ऐतरेयोपनिषद्भाष्यम्

ಪರಿಸಮಾಪ್ತಂ ಕರ್ಮ ಸಹಾಪರಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯವಿಜ್ಞಾನೇನ । ಸೈಷಾ ಕರ್ಮಣೋ ಜ್ಞಾನಸಹಿತಸ್ಯ ಪರಾ ಗತಿರುಕ್ಥವಿಜ್ಞಾನದ್ವಾರೇಣೋಪಸಂಹೃತಾ । ಏತತ್ಸತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಾಣಾಖ್ಯಮ್ । ಏಷ ಏಕೋ ದೇವಃ । ಏತಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಸರ್ವೇ ದೇವಾ ವಿಭೂತಯಃ । ಏತಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾತ್ಮಭಾವಂ ಗಚ್ಛನ್ ದೇವತಾ ಅಪ್ಯೇತಿ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಸೋಽಯಂ ದೇವತಾಪ್ಯಯಲಕ್ಷಣಃ ಪರಃ ಪುರುಷಾರ್ಥಃ । ಏಷ ಮೋಕ್ಷಃ । ಸ ಚಾಯಂ ಯಥೋಕ್ತೇನ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಸಮುಚ್ಚಯೇನ ಸಾಧನೇನ ಪ್ರಾಪ್ತವ್ಯೋ ನಾತಃ ಪರಮಸ್ತೀತ್ಯೇಕೇ ಪ್ರತಿಪನ್ನಾಃ । ತಾನ್ನಿರಾಚಿಕೀರ್ಷುರುತ್ತರಂ ಕೇವಲಾತ್ಮಜ್ಞಾನವಿಧಾನಾರ್ಥಮ್ ‘ಆತ್ಮಾ ವಾ ಇದಮ್’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಹ । ಕಥಂ ಪುನರಕರ್ಮಸಂಬಂಧಿಕೇವಲಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನವಿಧಾನಾರ್ಥ ಉತ್ತರೋ ಗ್ರಂಥ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ ? ಅನ್ಯಾರ್ಥಾನವಗಮಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾನಾಂ ದೇವತಾನಾಮಗ್ನ್ಯಾದೀನಾಂ ಸಂಸಾರಿತ್ವಂ ದರ್ಶಯಿಷ್ಯತ್ಯಶನಾಯಾದಿದೋಷವತ್ತ್ವೇನ ‘ತಮಶನಾಯಾಪಿಪಾಸಾಭ್ಯಾಮನ್ವವಾರ್ಜತ್’ (ಐ. ಉ. ೧ । ೨ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ಅಶನಾಯಾದಿಮತ್ಸರ್ವಂ ಸಂಸಾರ ಏವ ಪರಸ್ಯ ತು ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಶನಾಯಾದ್ಯತ್ಯಯಶ್ರುತೇಃ । ಭವತ್ವೇವಂ ಕೇವಲಾತ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನಮ್ , ನ ತ್ವತ್ರಾಕರ್ಮ್ಯೇವಾಧಿಕ್ರಿಯತೇ ; ವಿಶೇಷಾಶ್ರವಣಾತ್ । ಅಕರ್ಮಿಣ ಆಶ್ರಮ್ಯಂತರಸ್ಯೇಹಾಶ್ರವಣಾತ್ । ಕರ್ಮ ಚ ಬೃಹತೀಸಹಸ್ರಲಕ್ಷಣಂ ಪ್ರಸ್ತುತ್ಯ ಅನಂತರಮೇವಾತ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರಾರಭ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ಕರ್ಮ್ಯೇವಾಧಿಕ್ರಿಯತೇ । ನ ಚ ಕರ್ಮಾಸಂಬಂಧ್ಯಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನಮ್ , ಪೂರ್ವವದಂತೇ ಉಪಸಂಹಾರಾತ್ । ಯಥಾ ಕರ್ಮಸಂಬಂಧಿನಃ ಪುರುಷಸ್ಯ ಸೂರ್ಯಾತ್ಮನಃ ಸ್ಥಾವರಜಂಗಮಾದಿಸರ್ವಪ್ರಾಣ್ಯಾತ್ಮತ್ವಮುಕ್ತಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇನ ಮಂತ್ರೇಣ ಚ ‘ಸೂರ್ಯ ಆತ್ಮಾ’ (ಋ. ಸಂ. ೧ । ೧೧೫ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿನಾ, ತಥೈವ ‘ಏಷ ಬ್ರಹ್ಮೈಷ ಇಂದ್ರಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೧ । ೩) ಇತ್ಯಾದ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ಸರ್ವಪ್ರಾಣ್ಯಾತ್ಮತ್ವಮ್ । ‘ಯಚ್ಚ ಸ್ಥಾವರಮ್ , ಸರ್ವಂ ತತ್ಪ್ರಜ್ಞಾನೇತ್ರಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೧ । ೩) ಇತ್ಯುಪಸಂಹರಿಷ್ಯತಿ । ತಥಾ ಚ ಸಂಹಿತೋಪನಿಷತ್ — ‘ಏತಂ ಹ್ಯೇವ ಬಹ್ವೃಚಾ ಮಹತ್ಯುಕ್ಥೇ ಮೀಮಾಂಸಂತೇ’ (ಐ. ಆ. ೩ । ೨ । ೩ । ೧೨) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಕರ್ಮಸಂಬಂಧಿತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ ‘ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷ್ವೇತಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ’ ಇತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ । ತಥಾ ತಸ್ಯೈವ ‘ಯೋಽಯಮಶರೀರಃ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮಾ’ ಇತ್ಯುಕ್ತಸ್ಯ ‘ಯಶ್ಚಾಸಾವಾದಿತ್ಯ ಏಕಮೇವ ತದಿತಿ ವಿದ್ಯಾತ್’ ಇತ್ಯೇಕತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ಇಹಾಪಿ ‘ಕೋಽಯಮಾತ್ಮಾ’ (ಐ. ಉ. ೩ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮತ್ವಮೇವ ‘ಪ್ರಜ್ಞಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಐ. ಉ. ೩ । ೧ । ೩) ಇತಿ ದರ್ಶಯಿಷ್ಯತಿ । ತಸ್ಮಾನ್ನಾಕರ್ಮಸಂಬಂಧ್ಯಾತ್ಮಜ್ಞಾನಮ್ । ಪುನರುಕ್ತ್ಯಾನರ್ಥಕ್ಯಮಿತಿ ಚೇತ್ — ‘ಪ್ರಾಣೋ ವಾ ಅಹಮಸ್ಮ್ಯೃಷೇ’ ಇತ್ಯಾದಿಬ್ರಾಹ್ಮಣೇನ ‘ಸೂರ್ಯ ಆತ್ಮಾ’ ಇತಿ ಚ ಮಂತ್ರೇಣ ನಿರ್ಧಾರಿತಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ‘ಆತ್ಮಾ ವಾ ಇದಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿಬ್ರಾಹ್ಮಣೇನ ‘ಕೋಽಯಮಾತ್ಮಾ’ (ಐ. ಉ. ೩ । ೧ । ೧) ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಪುನರ್ನಿರ್ಧಾರಣಂ ಪುನರುಕ್ತಮನರ್ಥಕಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ತಸ್ಯೈವ ಧರ್ಮಾಂತರವಿಶೇಷನಿರ್ಧಾರಣಾರ್ಥತ್ವಾನ್ನ ಪುನರುಕ್ತತಾದೋಷಃ । ಕಥಮ್ ? ತಸ್ಯೈವ ಕರ್ಮಸಂಬಂಧಿನೋ ಜಗತ್ಸೃಷ್ಟಿಸ್ಥಿತಿಸಂಹಾರಾದಿಧರ್ಮವಿಶೇಷನಿರ್ಧಾರಣಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ಕೇವಲೋಪಾಸ್ತ್ಯರ್ಥತ್ವಾದ್ವಾ ; ಅಥವಾ, ಆತ್ಮೇತ್ಯಾದಿಃ ಪರೋ ಗ್ರಂಥಸಂದರ್ಭಃ ಆತ್ಮನಃ ಕರ್ಮಿಣಃ ಕರ್ಮಣೋಽನ್ಯತ್ರೋಪಾಸನಾಪ್ರಾಪ್ತೌ ಕರ್ಮಪ್ರಸ್ತಾವೇಽವಿಹಿತತ್ವಾದ್ವಾ ಕೇವಲೋಽಪ್ಯಾತ್ಮೋಪಾಸ್ಯ ಇತ್ಯೇವಮರ್ಥಃ । ಭೇದಾಭೇದೋಪಾಸ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ ‘ಏಕ ಏವಾತ್ಮಾ’ ಕರ್ಮವಿಷಯೇ ಭೇದದೃಷ್ಟಿಭಾಕ್ । ಸ ಏವಾಕರ್ಮಕಾಲೇ ಅಭೇದೇನಾಪ್ಯುಪಾಸ್ಯ ಇತ್ಯೇವಮಪುನರುಕ್ತತಾ ॥

‘ವಿದ್ಯಾಂ ಚಾವಿದ್ಯಾಂ ಚ ಯಸ್ತದ್ವೇದೋಭಯಂ ಸಹ । ಅವಿದ್ಯಯಾ ಮೃತ್ಯುಂ ತೀರ್ತ್ವಾ ವಿದ್ಯಯಾಮೃತಮಶ್ನುತೇ’ (ಈ. ಉ. ೧೧) ಇತಿ ‘ಕುರ್ವನ್ನೇವೇಹ ಕರ್ಮಾಣಿ ಜಿಜೀವಿಷೇಚ್ಛತಂ ಸಮಾಃ’ (ಈ. ಉ. ೨) ಇತಿ ಚ ವಾಜಿನಾಮ್ । ನ ಚ ವರ್ಷಶತಾತ್ಪರಮಾಯುರ್ಮರ್ತ್ಯಾನಾಮ್ , ಯೇನ ಕರ್ಮಪರಿತ್ಯಾಗೇನ ಆತ್ಮಾನಮುಪಾಸೀತ । ದರ್ಶಿತಂ ಚ ‘ತಾವಂತಿ ಪುರುಷಾಯುಷೋಽಹ್ನಾಂ ಸಹಸ್ರಾಣಿ ಭವಂತಿ’ ಇತಿ । ವರ್ಷಶತಂ ಚಾಯುಃ ಕರ್ಮಣೈವ ವ್ಯಾಪ್ತಮ್ । ದರ್ಶಿತಶ್ಚ ಮಂತ್ರಃ ‘ಕುರ್ವನ್ನೇವೇಹ ಕರ್ಮಾಣಿ’ ಇತ್ಯಾದಿಃ ; ತಥಾ ‘ಯಾವಜ್ಜೀವಮಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಜುಹೋತಿ’ ‘ಯಾವಜ್ಜೀವಂ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾಭ್ಯಾಂ ಯಜೇತ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಶ್ಚ ; ‘ತಂ ಯಜ್ಞಪಾತ್ರೈರ್ದಹಂತಿ’ ಇತಿ ಚ । ಋಣತ್ರಯಶ್ರುತೇಶ್ಚ । ತತ್ರ ಹಿ ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯಾದಿಶಾಸ್ತ್ರಮ್ ‘ವ್ಯುತ್ಥಾಯಾಥ ಭಿಕ್ಷಾಚರ್ಯಂ ಚರಂತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೫ । ೧)(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨೨) ಇತ್ಯಾತ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ತುತಿ - ಪರೋಽರ್ಥವಾದೋಽನಧಿಕೃತಾರ್ಥೋ ವಾ । ನ, ಪರಮಾರ್ಥಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನೇ ಫಲಾದರ್ಶನೇ ಕ್ರಿಯಾನುಪಪತ್ತೇಃ — ಯದುಕ್ತಂ ಕರ್ಮಿಣ ಏವ ಚಾತ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಕರ್ಮಸಂಬಂಧಿ ಚೇತ್ಯಾದಿ, ತನ್ನ ; ಪರಂ ಹ್ಯಾಪ್ತಕಾಮಂ ಸರ್ವಸಂಸಾರದೋಷವರ್ಜಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಹಮಸ್ಮೀತ್ಯಾತ್ಮತ್ವೇನ ವಿಜ್ಞಾನೇ, ಕೃತೇನ ಕರ್ತವ್ಯೇನ ವಾ ಪ್ರಯೋಜನಮಾತ್ಮನೋಽಪಶ್ಯತಃ ಫಲಾದರ್ಶನೇ ಕ್ರಿಯಾ ನೋಪಪದ್ಯತೇ । ಫಲಾದರ್ಶನೇಽಪಿ ನಿಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ಕರೋತೀತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ನಿಯೋಗಾವಿಷಯಾತ್ಮದರ್ಶನಾತ್ । ಇಷ್ಟಯೋಗಮನಿಷ್ಟವಿಯೋಗಂ ವಾತ್ಮನಃ ಪ್ರಯೋಜನಂ ಪಶ್ಯಂಸ್ತದುಪಾಯಾರ್ಥೀ ಯೋ ಭವತಿ, ಸ ನಿಯೋಗಸ್ಯ ವಿಷಯೋ ದೃಷ್ಟೋ ಲೋಕೇ, ನ ತು ತದ್ವಿಪರೀತನಿಯೋಗಾವಿಷಯಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವದರ್ಶೀ । ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವದರ್ಶ್ಯಪಿ ಸಂಶ್ಚೇನ್ನಿಯುಜ್ಯೇತ, ನಿಯೋಗಾವಿಷಯೋಽಪಿ ಸನ್ನ ಕಶ್ಚಿನ್ನ ನಿಯುಕ್ತ ಇತಿ ಸರ್ವಂ ಕರ್ಮ ಸರ್ವೇಣ ಸರ್ವದಾ ಕರ್ತವ್ಯಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ । ತಚ್ಚಾನಿಷ್ಟಮ್ । ನ ಚ ಸ ನಿಯೋಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯತೇ ಕೇನಚಿತ್ । ಆಮ್ನಾಯಸ್ಯಾಪಿ ತತ್ಪ್ರಭವತ್ವಾತ್ । ನ ಹಿ ಸ್ವವಿಜ್ಞಾನೋತ್ಥೇನ ವಚಸಾ ಸ್ವಯಂ ನಿಯುಜ್ಯತೇ । ನಾಪಿ ಬಹುವಿತ್ಸ್ವಾಮೀ ಅವಿವೇಕಿನಾ ಭೃತ್ಯೇನ । ಆಮ್ನಾಯಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವೇ ಸತಿ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾತ್ಸರ್ವಾನ್ಪ್ರತಿ ನಿಯೋಕ್ತೃತ್ವಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಉಕ್ತದೋಷಾತ್ । ತಥಾಪಿ ಸರ್ವೇಣ ಸರ್ವದಾ ಸರ್ವಮವಿಶಿಷ್ಟಂ ಕರ್ಮ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತೋ ದೋಷೋಽಪ್ಯಪರಿಹಾರ್ಯ ಏವ । ತದಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರೇಣೈವ ವಿಧೀಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ — ಯಥಾ ಕರ್ಮಕರ್ತವ್ಯತಾ ಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ಕೃತಾ, ತಥಾ ತದಪ್ಯಾತ್ಮಜ್ಞಾನಂ ತಸ್ಯೈವ ಕರ್ಮಿಣಃ ಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ವಿಧೀಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ವಿರುದ್ಧಾರ್ಥಬೋಧಕತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಹ್ಯೇಕಸ್ಮಿನ್ಕೃತಾಕೃತಸಂಬಂಧಿತ್ವಂ ತದ್ವಿಪರೀತತ್ವಂ ಚ ಬೋಧಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ಶೀತೋಷ್ಣತ್ವಮಿವಾಗ್ನೇಃ । ನ ಚೇಷ್ಟಯೋಗಚಿಕೀರ್ಷಾ ಆತ್ಮನೋಽನಿಷ್ಟವಿಯೋಗಚಿಕೀರ್ಷಾ ಚ ಶಾಸ್ತ್ರಕೃತಾ, ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿನಾಂ ತದ್ದರ್ಶನಾತ್ । ಶಾಸ್ತ್ರಕೃತಂ ಚೇತ್ , ತದುಭಯಂ ಗೋಪಾಲಾದೀನಾಂ ನ ದೃಶ್ಯೇತ, ಅಶಾಸ್ತ್ರಜ್ಞತ್ವಾತ್ತೇಷಾಮ್ । ಯದ್ಧಿ ಸ್ವತೋಽಪ್ರಾಪ್ತಮ್ , ತಚ್ಛಾಸ್ತ್ರೇಣ ಬೋಧಯಿತವ್ಯಮ್ । ತಚ್ಚೇತ್ಕೃತಕರ್ತವ್ಯತಾವಿರೋಧ್ಯಾತ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ಕೃತಮ್ , ಕಥಂ ತದ್ವಿರುದ್ಧಾಂ ಕರ್ತವ್ಯತಾಂ ಪುನರುತ್ಪಾದಯೇತ್ ಶೀತತಾಮಿವಾಗ್ನೌ, ತಮ ಇವ ಚ ಭಾನೌ ? ನ ಬೋಧಯತ್ಯೇವೇತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ‘ಸ ಮ ಆತ್ಮೇತಿ ವಿದ್ಯಾತ್’ (ಕೌ. ಉ. ೩ । ೯) ‘ಪ್ರಜ್ಞಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಐ. ಉ. ೩ । ೧ । ೩) ಇತಿ ಚೋಪಸಂಹಾರಾತ್ । ‘ತದಾತ್ಮಾನಮೇವಾವೇತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೯) ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ಇತ್ಯೇವಮಾದಿವಾಕ್ಯಾನಾಂ ತತ್ಪರತ್ವಾತ್ । ಉತ್ಪನ್ನಸ್ಯ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಬಾಧ್ಯಮಾನತ್ವಾನ್ನಾನುತ್ಪನ್ನಂ ಭ್ರಾಂತಂ ವಾ ಇತಿ ಶಕ್ಯಂ ವಕ್ತುಮ್ । ತ್ಯಾಗೇಽಪಿ ಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವಸ್ಯ ತುಲ್ಯತ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್ ‘ನಾಕೃತೇನೇಹ ಕಶ್ಚನ’ (ಭ. ಗೀ. ೩ । ೧೮) ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇಃ — ಯ ಆಹುರ್ವಿದಿತ್ವಾ ಬ್ರಹ್ಮ ವ್ಯುತ್ಥಾನಮೇವ ಕುರ್ಯಾದಿತಿ, ತೇಷಾಮಪ್ಯೇಷ ಸಮಾನೋ ದೋಷಃ ಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಅಕ್ರಿಯಾಮಾತ್ರತ್ವಾದ್ವ್ಯುತ್ಥಾನಸ್ಯ । ಅವಿದ್ಯಾನಿಮಿತ್ತೋ ಹಿ ಪ್ರಯೋಜನಸ್ಯ ಭಾವಃ, ನ ವಸ್ತುಧರ್ಮಃ, ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿನಾಂ ತದ್ದರ್ಶನಾತ್ , ಪ್ರಯೋಜನತೃಷ್ಣಯಾ ಚ ಪ್ರೇರ್ಯಮಾಣಸ್ಯ ವಾಙ್ಮನಃಕಾಯೈಃ ಪ್ರವೃತ್ತಿದರ್ಶನಾತ್ , ‘ಸೋಽಕಾಮಯತ ಜಾಯಾ ಮೇ ಸ್ಯಾತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೧೭) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಪುತ್ರವಿತ್ತಾದಿ ಪಾಂಕ್ತಲಕ್ಷಣಂ ಕಾಮ್ಯಮೇವೇತಿ ‘ಉಭೇ ಹ್ಯೇತೇ ಸಾಧ್ಯಸಾಧನಲಕ್ಷಣೇ ಏಷಣೇ ಏವ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೫ । ೧) ಇತಿ ವಾಜಸನೇಯಿಬ್ರಾಹ್ಮಣೇಽವಧಾರಣಾತ್ । ಅವಿದ್ಯಾಕಾಮದೋಷನಿಮಿತ್ತಾಯಾ ವಾಙ್ಮನಃಕಾಯಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ಪಾಂಕ್ತಲಕ್ಷಣಾಯಾ ವಿದುಷೋಽವಿದ್ಯಾದಿದೋಷಾಭಾವಾದನುಪಪತ್ತೇಃ ಕ್ರಿಯಾಭಾವಮಾತ್ರಂ ವ್ಯುತ್ಥಾನಮ್ , ನ ತು ಯಾಗಾದಿವದನುಷ್ಠೇಯರೂಪಂ ಭಾವಾತ್ಮಕಮ್ । ತಚ್ಚ ವಿದ್ಯಾವತ್ಪುರುಷಧರ್ಮ ಇತಿ ನ ಪ್ರಯೋಜನಮನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ನ ಹಿ ತಮಸಿ ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯ ಉದಿತ ಆಲೋಕೇ ಯದ್ಗರ್ತಪಂಕಕಂಟಕಾದ್ಯಪತನಮ್ , ತತ್ಕಿಂಪ್ರಯೋಜನಮಿತಿ ಪ್ರಶ್ನಾರ್ಹಮ್ । ವ್ಯುತ್ಥಾನಂ ತರ್ಹ್ಯರ್ಥಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾನ್ನ ಚೋದನಾರ್ಥ ಇತಿ । ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯೇ ಚೇತ್ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನಂ ಜಾತಮ್ , ತತ್ರೈವಾಸ್ತ್ವಕುರ್ವತ ಆಸನಂ ನ ತತೋಽನ್ಯತ್ರ ಗಮನಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಕಾಮಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಾದ್ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯಸ್ಯ । ‘ಏತಾವಾನ್ವೈ ಕಾಮಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೧೭) ‘ಉಭೇ ಹ್ಯೇತೇ ಏಷಣೇ ಏವ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೫ । ೧)(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨೨) ಇತ್ಯವಧಾರಣಾತ್ ಕಾಮನಿಮಿತ್ತಪುತ್ರವಿತ್ತಾದಿಸಂಬಂಧನಿಯಮಾಭಾವಮಾತ್ರಮ್ ; ನ ಹಿ ತತೋಽನ್ಯತ್ರ ಗಮನಂ ವ್ಯುತ್ಥಾನಮುಚ್ಯತೇ । ಅತೋ ನ ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯ ಏವಾಕುರ್ವತ ಆಸನಮುತ್ಪನ್ನವಿದ್ಯಸ್ಯ । ಏತೇನ ಗುರುಶುಶ್ರೂಷಾತಪಸೋರಪ್ಯಪ್ರತಿಪತ್ತಿರ್ವಿದುಷಃ ಸಿದ್ಧಾ । ಅತ್ರ ಕೇಚಿದ್ಗೃಹಸ್ಥಾ ಭಿಕ್ಷಾಟನಾದಿಭಯಾತ್ಪರಿಭವಾಚ್ಚ ತ್ರಸ್ಯಮಾನಾಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮದೃಷ್ಟಿತಾಂ ದರ್ಶಯಂತ ಉತ್ತರಮಾಹುಃ । ಭಿಕ್ಷೋರಪಿ ಭಿಕ್ಷಾಟನಾದಿನಿಯಮದರ್ಶನಾದ್ದೇಹಧಾರಣಮಾತ್ರಾರ್ಥಿನೋ ಗೃಹಸ್ಥಸ್ಯಾಪಿ ಸಾಧ್ಯಸಾಧನೈಷಣೋಭಯವಿನಿರ್ಮುಕ್ತಸ್ಯ ದೇಹಮಾತ್ರಧಾರಣಾರ್ಥಮಶನಾಚ್ಛಾದನಮಾತ್ರಮುಪಜೀವತೋ ಗೃಹ ಏವಾಸ್ತ್ವಾಸನಮಿತಿ ; ನ, ಸ್ವಗೃಹವಿಶೇಷಪರಿಗ್ರಹನಿಯಮಸ್ಯ ಕಾಮಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯುಕ್ತೋತ್ತರಮೇತತ್ । ಸ್ವಗೃಹವಿಶೇಷಪರಿಗ್ರಹಾಭಾವೇ ಚ ಶರೀರಧಾರಣಮಾತ್ರಪ್ರಯುಕ್ತಾಶನಾಚ್ಛಾದನಾರ್ಥಿನಃ ಸ್ವಪರಿಗ್ರಹವಿಶೇಷಭಾವೇಽರ್ಥಾದ್ಭಿಕ್ಷುಕತ್ವಮೇವ । ಶರೀರಧಾರಣಾರ್ಥಾಯಾಂ ಭಿಕ್ಷಾಟನಾದಿಪ್ರವೃತ್ತೌ ಯಥಾ ನಿಯಮೋ ಭಿಕ್ಷೋಃ ಶೌಚಾದೌ ಚ, ತಥಾ ಗೃಹಿಣೋಽಪಿ ವಿದುಷೋಽಕಾಮಿನೋಽಸ್ತು ನಿತ್ಯಕರ್ಮಸು ನಿಯಮೇನ ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ಯಾವಜ್ಜೀವಾದಿಶ್ರುತಿನಿಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ಪ್ರತ್ಯವಾಯಪರಿಹಾರಾಯೇತಿ । ಏತನ್ನಿಯೋಗಾವಿಷಯತ್ವೇನ ವಿದುಷಃ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಮಶಕ್ಯನಿಯೋಜ್ಯತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ । ಯಾವಜ್ಜೀವಾದಿನಿತ್ಯಚೋದನಾನರ್ಥಕ್ಯಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಅವಿದ್ವದ್ವಿಷಯತ್ವೇನಾರ್ಥವತ್ತ್ವಾತ್ । ಯತ್ತು ಭಿಕ್ಷೋಃ ಶರೀರಧಾರಣಮಾತ್ರಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತೇರ್ನಿಯತತ್ವಮ್ , ತತ್ಪ್ರವೃತ್ತೇರ್ನ ಪ್ರಯೋಜಕಮ್ । ಆಚಮನಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯ ಪಿಪಾಸಾಪಗಮವನ್ನಾನ್ಯಪ್ರಯೋಜನಾರ್ಥತ್ವಮವಗಮ್ಯತೇ । ನ ಚಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದೀನಾಂ ತದ್ವದರ್ಥಪ್ರಾಪ್ತಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಯತತ್ವೋಪಪತ್ತಿಃ । ಅರ್ಥಪ್ರಾಪ್ತಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಯಮೋಽಪಿ ಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವೇಽನುಪಪನ್ನ ಏವೇತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ತನ್ನಿಯಮಸ್ಯ ಪೂರ್ವಪ್ರವೃತ್ತಿಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ತದತಿಕ್ರಮೇ ಯತ್ನಗೌರವಾದರ್ಥಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ವ್ಯುತ್ಥಾನಸ್ಯ ಪುನರ್ವಚನಾದ್ವಿದುಷೋ ಮುಮುಕ್ಷೋಃ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವೋಪಪತ್ತಿಃ । ಅವಿದುಷಾಪಿ ಮುಮುಕ್ಷುಣಾ ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯಂ ಕರ್ತವ್ಯಮೇವ ; ತಥಾ ಚ ‘ಶಾಂತೋ ದಾಂತಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨೩) ಇತ್ಯಾದಿವಚನಂ ಪ್ರಮಾಣಮ್ । ಶಮದಮಾದೀನಾಂ ಚಾತ್ಮದರ್ಶನಸಾಧನಾನಾಮನ್ಯಾಶ್ರಮೇಷ್ವನುಪಪತ್ತೇಃ । ‘ಅತ್ಯಾಶ್ರಮಿಭ್ಯಃ ಪರಮಂ ಪವಿತ್ರಂ ಪ್ರೋವಾಚ ಸಮ್ಯಗೃಷಿಸಂಘಜುಷ್ಟಮ್’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೬ । ೨೧) ಇತಿ ಚ ಶ್ವೇತಾಶ್ವತರೇ ವಿಜ್ಞಾಯತೇ । ‘ನ ಕರ್ಮಣಾ ನ ಪ್ರಜಯಾ ಧನೇನ ತ್ಯಾಗೇನೈಕೇ ಅಮೃತತ್ವಮಾನಶುಃ’ (ಕೈವಲ್ಯ ೨) ಇತಿ ಚ ಕೈವಲ್ಯಶ್ರುತಿಃ । ‘ಜ್ಞಾತ್ವಾ ನೈಷ್ಕರ್ಮ್ಯಮಾಚರೇತ್’ ಇತಿ ಚ ಸ್ಮೃತೇಃ । ‘ಬ್ರಹ್ಮಾಶ್ರಮಪದೇ ವಸೇತ್’ ಇತಿ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾದಿವಿದ್ಯಾಸಾಧನಾನಾಂ ಚ ಸಾಕಲ್ಯೇನಾತ್ಯಾಶ್ರಮಿಷೂಪಪತ್ತೇರ್ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯೇಽಸಂಭವಾತ್ । ನ ಚ ಅಸಂಪನ್ನಂ ಸಾಧನಂ ಕಸ್ಯಚಿದರ್ಥಸ್ಯ ಸಾಧನಾಯಾಲಮ್ । ಯದ್ವಿಜ್ಞಾನೋಪಯೋಗೀನಿ ಚ ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯಾಶ್ರಮಕರ್ಮಾಣಿ, ತೇಷಾಂ ಪರಮಫಲಮುಪಸಂಹೃತಂ ದೇವತಾಪ್ಯಯಲಕ್ಷಣಂ ಸಂಸಾರವಿಷಯಮೇವ । ಯದಿ ಕರ್ಮಿಣ ಏವ ಪರಮಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನಮಭವಿಷ್ಯತ್ , ಸಂಸಾರವಿಷಯಸ್ಯೈವ ಫಲಸ್ಯೋಪಸಂಹಾರೋ ನೋಪಾಪತ್ಸ್ಯತ । ಅಂಗಫಲಂ ತದಿತಿ ಚೇತ್ ; ನ, ತದ್ವಿರೋಧ್ಯಾತ್ಮವಸ್ತುವಿಷಯತ್ವಾದಾತ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಃ । ನಿರಾಕೃತಸರ್ವನಾಮರೂಪಕರ್ಮಪರಮಾರ್ಥಾತ್ಮವಸ್ತುವಿಷಯಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಮಮೃತತ್ವಸಾಧನಮ್ । ಗುಣಫಲಸಂಬಂಧೇ ಹಿ ನಿರಾಕೃತಸರ್ವವಿಶೇಷಾತ್ಮವಸ್ತುವಿಷಯತ್ವಂ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ; ತಚ್ಚಾನಿಷ್ಟಮ್ , ‘ಯತ್ರ ತ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವಮಾತ್ಮೈವಾಭೂತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೧೪) ಇತ್ಯಧಿಕೃತ್ಯ ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲಾದಿಸರ್ವವ್ಯವಹಾರನಿರಾಕರಣಾದ್ವಿದುಷಃ ; ತದ್ವಿಪರೀತಸ್ಯಾವಿದುಷಃ ‘ಯತ್ರ ಹಿ ದ್ವೈತಮಿವ ಭವತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೧೪) ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲರೂಪಸ್ಯ ಸಂಸಾರಸ್ಯ ದರ್ಶಿತತ್ವಾಚ್ಚ ವಾಜಸನೇಯಿಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ । ತಥೇಹಾಪಿ ದೇವತಾಪ್ಯಯಂ ಸಂಸಾರವಿಷಯಂ ಯತ್ಫಲಮಶನಾಯಾದಿಮದ್ವಸ್ತ್ವಾತ್ಮಕಂ ತದುಪಸಂಹೃತ್ಯ ಕೇವಲಂ ಸರ್ವಾತ್ಮಕವಸ್ತುವಿಷಯಂ ಜ್ಞಾನಮಮೃತತ್ವಾಯ ವಕ್ಷ್ಯಾಮೀತಿ ಪ್ರವರ್ತತೇ । ಋಣಪ್ರತಿಬಂಧಶ್ಚಾವಿದುಷ ಏವ ಮನುಷ್ಯಪಿತೃದೇವಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಿಂ ಪ್ರತಿ, ನ ವಿದುಷಃ ; ‘ಸೋಽಯಂ ಮನುಷ್ಯಲೋಕಃ ಪುತ್ರೇಣೈವ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೫ । ೧೬) ಇತ್ಯಾದಿಲೋಕತ್ರಯಸಾಧನನಿಯಮಶ್ರುತೇಃ । ವಿದುಷಶ್ಚ ಋಣಪ್ರತಿಬಂಧಾಭಾವೋ ದರ್ಶಿತ ಆತ್ಮಲೋಕಾರ್ಥಿನಃ ‘ಕಿಂ ಪ್ರಜಯಾ ಕರಿಷ್ಯಾಮಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨೨) ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ತಥಾ ‘ಏತದ್ಧ ಸ್ಮ ವೈ ತದ್ವಿದ್ವಾಂಸ ಆಹುರ್ಋಷಯಃ ಕಾವಷೇಯಾಃ’ ಇತ್ಯಾದಿ ‘ಏತದ್ಧ ಸ್ಮ ವೈ ತತ್ಪೂರ್ವೇ ವಿದ್ವಾಂಸೋಽಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ನ ಜುಹವಾಂಚಕ್ರುಃ’ (ಕೌ. ಉ. ೨ । ೫) ಇತಿ ಚ ಕೌಷೀತಕಿನಾಮ್ । ಅವಿದುಷಸ್ತರ್ಹಿ ಋಣಾನಪಾಕರಣೇ ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಚೇತ್ ; ನ, ಪ್ರಾಗ್ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯಪ್ರತಿಪತ್ತೇರ್‌ಋಣಿತ್ವಾಸಂಭವಾದಧಿಕಾರಾನಾರೂಢೋಽಪಿ ಋಣೀ ಚೇತ್ಸ್ಯಾತ್ , ಸರ್ವಸ್ಯ ಋಣಿತ್ವಮಿತ್ಯನಿಷ್ಟಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ಪ್ರತಿಪನ್ನಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ‘ಗೃಹಾದ್ವನೀ ಭೂತ್ವಾ ಪ್ರವ್ರಜೇದ್ಯದಿ ವೇತರಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾದೇವ ಪ್ರವ್ರರ್ಜೇದ್ಗೃಹಾದ್ವಾ ವನಾದ್ವಾ’ (ಜಾ. ಉ. ೪) ಇತ್ಯಾತ್ಮದರ್ಶನಸಾಧನೋಪಾಯತ್ವೇನೇಷ್ಯತ ಏವ ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯಮ್ । ಯಾವಜ್ಜೀವಾದಿಶ್ರುತೀನಾಮವಿದ್ವದಮುಮುಕ್ಷುವಿಷಯೇ ಕೃತಾರ್ಥತಾ । ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ಚ ಕೇಷಾಂಚಿದ್ದ್ವಾದಶರಾತ್ರಮಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಹುತ್ವಾ ತತ ಊರ್ಧ್ವಂ ಪರಿತ್ಯಾಗಃ ಶ್ರೂಯತೇ । ಯತ್ತ್ವನಧಿಕೃತಾನಾಂ ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯಮಿತಿ, ತನ್ನ ; ತೇಷಾಂ ಪೃಥಗೇವ ‘ಉತ್ಸನ್ನಾಗ್ನಿರನಗ್ನಿಕೋ ವಾ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರವಣಾತ್ ; ಸರ್ವಸ್ಮೃತಿಷು ಚ ಅವಿಶೇಷೇಣ ಆಶ್ರಮವಿಕಲ್ಪಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ, ಸಮುಚ್ಚಯಶ್ಚ । ಯತ್ತು ವಿದುಷೋಽರ್ಥಪ್ರಾಪ್ತಂ ವ್ಯುತ್ಥಾನಮಿತ್ಯಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥತ್ವೇ, ಗೃಹೇ ವನೇ ವಾ ತಿಷ್ಠತೋ ನ ವಿಶೇಷ ಇತಿ, ತದಸತ್ । ವ್ಯುತ್ಥಾನಸ್ಯೈವಾರ್ಥಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾನ್ನಾನ್ಯತ್ರಾವಸ್ಥಾನಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಅನ್ಯತ್ರಾವಸ್ಥಾನಸ್ಯ ಕಾಮಕರ್ಮಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಂ ಹ್ಯವೋಚಾಮ ; ತದಭಾವಮಾತ್ರಂ ವ್ಯುತ್ಥಾನಮಿತಿ ಚ । ಯಥಾಕಾಮಿತ್ವಂ ತು ವಿದುಷೋಽತ್ಯಂತಮಪ್ರಾಪ್ತಮ್ , ಅತ್ಯಂತಮೂಢವಿಷಯತ್ವೇನಾವಗಮಾತ್ । ತಥಾ ಶಾಸ್ತ್ರಚೋದಿತಮಪಿ ಕರ್ಮಾತ್ಮವಿದೋಽಪ್ರಾಪ್ತಂ ಗುರುಭಾರತಯಾವಗಮ್ಯತೇ ; ಕಿಮುತ ಅತ್ಯಂತಾವಿವೇಕನಿಮಿತ್ತಂ ಯಥಾಕಾಮಿತ್ವಮ್ ? ನ ಹ್ಯುನ್ಮಾದತಿಮಿರದೃಷ್ಟ್ಯುಪಲಬ್ಧಂ ವಸ್ತು ತದಪಗಮೇಽಪಿ ತಥೈವ ಸ್ಯಾತ್ , ಉನ್ಮಾದತಿಮಿರದೃಷ್ಟಿನಿಮಿತ್ತತ್ವಾದೇವ ತಸ್ಯ । ತಸ್ಮಾದಾತ್ಮವಿದೋ ವ್ಯುತ್ಥಾನವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ನ ಯಥಾಕಾಮಿತ್ವಮ್ , ನ ಚಾನ್ಯತ್ಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯೇತತ್ಸಿದ್ಧಮ್ । ಯತ್ತು ‘ವಿದ್ಯಾಂ ಚಾವಿದ್ಯಾಂ ಚ ಯಸ್ತದ್ವೇದೋಭಯಂ ಸಹ’ (ಈ. ಉ. ೧೧) ಇತಿ ನ ವಿದ್ಯಾವತೋ ವಿದ್ಯಯಾ ಸಹಾವಿದ್ಯಾಪಿ ವರ್ತತ ಇತ್ಯಯಮರ್ಥಃ ; ಕಸ್ತರ್ಹಿ ? ಏಕಸ್ಮಿನ್ಪುರುಷೇ ಏತೇ ನ ಸಹ ಸಂಬಧ್ಯೇಯಾತಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ; ಯಥಾ ಶುಕ್ತಿಕಾಯಾಂ ರಜತಶುಕ್ತಿಕಾಜ್ಞಾನೇ ಏಕಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ । ‘ದೂರಮೇತೇ ವಿಪರೀತೇ ವಿಷೂಚೀ ಅವಿದ್ಯಾ ಯಾ ಚ ವಿದ್ಯೇತಿ ಜ್ಞಾತಾ’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೪) ಇತಿ ಹಿ ಕಾಠಕೇ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಸತ್ಯಾಮವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಸಂಭವೋಽಸ್ತಿ । ‘ತಪಸಾ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಸ್ವ’ (ತೈ. ಉ. ೩ । ೨ । ೨) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ । ತಪಆದಿ ವಿದ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಸಾಧನಂ ಗುರೂಪಾಸನಾದಿ ಚ ಕರ್ಮ ಅವಿದ್ಯಾತ್ಮಕತ್ವಾದವಿದ್ಯೋಚ್ಯತೇ । ತೇನ ವಿದ್ಯಾಮುತ್ಪಾದ್ಯ ಮೃತ್ಯುಂ ಕಾಮಮತಿತರತಿ । ತತೋ ನಿಷ್ಕಾಮಸ್ತ್ಯಕ್ತೈಷಣೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಯಾ ಅಮೃತತ್ವಮಶ್ನುತ ಇತ್ಯೇತಮರ್ಥಂ ದರ್ಶನಯನ್ನಾಹ — ‘ಅವಿದ್ಯಯಾ ಮೃತ್ಯುಂ ತೀರ್ತ್ವಾ ವಿದ್ಯಯಾಮೃತಮಶ್ನುತೇ’ (ಈ. ಉ. ೧೧) ಇತಿ । ಯತ್ತು ಪುರುಷಾಯುಃ ಸರ್ವಂ ಕರ್ಮಣೈವ ವ್ಯಾಪ್ತಮ್ , ‘ಕುರ್ವನ್ನೇವೇಹ ಕರ್ಮಾಣಿ ಜಿಜೀವಿಷೇಚ್ಛತಂ ಸಮಾಃ’ (ಈ. ಉ. ೨) ಇತಿ, ತದವಿದ್ವದ್ವಿಷಯತ್ವೇನ ಪರಿಹೃತಮ್ , ಇತರಥಾ ಅಸಂಭವಾತ್ । ಯತ್ತು ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಮಪಿ ಪೂರ್ವೋಕ್ತತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ಕರ್ಮಣಾ ಅವಿರುದ್ಧಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಮಿತಿ, ತತ್ಸವಿಶೇಷನಿರ್ವಿಶೇಷಾತ್ಮವಿಷಯತಯಾ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಮ್ ; ಉತ್ತರತ್ರ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಚ ದರ್ಶಯಿಷ್ಯಾಮಃ । ಅತಃ ಕೇವಲನಿಷ್ಕ್ರಿಯಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕತ್ವವಿದ್ಯಾಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಮುತ್ತರೋ ಗ್ರಂಥ ಆರಭ್ಯತೇ ॥

ಅಸ್ಮಿನ್ನಧ್ಯಾಯೇ ಏಷ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಃ — ಜಗದುತ್ಪತ್ತಿಸ್ಥಿತಿಪ್ರಲಯಕೃದಸಂಸಾರೀ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸರ್ವಶಕ್ತಿಃ ಸರ್ವವಿತ್ಸರ್ವಮಿದಂ ಜಗತ್ಸ್ವತೋಽನ್ಯದ್ವಸ್ತ್ವಂತರಮನುಪಾದಾಯೈವ ಆಕಾಶಾದಿಕ್ರಮೇಣ ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ಸ್ವಾತ್ಮಪ್ರಬೋಧನಾರ್ಥಂ ಸರ್ವಾಣಿ ಚ ಪ್ರಾಣಾದಿಮಚ್ಛರೀರಾಣಿ ಸ್ವಯಂ ಪ್ರವಿವೇಶ ; ಪ್ರವಿಶ್ಯ ಚ ಸ್ವಮಾತ್ಮಾನಂ ಯಥಾಭೂತಮಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತಿ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪ್ರತ್ಯಬುಧ್ಯತ ; ತಸ್ಮಾತ್ಸ ಏವ ಸರ್ವಶರೀರೇಷ್ವೇಕ ಏವಾತ್ಮಾ, ನಾನ್ಯ ಇತಿ । ಅನ್ಯೋಽಪಿ ‘ಸ ಮ ಆತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತ್ಯೇವಂ ವಿದ್ಯಾತ್’ ಇತಿ ‘ಆತ್ಮಾ ವಾ ಇದಮೇಕ ಏವಾಗ್ರ ಆಸೀತ್’ (ಐ. ಉ. ೧ । ೧ । ೧) ‘ಬ್ರಹ್ಮ ತತಮಮ್’ (ಐ. ಉ. ೧ । ೩ । ೧೩) ಇತಿ ಚೋಕ್ತಮ್ । ಅನ್ಯತ್ರ ಚ ಸರ್ವಗತಸ್ಯ ಸರ್ವಾತ್ಮನೋ ವಾಲಾಗ್ರಮಾತ್ರಮಪ್ಯಪ್ರವಿಷ್ಟಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ಕಥಂ ಸೀಮಾನಂ ವಿದಾರ್ಯ ಪ್ರಾಪದ್ಯತ ಪಿಪೀಲಿಕೇವ ಸುಷಿರಮ್ ? ನನ್ವತ್ಯಲ್ಪಮಿದಂ ಚೋದ್ಯಮ್ । ಬಹು ಚಾತ್ರ ಚೋದಯಿತವ್ಯಮ್ । ಅಕರಣಃ ಸನ್ನೀಕ್ಷತ । ಅನುಪಾದಾಯ ಕಿಂಚಿಲ್ಲೋಕಾನಸೃಜತ । ಅದ್ಭ್ಯಃ ಪುರುಷಂ ಸಮುದ್ಧೃತ್ಯಾಮೂರ್ಛಯತ್ । ತಸ್ಯಾಭಿಧ್ಯಾನಾನ್ಮುಖಾದಿ ನಿರ್ಭಿನ್ನಂ ಮುಖಾದಿಭ್ಯಶ್ಚಾಗ್ನ್ಯಾದಯೋ ಲೋಕಪಾಲಾಃ । ತೇಷಾಂ ಚಾಶನಾಯಾದಿಸಂಯೋಜನಂ ತದಾಯತನಪ್ರಾರ್ಥನಂ ತದರ್ಥಂ ಗವಾದಿಪ್ರದರ್ಶನಂ ತೇಷಾಂ ಚ ಯಥಾಯತನಪ್ರವೇಶನಂ ಸೃಷ್ಟಸ್ಯಾನ್ನಸ್ಯ ಪಲಾಯನಂ ವಾಗಾದಿಭಿಸ್ತಜ್ಜಿಘೃಕ್ಷೇತಿ । ಏತತ್ಸರ್ವಂ ಸೀಮಾವಿದಾರಣಪ್ರವೇಶಸಮಮೇವ ॥

ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ಸರ್ವಮೇವೇದಮನುಪಪನ್ನಮ್ । ನ, ಅತ್ರಾತ್ಮಾವವೋಧಮಾತ್ರಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ಸರ್ವೋಽಯಮರ್ಥವಾದ ಇತ್ಯದೋಷಃ । ಮಾಯಾವಿವದ್ವಾ ; ಮಹಾಮಾಯಾವೀ ದೇವಃ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸರ್ವಶಕ್ತಿಃ ಸರ್ವಮೇತಚ್ಚಕಾರ ಸುಖಾವಬೋಧಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಲೋಕವದಾಖ್ಯಾಯಿಕಾದಿಪ್ರಪಂಚ ಇತಿ ಯುಕ್ತತರಃ ಪಕ್ಷಃ । ನ ಹಿ ಸೃಷ್ಟ್ಯಾಖ್ಯಾಯಿಕಾದಿಪರಿಜ್ಞಾನಾತ್ಕಿಂಚಿತ್ಫಲಮಿಷ್ಯತೇ । ಐಕಾತ್ಮ್ಯಸ್ವರೂಪಪರಿಜ್ಞಾನಾತ್ತು ಅಮೃತತ್ವಂ ಫಲಂ ಸರ್ವೋಪನಿಷತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ಸ್ಮೃತಿಷು ಚ ಗೀತಾದ್ಯಾಸು ‘ಸಮಂ ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು ತಿಷ್ಠಂತಂ ಪರಮೇಶ್ವರಮ್’ (ಭ. ಗೀ. ೧೩ । ೨೭) ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ನನು ತ್ರಯ ಆತ್ಮಾನೋ ಭೋಕ್ತಾ ಕರ್ತಾ ಸಂಸಾರೀ ಜೀವ ಏಕಃ ಸರ್ವಲೋಕಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಸಿದ್ಧಃ । ಅನೇಕಪ್ರಾಣಿಕರ್ಮಫಲೋಪಭೋಗಯೋಗ್ಯಾನೇಕಾಧಿಷ್ಠಾನವಲ್ಲೋಕದೇಹನಿರ್ಮಾಣೇನ ಲಿಂಗೇನ ಯಥಾಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರದರ್ಶಿತೇನ ಪುರಪ್ರಾಸಾದಾದಿನಿರ್ಮಾಣಲಿಂಗೇನ ತದ್ವಿಷಯಕೌಶಲಜ್ಞಾನವಾಂಸ್ತತ್ಕರ್ತಾ ತಕ್ಷಾದಿರಿವ ಈಶ್ವರಃ ಸರ್ವಜ್ಞೋ ಜಗತಃ ಕರ್ತಾ ದ್ವಿತೀಯಶ್ಚೇತನ ಆತ್ಮಾ ಅವಗಮ್ಯತೇ । ‘ಯತೋ ವಾಚೋ ನಿವರ್ತಂತೇ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೪ । ೧) ‘ನೇತಿ ನೇತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೨೬) ಇತ್ಯಾದಿಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಸಿದ್ಧ ಔಪನಿಷದಃ ಪುರುಷಸ್ತೃತೀಯಃ । ಏವಮೇತೇ ತ್ರಯ ಆತ್ಮಾನೋಽನ್ಯೋನ್ಯವಿಲಕ್ಷಣಾಃ । ತತ್ರ ಕಥಮೇಕ ಏವಾತ್ಮಾ ಅದ್ವಿತೀಯಃ ಅಸಂಸಾರೀತಿ ಜ್ಞಾತುಂ ಶಕ್ಯತೇ ? ತತ್ರ ಜೀವ ಏವ ತಾವತ್ಕಥಂ ಜ್ಞಾಯತೇ ? ನನ್ವೇವಂ ಜ್ಞಾಯತೇ ಶ್ರೋತಾ ಮಂತಾ ದ್ರಷ್ಟಾ ಆದೇಷ್ಟಾಘೋಷ್ಟಾ ವಿಜ್ಞಾತಾ ಪ್ರಜ್ಞಾತೇತಿ । ನನು ವಿಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಂ ಜ್ಞಾಯತೇ ಯಃ ಶ್ರವಣಾದಿಕರ್ತೃತ್ವೇನ ಅಮತೋ ಮಂತಾ ಅವಿಜ್ಞಾತೋ ವಿಜ್ಞಾತಾ ಇತಿ ಚ । ತಥಾ ‘ನ ಮತೇರ್ಮಂತಾರಂ ಮನ್ವೀಥಾ ನ ವಿಜ್ಞಾತೇರ್ವಿಜ್ಞಾತಾರಂ ವಿಜಾನೀಯಾಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೪ । ೨) ಇತ್ಯಾದಿ ಚ । ಸತ್ಯಂ ವಿಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಮ್ , ಯದಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ಜ್ಞಾಯೇತ ಸುಖಾದಿವತ್ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಜ್ಞಾನಂ ಚ ನಿವಾರ್ಯತೇ ‘ನ ಮತೇರ್ಮಂತಾರಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೪ । ೨) ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ಜ್ಞಾಯತೇ ತು ಶ್ರವಣಾದಿಲಿಂಗೇನ ; ತತ್ರ ಕುತೋ ವಿಪ್ರತಿಷೇಧಃ ? ನನು ಶ್ರವಣಾದಿಲಿಂಗೇನಾಪಿ ಕಥಂ ಜ್ಞಾಯತೇ, ಯಾವತಾ ಯದಾ ಶೃಣೋತ್ಯಾತ್ಮಾ ಶ್ರೋತವ್ಯಂ ಶಬ್ದಮ್ , ತದಾ ತಸ್ಯ ಶ್ರವಣಕ್ರಿಯಯೈವ ವರ್ತಮಾನತ್ವಾನ್ಮನನವಿಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯೇ ನ ಸಂಭವತ ಆತ್ಮನಿ ಪರತ್ರ ವಾ । ತಥಾ ಅನ್ಯತ್ರಾಪಿ ಮನನಾದಿಕ್ರಿಯಾಸು । ಶ್ರವಣಾದಿಕ್ರಿಯಾಶ್ಚ ಸ್ವವಿಷಯೇಷ್ವೇವ । ನ ಹಿ ಮಂತವ್ಯಾದನ್ಯತ್ರ ಮಂತುಃ ಮನನಕ್ರಿಯಾ ಸಂಭವತಿ । ನನು ಮನಸಃ ಸರ್ವಮೇವ ಮಂತವ್ಯಮ್ । ಸತ್ಯಮೇವಮ್ ; ತಥಾಪಿ ಸರ್ವಮಪಿ ಮಂತವ್ಯಂ ಮಂತಾರಮಂತರೇಣ ನ ಮಂತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ಯದ್ಯೇವಂ ಕಿಂ ಸ್ಯಾತ್ ? ಇದಮತ್ರ ಸ್ಯಾತ್ — ಸರ್ವಸ್ಯ ಯೋಽಯಂ ಮಂತಾ, ಸ ಮಂತೈವೇತಿ ನ ಸ ಮಂತವ್ಯಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚ ದ್ವಿತೀಯೋ ಮಂತುರ್ಮಂತಾಸ್ತಿ । ಯದಾ ಸ ಆತ್ಮನೈವ ಮಂತವ್ಯಃ, ತದಾ ಯೇನ ಚ ಮಂತವ್ಯ ಆತ್ಮಾ ಆತ್ಮನಾ, ಯಶ್ಚ ಮಂತವ್ಯ ಆತ್ಮಾ, ತೌ ದ್ವೌ ಪ್ರಸಜ್ಯೇಯಾತಾಮ್ । ಏಕ ಏವ ಆತ್ಮಾ ದ್ವಿಧಾ ಮಂತೃಮಂತವ್ಯತ್ವೇನ ದ್ವಿಶಕಲೀಭವೇದ್ವಂಶಾದಿವತ್ , ಉಭಯಥಾಪ್ಯನುಪಪತ್ತಿರೇವ । ಯಥಾ ಪ್ರದೀಪಯೋಃ ಪ್ರಕಾಶ್ಯಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಃ, ಸಮತ್ವಾತ್ , ತದ್ವತ್ । ನ ಚ ಮಂತುರ್ಮಂತವ್ಯೇ ಮನನವ್ಯಾಪಾರಶೂನ್ಯಃ ಕಾಲೇಽಸ್ತ್ಯಾತ್ಮಮನನಾಯ । ಯದಾಪಿ ಲಿಂಗೇನಾತ್ಮಾನಂ ಮನುತೇ ಮಂತಾ, ತದಾಪಿ ಪೂರ್ವವದೇವ ಲಿಂಗೇನ ಮಂತವ್ಯ ಆತ್ಮಾ, ಯಶ್ಚ ತಸ್ಯ ಮಂತಾ, ತೌ ದ್ವೌ ಪ್ರಸಜ್ಯೇಯಾತಾಮ್ ; ಏಕ ಏವ ವಾ ದ್ವಿಧೇತಿ ಪೂರ್ವೋಕ್ತೋ ದೋಷಃ । ನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ, ನಾಪ್ಯನುಮಾನೇನ ಜ್ಞಾಯತೇ ಚೇತ್ , ಕಥಮುಚ್ಯತೇ ‘ಸ ಮ ಆತ್ಮೇತಿ ವಿದ್ಯಾತ್’ (ಕೌ. ಉ. ೩ । ೯) ಇತಿ, ಕಥಂ ವಾ ಶ್ರೋತಾ ಮಂತೇತ್ಯಾದಿ ? ನನು ಶ್ರೋತೃತ್ವಾದಿಧರ್ಮವಾನಾತ್ಮಾ, ಅಶ್ರೋತೃತ್ವಾದಿ ಚ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಾತ್ಮನಃ ; ಕಿಮತ್ರ ವಿಷಮಂ ಪಶ್ಯಸಿ ? ಯದ್ಯಪಿ ತವ ನ ವಿಷಮಮ್ ; ತಥಾಪಿ ಮಮ ತು ವಿಷಮಂ ಪ್ರತಿಭಾತಿ । ಕಥಮ್ ? ಯದಾಸೌ ಶ್ರೋತಾ, ತದಾ ನ ಮಂತಾ ; ಯದಾ ಮಂತಾ, ತದಾ ನ ಶ್ರೋತಾ । ತತ್ರೈವಂ ಸತಿ, ಪಕ್ಷೇ ಶ್ರೋತಾ ಮಂತಾ, ಪಕ್ಷೇ ನ ಶ್ರೋತಾ ನಾಪಿ ಮಂತಾ । ತಥಾ ಅನ್ಯತ್ರಾಪಿ ಚ । ಯದೈವಮ್ , ತದಾ ಶ್ರೋತೃತ್ವಾದಿಧರ್ಮವಾನಾತ್ಮಾ ಅಶ್ರೋತೃತ್ವಾದಿಧರ್ಮವಾನ್ವೇತಿ ಸಂಶಯಸ್ಥಾನೇ ಕಥಂ ತವ ನ ವೈಷಮ್ಯಮ್ ? ಯದಾ ದೇವದತ್ತೋ ಗಚ್ಛತಿ, ತದಾ ನ ಸ್ಥಾತಾ, ಗಂತೈವ । ಯದಾ ತಿಷ್ಠತಿ, ನ ಗಂತಾ, ಸ್ಥಾತೈವ ; ತದಾಸ್ಯ ಪಕ್ಷ ಏವ ಗಂತೃತ್ವಂ ಸ್ಥಾತೃತ್ವಂ ಚ, ನ ನಿತ್ಯಂ ಗಂತೃತ್ವಂ ಸ್ಥಾತೃತ್ವಂ ವಾ, ತದ್ವತ್ । ತಥೈವಾತ್ರ ಕಾಣಾದಾದಯಃ ಪಶ್ಯಂತಿ । ಪಕ್ಷಪ್ರಾಪ್ತೇನೈವ ಶ್ರೋತೃತ್ವಾದಿನಾ ಆತ್ಮೋಚ್ಯತೇ ಶ್ರೋತಾ ಮಂತೇತ್ಯಾದಿವಚನಾತ್ । ಸಂಯೋಗಜತ್ವಮಯೌಗಪದ್ಯಂ ಚ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಹ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ । ದರ್ಶಯಂತಿ ಚ ಅನ್ಯತ್ರಮನಾ ಅಭೂವಂ ನಾದರ್ಶಮ್ ಇತ್ಯಾದಿ ಯುಗಪಜ್ಜ್ಞಾನಾನುತ್ಪತ್ತಿರ್ಮನಸೋ ಲಿಂಗಮಿತಿ ಚ ನ್ಯಾಯ್ಯಮ್ । ಭವತ್ವೇವಂ ಕಿಂ ತವ ನಷ್ಟಂ ಯದ್ಯೇವಂ ಸ್ಯಾತ್ ? ಅಸ್ತ್ವೇವಂ ತವೇಷ್ಟಂ ಚೇತ್ ; ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಸ್ತು ನ ಸಂಭವತಿ । ಕಿಂ ನ ಶ್ರೋತಾ ಮಂತೇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಃ ? ನ, ನ ಶ್ರೋತಾ ನ ಮಂತೇತ್ಯಾದಿವಚನಾತ್ । ನನು ಪಾಕ್ಷಿಕತ್ವೇನ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಂ ತ್ವಯಾ ; ನ, ನಿತ್ಯಮೇವ ಶ್ರೋತೃತ್ವಾದ್ಯಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ , ‘ನ ಹಿ ಶ್ರೋತುಃ ಶ್ರುತೇರ್ವಿಪರಿಲೋಪೋ ವಿದ್ಯತೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೨೭) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ । ಏವಂ ತರ್ಹಿ ನಿತ್ಯಮೇವ ಶ್ರೋತೃತ್ವಾದ್ಯಭ್ಯುಪಗಮೇ, ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರುದ್ಧಾ ಯುಗಪಜ್ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿಃ ಅಜ್ಞಾನಾಭಾವಶ್ಚಾತ್ಮನಃ ಕಲ್ಪಿತಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತಚ್ಚಾನಿಷ್ಟಮಿತಿ । ನೋಭಯದೋಷೋಪಪತ್ತಿಃ, ಆತ್ಮನಃ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಶ್ರೋತೃತ್ವಾದಿಧರ್ಮವತ್ತ್ವಶ್ರುತೇಃ । ಅನಿತ್ಯಾನಾಂ ಮೂರ್ತಾನಾಂ ಚ ಚಕ್ಷುರಾದೀನಾಂ ದೃಷ್ಟ್ಯಾದ್ಯನಿತ್ಯಮೇವ ಸಂಯೋಗವಿಯೋಗಧರ್ಮಿಣಾಮ್ । ಯಥಾ ಅಗ್ನೇರ್ಜ್ವಲನಂ ತೃಣಾದಿಸಂಯೋಗಜತ್ವಾತ್ , ತದ್ವತ್ । ನ ತು ನಿತ್ಯಸ್ಯಾಮೂರ್ತಸ್ಯಾಸಂಯೋಗವಿಭಾಗಧರ್ಮಿಣಃ ಸಂಯೋಗಜದೃಷ್ಟ್ಯಾದ್ಯನಿತ್ಯಧರ್ಮವತ್ತ್ವಂ ಸಂಭವತಿ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ ‘ನ ಹಿ ದ್ರಷ್ಟುರ್ದೃಷ್ಟೇರ್ವಿಪರಿಲೋಪೋ ವಿದ್ಯತೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೨೩) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ । ಏವಂ ತರ್ಹಿ ದ್ವೇ ದೃಷ್ಟೀ ಚಕ್ಷುಷೋಽನಿತ್ಯಾ ದೃಷ್ಟಿಃ, ನಿತ್ಯಾ ಚಾತ್ಮನಃ । ತಥಾ ಚ ದ್ವೇ ಶ್ರುತೀ ಶ್ರೋತ್ರಸ್ಯಾನಿತ್ಯಾ, ನಿತ್ಯಾ ಚಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಸ್ಯ । ತಥಾ ದ್ವೇ ಮತೀ ವಿಜ್ಞಾತೀ ಬಾಹ್ಯಾಬಾಹ್ಯೇ । ಏವಂ ಹ್ಯೇವ ಚೇಯಂ ಶ್ರುತಿರುಪಪನ್ನಾ ಭವತಿ — ‘ದೃಷ್ಟೇರ್ದ್ರಷ್ಟಾ ಶ್ರುತೇಃ ಶ್ರೋತಾ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ । ಲೋಕೇಽಪಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಚಕ್ಷುಷಸ್ತಿಮಿರಾಗಮಾಪಾಯಯೋಃ ನಷ್ಟಾ ದೃಷ್ಟಿಃ ಜಾತಾ ದೃಷ್ಟಿಃ ಇತಿ ಚಕ್ಷುರ್ದೃಷ್ಟೇರನಿತ್ಯತ್ವಮ್ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಮತ್ಯಾದೀನಾಮಾತ್ಮದೃಷ್ಟ್ಯಾದೀನಾಂ ಚ ನಿತ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮೇವ ಲೋಕೇ । ವದತಿ ಹ್ಯುದ್ಧೃತಚಕ್ಷುಃ ಸ್ವಪ್ನೇಽದ್ಯ ಮಯಾ ಭ್ರಾತಾ ದೃಷ್ಟ ಇತಿ । ತಥಾ ಅವಗತಬಾಧಿರ್ಯಃ ಸ್ವಪ್ನೇ ಶ್ರುತೋ ಮಂತ್ರೋಽದ್ಯೇತ್ಯಾದಿ । ಯದಿ ಚಕ್ಷುಃಸಂಯೋಗಜೈವಾತ್ಮನೋ ನಿತ್ಯಾ ದೃಷ್ಟಿಸ್ತನ್ನಾಶೇ ನಶ್ಯೇತ್ , ತದಾ ಉದ್ಧೃತಚಕ್ಷುಃ ಸ್ವಪ್ನೇ ನೀಲಪೀತಾದಿ ನ ಪಶ್ಯೇತ್ । ‘ನ ಹಿ ದ್ರಷ್ಟುರ್ದೃಷ್ಟೇಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೨೩) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ ಅನುಪಪನ್ನಾ ಸ್ಯಾತ್ । ‘ತಚ್ಚಕ್ಷುಃ ಪುರುಷೇ ಯೇನ ಸ್ವಪ್ನಂ ಪಶ್ಯತಿ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ । ನಿತ್ಯಾ ಆತ್ಮನೋ ದೃಷ್ಟಿರ್ಬಾಹ್ಯಾನಿತ್ಯದೃಷ್ಟೇರ್ಗ್ರಾಹಿಕಾ । ಬಾಹ್ಯದೃಷ್ಟೇಶ್ಚ ಉಪಜನಾಪಾಯಾದ್ಯನಿತ್ಯಧರ್ಮವತ್ತ್ವಾತ್ ಗ್ರಾಹಿಕಾಯಾ ಆತ್ಮದೃಷ್ಟೇಸ್ತದ್ವದವಭಾಸತ್ವಮನಿತ್ಯತ್ವಾದಿ ಭ್ರಾಂತಿನಿಮಿತ್ತಂ ಲೋಕಸ್ಯೇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಯಥಾ ಭ್ರಮಣಾದಿಧರ್ಮವದಲಾತಾದಿವಸ್ತುವಿಷಯದೃಷ್ಟಿರಪಿ ಭ್ರಮತೀವ, ತದ್ವತ್ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ ‘ಧ್ಯಾಯತೀವ ಲೇಲಾಯತೀವ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೭) ಇತಿ । ತಸ್ಮಾದಾತ್ಮದೃಷ್ಟೇರ್ನಿತ್ಯತ್ವಾನ್ನ ಯೌಗಪದ್ಯಮಯೌಗಪದ್ಯಂ ವಾ ಅಸ್ತಿ । ಬಾಹ್ಯಾನಿತ್ಯದೃಷ್ಟ್ಯುಪಾಧಿವಶಾತ್ತು ಲೋಕಸ್ಯ ತಾರ್ಕಿಕಾಣಾಂ ಚ ಆಗಮಸಂಪ್ರದಾಯವರ್ಜಿತತ್ವಾತ್ ಅನಿತ್ಯಾ ಆತ್ಮನೋ ದೃಷ್ಟಿರಿತಿ ಭ್ರಾಂತಿರುಪಪನ್ನೈವ । ಜೀವೇಶ್ವರಪರಮಾತ್ಮಭೇದಕಲ್ಪನಾ ಚ ಏತನ್ನಿಮಿತ್ತೈವ । ತಥಾ ಅಸ್ತಿ, ನಾಸ್ತಿ, ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಶ್ಚ ಯಾವಂತೋ ವಾಙ್ಮನಸಯೋರ್ಭೇದಾ ಯತ್ರೈಕಂ ಭವಂತಿ, ತದ್ವಿಷಯಾಯಾ ನಿತ್ಯಾಯಾ ದೃಷ್ಟೇರ್ನಿರ್ವಿಶೇಷಾಯಾಃ । ಅಸ್ತಿ ನಾಸ್ತಿ, ಏಕಂ ನಾನಾ, ಗುಣವದಗುಣಮ್ , ಜಾನಾತಿ ನ ಜಾನಾತಿ, ಕ್ರಿಯಾವದಕ್ರಿಯಮ್ , ಫಲವದಫಲಮ್ , ಸಬೀಜಂ ನಿರ್ಬೀಜಮ್ , ಸುಖಂ ದುಃಖಮ್ , ಮಧ್ಯಮಮಧ್ಯಮ್ , ಶೂನ್ಯಮಶೂನ್ಯಮ್ , ಪರೋಽಹಮನ್ಯಃ, ಇತಿ ವಾ ಸರ್ವವಾಕ್ಪ್ರತ್ಯಯಾಗೋಚರೇ ಸ್ವರೂಪೇ ಯೋ ವಿಕಲ್ಪಯಿತುಮಿಚ್ಛತಿ, ಸ ನೂನಂ ಖಮಪಿ ಚರ್ಮವದ್ವೇಷ್ಟಯಿತುಮಿಚ್ಛತಿ, ಸೋಪಾನಮಿವ ಚ ಪದ್ಭ್ಯಾಮಾರೋಢುಮ್ ; ಜಲೇ ಖೇ ಚ ಮೀನಾನಾಂ ವಯಸಾಂ ಚ ಪದಂ ದಿದೃಕ್ಷತೇ ; ‘ನೇತಿ ನೇತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೨೬) ‘ಯತೋ ವಾಚೋ ನಿವರ್ತಂತೇ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೪ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ, ‘ಕೋ ಅದ್ಧಾ ವೇದ’ (ಋ. ಸಂ. ೧ । ೩೦ । ೬) ಇತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರವರ್ಣಾತ್ ॥

ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ತಸ್ಯ ಸ ಮ ಆತ್ಮೇತಿ ವೇದನಮ್ ; ಬ್ರೂಹಿ ಕೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ತಮಹಂ ಸ ಮ ಆತ್ಮೇತಿ ವಿದ್ಯಾಮ್ । ಅತ್ರಾಖ್ಯಾಯಿಕಾಮಾಚಕ್ಷತೇ — ಕಶ್ಚಿತ್ಕಿಲ ಮನುಷ್ಯೋ ಮುಗ್ಧಃ ಕೈಶ್ಚಿದುಕ್ತಃ ಕಸ್ಮಿಂಶ್ಚಿದಪರಾಧೇ ಸತಿ ಧಿಕ್ತ್ವಾಂ ನಾಸಿ ಮನುಷ್ಯ ಇತಿ । ಸ ಮುಗ್ಧತಯಾ ಆತ್ಮನೋ ಮನುಷ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯಾಯಯಿತುಂ ಕಂಚಿದುಪೇತ್ಯಾಹ — ಬ್ರವೀತು ಭವಾನ್ಕೋಽಹಮಸ್ಮೀತಿ । ಸ ತಸ್ಯ ಮುಗ್ಧತಾಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಆಹ — ಕ್ರಮೇಣ ಬೋಧಯಿಷ್ಯಾಮೀತಿ । ಸ್ಥಾವರಾದ್ಯಾತ್ಮಭಾವಮಪೋಹ್ಯ ನ ತ್ವಮಮನುಷ್ಯ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವೋಪರರಾಮ । ಸ ತಂ ಮುಗ್ಧಃ ಪ್ರತ್ಯಾಹ — ಭವಾನ್ಮಾಂ ಬೋಧಯಿತುಂ ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ತೂಷ್ಣೀಂ ಬಭೂವ, ಕಿಂ ನ ಬೋಧಯತೀತಿ । ತಾದೃಗೇವ ತದ್ಭವತೋ ವಚನಮ್ । ನಾಸ್ಯಮನುಷ್ಯ ಇತ್ಯುಕ್ತೇಽಪಿ ಮನುಷ್ಯತ್ವಮಾತ್ಮನೋ ನ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ಯಃ, ಸ ಕಥಂ ಮನುಷ್ಯೋಽಸೀತ್ಯುಕ್ತೋಽಪಿ ಮನುಷ್ಯತ್ವಮಾತ್ಮನಃ ಪ್ರತಿಪದ್ಯೇತ ? ತಸ್ಮಾದ್ಯಥಾಶಾಸ್ತ್ರೋಪದೇಶ ಏವಾತ್ಮಾವಬೋಧವಿಧಿಃ, ನಾನ್ಯಃ । ನ ಹ್ಯಗ್ನೇರ್ದಾಹ್ಯಂ ತೃಣಾದಿ ಅನ್ಯೇನ ಕೇನಚಿದ್ದಗ್ಧುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ಅತ ಏವ ಶಾಸ್ತ್ರಮಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಂ ಬೋಧಯಿತುಂ ಪ್ರವೃತ್ತಂ ಸತ್ ಅಮನುಷ್ಯತ್ವಪ್ರತಿಷೇಧೇನೇವ ‘ನೇತಿ ನೇತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೨೬) ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವೋಪರರಾಮ । ತಥಾ ‘ಅನಂತರಮಬಾಹ್ಯಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೫ । ೧೯)(ಬೃ. ಉ. ೩ । ೮ । ೮) ‘ಅಯಮಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮ ಸರ್ವಾನುಭೂಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೫ । ೧೯) ಇತ್ಯನುಶಾಸನಮ್ ; ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ‘ಯತ್ರ ತ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವಮಾತ್ಮೈವಾಭೂತ್ತತ್ಕೇನ ಕಂ ಪಶ್ಯೇತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೧೪)(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೫ । ೧೫) ಇತ್ಯೇವಮಾದ್ಯಪಿ ಚ । ಯಾವದಯಮೇವ ಯಥೋಕ್ತಮಿಮಮಾತ್ಮಾನಂ ನ ವೇತ್ತಿ, ತಾವದಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಾನಿತ್ಯದೃಷ್ಟಿಲಕ್ಷಣಮುಪಾಧಿಮಾತ್ಮತ್ವೇನೋಪೇತ್ಯ ಅವಿದ್ಯಯಾ ಉಪಾಧಿಧರ್ಮಾನಾತ್ಮನೋ ಮನ್ಯಮಾನೋ ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಸ್ತಂಬಪರ್ಯಂತೇಷು ಸ್ಥಾನೇಷು ಪುನಃ ಪುನರಾವರ್ತಮಾನಃ ಅವಿದ್ಯಾಕಾಮಕರ್ಮವಶಾತ್ಸಂಸರತಿ । ಸ ಏವಂ ಸಂಸರನ್ ಉಪಾತ್ತದೇಹೇಂದ್ರಿಯಸಂಘಾತಂ ತ್ಯಜತಿ । ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಅನ್ಯಮುಪಾದತ್ತೇ । ಪುನಃ ಪುನರೇವಮೇವ ನದೀಸ್ರೋತೋವಜ್ಜನ್ಮಮರಣಪ್ರಬಂಧಾವಿಚ್ಛೇದೇನ ವರ್ತಮಾನಃ ಕಾಭಿರವಸ್ಥಾಭಿರ್ವರ್ತತೇ ಇತ್ಯೇತಮರ್ಥಂ ದರ್ಶಯಂತ್ಯಾಹ ಶ್ರುತಿಃ ವೈರಾಗ್ಯಹೇತೋಃ —

ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಸಾಧನಕೃತಸರ್ವಾತ್ಮಭಾವಫಲಾವಾಪ್ತಿಂ ವಾಮದೇವಾದ್ಯಾಚಾರ್ಯಪರಂಪರಯಾ ಪಾರಂಪರ್ಯಶ್ರುತ್ಯಾವದ್ಯೋತ್ಯಮಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿತ್ಪರಿಷದ್ಯತ್ಯಂತಪ್ರಸಿದ್ಧಾಮ್ ಉಪಲಭಮಾನಾ ಮುಮುಕ್ಷವೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ಅಧುನಾತನಾಃ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಿಜ್ಞಾಸವಃ ಅನಿತ್ಯಾತ್ಸಾಧ್ಯಸಾಧನಲಕ್ಷಣಾತ್ಸಂಸಾರಾತ್ ಆ ಜೀವಭಾವಾದ್ವ್ಯಾವಿವೃತ್ಸವೋ ವಿಚಾರಯಂತಃ ಅನ್ಯೋನ್ಯಂ ಪೃಚ್ಛಂತಿ । ಕಥಮ್ ? —