ब्रह्मसूत्रभाष्यम्

யது³க்தம் ப்³ரஹ்மைவ ஸர்வஜ்ஞம் ஜக³த: காரணம் இதி, தத³யுக்தம் । குத: ? ஸ்ம்ருத்யநவகாஶதோ³ஷப்ரஸங்கா³த் — ஸ்ம்ருதிஶ்ச தந்த்ராக்²யா பரமர்ஷிப்ரணீதா ஶிஷ்டபரிக்³ருஹீதா அந்யாஶ்ச தத³நுஸாரிண்ய: ஸ்ம்ருதய:, தா ஏவம் ஸத்யநவகாஶா: ப்ரஸஜ்யேரந் । தாஸு ஹ்யசேதநம் ப்ரதா⁴நம் ஸ்வதந்த்ரம் ஜக³த: காரணமுபநிப³த்⁴யதே । மந்வாதி³ஸ்ம்ருதயஸ்தாவச்சோத³நாலக்ஷணேநாக்³நிஹோத்ராதி³நா த⁴ர்மஜாதேநாபேக்ஷிதமர்த²ம் ஸமர்பயந்த்ய: ஸாவகாஶா ப⁴வந்தி — அஸ்ய வர்ணஸ்யாஸ்மிந்காலே(அ)நேந விதா⁴நேநோபநயநம் , ஈத்³ருஶஶ்சாசார:, இத்த²ம் வேதா³த்⁴யயநம் , இத்த²ம் ஸமாவர்தநம் , இத்த²ம் ஸஹத⁴ர்மசாரிணீஸம்யோக³ இதி । ததா² புருஷார்தா²ம்ஶ்ச வர்ணாஶ்ரமத⁴ர்மாந்நாநாவிதா⁴ந்வித³த⁴தி । நைவம் கபிலாதி³ஸ்ம்ருதீநாமநுஷ்டே²யே விஷயே அவகாஶோ(அ)ஸ்தி । மோக்ஷஸாத⁴நமேவ ஹி ஸம்யக்³த³ர்ஶநமதி⁴க்ருத்ய தா: ப்ரணீதா: । யதி³ தத்ராப்யநவகாஶா: ஸ்யு:, ஆநர்த²க்யமேவாஸாம் ப்ரஸஜ்யேத । தஸ்மாத்தத³விரோதே⁴ந வேதா³ந்தா வ்யாக்²யாதவ்யா: । கத²ம் புநரீக்ஷத்யாதி³ப்⁴யோ ஹேதுப்⁴யோ ப்³ரஹ்மைவ ஸர்வஜ்ஞம் ஜக³த: காரணமித்யவதா⁴ரித: ஶ்ருத்யர்த²: ஸ்ம்ருத்யநவகாஶதோ³ஷப்ரஸங்கே³ந புநராக்ஷிப்யதே ? ப⁴வேத³யமநாக்ஷேப: ஸ்வதந்த்ரப்ரஜ்ஞாநாம்; பரதந்த்ரப்ரஜ்ஞாஸ்து ப்ராயேண ஜநா: ஸ்வாதந்த்ர்யேண ஶ்ருத்யர்த²மவதா⁴ரயிதுமஶக்நுவந்த: ப்ரக்²யாதப்ரணேத்ருகாஸு ஸ்ம்ருதிஷ்வவலம்பே³ரந்; தத்³ப³லேந ச ஶ்ருத்யர்த²ம் ப்ரதிபித்ஸேரந் । அஸ்மத்க்ருதே ச வ்யாக்²யாநே ந விஶ்வஸ்யு:, ப³ஹுமாநாத்ஸ்ம்ருதீநாம் ப்ரணேத்ருஷு । கபிலப்ரப்⁴ருதீநாம் சார்ஷம் ஜ்ஞாநமப்ரதிஹதம் ஸ்மர்யதே । ஶ்ருதிஶ்ச ப⁴வதி ‘ருஷிம் ப்ரஸூதம் கபிலம் யஸ்தமக்³ரே ஜ்ஞாநைர்பி³ப⁴ர்தி ஜாயமாநம் ச பஶ்யேத்’ (ஶ்வே. உ. 5 । 2) இதி । தஸ்மாந்நைஷாம் மதமயதா²ர்த²ம் ஶக்யம் ஸம்பா⁴வயிதும் । தர்காவஷ்டம்பே⁴ந சைதே(அ)ர்த²ம் ப்ரதிஷ்டா²பயந்தி । தஸ்மாத³பி ஸ்ம்ருதிப³லேந வேதா³ந்தா வ்யாக்²யேயா இதி புநராக்ஷேப: ॥

தஸ்ய ஸமாதி⁴: — ‘நாந்யஸ்ம்ருத்யநவகாஶதோ³ஷப்ரஸங்கா³த்’ இதி । யதி³ ஸ்ம்ருத்யநவகாஶதோ³ஷப்ரஸங்கே³நேஶ்வரகாரணவாத³ ஆக்ஷிப்யேத, ஏவமப்யந்யா ஈஶ்வரகாரணவாதி³ந்ய: ஸ்ம்ருதயோ(அ)நவகாஶா: ப்ரஸஜ்யேரந் । தா உதா³ஹரிஷ்யாம: — ‘யத்தத்ஸூக்ஷ்மமவிஜ்ஞேயம்’ இதி பரம் ப்³ரஹ்ம ப்ரக்ருத்ய, ‘ஸ ஹ்யந்தராத்மா பூ⁴தாநாம் க்ஷேத்ரஜ்ஞஶ்சேதி கத்²யதே’ இதி சோக்த்வா, ‘தஸ்மாத³வ்யக்தமுத்பந்நம் த்ரிகு³ணம் த்³விஜஸத்தம’(ம॰பா⁴॰ 12-334-29,30,31) இத்யாஹ । ததா²ந்யத்ராபி ‘அவ்யக்தம் புருஷே ப்³ரஹ்மந்நிர்கு³ணே ஸம்ப்ரலீயதே’(ம॰பா⁴॰ 12-339-31) இத்யாஹ । ‘அதஶ்ச ஸம்க்ஷேபமிமம் ஶ்ருணுத்⁴வம் நாராயண: ஸர்வமித³ம் புராண: । ஸ ஸர்க³காலே ச கரோதி ஸர்வம் ஸம்ஹாரகாலே ச தத³த்தி பூ⁴ய:’(ப்³ர॰பு॰ 1-1-174) இதி புராணே । ப⁴க³வத்³கீ³தாஸு ச — ‘அஹம் க்ருத்ஸ்நஸ்ய ஜக³த: ப்ரப⁴வ: ப்ரலயஸ்ததா²’ (ப⁴. கீ³. 7 । 6) இதி । பரமாத்மாநமேவ ச ப்ரக்ருத்யாபஸ்தம்ப³: பட²தி — ‘தஸ்மாத்காயா: ப்ரப⁴வந்தி ஸர்வே ஸ மூலம் ஶாஶ்வதிக: ஸ நித்ய:’ (ஆ. த⁴. ஸூ. 1 । 8 । 23 । 2) இதி । ஏவமநேகஶ: ஸ்ம்ருதிஷ்வபீஶ்வர: காரணத்வேநோபாதா³நத்வேந ச ப்ரகாஶ்யதே । ஸ்ம்ருதிப³லேந ப்ரத்யவதிஷ்ட²மாநஸ்ய ஸ்ம்ருதிப³லேநைவோத்தரம் வக்ஷ்யாமீத்யதோ(அ)யமந்யஸ்ம்ருத்யநவகாஶதோ³ஷோபந்யாஸ: । த³ர்ஶிதம் து ஶ்ருதீநாமீஶ்வரகாரணவாத³ம் ப்ரதி தாத்பர்யம் । விப்ரதிபத்தௌ ச ஸ்ம்ருதீநாமவஶ்யகர்தவ்யே(அ)ந்யதரபரிக்³ரஹே(அ)ந்யதரபரித்யாகே³ ச ஶ்ருத்யநுஸாரிண்ய: ஸ்ம்ருதய: ப்ரமாணம் । அநபேக்ஷ்யா இதரா: । தது³க்தம் ப்ரமாணலக்ஷணே — ‘விரோதே⁴ த்வநபேக்ஷம் ஸ்யாத³ஸதி ஹ்யநுமாநம்’ (ஜை. ஸூ. 1 । 3 । 3) இதி । ந சாதீந்த்³ரியாநர்தா²ந் ஶ்ருதிமந்தரேண கஶ்சிது³பலப⁴த இதி ஶக்யம் ஸம்பா⁴வயிதும் , நிமித்தாபா⁴வாத் । ஶக்யம் கபிலாதீ³நாம் ஸித்³தா⁴நாமப்ரதிஹதஜ்ஞாநத்வாதி³தி சேத் , ந । ஸித்³தே⁴ரபி ஸாபேக்ஷத்வாத் । த⁴ர்மாநுஷ்டா²நாபேக்ஷா ஹி ஸித்³தி⁴:, ஸ ச த⁴ர்மஶ்சோத³நாலக்ஷண: । ததஶ்ச பூர்வஸித்³தா⁴யாஶ்சோத³நாயா அர்தோ² ந பஶ்சிமஸித்³த⁴புருஷவசநவஶேநாதிஶங்கிதும் ஶக்யதே । ஸித்³த⁴வ்யபாஶ்ரயகல்பநாயாமபி ப³ஹுத்வாத்ஸித்³தா⁴நாம் ப்ரத³ர்ஶிதேந ப்ரகாரேண ஸ்ம்ருதிவிப்ரதிபத்தௌ ஸத்யாம் ந ஶ்ருதிவ்யபாஶ்ரயாத³ந்யந்நிர்ணயகாரணமஸ்தி । பரதந்த்ரப்ரஜ்ஞஸ்யாபி நாகஸ்மாத்ஸ்ம்ருதிவிஶேஷவிஷய: பக்ஷபாதோ யுக்த:, கஸ்யசித்க்வசித்பக்ஷபாதே ஸதி புருஷமதிவைஶ்வரூப்யேண தத்த்வாவ்யவஸ்தா²நப்ரஸங்கா³த் । தஸ்மாத்தஸ்யாபி ஸ்ம்ருதிவிப்ரதிபத்த்யுபந்யாஸேந ஶ்ருத்யநுஸாராநநுஸாரவிஷயவிவேசநேந ச ஸந்மார்கே³ ப்ரஜ்ஞா ஸங்க்³ரஹணீயா । யா து ஶ்ருதி: கபிலஸ்ய ஜ்ஞாநாதிஶயம் ப்ரத³ர்ஶயந்தீ ப்ரத³ர்ஶிதா ந தயா ஶ்ருதிவிருத்³த⁴மபி காபிலம் மதம் ஶ்ரத்³தா⁴தும் ஶக்யம் , கபிலமிதி ஶ்ருதிஸாமாந்யமாத்ரத்வாத் , அந்யஸ்ய ச கபிலஸ்ய ஸக³ரபுத்ராணாம் ப்ரதப்துர்வாஸுதே³வநாம்ந: ஸ்மரணாத் , அந்யார்த²த³ர்ஶநஸ்ய ச ப்ராப்திரஹிதஸ்யாஸாத⁴கத்வாத் । ப⁴வதி சாந்யா மநோர்மாஹாத்ம்யம் ப்ரக்²யாபயந்தீ ஶ்ருதி: — ‘யத்³வை கிஞ்ச மநுரவத³த்தத்³பே⁴ஷஜம்’ (தை. ஸம். 2 । 2 । 10 । 2) இதி; மநுநா ச ‘ஸர்வபூ⁴தேஷு சாத்மாநம் ஸர்வபூ⁴தாநி சாத்மநி । ஸம்பஶ்யந்நாத்மயாஜீ வை ஸ்வாராஜ்யமதி⁴க³ச்ச²தி’ (மநு. ஸ்ம்ரு. 12 । 91) இதி ஸர்வாத்மத்வத³ர்ஶநம் ப்ரஶம்ஸதா காபிலம் மதம் நிந்த்³யத இதி க³ம்யதே । கபிலோ ஹி ந ஸர்வாத்மத்வத³ர்ஶநமநுமந்யதே, ஆத்மபே⁴தா³ப்⁴யுபக³மாத் । மஹாபா⁴ரதே(அ)பி ச — ‘ப³ஹவ: புருஷா ப்³ரஹ்மந்நுதாஹோ ஏக ஏவ து’(ம॰பா⁴॰ 12-350-1) இதி விசார்ய, ‘ப³ஹவ: புருஷா ராஜந்ஸாங்க்²யயோக³விசாரிணாம்’ இதி பரபக்ஷமுபந்யஸ்ய தத்³வ்யுதா³ஸேந — ‘ப³ஹூநாம் புருஷாணாம் ஹி யதை²கா யோநிருச்யதே’,‘ ததா² தம் புருஷம் விஶ்வமாக்²யாஸ்யாமி கு³ணாதி⁴கம்’(ம॰பா⁴॰ 12-350-26,27) இத்யுபக்ரம்ய ‘மமாந்தராத்மா தவ ச யே சாந்யே தே³ஹஸம்ஸ்தி²தா: । ஸர்வேஷாம் ஸாக்ஷிபூ⁴தோ(அ)ஸௌ ந க்³ராஹ்ய: கேநசித்க்வசித் ॥’,‘விஶ்வமூர்தா⁴ விஶ்வபு⁴ஜோ விஶ்வபாதா³க்ஷிநாஸிக: । ஏகஶ்சரதி பூ⁴தேஷு ஸ்வைரசாரீ யதா²ஸுக²ம்’(ம॰பா⁴॰ 12-351-4,5) — இதி ஸர்வாத்மதைவ நிர்தா⁴ரிதா । ஶ்ருதிஶ்ச ஸர்வாத்மதாயாம் ப⁴வதி — ‘யஸ்மிந்ஸர்வாணி பூ⁴தாந்யாத்மைவாபூ⁴த்³விஜாநத: । தத்ர கோ மோஹ: க: ஶோக ஏகத்வமநுபஶ்யத:’ (ஈ. உ. 7) இத்யேவம்விதா⁴ । அதஶ்ச ஸித்³த⁴மாத்மபே⁴த³கல்பநயாபி கபிலஸ்ய தந்த்ரம் வேத³விருத்³த⁴ம் வேதா³நுஸாரிமநுவசநவிருத்³த⁴ம் ச, ந கேவலம் ஸ்வதந்த்ரப்ரக்ருதிகல்பநயைவேதி । வேத³ஸ்ய ஹி நிரபேக்ஷம் ஸ்வார்தே² ப்ராமாண்யம் , ரவேரிவ ரூபவிஷயே । புருஷவசஸாம் து மூலாந்தராபேக்ஷம் வக்த்ருஸ்ம்ருதிவ்யவஹிதம் சேதி விப்ரகர்ஷ: । தஸ்மாத்³வேத³விருத்³தே⁴ விஷயே ஸ்ம்ருத்யநவகாஶப்ரஸங்கோ³ ந தோ³ஷ: ॥ 1 ॥

ப்ரதா⁴நாதி³தராணி யாநி ப்ரதா⁴நபரிணாமத்வேந ஸ்ம்ருதௌ கல்பிதாநி மஹதா³தீ³நி, ந தாநி வேதே³ லோகே வோபலப்⁴யந்தே । பூ⁴தேந்த்³ரியாணி தாவல்லோகவேத³ப்ரஸித்³த⁴த்வாச்ச²க்யந்தே ஸ்மர்தும் । அலோகவேத³ப்ரஸித்³த⁴த்வாத்து மஹதா³தீ³நாம் ஷஷ்ட²ஸ்யேவேந்த்³ரியார்த²ஸ்ய ந ஸ்ம்ருதிரவகல்பதே । யத³பி க்வசித்தத்பரமிவ ஶ்ரவணமவபா⁴ஸதே, தத³ப்யதத்பரம் வ்யாக்²யாதம் — ‘ஆநுமாநிகமப்யேகேஷாம்’ (ப்³ர. ஸூ. 1 । 4 । 1) இத்யத்ர । கார்யஸ்ம்ருதேரப்ராமாண்யாத்காரணஸ்ம்ருதேரப்யப்ராமாண்யம் யுக்தமித்யபி⁴ப்ராய: । தஸ்மாத³பி ந ஸ்ம்ருத்யநவகாஶப்ரஸங்கோ³ தோ³ஷ: । தர்காவஷ்டம்ப⁴ம் து ‘ந விலக்ஷணத்வாத்’ (ப்³ர. ஸூ. 2 । 1 । 4) இத்யாரப்⁴யோந்மதி²ஷ்யதி ॥ 2 ॥

ஏதேந ஸாங்க்²யஸ்ம்ருதிப்ரத்யாக்²யாநேந, யோக³ஸ்ம்ருதிரபி ப்ரத்யாக்²யாதா த்³ரஷ்டவ்யேத்யதிதி³ஶதி । தத்ராபி ஶ்ருதிவிரோதே⁴ந ப்ரதா⁴நம் ஸ்வதந்த்ரமேவ காரணம் , மஹதா³தீ³நி ச கார்யாண்யலோகவேத³ப்ரஸித்³தா⁴நி கல்ப்யந்தே । நந்வேவம் ஸதி ஸமாநந்யாயத்வாத்பூர்வேணைவைதத்³க³தம்; கிமர்த²ம் புநரதிதி³ஶ்யதே । அஸ்தி ஹ்யத்ராப்⁴யதி⁴காஶங்கா — ஸம்யக்³த³ர்ஶநாப்⁴யுபாயோ ஹி யோகோ³ வேதே³ விஹித: — ‘ஶ்ரோதவ்யோ மந்தவ்யோ நிதி³த்⁴யாஸிதவ்ய:’ (ப்³ரு. உ. 2 । 4 । 5) இதி; ‘த்ரிருந்நதம் ஸ்தா²ப்ய ஸமம் ஶரீரம்’ (ஶ்வே. உ. 2 । 8) இத்யாதி³நா சாஸநாதி³கல்பநாபுர:ஸரம் ப³ஹுப்ரபஞ்சம் யோக³விதா⁴நம் ஶ்வேதாஶ்வதரோபநிஷதி³ த்³ருஶ்யதே । லிங்கா³நி ச வைதி³காநி யோக³விஷயாணி ஸஹஸ்ரஶ உபலப்⁴யந்தே — ‘தாம் யோக³மிதி மந்யந்தே ஸ்தி²ராமிந்த்³ரியதா⁴ரணாம்’ (க. உ. 2 । 3 । 11) இதி, ‘வித்³யாமேதாம் யோக³விதி⁴ம் ச க்ருத்ஸ்நம்’ (க. உ. 2 । 3 । 18) இதி சைவமாதீ³நி । யோக³ஶாஸ்த்ரே(அ)பி — ‘அத² தத்த்வத³ர்ஶநோபாயோ யோக³:’ இதி ஸம்யக்³த³ர்ஶநாப்⁴யுபாயத்வேநைவ யோகோ³(அ)ங்கீ³க்ரியதே । அத: ஸம்ப்ரதிபந்நார்தை²கதே³ஶத்வாத³ஷ்டகாதி³ஸ்ம்ருதிவத்³யோக³ஸ்ம்ருதிரப்யநபவத³நீயா ப⁴விஷ்யதீதி — இயமப்⁴யதி⁴கா ஶங்காதிதே³ஶேந நிவர்த்யதே, அர்தை²கதே³ஶஸம்ப்ரதிபத்தாவப்யர்தை²கதே³ஶவிப்ரதிபத்தே: பூர்வோக்தாயா த³ர்ஶநாத் । ஸதீஷ்வப்யத்⁴யாத்மவிஷயாஸு ப³ஹ்வீஷு ஸ்ம்ருதிஷு ஸாங்க்²யயோக³ஸ்ம்ருத்யோரேவ நிராகரணே யத்ந: க்ருத: । ஸாங்க்²யயோகௌ³ ஹி பரமபுருஷார்த²ஸாத⁴நத்வேந லோகே ப்ரக்²யாதௌ, ஶிஷ்டைஶ்ச பரிக்³ருஹீதௌ, லிங்கே³ந ச ஶ்ரௌதேநோபப்³ரும்ஹிதௌ — ‘தத்காரணம் ஸாங்க்²யயோகா³பி⁴பந்நம் ஜ்ஞாத்வா தே³வம் முச்யதே ஸர்வபாஶை:’ (ஶ்வே. உ. 6 । 13) இதி । நிராகரணம் து — ந ஸாங்க்²யஜ்ஞாநேந வேத³நிரபேக்ஷேண யோக³மார்கே³ண வா நி:ஶ்ரேயஸமதி⁴க³ம்யத இதி । ஶ்ருதிர்ஹி வைதி³காதா³த்மைகத்வவிஜ்ஞாநாத³ந்யந்நி:ஶ்ரேயஸஸாத⁴நம் வாரயதி — ‘தமேவ விதி³த்வாதி ம்ருத்யுமேதி நாந்ய: பந்தா² வித்³யதே(அ)யநாய’ (ஶ்வே. உ. 3 । 8) இதி । த்³வைதிநோ ஹி தே ஸாங்க்²யா யோகா³ஶ்ச நாத்மைகத்வத³ர்ஶிந: । யத்து த³ர்ஶநமுக்தம் ‘தத்காரணம் ஸாங்க்²யயோகா³பி⁴பந்நம்’ இதி, வைதி³கமேவ தத்ர ஜ்ஞாநம் த்⁴யாநம் ச ஸாங்க்²யயோக³ஶப்³தா³ப்⁴யாமபி⁴லப்யேதே ப்ரத்யாஸத்தேரித்யவக³ந்தவ்யம் । யேந த்வம்ஶேந ந விருத்⁴யேதே, தேநேஷ்டமேவ ஸாங்க்²யயோக³ஸ்ம்ருத்யோ: ஸாவகாஶத்வம்; தத்³யதா² — ‘அஸங்கோ³ ஹ்யயம் புருஷ:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 16) இத்யேவமாதி³ஶ்ருதிப்ரஸித்³த⁴மேவ புருஷஸ்ய விஶுத்³த⁴த்வம் நிர்கு³ணபுருஷநிரூபணேந ஸாங்க்²யைரப்⁴யுபக³ம்யதே । ததா² யௌகை³ரபி ‘அத² பரிவ்ராட்³விவர்ணவாஸா முண்டோ³(அ)பரிக்³ரஹ:’ (ஜா. உ. 5) இத்யேவமாதி³ ஶ்ருதிப்ரஸித்³த⁴மேவ நிவ்ருத்திநிஷ்ட²த்வம் ப்ரவ்ரஜ்யாத்³யுபதே³ஶேநாநுக³ம்யதே । ஏதேந ஸர்வாணி தர்கஸ்மரணாநி ப்ரதிவக்தவ்யாநி । தாந்யபி தர்கோபபத்திப்⁴யாம் தத்த்வஜ்ஞாநாயோபகுர்வந்தீதி சேத் , உபகுர்வந்து நாம । தத்த்வஜ்ஞாநம் து வேதா³ந்தவாக்யேப்⁴ய ஏவ ப⁴வதி — ‘நாவேத³விந்மநுதே தம் ப்³ருஹந்தம்’ (தை. ப்³ரா. 3 । 12 । 9 । 7) ‘தம் த்வௌபநிஷத³ம் புருஷம் ப்ருச்சா²மி’ (ப்³ரு. உ. 3 । 9 । 26) இத்யேவமாதி³ஶ்ருதிப்⁴ய: ॥ 3 ॥

ப்³ரஹ்மாஸ்ய ஜக³தோ நிமித்தகாரணம் ப்ரக்ருதிஶ்சேத்யஸ்ய பக்ஷஸ்யாக்ஷேப: ஸ்ம்ருதிநிமித்த: பரிஹ்ருத:; தர்கநிமித்த இதா³நீமாக்ஷேப: பரிஹ்ரியதே । குத: புநரஸ்மிந்நவதா⁴ரிதே ஆக³மார்தே² தர்கநிமித்தஸ்யாக்ஷேபஸ்யாவகாஶ: ? நநு த⁴ர்ம இவ ப்³ரஹ்மண்யப்யநபேக்ஷ ஆக³மோ ப⁴விதுமர்ஹதி; — ப⁴வேத³யமவஷ்டம்போ⁴ யதி³ ப்ரமாணாந்தராநவகா³ஹ்ய ஆக³மமாத்ரப்ரமேயோ(அ)யமர்த²: ஸ்யாத³நுஷ்டே²யரூப இவ த⁴ர்ம: । பரிநிஷ்பந்நரூபம் து ப்³ரஹ்மாவக³ம்யதே । பரிநிஷ்பந்நே ச வஸ்துநி ப்ரமாணாந்தராணாமஸ்த்யவகாஶோ யதா² ப்ருதி²வ்யாதி³ஷு । யதா² ச ஶ்ருதீநாம் பரஸ்பரவிரோதே⁴ ஸத்யேகவஶேநேதரா நீயந்தே, ஏவம் ப்ரமாணாந்தரவிரோதே⁴(அ)பி தத்³வஶேநைவ ஶ்ருதிர்நீயேத । த்³ருஷ்டஸாம்யேந சாத்³ருஷ்டமர்த²ம் ஸமர்த²யந்தீ யுக்திரநுப⁴வஸ்ய ஸந்நிக்ருஷ்யதே, விப்ரக்ருஷ்யதே து ஶ்ருதி: ஐதிஹ்யமாத்ரேண ஸ்வார்தா²பி⁴தா⁴நாத் । அநுப⁴வாவஸாநம் ச ப்³ரஹ்மவிஜ்ஞாநமவித்³யாயா நிவர்தகம் மோக்ஷஸாத⁴நம் ச த்³ருஷ்டப²லதயேஷ்யதே । ஶ்ருதிரபி — ‘ஶ்ரோதவ்யோ மந்தவ்ய:’ இதி ஶ்ரவணவ்யதிரேகேண மநநம் வித³த⁴தீ தர்கமப்யத்ராத³ர்தவ்யம் த³ர்ஶயதி । அதஸ்தர்கநிமித்த: புநராக்ஷேப: க்ரியதே ‘ந விலக்ஷணத்வாத³ஸ்ய’ இதி ॥

யது³க்தம் சேதநம் ப்³ரஹ்ம ஜக³த: காரணம் ப்ரக்ருதி: இதி, தந்நோபபத்³யதே । கஸ்மாத் ? விலக்ஷணத்வாத³ஸ்ய விகாரஸ்ய ப்ரக்ருத்யா: — இத³ம் ஹி ப்³ரஹ்மகார்யத்வேநாபி⁴ப்ரேயமாணம் ஜக³த்³ப்³ரஹ்மவிலக்ஷணமசேதநமஶுத்³த⁴ம் ச த்³ருஶ்யதே । ப்³ரஹ்ம ச ஜக³த்³விலக்ஷணம் சேதநம் ஶுத்³த⁴ம் ச ஶ்ரூயதே । ந ச விலக்ஷணத்வே ப்ரக்ருதிவிகாரபா⁴வோ த்³ருஷ்ட: । ந ஹி ருசகாத³யோ விகாரா ம்ருத்ப்ரக்ருதிகா ப⁴வந்தி, ஶராவாத³யோ வா ஸுவர்ணப்ரக்ருதிகா: । ம்ருதை³வ து ம்ருத³ந்விதா விகாரா: க்ரியந்தே, ஸுவர்ணேந ச ஸுவர்ணாந்விதா: । ததே²த³மபி ஜக³த³சேதநம் ஸுக²து³:க²மோஹாந்விதம் ஸத் அசேதநஸ்யைவ ஸுக²து³:க²மோஹாத்மகஸ்ய காரணஸ்ய கார்யம் ப⁴விதுமர்ஹதி, ந விலக்ஷணஸ்ய ப்³ரஹ்மண: । ப்³ரஹ்மவிலக்ஷணத்வம் சாஸ்ய ஜக³தோ(அ)ஶுத்³த்⁴யசேதநத்வத³ர்ஶநாத³வக³ந்தவ்யம் । அஶுத்³த⁴ம் ஹீத³ம் ஜக³த் , ஸுக²து³:க²மோஹாத்மகதயா ப்ரீதிபரிதாபவிஷாதா³தி³ஹேதுத்வாத்ஸ்வர்க³நரகாத்³யுச்சாவசப்ரபஞ்சத்வாச்ச । அசேதநம் சேத³ம் ஜக³த் , சேதநம் ப்ரதி கார்யகரணபா⁴வேநோபகரணபா⁴வோபக³மாத் । ந ஹி ஸாம்யே ஸத்யுபகார்யோபகாரகபா⁴வோ ப⁴வதி । ந ஹி ப்ரதீ³பௌ பரஸ்பரஸ்யோபகுருத: । நநு சேதநமபி கார்யகரணம் ஸ்வாமிப்⁴ருத்யந்யாயேந போ⁴க்துருபகரிஷ்யதி । ந, ஸ்வாமிப்⁴ருத்யயோரப்யசேதநாம்ஶஸ்யைவ சேதநம் ப்ரத்யுபகாரகத்வாத் । யோ ஹ்யேகஸ்ய சேதநஸ்ய பரிக்³ரஹோ பு³த்³த்⁴யாதி³ரசேதநபா⁴க³: ஸ ஏவாந்யஸ்ய சேதநஸ்யோபகரோதி, ந து ஸ்வயமேவ சேதநஶ்சேதநாந்தரஸ்யோபகரோத்யபகரோதி வா । நிரதிஶயா ஹ்யகர்தாரஶ்சேதநா இதி ஸாங்க்²யா மந்யந்தே । தஸ்மாத³சேதநம் கார்யகரணம் । ந ச காஷ்ட²லோஷ்டாதீ³நாம் சேதநத்வே கிஞ்சித்ப்ரமாணமஸ்தி । ப்ரஸித்³த⁴ஶ்சாயம் சேதநாசேதநவிபா⁴கோ³ லோகே । தஸ்மாத்³ப்³ரஹ்மவிலக்ஷணத்வாந்நேத³ம் ஜக³த்தத்ப்ரக்ருதிகம் । யோ(அ)பி கஶ்சிதா³சக்ஷீத — ஶ்ருத்வா ஜக³தஶ்சேதநப்ரக்ருதிகதாம் , தத்³ப³லேநைவ ஸமஸ்தம் ஜக³ச்சேதநமவக³மயிஷ்யாமி, ப்ரக்ருதிரூபஸ்ய விகாரே(அ)ந்வயத³ர்ஶநாத்; அவிபா⁴வநம் து சைதந்யஸ்ய பரிணாமவிஶேஷாத்³ப⁴விஷ்யதி । யதா² ஸ்பஷ்டசைதந்யாநாமப்யாத்மநாம் ஸ்வாபமூர்சா²த்³யவஸ்தா²ஸு சைதந்யம் ந விபா⁴வ்யதே, ஏவம் காஷ்ட²லோஷ்டாதீ³நாமபி சைதந்யம் ந விபா⁴வயிஷ்யதே । ஏதஸ்மாதே³வ ச விபா⁴விதத்வாவிபா⁴விதத்வக்ருதாத்³விஶேஷாத்³ரூபாதி³பா⁴வாபா⁴வாப்⁴யாம் ச கார்யகரணாநாமாத்மநாம் ச சேதநத்வாவிஶேஷே(அ)பி கு³ணப்ரதா⁴நபா⁴வோ ந விரோத்ஸ்யதே । யதா² ச பார்தி²வத்வாவிஶேஷே(அ)பி மாம்ஸஸூபௌத³நாதீ³நாம் ப்ரத்யாத்மவர்திநோ விஶேஷாத்பரஸ்பரோபகாரித்வம் ப⁴வதி, ஏவமிஹாபி ப⁴விஷ்யதி । ப்ரவிபா⁴க³ப்ரஸித்³தி⁴ரப்யத ஏவ ந விரோத்ஸ்யத இதி — தேநாபி கத²ஞ்சிச்சேதநாசேதநத்வலக்ஷணம் விலக்ஷணத்வம் பரிஹ்ரியேத; ஶுத்³த்⁴யஶுத்³தி⁴த்வலக்ஷணம் து விலக்ஷணத்வம் நைவ பரிஹ்ரியதே । ந சேதரத³பி விலக்ஷணத்வம் பரிஹர்தும் ஶக்யத இத்யாஹ — ததா²த்வம் ச ஶப்³தா³தி³தி । அநவக³ம்யமாநமேவ ஹீத³ம் லோகே ஸமஸ்தஸ்ய வஸ்துநஶ்சேதநத்வம் சேதநப்ரக்ருதிகத்வஶ்ரவணாச்ச²ப்³த³ஶரணதயா கேவலயோத்ப்ரேக்ஷ்யதே । தச்ச ஶப்³தே³நைவ விருத்⁴யதே, யத: ஶப்³தா³த³பி ததா²த்வமவக³ம்யதே । ததா²த்வமிதி ப்ரக்ருதிவிலக்ஷணத்வம் கத²யதி । ஶப்³த³ ஏவ ‘விஜ்ஞாநம் சாவிஜ்ஞாநம் ச’ (தை. உ. 2 । 6 । 1) இதி கஸ்யசித்³விபா⁴க³ஸ்யாசேதநதாம் ஶ்ராவயம்ஶ்சேதநாத்³ப்³ரஹ்மணோ விலக்ஷணமசேதநம் ஜக³ச்ச்²ராவயதி ॥ 4 ॥

துஶப்³த³ ஆஶங்காமபநுத³தி । ந க²லு ‘ம்ருத³ப்³ரவீத்’ இத்யேவம்ஜாதீயகயா ஶ்ருத்யா பூ⁴தேந்த்³ரியாணாம் சேதநத்வமாஶங்கநீயம் , யதோ(அ)பி⁴மாநிவ்யபதே³ஶ ஏஷ:; ம்ருதா³த்³யபி⁴மாநிந்யோ வாகா³த்³யபி⁴மாநிந்யஶ்ச சேதநா தே³வதா வத³நஸம்வத³நாதி³ஷு சேதநோசிதேஷு வ்யவஹாரேஷு வ்யபதி³ஶ்யந்தே, ந பூ⁴தேந்த்³ரியமாத்ரம் । கஸ்மாத் ? விஶேஷாநுக³திப்⁴யாம் — விஶேஷோ ஹி போ⁴க்த்ரூணாம் பூ⁴தேந்த்³ரியாணாம் ச சேதநாசேதநப்ரவிபா⁴க³லக்ஷண: ப்ராக³பி⁴ஹித: । ஸர்வசேதநதாயாம் சாஸௌ நோபபத்³யேத । அபி ச கௌஷீதகிந: ப்ராணஸம்வாதே³ கரணமாத்ராஶங்காவிநிவ்ருத்தயே(அ)தி⁴ஷ்டா²த்ருசேதநபரிக்³ரஹாய தே³வதாஶப்³தே³ந விஶிம்ஷந்தி — ‘ஏதா ஹ வை தே³வதா அஹம்ஶ்ரேயஸே விவத³மாநா:’ இதி, ‘தா வா ஏதா: ஸர்வா தே³வதா: ப்ராணே நி:ஶ்ரேயஸம் விதி³த்வா’ (கௌ. உ. 2 । 12) இதி ச । அநுக³தாஶ்ச ஸர்வத்ராபி⁴மாநிந்யஶ்சேதநா தே³வதா மந்த்ரார்த²வாதே³திஹாஸபுராணாதி³ப்⁴யோ(அ)வக³ம்யந்தே — ‘அக்³நிர்வாக்³பூ⁴த்வா முக²ம் ப்ராவிஶத்’ (ஐ. ஆ. 2 । 4 । 2 । 4) இத்யேவமாதி³கா ச ஶ்ருதி: கரணேஷ்வநுக்³ராஹிகாம் தே³வதாமநுக³தாம் த³ர்ஶயதி । ப்ராணஸம்வாத³வாக்யஶேஷே ச — ‘தே ஹ ப்ராணா: ப்ரஜாபதிம் பிதரமேத்யோசு:’ (சா². உ. 5 । 1 । 7) இதி ஶ்ரேஷ்ட²த்வநிர்தா⁴ரணாய ப்ரஜாபதிக³மநம் , தத்³வசநாச்சைகைகோத்க்ரமணேநாந்வயவ்யதிரேகாப்⁴யாம் ப்ராணஶ்ரைஷ்ட்²யப்ரதிபத்தி:, தஸ்மை ப³லிஹரணம் இதி சைவம்ஜாதீயகோ(அ)ஸ்மதா³தி³ஷ்விவ வ்யவஹாரோ(அ)நுக³ம்யமாநோ(அ)பி⁴மாநிவ்யபதே³ஶம் த்³ரட⁴யதி । ‘தத்தேஜ ஐக்ஷத’ இத்யபி பரஸ்யா ஏவ தே³வதாயா அதி⁴ஷ்டா²த்ர்யா: ஸ்வவிகாரேஷ்வநுக³தாயா இயமீக்ஷா வ்யபதி³ஶ்யத இதி த்³ரஷ்டவ்யம் । தஸ்மாத்³விலக்ஷணமேவேத³ம் ப்³ரஹ்மணோ ஜக³த்; விலக்ஷணத்வாச்ச ந ப்³ரஹ்மப்ரக்ருதிகம் ॥ 5 ॥

துஶப்³த³: பக்ஷம் வ்யாவர்தயதி । யது³க்தம் விலக்ஷணத்வாந்நேத³ம் ஜக³த்³ப்³ரஹ்மப்ரக்ருதிகம் இதி, நாயமேகாந்த:; த்³ருஶ்யதே ஹி லோகே — சேதநத்வேந ப்ரஸித்³தே⁴ப்⁴ய: புருஷாதி³ப்⁴யோ விலக்ஷணாநாம் கேஶநகா²தீ³நாமுத்பத்தி:, அசேதநத்வேந ச ப்ரஸித்³தே⁴ப்⁴யோ கோ³மயாதி³ப்⁴யோ வ்ருஶ்சிகாதீ³நாம் । நந்வசேதநாந்யேவ புருஷாதி³ஶரீராண்யசேதநாநாம் கேஶநகா²தீ³நாம் காரணாநி, அசேதநாந்யேவ ச வ்ருஶ்சிகாதி³ஶரீராண்யசேதநாநாம் கோ³மயாதீ³நாம் கார்யாணீதி । உச்யதே — ஏவமபி கிஞ்சித³சேதநம் சேதநஸ்யாயதநபா⁴வமுபக³ச்ச²தி கிஞ்சிந்நேத்யஸ்த்யேவ வைலக்ஷண்யம் । மஹாம்ஶ்சாயம் பாரிணாமிக: ஸ்வபா⁴வவிப்ரகர்ஷ: புருஷாதீ³நாம் கேஶநகா²தீ³நாம் ச ஸ்வரூபாதி³பே⁴தா³த் , ததா² கோ³மயாதீ³நாம் வ்ருஶ்சிகாதீ³நாம் ச । அத்யந்தஸாரூப்யே ச ப்ரக்ருதிவிகாரபா⁴வ ஏவ ப்ரலீயேத । அதோ²ச்யேத — அஸ்தி கஶ்சித்பார்தி²வத்வாதி³ஸ்வபா⁴வ: புருஷாதீ³நாம் கேஶநகா²தி³ஷ்வநுவர்தமாநோ கோ³மயாதீ³நாம் ச வ்ருஶ்சிகாதி³ஷ்விதி । ப்³ரஹ்மணோ(அ)பி தர்ஹி ஸத்தாலக்ஷண: ஸ்வபா⁴வ ஆகாஶாதி³ஷ்வநுவர்தமாநோ த்³ருஶ்யதே । விலக்ஷணத்வேந ச காரணேந ப்³ரஹ்மப்ரக்ருதிகத்வம் ஜக³தோ தூ³ஷயதா கிமஶேஷஸ்ய ப்³ரஹ்மஸ்வபா⁴வஸ்யாநநுவர்தநம் விலக்ஷணத்வமபி⁴ப்ரேயதே, உத யஸ்ய கஸ்யசித் , அத² சைதந்யஸ்யேதி வக்தவ்யம் । ப்ரத²மே விகல்பே ஸமஸ்தப்ரக்ருதிவிகாரபா⁴வோச்சே²த³ப்ரஸங்க³: । ந ஹ்யஸத்யதிஶயே ப்ரக்ருதிவிகார இதி ப⁴வதி । த்³விதீயே சாஸித்³த⁴த்வம் । த்³ருஶ்யதே ஹி ஸத்தாலக்ஷணோ ப்³ரஹ்மஸ்வபா⁴வ ஆகாஶாதி³ஷ்வநுவர்தமாந இத்யுக்தம் । த்ருதீயே து த்³ருஷ்டாந்தாபா⁴வ: । கிம் ஹி யச்சைதந்யேநாநந்விதம் தத³ப்³ரஹ்மப்ரக்ருதிகம் த்³ருஷ்டமிதி ப்³ரஹ்மகாரணவாதி³நம் ப்ரத்யுதா³ஹ்ரியேத, ஸமஸ்தஸ்ய வஸ்துஜாதஸ்ய ப்³ரஹ்மப்ரக்ருதிகத்வாப்⁴யுபக³மாத் । ஆக³மவிரோத⁴ஸ்து ப்ரஸித்³த⁴ ஏவ, சேதநம் ப்³ரஹ்ம ஜக³த: காரணம் ப்ரக்ருதிஶ்சேத்யாக³மதாத்பர்யஸ்ய ப்ரஸாதி⁴தத்வாத் । யத்தூக்தம் பரிநிஷ்பந்நத்வாத்³ப்³ரஹ்மணி ப்ரமாணாந்தராணி ஸம்ப⁴வேயுரிதி, தத³பி மநோரத²மாத்ரம் । ரூபாத்³யபா⁴வாத்³தி⁴ நாயமர்த²: ப்ரத்யக்ஷஸ்ய கோ³சர: । லிங்கா³த்³யபா⁴வாச்ச நாநுமாநாதீ³நாம் । ஆக³மமாத்ரஸமதி⁴க³ம்ய ஏவ த்வயமர்தோ² த⁴ர்மவத் । ததா² ச ஶ்ருதி: — ‘நைஷா தர்கேண மதிராபநேயா ப்ரோக்தாந்யேநைவ ஸுஜ்ஞாநாய ப்ரேஷ்ட²’ (க. உ. 1 । 2 । 9) இதி । ‘கோ அத்³தா⁴ வேத³ க இஹ ப்ரவோசத்’ ‘இயம் விஸ்ருஷ்டிர்யத ஆப³பூ⁴வ’ (ரு. ஸம். 10 । 129 । 7) இதி சைதே ருசௌ ஸித்³தா⁴நாமபீஶ்வராணாம் து³ர்போ³த⁴தாம் ஜக³த்காரணஸ்ய த³ர்ஶயத: । ஸ்ம்ருதிரபி ப⁴வதி — ‘அசிந்த்யா: க²லு யே பா⁴வா ந தாம்ஸ்தர்கேண யோஜயேத்’ இதி, ‘அவ்யக்தோ(அ)யமசிந்த்யோ(அ)யமவிகார்யோ(அ)யமுச்யதே’ (ப⁴. கீ³. 2 । 25) இதி ச, ‘ந மே விது³: ஸுரக³ணா: ப்ரப⁴வம் ந மஹர்ஷய: । அஹமாதி³ர்ஹி தே³வாநாம் மஹர்ஷீணாம் ச ஸர்வஶ:’ (ப⁴. கீ³. 10 । 2) இதி சைவம்ஜாதீயகா । யத³பி ஶ்ரவணவ்யதிரேகேண மநநம் வித³த⁴ச்ச²ப்³த³ ஏவ தர்கமப்யாத³ர்தவ்யம் த³ர்ஶயதீத்யுக்தம் , நாநேந மிஷேண ஶுஷ்கதர்கஸ்யாத்ராத்மலாப⁴: ஸம்ப⁴வதி । ஶ்ருத்யநுக்³ருஹீத ஏவ ஹ்யத்ர தர்கோ(அ)நுப⁴வாங்க³த்வேநாஶ்ரீயதே — ஸ்வப்நாந்தபு³த்³தா⁴ந்தயோருப⁴யோரிதரேதரவ்யபி⁴சாராதா³த்மநோ(அ)நந்வாக³தத்வம் , ஸம்ப்ரஸாதே³ ச ப்ரபஞ்சபரித்யாகே³ந ஸதா³த்மநா ஸம்பத்தேர்நிஷ்ப்ரபஞ்சஸதா³த்மத்வம் , ப்ரபஞ்சஸ்ய ப்³ரஹ்மப்ரப⁴வத்வாத்கார்யகாரணாநந்யத்வந்யாயேந ப்³ரஹ்மாவ்யதிரேக: — இத்யேவம்ஜாதீயக:; ‘தர்காப்ரதிஷ்டா²நாதி³’ (ப்³ர. ஸூ. 2 । 1 । 11) தி ச கேவலஸ்ய தர்கஸ்ய விப்ரலம்ப⁴கத்வம் த³ர்ஶயிஷ்யதி । யோ(அ)பி சேதநகாரணஶ்ரவணப³லேநைவ ஸமஸ்தஸ்ய ஜக³தஶ்சேதநதாமுத்ப்ரேக்ஷேத, தஸ்யாபி ‘விஜ்ஞாநம் சாவிஜ்ஞாநம் ச’ (தை. உ. 2 । 6 । 1) இதி சேதநாசேதநவிபா⁴க³ஶ்ரவணம் விபா⁴வநாவிபா⁴வநாப்⁴யாம் சைதந்யஸ்ய ஶக்யத ஏவ யோஜயிதும் । பரஸ்யைவ த்வித³மபி விபா⁴க³ஶ்ரவணம் ந யுஜ்யதே । கத²ம் ? பரமகாரணஸ்ய ஹ்யத்ர ஸமஸ்தஜக³தா³த்மநா ஸமவஸ்தா²நம் ஶ்ராவ்யதே — ‘விஜ்ஞாநம் சாவிஜ்ஞாநம் சாப⁴வத்’ இதி । தத்ர யதா² சேதநஸ்யாசேதநபா⁴வோ நோபபத்³யதே விலக்ஷணத்வாத் , ஏவமசேதநஸ்யாபி சேதநபா⁴வோ நோபபத்³யதே । ப்ரத்யுக்தத்வாத்து விலக்ஷணத்வஸ்ய யதா² ஶ்ருத்யேவ சேதநம் காரணம் க்³ரஹீதவ்யம் ப⁴வதி ॥ 6 ॥

யதி³ சேதநம் ஶுத்³த⁴ம் ஶப்³தா³தி³ஹீநம் ச ப்³ரஹ்ம தத்³விபரீதஸ்யாசேதநஸ்யாஶுத்³த⁴ஸ்ய ஶப்³தா³தி³மதஶ்ச கார்யஸ்ய காரணமிஷ்யேத, அஸத்தர்ஹி கார்யம் ப்ராகு³த்பத்தேரிதி ப்ரஸஜ்யேத । அநிஷ்டம் சைதத்ஸத்கார்யவாதி³நஸ்தவேதி சேத் — நைஷ தோ³ஷ:, ப்ரதிஷேத⁴மாத்ரத்வாத் । ப்ரதிஷேத⁴மாத்ரம் ஹீத³ம் । நாஸ்ய ப்ரதிஷேத⁴ஸ்ய ப்ரதிஷேத்⁴யமஸ்தி । ந ஹ்யயம் ப்ரதிஷேத⁴: ப்ராகு³த்பத்தே: ஸத்த்வம் கார்யஸ்ய ப்ரதிஷேத்³து⁴ம் ஶக்நோதி । கத²ம் ? யதை²வ ஹீதா³நீமபீத³ம் கார்யம் காரணாத்மநா ஸத் , ஏவம் ப்ராகு³த்பத்தேரபீதி க³ம்யதே । ந ஹீதா³நீமபீத³ம் கார்யம் காரணாத்மாநமந்தரேண ஸ்வதந்த்ரமேவாஸ்தி — ‘ஸர்வம் தம் பராதா³த்³யோ(அ)ந்யத்ராத்மந: ஸர்வம் வேத³’ (ப்³ரு. உ. 2 । 4 । 6) இத்யாதி³ஶ்ரவணாத் । காரணாத்மநா து ஸத்த்வம் கார்யஸ்ய ப்ராகு³த்பத்தேரவிஶிஷ்டம் । நநு ஶப்³தா³தி³ஹீநம் ப்³ரஹ்ம ஜக³த: காரணம் । பா³ட⁴ம் — ந து ஶப்³தா³தி³மத்கார்யம் காரணாத்மநா ஹீநம் ப்ராகு³த்பத்தேரிதா³நீம் வா அஸ்தி । தேந ந ஶக்யதே வக்தும் ப்ராகு³த்பத்தேரஸத்கார்யமிதி । விஸ்தரேண சைதத்கார்யகாரணாநந்யத்வவாதே³ வக்ஷ்யாம: ॥ 7 ॥

அத்ராஹ — யதி³ ஸ்தௌ²ல்யஸாவயவத்த்வாசேதநத்வபரிச்சி²ந்நத்வாஶுத்³த்⁴யாதி³த⁴ர்மகம் கார்யம் ப்³ரஹ்மகாரணகமப்⁴யுபக³ம்யேத, ததா³பீதௌ ப்ரலயே ப்ரதிஸம்ஸ்ருஜ்யமாநம் கார்யம் காரணாவிபா⁴க³மாபத்³யமாநம் காரணமாத்மீயேந த⁴ர்மேண தூ³ஷயேதி³தி — அபீதௌ காரணஸ்யாபி ப்³ரஹ்மண: கார்யஸ்யேவாஶுத்³த்⁴யாதி³ரூபப்ரஸங்கா³த் ஸர்வஜ்ஞம் ப்³ரஹ்ம ஜக³த்காரணமித்யஸமஞ்ஜஸமித³மௌபநிஷத³ம் த³ர்ஶநம் । அபி ச ஸமஸ்தஸ்ய விபா⁴க³ஸ்யாவிபா⁴க³ப்ராப்தே: புநருத்பத்தௌ நியமகாரணாபா⁴வாத்³போ⁴க்த்ருபோ⁴க்³யாதி³விபா⁴கே³நோத்பத்திர்ந ப்ராப்நோதீத்யஸமஞ்ஜஸம் । அபி ச போ⁴க்த்ரூணாம் பரேண ப்³ரஹ்மணா அவிபா⁴க³ம் க³தாநாம் கர்மாதி³நிமித்தப்ரலயே(அ)பி புநருத்பத்தாவப்⁴யுபக³ம்யமாநாயாம் முக்தாநாமபி புநருத்பத்திப்ரஸங்கா³த³ஸமஞ்ஜஸம் । அதே²த³ம் ஜக³த³பீதாவபி விப⁴க்தமேவ பரேண ப்³ரஹ்மணாவதிஷ்டே²த, ஏவமப்யபீதிஶ்ச ந ஸம்ப⁴வதி காரணாவ்யதிரிக்தம் ச கார்யம் ந ஸம்ப⁴வதீத்யஸமஞ்ஜஸமேவேதி ॥ 8 ॥

நைவாஸ்மதீ³யே த³ர்ஶநே கிஞ்சித³ஸாமஞ்ஜஸ்யமஸ்தி । யத்தாவத³பி⁴ஹிதம் — காரணமபிக³ச்ச²த்கார்யம் காரணமாத்மீயேந த⁴ர்மேண தூ³ஷயேதி³தி, தத்³தூ³ஷணம் । கஸ்மாத் ? த்³ருஷ்டாந்தபா⁴வாத் — ஸந்தி ஹி த்³ருஷ்டாந்தா:, யதா² காரணமபிக³ச்ச²த்கார்யம் காரணமாத்மீயேந த⁴ர்மேண ந தூ³ஷயதி । தத்³யதா² — ஶராவாத³யோ ம்ருத்ப்ரக்ருதிகா விகாரா விபா⁴கா³வஸ்தா²யாமுச்சாவசமத்⁴யமப்ரபே⁴தா³: ஸந்த: புந: ப்ரக்ருதிமபிக³ச்ச²ந்தோ ந தாமாத்மீயேந த⁴ர்மேண ஸம்ஸ்ருஜந்தி । ருசகாத³யஶ்ச ஸுவர்ணவிகாரா அபீதௌ ந ஸுவர்ணமாத்மீயேந த⁴ர்மேண ஸம்ஸ்ருஜந்தி । ப்ருதி²வீவிகாரஶ்சதுர்விதோ⁴ பூ⁴தக்³ராமோ ந ப்ருதி²வீமபீதாவாத்மீயேந த⁴ர்மேண ஸம்ஸ்ருஜதி । த்வத்பக்ஷஸ்ய து ந கஶ்சித்³த்³ருஷ்டாந்தோ(அ)ஸ்தி । அபீதிரேவ ஹி ந ஸம்ப⁴வேத் , யதி³ காரணே கார்யம் ஸ்வத⁴ர்மேணைவாவதிஷ்டே²த । அநந்யத்வே(அ)பி கார்யகாரணயோ:, கார்யஸ்ய காரணாத்மத்வம் , ந து காரணஸ்ய கார்யாத்மத்வம் — ‘ஆரம்ப⁴ணஶப்³தா³தி³ப்⁴ய:’ (ப்³ர. ஸூ. 2 । 1 । 14) இதி வக்ஷ்யாம: । அத்யல்பம் சேத³முச்யதே — கார்யமபீதாவாத்மீயேந த⁴ர்மேண காரணம் ஸம்ஸ்ருஜேதி³தி । ஸ்தி²தாவபி ஹி ஸமாநோ(அ)யம் ப்ரஸங்க³:, கார்யகாரணயோரநந்யத்வாப்⁴யுபக³மாத் । ‘இத³ꣳ ஸர்வம் யத³யமாத்மா’ (ப்³ரு. உ. 2 । 4 । 6) ‘ஆத்மைவேத³ம் ஸர்வம்’ (சா². உ. 7 । 25 । 2) ‘ப்³ரஹ்மைவேத³மம்ருதம் புரஸ்தாத்’ (மு. உ. 2 । 2 । 12) ‘ஸர்வம் க²ல்வித³ம் ப்³ரஹ்ம’ (சா². உ. 3 । 14 । 1) இத்யேவமாத்³யாபி⁴ர்ஹி ஶ்ருதிபி⁴ரவிஶேஷேண த்ரிஷ்வபி காலேஷு கார்யஸ்ய காரணாத³நந்யத்வம் ஶ்ராவ்யதே । தத்ர ய: பரிஹார: கார்யஸ்ய தத்³த⁴ர்மாணாம் சாவித்³யாத்⁴யாரோபிதத்வாந்ந தை: காரணம் ஸம்ஸ்ருஜ்யத இதி, அபீதாவபி ஸ ஸமாந: । அஸ்தி சாயமபரோ த்³ருஷ்டாந்த: — யதா² ஸ்வயம் ப்ரஸாரிதயா மாயயா மாயாவீ த்ரிஷ்வபி காலேஷு ந ஸம்ஸ்ப்ருஶ்யதே, அவஸ்துத்வாத் , ஏவம் பரமாத்மாபி ஸம்ஸாரமாயயா ந ஸம்ஸ்ப்ருஶ்யத இதி । யதா² ச ஸ்வப்நத்³ருகே³க: ஸ்வப்நத³ர்ஶநமாயயா ந ஸம்ஸ்ப்ருஶ்யதே, ப்ரபோ³த⁴ஸம்ப்ரஸாத³யோரநந்வாக³தத்வாத் , ஏவமவஸ்தா²த்ரயஸாக்ஷ்யேகோ(அ)வ்யபி⁴சார்யவஸ்தா²த்ரயேண வ்யபி⁴சாரிணா ந ஸம்ஸ்ப்ருஶ்யதே । மாயாமாத்ரம் ஹ்யேதத் , யத்பரமாத்மநோ(அ)வஸ்தா²த்ரயாத்மநாவபா⁴ஸநம் , ரஜ்ஜ்வா இவ ஸர்பாதி³பா⁴வேநேதி । அத்ரோக்தம் வேதா³ந்தார்த²ஸம்ப்ரதா³யவித்³பி⁴ராசார்யை: — ‘அநாதி³மாயயா ஸுப்தோ யதா³ ஜீவ: ப்ரபு³த்⁴யதே । அஜமநித்³ரமஸ்வப்நமத்³வைதம் பு³த்⁴யதே ததா³’ (மா. கா. 1 । 16) இதி । தத்ர யது³க்தமபீதௌ காரணஸ்யாபி கார்யஸ்யேவ ஸ்தௌ²ல்யாதி³தோ³ஷப்ரஸங்க³ இதி, ஏதத³யுக்தம் । யத்புநரேதது³க்தம் — ஸமஸ்தஸ்ய விபா⁴க³ஸ்யாவிபா⁴க³ப்ராப்தே: புநர்விபா⁴கே³நோத்பத்தௌ நியமகாரணம் நோபபத்³யத இதி, அயமப்யதோ³ஷ:, த்³ருஷ்டாந்தபா⁴வாதே³வ — யதா² ஹி ஸுஷுப்திஸமாத்⁴யாதா³வபி ஸத்யாம் ஸ்வாபா⁴விக்யாமவிபா⁴க³ப்ராப்தௌ மித்²யாஜ்ஞாநஸ்யாநபோதி³தத்வாத்பூர்வவத்புந: ப்ரபோ³தே⁴ விபா⁴கோ³ ப⁴வதி, ஏவமிஹாபி ப⁴விஷ்யதி । ஶ்ருதிஶ்சாத்ர ப⁴வதி — ‘இமா: ஸர்வா: ப்ரஜா: ஸதி ஸம்பத்³ய ந விது³: ஸதி ஸம்பத்³யாமஹ இதி,’ (சா². உ. 6 । 9 । 2) ‘த இஹ வ்யாக்⁴ரோ வா ஸிꣳஹோ வா வ்ருகோ வா வராஹோ வா கீடோ வா பதங்கோ³ வா த³ꣳஶோ வா மஶகோ வா யத்³யத்³ப⁴வந்தி ததா³ ப⁴வந்தி’ (சா². உ. 6 । 9 । 3) இதி । யதா² ஹ்யவிபா⁴கே³(அ)பி பரமாத்மநி மித்²யாஜ்ஞாநப்ரதிப³த்³தோ⁴ விபா⁴க³வ்யவஹார: ஸ்வப்நவத³வ்யாஹத: ஸ்தி²தௌ த்³ருஶ்யதே, ஏவமபீதாவபி மித்²யாஜ்ஞாநப்ரதிப³த்³தை⁴வ விபா⁴க³ஶக்திரநுமாஸ்யதே । ஏதேந முக்தாநாம் புநருத்பத்திப்ரஸங்க³: ப்ரத்யுக்த:, ஸம்யக்³ஜ்ஞாநேந மித்²யாஜ்ஞாநஸ்யாபோதி³தத்வாத் । ய: புநரயமந்தே(அ)பரோ விகல்ப உத்ப்ரேக்ஷித: — அதே²த³ம் ஜக³த³பீதாவபி விப⁴க்தமேவ பரேண ப்³ரஹ்மணாவதிஷ்டே²தேதி, ஸோ(அ)ப்யநப்⁴யுபக³மாதே³வ ப்ரதிஷித்³த⁴: । தஸ்மாத்ஸமஞ்ஜஸமித³மௌபநிஷத³ம் த³ர்ஶநம் ॥ 9 ॥

ஸ்வபக்ஷே சைதே ப்ரதிவாதி³ந: ஸாதா⁴ரணா தோ³ஷா: ப்ராது³:ஷ்யு: । கத²மித்யுச்யதே — யத்தாவத³பி⁴ஹிதம் , விலக்ஷணத்வாந்நேத³ம் ஜக³த்³ப்³ரஹ்மப்ரக்ருதிகமிதி ப்ரதா⁴நப்ரக்ருதிகதாயாமபி ஸமாநமேதத் , ஶப்³தா³தி³ஹீநாத்ப்ரதா⁴நாச்ச²ப்³தா³தி³மதோ ஜக³த உத்பத்த்யப்⁴யுபக³மாத் । அத ஏவ ச விலக்ஷணகார்யோத்பத்த்யப்⁴யுபக³மாத் ஸமாந: ப்ராகு³த்பத்தேரஸத்கார்யவாத³ப்ரஸங்க³: । ததா²பீதௌ கார்யஸ்ய காரணாவிபா⁴கா³ப்⁴யுபக³மாத்தத்³வத்ப்ரஸங்கோ³(அ)பி ஸமாந: । ததா² ம்ருதி³தஸர்வவிஶேஷேஷு விகாரேஷ்வபீதாவவிபா⁴கா³த்மதாம் க³தேஷு , இத³மஸ்ய புருஷஸ்யோபாதா³நமித³மஸ்யேதி ப்ராக்ப்ரலயாத்ப்ரதிபுருஷம் யே நியதா பே⁴தா³:, ந தே ததை²வ புநருத்பத்தௌ நியந்தும் ஶக்யந்தே, காரணாபா⁴வாத் । விநைவ ச காரணேந நியமே(அ)ப்⁴யுபக³ம்யமாநே காரணாபா⁴வஸாம்யாந்முக்தாநாமபி புநர்ப³ந்த⁴ப்ரஸங்க³: । அத² கேசித்³பே⁴தா³ அபீதாவவிபா⁴க³மாபத்³யந்தே கேசிந்நேதி சேத் — யே நாபத்³யந்தே, தேஷாம் ப்ரதா⁴நகார்யத்வம் ந ப்ராப்நோதி; இத்யேவமேதே தோ³ஷா: ஸாதா⁴ரணத்வாந்நாந்யதரஸ்மிந்பக்ஷே சோத³யிதவ்யா ப⁴வந்தீதி அதோ³ஷதாமேவைஷாம் த்³ரட⁴யதி — அவஶ்யாஶ்ரயிதவ்யத்வாத் ॥ 10 ॥

இதஶ்ச நாக³மக³ம்யே(அ)ர்தே² கேவலேந தர்கேண ப்ரத்யவஸ்தா²தவ்யம்; யஸ்மாந்நிராக³மா: புருஷோத்ப்ரேக்ஷாமாத்ரநிப³ந்த⁴நாஸ்தர்கா அப்ரதிஷ்டி²தா ப⁴வந்தி, உத்ப்ரேக்ஷாயா நிரங்குஶத்வாத் । ததா² ஹி — கைஶ்சித³பி⁴யுக்தைர்யத்நேநோத்ப்ரேக்ஷிதாஸ்தர்கா அபி⁴யுக்ததரைரந்யைராபா⁴ஸ்யமாநா த்³ருஶ்யந்தே । தைரப்யுத்ப்ரேக்ஷிதா: ஸந்தஸ்ததோ(அ)ந்யைராபா⁴ஸ்யந்த இதி ந ப்ரதிஷ்டி²தத்வம் தர்காணாம் ஶக்யமாஶ்ரயிதும் , புருஷமதிவைரூப்யாத் । அத² கஸ்யசித்ப்ரஸித்³த⁴மாஹாத்ம்யஸ்ய கபிலஸ்ய அந்யஸ்ய வா ஸம்மதஸ்தர்க: ப்ரதிஷ்டி²த இத்யாஶ்ரீயேத — ஏவமப்யப்ரதிஷ்டி²தத்வமேவ । ப்ரஸித்³த⁴மாஹாத்ம்யாபி⁴மதாநாமபி தீர்த²கராணாம் கபிலகணபு⁴க்ப்ரப்⁴ருதீநாம் பரஸ்பரவிப்ரதிபத்தித³ர்ஶநாத் । அதோ²ச்யேத — அந்யதா² வயமநுமாஸ்யாமஹே, யதா² நாப்ரதிஷ்டா²தோ³ஷோ ப⁴விஷ்யதி । ந ஹி ப்ரதிஷ்டி²தஸ்தர்க ஏவ நாஸ்தீதி ஶக்யதே வக்தும் । ஏதத³பி ஹி தர்காணாமப்ரதிஷ்டி²தத்வம் தர்கேணைவ ப்ரதிஷ்டா²ப்யதே, கேஷாஞ்சித்தர்காணாமப்ரதிஷ்டி²தத்வத³ர்ஶநேநாந்யேஷாமபி தஜ்ஜாதீயாநாம் தர்காணாமப்ரதிஷ்டி²தத்வகல்பநாத் । ஸர்வதர்காப்ரதிஷ்டா²யாம் ச லோகவ்யவஹாரோச்சே²த³ப்ரஸங்க³: । அதீதவர்தமாநாத்⁴வஸாம்யேந ஹ்யநாக³தே(அ)ப்யத்⁴வநி ஸுக²து³:க²ப்ராப்திபரிஹாராய ப்ரவர்தமாநோ லோகோ த்³ருஶ்யதே । ஶ்ருத்யர்த²விப்ரதிபத்தௌ சார்தா²பா⁴ஸநிராகரணேந ஸம்யக³ர்த²நிர்தா⁴ரணம் தர்கேணைவ வாக்யவ்ருத்திநிரூபணரூபேண க்ரியதே । மநுரபி சைவம் மந்யதே — ‘ப்ரத்யக்ஷமநுமாநம் ச ஶாஸ்த்ரம் ச விவிதா⁴க³மம் । த்ரயம் ஸுவிதி³தம் கார்யம் த⁴ர்மஶுத்³தி⁴மபீ⁴ப்ஸதா’ இதி ‘ஆர்ஷம் த⁴ர்மோபதே³ஶம் ச வேத³ஶாஸ்த்ராவிரோதி⁴நா । யஸ்தர்கேணாநுஸந்த⁴த்தே ஸ த⁴ர்மம் வேத³ நேதர:’ (மநு. ஸ்ம்ரு. 12 । 105,106) இதி ச ப்³ருவந் । அயமேவ ச தர்கஸ்யாலங்கார: — யத³ப்ரதிஷ்டி²தத்வம் நாம । ஏவம் ஹி ஸாவத்³யதர்கபரித்யாகே³ந நிரவத்³யஸ்தர்க: ப்ரதிபத்தவ்யோ ப⁴வதி । ந ஹி பூர்வஜோ மூட⁴ ஆஸீதி³த்யாத்மநாபி மூடே⁴ந ப⁴விதவ்யமிதி கிஞ்சித³ஸ்தி ப்ரமாணம் । தஸ்மாந்ந தர்காப்ரதிஷ்டா²நம் தோ³ஷ இதி சேத் — ஏவமப்யவிமோக்ஷப்ரஸங்க³: । யத்³யபி க்வசித்³விஷயே தர்கஸ்ய ப்ரதிஷ்டி²தத்வமுபலக்ஷ்யதே, ததா²பி ப்ரக்ருதே தாவத்³விஷயே ப்ரஸஜ்யத ஏவாப்ரதிஷ்டி²தத்வதோ³ஷாத³நிர்மோக்ஷஸ்தர்கஸ்ய । ந ஹீத³மதிக³ம்பீ⁴ரம் பா⁴வயாதா²த்ம்யம் முக்திநிப³ந்த⁴நமாக³மமந்தரேணோத்ப்ரேக்ஷிதுமபி ஶக்யம் । ரூபாத்³யபா⁴வாத்³தி⁴ நாயமர்த²: ப்ரத்யக்ஷஸ்ய கோ³சர:, லிங்கா³த்³யபா⁴வாச்ச நாநுமாநாதீ³நாமிதி சாவோசாம । அபி ச ஸம்யக்³ஜ்ஞாநாந்மோக்ஷ இதி ஸர்வேஷாம் மோக்ஷவாதி³நாமப்⁴யுபக³ம: । தச்ச ஸம்யக்³ஜ்ஞாநமேகரூபம் , வஸ்துதந்த்ரத்வாத் । ஏகரூபேண ஹ்யவஸ்தி²தோ யோ(அ)ர்த²: ஸ பரமார்த²: । லோகே தத்³விஷயம் ஜ்ஞாநம் ஸம்யக்³ஜ்ஞாநமித்யுச்யதே — யதா²க்³நிருஷ்ண இதி । தத்ரைவம் ஸதி ஸம்யக்³ஜ்ஞாநே புருஷாணாம் விப்ரதிபத்திரநுபபந்நா । தர்கஜ்ஞாநாநாம் த்வந்யோந்யவிரோதா⁴த்ப்ரஸித்³தா⁴ விப்ரதிபத்தி: । யத்³தி⁴ கேநசித்தார்கிகேணேத³மேவ ஸம்யக்³ஜ்ஞாநமிதி ப்ரதிஷ்டா²பிதம் , தத³பரேண வ்யுத்தா²ப்யதே । தேநாபி ப்ரதிஷ்டா²பிதம் ததோ(அ)பரேண வ்யுத்தா²ப்யத இதி ச ப்ரஸித்³த⁴ம் லோகே । கத²மேகரூபாநவஸ்தி²தவிஷயம் தர்கப்ரப⁴வம் ஸம்யக்³ஜ்ஞாநம் ப⁴வேத் । ந ச ப்ரதா⁴நவாதீ³ தர்கவிதா³முத்தம இதி ஸர்வைஸ்தார்கிகை: பரிக்³ருஹீத:, யேந ததீ³யம் மதம் ஸம்யக்³ஜ்ஞாநமிதி ப்ரதிபத்³யேமஹி । ந ச ஶக்யந்தே(அ)தீதாநாக³தவர்தமாநாஸ்தார்கிகா ஏகஸ்மிந்தே³ஶே காலே ச ஸமாஹர்தும் , யேந தந்மதிரேகரூபைகார்த²விஷயா ஸம்யங்மதிரிதி ஸ்யாத் । வேத³ஸ்ய து நித்யத்வே விஜ்ஞாநோத்பத்திஹேதுத்வே ச ஸதி வ்யவஸ்தி²தார்த²விஷயத்வோபபத்தே:, தஜ்ஜநிதஸ்ய ஜ்ஞாநஸ்ய ஸம்யக்த்வமதீதாநாக³தவர்தமாநை: ஸர்வைரபி தார்கிகைரபஹ்நோதுமஶக்யம் । அத: ஸித்³த⁴மஸ்யைவௌபநிஷத³ஸ்ய ஜ்ஞாநஸ்ய ஸம்யக்³ஜ்ஞாநத்வம் । அதோ(அ)ந்யத்ர ஸம்யக்³ஜ்ஞாநத்வாநுபபத்தே: ஸம்ஸாராவிமோக்ஷ ஏவ ப்ரஸஜ்யேத । அத ஆக³மவஶேந ஆக³மாநுஸாரிதர்கவஶேந ச சேதநம் ப்³ரஹ்ம ஜக³த: காரணம் ப்ரக்ருதிஶ்சேதி ஸ்தி²தம் ॥ 11 ॥

வைதி³கஸ்ய த³ர்ஶநஸ்ய ப்ரத்யாஸந்நத்வாத்³கு³ருதரதர்கப³லோபேதத்வாத்³வேதா³நுஸாரிபி⁴ஶ்ச கைஶ்சிச்சி²ஷ்டை: கேநசித³ம்ஶேந பரிக்³ருஹீதத்வாத்ப்ரதா⁴நகாரணவாத³ம் தாவத்³வ்யபாஶ்ரித்ய யஸ்தர்கநிமித்த ஆக்ஷேபோ வேதா³ந்தவாக்யேஷூத்³பா⁴வித:, ஸ பரிஹ்ருத: । இதா³நீமண்வாதி³வாத³வ்யபாஶ்ரயேணாபி கைஶ்சிந்மந்த³மதிபி⁴ர்வேதா³ந்தவாக்யேஷு புநஸ்தர்கநிமித்த ஆக்ஷேப ஆஶங்க்யேத இத்யத: ப்ரதா⁴நமல்லநிப³ர்ஹணந்யாயேநாதிதி³ஶதி — பரிக்³ருஹ்யந்த இதி பரிக்³ரஹா: । ந பரிக்³ரஹா: அபரிக்³ரஹா: । ஶிஷ்டாநாமபரிக்³ரஹா: ஶிஷ்டாபரிக்³ரஹா: । ஏதேந ப்ரக்ருதேந ப்ரதா⁴நகாரணவாத³நிராகரணகாரணேந । ஶிஷ்டைர்மநுவ்யாஸப்ரப்⁴ருதிபி⁴: கேநசித³ப்யம்ஶேநாபரிக்³ருஹீதா யே(அ)ண்வாதி³காரணவாதா³:, தே(அ)பி ப்ரதிஷித்³த⁴தயா வ்யாக்²யாதா நிராக்ருதா த்³ரஷ்டவ்யா: । துல்யத்வாந்நிராகரணகாரணஸ்ய நாத்ர புநராஶங்கிதவ்யம் கிஞ்சித³ஸ்தி । துல்யமத்ராபி பரமக³ம்பீ⁴ரஸ்ய ஜக³த்காரணஸ்ய தர்காநவகா³ஹ்யத்வம் , தர்கஸ்ய சாப்ரதிஷ்டி²தத்வம் , அந்யதா²நுமாநே(அ)ப்யவிமோக்ஷ:, ஆக³மவிரோத⁴ஶ்ச — இத்யேவம்ஜாதீயகம் நிராகரணகாரணம் ॥ 12 ॥

அந்யதா² புநர்ப்³ரஹ்மகாரணவாத³ஸ்தர்கப³லேநைவாக்ஷிப்யதே । யத்³யபி ஶ்ருதி: ப்ரமாணம் ஸ்வவிஷயே ப⁴வதி, ததா²பி ப்ரமாணாந்தரேண விஷயாபஹாரே(அ)ந்யபரா ப⁴விதுமர்ஹதி, யதா² மந்த்ரார்த²வாதௌ³ । தர்கோ(அ)பி ஸ்வவிஷயாத³ந்யத்ராப்ரதிஷ்டி²த: ஸ்யாத் , யதா² த⁴ர்மாத⁴ர்மயோ: । கிமதோ யத்³யேவம் ? அத இத³மயுக்தம் , யத்ப்ரமாணாந்தரப்ரஸித்³தா⁴ர்த²பா³த⁴நம் ஶ்ருதே: । கத²ம் புந: ப்ரமாணாந்தரப்ரஸித்³தோ⁴(அ)ர்த²: ஶ்ருத்யா பா³த்⁴யத இதி । அத்ரோச்யதே — ப்ரஸித்³தோ⁴ ஹ்யயம் போ⁴க்த்ருபோ⁴க்³யவிபா⁴கோ³ லோகே — போ⁴க்தா சேதந: ஶாரீர:, போ⁴க்³யா: ஶப்³தா³த³யோ விஷயா இதி । யதா² போ⁴க்தா தே³வத³த்த:, போ⁴ஜ்ய ஓத³ந இதி । தஸ்ய ச விபா⁴க³ஸ்யாபா⁴வ: ப்ரஸஜ்யேத, யதி³ போ⁴க்தா போ⁴க்³யபா⁴வமாபத்³யேத போ⁴க்³யம் வா போ⁴க்த்ருபா⁴வமாபத்³யேத । தயோஶ்சேதரேதரபா⁴வாபத்தி: பரமகாரணாத்³ப்³ரஹ்மணோ(அ)நந்யத்வாத்ப்ரஸஜ்யேத । ந சாஸ்ய ப்ரஸித்³த⁴ஸ்ய விபா⁴க³ஸ்ய பா³த⁴நம் யுக்தம் । யதா² த்வத்³யத்வே போ⁴க்த்ருபோ⁴க்³யயோர்விபா⁴கோ³ த்³ருஷ்ட:, ததா²தீதாநாக³தயோரபி கல்பயிதவ்ய: । தஸ்மாத்ப்ரஸித்³த⁴ஸ்யாஸ்ய போ⁴க்த்ருபோ⁴க்³யவிபா⁴க³ஸ்யாபா⁴வப்ரஸங்கா³த³யுக்தமித³ம் ப்³ரஹ்மகாரணதாவதா⁴ரணமிதி சேத்கஶ்சிச்சோத³யேத் , தம் ப்ரதி ப்³ரூயாத் — ஸ்யால்லோகவதி³தி । உபபத்³யத ஏவாயமஸ்மத்பக்ஷே(அ)பி விபா⁴க³:, ஏவம் லோகே த்³ருஷ்டத்வாத் । ததா² ஹி — ஸமுத்³ராது³த³காத்மநோ(அ)நந்யத்வே(அ)பி தத்³விகாராணாம் பே²நவீசீதரங்க³பு³த்³பு³தா³தீ³நாமிதரேதரவிபா⁴க³ இதரேதரஸம்ஶ்லேஷாதி³லக்ஷணஶ்ச வ்யவஹார உபலப்⁴யதே । ந ச ஸமுத்³ராது³த³காத்மநோ(அ)நந்யத்வே(அ)பி தத்³விகாராணாம் பே²நதரங்கா³தீ³நாமிதரேதரபா⁴வாபத்திர்ப⁴வதி । ந ச தேஷாமிதரேதரபா⁴வாநாபத்தாவபி ஸமுத்³ராத்மநோ(அ)ந்யத்வம் ப⁴வதி । ஏவமிஹாபி — ந போ⁴க்த்ருபோ⁴க்³யயோரிதரேதரபா⁴வாபத்தி:, ந ச பரஸ்மாத்³ப்³ரஹ்மணோ(அ)ந்யத்வம் ப⁴விஷ்யதி । யத்³யபி போ⁴க்தா ந ப்³ரஹ்மணோ விகார: ‘தத்ஸ்ருஷ்ட்வா ததே³வாநுப்ராவிஶத்’ (தை. உ. 2 । 6 । 1) இதி ஸ்ரஷ்டுரேவாவிக்ருதஸ்ய கார்யாநுப்ரவேஶேந போ⁴க்த்ருத்வஶ்ரவணாத் , ததா²பி கார்யமநுப்ரவிஷ்டஸ்யாஸ்த்யுபாதி⁴நிமித்தோ விபா⁴க³ ஆகாஶஸ்யேவ க⁴டாத்³யுபாதி⁴நிமித்த: — இத்யத:, பரமகாரணாத்³ப்³ரஹ்மணோ(அ)நந்யத்வே(அ)ப்யுபபத்³யதே போ⁴க்த்ருபோ⁴க்³யலக்ஷணோ விபா⁴க³: ஸமுத்³ரதரங்கா³தி³ந்யாயேநேத்யுக்தம் ॥ 13 ॥

அப்⁴யுபக³ம்ய சேமம் வ்யாவஹாரிகம் போ⁴க்த்ருபோ⁴க்³யலக்ஷணம் விபா⁴க³ம் ‘ஸ்யால்லோகவத்’ இதி பரிஹாரோ(அ)பி⁴ஹித: । ந த்வயம் விபா⁴க³: பரமார்த²தோ(அ)ஸ்தி, யஸ்மாத்தயோ: கார்யகாரணயோரநந்யத்வமவக³ம்யதே । கார்யமாகாஶாதி³கம் ப³ஹுப்ரபஞ்சம் ஜக³த் । காரணம் பரம் ப்³ரஹ்ம । தஸ்மாத்காரணாத்பரமார்த²தோ(அ)நந்யத்வம் வ்யதிரேகேணாபா⁴வ: கார்யஸ்யாவக³ம்யதே । குத: ? ஆரம்ப⁴ணஶப்³தா³தி³ப்⁴ய: । ஆரம்ப⁴ணஶப்³த³ஸ்தாவதே³கவிஜ்ஞாநேந ஸர்வவிஜ்ஞாநம் ப்ரதிஜ்ஞாய த்³ருஷ்டாந்தாபேக்ஷாயாமுச்யதே — ‘யதா² ஸோம்யைகேந ம்ருத்பிண்டே³ந ஸர்வம் ம்ருந்மயம் விஜ்ஞாதꣳ ஸ்யாத்³வாசாரம்ப⁴ணம் விகாரோ நாமதே⁴யம் ம்ருத்திகேத்யேவ ஸத்யம்’ (சா². உ. 6 । 1 । 4) இதி । ஏதது³க்தம் ப⁴வதி — ஏகேந ம்ருத்பிண்டே³ந பரமார்த²தோ ம்ருதா³த்மநா விஜ்ஞாதேந ஸர்வம் ம்ருந்மயம் க⁴டஶராவோத³ஞ்சநாதி³கம் ம்ருதா³த்மகத்வாவிஶேஷாத்³விஜ்ஞாதம் ப⁴வேத் । யதோ வாசாரம்ப⁴ணம் விகாரோ நாமதே⁴யம் — வாசைவ கேவலமஸ்தீத்யாரப்⁴யதே — விகார: க⁴ட: ஶராவ உத³ஞ்சநம் சேதி । ந து வஸ்துவ்ருத்தேந விகாரோ நாம கஶ்சித³ஸ்தி । நாமதே⁴யமாத்ரம் ஹ்யேதத³ந்ருதம் । ம்ருத்திகேத்யேவ ஸத்யம் — இதி ஏஷ ப்³ரஹ்மணோ த்³ருஷ்டாந்த ஆம்நாத: । தத்ர ஶ்ருதாத்³வாசாரம்ப⁴ணஶப்³தா³த்³தா³ர்ஷ்டாந்திகே(அ)பி ப்³ரஹ்மவ்யதிரேகேண கார்யஜாதஸ்யாபா⁴வ இதி க³ம்யதே । புநஶ்ச தேஜோப³ந்நாநாம் ப்³ரஹ்மகார்யதாமுக்த்வா தேஜோப³ந்நகார்யாணாம் தேஜோப³ந்நவ்யதிரேகேணாபா⁴வம் ப்³ரவீதி — ‘அபாகா³த³க்³நேரக்³நித்வம் வாசாரம்ப⁴ணம் விகாரோ நாமதே⁴யம் த்ரீணி ரூபாணீத்யேவ ஸத்யம்’ (சா². உ. 6 । 4 । 1) இத்யாதி³நா । ஆரம்ப⁴ணஶப்³தா³தி³ப்⁴ய இத்யாதி³ஶப்³தா³த் ‘ஐததா³த்ம்யமித³ꣳ ஸர்வம் தத்ஸத்யꣳ ஸ ஆத்மா தத்த்வமஸி’ (சா². உ. 6 । 8 । 7) ‘இத³ꣳ ஸர்வம் யத³யமாத்மா’ (ப்³ரு. உ. 2 । 4 । 6) ‘ப்³ரஹ்மைவேத³ம் ஸர்வம்’ ‘ஆத்மைவேத³ꣳ ஸர்வம்’ (சா². உ. 7 । 25 । 2) ‘நேஹ நாநாஸ்தி கிஞ்சந’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 19) இத்யேவமாத்³யப்யாத்மைகத்வப்ரதிபாத³நபரம் வசநஜாதமுதா³ஹர்தவ்யம் । ந சாந்யதா² ஏகவிஜ்ஞாநேந ஸர்வவிஜ்ஞாநம் ஸம்பத்³யதே । தஸ்மாத்³யதா² க⁴டகரகாத்³யாகாஶாநாம் மஹாகாஶாத³நந்யத்வம் , யதா² ச ம்ருக³த்ருஷ்ணிகோத³காதீ³நாமூஷராதி³ப்⁴யோ(அ)நந்யத்வம் , த்³ருஷ்டநஷ்டஸ்வரூபத்வாத் ஸ்வரூபேணாநுபாக்²யத்வாத் । ஏவமஸ்ய போ⁴க்³யபோ⁴க்த்ராதி³ப்ரபஞ்சஜாதஸ்ய ப்³ரஹ்மவ்யதிரேகேணாபா⁴வ இதி த்³ரஷ்டவ்யம் ॥

நந்வநேகாத்மகம் ப்³ரஹ்ம । யதா² வ்ருக்ஷோ(அ)நேகஶாக²:, ஏவமநேகஶக்திப்ரவ்ருத்தியுக்தம் ப்³ரஹ்ம । அத ஏகத்வம் நாநாத்வம் சோப⁴யமபி ஸத்யமேவ — யதா² வ்ருக்ஷ இத்யேகத்வம் ஶாகா² இதி நாநாத்வம் । யதா² ச ஸமுத்³ராத்மநைகத்வம் பே²நதரங்கா³த்³யாத்மநா நாநாத்வம் , யதா² ச ம்ருதா³த்மநைகத்வம் க⁴டஶராவாத்³யாத்மநா நாநாத்வம் । தத்ரைகத்வாம்ஶேந ஜ்ஞாநாந்மோக்ஷவ்யவஹார: ஸேத்ஸ்யதி । நாநாத்வாம்ஶேந து கர்மகாண்டா³ஶ்ரயௌ லௌகிகவைதி³கவ்யவஹாரௌ ஸேத்ஸ்யத இதி । ஏவம் ச ம்ருதா³தி³த்³ருஷ்டாந்தா அநுரூபா ப⁴விஷ்யந்தீதி । நைவம் ஸ்யாத் — ‘ம்ருத்திகேத்யேவ ஸத்யம்’ இதி ப்ரக்ருதிமாத்ரஸ்ய த்³ருஷ்டாந்தே ஸத்யத்வாவதா⁴ரணாத் , வாசாரம்ப⁴ணஶப்³தே³ந ச விகாரஜாதஸ்யாந்ருதத்வாபி⁴தா⁴நாத் , தா³ர்ஷ்டாந்திகே(அ)பி ‘ஐததா³த்ம்யமித³ꣳ ஸர்வம் தத்ஸத்யம்’ இதி ச பரமகாரணஸ்யைவைகஸ்ய ஸத்யத்வாவதா⁴ரணாத் , ‘ஸ ஆத்மா தத்த்வமஸி ஶ்வேதகேதோ’ இதி ச ஶாரீரஸ்ய ப்³ரஹ்மபா⁴வோபதே³ஶாத் । ஸ்வயம் ப்ரஸித்³த⁴ம் ஹ்யேதச்சா²ரீரஸ்ய ப்³ரஹ்மாத்மத்வமுபதி³ஶ்யதே, ந யத்நாந்தரப்ரஸாத்⁴யம் । அதஶ்சேத³ம் ஶாஸ்த்ரீயம் ப்³ரஹ்மாத்மத்வமவக³ம்யமாநம் ஸ்வாபா⁴விகஸ்ய ஶாரீராத்மத்வஸ்ய பா³த⁴கம் ஸம்பத்³யதே, ரஜ்ஜ்வாதி³பு³த்³த⁴ய இவ ஸர்பாதி³பு³த்³தீ⁴நாம் । பா³தி⁴தே ச ஶாரீராத்மத்வே ததா³ஶ்ரய: ஸமஸ்த: ஸ்வாபா⁴விகோ வ்யவஹாரோ பா³தி⁴தோ ப⁴வதி, யத்ப்ரஸித்³த⁴யே நாநாத்வாம்ஶோ(அ)பரோ ப்³ரஹ்மண: கல்ப்யேத । த³ர்ஶயதி ச — ‘யத்ர த்வஸ்ய ஸர்வமாத்மைவாபூ⁴த்தத்கேந கம் பஶ்யேத்’ (ப்³ரு. உ. 4 । 5 । 15) இத்யாதி³நா ப்³ரஹ்மாத்மத்வத³ர்ஶிநம் ப்ரதி ஸமஸ்தஸ்ய க்ரியாகாரகப²லலக்ஷணஸ்ய வ்யவஹாரஸ்யாபா⁴வம் । ந சாயம் வ்யவஹாராபா⁴வோ(அ)வஸ்தா²விஶேஷநிப³ந்த⁴நோ(அ)பி⁴தீ⁴யதே இதி யுக்தம் வக்தும் , ‘தத்த்வமஸி’ இதி ப்³ரஹ்மாத்மபா⁴வஸ்யாநவஸ்தா²விஶேஷநிப³ந்த⁴நத்வாத் । தஸ்கரத்³ருஷ்டாந்தேந சாந்ருதாபி⁴ஸந்த⁴ஸ்ய ப³ந்த⁴நம் ஸத்யாபி⁴ஸந்த⁴ஸ்ய ச மோக்ஷம் த³ர்ஶயந் ஏகத்வமேவைகம் பாரமார்தி²கம் த³ர்ஶயதி, மித்²யாஜ்ஞாநவிஜ்ரும்பி⁴தம் ச நாநாத்வம் । உப⁴யஸத்யதாயாம் ஹி கத²ம் வ்யவஹாரகோ³சரோ(அ)பி ஜந்துரந்ருதாபி⁴ஸந்த⁴ இத்யுச்யேத । ‘ம்ருத்யோ: ஸ ம்ருத்யுமாப்நோதி ய இஹ நாநேவ பஶ்யதி’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 19) இதி ச பே⁴த³த்³ருஷ்டிமபவத³ந்நேததே³வ த³ர்ஶயதி । ந சாஸ்மிந்த³ர்ஶநே ஜ்ஞாநாந்மோக்ஷ இத்யுபபத்³யதே, ஸம்யக்³ஜ்ஞாநாபநோத்³யஸ்ய கஸ்யசிந்மித்²யாஜ்ஞாநஸ்ய ஸம்ஸாரகாரணத்வேநாநப்⁴யுபக³மாத் । உப⁴யஸத்யதாயாம் ஹி கத²மேகத்வஜ்ஞாநேந நாநாத்வஜ்ஞாநமபநுத்³யத இத்யுச்யதே । நந்வேகத்வைகாந்தாப்⁴யுபக³மே நாநாத்வாபா⁴வாத்ப்ரத்யக்ஷாதீ³நி லௌகிகாநி ப்ரமாணாநி வ்யாஹந்யேரந் , நிர்விஷயத்வாத் , ஸ்தா²ண்வாதி³ஷ்விவ புருஷாதி³ஜ்ஞாநாநி । ததா² விதி⁴ப்ரதிஷேத⁴ஶாஸ்த்ரமபி பே⁴தா³பேக்ஷத்வாத்தத³பா⁴வே வ்யாஹந்யேத । மோக்ஷஶாஸ்த்ரஸ்யாபி ஶிஷ்யஶாஸித்ராதி³ பே⁴தா³பேக்ஷத்வாத்தத³பா⁴வே வ்யாகா⁴த: ஸ்யாத் । கத²ம் சாந்ருதேந மோக்ஷஶாஸ்த்ரேண ப்ரதிபாதி³தஸ்யாத்மைகத்வஸ்ய ஸத்யத்வமுபபத்³யேதேதி । அத்ரோச்யதே — நைஷ தோ³ஷ:, ஸர்வவ்யவஹாராணாமேவ ப்ராக்³ப்³ரஹ்மாத்மதாவிஜ்ஞாநாத்ஸத்யத்வோபபத்தே:, ஸ்வப்நவ்யவஹாரஸ்யேவ ப்ராக்ப்ரபோ³தா⁴த் । யாவத்³தி⁴ ந ஸத்யாத்மைகத்வப்ரதிபத்திஸ்தாவத்ப்ரமாணப்ரமேயப²லலக்ஷணேஷு விகாரேஷ்வந்ருதத்வபு³த்³தி⁴ர்ந கஸ்யசிது³த்பத்³யதே । விகாராநேவ து ‘அஹம்’ ‘மம’ இத்யவித்³யயா ஆத்மாத்மீயேந பா⁴வேந ஸர்வோ ஜந்து: ப்ரதிபத்³யதே ஸ்வாபா⁴விகீம் ப்³ரஹ்மாத்மதாம் ஹித்வா । தஸ்மாத்ப்ராக்³ப்³ரஹ்மாத்மதாப்ரதிபோ³தா⁴து³பபந்ந: ஸர்வோ லௌகிகோ வைதி³கஶ்ச வ்யவஹார: — யதா² ஸுப்தஸ்ய ப்ராக்ருதஸ்ய ஜநஸ்ய ஸ்வப்நே உச்சாவசாந்பா⁴வாந்பஶ்யதோ நிஶ்சிதமேவ ப்ரத்யக்ஷாபி⁴மதம் விஜ்ஞாநம் ப⁴வதி ப்ராக்ப்ரபோ³தா⁴த் , ந ச ப்ரத்யக்ஷாபா⁴ஸாபி⁴ப்ராயஸ்தத்காலே ப⁴வதி, தத்³வத் । கத²ம் த்வஸத்யேந வேதா³ந்தவாக்யேந ஸத்யஸ்ய ப்³ரஹ்மாத்மத்வஸ்ய ப்ரதிபத்திருபபத்³யேத ? ந ஹி ரஜ்ஜுஸர்பேண த³ஷ்டோ ம்ரியதே । நாபி ம்ருக³த்ருஷ்ணிகாம்ப⁴ஸா பாநாவகா³ஹநாதி³ப்ரயோஜநம் க்ரியத இதி । நைஷ தோ³ஷ:, ஶங்காவிஷாதி³நிமித்தமரணாதி³கார்யோபலப்³தே⁴:, ஸ்வப்நத³ர்ஶநாவஸ்த²ஸ்ய ச ஸர்பத³ம்ஶநோத³கஸ்நாநாதி³கார்யத³ர்ஶநாத் । தத்கார்யமப்யந்ருதமேவேதி சேத்³ப்³ரூயாத் , அத்ர ப்³ரூம: — யத்³யபி ஸ்வப்நத³ர்ஶநாவஸ்த²ஸ்ய ஸர்பத³ம்ஶநோத³கஸ்நாநாதி³கார்யமந்ருதம் , ததா²பி தத³வக³தி: ஸத்யமேவ ப²லம் , ப்ரதிபு³த்³த⁴ஸ்யாப்யபா³த்⁴யமாநத்வாத் । ந ஹி ஸ்வப்நாது³த்தி²த: ஸ்வப்நத்³ருஷ்டம் ஸர்பத³ம்ஶநோத³கஸ்நாநாதி³கார்யம் மித்²யேதி மந்யமாநஸ்தத³வக³திமபி மித்²யேதி மந்யதே கஶ்சித் । ஏதேந ஸ்வப்நத்³ருஶோ(அ)வக³த்யபா³த⁴நேந தே³ஹமாத்ராத்மவாதோ³ தூ³ஷிதோ வேதி³தவ்ய: । ததா² ச ஶ்ருதி: — ‘யதா³ கர்மஸு காம்யேஷு ஸ்த்ரியம் ஸ்வப்நேஷு பஶ்யதி । ஸம்ருத்³தி⁴ம் தத்ர ஜாநீயாத்தஸ்மிந்ஸ்வப்நநித³ர்ஶநே’ (சா². உ. 5 । 2 । 8) இத்யஸத்யேந ஸ்வப்நத³ர்ஶநேந ஸத்யாயா: ஸம்ருத்³தே⁴: ப்ரதிபத்திம் த³ர்ஶயதி, ததா² ப்ரத்யக்ஷத³ர்ஶநேஷு கேஷுசித³ரிஷ்டேஷு ஜாதேஷு ‘ந சிரமிவ ஜீவிஷ்யதீதி வித்³யாத்’ இத்யுக்த்வா ‘அத² ஸ்வப்நா: புருஷம் க்ருஷ்ணம் க்ருஷ்ணத³ந்தம் பஶ்யதி ஸ ஏநம் ஹந்தி’(ஐ॰ஆ॰ 3-2-4) இத்யாதி³நா தேந தேநாஸத்யேநைவ ஸ்வப்நத³ர்ஶநேந ஸத்யம் மரணம் ஸூச்யத இதி த³ர்ஶயதி । ப்ரஸித்³த⁴ம் சேத³ம் லோகே(அ)ந்வயவ்யதிரேககுஶலாநாமீத்³ருஶேந ஸ்வப்நத³ர்ஶநேந ஸாத்⁴வாக³ம: ஸூச்யதே, ஈத்³ருஶேநாஸாத்⁴வாக³ம இதி । ததா² அகாராதி³ஸத்யாக்ஷரப்ரதிபத்திர்த்³ருஷ்டா ரேகா²ந்ருதாக்ஷரப்ரதிபத்தே: । அபி சாந்த்யமித³ம் ப்ரமாணமாத்மைகத்வஸ்ய ப்ரதிபாத³கம் , நாத:பரம் கிஞ்சிதா³காங்க்ஷ்யமஸ்தி । யதா² ஹி லோகே யஜேதேத்யுக்தே, கிம் கேந கத²ம் இத்யாகாங்க்ஷ்யதே । நைவம் ‘தத்த்வமஸி’ ‘அஹம் ப்³ரஹ்மாஸ்மி’ இத்யுக்தே, கிஞ்சித³ந்யதா³காங்க்ஷ்யமஸ்தி — ஸர்வாத்மைகத்வவிஷயத்வாவக³தே: । ஸதி ஹ்யந்யஸ்மிந்நவஶிஷ்யமாணே(அ)ர்தே² ஆகாங்க்ஷா ஸ்யாத் । ந த்வாத்மைகத்வவ்யதிரேகேணாவஶிஷ்யமாணோ(அ)ந்யோ(அ)ர்தோ²(அ)ஸ்தி, ய ஆகாங்க்ஷ்யேத । ந சேயமவக³திர்நோத்பத்³யத இதி ஶக்யம் வக்தும் , ‘தத்³தா⁴ஸ்ய விஜஜ்ஞௌ’ (சா². உ. 6 । 16 । 3) இத்யாதி³ஶ்ருதிப்⁴ய:। அவக³திஸாத⁴நாநாம் ச ஶ்ரவணாதீ³நாம் வேதா³நுவசநாதீ³நாம் ச விதா⁴நாத் । ந சேயமவக³திரநர்தி²கா ப்⁴ராந்திர்வேதி ஶக்யம் வக்தும் । அவித்³யாநிவ்ருத்திப²லத³ர்ஶநாத் , பா³த⁴கஜ்ஞாநாந்தராபா⁴வாச்ச । ப்ராக்சாத்மைகத்வாவக³தேரவ்யாஹத: ஸர்வ: ஸத்யாந்ருதவ்யவஹாரோ லௌகிகோ வைதி³கஶ்சேத்யவோசாம । தஸ்மாத³ந்த்யேந ப்ரமாணேந ப்ரதிபாதி³தே ஆத்மைகத்வே ஸமஸ்தஸ்ய ப்ராசீநஸ்ய பே⁴த³வ்யவஹாரஸ்ய பா³தி⁴தத்வாத் ந அநேகாத்மகப்³ரஹ்மகல்பநாவகாஶோ(அ)ஸ்தி । நநு ம்ருதா³தி³த்³ருஷ்டாந்தப்ரணயநாத்பரிணாமவத்³ப்³ரஹ்ம ஶாஸ்த்ரஸ்யாபி⁴மதமிதி க³ம்யதே । பரிணாமிநோ ஹி ம்ருதா³த³யோ(அ)ர்தா² லோகே ஸமதி⁴க³தா இதி । நேத்யுச்யதே — ‘ஸ வா ஏஷ மஹாநஜ ஆத்மாஜரோ(அ)மரோ(அ)ம்ருதோ(அ)ப⁴யோ ப்³ரஹ்ம’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 25) ‘ஸ ஏஷ நேதி நேத்யாத்மா’ (ப்³ரு. உ. 3 । 9 । 26) ‘அஸ்தூ²லமநணு’ (ப்³ரு. உ. 3 । 8 । 8) இத்யாத்³யாப்⁴ய: ஸர்வவிக்ரியாப்ரதிஷேத⁴ஶ்ருதிப்⁴ய: ப்³ரஹ்மண: கூடஸ்த²த்வாவக³மாத் । ந ஹ்யேகஸ்ய ப்³ரஹ்மண: பரிணாமத⁴ர்மவத்வம் தத்³ரஹிதத்வம் ச ஶக்யம் ப்ரதிபத்தும் । ஸ்தி²திக³திவத்ஸ்யாதி³தி சேத் , ந; கூடஸ்த²ஸ்யேதி விஶேஷணாத் । ந ஹி கூடஸ்த²ஸ்ய ப்³ரஹ்மண: ஸ்தி²திக³திவத³நேகத⁴ர்மாஶ்ரயத்வம் ஸம்ப⁴வதி । கூடஸ்த²ம் ச நித்யம் ப்³ரஹ்ம ஸர்வவிக்ரியாப்ரதிஷேதா⁴தி³த்யவோசாம । ந ச யதா² ப்³ரஹ்மண ஆத்மைகத்வத³ர்ஶநம் மோக்ஷஸாத⁴நம் , ஏவம் ஜக³தா³காரபரிணாமித்வத³ர்ஶநமபி ஸ்வதந்த்ரமேவ கஸ்மைசித்ப²லாயாபி⁴ப்ரேயதே, ப்ரமாணாபா⁴வாத் । கூடஸ்த²ப்³ரஹ்மாத்மத்வவிஜ்ஞாநாதே³வ ஹி ப²லம் த³ர்ஶயதி ஶாஸ்த்ரம் — ‘ஸ ஏஷ நேதி நேத்யாத்மா’ இத்யுபக்ரம்ய ‘அப⁴யம் வை ஜநக ப்ராப்தோ(அ)ஸி’ (ப்³ரு. உ. 4 । 2 । 4) இத்யேவம்ஜாதீயகம் । தத்ரைதத்ஸித்³த⁴ம் ப⁴வதி — ப்³ரஹ்மப்ரகரணே ஸர்வத⁴ர்மவிஶேஷரஹிதப்³ரஹ்மத³ர்ஶநாதே³வ ப²லஸித்³தௌ⁴ ஸத்யாம் , யத்தத்ராப²லம் ஶ்ரூயதே ப்³ரஹ்மணோ ஜக³தா³காரபரிணாமித்வாதி³, தத்³ப்³ரஹ்மத³ர்ஶநோபாயத்வேநைவ விநியுஜ்யதே, ப²லவத்ஸந்நிதா⁴வப²லம் தத³ங்க³மிதிவத் । ந து ஸ்வதந்த்ரம் ப²லாய கல்ப்யத இதி । ந ஹி பரிணாமவத்த்வவிஜ்ஞாநாத்பரிணாமவத்த்வமாத்மந: ப²லம் ஸ்யாதி³தி வக்தும் யுக்தம் , கூடஸ்த²நித்யத்வாந்மோக்ஷஸ்ய । நநு கூடஸ்த²ப்³ரஹ்மாத்மவாதி³ந ஏகத்வைகாந்த்யாத் ஈஶித்ரீஶிதவ்யாபா⁴வே ஈஶ்வரகாரணப்ரதிஜ்ஞாவிரோத⁴ இதி சேத் , ந; அவித்³யாத்மகநாமரூபபீ³ஜவ்யாகரணாபேக்ஷத்வாத்ஸர்வஜ்ஞத்வஸ்ய । ‘தஸ்மாத்³வா ஏதஸ்மாதா³த்மந ஆகாஶ: ஸம்பூ⁴த:’ (தை. உ. 2 । 1 । 1) இத்யாதி³வாக்யேப்⁴ய: நித்யஶுத்³த⁴பு³த்³த⁴முக்தஸ்வரூபாத்ஸர்வஜ்ஞாத்ஸர்வஶக்தேரீஶ்வராஜ்ஜக³ஜ்ஜநிஸ்தி²திப்ரலயா:, நாசேதநாத்ப்ரதா⁴நாத³ந்யஸ்மாத்³வா — இத்யேஷோ(அ)ர்த²: ப்ரதிஜ்ஞாத: — ‘ஜந்மாத்³யஸ்ய யத:’ (ப்³ர. ஸூ. 1 । 1 । 2) இதி; ஸா ப்ரதிஜ்ஞா தத³வஸ்தை²வ, ந தத்³விருத்³தோ⁴(அ)ர்த²: புநரிஹோச்யதே । கத²ம் நோச்யதே, அத்யந்தமாத்மந ஏகத்வமத்³விதீயத்வம் ச ப்³ருவதா ? ஶ்ருணு யதா² நோச்யதே — ஸர்வஜ்ஞஸ்யேஶ்வரஸ்யாத்மபூ⁴தே இவாவித்³யாகல்பிதே நாமரூபே தத்த்வாந்யத்வாப்⁴யாமநிர்வசநீயே ஸம்ஸாரப்ரபஞ்சபீ³ஜபூ⁴தே ஸர்வஜ்ஞஸ்யேஶ்வரஸ்ய மாயாஶக்தி: ப்ரக்ருதிரிதி ச ஶ்ருதிஸ்ம்ருத்யோரபி⁴லப்யேதே । தாப்⁴யாமந்ய: ஸர்வஜ்ஞ ஈஶ்வர:, ‘ஆகாஶோ வை நாம நாமரூபயோர்நிர்வஹிதா தே யத³ந்தரா தத்³ப்³ரஹ்ம’ (சா². உ. 8 । 14 । 1) இதி ஶ்ருதே:, ‘நாமரூபே வ்யாகரவாணி’ (சா². உ. 6 । 3 । 2) ‘ஸர்வாணி ரூபாணி விசித்ய தீ⁴ரோ நாமாநி க்ருத்வாபி⁴வத³ந்யதா³ஸ்தே’ (தை. ஆ. 3 । 12 । 7) ‘ஏகம் பீ³ஜம் ப³ஹுதா⁴ ய: கரோதி’ (ஶ்வே. உ. 6 । 12) இத்யாதி³ஶ்ருதிப்⁴யஶ்ச; ஏவமவித்³யாக்ருதநாமரூபோபாத்⁴யநுரோதீ⁴ஶ்வரோ ப⁴வதி, வ்யோமேவ க⁴டகரகாத்³யுபாத்⁴யநுரோதி⁴ । ஸ ச ஸ்வாத்மபூ⁴தாநேவ க⁴டாகாஶஸ்தா²நீயாநவித்³யாப்ரத்யுபஸ்தா²பிதநாமரூபக்ருதகார்யகரணஸங்கா⁴தாநுரோதி⁴நோ ஜீவாக்²யாந்விஜ்ஞாநாத்மந: ப்ரதீஷ்டே வ்யவஹாரவிஷயே । ததே³வமவித்³யாத்மகோபாதி⁴பரிச்சே²தா³பேக்ஷமேவேஶ்வரஸ்யேஶ்வரத்வம் ஸர்வஜ்ஞத்வம் ஸர்வஶக்தித்வம் ச, ந பரமார்த²தோ வித்³யயா அபாஸ்தஸர்வோபாதி⁴ஸ்வரூபே ஆத்மநி ஈஶித்ரீஶிதவ்யஸர்வஜ்ஞத்வாதி³வ்யவஹார உபபத்³யதே । ததா² சோக்தம் — ‘யத்ர நாந்யத்பஶ்யதி நாந்யச்ச்²ருணோதி நாந்யத்³விஜாநாதி ஸ பூ⁴மா’ (சா². உ. 7 । 24 । 1) இதி; ‘யத்ர த்வஸ்ய ஸர்வமாத்மைவாபூ⁴த்தத்கேந கம் பஶ்யேத்’ (ப்³ரு. உ. 4 । 5 । 15) இத்யாதி³ ச । ஏவம் பரமார்தா²வஸ்தா²யாம் ஸர்வவ்யவஹாராபா⁴வம் வத³ந்தி வேதா³ந்தா: ஸர்வே । ததே²ஶ்வரகீ³தாஸ்வபி — ‘ந கர்த்ருத்வம் ந கர்மாணி லோகஸ்ய ஸ்ருஜதி ப்ரபு⁴: । ந கர்மப²லஸம்யோக³ம் ஸ்வபா⁴வஸ்து ப்ரவர்ததே’ (ப⁴. கீ³. 5 । 14) ॥ ‘நாத³த்தே கஸ்யசித்பாபம் ந சைவ ஸுக்ருதம் விபு⁴: । அஜ்ஞாநேநாவ்ருதம் ஜ்ஞாநம் தேந முஹ்யந்தி ஜந்தவ:’ (ப⁴. கீ³. 5 । 15) இதி பரமார்தா²வஸ்தா²யாமீஶித்ரீஶிதவ்யாதி³வ்யவஹாராபா⁴வ: ப்ரத³ர்ஶ்யதே । வ்யவஹாராவஸ்தா²யாம் தூக்த: ஶ்ருதாவபீஶ்வராதி³வ்யவஹார: — ‘ஏஷ ஸர்வேஶ்வர ஏஷ பூ⁴தாதி⁴பதிரேஷ பூ⁴தபால ஏஷ ஸேதுர்வித⁴ரண ஏஷாம் லோகாநாமஸம்பே⁴தா³ய’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 22) இதி । ததா² சேஶ்வரகீ³தாஸ்வபி — ‘ஈஶ்வர: ஸர்வபூ⁴தாநாம் ஹ்ருத்³தே³ஶே(அ)ர்ஜுந திஷ்ட²தி । ப்⁴ராமயந்ஸர்வபூ⁴தாநி யந்த்ராரூடா⁴நி மாயயா’ (ப⁴. கீ³. 18 । 61) இதி । ஸூத்ரகாரோ(அ)பி பரமார்தா²பி⁴ப்ராயேண ‘தத³நந்யத்வம்’ இத்யாஹ । வ்யவஹாராபி⁴ப்ராயேண து ‘ஸ்யால்லோகவத்’ இதி மஹாஸமுத்³ரஸ்தா²நீயதாம் ப்³ரஹ்மண: கத²யதி, அப்ரத்யாக்²யாயைவ கார்யப்ரபஞ்சம் பரிணாமப்ரக்ரியாம் சாஶ்ரயதி ஸகு³ணேஷூபாஸநேஷூபயோக்ஷ்யத இதி ॥ 14 ॥

இதஶ்ச காரணாத³நந்யத்வம் கார்யஸ்ய, யத்காரணம் பா⁴வ ஏவ காரணஸ்ய கார்யமுபலப்⁴யதே, நாபா⁴வே । தத்³யதா² — ஸத்யாம் ம்ருதி³ க⁴ட உபலப்⁴யதே, ஸத்ஸு ச தந்துஷு பட: । ந ச நியமேநாந்யபா⁴வே(அ)ந்யஸ்யோபலப்³தி⁴ர்த்³ருஷ்டா । ந ஹ்யஶ்வோ கோ³ரந்ய: ஸந்கோ³ர்பா⁴வ ஏவோபலப்⁴யதே । ந ச குலாலபா⁴வ ஏவ க⁴ட உபலப்⁴யதே, ஸத்யபி நிமித்தநைமித்திகபா⁴வே(அ)ந்யத்வாத் । நந்வந்யஸ்ய பா⁴வே(அ)ப்யந்யஸ்யோபலப்³தி⁴ர்நியதா த்³ருஶ்யதே, யதா²க்³நிபா⁴வே தூ⁴மஸ்யேதி । நேத்யுச்யதே; உத்³வாபிதே(அ)ப்யக்³நௌ கோ³பாலகு⁴டிகாதி³தா⁴ரிதஸ்ய தூ⁴மஸ்ய த்³ருஶ்யமாநத்வாத் । அத² தூ⁴மம் கயாசித³வஸ்த²யா விஶிம்ஷ்யாத் — ஈத்³ருஶோ தூ⁴மோ நாஸத்யக்³நௌ ப⁴வதீதி, நைவமபி கஶ்சித்³தோ³ஷ: । தத்³பா⁴வாநுரக்தாம் ஹி பு³த்³தி⁴ம் கார்யகாரணயோரநந்யத்வே ஹேதும் வயம் வதா³ம: । ந சாஸாவக்³நிதூ⁴மயோர்வித்³யதே । பா⁴வாச்சோபலப்³தே⁴: — இதி வா ஸூத்ரம் । ந கேவலம் ஶப்³தா³தே³வ கார்யகாரணயோரநந்யத்வம் , ப்ரத்யக்ஷோபலப்³தி⁴பா⁴வாச்ச தயோரநந்யத்வமித்யர்த²: । ப⁴வதி ஹி ப்ரத்யக்ஷோபலப்³தி⁴: கார்யகாரணயோரநந்யத்வே । தத்³யதா² — தந்துஸம்ஸ்தா²நே படே தந்துவ்யதிரேகேண படோ நாம கார்யம் நைவோபலப்⁴யதே, கேவலாஸ்து தந்தவ ஆதாநவிதாநவந்த: ப்ரத்யக்ஷமுபலப்⁴யந்தே, ததா² தந்துஷ்வம்ஶவ:, அம்ஶுஷு தத³வயவா: । அநயா ப்ரத்யக்ஷோபலப்³த்⁴யா லோஹிதஶுக்லக்ருஷ்ணாநி த்ரீணி ரூபாணி, ததோ வாயுமாத்ரமாகாஶமாத்ரம் சேத்யநுமேயம் , தத: பரம் ப்³ரஹ்மைகமேவாத்³விதீயம் । தத்ர ஸர்வப்ரமாணாநாம் நிஷ்டா²மவோசாம ॥ 15 ॥

இதஶ்ச காரணாத்கார்யஸ்யாநந்யத்வம் , யத்காரணம் ப்ராகு³த்பத்தே: காரணாத்மநைவ காரணே ஸத்த்வமவரகாலீநஸ்ய கார்யஸ்ய ஶ்ரூயதே — ‘ஸதே³வ ஸோம்யேத³மக்³ர ஆஸீத்’ (சா². உ. 6 । 2 । 1) ‘ஆத்மா வா இத³மேக ஏவாக்³ர ஆஸீத்’ (ஐ. ஆ. 1 । 1 । 1) இத்யாதா³வித³ம்ஶப்³த³க்³ருஹீதஸ்ய கார்யஸ்ய காரணேந ஸாமாநாதி⁴கரண்யாத் । யச்ச யதா³த்மநா யத்ர ந வர்ததே, ந தத்தத உத்பத்³யதே, யதா² ஸிகதாப்⁴யஸ்தைலம் । தஸ்மாத்ப்ராகு³த்பத்தேரநந்யத்வாது³த்பந்நமப்யநந்யதே³வ காரணாத்கார்யமித்யவக³ம்யதே । யதா² ச காரணம் ப்³ரஹ்ம த்ரிஷு காலேஷு ஸத்த்வம் ந வ்யபி⁴சரதி, ஏவம் கார்யமபி ஜக³த்த்ரிஷு காலேஷு ஸத்த்வம் ந வ்யபி⁴சரதி । ஏகம் ச புந: ஸத்த்வம் । அதோ(அ)ப்யநந்யத்வம் காரணாத்கார்யஸ்ய ॥ 16 ॥

நநு க்வசித³ஸத்த்வமபி ப்ராகு³த்பத்தே: கார்யஸ்ய வ்யபதி³ஶதி ஶ்ருதி: — ‘அஸதே³வேத³மக்³ர ஆஸீத்’ (சா². உ. 3 । 19 । 1) இதி, ‘அஸத்³வா இத³மக்³ர ஆஸீத்’ (தை. உ. 2 । 7 । 1) இதி ச । தஸ்மாத³ஸத்³வ்யபதே³ஶாந்ந ப்ராகு³த்பத்தே: கார்யஸ்ய ஸத்த்வமிதி சேத் — நேதி ப்³ரூம: । ந ஹ்யயமத்யந்தாஸத்த்வாபி⁴ப்ராயேண ப்ராகு³த்பத்தே: கார்யஸ்யாஸத்³வ்யபதே³ஶ:; கிம் தர்ஹி ? — வ்யாக்ருதநாமரூபத்வாத்³த⁴ர்மாத³வ்யாக்ருதநாமரூபத்வம் த⁴ர்மாந்தரம்; தேந த⁴ர்மாந்தரேணாயமஸத்³வ்யபதே³ஶ: ப்ராகு³த்பத்தே: ஸத ஏவ கார்யஸ்ய காரணரூபேணாநந்யஸ்ய । கத²மேதத³வக³ம்யதே ? வாக்யஶேஷாத் । யது³பக்ரமே ஸந்தி³க்³தா⁴ர்த²ம் வாக்யம் தச்சே²ஷாந்நிஶ்சீயதே । இஹ ச தாவத் ‘அஸதே³வேத³மக்³ர ஆஸீத்’ இத்யஸச்ச²ப்³தே³நோபக்ரமே நிர்தி³ஷ்டம் யத் , ததே³வ புநஸ்தச்ச²ப்³தே³ந பராம்ருஶ்ய, ஸதி³தி விஶிநஷ்டி — ‘தத்ஸதா³ஸீத்’ இதி — அஸதஶ்ச பூர்வாபரகாலாஸம்ப³ந்தா⁴த் ஆஸீச்ச²ப்³தா³நுபபத்தேஶ்ச । ‘அஸத்³வா இத³மக்³ர ஆஸீத்’ (தை. உ. 2 । 7 । 1) இத்யத்ராபி ‘ததா³த்மாநꣳ ஸ்வயமகுருத’ (தை. உ. 2 । 7 । 1) இதி வாக்யஶேஷே விஶேஷணாந்நாத்யந்தாஸத்த்வம் । தஸ்மாத்³த⁴ர்மாந்தரேணைவாயமஸத்³வ்யபதே³ஶ: ப்ராகு³த்பத்தே: கார்யஸ்ய । நாமரூபவ்யாக்ருதம் ஹி வஸ்து ஸச்ச²ப்³தா³ர்ஹம் லோகே ப்ரஸித்³த⁴ம் । அத: ப்ராங்நாமரூபவ்யாகரணாத³ஸதி³வாஸீதி³த்யுபசர்யதே ॥ 17 ॥

யுக்தேஶ்ச ப்ராகு³த்பத்தே: கார்யஸ்ய ஸத்த்வமநந்யத்வம் ச காரணாத³வக³ம்யதே, ஶப்³தா³ந்தராச்ச ॥

யுக்திஸ்தாவத்³வர்ண்யதே — த³தி⁴க⁴டருசகாத்³யர்தி²பி⁴: ப்ரதிநியதாநி காரணாநி க்ஷீரம்ருத்திகாஸுவர்ணாதீ³ந்யுபாதீ³யமாநாநி லோகே த்³ருஶ்யந்தே । ந ஹி த³த்⁴யர்தி²பி⁴ர்ம்ருத்திகோபாதீ³யதே, ந க⁴டார்தி²பி⁴: க்ஷீரம் । தத³ஸத்கார்யவாதே³ நோபபத்³யேத । அவிஶிஷ்டே ஹி ப்ராகு³த்பத்தே: ஸர்வஸ்ய ஸர்வத்ராஸத்த்வே கஸ்மாத்க்ஷீராதே³வ த³த்⁴யுத்பத்³யதே, ந ம்ருத்திகாயா:, ம்ருத்திகாயா ஏவ ச க⁴ட உத்பத்³யதே, ந க்ஷீராத் ? அதா²விஶிஷ்டே(அ)பி ப்ராக³ஸத்த்வே க்ஷீர ஏவ த³த்⁴ந: கஶ்சித³திஶயோ ந ம்ருத்திகாயாம் , ம்ருத்திகாயாமேவ ச க⁴டஸ்ய கஶ்சித³திஶயோ ந க்ஷீரே — இத்யுச்யேத — தர்ஹ்யதிஶயவத்த்வாத்ப்ராக³வஸ்தா²யா அஸத்கார்யவாத³ஹாநி:, ஸத்கார்யவாத³ஸித்³தி⁴ஶ்ச । ஶக்திஶ்ச காரணஸ்ய கார்யநியமார்தா² கல்ப்யமாநா நாந்யா அஸதீ வா கார்யம் நியச்சே²த் , அஸத்த்வாவிஶேஷாத³ந்யத்வாவிஶேஷாச்ச । தஸ்மாத்காரணஸ்யாத்மபூ⁴தா ஶக்தி:, ஶக்தேஶ்சாத்மபூ⁴தம் கார்யம் । அபி ச கார்யகாரணயோர்த்³ரவ்யகு³ணாதீ³நாம் சாஶ்வமஹிஷவத்³பே⁴த³பு³த்³த்⁴யபா⁴வாத்தாதா³த்ம்யமப்⁴யுபக³ந்தவ்யம் । ஸமவாயகல்பநாயாமபி, ஸமவாயஸ்ய ஸமவாயிபி⁴: ஸம்ப³ந்தே⁴(அ)ப்⁴யுபக³ம்யமாநே, தஸ்ய தஸ்யாந்யோந்ய: ஸம்ப³ந்த⁴: கல்பயிதவ்ய இத்யநவஸ்தா²ப்ரஸங்க³: । அநப்⁴யுபக³ம்யமாநே ச விச்சே²த³ப்ரஸங்க³: । அத² ஸமவாய: ஸ்வயம் ஸம்ப³ந்த⁴ரூபத்வாத³நபேக்ஷ்யைவாபரம் ஸம்ப³ந்த⁴ம் ஸம்ப³த்⁴யேத, ஸம்யோகோ³(அ)பி தர்ஹி ஸ்வயம் ஸம்ப³ந்த⁴ரூபத்வாத³நபேக்ஷ்யைவ ஸமவாயம் ஸம்ப³த்⁴யேத । தாதா³த்ம்யப்ரதீதேஶ்ச த்³ரவ்யகு³ணாதீ³நாம் ஸமவாயகல்பநாநர்த²க்யம் । கத²ம் ச கார்யமவயவித்³ரவ்யம் காரணேஷ்வவயவத்³ரவ்யேஷு வர்தமாநம் வர்தேத ? கிம் ஸமஸ்தேஷ்வவயவேஷு வர்தேத, உத ப்ரத்யவயவம் ? யதி³ தாவத்ஸமஸ்தேஷு வர்தேத, ததோ(அ)வயவ்யநுபலப்³தி⁴: ப்ரஸஜ்யேத, ஸமஸ்தாவயவஸந்நிகர்ஷஸ்யாஶக்யத்வாத் । ந ஹி ப³ஹுத்வம் ஸமஸ்தேஷ்வாஶ்ரயேஷு வர்தமாநம் வ்யஸ்தாஶ்ரயக்³ரஹணேந க்³ருஹ்யதே । அதா²வயவஶ: ஸமஸ்தேஷு வர்தேத, ததா³ப்யாரம்ப⁴காவயவவ்யதிரேகேணாவயவிநோ(அ)வயவா: கல்ப்யேரந் , யைராரம்ப⁴கேஷ்வவயவேஷ்வவயவஶோ(அ)வயவீ வர்தேத । கோஶாவயவவ்யதிரிக்தைர்ஹ்யவயவைரஸி: கோஶம் வ்யாப்நோதி । அநவஸ்தா² சைவம் ப்ரஸஜ்யேத, தேஷு தேஷ்வவயவேஷு வர்தயிதுமந்யேஷாமந்யேஷாமவயவாநாம் கல்பநீயத்வாத் । அத² ப்ரத்யவயவம் வர்தேத, ததை³கத்ர வ்யாபாரே(அ)ந்யத்ராவ்யாபார: ஸ்யாத் । ந ஹி தே³வத³த்த: ஸ்ருக்⁴நே ஸந்நிதீ⁴யமாநஸ்தத³ஹரேவ பாடலிபுத்ரே(அ)பி ஸந்நிதீ⁴யதே । யுக³பத³நேகத்ர வ்ருத்தாவநேகத்வப்ரஸங்க³: ஸ்யாத் , தே³வத³த்தயஜ்ஞத³த்தயோரிவ ஸ்ருக்⁴நபாடலிபுத்ரநிவாஸிநோ: । கோ³த்வாதி³வத்ப்ரத்யேகம் பரிஸமாப்தேர்ந தோ³ஷ இதி சேத் , ந; ததா² ப்ரதீத்யபா⁴வாத் । யதி³ கோ³த்வாதி³வத்ப்ரத்யேகம் பரிஸமாப்தோ(அ)வயவீ ஸ்யாத் , யதா² கோ³த்வம் ப்ரதிவ்யக்தி ப்ரத்யக்ஷம் க்³ருஹ்யதே, ஏவமவயவ்யபி ப்ரத்யவயவம் ப்ரத்யக்ஷம் க்³ருஹ்யேத । ந சைவம் நியதம் க்³ருஹ்யதே । ப்ரத்யேகபரிஸமாப்தௌ சாவயவிந: கார்யேணாதி⁴காராத் , தஸ்ய சைகத்வாத் , ஶ்ருங்கே³ணாபி ஸ்தநகார்யம் குர்யாத் , உரஸா ச ப்ருஷ்ட²கார்யம் । ந சைவம் த்³ருஶ்யதே । ப்ராகு³த்பத்தேஶ்ச கார்யஸ்யாஸத்த்வே, உத்பத்திரகர்த்ருகா நிராத்மிகா ச ஸ்யாத் । உத்பத்திஶ்ச நாம க்ரியா, ஸா ஸகர்த்ருகைவ ப⁴விதுமர்ஹதி, க³த்யாதி³வத் । க்ரியா ச நாம ஸ்யாத் , அகர்த்ருகா ச — இதி விப்ரதிஷித்⁴யேத । க⁴டஸ்ய சோத்பத்திருச்யமாநா ந க⁴டகர்த்ருகா — கிம் தர்ஹி ? அந்யகர்த்ருகா — இதி கல்ப்யா ஸ்யாத் । ததா² கபாலாதீ³நாமப்யுத்பத்திருச்யமாநாந்யகர்த்ருகைவ கல்ப்யேத । ததா² ச ஸதி ‘க⁴ட உத்பத்³யதே’ இத்யுக்தே, ‘குலாலாதீ³நி காரணாந்யுத்பத்³யந்தே’ இத்யுக்தம் ஸ்யாத் । ந ச லோகே க⁴டோத்பத்திரித்யுக்தே குலாலாதீ³நாமப்யுத்பத்³யமாநதா ப்ரதீயதே, உத்பந்நதாப்ரதீதேஶ்ச । அத² ஸ்வகாரணஸத்தாஸம்ப³ந்த⁴ ஏவோத்பத்திராத்மலாப⁴ஶ்ச கார்யஸ்யேதி சேத் — கத²மலப்³தா⁴த்மகம் ஸம்ப³த்⁴யேதேதி வக்தவ்யம் । ஸதோர்ஹி த்³வயோ: ஸம்ப³ந்த⁴: ஸம்ப⁴வதி, ந ஸத³ஸதோரஸதோர்வா । அபா⁴வஸ்ய ச நிருபாக்²யத்வாத்ப்ராகு³த்பத்தேரிதி மர்யாதா³கரணமநுபபந்நம் । ஸதாம் ஹி லோகே க்ஷேத்ரக்³ருஹாதீ³நாம் மர்யாதா³ த்³ருஷ்டா நாபா⁴வஸ்ய । ந ஹி வந்த்⁴யாபுத்ரோ ராஜா ப³பூ⁴வ ப்ராக்பூர்ணவர்மணோ(அ)பி⁴ஷேகாதி³த்யேவம்ஜாதீயகேந மர்யாதா³கரணேந நிருபாக்²யோ வந்த்⁴யாபுத்ர: ராஜா ப³பூ⁴வ ப⁴வதி ப⁴விஷ்யதீதி வா விஶேஷ்யதே । யதி³ ச வந்த்⁴யாபுத்ரோ(அ)பி காரகவ்யாபாராதூ³ர்த்⁴வமப⁴விஷ்யத் , தத இத³மப்யுபாபத்ஸ்யத — கார்யாபா⁴வோ(அ)பி காரகவ்யாபாராதூ³ர்த்⁴வம் ப⁴விஷ்யதீதி । வயம் து பஶ்யாம: — வந்த்⁴யாபுத்ரஸ்ய கார்யாபா⁴வஸ்ய சாபா⁴வத்வாவிஶேஷாத் , யதா² வந்த்⁴யாபுத்ர: காரகவ்யாபாராதூ³ர்த்⁴வம் ந ப⁴விஷ்யதி, ஏவம் கார்யாபா⁴வோ(அ)பி காரகவ்யாபாராதூ³ர்த்⁴வம் ந ப⁴விஷ்யதீதி । நந்வேவம் ஸதி காரகவ்யாபாரோ(அ)நர்த²க: ப்ரஸஜ்யேத । யதை²வ ஹி ப்ராக்ஸித்³த⁴த்வாத்காரணஸ்வரூபஸித்³த⁴யே ந கஶ்சித்³வ்யாப்ரியதே, ஏவம் ப்ராக்ஸித்³த⁴த்வாத்தத³நந்யத்வாச்ச கார்யஸ்ய ஸ்வரூபஸித்³த⁴யே(அ)பி ந கஶ்சித்³வ்யாப்ரியேத । வ்யாப்ரியதே ச । அத: காரகவ்யாபாரார்த²வத்த்வாய மந்யாமஹே ப்ராகு³த்பத்தேரபா⁴வ: கார்யஸ்யேதி  । நைஷ தோ³ஷ: । யத: கார்யாகாரேண காரணம் வ்யவஸ்தா²பயத: காரகவ்யாபாரஸ்யார்த²வத்த்வமுபபத்³யதே । கார்யாகாரோ(அ)பி காரணஸ்யாத்மபூ⁴த ஏவ, அநாத்மபூ⁴தஸ்யாநாரப்⁴யத்வாத் — இத்யபா⁴ணி । ந ச விஶேஷத³ர்ஶநமாத்ரேண வஸ்த்வந்யத்வம் ப⁴வதி । ந ஹி தே³வத³த்த: ஸங்கோசிதஹஸ்தபாத³: ப்ரஸாரிதஹஸ்தபாத³ஶ்ச விஶேஷேண த்³ருஶ்யமாநோ(அ)பி வஸ்த்வந்யத்வம் க³ச்ச²தி, ஸ ஏவேதி ப்ரத்யபி⁴ஜ்ஞாநாத் । ததா² ப்ரதிதி³நமநேகஸம்ஸ்தா²நாநாமபி பித்ராதீ³நாம் ந வஸ்த்வந்யத்வம் ப⁴வதி, மம பிதா மம ப்⁴ராதா மம புத்ர இதி ப்ரத்யபி⁴ஜ்ஞாநாத் । ஜந்மோச்சே²தா³நந்தரிதத்வாத்தத்ர யுக்தம் , நாந்யத்ரேதி சேத் , ந; க்ஷீராதீ³நாமபி த³த்⁴யாத்³யாகாரஸம்ஸ்தா²நஸ்ய ப்ரத்யக்ஷத்வாத் । அத்³ருஶ்யமாநாநாமபி வடதா⁴நாதீ³நாம் ஸமாநஜாதீயாவயவாந்தரோபசிதாநாமங்குராதி³பா⁴வேந த³ர்ஶநகோ³சரதாபத்தௌ ஜந்மஸம்ஜ்ஞா । தேஷாமேவாவயவாநாமபசயவஶாத³த³ர்ஶநாபத்தாவுச்சே²த³ஸம்ஜ்ஞா । தத்ரேத்³ருக்³ஜந்மோச்சே²தா³ந்தரிதத்வாச்சேத³ஸத: ஸத்த்வாபத்தி:, ஸதஶ்சாஸத்த்வாபத்தி:, ததா² ஸதி க³ர்ப⁴வாஸிந உத்தாநஶாயிநஶ்ச பே⁴த³ப்ரஸங்க³: । ததா² பா³ல்யயௌவநஸ்தா²விரேஷ்வபி பே⁴த³ப்ரஸங்க³:, பித்ராதி³வ்யவஹாரலோபப்ரஸங்க³ஶ்ச । ஏதேந க்ஷணப⁴ங்க³வாத³: ப்ரதிவதி³தவ்ய: । யஸ்ய புந: ப்ராகு³த்பத்தேரஸத்கார்யம் , தஸ்ய நிர்விஷய: காரகவ்யாபார: ஸ்யாத் , அபா⁴வஸ்ய விஷயத்வாநுபபத்தே: — ஆகாஶஹநநப்ரயோஜநக²ட்³கா³த்³யநேகாயுத⁴ப்ரயுக்திவத் । ஸமவாயிகாரணவிஷய: காரகவ்யாபார: ஸ்யாதி³தி சேத் , ந; அந்யவிஷயேண காரகவ்யாபாரேணாந்யநிஷ்பத்தேரதிப்ரஸங்கா³த் । ஸமவாயிகாரணஸ்யைவாத்மாதிஶய: கார்யமிதி சேத் , ந; ஸத்கார்யதாபத்தே: । தஸ்மாத்க்ஷீராதீ³ந்யேவ த்³ரவ்யாணி த³த்⁴யாதி³பா⁴வேநாவதிஷ்ட²மாநாநி கார்யாக்²யாம் லப⁴ந்த இதி ந காரணாத³ந்யத்கார்யம் வர்ஷஶதேநாபி ஶக்யம் நிஶ்சேதும் । ததா² மூலகாரணமேவ ஆ அந்த்யாத்கார்யாத் தேந தேந கார்யாகாரேண நடவத்ஸர்வவ்யவஹாராஸ்பத³த்வம் ப்ரதிபத்³யதே । ஏவம் யுக்தே:, கார்யஸ்ய ப்ராகு³த்பத்தே: ஸத்த்வம் , அநந்யத்வம் ச காரணாத் , அவக³ம்யதே ॥

ஶப்³தா³ந்தராச்சைதத³வக³ம்யதே — பூர்வஸூத்ரே(அ)ஸத்³வ்யபதே³ஶிந: ஶப்³த³ஸ்யோதா³ஹ்ருதத்வாத்ததோ(அ)ந்ய: ஸத்³வ்யபதே³ஶீ ஶப்³த³: ஶப்³தா³ந்தரம் — ‘ஸதே³வ ஸோம்யேத³மக்³ர ஆஸீதே³கமேவாத்³விதீயம்’ (சா². உ. 6 । 2 । 1) இத்யாதி³ । ‘தத்³தை⁴க ஆஹுரஸதே³வேத³மக்³ர ஆஸீத்’ இதி சாஸத்பக்ஷமுபக்ஷிப்ய, ‘கத²மஸத: ஸஜ்ஜாயேத’ இத்யாக்ஷிப்ய, ‘ஸதே³வ ஸோம்யேத³மக்³ர ஆஸீத்’ இத்யவதா⁴ரயதி । தத்ரேத³ம்ஶப்³த³வாச்யஸ்ய கார்யஸ்ய ப்ராகு³த்பத்தே: ஸச்ச²ப்³த³வாச்யேந காரணேந ஸாமாநாதி⁴கரண்யஸ்ய ஶ்ரூயமாணத்வாத் , ஸத்த்வாநந்யத்வே ப்ரஸித்⁴யத: । யதி³ து ப்ராகு³த்பத்தேரஸத்கார்யம் ஸ்யாத் , பஶ்சாச்சோத்பத்³யமாநம் காரணே ஸமவேயாத் , ததா³ந்யத்காரணாத்ஸ்யாத் , தத்ர ‘யேநாஶ்ருதꣳ ஶ்ருதம் ப⁴வதி’ (சா². உ. 6 । 1 । 3) இதீயம் ப்ரதிஜ்ஞா பீட்³யேத । ஸத்த்வாநந்யத்வாவக³தேஸ்த்வியம் ப்ரதிஜ்ஞா ஸமர்த்²யதே ॥ 18 ॥

யதா² ச ஸம்வேஷ்டித: படோ ந வ்யக்தம் க்³ருஹ்யதே — கிமயம் பட:, கிம் வாந்யத்³த்³ரவ்யமிதி । ஸ ஏவ ப்ரஸாரித:, யத்ஸம்வேஷ்டிதம் த்³ரவ்யம் தத்பட ஏவேதி ப்ரஸாரணேநாபி⁴வ்யக்தோ க்³ருஹ்யதே । யதா² ச ஸம்வேஷ்டநஸமயே பட இதி க்³ருஹ்யமாணோ(அ)பி ந விஶிஷ்டாயாமவிஸ்தாரோ க்³ருஹ்யதே । ஸ ஏவ ப்ரஸாரணஸமயே விஶிஷ்டாயாமவிஸ்தாரோ க்³ருஹ்யதே — ந ஸம்வேஷ்டிதரூபாத³ந்யோ(அ)யம் பி⁴ந்ந: பட இதி, ஏவம் தந்த்வாதி³காரணாவஸ்த²ம் படாதி³கார்யமஸ்பஷ்டம் ஸத் , துரீவேமகுவிந்தா³தி³காரகவ்யாபாராத³பி⁴வ்யக்தம் ஸ்பஷ்டம் க்³ருஹ்யதே । அத: ஸம்வேஷ்டிதப்ரஸாரிதபடந்யாயேநைவாநந்யத்காரணாத்கார்யமித்யர்த²: ॥ 19 ॥

யதா² ச லோகே ப்ராணாபாநாதி³ஷு ப்ராணபே⁴தே³ஷு ப்ராணாயாமேந நிருத்³தே⁴ஷு காரணமாத்ரேண ரூபேண வர்தமாநேஷு ஜீவநமாத்ரம் கார்யம் நிர்வர்த்யதே, நாகுஞ்சநப்ரஸாரணாதி³கம் கார்யாந்தரம் । தேஷ்வேவ ப்ராணபே⁴தே³ஷு புந: ப்ரவ்ருத்தேஷு ஜீவநாத³தி⁴கமாகுஞ்சநப்ரஸாரணாதி³கமபி கார்யாந்தரம் நிர்வர்த்யதே । ந ச ப்ராணபே⁴தா³நாம் ப்ரபே⁴த³வத: ப்ராணாத³ந்யத்வம் , ஸமீரணஸ்வபா⁴வாவிஶேஷாத் — ஏவம் கார்யஸ்ய காரணாத³நந்யத்வம் । அதஶ்ச க்ருத்ஸ்நஸ்ய ஜக³தோ ப்³ரஹ்மகார்யத்வாத்தத³நந்யத்வாச்ச ஸித்³தை⁴ஷா ஶ்ரௌதீ ப்ரதிஜ்ஞா — ‘யேநாஶ்ருதꣳ ஶ்ருதம் ப⁴வத்யமதம் மதமவிஜ்ஞாதம் விஜ்ஞாதம்’ (சா². உ. 6 । 1 । 3) இதி ॥ 20 ॥

அந்யதா² புநஶ்சேதநகாரணவாத³ ஆக்ஷிப்யதே — சேதநாத்³தி⁴ ஜக³த்ப்ரக்ரியாயாமாஶ்ரீயமாணாயாம் ஹிதாகரணாத³யோ தோ³ஷா: ப்ரஸஜ்யந்தே । குத: ? இதரவ்யபதே³ஶாத் । இதரஸ்ய ஶாரீரஸ்ய ப்³ரஹ்மாத்மத்வம் வ்யபதி³ஶதி ஶ்ருதி: — ‘ஸ ஆத்மா தத்த்வமஸி ஶ்வேதகேதோ’ (சா². உ. 6 । 8 । 7) இதி ப்ரதிபோ³த⁴நாத் । யத்³வா — இதரஸ்ய ச ப்³ரஹ்மண: ஶாரீராத்மத்வம் வ்யபதி³ஶதி — ‘தத்ஸ்ருஷ்ட்வா ததே³வாநுப்ராவிஶத்’ (தை. உ. 2 । 6 । 1) இதி ஸ்ரஷ்டுரேவாவிக்ருதஸ்ய ப்³ரஹ்மண: கார்யாநுப்ரவேஶேந ஶாரீராத்மத்வத³ர்ஶநாத்; ‘அநேந ஜீவேநாத்மநாநுப்ரவிஶ்ய நாமரூபே வ்யாகரவாணி’ (சா². உ. 6 । 3 । 2) இதி ச பரா தே³வதா ஜீவமாத்மஶப்³தே³ந வ்யபதி³ஶந்தீ, ந ப்³ரஹ்மணோ பி⁴ந்ந: ஶாரீர இதி த³ர்ஶயதி । தஸ்மாத்³யத்³ப்³ரஹ்மண: ஸ்ரஷ்ட்ருத்வம் தச்சா²ரீரஸ்யைவேதி । அதஸ்ஸ: ஸ்வதந்த்ர: கர்தா ஸந் ஹிதமேவாத்மந: ஸௌமநஸ்யகரம் குர்யாத் , நாஹிதம் ஜந்மமரணஜராரோகா³த்³யநேகாநர்த²ஜாலம் । ந ஹி கஶ்சித³பரதந்த்ரோ ப³ந்த⁴நாகா³ரமாத்மந: க்ருத்வாநுப்ரவிஶதி । ந ச ஸ்வயமத்யந்தநிர்மல: ஸந் அத்யந்தமலிநம் தே³ஹமாத்மத்வேநோபேயாத் । க்ருதமபி கத²ஞ்சித்³யத்³து³:க²கரம் ததி³ச்ச²யா ஜஹ்யாத் । ஸுக²கரம் சோபாத³தீ³த । ஸ்மரேச்ச — மயேத³ம் ஜக³த்³பி³ம்ப³ம் விசித்ரம் விரசிதமிதி । ஸர்வோ ஹி லோக: ஸ்பஷ்டம் கார்யம் க்ருத்வா ஸ்மரதி — மயேத³ம் க்ருதமிதி । யதா² ச மாயாவீ ஸ்வயம் ப்ரஸாரிதாம் மாயாமிச்ச²யா அநாயாஸேநைவோபஸம்ஹரதி, ஏவம் ஶாரீரோ(அ)பீமாம் ஸ்ருஷ்டிமுபஸம்ஹரேத் । ஸ்வகீயமபி தாவச்ச²ரீரம் ஶாரீரோ ந ஶக்நோத்யநாயாஸேநோபஸம்ஹர்தும் । ஏவம் ஹிதக்ரியாத்³யத³ர்ஶநாத³ந்யாய்யா சேதநாஜ்ஜக³த்ப்ரக்ரியேதி க³ம்யதே ॥ 21 ॥

துஶப்³த³: பக்ஷம் வ்யாவர்தயதி । யத்ஸர்வஜ்ஞம் ஸர்வஶக்தி ப்³ரஹ்ம நித்யஶுத்³த⁴பு³த்³த⁴முக்தஸ்வபா⁴வம் ஶாரீராத³தி⁴கமந்யத் , தத் வயம் ஜக³த: ஸ்ரஷ்ட்ரு ப்³ரூம: । ந தஸ்மிந்ஹிதாகரணாத³யோ தோ³ஷா: ப்ரஸஜ்யந்தே । ந ஹி தஸ்ய ஹிதம் கிஞ்சித்கர்தவ்யமஸ்தி, அஹிதம் வா பரிஹர்தவ்யம் , நித்யமுக்தஸ்வபா⁴வத்வாத் । ந ச தஸ்ய ஜ்ஞாநப்ரதிப³ந்த⁴: ஶக்திப்ரதிப³ந்தோ⁴ வா க்வசித³ப்யஸ்தி, ஸர்வஜ்ஞத்வாத்ஸர்வஶக்தித்வாச்ச । ஶாரீரஸ்த்வநேவம்வித⁴: । தஸ்மிந்ப்ரஸஜ்யந்தே ஹிதாகரணாத³யோ தோ³ஷா: । ந து தம் வயம் ஜக³த: ஸ்ரஷ்டாரம் ப்³ரூம: । குத ஏதத் ? பே⁴த³நிர்தே³ஶாத் — ‘ஆத்மா வா அரே த்³ரஷ்டவ்ய: ஶ்ரோதவ்யோ மந்தவ்யோ நிதி³த்⁴யாஸிதவ்ய:’ (ப்³ரு. உ. 2 । 4 । 5) ‘ஸோ(அ)ந்வேஷ்டவ்ய: ஸ விஜிஜ்ஞாஸிதவ்ய:’ (சா². உ. 8 । 7 । 1) ‘ஸதா ஸோம்ய ததா³ ஸம்பந்நோ ப⁴வதி’ (சா². உ. 6 । 8 । 1) ‘ஶாரீர ஆத்மா ப்ராஜ்ஞேநாத்மநாந்வாரூட⁴:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 35) இத்யேவம்ஜாதீயக: கர்த்ருகர்மாதி³பே⁴த³நிர்தே³ஶோ ஜீவாத³தி⁴கம் ப்³ரஹ்ம த³ர்ஶயதி । நந்வபே⁴த³நிர்தே³ஶோ(அ)பி த³ர்ஶித: — ‘தத்த்வமஸி’ இத்யேவம்ஜாதீயக: । கத²ம் பே⁴தா³பே⁴தௌ³ விருத்³தௌ⁴ ஸம்ப⁴வேதாம் ? நைஷ தோ³ஷ:, ஆகாஶக⁴டாகாஶந்யாயேநோப⁴யஸம்ப⁴வஸ்ய தத்ர தத்ர ப்ரதிஷ்டா²பிதத்வாத் । அபி ச யதா³ ‘தத்த்வமஸி’ இத்யேவம்ஜாதீயகேநாபே⁴த³நிர்தே³ஶேநாபே⁴த³: ப்ரதிபோ³தி⁴தோ ப⁴வதி; அபக³தம் ப⁴வதி ததா³ ஜீவஸ்ய ஸம்ஸாரித்வம் ப்³ரஹ்மணஶ்ச ஸ்ரஷ்ட்ருத்வம்। ஸமஸ்தஸ்ய மித்²யாஜ்ஞாநவிஜ்ரும்பி⁴தஸ்ய பே⁴த³வ்யவஹாரஸ்ய ஸம்யக்³ஜ்ஞாநேந பா³தி⁴தத்வாத் । தத்ர குத ஏவ ஸ்ருஷ்டி: குதோ வா ஹிதாகரணாத³யோ தோ³ஷா: । அவித்³யாப்ரத்யுபஸ்தா²பிதநாமரூபக்ருதகார்யகரணஸங்கா⁴தோபாத்⁴யவிவேகக்ருதா ஹி ப்⁴ராந்திர்ஹிதாகரணாதி³லக்ஷண: ஸம்ஸார:, ந து பரமார்த²தோ(அ)ஸ்தீத்யஸக்ருத³வோசாம — ஜந்மமரணச்சே²த³நபே⁴த³நாத்³யபி⁴மாநவத் । அபா³தி⁴தே து பே⁴த³வ்யவஹாரே ‘ஸோ(அ)ந்வேஷ்டவ்ய: ஸ விஜிஜ்ஞாஸிதவ்ய:’ இத்யேவம்ஜாதீயகேந பே⁴த³நிர்தே³ஶேநாவக³ம்யமாநம் ப்³ரஹ்மணோ(அ)தி⁴கத்வம் ஹிதாகரணாதி³தோ³ஷப்ரஸக்திம் நிருணத்³தி⁴ ॥ 22 ॥

யதா² ச லோகே ப்ருதி²வீத்வஸாமாந்யாந்விதாநாமப்யஶ்மநாம் கேசிந்மஹார்ஹா மணயோ வஜ்ரவைடூ³ர்யாத³ய:, அந்யே மத்⁴யமவீர்யா: ஸூர்யகாந்தாத³ய:, அந்யே ப்ரஹீணா: ஶ்வவாயஸப்ரக்ஷேபணார்ஹா: பாஷாணா: — இத்யநேகவித⁴ம் வைசித்ர்யம் த்³ருஶ்யதே । யதா² சைகப்ருதி²வீவ்யபாஶ்ரயாணாமபி பீ³ஜாநாம் ப³ஹுவித⁴ம் பத்ரபுஷ்பப²லக³ந்த⁴ரஸாதி³வைசித்ர்யம் சந்த³நகிம்பாகாதி³ஷூபலக்ஷ்யதே । யதா² சைகஸ்யாப்யந்நரஸஸ்ய லோஹிதாதீ³நி கேஶலோமாதீ³நி ச விசித்ராணி கார்யாணி ப⁴வந்தி — ஏவமேகஸ்யாபி ப்³ரஹ்மணோ ஜீவப்ராஜ்ஞப்ருத²க்த்வம் கார்யவைசித்ர்யம் சோபபத்³யத இத்யத: தத³நுபபத்தி:, பரபரிகல்பிததோ³ஷாநுபபத்திரித்யர்த²: । ஶ்ருதேஶ்ச ப்ராமாண்யாத் , விகாரஸ்ய ச வாசாரம்ப⁴ணமாத்ரத்வாத் ஸ்வப்நத்³ருஶ்யபா⁴வவைசித்ர்யவச்ச — இத்யப்⁴யுச்சய: ॥ 23 ॥

சேதநம் ப்³ரஹ்மைகமத்³விதீயம் ஜக³த: காரணமிதி யது³க்தம் , தந்நோபபத்³யதே । கஸ்மாத் ? உபஸம்ஹாரத³ர்ஶநாத் । இஹ ஹி லோகே குலாலாத³யோ க⁴டபடாதீ³நாம் கர்தாரோ ம்ருத்³த³ண்ட³சக்ரஸூத்ரஸலிலாத்³யநேககாரகோபஸம்ஹாரேண ஸங்க்³ருஹீதஸாத⁴நா: ஸந்தஸ்தத்தத்கார்யம் குர்வாணா த்³ருஶ்யந்தே । ப்³ரஹ்ம சாஸஹாயம் தவாபி⁴ப்ரேதம் । தஸ்ய ஸாத⁴நாந்தராநுபஸங்க்³ரஹே ஸதி கத²ம் ஸ்ரஷ்ட்ருத்வமுபபத்³யேத ? தஸ்மாந்ந ப்³ரஹ்ம ஜக³த்காரணமிதி சேத் , நைஷ தோ³ஷ: । யத: க்ஷீரவத்³த்³ரவ்யஸ்வபா⁴வவிஶேஷாது³பபத்³யதே — யதா² ஹி லோகே க்ஷீரம் ஜலம் வா ஸ்வயமேவ த³தி⁴ஹிமகரகாதி³பா⁴வேந பரிணமதே(அ)நபேக்ஷ்ய பா³ஹ்யம் ஸாத⁴நம் , ததே²ஹாபி ப⁴விஷ்யதி । நநு க்ஷீராத்³யபி த³த்⁴யாதி³பா⁴வேந பரிணமமாநமபேக்ஷத ஏவ பா³ஹ்யம் ஸாத⁴நமௌஷ்ண்யாதி³கம் । கத²முச்யதே ‘க்ஷீரவத்³தி⁴’ இதி ? நைஷ தோ³ஷ: । ஸ்வயமபி ஹி க்ஷீரம் யாம் ச யாவதீம் ச பரிணாமமாத்ராமநுப⁴வத்யேவ । த்வார்யதே த்வௌஷ்ண்யாதி³நா த³தி⁴பா⁴வாய । யதி³ ச ஸ்வயம் த³தி⁴பா⁴வஶீலதா ந ஸ்யாத் , நைவௌஷ்ண்யாதி³நாபி ப³லாத்³த³தி⁴பா⁴வமாபத்³யேத । ந ஹி வாயுராகாஶோ வா ஔஷ்ண்யாதி³நா ப³லாத்³த³தி⁴பா⁴வமாபத்³யதே । ஸாத⁴நஸாமக்³ர்யா ச தஸ்ய பூர்ணதா ஸம்பாத்³யதே । பரிபூர்ணஶக்திகம் து ப்³ரஹ்ம । ந தஸ்யாந்யேந கேநசித்பூர்ணதா ஸம்பாத³யிதவ்யா । ஶ்ருதிஶ்ச ப⁴வதி — ‘ந தஸ்ய கார்யம் கரணம் ச வித்³யதே ந தத்ஸமஶ்சாப்⁴யதி⁴கஶ்ச த்³ருஶ்யதே । பராஸ்ய ஶக்திர்விவிதை⁴வ ஶ்ரூயதே ஸ்வாபா⁴விகீ ஜ்ஞாநப³லக்ரியா ச’ (ஶ்வே. உ. 6 । 8) இதி । தஸ்மாதே³கஸ்யாபி ப்³ரஹ்மணோ விசித்ரஶக்தியோகா³த் க்ஷீராதி³வத்³விசித்ரபரிணாம உபபத்³யதே ॥ 24 ॥

ஸ்யாதே³தத் — உபபத்³யதே க்ஷீராதீ³நாமசேதநாநாமநபேக்ஷ்யாபி பா³ஹ்யம் ஸாத⁴நம் த³த்⁴யாதி³பா⁴வ:, த்³ருஷ்டத்வாத் । சேதநா: புந: குலாலாத³ய: ஸாத⁴நஸாமக்³ரீமபேக்ஷ்யைவ தஸ்மை தஸ்மை கார்யாய ப்ரவர்தமாநா த்³ருஶ்யந்தே । கத²ம் ப்³ரஹ்ம சேதநம் ஸத் அஸஹாயம் ப்ரவர்தேதேதி — தே³வாதி³வதி³தி ப்³ரூம: — யதா² லோகே தே³வா: பிதர ருஷய இத்யேவமாத³யோ மஹாப்ரபா⁴வாஶ்சேதநா அபி ஸந்தோ(அ)நபேக்ஷ்யைவ கிஞ்சித்³பா³ஹ்யம் ஸாத⁴நமைஶ்வர்யவிஶேஷயோகா³த³பி⁴த்⁴யாநமாத்ரேண ஸ்வத ஏவ ப³ஹூநி நாநாஸம்ஸ்தா²நாநி ஶரீராணி ப்ராஸாதா³தீ³நி ரதா²தீ³நி ச நிர்மிமாணா உபலப்⁴யந்தே, மந்த்ரார்த²வாதே³திஹாஸபுராணப்ராமாண்யாத் । தந்துநாப⁴ஶ்ச ஸ்வத ஏவ தந்தூந்ஸ்ருஜதி । ப³லாகா சாந்தரேணைவ ஶுக்ரம் க³ர்ப⁴ம் த⁴த்தே । பத்³மிநீ சாநபேக்ஷ்ய கிஞ்சித்ப்ரஸ்தா²நஸாத⁴நம் ஸரோந்தராத்ஸரோந்தரம் ப்ரதிஷ்ட²தே । ஏவம் சேதநமபி ப்³ரஹ்ம அநபேக்ஷ்ய பா³ஹ்யம் ஸாத⁴நம் ஸ்வத ஏவ ஜக³த்ஸ்ரக்ஷ்யதி । ஸ யதி³ ப்³ரூயாத் — ய ஏதே தே³வாத³யோ ப்³ரஹ்மணோ த்³ருஷ்டாந்தா உபாத்தாஸ்தே தா³ர்ஷ்டாந்திகேந ப்³ரஹ்மணா ந ஸமாநா ப⁴வந்தி । ஶரீரமேவ ஹ்யசேதநம் தே³வாதீ³நாம் ஶரீராந்தராதி³விபூ⁴த்யுத்பாத³நே உபாதா³நம் । ந து சேதந ஆத்மா । தந்துநாப⁴ஸ்ய ச க்ஷுத்³ரதரஜந்துப⁴க்ஷணால்லாலா கடி²நதாமாபத்³யமாநா தந்துர்ப⁴வதி । ப³லாகா ச ஸ்தநயித்நுரவஶ்ரவணாத்³க³ர்ப⁴ம் த⁴த்தே । பத்³மிநீ ச சேதநப்ரயுக்தா ஸதீ அசேதநேநைவ ஶரீரேண ஸரோந்தராத்ஸரோந்தரமுபஸர்பதி, வல்லீவ வ்ருக்ஷம் । ந து ஸ்வயமேவாசேதநா ஸரோந்தரோபஸர்பணே வ்யாப்ரியதே । தஸ்மாந்நைதே ப்³ரஹ்மணோ த்³ருஷ்டாந்தா இதி — தம் ப்ரதி ப்³ரூயாத் — நாயம் தோ³ஷ: । குலாலாதி³த்³ருஷ்டாந்தவைலக்ஷண்யமாத்ரஸ்ய விவக்ஷிதத்வாதி³தி — யதா² ஹி குலாலாதீ³நாம் தே³வாதீ³நாம் ச ஸமாநே சேதநத்வே குலாலாத³ய: கார்யாரம்பே⁴ பா³ஹ்யம் ஸாத⁴நமபேக்ஷந்தே, ந தே³வாத³ய: । ததா² ப்³ரஹ்ம சேதநமபி ந பா³ஹ்யம் ஸாத⁴நமபேக்ஷிஷ்யத இத்யேதாவத்³வயம் தே³வாத்³யுதா³ஹரணேந விவக்ஷாம: । தஸ்மாத்³யதை²கஸ்ய ஸாமர்த்²யம் த்³ருஷ்டம் ததா² ஸர்வேஷாமேவ ப⁴விதுமர்ஹதீதி நாஸ்த்யேகாந்த இத்யபி⁴ப்ராய: ॥ 25 ॥

சேதநமேகமத்³விதீயம் ப்³ரஹ்ம க்ஷீராதி³வத்³தே³வாதி³வச்சாநபேக்ஷ்ய பா³ஹ்யம் ஸாத⁴நம் ஸ்வயம் பரிணமமாநம் ஜக³த: காரணமிதி ஸ்தி²தம் । ஶாஸ்த்ரார்த²பரிஶுத்³த⁴யே து புநராக்ஷிபதி । க்ருத்ஸ்நப்ரஸக்தி: க்ருத்ஸ்நஸ்ய ப்³ரஹ்மண: கார்யரூபேண பரிணாம: ப்ராப்நோதி, நிரவயவத்வாத் — யதி³ ப்³ரஹ்ம ப்ருதி²வ்யாதி³வத்ஸாவயவமப⁴விஷ்யத் , ததோ(அ)ஸ்யைகதே³ஶ: பர்யணம்ஸ்யத் , ஏகதே³ஶஶ்சாவாஸ்தா²ஸ்யத । நிரவயவம் து ப்³ரஹ்ம ஶ்ருதிப்⁴யோ(அ)வக³ம்யதே — ‘நிஷ்கலம் நிஷ்க்ரியம் ஶாந்தம் நிரவத்³யம் நிரஞ்ஜநம்’ (ஶ்வே. உ. 6 । 19) ‘தி³வ்யோ ஹ்யமூர்த: புருஷ: ஸபா³ஹ்யாப்⁴யந்தரோ ஹ்யஜ:’ (மு. உ. 2 । 1 । 2) ‘இத³ம் மஹத்³பூ⁴தமநந்தமபாரம் விஜ்ஞாநக⁴ந ஏவ’ (ப்³ரு. உ. 2 । 4 । 12) ‘ஸ ஏஷ நேதி நேத்யாத்மா’ (ப்³ரு. உ. 3 । 9 । 26) ‘அஸ்தூ²லமநணு’ (ப்³ரு. உ. 3 । 8 । 8) இத்யாத்³யாப்⁴ய: ஸர்வவிஶேஷப்ரதிஷேதி⁴நீப்⁴ய: । ததஶ்சைகதே³ஶபரிணாமாஸம்ப⁴வாத்க்ருத்ஸ்நபரிணாமப்ரஸக்தௌ ஸத்யாம் மூலோச்சே²த³: ப்ரஸஜ்யேத । த்³ரஷ்டவ்யதோபதே³ஶாநர்த²க்யம் ச ஆபத்³யேத, அயத்நத்³ருஷ்டத்வாத்கார்யஸ்ய, தத்³வ்யதிரிக்தஸ்ய ச ப்³ரஹ்மணோ(அ)ஸம்ப⁴வாத் । அஜத்வாதி³ஶப்³த³கோபஶ்ச । அதை²தத்³தோ³ஷபரிஜிஹீர்ஷயா ஸாவயவமேவ ப்³ரஹ்மாப்⁴யுபக³ம்யேத, ததா²பி யே நிரவயவத்வஸ்ய ப்ரதிபாத³கா: ஶப்³தா³ உதா³ஹ்ருதாஸ்தே ப்ரகுப்யேயு: । ஸாவயவத்வே சாநித்யத்வப்ரஸங்க³ இதி — ஸர்வதா²யம் பக்ஷோ ந க⁴டயிதும் ஶக்யத இத்யாக்ஷிபதி ॥ 26 ॥

துஶப்³தே³நாக்ஷேபம் பரிஹரதி । ந க²ல்வஸ்மத்பக்ஷே கஶ்சித³பி தோ³ஷோ(அ)ஸ்தி । ந தாவத்க்ருத்ஸ்நப்ரஸக்திரஸ்தி । குத: ? ஶ்ருதே: — யதை²வ ஹி ப்³ரஹ்மணோ ஜக³து³த்பத்தி: ஶ்ரூயதே, ஏவம் விகாரவ்யதிரேகேணாபி ப்³ரஹ்மணோ(அ)வஸ்தா²நம் ஶ்ரூயதே — ப்ரக்ருதிவிகாரயோர்பே⁴தே³ந வ்யபதே³ஶாத் ‘ஸேயம் தே³வதைக்ஷத ஹந்தாஹமிமாஸ்திஸ்ரோ தே³வதா அநேந ஜீவேநாத்மநாநுப்ரவிஶ்ய நாமரூபே வ்யாகரவாணி’ (சா². உ. 6 । 3 । 2) இதி, ‘தாவாநஸ்ய மஹிமா ததோ ஜ்யாயாꣳஶ்ச பூருஷ: । பாதோ³(அ)ஸ்ய ஸர்வா பூ⁴தாநி த்ரிபாத³ஸ்யாம்ருதம் தி³வி’ (சா². உ. 3 । 12 । 6) இதி சைவம்ஜாதீயகாத் । ததா² ஹ்ருத³யாயதநத்வவசநாத்; ஸத்ஸம்பத்திவசநாச்ச — யதி³ ச க்ருத்ஸ்நம் ப்³ரஹ்ம கார்யபா⁴வேநோபயுக்தம் ஸ்யாத் , ‘ஸதா ஸோம்ய ததா³ ஸம்பந்நோ ப⁴வதி’ (சா². உ. 6 । 8 । 1) இதி ஸுஷுப்திக³தம் விஶேஷணமநுபபந்நம் ஸ்யாத் , விக்ருதேந ப்³ரஹ்மணா நித்யஸம்பந்நத்வாத³விக்ருதஸ்ய ச ப்³ரஹ்மணோ(அ)பா⁴வாத் । ததே²ந்த்³ரியகோ³சரத்வப்ரதிஷேதா⁴த் ப்³ரஹ்மணோ, விகாரஸ்ய சேந்த்³ரியகோ³சரத்வோபபத்தே: । தஸ்மாத³ஸ்த்யவிக்ருதம் ப்³ரஹ்ம । ந ச நிரவயவத்வஶப்³த³கோபோ(அ)ஸ்தி, ஶ்ரூயமாணத்வாதே³வ நிரவயவத்வஸ்யாப்யப்⁴யுபக³ம்யமாநத்வாத் । ஶப்³த³மூலம் ச ப்³ரஹ்ம ஶப்³த³ப்ரமாணகம் । நேந்த்³ரியாதி³ப்ரமாணகம் । தத்³யதா²ஶப்³த³மப்⁴யுபக³ந்தவ்யம் । ஶப்³த³ஶ்சோப⁴யமபி ப்³ரஹ்மண: ப்ரதிபாத³யதி — அக்ருத்ஸ்நப்ரஸக்திம் நிரவயவத்வம் ச । லௌகிகாநாமபி மணிமந்த்ரௌஷதி⁴ப்ரப்⁴ருதீநாம் தே³ஶகாலநிமித்தவைசித்ர்யவஶாச்ச²க்தயோ விருத்³தா⁴நேககார்யவிஷயா த்³ருஶ்யந்தே । தா அபி தாவந்நோபதே³ஶமந்தரேண கேவலேந தர்கேணாவக³ந்தும் ஶக்யந்தே — அஸ்ய வஸ்துந ஏதாவத்ய ஏதத்ஸஹாயா ஏதத்³விஷயா ஏதத்ப்ரயோஜநாஶ்ச ஶக்தய இதி । கிமுதாசிந்த்யஸ்வபா⁴வஸ்ய ப்³ரஹ்மணோ ரூபம் விநா ஶப்³தே³ந ந நிரூப்யேத । ததா² சாஹு: பௌராணிகா: — ‘அசிந்த்யா: க²லு யே பா⁴வா ந தாம்ஸ்தர்கேண யோஜயேத் । ப்ரக்ருதிப்⁴ய: பரம் யச்ச தத³சிந்த்யஸ்ய லக்ஷணம்’ இதி । தஸ்மாச்ச²ப்³த³மூல ஏவாதீந்த்³ரியார்த²யாதா²த்ம்யாதி⁴க³ம: । நநு ஶப்³தே³நாபி ந ஶக்யதே விருத்³தோ⁴(அ)ர்த²: ப்ரத்யாயயிதும் — நிரவயவம் ச ப்³ரஹ்ம பரிணமதே ந ச க்ருத்ஸ்நமிதி । யதி³ நிரவயவம் ப்³ரஹ்ம ஸ்யாத் , நைவ பரிணமேத, க்ருத்ஸ்நமேவ வா பரிணமேத । அத² கேநசித்³ரூபேண பரிணமேத கேநசிச்சாவதிஷ்டே²தேதி, ரூபபே⁴த³கல்பநாத்ஸாவயவமேவ ப்ரஸஜ்யேத । க்ரியாவிஷயே ஹி ‘அதிராத்ரே ஷோட³ஶிநம் க்³ருஹ்ணாதி’ ‘நாதிராத்ரே ஷோட³ஶிநம் க்³ருஹ்ணாதி’ இத்யேவம்ஜாதீயகாயாம் விரோத⁴ப்ரதீதாவபி விகல்பாஶ்ரயணம் விரோத⁴பரிஹாரகாரணம் ப⁴வதி, புருஷதந்த்ரத்வாச்சாநுஷ்டா²நஸ்ய । இஹ து விகல்பாஶ்ரயணேநாபி ந விரோத⁴பரிஹார: ஸம்ப⁴வதி, அபுருஷதந்த்ரத்வாத்³வஸ்துந: । தஸ்மாத்³து³ர்க⁴டமேததி³தி । நைஷ தோ³ஷ:, அவித்³யாகல்பிதரூபபே⁴தா³ப்⁴யுபக³மாத் । ந ஹ்யவித்³யாகல்பிதேந ரூபபே⁴தே³ந ஸாவயவம் வஸ்து ஸம்பத்³யதே । ந ஹி திமிரோபஹதநயநேநாநேக இவ சந்த்³ரமா த்³ருஶ்யமாநோ(அ)நேக ஏவ ப⁴வதி । அவித்³யாகல்பிதேந ச நாமரூபலக்ஷணேந ரூபபே⁴தே³ந வ்யாக்ருதாவ்யாக்ருதாத்மகேந தத்த்வாந்யத்வாப்⁴யாமநிர்வசநீயேந ப்³ரஹ்ம பரிணாமாதி³ஸர்வவ்யவஹாராஸ்பத³த்வம் ப்ரதிபத்³யதே । பாரமார்தி²கேந ச ரூபேண ஸர்வவ்யவஹாராதீதமபரிணதமவதிஷ்ட²தே, வாசாரம்ப⁴ணமாத்ரத்வாச்சாவித்³யாகல்பிதஸ்ய நாமரூபபே⁴த³ஸ்ய — இதி ந நிரவயவத்வம் ப்³ரஹ்மண: குப்யதி । ந சேயம் பரிணாமஶ்ருதி: பரிணாமப்ரதிபாத³நார்தா², தத்ப்ரதிபத்தௌ ப²லாநவக³மாத் । ஸர்வவ்யவஹாரஹீநப்³ரஹ்மாத்மபா⁴வப்ரதிபாத³நார்தா² த்வேஷா, தத்ப்ரதிபத்தௌ ப²லாவக³மாத்; ‘ஸ ஏஷ நேதி நேத்யாத்மா’ இத்யுபக்ரம்யாஹ ‘அப⁴யம் வை ஜநக ப்ராப்தோ(அ)ஸி’ (ப்³ரு. உ. 4 । 2 । 4) இதி; தஸ்மாத³ஸ்மத்பக்ஷே ந கஶ்சித³பி தோ³ஷப்ரஸங்கோ³(அ)ஸ்தி ॥ 27 ॥

அபி ச நைவாத்ர விவதி³தவ்யம் — கத²மேகஸ்மிந்ப்³ரஹ்மணி ஸ்வரூபாநுபமர்தே³நைவாநேகாகாரா ஸ்ருஷ்டி: ஸ்யாதி³தி । யத ஆத்மந்யப்யேகஸ்மிந்ஸ்வப்நத்³ருஶி ஸ்வரூபாநுபமர்தே³நைவாநேகாகாரா ஸ்ருஷ்டி: பட்²யதே — ‘ந தத்ர ரதா² ந ரத²யோகா³ ந பந்தா²நோ ப⁴வந்த்யத² ரதா²ரத²யோகா³ந்பத²: ஸ்ருஜதே’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 10) இத்யாதி³நா । லோகே(அ)பி தே³வாதி³ஷு மாயாவ்யாதி³ஷு ச ஸ்வரூபாநுபமர்தே³நைவ விசித்ரா ஹஸ்த்யஶ்வாதி³ஸ்ருஷ்டயோ த்³ருஶ்யந்தே । ததை²கஸ்மிந்நபி ப்³ரஹ்மணி ஸ்வரூபாநுபமர்தே³நைவாநேகாகாரா ஸ்ருஷ்டிர்ப⁴விஷ்யதீதி ॥ 28 ॥

பரேஷாமப்யேஷ ஸமாந: ஸ்வபக்ஷே தோ³ஷ: — ப்ரதா⁴நவாதி³நோ(அ)பி ஹி நிரவயவமபரிச்சி²ந்நம் ஶப்³தா³தி³ஹீநம் ப்ரதா⁴நம் ஸாவயவஸ்ய பரிச்சி²ந்நஸ்ய ஶப்³தா³தி³மத: கார்யஸ்ய காரணமிதி ஸ்வபக்ஷ: । தத்ராபி க்ருத்ஸ்நப்ரஸக்திர்நிரவயவத்வாத்ப்ரதா⁴நஸ்ய ப்ராப்நோதி, நிரவயவத்வாப்⁴யுபக³மகோபோ வா । நநு நைவ தைர்நிரவயவம் ப்ரதா⁴நமப்⁴யுபக³ம்யதே । ஸத்த்வரஜஸ்தமாம்ஸி ஹி த்ரயோ கு³ணா: । தேஷாம் ஸாம்யாவஸ்தா² ப்ரதா⁴நம் । தைரேவாவயவைஸ்தத்ஸாவயவமிதி — நைவம்ஜாதீயகேந ஸாவயவத்வேந ப்ரக்ருதோ தோ³ஷ: பரிஹர்தும் பார்யதே, யத: ஸத்த்வரஜஸ்தமஸாமப்யேகைகஸ்ய ஸமாநம் நிரவயவத்வம் ஏகைகமேவ சேதரத்³வயாநுக்³ருஹீதம் ஸஜாதீயஸ்ய ப்ரபஞ்சஸ்யோபாதா³நமிதி — ஸமாநத்வாத்ஸ்வபக்ஷதோ³ஷப்ரஸங்க³ஸ்ய । தர்காப்ரதிஷ்டா²நாத்ஸாவயவத்வமேவேதி சேத் — ஏவமப்யநித்யத்வாதி³தோ³ஷப்ரஸங்க³: । அத² ஶக்தய ஏவ கார்யவைசித்ர்யஸூசிதா அவயவா இத்யபி⁴ப்ராய:, தாஸ்து ப்³ரஹ்மவாதி³நோ(அ)ப்யவிஶிஷ்டா: । ததா² அணுவாதி³நோ(அ)ப்யணுரண்வந்தரேண ஸம்யுஜ்யமாநோ நிரவயவத்வாத்³யதி³ கார்த்ஸ்ந்யேந ஸம்யுஜ்யேத, தத: ப்ரதி²மாநுபபத்தேரணுமாத்ரத்வப்ரஸங்க³: । அதை²கதே³ஶேந ஸம்யுஜ்யேத, ததா²பி நிரவயவத்வாப்⁴யுபக³மகோப இதி — ஸ்வபக்ஷே(அ)பி ஸமாந ஏஷ தோ³ஷ: । ஸமாநத்வாச்ச நாந்யதரஸ்மிந்நேவ பக்ஷே உபக்ஷேப்தவ்யோ ப⁴வதி । பரிஹ்ருதஸ்து ப்³ரஹ்மவாதி³நா ஸ்வபக்ஷே தோ³ஷ: ॥ 29 ॥

ஏகஸ்யாபி ப்³ரஹ்மணோ விசித்ரஶக்தியோகா³து³பபத்³யதே விசித்ரோ விகாரப்ரபஞ்ச இத்யுக்தம் । தத்புந: கத²மவக³ம்யதே — விசித்ரஶக்தியுக்தம் பரம் ப்³ரஹ்மேதி ? தது³ச்யதே — ஸர்வோபேதா ச தத்³த³ர்ஶநாத் । ஸர்வஶக்தியுக்தா ச பரா தே³வதேத்யப்⁴யுபக³ந்தவ்யம் । குத: ? தத்³த³ர்ஶநாத் । ததா² ஹி த³ர்ஶயதி ஶ்ருதி: ஸர்வஶக்தியோக³ம் பரஸ்யா தே³வதாயா: — ‘ஸர்வகர்மா ஸர்வகாம: ஸர்வக³ந்த⁴: ஸர்வரஸ: ஸர்வமித³மப்⁴யாத்தோ(அ)வாக்யநாத³ர:’ (சா². உ. 3 । 14 । 4) ‘ஸத்யகாம: ஸத்யஸங்கல்ப:’ (சா². உ. 8 । 7 । 1) ‘ய: ஸர்வஜ்ஞ: ஸர்வவித்’ (மு. உ. 1 । 1 । 9) ‘ஏதஸ்ய வா அக்ஷரஸ்ய ப்ரஶாஸநே கா³ர்கி³ ஸூர்யாசந்த்³ரமஸௌ வித்⁴ருதௌ திஷ்ட²த:’ (ப்³ரு. உ. 3 । 8 । 9) இத்யேவம்ஜாதீயகா ॥ 30 ॥

ஸ்யாதே³தத் — விகரணாம் பராம் தே³வதாம் ஶாஸ்தி ஶாஸ்த்ரம் — ‘அசக்ஷுஷ்கமஶ்ரோத்ரமவாக³மநா:’ (ப்³ரு. உ. 3 । 8 । 8) இத்யேவம்ஜாதீயகம் । கத²ம் ஸா ஸர்வஶக்தியுக்தாபி ஸதீ கார்யாய ப்ரப⁴வேத் ? தே³வாத³யோ ஹி சேதநா: ஸர்வஶக்தியுக்தா அபி ஸந்த ஆத்⁴யாத்மிககார்யகரணஸம்பந்நா ஏவ தஸ்மை தஸ்மை கார்யாய ப்ரப⁴வந்தோ விஜ்ஞாயந்தே । கத²ம் ச ‘நேதி நேதி’ (ப்³ரு. உ. 3 । 9 । 26) இதி ப்ரதிஷித்³த⁴ஸர்வவிஶேஷாயா தே³வதாயா: ஸர்வஶக்தியோக³: ஸம்ப⁴வேத் , இதி சேத் — யத³த்ர வக்தவ்யம் தத்புரஸ்தாதே³வோக்தம் । ஶ்ருத்யவகா³ஹ்யமேவேத³மதிக³ம்பீ⁴ரம் ப்³ரஹ்ம ந தர்காவகா³ஹ்யம் । ந ச யதை²கஸ்ய ஸாமர்த்²யம் த்³ருஷ்டம் ததா²ந்யஸ்யாபி ஸாமர்த்²யேந ப⁴விதவ்யமிதி நியமோ(அ)ஸ்தீதி । ப்ரதிஷித்³த⁴ஸர்வவிஶேஷஸ்யாபி ப்³ரஹ்மண: ஸர்வஶக்தியோக³: ஸம்ப⁴வதீத்யேதத³ப்யவித்³யாகல்பிதரூபபே⁴தோ³பந்யாஸேநோக்தமேவ । ததா² ச ஶாஸ்த்ரம் — ‘அபாணிபாதோ³ ஜவநோ க்³ரஹீதா பஶ்யத்யசக்ஷு: ஸ ஶ்ருணோத்யகர்ண:’ (ஶ்வே. உ. 3 । 19) இத்யகரணஸ்யாபி ப்³ரஹ்மண: ஸர்வஸாமர்த்²யயோக³ம் த³ர்ஶயதி ॥ 31 ॥

அந்யதா² புநஶ்சேதநகர்த்ருகத்வம் ஜக³த ஆக்ஷிபதி — ந க²லு சேதந: பரமாத்மேத³ம் ஜக³த்³பி³ம்ப³ம் விரசயிதுமர்ஹதி । குத: ? ப்ரயோஜநவத்த்வாத்ப்ரவ்ருத்தீநாம் । சேதநோ ஹி லோகே பு³த்³தி⁴பூர்வகாரீ புருஷ: ப்ரவர்தமாநோ ந மந்தோ³பக்ரமாமபி தாவத்ப்ரவ்ருத்திமாத்மப்ரயோஜநாநுபயோகி³நீமாரப⁴மாணோ த்³ருஷ்ட:, கிமுத கு³ருதரஸம்ரம்பா⁴ம் । ப⁴வதி ச லோகப்ரஸித்³த்⁴யநுவாதி³நீ ஶ்ருதி: — ‘ந வா அரே ஸர்வஸ்ய காமாய ஸர்வம் ப்ரியம் ப⁴வத்யாத்மநஸ்து காமாய ஸர்வம் ப்ரியம் ப⁴வதி’ (ப்³ரு. உ. 2 । 4 । 5) இதி । கு³ருதரஸம்ரம்பா⁴ சேயம் ப்ரவ்ருத்தி: — யது³ச்சாவசப்ரபஞ்சம் ஜக³த்³பி³ம்ப³ம் விரசயிதவ்யம் । யதீ³யமபி ப்ரவ்ருத்திஶ்சேதநஸ்ய பரமாத்மந ஆத்மப்ரயோஜநோபயோகி³நீ பரிகல்ப்யேத, பரித்ருப்தத்வம் பரமாத்மந: ஶ்ரூயமாணம் பா³த்⁴யேத । ப்ரயோஜநாபா⁴வே வா ப்ரவ்ருத்த்யபா⁴வோ(அ)பி ஸ்யாத் । அத² சேதநோ(அ)பி ஸந் உந்மத்தோ பு³த்³த்⁴யபராதா⁴த³ந்தரேணைவாத்மப்ரயோஜநம் ப்ரவர்தமாநோ த்³ருஷ்ட:, ததா² பரமாத்மாபி ப்ரவர்திஷ்யதே இத்யுச்யேத — ததா² ஸதி ஸர்வஜ்ஞத்வம் பரமாத்மந: ஶ்ரூயமாணம் பா³த்⁴யேத । தஸ்மாத³ஶ்லிஷ்டா சேதநாத்ஸ்ருஷ்டிரிதி ॥ 32 ॥

துஶப்³தே³நாக்ஷேபம் பரிஹரதி । யதா² லோகே கஸ்யசிதா³ப்தைஷணஸ்ய ராஜ்ஞோ ராஜாமாத்யஸ்ய வா வ்யதிரிக்தம் கிஞ்சித்ப்ரயோஜநமநபி⁴ஸந்தா⁴ய கேவலம் லீலாரூபா: ப்ரவ்ருத்தய: க்ரீடா³விஹாரேஷு ப⁴வந்தி; யதா² சோச்ச்²வாஸப்ரஶ்வாஸாத³யோ(அ)நபி⁴ஸந்தா⁴ய பா³ஹ்யம் கிஞ்சித்ப்ரயோஜநம் ஸ்வபா⁴வாதே³வ ஸம்ப⁴வந்தி; ஏவமீஶ்வரஸ்யாப்யநபேக்ஷ்ய கிஞ்சித்ப்ரயோஜநாந்தரம் ஸ்வபா⁴வாதே³வ கேவலம் லீலாரூபா ப்ரவ்ருத்திர்ப⁴விஷ்யதி । ந ஹீஶ்வரஸ்ய ப்ரயோஜநாந்தரம் நிரூப்யமாணம் ந்யாயத: ஶ்ருதிதோ வா ஸம்ப⁴வதி । ந ச ஸ்வபா⁴வ: பர்யநுயோக்தும் ஶக்யதே । யத்³யப்யஸ்மாகமியம் ஜக³த்³பி³ம்ப³விரசநா கு³ருதரஸம்ரம்பே⁴வாபா⁴தி, ததா²பி பரமேஶ்வரஸ்ய லீலைவ கேவலேயம் , அபரிமிதஶக்தித்வாத் । யதி³ நாம லோகே லீலாஸ்வபி கிஞ்சித்ஸூக்ஷ்மம் ப்ரயோஜநமுத்ப்ரேக்ஷ்யேத, ததா²பி நைவாத்ர கிஞ்சித்ப்ரயோஜநமுத்ப்ரேக்ஷிதும் ஶக்யதே, ஆப்தகாமஶ்ருதே: । நாப்யப்ரவ்ருத்திருந்மத்தப்ரவ்ருத்திர்வா, ஸ்ருஷ்டிஶ்ருதே:, ஸர்வஜ்ஞஶ்ருதேஶ்ச । ந சேயம் பரமார்த²விஷயா ஸ்ருஷ்டிஶ்ருதி: । அவித்³யாகல்பிதநாமரூபவ்யவஹாரகோ³சரத்வாத் , ப்³ரஹ்மாத்மபா⁴வப்ரதிபாத³நபரத்வாச்ச — இத்யேதத³பி நைவ விஸ்மர்தவ்யம் ॥ 33 ॥

புநஶ்ச ஜக³ஜ்ஜந்மாதி³ஹேதுத்வமீஶ்வரஸ்யாக்ஷிப்யதே, ஸ்தூ²ணாநிக²நநந்யாயேந ப்ரதிஜ்ஞாதஸ்யார்த²ஸ்ய த்³ருடீ⁴கரணாய । நேஶ்வரோ ஜக³த: காரணமுபபத்³யதே । குத: ? வைஷம்யநைர்க்⁴ருண்யப்ரஸங்கா³த் — காம்ஶ்சித³த்யந்தஸுக²பா⁴ஜ: கரோதி தே³வாதீ³ந் , காம்ஶ்சித³த்யந்தது³:க²பா⁴ஜ: பஶ்வாதீ³ந் , காம்ஶ்சிந்மத்⁴யமபோ⁴க³பா⁴ஜோ மநுஷ்யாதீ³ந் — இத்யேவம் விஷமாம் ஸ்ருஷ்டிம் நிர்மிமாணஸ்யேஶ்வரஸ்ய ப்ருத²க்³ஜநஸ்யேவ ராக³த்³வேஷோபபத்தே:, ஶ்ருதிஸ்ம்ருத்யவதா⁴ரிதஸ்வச்ச²த்வாதீ³ஶ்வரஸ்வபா⁴வவிலோப: ப்ரஸஜ்யேத । ததா² க²லஜநைரபி ஜுகு³ப்ஸிதம் நிர்க்⁴ருணத்வமதிக்ரூரத்வம் து³:க²யோக³விதா⁴நாத்ஸர்வப்ரஜோபஸம்ஹாராச்ச ப்ரஸஜ்யேத । தஸ்மாத்³வைஷம்யநைர்க்⁴ருண்யப்ரஸங்கா³ந்நேஶ்வர: காரணமித்யேவம் ப்ராப்தே ப்³ரூம: —

வைஷம்யநைர்க்⁴ருண்யே நேஶ்வரஸ்ய ப்ரஸஜ்யேதே । கஸ்மாத் ? ஸாபேக்ஷத்வாத் । யதி³ ஹி நிரபேக்ஷ: கேவல ஈஶ்வரோ விஷமாம் ஸ்ருஷ்டிம் நிர்மிமீதே, ஸ்யாதாமேதௌ தோ³ஷௌ — வைஷம்யம் நைர்க்⁴ருண்யம் ச । ந து நிரபேக்ஷஸ்ய நிர்மாத்ருத்வமஸ்தி । ஸாபேக்ஷோ ஹீஶ்வரோ விஷமாம் ஸ்ருஷ்டிம் நிர்மிமீதே । கிமபேக்ஷத இதி சேத் — த⁴ர்மாத⁴ர்மாவபேக்ஷத இதி வதா³ம: । அத: ஸ்ருஜ்யமாநப்ராணித⁴ர்மாத⁴ர்மாபேக்ஷா விஷமா ஸ்ருஷ்டிரிதி நாயமீஶ்வரஸ்யாபராத⁴: । ஈஶ்வரஸ்து பர்ஜந்யவத்³த்³ரஷ்டவ்ய: — யதா² ஹி பர்ஜந்யோ வ்ரீஹியவாதி³ஸ்ருஷ்டௌ ஸாதா⁴ரணம் காரணம் ப⁴வதி, வ்ரீஹியவாதி³வைஷம்யே து தத்தத்³பீ³ஜக³தாந்யேவாஸாதா⁴ரணாநி ஸாமர்த்²யாநி காரணாநி ப⁴வந்தி, ஏவமீஶ்வரோ தே³வமநுஷ்யாதி³ஸ்ருஷ்டௌ ஸாதா⁴ரணம் காரணம் ப⁴வதி, தே³வமநுஷ்யாதி³வைஷம்யே து தத்தஜ்ஜீவக³தாந்யேவாஸாதா⁴ரணாநி கர்மாணி காரணாநி ப⁴வந்தி । ஏவமீஶ்வர: ஸாபேக்ஷத்வாந்ந வைஷம்யநைர்க்⁴ருண்யாப்⁴யாம் து³ஷ்யதி । கத²ம் புநரவக³ம்யதே ஸாபேக்ஷ ஈஶ்வரோ நீசமத்⁴யமோத்தமம் ஸம்ஸாரம் நிர்மிமீத இதி ? ததா² ஹி த³ர்ஶயதி ஶ்ருதி: — ‘ஏஷ ஹ்யேவ ஸாது⁴ கர்ம காரயதி தம் யமேப்⁴யோ லோகேப்⁴ய உந்நிநீஷத ஏஷ உ ஏவாஸாது⁴ கர்ம காரயதி தம் யமதோ⁴ நிநீஷதே’ (கௌ. உ. 3 । 8) இதி, ‘புண்யோ வை புண்யேந கர்மணா ப⁴வதி பாப: பாபேந’ (ப்³ரு. உ. 3 । 2 । 13) இதி ச । ஸ்ம்ருதிரபி ப்ராணிகர்மவிஶேஷாபேக்ஷமேவேஶ்வரஸ்யாநுக்³ரஹீத்ருத்வம் நிக்³ரஹீத்ருத்வம் ச த³ர்ஶயதி — ‘யே யதா² மாம் ப்ரபத்³யந்தே தாம்ஸ்ததை²வ ப⁴ஜாம்யஹம்’ (ப⁴. கீ³. 4 । 11) இத்யேவம்ஜாதீயகா ॥ 34 ॥

‘ஸதே³வ ஸோம்யேத³மக்³ர ஆஸீதே³கமேவாத்³விதீயம்’ (சா². உ. 6 । 2 । 1) இதி ப்ராக்ஸ்ருஷ்டேரவிபா⁴கா³வதா⁴ரணாந்நாஸ்தி கர்ம, யத³பேக்ஷ்ய விஷமா ஸ்ருஷ்டி: ஸ்யாத் । ஸ்ருஷ்ட்யுத்தரகாலம் ஹி ஶரீராதி³விபா⁴கா³பேக்ஷம் கர்ம, கர்மாபேக்ஷஶ்ச ஶரீராதி³விபா⁴க³: — இதீதரேதராஶ்ரயத்வம் ப்ரஸஜ்யேத । அதோ விபா⁴கா³தூ³ர்த்⁴வம் கர்மாபேக்ஷ ஈஶ்வர: ப்ரவர்ததாம் நாம । ப்ராக்³விபா⁴கா³த்³வைசித்ர்யநிமித்தஸ்ய கர்மணோ(அ)பா⁴வாத்துல்யைவாத்³யா ஸ்ருஷ்டி: ப்ராப்நோதீதி சேத் , நைஷ தோ³ஷ: । அநாதி³த்வாத்ஸம்ஸாரஸ்ய; ப⁴வேதே³ஷ தோ³ஷ:, யத்³யாதி³மாந் ஸம்ஸார: ஸ்யாத் । அநாதௌ³ து ஸம்ஸாரே பீ³ஜாங்குரவத்³தே⁴துஹேதுமத்³பா⁴வேந கர்மண: ஸர்க³வைஷம்யஸ்ய ச ப்ரவ்ருத்திர்ந விருத்⁴யதே ॥ 35 ॥

உபபத்³யதே ச ஸம்ஸாரஸ்யாநாதி³த்வம் — ஆதி³மத்த்வே ஹி ஸம்ஸாரஸ்யாகஸ்மாது³த்³பூ⁴தேர்முக்தாநாமபி புந: ஸம்ஸாரோத்³பூ⁴திப்ரஸங்க³:, அக்ருதாப்⁴யாக³மப்ரஸங்க³ஶ்ச, ஸுக²து³:கா²தி³வைஷம்யஸ்ய நிர்நிமித்தத்வாத்; ந சேஶ்வரோ வைஷம்யஹேதுரித்யுக்தம் । ந சாவித்³யா கேவலா வைஷம்யஸ்ய காரணம் , ஏகரூபத்வாத் । ராகா³தி³க்லேஶவாஸநாக்ஷிப்தகர்மாபேக்ஷா த்வவித்³யா வைஷம்யகரீ ஸ்யாத் । ந ச கர்ம அந்தரேண ஶரீரம் ஸம்ப⁴வதி, ந ச ஶரீரமந்தரேண கர்ம ஸம்ப⁴வதி — இதீதரேதராஶ்ரயத்வப்ரஸங்க³: । அநாதி³த்வே து பீ³ஜாங்குரந்யாயேநோபபத்தேர்ந கஶ்சித்³தோ³ஷோ ப⁴வதி । உபலப்⁴யதே ச ஸம்ஸாரஸ்யாநாதி³த்வம் ஶ்ருதிஸ்ம்ருத்யோ: । ஶ்ருதௌ தாவத் — ‘அநேந ஜீவேநாத்மநா’ (சா². உ. 6 । 3 । 2) இதி ஸர்க³ப்ரமுகே² ஶாரீரமாத்மாநம் ஜீவஶப்³தே³ந ப்ராணதா⁴ரணநிமித்தேநாபி⁴லபந்நநாதி³: ஸம்ஸார இதி த³ர்ஶயதி । ஆதி³மத்த்வே து ப்ராக³தா⁴ரிதப்ராண: ஸந் கத²ம் ப்ராணதா⁴ரணநிமித்தேந ஜீவஶப்³தே³ந ஸர்க³ப்ரமுகே²(அ)பி⁴லப்யேத ? ந ச தா⁴ரயிஷ்யதீத்யதோ(அ)பி⁴லப்யேத — அநாக³தாத்³தி⁴ ஸம்ப³ந்தா⁴த³தீத: ஸம்ப³ந்தோ⁴ ப³லவாந்ப⁴வதி, அபி⁴நிஷ்பந்நத்வாத் । ‘ஸூர்யாசந்த்³ரமஸௌ தா⁴தா யதா²பூர்வமகல்பயத்’ (ரு. ஸம். 10 । 190 । 3) இதி ச மந்த்ரவர்ண: பூர்வகல்பஸத்³பா⁴வம் த³ர்ஶயதி । ஸ்ம்ருதாவப்யநாதி³த்வம் ஸம்ஸாரஸ்யோபலப்⁴யதே — ‘ந ரூபமஸ்யேஹ ததோ²பலப்⁴யதே நாந்தோ ந சாதி³ர்ந ச ஸம்ப்ரதிஷ்டா²’ (ப⁴. கீ³. 15 । 3) இதி । புராணே சாதீதாநாமநாக³தாநாம் ச கல்பாநாம் ந பரிமாணமஸ்தீதி ஸ்தா²பிதம் ॥ 36 ॥

சேதநம் ப்³ரஹ்ம ஜக³த: காரணம் ப்ரக்ருதிஶ்சேத்யஸ்மிந்நவதா⁴ரிதே வேதா³ர்தே² பரைருபக்ஷிப்தாந்விலக்ஷணத்வாதீ³ந்தோ³ஷாந்பர்யஹார்ஷீதா³சார்ய: । இதா³நீம் பரபக்ஷப்ரதிஷேத⁴ப்ரதா⁴நம் ப்ரகரணம் ப்ராரிப்ஸமாண: ஸ்வபக்ஷபரிக்³ரஹப்ரதா⁴நம் ப்ரகரணமுபஸம்ஹரதி । யஸ்மாத³ஸ்மிந்ப்³ரஹ்மணி காரணே பரிக்³ருஹ்யமாணே ப்ரத³ர்ஶிதேந ப்ரகாரேண ஸர்வே காரணத⁴ர்மா உபபத்³யந்தே ‘ஸர்வஜ்ஞம் ஸர்வஶக்தி மஹாமாயம் ச ப்³ரஹ்ம’ இதி, தஸ்மாத³நதிஶங்கநீயமித³மௌபநிஷத³ம் த³ர்ஶநமிதி ॥ 37 ॥

தத்ர ஸாங்க்²யா மந்யந்தே — யதா² க⁴டஶராவாத³யோ பே⁴தா³ ம்ருதா³த்மகதயாந்வீயமாநா ம்ருதா³த்மகஸாமாந்யபூர்வகா லோகே த்³ருஷ்டா:, ததா² ஸர்வ ஏவ பா³ஹ்யாத்⁴யாத்மிகா பே⁴தா³: ஸுக²து³:க²மோஹாத்மகதயாந்வீயமாநா: ஸுக²து³:க²மோஹாத்மகஸாமாந்யபூர்வகா ப⁴விதுமர்ஹந்தி । யத்தத்ஸுக²து³:க²மோஹாத்மகம் ஸாமாந்யம் தத்த்ரிகு³ணம் ப்ரதா⁴நம் ம்ருத்³வத³சேதநம் சேதநஸ்ய புருஷஸ்யார்த²ம் ஸாத⁴யிதும் ஸ்வபா⁴வேநைவ விசித்ரேண விகாராத்மநா ப்ரவர்தத இதி । ததா² பரிமாணாதி³பி⁴ரபி லிங்கை³ஸ்ததே³வ ப்ரதா⁴நமநுமிமதே ॥

தத்ர வதா³ம: — யதி³ த்³ருஷ்டாந்தப³லேநைவைதந்நிரூப்யேத, நாசேதநம் லோகே சேதநாநதி⁴ஷ்டி²தம் ஸ்வதந்த்ரம் கிஞ்சித்³விஶிஷ்டபுருஷார்த²நிர்வர்தநஸமர்தா²ந்விகாராந்விரசயத்³த்³ருஷ்டம் । கே³ஹப்ராஸாத³ஶயநாஸநவிஹாரபூ⁴ம்யாத³யோ ஹி லோகே ப்ரஜ்ஞாவத்³பி⁴: ஶில்பிபி⁴ர்யதா²காலம் ஸுக²து³:க²ப்ராப்திபரிஹாரயோக்³யா ரசிதா த்³ருஶ்யந்தே । ததே²த³ம் ஜக³த³கி²லம் ப்ருதி²வ்யாதி³ நாநாகர்மப²லோபபோ⁴க³யோக்³யம் பா³ஹ்யமாத்⁴யாத்மிகம் ச ஶரீராதி³ நாநாஜாத்யந்விதம் ப்ரதிநியதாவயவவிந்யாஸமநேககர்மப²லாநுப⁴வாதி⁴ஷ்டா²நம் த்³ருஶ்யமாநம் ப்ரஜ்ஞாவத்³பி⁴: ஸம்பா⁴விததமை: ஶில்பிபி⁴ர்மநஸாப்யாலோசயிதுமஶக்யம் ஸத் கத²மசேதநம் ப்ரதா⁴நம் ரசயேத் ? லோஷ்டபாஷாணாதி³ஷ்வத்³ருஷ்டத்வாத் । ம்ருதா³தி³ஷ்வபி கும்ப⁴காராத்³யதி⁴ஷ்டி²தேஷு விஶிஷ்டாகாரா ரசநா த்³ருஶ்யதே — தத்³வத்ப்ரதா⁴நஸ்யாபி சேதநாந்தராதி⁴ஷ்டி²தத்வப்ரஸங்க³: । ந ச ம்ருதா³த்³யுபாதா³நஸ்வரூபவ்யபாஶ்ரயேணைவ த⁴ர்மேண மூலகாரணமவதா⁴ரணீயம் , ந பா³ஹ்யகும்ப⁴காராதி³வ்யபாஶ்ரயேண — இதி கிஞ்சிந்நியாமகமஸ்தி । ந சைவம் ஸதி கிஞ்சித்³விருத்⁴யதே, ப்ரத்யுத ஶ்ருதிரநுக்³ருஹ்யதே, சேதநகாரணஸமர்பணாத் । அதோ ரசநாநுபபத்தேஶ்ச ஹேதோர்நாசேதநம் ஜக³த்காரணமநுமாதவ்யம் ப⁴வதி । அந்வயாத்³யநுபபத்தேஶ்சேதி சஶப்³தே³ந ஹேதோரஸித்³தி⁴ம் ஸமுச்சிநோதி । ந ஹி பா³ஹ்யாத்⁴யாத்மிகாநாம் பே⁴தா³நாம் ஸுக²து³:க²மோஹாத்மகதயாந்வய உபபத்³யதே, ஸுகா²தீ³நாம் சாந்தரத்வப்ரதீதே:, ஶப்³தா³தீ³நாம் சாதத்³ரூபத்வப்ரதீதே:, தந்நிமித்தத்வப்ரதீதேஶ்ச, ஶப்³தா³த்³யவிஶேஷே(அ)பி ச பா⁴வநாவிஶேஷாத்ஸுகா²தி³விஶேஷோபலப்³தே⁴: । ததா² பரிமிதாநாம் பே⁴தா³நாம் மூலாங்குராதீ³நாம் ஸம்ஸர்க³பூர்வகத்வம் த்³ருஷ்ட்வா பா³ஹ்யாத்⁴யாத்மிகாநாம் பே⁴தா³நாம் பரிமிதத்வாத்ஸம்ஸர்க³பூர்வகத்வமநுமிமாநஸ்ய ஸத்த்வரஜஸ்தமஸாமபி ஸம்ஸர்க³பூர்வகத்வப்ரஸங்க³:, பரிமிதத்வாவிஶேஷாத் । கார்யகாரணபா⁴வஸ்து ப்ரேக்ஷாபூர்வகநிர்மிதாநாம் ஶயநாஸநாதீ³நாம் த்³ருஷ்ட இதி ந கார்யகாரணபா⁴வாத்³பா³ஹ்யாத்⁴யாத்மிகாநாம் பே⁴தா³நாமசேதநபூர்வகத்வம் ஶக்யம் கல்பயிதும் ॥ 1 ॥

ஆஸ்தாம் தாவதி³யம் ரசநா । தத்ஸித்³த்⁴யர்தா² யா ப்ரவ்ருத்தி: — ஸாம்யாவஸ்தா²நாத்ப்ரச்யுதி:, ஸத்த்வரஜஸ்தமஸாமங்கா³ங்கி³பா⁴வரூபாபத்தி:, விஶிஷ்டகார்யாபி⁴முக²ப்ரவ்ருத்திதா — ஸாபி நாசேதநஸ்ய ப்ரதா⁴நஸ்ய ஸ்வதந்த்ரஸ்யோபபத்³யதே, ம்ருதா³தி³ஷ்வத³ர்ஶநாத்³ரதா²தி³ஷு ச । ந ஹி ம்ருதா³த³யோ ரதா²த³யோ வா ஸ்வயமசேதநா: ஸந்தஶ்சேதநை: குலாலாதி³பி⁴ரஶ்வாதி³பி⁴ர்வாநதி⁴ஷ்டி²தா விஶிஷ்டகார்யாபி⁴முக²ப்ரவ்ருத்தயோ த்³ருஶ்யந்தே । த்³ருஷ்டாச்சாத்³ருஷ்டஸித்³தி⁴: । அத: ப்ரவ்ருத்த்யநுபபத்தேரபி ஹேதோர்நாசேதநம் ஜக³த்காரணமநுமாதவ்யம் ப⁴வதி । நநு சேதநஸ்யாபி ப்ரவ்ருத்தி: கேவலஸ்ய ந த்³ருஷ்டா — ஸத்யமேதத் — ததா²பி சேதநஸம்யுக்தஸ்ய ரதா²தே³ரசேதநஸ்ய ப்ரவ்ருத்திர்த்³ருஷ்டா; ந த்வசேதநஸம்யுக்தஸ்ய சேதநஸ்ய ப்ரவ்ருத்திர்த்³ருஷ்டா । கிம் புநரத்ர யுக்தம் — யஸ்மிந்ப்ரவ்ருத்திர்த்³ருஷ்டா தஸ்ய ஸா, உத யத்ஸம்ப்ரயுக்தஸ்ய த்³ருஷ்டா தஸ்ய ஸேதி ? நநு யஸ்மிந்த்³ருஶ்யதே ப்ரவ்ருத்திஸ்தஸ்யைவ ஸேதி யுக்தம் , உப⁴யோ: ப்ரத்யக்ஷத்வாத்; ந து ப்ரவ்ருத்த்யாஶ்ரயத்வேந கேவலஶ்சேதநோ ரதா²தி³வத்ப்ரத்யக்ஷ: । ப்ரவ்ருத்த்யாஶ்ரயதே³ஹாதி³ஸம்யுக்தஸ்யைவ து சேதநஸ்ய ஸத்³பா⁴வஸித்³தி⁴: — கேவலாசேதநரதா²தி³வைலக்ஷண்யம் ஜீவத்³தே³ஹஸ்ய த்³ருஷ்டமிதி । அத ஏவ ச ப்ரத்யக்ஷே தே³ஹே ஸதி த³ர்ஶநாத³ஸதி சாத³ர்ஶநாத்³தே³ஹஸ்யைவ சைதந்யமபீதி லோகாயதிகா: ப்ரதிபந்நா: । தஸ்மாத³சேதநஸ்யைவ ப்ரவ்ருத்திரிதி । தத³பி⁴தீ⁴யதே — ந ப்³ரூம: யஸ்மிந்நசேதநே ப்ரவ்ருத்திர்த்³ருஶ்யதே ந தஸ்ய ஸேதி । ப⁴வது தஸ்யைவ ஸா । ஸா து சேதநாத்³ப⁴வதீதி ப்³ரூம:, தத்³பா⁴வே பா⁴வாத்தத³பா⁴வே சாபா⁴வாத் — யதா² காஷ்டா²தி³வ்யபாஶ்ரயாபி தா³ஹப்ரகாஶாதி³லக்ஷணா விக்ரியா, அநுபலப்⁴யமாநாபி ச கேவலே ஜ்வலநே, ஜ்வலநாதே³வ ப⁴வதி, தத்ஸம்யோகே³ த³ர்ஶநாத்தத்³வியோகே³ சாத³ர்ஶநாத் — தத்³வத் । லோகாயதிகாநாமபி சேதந ஏவ தே³ஹோ(அ)சேதநாநாம் ரதா²தீ³நாம் ப்ரவர்தகோ த்³ருஷ்ட இத்யவிப்ரதிஷித்³த⁴ம் சேதநஸ்ய ப்ரவர்தகத்வம் । நநு தவ தே³ஹாதி³ஸம்யுக்தஸ்யாப்யாத்மநோ விஜ்ஞாநஸ்வரூபமாத்ரவ்யதிரேகேண ப்ரவ்ருத்த்யநுபபத்தேரநுபபந்நம் ப்ரவர்தகத்வமிதி சேத் , ந । அயஸ்காந்தவத்³ரூபாதி³வச்ச ப்ரவ்ருத்திரஹிதஸ்யாபி ப்ரவர்தகத்வோபபத்தே: । யதா²யஸ்காந்தோ மணி: ஸ்வயம் ப்ரவ்ருத்திரஹிதோ(அ)ப்யயஸ: ப்ரவர்தகோ ப⁴வதி, யதா² வா ரூபாத³யோ விஷயா: ஸ்வயம் ப்ரவ்ருத்திரஹிதா அபி சக்ஷுராதீ³நாம் ப்ரவர்தகா ப⁴வந்தி, ஏவம் ப்ரவ்ருத்திரஹிதோ(அ)பீஶ்வர: ஸர்வக³த: ஸர்வாத்மா ஸர்வஜ்ஞ: ஸர்வஶக்திஶ்ச ஸந் ஸர்வம் ப்ரவர்தயேதி³த்யுபபந்நம் । ஏகத்வாத்ப்ரவர்த்யாபா⁴வே ப்ரவர்தகத்வாநுபபத்திரிதி சேத் , ந । அவித்³யாப்ரத்யுபஸ்தா²பிதநாமரூபமாயாவேஶவஶேநாஸக்ருத்ப்ரத்யுக்தத்வாத் । தஸ்மாத்ஸம்ப⁴வதி ப்ரவ்ருத்தி: ஸர்வஜ்ஞகாரணத்வே, ந த்வசேதநகாரணத்வே ॥ 2 ॥

ஸ்யாதே³தத் — யதா² க்ஷீரமசேதநம் ஸ்வபா⁴வேநைவ வத்ஸவிவ்ருத்³த்⁴யர்த²ம் ப்ரவர்ததே, யதா² ச ஜலமசேதநம் ஸ்வபா⁴வேநைவ லோகோபகாராய ஸ்யந்த³தே, ஏவம் ப்ரதா⁴நமசேதநம் ஸ்வபா⁴வேநைவ புருஷார்த²ஸித்³த⁴யே ப்ரவர்திஷ்யத இதி । நைதத்ஸாதூ⁴ச்யதே, யதஸ்தத்ராபி பயோம்பு³நோஶ்சேதநாதி⁴ஷ்டி²தயோரேவ ப்ரவ்ருத்திரித்யநுமிமீமஹே, உப⁴யவாதி³ப்ரஸித்³தே⁴ ரதா²தா³வசேதநே கேவலே ப்ரவ்ருத்த்யத³ர்ஶநாத் । ஶாஸ்த்ரம் ச — ‘யோ(அ)ப்ஸு திஷ்ட²ந் … யோ(அ)போ(அ)ந்தரோ யமயதி’ (ப்³ரு. உ. 3 । 7 । 4) ‘ஏதஸ்ய வா அக்ஷரஸ்ய ப்ரஶாஸநே கா³ர்கி³ ப்ராச்யோ(அ)ந்யா நத்³ய: ஸ்யந்த³ந்தே’ (ப்³ரு. உ. 3 । 8 । 9) இத்யேவம்ஜாதீயகம் ஸமஸ்தஸ்ய லோகபரிஸ்பந்தி³தஸ்யேஶ்வராதி⁴ஷ்டி²ததாம் ஶ்ராவயதி । தஸ்மாத்ஸாத்⁴யபக்ஷநிக்ஷிப்தத்வாத்பயோம்பு³வதி³த்யநுபந்யாஸ: — சேதநாயாஶ்ச தே⁴ந்வா: ஸ்நேஹேச்ச²யா பயஸ: ப்ரவர்தகத்வோபபத்தே:, வத்ஸசோஷணேந ச பயஸ ஆக்ருஷ்யமாணத்வாத் । ந சாம்பு³நோ(அ)ப்யத்யந்தமநபேக்ஷா, நிம்நபூ⁴ம்யாத்³யபேக்ஷத்வாத்ஸ்யந்த³நஸ்ய; சேதநாபேக்ஷத்வம் து ஸர்வத்ரோபத³ர்ஶிதம் । ‘உபஸம்ஹாரத³ர்ஶநாந்நேதி சேந்ந க்ஷீரவத்³தி⁴’ (ப்³ர. ஸூ. 2 । 1 । 24) இத்யத்ர து பா³ஹ்யநிமித்தநிரபேக்ஷமபி ஸ்வாஶ்ரயம் கார்யம் ப⁴வதீத்யேதல்லோகத்³ருஷ்ட்யா நித³ர்ஶிதம் । ஶாஸ்த்ரத்³ருஷ்ட்யா புந: ஸர்வத்ரைவேஶ்வராபேக்ஷத்வமாபத்³யமாநம் ந பராணுத்³யதே ॥ 3 ॥

ஸாங்க்²யாநாம் த்ரயோ கு³ணா: ஸாம்யேநாவதிஷ்ட²மாநா: ப்ரதா⁴நம்; ந து தத்³வ்யதிரேகேண ப்ரதா⁴நஸ்ய ப்ரவர்தகம் நிவர்தகம் வா கிஞ்சித்³பா³ஹ்யமபேக்ஷ்யமவஸ்தி²தமஸ்தி । புருஷஸ்தூதா³ஸீநோ ந ப்ரவர்தகோ ந நிவர்தக: — இத்யதோ(அ)நபேக்ஷம் ப்ரதா⁴நம் । அநபேக்ஷத்வாச்ச கதா³சித்ப்ரதா⁴நம் மஹதா³த்³யாகாரேண பரிணமதே, கதா³சிந்ந பரிணமதே, இத்யேதத³யுக்தம் । ஈஶ்வரஸ்ய து ஸர்வஜ்ஞத்வாத்ஸர்வஶக்தித்வாந்மஹாமாயத்வாச்ச ப்ரவ்ருத்த்யப்ரவ்ருத்தீ ந விருத்⁴யேதே ॥ 4 ॥

ஸ்யாதே³தத் — யதா² த்ருணபல்லவோத³காதி³ நிமித்தாந்தரநிரபேக்ஷம் ஸ்வபா⁴வாதே³வ க்ஷீராத்³யாகாரேண பரிணமதே, ஏவம் ப்ரதா⁴நமபி மஹதா³த்³யாகாரேண பரிணம்ஸ்யத இதி । கத²ம் ச நிமித்தாந்தரநிரபேக்ஷம் த்ருணாதீ³தி க³ம்யதே ? நிமித்தாந்தராநுபலம்பா⁴த் । யதி³ ஹி கிஞ்சிந்நிமித்தமுபலபே⁴மஹி, ததோ யதா²காமம் தேந தேந த்ருணாத்³யுபாதா³ய க்ஷீரம் ஸம்பாத³யேமஹி; ந து ஸம்பாத³யாமஹே । தஸ்மாத்ஸ்வாபா⁴விகஸ்த்ருணாதே³: பரிணாம: । ததா² ப்ரதா⁴நஸ்யாபி ஸ்யாதி³தி । அத்ரோச்யதே — ப⁴வேத்த்ருணாதி³வத்ஸ்வாபா⁴விக: ப்ரதா⁴நஸ்யாபி பரிணாம:, யதி³ த்ருணாதே³ரபி ஸ்வாபா⁴விக: பரிணாமோ(அ)ப்⁴யுபக³ம்யேத; ந த்வப்⁴யுபக³ம்யதே, நிமித்தாந்தரோபலப்³தே⁴: । கத²ம் நிமித்தாந்தரோபலப்³தி⁴: ? அந்யத்ராபா⁴வாத் । தே⁴ந்வைவ ஹ்யுபபு⁴க்தம் த்ருணாதி³ க்ஷீரீப⁴வதி, ந ப்ரஹீணம் அநடு³தா³த்³யுபபு⁴க்தம் வா । யதி³ ஹி நிர்நிமித்தமேதத்ஸ்யாத் , தே⁴நுஶரீரஸம்ப³ந்தா⁴த³ந்யத்ராபி த்ருணாதி³ க்ஷீரீப⁴வேத் । ந ச யதா²காமம் மாநுஷைர்ந ஶக்யம் ஸம்பாத³யிதுமித்யேதாவதா நிர்நிமித்தம் ப⁴வதி । ப⁴வதி ஹி கிஞ்சித்கார்யம் மாநுஷஸம்பாத்³யம் , கிஞ்சித்³தை³வஸம்பாத்³யம் । மநுஷ்யா அபி ஶக்நுவந்த்யேவோசிதேநோபாயேந த்ருணாத்³யுபாதா³ய க்ஷீரம் ஸம்பாத³யிதும் । ப்ரபூ⁴தம் ஹி க்ஷீரம் காமயமாநா: ப்ரபூ⁴தம் கா⁴ஸம் தே⁴நும் சாரயந்தி; ததஶ்ச ப்ரபூ⁴தம் க்ஷீரம் லப⁴ந்தே । தஸ்மாந்ந த்ருணாதி³வத்ஸ்வாபா⁴விக: ப்ரதா⁴நஸ்ய பரிணாம: ॥ 5 ॥

ஸ்வாபா⁴விகீ ப்ரதா⁴நஸ்ய ப்ரவ்ருத்திர்ந ப⁴வதீதி ஸ்தா²பிதம் । அதா²பி நாம ப⁴வத: ஶ்ரத்³தா⁴மநுருத்⁴யமாநா: ஸ்வாபா⁴விகீமேவ ப்ரதா⁴நஸ்ய ப்ரவ்ருத்திமப்⁴யுபக³ச்சே²ம, ததா²பி தோ³ஷோ(அ)நுஷஜ்யேதைவ । குத: ? அர்தா²பா⁴வாத் । யதி³ தாவத்ஸ்வாபா⁴விகீ ப்ரதா⁴நஸ்ய ப்ரவ்ருத்திர்ந கிஞ்சித³ந்யதி³ஹாபேக்ஷத இத்யுச்யதே, ததோ யதை²வ ஸஹகாரி கிஞ்சிந்நாபேக்ஷதே ஏவம் ப்ரயோஜநமபி கிஞ்சிந்நாபேக்ஷிஷ்யதே — இத்யத: ப்ரதா⁴நம் புருஷஸ்யார்த²ம் ஸாத⁴யிதும் ப்ரவர்தத இதீயம் ப்ரதிஜ்ஞா ஹீயேத । ஸ யதி³ ப்³ரூயாத் — ஸஹகார்யேவ கேவலம் நாபேக்ஷதே, ந ப்ரயோஜநமபீதி । ததா²பி ப்ரதா⁴நப்ரவ்ருத்தே: ப்ரயோஜநம் விவேக்தவ்யம் — போ⁴கோ³ வா ஸ்யாத் , அபவர்கோ³ வா, உப⁴யம் வேதி । போ⁴க³ஶ்சேத் — கீத்³ருஶோ(அ)நாதே⁴யாதிஶயஸ்ய புருஷஸ்ய போ⁴கோ³ ப⁴வேத் ? அநிர்மோக்ஷப்ரஸங்க³ஶ்ச । அபவர்க³ஶ்சேத் — ப்ராக³பி ப்ரவ்ருத்தேரபவர்க³ஸ்ய ஸித்³த⁴த்வாத்ப்ரவ்ருத்திரநர்தி²கா ஸ்யாத் , ஶப்³தா³த்³யநுபலப்³தி⁴ப்ரஸங்க³ஶ்ச । உப⁴யார்த²தாப்⁴யுபக³மே(அ)பி போ⁴க்தவ்யாநாம் ப்ரதா⁴நமாத்ராணாமாநந்த்யாத³நிர்மோக்ஷப்ரஸங்க³ ஏவ । ந சௌத்ஸுக்யநிவ்ருத்த்யர்தா² ப்ரவ்ருத்தி: । ந ஹி ப்ரதா⁴நஸ்யாசேதநஸ்யௌத்ஸுக்யம் ஸம்ப⁴வதி । ந ச புருஷஸ்ய நிர்மலஸ்ய நிஷ்கலஸ்யௌத்ஸுக்யம் । த்³ருக்ஶக்திஸர்க³ஶக்திவையர்த்²யப⁴யாச்சேத்ப்ரவ்ருத்தி:, தர்ஹி த்³ருக்ஶக்த்யநுச்சே²த³வத்ஸர்க³ஶக்த்யநுச்சே²தா³த்ஸம்ஸாராநுச்சே²தா³த³நிர்மோக்ஷப்ரஸங்க³ ஏவ । தஸ்மாத்ப்ரதா⁴நஸ்ய புருஷார்தா² ப்ரவ்ருத்திரித்யேதத³யுக்தம் ॥ 6 ॥

ஸ்யாதே³தத் — யதா² கஶ்சித்புருஷோ த்³ருக்ஶக்திஸம்பந்ந: ப்ரவ்ருத்திஶக்திவிஹீந: பங்கு³: அபரம் புருஷம் ப்ரவ்ருத்திஶக்திஸம்பந்நம் த்³ருக்ஶக்திவிஹீநமந்த⁴மதி⁴ஷ்டா²ய ப்ரவர்தயதி, யதா² வா அயஸ்காந்தோ(அ)ஶ்மா ஸ்வயமப்ரவர்தமாநோ(அ)ப்யய: ப்ரவர்தயதி, ஏவம் புருஷ: ப்ரதா⁴நம் ப்ரவர்தயிஷ்யதி — இதி த்³ருஷ்டாந்தப்ரத்யயேந புந: ப்ரத்யவஸ்தா²நம் । அத்ரோச்யதே — ததா²பி நைவ தோ³ஷாந்நிர்மோக்ஷோ(அ)ஸ்தி । அப்⁴யுபேதஹாநம் தாவத்³தோ³ஷ ஆபததி, ப்ரதா⁴நஸ்ய ஸ்வதந்த்ரஸ்ய ப்ரவ்ருத்த்யப்⁴யுபக³மாத் , புருஷஸ்ய ச ப்ரவர்தகத்வாநப்⁴யுபக³மாத் । கத²ம் சோதா³ஸீந: புருஷ: ப்ரதா⁴நம் ப்ரவர்தயேத் ? பங்கு³ரபி ஹ்யந்த⁴ம் புருஷம் வாகா³தி³பி⁴: ப்ரவர்தயதி । நைவம் புருஷஸ்ய கஶ்சித³பி ப்ரவர்தநவ்யாபாரோ(அ)ஸ்தி, நிஷ்க்ரியத்வாந்நிர்கு³ணத்வாச்ச । நாப்யயஸ்காந்தவத்ஸந்நிதி⁴மாத்ரேண ப்ரவர்தயேத் , ஸந்நிதி⁴நித்யத்வேந ப்ரவ்ருத்திநித்யத்வப்ரஸங்கா³த் । அயஸ்காந்தஸ்ய த்வநித்யஸந்நிதே⁴ரஸ்தி ஸ்வவ்யாபார: ஸந்நிதி⁴:, பரிமார்ஜநாத்³யபேக்ஷா சாஸ்யாஸ்தி — இத்யநுபந்யாஸ: புருஷாஶ்மவதி³தி । ததா² ப்ரதா⁴நஸ்யாசைதந்யாத்புருஷஸ்ய சௌதா³ஸீந்யாத்த்ருதீயஸ்ய ச தயோ: ஸம்ப³ந்த⁴யிதுரபா⁴வாத்ஸம்ப³ந்தா⁴நுபபத்தி: । யோக்³யதாநிமித்தே ச ஸம்ப³ந்தே⁴ யோக்³யதாநுச்சே²தா³த³நிர்மோக்ஷப்ரஸங்க³: । பூர்வவச்சேஹாப்யர்தா²பா⁴வோ விகல்பயிதவ்ய:; பரமாத்மநஸ்து ஸ்வரூபவ்யபாஶ்ரயமௌதா³ஸீந்யம் , மாயாவ்யபாஶ்ரயம் ச ப்ரவர்தகத்வம் — இத்யஸ்த்யதிஶய: ॥ 7 ॥

இதஶ்ச ந ப்ரதா⁴நஸ்ய ப்ரவ்ருத்திரவகல்பதே — யத்³தி⁴ ஸத்த்வரஜஸ்தமஸாமந்யோந்யகு³ணப்ரதா⁴நபா⁴வமுத்ஸ்ருஜ்ய ஸாம்யேந ஸ்வரூபமாத்ரேணாவஸ்தா²நம் , ஸா ப்ரதா⁴நாவஸ்தா² । தஸ்யாமவஸ்தா²யாமநபேக்ஷஸ்வரூபாணாம் ஸ்வரூபப்ரணாஶப⁴யாத்பரஸ்பரம் ப்ரத்யங்கா³ங்கி³பா⁴வாநுபபத்தே:, பா³ஹ்யஸ்ய ச கஸ்யசித்க்ஷோப⁴யிதுரபா⁴வாத் , கு³ணவைஷம்யநிமித்தோ மஹதா³த்³யுத்பாதோ³ ந ஸ்யாத் ॥ 8 ॥

அதா²பி ஸ்யாத் — அந்யதா² வயமநுமிமீமஹே — யதா² நாயமநந்தரோ தோ³ஷ: ப்ரஸஜ்யேத । ந ஹ்யநபேக்ஷஸ்வபா⁴வா: கூடஸ்தா²ஶ்சாஸ்மாபி⁴ர்கு³ணா அப்⁴யுபக³ம்யந்தே, ப்ரமாணாபா⁴வாத் । கார்யவஶேந து கு³ணாநாம் ஸ்வபா⁴வோ(அ)ப்⁴யுபக³ம்யதே । யதா² யதா² கார்யோத்பாத³ உபபத்³யதே, ததா² ததை²தேஷாம் ஸ்வபா⁴வோ(அ)ப்⁴யுபக³ம்யதே; சலம் கு³ணவ்ருத்தமிதி சாஸ்த்யப்⁴யுபக³ம: । தஸ்மாத்ஸாம்யாவஸ்தா²யாமபி வைஷம்யோபக³மயோக்³யா ஏவ கு³ணா அவதிஷ்ட²ந்த இதி । ஏவமபி ப்ரதா⁴நஸ்ய ஜ்ஞஶக்திவியோகா³த்³ரசநாநுபபத்த்யாத³ய: பூர்வோக்தா தோ³ஷாஸ்தத³வஸ்தா² ஏவ । ஜ்ஞஶக்திமபி த்வநுமிமாந: ப்ரதிவாதி³த்வாந்நிவர்தேத, சேதநமேகமநேகப்ரபஞ்சஸ்ய ஜக³த உபாதா³நமிதி ப்³ரஹ்மவாத³ப்ரஸங்கா³த் । வைஷம்யோபக³மயோக்³யா அபி கு³ணா: ஸாம்யாவஸ்தா²யாம் நிமித்தாபா⁴வாந்நைவ வைஷம்யம் ப⁴ஜேரந் , ப⁴ஜமாநா வா நிமித்தாபா⁴வாவிஶேஷாத்ஸர்வதை³வ வைஷம்யம் ப⁴ஜேரந் — இதி ப்ரஸஜ்யத ஏவாயமநந்தரோ(அ)பி தோ³ஷ: ॥ 9 ॥

பரஸ்பரவிருத்³த⁴ஶ்சாயம் ஸாங்க்²யாநாமப்⁴யுபக³ம: — க்வசித்ஸப்தேந்த்³ரியாண்யநுக்ராமந்தி, க்வசிதே³காத³ஶ; ததா² க்வசிந்மஹதஸ்தந்மாத்ரஸர்க³முபதி³ஶந்தி, க்வசித³ஹம்காராத்; ததா² க்வசித்த்ரீண்யந்த:கரணாநி வர்ணயந்தி, க்வசிதே³கமிதி । ப்ரஸித்³த⁴ ஏவ து ஶ்ருத்யேஶ்வரகாரணவாதி³ந்யா விரோத⁴ஸ்தத³நுவர்திந்யா ச ஸ்ம்ருத்யா । தஸ்மாத³ப்யஸமஞ்ஜஸம் ஸாங்க்²யாநாம் த³ர்ஶநமிதி ॥

அத்ராஹ — நந்வௌபநிஷதா³நாமப்யஸமஞ்ஜஸமேவ த³ர்ஶநம் , தப்யதாபகயோர்ஜாத்யந்தரபா⁴வாநப்⁴யுபக³மாத் । ஏகம் ஹி ப்³ரஹ்ம ஸர்வாத்மகம் ஸர்வஸ்ய ப்ரபஞ்சஸ்ய காரணமப்⁴யுபக³ச்ச²தாம் — ஏகஸ்யைவாத்மநோ விஶேஷௌ தப்யதாபகௌ, ந ஜாத்யந்தரபூ⁴தௌ — இத்யப்⁴யுபக³ந்தவ்யம் ஸ்யாத் । யதி³ சைதௌ தப்யதாபகாவேகஸ்யாத்மநோ விஶேஷௌ ஸ்யாதாம் , ஸ தாப்⁴யாம் தப்யதாபகாப்⁴யாம் ந நிர்முச்யேத — இதி தாபோபஶாந்தயே ஸம்யக்³த³ர்ஶநமுபதி³ஶச்சா²ஸ்த்ரமநர்த²கம் ஸ்யாத் । ந ஹ்யௌஷ்ண்யப்ரகாஶத⁴ர்மகஸ்ய ப்ரதீ³பஸ்ய தத³வஸ்த²ஸ்யைவ தாப்⁴யாம் நிர்மோக்ஷ உபபத்³யதே । யோ(அ)பி ஜலதரங்க³வீசீபே²நாத்³யுபந்யாஸ:, தத்ராபி ஜலாத்மந ஏகஸ்ய வீச்யாத³யோ விஶேஷா ஆவிர்பா⁴வதிரோபா⁴வரூபேண நித்யா ஏவ இதி, ஸமாநோ ஜலாத்மநோ வீச்யாதி³பி⁴ரநிர்மோக்ஷ: । ப்ரஸித்³த⁴ஶ்சாயம் தப்யதாபகயோர்ஜாத்யந்தரபா⁴வோ லோகே । ததா² ஹி — அர்தீ² சார்த²ஶ்சாந்யோந்யபி⁴ந்நௌ லக்ஷ்யேதே । யத்³யர்தி²ந: ஸ்வதோ(அ)ந்யோ(அ)ர்தோ² ந ஸ்யாத் , யஸ்யார்தி²நோ யத்³விஷயமர்தி²த்வம் ஸ தஸ்யார்தோ² நித்யஸித்³த⁴ ஏவேதி, ந தஸ்ய தத்³விஷயமர்தி²த்வம் ஸ்யாத் — யதா² ப்ரகாஶாத்மந: ப்ரதீ³பஸ்ய ப்ரகாஶாக்²யோ(அ)ர்தோ² நித்யஸித்³த⁴ ஏவேதி, ந தஸ்ய தத்³விஷயமர்தி²த்வம் ப⁴வதி — அப்ராப்தே ஹ்யர்தே²(அ)ர்தி²நோ(அ)ர்தி²த்வம் ஸ்யாதி³தி । ததா²ர்த²ஸ்யாப்யர்த²த்வம் ந ஸ்யாத் । யதி³ ஸ்யாத் ஸ்வார்த²த்வமேவ ஸ்யாத் । ந சைதத³ஸ்தி । ஸம்ப³ந்தி⁴ஶப்³தௌ³ ஹ்யேதாவர்தீ² சார்த²ஶ்சேதி । த்³வயோஶ்ச ஸம்ப³ந்தி⁴நோ: ஸம்ப³ந்த⁴: ஸ்யாத் , நைகஸ்யைவ । தஸ்மாத்³பி⁴ந்நாவேதாவர்தா²ர்தி²நௌ । ததா²நர்தா²நர்தி²நாவபி; அர்தி²நோ(அ)நுகூல: அர்த²:, ப்ரதிகூல: அநர்த²: । தாப்⁴யாமேக: பர்யாயேணோபா⁴ப்⁴யாம் ஸம்ப³த்⁴யதே । தத்ரார்த²ஸ்யால்பீயஸ்த்வாத் , பூ⁴யஸ்த்வாச்சாநர்த²ஸ்ய உபா⁴வப்யர்தா²நர்தௌ² அநர்த² ஏவேதி , தாபக: ஸ உச்யதே । தப்யஸ்து புருஷ: , ய ஏக: பர்யாயேணோபா⁴ப்⁴யாம் ஸம்ப³த்⁴யதே இதி தயோஸ்தப்யதாபகயோரேகாத்மதாயாம் மோக்ஷாநுபபத்தி: । ஜாத்யந்தரபா⁴வே து தத்ஸம்யோக³ஹேதுபரிஹாராத்ஸ்யாத³பி கதா³சிந்மோக்ஷோபபத்திரிதி ॥

அத்ரோச்யதே — ந, ஏகத்வாதே³வ தப்யதாபகபா⁴வாநுபபத்தே: — ப⁴வேதே³ஷ தோ³ஷ:, யத்³யேகாத்மதாயாம் தப்யதாபகாவந்யோந்யஸ்ய விஷயவிஷயிபா⁴வம் ப்ரதிபத்³யேயாதாம் । ந த்வேதத³ஸ்தி, ஏகத்வாதே³வ; ந ஹ்யக்³நிரேக: ஸந்ஸ்வமாத்மாநம் த³ஹதி, ப்ரகாஶயதி வா, ஸத்யப்யௌஷ்ண்யப்ரகாஶாதி³த⁴ர்மபே⁴தே³ பரிணாமித்வே ச । கிமு கூடஸ்தே² ப்³ரஹ்மண்யேகஸ்மிம்ஸ்தப்யதாபகபா⁴வ: ஸம்ப⁴வேத் । க்வ புநரயம் தப்யதாபகபா⁴வ: ஸ்யாதி³தி ? உச்யதே — கிம் ந பஶ்யஸி — கர்மபூ⁴தோ ஜீவத்³தே³ஹஸ்தப்ய:, தாபக: ஸவிதேதி ? நநு தப்திர்நாம து³:க²ம்; ஸா சேதயிது:; நாசேதநஸ்ய தே³ஹஸ்ய । யதி³ ஹி தே³ஹஸ்யைவ தப்தி: ஸ்யாத் , ஸா தே³ஹநாஶே ஸ்வயமேவ நஶ்யதீதி தந்நாஶாய ஸாத⁴நம் நைஷிதவ்யம் ஸ்யாதி³தி । உச்யதே — தே³ஹாபா⁴வே ஹி கேவலஸ்ய சேதநஸ்ய தப்திர்ந த்³ருஷ்டா । ந ச த்வயாபி தப்திர்நாம விக்ரியா சேதயிது: கேவலஸ்யேஷ்யதே । நாபி தே³ஹசேதநயோ: ஸம்ஹதத்வம் , அஶுத்³த்⁴யாதி³தோ³ஷப்ரஸங்கா³த் । ந ச தப்தேரேவ தப்திமப்⁴யுபக³ச்ச²ஸி । கத²ம் தவாபி தப்யதாபகபா⁴வ: ? ஸத்த்வம் தப்யம் , தாபகம் ரஜ: — இதி சேத் , ந । தாப்⁴யாம் சேதநஸ்ய ஸம்ஹதத்வாநுபபத்தே: । ஸத்த்வாநுரோதி⁴த்வாச்சேதநோ(அ)பி தப்யத இவேதி சேத்; பரமார்த²தஸ்தர்ஹி நைவ தப்யத இத்யாபததி இவஶப்³த³ப்ரயோகா³த் । ந சேத்தப்யதே நேவஶப்³தோ³ தோ³ஷாய । ந ஹி — டு³ண்டு³ப⁴: ஸர்ப இவ இத்யேதாவதா ஸவிஷோ ப⁴வதி, ஸர்போ வா டு³ண்டு³ப⁴ இவ இத்யேதாவதா நிர்விஷோ ப⁴வதி । அதஶ்சாவித்³யாக்ருதோ(அ)யம் தப்யதாபகபா⁴வ:, ந பாரமார்தி²க: — இத்யப்⁴யுபக³ந்தவ்யமிதி; நைவம் ஸதி மமாபி கிஞ்சித்³து³ஷ்யதி । அத² பாரமார்தி²கமேவ சேதநஸ்ய தப்யத்வமப்⁴யுபக³ச்ச²ஸி, தவைவ ஸுதராமநிர்மோக்ஷ: ப்ரஸஜ்யேத, நித்யத்வாப்⁴யுபக³மாச்ச தாபகஸ்ய । தப்யதாபகஶக்த்யோர்நித்யத்வே(அ)பி ஸநிமித்தஸம்யோகா³பேக்ஷத்வாத்தப்தே:, ஸம்யோக³நிமித்தாத³ர்ஶநநிவ்ருத்தௌ ஆத்யந்திக: ஸம்யோகோ³பரம:, ததஶ்சாத்யந்திகோ மோக்ஷ உபபந்ந: — இதி சேத் , ந । அத³ர்ஶநஸ்ய தமஸோ நித்யத்வாப்⁴யுபக³மாத் । கு³ணாநாம் சோத்³ப⁴வாபி⁴ப⁴வயோரநியதத்வாத³நியத: ஸம்யோக³நிமித்தோபரம இதி வியோக³ஸ்யாப்யநியதத்வாத்ஸாங்க்²யஸ்யைவாநிர்மோக்ஷோ(அ)பரிஹார்ய: ஸ்யாத் । ஔபநிஷத³ஸ்ய து ஆத்மைகத்வாப்⁴யுபக³மாத் , ஏகஸ்ய ச விஷயவிஷயிபா⁴வாநுபபத்தே:, விகாரபே⁴த³ஸ்ய ச வாசாரம்ப⁴ணமாத்ரத்வஶ்ரவணாத் , அநிர்மோக்ஷஶங்கா ஸ்வப்நே(அ)பி நோபஜாயதே । வ்யவஹாரே து — யத்ர யதா² த்³ருஷ்டஸ்தப்யதாபகபா⁴வஸ்தத்ர ததை²வ ஸ: — இதி ந சோத³யிதவ்ய: பரிஹர்தவ்யோ வா ப⁴வதி ॥10॥

ஏஷா தேஷாம் ப்ரக்ரியா — பரமாணவ: கில கஞ்சித்காலமநாரப்³த⁴கார்யா யதா²யோக³ம் ரூபாதி³மந்த: பாரிமாண்ட³ல்யபரிமாணாஶ்ச திஷ்ட²ந்தி । தே ச பஶ்சாத³த்³ருஷ்டாதி³புர:ஸரா: ஸம்யோக³ஸசிவாஶ்ச ஸந்தோ த்³வ்யணுகாதி³க்ரமேண க்ருத்ஸ்நம் கார்யஜாதமாரப⁴ந்தே, காரணகு³ணாஶ்ச கார்யே கு³ணாந்தரம் । யதா³ த்³வௌ பரமாணூ த்³வ்யணுகமாரபே⁴தே, ததா³ பரமாணுக³தா ரூபாதி³கு³ணவிஶேஷா: ஶுக்லாத³யோ த்³வ்யணுகே ஶுக்லாதீ³நபராநாரப⁴ந்தே । பரமாணுகு³ணவிஶேஷஸ்து பாரிமாண்ட³ல்யம் ந த்³வ்யணுகே பாரிமாண்ட³ல்யமபரமாரப⁴தே, த்³வ்யணுகஸ்ய பரிமாணாந்தரயோகா³ப்⁴யுபக³மாத் । அணுத்வஹ்ரஸ்வத்வே ஹி த்³வ்யணுகவர்திநீ பரிமாணே வர்ணயந்தி । யதா³பி த்³வே த்³வ்யணுகே சதுரணுகமாரபே⁴தே, ததா³பி ஸமாநம் த்³வ்யணுகஸமவாயிநாம் ஶுக்லாதீ³நாமாரம்ப⁴கத்வம் । அணுத்வஹ்ரஸ்வத்வே து த்³வ்யணுகஸமவாயிநீ அபி நைவாரபே⁴தே, சதுரணுகஸ்ய மஹத்த்வதீ³ர்க⁴த்வபரிமாணயோகா³ப்⁴யுபக³மாத் । யதா³பி ப³ஹவ: பரமாணவ:, ப³ஹூநி வா த்³வ்யணுகாநி, த்³வ்யணுகஸஹிதோ வா பரமாணு: கார்யமாரப⁴தே, ததா³பி ஸமாநைஷா யோஜநா । ததே³வம் யதா² பரமாணோ: பரிமண்ட³லாத்ஸதோ(அ)ணு ஹ்ரஸ்வம் ச த்³வ்யணுகம் ஜாயதே, மஹத்³தீ³ர்க⁴ம் ச த்ர்யணுகாதி³, ந பரிமண்ட³லம்; யதா² வா த்³வ்யணுகாத³ணோர்ஹ்ரஸ்வாச்ச ஸதோ மஹத்³தீ³ர்க⁴ம் ச த்ர்யணுகம் ஜாயதே, நாணு, நோ ஹ்ரஸ்வம்; ஏவம் சேதநாத்³ப்³ரஹ்மணோ(அ)சேதநம் ஜக³ஜ்ஜநிஷ்யதே — இத்யப்⁴யுபக³மே கிம் தவ ச்சி²ந்நம் ॥

அத² மந்யஸே — விரோதி⁴நா பரிமாணாந்தரேணாக்ராந்தம் கார்யத்³ரவ்யம் த்³வ்யணுகாதி³ இத்யதோ நாரம்ப⁴காணி காரணக³தாநி பாரிமாண்ட³ல்யாதீ³நி — இத்யப்⁴யுபக³ச்சா²மி; ந து சேதநாவிரோதி⁴நா கு³ணாந்தரேண ஜக³த ஆக்ராந்தத்வமஸ்தி, யேந காரணக³தா சேதநா கார்யே சேதநாந்தரம் நாரபே⁴த; ந ஹ்யசேதநா நாம சேதநாவிரோதீ⁴ கஶ்சித்³கு³ணோ(அ)ஸ்தி, சேதநாப்ரதிஷேத⁴மாத்ரத்வாத் । தஸ்மாத்பாரிமாண்ட³ல்யாதி³வைஷம்யாத்ப்ராப்நோதி சேதநாயா ஆரம்ப⁴கத்வமிதி । மைவம் மம்ஸ்தா²: — யதா² காரணே வித்³யமாநாநாமபி பாரிமாண்ட³ல்யாதீ³நாமநாரம்ப⁴கத்வம் , ஏவம் சைதந்யஸ்யாபி — இத்யஸ்யாம்ஶஸ்ய ஸமாநத்வாத் । ந ச பரிமாணாந்தராக்ராந்தத்வம் பாரிமாண்ட³ல்யாதீ³நாமநாரம்ப⁴கத்வே காரணம் , ப்ராக்பரிமாணாந்தராரம்பா⁴த்பாரிமாண்ட³ல்யாதீ³நாமாரம்ப⁴கத்வோபபத்தே:; ஆரப்³த⁴மபி கார்யத்³ரவ்யம் ப்ராக்³கு³ணாரம்பா⁴த்க்ஷணமாத்ரமகு³ணம் திஷ்ட²தீத்யப்⁴யுபக³மாத் । ந ச பரிமாணாந்தராரம்பே⁴ வ்யக்³ராணி பாரிமாண்ட³ல்யாதீ³நீத்யத: ஸ்வஸமாநஜாதீயம் பரிமாணாந்தரம் நாரப⁴ந்தே, பரிமாணாந்தரஸ்யாந்யஹேதுகத்வாப்⁴யுபக³மாத்; ‘காரணப³ஹுத்வாத்காரணமஹத்த்வாத்ப்ரசயவிஶேஷாச்ச மஹத்’ (வை. ஸூ. 7 । 1 । 9) ‘தத்³விபரீதமணு’ (வை. ஸூ. 7 । 1 । 10) ‘ஏதேந தீ³ர்க⁴த்வஹ்ரஸ்வத்வே வ்யாக்²யாதே’ (வை. ஸூ. 7 । 1 । 17) இதி ஹி காணபு⁴ஜாநி ஸூத்ராணி । ந ச — ஸந்நிதா⁴நவிஶேஷாத்குதஶ்சித்காரணப³ஹுத்வாதீ³ந்யேவாரப⁴ந்தே, ந பாரிமாண்ட³ல்யாதீ³நீதி — உச்யேத, த்³ரவ்யாந்தரே கு³ணாந்தரே வா ஆரப்⁴யமாணே ஸர்வேஷாமேவ காரணகு³ணாநாம் ஸ்வாஶ்ரயஸமவாயாவிஶேஷாத் । தஸ்மாத்ஸ்வபா⁴வாதே³வ பாரிமாண்ட³ல்யாதீ³நாமநாரம்ப⁴கத்வம் , ததா² சேதநாயா அபீதி த்³ரஷ்டவ்யம் ॥

ஸம்யோகா³ச்ச த்³ரவ்யாதீ³நாம் விலக்ஷணாநாமுத்பத்தித³ர்ஶநாத்ஸமாநஜாதீயோத்பத்திவ்யபி⁴சார: । த்³ரவ்யே ப்ரக்ருதே கு³ணோதா³ஹரணமயுக்தமிதி சேத் , ந; த்³ருஷ்டாந்தேந விலக்ஷணாரம்ப⁴மாத்ரஸ்ய விவக்ஷிதத்வாத் । ந ச த்³ரவ்யஸ்ய த்³ரவ்யமேவோதா³ஹர்தவ்யம் , கு³ணஸ்ய வா கு³ண ஏவேதி கஶ்சிந்நியமே ஹேதுரஸ்தி; ஸூத்ரகாரோ(அ)பி ப⁴வதாம் த்³ரவ்யஸ்ய கு³ணமுதா³ஜஹார — ‘ப்ரத்யக்ஷாப்ரத்யக்ஷாணாமப்ரத்யக்ஷத்வாத்ஸம்யோக³ஸ்ய பஞ்சாத்மகம் ந வித்³யதே’ (வை. ஸூ. 4 । 2 । 2) இதி — யதா² ப்ரத்யக்ஷாப்ரத்யக்ஷயோர்பூ⁴ம்யாகாஶயோ: ஸமவயந்ஸம்யோகோ³(அ)ப்ரத்யக்ஷ:, ஏவம் ப்ரத்யக்ஷாப்ரத்யக்ஷேஷு பஞ்சஸு பூ⁴தேஷு ஸமவயச்ச²ரீரமப்ரத்யக்ஷம் ஸ்யாத்; ப்ரத்யக்ஷம் ஹி ஶரீரம் , தஸ்மாந்ந பாஞ்சபௌ⁴திகமிதி — ஏதது³க்தம் ப⁴வதி — கு³ணஶ்ச ஸம்யோகோ³ த்³ரவ்யம் ஶரீரம் । ‘த்³ருஶ்யதே து’ (ப்³ர. ஸூ. 2 । 1 । 6) இதி சாத்ராபி விலக்ஷணோத்பத்தி: ப்ரபஞ்சிதா । நந்வேவம் ஸதி தேநைவைதத்³க³தம்; நேதி ப்³ரூம:; தத்ஸாங்க்²யம் ப்ரத்யுக்தமேதத்து வைஶேஷிகம் ப்ரதி । நந்வதிதே³ஶோ(அ)பி ஸமாநந்யாயதயா க்ருத: — ‘ஏதேந ஶிஷ்டாபரிக்³ரஹா அபி வ்யாக்²யாதா:’ (ப்³ர. ஸூ. 2 । 1 । 12) இதி; ஸத்யமேதத்; தஸ்யைவ த்வயம் வைஶேஷிகபரீக்ஷாரம்பே⁴ தத்ப்ரக்ரியாநுக³தேந நித³ர்ஶநேந ப்ரபஞ்ச: க்ருத: ॥ 11 ॥

இதா³நீம் பரமாணுகாரணவாத³ம் நிராகரோதி । ஸ ச வாத³ இத்த²ம் ஸமுத்திஷ்ட²தே — படாதீ³நி ஹி லோகே ஸாவயவாநி த்³ரவ்யாணி ஸ்வாநுக³தைரேவ ஸம்யோக³ஸசிவைஸ்தந்த்வாதி³பி⁴ர்த்³ரவ்யைராரப்⁴யமாணாநி த்³ருஷ்டாநி । தத்ஸாமாந்யேந யாவத்கிஞ்சித்ஸாவயவம் , தத்ஸர்வம் ஸ்வாநுக³தைரேவ ஸம்யோக³ஸசிவைஸ்தைஸ்தைர்த்³ரவ்யைராரப்³த⁴மிதி க³ம்யதே । ஸ சாயமவயவாவயவிவிபா⁴கோ³ யதோ நிவர்ததே, ஸோ(அ)பகர்ஷபர்யந்தக³த: பரமாணு: । ஸர்வம் சேத³ம் கி³ரிஸமுத்³ராதி³கம் ஜக³த்ஸாவயவம்; ஸாவயத்வாச்சாத்³யந்தவத் । ந சாகாரணேந கார்யேண ப⁴விதவ்யம் — இத்யத: பரமாணவோ ஜக³த: காரணம் — இதி கணபு⁴க³பி⁴ப்ராய: । தாநீமாநி சத்வாரி பூ⁴தாநி பூ⁴ம்யுத³கதேஜ:பவநாக்²யாநி ஸாவயவாந்யுபலப்⁴ய சதுர்விதா⁴: பரமாணவ: பரிகல்ப்யந்தே । தேஷாம் சாபகர்ஷபர்யந்தக³தத்வேந பரதோ விபா⁴கா³ஸம்ப⁴வாத்³விநஶ்யதாம் ப்ருதி²வ்யாதீ³நாம் பரமாணுபர்யந்தோ விபா⁴கோ³ ப⁴வதி; ஸ ப்ரலயகால: । தத: ஸர்க³காலே ச வாயவீயேஷ்வணுஷ்வத்³ருஷ்டாபேக்ஷம் கர்மோத்பத்³யதே । தத்கர்ம ஸ்வாஶ்ரயமணுமண்வந்தரேண ஸம்யுநக்தி । ததோ த்³வ்யணுகாதி³க்ரமேண வாயுருத்பத்³யதே; ஏவமக்³நி:; ஏவமாப:; ஏவம் ப்ருதி²வீ; ஏவமேவ ஶரீரம் ஸேந்த்³ரியம் — இத்யேவம் ஸர்வமித³ம் ஜக³த் அணுப்⁴ய: ஸம்ப⁴வதி । அணுக³தேப்⁴யஶ்ச ரூபாதி³ப்⁴யோ த்³வ்யணுகாதி³க³தாநி ரூபாதீ³நி ஸம்ப⁴வந்தி, தந்துபடந்யாயேந — இதி காணாதா³ மந்யந்தே ॥