ಅಸ್ಮಿನ್ನಧ್ಯಾಯೇ ಏಷ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಃ — ಜಗದುತ್ಪತ್ತಿಸ್ಥಿತಿಪ್ರಲಯಕೃದಸಂಸಾರೀ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸರ್ವಶಕ್ತಿಃ ಸರ್ವವಿತ್ಸರ್ವಮಿದಂ ಜಗತ್ಸ್ವತೋಽನ್ಯದ್ವಸ್ತ್ವಂತರಮನುಪಾದಾಯೈವ ಆಕಾಶಾದಿಕ್ರಮೇಣ ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ಸ್ವಾತ್ಮಪ್ರಬೋಧನಾರ್ಥಂ ಸರ್ವಾಣಿ ಚ ಪ್ರಾಣಾದಿಮಚ್ಛರೀರಾಣಿ ಸ್ವಯಂ ಪ್ರವಿವೇಶ ; ಪ್ರವಿಶ್ಯ ಚ ಸ್ವಮಾತ್ಮಾನಂ ಯಥಾಭೂತಮಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತಿ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪ್ರತ್ಯಬುಧ್ಯತ ; ತಸ್ಮಾತ್ಸ ಏವ ಸರ್ವಶರೀರೇಷ್ವೇಕ ಏವಾತ್ಮಾ, ನಾನ್ಯ ಇತಿ । ಅನ್ಯೋಽಪಿ ‘ಸ ಮ ಆತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತ್ಯೇವಂ ವಿದ್ಯಾತ್’ ಇತಿ ‘ಆತ್ಮಾ ವಾ ಇದಮೇಕ ಏವಾಗ್ರ ಆಸೀತ್’ (ಐ. ಉ. ೧ । ೧ । ೧) ‘ಬ್ರಹ್ಮ ತತಮಮ್’ (ಐ. ಉ. ೧ । ೩ । ೧೩) ಇತಿ ಚೋಕ್ತಮ್ । ಅನ್ಯತ್ರ ಚ ಸರ್ವಗತಸ್ಯ ಸರ್ವಾತ್ಮನೋ ವಾಲಾಗ್ರಮಾತ್ರಮಪ್ಯಪ್ರವಿಷ್ಟಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ಕಥಂ ಸೀಮಾನಂ ವಿದಾರ್ಯ ಪ್ರಾಪದ್ಯತ ಪಿಪೀಲಿಕೇವ ಸುಷಿರಮ್ ? ನನ್ವತ್ಯಲ್ಪಮಿದಂ ಚೋದ್ಯಮ್ । ಬಹು ಚಾತ್ರ ಚೋದಯಿತವ್ಯಮ್ । ಅಕರಣಃ ಸನ್ನೀಕ್ಷತ । ಅನುಪಾದಾಯ ಕಿಂಚಿಲ್ಲೋಕಾನಸೃಜತ । ಅದ್ಭ್ಯಃ ಪುರುಷಂ ಸಮುದ್ಧೃತ್ಯಾಮೂರ್ಛಯತ್ । ತಸ್ಯಾಭಿಧ್ಯಾನಾನ್ಮುಖಾದಿ ನಿರ್ಭಿನ್ನಂ ಮುಖಾದಿಭ್ಯಶ್ಚಾಗ್ನ್ಯಾದಯೋ ಲೋಕಪಾಲಾಃ । ತೇಷಾಂ ಚಾಶನಾಯಾದಿಸಂಯೋಜನಂ ತದಾಯತನಪ್ರಾರ್ಥನಂ ತದರ್ಥಂ ಗವಾದಿಪ್ರದರ್ಶನಂ ತೇಷಾಂ ಚ ಯಥಾಯತನಪ್ರವೇಶನಂ ಸೃಷ್ಟಸ್ಯಾನ್ನಸ್ಯ ಪಲಾಯನಂ ವಾಗಾದಿಭಿಸ್ತಜ್ಜಿಘೃಕ್ಷೇತಿ । ಏತತ್ಸರ್ವಂ ಸೀಮಾವಿದಾರಣಪ್ರವೇಶಸಮಮೇವ ॥

ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ಸರ್ವಮೇವೇದಮನುಪಪನ್ನಮ್ । ನ, ಅತ್ರಾತ್ಮಾವವೋಧಮಾತ್ರಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ಸರ್ವೋಽಯಮರ್ಥವಾದ ಇತ್ಯದೋಷಃ । ಮಾಯಾವಿವದ್ವಾ ; ಮಹಾಮಾಯಾವೀ ದೇವಃ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸರ್ವಶಕ್ತಿಃ ಸರ್ವಮೇತಚ್ಚಕಾರ ಸುಖಾವಬೋಧಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಲೋಕವದಾಖ್ಯಾಯಿಕಾದಿಪ್ರಪಂಚ ಇತಿ ಯುಕ್ತತರಃ ಪಕ್ಷಃ । ನ ಹಿ ಸೃಷ್ಟ್ಯಾಖ್ಯಾಯಿಕಾದಿಪರಿಜ್ಞಾನಾತ್ಕಿಂಚಿತ್ಫಲಮಿಷ್ಯತೇ । ಐಕಾತ್ಮ್ಯಸ್ವರೂಪಪರಿಜ್ಞಾನಾತ್ತು ಅಮೃತತ್ವಂ ಫಲಂ ಸರ್ವೋಪನಿಷತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ಸ್ಮೃತಿಷು ಚ ಗೀತಾದ್ಯಾಸು ‘ಸಮಂ ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು ತಿಷ್ಠಂತಂ ಪರಮೇಶ್ವರಮ್’ (ಭ. ಗೀ. ೧೩ । ೨೭) ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ನನು ತ್ರಯ ಆತ್ಮಾನೋ ಭೋಕ್ತಾ ಕರ್ತಾ ಸಂಸಾರೀ ಜೀವ ಏಕಃ ಸರ್ವಲೋಕಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಸಿದ್ಧಃ । ಅನೇಕಪ್ರಾಣಿಕರ್ಮಫಲೋಪಭೋಗಯೋಗ್ಯಾನೇಕಾಧಿಷ್ಠಾನವಲ್ಲೋಕದೇಹನಿರ್ಮಾಣೇನ ಲಿಂಗೇನ ಯಥಾಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರದರ್ಶಿತೇನ ಪುರಪ್ರಾಸಾದಾದಿನಿರ್ಮಾಣಲಿಂಗೇನ ತದ್ವಿಷಯಕೌಶಲಜ್ಞಾನವಾಂಸ್ತತ್ಕರ್ತಾ ತಕ್ಷಾದಿರಿವ ಈಶ್ವರಃ ಸರ್ವಜ್ಞೋ ಜಗತಃ ಕರ್ತಾ ದ್ವಿತೀಯಶ್ಚೇತನ ಆತ್ಮಾ ಅವಗಮ್ಯತೇ । ‘ಯತೋ ವಾಚೋ ನಿವರ್ತಂತೇ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೪ । ೧) ‘ನೇತಿ ನೇತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೨೬) ಇತ್ಯಾದಿಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಸಿದ್ಧ ಔಪನಿಷದಃ ಪುರುಷಸ್ತೃತೀಯಃ । ಏವಮೇತೇ ತ್ರಯ ಆತ್ಮಾನೋಽನ್ಯೋನ್ಯವಿಲಕ್ಷಣಾಃ । ತತ್ರ ಕಥಮೇಕ ಏವಾತ್ಮಾ ಅದ್ವಿತೀಯಃ ಅಸಂಸಾರೀತಿ ಜ್ಞಾತುಂ ಶಕ್ಯತೇ ? ತತ್ರ ಜೀವ ಏವ ತಾವತ್ಕಥಂ ಜ್ಞಾಯತೇ ? ನನ್ವೇವಂ ಜ್ಞಾಯತೇ ಶ್ರೋತಾ ಮಂತಾ ದ್ರಷ್ಟಾ ಆದೇಷ್ಟಾಘೋಷ್ಟಾ ವಿಜ್ಞಾತಾ ಪ್ರಜ್ಞಾತೇತಿ । ನನು ವಿಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಂ ಜ್ಞಾಯತೇ ಯಃ ಶ್ರವಣಾದಿಕರ್ತೃತ್ವೇನ ಅಮತೋ ಮಂತಾ ಅವಿಜ್ಞಾತೋ ವಿಜ್ಞಾತಾ ಇತಿ ಚ । ತಥಾ ‘ನ ಮತೇರ್ಮಂತಾರಂ ಮನ್ವೀಥಾ ನ ವಿಜ್ಞಾತೇರ್ವಿಜ್ಞಾತಾರಂ ವಿಜಾನೀಯಾಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೪ । ೨) ಇತ್ಯಾದಿ ಚ । ಸತ್ಯಂ ವಿಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಮ್ , ಯದಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ಜ್ಞಾಯೇತ ಸುಖಾದಿವತ್ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಜ್ಞಾನಂ ಚ ನಿವಾರ್ಯತೇ ‘ನ ಮತೇರ್ಮಂತಾರಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೪ । ೨) ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ಜ್ಞಾಯತೇ ತು ಶ್ರವಣಾದಿಲಿಂಗೇನ ; ತತ್ರ ಕುತೋ ವಿಪ್ರತಿಷೇಧಃ ? ನನು ಶ್ರವಣಾದಿಲಿಂಗೇನಾಪಿ ಕಥಂ ಜ್ಞಾಯತೇ, ಯಾವತಾ ಯದಾ ಶೃಣೋತ್ಯಾತ್ಮಾ ಶ್ರೋತವ್ಯಂ ಶಬ್ದಮ್ , ತದಾ ತಸ್ಯ ಶ್ರವಣಕ್ರಿಯಯೈವ ವರ್ತಮಾನತ್ವಾನ್ಮನನವಿಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯೇ ನ ಸಂಭವತ ಆತ್ಮನಿ ಪರತ್ರ ವಾ । ತಥಾ ಅನ್ಯತ್ರಾಪಿ ಮನನಾದಿಕ್ರಿಯಾಸು । ಶ್ರವಣಾದಿಕ್ರಿಯಾಶ್ಚ ಸ್ವವಿಷಯೇಷ್ವೇವ । ನ ಹಿ ಮಂತವ್ಯಾದನ್ಯತ್ರ ಮಂತುಃ ಮನನಕ್ರಿಯಾ ಸಂಭವತಿ । ನನು ಮನಸಃ ಸರ್ವಮೇವ ಮಂತವ್ಯಮ್ । ಸತ್ಯಮೇವಮ್ ; ತಥಾಪಿ ಸರ್ವಮಪಿ ಮಂತವ್ಯಂ ಮಂತಾರಮಂತರೇಣ ನ ಮಂತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ಯದ್ಯೇವಂ ಕಿಂ ಸ್ಯಾತ್ ? ಇದಮತ್ರ ಸ್ಯಾತ್ — ಸರ್ವಸ್ಯ ಯೋಽಯಂ ಮಂತಾ, ಸ ಮಂತೈವೇತಿ ನ ಸ ಮಂತವ್ಯಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚ ದ್ವಿತೀಯೋ ಮಂತುರ್ಮಂತಾಸ್ತಿ । ಯದಾ ಸ ಆತ್ಮನೈವ ಮಂತವ್ಯಃ, ತದಾ ಯೇನ ಚ ಮಂತವ್ಯ ಆತ್ಮಾ ಆತ್ಮನಾ, ಯಶ್ಚ ಮಂತವ್ಯ ಆತ್ಮಾ, ತೌ ದ್ವೌ ಪ್ರಸಜ್ಯೇಯಾತಾಮ್ । ಏಕ ಏವ ಆತ್ಮಾ ದ್ವಿಧಾ ಮಂತೃಮಂತವ್ಯತ್ವೇನ ದ್ವಿಶಕಲೀಭವೇದ್ವಂಶಾದಿವತ್ , ಉಭಯಥಾಪ್ಯನುಪಪತ್ತಿರೇವ । ಯಥಾ ಪ್ರದೀಪಯೋಃ ಪ್ರಕಾಶ್ಯಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಃ, ಸಮತ್ವಾತ್ , ತದ್ವತ್ । ನ ಚ ಮಂತುರ್ಮಂತವ್ಯೇ ಮನನವ್ಯಾಪಾರಶೂನ್ಯಃ ಕಾಲೇಽಸ್ತ್ಯಾತ್ಮಮನನಾಯ । ಯದಾಪಿ ಲಿಂಗೇನಾತ್ಮಾನಂ ಮನುತೇ ಮಂತಾ, ತದಾಪಿ ಪೂರ್ವವದೇವ ಲಿಂಗೇನ ಮಂತವ್ಯ ಆತ್ಮಾ, ಯಶ್ಚ ತಸ್ಯ ಮಂತಾ, ತೌ ದ್ವೌ ಪ್ರಸಜ್ಯೇಯಾತಾಮ್ ; ಏಕ ಏವ ವಾ ದ್ವಿಧೇತಿ ಪೂರ್ವೋಕ್ತೋ ದೋಷಃ । ನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ, ನಾಪ್ಯನುಮಾನೇನ ಜ್ಞಾಯತೇ ಚೇತ್ , ಕಥಮುಚ್ಯತೇ ‘ಸ ಮ ಆತ್ಮೇತಿ ವಿದ್ಯಾತ್’ (ಕೌ. ಉ. ೩ । ೯) ಇತಿ, ಕಥಂ ವಾ ಶ್ರೋತಾ ಮಂತೇತ್ಯಾದಿ ? ನನು ಶ್ರೋತೃತ್ವಾದಿಧರ್ಮವಾನಾತ್ಮಾ, ಅಶ್ರೋತೃತ್ವಾದಿ ಚ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಾತ್ಮನಃ ; ಕಿಮತ್ರ ವಿಷಮಂ ಪಶ್ಯಸಿ ? ಯದ್ಯಪಿ ತವ ನ ವಿಷಮಮ್ ; ತಥಾಪಿ ಮಮ ತು ವಿಷಮಂ ಪ್ರತಿಭಾತಿ । ಕಥಮ್ ? ಯದಾಸೌ ಶ್ರೋತಾ, ತದಾ ನ ಮಂತಾ ; ಯದಾ ಮಂತಾ, ತದಾ ನ ಶ್ರೋತಾ । ತತ್ರೈವಂ ಸತಿ, ಪಕ್ಷೇ ಶ್ರೋತಾ ಮಂತಾ, ಪಕ್ಷೇ ನ ಶ್ರೋತಾ ನಾಪಿ ಮಂತಾ । ತಥಾ ಅನ್ಯತ್ರಾಪಿ ಚ । ಯದೈವಮ್ , ತದಾ ಶ್ರೋತೃತ್ವಾದಿಧರ್ಮವಾನಾತ್ಮಾ ಅಶ್ರೋತೃತ್ವಾದಿಧರ್ಮವಾನ್ವೇತಿ ಸಂಶಯಸ್ಥಾನೇ ಕಥಂ ತವ ನ ವೈಷಮ್ಯಮ್ ? ಯದಾ ದೇವದತ್ತೋ ಗಚ್ಛತಿ, ತದಾ ನ ಸ್ಥಾತಾ, ಗಂತೈವ । ಯದಾ ತಿಷ್ಠತಿ, ನ ಗಂತಾ, ಸ್ಥಾತೈವ ; ತದಾಸ್ಯ ಪಕ್ಷ ಏವ ಗಂತೃತ್ವಂ ಸ್ಥಾತೃತ್ವಂ ಚ, ನ ನಿತ್ಯಂ ಗಂತೃತ್ವಂ ಸ್ಥಾತೃತ್ವಂ ವಾ, ತದ್ವತ್ । ತಥೈವಾತ್ರ ಕಾಣಾದಾದಯಃ ಪಶ್ಯಂತಿ । ಪಕ್ಷಪ್ರಾಪ್ತೇನೈವ ಶ್ರೋತೃತ್ವಾದಿನಾ ಆತ್ಮೋಚ್ಯತೇ ಶ್ರೋತಾ ಮಂತೇತ್ಯಾದಿವಚನಾತ್ । ಸಂಯೋಗಜತ್ವಮಯೌಗಪದ್ಯಂ ಚ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಹ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ । ದರ್ಶಯಂತಿ ಚ ಅನ್ಯತ್ರಮನಾ ಅಭೂವಂ ನಾದರ್ಶಮ್ ಇತ್ಯಾದಿ ಯುಗಪಜ್ಜ್ಞಾನಾನುತ್ಪತ್ತಿರ್ಮನಸೋ ಲಿಂಗಮಿತಿ ಚ ನ್ಯಾಯ್ಯಮ್ । ಭವತ್ವೇವಂ ಕಿಂ ತವ ನಷ್ಟಂ ಯದ್ಯೇವಂ ಸ್ಯಾತ್ ? ಅಸ್ತ್ವೇವಂ ತವೇಷ್ಟಂ ಚೇತ್ ; ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಸ್ತು ನ ಸಂಭವತಿ । ಕಿಂ ನ ಶ್ರೋತಾ ಮಂತೇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಃ ? ನ, ನ ಶ್ರೋತಾ ನ ಮಂತೇತ್ಯಾದಿವಚನಾತ್ । ನನು ಪಾಕ್ಷಿಕತ್ವೇನ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಂ ತ್ವಯಾ ; ನ, ನಿತ್ಯಮೇವ ಶ್ರೋತೃತ್ವಾದ್ಯಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ , ‘ನ ಹಿ ಶ್ರೋತುಃ ಶ್ರುತೇರ್ವಿಪರಿಲೋಪೋ ವಿದ್ಯತೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೨೭) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ । ಏವಂ ತರ್ಹಿ ನಿತ್ಯಮೇವ ಶ್ರೋತೃತ್ವಾದ್ಯಭ್ಯುಪಗಮೇ, ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರುದ್ಧಾ ಯುಗಪಜ್ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿಃ ಅಜ್ಞಾನಾಭಾವಶ್ಚಾತ್ಮನಃ ಕಲ್ಪಿತಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತಚ್ಚಾನಿಷ್ಟಮಿತಿ । ನೋಭಯದೋಷೋಪಪತ್ತಿಃ, ಆತ್ಮನಃ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಶ್ರೋತೃತ್ವಾದಿಧರ್ಮವತ್ತ್ವಶ್ರುತೇಃ । ಅನಿತ್ಯಾನಾಂ ಮೂರ್ತಾನಾಂ ಚ ಚಕ್ಷುರಾದೀನಾಂ ದೃಷ್ಟ್ಯಾದ್ಯನಿತ್ಯಮೇವ ಸಂಯೋಗವಿಯೋಗಧರ್ಮಿಣಾಮ್ । ಯಥಾ ಅಗ್ನೇರ್ಜ್ವಲನಂ ತೃಣಾದಿಸಂಯೋಗಜತ್ವಾತ್ , ತದ್ವತ್ । ನ ತು ನಿತ್ಯಸ್ಯಾಮೂರ್ತಸ್ಯಾಸಂಯೋಗವಿಭಾಗಧರ್ಮಿಣಃ ಸಂಯೋಗಜದೃಷ್ಟ್ಯಾದ್ಯನಿತ್ಯಧರ್ಮವತ್ತ್ವಂ ಸಂಭವತಿ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ ‘ನ ಹಿ ದ್ರಷ್ಟುರ್ದೃಷ್ಟೇರ್ವಿಪರಿಲೋಪೋ ವಿದ್ಯತೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೨೩) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ । ಏವಂ ತರ್ಹಿ ದ್ವೇ ದೃಷ್ಟೀ ಚಕ್ಷುಷೋಽನಿತ್ಯಾ ದೃಷ್ಟಿಃ, ನಿತ್ಯಾ ಚಾತ್ಮನಃ । ತಥಾ ಚ ದ್ವೇ ಶ್ರುತೀ ಶ್ರೋತ್ರಸ್ಯಾನಿತ್ಯಾ, ನಿತ್ಯಾ ಚಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಸ್ಯ । ತಥಾ ದ್ವೇ ಮತೀ ವಿಜ್ಞಾತೀ ಬಾಹ್ಯಾಬಾಹ್ಯೇ । ಏವಂ ಹ್ಯೇವ ಚೇಯಂ ಶ್ರುತಿರುಪಪನ್ನಾ ಭವತಿ — ‘ದೃಷ್ಟೇರ್ದ್ರಷ್ಟಾ ಶ್ರುತೇಃ ಶ್ರೋತಾ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ । ಲೋಕೇಽಪಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಚಕ್ಷುಷಸ್ತಿಮಿರಾಗಮಾಪಾಯಯೋಃ ನಷ್ಟಾ ದೃಷ್ಟಿಃ ಜಾತಾ ದೃಷ್ಟಿಃ ಇತಿ ಚಕ್ಷುರ್ದೃಷ್ಟೇರನಿತ್ಯತ್ವಮ್ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಮತ್ಯಾದೀನಾಮಾತ್ಮದೃಷ್ಟ್ಯಾದೀನಾಂ ಚ ನಿತ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮೇವ ಲೋಕೇ । ವದತಿ ಹ್ಯುದ್ಧೃತಚಕ್ಷುಃ ಸ್ವಪ್ನೇಽದ್ಯ ಮಯಾ ಭ್ರಾತಾ ದೃಷ್ಟ ಇತಿ । ತಥಾ ಅವಗತಬಾಧಿರ್ಯಃ ಸ್ವಪ್ನೇ ಶ್ರುತೋ ಮಂತ್ರೋಽದ್ಯೇತ್ಯಾದಿ । ಯದಿ ಚಕ್ಷುಃಸಂಯೋಗಜೈವಾತ್ಮನೋ ನಿತ್ಯಾ ದೃಷ್ಟಿಸ್ತನ್ನಾಶೇ ನಶ್ಯೇತ್ , ತದಾ ಉದ್ಧೃತಚಕ್ಷುಃ ಸ್ವಪ್ನೇ ನೀಲಪೀತಾದಿ ನ ಪಶ್ಯೇತ್ । ‘ನ ಹಿ ದ್ರಷ್ಟುರ್ದೃಷ್ಟೇಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೨೩) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ ಅನುಪಪನ್ನಾ ಸ್ಯಾತ್ । ‘ತಚ್ಚಕ್ಷುಃ ಪುರುಷೇ ಯೇನ ಸ್ವಪ್ನಂ ಪಶ್ಯತಿ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ । ನಿತ್ಯಾ ಆತ್ಮನೋ ದೃಷ್ಟಿರ್ಬಾಹ್ಯಾನಿತ್ಯದೃಷ್ಟೇರ್ಗ್ರಾಹಿಕಾ । ಬಾಹ್ಯದೃಷ್ಟೇಶ್ಚ ಉಪಜನಾಪಾಯಾದ್ಯನಿತ್ಯಧರ್ಮವತ್ತ್ವಾತ್ ಗ್ರಾಹಿಕಾಯಾ ಆತ್ಮದೃಷ್ಟೇಸ್ತದ್ವದವಭಾಸತ್ವಮನಿತ್ಯತ್ವಾದಿ ಭ್ರಾಂತಿನಿಮಿತ್ತಂ ಲೋಕಸ್ಯೇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಯಥಾ ಭ್ರಮಣಾದಿಧರ್ಮವದಲಾತಾದಿವಸ್ತುವಿಷಯದೃಷ್ಟಿರಪಿ ಭ್ರಮತೀವ, ತದ್ವತ್ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ ‘ಧ್ಯಾಯತೀವ ಲೇಲಾಯತೀವ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೭) ಇತಿ । ತಸ್ಮಾದಾತ್ಮದೃಷ್ಟೇರ್ನಿತ್ಯತ್ವಾನ್ನ ಯೌಗಪದ್ಯಮಯೌಗಪದ್ಯಂ ವಾ ಅಸ್ತಿ । ಬಾಹ್ಯಾನಿತ್ಯದೃಷ್ಟ್ಯುಪಾಧಿವಶಾತ್ತು ಲೋಕಸ್ಯ ತಾರ್ಕಿಕಾಣಾಂ ಚ ಆಗಮಸಂಪ್ರದಾಯವರ್ಜಿತತ್ವಾತ್ ಅನಿತ್ಯಾ ಆತ್ಮನೋ ದೃಷ್ಟಿರಿತಿ ಭ್ರಾಂತಿರುಪಪನ್ನೈವ । ಜೀವೇಶ್ವರಪರಮಾತ್ಮಭೇದಕಲ್ಪನಾ ಚ ಏತನ್ನಿಮಿತ್ತೈವ । ತಥಾ ಅಸ್ತಿ, ನಾಸ್ತಿ, ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಶ್ಚ ಯಾವಂತೋ ವಾಙ್ಮನಸಯೋರ್ಭೇದಾ ಯತ್ರೈಕಂ ಭವಂತಿ, ತದ್ವಿಷಯಾಯಾ ನಿತ್ಯಾಯಾ ದೃಷ್ಟೇರ್ನಿರ್ವಿಶೇಷಾಯಾಃ । ಅಸ್ತಿ ನಾಸ್ತಿ, ಏಕಂ ನಾನಾ, ಗುಣವದಗುಣಮ್ , ಜಾನಾತಿ ನ ಜಾನಾತಿ, ಕ್ರಿಯಾವದಕ್ರಿಯಮ್ , ಫಲವದಫಲಮ್ , ಸಬೀಜಂ ನಿರ್ಬೀಜಮ್ , ಸುಖಂ ದುಃಖಮ್ , ಮಧ್ಯಮಮಧ್ಯಮ್ , ಶೂನ್ಯಮಶೂನ್ಯಮ್ , ಪರೋಽಹಮನ್ಯಃ, ಇತಿ ವಾ ಸರ್ವವಾಕ್ಪ್ರತ್ಯಯಾಗೋಚರೇ ಸ್ವರೂಪೇ ಯೋ ವಿಕಲ್ಪಯಿತುಮಿಚ್ಛತಿ, ಸ ನೂನಂ ಖಮಪಿ ಚರ್ಮವದ್ವೇಷ್ಟಯಿತುಮಿಚ್ಛತಿ, ಸೋಪಾನಮಿವ ಚ ಪದ್ಭ್ಯಾಮಾರೋಢುಮ್ ; ಜಲೇ ಖೇ ಚ ಮೀನಾನಾಂ ವಯಸಾಂ ಚ ಪದಂ ದಿದೃಕ್ಷತೇ ; ‘ನೇತಿ ನೇತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೨೬) ‘ಯತೋ ವಾಚೋ ನಿವರ್ತಂತೇ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೪ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ, ‘ಕೋ ಅದ್ಧಾ ವೇದ’ (ಋ. ಸಂ. ೧ । ೩೦ । ೬) ಇತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರವರ್ಣಾತ್ ॥

ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ತಸ್ಯ ಸ ಮ ಆತ್ಮೇತಿ ವೇದನಮ್ ; ಬ್ರೂಹಿ ಕೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ತಮಹಂ ಸ ಮ ಆತ್ಮೇತಿ ವಿದ್ಯಾಮ್ । ಅತ್ರಾಖ್ಯಾಯಿಕಾಮಾಚಕ್ಷತೇ — ಕಶ್ಚಿತ್ಕಿಲ ಮನುಷ್ಯೋ ಮುಗ್ಧಃ ಕೈಶ್ಚಿದುಕ್ತಃ ಕಸ್ಮಿಂಶ್ಚಿದಪರಾಧೇ ಸತಿ ಧಿಕ್ತ್ವಾಂ ನಾಸಿ ಮನುಷ್ಯ ಇತಿ । ಸ ಮುಗ್ಧತಯಾ ಆತ್ಮನೋ ಮನುಷ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯಾಯಯಿತುಂ ಕಂಚಿದುಪೇತ್ಯಾಹ — ಬ್ರವೀತು ಭವಾನ್ಕೋಽಹಮಸ್ಮೀತಿ । ಸ ತಸ್ಯ ಮುಗ್ಧತಾಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಆಹ — ಕ್ರಮೇಣ ಬೋಧಯಿಷ್ಯಾಮೀತಿ । ಸ್ಥಾವರಾದ್ಯಾತ್ಮಭಾವಮಪೋಹ್ಯ ನ ತ್ವಮಮನುಷ್ಯ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವೋಪರರಾಮ । ಸ ತಂ ಮುಗ್ಧಃ ಪ್ರತ್ಯಾಹ — ಭವಾನ್ಮಾಂ ಬೋಧಯಿತುಂ ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ತೂಷ್ಣೀಂ ಬಭೂವ, ಕಿಂ ನ ಬೋಧಯತೀತಿ । ತಾದೃಗೇವ ತದ್ಭವತೋ ವಚನಮ್ । ನಾಸ್ಯಮನುಷ್ಯ ಇತ್ಯುಕ್ತೇಽಪಿ ಮನುಷ್ಯತ್ವಮಾತ್ಮನೋ ನ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ಯಃ, ಸ ಕಥಂ ಮನುಷ್ಯೋಽಸೀತ್ಯುಕ್ತೋಽಪಿ ಮನುಷ್ಯತ್ವಮಾತ್ಮನಃ ಪ್ರತಿಪದ್ಯೇತ ? ತಸ್ಮಾದ್ಯಥಾಶಾಸ್ತ್ರೋಪದೇಶ ಏವಾತ್ಮಾವಬೋಧವಿಧಿಃ, ನಾನ್ಯಃ । ನ ಹ್ಯಗ್ನೇರ್ದಾಹ್ಯಂ ತೃಣಾದಿ ಅನ್ಯೇನ ಕೇನಚಿದ್ದಗ್ಧುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ಅತ ಏವ ಶಾಸ್ತ್ರಮಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಂ ಬೋಧಯಿತುಂ ಪ್ರವೃತ್ತಂ ಸತ್ ಅಮನುಷ್ಯತ್ವಪ್ರತಿಷೇಧೇನೇವ ‘ನೇತಿ ನೇತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೨೬) ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವೋಪರರಾಮ । ತಥಾ ‘ಅನಂತರಮಬಾಹ್ಯಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೫ । ೧೯)(ಬೃ. ಉ. ೩ । ೮ । ೮) ‘ಅಯಮಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮ ಸರ್ವಾನುಭೂಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೫ । ೧೯) ಇತ್ಯನುಶಾಸನಮ್ ; ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ‘ಯತ್ರ ತ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವಮಾತ್ಮೈವಾಭೂತ್ತತ್ಕೇನ ಕಂ ಪಶ್ಯೇತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೧೪)(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೫ । ೧೫) ಇತ್ಯೇವಮಾದ್ಯಪಿ ಚ । ಯಾವದಯಮೇವ ಯಥೋಕ್ತಮಿಮಮಾತ್ಮಾನಂ ನ ವೇತ್ತಿ, ತಾವದಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಾನಿತ್ಯದೃಷ್ಟಿಲಕ್ಷಣಮುಪಾಧಿಮಾತ್ಮತ್ವೇನೋಪೇತ್ಯ ಅವಿದ್ಯಯಾ ಉಪಾಧಿಧರ್ಮಾನಾತ್ಮನೋ ಮನ್ಯಮಾನೋ ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಸ್ತಂಬಪರ್ಯಂತೇಷು ಸ್ಥಾನೇಷು ಪುನಃ ಪುನರಾವರ್ತಮಾನಃ ಅವಿದ್ಯಾಕಾಮಕರ್ಮವಶಾತ್ಸಂಸರತಿ । ಸ ಏವಂ ಸಂಸರನ್ ಉಪಾತ್ತದೇಹೇಂದ್ರಿಯಸಂಘಾತಂ ತ್ಯಜತಿ । ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಅನ್ಯಮುಪಾದತ್ತೇ । ಪುನಃ ಪುನರೇವಮೇವ ನದೀಸ್ರೋತೋವಜ್ಜನ್ಮಮರಣಪ್ರಬಂಧಾವಿಚ್ಛೇದೇನ ವರ್ತಮಾನಃ ಕಾಭಿರವಸ್ಥಾಭಿರ್ವರ್ತತೇ ಇತ್ಯೇತಮರ್ಥಂ ದರ್ಶಯಂತ್ಯಾಹ ಶ್ರುತಿಃ ವೈರಾಗ್ಯಹೇತೋಃ —