ಪ್ರಥಮಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಓಂ ಯೋ ಹ ವೈ ಜ್ಯೇಷ್ಠಂ ಚ ಶ್ರೇಷ್ಠಂ ಚ ವೇದ ಜ್ಯೇಷ್ಠಶ್ಚ ಶ್ರೇಷ್ಠಶ್ಚ ಸ್ವಾನಾಂ ಭವತಿ ಪ್ರಾಣೋ ವೈ ಜ್ಯೇಷ್ಠಶ್ಚ ಶ್ರೇಷ್ಠಶ್ಚ ಜ್ಯೇಷ್ಠಶ್ಚ ಶ್ರೇಷ್ಠಶ್ಚ ಸ್ವಾನಾಂ ಭವತ್ಯಪಿ ಚ ಯೇಷಾಂ ಬುಭೂಷತಿ ಯ ಏವಂ ವೇದ ॥ ೧ ॥
ಓಂ ಪ್ರಾಣೋ ಗಾಯತ್ರೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಕಸ್ಮಾತ್ಪುನಃ ಕಾರಣಾತ್ ಪ್ರಾಣಭಾವಃ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಃ, ನ ಪುನರ್ವಾಗಾದಿಭಾವ ಇತಿ, ಯಸ್ಮಾತ್ ಜ್ಯೇಷ್ಠಶ್ಚ ಶ್ರೇಷ್ಠಶ್ಚ ಪ್ರಾಣಃ, ನ ವಾಗಾದಯೋ ಜ್ಯೈಷ್ಠ್ಯಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಭಾಜಃ ; ಕಥಂ ಜ್ಯೇಷ್ಠತ್ವಂ ಶ್ರೇಷ್ಠತ್ವಂ ಚ ಪ್ರಾಣಸ್ಯೇತಿ ತನ್ನಿರ್ದಿಧಾರಯಿಷಯಾ ಇದಮಾರಭ್ಯತೇ । ಅಥವಾ ಉಕ್ಥಯಜುಃಸಾಮಕ್ಷತ್ತ್ರಾದಿಭಾವೈಃ ಪ್ರಾಣಸ್ಯೈವ ಉಪಾಸನಮಭಿಹಿತಮ್ , ಸತ್ಸ್ವಪಿ ಅನ್ಯೇಷು ಚಕ್ಷುರಾದಿಷು ; ತತ್ರ ಹೇತುಮಾತ್ರಮಿಹ ಆನಂತರ್ಯೇಣ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ; ನ ಪುನಃ ಪೂರ್ವಶೇಷತಾ । ವಿವಕ್ಷಿತಂ ತು ಖಿಲತ್ವಾದಸ್ಯ ಕಾಂಡಸ್ಯ ಪೂರ್ವತ್ರ ಯದನುಕ್ತಂ ವಿಶಿಷ್ಟಫಲಂ ಪ್ರಾಣವಿಷಯಮುಪಾಸನಂ ತದ್ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ । ಯಃ ಕಶ್ಚಿತ್ , ಹ ವೈ ಇತ್ಯವಧಾರಣಾರ್ಥೌ ; ಯೋ ಜ್ಯೇಷ್ಠಶ್ರೇಷ್ಠಗುಣಂ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಂ ಯೋ ವೇದ ಅಸೌ ಭವತ್ಯೇವ ಜ್ಯೇಷ್ಠಶ್ಚ ಶ್ರೇಷ್ಠಶ್ಚ ; ಏವಂ ಫಲೇನ ಪ್ರಲೋಭಿತಃ ಸನ್ ಪ್ರಶ್ನಾಯ ಅಭಿಮುಖೀಭೂತಃ ; ತಸ್ಮೈ ಚಾಹ — ಪ್ರಾಣೋ ವೈ ಜ್ಯೇಷ್ಠಶ್ಚ ಶ್ರೇಷ್ಠಶ್ಚ । ಕಥಂ ಪುನರವಗಮ್ಯತೇ ಪ್ರಾಣೋ ಜ್ಯೇಷ್ಠಶ್ಚ ಶ್ರೇಷ್ಠಶ್ಚೇತಿ, ಯಸ್ಮಾತ್ ನಿಷೇಕಕಾಲ ಏವ ಶುಕ್ರಶೋಣಿತಸಂಬಂಧಃ ಪ್ರಾಣಾದಿಕಲಾಪಸ್ಯಾವಿಶಿಷ್ಟಃ ? ತಥಾಪಿ ನ ಅಪ್ರಾಣಂ ಶುಕ್ರಂ ವಿರೋಹತೀತಿ ಪ್ರಥಮೋ ವೃತ್ತಿಲಾಭಃ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಚಕ್ಷುರಾದಿಭ್ಯಃ ; ಅತೋ ಜ್ಯೇಷ್ಠೋ ವಯಸಾ ಪ್ರಾಣಃ ; ನಿಷೇಕಕಾಲಾದಾರಭ್ಯ ಗರ್ಭಂ ಪುಷ್ಯತಿ ಪ್ರಾಣಃ ; ಪ್ರಾಣೇ ಹಿ ಲಬ್ಧವೃತ್ತೌ ಪಶ್ಚಾಚ್ಚಕ್ಷುರಾದೀನಾಂ ವೃತ್ತಿಲಾಭಃ ; ಅತೋ ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಜ್ಯೇಷ್ಠತ್ವಂ ಚಕ್ಷುರಾದಿಷು ; ಭವತಿ ತು ಕಶ್ಚಿತ್ಕುಲೇ ಜ್ಯೇಷ್ಠಃ, ಗುಣಹೀನತ್ವಾತ್ತು ನ ಶ್ರೇಷ್ಠಃ ; ಮಧ್ಯಮಃ ಕನಿಷ್ಠೋ ವಾ ಗುಣಾಢ್ಯತ್ವಾತ್ ಭವೇತ್ ಶ್ರೇಷ್ಠಃ, ನ ಜ್ಯೇಷ್ಠಃ ; ನ ತು ತಥಾ ಇಹೇತ್ಯಾಹ — ಪ್ರಾಣ ಏವ ತು ಜ್ಯೇಷ್ಠಶ್ಚ ಶ್ರೇಷ್ಠಶ್ಚ । ಕಥಂ ಪುನಃ ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಮವಗಮ್ಯತೇ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ? ತದಿಹ ಸಂವಾದೇನ ದರ್ಶಯಿಷ್ಯಾಮಃ । ಸರ್ವಥಾಪಿ ತು ಪ್ರಾಣಂ ಜ್ಯೇಷ್ಠಶ್ರೇಷ್ಠಗುಣಂ ಯೋ ವೇದ ಉಪಾಸ್ತೇ, ಸ ಸ್ವಾನಾಂ ಜ್ಞಾತೀನಾಂ ಜ್ಯೇಷ್ಠಶ್ಚ ಶ್ರೇಷ್ಠಶ್ಚ ಭವತಿ, ಜ್ಯೇಷ್ಠಶ್ರೇಷ್ಠಗುಣೋಪಾಸನಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ; ಸ್ವವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಪಿ ಚ ಯೇಷಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಜ್ಯೇಷ್ಠಶ್ಚ ಶ್ರೇಷ್ಠಶ್ಚ ಭವಿಷ್ಯಾಮೀತಿ ಬುಭೂಷತಿ ಭವಿತುಮಿಚ್ಛತಿ, ತೇಷಾಮಪಿ ಜ್ಯೇಷ್ಠಶ್ರೇಷ್ಠಪ್ರಾಣದರ್ಶೀ ಜ್ಯೇಷ್ಠಶ್ಚ ಶ್ರೇಷ್ಠಶ್ಚ ಭವತಿ । ನನು ವಯೋನಿಮಿತ್ತಂ ಜ್ಯೇಷ್ಠತ್ವಮ್ , ತತ್ ಇಚ್ಛಾತಃ ಕಥಂ ಭವತೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ನೈಷ ದೋಷಃ, ಪ್ರಾಣವತ್ ವೃತ್ತಿಲಾಭಸ್ಯೈವ ಜ್ಯೇಷ್ಠತ್ವಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ ॥
ಯೋ ಹ ವೈ ವಸಿಷ್ಠಾಂ ವೇದ ವಸಿಷ್ಠಃ ಸ್ವಾನಾಂ ಭವತಿ ವಾಗ್ವೈ ವಸಿಷ್ಠಾ ವಸಿಷ್ಠಃ ಸ್ವಾನಾಂ ಭವತ್ಯಪಿ ಚ ಯೇಷಾಂ ಬುಭೂಷತಿ ಯ ಏವಂ ವೇದ ॥ ೨ ॥
ಯೋ ಹ ವೈ ವಸಿಷ್ಠಾಂ ವೇದ ವಸಿಷ್ಠಃ ಸ್ವಾನಾಂ ಭವತಿ । ತದ್ದರ್ಶನಾನುರೂಪ್ಯೇಣ ಫಲಮ್ । ಯೇಷಾಂ ಚ ಜ್ಞಾತಿವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ವಸಿಷ್ಠೋ ಭವಿತುಮಿಚ್ಛತಿ, ತೇಷಾಂ ಚ ವಸಿಷ್ಠೋ ಭವತಿ । ಉಚ್ಯತಾಂ ತರ್ಹಿ, ಕಾಸೌ ವಸಿಷ್ಠೇತಿ ; ವಾಗ್ವೈ ವಸಿಷ್ಠಾ ; ವಾಸಯತ್ಯತಿಶಯೇನ ವಸ್ತೇ ವೇತಿ ವಸಿಷ್ಠಾ ; ವಾಗ್ಗ್ಮಿನೋ ಹಿ ಧನವಂತೋ ವಸಂತ್ಯತಿಶಯೇನ ; ಆಚ್ಛಾದನಾರ್ಥಸ್ಯ ವಾ ವಸೇರ್ವಸಿಷ್ಠಾ ; ಅಭಿಭವಂತಿ ಹಿ ವಾಚಾ ವಾಗ್ಗ್ಮಿನಃ ಅನ್ಯಾನ್ । ತೇನ ವಸಿಷ್ಠಗುಣವತ್ಪರಿಜ್ಞಾನಾತ್ ವಸಿಷ್ಠಗುಣೋ ಭವತೀತಿ ದರ್ಶನಾನುರೂಪಂ ಫಲಮ್ ॥
ಯೋ ಹ ವೈ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಂ ವೇದ ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠತಿ ಸಮೇ ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠತಿ ದುರ್ಗೇ ಚಕ್ಷುರ್ವೈ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ಚಕ್ಷುಷಾ ಹಿ ಸಮೇ ಚ ದುರ್ಗೇ ಚ ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠತಿ ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠತಿ ಸಮೇ ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠತಿ ದುರ್ಗೇ ಯ ಏವಂ ವೇದ ॥ ೩ ॥
ಯೋ ಹ ವೈ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಂ ವೇದ, ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠತ್ಯನಯೇತಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ, ತಾಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಗುಣವತೀಂ ಯೋ ವೇದ, ತಸ್ಯ ಏತತ್ಫಲಮ್ ; ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠತಿ ಸಮೇ ದೇಶೇ ಕಾಲೇ ಚ ; ತಥಾ ದುರ್ಗೇ ವಿಷಮೇ ಚ ದುರ್ಗಮನೇ ಚ ದೇಶೇ ದುರ್ಭಿಕ್ಷಾದೌ ವಾ ಕಾಲೇ ವಿಷಮೇ । ಯದ್ಯೇವಮುಚ್ಯತಾಮ್ , ಕಾಸೌ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ; ಚಕ್ಷುರ್ವೈ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ; ಕಥಂ ಚಕ್ಷುಷಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ — ಚಕ್ಷುಷಾ ಹಿ ಸಮೇ ಚ ದುರ್ಗೇ ಚ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠತಿ । ಅತೋಽನುರೂಪಂ ಫಲಮ್ , ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠತಿ ಸಮೇ, ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠತಿ ದುರ್ಗೇ, ಯ ಏವಂ ವೇದೇತಿ ॥
ಯೋ ಹ ವೈ ಸಂಪದಂ ವೇದ ಸಂ ಹಾಸ್ಮೈ ಪದ್ಯತೇ ಯಂ ಕಾಮಂ ಕಾಮಯತೇ ಶ್ರೋತ್ರಂ ವೈ ಸಂಪಚ್ಛ್ರೋತ್ರೇ ಹೀಮೇ ಸರ್ವೇ ವೇದಾ ಅಭಿಸಂಪನ್ನಾಃ ಸಂ ಹಾಸ್ಮೈ ಪದ್ಯತೇ ಯಂ ಕಾಮಂ ಕಾಮಯತೇ ಯ ಏವಂ ವೇದ ॥ ೪ ॥
ಯೋ ಹ ವೈ ಸಂಪದಂ ವೇದ, ಸಂಪದ್ಗುಣಯುಕ್ತಂ ಯೋ ವೇದ, ತಸ್ಯ ಏತತ್ಫಲಮ್ ; ಅಸ್ಮೈ ವಿದುಷೇ ಸಂಪದ್ಯತೇ ಹ ; ಕಿಮ್ ? ಯಂ ಕಾಮಂ ಕಾಮಯತೇ, ಸ ಕಾಮಃ । ಕಿಂ ಪುನಃ ಸಂಪದ್ಗುಣಕಮ್ ? ಶ್ರೋತ್ರಂ ವೈ ಸಂಪತ್ । ಕಥಂ ಪುನಃ ಶ್ರೋತ್ರಸ್ಯ ಸಂಪದ್ಗುಣತ್ವಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಶ್ರೋತ್ರೇ ಸತಿ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಸರ್ವೇ ವೇದಾ ಅಭಿಸಂಪನ್ನಾಃ, ಶ್ರೋತ್ರೇಂದ್ರಿಯವತೋಽಧ್ಯೇಯತ್ವಾತ್ ; ವೇದವಿಹಿತಕರ್ಮಾಯತ್ತಾಶ್ಚ ಕಾಮಾಃ ; ತಸ್ಮಾತ್ ಶ್ರೋತ್ರಂ ಸಂಪತ್ । ಅತೋ ವಿಜ್ಞಾನಾನುರೂಪಂ ಫಲಮ್ , ಸಂ ಹಾಸ್ಮೈ ಪದ್ಯತೇ, ಯಂ ಕಾಮಂ ಕಾಮಯತೇ, ಯ ಏವಂ ವೇದ ॥
ಯೋ ಹ ವಾ ಆಯತನಂ ವೇದಾಯತನಂ ಸ್ವಾನಾಂ ಭವತ್ಯಾಯತನಂ ಜನಾನಾಂ ಮನೋ ವಾ ಆಯತನಮಾಯತನಂ ಸ್ವಾನಾಂ ಭವತ್ಯಾಯತನಂ ಜನಾನಾಂ ಯ ಏವಂ ವೇದ ॥ ೫ ॥
ಯೋ ಹ ವಾ ಆಯತನಂ ವೇದ ; ಆಯತನಮ್ ಆಶ್ರಯಃ, ತತ್ ಯೋ ವೇದ, ಆಯತನಂ ಸ್ವಾನಾಂ ಭವತಿ, ಆಯತನಂ ಜನಾನಾಮನ್ಯೇಷಾಮಪಿ । ಕಿಂ ಪುನಃ ತತ್ ಆಯತನಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಮನೋ ವೈ ಆಯತನಮ್ ಆಶ್ರಯಃ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ವಿಷಯಾಣಾಂ ಚ ; ಮನಆಶ್ರಿತಾ ಹಿ ವಿಷಯಾ ಆತ್ಮನೋ ಭೋಗ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತೇ ; ಮನಃಸಂಕಲ್ಪವಶಾನಿ ಚ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಪ್ರವರ್ತಂತೇ ನಿವರ್ತಂತೇ ಚ ; ಅತೋ ಮನ ಆಯತನಮ್ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಮ್ । ಅತೋ ದರ್ಶನಾನುರೂಪ್ಯೇಣ ಫಲಮ್ , ಆಯತನಂ ಸ್ವಾನಾಂ ಭವತಿ, ಆಯತನಂ ಜನಾನಾಮ್ , ಯ ಏವಂ ವೇದ ॥
ಯೋ ಹ ವೈ ಪ್ರಜಾತಿಂ ವೇದ ಪ್ರಜಾಯತೇ ಹ ಪ್ರಜಯಾ ಪಶುಭೀ ರೇತೋ ವೈ ಪ್ರಜಾತಿಃ ಪ್ರಜಾಯತೇ ಹ ಪ್ರಜಯಾ ಪಶುಭಿರ್ಯ ಏವಂ ವೇದ ॥ ೬ ॥
ಯೋ ಹ ವೈ ಪ್ರಜಾತಿಂ ವೇದ, ಪ್ರಜಾಯತೇ ಹ ಪ್ರಜಯಾ ಪಶುಭಿಶ್ಚ ಸಂಪನ್ನೋ ಭವತಿ । ರೇತೋ ವೈ ಪ್ರಜಾತಿಃ ; ರೇತಸಾ ಪ್ರಜನನೇಂದ್ರಿಯಮುಪಲಕ್ಷ್ಯತೇ । ತದ್ವಿಜ್ಞಾನಾನುರೂಪಂ ಫಲಮ್ , ಪ್ರಜಾಯತೇ ಹ ಪ್ರಜಯಾ ಪಶುಭಿಃ, ಯ ಏವಂ ವೇದ ॥
ತೇ ಹೇಮೇ ಪ್ರಾಣಾ ಅಹಂಶ್ರೇಯಸೇ ವಿವದಮಾನಾ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಗ್ಮುಸ್ತದ್ಧೋಚುಃ ಕೋ ನೋ ವಸಿಷ್ಠ ಇತಿ ತದ್ಧೋವಾಚ ಯಸ್ಮಿನ್ವ ಉತ್ಕ್ರಾಂತ ಇದಂ ಶರೀರಂ ಪಾಪೀಯೋ ಮನ್ಯತೇ ಸ ವೋ ವಸಿಷ್ಠ ಇತಿ ॥ ೭ ॥
ತೇ ಹೇಮೇ ಪ್ರಾಣಾ ವಾಗಾದಯಃ, ಅಹಂಶ್ರೇಯಸೇ ಅಹಂ ಶ್ರೇಯಾನಿತ್ಯೇತಸ್ಮೈ ಪ್ರಯೋಜನಾಯ, ವಿವದಮಾನಾಃ ವಿರುದ್ಧಂ ವದಮಾನಾಃ, ಬ್ರಹ್ಮ ಜಗ್ಮುಃ ಬ್ರಹ್ಮ ಗತವಂತಃ, ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದವಾಚ್ಯಂ ಪ್ರಜಾಪತಿಮ್ ; ಗತ್ವಾ ಚ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಹ ಊಚುಃ ಉಕ್ತವಂತಃ — ಕಃ ನಃ ಅಸ್ಮಾಕಂ ಮಧ್ಯೇ, ವಸಿಷ್ಠಃ, ಕೋಽಸ್ಮಾಕಂ ಮಧ್ಯೇ ವಸತಿ ಚ ವಾಸಯತಿ ಚ । ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ತೈಃ ಪೃಷ್ಟಂ ಸತ್ ಹ ಉವಾಚ ಉಕ್ತವತ್ — ಯಸ್ಮಿನ್ ವಃ ಯುಷ್ಮಾಕಂ ಮಧ್ಯೇ ಉತ್ಕ್ರಾಂತೇ ನಿರ್ಗತೇ ಶರೀರಾತ್ , ಇದಂ ಶರೀರಂ ಪೂರ್ವಸ್ಮಾದತಿಶಯೇನ ಪಾಪೀಯಃ ಪಾಪತರಂ ಮನ್ಯತೇ ಲೋಕಃ ; ಶರೀರಂ ಹಿ ನಾಮ ಅನೇಕಾಶುಚಿಸಂಘಾತತ್ವಾತ್ ಜೀವತೋಽಪಿ ಪಾಪಮೇವ, ತತೋಽಪಿ ಕಷ್ಟತರಂ ಯಸ್ಮಿನ್ ಉತ್ಕ್ರಾಂತೇ ಭವತಿ ; ವೈರಾಗ್ಯಾರ್ಥಮಿದಮುಚ್ಯತೇ — ಪಾಪೀಯ ಇತಿ ; ಸ ವಃ ಯುಷ್ಮಾಕಂ ಮಧ್ಯೇ ವಸಿಷ್ಠೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ಜಾನನ್ನಪಿ ವಸಿಷ್ಠಂ ಪ್ರಜಾಪತಿಃ ನೋವಾಚ ಅಯಂ ವಸಿಷ್ಠ ಇತಿ ಇತರೇಷಾಮ್ ಅಪ್ರಿಯಪರಿಹಾರಾಯ ॥
ವಾಗ್ಘೋಚ್ಚಕ್ರಾಮ ಸಾ ಸಂವತ್ಸರಂ ಪ್ರೋಷ್ಯಾಗತ್ಯೋವಾಚ ಕಥಮಶಕತ ಮದೃತೇ ಜೀವಿತುಮಿತಿ ತೇ ಹೋಚುರ್ಯಥಾಕಲಾ ಅವದಂತೋ ವಾಚಾ ಪ್ರಾಣಂತಃ ಪ್ರಾಣೇನ ಪಶ್ಯಂತಶ್ಚಕ್ಷುಷಾ ಶೃಣ್ವಂತಃ ಶ್ರೋತ್ರೇಣ ವಿದ್ವಾಂಸೋ ಮನಸಾ ಪ್ರಜಾಯಮಾನಾ ರೇತಸೈವಮಜೀವಿಷ್ಮೇತಿ ಪ್ರವಿವೇಶ ಹ ವಾಕ್ ॥ ೮ ॥
ತೇ ಏವಮುಕ್ತಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಪ್ರಾಣಾಃ ಆತ್ಮನೋ ವೀರ್ಯಪರೀಕ್ಷಣಾಯ ಕ್ರಮೇಣ ಉಚ್ಚಕ್ರಮುಃ । ತತ್ರ ವಾಗೇವ ಪ್ರಥಮಂ ಹ ಅಸ್ಮಾತ್ ಶರೀರಾತ್ ಉಚ್ಚಕ್ರಾಮ ಉತ್ಕ್ರಾಂತವತೀ ; ಸಾ ಚೋತ್ಕ್ರಮ್ಯ, ಸಂವತ್ಸರಂ ಪ್ರೋಷ್ಯ ಪ್ರೋಷಿತಾ ಭೂತ್ವಾ, ಪುನರಾಗತ್ಯೋವಾಚ — ಕಥಮ್ ಅಶಕತ ಶಕ್ತವಂತಃ ಯೂಯಮ್ , ಮದೃತೇ ಮಾಂ ವಿನಾ, ಜೀವಿತುಮಿತಿ । ತೇ ಏವಮುಕ್ತಾಃ ಊಚುಃ — ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಅಕಲಾಃ ಮೂಕಾಃ, ಅವದಂತಃ ವಾಚಾ, ಪ್ರಾಣಂತಃ ಪ್ರಾಣನವ್ಯಾಪಾರಂ ಕುರ್ವಂತಃ ಪ್ರಾಣೇನ, ಪಶ್ಯಂತಃ ದರ್ಶನವ್ಯಾಪಾರಂ ಚಕ್ಷುಷಾ ಕುರ್ವಂತಃ, ತಥಾ ಶೃಣ್ವಂತಃ ಶ್ರೋತ್ರೇಣ, ವಿದ್ವಾಂಸಃ ಮನಸಾ ಕಾರ್ಯಾಕಾರ್ಯಾದಿವಿಷಯಮ್ , ಪ್ರಜಾಯಮಾನಾಃ ರೇತಸಾ ಪುತ್ರಾನ್ ಉತ್ಪಾದಯಂತಃ, ಏವಮಜೀವಿಷ್ಮ ವಯಮ್ — ಇತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಣೈಃ ದತ್ತೋತ್ತರಾ ವಾಕ್ ಆತ್ಮನಃ ಅಸ್ಮಿನ್ ಅವಸಿಷ್ಠತ್ವಂ ಬುದ್ಧ್ವಾ, ಪ್ರವಿವೇಶ ಹ ವಾಕ್ ॥
ಚಕ್ಷುರ್ಹೋಚ್ಚಕ್ರಾಮ ತತ್ಸಂವತ್ಸರಂ ಪ್ರೋಷ್ಯಾಗತ್ಯೋವಾಚ ಕಥಮಶಕತ ಮದೃತೇ ಜೀವಿತುಮಿತಿ ತೇ ಹೋಚುರ್ಯಥಾಂಧಾ ಅಪಶ್ಯಂತಶ್ಚಕ್ಷುಷಾ ಪ್ರಾಣಂತಃ ಪ್ರಾಣೇನ ವದಂತೋ ವಾಚಾ ಶೃಣ್ವಂತಃ ಶ್ರೋತ್ರೇಣ ವಿದ್ವಾಂಸೋ ಮನಸಾ ಪ್ರಜಾಯಮಾನಾ ರೇತಸೈವಮಜೀವಿಷ್ಮೇತಿ ಪ್ರವಿವೇಶ ಹ ಚಕ್ಷುಃ ॥ ೯ ॥
ಶ್ರೋತ್ರಂ ಹೋಚ್ಚಕ್ರಾಮ ತತ್ಸಂವತ್ಸರಂ ಪ್ರೋಷ್ಯಾಗತ್ಯೋವಾಚ ಕಥಮಶಕತ ಮದೃತೇ ಜೀವಿತುಮಿತಿ ತೇ ಹೋಚುರ್ಯಥಾ ಬಧಿರಾ ಅಶೃಣ್ವಂತಃ ಶ್ರೋತ್ರೇಣ ಪ್ರಾಣಾಂತಃ ಪ್ರಾಣೇನ ವದಂತೋ ವಾಚಾ ಪಶ್ಯಂತಶ್ಚಕ್ಷುಷಾ ವಿದ್ವಾಂಸೋ ಮನಸಾ ಪ್ರಜಾಯಮಾನಾ ರೇತಸೈವಮಜೀವಿಷ್ಮೇತಿ ಪ್ರವಿವೇಶ ಹ ಶ್ರೋತ್ರಮ್ ॥ ೧೦ ॥
ಮನೋ ಹೋಚ್ಚಕ್ರಾಮ ತತ್ಸಂವತ್ಸರಂ ಪ್ರೋಷ್ಯಾಗತ್ಯೋವಾಚ ಕಥಮಶಕತ ಮದೃತೇ ಜೀವಿತುಮಿತಿ ತೇ ಹೋಚುರ್ಯಥಾ ಮುಗ್ಧಾ ಅವಿದ್ವಾಂಸೋ ಮನಸಾ ಪ್ರಾಣಂತಃ ಪ್ರಾಣೇನ ವದಂತೋ ವಾಚಾ ಪಶ್ಯಂತಶ್ಚಕ್ಷುಷಾ ಶೃಣ್ವಂತಃ ಶ್ರೋತ್ರೇಣ ಪ್ರಜಾಯಮಾನಾ ರೇತಸೈವಮಜೀವಿಷ್ಮೇತಿ ಪ್ರವಿವೇಶ ಹ ಮನಃ ॥ ೧೧ ॥
ರೇತೋ ಹೋಚ್ಚಕ್ರಾಮ ತತ್ಸಂವತ್ಸರಂ ಪ್ರೋಷ್ಯಾಗತ್ಯೋವಾಚ ಕಥಮಶಕತ ಮದೃತೇ ಜೀವಿತುಮಿತಿ ತೇ ಹೋಚುರ್ಯಥಾ ಕ್ಲೀಬಾ ಅಪ್ರಜಾಯಮಾನಾ ರೇತಸಾ ಪ್ರಾಣಂತಃ ಪ್ರಾಣೇನ ವದಂತೋ ವಾಚಾ ಪಶ್ಯಂತಶ್ಚಕ್ಷುಷಾ ಶೃಣ್ವಂತಃ ಶ್ರೋತ್ರೇಣ ವಿದ್ವಾಂಸೋ ಮನಸೈವಮಜೀವಿಷ್ಮೇತಿ ಪ್ರವಿವೇಶ ಹ ರೇತಃ ॥ ೧೨ ॥
ತಥಾ ಚಕ್ಷುರ್ಹೋಚ್ಚಕ್ರಾಮೇತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವವತ್ । ಶ್ರೋತ್ರಂ ಮನಃ ಪ್ರಜಾತಿರಿತಿ ॥
ಅಥ ಹ ಪ್ರಾಣ ಉತ್ಕ್ರಮಿಷ್ಯನ್ಯಥಾ ಮಹಾಸುಹಯಃ ಸೈಂಧವಃ ಪಡ್ವೀಶಶಂಕೂನ್ಸಂವೃಹೇದೇವಂ ಹೈವೇಮಾನ್ಪ್ರಾಣಾನ್ಸಂವವರ್ಹ ತೇ ಹೋಚುರ್ಮಾ ಭಗವ ಉತ್ಕ್ರಮೀರ್ನ ವೈ ಶಕ್ಷ್ಯಾಮಸ್ತ್ವದೃತೇ ಜೀವಿತುಮಿತಿ ತಸ್ಯೋ ಮೇ ಬಲಿಂ ಕುರುತೇತಿ ತಥೇತಿ ॥ ೧೩ ॥
ಅಥ ಹ ಪ್ರಾಣ ಉತ್ಕ್ರಮಿಷ್ಯನ್ ಉತ್ಕ್ರಮಣಂ ಕರಿಷ್ಯನ್ ; ತದಾನೀಮೇವ ಸ್ವಸ್ಥಾನಾತ್ಪ್ರಚಲಿತಾ ವಾಗಾದಯಃ । ಕಿಮಿವೇತ್ಯಾಹ — ಯಥಾ ಲೋಕೇ, ಮಹಾಂಶ್ಚಾಸೌ ಸುಹಯಶ್ಚ ಮಹಾಸುಹಯಃ, ಶೋಭನೋ ಹಯಃ ಲಕ್ಷಣೋಪೇತಃ, ಮಹಾನ್ ಪರಿಮಾಣತಃ, ಸಿಂಧುದೇಶೇ ಭವಃ ಸೈಂಧವಃ ಅಭಿಜನತಃ, ಪಡ್ವೀಶಶಂಕೂನ್ ಪಾದಬಂಧನಶಂಕೂನ್ , ಪಡ್ವೀಶಾಶ್ಚ ತೇ ಶಂಕವಶ್ಚ ತಾನ್ , ಸಂವೃಹೇತ್ ಉದ್ಯಚ್ಛೇತ್ ಯುಗಪದುತ್ಖನೇತ್ ಅಶ್ವಾರೋಹೇ ಆರೂಢೇ ಪರೀಕ್ಷಣಾಯ ; ಏವಂ ಹ ಏವ ಇಮಾನ್ ವಾಗಾದೀನ್ ಪ್ರಾಣಾನ್ ಸಂವವರ್ಹ ಉದ್ಯತವಾನ್ ಸ್ವಸ್ಥಾನಾತ್ ಭ್ರಂಶಿತವಾನ್ । ತೇ ವಾಗಾದಯಃ ಹ ಊಚುಃ — ಹೇ ಭಗವಃ ಭಗವನ್ ಮಾ ಉತ್ಕ್ರಮೀಃ ; ಯಸ್ಮಾತ್ ನ ವೈ ಶಕ್ಷ್ಯಾಮಃ ತ್ವದೃತೇ ತ್ವಾಂ ವಿನಾ ಜೀವಿತುಮಿತಿ । ಯದ್ಯೇವಂ ಮಮ ಶ್ರೇಷ್ಠತಾ ವಿಜ್ಞಾತಾ ಭವದ್ಭಿಃ, ಅಹಮತ್ರ ಶ್ರೇಷ್ಠಃ, ತಸ್ಯ ಉ ಮೇ ಮಮ ಬಲಿಂ ಕರಂ ಕುರುತ ಕರಂ ಪ್ರಯಚ್ಛತೇತಿ । ಅಯಂ ಚ ಪ್ರಾಣಸಂವಾದಃ ಕಲ್ಪಿತಃ ವಿದುಷಃ ಶ್ರೇಷ್ಠಪರೀಕ್ಷಣಪ್ರಕಾರೋಪದೇಶಃ ; ಅನೇನ ಹಿ ಪ್ರಕಾರೇಣ ವಿದ್ವಾನ್ ಕೋ ನು ಖಲು ಅತ್ರ ಶ್ರೇಷ್ಠ ಇತಿ ಪರೀಕ್ಷಣಂ ಕರೋತಿ ; ಸ ಏಷ ಪರೀಕ್ಷಣಪ್ರಕಾರಃ ಸಂವಾದಭೂತಃ ಕಥ್ಯತೇ ; ನ ಹಿ ಅನ್ಯಥಾ ಸಂಹತ್ಯಕಾರಿಣಾಂ ಸತಾಮ್ ಏಷಾಮ್ ಅಂಜಸೈವ ಸಂವತ್ಸರಮಾತ್ರಮೇವ ಏಕೈಕಸ್ಯ ನಿರ್ಗಮನಾದಿ ಉಪಪದ್ಯತೇ ; ತಸ್ಮಾತ್ ವಿದ್ವಾನೇವ ಅನೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ವಿಚಾರಯತಿ ವಾಗಾದೀನಾಂ ಪ್ರಧಾನಬುಭುತ್ಸುಃ ಉಪಾಸನಾಯ ; ಬಲಿಂ ಪ್ರಾರ್ಥಿತಾಃ ಸಂತಃ ಪ್ರಾಣಾಃ, ತಥೇತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತವಂತಃ ॥
ಸಾ ಹ ವಾಗುವಾಚ ಯದ್ವಾ ಅಹಂ ವಸಿಷ್ಠಾಸ್ಮಿ ತ್ವಂ ತದ್ವಸಿಷ್ಠೋಽಸೀತಿ ಯದ್ವಾ ಅಹಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಸ್ಮಿ ತ್ವಂ ತತ್ಪ್ರತಿಷ್ಠೋಽಸೀತಿ ಚಕ್ಷುರ್ಯದ್ವಾ ಅಹಂ ಸಂಪದಸ್ಮಿ ತ್ವಂ ತತ್ಸಂಪದಸೀತಿ ಶ್ರೋತ್ರಂ ಯದ್ವಾ ಅಹಮಾಯತನಮಸ್ಮಿ ತ್ವಂ ತದಾಯತನಮಸೀತಿ ಮನೋ ಯದ್ವಾ ಅಹಂ ಪ್ರಜಾತಿರಸ್ಮಿ ತ್ವಂ ತತ್ಪ್ರಜಾತಿರಸೀತಿ ರೇತಸ್ತಸ್ಯೋ ಮೇ ಕಿಮನ್ನಂ ಕಿಂ ವಾಸ ಇತಿ ಯದಿದಂ ಕಿಂಚಾಶ್ವಭ್ಯ ಆ ಕೃಮಿಭ್ಯ ಆ ಕೀಟಪತಂಗೇಭ್ಯಸ್ತತ್ತೇಽನ್ನಮಾಪೋ ವಾಸ ಇತಿ ನ ಹ ವಾ ಅಸ್ಯಾನನ್ನಂ ಜಗ್ಧಂ ಭವತಿ ನಾನನ್ನಂ ಪ್ರತಿಗೃಹೀತಂ ಯ ಏವಮೇತದನಸ್ಯಾನ್ನಂ ವೇದ ತದ್ವಿದ್ವಾಂಸಃ ಶ್ರೋತ್ರಿಯಾ ಅಶಿಷ್ಯಂತ ಆಚಾಮಂತ್ಯಶಿತ್ವಾಚಾಮಂತ್ಯೇತಮೇವ ತದನಮನಗ್ನಂ ಕುರ್ವಂತೋ ಮನ್ಯಂತೇ ॥ ೧೪ ॥
ಸಾ ಹ ವಾಕ್ ಪ್ರಥಮಂ ಬಲಿದಾನಾಯ ಪ್ರವೃತ್ತಾ ಹ ಕಿಲ ಉವಾಚ ಉಕ್ತವತೀ — ಯತ್ ವೈ ಅಹಂ ವಸಿಷ್ಠಾಸ್ಮಿ, ಯತ್ ಮಮ ವಸಿಷ್ಠತ್ವಮ್ , ತತ್ ತವೈವ ; ತೇನ ವಸಿಷ್ಠಗುಣೇನ ತ್ವಂ ತದ್ವಸಿಷ್ಠೋಽಸೀತಿ । ಯತ್ ವೈ ಅಹಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಸ್ಮಿ, ತ್ವಂ ತತ್ಪ್ರತಿಷ್ಠೋಽಸಿ, ಯಾ ಮಮ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ಸಾ ತ್ವಮಸೀತಿ ಚಕ್ಷುಃ । ಸಮಾನಮ್ ಅನ್ಯತ್ । ಸಂಪದಾಯತನಪ್ರಜಾತಿತ್ವಗುಣಾನ್ ಕ್ರಮೇಣ ಸಮರ್ಪಿತವಂತಃ । ಯದ್ಯೇವಮ್ , ಸಾಧು ಬಲಿಂ ದತ್ತವಂತೋ ಭವಂತಃ ; ಬ್ರೂತ — ತಸ್ಯ ಉ ಮೇ ಏವಂಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಕಿಮನ್ನಮ್ , ಕಿಂ ವಾಸ ಇತಿ ; ಆಹುರಿತರೇ — ಯದಿದಂ ಲೋಕೇ ಕಿಂಚ ಕಿಂಚಿತ್ ಅನ್ನಂ ನಾಮ ಆ ಶ್ವಭ್ಯಃ ಆ ಕೃಮಿಭ್ಯಃ ಆ ಕೀಟಪತಂಗೇಭ್ಯಃ, ಯಚ್ಚ ಶ್ವಾನ್ನಂ ಕೃಮ್ಯನ್ನಂ ಕೀಟಪತಂಗಾನ್ನಂ ಚ, ತೇನ ಸಹ ಸರ್ವಮೇವ ಯತ್ಕಿಂಚಿತ್ ಪ್ರಾಣಿಭಿರದ್ಯಮಾನಮ್ ಅನ್ನಮ್ , ತತ್ಸರ್ವಂ ತವಾನ್ನಮ್ । ಸರ್ವಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾನ್ನಮಿತಿ ದೃಷ್ಟಿಃ ಅತ್ರ ವಿಧೀಯತೇ ॥
ಕೇಚಿತ್ತು ಸರ್ವಭಕ್ಷಣೇ ದೋಷಾಭಾವಂ ವದಂತಿ ಪ್ರಾಣಾನ್ನವಿದಃ ; ತತ್ ಅಸತ್ , ಶಾಸ್ತ್ರಾಂತರೇಣ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ತೇನಾಸ್ಯ ವಿಕಲ್ಪ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ, ಅವಿಧಾಯಕತ್ವಾತ್ । ನ ಹ ವಾ ಅಸ್ಯಾನನ್ನಂ ಜಗ್ಧಂ ಭವತೀತಿ — ಸರ್ವಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾನ್ನಮಿತ್ಯೇತಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಿಹಿತಸ್ಯ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಮೇತತ್ ; ತೇನೈಕವಾಕ್ಯತಾಪತ್ತೇಃ ; ನ ತು ಶಾಸ್ತ್ರಾಂತರವಿಹಿತಸ್ಯ ಬಾಧನೇ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್ , ಅನ್ಯಪರತ್ವಾದಸ್ಯ । ಪ್ರಾಣಮಾತ್ರಸ್ಯ ಸರ್ವಮನ್ನಮ್ ಇತ್ಯೇತದೃರ್ಶನಮ್ ಇಹ ವಿಧಿತ್ಸಿತಮ್ , ನ ತು ಸರ್ವಂ ಭಕ್ಷಯೇದಿತಿ । ಯತ್ತು ಸರ್ವಭಕ್ಷಣೇ ದೋಷಾಭಾವಜ್ಞಾನಮ್ , ತತ್ ಮಿಥ್ಯೈವ, ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾತ್ । ವಿದುಷಃ ಪ್ರಾಣತ್ವಾತ್ ಸರ್ವಾನ್ನೋಪಪತ್ತೇಃ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ಅದೋಷ ಏವೇತಿ ಚೇತ್ , ನ, ಅಶೇಷಾನ್ನತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ ; ಸತ್ಯಂ ಯದ್ಯಪಿ ವಿದ್ವಾನ್ ಪ್ರಾಣಃ, ಯೇನ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತೇನ ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ವಿದ್ವತ್ತಾ ತೇನ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತೇನ ಕೃಮಿಕೀಟದೇವಾದ್ಯಶೇಷಾನ್ನಭಕ್ಷಣಂ ನೋಪಪದ್ಯತೇ ; ತೇನ ತತ್ರ ಅಶೇಷಾನ್ನಭಕ್ಷಣೇ ದೋಷಾಭಾವಜ್ಞಾಪನಮನರ್ಥಕಮ್ , ಅಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾದಶೇಷಾನ್ನಭಕ್ಷಣದೋಷಸ್ಯ । ನನು ಪ್ರಾಣಃ ಸನ್ ಭಕ್ಷಯತ್ಯೇವ ಕೃಮಿಕೀಟಾದ್ಯನ್ನಮಪಿ ; ಬಾಢಮ್ , ಕಿಂತು ನ ತದ್ವಿಷಯಃ ಪ್ರತಿಷೇಧೋಽಸ್ತಿ ; ತಸ್ಮಾತ್ — ದೈವರಕ್ತಂ ಕಿಂಶುಕಮ್ — ತತ್ರ ದೋಷಾಭಾವಃ ; ಅತಃ ತದ್ರೂಪೇಣ ದೋಷಾಭಾವಜ್ಞಾಪನಮನರ್ಥಕಮ್ , ಅಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾತ್ ಅಶೇಷಾನ್ನಭಕ್ಷಣದೋಷಸ್ಯ । ಯೇನ ತು ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಸಂಬಂಧೇನ ಪ್ರತಿಷೇಧಃ ಕ್ರಿಯತೇ, ತತ್ಸಂಬಂಧೇನ ತು ಇಹ ನೈವ ಪ್ರತಿಪ್ರಸವೋಽಸ್ತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ ತತ್ಪ್ರತಿಷೇಧಾತಿಕ್ರಮೇ ದೋಷ ಏವ ಸ್ಯಾತ್ , ಅನ್ಯವಿಷಯತ್ವಾತ್ ‘ನ ಹ ವೈ’ ಇತ್ಯಾದೇಃ । ನ ಚ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದಿಶರೀರಸ್ಯ ಸರ್ವಾನ್ನತ್ವದರ್ಶನಮಿಹ ವಿಧೀಯತೇ, ಕಿಂತು ಪ್ರಾಣಮಾತ್ರಸ್ಯೈವ । ಯಥಾ ಚ ಸಾಮಾನ್ಯೇನ ಸರ್ವಾನ್ನಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಕಿಂಚಿತ್ ಅನ್ನಜಾತಂ ಕಸ್ಯಚಿತ್ ಜೀವನಹೇತುಃ, ಯಥಾ ವಿಷಂ ವಿಷಜಸ್ಯ ಕ್ರಿಮೇಃ, ತದೇವ ಅನ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಾನ್ನಮಪಿ ಸತ್ ದೃಷ್ಟಮೇವ ದೋಷಮುತ್ಪಾದಯತಿ ಮರಣಾದಿಲಕ್ಷಣಮ್ — ತಥಾ ಸರ್ವಾನ್ನಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಾನ್ನಭಕ್ಷಣೇ ಬ್ರಾಹ್ಮಣತ್ವಾದಿದೇಹಸಂಬಂಧಾತ್ ದೋಷ ಏವ ಸ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಮೇವ ಅಭಕ್ಷ್ಯಭಕ್ಷಣೇ ದೋಷಾಭಾವಜ್ಞಾನಮ್ ॥
ಆಪೋ ವಾಸ ಇತಿ ; ಆಪಃ ಭಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾಃ ವಾಸಃಸ್ಥಾನೀಯಾಸ್ತವ । ಅತ್ರ ಚ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಆಪೋ ವಾಸ ಇತ್ಯೇತದ್ದರ್ಶನಂ ವಿಧೀಯತೇ ; ನ ತು ವಾಸಃಕಾರ್ಯೇ ಆಪೋ ವಿನಿಯೋಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಾಃ ; ತಸ್ಮಾತ್ ಯಥಾಪ್ರಾಪ್ತೇ ಅಬ್ಭಕ್ಷಣೇ ದರ್ಶನಮಾತ್ರಂ ಕರ್ತವ್ಯಮ್ । ನ ಹ ವೈ ಅಸ್ಯ ಸರ್ವಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾನ್ನಮಿತ್ಯೇವಂವಿದಃ ಅನನ್ನಮ್ ಅನದನೀಯಂ ಜಗ್ಧಂ ಭುಕ್ತಂ ನ ಭವತಿ ಹ ; ಯದ್ಯಪಿ ಅನೇನ ಅನದನೀಯಂ ಭುಕ್ತಮ್ , ಅದನೀಯಮೇವ ಭುಕ್ತಂ ಸ್ಯಾತ್ , ನ ತು ತತ್ಕೃತದೋಷೇಣ ಲಿಪ್ಯತೇ — ಇತ್ಯೇತತ್ ವಿದ್ಯಾಸ್ತುತಿರಿತ್ಯವೋಚಾಮ । ತಥಾ ನ ಅನನ್ನಂ ಪ್ರತಿಗೃಹೀತಮ್ ; ಯದ್ಯಪಿ ಅಪ್ರತಿಗ್ರಾಹ್ಯಂ ಹಸ್ತ್ಯಾದಿ ಪ್ರತಿಗೃಹೀತಂ ಸ್ಯಾತ್ ತದಪಿ ಅನ್ನಮೇವ ಪ್ರತಿಗ್ರಾಹ್ಯಂ ಪ್ರತಿಗೃಹೀತಂ ಸ್ಯಾತ್ , ತತ್ರಾಪಿ ಅಪ್ರತಿಗ್ರಾಹ್ಯಪ್ರತಿಗ್ರಹದೋಷೇಣ ನ ಲಿಪ್ಯತ ಇತಿ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಮೇವ ; ಯ ಏವಮ್ ಏತತ್ ಅನಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಅನ್ನಂ ವೇದ ; ಫಲಂ ತು ಪ್ರಾಣಾತ್ಮಭಾವ ಏವ ; ನ ತ್ವೇತತ್ ಫಲಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ, ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ಸ್ತುತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣೇತಿ । ನನು ಏತದೇವ ಫಲಂ ಕಸ್ಮಾನ್ನ ಭವತಿ ? ನ, ಪ್ರಾಣಾತ್ಮದರ್ಶಿನಃ ಪ್ರಾಣಾತ್ಮಭಾವ ಏವ ಫಲಮ್ ; ತತ್ರ ಚ ಪ್ರಾಣಾತ್ಮಭೂತಸ್ಯ ಸರ್ವಾತ್ಮನಃ ಅನದನೀಯಮಪಿ ಆದ್ಯಮೇವ, ತಥಾ ಅಪ್ರತಿಗ್ರಾಹ್ಯಮಪಿ ಪ್ರತಿಗ್ರಾಹ್ಯಮೇವ — ಇತಿ ಯಥಾಪ್ರಾಪ್ತಮೇವ ಉಪಾದಾಯ ವಿದ್ಯಾ ಸ್ತೂಯತೇ ; ಅತೋ ನೈವ ಫಲವಿಧಿಸರೂಪತಾ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ । ಯಸ್ಮಾತ್ ಆಪೋ ವಾಸಃ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ, ತಸ್ಮಾತ್ ವಿದ್ವಾಂಸಃ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಃ ಶ್ರೋತ್ರಿಯಾ ಅಧೀತವೇದಾಃ, ಅಶಿಷ್ಯಂತಃ ಭೋಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾಃ, ಆಚಾಮಂತಿ ಅಪಃ ; ಅಶಿತ್ವಾ ಆಚಾಮಂತಿ ಭುಕ್ತ್ವಾ ಚ ಉತ್ತರಕಾಲಮ್ ಅಪಃ ಭಕ್ಷಯಂತಿ ; ತತ್ರ ತೇಷಾಮಾಚಾಮತಾಂ ಕೋಽಭಿಪ್ರಾಯ ಇತ್ಯಾಹ — ಏತಮೇವಾನಂ ಪ್ರಾಣಮ್ ಅನಗ್ನಂ ಕುರ್ವಂತೋ ಮನ್ಯಂತೇ ; ಅಸ್ತಿ ಚೈತತ್ — ಯೋ ಯಸ್ಮೈ ವಾಸೋ ದದಾತಿ, ಸ ತಮ್ ಅನಗ್ನಂ ಕರೋಮೀತಿ ಹಿ ಮನ್ಯತೇ ; ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಚ ಆಪೋ ವಾಸ ಇತಿ ಹ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಯದಪಃ ಪಿಬಾಮಿ ತತ್ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ವಾಸೋ ದದಾಮಿ ಇತಿ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯೇವಮರ್ಥಮೇತತ್ । ನನು ಭೋಕ್ಷ್ಯಮಾಣಃ ಭುಕ್ತವಾಂಶ್ಚ ಪ್ರಯತೋ ಭವಿಷ್ಯಾಮೀತ್ಯಾಚಾಮತಿ ; ತತ್ರ ಚ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾನಗ್ನತಾಕರಣಾರ್ಥತ್ವೇ ಚ ದ್ವಿಕಾರ್ಯತಾ ಆಚಮನಸ್ಯ ಸ್ಯಾತ್ ; ನ ಚ ಕಾರ್ಯದ್ವಯಮ್ ಆಚಮನಸ್ಯ ಏಕಸ್ಯ ಯುಕ್ತಮ್ ; ಯದಿ ಪ್ರಾಯತ್ಯಾರ್ಥಮ್ , ನ ಅನಗ್ನತಾರ್ಥಮ್ ; ಅಥ ಅನಗ್ನತಾರ್ಥಮ್ , ನ ಪ್ರಾಯತ್ಯಾರ್ಥಮ್ ; ಯಸ್ಮಾದೇವಮ್ , ತಸ್ಮಾತ್ ದ್ವಿತೀಯಮ್ ಆಚಮನಾಂತರಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾನಗ್ನತಾಕರಣಾಯ ಭವತು — ನ, ಕ್ರಿಯಾದ್ವಿತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ ; ದ್ವೇ ಹ್ಯೇತೇ ಕ್ರಿಯೇ ; ಭೋಕ್ಷ್ಯಮಾಣಸ್ಯ ಭುಕ್ತವತಶ್ಚ ಯತ್ ಆಚಮನಂ ಸ್ಮೃತಿವಿಹಿತಮ್ , ತತ್ ಪ್ರಾಯತ್ಯಾರ್ಥಂ ಭವತಿ ಕ್ರಿಯಾಮಾತ್ರಮೇವ ; ನ ತು ತತ್ರ ಪ್ರಾಯತ್ಯಂ ದರ್ಶನಾದಿ ಅಪೇಕ್ಷತೇ ; ತತ್ರ ಚ ಆಚಮನಾಂಗಭೂತಾಸ್ವಪ್ಸು ವಾಸೋವಿಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಇತಿಕರ್ತವ್ಯತಯಾ ಚೋದ್ಯತೇ ; ನ ತು ತಸ್ಮಿನ್ಕ್ರಿಯಮಾಣೇ ಆಚಮನಸ್ಯ ಪ್ರಾಯತ್ಯಾರ್ಥತಾ ಬಾಧ್ಯತೇ, ಕ್ರಿಯಾಂತರತ್ವಾದಾಚಮನಸ್ಯ । ತಸ್ಮಾತ್ ಭೋಕ್ಷ್ಯಮಾಣಸ್ಯ ಭುಕ್ತವತಶ್ಚ ಯತ್ ಆಚಮನಮ್ , ತತ್ರ ಆಪೋ ವಾಸಃ ಪ್ರಾಣಸ್ಯೇತಿ ದರ್ಶನಮಾತ್ರಂ ವಿಧೀಯತೇ, ಅಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾದನ್ಯತಃ ॥
ಇತಿ ಷಷ್ಠಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ಪ್ರಥಮಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್ ॥
ದ್ವಿತೀಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಶ್ವೇತಕೇತುರ್ಹ ವಾ ಆರುಣೇಯ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಃ । ಖಿಲಾಧಿಕಾರೋಽಯಮ್ ; ತತ್ರ ಯದನುಕ್ತಂ ತದುಚ್ಯತೇ । ಸಪ್ತಮಾಧ್ಯಾಯಾಂತೇ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಸಮುಚ್ಚಯಕಾರಿಣಾ ಅಗ್ನೇರ್ಮಾರ್ಗಯಾಚನಂ ಕೃತಮ್ — ಅಗ್ನೇ ನಯ ಸುಪಥೇತಿ । ತತ್ರ ಅನೇಕೇಷಾಂ ಪಥಾಂ ಸದ್ಭಾವಃ ಮಂತ್ರೇಣ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ಪ್ರದರ್ಶಿತಃ, ಸುಪಥೇತಿ ವಿಶೇಷಣಾತ್ । ಪಂಥಾನಶ್ಚ ಕೃತವಿಪಾಕಪ್ರತಿಪತ್ತಿಮಾರ್ಗಾಃ ; ವಕ್ಷ್ಯತಿ ಚ
‘ಯತ್ಕೃತ್ವಾ’ (ಬೃ. ಉ. ೬ । ೨ । ೨) ಇತ್ಯಾದಿ । ತತ್ರ ಚ ಕತಿ ಕರ್ಮವಿಪಾಕಪ್ರತಿಪತ್ತಿಮಾರ್ಗಾ ಇತಿ ಸರ್ವಸಂಸಾರಗತ್ಯುಪಸಂಹಾರಾರ್ಥೋಽಯಮಾರಂಭಃ — ಏತಾವತೀ ಹಿ ಸಂಸಾರಗತಿಃ, ಏತಾವಾನ್ ಕರ್ಮಣೋ ವಿಪಾಕಃ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಸ್ಯ ಚ ಸವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯೇತಿ । ಯದ್ಯಪಿ
‘ದ್ವಯಾ ಹ ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯಾಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೩ । ೧) ಇತ್ಯತ್ರ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಃ ಪಾಪ್ಮಾ ಸೂಚಿತಃ, ನ ಚ ತಸ್ಯೇದಂ ಕಾರ್ಯಮಿತಿ ವಿಪಾಕಃ ಪ್ರದರ್ಶಿತಃ ; ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಸ್ಯೈವ ತು ವಿಪಾಕಃ ಪ್ರದರ್ಶಿತಃ ತ್ರ್ಯನ್ನಾತ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಂತೇನ, ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾರಂಭೇ ತದ್ವೈರಾಗ್ಯಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ । ತತ್ರಾಪಿ ಕೇವಲೇನ ಕರ್ಮಣಾ ಪಿತೃಲೋಕಃ, ವಿದ್ಯಯಾ ವಿದ್ಯಾಸಂಯುಕ್ತೇನ ಚ ಕರ್ಮಣಾ ದೇವಲೋಕ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತತ್ರ ಕೇನ ಮಾರ್ಗೇಣ ಪಿತೃಲೋಕಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ, ಕೇನ ವಾ ದೇವಲೋಕಮಿತಿ ನೋಕ್ತಮ್ । ತಚ್ಚ ಇಹ ಖಿಲಪ್ರಕರಣೇ ಅಶೇಷತೋ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯತ ಆರಭ್ಯತೇ । ಅಂತೇ ಚ ಸರ್ವೋಪಸಂಹಾರಃ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯೇಷ್ಟಃ । ಅಪಿ ಚ ಏತಾವದಮೃತತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ನ ಕರ್ಮಣಃ ಅಮೃತತ್ವಾಶಾ ಅಸ್ತೀತಿ ಚ ; ತತ್ರ ಹೇತುಃ ನೋಕ್ತಃ ; ತದರ್ಥಶ್ಚಾಯಮಾರಂಭಃ । ಯಸ್ಮಾತ್ ಇಯಂ ಕರ್ಮಣೋ ಗತಿಃ, ನ ನಿತ್ಯೇಽಮೃತತ್ವೇ ವ್ಯಾಪಾರೋಽಸ್ತಿ, ತಸ್ಮಾತ್ ಏತಾವದೇವಾಮೃತತ್ವಸಾಧನಮಿತಿ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ಹೇತುತ್ವಂ ಸಂಪದ್ಯತೇ । ಅಪಿ ಚ ಉಕ್ತಮಗ್ನಿಹೋತ್ರೇ — ನ ತ್ವೇವೈತಯೋಸ್ತ್ವಮುತ್ಕ್ರಾಂತಿಂ ನ ಗತಿಂ ನ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಂ ನ ತೃಪ್ತಿಂ ನ ಪುನರಾವೃತ್ತಿಂ ನ ಲೋಕಂ ಪ್ರತ್ಯುತ್ಥಾಯಿನಂ ವೇತ್ಥೇತಿ ; ತತ್ರ ಪ್ರತಿವಚನೇ
‘ತೇ ವಾ ಏತೇ ಆಹುತೀ ಹುತೇ ಉತ್ಕ್ರಾಮತಃ’ (ಶತ. ಬ್ರಾ. ೧೧ । ೬ । ೨ । ೪) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಆಹುತೇಃ ಕಾರ್ಯಮುಕ್ತಮ್ ; ತಚ್ಚೈತತ್ ಕರ್ತುಃ ಆಹುತಿಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ ಫಲಮ್ ; ನ ಹಿ ಕರ್ತಾರಮನಾಶ್ರಿತ್ಯ ಆಹುತಿಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ಉತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯಾದಿಕಾರ್ಯಾರಂಭ ಉಪಪದ್ಯತೇ, ಕರ್ತ್ರರ್ಥತ್ವಾತ್ಕರ್ಮಣಃ ಕಾರ್ಯಾರಂಭಸ್ಯ, ಸಾಧನಾಶ್ರಯತ್ವಾಚ್ಚ ಕರ್ಮಣಃ ; ತತ್ರ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಸ್ತುತ್ಯರ್ಥತ್ವಾತ್ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಸ್ಯೈವ ಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಷಟ್ಪ್ರಕಾರಮಪಿ ; ಇಹ ತು ತದೇವ ಕರ್ತುಃ ಫಲಮಿತ್ಯುಪದಿಶ್ಯತೇ ಷಟ್ಪ್ರಕಾರಮಪಿ, ಕರ್ಮಫಲವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ । ತದ್ದ್ವಾರೇಣ ಚ ಪಂಚಾಗ್ನಿದರ್ಶನಮ್ ಇಹ ಉತ್ತರಮಾರ್ಗಪ್ರತಿಪತ್ತಿಸಾಧಾನಂ ವಿಧಿತ್ಸಿತಮ್ । ಏವಮ್ , ಅಶೇಷಸಂಸಾರಗತ್ಯುಪಸಂಹಾರಃ, ಕರ್ಮಕಾಂಡಸ್ಯ ಏಷಾ ನಿಷ್ಠಾ — ಇತ್ಯೇತದ್ದ್ವಯಂ ದಿದರ್ಶಯಿಷುಃ ಆಖ್ಯಾಯಿಕಾಂ ಪ್ರಣಯತಿ ॥
ಶ್ವೇತಕೇತುರ್ಹ ವಾ ಆರುಣೇಯಃ ಪಂಚಾಲಾನಾಂ ಪರಿಷದಮಾಜಗಾಮ ಸ ಆಜಗಾಮ ಜೈವಲಿಂ ಪ್ರವಾಹಣಂ ಪರಿಚಾರಯಮಾಣಂ ತಮುದೀಕ್ಷ್ಯಾಭ್ಯುವಾದ ಕುಮಾರಾ೩ ಇತಿ ಸ ಭೋ೩ ಇತಿ ಪ್ರತಿಶುಶ್ರಾವಾನುಶಿಷ್ಟೋಽನ್ವಸಿ ಪಿತ್ರೇತ್ಯೋಮಿತಿ ಹೋವಾಚ ॥ ೧ ॥
ಶ್ವೇತಕೇತುಃ ನಾಮತಃ, ಅರುಣಸ್ಯಾಪತ್ಯಮ್ ಆರುಣಿಃ, ತಸ್ಯಾಪತ್ಯಮ್ ಆರುಣೇಯಃ ; ಹ - ಶಬ್ದಃ ಐತಿಹ್ಯಾರ್ಥಃ ; ವೈ ನಿಶ್ಚಯಾರ್ಥಃ ; ಪಿತ್ರಾ ಅನುಶಿಷ್ಟಃ ಸನ್ ಆತ್ಮನೋ ಯಶಃಪ್ರಥನಾಯ ಪಂಚಾಲಾನಾಂ ಪರಿಷದಮಾಜಗಾಮ ; ಪಂಚಾಲಾಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾಃ ; ತೇಷಾಂ ಪರಿಷದಮಾಗತ್ಯ, ಜಿತ್ವಾ, ರಾಜ್ಞೋಽಪಿ ಪರಿಷದಂ ಜೇಷ್ಯಾಮೀತಿ ಗರ್ವೇಣ ಸ ಆಜಗಾಮ ; ಜೀವಲಸ್ಯಾಪತ್ಯಂ ಜೈವಲಿಂ ಪಂಚಾಲರಾಜಂ ಪ್ರವಾಹಣನಾಮಾನಂ ಸ್ವಭೃತ್ಯೈಃ ಪರಿಚಾರಯಮಾಣಮ್ ಆತ್ಮನಃ ಪರಿಚರಣಂ ಕಾರಯಂತಮಿತ್ಯೇತತ್ ; ಸ ರಾಜಾ ಪೂರ್ವಮೇವ ತಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಭಿಮಾನಗರ್ವಂ ಶ್ರುತ್ವಾ, ವಿನೇತವ್ಯೋಽಯಮಿತಿ ಮತ್ವಾ, ತಮುದೀಕ್ಷ್ಯ ಉತ್ಪ್ರೇಕ್ಷ್ಯ ಆಗತಮಾತ್ರಮೇವ ಅಭ್ಯುವಾದ ಅಭ್ಯುಕ್ತವಾನ್ , ಕುಮಾರಾ೩ ಇತಿ ಸಂಬೋಧ್ಯ ; ಭರ್ತ್ಸನಾರ್ಥಾ ಪ್ಲುತಿಃ । ಏವಮುಕ್ತಃ ಸಃ ಪ್ರತಿಶುಶ್ರಾವ — ಭೋ೩ ಇತಿ । ಭೋ೩ ಇತಿ ಅಪ್ರತಿರೂಪಮಪಿ ಕ್ಷತ್ತ್ರಿಯಂ ಪ್ರತಿ ಉಕ್ತವಾನ್ ಕ್ರುದ್ಧಃ ಸನ್ । ಅನುಶಿಷ್ಟಃ ಅನುಶಾಸಿತೋಽಸಿ ಭವಸಿ ಕಿಂ ಪಿತ್ರಾ — ಇತ್ಯುವಾಚ ರಾಜಾ । ಪ್ರತ್ಯಾಹ ಇತರಃ — ಓಮಿತಿ, ಬಾಢಮನುಶಿಷ್ಟೋಽಸ್ಮಿ, ಪೃಚ್ಛ ಯದಿ ಸಂಶಯಸ್ತೇ ॥
ವೇತ್ಥ ಯಥೇಮಾಃ ಪ್ರಜಾಃ ಪ್ರಯತ್ಯೋ ವಿಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತಾ೩ ಇತಿ ನೇತಿ ಹೋವಾಚ ವೇತ್ಥೋ ಯಥೇಮಂ ಲೋಕಂ ಪುನರಾಪದ್ಯಂತಾ೩ ಇತಿ ನೇತಿ ಹೈವೋವಾಚ ವೇತ್ಥೋ ಯಥಾಸೌ ಲೋಕ ಏವಂ ಬಹುಭಿಃ ಪುನಃ ಪುನಃ ಪ್ರಯದ್ಭಿರ್ನ ಸಂಪೂರ್ಯತಾ೩ ಇತಿ ನೇತಿ ಹೈವೋವಾಚ ವೇತ್ಥೋ ಯತಿಥ್ಯಾಮಾಹುತ್ಯಾಂ ಹುತಾಯಾಮಾಪಃ ಪುರುಷವಾಚೋ ಭೂತ್ವಾ ಸಮುತ್ಥಾಯ ವದಂತೀ೩ ಇತಿ ನೇತಿ ಹೈವೋವಾಚ ವೇತ್ಥೋ ದೇವಯಾನಸ್ಯ ವಾ ಪಥಃ ಪ್ರತಿಪದಂ ಪಿತೃಯಾಣಸ್ಯ ವಾ ಯತ್ಕೃತ್ವಾ ದೇವಯಾನಂ ವಾ ಪಂಥಾನಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತೇ ಪಿತೃಯಾಣಂ ವಾಪಿ ಹಿ ನ ಋಷೇರ್ವಚಃ ಶ್ರುತಂ ದ್ವೇ ಸೃತೀ ಅಶೃಣವಂ ಪಿತೃಣಾಮಹಂ ದೇವಾನಾಮುತ ಮರ್ತ್ಯಾನಾಂ ತಾಭ್ಯಾಮಿದಂ ವಿಶ್ವಮೇಜತ್ಸಮೇತಿ ಯದಂತರಾ ಪಿತರಂ ಮಾತರಂ ಚೇತಿ ನಾಹಮತ ಏಕಂಚನ ವೇದೇತಿ ಹೋವಾಚ ॥ ೨ ॥
ಯದ್ಯೇವಮ್ , ವೇತ್ಥ ವಿಜಾನಾಸಿ ಕಿಮ್ , ಯಥಾ ಯೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಇಮಾಃ ಪ್ರಜಾಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾಃ, ಪ್ರಯತ್ಯಃ ಮ್ರಿಯಮಾಣಾಃ, ವಿಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತಾ೩ ಇತಿ ವಿಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತೇ ; ವಿಚಾರಣಾರ್ಥಾ ಪ್ಲುತಿಃ ; ಸಮಾನೇನ ಮಾರ್ಗೇಣ ಗಚ್ಛಂತೀನಾಂ ಮಾರ್ಗದ್ವೈವಿಧ್ಯಂ ಯತ್ರ ಭವತಿ, ತತ್ರ ಕಾಶ್ಚಿತ್ಪ್ರಜಾ ಅನ್ಯೇನ ಮಾರ್ಗೇಣ ಗಚ್ಛಂತಿ ಕಾಶ್ಚಿದನ್ಯೇನೇತಿ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ; ಯಥಾ ತಾಃ ಪ್ರಜಾ ವಿಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತೇ, ತತ್ ಕಿಂ ವೇತ್ಥೇತ್ಯರ್ಥಃ । ನೇತಿ ಹೋವಾಚ ಇತರಃ । ತರ್ಹಿ ವೇತ್ಥ ಉ ಯಥಾ ಇಮಂ ಲೋಕಂ ಪುನಃ ಆಪದ್ಯಂತಾ೩ ಇತಿ, ಪುನರಾಪದ್ಯಂತೇ, ಯಥಾ ಪುನರಾಗಚ್ಛಂತಿ ಇಮಂ ಲೋಕಮ್ । ನೇತಿ ಹೈವೋವಾಚ ಶ್ವೇತಕೇತುಃ । ವೇತ್ಥ ಉ ಯಥಾ ಅಸೌ ಲೋಕ ಏವಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇನ ನ್ಯಾಯೇನ ಪುನಃ ಪುನರಸಕೃತ್ ಪ್ರಯದ್ಭಿಃ ಮ್ರಿಯಮಾಣೈಃ ಯಥಾ ಯೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ನ ಸಂಪೂರ್ಯತಾ೩ ಇತಿ, ನ ಸಂಪೂರ್ಯತೇಽಸೌ ಲೋಕಃ, ತತ್ಕಿಂ ವೇತ್ಥ । ನೇತಿ ಹೈವೋವಾಚ । ವೇತ್ಥ ಉ ಯತಿಥ್ಯಾಂ ಯತ್ಸಂಖ್ಯಾಕಾಯಾಮ್ ಆಹುತ್ಯಾಮ್ ಆಹುತೌ ಹುತಾಯಮ್ ಆಪಃ ಪುರುಷವಾಚಃ, ಪುರುಷಸ್ಯ ಯಾ ವಾಕ್ ಸೈವ ಯಾಸಾಂ ವಾಕ್ , ತಾಃ ಪುರುಷವಾಚೋ ಭೂತ್ವಾ ಪುರುಷಶಬ್ದವಾಚ್ಯಾ ವಾ ಭೂತ್ವಾ ; ಯದಾ ಪುರುಷಾಕಾರಪರಿಣತಾಃ, ತದಾ ಪುರುಷವಾಚೋ ಭವಂತಿ ; ಸಮುತ್ಥಾಯ ಸಮ್ಯಗುತ್ಥಾಯ ಉದ್ಭೂತಾಃ ಸತ್ಯಃ ವದಂತೀ೩ ಇತಿ । ನೇತಿ ಹೈವೋವಾಚ । ಯದ್ಯೇವಂ ವೇತ್ಥ ಉ ದೇವಯಾನಸ್ಯ ಪಥೋ ಮಾರ್ಗಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪದಮ್ , ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ಯೇನ ಸಾ ಪ್ರತಿಪತ್ ತಾಂ ಪ್ರತಿಪದಮ್ , ಪಿತೃಯಾಣಸ್ಯ ವಾ ಪ್ರತಿಪದಮ್ ; ಪ್ರತಿಪಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯಮರ್ಥಮಾಹ — ಯತ್ಕರ್ಮ ಕೃತ್ವಾ ಯಥಾವಿಶಿಷ್ಟಂ ಕರ್ಮ ಕೃತ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ, ದೇವಯಾನಂ ವಾ ಪಂಥಾನಂ ಮಾರ್ಗಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತೇ, ಪಿತೃಯಾಣಂ ವಾ ಯತ್ಕರ್ಮ ಕೃತ್ವಾ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತೇ, ತತ್ಕರ್ಮ ಪ್ರತಿಪದುಚ್ಯತೇ ; ತಾಂ ಪ್ರತಿಪದಂ ಕಿಂ ವೇತ್ಥ, ದೇವಲೋಕಪಿತೃಲೋಕಪ್ರತಿಪತ್ತಿಸಾಧನಂ ಕಿಂ ವೇತ್ಥೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಪ್ಯತ್ರ ಅಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರಕಾಶಕಮ್ ಋಷೇಃ ಮಂತ್ರಸ್ಯ ವಚಃ ವಾಕ್ಯಮ್ ನಃ ಶ್ರುತಮಸ್ತಿ, ಮಂತ್ರೋಽಪಿ ಅಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರಕಾಶಕೋ ವಿದ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕೋಽಸೌ ಮಂತ್ರ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ದ್ವೇ ಸೃತೀ ದ್ವೌ ಮಾರ್ಗಾವಶೃಣವಂ ಶ್ರುತವಾನಸ್ಮಿ ; ತಯೋಃ ಏಕಾ ಪಿತೃಣಾಂ ಪ್ರಾಪಿಕಾ ಪಿತೃಲೋಕಸಂಬದ್ಧಾ, ತಯಾ ಸೃತ್ಯಾ ಪಿತೃಲೋಕಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ ; ಅಹಮಶೃಣವಮಿತಿ ವ್ಯವಹಿತೇನ ಸಂಬಂಧಃ ; ದೇವಾನಾಮ್ ಉತ ಅಪಿ ದೇವಾನಾಂ ಸಂಬಂಧಿನೀ ಅನ್ಯಾ, ದೇವಾನ್ಪ್ರಾಪಯತಿ ಸಾ । ಕೇ ಪುನಃ ಉಭಾಭ್ಯಾಂ ಸೃತಿಭ್ಯಾಂ ಪಿತೄನ್ ದೇವಾಂಶ್ಚ ಗಚ್ಛಂತೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಉತ ಅಪಿ ಮರ್ತ್ಯಾನಾಂ ಮನುಷ್ಯಾಣಾಂ ಸಂಬಂಧಿನ್ಯೌ ; ಮನುಷ್ಯಾ ಏವ ಹಿ ಸೃತಿಭ್ಯಾಂ ಗಚ್ಛಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತಾಭ್ಯಾಂ ಸೃತಿಭ್ಯಾಮ್ ಇದಂ ವಿಶ್ವಂ ಸಮಸ್ತಮ್ ಏಜತ್ ಗಚ್ಛತ್ ಸಮೇತಿ ಸಂಗಚ್ಛತೇ । ತೇ ಚ ದ್ವೇ ಸೃತೀ ಯದಂತರಾ ಯಯೋರಂತರಾ ಯದಂತರಾ, ಪಿತರಂ ಮಾತರಂ ಚ, ಮಾತಾಪಿತ್ರೋಃ ಅಂತರಾ ಮಧ್ಯೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕೌ ತೌ ಮಾತಾಪಿತರೌ ? ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯೌ ಅಂಡಕಪಾಲೇ ; ‘ಇಯಂ ವೈ ಮಾತಾ ಅಸೌ ಪಿತಾ’ (ಶತ. ಬ್ರಾ. ೧೩ । ೩ । ೯ । ೭) ಇತಿ ಹಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇನ । ಅಂಡಕಪಾಲಯೋರ್ಮಧ್ಯೇ ಸಂಸಾರವಿಷಯೇ ಏವ ಏತೇ ಸೃತೀ, ನ ಆತ್ಯಂತಿಕಾಮೃತತ್ವಗಮನಾಯ । ಇತರ ಆಹ — ನ ಅಹಮ್ ಅತಃ ಅಸ್ಮಾತ್ ಪ್ರಶ್ನಸಮುದಾಯಾತ್ ಏಕಂಚನ ಏಕಮಪಿ ಪ್ರಶ್ನಮ್ , ನ ವೇದ, ನಾಹಂ ವೇದೇತಿ ಹೋವಾಚ ಶ್ವೇತಕೇತುಃ ॥
ಅಥೈನಂ ವಸತ್ಯೋಪಮಂತ್ರಯಾಂಚಕ್ರೇಽನಾದೃತ್ಯ ವಸತಿಂ ಕುಮಾರಃ ಪ್ರದುದ್ರಾವ ಸ ಆಜಗಾಮ ಪಿತರಂ ತಂ ಹೋವಾಚೇತಿ ವಾವ ಕಿಲ ನೋ ಭವಾನ್ಪುರಾನುಶಿಷ್ಟಾನವೋಚ ಇತಿ ಕಥಂ ಸುಮೇಧ ಇತಿ ಪಂಚ ಮಾ ಪ್ರಶ್ನಾನ್ರಾಜನ್ಯಬಂಧುರಪ್ರಾಕ್ಷೀತ್ತತೋ ನೈಕಂಚನ ವೇದೇತಿ ಕತಮೇ ತ ಇತೀಮ ಇತಿ ಹ ಪ್ರತೀಕಾನ್ಯುದಾಜಹಾರ ॥ ೩ ॥
ಅಥ ಅನಂತರಮ್ ಅಪನೀಯ ವಿದ್ಯಾಭಿಮಾನಗರ್ವಮ್ ಏನಂ ಪ್ರಕೃತಂ ಶ್ವೇತಕೇತುಮ್ , ವಸತ್ಯಾ ವಸತಿಪ್ರಯೋಜನೇನ ಉಪಮಂತ್ರಯಾಂಚಕ್ರೇ ; ಇಹ ವಸಂತು ಭವಂತಃ, ಪಾದ್ಯಮರ್ಘ್ಯಂ ಚ ಆನೀಯತಾಮ್ — ಇತ್ಯುಪಮಂತ್ರಣಂ ಕೃತವಾನ್ರಾಜಾ । ಅನಾದೃತ್ಯ ತಾಂ ವಸತಿಂ ಕುಮಾರಃ ಶ್ವೇತಕೇತುಃ ಪ್ರದುದ್ರಾವ ಪ್ರತಿಗತವಾನ್ ಪಿತರಂ ಪ್ರತಿ । ಸ ಚ ಆಜಗಾಮ ಪಿತರಮ್ , ಆಗತ್ಯ ಚ ಉವಾಚ ತಮ್ , ಕಥಮಿತಿ — ವಾವ ಕಿಲ ಏವಂ ಕಿಲ, ನಃ ಅಸ್ಮಾನ್ ಭವಾನ್ ಪುರಾ ಸಮಾವರ್ತನಕಾಲೇ ಅನುಶಿಷ್ಟಾನ್ ಸರ್ವಾಭಿರ್ವಿದ್ಯಾಭಿಃ ಅವೋಚಃ ಅವೋಚದಿತಿ । ಸೋಪಾಲಂಭಂ ಪುತ್ರಸ್ಯ ವಚಃ ಶ್ರುತ್ವಾ ಆಹ ಪಿತಾ — ಕಥಂ ಕೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ತವ ದುಃಖಮುಪಜಾತಮ್ , ಹೇ ಸುಮೇಧಃ, ಶೋಭನಾ ಮೇಧಾ ಯಸ್ಯೇತಿ ಸುಮೇಧಾಃ । ಶೃಣು, ಮಮ ಯಥಾ ವೃತ್ತಮ್ ; ಪಂಚ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾಕಾನ್ ಪ್ರಶ್ನಾನ್ ಮಾ ಮಾಂ ರಾಜನ್ಯಬಂಧುಃ ರಾಜನ್ಯಾ ಬಂಧವೋ ಯಸ್ಯೇತಿ ; ಪರಿಭವವಚನಮೇತತ್ ರಾಜನ್ಯಬಂಧುರಿತಿ ; ಅಪ್ರಾಕ್ಷೀತ್ ಪೃಷ್ಟವಾನ್ ; ತತಃ ತಸ್ಮಾತ್ ನ ಏಕಂಚನ ಏಕಮಪಿ ನ ವೇದ ನ ವಿಜ್ಞಾತವಾನಸ್ಮಿ । ಕತಮೇ ತೇ ರಾಜ್ಞಾ ಪೃಷ್ಟಾಃ ಪ್ರಶ್ನಾ ಇತಿ ಪಿತ್ರಾ ಉಕ್ತಃ ಪುತ್ರಃ ‘ಇಮೇ ತೇ’ ಇತಿ ಹ ಪ್ರತೀಕಾನಿ ಮುಖಾನಿ ಪ್ರಶ್ನಾನಾಮ್ ಉದಾಜಹಾರ ಉದಾಹೃತವಾನ್ ॥
ಸ ಹೋವಾಚ ತಥಾ ನಸ್ತ್ವಂ ತಾತ ಜಾನೀಥಾ ಯಥಾ ಯದಹಂ ಕಿಂಚ ವೇದ ಸರ್ವಮಹಂ ತತ್ತುಭ್ಯಮವೋಚಂ ಪ್ರೇಹಿ ತು ತತ್ರ ಪ್ರತೀತ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಂ ವತ್ಸ್ಯಾವ ಇತಿ ಭವಾನೇವ ಗಚ್ಛತ್ವಿತಿ ಸ ಆಜಗಾಮ ಗೌತಮೋ ಯತ್ರ ಪ್ರವಾಹಣಸ್ಯ ಜೈವಲೇರಾಸ ತಸ್ಮಾ ಆಸನಮಾಹೃತ್ಯೋದಕಮಾಹಾರಯಾಂಚಕಾರಾಥ ಹಾಸ್ಮಾ ಅರ್ಘ್ಯಂ ಚಕಾರ ತಂ ಹೋವಾಚ ವರಂ ಭಗವತೇ ಗೌತಮಾಯ ದದ್ಮ ಇತಿ ॥ ೪ ॥
ಸ ಹೋವಾಚ ಪಿತಾ ಪುತ್ರಂ ಕ್ರುದ್ಧಮುಪಶಮಯನ್ — ತಥಾ ತೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ನಃ ಅಸ್ಮಾನ್ ತ್ವಮ್ , ಹೇ ತಾತ ವತ್ಸ, ಜಾನೀಥಾ ಗೃಹ್ಣೀಥಾಃ, ಯಥಾ ಯದಹಂ ಕಿಂಚ ವಿಜ್ಞಾನಜಾತಂ ವೇದ ಸರ್ವಂ ತತ್ ತುಭ್ಯಮ್ ಅವೋಚಮ್ ಇತ್ಯೇವ ಜಾನೀಥಾಃ ; ಕೋಽನ್ಯೋ ಮಮ ಪ್ರಿಯತರೋಽಸ್ತಿ ತ್ವತ್ತಃ, ಯದರ್ಥಂ ರಕ್ಷಿಷ್ಯೇ ; ಅಹಮಪಿ ಏತತ್ ನ ಜಾನಾಮಿ, ಯತ್ ರಾಜ್ಞಾ ಪೃಷ್ಟಮ್ ; ತಸ್ಮಾತ್ ಪ್ರೇಹಿ ಆಗಚ್ಛ ; ತತ್ರ ಪ್ರತೀತ್ಯ ಗತ್ವಾ ರಾಜ್ಞಿ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಂ ವತ್ಸ್ಯಾವೋ ವಿದ್ಯಾರ್ಥಮಿತಿ । ಸ ಆಹ — ಭವಾನೇವ ಗಚ್ಛತ್ವಿತಿ, ನಾಹಂ ತಸ್ಯ ಮುಖಂ ನಿರೀಕ್ಷಿತುಮುತ್ಸಹೇ । ಸ ಆಜಗಾಮ, ಗೌತಮಃ ಗೋತ್ರತೋ ಗೌತಮಃ, ಆರುಣಿಃ, ಯತ್ರ ಪ್ರವಾಹಣಸ್ಯ ಜೈವಲೇರಾಸ ಆಸನಮ್ ಆಸ್ಥಾಯಿಕಾ ; ಷಷ್ಠೀದ್ವಯಂ ಪ್ರಥಮಾಸ್ಥಾನೇ ; ತಸ್ಮೈ ಗೌತಮಾಯ ಆಗತಾಯ ಆಸನಮ್ ಅನುರೂಪಮ್ ಆಹೃತ್ಯ ಉದಕಂ ಭೃತ್ಯೈರಾಹಾರಯಾಂಚಕಾರ ; ಅಥ ಹ ಅಸ್ಮೈ ಅರ್ಘ್ಯಂ ಪುರೋಧಸಾ ಕೃತವಾನ್ ಮಂತ್ರವತ್ , ಮಧುಪರ್ಕಂ ಚ । ಕೃತ್ವಾ ಚೈವಂ ಪೂಜಾಂ ತಂ ಹೋವಾಚ — ವರಂ ಭಗವತೇ ಗೌತಮಾಯ ತುಭ್ಯಂ ದದ್ಮ ಇತಿ ಗೋಶ್ವಾದಿಲಕ್ಷಣಮ್ ॥
ಸ ಹೋವಾಚ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತೋ ಮ ಏಷ ವರೋ ಯಾಂ ತು ಕುಮಾರಸ್ಯಾಂತೇ ವಾಚಮಭಾಷಥಾಸ್ತಾಂ ಮೇ ಬ್ರೂಹೀತಿ ॥ ೫ ॥
ಸ ಹೋವಾಚ ಗೌತಮಃ — ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಃ ಮೇ ಮಮ ಏಷ ವರಃ ತ್ವಯಾ ; ಅಸ್ಯಾಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯಾಂ ದೃಢೀಕುರು ಆತ್ಮಾನಮ್ ; ಯಾಂ ತು ವಾಚಂ ಕುಮಾರಸ್ಯ ಮಮ ಪುತ್ರಸ್ಯ ಅಂತೇ ಸಮೀಪೇ ವಾಚಮಭಾಷಥಾಃ ಪ್ರಶ್ನರೂಪಾಮ್ , ತಾಮೇವ ಮೇ ಬ್ರೂಹಿ ; ಸ ಏವ ನೋ ವರ ಇತಿ ॥
ಸ ಹೋವಾಚ ದೈವೇಷು ವೈ ಗೌತಮ ತದ್ವರೇಷು ಮಾನುಷಾಣಾಂ ಬ್ರೂಹೀತಿ ॥ ೬ ॥
ಸ ಹೋವಾಚ ರಾಜಾ — ದೈವೇಷು ವರೇಷು ತದ್ವೈ ಗೌತಮ, ಯತ್ ತ್ವಂ ಪ್ರಾರ್ಥಯಸೇ ; ಮಾನುಷಾಣಾಮನ್ಯತಮಂ ಪ್ರಾರ್ಥಯ ವರಮ್ ॥
ಸ ಹೋವಾಚ ವಿಜ್ಞಾಯತೇ ಹಾಸ್ತಿ ಹಿರಣ್ಯಸ್ಯಾಪಾತ್ತಂ ಗೋಅಶ್ವಾನಾಂ ದಾಸೀನಾಂ ಪ್ರವಾರಾಣಾಂ ಪರಿದಾನಸ್ಯ ಮಾ ನೋ ಭವಾನ್ಬಹೋರನಂತಸ್ಯಾಪರ್ಯಂತಸ್ಯಾಭ್ಯವದಾನ್ಯೋ ಭೂದಿತಿ ಸ ವೈ ಗೌತಮ ತೀರ್ಥೇನೇಚ್ಛಾಸಾ ಇತ್ಯುಪೈಮ್ಯಹಂ ಭವಂತಮಿತಿ ವಾಚಾ ಹ ಸ್ಮೈವ ಪೂರ್ವ ಉಪಯಂತಿ ಸ ಹೋಪಾಯನಕೀರ್ತ್ಯೋವಾಸ ॥ ೭ ॥
ಸ ಹೋವಾಚ ಗೌತಮಃ — ಭವತಾಪಿ ವಿಜ್ಞಾಯತೇ ಹ ಮಮಾಸ್ತಿ ಸಃ ; ನ ತೇನ ಪ್ರಾರ್ಥಿತೇನ ಕೃತ್ಯಂ ಮಮ, ಯಂ ತ್ವಂ ದಿತ್ಸಸಿ ಮಾನುಷಂ ವರಮ್ ; ಯಸ್ಮಾತ್ ಮಮಾಪ್ಯಸ್ತಿ ಹಿರಣ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಭೂತಸ್ಯ ಅಪಾತ್ತಂ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ; ಗೋಅಶ್ವಾನಾಮ್ ಅಪಾತ್ತಮಸ್ತೀತಿ ಸರ್ವತ್ರಾನುಷಂಗಃ ; ದಾಸೀನಾಮ್ , ಪ್ರವಾರಾಣಾಂ ಪರಿವಾರಾಣಾಮ್ , ಪರಿಧಾನಸ್ಯ ಚ ; ನ ಚ ಯತ್ ಮಮ ವಿದ್ಯಮಾನಮ್ , ತತ್ ತ್ವತ್ತಃ ಪ್ರಾರ್ಥನೀಯಮ್ , ತ್ವಯಾ ವಾ ದೇಯಮ್ ; ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಶ್ಚ ವರಃ ತ್ವಯಾ ; ತ್ವಮೇವ ಜಾನೀಷೇ, ಯದತ್ರ ಯುಕ್ತಮ್ , ಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ರಕ್ಷಣೀಯಾ ತವೇತಿ ; ಮಮ ಪುನಃ ಅಯಮಭಿಪ್ರಾಯಃ — ಮಾ ಭೂತ್ ನಃ ಅಸ್ಮಾನ್ ಅಭಿ, ಅಸ್ಮಾನೇವ ಕೇವಲಾನ್ಪ್ರತಿ, ಭವಾನ್ ಸರ್ವತ್ರ ವದಾನ್ಯೋ ಭೂತ್ವಾ, ಅವದಾನ್ಯೋ ಮಾ ಭೂತ್ ಕದರ್ಯೋ ಮಾ ಭೂದಿತ್ಯರ್ಥಃ ; ಬಹೋಃ ಪ್ರಭೂತಸ್ಯ, ಅನಂತಸ್ಯ ಅನಂತಫಲಸ್ಯೇತ್ಯೇತತ್ , ಅಪರ್ಯಂತಸ್ಯ ಅಪರಿಸಮಾಪ್ತಿಕಸ್ಯ ಪುತ್ರಪೌತ್ರಾದಿಗಾಮಿಕಸ್ಯೇತ್ಯೇತತ್ , ಈದೃಶಸ್ಯ ವಿತ್ತಸ್ಯ, ಮಾಂ ಪ್ರತ್ಯೇವ ಕೇವಲಮ್ ಅದಾತಾ ಮಾ ಭೂದ್ಭವಾನ್ ; ನ ಚ ಅನ್ಯತ್ರ ಅದೇಯಮಸ್ತಿ ಭವತಃ । ಏವಮುಕ್ತ ಆಹ — ಸ ತ್ವಂ ವೈ ಹೇ ಗೌತಮ ತೀರ್ಥೇನ ನ್ಯಾಯೇನ ಶಾಸ್ತ್ರವಿಹಿತೇನ ವಿದ್ಯಾಂ ಮತ್ತಃ ಇಚ್ಛಾಸೈ ಇಚ್ಛ ಅನ್ವಾಪ್ತುಮ್ ; ಇತ್ಯುಕ್ತೋ ಗೌತಮ ಆಹ — ಉಪೈಮಿ ಉಪಗಚ್ಛಾಮಿ ಶಿಷ್ಯತ್ವೇನ ಅಹಂ ಭವಂತಮಿತಿ । ವಾಚಾ ಹ ಸ್ಮೈವ ಕಿಲ ಪೂರ್ವೇ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಃ ಕ್ಷತ್ತ್ರಿಯಾನ್ ವಿದ್ಯಾರ್ಥಿನಃ ಸಂತಃ ವೈಶ್ಯಾನ್ವಾ, ಕ್ಷತ್ತ್ರಿಯಾ ವಾ ವೈಶ್ಯಾನ್ ಆಪದಿ ಉಪಯಂತಿ ಶಿಷ್ಯವೃತ್ತ್ಯಾ ಹಿ ಉಪಗಚ್ಛಂತಿ, ನ ಉಪಾಯನಶುಶ್ರೂಷಾದಿಭಿಃ ; ಅತಃ ಸ ಗೌತಮಃ ಹ ಉಪಾಯನಕೀರ್ತ್ಯಾ ಉಪಗಮನಕೀರ್ತನಮಾತ್ರೇಣೈವ ಉವಾಸ ಉಷಿತವಾನ್ , ನ ಉಪಾಯನಂ ಚಕಾರ ॥
ಸ ಹೋವಾಚ ತಥಾ ನಸ್ತ್ವಂ ಗೌತಮ ಮಾಪರಾಧಾಸ್ತವ ಚ ಪಿತಾಮಹಾ ಯಥೇಯಂ ವಿದ್ಯೇತಃ ಪೂರ್ವಂ ನ ಕಸ್ಮಿಂಶ್ಚನ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ ಉವಾಸ ತಾಂ ತ್ವಹಂ ತುಭ್ಯಂ ವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ ಕೋ ಹಿ ತ್ವೈವಂ ಬ್ರುವಂತಮರ್ಹತಿ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾತುಮಿತಿ ॥ ೮ ॥
ಏವಂ ಗೌತಮೇನ ಆಪದಂತರೇ ಉಕ್ತೇ, ಸ ಹೋವಾಚ ರಾಜಾ ಪೀಡಿತ ಮತ್ವಾ ಕ್ಷಾಮಯನ್ — ತಥಾ ನಃ ಅಸ್ಮಾನ್ ಪ್ರತಿ, ಮಾ ಅಪರಾಧಾಃ ಅಪರಾಧಂ ಮಾ ಕಾರ್ಷೀಃ, ಅಸ್ಮದೀಯೋಽಪರಾಧಃ ನ ಗ್ರಹೀತವ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ; ತವ ಚ ಪಿತಾಮಹಾಃ ಅಸ್ಮಾತ್ಪಿತಾಮಹೇಷು ಯಥಾ ಅಪರಾಧಂ ನ ಜಗೃಹುಃ, ತಥಾ ಪಿತಾಮಹಾನಾಂ ವೃತ್ತಮ್ ಅಸ್ಮಾಸ್ವಪಿ ಭವತಾ ರಕ್ಷಣೀಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಥಾ ಇಯಂ ವಿದ್ಯಾ ತ್ವಯಾ ಪ್ರಾರ್ಥಿತಾ ಇತಃ ತ್ವತ್ಸಂಪ್ರದಾನಾತ್ಪೂರ್ವಮ್ ಪ್ರಾಕ್ ನ ಕಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ಉವಾಸ ಉಷಿತವತೀ, ತಥಾ ತ್ವಮಪಿ ಜಾನೀಷೇ ; ಸರ್ವದಾ ಕ್ಷತ್ತ್ರಿಯಪರಂಪರಯಾ ಇಯಂ ವಿದ್ಯಾ ಆಗತಾ ; ಸಾ ಸ್ಥಿತಿಃ ಮಯಾಪಿ ರಕ್ಷಣೀಯಾ, ಯದಿ ಶಕ್ಯತೇ ಇತಿ — ಉಕ್ತಮ್ ‘ದೈವೇಷು ಗೌತಮ ತದ್ವರೇಷು ಮಾನುಷಾಣಾಂ ಬ್ರೂಹಿ’ ಇತಿ ; ನ ಪುನಃ ತವ ಅದೇಯೋ ವರ ಇತಿ ; ಇತಃ ಪರಂ ನ ಶಕ್ಯತೇ ರಕ್ಷಿತುಮ್ ; ತಾಮಪಿ ವಿದ್ಯಾಮ್ ಅಹಂ ತುಭ್ಯಂ ವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ । ಕೋ ಹಿ ಅನ್ಯೋಽಪಿ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಏವಂ ಬ್ರೂವಂತಂ ತ್ವಾಮ್ ಅರ್ಹತಿ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾತುಮ್ — ನ ವಕ್ಷ್ಯಾಮೀತಿ ; ಅಹಂ ಪುನಃ ಕಥಂ ನ ವಕ್ಷ್ಯೇ ತುಭ್ಯಮಿತಿ ॥
ಅಸೌ ವೈ ಲೋಕೋಽಗ್ನಿರ್ಗೌತಮ ತಸ್ಯಾದಿತ್ಯ ಏವ ಸಮಿದ್ರಶ್ಮಯೋ ಧೂಮೋಽಹರರ್ಚಿರ್ದಿಶೋಽಂಗಾರಾ ಅವಾಂತರದಿಶೋ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾಸ್ತಸ್ಮಿನ್ನೇತಸ್ಮಿನ್ನಗ್ನೌ ದೇವಾಃ ಶ್ರದ್ಧಾಂ ಜುಹ್ವತಿ ತಸ್ಯಾ ಆಹುತ್ಯೈ ಸೋಮೋ ರಾಜಾ ಸಂಭವತಿ ॥ ೯ ॥
ಅಸೌ ವೈ ಲೋಕೋಽಗ್ನಿರ್ಗೌತಮೇತ್ಯಾದಿ — ಚತುರ್ಥಃ ಪ್ರಶ್ನಃ ಪ್ರಾಥಮ್ಯೇನ ನಿರ್ಣೀಯತೇ ; ಕ್ರಮಭಂಗಸ್ತು ಏತನ್ನಿರ್ಣಯಾಯತ್ತತ್ವಾದಿತರಪ್ರಶ್ನನಿರ್ಣಯಸ್ಯ । ಅಸೌ ದ್ಯೌರ್ಲೋಕಃ ಅಗ್ನಿಃ ಹೇ, ಗೌತಮ ; ದ್ಯುಲೋಕೇ ಅಗ್ನಿದೃಷ್ಟಿಃ ಅನಗ್ನೌ ವಿಧೀಯತೇ, ಯಥಾ ಯೋಷಿತ್ಪುರುಷಯೋಃ ; ತಸ್ಯ ದ್ಯುಲೋಕಾಗ್ನೇಃ ಆದಿತ್ಯ ಏವ ಸಮಿತ್ , ಸಮಿಂಧನಾತ್ ; ಆದಿತ್ಯೇನ ಹಿ ಸಮಿಧ್ಯತೇ ಅಸೌ ಲೋಕಃ ; ರಶ್ಮಯೋ ಧೂಮಃ, ಸಮಿಧ ಉತ್ಥಾನಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ; ಆದಿತ್ಯಾದ್ಧಿ ರಶ್ಮಯೋ ನಿರ್ಗತಾಃ, ಸಮಿಧಶ್ಚ ಧೂಮೋ ಲೋಕೇ ಉತ್ತಿಷ್ಠತಿ ; ಅಹಃ ಅರ್ಚಿಃ, ಪ್ರಕಾಶಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ; ದಿಶಃ ಅಂಗಾರಾಃ, ಉಪಶಮಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ; ಅವಾಂತರದಿಶೋ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾಃ, ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗವದ್ವಿಕ್ಷೇಪಾತ್ ; ತಸ್ಮಿನ್ ಏತಸ್ಮಿನ್ ಏವಂಗುಣವಿಶಿಷ್ಟೇ ದ್ಯುಲೋಕಾಗ್ನೌ, ದೇವಾಃ ಇಂದ್ರಾದಯಃ, ಶ್ರದ್ಧಾಂ ಜುಹ್ವತಿ ಆಹುತಿದ್ರವ್ಯಸ್ಥಾನೀಯಾಂ ಪ್ರಕ್ಷಿಪಂತಿ ; ತಸ್ಯಾ ಆಹುತ್ಯಾಃ ಆಹುತೇಃ ಸೋಮೋ ರಾಜಾ ಪಿತೃಣಾಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನಾಂ ಚ ಸಂಭವತಿ । ತತ್ರ ಕೇ ದೇವಾಃ ಕಥಂ ಜುಹ್ವತಿ ಕಿಂ ವಾ ಶ್ರದ್ಧಾಖ್ಯಂ ಹವಿರಿತ್ಯತಃ ಉಕ್ತಮಸ್ಮಾಭಿಃ ಸಂಬಂಧೇ ;
‘ನತ್ವೇವೈನಯೋಸ್ತ್ವಮುತ್ಕ್ರಾಂತಿಮ್’ (ಶತ. ಬ್ರಾ. ೧೧ । ೬ । ೨ । ೪) ಇತ್ಯಾದಿಪದಾರ್ಥಷಟ್ಕನಿರ್ಣಯಾರ್ಥಮ್ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರೇ ಉಕ್ತಮ್ ;
‘ತೇ ವಾ ಏತೇ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾಹುತೀ ಹುತೇ ಸತ್ಯಾವುತ್ಕ್ರಾಮತಃ’ (ಶತ. ಬ್ರಾ. ೧೧ । ೬ । ೨ । ೬, ೭),
‘ತೇ ಅಂತರಿಕ್ಷಮಾವಿಶತಃ’ (ಶತ. ಬ್ರಾ. ೧೧ । ೬ । ೨ । ೬), ‘ತೇ ಅಂತರಿಕ್ಷಮಾಹವನೀಯಂ ಕುರ್ವಾತೇ ವಾಯುಂ ಸಮಿಧಂ ಮರೀಚೀರೇವ ಶುಕ್ರಾಮಾಹುತಿಮ್’,
‘ತೇ ಅಂತರಿಕ್ಷಂ ತರ್ಪಯತಃ’ (ಶತ. ಬ್ರಾ. ೧೧ । ೬ । ೨ । ೬),
‘ತೇ ತತ ಉತ್ಕ್ರಾಮತಃ’ (ಶತ. ಬ್ರಾ. ೧೧ । ೬ । ೨ । ೬),
‘ತೇ ದಿವಮಾವಿಶತಃ’ (ಶತ. ಬ್ರಾ. ೧೧ । ೬ । ೨ । ೭),
‘ತೇ ದಿವಮಾಹವನೀಯಂ ಕುರ್ವಾತೇ ಆದಿತ್ಯಂ ಸಮಿಧಮ್’ (ಶತ. ಬ್ರಾ. ೧೧ । ೬ । ೨ । ೭) ಇತ್ಯೇವಮಾದಿ ಉಕ್ತಮ್ । ತತ್ರ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾಹುತೀ ಸಸಾಧನೇ ಏವ ಉತ್ಕ್ರಾಮತಃ । ಯಥಾ ಇಹ ಯೈಃ ಸಾಧನೈರ್ವಿಶಿಷ್ಟೇ ಯೇ ಜ್ಞಾಯೇತೇ ಆಹವನೀಯಾಗ್ನಿಸಮಿದ್ಧೂಮಾಂಗಾರವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾಹುತಿದ್ರವ್ಯೈಃ, ತೇ ತಥೈವ ಉತ್ಕ್ರಾಮತಃ ಅಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕಾತ್ ಅಮುಂ ಲೋಕಮ್ । ತತ್ರ ಅಗ್ನಿಃ ಅಗ್ನಿತ್ವೇನ, ಸಮಿತ್ ಸಮಿತ್ತ್ವೇನ, ಧೂಮೋ ಧೂಮತ್ವೇನ, ಅಂಗಾರಾಃ ಅಂಗಾರತ್ವೇನ, ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗತ್ವೇನ, ಆಹುತಿದ್ರವ್ಯಮಪಿ ಪಯಆದ್ಯಾಹುತಿದ್ರವ್ಯತ್ವೇನೈವ ಸರ್ಗಾದೌ ಅವ್ಯಾಕೃತಾವಸ್ಥಾಯಾಮಪಿ ಪರೇಣ ಸೂಕ್ಷ್ಮೇಣ ಆತ್ಮನಾ ವ್ಯವತಿಷ್ಠತೇ । ತತ್ ವಿದ್ಯಮಾನಮೇವ ಸಸಾಧನಮ್ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಲಕ್ಷಣಂ ಕರ್ಮ ಅಪೂರ್ವೇಣಾತ್ಮನಾ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಂ ಸತ್ , ತತ್ಪುನಃ ವ್ಯಾಕರಣಕಾಲೇ ತಥೈವ ಅಂತರಿಕ್ಷಾದೀನಾಮ್ ಆಹವನೀಯಾದ್ಯಗ್ನ್ಯಾದಿಭಾವಂ ಕುರ್ವತ್ ವಿಪರಿಣಮತೇ । ತಥೈವ ಇದಾನೀಮಪಿ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾಖ್ಯಂ ಕರ್ಮ । ಏವಮ್ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾಹುತ್ಯಪೂರ್ವಪರಿಣಾಮಾತ್ಮಕಂ ಜಗತ್ ಸರ್ವಮಿತಿ ಆಹುತ್ಯೋರೇವ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥತ್ವೇನ ಉತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯಾದ್ಯಾಃ ಲೋಕಂ ಪ್ರತ್ಯುತ್ಥಾಯಿತಾಂತಾಃ ಷಟ್ ಪದಾರ್ಥಾಃ ಕರ್ಮಪ್ರಕರಣೇ ಅಧಸ್ತಾನ್ನಿರ್ಣೀತಾಃ । ಇಹ ತು ಕರ್ತುಃ ಕರ್ಮವಿಪಾಕವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ದ್ಯುಲೋಕಾಗ್ನ್ಯಾದ್ಯಾರಭ್ಯ ಪಂಚಾಗ್ನಿದರ್ಶನಮ್ ಉತ್ತರಮಾರ್ಗಪ್ರತಿಪತ್ತಿಸಾಧನಂ ವಿಶಿಷ್ಟಕರ್ಮಫಲೋಪಭೋಗಾಯ ವಿಧಿತ್ಸಿತಮಿತಿ ದ್ಯುಲೋಕಾಗ್ನ್ಯಾದಿದರ್ಶನಂ ಪ್ರಸ್ತೂಯತೇ । ತತ್ರ ಯೇ ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಾಃ ಪ್ರಾಣಾಃ ಇಹ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಸ್ಯ ಹೋತಾರಃ, ತೇ ಏವ ಆಧಿದೈವಿಕತ್ವೇನ ಪರಿಣತಾಃ ಸಂತಃ ಇಂದ್ರಾದಯೋ ಭವಂತಿ ; ತ ಏವ ತತ್ರ ಹೋತಾರೋ ದ್ಯುಲೋಕಾಗ್ನೌ ; ತೇ ಚ ಇಹ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಸ್ಯ ಫಲಭೋಗಾಯ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಹುತವಂತಃ ; ತೇ ಏವ ಫಲಪರಿಣಾಮಕಾಲೇಽಪಿ ತತ್ಫಲಭೋಕ್ತೃತ್ವಾತ್ ತತ್ರ ತತ್ರ ಹೋತೃತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತೇ, ತಥಾ ತಥಾ ವಿಪರಿಣಮಮಾನಾ ದೇವಶಬ್ದವಾಚ್ಯಾಃ ಸಂತಃ । ಅತ್ರ ಚ ಯತ್ ಪಯೋದ್ರವ್ಯಮ್ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಕರ್ಮಾಶ್ರಯಭೂತಮ್ ಇಹ ಆಹವನೀಯೇ ಪ್ರಕ್ಷಿಪ್ತಮ್ ಅಗ್ನಿನಾ ಭಕ್ಷಿತಮ್ ಅದೃಷ್ಟೇನ ಸೂಕ್ಷ್ಮೇಣ ರೂಪೇಣ ವಿಪರಿಣತಮ್ ಸಹ ಕರ್ತ್ರಾ ಯಜಮಾನೇನ ಅಮುಂ ಲೋಕಮ್ ಧೂಮಾದಿಕ್ರಮೇಣ ಅಂತರಿಕ್ಷಮ್ ಅಂತರಿಕ್ಷಾತ್ ದ್ಯುಲೋಕಮ್ ಆವಿಶತಿ ; ತಾಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮಾ ಆಪಃ ಆಹುತಿಕಾರ್ಯಭೂತಾ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಸಮವಾಯಿನ್ಯಃ ಕರ್ತೃಸಹಿತಾಃ ಶ್ರದ್ಧಾಶಬ್ದವಾಚ್ಯಾಃ ಸೋಮಲೋಕೇ ಕರ್ತುಃ ಶರೀರಾಂತರಾರಂಭಾಯ ದ್ಯುಲೋಕಂ ಪ್ರವಿಶಂತ್ಯಃ ಹೂಯಂತ ಇತ್ಯುಚ್ಯಂತೇ ; ತಾಃ ತತ್ರ ದ್ಯುಲೋಕಂ ಪ್ರವಿಶ್ಯ ಸೋಮಮಂಡಲೇ ಕರ್ತುಃ ಶರೀರಮಾರಭಂತೇ । ತದೇತದುಚ್ಯತೇ — ‘ದೇವಾಃ ಶ್ರದ್ಧಾಂ ಜುಹ್ವತಿ, ತಸ್ಯಾ ಆಹುತ್ಯೈ ಸೋಮೋ ರಾಜಾ ಸಂಭವತಿ’ ಇತಿ,
‘ಶ್ರದ್ಧಾ ವಾ ಆಪಃ’ (ತೈ. ಸಂ. ೧ । ೬ । ೮) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ।
‘ವೇತ್ಥ ಯತಿಥ್ಯಾಮಾಹುತ್ಯಾಂ ಹುತಾಯಾಮಾಪಃ ಪುರುಷವಾಚೋ ಭೂತ್ವಾ ಸಮುತ್ಥಾಯ ವದಂತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೬ । ೨ । ೨) ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಃ ; ತಸ್ಯ ಚ ನಿರ್ಣಯವಿಷಯೇ ‘ಅಸೌ ವೈ ಲೋಕೋಽಗ್ನಿಃ’ ಇತಿ ಪ್ರಸ್ತುತಮ್ ; ತಸ್ಮಾತ್ ಆಪಃ ಕರ್ಮಸಮವಾಯಿನ್ಯಃ ಕರ್ತುಃ ಶರೀರಾರಂಭಿಕಾಃ ಶ್ರದ್ಧಾಶಬ್ದವಾಚ್ಯಾ ಇತಿ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ । ಭೂಯಸ್ತ್ವಾತ್ ‘ಆಪಃ ಪುರುಷವಾಚಃ’ ಇತಿ ವ್ಯಪದೇಶಃ, ನ ತು ಇತರಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ನ ಸಂತೀತಿ ; ಕರ್ಮಪ್ರಯುಕ್ತಶ್ಚ ಶರೀರಾರಂಭಃ ; ಕರ್ಮ ಚ ಅಪ್ಸಮವಾಯಿ ; ತತಶ್ಚ ಅಪಾಂ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ಶರೀರಕರ್ತೃತ್ವೇ ; ತೇನ ಚ ‘ಆಪಃ ಪುರುಷವಾಚಃ’ ಇತಿ ವ್ಯಪದೇಶಃ ; ಕರ್ಮಕೃತೋ ಹಿ ಜನ್ಮಾರಂಭಃ ಸರ್ವತ್ರ । ತತ್ರ ಯದ್ಯಪಿ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾಹುತಿಸ್ತುತಿದ್ವಾರೇಣ ಉತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯಾದಯಃ ಪ್ರಸ್ತುತಾಃ ಷಟ್ಪದಾರ್ಥಾ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರೇ, ತಥಾಪಿ ವೈದಿಕಾನಿ ಸರ್ವಾಣ್ಯೇವ ಕರ್ಮಾಣಿ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಪ್ರಭೃತೀನಿ ಲಕ್ಷ್ಯಂತೇ ; ದಾರಾಗ್ನಿಸಂಬದ್ಧಂ ಹಿ ಪಾಂಕ್ತಂ ಕರ್ಮ ಪ್ರಸ್ತುತ್ಯೋಕ್ತಮ್ —
‘ಕರ್ಮಣಾ ಪಿತೃಲೋಕಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೫ । ೧೬) ಇತಿ ; ವಕ್ಷ್ಯತಿ ಚ —
‘ಅಥ ಯೇ ಯಜ್ಞೇನ ದಾನೇನ ತಪಸಾ ಲೋಕಾಂಜಯಂತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೬ । ೨ । ೧೫) ಇತಿ ॥
ಪರ್ಜನ್ಯೋ ವಾ ಅಗ್ನಿರ್ಗೌತಮ ತಸ್ಯ ಸಂವತ್ಸರ ಏವ ಸಮಿದಭ್ರಾಣಿ ಧೂಮೋ ವಿದ್ಯುದರ್ಚಿರಶನಿರಂಗಾರಾ ಹ್ರಾದುನಯೋ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾಸ್ತಸ್ಮಿನ್ನೇತಸ್ಮಿನ್ನಗ್ನೌ ದೇವಾಃ ಸೋಮಂ ರಾಜಾನಂ ಜುಹ್ವತಿ ತಸ್ಯಾ ಆಹುತ್ಯೈ ವೃಷ್ಟಿಃ ಸಂಭವತಿ ॥ ೧೦ ॥
ಪರ್ಜನ್ಯೋ ವಾ ಅಗ್ನಿರ್ಗೌತಮ, ದ್ವಿತೀಯ ಆಹುತ್ಯಾಧಾರಃ ಆಹುತ್ಯೋರಾವೃತ್ತಿಕ್ರಮೇಣ । ಪರ್ಜನ್ಯೋ ನಾಮ ವೃಷ್ಟ್ಯುಪಕರಣಾಭಿಮಾನೀ ದೇವತಾತ್ಮಾ । ತಸ್ಯ ಸಂವತ್ಸರ ಏವ ಸಮಿತ್ ; ಸಂವತ್ಸರೇಣ ಹಿ ಶರದಾದಿಭಿರ್ಗ್ರೀಷ್ಮಾಂತೈಃ ಸ್ವಾವಯವೈರ್ವಿಪರಿವರ್ತಮಾನೇನ ಪರ್ಜನ್ಯೋಽಗ್ನಿರ್ದೀಪ್ಯತೇ । ಅಭ್ರಾಣಿ ಧೂಮಃ, ಧೂಮಪ್ರಭವತ್ವಾತ್ ಧೂಮವದುಪಲಕ್ಷ್ಯತ್ವಾದ್ವಾ । ವಿದ್ಯುತ್ ಅರ್ಚಿಃ, ಪ್ರಕಾಶಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ । ಅಶನಿಃ ಅಂಗಾರಾಃ, ಉಪಶಾಂತಕಾಠಿನ್ಯಸಾಮಾನ್ಯಾಭ್ಯಾಮ್ । ಹ್ರಾದುನಯಃ ಹ್ಲಾದುನಯಃ ಸ್ತನಯಿತ್ನುಶಬ್ದಾಃ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾಃ, ವಿಕ್ಷೇಪಾನೇಕತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಮಿನ್ನೇತಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ಆಹುತ್ಯಧಿಕರಣನಿರ್ದೇಶಃ । ದೇವಾ ಇತಿ, ತೇ ಏವ ಹೋತಾರಃ ಸೋಮಂ ರಾಜಾನಂ ಜುಹ್ವತಿ ; ಯೋಽಸೌ ದ್ಯುಲೋಕಾಗ್ನೌ ಶ್ರದ್ಧಾಯಾಂ ಹುತಾಯಾಮಭಿನಿರ್ವೃತ್ತಃ ಸೋಮಃ, ಸ ದ್ವಿತೀಯೇ ಪರ್ಜನ್ಯಾಗ್ನೌ ಹೂಯತೇ ; ತಸ್ಯಾಶ್ಚ ಸೋಮಾಹುತೇರ್ವೃಷ್ಟಿಃ ಸಂಭವತಿ ॥
ಅಯಂ ವೈ ಲೋಕೋಽಗ್ನಿರ್ಗೌತಮ ತಸ್ಯ ಪೃಥಿವ್ಯೇವ ಸಮಿದಗ್ನಿರ್ಧೂಮೋ ರಾತ್ರಿರರ್ಚಿಶ್ಚಂದ್ರಮಾ ಅಂಗಾರಾ ನಕ್ಷತ್ರಾಣಿ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾಸ್ತಸ್ಮಿನ್ನೇತಸ್ಮಿನ್ನಗ್ನೌ ದೇವಾ ವೃಷ್ಟಿಂ ಜುಹ್ವತಿ ತಸ್ಯಾ ಆಹುತ್ಯಾ ಅನ್ನಂ ಸಂಭವತಿ ॥ ೧೧ ॥
ಅಯಂ ವೈ ಲೋಕೋಽಗ್ನಿರ್ಗೌತಮ । ಅಯಂ ಲೋಕ ಇತಿ ಪ್ರಾಣಿಜನ್ಮೋಪಭೋಗಾಶ್ರಯಃ ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲವಿಶಿಷ್ಟಃ, ಸ ತೃತೀಯೋಽಗ್ನಿಃ । ತಸ್ಯಾಗ್ನೇಃ ಪೃಥಿವ್ಯೇವ ಸಮಿತ್ ; ಪೃಥಿವ್ಯಾ ಹಿ ಅಯಂ ಲೋಕಃ ಅನೇಕಪ್ರಾಣ್ಯುಪಭೋಗಸಂಪನ್ನಯಾ ಸಮಿಧ್ಯತೇ । ಅಗ್ನಿಃ ಧೂಮಃ, ಪೃಥಿವ್ಯಾಶ್ರಯೋತ್ಥಾನಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ; ಪಾರ್ಥಿವಂ ಹಿ ಇಂಧನದ್ರವ್ಯಮ್ ಆಶ್ರಿತ್ಯ ಅಗ್ನಿಃ ಉತ್ತಿಷ್ಠತಿ, ಯಥಾ ಸಮಿದಾಶ್ರಯೇಣ ಧೂಮಃ । ರಾತ್ರಿಃ ಅರ್ಚಿಃ, ಸಮಿತ್ಸಂಬಂಧಪ್ರಭವಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ; ಅಗ್ನೇಃ ಸಮಿತ್ಸಂಬಂಧೇನ ಹಿ ಅರ್ಚಿಃ ಸಂಭವತಿ, ತಥಾ ಪೃಥಿವೀಸಮಿತ್ಸಂಬಂಧೇನ ಶರ್ವರೀ ; ಪೃಥಿವೀಛಾಯಾಂ ಹಿ ಶಾರ್ವರಂ ತಮ ಆಚಕ್ಷತೇ । ಚಂದ್ರಮಾ ಅಂಗಾರಾಃ, ತತ್ಪ್ರಭವತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ; ಅರ್ಚಿಷೋ ಹಿ ಅಂಗಾರಾಃ ಪ್ರಭವಂತಿ, ತಥಾ ರಾತ್ರೌ ಚಂದ್ರಮಾಃ ; ಉಪಶಾಂತತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಾದ್ವಾ । ನಕ್ಷತ್ರಾಣಿ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾಃ, ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗವದ್ವಿಕ್ಷೇಪಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಮಿನ್ನೇತಸ್ಮಿನ್ನಿತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವವತ್ । ವೃಷ್ಟಿಂ ಜುಹ್ವತಿ, ತಸ್ಯಾ ಆಹುತೇಃ ಅನ್ನಂ ಸಂಭವತಿ, ವೃಷ್ಟಿಪ್ರಭವತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ವ್ರೀಹಿಯವಾದೇರನ್ನಸ್ಯ ॥
ಪುರುಷೋ ವಾ ಅಗ್ನಿರ್ಗೌತಮ ತಸ್ಯ ವ್ಯಾತ್ತಮೇವ ಸಮಿತ್ಪ್ರಾಣೋ ಧೂಮೋ ವಾಗರ್ಚಿಶ್ಚಕ್ಷುರಂಗಾರಾಃ ಶ್ರೋತ್ರಂ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾಸ್ತಸ್ಮಿನ್ನೇತಸ್ಮಿನ್ನಗ್ನೌ ದೇವಾ ಅನ್ನಂ ಜುಹ್ವತಿ ತಸ್ಯಾ ಆಹುತ್ಯೈ ರೇತಃ ಸಂಭವತಿ ॥ ೧೨ ॥
ಪುರುಷೋ ವಾ ಅಗ್ನಿರ್ಗೌತಮ ; ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ ಶಿರಃಪಾಣ್ಯಾದಿಮಾನ್ ಪುರುಷಃ ಚತುರ್ಥೋಽಗ್ನಿಃ ತಸ್ಯ ವ್ಯಾತ್ತಂ ವಿವೃತಂ ಮುಖಂ ಸಮಿತ್ ; ವಿವೃತೇನ ಹಿ ಮುಖೇನ ದೀಪ್ಯತೇ ಪುರುಷಃ ವಚನಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾದೌ, ಯಥಾ ಸಮಿಧಾ ಅಗ್ನಿಃ । ಪ್ರಾಣೋ ಧೂಮಃ ತದುತ್ಥಾನಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ; ಮುಖಾದ್ಧಿ ಪ್ರಾಣ ಉತ್ತಿಷ್ಠತಿ । ವಾಕ್ ಶಬ್ದಃ ಅರ್ಚಿಃ ವ್ಯಂಜಕತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ; ಅರ್ಚಿಶ್ಚ ವ್ಯಂಜಕಮ್ , ತಥಾ ವಾಕ್ ಶಬ್ದಃ ಅಭಿಧೇಯವ್ಯಂಜಕಃ । ಚಕ್ಷುಃ ಅಂಗಾರಾಃ, ಉಪಶಮಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ಪ್ರಕಾಶಾಶ್ರಯತ್ವಾದ್ವಾ । ಶ್ರೋತ್ರಂ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾಃ, ವಿಕ್ಷೇಪಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಮಿನ್ ಅನ್ನಂ ಜುಹ್ವತಿ । ನನು ನೈವ ದೇವಾ ಅನ್ನಮಿಹ ಜುಹ್ವತೋ ದೃಶ್ಯಂತೇ — ನೈಷ ದೋಷಃ, ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ದೇವತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ ; ಅಧಿದೈವಮ್ ಇಂದ್ರಾದಯೋ ದೇವಾಃ ; ತೇ ಏವ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಪ್ರಾಣಾಃ ; ತೇ ಚ ಅನ್ನಸ್ಯ ಪುರುಷೇ ಪ್ರಕ್ಷೇಪ್ತಾರಃ ; ತಸ್ಯಾ ಆಹುತೇಃ ರೇತಃ ಸಂಭವತಿ ; ಅನ್ನಪರಿಣಾಮೋ ಹಿ ರೇತಃ ॥
ಯೋಷಾ ವಾ ಅಗ್ನಿರ್ಗೌತಮ ತಸ್ಯಾ ಉಪಸ್ಥ ಏವ ಸಮಿಲ್ಲೋಮಾನಿ ಧೂಮೋ ಯೋನಿರರ್ಚಿರ್ಯದಂತಃ ಕರೋತಿ ತೇಽಂಗಾರಾ ಅಭಿನಂದಾ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾಸ್ತಸ್ಮಿನ್ನೇತಸ್ಮಿನ್ನಗ್ನೌ ದೇವಾ ರೇತೋ ಜುಹ್ವತಿ ತಸ್ಯಾ ಆಹುತ್ಯೈ ಪುರುಷಃ ಸಂಭವತಿ ಸ ಜೀವತಿ ಯಾವಜ್ಜೀವತ್ಯಥ ಯದಾ ಮ್ರಿಯತೇ ॥ ೧೩ ॥
ಯೋಷಾ ವಾ ಅಗ್ನಿರ್ಗೌತಮ । ಯೋಷೇತಿ ಸ್ತ್ರೀ ಪಂಚಮೋ ಹೋಮಾಧಿಕರಣಮ್ ಅಗ್ನಿಃ ತಸ್ಯಾಃ ಉಪಸ್ಥ ಏವ ಸಮಿತ್ ; ತೇನ ಹಿ ಸಾ ಸಮಿಧ್ಯತೇ । ಲೋಮಾನಿ ಧೂಮಃ, ತದುತ್ಥಾನಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ । ಯೋನಿಃ ಅರ್ಚಿಃ, ವರ್ಣಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ । ಯದಂತಃ ಕರೋತಿ, ತೇಽಂಗಾರಾಃ ; ಅಂತಃಕರಣಂ ಮೈಥುನವ್ಯಾಪಾರಃ, ತೇಽಂಗಾರಾಃ, ವೀರ್ಯೋಪಶಮಹೇತುತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ; ವೀರ್ಯಾದ್ಯುಪಶಮಕಾರಣಂ ಮೈಥುನಮ್ , ತಥಾ ಅಂಗಾರಭಾವಃ ಅಗ್ನೇರುಪಶಮಕಾರಣಮ್ । ಅಭಿನಂದಾಃ ಸುಖಲವಾಃ ಕ್ಷುದ್ರತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾಃ । ತಸ್ಮಿನ್ ರೇತೋ ಜುಹ್ವತಿ । ತಸ್ಯಾ ಆಹುತೇಃ ಪುರುಷಃ ಸಂಭವತಿ । ಏವಂ ದ್ಯುಪರ್ಜನ್ಯಾಯಂಲೋಕಪುರುಷಯೋಷಾಗ್ನಿಷು ಕ್ರಮೇಣ ಹೂಯಮಾನಾಃ ಶ್ರದ್ಧಾಸೋಮವೃಷ್ಟ್ಯನ್ನರೇತೋಭಾವೇನ ಸ್ಥೂಲತಾರತಮ್ಯಕ್ರಮಮಾಪದ್ಯಮಾನಾಃ ಶ್ರದ್ಧಾಶಬ್ದವಾಚ್ಯಾ ಆಪಃ ಪುರುಷಶಬ್ದಮಾರಭಂತೇ । ಯಃ ಪ್ರಶ್ನಃ ಚತುರ್ಥಃ
‘ವೇತ್ಥ ಯತಿಥ್ಯಾಮಾಹುತ್ಯಾಂ ಹುತಾಯಾಮಾಪಃ ಪುರುಷವಾಚೋ ಭೂತ್ವಾ ಸಮುತ್ಥಾಯ ವದಂತೀ೩’ (ಬೃ. ಉ. ೬ । ೨ । ೨) ಇತಿ, ಸ ಏಷ ನಿರ್ಣೀತಃ — ಪಂಚಮ್ಯಾಮಾಹುತೌ ಯೋಷಾಗ್ನೌ ಹುತಾಯಾಂ ರೇತೋಭೂತಾ ಆಪಃ ಪುರುಷವಾಚೋ ಭವಂತೀತಿ । ಸ ಪುರುಷಃ ಏವಂ ಕ್ರಮೇಣ ಜಾತೋ ಜೀವತಿ ; ಕಿಯಂತಂ ಕಾಲಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಯಾವಜ್ಜೀವತಿ ಯಾವದಸ್ಮಿನ್ ಶರೀರೇ ಸ್ಥಿತಿನಿಮಿತ್ತಂ ಕರ್ಮ ವಿದ್ಯತೇ, ತಾವದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥ ತತ್ಕ್ಷಯೇ ಯದಾ ಯಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ಮ್ರಿಯತೇ ॥
ಅಥೈನಮಗ್ನಯೇ ಹರಂತಿ ತಸ್ಯಾಗ್ನಿರೇವಾಗ್ನಿರ್ಭವತಿ ಸಮಿತ್ಸಮಿದ್ಧೂಮೋ ಧೂಮೋಽರ್ಚಿರರ್ಚಿರಂಗಾರಾ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾಸ್ತಸ್ಮಿನ್ನೇತಸ್ಮಿನ್ನಗ್ನೌ ದೇವಾಃ ಪುರುಷಂ ಜುಹ್ವತಿ ತಸ್ಯಾ ಆಹುತ್ಯೈ ಪುರುಷೋ ಭಾಸ್ವರವರ್ಣಃ ಸಂಭವತಿ ॥ ೧೪ ॥
ಅಥ ತದಾ ಏನಂ ಮೃತಮ್ ಅಗ್ನಯೇ ಅಗ್ನ್ಯರ್ಥಮೇವ ಅಂತ್ಯಾಹುತ್ಯೈ ಹರಂತಿ ಋತ್ವಿಜಃ ; ತಸ್ಯ ಆಹುತಿಭೂತಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ ಅಗ್ನಿರೇವ ಹೋಮಾಧಿಕರಣಮ್ , ನ ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯೋಽಗ್ನಿಃ ; ಪ್ರಸಿದ್ಧೈವ ಸಮಿತ್ ಸಮಿತ್ ; ಧೂಮೋ ಧೂಮಃ ; ಅರ್ಚಿಃ ಅರ್ಚಿಃ ; ಅಂಗಾರಾ ಅಂಗಾರಾಃ ; ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾಃ ; ಯಥಾಪ್ರಸಿದ್ಧಮೇವ ಸರ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಮಿನ್ ಪುರುಷಮ್ ಅಂತ್ಯಾಹುತಿಂ ಜುಹ್ವತಿ ; ತಸ್ಯೈ ಆಹುತ್ಯೈ ಆಹುತೇಃ, ಪುರುಷಃ ಭಾಸ್ವರವರ್ಣಃ ಅತಿಶಯದೀಪ್ತಿಮಾನ್ , ನಿಷೇಕಾದಿಭಿರಂತ್ಯಾಹುತ್ಯಂತೈಃ ಕರ್ಮಭಿಃ ಸಂಸ್ಕೃತತ್ವಾತ್ , ಸಂಭವತಿ ನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ ॥
ತೇ ಯ ಏವಮೇತದ್ವಿದುರ್ಯೇ ಚಾಮೀ ಅರಣ್ಯೇ ಶ್ರದ್ಧಾಂ ಸತ್ಯಮುಪಾಸತೇ ತೇಽರ್ಚಿರಭಿಸಂಭವಂತ್ಯರ್ಚಿಷೋಽಹರಹ್ನ ಆಪೂರ್ಯಮಾಣಪಕ್ಷಮಾಪೂರ್ಯಮಾಣಪಕ್ಷಾದ್ಯಾನ್ಷಣ್ಮಾಸಾನುದಙ್ಙಾದಿತ್ಯ ಏತಿ ಮಾಸೇಭ್ಯೋ ದೇವಲೋಕಂ ದೇವಲೋಕಾದಾದಿತ್ಯಮಾದಿತ್ಯಾದ್ವೈದ್ಯುತಂ ತಾನ್ವೈದ್ಯುತಾನ್ಪುರುಷೋ ಮಾನಸ ಏತ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಾನ್ಗಮಯತಿ ತೇ ತೇಷು ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇಷು ಪರಾಃ ಪರಾವತೋ ವಸಂತಿ ತೇಷಾಂ ನ ಪುನರಾವೃತ್ತಿಃ ॥ ೧೫ ॥
ಇದಾನೀಂ ಪ್ರಥಮಪ್ರಶ್ನನಿರಾಕರಣಾರ್ಥಮಾಹ — ತೇ ; ಕೇ ? ಯೇ ಏವಂ ಯಥೋಕ್ತಂ ಪಂಚಾಗ್ನಿದರ್ಶನಮೇತತ್ ವಿದುಃ ; ಏವಂಶಬ್ದಾತ್ ಅಗ್ನಿಸಮಿದ್ಧೂಮಾರ್ಚಿರಂಗಾರವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಶ್ರದ್ಧಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಾಃ ಪಂಚಾಗ್ನಯೋ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಾಃ ; ತಾನ್ ಏವಮ್ ಏತಾನ್ ಪಂಚಾಗ್ನೀನ್ ವಿದುರಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ನನು ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾಹುತಿದರ್ಶನವಿಷಯಮೇವ ಏತದ್ದರ್ಶನಮ್ ; ತತ್ರ ಹಿ ಉಕ್ತಮ್ ಉತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯಾದಿಪದಾರ್ಥಷಟ್ಕನಿರ್ಣಯೇ
‘ದಿವಮೇವಾಹವನೀಯಂ ಕುರ್ವಾತೇ’ (ಶತ. ಬ್ರಾ. ೧೧ । ೬ । ೨ । ೭) ಇತ್ಯಾದಿ ; ಇಹಾಪಿ ಅಮುಷ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯಾಗ್ನಿತ್ವಮ್ , ಆದಿತ್ಯಸ್ಯ ಚ ಸಮಿತ್ತ್ವಮಿತ್ಯಾದಿ ಬಹು ಸಾಮ್ಯಮ್ ; ತಸ್ಮಾತ್ ತಚ್ಛೇಷಮೇವ ಏತದ್ದರ್ಶನಮಿತಿ — ನ, ಯತಿಥ್ಯಾಮಿತಿ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನಪರಿಗ್ರಹಾತ್ ; ಯತಿಥ್ಯಾಮಿತ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ಪ್ರತಿವಚನಸ್ಯ ಯಾವದೇವ ಪರಿಗ್ರಹಃ, ತಾವದೇವ ಏವಂಶಬ್ದೇನ ಪರಾಮ್ರಷ್ಟುಂ ಯುಕ್ತಮ್ , ಅನ್ಯಥಾ ಪ್ರಶ್ನಾನರ್ಥಕ್ಯಾತ್ ; ನಿರ್ಜ್ಞಾತತ್ವಾಚ್ಚ ಸಂಖ್ಯಾಯಾಃ ಅಗ್ನಯ ಏವ ವಕ್ತವ್ಯಾಃ ; ಅಥ ನಿರ್ಜ್ಞಾತಮಪ್ಯನೂದ್ಯತೇ, ಯಥಾಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯೈವ ಅನುವದನಂ ಯುಕ್ತಮ್ , ನ ತು ‘ಅಸೌ ಲೋಕೋಽಗ್ನಿಃ’ ಇತಿ ; ಅಥ ಉಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಃ, ತಥಾಪಿ ಆದ್ಯೇನ ಅಂತ್ಯೇನ ಚ ಉಪಲಕ್ಷಣಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾಚ್ಚ ; ಸಮಾನೇ ಹಿ ಪ್ರಕರಣೇ ಛಾಂದೋಗ್ಯಶ್ರುತೌ
‘ಪಂಚಾಗ್ನೀನ್ವೇದ’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೧೦ । ೧೦) ಇತಿ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾಯಾ ಏವೋಪಾದಾನಾತ್ ಅನಗ್ನಿಹೋತ್ರಶೇಷಮ್ ಏತತ್ ಪಂಚಾಗ್ನಿದರ್ಶನಮ್ । ಯತ್ತು ಅಗ್ನಿಸಮಿದಾದಿಸಾಮಾನ್ಯಮ್ , ತತ್ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಮಿತ್ಯವೋಚಾಮ ; ತಸ್ಮಾತ್ ನ ಉತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯಾದಿಪದಾರ್ಥಷಟ್ಕಪರಿಜ್ಞಾನಾತ್ ಅರ್ಚಿರಾದಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ, ಏವಮಿತಿ ಪ್ರಕೃತೋಪಾದಾನೇನ ಅರ್ಚಿರಾದಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿವಿಧಾನಾತ್ ॥
ಕೇ ಪುನಸ್ತೇ, ಯೇ ಏವಂ ವಿದುಃ ? ಗೃಹಸ್ಥಾ ಏವ । ನನು ತೇಷಾಂ ಯಜ್ಞಾದಿಸಾಧನೇನ ಧೂಮಾದಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ವಿಧಿತ್ಸಿತಾ — ನ, ಅನೇವಂವಿದಾಮಪಿ ಗೃಹಸ್ಥಾನಾಂ ಯಜ್ಞಾದಿಸಾಧನೋಪಪತ್ತೇಃ, ಭಿಕ್ಷುವಾನಪ್ರಸ್ಥಯೋಶ್ಚ ಅರಣ್ಯಸಂಬಂಧೇನ ಗ್ರಹಣಾತ್ , ಗೃಹಸ್ಥಕರ್ಮಸಂಬದ್ಧತ್ವಾಚ್ಚ ಪಂಚಾಗ್ನಿದರ್ಶನಸ್ಯ । ಅತಃ ನಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಣಃ ‘ಏವಂ ವಿದುಃ’ ಇತಿ ಗೃಹ್ಯಂತೇ ; ತೇಷಾಂ ತು ಉತ್ತರೇ ಪಥಿ ಪ್ರವೇಶಃ ಸ್ಮೃತಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾತ್ —
‘ಅಷ್ಟಾಶೀತಿಸಹಸ್ರಾಣಾಮೃಷೀಣಾಮೂರ್ಧ್ವರೇತಸಾಮ್ । ಉತ್ತರೇಣಾರ್ಯಮ್ಣಃ ಪಂಥಾಸ್ತೇಽಮೃತತ್ವಂ ಹಿ ಭೇಜಿರೇ’ ( ? )ಇತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ ಯೇ ಗೃಹಸ್ಥಾಃ ಏವಮ್ — ಅಗ್ನಿಜೋಽಹಮ್ , ಅಗ್ನ್ಯಪತ್ಯಮ್ — ಇತಿ, ಏವಮ್ ಕ್ರಮೇಣ ಅಗ್ನಿಭ್ಯೋ ಜಾತಃ ಅಗ್ನಿರೂಪಃ ಇತ್ಯೇವಮ್ , ಯೇ ವಿದುಃ, ತೇ ಚ, ಯೇ ಚ ಅಮೀ ಅರಣ್ಯೇ ವಾನಪ್ರಸ್ಥಾಃ ಪರಿವ್ರಾಜಕಾಶ್ಚಾರಣ್ಯನಿತ್ಯಾಃ, ಶ್ರದ್ಧಾಂ ಶ್ರದ್ಧಾಯುಕ್ತಾಃ ಸಂತಃ, ಸತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾತ್ಮಾನಮುಪಾಸತೇ, ನ ಪುನಃ ಶ್ರದ್ಧಾಂ ಚ ಉಪಾಸತೇ, ತೇ ಸರ್ವೇಽರ್ಚಿರಭಿಸಂಭವಂತಿ । ಯಾವತ್ ಗೃಹಸ್ಥಾಃ ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಾಂ ಸತ್ಯಂ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮ ನ ವಿದುಃ, ತಾವತ್ ಶ್ರದ್ಧಾದ್ಯಾಹುತಿಕ್ರಮೇಣ ಪಂಚಮ್ಯಾಮಾಹುತೌ ಹುತಾಯಾಂ ತತೋ ಯೋಷಾಗ್ನೇರ್ಜಾತಾಃ, ಪುನರ್ಲೋಕಂ ಪ್ರತ್ಯುತ್ಥಾಯಿನಃ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾತಾರೋ ಭವಂತಿ ; ತೇನ ಕರ್ಮಣಾ ಧೂಮಾದಿಕ್ರಮೇಣ ಪುನಃ ಪಿತೃಲೋಕಮ್ , ಪುನಃ ಪರ್ಜನ್ಯಾದಿಕ್ರಮೇಣ ಇಮಮ್ ಆವರ್ತಂತೇ । ತತಃ ಪುನರ್ಯೋಷಾಗ್ನೇರ್ಜಾತಾಃ ಪುನಃ ಕರ್ಮ ಕೃತ್ವಾ — ಇತ್ಯೇವಮೇವ ಘಟೀಯಂತ್ರವತ್ ಗತ್ಯಾಗತಿಭ್ಯಾಂ ಪುನಃ ಪುನಃ ಆವರ್ತಂತೇ । ಯದಾ ತು ಏವಂ ವಿದುಃ, ತತೋ ಘಟೀಯಂತ್ರಭ್ರಮಣಾದ್ವಿನಿರ್ಮುಕ್ತಾಃ ಸಂತಃ ಅರ್ಚಿರಭಿಸಂಭವಂತಿ ; ಅರ್ಚಿರಿತಿ ನ ಅಗ್ನಿಜ್ವಾಲಾಮಾತ್ರಮ್ , ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ಅರ್ಚಿರಭಿಮಾನಿನೀ ಅರ್ಚಿಃಶಬ್ದವಾಚ್ಯಾ ದೇವತಾ ಉತ್ತರಮಾರ್ಗಲಕ್ಷಣಾ ವ್ಯವಸ್ಥಿತೈವ ; ತಾಮಭಿಸಂಭವಂತಿ ; ನ ಹಿ ಪರಿವ್ರಾಜಕಾನಾಮ್ ಅಗ್ನ್ಯರ್ಚಿಷೈವ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಸಂಬಂಧೋಽಸ್ತಿ ; ತೇನ ದೇವತೈವ ಪರಿಗೃಹ್ಯತೇ ಅರ್ಚಿಃಶಬ್ದವಾಚ್ಯಾ । ಅತಃ ಅಹರ್ದೇವತಾಮ್ ; ಮರಣಕಾಲನಿಯಮಾನುಪಪತ್ತೇಃ ಅಹಃಶಬ್ದೋಽಪಿ ದೇವತೈವ ; ಆಯುಷಃ ಕ್ಷಯೇ ಹಿ ಮರಣಮ್ ; ನ ಹಿ ಏವಂವಿದಾ ಅಹನ್ಯೇವ ಮರ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಅಹಃ ಮರಣಕಾಲೋ ನಿಯಂತುಂ ಶಕ್ಯತೇ ; ನ ಚ ರಾತ್ರೌ ಪ್ರೇತಾಃ ಸಂತಃ ಅಹಃ ಪ್ರತೀಕ್ಷಂತೇ,
‘ಸ ಯಾವತ್ಕ್ಷಿಪ್ಯೇತ್ಮನಸ್ತಾವದಾದಿತ್ಯಂ ಗಚ್ಛತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೬ । ೫) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ । ಅಹ್ನ ಆಪೂರ್ಯಮಾಣಪಕ್ಷಮ್ , ಅಹರ್ದೇವತಯಾ ಅತಿವಾಹಿತಾ ಆಪೂರ್ಯಮಾಣಪಕ್ಷದೇವತಾಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತೇ, ಶುಕ್ಲಪಕ್ಷದೇವತಾಮಿತ್ಯೇತತ್ । ಆಪೂರ್ಯಮಾಣಪಕ್ಷಾತ್ ಯಾನ್ ಷಣ್ಮಾಸಾನ್ ಉದಙ್ ಉತ್ತರಾಂ ದಿಶಮ್ ಆದಿತ್ಯಃ ಸವಿತಾ ಏತಿ, ತಾನ್ಮಾಸಾನ್ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತೇ ಶುಕ್ಲಪಕ್ಷದೇವತಯಾ ಅತಿವಾಹಿತಾಃ ಸಂತಃ ; ಮಾಸಾನಿತಿ ಬಹುವಚನಾತ್ ಸಂಘಚಾರಿಣ್ಯಃ ಷಟ್ ಉತ್ತರಾಯಣದೇವತಾಃ ; ತೇಭ್ಯೋ ಮಾಸೇಭ್ಯಃ ಷಣ್ಮಾಸದೇವತಾಭಿರತಿವಾಹಿತಾಃ ದೇವಲೋಕಾಭಿಮಾನಿನೀಂ ದೇವತಾಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತೇ । ದೇವಲೋಕಾತ್ ಆದಿತ್ಯಮ್ ; ಆದಿತ್ಯಾತ್ ವೈದ್ಯುತಂ ವಿದ್ಯುದಭಿಮಾನಿನೀಂ ದೇವತಾಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತೇ । ವಿದ್ಯುದ್ದೇವತಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತಾನ್ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕವಾಸೀ ಪುರುಷಃ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಮನಸಾ ಸೃಷ್ಟೋ ಮಾನಸಃ ಕಶ್ಚಿತ್ ಏತ್ಯ ಆಗತ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಾನ್ಗಮಯತಿ ; ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಾನಿತಿ ಅಧರೋತ್ತರಭೂಮಿಭೇದೇನ ಭಿನ್ನಾ ಇತಿ ಗಮ್ಯಂತೇ, ಬಹುವಚನಪ್ರಯೋಗಾತ್ , ಉಪಾಸನತಾರತಮ್ಯೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚ । ತೇ ತೇನ ಪುರುಷೇಣ ಗಮಿತಾಃ ಸಂತಃ, ತೇಷು ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇಷು ಪರಾಃ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಾಃ ಸಂತಃ, ಸ್ವಯಂ ಪರಾವತಃ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಾಃ ಸಮಾಃ ಸಂವತ್ಸರಾನನೇಕಾನ್ ವಸಂತಿ, ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನೇಕಾನ್ಕಲ್ಪಾನ್ವಸಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತೇಷಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ಗತಾನಾಂ ನಾಸ್ತಿ ಪುನರಾವೃತ್ತಿಃ ಅಸ್ಮಿನ್ಸಂಸಾರೇ ನ ಪುನರಾಗಮನಮ್ , ‘ಇಹ’ ಇತಿ ಶಾಖಾಂತರಪಾಠಾತ್ ; ಇಹೇತಿ ಆಕೃತಿಮಾತ್ರಗ್ರಹಣಮಿತಿ ಚೇತ್ ,
‘ಶ್ವೋಭೂತೇ ಪೌರ್ಣಮಾಸೀಮ್’ ( ? ) ಇತಿ ಯದ್ವತ್ — ನ, ಇಹೇತಿವಿಶೇಷಣಾನರ್ಥಕ್ಯಾತ್ , ಯದಿ ಹಿ ನಾವರ್ತಂತ ಏವ ಇಹಗ್ರಹಣಮನರ್ಥಕಮೇವ ಸ್ಯಾತ್ ;
‘ಶ್ವೋಭೂತೇ ಪೌರ್ಣಮಾಸೀಮ್’ ( ? ) ಇತ್ಯತ್ರ ಪೌರ್ಣಮಾಸ್ಯಾಃ ಶ್ವೋಭೂತತ್ವಮನುಕ್ತಂ ನ ಜ್ಞಾಯತ ಇತಿ ಯುಕ್ತಂ ವಿಶೇಷಯಿತುಮ್ ; ನ ಹಿ ತತ್ರ ಶ್ವಆಕೃತಿಃ ಶಬ್ದಾರ್ಥೋ ವಿದ್ಯತ ಇತಿ ಶ್ವಃಶಬ್ದೋ ನಿರರ್ಥಕ ಏವ ಪ್ರಯುಜ್ಯತೇ ; ಯತ್ರ ತು ವಿಶೇಷಣಶಬ್ದೇ ಪ್ರಯುಕ್ತೇ ಅನ್ವಿಷ್ಯಮಾಣೇ ವಿಶೇಷಣಫಲಂ ಚೇನ್ನ ಗಮ್ಯತೇ, ತತ್ರ ಯುಕ್ತೋ ನಿರರ್ಥಕತ್ವೇನ ಉತ್ಸ್ರಷ್ಟುಂ ವಿಶೇಷಣಶಬ್ದಃ ; ನ ತು ಸತ್ಯಾಂ ವಿಶೇಷಣಫಲಾಗತೌ । ತಸ್ಮಾತ್ ಅಸ್ಮಾತ್ಕಲ್ಪಾದೂರ್ಧ್ವಮ್ ಆವೃತ್ತಿರ್ಗಮ್ಯತೇ ॥
ಅಥ ಯೇ ಯಜ್ಞೇನ ದಾನೇನ ತಪಸಾ ಲೋಕಾಂಜಯಂತಿ ತೇ ಧೂಮಮಭಿಸಂಭವಂತಿ ಧೂಮಾದ್ರಾತ್ರಿಂ ರಾತ್ರೇರಪಕ್ಷೀಯಮಾಣಪಕ್ಷಮಪಕ್ಷೀಯಮಾಣಪಕ್ಷಾದ್ಯಾನ್ಷಣ್ಮಾಸಾಂದಕ್ಷಿಣಾದಿತ್ಯ ಏತಿ ಮಾಸೇಭ್ಯಃ ಪಿತೃಲೋಕಂ ಪಿತೃಲೋಕಾಚ್ಚಂದ್ರಂ ತೇ ಚಂದ್ರಂ ಪ್ರಾಪ್ಯಾನ್ನಂ ಭವಂತಿ ತಾಂಸ್ತತ್ರ ದೇವಾ ಯಥಾ ಸೋಮಂ ರಾಜಾನಮಾಪ್ಯಾಯಸ್ವಾಪಕ್ಷೀಯಸ್ವೇತ್ಯೇವಮೇನಾಂಸ್ತತ್ರ ಭಕ್ಷಯಂತಿ ತೇಷಾಂ ಯದಾ ತತ್ಪರ್ಯವೈತ್ಯಥೇಮಮೇವಾಕಾಶಮಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯಂತ ಆಕಾಶಾದ್ವಾಯುಂ ವಾಯೋರ್ವೃಷ್ಟಿಂ ವೃಷ್ಟೇಃ ಪೃಥಿವೀಂ ತೇ ಪೃಥಿವೀಂ ಪ್ರಾಪ್ಯಾನ್ನಂ ಭವಂತಿ ತೇ ಪುನಃ ಪುರುಷಾಗ್ನೌ ಹೂಯಂತೇ ತತೋ ಯೋಷಾಗ್ನೌ ಜಾಯಂತೇ ಲೋಕಾನ್ಪ್ರತ್ಯುತ್ಥಾಯಿನಸ್ಯ ಏವಮೇವಾನುಪರಿವರ್ತಂತೇಽಥ ಯ ಏತೌ ಪಂಥಾನೌ ನ ವಿದುಸ್ತೇ ಕೀಟಾಃ ಪತಂಗಾ ಯದಿದಂ ದಂದಶೂಕಮ್ ॥ ೧೬ ॥
ಅಥ ಪುನಃ ಯೇ ನೈವಂ ವಿದುಃ, ಉತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯಾದ್ಯಗ್ನಿಹೋತ್ರಸಂಬದ್ಧಪದಾರ್ಥಷಟ್ಕಸ್ಯೈವ ವೇದಿತಾರಃ ಕೇವಲಕರ್ಮಿಣಃ, ಯಜ್ಞೇನಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿನಾ, ದಾನೇನ ಬಹಿರ್ವೇದಿ ಭಿಕ್ಷಮಾಣೇಷು ದ್ರವ್ಯಸಂವಿಭಾಗಲಕ್ಷಣೇನ, ತಪಸಾ ಬಹಿರ್ವೇದ್ಯೇವ ದೀಕ್ಷಾದಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತೇನ ಕೃಚ್ಛ್ರಚಾಂದ್ರಾಯಣಾದಿನಾ, ಲೋಕಾನ್ ಜಯಂತಿ ; ಲೋಕಾನಿತಿ ಬಹುವಚನಾತ್ ತತ್ರಾಪಿ ಫಲತಾರತಮ್ಯಮಭಿಪ್ರೇತಮ್ । ತೇ ಧೂಮಮಭಿಸಂಭವಂತಿ ; ಉತ್ತರಮಾರ್ಗ ಇವ ಇಹಾಪಿ ದೇವತಾ ಏವ ಧೂಮಾದಿಶಬ್ದವಾಚ್ಯಾಃ, ಧೂಮದೇವತಾಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ; ಆತಿವಾಹಿಕತ್ವಂ ಚ ದೇವತಾನಾಂ ತದ್ವದೇವ । ಧೂಮಾತ್ ರಾತ್ರಿಂ ರಾತ್ರಿದೇವತಾಮ್ , ತತಃ ಅಪಕ್ಷೀಯಮಾಣಪಕ್ಷಮ್ ಅಪಕ್ಷೀಯಮಾಣಪಕ್ಷದೇವತಾಮ್ , ತತೋ ಯಾನ್ಷಣ್ಮಾಸಾನ್ ದಕ್ಷಿಣಾಂ ದಿಶಮಾದಿತ್ಯ ಏತಿ ತಾನ್ ಮಾಸದೇವತಾವಿಶೇಷಾನ್ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತೇ । ಮಾಸೇಭ್ಯಃ ಪಿತೃಲೋಕಮ್ , ಪಿತೃಲೋಕಾಚ್ಚಂದ್ರಮ್ । ತೇ ಚಂದ್ರಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಅನ್ನಂ ಭವಂತಿ ; ತಾನ್ ತತ್ರಾನ್ನಭೂತಾನ್ , ಯಥಾ ಸೋಮಂ ರಾಜಾನಮಿಹ ಯಜ್ಞೇ ಋತ್ವಿಜಃ ಆಪ್ಯಾಯಸ್ವ ಅಪಕ್ಷೀಯಸ್ವೇತಿ ಭಕ್ಷಯಂತಿ, ಏವಮ್ ಏನಾನ್ ಚಂದ್ರಂ ಪ್ರಾಪ್ತಾನ್ ಕರ್ಮಿಣಃ ಭೃತ್ಯಾನಿವ ಸ್ವಾಮಿನಃ ಭಕ್ಷಯಂತಿ ಉಪಭುಂಜತೇ ದೇವಾಃ ; ‘ಆಪ್ಯಾಯಸ್ವಾಪಕ್ಷೀಯಸ್ವ’ ಇತಿ ನ ಮಂತ್ರಃ ; ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ಆಪ್ಯಾಯ್ಯ ಆಪ್ಯಾಯ್ಯ ಚಮಸಸ್ಥಮ್ , ಭಕ್ಷಣೇನ ಅಪಕ್ಷಯಂ ಚ ಕೃತ್ವಾ, ಪುನಃ ಪುನರ್ಭಕ್ಷಯಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ; ಏವಂ ದೇವಾ ಅಪಿ ಸೋಮಲೋಕೇ ಲಬ್ಧಶರೀರಾನ್ ಕರ್ಮಿಣಃ ಉಪಕರಣಭೂತಾನ್ ಪುನಃ ಪುನಃ ವಿಶ್ರಾಮಯಂತಃ ಕರ್ಮಾನುರೂಪಂ ಫಲಂ ಪ್ರಯಚ್ಛಂತಃ — ತದ್ಧಿ ತೇಷಾಮಾಪ್ಯಾಯನಂ ಸೋಮಸ್ಯ ಆಪ್ಯಾಯನಮಿವ ಉಪಭುಂಜತೇ ಉಪಕರಣಭೂತಾನ್ ದೇವಾಃ । ತೇಷಾಂ ಕರ್ಮಿಣಾಮ್ ಯದಾ ಯಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ, ತತ್ ಯಜ್ಞದಾನಾದಿಲಕ್ಷಣಂ ಸೋಮಲೋಕಪ್ರಾಪಕಂ ಕರ್ಮ, ಪರ್ಯವೈತಿ ಪರಿಗಚ್ಛತಿ ಪರಿಕ್ಷೀಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ, ಅಥ ತದಾ ಇಮಮೇವ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಾಕಾಶಮಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯಂತೇ ; ಯಾಸ್ತಾಃ ಶ್ರದ್ಧಾಶಬ್ದವಾಚ್ಯಾ ದ್ಯುಲೋಕಾಗ್ನೌ ಹುತಾ ಆಪಃ ಸೋಮಾಕಾರಪರಿಣತಾಃ, ಯಾಭಿಃ ಸೋಮಲೋಕೇ ಕರ್ಮಿಣಾಮುಪಭೋಗಾಯ ಶರೀರಮಾರಬ್ಧಮ್ ಅಮ್ಮಯಮ್ , ತಾಃ ಕರ್ಮಕ್ಷಯಾತ್ ಹಿಮಪಿಂಡ ಇವಾತಪಸಂಪರ್ಕಾತ್ ಪ್ರವಿಲೀಯಂತೇ ; ಪ್ರವಿಲೀನಾಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮಾ ಆಕಾಶಭೂತಾ ಇವ ಭವಂತಿ ; ತದಿದಮುಚ್ಯತೇ — ‘ಇಮಮೇವಾಕಾಶಮಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯಂತೇ’ ಇತಿ । ತೇ ಪುನರಪಿ ಕರ್ಮಿಣಃ ತಚ್ಛರೀರಾಃ ಸಂತಃ ಪುರೋವಾತಾದಿನಾ ಇತಶ್ಚ ಅಮುತಶ್ಚ ನೀಯಂತೇ ಅಂತರಿಕ್ಷಗಾಃ ; ತದಾಹ — ಆಕಾಶಾದ್ವಾಯುಮಿತಿ । ವಾಯೋರ್ವೃಷ್ಟಿಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತೇ ; ತದುಕ್ತಮ್ — ಪರ್ಜನ್ಯಾಗ್ನೌ ಸೋಮಂ ರಾಜಾನಂ ಜುಹ್ವತೀತಿ । ತತೋ ವೃಷ್ಟಿಭೂತಾ ಇಮಾಂ ಪೃಥಿವೀಂ ಪತಂತಿ । ತೇ ಪೃಥಿವೀಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ವ್ರೀಹಿಯವಾದಿ ಅನ್ನಂ ಭವಂತಿ ; ತದುಕ್ತಮ್ — ಅಸ್ಮಿಂಲ್ಲೋಕೇಽಗ್ನೌ ವೃಷ್ಟಿಂ ಜುಹ್ವತಿ ತಸ್ಯಾ ಆಹುತ್ಯಾ ಅನ್ನಂ ಸಂಭವತೀತಿ । ತೇ ಪುನಃ ಪುರುಷಾಗ್ನೌ ಹೂಯಂತೇ ಅನ್ನಭೂತಾ ರೇತಃಸಿಚಿ ; ತತೋ ರೇತೋಭೂತಾ ಯೋಷಾಗ್ನೌ ಹೂಯಂತೇ ; ತತೋ ಜಾಯಂತೇ ; ಲೋಕಂ ಪ್ರತ್ಯುತ್ಥಾಯಿನಃ ತೇ ಲೋಕಂ ಪ್ರತ್ಯುತ್ತಿಷ್ಠಂತಃ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಕರ್ಮ ಅನುತಿಷ್ಠಂತಿ । ತತೋ ಧೂಮಾದಿನಾ ಪುನಃ ಪುನಃ ಸೋಮಲೋಕಮ್ , ಪುನರಿಮಂ ಲೋಕಮಿತಿ — ತೇ ಏವಂ ಕರ್ಮಿಣಃ ಅನುಪರಿವರ್ತಂತೇ ಘಟೀಯಂತ್ರವತ್ ಚಕ್ರೀಭೂತಾ ಬಂಭ್ರಮತೀತ್ಯರ್ಥಃ, ಉತ್ತರಮಾರ್ಗಾಯ ಸದ್ಯೋಮುಕ್ತಯೇ ವಾ ಯಾವದ್ಬ್ರಹ್ಮ ನ ವಿದುಃ ;
‘ಇತಿ ನು ಕಾಮಯಮಾನಃ ಸಂಸರತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೬) ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಅಥ ಪುನಃ ಯೇ ಉತ್ತರಂ ದಕ್ಷಿಣಂ ಚ ಏತೌ ಪಂಥಾನೌ ನ ವಿದುಃ, ಉತ್ತರಸ್ಯ ದಕ್ಷಿಣಸ್ಯ ವಾ ಪಥಃ ಪ್ರತಿಪತ್ತಯೇ ಜ್ಞಾನಂ ಕರ್ಮ ವಾ ನಾನುತಿಷ್ಠಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ; ತೇ ಕಿಂ ಭವಂತೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ತೇ ಕೀಟಾಃ ಪತಂಗಾಃ, ಯದಿದಂ ಯಚ್ಚೇದಂ ದಂದಶೂಕಂ ದಂಶಮಶಕಮಿತ್ಯೇತತ್ , ಭವಂತಿ । ಏವಂ ಹಿ ಇಯಂ ಸಂಸಾರಗತಿಃ ಕಷ್ಟಾ, ಅಸ್ಯಾಂ ನಿಮಗ್ನಸ್ಯ ಪುನರುದ್ಧಾರ ಏವ ದುರ್ಲಭಃ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮ್ —
‘ತಾನೀಮಾನಿ ಕ್ಷುದ್ರಾಣ್ಯಸಕೃದಾವರ್ತೀನಿ ಭೂತಾನಿ ಭವಂತಿ ಜಾಯಸ್ವ ಮ್ರಿಯಸ್ವ’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೧ । ೮) ಇತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವೋತ್ಸಾಹೇನ ಯಥಾಶಕ್ತಿ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಕರ್ಮಜ್ಞಾನಹಾನೇನ ದಕ್ಷಿಣೋತ್ತರಮಾರ್ಗಪ್ರತಿಪತ್ತಿಸಾಧನಂ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಂ ಕರ್ಮ ಜ್ಞಾನಂ ವಾ ಅನುತಿಷ್ಠೇದಿತಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಃ ; ತಥಾ ಚೋಕ್ತಮ್ —
‘ಅತೋ ವೈ ಖಲು ದುರ್ನಿಷ್ಪ್ರಪತರಂ ತಸ್ಮಾಜ್ಜುಗುಪ್ಸೇತ’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೧೦ । ೬) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ ಮೋಕ್ಷಾಯ ಪ್ರಯತೇತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರಾಪಿ ಉತ್ತರಮಾರ್ಗಪ್ರತಿಪತ್ತಿಸಾಧನ ಏವ ಮಹಾನ್ ಯತ್ನಃ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ, ‘ಏವಮೇವಾನುಪರಿವರ್ತಂತೇ’ ಇತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ಏವಂ ಪ್ರಶ್ನಾಃ ಸರ್ವೇ ನಿರ್ಣೀತಾಃ ;
‘ಅಸೌ ವೈ ಲೋಕಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೬ । ೨ । ೯) ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ
‘ಪುರುಷಃ ಸಂಭವತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೬ । ೨ । ೧೩) ಇತಿ ಚತುರ್ಥಃ ಪ್ರಶ್ನಃ
‘ಯತಿಥ್ಯಾಮಾಹುತ್ಯಾಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೬ । ೨ । ೨) ಇತ್ಯಾದಿಃ ಪ್ರಾಥಮ್ಯೇನ ; ಪಂಚಮಸ್ತು ದ್ವಿತೀಯತ್ವೇನ ದೇವಯಾನಸ್ಯ ವಾ ಪಥಃ ಪ್ರತಿಪದಂ ಪಿತೃಯಾಣಸ್ಯ ವೇತಿ ದಕ್ಷಿಣೋತ್ತರಮಾರ್ಗಪ್ರತಿಪತ್ತಿಸಾಧನಕಥನೇನ ; ತೇನೈವ ಚ ಪ್ರಥಮೋಽಪಿ — ಅಗ್ನೇರಾರಭ್ಯ ಕೇಚಿದರ್ಚಿಃ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತೇ ಕೇಚಿದ್ಧೂಮಮಿತಿ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ; ಪುನರಾವೃತ್ತಿಶ್ಚ ದ್ವಿತೀಯಃ ಪ್ರಶ್ನಃ — ಆಕಾಶಾದಿಕ್ರಮೇಣೇಮಂ ಲೋಕಮಾಗಚ್ಛಂತೀತಿ ; ತೇನೈವ — ಅಸೌ ಲೋಕೋ ನ ಸಂಪೂರ್ಯತೇ ಕೀಟಪತಂಗಾದಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇಶ್ಚ ಕೇಷಾಂಚಿದಿತಿ, ತೃತೀಯೋಽಪಿ ಪ್ರಶ್ನೋ ನಿರ್ಣೀತಃ ॥
ಇತಿ ಷಷ್ಠಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್ ॥
ತೃತೀಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಉಪಸದ್ವ್ರತೀ
ಸ ಯಃ ಕಾಮಯೇತ ಮಹತ್ಪ್ರಾಪ್ನುಯಾಮಿತ್ಯುದಗಯನ ಆಪೂರ್ಯಮಾಣಪಕ್ಷಸ್ಯ ಪುಣ್ಯಾಹೇ ದ್ವಾದಶಾಹಮುಪಸದ್ವ್ರತೀ ಭೂತ್ವೌದುಂಬರೇ ಕಂಸೇ ಚಮಸೇ ವಾ ಸರ್ವೌಷಧಂ ಫಲಾನೀತಿ ಸಂಭೃತ್ಯ ಪರಿಸಮುಹ್ಯ ಪರಿಲಿಪ್ಯಾಗ್ನಿಮುಪಸಮಾಧಾಯ ಪರಿಸ್ತೀರ್ಯಾವೃತಾಜ್ಯಂ ಸಂಸ್ಕೃತ್ಯ ಪುಂಸಾ ನಕ್ಷತ್ರೇಣ ಮಂಥಂ ಸನ್ನೀಯ ಜುಹೋತಿ । ಯಾವಂತೋ ದೇವಾಸ್ತ್ವಯಿ ಜಾತವೇದಸ್ತಿರ್ಯಂಚೋ ಘ್ನಂತಿ ಪುರುಷಸ್ಯ ಕಾಮಾನ್ । ತೇಭ್ಯೋಽಹಂ ಭಾಗಧೇಯಂ ಜುಹೋಮಿ ತೇ ಮಾ ತೃಪ್ತಾಃ ಸರ್ವೈಃ ಕಾಮೈಸ್ತರ್ಪಯಂತು ಸ್ವಾಹಾ । ಯಾ ತಿರಶ್ಚೀ ನಿಪದ್ಯತೇಽಹಂ ವಿಧರಣೀ ಇತಿ ತಾಂ ತ್ವಾ ಘೃತಸ್ಯ ಧಾರಯಾ ಯಜೇ ಸಂರಾಧನೀಮಹಂ ಸ್ವಾಹಾ ॥ ೧ ॥
ಸ ಯಃ ಕಾಮಯೇತ । ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಣೋರ್ಗತಿರುಕ್ತಾ ; ತತ್ರ ಜ್ಞಾನಂ ಸ್ವತಂತ್ರಮ್ ; ಕರ್ಮ ತು ದೈವಮಾನುಷವಿತ್ತದ್ವಯಾಯತ್ತಮ್ ; ತೇನ ಕರ್ಮಾರ್ಥಂ ವಿತ್ತಮುಪಾರ್ಜನೀಯಮ್ ; ತಚ್ ಚ ಅಪ್ರತ್ಯವಾಯಕಾರಿಣೋಪಾಯೇನೇತಿ ತದರ್ಥಂ ಮಂಥಾಖ್ಯಂ ಕರ್ಮ ಆರಭ್ಯತೇ ಮಹತ್ತ್ವಪ್ರಾಪ್ತಯೇ ; ಮಹತ್ತ್ವೇ ಚ ಸತಿ ಅರ್ಥಸಿದ್ಧಂ ಹಿ ವಿತ್ತಮ್ । ತದುಚ್ಯತೇ — ಸ ಯಃ ಕಾಮಯೇತ, ಸ ಯೋ ವಿತ್ತಾರ್ಥೀ ಕರ್ಮಣ್ಯಧಿಕೃತಃ ಯಃ ಕಾಮಯೇತ ; ಕಿಮ್ ? ಮಹತ್ ಮಹತ್ತ್ವಮ್ ಪ್ರಾಪ್ನುಯಾಮ್ , ಮಹಾನ್ಸ್ಯಾಮಿತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ರ ಮಂಥಕರ್ಮಣೋ ವಿಧಿತ್ಸಿತಸ್ಯ ಕಾಲೋಽಭಿಧೀಯತೇ — ಉದಗಯನೇ ಆದಿತ್ಯಸ್ಯ ; ತತ್ರ ಸರ್ವತ್ರ ಪ್ರಾಪ್ತೌ ಆಪೂರ್ಯಮಾಣಪಕ್ಷಸ್ಯ ಶುಕ್ಲಪಕ್ಷಸ್ಯ ; ತತ್ರಾಪಿ ಸರ್ವತ್ರ ಪ್ರಾಪ್ತೌ, ಪುಣ್ಯಾಹೇ ಅನುಕೂಲೇ ಆತ್ಮನಃ ಕರ್ಮಸಿದ್ಧಿಕರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ; ದ್ವಾದಶಾಹಮ್ , ಯಸ್ಮಿನ್ಪುಣ್ಯೇಽನುಕೂಲೇ ಕರ್ಮ ಚಿಕೀರ್ಷತಿ ತತಃ ಪ್ರಾಕ್ ಪುಣ್ಯಾಹಮೇವಾರಭ್ಯ ದ್ವಾದಶಾಹಮ್ , ಉಪಸದ್ವ್ರತೀ, ಉಪಸತ್ಸು ವ್ರತಮ್ , ಉಪಸದಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮೇ, ತತ್ರ ಚ ಸ್ತನೋಪಚಯಾಪಚಯದ್ವಾರೇಣ ಪಯೋಭಕ್ಷಣಂ ತದ್ವ್ರತಮ್ ; ಅತ್ರ ಚ ತತ್ಕರ್ಮಾನುಪಸಂಹಾರಾತ್ ಕೇವಲಮಿತಿಕರ್ತವ್ಯತಾಶೂನ್ಯಂ ಪಯೋಭಕ್ಷಣಮಾತ್ರಮುಪಾದೀಯತೇ ; ನನು ಉಪಸದೋ ವ್ರತಮಿತಿ ಯದಾ ವಿಗ್ರಹಃ, ತದಾ ಸರ್ವಮಿತಿಕರ್ತವ್ಯತಾರೂಪಂ ಗ್ರಾಹ್ಯಂ ಭವತಿ, ತತ್ ಕಸ್ಮಾತ್ ನ ಪರಿಗೃಹ್ಯತ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಸ್ಮಾರ್ತತ್ವಾತ್ಕರ್ಮಣಃ ; ಸ್ಮಾರ್ತಂ ಹೀದಂ ಮಂಥಕರ್ಮ । ನನು ಶ್ರುತಿವಿಹಿತಂ ಸತ್ ಕಥಂ ಸ್ಮಾರ್ತಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ — ಸ್ಮೃತ್ಯನುವಾದಿನೀ ಹಿ ಶ್ರುತಿರಿಯಮ್ ; ಶ್ರೌತತ್ವೇ ಹಿ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕಾರಭಾವಃ ; ತತಶ್ಚ ಪ್ರಾಕೃತಧರ್ಮಗ್ರಾಹಿತ್ವಂ ವಿಕಾರಕರ್ಮಣಃ ; ನ ತು ಇಹ ಶ್ರೌತತ್ವಮ್ ; ಅತ ಏವ ಚ ಆವಸಥ್ಯಾಗ್ನೌ ಏತತ್ಕರ್ಮ ವಿಧೀಯತೇ, ಸರ್ವಾ ಚ ಆವೃತ್ ಸ್ಮಾರ್ತೈವೇತಿ । ಉಪಸದ್ವ್ರತೀ ಭೂತ್ವಾ ಪಯೋವ್ರತೀ ಸನ್ನಿತ್ಯರ್ಥಃ ಔದುಂಬರೇ ಉದುಂಬರವೃಕ್ಷಮಯೇ, ಕಂಸೇ ಚಮಸೇ ವಾ, ತಸ್ಯೈವ ವಿಶೇಷಣಮ್ — ಕಂಸಾಕಾರೇ ಚಮಸಾಕರೇ ವಾ ಔದುಂಬರ ಏವ ; ಆಕಾರೇ ತು ವಿಕಲ್ಪಃ, ನ ಔದುಂಬರತ್ವೇ । ಅತ್ರ ಸರ್ವೌಷಧಂ ಸರ್ವಾಸಾಮೋಷಧೀನಾಂ ಸಮೂಹಂ ಯಥಾಸಂಭವಂ ಯಥಾಶಕ್ತಿ ಚ ಸರ್ವಾ ಓಷಧೀಃ ಸಮಾಹೃತ್ಯ ; ತತ್ರ ಗ್ರಾಮ್ಯಾಣಾಂ ತು ದಶ ನಿಯಮೇನ ಗ್ರಾಹ್ಯಾ ವ್ರೀಹಿಯವಾದ್ಯಾ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾಃ ; ಅಧಿಕಗ್ರಹಣೇ ತು ನ ದೋಷಃ ; ಗ್ರಾಮ್ಯಾಣಾಂ ಫಲಾನಿ ಚ ಯಥಾಸಂಭವಂ ಯಥಾಶಕ್ತಿ ಚ ; ಇತಿಶಬ್ದಃ ಸಮಸ್ತಸಂಭಾರೋಪಚಯಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಃ ; ಅನ್ಯದಪಿ ಯತ್ಸಂಭರಣೀಯಂ ತತ್ಸರ್ವಂ ಸಂಭೃತ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ; ಕ್ರಮಸ್ತತ್ರ ಗೃಹ್ಯೋಕ್ತೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ । ಪರಿಸಮೂಹನಪರಿಲೇಪನೇ ಭೂಮಿಸಂಸ್ಕಾರಃ । ಅಗ್ನಿಮುಪಸಮಾಧಾಯೇತಿ ವಚನಾತ್ ಆವಸಥ್ಯೇಽಗ್ನಾವಿತಿ ಗಮ್ಯತೇ, ಏಕವಚನಾತ್ ಉಪಸಮಾಧಾನಶ್ರವಣಾಚ್ಚ ; ವಿದ್ಯಮಾನಸ್ಯೈವ ಉಪಸಮಾಧಾನಮ್ ; ಪರಿಸ್ತೀರ್ಯ ದರ್ಭಾನ್ ; ಆವೃತಾ — ಸ್ಮಾರ್ತತ್ವಾತ್ಕರ್ಮಣಃ ಸ್ಥಾಲೀಪಾಕಾವೃತ್ ಪರಿಗೃಹ್ಯತೇ — ತಯಾ ಆಜ್ಯಂ ಸಂಸ್ಕೃತ್ಯ ; ಪುಂಸಾ ನಕ್ಷತ್ರೇಣ ಪುನ್ನಾಮ್ನಾ ನಕ್ಷತ್ರೇಣ ಪುಣ್ಯಾಹಸಂಯುಕ್ತೇನ, ಮಂಥಂ ಸರ್ವೌಷಧಫಲಪಿಷ್ಟಂ ತತ್ರೌದುಂಬರೇ ಚಮಸೇ ದಧನಿ ಮಧುನಿ ಘೃತೇ ಚ ಉಪಸಿಚ್ಯ ಏಕಯಾ ಉಪಮಂಥನ್ಯಾ ಉಪಸಮ್ಮಥ್ಯ, ಸನ್ನೀಯ ಮಧ್ಯೇ ಸಂಸ್ಥಾಪ್ಯ, ಔದುಂಬರೇಣ ಸ್ರುವೇಣ ಆವಾಪಸ್ಥಾನೇ ಆಜ್ಯಸ್ಯ ಜುಹೋತಿ ಏತೈರ್ಮಂತ್ರೈಃ ‘ಯಾವಂತೋ ದೇವಾಃ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯೈಃ ॥
ಜ್ಯೇಷ್ಠಾಯ ಸ್ವಾಹಾ ಶ್ರೇಷ್ಠಾಯ ಸ್ವಾಹೇತ್ಯಗ್ನೌ ಹುತ್ವಾ ಮಂಥೇ ಸಂಸ್ರವಮವನಯತಿ ಪ್ರಾಣಾಯ ಸ್ವಾಹಾ ವಸಿಷ್ಠಾಯೈ ಸ್ವಾಹೇತ್ಯಗ್ನೌ ಹುತ್ವಾ ಮಂಥೇ ಸಂಸ್ರವಮವನಯತಿ ವಾಚೇ ಸ್ವಾಹಾ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಯೈ ಸ್ವಾಹೇತ್ಯಗ್ನೌ ಹುತ್ವಾ ಮಂಥೇ ಸಂಸ್ರವಮವನಯತಿ ಚಕ್ಷುಷೇ ಸ್ವಾಹಾ ಸಂಪದೇ ಸ್ವಾಹೇತ್ಯಗ್ನೌ ಹುತ್ವಾ ಮಂಥೇ ಸಂಸ್ರವಮವನಯತಿ ಶ್ರೋತ್ರಾಯ ಸ್ವಾಹಾಯತನಾಯ ಸ್ವಾಹೇತ್ಯಗ್ನೌ ಹುತ್ವಾ ಮಂಥೇ ಸಂಸ್ರವಮವನಯತಿ ಮನಸೇ ಸ್ವಾಹಾ ಪ್ರಜಾತ್ಯೈ ಸ್ವಾಹೇತ್ಯಗ್ನೌ ಹುತ್ವಾ ಮಂಥೇ ಸಂಸ್ರವಮವನಯತಿ ರೇತಸೇ ಸ್ವಾಹೇತ್ಯಗ್ನೌ ಹುತ್ವಾ ಸಂಸ್ರವಮವನಯತಿ ॥ ೨ ॥
ಅಗ್ನಯೇ ಸ್ವಾಹೇತ್ಯಗ್ನೌ ಹುತ್ವಾ ಮಂಥೇ ಸಂಸ್ರವಮವನಯತಿ ಸೋಮಾಯ ಸ್ವಾಹೇತ್ಯಗ್ನೌ ಹುತ್ವಾ ಮಂಥೇ ಸಂಸ್ರವಮವನಯತಿ ಭೂಃ ಸ್ವಾಹೇತ್ಯಗ್ನೌ ಹುತ್ವಾ ಮಂಥೇ ಸಂಸ್ರವಮವನಯತಿ ಭುವಃ ಸ್ವಾಹೇತ್ಯಗ್ನೌ ಹುತ್ವಾ ಮಂಥೇ ಸಂಸ್ರವಮವನಯತಿ ಸ್ವಃ ಸ್ವಾಹೇತ್ಯಗ್ನೌ ಹುತ್ವಾ ಮಂಥೇ ಸಂಸ್ರವಮವನಯತಿ ಭೂರ್ಭುವಃಸ್ವಃ ಸ್ವಾಹೇತ್ಯಗ್ನೌ ಹುತ್ವಾ ಮಂಥೇ ಸಂಸ್ರವಮವನಯತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೇ ಸ್ವಾಹೇತ್ಯಗ್ನೌ ಹುತ್ವಾ ಮಂಥೇ ಸಂಸ್ರವಮವನಯತಿ ಕ್ಷತ್ತ್ರಾಯ ಸ್ವಾಹೇತ್ಯಗ್ನೌ ಹುತ್ವಾ ಮಂಥೇ ಸಂಸ್ರವಮವನಯತಿ ಭೂತಾಯ ಸ್ವಾಹೇತ್ಯಗ್ನೌ ಹುತ್ವಾ ಮಂಥೇ ಸಂಸ್ರವಮವನಯತಿ ಭವಿಷ್ಯತೇ ಸ್ವಾಹೇತ್ಯಗ್ನೌ ಹುತ್ವಾ ಮಂಥೇ ಸಂಸ್ರವಮವನಯತಿ ವಿಶ್ವಾಯ ಸ್ವಾಹೇತ್ಯಗ್ನೌ ಹುತ್ವಾ ಮಂಥೇ ಸಂಸ್ರವಮವನಯತಿ ಸರ್ವಾಯ ಸ್ವಾಹೇತ್ಯಗ್ನೌ ಹುತ್ವಾ ಮಂಥೇ ಸಂಸ್ರವಮವನಯತಿ ಪ್ರಜಾಪತಯೇ ಸ್ವಾಹೇತ್ಯಗ್ನೌ ಹುತ್ವಾ ಮಂಥೇ ಸಂಸ್ರವಮವನಯತಿ ॥ ೩ ॥
ಜ್ಯೇಷ್ಠಾಯ ಸ್ವಾಹಾ ಶ್ರೇಷ್ಠಾಯ ಸ್ವಾಹೇತ್ಯಾರಭ್ಯ ದ್ವೇ ದ್ವೇ ಆಹುತೀ ಹುತ್ವಾ ಮಂಥೇ ಸಂಸ್ರವಮವನಯತಿ, ಸ್ರುವಾವಲೇಪನಮಾಜ್ಯಂ ಮಂಥೇ ಸಂಸ್ರಾವಯತಿ । ಏತಸ್ಮಾದೇವ ಜ್ಯೇಷ್ಠಾಯ ಶ್ರೇಷ್ಠಾಯೇತ್ಯಾದಿಪ್ರಾಣಲಿಂಗಾತ್ ಜ್ಯೇಷ್ಠಶ್ರೇಷ್ಠಾದಿಪ್ರಾಣವಿದ ಏವ ಅಸ್ಮಿನ್ ಕರ್ಮಣ್ಯಧಿಕಾರಃ । ‘ರೇತಸೇ’ ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ಏಕೈಕಾಮಾಹುತಿಂ ಹುತ್ವಾ ಮಂಥೇ ಸಂಸ್ರವಮವನಯತಿ, ಅಪರಯಾ ಉಪಮಂಥನ್ಯಾ ಪುನರ್ಮಥ್ನಾತಿ ॥
ಅಥೈನಮಭಿಮೃಶತಿ ಭ್ರಮದಸಿ ಜ್ವಲದಸಿ ಪೂರ್ಣಮಸಿ ಪ್ರಸ್ತಬ್ಧಮಸ್ಯೇಕಸಭಮಸಿ ಹಿಂಕೃತಮಸಿ ಹಿಂಕ್ರಿಯಮಾಣಮಸ್ಯುದ್ಗೀಥಮಸ್ಯುದ್ಗೀಯಮಾನಮಸಿ ಶ್ರಾವಿತಮಸಿ ಪ್ರತ್ಯಾಶ್ರಾವಿತಮಸ್ಯಾರ್ದ್ರೇ ಸಂದೀಪ್ತಮಸಿ ವಿಭೂರಸಿ ಪ್ರಭೂರಸ್ಯನ್ನಮಸಿ ಜ್ಯೋತಿರಸಿ ನಿಧನಮಸಿ ಸಂವರ್ಗೋಽಸೀತಿ ॥ ೪ ॥
ಅಥೈನಮಭಿಮೃಶತಿ ‘ಭ್ರಮದಸಿ’ ಇತ್ಯನೇನ ಮಂತ್ರೇಣ ॥
ಅಥೈನಮುದ್ಯಚ್ಛತ್ಯಾಮಂ ಸ್ಯಾಮಂ ಹಿ ತೇ ಮಹಿ ಸ ಹಿ ರಾಜೇಶಾನೋಽಧಿಪತಿಃ ಸ ಮಾಂ ರಾಜೇಶಾನೋಽಧಿಪತಿಂ ಕರೋತ್ವಿತಿ ॥ ೫ ॥
ಅಥೈನಮುದ್ಯಚ್ಛತಿ ಸಹ ಪಾತ್ರೇಣ ಹಸ್ತೇ ಗೃಹ್ಣಾತಿ ‘ಆಮಂಸ್ಯಾಮಂಹಿ ತೇ ಮಹಿ’ ಇತ್ಯನೇನ ॥
ಅಥೈನಮಾಚಾಮತಿ ತತ್ಸವಿತುರ್ವರೇಣ್ಯಮ್ । ಮಧು ವಾತಾ ಋತಾಯತೇ ಮಧು ಕ್ಷರಂತಿ ಸಿಂಧವಃ । ಮಾಧ್ವೀರ್ನಃ ಸಂತ್ವೋಷಧೀಃ । ಭೂಃ ಸ್ವಾಹಾ । ಭರ್ಗೋ ದೇವಸ್ಯ ಧೀಮಹಿ । ಮಧು ನಕ್ತಮುತೋಷಸೋ ಮಧುಮತ್ಪಾರ್ಥಿವಂ ರಜಃ । ಮಧು ದ್ಯೌರಸ್ತು ನಃ ಪಿತಾ । ಭುವಃ ಸ್ವಾಹಾ । ಧಿಯೋ ಯೋ ನಃ ಪ್ರಚೋದಯಾತ್ । ಮಧುಮಾನ್ನೋ ವನಸ್ಪತಿರ್ಮಧುಮಾಂ ಅಸ್ತು ಸೂರ್ಯಃ । ಮಾಧ್ವೀರ್ಗಾವೋ ಭವಂತು ನಃ । ಸ್ವಃ ಸ್ವಾಹೇತಿ । ಸರ್ವಾಂ ಚ ಸಾವಿತ್ರೀಮನ್ವಾಹ ಸರ್ವಾಶ್ಚ ಮಧುಮತೀರಹಮೇವೇದಂ ಸರ್ವಂ ಭೂಯಾಸಂ ಭೂರ್ಭುವಃ ಸ್ವಃ ಸ್ವಾಹೇತ್ಯಂತತ ಆಚಮ್ಯ ಪಾಣೀ ಪ್ರಕ್ಷಾಲ್ಯ ಜಘನೇನಾಗ್ನಿಂ ಪ್ರಾಕ್ಶಿರಾಃ ಸಂವಿಶತಿ ಪ್ರಾತರಾದಿತ್ಯಮುಪತಿಷ್ಠತೇ ದಿಶಾಮೇಕಪುಂಡರೀಕಮಸ್ಯಹಂ ಮನುಷ್ಯಾಣಾಮೇಕಪುಂಡರೀಕಂ ಭೂಯಾಸಮಿತಿ ಯಥೇತಮೇತ್ಯ ಜಘನೇನಾಗ್ನಿಮಾಸೀನೋ ವಂಶಂ ಜಪತಿ ॥ ೬ ॥
ಅಥೈನಮ್ ಆಚಾಮತಿ ಭಕ್ಷಯತಿ, ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಃ ಪ್ರಥಮಪಾದೇನ ಮಧುಮತ್ಯಾ ಏಕಯಾ ವ್ಯಾಹೃತ್ಯಾ ಚ ಪ್ರಥಮಯಾ ಪ್ರಥಮಗ್ರಾಸಮಾಚಾಮತಿ ; ತಥಾ ಗಾಯತ್ರೀದ್ವಿತೀಯಪಾದೇನ ಮಧುಮತ್ಯಾ ದ್ವಿತೀಯಯಾ ದ್ವಿತೀಯಯಾ ಚ ವ್ಯಾಹೃತ್ಯಾ ದ್ವಿತೀಯಂ ಗ್ರಾಸಮ್ ; ತಥಾ ತೃತೀಯೇನ ಗಾಯತ್ರೀಪಾದೇನ ತೃತೀಯಯಾ ಮಧುಮತ್ಯಾ ತೃತೀಯಯಾ ಚ ವ್ಯಾಹೃತ್ಯಾ ತೃತೀಯಂ ಗ್ರಾಸಮ್ । ಸರ್ವಾಂ ಸಾವಿತ್ರೀಂ ಸರ್ವಾಶ್ಚ ಮಧುಮತೀರುಕ್ತ್ವಾ ‘ಅಹಮೇವೇದಂ ಸರ್ವಂ ಭೂಯಾಸಮ್’ ಇತಿ ಚ ಅಂತೇ ‘ಭೂರ್ಭುವಃಸ್ವಃ ಸ್ವಾಹಾ’ ಇತಿ ಸಮಸ್ತಂ ಭಕ್ಷಯತಿ । ಯಥಾ ಚತುರ್ಭಿರ್ಗ್ರಾಸೈಃ ತದ್ದ್ರವ್ಯಂ ಸರ್ವಂ ಪರಿಸಮಾಪ್ಯತೇ, ತಥಾ ಪೂರ್ವಮೇವ ನಿರೂಪಯೇತ್ । ಯತ್ ಪಾತ್ರಾವಲಿಪ್ತಮ್ , ತತ್ ಪಾತ್ರಂ ಸರ್ವಂ ನಿರ್ಣಿಜ್ಯ ತೂಷ್ಣೀಂ ಪಿಬೇತ್ । ಪಾಣೀ ಪ್ರಕ್ಷಾಲ್ಯ ಆಪ ಆಚಮ್ಯ ಜಘನೇನಾಗ್ನಿಂ ಪಶ್ಚಾದಗ್ನೇಃ ಪ್ರಾಕ್ಶಿರಾಃ ಸಂವಿಶತಿ । ಪ್ರಾತಃಸಂಧ್ಯಾಮುಪಾಸ್ಯ ಆದಿತ್ಯಮುಪತಿಷ್ಠತೇ ‘ದಿಶಾಮೇಕಪುಂಡರೀಕಮ್’ ಇತ್ಯನೇನ ಮಂತ್ರೇಣ । ಯಥೇತಂ ಯಥಾಗತಮ್ , ಏತ್ಯ ಆಗತ್ಯ ಜಘನೇನಾಗ್ನಿಮ್ ಆಸೀನೋ ವಂಶಂ ಜಪತಿ ॥
ತಂ ಹೈತಮುದ್ದಾಲಕ ಆರುಣಿರ್ವಾಜಸನೇಯಾಯ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಾಯಾಂತೇವಾಸಿನ ಉಕ್ತ್ವೋವಾಚಾಪಿ ಯ ಏನಂ ಶುಷ್ಕೇ ಸ್ಥಾಣೌ ನಿಷಿಂಚೇಜ್ಜಾಯೇರಂಛಾಖಾಃ ಪ್ರರೋಹೇಯುಃ ಪಲಾಶಾನೀತಿ ॥ ೭ ॥
ಏತಮು ಹೈವ ವಾಜಸನೇಯೋ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೋ ಮಧುಕಾಯ ಪೈಂಗ್ಯಾಯಾಂತೇವಾಸಿನ ಉಕ್ತ್ವೋವಾಚಾಪಿ ಯ ಏನಂ ಶುಷ್ಕೇ ಸ್ಥಾಣೌ ನಿಷಿಂಚೇಜ್ಜಾಯೇರಂಛಾಖಾಃ ಪ್ರರೋಹೇಯುಃ ಪಲಾಶಾನೀತಿ ॥ ೮ ॥
ಏತಮು ಹೈವ ಮಧುಕಃ ಪೈಂಗ್ಯಶ್ಚೂಲಾಯ ಭಾಗವಿತ್ತಯೇಽಂತೇವಾಸಿನ ಉಕ್ತ್ವೋವಾಚಾಪಿ ಯ ಏನಂ ಶುಷ್ಕೇ ಸ್ಥಾಣೌ ನಿಷಿಂಚೇಜ್ಜಾಯೇರಂಛಾಖಾಃ ಪ್ರರೋಹೇಯುಃ ಪಲಾಶಾನೀತಿ ॥ ೯ ॥
ಏತಮು ಹೈವ ಚೂಲೋ ಭಾಗವಿತ್ತಿರ್ಜಾನಕಾಯ ಆಯಸ್ಥೂಣಾಯಾಂತೇವಾಸಿನ ಉಕ್ತ್ವೋವಾಚಾಪಿ ಯ ಏನಂ ಶುಷ್ಕೇ ಸ್ಥಾಣೌ ನಿಷಿಂಚೇಜ್ಜಾಯೇರಂಛಾಖಾಃ ಪ್ರರೋಹೇಯುಃ ಪಲಾಶಾನೀತಿ ॥ ೧೦ ॥
ಏತಮು ಹೈವ ಜಾನಕಿರಾಯಸ್ಥೂಣಃ ಸತ್ಯಕಾಮಾಯ ಜಾಬಾಲಾಯಾಂತೇವಾಸಿನ ಉಕ್ತ್ವೋವಾಚಾಪಿ ಯ ಏನಂ ಶುಷ್ಕೇ ಸ್ಥಾಣೌ ನಿಷಿಂಚೇಜ್ಜಾಯೇರಂಛಾಖಾಃ ಪ್ರರೋಹೇಯುಃ ಪಲಾಶಾನೀತಿ ॥ ೧೧ ॥
ಏತಮು ಹೈವ ಸತ್ಯಕಾಮೋ ಜಾಬಾಲೋಽಂತೇವಾಸಿಭ್ಯ ಉಕ್ತ್ವೋವಾಚಾಪಿ ಯ ಏನಂ ಶುಷ್ಕೇ ಸ್ಥಾಣೌ ನಿಷಿಂಚೇಜ್ಜಾಯೇರಂಛಾಖಾಃ ಪ್ರರೋಹೇಯುಃ ಪಲಾಶಾನೀತಿ ತಮೇತಂ ನಾಪುತ್ರಾಯ ವಾಂತೇವಾಸಿನೇ ವಾ ಬ್ರೂಯಾತ್ ॥ ೧೨ ॥
‘ತಂ ಹೈತಮುದ್ದಾಲಕಃ’ ಇತ್ಯಾದಿ ಸತ್ಯಕಾಮೋ ಜಾಬಾಲೋಂತೇವಾಸಿಭ್ಯ ಉಕ್ತ್ವಾ ಉವಾಚ — ಅಪಿ ಯಃ ಏನಂ ಶುಷ್ಕೇ ಸ್ಥಾಣೌ ನಿಷಿಂಚೇತ್ , ಜಾಯೇರನ್ನೇವ ಅಸ್ಮಿನ್ ಶಾಖಾಃ ಪ್ರರೋಹೇಯುಃ ಪಲಾಶಾನಿ — ಇತ್ಯೇವಮಂತಮ್ ಏನಂ ಮಂಥಮ್ ಉದ್ದಾಲಕಾತ್ಪ್ರಭೃತಿ ಏಕೈಕಾಚಾರ್ಯಕ್ರಮಾಗತಂ ಸತ್ಯಕಾಮ ಆಚಾರ್ಯೋ ಬಹುಭ್ಯೋಽಂತೇವಾಸಿಭ್ಯ ಉಕ್ತ್ವೋವಾಚ । ಕಿಮನ್ಯದುವಾಚೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಅಪಿ ಯಃ ಏನಂ ಶಷ್ಕೇ ಸ್ಥಾಣೌ ಗತಪ್ರಾಣೇಽಪಿ ಏನಂ ಮಂಥಂ ಭಕ್ಷಣಾಯ ಸಂಸ್ಕೃತಂ ನಿಷಿಂಚೇತ್ ಪ್ರಕ್ಷಿಪೇತ್ , ಜಾಯೇರನ್ ಉತ್ಪದ್ಯೇರನ್ನೇವ ಅಸ್ಮಿನ್ ಸ್ಥಾಣೌ ಶಾಖಾ ಅವಯವಾ ವೃಕ್ಷಸ್ಯ, ಪ್ರರೋಹೇಯುಶ್ಚ ಪಲಾಶಾನಿ ಪರ್ಣಾನಿ, ಯಥಾ ಜೀವತಃ ಸ್ಥಾಣೋಃ ; ಕಿಮುತ ಅನೇನ ಕರ್ಮಣಾ ಕಾಮಃ ಸಿಧ್ಯೇದಿತಿ ; ಧ್ರುವಫಲಮಿದಂ ಕರ್ಮೇತಿ ಕರ್ಮಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಮೇತತ್ । ವಿದ್ಯಾಧಿಗಮೇ ಷಟ್ ತೀರ್ಥಾನಿ ; ತೇಷಾಮಿಹ ಸಪ್ರಾಣದರ್ಶನಸ್ಯ ಮಂಥವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಧಿಗಮೇ ದ್ವೇ ಏವ ತೀರ್ಥೇ ಅನುಜ್ಞಾಯೇತೇ, ಪುತ್ರಶ್ಚಾಂತೇವಾಸೀ ಚ ॥
ಚತುರೌದುಂಬರೋ ಭವತ್ಯೌದುಂಬರಃ ಸ್ರುವ ಔದುಂಬರಶ್ಚಮಸ ಔದುಂಬರ ಇಧ್ಮ ಔದುಂಬರ್ಯಾ ಉಪಮಂಥನ್ಯೌ ದಶ ಗ್ರಾಮ್ಯಾಣಿ ಧಾನ್ಯಾನಿ ಭವಂತಿ ವ್ರೀಹಿಯವಾಸ್ತಿಲಮಾಷಾ ಅಣುಪ್ರಿಯಂಗವೋ ಗೋಧೂಮಾಶ್ಚ ಮಸೂರಾಶ್ಚ ಖಲ್ವಾಶ್ಚ ಖಲಕುಲಾಶ್ಚ ತಾನ್ಪಿಷ್ಟಾಂದಧನಿ ಮಧುನಿ ಘೃತ ಉಪಸಿಂಚತ್ಯಾಜ್ಯಸ್ಯ ಜುಹೋತಿ ॥ ೧೩ ॥
ಚತುರೌದುಂಬರೋ ಭವತೀತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ದಶ ಗ್ರಾಮ್ಯಾಣಿ ಧಾನ್ಯಾನಿ ಭವಂತಿ, ಗ್ರಾಮ್ಯಾಣಾಂ ತು ಧಾನ್ಯಾನಾಂ ದಶ ನಿಯಮೇನ ಗ್ರಾಹ್ಯಾ ಇತ್ಯವೋಚಾಮ । ಕೇ ತ ಇತಿ ನಿರ್ದಿಶ್ಯಂತೇ — ವ್ರೀಹಿಯವಾಃ, ತಿಲಮಾಷಾಃ, ಅಣುಪ್ರಿಯಂಗವಃ ಅಣವಶ್ಚ ಅಣುಶಬ್ದವಾಚ್ಯಾಃ, ಕ್ವಚಿದ್ದೇಶೇ ಪ್ರಿಯಂಗವಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾಃ ಕಂಗುಶಬ್ದೇನ, ಖಲ್ವಾ ನಿಷ್ಪಾವಾಃ ವಲ್ಲಶಬ್ದವಾಚ್ಯಾ ಲೋಕೇ, ಖಲಕುಲಾಃ ಕುಲತ್ಥಾಃ । ಏತದ್ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಯಥಾಶಕ್ತಿ ಸರ್ವೌಷಧಯೋ.. ಗ್ರಾಹ್ಯಾಃ ಫಲಾನಿ ಚ — ಇತ್ಯವೋಚಾಮ, ಅಯಾಜ್ಞಿಕಾನಿ ವರ್ಜಯಿತ್ವಾ ॥
ಇತಿ ಷಷ್ಠಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ತೃತೀಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್ ॥
ಚತುರ್ಥಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಏಷಾಂ ವೈ ಭೂತಾನಾಂ ಪೃಥಿವೀ ರಸಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾ ಆಪೋಽಪಾಮೋಷಧಯ ಓಷಧೀನಾಂ ಪುಷ್ಪಾಣಿ ಪುಷ್ಪಾಣಾಂ ಫಲಾನಿ ಫಲಾನಾಂ ಪುರುಷಃ ಪುರುಷಸ್ಯ ರೇತಃ ॥ ೧ ॥
ಯಾದೃಗ್ಜನ್ಮಾ ಯಥೋತ್ಪಾದಿತಃ ಯೈರ್ವಾ ಗುಣೈರ್ವಿಶಿಷ್ಟಃ ಪುತ್ರ ಆತ್ಮನಃ ಪಿತುಶ್ಚ ಲೋಕ್ಯೋ ಭವತೀತಿ, ತತ್ಸಂಪಾದನಾಯ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮಾರಭ್ಯತೇ । ಪ್ರಾಣದರ್ಶಿನಃ ಶ್ರೀಮಂಥಂ ಕರ್ಮ ಕೃತವತಃ ಪುತ್ರಮಂಥೇಽಧಿಕಾರಃ । ಯದಾ ಪುತ್ರಮಂಥಂ ಚಿಕೀರ್ಷತಿ ತದಾ ಶ್ರೀಮಂಥಂ ಕೃತ್ವಾ ಋತುಕಾಲಂ ಪತ್ನ್ಯಾಃ ಪ್ರತೀಕ್ಷತ ಇತ್ಯೇತತ್ ರೇತಸ ಓಷಧ್ಯಾದಿರಸತಮತ್ವಸ್ತುತ್ಯಾ ಅವಗಮ್ಯತೇ । ಏಷಾಂ ವೈ ಚರಾಚರಾಣಾಂ ಭೂತಾನಾಂ ಪೃಥಿವೀ ರಸಃ ಸಾರಭೂತಃ, ಸರ್ವಭೂತಾನಾಂ ಮಧ್ವಿತಿ ಹ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಪೃಥಿವ್ಯಾ ಆಪೋ ರಸಃ, ಅಪ್ಸು ಹಿ ಪೃಥಿವ್ಯೋತಾ ಚ ಪ್ರೋತಾ ಚ ಅಪಾಮೋಷಧಯೋ ರಸಃ, ಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ ರಸತ್ವಮೋಷಧ್ಯಾದೀನಾಂ । ಓಷಧೀನಾಂ ಪುಷ್ಪಾಣಿ । ಪುಷ್ಪಾಣಾಂ ಫಲಾನಿ । ಫಲಾನಾಂ ಪುರುಷಃ । ಪುರುಷಸ್ಯ ರೇತಃ,
‘ಸರ್ವೇಭ್ಯೋಽಂಗೇಭ್ಯಸ್ತೇಜಃ ಸಂಭೂತಮ್’ (ಐ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ ॥
ಸ ಹ ಪ್ರಜಾಪತಿರೀಕ್ಷಾಂಚಕ್ರೇ ಹಂತಾಸ್ಮೈ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಂ ಕಲ್ಪಯಾನೀತಿ ಸ ಸ್ತ್ರಿಯಂ ಸಸೃಜೇ ತಾಂ ಸೃಷ್ಟ್ವಾಧ ಉಪಾಸ್ತ ತಸ್ಮಾತ್ಸ್ತ್ರಿಯಮಧ ಉಪಾಸೀತ ಸ ಏತಂ ಪ್ರಾಂಚಂ ಗ್ರಾವಾಣಮಾತ್ಮನ ಏವ ಸಮುದಪಾರಯತ್ತೇನೈನಾಮಭ್ಯಸೃಜತ್ ॥ ೨ ॥
ಯತ ಏವಂ ಸರ್ವಭೂತಾನಾಂ ಸಾರತಮಮ್ ಏತತ್ ರೇತಃ, ಅತಃ ಕಾನು ಖಲ್ವಸ್ಯ ಯೋಗ್ಯಾ ಪ್ರತಿಷ್ಟೇತಿ ಸ ಹ ಸ್ರಷ್ಟಾ ಪ್ರಜಾಪತಿರೀಕ್ಷಾಂಚಕ್ರೇ । ಈಕ್ಷಾಂ ಕೃತ್ವಾ ಸ ಸ್ತ್ರಿಯಂ ಸಸೃಜೇ । ತಾಂ ಚ ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ಅಧ ಉಪಾಸ್ತ ಮೈಥುನಾಖ್ಯಂ ಕರ್ಮ ಅಧಉಪಾಸನಂ ನಾಮ ಕೃತವಾನ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಸ್ತ್ರಿಯಮಧ ಉಪಾಸೀತ ; ಶ್ರೇಷ್ಠಾನುಶ್ರಯಣಾ ಹಿ ಪ್ರಜಾಃ । ಅತ್ರ ವಾಜಪೇಯಸಾಮಾನ್ಯಕ್ಲೃಪ್ತಿಮಾಹ — ಸ ಏನಂ ಪ್ರಾಂಚಂ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಗತಿಯುಕ್ತಮ್ ಆತ್ಮನೋ ಗ್ರಾವಾಣಂ ಸೋಮಾಭಿಷವೋಪಲಸ್ಥಾನೀಯಂ ಕಾಠಿನ್ಯಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ಪ್ರಜನನೇಂದ್ರಿಯಮ್ , ಉದಪಾರಯತ್ ಉತ್ಪೂರಿತವಾನ್ ಸ್ತ್ರೀವ್ಯಂಜನಂ ಪ್ರತಿ ; ತೇನ ಏನಾಂ ಸ್ತ್ರಿಯಮ್ ಅಭ್ಯಸೃಜತ್ ಅಭಿಸಂಸರ್ಗಂ ಕೃತವಾನ್ ॥
ತಸ್ಯಾ ವೇದಿರುಪಸ್ಥೋ ಲೋಮಾನಿ ಬರ್ಹಿಶ್ಚರ್ಮಾಧಿಷವಣೇ ಸಮಿದ್ಧೋ ಮಧ್ಯತಸ್ತೌ ಮುಷ್ಕೌ ಸ ಯಾವಾನ್ಹ ವೈ ವಾಜಪೇಯೇನ ಯಜಮಾನಸ್ಯ ಲೋಕೋ ಭವತಿ ತಾವಾನಸ್ಯ ಲೋಕೋ ಭವತಿ ಯ ಏವಂ ವಿದ್ವಾನಧೋಪಹಾಸಂ ಚರತ್ಯಾಸಾಂ ಸ್ತ್ರೀಣಾಂ ಸುಕೃತಂ ವೃಂಕ್ತೇಽಥ ಯ ಇದಮವಿದ್ವಾನಧೋಪಹಾಸಂ ಚರತ್ಯಾಸ್ಯ ಸ್ತ್ರಿಯಃ ಸುಕೃತಂ ವೃಂಜತೇ ॥ ೩ ॥
ತಸ್ಯಾ ವೇದಿರಿತ್ಯಾದಿ ಸರ್ವಂ ಸಾಮಾನ್ಯಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ಸಮಿದ್ಧೋಽಗ್ನಿಃ ಮಧ್ಯತಃ ಸ್ತ್ರೀವ್ಯಂಜನಸ್ಯ ; ತೌ ಮುಷ್ಕೌ ಅಧಿಷವಣಫಲಕೇ ಇತಿ ವ್ಯವಹಿತೇನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ವಾಜಪೇಯಯಾಜಿನೋ ಯಾವಾನ್ ಲೋಕಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ, ತಾವಾನ್ ವಿದುಷಃ ಮೈಥುನಕರ್ಮಣೋ ಲೋಕಃ ಫಲಮಿತಿ ಸ್ತೂಯತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ ಬೀಭತ್ಸಾ ನೋ ಕಾರ್ಯೇತಿ । ಯ ಏವಂ ವಿದ್ವಾನಧೋಪಹಾಸಂ ಚರತಿ ಆಸಾಂ ಸ್ತ್ರೀಣಾಂ ಸುಕೃತಂ ವೃಂಕ್ತೇ ಆವರ್ಜಯತಿ । ಅಥ ಪುನಃ ಯಃ ವಾಜಪೇಯಸಂಪತ್ತಿಂ ನ ಜಾನಾತಿ ಅವಿದ್ವಾನ್ ರೇತಸೋ ರಸತಮತ್ವಂ ಚ ಅಧೋಪಹಾಸಂ ಚರತಿ, ಆ ಅಸ್ಯ ಸ್ತ್ರಿಯಃ ಸುಕೃತಮ್ ಆವೃಂಜತೇ ಅವಿದುಷಃ ॥
ಏತದದ್ಧ ಸ್ಮ ವೈ ತದ್ವಿದ್ವಾನುದ್ದಾಲಕ ಆರುಣಿರಾಹೈತದ್ಧ ಸ್ಮ ವೈ ತದ್ವಿದ್ವಾನ್ನಾಕೋ ಮೌದ್ಗಲ್ಯ ಆಹೈತದ್ಧ ಸ್ಮ ವೈ ತದ್ವಿದ್ವಾನ್ಕುಮಾರಹಾರಿತ ಆಹ ಬಹವೋ ಮರ್ಯಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಯನಾ ನಿರಿಂದ್ರಿಯಾ ವಿಸುಕೃತೋಽಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕಾತ್ಪ್ರಯಂತಿ ಯ ಇದಮವಿದ್ವಾಂಸೋಽಧೋಪಹಾಸಂ ಚರಂತೀತಿ ಬಹು ವಾ ಇದಂ ಸುಪ್ತಸ್ಯ ವಾ ಜಾಗ್ರತೋ ವಾ ರೇತಃ ಸ್ಕಂದತಿ ॥ ೪ ॥
ಏತದ್ಧ ಸ್ಮ ವೈ ತತ್ ವಿದ್ವಾನ್ ಉದ್ದಾಲಕ ಆರುಣಿಃ ಆಹ ಅಧೋಪಹಾಸಾಖ್ಯಂ ಮೈಥುನಕರ್ಮ ವಾಜಪೇಯಸಂಪನ್ನಂ ವಿದ್ವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ನಾಕೋ ಮೌದ್ಗಲ್ಯಃ ಕುಮಾರಹಾರಿತಶ್ಚ । ಕಿಂ ತ ಆಹುರಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಬಹವೋ ಮರ್ಯಾ ಮರಣಧರ್ಮಿಣೋ ಮನುಷ್ಯಾಃ, ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ಅಯನಂ ಯೇಷಾಂ ತೇ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಯನಾಃ ಬ್ರಹ್ಮಬಂಧವಃ ಜಾತಿಮಾತ್ರೋಪಜೀವಿನ ಇತ್ಯೇತತ್ , ನಿರಿಂದ್ರಿಯಾಃ ವಿಶ್ಲಿಷ್ಟೇಂದ್ರಿಯಾಃ, ವಿಸುಕೃತಃ ವಿಗತಸುಕೃತಕರ್ಮಾಣಃ, ಅವಿದ್ವಾಂಸಃ ಮೈಥುನಕರ್ಮಾಸಕ್ತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ; ತೇ ಕಿಮ್ ? ಅಸ್ಮಾತ್ ಲೋಕಾತ್ ಪ್ರಯಂತಿ ಪರಲೋಕಾತ್ ಪರಿಭ್ರಷ್ಟಾ ಇತಿ । ಮೈಥುನಕರ್ಮಣೋಽತ್ಯಂತಪಾಪಹೇತುತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ — ಯ ಇದಮವಿದ್ವಾಂಸೋಽಧೋಪಹಾಸಂ ಚರಂತೀತಿ । ಶ್ರೀಮಂಥಂ ಕೃತ್ವಾ ಪತ್ನ್ಯಾ ಋತುಕಾಲಂ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯೇಣ ಪ್ರತೀಕ್ಷತೇ ; ಯದಿ ಇದಂ ರೇತಃ ಸ್ಕಂದತಿ, ಬಹು ವಾ ಅಲ್ಪಂ ವಾ, ಸುಪ್ತಸ್ಯ ವಾ ಜಾಗ್ರತೋ ವಾ, ರಾಗಪ್ರಾಬಲ್ಯಾತ್ ॥೪॥
ತದಭಿಮೃಶೇದನು ವಾ ಮಂತ್ರಯೇತ ಯನ್ಮೇಽದ್ಯ ರೇತಃ ಪೃಥಿವೀಮಸ್ಕಾಂತ್ಸೀದ್ಯದೋಷಧೀರಪ್ಯಸರದ್ಯದಪಃ । ಇದಮಹಂ ತದ್ರೇತ ಆದದೇ ಪುನರ್ಮಾಮೈತ್ವಿಂದ್ರಿಯಂ ಪುನಸ್ತೇಜಃ ಪುನರ್ಭಗಃ । ಪುನರಗ್ನಿರ್ಧಿಷ್ಣ್ಯಾ ಯಥಾಸ್ಥಾನಂ ಕಲ್ಪಂತಾಮಿತ್ಯನಾಮಿಕಾಂಗುಷ್ಠಾಭ್ಯಾಮಾದಾಯಾಂತರೇಣ ಸ್ತನೌ ವಾ ಭ್ರುವೌ ವಾ ನಿಮೃಜ್ಯಾತ್ ॥ ೫ ॥
ತದಭಿಮೃಶೇತ್ , ಅನುಮಂತ್ರಯೇತ ವಾ ಅನುಜಪೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದಾ ಅಭಿಮೃಶತಿ, ತದಾ ಅನಾಮಿಕಾಂಗುಷ್ಠಾಭ್ಯಾಂ ತದ್ರೇತ ಆದತ್ತೇ ‘ಆದದೇ’ ಇತ್ಯೇವಮಂತೇನ ಮಂತ್ರೇಣ ; ‘ಪುನರ್ಮಾಮ್’ ಇತ್ಯೇತೇನ ನಿಮೃಜ್ಯಾತ್ ಅಂತರೇಣ ಮಧ್ಯೇ ಭ್ರುವೌ ಭ್ರುವೋರ್ವಾ, ಸ್ತನೌ ಸ್ತನಯೋರ್ವಾ ॥
ಅಥ ಯದ್ಯುದಕ ಆತ್ಮಾನಂ ಪಶ್ಯೇತ್ತದಭಿಮಂತ್ರಯೇತ ಮಯಿ ತೇಜ ಇಂದ್ರಿಯಂ ಯಶೋ ದ್ರವಿಣಂ ಸುಕೃತಮಿತಿ ಶ್ರೀರ್ಹ ವಾ ಏಷಾ ಸ್ತ್ರೀಣಾಂ ಯನ್ಮಲೋದ್ವಾಸಾಸ್ತಸ್ಮಾನ್ಮಲೋದ್ವಾಸಸಂ ಯಶಸ್ವಿನೀಮಭಿಕ್ರಮ್ಯೋಪಮಂತ್ರಯೇತ ॥ ೬ ॥
ಅಥ ಯದಿ ಕದಾಚಿತ್ ಉದಕೇ ಆತ್ಮಾನಮ್ ಆತ್ಮಚ್ಛಾಯಾಂ ಪಶ್ಯೇತ್ , ತತ್ರಾಪಿ ಅಭಿಮಂತ್ರಯೇತ ಅನೇನ ಮಂತ್ರೇಣ ‘ಮಯಿ ತೇಜಃ’ ಇತಿ । ಶ್ರೀರ್ಹ ವಾ ಏಷಾ ಪತ್ನೀ ಸ್ತ್ರೀಣಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಯತ್ ಯಸ್ಮಾತ್ ಮಲೋದ್ವಾಸಾಃ ಉದ್ಗತಮಲವದ್ವಾಸಾಃ, ತಸ್ಮಾತ್ ತಾಂ ಮಲೋದ್ವಾಸಸಂ ಯಶಸ್ವಿನೀಂ ಶ್ರೀಮತೀಮಭಿಕ್ರಮ್ಯ ಅಭಿಗತ್ಯ ಉಪಮಂತ್ರಯೇತ ಇದಮ್ — ಅದ್ಯ ಆವಾಭ್ಯಾಂ ಕಾರ್ಯಂ ಯತ್ಪುತ್ರೋತ್ಪಾದನಮಿತಿ, ತ್ರಿರಾತ್ರಾಂತೇ ಆಪ್ಲುತಾಮ್ ॥
ಸಾ ಚೇದಸ್ಮೈ ನ ದದ್ಯಾತ್ಕಾಮಮೇನಾಮವಕ್ರೀಣೀಯಾತ್ಸಾ ಚೇದಸ್ಮೈ ನೈವ ದದ್ಯಾತ್ಕಾಮಮೇನಾಂ ಯಷ್ಟ್ಯಾ ವಾ ಪಾಣಿನಾ ವೋಪಹತ್ಯಾತಿಕ್ರಾಮೇದಿಂದ್ರಿಯೇಣ ತೇ ಯಶಸಾ ಯಶ ಆದದ ಇತ್ಯಯಶಾ ಏವ ಭವತಿ ॥ ೭ ॥
ಸಾ ಚೇದಸ್ಮೈ ನ ದದ್ಯಾತ್ ಮೈಥುನಂ ಕರ್ತುಮ್ , ಕಾಮಮ್ ಏನಾಮ್ ಅವಕ್ರೀಣೀಯಾತ್ ಆಭರಣಾದಿನಾ ಜ್ಞಾಪಯೇತ್ । ತಥಾಪಿ ಸಾ ನೈವ ದದ್ಯಾತ್ , ಕಾಮಮೇನಾಂ ಯಷ್ಟ್ಯಾ ವಾ ಪಾಣಿನಾ ವಾ ಉಪಹತ್ಯ ಅತಿಕ್ರಾಮೇತ್ ಮೈಥುನಾಯ । ಶಪ್ಸ್ಯಾಮಿ ತ್ವಾಂ ದುರ್ಭಗಾಂ ಕರಿಷ್ಯಾಮೀತಿ ಪ್ರಖ್ಯಾಪ್ಯ, ತಾಮನೇನ ಮಂತ್ರೇಣೋಪಗಚ್ಛೇತ್ — ‘ಇಂದ್ರಿಯೇಣ ತೇ ಯಶಸಾ ಯಶ ಆದದೇ’ ಇತಿ । ಸಾ ತಸ್ಮಾತ್ ತದಭಿಶಾಪಾತ್ ವಂಧ್ಯಾ ದುರ್ಭಗೇತಿ ಖ್ಯಾತಾ ಅಯಶಾ ಏವ ಭವತಿ ॥
ಸಾ ಚೇದಸ್ಮೈ ದದ್ಯಾದಿಂದ್ರಿಯೇಣ ತೇ ಯಶಸಾ ಯಶ ಆದಧಾಮೀತಿ ಯಶಸ್ವಿನಾವೇವ ಭವತಃ ॥ ೮ ॥
ಸಾ ಚೇದಸ್ಮೈ ದದ್ಯಾತ್ , ಅನುಗುಣೈವ ಸ್ಯಾದ್ಭರ್ತುಃ, ತದಾ ಅನೇನ ಮಂತ್ರೇಣ ಉಪಗಚ್ಛೇತ್ ‘ಇಂದ್ರಿಯೇಣ ತೇ ಯಶಸಾ ಯಶ ಆದಧಾಮಿ’ ಇತಿ ; ತದಾ ಯಶಸ್ವಿನಾವೇವ ಉಭಾವಪಿ ಭವತಃ ॥
ಸ ಯಾಮಿಚ್ಛೇತ್ಕಾಮಯೇತ ಮೇತಿ ತಸ್ಯಾಮರ್ಥಂ ನಿಷ್ಠಾಯ ಮುಖೇನ ಮುಖಂ ಸಂಧಾಯೋಪಸ್ಥಮಸ್ಯಾ ಅಭಿಮೃಶ್ಯ ಜಪೇದಂಗಾದಂಗಾತ್ಸಂಭವಸಿ ಹೃದಯಾದಧಿಜಾಯಸೇ । ಸ ತ್ವಮಂಗಕಷಾಯೋಽಸಿ ದಿಗ್ಧವಿದ್ಧಮಿವ ಮಾದಯೇಮಾಮಮೂಂ ಮಯೀತಿ ॥ ೯ ॥
ಸ ಯಾಂ ಸ್ವಭಾರ್ಯಾಮಿಚ್ಛೇತ್ — ಇಯಂ ಮಾಂ ಕಾಮಯೇತೇತಿ, ತಸ್ಯಾಮ್ ಅರ್ಥಂ ಪ್ರಜನನೇಂದ್ರಿಯಮ್ ನಿಷ್ಠಾಯ ನಿಕ್ಷಿಪ್ಯ, ಮುಖೇನ ಮುಖಂ ಸಂಧಾಯ, ಉಪಸ್ಥಮಸ್ಯಾ ಅಭಿಮೃಶ್ಯ, ಜಪೇದಿಮಂ ಮಂತ್ರಮ್ — ‘ಅಂಗಾದಂಗಾತ್’ ಇತಿ ॥
ಅಥ ಯಾಮಿಚ್ಛೇನ್ನ ಗರ್ಭಂ ದಧೀತೇತಿ ತಸ್ಯಾಮರ್ಥಂ ನಿಷ್ಠಾಯ ಮುಖೇನ ಮುಖಂ ಸಂಧಾಯಾಭಿಪ್ರಾಣ್ಯಾಪಾನ್ಯಾದಿಂದ್ರಿಯೇಣ ತೇ ರೇತಸಾ ರೇತ ಆದದ ಇತ್ಯರೇತಾ ಏವ ಭವತಿ ॥ ೧೦ ॥
ಅಥ ಯಾಮಿಚ್ಛೇತ್ — ನ ಗರ್ಭಂ ದಧೀತ ನ ಧಾರಯೇತ್ ಗರ್ಭಿಣೀ ಮಾ ಭೂದಿತಿ, ತಸ್ಯಾಮ್ ಅರ್ಥಮಿತಿ ಪೂರ್ವವತ್ । ಅಭಿಪ್ರಾಣ್ಯ ಅಭಿಪ್ರಾಣನಂ ಪ್ರಥಮಂ ಕೃತ್ವಾ, ಪಶ್ಚಾತ್ ಅಪಾನ್ಯಾತ್ — ‘ಇಂದ್ರಿಯೇಣ ತೇ ರೇತಸಾ ರೇತ ಆದದೇ’ ಇತ್ಯನೇನ ಮಂತ್ರೇಣ ; ಅರೇತಾ ಏವ ಭವತಿ, ನ ಗರ್ಭಿಣೀ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಅಥ ಯಾಮಿಚ್ಛೇದ್ದಧೀತೇತಿ ತಸ್ಯಾಮರ್ಥಂ ನಿಷ್ಠಾಯ ಮುಖೇನ ಮುಖಂ ಸಂಧಾಯಾಪಾನ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಣ್ಯಾದಿಂದ್ರಿಯೇಣ ತೇ ರೇತಸಾ ರೇತ ಆದಧಾಮೀತಿ ಗರ್ಭಿಣ್ಯೇವ ಭವತಿ ॥ ೧೧ ॥
ಅಥ ಯಾಮಿಚ್ಛೇತ್ — ದಧೀತ ಗರ್ಭಮಿತಿ, ತಸ್ಯಾಮರ್ಥಮಿತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವವತ್ । ಪೂರ್ವವಿಪರ್ಯಯೇಣ ಅಪಾನ್ಯ ಅಭಿಪ್ರಾಣ್ಯಾತ್ ‘ಇಂದ್ರಿಯೇಣ ತೇ ರೇತಸಾ ರೇತ ಆದಧಾಮಿ’ ಇತಿ ; ಗರ್ಭಿಣ್ಯೇವ ಭವತಿ ॥
ಅಥ ಯಸ್ಯ ಜಾಯಾಯೈ ಜಾರಃ ಸ್ಯಾತ್ತಂ ಚೇದ್ದ್ವಿಷ್ಯಾದಾಮಪಾತ್ರೇಽಗ್ನಿಮುಪಸಮಾಧಾಯ ಪ್ರತಿಲೋಮಂ ಶರಬರ್ಹಿಸ್ತೀರ್ತ್ವಾ ತಸ್ಮಿನ್ನೇತಾಃ ಶರಭೃಷ್ಟೀಃ ಪ್ರತಿಲೋಮಾಃ ಸರ್ಪಿಷಾಕ್ತಾ ಜುಹುಯಾನ್ಮಮ ಸಮಿದ್ಧೇಽಹೌಷೀಃ ಪ್ರಾಣಾಪಾನೌ ತ ಆದದೇಽಸಾವಿತಿ ಮಮ ಸಮಿದ್ಧೇಽಹೌಷೀಃ ಪುತ್ರಪಶೂಂಸ್ತ ಆದದೇಽಸಾವಿತಿ ಮಮ ಸಮಿದ್ಧೇಽಹೌಷೀರಿಷ್ಟಾಸುಕೃತೇ ತ ಆದದೇಽಸಾವಿತಿ ಮಮ ಸಮಿದ್ಧೇಽಹೌಷೀರಾಶಾಪರಾಕಾಶೌ ತ ಆದದೇಽಸಾವಿತಿ ಸ ವಾ ಏಷ ನಿರಿಂದ್ರಿಯೋ ವಿಸುಕೃತೋಽಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕಾತ್ಪ್ರೈತಿ ಯಮೇವಂವಿದ್ಬ್ರಾಹ್ಮಣಃ ಶಪತಿ ತಸ್ಮಾದೇವಂವಿಚ್ಛ್ರೋತ್ರಿಯಸ್ಯ ದಾರೇಣ ನೋಪಹಾಸಮಿಚ್ಛೇದುತ ಹ್ಯೇವಂವಿತ್ಪರೋ ಭವತಿ ॥ ೧೨ ॥
ಅಥ ಪುನರ್ಯಸ್ಯ ಜಾಯಾಯೈ ಜಾರಃ ಉಪಪತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ , ತಂ ಚೇತ್ ದ್ವಿಷ್ಯಾತ್ , ಅಭಿಚರಿಷ್ಯಾಮ್ಯೇನಮಿತಿ ಮನ್ಯೇತ, ತಸ್ಯೇದಂ ಕರ್ಮ । ಆಮಪಾತ್ರೇ ಅಗ್ನಿಮುಪಸಮಾಧಾಯ ಸರ್ವಂ ಪ್ರತಿಲೋಮಂ ಕುರ್ಯಾತ್ ; ತಸ್ಮಿನ್ ಅಗ್ನೌ ಏತಾಃ ಶರಭೃಷ್ಟೀಃ ಶರೇಷೀಕಾಃ ಪ್ರತಿಲೋಮಾಃ ಸರ್ಪಿಷಾ ಅಕ್ತಾಃ ಘೃತಾಭ್ಯಕ್ತಾಃ ಜುಹುಯಾತ್ ‘ಮಮ ಸಮಿದ್ಧೇಽಹೌಷೀಃ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ಆಹುತೀಃ ; ಅಂತೇ ಸರ್ವಾಸಾಮ್ ಅಸಾವಿತಿ ನಾಮಗ್ರಹಣಂ ಪ್ರತ್ಯೇಕಮ್ ; ಸ ಏಷಃ ಏವಂವಿತ್ , ಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಃ ಶಪತಿ, ಸಃ ವಿಸುಕೃತಃ ವಿಗತಪುಣ್ಯಕರ್ಮಾ ಪ್ರೈತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ ಏವಂವಿತ್ ಶ್ರೋತ್ರಿಯಸ್ಯ ದಾರೇಣ ನೋಪಹಾಸಮಿಚ್ಛೇತ್ ನರ್ಮಾಪಿ ನ ಕುರ್ಯಾತ್ , ಕಿಮುತ ಅಧೋಪಹಾಸಮ್ ; ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಏವಂವಿದಪಿ ತಾವತ್ ಪರೋ ಭವತಿ ಶತ್ರುರ್ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಅಥ ಯಸ್ಯ ಜಾಯಾಮಾರ್ತವಂ ವಿಂದೇತ್ತ್ರ್ಯಹಂ ಕಂಸೇನ ಪಿಬೇದಹತವಾಸಾ ನೈನಾಂ ವೃಷಲೋ ನ ವೃಷಲ್ಯುಪಹನ್ಯಾತ್ತ್ರಿರಾತ್ರಾಂತ ಆಪ್ಲುತ್ಯ ವ್ರೀಹೀನವಘಾತಯೇತ್ ॥ ೧೩ ॥
ಅಥ ಯಸ್ಯ ಜಾಯಾಮ್ ಆರ್ತವಂ ವಿಂದೇತ್ ಋತುಭಾವಂ ಪ್ರಾಪ್ನುಯಾತ್ — ಇತ್ಯೇವಮಾದಿಗ್ರಂಥಃ ‘ಶ್ರೀರ್ಹ ವಾ ಏಷಾ ಸ್ತ್ರೀಣಾಮ್’ ಇತ್ಯತಃ ಪೂರ್ವಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ, ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ । ತ್ರ್ಯಹಂ ಕಂಸೇನ ಪಿಬೇತ್ , ಅಹತವಾಸಾಶ್ಚ ಸ್ಯಾತ್ ; ನೈನಾಂ ಸ್ನಾತಾಮ್ ಅಸ್ನಾತಾಂ ಚ ವೃಷಲೋ ವೃಷಲೀ ವಾ ನೋಪಹನ್ಯಾತ್ ನೋಪಸ್ಪೃಶೇತ್ । ತ್ರಿರಾತ್ರಾಂತೇ ತ್ರಿರಾತ್ರವ್ರತಸಮಾಪ್ತೌ ಆಪ್ಲುತ್ಯ ಸ್ನಾತ್ವಾ ಅಹತವಾಸಾಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವ್ಯವಹಿತೇನ ಸಂಬಂಧಃ ; ತಾಮ್ ಆಪ್ಲುತಾಂ ವ್ರೀಹನ್ ಅವಘಾತಯೇತ್ ವ್ರೀಹ್ಯವಘಾತಾಯ ತಾಮೇವ ವಿನಿಯುಂಜ್ಯಾತ್ ॥
ಸ ಯ ಇಚ್ಛೇತ್ಪುತ್ರೋ ಮೇ ಶುಕ್ಲೋ ಜಾಯೇತ ವೇದಮನುಬ್ರುವೀತ ಸರ್ವಮಾಯುರಿಯಾದಿತಿ ಕ್ಷೀರೌದನಂ ಪಾಚಯಿತ್ವಾ ಸರ್ಪಿಷ್ಮಂತಮಶ್ನೀಯಾತಾಮೀಶ್ವರೌ ಜನಯಿತವೈ ॥ ೧೪ ॥
ಸ ಯ ಇಚ್ಛೇತ್ — ಪುತ್ರೋ ಮೇ ಶುಕ್ಲೋ ವರ್ಣತೋ ಜಾಯೇತ, ವೇದಮೇಕಮನುಬ್ರುವೀತ, ಸರ್ವಮಾಯುರಿಯಾತ್ — ವರ್ಷಶತಂ ಕ್ಷೀರೌದನಂ ಪಾಚಯಿತ್ವಾ ಸರ್ಪಿಷ್ಮಂತಮಶ್ನೀಯಾತಾಮ್ ಈಶ್ವರೌ ಸಮರ್ಥೌ ಜನಯಿತವೈ ಜನಯಿತುಮ್ ॥
ಅಥ ಯ ಇಚ್ಛೇತ್ಪುತ್ರೋ ಮೇ ಕಪಿಲಃ ಪಿಂಗಲೋ ಜಾಯತೇ ದ್ವೌ ವೇದಾವನುಬ್ರುವೀತ್ ಸರ್ವಮಾಯುರಿಯಾದಿತಿ ದಧ್ಯೋದನಂ ಪಾಚಯಿತ್ವಾ ಸರ್ಪಿಷ್ಮಂತಮಶ್ನೀಯಾತಾಮೀಶ್ವರೌ ಜನಯಿತವೈ ॥ ೧೫ ॥
ದಧ್ಯೋದನಂ ದಧ್ನಾ ಚರುಂ ಪಾಚಯಿತ್ವಾ ; ದ್ವಿವೇದಂ ಚೇದಿಚ್ಛತಿ ಪುತ್ರಮ್ , ತದಾ ಏವಮಶನನಿಯಮಃ ॥
ಅಥ ಯ ಇಚ್ಛೇತ್ಪುತ್ರೋ ಮೇ ಶ್ಯಾಮೋ ಲೋಹಿತಾಕ್ಷೋ ಜಾಯೇತ ತ್ರೀನ್ವೇದಾನನುಬ್ರುವೀತ ಸರ್ವಮಾಯುರಿಯಾದಿತ್ಯುದೌದನಂ ಪಾಚಯಿತ್ವಾ ಸರ್ಪಿಷ್ಮಂತಮಶ್ನೀಯಾತಾಮೀಶ್ವರೌ ಜನಯಿತವೈ ॥ ೧೬ ॥
ಕೇವಲಮೇವ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಮೋದನಮ್ । ಉದಗ್ರಹಣಮ್ ಅನ್ಯಪ್ರಸಂಗನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮ್ ॥
ಅಥ ಯ ಇಚ್ಛೇದ್ದುಹಿತಾ ಮೇ ಪಂಡಿತಾ ಜಾಯೇತ ಸರ್ವಮಾಯುರಿಯಾದಿತಿ ತಿಲೌದನಂ ಪಾಚಯಿತ್ವಾ ಸರ್ಪಿಷ್ಮಂತಮಶ್ನೀಯಾತಾಮೀಶ್ವರೌ ಜನಯಿತವೈ ॥ ೧೭ ॥
ದುಹಿತುಃ ಪಾಂಡಿತ್ಯಂ ಗೃಹತಂತ್ರವಿಷಯಮೇವ, ವೇದೇಽನಧಿಕಾರಾತ್ । ತಿಲೌದನಂ ಕೃಶರಮ್ ॥
ಅಥ ಯ ಇಚ್ಛೇತ್ಪುತ್ರೋ ಮೇ ಪಂಡಿತೋ ವಿಗೀತಃ ಸಮಿತಿಂಗಮಃ ಶುಶ್ರೂಷಿತಾಂ ವಾಚಂ ಭಾಷಿತಾ ಜಾಯೇತ ಸರ್ವಾನ್ವೇದಾನನುಬ್ರುವೀತ ಸರ್ವಮಾಯುರಿಯಾದಿತಿ ಮಾಂಸೌದನಂ ಪಾಚಯಿತ್ವಾ ಸರ್ಪಿಷ್ಮಂತಮಶ್ನೀಯಾತಾಮೀಶ್ವರೌ ಜನಯಿತವಾ ಔಕ್ಷೇಣ ವಾರ್ಷಭೇಣ ವಾ ॥ ೧೮ ॥
ವಿವಿಧಂ ಗೀತೋ ವಿಗೀತಃ ಪ್ರಖ್ಯಾತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ; ಸಮಿತಿಂಗಮಃ ಸಭಾಂ ಗಚ್ಛತೀತಿ ಪ್ರಗಲ್ಭ ಇತ್ಯರ್ಥಃ, ಪಾಂಡಿತ್ಯಸ್ಯ ಪೃಥಗ್ಗ್ರಹಣಾತ್ ; ಶುಶ್ರೂಷಿತಾಂ ಶ್ರೋತುಮಿಷ್ಟಾಂ ರಮಣೀಯಾಂ ವಾಚಂ ಭಾಷಿತಾ ಸಂಸ್ಕೃತಾಯಾ ಅರ್ಥವತ್ಯಾ ವಾಚೋ ಭಾಷಿತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಮಾಂಸಮಿಶ್ರಮೋದನಂ ಮಾಂಸೌದನಮ್ । ತನ್ಮಾಂಸನಿಯಮಾರ್ಥಮಾಹ — ಔಕ್ಷೇಣ ವಾ ಮಾಂಸೇನ ; ಉಕ್ಷಾ ಸೇಚನಸಮರ್ಥಃ ಪುಂಗವಃ, ತದೀಯಂ ಮಾಂಸಮ್ ; ಋಷಭಃ ತತೋಽಪ್ಯಧಿಕವಯಾಃ, ತದೀಯಮ್ ಆರ್ಷಭಂ ಮಾಂಸಮ್ ॥
ಅಥಾಭಿಪ್ರಾತರೇವ ಸ್ಥಾಲೀಪಾಕಾವೃತಾಜ್ಯಂ ಚೇಷ್ಟಿತ್ವಾ ಸ್ಥಾಲೀಪಾಕಸ್ಯೋಪಘಾತಂ ಜುಹೋತ್ಯಗ್ನಯೇ ಸ್ವಾಹಾನುಮತಯೇ ಸ್ವಾಹಾ ದೇವಾಯ ಸವಿತ್ರೇ ಸತ್ಯಪ್ರಸವಾಯ ಸ್ವಾಹೇತಿ ಹುತ್ವೋದ್ಧೃತ್ಯ ಪ್ರಾಶ್ನಾತಿ ಪ್ರಾಶ್ಯೇತರಸ್ಯಾಃ ಪ್ರಯಚ್ಛತಿ ಪ್ರಕ್ಷಾಲ್ಯ ಪಾಣೀ ಉದಪಾತ್ರಂ ಪೂರಯಿತ್ವಾ ತೇನೈನಾಂ ತ್ರಿರಭ್ಯುಕ್ಷತ್ಯುತ್ತಿಷ್ಠಾತೋ ವಿಶ್ವಾವಸೋಽನ್ಯಾಮಿಚ್ಛ ಪ್ರಪೂರ್ವ್ಯಾಂ ಸಂ ಜಾಯಾಂ ಪತ್ಯಾ ಸಹೇತಿ ॥ ೧೯ ॥
ಅಥಾಭಿಪ್ರಾತರೇವ ಕಾಲೇ ಅವಘಾತನಿರ್ವೃತ್ತಾನ್ ತಂಡುಲಾನಾದಾಯ ಸ್ಥಾಲೀಪಾಕಾವೃತಾ ಸ್ಥಾಲೀಪಾಕವಿಧಿನಾ, ಆಜ್ಯಂ ಚೇಷ್ಟಿತ್ವಾ, ಆಜ್ಯಸಂಸ್ಕಾರಂ ಕೃತ್ವಾ, ಚರುಂ ಶ್ರಪಯಿತ್ವಾ, ಸ್ಥಾಲೀಪಾಕಸ್ಯ ಆಹುತೀಃ ಜುಹೋತಿ, ಉಪಘಾತಮ್ ಉಪಹತ್ಯೋಪಹತ್ಯ ‘ಅಗ್ನಯೇ ಸ್ವಾಹಾ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಃ । ಗಾರ್ಹ್ಯಃ ಸರ್ವೋ ವಿಧಿಃ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ ಅತ್ರ ; ಹುತ್ವಾ ಉದ್ಧೃತ್ಯ ಚರುಶೇಷಂ ಪ್ರಾಶ್ನಾತಿ ; ಸ್ವಯಂ ಪ್ರಾಶ್ಯ ಇತರಸ್ಯಾಃ ಪತ್ನ್ಯೈ ಪ್ರಯಚ್ಛತಿ ಉಚ್ಛಿಷ್ಟಮ್ । ಪ್ರಕ್ಷಾಲ್ಯ ಪಾಣೀ ಆಚಮ್ಯ ಉದಪಾತ್ರಂ ಪೂರಯಿತ್ವಾ ತೇನೋದಕೇನ ಏನಾಂ ತ್ರಿರಭ್ಯುಕ್ಷತಿ ಅನೇನ ಮಂತ್ರೇಣ ‘ಉತ್ತಿಷ್ಠಾತಃ’ ಇತಿ, ಸಕೃನ್ಮಂತ್ರೋಚ್ಚಾರಣಮ್ ॥
ಅಥೈನಾಮಭಿಪದ್ಯತೇಽಮೋಽಹಮಸ್ಮಿ ಸಾ ತ್ವಂ ಸಾ ತ್ವಮಸ್ಯಮೋಽಹಂ ಸಾಮಾಹಮಸ್ಮಿ ಋಕ್ತ್ವಂ ದ್ಯೌರಹಂ ಪೃಥಿವೀ ತ್ವಂ ತಾವೇಹಿ ಸಂರಭಾವಹೈ ಸಹ ರೇತೋ ದಧಾವಹೈ ಪುಂಸೇ ಪುತ್ರಾಯ ವಿತ್ತಯ ಇತಿ ॥ ೨೦ ॥
ಅಥೈನಾಮಭಿಮಂತ್ರ್ಯ ಕ್ಷೀರೌದನಾದಿ ಯಥಾಪತ್ಯಕಾಮಂ ಭುಕ್ತ್ವೇತಿ ಕ್ರಮೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ । ಸಂವೇಶನಕಾಲೇ — ‘ಅಮೋಽಹಮಸ್ಮಿ’ ಇತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರೇಣಾಭಿಪದ್ಯತೇ ॥
ಅಥಾಸ್ಯಾ ಊರೂ ವಿಹಾಪಯತಿ ವಿಜಿಹೀಥಾಂ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವೀ ಇತಿ ತಸ್ಯಾಮರ್ಥಂ ನಿಷ್ಠಾಯ ಮುಖೇನ ಮುಖಂ ಸಂಧಾಯ ತ್ರಿರೇನಾಮನುಲೋಮಾಮನುಮಾರ್ಷ್ಟಿ ವಿಷ್ಣುರ್ಯೋನಿಂ ಕಲ್ಪಯತು ತ್ವಷ್ಟಾ ರೂಪಾಣಿ ಪಿಂಶತು । ಆಸಿಂಚತು ಪ್ರಜಾಪತಿರ್ಧಾತಾ ಗರ್ಭಂ ದಧಾತು ತೇ । ಗರ್ಭಂ ಧೇಹಿ ಸಿನೀವಾಲಿ ಗರ್ಭಂ ಧೇಹಿ ಪೃಥುಷ್ಟುಕೇ । ಗರ್ಭಂ ತೇ ಅಶ್ವಿನೌ ದೇವಾವಾಧತ್ತಾಂ ಪುಷ್ಕರಸ್ರಜೌ ॥ ೨೧ ॥
ಅಥಾಸ್ಯಾ ಊರೂ ವಿಹಾಪಯತಿ ‘ವಿಜಿಹೀಥಾಂ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವೀ’ ಇತ್ಯನೇನ । ತಸ್ಯಾಮರ್ಥಮಿತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವವತ್ । ತ್ರಿಃ ಏನಾಂ ಶಿರಃಪ್ರಭೃತಿ ಅನುಲೋಮಾಮನುಮಾರ್ಷ್ಟಿ ‘ವಿಷ್ಣುರ್ಯೋನಿಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿ ಪ್ರತಿಮಂತ್ರಮ್ ॥
ಹಿರಣ್ಮಯೀ ಅರಣೀ ಯಾಭ್ಯಾಂ ನಿರ್ಮಂಥತಾಮಶ್ವಿನೌ । ತಂ ತೇ ಗರ್ಭಂ ಹವಾಮಹೇ ದಶಮೇ ಮಾಸಿ ಸೂತಯೇ । ಯಥಾಗ್ನಿಗರ್ಭಾ ಪೃಥಿವೀ ಯಥಾ ದ್ಯೌರಿಂದ್ರೇಣ ಗರ್ಭಿಣೀ । ವಾಯುರ್ದಿಶಾಂ ಯಥಾ ಗರ್ಭ ಏವಂ ಗರ್ಭಂ ದಧಾಮಿ ತೇಽಸಾವಿತಿ ॥ ೨೨ ॥
ಅಂತೇ ನಾಮ ಗೃಹ್ಣಾತಿ — ಅಸಾವಿತಿ ತಸ್ಯಾಃ ॥
ಸೋಷ್ಯಂತೀಮದ್ಭಿರಭ್ಯುಕ್ಷತಿ । ಯಥಾ ವಾಯುಃ ಪುಷ್ಕರಿಣೀಂ ಸಮಿಂಗಯತಿ ಸರ್ವತಃ । ಏವಾ ತೇ ಗರ್ಭ ಏಜತು ಸಹಾವೈತು ಜರಾಯುಣಾ । ಇಂದ್ರಸ್ಯಾಯಂ ವ್ರಜಃ ಕೃತಃ ಸಾರ್ಗಲಃ ಸಪರಿಶ್ರಯಃ । ತಮಿಂದ್ರ ನಿರ್ಜಹಿ ಗರ್ಭೇಣ ಸಾವರಾಂ ಸಹೇತಿ ॥ ೨೩ ॥
ಸೋಷ್ಯಂತೀಮ್ ಅದ್ಭಿರಭ್ಯುಕ್ಷತಿ ಪ್ರಸವಕಾಲೇ ಸುಖಪ್ರಸವನಾರ್ಥಮ್ ಅನೇನ ಮಂತ್ರೇಣ — ‘ಯಥಾ ವಾಯುಃ ಪುಷ್ಕರಿಣೀಂ ಸಮಿಂಗಯತಿ ಸರ್ವತಃ । ಏವಾ ತೇ ಗರ್ಭ ಏಜತು’ ಇತಿ ॥
ಜಾತೇಽಗ್ನಿಮುಪಸಮಾಧಾಯಾಂಕ ಆಧಾಯ ಕಂಸೇ ಪೃಷದಾಜ್ಯಂ ಸನ್ನೀಯ ಪೃಷದಾಜ್ಯಸ್ಯೋಪಘಾತಂ ಜುಹೋತ್ಯಸ್ಮಿನ್ಸಹಸ್ರಂ ಪುಷ್ಯಾಸಮೇಧಮಾನಃ ಸ್ವೇ ಗೃಹೇ । ಅಸ್ಯೋಪಸಂದ್ಯಾಂ ಮಾ ಚ್ಛೈತ್ಸೀತ್ಪ್ರಜಯಾ ಚ ಪಶುಭಿಶ್ಚ ಸ್ವಾಹಾ । ಮಯಿ ಪ್ರಾಣಾಂಸ್ತ್ವಯಿ ಮನಸಾ ಜುಹೋಮಿ ಸ್ವಾಹಾ । ಯತ್ಕರ್ಮಣಾತ್ಯರೀರಿಚಂ ಯದ್ವಾ ನ್ಯೂನಮಿಹಾಕರಮ್ । ಅಗ್ನಿಷ್ಟತ್ಸ್ವಿಷ್ಟಕೃದ್ವಿದ್ವಾನ್ಸ್ವಿಷ್ಟಂ ಸುಹುತಂ ಕರೋತು ನಃ ಸ್ವಾಹೇತಿ ॥ ೨೪ ॥
ಅಥ ಜಾತಕರ್ಮ । ಜಾತೇಽಗ್ನಿಮುಪಸಮಾಧಾಯ ಅಂಕೇ ಆಧಾಯ ಪುತ್ರಮ್ , ಕಂಸೇ ಪೃಷದಾಜ್ಯಂ ಸನ್ನೀಯ ಸಂಯೋಜ್ಯ ದಧಿಘೃತೇ, ಪೃಷದಾಜ್ಯಸ್ಯ ಉಪಘಾತಂ ಜುಹೋತಿ ‘ಅಸ್ಮಿನ್ಸಹಸ್ರಮ್’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾವಾಪಸ್ಥಾನೇ ॥
ಅಥಾಸ್ಯ ದಕ್ಷಿಣಂ ಕರ್ಣಮಭಿನಿಧಾಯ ವಾಗ್ವಾಗಿತಿ ತ್ರಿರಥ ದಧಿ ಮಧು ಘೃತಂ ಸನ್ನೀಯಾನಂತರ್ಹಿತೇನ ಜಾತರೂಪೇಣ ಪ್ರಾಶಯತಿ । ಭೂಸ್ತೇ ದಧಾಮಿ ಭುವಸ್ತೇ ದಧಾಮಿ ಸ್ವಸ್ತೇ ದಧಾಮಿ ಭೂರ್ಭುವಃಸ್ವಃ ಸರ್ವಂ ತ್ವಯಿ ದಧಾಮೀತಿ ॥ ೨೫ ॥
ಅಥಾಸ್ಯ ದಕ್ಷಿಣಂ ಕರ್ಣಮಭಿನಿಧಾಯ ಸ್ವಂ ಮುಖಮ್ ‘ವಾಗ್ವಾಕ್’ ಇತಿ ತ್ರಿರ್ಜಪೇತ್ । ಅಥ ದಧಿ ಮಧು ಘೃತಂ ಸನ್ನೀಯ ಅನಂತರ್ಹಿತೇನ ಅವ್ಯವಹಿತೇನ ಜಾತರೂಪೇಣ ಹಿರಣ್ಯೇನ ಪ್ರಾಶಯತಿ ಏತೈರ್ಮಂತ್ರೈಃ ಪ್ರತ್ಯೇಕಮ್ ॥
ಅಥಾಸ್ಯ ನಾಮ ಕರೋತಿ ವೇದೋಽಸೀತಿ ತದಸ್ಯ ತದ್ಗುಹ್ಯಮೇವ ನಾಮ ಭವತಿ ॥ ೨೬ ॥
ಅಥಾಸ್ಯ ನಾಮಧೇಯಂ ಕರೋತಿ ‘ವೇದೋಽಸಿ’ ಇತಿ । ತದಸ್ಯ ತದ್ಗುಹ್ಯಂ ನಾಮ ಭವತಿ — ವೇದ ಇತಿ ॥
ಅಥೈನಂ ಮಾತ್ರೇ ಪ್ರದಾಯ ಸ್ತನಂ ಪ್ರಯಚ್ಛತಿ ಯಸ್ತೇ ಸ್ತನಃ ಶಶಯೋ ಯೋ ಮಯೋಭೂರ್ಯೋ ರತ್ನಧಾ ವಸುವಿದ್ಯಃ ಸುದತ್ರಃ । ಯೇನ ವಿಶ್ವಾ ಪುಷ್ಯಸಿ ವಾರ್ಯಾಣಿ ಸರಸ್ವತಿ ತಮಿಹ ಧಾತವೇ ಕರಿತಿ ॥ ೨೭ ॥
ಅಥೈನಂ ಮಾತ್ರೇ ಪ್ರದಾಯ ಸ್ವಾಂಕಸ್ಥಮ್ , ಸ್ತನಂ ಪ್ರಯಚ್ಛತಿ ‘ಯಸ್ತೇ ಸ್ತನಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರೇಣ ॥
ಅಥಾಸ್ಯ ಮಾತರಮಭಿಮಂತ್ರಯತೇ । ಇಲಾಸಿ ಮೈತ್ರಾವರುಣೀ ವೀರೇ ವೀರಮಜೀಜನತ್ । ಸಾ ತ್ವಂ ವೀರವತೀ ಭವ ಯಾಸ್ಮಾನ್ವೀರವತೋಽಕರದಿತಿ । ತಂ ವಾ ಏತಮಾಹುರತಿಪಿತಾ ಬತಾಭೂರತಿಪಿತಾಮಹೋ ಬತಾಭೂಃ ಪರಮಾಂ ಬತ ಕಾಷ್ಠಾಂ ಪ್ರಾಪಚ್ಛ್ರಿಯಾ ಯಶಸಾ ಬ್ರಹ್ಮವರ್ಚಸೇನ ಯ ಏವಂವಿದೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯ ಪುತ್ರೋ ಜಾಯತ ಇತಿ ॥ ೨೮ ॥
ಅಥಾಸ್ಯ ಮಾತರಮಭಿಮಂತ್ರಯತೇ ‘ಇಲಾಸಿ’ ಇತ್ಯನೇನ । ತಂ ವಾ ಏತಮಾಹುರಿತಿ — ಅನೇನ ವಿಧಿನಾ ಜಾತಃ ಪುತ್ರಃ ಪಿತರಂ ಪಿತಾಮಹಂ ಚ ಅತಿಶೇತೇ ಇತಿ ಶ್ರಿಯಾ ಯಶಸಾ ಬ್ರಹ್ಮವರ್ಚಸೇನ ಪರಮಾಂ ನಿಷ್ಠಾಂ ಪ್ರಾಪತ್ — ಇತ್ಯೇವಂ ಸ್ತುತ್ಯೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಸ್ಯ ಚ ಏವಂವಿದೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯ ಪುತ್ರೋ ಜಾಯತೇ, ಸ ಚ ಏವಂ ಸ್ತುತ್ಯೋ ಭವತೀತ್ಯಧ್ಯಾಹಾರ್ಯಮ್ ॥
ಇತಿ ಷಷ್ಠಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ಚತುರ್ಥಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್ ॥