ಯಮಾತ್ಮಾನಮ್ ಅಯಮಾತ್ಮಾ ಇತಿ ಸಾಕ್ಷಾತ್ ವಯಮುಪಾಸ್ಮಹೇ ಕಃ ಸ ಆತ್ಮೇತಿ ; ಯಂ ಚಾತ್ಮಾನಮಯಮಾತ್ಮೇತಿ ಸಾಕ್ಷಾದುಪಾಸೀನೋ ವಾಮದೇವಃ ಅಮೃತಃ ಸಮಭವತ್ ; ತಮೇವ ವಯಮಪ್ಯುಪಾಸ್ಮಹೇ ಕೋ ನು ಖಲು ಸ ಆತ್ಮೇತಿ ಏವಂ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಪೂರ್ವಮನ್ಯೋನ್ಯಂ ಪೃಚ್ಛತಾಮ್ ಅತಿಕ್ರಾಂತವಿಶೇಷವಿಷಯಶ್ರುತಿಸಂಸ್ಕಾರಜನಿತಾ ಸ್ಮೃತಿರಜಾಯತ — ತಮ್ ‘ಪ್ರಪದಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರಾಪದ್ಯತ ಬ್ರಹ್ಮೇಮಂ ಪುರುಷಮ್’ ‘ಸ ಏತಮೇವ ಸೀಮಾನಂ ವಿದಾರ್ಯ ಏತಯಾ ದ್ವಾರಾ ಪ್ರಾಪದ್ಯತ’ ಏತಮೇವ ಪುರುಷಂ ದ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೀ ಇತರೇತರಪ್ರಾತಿಕೂಲ್ಯೇನ ಪ್ರತಿಪನ್ನೇ — ಇತಿ । ತೇ ಚಾಸ್ಯ ಪಿಂಡಸ್ಯಾತ್ಮಭೂತೇ । ತಯೋರನ್ಯತರ ಆತ್ಮೋಪಾಸ್ಯೋ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಯೋಽತ್ರೋಪಾಸ್ಯಃ, ಕತರಃ ಸ ಆತ್ಮಾ ಇತಿ ವಿಶೇಷನಿರ್ಧಾರಣಾರ್ಥಂ ಪುನರನ್ಯೋನ್ಯಂ ಪಪ್ರಚ್ಛುರ್ವಿಚಾರಯಂತಃ । ಪುನಸ್ತೇಷಾಂ ವಿಚಾರಯತಾಂ ವಿಶೇಷವಿಚಾರಣಾಸ್ಪದವಿಷಯಾ ಮತಿರಭೂತ್ । ಕಥಮ್ ? ದ್ವೇ ವಸ್ತುನೀ ಅಸ್ಮಿನ್ಪಿಂಡೇ ಉಪಲಭ್ಯೇತೇ — ಅನೇಕಭೇದಭಿನ್ನೇನ ಕರಣೇನ ಯೇನೋಪಲಭತೇ, ಯಶ್ಚೈಕ ಉಪಲಭತೇ, ಕರಣಾಂತರೋಪಲಬ್ಧಿವಿಷಯಸ್ಮೃತಿಪ್ರತಿಸಂಧಾನಾತ್ । ತತ್ರ ನ ತಾವತ್ ಯೇನೋಪಲಭತೇ, ಸ ಆತ್ಮಾ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಕೇನ ಪುನರುಪಲಭತ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಯೇನ ವಾ ಚಕ್ಷುರ್ಭೂತೇನ ರೂಪಂ ಪಶ್ಯತಿ, ಯೇನ ವಾ ಶೃಣೋತಿ ಶ್ರೋತ್ರಭೂತೇನ ಶಬ್ದಮ್ , ಯೇನ ವಾ ಘ್ರಾಣಭೂತೇನ ಗಂಧಾನಾಜಿಘ್ರತಿ, ಯೇನ ವಾ ವಾಕ್ಕರಣಭೂತೇನ ವಾಚಂ ನಾಮಾತ್ಮಿಕಾಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ ಗೌರಶ್ವ ಇತ್ಯೇವಮಾದ್ಯಾಮ್ , ಸಾಧ್ವಸಾಧ್ವಿತಿ ಚ, ಯೇನ ವಾ ಜಿಹ್ವಾಭೂತೇನ ಸ್ವಾದು ಚ ಅಸ್ವಾದು ಚ ವಿಜಾನಾತೀತಿ ॥

ಕಿಂ ಪುನಸ್ತದೇಕಮನೇಕಧಾ ಭಿನ್ನಂ ಕರಣಮಿತಿ, ಉಚ್ಯತೇ । ಯದುಕ್ತಂ ಪುರಸ್ತಾತ್ ಪ್ರಜಾನಾಂ ರೇತೋ ಹೃದಯಂ ಹೃದಯಸ್ಯ ರೇತೋ ಮನಃ ಮನಸಾ ಸೃಷ್ಟಾ ಆಪಶ್ಚ ವರುಣಶ್ಚ ಹೃದಯಾನ್ಮನೋ ಮನಸಶ್ಚಂದ್ರಮಾಃ, ತದೇವೈತದ್ಧೃದಯಂ ಮನಶ್ಚ, ಏಕಮೇವ ತದನೇಕಧಾ । ಏತೇನಾಂತಃಕರಣೇನೈಕೇನ ಚಕ್ಷುರ್ಭೂತೇನ ರೂಪಂ ಪಶ್ಯತಿ, ಶ್ರೋತ್ರಭೂತೇನ ಶೃಣೋತಿ, ಘ್ರಾಣಭೂತೇನ ಜಿಘ್ರತಿ, ವಾಗ್ಭೂತೇನ ವದತಿ, ಜಿಹ್ವಾಭೂತೇನ ರಸಯತಿ, ಸ್ವೇನೈವ ವಿಕಲ್ಪನಾರೂಪೇಣ ಮನಸಾ ಸಂಕಲ್ಪಯತಿ, ಹೃದಯರೂಪೇಣಾಧ್ಯವಸ್ಯತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಕರಣವಿಷಯವ್ಯಾಪಾರಕಮೇಕಮಿದಂ ಕರಣಂ ಸರ್ವೋಪಲಬ್ಧ್ಯರ್ಥಮುಪಲಬ್ಧುಃ । ತಥಾ ಚ ಕೌಷೀತಕಿನಾಮ್ ‘ಪ್ರಜ್ಞಯಾ ವಾಚಂ ಸಮಾರುಹ್ಯ ವಾಚಾ ಸರ್ವಾಣಿ ನಾಮಾನ್ಯಾಪ್ನೋತಿ ಪ್ರಜ್ಞಯಾ ಚಕ್ಷುಃ ಸಮಾರುಹ್ಯ ಚಕ್ಷುಷಾ ಸರ್ವಾಣಿ ರೂಪಾಣ್ಯಾಪ್ನೋತಿ’ (ಕೌ. ಉ. ೩ । ೬) ಇತ್ಯಾದಿ । ವಾಜಸನೇಯಕೇ ಚ — ‘ಮನಸಾ ಹ್ಯೇವ ಪಶ್ಯತಿ ಮನಸಾ ಶೃಣೋತಿ ಹೃದಯೇನ ಹಿ ರೂಪಾಣಿ ವಿಜಾನಾತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೫ । ೩) ಇತ್ಯಾದಿ । ತಸ್ಮಾದ್ಧೃದಯಮನೋವಾಚ್ಯಸ್ಯ ಸರ್ವೋಪಲಬ್ಧಿಕರಣತ್ವಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ತದಾತ್ಮಕಶ್ಚ ಪ್ರಾಣಃ ‘ಯೋ ವೈ ಪ್ರಾಣಃ, ಸಾ ಪ್ರಜ್ಞಾ ಯಾ ವೈ ಪ್ರಜ್ಞಾ ಸ ಪ್ರಾಣಃ’ (ಕೌ. ಉ. ೩ । ೩) ಇತಿ ಹಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್ । ಕರಣಸಂಹತಿರೂಪಶ್ಚ ಪ್ರಾಣ ಇತ್ಯವೋಚಾಮ ಪ್ರಾಣಸಂವಾದಾದೌ । ತಸ್ಮಾದ್ಯತ್ಪದ್ಭ್ಯಾಂ ಪ್ರಾಪದ್ಯತ, ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ತದುಪಲಬ್ಧುರುಪಲಬ್ಧಿಕರಣತ್ವೇನ ಗುಣಭೂತತ್ವಾನ್ನೈವ ತದ್ವಸ್ತು ಬ್ರಹ್ಮ ಉಪಾಸ್ಯ ಆತ್ಮಾ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಾದ್ಯಸ್ಯೋಪಲಬ್ಧುರುಪಲಬ್ಧ್ಯರ್ಥಾ ಏತಸ್ಯ ಹೃದಯಮನೋರೂಪಸ್ಯ ಕರಣಸ್ಯ ವೃತ್ತಯೋ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾಃ, ಸ ಉಪಲಬ್ಧಾ ಉಪಾಸ್ಯ ಆತ್ಮಾ ನೋಽಸ್ಮಾಕಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತೀತಿ ನಿಶ್ಚಯಂ ಕೃತವಂತಃ । ತದಂತಃಕರಣೋಪಾಧಿಸ್ಥಸ್ಯೋಪಲಬ್ಧುಃ ಪ್ರಜ್ಞಾನರೂಪಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಲಬ್ಧ್ಯರ್ಥಾ ಯಾ ಅಂತಃಕರಣವೃತ್ತಯೋ ಬಾಹ್ಯಾಂತರ್ವರ್ತಿವಿಷಯವಿಷಯಾಃ, ತಾ ಇಮಾ ಉಚ್ಯಂತೇ — ಸಂಜ್ಞಾನಂ ಸಂಜ್ಞಪ್ತಿಃ ಚೇತನಭಾವಃ ; ಆಜ್ಞಾನಮ್ ಆಜ್ಞಪ್ತಿಃ ಈಶ್ವರಭಾವಃ ; ವಿಜ್ಞಾನಂ ಕಲಾದಿಪರಿಜ್ಞಾನಮ್ ; ಪ್ರಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರಜ್ಞಪ್ತಿಃ ಪ್ರಜ್ಞತಾ ; ಮೇಧಾ ಗ್ರಂಥಧಾರಣಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್ ; ದೃಷ್ಟಿಃ ಇಂದ್ರಿಯದ್ವಾರಾ ಸರ್ವವಿಷಯೋಪಲಬ್ಧಿಃ ; ಧೃತಿಃ ಧಾರಣಮ್ ಅವಸನ್ನಾನಾಂ ಶರೀರೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಯಯೋತ್ತಂಭನಂ ಭವತಿ ; ‘ಧೃತ್ಯಾ ಶರೀರಮುದ್ವಹಂತಿ’ ಇತಿ ಹಿ ವದಂತಿ ; ಮತಿಃ ಮನನಮ್ ; ಮನೀಷಾ ತತ್ರ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಮ್ ; ಜೂತಿಃ ಚೇತಸೋ ರುಜಾದಿದುಃಖಿತ್ವಭಾವಃ ; ಸ್ಮೃತಿಃ ಸ್ಮರಣಮ್ ; ಸಂಕಲ್ಪಃ ಶುಕ್ಲಕೃಷ್ಣಾದಿಭಾವೇನ ಸಂಕಲ್ಪನಂ ರೂಪಾದೀನಾಮ್ ; ಕ್ರತುಃ ಅಧ್ಯವಸಾಯಃ ; ಅಸುಃ ಪ್ರಾಣನಾದಿಜೀವನಕ್ರಿಯಾನಿಮಿತ್ತಾ ವೃತ್ತಿಃ ; ಕಾಮಃ ಅಸಂನಿಹಿತವಿಷಯಾಕಾಂಕ್ಷಾ ತೃಷ್ಣಾ ; ವಶಃ ಸ್ತ್ರೀವ್ಯತಿಕರಾದ್ಯಭಿಲಾಷಃ ; ಇತ್ಯೇವಮಾದ್ಯಾ ಅಂತಃಕರಣವೃತ್ತಯಃ ಉಪಲಬ್ಧುರುಪಲಬ್ಧ್ಯರ್ಥತ್ವಾಚ್ಛುದ್ಧಪ್ರಜ್ಞಾನರೂಪಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಾಧಿಭೂತಾಸ್ತದುಪಾಧಿಜನಿತಗುಣನಾಮಧೇಯಾನಿ ಸಂಜ್ಞಾನಾದೀನಿ ಸರ್ವಾಣ್ಯೇವೈತಾನಿ ಪ್ರಜ್ಞಪ್ತಿಮಾತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನಾಮಧೇಯಾನಿ ಭವಂತಿ, ನ ಸ್ವತಃ ಸಾಕ್ಷಾತ್ । ತಥಾ ಚೋಕ್ತಮ್ ‘ಪ್ರಾಣನ್ನೇವ ಪ್ರಾಣೋ ನಾಮ ಭವತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೭) ಇತ್ಯಾದಿ ॥

ಸ ಏಷಃ ಪ್ರಜ್ಞಾನರೂಪ ಆತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮ ಅಪರಂ ಸರ್ವಶರೀರಸ್ಥಃ ಪ್ರಾಣಃ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮಾ ಅಂತಃಕರಣೋಪಾಧಿಷ್ವನುಪ್ರವಿಷ್ಟೋ ಜಲಭೇದಗತಸೂರ್ಯಪ್ರತಿಬಿಂಬವತ್ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಃ ಪ್ರಾಣಃ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮಾ । ಏಷ ಏವ ಇಂದ್ರಃ ಗುಣಾತ್ , ದೇವರಾಜೋ ವಾ । ಏಷ ಪ್ರಜಾಪತಿಃ ಯಃ ಪ್ರಥಮಜಃ ಶರೀರೀ ; ಯತೋ ಮುಖಾದಿನಿರ್ಭೇದದ್ವಾರೇಣಾಗ್ನ್ಯಾದಯೋ ಲೋಕಪಾಲಾ ಜಾತಾಃ, ಸ ಪ್ರಜಾಪತಿರೇಷ ಏವ । ಯೇಽಪಿ ಏತೇ ಅಗ್ನ್ಯಾದಯಃ ಸರ್ವೇ ದೇವಾ ಏಷ ಏವ । ಇಮಾನಿ ಚ ಸರ್ವಶರೀರೋಪಾದಾನಭೂತಾನಿ ಪಂಚ ಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನಿ ಮಹಾಭೂತಾನಿ ಅನ್ನಾನ್ನಾದತ್ವಲಕ್ಷಣಾನಿ ಏತಾನಿ । ಕಿಂಚ, ಇಮಾನಿ ಚ ಕ್ಷುದ್ರಮಿಶ್ರಾಣಿ ಕ್ಷುದ್ರೈರಲ್ಪಕೈರ್ಮಿಶ್ರಾಣಿ, ಇವಶಬ್ದಃ ಅನರ್ಥಕಃ, ಸರ್ಪಾದೀನಿ । ಬೀಜಾನಿ ಕಾರಣಾನಿ ಇತರಾಣಿ ಚೇತರಾಣಿ ಚ ದ್ವೈರಾಶ್ಯೇನ ನಿರ್ದಿಶ್ಯಮಾನಾನಿ । ಕಾನಿ ತಾನಿ ? ಉಚ್ಯಂತೇ — ಅಂಡಜಾನಿ ಪಕ್ಷ್ಯಾದೀನಿ, ಜಾರುಜಾನಿ ಜರಾಯುಜಾನಿ ಮನುಷ್ಯಾದೀನಿ, ಸ್ವೇದಜಾನಿ ಯೂಕಾದೀನಿ, ಉದ್ಭಿಜ್ಜಾನಿ ಚ ವೃಕ್ಷಾದೀನಿ । ಅಶ್ವಾಃ ಗಾವಃ ಪುರುಷಾಃ ಹಸ್ತಿನಃ ಅನ್ಯಚ್ಚ ಯತ್ಕಿಂಚೇದಂ ಪ್ರಾಣಿ । ಕಿಂ ತತ್ ? ಜಂಗಮಂ ಯಚ್ಚಲತಿ ಪದ್ಭ್ಯಾಂ ಗಚ್ಛತಿ ; ಯಚ್ಚ ಪತತ್ರಿ ಆಕಾಶೇನ ಪತನಶೀಲಮ್ ; ಯಚ್ಚ ಸ್ಥಾವರಮ್ ಅಚಲಮ್ ; ಸರ್ವಂ ತತ್ ಅಶೇಷತಃ ಪ್ರಜ್ಞಾನೇತ್ರಮ್ , ಪ್ರಜ್ಞಪ್ತಿಃ ಪ್ರಜ್ಞಾ, ತಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮೈವ, ನೀಯತೇಽನೇನೇತಿ ನೇತ್ರಮ್ , ಪ್ರಜ್ಞಾ ನೇತ್ರಂ ಯಸ್ಯ ತದಿದಂ ಪ್ರಜ್ಞಾನೇತ್ರಮ್ ; ಪ್ರಜ್ಞಾನೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಸ್ಥಿತಿಲಯಕಾಲೇಷು ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮ್ , ಪ್ರಜ್ಞಾಶ್ರಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರಜ್ಞಾನೇತ್ರೋ ಲೋಕಃ ಪೂರ್ವವತ್ ; ಪ್ರಜ್ಞಾಚಕ್ಷುರ್ವಾ ಸರ್ವ ಏವ ಲೋಕಃ । ಪ್ರಜ್ಞಾ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ಸರ್ವಸ್ಯ ಜಗತಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಪ್ರಜ್ಞಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ತದೇತತ್ಪ್ರತ್ಯಸ್ತಮಿತಸರ್ವೋಪಾಧಿವಿಶೇಷಂ ಸತ್ ನಿರಂಜನಂ ನಿರ್ಮಲಂ ನಿಷ್ಕ್ರಿಯಂ ಶಾಂತಮ್ ಏಕಮ್ ಅದ್ವಯಂ ‘ನೇತಿ ನೇತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೨೬) ಇತಿ ಸರ್ವವಿಶೇಷಾಪೋಹಸಂವೇದ್ಯಂ ಸರ್ವಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯಾಗೋಚರಂ ತದತ್ಯಂತವಿಶುದ್ಧಪ್ರಜ್ಞೋಪಾಧಿಸಂಬಂಧೇನ ಸರ್ವಜ್ಞಮೀಶ್ವರಂ ಸರ್ವಸಾಧಾರಣಾವ್ಯಾಕೃತಜಗದ್ಬೀಜಪ್ರವರ್ತಕಂ ನಿಯಂತೃತ್ವಾದಂತರ್ಯಾಮಿಸಂಜ್ಞಂ ಭವತಿ । ತದೇವ ವ್ಯಾಕೃತಜಗದ್ಬೀಜಭೂತಬುದ್ಧ್ಯಾತ್ಮಾಭಿಮಾನಲಕ್ಷಣಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸಂಜ್ಞಂ ಭವತಿ । ತದೇವ ಅಂತರಂಡೋದ್ಭೂತಪ್ರಥಮಶರೀರೋಪಾಧಿಮತ್ ವಿರಾಟ್ಪ್ರಜಾಪತಿಸಂಜ್ಞಂ ಭವತಿ । ತದುದ್ಭೂತಾಗ್ನ್ಯಾದ್ಯುಪಾಧಿಮತ್ ದೇವತಾಸಂಜ್ಞಂ ಭವತಿ । ತಥಾ ವಿಶೇಷಶರೀರೋಪಾಧಿಷ್ವಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಸ್ತಂಬಪರ್ಯಂತೇಷು ತತ್ತನ್ನಾಮರೂಪಲಾಭೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ । ತದೇವೈಕಂ ಸರ್ವೋಪಾಧಿಭೇದಭಿನ್ನಂ ಸರ್ವೈಃ ಪ್ರಾಣಿಭಿಸ್ತಾರ್ಕಿಕೈಶ್ಚ ಸರ್ವಪ್ರಕಾರೇಣ ಜ್ಞಾಯತೇ ವಿಕಲ್ಪ್ಯತೇ ಚ ಅನೇಕಧಾ । ‘ಏತಮೇಕೇ ವದಂತ್ಯಗ್ನಿಂ ಮನುಮನ್ಯೇ ಪ್ರಜಾಪತಿಮ್ । ಇಂದ್ರಮೇಕೇಽಪರೇ ಪ್ರಾಣಮಪರೇ ಬ್ರಹ್ಮ ಶಾಶ್ವತಮ್’ (ಮನು. ೧೨ । ೧೨೩) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ಸ್ಮೃತಿಃ ॥

ಸ ವಾಮದೇವೋಽನ್ಯೋ ವಾ ಏವಂ ಯಥೋಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ ಪ್ರಜ್ಞೇನಾತ್ಮನಾ, ಯೇನೈವ ಪ್ರಜ್ಞೇನ ಆತ್ಮನಾ ಪೂರ್ವೇ ವಿದ್ವಾಂಸೋಽಮೃತಾ ಅಭೂವನ್ ತಥಾ ಅಯಮಪಿ ವಿದ್ವಾನ್ ಏತೇನೈವ ಪ್ರಜ್ಞೇನ ಆತ್ಮನಾ ಅಸ್ಮಾತ್ ಲೋಕಾತ್ ಉತ್ಕ್ರಮ್ಯೇತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ಅಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕಾದುತ್ಕ್ರಮ್ಯ ಅಮುಷ್ಮಿನ್ ಸ್ವರ್ಗೇ ಲೋಕೇ ಸರ್ವಾನ್ಕಾಮಾನ್ ಆಪ್ತ್ವಾ ಅಮೃತಃ ಸಮಭವತ್ಸಮಭವದಿತ್ಯೋಮಿತಿ ॥