ब्रह्मसूत्रभाष्यम्

ತದಂತರಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ರಂಹತಿ ಸಂಪರಿಷ್ವಕ್ತ ಇತಿ । ತದಂತರಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ದೇಹಾಂತರಪ್ರತಿಪತ್ತೌ, ದೇಹಬೀಜೈರ್ಭೂತಸೂಕ್ಷ್ಮೈಃ ಸಂಪರಿಷ್ವಕ್ತಃ, ರಂಹತಿ ಗಚ್ಛತಿ — ಇತ್ಯವಗಂತವ್ಯಮ್ । ಕುತಃ ? ಪ್ರಶ್ನನಿರೂಪಣಾಭ್ಯಾಮ್; ತಥಾ ಹಿ ಪ್ರಶ್ನಃ — ‘ವೇತ್ಥ ಯಥಾ ಪಂಚಮ್ಯಾಮಾಹುತಾವಾಪಃ ಪುರುಷವಚಸೋ ಭವಂತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೩ । ೩) ಇತಿ । ನಿರೂಪಣಂ ಚ ಪ್ರತಿವಚನಮ್ , ದ್ಯುಪರ್ಜನ್ಯಪೃಥಿವೀಪುರುಷಯೋಷಿತ್ಸು ಪಂಚಸ್ವಗ್ನಿಷು ಶ್ರದ್ಧಾಸೋಮವೃಷ್ಟ್ಯನ್ನರೇತೋರೂಪಾಃ ಪಂಚ ಆಹುತೀರ್ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ, — ‘ಇತಿ ತು ಪಂಚಮ್ಯಾಮಾಹುತಾವಾಪಃ ಪುರುಷವಚಸೋ ಭವಂತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೯ । ೧) ಇತಿ । ತಸ್ಮಾದದ್ಭಿಃ ಪರಿವೇಷ್ಟಿತೋ ಜೀವೋ ರಂಹತಿ ವ್ರಜತೀತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ನನ್ವನ್ಯಾ ಶ್ರುತಿಃ ಜಲೂಕಾವತ್ಪೂರ್ವದೇಹಂ ನ ಮುಂಚತಿ ಯಾವನ್ನ ದೇಹಾಂತರಮಾಕ್ರಮತೀತಿ ದರ್ಶಯತಿ — ‘ತದ್ಯಥಾ ತೃಣಜಲಾಯುಕಾ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೩) ಇತಿ । ತತ್ರಾಪ್ಯಪ್ಪರಿವೇಷ್ಟಿತಸ್ಯೈವ ಜೀವಸ್ಯ ಕರ್ಮೋಪಸ್ಥಾಪಿತಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯದೇಹವಿಷಯಭಾವನಾದೀರ್ಘೀಭಾವಮಾತ್ರಂ ಜಲೂಕಯೋಪಮೀಯತ ಇತ್ಯವಿರೋಧಃ । ಏವಂ ಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತೇ ದೇಹಾಂತರಪ್ರತಿಪತ್ತಿಪ್ರಕಾರೇ ಸತಿ, ಯಾಃ ಪುರುಷಮತಿಪ್ರಭವಾಃ ಕಲ್ಪನಾಃ — ವ್ಯಾಪಿನಾಂ ಕರಣಾನಾಮಾತ್ಮನಶ್ಚ ದೇಹಾಂತರಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ಕರ್ಮವಶಾದ್ವೃತ್ತಿಲಾಭಸ್ತತ್ರ ಭವತಿ, — ಕೇವಲಸ್ಯೈವಾತ್ಮನೋ ವೃತ್ತಿಲಾಭಸ್ತತ್ರ ಭವತಿ, ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ತು ದೇಹವದಭಿನವಾನ್ಯೇವ ತತ್ರ ತತ್ರ ಭೋಗಸ್ಥಾನೇ ಉತ್ಪದ್ಯಂತೇ, — ಮನ ಏವ ವಾ ಕೇವಲಂ ಭೋಗಸ್ಥಾನಮಭಿಪ್ರತಿಷ್ಠತೇ, — ಜೀವ ಏವ ವಾ ಉತ್ಪ್ಲುತ್ಯ ದೇಹಾದ್ದೇಹಾಂತರಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ, ಶುಕ ಇವ ವೃಕ್ಷಾದ್ವೃಕ್ಷಾಂತರಮ್ — ಇತ್ಯೇವಮಾದ್ಯಾಃ, ತಾಃ ಸರ್ವಾ ಏವ ಅನಾದರ್ತವ್ಯಾಃ, ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾತ್ ॥ ೧ ॥

ತುಶಬ್ದೇನ ಚೋದಿತಾಮಾಶಂಕಾಮುಚ್ಛಿನತ್ತಿ । ತ್ರ್ಯಾತ್ಮಿಕಾ ಹಿ ಆಪಃ, ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣಶ್ರುತೇಃ । ತಾಸ್ವಾರಂಭಿಕಾಸ್ವಭ್ಯುಪಗತಾಸ್ವಿತರದಪಿ ಭೂತದ್ವಯಮವಶ್ಯಮಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಂ ಭವತಿ । ತ್ರ್ಯಾತ್ಮಕಶ್ಚ ದೇಹಃ, ತ್ರಯಾಣಾಮಪಿ ತೇಜೋಬನ್ನಾನಾಂ ತಸ್ಮಿನ್ಕಾರ್ಯೋಪಲಬ್ಧೇಃ । ಪುನಶ್ಚ ತ್ರ್ಯಾತ್ಮಕಃ, ತ್ರಿಧಾತುತ್ವಾತ್ — ತ್ರಿಭಿರ್ವಾತಪಿತ್ತಶ್ಲೇಷ್ಮಭಿಃ । ನ ಸ ಭೂತಾಂತರಾಣಿ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಕೇವಲಾಭಿರದ್ಭಿರಾರಬ್ಧುಂ ಶಕ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದ್ಭೂಯಸ್ತ್ವಾಪೇಕ್ಷೋಽಯಮ್ — ‘ಆಪಃ ಪುರುಷವಚಸಃ’ ಇತಿ — ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನಯೋರಪ್ಶಬ್ದಃ, ನ ಕೈವಲ್ಯಾಪೇಕ್ಷಃ । ಸರ್ವದೇಹೇಷು ಹಿ ರಸಲೋಹಿತಾದಿದ್ರವದ್ರವ್ಯಭೂಯಸ್ತ್ವಂ ದೃಶ್ಯತೇ । ನನು ಪಾರ್ಥಿವೋ ಧಾತುರ್ಭೂಯಿಷ್ಠೋ ದೇಹೇಷೂಪಲಕ್ಷ್ಯತೇ । ನೈಷ ದೋಷಃ — ಇತರಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಅಪಾಂ ಬಾಹುಲ್ಯಂ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ದೃಶ್ಯತೇ ಚ ಶುಕ್ರಶೋಣಿತಲಕ್ಷಣೇಽಪಿ ದೇಹಬೀಜೇ ದ್ರವಬಾಹುಲ್ಯಮ್ । ಕರ್ಮ ಚ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಂ ದೇಹಾಂತರಾರಂಭೇ । ಕರ್ಮಾಣಿ ಚ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದೀನಿ ಸೋಮಾಜ್ಯಪಯಃಪ್ರಭೃತಿದ್ರವದ್ರವ್ಯವ್ಯಪಾಶ್ರಯಾಣಿ । ಕರ್ಮಸಮವಾಯಿನ್ಯಶ್ಚ ಆಪಃ ಶ್ರದ್ಧಾಶಬ್ದೋದಿತಾಃ ಸಹ ಕರ್ಮಭಿರ್ದ್ಯುಲೋಕಾಖ್ಯೇಽಗ್ನೌ ಹೂಯಂತ ಇತಿ ವಕ್ಷ್ಯತಿ । ತಸ್ಮಾದಪ್ಯಪಾಂ ಬಾಹುಲ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ । ಬಾಹುಲ್ಯಾಚ್ಚ ಅಪ್ಶಬ್ದೇನ ಸರ್ವೇಷಾಮೇವ ದೇಹಬೀಜಾನಾಂ ಭೂತಸೂಕ್ಷ್ಮಾಣಾಮುಪಾದಾನಮಿತಿ ನಿರವದ್ಯಮ್ ॥ ೨ ॥

ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಚ ದೇಹಾಂತರಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ಗತಿಃ ಶ್ರಾವ್ಯತೇ — ‘ತಮುತ್ಕ್ರಾಮಂತಂ ಪ್ರಾಣೋಽನೂತ್ಕ್ರಾಮತಿ ಪ್ರಾಣಮನೂತ್ಕ್ರಾಮಂತꣳ ಸರ್ವೇ ಪ್ರಾಣಾ ಅನೂತ್ಕ್ರಾಮಂತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭಿಃ । ಸಾ ಚ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಗತಿರ್ನಾಶ್ರಯಮಂತರೇಣ ಸಂಭವತೀತ್ಯತಃ ಪ್ರಾಣಗತಿಪ್ರಯುಕ್ತಾ ತದಾಶ್ರಯಭೂತಾನಾಮಪಾಮಪಿ ಭೂತಾಂತರೋಪಸೃಷ್ಟಾನಾಂ ಗತಿರವಗಮ್ಯತೇ । ನ ಹಿ ನಿರಾಶ್ರಯಾಃ ಪ್ರಾಣಾಃ ಕ್ವಚಿದ್ಗಚ್ಛಂತಿ ತಿಷ್ಠಂತಿ ವಾ, ಜೀವತೋ ದರ್ಶನಾತ್ ॥ ೩ ॥

ಸ್ಯಾದೇತತ್ — ನೈವ ಪ್ರಾಣಾ ದೇಹಾಂತರಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ಸಹ ಜೀವೇನ ಗಚ್ಛಂತಿ, ಅಗ್ನ್ಯಾದಿಗತಿಶ್ರುತೇಃ । ತಥಾ ಹಿ ಶ್ರುತಿಃ ಮರಣಕಾಲೇ ವಾಗಾದಯಃ ಪ್ರಾಣಾ ಅಗ್ನ್ಯಾದೀಂದೇವಾನ್ಗಚ್ಛಂತೀತಿ ದರ್ಶಯತಿ — ‘ಯತ್ರಾಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ಮೃತಸ್ಯಾಗ್ನಿಂ ವಾಗಪ್ಯೇತಿ ವಾತಂ ಪ್ರಾಣಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೨ । ೧೩) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ, ಭಾಕ್ತತ್ವಾತ್ । ವಾಗಾದೀನಾಮಗ್ನ್ಯಾದಿಗತಿಶ್ರುತಿರ್ಗೌಣೀ, ಲೋಮಸು ಕೇಶೇಷು ಚ ಅದರ್ಶನಾತ್ — ‘ಓಷಧೀರ್ಲೋಮಾನಿ ವನಸ್ಪತೀನ್ಕೇಶಾಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೨ । ೧೩) ಇತಿ ಹಿ ತತ್ರಾಮ್ನಾಯತೇ, ನ ಹಿ ಲೋಮಾನಿ ಕೇಶಾಶ್ಚೋತ್ಪ್ಲುತ್ಯ ಓಷಧೀರ್ವನಸ್ಪತೀಂಶ್ಚ ಗಚ್ಛಂತೀತಿ ಸಂಭವತಿ । ನ ಚ ಜೀವಸ್ಯ ಪ್ರಾಣೋಪಾಧಿಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಗಮನಮವಕಲ್ಪತೇ । ನಾಪಿ ಪ್ರಾಣೈರ್ವಿನಾ ದೇಹಾಂತರೇ ಉಪಭೋಗ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ವಿಸ್ಪಷ್ಟಂ ಚ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಸಹ ಜೀವೇನ ಗಮನಮನ್ಯತ್ರ ಶ್ರಾವಿತಮ್ । ಅತೋ ವಾಗಾದ್ಯಧಿಷ್ಠಾತ್ರೀಣಾಮಗ್ನ್ಯಾದಿದೇವತಾನಾಂ ವಾಗಾದ್ಯುಪಕಾರಿಣೀನಾಂ ಮರಣಕಾಲೇ ಉಪಕಾರನಿವೃತ್ತಿಮಾತ್ರಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ವಾಗಾದಯೋಽಗ್ನ್ಯಾದೀನ್ಗಚ್ಛಂತೀತ್ಯುಪಚರ್ಯತೇ ॥ ೪ ॥

ಸ್ಯಾದೇತತ್ — ಕಥಂ ಪುನಃ ‘ಪಂಚಮ್ಯಾಮಾಹುತಾವಾಪಃ ಪುರುಷವಚಸೋ ಭವಂತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೩ । ೩) ಇತ್ಯೇತತ್ ನಿರ್ಧಾರಯಿತುಂ ಪಾರ್ಯತೇ, ಯಾವತಾ ನೈವ ಪ್ರಥಮೇಽಗ್ನಾವಪಾಂ ಶ್ರವಣಮಸ್ತಿ ? ಇಹ ಹಿ ದ್ಯುಲೋಕಪ್ರಭೃತಯಃ ಪಂಚಾಗ್ನಯಃ ಪಂಚಾನಾಮಾಹುತೀನಾಮಾಧಾರತ್ವೇನಾಧೀತಾಃ । ತೇಷಾಂ ಚ ಪ್ರಮುಖೇ ‘ಅಸೌ ವಾವ ಲೋಕೋ ಗೌತಮಾಗ್ನಿಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೪ । ೧) ಇತ್ಯುಪನ್ಯಸ್ಯ ‘ತಸ್ಮಿನ್ನೇತಸ್ಮಿನ್ನಗ್ನೌ ದೇವಾಃ ಶ್ರದ್ಧಾಂ ಜುಹ್ವತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೪ । ೨) ಇತಿ ಶ್ರದ್ಧಾ ಹೋಮ್ಯದ್ರವ್ಯತ್ವೇನ ಆವೇದಿತಾ । ನ ತತ್ರ ಆಪೋ ಹೋಮ್ಯದ್ರವ್ಯತಯಾ ಶ್ರುತಾಃ । ಯದಿ ನಾಮ ಪರ್ಜನ್ಯಾದಿಷೂತ್ತರೇಷು ಚತುರ್ಷ್ವಗ್ನಿಷ್ವಪಾಂ ಹೋಮ್ಯದ್ರವ್ಯತಾ ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯೇತ, ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯತಾಂ ನಾಮ, ತೇಷು ಹೋತವ್ಯತಯೋಪಾತ್ತಾನಾಂ ಸೋಮಾದೀನಾಮಬ್ಬಹುಲತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ಪ್ರಥಮೇ ತ್ವಗ್ನೌ ಶ್ರುತಾಂ ಶ್ರದ್ಧಾಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಅಶ್ರುತಾ ಆಪಃ ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯಂತ ಇತಿ ಸಾಹಸಮೇತತ್ । ಶ್ರದ್ಧಾ ಚ ನಾಮ ಪ್ರತ್ಯಯವಿಶೇಷಃ, ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಯುಕ್ತಃ ಪಂಚಮ್ಯಾಮಾಹುತಾವಪಾಂ ಪುರುಷಭಾವ ಇತಿ ಚೇತ್ — ನೈಷ ದೋಷಃ; ಹಿ ಯತಃ ತತ್ರಾಪಿ ಪ್ರಥಮೇಽಗ್ನೌ ತಾ ಏವಾಪಃ ಶ್ರದ್ಧಾಶಬ್ದೇನಾಭಿಪ್ರೇಯಂತೇ । ಕುತಃ ? ಉಪಪತ್ತೇಃ । ಏವಂ ಹ್ಯಾದಿಮಧ್ಯಾವಸಾನಸಂಗಾನಾತ್ ಅನಾಕುಲಮೇತದೇಕವಾಕ್ಯಮುಪಪದ್ಯತೇ । ಇತರಥಾ ಪುನಃ, ಪಂಚಮ್ಯಾಮಾಹುತೌ ಅಪಾಂ ಪುರುಷವಚಸ್ತ್ವಪ್ರಕಾರೇ ಪೃಷ್ಟೇ, ಪ್ರತಿವಚನಾವಸರೇ ಪ್ರಥಮಾಹುತಿಸ್ಥಾನೇ ಯದ್ಯನಪೋ ಹೋಮ್ಯದ್ರವ್ಯಂ ಶ್ರದ್ಧಾಂ ನಾಮಾವತಾರಯೇತ್ — ತತಃ ಅನ್ಯಥಾ ಪ್ರಶ್ನೋಽನ್ಯಥಾ ಪ್ರತಿವಚನಮಿತ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತಾ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ‘ಇತಿ ತು ಪಂಚಮ್ಯಾಮಾಹುತಾವಾಪಃ ಪುರುಷವಚಸೋ ಭವಂತಿ’ ಇತಿ ಚ ಉಪಸಂಹರನ್ ಏತದೇವ ದರ್ಶಯತಿ । ಶ್ರದ್ಧಾಕಾರ್ಯಂ ಚ ಸೋಮವೃಷ್ಟ್ಯಾದಿ ಸ್ಥೂಲೀಭವದಬ್ಬಹುಲಂ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ । ಸಾ ಚ ಶ್ರದ್ಧಾಯಾ ಅಪ್ತ್ವೇ ಯುಕ್ತಿಃ । ಕಾರಣಾನುರೂಪಂ ಹಿ ಕಾರ್ಯಂ ಭವತಿ । ನ ಚ ಶ್ರದ್ಧಾಖ್ಯಃ ಪ್ರತ್ಯಯಃ, ಮನಸೋ ಜೀವಸ್ಯ ವಾ ಧರ್ಮಃ ಸನ್ ಧರ್ಮಿಣೋ ನಿಷ್ಕೃಷ್ಯ ಹೋಮಾಯೋಪಾದಾತುಂ ಶಕ್ಯತೇ — ಪಶ್ವಾದಿಭ್ಯ ಇವ ಹೃದಯಾದೀನಿ ಇತಿ, ಆಪ ಏವ ಶ್ರದ್ಧಾಶಬ್ದಾ ಭವೇಯುಃ । ಶ್ರದ್ಧಾಶಬ್ದಶ್ಚಾಪ್ಸೂಪಪದ್ಯತೇ, ವೈದಿಕಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಾತ್ — ‘ಶ್ರದ್ಧಾ ವಾ ಆಪಃ’ ಇತಿ । ತನುತ್ವಂ ಶ್ರದ್ಧಾಸಾರೂಪ್ಯಂ ಗಚ್ಛಂತ್ಯ ಆಪೋ ದೇಹಬೀಜಭೂತಾ ಇತ್ಯತಃ ಶ್ರದ್ಧಾಶಬ್ದಾಃ ಸ್ಯುಃ — ಯಥಾ ಸಿಂಹಪರಾಕ್ರಮೋ ನರಃ ಸಿಂಹಶಬ್ದೋ ಭವತಿ । ಶ್ರದ್ಧಾಪೂರ್ವಕಕರ್ಮಸಮವಾಯಾಚ್ಚ ಅಪ್ಸು ಶ್ರದ್ಧಾಶಬ್ದ ಉಪಪದ್ಯತೇ, ಮಂಚಶಬ್ದ ಇವ ಪುರುಷೇಷು । ಶ್ರದ್ಧಾಹೇತುತ್ವಾಚ್ಚ ಶ್ರದ್ಧಾಶಬ್ದೋಪಪತ್ತಿಃ, ‘ಆಪೋ ಹಾಸ್ಮೈ ಶ್ರದ್ಧಾಂ ಸಂನಮಂತೇ ಪುಣ್ಯಾಯ ಕರ್ಮಣೇ’ ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ॥ ೫ ॥

ಅಥಾಪಿ ಸ್ಯಾತ್ — ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನಾಭ್ಯಾಂ ನಾಮ ಆಪಃ ಶ್ರದ್ಧಾದಿಕ್ರಮೇಣ ಪಂಚಮ್ಯಾಮಾಹುತೌ ಪುರುಷಾಕಾರಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯೇರನ್; ನ ತು ತತ್ಸಂಪರಿಷ್ವಕ್ತಾ ಜೀವಾ ರಂಹೇಯುಃ, ಅಶ್ರುತತ್ವಾತ್ — ನ ಹ್ಯತ್ರ ಅಪಾಮಿವ ಜೀವಾನಾಂ ಶ್ರಾವಯಿತಾ ಕಶ್ಚಿಚ್ಛಬ್ದೋಽಸ್ತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ ‘ರಂಹತಿ ಸಂಪರಿಷ್ವಕ್ತಃ’ ಇತ್ಯಯುಕ್ತಮ್ — ಇತಿ ಚೇತ್ , ನೈಷ ದೋಷಃ । ಕುತಃ ? ಇಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣಾಂ ಪ್ರತೀತೇಃ — ‘ಅಥ ಯ ಇಮೇ ಗ್ರಾಮ ಇಷ್ಟಾಪೂರ್ತೇ ದತ್ತಮಿತ್ಯುಪಾಸತೇ ತೇ ಧೂಮಮಭಿಸಂಭವಂತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೧೦ । ೩) ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ಇಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣಾಂ ಧೂಮಾದಿನಾ ಪಿತೃಯಾಣೇನ ಪಥಾ ಚಂದ್ರಪ್ರಾಪ್ತಿಂ ಕಥಯತಿ ‘ಆಕಾಶಾಚ್ಚಂದ್ರಮಸಮೇಷ ಸೋಮೋ ರಾಜಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೧೦ । ೪) ಇತಿ । ತ ಏವೇಹಾಪಿ ಪ್ರತೀಯಂತೇ, ‘ತಸ್ಮಿನ್ನೇತಸ್ಮಿನ್ನಗ್ನೌ ದೇವಾಃ ಶ್ರದ್ಧಾಂ ಜುಹ್ವತಿ ತಸ್ಯಾ ಆಹುತೇಃ ಸೋಮೋ ರಾಜಾ ಸಂಭವತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೪ । ೨) ಇತಿ ಶ್ರುತಿಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ । ತೇಷಾಂ ಚ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾದಿಕರ್ಮಸಾಧನಭೂತಾ ದಧಿಪಯಃಪ್ರಭೃತಯೋ ದ್ರವದ್ರವ್ಯಭೂಯಸ್ತ್ವಾತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮೇವ ಆಪಃ ಸಂತಿ । ತಾ ಆಹವನೀಯೇ ಹುತಾಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮಾ ಆಹುತ್ಯೋಽಪೂರ್ವರೂಪಾಃ ಸತ್ಯಃ ತಾನಿಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣ ಆಶ್ರಯಂತಿ — ತೇಷಾಂ ಚ ಶರೀರಂ ನೈಧನೇನ ವಿಧಾನೇನಾಂತ್ಯೇಽಗ್ನಾವೃತ್ವಿಜೋ ಜುಹ್ವತಿ — ‘ಅಸೌ ಸ್ವರ್ಗಾಯ ಲೋಕಾಯ ಸ್ವಾಹಾ’ ಇತಿ । ತತಸ್ತಾಃ ಶ್ರದ್ಧಾಪೂರ್ವಕಕರ್ಮಸಮವಾಯಿನ್ಯ ಆಹುತಿಮಯ್ಯ ಆಪೋಽಪೂರ್ವರೂಪಾಃ ಸತ್ಯಃ ತಾನಿಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣೋ ಜೀವಾನ್ಪರಿವೇಷ್ಟ್ಯ ಅಮುಂ ಲೋಕಂ ಫಲದಾನಾಯ ನಯಂತೀತಿ ಯತ್ , ತದತ್ರ ಜುಹೋತಿನಾ ಅಭಿಧೀಯತೇ — ‘ಶ್ರದ್ಧಾಂ ಜುಹ್ವತೀತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೬ । ೨ । ೯) । ತಥಾ ಚ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರೇ ಷಟ್‍ಪ್ರಶ್ನೀನಿರ್ವಚನರೂಪೇಣ ವಾಕ್ಯಶೇಷೇಣ ‘ತೇ ವಾ ಏತೇ ಆಹುತೀ ಹುತೇ ಉತ್ಕ್ರಾಮತಃ’ ಇತ್ಯೇವಮಾದಿನಾ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾಹುತ್ಯೋಃ ಫಲಾರಂಭಾಯ ಲೋಕಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ದರ್ಶಿತಾ । ತಸ್ಮಾದಾಹುತಿಮಯೀಭಿರದ್ಭಿಃ ಸಂಪರಿಷ್ವಕ್ತಾ ಜೀವಾ ರಂಹಂತಿ ಸ್ವಕರ್ಮಫಲೋಪಭೋಗಾಯೇತಿ ಶ್ಲಿಷ್ಯತೇ ॥ ೬ ॥

ವಾಶಬ್ದಶ್ಚೋದಿತದೋಷವ್ಯಾವರ್ತನಾರ್ಥಃ । ಭಾಕ್ತಮೇಷಾಮನ್ನತ್ವಮ್ , ನ ಮುಖ್ಯಮ್ । ಮುಖ್ಯೇ ಹ್ಯನ್ನತ್ವೇ ‘ಸ್ವರ್ಗಕಾಮೋ ಯಜೇತ’ ಇತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕಾಧಿಕಾರಶ್ರುತಿರುಪರುಧ್ಯೇತ । ಚಂದ್ರಮಂಡಲೇ ಚೇದಿಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣಾಮುಪಭೋಗೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ಕಿಮರ್ಥಮಧಿಕಾರಿಣ ಇಷ್ಟಾದಿ ಆಯಾಸಬಹುಲಂ ಕರ್ಮ ಕುರ್ಯುಃ । ಅನ್ನಶಬ್ದಶ್ಚೋಪಭೋಗಹೇತುತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ಅನನ್ನೇಽಪ್ಯುಪಚರ್ಯಮಾಣೋ ದೃಶ್ಯತೇ, ಯಥಾ — ವಿಶೋಽನ್ನಂ ರಾಜ್ಞಾಂ ಪಶವೋಽನ್ನಂ ವಿಶಾಮಿತಿ । ತಸ್ಮಾದಿಷ್ಟಸ್ತ್ರೀಪುತ್ರಮಿತ್ರಭೃತ್ಯಾದಿಭಿರಿವ ಗುಣಭಾವೋಪಗತೈರಿಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಭಿರ್ಯತ್ಸುಖವಿಹರಣಂ ದೇವಾನಾಮ್ , ತದೇವೈಷಾಂ ಭಕ್ಷಣಮಭಿಪ್ರೇತಮ್ , ನ ಮೋದಕಾದಿವಚ್ಚರ್ವಣಂ ನಿಗರಣಂ ವಾ । ‘ನ ಹ ವೈ ದೇವಾ ಅಶ್ನಂತಿ ನ ಪಿಬಂತ್ಯೇತದೇವಾಮೃತಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ತೃಪ್ಯಂತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೬ । ೧) ಇತಿ ಚ ದೇವಾನಾಂ ಚರ್ವಣಾದಿವ್ಯಾಪಾರಂ ವಾರಯತಿ । ತೇಷಾಂ ಚ ಇಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣಾಂ ದೇವಾನ್ಪ್ರತಿ ಗುಣಭಾವೋಪಗತಾನಾಮಪ್ಯುಪಭೋಗ ಉಪಪದ್ಯತೇ, ರಾಜೋಪಜೀವಿನಾಮಿವ ಪರಿಜನಾನಾಮ್ । ಅನಾತ್ಮವಿತ್ತ್ವಾಚ್ಚ ಇಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣಾಂ ದೇವೋಪಭೋಗ್ಯಭಾವ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ತಥಾ ಹಿ ಶ್ರುತಿರನಾತ್ಮವಿದಾಂ ದೇವೋಪಭೋಗ್ಯತಾಂ ದರ್ಶಯತಿ — ‘ಅಥ ಯೋಽನ್ಯಾಂ ದೇವತಾಮುಪಾಸ್ತೇಽನ್ಯೋಽಸಾವನ್ಯೋಽಹಮಸ್ಮೀತಿ ನ ಸ ವೇದ ಯಥಾ ಪಶುರೇವꣳ ಸ ದೇವಾನಾಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೧೦) ಇತಿ । ಸ ಚಾಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಲೋಕೇ ಇಷ್ಟಾದಿಭಿಃ ಕರ್ಮಭಿಃ ಪ್ರೀಣಯನ್ಪಶುವದ್ದೇವಾನಾಮುಪಕರೋತಿ, ಅಮುಷ್ಮಿನ್ನಪಿ ಲೋಕೇ ತದುಪಜೀವೀ ತದಾದಿಷ್ಟಂ ಫಲಮುಪಭುಂಜಾನಃ ಪಶುವದೇವ ದೇವಾನಾಮುಪಕರೋತೀತಿ ಗಮ್ಯತೇ ॥

ಅನಾತ್ಮವಿತ್ತ್ವಾತ್ ತಥಾ ಹಿ ದರ್ಶಯತಿ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಅಪರಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾ — ಅನಾತ್ಮವಿದೋ ಹ್ಯೇತೇ ಕೇವಲಕರ್ಮಿಣ ಇಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣಃ, ನ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಸಮುಚ್ಚಯಾನುಷ್ಠಾಯಿನಃ । ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಾಮಿಹ ಆತ್ಮವಿದ್ಯೇತ್ಯುಪಚರಂತಿ, ಪ್ರಕರಣಾತ್ । ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಾವಿಹೀನತ್ವಾಚ್ಚೇದಮಿಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣಾಂ ಗುಣವಾದೇನಾನ್ನತ್ವಮುದ್ಭಾವ್ಯತೇ ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿಜ್ಞಾನಪ್ರಶಂಸಾಯೈ । ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಾ ಹೀಹ ವಿಧಿತ್ಸಿತಾ, ವಾಕ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯಾವಗಮಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಂ ಚಂದ್ರಮಂಡಲೇ ಭೋಗಸದ್ಭಾವಂ ದರ್ಶಯತಿ — ‘ಸ ಸೋಮಲೋಕೇ ವಿಭೂತಿಮನುಭೂಯ ಪುನರಾವರ್ತತೇ’ (ಪ್ರ. ಉ. ೫ । ೪) ಇತಿ । ತಥಾ ಅನ್ಯದಪಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮ್ ‘ಅಥ ಯೇ ಶತಂ ಪಿತೄಣಾಂ ಜಿತಲೋಕಾನಾಮಾನಂದಾಃ … ಸ ಏಕಃ ಕರ್ಮದೇವಾನಾಮಾನಂದೋ ಯೇ ಕರ್ಮಣಾ ದೇವತ್ವಮಭಿಸಂಪದ್ಯಂತೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೩೩) ಇತಿ ಇಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣಾಂ ದೇವೈಃ ಸಹ ಸಂವಸತಾಂ ಭೋಗಪ್ರಾಪ್ತಿಂ ದರ್ಶಯತಿ । ಏವಂ ಭಾಕ್ತತ್ವಾದನ್ನಭಾವವಚನಸ್ಯ, ಇಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣೋಽತ್ರ ಜೀವಾ ರಂಹಂತೀತಿ ಪ್ರತೀಯತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ ‘ರಂಹತಿ ಸಂಪರಿಷ್ವಕ್ತಃ’ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮೇವೋಕ್ತಮ್ ॥ ೭ ॥

ಇಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣಾಂ ಧೂಮಾದಿನಾ ವರ್ತ್ಮನಾ ಚಂದ್ರಮಂಡಲಮಧಿರೂಢಾನಾಂ ಭುಕ್ತಭೋಗಾನಾಂ ತತಃ ಪ್ರತ್ಯವರೋಹ ಆಮ್ನಾಯತೇ — ‘ತಸ್ಮಿನ್ಯಾವತ್ಸಂಪಾತಮುಷಿತ್ವಾಥೈತಮೇವಾಧ್ವಾನಂ ಪುನರ್ನಿವರ್ತಂತೇ ಯಥೇತಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೧೦ । ೫) ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ, — ಯಾವತ್ — ರಮಣೀಯಚರಣಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದಿಯೋನಿಮಾಪದ್ಯಂತೇ ಕಪೂಯಚರಣಾಃ ಶ್ವಾದಿಯೋನಿಮಿತಿ । ತತ್ರೇದಂ ವಿಚಾರ್ಯತೇ — ಕಿಂ ನಿರನುಶಯಾ ಭುಕ್ತಕೃತ್ಸ್ನಕರ್ಮಾಣೋಽವರೋಹಂತಿ, ಆಹೋಸ್ವಿತ್ಸಾನುಶಯಾ ಇತಿ । ಕಿಂ ತಾವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ? ನಿರನುಶಯಾ ಇತಿ । ಕುತಃ ? ‘ಯಾವತ್ಸಂಪಾತಮ್’ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಾತ್ — ಸಂಪಾತಶಬ್ದೇನಾತ್ರ ಕರ್ಮಾಶಯ ಉಚ್ಯತೇ, ಸಂಪತಂತಿ ಅನೇನ ಅಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕಾತ್ ಅಮುಂ ಲೋಕಂ ಫಲೋಪಭೋಗಾಯೇತಿ । ‘ಯಾವತ್ಸಂಪಾತಮುಷಿತ್ವಾ’ ಇತಿ ಚ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಕೃತಸ್ಯ ತತ್ರೈವ ಭುಕ್ತತಾಂ ದರ್ಶಯತಿ । ‘ತೇಷಾಂ ಯದಾ ತತ್ಪರ್ಯವೈತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೬ । ೨ । ೧೬) ಇತಿ ಚ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇಣೈಷ ಏವಾರ್ಥಃ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯತೇ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ — ಯಾವದಮುಷ್ಮಿಁಲ್ಲೋಕೇ ಉಪಭೋಕ್ತವ್ಯಂ ಕರ್ಮ ತಾವದುಪಭುಂಕ್ತ ಇತಿ ಕಲ್ಪಯಿಷ್ಯಾಮೀತಿ । ನೈವಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತೇ, ‘ಯತ್ಕಿಂಚ’ ಇತ್ಯನ್ಯತ್ರ ಪರಾಮರ್ಶಾತ್ — ‘ಪ್ರಾಪ್ಯಾಂತಂ ಕರ್ಮಣಸ್ತಸ್ಯ ಯತ್ಕಿಂಚೇಹ ಕರೋತ್ಯಯಮ್ । ತಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕಾತ್ಪುನರೈತ್ಯಸ್ಮೈ ಲೋಕಾಯ ಕರ್ಮಣೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೬) ಇತಿ ಹಿ ಅಪರಾ ಶ್ರುತಿಃ ‘ಯತ್ಕಿಂಚ’ ಇತ್ಯವಿಶೇಷಪರಾಮರ್ಶೇನ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯೇಹ ಕೃತಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ ತತ್ರ ಕ್ಷಯಿತತಾಂ ದರ್ಶಯತಿ । ಅಪಿ ಚ ಪ್ರಾಯಣಮನಾರಬ್ಧಫಲಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋಽಭಿವ್ಯಂಜಕಮ್; ಪ್ರಾಕ್ಪ್ರಾಯಣಾತ್ ಆರಬ್ಧಫಲೇನ ಕರ್ಮಣಾ ಪ್ರತಿಬದ್ಧಸ್ಯಾಭಿವ್ಯಕ್ತ್ಯನುಪಪತ್ತೇಃ । ತಚ್ಚ ಅವಿಶೇಷಾದ್ಯಾವತ್ಕಿಂಚಿದನಾರಬ್ಧಫಲಂ ತಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯಾಭಿವ್ಯಂಜಕಮ್ । ನ ಹಿ ಸಾಧಾರಣೇ ನಿಮಿತ್ತೇ ನೈಮಿತ್ತಿಕಮಸಾಧಾರಣಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ನ ಹ್ಯವಿಶಿಷ್ಟೇ ಪ್ರದೀಪಸನ್ನಿಧೌ, ಘಟೋಽಭಿವ್ಯಜ್ಯತೇ ನ ಪಟ ಇತ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾನ್ನಿರನುಶಯಾ ಅವರೋಹಂತೀತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಬ್ರೂಮಃ —

ಕೃತಾತ್ಯಯೇಽನುಶಯವಾನಿತಿ । ಯೇನ ಕರ್ಮಬೃಂದೇನ ಚಂದ್ರಮಸಮಾರೂಢಾಃ ಫಲೋಪಭೋಗಾಯ, ತಸ್ಮಿನ್ನುಪಭೋಗೇನ ಕ್ಷಯಿತೇ, ತೇಷಾಂ ಯದಮ್ಮಯಂ ಶರೀರಂ ಚಂದ್ರಮಸ್ಯುಪಭೋಗಾಯಾರಬ್ಧಮ್ , ತತ್ ಉಪಭೋಗಕ್ಷಯದರ್ಶನಶೋಕಾಗ್ನಿಸಂಪರ್ಕಾತ್ಪ್ರವಿಲೀಯತೇ — ಸವಿತೃಕಿರಣಸಂಪರ್ಕಾದಿವ ಹಿಮಕರಕಾಃ, ಹುತಭುಗರ್ಚಿಃಸಂಪರ್ಕಾದಿವ ಚ ಘೃತಕಾಠಿನ್ಯಮ್ । ತತಃ ಕೃತಾತ್ಯಯೇ ಕೃತಸ್ಯೇಷ್ಟಾದೇಃ ಕರ್ಮಣಃ ಫಲೋಪಭೋಗೇನೋಪಕ್ಷಯೇ ಸತಿ, ಸಾನುಶಯಾ ಏವೇಮಮವರೋಹಂತಿ । ಕೇನ ಹೇತುನಾ ? ದೃಷ್ಟಸ್ಮೃತಿಭ್ಯಾಮಿತ್ಯಾಹ । ತಥಾ ಹಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾ ಶ್ರುತಿಃ ಸಾನುಶಯಾನಾಮವರೋಹಂ ದರ್ಶಯತಿ — ‘ತದ್ಯ ಇಹ ರಮಣೀಯಚರಣಾ ಅಭ್ಯಾಶೋ ಹ ಯತ್ತೇ ರಮಣೀಯಾಂ ಯೋನಿಮಾಪದ್ಯೇರನ್ಬ್ರಾಹ್ಮಣಯೋನಿಂ ವಾ ಕ್ಷತ್ರಿಯಯೋನಿಂ ವಾ ವೈಶ್ಯಯೋನಿಂ ವಾಥ ಯ ಇಹ ಕಪೂಯಚರಣಾ ಅಭ್ಯಾಶೋ ಹ ಯತ್ತೇ ಕಪೂಯಾಂ ಯೋನಿಮಾಪದ್ಯೇರಞ್ಶ್ವಯೋನಿಂ ವಾ ಸೂಕರಯೋನಿಂ ವಾ ಚಂಡಾಲಯೋನಿಂ ವಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೧೦ । ೭) ಇತಿ । ಚರಣಶಬ್ದೇನಾತ್ರಾನುಶಯಃ ಸೂಚ್ಯತ ಇತಿ ವರ್ಣಯಿಷ್ಯತಿ । ದೃಷ್ಟಶ್ಚಾಯಂ ಜನ್ಮನೈವ ಪ್ರತಿಪ್ರಾಣ್ಯುಚ್ಚಾವಚರೂಪ ಉಪಭೋಗಃ ಪ್ರವಿಭಜ್ಯಮಾನ ಆಕಸ್ಮಿಕತ್ವಾಸಂಭವಾದನುಶಯಸದ್ಭಾವಂ ಸೂಚಯತಿ, ಅಭ್ಯುದಯಪ್ರತ್ಯವಾಯಯೋಃ ಸುಕೃತದುಷ್ಕೃತಹೇತುತ್ವಸ್ಯ ಸಾಮಾನ್ಯತಃ ಶಾಸ್ತ್ರೇಣಾವಗಮಿತತ್ವಾತ್ । ಸ್ಮೃತಿರಪಿ — ‘ವರ್ಣಾ ಆಶ್ರಮಾಶ್ಚ ಸ್ವಕರ್ಮನಿಷ್ಠಾಃ ಪ್ರೇತ್ಯ ಕರ್ಮಫಲಮನುಭೂಯ ತತಃ ಶೇಷೇಣ ವಿಶಿಷ್ಟದೇಶಜಾತಿಕುಲರೂಪಾಯುಃಶ್ರುತವೃತ್ತವಿತ್ತಸುಖಮೇಧಸೋ ಜನ್ಮ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತೇ’ (ಗೌ. ಧ. ಸೂ. ೨ । ೨ । ೨೯) ಇತಿ ಸಾನುಶಯಾನಾಮೇವಾವರೋಹಂ ದರ್ಶಯತಿ ॥

ಕಃ ಪುನರನುಶಯೋ ನಾಮೇತಿ ? ಕೇಚಿತ್ತಾವದಾಹುಃ — ಸ್ವರ್ಗಾರ್ಥಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋ ಭುಕ್ತಫಲಸ್ಯಾವಶೇಷಃ ಕಶ್ಚಿದನುಶಯೋ ನಾಮ, ಭಾಂಡಾನುಸಾರಿಸ್ನೇಹವತ್ — ಯಥಾ ಹಿ ಸ್ನೇಹಭಾಂಡಂ ರಿಚ್ಯಮಾನಂ ನ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ರಿಚ್ಯತೇ, ಭಾಂಡಾನುಸಾರ್ಯೇವ ಕಶ್ಚಿತ್ಸ್ನೇಹಶೇಷೋಽವತಿಷ್ಠತೇ, ತಥಾ ಅನುಶಯೋಽಪೀತಿ । ನನು ಕಾರ್ಯವಿರೋಧಿತ್ವಾದದೃಷ್ಟಸ್ಯ ನ ಭುಕ್ತಫಲಸ್ಯಾವಶೇಷಾವಸ್ಥಾನಂ ನ್ಯಾಯ್ಯಮ್; ನಾಯಂ ದೋಷಃ । ನ ಹಿ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ಭುಕ್ತಫಲತ್ವಂ ಕರ್ಮಣಃ ಪ್ರತಿಜಾನೀಮಹೇ । ನನು ನಿರವಶೇಷಕರ್ಮಫಲೋಪಭೋಗಾಯ ಚಂದ್ರಮಂಡಲಮಾರೂಢಾಃ; ಬಾಢಮ್ — ತಥಾಪಿ ಸ್ವಲ್ಪಕರ್ಮಾವಶೇಷಮಾತ್ರೇಣ ತತ್ರಾವಸ್ಥಾತುಂ ನ ಲಭ್ಯತೇ । ಯಥಾ ಕಿಲ ಕಶ್ಚಿತ್ಸೇವಕಃ ಸಕಲೈಃ ಸೇವೋಪಕರಣೈಃ ರಾಜಕುಲಮುಪಸೃಪ್ತಶ್ಚಿರಪ್ರವಾಸಾತ್ಪರಿಕ್ಷೀಣಬಹೂಪಕರಣಶ್ಛತ್ರಪಾದುಕಾದಿಮಾತ್ರಾವಶೇಷೋ ನ ರಾಜಕುಲೇಽವಸ್ಥಾತುಂ ಶಕ್ನೋತಿ, ಏವಮನುಶಯಮಾತ್ರಪರಿಗ್ರಹೋ ನ ಚಂದ್ರಮಂಡಲೇಽವಸ್ಥಾತುಂ ಶಕ್ನೋತೀತಿ ॥

ನ ಚೈತದ್ಯುಕ್ತಮಿವ । ನ ಹಿ ಸ್ವರ್ಗಾರ್ಥಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋ ಭುಕ್ತಫಲಸ್ಯಾವಶೇಷಾನುವೃತ್ತಿರುಪಪದ್ಯತೇ, ಕಾರ್ಯವಿರೋಧಿತ್ವಾತ್ — ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ನನ್ವೇತದಪ್ಯುಕ್ತಮ್ — ನ ಸ್ವರ್ಗಫಲಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋ ನಿಖಿಲಸ್ಯ ಭುಕ್ತಫಲತ್ವಂ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ; ತದೇತದಪೇಶಲಮ್ — ಸ್ವರ್ಗಾರ್ಥಂ ಕಿಲ ಕರ್ಮ ಸ್ವರ್ಗಸ್ಥಸ್ಯೈವ ಸ್ವರ್ಗಫಲಂ ನಿಖಿಲಂ ನ ಜನಯತಿ, ಸ್ವರ್ಗಚ್ಯುತಸ್ಯಾಪಿ ಕಂಚಿತ್ಫಲಲೇಶಂ ಜನಯತೀತಿ । ನ ಶಬ್ದಪ್ರಮಾಣಕಾನಾಮೀದೃಶೀ ಕಲ್ಪನಾ ಅವಕಲ್ಪತೇ । ಸ್ನೇಹಭಾಂಡೇ ತು ಸ್ನೇಹಲೇಶಾನುವೃತ್ತಿರ್ದೃಷ್ಟತ್ವಾದುಪಪದ್ಯತೇ । ತಥಾ ಸೇವಕಸ್ಯೋಪಕರಣಲೇಶಾನುವೃತ್ತಿಶ್ಚ ದೃಶ್ಯತೇ । ನ ತ್ವಿಹ ತಥಾ ಸ್ವರ್ಗಫಲಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋ ಲೇಶಾನುವೃತ್ತಿರ್ದೃಶ್ಯತೇ । ನಾಪಿ ಕಲ್ಪಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತೇ, ಸ್ವರ್ಗಫಲತ್ವಶಾಸ್ತ್ರವಿರೋಧಾತ್ । ಅವಶ್ಯಂ ಚೈತದೇವಂ ವಿಜ್ಞೇಯಮ್ — ನ ಸ್ವರ್ಗಫಲಸ್ಯೇಷ್ಟಾದೇಃ ಕರ್ಮಣೋ ಭಾಂಡಾನುಸಾರಿಸ್ನೇಹವದೇಕದೇಶೋಽನುವರ್ತಮಾನೋಽನುಶಯ ಇತಿ । ಯದಿ ಹಿ ಯೇನ ಸುಕೃತೇನ ಕರ್ಮಣಾ ಇಷ್ಟಾದಿನಾ ಸ್ವರ್ಗಮನ್ವಭೂವನ್ , ತಸ್ಯೈವ ಕಶ್ಚಿದೇಕದೇಶೋಽನುಶಯಃ ಕಲ್ಪ್ಯೇತ, ತತೋ ರಮಣೀಯ ಏವೈಕೋಽನುಶಯಃ ಸ್ಯಾತ್ , ನ ವಿಪರೀತಃ । ತತ್ರೇಯಮನುಶಯವಿಭಾಗಶ್ರುತಿರುಪರುಧ್ಯೇತ — ‘ತದ್ಯ ಇಹ ರಮಣೀಯಚರಣಾಃ … ಅಥ ಯ ಇಹ ಕಪೂಯಚರಣಾಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೧೦ । ೭) ಇತಿ । ತಸ್ಮಾದಾಮುಷ್ಮಿಕಫಲೇ ಕರ್ಮಜಾತೇ ಉಪಭುಕ್ತೇಽವಶಿಷ್ಟಮೈಹಿಕಫಲಂ ಕರ್ಮಾಂತರಜಾತಮನುಶಯಃ, ತದ್ವಂತೋಽವರೋಹಂತೀತಿ ॥

ಯದುಕ್ತಮ್ — ‘ಯತ್ಕಿಂಚ’ ಇತ್ಯವಿಶೇಷಪರಾಮರ್ಶಾತ್ಸರ್ವಸ್ಯೇಹ ಕೃತಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ ಫಲೋಪಭೋಗೇನಾಂತಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ನಿರನುಶಯಾ ಅವರೋಹಂತೀತಿ, ನೈತದೇವಮ್ । ಅನುಶಯಸದ್ಭಾವಸ್ಯಾವಗಮಿತತ್ವಾತ್ , ಯತ್ಕಿಂಚಿದಿಹ ಕೃತಮಾಮುಷ್ಮಿಕಫಲಂ ಕರ್ಮ ಆರಬ್ಧಭೋಗಮ್ , ತತ್ಸರ್ವಂ ಫಲೋಪಭೋಗೇನ ಕ್ಷಪಯಿತ್ವಾ — ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ಯದಪ್ಯುಕ್ತಮ್ — ಪ್ರಾಯಣಮ್ ಅವಿಶೇಷಾದನಾರಬ್ಧಫಲಂ ಕೃತ್ಸ್ನಮೇವ ಕರ್ಮಾಭಿವ್ಯನಕ್ತಿ । ತತ್ರ ಕೇನಚಿತ್ಕರ್ಮಣಾಮುಷ್ಮಿಁಲ್ಲೋಕೇ ಫಲಮಾರಭ್ಯತೇ, ಕೇನಚಿದಸ್ಮಿನ್ ಇತ್ಯಯಂ ವಿಭಾಗೋ ನ ಸಂಭವತೀತಿ — ತದಪ್ಯನುಶಯಸದ್ಭಾವಪ್ರತಿಪಾದನೇನೈವ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಅಪಿ ಚ ಕೇನ ಹೇತುನಾ ಪ್ರಾಯಣಮನಾರಬ್ಧಫಲಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋಽಭಿವ್ಯಂಜಕಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯತ ಇತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ಆರಬ್ಧಫಲೇನ ಕರ್ಮಣಾ ಪ್ರತಿಬದ್ಧಸ್ಯೇತರಸ್ಯ ವೃತ್ತ್ಯುದ್ಭವಾನುಪಪತ್ತೇಃ, ತದುಪಶಮಾತ್ ಪ್ರಾಯಣಕಾಲೇ ವೃತ್ತ್ಯುದ್ಭವೋ ಭವತೀತಿ ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತ — ತತೋ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ — ಯಥೈವ ತರ್ಹಿ ಪ್ರಾಕ್ಪ್ರಾಯಣಾತ್ ಆರಬ್ಧಫಲೇನ ಕರ್ಮಣಾ ಪ್ರತಿಬದ್ಧಸ್ಯ ಇತರಸ್ಯ ವೃತ್ತ್ಯುದ್ಭವಾನುಪಪತ್ತಿಃ, ಏವಂ ಪ್ರಾಯಣಕಾಲೇಽಪಿ ವಿರುದ್ಧಫಲಸ್ಯಾನೇಕಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋ ಯುಗಪತ್ಫಲಾರಂಭಾಸಂಭವಾತ್ ಬಲವತಾ ಪ್ರತಿಬದ್ಧಸ್ಯ ದುರ್ಬಲಸ್ಯ ವೃತ್ತ್ಯುದ್ಭವಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ । ನ ಹಿ ಅನಾರಬ್ಧಫಲತ್ವಸಾಮಾನ್ಯೇನ ಜಾತ್ಯಂತರೋಪಭೋಗ್ಯಫಲಮಪ್ಯನೇಕಂ ಕರ್ಮ ಏಕಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಾಯಣೇ ಯುಗಪದಭಿವ್ಯಕ್ತಂ ಸತ್ ಏಕಾಂ ಜಾತಿಮಾರಭತ ಇತಿ ಶಕ್ಯಂ ವಕ್ತುಮ್ , ಪ್ರತಿನಿಯತಫಲತ್ವವಿರೋಧಾತ್ । ನಾಪಿ ಕಸ್ಯಚಿತ್ಕರ್ಮಣಃ ಪ್ರಾಯಣೇಽಭಿವ್ಯಕ್ತಿಃ ಕಸ್ಯಚಿದುಚ್ಛೇದ ಇತಿ ಶಕ್ಯತೇ ವಕ್ತುಮ್ , ಐಕಾಂತಿಕಫಲತ್ವವಿರೋಧಾತ್ । ನ ಹಿ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಾದಿಭಿರ್ಹೇತುಭಿರ್ವಿನಾ ಕರ್ಮಣಾಮುಚ್ಛೇದಃ ಸಂಭಾವ್ಯತೇ । ಸ್ಮೃತಿರಪಿ ವಿರುದ್ಧಫಲೇನ ಕರ್ಮಣಾ ಪ್ರತಿಬದ್ಧಸ್ಯ ಕರ್ಮಾಂತರಸ್ಯ ಚಿರಮವಸ್ಥಾನಂ ದರ್ಶಯತಿ — ‘ಕದಾಚಿತ್ಸುಕೃತಂ ಕರ್ಮ ಕೂಟಸ್ಥಮಿಹ ತಿಷ್ಠತಿ । ಮಜ್ಜಮಾನಸ್ಯ ಸಂಸಾರೇ ಯಾವದ್ದುಃಖಾದ್ವಿಮುಚ್ಯತೇ’ (ಮ. ಭಾ. ೧೨ । ೨೯೦ । ೧೮) ಇತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕಾ । ಯದಿ ಚ ಕೃತ್ಸ್ನಮನಾರಬ್ಧಫಲಂ ಕರ್ಮ ಏಕಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಾಯಣೇಽಭಿವ್ಯಕ್ತಂ ಸತ್ ಏಕಾಂ ಜಾತಿಮಾರಭೇತ, ತತಃ ಸ್ವರ್ಗನರಕತಿರ್ಯಗ್ಯೋನಿಷ್ವಧಿಕಾರಾನವಗಮಾತ್ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾನುತ್ಪತ್ತೌ ನಿಮಿತ್ತಾಭಾವಾತ್ ನೋತ್ತರಾ ಜಾತಿರುಪಪದ್ಯೇತ, ಬ್ರಹ್ಮಹತ್ಯಾದೀನಾಂ ಚ ಏಕೈಕಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋಽನೇಕಜನ್ಮನಿಮಿತ್ತತ್ವಂ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಮುಪರುಧ್ಯೇತ । ನ ಚ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಯೋಃ ಸ್ವರೂಪಫಲಸಾಧನಾದಿಸಮಧಿಗಮೇ ಶಾಸ್ತ್ರಾದತಿರಿಕ್ತಂ ಕಾರಣಂ ಶಕ್ಯಂ ಸಂಭಾವಯಿತುಮ್ । ನ ಚ ದೃಷ್ಟಫಲಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ ಕಾರೀರ್ಯಾದೇಃ ಪ್ರಾಯಣಮಭಿವ್ಯಂಜಕಂ ಸಂಭವತೀತಿ, ಅವ್ಯಾಪಿಕಾಪೀಯಂ ಪ್ರಾಯಣಸ್ಯಾಭಿವ್ಯಂಜಕತ್ವಕಲ್ಪನಾ । ಪ್ರದೀಪೋಪನ್ಯಾಸೋಽಪಿ ಕರ್ಮಬಲಾಬಲಪ್ರದರ್ಶನೇನೈವ ಪ್ರತಿನೀತಃ । ಸ್ಥೂಲಸೂಕ್ಷ್ಮರೂಪಾಭಿವ್ಯಕ್ತ್ಯನಭಿವ್ಯಕ್ತಿವಚ್ಚೇದಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ — ಯಥಾ ಹಿ ಪ್ರದೀಪಃ ಸಮಾನೇಽಪಿ ಸನ್ನಿಧಾನೇ ಸ್ಥೂಲಂ ರೂಪಮಭಿವ್ಯನಕ್ತಿ, ನ ಸೂಕ್ಷ್ಮಮ್ — ಏವಂ ಪ್ರಾಯಣಂ ಸಮಾನೇಽಪ್ಯನಾರಬ್ಧಫಲಸ್ಯ ಕರ್ಮಜಾತಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತಾವಸರತ್ವೇ ಬಲವತಃ ಕರ್ಮಣೋ ವೃತ್ತಿಮುದ್ಭಾವಯತಿ, ನ ದುರ್ಬಲಸ್ಯೇತಿ । ತಸ್ಮಾಚ್ಛ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿನ್ಯಾಯವಿರೋಧಾದಶ್ಲಿಷ್ಟೋಽಯಮಶೇಷಕರ್ಮಾಭಿವ್ಯಕ್ತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮಃ । ಶೇಷಕರ್ಮಸದ್ಭಾವೇಽನಿರ್ಮೋಕ್ಷಪ್ರಸಂಗ ಇತ್ಯಯಮಪ್ಯಸ್ಥಾನೇ ಸಂಭ್ರಮಃ, ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಾದಶೇಷಕರ್ಮಕ್ಷಯಶ್ರುತೇಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸ್ಥಿತಮೇತದೇವ — ಅನುಶಯವಂತೋಽವರೋಹಂತೀತಿ । ತೇ ಚ ಅವರೋಹಂತೋ ಯಥೇತಮನೇವಂ ಚ ಅವರೋಹಂತಿ । ಯಥೇತಮಿತಿ ಯಥಾಗತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನೇವಮಿತಿ ತದ್ವಿಪರ್ಯಯೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಧೂಮಾಕಾಶಯೋಃ ಪಿತೃಯಾಣೇಽಧ್ವನ್ಯುಪಾತ್ತಯೋರವರೋಹೇ ಸಂಕೀರ್ತನಾತ್ ಯಥೇತಂಶಬ್ದಾಚ್ಚ ಯಥಾಗತಮಿತಿ ಪ್ರತೀಯತೇ । ರಾತ್ರ್ಯಾದ್ಯಸಂಕೀರ್ತನಾದಭ್ರಾದ್ಯುಪಸಂಖ್ಯಾನಾಚ್ಚ ವಿಪರ್ಯಯೋಽಪಿ ಪ್ರತೀಯತೇ ॥ ೮ ॥

ಅಥಾಪಿ ಸ್ಯಾತ್ — ಯಾ ಶ್ರುತಿರನುಶಯಸದ್ಭಾವಪ್ರತಿಪಾದನಾಯೋದಾಹೃತಾ — ‘ತದ್ಯ ಇಹ ರಮಣೀಯಚರಣಾಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೧೦ । ೭) ಇತಿ, ಸಾ ಖಲು ಚರಣಾತ್ ಯೋನ್ಯಾಪತ್ತಿಂ ದರ್ಶಯತಿ, ನಾನುಶಯಾತ್ । ಅನ್ಯಚ್ಚರಣಮ್ , ಅನ್ಯೋಽನುಶಯಃ — ಚರಣಂ ಚಾರಿತ್ರಮ್ ಆಚಾರಃ ಶೀಲಮಿತ್ಯನರ್ಥಾಂತರಮ್ , ಅನುಶಯಸ್ತು ಭುಕ್ತಫಲಾತ್ಕರ್ಮಣೋಽತಿರಿಕ್ತಂ ಕರ್ಮ ಅಭಿಪ್ರೇತಮ್ । ಶ್ರುತಿಶ್ಚ ಕರ್ಮಚರಣೇ ಭೇದೇನ ವ್ಯಪದಿಶತಿ — ‘ಯಥಾಕಾರೀ ಯಥಾಚಾರೀ ತಥಾ ಭವತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೫) ಇತಿ, ‘ಯಾನ್ಯನವದ್ಯಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ತಾನಿ ಸೇವಿತವ್ಯಾನಿ । ನೋ ಇತರಾಣಿ । ಯಾನ್ಯಸ್ಮಾಕꣳ ಸುಚರಿತಾನಿ ತಾನಿ ತ್ವಯೋಪಾಸ್ಯಾನಿ’ (ತೈ. ಉ. ೧ । ೧೧ । ೨) ಇತಿ ಚ । ತಸ್ಮಾತ್ ಚರಣಾದ್ಯೋನ್ಯಾಪತ್ತಿಶ್ರುತೇಃ ನಾನುಶಯಸಿದ್ಧಿಃ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನೈಷ ದೋಷಃ — ಯತೋಽನುಶಯೋಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥೈವ ಏಷಾ ಚರಣಶ್ರುತಿರಿತಿ ಕಾರ್ಷ್ಣಾಜಿನಿರಾಚಾರ್ಯೋ ಮನ್ಯತೇ ॥ ೯ ॥

ಸ್ಯಾದೇತತ್ — ಕಸ್ಮಾತ್ಪುನಶ್ಚರಣಶಬ್ದೇನ ಶ್ರೌತಂ ಶೀಲಂ ವಿಹಾಯ ಲಾಕ್ಷಣಿಕಃ ಅನುಶಯಃ ಪ್ರತ್ಯಾಯ್ಯತೇ ? ನನು ಶೀಲಸ್ಯೈವ ಶ್ರೌತಸ್ಯ ವಿಹಿತಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಸ್ಯ ಸಾಧ್ವಸಾಧುರೂಪಸ್ಯ ಶುಭಾಶುಭಯೋನ್ಯಾಪತ್ತಿಃ ಫಲಂ ಭವಿಷ್ಯತಿ; ಅವಶ್ಯಂ ಚ ಶೀಲಸ್ಯಾಪಿ ಕಿಂಚಿತ್ಫಲಮಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಮ್ , ಅನ್ಯಥಾ ಹ್ಯಾನರ್ಥಕ್ಯಮೇವ ಶೀಲಸ್ಯ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ — ಇತಿ ಚೇತ್ , ನೈಷ ದೋಷಃ । ಕುತಃ ? ತದಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ಇಷ್ಟಾದಿ ಹಿ ಕರ್ಮಜಾತಂ ಚರಣಾಪೇಕ್ಷಮ್ । ನ ಹಿ ಸದಾಚಾರಹೀನಃ ಕಶ್ಚಿದಧಿಕೃತಃ ಸ್ಯಾತ್ — ‘ಆಚಾರಹೀನಂ ನ ಪುನಂತಿ ವೇದಾಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತಿಭ್ಯಃ । ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವೇಽಪ್ಯಾಚಾರಸ್ಯ ನ ಆನರ್ಥಕ್ಯಮ್ । ಇಷ್ಟಾದೌ ಹಿ ಕರ್ಮಜಾತೇ ಫಲಮಾರಭಮಾಣೇ ತದಪೇಕ್ಷ ಏವಾಚಾರಸ್ತತ್ರೈವ ಕಂಚಿದತಿಶಯಮಾರಪ್ಸ್ಯತೇ । ಕರ್ಮ ಚ ಸರ್ವಾರ್ಥಕಾರಿ — ಇತಿ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಕರ್ಮೈವ ಶೀಲೋಪಲಕ್ಷಿತಮನುಶಯಭೂತಂ ಯೋನ್ಯಾಪತ್ತೌ ಕಾರಣಮಿತಿ ಕಾರ್ಷ್ಣಾಜಿನೇರ್ಮತಮ್ । ನ ಹಿ ಕರ್ಮಣಿ ಸಂಭವತಿ ಶೀಲಾತ್ ಯೋನ್ಯಾಪತ್ತಿರ್ಯುಕ್ತಾ । ನ ಹಿ ಪದ್ಭ್ಯಾಂ ಪಲಾಯಿತುಂ ಪಾರಯಮಾಣೋ ಜಾನುಭ್ಯಾಂ ರಂಹಿತುಮರ್ಹತಿ — ಇತಿ ॥ ೧೦ ॥

ಬಾದರಿಸ್ತ್ವಾಚಾರ್ಯಃ ಸುಕೃತದುಷ್ಕೃತೇ ಏವ ಚರಣಶಬ್ದೇನ ಪ್ರತ್ಯಾಯ್ಯೇತೇ ಇತಿ ಮನ್ಯತೇ । ಚರಣಮ್ ಅನುಷ್ಠಾನಂ ಕರ್ಮೇತ್ಯನರ್ಥಾಂತರಮ್ । ತಥಾ ಹಿ ಅವಿಶೇಷೇಣ ಕರ್ಮಮಾತ್ರೇ ಚರತಿಃ ಪ್ರಯುಜ್ಯಮಾನೋ ದೃಶ್ಯತೇ — ಯೋ ಹಿ ಇಷ್ಟಾದಿಲಕ್ಷಣಂ ಪುಣ್ಯಂ ಕರ್ಮ ಕರೋತಿ, ತಂ ಲೌಕಿಕಾ ಆಚಕ್ಷತೇ — ಧರ್ಮಂ ಚರತ್ಯೇಷ ಮಹಾತ್ಮೇತಿ । ಆಚಾರೋಽಪಿ ಚ ಧರ್ಮವಿಶೇಷ ಏವ । ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಸ್ತು ಕರ್ಮಚರಣಯೋರ್ಬ್ರಾಹ್ಮಣಪರಿವ್ರಾಜಕನ್ಯಾಯೇನಾಪ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ ರಮಣೀಯಚರಣಾಃ ಪ್ರಶಸ್ತಕರ್ಮಾಣಃ, ಕಪೂಯಚರಣಾ ನಿಂದಿತಕರ್ಮಾಣಃ ಇತಿ ನಿರ್ಣಯಃ ॥ ೧೧ ॥

ಇಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣಶ್ಚಂದ್ರಮಸಂ ಗಚ್ಛಂತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಯೇ ತ್ವಿತರೇಽನಿಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣಃ, ತೇಽಪಿ ಕಿಂ ಚಂದ್ರಮಸಂ ಗಚ್ಛಂತಿ, ಉತ ನ ಗಚ್ಛಂತೀತಿ ಚಿಂತ್ಯತೇ । ತತ್ರ ತಾವದಾಹುಃ — ಇಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣ ಏವ ಚಂದ್ರಮಸಂ ಗಚ್ಛಂತೀತ್ಯೇತತ್ ನ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಯತೋಽನಿಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣಾಮಪಿ ಚಂದ್ರಮಂಡಲಂ ಗಂತವ್ಯತ್ವೇನ ಶ್ರುತಮ್ । ತಥಾ ಹಿ ಅವಿಶೇಷೇಣ ಕೌಷೀತಕಿನಃ ಸಮಾಮನಂತಿ — ‘ಯೇ ವೈ ಕೇ ಚಾಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕಾತ್ಪ್ರಯಂತಿ ಚಂದ್ರಮಸಮೇವ ತೇ ಸರ್ವೇ ಗಚ್ಛಂತಿ’ (ಕೌ. ಉ. ೧ । ೨) ಇತಿ । ದೇಹಾರಂಭೋಽಪಿ ಚ ಪುನರ್ಜಾಯಮಾನಾನಾಂ ನ ಅಂತರೇಣ ಚಂದ್ರಪ್ರಾಪ್ತಿಮ್ ಅವಕಲ್ಪತೇ, ‘ಪಂಚಮ್ಯಾಮಾಹುತೌ’ ಇತ್ಯಾಹುತಿಸಂಖ್ಯಾನಿಯಮಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವ ಏವ ಚಂದ್ರಮಸಮಾಸೀದೇಯುಃ । ಇಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣಾಮಿತರೇಷಾಂ ಚ ಸಮಾನಗತಿತ್ವಂ ನ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ, ಇತರೇಷಾಂ ಚಂದ್ರಮಂಡಲೇ ಭೋಗಾಭಾವಾತ್ ॥ ೧೨ ॥

ತುಶಬ್ದಃ ಪಕ್ಷಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ । ನೈತದಸ್ತಿ — ಸರ್ವೇ ಚಂದ್ರಮಸಂ ಗಚ್ಛಂತೀತಿ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಭೋಗಾಯೈವ ಹಿ ಚಂದ್ರಾರೋಹಣಮ್ , ನ ನಿಷ್ಪ್ರಯೋಜನಮ್ । ನಾಪಿ ಪ್ರತ್ಯವರೋಹಾಯೈವ, — ಯಥಾ ಕಶ್ಚಿದ್ವೃಕ್ಷಮಾರೋಹತಿ ಪುಷ್ಪಫಲೋಪಾದಾನಾಯೈವ, ನ ನಿಷ್ಪ್ರಯೋಜನಮ್ , ನಾಪಿ ಪತನಾಯೈವ । ಭೋಗಶ್ಚ ಅನಿಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣಾಂ ಚಂದ್ರಮಸಿ ನಾಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಮಾದಿಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣ ಏವ ಚಂದ್ರಮಸಮಾರೋಹಂತಿ, ನೇತರೇ । ತೇ ತು ಸಂಯಮನಂ ಯಮಾಲಯಮವಗಾಹ್ಯ ಸ್ವದುಷ್ಕೃತಾನುರೂಪಾ ಯಾಮೀರ್ಯಾತನಾ ಅನುಭೂಯ ಪುನರೇವ ಇಮಂ ಲೋಕಂ ಪ್ರತ್ಯವರೋಹಂತಿ । ಏವಂಭೂತೌ ತೇಷಾಮಾರೋಹಾವರೋಹೌ ಭವತಃ । ಕುತಃ ? ತದ್ಗತಿದರ್ಶನಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ ಯಮವಚನಸರೂಪಾ ಶ್ರುತಿಃ ಪ್ರಯತಾಮ್ ಅನಿಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣಾಂ ಯಮವಶ್ಯತಾಂ ದರ್ಶಯತಿ — ‘ನ ಸಾಂಪರಾಯಃ ಪ್ರತಿಭಾತಿ ಬಾಲಂ ಪ್ರಮಾದ್ಯಂತಂ ವಿತ್ತಮೋಹೇನ ಮೂಢಮ್ । ಅಯಂ ಲೋಕೋ ನಾಸ್ತಿ ಪರ ಇತಿ ಮಾನೀ ಪುನಃ ಪುನರ್ವಶಮಾಪದ್ಯತೇ ಮೇ’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೬) ಇತಿ । ‘ವೈವಸ್ವತಂ ಸಂಗಮನಂ ಜನಾನಾಮ್’ ಇತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕಂ ಚ ಬಹ್ವೇವ ಯಮವಶ್ಯತಾಪ್ರಾಪ್ತಿಲಿಂಗಂ ಭವತಿ ॥ ೧೩ ॥

ಅಪಿ ಚ ಮನುವ್ಯಾಸಪ್ರಭೃತಯಃ ಶಿಷ್ಟಾಃ ಸಂಯಮನೇ ಪುರೇ ಯಮಾಯತ್ತಂ ಕಪೂಯಕರ್ಮವಿಪಾಕಂ ಸ್ಮರಂತಿ ನಾಚಿಕೇತೋಪಾಖ್ಯಾನಾದಿಷು ॥ ೧೪ ॥

ಅಪಿ ಚ ಸಪ್ತ ನರಕಾ ರೌರವಪ್ರಮುಖಾ ದುಷ್ಕೃತಫಲೋಪಭೋಗಭೂಮಿತ್ವೇನ ಸ್ಮರ್ಯಂತೇ ಪೌರಾಣಿಕೈಃ । ತಾನನಿಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣಃ ಪ್ರಾಪ್ನುವಂತಿ । ಕುತಸ್ತೇ ಚಂದ್ರಂ ಪ್ರಾಪ್ನುಯುಃ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥ ೧೫ ॥

ತೇಷ್ವಪಿ ಸಪ್ತಸು ನರಕೇಷು ತಸ್ಯೈವ ಯಮಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವವ್ಯಾಪಾರಾಭ್ಯುಪಗಮಾದವಿರೋಧಃ । ಯಮಪ್ರಯುಕ್ತಾ ಏವ ಹಿ ತೇ ಚಿತ್ರಗುಪ್ತಾದಯೋಽಧಿಷ್ಠಾತಾರಃ ಸ್ಮರ್ಯಂತೇ ॥ ೧೬ ॥

ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಾಯಾಮ್ ‘ವೇತ್ಥ ಯಥಾಸೌ ಲೋಕೋ ನ ಸಂಪೂರ್ಯತೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೩ । ೩) ಇತ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ಪ್ರತಿವಚನಾವಸರೇ ಶ್ರೂಯತೇ — ‘ಅಥೈತಯೋಃ ಪಥೋರ್ನ ಕತರೇಣಚನ ತಾನೀಮಾನಿ ಕ್ಷುದ್ರಾಣ್ಯಸಕೃದಾವರ್ತೀನಿ ಭೂತಾನಿ ಭವಂತಿ ಜಾಯಸ್ಯ ಮ್ರಿಯಸ್ತ್ವೇತ್ಯೇತತ್ತೃತೀಯꣳ ಸ್ಥಾನಂ ತೇನಾಸೌ ಲೋಕೋ ನ ಸಂಪೂರ್ಯತೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೧೦ । ೮) ಇತಿ । ತತ್ರ ಏತಯೋಃ ಪಥೋರಿತಿ ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಣೋರಿತ್ಯೇತತ್ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಪ್ರಕೃತತ್ವಾತ್ । ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಣೀ ಹಿ ದೇವಯಾನಪಿತೃಯಾಣಯೋಃ ಪಥೋಃ ಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ಪ್ರಕೃತೇ — ‘ತದ್ಯ ಇತ್ಥಂ ವಿದುಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೧೦ । ೧) ಇತಿ ವಿದ್ಯಾ, ತಯಾ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯೋ ದೇವಯಾನಃ ಪಂಥಾಃ ಪ್ರಕೀರ್ತಿತಃ । ‘ಇಷ್ಟಾಪೂರ್ತೇ ದತ್ತಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೧೦ । ೩) ಇತಿ ಕರ್ಮ, ತೇನ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಃ ಪಿತೃಯಾಣಃ ಪಂಥಾಃ ಪ್ರಕೀರ್ತಿತಃ — ತತ್ಪ್ರಕ್ರಿಯಾಯಾಮ್ ‘ಅಥೈತಯೋಃ ಪಥೋರ್ನ ಕತರೇಣಚನ’ ಇತಿ ಶ್ರುತಮ್ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ — ಯೇ ನ ವಿದ್ಯಾಸಾಧನೇನ ದೇವಯಾನೇ ಪಥ್ಯಧಿಕೃತಾಃ, ನಾಪಿ ಕರ್ಮಣಾ ಪಿತೃಯಾಣೇ, ತೇಷಾಮೇಷ ಕ್ಷುದ್ರಜಂತುಲಕ್ಷಣೋಽಸಕೃದಾವರ್ತೀ ತೃತೀಯಃ ಪಂಥಾ ಭವತೀತಿ । ತಸ್ಮಾದಪಿ ನ ಅನಿಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಭಿಶ್ಚಂದ್ರಮಾಃ ಪ್ರಾಪ್ಯತೇ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ — ತೇಽಪಿ ಚಂದ್ರಬಿಂಬಮಾರುಹ್ಯ ತತೋಽವರುಹ್ಯ ಕ್ಷುದ್ರಜಂತುತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪತ್ಸ್ಯಂತ ಇತಿ । ತದಪಿ ನಾಸ್ತಿ, ಆರೋಹಾನರ್ಥಕ್ಯಾತ್ । ಅಪಿ ಚ ಸರ್ವೇಷು ಪ್ರಯತ್ಸು ಚಂದ್ರಲೋಕಂ ಪ್ರಾಪ್ನುವತ್ಸು ಅಸೌ ಲೋಕಃ ಪ್ರಯದ್ಭಿಃ ಸಂಪೂರ್ಯೇತ — ಇತ್ಯತಃ ಪ್ರಶ್ನವಿರುದ್ಧಂ ಪ್ರತಿವಚನಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ; ತಥಾ ಹಿ ಪ್ರತಿವಚನಂ ದಾತವ್ಯಮ್ , ಯಥಾ ಅಸೌ ಲೋಕೋ ನ ಸಂಪೂರ್ಯತೇ । ಅವರೋಹಾಭ್ಯುಪಗಮಾದಸಂಪೂರಣೋಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಚೇತ್ , ನ, ಅಶ್ರುತತ್ವಾತ್ । ಸತ್ಯಮ್ ಅವರೋಹಾದಪ್ಯಸಂಪೂರಣಮುಪಪದ್ಯತೇ । ಶ್ರುತಿಸ್ತು ತೃತೀಯಸ್ಥಾನಸಂಕೀರ್ತನೇನ ಅಸಂಪೂರಣಂ ದರ್ಶಯತಿ — ‘ಏತತ್ತೃತೀಯಂ ಸ್ಥಾನꣳ ತೇನಾಸೌ ಲೋಕೋ ನ ಸಂಪೂರ್ಯತೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೧೦ । ೮) ಇತಿ । ತೇನ ಅನಾರೋಹಾದೇವ ಅಸಂಪೂರಣಮಿತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಅವರೋಹಸ್ಯೇಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಷ್ವಪ್ಯವಿಶಿಷ್ಟತ್ವೇ ಸತಿ ತೃತೀಯಸ್ಥಾನೋಕ್ತ್ಯಾನರ್ಥಕ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತುಶಬ್ದಸ್ತು ಶಾಖಾಂತರೀಯವಾಕ್ಯಪ್ರಭವಾಮಶೇಷಗಮನಾಶಂಕಾಮುಚ್ಛಿನತ್ತಿ । ಏವಂ ಸತಿ ಅಧಿಕೃತಾಪೇಕ್ಷಃ ಶಾಖಾಂತರೀಯೇ ವಾಕ್ಯೇ ಸರ್ವಶಬ್ದೋಽವತಿಷ್ಠತೇ — ಯೇ ವೈ ಕೇಚಿದಧಿಕೃತಾ ಅಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕಾತ್ಪ್ರಯಂತಿ ಚಂದ್ರಮಸಮೇವ ತೇ ಸರ್ವೇ ಗಚ್ಛಂತೀತಿ ॥ ೧೭ ॥

ನ ತೃತೀಯೇ ಸ್ಥಾನೇ ದೇಹಲಾಭಾಯ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾನಿಯಮ ಆಹುತೀನಾಮಾದರ್ತವ್ಯಃ । ಕುತಃ ? ತಥೋಪಲಬ್ಧೇಃ । ತಥಾ ಹಿ ಅಂತರೇಣೈವಾಹುತಿಸಂಖ್ಯಾನಿಯಮಂ ವರ್ಣಿತೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ತೃತೀಯಸ್ಥಾನಪ್ರಾಪ್ತಿರುಪಲಭ್ಯತೇ — ‘ಜಾಯಸ್ವ ಮ್ರಿಯಸ್ವೇತ್ಯೇತತ್ತೃತೀಯꣳ ಸ್ಥಾನಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೧೦ । ೮) ಇತಿ । ಅಪಿ ಚ ‘ಪಂಚಮ್ಯಾಮಾಹುತಾವಾಪಃ ಪುರುಷವಚಸೋ ಭವಂತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೩ । ೩) ಇತಿ ಮನುಷ್ಯಶರೀರಹೇತುತ್ವೇನ ಆಹುತಿಸಂಖ್ಯಾ ಸಂಕೀರ್ತ್ಯತೇ, ನ ಕೀಟಪತಂಗಾದಿಶರೀರಹೇತುತ್ವೇನ, ಪುರುಷಶಬ್ದಸ್ಯ ಮನುಷ್ಯಜಾತಿವಚನತ್ವಾತ್ । ಅಪಿ ಚ ಪಂಚಮ್ಯಾಮಾಹುತಾವಪಾಂ ಪುರುಷವಚಸ್ತ್ವಮುಪದಿಶ್ಯತೇ, ನ ಅಪಂಚಮ್ಯಾಮಾಹುತೌ ಪುರುಷವಚಸ್ತ್ವಂ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತೇ, ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ದ್ವ್ಯರ್ಥತಾದೋಷಾತ್ । ತತ್ರ ಯೇಷಾಮಾರೋಹಾವರೋಹೌ ಸಂಭವತಃ, ತೇಷಾಂ ಪಂಚಮ್ಯಾಮಾಹುತೌ ದೇಹ ಉದ್ಭವಿಷ್ಯತಿ । ಅನ್ಯೇಷಾಂ ತು ವಿನೈವಾಹುತಿಸಂಖ್ಯಯಾ ಭೂತಾಂತರೋಪಸೃಷ್ಟಾಭಿರದ್ಭಿರ್ದೇಹ ಆರಪ್ಸ್ಯತೇ ॥ ೧೮ ॥

ಅಪಿ ಚ ಸ್ಮರ್ಯತೇ ಲೋಕೇ, ದ್ರೋಣಧೃಷ್ಟದ್ಯುಮ್ನಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ಸೀತಾದ್ರೌಪದೀಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ಚ ಅಯೋನಿಜತ್ವಮ್ । ತತ್ರ ದ್ರೋಣಾದೀನಾಂ ಯೋಷಿದ್ವಿಷಯಾ ಏಕಾ ಆಹುತಿರ್ನಾಸ್ತಿ । ಧೃಷ್ಟದ್ಯುಮ್ನಾದೀನಾಂ ತು ಯೋಷಿತ್ಪುರುಷವಿಷಯೇ ದ್ವೇ ಅಪ್ಯಾಹುತೀ ನ ಸ್ತಃ । ಯಥಾ ಚ ತತ್ರ ಆಹುತಿಸಂಖ್ಯಾನಿಯಮಾನಾದರೋ ಭವತಿ, ಏವಮನ್ಯತ್ರಾಪಿ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ಬಲಾಕಾಪಿ ಅಂತರೇಣೈವ ರೇತಃಸೇಕಂ ಗರ್ಭಂ ಧತ್ತ ಇತಿ ಲೋಕರೂಢಿಃ ॥ ೧೯ ॥

ಅಪಿ ಚ ಚತುರ್ವಿಧೇ ಭೂತಗ್ರಾಮೇ ಜರಾಯುಜಾಂಡಜಸ್ವೇದಜೋದ್ಭಿಜ್ಜಲಕ್ಷಣೇ ಸ್ವೇದಜೋದ್ಭಿಜ್ಜಯೋಃ ಅಂತರೇಣೈವ ಗ್ರಾಮ್ಯಧರ್ಮಮ್ ಉತ್ಪತ್ತಿದರ್ಶನಾತ್ ಆಹುತಿಸಂಖ್ಯಾನಾದರೋ ಭವತಿ । ಏವಮನ್ಯತ್ರಾಪಿ ಭವಿಷ್ಯತಿ ॥ ೨೦ ॥

‘ಆಂಡಜಂ ಜೀವಜಮುದ್ಭಿಜ್ಜಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೩ । ೧) ಇತ್ಯತ್ರ ತೃತೀಯೇನೋದ್ಭಿಜ್ಜಶಬ್ದೇನೈವ ಸ್ವೇದಜೋಪಸಂಗ್ರಹಃ ಕೃತಃ ಪ್ರತ್ಯೇತವ್ಯಃ, ಉಭಯೋರಪಿ ಸ್ವೇದಜೋದ್ಭಿಜ್ಜಯೋಃ ಭೂಮ್ಯುದಕೋದ್ಭೇದಪ್ರಭವತ್ವಸ್ಯ ತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ । ಸ್ಥಾವರೋದ್ಭೇದಾತ್ತು ವಿಲಕ್ಷಣೋ ಜಂಗಮೋದ್ಭೇದ ಇತ್ಯನ್ಯತ್ರ ಸ್ವೇದಜೋದ್ಭಿಜ್ಜಯೋರ್ಭೇದವಾದ ಇತ್ಯವಿರೋಧಃ ॥ ೨೧ ॥

ಇಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣಶ್ಚಂದ್ರಮಸಮಾರುಹ್ಯ ತಸ್ಮಿನ್ಯಾವತ್ಸಂಪಾತಮುಷಿತ್ವಾ ತತಃ ಸಾನುಶಯಾ ಅವರೋಹಂತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್; ಅಥಾವರೋಹಪ್ರಕಾರಃ ಪರೀಕ್ಷ್ಯತೇ । ತತ್ರೇಯಮವರೋಹಶ್ರುತಿರ್ಭವತಿ — ‘ಅಥೈತಮೇವಾಧ್ವಾನಂ ಪುನರ್ನಿವರ್ತಂತೇ ಯಥೇತಮಾಕಾಶಮಾಕಾಶಾದ್ವಾಯುಂ ವಾಯುರ್ಭೂತ್ವಾ ಧೂಮೋ ಭವತಿ ಧೂಮೋ’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೧೦ । ೫) ‘ಭೂತ್ವಾಭ್ರಂ ಭವತ್ಯಭ್ರಂ ಭೂತ್ವಾ ಮೇಘೋ ಭವತಿ ಮೇಘೋ ಭೂತ್ವಾ ಪ್ರವರ್ಷತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೧೦ । ೬) ಇತಿ । ತತ್ರ ಸಂಶಯಃ — ಕಿಮಾಕಾಶಾದಿಸ್ವರೂಪಮೇವಾವರೋಹಂತಃ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತೇ, ಕಿಂ ವಾ ಆಕಾಶಾದಿಸಾಮ್ಯಮಿತಿ । ತತ್ರ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ತಾವತ್ — ಆಕಾಶಾದಿಸ್ವರೂಪಮೇವ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತ ಇತಿ । ಕುತಃ ? ಏವಂ ಹಿ ಶ್ರುತಿರ್ಭವತಿ । ಇತರಥಾ ಲಕ್ಷಣಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಶ್ರುತಿಲಕ್ಷಣಾವಿಶಯೇ ಚ ಶ್ರುತಿರ್ನ್ಯಾಯ್ಯಾ, ನ ಲಕ್ಷಣಾ । ತಥಾ ಚ ‘ವಾಯುರ್ಭೂತ್ವಾ ಧೂಮೋ ಭವತಿ’ ಇತ್ಯೇವಮಾದೀನ್ಯಕ್ಷರಾಣಿ ತತ್ತತ್ಸ್ವರೂಪೋಪಪತ್ತೌ ಆಂಜಸ್ಯೇನ ಅವಕಲ್ಪಂತೇ । ತಸ್ಮಾದಾಕಾಶಾದಿಸ್ವರೂಪಪ್ರತಿಪತ್ತಿರಿತಿ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ, ಬ್ರೂಮಃ — ಆಕಾಶಾದಿಸಾಮ್ಯಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತ ಇತಿ । ಚಂದ್ರಮಂಡಲೇ ಯತ್ ಅಮ್ಮಯಂ ಶರೀರಮುಪಭೋಗಾರ್ಥಮಾರಬ್ಧಮ್ , ತತ್ ಉಪಭೋಗಕ್ಷಯೇ ಸತಿ ಪ್ರವಿಲೀಯಮಾನಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮಮಾಕಾಶಸಮಂ ಭವತಿ । ತತೋ ವಾಯೋರ್ವಶಮೇತಿ । ತತೋ ಧೂಮಾದಿಭಿಃ ಸಂಪೃಚ್ಯತ ಇತಿ । ತದೇತದುಚ್ಯತೇ — ‘ಯಥೇತಮಾಕಾಶಮಾಕಾಶಾದ್ವಾಯುಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೧೦ । ೫) ಇತ್ಯೇವಮಾದಿನಾ । ಕುತ ಏತತ್ ? ಉಪಪತ್ತೇಃ । ಏವಂ ಹಿ ಏತದುಪಪದ್ಯತೇ । ನ ಹಿ ಅನ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯಭಾವೋ ಮುಖ್ಯ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ಆಕಾಶಸ್ವರೂಪಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ಚ ವಾಯ್ವಾದಿಕ್ರಮೇಣಾವರೋಹೋ ನೋಪಪದ್ಯತೇ । ವಿಭುತ್ವಾಚ್ಚ ಆಕಾಶೇನ ನಿತ್ಯಸಂಬದ್ಧತ್ವಾತ್ ನ ತತ್ಸಾದೃಶ್ಯಾಪತ್ತೇರನ್ಯಃ ತತ್ಸಂಬಂಧೋ ಘಟತೇ । ಶ್ರುತ್ಯಸಂಭವೇ ಚ ಲಕ್ಷಣಾಶ್ರಯಣಂ ನ್ಯಾಯ್ಯಮೇವ । ಅತ ಆಕಾಶಾದಿತುಲ್ಯತಾಪತ್ತಿರೇವ ಅತ್ರ ಆಕಾಶಾದಿಭಾವ ಇತ್ಯುಪಚರ್ಯತೇ ॥ ೨೨ ॥

ತತ್ರ ಆಕಾಶಾದಿಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ಪ್ರಾಗ್ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ ಭವತಿ ವಿಶಯಃ — ಕಿಂ ದೀರ್ಘಂ ದೀರ್ಘಂ ಕಾಲಂ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಸಾದೃಶ್ಯೇನಾವಸ್ಥಾಯೋತ್ತರೋತ್ತರಸಾದೃಶ್ಯಂ ಗಚ್ಛಂತಿ, ಉತಾಲ್ಪಮಲ್ಪಮಿತಿ । ತತ್ರಾನಿಯಮಃ, ನಿಯಮಕಾರಿಣಃ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯಾಭಾವಾದಿತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ, ಇದಮಾಹ — ನಾತಿಚಿರೇಣೇತಿ । ಅಲ್ಪಮಲ್ಪಂ ಕಾಲಮಾಕಾಶಾದಿಭಾವೇನಾವಸ್ಥಾಯ ವರ್ಷಧಾರಾಭಿಃ ಸಹ ಇಮಾಂ ಭುವಮಾಪತಂತಿ । ಕುತ ಏತತ್ ? ವಿಶೇಷದರ್ಶನಾತ್; ತಥಾ ಹಿ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಭಾವಾಪತ್ತೇರನಂತರಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ — ‘ಅತೋ ವೈ ಖಲು ದುರ್ನಿಷ್ಪ್ರಪತರಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೧೦ । ೬) ಇತಿ । ತಕಾರ ಏಕಶ್ಛಾಂದಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಕ್ರಿಯಾಯಾಂ ಲುಪ್ತೋ ಮಂತವ್ಯಃ । ದುರ್ನಿಷ್ಪ್ರಪತತರಂ ದುರ್ನಿಷ್ಕ್ರಮತರಮ್ — ದುಃಖತರಮಸ್ಮಾದ್ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಭಾವಾನ್ನಿಃಸರಣಂ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ ಅತ್ರ ದುಃಖಂ ನಿಷ್ಪ್ರಪತನಂ ಪ್ರದರ್ಶಯನ್ ಪೂರ್ವೇಷು ಸುಖಂ ನಿಷ್ಪ್ರಪತನಂ ದರ್ಶಯತಿ । ಸುಖದುಃಖತಾವಿಶೇಷಶ್ಚಾಯಂ ನಿಷ್ಪ್ರಪತನಸ್ಯ ಕಾಲಾಲ್ಪತ್ವದೀರ್ಘತ್ವನಿಮಿತ್ತಃ, ತಸ್ಮಿನ್ನವಧೌ ಶರೀರಾನಿಷ್ಪತ್ತೇರುಪಭೋಗಾಸಂಭವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಭಾವಾಪತ್ತೇಃ ಪ್ರಾಕ್ ಅಲ್ಪೇನೈವ ಕಾಲೇನಾವರೋಹಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ॥ ೨೩ ॥

ತಸ್ಮಿನ್ನೇವಾವರೋಹೇ ಪ್ರವರ್ಷಣಾನಂತರಂ ಪಠ್ಯತೇ — ‘ತ ಇಹ ವ್ರೀಹಿಯವಾ ಓಷಧಿವನಸ್ಪತಯಸ್ತಿಲಮಾಷಾ ಇತಿ ಜಾಯಂತೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೧೦ । ೬) ಇತಿ । ತತ್ರ ಸಂಶಯಃ — ಕಿಮಸ್ಮಿನ್ನವಧೌ ಸ್ಥಾವರಜಾತ್ಯಾಪನ್ನಾಃ ಸ್ಥಾವರಸುಖದುಃಖಭಾಜೋಽನುಶಯಿನೋ ಭವಂತಿ, ಆಹೋಸ್ವಿತ್ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾಂತರಾಧಿಷ್ಠಿತೇಷು ಸ್ಥಾವರಶರೀರೇಷು ಸಂಶ್ಲೇಷಮಾತ್ರಂ ಗಚ್ಛಂತೀತಿ । ಕಿಂ ತಾವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ? ಸ್ಥಾವರಜಾತ್ಯಾಪನ್ನಾಸ್ತತ್ಸುಖದುಃಖಭಾಜೋಽನುಶಯಿನೋ ಭವಂತೀತಿ । ಕುತ ಏತತ್ ? ಜನೇರ್ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ, ಸ್ಥಾವರಭಾವಸ್ಯ ಚ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತ್ಯೋರುಪಭೋಗಸ್ಥಾನತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ, ಪಶುಹಿಂಸಾದಿಯೋಗಾಚ್ಚ ಇಷ್ಟಾದೇಃ ಕರ್ಮಜಾತಸ್ಯಾನಿಷ್ಟಫಲತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ತಸ್ಮಾನ್ಮುಖ್ಯಮೇವೇದಮನುಶಯಿನಾಂ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಜನ್ಮ, ಶ್ವಾದಿಜನ್ಮವತ್ — ಯಥಾ ‘ಶ್ವಯೋನಿಂ ವಾ ಸೂಕರಯೋನಿಂ ವಾ ಚಂಡಾಲಯೋನಿಂ ವಾ’ ಇತಿ ಮುಖ್ಯಮೇವಾನುಶಯಿನಾಂ ಶ್ವಾದಿಜನ್ಮ ತತ್ಸುಖದುಃಖಾನ್ವಿತಂ ಭವತಿ, ಏವಂ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಜನ್ಮಾಪೀತಿ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಬ್ರೂಮಃ —

ಅನ್ಯೈರ್ಜೀವೈರಧಿಷ್ಠಿತೇಷು ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಷು ಸಂಸರ್ಗಮಾತ್ರಮನುಶಯಿನಃ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತೇ, ನ ತತ್ಸುಖದುಃಖ ಭಾಜೋ ಭವಂತಿ, ಪೂರ್ವವತ್ — ಯಥಾ ವಾಯುಧೂಮಾದಿಭಾವೋಽನುಶಯಿನಾಂ ತತ್ಸಂಶ್ಲೇಷಮಾತ್ರಮ್ , ಏವಂ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಭಾವೋಽಪಿ ಜಾತಿಸ್ಥಾವರೈಃ ಸಂಶ್ಲೇಷಮಾತ್ರಮ್ । ಕುತ ಏತತ್ ? ತದ್ವದೇವೇಹಾಪ್ಯಭಿಲಾಪಾತ್ । ಕೋಽಭಿಲಾಪಸ್ಯ ತದ್ವದ್ಭಾವಃ ? ಕರ್ಮವ್ಯಾಪಾರಮಂತರೇಣ ಸಂಕೀರ್ತನಮ್ — ಯಥಾ ಆಕಾಶಾದಿಷು ಪ್ರವರ್ಷಣಾಂತೇಷು ನ ಕಂಚಿತ್ಕರ್ಮವ್ಯಾಪಾರಂ ಪರಾಮೃಶತಿ, ಏವಂ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಜನ್ಮನ್ಯಪಿ । ತಸ್ಮಾನ್ನಾಸ್ತ್ಯತ್ರ ಸುಖದುಃಖಭಾಕ್ತ್ವಮನುಶಯಿನಾಮ್ । ಯತ್ರ ತು ಸುಖದುಃಖಭಾಕ್ತ್ವಮಭಿಪ್ರೈತಿ, ಪರಾಮೃಶತಿ ತತ್ರ ಕರ್ಮವ್ಯಾಪಾರಮ್ — ‘ರಮಣೀಯಚರಣಾಃ’ ‘ಕಪೂಯಚರಣಾಃ’ ಇತಿ । ಅಪಿ ಚ ಮುಖ್ಯೇಽನುಶಯಿನಾಂ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಜನ್ಮನಿ, ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಷು ಲೂಯಮಾನೇಷು ಕಂಡ್ಯಮಾನೇಷು ಪಚ್ಯಮಾನೇಷು ಭಕ್ಷ್ಯಮಾಣೇಷು ಚ ತದಭಿಮಾನಿನೋಽನುಶಯಿನಃ ಪ್ರವಸೇಯುಃ । ಯೋ ಹಿ ಜೀವೋ ಯಚ್ಛರೀರಮಭಿಮನ್ಯತೇ, ಸ ತಸ್ಮಿನ್ಪೀಡ್ಯಮಾನೇ ಪ್ರವಸತಿ — ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ತತ್ರ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಭಾವಾದ್ರೇತಃಸಿಗ್ಭಾವೋಽನುಶಯಿನಾಂ ನಾಭಿಲಪ್ಯೇತ । ಅತಃ ಸಂಸರ್ಗಮಾತ್ರಮನುಶಯಿನಾಮನ್ಯಾಧಿಷ್ಠಿತೇಷು ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಷು ಭವತಿ । ಏತೇನ ಜನೇರ್ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವಂ ಪ್ರತಿಬ್ರೂಯಾತ್ , ಉಪಭೋಗಸ್ಥಾನತ್ವಂ ಚ ಸ್ಥಾವರಭಾವಸ್ಯ । ನ ಚ ವಯಮುಪಭೋಗಸ್ಥಾನತ್ವಂ ಸ್ಥಾವರಭಾವಸ್ಯಾವಜಾನೀಮಹೇ । ಭವತ್ವನ್ಯೇಷಾಂ ಜಂತೂನಾಮಪುಣ್ಯಸಾಮರ್ಥ್ಯೇನ ಸ್ಥಾವರಭಾವಮುಪಗತಾನಾಮ್ ಏತತ್ ಉಪಭೋಗಸ್ಥಾನಮ್ । ಚಂದ್ರಮಸಸ್ತು ಅವರೋಹಂತೋಽನುಶಯಿನೋ ನ ಸ್ಥಾವರಭಾವಮುಪಭುಂಜತ ಇತ್ಯಾಚಕ್ಷ್ಮಹೇ ॥ ೨೪ ॥

ಯತ್ಪುನರುಕ್ತಮ್ — ಪಶುಹಿಂಸಾದಿಯೋಗಾದಶುದ್ಧಮಾಧ್ವರಿಕಂ ಕರ್ಮ, ತಸ್ಯಾನಿಷ್ಟಮಪಿ ಫಲಮವಕಲ್ಪತ ಇತ್ಯತೋ ಮುಖ್ಯಮೇವಾನುಶಯಿನಾಂ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಜನ್ಮ ಅಸ್ತು । ತತ್ರ ಗೌಣೀ ಕಲ್ಪನಾ ಅನರ್ಥಿಕೇತಿ — ತತ್ಪರಿಹ್ರಿಯತೇ — ನ, ಶಾಸ್ತ್ರಹೇತುತ್ವಾದ್ಧರ್ಮಾಧರ್ಮವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ । ಅಯಂ ಧರ್ಮಃ ಅಯಮಧರ್ಮ ಇತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಮೇವ ವಿಜ್ಞಾನೇ ಕಾರಣಮ್ , ಅತೀಂದ್ರಿಯತ್ವಾತ್ತಯೋಃ । ಅನಿಯತದೇಶಕಾಲನಿಮಿತ್ತತ್ವಾಚ್ಚ — ಯಸ್ಮಿಂದೇಶೇ ಕಾಲೇ ನಿಮಿತ್ತೇ ಚ ಯೋ ಧರ್ಮೋಽನುಷ್ಠೀಯತೇ, ಸ ಏವ ದೇಶಕಾಲನಿಮಿತ್ತಾಂತರೇಷ್ವಧರ್ಮೋ ಭವತಿ । ತೇನ ನ ಶಾಸ್ತ್ರಾದೃತೇ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮವಿಷಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಕಸ್ಯಚಿದಸ್ತಿ । ಶಾಸ್ತ್ರಾಚ್ಚ ಹಿಂಸಾನುಗ್ರಹಾದ್ಯಾತ್ಮಕೋ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮೋ ಧರ್ಮ ಇತ್ಯವಧಾರಿತಃ, ಸ ಕಥಮಶುದ್ಧ ಇತಿ ಶಕ್ಯತೇ ವಕ್ತುಮ್ । ನನು ‘ನ ಹಿಂಸ್ಯಾತ್ಸರ್ವಾ ಭೂತಾನಿ’ ಇತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಮೇವ ಭೂತವಿಷಯಾಂ ಹಿಂಸಾಮ್ ಅಧರ್ಮ ಇತ್ಯವಗಮಯತಿ । ಬಾಢಮ್ — ಉತ್ಸರ್ಗಸ್ತು ಸಃ । ಅಪವಾದಃ ‘ಅಗ್ನೀಷೋಮೀಯಂ ಪಶುಮಾಲಭೇತ’ ಇತಿ । ಉತ್ಸರ್ಗಾಪವಾದಯೋಶ್ಚ ವ್ಯವಸ್ಥಿತವಿಷಯತ್ವಮ್ । ತಸ್ಮಾದ್ವಿಶುದ್ಧಂ ಕರ್ಮ ವೈದಿಕಮ್; ಶಿಷ್ಟೈರನುಷ್ಠೀಯಮಾನತ್ವಾತ್ ಅನಿಂದ್ಯಮಾನತ್ವಾಚ್ಚ । ತೇನ ನ ತಸ್ಯ ಪ್ರತಿರೂಪಂ ಫಲಮ್ ಜಾತಿಸ್ಥಾವರತ್ವಮ್ । ನ ಚ ಶ್ವಾದಿಜನ್ಮವದಪಿ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಜನ್ಮ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ತದ್ಧಿ ಕಪೂಯಚರಣಾನಧಿಕೃತ್ಯ ಉಚ್ಯತೇ । ನೈವಮಿಹ ವೈಶೇಷಿಕಃ ಕಶ್ಚಿದಧಿಕಾರೋಽಸ್ತಿ । ಅತಶ್ಚಂದ್ರಮಂಡಲಸ್ಖಲಿತಾನಾಮನುಶಯಿನಾಂ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಸಂಶ್ಲೇಷಮಾತ್ರಂ ತದ್ಭಾವ ಇತ್ಯುಪಚರ್ಯತೇ ॥ ೨೫ ॥

ಇತಶ್ಚ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಸಂಶ್ಲೇಷಮಾತ್ರಂ ತದ್ಭಾವಃ, ಯತ್ಕಾರಣಂ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಭಾವಸ್ಯಾನಂತರಮನುಶಯಿನಾಂ ರೇತಃಸಿಗ್ಭಾವ ಆಮ್ನಾಯತೇ — ‘ಯೋ ಯೋ ಹ್ಯನ್ನಮತ್ತಿ ಯೋ ರೇತಃ ಸಿಂಚತಿ ತದ್ಭೂಯ ಏವ ಭವತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೧೦ । ೬) ಇತಿ । ನ ಚಾತ್ರ ಮುಖ್ಯೋ ರೇತಃಸಿಗ್ಭಾವಃ ಸಂಭವತಿ । ಚಿರಜಾತೋ ಹಿ ಪ್ರಾಪ್ತಯೌವನೋ ರೇತಃಸಿಗ್ಭವತಿ । ಕಥಮಿವ ಅನುಪಚರಿತಂ ತದ್ಭಾವಮ್ ಅದ್ಯಮಾನಾನ್ನಾನುಗತೋಽನುಶಯೀ ಪ್ರತಿಪದ್ಯೇತ ? ತತ್ರ ತಾವದವಶ್ಯಂ ರೇತಃಸಿಗ್ಯೋಗ ಏವ ರೇತಃಸಿಗ್ಭಾವೋಽಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಃ । ತದ್ವತ್ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಭಾವೋಽಪಿ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಯೋಗ ಏವೇತ್ಯವಿರೋಧಃ ॥ ೨೬ ॥

ಅಥ ರೇತಃಸಿಗ್ಭಾವಸ್ಯಾನಂತರಂ ಯೋನೌ ನಿಷಿಕ್ತೇ ರೇತಸಿ, ಯೋನೇರಧಿ ಶರೀರಮ್ ಅನುಶಯಿನಾಮ್ ಅನುಶಯಫಲೋಪಭೋಗಾಯ ಜಾಯತ ಇತ್ಯಾಹ ಶಾಸ್ತ್ರಮ್ — ‘ತದ್ಯ ಇಹ ರಮಣೀಯಚರಣಾಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೧೦ । ೭) ಇತ್ಯಾದಿ । ತಸ್ಮಾದಪ್ಯವಗಮ್ಯತೇ — ನಾವರೋಹೇ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಭಾವಾವಸರೇ ತಚ್ಛರೀರಮೇವ ಸುಖದುಃಖಾನ್ವಿತಂ ಭವತೀತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಸಂಶ್ಲೇಷಮಾತ್ರಮನುಶಯಿನಾಂ ತಜ್ಜನ್ಮೇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೨೭ ॥

ಸಂಧ್ಯೇ ತಥ್ಯರೂಪಾ ಸೃಷ್ಟಿರಿತಿ । ಸಂಧ್ಯಮಿತಿ ಸ್ವಪ್ನಸ್ಥಾನಮಾಚಷ್ಟೇ, ವೇದೇ ಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಾತ್ — ‘ಸಂಧ್ಯಂ ತೃತೀಯꣳ ಸ್ವಪ್ನಸ್ಥಾನಮ್’ ಇತಿ; ದ್ವಯೋರ್ಲೋಕಸ್ಥಾನಯೋಃ ಪ್ರಬೋಧಸಂಪ್ರಸಾದಸ್ಥಾನಯೋರ್ವಾ ಸಂಧೌ ಭವತೀತಿ ಸಂಧ್ಯಮ್ । ತಸ್ಮಿನ್ಸಂಧ್ಯೇ ಸ್ಥಾನೇ ತಥ್ಯರೂಪೈವ ಸೃಷ್ಟಿರ್ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ — ಕುತಃ ? ಯತಃ ಪ್ರಮಾಣಭೂತಾ ಶ್ರುತಿರೇವಮಾಹ — ‘ಅಥ ರಥಾರಥಯೋಗಾನ್ಪಥಃ ಸೃಜತೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೧೦) ಇತ್ಯಾದಿ । ‘ಸ ಹಿ ಕರ್ತಾ’ ಇತಿ ಚ ಉಪಸಂಹಾರಾತ್ ಏವಮೇವಾವಗಮ್ಯತೇ ॥ ೧ ॥

ಅಪಿ ಚ ಏಕೇ ಶಾಖಿನಃ ಅಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಸಂಧ್ಯೇ ಸ್ಥಾನೇ ಕಾಮಾನಾಂ ನಿರ್ಮಾತಾರಮಾತ್ಮಾನಮಾಮನಂತಿ — ‘ಯ ಏಷ ಸುಪ್ತೇಷು ಜಾಗರ್ತಿ ಕಾಮಂ ಕಾಮಂ ಪುರುಷೋ ನಿರ್ಮಿಮಾಣಃ’ (ಕ. ಉ. ೨ । ೨ । ೮) ಇತಿ; ಪುತ್ರಾದಯಶ್ಚ ತತ್ರ ಕಾಮಾ ಅಭಿಪ್ರೇಯಂತೇ — ಕಾಮ್ಯಂತ ಇತಿ । ನನು ಕಾಮಶಬ್ದೇನೇಚ್ಛಾವಿಶೇಷಾ ಏವೋಚ್ಯೇರನ್ । ನ, ‘ಶತಾಯುಷಃ ಪುತ್ರಪೌತ್ರಾನ್ವೃಣೀಷ್ವ’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೧ । ೨೩) ಇತಿ ಪ್ರಕೃತ್ಯ ಅಂತೇ ‘ಕಾಮಾನಾಂ ತ್ವಾ ಕಾಮಭಾಜಂ ಕರೋಮಿ’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೧ । ೨೪) ಇತಿ ಪ್ರಕೃತೇಷು ತತ್ರ ಪುತ್ರಾದಿಷು ಕಾಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ಪ್ರಾಜ್ಞಂ ಚೈನಂ ನಿರ್ಮಾತಾರಂ ಪ್ರಕರಣವಾಕ್ಯಶೇಷಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರತೀಮಃ । ಪ್ರಾಜ್ಞಸ್ಯ ಹೀದಂ ಪ್ರಕರಣಮ್ — ‘ಅನ್ಯತ್ರ ಧರ್ಮಾದನ್ಯತ್ರಾಧರ್ಮಾತ್’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೧೪) ಇತ್ಯಾದಿ । ತದ್ವಿಷಯ ಏವ ಚ ವಾಕ್ಯಶೇಷೋಽಪಿ — ‘ತದೇವ ಶುಕ್ರಂ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ತದೇವಾಮೃತಮುಚ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಿಁಲ್ಲೋಕಾಃ ಶ್ರಿತಾಃ ಸರ್ವೇ ತದು ನಾತ್ಯೇತಿ ಕಶ್ಚನ’ (ಕ. ಉ. ೨ । ೨ । ೮) ಇತಿ । ಪ್ರಾಜ್ಞಕರ್ತೃಕಾ ಚ ಸೃಷ್ಟಿಸ್ತಥ್ಯರೂಪಾ ಸಮಧಿಗತಾ ಜಾಗರಿತಾಶ್ರಯಾ। ತಥಾ ಸ್ವಪ್ನಾಶ್ರಯಾಪಿ ಸೃಷ್ಟಿರ್ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ — ‘ಅಥೋ ಖಲ್ವಾಹುರ್ಜಾಗರಿತದೇಶ ಏವಾಸ್ಯೈಷ ಇತಿ ಯಾನಿ ಹ್ಯೇವ ಜಾಗ್ರತ್ಪಶ್ಯತಿ ತಾನಿ ಸುಪ್ತಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೧೪) ಇತಿ ಸ್ವಪ್ನಜಾಗರಿತಯೋಃ ಸಮಾನನ್ಯಾಯತಾಂ ಶ್ರಾವಯತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ತಥ್ಯರೂಪೈವ ಸಂಧ್ಯೇ ಸೃಷ್ಟಿರಿತಿ ॥ ೨ ॥

ತುಶಬ್ದಃ ಪಕ್ಷಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ । ನೈತದಸ್ತಿ — ಯದುಕ್ತಂ ಸಂಧ್ಯೇ ಸೃಷ್ಟಿಃ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕೀತಿ । ಮಾಯೈವ ಸಂಧ್ಯೇ ಸೃಷ್ಟಿಃ, ನ ಪರಮಾರ್ಥಗಂಧೋಽಪ್ಯಸ್ತಿ । ಕುತಃ ? ಕಾರ್ತ್ಸ್ನ್ಯೇನಾನಭಿವ್ಯಕ್ತಸ್ವರೂಪತ್ವಾತ್ — ನ ಹಿ ಕಾರ್ತ್ಸ್ನ್ಯೇನ ಪರಮಾರ್ಥವಸ್ತುಧರ್ಮೇಣ ಅಭಿವ್ಯಕ್ತಸ್ವರೂಪಃ ಸ್ವಪ್ನಃ । ಕಿಂ ಪುನರತ್ರ ಕಾರ್ತ್ಸ್ನ್ಯಮಭಿಪ್ರೇತಮ್ ? ದೇಶಕಾಲನಿಮಿತ್ತಸಂಪತ್ತಿಃ ಅಬಾಧಶ್ಚ । ನ ಹಿ ಪರಮಾರ್ಥವಸ್ತುವಿಷಯಾಣಿ ದೇಶಕಾಲನಿಮಿತ್ತಾನಿ ಅಬಾಧಶ್ಚ ಸ್ವಪ್ನೇ ಸಂಭಾವ್ಯಂತೇ । ನ ತಾವತ್ಸ್ವಪ್ನೇ ರಥಾದೀನಾಮುಚಿತೋ ದೇಶಃ ಸಂಭವತಿ । ನ ಹಿ ಸಂವೃತೇ ದೇಹದೇಶೇ ರಥಾದಯೋಽವಕಾಶಂ ಲಭೇರನ್ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ — ಬಹಿರ್ದೇಹಾತ್ ಸ್ವಪ್ನಂ ದ್ರಕ್ಷ್ಯತಿ, ದೇಶಾಂತರಿತದ್ರವ್ಯಗ್ರಹಣಾತ್ । ದರ್ಶಯತಿ ಚ ಶ್ರುತಿಃ ಬಹಿರ್ದೇಹಾತ್ಸ್ವಪ್ನಮ್ — ‘ಬಹಿಷ್ಕುಲಾಯಾದಮೃತಶ್ಚರಿತ್ವಾ । ಸ ಈಯತೇಽಮೃತೋ ಯತ್ರ ಕಾಮಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೧೨) ಇತಿ । ಸ್ಥಿತಿಗತಿಪ್ರತ್ಯಯಭೇದಶ್ಚ ನ ಅನಿಷ್ಕ್ರಾಂತೇ ಜಂತೌ ಸಾಮಂಜಸ್ಯಮಶ್ನುವೀತ — ಇತಿ । ನೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ನ ಹಿ ಸುಪ್ತಸ್ಯ ಜಂತೋಃ ಕ್ಷಣಮಾತ್ರೇಣ ಯೋಜನಶತಾಂತರಿತಂ ದೇಶಂ ಪರ್ಯೇತುಂ ವಿಪರ್ಯೇತುಂ ಚ ತತಃ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಸಂಭಾವ್ಯತೇ । ಕ್ವಚಿಚ್ಚ ಪ್ರತ್ಯಾಗಮನವರ್ಜಿತಂ ಸ್ವಪ್ನಂ ಶ್ರಾವಯತಿ — ಕುರುಷ್ವಹಮದ್ಯ ಶಯಾನೋ ನಿದ್ರಯಾಭಿಪ್ಲುತಃ, ಸ್ವಪ್ನೇ ಪಂಚಾಲಾನಭಿಗತಶ್ಚ ಅಸ್ಮಿನ್ಪ್ರತಿಬುದ್ಧಶ್ಚ — ಇತಿ । ದೇಹಾಚ್ಚೇದಪೇಯಾತ್ , ಪಂಚಾಲೇಷ್ವೇವ ಪ್ರತಿಬುಧ್ಯೇತ , ತಾನಸಾವಭಿಗತ ಇತಿ । ಕುರುಷ್ವೇವ ತು ಪ್ರತಿಬುಧ್ಯತೇ । ಯೇನ ಚ ಅಯಂ ದೇಹೇನ ದೇಶಾಂತರಮಶ್ನುವಾನೋ ಮನ್ಯತೇ, ತಮನ್ಯೇ ಪಾರ್ಶ್ವಸ್ಥಾಃ ಶಯನದೇಶ ಏವ ಪಶ್ಯಂತಿ । ಯಥಾಭೂತಾನಿ ಚ ಅಯಂ ದೇಶಾಂತರಾಣಿ ಸ್ವಪ್ನೇ ಪಶ್ಯತಿ, ನ ತಾನಿ ತಥಾಭೂತಾನ್ಯೇವ ಭವಂತಿ । ಪರಿಧಾವಂಶ್ಚೇತ್ಪಶ್ಯೇತ್ , ಜಾಗ್ರದ್ವತ್ ವಸ್ತುಭೂತಮರ್ಥಮಾಕಲಯೇತ್ । ದರ್ಶಯತಿ ಚ ಶ್ರುತಿರಂತರೇವ ದೇಹೇ ಸ್ವಪ್ನಮ್ — ‘ಸ ಯತ್ರೈತತ್ಸ್ವಪ್ನ್ಯಯಾ ಚರತಿ’ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ‘ಸ್ವೇ ಶರೀರೇ ಯಥಾಕಾಮಂ ಪರಿವರ್ತತೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧೮) ಇತಿ । ಅತಶ್ಚ ಶ್ರುತ್ಯುಪಪತ್ತಿವಿರೋಧಾದ್ಬಹಿಷ್ಕುಲಾಯಶ್ರುತಿಃ ಗೌಣೀ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತವ್ಯಾ — ಬಹಿರಿವ ಕುಲಾಯಾತ್ ಅಮೃತಶ್ಚರಿತ್ವೇತಿ; ಯೋ ಹಿ ವಸನ್ನಪಿ ಶರೀರೇ ನ ತೇನ ಪ್ರಯೋಜನಂ ಕರೋತಿ, ಸ ಬಹಿರಿವ ಶರೀರಾದ್ಭವತಿ — ಇತಿ । ಸ್ಥಿತಿಗತಿಪ್ರತ್ಯಯಭೇದೋಽಪ್ಯೇವಂ ಸತಿ ವಿಪ್ರಲಂಭ ಏವಾಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಃ ॥

ಕಾಲವಿಸಂವಾದೋಽಪಿ ಚ ಸ್ವಪ್ನೇ ಭವತಿ — ರಜನ್ಯಾಂ ಸುಪ್ತೋ ವಾಸರಂ ಭಾರತೇ ವರ್ಷೇ ಮನ್ಯತೇ; ತಥಾ ಮುಹೂರ್ತಮಾತ್ರವರ್ತಿನಿ ಸ್ವಪ್ನೇ ಕದಾಚಿತ್ ಬಹೂನ್ ವರ್ಷಪೂಗಾನ್ ಅತಿವಾಹಯತಿ । ನಿಮಿತ್ತಾನ್ಯಪಿ ಚ ಸ್ವಪ್ನೇ ನ ಬುದ್ಧಯೇ ಕರ್ಮಣೇ ವಾ ಉಚಿತಾನಿ ವಿದ್ಯಂತೇ । ಕರಣೋಪಸಂಹಾರಾದ್ಧಿ ನಾಸ್ಯ ರಥಾದಿಗ್ರಹಣಾಯ ಚಕ್ಷುರಾದೀನಿ ಸಂತಿ । ರಥಾದಿನಿರ್ವರ್ತನೇಽಪಿ ಕುತೋಽಸ್ಯ ನಿಮೇಷಮಾತ್ರೇಣ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ದಾರೂಣಿ ವಾ । ಬಾಧ್ಯಂತೇ ಚೈತೇ ರಥಾದಯಃ ಸ್ವಪ್ನದೃಷ್ಟಾಃ ಪ್ರಬೋಧೇ । ಸ್ವಪ್ನ ಏವ ಚ ಏತೇ ಸುಲಭಬಾಧಾ ಭವಂತಿ, ಆದ್ಯಂತಯೋರ್ವ್ಯಭಿಚಾರದರ್ಶನಾತ್ — ರಥೋಽಯಮಿತಿ ಹಿ ಕದಾಚಿತ್ಸ್ವಪ್ನೇ ನಿರ್ಧಾರಿತಃ ಕ್ಷಣೇನ ಮನುಷ್ಯಃ ಸಂಪದ್ಯತೇ, ಮನುಷ್ಯೋಽಯಮಿತಿ ನಿರ್ಧಾರಿತಃ ಕ್ಷಣೇನ ವೃಕ್ಷಃ । ಸ್ಪಷ್ಟಂ ಚಾಭಾವಂ ರಥಾದೀನಾಂ ಸ್ವಪ್ನೇ ಶ್ರಾವಯತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಮ್ — ‘ನ ತತ್ರ ರಥಾ ನ ರಥಯೋಗಾ ನ ಪಂಥಾನೋ ಭವಂತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೧೦) ಇತ್ಯಾದಿ । ತಸ್ಮಾನ್ಮಾಯಾಮಾತ್ರಂ ಸ್ವಪ್ನದರ್ಶನಮ್ ॥ ೩ ॥

ಮಾಯಾಮಾತ್ರತ್ವಾತ್ತರ್ಹಿ ನ ಕಶ್ಚಿತ್ಸ್ವಪ್ನೇ ಪರಮಾರ್ಥಗಂಧೋಽಸ್ತೀತಿ — ನೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಸೂಚಕಶ್ಚ ಹಿ ಸ್ವಪ್ನೋ ಭವತಿ ಭವಿಷ್ಯತೋಃ ಸಾಧ್ವಸಾಧುನೋಃ । ತಥಾ ಹಿ ಶ್ರೂಯತೇ — ‘ಯದಾ ಕರ್ಮಸು ಕಾಮ್ಯೇಷು ಸ್ತ್ರಿಯꣳ ಸ್ವಪ್ನೇಷು ಪಶ್ಯತಿ । ಸಮೃದ್ಧಿಂ ತತ್ರ ಜಾನೀಯಾತ್ತಸ್ಮಿನ್ಸ್ವಪ್ನನಿದರ್ಶನೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೨ । ೮) ಇತಿ । ತಥಾ ‘ಪುರುಷಂ ಕೃಷ್ಣಂ ಕೃಷ್ಣದಂತಂ ಪಶ್ಯತಿ ಸ ಏನಂ ಹಂತಿ’ ಇತ್ಯೇವಮಾದಿಭಿಃ ಸ್ವಪ್ನೈರಚಿರಜೀವಿತ್ವಮಾವೇದ್ಯತ ಇತಿ ಶ್ರಾವಯತಿ । ಆಚಕ್ಷತೇ ಚ ಸ್ವಪ್ನಾಧ್ಯಾಯವಿದಃ — ಕುಂಜರಾರೋಹಣಾದೀನಿ ಸ್ವಪ್ನೇ ಧನ್ಯಾನಿ, ಖರಯಾನಾದೀನ್ಯಧನ್ಯಾನಿ’ ಇತಿ । ಮಂತ್ರದೇವತಾದ್ರವ್ಯವಿಶೇಷನಿಮಿತ್ತಾಶ್ಚ ಕೇಚಿತ್ಸ್ವಪ್ನಾಃ ಸತ್ಯಾರ್ಥಗಂಧಿನೋ ಭವಂತೀತಿ ಮನ್ಯಂತೇ । ತತ್ರಾಪಿ ಭವತು ನಾಮ ಸೂಚ್ಯಮಾನಸ್ಯ ವಸ್ತುನಃ ಸತ್ಯತ್ವಮ್ । ಸೂಚಕಸ್ಯ ತು ಸ್ತ್ರೀದರ್ಶನಾದೇರ್ಭವತ್ಯೇವ ವೈತಥ್ಯಮ್ , ಬಾಧ್ಯಮಾನತ್ವಾದಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ತಸ್ಮಾದುಪಪನ್ನಂ ಸ್ವಪ್ನಸ್ಯ ಮಾಯಾಮಾತ್ರತ್ವಮ್ ॥

ಯದುಕ್ತಮ್ — ‘ಆಹ ಹಿ’ ಇತಿ ತದೇವಂ ಸತಿ ಭಾಕ್ತಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತವ್ಯಮ್ — ಯಥಾ ‘ಲಾಂಗಲಂ ಗವಾದೀನುದ್ವಹತಿ’ ಇತಿ ನಿಮಿತ್ತಮಾತ್ರತ್ವಾದೇವಮುಚ್ಯತೇ, ನ ತು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮೇವ ಲಾಂಗಲಂ ಗವಾದೀನುದ್ವಹತಿ । ಏವಂ ನಿಮಿತ್ತಮಾತ್ರತ್ವಾತ್ — ಸುಪ್ತೋ ರಥಾದೀನ್ಸೃಜತೇ, ‘ಸ ಹಿ ಕರ್ತಾ’ — ಇತಿ ಚ ಉಚ್ಯತೇ । ನ ತು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮೇವ ಸುಪ್ತೋ ರಥಾದೀನ್ಸೃಜತಿ । ನಿಮಿತ್ತತ್ವಂ ತು ಅಸ್ಯ ರಥಾದಿಪ್ರತಿಭಾನನಿಮಿತ್ತಮೋದತ್ರಾಸಾದಿದರ್ಶನಾತ್ತನ್ನಿಮಿತ್ತಭೂತಯೋಃ ಸುಕೃತದುಷ್ಕೃತಯೋಃ ಕರ್ತೃತ್ವೇನೇತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ಅಪಿ ಚ ಜಾಗರಿತೇ ವಿಷಯೇಂದ್ರಿಯಸಂಯೋಗಾತ್ ಆದಿತ್ಯಾದಿಜ್ಯೋತಿರ್ವ್ಯತಿಕರಾಚ್ಚ ಆತ್ಮನಃ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್ವಂ ದುರ್ವಿವೇಚನಮಿತಿ ತದ್ವಿವೇಚನಾಯ ಸ್ವಪ್ನ ಉಪನ್ಯಸ್ತಃ । ತತ್ರ ಯದಿ ರಥಾದಿಸೃಷ್ಟಿವಚನಂ ಶ್ರುತ್ಯಾ ನೀಯೇತ, ತತಃ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್ವಂ ನ ನಿರ್ಣೀತಂ ಸ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ರಥಾದ್ಯಭಾವವಚನಂ ಶ್ರುತ್ಯಾ, ರಥಾದಿಸೃಷ್ಟಿವಚನಂ ತು ಭಕ್ತ್ಯೇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮ್ । ಏತೇನ ನಿರ್ಮಾಣಶ್ರವಣಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ಯದಪ್ಯುಕ್ತಮ್ — ‘ಪ್ರಾಜ್ಞಮೇನಂ ನಿರ್ಮಾತಾರಮಾಮನಂತಿ’ ಇತಿ, ತದಪ್ಯಸತ್ , ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ‘ಸ್ವಯಂ ವಿಹತ್ಯ ಸ್ವಯಂ ನಿರ್ಮಾಯ ಸ್ವೇನ ಭಾಸಾ ಸ್ವೇನ ಜ್ಯೋತಿಷಾ ಪ್ರಸ್ವಪಿತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೯) ಇತಿ ಜೀವವ್ಯಾಪಾರಶ್ರವಣಾತ್ । ಇಹಾಪಿ ‘ಯ ಏಷ ಸುಪ್ತೇಷು ಜಾಗರ್ತಿ’ (ಕ. ಉ. ೨ । ೨ । ೮) ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾನುವಾದಾಜ್ಜೀವ ಏವಾಯಂ ಕಾಮಾನಾಂ ನಿರ್ಮಾತಾ ಸಂಕೀರ್ತ್ಯತೇ । ತಸ್ಯ ತು ವಾಕ್ಯಶೇಷೇಣ ‘ತದೇವ ಶುಕ್ರಂ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತಿ ಜೀವಭಾವಂ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವ ಉಪದಿಶ್ಯತೇ — ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೯ । ೪) ಇತ್ಯಾದಿವತ್ — ಇತಿ ನ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಕರಣಂ ವಿರುಧ್ಯತೇ । ನ ಚಾಸ್ಮಾಭಿಃ ಸ್ವಪ್ನೇಽಪಿ ಪ್ರಾಜ್ಞವ್ಯಾಪಾರಃ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತೇ, ತಸ್ಯ ಸರ್ವೇಶ್ವರತ್ವಾತ್ ಸರ್ವಾಸ್ವಪ್ಯವಸ್ಥಾಸ್ವಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಸ್ತು ನಾಯಂ ಸಂಧ್ಯಾಶ್ರಯಃ ಸರ್ಗಃ ವಿಯದಾದಿಸರ್ಗವತ್ — ಇತ್ಯೇತಾವತ್ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ । ನ ಚ ವಿಯದಾದಿಸರ್ಗಸ್ಯಾಪ್ಯಾತ್ಯಂತಿಕಂ ಸತ್ಯತ್ವಮಸ್ತಿ । ಪ್ರತಿಪಾದಿತಂ ಹಿ ‘ತದನನ್ಯತ್ವಮಾರಂಭಣಶಬ್ದಾದಿಭ್ಯಃ’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೨ । ೧ । ೧೪) ಇತ್ಯತ್ರ ಸಮಸ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಮಾಯಾಮಾತ್ರತ್ವಮ್ । ಪ್ರಾಕ್ ತು ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವದರ್ಶನಾತ್ ವಿಯದಾದಿಪ್ರಪಂಚೋ ವ್ಯವಸ್ಥಿತರೂಪೋ ಭವತಿ । ಸಂಧ್ಯಾಶ್ರಯಸ್ತು ಪ್ರಪಂಚಃ ಪ್ರತಿದಿನಂ ಬಾಧ್ಯತೇ — ಇತ್ಯತೋ ವೈಶೇಷಿಕಮಿದಂ ಸಂಧ್ಯಸ್ಯ ಮಾಯಾಮಾತ್ರತ್ವಮುದಿತಮ್ ॥ ೪ ॥

ಅಥಾಪಿ ಸ್ಯಾತ್ — ಪರಸ್ಯೈವ ತಾವದಾತ್ಮನೋಂಽಶಃ ಜೀವಃ — ಅಗ್ನೇರಿವ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಃ । ತತ್ರೈವಂ ಸತಿ ಯಥಾ ಅಗ್ನಿವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಯೋಃ ಸಮಾನೇ ದಹನಪ್ರಕಾಶನಶಕ್ತೀ ಭವತಃ, ಏವಂ ಜೀವೇಶ್ವರಯೋರಪಿ ಜ್ಞಾನೈಶ್ವರ್ಯಶಕ್ತೀ । ತತಶ್ಚ ಜೀವಸ್ಯ ಜ್ಞಾನೈಶ್ವರ್ಯವಶಾತ್ ಸಾಂಕಲ್ಪಿಕೀ ಸ್ವಪ್ನೇ ರಥಾದಿಸೃಷ್ಟಿರ್ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ಸತ್ಯಪಿ ಜೀವೇಶ್ವರಯೋರಂಶಾಂಶಿಭಾವೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮೇವ ಜೀವಸ್ಯೇಶ್ವರವಿಪರೀತಧರ್ಮತ್ವಮ್ । ಕಿಂ ಪುನರ್ಜೀವಸ್ಯ ಈಶ್ವರಸಮಾನಧರ್ಮತ್ವಂ ನಾಸ್ತ್ಯೇವ ? ನ ನಾಸ್ತ್ಯೇವ । ವಿದ್ಯಮಾನಮಪಿ ತತ್ ತಿರೋಹಿತಮ್ ಅವಿದ್ಯಾದಿವ್ಯವಧಾನಾತ್ । ತತ್ಪುನಸ್ತಿರೋಹಿತಂ ಸತ್ ಪರಮೇಶ್ವರಮಭಿಧ್ಯಾಯತೋ ಯತಮಾನಸ್ಯ ಜಂತೋರ್ವಿಧೂತಧ್ವಾಂತಸ್ಯ — ತಿಮಿರತಿರಸ್ಕೃತೇವ ದೃಕ್ಶಕ್ತಿಃ ಔಷಧವೀರ್ಯಾತ್ — ಈಶ್ವರಪ್ರಸಾದಾತ್ ಸಂಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಕಸ್ಯಚಿದೇವಾವಿರ್ಭವತಿ, ನ ಸ್ವಭಾವತ ಏವ, ಸರ್ವೇಷಾಂ ಜಂತೂನಾಮ್ । ಕುತಃ ? ತತೋ ಹಿ ಈಶ್ವರಾದ್ಧೇತೋಃ, ಅಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ, ಬಂಧಮೋಕ್ಷೌ ಭವತಃ — ಈಶ್ವರಸ್ವರೂಪಾಪರಿಜ್ಞಾನಾತ್ ಬಂಧಃ, ತತ್ಸ್ವರೂಪಪರಿಜ್ಞಾನಾತ್ತು ಮೋಕ್ಷಃ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ — ‘ಜ್ಞಾತ್ವಾ ದೇವಂ ಸರ್ವಪಾಶಾಪಹಾನಿಃ ಕ್ಷೀಣೈಃ ಕ್ಲೇಶೈರ್ಜನ್ಮಮೃತ್ಯುಪ್ರಹಾಣಿಃ । ತಸ್ಯಾಭಿಧ್ಯಾನಾತ್ತೃತೀಯಂ ದೇಹಭೇದೇ ವಿಶ್ವೈಶ್ವರ್ಯಂ ಕೇವಲ ಆಪ್ತಕಾಮಃ’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೧ । ೧೧) ಇತ್ಯೇವಮಾದ್ಯಾ ॥ ೫ ॥

ಕಸ್ಮಾತ್ಪುನರ್ಜೀವಃ ಪರಮಾತ್ಮಾಂಶ ಏವ ಸನ್ ತಿರಸ್ಕೃತಜ್ಞಾನೈಶ್ವರ್ಯೋ ಭವತಿ ? ಯುಕ್ತಂ ತು ಜ್ಞಾನೈಶ್ವರ್ಯಯೋರತಿರಸ್ಕೃತತ್ವಮ್ , ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಸ್ಯೇವ ದಹನಪ್ರಕಾಶನಯೋಃ — ಇತಿ । ಉಚ್ಯತೇ — ಸತ್ಯಮೇವೈತತ್ । ಸೋಽಪಿ ತು ಜೀವಸ್ಯ ಜ್ಞಾನೈಶ್ವರ್ಯತಿರೋಭಾವಃ, ದೇಹಯೋಗಾತ್ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಮನೋಬುದ್ಧಿವಿಷಯವೇದನಾದಿಯೋಗಾತ್ ಭವತಿ । ಅಸ್ತಿ ಚ ಅತ್ರೋಪಮಾ — ಯಥಾ ಅಗ್ನೇರ್ದಹನಪ್ರಕಾಶನಸಂಪನ್ನಸ್ಯಾಪ್ಯರಣಿಗತಸ್ಯ ದಹನಪ್ರಕಾಶನೇ ತಿರೋಹಿತೇ ಭವತಃ, ಯಥಾ ವಾ ಭಸ್ಮಚ್ಛನ್ನಸ್ಯ — ಏವಮವಿದ್ಯಾಪ್ರತ್ಯುಪಸ್ಥಾಪಿತನಾಮರೂಪಕೃತದೇಹಾದ್ಯುಪಾಧಿಯೋಗಾತ್ ತದವಿವೇಕಭ್ರಮಕೃತೋ ಜೀವಸ್ಯ ಜ್ಞಾನೈಶ್ವರ್ಯತಿರೋಭಾವಃ । ವಾಶಬ್ದೋ ಜೀವಸ್ಯ ಈಶ್ವರಾತ್ ಅನ್ಯತ್ವಶಂಕಾವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಃ । ನನ್ವನ್ಯ ಏವ ಜೀವಃ ಈಶ್ವರಾದಸ್ತು, ತಿರಸ್ಕೃತಜ್ಞಾನೈಶ್ವರ್ಯತ್ವಾತ್ । ಕಿಂ ದೇಹಯೋಗಕಲ್ಪನಯಾ ? ನೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ನ ಹಿ ಅನ್ಯತ್ವಂ ಜೀವಸ್ಯ ಈಶ್ವರಾದುಪಪದ್ಯತೇ — ‘ಸೇಯಂ ದೇವತೈಕ್ಷತ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೩ । ೨) ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ‘ಅನೇನ ಜೀವೇನಾತ್ಮನಾನುಪ್ರವಿಶ್ಯ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೩ । ೨) ಇತ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದೇನ ಜೀವಸ್ಯ ಪರಾಮರ್ಶಾತ್; ‘ತತ್ಸತ್ಯꣳ ಸ ಆತ್ಮಾ ತತ್ತ್ವಮಸಿ ಶ್ವೇತಕೇತೋ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ಇತಿ ಚ ಜೀವಾಯ ಉಪದಿಶತಿ ಈಶ್ವರಾತ್ಮತ್ವಮ್ । ಅತಃ ಅನನ್ಯ ಏವ ಈಶ್ವರಾಜ್ಜೀವಃ ಸನ್ ದೇಹಯೋಗಾತ್ತಿರೋಹಿತಜ್ಞಾನೈಶ್ವರ್ಯೋ ಭವತಿ । ಅತಶ್ಚ ನ ಸಾಂಕಲ್ಪಿಕೀ ಜೀವಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ನೇ ರಥಾದಿಸೃಷ್ಟಿರ್ಘಟತೇ । ಯದಿ ಚ ಸಾಂಕಲ್ಪಿಕೀ ಸ್ವಪ್ನೇ ರಥಾದಿಸೃಷ್ಟಿಃ ಸ್ಯಾತ್ , ನೈವಾನಿಷ್ಟಂ ಕಶ್ಚಿತ್ಸ್ವಪ್ನಂ ಪಶ್ಯೇತ್ , ನ ಹಿ ಕಶ್ಚಿದನಿಷ್ಟಂ ಸಂಕಲ್ಪಯತೇ । ಯತ್ಪುನರುಕ್ತಮ್ — ಜಾಗರಿತದೇಶಶ್ರುತಿಃ ಸ್ವಪ್ನಸ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವಂ ಖ್ಯಾಪಯತೀತಿ, ನ ತತ್ಸಾಮ್ಯವಚನಂ ಸತ್ಯತ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್ , ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್ವವಿರೋಧಾತ್ , ಶ್ರುತ್ಯೈವ ಚ ಸ್ವಪ್ನೇ ರಥಾದ್ಯಭಾವಸ್ಯ ದರ್ಶಿತತ್ವಾತ್ । ಜಾಗರಿತಪ್ರಭವವಾಸನಾನಿರ್ಮಿತತ್ವಾತ್ತು ಸ್ವಪ್ನಸ್ಯ ತತ್ತುಲ್ಯನಿರ್ಭಾಸತ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯಂ ತತ್ । ತಸ್ಮಾದುಪಪನ್ನಂ ಸ್ವಪ್ನಸ್ಯ ಮಾಯಾಮಾತ್ರತ್ವಮ್ ॥ ೬ ॥

ಸ್ವಪ್ನಾವಸ್ಥಾ ಪರೀಕ್ಷಿತಾ । ಸುಷುಪ್ತಾವಸ್ಥೇದಾನೀಂ ಪರೀಕ್ಷ್ಯತೇ । ತತ್ರೈತಾಃ ಸುಷುಪ್ತವಿಷಯಾಃ ಶ್ರುತಯೋ ಭವಂತಿ । ಕ್ವಚಿಚ್ಛ್ರೂಯತೇ — ‘ತದ್ಯತ್ರೈತತ್ಸುಪ್ತಃ ಸಮಸ್ತಃ ಸಂಪ್ರಸನ್ನಃ ಸ್ವಪ್ನಂ ನ ವಿಜಾನಾತ್ಯಾಸು ತದಾ ನಾಡೀಷು ಸೃಪ್ತೋ ಭವತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೬ । ೩) ಇತಿ । ಅನ್ಯತ್ರ ತು ನಾಡೀರೇವಾನುಕ್ರಮ್ಯ ಶ್ರೂಯತೇ — ‘ತಾಭಿಃ ಪ್ರತ್ಯವಸೃಪ್ಯ ಪುರೀತತಿ ಶೇತೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧೯) ಇತಿ । ತಥಾನ್ಯತ್ರ ನಾಡೀರೇವಾನುಕ್ರಮ್ಯ — ‘ತಾಸು ತದಾ ಭವತಿ ಯದಾ ಸುಪ್ತಃ ಸ್ವಪ್ನಂ ನ ಕಂಚನ ಪಶ್ಯತ್ಯಥಾಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಾಣ ಏವೈಕಧಾ ಭವತಿ’ (ಕೌ. ಉ. ೪ । ೧೯) ಇತಿ; ತಥಾನ್ಯತ್ರ — ‘ಯ ಏಷೋಽಂತರ್ಹೃದಯ ಆಕಾಶಸ್ತಸ್ಮಿಞ್ಶೇತೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧೭) ಇತಿ; ತಥಾನ್ಯತ್ರ — ‘ಸತಾ ಸೋಮ್ಯ ತದಾ ಸಂಪನ್ನೋ ಭವತಿ ಸ್ವಮಪೀತೋ ಭವತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೧) ಇತಿ । ತಥಾ — ‘ಪ್ರಾಜ್ಞೇನಾತ್ಮನಾ ಸಂಪರಿಷ್ವಕ್ತೋ ನ ಬಾಹ್ಯಂ ಕಿಂಚನ ವೇದ ನಾಂತರಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೨೧) ಇತಿ ಚ ॥

ತತ್ರ ಸಂಶಯಃ — ಕಿಮೇತಾನಿ ನಾಡ್ಯಾದೀನಿ ಪರಸ್ಪರನಿರಪೇಕ್ಷಾಣಿ ಭಿನ್ನಾನಿ ಸುಷುಪ್ತಿಸ್ಥಾನಾನಿ, ಆಹೋಸ್ವಿತ್ಪರಸ್ಪರಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಏಕಂ ಸುಷುಪ್ತಿಸ್ಥಾನಮಿತಿ । ಕಿಂ ತಾವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ? ಭಿನ್ನಾನೀತಿ । ಕುತಃ ? ಏಕಾರ್ಥತ್ವಾತ್ — ನ ಹಿ ಏಕಾರ್ಥಾನಾಂ ಕ್ವಚಿತ್ಪರಸ್ಪರಾಪೇಕ್ಷತ್ವಂ ದೃಶ್ಯತೇ ವ್ರೀಹಿಯವಾದೀನಾಮ್ । ನಾಡ್ಯಾದೀನಾಂ ಚ ಏಕಾರ್ಥತಾ ಸುಷುಪ್ತೌ ದೃಶ್ಯತೇ, ‘ನಾಡೀಷು ಸೃಪ್ತೋ ಭವತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೬ । ೩) ‘ಪುರೀತತಿ ಶೇತೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧೯) ಇತಿ ಚ ತತ್ರ ತತ್ರ ಸಪ್ತಮೀನಿರ್ದೇಶಸ್ಯ ತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ । ನನು ನೈವಂ ಸತಿ ಸಪ್ತಮೀನಿರ್ದೇಶೋ ದೃಶ್ಯತೇ — ‘ಸತಾ ಸೋಮ್ಯ ತದಾ ಸಂಪನ್ನೋ ಭವತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೧) ಇತಿ । ನೈಷ ದೋಷಃ, ತತ್ರಾಪಿ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಸ್ಯ ಗಮ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ — ವಾಕ್ಯಶೇಷೋ ಹಿ ತತ್ರ ಆಯತನೈಷೀ ಜೀವಃ ಸತ್ ಉಪಸರ್ಪತೀತ್ಯಾಹ — ‘ಅನ್ಯತ್ರಾಯತನಮಲಬ್ಧ್ವಾ ಪ್ರಾಣಮೇವಾಶ್ರಯತೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೨) ಇತಿ; ಪ್ರಾಣಶಬ್ದೇನ ತತ್ರ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ಸತ ಉಪಾದಾನಾತ್ । ಆಯತನಂ ಚ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ, ಸಪ್ತಮೀನಿರ್ದೇಶೋಽಪಿ ತತ್ರ ವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ದೃಶ್ಯತೇ — ‘ಸತಿ ಸಂಪದ್ಯ ನ ವಿದುಃ ಸತಿ ಸಂಪದ್ಯಾಮಹೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೯ । ೨) ಇತಿ । ಸರ್ವತ್ರ ಚ ವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನೋಪರಮಲಕ್ಷಣಂ ಸುಷುಪ್ತಂ ನ ವಿಶಿಷ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದೇಕಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ನಾಡ್ಯಾದೀನಾಂ ವಿಕಲ್ಪೇನ ಕದಾಚಿತ್ ಕಿಂಚಿತ್ಸ್ಥಾನಂ ಸ್ವಾಪಾಯೋಪಸರ್ಪತಿ — ಇತಿ ॥

ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ, ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ — ತದಭಾವೋ ನಾಡೀಷ್ವಾತ್ಮನಿ ಚೇತಿ । ತದಭಾವ ಇತಿ, ತಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ನದರ್ಶನಸ್ಯ ಅಭಾವಃ ಸುಷುಪ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನಾಡೀಷ್ವಾತ್ಮನಿ ಚೇತಿ ಸಮುಚ್ಚಯೇನ ಏತಾನಿ ನಾಡ್ಯಾದೀನಿ ಸ್ವಾಪಾಯೋಪಸರ್ಪತಿ, ನ ವಿಕಲ್ಪೇನ — ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕುತಃ ? ತಚ್ಛ್ರುತೇಃ । ತಥಾ ಹಿ ಸರ್ವೇಷಾಮೇವ ನಾಡ್ಯಾದೀನಾಂ ತತ್ರ ತತ್ರ ಸುಷುಪ್ತಿಸ್ಥಾನತ್ವಂ ಶ್ರೂಯತೇ । ತಚ್ಚ ಸಮುಚ್ಚಯೇ ಸಂಗೃಹೀತಂ ಭವತಿ । ವಿಕಲ್ಪೇ ಹ್ಯೇಷಾಮ್ , ಪಕ್ಷೇ ಬಾಧಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನನು ಏಕಾರ್ಥತ್ವಾದ್ವಿಕಲ್ಪೋ ನಾಡ್ಯಾದೀನಾಂ ವ್ರೀಹಿಯವಾದಿವತ್ — ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್; ನೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ನ ಹಿ ಏಕವಿಭಕ್ತಿನಿರ್ದೇಶಮಾತ್ರೇಣ ಏಕಾರ್ಥತ್ವಂ ವಿಕಲ್ಪಶ್ಚ ಆಪತತಿ, ನಾನಾರ್ಥತ್ವಸಮುಚ್ಚಯಯೋರಪ್ಯೇಕವಿಭಕ್ತಿನಿರ್ದೇಶದರ್ಶನಾತ್ — ಪ್ರಾಸಾದೇ ಶೇತೇ ಪರ್ಯಂಕೇ ಶೇತೇ ಇತ್ಯೇವಮಾದಿಷು, ತಥಾ ಇಹಾಪಿ ನಾಡೀಷು ಪುರೀತತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಚ ಸ್ವಪಿತೀತಿ ಉಪಪದ್ಯತೇ ಸಮುಚ್ಚಯಃ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ — ‘ತಾಸು ತದಾ ಭವತಿ ಯದಾ ಸುಪ್ತಃ ಸ್ವಪ್ನಂ ನ ಕಂಚನ ಪಶ್ಯತ್ಯಥಾಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಾಣ ಏವೈಕಧಾ ಭವತಿ’ (ಕೌ. ಉ. ೪ । ೧೯) ಇತಿ ಸಮುಚ್ಚಯಂ ನಾಡೀನಾಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಚ ಸುಷುಪ್ತೌ ಶ್ರಾವಯತಿ, ಏಕವಾಕ್ಯೋಪಾದಾನಾತ್ । ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಚ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ಸಮಧಿಗತಂ — ‘ಪ್ರಾಣಸ್ತಥಾನುಗಮಾತ್’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೧ । ೧ । ೨೮) ಇತ್ಯತ್ರ । ಯತ್ರಾಪಿ ನಿರಪೇಕ್ಷಾ ಇವ ನಾಡೀಃ ಸುಪ್ತಿಸ್ಥಾನತ್ವೇನ ಶ್ರಾವಯತಿ — ‘ಆಸು ತದಾ ನಾಡೀಷು ಸೃಪ್ತೋ ಭವತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೬ । ೩) ಇತಿ, ತತ್ರಾಪಿ ಪ್ರದೇಶಾಂತರಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪ್ರತಿಷೇಧಾತ್ ನಾಡೀದ್ವಾರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವಾವತಿಷ್ಠತ ಇತಿ ಪ್ರತೀಯತೇ । ನ ಚೈವಮಪಿ ನಾಡೀಷು ಸಪ್ತಮೀ ವಿರುಧ್ಯತೇ, ನಾಡೀದ್ವಾರಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಸರ್ಪನ್ ಸೃಪ್ತ ಏವ ನಾಡೀಷು ಭವತಿ — ಯೋ ಹಿ ಗಂಗಯಾ ಸಾಗರಂ ಗಚ್ಛತಿ, ಗತ ಏವ ಸ ಗಂಗಾಯಾಂ ಭವತಿ । ಭವತಿ ಚ ಅತ್ರ ರಶ್ಮಿನಾಡೀದ್ವಾರಾತ್ಮಕಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಮಾರ್ಗಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ ನಾಡೀಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಂ ಸೃಪ್ತಿಸಂಕೀರ್ತನಮ್ — ‘ನಾಡೀಷು ಸೃಪ್ತೋ ಭವತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೬ । ೩) ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ‘ತಂ ನ ಕಶ್ಚನ ಪಾಪ್ಮಾ ಸ್ಪೃಶತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೬ । ೩) ಇತಿ ಬ್ರುವನ್ ನಾಡೀಃ ಪ್ರಶಂಸತಿ । ಬ್ರವೀತಿ ಚ ಪಾಪ್ಮಸ್ಪರ್ಶಾಭಾವೇ ಹೇತುಮ್ ‘ತೇಜಸಾ ಹಿ ತದಾ ಸಂಪನ್ನೋ ಭವತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೬ । ೩) ಇತಿ — ತೇಜಸಾ ನಾಡೀಗತೇನ ಪಿತ್ತಾಖ್ಯೇನ ಅಭಿವ್ಯಾಪ್ತಕರಣೋ ನ ಬಾಹ್ಯಾನ್ ವಿಷಯಾನೀಕ್ಷತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥವಾ ತೇಜಸೇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವಾಯಂ ನಿರ್ದೇಶಃ, ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ । ‘ಬ್ರಹ್ಮೈವ ತೇಜ ಏವ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೭) ಇತಿ ತೇಜಃಶಬ್ದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಹಿ ತದಾ ಸಂಪನ್ನೋ ಭವತಿ ನಾಡೀದ್ವಾರೇಣ, ಅತಸ್ತಂ ನ ಕಶ್ಚನ ಪಾಪ್ಮಾ ಸ್ಪೃಶತೀತ್ಯರ್ಥಃ — ಬ್ರಹ್ಮಸಂಪತ್ತಿಶ್ಚ ಪಾಪ್ಮಸ್ಪರ್ಶಾಭಾವೇ ಹೇತುಃ ಸಮಧಿಗತಃ ‘ಸರ್ವೇ ಪಾಪ್ಮಾನೋಽತೋ ನಿವರ್ತಂತೇಽಪಹತಪಾಪ್ಮಾ ಹ್ಯೇಷ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೪ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ । ಏವಂ ಚ ಸತಿ ಪ್ರದೇಶಾಂತರಪ್ರಸಿದ್ಧೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸುಷುಪ್ತಿಸ್ಥಾನೇನಾನುಗತೋ ನಾಡೀನಾಂ ಸಮುಚ್ಚಯಃ ಸಮಧಿಗತೋ ಭವತಿ । ತಥಾ ಪುರೀತತೋಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಕ್ರಿಯಾಯಾಂ ಸಂಕೀರ್ತನಾತ್ ತದನುಗುಣಮೇವ ಸುಷುಪ್ತಿಸ್ಥಾನತ್ವಂ ವಿಜ್ಞಾಯತೇ — ‘ಯ ಏಷೋಽಂತರ್ಹೃದಯ ಆಕಾಶಸ್ತಸ್ಮಿಞ್ಶೇತೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧೭) ಇತಿ ಹೃದಯಾಕಾಶೇ ಸುಷುಪ್ತಿಸ್ಥಾನೇ ಪ್ರಕೃತೇ ಇದಮುಚ್ಯತೇ — ‘ಪುರೀತತಿ ಶೇತೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧೯) ಇತಿ । ಪುರೀತದಿತಿ ಹೃದಯಪರಿವೇಷ್ಟನಮುಚ್ಯತೇ । ತದಂತರ್ವರ್ತಿನ್ಯಪಿ ಹೃದಯಾಕಾಶೇ ಶಯಾನಃ ಶಕ್ಯತೇ ‘ಪುರೀತತಿ ಶೇತೇ’ ಇತಿ ವಕ್ತುಮ್ — ಪ್ರಾಕಾರಪರಿಕ್ಷಿಪ್ತೇಽಪಿ ಹಿ ಪುರೇ ವರ್ತಮಾನಃ ಪ್ರಾಕಾರೇ ವರ್ತತ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಹೃದಯಾಕಾಶಸ್ಯ ಚ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ಸಮಧಿಗತಮ್ ‘ದಹರ ಉತ್ತರೇಭ್ಯಃ’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೧ । ೩ । ೧೪) ಇತ್ಯತ್ರ । ತಥಾ ನಾಡೀಪುರೀತತ್ಸಮುಚ್ಚಯೋಽಪಿ ‘ತಾಭಿಃ ಪ್ರತ್ಯವಸೃಪ್ಯ ಪುರೀತತಿ ಶೇತೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧೯) ಇತ್ಯೇಕವಾಕ್ಯೋಪಾದಾನಾತ್ ಅವಗಮ್ಯತೇ । ಸತ್ಪ್ರಾಜ್ಞಯೋಶ್ಚ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮ್ । ಏವಮೇತಾಸು ಶ್ರುತಿಷು ತ್ರೀಣ್ಯೇವ ಸುಷುಪ್ತಿಸ್ಥಾನಾನಿ ಸಂಕೀರ್ತಿತಾನಿ — ನಾಡ್ಯಃ ಪುರೀತತ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಚೇತಿ । ತತ್ರಾಪಿ ದ್ವಾರಮಾತ್ರಂ ನಾಡ್ಯಃ ಪುರೀತಚ್ಚ, ಬ್ರಹ್ಮೈವ ತು ಏಕಮ್ ಅನಪಾಯಿ ಸುಷುಪ್ತಿಸ್ಥಾನಮ್ । ಅಪಿ ಚ ನಾಡ್ಯಃ ಪುರೀತದ್ವಾ ಜೀವಸ್ಯೋಪಾಧ್ಯಾಧಾರ ಏವ ಭವತಿ — ತತ್ರಾಸ್ಯ ಕರಣಾನಿ ವರ್ತಂತ ಇತಿ । ನ ಹಿ ಉಪಾಧಿಸಂಬಂಧಮಂತರೇಣ ಸ್ವತ ಏವ ಜೀವಸ್ಯಾಧಾರಃ ಕಶ್ಚಿತ್ಸಂಭವತಿ, ಬ್ರಹ್ಮಾವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಸ್ವಮಹಿಮಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಾತ್ । ಬ್ರಹ್ಮಾಧಾರತ್ವಮಪ್ಯಸ್ಯ ಸುಷುಪ್ತೇ ನೈವ ಆಧಾರಾಧೇಯಭೇದಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಉಚ್ಯತೇ । ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ? ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ; ಯತ ಆಹ — ‘ಸತಾ ಸೋಮ್ಯ ತದಾ ಸಂಪನ್ನೋ ಭವತಿ ಸ್ವಮಪೀತೋ ಭವತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೧) ಇತಿ; ಸ್ವಶಬ್ದೇನ ಆತ್ಮಾ ಅಭಿಲಪ್ಯತೇ, ಸ್ವರೂಪಮಾಪನ್ನಃ ಸುಪ್ತೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಪಿ ಚ ನ ಕದಾಚಿಜ್ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸಂಪತ್ತಿರ್ನಾಸ್ತಿ, ಸ್ವರೂಪಸ್ಯಾನಪಾಯಿತ್ವಾತ್ । ಸ್ವಪ್ನಜಾಗರಿತಯೋಸ್ತೂಪಾಧಿಸಂಪರ್ಕವಶಾತ್ ಪರರೂಪಾಪತ್ತಿಮಿವಾಪೇಕ್ಷ್ಯ ತದುಪಶಮಾತ್ಸುಷುಪ್ತೇ ಸ್ವರೂಪಾಪತ್ತಿರ್ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ — ‘ಸ್ವಮಪೀತೋ ಭವತಿ’ ಇತಿ । ಅತಶ್ಚ ಸುಷುಪ್ತಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಕದಾಚಿತ್ಸತಾ ಸಂಪದ್ಯತೇ, ಕದಾಚಿನ್ನ ಸಂಪದ್ಯತೇ — ಇತ್ಯಯುಕ್ತಮ್ । ಅಪಿ ಚ ಸ್ಥಾನವಿಕಲ್ಪಾಭ್ಯುಪಗಮೇಽಪಿ ವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನೋಪಶಮಲಕ್ಷಣಂ ತಾವತ್ಸುಷುಪ್ತಂ ನ ಕ್ವಚಿದ್ವಿಶಿಷ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಸತಿ ಸಂಪನ್ನಸ್ತಾವತ್ ಏಕತ್ವಾತ್ ನ ವಿಜಾನಾತೀತಿ ಯುಕ್ತಮ್ , ‘ತತ್ಕೇನ ಕಂ ವಿಜಾನೀಯಾತ್’ (ಛಾ. ಉ. ೨ । ೪ । ೧೪) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ನಾಡೀಷು ಪುರೀತತಿ ಚ ಶಯಾನಸ್ಯ ನ ಕಿಂಚಿತ್ ಅವಿಜ್ಞಾನೇ ಕಾರಣಂ ಶಕ್ಯಂ ವಿಜ್ಞಾತುಮ್ , ಭೇದವಿಷಯತ್ವಾತ್ , ‘ಯತ್ರ ವಾ ಅನ್ಯದಿವ ಸ್ಯಾತ್ತತ್ರಾನ್ಯೋಽನ್ಯತ್ಪಶ್ಯೇತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೩೧) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ನನು ಭೇದವಿಷಯಸ್ಯಾಪ್ಯತಿದೂರಾದಿಕಾರಣಮವಿಜ್ಞಾನೇ ಸ್ಯಾತ್; ಬಾಢಮೇವಂ ಸ್ಯಾತ್ , ಯದಿ ಜೀವಃ ಸ್ವತಃ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೋಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯೇತ — ಯಥಾ ವಿಷ್ಣುಮಿತ್ರಃ ಪ್ರವಾಸೀ ಸ್ವಗೃಹಂ ನ ಪಶ್ಯತೀತಿ । ನ ತು ಜೀವಸ್ಯೋಪಾಧಿವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಪರಿಚ್ಛೇದೋ ವಿದ್ಯತೇ । ಉಪಾಧಿಗತಮೇವಾತಿದೂರಾದಿಕಾರಣಮ್ ಅವಿಜ್ಞಾನೇ ಇತಿ ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತ, ತಥಾಪ್ಯುಪಾಧೇರುಪಶಾಂತತ್ವಾತ್ ಸತ್ಯೇವ ಸಂಪನ್ನಃ ನ ವಿಜಾನಾತೀತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ನ ಚ ವಯಮಿಹ ತುಲ್ಯವತ್ ನಾಡ್ಯಾದಿಸಮುಚ್ಚಯಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯಾಮಃ । ನ ಹಿ ನಾಡ್ಯಃ ಸುಪ್ತಿಸ್ಥಾನಂ ಪುರೀತಚ್ಚ ಇತ್ಯನೇನ ವಿಜ್ಞಾನೇನ ಕಿಂಚಿತ್ಪ್ರಯೋಜನಮಸ್ತಿ । ನ ಹ್ಯೇತದ್ವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಬದ್ಧಂ ಕಿಂಚಿತ್ಫಲಂ ಶ್ರೂಯತೇ । ನಾಪ್ಯೇತದ್ವಿಜ್ಞಾನಂ ಫಲವತಃ ಕಸ್ಯಚಿದಂಗಮುಪದಿಶ್ಯತೇ । ಬ್ರಹ್ಮ ತು ಅನಪಾಯಿ ಸುಪ್ತಿಸ್ಥಾನಮ್ — ಇತ್ಯೇತತ್ಪ್ರತಿಪಾದಯಾಮಃ । ತೇನ ತು ವಿಜ್ಞಾನೇನ ಪ್ರಯೋಜನಮಸ್ತಿ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವಾವಧಾರಣಂ ಸ್ವಪ್ನಜಾಗರಿತವ್ಯವಹಾರವಿಮುಕ್ತತ್ವಾವಧಾರಣಂ ಚ । ತಸ್ಮಾದಾತ್ಮೈವ ಸುಪ್ತಿಸ್ಥಾನಮ್ ॥ ೭ ॥

ಯಸ್ಮಾಚ್ಚ ಆತ್ಮೈವ ಸುಪ್ತಿಸ್ಥಾನಮ್ , ಅತ ಏವ ಚ ಕಾರಣಾತ್ ನಿತ್ಯವದೇವ ಅಸ್ಮಾದಾತ್ಮನಃ ಪ್ರಬೋಧಃ ಸ್ವಾಪಾಧಿಕಾರೇ ಶಿಷ್ಯತೇ, ‘ಕುತ ಏತದಾಗಾತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧೬) ಇತ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ಪ್ರತಿವಚನಾವಸರೇ — ‘ಯಥಾಗ್ನೇಃ ಕ್ಷುದ್ರಾ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾ ವ್ಯುಚ್ಚರಂತ್ಯೇವಮೇವಾಸ್ಮಾದಾತ್ಮನಃ ಸರ್ವೇ ಪ್ರಾಣಾಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೧ । ೨೦) ಇತ್ಯಾದಿನಾ, ‘ಸತ ಆಗಮ್ಯ ನ ವಿದುಃ ಸತ ಆಗಚ್ಛಾಮಹೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧೦ । ೨) ಇತಿ ಚ । ವಿಕಲ್ಪ್ಯಮಾನೇಷು ತು ಸುಷುಪ್ತಿಸ್ಥಾನೇಷು, ಕದಾಚಿನ್ನಾಡೀಭ್ಯಃ ಪ್ರತಿಬುಧ್ಯತೇ ಕದಾಚಿತ್ಪುರೀತತಃ ಕದಾಚಿದಾತ್ಮನಃ — ಇತ್ಯಶಾಸಿಷ್ಯತ್ । ತಸ್ಮಾದಪ್ಯಾತ್ಮೈವ ಸುಪ್ತಿಸ್ಥಾನಮಿತಿ ॥ ೮ ॥

ತಸ್ಯಾಃ ಪುನಃ ಸತ್ಸಂಪತ್ತೇಃ ಪ್ರತಿಬುಧ್ಯಮಾನಃ ಕಿಂ ಯ ಏವ ಸತ್ಸಂಪನ್ನಃ ಸ ಏವ ಪ್ರತಿಬುಧ್ಯತೇ, ಉತ ಸ ವಾ ಅನ್ಯೋ ವಾ ಇತಿ ಚಿಂತ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ತಾವತ್ — ಅನಿಯಮ ಇತಿ । ಕುತಃ ? ಯದಾ ಹಿ ಜಲರಾಶೌ ಕಶ್ಚಿಜ್ಜಲಬಿಂದುಃ ಪ್ರಕ್ಷಿಪ್ಯತೇ, ಜಲರಾಶಿರೇವ ಸ ತದಾ ಭವತಿ, ಪುನರುದ್ಧರಣೇ ಚ ಸ ಏವ ಜಲಬಿಂದುರ್ಭವತಿ ಇತಿ ದುಃಸಂಪಾದಮ್ — ತದ್ವತ್ ಸುಪ್ತಃ ಪರೇಣೈಕತ್ವಮಾಪನ್ನಃ ಸಂಪ್ರಸೀದತೀತಿ ನ ಸ ಏವ ಪುನರುತ್ಥಾತುಮರ್ಹತಿ; ತಸ್ಮಾತ್ ಸ ಏವ ಈಶ್ವರೋ ವಾ ಅನ್ಯೋ ವಾ ಜೀವಃ ಪ್ರತಿಬುಧ್ಯತೇ ಇತಿ ॥

ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ, ಇದಮಾಹ — ಸ ಏವ ತು ಜೀವಃ ಸುಪ್ತಃ ಸ್ವಾಸ್ಥ್ಯಂ ಗತಃ ಪುನರುತ್ತಿಷ್ಠತಿ, ನಾನ್ಯಃ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಕರ್ಮಾನುಸ್ಮೃತಿಶಬ್ದವಿಧಿಭ್ಯಃ । ವಿಭಜ್ಯ ಹೇತುಂ ದರ್ಶಯಿಷ್ಯಾಮಿ । ಕರ್ಮಶೇಷಾನುಷ್ಠಾನದರ್ಶನಾತ್ತಾವತ್ಸ ಏವೋತ್ಥಾತುಮರ್ಹತಿ ನಾನ್ಯಃ । ತಥಾ ಹಿ — ಪೂರ್ವೇದ್ಯುರನುಷ್ಠಿತಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ ಅಪರೇದ್ಯುಃ ಶೇಷಮನುತಿಷ್ಠಂದೃಶ್ಯತೇ । ನ ಚಾನ್ಯೇನ ಸಾಮಿಕೃತಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ ಅನ್ಯಃ ಶೇಷಕ್ರಿಯಾಯಾಂ ಪ್ರವರ್ತಿತುಮುತ್ಸಹತೇ, ಅತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾದೇಕ ಏವ ಪೂರ್ವೇದ್ಯುರಪರೇದ್ಯುಶ್ಚ ಏಕಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ ಕರ್ತೇತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ಇತಶ್ಚ ಸ ಏವೋತ್ತಿಷ್ಠತಿ, ಯತ್ಕಾರಣಮ್ ಅತೀತೇಽಹನಿ ಅಹಮದೋಽದ್ರಾಕ್ಷಮಿತಿ ಪೂರ್ವಾನುಭೂತಸ್ಯ ಪಶ್ಚಾತ್ಸ್ಮರಣಮ್ ಅನ್ಯಸ್ಯೋತ್ಥಾನೇ ನೋಪಪದ್ಯತೇ । ನ ಹ್ಯನ್ಯದೃಷ್ಟಮ್ ಅನ್ಯೋಽನುಸ್ಮರ್ತುಮರ್ಹತಿ । ಸೋಽಹಮಸ್ಮೀತಿ ಚ ಆತ್ಮಾನುಸ್ಮರಣಮಾತ್ಮಾಂತರೋತ್ಥಾನೇ ನಾವಕಲ್ಪತೇ । ಶಬ್ದೇಭ್ಯಶ್ಚ ತಸ್ಯೈವೋತ್ಥಾನಮವಗಮ್ಯತೇ । ತಥಾ ಹಿ — ‘ಪುನಃ ಪ್ರತಿನ್ಯಾಯಂ ಪ್ರತಿಯೋನ್ಯಾದ್ರವತಿ ಬುದ್ಧಾಂತಾಯೈವ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೧೬) ‘ಇಮಾಃ ಸರ್ವಾಃ ಪ್ರಜಾ ಅಹರಹರ್ಗಚ್ಛಂತ್ಯ ಏತಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ನ ವಿಂದಂತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೩ । ೨) ‘ತ ಇಹ ವ್ಯಾಘ್ರೋ ವಾ ಸಿꣳಹೋ ವಾ ವೃಕೋ ವಾ ವರಾಹೋ ವಾ ಕೀಟೋ ವಾ ಪತಂಗೋ ವಾ ದꣳಶೋ ವಾ ಮಶಕೋ ವಾ ಯದ್ಯದ್ಭವಂತಿ ತದಾಭವಂತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೯ । ೩) ಇತ್ಯೇವಮಾದಯಃ ಶಬ್ದಾಃ ಸ್ವಾಪಪ್ರಬೋಧಾಧಿಕಾರಪಠಿತಾ ನ ಆತ್ಮಾಂತರೋತ್ಥಾನೇ ಸಾಮಂಜಸ್ಯಮ್ ಈಯುಃ । ಕರ್ಮವಿದ್ಯಾವಿಧಿಭ್ಯಶ್ಚೈವಮೇವಾವಗಮ್ಯತೇ । ಅನ್ಯಥಾ ಹಿ ಕರ್ಮವಿದ್ಯಾವಿಧಯೋಽನರ್ಥಕಾಃ ಸ್ಯುಃ । ಅನ್ಯೋತ್ಥಾನಪಕ್ಷೇ ಹಿ ಸುಪ್ತಮಾತ್ರೋ ಮುಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾಪದ್ಯೇತ । ಏವಂ ಚೇತ್ಸ್ಯಾತ್ , ವದ ಕಿಂ ಕಾಲಾಂತರಫಲೇನ ಕರ್ಮಣಾ ವಿದ್ಯಯಾ ವಾ ಕೃತಂ ಸ್ಯಾತ್ ? ಅಪಿ ಚ ಅನ್ಯೋತ್ಥಾನಪಕ್ಷೇ ಯದಿ ತಾವಚ್ಛರೀರಾಂತರೇ ವ್ಯವಹರಮಾಣೋ ಜೀವ ಉತ್ತಿಷ್ಠೇತ್ , ತತ್ರತ್ಯವ್ಯವಹಾರಲೋಪಪ್ರಸಂಗಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಅಥ ತತ್ರ ಸುಪ್ತ ಉತ್ತಿಷ್ಠೇತ್ , ಕಲ್ಪನಾನರ್ಥಕ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಯೋ ಹಿ ಯಸ್ಮಿನ್ ಶರೀರೇ ಸುಪ್ತಃ ಸಃ ತಸ್ಮಿನ್ ನೋತ್ತಿಷ್ಠತಿ, ಅನ್ಯಸ್ಮಿನ್ ಶರೀರೇ ಸುಪ್ತಃ ಅನ್ಯಸ್ಮಿನ್ನುತ್ತಿಷ್ಠತೀತಿ ಕೋಽಸ್ಯಾಮ್ ಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ಲಾಭಃ ಸ್ಯಾತ್ ? ಅಥ ಮುಕ್ತ ಉತ್ತಿಷ್ಠೇತ್ , ಅಂತವಾನ್ಮೋಕ್ಷ ಆಪದ್ಯೇತ । ನಿವೃತ್ತಾವಿದ್ಯಸ್ಯ ಚ ಪುನರುತ್ಥಾನಮನುಪಪನ್ನಮ್ । ಏತೇನ ಈಶ್ವರಸ್ಯೋತ್ಥಾನಂ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ನಿತ್ಯನಿವೃತ್ತಾವಿದ್ಯತ್ವಾತ್ । ಅಕೃತಾಭ್ಯಾಗಮಕೃತವಿಪ್ರಣಾಶೌ ಚ ದುರ್ನಿವಾರಾವನ್ಯೋತ್ಥಾನಪಕ್ಷೇ ಸ್ಯಾತಾಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಸ ಏವೋತ್ತಿಷ್ಠತಿ, ನಾನ್ಯ ಇತಿ । ಯತ್ಪುನರುಕ್ತಮ್ — ಯಥಾ ಜಲರಾಶೌ ಪ್ರಕ್ಷಿಪ್ತೋ ಜಲಬಿಂದುರ್ನೋದ್ಧರ್ತುಂ ಶಕ್ಯತೇ, ಏವಂ ಸತಿ ಸಂಪನ್ನೋ ಜೀವೋ ನೋತ್ಪತಿತುಮರ್ಹತೀತಿ, ತತ್ಪರಿಹ್ರಿಯತೇ — ಯುಕ್ತಂ ತತ್ರ ವಿವೇಕಕಾರಣಾಭಾವಾತ್ ಜಲಬಿಂದೋರನುದ್ಧರಣಮ್ , ಇಹ ತು ವಿದ್ಯತೇ ವಿವೇಕಕಾರಣಮ್ — ಕರ್ಮ ಚ ಅವಿದ್ಯಾ ಚ, ಇತಿ ವೈಷಮ್ಯಮ್ । ದೃಶ್ಯತೇ ಚ ದುರ್ವಿವೇಚನಯೋರಪ್ಯಸ್ಮಜ್ಜಾತೀಯೈಃ ಕ್ಷೀರೋದಕಯೋಃ ಸಂಸೃಷ್ಟಯೋಃ ಹಂಸೇನ ವಿವೇಚನಮ್ । ಅಪಿ ಚ ನ ಜೀವೋ ನಾಮ ಕಶ್ಚಿತ್ಪರಸ್ಮಾದನ್ಯೋ ವಿದ್ಯತೇ, ಯೋ ಜಲಬಿಂದುರಿವ ಜಲರಾಶೇಃ ಸತೋ ವಿವಿಚ್ಯೇತ । ಸದೇವ ತು ಉಪಾಧಿಸಂಪರ್ಕಾಜ್ಜೀವ ಇತ್ಯುಪಚರ್ಯತೇ ಇತ್ಯಸಕೃತ್ಪ್ರಪಂಚಿತಮ್ । ಏವಂ ಸತಿ ಯಾವದೇಕೋಪಾಧಿಗತಾ ಬಂಧಾನುವೃತ್ತಿಃ, ತಾವದೇಕಜೀವವ್ಯವಹಾರಃ । ಉಪಾಧ್ಯಂತರಗತಾಯಾಂ ತು ಬಂಧಾನುವೃತ್ತೌ ಜೀವಾಂತರವ್ಯವಹಾರಃ । ಸ ಏವಾಯಮುಪಾಧಿಃ ಸ್ವಾಪಪ್ರಬೋಧಯೋಃ ಬೀಜಾಂಕುರನ್ಯಾಯೇನ — ಇತ್ಯತಃ ಸ ಏವ ಜೀವಃ ಪ್ರತಿಬುಧ್ಯತ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ ॥ ೯ ॥

ಅಸ್ತಿ ಮುಗ್ಧೋ ನಾಮ, ಯಂ ಮೂರ್ಛಿತ ಇತಿ ಲೌಕಿಕಾಃ ಕಥಯಂತಿ । ಸ ತು ಕಿಮವಸ್ಥ ಇತಿ ಪರೀಕ್ಷಾಯಾಮ್ , ಉಚ್ಯತೇ — ತಿಸ್ರಸ್ತಾವದವಸ್ಥಾಃ ಶರೀರಸ್ಥಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾಃ — ಜಾಗರಿತಂ ಸ್ವಪ್ನಃ ಸುಷುಪ್ತಮಿತಿ । ಚತುರ್ಥೀ ಶರೀರಾದಪಸೃಪ್ತಿಃ । ನ ತು ಪಂಚಮೀ ಕಾಚಿದವಸ್ಥಾ ಜೀವಸ್ಯ ಶ್ರುತೌ ಸ್ಮೃತೌ ವಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾ ಅಸ್ತಿ । ತಸ್ಮಾಚ್ಚತಸೃಣಾಮೇವಾವಸ್ಥಾನಾಮನ್ಯತಮಾವಸ್ಥಾ ಮೂರ್ಛಾ — ಇತಿ ॥

ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ, ಬ್ರೂಮಃ — ನ ತಾವನ್ಮುಗ್ಧೋ ಜಾಗರಿತಾವಸ್ಥೋ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ನ ಹ್ಯಯಮಿಂದ್ರಿಯೈರ್ವಿಷಯಾನೀಕ್ಷತೇ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ — ಇಷುಕಾರನ್ಯಾಯೇನ ಮುಗ್ಧೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ — ಯಥಾ ಇಷುಕಾರೋ ಜಾಗ್ರದಪಿ ಇಷ್ವಾಸಕ್ತಮನಸ್ತಯಾ ನಾನ್ಯಾನ್ವಿಷಯಾನೀಕ್ಷತೇ, ಏವಂ ಮುಗ್ಧೋ ಮುಸಲಸಂಪಾತಾದಿಜನಿತದುಃಖಾನುಭವವ್ಯಗ್ರಮನಸ್ತಯಾ ಜಾಗ್ರದಪಿ ನಾನ್ಯಾನ್ವಿಷಯಾನೀಕ್ಷತ ಇತಿ; ನ, ಅಚೇತಯಮಾನತ್ವಾತ್ । ಇಷುಕಾರೋ ಹಿ ವ್ಯಾಪೃತಮನಾ ಬ್ರವೀತಿ — ಇಷುಮೇವಾಹಮೇತಾವಂತಂ ಕಾಲಮುಪಲಭಮಾನೋಽಭೂವಮಿತಿ, ಮುಗ್ಧಸ್ತು ಲಬ್ಧಸಂಜ್ಞೋ ಬ್ರವೀತಿ — ಅಂಧೇ ತಮಸ್ಯಹಮೇತಾವಂತಂ ಕಾಲಂ ಪ್ರಕ್ಷಿಪ್ತೋಽಭೂವಮ್ , ನ ಕಿಂಚಿನ್ಮಯಾ ಚೇತಿತಮಿತಿ । ಜಾಗ್ರತಶ್ಚೈಕವಿಷಯವಿಷಕ್ತಚೇತಸೋಽಪಿ ದೇಹೋ ವಿಧ್ರಿಯತೇ । ಮುಗ್ಧಸ್ಯ ತು ದೇಹೋ ಧರಣ್ಯಾಂ ಪತತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ ನ ಜಾಗರ್ತಿ । ನಾಪಿ ಸ್ವಪ್ನಾನ್ಪಶ್ಯತಿ, ನಿಃಸಂಜ್ಞತ್ವಾತ್ । ನಾಪಿ ಮೃತಃ, ಪ್ರಾಣೋಷ್ಮಣೋರ್ಭಾವಾತ್ — ಮುಗ್ಧೇ ಹಿ ಜಂತೌ ಮೃತೋಽಯಂ ಸ್ಯಾನ್ನ ವಾ ಮೃತ ಇತಿ ಸಂಶಯಾನಾಃ, ಊಷ್ಮಾಸ್ತಿ ನಾಸ್ತೀತಿ ಹೃದಯದೇಶಮಾಲಭಂತೇ ನಿಶ್ಚಯಾರ್ಥಮ್ , ಪ್ರಾಣೋಽಸ್ತಿ ನಾಸ್ತೀತಿ ಚ ನಾಸಿಕಾದೇಶಮ್ । ಯದಿ ಪ್ರಾಣೋಷ್ಮಣೋರಸ್ತಿತ್ವಂ ನಾವಗಚ್ಛಂತಿ, ತತೋ ಮೃತೋಽಯಮಿತ್ಯಧ್ಯವಸಾಯ ದಹನಾಯಾರಣ್ಯಂ ನಯಂತಿ । ಅಥ ತು ಪ್ರಾಣಮೂಷ್ಮಾಣಂ ವಾ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತೇ, ತತೋ ನಾಯಂ ಮೃತ ಇತ್ಯಧ್ಯವಸಾಯ ಸಂಜ್ಞಾಲಾಭಾಯ ಭಿಷಜ್ಯಂತಿ । ಪುನರುತ್ಥಾನಾಚ್ಚ ನ ದಿಷ್ಟಂ ಗತಃ । ನ ಹಿ ಯಮರಾಷ್ಟ್ರಾತ್ಪ್ರತ್ಯಾಗಚ್ಛತಿ । ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ಸುಷುಪ್ತಃ, ನಿಃಸಂಜ್ಞತ್ವಾತ್ , ಅಮೃತತ್ವಾಚ್ಚ; ನ, ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾತ್ — ಮುಗ್ಧಃ ಕದಾಚಿಚ್ಚಿರಮಪಿ ನೋಚ್ಛ್ವಸಿತಿ, ಸವೇಪಥುರಸ್ಯ ದೇಹೋ ಭವತಿ, ಭಯಾನಕಂ ಚ ವದನಮ್ , ವಿಸ್ಫಾರಿತೇ ನೇತ್ರೇ । ಸುಷುಪ್ತಸ್ತು ಪ್ರಸನ್ನವದನಸ್ತುಲ್ಯಕಾಲಂ ಪುನಃ ಪುನರುಚ್ಛ್ವಸಿತಿ, ನಿಮೀಲಿತೇ ಅಸ್ಯ ನೇತ್ರೇ ಭವತಃ, ನ ಚಾಸ್ಯ ದೇಹೋ ವೇಪತೇ । ಪಾಣಿಪೇಷಣಮಾತ್ರೇಣ ಚ ಸುಷುಪ್ತಮುತ್ಥಾಪಯಂತಿ, ನ ತು ಮುಗ್ಧಂ ಮುದ್ಗರಘಾತೇನಾಪಿ । ನಿಮಿತ್ತಭೇದಶ್ಚ ಭವತಿ ಮೋಹಸ್ವಾಪಯೋಃ — ಮುಸಲಸಂಪಾತಾದಿನಿಮಿತ್ತತ್ವಾನ್ಮೋಹಸ್ಯ, ಶ್ರಮಾದಿನಿಮಿತ್ತತ್ವಾಚ್ಚ ಸ್ವಾಪಸ್ಯ । ನ ಚ ಲೋಕೇಽಸ್ತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ — ಮುಗ್ಧಃ ಸುಪ್ತಃ ಇತಿ । ಪರಿಶೇಷಾದರ್ಧಸಂಪತ್ತಿರ್ಮುಗ್ಧತೇತ್ಯವಗಚ್ಛಾಮಃ — ನಿಃಸಂಜ್ಞತ್ವಾತ್ ಸಂಪನ್ನಃ, ಇತರಸ್ಮಾಚ್ಚ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾದಸಂಪನ್ನಃ ಇತಿ ॥

ಕಥಂ ಪುನರರ್ಧಸಂಪತ್ತಿರ್ಮುಗ್ಧತೇತಿ ಶಕ್ಯತೇ ವಕ್ತುಮ್ ? ಯಾವತಾ ಸುಷುಪ್ತಂ ಪ್ರತಿ ತಾವದುಕ್ತಂ ಶ್ರುತ್ಯಾ — ‘ಸತಾ ಸೋಮ್ಯ ತದಾ ಸಂಪನ್ನೋ ಭವತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೧) ಇತಿ, ‘ಅತ್ರ ಸ್ತೇನೋಽಸ್ತೇನೋ ಭವತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೨೨) ‘ನೈತಂ ಸೇತುಮಹೋರಾತ್ರೇ ತರತೋ ನ ಜರಾ ನ ಮೃತ್ಯುರ್ನ ಶೋಕೋ ನ ಸುಕೃತಂ ನ ದುಷ್ಕೃತಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೪ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿ । ಜೀವೇ ಹಿ ಸುಕೃತದುಷ್ಕೃತಯೋಃ ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಸುಖಿತ್ವದುಃಖಿತ್ವಪ್ರತ್ಯಯೋತ್ಪಾದನೇನ ಭವತಿ । ನ ಚ ಸುಖಿತ್ವಪ್ರತ್ಯಯೋ ದುಃಖಿತ್ವಪ್ರತ್ಯಯೋ ವಾ ಸುಷುಪ್ತೇ ವಿದ್ಯತೇ । ಮುಗ್ಧೇಽಪಿ ತೌ ಪ್ರತ್ಯಯೌ ನೈವ ವಿದ್ಯೇತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ ಉಪಾಧ್ಯುಪಶಮಾತ್ ಸುಷುಪ್ತವನ್ಮುಗ್ಧೇಽಪಿ ಕೃತ್ಸ್ನಸಂಪತ್ತಿರೇವ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ, ನಾರ್ಧಸಂಪತ್ತಿರಿತಿ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ನ ಬ್ರೂಮಃ — ಮುಗ್ಧೇಽರ್ಧಸಂಪತ್ತಿರ್ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಭವತೀತಿ । ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? ಅರ್ಧೇನ ಸುಷುಪ್ತಪಕ್ಷಸ್ಯ ಭವತಿ ಮುಗ್ಧತ್ವಮ್ , ಅರ್ಧೇನಾವಸ್ಥಾಂತರಪಕ್ಷಸ್ಯ — ಇತಿ ಬ್ರೂಮಃ । ದರ್ಶಿತೇ ಚ ಮೋಹಸ್ಯ ಸ್ವಾಪೇನ ಸಾಮ್ಯವೈಷಮ್ಯೇ । ದ್ವಾರಂ ಚೈತತ್ ಮರಣಸ್ಯ । ಯದಾಸ್ಯ ಸಾವಶೇಷಂ ಕರ್ಮ ಭವತಿ, ತದಾ ವಾಙ್ಮನಸೇ ಪ್ರತ್ಯಾಗಚ್ಛತಃ । ಯದಾ ತು ನಿರವಶೇಷಂ ಕರ್ಮ ಭವತಿ, ತದಾ ಪ್ರಾಣೋಷ್ಮಾಣಾವಪಗಚ್ಛತಃ । ತಸ್ಮಾದರ್ಧಸಂಪತ್ತಿಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ ಇಚ್ಛಂತಿ । ಯತ್ತೂಕ್ತಮ್ — ನ ಪಂಚಮೀ ಕಾಚಿದವಸ್ಥಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾಸ್ತೀತಿ, ನೈಷ ದೋಷಃ; ಕಾದಾಚಿತ್ಕೀಯಮವಸ್ಥೇತಿ ನ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಪ್ರಸಿದ್ಧಾ ಚೈಷಾ ಲೋಕಾಯುರ್ವೇದಯೋಃ । ಅರ್ಧಸಂಪತ್ತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮಾಚ್ಚ ನ ಪಂಚಮೀ ಗಣ್ಯತ ಇತ್ಯನವದ್ಯಮ್ ॥ ೧೦ ॥

ಯೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸುಷುಪ್ತ್ಯಾದಿಷು ಜೀವ ಉಪಾಧ್ಯುಪಶಮಾತ್ಸಂಪದ್ಯತೇ, ತಸ್ಯೇದಾನೀಂ ಸ್ವರೂಪಂ ಶ್ರುತಿವಶೇನ ನಿರ್ಧಾರ್ಯತೇ । ಸಂತ್ಯುಭಯಲಿಂಗಾಃ ಶ್ರುತಯೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಾಃ — ‘ಸರ್ವಕರ್ಮಾ ಸರ್ವಕಾಮಃ ಸರ್ವಗಂಧಃ ಸರ್ವರಸಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೪ । ೨) ಇತ್ಯೇವಮಾದ್ಯಾಃ ಸವಿಶೇಷಲಿಂಗಾಃ; ‘ಅಸ್ಥೂಲಮನಣ್ವಹ್ರಸ್ವಮದೀರ್ಘಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೮ । ೮) ಇತ್ಯೇವಮಾದ್ಯಾಶ್ಚ ನಿರ್ವಿಶೇಷಲಿಂಗಾಃ । ಕಿಮಾಸು ಶ್ರುತಿಷು ಉಭಯಲಿಂಗಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಮ್ , ಉತಾನ್ಯತರಲಿಂಗಮ್ । ಯದಾಪ್ಯನ್ಯತರಲಿಂಗಮ್ , ತದಾಪಿ ಸವಿಶೇಷಮ್ , ಉತ ನಿರ್ವಿಶೇಷಮ್ — ಇತಿ ಮೀಮಾಂಸ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಉಭಯಲಿಂಗಶ್ರುತ್ಯನುಗ್ರಹಾತ್ ಉಭಯಲಿಂಗಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಇತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಬ್ರೂಮಃ — ನ ತಾವತ್ಸ್ವತ ಏವ ಪರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಭಯಲಿಂಗತ್ವಮುಪಪದ್ಯತೇ । ನ ಹಿ ಏಕಂ ವಸ್ತು ಸ್ವತ ಏವ ರೂಪಾದಿವಿಶೇಷೋಪೇತಂ ತದ್ವಿಪರೀತಂ ಚ ಇತ್ಯವಧಾರಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ , ವಿರೋಧಾತ್ । ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ಸ್ಥಾನತಃ, ಪೃಥಿವ್ಯಾದ್ಯುಪಾಧಿಯೋಗಾದಿತಿ । ತದಪಿ ನೋಪಪದ್ಯತೇ — ನ ಹಿ ಉಪಾಧಿಯೋಗಾದಪ್ಯನ್ಯಾದೃಶಸ್ಯ ವಸ್ತುನೋಽನ್ಯಾದೃಶಃ ಸ್ವಭಾವಃ ಸಂಭವತಿ । ನ ಹಿ ಸ್ವಚ್ಛಃ ಸನ್ ಸ್ಫಟಿಕಃ ಅಲಕ್ತಕಾದ್ಯುಪಾಧಿಯೋಗಾದಸ್ವಚ್ಛೋ ಭವತಿ, ಭ್ರಮಮಾತ್ರತ್ವಾದಸ್ವಚ್ಛತಾಭಿನಿವೇಶಸ್ಯ । ಉಪಾಧೀನಾಂ ಚ ಅವಿದ್ಯಾಪ್ರತ್ಯುಪಸ್ಥಾಪಿತತ್ವಾತ್ । ಅತಶ್ಚ ಅನ್ಯತರಲಿಂಗಪರಿಗ್ರಹೇಽಪಿ ಸಮಸ್ತವಿಶೇಷರಹಿತಂ ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪಕಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಮ್ , ನ ತದ್ವಿಪರೀತಮ್ । ಸರ್ವತ್ರ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಪ್ರತಿಪಾದನಪರೇಷು ವಾಕ್ಯೇಷು ‘ಅಶಬ್ದಮಸ್ಪರ್ಶಮರೂಪಮವ್ಯಯಮ್’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೩ । ೧೫), (ಮುಕ್ತಿ. ಉ. ೨ । ೧೨) ಇತ್ಯೇವಮಾದಿಷು ಅಪಾಸ್ತಸಮಸ್ತವಿಶೇಷಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಉಪದಿಶ್ಯತೇ ॥ ೧೧ ॥

ಅಥಾಪಿ ಸ್ಯಾತ್ — ಯದುಕ್ತಮ್ , ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪಮೇಕಲಿಂಗಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ನಾಸ್ಯ ಸ್ವತಃ ಸ್ಥಾನತೋ ವಾ ಉಭಯಲಿಂಗತ್ವಮಸ್ತೀತಿ, ತನ್ನೋಪಪದ್ಯತೇ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಭೇದಾತ್ । ಭಿನ್ನಾ ಹಿ ಪ್ರತಿವಿದ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಆಕಾರಾ ಉಪದಿಶ್ಯಂತೇ, ಚತುಷ್ಪಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮ, ಷೋಡಶಕಲಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ವಾಮನೀತ್ವಾದಿಲಕ್ಷಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ತ್ರೈಲೋಕ್ಯಶರೀರವೈಶ್ವಾನರಶಬ್ದೋದಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ಇತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕಾಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸವಿಶೇಷತ್ವಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಮ್ । ನನು ಉಕ್ತಂ ನೋಭಯಲಿಂಗತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಂಭವತೀತಿ; ಅಯಮಪ್ಯವಿರೋಧಃ, ಉಪಾಧಿಕೃತತ್ವಾದಾಕಾರಭೇದಸ್ಯ । ಅನ್ಯಥಾ ಹಿ ನಿರ್ವಿಷಯಮೇವ ಭೇದಶಾಸ್ತ್ರಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ — ಇತಿ ಚೇತ್ , ನೇತಿ ಬ್ರೂಮಃ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಪ್ರತ್ಯೇಕಮತದ್ವಚನಾತ್ । ಪ್ರತ್ಯುಪಾಧಿಭೇದಂ ಹಿ ಅಭೇದಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶ್ರಾವಯತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಮ್ — ‘ಯಶ್ಚಾಯಮಸ್ಯಾಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾಂ ತೇಜೋಮಯೋಽಮೃತಮಯಃ ಪುರುಷೋ ಯಶ್ಚಾಯಮಧ್ಯಾತ್ಮꣳ ಶಾರೀರಸ್ತೇಜೋಮಯೋಽಮೃತಮಯಃ ಪುರುಷೋಽಯಮೇವ ಸ ಯೋಽಯಮಾತ್ಮಾ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೫ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿ । ಅತಶ್ಚ ನ ಭಿನ್ನಾಕಾರಯೋಗೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯ ಇತಿ ಶಕ್ಯತೇ ವಕ್ತುಮ್ , ಭೇದಸ್ಯ ಉಪಾಸನಾರ್ಥತ್ವಾತ್ , ಅಭೇದೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಾತ್ ॥ ೧೨ ॥

ಅಪಿ ಚೈವಂ ಭೇದದರ್ಶನನಿಂದಾಪೂರ್ವಕಮ್ ಅಭೇದದರ್ಶನಮೇವ ಏಕೇ ಶಾಖಿನಃ ಸಮಾಮನಂತಿ — ‘ಮನಸೈವೇದಮಾಪ್ತವ್ಯಂ ನೇಹ ನಾನಾಸ್ತಿ ಕಿಂಚನ ।’ (ಕ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧೧) ‘ಮೃತ್ಯೋಃ ಸ ಮೃತ್ಯುಮಾಪ್ನೋತಿ ಯ ಇಹ ನಾನೇವ ಪಶ್ಯತಿ’ (ಕ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧೦) ಇತಿ । ತಥಾನ್ಯೇಽಪಿ — ‘ಭೋಕ್ತಾ ಭೋಗ್ಯಂ ಪ್ರೇರಿತಾರಂ ಚ ಮತ್ವಾ ಸರ್ವಂ ಪ್ರೋಕ್ತಂ ತ್ರಿವಿಧಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಮೇ ತತ್’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೧ । ೧೨) ಇತಿ ಸಮಸ್ತಸ್ಯ ಭೋಗ್ಯಭೋಕ್ತೃನಿಯಂತೃಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮೈಕಸ್ವಭಾವತಾಮಧೀಯತೇ ॥ ೧೩ ॥

ರೂಪಾದ್ಯಾಕಾರರಹಿತಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಅವಧಾರಯಿತವ್ಯಮ್ , ನ ರೂಪಾದಿಮತ್ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ತತ್ಪ್ರಧಾನತ್ವಾತ್; ‘ಅಸ್ಥೂಲಮನಣ್ವಹ್ರಸ್ವಮದೀರ್ಘಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೮ । ೮) ‘ಅಶಬ್ದಮಸ್ಪರ್ಶಮರೂಪಮವ್ಯಯಮ್’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೩ । ೧೫), (ಮುಕ್ತಿ. ಉ. ೨ । ೭೨), ‘ಆಕಾಶೋ ವೈ ನಾಮ ನಾಮರೂಪಯೋರ್ನಿರ್ವಹಿತಾ ತೇ ಯದಂತರಾ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧೪ । ೧) ‘ದಿವ್ಯೋ ಹ್ಯಮೂರ್ತಃ ಪುರುಷಃ ಸಬಾಹ್ಯಾಭ್ಯಂತರೋ ಹ್ಯಜಃ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೧ । ೨) ‘ತದೇತದ್ಬ್ರಹ್ಮಾಪೂರ್ವಮನಪರಮನಂತರಮಬಾಹ್ಯಮಯಮಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮ ಸರ್ವಾನುಭೂಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೫ । ೧೯) ಇತ್ಯೇವಮಾದೀನಿ ವಾಕ್ಯಾನಿ, ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಪ್ರಧಾನಾನಿ, ನ ಅರ್ಥಾಂತರಪ್ರಧಾನಾನಿ — ಇತ್ಯೇತತ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪಿತಮ್ ‘ತತ್ತು ಸಮನ್ವಯಾತ್’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೧ । ೧ । ೪) ಇತ್ಯತ್ರ । ತಸ್ಮಾದೇವಂಜಾತೀಯಕೇಷು ವಾಕ್ಯೇಷು ಯಥಾಶ್ರುತಂ ನಿರಾಕಾರಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಅವಧಾರಯಿತವ್ಯಮ್ । ಇತರಾಣಿ ತು ಆಕಾರವದ್ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಾಣಿ ವಾಕ್ಯಾನಿ ನ ತತ್ಪ್ರಧಾನಾನಿ । ಉಪಾಸನಾವಿಧಿಪ್ರಧಾನಾನಿ ಹಿ ತಾನಿ । ತೇಷ್ವಸತಿ ವಿರೋಧೇ ಯಥಾಶ್ರುತಮಾಶ್ರಯಿತವ್ಯಮ್ । ಸತಿ ತು ವಿರೋಧೇ ತತ್ಪ್ರಧಾನಾನಿ ಅತತ್ಪ್ರಧಾನೇಭ್ಯೋ ಬಲೀಯಾಂಸಿ ಭವಂತಿ — ಇತ್ಯೇಷ ವಿನಿಗಮನಾಯಾಂ ಹೇತುಃ, ಯೇನ ಉಭಯೀಷ್ವಪಿ ಶ್ರುತಿಷು ಸತೀಷು ಅನಾಕಾರಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಅವಧಾರ್ಯತೇ, ನ ಪುನರ್ವಿಪರೀತಮಿತಿ ॥ ೧೪ ॥

ಕಾ ತರ್ಹ್ಯಾಕಾರವದ್ವಿಷಯಾಣಾಂ ಶ್ರುತೀನಾಂ ಗತಿಃ ಇತ್ಯತ ಆಹ —

ಯಥಾ ಪ್ರಕಾಶಃ ಸೌರಶ್ಚಾಂದ್ರಮಸೋ ವಾ ವಿಯದ್ವ್ಯಾಪ್ಯ ಅವತಿಷ್ಠಮಾನಃ ಅಂಗುಲ್ಯಾದ್ಯುಪಾಧಿಸಂಬಂಧಾತ್ ತೇಷು ಋಜುವಕ್ರಾದಿಭಾವಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಮಾನೇಷು ತದ್ಭಾವಮಿವ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ, ಏವಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಪಿ ಪೃಥಿವ್ಯಾದ್ಯುಪಾಧಿಸಂಬಂಧಾತ್ ತದಾಕಾರತಾಮಿವ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ । ತದಾಲಂಬನೋ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಆಕಾರವಿಶೇಷೋಪದೇಶ ಉಪಾಸನಾರ್ಥೋ ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ । ಏವಮ್ ಅವೈಯರ್ಥ್ಯಮ್ ಆಕಾರವದ್ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಾಣಾಮಪಿ ವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ನ ಹಿ ವೇದವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಕಸ್ಯಚಿದರ್ಥವತ್ತ್ವಮ್ ಕಸ್ಯಚಿದನರ್ಥವತ್ತ್ವಮಿತಿ ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರತಿಪತ್ತುಮ್ , ಪ್ರಮಾಣತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್ । ನನ್ವೇವಮಪಿ ಯತ್ಪುರಸ್ತಾತ್ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಮ್ — ನೋಪಾಧಿಯೋಗಾದಪ್ಯುಭಯಲಿಂಗತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಸ್ತೀತಿ, ತದ್ವಿರುಧ್ಯತೇ; ನೇತಿ ಬ್ರೂಮಃ — ಉಪಾಧಿನಿಮಿತ್ತಸ್ಯ ವಸ್ತುಧರ್ಮತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಉಪಾಧೀನಾಂ ಚ ಅವಿದ್ಯಾಪ್ರತ್ಯುಪಸ್ಥಾಪಿತತ್ವಾತ್ । ಸತ್ಯಾಮೇವ ಚ ನೈಸರ್ಗಿಕ್ಯಾಮವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಲೋಕವೇದವ್ಯವಹಾರಾವತಾರ ಇತಿ ತತ್ರ ತತ್ರ ಅವೋಚಾಮ ॥ ೧೫ ॥

ಆಹ ಚ ಶ್ರುತಿಃ ಚೈತನ್ಯಮಾತ್ರಂ ವಿಲಕ್ಷಣರೂಪಾಂತರರಹಿತಂ ನಿರ್ವಿಶೇಷಂ ಬ್ರಹ್ಮ — ‘ಸ ಯಥಾ ಸೈಂಧವಘನೋಽನಂತರೋಽಬಾಹ್ಯಃ ಕೃತ್ಸ್ನೋ ರಸಘನ ಏವೈವಂ ವಾ ಅರೇಽಯಮಾತ್ಮಾನಂತರೋಽಬಾಹ್ಯಃ ಕೃತ್ಸ್ನಃ ಪ್ರಜ್ಞಾನಘನ ಏವ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೫ । ೧೩) ಇತಿ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ — ನಾಸ್ಯ ಆತ್ಮನೋಽಂತರ್ಬಹಿರ್ವಾ ಚೈತನ್ಯಾದನ್ಯದ್ರೂಪಮಸ್ತಿ, ಚೈತನ್ಯಮೇವ ತು ನಿರಂತರಮಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಮ್ — ಯಥಾ ಸೈಂಧವಘನಸ್ಯಾಂತರ್ಬಹಿಶ್ಚ ಲವಣರಸ ಏವ ನಿರಂತರೋ ಭವತಿ, ನ ರಸಾಂತರಮ್ , ತಥೈವೇತಿ ॥ ೧೬ ॥

ದರ್ಶಯತಿ ಚ ಶ್ರುತಿಃ ಪರರೂಪಪ್ರತಿಷೇಧೇನೈವ ಬ್ರಹ್ಮ — ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಾತ್ — ‘ಅಥಾತ ಆದೇಶೋ ನೇತಿ ನೇತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೩ । ೬) ‘ಅನ್ಯದೇವ ತದ್ವಿದಿತಾದಥೋ ಅವಿದಿತಾದಧಿ’ (ಕೇ. ಉ. ೧ । ೪) ‘ಯತೋ ವಾಚೋ ನಿವರ್ತಂತೇ ಅಪ್ರಾಪ್ಯ ಮನಸಾ ಸಹ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೪ । ೧) ಇತ್ಯೇವಮಾದ್ಯಾ । ಬಾಷ್ಕಲಿನಾ ಚ ಬಾಧ್ವಃ ಪೃಷ್ಟಃ ಸನ್ ಅವಚನೇನೈವ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರೋವಾಚೇತಿ ಶ್ರೂಯತೇ — ‘ಸ ಹೋವಾಚಾಧೀಹಿ ಭೋ ಇತಿ ಸ ತೂಷ್ಣೀಂ ಬಭೂವ ತಂ ಹ ದ್ವಿತೀಯೇ ತೃತೀಯೇ ವಾ ವಚನ ಉವಾಚ ಬ್ರೂಮಃ ಖಲು ತ್ವಂ ತು ನ ವಿಜಾನಾಸಿ । ಉಪಶಾಂತೋಽಯಮಾತ್ಮಾ’ ಇತಿ । ತಥಾ ಸ್ಮೃತಿಷ್ವಪಿ ಪರಪ್ರತಿಷೇಧೇನೈವೋಪದಿಶ್ಯತೇ — ‘ಜ್ಞೇಯಂ ಯತ್ತತ್ಪ್ರವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ ಯಜ್ಜ್ಞಾತ್ವಾಮೃತಮಶ್ನುತೇ । ಅನಾದಿಮತ್ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನ ಸತ್ತನ್ನಾಸದುಚ್ಯತೇ’ (ಭ. ಗೀ. ೧೩ । ೧೨) ಇತ್ಯೇವಮಾದ್ಯಾಸು । ತಥಾ ವಿಶ್ವರೂಪಧರೋ ನಾರಾಯಣೋ ನಾರದಮುವಾಚೇತಿ ಸ್ಮರ್ಯತೇ — ‘ಮಾಯಾ ಹ್ಯೇಷಾ ಮಯಾ ಸೃಷ್ಟಾ ಯನ್ಮಾಂ ಪಶ್ಯಸಿ ನಾರದ ।’ (ಮ. ಭಾ. ೧೨ । ೩೩೯ । ೪೫) ‘ಸರ್ವಭೂತಗುಣೈರ್ಯುಕ್ತಂ ನೈವಂ ಮಾಂ ಜ್ಞಾತುಮರ್ಹಸಿ’ (ಮ. ಭಾ. ೧೨ । ೩೩೯ । ೪೬) ಇತಿ ॥ ೧೭ ॥

ಯತ ಏವ ಚ ಅಯಮಾತ್ಮಾ ಚೈತನ್ಯರೂಪೋ ನಿರ್ವಿಶೇಷೋ ವಾಙ್ಮನಸಾತೀತಃ ಪರಪ್ರತಿಷೇಧೋಪದೇಶ್ಯಃ, ಅತ ಏವ ಚ ಅಸ್ಯೋಪಾಧಿನಿಮಿತ್ತಾಮಪಾರಮಾರ್ಥಿಕೀಂ ವಿಶೇಷವತ್ತಾಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಜಲಸೂರ್ಯಕಾದಿವದಿತ್ಯುಪಮಾ ಉಪಾದೀಯತೇ ಮೋಕ್ಷಶಾಸ್ತ್ರೇಷು — ‘ಯಥಾ ಹ್ಯಯಂ ಜ್ಯೋತಿರಾತ್ಮಾ ವಿವಸ್ವಾನಪೋ ಭಿನ್ನಾ ಬಹುಧೈಕೋಽನುಗಚ್ಛನ್ । ಉಪಾಧಿನಾ ಕ್ರಿಯತೇ ಭೇದರೂಪೋ ದೇವಃ ಕ್ಷೇತ್ರೇಷ್ವೇವಮಜೋಽಯಮಾತ್ಮಾ’ ಇತಿ, ‘ಏಕ ಏವ ಹಿ ಭೂತಾತ್ಮಾ ಭೂತೇ ಭೂತೇ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಃ । ಏಕಧಾ ಬಹುಧಾ ಚೈವ ದೃಶ್ಯತೇ ಜಲಚಂದ್ರವತ್’ (ಬ್ರ. ಬಿಂ. ೧೨) ಇತಿ ಚೈವಮಾದಿಷು ॥ ೧೮ ॥

ನ ಜಲಸೂರ್ಯಕಾದಿತುಲ್ಯತ್ವಮಿಹೋಪಪದ್ಯತೇ, ತದ್ವದಗ್ರಹಣಾತ್ । ಸೂರ್ಯಾದಿಭ್ಯೋ ಹಿ ಮೂರ್ತೇಭ್ಯಃ ಪೃಥಗ್ಭೂತಂ ವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟದೇಶಂ ಮೂರ್ತಂ ಜಲಂ ಗೃಹ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಯುಕ್ತಃ ಸೂರ್ಯಾದಿಪ್ರತಿಬಿಂಬೋದಯಃ । ನ ತು ಆತ್ಮಾ ಮೂರ್ತಃ, ನ ಚಾಸ್ಮಾತ್ಪೃಥಗ್ಭೂತಾ ವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟದೇಶಾಶ್ಚೋಪಾಧಯಃ, ಸರ್ವಗತತ್ವಾತ್ ಸರ್ವಾನನ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ । ತಸ್ಮಾದಯುಕ್ತೋಽಯಂ ದೃಷ್ಟಾಂತ ಇತಿ ॥ ೧೯ ॥

ಯುಕ್ತ ಏವ ತು ಅಯಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ, ವಿವಕ್ಷಿತಾಂಶಸಂಭವಾತ್ । ನ ಹಿ ದೃಷ್ಟಾಂತದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಯೋಃ ಕ್ವಚಿತ್ ಕಂಚಿತ್ ವಿವಕ್ಷಿತಮಂಶಂ ಮುಕ್ತ್ವಾ ಸರ್ವಸಾರೂಪ್ಯಂ ಕೇನಚಿತ್ ದರ್ಶಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತೇ । ಸರ್ವಸಾರೂಪ್ಯೇ ಹಿ ದೃಷ್ಟಾಂತದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಭಾವೋಚ್ಛೇದ ಏವ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚೇದಂ ಸ್ವಮನೀಷಯಾ ಜಲಸೂರ್ಯಕಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತಪ್ರಣಯನಮ್ । ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಣೀತಸ್ಯ ತು ಅಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನಮಾತ್ರಮುಪನ್ಯಸ್ಯತೇ । ಕಿಂ ಪುನರತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ಸಾರೂಪ್ಯಮಿತಿ, ತದುಚ್ಯತೇ — ವೃದ್ಧಿಹ್ರಾಸಭಾಕ್ತ್ವಮಿತಿ । ಜಲಗತಂ ಹಿ ಸೂರ್ಯಪ್ರತಿಬಿಂಬಂ ಜಲವೃದ್ಧೌ ವರ್ಧತೇ, ಜಲಹ್ರಾಸೇ ಹ್ರಸತಿ, ಜಲಚಲನೇ ಚಲತಿ, ಜಲಭೇದೇ ಭಿದ್ಯತೇ — ಇತ್ಯೇವಂ ಜಲಧರ್ಮಾನುವಿಧಾಯಿ ಭವತಿ, ನ ತು ಪರಮಾರ್ಥತಃ ಸೂರ್ಯಸ್ಯ ತಥಾತ್ವಮಸ್ತಿ । ಏವಂ ಪರಮಾರ್ಥತೋಽವಿಕೃತಮೇಕರೂಪಮಪಿ ಸತ್ ಬ್ರಹ್ಮ ದೇಹಾದ್ಯುಪಾಧ್ಯಂತರ್ಭಾವಾತ್ ಭಜತ ಇವೋಪಾಧಿಧರ್ಮಾನ್ವೃದ್ಧಿಹ್ರಾಸಾದೀನ್ । ಏವಮುಭಯೋರ್ದೃಷ್ಟಾಂತದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಯೋಃ ಸಾಮಂಜಸ್ಯಾದವಿರೋಧಃ ॥ ೨೦ ॥

ದರ್ಶಯತಿ ಚ ಶ್ರುತಿಃ ಪರಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ದೇಹಾದಿಷೂಪಾಧಿಷ್ವಂತರನುಪ್ರವೇಶಮ್ — ‘ಪುರಶ್ಚಕ್ರೇ ದ್ವಿಪದಃ ಪುರಶ್ಚಕ್ರೇ ಚತುಷ್ಪದಃ । ಪುರಃ ಸ ಪಕ್ಷೀ ಭೂತ್ವಾ ಪುರಃ ಪುರುಷ ಆವಿಶತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೫ । ೧೮) ಇತಿ; ‘ಅನೇನ ಜೀವೇನಾತ್ಮನಾನುಪ್ರವಿಶ್ಯ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೩ । ೨) ಇತಿ ಚ । ತಸ್ಮಾದ್ಯುಕ್ತಮೇತತ್ ‘ಅತ ಏವ ಚೋಪಮಾ ಸೂರ್ಯಕಾದಿವತ್’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೩ । ೨ । ೧೮) ಇತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪಕೈಕಲಿಂಗಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ, ನ ಉಭಯಲಿಂಗಂ ವಿಪರೀತಲಿಂಗಂ ವಾ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥

ಅತ್ರ ಕೇಚಿತ್ ದ್ವೇ ಅಧಿಕರಣೇ ಕಲ್ಪಯಂತಿ — ಪ್ರಥಮಂ ತಾವತ್ ಕಿಂ ಪ್ರತ್ಯಸ್ತಮಿತಾಶೇಷಪ್ರಪಂಚಮೇಕಾಕಾರಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ಉತ ಪ್ರಪಂಚವದನೇಕಾಕಾರೋಪೇತಮಿತಿ । ದ್ವಿತೀಯಂ ತು ಸ್ಥಿತೇ ಪ್ರತ್ಯಸ್ತಮಿತಪ್ರಪಂಚತ್ವೇ ಕಿಂ ಸಲ್ಲಕ್ಷಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ಉತ ಬೋಧಲಕ್ಷಣಮ್ , ಉತ ಉಭಯಲಕ್ಷಣಮಿತಿ । ಅತ್ರ ವಯಂ ವದಾಮಃ — ಸರ್ವಥಾಪ್ಯಾನರ್ಥಕ್ಯಮಧಿಕರಣಾಂತರಾರಂಭಸ್ಯೇತಿ । ಯದಿ ತಾವದನೇಕಲಿಂಗತ್ವಂ ಪರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿರಾಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಯಂ ಪ್ರಯಾಸಃ, ತತ್ ಪೂರ್ವೇಣೈವ ‘ನ ಸ್ಥಾನತೋಽಪಿ’ ಇತ್ಯನೇನಾಧಿಕರಣೇನ ನಿರಾಕೃತಮಿತಿ, ಉತ್ತರಮಧಿಕರಣಮ್ ‘ಪ್ರಕಾಶವಚ್ಚ’ ಇತ್ಯೇತದ್ವ್ಯರ್ಥಮೇವ ಭವೇತ್ । ನ ಚ ಸಲ್ಲಕ್ಷಣಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ನ ಬೋಧಲಕ್ಷಣಮ್ — ಇತಿ ಶಕ್ಯಂ ವಕ್ತುಮ್ , ‘ವಿಜ್ಞಾನಘನ ಏವ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿವೈಯರ್ಥ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಕಥಂ ವಾ ನಿರಸ್ತಚೈತನ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಚೇತನಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯಾತ್ಮತ್ವೇನೋಪದಿಶ್ಯೇತ । ನಾಪಿ ಬೋಧಲಕ್ಷಣಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ನ ಸಲ್ಲಕ್ಷಣಮ್ — ಇತಿ ಶಕ್ಯಂ ವಕ್ತುಮ್ , ‘ಅಸ್ತೀತ್ಯೇವೋಪಲಬ್ಧವ್ಯಃ’ (ಕ. ಉ. ೨ । ೩ । ೧೩) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿವೈಯರ್ಥ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಕಥಂ ವಾ ನಿರಸ್ತಸತ್ತಾಕೋ ಬೋಧೋಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯೇತ । ನಾಪ್ಯುಭಯಲಕ್ಷಣಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ — ಇತಿ ಶಕ್ಯಂ ವಕ್ತುಮ್ , ಪೂರ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮವಿರೋಧಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಸತ್ತಾವ್ಯಾವೃತ್ತೇನ ಚ ಬೋಧೇನ ಬೋಧವ್ಯಾವೃತ್ತಯಾ ಚ ಸತ್ತಯಾ ಉಪೇತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿಜಾನಾನಸ್ಯ ತದೇವ ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಂ ಸಪ್ರಪಂಚತ್ವಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ಶ್ರುತತ್ವಾದದೋಷ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ, ಏಕಸ್ಯ ಅನೇಕಸ್ವಭಾವತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಅಥ ಸತ್ತೈವ ಬೋಧಃ, ಬೋಧ ಏವ ಚ ಸತ್ತಾ, ನಾನಯೋಃ ಪರಸ್ಪರವ್ಯಾವೃತ್ತಿರಸ್ತೀತಿ ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತ, ತಥಾಪಿ ಕಿಂ ಸಲ್ಲಕ್ಷಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ಉತ ಬೋಧಲಕ್ಷಣಮ್ , ಉತೋಭಯಲಕ್ಷಣಮ್ — ಇತ್ಯಯಂ ವಿಕಲ್ಪೋ ನಿರಾಲಂಬನ ಏವ ಸ್ಯಾತ್ । ಸೂತ್ರಾಣಿ ತ್ವೇಕಾಧಿಕರಣತ್ವೇನೈವಾಸ್ಮಾಭಿರ್ನೀತಾನಿ । ಅಪಿ ಚ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಾಸು ಶ್ರುತಿಷು ಆಕಾರವದನಾಕಾರಪ್ರತಿಪಾದನೇನ ವಿಪ್ರತಿಪನ್ನಾಸು, ಅನಾಕಾರೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪರಿಗೃಹೀತೇ, ಅವಶ್ಯಂ ವಕ್ತವ್ಯಾ ಇತರಾಸಾಂ ಶ್ರುತೀನಾಂ ಗತಿಃ । ತಾದರ್ಥ್ಯೇನ ‘ಪ್ರಕಾಶವಚ್ಚ’ ಇತ್ಯಾದೀನಿ ಸೂತ್ರಾಣ್ಯರ್ಥವತ್ತರಾಣಿ ಸಂಪದ್ಯಂತೇ ॥

ಯದಪ್ಯಾಹುಃ — ಆಕಾರವಾದಿನ್ಯೋಽಪಿ ಶ್ರುತಯಃ ಪ್ರಪಂಚಪ್ರವಿಲಯಮುಖೇನ ಅನಾಕಾರಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಥಾ ಏವ, ನ ಪೃಥಗರ್ಥಾ ಇತಿ, ತದಪಿ ನ ಸಮೀಚೀನಮಿವ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ । ಕಥಮ್ ? ಯೇ ಹಿ ಪರವಿದ್ಯಾಧಿಕಾರೇ ಕೇಚಿತ್ಪ್ರಪಂಚಾ ಉಚ್ಯಂತೇ, ಯಥಾ — ‘ಯುಕ್ತಾ ಹ್ಯಸ್ಯ ಹರಯಃ ಶತಾ ದಶೇತಿ । ಅಯಂ ವೈ ಹರಯೋಽಯಂ ವೈ ದಶ ಚ ಸಹಸ್ರಾಣಿ ಬಹೂನಿ ಚಾನಂತಾನಿ ಚ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೫ । ೧೯) ಇತ್ಯೇವಮಾದಯಃ — ತೇ ಭವಂತಿ ಪ್ರವಿಲಯಾರ್ಥಾಃ; ‘ತದೇತದ್ಬ್ರಹ್ಮಾಪೂರ್ವಮನಪರಮನಂತರಮಬಾಹ್ಯಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೫ । ೧೯) ಇತ್ಯುಪಸಂಹಾರಾತ್ । ಯೇ ಪುನರುಪಾಸನಾಧಿಕಾರೇ ಪ್ರಪಂಚಾ ಉಚ್ಯಂತೇ, ಯಥಾ — ‘ಮನೋಮಯಃ ಪ್ರಾಣಶರೀರೋ ಭಾರೂಪಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೪ । ೨) ಇತ್ಯೇವಮಾದಯಃ — ನ ತೇಷಾಂ ಪ್ರವಿಲಯಾರ್ಥತ್ವಂ ನ್ಯಾಯ್ಯಮ್; ‘ಸ ಕ್ರತುಂ ಕುರ್ವೀತ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೪ । ೧) ಇತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕೇನ ಪ್ರಕೃತೇನೈವ ಉಪಾಸನವಿಧಿನಾ ತೇಷಾಂ ಸಂಬಂಧಾತ್ । ಶ್ರುತ್ಯಾ ಚ ಏವಂಜಾತೀಯಕಾನಾಂ ಗುಣಾನಾಮುಪಾಸನಾರ್ಥತ್ವೇಽವಕಲ್ಪಮಾನೇ ನ ಲಕ್ಷಣಯಾ ಪ್ರವಿಲಯಾರ್ಥತ್ವಮವಕಲ್ಪತೇ । ಸರ್ವೇಷಾಂ ಚ ಸಾಧಾರಣೇ ಪ್ರವಿಲಯಾರ್ಥತ್ವೇ ಸತಿ ‘ಅರೂಪವದೇವ ಹಿ ತತ್ಪ್ರಧಾನತ್ವಾತ್’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೩ । ೨ । ೧೪) ಇತಿ ವಿನಿಗಮನಕಾರಣವಚನಮ್ ಅನವಕಾಶಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಫಲಮಪ್ಯೇಷಾಂ ಯಥೋಪದೇಶಂ ಕ್ವಚಿದ್ದುರಿತಕ್ಷಯಃ, ಕ್ವಚಿದೈಶ್ವರ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಿಃ, ಕ್ವಚಿತ್ಕ್ರಮಮುಕ್ತಿರಿತ್ಯವಗಮ್ಯತ ಏವ — ಇತ್ಯತಃ ಪಾರ್ಥಗರ್ಥ್ಯಮೇವ ಉಪಾಸನಾವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಚ ನ್ಯಾಯ್ಯಮ್ , ನ ಏಕವಾಕ್ಯತ್ವಮ್ ॥

ಕಥಂ ಚ ಏಷಾಮೇಕವಾಕ್ಯತೋತ್ಪ್ರೇಕ್ಷ್ಯತ ಇತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ಏಕನಿಯೋಗಪ್ರತೀತೇಃ, ಪ್ರಯಾಜದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸವಾಕ್ಯವದಿತಿ ಚೇತ್ , ನ, ಬ್ರಹ್ಮವಾಕ್ಯೇಷು ನಿಯೋಗಾಭಾವಾತ್ — ವಸ್ತುಮಾತ್ರಪರ್ಯವಸಾಯೀನಿ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮವಾಕ್ಯಾನಿ, ನ ನಿಯೋಗೋಪದೇಶೀನಿ ಇತ್ಯೇತದ್ವಿಸ್ತರೇಣ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪಿತಮ್ ‘ತತ್ತು ಸಮನ್ವಯಾತ್’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೧ । ೧ । ೪) ಇತ್ಯತ್ರ । ಕಿಂವಿಷಯಶ್ಚಾತ್ರ ನಿಯೋಗೋಽಭಿಪ್ರೇಯತ ಇತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ಪುರುಷೋ ಹಿ ನಿಯುಜ್ಯಮಾನಃ ‘ಕುರು’ ಇತಿ ಸ್ವವ್ಯಾಪಾರೇ ಕಸ್ಮಿಂಶ್ಚಿನ್ನಿಯುಜ್ಯತೇ । ನನು ದ್ವೈತಪ್ರಪಂಚಪ್ರವಿಲಯೋ ನಿಯೋಗವಿಷಯೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ — ಅಪ್ರವಿಲಾಪಿತೇ ಹಿ ದ್ವೈತಪ್ರಪಂಚೇ ಬ್ರಹ್ಮತತ್ತ್ವಾವಬೋಧೋ ನ ಭವತ್ಯತೋ ಬ್ರಹ್ಮತತ್ತ್ವಾವಬೋಧಪ್ರತ್ಯನೀಕಭೂತೋ ದ್ವೈತಪ್ರಪಂಚಃ ಪ್ರವಿಲಾಪ್ಯಃ — ಯಥಾ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮಸ್ಯ ಯಾಗೋಽನುಷ್ಠಾತವ್ಯ ಉಪದಿಶ್ಯತೇ, ಏವಮಪವರ್ಗಕಾಮಸ್ಯ ಪ್ರಪಂಚಪ್ರವಿಲಯಃ; ಯಥಾ ಚ ತಮಸಿ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಂ ಘಟಾದಿತತ್ತ್ವಮವಬುಭುತ್ಸಮಾನೇನ ತತ್ಪ್ರತ್ಯನೀಕಭೂತಂ ತಮಃ ಪ್ರವಿಲಾಪ್ಯತೇ, ಏವಂ ಬ್ರಹ್ಮತತ್ತ್ವಮವಬುಭುತ್ಸಮಾನೇನ ತತ್ಪ್ರತ್ಯನೀಕಭೂತಃ ಪ್ರಪಂಚಃ ಪ್ರವಿಲಾಪಯಿತವ್ಯಃ — ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವಭಾವೋ ಹಿ ಪ್ರಪಂಚಃ, ನ ಪ್ರಪಂಚಸ್ವಭಾವಂ ಬ್ರಹ್ಮ; ತೇನ ನಾಮರೂಪಪ್ರಪಂಚಪ್ರವಿಲಾಪನೇನ ಬ್ರಹ್ಮತತ್ತ್ವಾವಬೋಧೋ ಭವತಿ — ಇತಿ । ಅತ್ರ ವಯಂ ಪೃಚ್ಛಾಮಃ — ಕೋಽಯಂ ಪ್ರಪಂಚಪ್ರವಿಲಯೋ ನಾಮ ? ಕಿಮಗ್ನಿಪ್ರತಾಪಸಂಪರ್ಕಾತ್ ಘೃತಕಾಠಿನ್ಯಪ್ರವಿಲಯ ಇವ ಪ್ರಪಂಚಪ್ರವಿಲಯಃ ಕರ್ತವ್ಯಃ, ಆಹೋಸ್ವಿದೇಕಸ್ಮಿಂಶ್ಚಂದ್ರೇ ತಿಮಿರಕೃತಾನೇಕಚಂದ್ರಪ್ರಪಂಚವತ್ ಅವಿದ್ಯಾಕೃತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ನಾಮರೂಪಪ್ರಪಂಚೋ ವಿದ್ಯಯಾ ಪ್ರವಿಲಾಪಯಿತವ್ಯಃ — ಇತಿ । ತತ್ರ ಯದಿ ತಾವದ್ವಿದ್ಯಮಾನೋಽಯಂ ಪ್ರಪಂಚಃ ದೇಹಾದಿಲಕ್ಷಣ ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಃ ಬಾಹ್ಯಶ್ಚ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಲಕ್ಷಣಃ ಪ್ರವಿಲಾಪಯಿತವ್ಯ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ಸ ಪುರುಷಮಾತ್ರೇಣಾಶಕ್ಯಃ ಪ್ರವಿಲಾಪಯಿತುಮಿತಿ ತತ್ಪ್ರವಿಲಯೋಪದೇಶೋಽಶಕ್ಯವಿಷಯ ಏವ ಸ್ಯಾತ್ । ಏಕೇನ ಚ ಆದಿಮುಕ್ತೇನ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಪ್ರವಿಲಯಃ ಕೃತ ಇತಿ ಇದಾನೀಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಶೂನ್ಯಂ ಜಗದಭವಿಷ್ಯತ್ । ಅಥ ಅವಿದ್ಯಾಧ್ಯಸ್ತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇಕಸ್ಮಿನ್ ಅಯಂ ಪ್ರಪಂಚೋ ವಿದ್ಯಯಾ ಪ್ರವಿಲಾಪ್ಯತ ಇತಿ ಬ್ರೂಯಾತ್ , ತತೋ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಅವಿದ್ಯಾಧ್ಯಸ್ತಪ್ರಪಂಚಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾನೇನ ಆವೇದಯಿತವ್ಯಮ್ — ‘ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ ‘ತತ್ಸತ್ಯꣳ ಸ ಆತ್ಮಾ ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ಇತಿ — ತಸ್ಮಿನ್ನಾವೇದಿತೇ, ವಿದ್ಯಾ ಸ್ವಯಮೇವೋತ್ಪದ್ಯತೇ, ತಯಾ ಚ ಅವಿದ್ಯಾ ಬಾಧ್ಯತೇ, ತತಶ್ಚ ಅವಿದ್ಯಾಧ್ಯಸ್ತಃ ಸಕಲೋಽಯಂ ನಾಮರೂಪಪ್ರಪಂಚಃ ಸ್ವಪ್ನಪ್ರಪಂಚವತ್ ಪ್ರವಿಲೀಯತೇ — ಅನಾವೇದಿತೇ ತು ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ‘ಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನಂ ಕುರು ಪ್ರಪಂಚಪ್ರವಿಲಯಂ ಚ’ ಇತಿ ಶತಕೃತ್ವೋಽಪ್ಯುಕ್ತೇ ನ ಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರಪಂಚಪ್ರವಿಲಯೋ ವಾ ಜಾಯತೇ । ನನ್ವಾವೇದಿತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತದ್ವಿಜ್ಞಾನವಿಷಯಃ ಪ್ರಪಂಚವಿಲಯವಿಷಯೋ ವಾ ನಿಯೋಗಃ ಸ್ಯಾತ್; ನ, ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವಾವೇದನೇನೈವ ಉಭಯಸಿದ್ಧೇಃ — ರಜ್ಜುಸ್ವರೂಪಪ್ರಕಾಶನೇನೈವ ಹಿ ತತ್ಸ್ವರೂಪವಿಜ್ಞಾನಮ್ ಅವಿದ್ಯಾಧ್ಯಸ್ತಸರ್ಪಾದಿಪ್ರಪಂಚಪ್ರವಿಲಯಶ್ಚ ಭವತಿ । ನ ಚ ಕೃತಮೇವ ಪುನಃ ಕ್ರಿಯತೇ ॥

ನಿಯೋಜ್ಯೋಽಪಿ ಚ ಪ್ರಪಂಚಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಯೋಽವಗಮ್ಯತೇ ಜೀವೋ ನಾಮ, ಸ ಪ್ರಪಂಚಪಕ್ಷಸ್ಯೈವ ವಾ ಸ್ಯಾತ್ , ಬ್ರಹ್ಮಪಕ್ಷಸ್ಯೈವ ವಾ । ಪ್ರಥಮೇ ವಿಕಲ್ಪೇ ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚಬ್ರಹ್ಮತತ್ತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನೇನ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿವತ್ ಜೀವಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರವಿಲಾಪಿತತ್ವಾತ್ ಕಸ್ಯ ಪ್ರಪಂಚಪ್ರವಿಲಯೇ ನಿಯೋಗ ಉಚ್ಯೇತ ಕಸ್ಯ ವಾ ನಿಯೋಗನಿಷ್ಠತಯಾ ಮೋಕ್ಷೋಽವಾಪ್ತವ್ಯ ಉಚ್ಯೇತ ? ದ್ವಿತೀಯೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಅನಿಯೋಜ್ಯಸ್ವಭಾವಂ ಜೀವಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಮ್ , ಜೀವತ್ವಂ ತು ಅವಿದ್ಯಾಕೃತಮೇವ — ಇತಿ ಪ್ರತಿಪಾದಿತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ನಿಯೋಜ್ಯಾಭಾವಾತ್ ನಿಯೋಗಾಭಾವ ಏವ । ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾ ಅಪಿ ಪರವಿದ್ಯಾಧಿಕಾರಪಠಿತಾಃ ತತ್ತ್ವಾಭಿಮುಖೀಕರಣಪ್ರಧಾನಾಃ, ನ ತತ್ತ್ವಾವಬೋಧವಿಧಿಪ್ರಧಾನಾ ಭವಂತಿ । ಲೋಕೇಽಪಿ — ಇದಂ ಪಶ್ಯ, ಇದಮಾಕರ್ಣಯೇತಿ ಚ ಏವಂಜಾತೀಯಕೇಷು ನಿರ್ದೇಶೇಷು ಪ್ರಣಿಧಾನಮಾತ್ರಂ ಕುರ್ವಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ನ ಸಾಕ್ಷಾಜ್ಜ್ಞಾನಮೇವ ಕುರ್ವಿತಿ । ಜ್ಞೇಯಾಭಿಮುಖಸ್ಯಾಪಿ ಜ್ಞಾನಂ ಕದಾಚಿಜ್ಜಾಯತೇ, ಕದಾಚಿನ್ನ ಜಾಯತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ ತಂ ಪ್ರತಿ ಜ್ಞಾನವಿಷಯ ಏವ ದರ್ಶಯಿತವ್ಯೋ ಜ್ಞಾಪಯಿತುಕಾಮೇನ । ತಸ್ಮಿಂದರ್ಶಿತೇ ಸ್ವಯಮೇವ ಯಥಾವಿಷಯಂ ಯಥಾಪ್ರಮಾಣಂ ಚ ಜ್ಞಾನಮುತ್ಪದ್ಯತೇ । ನ ಚ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರೇಣ ಅನ್ಯಥಾಪ್ರಸಿದ್ಧೇಽರ್ಥೇ ಅನ್ಯಥಾಜ್ಞಾನಂ ನಿಯುಕ್ತಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ । ಯದಿ ಪುನರ್ನಿಯುಕ್ತೋಽಹಮಿತಿ ಅನ್ಯಥಾ ಜ್ಞಾನಂ ಕುರ್ಯಾತ್ , ನ ತು ತತ್ ಜ್ಞಾನಮ್ — ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? — ಮಾನಸೀ ಸಾ ಕ್ರಿಯಾ । ಸ್ವಯಮೇವ ಚೇದನ್ಯಥೋತ್ಪದ್ಯೇತ, ಭ್ರಾಂತಿರೇವ ಸ್ಯಾತ್ । ಜ್ಞಾನಂ ತು ಪ್ರಮಾಣಜನ್ಯಂ ಯಥಾಭೂತವಿಷಯಂ ಚ । ನ ತತ್ ನಿಯೋಗಶತೇನಾಪಿ ಕಾರಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತೇ, ನ ಚ ಪ್ರತಿಷೇಧಶತೇನಾಪಿ ವಾರಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತೇ । ನ ಹಿ ತತ್ ಪುರುಷತಂತ್ರಮ್ , ವಸ್ತುತಂತ್ರಮೇವ ಹಿ ತತ್ । ಅತೋಽಪಿ ನಿಯೋಗಾಭಾವಃ । ಕಿಂಚಾನ್ಯತ್ — ನಿಯೋಗನಿಷ್ಠತಯೈವ ಪರ್ಯವಸ್ಯತ್ಯಾಮ್ನಾಯೇ, ಯದಭ್ಯುಪಗತಮ್ ಅನಿಯೋಜ್ಯಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವಂ ಜೀವಸ್ಯ, ತತ್ ಅಪ್ರಮಾಣಕಮೇವ ಸ್ಯಾತ್ । ಅಥ ಶಾಸ್ತ್ರಮೇವ ಅನಿಯೋಜ್ಯಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವಮಪ್ಯಾಚಕ್ಷೀತ, ತದವಬೋಧೇ ಚ ಪುರುಷಂ ನಿಯುಂಜೀತ, ತತೋ ಬ್ರಹ್ಮಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯೈಕಸ್ಯ ದ್ವ್ಯರ್ಥಪರತಾ ವಿರುದ್ಧಾರ್ಥಪರತಾ ಚ ಪ್ರಸಜ್ಯೇಯಾತಾಮ್ । ನಿಯೋಗಪರತಾಯಾಂ ಚ, ಶ್ರುತಹಾನಿಃ ಅಶ್ರುತಕಲ್ಪನಾ ಕರ್ಮಫಲವನ್ಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾದೃಷ್ಟಫಲತ್ವಮ್ ಅನಿತ್ಯತ್ವಂ ಚ — ಇತ್ಯೇವಮಾದಯೋ ದೋಷಾ ನ ಕೇನಚಿತ್ಪರಿಹರ್ತುಂ ಶಕ್ಯಾಃ । ತಸ್ಮಾದವಗತಿನಿಷ್ಠಾನ್ಯೇವ ಬ್ರಹ್ಮವಾಕ್ಯಾನಿ, ನ ನಿಯೋಗನಿಷ್ಠಾನಿ । ಅತಶ್ಚ ಏಕನಿಯೋಗಪ್ರತೀತೇರೇಕವಾಕ್ಯತೇತ್ಯಯುಕ್ತಮ್ ॥

ಅಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಮಾನೇಽಪಿ ಚ ಬ್ರಹ್ಮವಾಕ್ಯೇಷು ನಿಯೋಗಸದ್ಭಾವೇ, ತದೇಕತ್ವಂ ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚೋಪದೇಶೇಷು ಸಪ್ರಪಂಚೋಪದೇಶೇಷು ಚ ಅಸಿದ್ಧಮ್ । ನ ಹಿ ಶಬ್ದಾಂತರಾದಿಭಿಃ ಪ್ರಮಾಣೈರ್ನಿಯೋಗಭೇದೇಽವಗಮ್ಯಮಾನೇ, ಸರ್ವತ್ರ ಏಕೋ ನಿಯೋಗ ಇತಿ ಶಕ್ಯಮಾಶ್ರಯಿತುಮ್ । ಪ್ರಯಾಜದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸವಾಕ್ಯೇಷು ತು ಅಧಿಕಾರಾಂಶೇನಾಭೇದಾತ್ ಯುಕ್ತಮೇಕತ್ವಮ್ । ನ ತ್ವಿಹ ಸಗುಣನಿರ್ಗುಣಚೋದನಾಸು ಕಶ್ಚಿದೇಕತ್ವಾಧಿಕಾರಾಂಶೋಽಸ್ತಿ । ನ ಹಿ ಭಾರೂಪತ್ವಾದಯೋ ಗುಣಾಃ ಪ್ರಪಂಚಪ್ರವಿಲಯೋಪಕಾರಿಣಃ, ನಾಪಿ ಪ್ರಪಂಚಪ್ರವಿಲಯೋ ಭಾರೂಪತ್ವಾದಿಗುಣೋಪಕಾರೀ, ಪರಸ್ಪರವಿರೋಧಿತ್ವಾತ್ । ನ ಹಿ ಕೃತ್ಸ್ನಪ್ರಪಂಚಪ್ರವಿಲಾಪನಂ ಪ್ರಪಂಚೈಕದೇಶಾಪೇಕ್ಷಣಂ ಚ ಏಕಸ್ಮಿಂಧರ್ಮಿಣಿ ಯುಕ್ತಂ ಸಮಾವೇಶಯಿತುಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಅಸ್ಮದುಕ್ತ ಏವ ವಿಭಾಗಃ ಆಕಾರವದನಾಕಾರೋಪದೇಶಾನಾಂ ಯುಕ್ತತರ ಇತಿ ॥ ೨೧ ॥

‘ದ್ವೇ ವಾವ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ರೂಪೇ ಮೂರ್ತಂ ಚೈವಾಮೂರ್ತಂ ಚ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೩ । ೧) ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ, ಪಂಚಮಹಾಭೂತಾನಿ ದ್ವೈರಾಶ್ಯೇನ ಪ್ರವಿಭಜ್ಯ, ಅಮೂರ್ತರಸಸ್ಯ ಚ ಪುರುಷಶಬ್ದೋದಿತಸ್ಯ ಮಾಹಾರಜನಾದೀನಿ ರೂಪಾಣಿ ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ, ಪುನಃ ಪಠ್ಯತೇ — ‘ಅಥಾತ ಆದೇಶೋ ನೇತಿ ನೇತಿ ನ ಹ್ಯೇತಸ್ಮಾದಿತಿ ನೇತ್ಯನ್ಯತ್ಪರಮಸ್ತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೩ । ೬) ಇತಿ । ತತ್ರ ಕೋಽಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷೇಧಸ್ಯ ವಿಷಯ ಇತಿ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಮಹೇ । ನ ಹ್ಯತ್ರ ಇದಂ ತದಿತಿ ವಿಶೇಷಿತಂ ಕಿಂಚಿತ್ಪ್ರತಿಷೇಧ್ಯಮುಪಲಭ್ಯತೇ । ಇತಿಶಬ್ದೇನ ತು ಅತ್ರ ಪ್ರತಿಷೇಧ್ಯಂ ಕಿಮಪಿ ಸಮರ್ಪ್ಯತೇ, ‘ನೇತಿ ನೇತಿ’ ಇತಿ ಇತಿಪರತ್ವಾತ್ ನಞ್ಪ್ರಯೋಗಸ್ಯ । ಇತಿಶಬ್ದಶ್ಚಾಯಂ ಸನ್ನಿಹಿತಾಲಂಬನಃ ಏವಂಶಬ್ದಸಮಾನವೃತ್ತಿಃ ಪ್ರಯುಜ್ಯಮಾನೋ ದೃಶ್ಯತೇ — ‘ಇತಿ ಹ ಸ್ಮೋಪಾಧ್ಯಾಯಃ ಕಥಯತಿ’ ಇತ್ಯೇವಮಾದಿಷು । ಸನ್ನಿಹಿತಂ ಚಾತ್ರ ಪ್ರಕರಣಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದ್ರೂಪದ್ವಯಂ ಸಪ್ರಪಂಚಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ, ತಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮ, ಯಸ್ಯ ತೇ ದ್ವೇ ರೂಪೇ । ತತ್ರ ನಃ ಸಂಶಯ ಉಪಜಾಯತೇ — ಕಿಮಯಂ ಪ್ರತಿಷೇಧೋ ರೂಪೇ ರೂಪವಚ್ಚ ಉಭಯಮಪಿ ಪ್ರತಿಷೇಧತಿ, ಆಹೋಸ್ವಿದೇಕತರಮ್ । ಯದಾಪ್ಯೇಕತರಮ್ , ತದಾಪಿ ಕಿಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿಷೇಧತಿ, ರೂಪೇ ಪರಿಶಿನಷ್ಟಿ, ಆಹೋಸ್ವಿದ್ರೂಪೇ ಪ್ರತಿಷೇಧತಿ, ಬ್ರಹ್ಮ ಪರಿಶಿನಷ್ಟಿ — ಇತಿ ॥

ತತ್ರ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾವಿಶೇಷಾದುಭಯಮಪಿ ಪ್ರತಿಷೇಧತೀತ್ಯಾಶಂಕಾಮಹೇ — ದ್ವೌ ಚೈತೌ ಪ್ರತಿಷೇಧೌ, ದ್ವಿಃ ನೇತಿಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾತ್ । ತಯೋರೇಕೇನ ಸಪ್ರಪಂಚಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ರೂಪಂ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತೇ, ಅಪರೇಣ ರೂಪವದ್ಬ್ರಹ್ಮ — ಇತಿ ಭವತಿ ಮತಿಃ । ಅಥವಾ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ರೂಪವತ್ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತೇ । ತದ್ಧಿ ವಾಙ್ಮನಸಾತೀತತ್ವಾದಸಂಭಾವ್ಯಮಾನಸದ್ಭಾವಂ ಪ್ರತಿಷೇಧಾರ್ಹಮ್ । ನ ತು ರೂಪಪ್ರಪಂಚಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಗೋಚರತ್ವಾತ್ ಪ್ರತಿಷೇಧಾರ್ಹಃ । ಅಭ್ಯಾಸಸ್ತ್ವಾದರಾರ್ಥಃ ಇತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಬ್ರೂಮಃ —

ನ ತಾವದುಭಯಪ್ರತಿಷೇಧ ಉಪಪದ್ಯತೇ, ಶೂನ್ಯವಾದಪ್ರಸಂಗಾತ್ — ಕಂಚಿದ್ಧಿ ಪರಮಾರ್ಥಮಾಲಂಬ್ಯ ಅಪರಮಾರ್ಥಃ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತೇ, ಯಥಾ ರಜ್ಜ್ವಾದಿಷು ಸರ್ಪಾದಯಃ । ತಚ್ಚ ಪರಿಶಿಷ್ಯಮಾಣೇ ಕಸ್ಮಿಂಶ್ಚಿದ್ಭಾವೇ ಅವಕಲ್ಪತೇ । ಕೃತ್ಸ್ನಪ್ರತಿಷೇಧೇ ತು ಕೋಽನ್ಯೋ ಭಾವಃ ಪರಿಶಿಷ್ಯೇತ ? ಅಪರಿಶಿಷ್ಯಮಾಣೇ ಚಾನ್ಯಸ್ಮಿನ್ , ಯ ಇತರಃ ಪ್ರತಿಷೇದ್ಧುಮಾರಭ್ಯತೇ ಪ್ರತಿಷೇದ್ಧುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ ತಸ್ಯೈವ ಪರಮಾರ್ಥತ್ವಾಪತ್ತೇಃ ಪ್ರತಿಷೇಧಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ನಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಷೇಧ ಉಪಪದ್ಯತೇ — ‘ಬ್ರಹ್ಮ ತೇ ಬ್ರವಾಣಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯಾದ್ಯುಪಕ್ರಮವಿರೋಧಾತ್ , ‘ಅಸನ್ನೇವ ಸ ಭವತಿ । ಅಸದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವೇದ ಚೇತ್’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೬ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿನಿಂದಾವಿರೋಧಾತ್ , ‘ಅಸ್ತೀತ್ಯೇವೋಪಲಬ್ಧವ್ಯಃ’ (ಕ. ಉ. ೨ । ೩ । ೧೩) ಇತ್ಯಾದ್ಯವಧಾರಣವಿರೋಧಾತ್ , ಸರ್ವವೇದಾಂತವ್ಯಾಕೋಪಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಚ । ವಾಙ್ಮನಸಾತೀತತ್ವಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನ ಅಭಾವಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣಾಭಿಧೀಯತೇ । ನ ಹಿ ಮಹತಾ ಪರಿಕರಬಂಧೇನ ‘ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ ಪರಮ್’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ‘ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯೇವಮಾದಿನಾ ವೇದಾಂತೇಷು ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ ತಸ್ಯೈವ ಪುನಃ ಅಭಾವೋಽಭಿಲಪ್ಯೇತ; ‘ಪ್ರಕ್ಷಾಲನಾದ್ಧಿ ಪಂಕಸ್ಯ ದೂರಾದಸ್ಪರ್ಶನಂ ವರಮ್’ ಇತಿ ಹಿ ನ್ಯಾಯಃ । ಪ್ರತಿಪಾದನಪ್ರಕ್ರಿಯಾ ತು ಏಷಾ — ‘ಯತೋ ವಾಚೋ ನಿವರ್ತಂತೇ । ಅಪ್ರಾಪ್ಯ ಮನಸಾ ಸಹ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೪ । ೧) ಇತಿ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ — ವಾಙ್ಮನಸಾತೀತಮವಿಷಯಾಂತಃಪಾತಿ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಭೂತಂ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಮುಕ್ತಸ್ವಭಾವಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ । ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ರೂಪಪ್ರಪಂಚಂ ಪ್ರತಿಷೇಧತಿ, ಪರಿಶಿನಷ್ಟಿ ಬ್ರಹ್ಮ — ಇತ್ಯಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಮ್ ॥

ತದೇತದುಚ್ಯತೇ — ಪ್ರಕೃತೈತಾವತ್ತ್ವಂ ಹಿ ಪ್ರತಿಷೇಧತೀತಿ । ಪ್ರಕೃತಂ ಯದೇತಾವತ್ ಇಯತ್ತಾಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಂ ಮೂರ್ತಾಮೂರ್ತಲಕ್ಷಣಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ರೂಪಂ ತದೇಷ ಶಬ್ದಃ ಪ್ರತಿಷೇಧತಿ । ತದ್ಧಿ ಪ್ರಕೃತಂ ಪ್ರಪಂಚಿತಂ ಚ ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ಗ್ರಂಥೇ ಅಧಿದೈವತಮಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಚ । ತಜ್ಜನಿತಮೇವ ಚ ವಾಸನಾಲಕ್ಷಣಮಪರಂ ರೂಪಮ್ ಅಮೂರ್ತರಸಭೂತಂ ಪುರುಷಶಬ್ದೋದಿತಂ ಲಿಂಗಾತ್ಮವ್ಯಪಾಶ್ರಯಂ ಮಾಹಾರಜನಾದ್ಯುಪಮಾಭಿರ್ದರ್ಶಿತಮ್ — ಅಮೂರ್ತರಸಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ಚಕ್ಷುರ್ಗ್ರಾಹ್ಯರೂಪಯೋಗಿತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ತದೇತತ್ ಸಪ್ರಪಂಚಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ರೂಪಂ ಸನ್ನಿಹಿತಾಲಂಬನೇನ ಇತಿಕರಣೇನ ಪ್ರತಿಷೇಧಕಂ ನಞಂ ಪ್ರತಿ ಉಪನೀಯತ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ಬ್ರಹ್ಮ ತು ರೂಪವಿಶೇಷಣತ್ವೇನ ಷಷ್ಠ್ಯಾ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಂ ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ಗ್ರಂಥೇ, ನ ಸ್ವಪ್ರಧಾನತ್ವೇನ । ಪ್ರಪಂಚಿತೇ ಚ ತದೀಯೇ ರೂಪದ್ವಯೇ ರೂಪವತಃ ಸ್ವರೂಪಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಮ್ ಇದಮುಪಕ್ರಾಂತಮ್ — ‘ಅಥಾತ ಆದೇಶೋ ನೇತಿ ನೇತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೩ । ೬) ಇತಿ । ತತ್ರ ಕಲ್ಪಿತರೂಪಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾನೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವರೂಪಾವೇದನಮಿದಮಿತಿ ನಿರ್ಣೀಯತೇ । ತದಾಸ್ಪದಂ ಹಿ ಇದಂ ಸಮಸ್ತಂ ಕಾರ್ಯಮ್ ‘ನೇತಿ ನೇತಿ’ ಇತಿ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಮ್ । ಯುಕ್ತಂ ಚ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ವಾಚಾರಂಭಣಶಬ್ದಾದಿಭ್ಯೋಽಸತ್ತ್ವಮಿತಿ ನೇತಿ ನೇತೀತಿ ಪ್ರತಿಷೇಧನಮ್ । ನ ತು ಬ್ರಹ್ಮಣಃ, ಸರ್ವಕಲ್ಪನಾಮೂಲತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಅತ್ರ ಇಯಮಾಶಂಕಾ ಕರ್ತವ್ಯಾ — ಕಥಂ ಹಿ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಸ್ವಯಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ರೂಪದ್ವಯಂ ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ, ಸ್ವಯಮೇವ ಪುನಃ ಪ್ರತಿಷೇಧತಿ — ‘ಪ್ರಕ್ಷಾಲನಾದ್ಧಿ ಪಂಕಸ್ಯ ದೂರಾದಸ್ಪರ್ಶನಂ ವರಮ್’ ಇತಿ — ಯತಃ ನೇದಂ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ರೂಪದ್ವಯಂ ನಿರ್ದಿಶತಿ, ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ತು ಇದಂ ರೂಪದ್ವಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಕಲ್ಪಿತಂ ಪರಾಮೃಶತಿ ಪ್ರತಿಷೇಧ್ಯತ್ವಾಯ ಶುದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಪ್ರತಿಪಾದನಾಯ ಚ — ಇತಿ ನಿರವದ್ಯಮ್ । ದ್ವೌ ಚ ಏತೌ ಪ್ರತಿಷೇಧೌ ಯಥಾಸಂಖ್ಯನ್ಯಾಯೇನ ದ್ವೇ ಅಪಿ ಮೂರ್ತಾಮೂರ್ತೇ ಪ್ರತಿಷೇಧತಃ । ಯದ್ವಾ ಪೂರ್ವಃ ಪ್ರತಿಷೇಧೋ ಭೂತರಾಶಿಂ ಪ್ರತಿಷೇಧತಿ, ಉತ್ತರೋ ವಾಸನಾರಾಶಿಮ್ । ಅಥವಾ ‘ನೇತಿ ನೇತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೩ । ೬) ಇತಿ ವೀಪ್ಸಾ ಇಯಮ್ — ‘ಇತಿ’ ಇತಿ ಯಾವತ್ಕಿಂಚಿತ್ ಉತ್ಪ್ರೇಕ್ಷ್ಯತೇ, ತತ್ಸರ್ವಂ ನ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ — ಪರಿಗಣಿತಪ್ರತಿಷೇಧೇ ಹಿ ಕ್ರಿಯಮಾಣೇ, ಯದಿ ನೈತದ್ಬ್ರಹ್ಮ, ಕಿಮನ್ಯದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಭವೇದಿತಿ ಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಸ್ಯಾತ್ । ವೀಪ್ಸಾಯಾಂ ತು ಸತ್ಯಾಂ ಸಮಸ್ತಸ್ಯ ವಿಷಯಜಾತಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷೇಧಾತ್ ಅವಿಷಯಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ, ಜಿಜ್ಞಾಸಾ ನಿವರ್ತತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ ಪ್ರಪಂಚಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಕಲ್ಪಿತಂ ಪ್ರತಿಷೇಧತಿ, ಪರಿಶಿನಷ್ಟಿ ಬ್ರಹ್ಮ — ಇತಿ ನಿರ್ಣಯಃ ॥

ಇತಶ್ಚ ಏಷ ಏವ ನಿರ್ಣಯಃ, ಯತಃ — ತತಃ ಪ್ರತಿಷೇಧಾತ್ , ಭೂಯೋ ಬ್ರಹ್ಮ ಬ್ರವೀತಿ — ‘ಅನ್ಯತ್ಪರಮಸ್ತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೩ । ೬) ಇತಿ । ಅಭಾವಾವಸಾನೇ ಹಿ ಪ್ರತಿಷೇಧೇ ಕ್ರಿಯಮಾಣೇ ಕಿಮನ್ಯತ್ಪರಮಸ್ತೀತಿ ಬ್ರೂಯಾತ್ । ತತ್ರೈಷಾ ಅಕ್ಷರಯೋಜನಾ — ‘ನೇತಿ ನೇತಿ’ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಆದಿಶ್ಯ, ತಮೇವ ಆದೇಶಂ ಪುನರ್ನಿರ್ವಕ್ತಿ । ‘ನೇತಿ ನೇತಿ’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಕೋಽರ್ಥಃ ? ನ ಹಿ ಏತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಮಸ್ತೀತ್ಯತಃ ‘ನೇತಿ ನೇತಿ’ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ನ ಪುನಃ ಸ್ವಯಮೇವ ನಾಸ್ತಿ — ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಚ್ಚ ದರ್ಶಯತಿ — ಅನ್ಯತ್ಪರಮ್ ಅಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಅಸ್ತೀತಿ । ಯದಾ ಪುನರೇವಮಕ್ಷರಾಣಿ ಯೋಜ್ಯಂತೇ — ನ ಹಿ, ಏತಸ್ಮಾತ್ ‘ಇತಿ ನ’ ‘ಇತಿ ನ’ ಇತಿ ಪ್ರಪಂಚಪ್ರತಿಷೇಧರೂಪಾತ್ ಆದೇಶನಾತ್ , ಅನ್ಯತ್ಪರಮಾದೇಶನಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಅಸ್ತೀತಿ — ತದಾ, ‘ತತೋ ಬ್ರವೀತಿ ಚ ಭೂಯಃ’ ಇತ್ಯೇತತ್ ನಾಮಧೇಯವಿಷಯಂ ಯೋಜಯಿತವ್ಯಮ್ — ‘ಅಥ ನಾಮಧೇಯಂ ಸತ್ಯಸ್ಯ ಸತ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರಾಣಾ ವೈ ಸತ್ಯಂ ತೇಷಾಮೇಷ ಸತ್ಯಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೧ । ೨೦) ಇತಿ ಹಿ ಬ್ರವೀತಿ — ಇತಿ । ತಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಾವಸಾನೇ ಪ್ರತಿಷೇಧೇ ಸಮಂಜಸಂ ಭವತಿ । ಅಭಾವಾವಸಾನೇ ತು ಪ್ರತಿಷೇಧೇ, ಕಿಮ್ ‘ಸತ್ಯಸ್ಯ ಸತ್ಯಮ್’ ಇತ್ಯುಚ್ಯೇತ ? ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಾವಸಾನಃ ಅಯಂ ಪ್ರತಿಷೇಧಃ, ನಾಭಾವಾವಸಾನಃ — ಇತ್ಯಧ್ಯವಸ್ಯಾಮಃ ॥ ೨೨ ॥

ಯತ್ತತ್ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಾತ್ಪ್ರಪಂಚಜಾತಾದನ್ಯತ್ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ತದಸ್ತಿ ಚೇತ್ , ಕಸ್ಮಾನ್ನ ಗೃಹ್ಯತ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ತತ್ ಅವ್ಯಕ್ತಮನಿಂದ್ರಿಯಗ್ರಾಹ್ಯಮ್ , ಸರ್ವದೃಶ್ಯಸಾಕ್ಷಿತ್ವಾತ್ । ಆಹ ಹಿ ಏವಂ ಶ್ರುತಿಃ — ‘ನ ಚಕ್ಷುಷಾ ಗೃಹ್ಯತೇ ನಾಪಿ ವಾಚಾ ನಾನ್ಯೈರ್ದೇವೈಸ್ತಪಸಾ ಕರ್ಮಣಾ ವಾ’ (ಮು. ಉ. ೩ । ೧ । ೮) ‘ಸ ಏಷ ನೇತಿ ನೇತ್ಯಾತ್ಮಾಽಗೃಹ್ಯೋ ನ ಹಿ ಗೃಹ್ಯತೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೨೬) ‘ಯತ್ತದದ್ರೇಶ್ಯಮಗ್ರಾಹ್ಯಮ್’ (ಮು. ಉ. ೧ । ೧ । ೬) ‘ಯದಾ ಹ್ಯೇವೈಷ ಏತಸ್ಮಿನ್ನದೃಶ್ಯೇಽನಾತ್ಮ್ಯೇಽನಿರುಕ್ತೇಽನಿಲಯನೇ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೭ । ೧) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ । ಸ್ಮೃತಿರಪಿ — ‘ಅವ್ಯಕ್ತೋಽಯಮಚಿಂತ್ಯೋಽಯಮವಿಕಾರ್ಯೋಽಯಮುಚ್ಯತೇ’ (ಭ. ಗೀ. ೨ । ೨೫) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ॥ ೨೩ ॥

ಅಪಿ ಚ ಏನಮಾತ್ಮಾನಂ ನಿರಸ್ತಸಮಸ್ತಪ್ರಪಂಚಮವ್ಯಕ್ತಂ ಸಂರಾಧನಕಾಲೇ ಪಶ್ಯಂತಿ ಯೋಗಿನಃ । ಸಂರಾಧನಂ ಚ ಭಕ್ತಿಧ್ಯಾನಪ್ರಣಿಧಾನಾದ್ಯನುಷ್ಠಾನಮ್ । ಕಥಂ ಪುನರವಗಮ್ಯತೇ — ಸಂರಾಧನಕಾಲೇ ಪಶ್ಯಂತೀತಿ ? ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಮಾನಾಭ್ಯಾಮ್ , ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಭ್ಯಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಹಿ ಶ್ರುತಿಃ — ‘ಪರಾಂಚಿ ಖಾನಿ ವ್ಯತೃಣತ್ಸ್ವಯಂಭೂಸ್ತಸ್ಮಾತ್ಪರಾಙ್ ಪಶ್ಯತಿ ನಾಂತರಾತ್ಮನ್ । ಕಶ್ಚಿದ್ಧೀರಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾನಮೈಕ್ಷದಾವೃತ್ತಚಕ್ಷುರಮೃತತ್ವಮಿಚ್ಛನ್’ (ಕ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತಿ, ‘ಜ್ಞಾನಪ್ರಸಾದೇನ ವಿಶುದ್ಧಸತ್ತ್ವಸ್ತತಸ್ತು ತಂ ಪಶ್ಯತೇ ನಿಷ್ಕಲಂ ಧ್ಯಾಯಮಾನಃ’ (ಮು. ಉ. ೩ । ೧ । ೮) ಇತಿ ಚೈವಮಾದ್ಯಾ । ಸ್ಮೃತಿರಪಿ — ‘ಯಂ ವಿನಿದ್ರಾ ಜಿತಶ್ವಾಸಾಃ ಸಂತುಷ್ಟಾಃ ಸಂಯತೇಂದ್ರಿಯಾಃ । ಜ್ಯೋತಿಃ ಪಶ್ಯಂತಿ ಯುಂಜಾನಾಸ್ತಸ್ಮೈ ಯೋಗಾತ್ಮನೇ ನಮಃ॥’ (ಮ. ಭಾ. ೧೨ । ೪೭ । ೫೪) ‘ಯೋಗಿನಸ್ತಂ ಪ್ರಪಶ್ಯಂತಿ ಭಗವಂತಂ ಸನಾತನಮ್’ (ಮ. ಭಾ. ೫ । ೪೬ । ೧) ಇತಿ ಚೈವಮಾದ್ಯಾ ॥ ೨೪ ॥

ಯಥಾ ಪ್ರಕಾಶಾಕಾಶಸವಿತೃಪ್ರಭೃತಯಃ ಅಂಗುಲಿಕರಕೋದಕಪ್ರಭೃತಿಷು ಕರ್ಮಸು ಉಪಾಧಿಭೂತೇಷು ಸವಿಶೇಷಾ ಇವಾವಭಾಸಂತೇ, ನ ಚ ಸ್ವಾಭಾವಿಕೀಮವಿಶೇಷಾತ್ಮತಾಂ ಜಹತಿ; ಏವಮುಪಾಧಿನಿಮಿತ್ತ ಏವಾಯಮಾತ್ಮಭೇದಃ, ಸ್ವತಸ್ತು ಐಕಾತ್ಮ್ಯಮೇವ । ತಥಾ ಹಿ ವೇದಾಂತೇಷು ಅಭ್ಯಾಸೇನ ಅಸಕೃತ್ ಜೀವಪ್ರಾಜ್ಞಯೋರಭೇದಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ ॥ ೨೫ ॥

ಅತಶ್ಚ ಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವಾದಭೇದಸ್ಯ, ಅವಿದ್ಯಾಕೃತತ್ವಾಚ್ಚ ಭೇದಸ್ಯ, ವಿದ್ಯಯಾ ಅವಿದ್ಯಾಂ ವಿಧೂಯ ಜೀವಃ ಪರೇಣ ಅನಂತೇನ ಪ್ರಾಜ್ಞೇನ ಆತ್ಮನಾ ಏಕತಾಂ ಗಚ್ಛತಿ । ತಥಾ ಹಿ ಲಿಂಗಮ್ — ‘ಸ ಯೋ ಹ ವೈ ತತ್ಪರಮಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವತಿ’ (ಮು. ಉ. ೩ । ೨ । ೯) ‘ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಸನ್ಬ್ರಹ್ಮಾಪ್ಯೇತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೬) ಇತ್ಯಾದಿ ॥ ೨೬ ॥

ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಸಂರಾಧ್ಯಸಂರಾಧಕಭಾವೇ ಮತಾಂತರಮುಪನ್ಯಸ್ಯತಿ, ಸ್ವಮತವಿಶುದ್ಧಯೇ । ಕ್ವಚಿತ್ ಜೀವಪ್ರಾಜ್ಞಯೋರ್ಭೇದೋ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತೇ — ‘ತತಸ್ತು ತಂ ಪಶ್ಯತೇ ನಿಷ್ಕಲಂ ಧ್ಯಾಯಮಾನಃ’ (ಮು. ಉ. ೩ । ೧ । ೮) ಇತಿ ಧ್ಯಾತೃಧ್ಯಾತವ್ಯತ್ವೇನ ದ್ರಷ್ಟೃದ್ರಷ್ಟವ್ಯತ್ವೇನ ಚ । ‘ಪರಾತ್ಪರಂ ಪುರುಷಮುಪೈತಿ ದಿವ್ಯಮ್’ (ಮು. ಉ. ೩ । ೨ । ೮) ಇತಿ ಗಂತೃಗಂತವ್ಯತ್ವೇನ । ‘ಯಃ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನ್ಯಂತರೋ ಯಮಯತಿ’ ಇತಿ ನಿಯಂತೃನಿಯಂತವ್ಯತ್ವೇನ ಚ । ಕ್ವಚಿತ್ತು ತಯೋರೇವಾಭೇದೋ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತೇ — ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ‘ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೧೦) ‘ಏಷ ತ ಆತ್ಮಾ ಸರ್ವಾಂತರಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೪ । ೧) ‘ಏಷ ತ ಆತ್ಮಾಂತರ್ಯಾಮ್ಯಮೃತಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೭ । ೩) ಇತಿ । ತತ್ರೈವಮುಭಯವ್ಯಪದೇಶೇ ಸತಿ, ಯದ್ಯಭೇದ ಏವ ಏಕಾಂತತೋ ಗೃಹ್ಯೇತ, ಭೇದವ್ಯಪದೇಶೋ ನಿರಾಲಂಬನ ಏವ ಸ್ಯಾತ್ । ಅತ ಉಭಯವ್ಯಪದೇಶದರ್ಶನಾತ್ ಅಹಿಕುಂಡಲವದತ್ರ ತತ್ತ್ವಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ — ಯಥಾ ಅಹಿರಿತ್ಯಭೇದಃ, ಕುಂಡಲಾಭೋಗಪ್ರಾಂಶುತ್ವಾದೀನೀತಿ ಚ ಭೇದಃ, ಏವಮಿಹಾಪೀತಿ ॥ ೨೭ ॥

ಅಥವಾ ಪ್ರಕಾಶಾಶ್ರಯವದೇತತ್ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಮ್ — ಯಥಾ ಪ್ರಕಾಶಃ ಸಾವಿತ್ರಃ ತದಾಶ್ರಯಶ್ಚ ಸವಿತಾ ನಾತ್ಯಂತಭಿನ್ನೌ, ಉಭಯೋರಪಿ ತೇಜಸ್ತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್; ಅಥ ಚ ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಭಾಜೌ ಭವತಃ — ಏವಮಿಹಾಪೀತಿ ॥ ೨೮ ॥

ಯಥಾ ವಾ ಪೂರ್ವಮುಪನ್ಯಸ್ತಮ್ — ‘ಪ್ರಕಾಶಾದಿವಚ್ಚಾವೈಶೇಷ್ಯಮ್’ ಇತಿ, ತಥೈವ ಏತದ್ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ತಥಾ ಹಿ ಅವಿದ್ಯಾಕೃತತ್ವಾದ್ಬಂಧಸ್ಯ ವಿದ್ಯಯಾ ಮೋಕ್ಷ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ಯದಿ ಪುನಃ ಪರಮಾರ್ಥತ ಏವ ಬದ್ಧಃ ಕಶ್ಚಿದಾತ್ಮಾ ಅಹಿಕುಂಡಲನ್ಯಾಯೇನ ಪರಸ್ಯ ಆತ್ಮನಃ ಸಂಸ್ಥಾನಭೂತಃ, ಪ್ರಕಾಶಾಶ್ರಯನ್ಯಾಯೇನ ಚ ಏಕದೇಶಭೂತೋಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯೇತ । ತತಃ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಸ್ಯ ಬಂಧಸ್ಯ ತಿರಸ್ಕರ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ ಮೋಕ್ಷಶಾಸ್ತ್ರವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ನ ಚಾತ್ರ ಉಭಾವಪಿ ಭೇದಾಭೇದೌ ಶ್ರುತಿಃ ತುಲ್ಯವದ್ವ್ಯಪದಿಶತಿ । ಅಭೇದಮೇವ ಹಿ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವೇನ ನಿರ್ದಿಶತಿ, ಭೇದಂ ತು ಪೂರ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧಮೇವಾನುವದತಿ ಅರ್ಥಾಂತರವಿವಕ್ಷಯಾ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಕಾಶಾದಿವಚ್ಚಾವೈಶೇಷ್ಯಮಿತ್ಯೇಷ ಏವ ಸಿದ್ಧಾಂತಃ ॥ ೨೯ ॥

ಇತಶ್ಚ ಏಷ ಏವ ಸಿದ್ಧಾಂತಃ, ಯತ್ಕಾರಣಂ ಪರಸ್ಮಾದಾತ್ಮನೋಽನ್ಯಂ ಚೇತನಂ ಪ್ರತಿಷೇಧತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಮ್ — ‘ನಾನ್ಯೋಽತೋಽಸ್ತಿ ದ್ರಷ್ಟಾ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೭ । ೨೩) ಇತ್ಯೇವಮಾದಿ । ‘ಅಥಾತ ಆದೇಶೋ ನೇತಿ ನೇತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೩ । ೬) ‘ತದೇತದ್ಬ್ರಹ್ಮಾಪೂರ್ವಮನಪರಮನಂತರಮಬಾಹ್ಯಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೫ । ೧೯) ಇತಿ ಚ ಬ್ರಹ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತಪ್ರಪಂಚನಿರಾಕರಣಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಮಾತ್ರಪರಿಶೇಷಾಚ್ಚ ಏಷ ಏವ ಸಿದ್ಧಾಂತ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ ॥ ೩೦ ॥

ಪರಮ್ ಅತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಅನ್ಯತ್ತತ್ತ್ವಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಕುತಃ ? ಸೇತುವ್ಯಪದೇಶಾತ್ ಉನ್ಮಾನವ್ಯಪದೇಶಾತ್ ಸಂಬಂಧವ್ಯಪದೇಶಾತ್ ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಾಚ್ಚ । ಸೇತುವ್ಯಪದೇಶಸ್ತಾವತ್ — ‘ಅಥ ಯ ಆತ್ಮಾ ಸ ಸೇತುರ್ವಿಧೃತಿಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೪ । ೧) ಇತ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದಾಭಿಹಿತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸೇತುತ್ವಂ ಸಂಕೀರ್ತಯತಿ । ಸೇತುಶಬ್ದಶ್ಚ ಹಿ ಲೋಕೇ ಜಲಸಂತಾನವಿಚ್ಛೇದಕರೇ ಮೃದ್ದಾರ್ವಾದಿಪ್ರಚಯೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ । ಇಹ ತು ಸೇತುಶಬ್ದಃ ಆತ್ಮನಿ ಪ್ರಯುಕ್ತ ಇತಿ ಲೌಕಿಕಸೇತೋರಿವ ಆತ್ಮಸೇತೋರನ್ಯಸ್ಯ ವಸ್ತುನೋಽಸ್ತಿತ್ವಂ ಗಮಯತಿ । ‘ಸೇತುಂ ತೀರ್ತ್ವಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೪ । ೨) ಇತಿ ಚ ತರತಿಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾತ್ — ಯಥಾ ಲೌಕಿಕಂ ಸೇತುಂ ತೀರ್ತ್ವಾ ಜಾಂಗಲಮಸೇತುಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ, ಏವಮಾತ್ಮಾನಂ ಸೇತುಂ ತೀರ್ತ್ವಾ ಅನಾತ್ಮಾನಮಸೇತುಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ಉನ್ಮಾನವ್ಯಪದೇಶಶ್ಚ ಭವತಿ — ತದೇತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಚತುಷ್ಪಾತ್ ಅಷ್ಟಾಶಫಂ ಷೋಡಶಕಲಮಿತಿ । ಯಚ್ಚ ಲೋಕೇ ಉನ್ಮಿತಮ್ ಏತಾವದಿದಮಿತಿ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಂ ಕಾರ್ಷಾಪಣಾದಿ, ತತೋಽನ್ಯದ್ವಸ್ತ್ವಸ್ತೀತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ತಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪ್ಯುನ್ಮಾನಾತ್ ತತೋಽನ್ಯೇನ ವಸ್ತುನಾ ಭವಿತವ್ಯಮಿತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ತಥಾ ಸಂಬಂಧವ್ಯಪದೇಶೋಽಪಿ ಭವತಿ — ‘ಸತಾ ಸೋಮ್ಯ ತದಾ ಸಂಪನ್ನೋ ಭವತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೧) ಇತಿ, ‘ಶಾರೀರ ಆತ್ಮಾ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೩ । ೧) ‘ಪ್ರಾಜ್ಞೇನಾತ್ಮನಾ ಸಂಪರಿಷ್ವಕ್ತಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೨೧) ಇತಿ ಚ । ಮಿತಾನಾಂ ಚ ಮಿತೇನ ಸಂಬಂಧೋ ದೃಷ್ಟಃ, ಯಥಾ ನರಾಣಾಂ ನಗರೇಣ । ಜೀವಾನಾಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸಂಬಂಧಂ ವ್ಯಪದಿಶತಿ ಸುಷುಪ್ತೌ । ಅತಃ ತತಃ ಪರಮನ್ಯದಮಿತಮಸ್ತೀತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಶ್ಚ ಏತಮೇವಾರ್ಥಂ ಗಮಯತಿ । ತಥಾ ಹಿ — ‘ಅಥ ಯ ಏಷೋಽಂತರಾದಿತ್ಯೇ ಹಿರಣ್ಮಯಃ ಪುರುಷೋ ದೃಶ್ಯತೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೧ । ೬ । ೬) ಇತ್ಯಾದಿತ್ಯಾಧಾರಮೀಶ್ವರಂ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯ, ತತೋ ಭೇದೇನ ಅಕ್ಷ್ಯಾಧಾರಮೀಶ್ವರಂ ವ್ಯಪದಿಶತಿ — ‘ಅಥ ಯ ಏಷೋಽಂತರಕ್ಷಿಣಿ ಪುರುಷೋ ದೃಶ್ಯತೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೧ । ೭ । ೫) ಇತಿ । ಅತಿದೇಶಂ ಚ ಅಸ್ಯ ಅಮುನಾ ರೂಪಾದಿಷು ಕರೋತಿ — ‘ತಸ್ಯೈತಸ್ಯ ತದೇವ ರೂಪಂ ಯದಮುಷ್ಯ ರೂಪಂ ಯಾವಮುಷ್ಯ ಗೇಷ್ಣೌ ತೌ ಗೇಷ್ಣೌ ಯನ್ನಾಮ ತನ್ನಾಮ’ (ಛಾ. ಉ. ೧ । ೭ । ೫) ಇತಿ । ಸಾವಧಿಕಂ ಚ ಈಶ್ವರತ್ವಮುಭಯೋರ್ವ್ಯಪದಿಶತಿ — ‘ಯೇ ಚಾಮುಷ್ಮಾತ್ಪರಾಂಚೋ ಲೋಕಾಸ್ತೇಷಾಂ ಚೇಷ್ಟೇ ದೇವಕಾಮಾನಾಂ ಚ’ (ಛಾ. ಉ. ೧ । ೬ । ೮) ಇತ್ಯೇಕಸ್ಯ, ‘ಯೇ ಚೈತಸ್ಮಾದರ್ವಾಂಚೋ ಲೋಕಾಸ್ತೇಷಾಂ ಚೇಷ್ಟೇ ಮನುಷ್ಯಕಾಮಾನಾಂ ಚ’ (ಛಾ. ಉ. ೧ । ೭ । ೬) ಇತ್ಯೇಕಸ್ಯ, ಯಥಾ ಇದಂ ಮಾಗಧಸ್ಯ ರಾಜ್ಯಮ್ , ಇದಂ ವೈದೇಹಸ್ಯೇತಿ । ಏವಮೇತೇಭ್ಯಃ ಸೇತ್ವಾದಿವ್ಯಪದೇಶೇಭ್ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪರಮಸ್ತೀತಿ ॥ ೩೧ ॥

ತುಶಬ್ದೇನ ಪ್ರದರ್ಶಿತಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತಿಂ ನಿರುಣದ್ಧಿ । ನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯತ್ ಕಿಂಚಿದ್ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ, ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾತ್ — ನ ಹ್ಯನ್ಯಸ್ಯಾಸ್ತಿತ್ವೇ ಕಿಂಚಿತ್ಪ್ರಮಾಣಮುಪಲಭಾಮಹೇ । ಸರ್ವಸ್ಯ ಹಿ ಜನಿಮತೋ ವಸ್ತುಜಾತಸ್ಯ ಜನ್ಮಾದಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಭವತೀತಿ ನಿರ್ಧಾರಿತಮ್ , ಅನನ್ಯತ್ವಂ ಚ ಕಾರಣಾತ್ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ । ನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ಕಿಂಚಿತ್ ಅಜಂ ಸಂಭವತಿ, ‘ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮಗ್ರ ಆಸೀದೇಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೧) ಇತ್ಯವಧಾರಣಾತ್ । ಏಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಚ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಾನಾತ್ ನ ಬ್ರಹ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತವಸ್ತ್ವಸ್ತಿತ್ವಮವಕಲ್ಪತೇ । ನನು ಸೇತ್ವಾದಿವ್ಯಪದೇಶಾಃ ಬ್ರಹ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ತತ್ತ್ವಂ ಸೂಚಯಂತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್; ನೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಸೇತುವ್ಯಪದೇಶಸ್ತಾವತ್ ನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಬಾಹ್ಯಸ್ಯ ಸದ್ಭಾವಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯಿತುಂ ಕ್ಷಮತೇ । ಸೇತುರಾತ್ಮೇತಿ ಹಿ ಆಹ, ನ ತತಃ ಪರಮಸ್ತೀತಿ । ತತ್ರ ಪರಸ್ಮಿನ್ ಅಸತಿ ಸೇತುತ್ವಂ ನಾವಕಲ್ಪತ ಇತಿ ಪರಂ ಕಿಮಪಿ ಕಲ್ಪ್ಯೇತ । ನ ಚೈತತ್ ನ್ಯಾಯ್ಯಮ್ । ಹಠೋ ಹಿ ಅಪ್ರಸಿದ್ಧಕಲ್ಪನಾ । ಅಪಿ ಚ ಸೇತುವ್ಯಪದೇಶಾದಾತ್ಮನೋ ಲೌಕಿಕಸೇತುನಿದರ್ಶನೇನ ಸೇತುಬಾಹ್ಯವಸ್ತುತಾಂ ಪ್ರಸಂಜಯತಾ ಮೃದ್ದಾರುಮಯತಾಪಿ ಪ್ರಾಸಂಕ್ಷ್ಯತ । ನ ಚೈತನ್ನ್ಯಾಯ್ಯಮ್ , ಅಜತ್ವಾದಿಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾತ್ । ಸೇತುಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ತು ಸೇತುಶಬ್ದ ಆತ್ಮನಿ ಪ್ರಯುಕ್ತ ಇತಿ ಶ್ಲಿಷ್ಯತೇ । ಜಗತಸ್ತನ್ಮರ್ಯಾದಾನಾಂ ಚ ವಿಧಾರಕತ್ವಂ ಸೇತುಸಾಮಾನ್ಯಮಾತ್ಮನಃ । ಅತಃ ಸೇತುರಿವ ಸೇತುಃ — ಇತಿ ಪ್ರಕೃತ ಆತ್ಮಾ ಸ್ತೂಯತೇ । ‘ಸೇತುಂ ತೀರ್ತ್ವಾ’ ಇತ್ಯಪಿ ತರತಿಃ ಅತಿಕ್ರಮಾಸಂಭವಾತ್ ಪ್ರಾಪ್ನೋತ್ಯರ್ಥ ಏವ ವರ್ತತೇ — ಯಥಾ ವ್ಯಾಕರಣಂ ತೀರ್ಣ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಃ ಉಚ್ಯತೇ, ನ ಅತಿಕ್ರಾಂತಃ, ತದ್ವತ್ ॥ ೩೨ ॥

ಯದಪ್ಯುಕ್ತಮ್ — ಉನ್ಮಾನವ್ಯಪದೇಶಾದಸ್ತಿ ಪರಮಿತಿ, ತತ್ರಾಭಿಧೀಯತೇ — ಉನ್ಮಾನವ್ಯಪದೇಶೋಽಪಿ ನ ಬ್ರಹ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತವಸ್ತ್ವಸ್ತಿತ್ವಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಿಮರ್ಥಸ್ತರ್ಹಿ ? ಬುದ್ಧ್ಯರ್ಥಃ, ಉಪಾಸನಾರ್ಥ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಚತುಷ್ಪಾದಷ್ಟಾಶಫಂ ಷೋಡಶಕಲಮಿತ್ಯೇವಂರೂಪಾ — ಬುದ್ಧಿಃ ಕಥಂ ನು ನಾಮ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸ್ಥಿರಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ — ವಿಕಾರದ್ವಾರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉನ್ಮಾನಕಲ್ಪನೈವ ಕ್ರಿಯತೇ । ನ ಹಿ ಅವಿಕಾರೇಽನಂತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸರ್ವೈಃ ಪುಂಭಿಃ ಶಕ್ಯಾ ಬುದ್ಧಿಃ ಸ್ಥಾಪಯಿತುಮ್ , ಮಂದಮಧ್ಯಮೋತ್ತಮಬುದ್ಧಿತ್ವಾತ್ ಪುಂಸಾಮಿತಿ । ಪಾದವತ್ — ಯಥಾ ಮನಆಕಾಶಯೋರಧ್ಯಾತ್ಮಮಧಿದೈವತಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತೀಕಯೋರಾಮ್ನಾತಯೋಃ, ಚತ್ವಾರೋ ವಾಗಾದಯೋ ಮನಃಸಂಬಂಧಿನಃ ಪಾದಾಃ ಕಲ್ಪ್ಯಂತೇ, ಚತ್ವಾರಶ್ಚ ಅಗ್ನ್ಯಾದಯ ಆಕಾಶಸಂಬಂಧಿನಃ — ಆಧ್ಯಾನಾಯ — ತದ್ವತ್ । ಅಥವಾ ಪಾದವದಿತಿ — ಯಥಾ ಕಾರ್ಷಾಪಣೇ ಪಾದವಿಭಾಗೋ ವ್ಯವಹಾರಪ್ರಾಚುರ್ಯಾಯ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ — ನ ಹಿ ಸಕಲೇನೈವ ಕಾರ್ಷಾಪಣೇನ ಸರ್ವದಾ ಸರ್ವೇ ಜನಾ ವ್ಯವಹರ್ತುಮೀಶತೇ, ಕ್ರಯವಿಕ್ರಯೇ ಪರಿಮಾಣಾನಿಯಮಾತ್ — ತದ್ವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೩೩ ॥

ಇಹ ಸೂತ್ರೇ ದ್ವಯೋರಪಿ ಸಂಬಂಧಭೇದವ್ಯಪದೇಶಯೋಃ ಪರಿಹಾರೋಽಭಿಧೀಯತೇ । ಯದಪ್ಯುಕ್ತಮ್ — ಸಂಬಂಧವ್ಯಪದೇಶಾತ್ ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಾಚ್ಚ ಪರಮತಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ, ತದಪ್ಯಸತ್; ಯತ ಏಕಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ಥಾನವಿಶೇಷಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಏತೌ ವ್ಯಪದೇಶಾವುಪಪದ್ಯೇತೇ । ಸಂಬಂಧವ್ಯಪದೇಶೇ ತಾವದಯಮರ್ಥಃ — ಬುದ್ಧ್ಯಾದ್ಯುಪಾಧಿಸ್ಥಾನವಿಶೇಷಯೋಗಾದುದ್ಭೂತಸ್ಯ ವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಉಪಾಧ್ಯುಪಶಮೇ ಯ ಉಪಶಮಃ, ಸ ಪರಮಾತ್ಮನಾ ಸಂಬಂಧಃ — ಇತ್ಯುಪಾಧ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ಉಪಚರ್ಯತೇ, ನ ಪರಿಮಿತತ್ವಾಪೇಕ್ಷಯಾ । ತಥಾ ಭೇದವ್ಯಪದೇಶೋಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಾಧಿಭೇದಾಪೇಕ್ಷಯೈವ ಉಪಚರ್ಯತೇ, ನ ಸ್ವರೂಪಭೇದಾಪೇಕ್ಷಯಾ । ಪ್ರಕಾಶಾದಿವದಿತಿ ಉಪಮೋಪಾದಾನಮ್ — ಯಥಾ ಏಕಸ್ಯ ಪ್ರಕಾಶಸ್ಯ ಸೌರ್ಯಸ್ಯ ಚಾಂದ್ರಮಸಸ್ಯ ವಾ ಉಪಾಧಿಯೋಗಾದುಪಜಾತವಿಶೇಷಸ್ಯ ಉಪಾಧ್ಯುಪಶಮಾತ್ಸಂಬಂಧವ್ಯಪದೇಶೋ ಭವತಿ, ಉಪಾಧಿಭೇದಾಚ್ಚ ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಃ । ಯಥಾ ವಾ ಸೂಚೀಪಾಶಾಕಾಶಾದಿಷೂಪಾಧ್ಯಪೇಕ್ಷಯೈವೈತೌ ಸಂಬಂಧಭೇದವ್ಯಪದೇಶೌ ಭವತಃ — ತದ್ವತ್ ॥ ೩೪ ॥

ಉಪಪದ್ಯತೇ ಚ ಅತ್ರ ಈದೃಶ ಏವ ಸಂಬಂಧಃ, ನಾನ್ಯಾದೃಶಃ — ‘ಸ್ವಮಪೀತೋ ಭವತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೧) ಇತಿ ಹಿ ಸ್ವರೂಪಸಂಬಂಧಮೇನಮಾಮನಂತಿ; ಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಚ ಅನಪಾಯಿತ್ವಾತ್ ನ ನರನಗರನ್ಯಾಯೇನ ಸಂಬಂಧೋ ಘಟತೇ । ಉಪಾಧಿಕೃತಸ್ವರೂಪತಿರೋಭಾವಾತ್ತು ‘ಸ್ವಮಪೀತೋ ಭವತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೧) ಇತ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ । ತಥಾ ಭೇದೋಽಪಿ ನಾನ್ಯಾದೃಶಃ ಸಂಭವತಿ, ಬಹುತರಶ್ರುತಿಪ್ರಸಿದ್ಧೈಕೇಶ್ವರತ್ವವಿರೋಧಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿರೇಕಸ್ಯಾಪ್ಯಾಕಾಶಸ್ಯ ಸ್ಥಾನಕೃತಂ ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಮುಪಪಾದಯತಿ — ‘ಯೋಽಯಂ ಬಹಿರ್ಧಾ ಪುರುಷಾದಾಕಾಶಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೨ । ೭) ‘ಯೋಽಯಮಂತಃ ಪುರುಷ ಆಕಾಶಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೨ । ೮) ‘ಯೋಽಯಮಂತರ್ಹೃದಯ ಆಕಾಶಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೨ । ೯) ಇತಿ ॥ ೩೫ ॥