ब्रह्मसूत्रभाष्यम्

ತತ್ರ ಅಥಶಬ್ದಃ ಆನಂತರ್ಯಾರ್ಥಃ ಪರಿಗೃಹ್ಯತೇ; ನಾಧಿಕಾರಾರ್ಥಃ, ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾ ಅನಧಿಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ । ಮಂಗಲಸ್ಯ ಚ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೇ ಸಮನ್ವಯಾಭಾವಾತ್ । ಅರ್ಥಾಂತರಪ್ರಯುಕ್ತ ಏವ ಹ್ಯಥಶಬ್ದಃ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಮಂಗಲಪ್ರಯೋಜನೋ ಭವತಿ । ಪೂರ್ವಪ್ರಕೃತಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಶ್ಚ ಫಲತ ಆನಂತರ್ಯಾವ್ಯತಿರೇಕಾತ್ । ಸತಿ ಚ ಆನಂತರ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇ, ಯಥಾ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಪೂರ್ವವೃತ್ತಂ ವೇದಾಧ್ಯಯನಂ ನಿಯಮೇನಾಪೇಕ್ಷತೇ, ಏವಂ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಪಿ ಯತ್ಪೂರ್ವವೃತ್ತಂ ನಿಯಮೇನಾಪೇಕ್ಷತೇ ತದ್ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾನಂತರ್ಯಂ ತು ಸಮಾನಮ್ । ನನ್ವಿಹ ಕರ್ಮಾವಬೋಧಾನಂತರ್ಯಂ ವಿಶೇಷಃ; ನ; ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಃ ಪ್ರಾಗಪಿ ಅಧೀತವೇದಾಂತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸೋಪಪತ್ತೇಃ । ಯಥಾ ಚ ಹೃದಯಾದ್ಯವದಾನಾನಾಮಾನಂತರ್ಯನಿಯಮಃ, ಕ್ರಮಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ , ನ ತಥೇಹ ಕ್ರಮೋ ವಿವಕ್ಷಿತಃ । ಶೇಷಶೇಷಿತ್ವೇ ಅಧಿಕೃತಾಧಿಕಾರೇ ವಾ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾತ್ । ಧರ್ಮಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಯೋಃ ಫಲಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಭೇದಾಚ್ಚ । ಅಭ್ಯುದಯಫಲಂ ಧರ್ಮಜ್ಞಾನಮ್ , ತಚ್ಚಾನುಷ್ಠಾನಾಪೇಕ್ಷಮ್; ನಿಃಶ್ರೇಯಸಫಲಂ ತು ಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನಮ್ , ನ ಚಾನುಷ್ಠಾನಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಮ್ । ಭವ್ಯಶ್ಚ ಧರ್ಮೋ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯೋ ನ ಜ್ಞಾನಕಾಲೇಽಸ್ತಿ, ಪುರುಷವ್ಯಾಪಾರತಂತ್ರತ್ವಾತ್ । ಇಹ ತು ಭೂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಂ ನಿತ್ಯತ್ವಾನ್ನ ಪುರುಷವ್ಯಾಪಾರತಂತ್ರಮ್ । ಚೋದನಾಪ್ರವೃತ್ತಿಭೇದಾಚ್ಚ । ಯಾ ಹಿ ಚೋದನಾ ಧರ್ಮಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಂ ಸಾ ಸ್ವವಿಷಯೇ ನಿಯುಂಜಾನೈವ ಪುರುಷಮವಬೋಧಯತಿ । ಬ್ರಹ್ಮಚೋದನಾ ತು ಪುರುಷಮವಬೋಧಯತ್ಯೇವ ಕೇವಲಮ್ । ಅವಬೋಧಸ್ಯ ಚೋದನಾಜನ್ಯತ್ವಾತ್ , ನ ಪುರುಷೋಽವಬೋಧೇ ನಿಯುಜ್ಯತೇ । ಯಥಾ ಅಕ್ಷಾರ್ಥಸನ್ನಿಕರ್ಷೇಣಾರ್ಥಾವಬೋಧೇ, ತದ್ವತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಕಿಮಪಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ , ಯದನಂತರಂ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸೋಪದಿಶ್ಯತ ಇತಿ । ಉಚ್ಯತೇ — ನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯವಸ್ತುವಿವೇಕಃ, ಇಹಾಮುತ್ರಾರ್ಥಫಲಭೋಗವಿರಾಗಃ, ಶಮದಮಾದಿಸಾಧನಸಂಪತ್ , ಮುಮುಕ್ಷುತ್ವಂ ಚ । ತೇಷು ಹಿ ಸತ್ಸು, ಪ್ರಾಗಪಿ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾ ಊರ್ಧ್ವಂ ಚ, ಶಕ್ಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಿಜ್ಞಾಸಿತುಂ ಜ್ಞಾತುಂ ಚ; ನ ವಿಪರ್ಯಯೇ । ತಸ್ಮಾತ್ ಅಥಶಬ್ದೇನ ಯಥೋಕ್ತಸಾಧನಸಂಪತ್ತ್ಯಾನಂತರ್ಯಮುಪದಿಶ್ಯತೇ ॥

ಅತಃಶಬ್ದಃ ಹೇತ್ವರ್ಥಃ । ಯಸ್ಮಾದ್ವೇದ ಏವ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದೀನಾಂ ಶ್ರೇಯಃಸಾಧನಾನಾಮನಿತ್ಯಫಲತಾಂ ದರ್ಶಯತಿ — ‘ತದ್ಯಥೇಹ ಕರ್ಮಚಿತೋ ಲೋಕಃ ಕ್ಷೀಯತ ಏವಮೇವಾಮುತ್ರ ಪುಣ್ಯಚಿತೋ ಲೋಕಃ ಕ್ಷೀಯತೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧ । ೬) ಇತ್ಯಾದಿಃ; ತಥಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನಾದಪಿ ಪರಂ ಪುರುಷಾರ್ಥಂ ದರ್ಶಯತಿ — ‘ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ ಪರಮ್’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಯಥೋಕ್ತಸಾಧನಸಂಪತ್ತ್ಯನಂತರಂ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಕರ್ತವ್ಯಾ ॥

ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ । ಬ್ರಹ್ಮ ಚ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಲಕ್ಷಣಮ್ ‘ಜನ್ಮಾದ್ಯಸ್ಯ ಯತಃ’ ಇತಿ । ಅತ ಏವ ನ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಜಾತ್ಯಾದ್ಯರ್ಥಾಂತರಮಾಶಂಕಿತವ್ಯಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ಕರ್ಮಣಿ ಷಷ್ಠೀ, ನ ಶೇಷೇ; ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾಜ್ಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಃ। ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಾಂತರಾನಿರ್ದೇಶಾಚ್ಚ । ನನು ಶೇಷಷಷ್ಠೀಪರಿಗ್ರಹೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಕರ್ಮತ್ವಂ ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ, ಸಂಬಂಧಸಾಮಾನ್ಯಸ್ಯ ವಿಶೇಷನಿಷ್ಠತ್ವಾತ್ । ಏವಮಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕರ್ಮತ್ವಮುತ್ಸೃಜ್ಯ ಸಾಮಾನ್ಯದ್ವಾರೇಣ ಪರೋಕ್ಷಂ ಕರ್ಮತ್ವಂ ಕಲ್ಪಯತೋ ವ್ಯರ್ಥಃ ಪ್ರಯಾಸಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ವ್ಯರ್ಥಃ, ಬ್ರಹ್ಮಾಶ್ರಿತಾಶೇಷವಿಚಾರಪ್ರತಿಜ್ಞಾನಾರ್ಥತ್ವಾದಿತಿ ಚೇತ್ ನ; ಪ್ರಧಾನಪರಿಗ್ರಹೇ ತದಪೇಕ್ಷಿತಾನಾಮರ್ಥಾಕ್ಷಿಪ್ತತ್ವಾತ್ । ಬ್ರಹ್ಮ ಹಿ ಜ್ಞಾನೇನಾಪ್ತುಮಿಷ್ಟತಮತ್ವಾತ್ಪ್ರಧಾನಮ್ । ತಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಧಾನೇ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಕರ್ಮಣಿ ಪರಿಗೃಹೀತೇ, ಯೈರ್ಜಿಜ್ಞಾಸಿತೈರ್ವಿನಾ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಿಜ್ಞಾಸಿತಂ ನ ಭವತಿ, ತಾನ್ಯರ್ಥಾಕ್ಷಿಪ್ತಾನ್ಯೇವೇತಿ ನ ಪೃಥಕ್ಸೂತ್ರಯಿತವ್ಯಾನಿ । ಯಥಾ ‘ರಾಜಾಸೌ ಗಚ್ಛತಿ’ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಸಪರಿವಾರಸ್ಯ ರಾಜ್ಞೋ ಗಮನಮುಕ್ತಂ ಭವತಿ, ತದ್ವತ್ । ಶ್ರುತ್ಯನುಗಮಾಚ್ಚ । ‘ಯತೋ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಜಾಯಂತೇ’ (ತೈ. ಉ. ೩ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಃ ಶ್ರುತಯಃ ‘ತದ್ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಸ್ವ । ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ’ (ತೈ. ಉ. ೩ । ೧ । ೧) ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಕರ್ಮತ್ವಂ ದರ್ಶಯಂತಿ । ತಚ್ಚ ಕರ್ಮಣಿಷಷ್ಠೀಪರಿಗ್ರಹೇ ಸೂತ್ರೇಣಾನುಗತಂ ಭವತಿ । ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ಕರ್ಮಣಿ ಷಷ್ಠೀ ॥

ಜ್ಞಾತುಮಿಚ್ಛಾ ಜಿಜ್ಞಾಸಾ । ಅವಗತಿಪರ್ಯಂತಂ ಜ್ಞಾನಂ ಸನ್ವಾಚ್ಯಾಯಾ ಇಚ್ಛಾಯಾಃ ಕರ್ಮ, ಫಲವಿಷಯತ್ವಾದಿಚ್ಛಾಯಾಃ । ಜ್ಞಾನೇನ ಹಿ ಪ್ರಮಾಣೇನಾವಗಂತುಮಿಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ಬ್ರಹ್ಮಾವಗತಿರ್ಹಿ ಪುರುಷಾರ್ಥಃ, ನಿಃಶೇಷಸಂಸಾರಬೀಜಾವಿದ್ಯಾದ್ಯನರ್ಥನಿಬರ್ಹಣಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಮ್ ॥

ತತ್ಪುನರ್ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ವಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಯದಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ನ ಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಮ್ । ಅಥಾಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ನೈವ ಶಕ್ಯಂ ಜಿಜ್ಞಾಸಿತುಮಿತಿ । ಉಚ್ಯತೇ — ಅಸ್ತಿ ತಾವದ್ಬ್ರಹ್ಮ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಬುದ್ಧಮುಕ್ತಸ್ವಭಾವಂ ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಸರ್ವಶಕ್ತಿಸಮನ್ವಿತಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಹಿ ವ್ಯುತ್ಪಾದ್ಯಮಾನಸ್ಯ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧತ್ವಾದಯೋಽರ್ಥಾಃ ಪ್ರತೀಯಂತೇ, ಬೃಂಹತೇರ್ಧಾತೋರರ್ಥಾನುಗಮಾತ್ । ಸರ್ವಸ್ಯಾತ್ಮತ್ವಾಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ತಿತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ । ಸರ್ವೋ ಹ್ಯಾತ್ಮಾಸ್ತಿತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯೇತಿ, ನ ‘ನಾಹಮಸ್ಮಿ’ ಇತಿ । ಯದಿ ಹಿ ನಾತ್ಮಾಸ್ತಿತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಸರ್ವೋ ಲೋಕಃ ‘ನಾಹಮಸ್ಮಿ’ ಇತಿ ಪ್ರತೀಯಾತ್ । ಆತ್ಮಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮ । ಯದಿ ತರ್ಹಿ ಲೋಕೇ ಬ್ರಹ್ಮ ಆತ್ಮತ್ವೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಸ್ತಿ, ತತೋ ಜ್ಞಾತಮೇವೇತ್ಯಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯತ್ವಂ ಪುನರಾಪನ್ನಮ್; ನ । ತದ್ವಿಶೇಷಂ ಪ್ರತಿ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ । ದೇಹಮಾತ್ರಂ ಚೈತನ್ಯವಿಶಿಷ್ಟಮಾತ್ಮೇತಿ ಪ್ರಾಕೃತಾ ಜನಾ ಲೋಕಾಯತಿಕಾಶ್ಚ ಪ್ರತಿಪನ್ನಾಃ । ಇಂದ್ರಿಯಾಣ್ಯೇವ ಚೇತನಾನ್ಯಾತ್ಮೇತ್ಯಪರೇ । ಮನ ಇತ್ಯನ್ಯೇ । ವಿಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಂ ಕ್ಷಣಿಕಮಿತ್ಯೇಕೇ । ಶೂನ್ಯಮಿತ್ಯಪರೇ । ಅಸ್ತಿ ದೇಹಾದಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತಃ ಸಂಸಾರೀ ಕರ್ತಾ ಭೋಕ್ತೇತ್ಯಪರೇ । ಭೋಕ್ತೈವ ಕೇವಲಂ ನ ಕರ್ತೇತ್ಯೇಕೇ । ಅಸ್ತಿ ತದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತ ಈಶ್ವರಃ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸರ್ವಶಕ್ತಿರಿತಿ ಕೇಚಿತ್ । ಆತ್ಮಾ ಸ ಭೋಕ್ತುರಿತ್ಯಪರೇ । ಏವಂ ಬಹವೋ ವಿಪ್ರತಿಪನ್ನಾ ಯುಕ್ತಿವಾಕ್ಯತದಾಭಾಸಸಮಾಶ್ರಯಾಃ ಸಂತಃ । ತತ್ರಾವಿಚಾರ್ಯ ಯತ್ಕಿಂಚಿತ್ಪ್ರತಿಪದ್ಯಮಾನೋ ನಿಃಶ್ರೇಯಸಾತ್ಪ್ರತಿಹನ್ಯೇತ, ಅನರ್ಥಂ ಚೇಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸೋಪನ್ಯಾಸಮುಖೇನ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಮೀಮಾಂಸಾ ತದವಿರೋಧಿತರ್ಕೋಪಕರಣಾ ನಿಃಶ್ರೇಯಸಪ್ರಯೋಜನಾ ಪ್ರಸ್ತೂಯತೇ ॥ ೧ ॥

ಜನ್ಮ ಉತ್ಪತ್ತಿಃ ಆದಿಃ ಅಸ್ಯ — ಇತಿ ತದ್ಗುಣಸಂವಿಜ್ಞಾನೋ ಬಹುವ್ರೀಹಿಃ । ಜನ್ಮಸ್ಥಿತಿಭಂಗಂ ಸಮಾಸಾರ್ಥಃ । ಜನ್ಮನಶ್ಚಾದಿತ್ವಂ ಶ್ರುತಿನಿರ್ದೇಶಾಪೇಕ್ಷಂ ವಸ್ತುವೃತ್ತಾಪೇಕ್ಷಂ ಚ । ಶ್ರುತಿನಿರ್ದೇಶಸ್ತಾವತ್ — ‘ಯತೋ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಜಾಯಂತೇ’ (ತೈ. ಉ. ೩ । ೧ । ೧) ಇತಿ, ಅಸ್ಮಿನ್ವಾಕ್ಯೇ ಜನ್ಮಸ್ಥಿತಿಪ್ರಲಯಾನಾಂ ಕ್ರಮದರ್ಶನಾತ್ । ವಸ್ತುವೃತ್ತಮಪಿ — ಜನ್ಮನಾ ಲಬ್ಧಸತ್ತಾಕಸ್ಯ ಧರ್ಮಿಣಃ ಸ್ಥಿತಿಪ್ರಲಯಸಂಭವಾತ್ । ಅಸ್ಯೇತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಸನ್ನಿಧಾಪಿತಸ್ಯ ಧರ್ಮಿಣ ಇದಮಾ ನಿರ್ದೇಶಃ । ಷಷ್ಠೀ ಜನ್ಮಾದಿಧರ್ಮಸಂಬಂಧಾರ್ಥಾ । ಯತ ಇತಿ ಕಾರಣನಿರ್ದೇಶಃ । ಅಸ್ಯ ಜಗತೋ ನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಂ ವ್ಯಾಕೃತಸ್ಯ ಅನೇಕಕರ್ತೃಭೋಕ್ತೃಸಂಯುಕ್ತಸ್ಯ ಪ್ರತಿನಿಯತದೇಶಕಾಲನಿಮಿತ್ತಕ್ರಿಯಾಫಲಾಶ್ರಯಸ್ಯ ಮನಸಾಪ್ಯಚಿಂತ್ಯರಚನಾರೂಪಸ್ಯ ಜನ್ಮಸ್ಥಿತಿಭಂಗಂ ಯತಃ ಸರ್ವಜ್ಞಾತ್ಸರ್ವಶಕ್ತೇಃ ಕಾರಣಾದ್ಭವತಿ, ತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಃ । ಅನ್ಯೇಷಾಮಪಿ ಭಾವವಿಕಾರಾಣಾಂ ತ್ರಿಷ್ವೇವಾಂತರ್ಭಾವ ಇತಿ ಜನ್ಮಸ್ಥಿತಿನಾಶಾನಾಮಿಹ ಗ್ರಹಣಮ್ । ಯಾಸ್ಕಪರಿಪಠಿತಾನಾಂ ತು ‘ಜಾಯತೇಽಸ್ತಿ’ ಇತ್ಯಾದೀನಾಂ ಗ್ರಹಣೇ ತೇಷಾಂ ಜಗತಃ ಸ್ಥಿತಿಕಾಲೇ ಸಂಭಾವ್ಯಮಾನತ್ವಾನ್ಮೂಲಕಾರಣಾದುತ್ಪತ್ತಿಸ್ಥಿತಿನಾಶಾ ಜಗತೋ ನ ಗೃಹೀತಾಃ ಸ್ಯುರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೇತ । ತನ್ಮಾ ಶಂಕಿ; ಇತಿ ಯಾ ಉತ್ಪತ್ತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ, ತತ್ರೈವ ಸ್ಥಿತಿಃ ಪ್ರಲಯಶ್ಚ, ತ ಏವ ಗೃಹ್ಯಂತೇ । ನ ಯಥೋಕ್ತವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ಜಗತೋ ಯಥೋಕ್ತವಿಶೇಷಣಮೀಶ್ವರಂ ಮುಕ್ತ್ವಾ, ಅನ್ಯತಃ ಪ್ರಧಾನಾದಚೇತನಾತ್ ಅಣುಭ್ಯಃ ಅಭಾವಾತ್ ಸಂಸಾರಿಣೋ ವಾ ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿ ಸಂಭಾವಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ನ ಚ ಸ್ವಭಾವತಃ, ವಿಶಿಷ್ಟದೇಶಕಾಲನಿಮಿತ್ತಾನಾಮಿಹೋಪಾದಾನಾತ್ । ಏತದೇವಾನುಮಾನಂ ಸಂಸಾರಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತೇಶ್ವರಾಸ್ತಿತ್ವಾದಿಸಾಧನಂ ಮನ್ಯಂತೇ ಈಶ್ವರಕಾರಣವಾದಿನಃ ॥

ನನ್ವಿಹಾಪಿ ತದೇವೋಪನ್ಯಸ್ತಂ ಜನ್ಮಾದಿಸೂತ್ರೇ । ನ; ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಕುಸುಮಗ್ರಥನಾರ್ಥತ್ವಾತ್ಸೂತ್ರಾಣಾಮ್ । ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಾನಿ ಹಿ ಸೂತ್ರೈರುದಾಹೃತ್ಯ ವಿಚಾರ್ಯಂತೇ । ವಾಕ್ಯಾರ್ಥವಿಚಾರಣಾಧ್ಯವಸಾನನಿರ್ವೃತ್ತಾ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಾವಗತಿಃ, ನಾನುಮಾನಾದಿಪ್ರಮಾಣಾಂತರನಿರ್ವೃತ್ತಾ । ಸತ್ಸು ತು ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯೇಷು ಜಗತೋ ಜನ್ಮಾದಿಕಾರಣವಾದಿಷು, ತದರ್ಥಗ್ರಹಣದಾರ್ಢ್ಯಾಯ ಅನುಮಾನಮಪಿ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಾವಿರೋಧಿ ಪ್ರಮಾಣಂ ಭವತ್ , ನ ನಿವಾರ್ಯತೇ, ಶ್ರುತ್ಯೈವ ಚ ಸಹಾಯತ್ವೇನ ತರ್ಕಸ್ಯಾಭ್ಯುಪೇತತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ — ‘ಶ್ರೋತವ್ಯೋ ಮಂತವ್ಯಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೫) ಇತಿ ಶ್ರುತಿಃ ‘ಪಂಡಿತೋ ಮೇಧಾವೀ ಗಂಧಾರಾನೇವೋಪಸಂಪದ್ಯೇತೈವಮೇವೇಹಾಚಾರ್ಯವಾನ್ಪುರುಷೋ ವೇದ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧೪ । ೨) ಇತಿ ಚ ಪುರುಷಬುದ್ಧಿಸಾಹಾಯ್ಯಮಾತ್ಮನೋ ದರ್ಶಯತಿ । ನ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಮಿವ ಶ್ರುತ್ಯಾದಯ ಏವ ಪ್ರಮಾಣಂ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಮ್ । ಕಿಂತು ಶ್ರುತ್ಯಾದಯೋಽನುಭವಾದಯಶ್ಚ ಯಥಾಸಂಭವಮಿಹ ಪ್ರಮಾಣಮ್ , ಅನುಭವಾವಸಾನತ್ವಾದ್ಭೂತವಸ್ತುವಿಷಯತ್ವಾಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ । ಕರ್ತವ್ಯೇ ಹಿ ವಿಷಯೇ ನಾನುಭವಾಪೇಕ್ಷಾಸ್ತೀತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾದೀನಾಮೇವ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ , ಪುರುಷಾಧೀನಾತ್ಮಲಾಭತ್ವಾಚ್ಚ ಕರ್ತವ್ಯಸ್ಯ । ಕರ್ತುಮಕರ್ತುಮನ್ಯಥಾ ವಾ ಕರ್ತುಂ ಶಕ್ಯಂ ಲೌಕಿಕಂ ವೈದಿಕಂ ಚ ಕರ್ಮ; ಯಥಾ ಅಶ್ವೇನ ಗಚ್ಛತಿ, ಪದ್ಭ್ಯಾಮ್ , ಅನ್ಯಥಾ ವಾ, ನ ವಾ ಗಚ್ಛತೀತಿ । ತಥಾ ‘ಅತಿರಾತ್ರೇ ಷೋಡಶಿನಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ, ನಾತಿರಾತ್ರೇ ಷೋಡಶಿನಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ’ ‘ಉದಿತೇ ಜುಹೋತಿ, ಅನುದಿತೇ ಜುಹೋತಿ’ ಇತಿ ವಿಧಿಪ್ರತಿಷೇಧಾಶ್ಚ ಅತ್ರ ಅರ್ಥವಂತಃ ಸ್ಯುಃ, ವಿಕಲ್ಪೋತ್ಸರ್ಗಾಪವಾದಾಶ್ಚ । ನ ತು ವಸ್ತು ‘ಏವಮ್ , ನೈವಮ್’ ‘ಅಸ್ತಿ, ನಾಸ್ತಿ’ ಇತಿ ವಾ ವಿಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ವಿಕಲ್ಪನಾಸ್ತು ಪುರುಷಬುದ್ಧ್ಯಪೇಕ್ಷಾಃ । ನ ವಸ್ತುಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಜ್ಞಾನಂ ಪುರುಷಬುದ್ಧ್ಯಪೇಕ್ಷಮ್ । ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? ವಸ್ತುತಂತ್ರಮೇವ ತತ್ । ನ ಹಿ ಸ್ಥಾಣಾವೇಕಸ್ಮಿನ್ ‘ಸ್ಥಾಣುರ್ವಾ, ಪುರುಷೋಽನ್ಯೋ ವಾ’ ಇತಿ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಂ ಭವತಿ । ತತ್ರ ‘ಪುರುಷೋಽನ್ಯೋ ವಾ’ ಇತಿ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಮ್ । ‘ಸ್ಥಾಣುರೇವ’ ಇತಿ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಮ್ , ವಸ್ತುತಂತ್ರತ್ವಾತ್ । ಏವಂ ಭೂತವಸ್ತುವಿಷಯಾಣಾಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ವಸ್ತುತಂತ್ರಮ್ । ತತ್ರೈವಂ ಸತಿ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಮಪಿ ವಸ್ತುತಂತ್ರಮೇವ, ಭೂತವಸ್ತುವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ನನು ಭೂತವಸ್ತುತ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರವಿಷಯತ್ವಮೇವೇತಿ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯವಿಚಾರಣಾ ಅನರ್ಥಿಕೈವ ಪ್ರಾಪ್ತಾ । ನ; ಇಂದ್ರಿಯಾವಿಷಯತ್ವೇನ ಸಂಬಂಧಾಗ್ರಹಣಾತ್ । ಸ್ವಭಾವತೋ ವಿಷಯವಿಷಯಾಣೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ, ನ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಾಣಿ । ಸತಿ ಹೀಂದ್ರಿಯವಿಷಯತ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಇದಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸಂಬದ್ಧಂ ಕಾರ್ಯಮಿತಿ ಗೃಹ್ಯೇತ । ಕಾರ್ಯಮಾತ್ರಮೇವ ತು ಗೃಹ್ಯಮಾಣಮ್ — ಕಿಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸಂಬದ್ಧಮ್ ? ಕಿಮನ್ಯೇನ ಕೇನಚಿದ್ವಾ ಸಂಬದ್ಧಮ್ ? — ಇತಿ ನ ಶಕ್ಯಂ ನಿಶ್ಚೇತುಮ್ । ತಸ್ಮಾಜ್ಜನ್ಮಾದಿಸೂತ್ರಂ ನಾನುಮಾನೋಪನ್ಯಾಸಾರ್ಥಮ್ । ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಮ್ । ಕಿಂ ಪುನಸ್ತದ್ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಂ ಯತ್ ಸೂತ್ರೇಣೇಹ ಲಿಲಕ್ಷಯಿಷಿತಮ್ ? ‘ಭೃಗುರ್ವೈ ವಾರುಣಿಃ । ವರುಣಂ ಪಿತರಮುಪಸಸಾರ । ಅಧೀಹಿ ಭಗವೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ’ (ತೈ. ಉ. ೩ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯಾಹ — ‘ಯತೋ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಜಾಯಂತೇ । ಯೇನ ಜಾತಾನಿ ಜೀವಂತಿ । ಯತ್ಪ್ರಯಂತ್ಯಭಿಸಂವಿಶಂತಿ । ತದ್ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಸ್ವ । ತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ । ’ (ತೈ. ಉ. ೩ । ೧ । ೧) ತಸ್ಯ ಚ ನಿರ್ಣಯವಾಕ್ಯಮ್ — ‘ಆನಂದಾದ್ಧ್ಯೇವ ಖಲ್ವಿಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಜಾಯಂತೇ । ಆನಂದೇನ ಜಾತಾನಿ ಜೀವಂತಿ । ಆನಂದಂ ಪ್ರಯಂತ್ಯಭಿಸಂವಿಶಂತಿ’ (ತೈ. ಉ. ೩ । ೬ । ೧) ಇತಿ । ಅನ್ಯಾನ್ಯಪ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕಾನಿ ವಾಕ್ಯಾನಿ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಬುದ್ಧಮುಕ್ತಸ್ವಭಾವಸರ್ವಜ್ಞಸ್ವರೂಪಕಾರಣವಿಷಯಾಣಿ ಉದಾಹರ್ತವ್ಯಾನಿ ॥ ೨ ॥

ಮಹತ ಋಗ್ವೇದಾದೇಃ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಅನೇಕವಿದ್ಯಾಸ್ಥಾನೋಪಬೃಂಹಿತಸ್ಯ ಪ್ರದೀಪವತ್ಸರ್ವಾರ್ಥಾವದ್ಯೋತಿನಃ ಸರ್ವಜ್ಞಕಲ್ಪಸ್ಯ ಯೋನಿಃ ಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ನ ಹೀದೃಶಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಋಗ್ವೇದಾದಿಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞಗುಣಾನ್ವಿತಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞಾದನ್ಯತಃ ಸಂಭವೋಽಸ್ತಿ । ಯದ್ಯದ್ವಿಸ್ತರಾರ್ಥಂ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಯಸ್ಮಾತ್ಪುರುಷವಿಶೇಷಾತ್ಸಂಭವತಿ, ಯಥಾ ವ್ಯಾಕರಣಾದಿ ಪಾಣಿನ್ಯಾದೇಃ ಜ್ಞೇಯೈಕದೇಶಾರ್ಥಮಪಿ, ಸ ತತೋಽಪ್ಯಧಿಕತರವಿಜ್ಞಾನ ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಲೋಕೇ । ಕಿಮು ವಕ್ತವ್ಯಮ್ — ಅನೇಕಶಾಖಾಭೇದಭಿನ್ನಸ್ಯ ದೇವತಿರ್ಯಙ್ಮನುಷ್ಯವರ್ಣಾಶ್ರಮಾದಿಪ್ರವಿಭಾಗಹೇತೋಃ ಋಗ್ವೇದಾದ್ಯಾಖ್ಯಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞಾನಾಕರಸ್ಯ ಅಪ್ರಯತ್ನೇನೈವ ಲೀಲಾನ್ಯಾಯೇನ ಪುರುಷನಿಃಶ್ವಾಸವತ್ ಯಸ್ಮಾನ್ಮಹತೋ ಭೂತಾತ್ ಯೋನೇಃ ಸಂಭವಃ — ‘ಅಸ್ಯ ಮಹತೋ ಭೂತಸ್ಯ ನಿಃಶ್ವಸಿತಮೇತತ್ ಯದೃಗ್ವೇದಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೧೦) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ — ತಸ್ಯ ಮಹತೋ ಭೂತಸ್ಯ ನಿರತಿಶಯಂ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಸರ್ವಶಕ್ತಿಮತ್ತ್ವಂ ಚೇತಿ ॥

ಅಥವಾ ಯಥೋಕ್ತಮೃಗ್ವೇದಾದಿಶಾಸ್ತ್ರಂ ಯೋನಿಃ ಕಾರಣಂ ಪ್ರಮಾಣಮಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಯಥಾವತ್ಸ್ವರೂಪಾಧಿಗಮೇ । ಶಾಸ್ತ್ರಾದೇವ ಪ್ರಮಾಣಾತ್ ಜಗತೋ ಜನ್ಮಾದಿಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಧಿಗಮ್ಯತ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಶಾಸ್ತ್ರಮುದಾಹೃತಂ ಪೂರ್ವಸೂತ್ರೇ — ‘ಯತೋ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಜಾಯಂತೇ’ (ತೈ. ಉ. ೩ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿ । ಕಿಮರ್ಥಂ ತರ್ಹೀದಂ ಸೂತ್ರಮ್ , ಯಾವತಾ ಪೂರ್ವಸೂತ್ರ ಏವ ಏವಂಜಾತೀಯಕಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮುದಾಹರತಾ ಶಾಸ್ತ್ರಯೋನಿತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ದರ್ಶಿತಮ್ । ಉಚ್ಯತೇ — ತತ್ರ ಸೂತ್ರಾಕ್ಷರೇಣ ಸ್ಪಷ್ಟಂ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯಾನುಪಾದಾನಾಜ್ಜನ್ಮಾದಿಸೂತ್ರೇಣ ಕೇವಲಮನುಮಾನಮುಪನ್ಯಸ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೇತ; ತಾಮಾಶಂಕಾಂ ನಿವರ್ತಯಿತುಮಿದಂ ಸೂತ್ರಂ ಪ್ರವವೃತೇ — ‘ಶಾಸ್ತ್ರಯೋನಿತ್ವಾತ್’ ಇತಿ ॥ ೩ ॥

ತುಶಬ್ದಃ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಃ । ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಸರ್ವಶಕ್ತಿ ಜಗದುತ್ಪತ್ತಿಸ್ಥಿತಿಲಯಕಾರಣಂ ವೇದಾಂತಶಾಸ್ತ್ರಾದೇವಾವಗಮ್ಯತೇ । ಕಥಮ್ ? ಸಮನ್ವಯಾತ್ । ಸರ್ವೇಷು ಹಿ ವೇದಾಂತೇಷು ವಾಕ್ಯಾನಿ ತಾತ್ಪರ್ಯೇಣೈತಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವೇನ ಸಮನುಗತಾನಿ — ‘ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್ ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೧) ‘ಆತ್ಮಾ ವಾ ಇದಮೇಕ ಏವಾಗ್ರ ಆಸೀತ್’ (ಐ. ಉ. ೧ । ೧ । ೧) ‘ತದೇತದ್ಬ್ರಹ್ಮಾಪೂರ್ವಮನಪರಮನಂತರಮಬಾಹ್ಯಮ್ಅಯಮಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮ ಸರ್ವಾನುಭೂಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೫ । ೧೯) ‘ಬ್ರಹ್ಮೈವೇದಮಮೃತಂ ಪುರಸ್ತಾತ್’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೨ । ೧೨) ಇತ್ಯಾದೀನಿ । ನ ಚ ತದ್ಗತಾನಾಂ ಪದಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪವಿಷಯೇ ನಿಶ್ಚಿತೇ ಸಮನ್ವಯೇಽವಗಮ್ಯಮಾನೇ ಅರ್ಥಾಂತರಕಲ್ಪನಾ ಯುಕ್ತಾ, ಶ್ರುತಹಾನ್ಯಶ್ರುತಕಲ್ಪನಾಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಚ ತೇಷಾಂ ಕರ್ತೃದೇವತಾದಿಸ್ವರೂಪಪ್ರತಿಪಾದನಪರತಾ ಅವಸೀಯತೇ, ‘ತತ್ಕೇನ ಕಂ ಪಶ್ಯೇತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೧೪) ಇತ್ಯಾದಿಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲನಿರಾಕರಣಶ್ರುತೇಃ । ನ ಚ ಪರಿನಿಷ್ಠಿತವಸ್ತುಸ್ವರೂಪತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿವಿಷಯತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ, ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಭಾವಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಮಂತರೇಣಾನವಗಮ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ । ಯತ್ತು ಹೇಯೋಪಾದೇಯರಹಿತತ್ವಾದುಪದೇಶಾನರ್ಥಕ್ಯಮಿತಿ, ನೈಷ ದೋಷಃ; ಹೇಯೋಪಾದೇಯಶೂನ್ಯಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತಾವಗಮಾದೇವ ಸರ್ವಕ್ಲೇಶಪ್ರಹಾಣಾತ್ಪುರುಷಾರ್ಥಸಿದ್ಧೇಃ । ದೇವತಾದಿಪ್ರತಿಪಾದನಸ್ಯ ತು ಸ್ವವಾಕ್ಯಗತೋಪಾಸನಾರ್ಥತ್ವೇಽಪಿ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿರೋಧಃ । ನ ತು ತಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಾಸನಾವಿಧಿಶೇಷತ್ವಂ ಸಂಭವತಿ, ಏಕತ್ವೇ ಹೇಯೋಪಾದೇಯಶೂನ್ಯತಯಾ ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಾದಿದ್ವೈತವಿಜ್ಞಾನೋಪಮರ್ದೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಹಿ ಏಕತ್ವವಿಜ್ಞಾನೇನೋನ್ಮಥಿತಸ್ಯ ದ್ವೈತವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪುನಃ ಸಂಭವೋಽಸ್ತಿ ಯೇನೋಪಾಸನಾವಿಧಿಶೇಷತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯೇತ । ಯದ್ಯಪ್ಯನ್ಯತ್ರ ವೇದವಾಕ್ಯಾನಾಂ ವಿಧಿಸಂಸ್ಪರ್ಶಮಂತರೇಣ ಪ್ರಮಾಣತ್ವಂ ನ ದೃಷ್ಟಮ್ , ತಥಾಪ್ಯಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಫಲಪರ್ಯಂತತ್ವಾನ್ನ ತದ್ವಿಷಯಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಶಕ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾತುಮ್ । ನ ಚಾನುಮಾನಗಮ್ಯಂ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್ , ಯೇನಾನ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಂ ನಿದರ್ಶನಮಪೇಕ್ಷ್ಯೇತ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಿದ್ಧಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಮಾಣಕತ್ವಮ್ ॥

ಅತ್ರಾಪರೇ ಪ್ರತ್ಯವತಿಷ್ಠಂತೇ — ಯದ್ಯಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಮಾಣಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ತಥಾಪಿ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿವಿಧಿವಿಷಯತಯೈವ ಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಮರ್ಪ್ಯತೇ । ಯಥಾ ಯೂಪಾಹವನೀಯಾದೀನ್ಯಲೌಕಿಕಾನ್ಯಪಿ ವಿಧಿಶೇಷತಯಾ ಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ಸಮರ್ಪ್ಯಂತೇ, ತದ್ವತ್ । ಕುತ ಏತತ್ ? ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿಪ್ರಯೋಜನತ್ವಾಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ । ತಥಾ ಹಿ ಶಾಸ್ತ್ರತಾತ್ಪರ್ಯವಿದ ಆಹುಃ — ‘ದೃಷ್ಟೋ ಹಿ ತಸ್ಯಾರ್ಥಃ ಕರ್ಮಾವಬೋಧನಂ ನಾಮ’ ಇತಿ; ‘ಚೋದನೇತಿ ಕ್ರಿಯಾಯಾಃ ಪ್ರವರ್ತಕಂ ವಚನಮ್’ ‘ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಮುಪದೇಶಃ’ (ಜೈ. ಸೂ. ೧ । ೧ । ೫), ‘ತದ್ಭೂತಾನಾಂ ಕ್ರಿಯಾರ್ಥೇನ ಸಮಾಮ್ನಾಯಃ’ (ಜೈ. ಸೂ. ೧ । ೧ । ೨೫) ‘ಆಮ್ನಾಯಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವಾದಾನರ್ಥಕ್ಯಮತದರ್ಥಾನಾಮ್’ (ಜೈ. ಸೂ. ೧ । ೨ । ೧) ಇತಿ ಚ । ಅತಃ ಪುರುಷಂ ಕ್ವಚಿದ್ವಿಷಯವಿಶೇಷೇ ಪ್ರವರ್ತಯತ್ಕುತಶ್ಚಿದ್ವಿಷಯವಿಶೇಷಾನ್ನಿವರ್ತಯಚ್ಚಾರ್ಥವಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಮ್ । ತಚ್ಛೇಷತಯಾ ಚಾನ್ಯದುಪಯುಕ್ತಮ್ । ತತ್ಸಾಮಾನ್ಯಾದ್ವೇದಾಂತಾನಾಮಪಿ ತಥೈವಾರ್ಥವತ್ತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಸತಿ ಚ ವಿಧಿಪರತ್ವೇ ಯಥಾ ಸ್ವರ್ಗಾದಿಕಾಮಸ್ಯಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಸಾಧನಂ ವಿಧೀಯತೇ, ಏವಮಮೃತತ್ವಕಾಮಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ವಿಧೀಯತ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ನನ್ವಿಹ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮುಕ್ತಮ್ — ಕರ್ಮಕಾಂಡೇ ಭವ್ಯೋ ಧರ್ಮೋ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಃ, ಇಹ ತು ಭೂತಂ ನಿತ್ಯನಿರ್ವೃತ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಮಿತಿ; ತತ್ರ ಧರ್ಮಜ್ಞಾನಫಲಾದನುಷ್ಠಾನಾಪೇಕ್ಷಾದ್ವಿಲಕ್ಷಣಂ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಫಲಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ನಾರ್ಹತ್ಯೇವಂ ಭವಿತುಮ್ , ಕಾರ್ಯವಿಧಿಪ್ರಯುಕ್ತಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ । ‘ಆತ್ಮಾ ವಾ ಅರೇ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೫) ‘ಯ ಆತ್ಮಾಪಹತಪಾಪ್ಮಾ ... ಸೋಽನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಃ ಸ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೭ । ೧) ‘ಆತ್ಮೇತ್ಯೇವೋಪಾಸೀತ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೭) ‘ಆತ್ಮಾನಮೇವ ಲೋಕಮುಪಾಸೀತ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೧೫) ‘ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವತಿ’ (ಮು. ಉ. ೩ । ೨ । ೯) ಇತ್ಯಾದಿಷು ವಿಧಾನೇಷು ಸತ್ಸು, ‘ಕೋಽಸಾವಾತ್ಮಾ ?’ ‘ಕಿಂ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ?’ ಇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ತತ್ಸ್ವರೂಪಸಮರ್ಪಣೇನ ಸರ್ವೇ ವೇದಾಂತಾ ಉಪಯುಕ್ತಾಃ — ನಿತ್ಯಃ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸರ್ವಗತೋ ನಿತ್ಯತೃಪ್ತೋ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಬುದ್ಧಮುಕ್ತಸ್ವಭಾವೋ ವಿಜ್ಞಾನಮಾನಂದಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಇತ್ಯೇವಮಾದಯಃ । ತದುಪಾಸನಾಚ್ಚ ಶಾಸ್ತ್ರದೃಷ್ಟೋಽದೃಷ್ಟೋ ಮೋಕ್ಷಃ ಫಲಂ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ಕರ್ತವ್ಯವಿಧ್ಯನನುಪ್ರವೇಶೇ ತು ವಸ್ತುಮಾತ್ರಕಥನೇ ಹಾನೋಪಾದಾನಾಸಂಭವಾತ್ ‘ಸಪ್ತದ್ವೀಪಾ ವಸುಮತೀ’ ‘ರಾಜಾಸೌ ಗಚ್ಛತಿ’ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯವದ್ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಾನಾಮಾನರ್ಥಕ್ಯಮೇವ ಸ್ಯಾತ್ । ನನು ವಸ್ತುಮಾತ್ರಕಥನೇಽಪಿ ‘ರಜ್ಜುರಿಯಮ್ , ನಾಯಂ ಸರ್ಪಃ’ ಇತ್ಯಾದೌ ಭ್ರಾಂತಿಜನಿತಭೀತಿನಿವರ್ತನೇನಾರ್ಥವತ್ತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಮ್ । ತಥೇಹಾಪ್ಯಸಂಸಾರ್ಯಾತ್ಮವಸ್ತುಕಥನೇನ ಸಂಸಾರಿತ್ವಭ್ರಾಂತಿನಿವರ್ತನೇನಾರ್ಥವತ್ತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಸ್ಯಾದೇತದೇವಮ್ , ಯದಿ ರಜ್ಜುಸ್ವರೂಪಶ್ರವಣಮಾತ್ರೇಣೇವ ಸರ್ಪಭ್ರಾಂತಿಃ, ಸಂಸಾರಿತ್ವಭ್ರಾಂತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಶ್ರವಣಮಾತ್ರೇಣ ನಿವರ್ತೇತ; ನ ತು ನಿವರ್ತತೇ । ಶ್ರುತಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಯಥಾಪೂರ್ವಂ ಸುಖದುಃಖಾದಿಸಂಸಾರಿಧರ್ಮದರ್ಶನಾತ್ । ‘ಶ್ರೋತವ್ಯೋ ಮಂತವ್ಯೋ ನಿದಿಧ್ಯಾಸಿತವ್ಯಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೫) ಇತಿ ಚ ಶ್ರವಣೋತ್ತರಕಾಲಯೋರ್ಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನಯೋರ್ವಿಧಿದರ್ಶನಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರತಿಪತ್ತಿವಿಧಿವಿಷಯತಯೈವ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಮಾಣಕಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಮಿತಿ ॥

ಅತ್ರಾಭಿಧೀಯತೇ — ನ; ಕರ್ಮಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಫಲಯೋರ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾತ್ । ಶಾರೀರಂ ವಾಚಿಕಂ ಮಾನಸಂ ಚ ಕರ್ಮ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಸಿದ್ಧಂ ಧರ್ಮಾಖ್ಯಮ್ , ಯದ್ವಿಷಯಾ ಜಿಜ್ಞಾಸಾ ‘ಅಥಾತೋ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ’ (ಜೈ. ಸೂ. ೧ । ೧ । ೧) ಇತಿ ಸೂತ್ರಿತಾ । ಅಧರ್ಮೋಽಪಿ ಹಿಂಸಾದಿಃ ಪ್ರತಿಷೇಧಚೋದನಾಲಕ್ಷಣತ್ವಾಜ್ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಃ ಪರಿಹಾರಾಯ । ತಯೋಶ್ಚೋದನಾಲಕ್ಷಣಯೋರರ್ಥಾನರ್ಥಯೋರ್ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಯೋಃ ಫಲೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇ ಸುಖದುಃಖೇ ಶರೀರವಾಙ್ಮನೋಭಿರೇವೋಪಭುಜ್ಯಮಾನೇ ವಿಷಯೇಂದ್ರಿಯಸಂಯೋಗಜನ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಷು ಸ್ಥಾವರಾಂತೇಷು ಪ್ರಸಿದ್ಧೇ । ಮನುಷ್ಯತ್ವಾದಾರಭ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾಂತೇಷು ದೇಹವತ್ಸು ಸುಖತಾರತಮ್ಯಮನುಶ್ರೂಯತೇ । ತತಶ್ಚ ತದ್ಧೇತೋರ್ಧರ್ಮಸ್ಯಾಪಿ ತಾರತಮ್ಯಂ ಗಮ್ಯತೇ । ಧರ್ಮತಾರತಮ್ಯಾದಧಿಕಾರಿತಾರತಮ್ಯಮ್ । ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಚಾರ್ಥಿತ್ವಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಿಕೃತಮಧಿಕಾರಿತಾರತಮ್ಯಮ್ । ತಥಾ ಚ ಯಾಗಾದ್ಯನುಷ್ಠಾಯಿನಾಮೇವ ವಿದ್ಯಾಸಮಾಧಿವಿಶೇಷಾದುತ್ತರೇಣ ಪಥಾ ಗಮನಮ್ , ಕೇವಲೈರಿಷ್ಟಾಪೂರ್ತದತ್ತಸಾಧನೈರ್ಧೂಮಾದಿಕ್ರಮೇಣ ದಕ್ಷಿಣೇನ ಪಥಾ ಗಮನಮ್ , ತತ್ರಾಪಿ ಸುಖತಾರತಮ್ಯಮ್ , ತತ್ಸಾಧನತಾರತಮ್ಯಂ ಚ ಶಾಸ್ತ್ರಾತ್ ‘ಯಾವತ್ಸಂಪಾತಮುಷಿತ್ವಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೧೦ । ೫) ಇತ್ಯಸ್ಮಾದ್ಗಮ್ಯತೇ । ತಥಾ ಮನುಷ್ಯಾದಿಷು ಸ್ಥಾವರಾಂತೇಷು ಸುಖಲವಶ್ಚೋದನಾಲಕ್ಷಣಧರ್ಮಸಾಧ್ಯ ಏವೇತಿ ಗಮ್ಯತೇ ತಾರತಮ್ಯೇನ ವರ್ತಮಾನಃ । ತಥೋರ್ಧ್ವಗತೇಷ್ವಧೋಗತೇಷು ಚ ದೇಹವತ್ಸು ದುಃಖತಾರತಮ್ಯದರ್ಶನಾತ್ತದ್ಧೇತೋರಧರ್ಮಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷೇಧಚೋದನಾಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ತದನುಷ್ಠಾಯಿನಾಂ ಚ ತಾರತಮ್ಯಂ ಗಮ್ಯತೇ । ಏವಮವಿದ್ಯಾದಿದೋಷವತಾಂ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮತಾರತಮ್ಯನಿಮಿತ್ತಂ ಶರೀರೋಪಾದಾನಪೂರ್ವಕಂ ಸುಖದುಃಖತಾರತಮ್ಯಮನಿತ್ಯಂ ಸಂಸಾರರೂಪಂ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿನ್ಯಾಯಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ ‘ನ ಹ ವೈ ಸಶರೀರಸ್ಯ ಸತಃ ಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯಯೋರಪಹತಿರಸ್ತಿ’ ಇತಿ ಯಥಾವರ್ಣಿತಂ ಸಂಸಾರರೂಪಮನುವದತಿ । ‘ಅಶರೀರಂ ವಾವ ಸಂತಂ ನ ಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯೇ ಸ್ಪೃಶತಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧೨ । ೧) ಇತಿ ಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯಸ್ಪರ್ಶನಪ್ರತಿಷೇಧಾಚ್ಚೋದನಾಲಕ್ಷಣಧರ್ಮಕಾರ್ಯತ್ವಂ ಮೋಕ್ಷಾಖ್ಯಸ್ಯಾಶರೀರತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ಧರ್ಮಕಾರ್ಯತ್ವೇ ಹಿ ಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯಸ್ಪರ್ಶನಪ್ರತಿಷೇಧೋ ನೋಪಪದ್ಯೇತ । ಅಶರೀರತ್ವಮೇವ ಧರ್ಮಕಾರ್ಯಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ । ತಸ್ಯ ಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವಾತ್ — ‘ಅಶರೀರꣳ ಶರೀರೇಷ್ವನವಸ್ಥೇಷ್ವವಸ್ಥಿತಮ್ । ಮಹಾಂತಂ ವಿಭುಮಾತ್ಮಾನಂ ಮತ್ವಾ ಧೀರೋ ನ ಶೋಚತಿ’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೨೨), ‘ಅಪ್ರಾಣೋ ಹ್ಯಮನಾಃ ಶುಭ್ರಃ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೧ । ೨), ‘ಅಸಂಗೋ ಹ್ಯಯಂ ಪುರುಷಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೧೫) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ । ಅತ ಏವಾನುಷ್ಠೇಯಕರ್ಮಫಲವಿಲಕ್ಷಣಂ ಮೋಕ್ಷಾಖ್ಯಮಶರೀರತ್ವಂ ನಿತ್ಯಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ತತ್ರ ಕಿಂಚಿತ್ಪರಿಣಾಮಿನಿತ್ಯಂ ಯಸ್ಮಿನ್ವಿಕ್ರಿಯಮಾಣೇಽಪಿ ತದೇವೇದಮಿತಿ ಬುದ್ಧಿರ್ನ ವಿಹನ್ಯತೇ; ಯಥಾ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿ ಜಗನ್ನಿತ್ಯತ್ವವಾದಿನಾಮ್ , ಯಥಾ ವಾ ಸಾಂಖ್ಯಾನಾಂ ಗುಣಾಃ । ಇದಂ ತು ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಂ ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯಂ ವ್ಯೋಮವತ್ಸರ್ವವ್ಯಾಪಿ ಸರ್ವವಿಕ್ರಿಯಾರಹಿತಂ ನಿತ್ಯತೃಪ್ತಂ ನಿರವಯವಂ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಃಸ್ವಭಾವಮ್ , ಯತ್ರ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮೌ ಸಹ ಕಾರ್ಯೇಣ ಕಾಲತ್ರಯಂ ಚ ನೋಪಾವರ್ತೇತೇ । ತದೇತದಶರೀರತ್ವಂ ಮೋಕ್ಷಾಖ್ಯಮ್ — ‘ಅನ್ಯತ್ರ ಧರ್ಮಾದನ್ಯತ್ರಾಧರ್ಮಾದನ್ಯತ್ರಾಸ್ಮಾತ್ಕೃತಾಕೃತಾತ್ । ಅನ್ಯತ್ರ ಭೂತಾಚ್ಚ ಭವ್ಯಾಚ್ಚ’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೧೪) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ । ಅತಸ್ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ, ಯಸ್ಯೇಯಂ ಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಪ್ರಸ್ತುತಾ । ತದ್ಯದಿ ಕರ್ತವ್ಯಶೇಷತ್ವೇನೋಪದಿಶ್ಯೇತ, ತೇನ ಚ ಕರ್ತವ್ಯೇನ ಸಾಧ್ಯಶ್ಚೇನ್ಮೋಕ್ಷೋಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯೇತ, ಅನಿತ್ಯ ಏವ ಸ್ಯಾತ್ । ತತ್ರೈವಂ ಸತಿ ಯಥೋಕ್ತಕರ್ಮಫಲೇಷ್ವೇವ ತಾರತಮ್ಯಾವಸ್ಥಿತೇಷ್ವನಿತ್ಯೇಷು ಕಶ್ಚಿದತಿಶಯೋ ಮೋಕ್ಷ ಇತಿ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ನಿತ್ಯಶ್ಚ ಮೋಕ್ಷಃ ಸರ್ವೈರ್ಮೋಕ್ಷವಾದಿಭಿರಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ । ಅತೋ ನ ಕರ್ತವ್ಯಶೇಷತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮೋಪದೇಶೋ ಯುಕ್ತಃ । ಅಪಿ ಚ ‘ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವತಿ’ (ಮು. ಉ. ೩ । ೨ । ೯), ‘ಕ್ಷೀಯಂತೇ ಚಾಸ್ಯ ಕರ್ಮಾಣಿ ತಸ್ಮಿಂದೃಷ್ಟೇ ಪರಾವರೇ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೨ । ೯), ‘ಆನಂದಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿದ್ವಾನ್ನ ಬಿಭೇತಿ ಕುತಶ್ಚನ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೯ । ೧), ‘ಅಭಯಂ ವೈ ಜನಕ ಪ್ರಾಪ್ತೋಽಸಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೨ । ೪,) ‘ತದಾತ್ಮಾನಮೇವಾವೇದಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತಿ, ತಸ್ಮಾತ್ತತ್ಸರ್ವಮಭವತ್’ (ವಾಜಸನೇಯಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ. ಉ. ೧ । ೪ । ೧೦), ‘ತತ್ರ ಕೋ ಮೋಹಃ ಕಃ ಶೋಕ ಏಕತ್ವಮನುಪಶ್ಯತಃ’ (ಈ. ಉ. ೭) ಇತ್ಯೇವಮಾದ್ಯಾಃ ಶ್ರುತಯೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾನಂತರಮೇವ ಮೋಕ್ಷಂ ದರ್ಶಯಂತ್ಯೋ ಮಧ್ಯೇ ಕಾರ್ಯಾಂತರಂ ವಾರಯಂತಿ । ತಥಾ ‘ತದ್ಧೈತತ್ಪಶ್ಯನ್ನೃಷಿರ್ವಾಮದೇವಃ ಪ್ರತಿಪೇದೇಽಹಂ ಮನುರಭವಂ ಸೂರ್ಯಶ್ಚ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೧೦) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮದರ್ಶನಸರ್ವಾತ್ಮಭಾವಯೋರ್ಮಧ್ಯೇ ಕರ್ತವ್ಯಾಂತರವಾರಣಾಯೋದಾಹಾರ್ಯಮ್ — ಯಥಾ ‘ತಿಷ್ಠನ್ಗಾಯತಿ’ ಇತಿ ತಿಷ್ಠತಿಗಾಯತ್ಯೋರ್ಮಧ್ಯೇ ತತ್ಕರ್ತೃಕಂ ಕಾರ್ಯಾಂತರಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ‘ತ್ವಂ ಹಿ ನಃ ಪಿತಾ ಯೋಽಸ್ಮಾಕಮವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಪರಂ ಪಾರಂ ತಾರಯಸಿ’ (ಪ್ರ. ಉ. ೬ । ೮), ‘ಶ್ರುತಂ ಹ್ಯೇವ ಮೇ ಭಗವದ್ದೃಶೇಭ್ಯಸ್ತರತಿ ಶೋಕಮಾತ್ಮವಿದಿತಿ; ಸೋಽಹಂ ಭಗವಃ ಶೋಚಾಮಿ, ತಂ ಮಾ ಭಗವಾಂಛೋಕಸ್ಯ ಪಾರಂ ತಾರಯತು’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೧ । ೩) ‘ತಸ್ಮೈ ಮೃದಿತಕಷಾಯಾಯ ತಮಸಃ ಪಾರಂ ದರ್ಶಯತಿ ಭಗವಾನ್ಸನತ್ಕುಮಾರಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೬ । ೨) ಇತಿ ಚೈವಮಾದ್ಯಾಃ ಶ್ರುತಯೋ ಮೋಕ್ಷಪ್ರತಿಬಂಧನಿವೃತ್ತಿಮಾತ್ರಮೇವಾತ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಫಲಂ ದರ್ಶಯಂತಿ । ತಥಾ ಚ ಆಚಾರ್ಯಪ್ರಣೀತಂ ನ್ಯಾಯೋಪಬೃಂಹಿತಂ ಸೂತ್ರಮ್ — ‘ದುಃಖಜನ್ಮಪ್ರವೃತ್ತಿದೋಷಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಾನಾಮುತ್ತರೋತ್ತರಾಪಾಯೇ ತದನಂತರಾಪಾಯಾದಪವರ್ಗಃ’ (ನ್ಯಾ. ಸೂ. ೧ । ೧ । ೨) ಇತಿ । ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಾಪಾಯಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕತ್ವವಿಜ್ಞಾನಾದ್ಭವತಿ । ನ ಚೇದಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕತ್ವವಿಜ್ಞಾನಂ ಸಂಪದ್ರೂಪಮ್ — ಯಥಾ ‘ಅನಂತಂ ವೈ ಮನೋಽನಂತಾ ವಿಶ್ವೇದೇವಾ ಅನಂತಮೇವ ಸ ತೇನ ಲೋಕಂ ಜಯತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೧ । ೯) ಇತಿ । ನ ಚಾಧ್ಯಾಸರೂಪಮ್ — ಯಥಾ ‘ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸೀತ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೮ । ೧) ‘ಆದಿತ್ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾದೇಶಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೯ । ೧) ಇತಿ ಚ ಮನಆದಿತ್ಯಾದಿಷು ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟ್ಯಧ್ಯಾಸಃ । ನಾಪಿ ವಿಶಿಷ್ಟಕ್ರಿಯಾಯೋಗನಿಮಿತ್ತಮ್ ‘ವಾಯುರ್ವಾವ ಸಂವರ್ಗಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೪ । ೩ । ೧) ‘ಪ್ರಾಣೋ ವಾವ ಸಂವರ್ಗಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೪ । ೩ । ೩) ಇತಿವತ್ । ನಾಪ್ಯಾಜ್ಯಾವೇಕ್ಷಣಾದಿಕರ್ಮವತ್ಕರ್ಮಾಂಗಸಂಸ್ಕಾರರೂಪಮ್ । ಸಂಪದಾದಿರೂಪೇ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕತ್ವವಿಜ್ಞಾನೇಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಮಾನೇ, ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ‘ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೧೦) ‘ಅಯಮಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೫ । ೧೯) ಇತ್ಯೇವಮಾದೀನಾಂ ವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕತ್ವವಸ್ತುಪ್ರತಿಪಾದನಪರಃ ಪದಸಮನ್ವಯಃ ಪೀಡ್ಯೇತ । ‘ಭಿದ್ಯತೇ ಹೃದಯಗ್ರಂಥಿಶ್ಛಿದ್ಯಂತೇ ಸರ್ವಸಂಶಯಾಃ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೨ । ೯) ಇತಿ ಚೈವಮಾದೀನ್ಯವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿಫಲಶ್ರವಣಾನ್ಯುಪರುಧ್ಯೇರನ್ । ‘ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವತಿ’ (ಮು. ಉ. ೩ । ೨ । ೯) ಇತಿ ಚೈವಮಾದೀನಿ ತದ್ಭಾವಾಪತ್ತಿವಚನಾನಿ ಸಂಪದಾದಿರೂಪತ್ವೇ ನ ಸಾಮಂಜಸ್ಯೇನೋಪಪದ್ಯೇರನ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಸಂಪದಾದಿರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕತ್ವವಿಜ್ಞಾನಮ್ । ಅತೋ ನ ಪುರುಷವ್ಯಾಪಾರತಂತ್ರಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾ । ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಪ್ರಮಾಣವಿಷಯವಸ್ತುಜ್ಞಾನವದ್ವಸ್ತುತಂತ್ರೈವ । ಏವಂಭೂತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತಜ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಚ ನ ಕಯಾಚಿದ್ಯುಕ್ತ್ಯಾ ಶಕ್ಯಃ ಕಾರ್ಯಾನುಪ್ರವೇಶಃ ಕಲ್ಪಯಿತುಮ್ । ನ ಚ ವಿದಿಕ್ರಿಯಾಕರ್ಮತ್ವೇನ ಕಾರ್ಯಾನುಪ್ರವೇಶೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ — ‘ಅನ್ಯದೇವ ತದ್ವಿದಿತಾದಥೋ ಅವಿದಿತಾದಧಿ’ (ಕೇ. ಉ. ೧ । ೪) ಇತಿ ವಿದಿಕ್ರಿಯಾಕರ್ಮತ್ವಪ್ರತಿಷೇಧಾತ್ , ‘ಯೇನೇದಂ ಸರ್ವಂ ವಿಜಾನಾತಿ ತಂ ಕೇನ ವಿಜಾನೀಯಾತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೧೪) ಇತಿ ಚ । ತಥೋಪಾಸ್ತಿಕ್ರಿಯಾಕರ್ಮತ್ವಪ್ರತಿಷೇಧೋಽಪಿ ಭವತಿ — ‘ಯದ್ವಾಚಾನಭ್ಯುದಿತಂ ಯೇನ ವಾಗಭ್ಯುದ್ಯತೇ’ ಇತ್ಯವಿಷಯತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪನ್ಯಸ್ಯ, ‘ತದೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ತ್ವಂ ವಿದ್ಧಿ, ನೇದಂ ಯದಿದಮುಪಾಸತೇ’ (ಕೇ. ಉ. ೧ । ೫) ಇತಿ । ಅವಿಷಯತ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶಾಸ್ತ್ರಯೋನಿತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಚೇತ್ , ನ; ಅವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತಭೇದನಿವೃತ್ತಿಪರತ್ವಾಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ । ನ ಹಿ ಶಾಸ್ತ್ರಮಿದಂತಯಾ ವಿಷಯಭೂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷತಿ । ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮತ್ವೇನಾವಿಷಯತಯಾ ಪ್ರತಿಪಾದಯತ್ ಅವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತಂ ವೇದ್ಯವೇದಿತೃವೇದನಾದಿಭೇದಮಪನಯತಿ । ತಥಾ ಚ ಶಾಸ್ತ್ರಮ್ — ‘ಯಸ್ಯಾಮತಂ ತಸ್ಯ ಮತಂ ಮತಂ ಯಸ್ಯ ನ ವೇದ ಸಃ । ಅವಿಜ್ಞಾತಂ ವಿಜಾನತಾಂ ವಿಜ್ಞಾತಮವಿಜಾನತಾಮ್’ (ಕೇ. ಉ. ೨ । ೩) ‘ನ ದೃಷ್ಟೇರ್ದ್ರಷ್ಟಾರಂ ಪಶ್ಯೇಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೪ । ೨) ‘ನ ವಿಜ್ಞಾತೇರ್ವಿಜ್ಞಾತಾರಂ ವಿಜಾನೀಯಾಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೪ । ೨) ಇತಿ ಚೈವಮಾದಿ । ಅತೋಽವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತಸಂಸಾರಿತ್ವನಿವರ್ತನೇನ ನಿತ್ಯಮುಕ್ತಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಸಮರ್ಪಣಾನ್ನ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾನಿತ್ಯತ್ವದೋಷಃ । ಯಸ್ಯ ತೂತ್ಪಾದ್ಯೋ ಮೋಕ್ಷಃ, ತಸ್ಯ ಮಾನಸಂ ವಾಚಿಕಂ ಕಾಯಿಕಂ ವಾ ಕಾರ್ಯಮಪೇಕ್ಷತ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ತಥಾ ವಿಕಾರ್ಯತ್ವೇ ಚ । ತಯೋಃ ಪಕ್ಷಯೋರ್ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಧ್ರುವಮನಿತ್ಯತ್ವಮ್ । ನ ಹಿ ದಧ್ಯಾದಿ ವಿಕಾರ್ಯಮ್ ಉತ್ಪಾದ್ಯಂ ವಾ ಘಟಾದಿ ನಿತ್ಯಂ ದೃಷ್ಟಂ ಲೋಕೇ । ನ ಚ ಆಪ್ಯತ್ವೇನಾಪಿ ಕಾರ್ಯಾಪೇಕ್ಷಾ, ಸ್ವಾತ್ಮಸ್ವರೂಪತ್ವೇ ಸತ್ಯನಾಪ್ಯತ್ವಾತ್; ಸ್ವರೂಪವ್ಯತಿರಿಕ್ತತ್ವೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಾಪ್ಯತ್ವಮ್ , ಸರ್ವಗತತ್ವೇನ ನಿತ್ಯಾಪ್ತಸ್ವರೂಪತ್ವಾತ್ಸರ್ವೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಆಕಾಶಸ್ಯೇವ । ನಾಪಿ ಸಂಸ್ಕಾರ್ಯೋ ಮೋಕ್ಷಃ, ಯೇನ ವ್ಯಾಪಾರಮಪೇಕ್ಷೇತ । ಸಂಸ್ಕಾರೋ ಹಿ ನಾಮ ಸಂಸ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಗುಣಾಧಾನೇನ ವಾ ಸ್ಯಾತ್ , ದೋಷಾಪನಯನೇನ ವಾ । ನ ತಾವದ್ಗುಣಾಧಾನೇನ ಸಂಭವತಿ, ಅನಾಧೇಯಾತಿಶಯಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪತ್ವಾನ್ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ । ನಾಪಿ ದೋಷಾಪನಯನೇನ, ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪತ್ವಾನ್ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ । ಸ್ವಾತ್ಮಧರ್ಮ ಏವ ಸನ್ ತಿರೋಭೂತೋ ಮೋಕ್ಷಃ ಕ್ರಿಯಯಾತ್ಮನಿ ಸಂಸ್ಕ್ರಿಯಮಾಣೇಽಭಿವ್ಯಜ್ಯತೇ — ಯಥಾ ಆದರ್ಶೇ ನಿಘರ್ಷಣಕ್ರಿಯಯಾ ಸಂಸ್ಕ್ರಿಯಮಾಣೇ ಭಾಸ್ವರತ್ವಂ ಧರ್ಮ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ; ಕ್ರಿಯಾಶ್ರಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇರಾತ್ಮನಃ । ಯದಾಶ್ರಯಾ ಹಿ ಕ್ರಿಯಾ, ತಮವಿಕುರ್ವತೀ ನೈವಾತ್ಮಾನಂ ಲಭತೇ । ಯದ್ಯಾತ್ಮಾ ಕ್ರಿಯಯಾ ವಿಕ್ರಿಯೇತ, ಅನಿತ್ಯತ್ವಮಾತ್ಮನಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ‘ಅವಿಕಾರ್ಯೋಽಯಮುಚ್ಯತೇ’(ಭ. ಗೀ. ೨ । ೨೫) ಇತಿ ಚೈವಮಾದೀನಿ ವಾಕ್ಯಾನಿ ಬಾಧ್ಯೇರನ್ । ತಚ್ಚಾನಿಷ್ಟಮ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಸ್ವಾಶ್ರಯಾ ಕ್ರಿಯಾ ಆತ್ಮನಃ ಸಂಭವತಿ । ಅನ್ಯಾಶ್ರಯಾಯಾಸ್ತು ಕ್ರಿಯಾಯಾ ಅವಿಷಯತ್ವಾನ್ನ ತಯಾತ್ಮಾ ಸಂಸ್ಕ್ರಿಯತೇ । ನನು ದೇಹಾಶ್ರಯಯಾ ಸ್ನಾನಾಚಮನಯಜ್ಞೋಪವೀತಧಾರಣಾದಿನಾ ಕ್ರಿಯಯಾ ದೇಹೀ ಸಂಸ್ಕ್ರಿಯಮಾಣೋ ದೃಷ್ಟಃ, ನ; ದೇಹಾದಿಸಂಹತಸ್ಯೈವಾವಿದ್ಯಾಗೃಹೀತಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಸಂಸ್ಕ್ರಿಯಮಾಣತ್ವಾತ್ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಹಿ ಸ್ನಾನಾಚಮನಾದೇರ್ದೇಹಸಮವಾಯಿತ್ವಮ್ । ತಯಾ ದೇಹಾಶ್ರಯಯಾ ತತ್ಸಂಹತ ಏವ ಕಶ್ಚಿದವಿದ್ಯಯಾತ್ಮತ್ವೇನ ಪರಿಗೃಹೀತಃ ಸಂಸ್ಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಯಥಾ ದೇಹಾಶ್ರಯಚಿಕಿತ್ಸಾನಿಮಿತ್ತೇನ ಧಾತುಸಾಮ್ಯೇನ ತತ್ಸಂಹತಸ್ಯ ತದಭಿಮಾನಿನ ಆರೋಗ್ಯಫಲಮ್ , ‘ಅಹಮರೋಗಃ’ ಇತಿ ಯತ್ರ ಬುದ್ಧಿರುತ್ಪದ್ಯತೇ — ಏವಂ ಸ್ನಾನಾಚಮನಯಜ್ಞೋಪವೀತಧಾರಣಾದಿಕಯಾ ‘ಅಹಂ ಶುದ್ಧಃ ಸಂಸ್ಕೃತಃ’ ಇತಿ ಯತ್ರ ಬುದ್ಧಿರುತ್ಪದ್ಯತೇ, ಸ ಸಂಸ್ಕ್ರಿಯತೇ । ಸ ಚ ದೇಹೇನ ಸಂಹತ ಏವ । ತೇನೈವ ಹ್ಯಹಂಕರ್ತ್ರಾ ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯೇಣ ಪ್ರತ್ಯಯಿನಾ ಸರ್ವಾಃ ಕ್ರಿಯಾ ನಿರ್ವರ್ತ್ಯಂತೇ । ತತ್ಫಲಂ ಚ ಸ ಏವಾಶ್ನಾತಿ, ‘ತಯೋರನ್ಯಃ ಪಿಪ್ಪಲಂ ಸ್ವಾದ್ವತ್ತ್ಯನಶ್ನನ್ನನ್ಯೋಽಭಿಚಾಕಶೀತಿ’ (ಮು. ಉ. ೩ । ೧ । ೧) ಇತಿ ಮಂತ್ರವರ್ಣಾತ್ — ‘ಆತ್ಮೇಂದ್ರಿಯಮನೋಯುಕ್ತಂ ಭೋಕ್ತೇತ್ಯಾಹುರ್ಮನೀಷಿಣಃ’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೩ । ೪) ಇತಿ ಚ । ತಥಾ ‘ಏಕೋ ದೇವಃ ಸರ್ವಭೂತೇಷು ಗೂಢಃ ಸರ್ವವ್ಯಾಪೀ ಸರ್ವಭೂತಾಂತರಾತ್ಮಾ । ಕರ್ಮಾಧ್ಯಕ್ಷಃ ಸರ್ವಭೂತಾಧಿವಾಸಃ ಸಾಕ್ಷೀ ಚೇತಾ ಕೇವಲೋ ನಿರ್ಗುಣಶ್ಚ’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೬ । ೧೧) ಇತಿ, ‘ಸ ಪರ್ಯಗಾಚ್ಛುಕ್ರಮಕಾಯಮವ್ರಣಮಸ್ನಾವಿರಂ ಶುದ್ಧಮಪಾಪವಿದ್ಧಮ್’ (ಈ. ಉ. ೮) ಇತಿ, ಚ — ಏತೌ ಮಂತ್ರಾವನಾಧೇಯಾತಿಶಯತಾಂ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧತಾಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ದರ್ಶಯತಃ । ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಶ್ಚ ಮೋಕ್ಷಃ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಸಂಸ್ಕಾರ್ಯೋಽಪಿ ಮೋಕ್ಷಃ । ಅತೋಽನ್ಯನ್ಮೋಕ್ಷಂ ಪ್ರತಿ ಕ್ರಿಯಾನುಪ್ರವೇಶದ್ವಾರಂ ನ ಶಕ್ಯಂ ಕೇನಚಿದ್ದರ್ಶಯಿತುಮ್ । ತಸ್ಮಾಜ್ಜ್ಞಾನಮೇಕಂ ಮುಕ್ತ್ವಾ ಕ್ರಿಯಾಯಾ ಗಂಧಮಾತ್ರಸ್ಯಾಪ್ಯನುಪ್ರವೇಶ ಇಹ ನೋಪಪದ್ಯತೇ । ನನು ಜ್ಞಾನಂ ನಾಮ ಮಾನಸೀ ಕ್ರಿಯಾ, ನ; ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾತ್ । ಕ್ರಿಯಾ ಹಿ ನಾಮ ಸಾ, ಯತ್ರ ವಸ್ತುಸ್ವರೂಪನಿರಪೇಕ್ಷೈವ ಚೋದ್ಯತೇ, ಪುರುಷಚಿತ್ತವ್ಯಾಪಾರಾಧೀನಾ ಚ, ಯಥಾ — ‘ಯಸ್ಯೈ ದೇವತಾಯೈ ಹವಿರ್ಗೃಹೀತಂ ಸ್ಯಾತ್ತಾಂ ಮನಸಾ ಧ್ಯಾಯೇದ್ವಷಟ್ಕರಿಷ್ಯನ್’(ಐ॰ಬ್ರಾ॰ ೩-೧-೮) ಇತಿ, ‘ಸಂಧ್ಯಾಂ ಮನಸಾ ಧ್ಯಾಯೇತ್’ (ಐ. ಬ್ರಾ. ೩ । ೮ । ೧) ಇತಿ ಚೈವಮಾದಿಷು । ಧ್ಯಾನಂ ಚಿಂತನಂ ಯದ್ಯಪಿ ಮಾನಸಮ್ , ತಥಾಪಿ ಪುರುಷೇಣ ಕರ್ತುಮಕರ್ತುಮನ್ಯಥಾ ವಾ ಕರ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ , ಪುರುಷತಂತ್ರತ್ವಾತ್ । ಜ್ಞಾನಂ ತು ಪ್ರಮಾಣಜನ್ಯಮ್ । ಪ್ರಮಾಣಂ ಚ ಯಥಾಭೂತವಸ್ತುವಿಷಯಮ್ । ಅತೋ ಜ್ಞಾನಂ ಕರ್ತುಮಕರ್ತುಮನ್ಯಥಾ ವಾ ಕರ್ತುಮಶಕ್ಯಮ್ । ಕೇವಲಂ ವಸ್ತುತಂತ್ರಮೇವ ತತ್; ನ ಚೋದನಾತಂತ್ರಮ್ , ನಾಪಿ ಪುರುಷತಂತ್ರಮ್ । ತಸ್ಮಾನ್ಮಾನಸತ್ವೇಽಪಿ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಮಹದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮ್ । ಯಥಾ ಚ ‘ಪುರುಷೋ ವಾವ ಗೌತಮಾಗ್ನಿಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೭ । ೧) ‘ಯೋಷಾ ವಾವ ಗೌತಮಾಗ್ನಿಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೮ । ೧) ಇತ್ಯತ್ರ ಯೋಷಿತ್ಪುರುಷಯೋರಗ್ನಿಬುದ್ಧಿರ್ಮಾನಸೀ ಭವತಿ । ಕೇವಲಚೋದನಾಜನ್ಯತ್ವಾತ್ ಕ್ರಿಯೈವ ಸಾ ಪುರುಷತಂತ್ರಾ ಚ । ಯಾ ತು ಪ್ರಸಿದ್ಧೇಽಗ್ನಾವಗ್ನಿಬುದ್ಧಿಃ, ನ ಸಾ ಚೋದನಾತಂತ್ರಾ; ನಾಪಿ ಪುರುಷತಂತ್ರಾ । ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿಷಯವಸ್ತುತಂತ್ರೈವೇತಿ ಜ್ಞಾನಮೇವೈತತ್; ನ ಕ್ರಿಯಾ — ಏವಂ ಸರ್ವಪ್ರಮಾಣವಿಷಯವಸ್ತುಷು ವೇದಿತವ್ಯಮ್ । ತತ್ರೈವಂ ಸತಿ ಯಥಾಭೂತಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮವಿಷಯಮಪಿ ಜ್ಞಾನಂ ನ ಚೋದನಾತಂತ್ರಮ್ । ತದ್ವಿಷಯೇ ಲಿಙಾದಯಃ ಶ್ರೂಯಮಾಣಾ ಅಪಿ ಅನಿಯೋಜ್ಯವಿಷಯತ್ವಾತ್ಕುಂಠೀಭವಂತಿ ಉಪಲಾದಿಷು ಪ್ರಯುಕ್ತಕ್ಷುರತೈಕ್ಷ್ಣ್ಯಾದಿವತ್ , ಅಹೇಯಾನುಪಾದೇಯವಸ್ತುವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ಕಿಮರ್ಥಾನಿ ತರ್ಹಿ ‘ಆತ್ಮಾ ವಾ ಅರೇ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ ಶ್ರೋತವ್ಯಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೫) ಇತ್ಯಾದೀನಿ ವಿಧಿಚ್ಛಾಯಾನಿ ವಚನಾನಿ ? ಸ್ವಾಭಾವಿಕಪ್ರವೃತ್ತಿವಿಷಯವಿಮುಖೀಕರಣಾರ್ಥಾನೀತಿ ಬ್ರೂಮಃ । ಯೋ ಹಿ ಬಹಿರ್ಮುಖಃ ಪ್ರವರ್ತತೇ ಪುರುಷಃ ‘ಇಷ್ಟಂ ಮೇ ಭೂಯಾದನಿಷ್ಟಂ ಮಾ ಭೂತ್’ ಇತಿ, ನ ಚ ತತ್ರಾತ್ಯಂತಿಕಂ ಪುರುಷಾರ್ಥಂ ಲಭತೇ, ತಮಾತ್ಯಂತಿಕಪುರುಷಾರ್ಥವಾಂಛಿನಂ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಾತ್ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಪ್ರವೃತ್ತಿಗೋಚರಾದ್ವಿಮುಖೀಕೃತ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಸ್ರೋತಸ್ತಯಾ ಪ್ರವರ್ತಯಂತಿ ‘ಆತ್ಮಾ ವಾ ಅರೇ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ’ ಇತ್ಯಾದೀನಿ; ತಸ್ಯಾತ್ಮಾನ್ವೇಷಣಾಯ ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯಾಹೇಯಮನುಪಾದೇಯಂ ಚಾತ್ಮತತ್ತ್ವಮುಪದಿಶ್ಯತೇ — ‘ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಯದಯಮಾತ್ಮಾ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೬) ‘ಯತ್ರ ತ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವಮಾತ್ಮೈವಾಭೂತ್ತತ್ಕೇನ ಕಂ ಪಶ್ಯೇತ್ ... ಕೇನ ಕಂ ವಿಜಾನೀಯಾತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೫ । ೧೫) ‘ವಿಜ್ಞಾತಾರಮರೇ ಕೇನ ವಿಜಾನೀಯಾತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೧೪) ‘ಅಯಮಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೫ । ೧೯) ಇತ್ಯಾದಿಭಿಃ । ಯದಪ್ಯಕರ್ತವ್ಯಪ್ರಧಾನಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಹಾನಾಯೋಪಾದಾನಾಯ ವಾ ನ ಭವತೀತಿ, ತತ್ತಥೈವೇತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ । ಅಲಂಕಾರೋ ಹ್ಯಯಮಸ್ಮಾಕಮ್ — ಯದ್ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಾವಗತೌ ಸತ್ಯಾಂ ಸರ್ವಕರ್ತವ್ಯತಾಹಾನಿಃ ಕೃತಕೃತ್ಯತಾ ಚೇತಿ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ — ‘ಆತ್ಮಾನಂ ಚೇದ್ವಿಜಾನೀಯಾದಯಮಸ್ಮೀತಿ ಪೂರುಷಃ । ಕಿಮಿಚ್ಛನ್ಕಸ್ಯ ಕಾಮಾಯ ಶರೀರಮನುಸಂಜ್ವರೇತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೧೨) ಇತಿ, ‘ಏತದ್ಬುದ್ಧ್ವಾ ಬುದ್ಧಿಮಾನ್ಸ್ಯಾತ್ಕೃತಕೃತ್ಯಶ್ಚ ಭಾರತ’ (ಭ. ಗೀ. ೧೫ । ೨೦) ಇತಿ ಚ ಸ್ಮೃತಿಃ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿವಿಧಿವಿಷಯತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಮರ್ಪಣಮ್ ॥

ಯದಪಿ ಕೇಚಿದಾಹುಃ — ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿವಿಧಿತಚ್ಛೇಷವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಕೇವಲವಸ್ತುವಾದೀ ವೇದಭಾಗೋ ನಾಸ್ತೀತಿ, ತನ್ನ । ಔಪನಿಷದಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯಾನನ್ಯಶೇಷತ್ವಾತ್ । ಯೋಽಸಾವುಪನಿಷತ್ಸ್ವೇವಾಧಿಗತಃ ಪುರುಷೋಽಸಂಸಾರೀ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಃ ಉತ್ಪಾದ್ಯಾದಿಚತುರ್ವಿಧದ್ರವ್ಯವಿಲಕ್ಷಣಃ ಸ್ವಪ್ರಕರಣಸ್ಥೋಽನನ್ಯಶೇಷಃ, ನಾಸೌ ನಾಸ್ತಿ ನಾಧಿಗಮ್ಯತ ಇತಿ ವಾ ಶಕ್ಯಂ ವದಿತುಮ್ । ‘ಸ ಏಷ ನೇತಿ ನೇತ್ಯಾತ್ಮಾ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೨೬) ಇತ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದಾತ್ ಆತ್ಮನಶ್ಚ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ , ಯ ಏವ ನಿರಾಕರ್ತಾ ತಸ್ಯೈವಾತ್ಮತ್ವಾತ್ । ನನ್ವಾತ್ಮಾ ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯತ್ವಾದುಪನಿಷತ್ಸ್ವೇವ ವಿಜ್ಞಾಯತ ಇತ್ಯನುಪಪನ್ನಮ್ । ನ, ತತ್ಸಾಕ್ಷಿತ್ವೇನ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ನ ಹ್ಯಹಂಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯಕರ್ತೃವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ತತ್ಸಾಕ್ಷೀ ಸರ್ವಭೂತಸ್ಥಃ ಸಮ ಏಕಃ ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯಃ ಪುರುಷೋ ವಿಧಿಕಾಂಡೇ ತರ್ಕಸಮಯೇ ವಾ ಕೇನಚಿದಧಿಗತಃ ಸರ್ವಸ್ಯಾತ್ಮಾ । ಅತಃ ಸ ನ ಕೇನಚಿತ್ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾತುಂ ಶಕ್ಯಃ, ವಿಧಿಶೇಷತ್ವಂ ವಾ ನೇತುಮ್; ಆತ್ಮತ್ವಾದೇವ ಚ ಸರ್ವೇಷಾಮ್ — ನ ಹೇಯೋ ನಾಪ್ಯುಪಾದೇಯಃ । ಸರ್ವಂ ಹಿ ವಿನಶ್ಯದ್ವಿಕಾರಜಾತಂ ಪುರುಷಾಂತಂ ವಿನಶ್ಯತಿ । ಪುರುಷೋ ಹಿ ವಿನಾಶಹೇತ್ವಭಾವಾದವಿನಾಶೀ । ವಿಕ್ರಿಯಾಹೇತ್ವಭಾವಾಚ್ಚ ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯಃ । ಅತ ಏವ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಬುದ್ಧಮುಕ್ತಸ್ವಭಾವಃ; ತಸ್ಮಾತ್ ‘ಪುರುಷಾನ್ನ ಪರಂ ಕಿಂಚಿತ್ಸಾ ಕಾಷ್ಠಾ ಸಾ ಪರಾ ಗತಿಃ’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೩ । ೧೧) ‘ತಂ ತ್ವೌಪನಿಷದಂ ಪುರುಷಂ ಪೃಚ್ಛಾಮಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೨೬) ಇತಿ ಚೌಪನಿಷದತ್ವವಿಶೇಷಣಂ ಪುರುಷಸ್ಯೋಪನಿಷತ್ಸು ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ಪ್ರಕಾಶ್ಯಮಾನತ್ವೇ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ಅತೋ ಭೂತವಸ್ತುಪರೋ ವೇದಭಾಗೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ವಚನಂ ಸಾಹಸಮಾತ್ರಮ್ ॥

ಯದಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರತಾತ್ಪರ್ಯವಿದಾಮನುಕ್ರಮಣಮ್ — ‘ದೃಷ್ಟೋ ಹಿ ತಸ್ಯಾರ್ಥಃ ಕರ್ಮಾವಬೋಧನಮ್’ ಇತ್ಯೇವಮಾದಿ, ತತ್ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾವಿಷಯತ್ವಾದ್ವಿಧಿಪ್ರತಿಷೇಧಶಾಸ್ತ್ರಾಭಿಪ್ರಾಯಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಅಪಿ ಚ ‘ಆಮ್ನಾಯಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವಾದಾನರ್ಥಕ್ಯಮತದರ್ಥಾನಾಮ್’ ಇತ್ಯೇತದೇಕಾಂತೇನಾಭ್ಯುಪಗಚ್ಛತಾಂ ಭೂತೋಪದೇಶಾನರ್ಥಕ್ಯಪ್ರಸಂಗಃ । ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿವಿಧಿವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಭೂತಂ ಚೇದ್ವಸ್ತೂಪದಿಶತಿ ಭವ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇನ, ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯಂ ಭೂತಂ ನೋಪದಿಶತೀತಿ ಕೋ ಹೇತುಃ । ನ ಹಿ ಭೂತಮುಪದಿಶ್ಯಮಾನಂ ಕ್ರಿಯಾ ಭವತಿ । ಅಕ್ರಿಯಾತ್ವೇಽಪಿ ಭೂತಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾಸಾಧನತ್ವಾತ್ಕ್ರಿಯಾರ್ಥ ಏವ ಭೂತೋಪದೇಶ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನೈಷ ದೋಷಃ । ಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವೇಽಪಿ ಕ್ರಿಯಾನಿರ್ವರ್ತನಶಕ್ತಿಮದ್ವಸ್ತೂಪದಿಷ್ಟಮೇವ । ಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವಂ ತು ಪ್ರಯೋಜನಂ ತಸ್ಯ । ನ ಚೈತಾವತಾ ವಸ್ತ್ವನುಪದಿಷ್ಟಂ ಭವತಿ । ಯದಿ ನಾಮೋಪದಿಷ್ಟಂ ಕಿಂ ತವ ತೇನ ಸ್ಯಾದಿತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಅನವಗತಾತ್ಮವಸ್ತೂಪದೇಶಶ್ಚ ತಥೈವ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ತದವಗತ್ಯಾ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸಂಸಾರಹೇತೋರ್ನಿವೃತ್ತಿಃ ಪ್ರಯೋಜನಂ ಕ್ರಿಯತ ಇತ್ಯವಿಶಿಷ್ಟಮರ್ಥವತ್ತ್ವಂ ಕ್ರಿಯಾಸಾಧನವಸ್ತೂಪದೇಶೇನ । ಅಪಿ ಚ ‘ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ನ ಹಂತವ್ಯಃ’ ಇತಿ ಚೈವಮಾದ್ಯಾ ನಿವೃತ್ತಿರುಪದಿಶ್ಯತೇ । ನ ಚ ಸಾ ಕ್ರಿಯಾ । ನಾಪಿ ಕ್ರಿಯಾಸಾಧನಮ್ । ಅಕ್ರಿಯಾರ್ಥಾನಾಮುಪದೇಶೋಽನರ್ಥಕಶ್ಚೇತ್ , ‘ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ನ ಹಂತವ್ಯಃ’ ಇತ್ಯಾದಿನಿವೃತ್ತ್ಯುಪದೇಶಾನಾಮಾನರ್ಥಕ್ಯಂ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ತಚ್ಚಾನಿಷ್ಟಮ್ । ನ ಚ ಸ್ವಭಾವಪ್ರಾಪ್ತಹಂತ್ಯರ್ಥಾನುರಾಗೇಣ ನಞಃ ಶಕ್ಯಮಪ್ರಾಪ್ತಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಂ ಹನನಕ್ರಿಯಾನಿವೃತ್ತ್ಯೌದಾಸೀನ್ಯವ್ಯತಿರೇಕೇಣ । ನಞಶ್ಚೈಷ ಸ್ವಭಾವಃ, ಯತ್ಸ್ವಸಂಬಂಧಿನೋಽಭಾವಂ ಬೋಧಯತೀತಿ । ಅಭಾವಬುದ್ಧಿಶ್ಚೌದಾಸೀನ್ಯಕಾರಣಮ್ । ಸಾ ಚ ದಗ್ಧೇಂಧನಾಗ್ನಿವತ್ಸ್ವಯಮೇವೋಪಶಾಮ್ಯತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಸಕ್ತಕ್ರಿಯಾನಿವೃತ್ತ್ಯೌದಾಸೀನ್ಯಮೇವ ‘ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ನ ಹಂತವ್ಯಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಷು ಪ್ರತಿಷೇಧಾರ್ಥಂ ಮನ್ಯಾಮಹೇ, ಅನ್ಯತ್ರ ಪ್ರಜಾಪತಿವ್ರತಾದಿಭ್ಯಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಪುರುಷಾರ್ಥಾನುಪಯೋಗ್ಯುಪಾಖ್ಯಾನಾದಿಭೂತಾರ್ಥವಾದವಿಷಯಮಾನರ್ಥಕ್ಯಾಭಿಧಾನಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ॥

ಯದಪ್ಯುಕ್ತಮ್ — ಕರ್ತವ್ಯವಿಧ್ಯನುಪ್ರವೇಶಮಂತರೇಣ ವಸ್ತುಮಾತ್ರಮುಚ್ಯಮಾನಮನರ್ಥಕಂ ಸ್ಯಾತ್ ‘ಸಪ್ತದ್ವೀಪಾ ವಸುಮತೀ’ ಇತ್ಯಾದಿವದಿತಿ, ತತ್ಪರಿಹೃತಮ್ । ‘ರಜ್ಜುರಿಯಮ್ , ನಾಯಂ ಸರ್ಪಃ’ ಇತಿ ವಸ್ತುಮಾತ್ರಕಥನೇಽಪಿ ಪ್ರಯೋಜನಸ್ಯ ದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ನನು ಶ್ರುತಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಯಥಾಪೂರ್ವಂ ಸಂಸಾರಿತ್ವದರ್ಶನಾನ್ನ ರಜ್ಜುಸ್ವರೂಪಕಥನವದರ್ಥವತ್ತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ನಾವಗತಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಭಾವಸ್ಯ ಯಥಾಪೂರ್ವಂ ಸಂಸಾರಿತ್ವಂ ಶಕ್ಯಂ ದರ್ಶಯಿತುಮ್ , ವೇದಪ್ರಮಾಣಜನಿತಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಭಾವವಿರೋಧಾತ್ । ನ ಹಿ ಶರೀರಾದ್ಯಾತ್ಮಾಭಿಮಾನಿನೋ ದುಃಖಭಯಾದಿಮತ್ತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಮಿತಿ, ತಸ್ಯೈವ ವೇದಪ್ರಮಾಣಜನಿತಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಾವಗಮೇ ತದಭಿಮಾನನಿವೃತ್ತೌ ತದೇವ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತಂ ದುಃಖಭಯಾದಿಮತ್ತ್ವಂ ಭವತೀತಿ ಶಕ್ಯಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಮ್ । ನ ಹಿ ಧನಿನೋ ಗೃಹಸ್ಥಸ್ಯ ಧನಾಭಿಮಾನಿನೋ ಧನಾಪಹಾರನಿಮಿತ್ತಂ ದುಃಖಂ ದೃಷ್ಟಮಿತಿ, ತಸ್ಯೈವ ಪ್ರವ್ರಜಿತಸ್ಯ ಧನಾಭಿಮಾನರಹಿತಸ್ಯ ತದೇವ ಧನಾಪಹಾರನಿಮಿತ್ತಂ ದುಃಖಂ ಭವತಿ । ನ ಚ ಕುಂಡಲಿನಃ ಕುಂಡಲಿತ್ವಾಭಿಮಾನನಿಮಿತ್ತಂ ಸುಖಂ ದೃಷ್ಟಮಿತಿ ತಸ್ಯೈವ ಕುಂಡಲವಿಯುಕ್ತಸ್ಯ ಕುಂಡಲಿತ್ವಾಭಿಮಾನರಹಿತಸ್ಯ ತದೇವ ಕುಂಡಲಿತ್ವಾಭಿಮಾನನಿಮಿತ್ತಂ ಸುಖಂ ಭವತಿ । ತದುಕ್ತಂ ಶ್ರುತ್ಯಾ — ‘ಅಶರೀರಂ ವಾವ ಸಂತಂ ನ ಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯೇ ಸ್ಪೃಶತಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧೨ । ೧) ಇತಿ । ಶರೀರೇ ಪತಿತೇಽಶರೀರತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ , ನ ಜೀವತ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ; ಸಶರೀರತ್ವಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತತ್ವಾತ್ । ನ ಹ್ಯಾತ್ಮನಃ ಶರೀರಾತ್ಮಾಭಿಮಾನಲಕ್ಷಣಂ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಂ ಮುಕ್ತ್ವಾ ಅನ್ಯತಃ ಸಶರೀರತ್ವಂ ಶಕ್ಯಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಮ್ । ನಿತ್ಯಮಶರೀರತ್ವಮಕರ್ಮನಿಮಿತ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯವೋಚಾಮ । ತತ್ಕೃತಧರ್ಮಾಧರ್ಮನಿಮಿತ್ತಂ ಸಶರೀರತ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ । ಶರೀರಸಂಬಂಧಸ್ಯಾಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಯೋರಾತ್ಮಕೃತತ್ವಾಸಿದ್ಧೇಃ, ಶರೀರಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಯೋಸ್ತತ್ಕೃತತ್ವಸ್ಯ ಚೇತರೇತರಾಶ್ರಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅಂಧಪರಂಪರೈಷಾ ಅನಾದಿತ್ವಕಲ್ಪನಾ । ಕ್ರಿಯಾಸಮವಾಯಾಭಾವಾಚ್ಚಾತ್ಮನಃ ಕರ್ತೃತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಸನ್ನಿಧಾನಮಾತ್ರೇಣ ರಾಜಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ದೃಷ್ಟಂ ಕರ್ತೃತ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ । ಧನದಾನಾದ್ಯುಪಾರ್ಜಿತಭೃತ್ಯಸಂಬಂಧಿತ್ವಾತ್ತೇಷಾಂ ಕರ್ತೃತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ತ್ವಾತ್ಮನೋ ಧನದಾನಾದಿವಚ್ಛರೀರಾದಿಭಿಃ ಸ್ವಸ್ವಾಮಿಭಾವಸಂಬಂಧನಿಮಿತ್ತಂ ಕಿಂಚಿಚ್ಛಕ್ಯಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಮ್ । ಮಿಥ್ಯಾಭಿಮಾನಸ್ತು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಃ ಸಂಬಂಧಹೇತುಃ । ಏತೇನ ಯಜಮಾನತ್ವಮಾತ್ಮನೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ಅತ್ರಾಹುಃ — ದೇಹಾದಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಆತ್ಮೀಯೇ ದೇಹಾದಾವಭಿಮಾನೋ ಗೌಣಃ, ನ ಮಿಥ್ಯೇತಿ ಚೇತ್ , ನ । ಪ್ರಸಿದ್ಧವಸ್ತುಭೇದಸ್ಯ ಗೌಣತ್ವಮುಖ್ಯತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ । ಯಸ್ಯ ಹಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧೋ ವಸ್ತುಭೇದಃ — ಯಥಾ ಕೇಸರಾದಿಮಾನಾಕೃತಿವಿಶೇಷೋಽನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಂ ಸಿಂಹಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯಭಾಙ್ಮುಖ್ಯೋಽನ್ಯಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ, ತತಶ್ಚಾನ್ಯಃ ಪುರುಷಃ ಪ್ರಾಯಿಕೈಃ ಕ್ರೌರ್ಯಶೌರ್ಯಾದಿಭಿಃ ಸಿಂಹಗುಣೈಃ ಸಂಪನ್ನಃ ಸಿದ್ಧಃ, ತಸ್ಯ ಪುರುಷೇ ಸಿಂಹಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯೌ ಗೌಣೌ ಭವತಃ । ನಾಪ್ರಸಿದ್ಧವಸ್ತುಭೇದಸ್ಯ । ತಸ್ಯ ತ್ವನ್ಯತ್ರಾನ್ಯಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯೌ ಭ್ರಾಂತಿನಿಮಿತ್ತಾವೇವ ಭವತಃ, ನ ಗೌಣೌ । ಯಥಾ ಮಂದಾಂಧಕಾರೇ ಸ್ಥಾಣುರಯಮಿತ್ಯಗೃಹ್ಯಮಾಣವಿಶೇಷೇ ಪುರುಷಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯೌ ಸ್ಥಾಣುವಿಷಯೌ, ಯಥಾ ವಾ ಶುಕ್ತಿಕಾಯಾಮಕಸ್ಮಾದ್ರಜತಮಿದಮಿತಿ ನಿಶ್ಚಿತೌ ಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯೌ, ತದ್ವದ್ದೇಹಾದಿಸಂಘಾತೇ ಅಹಮ್ ಇತಿ ನಿರುಪಚಾರೇಣ ಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯಾವಾತ್ಮಾನಾತ್ಮಾವಿವೇಕೇನೋತ್ಪದ್ಯಮಾನೌ ಕಥಂ ಗೌಣೌ ಶಕ್ಯೌ ವದಿತುಮ್ । ಆತ್ಮಾನಾತ್ಮವಿವೇಕಿನಾಮಪಿ ಪಂಡಿತಾನಾಮಜಾವಿಪಾಲಾನಾಮಿವಾವಿವಿಕ್ತೌ ಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯೌ ಭವತಃ । ತಸ್ಮಾದ್ದೇಹಾದಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮಾಸ್ತಿತ್ವವಾದಿನಾಂ ದೇಹಾದಾವಹಂಪ್ರತ್ಯಯೋ ಮಿಥ್ಯೈವ, ನ ಗೌಣಃ । ತಸ್ಮಾನ್ಮಿಥ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಯನಿಮಿತ್ತತ್ವಾತ್ಸಶರೀರತ್ವಸ್ಯ, ಸಿದ್ಧಂ ಜೀವತೋಽಪಿ ವಿದುಷೋಽಶರೀರತ್ವಮ್ । ತಥಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ವಿಷಯಾ ಶ್ರುತಿಃ — ‘ತದ್ಯಥಾಹಿನಿರ್ಲ್ವಯನೀ ವಲ್ಮೀಕೇ ಮೃತಾ ಪ್ರತ್ಯಸ್ತಾ ಶಯೀತೈವಮೇವೇದಂ ಶರೀರಂ ಶೇತೇ ಅಥಾಯಮಶರೀರೋಽಮೃತಃ ಪ್ರಾಣೋ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ತೇಜ ಏವ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೭) ಇತಿ; ‘ಸಚಕ್ಷುರಚಕ್ಷುರಿವ ಸಕರ್ಣೋಽಕರ್ಣ ಇವ ಸವಾಗವಾಗಿವ ಸಮನಾ ಅಮನಾ ಇವ ಸಪ್ರಾಣೋಽಪ್ರಾಣ ಇವ’ ಇತಿ ಚ । ಸ್ಮೃತಿರಪಿ — ‘ಸ್ಥಿತಪ್ರಜ್ಞಸ್ಯ ಕಾ ಭಾಷಾ’ (ಭ. ಗೀ. ೨ । ೫೪) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ಸ್ಥಿತಪ್ರಜ್ಞಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಾನ್ಯಾಚಕ್ಷಾಣಾ ವಿದುಷಃ ಸರ್ವಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಸಂಬಂಧಂ ದರ್ಶಯತಿ । ತಸ್ಮಾನ್ನಾವಗತಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಭಾವಸ್ಯ ಯಥಾಪೂರ್ವಂ ಸಂಸಾರಿತ್ವಮ್ । ಯಸ್ಯ ತು ಯಥಾಪೂರ್ವಂ ಸಂಸಾರಿತ್ವಂ ನಾಸಾವವಗತಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಭಾವ ಇತ್ಯನವದ್ಯಮ್ ॥

ಯತ್ಪುನರುಕ್ತಂ ಶ್ರವಣಾತ್ಪರಾಚೀನಯೋರ್ಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನಯೋರ್ದರ್ಶನಾದ್ವಿಧಿಶೇಷತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ, ನ ಸ್ವರೂಪಪರ್ಯವಸಾಯಿತ್ವಮಿತಿ, ತನ್ನ । ಶ್ರವಣವದವಗತ್ಯರ್ಥತ್ವಾನ್ಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನಯೋಃ । ಯದಿ ಹ್ಯವಗತಂ ಬ್ರಹ್ಮಾನ್ಯತ್ರ ವಿನಿಯುಜ್ಯೇತ, ಭವೇತ್ತದಾ ವಿಧಿಶೇಷತ್ವಮ್ । ನ ತು ತದಸ್ತಿ, ಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನಯೋರಪಿ ಶ್ರವಣವದವಗತ್ಯರ್ಥತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿವಿಧಿವಿಷಯತಯಾ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಮಾಣಕತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯತಃ ಸ್ವತಂತ್ರಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಮಾಣಕಂ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಸಮನ್ವಯಾದಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಏವಂ ಚ ಸತಿ ‘ಅಥಾತೋ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ’ ಇತಿ ತದ್ವಿಷಯಃ ಪೃಥಕ್ಶಾಸ್ತ್ರಾರಂಭ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ಪ್ರತಿಪತ್ತಿವಿಧಿಪರತ್ವೇ ಹಿ ‘ಅಥಾತೋ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ’ ಇತ್ಯೇವಾರಬ್ಧತ್ವಾನ್ನ ಪೃಥಕ್ಶಾಸ್ತ್ರಮಾರಭ್ಯೇತ । ಆರಭ್ಯಮಾಣಂ ಚೈವಮಾರಭ್ಯೇತ — ಅಥಾತಃ ಪರಿಶಿಷ್ಟಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸೇತಿ, ‘ಅಥಾತಃ ಕ್ರತ್ವರ್ಥಪುರುಷಾರ್ಥಯೋರ್ಜಿಜ್ಞಾಸಾ’ (ಜೈ. ಸೂ. ೪ । ೧। ೧) ಇತಿವತ್ । ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಾವಗತಿಸ್ತ್ವಪ್ರತಿಜ್ಞಾತೇತಿ ತದರ್ಥೋ ಯುಕ್ತಃ ಶಾಸ್ತ್ರಾರಂಭಃ — ‘ಅಥಾತೋ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ’ ಇತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತ್ಯೇತದವಸಾನಾ ಏವ ಸರ್ವೇ ವಿಧಯಃ ಸರ್ವಾಣಿ ಚೇತರಾಣಿ ಪ್ರಮಾಣಾನಿ । ನ ಹ್ಯಹೇಯಾನುಪಾದೇಯಾದ್ವೈತಾತ್ಮಾವಗತೌ , ನಿರ್ವಿಷಯಾಣ್ಯಪ್ರಮಾತೃಕಾಣಿ ಚ ಪ್ರಮಾಣಾನಿ ಭವಿತುಮರ್ಹಂತೀತಿ । ಅಪಿ ಚಾಹುಃ — ‘ಗೌಣಮಿಥ್ಯಾತ್ಮನೋಽಸತ್ತ್ವೇ ಪುತ್ರದೇಹಾದಿಬಾಧನಾತ್ । ಸದ್ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಾಹಮಿತ್ಯೇವಂ ಬೋಧೇ ಕಾರ್ಯಂ ಕಥಂ ಭವೇತ್ ॥ ಅನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಪ್ರಾಕ್ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಮಾತ್ಮನಃ । ಅನ್ವಿಷ್ಟಃ ಸ್ಯಾತ್ಪ್ರಮಾತೈವ ಪಾಪ್ಮದೋಷಾದಿವರ್ಜಿತಃ ॥ ದೇಹಾತ್ಮಪ್ರತ್ಯಯೋ ಯದ್ವತ್ಪ್ರಮಾಣತ್ವೇನ ಕಲ್ಪಿತಃ । ಲೌಕಿಕಂ ತದ್ವದೇವೇದಂ ಪ್ರಮಾಣಂ ತ್ವಾಽಽತ್ಮನಿಶ್ಚಯಾತ್’ ಇತಿ ॥ ೪ ॥

ನ ಸಾಂಖ್ಯಪರಿಕಲ್ಪಿತಮಚೇತನಂ ಪ್ರಧಾನಂ ಜಗತಃ ಕಾರಣಂ ಶಕ್ಯಂ ವೇದಾಂತೇಷ್ವಾಶ್ರಯಿತುಮ್ । ಅಶಬ್ದಂ ಹಿ ತತ್ । ಕಥಮಶಬ್ದತ್ವಮ್ ? ಈಕ್ಷತೇಃ ಈಕ್ಷಿತೃತ್ವಶ್ರವಣಾತ್ಕಾರಣಸ್ಯ । ಕಥಮ್ ? ಏವಂ ಹಿ ಶ್ರೂಯತೇ — ‘ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮಗ್ರ ಆಸೀದೇಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೧) ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ‘ತದೈಕ್ಷತ ಬಹು ಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಜಾಯೇಯೇತಿ ತತ್ತೇಜೋಽಸೃಜತ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೩) ಇತಿ । ತತ್ರ ಇದಂಶಬ್ದವಾಚ್ಯಂ ನಾಮರೂಪವ್ಯಾಕೃತಂ ಜಗತ್ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಃ ಸದಾತ್ಮನಾವಧಾರ್ಯ, ತಸ್ಯೈವ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ಸಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯಸ್ಯೇಕ್ಷಣಪೂರ್ವಕಂ ತೇಜಃಪ್ರಭೃತೇಃ ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ । ತಥಾನ್ಯತ್ರ — ‘ಆತ್ಮಾ ವಾ ಇದಮೇಕ ಏವಾಗ್ರ ಆಸೀತ್ । ನಾನ್ಯತ್ಕಿಂಚನ ಮಿಷತ್ । ಸ ಈಕ್ಷತ ಲೋಕಾನ್ನು ಸೃಜಾ ಇತಿ ।’ (ಐ. ಉ. ೧ । ೧ । ೧)‘ಸ ಇಮಾಁಲ್ಲೋಕಾನಸೃಜತ’ (ಐ. ಉ. ೧ । ೧ । ೨) ಇತೀಕ್ಷಾಪೂರ್ವಿಕಾಮೇವ ಸೃಷ್ಟಿಮಾಚಷ್ಟೇ । ಕ್ವಚಿಚ್ಚ ಷೋಡಶಕಲಂ ಪುರುಷಂ ಪ್ರಸ್ತುತ್ಯಾಹ — ‘ಸ ಈಕ್ಷಾಂಚಕ್ರೇ’ (ಪ್ರ. ಉ. ೬ । ೩), ‘ಸ ಪ್ರಾಣಮಸೃಜತ’ (ಪ್ರ. ಉ. ೬ । ೪) ಇತಿ । ಈಕ್ಷತೇರಿತಿ ಚ ಧಾತ್ವರ್ಥನಿರ್ದೇಶೋಽಭಿಪ್ರೇತಃ, ಯಜತೇರಿತಿವತ್ , ನ ಧಾತುನಿರ್ದೇಶಃ । ತೇನ ‘ಯಃ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸರ್ವವಿದ್ಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಮಯಂ ತಪಃ । ತಸ್ಮಾದೇತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ನಾಮ ರೂಪಮನ್ನಂ ಚ ಜಾಯತೇ’ (ಮು. ಉ. ೧ । ೧ । ೯) ಇತ್ಯೇವಮಾದೀನ್ಯಪಿ ಸರ್ವಜ್ಞೇಶ್ವರಕಾರಣಪರಾಣಿ ವಾಕ್ಯಾನ್ಯುದಾಹರ್ತವ್ಯಾನಿ ॥

ಯತ್ತೂಕ್ತಂ ಸತ್ತ್ವಧರ್ಮೇಣ ಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಪ್ರಧಾನಂ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ, ತನ್ನೋಪಪದ್ಯತೇ । ನ ಹಿ ಪ್ರಧಾನಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಗುಣಸಾಮ್ಯಾತ್ಸತ್ತ್ವಧರ್ಮೋ ಜ್ಞಾನಂ ಸಂಭವತಿ । ನನೂಕ್ತಂ ಸರ್ವಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿಮತ್ತ್ವೇನ ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ; ತದಪಿ ನೋಪಪದ್ಯತೇ । ಯದಿ ಗುಣಸಾಮ್ಯೇ ಸತಿ ಸತ್ತ್ವವ್ಯಪಾಶ್ರಯಾಂ ಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಪ್ರಧಾನಮುಚ್ಯೇತ, ಕಾಮಂ ರಜಸ್ತಮೋವ್ಯಪಾಶ್ರಯಾಮಪಿ ಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಬಂಧಕಶಕ್ತಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಕಿಂಚಿಜ್ಜ್ಞಮುಚ್ಯೇತ । ಅಪಿ ಚ ನಾಸಾಕ್ಷಿಕಾ ಸತ್ತ್ವವೃತ್ತಿರ್ಜಾನಾತಿನಾ ಅಭಿಧೀಯತೇ । ನ ಚಾಚೇತನಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಿತ್ವಮಸ್ತಿ । ತಸ್ಮಾದನುಪಪನ್ನಂ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಮ್ । ಯೋಗಿನಾಂ ತು ಚೇತನತ್ವಾತ್ಸತ್ತ್ವೋತ್ಕರ್ಷನಿಮಿತ್ತಂ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಮುಪಪನ್ನಮಿತ್ಯನುದಾಹರಣಮ್ । ಅಥ ಪುನಃ ಸಾಕ್ಷಿನಿಮಿತ್ತಮೀಕ್ಷಿತೃತ್ವಂ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಕಲ್ಪ್ಯೇತ, ಯಥಾಗ್ನಿನಿಮಿತ್ತಮಯಃಪಿಂಡಾದೇರ್ದಗ್ಧೃತ್ವಮ್ । ತಥಾ ಸತಿ ಯನ್ನಿಮಿತ್ತಮೀಕ್ಷಿತೃತ್ವಂ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ, ತದೇವ ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಮುಖ್ಯಂ ಜಗತಃ ಕಾರಣಮಿತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಯತ್ಪುನರುಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ನ ಮುಖ್ಯಂ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಮುಪಪದ್ಯತೇ, ನಿತ್ಯಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯತ್ವೇ ಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಾಂ ಪ್ರತಿ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾಸಂಭವಾದಿತಿ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ಇದಂ ತಾವದ್ಭವಾನ್ಪ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ — ಕಥಂ ನಿತ್ಯಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯತ್ವೇ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಹಾನಿರಿತಿ । ಯಸ್ಯ ಹಿ ಸರ್ವವಿಷಯಾವಭಾಸನಕ್ಷಮಂ ಜ್ಞಾನಂ ನಿತ್ಯಮಸ್ತಿ, ಸೋಽಸರ್ವಜ್ಞ ಇತಿ ವಿಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಮ್ । ಅನಿತ್ಯತ್ವೇ ಹಿ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ, ಕದಾಚಿಜ್ಜಾನಾತಿ ಕದಾಚಿನ್ನ ಜಾನಾತೀತ್ಯಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಮಪಿ ಸ್ಯಾತ್ ।

ನಾಸೌ ಜ್ಞಾನನಿತ್ಯತ್ವೇ ದೋಷೋಽಸ್ತಿ । ಜ್ಞಾನನಿತ್ಯತ್ವೇ ಜ್ಞಾನವಿಷಯಃ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯವ್ಯಪದೇಶೋ ನೋಪಪದ್ಯತೇ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ । ಪ್ರತತೌಷ್ಣ್ಯಪ್ರಕಾಶೇಽಪಿ ಸವಿತರಿ ‘ದಹತಿ’ ‘ಪ್ರಕಾಶಯತಿ’ ಇತಿ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯವ್ಯಪದೇಶದರ್ಶನಾತ್ । ನನು ಸವಿತುರ್ದಾಹ್ಯಪ್ರಕಾಶ್ಯಸಂಯೋಗೇ ಸತಿ ‘ದಹತಿ’ ‘ಪ್ರಕಾಶಯತಿ’ ಇತಿ ವ್ಯಪದೇಶಃ ಸ್ಯಾತ್; ನ ತು ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರ್ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಸಂಯೋಗೋಽಸ್ತೀತಿ ವಿಷಮೋ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ । ನ; ಅಸತ್ಯಪಿ ಕರ್ಮಣಿ ‘ಸವಿತಾ ಪ್ರಕಾಶತೇ’ ಇತಿ ಕರ್ತೃತ್ವವ್ಯಪದೇಶದರ್ಶನಾತ್ , ಏವಮಸತ್ಯಪಿ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಣಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ‘ತದೈಕ್ಷತ’ ಇತಿ ಕರ್ತೃತ್ವವ್ಯಪದೇಶೋಪಪತ್ತೇರ್ನ ವೈಷಮ್ಯಮ್ । ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ತು ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಈಕ್ಷಿತೃತ್ವಶ್ರುತಯಃ ಸುತರಾಮುಪಪನ್ನಾಃ । ಕಿಂ ಪುನಸ್ತತ್ಕರ್ಮ, ಯತ್ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರೀಶ್ವರಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಿಷಯೋ ಭವತೀತಿ — ತತ್ತ್ವಾನ್ಯತ್ವಾಭ್ಯಾಮನಿರ್ವಚನೀಯೇ ನಾಮರೂಪೇ ಅವ್ಯಾಕೃತೇ ವ್ಯಾಚಿಕೀರ್ಷಿತೇ ಇತಿ ಬ್ರೂಮಃ । ಯತ್ಪ್ರಸಾದಾದ್ಧಿ ಯೋಗಿನಾಮಪ್ಯತೀತಾನಾಗತವಿಷಯಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಜ್ಞಾನಮಿಚ್ಛಂತಿ ಯೋಗಶಾಸ್ತ್ರವಿದಃ, ಕಿಮು ವಕ್ತವ್ಯಂ ತಸ್ಯ ನಿತ್ಯಸಿದ್ಧಸ್ಯೇಶ್ವರಸ್ಯ ಸೃಷ್ಟಿಸ್ಥಿತಿಸಂಹೃತಿವಿಷಯಂ ನಿತ್ಯಜ್ಞಾನಂ ಭವತೀತಿ । ಯದಪ್ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶರೀರಾದಿಸಂಬಂಧಮಂತರೇಣೇಕ್ಷಿತೃತ್ವಮನುಪಪನ್ನಮಿತಿ, ನ ತಚ್ಚೋದ್ಯಮವತರತಿ; ಸವಿತೃಪ್ರಕಾಶವದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪನಿತ್ಯತ್ವೇನ ಜ್ಞಾನಸಾಧನಾಪೇಕ್ಷಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಅಪಿ ಚಾವಿದ್ಯಾದಿಮತಃ ಸಂಸಾರಿಣಃ ಶರೀರಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಾ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾತ್; ನ ಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಬಂಧಕಾರಣರಹಿತಸ್ಯೇಶ್ವರಸ್ಯ । ಮಂತ್ರೌ ಚೇಮಾವೀಶ್ವರಸ್ಯ ಶರೀರಾದ್ಯನಪೇಕ್ಷತಾಮನಾವರಣಜ್ಞಾನತಾಂ ಚ ದರ್ಶಯತಃ — ‘ನ ತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಂ ಕರಣಂ ಚ ವಿದ್ಯತೇ ನ ತತ್ಸಮಶ್ಚಾಭ್ಯಧಿಕಶ್ಚ ದೃಶ್ಯತೇ । ಪರಾಸ್ಯ ಶಕ್ತಿರ್ವಿವಿಧೈವ ಶ್ರೂಯತೇ ಸ್ವಾಭಾವಿಕೀ ಜ್ಞಾನಬಲಕ್ರಿಯಾ ಚ’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೬ । ೮) ಇತಿ । ‘ಅಪಾಣಿಪಾದೋ ಜವನೋ ಗ್ರಹೀತಾ ಪಶ್ಯತ್ಯಚಕ್ಷುಃ ಸ ಶೃಣೋತ್ಯಕರ್ಣಃ । ಸ ವೇತ್ತಿ ವೇದ್ಯಂ ನ ಚ ತಸ್ಯಾಸ್ತಿ ವೇತ್ತಾ ತಮಾಹುರಗ್ರ್ಯಂ ಪುರುಷಂ ಮಹಾಂತಮ್’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೩ । ೧೯) ಇತಿ ಚ । ನನು ನಾಸ್ತಿ ತವ ಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಬಂಧಕಾರಣವಾನೀಶ್ವರಾದನ್ಯಃ ಸಂಸಾರೀ — ‘ನಾನ್ಯೋಽತೋಽಸ್ತಿ ದ್ರಷ್ಟಾ ... ನಾನ್ಯೋಽತೋಽಸ್ತಿ ವಿಜ್ಞಾತಾ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೭ । ೨೩) ಇತಿಶ್ರುತೇಃ; ತತ್ರ ಕಿಮಿದಮುಚ್ಯತೇ — ಸಂಸಾರಿಣಃ ಶರೀರಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಾ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿಃ, ನೇಶ್ವರಸ್ಯೇತಿ ? ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ಸತ್ಯಂ ನೇಶ್ವರಾದನ್ಯಃ ಸಂಸಾರೀ; ತಥಾಪಿ ದೇಹಾದಿಸಂಘಾತೋಪಾಧಿಸಂಬಂಧ ಇಷ್ಯತ ಏವ, ಘಟಕರಕಗಿರಿಗುಹಾದ್ಯುಪಾಧಿಸಂಬಂಧ ಇವ ವ್ಯೋಮ್ನಃ । ತತ್ಕೃತಶ್ಚ ಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯವ್ಯವಹಾರೋ ಲೋಕಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಃ — ‘ಘಟಚ್ಛಿದ್ರಮ್’ ‘ಕರಕಚ್ಛಿದ್ರಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿಃ, ಆಕಾಶಾವ್ಯತಿರೇಕೇಽಪಿ; ತತ್ಕೃತಾ ಚಾಕಾಶೇ ಘಟಾಕಾಶಾದಿಭೇದಮಿಥ್ಯಾಬುದ್ಧಿರ್ದೃಷ್ಟಾ; ತಥೇಹಾಪಿ ದೇಹಾದಿಸಂಘಾತೋಪಾಧಿಸಂಬಂಧಾವಿವೇಕಕೃತೇಶ್ವರಸಂಸಾರಿಭೇದಮಿಥ್ಯಾಬುದ್ಧಿಃ । ದೃಶ್ಯತೇ ಚಾತ್ಮನ ಏವ ಸತೋ ದೇಹಾದಿಸಂಘಾತೇಽನಾತ್ಮನ್ಯಾತ್ಮತ್ವಾಭಿನಿವೇಶೋ ಮಿಥ್ಯಾಬುದ್ಧಿಮಾತ್ರೇಣ ಪೂರ್ವೇಣ ಪೂರ್ವೇಣ । ಸತಿ ಚೈವಂ ಸಂಸಾರಿತ್ವೇ ದೇಹಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಮೀಕ್ಷಿತೃತ್ವಮುಪಪನ್ನಂ ಸಂಸಾರಿಣಃ । ಯದಪ್ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾನೇಕಾತ್ಮಕತ್ವಾನ್ಮೃದಾದಿವತ್ಕಾರಣತ್ವೋಪಪತ್ತಿರ್ನಾಸಂಹತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ, ತತ್ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಶಬ್ದತ್ವೇನೈವ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಯಥಾ ತು ತರ್ಕೇಣಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ಕಾರಣತ್ವಂ ನಿರ್ವೋಢುಂ ಶಕ್ಯತೇ, ನ ಪ್ರಧಾನಾದೀನಾಮ್ , ತಥಾ ಪ್ರಪಂಚಯಿಷ್ಯತಿ ‘ನ ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾದಸ್ಯ ...’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೨ । ೧ । ೪) ಇತ್ಯೇವಮಾದಿನಾ ॥ ೫ ॥

ಯದುಕ್ತಂ ಪ್ರಧಾನಮಚೇತನಂ ಸಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯಂ ತಸ್ಮಿನ್ನೌಪಚಾರಿಕಮೀಕ್ಷಿತೃತ್ವಮ್ ಅಪ್ತೇಜಸೋರಿವೇತಿ, ತದಸತ್ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಆತ್ಮಶಬ್ದಾತ್; ‘ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್’ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ, ‘ತದೈಕ್ಷತ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೩) ‘ತತ್ತೇಜೋಽಸೃಜತ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೩) ಇತಿ ಚ ತೇಜೋಬನ್ನಾನಾಂ ಸೃಷ್ಟಿಮುಕ್ತ್ವಾ, ತದೇವ ಪ್ರಕೃತಂ ಸದೀಕ್ಷಿತೃ ತಾನಿ ಚ ತೇಜೋಬನ್ನಾನಿ ದೇವತಾಶಬ್ದೇನ ಪರಾಮೃಶ್ಯಾಹ — ‘ಸೇಯಂ ದೇವತೈಕ್ಷತ ‘ಹಂತಾಹಮಿಮಾಸ್ತಿಸ್ರೋ ದೇವತಾ ಅನೇನ ಜೀವೇನಾತ್ಮನಾನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ನಾಮರೂಪೇ ವ್ಯಾಕರವಾಣಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೩ । ೨) ಇತಿ । ತತ್ರ ಯದಿ ಪ್ರಧಾನಮಚೇತನಂ ಗುಣವೃತ್ತ್ಯೇಕ್ಷಿತೃ ಕಲ್ಪ್ಯೇತ, ತದೇವ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾತ್ ‘ಸೇಯಂ ದೇವತಾ’ ಇತಿ ಪರಾಮೃಶ್ಯೇತ; ನ ತದಾ ದೇವತಾ ಜೀವಮಾತ್ಮಶಬ್ದೇನಾಭಿದಧ್ಯಾತ್ । ಜೀವೋ ಹಿ ನಾಮ ಚೇತನಃ ಶರೀರಾಧ್ಯಕ್ಷಃ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಧಾರಯಿತಾ, ತತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧೇರ್ನಿರ್ವಚನಾಚ್ಚ । ಸ ಕಥಮಚೇತನಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾತ್ಮಾ ಭವೇತ್ । ಆತ್ಮಾ ಹಿ ನಾಮ ಸ್ವರೂಪಮ್ । ನಾಚೇತನಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಚೇತನೋ ಜೀವಃ ಸ್ವರೂಪಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಅಥ ತು ಚೇತನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಮುಖ್ಯಮೀಕ್ಷಿತೃ ಪರಿಗೃಹ್ಯೇತ, ತಸ್ಯ ಜೀವವಿಷಯ ಆತ್ಮಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ತಥಾ ‘ಸ ಯ ಏಷೋಽಣಿಮೈತದಾತ್ಮ್ಯಮಿದಂ ಸರ್ವಂ ತತ್ಸತ್ಯಂ ಸ ಆತ್ಮಾ ತತ್ತ್ವಮಸಿ ಶ್ವೇತಕೇತೋ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧೪ । ೩) ಇತ್ಯತ್ರ ‘ಸ ಆತ್ಮಾ’ ಇತಿ ಪ್ರಕೃತಂ ಸದಣಿಮಾನಮಾತ್ಮಾನಮಾತ್ಮಶಬ್ದೇನೋಪದಿಶ್ಯ, ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ ಶ್ವೇತಕೇತೋ’ ಇತಿ ಚೇತನಸ್ಯ ಶ್ವೇತಕೇತೋರಾತ್ಮತ್ವೇನೋಪದಿಶತಿ । ಅಪ್ತೇಜಸೋಸ್ತು ವಿಷಯತ್ವಾದಚೇತನತ್ವಮ್ , ನಾಮರೂಪವ್ಯಾಕರಣಾದೌ ಚ ಪ್ರಯೋಜ್ಯತ್ವೇನೈವ ನಿರ್ದೇಶಾತ್ , ನ ಚಾತ್ಮಶಬ್ದವತ್ಕಿಂಚಿನ್ಮುಖ್ಯತ್ವೇ ಕಾರಣಮಸ್ತೀತಿ ಯುಕ್ತಂ ಕೂಲವದ್ಗೌಣತ್ವಮೀಕ್ಷಿತೃತ್ವಸ್ಯ । ತಯೋರಪಿ ಚ ಸದಧಿಷ್ಠಿತತ್ವಾಪೇಕ್ಷಮೇವೇಕ್ಷಿತೃತ್ವಮ್ । ಸತಸ್ತ್ವಾತ್ಮಶಬ್ದಾನ್ನ ಗೌಣಮೀಕ್ಷಿತೃತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ॥ ೬ ॥

ನ ಪ್ರಧಾನಮಚೇತನಮಾತ್ಮಶಬ್ದಾಲಂಬನಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ‘ಸ ಆತ್ಮಾ’ ಇತಿ ಪ್ರಕೃತಂ ಸದಣಿಮಾನಮಾದಾಯ, ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ ಶ್ವೇತಕೇತೋ’ ಇತಿ ಚೇತನಸ್ಯ ಶ್ವೇತಕೇತೋರ್ಮೋಕ್ಷಯಿತವ್ಯಸ್ಯ ತನ್ನಿಷ್ಠಾಮುಪದಿಶ್ಯ, ‘ಆಚಾರ್ಯವಾನ್ಪುರುಷೋ ವೇದ ತಸ್ಯ ತಾವದೇವ ಚಿರಂ ಯಾವನ್ನ ವಿಮೋಕ್ಷ್ಯೇಽಥ ಸಂಪತ್ಸ್ಯೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧೪ । ೨) ಇತಿ ಮೋಕ್ಷೋಪದೇಶಾತ್ । ಯದಿ ಹ್ಯಚೇತನಂ ಪ್ರಧಾನಂ ಸಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯಮ್ ‘ತತ್ ಅಸಿ’ ಇತಿ ಗ್ರಾಹಯೇತ್ ಮುಮುಕ್ಷುಂ ಚೇತನಂ ಸಂತಮಚೇತನೋಽಸೀತಿ, ತದಾ ವಿಪರೀತವಾದಿ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಪುರುಷಸ್ಯಾನರ್ಥಾಯೇತ್ಯಪ್ರಮಾಣಂ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ತು ನಿರ್ದೋಷಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮಪ್ರಮಾಣಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ಯದಿ ಚಾಜ್ಞಸ್ಯ ಸತೋ ಮುಮುಕ್ಷೋರಚೇತನಮನಾತ್ಮಾನಮಾತ್ಮೇತ್ಯುಪದಿಶೇತ್ಪ್ರಮಾಣಭೂತಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮ್ , ಸ ಶ್ರದ್ದಧಾನತಯಾ ಅಂಧಗೋಲಾಂಗೂಲನ್ಯಾಯೇನ ತದಾತ್ಮದೃಷ್ಟಿಂ ನ ಪರಿತ್ಯಜೇತ್ , ತದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ಚಾತ್ಮಾನಂ ನ ಪ್ರತಿಪದ್ಯೇತ । ತಥಾ ಸತಿ ಪುರುಷಾರ್ಥಾದ್ವಿಹನ್ಯೇತ, ಅನರ್ಥಂ ಚ ಋಚ್ಛೇತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಯಥಾ ಸ್ವರ್ಗಾದ್ಯರ್ಥಿನೋಽಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಸಾಧನಂ ಯಥಾಭೂತಮುಪದಿಶತಿ, ತಥಾ ಮುಮುಕ್ಷೋರಪಿ ‘ಸ ಆತ್ಮಾ ತತ್ತ್ವಮಸಿ ಶ್ವೇತಕೇತೋ’ ಇತಿ ಯಥಾಭೂತಮೇವಾತ್ಮಾನಮುಪದಿಶತೀತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಏವಂ ಚ ಸತಿ ತಪ್ತಪರಶುಗ್ರಹಣಮೋಕ್ಷದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸತ್ಯಾಭಿಸಂಧಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷೋಪದೇಶ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ಅನ್ಯಥಾ ಹ್ಯಮುಖ್ಯೇ ಸದಾತ್ಮತತ್ತ್ವೋಪದೇಶೇ, ‘ಅಹಮುಕ್ಥಮಸ್ಮೀತಿ ವಿದ್ಯಾತ್’ (ಐ. ಆ. ೨ । ೧ । ೨ । ೬) ಇತಿವತ್ಸಂಪನ್ಮಾತ್ರಮಿದಮನಿತ್ಯಫಲಂ ಸ್ಯಾತ್ । ತತ್ರ ಮೋಕ್ಷೋಪದೇಶೋ ನೋಪಪದ್ಯೇತ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಸದಣಿಮನ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಗೌಣತ್ವಮ್ । ಭೃತ್ಯೇ ತು ಸ್ವಾಮಿಭೃತ್ಯಭೇದಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾದುಪಪನ್ನೋ ಗೌಣ ಆತ್ಮಶಬ್ದಃ ‘ಮಮಾತ್ಮಾ ಭದ್ರಸೇನಃ’ ಇತಿ । ಅಪಿ ಚ ಕ್ವಚಿದ್ಗೌಣಃ ಶಬ್ದೋ ದೃಷ್ಟ ಇತಿ ನೈತಾವತಾ ಶಬ್ದಪ್ರಮಾಣಕೇಽರ್ಥೇ ಗೌಣೀಕಲ್ಪನಾ ನ್ಯಾಯ್ಯಾ, ಸರ್ವತ್ರಾನಾಶ್ವಾಸಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಯತ್ತೂಕ್ತಂ ಚೇತನಾಚೇತನಯೋಃ ಸಾಧಾರಣ ಆತ್ಮಶಬ್ದಃ, ಕ್ರತುಜ್ವಲನಯೋರಿವ ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದ ಇತಿ, ತನ್ನ । ಅನೇಕಾರ್ಥತ್ವಸ್ಯಾನ್ಯಾಯ್ಯತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾಚ್ಚೇತನವಿಷಯ ಏವ ಮುಖ್ಯ ಆತ್ಮಶಬ್ದಶ್ಚೇತನತ್ವೋಪಚಾರಾದ್ಭೂತಾದಿಷು ಪ್ರಯುಜ್ಯತೇ — ‘ಭೂತಾತ್ಮಾ’ ‘ಇಂದ್ರಿಯಾತ್ಮಾ’ ಇತಿ ಚ । ಸಾಧಾರಣತ್ವೇಽಪ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ನ ಪ್ರಕರಣಮುಪಪದಂ ವಾ ಕಿಂಚಿನ್ನಿಶ್ಚಾಯಕಮಂತರೇಣಾನ್ಯತರವೃತ್ತಿತಾ ನಿರ್ಧಾರಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತೇ । ನ ಚಾತ್ರಾಚೇತನಸ್ಯ ನಿಶ್ಚಾಯಕಂ ಕಿಂಚಿತ್ಕಾರಣಮಸ್ತಿ । ಪ್ರಕೃತಂ ತು ಸದೀಕ್ಷಿತೃ, ಸನ್ನಿಹಿತಶ್ಚ ಚೇತನಃ ಶ್ವೇತಕೇತುಃ । ನ ಹಿ ಚೇತನಸ್ಯ ಶ್ವೇತಕೇತೋರಚೇತನ ಆತ್ಮಾ ಸಂಭವತೀತ್ಯವೋಚಾಮ । ತಸ್ಮಾಚ್ಚೇತನವಿಷಯ ಇಹಾತ್ಮಶಬ್ದ ಇತಿ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ । ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದೋಽಪಿ ಲೌಕಿಕೇನ ಪ್ರಯೋಗೇಣ ಜ್ವಲನ ಏವ ರೂಢಃ, ಅರ್ಥವಾದಕಲ್ಪಿತೇನ ತು ಜ್ವಲನಸಾದೃಶ್ಯೇನ ಕ್ರತೌ ಪ್ರವೃತ್ತ ಇತ್ಯದೃಷ್ಟಾಂತಃ । ಅಥವಾ ಪೂರ್ವಸೂತ್ರ ಏವಾತ್ಮಶಬ್ದಂ ನಿರಸ್ತಸಮಸ್ತಗೌಣತ್ವಸಾಧಾರಣತ್ವಶಂಕತಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ, ತತಃ ಸ್ವತಂತ್ರ ಏವ ಪ್ರಧಾನಕಾರಣನಿರಾಕರಣಹೇತುರ್ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಃ — ‘ತನ್ನಿಷ್ಠಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷೋಪದೇಶಾತ್’ ಇತಿ । ತಸ್ಮಾನ್ನಾಚೇತನಂ ಪ್ರಧಾನಂ ಸಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯಮ್ ॥ ೭ ॥

ಯದ್ಯನಾತ್ಮೈವ ಪ್ರಧಾನಂ ಸಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯಮ್ ‘ಸ ಆತ್ಮಾ ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ ಇತೀಹೋಪದಿಷ್ಟಂ ಸ್ಯಾತ್; ಸ ತದುಪದೇಶಶ್ರವಣಾದನಾತ್ಮಜ್ಞತಯಾ ತನ್ನಿಷ್ಠೋ ಮಾ ಭೂದಿತಿ, ಮುಖ್ಯಮಾತ್ಮಾನಮುಪದಿದಿಕ್ಷು ಶಾಸ್ತ್ರಂ ತಸ್ಯ ಹೇಯತ್ವಂ ಬ್ರೂಯಾತ್ । ಯಥಾರುಂಧತೀಂ ದಿದರ್ಶಯಿಷುಸ್ತತ್ಸಮೀಪಸ್ಥಾಂ ಸ್ಥೂಲಾಂ ತಾರಾಮಮುಖ್ಯಾಂ ಪ್ರಥಮಮರುಂಧತೀತಿ ಗ್ರಾಹಯಿತ್ವಾ, ತಾಂ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾಯ, ಪಶ್ಚಾದರುಂಧತೀಮೇವ ಗ್ರಾಹಯತಿ; ತದ್ವನ್ನಾಯಮಾತ್ಮೇತಿ ಬ್ರೂಯಾತ್ । ನ ಚೈವಮವೋಚತ್ । ಸನ್ಮಾತ್ರಾತ್ಮಾವಗತಿನಿಷ್ಠೈವ ಹಿ ಷಷ್ಠಪ್ರಪಾಠಕಪರಿಸಮಾಪ್ತಿರ್ದೃಶ್ಯತೇ । ಚಶಬ್ದಃ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾವಿರೋಧಾಭ್ಯುಚ್ಚಯಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಃ । ಸತ್ಯಪಿ ಹೇಯತ್ವವಚನೇ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾವಿರೋಧಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ಕಾರಣವಿಜ್ಞಾನಾದ್ಧಿ ಸರ್ವಂ ವಿಜ್ಞಾತಮಿತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಮ್ — ‘ಉತ ತಮಾದೇಶಮಪ್ರಾಕ್ಷ್ಯೋ ಯೇನಾಶ್ರುತꣳ ಶ್ರುತಂ ಭವತ್ಯಮತಂ ಮತಮವಿಜ್ಞಾತಂ ವಿಜ್ಞಾತಮಿತಿ; ಕಥಂ ನು ಭಗವಃ ಸ ಆದೇಶೋ ಭವತೀತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧ । ೩); ‘ಯಥಾ ಸೋಮ್ಯೈಕೇನ ಮೃತ್ಪಿಂಡೇನ ಸರ್ವಂ ಮೃನ್ಮಯಂ ವಿಜ್ಞಾತಂ ಸ್ಯಾದ್ವಾಚಾರಂಭಣಂ ವಿಕಾರೋ ನಾಮಧೇಯಂ ಮೃತ್ತಿಕೇತ್ಯೇವ ಸತ್ಯಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧ । ೪) ‘ಏವಂ ಸೋಮ್ಯ ಸ ಆದೇಶೋ ಭವತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧ । ೬) ಇತಿ ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮೇ ಶ್ರವಣಾತ್ । ನ ಚ ಸಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯೇ ಪ್ರಧಾನೇ ಭೋಗ್ಯವರ್ಗಕಾರಣೇ ಹೇಯತ್ವೇನಾಹೇಯತ್ವೇನ ವಾ ವಿಜ್ಞಾತೇ ಭೋಕ್ತೃವರ್ಗೋ ವಿಜ್ಞಾತೋ ಭವತಿ, ಅಪ್ರಧಾನವಿಕಾರತ್ವಾದ್ಭೋಕ್ತೃವರ್ಗಸ್ಯ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಪ್ರಧಾನಂ ಸಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯಮ್ ॥ ೮ ॥

ತದೇವ ಸಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯಂ ಕಾರಣಂ ಪ್ರಕೃತ್ಯ ಶ್ರೂಯತೇ — ‘ಯತ್ರೈತತ್ಪುರುಷಃ ಸ್ವಪಿತಿ ನಾಮ, ಸತಾ ಸೋಮ್ಯ ತದಾ ಸಂಪನ್ನೋ ಭವತಿ; ಸ್ವಮಪೀತೋ ಭವತಿ; ತಸ್ಮಾದೇನಂ ಸ್ವಪಿತೀತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ; ಸ್ವಂ ಹ್ಯಪೀತೋ ಭವತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೧) ಇತಿ । ಏಷಾ ಶ್ರುತಿಃ ಸ್ವಪಿತೀತ್ಯೇತತ್ಪುರುಷಸ್ಯ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ನಾಮ ನಿರ್ವಕ್ತಿ । ಸ್ವಶಬ್ದೇನೇಹಾತ್ಮೋಚ್ಯತೇ । ಯಃ ಪ್ರಕೃತಃ ಸಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯಸ್ತಮಪೀತೋ ಭವತ್ಯಪಿಗತೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಪಿಪೂರ್ವಸ್ಯೈತೇರ್ಲಯಾರ್ಥತ್ವಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ , ಪ್ರಭವಾಪ್ಯಯಾವಿತ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಲಯಯೋಃ ಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಾತ್ । ಮನಃಪ್ರಚಾರೋಪಾಧಿವಿಶೇಷಸಂಬಂಧಾದಿಂದ್ರಿಯಾರ್ಥಾನ್ಗೃಹ್ಣಂಸ್ತದ್ವಿಶೇಷಾಪನ್ನೋ ಜೀವೋ ಜಾಗರ್ತಿ । ತದ್ವಾಸನಾವಿಶಿಷ್ಟಃ ಸ್ವಪ್ನಾನ್ಪಶ್ಯನ್ಮನಃಶಬ್ದವಾಚ್ಯೋ ಭವತಿ । ಸ ಉಪಾಧಿದ್ವಯೋಪರಮೇ ಸುಷುಪ್ತಾವಸ್ಥಾಯಾಮುಪಾಧಿಕೃತವಿಶೇಷಾಭಾವಾತ್ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಪ್ರಲೀನ ಇವೇತಿ ‘ಸ್ವಂ ಹ್ಯಪೀತೋ ಭವತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೧) ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಯಥಾ ಹೃದಯಶಬ್ದನಿರ್ವಚನಂ ಶ್ರುತ್ಯಾ ದರ್ಶಿತಮ್ — ‘ಸ ವಾ ಏಷ ಆತ್ಮಾ ಹೃದಿ, ತಸ್ಯೈತದೇವ ನಿರುಕ್ತಮ್ — ಹೃದ್ಯಯಮಿತಿ; ತಸ್ಮಾದ್ಧೃದಯಮಿತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೩ । ೩); ಯಥಾ ವಾಶನಾಯೋದನ್ಯಾಶಬ್ದಪ್ರವೃತ್ತಿಮೂಲಂ ದರ್ಶಯತಿ ಶ್ರುತಿಃ — ‘ಆಪ ಏವ ತದಶಿತಂ ನಯಂತೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೩) ‘ತೇಜ ಏವ ತತ್ಪೀತಂ ನಯತೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೫) ಇತಿ ಚ । ಏವಂ ಸ್ವಮಾತ್ಮಾನಂ ಸಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯಮಪೀತೋ ಭವತಿ ಇತೀಮಮರ್ಥಂ ಸ್ವಪಿತಿನಾಮನಿರ್ವಚನೇನ ದರ್ಶಯತಿ । ನ ಚ ಚೇತನ ಆತ್ಮಾ ಅಚೇತನಂ ಪ್ರಧಾನಂ ಸ್ವರೂಪತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಪದ್ಯೇತ । ಯದಿ ಪುನಃ ಪ್ರಧಾನಮೇವಾತ್ಮೀಯತ್ವಾತ್ಸ್ವಶಬ್ದೇನೈವೋಚ್ಯೇತ, ಏವಮಪಿ ಚೇತನೋಽಚೇತನಮಪ್ಯೇತೀತಿ ವಿರುದ್ಧಮಾಪದ್ಯೇತ । ಶ್ರುತ್ಯಂತರಂ ಚ — ‘ಪ್ರಾಜ್ಞೇನಾತ್ಮನಾ ಸಂಪರಿಷ್ವಕ್ತೋ ನ ಬಾಹ್ಯಂ ಕಿಂಚನ ವೇದ ನಾಂತರಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೨೧) ಇತಿ ಸುಷುಪ್ತಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಚೇತನೇ ಅಪ್ಯಯಂ ದರ್ಶಯತಿ । ಅತೋ ಯಸ್ಮಿನ್ನಪ್ಯಯಃ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಚೇತನಾನಾಂ ತಚ್ಚೇತನಂ ಸಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯಂ ಜಗತಃ ಕಾರಣಮ್, ನ ಪ್ರಧಾನಮ್ ॥ ೯ ॥

ಯದಿ ತಾರ್ಕಿಕಸಮಯ ಇವ ವೇದಾಂತೇಷ್ವಪಿ ಭಿನ್ನಾ ಕಾರಣಾವಗತಿರಭವಿಷ್ಯತ್ , ಕ್ವಚಿಚ್ಚೇತನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಗತಃ ಕಾರಣಮ್ , ಕ್ವಚಿದಚೇತನಂ ಪ್ರಧಾನಮ್ , ಕ್ವಚಿದನ್ಯದೇವೇತಿ । ತತಃ ಕದಾಚಿತ್ಪ್ರಧಾನಕಾರಣವಾದಾನುರೋಧೇನಾಪೀಕ್ಷತ್ಯಾದಿಶ್ರವಣಮಕಲ್ಪಯಿಷ್ಯತ । ನ ತ್ವೇತದಸ್ತಿ । ಸಮಾನೈವ ಹಿ ಸರ್ವೇಷು ವೇದಾಂತೇಷು ಚೇತನಕಾರಣಾವಗತಿಃ । ‘ಯಥಾಗ್ನೇರ್ಜ್ವಲತಃ ಸರ್ವಾ ದಿಶೋ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾ ವಿಪ್ರತಿಷ್ಠೇರನ್ನೇವಮೇವೈತಸ್ಮಾದಾತ್ಮನಃ ಸರ್ವೇ ಪ್ರಾಣಾ ಯಥಾಯತನಂ ವಿಪ್ರತಿಷ್ಠಂತೇ ಪ್ರಾಣೇಭ್ಯೋ ದೇವಾ ದೇವೇಭ್ಯೋ ಲೋಕಾಃ’ (ಕೌ. ಉ. ೩ । ೩) ಇತಿ, ‘ತಸ್ಮಾದ್ವಾ ಏತಸ್ಮಾದಾತ್ಮನ ಆಕಾಶಃ ಸಂಭೂತಃ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತಿ, ‘ಆತ್ಮತ ಏವೇದಂ ಸರ್ವಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೬ । ೧) ಇತಿ, ‘ಆತ್ಮನ ಏಷ ಪ್ರಾಣೋ ಜಾಯತೇ’ (ಪ್ರ. ಉ. ೩ । ೩) ಇತಿ ಚ ಆತ್ಮನಃ ಕಾರಣತ್ವಂ ದರ್ಶಯಂತಿ ಸರ್ವೇ ವೇದಾಂತಾಃ । ಆತ್ಮಶಬ್ದಶ್ಚ ಚೇತನವಚನ ಇತ್ಯವೋಚಾಮ । ಮಹಚ್ಚ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಕಾರಣಮೇತತ್ , ಯದ್ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಚೇತನಕಾರಣತ್ವೇ ಸಮಾನಗತಿತ್ವಮ್ , ಚಕ್ಷುರಾದೀನಾಮಿವ ರೂಪಾದಿಷು । ಅತೋ ಗತಿಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಗತಃ ಕಾರಣಮ್ ॥ ೧೦ ॥

ಸ್ವಶಬ್ದೇನೈವ ಚ ಸರ್ವಜ್ಞ ಈಶ್ವರೋ ಜಗತಃ ಕಾರಣಮಿತಿ ಶ್ರೂಯತೇ,ಶ್ವೇತಾಶ್ವತರಾಣಾಂ ಮಂತ್ರೋಪನಿಷದಿ ಸರ್ವಜ್ಞಮೀಶ್ವರಂ ಪ್ರಕೃತ್ಯ — ‘ಸ ಕಾರಣಂ ಕರಣಾಧಿಪಾಧಿಪೋ ನ ಚಾಸ್ಯ ಕಶ್ಚಿಜ್ಜನಿತಾ ನ ಚಾಧಿಪಃ’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೬ । ೯) ಇತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಗತಃ ಕಾರಣಮ್ , ನಾಚೇತನಂ ಪ್ರಧಾನಮನ್ಯದ್ವೇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೧೧ ॥

ತೈತ್ತಿರೀಯಕೇ ಅನ್ನಮಯಂ ಪ್ರಾಣಮಯಂ ಮನೋಮಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಂ ಚಾನುಕ್ರಮ್ಯಾಮ್ನಾಯತೇ — ‘ತಸ್ಮಾದ್ವಾ ಏತಸ್ಮಾದ್ವಿಜ್ಞಾನಮಯಾದನ್ಯೋಽಂತರ ಆತ್ಮಾನಂದಮಯಃ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೫ । ೧) ಇತಿ । ತತ್ರ ಸಂಶಯಃ — ಕಿಮಿಹಾನಂದಮಯಶಬ್ದೇನ ಪರಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮೋಚ್ಯತೇ, ಯತ್ಪ್ರಕೃತಮ್ ‘ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತಿ, ಕಿಂ ವಾನ್ನಮಯಾದಿವದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽರ್ಥಾಂತರಮಿತಿ । ಕಿಂ ತಾವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ? ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽರ್ಥಾಂತರಮಮುಖ್ಯ ಆತ್ಮಾನಂದಮಯಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಅನ್ನಮಯಾದ್ಯಮುಖ್ಯಾತ್ಮಪ್ರವಾಹಪತಿತತ್ವಾತ್ । ಅಥಾಪಿ ಸ್ಯಾತ್ಸರ್ವಾಂತರತ್ವಾದಾನಂದಮಯೋ ಮುಖ್ಯ ಏವಾತ್ಮೇತಿ; ನ ಸ್ಯಾತ್ಪ್ರಿಯಾದ್ಯವಯವಯೋಗಾಚ್ಛಾರೀರತ್ವಶ್ರವಣಾಚ್ಚ । ಮುಖ್ಯಶ್ಚೇದಾತ್ಮಾ ಆನಂದಮಯಃ ಸ್ಯಾನ್ನ ಪ್ರಿಯಾದಿಸಂಸ್ಪರ್ಶಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಇಹ ತು ‘ತಸ್ಯ ಪ್ರಿಯಮೇವ ಶಿರಃ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೫ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿ ಶ್ರೂಯತೇ । ಶಾರೀರತ್ವಂ ಚ ಶ್ರೂಯತೇ — ‘ತಸ್ಯೈಷ ಏವ ಶಾರೀರ ಆತ್ಮಾ ಯಃ ಪೂರ್ವಸ್ಯ’ ಇತಿ । ತಸ್ಯ ಪೂರ್ವಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಸ್ಯೈಷ ಏವ ಶಾರೀರ ಆತ್ಮಾ ಯ ಏಷ ಆನಂದಮಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಚ ಸಶರೀರಸ್ಯ ಸತಃ ಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯಸಂಸ್ಪರ್ಶೋ ವಾರಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಂಸಾರ್ಯೇವಾನಂದಮಯ ಆತ್ಮೇತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ, ಇದಮುಚ್ಯತೇ —

‘ಆನಂದಮಯೋಽಭ್ಯಾಸಾತ್’ । ಪರ ಏವಾತ್ಮಾನಂದಮಯೋ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಕುತಃ ? ಅಭ್ಯಾಸಾತ್ । ಪರಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಹ್ಯಾತ್ಮನ್ಯಾನಂದಶಬ್ದೋ ಬಹುಕೃತ್ವೋಽಭ್ಯಸ್ಯತೇ । ಆನಂದಮಯಂ ಪ್ರಸ್ತುತ್ಯ ‘ರಸೋ ವೈ ಸಃ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೭ । ೧) ಇತಿ ತಸ್ಯೈವ ರಸತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ, ಉಚ್ಯತೇ — ‘ರಸꣳ ಹ್ಯೇವಾಯಂ ಲಬ್ಧ್ವಾಽಽನಂದೀಭವತಿ । ಕೋ ಹ್ಯೇವಾನ್ಯಾತ್ಕಃ ಪ್ರಾಣ್ಯಾತ್ । ಯದೇಷ ಆಕಾಶ ಆನಂದೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಏಷ ಹ್ಯೇವಾನಂದಯಾತಿ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೭ । ೧) (ತೈ. ಉ. ೨ । ೭ । ೧)‘ಸೈಷಾನಂದಸ್ಯ ಮೀಮಾꣳಸಾ ಭವತಿ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೮ । ೧) ‘ಏತಮಾನಂದಮಯಮಾತ್ಮಾನಮುಪಸಂಕ್ರಾಮತಿ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೮ । ೫) ‘ಆನಂದಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿದ್ವಾನ್ನ ಬಿಭೇತಿ ಕುತಶ್ಚನ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೯ । ೧) ಇತಿ; ‘ಆನಂದೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವ್ಯಜಾನಾತ್’ (ತೈ. ಉ. ೩ । ೬ । ೧) ಇತಿ ಚ । ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ಚ ‘ವಿಜ್ಞಾನಮಾನಂದಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೨೮) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವಾನಂದಶಬ್ದೋ ದೃಷ್ಟಃ । ಏವಮಾನಂದಶಬ್ದಸ್ಯ ಬಹುಕೃತ್ವೋ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಭ್ಯಾಸಾದಾನಂದಮಯ ಆತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ಯತ್ತೂಕ್ತಮನ್ನಮಯಾದ್ಯಮುಖ್ಯಾತ್ಮಪ್ರವಾಹಪತಿತತ್ವಾದಾನಂದಮಯಸ್ಯಾಪ್ಯಮುಖ್ಯತ್ವಮಿತಿ, ನಾಸೌ ದೋಷಃ, ಆನಂದಮಯಸ್ಯ ಸರ್ವಾಂತರತ್ವಾತ್ । ಮುಖ್ಯಮೇವ ಹ್ಯಾತ್ಮಾನಮುಪದಿದಿಕ್ಷು ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಲೋಕಬುದ್ಧಿಮನುಸರತ್ , ಅನ್ನಮಯಂ ಶರೀರಮನಾತ್ಮಾನಮತ್ಯಂತಮೂಢಾನಾಮಾತ್ಮತ್ವೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮನೂದ್ಯ ಮೂಷಾನಿಷಿಕ್ತದ್ರುತತಾಮ್ರಾದಿಪ್ರತಿಮಾವತ್ತತೋಽಂತರಂ ತತೋಽಂತರಮಿತ್ಯೇವಂ ಪೂರ್ವೇಣ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಮಾನಮುತ್ತರಮುತ್ತರಮನಾತ್ಮಾನಮಾತ್ಮೇತಿ ಗ್ರಾಹಯತ್ , ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಸೌಕರ್ಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಸರ್ವಾಂತರಂ ಮುಖ್ಯಮಾನಂದಮಯಮಾತ್ಮಾನಮುಪದಿದೇಶೇತಿ ಶ್ಲಿಷ್ಟತರಮ್ । ಯಥಾರುಂಧತೀನಿದರ್ಶನೇ ಬಹ್ವೀಷ್ವಪಿ ತಾರಾಸ್ವಮುಖ್ಯಾಸ್ವರುಂಧತೀಷು ದರ್ಶಿತಾಸು, ಯಾ ಅಂತ್ಯಾ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯತೇ ಸಾ ಮುಖ್ಯೈವಾರುಂಧತೀ ಭವತಿ; ಏವಮಿಹಾಪ್ಯಾನಂದಮಯಸ್ಯ ಸರ್ವಾಂತರತ್ವಾನ್ಮುಖ್ಯಮಾತ್ಮತ್ವಮ್ । ಯತ್ತು ಬ್ರೂಷೇ, ಪ್ರಿಯಾದೀನಾಂ ಶಿರಸ್ತ್ವಾದಿಕಲ್ಪನಾನುಪಪನ್ನಾ ಮುಖ್ಯಸ್ಯಾತ್ಮನ ಇತಿ — ಅತೀತಾನಂತರೋಪಾಧಿಜನಿತಾ ಸಾ; ನ ಸ್ವಾಭಾವಿಕೀತ್ಯದೋಷಃ । ಶಾರೀರತ್ವಮಪ್ಯಾನಂದಮಯಸ್ಯಾನ್ನಮಯಾದಿಶರೀರಪರಂಪರಯಾ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ । ನ ಪುನಃ ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಶಾರೀರತ್ವಂ ಸಂಸಾರಿವತ್ । ತಸ್ಮಾದಾನಂದಮಯಃ ಪರ ಏವಾತ್ಮಾ ॥ ೧೨ ॥

ಅತ್ರಾಹ — ನಾನಂದಮಯಃ ಪರ ಆತ್ಮಾ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ; ಕಸ್ಮಾತ್ ? ವಿಕಾರಶಬ್ದಾತ್ । ಪ್ರಕೃತವಚನಾದಯಮನ್ಯಃ ಶಬ್ದೋ ವಿಕಾರವಚನಃ ಸಮಧಿಗತಃ ‘ಆನಂದಮಯಃ’ ಇತಿ, ಮಯಟೋ ವಿಕಾರಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದನ್ನಮಯಾದಿಶಬ್ದವದ್ವಿಕಾರವಿಷಯ ಏವಾನಂದಮಯಶಬ್ದ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ; ಪ್ರಾಚುರ್ಯಾರ್ಥೇಽಪಿ ಮಯಟಃ ಸ್ಮರಣಾತ್ । ‘ತತ್ಪ್ರಕೃತವಚನೇ ಮಯಟ್’ (ಪಾ. ಸೂ. ೫ । ೪ । ೨) ಇತಿ ಹಿ ಪ್ರಚುರತಾಯಾಮಪಿ ಮಯಟ್ ಸ್ಮರ್ಯತೇ; ಯಥಾ ‘ಅನ್ನಮಯೋ ಯಜ್ಞಃ’ ಇತ್ಯನ್ನಪ್ರಚುರ ಉಚ್ಯತೇ, ಏವಮಾನಂದಪ್ರಚುರಂ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಮಯಮುಚ್ಯತೇ । ಆನಂದಪ್ರಚುರತ್ವಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಮನುಷ್ಯತ್ವಾದಾರಭ್ಯೋತ್ತರಸ್ಮಿನ್ನುತ್ತರಸ್ಮಿನ್ಸ್ಥಾನೇ ಶತಗುಣ ಆನಂದ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಸ್ಯ ನಿರತಿಶಯತ್ವಾವಧಾರಣಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಚುರ್ಯಾರ್ಥೇ ಮಯಟ್ ॥ ೧೩ ॥

ಇತಶ್ಚ ಪ್ರಾಚುರ್ಯಾರ್ಥೇ ಮಯಟ್; ಯಸ್ಮಾದಾನಂದಹೇತುತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವ್ಯಪದಿಶತಿ ಶ್ರುತಿಃ — ‘ಏಷ ಹ್ಯೇವಾನಂದಯಾತಿ’ ಇತಿ — ಆನಂದಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯೋ ಹ್ಯನ್ಯಾನಾನಂದಯತಿ ಸ ಪ್ರಚುರಾನಂದ ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಭವತಿ; ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಯೋಽನ್ಯೇಷಾಂ ಧನಿಕತ್ವಮಾಪಾದಯತಿ ಸ ಪ್ರಚುರಧನ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ, ತದ್ವತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಚುರ್ಯಾರ್ಥೇಽಪಿ ಮಯಟಃ ಸಂಭವಾದಾನಂದಮಯಃ ಪರ ಏವಾತ್ಮಾ ॥ ೧೪ ॥

ಇತಶ್ಚಾನಂದಮಯಃ ಪರ ಏವಾತ್ಮಾ; ಯಸ್ಮಾತ್ ‘ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ ಪರಮ್’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ, ‘ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯಸ್ಮಿನ್ಮಂತ್ರೇ ಯತ್ ಪ್ರಕೃತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸತ್ಯಜ್ಞಾನಾನಂತವಿಶೇಷಣೈರ್ನಿರ್ಧಾರಿತಮ್ , ಯಸ್ಮಾದಾಕಾಶಾದಿಕ್ರಮೇಣ ಸ್ಥಾವರಜಂಗಮಾನಿ ಭೂತಾನ್ಯಜಾಯಂತ, ಯಚ್ಚ ಭೂತಾನಿ ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ತಾನ್ಯನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ಗುಹಾಯಾಮವಸ್ಥಿತಂ ಸರ್ವಾಂತರಮ್ , ಯಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾನಾಯ ‘ಅನ್ಯೋಽಂತರ ಆತ್ಮಾ’ ‘ಅನ್ಯೋಽಂತರ ಆತ್ಮಾ’ ಇತಿ ಪ್ರಕ್ರಾಂತಮ್ , ತನ್ಮಾಂತ್ರವರ್ಣಿಕಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮೇಹ ಗೀಯತೇ — ‘ಅನ್ಯೋಽಂತರ ಆತ್ಮಾನಂದಮಯಃ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೫ । ೧) ಇತಿ । ಮಂತ್ರಬ್ರಾಹ್ಮಣಯೋಶ್ಚೈಕಾರ್ಥತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮ್ , ಅವಿರೋಧಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಹಿ ಪ್ರಕೃತಹಾನಾಪ್ರಕೃತಪ್ರಕ್ರಿಯೇ ಸ್ಯಾತಾಮ್ । ನ ಚಾನ್ನಮಯಾದಿಭ್ಯ ಇವಾನಂದಮಯಾದನ್ಯೋಽಂತರ ಆತ್ಮಾಭಿಧೀಯತೇ । ಏತನ್ನಿಷ್ಠೈವ ಚ ‘ಸೈಷಾ ಭಾರ್ಗವೀ ವಾರುಣೀ ವಿದ್ಯಾ’ (ತೈ. ಉ. ೩ । ೬ । ೧) — ‘ಆನಂದೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವ್ಯಜಾನಾತ್’ (ತೈ. ಉ. ೩ । ೬ । ೧) ಇತಿ । ತಸ್ಮಾದಾನಂದಮಯಃ ಪರ ಏವಾತ್ಮಾ ॥ ೧೫ ॥

ಇತಶ್ಚಾನಂದಮಯಃ ಪರ ಏವಾತ್ಮಾ, ನೇತರಃ; ಇತರ ಈಶ್ವರಾದನ್ಯಃ ಸಂಸಾರೀ ಜೀವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಜೀವ ಆನಂದಮಯಶಬ್ದೇನಾಭಿಧೀಯತೇ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಅನುಪಪತ್ತೇಃ । ಆನಂದಮಯಂ ಹಿ ಪ್ರಕೃತ್ಯ ಶ್ರೂಯತೇ — ‘ಸೋಽಕಾಮಯತ । ಬಹು ಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಜಾಯೇಯೇತಿ । ಸ ತಪೋಽತಪ್ಯತ । ಸ ತಪಸ್ತಪ್ತ್ವಾ । ಇದꣳ ಸರ್ವಮಸೃಜತ । ಯದಿದಂ ಕಿಂಚ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೬ । ೧) ಇತಿ । ತತ್ರ ಪ್ರಾಕ್ಶರೀರಾದ್ಯುತ್ಪತ್ತೇರಭಿಧ್ಯಾನಮ್ , ಸೃಜ್ಯಮಾನಾನಾಂ ಚ ವಿಕಾರಾಣಾಂ ಸ್ರಷ್ಟುರವ್ಯತಿರೇಕಃ, ಸರ್ವವಿಕಾರಸೃಷ್ಟಿಶ್ಚ ನ ಪರಸ್ಮಾದಾತ್ಮನೋಽನ್ಯತ್ರೋಪಪದ್ಯತೇ ॥ ೧೬ ॥

ಇತಶ್ಚ ನಾನಂದಮಯಃ ಸಂಸಾರೀ; ಯಸ್ಮಾದಾನಂದಮಯಾಧಿಕಾರೇ ‘ರಸೋ ವೈ ಸಃ । ರಸꣳ ಹ್ಯೇವಾಯಂ ಲಬ್ಧ್ವಾಽಽನಂದೀ ಭವತಿ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೭ । ೧) ಇತಿ ಜೀವಾನಂದಮಯೌ ಭೇದೇನ ವ್ಯಪದಿಶತಿ । ನ ಹಿ ಲಬ್ಧೈವ ಲಬ್ಧವ್ಯೋ ಭವತಿ । ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ‘ಆತ್ಮಾನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಃ’, ‘ಆತ್ಮಲಾಭಾನ್ನ ಪರಂ ವಿದ್ಯತೇ’(ಆ.ಧ.ಸೂ. ೧.೮.೧.೨) ಇತಿ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತೀ, ಯಾವತಾ ನ ಲಬ್ಧೈವ ಲಬ್ಧವ್ಯೋ ಭವತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ ? ಬಾಢಮ್ — ತಥಾಪ್ಯಾತ್ಮನೋಽಪ್ರಚ್ಯುತಾತ್ಮಭಾವಸ್ಯೈವ ಸತಸ್ತತ್ತ್ವಾನವಬೋಧನಿಮಿತ್ತೋ ಮಿಥ್ಯೈವ ದೇಹಾದಿಷ್ವನಾತ್ಮಸು ಆತ್ಮತ್ವನಿಶ್ಚಯೋ ಲೌಕಿಕೋ ದೃಷ್ಟಃ । ತೇನ ದೇಹಾದಿಭೂತಸ್ಯಾತ್ಮನೋಽಪಿ ಆತ್ಮಾ — ಅನನ್ವಿಷ್ಟಃ ‘ಅನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಃ’, ಅಲಬ್ಧಃ ‘ಲಬ್ಧವ್ಯಃ’, ಅಶ್ರುತಃ ‘ಶ್ರೋತವ್ಯಃ’, ಅಮತಃ ‘ಮಂತವ್ಯಃ’, ಅವಿಜ್ಞಾತಃ ‘ವಿಜ್ಞಾತವ್ಯಃ’ — ಇತ್ಯಾದಿಭೇದವ್ಯಪದೇಶ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತ ಏವ ತು ಪರಮಾರ್ಥತಃ ಸರ್ವಜ್ಞಾತ್ಪರಮೇಶ್ವರಾದನ್ಯೋ ದ್ರಷ್ಟಾ ಶ್ರೋತಾ ವಾ ‘ನಾನ್ಯೋಽತೋಽಸ್ತಿ ದ್ರಷ್ಟಾ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೭ । ೨೩) ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ತು ಅವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತಾಚ್ಛಾರೀರಾತ್ಕರ್ತುರ್ಭೋಕ್ತುಃ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮಾಖ್ಯಾತ್ ಅನ್ಯಃ । ಯಥಾ ಮಾಯಾವಿನಶ್ಚರ್ಮಖಡ್ಗಧರಾತ್ಸೂತ್ರೇಣಾಕಾಶಮಧಿರೋಹತಃ ಸ ಏವ ಮಾಯಾವೀ ಪರಮಾರ್ಥರೂಪೋ ಭೂಮಿಷ್ಠೋಽನ್ಯಃ । ಯಥಾ ವಾ ಘಟಾಕಾಶಾದುಪಾಧಿಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾದನುಪಾಧಿಪರಿಚ್ಛಿನ್ನ ಆಕಾಶೋಽನ್ಯಃ । ಈದೃಶಂ ಚ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮಪರಮಾತ್ಮಭೇದಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ‘ನೇತರೋಽನುಪಪತ್ತೇಃ’, ‘ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಾಚ್ಚ’ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ॥೧೭ ॥

ಆನಂದಮಯಾಧಿಕಾರೇ ಚ ‘ಸೋಽಕಾಮಯತ ಬಹು ಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಜಾಯೇಯೇತಿ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೬ । ೧) ಇತಿ ಕಾಮಯಿತೃತ್ವನಿರ್ದೇಶಾತ್ ನಾನುಮಾನಿಕಮಪಿ ಸಾಂಖ್ಯಪರಿಕಲ್ಪಿತಮಚೇತನಂ ಪ್ರಧಾನಮಾನಂದಮಯತ್ವೇನ ಕಾರಣತ್ವೇನ ವಾ ಅಪೇಕ್ಷಿತವ್ಯಮ್ । ‘ಈಕ್ಷತೇರ್ನಾಶಬ್ದಮ್’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೧ । ೧ । ೫) ಇತಿ ನಿರಾಕೃತಮಪಿ ಪ್ರಧಾನಂ ಪೂರ್ವಸೂತ್ರೋದಾಹೃತಾಂ ಕಾಮಯಿತೃತ್ವಶ್ರುತಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಪ್ರಸಂಗಾತ್ಪುನರ್ನಿರಾಕ್ರಿಯತೇ ಗತಿಸಾಮಾನ್ಯಪ್ರಪಂಚನಾಯ ॥ ೧೮ ॥

ಇತಶ್ಚ ನ ಪ್ರಧಾನೇ ಜೀವೇ ವಾನಂದಮಯಶಬ್ದಃ; ಯಸ್ಮಾದಸ್ಮಿನ್ನಾನಂದಮಯೇ ಪ್ರಕೃತ ಆತ್ಮನಿ, ಪ್ರತಿಬುದ್ಧಸ್ಯಾಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ, ತದ್ಯೋಗಂ ಶಾಸ್ತಿ — ತದಾತ್ಮನಾ ಯೋಗಸ್ತದ್ಯೋಗಃ, ತದ್ಭಾವಾಪತ್ತಿಃ, ಮುಕ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ — ತದ್ಯೋಗಂ ಶಾಸ್ತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಮ್ — ‘ಯದಾ ಹ್ಯೇವೈಷ ಏತಸ್ಮಿನ್ನದೃಶ್ಯೇಽನಾತ್ಮ್ಯೇಽನಿರುಕ್ತೇಽನಿಲಯನೇಽಭಯಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಂ ವಿಂದತೇ । ಅಥ ಸೋಽಭಯಂ ಗತೋ ಭವತಿ । ಯದಾ ಹ್ಯೇವೈಷ ಏತಸ್ಮಿನ್ನುದರಮಂತರಂ ಕುರುತೇ । ಅಥ ತಸ್ಯ ಭಯಂ ಭವತಿ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೭ । ೧)ಇತಿ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ — ಯದೈತಸ್ಮಿನ್ನಾನಂದಮಯೇಽಲ್ಪಮಪ್ಯಂತರಮತಾದಾತ್ಮ್ಯರೂಪಂ ಪಶ್ಯತಿ, ತದಾ ಸಂಸಾರಭಯಾನ್ನ ನಿವರ್ತತೇ । ಯದಾ ತ್ವೇತಸ್ಮಿನ್ನಾನಂದಮಯೇ ನಿರಂತರಂ ತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನ ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠತಿ, ತದಾ ಸಂಸಾರಭಯಾನ್ನಿವರ್ತತ ಇತಿ । ತಚ್ಚ ಪರಮಾತ್ಮಪರಿಗ್ರಹೇ ಘಟತೇ, ನ ಪ್ರಧಾನಪರಿಗ್ರಹೇ ಜೀವಪರಿಗ್ರಹೇ ವಾ । ತಸ್ಮಾದಾನಂದಮಯಃ ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ಸ್ಥಿತಮ್ ॥ ೧೯ ॥

ಇದಂ ತ್ವಿಹ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ — ‘ಸ ವಾ ಏಷ ಪುರುಷೋಽನ್ನರಸಮಯಃ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧)‘ತಸ್ಮಾದ್ವಾ ಏತಸ್ಮಾದನ್ನರಸಮಯಾದನ್ಯೋಽಂತರ ಆತ್ಮಾ ಪ್ರಾಣಮಯಃ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೨ । ೧)ತಸ್ಮಾತ್ ‘ಅನ್ಯೋಽಂತರ ಆತ್ಮಾ ಮನೋಮಯಃ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೩ । ೧)ತಸ್ಮಾತ್ ‘ಅನ್ಯೋಽಂತರ ಆತ್ಮಾ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಃ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೪ । ೧) ಇತಿ ಚ ವಿಕಾರಾರ್ಥೇ ಮಯಟ್‍ಪ್ರವಾಹೇ ಸತಿ, ಆನಂದಮಯ ಏವಾಕಸ್ಮಾದರ್ಧಜರತೀಯನ್ಯಾಯೇನ ಕಥಮಿವ ಮಯಟಃ ಪ್ರಾಚುರ್ಯಾರ್ಥತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವಂ ಚಾಶ್ರೀಯತ ಇತಿ । ಮಾಂತ್ರವರ್ಣಿಕಬ್ರಹ್ಮಾಧಿಕಾರಾದಿತಿ ಚೇತ್ , ನ; ಅನ್ನಮಯಾದೀನಾಮಪಿ ತರ್ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ । ಅತ್ರಾಹ — ಯುಕ್ತಮನ್ನಮಯಾದೀನಾಮಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮ್ , ತಸ್ಮಾತ್ತಸ್ಮಾದಾಂತರಸ್ಯಾಂತರಸ್ಯಾನ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯಸ್ಯಾತ್ಮನ ಉಚ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ । ಆನಂದಮಯಾತ್ತು ನ ಕಶ್ಚಿದನ್ಯ ಆಂತರ ಆತ್ಮೋಚ್ಯತೇ । ತೇನಾನಂದಮಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮ್ , ಅನ್ಯಥಾ ಪ್ರಕೃತಹಾನಾಪ್ರಕೃತಪ್ರಕ್ರಿಯಾಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ಯದ್ಯಪ್ಯನ್ನಮಯಾದಿಭ್ಯ ಇವಾನಂದಮಯಾತ್ ‘ಅನ್ಯೋಽಂತರ ಆತ್ಮಾ’ ಇತಿ ನ ಶ್ರೂಯತೇ, ತಥಾಪಿ ನಾನಂದಮಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮ್; ಯತ ಆನಂದಮಯಂ ಪ್ರಕೃತ್ಯ ಶ್ರೂಯತೇ — ‘ತಸ್ಯ ಪ್ರಿಯಮೇವ ಶಿರಃ, ಮೋದೋ ದಕ್ಷಿಣಃ ಪಕ್ಷಃ, ಪ್ರಮೋದ ಉತ್ತರಃ ಪಕ್ಷಃ, ಆನಂದ ಆತ್ಮಾ, ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೫ । ೧) ಇತಿ । ತತ್ರ ಯದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಮಂತ್ರವರ್ಣೇ ಪ್ರಕೃತಮ್ ‘ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತಿ, ತದಿಹ ‘ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ’ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ತದ್ವಿಜಿಜ್ಞಾಪಯಿಷಯೈವಾನ್ನಮಯಾದಯ ಆನಂದಮಯಪರ್ಯಂತಾಃ ಪಂಚ ಕೋಶಾಃ ಕಲ್ಪ್ಯಂತೇ । ತತ್ರ ಕುತಃ ಪ್ರಕೃತಹಾನಾಪ್ರಕೃತಪ್ರಕ್ರಿಯಾಪ್ರಸಂಗಃ । ನನ್ವಾನಂದಮಯಸ್ಯಾವಯವತ್ವೇನ ‘ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ’ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ಅನ್ನಮಯಾದೀನಾಮಿವ ‘ಇದಂ ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ’ ಇತ್ಯಾದಿ । ತತ್ರ ಕಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವಪ್ರಧಾನತ್ವಂ ಶಕ್ಯಂ ವಿಜ್ಞಾತುಮ್ ? ಪ್ರಕೃತತ್ವಾದಿತಿ ಬ್ರೂಮಃ । ನನ್ವಾನಂದಮಯಾವಯವತ್ವೇನಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವಿಜ್ಞಾಯಮಾನೇ ನ ಪ್ರಕೃತತ್ವಂ ಹೀಯತೇ, ಆನಂದಮಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಾದಿತಿ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ತಥಾ ಸತಿ ತದೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಆನಂದಮಯ ಆತ್ಮಾ ಅವಯವೀ, ತದೇವ ಚ ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ಅವಯವ ಇತ್ಯಸಾಮಂಜಸ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಅನ್ಯತರಪರಿಗ್ರಹೇ ತು ಯುಕ್ತಮ್ ‘ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ’ ಇತ್ಯತ್ರೈವ ಬ್ರಹ್ಮನಿರ್ದೇಶ ಆಶ್ರಯಿತುಮ್ , ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸಂಯೋಗಾತ್। ನಾನಂದಮಯವಾಕ್ಯೇ, ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸಂಯೋಗಾಭಾವಾದಿತಿ । ಅಪಿ ಚ ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠೇತ್ಯುಕ್ತ್ವೇದಮುಚ್ಯತೇ — ‘ತದಪ್ಯೇಷ ಶ್ಲೋಕೋ ಭವತಿ । ಅಸನ್ನೇವ ಸ ಭವತಿ । ಅಸದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವೇದ ಚೇತ್ । ಅಸ್ತಿ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಚೇದ್ವೇದ । ಸಂತಮೇನಂ ತತೋ ವಿದುಃ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೬ । ೧) ಇತಿ । ಅಸ್ಮಿಂಶ್ಚ ಶ್ಲೋಕೇಽನನುಕೃಷ್ಯಾನಂದಮಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ಭಾವಾಭಾವವೇದನಯೋರ್ಗುಣದೋಷಾಭಿಧಾನಾದ್ಗಮ್ಯತೇ — ‘ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ಸ್ವಪ್ರಧಾನತ್ವಮಿತಿ । ನ ಚಾನಂದಮಯಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ಭಾವಾಭಾವಶಂಕಾ ಯುಕ್ತಾ, ಪ್ರಿಯಮೋದಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯಾನಂದಮಯಸ್ಯ ಸರ್ವಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ಕಥಂ ಪುನಃ ಸ್ವಪ್ರಧಾನಂ ಸದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಆನಂದಮಯಸ್ಯ ಪುಚ್ಛತ್ವೇನ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ — ‘ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ’ ಇತಿ ? ನೈಷ ದೋಷಃ । ಪುಚ್ಛವತ್ಪುಚ್ಛಮ್ , ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ಪರಾಯಣಮೇಕನೀಡಂ ಲೌಕಿಕಸ್ಯಾನಂದಜಾತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಃ ಇತ್ಯೇತದನೇನ ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ, ನಾವಯವತ್ವಮ್; ‘ಏತಸ್ಯೈವಾನಂದಸ್ಯಾನ್ಯಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಮಾತ್ರಾಮುಪಜೀವಂತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೩೨) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ । ಅಪಿ ಚಾನಂದಮಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇ ಪ್ರಿಯಾದ್ಯವಯವತ್ವೇನ ಸವಿಶೇಷಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಮ್ । ನಿರ್ವಿಶೇಷಂ ತು ಬ್ರಹ್ಮ ವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ಶ್ರೂಯತೇ, ವಾಙ್ಮನಸಯೋರಗೋಚರತ್ವಾಭಿಧಾನಾತ್ — ‘ಯತೋ ವಾಚೋ ನಿವರ್ತಂತೇ । ಅಪ್ರಾಪ್ಯ ಮನಸಾ ಸಹ । ಆನಂದಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿದ್ವಾನ್ । ನ ಬಿಭೇತಿ ಕುತಶ್ಚನ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೯ । ೧) ಇತಿ । ಅಪಿ ಚಾನಂದಪ್ರಚುರ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ದುಃಖಾಸ್ತಿತ್ವಮಪಿ ಗಮ್ಯತೇ; ಪ್ರಾಚುರ್ಯಸ್ಯ ಲೋಕೇ ಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯಲ್ಪತ್ವಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಸತಿ ‘ಯತ್ರ ನಾನ್ಯತ್ಪಶ್ಯತಿ, ನಾನ್ಯಚ್ಛೃಣೋತಿ, ನಾನ್ಯದ್ವಿಜಾನಾತಿ, ಸ ಭೂಮಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೪ । ೧) ಇತಿ ಭೂಮ್ನಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾಭಾವಶ್ರುತಿರುಪರುಧ್ಯೇತ । ಪ್ರತಿಶರೀರಂ ಚ ಪ್ರಿಯಾದಿಭೇದಾದಾನಂದಮಯಸ್ಯಾಪಿ ಭಿನ್ನತ್ವಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮ ತು ನ ಪ್ರತಿಶರೀರಂ ಭಿದ್ಯತೇ, ‘ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯಾನಂತ್ಯಶ್ರುತೇಃ ‘ಏಕೋ ದೇವಃ ಸರ್ವಭೂತೇಷು ಗೂಢಃ ಸರ್ವವ್ಯಾಪೀ ಸರ್ವಭೂತಾಂತರಾತ್ಮಾ’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೬ । ೧೧) ಇತಿ ಚ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ । ನ ಚಾನಂದಮಯಸ್ಯಾಭ್ಯಾಸಃ ಶ್ರೂಯತೇ । ಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥಮಾತ್ರಮೇವ ಹಿ ಸರ್ವತ್ರಾಭ್ಯಸ್ಯತೇ — ‘ರಸೋ ವೈ ಸಃ । ರಸꣳ ಹ್ಯೇವಾಯಂ ಲಬ್ಧ್ವಾನಂದೀ ಭವತಿ । ಕೋ ಹ್ಯೇವಾನ್ಯಾತ್ಕಃ ಪ್ರಾಣ್ಯಾತ್ । ಯದೇಷ ಆಕಾಶ ಆನಂದೋ ನ ಸ್ಯಾತ್’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೭ । ೧) (ತೈ. ಉ. ೨ । ೭ । ೧)‘ಸೈಷಾನಂದಸ್ಯ ಮೀಮಾꣳಸಾ ಭವತಿ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೮ । ೧)‘ಆನಂದಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿದ್ವಾನ್ನ ಬಿಭೇತಿ ಕುತಶ್ಚನೇತಿ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೯ । ೧) ‘ಆನಂದೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವ್ಯಜಾನಾತ್’ (ತೈ. ಉ. ೩ । ೬ । ೧) ಇತಿ ಚ । ಯದಿ ಚಾನಂದಮಯಶಬ್ದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವಂ ನಿಶ್ಚಿತಂ ಭವೇತ್ , ತತ ಉತ್ತರೇಷ್ವಾನಂದಮಾತ್ರಪ್ರಯೋಗೇಷ್ವಪ್ಯಾನಂದಮಯಾಭ್ಯಾಸಃ ಕಲ್ಪ್ಯೇತ । ನ ತ್ವಾನಂದಮಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮಸ್ತಿ, ಪ್ರಿಯಶಿರಸ್ತ್ವಾದಿಭಿರ್ಹೇತುಭಿರಿತ್ಯವೋಚಾಮ । ತಸ್ಮಾಚ್ಛ್ರುತ್ಯಂತರೇ ‘ವಿಜ್ಞಾನಮಾನಂದಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೨೮) ಇತ್ಯಾನಂದಪ್ರಾತಿಪದಿಕಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಾತ್ , ‘ಯದೇಷ ಆಕಾಶ ಆನಂದೋ ನ ಸ್ಯಾತ್’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೭ । ೧) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಃ ಪ್ರಯೋಗೋ ನ ತ್ವಾನಂದಮಯಾಭ್ಯಾಸ ಇತ್ಯವಗಂತವ್ಯಮ್ । ಯಸ್ತ್ವಯಂ ಮಯಡಂತಸ್ಯೈವಾನಂದಮಯಶಬ್ದಸ್ಯಾಭ್ಯಾಸಃ ‘ಏತಮಾನಂದಮಯಮಾತ್ಮಾನಮುಪಸಂಕ್ರಾಮತಿ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೮ । ೫) ಇತಿ, ನ ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವಮಸ್ತಿ । ವಿಕಾರಾತ್ಮನಾಮೇವಾನ್ನಮಯಾದೀನಾಮನಾತ್ಮನಾಮುಪಸಂಕ್ರಮಿತವ್ಯಾನಾಂ ಪ್ರವಾಹೇ ಪಠಿತತ್ವಾತ್ । ನನ್ವಾನಂದಮಯಸ್ಯೋಪಸಂಕ್ರಮಿತವ್ಯಸ್ಯಾನ್ನಮಯಾದಿವದಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇ ಸತಿ ನೈವ ವಿದುಷೋ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಫಲಂ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಂ ಭವೇತ್ । ನೈಷ ದೋಷಃ, ಆನಂದಮಯೋಪಸಂಕ್ರಮಣನಿರ್ದೇಶೇನೈವ ವಿದುಷಃ ಪುಚ್ಛಪ್ರತಿಷ್ಠಾಭೂತಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತೇಃ ಫಲಸ್ಯ ನಿರ್ದಿಷ್ಟತ್ವಾತ್ , ‘ತದಪ್ಯೇಷ ಶ್ಲೋಕೋ ಭವತಿ’ ‘ಯತೋ ವಾಚೋ ನಿವರ್ತಂತೇ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಚ ಪ್ರಪಂಚ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ । ಯಾ ತ್ವಾನಂದಮಯಸನ್ನಿಧಾನೇ ‘ಸೋಽಕಾಮಯತ ಬಹು ಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಜಾಯೇಯೇತಿ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೬ । ೧) ಇತೀಯಂ ಶ್ರುತಿರುದಾಹೃತಾ, ಸಾ ‘ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ’ ಇತ್ಯನೇನ ಸನ್ನಿಹಿತತರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸಂಬಧ್ಯಮಾನಾ ನಾನಂದಮಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತಾಂ ಪ್ರತಿಬೋಧಯತಿ । ತದಪೇಕ್ಷತ್ವಾಚ್ಚೋತ್ತರಸ್ಯ ಗ್ರಂಥಸ್ಯ ‘ರಸೋ ವೈ ಸಃ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೭ । ೧) ಇತ್ಯಾದೇರ್ನಾನಂದಮಯವಿಷಯತಾ । ನನು ‘ಸೋಽಕಾಮಯತ’ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪುಂಲಿಂಗನಿರ್ದೇಶೋ ನೋಪಪದ್ಯತೇ । ನಾಯಂ ದೋಷಃ, ‘ತಸ್ಮಾದ್ವಾ ಏತಸ್ಮಾದಾತ್ಮನ ಆಕಾಶಃ ಸಂಭೂತಃ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಪುಂಲಿಂಗೇನಾಪ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾತ್ । ಯಾ ತು ಭಾರ್ಗವೀ ವಾರುಣೀ ವಿದ್ಯಾ — ‘ಆನಂದೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವ್ಯಜಾನಾತ್’ (ತೈ. ಉ. ೩ । ೬ । ೧) ಇತಿ, ತಸ್ಯಾಂ ಮಯಡಶ್ರವಣಾತ್ಪ್ರಿಯಶಿರಸ್ತ್ವಾದ್ಯಶ್ರವಣಾಚ್ಚ ಯುಕ್ತಮಾನಂದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮ್ । ತಸ್ಮಾದಣುಮಾತ್ರಮಪಿ ವಿಶೇಷಮನಾಶ್ರಿತ್ಯ ನ ಸ್ವತ ಏವ ಪ್ರಿಯಶಿರಸ್ತ್ವಾದಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ನ ಚೇಹ ಸವಿಶೇಷಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷಿತಮ್ , ವಾಙ್ಮನಸಗೋಚರಾತಿಕ್ರಮಶ್ರುತೇಃ । ತಸ್ಮಾದನ್ನಮಯಾದಿಷ್ವಿವಾನಂದಮಯೇಽಪಿ ವಿಕಾರಾರ್ಥ ಏವ ಮಯಟ್ ವಿಜ್ಞೇಯಃ, ನ ಪ್ರಾಚುರ್ಯಾರ್ಥಃ ॥

ಸೂತ್ರಾಣಿ ತ್ವೇವಂ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಾನಿ — ‘ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಕಿಮಾನಂದಮಯಾವಯವತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ, ಉತ ಸ್ವಪ್ರಧಾನತ್ವೇನೇತಿ । ಪುಚ್ಛಶಬ್ದಾದವಯವತ್ವೇನೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ, ಉಚ್ಯತೇ — ಆನಂದಮಯೋಽಭ್ಯಾಸಾತ್ — ಆನಂದಮಯ ಆತ್ಮಾ ಇತ್ಯತ್ರ ‘ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ’ ಇತಿ ಸ್ವಪ್ರಧಾನಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮೋಪದಿಶ್ಯತೇ; ಅಭ್ಯಾಸಾತ್ ‘ಅಸನ್ನೇವ ಸ ಭವತಿ’ ಇತ್ಯಸ್ಮಿನ್ನಿಗಮನಶ್ಲೋಕೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ಕೇವಲಸ್ಯಾಭ್ಯಸ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ । ವಿಕಾರಶಬ್ದಾನ್ನೇತಿ ಚೇನ್ನ ಪ್ರಾಚುರ್ಯಾತ್ — ವಿಕಾರಶಬ್ದೇನಾವಯವಶಬ್ದೋಽಭಿಪ್ರೇತಃ; ಪುಚ್ಛಮಿತ್ಯವಯವಶಬ್ದಾನ್ನ ಸ್ವಪ್ರಧಾನತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ಯದುಕ್ತಮ್ , ತಸ್ಯ ಪರಿಹಾರೋ ವಕ್ತವ್ಯಃ; ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ನಾಯಂ ದೋಷಃ, ಪ್ರಾಚುರ್ಯಾದಪ್ಯವಯವಶಬ್ದೋಪಪತ್ತೇಃ; ಪ್ರಾಚುರ್ಯಂ ಪ್ರಾಯಾಪತ್ತಿಃ, ಅವಯವಪ್ರಾಯೇ ವಚನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ; ಅನ್ನಮಯಾದೀನಾಂ ಹಿ ಶಿರಆದಿಷು ಪುಚ್ಛಾಂತೇಷ್ವವಯವೇಷೂಕ್ತೇಷ್ವಾನಂದಮಯಸ್ಯಾಪಿ ಶಿರಆದೀನ್ಯವಯವಾಂತರಾಣ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಅವಯವಪ್ರಾಯಾಪತ್ತ್ಯಾ ‘ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ’ ಇತ್ಯಾಹ, ನಾವಯವವಿವಕ್ಷಯಾ; ಯತ್ಕಾರಣಮ್ ‘ಅಭ್ಯಾಸಾತ್’ ಇತಿ ಸ್ವಪ್ರಧಾನತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಮರ್ಥಿತಮ್ । ತದ್ಧೇತುವ್ಯಪದೇಶಾಚ್ಚ — ಸರ್ವಸ್ಯ ಹಿ ವಿಕಾರಜಾತಸ್ಯ ಸಾನಂದಮಯಸ್ಯ ಕಾರಣತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತೇ — ‘ಇದꣳ ಸರ್ವಮಸೃಜತ, ಯದಿದಂ ಕಿಂಚ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೬ । ೧) ಇತಿ । ನ ಚ ಕಾರಣಂ ಸದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಸ್ವವಿಕಾರಸ್ಯಾನಂದಮಯಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಯಾ ವೃತ್ತ್ಯಾವಯವ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ಅಪರಾಣ್ಯಪಿ ಸೂತ್ರಾಣಿ ಯಥಾಸಂಭವಂ ಪುಚ್ಛವಾಕ್ಯನಿರ್ದಿಷ್ಟಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಪಾದಕಾನಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಾನಿ ॥೧೨ – ೧೯ ॥

ಇದಮಾಮ್ನಾಯತೇ — ‘ಅಥ ಯ ಏಷೋಽಂತರಾದಿತ್ಯೇ ಹಿರಣ್ಮಯಃ ಪುರುಷೋ ದೃಶ್ಯತೇ ಹಿರಣ್ಯಶ್ಮಶ್ರುರ್ಹಿರಣ್ಯಕೇಶ ಆ ಪ್ರಣಖಾತ್ಸರ್ವ ಏವ ಸುವರ್ಣಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೧ । ೬ । ೬),‘ತಸ್ಯ ಯಥಾ ಕಪ್ಯಾಸಂ ಪುಂಡರೀಕಮೇವಮಕ್ಷಿಣೀ ತಸ್ಯೋದಿತಿ ನಾಮ ಸ ಏಷ ಸರ್ವೇಭ್ಯಃ ಪಾಪ್ಮಭ್ಯ ಉದಿತ ಉದೇತಿ ಹ ವೈ ಸರ್ವೇಭ್ಯಃ ಪಾಪ್ಮಭ್ಯೋ ಯ ಏವಂ ವೇದ’ (ಛಾ. ಉ. ೧ । ೬ । ೭)‘... ಇತ್ಯಧಿದೈವತಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೧ । ೬ । ೮) ‘ಅಥಾಧ್ಯಾತ್ಮಮ್ ...’ (ಛಾ. ಉ. ೧ । ೭ । ೧) ‘ಅಥ ಯ ಏಷೋಽಂತರಕ್ಷಿಣಿ ಪುರುಷೋ ದೃಶ್ಯತೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೧ । ೭ । ೫) ಇತ್ಯಾದಿ । ತತ್ರ ಸಂಶಯಃ — ಕಿಂ ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಾತಿಶಯವಶಾತ್ಪ್ರಾಪ್ತೋತ್ಕರ್ಷಃ ಕಶ್ಚಿತ್ಸಂಸಾರೀ ಸೂರ್ಯಮಂಡಲೇ ಚಕ್ಷುಷಿ ಚೋಪಾಸ್ಯತ್ವೇನ ಶ್ರೂಯತೇ, ಕಿಂ ವಾ ನಿತ್ಯಸಿದ್ಧಃ ಪರಮೇಶ್ವರ ಇತಿ । ಕಿಂ ತಾವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ? ಸಂಸಾರೀತಿ । ಕುತಃ ? ರೂಪವತ್ತ್ವಶ್ರವಣಾತ್ । ಆದಿತ್ಯಪುರುಷೇ ತಾವತ್ ‘ಹಿರಣ್ಯಶ್ಮಶ್ರುಃ’ ಇತ್ಯಾದಿ ರೂಪಮುದಾಹೃತಮ್ । ಅಕ್ಷಿಪುರುಷೇಽಪಿ ತದೇವಾತಿದೇಶೇನ ಪ್ರಾಪ್ಯತೇ ‘ತಸ್ಯೈತಸ್ಯ ತದೇವ ರೂಪಂ ಯದಮುಷ್ಯ ರೂಪಮ್’ ಇತಿ । ನ ಚ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ರೂಪವತ್ತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮ್ , ‘ಅಶಬ್ದಮಸ್ಪರ್ಶಮರೂಪಮವ್ಯಯಮ್’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೩ । ೧೫) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ; ಆಧಾರಶ್ರವಣಾಚ್ಚ — ‘ಯ ಏಷೋಽಂತರಾದಿತ್ಯೇ ಯ ಏಷೋಽಂತರಕ್ಷಿಣಿ’ ಇತಿ । ನ ಹ್ಯನಾಧಾರಸ್ಯ ಸ್ವಮಹಿಮಪ್ರತಿಷ್ಠಸ್ಯ ಸರ್ವವ್ಯಾಪಿನಃ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯಾಧಾರ ಉಪದಿಶ್ಯೇತ । ‘ಸ ಭಗವಃ ಕಸ್ಮಿನ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ ಇತಿ ಸ್ವೇ ಮಹಿಮ್ನಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೪ । ೧) ಇತಿ ‘ಆಕಾಶವತ್ಸರ್ವಗತಶ್ಚ ನಿತ್ಯಃ’ (ಶತ. ಬ್ರಾ. ೧೦ । ೬ । ೩ । ೨) ಇತಿ ಚ ಶ್ರುತೀ ಭವತಃ । ಐಶ್ವರ್ಯಮರ್ಯಾದಾಶ್ರುತೇಶ್ಚ — ‘ಸ ಏಷ ಯೇ ಚಾಮುಷ್ಮಾತ್ಪರಾಂಚೋ ಲೋಕಾಸ್ತೇಷಾಂ ಚೇಷ್ಟೇ ದೇವಕಾಮಾನಾಂ ಚ’ (ಛಾ. ಉ. ೧ । ೬ । ೮) ಇತ್ಯಾದಿತ್ಯಪುರುಷಸ್ಯ ಐಶ್ವರ್ಯಮರ್ಯಾದಾ । ‘ಸ ಏಷ ಯೇ ಚೈತಸ್ಮಾದರ್ವಾಂಚೋ ಲೋಕಾಸ್ತೇಷಾಂ ಚೇಷ್ಟೇ ಮನುಷ್ಯಕಾಮಾನಾಂ ಚ’ (ಛಾ. ಉ. ೧ । ೭ । ೬) ಇತ್ಯಕ್ಷಿಪುರುಷಸ್ಯ । ನ ಚ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ಮರ್ಯಾದಾವದೈಶ್ವರ್ಯಂ ಯುಕ್ತಮ್; ‘ಏಷ ಸರ್ವೇಶ್ವರ ಏಷ ಭೂತಾಧಿಪತಿರೇಷ ಭೂತಪಾಲ ಏಷ ಸೇತುರ್ವಿಧರಣ ಏಷಾಂ ಲೋಕಾನಾಮಸಂಭೇದಾಯ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨೨) ಇತ್ಯವಿಶೇಷಶ್ರುತೇಃ । ತಸ್ಮಾನ್ನಾಕ್ಷ್ಯಾದಿತ್ಯಯೋರಂತಃ ಪರಮೇಶ್ವರ ಇತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಬ್ರೂಮಃ —

ಅಂತಸ್ತದ್ಧರ್ಮೋಪದೇಶಾತ್ ಇತಿ । ‘ಯ ಏಷೋಽಂತರಾದಿತ್ಯೇ’, ‘ಯ ಏಷೋಽಂತರಕ್ಷಿಣಿ’ ಇತಿ ಚ ಶ್ರೂಯಮಾಣಃ ಪುರುಷಃ ಪರಮೇಶ್ವರ ಏವ, ನ ಸಂಸಾರೀ । ಕುತಃ ? ತದ್ಧರ್ಮೋಪದೇಶಾತ್ । ತಸ್ಯ ಹಿ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ಧರ್ಮಾ ಇಹೋಪದಿಷ್ಟಾಃ । ತದ್ಯಥಾ — ‘ತಸ್ಯೋದಿತಿ ನಾಮ’ ಇತಿ ಶ್ರಾವಯಿತ್ವಾ ಅಸ್ಯಾದಿತ್ಯಪುರುಷಸ್ಯ ನಾಮ ‘ಸ ಏಷ ಸರ್ವೇಭ್ಯಃ ಪಾಪ್ಮಭ್ಯ ಉದಿತಃ’ ಇತಿ ಸರ್ವಪಾಪ್ಮಾಪಗಮೇನ ನಿರ್ವಕ್ತಿ । ತದೇವ ಚ ಕೃತನಿರ್ವಚನಂ ನಾಮಾಕ್ಷಿಪುರುಷಸ್ಯಾಪ್ಯತಿದಿಶತಿ — ‘ಯನ್ನಾಮ ತನ್ನಾಮ’ ಇತಿ । ಸರ್ವಪಾಪ್ಮಾಪಗಮಶ್ಚ ಪರಮಾತ್ಮನ ಏವ ಶ್ರೂಯತೇ — ‘ಯ ಆತ್ಮಾಪಹತಪಾಪ್ಮಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೭ । ೧) ಇತ್ಯಾದೌ । ತಥಾ ಚಾಕ್ಷುಷೇ ಪುರುಷೇ ‘ಸೈವ ಋಕ್ ತತ್ಸಾಮ ತದುಕ್ಥಂ ತದ್ಯಜುಸ್ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತಿ ಋಕ್ಸಾಮಾದ್ಯಾತ್ಮಕತಾಂ ನಿರ್ಧಾರಯತಿ । ಸಾ ಚ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯೋಪಪದ್ಯತೇ, ಸರ್ವಕಾರಣತ್ವಾತ್ಸರ್ವಾತ್ಮಕತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ಪೃಥಿವ್ಯಗ್ನ್ಯಾದ್ಯಾತ್ಮಕೇ ಚಾಧಿದೈವತಮೃಕ್ಸಾಮೇ, ವಾಕ್ಪ್ರಾಣಾದ್ಯಾತ್ಮಕೇ ಚಾಧ್ಯಾತ್ಮಮನುಕ್ರಮ್ಯಾಹ — ‘ತಸ್ಯರ್ಕ್ಚ ಸಾಮ ಚ ಗೇಷ್ಣೌ’ ಇತ್ಯಧಿದೈವತಮ್ । ತಥಾಧ್ಯಾತ್ಮಮಪಿ — ‘ಯಾವಮುಷ್ಯ ಗೇಷ್ಣೌ ತೌ ಗೇಷ್ಣೌ’ ಇತಿ । ತಚ್ಚ ಸರ್ವಾತ್ಮಕತ್ವೇ ಸತ್ಯೇವೋಪಪದ್ಯತೇ । ‘ತದ್ಯ ಇಮೇ ವೀಣಾಯಾಂ ಗಾಯಂತ್ಯೇತಂ ತೇ ಗಾಯಂತಿ ತಸ್ಮಾತ್ತೇ ಧನಸನಯಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೧ । ೭ । ೬) ಇತಿ ಚ ಲೌಕಿಕೇಷ್ವಪಿ ಗಾನೇಷ್ವಸ್ಯೈವ ಗೀಯಮಾನತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ । ತಚ್ಚ ಪರಮೇಶ್ವರಪರಿಗ್ರಹ ಏವ ಘಟತೇ — ‘ಯದ್ಯದ್ವಿಭೂತಿಮತ್ಸತ್ತ್ವಂ ಶ್ರೀಮದೂರ್ಜಿತಮೇವ ವಾ । ತತ್ತದೇವಾವಗಚ್ಛ ತ್ವಂ ಮಮ ತೇಜೋಂಶಸಂಭವಮ್’ (ಭ. ಗೀ. ೧೦ । ೪೧) ಇತಿ ಭಗವದ್ಗೀತಾದರ್ಶನಾತ್ । ಲೋಕಕಾಮೇಶಿತೃತ್ವಮಪಿ ನಿರಂಕುಶಂ ಶ್ರೂಯಮಾಣಂ ಪರಮೇಶ್ವರಂ ಗಮಯತಿ । ಯತ್ತೂಕ್ತಂ ಹಿರಣ್ಯಶ್ಮಶ್ರುತ್ವಾದಿರೂಪವತ್ತ್ವಶ್ರವಣಂ ಪರಮೇಶ್ವರೇ ನೋಪಪದ್ಯತ ಇತಿ, ಅತ್ರ ಬ್ರೂಮಃ — ಸ್ಯಾತ್ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯಾಪೀಚ್ಛಾವಶಾನ್ಮಾಯಾಮಯಂ ರೂಪಂ ಸಾಧಕಾನುಗ್ರಹಾರ್ಥಮ್ , ‘ಮಾಯಾ ಹ್ಯೇಷಾ ಮಯಾ ಸೃಷ್ಟಾ ಯನ್ಮಾಂ ಪಶ್ಯಸಿ ನಾರದ ।’(ಮ॰ಭಾ॰ ೧೨-೩೩೯-೪೫) ‘ಸರ್ವಭೂತಗುಣೈರ್ಯುಕ್ತಂ ಮೈವಂ ಮಾಂ ಜ್ಞಾತುಮರ್ಹಸಿ’(ಮ॰ಭಾ॰ ೧೨-೩೩೯-೪೬) ಇತಿ ಸ್ಮರಣಾತ್ । ಅಪಿ ಚ, ಯತ್ರ ತು ನಿರಸ್ತಸರ್ವವಿಶೇಷಂ ಪಾರಮೇಶ್ವರಂ ರೂಪಮುಪದಿಶ್ಯತೇ, ಭವತಿ ತತ್ರ ಶಾಸ್ತ್ರಮ್ ‘ಅಶಬ್ದಮಸ್ಪರ್ಶಮರೂಪಮವ್ಯಯಮ್’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೩ । ೧೫) ಇತ್ಯಾದಿ । ಸರ್ವಕಾರಣತ್ವಾತ್ತು ವಿಕಾರಧರ್ಮೈರಪಿ ಕೈಶ್ಚಿದ್ವಿಶಿಷ್ಟಃ ಪರಮೇಶ್ವರ ಉಪಾಸ್ಯತ್ವೇನ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ — ‘ಸರ್ವಕರ್ಮಾ ಸರ್ವಕಾಮಃ ಸರ್ವಗಂಧಃ ಸರ್ವರಸಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೪ । ೨) ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ತಥಾ ಹಿರಣ್ಯಶ್ಮಶ್ರುತ್ವಾದಿನಿರ್ದೇಶೋಽಪಿ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ಯದಪ್ಯಾಧಾರಶ್ರವಣಾನ್ನ ಪರಮೇಶ್ವರ ಇತಿ, ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ಸ್ವಮಹಿಮಪ್ರತಿಷ್ಠಸ್ಯಾಪ್ಯಾಧಾರವಿಶೇಷೋಪದೇಶ ಉಪಾಸನಾರ್ಥೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ಸರ್ವಗತತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವ್ಯೋಮವತ್ಸರ್ವಾಂತರತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ಐಶ್ವರ್ಯಮರ್ಯಾದಾಶ್ರವಣಮಪ್ಯಧ್ಯಾತ್ಮಾಧಿದೈವತವಿಭಾಗಾಪೇಕ್ಷಮುಪಾಸನಾರ್ಥಮೇವ । ತಸ್ಮಾತ್ಪರಮೇಶ್ವರ ಏವಾಕ್ಷ್ಯಾದಿತ್ಯಯೋರಂತರುಪದಿಶ್ಯತೇ ॥ ೨೦ ॥

ಅಸ್ತಿ ಚಾದಿತ್ಯಾದಿಶರೀರಾಭಿಮಾನಿಭ್ಯೋ ಜೀವೇಭ್ಯೋಽನ್ಯ ಈಶ್ವರೋಽಂತರ್ಯಾಮೀ — ‘ಯ ಆದಿತ್ಯೇ ತಿಷ್ಠನ್ನಾದಿತ್ಯಾದಂತರೋ ಯಮಾದಿತ್ಯೋ ನ ವೇದ ಯಸ್ಯಾದಿತ್ಯಃ ಶರೀರಂ ಯ ಆದಿತ್ಯಮಂತರೋ ಯಮಯತ್ಯೇಷ ತ ಆತ್ಮಾಂತರ್ಯಾಮ್ಯಮೃತಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೭ । ೯) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಾತ್ । ತತ್ರ ಹಿ ‘ಆದಿತ್ಯಾದಂತರೋ ಯಮಾದಿತ್ಯೋ ನ ವೇದ’ ಇತಿ ವೇದಿತುರಾದಿತ್ಯಾದ್ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮನೋಽನ್ಯೋಽಂತರ್ಯಾಮೀ ಸ್ಪಷ್ಟಂ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ । ಸ ಏವೇಹಾಪ್ಯಂತರಾದಿತ್ಯೇ ಪುರುಷೋ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ, ಶ್ರುತಿಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಪರಮೇಶ್ವರ ಏವೇಹೋಪದಿಶ್ಯತ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೨೧ ॥

ಇದಮಾಮನಂತಿ ‘ಅಸ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯ ಕಾ ಗತಿರಿತ್ಯಾಕಾಶ ಇತಿ ಹೋವಾಚ ಸರ್ವಾಣಿ ಹ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನ್ಯಾಕಾಶಾದೇವ ಸಮುತ್ಪದ್ಯಂತ ಆಕಾಶಂ ಪ್ರತ್ಯಸ್ತಂ ಯಂತ್ಯಾಕಾಶೋ ಹ್ಯೇವೈಭ್ಯೋ ಜ್ಯಾಯಾನಾಕಾಶಃ ಪರಾಯಣಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೧ । ೯ । ೧) ಇತಿ । ತತ್ರ ಸಂಶಯಃ — ಕಿಮಾಕಾಶಶಬ್ದೇನ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿಧೀಯತೇ, ಉತ ಭೂತಾಕಾಶಮಿತಿ । ಕುತಃ ಸಂಶಯಃ ? ಉಭಯತ್ರ ಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಾತ್ । ಭೂತವಿಶೇಷೇ ತಾವತ್ಸುಪ್ರಸಿದ್ಧೋ ಲೋಕವೇದಯೋರಾಕಾಶಶಬ್ದಃ । ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ಕ್ವಚಿತ್ಪ್ರಯುಜ್ಯಮಾನೋ ದೃಶ್ಯತೇ, ಯತ್ರ ವಾಕ್ಯಶೇಷವಶಾದಸಾಧಾರಣಗುಣಶ್ರವಣಾದ್ವಾ ನಿರ್ಧಾರಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಭವತಿ — ಯಥಾ ‘ಯದೇಷ ಆಕಾಶ ಆನಂದೋ ನ ಸ್ಯಾತ್’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೭ । ೧) ಇತಿ, ‘ಆಕಾಶೋ ವೈ ನಾಮ ನಾಮರೂಪಯೋರ್ನಿರ್ವಹಿತಾ ತೇ ಯದಂತರಾ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧೪ । ೧) ಇತಿ ಚೈವಮಾದೌ । ಅತಃ ಸಂಶಯಃ । ಕಿಂ ಪುನರತ್ರ ಯುಕ್ತಮ್ ? ಭೂತಾಕಾಶಮಿತಿ । ಕುತಃ ? ತದ್ಧಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧತರೇಣ ಪ್ರಯೋಗೇಣ ಶೀಘ್ರಂ ಬುದ್ಧಿಮಾರೋಹತಿ । ನ ಚಾಯಮಾಕಾಶಶಬ್ದ ಉಭಯೋಃ ಸಾಧಾರಣಃ ಶಕ್ಯೋ ವಿಜ್ಞಾತುಮ್ , ಅನೇಕಾರ್ಥತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಗೌಣ ಆಕಾಶಶಬ್ದೋ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ವಿಭುತ್ವಾದಿಭಿರ್ಹಿ ಬಹುಭಿರ್ಧರ್ಮೈಃ ಸದೃಶಮಾಕಾಶೇನ ಬ್ರಹ್ಮ ಭವತಿ । ನ ಚ ಮುಖ್ಯಸಂಭವೇ ಗೌಣೋಽರ್ಥೋ ಗ್ರಹಣಮರ್ಹತಿ । ಸಂಭವತಿ ಚೇಹ ಮುಖ್ಯಸ್ಯೈವಾಕಾಶಸ್ಯ ಗ್ರಹಣಮ್ । ನನು ಭೂತಾಕಾಶಪರಿಗ್ರಹೇ ವಾಕ್ಯಶೇಷೋ ನೋಪಪದ್ಯತೇ — ‘ಸರ್ವಾಣಿ ಹ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನ್ಯಾಕಾಶಾದೇವ ಸಮುತ್ಪದ್ಯಂತೇ’ ಇತ್ಯಾದಿಃ ನೈಷ ದೋಷಃ, ಭೂತಾಕಾಶಸ್ಯಾಪಿ ವಾಯ್ವಾದಿಕ್ರಮೇಣ ಕಾರಣತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ವಿಜ್ಞಾಯತೇ ಹಿ — ‘ತಸ್ಮಾದ್ವಾ ಏತಸ್ಮಾದಾತ್ಮನ ಆಕಾಶಃ ಸಂಭೂತ ಆಕಾಶಾದ್ವಾಯುರ್ವಾಯೋರಗ್ನಿಃ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿ । ಜ್ಯಾಯಸ್ತ್ವಪರಾಯಣತ್ವೇ ಅಪಿ ಭೂತಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಯೋಪಪದ್ಯೇತೇ ಭೂತಾಕಾಶಸ್ಯಾಪಿ । ತಸ್ಮಾದಾಕಾಶಶಬ್ದೇನ ಭೂತಾಕಾಶಸ್ಯ ಗ್ರಹಣಮಿತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಬ್ರೂಮಃ —

‘ಆಕಾಶಸ್ತಲ್ಲಿಂಗಾತ್’ । ಆಕಾಶಶಬ್ದೇನೇಹ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಗ್ರಹಣಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ಕುತಃ ? ತಲ್ಲಿಂಗಾತ್ । ಪರಸ್ಯ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇದಂ ಲಿಂಗಮ್ — ‘ಸರ್ವಾಣಿ ಹ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನ್ಯಾಕಾಶಾದೇವ ಸಮುತ್ಪದ್ಯಂತೇ’ ಇತಿ । ಪರಸ್ಮಾದ್ಧಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಭೂತಾನಾಮುತ್ಪತ್ತಿರಿತಿ ವೇದಾಂತೇಷು ಮರ್ಯಾದಾ । ನನು ಭೂತಾಕಾಶಸ್ಯಾಪಿ ವಾಯ್ವಾದಿಕ್ರಮೇಣ ಕಾರಣತ್ವಂ ದರ್ಶಿತಮ್ । ಸತ್ಯಂ ದರ್ಶಿತಮ್ । ತಥಾಪಿ ಮೂಲಕಾರಣಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪರಿಗ್ರಹಾತ್ , ಆಕಾಶಾದೇವೇತ್ಯವಧಾರಣಂ ಸರ್ವಾಣೀತಿ ಚ ಭೂತವಿಶೇಷಣಂ ನಾನುಕೂಲಂ ಸ್ಯಾತ್ । ತಥಾ ‘ಆಕಾಶಂ ಪ್ರತ್ಯಸ್ತಂ ಯಂತಿ’ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಮ್ , ‘ಆಕಾಶೋ ಹ್ಯೇವೈಭ್ಯೋ ಜ್ಯಾಯಾನಾಕಾಶಃ ಪರಾಯಣಮ್’ ಇತಿ ಚ ಜ್ಯಾಯಸ್ತ್ವಪರಾಯಣತ್ವೇ । ಜ್ಯಾಯಸ್ತ್ವಂ ಹ್ಯನಾಪೇಕ್ಷಿಕಂ ಪರಮಾತ್ಮನ್ಯೇವೈಕಸ್ಮಿನ್ನಾಮ್ನಾತಮ್ — ‘ಜ್ಯಾಯಾನ್ಪೃಥಿವ್ಯಾ ಜ್ಯಾಯಾನಂತರಿಕ್ಷಾಜ್ಜ್ಯಾಯಾಂದಿವೋ ಜ್ಯಾಯಾನೇಭ್ಯೋ ಲೋಕೇಭ್ಯಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೪ । ೩) ಇತಿ । ತಥಾ ಪರಾಯಣತ್ವಮಪಿ ಪರಮಕಾರಣತ್ವಾತ್ಪರಮಾತ್ಮನ್ಯೇವ ಉಪಪನ್ನತರಮ್  । ಶ್ರುತಿಶ್ಚ — ‘ವಿಜ್ಞಾನಮಾನಂದಂ ಬ್ರಹ್ಮ ರಾತಿರ್ದಾತುಃ ಪರಾಯಣಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೨೮) ಇತಿ । ಅಪಿ ಚಾಂತವತ್ತ್ವದೋಷೇಣ ಶಾಲಾವತ್ಯಸ್ಯ ಪಕ್ಷಂ ನಿಂದಿತ್ವಾ, ಅನಂತಂ ಕಿಂಚಿದ್ವಕ್ತುಕಾಮೇನ ಜೈವಲಿನಾಕಾಶಃ ಪರಿಗೃಹೀತಃ । ತಂ ಚಾಕಾಶಮುದ್ಗೀಥೇ ಸಂಪಾದ್ಯೋಪಸಂಹರತಿ — ‘ಸ ಏಷ ಪರೋವರೀಯಾನುದ್ಗೀಥಃ ಸ ಏಷೋಽನಂತಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೧ । ೯ । ೨) ಇತಿ । ತಚ್ಚಾನಂತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಮ್ । ಯತ್ಪುನರುಕ್ತಂ ಭೂತಾಕಾಶಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಬಲೇನ ಪ್ರಥಮತರಂ ಪ್ರತೀಯತ ಇತಿ, ಅತ್ರ ಬ್ರೂಮಃ — ಪ್ರಥಮತರಂ ಪ್ರತೀತಮಪಿ ಸದ್ವಾಕ್ಯಶೇಷಗತಾನ್ಬ್ರಹ್ಮಗುಣಾಂದೃಷ್ಟ್ವಾ ನ ಪರಿಗೃಹ್ಯತೇ । ದರ್ಶಿತಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪ್ಯಾಕಾಶಶಬ್ದಃ ‘ಆಕಾಶೋ ವೈ ನಾಮ ನಾಮರೂಪಯೋರ್ನಿರ್ವಹಿತಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧೪ । ೧) ಇತ್ಯಾದೌ । ತಥಾಕಾಶಪರ್ಯಾಯವಾಚಿನಾಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಯೋಗೋ ದೃಶ್ಯತೇ — ‘ಋಚೋ ಅಕ್ಷರೇ ಪರಮೇ ವ್ಯೋಮನ್ ಯಸ್ಮಿಂದೇವಾ ಅಧಿ ವಿಶ್ವೇ ನಿಷೇದುಃ’ (ಋ. ಸಂ. ೧ । ೧೬೪ । ೩೯) ‘ಸೈಷಾ ಭಾರ್ಗವೀ ವಾರುಣೀ ವಿದ್ಯಾ ಪರಮೇ ವ್ಯೋಮನ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾ’ (ತೈ. ಉ. ೩ । ೬ । ೧) ‘ॐ ಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಖಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಛಾ. ಉ. ೪ । ೧೦ । ೪) ‘ಖಂ ಪುರಾಣಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೫ । ೧ । ೧) ಇತಿ ಚೈವಮಾದೌ । ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮೇಽಪಿ ವರ್ತಮಾನಸ್ಯಾಕಾಶಶಬ್ದಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಶೇಷವಶಾದ್ಯುಕ್ತಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವಾವಧಾರಣಾ । ‘ಅಗ್ನಿರಧೀತೇಽನುವಾಕಮ್’ ಇತಿ ಹಿ ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮಗತೋಽಪ್ಯಗ್ನಿಶಬ್ದೋ ಮಾಣವಕವಿಷಯೋ ದೃಶ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದಾಕಾಶಶಬ್ದಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೨೨ ॥

ಉದ್ಗೀಥೇ — ‘ಪ್ರಸ್ತೋತರ್ಯಾ ದೇವತಾ ಪ್ರಸ್ತಾವಮನ್ವಾಯತ್ತಾ’ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ಶ್ರೂಯತೇ — ‘ಕತಮಾ ಸಾ ದೇವತೇತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೧ । ೧೧ । ೪), ‘ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ಹೋವಾಚ, ಸರ್ವಾಣಿ ಹ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಪ್ರಾಣಮೇವಾಭಿಸಂವಿಶಂತಿ, ಪ್ರಾಣಮಭ್ಯುಜ್ಜಿಹತೇ, ಸೈಷಾ ದೇವತಾ ಪ್ರಸ್ತಾವಮನ್ವಾಯತ್ತಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೧ । ೧೧ । ೫) ಇತಿ । ತತ್ರ ಸಂಶಯನಿರ್ಣಯೌ ಪೂರ್ವವದೇವ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯೌ । ‘ಪ್ರಾಣಬಂಧನಂ ಹಿ ಸೋಮ್ಯ ಮನಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೨) ‘ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೧೮) ಇತಿ ಚೈವಮಾದೌ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಃ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದೋ ದೃಶ್ಯತೇ । ವಾಯುವಿಕಾರೇ ತು ಪ್ರಸಿದ್ಧತರೋ ಲೋಕವೇದಯೋಃ । ಅತ ಇಹ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದೇನ ಕತರಸ್ಯೋಪಾದಾನಂ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಭವತಿ ಸಂಶಯಃ । ಕಿಂ ಪುನರತ್ರ ಯುಕ್ತಮ್ ? ವಾಯುವಿಕಾರಸ್ಯ ಪಂಚವೃತ್ತೇಃ ಪ್ರಾಣಸ್ಯೋಪಾದಾನಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ತತ್ರ ಹಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧತರಃ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದ ಇತ್ಯವೋಚಾಮ । ನನು ಪೂರ್ವವದಿಹಾಪಿ ತಲ್ಲಿಂಗಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ಗ್ರಹಣಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ಇಹಾಪಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ಭೂತಾನಾಂ ಸಂವೇಶನೋದ್ಗಮನಂ ಪಾರಮೇಶ್ವರಂ ಕರ್ಮ ಪ್ರತೀಯತೇ । ನ, ಮುಖ್ಯೇಽಪಿ ಪ್ರಾಣೇ ಭೂತಸಂವೇಶನೋದ್ಗಮನಸ್ಯ ದರ್ಶನಾತ್ । ಏವಂ ಹ್ಯಾಮ್ನಾಯತೇ — ‘ಯದಾ ವೈ ಪುರುಷಃ ಸ್ವಪಿತಿ ಪ್ರಾಣಂ ತರ್ಹಿ ವಾಗಪ್ಯೇತಿ ಪ್ರಾಣಂ ಚಕ್ಷುಃ ಪ್ರಾಣಂ ಶ್ರೋತ್ರಂ ಪ್ರಾಣಂ ಮನಃ, ಸ ಯದಾ ಪ್ರಬುಧ್ಯತೇ ಪ್ರಾಣಾದೇವಾಧಿ ಪುನರ್ಜಾಯಂತೇ’ (ಶ. ಬ್ರಾ. ೧೦ । ೩ । ೩ । ೬) ಇತಿ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಚೈತತ್ — ಸ್ವಾಪಕಾಲೇ ಪ್ರಾಣವೃತ್ತಾವಪರಿಲುಪ್ಯಮಾನಾಯಾಮಿಂದ್ರಿಯವೃತ್ತಯಃ ಪರಿಲುಪ್ಯಂತೇ, ಪ್ರಬೋಧಕಾಲೇ ಚ ಪ್ರಾದುರ್ಭವಂತೀತಿ । ಇಂದ್ರಿಯಸಾರತ್ವಾಚ್ಚ ಭೂತಾನಾಮವಿರುದ್ಧೋ ಮುಖ್ಯೇ ಪ್ರಾಣೇಽಪಿ ಭೂತಸಂವೇಶನೋದ್ಗಮನವಾದೀ ವಾಕ್ಯಶೇಷಃ । ಅಪಿ ಚಾದಿತ್ಯೋಽನ್ನಂ ಚೋದ್ಗೀಥಪ್ರತಿಹಾರಯೋರ್ದೇವತೇ ಪ್ರಸ್ತಾವದೇವತಾಯಾಃ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾನಂತರಂ ನಿರ್ದಿಶ್ಯೇತೇ । ನ ಚ ತಯೋರ್ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮಸ್ತಿ । ತತ್ಸಾಮಾನ್ಯಾಚ್ಚ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾಪಿ ನ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮಿತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸೂತ್ರಕಾರ ಆಹ —