नियोगाभावादिति ।

नियोगकर्त्रभावादित्यर्थः ।

न नियोगेति ।

दृष्टस्याज्ञाननिवृत्तिरूपमोक्षस्यापरोक्षरूपसाक्षात्काराव्यवहितोत्तरजन्यत्वान्न कालान्तरभाव्यदृष्टफलकनियोगजन्यत्वम् अन्यथा मोक्षस्य कालान्तरभाव्यदृष्टफलत्वापत्तेरित्याहेत्यर्थः ।

यदपूर्वजन्यं तत्कालान्तरभावि यथा स्वर्गादि न तथा मोक्षः किन्तु ज्ञानाव्यवहितोत्तरजन्य इत्यत्र प्रमाणत्वनोदाहृतश्रुतीनामर्थमाह –

यो ब्रह्मेत्यादिना ।

यदा हि ज्ञानं तदा मोक्ष इति प्रतिपादकेन वर्तमानार्थकलट्प्रत्ययेन कालान्तरनिरासः क्रियत इति भावः । एवं सर्वत्र विज्ञेयम् । तस्मिन् दृष्टे सतीत्यनेन ज्ञानाव्यवहितोत्तरजन्यत्वं कर्मनाशस्य प्रतीयत इति भावः ।

प्रकृते पर्यवसानं करोति –

मोक्षस्य विधिफलत्व इति ।

वैध इति ।

विधिजन्य इत्यर्थः ।

सूर्यश्चेतीति ।

अव्यवहितोत्तरजन्यत्वप्रतिपादकं तस्यैतत्पश्यन्नित्यादिसूर्यश्चेतीत्यन्तं वाक्यमुदाहर्तव्यमिति भाष्यान्वयः । तिष्ठतिगायत्योर्मध्ये यदर्थयोर्मध्ये इत्यर्थः ।

वाक्यार्थमुक्त्वा तात्पर्यार्थमाह –

तत्र ज्ञान इति ।

लक्षणमिति ।

व्यावर्तकं चिन्हशब्दितपरिचायकं वेत्यर्थः । तिष्ठन् गायतीत्यत्र स्थितिकालीनगानक्रियावान् पुरुष इति बोधादितरकाले गानक्रियाव्यावर्तिका स्थितिर्भवति न हेतुरित्यतः कार्यान्तरप्रसक्तिः, स्थितेः कार्यान्तरवारकत्वाभावादुभयार्थकत्वे वाक्यभेदः स्यात् , पश्यन्प्रतिपेद इत्यत्र तु ब्रह्मदर्शनब्रह्मप्राप्तौ हेतुर्भवति, तथा च सामग्र्यव्यवहितोत्तरक्षणे कार्योत्पत्तेरावश्यकत्वान्न कार्यान्तरप्रसक्तिरिति दृष्टान्तवैषम्यमस्तीति भावः ।

सूत्रेणेति ।

व्याकरणसूत्रेणेत्यर्थः ।

सूत्रार्थमाह –

क्रियां प्रतीति ।

लक्षणपदं व्यावर्तकपरं परिचायकपरं वा ।

वर्तमानादिति ।

विद्यमानादित्यर्थः । लटः लट्प्रत्ययस्येत्यर्थः ।

इति विहितेति ।

व्याकरणसूत्रेण उक्तरीत्या विहितो यः शतृप्रत्ययस्तत्सामर्थ्यादित्यर्थः । उत्तरकालीनगानक्रियां प्रति स्थितेः व्यावर्तकत्वरूपार्थे प्रोच्यमाने विद्यमानधातोः परस्य वर्तमानार्थकलट्प्रत्ययस्यादेशत्वेन विहितो यः शतृप्रत्ययः सोपि ’स्थानिवदादेश’ इति न्यायेन वर्तमानार्थक एव तत्सामर्थ्यात्तिष्ठन् गायतीत्यत्र स्थितेः गानक्रियां प्रति हेतुत्वाप्रतीतावपि तस्याः कार्यान्तरावारकत्वेपि स्थितिकाले गानं कृतवानिति बोधेन तत्कर्तृककार्यान्तराभानात् तत्कर्तुः गानव्यतिरिक्तक्रियान्तरं मध्ये नास्तीति प्रतीयते, दार्ष्टान्तिकेपि ज्ञानकर्तुः ब्रह्मप्रतिपत्तिक्रियाव्यतिरिक्तकार्यान्तरं मध्ये नास्तीति प्रतीयते, तथा च पुरुषकर्तृककार्यान्तराभावरूपसाम्येन तिष्ठन् गायतीति दृष्टान्तः पश्यन्प्रतिपेद इत्यस्य युक्त इत्याहेत्यर्थः । कार्यान्तरं मध्ये न भातीति – रामानन्दीयपाठान्तरमत्र समीचीनं कार्यान्तराभनप्रतिपादकत्वेन सुबोधकत्वादिति वेदितव्यम् । मोक्षस्य नियोगसाध्यत्वे ज्ञानाव्यवहितोत्तरजन्यत्वप्रतिपादकश्रुतिविरोधमुपपाद्य सम्प्रति ज्ञानात्साक्षादज्ञाननिवृत्तिप्रतिपादकश्रुतिविरोधमुपपादयति सर्वज्ञः श्रीभाष्यकार इति ।

भाष्यमवतारयति –

किञ्चेति ।

कर्मत्वादिति ।

क्रियात्वादित्यर्थः । ज्ञानाज्ञानयोर्विरोधात् ज्ञानस्याज्ञाननिवर्तकत्वं युक्तं कर्माज्ञानयोर्विरोधाभावात् कर्मरूपस्य ज्ञानस्याज्ञाननिवर्तकत्वं न युक्तमिति भावः ।

प्रतीकमादाय परशब्दार्थमाह –

परं पुनरावर्तिशून्यमिति ।

परशब्दार्थमाह –

ब्रह्मेति ।

ब्रह्मेति च्छेदः, विद्याप्लवेनास्मान् ब्रह्म प्रापयसीत्यन्वयः । अत्र द्विकर्मकप्रयोगो द्रष्टव्यः ।

मे इत्यस्य विभक्तिव्यत्यासेनान्वयमाह –

मयेति ।

मृदितकषायायेत्यस्यार्थमाह –

तपसा दग्धकिल्बिषायेति ।

तत्त्वप्रमेति ।

तत्त्वप्रमैव साक्षान्मुक्तिहेतुः कर्मस्वरूपज्ञानं तु न मुक्तिहेतुरित्युक्तमित्यर्थः ।

अक्षपादमुनीति ।

तर्कशास्त्रसूत्रकृद्गौतममुनिसम्मतिमाहेत्यर्थः ।

मिथ्याज्ञानाकारमाह –

गौरोहमिति ।

पाठक्रमेणेति ।

’दुःखजन्मप्रवृत्ती’त्यादिसूत्रपाठक्रमेणेत्यर्थः ।

प्रवृत्तिहेतोरिति ।

प्रवृत्तिरूपहेतोरित्यर्थः । इयं षष्ठी व्यधिकरणेति ज्ञेयम् । न विद्यतेऽन्तरं यस्य तत्तथा तस्येत्यर्थः । जन्मप्रवृत्त्योः मध्ये किञ्चिदन्तरं व्यवधायकं नास्तीत्यनन्तरं प्रवृत्तिकार्यं च जन्म भवतीति वाक्यार्थः । अयं भावः । देहे अनुभूतमाध्यात्मिकादिदुःखं प्रति शरीरस्य जन्म कारणं शरीरोत्पत्तिं प्रति धर्माधर्मप्रवृत्तिः कारणं धर्मादिप्रवृत्तौ रागद्वेषमोहादिदोषः कारणं रागादिदोषे गौरोहमित्यादिमिथ्याज्ञानं कारणमित्येवं मिथ्याज्ञानाद्दुःखोत्पत्तिमभिप्रेत्याचार्यः श्रीगौतममुनिः नाशक्रमप्रतिपादकं सूत्रं रचयाञ्चकार, तथा चोत्तरोत्तरकारणनाशेन पूर्वपूर्वकार्यनाशादेकविंशतिदुःखध्वंसरूपो मोक्षो भवतीति तत्त्वज्ञानान्मिथ्याज्ञाननिवृत्तिद्वारा मोक्षः प्रतिपादितः इत्यस्मिन्नर्थे सम्मतिरुक्तेति ।

भेदज्ञानं त्विति ।

भेदज्ञानान्मुक्तिरित्यंशे बहुश्रुतिविरोधान्न सम्मतिरुक्तेति भावः ।

ननु वेदान्तानां सामान्योपासनाविधिपरत्वाभावेपि सम्पदाद्यन्यतमरूपविशेषोपासनविधिपरत्वं स्यात् सगुणवाक्यवन्निर्गुणवाक्यानामुपासनाविधिपरत्वे लाघवादित्याशङ्कां वारयितुमुत्तरभाष्यं प्रवृत्तिमित्याशयं मनसि निधाय तदवतारयति –

ननु ब्रह्मेति ।

ऐक्यज्ञानस्याप्रमात्वं साधयितुः शङ्कितुः वेदान्तानां सम्पदादिरूपविशेषोपासनाविधिपरत्वं स्यादित्यभिप्रायः । सिद्धान्तिनस्तु सम्पदादीनामाहार्यारोपरूपाणां विशेषोपासनात्वमङ्गीकृत्याप्रमात्वेनाज्ञानानिवर्तकत्वादिरूपानन्तदोषान्न तत्परत्वं वेदान्तानामिति कुतो लाघवावकाशः प्रामाणिकगौरवस्यादोषत्वात्तथा चैकत्वज्ञानं प्रमात्मकत्वेन न सम्पदादिरूपमित्यभिप्रायः ।

अल्पालम्बनेति ।

मनस्यल्पत्वबुद्धितिरस्कारेण मनस्त्वबुद्धितिरस्कारेण वा उत्कृष्टविश्वेदेवाभेदध्यानं सम्पदित्यर्थः । एतच्च भेदज्ञानपूर्वकत्वान्न प्रमेति भावः । एवमुत्तरत्र विज्ञेयम् ।

अभेदः सम्पदिति ।

अभेदध्यानं ध्यानविषयीभूताभेदो वा सम्पदित्यर्थः ।

प्रतीकस्य सम्पद्भेदमाह –

आलम्बनप्राधान्येनेति ।

आरोप्यप्रधाना सम्पत् अधिष्ठानप्रधानोऽध्यास इत्यध्याससम्पदोर्विभागः कल्पतरौ दर्शितः ।

अर्थं कथयन् अन्वयपूर्वकं उत्तरभाष्यमवतारयति –

क्रियाविशेष इति ।

अधिदैवतं व्याख्यायाध्यात्मं व्याकरोति -

स्वापकाल इति ।

वृद्धिक्रियेति ।

जीवस्य शरीरपरिणामहेतुत्वरूपं यद्बृंहणत्वं तदात्मकवृद्धिक्रियायोगादित्यर्थः ।