ಪ್ರಥಮಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
‘ಜನಕೋ ಹ ವೈದೇಹಃ’ ಇತ್ಯಾದಿ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕೀಯಂ ಕಾಂಡಮಾರಭ್ಯತೇ ; ಉಪಪತ್ತಿಪ್ರಧಾನತ್ವಾತ್ ಅತಿಕ್ರಾಂತೇನ ಮಧುಕಾಂಡೇನ ಸಮಾನಾರ್ಥತ್ವೇಽಪಿ ಸತಿ ನ ಪುನರುಕ್ತತಾ ; ಮಧುಕಾಂಡಂ ಹಿ ಆಗಮಪ್ರಧಾನಮ್ ; ಆಗಮೋಪಪತ್ತೀ ಹಿ ಆತ್ಮೈಕತ್ವಪ್ರಕಾಶನಾಯ ಪ್ರವೃತ್ತೇ ಶಕ್ನುತಃ ಕರತಲಗತಬಿಲ್ವಮಿವ ದರ್ಶಯಿತುಮ್ ;
‘ಶ್ರೋತವ್ಯೋ ಮಂತವ್ಯಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೫) ಇತಿ ಹ್ಯುಕ್ತಮ್ ; ತಸ್ಮಾದಾಗಮಾರ್ಥಸ್ಯೈವ ಪರೀಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಂ ನಿರ್ಧಾರಣಾಯ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕೀಯಂ ಕಾಂಡಮುಪಪತ್ತಿಪ್ರಧಾನಮಾರಭ್ಯತೇ । ಆಖ್ಯಾಯಿಕಾ ತು ವಿಜ್ಞಾನಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಾ ಉಪಾಯವಿಧಿಪರಾ ವಾ ; ಪ್ರಸಿದ್ಧೋ ಹ್ಯುಪಾಯೋ ವಿದ್ವದ್ಭಿಃ ಶಾಸ್ತ್ರೇಷು ಚ ದೃಷ್ಟಃ — ದಾನಮ್ ; ದಾನೇನ ಹ್ಯುಪನಮಂತೇ ಪ್ರಾಣಿನಃ ; ಪ್ರಭೂತಂ ಹಿರಣ್ಯಂ ಗೋಸಹಸ್ರದಾನಂ ಚ ಇಹೋಪಲಭ್ಯತೇ ; ತಸ್ಮಾತ್ ಅನ್ಯಪರೇಣಾಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ವಿದ್ಯಾಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಪಾಯದಾನಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಾ ಆಖ್ಯಾಯಿಕಾ ಆರಬ್ಧಾ । ಅಪಿ ಚ ತದ್ವಿದ್ಯಸಂಯೋಗಃ ತೈಶ್ಚ ಸಹ ವಾದಕರಣಂ ವಿದ್ಯಾಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಪಾಯೋ ನ್ಯಾಯವಿದ್ಯಾಯಾಂ ದೃಷ್ಟಃ ; ತಚ್ಚ ಅಸ್ಮಿನ್ನಧ್ಯಾಯೇ ಪ್ರಾಬಲ್ಯೇನ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯತೇ ; ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾ ಚ ವಿದ್ವತ್ಸಂಯೋಗೇ ಪ್ರಜ್ಞಾವೃದ್ಧಿಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ವಿದ್ಯಾಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಪಾಯಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥೈವ ಆಖ್ಯಾಯಿಕಾ ॥
ಓಂ ಜನಕೋ ಹ ವೈದೇಹೋ ಬಹುದಕ್ಷಿಣೇನ ಯಜ್ಞೇನೇಜೇ ತತ್ರ ಹ ಕುರುಪಂಚಾಲಾನಾಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ಅಭಿಸಮೇತಾ ಬಭೂವುಸ್ತಸ್ಯ ಹ ಜನಕಸ್ಯ ವೈದೇಹಸ್ಯ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಬಭೂವ ಕಃಸ್ವಿದೇಷಾಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನಾಮನೂಚಾನತಮ ಇತಿ ಸ ಹ ಗವಾಂ ಸಹಸ್ರಮವರುರೋಧ ದಶ ದಶ ಪಾದಾ ಏಕೈಕಸ್ಯಾಃ ಶೃಂಗಯೋರಾಬದ್ಧಾ ಬಭೂವುಃ ॥ ೧ ॥
ಜನಕೋ ನಾಮ ಹ ಕಿಲ ಸಮ್ರಾಟ್ ರಾಜಾ ಬಭೂವ ವಿದೇಹಾನಾಮ್ ; ತತ್ರ ಭವೋ ವೈದೇಹಃ ; ಸ ಚ ಬಹುದಕ್ಷಿಣೇನ ಯಜ್ಞೇನ — ಶಾಖಾಂತರಪ್ರಸಿದ್ಧೋ ವಾ ಬಹುದಕ್ಷಿಣೋ ನಾಮ ಯಜ್ಞಃ, ಅಶ್ವಮೇಧೋ ವಾ ದಕ್ಷಿಣಾಬಾಹುಲ್ಯಾತ್ ಬಹುದಕ್ಷಿಣ ಇಹೋಚ್ಯತೇ — ತೇನೇಜೇ ಅಯಜತ್ । ತತ್ರ ತಸ್ಮಿನ್ಯಜ್ಞೇ ನಿಮಂತ್ರಿತಾ ದರ್ಶನಕಾಮಾ ವಾ ಕುರೂಣಾಂ ದೇಶಾನಾಂ ಪಂಚಾಲಾನಾಂ ಚ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಃ — ತೇಷು ಹಿ ವಿದುಷಾಂ ಬಾಹುಲ್ಯಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ — ಅಭಿಸಮೇತಾಃ ಅಭಿಸಂಗತಾ ಬಭೂವುಃ । ತತ್ರ ಮಹಾಂತಂ ವಿದ್ವತ್ಸಮುದಾಯಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ತಸ್ಯ ಹ ಕಿಲ ಜನಕಸ್ಯ ವೈದೇಹಸ್ಯ ಯಜಮಾನಸ್ಯ, ಕೋ ನು ಖಲ್ವತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಿಷ್ಠ ಇತಿ ವಿಶೇಷೇಣ ಜ್ಞಾತುಮಿಚ್ಛಾ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಾ, ಬಭೂವ ; ಕಥಮ್ ? ಕಃಸ್ವಿತ್ ಕೋ ನು ಖಲು ಏಷಾಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನಾಮ್ ಅನೂಚಾನತಮಃ — ಸರ್ವ ಇಮೇಽನೂಚಾನಾಃ, ಕಃ ಸ್ವಿದೇಷಾಮತಿಶಯೇನಾನೂಚಾನ ಇತಿ । ಸ ಹ ಅನೂಚಾನತಮವಿಷಯೋತ್ಪನ್ನಜಿಜ್ಞಾಸಃ ಸನ್ ತದ್ವಿಜ್ಞಾನೋಪಾಯಾರ್ಥಂ ಗವಾಂ ಸಹಸ್ರಂ ಪ್ರಥಮವಯಸಾಮ್ ಅವರುರೋಧ ಗೋಷ್ಠೇಽವರೋಧಂ ಕಾರಯಾಮಾಸ ; ಕಿಂವಿಶಿಷ್ಟಾಸ್ತಾ ಗಾವೋಽವರುದ್ಧಾ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಪಲಚತುರ್ಥಭಾಗಃ ಪಾದಃ ಸುವರ್ಣಸ್ಯ, ದಶ ದಶ ಪಾದಾ ಏಕೈಕಸ್ಯಾ ಗೋಃ ಶೃಂಗಯೋಃ ಆಬದ್ಧಾ ಬಭೂವುಃ, ಪಂಚ ಪಂಚ ಪಾದಾ ಏಕೈಕಸ್ಮಿನ್ ಶೃಂಗೇ ॥
ತಾನ್ಹೋವಾಚ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ಭಗವಂತೋ ಯೋ ವೋ ಬ್ರಹ್ಮಿಷ್ಠಃ ಸ ಏತಾ ಗಾ ಉದಜತಾಮಿತಿ । ತೇ ಹ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ನ ದಧೃಷುರಥ ಹ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಃ ಸ್ವಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಣಮುವಾಚೈತಾಃ ಸೋಮ್ಯೋದಜ ಸಾಮಶ್ರವಾ೩ ಇತಿ ತಾ ಹೋದಾಚಕಾರ ತೇ ಹ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಶ್ಚುಕ್ರುಧುಃ ಕಥಂ ನೋ ಬ್ರಹ್ಮಿಷ್ಠೋ ಬ್ರುವೀತೇತ್ಯಥ ಹ ಜನಕಸ್ಯ ವೈದೇಹಸ್ಯ ಹೋತಾಶ್ವಲೋ ಬಭೂವ ಸ ಹೈನಂ ಪಪ್ರಚ್ಛ ತ್ವಂ ನು ಖಲು ನೋ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಿಷ್ಠೋಽಸೀ೩ ಇತಿ ಸ ಹೋವಾಚ ನಾಮೋ ವಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಿಷ್ಠಾಯ ಕುರ್ಮೋ ಗೋಕಾಮಾ ಏವ ವಯಂ ಸ್ಮ ಇತಿ ತಂ ಹ ತತ ಏವ ಪ್ರಷ್ಟುಂ ದಧ್ರೇ ಹೋತಾಶ್ವಲಃ ॥ ೨ ॥
ಗಾ ಏವಮವರುಧ್ಯ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಂಸ್ತಾನ್ಹೋವಾಚ, ಹೇ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ಭಗವಂತಃ ಇತ್ಯಾಮಂತ್ರ್ಯ — ಯಃ ವಃ ಯುಷ್ಮಾಕಂ ಬ್ರಹ್ಮಿಷ್ಠಃ — ಸರ್ವೇ ಯೂಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಣಃ, ಅತಿಶಯೇನ ಯುಷ್ಮಾಕಂ ಬ್ರಹ್ಮಾ ಯಃ — ಸಃ ಏತಾ ಗಾ ಉದಜತಾಮ್ ಉತ್ಕಾಲಯತು ಸ್ವಗೃಹಂ ಪ್ರತಿ । ತೇ ಹ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ನ ದಧೃಷುಃ — ತೇ ಹ ಕಿಲ ಏವಮುಕ್ತಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಃ ಬ್ರಹ್ಮಿಷ್ಠತಾಮಾತ್ಮನಃ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತುಂ ನ ದಧೃಷುಃ ನ ಪ್ರಗಲ್ಭಾಃ ಸಂವೃತ್ತಾಃ । ಅಪ್ರಗಲ್ಭಭೂತೇಷು ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇಷು ಅಥ ಹ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಃ ಸ್ವಮ್ ಆತ್ಮೀಯಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಣಮ್ ಅಂತೇವಾಸಿನಮ್ ಉವಾಚ — ಏತಾಃ ಗಾಃ ಹೇ ಸೋಮ್ಯ ಉದಜ ಉದ್ಗಮಯ ಅಸ್ಮದ್ಗೃಹಾನ್ಪ್ರತಿ, ಹೇ ಸಾಮಶ್ರವಃ — ಸಾಮವಿಧಿಂ ಹಿ ಶೃಣೋತಿ, ಅತಃ ಅರ್ಥಾಚ್ಚತುರ್ವೇದೋ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಃ । ತಾಃ ಗಾಃ ಹ ಉದಾಚಕಾರ ಉತ್ಕಾಲಿತವಾನಾಚಾರ್ಯಗೃಹಂ ಪ್ರತಿ । ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇನ ಬ್ರಹ್ಮಿಷ್ಠಪಣಸ್ವೀಕರಣೇನ ಆತ್ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮಿಷ್ಠತಾ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತೇತಿ ತೇ ಹ ಚುಕ್ರುಧುಃ ಕ್ರುದ್ಧವಂತೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಃ । ತೇಷಾಂ ಕ್ರೋಧಾಭಿಪ್ರಾಯಮಾಚಷ್ಟೇ — ಕಥಂ ನಃ ಅಸ್ಮಾಕಮ್ ಏಕೈಕಪ್ರಧಾನಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಿಷ್ಠೋಽಸ್ಮೀತಿ ಬ್ರುವೀತೇತಿ । ಅಥ ಹ ಏವಂ ಕ್ರುದ್ಧೇಷು ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇಷು ಜನಕಸ್ಯ ಯಜಮಾನಸ್ಯ ಹೋತಾ ಋತ್ವಿಕ್ ಅಶ್ವಲೋ ನಾಮ ಬಭೂವ ಆಸೀತ್ । ಸ ಏವಂ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಮ್ — ಬ್ರಹ್ಮಿಷ್ಠಾಭಿಮಾನೀ ರಾಜಾಶ್ರಯತ್ವಾಚ್ಚ ಧೃಷ್ಟಃ — ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಂ ಪಪ್ರಚ್ಛ ಪೃಷ್ಟವಾನ್ ; ಕಥಮ್ ? ತ್ವಂ ನು ಖಲು ನೋ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಿಷ್ಠೋಽಸೀ೩ ಇತಿ — ಪ್ಲುತಿಃ ಭರ್ತ್ಸನಾರ್ಥಾ । ಸ ಹೋವಾಚ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಃ — ನಮಸ್ಕುರ್ಮೋ ವಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಿಷ್ಠಾಯ, ಇದಾನೀಂ ಗೋಕಾಮಾಃ ಸ್ಮೋ ವಯಮಿತಿ । ತಂ ಬ್ರಹ್ಮಿಷ್ಠಪ್ರತಿಜ್ಞಂ ಸಂತಂ ತತ ಏವ ಬ್ರಹ್ಮಿಷ್ಠಪಣಸ್ವೀಕರಣಾತ್ ಪ್ರಷ್ಟುಂ ದಧ್ರೇ ಧೃತವಾನ್ಮನೋ ಹೋತಾ ಅಶ್ವಲಃ ॥
ಏಷ+ಬ್ರಹ್ಮೈಷ+ಇಂದ್ರಃ
ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇತಿ ಹೋವಾಚ ಯದಿದಂ ಸರ್ವಂ ಮೃತ್ಯುನಾಪ್ತಂ ಸರ್ವಂ ಮೃತ್ಯುನಾಭಿಪನ್ನಂ ಕೇನ ಯಜಮಾನೋ ಮೃತ್ಯೋರಾಪ್ತಿಮತಿಮುಚ್ಯತ ಇತಿ ಹೋತ್ರರ್ತ್ವಿಜಾಗ್ನಿನಾ ವಾಚಾ ವಾಗ್ವೈ ಯಜ್ಞಸ್ಯ ಹೋತಾ ತದ್ಯೇಯಂ ವಾಕ್ಸೋಽಯಮಗ್ನಿಃ ಸ ಹೋತಾ ಸ ಮುಕ್ತಿಃ ಸಾತಿಮುಕ್ತಿಃ ॥ ೩ ॥
ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇತಿ ಹೋವಾಚ । ತತ್ರ ಮಧುಕಾಂಡೇ ಪಾಂಕ್ತೇನ ಕರ್ಮಣಾ ದರ್ಶನಸಮುಚ್ಚಿತೇನ ಯಜಮಾನಸ್ಯ ಮೃತ್ಯೋರತ್ಯಯೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ ಉದ್ಗೀಥಪ್ರಕರಣೇ ಸಂಕ್ಷೇಪತಃ ; ತಸ್ಯೈವ ಪರೀಕ್ಷಾವಿಷಯೋಽಯಮಿತಿ ತದ್ಗತದರ್ಶನವಿಶೇಷಾರ್ಥೋಽಯಂ ವಿಸ್ತರ ಆರಭ್ಯತೇ । ಯದಿದಂ ಸಾಧನಜಾತಮ್ ಅಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ ಋತ್ವಿಗಗ್ನ್ಯಾದಿ ಮೃತ್ಯುನಾ ಕರ್ಮಲಕ್ಷಣೇನ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಾಸಂಗಸಹಿತೇನ ಆಪ್ತಂ ವ್ಯಾಪ್ತಮ್ , ನ ಕೇವಲಂ ವ್ಯಾಪ್ತಮ್ ಅಭಿಪನ್ನಂ ಚ ಮೃತ್ಯುನಾ ವಶೀಕೃತಂ ಚ — ಕೇನ ದರ್ಶನಲಕ್ಷಣೇನ ಸಾಧನೇನ ಯಜಮಾನಃ ಮೃತ್ಯೋರಾಪ್ತಿಮತಿ ಮೃತ್ಯುಗೋಚರತ್ವಮತಿಕ್ರಮ್ಯ ಮುಚ್ಯತೇ ಸ್ವತಂತ್ರಃ ಮೃತ್ಯೋರವಶೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ನನು ಉದ್ಗೀಥ ಏವಾಭಿಹಿತಮ್ ಯೇನಾತಿಮುಚ್ಯತೇ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಾತ್ಮದರ್ಶನೇನೇತಿ — ಬಾಢಮುಕ್ತಮ್ ; ಯೋಽನುಕ್ತೋ ವಿಶೇಷಸ್ತತ್ರ, ತದರ್ಥೋಽಯಮಾರಂಭ ಇತ್ಯದೋಷಃ । ಹೋತ್ರಾ ಋತ್ವಿಜಾ ಅಗ್ನಿನಾ ವಾಚಾ ಇತ್ಯಾಹ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಃ । ಏತಸ್ಯಾರ್ಥಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ — ಕಃ ಪುನರ್ಹೋತಾ ಯೇನ ಮೃತ್ಯುಮತಿಕ್ರಾಮತೀತಿ ಉಚ್ಯತೇ — ವಾಗ್ವೈ ಯಜ್ಞಸ್ಯ ಯಜಮಾನಸ್ಯ,
‘ಯಜ್ಞೋ ವೈ ಯಜಮಾನಃ’ (ಶತ. ಬ್ರಾಹ್ಮ. ೧೪ । ೨ । ೨ । ೨೪) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ, ಯಜ್ಞಸ್ಯ ಯಜಮಾನಸ್ಯ ಯಾ ವಾಕ್ ಸೈವ ಹೋತಾ ಅಧಿಯಜ್ಞೇ ; ಕಥಮ್ ? ತತ್ ತತ್ರ ಯೇಯಂ ವಾಕ್ ಯಜ್ಞಸ್ಯ ಯಜಮಾನಸ್ಯ, ಸೋಽಯಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧೋಽಗ್ನಿಃ ಅಧಿದೈವತಮ್ ; ತದೇತತ್ತ್ರ್ಯನ್ನಪ್ರಕರಣೇ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ; ಸ ಚಾಗ್ನಿಃ ಹೋತಾ,
‘ಅಗ್ನಿರ್ವೈ ಹೋತಾ’ (ಶತ. ಬ್ರಾ. ೪ । ೨ । ೬) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಯದೇತತ್ ಯಜ್ಞಸ್ಯ ಸಾಧನದ್ವಯಮ್ — ಹೋತಾ ಚ ಋತ್ವಿಕ್ ಅಧಿಯಜ್ಞಮ್ , ಅಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಚ ವಾಕ್ , ಏತದುಭಯಂ ಸಾಧನದ್ವಯಂ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಂ ಮೃತ್ಯುನಾ ಆಪ್ತಂ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಾಜ್ಞಾನಾಸಂಗಪ್ರಯುಕ್ತೇನ ಕರ್ಮಣಾ ಮೃತ್ಯುನಾ ಪ್ರತಿಕ್ಷಣಮನ್ಯಥಾತ್ವಮಾಪದ್ಯಮಾನಂ ವಶೀಕೃತಮ್ ; ತತ್ ಅನೇನಾಧಿದೈವತರೂಪೇಣಾಗ್ನಿನಾ ದೃಶ್ಯಮಾನಂ ಯಜಮಾನಸ್ಯ ಯಜ್ಞಸ್ಯ ಮೃತ್ಯೋರತಿಮುಕ್ತಯೇ ಭವತಿ ; ತದೇತದಾಹ — ಸ ಮುಕ್ತಿಃ ಸ ಹೋತಾ ಅಗ್ನಿಃ ಮುಕ್ತಿಃ ಅಗ್ನಿಸ್ವರೂಪದರ್ಶನಮೇವ ಮುಕ್ತಿಃ ; ಯದೈವ ಸಾಧನದ್ವಯಮಗ್ನಿರೂಪೇಣ ಪಶ್ಯತಿ, ತದಾನೀಮೇವ ಹಿ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಾದಾಸಂಗಾನ್ಮೃತ್ಯೋರ್ವಿಮುಚ್ಯತೇ ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಾತ್ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನರೂಪಾತ್ ಆಧಿಭೌತಿಕಾಚ್ಚ ; ತಸ್ಮಾತ್ ಸ ಹೋತಾ ಅಗ್ನಿರೂಪೇಣ ದೃಷ್ಟಃ ಮುಕ್ತಿಃ ಮುಕ್ತಿಸಾಧನಂ ಯಜಮಾನಸ್ಯ । ಸಾ ಅತಿಮುಕ್ತಿಃ — ಯೈವ ಚ ಮುಕ್ತಿಃ ಸಾ ಅತಿಮುಕ್ತಿಃ ಅತಿಮುಕ್ತಿಸಾಧನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಾಧನದ್ವಯಸ್ಯ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ಯಾ ಅಧಿದೈವತರೂಪೇಣ ಅಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೇನ ಅಗ್ನಿರೂಪೇಣ ದೃಷ್ಟಿಃ, ಸಾ ಮುಕ್ತಿಃ ; ಯಾ ಅಸೌ ಮುಕ್ತಿಃ ಅಧಿದೈವತದೃಷ್ಟಿಃ ಸೈವ — ಅಧ್ಯಾತ್ಮಾಧಿಭೂತಪರಿಚ್ಛೇದವಿಷಯಾಂಗಾಸ್ಪದಂ ಮೃತ್ಯುಮತಿಕ್ರಮ್ಯ ಅಧಿದೇವತಾತ್ವಸ್ಯ ಅಗ್ನಿಭಾವಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ಯಾ ಫಲಭೂತಾ ಸಾ ಅತಿಮುಕ್ತಿರಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ ; ತಸ್ಯಾ ಅತಿಮುಕ್ತೇರ್ಮುಕ್ತಿರೇವ ಸಾಧನಮಿತಿ ಕೃತ್ವಾ ಸಾ ಅತಿಮುಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ । ಯಜಮಾನಸ್ಯ ಹಿ ಅತಿಮುಕ್ತಿಃ ವಾಗಾದೀನಾಮಗ್ನ್ಯಾದಿಭಾವಃ ಇತ್ಯುದ್ಗೀಥಪ್ರಕರಣೇ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ; ತತ್ರ ಸಾಮಾನ್ಯೇನ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣದರ್ಶನಮಾತ್ರಂ ಮುಕ್ತಿಸಾಧನಮುಕ್ತಮ್ , ನ ತದ್ವಿಶೇಷಃ ; ವಾಗಾದೀನಾಮಗ್ನ್ಯಾದಿದರ್ಶನಮಿಹ ವಿಶೇಷೋ ವರ್ಣ್ಯತೇ ; ಮೃತ್ಯುಪ್ರಾಪ್ತ್ಯತಿಮುಕ್ತಿಸ್ತು ಸೈವ ಫಲಭೂತಾ, ಯಾ ಉದ್ಗೀಥಬ್ರಾಹ್ಮಣೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾ
‘ಮೃತ್ಯುಮತಿಕ್ರಾಂತೋ ದೀಪ್ಯತೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೩ । ೧೨),
(ಬೃ. ಉ. ೧ । ೩ । ೧೩),
(ಬೃ. ಉ. ೧ । ೩ । ೧೪),
(ಬೃ. ಉ. ೧ । ೩ । ೧೫),
(ಬೃ. ಉ. ೧ । ೩ । ೧೬), ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ॥
ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇತಿ ಹೋವಾಚ ಯದಿದಂ ಸರ್ವಮಹೋರಾತ್ರಾಭ್ಯಾಮಾಪ್ತಂ ಸರ್ವಮಹೋರಾತ್ರಾಭ್ಯಾಮಭಿಪನ್ನಂ ಕೇನ ಯಜಮಾನೋಽಹೋರಾತ್ರಯೋರಾಪ್ತಿಮತಿಮುಚ್ಯತ ಇತ್ಯಧ್ವರ್ಯುಣರ್ತ್ವಿಜಾ ಚಕ್ಷುಷಾದಿತ್ಯೇನ ಚಕ್ಷುರ್ವೈ ಯಜ್ಞಸ್ಯಾಧ್ವರ್ಯುಸ್ತದ್ಯದಿದಂ ಚಕ್ಷುಃ ಸೋಽಸಾವಾದಿತ್ಯಃ ಸೋಽಧ್ವರ್ಯುಃ ಸ ಮುಕ್ತಿಃ ಸಾತಿಮುಕ್ತಿಃ ॥ ೪ ॥
ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇತಿ ಹೋವಾಚ । ಸ್ವಾಭಾವಿಕಾತ್ ಅಜ್ಞಾನಾಸಂಗಪ್ರಯುಕ್ತಾತ್ ಕರ್ಮಲಕ್ಷಣಾನ್ಮೃತ್ಯೋಃ ಅತಿಮುಕ್ತಿರ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾ ; ತಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ ಸಾಸಂಗಸ್ಯ ಮೃತ್ಯೋರಾಶ್ರಯಭೂತಾನಾಂ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾದಿಕರ್ಮಸಾಧನಾನಾಂ ಯೋ ವಿಪರಿಣಾಮಹೇತುಃ ಕಾಲಃ, ತಸ್ಮಾತ್ಕಾಲಾತ್ ಪೃಥಕ್ ಅತಿಮುಕ್ತಿರ್ವಕ್ತವ್ಯೇತೀದಮಾರಭ್ಯತೇ, ಕ್ರಿಯಾನುಷ್ಠಾನವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಪಿ ಪ್ರಾಕ್ ಊರ್ಧ್ವಂ ಚ ಕ್ರಿಯಾಯಾಃ ಸಾಧನವಿಪರಿಣಾಮಹೇತುತ್ವೇನ ವ್ಯಾಪಾರದರ್ಶನಾತ್ಕಾಲಸ್ಯ ; ತಸ್ಮಾತ್ ಪೃಥಕ್ ಕಾಲಾದತಿಮುಕ್ತಿರ್ವಕ್ತವ್ಯೇತ್ಯತ ಆಹ — ಯದಿದಂ ಸರ್ವಮಹೋರಾತ್ರಾಭ್ಯಾಮಾಪ್ತಮ್ , ಸ ಚ ಕಾಲೋ ದ್ವಿರೂಪಃ — ಅಹೋರಾತ್ರಾದಿಲಕ್ಷಣಃ ತಿಥ್ಯಾದಿಲಕ್ಷಣಶ್ಚ ; ತತ್ರ ಅಹೋರಾತ್ರಾದಿಲಕ್ಷಣಾತ್ತಾವದತಿಮುಕ್ತಿಮಾಹ — ಅಹೋರಾತ್ರಾಭ್ಯಾಂ ಹಿ ಸರ್ವಂ ಜಾಯತೇ ವರ್ಧತೇ ವಿನಶ್ಯತಿ ಚ, ತಥಾ ಯಜ್ಞಸಾಧನಂ ಚ — ಯಜ್ಞಸ್ಯ ಯಜಮಾನಸ್ಯ ಚಕ್ಷುಃ ಅಧ್ವರ್ಯುಶ್ಚ ; ಶಿಷ್ಟಾನ್ಯಕ್ಷರಾಣಿ ಪೂರ್ವವನ್ನೇಯಾನಿ ; ಯಜಮಾನಸ್ಯ ಚಕ್ಷುರಧ್ವರ್ಯುಶ್ಚ ಸಾಧನದ್ವಯಮ್ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಾಧಿಭೂತಪರಿಚ್ಛೇದಂ ಹಿತ್ವಾ ಅಧಿದೈವತಾತ್ಮನಾ ದೃಷ್ಟಂ ಯತ್ ಸ ಮುಕ್ತಿಃ — ಸೋಽಧ್ವರ್ಯುಃ ಆದಿತ್ಯಭಾವೇನ ದೃಷ್ಟೋ ಮುಕ್ತಿಃ ; ಸೈವ ಮುಕ್ತಿರೇವ ಅತಿಮುಕ್ತಿರಿತಿ ಪೂರ್ವವತ್ ; ಆದಿತ್ಯಾತ್ಮಭಾವಮಾಪನ್ನಸ್ಯ ಹಿ ನಾಹೋರಾತ್ರೇ ಸಂಭವತಃ ॥
ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇತಿ ಹೋವಾಚ ಯದಿದಂ ಸರ್ವಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾಪರಪಕ್ಷಾಭ್ಯಾಮಾಪ್ತಂ ಸರ್ವಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾಪರಪಕ್ಷಾಭ್ಯಾಮಭಿಪನ್ನಂ ಕೇನ ಯಜಮಾನಃ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾಪರಪಕ್ಷಯೋರಾಪ್ತಿಮತಿಮುಚ್ಯತ ಇತ್ಯುದ್ಗಾತ್ರರ್ತ್ವಿಜಾ ವಾಯುನಾ ಪ್ರಾಣೇನ ಪ್ರಾಣೋ ವೈ ಯಜ್ಞಸ್ಯೋದ್ಗಾತಾ ತದ್ಯೋಽಯಂ ಪ್ರಾಣಃ ಸ ವಾಯುಃ ಸ ಉದ್ಗಾತಾ ಸ ಮುಕ್ತಿಃ ಸಾತಿಮುಕ್ತಿಃ ॥ ೫ ॥
ಇದಾನೀಂ ತಿಥ್ಯಾದಿಲಕ್ಷಣಾದತಿಮುಕ್ತಿರುಚ್ಯತೇ — ಯದಿದಂ ಸರ್ವಮ್ — ಅಹೋರಾತ್ರಯೋರವಿಶಿಷ್ಟಯೋರಾದಿತ್ಯಃ ಕರ್ತಾ, ನ ಪ್ರತಿಪದಾದೀನಾಂ ತಿಥೀನಾಮ್ ; ತಾಸಾಂ ತು ವೃದ್ಧಿಕ್ಷಯೋಪಗಮನೇನ ಪ್ರತಿಪತ್ಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ಚಂದ್ರಮಾಃ ಕರ್ತಾ ; ಅತಃ ತದಾಪತ್ತ್ಯಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾಪರಪಕ್ಷಾತ್ಯಯಃ, ಆದಿತ್ಯಾಪತ್ತ್ಯಾ ಅಹೋರಾತ್ರಾತ್ಯಯವತ್ । ತತ್ರ ಯಜಮಾನಸ್ಯ ಪ್ರಾಣೋ ವಾಯುಃ, ಸ ಏವೋದ್ಗಾತಾ — ಇತ್ಯುದ್ಗೀಥಬ್ರಾಹ್ಮಣೇಽವಗತಮ್ ,
‘ವಾಚಾ ಚ ಹ್ಯೇವ ಸ ಪ್ರಾಣೇನ ಚೋದಗಾಯತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೩ । ೨೪) ಇತಿ ಚ ನಿರ್ಧಾರಿತಮ್ ; ಅಥೈತಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾಪಃ ಶರೀರಂ ಜ್ಯೋತೀರೂಪಮಸೌ ಚಂದ್ರಃ’ ಇತಿ ಚ ; ಪ್ರಾಣವಾಯುಚಂದ್ರಮಸಾಮೇಕತ್ವಾತ್ ಚಂದ್ರಮಸಾ ವಾಯುನಾ ಚೋಪಸಂಹಾರೇ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿಶೇಷಃ — ಏವಂಮನ್ಯಮಾನಾ ಶ್ರುತಿಃ ವಾಯುನಾ ಅಧಿದೈವತರೂಪೇಣೋಪಸಂಹರತಿ । ಅಪಿ ಚ ವಾಯುನಿಮಿತ್ತೌ ಹಿ ವೃದ್ಧಿಕ್ಷಯೌ ಚಂದ್ರಮಸಃ ; ತೇನ ತಿಥ್ಯಾದಿಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಕಾಲಸ್ಯ ಕರ್ತುರಪಿ ಕಾರಯಿತಾ ವಾಯುಃ । ಅತೋ ವಾಯುರೂಪಾಪನ್ನಃ ತಿಥ್ಯಾದಿಕಾಲಾದತೀತೋ ಭವತೀತ್ಯುಪಪನ್ನತರಂ ಭವತಿ । ತೇನ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ಚಂದ್ರರೂಪೇಣ ದೃಷ್ಟಿಃ ಮುಕ್ತಿರತಿಮುಕ್ತಿಶ್ಚ ; ಇಹ ತು ಕಾಣ್ವಾನಾಂ ಸಾಧನದ್ವಯಸ್ಯ ತತ್ಕಾರಣರೂಪೇಣ ವಾಯ್ವಾತ್ಮನಾ ದೃಷ್ಟಿಃ ಮುಕ್ತಿರತಿಮುಕ್ತಿಶ್ಚೇತಿ — ನ ಶ್ರುತ್ಯೋರ್ವಿರೋಧಃ ॥
ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇತಿ ಹೋವಾಚ ಯದಿದಮಂತರಿಕ್ಷಮನಾರಂಬಣಮಿವ ಕೇನಾಕ್ರಮೇಣ ಯಜಮಾನಃ ಸ್ವರ್ಗಂ ಲೋಕಮಾಕ್ರಮತ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣರ್ತ್ವಿಜಾ ಮನಸಾ ಚಂದ್ರೇಣ ಮನೋ ವೈ ಯಜ್ಞಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾ ತದ್ಯದಿದಂ ಮನಃ ಸೋಽಸೌ ಚಂದ್ರಃ ಸ ಬ್ರಹ್ಮಾ ಸ ಮುಕ್ತಿಃ ಸಾತಿಮುಕ್ತಿರಿತ್ಯತಿಮೋಕ್ಷಾ ಅಥ ಸಂಪದಃ ॥ ೬ ॥
ಮೃತ್ಯೋಃ ಕಾಲಾತ್ ಅತಿಮುಕ್ತಿರ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾ ಯಜಮಾನಸ್ಯ । ಸೋಽತಿಮುಚ್ಯಮಾನಃ ಕೇನಾವಷ್ಟಂಭೇನ ಪರಿಚ್ಛೇದವಿಷಯಂ ಮೃತ್ಯುಮತೀತ್ಯ ಫಲಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ — ಅತಿಮುಚ್ಯತೇ — ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಯದಿದಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ ಅಂತರಿಕ್ಷಮ್ ಆಕಾಶಃ ಅನಾರಂಬಣಮ್ ಅನಾಲಂಬನಮ್ ಇವ - ಶಬ್ದಾತ್ ಅಸ್ತ್ಯೇವ ತತ್ರಾಲಂಬನಮ್ , ತತ್ತು ನ ಜ್ಞಾಯತೇ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಯತ್ತು ತತ್ ಅಜ್ಞಾಯಮಾನಮಾಲಂಬನಮ್ , ತತ್ ಸರ್ವನಾಮ್ನಾ ಕೇನೇತಿ ಪೃಚ್ಛ್ಯತೇ, ಅನ್ಯಥಾ ಫಲಪ್ರಾಪ್ತೇರಸಂಭವಾತ್ ; ಯೇನಾವಷ್ಟಂಭೇನ ಆಕ್ರಮೇಣ ಯಜಮಾನಃ ಕರ್ಮಫಲಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಮಾನಃ ಅತಿಮುಚ್ಯತೇ, ಕಿಂ ತದಿತಿ ಪ್ರಶ್ನವಿಷಯಃ ; ಕೇನ ಆಕ್ರಮೇಣ ಯಜಮಾನಃ ಸ್ವರ್ಗಂ ಲೋಕಮಾಕ್ರಮತ ಇತಿ — ಸ್ವರ್ಗಂ ಲೋಕಂ ಫಲಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ಅತಿಮುಚ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಋತ್ವಿಜಾ ಮನಸಾ ಚಂದ್ರೇಣೇತ್ಯಕ್ಷರನ್ಯಾಸಃ ಪೂರ್ವವತ್ । ತತ್ರಾಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಯಜ್ಞಸ್ಯ ಯಜಮಾನಸ್ಯ ಯದಿದಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಮನಃ, ಸೋಽಸೌ ಚಂದ್ರಃ ಅಧಿದೈವಮ್ ; ಮನೋಽಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಚಂದ್ರಮಾ ಅಧಿದೈವತಮಿತಿ ಹಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ ; ಸ ಏವ ಚಂದ್ರಮಾ ಬ್ರಹ್ಮಾ ಋತ್ವಿಕ್ ತೇನ — ಅಧಿಭೂತಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಂ ರೂಪಮ್ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಚ ಮನಸಃ ಏತತ್ ದ್ವಯಮ್ ಅಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೇನ ಚಂದ್ರಮಸೋ ರೂಪೇಣ ಪಶ್ಯತಿ ; ತೇನ ಚಂದ್ರಮಸಾ ಮನಸಾ ಅವಲಂಬನೇನ ಕರ್ಮಫಲಂ ಸ್ವರ್ಗಂ ಲೋಕಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ಅತಿಮುಚ್ಯತೇ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಇತೀತ್ಯುಪಸಂಹಾರಾರ್ಥಂ ವಚನಮ್ ; ಇತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಕಾರಾ ಮೃತ್ಯೋರತಿಮೋಕ್ಷಾಃ ; ಸರ್ವಾಣಿ ಹಿ ದರ್ಶನಪ್ರಕಾರಾಣಿ ಯಜ್ಞಾಂಗವಿಷಯಾಣ್ಯಸ್ಮಿನ್ನವಸರೇ ಉಕ್ತಾನೀತಿ ಕೃತ್ವಾ ಉಪಸಂಹಾರಃ — ಇತ್ಯತಿಮೋಕ್ಷಾಃ — ಏವಂ ಪ್ರಕಾರಾ ಅತಿಮೋಕ್ಷಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥ ಸಂಪದಃ ಅಥ ಅಧುನಾ ಸಂಪದ ಉಚ್ಯಂತೇ । ಸಂಪನ್ನಾಮ ಕೇನಚಿತ್ಸಾಮಾನ್ಯೇನ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದೀನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಫಲವತಾಂ ತತ್ಫಲಾಯ ಸಂಪಾದನಮ್ , ಸಂಪತ್ಫಲಸ್ಯೈವ ವಾ ; ಸರ್ವೋತ್ಸಾಹೇನ ಫಲಸಾಧನಾನುಷ್ಠಾನೇ ಪ್ರಯತಮಾನಾನಾಂ ಕೇನಚಿದ್ವೈಗುಣ್ಯೇನಾಸಂಭವಃ ; ತತ್ ಇದಾನೀಮಾಹಿತಾಗ್ನಿಃ ಸನ್ ಯತ್ಕಿಂಚಿತ್ಕರ್ಮ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದೀನಾಂ ಯಥಾಸಂಭವಮಾದಾಯ ಆಲಂಬನೀಕೃತ್ಯ ಕರ್ಮಫಲವಿದ್ವತ್ತಾಯಾಂ ಸತ್ಯಾಂ ಯತ್ಕರ್ಮಫಲಕಾಮೋ ಭವತಿ, ತದೇವ ಸಂಪಾದಯತಿ ; ಅನ್ಯಥಾ ರಾಜಸೂಯಾಶ್ವಮೇಧಪುರುಷಮೇಧಸರ್ವಮೇಧಲಕ್ಷಣಾನಾಮಧಿಕೃತಾನಾಂ ತ್ರೈವರ್ಣಿಕಾನಾಮಪಿ ಅಸಂಭವಃ — ತೇಷಾಂ ತತ್ಪಾಠಃ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾರ್ಥ ಏವ ಕೇವಲಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಯದಿ ತತ್ಫಲಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಪಾಯಃ ಕಶ್ಚನ ನ ಸ್ಯಾತ್ ; ತಸ್ಮಾತ್ ತೇಷಾಂ ಸಂಪದೈವ ತತ್ಫಲಪ್ರಾಪ್ತಿಃ, ತಸ್ಮಾತ್ಸಂಪದಾಮಪಿ ಫಲವತ್ತ್ವಮ್ , ಅತಃ ಸಂಪದಂ ಆರಭ್ಯಂತೇ ॥
ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇತಿ ಹೋವಾಚ ಕತಿಭಿರಯಮದ್ಯರ್ಗ್ಭಿರ್ಹೋತಾಸ್ಮಿನ್ಯಜ್ಞೇ ಕರಿಷ್ಯತೀತಿ ತಿಸೃಭಿರಿತಿ ಕತಮಾಸ್ತಾಸ್ತಿಸ್ರ ಇತಿ ಪುರೋನುವಾಕ್ಯಾ ಚ ಯಾಜ್ಯಾ ಚ ಶಸ್ಯೈವ ತೃತೀಯಾ ಕಿಂ ತಾಭಿರ್ಜಯತೀತಿ ಯತ್ಕಿಂಚೇದಂ ಪ್ರಾಣಭೃದಿತಿ ॥ ೭ ॥
ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇತಿ ಹೋವಾಚ ಅಭಿಮುಖೀಕರಣಾಯ । ಕತಿಭಿರಯಮದ್ಯರ್ಗ್ಭಿರ್ಹೋತಾಸ್ಮಿನ್ಯಜ್ಞೇ — ಕತಿಭಿಃ ಕತಿಸಂಖ್ಯಾಭಿಃ ಋಗ್ಭಿಃ ಋಗ್ಜಾತಿಭಿಃ, ಅಯಂ ಹೋತಾ ಋತ್ವಿಕ್ , ಅಸ್ಮಿನ್ಯಜ್ಞೇ ಕರಿಷ್ಯತಿ ಶಸ್ತ್ರಂ ಶಂಸತಿ ; ಆಹ ಇತರಃ — ತಿಸೃಭಿಃ ಋಗ್ಜಾತಿಭಿಃ — ಇತಿ — ಉಕ್ತವಂತಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ ಇತರಃ — ಕತಮಾಸ್ತಾಸ್ತಿಸ್ರ ಇತಿ ; ಸಂಖ್ಯೇಯವಿಷಯೋಽಯಂ ಪ್ರಶ್ನಃ, ಪೂರ್ವಸ್ತು ಸಂಖ್ಯಾವಿಷಯಃ । ಪುರೋನುವಾಕ್ಯಾ ಚ — ಪ್ರಾಗ್ಯಾಗಕಾಲಾತ್ ಯಾಃ ಪ್ರಯುಜ್ಯಂತೇ ಋಚಃ, ಸಾ ಋಗ್ಜಾತಿಃ ಪುರೋನುವಾಕ್ಯೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ; ಯಾಗಾರ್ಥಂ ಯಾಃ ಪ್ರಯುಜ್ಯಂತೇ ಋಚಃ ಸಾ ಋಗ್ಜಾತಿಃ ಯಾಜ್ಯಾ ; ಶಸ್ತ್ರಾರ್ಥಂ ಯಾಃ ಪ್ರಯುಜ್ಯಂತೇ ಋಚಃ ಸಾ ಋಗ್ಜಾತಿಃ ಶಸ್ಯಾ ; ಸರ್ವಾಸ್ತು ಯಾಃ ಕಾಶ್ಚನ ಋಚಃ, ತಾಃ ಸ್ತೋತ್ರಿಯಾ ವಾ ಅನ್ಯಾ ವಾ ಸರ್ವಾ ಏತಾಸ್ವೇವ ತಿಸೃಷು ಋಗ್ಜಾತಿಷ್ವಂತರ್ಭವಂತಿ । ಕಿಂ ತಾಭಿರ್ಜಯತೀತಿ ಯತ್ಕಿಂಚೇದಂ ಪ್ರಾಣಭೃದಿತಿ — ಅತಶ್ಚ ಸಂಖ್ಯಾಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ಯತ್ಕಿಂಚಿತ್ಪ್ರಾಣಭೃಜ್ಜಾತಮ್ , ತತ್ಸರ್ವಂ ಜಯತಿ ತತ್ಸರ್ವಂ ಫಲಜಾತಂ ಸಂಪಾದಯತಿ ಸಂಖ್ಯಾದಿಸಾಮಾನ್ಯೇನ ॥
ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇತಿ ಹೋವಾಚ ಕತ್ಯಯಮದ್ಯಾಧ್ವರ್ಯುರಸ್ಮಿನ್ಯಜ್ಞ ಆಹುತೀರ್ಹೋಷ್ಯತೀತಿ ತಿಸ್ರ ಇತಿ ಕತಮಾಸ್ತಾಸ್ತಿಸ್ರ ಇತಿ ಯಾ ಹುತಾ ಉಜ್ಜ್ವಲಂತಿ ಯಾ ಹುತಾ ಅತಿನೇದಂತೇ ಯಾ ಹುತಾ ಅಧಿಶೇರತೇ ಕಿಂ ತಾಭಿರ್ಜಯತೀತಿ ಯಾ ಹುತಾ ಉಜ್ಜ್ವಲಂತಿ ದೇವಲೋಕಮೇವ ತಾಭಿರ್ಜಯತಿ ದೀಪ್ಯತ ಇವ ಹಿ ದೇವಲೋಕೋ ಯಾ ಹುತಾ ಅತಿನೇದಂತೇ ಪಿತೃಲೋಕಮೇವ ತಾಭಿರ್ಜಯತ್ಯತೀವ ಹಿ ಪಿತೃಲೋಕೋ ಯಾ ಹುತಾ ಅಧಿಶೇರತೇ ಮನುಷ್ಯಲೋಕಮೇವ ತಾಭಿರ್ಜಯತ್ಯಧ ಇವ ಹಿ ಮನುಷ್ಯಲೋಕಃ ॥ ೮ ॥
ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇತಿ ಹೋವಾಚೇತಿ ಪೂರ್ವವತ್ । ಕತ್ಯಯಮದ್ಯಾಧ್ವರ್ಯುರಸ್ಮಿನ್ಯಜ್ಞ ಆಹುತೀರ್ಹೋಷ್ಯತೀತಿ — ಕತಿ ಆಹುತಿಪ್ರಕಾರಾಃ ? ತಿಸ್ರ ಇತಿ ; ಕತಮಾಸ್ತಾಸ್ತಿಸ್ರ ಇತಿ ಪೂರ್ವವತ್ । ಇತರ ಆಹ — ಯಾ ಹುತಾ ಉಜ್ಜ್ವಲಂತಿ ಸಮಿದಾಜ್ಯಾಹುತಯಃ, ಯಾ ಹುತಾ ಅತಿನೇದಂತೇ ಅತೀವ ಶಬ್ದಂ ಕುರ್ವಂತಿ ಮಾಂಸಾದ್ಯಾಹುತಯಃ, ಯಾ ಹುತಾ ಅಧಿಶೇರತೇ ಅಧಿ ಅಧೋ ಗತ್ವಾ ಭೂಮೇಃ ಅಧಿಶೇರತೇ ಪಯಃಸೋಮಾಹುತಯಃ । ಕಿಂ ತಾಭಿರ್ಜಯತೀತಿ ; ತಾಭಿರೇವಂ ನಿರ್ವರ್ತಿತಾಭಿರಾಹುತಿಭಿಃ ಕಿಂ ಜಯತೀತಿ ; ಯಾ ಆಹುತಯೋ ಹುತಾ ಉಜ್ಜ್ವಲಂತಿ ಉಜ್ಜ್ವಲನಯುಕ್ತಾ ಆಹುತಯೋ ನಿರ್ವರ್ತಿತಾಃ — ಫಲಂ ಚ ದೇವಲೋಕಾಖ್ಯಂ ಉಜ್ಜ್ವಲಮೇವ ; ತೇನ ಸಾಮಾನ್ಯೇನ ಯಾ ಮಯೈತಾ ಉಜ್ಜ್ವಲಂತ್ಯ ಆಹುತಯೋ ನಿರ್ವರ್ತ್ಯಮಾನಾಃ, ತಾ ಏತಾಃ — ಸಾಕ್ಷಾದ್ದೇವಲೋಕಸ್ಯ ಕರ್ಮಫಲಸ್ಯ ರೂಪಂ ದೇವಲೋಕಾಖ್ಯಂ ಫಲಮೇವ ಮಯಾ ನಿರ್ವರ್ತ್ಯತೇ — ಇತ್ಯೇವಂ ಸಂಪಾದಯತಿ । ಯಾ ಹುತಾ ಅತಿನೇದಂತೇ ಆಹುತಯಃ, ಪಿತೃಲೋಕಮೇವ ತಾಭಿರ್ಜಯತಿ, ಕುತ್ಸಿತಶಬ್ದಕರ್ತೃತ್ವಸಾಮಾನ್ಯೇನ ; ಪಿತೃಲೋಕಸಂಬದ್ಧಾಯಾಂ ಹಿ ಸಂಯಮಿನ್ಯಾಂ ಪುರ್ಯಾಂ ವೈವಸ್ವತೇನ ಯಾತ್ಯಮಾನಾನಾಂ ‘ಹಾ ಹತಾಃ ಸ್ಮ, ಮುಂಚ ಮುಂಚ’ ಇತಿ ಶಬ್ದೋ ಭವತಿ ; ತಥಾ ಅವದಾನಾಹುತಯಃ ; ತೇನ ಪಿತೃಲೋಕಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ , ಪಿತೃಲೋಕ ಏವ ಮಯಾ ನಿರ್ವರ್ತ್ಯತೇ - ಇತಿ ಸಂಪಾದಯತಿ । ಯಾ ಹುತಾ ಅಧಿಶೇರತೇ, ಮನುಷ್ಯಲೋಕಮೇವ ತಾಭಿರ್ಜಯತಿ, ಭೂಮ್ಯುಪರಿಸಂಬಂಧಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ; ಅಧ ಇವ ಹಿ ಅಧ ಏವ ಹಿ ಮನುಷ್ಯಲೋಕ ಉಪರಿತನಾನ್ ಸಾಧ್ಯಾನ್ ಲೋಕಾನಪೇಕ್ಷ್ಯ, ಅಥವಾ ಅಧೋಗಮನಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ; ಅತಃ ಮನುಷ್ಯಲೋಕ ಏವ ಮಯಾ ನಿರ್ವರ್ತ್ಯತೇ — ಇತಿ ಸಂಪಾದಯತಿ ಪಯಃಸೋಮಾಹುತಿನಿರ್ವರ್ತನಕಾಲೇ ॥
ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇತಿ ಹೋವಾಚ ಕತಿಭಿರಯಮದ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾ ಯಜ್ಞಂ ದಕ್ಷಿಣತೋ ದೇವತಾಭಿರ್ಗೋಪಾಯತೀತ್ಯೇಕಯೇತಿ ಕತಮಾ ಸೈಕೇತಿ ಮಮ ಏವೇತ್ಯನಂತಂ ವೈ ಮನೋಽನಂತಾ ವಿಶ್ವೇ ದೇವಾ ಅನಂತಮೇವ ಸ ತೇನ ಲೋಕಂ ಜಯತಿ ॥ ೯ ॥
ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇತಿ ಹೋವಾಚೇತಿ ಪೂರ್ವವತ್ । ಅಯಮ್ ಋತ್ವಿಕ್ ಬ್ರಹ್ಮಾ ದಕ್ಷಿಣತೋ ಬ್ರಹ್ಮಾ ಆಸನೇ ಸ್ಥಿತ್ವಾ ಯಜ್ಞಂ ಗೋಪಾಯತಿ । ಕತಿಭಿರ್ದೇವತಾಭಿರ್ಗೋಪಾಯತೀತಿ ಪ್ರಾಸಂಗಿಕಮೇತದ್ಬಹುವಚನಮ್ — ಏಕಯಾ ಹಿ ದೇವತಯಾ ಗೋಪಾಯತ್ಯಸೌ ; ಏವಂ ಜ್ಞಾತೇ ಬಹುವಚನೇನ ಪ್ರಶ್ನೋ ನೋಪಪದ್ಯತೇ ಸ್ವಯಂ ಜಾನತಃ ; ತಸ್ಮಾತ್ ಪೂರ್ವಯೋಃ ಕಂಡಿಕಯೋಃ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನೇಷು — ಕತಿಭಿಃ ಕತಿ ತಿಸೃಭಿಃ ತಿಸ್ರಃ — ಇತಿ ಪ್ರಸಂಗಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಇಹಾಪಿ ಬಹುವಚನೇನೈವ ಪ್ರಶ್ನೋಪಕ್ರಮಃ ಕ್ರಿಯತೇ ; ಅಥವಾ ಪ್ರತಿವಾದಿವ್ಯಾಮೋಹಾರ್ಥಂ ಬಹುವಚನಮ್ । ಇತರ ಆಹ — ಏಕಯೇತಿ ; ಏಕಾ ಸಾ ದೇವತಾ, ಯಯಾ ದಕ್ಷಿಣತಃ ಸ್ಥಿತ್ವಾ ಬ್ರಹ್ಮ ಆಸನೇ ಯಜ್ಞಂ ಗೋಪಾಯತಿ । ಕತಮಾ ಸೈಕೇತಿ — ಮನ ಏವೇತಿ, ಮನಃ ಸಾ ದೇವತಾ ; ಮನಸಾ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಾ ವ್ಯಾಪ್ರಿಯತೇ ಧ್ಯಾನೇನೈವ,
‘ತಸ್ಯ ಯಜ್ಞಸ್ಯ ಮನಶ್ಚ ವಾಕ್ಚ ವರ್ತನೀ ತಯೋರನ್ಯತರಾಂ ಮನಸಾ ಸಂಸ್ಕರೋತಿ ಬ್ರಹ್ಮಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೪ । ೧೬ । ೧),
(ಛಾ. ಉ. ೪ । ೧೬ । ೨) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ ; ತೇನ ಮನ ಏವ ದೇವತಾ, ತಯಾ ಮನಸಾ ಹಿ ಗೋಪಾಯತಿ ಬ್ರಹ್ಮಾ ಯಜ್ಞಮ್ । ತಚ್ಚ ಮನಃ ವೃತ್ತಿಭೇದೇನಾನಂತಮ್ ; ವೈ - ಶಬ್ದಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾವದ್ಯೋತನಾರ್ಥಃ ; ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಮನಸ ಆನಂತ್ಯಮ್ ; ತದಾನಂತ್ಯಾಭಿಮಾನಿನೋ ದೇವಾಃ ; ಅನಂತಾ ವೈ ವಿಶ್ವೇ ದೇವಾಃ — ‘ಸರ್ವೇ ದೇವಾ ಯತ್ರೈಕಂ ಭವಂತಿ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ ; ತೇನ ಆನಂತ್ಯಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ಅನಂತಮೇವ ಸ ತೇನ ಲೋಕಂ ಜಯತಿ ॥
ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇತಿ ಹೋವಾಚ ಕತ್ಯಯಮದ್ಯೋದ್ಗಾತಾಸ್ಮಿನ್ಯಜ್ಞೇ ಸ್ತೋತ್ರಿಯಾಃ ಸ್ತೋಷ್ಯತೀತಿ ತಿಸ್ರ ಇತಿ ಕತಮಾಸ್ತಾಸ್ತಿಸ್ರ ಇತಿ ಪುರೋನುವಾಕ್ಯಾ ಚ ಯಾಜ್ಯಾ ಚ ಶಸ್ಯೈವ ತೃತೀಯಾ ಕತಮಾಸ್ತಾ ಯಾ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಮಿತಿ ಪ್ರಾಣ ಏವ ಪುರೋನುವಾಕ್ಯಾಪಾನೋ ಯಾಜ್ಯಾ ವ್ಯಾನಃ ಶಸ್ಯಾ ಕಿಂ ತಾಭಿರ್ಜಯತೀತಿ ಪೃಥಿವೀಲೋಕಮೇವ ಪುರೋನುವಾಕ್ಯಯಾ ಜಯತ್ಯಂತರಿಕ್ಷಲೋಕಂ ಯಾಜ್ಯಯಾ ದ್ಯುಲೋಕಂ ಶಸ್ಯಯಾ ತತೋ ಹ ಹೋತಾಶ್ವಲ ಉಪರರಾಮ ॥ ೧೦ ॥
ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇತಿ ಹೋವಾಚೇತಿ ಪೂರ್ವವತ್ । ಕತಿ ಸ್ತೋತ್ರಿಯಾಃ ಸ್ತೋಷ್ಯತೀತಿ ಅಯಮುದ್ಗಾತಾ । ಸ್ತೋತ್ರಿಯಾ ನಾಮ ಋಕ್ ಸಾಮಸಮುದಾಯಃ ಕತಿಪಯಾನಾಮೃಚಾಮ್ । ಸ್ತೋತ್ರಿಯಾ ವಾ ಶಸ್ಯಾ ವಾ ಯಾಃ ಕಾಶ್ಚನ ಋಚಃ, ತಾಃ ಸರ್ವಾಸ್ತಿಸ್ರ ಏವೇತ್ಯಾಹ ; ತಾಶ್ಚ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾಃ — ಪುರೋನುವಾಕ್ಯಾ ಚ ಯಾಜ್ಯಾ ಚ ಶಸ್ಯೈವ ತೃತೀಯೇತಿ । ತತ್ರ ಪೂರ್ವಮುಕ್ತಮ್ — ಯತ್ಕಿಂಚೇದಂ ಪ್ರಾಣಭೃತ್ಸರ್ವಂ ಯಜತೀತಿ ತತ್ ಕೇನ ಸಾಮಾನ್ಯೇನೇತಿ ; ಉಚ್ಯತೇ — ಕತಮಾಸ್ತಾಸ್ತಿಸ್ರ ಋಚಃ ಯಾ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಭವಂತೀತಿ ; ಪ್ರಾಣ ಏವ ಪುರೋನುವಾಕ್ಯಾ, ಪ - ಶಬ್ದಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ; ಅಪಾನೋ ಯಾಜ್ಯಾ, ಆನಂತರ್ಯಾತ್ — ಅಪಾನೇನ ಹಿ ಪ್ರತ್ತಂ ಹವಿಃ ದೇವತಾ ಗ್ರಸಂತಿ, ಯಾಗಶ್ಚ ಪ್ರದಾನಮ್ ; ವ್ಯಾನಃ ಶಸ್ಯಾ —
‘ಅಪ್ರಾಣನ್ನನಪಾನನ್ನೃಚಮಭಿವ್ಯಾಹರತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೧ । ೩ । ೪) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ । ಕಿಂ ತಾಭಿರ್ಜಯತೀತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ತತ್ರ ವಿಶೇಷಸಂಬಂಧಸಾಮಾನ್ಯಮನುಕ್ತಮಿಹೋಚ್ಯತೇ, ಸರ್ವಮನ್ಯದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ; ಲೋಕಸಂಬಂಧಸಾಮಾನ್ಯೇನ ಪೃಥಿವೀಲೋಕಮೇವ ಪುರೋನುವಾಕ್ಯಯಾ ಜಯತಿ ; ಅಂತರಿಕ್ಷಲೋಕಂ ಯಾಜ್ಯಯಾ, ಮಧ್ಯಮತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ; ದ್ಯುಲೋಕಂ ಶಸ್ಯಯಾ ಊರ್ಧ್ವತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ । ತತೋ ಹ ತಸ್ಮಾತ್ ಆತ್ಮನಃ ಪ್ರಶ್ನನಿರ್ಣಯಾತ್ ಅಸೌ ಹೋತಾ ಅಶ್ವಲ ಉಪರರಾಮ — ನಾಯಮ್ ಅಸ್ಮದ್ಗೋಚರ ಇತಿ ॥
ಇತಿ ತೃತೀಯಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ಪ್ರಥಮಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್ ॥
ದ್ವಿತೀಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಕೇಚಿತ್ತು ಸರ್ವಮೇವ ನಿವೃತ್ತಿಕಾರಣಂ ಮನ್ಯಂತೇ ; ಅತಃ ಕಾರಣಾತ್ — ಪೂರ್ವಸ್ಮಾತ್ಪೂರ್ವಸ್ಮಾತ್ ಮೃತ್ಯೋರ್ಮುಚ್ಯತೇ ಉತ್ತರಮುತ್ತರಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಮಾನಃ — ವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮೇವ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ, ನ ತು ತಾದರ್ಥ್ಯಮ್ — ಇತ್ಯತಃ ಆದ್ವೈತಕ್ಷಯಾತ್ ಸರ್ವಂ ಮೃತ್ಯುಃ, ದ್ವೈತಕ್ಷಯೇ ತು ಪರಮಾರ್ಥತೋ ಮೃತ್ಯೋರಾಪ್ತಿಮತಿಮುಚ್ಯತೇ ; ಅತಶ್ಚ ಆಪೇಕ್ಷಿಕೀ ಗೌಣೀ ಮುಕ್ತಿರಂತರಾಲೇ । ಸರ್ವಮೇತತ್ ಏವಮ್ ಅಬಾರ್ಹದಾರಣ್ಯಕಮ್ । ನನು ಸರ್ವೈಕತ್ವಂ ಮೋಕ್ಷಃ,
‘ತಸ್ಮಾತ್ತತ್ಸರ್ವಮಭವತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೧೦) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ — ಬಾಢಂ ಭವತ್ಯೇತದಪಿ ; ನ ತು
‘ಗ್ರಾಮಕಾಮೋ ಯಜೇತ’ (ತೈ. ಆ. ೧೨ । ೧೦ । ೪) ‘ಪಶುಕಾಮೋ ಯಜೇತ’ (ತೈ. ಆ. ೧೬ । ೧೨ । ೮) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೀನಾಂ ತಾದರ್ಥ್ಯಮ್ ; ಯದಿ ಹಿ ಅದ್ವೈತಾರ್ಥತ್ವಮೇವ ಆಸಾಮ್ , ಗ್ರಾಮಪಶುಸ್ವರ್ಗಾದ್ಯರ್ಥತ್ವಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ಗ್ರಾಮಪಶುಸ್ವರ್ಗಾದಯೋ ನ ಗೃಹ್ಯೇರನ್ ; ಗೃಹ್ಯಂತೇ ತು ಕರ್ಮಫಲವೈಚಿತ್ರ್ಯವಿಶೇಷಾಃ ; ಯದಿ ಚ ವೈದಿಕಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ತಾದರ್ಥ್ಯಮೇವ, ಸಂಸಾರ ಏವ ನಾಭವಿಷ್ಯತ್ । ಅಥ ತಾದರ್ಥ್ಯೇಽಪಿ ಅನುನಿಷ್ಪಾದಿತಪದಾರ್ಥಸ್ವಭಾವಃ ಸಂಸಾರ ಇತಿ ಚೇತ್ , ಯಥಾ ಚ ರೂಪದರ್ಶನಾರ್ಥ ಆಲೋಕೇ ಸರ್ವೋಽಪಿ ತತ್ರಸ್ಥಃ ಪ್ರಕಾಶ್ಯತ ಏವ — ನ, ಪ್ರಮಾಣಾನುಪಪತ್ತೇಃ ; ಅದ್ವೈತಾರ್ಥತ್ವೇ ವೈದಿಕಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ವಿದ್ಯಾಸಹಿತಾನಾಮ್ , ಅನ್ಯಸ್ಯಾನುನಿಷ್ಪಾದಿತತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಾನುಪಪತ್ತಿಃ — ನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮ್ , ನಾನುಮಾನಮ್ , ಅತ ಏವ ಚ ನ ಆಗಮಃ । ಉಭಯಮ್ ಏಕೇನ ವಾಕ್ಯೇನ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ , ಕುಲ್ಯಾಪ್ರಣಯನಾಲೋಕಾದಿವತ್ — ತನ್ನೈವಮ್ , ವಾಕ್ಯಧರ್ಮಾನುಪಪತ್ತೇಃ ; ನ ಚ ಏಕವಾಕ್ಯಗತಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿಸಾಧನತ್ವಮವಗಂತುಂ ಶಕ್ಯತೇ ; ಕುಲ್ಯಾಪ್ರಣಯನಾಲೋಕಾದೌ ಅರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾದದೋಷಃ । ಯದಪ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಮಂತ್ರಾ ಅಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ದೃಷ್ಟಾ ಇತಿ — ಅಯಮೇವ ತು ತಾವದರ್ಥಃ ಪ್ರಮಾಣಾಗಮ್ಯಃ ; ಮಂತ್ರಾಃ ಪುನಃ ಕಿಮಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಆಹೋಸ್ವಿದನ್ಯಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಇತಿ ಮೃಗ್ಯಮೇತತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಗ್ರಹಾತಿಗ್ರಹಲಕ್ಷಣೋ ಮೃತ್ಯುಃ ಬಂಧಃ, ತಸ್ಮಾತ್ ಮೋಕ್ಷೋ ವಕ್ತವ್ಯ ಇತ್ಯತ ಇದಮಾರಭ್ಯತೇ । ನ ಚ ಜಾನೀಮೋ ವಿಷಯಸಂಬಂಧಾವಿವ ಅಂತರಾಲೇಽವಸ್ಥಾನಮ್ ಅರ್ಧಜರತೀಯಂ ಕೌಶಲಮ್ । ಯತ್ತು ಮೃತ್ಯೋರತಿಮುಚ್ಯತೇ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಗ್ರಹಾತಿಗ್ರಹಾವುಚ್ಯೇತೇ, ತತ್ತು ಅರ್ಥಸಂಬಂಧಾತ್ ; ಸರ್ವೋಽಯಂ ಸಾಧ್ಯಸಾಧನಲಕ್ಷಣೋ ಬಂಧಃ, ಗ್ರಹಾತಿಗ್ರಹಾವಿನಿರ್ಮೋಕಾತ್ ; ನಿಗಡೇ ಹಿ ನಿರ್ಜ್ಞಾತೇ ನಿಗಡಿತಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಾಯ ಯತ್ನಃ ಕರ್ತವ್ಯೋ ಭವತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ ತಾದರ್ಥ್ಯೇನ ಆರಂಭಃ ॥
ಅಥ ಹೈನಂ ಜಾರತ್ಕಾರವ ಆರ್ತಭಾಗಃ ಪಪ್ರಚ್ಛ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇತಿ ಹೋವಾಚ ಕತಿ ಗ್ರಹಾಃ ಕತ್ಯತಿಗ್ರಹಾ ಇತಿ । ಅಷ್ಟೌ ಗ್ರಹಾ ಅಷ್ಟಾವತಿಗ್ರಹಾ ಇತಿ ಯೇ ತೇಽಷ್ಟೌ ಗ್ರಹಾ ಅಷ್ಟಾವತಿಗ್ರಹಾಃ ಕತಮೇ ತ ಇತಿ ॥ ೧ ॥
ಅಥ ಹೈನಮ್ — ಹ - ಶಬ್ದ ಐತಿಹ್ಯಾರ್ಥಃ ; ಅಥ ಅನಂತರಮ್ ಅಶ್ವಲೇ ಉಪರತೇ ಪ್ರಕೃತಂ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಂ ಜರತ್ಕಾರುಗೋತ್ರೋ ಜಾರತ್ಕಾರವಃ ಋತಭಾಗಸ್ಯಾಪತ್ಯಮ್ ಆರ್ತಭಾಗಃ ಪಪ್ರಚ್ಛ ; ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇತಿ ಹೋವಾಚೇತಿ ಅಭಿಮುಖೀಕರಣಾಯ ; ಪೂರ್ವವತ್ಪ್ರಶ್ನಃ — ಕತಿ ಗ್ರಹಾಃ ಕತ್ಯತಿಗ್ರಹಾ ಇತಿ । ಇತಿ - ಶಬ್ದೋ ವಾಕ್ಯಪರಿಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ರ ನಿರ್ಜ್ಞಾತೇಷು ವಾ ಗ್ರಹಾತಿಗ್ರಹೇಷು ಪ್ರಶ್ನಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಅನಿರ್ಜ್ಞಾತೇಷು ವಾ ; ಯದಿ ತಾವತ್ ಗ್ರಹಾ ಅತಿಗ್ರಹಾಶ್ಚ ನಿರ್ಜ್ಞಾತಾಃ, ತದಾ ತದ್ಗತಸ್ಯಾಪಿ ಗುಣಸ್ಯ ಸಂಖ್ಯಾಯಾ ನಿರ್ಜ್ಞಾತತ್ವಾತ್ ಕತಿ ಗ್ರಹಾಃ ಕತ್ಯತಿಗ್ರಹಾ ಇತಿ ಸಂಖ್ಯಾವಿಷಯಃ ಪ್ರಶ್ನೋ ನೋಪಪದ್ಯತೇ ; ಅಥ ಅನಿರ್ಜ್ಞಾತಾಃ ತದಾ ಸಂಖ್ಯೇಯವಿಷಯಪ್ರಶ್ನ ಇತಿ ಕೇ ಗ್ರಹಾಃ ಕೇಽತಿಗ್ರಹಾ ಇತಿ ಪ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ , ನ ತು ಕತಿ ಗ್ರಹಾಃ ಕತ್ಯತಿಗ್ರಹಾ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಃ ; ಅಪಿ ಚ ನಿರ್ಜ್ಞಾತಸಾಮಾನ್ಯಕೇಷು ವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನಾಯ ಪ್ರಶ್ನೋ ಭವತಿ — ಯಥಾ ಕತಮೇಽತ್ರ ಕಠಾಃ ಕತಮೇಽತ್ರ ಕಾಲಾಪಾ ಇತಿ ; ನ ಚಾತ್ರ ಗ್ರಹಾತಿಗ್ರಹಾ ನಾಮ ಪದಾರ್ಥಾಃ ಕೇಚನ ಲೋಕೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾಃ, ಯೇನ ವಿಶೇಷಾರ್ಥಃ ಪ್ರಶ್ನಃ ಸ್ಯಾತ್ ; ನನು ಚ
‘ಅತಿಮುಚ್ಯತೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೧ । ೩),
(ಬೃ. ಉ. ೩ । ೧ । ೪),
(ಬೃ. ಉ. ೩ । ೧ । ೫) ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ಗ್ರಹಗೃಹೀತಸ್ಯ ಹಿ ಮೋಕ್ಷಃ,
‘ಸ ಮುಕ್ತಿಃ ಸಾತಿಮುಕ್ತಿಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೧ । ೩),
(ಬೃ. ಉ. ೩ । ೧ । ೪),
(ಬೃ. ಉ. ೩ । ೧ । ೫),
(ಬೃ. ಉ. ೩ । ೧ । ೬) ಇತಿ ಹಿ ದ್ವಿರುಕ್ತಮ್ , ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಪ್ತಾ ಗ್ರಹಾ ಅತಿಗ್ರಹಾಶ್ಚ — ನನು ತತ್ರಾಪಿ ಚತ್ವಾರೋ ಗ್ರಹಾ ಅತಿಗ್ರಹಾಶ್ಚ ನಿರ್ಜ್ಞಾತಾಃ ವಾಕ್ಚಕ್ಷುಃಪ್ರಾಣಮನಾಂಸಿ, ತತ್ರ ಕತೀತಿ ಪ್ರಶ್ನೋ ನೋಪಪದ್ಯತೇ ನಿರ್ಜ್ಞಾತತ್ವಾತ್ — ನ, ಅನವಧಾರಣಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ; ನ ಹಿ ಚತುಷ್ಟ್ವಂ ತತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ ; ಇಹ ತು ಗ್ರಹಾತಿಗ್ರಹದರ್ಶನೇ ಅಷ್ಟತ್ವಗುಣವಿವಕ್ಷಯಾ ಕತೀತಿ ಪ್ರಶ್ನ ಉಪಪದ್ಯತ ಏವ ; ತಸ್ಮಾತ್
‘ಸ ಮುಕ್ತಿಃ ಸಾತಿಮುಕ್ತಿಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೧ । ೩),
(ಬೃ. ಉ. ೩ । ೧ । ೪),
(ಬೃ. ಉ. ೩ । ೧ । ೫),
(ಬೃ. ಉ. ೩ । ೧ । ೬) ಇತಿ ಮುಕ್ತ್ಯತಿಮುಕ್ತೀ ದ್ವಿರುಕ್ತೇ ; ಗ್ರಹಾತಿಗ್ರಹಾ ಅಪಿ ಸಿದ್ಧಾಃ । ಅತಃ ಕತಿಸಂಖ್ಯಾಕಾ ಗ್ರಹಾಃ, ಕತಿ ವಾ ಅತಿಗ್ರಹಾಃ ಇತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ । ಇತರ ಆಹ — ಅಷ್ಟೌ ಗ್ರಹಾ ಅಷ್ಟಾವತಿಗ್ರಹಾ ಇತಿ । ಯೇ ತೇ ಅಷ್ಟೌ ಗ್ರಹಾ ಅಭಿಹಿತಾಃ, ಕತಮೇ ತೇ ನಿಯಮೇನ ಗ್ರಹೀತವ್ಯಾ ಇತಿ ॥
ಪ್ರಾಣೋ ವೈ ಗ್ರಹಃ ಸೋಽಪಾನೇನಾತಿಗ್ರಾಹೇಣ ಗೃಹೀತೋಽಪಾನೇನ ಹಿ ಗಂಧಾಂಜಿಘ್ರತಿ ॥ ೨ ॥
ತತ್ರ ಆಹ — ಪ್ರಾಣೋ ವೈ ಗ್ರಹಃ — ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ಘ್ರಾಣಮುಚ್ಯತೇ, ಪ್ರಕರಣಾತ್ ; ವಾಯುಸಹಿತಃ ಸಃ ; ಅಪಾನೇನೇತಿ ಗಂಧೇನೇತ್ಯೇತತ್ ; ಅಪಾನಸಚಿವತ್ವಾತ್ ಅಪಾನೋ ಗಂಧ ಉಚ್ಯತೇ ; ಅಪಾನೋಪಹೃತಂ ಹಿ ಗಂಧಂ ಘ್ರಾಣೇನ ಸರ್ವೋ ಲೋಕೋ ಜಿಘ್ರತಿ ; ತದೇತದುಚ್ಯತೇ — ಅಪಾನೇನ ಹಿ ಗಂಧಾಂಜಿಘ್ರತೀತಿ ॥
ವಾಗ್ವೈ ಗ್ರಹಃ ಸ ನಾಮ್ನಾತಿಗ್ರಾಹೇಣ ಗೃಹೀತೋ ವಾಚಾ ಹಿ ನಾಮಾನ್ಯಭಿವದತಿ ॥ ೩ ॥
ಜಿಹ್ವಾ ವೈ ಗ್ರಹಃ ಸ ರಸೇನಾತಿಗ್ರಾಹೇಣ ಗೃಹೀತೋ ಜಿಹ್ವಯಾ ಹಿ ರಸಾನ್ವಿಜಾನಾತಿ ॥ ೪ ॥
ಚಕ್ಷುರ್ವೈ ಗ್ರಹಃ ಸ ರೂಪೇಣಾತಿಗ್ರಾಹೇಣ ಗೃಹೀತಶ್ಚಕ್ಷುಷಾ ಹಿ ರೂಪಾಣಿ ಪಶ್ಯತಿ ॥ ೫ ॥
ಶ್ರೋತ್ರಂ ವೈ ಗ್ರಹಃ ಸ ಶಬ್ದೇನಾತಿಗ್ರಾಹೇಣ ಗೃಹೀತಃ ಶ್ರೋತ್ರೇಣ ಹಿ ಶಬ್ದಾಞ್ಶೃಣೋತಿ ॥ ೬ ॥
ಮನೋ ವೈ ಗ್ರಹಃ ಸ ಕಾಮೇನಾತಿಗ್ರಾಹೇಣ ಗೃಹೀತೋ ಮನಸಾ ಹಿ ಕಾಮಾನ್ಕಾಮಯತೇ ॥ ೭ ॥
ಹಸ್ತೌ ವೈ ಗ್ರಹಃ ಸ ಕರ್ಮಣಾತಿಗ್ರಾಹೇಣ ಗೃಹೀತೋ ಹಸ್ತಾಭ್ಯಾಂ ಹಿ ಕರ್ಮ ಕರೋತಿ ॥ ೮ ॥
ತ್ವಗ್ವೈ ಗ್ರಹಃ ಸ ಸ್ಪರ್ಶೇನಾತಿಗ್ರಾಹೇಣ ಗೃಹೀತಸ್ತ್ವಚಾ ಹಿ ಸ್ಪರ್ಶಾನ್ವೇದಯತ ಇತ್ಯೇತೇಽಷ್ಟೌ ಗ್ರಹಾ ಅಷ್ಟಾವತಿಗ್ರಹಾಃ ॥ ೯ ॥
ವಾಗ್ವೈ ಗ್ರಹಃ — ವಾಚಾ ಹಿ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಯಾ ಆಸಂಗವಿಷಯಾಸ್ಪದಯಾ ಅಸತ್ಯಾನೃತಾಸಭ್ಯಬೀಭತ್ಸಾದಿವಚನೇಷು ವ್ಯಾಪೃತಯಾ ಗೃಹೀತೋ ಲೋಕಃ ಅಪಹೃತಃ, ತೇನ ವಾಕ್ ಗ್ರಹಃ ; ಸ ನಾಮ್ನಾತಿಗ್ರಾಹೇಣ ಗೃಹೀತಃ — ಸಃ ವಾಗಾಖ್ಯೋ ಗ್ರಹಃ, ನಾಮ್ನಾ ವಕ್ತವ್ಯೇನ ವಿಷಯೇಣ, ಅತಿಗ್ರಾಹೇಣ । ಅತಿಗ್ರಾಹೇಣೇತಿ ದೈರ್ಘ್ಯಂ ಛಾಂದಸಮ್ ; ವಕ್ತವ್ಯಾರ್ಥಾ ಹಿ ವಾಕ್ ; ತೇನ ವಕ್ತವ್ಯೇನಾರ್ಥೇನ ತಾದರ್ಥ್ಯೇನ ಪ್ರಯುಕ್ತಾ ವಾಕ್ ತೇನ ವಶೀಕೃತಾ ; ತೇನ ತತ್ಕಾರ್ಯಮಕೃತ್ವಾ ನೈವ ತಸ್ಯಾ ಮೋಕ್ಷಃ ; ಅತಃ ನಾಮ್ನಾತಿಗ್ರಾಹೇಣ ಗೃಹೀತಾ ವಾಗಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ ; ವಕ್ತವ್ಯಾಸಂಗೇನ ಪ್ರವೃತ್ತಾ ಸರ್ವಾನರ್ಥೈರ್ಯುಜ್ಯತೇ । ಸಮಾನಮನ್ಯತ್ । ಇತ್ಯೇತೇ ತ್ವಕ್ಪರ್ಯಂತಾ ಅಷ್ಟೌ ಗ್ರಹಾಃ ಸ್ಪರ್ಶಪರ್ಯಂತಾಶ್ಚೈತೇ ಅಷ್ಟಾವತಿಗ್ರಹಾ ಇತಿ ॥
ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇತಿ ಹೋವಾಚ ಯದಿದಂ ಸರ್ವಂ ಮೃತ್ಯೋರನ್ನಂ ಕಾ ಸ್ವಿತ್ಸಾ ದೇವತಾ ಯಸ್ಯಾ ಮೃತ್ಯುರನ್ನಮಿತ್ಯಗ್ನಿರ್ವೈ ಮೃತ್ಯುಃ ಸೋಽಪಾಮನ್ನಮಪ ಪುನರ್ಮೃತ್ಯುಂ ಜಯತಿ ॥ ೧೦ ॥
ಉಪಸಂಹೃತೇಷು ಗ್ರಹಾತಿಗ್ರಹೇಷ್ವಾಹ ಪುನಃ — ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇತಿ ಹೋವಾಚ । ಯದಿದಂ ಸರ್ವಂ ಮೃತ್ಯೋರನ್ನಮ್ — ಯದಿದಂ ವ್ಯಾಕೃತಂ ಸರ್ವಂ ಮೃತ್ಯೋರನ್ನಮ್ , ಸರ್ವಂ ಜಾಯತೇ ವಿಪದ್ಯೇತ ಚ ಗ್ರಹಾತಿಗ್ರಹಲಕ್ಷಣೇನ ಮೃತ್ಯುನಾ ಗ್ರಸ್ತಮ್ — ಕಾ ಸ್ವಿತ್ ಕಾ ನು ಸ್ಯಾತ್ ಸಾ ದೇವತಾ, ಯಸ್ಯಾ ದೇವತಾಯಾ ಮೃತ್ಯುರಪ್ಯನ್ನಂ ಭವೇತ್ —
‘ಮೃತ್ಯುರ್ಯಸ್ಯೋಪಸೇಚನಮ್’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೨೫) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ । ಅಯಮಭಿಪ್ರಾಯಃ ಪ್ರಷ್ಟುಃ — ಯದಿ ಮೃತ್ಯೋರ್ಮೃತ್ಯುಂ ವಕ್ಷ್ಯತಿ, ಅನವಸ್ಥಾ ಸ್ಯಾತ್ ; ಅಥ ನ ವಕ್ಷ್ಯತಿ, ಅಸ್ಮಾದ್ಗ್ರಹಾತಿಗ್ರಹಲಕ್ಷಣಾನ್ಮೃತ್ಯೋಃ ಮೋಕ್ಷಃ ನೋಪಪದ್ಯತೇ ; ಗ್ರಹಾತಿಗ್ರಹಮೃತ್ಯುವಿನಾಶೇ ಹಿ ಮೋಕ್ಷಃ ಸ್ಯಾತ್ ; ಸ ಯದಿ ಮೃತ್ಯೋರಪಿ ಮೃತ್ಯುಃ ಸ್ಯಾತ್ ಭವೇತ್ ಗ್ರಹಾತಿಗ್ರಹಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಮೃತ್ಯೋರ್ವಿನಾಶಃ — ಅತಃ ದುರ್ವಚನಂ ಪ್ರಶ್ನಂ ಮನ್ವಾನಃ ಪೃಚ್ಛತಿ ‘ಕಾ ಸ್ವಿತ್ಸಾ ದೇವತಾ’ ಇತಿ । ಅಸ್ತಿ ತಾವನ್ಮೃತ್ಯೋರ್ಮೃತ್ಯುಃ ; ನನು ಅನವಸ್ಥಾ ಸ್ಯಾತ್ — ತಸ್ಯಾಪ್ಯನ್ಯೋ ಮೃತ್ಯುರಿತಿ — ನಾನವಸ್ಥಾ, ಸರ್ವಮೃತ್ಯೋಃ ಮೃತ್ಯ್ವಂತರಾನುಪಪತ್ತೇಃ ; ಕಥಂ ಪುನರವಗಮ್ಯತೇ — ಅಸ್ತಿ ಮೃತ್ಯೋರ್ಮೃತ್ಯುರಿತಿ ? ದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ ; ಅಗ್ನಿಸ್ತಾವತ್ ಸರ್ವಸ್ಯ ದೃಷ್ಟೋ ಮೃತ್ಯುಃ, ವಿನಾಶಕತ್ವಾತ್ , ಸೋಽದ್ಭಿರ್ಭಕ್ಷ್ಯತೇ, ಸೋಽಗ್ನಿಃ ಅಪಾಮನ್ನಮ್ , ಗೃಹಾಣ ತರ್ಹಿ ಅಸ್ತಿ ಮೃತ್ಯೋರ್ಮೃತ್ಯುರಿತಿ ; ತೇನ ಸರ್ವಂ ಗ್ರಹಾತಿಗ್ರಹಜಾತಂ ಭಕ್ಷ್ಯತೇ ಮೃತ್ಯೋರ್ಮೃತ್ಯುನಾ ; ತಸ್ಮಿನ್ಬಂಧನೇ ನಾಶಿತೇ ಮೃತ್ಯುನಾ ಭಕ್ಷಿತೇ ಸಂಸಾರಾನ್ಮೋಕ್ಷ ಉಪಪನ್ನೋ ಭವತಿ ; ಬಂಧನಂ ಹಿ ಗ್ರಹಾತಿಗ್ರಹಲಕ್ಷಣಮುಕ್ತಮ್ ; ತಸ್ಮಾಚ್ಚ ಮೋಕ್ಷ ಉಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯೇತತ್ಪ್ರಸಾಧಿತಮ್ । ಅತಃ ಬಂಧಮೋಕ್ಷಾಯ ಪುರುಷಪ್ರಯಾಸಃ ಸಫಲೋ ಭವತಿ ; ಅತೋಽಪಜಯತಿ ಪುನರ್ಮೃತ್ಯುಮ್ ॥
ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇತಿ ಹೋವಾಚ ಯತ್ರಾಯಂ ಪುರುಷೋ ಮ್ರಿಯತ ಉದಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಣಾಃ ಕ್ರಾಮಂತ್ಯಾಹೋ೩ ನೇತಿ ನೇತಿ ಹೋವಾಚ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೋಽತ್ರೈವ ಸಮವನೀಯಂತೇ ಸ ಉಚ್ಛ್ವಯತ್ಯಾಧ್ಮಾಯತ್ಯಾಧ್ಮಾತೋ ಮೃತಃ ಶೇತೇ ॥ ೧೧ ॥
ಪರೇಣ ಮೃತ್ಯುನಾ ಮೃತ್ಯೌ ಭಕ್ಷಿತೇ ಪರಮಾತ್ಮದರ್ಶನೇನ ಯೋಽಸೌ ಮುಕ್ತಃ ವಿದ್ವಾನ್ , ಸೋಽಯಂ ಪುರುಷಃ ಯತ್ರ ಯಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ಮ್ರಿಯತೇ, ಉತ್ ಊರ್ಧ್ವಮ್ , ಅಸ್ಮಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ಮ್ರಿಯಮಾಣಾತ್ , ಪ್ರಾಣಾಃ - ವಾಗಾದಯೋ ಗ್ರಹಾಃ ನಾಮಾದಯಶ್ಚಾತಿಗ್ರಹಾ ವಾಸನಾರೂಪಾ ಅಂತಸ್ಥಾಃ ಪ್ರಯೋಜಕಾಃ — ಕ್ರಾಮಂತ್ಯೂರ್ಧ್ವಮ್ ಉತ್ಕ್ರಾಮಂತಿ, ಆಹೋಸ್ವಿನ್ನೇತಿ । ನೇತಿ ಹೋವಾಚ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಃ — ನೋತ್ಕ್ರಾಮಂತಿ ; ಅತ್ರೈವ ಅಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಪರೇಣಾತ್ಮನಾ ಅವಿಭಾಗಂ ಗಚ್ಛಂತಿ ವಿದುಷಿ ಕಾರ್ಯಾಣಿ ಕರಣಾನಿ ಚ ಸ್ವಯೋನೌ ಪರಬ್ರಹ್ಮಸತತ್ತ್ವೇ ಸಮವನೀಯಂತೇ, ಏಕೀಭಾವೇನ ಸಮವಸೃಜ್ಯಂತೇ, ಪ್ರಲೀಯಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ — ಊರ್ಮಯ ಇವ ಸಮುದ್ರೇ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಂ ಕಲಾಶಬ್ದವಾಚ್ಯಾನಾಂ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಪರಸ್ಮಿನ್ನಾತ್ಮನಿ ಪ್ರಲಯಂ ದರ್ಶಯತಿ —
‘ಏವಮೇವಾಸ್ಯ ಪರಿದ್ರಷ್ಟುರಿಮಾಃ ಷೋಡಶ ಕಲಾಃ ಪುರುಷಾಯಣಾಃ ಪುರುಷಂ ಪ್ರಾಪ್ಯಾಸ್ತಂ ಗಚ್ಛಂತಿ’ (ಪ್ರ . ಉ. ೬ । ೫) ಇತಿ — ಪರೇಣಾತ್ಮನಾ ಅವಿಭಾಗಂ ಗಚ್ಛಂತೀತಿ ದರ್ಶಿತಮ್ । ನ ತರ್ಹಿ ಮೃತಃ — ನ ಹಿ ; ಮೃತಶ್ಚ ಅಯಮ್ — ಯಸ್ಮಾತ್ ಸ ಉಚ್ಛ್ವಯತಿ ಉಚ್ಛೂನತಾಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ, ಆಧ್ಮಾಯತಿ ಬಾಹ್ಯೇನ ವಾಯುನಾ ಪೂರ್ಯತೇ, ದೃತಿವತ್ , ಆಧ್ಮಾತಃ ಮೃತಃ ಶೇತೇ ನಿಶ್ಚೇಷ್ಟಃ ; ಬಂಧನನಾಶೇ ಮುಕ್ತಸ್ಯ ನ ಕ್ವಚಿದ್ಗಮನಮಿತಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಃ ॥
ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇತಿ ಹೋವಾಚ ಯತ್ರಾಯಂ ಪುರುಷೋ ಮ್ರಿಯತೇ ಕಿಮೇನಂ ನ ಜಹಾತೀತಿ ನಾಮೇತ್ಯನಂತಂ ವೈ ನಾಮಾನಂತಾ ವಿಶ್ವೇ ದೇವಾ ಅನಂತಮೇವ ಸತೇನ ಲೋಕಂ ಜಯತಿ ॥ ೧೨ ॥
ಮುಕ್ತಸ್ಯ ಕಿಂ ಪ್ರಾಣಾ ಏವ ಸಮವನೀಯಂತೇ ? ಆಹೋಸ್ವಿತ್ ತತ್ಪ್ರಯೋಜಕಮಪಿ ಸರ್ವಮ್ ? ಅಥ ಪ್ರಾಣಾ ಏವ, ನ ತತ್ಪ್ರಯೋಜಕಂ ಸರ್ವಮ್ , ಪ್ರಯೋಜಕೇ ವಿದ್ಯಮಾನೇ ಪುನಃ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಪ್ರಸಂಗಃ ; ಅಥ ಸರ್ವಮೇವ ಕಾಮಕರ್ಮಾದಿ, ತತೋ ಮೋಕ್ಷ ಉಪಪದ್ಯತೇ — ಇತ್ಯೇವಮರ್ಥಃ ಉತ್ತರಃ ಪ್ರಶ್ನಃ । ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇತಿ ಹೋವಾಚ — ಯತ್ರಾಯಂ ಪುರುಷೋ ಮ್ರಿಯತೇ ಕಿಮೇನಂ ನ ಜಹಾತೀತಿ ; ಆಹ ಇತರಃ — ನಾಮೇತಿ ; ಸರ್ವಂ ಸಮವನೀಯತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ; ನಾಮಮಾತ್ರಂ ತು ನ ಲೀಯತೇ, ಆಕೃತಿಸಂಬಂಧಾತ್ ; ನಿತ್ಯಂ ಹಿ ನಾಮ ; ಅನಂತಂ ವೈ ನಾಮ ; ನಿತ್ಯತ್ವಮೇವ ಆನಂತ್ಯಂ ನಾಮ್ನಃ । ತದಾನಂತ್ಯಾಧಿಕೃತಾಃ ಅನಂತಾ ವೈ ವಿಶ್ವೇ ದೇವಾಃ ; ಅನಂತಮೇವ ಸ ತೇನ ಲೋಕಂ ಜಯತಿ — ತನ್ನಾಮಾನಂತ್ಯಾಧಿಕೃತಾನ್ ವಿಶ್ವಾಂದೇವಾನ್ ಆತ್ಮತ್ವೇನೋಪೇತ್ಯ ತೇನ ಆನಂತ್ಯದರ್ಶನೇನ ಅನಂತಮೇವ ಲೋಕಂ ಜಯತಿ ॥
ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇತಿ ಹೋವಾಚ ಯತ್ರಾಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ಮೃತಸ್ಯಾಗ್ನಿಂ ವಾಗಪ್ಯೇತಿ ವಾತಂ ಪ್ರಾಣಶ್ಚಕ್ಷುರಾದಿತ್ಯಂ ಮನಶ್ಚಂದ್ರಂ ದಿಶಃ ಶ್ರೋತ್ರಂ ಪೃಥಿವೀಂ ಶರೀರಮಾಕಾಶಮಾತ್ಮೌಷಧೀರ್ಲೋಮಾನಿ ವನಸ್ಪತೀನ್ಕೇಶಾ ಅಪ್ಸು ಲೋಹಿತಂ ಚ ರೇತಶ್ಚ ನಿಧೀಯತೇ ಕ್ವಾಯಂ ತದಾ ಪುರುಷೋ ಭವತೀತ್ಯಾಹರ ಸೋಮ್ಯ ಹಸ್ತಮಾರ್ತಭಾಗಾವಾಮೇವೈತಸ್ಯ ವೇದಿಷ್ಯಾವೋ ನ ನಾವೇತತ್ಸಜನ ಇತಿ । ತೌ ಹೋತ್ಕ್ರಮ್ಯ ಮಂತ್ರಯಾಂಚಕ್ರಾತೇ ತೌ ಹ ಯದೂಚತುಃ ಕರ್ಮ ಹೈವ ತದೂಚತುರಥ ಯತ್ಪ್ರಶಶಂಸತುಃ ಕರ್ಮ ಹೈವ ತತ್ಪ್ರಶಶಂಸತುಃ ಪುಣ್ಯೋ ವೈ ಪುಣ್ಯೇನ ಕರ್ಮಣಾ ಭವತಿ ಪಾಪಃ ಪಾಪೇನೇತಿ ತತೋ ಹ ಜಾರತ್ಕಾರವ ಆರ್ತಭಾಗ ಉಪರರಾಮ ॥ ೧೩ ॥
ಗ್ರಹಾತಿಗ್ರಹರೂಪಂ ಬಂಧನಮುಕ್ತಂ ಮೃತ್ಯುರೂಪಮ್ ; ತಸ್ಯ ಚ ಮೃತ್ಯೋಃ ಮೃತ್ಯುಸದ್ಭಾವಾನ್ಮೋಕ್ಷಶ್ಚೋಪಪದ್ಯತೇ ; ಸ ಚ ಮೋಕ್ಷಃ ಗ್ರಹಾತಿಗ್ರಹರೂಪಾಣಾಮಿಹೈವ ಪ್ರಲಯಃ, ಪ್ರದೀಪನಿರ್ವಾಣವತ್ ; ಯತ್ತತ್ ಗ್ರಹಾತಿಗ್ರಹಾಖ್ಯಂ ಬಂಧನಂ ಮೃತ್ಯುರೂಪಮ್ , ತಸ್ಯ ಯತ್ಪ್ರಯೋಜಕಂ ತತ್ಸ್ವರೂಪನಿರ್ಧಾರಣಾರ್ಥಮಿದಮಾರಭ್ಯತೇ — ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇತಿ ಹೋವಾಚ ॥
ಅತ್ರ ಕೇಚಿದ್ವರ್ಣಯಂತಿ — ಗ್ರಹಾತಿಗ್ರಹಸ್ಯ ಸಪ್ರಯೋಜಕಸ್ಯ ವಿನಾಶೇಽಪಿ ಕಿಲ ನ ಮುಚ್ಯತೇ ; ನಾಮಾವಶಿಷ್ಟಃ ಅವಿದ್ಯಯಾ ಊಷರಸ್ಥಾನೀಯಯಾ ಸ್ವಾತ್ಮಪ್ರಭವಯಾ ಪರಮಾತ್ಮನಃ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಃ ಭೋಜ್ಯಾಚ್ಚ ಜಗತೋ ವ್ಯಾವೃತ್ತಃ ಉಚ್ಛಿನ್ನಕಾಮಕರ್ಮಾ ಅಂತರಾಲೇ ವ್ಯವತಿಷ್ಠತೇ ; ತಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮೈಕತ್ವದರ್ಶನೇನ ದ್ವೈತದರ್ಶನಮಪನೇತವ್ಯಮಿತಿ — ಅತಃ ಪರಂ ಪರಮಾತ್ಮದರ್ಶನಮಾರಬ್ಧವ್ಯಮ್ — ಇತಿ ; ಏವಮ್ ಅಪವರ್ಗಾಖ್ಯಾಮಂತರಾಲಾವಸ್ಥಾಂ ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯ ಉತ್ತರಗ್ರಂಥಸಂಬಂಧಂ ಕುರ್ವಂತಿ ॥
ತತ್ರ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ — ವಿಶೀರ್ಣೇಷು ಕರಣೇಷು ವಿದೇಹಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮದರ್ಶನಶ್ರವಣಮನನನಿದಿಧ್ಯಸನಾನಿ ಕಥಮಿತಿ ; ಸಮವನೀತಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಹಿ ನಾಮಮಾತ್ರಾವಶಿಷ್ಟಸ್ಯೇತಿ ತೈರುಚ್ಯತೇ ;
‘ಮೃತಃ ಶೇತೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೨ । ೧೧) ಇತಿ ಹ್ಯುಕ್ತಮ್ ; ನ ಮನೋರಥೇನಾಪ್ಯೇತದುಪಪಾದಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತೇ । ಅಥ ಜೀವನ್ನೇವ ಅವಿದ್ಯಾಮಾತ್ರಾವಶಿಷ್ಟೋ ಭೋಜ್ಯಾದಪಾವೃತ್ತ ಇತಿ ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯತೇ, ತತ್ತು ಕಿಂ ನಿಮಿತ್ತಮಿತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ ; ಸಮಸ್ತದ್ವೈತೈಕತ್ವಾತ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿನಿಮಿತ್ತಮಿತಿ ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತ, ತತ್ ಪೂರ್ವಮೇವ ನಿರಾಕೃತಮ್ ; ಕರ್ಮಸಹಿತೇನ ದ್ವೈತೈಕತ್ವಾತ್ಮದರ್ಶನೇನ ಸಂಪನ್ನೋ ವಿದ್ವಾನ್ ಮೃತಃ ಸಮವನೀತಪ್ರಾಣಃ ಜಗದಾತ್ಮತ್ವಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ವರೂಪಂ ವಾ ಪ್ರಾಪ್ನುಯಾತ್ , ಅಸಮವನೀತಪ್ರಾಣಃ ಭೋಜ್ಯಾತ್ ಜೀವನ್ನೇವ ವಾ ವ್ಯಾವೃತ್ತಃ ವಿರಕ್ತಃ ಪರಮಾತ್ಮದರ್ಶನಾಭಿಮುಖಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚ ಉಭಯಮ್ ಏಕಪ್ರಯತ್ನನಿಷ್ಪಾದ್ಯೇನ ಸಾಧನೇನ ಲಭ್ಯಮ್ ; ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಧನಂ ಚೇತ್ , ನ ತತೋ ವ್ಯಾವೃತ್ತಿಸಾಧನಮ್ ; ಪರಮಾತ್ಮಾಭಿಮುಖೀಕರಣಸ್ಯ ಭೋಜ್ಯಾದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತೇಃ ಸಾಧನಂ ಚೇತ್ , ನ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಧನಮ್ ; ನ ಹಿ ಯತ್ ಗತಿಸಾಧನಮ್ , ತತ್ ಗತಿನಿವೃತ್ತೇರಪಿ । ಅಥ ಮೃತ್ವಾ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ತತಃ ಸಮವನೀತಪ್ರಾಣಃ ನಾಮಾವಶಿಷ್ಟಃ ಪರಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನೇಽಧಿಕ್ರಿಯತೇ, ತತಃ ಅಸ್ಮದಾದ್ಯರ್ಥಂ ಪರಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನೋಪದೇಶಃ ಅನರ್ಥಕಃ ಸ್ಯಾತ್ ; ಸರ್ವೇಷಾಂ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾ ಪುರುಷಾರ್ಥಾಯೋಪದಿಶ್ಯತೇ —
‘ತದ್ಯೋ ಯೋ ದೇವಾನಾಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೧೦) ಇತ್ಯಾದ್ಯಯಾ ಶ್ರುತ್ಯಾ । ತಸ್ಮಾತ್ ಅತ್ಯಂತನಿಕೃಷ್ಟಾ ಶಾಸ್ತ್ರಬಾಹ್ಯೈವ ಇಯಂ ಕಲ್ಪನಾ । ಪ್ರಕೃತಂ ತು ವರ್ತಯಿಷ್ಯಾಮಃ ॥
ತತ್ರ ಕೇನ ಪ್ರಯುಕ್ತಂ ಗ್ರಹಾತಿಗ್ರಹಲಕ್ಷಣಂ ಬಂಧನಮಿತ್ಯೇತನ್ನಿರ್ದಿಧಾರಯಿಷಯಾ ಆಹ — ಯತ್ರಾಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ಅಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶಿನಃ ಶಿರಃಪಾಣ್ಯಾದಿಮತೋ ಮೃತಸ್ಯ — ವಾಕ್ ಅಗ್ನಿಮಪ್ಯೇತಿ, ವಾತಂ ಪ್ರಾಣೋಽಪ್ಯೇತಿ, ಚಕ್ಷುರಾದಿತ್ಯಮಪ್ಯೇತಿ — ಇತಿ ಸರ್ವತ್ರ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ; ಮನಃ ಚಂದ್ರಮ್ , ದಿಶಃ ಶ್ರೋತ್ರಮ್ , ಪೃಥಿವೀಂ ಶರೀರಮ್ , ಆಕಾಶಮಾತ್ಮೇತ್ಯತ್ರ ಆತ್ಮಾ ಅಧಿಷ್ಠಾನಂ ಹೃದಯಾಕಾಶಮುಚ್ಯತೇ ; ಸ ಆಕಾಶಮಪ್ಯೇತಿ ; ಓಷಧೀರಪಿಯಂತಿ ಲೋಮಾನಿ ; ವನಸ್ಪತೀನಪಿಯಂತಿ ಕೇಶಾಃ ; ಅಪ್ಸು ಲೋಹಿತಂ ಚ ರೇತಶ್ಚ — ನಿಧೀಯತೇ ಇತಿ — ಪುನರಾದಾನಲಿಂಗಮ್ ; ಸರ್ವತ್ರ ಹಿ ವಾಗಾದಿಶಬ್ದೇನ ದೇವತಾಃ ಪರಿಗೃಹ್ಯಂತೇ ; ನ ತು ಕರಣಾನ್ಯೇವಾಪಕ್ರಾಮಂತಿ ಪ್ರಾಙ್ಮೋಕ್ಷಾತ್ ; ತತ್ರ ದೇವತಾಭಿರನಧಿಷ್ಠಿತಾನಿ ಕರಣಾನಿ ನ್ಯಸ್ತದಾತ್ರಾದ್ಯುಪಮಾನಾನಿ, ವಿದೇಹಶ್ಚ ಕರ್ತಾ ಪುರುಷಃ ಅಸ್ವತಂತ್ರಃ ಕಿಮಾಶ್ರಿತೋ ಭವತೀತಿ ಪೃಚ್ಛ್ಯತೇ — ಕ್ವಾಯಂ ತದಾ ಪುರುಷೋ ಭವತೀತಿ — ಕಿಮಾಶ್ರಿತಃ ತದಾ ಪುರುಷೋ ಭವತೀತಿ ; ಯಮ್ ಆಶ್ರಯಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಪುನಃ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಮುಪಾದತ್ತೇ, ಯೇನ ಗ್ರಹಾತಿಗ್ರಹಲಕ್ಷಣಂ ಬಂಧನಂ ಪ್ರಯುಜ್ಯತೇ ತತ್ ಕಿಮಿತಿ ಪ್ರಶ್ನಃ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ಸ್ವಭಾವಯದೃಚ್ಛಾಕಾಲಕರ್ಮದೈವವಿಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಶೂನ್ಯಾನಿ ವಾದಿಭಿಃ ಪರಿಕಲ್ಪಿತಾನಿ ; ಅತಃ ಅನೇಕವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಸ್ಥಾನತ್ವಾತ್ ನೈವ ಜಲ್ಪನ್ಯಾಯೇನ ವಸ್ತುನಿರ್ಣಯಃ ; ಅತ್ರ ವಸ್ತುನಿರ್ಣಯಂ ಚೇದಿಚ್ಛಸಿ, ಆಹರ ಸೋಮ್ಯ ಹಸ್ತಮ್ ಆರ್ತಭಾಗ ಹೇ — ಆವಾಮೇವ ಏತಸ್ಯ ತ್ವತ್ಪೃಷ್ಟಸ್ಯ ವೇದಿತವ್ಯಂ ಯತ್ , ತತ್ ವೇದಿಷ್ಯಾವಃ ನಿರೂಪಯಿಷ್ಯಾವಃ ; ಕಸ್ಮಾತ್ ? ನ ನೌ ಆವಯೋಃ ಏತತ್ ವಸ್ತು ಸಜನೇ ಜನಸಮುದಾಯೇ ನಿರ್ಣೇತುಂ ಶಕ್ಯತೇ ; ಅತ ಏಕಾಂತಂ ಗಮಿಷ್ಯಾವಃ ವಿಚಾರಣಾಯ । ತೌ ಹೇತ್ಯಾದಿ ಶ್ರುತಿವಚನಮ್ । ತೌ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಾರ್ತಭಾಗೌ ಏಕಾಂತಂ ಗತ್ವಾ ಕಿಂ ಚಕ್ರತುರಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ತೌ ಹ ಉತ್ಕ್ರಮ್ಯ ಸಜನಾತ್ ದೇಶಾತ್ ಮಂತ್ರಯಾಂಚಕ್ರಾತೇ ; ಆದೌ ಲೌಕಿಕವಾದಿಪಕ್ಷಾಣಾಮ್ ಏಕೈಕಂ ಪರಿಗೃಹ್ಯ ವಿಚಾರಿತವಂತೌ । ತೌ ಹ ವಿಚಾರ್ಯ ಯದೂಚತುರಪೋಹ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾನ್ಸರ್ವಾನೇವ — ತಚ್ಛೃಣು ; ಕರ್ಮ ಹೈವ ಆಶ್ರಯಂ ಪುನಃ ಪುನಃ ಕಾರ್ಯಕರಣೋಪಾದಾನಹೇತುಮ್ ತತ್ ತತ್ರ ಊಚತುಃ ಉಕ್ತವಂತೌ — ನ ಕೇವಲಮ್ ; ಕಾಲಕರ್ಮದೈವೇಶ್ವರೇಷ್ವಭ್ಯುಪಗತೇಷು ಹೇತುಷು ಯತ್ಪ್ರಶಶಂಸತುಸ್ತೌ, ಕರ್ಮ ಹೈವ ತತ್ಪ್ರಶಶಂಸತುಃ — ಯಸ್ಮಾನ್ನಿರ್ಧಾರಿತಮೇತತ್ ಕರ್ಮಪ್ರಯುಕ್ತಂ ಗ್ರಹಾತಿಗ್ರಹಾದಿಕಾರ್ಯಕರಣೋಪಾದಾನಂ ಪುನಃ ಪುನಃ, ತಸ್ಮಾತ್ ಪುಣ್ಯೋ ವೈ ಶಾಸ್ತ್ರವಿಹಿತೇನ ಪುಣ್ಯೇನ ಕರ್ಮಣಾ ಭವತಿ, ತದ್ವಿಪರೀತೇನ ವಿಪರೀತೋ ಭವತಿ ಪಾಪಃ ಪಾಪೇನ — ಇತಿ ಏವಂ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇನ ಪ್ರಶ್ನೇಷು ನಿರ್ಣೀತೇಷು, ತತಃ ಅಶಕ್ಯಪ್ರಕಂಪತ್ವಾತ್ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಸ್ಯ, ಹ ಜಾರತ್ಕಾರವ ಆರ್ತಭಾಗ ಉಪರರಾಮ ॥
ಇತಿ ತೃತೀಯಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್ ॥
ತೃತೀಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಅಥ ಹೈನಂ ಭುಜ್ಯುರ್ಲಾಹ್ಯಾಯನಿಃ ಪಪ್ರಚ್ಛ । ಗ್ರಹಾತಿಗ್ರಹಲಕ್ಷಣಂ ಬಂಧನಮುಕ್ತಮ್ ; ಯಸ್ಮಾತ್ ಸಪ್ರಯೋಜಕಾತ್ ಮುಕ್ತಃ ಮುಚ್ಯತೇ, ಯೇನ ವಾ ಬದ್ಧಃ ಸಂಸರತಿ, ಸ ಮೃತ್ಯುಃ ; ತಸ್ಮಾಚ್ಚ ಮೋಕ್ಷ ಉಪಪದ್ಯತೇ, ಯಸ್ಮಾತ್ ಮೃತ್ಯೋರ್ಮೃತ್ಯುರಸ್ತಿ ; ಮುಕ್ತಸ್ಯ ಚ ನ ಗತಿಃ ಕ್ವಚಿತ್ — ಸರ್ವೋತ್ಸಾದಃ ನಾಮಮಾತ್ರಾವಶೇಷಃ ಪ್ರದೀಪನಿರ್ವಾಣವದಿತಿ ಚಾವಧೃತಮ್ । ತತ್ರ ಸಂಸರತಾಂ ಮುಚ್ಯಮಾನಾನಾಂ ಚ ಕಾರ್ಯಕರಣಾನಾಂ ಸ್ವಕಾರಣಸಂಸರ್ಗೇ ಸಮಾನೇ, ಮುಕ್ತಾನಾಮತ್ಯಂತಮೇವ ಪುನರನುಪಾದಾನಮ್ — ಸಂಸರತಾಂ ತು ಪುನಃ ಪುನರುಪಾದಾನಮ್ — ಯೇನ ಪ್ರಯುಕ್ತಾನಾಂ ಭವತಿ, ತತ್ ಕರ್ಮ — ಇತ್ಯವಧಾರಿತಂ ವಿಚಾರಣಾಪೂರ್ವಕಮ್ ; ತತ್ಕ್ಷಯೇ ಚ ನಾಮಾವಶೇಷೇಣ ಸರ್ವೋತ್ಸಾದೋ ಮೋಕ್ಷಃ । ತಚ್ಚ ಪುಣ್ಯಪಾಪಾಖ್ಯಂ ಕರ್ಮ,
‘ಪುಣ್ಯೋ ವೈ ಪುಣ್ಯೇನ ಕರ್ಮಣಾ ಭವತಿ ಪಾಪಃ ಪಾಪೇನ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೨ । ೧೩) ಇತ್ಯವಧಾರಿತತ್ವಾತ್ ; ಏತತ್ಕೃತಃ ಸಂಸಾರಃ । ತತ್ರ ಅಪುಣ್ಯೇನ ಸ್ಥಾವರಜಂಗಮೇಷು ಸ್ವಭಾವದುಃಖಬಹುಲೇಷು ನರಕತಿರ್ಯಕ್ಪ್ರೇತಾದಿಷು ಚ ದುಃಖಮ್ ಅನುಭವತಿ ಪುನಃ ಪುನರ್ಜಾಯಮಾನಃ ಮ್ರಿಯಮಾಣಶ್ಚ ಇತ್ಯೇತತ್ ರಾಜವರ್ತ್ಮವತ್ ಸರ್ವಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ಯಸ್ತು ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಃ ಪುಣ್ಯೋ ವೈ ಪುಣ್ಯೇನ ಕರ್ಮಣಾ ಭವತಿ, ತತ್ರೈವ ಆದರಃ ಕ್ರಿಯತ ಇಹ ಶ್ರುತ್ಯಾ । ಪುಣ್ಯಮೇವ ಚ ಕರ್ಮ ಸರ್ವಪುರುಷಾರ್ಥಸಾಧನಮಿತಿ ಸರ್ವೇ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿವಾದಾಃ । ಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾಪಿ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ತತ್ಸಾಧ್ಯತಾ ಪ್ರಾಪ್ತಾ ; ಯಾವತ್ ಯಾವತ್ ಪುಣ್ಯೋತ್ಕರ್ಷಃ ತಾವತ್ ತಾವತ್ ಫಲೋತ್ಕರ್ಷಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ; ತಸ್ಮಾತ್ ಉತ್ತಮೇನ ಪುಣ್ಯೋತ್ಕರ್ಷೇಣ ಮೋಕ್ಷೋ ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯಶಂಕಾ ಸ್ಯಾತ್ ; ಸಾ ನಿವರ್ತಯಿತವ್ಯಾ । ಜ್ಞಾನಸಹಿತಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಸ್ಯ ಕರ್ಮಣ ಏತಾವತೀ ಗತಿಃ, ವ್ಯಾಕೃತನಾಮರೂಪಾಸ್ಪದತ್ವಾತ್ ಕರ್ಮಣಃ ತತ್ಫಲಸ್ಯ ಚ ; ನ ತು ಅಕಾರ್ಯೇ ನಿತ್ಯೇ ಅವ್ಯಾಕೃತಧರ್ಮಿಣಿ ಅನಾಮರೂಪಾತ್ಮಕೇ ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲಸ್ವಭಾವವರ್ಜಿತೇ ಕರ್ಮಣೋ ವ್ಯಾಪಾರೋಽಸ್ತಿ ; ಯತ್ರ ಚ ವ್ಯಾಪಾರಃ ಸ ಸಂಸಾರ ಏವ ಇತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರದರ್ಶನಾಯ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮಾರಭ್ಯತೇ ॥
ಯತ್ತು ಕೈಶ್ಚಿದುಚ್ಯತೇ — ವಿದ್ಯಾಸಹಿತಂ ಕರ್ಮ ನಿರಭಿಸಂಧಿವಿಷದಧ್ಯಾದಿವತ್ ಕಾರ್ಯಾಂತರಮಾರಭತ ಇತಿ — ತನ್ನ, ಅನಾರಭ್ಯತ್ವಾನ್ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ; ಬಂಧನನಾಶ ಏವ ಹಿ ಮೋಕ್ಷಃ, ನ ಕಾರ್ಯಭೂತಃ ; ಬಂಧನಂ ಚ ಅವಿದ್ಯೇತ್ಯವೋಚಾಮ ; ಅವಿದ್ಯಾಯಾಶ್ಚ ನ ಕರ್ಮಣಾ ನಾಶ ಉಪಪದ್ಯತೇ, ದೃಷ್ಟವಿಷಯತ್ವಾಚ್ಚ ಕರ್ಮಸಾಮರ್ಥ್ಯಸ್ಯ ; ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಾಪ್ತಿವಿಕಾರಸಂಸ್ಕಾರಾ ಹಿ ಕರ್ಮಸಾಮರ್ಥ್ಯಸ್ಯ ವಿಷಯಾಃ ; ಉತ್ಪಾದಯಿತುಂ ಪ್ರಾಪಯಿತುಂ ವಿಕರ್ತುಂ ಸಂಸ್ಕರ್ತುಂ ಚ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಕರ್ಮಣಃ, ನ ಅತೋ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತವಿಷಯೋಽಸ್ತಿ ಕರ್ಮಸಾಮರ್ಥ್ಯಸ್ಯ, ಲೋಕೇ ಅಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ; ನ ಚ ಮೋಕ್ಷ ಏಷಾಂ ಪದಾರ್ಥಾನಾಮನ್ಯತಮಃ ; ಅವಿದ್ಯಾಮಾತ್ರವ್ಯವಹಿತ ಇತ್ಯವೋಚಾಮ । ಬಾಢಮ್ ; ಭವತು ಕೇವಲಸ್ಯೈವ ಕರ್ಮಣ ಏವಂ ಸ್ವಭಾವತಾ ; ವಿದ್ಯಾಸಂಯುಕ್ತಸ್ಯ ತು ನಿರಭಿಸಂಧೇಃ ಭವತಿ ಅನ್ಯಥಾ ಸ್ವಭಾವಃ ; ದೃಷ್ಟಂ ಹಿ ಅನ್ಯಶಕ್ತಿತ್ವೇನ ನಿರ್ಜ್ಞಾತಾನಾಮಪಿ ಪದಾರ್ಥಾನಾಂ ವಿಷದಧ್ಯಾದೀನಾಂ ವಿದ್ಯಾಮಂತ್ರಶರ್ಕರಾದಿಸಂಯುಕ್ತಾನಾಮ್ ಅನ್ಯವಿಷಯೇ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್ ; ತಥಾ ಕರ್ಮಣೋಽಪ್ಯಸ್ತ್ವಿತಿ ಚೇತ್ — ನ । ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾತ್ । ತತ್ರ ಹಿ ಕರ್ಮಣ ಉಕ್ತವಿಷಯವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ವಿಷಯಾಂತರೇ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಸ್ತಿತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಂ ನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ನಾನುಮಾನಂ ನೋಪಮಾನಂ ನಾರ್ಥಾಪತ್ತಿಃ ನ ಶಬ್ದೋಽಸ್ತಿ । ನನು ಫಲಾಂತರಾಭಾವೇ ಚೋದನಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತಿಃ ಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ ; ನ ಹಿ ನಿತ್ಯಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ವಿಶ್ವಜಿನ್ನ್ಯಾಯೇನ ಫಲಂ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ; ನಾಪಿ ಶ್ರುತಂ ಫಲಮಸ್ತಿ ; ಚೋದ್ಯಂತೇ ಚ ತಾನಿ ; ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಾತ್ ಮೋಕ್ಷಃ ತೇಷಾಂ ಫಲಮಿತಿ ಗಮ್ಯತೇ ; ಅನ್ಯಥಾ ಹಿ ಪುರುಷಾ ನ ಪ್ರವರ್ತೇರನ್ । ನನು ವಿಶ್ವಜಿನ್ನ್ಯಾಯ ಏವ ಆಯಾತಃ, ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಫಲಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಾತ್ — ಮೋಕ್ಷೇ ವಾ ಅನ್ಯಸ್ಮಿನ್ವಾ ಫಲೇ ಅಕಲ್ಪಿತೇ ಪುರುಷಾ ನ ಪ್ರವರ್ತೇರನ್ನಿತಿ ಮೋಕ್ಷಃ ಫಲಂ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ಶ್ರುತಾರ್ಥಾಪತ್ತ್ಯಾ, ಯಥಾ ವಿಶ್ವಜಿತಿ ; ನನು ಏವಂ ಸತಿ ಕಥಮುಚ್ಯತೇ, ವಿಶ್ವಜಿನ್ನ್ಯಾಯೋ ನ ಭವತೀತಿ ; ಫಲಂ ಚ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ವಿಶ್ವಜಿನ್ನ್ಯಾಯಶ್ಚ ನ ಭವತೀತಿ ವಿಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಮಭಿಧೀಯತೇ । ಮೋಕ್ಷಃ ಫಲಮೇವ ನ ಭವತೀತಿ ಚೇತ್ , ನ, ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಹಾನಾತ್ ; ಕರ್ಮ ಕಾರ್ಯಾಂತರಂ ವಿಷದಧ್ಯಾದಿವತ್ ಆರಭತ ಇತಿ ಹಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಮ್ ; ಸ ಚೇನ್ಮೋಕ್ಷಃ ಕರ್ಮಣಃ ಕಾರ್ಯಂ ಫಲಮೇವ ನ ಭವತಿ, ಸಾ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ಹೀಯೇತ । ಕರ್ಮಕಾರ್ಯತ್ವೇ ಚ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಸ್ವರ್ಗಾದಿಫಲೇಭ್ಯೋ ವಿಶೇಷೋ ವಕ್ತವ್ಯಃ । ಅಥ ಕರ್ಮಕಾರ್ಯಂ ನ ಭವತಿ, ನಿತ್ಯಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಫಲಂ ಮೋಕ್ಷ ಇತ್ಯಸ್ಯಾ ವಚನವ್ಯಕ್ತೇಃ ಕೋಽರ್ಥ ಇತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ನ ಚ ಕಾರ್ಯಫಲಶಬ್ದಭೇದಮಾತ್ರೇಣ ವಿಶೇಷಃ ಶಕ್ಯಃ ಕಲ್ಪಯಿತುಮ್ । ಅಫಲಂ ಚ ಮೋಕ್ಷಃ, ನಿತ್ಯೈಶ್ಚ ಕರ್ಮಭಿಃ ಕ್ರಿಯತೇ — ನಿತ್ಯಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಫಲಂ ನ, ಕಾರ್ಯಮ್ — ಇತಿ ಚ ಏಷೋಽರ್ಥಃ ವಿಪ್ರತಿಷಿದ್ಧೋಽಭಿಧೀಯತೇ — ಯಥಾ ಅಗ್ನಿಃ ಶೀತ ಇತಿ । ಜ್ಞಾನವದಿತಿ ಚೇತ್ — ಯಥಾ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಂ ಮೋಕ್ಷಃ ಜ್ಞಾನೇನಾಕ್ರಿಯಮಾಣೋಽಪ್ಯುಚ್ಯತೇ, ತದ್ವತ್ ಕರ್ಮಕಾರ್ಯತ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್ — ನ, ಅಜ್ಞಾನನಿವರ್ತಕತ್ವಾತ್ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ; ಅಜ್ಞಾನವ್ಯವಧಾನನಿವರ್ತಕತ್ವಾತ್ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷೋ ಜ್ಞಾನಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯುಪಚರ್ಯತೇ । ನ ತು ಕರ್ಮಣಾ ನಿವರ್ತಯಿತವ್ಯಮಜ್ಞಾನಮ್ ; ನ ಚ ಅಜ್ಞಾನವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ವ್ಯವಧಾನಾಂತರಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ — ನಿತ್ಯತ್ವಾನ್ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಸಾಧಕಸ್ವರೂಪಾವ್ಯತಿರೇಕಾಚ್ಚ — ಯತ್ಕರ್ಮಣಾ ನಿವರ್ತ್ಯೇತ । ಅಜ್ಞಾನಮೇವ ನಿವರ್ತಯತೀತಿ ಚೇತ್ , ನ, ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾತ್ — ಅನಭಿವ್ಯಕ್ತಿಃ ಅಜ್ಞಾನಮ್ ಅಭಿವ್ಯಕ್ತಿಲಕ್ಷಣೇನ ಜ್ಞಾನೇನ ವಿರುಧ್ಯತೇ ; ಕರ್ಮ ತು ನಾಜ್ಞಾನೇನ ವಿರುಧ್ಯತೇ ; ತೇನ ಜ್ಞಾನವಿಲಕ್ಷಣಂ ಕರ್ಮ । ಯದಿ ಜ್ಞಾನಾಭಾವಃ, ಯದಿ ಸಂಶಯಜ್ಞಾನಮ್ , ಯದಿ ವಿಪರೀತಜ್ಞಾನಂ ವಾ ಉಚ್ಯತೇ ಅಜ್ಞಾನಮಿತಿ, ಸರ್ವಂ ಹಿ ತತ್ ಜ್ಞಾನೇನೈವ ನಿವರ್ತ್ಯತೇ ; ನ ತು ಕರ್ಮಣಾ ಅನ್ಯತಮೇನಾಪಿ ವಿರೋಧಾಭಾವಾತ್ । ಅಥ ಅದೃಷ್ಟಂ ಕರ್ಮಣಾಮ್ ಅಜ್ಞಾನನಿವರ್ತಕತ್ವಂ ಕಲ್ಪ್ಯಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ, ಜ್ಞಾನೇನ ಅಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತೌ ಗಮ್ಯಮಾನಾಯಾಮ್ ಅದೃಷ್ಟನಿವೃತ್ತಿಕಲ್ಪನಾನುಪಪತ್ತೇಃ ; ಯಥಾ ಅವಘಾತೇನ ವ್ರೀಹೀಣಾಂ ತುಷನಿವೃತ್ತೌ ಗಮ್ಯಮಾನಾಯಾಮ್ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿನಿತ್ಯಕರ್ಮಕಾರ್ಯಾ ಅದೃಷ್ಟಾ ನ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ತುಷನಿವೃತ್ತಿಃ, ತದ್ವತ್ ಅಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತಿರಪಿ ನಿತ್ಯಕರ್ಮಕಾರ್ಯಾ ಅದೃಷ್ಟಾ ನ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ಜ್ಞಾನೇನ ವಿರುದ್ಧತ್ವಂ ಚ ಅಸಕೃತ್ ಕರ್ಮಣಾಮವೋಚಾಮ । ಯತ್ ಅವಿರುದ್ಧಂ ಜ್ಞಾನಂ ಕರ್ಮಭಿಃ, ತತ್ ದೇವಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಿನಿಮಿತ್ತಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ —
‘ವಿದ್ಯಯಾ ದೇವಲೋಕಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೫ । ೧೬) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಕಿಂಚಾನ್ಯತ್ ಕಲ್ಪ್ಯೇ ಚ ಫಲೇ ನಿತ್ಯಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಶ್ರುತಾನಾಮ್ , ಯತ್ ಕರ್ಮಭಿರ್ವಿರುಧ್ಯತೇ — ದ್ರವ್ಯಗುಣಕರ್ಮಣಾಂ ಕಾರ್ಯಮೇವ ನ ಭವತಿ — ಕಿಂ ತತ್ ಕಲ್ಪ್ಯತಾಮ್ , ಯಸ್ಮಿನ್ ಕರ್ಮಣಃ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮೇವ ನ ದೃಷ್ಟಮ್ ? ಕಿಂ ವಾ ಯಸ್ಮಿನ್ ದೃಷ್ಟಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್ , ಯಚ್ಚ ಕರ್ಮಣಾಂ ಫಲಮವಿರುದ್ಧಮ್ , ತತ್ಕಲ್ಪ್ಯತಾಮಿತಿ । ಪುರುಷಪ್ರವೃತ್ತಿಜನನಾಯ ಅವಶ್ಯಂ ಚೇತ್ ಕರ್ಮಫಲಂ ಕಲ್ಪಯಿತವ್ಯಮ್ — ಕರ್ಮಾವಿರುದ್ಧವಿಷಯ ಏವ ಶ್ರುತಾರ್ಥಾಪತ್ತೇಃ ಕ್ಷೀಣತ್ವಾತ್ ನಿತ್ಯೋ ಮೋಕ್ಷಃ ಫಲಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಂ ನ ಶಕ್ಯಃ, ತದ್ವ್ಯವಧಾನಾಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತಿರ್ವಾ, ಅವಿರುದ್ಧತ್ವಾತ್ ದೃಷ್ಟಸಾಮರ್ಥ್ಯವಿಷಯತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ಪಾರಿಶೇಷ್ಯನ್ಯಾಯಾತ್ ಮೋಕ್ಷ ಏವ ಕಲ್ಪಯಿತವ್ಯ ಇತಿ ಚೇತ್ — ಸರ್ವೇಷಾಂ ಹಿ ಕರ್ಮಣಾಂ ಸರ್ವಂ ಫಲಮ್ ; ನ ಚ ಅನ್ಯತ್ ಇತರಕರ್ಮಫಲವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಫಲಂ ಕಲ್ಪನಾಯೋಗ್ಯಮಸ್ತಿ ; ಪರಿಶಿಷ್ಟಶ್ಚ ಮೋಕ್ಷಃ ; ಸ ಚ ಇಷ್ಟಃ ವೇದವಿದಾಂ ಫಲಮ್ ; ತಸ್ಮಾತ್ ಸ ಏವ ಕಲ್ಪಯಿತವ್ಯಃ ಇತಿ ಚೇತ್ — ನ, ಕರ್ಮಫಲವ್ಯಕ್ತೀನಾಮ್ ಆನಂತ್ಯಾತ್ ಪಾರಿಶೇಷ್ಯನ್ಯಾಯಾನುಪಪತ್ತೇಃ ; ನ ಹಿ ಪುರುಷೇಚ್ಛಾವಿಷಯಾಣಾಂ ಕರ್ಮಫಲಾನಾಮ್ ಏತಾವತ್ತ್ವಂ ನಾಮ ಕೇನಚಿತ್ ಅಸರ್ವಜ್ಞೇನಾವಧೃತಮ್ , ತತ್ಸಾಧನಾನಾಂ ವಾ, ಪುರುಷೇಚ್ಛಾನಾಂ ವಾ ಅನಿಯತದೇಶಕಾಲನಿಮಿತ್ತತ್ವಾತ್ ಪುರುಷೇಚ್ಛಾವಿಷಯಸಾಧನಾನಾಂ ಚ ಪುರುಷೇಷ್ಟಫಲಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ ; ಪ್ರತಿಪ್ರಾಣಿ ಚ ಇಚ್ಛಾವೈಚಿತ್ರ್ಯಾತ್ ಫಲಾನಾಂ ತತ್ಸಾಧನಾನಾಂ ಚ ಆನಂತ್ಯಸಿದ್ಧಿಃ ; ತದಾನಂತ್ಯಾಚ್ಚ ಅಶಕ್ಯಮ್ ಏತಾವತ್ತ್ವಂ ಪುರುಷೈರ್ಜ್ಞಾತುಮ್ ; ಅಜ್ಞಾತೇ ಚ ಸಾಧನಫಲೈತಾವತ್ತ್ವೇ ಕಥಂ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಪರಿಶೇಷಸಿದ್ಧಿರಿತಿ । ಕರ್ಮಫಲಜಾತಿಪಾರಿಶೇಷ್ಯಮಿತಿ ಚೇತ್ — ಸತ್ಯಪಿ ಇಚ್ಛಾವಿಷಯಾಣಾಂ ತತ್ಸಾಧನಾನಾಂ ಚ ಆನಂತ್ಯೇ, ಕರ್ಮಫಲಜಾತಿತ್ವಂ ನಾಮ ಸರ್ವೇಷಾಂ ತುಲ್ಯಮ್ ; ಮೋಕ್ಷಸ್ತು ಅಕರ್ಮಫಲತ್ವಾತ್ ಪರಿಶಿಷ್ಟಃ ಸ್ಯಾತ್ ; ತಸ್ಮಾತ್ ಪರಿಶೇಷಾತ್ ಸ ಏವ ಯುಕ್ತಃ ಕಲ್ಪಯಿತುಮಿತಿ ಚೇತ್ — ನ ; ತಸ್ಯಾಪಿ ನಿತ್ಯಕರ್ಮಫಲತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ಕರ್ಮಫಲಸಮಾನಜಾತೀಯತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ ಪರಿಶೇಷಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಅನ್ಯಥಾಪ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ ಕ್ಷೀಣಾ ಶ್ರುತಾರ್ಥಾಪತ್ತಿಃ ; ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಾಪ್ತಿವಿಕಾರಸಂಸ್ಕಾರಾಣಾಮನ್ಯತಮಮಪಿ ನಿತ್ಯಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಫಲಮುಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ಕ್ಷೀಣಾ ಶ್ರುತಾರ್ಥಾಪತ್ತಿಃ ಚತುರ್ಣಾಮನ್ಯತಮ ಏವ ಮೋಕ್ಷ ಇತಿ ಚೇತ್ — ನ ತಾವತ್ ಉತ್ಪಾದ್ಯಃ, ನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ ; ಅತ ಏವ ಅವಿಕಾರ್ಯಃ ; ಅಸಂಸ್ಕಾರ್ಯಶ್ಚ ಅತ ಏವ — ಅಸಾಧನದ್ರವ್ಯಾತ್ಮಕತ್ವಾಚ್ಚ — ಸಾಧನಾತ್ಮಕಂ ಹಿ ದ್ರವ್ಯಂ ಸಂಸ್ಕ್ರಿಯತೇ, ಯಥಾ ಪಾತ್ರಾಜ್ಯಾದಿ ಪ್ರೋಕ್ಷಣಾದಿನಾ ; ನ ಚ ಸಂಸ್ಕ್ರಿಯಮಾಣಃ, ಸಂಸ್ಕಾರನಿರ್ವರ್ತ್ಯೋ ವಾ — ಯೂಪಾದಿವತ್ ; ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಾತ್ ಆಪ್ಯಃ ಸ್ಯಾತ್ ; ನ ಆಪ್ಯೋಽಪಿ, ಆತ್ಮಸ್ವಭಾವತ್ವಾತ್ ಏಕತ್ವಾಚ್ಚ । ಇತರೈಃ ಕರ್ಮಭಿರ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾತ್ ನಿತ್ಯಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಮ್ , ತತ್ಫಲೇನಾಪಿ ವಿಲಕ್ಷಣೇನ ಭವಿತವ್ಯಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ — ಕರ್ಮತ್ವಸಾಲಕ್ಷಣ್ಯಾತ್ ಸಲಕ್ಷಣಂ ಕಸ್ಮಾತ್ ಫಲಂ ನ ಭವತಿ ಇತರಕರ್ಮಫಲೈಃ ? ನಿಮಿತ್ತವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾದಿತಿ ಚೇತ್ , ನ, ಕ್ಷಾಮವತ್ಯಾದಿಭಿಃ ಸಮಾನತ್ವಾತ್ ; ಯಥಾ ಹಿ — ಗೃಹದಾಹಾದೌ ನಿಮಿತ್ತೇ ಕ್ಷಾಮವತ್ಯಾದೀಷ್ಟಿಃ, ಯಥಾ — ‘ಭಿನ್ನೇ ಜುಹೋತಿ, ಸ್ಕನ್ನೇ ಜುಹೋತಿ’ ಇತಿ — ಏವಮಾದೌ ನೈಮಿತ್ತಿಕೇಷು ಕರ್ಮಸು ನ ಮೋಕ್ಷಃ ಫಲಂ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ — ತೈಶ್ಚಾವಿಶೇಷಾನ್ನೈಮಿತ್ತಿಕತ್ವೇನ, ಜೀವನಾದಿನಿಮಿತ್ತೇ ಚ ಶ್ರವಣಾತ್ , ತಥಾ ನಿತ್ಯಾನಾಮಪಿ ನ ಮೋಕ್ಷಃ ಫಲಮ್ । ಆಲೋಕಸ್ಯ ಸರ್ವೇಷಾಂ ರೂಪದರ್ಶನಸಾಧನತ್ವೇ, ಉಲೂಕಾದಯಃ ಆಲೋಕೇನ ರೂಪಂ ನ ಪಶ್ಯಂತೀತಿ ಉಲೂಕಾದಿಚಕ್ಷುಷೋ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾದಿತರಲೋಕಚಕ್ಷುರ್ಭಿಃ, ನ ರಸಾದಿವಿಷಯತ್ವಂ ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯತೇ, ರಸಾದಿವಿಷಯೇ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಸ್ಯಾದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ಸುದೂರಮಪಿ ಗತ್ವಾ ಯದ್ವಿಷಯಂ ದೃಷ್ಟಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ತತ್ರೈವ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿಶೇಷಃ ಕಲ್ಪಯಿತವ್ಯಃ । ಯತ್ಪುನರುಕ್ತಮ್ , ವಿದ್ಯಾಮಂತ್ರಶರ್ಕರಾದಿಸಂಯುಕ್ತವಿಷದಧ್ಯಾದಿವತ್ ನಿತ್ಯಾನಿ ಕಾರ್ಯಾಂತರಮಾರಭಂತ ಇತಿ — ಆರಭ್ಯತಾಂ ವಿಶಿಷ್ಟಂ ಕಾರ್ಯಮ್ , ತತ್ ಇಷ್ಟತ್ವಾದವಿರೋಧಃ ; ನಿರಭಿಸಂಧೇಃ ಕರ್ಮಣೋ ವಿದ್ಯಾಸಂಯುಕ್ತಸ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟಕಾರ್ಯಾಂತರಾರಂಭೇ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿರೋಧಃ, ದೇವಯಾಜ್ಯಾತ್ಮಯಾಜಿನೋಃ ಆತ್ಮಯಾಜಿನೋ ವಿಶೇಷಶ್ರವಣಾತ್ —
‘ದೇವಯಾಜಿನಃ ಶ್ರೇಯಾನಾತ್ಮಯಾಜೀ’ (ಶತ. ಬ್ರಾ. ೧೧ । ೨ । ೬ । ೧೩) ಇತ್ಯಾದೌ
‘ಯದೇವ ವಿದ್ಯಯಾ ಕರೋತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೧ । ೧ । ೧೦) ಇತ್ಯಾದೌ ಚ । ಯಸ್ತು ಪರಮಾತ್ಮದರ್ಶನವಿಷಯೇ ಮನುನೋಕ್ತಃ ಆತ್ಮಯಾಜಿಶಬ್ದಃ
‘ಸಂಪಶ್ಯನ್ನಾತ್ಮಯಾಜೀ’ (ಮನು. ೧೨ । ೯೧) ಇತ್ಯತ್ರ — ಸಮಂ ಪಶ್ಯನ್ ಆತ್ಮಯಾಜೀ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥವಾ ಭೂತಪೂರ್ವಗತ್ಯಾ — ಆತ್ಮಯಾಜೀ ಆತ್ಮಸಂಸ್ಕಾರಾರ್ಥಂ ನಿತ್ಯಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಕರೋತಿ —
‘ಇದಂ ಮೇಽನೇನಾಂಗಂ ಸಂಸ್ಕ್ರಿಯತೇ’ (ಶತ. ಬ್ರಾ. ೧೧ । ೨ । ೬ । ೧೩) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ; ತಥಾ
‘ಗಾರ್ಭೈರ್ಹೋಮೈಃ’ (ಮನು. ೨ । ೨೭) ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರಕರಣೇ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಸ್ಕಾರಾರ್ಥತ್ವಂ ನಿತ್ಯಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ದರ್ಶಯತಿ ; ಸಂಸ್ಕೃತಶ್ಚ ಯ ಆತ್ಮಯಾಜೀ ತೈಃ ಕರ್ಮಭಿಃ ಸಮಂ ದ್ರಷ್ಟುಂ ಸಮರ್ಥೋ ಭವತಿ, ತಸ್ಯ ಇಹ ಜನ್ಮಾಂತರೇ ವಾ ಸಮಮ್ ಆತ್ಮದರ್ಶನಮುತ್ಪದ್ಯತೇ ; ಸಮಂ ಪಶ್ಯನ್ ಸ್ವಾರಾಜ್ಯಮಧಿಗಚ್ಛತೀತ್ಯೇಷೋಽರ್ಥಃ ; ಆತ್ಮಯಾಜಿಶಬ್ದಸ್ತು ಭೂತಪೂರ್ವಗತ್ಯಾ ಪ್ರಯುಜ್ಯತೇ ಜ್ಞಾನಯುಕ್ತಾನಾಂ ನಿತ್ಯಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿಸಾಧನತ್ವಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಮ್ । ಕಿಂಚಾನ್ಯತ್ —
‘ಬ್ರಹ್ಮಾವಿಶ್ವಸೃಜೋ ಧರ್ಮೋ ಮಹಾನವ್ಯಕ್ತಮೇವ ಚ । ಉತ್ತಮಾಂ ಸಾತ್ತ್ವಿಕೀಮೇತಾಂ ಗತಿಮಾಹುರ್ಮನೀಷಿಣಃ’ (ಮನು. ೧೨ । ೫೦) ಇತಿ ಚ ದೇವಸಾರ್ಷ್ಟಿವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಭೂತಾಪ್ಯಯಂ ದರ್ಶಯತಿ —
‘ಭೂತಾನ್ಯಪ್ಯೇತಿ ಪಂಚ ವೈ’ (ಮನು. ೧೨ । ೯೦) ‘ಭೂತಾನ್ಯತ್ಯೇತಿ’ ಇತಿ ಪಾಠಂ ಯೇ ಕುರ್ವಂತಿ, ತೇಷಾಂ ವೇದವಿಷಯೇ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಬುದ್ಧಿತ್ವಾದದೋಷಃ ; ನ ಚ ಅರ್ಥವಾದತ್ವಮ್ — ಅಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾಂತಕರ್ಮವಿಪಾಕಾರ್ಥಸ್ಯ ತದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮಜ್ಞಾನಾರ್ಥಸ್ಯ ಚ ಕರ್ಮಕಾಂಡೋಪನಿಷದ್ಭ್ಯಾಂ ತುಲ್ಯಾರ್ಥತ್ವದರ್ಶನಾತ್ , ವಿಹಿತಾಕರಣಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಕರ್ಮಣಾಂ ಚ ಸ್ಥಾವರಶ್ವಸೂಕರಾದಿಫಲದರ್ಶನಾತ್ , ವಾಂತಾಶ್ಯಾದಿಪ್ರೇತದರ್ಶನಾಚ್ಚ । ನ ಚ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿವಿಹಿತಪ್ರತಿಷಿದ್ಧವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ವಿಹಿತಾನಿ ವಾ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಾನಿ ವಾ ಕರ್ಮಾಣಿ ಕೇನಚಿದವಗಂತುಂ ಶಕ್ಯಂತೇ, ಯೇಷಾಮ್ ಅಕರಣಾದನುಷ್ಠಾನಾಚ್ಚ ಪ್ರೇತಶ್ವಸೂಕರಸ್ಥಾವರಾದೀನಿ ಕರ್ಮಫಲಾನಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಮಾನಾಭ್ಯಾಮುಪಲಭ್ಯಂತೇ ; ನ ಚ ಏಷಾಮ್ ಕರ್ಮಫಲತ್ವಂ ಕೇನಚಿದಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ ವಿಹಿತಾಕರಣಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಸೇವಾನಾಂ ಯಥಾ ಏತೇ ಕರ್ಮವಿಪಾಕಾಃ ಪ್ರೇತತಿರ್ಯಕ್ಸ್ಥಾವರಾದಯಃ, ತಥಾ ಉತ್ಕೃಷ್ಟೇಷ್ವಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಾಂತೇಷು ಕರ್ಮವಿಪಾಕತ್ವಂ ವೇದಿತವ್ಯಮ್ ; ತಸ್ಮಾತ್
‘ಸ ಆತ್ಮನೋ ವಪಾಮುದಖಿದತ್’ (ತೈ. ಸಂ. ೨ । ೧ । ೧ । ೪) ‘ಸೋಽರೋದೀತ್’ (ತೈ. ಸಂ. ೧ । ೫ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿವತ್ ನ ಅಭೂತಾರ್ಥವಾದತ್ವಮ್ । ತತ್ರಾಪಿ ಅಭೂತಾರ್ಥವಾದತ್ವಂ ಮಾ ಭೂದಿತಿ ಚೇತ್ — ಭವತ್ವೇವಮ್ ; ನ ಚ ಏತಾವತಾ ಅಸ್ಯ ನ್ಯಾಯಸ್ಯ ಬಾಧೋ ಭವತಿ ; ನ ಚ ಅಸ್ಮತ್ಪಕ್ಷೋ ವಾ ದುಷ್ಯತಿ । ನ ಚ ‘ಬ್ರಹ್ಮಾ ವಿಶ್ವಸೃಜಃ’ ಇತ್ಯಾದೀನಾಂ ಕಾಮ್ಯಕರ್ಮಫಲತ್ವಂ ಶಕ್ಯಂ ವಕ್ತುಮ್ , ತೇಷಾಂ ದೇವಸಾರ್ಷ್ಟಿತಾಯಾಃ ಫಲಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸಾಭಿಸಂಧೀನಾಂ ನಿತ್ಯಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಸರ್ವಮೇಧಾಶ್ವಮೇಧಾದೀನಾಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಾದೀನಿ ಫಲಾನಿ ; ಯೇಷಾಂ ಪುನಃ ನಿತ್ಯಾನಿ ನಿರಭಿಸಂಧೀನಿ ಆತ್ಮಸಂಸ್ಕಾರಾರ್ಥಾನಿ, ತೇಷಾಂ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತ್ಯರ್ಥಾನಿ ತಾನಿ,
‘ಬ್ರಾಹ್ಮೀಯಂ ಕ್ರಿಯತೇ ತನುಃ’ (ಮನು. ೨ । ೨೮) ಇತಿ ಸ್ಮರಣಾತ್ ; ತೇಷಾಮ್ ಆರಾದುಪಕಾರತ್ವಾತ್ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನಾನ್ಯಪಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಭವಂತೀತಿ ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ ; ಯಥಾ ಚಾಯಮರ್ಥಃ, ಷಷ್ಠೇ ಜನಕಾಖ್ಯಾಯಿಕಾಸಮಾಪ್ತೌ ವಕ್ಷ್ಯಾಮಃ । ಯತ್ತು ವಿಷದಧ್ಯಾದಿವದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ತತ್ರ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಮಾನವಿಷಯತ್ವಾದವಿರೋಧಃ ; ಯಸ್ತು ಅತ್ಯಂತಶಬ್ದಗಮ್ಯೋಽರ್ಥಃ, ತತ್ರ ವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಭಾವೇ ತದರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದಕಸ್ಯ ನ ಶಕ್ಯಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಂ ವಿಷದಧ್ಯಾದಿಸಾಧರ್ಮ್ಯಮ್ । ನ ಚ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರವಿರುದ್ಧಾರ್ಥವಿಷಯೇ ಶ್ರುತೇಃ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ, ಯಥಾ — ಶೀತೋಽಗ್ನಿಃ ಕ್ಲೇದಯತೀತಿ ; ಶ್ರುತೇ ತು ತಾದರ್ಥ್ಯೇ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ, ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಸ್ಯ ಆಭಾಸತ್ವಮ್ — ಯಥಾ ‘ಖದ್ಯೋತೋಽಗ್ನಿಃ’ ಇತಿ ‘ತಲಮಲಿನಮಂತರಿಕ್ಷಮ್’ ಇತಿ ಬಾಲಾನಾಂ ಯತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಪಿ, ತದ್ವಿಷಯಪ್ರಮಾಣಾಂತರಸ್ಯ ಯಥಾರ್ಥತ್ವೇ ನಿಶ್ಚಿತೇ, ನಿಶ್ಚಿತಾರ್ಥಮಪಿ ಬಾಲಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮ್ ಆಭಾಸೀ ಭವತಿ ; ತಸ್ಮಾತ್ ವೇದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯಾವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ ತಾದರ್ಥ್ಯೇ ಸತಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ತಥಾತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ , ನ ತು ಪುರುಷಮತಿಕೌಶಲಮ್ ; ನ ಹಿ ಪುರುಷಮತಿಕೌಶಲಾತ್ ಸವಿತಾ ರೂಪಂ ನ ಪ್ರಕಾಶಯತಿ ; ತಥಾ ವೇದವಾಕ್ಯಾನ್ಯಪಿ ನ ಅನ್ಯಾರ್ಥಾನಿ ಭವಂತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ ನ ಮೋಕ್ಷಾರ್ಥಾನಿ ಕರ್ಮಾಣೀತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಅತಃ ಕರ್ಮಫಲಾನಾಂ ಸಂಸಾರತ್ವಪ್ರದರ್ಶನಾಯೈವ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮಾರಭ್ಯತೇ ॥
ಅಥ ಹೈನಂ ಭುಜ್ಯುರ್ಲಾಹ್ಯಾಯನಿಃ ಪಪ್ರಚ್ಛ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇತಿ ಹೋವಾಚ । ಮದ್ರೇಷು ಚರಕಾಃ ಪರ್ಯವ್ರಜಾಮ ತೇ ಪತಂಜಲಸ್ಯ ಕಾಪ್ಯಸ್ಯ ಗೃಹಾನೈಮ ತಸ್ಯಾಸೀದ್ದುಹಿತಾ ಗಂಧರ್ವಗೃಹೀತಾ ತಮಪೃಚ್ಛಾಮ ಕೋಽಸೀತಿ ಸೋಽಬ್ರವೀತ್ಸುಧನ್ವಾಂಗಿರಸ ಇತಿ ತಂ ಯದಾ ಲೋಕಾನಾಮಂತಾನಪೃಚ್ಛಾಮಾಥೈನಮಬ್ರೂಮ ಕ್ವ ಪಾರಿಕ್ಷಿತಾ ಅಭವನ್ನಿತಿ ಕ್ವ ಪಾರಿಕ್ಷಿತಾ ಅಭವನ್ಸ ತ್ವಾ ಪೃಚ್ಛಾಮಿ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯ ಕ್ವ ಪಾರಿಕ್ಷಿತಾ ಅಭವನ್ನಿತಿ ॥ ೧ ॥
ಅಥ ಅನಂತರಮ್ ಉಪರತೇ ಜಾರತ್ಕಾರವೇ, ಭುಜ್ಯುರಿತಿ ನಾಮತಃ, ಲಹ್ಯಸ್ಯಾಪತ್ಯಂ ಲಾಹ್ಯಃ ತದಪತ್ಯಂ ಲಾಹ್ಯಾಯನಿಃ, ಪ್ರಪಚ್ಛ ; ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇತಿ ಹೋವಾಚ । ಆದಾವುಕ್ತಮ್ ಅಶ್ವಮೇಧದರ್ಶನಮ್ ; ಸಮಷ್ಟಿವ್ಯಷ್ಟಿಫಲಶ್ಚಾಶ್ವಮೇಧಕ್ರತುಃ, ಜ್ಞಾನಸಮುಚ್ಚಿತೋ ವಾ ಕೇವಲಜ್ಞಾನಸಂಪಾದಿತೋ ವಾ, ಸರ್ವಕರ್ಮಣಾಂ ಪರಾ ಕಾಷ್ಠಾ ; ಭ್ರೂಣಹತ್ಯಾಶ್ವಮೇಧಾಭ್ಯಾಂ ನ ಪರಂ ಪುಣ್ಯಪಾಪಯೋರಿತಿ ಹಿ ಸ್ಮರಂತಿ ; ತೇನ ಹಿ ಸಮಷ್ಟಿಂ ವ್ಯಷ್ಟೀಶ್ಚ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ; ತತ್ರ ವ್ಯಷ್ಟಯೋ ನಿರ್ಜ್ಞಾತಾ ಅಂತರಂಡವಿಷಯಾ ಅಶ್ವಮೇಧಯಾಗಫಲಭೂತಾಃ ;
‘ಮೃತ್ಯುರಸ್ಯಾತ್ಮಾ ಭವತ್ಯೇತಾಸಾಂ ದೇವತಾನಾಮೇಕೋ ಭವತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೨ । ೭) ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ; ಮೃತ್ಯುಶ್ಚ ಅಶನಾಯಾಲಕ್ಷಣೋ ಬುದ್ಧ್ಯಾತ್ಮಾ ಸಮಷ್ಟಿಃ ಪ್ರಥಮಜಃ ವಾಯುಃ ಸೂತ್ರಂ ಸತ್ಯಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಃ ; ತಸ್ಯ ವ್ಯಾಕೃತೋ ವಿಷಯಃ — ಯದಾತ್ಮಕಂ ಸರ್ವಂ ದ್ವೈತಕತ್ವಮ್ , ಯಃ ಸರ್ವಭೂತಾಂತರಾತ್ಮಾ ಲಿಂಗಮ್ ಅಮೂರ್ತರಸಃ ಯದಾಶ್ರಿತಾನಿ ಸರ್ವಭೂತಕರ್ಮಾಣಿ, ಯಃ ಕರ್ಮಣಾಂ ಕರ್ಮಸಂಬದ್ಧಾನಾಂ ಚ ವಿಜ್ಞಾನಾನಾಂ ಪರಾ ಗತಿಃ ಪರಂ ಫಲಮ್ । ತಸ್ಯ ಕಿಯಾನ್ ಗೋಚರಃ ಕಿಯತೀ ವ್ಯಾಪ್ತಿಃ ಸರ್ವತಃ ಪರಿಮಂಡಲೀಭೂತಾ, ಸಾ ವಕ್ತವ್ಯಾ ; ತಸ್ಯಾಮ್ ಉಕ್ತಾಯಾಮ್ , ಸರ್ವಃ ಸಂಸಾರೋ ಬಂಧಗೋಚರ ಉಕ್ತೋ ಭವತಿ ; ತಸ್ಯ ಚ ಸಮಷ್ಟಿವ್ಯಷ್ಟ್ಯಾತ್ಮದರ್ಶನಸ್ಯ ಅಲೌಕಿಕತ್ವಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಮ್ ಆಖ್ಯಾಯಿಕಾಮಾತ್ಮನೋ ವೃತ್ತಾಂ ಪ್ರಕುರುತೇ ; ತೇನ ಚ ಪ್ರತಿವಾದಿಬುದ್ಧಿಂ ವ್ಯಾಮೋಹಯಿಷ್ಯಾಮೀತಿ ಮನ್ಯತೇ ॥
ಮದ್ರೇಷು — ಮದ್ರಾ ನಾಮ ಜನಪದಾಃ ತೇಷು, ಚರಕಾಃ — ಅಧ್ಯಯನಾರ್ಥಂ ವ್ರತಚರಣಾಚ್ಚರಕಾಃ ಅಧ್ವರ್ಯವೋ ವಾ, ಪರ್ಯವ್ರಜಾಮ ಪರ್ಯಟಿತವಂತಃ ; ತೇ ಪತಂಜಲಸ್ಯ — ತೇ ವಯಂ ಪರ್ಯಟಂತಃ, ಪತಂಜಲಸ್ಯ ನಾಮತಃ, ಕಾಪ್ಯಸ್ಯ ಕಪಿಗೋತ್ರಸ್ಯ, ಗೃಹಾನ್ ಐಮ ಗತವಂತಃ ; ತಸ್ಯಾಸೀದ್ದುಹಿತಾ ಗಂಧರ್ವಗೃಹೀತಾ — ಗಂಧರ್ವೇಣ ಅಮಾನುಷೇಣ ಸತ್ತ್ವೇನ ಕೇನಚಿತ್ ಆವಿಷ್ಟಾ ; ಗಂಧರ್ವೋ ವಾ ಧಿಷ್ಣ್ಯೋಽಗ್ನಿಃ ಋತ್ವಿಕ್ ದೇವತಾ ವಿಶಿಷ್ಟವಿಜ್ಞಾನತ್ವಾತ್ ಅವಸೀಯತೇ ; ನ ಹಿ ಸತ್ತ್ವಮಾತ್ರಸ್ಯ ಈದೃಶಂ ವಿಜ್ಞಾನಮುಪಪದ್ಯತೇ । ತಂ ಸರ್ವೇ ವಯಂ ಪರಿವಾರಿತಾಃ ಸಂತಃ ಅಪೃಚ್ಛಾಮ — ಕೋಽಸೀತಿ — ಕಸ್ತ್ವಮಸಿ ಕಿನ್ನಾಮಾ ಕಿಂಸತತ್ತ್ವಃ । ಸೋಽಬ್ರವೀದ್ಗಂಧರ್ವಃ — ಸುಧನ್ವಾ ನಾಮತಃ, ಆಂಗಿರಸೋ ಗೋತ್ರತಃ । ತಂ ಯದಾ ಯಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ಲೋಕಾನಾಮ್ ಅಂತಾನ್ ಪರ್ಯವಸಾನಾನಿ ಅಪೃಚ್ಛಾಮ, ಅಥ ಏನಂ ಗಂಧರ್ವಮ್ ಅಬ್ರೂಮ — ಭುವನಕೋಶಪರಿಮಾಣಜ್ಞಾನಾಯ ಪ್ರವೃತ್ತೇಷು ಸರ್ವೇಷು ಆತ್ಮಾನಂ ಶ್ಲಾಘಯಂತಃ ಪೃಷ್ಟವಂತೋ ವಯಮ್ ; ಕಥಮ್ ? ಕ್ವ ಪಾರಿಕ್ಷಿತಾ ಅಭವನ್ನಿತಿ । ಸ ಚ ಗಂಧರ್ವಃ ಸರ್ವಮಸ್ಮಭ್ಯಮಬ್ರವೀತ್ । ತೇನ ದಿವ್ಯೇಭ್ಯೋ ಮಯಾ ಲಬ್ಧಂ ಜ್ಞಾನಮ್ ; ತತ್ ತವ ನಾಸ್ತಿ ; ಅತೋ ನಿಗೃಹೀತೋಽಸಿ’ — ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಸೋಽಹಂ ವಿದ್ಯಾಸಂಪನ್ನೋ ಲಬ್ಧಾಗಮೋ ಗಂಧರ್ವಾತ್ ತ್ವಾ ತ್ವಾಮ್ ಪೃಚ್ಛಾಮಿ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯ — ಕ್ವ ಪಾರಿಕ್ಷಿತಾ ಅಭವನ್ — ತತ್ ತ್ವಂ ಕಿಂ ಜಾನಾಸಿ ? ಹೇ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯ, ಕಥಯ, ಪೃಚ್ಛಾಮಿ — ಕ್ವ ಪಾರಿಕ್ಷಿತಾ ಅಭವನ್ನಿತಿ ॥
ಸ ಹೋವಾಚೋವಾಚ ವೈ ಸೋಽಗಚ್ಛನ್ವೈ ತೇ ತದ್ಯತ್ರಾಶ್ವಮೇಧಯಾಜಿನೋ ಗಚ್ಛಂತೀತಿ ಕ್ವ ನ್ವಶ್ವಮೇಧಯಾಜಿನೋ ಗಚ್ಛಂತೀತಿ ದ್ವಾತ್ರಿಂಶತಂ ವೈ ದೇವರಥಾಹ್ನ್ಯಾನ್ಯಯಂ ಲೋಕಸ್ತಂ ಸಮಂತಂ ಪೃಥಿವೀ ದ್ವಿಸ್ತಾವತ್ಪರ್ಯೇತಿ ತಾಂ ಸಮಂತಂ ಪೃಥಿವೀಂ ದ್ವಿಸ್ತಾವತ್ಸಮುದ್ರಃ ಪರ್ಯೇತಿ ತದ್ಯಾವತೀ ಕ್ಷುರಸ್ಯ ಧಾರಾ ಯಾವದ್ವಾ ಪಕ್ಷಿಕಾಯಾಃ ಪತ್ರಂ ತಾವಾನಂತರೇಣಾಕಾಶಸ್ತಾನಿಂದ್ರಃ ಸುಪರ್ಣೋ ಭೂತ್ವಾ ವಾಯವೇ ಪ್ರಾಯಚ್ಛತ್ತಾನ್ವಾಯುರಾತ್ಮನಿ ಧಿತ್ವಾ ತತ್ರಾಗಮಯದ್ಯತ್ರಾಶ್ವಮೇಧಯಾಜಿನೋಽಭವನ್ನಿತ್ಯೇವಮಿವ ವೈ ಸ ವಾಯುಮೇವ ಪ್ರಶಶಂಸ ತಸ್ಮಾದ್ವಾಯುರೇವ ವ್ಯಷ್ಟಿರ್ವಾಯುಃ ಸಮಷ್ಟಿರಪ ಪುನರ್ಮೃತ್ಯುಂ ಜಯತಿ ಯ ಏವಂ ವೇದ ತತೋ ಹ ಭುಜ್ಯುರ್ಲಾಹ್ಯಾಯನಿರುಪರರಾಮ ॥ ೨ ॥
ಸ ಹೋವಾಚ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಃ ; ಉವಾಚ ವೈ ಸಃ — ವೈ - ಶಬ್ದಃ ಸ್ಮರಣಾರ್ಥಃ — ಉವಾಚ ವೈ ಸ ಗಂಧರ್ವಃ ತುಭ್ಯಮ್ । ಅಗಚ್ಛನ್ವೈ ತೇ ಪಾರಿಕ್ಷಿತಾಃ, ತತ್ ತತ್ರ ; ಕ್ವ ? ಯತ್ರ ಯಸ್ಮಿನ್ ಅಶ್ವಮೇಧಯಾಜಿನೋ ಗಚ್ಛಂತಿ — ಇತಿ ನಿರ್ಣೀತೇ ಪ್ರಶ್ನ ಆಹ — ಕ್ವ ನು ಕಸ್ಮಿನ್ ಅಶ್ವಮೇಧಯಾಜಿನೋ ಗಚ್ಛಂತೀತಿ । ತೇಷಾಂ ಗತಿವಿವಕ್ಷಯಾ ಭುವನಕೋಶಾಪರಿಮಾಣಮಾಹ — ದ್ವಾತ್ರಿಂಶತಂ ವೈ, ದ್ವೇ ಅಧಿಕೇ ತ್ರಿಂಶತ್ , ದ್ವಾತ್ರಿಂಶತಂ ವೈ, ದೇವರಥಾಹ್ನ್ಯಾನಿ — ದೇವ ಆದಿತ್ಯಃ ತಸ್ಯ ರಥೋ ದೇವರಥಃ ತಸ್ಯ ರಥಸ್ಯ ಗತ್ಯಾ ಅಹ್ನಾ ಯಾವತ್ಪರಿಚ್ಛಿದ್ಯತೇ ದೇಶಪರಿಮಾಣಂ ತತ್ ದೇವರಥಾಹ್ನ್ಯಮ್ , ತದ್ದ್ವಾತ್ರಿಂಶದ್ಗುಣಿತಂ ದೇವರಥಾಹ್ನ್ಯಾನಿ, ತಾವತ್ಪರಿಮಾಣೋಽಯಂ ಲೋಕಃ ಲೋಕಾಲೋಕಗಿರಿಣಾ ಪರಿಕ್ಷಿಪ್ತಃ — ಯತ್ರ ವೈರಾಜಂ ಶರೀರಮ್ , ಯತ್ರ ಚ ಕರ್ಮಫಲೋಪಭೋಗಃ ಪ್ರಾಣಿನಾಮ್ , ಸ ಏಷ ಲೋಕಃ ; ಏತಾವಾನ್ ಲೋಕಃ, ಅತಃ ಪರಮ್ ಅಲೋಕಃ, ತಂ ಲೋಕಂ ಸಮಂತಂ ಸಮಂತತಃ, ಲೋಕವಿಸ್ತಾರಾತ್ ದ್ವಿಗುಣಪರಿಮಾಣವಿಸ್ತಾರೇಣ ಪರಿಮಾಣೇನ, ತಂ ಲೋಕಂ ಪರಿಕ್ಷಿಪ್ತಾ ಪರ್ಯೇತಿ ಪೃಥಿವೀ ; ತಾಂ ಪೃಥಿವೀಂ ತಥೈವ ಸಮಂತಮ್ , ದ್ವಿಸ್ತಾವತ್ — ದ್ವಿಗುಣೇನ ಪರಿಮಾಣೇನ ಸಮುದ್ರಃ ಪರ್ಯೇತಿ, ಯಂ ಘನೋದಮಾಚಕ್ಷತೇ ಪೌರಾಣಿಕಾಃ । ತತ್ರ ಅಂಡಕಪಾಲಯೋರ್ವಿವರಪರಿಮಾಣಮುಚ್ಯತೇ, ಯೇನ ವಿವರೇಣ ಮಾರ್ಗೇಣ ಬಹಿರ್ನಿರ್ಗಚ್ಛಂತೋ ವ್ಯಾಪ್ನುವಂತಿ ಅಶ್ವಮೇಧಯಾಜಿನಃ ; ತತ್ರ ಯಾವತೀ ಯಾವತ್ಪರಿಮಾಣಾ ಕ್ಷುರಸ್ಯ ಧಾರಾ ಅಗ್ರಮ್ , ಯಾವದ್ವಾ ಸೌಕ್ಷ್ಮ್ಯೇಣ ಯುಕ್ತಂ ಮಕ್ಷಿಕಾಯಾಃ ಪತ್ರಮ್ , ತಾವಾನ್ ತಾವತ್ಪರಿಮಾಣಃ, ಅಂತರೇಣ ಮಧ್ಯೇಽಂಡಕಪಾಲಯೋಃ, ಆಕಾಶಃ ಛಿದ್ರಮ್ , ತೇನ ಆಕಾಶೇನೇತ್ಯೇತತ್ ; ತಾನ್ ಪಾರಿಕ್ಷಿತಾನಶ್ವಮೇಧಯಾಜಿನಃ ಪ್ರಾಪ್ತಾನ್ ಇಂದ್ರಃ ಪರಮೇಶ್ವರಃ — ಯೋಽಶ್ವಮೇಧೇಽಗ್ನಿಶ್ಚಿತಃ, ಸುಪರ್ಣಃ — ಯದ್ವಿಷಯಂ ದರ್ಶನಮುಕ್ತಮ್
‘ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಚೀ ದಿಕ್ಶಿರಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೨ । ೪) ಇತ್ಯಾದಿನಾ — ಸುಪರ್ಣಃ ಪಕ್ಷೀ ಭೂತ್ವಾ, ಪಕ್ಷಪುಚ್ಛಾತ್ಮಕಃ ಸುಪರ್ಣೋ ಭೂತ್ವಾ, ವಾಯವೇ ಪ್ರಾಯಚ್ಛತ್ — ಮೂರ್ತತ್ವಾನ್ನಾಸ್ತ್ಯಾತ್ಮನೋ ಗತಿಸ್ತತ್ರೇತಿ । ತಾನ್ ಪಾರಿಕ್ಷಿತಾನ್ ವಾಯುಃ ಆತ್ಮನಿ ಧಿತ್ವಾ ಸ್ಥಾಪಯಿತ್ವಾ ಸ್ವಾತ್ಮಭೂತಾನ್ಕೃತ್ವಾ ತತ್ರ ತಸ್ಮಿನ್ ಅಗಮಯತ್ ; ಕ್ವ ? ಯತ್ರ ಪೂರ್ವೇ ಅತಿಕ್ರಾಂತಾಃ ಪಾರಿಕ್ಷಿತಾ ಅಶ್ವಮೇಧಯಾಜಿನೋಽಭವನ್ನಿತಿ । ಏವಮಿವ ವೈ — ಏವಮೇವ ಸ ಗಂಧರ್ವಃ ವಾಯುಮೇವ ಪ್ರಶಶಂಸ ಪಾರಿಕ್ಷಿತಾನಾಂ ಗತಿಮ್ । ಸಮಾಪ್ತಾ ಆಖ್ಯಾಯಿಕಾ ; ಆಖ್ಯಾಯಿಕಾನಿರ್ವೃತ್ತಂ ತು ಅರ್ಥಮ್ ಆಖ್ಯಾಯಿಕಾತೋಽಪಸೃತ್ಯ ಸ್ವೇನ ಶ್ರುತಿರೂಪೇಣೈವ ಆಚಷ್ಟೇಽಸ್ಮಭ್ಯಮ್ । ಯಸ್ಮಾತ್ ವಾಯುಃ ಸ್ಥಾವರಜಂಗಮಾನಾಂ ಭೂತಾನಾಮಂತರಾತ್ಮಾ, ಬಹಿಶ್ಚ ಸ ಏವ, ತಸ್ಮಾತ್ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಾಧಿಭೂತಾಧಿದೈವಭಾವೇನ ವಿವಿಧಾ ಯಾ ಅಷ್ಟಿಃ ವ್ಯಾಪ್ತಿಃ ಸ ವಾಯುರೇವ ; ತಥಾ ಸಮಷ್ಟಿಃ ಕೇವಲೇನ ಸೂತ್ರಾತ್ಮನಾ ವಾಯುರೇವ । ಏವಂ ವಾಯುಮಾತ್ಮಾನಂ ಸಮಷ್ಟಿವ್ಯಷ್ಟಿರೂಪಾತ್ಮಕತ್ವೇನ ಉಪಗಚ್ಛತಿ ಯಃ — ಏವಂ ವೇದ, ತಸ್ಯ ಕಿಂ ಫಲಮಿತ್ಯಾಹ — ಅಪ ಪುನರ್ಮೃತ್ಯುಂ ಜಯತಿ, ಸಕೃನ್ಮೃತ್ವಾ ಪುನರ್ನ ಮ್ರಿಯತೇ । ತತ ಆತ್ಮನಃ ಪ್ರಶ್ನನಿರ್ಣಯಾತ್ ಭುಜ್ಯುರ್ಲಾಹ್ಯಾಯನಿರುಪರರಾಮ ॥
ಇತಿ ತೃತೀಯಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ತೃತೀಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್ ॥
ಸಪ್ತಮಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಅಥ ಹೈನಮುದ್ದಾಲಕ ಆರುಣಿಃ ಪಪ್ರಚ್ಛ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇತಿ ಹೋವಾಚ ಮದ್ರೇಷ್ವವಸಾಮ ಪತಂಜಲಸ್ಯ ಕಾಪ್ಯಸ್ಯ ಗೃಹೇಷು ಯಜ್ಞಮಧೀಯಾನಾಸ್ತಸ್ಯಾಸೀದ್ಭಾರ್ಯಾ ಗಂಧರ್ವಗೃಹೀತಾ ತಮಪೃಚ್ಛಾಮ ಕೋಽಸೀತಿ ಸೋಽಬ್ರವೀತ್ಕಬಂಧ ಆಥರ್ವಣ ಇತಿ ಸೋಽಬ್ರವೀತ್ಪತಂಜಲಂ ಕಾಪ್ಯಂ ಯಾಜ್ಞಿಕಾಂಶ್ಚ ವೇತ್ಥ ನು ತ್ವಂ ಕಾಪ್ಯ ತತ್ಸೂತ್ರಂ ಯೇನಾಯಂ ಚ ಲೋಕಃ ಪರಶ್ಚ ಲೋಕಃ ಸರ್ವಾಣಿ ಚ ಭೂತಾನಿ ಸಂದೃಬ್ಧಾನಿ ಭವಂತೀತಿ ಸೋಽಬ್ರವೀತ್ಪತಂಜಲಃ ಕಾಪ್ಯೋ ನಾಹಂ ತದ್ಭಗವನ್ವೇದೇತಿ ಸೋಽಬ್ರವೀತ್ಪತಂಜಲಂ ಕಾಪ್ಯಂ ಯಾಜ್ಞಿಕಾಂಶ್ಚ ವೇತ್ಥ ನು ತ್ವಂ ಕಾಪ್ಯ ತಮಂತರ್ಯಾಮಿಣಂ ಯ ಇಮಂ ಚ ಲೋಕಂ ಪರಂ ಚ ಲೋಕಂ ಸರ್ವಾಣಿ ಚ ಭೂತಾನಿ ಯೋಽಂತರೋ ಯಮಯತೀತಿ ಸೋಽಬ್ರವೀತ್ಪತಂಜಲಃ ಕಾಪ್ಯೋ ನಾಹಂ ತಂ ಭಗವನ್ವೇದೇತಿ ಸೋಽಬ್ರವೀತ್ಪತಂಜಲಂ ಕಾಪ್ಯಂ ಯಾಜ್ಞಿಕಾಂಶ್ಚ ಯೋ ವೈ ತತ್ಕಾಪ್ಯ ಸೂತ್ರಂ ವಿದ್ಯಾತ್ತಂ ಚಾಂತರ್ಯಾಮಿಣಮಿತಿ ಸ ಬ್ರಹ್ಮವಿತ್ಸ ಲೋಕವಿತ್ಸ ದೇವವಿತ್ಸ ವೇದವಿತ್ಸ ಭೂತವಿತ್ಸ ಆತ್ಮವಿತ್ಸ ಸರ್ವವಿದಿತಿ ತೇಭ್ಯೋಽಬ್ರವೀತ್ತದಹಂ ವೇದ ತಚ್ಚೇತ್ತ್ವಂ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯ ಸೂತ್ರಮವಿದ್ವಾಂಸ್ತಂ ಚಾಂತರ್ಯಾಮಿಣಂ ಬ್ರಹ್ಮಗವೀರುದಜಸೇ ಮೂರ್ಧಾ ತೇ ವಿಪತಿಷ್ಯತೀತಿ ವೇದ ವಾ ಅಹಂ ಗೌತಮ ತತ್ಸೂತ್ರಂ ತಂ ಚಾಂತರ್ಯಾಮಿಣಮಿತಿ ಯೋ ವಾ ಇದಂ ಕಶ್ಚಿದ್ಬ್ರೂಯಾದ್ವೇದ ವೇದೇತಿ ಯಥಾ ವೇತ್ಥ ತಥಾ ಬ್ರೂಹೀತಿ ॥ ೧ ॥
ಇದಾನೀಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಾನಾಮ್ ಅಂತರತಮಂ ಸೂತ್ರಂ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ತದರ್ಥ ಆರಂಭಃ ; ತಚ್ಚ ಆಗಮೇನೈವ ಪ್ರಷ್ಟವ್ಯಮಿತಿ ಇತಿಹಾಸೇನ ಆಗಮೋಪನ್ಯಾಸಃ ಕ್ರಿಯತೇ — ಅಥ ಹೈನಮ್ ಉದ್ದಾಲಕೋ ನಾಮತಃ, ಅರುಣಸ್ಯಾಪತ್ಯಮ್ ಆರುಣಿಃ ಪಪ್ರಚ್ಛ ; ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇತಿ ಹೋವಾಚ ; ಮದ್ರೇಷು ದೇಶೇಷು ಅವಸಾಮ ಉಷಿತವಂತಃ, ಪತಂಜಲಸ್ಯ — ಪತಂಜಲೋ ನಾಮತಃ — ತಸ್ಯೈವ ಕಪಿಗೋತ್ರಸ್ಯ ಕಾಪ್ಯಸ್ಯ ಗೃಹೇಷು ಯಜ್ಞಮಧೀಯಾನಾಃ ಯಜ್ಞಶಾಸ್ತ್ರಾಧ್ಯಯನಂ ಕುರ್ವಾಣಾಃ । ತಸ್ಯ ಆಸೀತ್ ಭಾರ್ಯಾ ಗಂಧರ್ವಗೃಹೀತಾ ; ತಮಪೃಚ್ಛಾಮ — ಕೋಽಸೀತಿ । ಸೋಽಬ್ರವೀತ್ — ಕಬಂಧೋ ನಾಮತಃ, ಅಥರ್ವಣೋಽಪತ್ಯಮ್ ಆಥರ್ವಣ ಇತಿ । ಸೋಽಬ್ರವೀದ್ಗಂಧರ್ವಃ ಪತಂಜಲಂ ಕಾಪ್ಯಂ ಯಾಜ್ಞಿಕಾಂಶ್ಚ ತಚ್ಛಿಷ್ಯಾನ್ — ವೇತ್ಥ ನು ತ್ವಂ ಹೇ ಕಾಪ್ಯ ಜಾನೀಷೇ ತತ್ಸೂತ್ರಮ್ ; ಕಿಂ ತತ್ ? ಯೇನ ಸೂತ್ರೇಣ ಅಯಂ ಚ ಲೋಕಃ ಇದಂ ಚ ಜನ್ಮ, ಪರಶ್ಚ ಲೋಕಃ ಪರಂ ಚ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಂ ಜನ್ಮ, ಸರ್ವಾಣಿ ಚ ಭೂತಾನಿ ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಸ್ತಂಬಪರ್ಯಂತಾನಿ, ಸಂದೃಬ್ಧಾನಿ ಸಂಗ್ರಥಿತಾನಿ ಸ್ರಗಿವ ಸೂತ್ರೇಣ ವಿಷ್ಟಬ್ಧಾನಿ ಭವಂತಿ ಯೇನ — ತತ್ ಕಿಂ ಸೂತ್ರಂ ವೇತ್ಥ । ಸೋಽಬ್ರವೀತ್ ಏವಂ ಪೃಷ್ಟಃ ಕಾಪ್ಯಃ — ನಾಹಂ ತದ್ಭಗವನ್ವೇದೇತಿ — ತತ್ ಸೂತ್ರಂ ನಾಹಂ ಜಾನೇ ಹೇ ಭಗವನ್ನಿತಿ ಸಂಪೂಜಯನ್ನಾಹ । ಸೋಽಬ್ರವೀತ್ ಪುನರ್ಗಂಧರ್ವಃ ಉಪಾಧ್ಯಾಯಮಸ್ಮಾಂಶ್ಚ — ವೇತ್ಥ ನು ತ್ವಂ ಕಾಪ್ಯ ತಮಂತರ್ಯಾಮಿಣಮ್ — ಅಂತರ್ಯಾಮೀತಿ ವಿಶೇಷ್ಯತೇ — ಯ ಇಮಂ ಚ ಲೋಕಂ ಪರಂ ಚ ಲೋಕಂ ಸರ್ವಾಣಿ ಚ ಭೂತಾನಿ ಯಃ ಅಂತರಃ ಅಭ್ಯಂತರಃ ಸನ್ ಯಮಯತಿ ನಿಯಮಯತಿ, ದಾರುಯಂತ್ರಮಿವ ಭ್ರಾಮಯತಿ, ಸ್ವಂ ಸ್ವಮುಚಿತವ್ಯಾಪಾರಂ ಕಾರಯತೀತಿ । ಸೋಽಬ್ರವೀದೇವಮುಕ್ತಃ ಪತಂಜಲಃ ಕಾಪ್ಯಃ — ನಾಹಂ ತಂ ಜಾನೇ ಭಗವನ್ನಿತಿ ಸಂಪೂಜಯನ್ನಾಹ । ಸೋಽಬ್ರವೀತ್ಪುನರ್ಗಂಧರ್ವಃ ; ಸೂತ್ರತದಂತರ್ಗತಾಂತರ್ಯಾಮಿಣೋರ್ವಿಜ್ಞಾನಂ ಸ್ತೂಯತೇ — ಯಃ ಕಶ್ಚಿದ್ವೈ ತತ್ ಸೂತ್ರಂ ಹೇ ಕಾಪ್ಯ ವಿದ್ಯಾತ್ ವಿಜಾನೀಯಾತ್ ತಂ ಚ ಅಂತರ್ಯಾಮಿಣಂ ಸೂತ್ರಾಂತರ್ಗತಂ ತಸ್ಯೈವ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ನಿಯಂತಾರಂ ವಿದ್ಯಾತ್ ಯಃ ಇತ್ಯೇವಮುಕ್ತೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ — ಸ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿತ್ ಪರಮಾತ್ಮವಿತ್ , ಸ ಲೋಕಾಂಶ್ಚ ಭೂರಾದೀನಂತರ್ಯಾಮಿಣಾ ನಿಯಮ್ಯಮಾನಾನ್ ಲೋಕಾನ್ ವೇತ್ತಿ, ಸ ದೇವಾಂಶ್ಚಾಗ್ನ್ಯಾದೀನ್ ಲೋಕಿನಃ ಜಾನಾತಿ, ವೇದಾಂಶ್ಚ ಸರ್ವಪ್ರಮಾಣಭೂತಾನ್ವೇತ್ತಿ, ಭೂತಾನಿ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಾದೀನಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಧ್ರಿಯಮಾಣಾನಿ ತದಂತರ್ಗತೇನಾಂತರ್ಯಾಮಿಣಾ ನಿಯಮ್ಯಮಾನಾನಿ ವೇತ್ತಿ, ಸ ಆತ್ಮಾನಂ ಚ ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವವಿಶಿಷ್ಟಂ ತೇನೈವಾಂತರ್ಯಾಮಿಣಾ ನಿಯಮ್ಯಮಾನಂ ವೇತ್ತಿ, ಸರ್ವಂ ಚ ಜಗತ್ ತಥಾಭೂತಂ ವೇತ್ತಿ — ಇತಿ ; ಏವಂ ಸ್ತುತೇ ಸೂತ್ರಾಂತರ್ಯಾಮಿವಿಜ್ಞಾನೇ ಪ್ರಲುಬ್ಧಃ ಕಾಪ್ಯೋಽಭಿಮುಖೀಭೂತಃ, ವಯಂ ಚ ; ತೇಭ್ಯಶ್ಚ ಅಸ್ಮಭ್ಯಮ್ ಅಭಿಮುಖೀಭೂತೇಭ್ಯಃ ಅಬ್ರವೀದ್ಗಂಧರ್ವಃ ಸೂತ್ರಮಂತರ್ಯಾಮಿಣಂ ಚ ; ತದಹಂ ಸೂತ್ರಾಂತರ್ಯಾಮಿವಿಜ್ಞಾನಂ ವೇದ ಗಂಧರ್ವಾಲ್ಲಬ್ಧಾಗಮಃ ಸನ್ ; ತಚ್ಚೇತ್ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯ ಸೂತ್ರಮ್ , ತಂ ಚಾಂತರ್ಯಾಮಿಣಮ್ ಅವಿದ್ವಾಂಶ್ಚೇತ್ , ಅಬ್ರಹ್ಮವಿತ್ಸನ್ ಯದಿ ಬ್ರಹ್ಮಗವೀರುದಜಸೇ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಂ ಸ್ವಭೂತಾ ಗಾ ಉದಜಸ ಉನ್ನಯಸಿ ತ್ವಮ್ ಅನ್ಯಾಯೇನ, ತತೋ ಮಚ್ಛಾಪದಗ್ಧಸ್ಯ ಮೂರ್ಧಾ ಶಿರಃ ತೇ ತವ ವಿಸ್ಪಷ್ಟಂ ಪತಿಷ್ಯತಿ । ಏವಮುಕ್ತೋ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯ ಆಹ — ವೇದ ಜಾನಾಮಿ ಅಹಮ್ , ಹೇ ಗೌತಮೇತಿ ಗೋತ್ರತಃ, ತತ್ಸೂತ್ರಮ್ — ಯತ್ ಗಂಧರ್ವಸ್ತುಭ್ಯಮುಕ್ತವಾನ್ ; ಯಂ ಚ ಅಂತರ್ಯಾಮಿಣಂ ಗಂಧರ್ವಾದ್ವಿದಿತವಂತೋ ಯೂಯಮ್ , ತಂ ಚ ಅಂತರ್ಯಾಮಿಣಂ ವೇದ ಅಹಮ್ — ಇತಿ ; ಏವಮುಕ್ತೇ ಪ್ರತ್ಯಾಹ ಗೌತಮಃ — ಯಃ ಕಶ್ಚಿತ್ಪ್ರಾಕೃತ ಇದಂ ಯತ್ತ್ವಯೋಕ್ತಂ ಬ್ರೂಯಾತ್ — ಕಥಮ್ ? ವೇದ ವೇದೇತಿ — ಆತ್ಮಾನಂ ಶ್ಲಾಘಯನ್ , ಕಿಂ ತೇನ ಗರ್ಜಿತೇನ ? ಕಾರ್ಯೇಣ ದರ್ಶಯ ; ಯಥಾ ವೇತ್ಥ, ತಥಾ ಬ್ರೂಹೀತಿ ॥
ಸ ಹೋವಾಚ ವಾಯುರ್ವೈ ಗೌತಮ ತತ್ಸೂತ್ರಂ ವಾಯುನಾ ವೈ ಗೌತಮ ಸೂತ್ರೇಣಾಯಂ ಚ ಲೋಕಃ ಪರಶ್ಚ ಲೋಕಃ ಸರ್ವಾಣಿ ಚ ಭೂತಾನಿ ಸಂದೃಬ್ಧಾನಿ ಭವಂತಿ ತಸ್ಮಾದ್ವೈ ಗೌತಮ ಪುರುಷಂ ಪ್ರೇತಮಾಹುರ್ವ್ಯಸ್ರಂಸಿಷತಾಸ್ಯಾಂಗಾನೀತಿ ವಾಯುನಾ ಹಿ ಗೌತಮ ಸೂತ್ರೇಣ ಸಂದೃಬ್ಧಾನಿ ಭವಂತೀತ್ಯೇವಮೇವೈತದ್ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಾಂತರ್ಯಾಮಿಣಂ ಬ್ರೂಹೀತಿ ॥ ೨ ॥
ಸ ಹೋವಾಚ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಃ । ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಾ ಯಸ್ಮಿನ್ನೋತಾಶ್ಚ ಪ್ರೋತಾಶ್ಚ ವರ್ತಮಾನೇ ಕಾಲೇ, ಯಥಾ ಪೃಥಿವೀ ಅಪ್ಸು, ತತ್ ಸೂತ್ರಮ್ ಆಗಮಗಮ್ಯಂ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ — ತದರ್ಥಂ ಪ್ರಶ್ನಾಂತರಮುತ್ಥಾಪಿತಮ್ ; ಅತಸ್ತನ್ನಿರ್ಣಯಾಯ ಆಹ — ವಾಯುರ್ವೈ ಗೌತಮ ತತ್ಸೂತ್ರಮ್ ; ನಾನ್ಯತ್ ; ವಾಯುರಿತಿ — ಸೂಕ್ಷ್ಮಮಾಕಾಶವತ್ ವಿಷ್ಟಂಭಕಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನಾಮ್ , ಯದಾತ್ಮಕಂ ಸಪ್ತದಶವಿಧಂ ಲಿಂಗಂ ಕರ್ಮವಾಸನಾಸಮವಾಯಿ ಪ್ರಾಣಿನಾಮ್ , ಯತ್ತತ್ಸಮಷ್ಟಿವ್ಯಷ್ಟ್ಯಾತ್ಮಕಮ್ , ಯಸ್ಯ ಬಾಹ್ಯಾ ಭೇದಾಃ ಸಪ್ತಸಪ್ತ ಮರುದ್ಗಣಾಃ ಸಮುದ್ರಸ್ಯೇವೋರ್ಮಯಃ — ತದೇತದ್ವಾಯವ್ಯಂ ತತ್ತ್ವಂ ಸೂತ್ರಮಿತ್ಯಭಿಧೀಯತೇ । ವಾಯುನಾ ವೈ ಗೌತಮ ಸೂತ್ರೇಣ ಅಯಂ ಚ ಲೋಕಃ ಪರಶ್ಚ ಲೋಕಃ ಸರ್ವಾಣಿ ಚ ಭೂತಾನಿ ಸಂದೃಬ್ಧಾನಿ ಭವಂತಿ ಸಂಗ್ರಥಿತಾನಿ ಭವಂತೀತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮೇತತ್ ; ಅಸ್ತಿ ಚ ಲೋಕೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ ; ಕಥಮ್ ? ಯಸ್ಮಾತ್ ವಾಯುಃ ಸೂತ್ರಮ್ , ವಾಯುನಾ ವಿಧೃತಂ ಸರ್ವಮ್ , ತಸ್ಮಾದ್ವೈ ಗೌತಮ ಪುರುಷಂ ಪ್ರೇತಮಾಹುಃ ಕಥಯಂತಿ — ವ್ಯಸ್ರಂಸಿಷತ ವಿಸ್ರಸ್ತಾನಿ ಅಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯಾಂಗಾನೀತಿ ; ಸೂತ್ರಾಪಗಮೇ ಹಿ ಮಣ್ಯಾದೀನಾಂ ಪ್ರೋತಾನಾಮವಸ್ರಂಸನಂ ದೃಷ್ಟಮ್ ; ಏವಂ ವಾಯುಃ ಸೂತ್ರಮ್ ; ತಸ್ಮಿನ್ಮಣಿವತ್ಪ್ರೋತಾನಿ ಯದಿ ಅಸ್ಯಾಂಗಾನಿ ಸ್ಯುಃ, ತತೋ ಯುಕ್ತಮೇತತ್ ವಾಯ್ವಪಗಮೇ ಅವಸ್ರಂಸನಮಂಗಾನಾಮ್ । ಅತೋ ವಾಯುನಾ ಹಿ ಗೌತಮ ಸೂತ್ರೇಣ ಸಂದೃಬ್ಧಾನಿ ಭವಂತೀತಿ ನಿಗಮಯತಿ । ಏವಮೇವೈತತ್ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯ, ಸಮ್ಯಗುಕ್ತಂ ಸೂತ್ರಮ್ ; ತದಂತರ್ಗತಂ ತು ಇದಾನೀಂ ತಸ್ಯೈವ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ನಿಯಂತಾರಮಂತರ್ಯಾಮಿಣಂ ಬ್ರೂಹೀತ್ಯುಕ್ತಃ ಆಹ ॥
ಯಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾಂ ತಿಷ್ಠನ್ಪೃಥಿವ್ಯಾ ಅಂತರೋ ಯಂ ಪೃಥಿವೀ ನ ವೇದ ಯಸ್ಯ ಪೃಥಿವೀ ಶರೀರಂ ಯಃ ಪೃಥಿವೀಮಂತರೋ ಯಮಯತ್ಯೇಷ ತ ಆತ್ಮಾಂತರ್ಯಾಮ್ಯಮೃತಃ ॥ ೩ ॥
ಯಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾಂ ತಿಷ್ಠನ್ಭವತಿ, ಸೋಽಂತರ್ಯಾಮೀ । ಸರ್ವಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾಂ ತಿಷ್ಠತೀತಿ ಸರ್ವತ್ರ ಪ್ರಸಂಗೋ ಮಾ ಭೂದಿತಿ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ — ಪೃಥಿವ್ಯಾ ಅಂತರಃ ಅಭ್ಯಂತರಃ । ತತ್ರೈತತ್ಸ್ಯಾತ್ , ಪೃಥಿವೀ ದೇವತೈವ ಅಂತರ್ಯಾಮೀತಿ — ಅತ ಆಹ — ಯಮಂತರ್ಯಾಮಿಣಂ ಪೃಥಿವೀ ದೇವತಾಪಿ ನ ವೇದ — ಮಯ್ಯನ್ಯಃ ಕಶ್ಚಿದ್ವರ್ತತ ಇತಿ । ಯಸ್ಯ ಪೃಥಿವೀ ಶರೀರಮ್ — ಯಸ್ಯ ಚ ಪೃಥಿವ್ಯೇವ ಶರೀರಮ್ , ನಾನ್ಯತ್ — ಪೃಥಿವೀದೇವತಾಯಾ ಯಚ್ಛರೀರಮ್ , ತದೇವ ಶರೀರಂ ಯಸ್ಯ ; ಶರೀರಗ್ರಹಣಂ ಚ ಉಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಮ್ ; ಕರಣಂ ಚ ಪೃಥಿವ್ಯಾಃ ತಸ್ಯ ; ಸ್ವಕರ್ಮಪ್ರಯುಕ್ತಂ ಹಿ ಕಾರ್ಯಂ ಕರಣಂ ಚ ಪೃಥಿವೀದೇವತಾಯಾಃ ; ತತ್ ಅಸ್ಯ ಸ್ವಕರ್ಮಾಭಾವಾತ್ ಅಂತರ್ಯಾಮಿಣೋ ನಿತ್ಯಮುಕ್ತತ್ವಾತ್ , ಪರಾರ್ಥಕರ್ತವ್ಯತಾಸ್ವಭಾವತ್ವಾತ್ ಪರಸ್ಯ ಯತ್ಕಾರ್ಯಂ ಕರಣಂ ಚ — ತದೇವಾಸ್ಯ, ನ ಸ್ವತಃ ; ತದಾಹ — ಯಸ್ಯ ಪೃಥಿವೀ ಶರೀರಮಿತಿ । ದೇವತಾಕಾರ್ಯಕರಣಸ್ಯ ಈಶ್ವರಸಾಕ್ಷಿಮಾತ್ರಸಾನ್ನಿಧ್ಯೇನ ಹಿ ನಿಯಮೇನ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತೀ ಸ್ಯಾತಾಮ್ ; ಯ ಈದೃಗೀಶ್ವರೋ ನಾರಾಯಣಾಖ್ಯಃ, ಪೃಥಿವೀಂ ಪೃಥಿವೀದೇವತಾಮ್ , ಯಮಯತಿ ನಿಯಮಯತಿ ಸ್ವವ್ಯಾಪಾರೇ, ಅಂತರಃ ಅಭ್ಯಂತರಸ್ತಿಷ್ಠನ್ , ಏಷ ತ ಆತ್ಮಾ, ತೇ ತವ, ಮಮ ಚ ಸರ್ವಭೂತಾನಾಂ ಚ ಇತ್ಯುಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಮೇತತ್ , ಅಂತರ್ಯಾಮೀ ಯಸ್ತ್ವಯಾ ಪೃಷ್ಟಃ, ಅಮೃತಃ ಸರ್ವಸಂಸಾರಧರ್ಮವರ್ಜಿತ ಇತ್ಯೇತತ್ ॥
ಯೋಽಪ್ಸು ತಿಷ್ಠನ್ನದ್ಭ್ಯೋಽಂತರೋ ಯಮಾಪೋ ನ ವಿದುರ್ಯಸ್ಯಾಪಃ ಶರೀರಂ ಯೋಽಪೋಽಂತರೋ ಯಮಯತ್ಯೇಷ ತ ಆತ್ಮಾಂತರ್ಯಾಮ್ಯಮೃತಃ ॥ ೪ ॥
ಯೋಽಗ್ನೌ ತಿಷ್ಠನ್ನಗ್ನೇರಂತರೋ ಯಮಗ್ನಿರ್ನ ವೇದ ಯಸ್ಯಾಗ್ನಿಃ ಶರೀರಂ ಯೋಽಗ್ನಿಮಂತರೋ ಯಮಯತ್ಯೇಷ ತ ಆತ್ಮಾಂತರ್ಯಾಮ್ಯಮೃತಃ ॥ ೫ ॥
ಯೋಽಂತರಿಕ್ಷೇ ತಿಷ್ಠನ್ನಂತರಿಕ್ಷಾದಂತರೋ ಯಮಂತರಿಕ್ಷಂ ನ ವೇದ ಯಸ್ಯಾಂತರಿಕ್ಷಂ ಶರೀರಂ ಯೋಽಂತರಿಕ್ಷಮಂತರೋ ಯಮಯತ್ಯೇಷ ತ ಆತ್ಮಾಂತರ್ಯಾಮ್ಯಮೃತಃ ॥ ೬ ॥
ಯೋ ವಾಯೌ ತಿಷ್ಠನ್ವಾಯೋರಂತರೋ ಯಂ ವಾಯುರ್ನ ವೇದ ಯಸ್ಯ ವಾಯುಃ ಶರೀರಂ ಯೋ ವಾಯುಮಂತರೋ ಯಮಯತ್ಯೇಷ ತ ಆತ್ಮಾಂತರ್ಯಾಮ್ಯಮೃತಃ ॥ ೭ ॥
ಯೋ ದಿವಿ ತಿಷ್ಠಂದಿವೋಽಂತರೋಯಂ ದ್ಯೌರ್ನ ವೇದ ಯಸ್ಯ ದ್ಯೌಃ ಶರೀರಂ ಯೋ ದಿವಮಂತರೋ ಯಮಯತ್ಯೇಷ ತ ಆತ್ಮಾಂತರ್ಯಾಮ್ಯಮೃತಃ ॥ ೮ ॥
ಯ ಆದಿತ್ಯೇ ತಿಷ್ಠನ್ನಾದಿತ್ಯಾದಂತರೋ ಯಮಾದಿತ್ಯೋ ನ ವೇದ ಯಸ್ಯಾದಿತ್ಯಃ ಶರೀರಂ ಯ ಆದಿತ್ಯಮಂತರೋ ಯಮಯತ್ಯೇಷ ತ ಆತ್ಮಾಂತರ್ಯಾಮ್ಯಮೃತಃ ॥ ೯ ॥
ಯೋ ದಿಕ್ಷು ತಿಷ್ಠಂದಿಗ್ಭ್ಯೋಽಂತರೋ ಯಂ ದಿಶೋ ನ ವಿದುರ್ಯಸ್ಯ ದಿಶಃ ಶರೀರಂ ಯೋ ದಿಶೋಽಂತರೋ ಯಮಯತ್ಯೇಷ ತ ಆತ್ಮಾಂತರ್ಯಾಮ್ಯಮೃತಃ ॥ ೧೦ ॥
ಯಶ್ಚಾಂದ್ರತಾರಕೇ ತಿಷ್ಠಂಶ್ಚಂದ್ರತಾರಕಾದಂತರೋ ಯಂ ಚಂದ್ರತಾರಕಂ ನ ವೇದ ಯಸ್ಯ ಚಂದ್ರತಾರಕಂ ಶರೀರಂ ಯಶ್ಚಂದ್ರತಾರಕಮಂತರೋ ಯಮಯತ್ಯೇಷ ತ ಆತ್ಮಾಂತರ್ಯಾಮ್ಯಮೃತಃ ॥ ೧೧ ॥
ಯ ಆಕಾಶೇ ತಿಷ್ಠನ್ನಾಕಾಶಾದಂತರೋ ಯಮಾಕಾಶೋ ನ ವೇದ ಯಸ್ಯಾಕಾಶಃ ಶರೀರಂ ಯ ಆಕಾಶಮಂತರೋ ಯಮಯತ್ಯೇಷ ತ ಆತ್ಮಾಂತರ್ಯಾಮ್ಯಮೃತಃ ॥ ೧೨ ॥
ಯಸ್ತಮಸಿ ತಿಷ್ಠಂಸ್ತಮಸೋಽಂತರೋ ಯಂ ತಮೋ ನ ವೇದ ಯಸ್ಯ ತಮಃ ಶರೀರಂ ಯಸ್ತಮೋಽಂತರೋ ಯಮಯತ್ಯೇಷ ತ ಆತ್ಮಾಂತರ್ಯಾಮ್ಯಮೃತಃ ॥ ೧೩ ॥
ಯಸ್ತೇಜಸಿ ತಿಷ್ಠಂಸ್ತೇಜಸೋಽಂತರೋ ಯಂ ತೇಜೋ ನ ವೇದ ಯಸ್ಯ ತೇಜಃ ಶರೀರಂ ಯಸ್ತೇಜೋಽಂತರೋ ಯಮಯತ್ಯೇಷ ತ ಆತ್ಮಾಂತರ್ಯಾಮ್ಯಮೃತ ಇತ್ಯಧಿದೈವತಮಥಾಧಿಭೂತಮ್ ॥ ೧೪ ॥
ಸಮಾನಮನ್ಯತ್ । ಯೋಽಪ್ಸು ತಿಷ್ಠನ್ , ಅಗ್ನೌ, ಅಂತರಿಕ್ಷೇ, ವಾಯೌ, ದಿವಿ, ಆದಿತ್ಯೇ, ದಿಕ್ಷು, ಚಂದ್ರತಾರಕೇ, ಆಕಾಶೇ, ಯಸ್ತಮಸ್ಯಾವರಣಾತ್ಮಕೇ ಬಾಹ್ಯೇ ತಮಸಿ, ತೇಜಸಿ ತದ್ವಿಪರೀತೇ ಪ್ರಕಾಶಸಾಮಾನ್ಯೇ — ಇತ್ಯೇವಮಧಿದೈವತಮ್ ಅಂತರ್ಯಾಮಿವಿಷಯಂ ದರ್ಶನಂ ದೇವತಾಸು । ಅಥ ಅಧಿಭೂತಂ ಭೂತೇಷು ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಸ್ತಂಬಪರ್ಯಂತೇಷು ಅಂತರ್ಯಾಮಿದರ್ಶನಮಧಿಭೂತಮ್ ॥
ಯಃ ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು ತಿಷ್ಠನ್ಸರ್ವೇಭ್ಯೋ ಭೂತೇಭ್ಯೋಽಂತರೋ ಯಂ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ನ ವಿದುರ್ಯಸ್ಯ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ಶರೀರಂ ಯಃ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನ್ಯಂತರೋ ಯಮಯತ್ಯೇಷ ತ ಆತ್ಮಾಂತರ್ಯಾಮ್ಯಮೃತ ಇತ್ಯಧಿಭೂತಮಥಾಧ್ಯಾತ್ಮಮ್ ॥ ೧೫ ॥
ಯಃ ಪ್ರಾಣೇ ತಿಷ್ಠನ್ಪ್ರಾಣಾದಂತರೋ ಯಂ ಪ್ರಾಣೋ ನ ವೇದ ಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಃ ಶರೀರಂ ಯಃ ಪ್ರಾಣಮಂತರೋ ಯಮಯತ್ಯೇಷ ತ ಆತ್ಮಾಂತರ್ಯಾಮ್ಯಮೃತಃ ॥ ೧೬ ॥
ಯೋ ವಾಚಿ ತಿಷ್ಠನ್ವಾಚೋಽಂತರೋ ಯಂ ವಾಙ್ನ ವೇದ ಯಸ್ಯ ವಾಕ್ಶರೀರಂ ಯೋ ವಾಚಮಂತರೋ ಯಮಯತ್ಯೇಷ ತ ಆತ್ಮಾಂತರ್ಯಾಮ್ಯಮೃತಃ ॥ ೧೭ ॥
ಯಶ್ಚಕ್ಷುಷಿ ತಿಷ್ಠಂಶ್ಚಕ್ಷುಷೋಽಂತರೋ ಯಂ ಚಕ್ಷುರ್ನ ವೇದ ಯಸ್ಯ ಚಕ್ಷುಃ ಶರೀರಂ ಯಶ್ಚಕ್ಷುರಂತರೋ ಯಮಯತ್ಯೇಷ ತ ಆತ್ಮಾಂತರ್ಯಾಮ್ಯಮೃತಃ ॥ ೧೮ ॥
ಯಃ ಶ್ರೋತ್ರೇ ತಿಷ್ಠಂಛ್ರೋತ್ರಾದಂತರೋ ಯಂ ಶ್ರೋತ್ರಂ ನ ವೇದ ಯಸ್ಯ ಶ್ರೋತ್ರಂ ಶರೀರಂ ಯಃ ಶ್ರೋತ್ರಮಂತರೋ ಯಮಯತ್ಯೇಷ ತ ಆತ್ಮಾಂತರ್ಯಾಮ್ಯಮೃತಃ ॥ ೧೯ ॥
ಯೋ ಮನಸಿ ತಿಷ್ಠನ್ಮನಸೋಽಂತರೋ ಯಂ ಮನೋ ನ ವೇದ ಯಸ್ಯ ಮನಃ ಶರೀರಂ ಯೋ ಮನೋಽಂತರೋ ಯಮಯತ್ಯೇಷ ತ ಆತ್ಮಾಂತರ್ಯಾಮ್ಯಮೃತಃ ॥ ೨೦ ॥
ಯಸ್ತ್ವಚಿ ತಿಷ್ಟಂ ಸ್ತ್ವಚೋಽಂತರೋ ಯಂ ತ್ವಙ್ನ ವೇದ ಯಸ್ಯ ತ್ವಕ್ಶರೀರಂ ಯಸ್ತ್ವಚಮಂತರೋ ಯಮಯತ್ಯೇಷ ತ ಆತ್ಮಾಂತರ್ಯಾಮ್ಯಮೃತಃ ॥ ೨೧ ॥
ಯೋ ವಿಜ್ಞಾನೇ ತಿಷ್ಠನ್ವಿಜ್ಞಾನಾದಂತರೋ ಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಂ ನ ವೇದ ಯಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಶರೀರಂ ಯೋ ವಿಜ್ಞಾನಮಂತರೋ ಯಮಯತ್ಯೇಷ ತ ಆತ್ಮಾಂತರ್ಯಾಮ್ಯಮೃತಃ ॥ ೨೨ ॥
ಯೋ ರೇತಸಿ ತಿಷ್ಠನ್ರೇತಸೋಽಂತರೋ ಯಂ ರೇತೋ ನ ವೇದ ಯಸ್ಯ ರೇತಃ ಶರೀರಂ ಯೋ ರೇತೋಽಂತರೋ ಯಮಯತ್ಯೇಷ ತ ಆತ್ಮಾಂತರ್ಯಾಮ್ಯಮೃತೋಽದೃಷ್ಟೋ ದ್ರಷ್ಟಾಶ್ರುತಃ ಶ್ರೋತಾಮತೋ ಮಂತಾವಿಜ್ಞಾತೋ ವಿಜ್ಞಾತಾ ನಾನ್ಯೋಽತೋಽಸ್ತಿ ದ್ರಷ್ಟಾ ನಾನ್ಯೋಽತೋಽಸ್ತಿ ಶ್ರೋತಾ ನಾನ್ಯೋಽತೋಽಸ್ತಿ ಮಂತಾ ನಾನ್ಯೋಽತೋಽಸ್ತಿ ವಿಜ್ಞಾತೈಷ ತ ಆತ್ಮಾಂತರ್ಯಾಮ್ಯಮೃತೋಽತೋಽನ್ಯದಾರ್ತಂ ತತೋ ಹೋದ್ದಾಲಕ ಆರುಣಿರುಪರರಾಮ ॥ ೨೩ ॥
ಅಥಾಧ್ಯಾತ್ಮಮ್ — ಯಃ ಪ್ರಾಣೇ ಪ್ರಾಣವಾಯುಸಹಿತೇ ಘ್ರಾಣೇ, ಯೋ ವಾಚಿ, ಚಕ್ಷುಷಿ, ಶ್ರೋತ್ರೇ, ಮನಸಿ, ತ್ವಚಿ, ವಿಜ್ಞಾನೇ, ಬುದ್ಧೌ, ರೇತಸಿ ಪ್ರಜನನೇ । ಕಸ್ಮಾತ್ಪುನಃ ಕಾರಣಾತ್ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿದೇವತಾ ಮಹಾಭಾಗಾಃ ಸತ್ಯಃ ಮನುಷ್ಯಾದಿವತ್ ಆತ್ಮನಿ ತಿಷ್ಠಂತಮ್ ಆತ್ಮನೋ ನಿಯಂತಾರಮಂತರ್ಯಾಮಿಣಂ ನ ವಿದುರಿತ್ಯತ ಆಹ — ಅದೃಷ್ಟಃ ನ ದೃಷ್ಟೋ ನ ವಿಷಯೀಭೂತಶ್ಚಕ್ಷುರ್ದರ್ಶನಸ್ಯ ಕಸ್ಯಚಿತ್ , ಸ್ವಯಂ ತು ಚಕ್ಷುಷಿ ಸನ್ನಿಹಿತತ್ವಾತ್ ದೃಶಿಸ್ವರೂಪ ಇತಿ ದ್ರಷ್ಟಾ । ತಥಾ ಅಶ್ರುತಃ ಶ್ರೋತ್ರಗೋಚರತ್ವಮನಾಪನ್ನಃ ಕಸ್ಯಚಿತ್ , ಸ್ವಯಂ ತು ಅಲುಪ್ತಶ್ರವಣಶಕ್ತಿಃ ಸರ್ವಶ್ರೋತ್ರೇಷು ಸನ್ನಿಹಿತತ್ವಾತ್ ಶ್ರೋತಾ । ತಥಾ ಅಮತಃ ಮನಸ್ಸಂಕಲ್ಪವಿಷಯತಾಮನಾಪನ್ನಃ ; ದೃಷ್ಟಶ್ರುತೇ ಏವ ಹಿ ಸರ್ವಃ ಸಂಕಲ್ಪಯತಿ ; ಅದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ ಅಶ್ರುತತ್ವಾದೇವ ಅಮತಃ ; ಅಲುಪ್ತಮನನಶಕ್ತಿತ್ವಾತ್ ಸರ್ವಮನಃಸು ಸನ್ನಿಹಿತತ್ವಾಚ್ಚ ಮಂತಾ । ತಥಾ ಅವಿಜ್ಞಾತಃ ನಿಶ್ಚಯಗೋಚರತಾಮನಾಪನ್ನಃ ರೂಪಾದಿವತ್ ಸುಖಾದಿವದ್ವಾ, ಸ್ವಯಂ ತು ಅಲುಪ್ತವಿಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿತ್ವಾತ್ ತತ್ಸನ್ನಿಧಾನಾಚ್ಚ ವಿಜ್ಞಾತಾ । ತತ್ರ ಯಂ ಪೃಥಿವೀ ನ ವೇದ ಯಂ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ನ ವಿದುರಿತಿ ಚ ಅನ್ಯೇ ನಿಯಂತವ್ಯಾ ವಿಜ್ಞಾತಾರಃ ಅನ್ಯೋ ನಿಯಂತಾ ಅಂತರ್ಯಾಮೀತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ; ತದನ್ಯತ್ವಾಶಂಕಾನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮುಚ್ಯತೇ — ನಾನ್ಯೋಽತಃ — ನಾನ್ಯಃ — ಅತಃ ಅಸ್ಮಾತ್ ಅಂತರ್ಯಾಮಿಣಃ ನಾನ್ಯೋಽಸ್ತಿ ದ್ರಷ್ಟಾ ; ತಥಾ ನಾನ್ಯೋಽತೋಽಸ್ತಿ ಶ್ರೋತಾ ; ನಾನ್ಯೋಽತೋಽಸ್ತಿ ಮಂತಾ ; ನಾನ್ಯೋಽತೋಽಸ್ತಿ ವಿಜ್ಞಾತಾ । ಯಸ್ಮಾತ್ಪರೋ ನಾಸ್ತಿ ದ್ರಷ್ಟಾ ಶ್ರೋತಾ ಮಂತಾ ವಿಜ್ಞಾತಾ, ಯಃ ಅದೃಷ್ಟೋ ದ್ರಷ್ಟಾ, ಅಶ್ರುತಃ ಶ್ರೋತಾ, ಅಮತೋ ಮಂತಾ, ಅವಿಜ್ಞಾತೋ ವಿಜ್ಞಾತಾ, ಅಮೃತಃ ಸರ್ವಸಂಸಾರಧರ್ಮವರ್ಜಿತಃ ಸರ್ವಸಂಸಾರಿಣಾಂ ಕರ್ಮಫಲವಿಭಾಗಕರ್ತಾ — ಏಷ ತೇ ಆತ್ಮಾ ಅಂತರ್ಯಾಮ್ಯಮೃತಃ ; ಅಸ್ಮಾದೀಶ್ವರಾದಾತ್ಮನೋಽನ್ಯತ್ ಆರ್ತಮ್ । ತತೋ ಹೋದ್ದಾಲಕ ಆರುಣಿರುಪರರಾಮ ॥
ಇತಿ ತೃತೀಯಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ಸಪ್ತಮಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್ ॥
ಅಷ್ಟಮಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಅತಃ ಪರಮ್ ಅಶನಾಯಾದಿವಿನಿರ್ಮುಕ್ತಂ ನಿರುಪಾಧಿಕಂ ಸಾಕ್ಷಾದಪರೋಕ್ಷಾತ್ಸರ್ವಾಂತರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯತ ಆರಂಭಃ —
ಅಥ ಹ ವಾಚಕ್ನವ್ಯುವಾಚ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ಭಗವಂತೋ ಹಂತಾಹಮಿಮಂ ದ್ವೌ ಪ್ರಶ್ನೌ ಪ್ರಕ್ಷ್ಯಾಮಿ ತೌ ಚೇನ್ಮೇ ವಕ್ಷ್ಯತಿ ನ ವೈ ಜಾತು ಯುಷ್ಮಾಕಮಿಮಂ ಕಶ್ಚಿದ್ಬ್ರಹ್ಮೋದ್ಯಂ ಜೇತೇತಿ ಪೃಚ್ಛ ಗಾರ್ಗೀತಿ ॥ ೧ ॥
ಅಥ ಹ ವಾಚಕ್ನವ್ಯುವಾಚ । ಪೂರ್ವಂ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇನ ನಿಷಿದ್ಧಾ ಮೂರ್ಧಪಾತಭಯಾದುಪರತಾ ಸತೀ ಪುನಃ ಪ್ರಷ್ಟುಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನುಜ್ಞಾಂ ಪ್ರಾರ್ಥಯತೇ ಹೇ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಃ ಭಗವಂತಃ ಪೂಜಾವಂತಃ ಶೃಣುತ ಮಮ ವಚಃ ; ಹಂತ ಅಹಮಿಮಂ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಂ ಪುನರ್ದ್ವೌ ಪ್ರಶ್ನೌ ಪ್ರಕ್ಷ್ಯಾಮಿ, ಯದ್ಯನುಮತಿರ್ಭವತಾಮಸ್ತಿ ; ತೌ ಪ್ರಶ್ನೌ ಚೇತ್ ಯದಿ ವಕ್ಷ್ಯತಿ ಕಥಯಿಷ್ಯತಿ ಮೇ, ಕಥಂಚಿತ್ ನ ವೈ ಜಾತು ಕದಾಚಿತ್ , ಯುಷ್ಮಾಕಂ ಮಧ್ಯೇ ಇಮಂ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಂ ಕಶ್ಚಿತ್ ಬ್ರಹ್ಮೋದ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮವದನಂ ಪ್ರತಿ ಜೇತಾ — ನ ವೈ ಕಶ್ಚಿತ್ ಭವೇತ್ — ಇತಿ । ಏವಮುಕ್ತಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ಅನುಜ್ಞಾಂ ಪ್ರದದುಃ — ಪೃಚ್ಛ ಗಾರ್ಗೀತಿ ॥
ಸಾ ಹೋವಾಚಾಹಂ ವೈ ತ್ವಾ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯ ಯಥಾ ಕಾಶ್ಯೋ ವಾ ವೈದೇಹೋ ವೋಗ್ರಪುತ್ರ ಉಜ್ಜ್ಯಂ ಧನುರಧಿಜ್ಯಂ ಕೃತ್ವಾ ದ್ವೌ ಬಾಣವಂತೌ ಸಪತ್ನಾತಿವ್ಯಾಧಿನೌ ಹಸ್ತೇ ಕೃತ್ವೋಪೋತ್ತಿಷ್ಠೇದೇವಮೇವಾಹಂ ತ್ವಾ ದ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರಶ್ನಾಭ್ಯಾಮುಪಾದಸ್ಥಾಂ ತೌ ಮೇ ಬ್ರೂಹೀತಿ ಪೃಚ್ಛ ಗಾರ್ಗೀತಿ ॥ ೨ ॥
ಲಬ್ಧಾನುಜ್ಞಾ ಹ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಂ ಸಾ ಹ ಉವಾಚ — ಅಹಂ ವೈ ತ್ವಾ ತ್ವಾಮ್ ದ್ವೌ ಪ್ರಶ್ನೌ ಪ್ರಕ್ಷ್ಯಾಮೀತ್ಯನುಷಜ್ಯತೇ ; ಕೌ ತಾವಿತಿ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಂ ತಯೋರ್ದುರುತ್ತರತ್ವಂ ದ್ಯೋತಯಿತುಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಪೂರ್ವಕಂ ತಾವಾಹ — ಹೇ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯ ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಕಾಶ್ಯಃ — ಕಾಶಿಷು ಭವಃ ಕಾಶ್ಯಃ, ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಶೌರ್ಯಂ ಕಾಶ್ಯೇ — ವೈದೇಹೋ ವಾ ವಿದೇಹಾನಾಂ ವಾ ರಾಜಾ, ಉಗ್ರಪುತ್ರಃ ಶೂರಾನ್ವಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ, ಉಜ್ಜ್ಯಮ್ ಅವತಾರಿತಜ್ಯಾಕಮ್ ಧನುಃ ಪುನರಧಿಜ್ಯಮ್ ಆರೋಪಿತಜ್ಯಾಕಂ ಕೃತ್ವಾ, ದ್ವೌ ಬಾಣವಂತೌ — ಬಾಣಶಬ್ದೇನ ಶರಾಗ್ರೇ ಯೋ ವಂಶಖಂಡಃ ಸಂಧೀಯತೇ, ತೇನ ವಿನಾಪಿ ಶರೋ ಭವತೀತ್ಯತೋ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ ಬಾಣವಂತಾವಿತಿ — ದ್ವೌ ಬಾಣವಂತೌ ಶರೌ, ತಯೋರೇವ ವಿಶೇಷಣಮ್ — ಸಪತ್ನಾತಿವ್ಯಾಧಿನೌ ಶತ್ರೋಃ ಪೀಡಾಕರಾವತಿಶಯೇನ, ಹಸ್ತೇ ಕೃತ್ವಾ ಉಪ ಉತ್ತಿಷ್ಠೇತ್ ಸಮೀಪತ ಆತ್ಮಾನಂ ದರ್ಶಯೇತ್ — ಏವಮೇವ ಅಹಂ ತ್ವಾ ತ್ವಾಮ್ ಶರಸ್ಥಾನೀಯಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರಶ್ನಾಭ್ಯಾಂ ದ್ವಾಭ್ಯಾಮ್ ಉಪೋದಸ್ಥಾಂ ಉತ್ಥಿತವತ್ಯಸ್ಮಿ ತ್ವತ್ಸಮೀಪೇ । ತೌ ಮೇ ಬ್ರೂಹೀತಿ — ಬ್ರಹ್ಮವಿಚ್ಚೇತ್ । ಆಹ ಇತರಃ — ಪೃಚ್ಛ ಗಾರ್ಗೀತಿ ॥
ಸಾ ಹೋವಾಚ ಯದೂರ್ಧ್ವಂ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯ ದಿವೋ ಯದವಾಕ್ಪೃಥಿವ್ಯಾ ಯದಂತರಾ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವೀ ಇಮೇ ಯದ್ಭೂತಂ ಚ ಭವಚ್ಚ ಭವಿಷ್ಯಚ್ಚೇತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ ಕಸ್ಮಿಂಸ್ತದೋತಂ ಚ ಪ್ರೋತಂ ಚೇತಿ ॥ ೩ ॥
ಸಾ ಹೋವಾಚ — ಯತ್ ಊರ್ಧ್ವಮ್ ಉಪರಿ ದಿವಃ ಅಂಡಕಪಾಲಾತ್ , ಯಚ್ಚ ಅವಾಕ್ ಅಧಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾಃ ಅಧೋಽಂಡಕಪಾಲಾತ್ , ಯಚ್ಚ ಅಂತರಾ ಮಧ್ಯೇ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವೀ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯೋಃ ಅಂಡಕಪಾಲಯೋಃ, ಇಮೇ ಚ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವೀ, ಯದ್ಭೂತಂ ಯಚ್ಚಾತೀತಮ್ , ಭವಚ್ಚ ವರ್ತಮಾನಂ ಸ್ವವ್ಯಾಪಾರಸ್ಥಮ್ , ಭವಿಷ್ಯಚ್ಚ ವರ್ತಮಾನಾದೂರ್ಧ್ವಕಾಲಭಾವಿ ಲಿಂಗಗಮ್ಯಮ್ — ಯತ್ಸರ್ವಮೇತದಾಚಕ್ಷತೇ ಕಥಯಂತ್ಯಾಗಮತಃ — ತತ್ಸರ್ವಂ ದ್ವೈತಜಾತಂ ಯಸ್ಮಿನ್ನೇಕೀಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ — ತತ್ ಸೂತ್ರಸಂಜ್ಞಂ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಂ ಕಸ್ಮಿನ್ ಓತಂ ಚ ಪ್ರೋತಂ ಚ ಪೃಥಿವೀಧಾತುರಿವಾಪ್ಸು ॥
ಸ ಹೋವಾಚ ಯದೂರ್ಧ್ವಂ ಗಾರ್ಗಿ ದಿವೋ ಯದವಾಕ್ಪೃಥಿವ್ಯಾ ಯದಂತರಾ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವೀ ಇಮೇ ಯದ್ಭೂತಂ ಚ ಭವಚ್ಚ ಭವಿಷ್ಯಚ್ಚೇತ್ಯಾಚಕ್ಷತ ಆಕಾಶೇ ತದೋತಂ ಚ ಪ್ರೋತಂ ಚೇತಿ ॥ ೪ ॥
ಸ ಹೋವಾಚ ಇತರಃ — ಹೇ ಗಾರ್ಗಿ, ಯತ್ ತ್ವಯೋಕ್ತಮ್ ‘ಊರ್ಧ್ವಂ ದಿವಃ’ ಇತ್ಯಾದಿ, ತತ್ಸರ್ವಮ್ — ಯತ್ಸೂತ್ರಮಾಚಕ್ಷತೇ — ತತ್ ಸೂತ್ರಮ್ , ಆಕಾಶೇ ತತ್ ಓತಂ ಚ ಪ್ರೋತಂ ಚ — ಯದೇತತ್ ವ್ಯಾಕೃತಂ ಸೂತ್ರಾತ್ಮಕಂ ಜಗತ್ ಅವ್ಯಾಕೃತಾಕಾಶೇ, ಅಪ್ಸ್ವಿವ ಪೃಥಿವೀಧಾತುಃ, ತ್ರಿಷ್ವಪಿ ಕಾಲೇಷು ವರ್ತತೇ ಉತ್ಪತ್ತೌ ಸ್ಥಿತೌ ಲಯೇ ಚ ॥
ಸಾ ಹೋವಾಚ ನಮಸ್ತೇಽಸ್ತು ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯ ಯೋ ಮ ಏತಂ ವ್ಯವೋಚೋಽಪರಸ್ಮೈ ಧಾರಯಸ್ವೇತಿ ಪೃಚ್ಛ ಗಾರ್ಗೀತಿ ॥ ೫ ॥
ಪುನಃ ಸಾ ಹೋವಾಚ ; ನಮಸ್ತೇಽಸ್ತ್ವಿತ್ಯಾದಿಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ದುರ್ವಚತ್ವಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಮ್ ; ಯಃ ಮೇ ಮಮ ಏತಂ ಪ್ರಶ್ನಂ ವ್ಯವೋಚಃ ವಿಶೇಷೇಣಾಪಾಕೃತವಾನಸಿ ; ಏತಸ್ಯ ದುರ್ವಚತ್ವೇ ಕಾರಣಮ್ — ಸೂತ್ರಮೇವ ತಾವದಗಮ್ಯಮ್ ಇತರೈರ್ದುರ್ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಕಿಮುತ ತತ್ , ಯಸ್ಮಿನ್ನೋತಂ ಚ ಪ್ರೋತಂ ಚೇತಿ ; ಅತೋ ನಮೋಽಸ್ತು ತೇ ತುಭ್ಯಮ್ ; ಅಪರಸ್ಮೈ ದ್ವಿತೀಯಾಯ ಪ್ರಶ್ನಾಯ ಧಾರಯಸ್ವ ದೃಢೀಕುರು ಆತ್ಮಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪೃಚ್ಛ ಗಾರ್ಗೀತಿ ಇತರ ಆಹ ॥
ಸಾ ಹೋವಾಚ ಯದೂರ್ಧ್ವಂ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯ ದಿವೋ ಯದವಾಕ್ಪೃಥಿವ್ಯಾ ಯದಂತರಾ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವೀ ಇಮೇ ಯದ್ಭೂತಂ ಚ ಭವಚ್ಚ ಭವಿಷ್ಯಚ್ಚೇತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ ಕಸ್ಮಿಂಸ್ತದೋತಂ ಚ ಪ್ರೋತಂ ಚೇತಿ ॥ ೬ ॥
ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮನ್ಯತ್ । ಸಾ ಹೋವಾಚ ಯದೂರ್ಧ್ವಂ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇತ್ಯಾದಿಪ್ರಶ್ನಃ ಪ್ರತಿವಚನಂ ಚ ಉಕ್ತಸ್ಯೈವಾರ್ಥಸ್ಯಾವಧಾರಣಾರ್ಥಂ ಪುನರುಚ್ಯತೇ ; ನ ಕಿಂಚಿದಪೂರ್ವಮರ್ಥಾಂತರಮುಚ್ಯತೇ ॥
ಸ ಹೋವಾಚ ಯದೂರ್ಧ್ವಂ ಗಾರ್ಗಿ ದಿವೋ ಯದವಾಕ್ಪೃಥಿವ್ಯಾ ಯದಂತರಾ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವೀ ಇಮೇ ಯದ್ಭೂತಂ ಚ ಭವಚ್ಚ ಭವಿಷ್ಯಚ್ಚೇತ್ಯಾಚಕ್ಷತ ಆಕಾಶ ಏವ ತದೋತಂ ಚ ಪ್ರೋತಂ ಚೇತಿ ಕಸ್ಮಿನ್ನು ಖಲ್ವಾಕಾಶ ಓತಶ್ಚ ಪ್ರೋತಶ್ಚೇತಿ ॥ ೭ ॥
ಸರ್ವಂ ಯಥೋಕ್ತಂ ಗಾರ್ಗ್ಯಾ ಪ್ರತ್ಯುಚ್ಚಾರ್ಯ ತಮೇವ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಮರ್ಥಮವಧಾರಿತವಾನ್ ಆಕಾಶ ಏವೇತಿ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಃ । ಗಾರ್ಗ್ಯಾಹ — ಕಸ್ಮಿನ್ನು ಖಲ್ವಾಕಾಶ ಓತಶ್ಚ ಪ್ರೋತಶ್ಚೇತಿ । ಆಕಾಶಮೇವ ತಾವತ್ಕಾಲತ್ರಯಾತೀತತ್ವಾತ್ ದುರ್ವಾಚ್ಯಮ್ , ತತೋಽಪಿ ಕಷ್ಟತರಮ್ ಅಕ್ಷರಮ್ , ಯಸ್ಮಿನ್ನಾಕಾಶಮೋತಂ ಚ ಪ್ರೋತಂ ಚ, ಅತಃ ಅವಾಚ್ಯಮ್ — ಇತಿ ಕೃತ್ವಾ, ನ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ಸಾ ಅಪ್ರತಿಪತ್ತಿರ್ನಾಮ ನಿಗ್ರಹಸ್ಥಾನಂ ತಾರ್ಕಿಕಸಮಯೇ ; ಅಥ ಅವಾಚ್ಯಮಪಿ ವಕ್ಷ್ಯತಿ, ತಥಾಪಿ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿರ್ನಾಮ ನಿಗ್ರಹಸ್ಥಾನಮ್ ; ವಿರುದ್ಧಾ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿರ್ಹಿ ಸಾ, ಯದವಾಚ್ಯಸ್ಯ ವದನಮ್ ; ಅತೋ ದುರ್ವಚನಮ್ ಪ್ರಶ್ನಂ ಮನ್ಯತೇ ಗಾರ್ಗೀ ॥
ಸ ಹೋವಾಚೈತದ್ವೈ ತದಕ್ಷರಂ ಗಾರ್ಗಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ಅಭಿವದಂತ್ಯಸ್ಥೂಲಮನಣ್ವಹ್ರಸ್ವಮದೀರ್ಘಮಲೋಹಿತಮಸ್ನೇಹಮಚ್ಛಾಯಮತಮೋಽವಾಯ್ವನಾಕಾಶಮಸಂಗಮರಸಮಗಂಧಮಚಕ್ಷುಷ್ಕಮಶ್ರೋತ್ರಮವಾಗಮನೋಽತೇಜಸ್ಕಮಪ್ರಾಣಮಮುಖಮಮಾತ್ರಮನಂತರಮಬಾಹ್ಯಂ ನ ತದಶ್ನಾತಿ ಕಿಂಚನ ನ ತದಶ್ನಾತಿ ಕಶ್ಚನ ॥ ೮ ॥
ತದ್ದೋಷದ್ವಯಮಪಿ ಪರಿಜಿಹೀರ್ಷನ್ನಾಹ — ಸ ಹೋವಾಚ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಃ ; ಏತದ್ವೈ ತತ್ , ಯತ್ಪೃಷ್ಟವತ್ಯಸಿ — ಕಸ್ಮಿನ್ನು ಖಲ್ವಾಕಾಶ ಓತಶ್ಚ ಪ್ರೋತಶ್ಚೇತಿ ; ಕಿಂ ತತ್ ? ಅಕ್ಷರಮ್ — ಯನ್ನ ಕ್ಷೀಯತೇ ನ ಕ್ಷರತೀತಿ ವಾ ಅಕ್ಷರಮ್ — ತದಕ್ಷರಂ ಹೇ ಗಾರ್ಗಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ ಅಭಿವದಂತಿ ; ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಭಿವದನಕಥನೇನ, ನಾಹಮವಾಚ್ಯಂ ವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ ನ ಚ ನ ಪ್ರತಿಪದ್ಯೇಯಮಿತ್ಯೇವಂ ದೋಷದ್ವಯಂ ಪರಿಹರತಿ । ಏವಮಪಾಕೃತೇ ಪ್ರಶ್ನೇ, ಪುನರ್ಗಾರ್ಗ್ಯಾಃ ಪ್ರತಿವಚನಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ — ಬ್ರೂಹಿ ಕಿಂ ತದಕ್ಷರಮ್ , ಯದ್ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ಅಭಿವದಂತಿ — ಇತ್ಯುಕ್ತ ಆಹ — ಅಸ್ಥೂಲಮ್ ತತ್ ಸ್ಥೂಲಾದನ್ಯತ್ ; ಏವಂ ತರ್ಹ್ಯಣು — ಅನಣು ; ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ಹ್ರಸ್ವಮ್ — ಅಹ್ರಸ್ವಮ್ ; ಏವಂ ತರ್ಹಿ ದೀರ್ಘಮ್ — ನಾಪಿ ದೀರ್ಘಮ್ ಅದೀರ್ಘಮ್ ; ಏವಮೇತೈಶ್ಚತುರ್ಭಿಃ ಪರಿಮಾಣಪ್ರತಿಷೇಧೈರ್ದ್ರವ್ಯಧರ್ಮಃ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಃ, ನ ದ್ರವ್ಯಂ ತದಕ್ಷರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ಲೋಹಿತೋ ಗುಣಃ — ತತೋಽಪ್ಯನ್ಯತ್ ಅಲೋಹಿತಮ್ ; ಆಗ್ನೇಯೋ ಗುಣೋ ಲೋಹಿತಃ ; ಭವತು ತರ್ಹ್ಯಪಾಂ ಸ್ನೇಹನಮ್ — ನ ಅಸ್ನೇಹಮ್ ; ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ಛಾಯಾ — ಸರ್ವಥಾಪಿ ಅನಿರ್ದೇಶ್ಯತ್ವಾತ್ ಛಾಯಾಯಾ ಅಪ್ಯನ್ಯತ್ ಅಚ್ಛಾಯಮ್ ; ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ತಮಃ — ಅತಮಃ ; ಭವತು ವಾಯುಸ್ತರ್ಹಿ — ಅವಾಯುಃ ; ಭವೇತ್ತರ್ಹ್ಯಾಕಾಶಮ್ — ಅನಾಕಾಶಮ್ ; ಭವತು ತರ್ಹಿ ಸಂಗಾತ್ಮಕಂ ಜತುವತ್ — ಅಸಂಗಮ್ ; ರಸೋಽಸ್ತು ತರ್ಹಿ — ಅರಸಮ್ ; ತಥಾ ಗಂಧೋಽಸ್ತು — ಅಗಂಧಮ್ ; ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ಚಕ್ಷುಃ — ಅಚಕ್ಷುಷ್ಕಮ್ , ನ ಹಿ ಚಕ್ಷುರಸ್ಯ ಕರಣಂ ವಿದ್ಯತೇ, ಅತೋಽಚಕ್ಷುಷ್ಕಮ್ , ‘ಪಶ್ಯತ್ಯಚಕ್ಷುಃ’ (ಶ್ವೇ. ೩ । ೧೯) ಇತಿ ಮಂತ್ರವರ್ಣಾತ್ ; ತಥಾ ಅಶ್ರೋತ್ರಮ್ , ‘ಸ ಶೃಣೋತ್ಯಕರ್ಣಃ’ (ಶೇ. ೩ । ೧೯) ಇತಿ ; ಭವತು ತರ್ಹಿ ವಾಕ್ — ಅವಾಕ್ ; ತಥಾ ಅಮನಃ, ತಥಾ ಅತೇಜಸ್ಕಮ್ ಅವಿದ್ಯಮಾನಂ ತೇಜೋಽಸ್ಯ ತತ್ ಅತೇಜಸ್ಕಮ್ ; ನ ಹಿ ತೇಜಃ ಅಗ್ನ್ಯಾದಿಪ್ರಕಾಶವತ್ ಅಸ್ಯ ವಿದ್ಯತೇ ; ಅಪ್ರಾಣಮ್ — ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕೋ ವಾಯುಃ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತೇಽಪ್ರಾಣಮಿತಿ ; ಮುಖಂ ತರ್ಹಿ ದ್ವಾರಂ ತತ್ — ಅಮುಖಮ್ ; ಅಮಾತ್ರಮ್ — ಮೀಯತೇ ಯೇನ ತನ್ಮಾತ್ರಮ್ , ಅಮಾತ್ರಮ್ ಮಾತ್ರಾರೂಪಂ ತನ್ನ ಭವತಿ, ನ ತೇನ ಕಿಂಚಿನ್ಮೀಯತೇ ; ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ಚ್ಛಿದ್ರವತ್ — ಅನಂತರಮ್ ನಾಸ್ಯಾಂತರಮಸ್ತಿ ; ಸಂಭವೇತ್ತರ್ಹಿ ಬಹಿಸ್ತಸ್ಯ — ಅಬಾಹ್ಯಮ್ ; ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ಭಕ್ಷಯಿತೃ ತತ್ — ನ ತದಶ್ನಾತಿ ಕಿಂಚನ ; ಭವೇತ್ ತರ್ಹಿ ಭಕ್ಷ್ಯಂ ಕಸ್ಯಚಿತ್ — ನ ತದಶ್ನಾತಿ ಕಶ್ಚನ । ಸರ್ವವಿಶೇಷಣರಹಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಂ ಹಿ ತತ್ — ಕೇನ ಕಿಂ ವಿಶಿಷ್ಯತೇ ॥
ಏತಸ್ಯ ವಾ ಅಕ್ಷರಸ್ಯ ಪ್ರಶಾಸನೇ ಗಾರ್ಗಿ ಸೂರ್ಯಾಚಂದ್ರಮಸೌ ವಿಧೃತೌ ತಿಷ್ಠತ ಏತಸ್ಯ ವಾ ಅಕ್ಷರಸ್ಯ ಪ್ರಶಾಸನೇ ಗಾರ್ಗಿ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯೌ ವಿಧೃತೇ ತಿಷ್ಠತ ಏತಸ್ಯ ವಾ ಅಕ್ಷರಸ್ಯ ಪ್ರಶಾಸನೇ ಗಾರ್ಗಿ ನಿಮೇಷಾ ಮುಹೂರ್ತಾ ಅಹೋರಾತ್ರಾಣ್ಯರ್ಧಮಾಸಾ ಮಾಸಾ ಋತವಃ ಸಂವತ್ಸರಾ ಇತಿ ವಿಧೃತಾಸ್ತಿಷ್ಠಂತ್ಯೇತಸ್ಯ ವಾ ಅಕ್ಷರಸ್ಯ ಪ್ರಶಾಸನೇ ಗಾರ್ಗಿ ಪ್ರಾಚ್ಯೋಽನ್ಯಾ ನದ್ಯಃ ಸ್ಯಂದಂತೇ ಶ್ವೇತೇಭ್ಯಃ ಪರ್ವತೇಭ್ಯಃ ಪ್ರತೀಚ್ಯೋಽನ್ಯಾ ಯಾಂ ಯಾಂ ಚ ದಿಶಮನ್ವೇತಸ್ಯ ವಾ ಅಕ್ಷರಸ್ಯ ಪ್ರಶಾಸನೇ ಗಾರ್ಗಿ ದದತೋ ಮನುಷ್ಯಾಃ ಪ್ರಶಂಸಂತಿ ಯಜಮಾನಂ ದೇವಾ ದರ್ವೀಂ ಪಿತರೋಽನ್ವಾಯತ್ತಾಃ ॥ ೯ ॥
ಅನೇಕವಿಶೇಷಣಪ್ರತಿಷೇಧಪ್ರಯಾಸಾತ್ ಅಸ್ತಿತ್ವಂ ತಾವದಕ್ಷರಸ್ಯೋಪಗಮಿತಂ ಶ್ರುತ್ಯಾ ; ತಥಾಪಿ ಲೋಕಬುದ್ಧಿಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಆಶಂಕ್ಯತೇ ಯತಃ, ಅತೋಽಸ್ತಿತ್ವಾಯ ಅನುಮಾನಂ ಪ್ರಮಾಣಮುಪನ್ಯಸ್ಯತಿ — ಏತಸ್ಯ ವಾ ಅಕ್ಷರಸ್ಯ । ಯದೇತದಧಿಗತಮಕ್ಷರಂ ಸರ್ವಾಂತರಂ ಸಾಕ್ಷಾದಪರೋಕ್ಷಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ, ಯ ಆತ್ಮಾ ಅಶನಾಯಾದಿಧರ್ಮಾತೀತಃ, ಏತಸ್ಯ ವಾ ಅಕ್ಷರಸ್ಯ ಪ್ರಶಾಸನೇ — ಯಥಾ ರಾಜ್ಞಃ ಪ್ರಶಾಸನೇ ರಾಜ್ಯಮಸ್ಫುಟಿತಂ ನಿಯತಂ ವರ್ತತೇ, ಏವಮೇತಸ್ಯಾಕ್ಷರಸ್ಯ ಪ್ರಶಾಸನೇ — ಹೇ ಗಾರ್ಗಿ ಸೂರ್ಯಾಚಂದ್ರಮಸೌ, ಸೂರ್ಯಶ್ಚ ಚಂದ್ರಮಾಶ್ಚ ಸೂರ್ಯಾಚಂದ್ರಮಸೌ ಅಹೋರಾತ್ರಯೋರ್ಲೋಕಪ್ರದೀಪೌ, ತಾದರ್ಥ್ಯೇನ ಪ್ರಶಾಸಿತ್ರಾ ತಾಭ್ಯಾಂ ನಿರ್ವರ್ತ್ಯಮಾನಲೋಕಪ್ರಯೋಜನವಿಜ್ಞಾನವತಾ ನಿರ್ಮಿತೌ ಚ, ಸ್ಯಾತಾಮ್ — ಸಾಧಾರಣಸರ್ವಪ್ರಾಣಿಪ್ರಕಾಶೋಪಕಾರಕತ್ವಾತ್ ಲೌಕಿಕಪ್ರದೀಪವತ್ । ತಸ್ಮಾದಸ್ತಿ ತತ್ , ಯೇನ ವಿಧೃತೌ ಈಶ್ವರೌ ಸ್ವತಂತ್ರೌ ಸಂತೌ ನಿರ್ಮಿತೌ ತಿಷ್ಠತಃ ನಿಯತದೇಶಕಾಲನಿಮಿತ್ತೋದಯಾಸ್ತಮಯವೃದ್ಧಿಕ್ಷಯಾಭ್ಯಾಂ ವರ್ತೇತೇ ; ತದಸ್ತಿ ಏವಮೇತಯೋಃ ಪ್ರಶಾಸಿತೃ ಅಕ್ಷರಮ್ , ಪ್ರದೀಪಕರ್ತೃವಿಧಾರಯಿತೃವತ್ । ಏತಸ್ಯ ವಾ ಅಕ್ಷರಸ್ಯ ಪ್ರಶಾಸನೇ ಗಾರ್ಗಿ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯೌ — ದ್ಯೌಶ್ಚ ಪೃಥಿವೀ ಚ ಸಾವಯವತ್ವಾತ್ ಸ್ಫುಟನಸ್ವಭಾವೇ ಅಪಿ ಸತ್ಯೌ ಗುರುತ್ವಾತ್ಪತನಸ್ವಭಾವೇ ಸಂಯುಕ್ತತ್ವಾದ್ವಿಯೋಗಸ್ವಭಾವೇ ಚೇತನಾವದಭಿಮಾನಿದೇವತಾಧಿಷ್ಠಿತತ್ವಾತ್ಸ್ವತಂತ್ರೇ ಅಪಿ — ಏತಸ್ಯಾಕ್ಷರಸ್ಯ ಪ್ರಶಾಸನೇ ವರ್ತೇತೇ ವಿಧೃತೇ ತಿಷ್ಠತಃ ; ಏತದ್ಧಿ ಅಕ್ಷರಂ ಸರ್ವವ್ಯವಸ್ಥಾಸೇತುಃ ಸರ್ವಮರ್ಯಾದಾವಿಧರಣಮ್ ; ಅತೋ ನಾಸ್ಯಾಕ್ಷರಸ್ಯ ಪ್ರಶಾಸನಂ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾವತಿಕ್ರಾಮತಃ ; ತಸ್ಮಾತ್ ಸಿದ್ಧಮಸ್ಯಾಸ್ತಿತ್ವಮಕ್ಷರಸ್ಯ ; ಅವ್ಯಭಿಚಾರಿ ಹಿ ತಲ್ಲಿಂಗಮ್ , ಯತ್ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯೌ ನಿಯತೇ ವರ್ತೇತೇ ; ಚೇತನಾವಂತಂ ಪ್ರಶಾಸಿತಾರಮಸಂಸಾರಿಣಮಂತರೇಣ ನೈತದ್ಯುಕ್ತಮ್ , ‘ಯೇನ ದ್ಯೌರುಗ್ರಾ ಪೃಥಿವೀ ಚ ದೃಢಾ’ (ಋ. ಸಂ. ೧೦ । ೧೨೧ । ೫) ಇತಿ ಮಂತ್ರವರ್ಣಾತ್ । ಏತಸ್ಯ ವಾ ಅಕ್ಷರಸ್ಯ ಪ್ರಶಾಸನೇ ಗಾರ್ಗಿ, ನಿಮೇಷಾಃ ಮುಹೂರ್ತಾಃ ಇತ್ಯೇತೇ ಕಾಲಾವಯವಾಃ ಸರ್ವಸ್ಯಾತೀತಾನಾಗತವರ್ತಮಾನಸ್ಯ ಜನಿಮತಃ ಕಲಯಿತಾರಃ — ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಪ್ರಭುಣಾ ನಿಯತೋ ಗಣಕಃ ಸರ್ವಮ್ ಆಯಂ ವ್ಯಯಂ ಚ ಅಪ್ರಮತ್ತೋ ಗಣಯತಿ, ತಥಾ ಪ್ರಭುಸ್ಥಾನೀಯ ಏಷಾಂ ಕಾಲಾವಯವಾನಾಂ ನಿಯಂತಾ । ತಥಾ ಪ್ರಾಚ್ಯಃ ಪ್ರಾಗಂಚನಾಃ ಪೂರ್ವದಿಗ್ಗಮನಾಃ ನದ್ಯಃ ಸ್ಯಂದಂತೇ ಸ್ರವಂತಿ, ಶ್ವೇತೇಭ್ಯಃ ಹಿಮವದಾದಿಭ್ಯಃ ಪರ್ವತೇಭ್ಯಃ ಗಿರಿಭ್ಯಃ, ಗಂಗಾದ್ಯಾ ನದ್ಯಃ — ತಾಶ್ಚ ಯಥಾ ಪ್ರವರ್ತಿತಾ ಏವ ನಿಯತಾಃ ಪ್ರವರ್ತಂತೇ, ಅನ್ಯಥಾಪಿ ಪ್ರವರ್ತಿತುಮುತ್ಸಹಂತ್ಯಃ ; ತದೇತಲ್ಲಿಂಗಂ ಪ್ರಶಾಸ್ತುಃ । ಪ್ರತೀಚ್ಯೋಽನ್ಯಾಃ ಪ್ರತೀಚೀಂ ದಿಶಮಂಚಂತಿ ಸಿಂಧ್ವಾದ್ಯಾ ನದ್ಯಃ ; ಅನ್ಯಾಶ್ಚ ಯಾಂ ಯಾಂ ದಿಶಮನುಪ್ರವೃತ್ತಾಃ, ತಾಂ ತಾಂ ನ ವ್ಯಭಿಚರಂತಿ ; ತಚ್ಚ ಲಿಂಗಮ್ । ಕಿಂಚ ದದತಃ ಹಿರಣ್ಯಾದೀನ್ಪ್ರಯಚ್ಛತಃ ಆತ್ಮಪೀಡಾಂ ಕುರ್ವತೋಽಪಿ ಪ್ರಮಾಣಜ್ಞಾ ಅಪಿ ಮನುಷ್ಯಾಃ ಪ್ರಶಂಸಂತಿ ; ತತ್ರ ಯಚ್ಚ ದೀಯತೇ, ಯೇ ಚ ದದತಿ, ಯೇ ಚ ಪ್ರತಿಗೃಹ್ಣಂತಿ, ತೇಷಾಮಿಹೈವ ಸಮಾಗಮೋ ವಿಲಯಶ್ಚ ಅನ್ವಕ್ಷೋ ದೃಶ್ಯತೇ ; ಅದೃಷ್ಟಸ್ತು ಪರಃ ಸಮಾಗಮಃ ; ತಥಾಪಿ ಮನುಷ್ಯಾ ದದತಾಂ ದಾನಫಲೇನ ಸಂಯೋಗಂ ಪಶ್ಯಂತಃ ಪ್ರಮಾಣಜ್ಞತಯಾ ಪ್ರಶಂಸಂತಿ ; ತಚ್ಚ, ಕರ್ಮಫಲೇನ ಸಂಯೋಜಯಿತರಿ ಕರ್ತುಃ — ಕರ್ಮಫಲವಿಭಾಗಜ್ಞೇ ಪ್ರಶಾಸ್ತರಿ ಅಸತಿ, ನ ಸ್ಯಾತ್ , ದಾನಕ್ರಿಯಾಯಾಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿನಾಶಿತ್ವಾತ್ ; ತಸ್ಮಾದಸ್ತಿ ದಾನಕರ್ತೄಣಾಂ ಫಲೇನ ಸಂಯೋಜಯಿತಾ । ಅಪೂರ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ, ತತ್ಸದ್ಭಾವೇ ಪ್ರಮಾಣಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಪ್ರಶಾಸ್ತುರಪೀತಿ ಚೇತ್ , ನ, ಆಗಮತಾತ್ಪರ್ಯಸ್ಯ ಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ; ಅವೋಚಾಮ ಹಿ ಆಗಮಸ್ಯ ವಸ್ತುಪರತ್ವಮ್ । ಕಿಂಚಾನ್ಯತ್ — ಅಪೂರ್ವಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ಚ ಅರ್ಥಾಪತ್ತೇಃ ಕ್ಷಯಃ, ಅನ್ಯಥೈವೋಪಪತ್ತೇಃ, ಸೇವಾಫಲಸ್ಯ ಸೇವ್ಯಾತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿದರ್ಶನಾತ್ ; ಸೇವಾಯಾಶ್ಚ ಕ್ರಿಯಾತ್ವಾತ್ ತತ್ಸಾಮಾನ್ಯಾಚ್ಚ ಯಾಗದಾನಹೋಮಾದೀನಾಂ ಸೇವ್ಯಾತ್ ಈಶ್ವರಾದೇಃ ಫಲಪ್ರಾಪ್ತಿರುಪಪದ್ಯತೇ । ದೃಷ್ಟಕ್ರಿಯಾಧರ್ಮಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಪರಿತ್ಯಜ್ಯೈವ ಫಲಪ್ರಾಪ್ತಿಕಲ್ಪನೋಪಪತ್ತೌ ದೃಷ್ಟಕ್ರಿಯಾಧರ್ಮಸಾಮರ್ಥ್ಯಪರಿತ್ಯಾಗೋ ನ ನ್ಯಾಯ್ಯಃ । ಕಲ್ಪನಾಧಿಕ್ಯಾಚ್ಚ — ಈಶ್ವರಃ ಕಲ್ಪ್ಯಃ, ಅಪೂರ್ವಂ ವಾ ; ತತ್ರ ಕ್ರಿಯಾಯಾಶ್ಚ ಸ್ವಭಾವಃ ಸೇವ್ಯಾತ್ಫಲಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ದೃಷ್ಟಾ, ನ ತ್ವಪೂರ್ವಾತ್ ; ನ ಚ ಅಪೂರ್ವಂ ದೃಷ್ಟಮ್ , ತತ್ರ ಅಪೂರ್ವಮದೃಷ್ಟಂ ಕಲ್ಪಯಿತವ್ಯಮ್ , ತಸ್ಯ ಚ ಫಲದಾತೃತ್ವೇ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್ , ಸಾಮರ್ಥ್ಯೇ ಚ ಸತಿ ದಾನಂ ಚ ಅಭ್ಯಧಿಕಮಿತಿ ; ಇಹ ತು ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಸೇವ್ಯಸ್ಯ ಸದ್ಭಾವಮಾತ್ರಂ ಕಲ್ಪ್ಯಮ್ , ನ ತು ಫಲದಾನಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ದಾತೃತ್ವಂ ಚ, ಸೇವ್ಯಾತ್ಫಲಪ್ರಾಪ್ತಿದರ್ಶನಾತ್ । ಅನುಮಾನಂ ಚ ದರ್ಶಿತಮ್ — ‘ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯೌ ವಿಧೃತೇ ತಿಷ್ಠತಃ’ ಇತ್ಯಾದಿ । ತಥಾ ಚ ಯಜಮಾನಂ ದೇವಾಃ ಈಶ್ವರಾಃ ಸಂತೋ ಜೀವನಾರ್ಥೇಽನುಗತಾಃ ಚರುಪುರೋಡಾಶಾದ್ಯುಪಜೀವನಪ್ರಯೋಜನೇನ, ಅನ್ಯಥಾಪಿ ಜೀವಿತುಮುತ್ಸಹಂತಃ ಕೃಪಣಾಂ ದೀನಾಂ ವೃತ್ತಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಸ್ಥಿತಾಃ — ತಚ್ಚ ಪ್ರಶಾಸ್ತುಃ ಪ್ರಶಾಸನಾತ್ಸ್ಯಾತ್ । ತಥಾ ಪಿತರೋಽಪಿ ತದರ್ಥಮ್ , ದರ್ವೀಮ್ ದರ್ವೀಹೋಮಮ್ ಅನ್ವಾಯತ್ತಾ ಅನುಗತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ಸಮಾನಂ ಸರ್ವಮನ್ಯತ್ ॥
ಯೋ ವಾ ಏತದಕ್ಷರಂ ಗಾರ್ಗ್ಯವಿದಿತ್ವಾಸ್ಮಿಁಲ್ಲೋಕೇ ಜುಹೋತಿ ಯಜತೇ ತಪಸ್ತಪ್ಯತೇ ಬಹೂನಿ ವರ್ಷಸಹಸ್ರಾಣ್ಯಂತವದೇವಾಸ್ಯ ತದ್ಭವತಿ ಯೋ ವಾ ಏತದಕ್ಷರಂ ಗಾರ್ಗ್ಯವಿದಿತ್ವಾಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕಾತ್ಪ್ರೈತಿ ಸ ಕೃಪಣೋಽಥ ಯ ಏತದಕ್ಷರಂ ಗಾರ್ಗಿ ವಿದಿತ್ವಾಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕಾತ್ಪ್ರೈತಿ ಸ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಃ ॥ ೧೦ ॥
ಇತಶ್ಚಾಸ್ತಿ ತದಕ್ಷರಮ್ , ಯಸ್ಮಾತ್ ತದಜ್ಞಾನೇ ನಿಯತಾ ಸಂಸಾರೋಪಪತ್ತಿಃ ; ಭವಿತವ್ಯಂ ತು ತೇನ, ಯದ್ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ ತದ್ವಿಚ್ಛೇದಃ, ನ್ಯಾಯೋಪಪತ್ತೇಃ । ನನು ಕ್ರಿಯಾತ ಏವ ತದ್ವಿಚ್ಛಿತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇತ್ , ನ — ಯೋ ವಾ ಏತದಕ್ಷರಂ ಹೇ ಗಾರ್ಗಿ ಅವಿದಿತ್ವಾ ಅವಿಜ್ಞಾಯ ಅಸ್ಮಿನ್ ಲೋಕೇ ಜುಹೋತಿ ಯಜತೇ ತಪಸ್ತಪ್ಯತೇ ಯದ್ಯಪಿ ಬಹೂನಿ ವರ್ಷಸಹಸ್ರಾಣಿ, ಅಂತವದೇವಾಸ್ಯ ತತ್ಫಲಂ ಭವತಿ, ತತ್ಫಲೋಪಭೋಗಾಂತೇ ಕ್ಷೀಯಂತ ಏವಾಸ್ಯ ಕರ್ಮಾಣಿ । ಅಪಿ ಚ ಯದ್ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಕಾರ್ಪಣ್ಯಾತ್ಯಯಃ ಸಂಸಾರವಿಚ್ಛೇದಃ, ಯದ್ವಿಜ್ಞಾನಾಭಾವಾಚ್ಚ ಕರ್ಮಕೃತ್ ಕೃಪಣಃ ಕೃತಫಲಸ್ಯೈವೋಪಭೋಕ್ತಾ ಜನನಮರಣಪ್ರಬಂಧಾರೂಢಃ ಸಂಸರತಿ — ತದಸ್ತಿ ಅಕ್ಷರಂ ಪ್ರಶಾಸಿತೃ ; ತದೇತದುಚ್ಯತೇ — ಯೋ ವಾ ಏತದಕ್ಷರಂ ಗಾರ್ಗ್ಯವಿದಿತ್ವಾಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕಾತ್ಪ್ರೈತಿ ಸ ಕೃಪಣಃ, ಪಣಕ್ರೀತ ಇವ ದಾಸಾದಿಃ । ಅಥ ಯ ಏತದಕ್ಷರಂ ಗಾರ್ಗಿ ವಿದಿತ್ವಾ ಅಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕಾತ್ಪ್ರೈತಿ ಸ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಃ ॥
ಅಗ್ನೇರ್ದಹನಪ್ರಕಾಶಕತ್ವವತ್ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಮಸ್ಯ ಪ್ರಶಾಸ್ತೃತ್ವಮ್ ಅಚೇತನಸ್ಯೈವೇತ್ಯತ ಆಹ —
ತದ್ವಾ ಏತದಕ್ಷರಂ ಗಾರ್ಗ್ಯದೃಷ್ಟಂ ದ್ರಷ್ಟ್ರಶ್ರುತಂ ಶ್ರೋತ್ರಮತಂ ಮಂತ್ರವಿಜ್ಞಾತಂ ವಿಜ್ಞಾತೃ ನಾನ್ಯದತೋಽಸ್ತಿ ದ್ರಷ್ಟೃ ನಾನ್ಯದತೋಽಸ್ತಿ ಶ್ರೋತೃ ನಾನ್ಯದತೋಽಸ್ತಿ ಮಂತೃ ನಾನ್ಯದತೋಽಸ್ತಿ ವಿಜ್ಞಾತ್ರೇತಸ್ಮಿನ್ನು ಖಲ್ವಕ್ಷರೇ ಗಾರ್ಗ್ಯಾಕಾಶ ಓತಶ್ಚ ಪ್ರೋತಶ್ಚೇತಿ ॥ ೧೧ ॥
ತದ್ವಾ ಏತದಕ್ಷರಂ ಗಾರ್ಗಿ ಅದೃಷ್ಟಮ್ , ನ ಕೇನಚಿದ್ದೃಷ್ಟಮ್ , ಅವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಸ್ವಯಂ ತು ದ್ರಷ್ಟೃ ದೃಷ್ಟಿಸ್ವರೂಪತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಅಶ್ರುತಂ ಶ್ರೋತ್ರಾವಿಷಯತ್ವಾತ್ , ಸ್ವಯಂ ಶ್ರೋತೃ ಶ್ರುತಿಸ್ವರೂಪತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಅಮತಂ ಮನಸೋಽವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಸ್ವಯಂ ಮಂತೃ ಮತಿಸ್ವರೂಪತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಅವಿಜ್ಞಾತಂ ಬುದ್ಧೇರವಿಷಯತ್ವಾತ್ , ಸ್ವಯಂ ವಿಜ್ಞಾತೃ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪತ್ವಾತ್ । ಕಿಂ ಚ ನಾನ್ಯತ್ ಅತಃ ಅಸ್ಮಾದಕ್ಷರಾತ್ ಅಸ್ತಿ — ನಾಸ್ತಿ ಕಿಂಚಿದ್ದ್ರಷ್ಟೃ ದರ್ಶನಕ್ರಿಯಾಕರ್ತೃ ; ಏತದೇವಾಕ್ಷರಂ ದರ್ಶನಕ್ರಿಯಾಕರ್ತೃ ಸರ್ವತ್ರ । ತಥಾ ನಾನ್ಯದತೋಽಸ್ತಿ ಶ್ರೋತೃ ; ತದೇವಾಕ್ಷರಂ ಶ್ರೋತೃ ಸರ್ವತ್ರ । ನಾನ್ಯದತೋಽಸ್ತಿ ಮಂತೃ ; ತದೇವಾಕ್ಷರಂ ಮಂತೃ ಸರ್ವತ್ರ ಸರ್ವಮನೋದ್ವಾರೇಣ । ನಾನ್ಯದತೋಽಸ್ತಿ ವಿಜ್ಞಾತೃ ವಿಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಾಕರ್ತೃ, ತದೇವಾಕ್ಷರಂ ಸರ್ವಬುದ್ಧಿದ್ವಾರೇಣ ವಿಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಾಕರ್ತೃ, ನಾಚೇತನಂ ಪ್ರಧಾನಮ್ ಅನ್ಯದ್ವಾ । ಏತಸ್ಮಿನ್ನು ಖಲ್ವಕ್ಷರೇ ಗಾರ್ಗ್ಯಾಕಾಶ ಓತಶ್ಚ ಪ್ರೋತಶ್ಚೇತಿ । ಯದೇವ ಸಾಕ್ಷಾದಪರೋಕ್ಷಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ, ಯ ಆತ್ಮಾ ಸರ್ವಾಂತರಃ ಅಶನಾಯಾದಿಸಂಸಾರಧರ್ಮಾತೀತಃ, ಯಸ್ಮಿನ್ನಾಕಾಶ ಓತಶ್ಚ ಪ್ರೋತಶ್ಚ — ಏಷಾ ಪರಾ ಕಾಷ್ಠಾ, ಏಷಾ ಪರಾ ಗತಿಃ, ಏತತ್ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ಏತತ್ಪೃಥಿವ್ಯಾದೇರಾಕಾಶಾಂತಸ್ಯ ಸತ್ಯಸ್ಯ ಸತ್ಯಮ್ ॥
ಸಾ ಹೋವಾಚ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ಭಗವಂತಸ್ತದೇವ ಬಹುಮನ್ಯೇಧ್ವಂ ಯದಸ್ಮಾನ್ನಮಸ್ಕಾರೇಣ ಮುಚ್ಯೇಧ್ವಂ ನ ವೈ ಜಾತು ಯುಷ್ಮಾಕಮಿಮಂ ಕಶ್ಚಿದ್ಬ್ರಹ್ಮೋದ್ಯಂ ಜೇತೇತಿ ತತೋ ಹ ವಾಚಕ್ನವ್ಯುಪರರಾಮ ॥ ೧೨ ॥
ಸಾ ಹೋವಾಚ — ಹೇ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ಭಗವಂತಃ ಶೃಣುತ ಮದೀಯಂ ವಚಃ ; ತದೇವ ಬಹುಮನ್ಯೇಧ್ವಮ್ ; ಕಿಂ ತತ್ ? ಯದಸ್ಮಾತ್ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಾತ್ ನಮಸ್ಕಾರೇಣ ಮುಚ್ಯೇಧ್ವಮ್ — ಅಸ್ಮೈ ನಮಸ್ಕಾರಂ ಕೃತ್ವಾ, ತದೇವ ಬಹುಮನ್ಯಧ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ; ಜಯಸ್ತ್ವಸ್ಯ ಮನಸಾಪಿ ನಾಶಂಸನೀಯಃ, ಕಿಮುತ ಕಾರ್ಯತಃ ; ಕಸ್ಮಾತ್ ? ನ ವೈ ಯುಷ್ಮಾಕಂ ಮಧ್ಯೇ ಜಾತು ಕದಾಚಿದಪಿ ಇಮಂ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೋದ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ಜೇತಾ । ಪ್ರಶ್ನೌ ಚೇನ್ಮಹ್ಯಂ ವಕ್ಷ್ಯತಿ, ನ ವೈ ಜೇತಾ ಭವಿತಾ — ಇತಿ ಪೂರ್ವಮೇವ ಮಯಾ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಮ್ ; ಅದ್ಯಾಪಿ ಮಮಾಯಮೇವ ನಿಶ್ಚಯಃ — ಬ್ರಹ್ಮೋದ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ಏತತ್ತುಲ್ಯೋ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿದ್ಯತ ಇತಿ । ತತೋ ಹ ವಾಚಕ್ನವ್ಯುಪರರಾಮ ॥
ಅತ್ರ ಅಂತರ್ಯಾಮಿಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ಏತದುಕ್ತಮ್ — ಯಂ ಪೃಥಿವೀ ನ ವೇದ, ಯಂ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ನ ವಿದುರಿತಿ ಚ, ಯಮಂತರ್ಯಾಮಿಣಂ ನ ವಿದುಃ, ಯೇ ಚ ನ ವಿದುಃ, ಯಚ್ಚ ತದಕ್ಷರಂ ದರ್ಶನಾದಿಕ್ರಿಯಾಕರ್ತೃತ್ವೇನ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಚೇತನಾಧಾತುರಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ — ಕಸ್ತು ಏಷಾಂ ವಿಶೇಷಃ, ಕಿಂ ವಾ ಸಾಮಾನ್ಯಮಿತಿ । ತತ್ರ ಕೇಚಿದಾಚಕ್ಷತೇ — ಪರಸ್ಯ ಮಹಾಸಮುದ್ರಸ್ಥಾನೀಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಅಕ್ಷರಸ್ಯ ಅಪ್ರಚಲಿತಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಈಷತ್ಪ್ರಚಲಿತಾವಸ್ಥಾ ಅಂತರ್ಯಾಮೀ ; ಅತ್ಯಂತಪ್ರಚಲಿತಾವಸ್ಥಾ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಃ, ಯಃ ತಂ ನ ವೇದ ಅಂತರ್ಯಾಮಿಣಮ್ ; ತಥಾ ಅನ್ಯಾಃ ಪಂಚಾವಸ್ಥಾಃ ಪರಿಕಲ್ಪಯಂತಿ ; ತಥಾ ಅಷ್ಟಾವಸ್ಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಭವಂತೀತಿ ವದಂತಿ । ಅನ್ಯೇ ಅಕ್ಷರಸ್ಯ ಶಕ್ತಯ ಏತಾ ಇತಿ ವದಂತಿ, ಅನಂತಶಕ್ತಿಮದಕ್ಷರಮಿತಿ ಚ । ಅನ್ಯೇ ತು ಅಕ್ಷರಸ್ಯ ವಿಕಾರಾ ಇತಿ ವದಂತಿ । ಅವಸ್ಥಾಶಕ್ತೀ ತಾವನ್ನೋಪಪದ್ಯೇತೇ, ಅಕ್ಷರಸ್ಯ ಅಶನಾಯಾದಿಸಂಸಾರಧರ್ಮಾತೀತತ್ವಶ್ರುತೇಃ ; ನ ಹಿ ಅಶನಾಯಾದ್ಯತೀತತ್ವಮ್ ಅಶನಾಯಾದಿಧರ್ಮವದವಸ್ಥಾವತ್ತ್ವಂ ಚ ಏಕಸ್ಯ ಯುಗಪದುಪಪದ್ಯತೇ ; ತಥಾ ಶಕ್ತಿಮತ್ತ್ವಂ ಚ । ವಿಕಾರಾವಯವತ್ವೇ ಚ ದೋಷಾಃ ಪ್ರದರ್ಶಿತಾಶ್ಚತುರ್ಥೇ । ತಸ್ಮಾತ್ ಏತಾ ಅಸತ್ಯಾಃ ಸರ್ವಾಃ ಕಲ್ಪನಾಃ । ಕಸ್ತರ್ಹಿ ಭೇದ ಏಷಾಮ್ ? ಉಪಾಧಿಕೃತ ಇತಿ ಬ್ರೂಮಃ ; ನ ಸ್ವತ ಏಷಾಂ ಭೇದಃ ಅಭೇದೋ ವಾ, ಸೈಂಧವಘನವತ್ ಪ್ರಜ್ಞಾನಘನೈಕರಸಸ್ವಾಭಾವ್ಯಾತ್ ,
‘ಅಪೂರ್ವಮನಪರಮನಂತರಮಬಾಹ್ಯಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೫ । ೧೯) ‘ಅಯಮಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೫ । ೧೯) ಇತಿ ಚ ಶ್ರುತೇಃ —
‘ಸಬಾಹ್ಯಾಭ್ಯಂತರೋ ಹ್ಯಜಃ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೧ । ೨) ಇತಿ ಚ ಆಥರ್ವಣೇ । ತಸ್ಮಾತ್ ನಿರುಪಾಧಿಕಸ್ಯ ಆತ್ಮನೋ ನಿರುಪಾಖ್ಯತ್ವಾತ್ ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಾತ್ ಏಕತ್ವಾಚ್ಚ
‘ನೇತಿ ನೇತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೩ । ೬) ಇತಿ ವ್ಯಪದೇಶೋ ಭವತಿ ; ಅವಿದ್ಯಾಕಾಮಕರ್ಮವಿಶಿಷ್ಟಕಾರ್ಯಕರಣೋಪಾಧಿರಾತ್ಮಾ ಸಂಸಾರೀ ಜೀವ ಉಚ್ಯತೇ ; ನಿತ್ಯನಿರತಿಶಯಜ್ಞಾನಶಕ್ತ್ಯುಪಾಧಿರಾತ್ಮಾ ಅಂತರ್ಯಾಮೀ ಈಶ್ವರ ಉಚ್ಯತೇ ; ಸ ಏವ ನಿರುಪಾಧಿಃ ಕೇವಲಃ ಶುದ್ಧಃ ಸ್ವೇನ ಸ್ವಭಾವೇನ ಅಕ್ಷರಂ ಪರ ಉಚ್ಯತೇ । ತಥಾ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾವ್ಯಾಕೃತದೇವತಾಜಾತಿಪಿಂಡಮನುಷ್ಯತಿರ್ಯಕ್ಪ್ರೇತಾದಿಕಾರ್ಯಕರಣೋಪಾಧಿಭಿರ್ವಿಶಿಷ್ಟಃ ತದಾಖ್ಯಃ ತದ್ರೂಪೋ ಭವತಿ । ತಥಾ
‘ತದೇಜತಿ ತನ್ನೈಜತಿ’ (ಈ. ಉ. ೫) ಇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ತಥಾ
‘ಏಷ ತ ಆತ್ಮಾ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೪ । ೧),
(ಬೃ. ಉ. ೩ । ೫ । ೧) ‘ಏಷ ಸರ್ವಭೂತಾಂತರಾತ್ಮಾ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೧ । ೪) ‘ಏಷ ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು ಗೂಢಃ’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೩ । ೧೨) ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ‘ಅಹಮೇವೇದಂ ಸರ್ವಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೫ । ೧) ‘ಆತ್ಮೈವೇದಂ ಸರ್ವಮ್’
‘ನಾನ್ಯೋಽತೋಽಸ್ತಿ ದ್ರಷ್ಟಾ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೭ । ೨೩) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಯೋ ನ ವಿರುಧ್ಯಂತೇ । ಕಲ್ಪನಾಂತರೇಷು ಏತಾಃ ಶ್ರುತಯೋ ನ ಗಚ್ಛಂತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ ಉಪಾಧಿಭೇದೇನೈವ ಏಷಾಂ ಭೇದಃ, ನಾನ್ಯಥಾ, ‘ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್’ ಇತ್ಯವಧಾರಣಾತ್ಸರ್ವೋಪನಿಷತ್ಸು ॥
ಇತಿ ತೃತೀಯಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ಅಷ್ಟಮಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್ ॥
ನವಮಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಅಥ ಹೈನಂ ವಿದಗ್ಧಃ ಶಾಕಲ್ಯಃ ಪಪ್ರಚ್ಛ । ಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನಾಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮತಾರತಮ್ಯಕ್ರಮೇಣ ಪೂರ್ವಸ್ಯ ಪೂರ್ವಸ್ಯ ಉತ್ತರಸ್ಮಿನ್ನುತ್ತರಸ್ಮಿನ್ ಓತಪ್ರೋತಭಾವಂ ಕಥಯನ್ ಸರ್ವಾಂತರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಕಾಶಿತವಾನ್ ; ತಸ್ಯ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವ್ಯಾಕೃತವಿಷಯೇ ಸೂತ್ರಭೇದೇಷು ನಿಯಂತೃತ್ವಮುಕ್ತಮ್ — ವ್ಯಾಕೃತವಿಷಯೇ ವ್ಯಕ್ತತರಂ ಲಿಂಗಮಿತಿ । ತಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಾಕ್ಷಾದಪರೋಕ್ಷತ್ವೇ ನಿಯಂತವ್ಯದೇವತಾಭೇದಸಂಕೋಚವಿಕಾಸದ್ವಾರೇಣಾಧಿಗಂತವ್ಯೇ ಇತಿ ತದರ್ಥಂ ಶಾಕಲ್ಯಬ್ರಾಹ್ಮಣಮಾರಭ್ಯತೇ —
ಅಥ ಹೈನಂ ವಿದಗ್ಧಃ ಶಾಕಲ್ಯಃ ಪಪ್ರಚ್ಛ ಕತಿ ದೇವಾ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇತಿ ಸ ಹೈತಯೈವ ನಿವಿದಾ ಪ್ರತಿಪೇದೇ ಯಾವಂತೋ ವೈಶ್ವದೇವಸ್ಯ ನಿವಿದ್ಯುಚ್ಯಂತೇ ತ್ರಯಶ್ಚ ತ್ರೀ ಚ ಶತಾ ತ್ರಯಶ್ಚ ತ್ರೀ ಚ ಸಹಸ್ರೇತ್ಯೋಮಿತಿ ಹೋವಾಚ ಕತ್ಯೇವ ದೇವಾ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇತಿ ತ್ರಯಸ್ತ್ರಿಂಶದಿತ್ಯೋಮಿತಿ ಹೋವಾಚ ಕತ್ಯೇವ ದೇವಾ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇತಿ ಷಡಿತ್ಯೋಮಿತಿ ಹೋವಾಚ ಕತ್ಯೇವ ದೇವಾ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇತಿ ತ್ರಯ ಇತ್ಯೋಮಿತಿ ಹೋವಾಚ ಕತ್ಯೇವ ದೇವಾ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇತಿ ದ್ವಾವಿತ್ಯೋಮಿತಿ ಹೋವಾಚ ಕತ್ಯೇವ ದೇವಾ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇತ್ಯಧ್ಯರ್ಧ ಇತ್ಯೋಮಿತಿ ಹೋವಾಚ ಕತ್ಯೇವ ದೇವಾ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇತ್ಯೇಕ ಇತ್ಯೋಮಿತಿ ಹೋವಾಚ ಕತಮೇ ತೇ ತ್ರಯಶ್ಚ ತ್ರೀ ಚ ಶತಾ ತ್ರಯಶ್ಚ ತ್ರೀ ಚ ಸಹಸ್ರೇತಿ ॥ ೧ ॥
ಅಥ ಹೈನಂ ವಿದಗ್ಧ ಇತಿ ನಾಮತಃ, ಶಕಲಸ್ಯಾಪತ್ಯಂ ಶಾಕಲ್ಯಃ, ಪಪ್ರಚ್ಛ — ಕತಿಸಂಖ್ಯಾಕಾ ದೇವಾಃ ಹೇ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇತಿ । ಸ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಃ, ಹ ಕಿಲ, ಏತಯೈವ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಯಾ ನಿವಿದಾ ಪ್ರತಿಪೇದೇ ಸಂಖ್ಯಾಮ್ , ಯಾಂ ಸಂಖ್ಯಾಂ ಪೃಷ್ಟವಾನ್ ಶಾಕಲ್ಯಃ ; ಯಾವಂತಃ ಯಾವತ್ಸಂಖ್ಯಾಕಾ ದೇವಾಃ ವೈಶ್ವದೇವಸ್ಯ ಶಸ್ತ್ರಸ್ಯ ನಿವಿದಿ — ನಿವಿನ್ನಾಮ ದೇವತಾಸಂಖ್ಯಾವಾಚಕಾನಿ ಮಂತ್ರಪದಾನಿ ಕಾನಿಚಿದ್ವೈಶ್ವದೇವೇ ಶಸ್ತ್ರೇ ಶಸ್ಯಂತೇ, ತಾನಿ ನಿವಿತ್ಸಂಜ್ಞಕಾನಿ ; ತಸ್ಯಾಂ ನಿವಿದಿ ಯಾವಂತೋ ದೇವಾಃ ಶ್ರೂಯಂತೇ, ತಾವಂತೋ ದೇವಾ ಇತಿ । ಕಾ ಪುನಃ ಸಾ ನಿವಿದಿತಿ ತಾನಿ ನಿವಿತ್ಪದಾನಿ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯಂತೇ — ತ್ರಯಶ್ಚ ತ್ರೀ ಚ ಶತಾತ್ರಯಶ್ಚ ದೇವಾಃ, ದೇವಾನಾಂ ತ್ರೀ ಚ ತ್ರೀಣಿ ಚ ಶತಾನಿ ; ಪುನರಪ್ಯೇವಂ ತ್ರಯಶ್ಚ, ತ್ರೀ ಚ ಸಹಸ್ರಾ ಸಹಸ್ರಾಣಿ — ಏತಾವಂತೋ ದೇವಾ ಇತಿ । ಶಾಕಲ್ಯೋಽಪಿ ಓಮಿತಿ ಹೋವಾಚ । ಏವಮೇಷಾಂ ಮಧ್ಯಮಾ ಸಂಖ್ಯಾ ಸಮ್ಯಕ್ತಯಾ ಜ್ಞಾತಾ ; ಪುನಸ್ತೇಷಾಮೇವ ದೇವಾನಾಂ ಸಂಕೋಚವಿಷಯಾಂ ಸಂಖ್ಯಾಂ ಪೃಚ್ಛತಿ — ಕತ್ಯೇವ ದೇವಾ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇತಿ ; ತ್ರಯಸ್ತ್ರಿಂಶತ್ , ಷಟ್ , ತ್ರಯಃ, ದ್ವೌ, ಅಧ್ಯರ್ಧಃ, ಏಕಃ — ಇತಿ । ದೇವತಾಸಂಕೋಚವಿಕಾಸವಿಷಯಾಂ ಸಂಖ್ಯಾಂ ಪೃಷ್ಟ್ವಾ ಪುನಃ ಸಂಖ್ಯೇಯಸ್ವರೂಪಂ ಪೃಚ್ಛತಿ — ಕತಮೇ ತೇ ತ್ರಯಶ್ಚ ತ್ರೀ ಚ ಶತಾ ತ್ರಯಶ್ಚ ತ್ರೀ ಚ ಸಹಸ್ರೇತಿ ॥
ಸ ಹೋವಾಚ ಮಹಿಮಾನ ಏವೈಷಾಮೇತೇ ತ್ರಯಸ್ತ್ರಿಂಶತ್ತ್ವೇವ ದೇವಾ ಇತಿ ಕತಮೇ ತೇ ತ್ರಯಸ್ತ್ರಿಂಶದಿತ್ಯಷ್ಟೌ ವಸವ ಏಕಾದಶ ರುದ್ರಾ ದ್ವಾದಶಾದಿತ್ಯಾಸ್ತ ಏಕತ್ರಿಂಶದಿಂದ್ರಶ್ಚೈವ ಪ್ರಜಾಪತಿಶ್ಚ ತ್ರಯಸ್ತ್ರಿಂಶಾವಿತಿ ॥ ೨ ॥
ಸ ಹೋವಾಚ ಇತರಃ — ಮಹಿಮಾನಃ ವಿಭೂತಯಃ, ಏಷಾಂ ತ್ರಯಸ್ತ್ರಿಂಶತಃ ದೇವಾನಾಮ್ , ಏತೇ ತ್ರಯಶ್ಚ ತ್ರೀ ಚ ಶತೇತ್ಯಾದಯಃ ; ಪರಮಾರ್ಥತಸ್ತು ತ್ರಯಸ್ತ್ರಿಂಶತ್ತ್ವೇವ ದೇವಾ ಇತಿ । ಕತಮೇ ತೇ ತ್ರಯಸ್ತ್ರಿಂಶದಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಅಷ್ಟೌ ವಸವಃ, ಏಕಾದಶ ರುದ್ರಾಃ, ದ್ವಾದಶ ಆದಿತ್ಯಾಃ — ತೇ ಏಕತ್ರಿಂಶತ್ — ಇಂದ್ರಶ್ಚೈವ ಪ್ರಜಾಪತಿಶ್ಚ ತ್ರಯಸ್ತ್ರಿಂಶಾವಿತಿ ತ್ರಯಸ್ತ್ರಿಂಶತಃ ಪೂರಣೌ ॥
ಕತಮೇ ವಸವ ಇತ್ಯಗ್ನಿಶ್ಚ ಪೃಥಿವೀ ಚ ವಾಯುಶ್ಚಾಂತರಿಕ್ಷಂ ಚಾದಿತ್ಯಶ್ಚ ದ್ಯೌಶ್ಚ ಚಂದ್ರಮಾಶ್ಚ ನಕ್ಷತ್ರಾಣಿ ಚೈತೇ ವಸವ ಏತೇಷು ಹೀದಂ ಸರ್ವಂ ಹಿತಮಿತಿ ತಸ್ಮಾದ್ವಸವ ಇತಿ ॥ ೩ ॥
ಕತಮೇ ವಸವ ಇತಿ ತೇಷಾಂ ಸ್ವರೂಪಂ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಪೃಚ್ಛ್ಯತೇ ; ಅಗ್ನಿಶ್ಚ ಪೃಥಿವೀ ಚೇತಿ — ಅಗ್ನ್ಯಾದ್ಯಾ ನಕ್ಷತ್ರಾಂತಾ ಏತೇ ವಸವಃ — ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಕರ್ಮಫಲಾಶ್ರಯತ್ವೇನ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತರೂಪೇಣ ತನ್ನಿವಾಸತ್ವೇನ ಚ ವಿಪರಿಣಮಂತಃ ಜಗದಿದಂ ಸರ್ವಂ ವಾಸಯಂತಿ ವಸಂತಿ ಚ ; ತೇ ಯಸ್ಮಾದ್ವಾಸಯಂತಿ ತಸ್ಮಾದ್ವಸವ ಇತಿ ॥
ಕತಮೇ ರುದ್ರಾ ಇತಿ ದಶೇಮೇ ಪುರುಷೇ ಪ್ರಾಣಾ ಆತ್ಮೈಕಾದಶಸ್ತೇ ಯದಾಸ್ಮಾಚ್ಛರೀರಾನ್ಮರ್ತ್ಯಾದುತ್ಕ್ರಾಮಂತ್ಯಥ ರೋದಯಂತಿ ತದ್ಯದ್ರೋದಯಂತಿ ತಸ್ಮಾದ್ರುದ್ರಾ ಇತಿ ॥ ೪ ॥
ಕತಮೇ ರುದ್ರಾ ಇತಿ । ದಶ ಇಮೇ ಪುರುಷೇ, ಕರ್ಮಬುದ್ಧೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಪ್ರಾಣಾಃ, ಆತ್ಮಾ ಮನಃ ಏಕಾದಶಃ — ಏಕಾದಶಾನಾಂ ಪೂರಣಃ ; ತೇ ಏತೇ ಪ್ರಾಣಾಃ ಯದಾ ಅಸ್ಮಾಚ್ಛರೀರಾತ್ ಮರ್ತ್ಯಾತ್ ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಕರ್ಮಫಲೋಪಭೋಗಕ್ಷಯೇ ಉತ್ಕ್ರಾಮಂತಿ — ಅಥ ತದಾ ರೋದಯಂತಿ ತತ್ಸಂಬಂಧಿನಃ । ತತ್ ತತ್ರ ಯಸ್ಮಾದ್ರೋದಯಂತಿ ತೇ ಸಂಬಂಧಿನಃ, ತಸ್ಮಾತ್ ರುದ್ರಾ ಇತಿ ॥
ಕತಮ ಆದಿತ್ಯಾ ಇತಿ ದ್ವಾದಶ ವೈ ಮಾಸಾಃ ಸಂವತ್ಸರಸ್ಯೈತ ಆದಿತ್ಯಾ ಏತೇ ಹೀದಂ ಸರ್ವಮಾದದಾನಾ ಯಂತಿ ತೇ ಯದಿದಂ ಸರ್ವಮಾದದಾನಾ ಯಂತಿ ತಸ್ಮಾದಾದಿತ್ಯಾ ಇತಿ ॥ ೫ ॥
ಕತಮ ಆದಿತ್ಯಾ ಇತಿ । ದ್ವಾದಶ ವೈ ಮಾಸಾಃ ಸಂವತ್ಸರಸ್ಯ ಕಾಲಸ್ಯ ಅವಯವಾಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾಃ, ಏತೇ ಆದಿತ್ಯಾಃ ; ಕಥಮ್ ? ಏತೇ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಪುನಃ ಪುನಃ ಪರಿವರ್ತಮಾನಾಃ ಪ್ರಾಣಿನಾಮಾಯೂಂಷಿ ಕರ್ಮಫಲಂ ಚ ಆದದಾನಾಃ ಗೃಹ್ಣಂತ ಉಪಾದದತಃ ಯಂತಿ ಗಚ್ಛಂತಿ — ತೇ ಯತ್ ಯಸ್ಮಾತ್ ಏವಮ್ ಇದಂ ಸರ್ವಮಾದದಾನಾ ಯಂತಿ, ತಸ್ಮಾದಾದಿತ್ಯಾ ಇತಿ ॥
ಕತಮ ಇಂದ್ರಃ ಕತಮಃ ಪ್ರಜಾಪತಿರಿತಿ ಸ್ತನಯಿತ್ನುರೇವೇಂದ್ರೋ ಯಜ್ಞಃ ಪ್ರಜಾಪತಿರಿತಿ ಕತಮಃ ಸ್ತನಯಿತ್ನುರಿತ್ಯಶನಿರಿತಿ ಕತಮೋ ಯಜ್ಞ ಇತಿ ಪಶವ ಇತಿ ॥ ೬ ॥
ಕತಮ ಇಂದ್ರಃ ಕತಮಃ ಪ್ರಜಾಪತಿರಿತಿ, ಸ್ತನಯಿತ್ನುರೇವೇಂದ್ರೋ ಯಜ್ಞಃ ಪ್ರಜಾಪತಿರಿತಿ, ಕತಮಃ ಸ್ತನಯಿತ್ನುರಿತ್ಯಶನಿರಿತಿ । ಅಶನಿಃ ವಜ್ರಂ ವೀರ್ಯಂ ಬಲಮ್ , ಯತ್ ಪ್ರಾಣಿನಃ ಪ್ರಮಾಪಯತಿ, ಸ ಇಂದ್ರಃ ; ಇಂದ್ರಸ್ಯ ಹಿ ತತ್ ಕರ್ಮ । ಕತಮೋ ಯಜ್ಞ ಇತಿ ಪಶವ ಇತಿ — ಯಜ್ಞಸ್ಯ ಹಿ ಸಾಧನಾನಿ ಪಶವಃ ; ಯಜ್ಞಸ್ಯಾರೂಪತ್ವಾತ್ ಪಶುಸಾಧನಾಶ್ರಯತ್ವಾಚ್ಚ ಪಶವೋ ಯಜ್ಞ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ॥
ಕತಮೇ ಷಡಿತ್ಯಗ್ನಿಶ್ಚ ಪೃಥಿವೀ ಚ ವಾಯುಶ್ಚಾಂತರಿಕ್ಷಂ ಚ ಆದಿತ್ಯಶ್ಚ ದ್ಯೌಶ್ಚೈತೇ ಷಡೇತೇ ಹೀದಂ ಸರ್ವಂ ಷಡಿತಿ ॥ ೭ ॥
ಕತಮೇ ಷಡಿತಿ । ತ ಏವ ಅಗ್ನ್ಯಾದಯೋ ವಸುತ್ವೇನ ಪಠಿತಾಃ ಚಂದ್ರಮಸಂ ನಕ್ಷತ್ರಾಣಿ ಚ ವರ್ಜಯಿತ್ವಾ ಷಡ್ಭವಂತಿ — ಷಟ್ಸಂಖ್ಯಾವಿಶಿಷ್ಟಾಃ । ಏತೇ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ , ತ್ರಯಸ್ತ್ರಿಂಶದಾದಿ ಯದುಕ್ತಮ್ ಇದಂ ಸರ್ವಮ್ , ಏತ ಏವ ಷಡ್ಭವಂತಿ ; ಸರ್ವೋ ಹಿ ವಸ್ವಾದಿವಿಸ್ತರ ಏತೇಷ್ವೇವ ಷಟ್ಸು ಅಂತರ್ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಕತಮೇ ತೇ ತ್ರಯೋ ದೇವಾ ಇತೀಮ ಏವ ತ್ರಯೋ ಲೋಕಾ ಏಷು ಹೀಮೇ ಸರ್ವೇ ದೇವಾ ಇತಿ ಕತಮೌ ತೌ ದ್ವೌ ದೇವಾವಿತ್ಯನ್ನಂ ಚೈವ ಪ್ರಾಣಶ್ಚೇತಿ ಕತಮೋಽಧ್ಯರ್ಧ ಇತಿ ಯೋಽಯಂ ಪವತ ಇತಿ ॥ ೮ ॥
ಕತಮೇ ತೇ ತ್ರಯೋ ದೇವಾ ಇತಿ ; ಇಮ ಏವ ತ್ರಯೋ ಲೋಕಾ ಇತಿ — ಪೃಥಿವೀಮಗ್ನಿಂ ಚ ಏಕೀಕೃತ್ಯ ಏಕೋ ದೇವಃ, ಅಂತರಿಕ್ಷಂ ವಾಯುಂ ಚ ಏಕೀಕೃತ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಃ, ದಿವಮಾದಿತ್ಯಂ ಚ ಏಕೀಕೃತ್ಯ ತೃತೀಯಃ — ತೇ ಏವ ತ್ರಯೋ ದೇವಾ ಇತಿ । ಏಷು, ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ , ತ್ರಿಷು ದೇವೇಷು ಸರ್ವೇ ದೇವಾ ಅಂತರ್ಭವಂತಿ, ತೇನ ಏತ ಏವ ದೇವಾಸ್ತ್ರಯಃ — ಇತ್ಯೇಷ ನೈರುಕ್ತಾನಾಂ ಕೇಷಾಂಚಿತ್ಪಕ್ಷಃ । ಕತಮೌ ತೌ ದ್ವೌ ದೇವಾವಿತಿ — ಅನ್ನಂ ಚೈವ ಪ್ರಾಣಶ್ಚ ಏತೌ ದ್ವೌ ದೇವೌ ; ಅನಯೋಃ ಸರ್ವೇಷಾಮುಕ್ತಾನಾಮಂತರ್ಭಾವಃ । ಕತಮೋಽಧ್ಯರ್ಧ ಇತಿ — ಯೋಽಯಂ ಪವತೇ ವಾಯುಃ ॥
ತದಾಹುರ್ಯದಯಮೇಕ ಇವೈವ ಪವತೇಽಥ ಕಥಮಧ್ಯರ್ಧ ಇತಿ ಯದಸ್ಮಿನ್ನಿದಂ ಸರ್ವಮಧ್ಯಾರ್ಧ್ನೋತ್ತೇನಾಧ್ಯರ್ಧ ಇತಿ ಕತಮ ಏಕೋ ದೇವ ಇತಿ ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ಸ ಬ್ರಹ್ಮ ತ್ಯದಿತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ ॥ ೯ ॥
ತತ್ ತತ್ರ ಆಹುಃ ಚೋದಯಂತಿ — ಯದಯಂ ವಾಯುಃ ಏಕ ಇವೈವ ಏಕ ಏವ ಪವತೇ ; ಅಥ ಕಥಮಧ್ಯರ್ಧ ಇತಿ । ಯತ್ ಅಸ್ಮಿನ್ ಇದಂ ಸರ್ವಮಧ್ಯಾರ್ಧ್ನೋತ್ — ಅಸ್ಮಿನ್ವಾಯೌ ಸತಿ ಇದಂ ಸರ್ವಮಧ್ಯಾರ್ಧ್ನೋತ್ — ಅಧಿ ಋದ್ಧಿಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ — ತೇನಾಧ್ಯರ್ಧ ಇತಿ । ಕತಮ ಏಕೋ ದೇವ ಇತಿ, ಪ್ರಾಣ ಇತಿ । ಸ ಪ್ರಾಣೋ ಬ್ರಹ್ಮ — ಸರ್ವದೇವಾತ್ಮಕತ್ವಾನ್ಮಹದ್ಬ್ರಹ್ಮ, ತೇನ ಸ ಬ್ರಹ್ಮ ತ್ಯದಿತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ — ತ್ಯದಿತಿ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮಾಚಕ್ಷತೇ ಪರೋಕ್ಷಾಭಿಧಾಯಕೇನ ಶಬ್ದೇನ । ದೇವಾನಾಮೇತತ್ ಏಕತ್ವಂ ನಾನಾತ್ವಂ ಚ — ಅನಂತಾನಾಂ ದೇವಾನಾಂ ನಿವಿತ್ಸಂಖ್ಯಾವಿಶಿಷ್ಟೇಷ್ವಂತರ್ಭಾವಃ ; ತೇಷಾಮಪಿ ತ್ರಯಸ್ತ್ರಿಂಶದಾದಿಷೂತ್ತರೋತ್ತರೇಷು ಯಾವದೇಕಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಾಣೇ ; ಪ್ರಾಣಸ್ಯೈವ ಚೈಕಸ್ಯ ಸರ್ವಃ ಅನಂತಸಂಖ್ಯಾತೋ ವಿಸ್ತರಃ । ಏವಮೇಕಶ್ಚ ಅನಂತಶ್ಚ ಅವಾಂತರಸಂಖ್ಯಾವಿಶಿಷ್ಟಶ್ಚ ಪ್ರಾಣ ಏವ । ತತ್ರ ಚ ದೇವಸ್ಯೈಕಸ್ಯ ನಾಮರೂಪಕರ್ಮಗುಣಶಕ್ತಿಭೇದಃ ಅಧಿಕಾರಭೇದಾತ್ ॥
ಇದಾನೀಂ ತಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪುನರಷ್ಟಧಾ ಭೇದ ಉಪದಿಶ್ಯತೇ —
ಪೃಥಿವ್ಯೇವ ಯಸ್ಯಾಯತನಮಗ್ನಿರ್ಲೋಕೋ ಮನೋಜ್ಯೋತಿರ್ಯೋ ವೈ ತಂ ಪುರುಷಂ ವಿದ್ಯಾತ್ಸರ್ವಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಪರಾಯಣಂ ಸ ವೈ ವೇದಿತಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯ ವೇದ ವಾ ಅಹಂ ತಂ ಪುರುಷಂ ಸರ್ವಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಪರಾಯಣಂ ಯಮಾತ್ಥ ಯ ಏವಾಯಂ ಶಾರೀರಃ ಪುರುಷಃ ಸ ಏಷ ವದೈವ ಶಾಕಲ್ಯ ತಸ್ಯ ಕಾ ದೇವತೇತ್ಯಮೃತಮಿತಿ ಹೋವಾಚ ॥ ೧೦ ॥
ಪೃಥಿವ್ಯೇವ ಯಸ್ಯ ದೇವಸ್ಯ ಆಯತನಮ್ ಆಶ್ರಯಃ ; ಅಗ್ನಿರ್ಲೋಕೋ ಯಸ್ಯ — ಲೋಕಯತ್ಯನೇನೇತಿ ಲೋಕಃ, ಪಶ್ಯತೀತಿ — ಅಗ್ನಿನಾ ಪಶ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ; ಮನೋಜ್ಯೋತಿಃ — ಮನಸಾ ಜ್ಯೋತಿಷಾ ಸಂಕಲ್ಪವಿಕಲ್ಪಾದಿಕಾರ್ಯಂ ಕರೋತಿ ಯಃ, ಸೋಽಯಂ ಮನೋಜ್ಯೋತಿಃ ; ಪೃಥಿವೀಶರೀರಃ ಅಗ್ನಿದರ್ಶನಃ ಮನಸಾ ಸಂಕಲ್ಪಯಿತಾ ಪೃಥಿವ್ಯಭಿಮಾನೀ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತವಾಂದೇವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯ ಏವಂ ವಿಶಿಷ್ಟಂ ವೈ ತಂ ಪುರುಷಂ ವಿದ್ಯಾತ್ ವಿಜಾನೀಯಾತ್ , ಸರ್ವಸ್ಯ ಆತ್ಮನಃ ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಸ್ಯ ಆತ್ಮನಃ ಪರಮಯನಮ್ ಪರ ಆಶ್ರಯಃ ತಂ ಪರಾಯಣಮ್ — ಮಾತೃಜೇನ ತ್ವಙ್ಮಾಂಸರುಧಿರರೂಪೇಣ ಕ್ಷೇತ್ರಸ್ಥಾನೀಯೇನ ಬೀಜಸ್ಥಾನೀಯಸ್ಯ ಪಿತೃಜಸ್ಯ ಅಸ್ಥಿಮಜ್ಜಾಶುಕ್ರರೂಪಸ್ಯ ಪರಮ್ ಅಯನಮ್ , ಕರಣಾತ್ಮನಶ್ಚ — ಸ ವೈ ವೇದಿತಾ ಸ್ಯಾತ್ ; ಯ ಏತದೇವಂ ವೇತ್ತಿ ಸ ವೈ ವೇದಿತಾ ಪಂಡಿತಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯ ತ್ವಂ ತಮಜಾನನ್ನೇವ ಪಂಡಿತಾಭಿಮಾನೀತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಯದಿ ತದ್ವಿಜ್ಞಾನೇ ಪಾಂಡಿತ್ಯಂ ಲಭ್ಯತೇ, ವೇದ ವೈ ಅಹಂ ತಂ ಪುರುಷಮ್ — ಸರ್ವಸ್ಯ ಆತ್ಮನಃ ಪರಾಯಣಂ ಯಮಾತ್ಥ ಯಂ ಕಥಯಸಿ — ತಮಹಂ ವೇದ । ತತ್ರ ಶಾಕಲ್ಯಸ್ಯ ವಚನಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ — ಯದಿ ತ್ವಂ ವೇತ್ಥ ತಂ ಪುರುಷಮ್ , ಬ್ರೂಹಿ ಕಿಂವಿಶೇಷಣೋಽಸೌ । ಶೃಣು, ಯದ್ವಿಶೇಷಣಃ ಸಃ — ಯ ಏವಾಯಂ ಶಾರೀರಃ ಪಾರ್ಥಿವಾಂಶೇ ಶರೀರೇ ಭವಃ ಶಾರೀರಃ ಮಾತೃಜಕೋಶತ್ರಯರೂಪ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ; ಸ ಏಷ ದೇವಃ, ಯಸ್ತ್ವಯಾ ಪೃಷ್ಟಃ, ಹೇ ಶಾಕಲ್ಯ ; ಕಿಂತು ಅಸ್ತಿ ತತ್ರ ವಕ್ತವ್ಯಂ ವಿಶೇಷಣಾಂತರಮ್ ; ತತ್ ವದೈವ ಪೃಚ್ಛೈವೇತ್ಯರ್ಥಃ, ಹೇ ಶಾಕಲ್ಯ । ಸ ಏವಂ ಪ್ರಕ್ಷೋಭಿತೋಽಮರ್ಷವಶಗ ಆಹ, ತೋತ್ರಾರ್ದಿತ ಇವ ಗಜಃ — ತಸ್ಯ ದೇವಸ್ಯ ಶಾರೀರಸ್ಯ ಕಾ ದೇವತಾ — ಯಸ್ಮಾನ್ನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ, ಯಃ ‘ಸಾ ತಸ್ಯ ದೇವತಾ’ ಇತ್ಯಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಕರಣೇ ವಿವಕ್ಷಿತಃ ; ಅಮೃತಮಿತಿ ಹೋವಾಚ — ಅಮೃತಮಿತಿ ಯೋ ಭುಕ್ತಸ್ಯಾನ್ನಸ್ಯ ರಸಃ ಮಾತೃಜಸ್ಯ ಲೋಹಿತಸ್ಯ ನಿಷ್ಪತ್ತಿಹೇತುಃ ; ತಸ್ಮಾದ್ಧಿ ಅನ್ನರಸಾಲ್ಲೋಹಿತಂ ನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ ಸ್ತ್ರಿಯಾಂ ಶ್ರಿತಮ್ ; ತತಶ್ಚ ಲೋಹಿತಮಯಂ ಶರೀರಂ ಬೀಜಾಶ್ರಯಮ್ । ಸಮಾನಮನ್ಯತ್ ॥
ಕಾಮ ಏವ ಯಸ್ಯಾಯತನಂ ಹೃದಯಂ ಲೋಕೋ ಮನೋ ಜ್ಯೋತಿರ್ಯೋ ವೈ ತಂ ಪುರುಷಂ ವಿದ್ಯಾತ್ಸರ್ವಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಪರಾಯಣಂ ಸ ವೈ ವೇದಿತಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯ ವೇದ ವಾ ಅಹಂ ತಂ ಪುರುಷಂ ಸರ್ವಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಪರಾಯಣಂ ಯಮಾತ್ಥ ಯ ಏವಾಯಂ ಕಾಮಮಯಃ ಪುರುಷಃ ಸ ಏಷ ವದೈವ ಶಾಕಲ್ಯ ತಸ್ಯ ಕಾ ದೇವತೇತಿ ಸ್ತ್ರಿಯ ಇತಿ ಹೋವಾಚ ॥ ೧೧ ॥
ಕಾಮ ಏವ ಯಸ್ಯಾಯತನಮ್ । ಸ್ತ್ರೀವ್ಯತಿಕರಾಭಿಲಾಷಃ ಕಾಮಃ ಕಾಮಶರೀರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಹೃದಯಂ ಲೋಕಃ, ಹೃದಯೇನ ಬುದ್ಧ್ಯಾ ಪಶ್ಯತಿ । ಯ ಏವಾಯಂ ಕಾಮಮಯಃ ಪುರುಷಃ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಮಪಿ ಕಾಮಮಯ ಏವ, ತಸ್ಯ ಕಾ ದೇವತೇತಿ — ಸ್ತ್ರಿಯ ಇತಿ ಹೋವಾಚ ; ಸ್ತ್ರೀತೋ ಹಿ ಕಾಮಸ್ಯ ದೀಪ್ತಿರ್ಜಾಯತೇ ॥
ರೂಪಾಣ್ಯೇವ ಯಸ್ಯಾಯತನಂ ಚಕ್ಷುರ್ಲೋಕೋ ಮನೋಜ್ಯೋತಿರ್ಯೋ ವೈ ತಂ ಪುರುಷಂ ವಿದ್ಯಾತ್ಸರ್ವಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಪರಾಯಣಂ ಸ ವೈ ವೇದಿತಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯ ವೇದ ವಾ ಅಹಂ ತಂ ಪುರುಷಂ ಸರ್ವಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಪರಾಯಣಂ ಯಮಾತ್ಥ ಯ ಏವಾಸಾವಾದಿತ್ಯೇ ಪುರುಷಃ ಸ ಏಷ ವದೈವ ಶಾಕಲ್ಯ ತಸ್ಯ ಕಾ ದೇವತೇತಿ ಸತ್ಯಮಿತಿ ಹೋವಾಚ ॥ ೧೨ ॥
ರೂಪಾಣ್ಯೇವ ಯಸ್ಯಾಯತನಮ್ । ರೂಪಾಣಿ ಶುಕ್ಲಕೃಷ್ಣಾದೀನಿ । ಯ ಏವಾಸಾವಾದಿತ್ಯೇ ಪುರುಷಃ — ಸರ್ವೇಷಾಂ ಹಿ ರೂಪಾಣಾಂ ವಿಶಿಷ್ಟಂ ಕಾರ್ಯಮಾದಿತ್ಯೇ ಪುರುಷಃ, ತಸ್ಯ ಕಾ ದೇವತೇತಿ — ಸತ್ಯಮಿತಿ ಹೋವಾಚ ; ಸತ್ಯಮಿತಿ ಚಕ್ಷುರುಚ್ಯತೇ ; ಚಕ್ಷುಷೋ ಹಿ ಅಧ್ಯಾತ್ಮತ ಆದಿತ್ಯಸ್ಯಾಧಿದೈವತಸ್ಯ ನಿಷ್ಪತ್ತಿಃ ॥
ಆಕಾಶ ಏವ ಯಸ್ಯಾಯತನಂ ಶ್ರೋತ್ರಂ ಲೋಕೋ ಮನೋಜ್ಯೋತಿರ್ಯೋ ವೈ ತಂ ಪುರುಷಂ ವಿದ್ಯಾತ್ಸರ್ವಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಪರಾಯಣಂ ಸ ವೈ ವೇದಿತಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯ ವೇದ ವಾ ಅಹಂ ತಂ ಪುರಷಂ ಸರ್ವಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಪರಾಯಣಂ ಯಮಾತ್ಥ ಯ ಏವಾಯಂ ಶ್ರೌತ್ರಃ ಪ್ರಾತಿಶ್ರುತ್ಕಃ ಪುರುಷಃ ಸ ಏಷ ವದೈವ ಶಾಕಲ್ಯ ತಸ್ಯ ಕಾ ದೇವತೇತಿ ದಿಶ ಇತಿ ಹೋವಾಚ ॥ ೧೩ ॥
ಆಕಾಶ ಏವ ಯಸ್ಯಾಯತನಮ್ । ಯ ಏವಾಯಂ ಶ್ರೋತ್ರೇ ಭವಃ ಶ್ರೌತ್ರಃ, ತತ್ರಾಪಿ ಪ್ರತಿಶ್ರವಣವೇಲಾಯಾಂ ವಿಶೇಷತೋ ಭವತೀತಿ ಪ್ರಾತಿಶ್ರುತ್ಕಃ, ತಸ್ಯ ಕಾ ದೇವತೇತಿ — ದಿಶ ಇತಿ ಹೋವಾಚ ; ದಿಗ್ಭ್ಯೋ ಹ್ಯಸೌ ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕೋ ನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ ॥
ತಮ ಏವ ಯಸ್ಯಾಯತನಂ ಹೃದಯಂ ಲೋಕೋ ಮನೋಜ್ಯೋತಿರ್ಯೋ ವೈ ತಂ ಪುರುಷಂ ವಿದ್ಯಾತ್ಸರ್ವಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಪರಾಯಣಂ ಸ ವೈ ವೇದಿತಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯ ವೇದ ವಾ ಅಹಂ ತಂ ಪುರುಷಂ ಸರ್ವಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಪರಾಯಣಂ ಯಮಾತ್ಥ ಯ ಏವಾಯಂ ಛಾಯಾಮಯಃ ಪುರುಷಃ ಸ ಏಷ ವದೈವ ಶಾಕಲ್ಯ ತಸ್ಯ ಕಾ ದೇವತೇತಿ ಮೃತ್ಯುರಿತಿ ಹೋವಾಚ ॥ ೧೪ ॥
ತಮ ಏವ ಯಸ್ಯಾಯತನಮ್ । ತಮ ಇತಿ ಶಾರ್ವರಾದ್ಯಂಧಕಾರಃ ಪರಿಗೃಹ್ಯತೇ ; ಅಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಛಾಯಾಮಯಃ ಅಜ್ಞಾನಮಯಃ ಪುರುಷಃ ; ತಸ್ಯ ಕಾ ದೇವತೇತಿ — ಮೃತ್ಯುರಿತಿ ಹೋವಾಚ ; ಮೃತ್ಯುರಧಿದೈವತಂ ತಸ್ಯ ನಿಷ್ಪತ್ತಿಕಾರಣಮ್ ॥
ರೂಪಾಣ್ಯೇವ ಯಸ್ಯಾಯತನಂ ಚಕ್ಷುರ್ಲೋಕೋ ಮನೋಜ್ಯೋತಿರ್ಯೋ ವೈ ತಂ ಪುರುಷಂ ವಿದ್ಯಾತ್ಸರ್ವಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಪರಾಯಣಂ ಸ ವೈ ವೇದಿತಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಸ್ಯ ವೇದ ವಾ ಅಹಂ ತಂ ಪುರುಷಂ ಸರ್ವಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಪರಾಯಣಂ ಯಮಾತ್ಥ ಯ ಏವಾಯಮಾದರ್ಶೇ ಪುರುಷಃ ಸ ಏಷ ವದೈವ ಶಾಕಲ್ಯ ತಸ್ಯ ಕಾ ದೇವತೇತ್ಯಸುರಿತಿ ಹೋವಾಚ ॥ ೧೫ ॥
ರೂಪಾಣ್ಯೇವ ಯಸ್ಯಾಯತನಮ್ । ಪೂರ್ವಂ ಸಾಧಾರಣಾನಿ ರೂಪಾಣ್ಯುಕ್ತಾನಿ ಇಹ ತು ಪ್ರಕಾಶಕಾನಿ ವಿಶಿಷ್ಟಾನಿ ರೂಪಾಣಿ ಗೃಹ್ಯಂತೇ ; ರೂಪಾಯತನಸ್ಯ ದೇವಸ್ಯ ವಿಶೇಷಾಯತನಂ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಾಧಾರಮಾದರ್ಶಾದಿ ; ತಸ್ಯ ಕಾ ದೇವತೇತಿ — ಅಸುರಿತಿ ಹೋವಾಚ ; ತಸ್ಯ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಾಖ್ಯಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ನಿಷ್ಪತ್ತಿಃ ಅಸೋಃ ಪ್ರಾಣಾತ್ ॥
ಆಪ ಏವ ಯಸ್ಯಾಯತನಂ ಹೃದಯಂ ಲೋಕೋ ಮನೋಜ್ಯೋತಿರ್ಯೋ ವೈ ತಂ ಪುರುಷಂ ವಿದ್ಯಾತ್ಸರ್ವಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಪರಾಯಣಂ ಸ ವೈ ವೇದಿತಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯ ವೇದ ವಾ ಅಹಂ ತಂ ಪುರುಷಂ ಸರ್ವಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಪರಾಯಣಂ ಯಮಾತ್ಥ ಯ ಏವಾಯಮಪ್ಸು ಪುರುಷಃ ಸ ಏಷ ವದೈವ ಶಾಕಲ್ಯ ತಸ್ಯ ಕಾ ದೇವತೇತಿ ವರುಣ ಇತಿ ಹೋವಾಚ ॥ ೧೬ ॥
ಆಪ ಏವ ಯಸ್ಯ ಆಯತನಮ್ । ಸಾಧಾರಣಾಃ ಸರ್ವಾ ಆಪ ಆಯತನಮ್ ; ವಾಪೀಕೂಪತಡಾಗಾದ್ಯಾಶ್ರಯಾಸು ಅಪ್ಸು ವಿಶೇಷಾವಸ್ಥಾನಮ್ ; ತಸ್ಯ ಕಾ ದೇವತೇತಿ, ವರುಣ ಇತಿ — ವರುಣಾತ್ ಸಂಘಾತಕರ್ತ್ರ್ಯಃ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಮ್ ಆಪ ಏವ ವಾಪ್ಯಾದ್ಯಪಾಂ ನಿಷ್ಪತ್ತಿಕಾರಣಮ್ ॥
ರೇತ ಏವ ಯಸ್ಯಾಯತನಂ ಹೃದಯಂ ಲೋಕೋ ಮನೋಜ್ಯೋತಿರ್ಯೋ ವೈ ತಂ ಪುರುಷಂ ವಿದ್ಯಾತ್ಸರ್ವಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಪರಾಯಣಂ ಸ ವೈ ವೇದಿತಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯ ವೇದ ವಾ ಅಹಂ ತಂ ಪುರುಷಂ ಸರ್ವಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಪರಾಯಣಂ ಯಮಾತ್ಥ ಯ ಏವಾಯಂ ಪುತ್ರಮಯಃ ಪುರುಷಃ ಸ ಏಷ ವದೈವ ಶಾಕಲ್ಯ ತಸ್ಯ ಕಾ ದೇವತೇತಿ ಪ್ರಜಾಪತಿರಿತಿ ಹೋವಾಚ ॥ ೧೭ ॥
ರೇತ ಏವ ಯಸ್ಯಾಯತನಮ್ ; ಯ ಏವಾಯಂ ಪುತ್ರಮಯಃ ವಿಶೇಷಾಯತನಂ ರೇತಆಯತನಸ್ಯ — ಪುತ್ರಮಯ ಇತಿ ಚ ಅಸ್ಥಿಮಜ್ಜಾಶುಕ್ರಾಣಿ ಪಿತುರ್ಜಾತಾನಿ ; ತಸ್ಯ ಕಾ ದೇವತೇತಿ, ಪ್ರಜಾಪತಿರಿತಿ ಹೋವಾಚ — ಪ್ರಜಾಪತಿಃ ಪಿತೋಚ್ಯತೇ, ಪಿತೃತೋ ಹಿ ಪುತ್ರಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಃ ॥
ಶಾಕಲ್ಯೇತಿ ಹೋವಾಚ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಸ್ತ್ವಾಂ ಸ್ವಿದಿಮೇ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ಅಂಗಾರಾವಕ್ಷಯಣಮಕ್ರತಾ೩ ಇತಿ ॥ ೧೮ ॥
ಅಷ್ಟಧಾ ದೇವಲೋಕಪುರುಷಭೇದೇನ ತ್ರಿಧಾ ತ್ರಿಧಾ ಆತ್ಮಾನಂ ಪ್ರವಿಭಜ್ಯ ಅವಸ್ಥಿತ ಏಕೈಕೋ ದೇವಃ ಪ್ರಾಣಭೇದ ಏವ ಉಪಾಸನಾರ್ಥಂ ವ್ಯಪದಿಷ್ಟಃ ; ಅಧುನಾ ದಿಗ್ವಿಭಾಗೇನ ಪಂಚಧಾ ಪ್ರವಿಭಕ್ತಸ್ಯ ಆತ್ಮನ್ಯುಪಸಂಹಾರಾರ್ಥಮ್ ಆಹ ; ತೂಷ್ಣೀಂಭೂತಂ ಶಾಕಲ್ಯಂ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೋ ಗ್ರಹೇಣೇವ ಆವೇಶಯನ್ನಾಹ — ಶಾಕಲ್ಯೇತಿ ಹೋವಾಚ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಃ ; ತ್ವಾಂ ಸ್ವಿದಿತಿ ವಿತರ್ಕೇ, ಇಮೇ ನೂನಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಃ, ಅಂಗಾರಾವಕ್ಷಯಣಮ್ — ಅಂಗಾರಾಃ ಅವಕ್ಷೀಯಂತೇ ಯಸ್ಮಿನ್ ಸಂದಂಶಾದೌ ತತ್ ಅಂಗಾರಾವಕ್ಷಯಣಮ್ — ತತ್ ನೂನಂ ತ್ವಾಮ್ ಅಕ್ರತ ಕೃತವಂತಃ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಃ, ತ್ವಂ ತು ತನ್ನ ಬುಧ್ಯಸೇ ಆತ್ಮಾನಂ ಮಯಾ ದಹ್ಯಮಾನಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥
ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇತಿ ಹೋವಾಚ ಶಾಕಲ್ಯೋ ಯದಿದಂ ಕುರುಪಂಚಾಲಾನಾಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನತ್ಯವಾದೀಃ ಕಿಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿದ್ವಾನಿತಿ ದಿಶೋ ವೇದ ಸದೇವಾಃ ಸಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ಇತಿ ಯದ್ದಿಶೋ ವೇತ್ಥ ಸದೇವಾಃ ಸಪ್ರತಿಷ್ಠಾಃ ॥ ೧೯ ॥
ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇತಿ ಹೋವಾಚ ಶಾಕಲ್ಯಃ — ಯದಿದಂ ಕುರುಪಂಚಾಲಾನಾಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನ್ ಅತ್ಯವಾದೀಃ ಅತ್ಯುಕ್ತವಾನಸಿ — ಸ್ವಯಂ ಭೀತಾಸ್ತ್ವಾಮಂಗಾರಾವಕ್ಷಯಣಂ ಕೃತವಂತ ಇತಿ — ಕಿಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿದ್ವಾನ್ಸನ್ ಏವಮಧಿಕ್ಷಿಪಸಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನ್ । ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯ ಆಹ — ಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನಂ ತಾವದಿದಂ ಮಮ ; ಕಿಂ ತತ್ ? ದಿಶೋ ವೇದ ದಿಗ್ವಿಷಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಜಾನೇ ; ತಚ್ಚ ನ ಕೇವಲಂ ದಿಶ ಏವ, ಸದೇವಾಃ ದೇವೈಃ ಸಹ ದಿಗಧಿಷ್ಠಾತೃಭಿಃ, ಕಿಂಚ ಸಪ್ರತಿಷ್ಠಾಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಭಿಶ್ಚ ಸಹ । ಇತರ ಆಹ — ಯತ್ ಯದಿ ದಿಶೋ ವೇತ್ಥ ಸದೇವಾಃ ಸಪ್ರತಿಷ್ಟಾ ಇತಿ, ಸಫಲಂ ಯದಿ ವಿಜ್ಞಾನಂ ತ್ವಯಾ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಮ್ ॥
ಕಿಂದೇವತೋಽಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಾಚ್ಯಾಂ ದಿಶ್ಯಸೀತ್ಯಾದಿತ್ಯದೇವತ ಇತಿ ಸ ಆದಿತ್ಯಃ ಕಸ್ಮಿನ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ ಇತಿ ಚಕ್ಷುಷೀತಿ ಕಸ್ಮಿನ್ನು ಚಕ್ಷುಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮಿತಿ ರೂಪೇಷ್ವಿತಿ ಚಕ್ಷುಷಾ ಹಿ ರೂಪಾಣಿ ಪಶ್ಯತಿ ಕಸ್ಮಿನ್ನು ರೂಪಾಣಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾನೀತಿ ಹೃದಯ ಇತಿ ಹೋವಾಚ ಹೃದಯೇನ ಹಿ ರೂಪಾಣಿ ಜಾನಾತಿ ಹೃದಯೇ ಹ್ಯೇವ ರೂಪಾಣಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾನಿ ಭವಂತೀತ್ಯೇವಮೇವೈತದ್ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯ ॥ ೨೦ ॥
ಕಿಂದೇವತಃ ಕಾ ದೇವತಾ ಅಸ್ಯ ತವ ದಿಗ್ಭೂತಸ್ಯ । ಅಸೌ ಹಿ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಃ ಹೃದಯಮಾತ್ಮಾನಂ ದಿಕ್ಷು ಪಂಚಧಾ ವಿಭಕ್ತಂ ದಿಗಾತ್ಮಭೂತಮ್ , ತದ್ದ್ವಾರೇಣ ಸರ್ವಂ ಜಗತ್ ಆತ್ಮತ್ವೇನೋಪಗಮ್ಯ, ಅಹಮಸ್ಮಿ ದಿಗಾತ್ಮೇತಿ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಃ, ಪೂರ್ವಾಭಿಮುಖಃ — ಸಪ್ರತಿಷ್ಠಾವಚನಾತ್ ; ಯಥಾ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ತಥೈವ ಪೃಚ್ಛತಿ — ಕಿಂದೇವತಸ್ತ್ವಮಸ್ಯಾಂ ದಿಶ್ಯಸೀತಿ । ಸರ್ವತ್ರ ಹಿ ವೇದೇ ಯಾಂ ಯಾಂ ದೇವತಾಮುಪಾಸ್ತೇ ಇಹೈವ ತದ್ಭೂತಃ ತಾಂ ತಾಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತ ಇತಿ ; ತಥಾ ಚ ವಕ್ಷ್ಯತಿ —
‘ದೇವೋ ಭೂತ್ವಾ ದೇವಾನಪ್ಯೇತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೧ । ೨) ಇತಿ । ಅಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಾಚ್ಯಾಂ ಕಾ ದೇವತಾ ದಿಗಾತ್ಮನಸ್ತವ ಅಧಿಷ್ಠಾತ್ರೀ, ಕಯಾ ದೇವತಯಾ ತ್ವಂ ಪ್ರಾಚೀದಿಗ್ರೂಪೇಣ ಸಂಪನ್ನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಇತರ ಆಹ — ಆದಿತ್ಯದೇವತ ಇತಿ ; ಪ್ರಾಚ್ಯಾಂ ದಿಶಿ ಮಮ ಆದಿತ್ಯೋ ದೇವತಾ, ಸೋಽಹಮಾದಿತ್ಯದೇವತಃ । ಸದೇವಾ ಇತ್ಯೇತತ್ ಉಕ್ತಮ್ , ಸಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ಇತಿ ತು ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ — ಸ ಆದಿತ್ಯಃ ಕಸ್ಮಿನ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ ಇತಿ, ಚಕ್ಷುಷೀತಿ ; ಅಧ್ಯಾತ್ಮತಶ್ಚಕ್ಷುಷ ಆದಿತ್ಯೋ ನಿಷ್ಪನ್ನ ಇತಿ ಹಿ ಮಂತ್ರಬ್ರಾಹ್ಮಣವಾದಾಃ —
‘ಚಕ್ಷೋಃ ಸೂರ್ಯೋ ಅಜಾಯತ’ (ಋ. ಸಂ. ೧೦ । ೯೦ । ೧೩) ‘ಚಕ್ಷುಷ ಆದಿತ್ಯಃ’ (ಐ. ಉ. ೧ । ೧ । ೪) ಇತ್ಯಾದಯಃ ; ಕಾರ್ಯಂ ಹಿ ಕಾರಣೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ಭವತಿ । ಕಸ್ಮಿನ್ನು ಚಕ್ಷುಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮಿತಿ, ರೂಪೇಷ್ವಿತಿ ; ರೂಪಗ್ರಹಣಾಯ ಹಿ ರೂಪಾತ್ಮಕಂ ಚಕ್ಷುಃ ರೂಪೇಣ ಪ್ರಯುಕ್ತಮ್ ; ಯೈರ್ಹಿ ರೂಪೈಃ ಪ್ರಯುಕ್ತಂ ತೈರಾತ್ಮಗ್ರಹಣಾಯ ಆರಬ್ಧಂ ಚಕ್ಷುಃ ; ತಸ್ಮಾತ್ ಸಾದಿತ್ಯಂ ಚಕ್ಷುಃ ಸಹ ಪ್ರಾಚ್ಯಾ ದಿಶಾ ಸಹ ತತ್ಸ್ಥೈಃ ಸರ್ವೈಃ ರೂಪೇಷು ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮ್ । ಚಕ್ಷುಷಾ ಸಹ ಪ್ರಾಚೀ ದಿಕ್ಸರ್ವಾ ರೂಪಭೂತಾ ; ತಾನಿ ಚ ಕಸ್ಮಿನ್ನು ರೂಪಾಣಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾನೀತಿ ; ಹೃದಯ ಇತಿ ಹೋವಾಚ ; ಹೃದಯಾರಬ್ಧಾನಿ ರೂಪಾಣಿ ; ರೂಪಾಕಾರೇಣ ಹಿ ಹೃದಯಂ ಪರಿಣತಮ್ ; ಯಸ್ಮಾತ್ ಹೃದಯೇನ ಹಿ ರೂಪಾಣಿ ಸರ್ವೋ ಲೋಕೋ ಜಾನಾತಿ ; ಹೃದಯಮಿತಿ ಬುದ್ಧಿಮನಸೀ ಏಕೀಕೃತ್ಯ ನಿರ್ದೇಶಃ ; ತಸ್ಮಾತ್ ಹೃದಯೇ ಹ್ಯೇವ ರೂಪಾಣಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾನಿ ; ಹೃದಯೇನ ಹಿ ಸ್ಮರಣಂ ಭವತಿ ರೂಪಾಣಾಂ ವಾಸನಾತ್ಮನಾಮ್ ; ತಸ್ಮಾತ್ ಹೃದಯೇ ರೂಪಾಣಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾನೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಮೇವೈತದ್ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯ ॥
ಕಿಂದೇವತೋಽಸ್ಯಾಂ ದಕ್ಷಿಣಾಯಾಂ ದಿಶ್ಯಸೀತಿ ಯಮದೇವತ ಇತಿ ಸ ಯಮಃ ಕಸ್ಮಿನ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ ಇತಿ ಯಜ್ಞ ಇತಿ ಕಸ್ಮಿನ್ನು ಯಜ್ಞಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ ಇತಿ ದಕ್ಷಿಣಾಯಾಮಿತಿ ಕಸ್ಮಿನ್ನು ದಕ್ಷಿಣಾ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತೇತಿ ಶ್ರದ್ಧಾಯಾಮಿತಿ ಯದಾ ಹ್ಯೇವ ಶ್ರದ್ಧತ್ತೇಽಥ ದಕ್ಷಿಣಾಂ ದದಾತಿ ಶ್ರದ್ಧಾಯಾಂ ಹ್ಯೇವ ದಕ್ಷಿಣಾ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತೇತಿ ಕಸ್ಮಿನ್ನು ಶ್ರದ್ಧಾ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತೇತಿ ಹೃದಯ ಇತಿ ಹೋವಾಚ ಹೃದಯೇನ ಹಿ ಶ್ರದ್ಧಾಂ ಜಾನಾತಿ ಹೃದಯೇ ಹ್ಯೇವ ಶ್ರದ್ಧಾ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾ ಭವತೀತ್ಯೇವಮೇವೈತದ್ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯ ॥ ೨೧ ॥
ಕಿಂದೇವತೋಽಸ್ಯಾಂ ದಕ್ಷಿಣಾಯಾಂ ದಿಶ್ಯಸೀತಿ ಪೂರ್ವವತ್ — ದಕ್ಷಿಣಾಯಾಂ ದಿಶಿ ಕಾ ದೇವತಾ ತವ । ಯಮದೇವತ ಇತಿ — ಯಮೋ ದೇವತಾ ಮಮ ದಕ್ಷಿಣಾದಿಗ್ಭೂತಸ್ಯ । ಸ ಯಮಃ ಕಸ್ಮಿನ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ ಇತಿ, ಯಜ್ಞ ಇತಿ — ಯಜ್ಞೇ ಕಾರಣೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತೋ ಯಮಃ ಸಹ ದಿಶಾ । ಕಥಂ ಪುನರ್ಯಜ್ಞಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಂ ಯಮ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಋತ್ವಿಗ್ಭಿರ್ನಿಷ್ಪಾದಿತೋ ಯಜ್ಞಃ ; ದಕ್ಷಿಣಯಾ ಯಜಮಾನಸ್ತೇಭ್ಯೋ ಯಜ್ಞಂ ನಿಷ್ಕ್ರೀಯ ತೇನ ಯಜ್ಞೇನ ದಕ್ಷಿಣಾಂ ದಿಶಂ ಸಹ ಯಮೇನಾಭಿಜಾಯತಿ ; ತೇನ ಯಜ್ಞೇ ಯಮಃ ಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಃ ಸಹ ದಕ್ಷಿಣಯಾ ದಿಶಾ । ಕಸ್ಮಿನ್ನು ಯಜ್ಞಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ ಇತಿ, ದಕ್ಷಿಣಾಯಾಮಿತಿ — ದಕ್ಷಿಣಯಾ ಸ ನಿಷ್ಕ್ರೀಯತೇ ; ತೇನ ದಕ್ಷಿಣಾಕಾರ್ಯಂ ಯಜ್ಞಃ । ಕಸ್ಮಿನ್ನು ದಕ್ಷಿಣಾ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತೇತಿ, ಶ್ರದ್ಧಾಯಾಮಿತಿ — ಶ್ರದ್ಧಾ ನಾಮ ದಿತ್ಸುತ್ವಮ್ ಆಸ್ತಿಕ್ಯಬುದ್ಧಿರ್ಭಕ್ತಿಸಹಿತಾ । ಕಥಂ ತಸ್ಯಾಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾ ದಕ್ಷಿಣಾ ? ಯಸ್ಮಾತ್ ಯದಾ ಹ್ಯೇವ ಶ್ರದ್ಧತ್ತೇ ಅಥ ದಕ್ಷಿಣಾಂ ದದಾತಿ, ನ ಅಶ್ರದ್ದಧತ್ ದಕ್ಷಿಣಾಂ ದದಾತಿ ; ತಸ್ಮಾತ್ ಶ್ರದ್ಧಾಯಾಂ ಹ್ಯೇವ ದಕ್ಷಿಣಾ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತೇತಿ । ಕಸ್ಮಿನ್ನು ಶ್ರದ್ಧಾ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತೇತಿ, ಹೃದಯ ಇತಿ ಹೋವಾಚ — ಹೃದಯಸ್ಯ ಹಿ ವೃತ್ತಿಃ ಶ್ರದ್ಧಾ ಯಸ್ಮಾತ್ , ಹೃದಯೇನ ಹಿ ಶ್ರದ್ಧಾಂ ಜಾನಾತಿ ; ವೃತ್ತಿಶ್ಚ ವೃತ್ತಿಮತಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾ ಭವತಿ ; ತಸ್ಮಾದ್ಧೃದಯೇ ಹ್ಯೇವ ಶ್ರದ್ಧಾ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾ ಭವತೀತಿ । ಏವಮೇವೈತದ್ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯ ॥
ಕಿಂದೇವತೋಽಸ್ಯಾಂ ಪ್ರತೀಚ್ಯಾಂ ದಿಶ್ಯಸೀತಿ ವರುಣದೇವತ ಇತಿ ಸ ವರುಣಃ ಕಸ್ಮಿನ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ ಇತ್ಯಪ್ಸ್ವಿತಿ ಕಸ್ಮಿನ್ನ್ವಾಪಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾ ಇತಿ ರೇತಸೀತಿ ಕಸ್ಮಿನ್ನು ರೇತಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮಿತಿ ಹೃದಯ ಇತಿ ತಸ್ಮಾದಪಿ ಪ್ರತಿರೂಪಂ ಜಾತಮಾಹುರ್ಹೃದಯಾದಿವ ಸೃಪ್ತೋ ಹೃದಯಾದಿವ ನಿರ್ಮಿತ ಇತಿ ಹೃದಯೇ ಹ್ಯೇವ ರೇತಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ಭವತೀತ್ಯೇವಮೇವೈತದ್ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯ ॥ ೨೨ ॥
ಕಿಂ ದೇವತೋಽಸ್ಯಾಂ ಪ್ರತೀಚ್ಯಾಂ ದಿಶ್ಯಸೀತಿ । ತಸ್ಯಾಂ ವರುಣೋಽಧಿದೇವತಾ ಮಮ । ಸ ವರುಣಃ ಕಸ್ಮಿನ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ ಇತಿ, ಅಪ್ಸ್ವಿತಿ — ಅಪಾಂ ಹಿ ವರುಣಃ ಕಾರ್ಯಮ್ , ‘ಶ್ರದ್ಧಾ ವಾ ಆಪಃ’ (ತೈ. ಸಂ. ೧ । ೬ । ೮ । ೧) ‘ಶ್ರದ್ಧಾತೋ ವರುಣಮಸೃಜತ’ ( ? ) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಕಸ್ಮಿನ್ನ್ವಾಪಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾ ಇತಿ, ರೇತಸೀತಿ — ‘ರೇತಸೋ ಹ್ಯಾಪಃ ಸೃಷ್ಟಾಃ’ ( ? ) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಕಸ್ಮಿನ್ನು ರೇತಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮಿತಿ, ಹೃದಯ ಇತಿ — ಯಸ್ಮಾತ್ ಹೃದಯಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಂ ರೇತಃ ; ಕಾಮೋ ಹೃದಯಸ್ಯ ವೃತ್ತಿಃ ; ಕಾಮಿನೋ ಹಿ ಹೃದಯಾತ್ ರೇತೋಽಧಿಸ್ಕಂದತಿ ; ತಸ್ಮಾದಪಿ ಪ್ರತಿರೂಪಮ್ ಅನುರೂಪಂ ಪುತ್ರಂ ಜಾತಮಾಹುರ್ಲೌಕಿಕಾಃ — ಅಸ್ಯ ಪಿತುರ್ಹೃದಯಾದಿವ ಅಯಂ ಪುತ್ರಃ ಸೃಪ್ತಃ ವಿನಿಃಸೃತಃ, ಹೃದಯಾದಿವ ನಿರ್ಮಿತೋ ಯಥಾ ಸುವರ್ಣೇನ ನಿರ್ಮಿತಃ ಕುಂಡಲಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಹೃದಯೇ ಹ್ಯೇವ ರೇತಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ಭವತೀತಿ । ಏವಮೇವೈತದ್ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯ ॥
ಕಿಂದೇವತೋಽಸ್ಯಾಮುದೀಚ್ಯಾಂ ದಿಶ್ಯಸೀತಿ ಸೋಮದೇವತ ಇತಿ ಸ ಸೋಮಃ ಕಸ್ಮಿನ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ ಇತಿ ದೀಕ್ಷಾಯಾಮಿತಿ ಕಸ್ಮಿನ್ನು ದೀಕ್ಷಾ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತೇತಿ ಸತ್ಯ ಇತಿ ತಸ್ಮಾದಪಿ ದೀಕ್ಷಿತಮಾಹುಃ ಸತ್ಯಂ ವದೇತಿ ಸತ್ಯೇ ಹ್ಯೇವ ದೀಕ್ಷಾ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತೇತಿ ಕಸ್ಮಿನ್ನು ಸತ್ಯಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮಿತಿ ಹೃದಯ ಇತಿ ಹೋವಾಚ ಹೃದಯೇನ ಹಿ ಸತ್ಯಂ ಜಾನಾತಿ ಹೃದಯೇ ಹ್ಯೇವ ಸತ್ಯಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ಭವತೀತ್ಯೇವಮೇವೈತದ್ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯ ॥ ೨೩ ॥
ಕಿಂದೇವತೋಽಸ್ಯಾಮುದೀಚ್ಯಾಂ ದಿಶ್ಯಸೀತಿ, ಸೋಮದೇವತ ಇತಿ — ಸೋಮ ಇತಿ ಲತಾಂ ಸೋಮಂ ದೇವತಾಂ ಚೈಕೀಕೃತ್ಯ ನಿರ್ದೇಶಃ । ಸ ಸೋಮಃ ಕಸ್ಮಿನ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ ಇತಿ, ದೀಕ್ಷಾಯಾಮಿತಿ — ದೀಕ್ಷಿತೋ ಹಿ ಯಜಮಾನಃ ಸೋಮಂ ಕ್ರೀಣಾತಿ ; ಕ್ರೀತೇನ ಸೋಮೇನ ಇಷ್ಟ್ವಾ ಜ್ಞಾನವಾನುತ್ತರಾಂ ದಿಶಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ಸೋಮದೇವತಾಧಿಷ್ಠಿತಾಂ ಸೌಮ್ಯಾಮ್ । ಕಸ್ಮಿನ್ನು ದೀಕ್ಷಾ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತೇತಿ, ಸತ್ಯ ಇತಿ — ಕಥಮ್ ? ಯಸ್ಮಾತ್ಸತ್ಯೇ ದೀಕ್ಷಾ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾ, ತಸ್ಮಾದಪಿ ದೀಕ್ಷಿತಮಾಹುಃ — ಸತ್ಯಂ ವದೇತಿ — ಕಾರಣಭ್ರೇಷೇ ಕಾರ್ಯಭ್ರೇಷೋ ಮಾ ಭೂದಿತಿ । ಸತ್ಯೇ ಹ್ಯೇವ ದೀಕ್ಷಾ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತೇತಿ । ಕಸ್ಮಿನ್ನು ಸತ್ಯಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮಿತಿ ; ಹೃದಯ ಇತಿ ಹೋವಾಚ ; ಹೃದಯೇನ ಹಿ ಸತ್ಯಂ ಜಾನಾತಿ ; ತಸ್ಮಾತ್ ಹೃದಯೇ ಹ್ಯೇವ ಸತ್ಯಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ಭವತೀತಿ । ಏವಮೇವೈತದ್ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯ ॥
ಕಿಂದೇವತೋಽಸ್ಯಾಂ ಧ್ರುವಾಯಾಂ ದಿಶ್ಯಸೀತ್ಯಗ್ನಿದೇವತ ಇತಿ ಸೋಽಗ್ನಿಃ ಕಸ್ಮಿನ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ ಇತಿ ವಾಚೀತಿ ಕಸ್ಮಿನ್ನು ವಾಕ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತೇತಿ ಹೃದಯ ಇತಿ ಕಸ್ಮಿನ್ನು ಹೃದಯಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮಿತಿ ॥ ೨೪ ॥
ಕಿಂದೇವತೋಽಸ್ಯಾಂ ಧ್ರುವಾಯಾಂ ದಿಶ್ಯಸೀತಿ । ಮೇರೋಃ ಸಮಂತತೋ ವಸತಾಮವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ ಊರ್ಧ್ವಾ ದಿಕ್ ಧ್ರುವೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಅಗ್ನಿದೇವತ ಇತಿ — ಊರ್ಧ್ವಾಯಾಂ ಹಿ ಪ್ರಕಾಶಭೂಯಸ್ತ್ವಮ್ , ಪ್ರಕಾಶಶ್ಚ ಅಗ್ನಿಃ ಸೋಽಗ್ನಿಃ ಕಸ್ಮಿನ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ ಇತಿ, ವಾಚೀತಿ । ಕಸ್ಮಿನ್ನು ವಾಕ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತೇತಿ, ಹೃದಯ ಇತಿ । ತತ್ರ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಃ ಸರ್ವಾಸು ದಿಕ್ಷು ವಿಪ್ರಸೃತೇನ ಹೃದಯೇನ ಸರ್ವಾ ದಿಶ ಆತ್ಮತ್ವೇನಾಭಿಸಂಪನ್ನಃ ; ಸದೇವಾಃ ಸಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ದಿಶ ಆತ್ಮಭೂತಾಸ್ತಸ್ಯ ನಾಮರೂಪಕರ್ಮಾತ್ಮಭೂತಸ್ಯ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಸ್ಯ ; ಯತ್ ರೂಪಂ ತತ್ ಪ್ರಾಚ್ಯಾದಿಶಾ ಸಹ ಹೃದಯಭೂತಂ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಸ್ಯ ; ಯತ್ಕೇವಲಂ ಕರ್ಮ ಪುತ್ರೋತ್ಪಾದನಲಕ್ಷಣಂ ಚ ಜ್ಞಾನಸಹಿತಂ ಚ ಸಹ ಫಲೇನ ಅಧಿಷ್ಠಾತ್ರೀಭಿಶ್ಚ ದೇವತಾಭಿಃ ದಕ್ಷಿಣಾಪ್ರತೀಚ್ಯುದೀಚ್ಯಃ ಕರ್ಮಫಲಾತ್ಮಿಕಾಃ ಹೃದಯಮೇವ ಆಪನ್ನಾಸ್ತಸ್ಯ ; ಧ್ರುವಯಾ ದಿಶಾ ಸಹ ನಾಮ ಸರ್ವಂ ವಾಗ್ದ್ವಾರೇಣ ಹೃದಯಮೇವ ಆಪನ್ನಮ್ ; ಏತಾವದ್ಧೀದಂ ಸರ್ವಮ್ ; ಯದುತ ರೂಪಂ ವಾ ಕರ್ಮ ವಾ ನಾಮ ವೇತಿ ತತ್ಸರ್ವಂ ಹೃದಯಮೇವ ; ತತ್ ಸರ್ವಾತ್ಮಕಂ ಹೃದಯಂ ಪೃಚ್ಛ್ಯತೇ — ಕಸ್ಮಿನ್ನು ಹೃದಯಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮಿತಿ ॥
ಅಹಲ್ಲಿಕೇತಿ ಹೋವಾಚ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೋ ಯತ್ರೈತದನ್ಯತ್ರಾಸ್ಮನ್ಮನ್ಯಾಸೈ ಯದ್ಧ್ಯೇತದನ್ಯತ್ರಾಸ್ಮತ್ಸ್ಯಾಚ್ಛ್ವಾನೋ ವೈನದದ್ಯುರ್ವಯಾಂಸಿ ವೈನದ್ವಿಮಥ್ನೀರನ್ನಿತಿ ॥ ೨೫ ॥
ಅಹಲ್ಲಿಕೇತಿ ಹೋವಾಚ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಃ — ನಾಮಾಂತರೇಣ ಸಂಬೋಧನಂ ಕೃತವಾನ್ । ಯತ್ರ ಯಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ, ಏತತ್ ಹೃದಯಂ ಆತ್ಮಾ ಅಸ್ಯ ಶರೀರಸ್ಯ ಅನ್ಯತ್ರ ಕ್ವಚಿದ್ದೇಶಾಂತರೇ, ಅಸ್ಮತ್ ಅಸ್ಮತ್ತಃ, ವರ್ತತ ಇತಿ ಮನ್ಯಾಸೈ ಮನ್ಯಸೇ — ಯದ್ಧಿ ಯದಿ ಹಿ ಏತದ್ಧೃದಯಮ್ ಅನ್ಯತ್ರಾಸ್ಮತ್ ಸ್ಯಾತ್ ಭವೇತ್ , ಶ್ವಾನೋ ವಾ ಏನತ್ ಶರೀರಮ್ ತದಾ ಅದ್ಯುಃ, ವಯಾಂಸಿ ವಾ ಪಕ್ಷಿಣೋ ವಾ ಏನತ್ ವಿಮಥ್ನೀರನ್ ವಿಲೋಡಯೇಯುಃ ವಿಕರ್ಷೇರನ್ನಿತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ ಮಯಿ ಶರೀರೇ ಹೃದಯಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಶರೀರಸ್ಯಾಪಿ ನಾಮರೂಪಕರ್ಮಾತ್ಮಕತ್ವಾದ್ಧೃದಯೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಮ್ ॥
ಕಸ್ಮಿನ್ನು ತ್ವಂ ಚಾತ್ಮಾ ಚ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತೌ ಸ್ಥ ಇತಿ ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ಕಸ್ಮಿನ್ನು ಪ್ರಾಣಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ ಇತ್ಯಪಾನ ಇತಿ ಕಸ್ಮಿನ್ನ್ವಪಾನಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ ಇತಿ ವ್ಯಾನ ಇತಿ ಕಸ್ಮಿನ್ನು ವ್ಯಾನಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ ಇತ್ಯುದಾನ ಇತಿ ಕಸ್ಮಿನ್ನೂದಾನಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ ಇತಿ ಸಮಾನ ಇತಿ ಸ ಏಷ ನೇತಿ ನೇತ್ಯಾತ್ಮಾಗೃಹ್ಯೋ ನ ಹಿ ಗೃಹ್ಯತೇಽಶೀರ್ಯೋ ನ ಹಿ ಶೀರ್ಯತೇಽಸಂಗೋ ನ ಹಿ ಸಜ್ಯತೇಽಸಿತೋ ನ ವ್ಯಥತೇ ನ ರಿಷ್ಯತಿ । ಏತಾನ್ಯಷ್ಟಾವಾಯತನಾನ್ಯಷ್ಟೌ ಲೋಕಾ ಅಷ್ಟೌ ದೇವಾ ಅಷ್ಟೌ ಪುರುಷಾಃ ಸ ಯಸ್ತಾನ್ಪುರುಷಾನ್ನಿರುಹ್ಯ ಪ್ರತ್ಯುಹ್ಯಾತ್ಯಕ್ರಾಮತ್ತಂ ತ್ವೌಪನಿಷದಂ ಪುರುಷಂ ಪೃಚ್ಛಾಮಿ ತಂ ಚೇನ್ಮೇ ನ ವಿವಕ್ಷ್ಯತಿ ಮೂರ್ಧಾ ತೇ ವಿಪತಿಷ್ಯತೀತಿ । ತಂ ಹ ನ ಮೇನೇ ಶಾಕಲ್ಯಸ್ತಸ್ಯ ಹ ಮೂರ್ಧಾ ವಿಪಪಾತಾಪಿ ಹಾಸ್ಯ ಪರಿಮೋಷಿಣೋಽಸ್ಥೀನ್ಯಪಜಹ್ರುರನ್ಯನ್ಮನ್ಯಮಾನಾಃ ॥ ೨೬ ॥
ಹೃದಯಶರೀರಯೋರೇವಮನ್ಯೋನ್ಯಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ಉಕ್ತಾ ಕಾರ್ಯಕರಣಯೋಃ ; ಅತಸ್ತ್ವಾಂ ಪೃಚ್ಛಾಮಿ — ಕಸ್ಮಿನ್ನು ತ್ವಂ ಚ ಶರೀರಮ್ ಆತ್ಮಾ ಚ ತವ ಹೃದಯಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತೌ ಸ್ಥ ಇತಿ ; ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ; ದೇಹಾತ್ಮಾನೌ ಪ್ರಾಣೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತೌ ಸ್ಯಾತಾಂ ಪ್ರಾಣವೃತ್ತೌ । ಕಸ್ಮಿನ್ನು ಪ್ರಾಣಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ ಇತಿ, ಅಪಾನ ಇತಿ — ಸಾಪಿ ಪ್ರಾಣವೃತ್ತಿಃ ಪ್ರಾಗೇವ ಪ್ರೇಯಾತ್ , ಅಪಾನವೃತ್ತ್ಯಾ ಚೇನ್ನ ನಿಗೃಹ್ಯೇತ । ಕಸ್ಮಿನ್ನ್ವಪಾನಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ ಇತಿ, ವ್ಯಾನ ಇತಿ — ಸಾಪ್ಯಪಾನವೃತ್ತಿಃ ಅಧ ಏವ ಯಾಯಾತ್ ಪ್ರಾಣವೃತ್ತಿಶ್ಚ ಪ್ರಾಗೇವ, ಮಧ್ಯಸ್ಥಯಾ ಚೇತ್ ವ್ಯಾನವೃತ್ತ್ಯಾ ನ ನಿಗೃಹ್ಯೇತ । ಕಸ್ಮಿನ್ನು ವ್ಯಾನಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ ಇತಿ, ಉದಾನ ಇತಿ — ಸರ್ವಾಸ್ತಿಸ್ರೋಽಪಿ ವೃತ್ತಯ ಉದಾನೇ ಕೀಲಸ್ಥಾನೀಯೇ ಚೇನ್ನ ನಿಬದ್ಧಾಃ, ವಿಷ್ವಗೇವೇಯುಃ । ಕಸ್ಮಿನ್ನೂದಾನಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ ಇತಿ, ಸಮಾನ ಇತಿ — ಸಮಾನಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ಹ್ಯೇತಾಃ ಸರ್ವಾ ವೃತ್ತಯಃ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ — ಶರೀರಹೃದಯವಾಯವೋಽನ್ಯೋನ್ಯಪ್ರತಿಷ್ಠಾಃ । ಸಂಘಾತೇನ ನಿಯತಾ ವರ್ತಂತೇ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಾರ್ಥಪ್ರಯುಕ್ತಾ ಇತಿ । ಸರ್ವಮೇತತ್ ಯೇನ ನಿಯತಮ್ ಯಸ್ಮಿನ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮ್ ಆಕಾಶಾಂತಮ್ ಓತಂ ಚ ಪ್ರೋತಂ ಚ, ತಸ್ಯ ನಿರುಪಾಧಿಕಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾದಪರೋಕ್ಷಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿರ್ದೇಶಃ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತ್ಯಯಮಾರಂಭಃ । ಸ ಏಷಃ — ಸ ಯೋ
‘ನೇತಿ ನೇತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೩ । ೬) ಇತಿ ನಿರ್ದಿಷ್ಟೋ ಮಧುಕಾಂಡೇ ಏಷ ಸಃ, ಸೋಽಯಮಾತ್ಮಾ ಅಗೃಹ್ಯಃ ನ ಗೃಹ್ಯಃ ; ಕಥಮ್ ? ಯಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಕಾರ್ಯಧರ್ಮಾತೀತಃ, ತಸ್ಮಾದಗೃಹ್ಯಃ ; ಕುತಃ ? ಯಸ್ಮಾನ್ನ ಹಿ ಗೃಹ್ಯತೇ ; ಯದ್ಧಿ ಕರಣಗೋಚರಂ ವ್ಯಾಕೃತಂ ವಸ್ತು, ತದ್ಗ್ರಹಣಗೋಚರಮ್ ; ಇದಂ ತು ತದ್ವಿಪರೀತಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಮ್ । ತಥಾ ಅಶೀರ್ಯಃ — ಯದ್ಧಿ ಮೂರ್ತಂ ಸಂಹತಂ ಶರೀರಾದಿ ತಚ್ಛೀರ್ಯತೇ ; ಅಯಂ ತು ತದ್ವಿಪರೀತಃ ; ಅತೋ ನ ಹಿ ಶೀರ್ಯತೇ । ತಥಾ ಅಸಂಗಃ — ಮೂರ್ತೋ ಮೂರ್ತಾಂತರೇಣ ಸಂಬಧ್ಯಮಾನಃ ಸಜ್ಯತೇ ; ಅಯಂ ಚ ತದ್ವಿಪರೀತಃ ; ಅತೋ ನ ಹಿ ಸಜ್ಯತೇ । ತಥಾ ಅಸಿತಃ ಅಬದ್ಧಃ — ಯದ್ಧಿ ಮೂರ್ತಂ ತತ್ ಬಧ್ಯತೇ ; ಅಯಂ ತು ತದ್ವಿಪರೀತತ್ವಾತ್ ಅಸಿತಃ ; ಅಬದ್ಧತ್ವಾನ್ನ ವ್ಯಥತೇ ; ಅತೋ ನ ರಿಷ್ಯತಿ — ಗ್ರಹಣವಿಶರಣಸಂಗಬಂಧಕಾರ್ಯಧರ್ಮರಹಿತತ್ವಾನ್ನ ರಿಷ್ಯತಿ ನ ಹಿಂಸಾಮಾಪದ್ಯತೇ ನ ವಿನಶ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಕ್ರಮಮತಿಕ್ರಮ್ಯ ಔಪನಿಷದಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ಆಖ್ಯಾಯಿಕಾತೋಽಪಸೃತ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣ ತ್ವರಯಾ ನಿರ್ದೇಶಃ ಕೃತಃ ; ತತಃ ಪುನಃ ಆಖ್ಯಾಯಿಕಾಮೇವಾಶ್ರಿತ್ಯಾಹ — ಏತಾನಿ ಯಾನ್ಯುಕ್ತಾನಿ ಅಷ್ಟಾವಾಯತನಾನಿ ‘ಪೃಥಿವ್ಯೇವ ಯಸ್ಯಾಯತನಮ್’ ಇತ್ಯೇವಮಾದೀನಿ, ಅಷ್ಟೌ ಲೋಕಾಃ ಅಗ್ನಿಲೋಕಾದಯಃ, ಅಷ್ಟೌ ದೇವಾಃ
‘ಅಮೃತಮಿತಿ ಹೋವಾಚ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೧೦) ಇತ್ಯೇವಮಾದಯಃ, ಅಷ್ಟೌ ಪುರುಷಾಃ ‘ಶರೀರಃ ಪುರುಷಃ’ ಇತ್ಯಾದಯಃ — ಸ ಯಃ ಕಶ್ಚಿತ್ ತಾನ್ಪುರುಷಾನ್ ಶಾರೀರಪ್ರಭೃತೀನ್ ನಿರುಹ್ಯ ನಿಶ್ಚಯೇನೋಹ್ಯ ಗಮಯಿತ್ವಾ ಅಷ್ಟಚತುಷ್ಕಭೇದೇನ ಲೋಕಸ್ಥಿತಿಮುಪಪಾದ್ಯ, ಪುನಃ ಪ್ರಾಚೀದಿಗಾದಿದ್ವಾರೇಣ ಪ್ರತ್ಯುಹ್ಯ ಉಪಸಂಹೃತ್ಯ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಹೃದಯೇ ಅತ್ಯಕ್ರಾಮತ್ ಅತಿಕ್ರಾಂತವಾನುಪಾಧಿಧರ್ಮಂ ಹೃದಯಾದ್ಯಾತ್ಮತ್ವಮ್ ; ಸ್ವೇನೈವಾತ್ಮನಾ ವ್ಯವಸ್ಥಿತೋ ಯ ಔಪನಿಷದಃ ಪುರುಷಃ ಅಶನಾಯಾದಿವರ್ಜಿತ ಉಪನಿಷತ್ಸ್ವೇವ ವಿಜ್ಞೇಯಃ ನಾನ್ಯಪ್ರಮಾಣಗಮ್ಯಃ, ತಂ ತ್ವಾ ತ್ವಾಂ ವಿದ್ಯಾಭಿಮಾನಿನಂ ಪುರುಷಂ ಪೃಚ್ಛಾಮಿ । ತಂ ಚೇತ್ ಯದಿ ಮೇ ನ ವಿವಕ್ಷ್ಯಸಿ ವಿಸ್ಪಷ್ಟಂ ನ ಕಥಯಿಷ್ಯಸಿ, ಮೂರ್ಧಾ ತೇ ವಿಪತಿಷ್ಯತೀತ್ಯಾಹ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಃ । ತಂ ತ್ವೌಪನಿಷದಂ ಪುರುಷಂ ಶಾಕಲ್ಯೋ ನ ಮೇನೇ ಹ ನ ವಿಜ್ಞಾತವಾನ್ಕಿಲ । ತಸ್ಯ ಹ ಮೂರ್ಧಾ ವಿಪಪಾತ ವಿಪತಿತಃ । ಸಮಾಪ್ತಾ ಆಖ್ಯಾಯಿಕಾ । ಶ್ರುತೇರ್ವಚನಮ್ , ‘ತಂ ಹ ನ ಮೇನೇ’ ಇತ್ಯಾದಿ । ಕಿಂ ಚ ಅಪಿ ಹ ಅಸ್ಯ ಪರಿಮೋಷಿಣಃ ತಸ್ಕರಾಃ ಅಸ್ಥೀನ್ಯಪಿ ಸಂಸ್ಕಾರಾರ್ಥಂ ಶಿಷ್ಯೈರ್ನೀಯಮಾನಾನಿ ಗೃಹಾನ್ಪ್ರತ್ಯಪಜಹ್ರುಃ ಅಪಹೃತವಂತಃ — ಕಿಂ ನಿಮಿತ್ತಮ್ — ಅನ್ಯತ್ ಧನಂ ನೀಯಮಾನಂ ಮನ್ಯಮಾನಾಃ । ಪೂರ್ವವೃತ್ತಾ ಹ್ಯಾಖ್ಯಾಯಿಕೇಹ ಸೂಚಿತಾ । ಅಷ್ಟಾಧ್ಯಾಯ್ಯಾಂ ಕಿಲ ಶಾಕಲ್ಯೇನ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಸ್ಯ ಸಮಾನಾಂತ ಏವ ಸಂವಾದೋ ನಿರ್ವೃತ್ತಃ ; ತತ್ರ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇನ ಶಾಪೋ ದತ್ತಃ —
‘ಪುರೇಽತಿಥ್ಯೇ ಮರಿಷ್ಯಸಿ ನ ತೇಽಸ್ಥೀನಿಚನ ಗೃಹಾನ್ಪ್ರಾಪ್ಸ್ಯಂತಿ’ (ಶತ. ಬ್ರಾ. ೧೧ । ೬ । ೩ । ೧೧) ಇತಿ
‘ಸ ಹ ತಥೈವ ಮಮಾರ ; ತಸ್ಯ ಹಾಪ್ಯನ್ಯನ್ಮನ್ಯಮಾನಾಃ ಪರಿಮೋಷಿಣೋಽಸ್ಥೀನ್ಯಪಜಹ್ರುಃ ; ತಸ್ಮಾನ್ನೋಪವಾದೀ ಸ್ಯಾದುತ ಹ್ಯೇವಂವಿತ್ಪರೋ ಭವತೀತಿ’ (ಶತ. ಬ್ರಾ. ೧೧ । ೬ । ೩ । ೧೧) । ಸೈಷಾ ಆಖ್ಯಾಯಿಕಾ ಆಚಾರಾರ್ಥಂ ಸೂಚಿತಾ ವಿದ್ಯಾಸ್ತುತಯೇ ಚ ಇಹ ॥
ಯಸ್ಯ ನೇತಿ ನೇತೀತ್ಯನ್ಯಪ್ರತಿಷೇಧದ್ವಾರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿರ್ದೇಶಃ ಕೃತಃ ತಸ್ಯ ವಿಧಿಮುಖೇನ ಕಥಂ ನಿರ್ದೇಶಃ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತಿ ಪುನರಾಖ್ಯಾಯಿಕಾಮೇವಾಶ್ರಿತ್ಯಾಹ ಮೂಲಂ ಚ ಜಗತೋ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ । ಆಖ್ಯಾಯಿಕಾಸಂಬಂಧಸ್ತ್ವಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಂಜಿತ್ವಾ ಗೋಧನಂ ಹರ್ತವ್ಯಮಿತಿ । ನ್ಯಾಯಂ ಮತ್ವಾಹ —
ಅಥ ಹೋವಾಚ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ಭಗವಂತೋ ಯೋ ವಃ ಕಾಮಯತೇ ಸ ಮಾ ಪೃಚ್ಛತು ಸರ್ವೇ ವಾ ಮಾ ಪೃಚ್ಛತ ಯೋ ವಃ ಕಾಮಯತೇ ತಂ ವಃ ಪೃಚ್ಛಾಮಿ ಸರ್ವಾನ್ವಾ ವಃ ಪೃಚ್ಛಾಮೀತಿ ತೇ ಹ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ನ ದಧೃಷುಃ ॥ ೨೭ ॥
ಅಥ ಹೋವಾಚ । ಅಥ ಅನಂತರಂ ತೂಷ್ಣೀಂಭೂತೇಷು ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇಷು ಹ ಉವಾಚ, ಹೇ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ಭಗವಂತ ಇತ್ಯೇವಂ ಸಂಬೋಧ್ಯ — ಯೋ ವಃ ಯುಷ್ಮಾಕಂ ಮಧ್ಯೇ ಕಾಮಯತೇ ಇಚ್ಛತಿ — ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಂ ಪೃಚ್ಛಾಮೀತಿ, ಸ ಮಾ ಮಾಮ್ ಆಗತ್ಯ ಪೃಚ್ಛತು ; ಸರ್ವೇ ವಾ ಮಾ ಪೃಚ್ಛತ — ಸರ್ವೇ ವಾ ಯೂಯಂ ಮಾ ಮಾಂ ಪೃಚ್ಛತ ; ಯೋ ವಃ ಕಾಮಯತೇ — ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೋ ಮಾಂ ಪೃಚ್ಛತ್ವಿತಿ, ತಂ ವಃ ಪೃಚ್ಛಾಮಿ ; ಸರ್ವಾನ್ವಾ ವಃ ಯುಷ್ಮಾನ್ ಅಹಂ ಪೃಚ್ಛಾಮಿ । ತೇ ಹ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ನ ದಧೃಷುಃ — ತೇ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ಏವಮುಕ್ತಾ ಅಪಿ ನ ಪ್ರಗಲ್ಭಾಃ ಸಂವೃತ್ತಾಃ ಕಿಂಚಿದಪಿ ಪ್ರತ್ಯುತ್ತರಂ ವಕ್ತುಮ್ ॥
ತಾನ್ಹೈತೈಃ ಶ್ಲೋಕೈಃ ಪಪ್ರಚ್ಛ —
ಯಥಾ ವೃಕ್ಷೋ ವನಸ್ಪತಿಸ್ತಥೈವ ಪುರುಷೋಽಮೃಷಾ । ತಸ್ಯ ಲೋಮಾನಿ ಪರ್ಣಾನಿ ತ್ವಗಸ್ಯೋತ್ಪಾಟಿಕಾ ಬಹಿಃ ॥ ೧ ॥
ತೇಷ್ವಪ್ರಗಲ್ಭಭೂತೇಷು ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇಷು ತಾನ್ ಹ ಏತೈಃ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣೈಃ ಶ್ಲೋಕೈಃ ಪಪ್ರಚ್ಛ ಪೃಷ್ಟವಾನ್ । ಯಥಾ ಲೋಕೇ ವೃಕ್ಷೋ ವನಸ್ಪತಿಃ, ವೃಕ್ಷಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣಂ ವನಸ್ಪತಿರಿತಿ, ತಥೈವ ಪುರುಷೋಽಮೃಷಾ — ಅಮೃಷಾ ಸತ್ಯಮೇತತ್ ; ತಸ್ಯ ಲೋಮಾನಿ — ತಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ಲೋಮಾನಿ ಇತರಸ್ಯ ವನಸ್ಪತೇಃ ಪರ್ಣಾನಿ ; ತ್ವಗಸ್ಯೋತ್ಪಾಟಿಕಾ ಬಹಿಃ — ತ್ವಕ್ ಅಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ಇತರಸ್ಯೋತ್ಪಾಟಿಕಾ ವನಸ್ಪತೇಃ ॥
ತ್ವಚ ಏವಾಸ್ಯ ರುಧಿರಂ ಪ್ರಸ್ಯಂದಿ ತ್ವಚ ಉತ್ಪಟಃ । ತಸ್ಮಾತ್ತದಾತೃಣ್ಣಾತ್ಪ್ರೈತಿ ರಸೋ ವೃಕ್ಷಾದಿವಾಹತಾತ್ ॥ ೨ ॥
ತ್ವಚ ಏವ ಸಕಾಶಾತ್ ಅಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ರುಧಿರಂ ಪ್ರಸ್ಯಂದಿ, ವನಸ್ಪತೇಸ್ತ್ವಚಃ ಉತ್ಪಟಃ — ತ್ವಚ ಏವ ಉತ್ಸ್ಫುಟತಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ; ಏವಂ ಸರ್ವಂ ಸಮಾನಮೇವ ವನಸ್ಪತೇಃ ಪುರುಷಸ್ಯ ಚ ; ತಸ್ಮಾತ್ ಆತೃಣ್ಣಾತ್ ಹಿಂಸಿತಾತ್ ಪ್ರೈತಿ ತತ್ ರುಧಿರಂ ನಿರ್ಗಚ್ಛತಿ, ವೃಕ್ಷಾದಿವ ಆಹತಾತ್ ಛಿನ್ನಾತ್ ರಸಃ ॥
ಮಾಂಸಾನ್ಯಸ್ಯ ಶಕರಾಣಿ ಕಿನಾಟಂ ಸ್ನಾವ ತತ್ಸ್ಥಿರಮ್ । ಅಸ್ಥೀನ್ಯಂತರತೋ ದಾರೂಣಿ ಮಜ್ಜಾ ಮಜ್ಜೋಪಮಾ ಕೃತಾ ॥ ೩ ॥
ಏವಂ ಮಾಂಸಾನ್ಯಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ, ವನಸ್ಪತೇಃ ತಾನಿ ಶಕರಾಣಿ ಶಕಲಾನೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಿನಾಟಮ್ , ವೃಕ್ಷಸ್ಯ ಕಿನಾಟಂ ನಾಮ ಶಕಲೇಭ್ಯೋಽಭ್ಯಂತರಂ ವಲ್ಕಲರೂಪಂ ಕಾಷ್ಠಸಁಲಗ್ನಮ್ , ತತ್ ಸ್ನಾವ ಪುರುಷಸ್ಯ ; ತತ್ಸ್ಥಿರಮ್ — ತಚ್ಚ ಕಿನಾಟಂ ಸ್ನಾವವತ್ ದೃಢಂ ಹಿ ತತ್ ; ಅಸ್ಥೀನಿ ಪುರುಷಸ್ಯ, ಸ್ನಾವ್ನೋಽಂತರತಃ ಅಸ್ಥೀನಿ ಭವಂತಿ ; ತಥಾ ಕಿನಾಟಸ್ಯಾಭ್ಯಂತರತೋ ದಾರೂಣಿ ಕಾಷ್ಠಾನಿ ; ಮಜ್ಜಾ, ಮಜ್ಜೈವ ವನಸ್ಪತೇಃ ಪುರುಷಸ್ಯ ಚ ಮಜ್ಜೋಪಮಾ ಕೃತಾ, ಮಜ್ಜಾಯಾ ಉಪಮಾ ಮಜ್ಜೋಪಮಾ, ನಾನ್ಯೋ ವಿಶೇಷೋಽಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ; ಯಥಾ ವನಸ್ಪತೇರ್ಮಜ್ಜಾ ತಥಾ ಪುರುಷಸ್ಯ, ಯಥಾ ಪುರುಷಸ್ಯ ತಥಾ ವನಸ್ಪತೇಃ ॥
ಯದ್ವೃಕ್ಷೋ ವೃಕ್ಣೋ ರೋಹತಿ ಮೂಲಾನ್ನವತರಃ ಪುನಃ । ಮರ್ತ್ಯಃ ಸ್ವಿನ್ಮೃತ್ಯುನಾ ವೃಕ್ಣಃ ಕಸ್ಮಾನ್ಮೂಲಾತ್ಪ್ರರೋಹತಿ ॥ ೪ ॥
ಯತ್ ಯದಿ ವೃಕ್ಷೋ ವೃಕ್ಣಃ ಛಿನ್ನಃ ರೋಹತಿ ಪುನಃ ಪುನಃ ಪ್ರರೋಹತಿ ಪ್ರಾದುರ್ಭವತಿ ಮೂಲಾತ್ ಪುನರ್ನವತರಃ ಪೂರ್ವಸ್ಮಾದಭಿನವತರಃ ; ಯದೇತಸ್ಮಾದ್ವಿಶೇಷಣಾತ್ಪ್ರಾಕ್ ವನಸ್ಪತೇಃ ಪುರುಷಸ್ಯ ಚ, ಸರ್ವಂ ಸಾಮಾನ್ಯಮವಗತಮ್ ; ಅಯಂ ತು ವನಸ್ಪತೌ ವಿಶೇಷೋ ದೃಶ್ಯತೇ — ಯತ್ ಛಿನ್ನಸ್ಯ ಪ್ರರೋಹಣಮ್ ; ನ ತು ಪುರುಷೇ ಮೃತ್ಯುನಾ ವೃಕ್ಣೇ ಪುನಃ ಪ್ರರೋಹಣಂ ದೃಶ್ಯತೇ ; ಭವಿತವ್ಯಂ ಚ ಕುತಶ್ಚಿತ್ಪ್ರರೋಹಣೇನ ; ತಸ್ಮಾತ್ ವಃ ಪೃಚ್ಛಾಮಿ — ಮರ್ತ್ಯಃ ಮನುಷ್ಯಃ ಸ್ವಿತ್ ಮೃತ್ಯುನಾ ವೃಕ್ಣಃ ಕಸ್ಮಾತ್ ಮೂಲಾತ್ ಪ್ರರೋಹತಿ, ಮೃತಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ಕುತಃ ಪ್ರರೋಹಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ರೇತಸ ಇತಿ ಮಾ ವೋಚತ ಜೀವತಸ್ತತ್ಪ್ರಜಾಯತೇ । ಧಾನಾರುಹ ಇವ ವೈ ವೃಕ್ಷೋಽಂಜಸಾ ಪ್ರೇತ್ಯ ಸಂಭವಃ ॥ ೫ ॥
ಯದಿ ಚೇದೇವಂ ವದಥ — ರೇತಸಃ ಪ್ರರೋಹತೀತಿ, ಮಾ ವೋಚತ ಮೈವಂ ವಕ್ತುಮರ್ಹಥ ; ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಯಸ್ಮಾತ್ ಜೀವತಃ ಪುರುಷಾತ್ ತತ್ ರೇತಃ ಪ್ರಜಾಯತೇ, ನ ಮೃತಾತ್ । ಅಪಿ ಚ ಧಾನಾರುಹಃ ಧಾನಾ ಬೀಜಮ್ , ಬೀಜರುಹೋಽಪಿ ವೃಕ್ಷೋ ಭವತಿ, ನ ಕೇವಲಂ ಕಾಂಡರುಹ ಏವ ; ಇವ - ಶಬ್ದೋಽನರ್ಥಕಃ ; ವೈ ವೃಕ್ಷಃ ಅಂಜಸಾ ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಪ್ರೇತ್ಯ ಮೃತ್ವಾ ಸಂಭವಃ ಧಾನಾತೋಽಪಿ ಪ್ರೇತ್ಯ ಸಂಭವೋ ಭವೇತ್ ಅಂಜಸಾ ಪುನರ್ವನಸ್ಪತೇಃ ॥
ಯತ್ಸಮೂಲಮಾವೃಹೇಯುರ್ವೃಕ್ಷಂ ನ ಪುನರಾಭವೇತ್ । ಮರ್ತ್ಯಃ ಸ್ವಿನ್ಮೃತ್ಯುನಾ ವೃಕ್ಣಃ ಕಸ್ಮಾನ್ಮೂಲಾತ್ಪ್ರರೋಹತಿ ॥ ೬ ॥
ಯತ್ ಯದಿ ಸಹ ಮೂಲೇನ ಧಾನಯಾ ವಾ ಆವೃಹೇಯುಃ ಉದ್ಯಚ್ಛೇಯುಃ ಉತ್ಪಾಟಯೇಯುಃ ವೃಕ್ಷಮ್ , ನ ಪುನರಾಭವೇತ್ ಪುನರಾಗತ್ಯ ನ ಭವೇತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ವಃ ಪೃಚ್ಛಾಮಿ — ಸರ್ವಸ್ಯೈವ ಜಗತೋ ಮೂಲಂ ಮರ್ತ್ಯಃ ಸ್ವಿತ್ ಮೃತ್ಯುನಾ ವೃಕ್ಣಃ ಕಸ್ಮಾತ್ ಮೂಲಾತ್ ಪ್ರರೋಹತಿ ॥
ಜಾತ ಏವ ನ ಜಾಯತೇ ಕೋ ನ್ವೇನಂ ಜನಯೇತ್ಪುನಃ । ವಿಜ್ಞಾನಮಾನಂದಂ ಬ್ರಹ್ಮ ರಾತಿರ್ದಾತುಃ ಪರಾಯಣಂ ತಿಷ್ಠಮಾನಸ್ಯ ತದ್ವಿದ ಇತಿ ॥ ೭ ॥
ಜಾತ ಏವೇತಿ, ಮನ್ಯಧ್ವಂ ಯದಿ, ಕಿಮತ್ರ ಪ್ರಷ್ಟವ್ಯಮಿತಿ — ಜನಿಷ್ಯಮಾಣಸ್ಯ ಹಿ ಸಂಭವಃ ಪ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ, ನ ಜಾತಸ್ಯ ; ಅಯಂ ತು ಜಾತ ಏವ ಅತೋಽಸ್ಮಿನ್ವಿಷಯೇ ಪ್ರಶ್ನ ಏವ ನೋಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ — ನ ; ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? ಮೃತಃ ಪುನರಪಿ ಜಾಯತ ಏವ ಅನ್ಯಥಾ ಅಕೃತಾಭ್ಯಾಗಮಕೃತನಾಶಪ್ರಸಂಗಾತ್ ; ಅತೋ ವಃ ಪೃಚ್ಛಾಮಿ — ಕೋ ನ್ವೇನಂ ಮೃತಂ ಪುನರ್ಜನಯೇತ್ । ತತ್ ನ ವಿಜಜ್ಞುರ್ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಃ — ಯತೋ ಮೃತಃ ಪುನಃ ಪ್ರರೋಹತಿ ಜಗತೋ ಮೂಲಂ ನ ವಿಜ್ಞಾತಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೈಃ ; ಅತೋ ಬ್ರಹ್ಮಿಷ್ಠತ್ವಾತ್ ಹೃತಾ ಗಾವಃ ; ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇನ ಜಿತಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಃ । ಸಮಾಪ್ತಾ ಆಖ್ಯಾಯಿಕಾ । ಯಜ್ಜಗತೋ ಮೂಲಮ್ , ಯೇನ ಚ ಶಬ್ದೇನ ಸಾಕ್ಷಾದ್ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮ, ಯತ್ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನ್ಪೃಷ್ಟವಾನ್ , ತತ್ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣ ಶ್ರುತಿರಸ್ಮಭ್ಯಮಾಹ — ವಿಜ್ಞಾನಂ ವಿಜ್ಞಪ್ತಿಃ ವಿಜ್ಞಾನಮ್ , ತಚ್ಚ ಆನಂದಮ್ , ನ ವಿಷಯವಿಜ್ಞಾನವದ್ದುಃಖಾನುವಿದ್ಧಮ್ , ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ಪ್ರಸನ್ನಂ ಶಿವಮತುಲಮನಾಯಾಸಂ ನಿತ್ಯತೃಪ್ತಮೇಕರಸಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಿಂ ತತ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಉಭಯವಿಶೇಷಣವದ್ರಾತಿಃ ರಾತೇಃ ಷಷ್ಠ್ಯರ್ಥೇ ಪ್ರಥಮಾ, ಧನಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ; ಧನಸ್ಯ ದಾತುಃ ಕರ್ಮಕೃತೋ ಯಜಮಾನಸ್ಯ ಪರಾಯಣಂ ಪರಾ ಗತಿಃ ಕರ್ಮಫಲಸ್ಯ ಪ್ರದಾತೃ । ಕಿಂಚ ವ್ಯುತ್ಥಾಯೈಷಣಾಭ್ಯಃ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತಿಷ್ಠತಿ ಅಕರ್ಮಕೃತ್ , ತತ್ ಬ್ರಹ್ಮ ವೇತ್ತೀತಿ ತದ್ವಿಚ್ಚ, ತಸ್ಯ — ತಿಷ್ಠಮಾನಸ್ಯ ಚ ತದ್ವಿದಃ, ಬ್ರಹ್ಮವಿದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ, ಪರಾಯಣಮಿತಿ ॥
ಕಿಂ ತಾವದ್ಯುಕ್ತಮ್ ? ಆನಂದಾದಿಶ್ರವಣಾತ್
‘ಜಕ್ಷತ್ಕ್ರೀಡನ್ರಮಮಾಣಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧೨ । ೩) ‘ಸ ಯದಿ ಪಿತೃಲೋಕಕಾಮೋ ಭವತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೨ । ೧) ‘ಯಃ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸರ್ವವಿತ್’ (ಮು. ಉ. ೧ । ೧ । ೯) ‘ಸರ್ವಾನ್ಕಾಮಾನ್ಸಮಶ್ನುತೇ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೫ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ ಮೋಕ್ಷೇ ಸುಖಂ ಸಂವೇದ್ಯಮಿತಿ । ನನು ಏಕತ್ವೇ ಕಾರಕವಿಭಾಗಾಭಾವಾತ್ ವಿಜ್ಞಾನಾನುಪಪತ್ತಿಃ, ಕ್ರಿಯಾಯಾಶ್ಚಾನೇಕಕಾರಕಸಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಚ ಕ್ರಿಯಾತ್ವಾತ್ — ನೈಷ ದೋಷಃ ; ಶಬ್ದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾತ್ ಭವೇತ್ ವಿಜ್ಞಾನಮಾನಂದವಿಷಯೇ ; ‘ವಿಜ್ಞಾನಮಾನಂದಮ್’ ಇತ್ಯಾದೀನಿ ಆನಂದಸ್ವರೂಪಸ್ಯಾಸಂವೇದ್ಯತ್ವೇಽನುಪಪನ್ನಾನಿ ವಚನಾನೀತ್ಯವೋಚಾಮ । ನನು ವಚನೇನಾಪಿ ಅಗ್ನೇಃ ಶೈತ್ಯಮ್ ಉದಕಸ್ಯ ಚ ಔಷ್ಣ್ಯಂ ನ ಕ್ರಿಯತ ಏವ, ಜ್ಞಾಪಕತ್ವಾದ್ವಚನಾನಾಮ್ ; ನ ಚ ದೇಶಾಂತರೇಽಗ್ನಿಃ ಶೀತ ಇತಿ ಶಕ್ಯತೇ ಜ್ಞಾಪಯಿತುಮ್ ; ಅಗಮ್ಯೇ ವಾ ದೇಶಾಂತರೇ ಉಷ್ಣಮುದಕಮಿತಿ — ನ, ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನ್ಯಾನಂದವಿಜ್ಞಾನದರ್ಶನಾತ್ ; ನ ‘ವಿಜ್ಞಾನಮಾನಂದಮ್’ ಇತ್ಯೇವಮಾದೀನಾಂ ವಚನಾನಾಂ ಶೀತೋಽಗ್ನಿರಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯವತ್ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿವಿರುದ್ಧಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಮ್ । ಅನುಭೂಯತೇ ತು ಅವಿರುದ್ಧಾರ್ಥತಾ ; ಸುಖೀ ಅಹಮ್ ಇತಿ ಸುಖಾತ್ಮಕಮಾತ್ಮಾನಂ ಸ್ವಯಮೇವ ವೇದಯತೇ ; ತಸ್ಮಾತ್ ಸುತರಾಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾವಿರುದ್ಧಾರ್ಥತಾ ; ತಸ್ಮಾತ್ ಆನಂದಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮಕಂ ಸತ್ ಸ್ವಯಮೇವ ವೇದಯತೇ । ತಥಾ ಆನಂದಪ್ರತಿಪಾದಿಕಾಃ ಶ್ರುತಯಃ ಸಮಂಜಸಾಃ ಸ್ಯುಃ ‘ಜಕ್ಷತ್ಕ್ರೀಡನ್ರಮಮಾಣಃ’ ಇತ್ಯೇವಮಾದ್ಯಾಃ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾಃ ॥
ನ, ಕಾರ್ಯಕರಣಾಭಾವೇ ಅನುಪಪತ್ತೇರ್ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ — ಶರೀರವಿಯೋಗೋ ಹಿ ಮೋಕ್ಷ ಆತ್ಯಂತಿಕಃ ; ಶರೀರಾಭಾವೇ ಚ ಕರಣಾನುಪಪತ್ತಿಃ, ಆಶ್ರಯಾಭಾವಾತ್ ; ತತಶ್ಚ ವಿಜ್ಞಾನಾನುಪಪತ್ತಿಃ ಅಕಾರ್ಯಕರಣತ್ವಾತ್ ; ದೇಹಾದ್ಯಭಾವೇ ಚ ವಿಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತೌ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಕಾರ್ಯಕರಣೋಪಾದಾನಾನರ್ಥಕ್ಯಪ್ರಸಂಗಃ । ಏಕತ್ವವಿರೋಧಾಚ್ಚ — ಪರಂ ಚೇದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಆನಂದಾತ್ಮಕಮ್ ಆತ್ಮಾನಂ ನಿತ್ಯವಿಜ್ಞಾನತ್ವಾತ್ ನಿತ್ಯಮೇವ ವಿಜಾನೀಯಾತ್ , ತನ್ನ ; ಸಂಸಾರ್ಯಪಿ ಸಂಸಾರವಿನಿರ್ಮುಕ್ತಃ ಸ್ವಾಭಾವ್ಯಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯೇತ ; ಜಲಾಶಯ ಇವೋದಕಾಂಜಲಿಃ ಕ್ಷಿಪ್ತಃ ನ ಪೃಥಕ್ತ್ವೇನ ವ್ಯವತಿಷ್ಠತೇ ಆನಂದಾತ್ಮಕಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನಾಯ ; ತದಾ ಮುಕ್ತ ಆನಂದಾತ್ಮಕಮಾತ್ಮಾನಂ ವೇದಯತ ಇತ್ಯೇತದನರ್ಥಕಂ ವಾಕ್ಯಮ್ । ಅಥ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಮ್ ಅನ್ಯಃ ಸನ್ ಮುಕ್ತೋ ವೇದಯತೇ, ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾನಂ ಚ, ಅಹಮಸ್ಮ್ಯಾನಂದಸ್ವರೂಪ ಇತಿ ; ತದಾ ಏಕತ್ವವಿರೋಧಃ ; ತಥಾ ಚ ಸತಿ ಸರ್ವಶ್ರುತಿವಿರೋಧಃ । ತೃತೀಯಾ ಚ ಕಲ್ಪನಾ ನೋಪಪದ್ಯತೇ । ಕಿಂಚಾನ್ಯತ್ , ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚ ನಿರಂತರಾತ್ಮಾನಂದವಿಜ್ಞಾನೇ ವಿಜ್ಞಾನಾವಿಜ್ಞಾನಕಲ್ಪನಾನರ್ಥಕ್ಯಮ್ ; ನಿರಂತರಂ ಚೇತ್ ಆತ್ಮಾನಂದವಿಷಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಜ್ಞಾನಮ್ , ತದೇವ ತಸ್ಯ ಸ್ವಭಾವ ಇತಿ ಆತ್ಮಾನಂದಂ ವಿಜಾನಾತೀತಿ ಕಲ್ಪನಾ ಅನುಪಪನ್ನಾ ; ಅತದ್ವಿಜ್ಞಾನಪ್ರಸಂಗೇ ಹಿ ಕಲ್ಪನಾಯಾ ಅರ್ಥವತ್ತ್ವಮ್ , ಯಥಾ ಆತ್ಮಾನಂ ಪರಂ ಚ ವೇತ್ತೀತಿ ; ನ ಹಿ ಇಷ್ವಾದ್ಯಾಸಕ್ತಮನಸೋ ನೈರಂತರ್ಯೇಣ ಇಷುಜ್ಞಾನಾಜ್ಞಾನಕಲ್ಪನಾಯಾ ಅರ್ಥವತ್ತ್ವಮ್ । ಅಥ ವಿಚ್ಛಿನ್ನಮಾತ್ಮಾನಂದಂ ವಿಜಾನಾತಿ — ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಆತ್ಮವಿಜ್ಞಾನಚ್ಛಿದ್ರೇ ಅನ್ಯವಿಷಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ ; ಆತ್ಮನಶ್ಚ ವಿಕ್ರಿಯಾವತ್ತ್ವಮ್ , ತತಶ್ಚಾನಿತ್ಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ‘ವಿಜ್ಞಾನಮಾನಂದಮ್’ ಇತಿ ಸ್ವರೂಪಾನ್ವಾಖ್ಯಾನಪರೈವ ಶ್ರುತಿಃ, ನಾತ್ಮಾನಂದಸಂವೇದ್ಯತ್ವಾರ್ಥಾ ।
‘ಜಕ್ಷತ್ಕ್ರೀಡನ್’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧೨ । ೩) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿವಿರೋಧೋಽಸಂವೇದ್ಯತ್ವ ಇತಿ ಚೇನ್ನ, ಸರ್ವಾತ್ಮೈಕತ್ವೇ ಯಥಾಪ್ರಾಪ್ತಾನುವಾದಿತ್ವಾತ್ — ಮುಕ್ತಸ್ಯ ಸರ್ವಾತ್ಮಭಾವೇ ಸತಿ ಯತ್ರ ಕ್ವಚಿತ್ ಯೋಗಿಷು ದೇವೇಷು ವಾ ಜಕ್ಷಣಾದಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ; ತತ್ ಯಥಾಪ್ರಾಪ್ತಮೇವಾನೂದ್ಯತೇ — ತತ್ ತಸ್ಯೈವ ಸರ್ವಾತ್ಮಭಾವಾದಿತಿ ಸರ್ವಾತ್ಮಭಾವಮೋಕ್ಷಸ್ತುತಯೇ । ಯಥಾಪ್ರಾಪ್ತಾನುವಾದಿತ್ವೇ ದುಃಖಿತ್ವಮಪೀತಿ ಚೇತ್ — ಯೋಗ್ಯಾದಿಷು ಯಥಾಪ್ರಾಪ್ತಜಕ್ಷಣಾದಿವತ್ ಸ್ಥಾವರಾದಿಷು ಯಥಾಪ್ರಾಪ್ತದುಃಖಿತ್ವಮಪೀತಿ ಚೇತ್ — ನ, ನಾಮರೂಪಕೃತಕಾರ್ಯಕರಣೋಪಾಧಿಸಂಪರ್ಕಜನಿತಭ್ರಾಂತ್ಯಧ್ಯಾರೋಪಿತತ್ವಾತ್ ಸುಖಿತ್ವದುಃಖಿತ್ವಾದಿವಿಶೇಷಸ್ಯೇತಿ ಪರಿಹೃತಮೇತತ್ಸರ್ವಮ್ । ವಿರುದ್ಧಶ್ರುತೀನಾಂ ಚ ವಿಷಯಮವೋಚಾಮ । ತಸ್ಮಾತ್
‘ಏಷೋಽಸ್ಯ ಪರಮ ಆನಂದಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೩೨) ಇತಿವತ್ ಸರ್ವಾಣ್ಯಾನಂದವಾಕ್ಯಾನಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಾನಿ ॥
ಇತಿ ತೃತೀಯಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ನವಮಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್ ॥
ಇತಿ ಶ್ರೀಮತ್ಪರಮಹಂಸಪರಿವ್ರಾಜಕಾಚಾರ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರೀಗೋವಿಂದಭಗವತ್ಪೂಜ್ಯಪಾದಶಿಷ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರೀಮಚ್ಛಂಕರಭಗವತಃ ಕೃತೌ ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯೇ ತೃತೀಯೋಽಧ್ಯಾಯಃ ॥