श्रीमच्छङ्करभगवत्पूज्यपादविरचितम्

बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्

करतलकलिताद्वयात्मतत्त्वं क्षपितदुरन्तचिरन्तनप्रमोहम् ।
उपचितमुदितोदितैर्गुणौघैः उपनिषदामयमुज्जहार भाष्यम् ॥

ಪಂಚಮೋಽಧ್ಯಾಯಃ

ಪ್ರಥಮಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್

ಓಂ ಖಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ಖಂ ಪುರಾಣಂ ವಾಯುರಂ ಖಮಿತಿ ಹ ಸ್ಮಾಹ ಕೌರವ್ಯಾಯಣೀಪುತ್ರೋ ವೇದೋಽಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ವಿದುರ್ವೇದೈನೇನ ಯದ್ವೇದಿತವ್ಯಮ್ ॥ ೧ ॥

ಪೂರ್ಣಮದ ಇತ್ಯಾದಿ ಖಿಲಕಾಂಡಮಾರಭ್ಯತೇ । ಅಧ್ಯಾಯಚತುಷ್ಟಯೇನ ಯದೇವ ಸಾಕ್ಷಾದಪರೋಕ್ಷಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ, ಯ ಆತ್ಮಾ ಸರ್ವಾಂತರಃ ನಿರುಪಾಧಿಕಃ ಅಶನಾಯಾದ್ಯತೀತಃ ನೇತಿ ನೇತೀತಿ ವ್ಯಪದೇಶ್ಯಃ ನಿರ್ಧಾರಿತಃ, ಯದ್ವಿಜ್ಞಾನಂ ಕೇವಲಮಮೃತತ್ವಸಾಧನಮ್ — ಅಧುನಾ ತಸ್ಯೈವ ಆತ್ಮನಃ ಸೋಪಾಧಿಕಸ್ಯ ಶಬ್ದಾರ್ಥಾದಿವ್ಯವಹಾರವಿಷಯಾಪನ್ನಸ್ಯ ಪುರಸ್ತಾದನುಕ್ತಾನಿ ಉಪಾಸನಾನಿ ಕರ್ಮಭಿರವಿರುದ್ಧಾನಿ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಾಭ್ಯುದಯಸಾಧನಾನಿ ಕ್ರಮಮುಕ್ತಿಭಾಂಜಿ ಚ ; ತಾನಿ ವಕ್ತವ್ಯಾನೀತಿ ಪರಃ ಸಂದರ್ಭಃ ; ಸರ್ವೋಪಾಸನಶೇಷತ್ವೇನ ಓಂಕಾರೋ ದಮಂ ದಾನಂ ದಯಾಮ್ ಇತ್ಯೇತಾನಿ ಚ ವಿಧಿತ್ಸಿತಾನಿ । ಪೂರ್ಣಮದಃ — ಪೂರ್ಣಮ್ ನ ಕುತಶ್ಚಿತ್ ವ್ಯಾವೃತ್ತಂ ವ್ಯಾಪೀತ್ಯೇತತ್ ; ನಿಷ್ಠಾ ಚ ಕರ್ತರಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಾ ; ಅದ ಇತಿ ಪರೋಕ್ಷಾಭಿಧಾಯಿ ಸರ್ವನಾಮ, ತತ್ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ; ತತ್ ಸಂಪೂರ್ಣಮ್ ಆಕಾಶವದ್ವ್ಯಾಪಿ ನಿರಂತರಂ ನಿರುಪಾಧಿಕಂ ಚ ; ತದೇವ ಇದಂ ಸೋಪಾಧಿಕಂ ನಾಮರೂಪಸ್ಥಂ ವ್ಯವಹಾರಾಪನ್ನಂ ಪೂರ್ಣಂ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣ ಪರಮಾತ್ಮನಾ ವ್ಯಾಪ್ಯೇವ, ನ ಉಪಾಧಿಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೇನ ವಿಶೇಷಾತ್ಮನಾ ; ತದಿದಂ ವಿಶೇಷಾಪನ್ನಂ ಕಾರ್ಯಾತ್ಮಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪೂರ್ಣಾತ್ಕಾರಣಾತ್ಮನಃ ಉದಚ್ಯತೇ ಉದ್ರಿಚ್ಯತೇ, ಉದ್ಗಚ್ಛತೀತ್ಯೇತತ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಕಾರ್ಯಾತ್ಮನಾ ಉದ್ರಿಚ್ಯತೇ ತಥಾಪಿ ಯತ್ಸ್ವರೂಪಂ ಪೂರ್ಣತ್ವಮ್ ಪರಮಾತ್ಮಭಾವಂ ತನ್ನ ಜಹಾತಿ, ಪೂರ್ಣಮೇವ ಉದ್ರಿಚ್ಯತೇ । ಪೂರ್ಣಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಾತ್ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ, ಪೂರ್ಣಂ ಪೂರ್ಣತ್ವಮ್ , ಆದಾಯ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಆತ್ಮಸ್ವರೂಪೈಕರಸತ್ವಮಾಪದ್ಯ ವಿದ್ಯಯಾ, ಅವಿದ್ಯಾಕೃತಂ ಭೂತಮಾತ್ರೋಪಾಧಿಸಂಸರ್ಗಜಮ್ ಅನ್ಯತ್ವಾವಭಾಸಂ ತಿರಸ್ಕೃತ್ಯ, ಪೂರ್ಣಮೇವ ಅನಂತರಮಬಾಹ್ಯಂ ಪ್ರಜ್ಞಾನಘನೈಕರಸಸ್ವಭಾವಂ ಕೇವಲಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಅವಶಿಷ್ಯತೇ । ಯದುಕ್ತಮ್ — ‘ಬ್ರಹ್ಮ ವಾ ಇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್ ತದಾತ್ಮಾನಮೇವಾವೇತ್ ತಸ್ಮಾತ್ತತ್ಸರ್ವಮಭವತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೧೦) ಇತಿ — ಏಷಃ ಅಸ್ಯ ಮಂತ್ರಸ್ಯಾರ್ಥಃ ; ತತ್ರ ‘ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಃ ‘ಪೂರ್ಣಮದಃ’ ಇತಿ ; ಇದಂ ಪೂರ್ಣಮ್ ಇತಿ ‘ಬ್ರಹ್ಮ ವಾ ಇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್’ ಇತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಃ ; ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮ್ — ‘ಯದೇವೇಹ ತದಮುತ್ರ ಯದಮುತ್ರ ತದನ್ವಿಹ’ (ಕ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧೦) ಇತಿ ; ಅತಃ ಅದಃಶಬ್ದವಾಚ್ಯಂ ಪೂರ್ಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ತದೇವ ಇದಂ ಪೂರ್ಣಂ ಕಾರ್ಯಸ್ಥಂ ನಾಮರೂಪೋಪಾಧಿಸಂಯುಕ್ತಮ್ ಅವಿದ್ಯಯಾ ಉದ್ರಿಕ್ತಮ್ ತಸ್ಮಾದೇವ ಪರಮಾರ್ಥಸ್ವರೂಪಾತ್ ಅನ್ಯದಿವ ಪ್ರತ್ಯವಭಾಸಮಾನಮ್ — ತತ್ , ಯತ್ ಆತ್ಮಾನಮೇವ ಪರಂ ಪೂರ್ಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿದಿತ್ವಾ — ಅಹಮ್ ಅದಃ ಪೂರ್ಣಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮಿ ಇತ್ಯೇವಮ್ , ಪೂರ್ಣಮಾದಾಯ, ತಿರಸ್ಕೃತ್ಯ ಅಪೂರ್ಣಸ್ವರೂಪತಾಮ್ ಅವಿದ್ಯಾಕೃತಾಂ ನಾಮರೂಪೋಪಾಧಿಸಂಪರ್ಕಜಾಮ್ ಏತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಯಾ ಪೂರ್ಣಮೇವ ಕೇವಲಮ್ ಅವಶಿಷ್ಯತೇ ; ತಥಾ ಚೋಕ್ತಮ್ ‘ತಸ್ಮಾತ್ತತ್ಸರ್ವಮಭವತ್’ ಇತಿ । ಯಃ ಸರ್ವೋಪನಿಷದರ್ಥೋ ಬ್ರಹ್ಮ, ಸ ಏಷಃ ಅನೇನ ಮಂತ್ರೇಣ ಅನೂದ್ಯತೇ, ಉತ್ತರಸಂಬಂಧಾರ್ಥಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಸಾಧನತ್ವೇನ ಹಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾನಿ ಸಾಧನಾನಿ ಓಂಕಾರದಮದಾನದಯಾಖ್ಯಾನಿ ವಿಧಿತ್ಸಿತಾನಿ, ಖಿಲಪ್ರಕರಣಸಂಬಂಧಾತ್ ಸರ್ವೋಪಾಸನಾಂಗಭೂತಾನಿ ಚ ॥
ಅತ್ರೈಕೇ ವರ್ಣಯಂತಿ — ಪೂರ್ಣಾತ್ ಕಾರಣಾತ್ ಪೂರ್ಣಂ ಕಾರ್ಯಮ್ ಉದ್ರಿಚ್ಯತೇ ; ಉದ್ರಿಕ್ತಂ ಕಾರ್ಯಂ ವರ್ತಮಾನಕಾಲೇಽಪಿ ಪೂರ್ಣಮೇವ ಪರಮಾರ್ಥವಸ್ತುಭೂತಂ ದ್ವೈತರೂಪೇಣ ; ಪುನಃ ಪ್ರಲಯಕಾಲೇ ಪೂರ್ಣಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಪೂರ್ಣತಾಮ್ ಆದಾಯ ಆತ್ಮನಿ ಧಿತ್ವಾ ಪೂರ್ಣಮೇವ ಅವಶಿಷ್ಯತೇ ಕಾರಣರೂಪಮ್ ; ಏವಮ್ ಉತ್ಪತ್ತಿಸ್ಥಿತಿಪ್ರಲಯೇಷು ತ್ರಿಷ್ವಪಿ ಕಾಲೇಷು ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋಃ ಪೂರ್ಣತೈವ ; ಸಾ ಚ ಏಕೈವ ಪೂರ್ಣತಾ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರ್ಭೇದೇನ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತೇ ; ಏವಂ ಚ ದ್ವೈತಾದ್ವೈತಾತ್ಮಕಮೇಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ಯಥಾ ಕಿಲ ಸಮುದ್ರೋ ಜಲತರಂಗಫೇನಬುದ್ಬುದಾದ್ಯಾತ್ಮಕ ಏವ, ಯಥಾ ಚ ಜಲಂ ಸತ್ಯಂ ತದುದ್ಭವಾಶ್ಚ ತರಂಗಫೇನಬುದ್ಬುದಾದಯಃ ಸಮುದ್ರಾತ್ಮಭೂತಾ ಏವ ಆವಿರ್ಭಾವತಿರೋಭಾವಧರ್ಮಾಣಃ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯಾ ಏವ — ಏವಂ ಸರ್ವಮಿದಂ ದ್ವೈತಂ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯಮೇವ ಜಲತರಂಗಾದಿಸ್ಥಾನೀಯಮ್ , ಸಮುದ್ರಜಲಸ್ಥಾನೀಯಂ ತು ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ಏವಂ ಚ ಕಿಲ ದ್ವೈತಸ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವೇ ಕರ್ಮಕಾಂಡಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್ , ಯದಾ ಪುನರ್ದ್ವೈತಂ ದ್ವೈತಮಿವಾವಿದ್ಯಾಕೃತಂ ಮೃಗತೃಷ್ಣಿಕಾವದನೃತಮ್ , ಅದ್ವೈತಮೇವ ಪರಮಾರ್ಥತಃ, ತದಾ ಕಿಲ ಕರ್ಮಕಾಂಡಂ ವಿಷಯಾಭಾವಾತ್ ಅಪ್ರಮಾಣಂ ಭವತಿ ; ತಥಾ ಚ ವಿರೋಧ ಏವ ಸ್ಯಾತ್ । ವೇದೈಕದೇಶಭೂತಾ ಉಪನಿಷತ್ ಪ್ರಮಾಣಮ್ , ಪರಮಾರ್ಥಾದ್ವೈತವಸ್ತುಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಾತ್ ; ಅಪ್ರಮಾಣಂ ಕರ್ಮಕಾಂಡಮ್ , ಅಸದ್ದ್ವೈತವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ತದ್ವಿರೋಧಪರಿಜಿಹೀರ್ಷಯಾ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಏತದುಕ್ತಂ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋಃ ಸತ್ಯತ್ವಂ ಸಮುದ್ರವತ್ ‘ಪೂರ್ಣಮದಃ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಇತಿ । ತದಸತ್ , ವಿಶಿಷ್ಟವಿಷಯಾಪವಾದವಿಕಲ್ಪಯೋರಸಂಭವಾತ್ । ನ ಹಿ ಇಯಂ ಸುವಿವಕ್ಷಿತಾ ಕಲ್ಪನಾ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಯಥಾ ಕ್ರಿಯಾವಿಷಯೇ ಉತ್ಸರ್ಗಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ಏಕದೇಶೇ ಅಪವಾದಃ ಕ್ರಿಯತೇ, ಯಥಾ ‘ಅಹಿಂಸನ್ಸರ್ವಭೂತಾನ್ಯನ್ಯತ್ರ ತೀರ್ಥೇಭ್ಯಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧೫ । ೧) ಇತಿ ಹಿಂಸಾ ಸರ್ವಭೂತವಿಷಯಾ ಉತ್ಸರ್ಗೇಣ ನಿವಾರಿತಾ ತೀರ್ಥೇ ವಿಶಿಷ್ಟವಿಷಯೇ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾದಾವನುಜ್ಞಾಯತೇ, ನ ಚ ತಥಾ ವಸ್ತುವಿಷಯೇ ಇಹ ಅದ್ವೈತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಉತ್ಸರ್ಗೇಣ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ ಪುನಃ ತದೇಕದೇಶೇ ಅಪವದಿತುಂ ಶಕ್ಯತೇ, ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಅದ್ವೈತತ್ವಾದೇವ ಏಕದೇಶಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ತಥಾ ವಿಕಲ್ಪಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ; ಯಥಾ ‘ಅತಿರಾತ್ರೇ ಷೋಡಶಿನಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ’ ( ? ) ‘ನಾತಿರಾತ್ರೇ ಷೋಡಶಿನಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ’ ( ? ) ಇತಿ ಗ್ರಹಣಾಗ್ರಹಣಯೋಃ ಪುರುಷಾಧೀನತ್ವಾತ್ ವಿಕಲ್ಪೋ ಭವತಿ ; ನ ತ್ವಿಹ ತಥಾ ವಸ್ತುವಿಷಯೇ ದ್ವೈತಂ ವಾ ಸ್ಯಾತ್ ಅದ್ವೈತಂ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪಃ ಸಂಭವತಿ, ಅಪುರುಷತಂತ್ರತ್ವಾದಾತ್ಮವಸ್ತುನಃ, ವಿರೋಧಾಚ್ಚ ದ್ವೈತಾದ್ವೈತತ್ವಯೋರೇಕಸ್ಯ । ತಸ್ಮಾತ್ ನ ಸುವಿವಕ್ಷಿತಾ ಇಯಂ ಕಲ್ಪನಾ । ಶ್ರುತಿನ್ಯಾಯವಿರೋಧಾಚ್ಚ । ಸೈಂಧವಘನವತ್ ಪ್ರಜ್ಞಾನೈಕರಸಘನಂ ನಿರಂತರಂ ಪೂರ್ವಾಪರಬಾಹ್ಯಾಭ್ಯಂತರಭೇದವಿವರ್ಜಿತಂ ಸಬಾಹ್ಯಾಭ್ಯಂತರಮ್ ಅಜಂ ನೇತಿ ನೇತಿ ಅಸ್ಥೂಲಮನಣ್ವಹ್ರಸ್ವಮಜರಮಭಯಮಮೃತಮ್ — ಇತ್ಯೇವಮಾದ್ಯಾಃ ಶ್ರುತಯಃ ನಿಶ್ಚಿತಾರ್ಥಾಃ ಸಂಶಯವಿಪರ್ಯಾಸಾಶಂಕಾರಹಿತಾಃ ಸರ್ವಾಃ ಸಮುದ್ರೇ ಪ್ರಕ್ಷಿಪ್ತಾಃ ಸ್ಯುಃ, ಅಕಿಂಚಿತ್ಕರತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ನ್ಯಾಯವಿರೋಧೋಽಪಿ, ಸಾವಯವಸ್ಯಾನೇಕಾತ್ಮಕಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾವತೋ ನಿತ್ಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ ; ನಿತ್ಯತ್ವಂ ಚ ಆತ್ಮನಃ ಸ್ಮೃತ್ಯಾದಿದರ್ಶನಾತ್ ಅನುಮೀಯತೇ ; ತದ್ವಿರೋಧಶ್ಚ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ಅನಿತ್ಯತ್ವೇ ; ಭವತ್ಕಲ್ಪನಾನರ್ಥಕ್ಯಂ ಚ ; ಸ್ಫುಟಮೇವ ಚ ಅಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷೇ ಕರ್ಮಕಾಂಡಾನರ್ಥಕ್ಯಮ್ , ಅಕೃತಾಭ್ಯಾಗಮಕೃತವಿಪ್ರಣಾಶಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನನು ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ದ್ವೈತಾದ್ವೈತಾತ್ಮಕತ್ವೇ ಸಮುದ್ರಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತಾ ವಿದ್ಯಂತೇ ; ಕಥಮುಚ್ಯತೇ ಭವತಾ ಏಕಸ್ಯ ದ್ವೈತಾದ್ವೈತತ್ವಂ ವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ? ನ, ಅನ್ಯವಿಷಯತ್ವಾತ್ ; ನಿತ್ಯನಿರವಯವವಸ್ತುವಿಷಯಂ ಹಿ ವಿರುದ್ಧತ್ವಮ್ ಅವೋಚಾಮ ದ್ವೈತಾದ್ವೈತತ್ವಸ್ಯ, ನ ಕಾರ್ಯವಿಷಯೇ ಸಾವಯವೇ । ತಸ್ಮಾತ್ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿನ್ಯಾಯವಿರೋಧಾತ್ ಅನುಪಪನ್ನೇಯಂ ಕಲ್ಪನಾ । ಅಸ್ಯಾಃ ಕಲ್ಪನಾಯಾಃ ವರಮ್ ಉಪನಿಷತ್ಪರಿತ್ಯಾಗ ಏವ । ಅಧ್ಯೇಯತ್ವಾಚ್ಚ ನ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಾ ಇಯಂ ಕಲ್ಪನಾ ; ನ ಹಿ ಜನನಮರಣಾದ್ಯನರ್ಥಶತಸಹಸ್ರಭೇದಸಮಾಕುಲಂ ಸಮುದ್ರವನಾದಿವತ್ ಸಾವಯವಮ್ ಅನೇಕರಸಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಧ್ಯೇಯತ್ವೇನ ವಿಜ್ಞೇಯತ್ವೇನ ವಾ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಉಪದಿಶ್ಯತೇ ; ಪ್ರಜ್ಞಾನಘನತಾಂ ಚ ಉಪದಿಶತಿ ; ‘ಏಕಧೈವಾನುದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨೦) ಇತಿ ಚ ; ಅನೇಕಧಾದರ್ಶನಾಪವಾದಾಚ್ಚ ‘ಮೃತ್ಯೋಃ ಸ ಮೃತ್ಯುಮಾಪ್ನೋತಿ ಯ ಇಹ ನಾನೇವ ಪಶ್ಯತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೧೯) ಇತಿ ; ಯಚ್ಚ ಶ್ರುತ್ಯಾ ನಿಂದಿತಮ್ , ತನ್ನ ಕರ್ತವ್ಯಮ್ ; ಯಚ್ಚ ನ ಕ್ರಿಯತೇ, ನ ಸ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಃ ; ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನೇಕರಸತ್ವಮ್ ಅನೇಕಧಾತ್ವಂ ಚ ದ್ವೈತರೂಪಂ ನಿಂದಿತತ್ವಾತ್ ನ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ; ಅತೋ ನ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಃ ; ಯತ್ತು ಏಕರಸತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ತತ್ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯತ್ವಾತ್ ಪ್ರಶಸ್ತಮ್ , ಪ್ರಶಸ್ತತ್ವಾಚ್ಚ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥೋ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಯತ್ತೂಕ್ತಂ ವೇದೈಕದೇಶಸ್ಯ ಅಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಕರ್ಮವಿಷಯೇ ದ್ವೈತಾಭಾವಾತ್ , ಅದ್ವೈತೇ ಚ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತಿ — ತನ್ನ, ಯಥಾಪ್ರಾಪ್ತೋಪದೇಶಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ; ನ ಹಿ ದ್ವೈತಮ್ ಅದ್ವೈತಂ ವಾ ವಸ್ತು ಜಾತಮಾತ್ರಮೇವ ಪುರುಷಂ ಜ್ಞಾಪಯಿತ್ವಾ ಪಶ್ಚಾತ್ಕರ್ಮ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಂ ವಾ ಉಪದಿಶತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಮ್ ; ನ ಚ ಉಪದೇಶಾರ್ಹಂ ದ್ವೈತಮ್ , ಜಾತಮಾತ್ರಪ್ರಾಣಿಬುದ್ಧಿಗಮ್ಯತ್ವಾತ್ ; ನ ಚ ದ್ವೈತಸ್ಯ ಅನೃತತ್ವಬುದ್ಧಿಃ ಪ್ರಥಮಮೇವ ಕಸ್ಯಚಿತ್ ಸ್ಯಾತ್ , ಯೇನ ದ್ವೈತಸ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವಮುಪದಿಶ್ಯ ಪಶ್ಚಾತ್ ಆತ್ಮನಃ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯೇತ್ ಶಾಸ್ತ್ರಮ್ । ನಾಪಿ ಪಾಷಂಡಿಭಿರಪಿ ಪ್ರಸ್ಥಾಪಿತಾಃ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ನ ಗೃಹ್ಣೀಯುಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಯಥಾಪ್ರಾಪ್ತಮೇವ ದ್ವೈತಮ್ ಅವಿದ್ಯಾಕೃತಂ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಮ್ ಉಪಾದಾಯ ಸ್ವಾಭಾವಿಕ್ಯೈವ ಅವಿದ್ಯಯಾ ಯುಕ್ತಾಯ ರಾಗದ್ವೇಷಾದಿದೋಷವತೇ ಯಥಾಭಿಮತಪುರುಷಾರ್ಥಸಾಧನಂ ಕರ್ಮ ಉಪದಿಶತ್ಯಗ್ರೇ ; ಪಶ್ಚಾತ್ ಪ್ರಸಿದ್ಧಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲಸ್ವರೂಪದೋಷದರ್ಶನವತೇ ತದ್ವಿಪರೀತೌದಾಸೀನ್ಯಸ್ವರೂಪಾವಸ್ಥಾನಫಲಾರ್ಥಿನೇ ತದುಪಾಯಭೂತಾಮ್ ಆತ್ಮೈಕತ್ವದರ್ಶನಾತ್ಮಿಕಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಮ್ ಉಪದಿಶತಿ । ಅಥೈವಂ ಸತಿ ತದೌದಾಸೀನ್ಯಸ್ವರೂಪಾವಸ್ಥಾನೇ ಫಲೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ಅರ್ಥಿತ್ವಂ ನಿವರ್ತತೇ ; ತದಭಾವಾತ್ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯಾಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರತ್ವಂ ತಂ ಪ್ರತಿ ನಿವರ್ತತ ಏವ । ತಥಾ ಪ್ರತಿಪುರುಷಂ ಪರಿಸಮಾಪ್ತಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮ್ ಇತಿ ನ ಶಾಸ್ತ್ರವಿರೋಧಗಂಧೋಽಪಿ ಅಸ್ತಿ, ಅದ್ವೈತಜ್ಞಾನಾವಸಾನತ್ವಾತ್ ಶಾಸ್ತ್ರಶಿಷ್ಯಶಾಸನಾದಿದ್ವೈತಭೇದಸ್ಯ ; ಅನ್ಯತಮಾವಸ್ಥಾನೇ ಹಿ ವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾತ್ ಅವಸ್ಥಿತಸ್ಯ ; ಇತರೇತರಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ತು ಶಾಸ್ತ್ರಶಿಷ್ಯಶಾಸನಾನಾಂ ನಾನ್ಯತಮೋಽಪಿ ಅವತಿಷ್ಠತೇ ; ಸರ್ವಸಮಾಪ್ತೌ ತು ಕಸ್ಯ ವಿರೋಧ ಆಶಂಕ್ಯೇತ ಅದ್ವೈತೇ ಕೇವಲೇ ಶಿವೇ ಸಿದ್ಧೇ ; ನಾಪ್ಯವಿರೋಧತಾ, ಅತ ಏವ । ಅಥಾಪಿ ಅಭ್ಯುಪಗಮ್ಯ ಬ್ರೂಮಃ — ದ್ವೈತಾದ್ವೈತಾತ್ಮಕತ್ವೇಽಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರವಿರೋಧಸ್ಯ ತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ ; ಯದಾಪಿ ಸಮುದ್ರಾದಿವತ್ ದ್ವೈತಾದ್ವೈತಾತ್ಮಕಮೇಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಅಭ್ಯುಪಗಚ್ಛಾಮಃ ನಾನ್ಯದ್ವಸ್ತ್ವಂತರಮ್ , ತದಾಪಿ ಭವದುಕ್ತಾತ್ ಶಾಸ್ತ್ರವಿರೋಧಾತ್ ನ ಮುಚ್ಯಾಮಹೇ ; ಕಥಮ್ ? ಏಕಂ ಹಿ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ದ್ವೈತಾದ್ವೈತಾತ್ಮಕಮ್ ; ತತ್ ಶೋಕಮೋಹಾದ್ಯತೀತತ್ವಾತ್ ಉಪದೇಶಂ ನ ಕಾಂಕ್ಷತಿ ; ನ ಚ ಉಪದೇಷ್ಟಾ ಅನ್ಯಃ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ; ದ್ವೈತಾದ್ವೈತರೂಪಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಏಕಸ್ಯೈವ ಅಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ಅಥ ದ್ವೈತವಿಷಯಸ್ಯ ಅನೇಕತ್ವಾತ್ ಅನ್ಯೋನ್ಯೋಪದೇಶಃ, ನ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯ ಉಪದೇಶ ಇತಿ ಚೇತ್ — ತದಾ ದ್ವೈತಾದ್ವೈತಾತ್ಮಕಮ್ ಏಕಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ, ನಾನ್ಯದಸ್ತಿ ಇತಿ ವಿರುಧ್ಯತೇ । ಯಸ್ಮಿಂದ್ವೈತವಿಷಯೇ ಅನ್ಯೋನ್ಯೋಪದೇಶಃ, ಸಃ ಅನ್ಯಃ ದ್ವೈತಂ ಚ ಅನ್ಯದೇವ ಇತಿ ಸಮುದ್ರದೃಷ್ಟಾಂತೋ ವಿರುದ್ಧಃ । ನ ಚ ಸಮುದ್ರೋದಕೈಕತ್ವವತ್ ವಿಜ್ಞಾನೈಕತ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಅನ್ಯತ್ರ ಉಪದೇಶಗ್ರಹಣಾದಿಕಲ್ಪನಾ ಸಂಭವತಿ ; ನ ಹಿ ಹಸ್ತಾದಿದ್ವೈತಾದ್ವೈತಾತ್ಮಕೇ ದೇವದತ್ತೇ ವಾಕ್ಕರ್ಣಯೋಃ ದೇವದತ್ತೈಕದೇಶಭೂತಯೋಃ ವಾಕ್ ಉಪದೇಷ್ಟ್ರೀ ಕರ್ಣಃ ಕೇವಲ ಉಪದೇಶಸ್ಯ ಗ್ರಹೀತಾ, ದೇವದತ್ತಸ್ತು ನ ಉಪದೇಷ್ಟಾ ನಾಪ್ಯುಪದೇಶಸ್ಯ ಗ್ರಹೀತಾ — ಇತಿ ಕಲ್ಪಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತೇ, ಸಮುದ್ರೈಕೋದಕಾತ್ಮತ್ವವತ್ ಏಕವಿಜ್ಞಾನವತ್ತ್ವಾತ್ ದೇವದತ್ತಸ್ಯ । ತಸ್ಮಾತ್ ಶ್ರುತಿನ್ಯಾಯವಿರೋಧಶ್ಚ ಅಭಿಪ್ರೇತಾರ್ಥಾಸಿದ್ಧಿಶ್ಚ ಏವಂಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ಸ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಯಥಾವ್ಯಾಖ್ಯಾತ ಏವ ಅಸ್ಮಾಭಿಃ ಪೂರ್ಣಮದಃ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಮಂತ್ರಸ್ಯ ಅರ್ಥಃ ॥
ಓಂ ಖಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಇತಿ ಮಂತ್ರಃ ; ಅಯಂ ಚ ಅನ್ಯತ್ರ ಅವಿನಿಯುಕ್ತಃ ಇಹ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇನ ಧ್ಯಾನಕರ್ಮಣಿ ವಿನಿಯುಜ್ಯತೇ । ಅತ್ರ ಚ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವಿಶೇಷ್ಯಾಭಿಧಾನಮ್ , ಖಮಿತಿ ವಿಶೇಷಣಮ್ । ವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯಯೋಶ್ಚ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನ ನಿರ್ದೇಶಃ ನೀಲೋತ್ಪಲವತ್ — ಖಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೋ ಬೃಹದ್ವಸ್ತುಮಾತ್ರಾಸ್ಪದಃ ಅವಿಶೇಷಿತಃ, ಅತಃ ವಿಶೇಷ್ಯತೇ — ಖಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ; ಯತ್ತತ್ ಖಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ತತ್ ಓಂಶಬ್ದವಾಚ್ಯಮ್ , ಓಂಶಬ್ದಸ್ವರೂಪಮೇವ ವಾ ; ಉಭಯಥಾಪಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮ್ ಅವಿರುದ್ಧಮ್ । ಇಹ ಚ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಸಾಧನತ್ವಾರ್ಥಮ್ ಓಂಶಬ್ದಃ ಪ್ರಯುಕ್ತಃ, ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ ‘ಏತದಾಲಂಬನಂ ಶ್ರೇಷ್ಠಮೇತದಾಲಂಬನಂ ಪರಮ್’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೧೭) ‘ಓಮಿತ್ಯಾತ್ಮಾನಂ ಯುಂಜೀತ’ (ತೈ. ನಾ. ೨೪ । ೧) ‘ಓಮಿತ್ಯೇತೇನೈವಾಕ್ಷರೇಣ ಪರಂ ಪುರುಷಮಭಿಧ್ಯಾಯೀತ’ (ಪ್ರ. ಉ. ೫ । ೫) ‘ಓಮಿತ್ಯೇವಂ ಧ್ಯಾಯಥ ಆತ್ಮಾನಮ್’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೨ । ೬) ಇತ್ಯಾದೇಃ । ಅನ್ಯಾರ್ಥಾಸಂಭವಾಚ್ಚ ಉಪದೇಶಸ್ಯ । ಯಥಾ ಅನ್ಯತ್ರ ‘ಓಮಿತಿ ಶಂಸತಿ ಓಮಿತ್ಯುದ್ಗಾಯತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೧ । ೧ । ೯) ಇತ್ಯೇವಮಾದೌ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾರಂಭಾಪವರ್ಗಯೋಶ್ಚ ಓಂಕಾರಪ್ರಯೋಗಃ ವಿನಿಯೋಗಾದವಗಮ್ಯತೇ, ನ ಚ ತಥಾ ಅರ್ಥಾಂತರಮ್ ಇಹ ಅವಗಮ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ ಧ್ಯಾನಸಾಧನತ್ವೇನೈವ ಇಹ ಓಂಕಾರಶಬ್ದಸ್ಯ ಉಪದೇಶಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಾದಿಶಬ್ದಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಾಚಕಾಃ, ತಥಾಪಿ ಶ್ರುತಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನೇದಿಷ್ಠಮಭಿಧಾನಮ್ ಓಂಕಾರಃ । ಅತ ಏವ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ಇದಂ ಪರಂ ಸಾಧನಮ್ । ತಚ್ಚ ದ್ವಿಪ್ರಕಾರೇಣ, ಪ್ರತೀಕತ್ವೇನ ಅಭಿಧಾನತ್ವೇನ ಚ । ಪ್ರತೀಕತ್ವೇನ — ಯಥಾ ವಿಷ್ಣ್ವಾದಿಪ್ರತಿಮಾ ಅಭೇದೇನ, ಏವಮ್ ಓಂಕಾರಃ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಃ । ತಥಾ ಹ್ಯೋಂಕಾರಾಲಂಬನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಸೀದತಿ, ‘ಏತದಾಲಂಬನಂ ಶ್ರೇಷ್ಠಮೇತದಾಲಂಬನಂ ಪರಮ್ । ಏತದಾಲಂಬನಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇ ಮಹೀಯತೇ’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೧೭) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ॥
ತತ್ರ ಖಮಿತಿ ಭೌತಿಕೇ ಖೇ ಪ್ರತೀತಿರ್ಮಾ ಭೂತ್ ಇತ್ಯಾಹ — ಖಂ ಪುರಾಣಂ ಚಿರಂತನಂ ಖಂ ಪರಮಾತ್ಮಾಕಾಶಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯತ್ತತ್ಪರಮಾತ್ಮಾಕಾಶಂ ಪುರಾಣಂ ಖಮ್ , ತತ್ ಚಕ್ಷುರಾದ್ಯವಿಷಯತ್ವಾತ್ ನಿರಾಲಂಬನಮ್ ಅಶಕ್ಯಂ ಗ್ರಹೀತುಮಿತಿ ಶ್ರದ್ಧಾಭಕ್ತಿಭ್ಯಾಂ ಭಾವವಿಶೇಷೇಣ ಚ ಓಂಕಾರೇ ಆವೇಶಯತಿ — ಯಥಾ ವಿಷ್ಣ್ವಂಗಾಂಕಿತಾಯಾಂ ಶಿಲಾದಿಪ್ರತಿಮಾಯಾಂ ವಿಷ್ಣುಂ ಲೋಕಃ, ಏವಮ್ । ವಾಯುರಂ ಖಮ್ , ವಾಯುಃ ಅಸ್ಮಿನ್ವಿದ್ಯತ ಇತಿ ವಾಯುರಮ್ , ಖಂ ಖಮಾತ್ರಂ ಖಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ನ ಪುರಾಣಂ ಖಮ್ — ಇತ್ಯೇವಮ್ ಆಹ ಸ್ಮ । ಕೋಽಸೌ ? ಕೌರವ್ಯಾಯಣೀಪುತ್ರಃ । ವಾಯುರೇ ಹಿ ಖೇ ಮುಖ್ಯಃ ಖಶಬ್ದವ್ಯವಹಾರಃ ; ತಸ್ಮಾನ್ಮುಖ್ಯೇ ಸಂಪ್ರತ್ಯಯೋ ಯುಕ್ತ ಇತಿ ಮನ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಯದಿ ಪುರಾಣಂ ಖಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನಿರುಪಾಧಿಸ್ವರೂಪಮ್ , ಯದಿ ವಾ ವಾಯುರಂ ಖಂ ಸೋಪಾಧಿಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ಸರ್ವಥಾಪಿ ಓಂಕಾರಃ ಪ್ರತೀಕತ್ವೇನೈವ ಪ್ರತಿಮಾವತ್ ಸಾಧನತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ, ‘ಏತದ್ವೈ ಸತ್ಯಕಾಮ ಪರಂ ಚಾಪರಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮ ಯದೋಂಕಾರಃ’ (ಪ್ರ. ಉ. ೫ । ೨) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ । ಕೇವಲಂ ಖಶಬ್ದಾರ್ಥೇ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ । ವೇದೋಽಯಮ್ ಓಂಕಾರಃ, ವೇದ ವಿಜಾನಾತಿ ಅನೇನ ಯದ್ವೇದಿತವ್ಯಮ್ ತಸ್ಮಾದ್ವೇದಃ ಓಂಕಾರಃ ವಾಚಕಃ ಅಭಿಧಾನಮ್ ; ತೇನಾಭಿಧಾನೇನ ಯದ್ವೇದಿತವ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಕಾಶ್ಯಮಾನಮ್ ಅಭಿಧೀಯಮಾನಂ ವೇದ ಸಾಧಕೋ ವಿಜಾನಾತಿ ಉಪಲಭತೇ, ತಸ್ಮಾತ್ ವೇದೋಽಯಮಿತಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ವಿದುಃ ; ತಸ್ಮಾತ್ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನಾಮಭಿಧಾನತ್ವೇನ ಸಾಧನತ್ವಮಭಿಪ್ರೇತಮ್ ಓಂಕಾರಸ್ಯ । ಅಥವಾ ವೇದೋಽಯಮಿತ್ಯಾದಿ ಅರ್ಥವಾದಃ ; ಕಥಮ್ ಓಂಕಾರಃ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರತೀಕತ್ವೇನ ವಿಹಿತಃ ; ಓಂ ಖಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಇತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾತ್ ತಸ್ಯ ಸ್ತುತಿಃ ಇದಾನೀಂ ವೇದತ್ವೇನ ; ಸರ್ವೋ ಹಿ ಅಯಂ ವೇದ ಓಂಕಾರ ಏವ ; ಏತತ್ಪ್ರಭವಃ ಏತದಾತ್ಮಕಃ ಸರ್ವಃ ಋಗ್ಯಜುಃಸಾಮಾದಿಭೇದಭಿನ್ನಃ ಏಷ ಓಂಕಾರಃ, ‘ತದ್ಯಥಾ ಶಂಕುನಾ ಸರ್ವಾಣಿ ಪರ್ಣಾನಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೨ । ೨೩ । ೩) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ ; ಇತಶ್ಚಾಯಂ ವೇದಃ ಓಂಕಾರಃ, ಯದ್ವೇದಿತವ್ಯಮ್ , ತತ್ಸರ್ವಂ ವೇದಿತವ್ಯಮ್ ಓಂಕಾರೇಣೈವ ವೇದ ಏನೇನ ; ಅತಃ ಅಯಮೋಂಕಾರೋ ವೇದಃ ; ಇತರಸ್ಯಾಪಿ ವೇದಸ್ಯ ವೇದತ್ವಮ್ ಅತ ಏವ ; ತಸ್ಮಾತ್ ವಿಶಿಷ್ಟೋಽಯಮೋಂಕಾರಃ ಸಾಧನತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯ ಇತಿ । ಅಥವಾ ವೇದಃ ಸಃ ; ಕೋಽಸೌ ? ಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ವಿದುಃ ಓಂಕಾರಮ್ ; ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನಾಂ ಹಿ ಅಸೌ ಪ್ರಣವೋದ್ಗೀಥಾದಿವಿಕಲ್ಪೈರ್ವಿಜ್ಞೇಯಃ ; ತಸ್ಮಿನ್ಹಿ ಪ್ರಯುಜ್ಯಮಾನೇ ಸಾಧನತ್ವೇನ ಸರ್ವೋ ವೇದಃ ಪ್ರಯುಕ್ತೋ ಭವತೀತಿ ॥
ಇತಿ ಪಂಚಮಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ಪ್ರಥಮಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್ ॥

ದ್ವಿತೀಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್

ತ್ರಯಾಃ ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯಾಃ ಪ್ರಜಾಪತೌ ಪಿತರಿ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮೂಷುರ್ದೇವಾ ಮನುಷ್ಯಾ ಅಸುರಾ ಉಷಿತ್ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಂ ದೇವಾ ಊಚುರ್ಬ್ರವೀತು ನೋ ಭವಾನಿತಿ ತೇಭ್ಯೋ ಹೈತದಕ್ಷರಮುವಾಚ ದ ಇತಿ ವ್ಯಜ್ಞಾಸಿಷ್ಟಾ೩ ಇತಿ ವ್ಯಜ್ಞಾಸಿಷ್ಮೇತಿ ಹೋಚುರ್ದಾಮ್ಯತೇತಿ ನ ಆತ್ಥೇತ್ಯೋಮಿತಿ ಹೋವಾಚ ವ್ಯಜ್ಞಾಸಿಷ್ಟೇತಿ ॥ ೧ ॥

ಅಧುನಾ ದಮಾದಿಸಾಧನತ್ರಯವಿಧಾನಾರ್ಥೋಽಯಮಾರಂಭಃ — ತ್ರಯಾಃ, ತ್ರಿಸಂಖ್ಯಾಕಾಃ ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯಾಃ ಪ್ರಜಾಪತೇರಪತ್ಯಾನಿ ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯಾಃ, ತೇ ಕಿಮ್ ? ಪ್ರಜಾಪತೌ ಪಿತರಿ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಂ ಶಿಷ್ಯತ್ವವೃತ್ತೇರ್ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾತ್ ಶಿಷ್ಯಾಃ ಸಂತೋ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮ್ ಊಷುಃ ಉಷಿತವಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕೇ ತೇ ? ವಿಶೇಷತಃ ದೇವಾ ಮನುಷ್ಯಾ ಅಸುರಾಶ್ಚ । ತೇ ಚ ಉಷಿತ್ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಂ ಕಿಮಕುರ್ವನ್ನಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ತೇಷಾಂ ದೇವಾ ಊಚುಃ ಪಿತರಂ ಪ್ರಜಾಪತಿಮ್ । ಕಿಮಿತಿ ? ಬ್ರವೀತು ಕಥಯತು, ನಃ ಅಸ್ಮಭ್ಯಮ್ ಯದನುಶಾಸನಂ ಭವಾನಿತಿ । ತೇಭ್ಯಃ ಏವಮರ್ಥಿಭ್ಯಃ ಹ ಏತದಕ್ಷರಂ ವರ್ಣಮಾತ್ರಮ್ ಉವಾಚ — ದ ಇತಿ । ಉಕ್ತ್ವಾ ಚ ತಾನ್ ಪಪ್ರಚ್ಛ ಪಿತಾ — ಕಿಂ ವ್ಯಜ್ಞಾಸಿಷ್ಟಾ೩ ಇತಿ, ಮಯಾ ಉಪದೇಶಾರ್ಥಮಭಿಹಿತಸ್ಯಾಕ್ಷರಸ್ಯ ಅರ್ಥಂ ವಿಜ್ಞಾತವಂತಃ ಆಹೋಸ್ವಿನ್ನೇತಿ । ದೇವಾ ಊಚುಃ — ವ್ಯಜ್ಞಾಸಿಷ್ಮೇತಿ, ವಿಜ್ಞಾತವಂತೋ ವಯಮ್ । ಯದ್ಯೇವಮ್ , ಉಚ್ಯತಾಂ ಕಿಂ ಮಯೋಕ್ತಮಿತಿ । ದೇವಾ ಊಚುಃ — ದಾಮ್ಯತ, ಅದಾಂತಾ ಯೂಯಂ ಸ್ವಭಾವತಃ ಅತೋ ದಾಂತಾ ಭವತೇತಿ ನಃ ಅಸ್ಮಾನ್ ಆತ್ಥ ಕಥಯಸಿ । ಇತರ ಆಹ — ಓಮಿತಿ ಸಮ್ಯಗ್ವ್ಯಜ್ಞಾಸಿಷ್ಟೇತಿ ॥

ಅಥ ಹೈನಂ ಮನುಷ್ಯಾ ಊಚುರ್ಬ್ರವೀತು ನೋ ಭವಾನಿತಿ ತೇಭ್ಯೋ ಹೈತದೇವಾಕ್ಷರಮುವಾಚ ದ ಇತಿ ವ್ಯಜ್ಞಾಸಿಷ್ಟಾ೩ ಇತಿ ವ್ಯಜ್ಞಾಸಿಷ್ಮೇತಿ ಹೋಚುರ್ದತ್ತೇತಿ ನ ಆತ್ಥೇತ್ಯೋಮಿತಿ ಹೋವಾಚ ವ್ಯಜ್ಞಾಸಿಷ್ಟೇತಿ ॥ ೨ ॥

ಸಮಾನಮನ್ಯತ್ । ಸ್ವಭಾವತೋ ಲುಬ್ಧಾ ಯೂಯಮ್ , ಅತೋ ಯಥಾಶಕ್ತಿ ಸಂವಿಭಜತ ದತ್ತೇತಿ ನಃ ಅಸ್ಮಾನ್ ಆತ್ಥ, ಕಿಮನ್ಯದ್ಬ್ರೂಯಾತ್ ನೋ ಹಿತಮಿತಿ ಮನುಷ್ಯಾಃ ॥

ಅಥ ಹೈನಮಸುರಾ ಊಚುರ್ಬ್ರವೀತು ನೋ ಭವಾನಿತಿ ತೇಭ್ಯೋ ಹೈತದೇವಾಕ್ಷರಮುವಾಚ ದ ಇತಿ ವ್ಯಜ್ಞಾಸಿಷ್ಟಾ೩ ಇತಿ ವ್ಯಜ್ಞಾಸಿಷ್ಮೇತಿ ಹೋಚುರ್ದಯಧ್ವಮಿತಿ ನ ಆತ್ಥೇತ್ಯೋಮಿತಿ ಹೋವಾಚ ವ್ಯಜ್ಞಾಸಿಷ್ಟೇತಿ ತದೇತದೇವೈಷಾ ದೈವೀ ವಾಗನುವದತಿ ಸ್ತನಯಿತ್ನುರ್ದ ದ ದ ಇತಿ ದಾಮ್ಯತ ದತ್ತ ದಯಧ್ವಮಿತಿ ತದೇತತ್ತ್ರಯಂ ಶಿಕ್ಷೇದ್ದಮಂ ದಾನಂ ದಯಾಮಿತಿ ॥ ೩ ॥

ತಥಾ ಅಸುರಾಃ ದಯಧ್ವಮಿತಿ ; ಕ್ರೂರಾ ಯೂಯಂ ಹಿಂಸಾದಿಪರಾಃ, ಅತೋ ದಯಧ್ವಂ ಪ್ರಾಣಿಷು ದಯಾಂ ಕುರುತೇತಿ । ತದೇತತ್ಪ್ರಜಾಪತೇರನುಶಾಸನಮ್ ಅದ್ಯಾಪ್ಯನುವರ್ತತ ಏವ । ಯಃ ಪೂರ್ವಂ ಪ್ರಜಾಪತಿರ್ದೇವಾದೀನನುಶಶಾಸ ಸೋಽದ್ಯಾಪಿ ಅನುಶಾಸ್ತ್ಯೇವ ದೈವ್ಯಾ ಸ್ತನಯಿತ್ನುಲಕ್ಷಣಯಾ ವಾಚಾ । ಕಥಮೇಷಾ ಶ್ರೂಯತೇ ದೈವೀ ವಾಕ್ ? ಕಾಸೌ ಸ್ತನಯಿತ್ನುಃ ? ದ ದ ದ ಇತಿ, ದಾಮ್ಯತ ದತ್ತ ದಯಧ್ವಮಿತಿ — ಏಷಾಂ ವಾಕ್ಯಾನಾಮುಪಲಕ್ಷಣಾಯ ತ್ರಿರ್ದಕಾರ ಉಚ್ಚಾರ್ಯತೇ ಅನುಕೃತಿಃ ; ನ ತು ಸ್ತನಯಿತ್ನುಶಬ್ದಃ ತ್ರಿರೇವ, ಸಂಖ್ಯಾನಿಯಮಸ್ಯ ಲೋಕೇ ಅಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ಯಸ್ಮಾತ್ ಅದ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಜಾಪತಿಃ ದಾಮ್ಯತ ದತ್ತ ದಯಧ್ವಮಿತ್ಯನುಶಾಸ್ತ್ಯೇವ, ತಸ್ಮಾತ್ಕಾರಣಾತ್ ಏತತ್ತ್ರಯಮ್ ; ಕಿಂ ತತ್ ತ್ರಯಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ದಮಂ ದಾನಂ ದಯಾಮಿತಿ ಶಿಕ್ಷೇತ್ ಉಪಾದದ್ಯಾತ್ ಪ್ರಜಾಪತೇರನುಶಾಸನಮಸ್ಮಾಭಿಃ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯೇವಂ ಮತಿಂ ಕುರ್ಯಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಸ್ಮೃತಿಃ — ‘ತ್ರಿವಿಧಂ ನರಕಸ್ಯೇದಂ ದ್ವಾರಂ ನಾಶನಮಾತ್ಮನಃ । ಕಾಮಃ ಕ್ರೋಧಸ್ತಥಾ ಲೋಭಸ್ತಸ್ಮಾದೇತತ್ತ್ರಯಂ ತ್ಯಜೇತ್’ (ಭ. ಗೀ. ೧೬ । ೨೧) ಇತಿ । ಅಸ್ಯ ಹಿ ವಿಧೇಃ ಶೇಷಃ ಪೂರ್ವಃ । ತಥಾಪಿ ದೇವಾದೀನುದ್ದಿಶ್ಯ ಕಿಮರ್ಥಂ ದಕಾರತ್ರಯಮುಚ್ಚಾರಿತವಾನ್ ಪ್ರಜಾಪತಿಃ ಪೃಥಗನುಶಾಸನಾರ್ಥಿಭ್ಯಃ ; ತೇ ವಾ ಕಥಂ ವಿವೇಕೇನ ಪ್ರತಿಪನ್ನಾಃ ಪ್ರಜಾಪತೇರ್ಮನೋಗತಂ ಸಮಾನೇನೈವ ದಕಾರವರ್ಣಮಾತ್ರೇಣೇತಿ ಪರಾಭಿಪ್ರಾಯಜ್ಞಾ ವಿಕಲ್ಪಯಂತಿ । ಅತ್ರೈಕೇ ಆಹುಃ — ಅದಾಂತತ್ವಾದಾತೃತ್ವಾದಯಾಲುತ್ವೈಃ ಅಪರಾಧಿತ್ವಮಾತ್ಮನೋ ಮನ್ಯಮಾನಾಃ ಶಂಕಿತಾ ಏವ ಪ್ರಜಾಪತಾವೂಷುಃ, ಕಿಂ ನೋ ವಕ್ಷ್ಯತೀತಿ ; ತೇಷಾಂ ಚ ದಕಾರಶ್ರವಣಮಾತ್ರಾದೇವ ಆತ್ಮಾಶಂಕಾವಶೇನ ತದರ್ಥಪ್ರತಿಪತ್ತಿರಭೂತ್ ; ಲೋಕೇಽಪಿ ಹಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ — ಪುತ್ರಾಃ ಶಿಷ್ಯಾಶ್ಚಾನುಶಾಸ್ಯಾಃ ಸಂತೋ ದೋಷಾತ್ ನಿವರ್ತಯಿತವ್ಯಾ ಇತಿ ; ಅತೋ ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರಜಾಪತೇರ್ದಕಾರಮಾತ್ರೋಚ್ಚಾರಣಮ್ ; ದಮಾದಿತ್ರಯೇ ಚ ದಕಾರಾನ್ವಯಾತ್ ಆತ್ಮನೋ ದೋಷಾನುರೂಪ್ಯೇಣ ದೇವಾದೀನಾಂ ವಿವೇಕೇನ ಪ್ರತಿಪತ್ತುಂ ಚೇತಿ ; ಫಲಂ ತು ಏತತ್ ಆತ್ಮದೋಷಜ್ಞಾನೇ ಸತಿ ದೋಷಾತ್ ನಿವರ್ತಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತೇ ಅಲ್ಪೇನಾಪ್ಯುಪದೇಶೇನ, ಯಥಾ ದೇವಾದಯೋ ದಕಾರಮಾತ್ರೇಣೇತಿ । ನನು ಏತತ್ ತ್ರಯಾಣಾಂ ದೇವಾದೀನಾಮನುಶಾಸನಂ ದೇವಾದಿಭಿರಪಿ ಏಕೈಕಮೇವ ಉಪಾದೇಯಮ್ , ಅದ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ನ ತು ತ್ರಯಂ ಮನುಷ್ಯೈಃ ಶಿಕ್ಷಿತವ್ಯಮಿತಿ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ಪೂರ್ವೈರ್ದೇವಾದಿಭಿರ್ವಿಶಿಷ್ಟೈರನುಷ್ಠಿತಮ್ ಏತತ್ತ್ರಯಮ್ , ತಸ್ಮಾತ್ ಮನುಷ್ಯೈರೇವ ಶಿಕ್ಷಿತವ್ಯಮಿತಿ । ತತ್ರ ದಯಾಲುತ್ವಸ್ಯಾನನುಷ್ಠೇಯತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ , ಕಥಮ್ ? ಅಸುರೈರಪ್ರಶಸ್ತೈರನುಷ್ಠಿತತ್ವಾದಿತಿ ಚೇತ್ — ನ, ತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ ತ್ರಯಾಣಾಮ್ ; ಅತಃ ಅನ್ಯೋಽತ್ರಾಭಿಪ್ರಾಯಃ — ಪ್ರಜಾಪತೇಃ ಪುತ್ರಾ ದೇವಾದಯಸ್ತ್ರಯಃ ; ಪುತ್ರೇಭ್ಯಶ್ಚ ಹಿತಮೇವ ಪಿತ್ರಾ ಉಪದೇಷ್ಟವ್ಯಮ್ ; ಪ್ರಜಾಪತಿಶ್ಚ ಹಿತಜ್ಞಃ ನಾನ್ಯಥಾ ಉಪದಿಶತಿ ; ತಸ್ಮಾತ್ ಪುತ್ರಾನುಶಾಸನಂ ಪ್ರಜಾಪತೇಃ ಪರಮಮ್ ಏತತ್ ಹಿತಮ್ ; ಅತೋ ಮನುಷ್ಯೈರೇವ ಏತತ್ ತ್ರಯಂ ಶಿಕ್ಷಿತವ್ಯಮಿತಿ । ಅಥವಾ ನ ದೇವಾಃ ಅಸುರಾ ವಾ ಅನ್ಯೇ ಕೇಚನ ವಿದ್ಯಂತೇ ಮನುಷ್ಯೇಭ್ಯಃ ; ಮನುಷ್ಯಾಣಾಮೇವ ಅದಾಂತಾಃ ಯೇ ಅನ್ಯೈರುತ್ತಮೈರ್ಗುಣೈಃ ಸಂಪನ್ನಾಃ ; ತೇ ದೇವಾಃ ; ಲೋಭಪ್ರಧಾನಾ ಮನುಷ್ಯಾಃ ; ತಥಾ ಹಿಂಸಾಪರಾಃ ಕ್ರೂರಾ ಅಸುರಾಃ ; ತೇ ಏವ ಮನುಷ್ಯಾಃ ಅದಾಂತತ್ವಾದಿದೋಷತ್ರಯಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ದೇವಾದಿಶಬ್ದಭಾಜೋ ಭವಂತಿ, ಇತರಾಂಶ್ಚ ಗುಣಾನ್ ಸತ್ತ್ವರಜಸ್ತಮಾಂಸಿ ಅಪೇಕ್ಷ್ಯ ; ಅತಃ ಮನುಷ್ಯೈರೇವ ಶಿಕ್ಷಿತವ್ಯಮ್ ಏತತ್ತ್ರಯಮಿತಿ, ತದಪೇಕ್ಷಯೈವ ಪ್ರಜಾಪತಿನೋಪದಿಷ್ಟತ್ವಾತ್ ; ತಥಾ ಹಿ ಮನುಷ್ಯಾ ಅದಾಂತಾ ಲುಬ್ಧಾಃ ಕ್ರೂರಾಶ್ಚ ದೃಶ್ಯಂತೇ ; ತಥಾ ಚ ಸ್ಮೃತಿಃ — ‘ಕಾಮಃ ಕ್ರೋಧಸ್ತಥಾ ಲೋಭಸ್ತಸ್ಮಾದೇತತ್ತ್ರಯಂ ತ್ಯಜೇತ್’ (ಭ. ಗೀ. ೧೬ । ೨೧) ಇತಿ ॥
ಇತಿ ಪಂಚಮಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್ ॥

ತೃತೀಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್

ದಮಾದಿಸಾಧನತ್ರಯಂ ಸರ್ವೋಪಾಸನಶೇಷಂ ವಿಹಿತಮ್ ; ದಾಂತಃ ಅಲುಬ್ಧಃ ದಯಾಲುಃ ಸನ್ ಸರ್ವೋಪಾಸನೇಷ್ವಧಿಕ್ರಿಯತೇ । ತತ್ರ ನಿರುಪಾಧಿಕಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ದರ್ಶನಮ್ ಅತಿಕ್ರಾಂತಮ್ ; ಅಥ ಅಧುನಾ ಸೋಪಾಧಿಕಸ್ಯ ತಸ್ಯೈವ ಅಭ್ಯುದಯಫಲಾನಿ ವಕ್ತವ್ಯಾನೀತ್ಯೇವಮರ್ಥೋಽಯಮಾರಂಭಃ —

ಏಷ ಪ್ರಜಾಪತಿರ್ಯದ್ಧೃದಯಮೇತದ್ಬ್ರಹ್ಮೈತತ್ಸರ್ವಂ ತದೇತತ್ತ್ರ್ಯಕ್ಷರಂ ಹೃದಯಮಿತಿ ಹೃ ಇತ್ಯೇಕಮಕ್ಷರಮಭಿಹರಂತ್ಯಸ್ಮೈ ಸ್ವಾಶ್ಚಾನ್ಯೇ ಚ ಯ ಏವಂ ವೇದ ದ ಇತ್ಯೇಕಮಕ್ಷರಂ ದದತ್ಯಸ್ಮೈ ಸ್ವಾಶ್ಚಾನ್ಯೇ ಚ ಯ ಏವಂ ವೇದ ಯಮಿತ್ಯೇಕಮಕ್ಷರಮೇತಿ ಸ್ವರ್ಗಂ ಲೋಕಂ ಯ ಏವಂ ವೇದ ॥ ೧ ॥

ಏಷ ಪ್ರಜಾಪತಿಃ ಯದ್ಧೃದಯಂ ಪ್ರಜಾಪತಿಃ ಅನುಶಾಸ್ತೀತ್ಯನಂತರಮೇವಾಭಿಹಿತಮ್ । ಕಃ ಪುನರಸೌ ಅನುಶಾಸ್ತಾ ಪ್ರಜಾಪತಿರಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಏಷ ಪ್ರಜಾಪತಿಃ ; ಕೋಸೌ ? ಯದ್ಧೃದಯಮ್ , ಹೃದಯಮಿತಿ ಹೃದಯಸ್ಥಾ ಬುದ್ಧಿರುಚ್ಯತೇ ; ಯಸ್ಮಿನ್ ಶಾಕಲ್ಯಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಂತೇ ನಾಮರೂಪಕರ್ಮಣಾಮುಪಸಂಹಾರ ಉಕ್ತೋ ದಿಗ್ವಿಭಾಗದ್ವಾರೇಣ, ತದೇತತ್ ಸರ್ವಭೂತಪ್ರತಿಷ್ಠಂ ಸರ್ವಭೂತಾತ್ಮಭೂತಂ ಹೃದಯಂ ಪ್ರಜಾಪತಿಃ ಪ್ರಜಾನಾಂ ಸ್ರಷ್ಟಾ ; ಏತತ್ ಬ್ರಹ್ಮ, ಬೃಹತ್ತ್ವಾತ್ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಾಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮ ; ಏತತ್ಸರ್ವಮ್ ; ಉಕ್ತಂ ಪಂಚಮಾಧ್ಯಾಯೇ ಹೃದಯಸ್ಯ ಸರ್ವತ್ವಮ್ ; ತತ್ಸರ್ವಂ ಯಸ್ಮಾತ್ ತಸ್ಮಾದುಪಾಸ್ಯಂ ಹೃದಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ತತ್ರ ಹೃದಯನಾಮಾಕ್ಷರವಿಷಯಮೇವ ತಾವತ್ ಉಪಾಸನಮುಚ್ಯತೇ ; ತದೇತತ್ ಹೃದಯಮಿತಿ ನಾಮ ತ್ರ್ಯಕ್ಷರಮ್ , ತ್ರೀಣಿ ಅಕ್ಷರಾಣಿ ಅಸ್ಯೇತಿ ತ್ರ್ಯಕ್ಷರಮ್ ; ಕಾನಿ ಪುನಸ್ತಾನಿ ತ್ರೀಣ್ಯಕ್ಷರಾಣ್ಯುಚ್ಯಂತೇ ; ಹೃ ಇತ್ಯೇಕಮಕ್ಷರಮ್ ; ಅಭಿಹರಂತಿ, ಹೃತೇರಾಹೃತಿಕರ್ಮಣಃ ಹೃ ಇತ್ಯೇತದ್ರೂಪಮಿತಿ ಯೋ ವೇದ, ಯಸ್ಮಾತ್ ಹೃದಯಾಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೇ ಸ್ವಾಶ್ಚ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಅನ್ಯೇ ಚ ವಿಷಯಾಃ ಶಬ್ದಾದಯಃ ಸ್ವಂ ಸ್ವಂ ಕಾರ್ಯಮಭಿಹರಂತಿ, ಹೃದಯಂ ಚ ಭೋಕ್ತ್ರರ್ಥಮಭಿಹರತಿ — ಅತಃ ಹೃದಯನಾಮ್ನಃ ಹೃ ಇತ್ಯೇತದಕ್ಷರಮಿತಿ ಯೋ ವೇದ — ಅಸ್ಮೈ ವಿದುಷೇ ಅಭಿಹರಂತಿ ಸ್ವಾಶ್ಚ ಜ್ಞಾತಯಃ ಅನ್ಯೇ ಚಾಸಂಬದ್ಧಾಃ, ಬಲಿಮಿತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಃ । ವಿಜ್ಞಾನಾನುರೂಪ್ಯೇಣ ಏತತ್ಫಲಮ್ । ತಥಾ ದ ಇತ್ಯೇತದಪ್ಯೇಕಮಕ್ಷರಮ್ ; ಏತದಪಿ ದಾನಾರ್ಥಸ್ಯ ದದಾತೇಃ ದ ಇತ್ಯೇತದ್ರೂಪಂ ಹೃದಯನಾಮಾಕ್ಷರತ್ವೇನ ನಿಬದ್ಧಮ್ । ಅತ್ರಾಪಿ — ಹೃದಯಾಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೇ ಸ್ವಾಶ್ಚ ಕರಣಾನಿ ಅನ್ಯೇ ಚ ವಿಷಯಾಃ ಸ್ವಂ ಸ್ವಂ ವೀರ್ಯಂ ದದತಿ, ಹೃದಯಂ ಭೋಕ್ತ್ರೇ ದದಾತಿ ಸ್ವಂ ವೀರ್ಯಮ್ , ಅತೋ ದಕಾರ ಇತ್ಯೇವಂ ಯೋ ವೇದ, ಅಸ್ಮೈ ದದತಿ ಸ್ವಾಶ್ಚ ಅನ್ಯೇ ಚ । ತಥಾ ಯಮಿತ್ಯೇತದಪ್ಯೇಕಮಕ್ಷರಮ್ ; ಇಣೋ ಗತ್ಯರ್ಥಸ್ಯ ಯಮಿತ್ಯೇತದ್ರೂಪಮ್ ಅಸ್ಮಿನ್ನಾಮ್ನಿ ನಿಬದ್ಧಮಿತಿ ಯೋ ವೇದ, ಸ ಸ್ವರ್ಗಂ ಲೋಕಮೇತಿ । ಏವಂ ನಾಮಾಕ್ಷರಾದಪಿ ಈದೃಶಂ ವಿಶಿಷ್ಟಂ ಫಲಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ, ಕಿಮು ವಕ್ತವ್ಯಂ ಹೃದಯಸ್ವರೂಪೋಪಾಸನಾತ್ — ಇತಿ ಹೃದಯಸ್ತುತಯೇ ನಾಮಾಕ್ಷರೋಪನ್ಯಾಸಃ ॥
ಇತಿ ಪಂಚಮಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ತೃತೀಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್ ॥

ಚತುರ್ಥಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್

ತದ್ವೈ ತದೇತದೇವ ತದಾಸ ಸತ್ಯಮೇವ ಸ ಯೋ ಹೈತಂ ಮಹದ್ಯಕ್ಷಂ ಪ್ರಥಮಜಂ ವೇದ ಸತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಜಯತೀಮಾಂಲ್ಲೋಕಾಂಜಿತ ಇನ್ನ್ವಸಾವಸದ್ಯ ಏವಮೇತನ್ಮಹದ್ಯಕ್ಷಂ ಪ್ರಥಮಜಂ ವೇದ ಸತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಸತ್ಯಂ ಹ್ಯೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ॥ ೧ ॥

ತಸ್ಯೈವ ಹೃದಯಾಖ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸತ್ಯಮಿತ್ಯುಪಾಸನಂ ವಿಧಿತ್ಸನ್ನಾಹ — ತತ್ , ತದಿತಿ ಹೃದಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪರಾಮೃಷ್ಟಮ್ ; ವೈ ಇತಿ ಸ್ಮರಣಾರ್ಥಮ್ ; ತತ್ ಯತ್ ಹೃದಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸ್ಮರ್ಯತ ಇತ್ಯೇಕಃ ತಚ್ಛಬ್ದಃ ; ತದೇತದುಚ್ಯತೇ ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣೇತಿ ದ್ವಿತೀಯಃ ತಚ್ಛಬ್ದಃ । ಕಿಂ ಪುನಃ ತತ್ಪ್ರಕಾರಾಂತರಮ್ ? ಏತದೇವ ತದಿತಿ ಏತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ತೃತೀಯಸ್ತಚ್ಛಬ್ದಃ ; ಏತದಿತಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಂ ಬುದ್ಧೌ ಸನ್ನಿಧೀಕೃತ್ಯ ಆಹ ; ಆಸ ಬಭೂವ ; ಕಿಂ ಪುನಃ ಏತದೇವ ಆಸ ? ಯದುಕ್ತಂ ಹೃದಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ, ತತ್ ಇತಿ, ತೃತೀಯಃ ತಚ್ಛಬ್ದೋ ವಿನಿಯುಕ್ತಃ । ಕಿಂ ತದಿತಿ ವಿಶೇಷತೋ ನಿರ್ದಿಶತಿ ; ಸತ್ಯಮೇವ, ಸಚ್ಚ ತ್ಯಚ್ಚ ಮೂರ್ತಂ ಚಾಮೂರ್ತಂ ಚ ಸತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ಪಂಚಭೂತಾತ್ಮಕಮಿತ್ಯೇತತ್ । ಸ ಯಃ ಕಶ್ಚಿತ್ ಸತ್ಯಾತ್ಮಾನಮ್ ಏತಮ್ , ಮಹತ್ ಮಹತ್ತ್ವಾತ್ , ಯಕ್ಷಂ ಪೂಜ್ಯಮ್ , ಪ್ರಥಮಜಂ ಪ್ರಥಮಜಾತಮ್ , ಸರ್ವಸ್ಮಾತ್ಸಂಸಾರಿಣ ಏತದೇವಾಗ್ರೇ ಜಾತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಅತಃ ಪ್ರಥಮಜಮ್ , ವೇದ ವಿಜಾನಾತಿ ಸತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ; ತಸ್ಯೇದಂ ಫಲಮುಚ್ಯತೇ — ಯಥಾ ಸತ್ಯೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಇಮೇ ಲೋಕಾ ಆತ್ಮಸಾತ್ಕೃತಾ ಜಿತಾಃ, ಏವಂ ಸತ್ಯಾತ್ಮಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಮಹದ್ಯಕ್ಷಂ ಪ್ರಥಮಜಂ ವೇದ, ಸ ಜಯತಿ ಇಮಾನ್ ಲೋಕಾನ್ ; ಕಿಂ ಚ ಜಿತೋ ವಶೀಕೃತಃ, ಇನ್ನು ಇತ್ಥಮ್ , ಯಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಅಸೌ ಶತ್ರುರಿತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಃ । ಅಸಚ್ಚ ಅಸದ್ಭವೇತ್ ಅಸೌ ಶತ್ರುಃ ಜಿತೋ ಭವೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಸ್ಯ ಏತತ್ಫಲಮಿತಿ ಪುನರ್ನಿಗಮಯತಿ — ಯ ಏವಮೇತನ್ಮಹದ್ಯಕ್ಷಂ ಪ್ರಥಮಜಂ ವೇದ ಸತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ । ಅತೋ ವಿದ್ಯಾನುರೂಪಂ ಫಲಂ ಯುಕ್ತಮ್ , ಸತ್ಯಂ ಹ್ಯೇವ ಯಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ ॥
ಇತಿ ಪಂಚಮಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ಚತುರ್ಥಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್ ॥

ಪಂಚಮಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್

ಆಪ ಏವೇದಮಗ್ರ ಆಸುಸ್ತಾ ಆಪಃ ಸತ್ಯಮಸೃಜಂತ ಸತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಜಾಪತಿಂ ಪ್ರಜಾಪತಿರ್ದೇವಾಂಸ್ತೇ ದೇವಾಃ ಸತ್ಯಮೇವೋಪಾಸತೇ ತದೇತತ್ತ್ರ್ಯಕ್ಷರಂ ಸತ್ಯಮಿತಿ ಸ ಇತ್ಯೇಕಮಕ್ಷರಂ ತೀತ್ಯೇಕಮಕ್ಷರಂ ಯಮಿತ್ಯೇಕಮಕ್ಷರಂ ಪ್ರಥಮೋತ್ತಮೇ ಅಕ್ಷರೇ ಸತ್ಯಂ ಮಧ್ಯತೋಽನೃತಂ ತದೇತದನೃತಮುಭಯತಃ ಸತ್ಯೇನ ಪರಿಗೃಹೀತಂ ಸತ್ಯಭೂಯಮೇವ ಭವತಿ ನೈವಂ ವಿದ್ವಾಂಸಮನೃತಂ ಹಿನಸ್ತಿ ॥ ೧ ॥

ಸತ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಮಿದಮಾಹ । ಮಹದ್ಯಕ್ಷಂ ಪ್ರಥಮಜಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ತತ್ಕಥಂ ಪ್ರಥಮಜತ್ವಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಆಪ ಏವೇದಮಗ್ರ ಆಸುಃ ; ಆಪ ಇತಿ ಕರ್ಮಸಮವಾಯಿನ್ಯಃ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದ್ಯಾಹುತಯಃ ; ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದ್ಯಾಹುತೇಃ ದ್ರವಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ ಅಪ್ತ್ವಮ್ ; ತಾಶ್ಚ ಆಪಃ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಕರ್ಮಾಪವರ್ಗೋತ್ತರಕಾಲಂ ಕೇನಚಿದದೃಷ್ಟೇನ ಸೂಕ್ಷ್ಮೇಣ ಆತ್ಮನಾ ಕರ್ಮಸಮವಾಯಿತ್ವಮಪರಿತ್ಯಜಂತ್ಯಃ ಇತರಭೂತಸಹಿತಾ ಏವ ನ ಕೇವಲಾಃ, ಕರ್ಮಸಮವಾಯಿತ್ವಾತ್ತು ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮಪಾಮ್ — ಇತಿ ಸರ್ವಾಣ್ಯೇವ ಭೂತಾನಿ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಃ ಅವ್ಯಾಕೃತಾವಸ್ಥಾನಿ ಕರ್ತೃಸಹಿತಾನಿ ನಿರ್ದಿಶ್ಯಂತೇ ‘ಆಪಃ’ ಇತಿ ; ತಾ ಆಪಃ ಬೀಜಭೂತಾ ಜಗತಃ ಅವ್ಯಾಕೃತಾತ್ಮನಾ ಅವಸ್ಥಿತಾಃ ; ತಾ ಏವ ಇದಂ ಸರ್ವಂ ನಾಮರೂಪವಿಕೃತಂ ಜಗತ್ ಅಗ್ರೇ ಆಸುಃ, ನಾನ್ಯತ್ಕಿಂಚಿದ್ವಿಕಾರಜಾತಮಾಸೀತ್ ; ತಾಃ ಪುನಃ ಆಪಃ ಸತ್ಯಮಸೃಜಂತ ; ತಸ್ಮಾತ್ಸತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಥಮಜಮ್ ; ತದೇತತ್ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ಯ ಸೂತ್ರಾತ್ಮನೋ ಜನ್ಮ, ಯದವ್ಯಾಕೃತಸ್ಯ ಜಗತೋ ವ್ಯಾಕರಣಮ್ , ತತ್ ಸತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಕುತಃ ? ಮಹತ್ತ್ವಾತ್ ; ಕಥಂ ಮಹತ್ತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ — ಯಸ್ಮಾತ್ ಸರ್ವಸ್ಯ ಸ್ರಷ್ಟೃ ; ಕಥಮ್ ? ಯತ್ಸತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ತತ್ ಪ್ರಜಾಪತಿಂ ಪ್ರಜಾನಾಂ ಪತಿಂ ವಿರಾಜಂ ಸೂರ್ಯಾದಿಕರಣಮ್ ಅಸೃಜತೇತ್ಯನುಷಂಗಃ ; ಪ್ರಜಾಪತಿಃ ದೇವಾನ್ , ಸ ವಿರಾಟ್ ಪ್ರಜಾಪತಿಃ ದೇವಾನಸೃಜತ ; ಯಸ್ಮಾತ್ ಸರ್ವಮೇವಂ ಕ್ರಮೇಣ ಸತ್ಯಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಾತಮ್ , ತಸ್ಮಾನ್ಮಹತ್ಸತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ಕಥಂ ಪುನರ್ಯಕ್ಷಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ತೇ ಏವಂ ಸೃಷ್ಟಾ ದೇವಾಃ ಪಿತರಮಪಿ ವಿರಾಜಮತೀತ್ಯ, ತದೇವ ಸತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಉಪಾಸತೇ ; ಅತ ಏತತ್ ಪ್ರಥಮಜಂ ಮಹತ್ ಯಕ್ಷಮ್ ; ತಸ್ಮಾತ್ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ಉಪಾಸ್ಯಂ ತತ್ ; ತಸ್ಯಾಪಿ ಸತ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಾಮ ಸತ್ಯಮಿತಿ ; ತದೇತತ್ ತ್ರ್ಯಕ್ಷರಮ್ ; ಕಾನಿ ತಾನ್ಯಕ್ಷರಾಣೀತ್ಯಾಹ — ಸ ಇತ್ಯೇಕಮಕ್ಷರಮ್ ; ತೀತ್ಯೇಕಮಕ್ಷರಮ್ , ತೀತಿ ಈಕಾರಾನುಬಂಧೋ ನಿರ್ದೇಶಾರ್ಥಃ ; ಯಮಿತ್ಯೇಕಮಕ್ಷರಮ್ ; ತತ್ರ ತೇಷಾಂ ಪ್ರಥಮೋತ್ತಮೇ ಅಕ್ಷರೇ ಸಕಾರಯಕಾರೌ ಸತ್ಯಮ್ , ಮೃತ್ಯುರೂಪಾಭಾವಾತ್ ; ಮಧ್ಯತಃ ಮಧ್ಯೇ ಅನೃತಮ್ ; ಅನೃತಂ ಹಿ ಮೃತ್ಯುಃ ಮೃತ್ಯ್ವನೃತಯೋಃ ತಕಾರಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ । ತದೇತತ್ ಅನೃತಂ ತಕಾರಾಕ್ಷರಂ ಮೃತ್ಯುರೂಪಮ್ ಉಭಯತಃ ಸತ್ಯೇನ ಸಕಾರಯಕಾರಲಕ್ಷಣೇನ ಪರಿಗೃಹೀತಂ ವ್ಯಾಪ್ತಮ್ ಅಂತರ್ಭಾವಿತಂ ಸತ್ಯರೂಪಾಭ್ಯಾಮ್ , ಅತಃ ಅಕಿಂಚಿತ್ಕರಂ ತತ್ , ಸತ್ಯಭೂಯಮೇವ ಸತ್ಯಬಾಹುಲ್ಯಮೇವ ಭವತಿ ; ಏವಂ ಸತ್ಯಬಾಹುಲ್ಯಂ ಸರ್ವಸ್ಯ ಮೃತ್ಯೋರನೃತಸ್ಯ ಅಕಿಂಚಿತ್ಕರತ್ವಂ ಚ ಯೋ ವಿದ್ವಾನ್ , ತಮೇವಂ ವಿದ್ವಾಂಸಮ್ ಅನೃತಂ ಕದಾಚಿತ್ ಪ್ರಮಾದೋಕ್ತಂ ನ ಹಿನಸ್ತಿ ॥

ತದ್ಯತ್ತತ್ಸತ್ಯಮಸೌ ಸ ಆದಿತ್ಯೋ ಯ ಏಷ ಏತಸ್ಮಿನ್ಮಂಡಲೇ ಪುರುಷೋ ಯಶ್ಚಾಯಂ ದಕ್ಷಿಣೇಽಕ್ಷನ್ಪುರುಷಸ್ತಾವೇತಾವನ್ಯೋನ್ಯಸ್ಮಿನ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತೌ ರಶ್ಮಿಭಿರೇಷೋಽಸ್ಮಿನ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಃ ಪ್ರಾಣೈರಯಮಮುಷ್ಮಿನ್ಸ ಯದೋತ್ಕ್ರಮಿಷ್ಯನ್ಭವತಿ ಶುದ್ಧಮೇವೈತನ್ಮಂಡಲಂ ಪಶ್ಯತಿ ನೈನಮೇತೇ ರಶ್ಮಯಃ ಪ್ರತ್ಯಾಯಂತಿ ॥ ೨ ॥

ಅಸ್ಯಾಧುನಾ ಸತ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಂಸ್ಥಾನವಿಶೇಷೇ ಉಪಾಸನಮುಚ್ಯತೇ — ತದ್ಯತ್ ; ಕಿಂ ತತ್ ? ಸತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಥಮಜಮ್ ; ಕಿಮ್ ? ಅಸೌ ಸಃ ; ಕೋಽಸೌ ? ಆದಿತ್ಯಃ ; ಕಃ ಪುನರಸಾವಾದಿತ್ಯಃ ? ಯ ಏಷಃ ; ಕ ಏಷಃ ? ಯಃ ಏತಸ್ಮಿನ್ ಆದಿತ್ಯಮಂಡಲೇ ಪುರುಷಃ ಅಭಿಮಾನೀ, ಸೋಽಸೌ ಸತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ಯಶ್ಚಾಯಮ್ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಮ್ ಯೋಽಯಂ ದಕ್ಷಿಣೇಽಕ್ಷನ್ ಅಕ್ಷಣಿ ಪುರುಷಃ ; ಚ - ಶಬ್ದಾತ್ ಸ ಚ ಸತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ತಾವೇತೌ ಆದಿತ್ಯಾಕ್ಷಿಸ್ಥೌ ಪುರುಷೌ ಏಕಸ್ಯ ಸತ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಂಸ್ಥಾನವಿಶೇಷೌ ಯಸ್ಮಾತ್ , ತಸ್ಮಾತ್ ಅನ್ಯೋನ್ಯಸ್ಮಿನ್ ಇತರೇತರಸ್ಮಿನ್ ಆದಿತ್ಯಶ್ಚಾಕ್ಷುಷೇ ಚಾಕ್ಷುಷಶ್ಚ ಆದಿತ್ಯೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತೌ, ಅಧ್ಯಾತ್ಮಾಧಿದೈವತಯೋಃ ಅನ್ಯೋನ್ಯೋಪಕಾರ್ಯೋಪಕಾರಕತ್ವಾತ್ ; ಕಥಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾವಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ರಶ್ಮಿಭಿಃ ಪ್ರಕಾಶೇನ ಅನುಗ್ರಹಂ ಕುರ್ವನ್ ಏಷ ಆದಿತ್ಯಃ ಅಸ್ಮಿಂಶ್ಚಾಕ್ಷುಷೇ ಅಧ್ಯಾತ್ಮೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಃ ; ಅಯಂ ಚ ಚಾಕ್ಷುಷಃ ಪ್ರಾಣೈರಾದಿತ್ಯಮನುಗೃಹ್ಣನ್ ಅಮುಷ್ಮಿನ್ ಆದಿತ್ಯೇ ಅಧಿದೈವೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಃ ; ಸಃ ಅಸ್ಮಿನ್ ಶರೀರೇ ವಿಜ್ಞಾನಮಯೋ ಭೋಕ್ತಾ ಯದಾ ಯಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ಉತ್ಕ್ರಮಿಷ್ಯನ್ಭವತಿ, ತದಾ ಅಸೌ ಚಾಕ್ಷುಷ ಆದಿತ್ಯಪುರುಷಃ ರಶ್ಮೀನುಪಸಂಹೃತ್ಯ ಕೇವಲೇನ ಔದಾಸೀನ್ಯೇನ ರೂಪೇಣ ವ್ಯವತಿಷ್ಠತೇ ; ತದಾ ಅಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಃ ಪಶ್ಯತಿ ಶುದ್ಧಮೇವ ಕೇವಲಂ ವಿರಶ್ಮಿ ಏತನ್ಮಂಡಲಂ ಚಂದ್ರಮಂಡಲಮಿವ ; ತದೇತತ್ ಅರಿಷ್ಟದರ್ಶನಮ್ ಪ್ರಾಸಂಗಿಕಂ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯತೇ, ಕಥಂ ನಾಮ ಪುರುಷಃ ಕರಣೀಯೇ ಯತ್ನವಾನ್ಸ್ಯಾದಿತಿ ; ನ — ಏವಂ ಚಾಕ್ಷುಷಂ ಪುರುಷಮುರರೀಕೃತ್ಯ ತಂ ಪ್ರತ್ಯನುಗ್ರಹಾಯ ಏತೇ ರಶ್ಮಯಃ ಸ್ವಾಮಿಕರ್ತವ್ಯವಶಾತ್ಪೂರ್ವಮಾಗಚ್ಛಂತೋಽಪಿ, ಪುನಃ ತತ್ಕರ್ಮಕ್ಷಯಮನುರುಧ್ಯಮಾನಾ ಇವ ನೋಪಯಂತಿ ನ ಪ್ರತ್ಯಾಗಚ್ಛಂತಿ ಏನಮ್ । ಅತೋಽವಗಮ್ಯತೇ ಪರಸ್ಪರೋಪಕಾರ್ಯೋಪಕಾರಕಭಾವಾತ್ ಸತ್ಯಸ್ಯೈವ ಏಕಸ್ಯ ಆತ್ಮನಃ ಅಂಶೌ ಏತಾವಿತಿ ॥

ಯ ಏಷ ಏತಸ್ಮಿನ್ಮಂಡಲೇ ಪುರುಷಸ್ತಸ್ಯ ಭೂರಿತಿ ಶಿರ ಏಕಂ ಶಿರ ಏಕಮೇತದಕ್ಷರಂ ಭುವ ಇತಿ ಬಾಹೂ ದ್ವೌ ಬಾಹೂ ದ್ವೇ ಏತೇ ಅಕ್ಷರೇ ಸ್ವರಿತಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ದ್ವೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠೇ ದ್ವೇ ಏತೇ ಅಕ್ಷರೇ ತಸ್ಯೋಪನಿಷದಹರಿತಿ ಹಂತಿ ಪಾಪ್ಮಾನಂ ಜಹಾತಿ ಚ ಯ ಏವಂ ವೇದ ॥ ೩ ॥

ತತ್ರ ಯಃ, ಅಸೌ ಕಃ ? ಯಃ ಏಷಃ ಏತಸ್ಮಿನ್ಮಂಡಲೇ ಪುರುಷಃ ಸತ್ಯನಾಮಾ ; ತಸ್ಯ ವ್ಯಾಹೃತಯಃ ಅವಯವಾಃ ; ಕಥಮ್ ? ಭೂರಿತಿ ಯೇಯಂ ವ್ಯಾಹೃತಿಃ, ಸಾ ತಸ್ಯ ಶಿರಃ, ಪ್ರಾಥಮ್ಯಾತ್ ; ತತ್ರ ಸಾಮಾನ್ಯಂ ಸ್ವಯಮೇವಾಹ ಶ್ರುತಿಃ — ಏಕಮ್ ಏಕಸಂಖ್ಯಾಯುಕ್ತಂ ಶಿರಃ, ತಥಾ ಏತತ್ ಅಕ್ಷರಮ್ ಏಕಂ ಭೂರಿತಿ । ಭುವ ಇತಿ ಬಾಹೂ, ದ್ವಿತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ; ದ್ವೌ ಬಾಹೂ, ದ್ವೇ ಏತೇ ಅಕ್ಷರೇ । ತಥಾ ಸ್ವರಿತಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ; ದ್ವೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠೇ ದ್ವೇ ಏತೇ ಅಕ್ಷರೇ ; ಪ್ರತಿಷ್ಠೇ ಪಾದೌ ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠತ್ಯಾಭ್ಯಾಮಿತಿ । ತಸ್ಯಾಸ್ಯ ವ್ಯಾಹೃತ್ಯವಯವಸ್ಯ ಸತ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪನಿಷತ್ ರಹಸ್ಯಮ್ ಅಭಿಧಾನಮ್ , ಯೇನಾಭಿಧಾನೇನ ಅಭಿಧೀಯಮಾನಂ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಅಭಿಮುಖೀ ಭವತಿ ಲೋಕವತ್ ; ಕಾಸಾವಿತ್ಯಾಹ — ಅಹರಿತಿ ; ಅಹರಿತಿ ಚೈತತ್ ರೂಪಂ ಹಂತೇರ್ಜಹಾತೇಶ್ಚೇತಿ ಯೋ ವೇದ, ಸ ಹಂತಿ ಜಹಾತಿ ಚ ಪಾಪ್ಮಾನಂ ಯ ಏವಂ ವೇದ ॥

ಯೋಽಯಂ ದಕ್ಷಿಣೇಽಕ್ಷನ್ಪುರುಷಸ್ತಸ್ಯ ಭೂರಿತಿ ಶಿರ ಏಕಂ ಶಿರ ಏಕಮೇತದಕ್ಷರಂ ಭುವ ಇತಿ ಬಾಹೂ ದ್ವೌ ಬಾಹೂ ದ್ವೇ ಏತೇ ಅಕ್ಷರೇ ಸ್ವರಿತಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ದ್ವೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠೇ ದ್ವೇ ಏತೇ ಅಕ್ಷರೇ ತಸ್ಯೋಪನಿಷದಹಮಿತಿ ಹಂತಿ ಪಾಪ್ಮಾನಂ ಜಹಾತಿ ಚ ಯ ಏವಂ ವೇದ ॥ ೪ ॥

ಏವಂ ಯೋಽಯಂ ದಕ್ಷಿಣೇಽಕ್ಷನ್ಪುರುಷಃ, ತಸ್ಯ ಭೂರಿತಿ ಶಿರ ಇತ್ಯಾದಿ ಸರ್ವಂ ಸಮಾನಮ್ । ತಸ್ಯೋಪನಿಷತ್ — ಅಹಮಿತಿ, ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಭೂತತ್ವಾತ್ । ಪೂರ್ವವತ್ ಹಂತೇಃ ಜಹಾತೇಶ್ಚೇತಿ ॥
ಇತಿ ಪಂಚಮಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ಪಂಚಮಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್ ॥

ಷಷ್ಠಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್

ಉಪಾಧೀನಾಮನೇಕತ್ವಾದನೇಕವಿಶೇಷಣತ್ವಾಚ್ಚ ತಸ್ಯೈವ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಮನಉಪಾಧಿವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯೋಪಾಸನಂ ವಿಧಿತ್ಸನ್ನಾಹ —
ಮನೋಮಯೋಽಯಂ+ಪುರುಷಃ

ಮನೋಮಯೋಽಯಂ ಪುರುಷೋ ಭಾಃ ಸತ್ಯಸ್ತಸ್ಮಿನ್ನಂತರ್ಹೃದಯೇ ಯಥಾ ವ್ರೀಹಿರ್ವಾ ಯವೋ ವಾ ಸ ಏಷ ಸರ್ವಸ್ಯೇಶಾನಃ ಸರ್ವಸ್ಯಾಧಿಪತಿಃ ಸರ್ವಮಿದಂ ಪ್ರಶಾಸ್ತಿ ಯದಿದಂ ಕಿಂ ಚ ॥ ೧ ॥

ಮನೋಮಯಃ ಮನಃಪ್ರಾಯಃ, ಮನಸಿ ಉಪಲಭ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ ; ಮನಸಾ ಚೋಪಲಭತ ಇತಿ ಮನೋಮಯೋಽಯಂ ಪುರುಷಃ ; ಭಾಃಸತ್ಯಃ, ಭಾ ಏವ ಸತ್ಯಂ ಸದ್ಭಾವಃ ಸ್ವರೂಪಂ ಯಸ್ಯ ಸೋಽಯಂ ಭಾಃಸತ್ಯಃ, ಭಾಸ್ವರ ಇತ್ಯೇತತ್ ; ಮನಸಃ ಸರ್ವಾರ್ಥಾವಭಾಸಕತ್ವಾತ್ ಮನೋಮಯತ್ವಾಚ್ಚ ಅಸ್ಯ ಭಾಸ್ವರತ್ವಮ್ ; ತಸ್ಮಿನ್ ಅಂತರ್ಹೃದಯೇ ಹೃದಯಸ್ಯಾಂತಃ ತಸ್ಮಿನ್ನಿತ್ಯೇತತ್ ; ಯಥಾ ವ್ರೀಹಿರ್ವಾ ಯವೋ ವಾ ಪರಿಮಾಣತಃ, ಏವಂಪರಿಮಾಣಃ ತಸ್ಮಿನ್ನಂತರ್ಹೃದಯೇ ಯೋಗಿಭಿರ್ದೃಶ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ ಏಷಃ ಸರ್ವಸ್ಯೇಶಾನಃ ಸರ್ವಸ್ಯ ಸ್ವಭೇದಜಾತಸ್ಯ ಈಶಾನಃ ಸ್ವಾಮೀ ; ಸ್ವಾಮಿತ್ವೇಽಪಿ ಸತಿ ಕಶ್ಚಿದಮಾತ್ಯಾದಿತಂತ್ರಃ, ಅಯಂ ತು ನ ತಥಾ ; ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ಅಧಿಪತಿಃ ಅಧಿಷ್ಠಾಯ ಪಾಲಯಿತಾ ; ಸರ್ವಮಿದಂ ಪ್ರಶಾಸ್ತಿ, ಯದಿದಂ ಕಿಂಚ ಯತ್ಕಿಂಚಿತ್ಸರ್ವಂ ಜಗತ್ , ತತ್ಸರ್ವಂ ಪ್ರಶಾಸ್ತಿ । ಏವಂ ಮನೋಮಯಸ್ಯೋಪಾಸನಾತ್ ತಥಾರೂಪಾಪತ್ತಿರೇವ ಫಲಮ್ । ‘ತಂ ಯಥಾ ಯಥೋಪಾಸತೇ ತದೇವ ಭವತಿ’ (ಶತ. ಬ್ರಾ. ೧೦ । ೫ । ೨ । ೨೦) ಇತಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್ ॥
ಇತಿ ಪಂಚಮಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ಷಷ್ಠಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್ ॥

ಸಪ್ತಮಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್

ವಿದ್ಯುದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾಹುರ್ವಿದಾನಾದ್ವಿದ್ಯುದ್ವಿದ್ಯತ್ಯೇನಂ ಪಾಪ್ಮನೋ ಯ ಏವಂ ವೇದ ವಿದ್ಯುದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವಿದ್ಯುದ್ಧ್ಯೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ॥ ೧ ॥

ತಥೈವ ಉಪಾಸನಾಂತರಂ ಸತ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಶಿಷ್ಟಫಲಮಾರಭ್ಯತೇ — ವಿದ್ಯುದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾಹುಃ । ವಿದ್ಯುತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿರ್ವಚನಮುಚ್ಯತೇ — ವಿದಾನಾತ್ ಅವಖಂಡನಾತ್ ತಮಸೋ ಮೇಘಾಂಧಕಾರಂ ವಿದಾರ್ಯ ಹಿ ಅವಭಾಸತೇ, ಅತೋ ವಿದ್ಯುತ್ ; ಏವಂಗುಣಂ ವಿದ್ಯುತ್ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಯೋ ವೇದ, ಅಸೌ ವಿದ್ಯತಿ ಅವಖಂಡಯತಿ ವಿನಾಶಯತಿ ಪಾಪ್ಮನಃ, ಏನಮಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರತಿಕೂಲಭೂತಾಃ ಪಾಪ್ಮಾನೋ ಯೇ ತಾನ್ ಸರ್ವಾನ್ ಪಾಪ್ಮನಃ ಅವಖಂಡಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯ ಏವಂ ವೇದ ವಿದ್ಯುದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ತಸ್ಯಾನುರೂಪಂ ಫಲಮ್ , ವಿದ್ಯುತ್ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮ ॥
ಇತಿ ಪಂಚಮಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ಸಪ್ತಮಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್ ॥

ಅಷ್ಟಮಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್

ವಾಚಂ ಧೇನುಮುಪಾಸೀತ ತಸ್ಯಾಶ್ಚತ್ವಾರಃ ಸ್ತನಾಃ ಸ್ವಾಹಾಕಾರೋ ವಷಟ್ಕಾರೋ ಹಂತಕಾರಃ ಸ್ವಧಾಕಾರಸ್ತಸ್ಯೈ ದ್ವೌ ಸ್ತನೌ ದೇವಾ ಉಪಜೀವಂತಿ ಸ್ವಾಹಾಕಾರಂ ಚ ವಷಟ್ಕಾರಂ ಚ ಹಂತಕಾರಂ ಮನುಷ್ಯಾಃ ಸ್ವಧಾಕಾರಂ ಪಿತರಸ್ತಸ್ಯಾಃ ಪ್ರಾಣ ಋಷಭೋ ಮನೋ ವತ್ಸಃ ॥ ೧ ॥

ಪುನಃ ಉಪಾಸನಾಂತರಮ್ ತಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ವಾಗ್ವೈ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ; ವಾಗಿತಿ ಶಬ್ದಃ ತ್ರಯೀ ; ತಾಂ ವಾಚಂ ಧೇನುಮ್ , ಧೇನುರಿವ ಧೇನುಃ, ಯಥಾ ಧೇನುಃ ಚತುರ್ಭಿಃ ಸ್ತನೈಃ ಸ್ತನ್ಯಂ ಪಯಃ ಕ್ಷರತಿ ವತ್ಸಾಯ ಏವಂ ವಾಗ್ಧೇನುಃ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣೈಃ ಸ್ತನೈಃ ಪಯ ಇವ ಅನ್ನಂ ಕ್ಷರತಿ ದೇವಾದಿಭ್ಯಃ । ಕೇ ಪುನಃ ತೇ ಸ್ತನಾಃ ? ಕೇ ವಾ ತೇ, ಯೇಭ್ಯಃ ಕ್ಷರತಿ ? ತಸ್ಯಾಃ ಏತಸ್ಯಾ ವಾಚೋ ಧೇನ್ವಾಃ, ದ್ವೌ ಸ್ತನೌ ದೇವಾ ಉಪಜೀವಂತಿ ವತ್ಸಸ್ಥಾನೀಯಾಃ ; ಕೌ ತೌ ? ಸ್ವಾಹಾಕಾರಂ ಚ ವಷಟ್ಕಾರಂ ಚ ; ಆಭ್ಯಾಂ ಹಿ ಹವಿಃ ದೀಯತೇ ದೇವೇಭ್ಯಃ । ಹಂತಕಾರಂ ಮನುಷ್ಯಾಃ ; ಹಂತೇತಿ ಮನುಷ್ಯೇಭ್ಯಃ ಅನ್ನಂ ಪ್ರಯಚ್ಛಂತಿ । ಸ್ವಧಾಕಾರಂ ಪಿತರಃ ; ಸ್ವಧಾಕಾರೇಣ ಹಿ ಪಿತೃಭ್ಯಃ ಸ್ವಧಾಂ ಪ್ರಯಚ್ಛಂತಿ । ತಸ್ಯಾ ಧೇನ್ವಾ ವಾಚಃ ಪ್ರಾಣಃ ಋಷಭಃ ; ಪ್ರಾಣೇನ ಹಿ ವಾಕ್ಪ್ರಸೂಯತೇ ; ಮನೋ ವತ್ಸಃ ; ಮನಸಾ ಹಿ ಪ್ರಸ್ರಾವ್ಯತೇ ; ಮನಸಾ ಹ್ಯಾಲೋಚಿತೇ ವಿಷಯೇ ವಾಕ್ ಪ್ರವರ್ತತೇ ; ತಸ್ಮಾತ್ ಮನಃ ವತ್ಸಸ್ಥಾನೀಯಮ್ । ಏವಂ ವಾಗ್ಧೇನೂಪಾಸಕಃ ತಾದ್ಭಾವ್ಯಮೇವ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ॥
ಇತಿ ಪಂಚಮಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ಅಷ್ಟಮಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್ ॥

ನವಮಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್

ಅಯಮಗ್ನಿರ್ವೈಶ್ವಾನರೋ ಯೋಽಯಮಂತಃ ಪುರುಷೇ ಯೇನೇದಮನ್ನಂ ಪಚ್ಯತೇ ಯದಿದಮದ್ಯತೇ ತಸ್ಯೈಷ ಘೋಷೋ ಭವತಿ ಯಮೇತತ್ಕರ್ಣಾವಪಿಧಾಯ ಶೃಣೋತಿ ಸ ಯದೋತ್ಕ್ರಮಿಷ್ಯನ್ಭವತಿ ನೈನಂ ಘೋಷಂ ಶೃಣೋತಿ ॥ ೧ ॥

ಅಯಮಗ್ನಿರ್ವೈಶ್ವಾನರಃ, ಪೂರ್ವವದುಪಾಸನಾಂತರಮ್ ; ಅಯಮ್ ಅಗ್ನಿಃ ವೈಶ್ವಾನರಃ ; ಕೋಽಯಮಗ್ನಿರಿತ್ಯಾಹ — ಯೋಽಯಮಂತಃ ಪುರುಷೇ । ಕಿಂ ಶರೀರಾರಂಭಕಃ ? ನೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಯೇನ ಅಗ್ನಿನಾ ವೈಶ್ವಾನರಾಖ್ಯೇನ ಇದಮನ್ನಂ ಪಚ್ಯತೇ । ಕಿಂ ತದನ್ನಮ್ ? ಯದಿದಮ್ ಅದ್ಯತೇ ಭುಜ್ಯತೇ ಅನ್ನಂ ಪ್ರಜಾಭಿಃ, ಜಾಠರೋಽಗ್ನಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾದುಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಮಿದಮಾಹ — ತಸ್ಯಾಗ್ನೇಃ ಅನ್ನಂ ಪಚತಃ ಜಾಠರಸ್ಯ ಏಷ ಘೋಷೋ ಭವತಿ ; ಕೋಽಸೌ ? ಯಂ ಘೋಷಮ್ , ಏತದಿತಿ ಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಣಮ್ , ಕರ್ಣಾವಪಿಧಾಯ ಅಂಗುಲೀಭ್ಯಾಮಪಿಧಾನಂ ಕೃತ್ವಾ ಶೃಣೋತಿ । ತಂ ಪ್ರಜಾಪತಿಮುಪಾಸೀತ ವೈಶ್ವಾನರಮಗ್ನಿಮ್ । ಅತ್ರಾಪಿ ತಾದ್ಭಾವ್ಯಂ ಫಲಮ್ । ತತ್ರ ಪ್ರಾಸಂಗಿಕಮಿದಮರಿಷ್ಟಲಕ್ಷಣಮುಚ್ಯತೇ — ಸೋಽತ್ರ ಶರೀರೇ ಭೋಕ್ತಾ ಯದಾ ಉತ್ಕ್ರಮಿಷ್ಯನ್ಭವತಿ, ನೈನಂ ಘೋಷಂ ಶೃಣೋತಿ ॥
ಇತಿ ಪಂಚಮಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ನವಮಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್ ॥

ದಶಮಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್

ಯದಾ ವೈ ಪುರುಷೋಽಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕಾತ್ಪ್ರೈತಿ ಸ ವಾಯುಮಾಗಚ್ಛತಿ ತಸ್ಮೈ ಸ ತತ್ರ ವಿಜಿಹಿತೇ ಯಥಾ ರಥಚಕ್ರಸ್ಯ ಖಂ ತೇನ ಸ ಊರ್ಧ್ವ ಆಕ್ರಮತೇ ಸ ಆದಿತ್ಯಮಾಗಚ್ಛತಿ ತಸ್ಮೈ ಸ ತತ್ರ ವಿಜಿಹೀತೇ ಯಥಾ ಲಂಬರಸ್ಯ ಖಂ ತೇನ ಸ ಊರ್ಧ್ವ ಆಕ್ರಮತೇ ಸ ಚಂದ್ರಮಸಮಾಗಚ್ಛತಿ ತಸ್ಮೈ ಸ ತತ್ರ ವಿಜಿಹೀತೇ ಯಥಾ ದುಂದುಭೇಃ ಖಂ ತೇನ ಸ ಊರ್ಧ್ವ ಆಕ್ರಮತೇ ಸ ಲೋಕಮಾಗಚ್ಛತ್ಯಶೋಕಮಹಿಮಂ ತಸ್ಮಿನ್ವಸತಿ ಶಾಶ್ವತೀಃ ಸಮಾಃ ॥ ೧ ॥

ಸರ್ವೇಷಾಮಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಕರಣೇ ಉಪಾಸನಾನಾಂ ಗತಿರಿಯಂ ಫಲಂ ಚೋಚ್ಯತೇ — ಯದಾ ವೈ ಪುರುಷಃ ವಿದ್ವಾನ್ ಅಸ್ಮಾತ್ ಲೋಕಾತ್ ಪ್ರೈತಿ ಶರೀರಂ ಪರಿತ್ಯಜತಿ, ಸಃ ತದಾ ವಾಯುಮ್ ಆಗಚ್ಛತಿ, ಅಂತರಿಕ್ಷೇ ತಿರ್ಯಗ್ಭೂತೋ ವಾಯುಃ ಸ್ತಿಮಿತಃ ಅಭೇದ್ಯಸ್ತಿಷ್ಠತಿ ; ಸ ವಾಯುಃ ತತ್ರ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ತಸ್ಮೈ ಸಂಪ್ರಾಪ್ತಾಯ ವಿಜಿಹೀತೇ ಸ್ವಾತ್ಮಾವಯವಾನ್ ವಿಗಮಯತಿ ಛಿದ್ರೀಕರೋತ್ಯಾತ್ಮಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಿಂಪರಿಮಾಣಂ ಛಿದ್ರಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಯಥಾ ರಥಚಕ್ರಸ್ಯ ಖಂ ಛಿದ್ರಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಪರಿಮಾಣಮ್ ; ತೇನ ಛಿದ್ರೇಣ ಸ ವಿದ್ವಾನ್ ಊರ್ಧ್ವಃ ಆಕ್ರಮತೇ ಊರ್ಧ್ವಃ ಸನ್ ಗಚ್ಛತಿ । ಸ ಆದಿತ್ಯಮಾಗಚ್ಛತಿ ; ಆದಿತ್ಯಃ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ಜಿಗಮಿಷೋರ್ಮಾರ್ಗನಿರೋಧಂ ಕೃತ್ವಾ ಸ್ಥಿತಃ ; ಸೋಽಪಿ ಏವಂವಿದೇ ಉಪಾಸಕಾಯ ದ್ವಾರಂ ಪ್ರಯಚ್ಛತಿ ; ತಸ್ಮೈ ಸ ತತ್ರ ವಿಜಿಹೀತೇ ; ಯಥಾ ಲಂಬರಸ್ಯ ಖಂ ವಾದಿತ್ರವಿಶೇಷಸ್ಯ ಛಿದ್ರಪರಿಮಾಣಮ್ ; ತೇನ ಸ ಊರ್ಧ್ವ ಆಕ್ರಮತೇ । ಸ ಚಂದ್ರಮಸಮ್ ಆಗಚ್ಛತಿ ; ಸೋಽಪಿ ತಸ್ಮೈ ತತ್ರ ವಿಜಿಹೀತೇ ; ಯಥಾ ದುಂದುಭೇಃ ಖಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ ; ತೇನ ಸ ಊರ್ಧ್ವ ಆಕ್ರಮತೇ । ಸ ಲೋಕಂ ಪ್ರಜಾಪತಿಲೋಕಮ್ ಆಗಚ್ಛತಿ ; ಕಿಂವಿಶಿಷ್ಟಮ್ ? ಅಶೋಕಂ ಮಾನಸೇನ ದುಃಖೇನ ವಿವರ್ಜಿತಮಿತ್ಯೇತತ್ ; ಅಹಿಮಂ ಹಿಮವರ್ಜಿತಂ ಶಾರೀರದುಃಖವರ್ಜಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ; ತಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ತಸ್ಮಿನ್ ವಸತಿ ಶಾಶ್ವತೀಃ ನಿತ್ಯಾಃ ಸಮಾಃ ಸಂವತ್ಸರಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ; ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಬಹೂನ್ಕಲ್ಪಾನ್ ವಸತೀತ್ಯೇತತ್ ॥
ಇತಿ ಪಂಚಮಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ದಶಮಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್ ॥

ಏಕಾದಶಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್

ಏತದ್ವೈ ಪರಮಂ ತಪೋ ಯದ್ವ್ಯಾಹಿತಸ್ತಪ್ಯತೇ ಪರಮಂ ಹೈವ ಲೋಕಂ ಜಯತಿ ಯ ಏವಂ ವೇದೈತದ್ವೈ ಪರಮಂ ತಪೋ ಯಂ ಪ್ರೇತಮರಣ್ಯಂ ಹರಂತಿ ಪರಮಂ ಹೈವ ಲೋಕಂ ಜಯತಿ ಯ ಏವಂ ವೇದೈತದ್ವೈ ಪರಮಂ ತಪೋ ಯಂ ಪ್ರೇತಮಗ್ನಾವಭ್ಯಾದಧತಿ ಪರಮಂ ಹೈವ ಲೋಕಂ ಜಯತಿ ಯ ಏವಂ ವೇದ ॥ ೧ ॥

ಏತದ್ವೈ ಪರಮಂ ತಪಃ ; ಕಿಂ ತತ್ ? ಯತ್ ವ್ಯಾಹಿತಃ ವ್ಯಾಧಿತಃ ಜ್ವರಾದಿಪರಿಗೃಹೀತಃ ಸನ್ ಯತ್ ತಪ್ಯತೇ ತದೇತತ್ ಪರಮಂ ತಪ ಇತ್ಯೇವಂ ಚಿಂತಯೇತ್ , ದುಃಖಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಯ ಏವಂ ಚಿಂತಯತೋ ವಿದುಷಃ ಕರ್ಮಕ್ಷಯಹೇತುಃ ತದೇವ ತಪೋ ಭವತಿ ಅನಿಂದತಃ ಅವಿಷೀದತಃ । ಸ ಏವ ಚ ತೇನ ವಿಜ್ಞಾನತಪಸಾ ದಗ್ಧಕಿಲ್ಬಿಷಃ ಪರಮಂ ಹೈವ ಲೋಕಂ ಜಯತಿ, ಯ ಏವಂ ವೇದ । ತಥಾ ಮುಮೂರ್ಷುಃ ಆದಾವೇವ ಕಲ್ಪಯತಿ ; ಕಿಮ್ ? ಏತದ್ವೈ ಪರಮಂ ತಪಃ, ಯಂ ಪ್ರೇತಂ ಮಾಂ ಗ್ರಾಮಾದರಣ್ಯಂ ಹರಂತಿ ಋತ್ವಿಜಃ ಅಂತ್ಯಕರ್ಮಣೇ, ತತ್ ಗ್ರಾಮಾದರಣ್ಯಗಮನಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ಪರಮಂ ಮಮ ತತ್ ತಪೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ ; ಗ್ರಾಮಾದರಣ್ಯಗಮನಂ ಪರಮಂ ತಪ ಇತಿ ಹಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ಪರಮಂ ಹೈವ ಲೋಕಂ ಜಯತಿ, ಯ ಏವಂ ವೇದ । ತಥಾ ಏತದ್ವೈ ಪರಮಂ ತಪಃ ಯಂ ಪ್ರೇತಮಗ್ನಾವಭ್ಯಾದಧತಿ, ಅಗ್ನಿಪ್ರವೇಶಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ । ಪರಮಂ ಹೈವ ಲೋಕಂ ಜಯತಿ ಯ ಏವಂ ವೇದ ॥
ಇತಿ ಪಂಚಮಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ಏಕಾದಶಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್ ॥

ದ್ವಾದಶಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್

ಅನ್ನಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯೇಕ ಆಹುಸ್ತನ್ನ ತಥಾ ಪೂಯತಿ ವಾ ಅನ್ನಮೃತೇ ಪ್ರಾಣಾತ್ಪ್ರಾಣೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯೇಕ ಆಹುಸ್ತನ್ನ ತಥಾ ಶುಷ್ಯತಿ ವೈ ಪ್ರಾಣ ಋತೇಽನ್ನಾದೇತೇ ಹ ತ್ವೇವ ದೇವತೇ ಏಕಧಾಭೂಯಂ ಭೂತ್ವಾ ಪರಮತಾಂ ಗಚ್ಛತಸ್ತದ್ಧ ಸ್ಮಾಹ ಪ್ರಾತೃದಃ ಪಿತರಂ ಕಿಂಸ್ವಿದೇವೈವಂ ವಿದುಷೇ ಸಾಧು ಕುರ್ಯಾಂ ಕಿಮೇವಾಸ್ಮಾ ಅಸಾಧು ಕುರ್ಯಾಮಿತಿ ಸ ಹ ಸ್ಮಾಹ ಪಾಣಿನಾ ಮಾ ಪ್ರಾತೃದ ಕಸ್ತ್ವೇನಯೋರೇಕಧಾಭೂಯಂ ಭೂತ್ವಾ ಪರಮತಾಂ ಗಚ್ಛತೀತಿ ತಸ್ಮಾ ಉ ಹೈತದುವಾಚ ವೀತ್ಯನ್ನಂ ವೈ ವ್ಯನ್ನೇ ಹೀಮಾನಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ವಿಷ್ಟಾನಿ ರಮಿತಿ ಪ್ರಾಣೋ ವೈ ರಂ ಪ್ರಾಣೇ ಹೀಮಾನಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ರಮಂತೇ ಸರ್ವಾಣಿ ಹ ವಾ ಅಸ್ಮಿನ್ಭೂತಾನಿ ವಿಶಂತಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ರಮಂತೇ ಯ ಏವಂ ವೇದ ॥ ೧ ॥

ಅನ್ನಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ, ತಥಾ ಏತತ್ ಉಪಾಸನಾಂತರಂ ವಿಧಿತ್ಸನ್ನಾಹ — ಅನ್ನಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ಅನ್ನಮ್ ಅದ್ಯತೇ ಯತ್ ತತ್ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯೇಕ ಆಚಾರ್ಯಾ ಆಹುಃ ; ತತ್ ನ ತಥಾ ಗ್ರಹೀತವ್ಯಮ್ ಅನ್ನಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ । ಅನ್ಯೇ ಚಾಹುಃ — ಪ್ರಾಣೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ; ತಚ್ಚ ತಥಾ ನ ಗ್ರಹೀತವ್ಯಮ್ । ಕಿಮರ್ಥಂ ಪುನಃ ಅನ್ನಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ನ ಗ್ರಾಹ್ಯಮ್ ? ಯಸ್ಮಾತ್ ಪೂಯತಿ ಕ್ಲಿದ್ಯತೇ ಪೂತಿಭಾವಮಾಪದ್ಯತೇ ಋತೇ ಪ್ರಾಣಾತ್ , ತತ್ಕಥಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ ; ಬ್ರಹ್ಮ ಹಿ ನಾಮ ತತ್ , ಯದವಿನಾಶಿ । ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ಪ್ರಾಣೋ ಬ್ರಹ್ಮ ; ನೈವಮ್ ; ಯಸ್ಮಾತ್ ಶುಷ್ಯತಿ ವೈ ಪ್ರಾಣಃ ಶೋಷಮುಪೈತಿ ಋತೇ ಅನ್ನಾತ್ ; ಅತ್ತಾ ಹಿ ಪ್ರಾಣಃ ; ಅತಃ ಅನ್ನೇನ ಆದ್ಯೇನ ವಿನಾ ನ ಶಕ್ನೋತಿ ಆತ್ಮಾನಂ ಧಾರಯಿತುಮ್ ; ತಸ್ಮಾತ್ ಶುಷ್ಯತಿ ವೈ ಪ್ರಾಣಃ ಋತೇಽನ್ನಾತ್ ; ಅತಃ ಏಕೈಕಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತಾ ನೋಪಪದ್ಯತೇ ಯಸ್ಮಾತ್ , ತಸ್ಮಾತ್ ಏತೇ ಹ ತು ಏವ ಅನ್ನಪ್ರಾಣದೇವತೇ ಏಕಧಾಭೂಯಮ್ ಏಕಧಾಭಾವಂ ಭೂತ್ವಾ ಗತ್ವಾ ಪರಮತಾಂ ಪರಮತ್ವಂ ಗಚ್ಛತಃ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ನುತಃ । ತದೇತತ್ ಏವಮಧ್ಯವಸ್ಯ ಹ ಸ್ಮ ಆಹ — ಸ್ಮ ಪ್ರಾತೃದೋ ನಾಮ ಪಿತರಮಾತ್ಮನಃ ; ಕಿಂಸ್ವಿತ್ ಸ್ವಿದಿತಿ ವಿತರ್ಕೇ ; ಯಥಾ ಮಯಾ ಬ್ರಹ್ಮ ಪರಿಕಲ್ಪಿತಮ್ , ಏವಂ ವಿದುಷೇ ಕಿಂಸ್ವಿತ್ ಸಾಧು ಕುರ್ಯಾಮ್ , ಸಾಧು ಶೋಭನಂ ಪೂಜಾಮ್ , ಕಾಂ ತು ಅಸ್ಮೈ ಪೂಜಾಂ ಕುರ್ಯಾಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ; ಕಿಮೇವ ಅಸ್ಮೈ ವಿದುಷೇ ಅಸಾಧು ಕುರ್ಯಾಮ್ , ಕೃತಕೃತ್ಯೋಽಸೌ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಅನ್ನಪ್ರಾಣೌ ಸಹಭೂತೌ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವಿದ್ವಾನ್ ನಾಸೌ ಅಸಾಧುಕರಣೇನ ಖಂಡಿತೋ ಭವತಿ, ನಾಪಿ ಸಾಧುಕರಣೇನ ಮಹೀಕೃತಃ । ತಮ್ ಏವಂವಾದಿನಂ ಸ ಪಿತಾ ಹ ಸ್ಮ ಆಹ ಪಾಣಿನಾ ಹಸ್ತೇನ ನಿವಾರಯನ್ , ಮಾ ಪ್ರಾತೃದ ಮೈವಂ ವೋಚಃ । ಕಸ್ತು ಏನಯೋಃ ಅನ್ನಪ್ರಾಣಯೋಃ ಏಕಧಾಭೂಯಂ ಭೂತ್ವಾ ಪರಮತಾಂ ಕಸ್ತು ಗಚ್ಛತಿ ? ನ ಕಶ್ಚಿದಪಿ ವಿದ್ವಾನ್ ಅನೇನ ಬ್ರಹ್ಮದರ್ಶನೇನ ಪರಮತಾಂ ಗಚ್ಛತಿ ; ತಸ್ಮಾತ್ ನೈವಂ ವಕ್ತುಮರ್ಹಸಿ ಕೃತಕೃತ್ಯೋಽಸಾವಿತಿ ; ಯದ್ಯೇವಮ್ , ಬ್ರವೀತು ಭವಾನ್ ಕಥಂ ಪರಮತಾಂ ಗಚ್ಛತೀತಿ । ತಸ್ಮೈ ಉ ಹ ಏತತ್ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಂ ವಚ ಉವಾಚ । ಕಿಂ ತತ್ ? ವೀತಿ ; ಕಿಂ ತತ್ ವಿ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಅನ್ನಂ ವೈ ವಿ ; ಅನ್ನೇ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಇಮಾನಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ವಿಷ್ಟಾನಿ ಆಶ್ರಿತಾನಿ, ಅತಃ ಅನ್ನಂ ವಿ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಕಿಂಚ ರಮ್ ಇತಿ ; ರಮಿತಿ ಚ ಉಕ್ತವಾನ್ಪಿತಾ ; ಕಿಂ ಪುನಸ್ತತ್ ರಮ್ ? ಪ್ರಾಣೋ ವೈ ರಮ್ ; ಕುತ ಇತ್ಯಾಹ ; ಪ್ರಾಣೇ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಬಲಾಶ್ರಯೇ ಸತಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ರಮಂತೇ, ಅತೋ ರಂ ಪ್ರಾಣಃ । ಸರ್ವಭೂತಾಶ್ರಯಗುಣಮನ್ನಮ್ , ಸರ್ವಭೂತರತಿಗುಣಶ್ಚ ಪ್ರಾಣಃ । ನ ಹಿ ಕಶ್ಚಿದನಾಯತನಃ ನಿರಾಶ್ರಯಃ ರಮತೇ ; ನಾಪಿ ಸತ್ಯಪ್ಯಾಯತನೇ ಅಪ್ರಾಣೋ ದುರ್ಬಲೋ ರಮತೇ ; ಯದಾ ತು ಆಯತನವಾನ್ಪ್ರಾಣೀ ಬಲವಾಂಶ್ಚ ತದಾ ಕೃತಾರ್ಥಮಾತ್ಮಾನಂ ಮನ್ಯಮಾನೋ ರಮತೇ ಲೋಕಃ ; ‘ಯುವಾ ಸ್ಯಾತ್ಸಾಧುಯುವಾಧ್ಯಾಯಕಃ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೮ । ೩) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ । ಇದಾನೀಮ್ ಏವಂವಿದಃ ಫಲಮಾಹ — ಸರ್ವಾಣಿ ಹ ವೈ ಅಸ್ಮಿನ್ ಭೂತಾನಿ ವಿಶಂತಿ ಅನ್ನಗುಣಜ್ಞಾನಾತ್ , ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ರಮಂತೇ ಪ್ರಾಣಗುಣಜ್ಞಾನಾತ್ , ಯ ಏವಂ ವೇದ ॥
ಇತಿ ಪಂಚಮಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ದ್ವಾದಶಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್ ॥

ತ್ರಯೋದಶಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್

ಉಕ್ಥಂ ಪ್ರಾಣೋ ವಾ ಉಕ್ಥಂ ಪ್ರಾಣೋ ಹೀದಂ ಸರ್ವಮುತ್ಥಾಪಯತ್ಯುದ್ಧಾಸ್ಮಾದುಕ್ಥವಿದ್ವೀರಸ್ತಿಷ್ಠತ್ಯುಕ್ಥಸ್ಯ ಸಾಯುಜ್ಯಂ ಸಲೋಕತಾಂ ಜಯತಿ ಯ ಏವಂ ವೇದ ॥ ೧ ॥

ಉಕ್ಥಮ್ — ತಥಾ ಉಪಾಸನಾಂತರಮ್ ; ಉಕ್ಥಂ ಶಸ್ತ್ರಮ್ ; ತದ್ಧಿ ಪ್ರಧಾನಂ ಮಹಾವ್ರತೇ ಕ್ರತೌ ; ಕಿಂ ಪುನಸ್ತದುಕ್ಥಮ್ ; ಪ್ರಾಣೋ ವೈ ಉಕ್ಥಮ್ ; ಪ್ರಾಣಶ್ಚ ಪ್ರಧಾನ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಮ್ , ಉಕ್ಥಂ ಚ ಶಸ್ತ್ರಾಣಾಮ್ , ಅತ ಉಕ್ಥಮಿತ್ಯುಪಾಸೀತ । ಕಥಂ ಪ್ರಾಣ ಉಕ್ಥಮಿತ್ಯಾಹ — ಪ್ರಾಣಃ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಇದಂ ಸರ್ವಮ್ ಉತ್ಥಾಪಯತಿ ; ಉತ್ಥಾಪನಾತ್ ಉಕ್ಥಂ ಪ್ರಾಣಃ ; ನ ಹಿ ಅಪ್ರಾಣಃ ಕಶ್ಚಿದುತ್ತಿಷ್ಠತಿ ; ತದುಪಾಸನಫಲಮಾಹ — ಉತ್ ಹ ಅಸ್ಮಾತ್ ಏವಂವಿದಃ ಉಕ್ಥವಿತ್ ಪ್ರಾಣವಿತ್ ವೀರಃ ಪುತ್ರಃ ಉತ್ತಿಷ್ಠತಿ ಹ — ದೃಷ್ಟಮ್ ಏತತ್ಫಲಮ್ ; ಅದೃಷ್ಟಂ ತು ಉಕ್ಥಸ್ಯ ಸಾಯುಜ್ಯಂ ಸಲೋಕತಾಂ ಜಯತಿ, ಯ ಏವಂ ವೇದ ॥

ಯಜುಃ ಪ್ರಾಣೋ ವೈ ಯಜುಃ ಪ್ರಾಣೇ ಹೀಮಾನಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ಯುಜ್ಯಂತೇ ಯುಜ್ಯಂತೇ ಹಾಸ್ಮೈ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಾಯ ಯಜುಷಃ ಸಾಯುಜ್ಯಂ ಸಲೋಕತಾಂ ಜಯತಿ ಯ ಏವಂ ವೇದ ॥ ೨ ॥

ಯಜುರಿತಿ ಚೋಪಾಸೀತ ಪ್ರಾಣಮ್ ; ಪ್ರಾಣೋ ವೈ ಯಜುಃ ; ಕಥಂ ಯಜುಃ ಪ್ರಾಣಃ ? ಪ್ರಾಣೇ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ಯುಜ್ಯಂತೇ ; ನ ಹಿ ಅಸತಿ ಪ್ರಾಣೇ ಕೇನಚಿತ್ ಕಸ್ಯಚಿತ್ ಯೋಗಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್ ; ಅತೋ ಯುನಕ್ತೀತಿ ಪ್ರಾಣೋ ಯಜುಃ । ಏವಂವಿದಃ ಫಲಮಾಹ — ಯುಜ್ಯಂತೇ ಉದ್ಯಚ್ಛಂತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ, ಹ ಅಸ್ಮೈ ಏವಂವಿದೇ, ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ, ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಂ ಶ್ರೇಷ್ಠಭಾವಃ ತಸ್ಮೈ ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಾಯ ಶ್ರೇಷ್ಠಭಾವಾಯ, ಅಯಂ ನಃ ಶ್ರೇಷ್ಠೋ ಭವೇದಿತಿ ; ಯಜುಷಃ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಸಾಯುಜ್ಯಮಿತ್ಯಾದಿ ಸರ್ವಂ ಸಮಾನಮ್ ॥

ಸಾಮ ಪ್ರಾಣೋ ವೈ ಸಾಮ ಪ್ರಾಣೇ ಹೀಮಾನಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ಸಮ್ಯಂಚಿ ಸಮ್ಯಂಚಿ ಹಾಸ್ಮೈ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಾಯ ಕಲ್ಪಂತೇ ಸಾಮ್ನಃ ಸಾಯುಜ್ಯಂ ಸಲೋಕತಾಂ ಜಯತಿ ಯ ಏವಂ ವೇದ ॥ ೩ ॥

ಸಾಮೇತಿ ಚೋಪಾಸೀತ ಪ್ರಾಣಮ್ । ಪ್ರಾಣೋ ವೈ ಸಾಮ ; ಕಥಂ ಪ್ರಾಣಃ ಸಾಮ ? ಪ್ರಾಣೇ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ಸಮ್ಯಂಚಿ ಸಂಗಚ್ಛಂತೇ, ಸಂಗಮನಾತ್ ಸಾಮ್ಯಾಪತ್ತಿಹೇತುತ್ವಾತ್ ಸಾಮ ಪ್ರಾಣಃ ; ಸಮ್ಯಂಚಿ ಸಂಗಚ್ಛಂತೇ ಹ ಅಸ್ಮೈ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ; ನ ಕೇವಲಂ ಸಂಗಚ್ಛಂತ ಏವ, ಶ್ರೇಷ್ಠಭಾವಾಯ ಚ ಅಸ್ಮೈ ಕಲ್ಪಂತೇ ಸಮರ್ಥ್ಯಂತೇ ; ಸಾಮ್ನಃ ಸಾಯುಜ್ಯಮಿತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವವತ್ ॥

ಕ್ಷತ್ತ್ರಂ ಪ್ರಾಣೋ ವೈ ಕ್ಷತ್ತ್ರಂ ಪ್ರಾಣೋ ಹಿ ವೈ ಕ್ಷತ್ತ್ರಂ ತ್ರಾಯತೇ ಹೈನಂ ಪ್ರಾಣಃ ಕ್ಷಣಿತೋಃ ಪ್ರ ಕ್ಷತ್ತ್ರಮತ್ರಮಾಪ್ನೋತಿ ಕ್ಷತ್ತ್ರಸ್ಯ ಸಾಯುಜ್ಯಂ ಸಲೋಕತಾಂ ಜಯತಿ ಯ ಏವಂ ವೇದ ॥ ೪ ॥

ತಂ ಪ್ರಾಣಂ ಕ್ಷತ್ತ್ರಮಿತ್ಯುಪಾಸೀತ । ಪ್ರಾಣೋ ವೈ ಕ್ಷತ್ತ್ರಮ್ ; ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ ಏತತ್ — ಪ್ರಾಣೋ ಹಿ ವೈ ಕ್ಷತ್ತ್ರಮ್ । ಕಥಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧತೇತ್ಯಾಹ — ತ್ರಾಯತೇ ಪಾಲಯತಿ ಏವಂ ಪಿಂಡಂ ದೇಹಂ ಪ್ರಾಣಃ, ಕ್ಷಣಿತೋಃ ಶಸ್ತ್ರಾದಿಹಿಂಸಿತಾತ್ ಪುನಃ ಮಾಂಸೇನ ಆಪೂರಯತಿ ಯಸ್ಮಾತ್ , ತಸ್ಮಾತ್ ಕ್ಷತತ್ರಾಣಾತ್ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಕ್ಷತ್ತ್ರತ್ವಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ । ವಿದ್ವತ್ಫಲಮಾಹ — ಪ್ರ ಕ್ಷತ್ತ್ರಮತ್ರಮ್ , ನ ತ್ರಾಯತೇ ಅನ್ಯೇನ ಕೇನಚಿದಿತ್ಯತ್ರಮ್ , ಕ್ಷತ್ತ್ರಂ ಪ್ರಾಣಃ, ತಮ್ ಅತ್ರಂ ಕ್ಷತ್ತ್ರಂ ಪ್ರಾಣಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಶಾಖಾಂತರೇ ವಾ ಪಾಠಾತ್ ಕ್ಷತ್ತ್ರಮಾತ್ರಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ, ಪ್ರಾಣೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಕ್ಷತ್ತ್ರಸ್ಯ ಸಾಯುಜ್ಯಂ ಸಲೋಕತಾಂ ಜಯತಿ, ಯ ಏವಂ ವೇದ ॥
ಇತಿ ಪಂಚಮಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ತ್ರಯೋದಶಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್ ॥

ಚತುರ್ದಶಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್

ಭೂಮಿರಂತರಿಕ್ಷಂ ದ್ಯೌರಿತ್ಯಷ್ಟಾವಕ್ಷರಾಣ್ಯಷ್ಟಾಕ್ಷರಂ ಹ ವಾ ಏಕಂ ಗಾಯತ್ರ್ಯೈ ಪದಮೇತದು ಹೈವಾಸ್ಯಾ ಏತತ್ಸ ಯಾವದೇಷು ತ್ರಿಷು ಲೋಕೇಷು ತಾವದ್ಧಜಯತಿ ಯೋಽಸ್ಯಾ ಏತದೇವಂ ಪದಂ ವೇದ ॥ ೧ ॥

ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಹೃದಯಾದ್ಯನೇಕೋಪಾಧಿವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಉಪಾಸನಮುಕ್ತಮ್ ; ಅಥ ಇದಾನೀಂ ಗಾಯತ್ರ್ಯುಪಾಧಿವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಉಪಾಸನಂ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾರಭ್ಯತೇ । ಸರ್ವಚ್ಛಂದಸಾಂ ಹಿ ಗಾಯತ್ರೀಛಂದಃ ಪ್ರಧಾನಭೂತಮ್ ; ತತ್ಪ್ರಯೋಕ್ತೃಗಯತ್ರಾಣಾತ್ ಗಾಯತ್ರೀತಿ ವಕ್ಷ್ಯತಿ ; ನ ಚ ಅನ್ಯೇಷಾಂ ಛಂದಸಾಂ ಪ್ರಯೋಕ್ತೃಪ್ರಾಣತ್ರಾಣಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್ ; ಪ್ರಾಣಾತ್ಮಭೂತಾ ಚ ಸಾ ; ಸರ್ವಚ್ಛಂದಸಾಂ ಚ ಆತ್ಮಾ ಪ್ರಾಣಃ ; ಪ್ರಾಣಶ್ಚ ಕ್ಷತತ್ರಾಣಾತ್ ಕ್ಷತ್ತ್ರಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ; ಪ್ರಾಣಶ್ಚ ಗಾಯತ್ರೀ ; ತಸ್ಮಾತ್ ತದುಪಾಸನಮೇವ ವಿಧಿತ್ಸ್ಯತೇ ; ದ್ವಿಜೋತ್ತಮಜನ್ಮಹೇತುತ್ವಾಚ್ಚ — ‘ಗಾಯತ್ರ್ಯಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮಸೃಜತ ತ್ರಿಷ್ಟುಭಾ ರಾಜನ್ಯಂ ಜಗತ್ಯಾ ವೈಶ್ಯಮ್’ ( ? ) ಇತಿ ದ್ವಿಜೋತ್ತಮಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಂ ಜನ್ಮ ಗಾಯತ್ರೀನಿಮಿತ್ತಮ್ ; ತಸ್ಮಾತ್ ಪ್ರಧಾನಾ ಗಾಯತ್ರೀ ; ‘ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ವ್ಯುತ್ಥಾಯ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ಅಭಿವದಂತಿ, ಸ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ವಿಪಾಪೋ ವಿರಜೋಽವಿಚಿಕಿತ್ಸೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ಭವತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೫ । ೧), (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೮ । ೮), (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೮ । ೧೦), (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨೩) ಇತ್ಯುತ್ತಮಪುರುಷಾರ್ಥಸಂಬಂಧಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯ ದರ್ಶಯತಿ ; ತಚ್ಚ ಬ್ರಾಹ್ಮಣತ್ವಂ ಗಾಯತ್ರೀಜನ್ಮಮೂಲಮ್ ; ಅತೋ ವಕ್ತವ್ಯಂ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಃ ಸತತ್ತ್ವಮ್ । ಗಾಯತ್ರ್ಯಾ ಹಿ ಯಃ ಸೃಷ್ಟೋ ದ್ವಿಜೋತ್ತಮಃ ನಿರಂಕುಶ ಏವ ಉತ್ತಮಪುರುಷಾರ್ಥಸಾಧನೇ ಅಧಿಕ್ರಿಯತೇ ; ಅತಃ ತನ್ಮೂಲಃ ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥಸಂಬಂಧಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ತದುಪಾಸನವಿಧಾನಾಯ ಆಹ — ಭೂಮಿರಂತರಿಕ್ಷಂ ದ್ಯೌರಿತ್ಯೇತಾನಿ ಅಷ್ಟಾವಕ್ಷರಾಣಿ ; ಅಷ್ಟಾಕ್ಷರಮ್ ಅಷ್ಠಾವಕ್ಷರಾಣಿ ಯಸ್ಯ ತತ್ ಇದಮಷ್ಟಾಕ್ಷರಮ್ ; ಹ ವೈ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾವದ್ಯೋತಕೌ ; ಏಕಂ ಪ್ರಥಮಮ್ , ಗಾಯತ್ರ್ಯೈ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಃ, ಪದಮ್ ; ಯಕಾರೇಣೈವ ಅಷ್ಟತ್ವಪೂರಣಮ್ । ಏತತ್ ಉ ಹ ಏವ ಏತದೇವ ಅಸ್ಯಾ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಃ ಪದಂ ಪಾದಃ ಪ್ರಥಮಃ ಭೂಮ್ಯಾದಿಲಕ್ಷಣಃ ತ್ರೈಲೋಕ್ಯಾತ್ಮಾ, ಅಷ್ಟಾಕ್ಷರತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ । ಏವಮ್ ಏತತ್ ತ್ರೈಲೋಕ್ಯಾತ್ಮಕಂ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಃ ಪ್ರಥಮಂ ಪದಂ ಯೋ ವೇದ, ತಸ್ಯೈತತ್ಫಲಮ್ — ಸ ವಿದ್ವಾನ್ ಯಾವತ್ಕಿಂಚಿತ್ ಏಷು ತ್ರಿಷು ಲೋಕೇಷು ಜೇತವ್ಯಮ್ , ತಾವತ್ಸರ್ವಂ ಹ ಜಯತಿ, ಯಃ ಅಸ್ಯೈ ಏತದೇವಂ ಪದಂ ವೇದ ॥

ಋಚೋ ಯಜೂಂಷಿ ಸಾಮಾನೀತ್ಯಷ್ಟಾವಕ್ಷರಾಣ್ಯಷ್ಟಾಕ್ಷರಂ ಹ ವಾ ಏಕಂ ಗಾಯತ್ರ್ಯೈ ಪದಮೇತದು ಹೈವಾಸ್ಯಾ ಏತತ್ಸ ಯಾವತೀಯಂ ತ್ರಯೀ ವಿದ್ಯಾ ತಾವದ್ಧ ಜಯತಿ ಯೋಽಸ್ಯಾ ಏತದೇವಂ ಪದಂ ವೇದ ॥ ೨ ॥

ತಥಾ ಋಚಃ ಯಜೂಂಷಿ ಸಾಮಾನೀತಿ ತ್ರಯೀವಿದ್ಯಾನಾಮಾಕ್ಷರಾಣಿ ಏತಾನ್ಯಪಿ ಅಷ್ಟಾವೇವ ; ತಥೈವ ಅಷ್ಟಾಕ್ಷರಂ ಹ ವೈ ಏಕಂ ಗಾಯತ್ರ್ಯೈ ಪದಂ ದ್ವಿತೀಯಮ್ , ಏತತ್ ಉ ಹ ಏವ ಅಸ್ಯಾ ಏತತ್ ಋಗ್ಯಜುಃಸಾಮಲಕ್ಷಣಮ್ ಅಷ್ಟಾಕ್ಷರತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಾದೇವ । ಸಃ ಯಾವತೀ ಇಯಂ ತ್ರಯೀ ವಿದ್ಯಾ ತ್ರಯ್ಯಾ ವಿದ್ಯಯಾ ಯಾವತ್ಫಲಜಾತಮ್ ಆಪ್ಯತೇ, ತಾವತ್ ಹ ಜಯತಿ, ಯೋಽಸ್ಯಾ ಏತತ್ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಃ ತ್ರೈವಿದ್ಯಲಕ್ಷಣಂ ಪದಂ ವೇದ ॥

ಪ್ರಾಣೋಽಪಾನೋ ವ್ಯಾನ ಇತ್ಯಷ್ಟಾವಕ್ಷರಾಣ್ಯಷ್ಟಾಕ್ಷರಂ ಹ ವಾ ಏಕಂ ಗಾಯತ್ರ್ಯೈ ಪದಮೇತದು ಹೈವಾಸ್ಯಾ ಏತತ್ಸ ಯಾವದಿದಂ ಪ್ರಾಣಿ ತಾವದ್ಧ ಜಯತಿ ಯೋಽಸ್ಯಾ ಏತದೇವಂ ಪದಂ ವೇದಾಥಾಸ್ಯಾ ಏತದೇವ ತುರೀಯಂ ದರ್ಶತಂ ಪದಂ ಪರೋರಜಾ ಯ ಏಷತಪತಿ ಯದ್ವೈ ಚತುರ್ಥಂ ತತ್ತುರೀಯಂ ದರ್ಶತಂ ಪದಮಿತಿ ದದೃಶ ಇವ ಹ್ಯೇಷ ಪರೋರಜಾ ಇತಿ ಸರ್ವಮು ಹ್ಯೇವೈಷ ರಜ ಉಪರ್ಯುಪರಿ ತಪತ್ಯೇವಂ ಹೈವ ಶ್ರಿಯಾ ಯಶಸಾ ತಪತಿ ಯೋಽಸ್ಯಾ ಏತದೇವಂ ಪದಂ ವೇದ ॥ ೩ ॥

ತಥಾ ಪ್ರಾಣಃ ಅಪಾನಃ ವ್ಯಾನಃ ಏತಾನ್ಯಪಿ ಪ್ರಾಣಾದ್ಯಭಿಧಾನಾಕ್ಷರಾಣಿ ಅಷ್ಟೌ ; ತಚ್ಚ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಸ್ತೃತೀಯಂ ಪದಮ್ ; ಯಾವದಿದಂ ಪ್ರಾಣಿಜಾತಮ್ , ತಾವತ್ ಹ ಜಯತಿ, ಯೋಽಸ್ಯಾ ಏತದೇವಂ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಸ್ತೃತೀಯಂ ಪದಂ ವೇದ । ಅಥ ಅನಂತರಂ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಸ್ತ್ರಿಪದಾಯಾಃ ಶಬ್ದಾತ್ಮಿಕಾಯಾಸ್ತುರೀಯಂ ಪದಮುಚ್ಯತೇ ಅಭಿಧೇಯಭೂತಮ್ , ಅಸ್ಯಾಃ ಪ್ರಕೃತಾಯಾ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಃ ಏತದೇವ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಂ ತುರೀಯಂ ದರ್ಶತಂ ಪದಂ ಪರೋರಜಾ ಯ ಏಷ ತಪತಿ ; ತುರೀಯಮಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಪದಾರ್ಥಂ ಸ್ವಯಮೇವ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ ಶ್ರುತಿಃ — ಯದ್ವೈ ಚತುರ್ಥಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಲೋಕೇ, ತದಿಹ ತುರೀಯಶಬ್ದೇನಾಭಿಧೀಯತೇ ; ದರ್ಶತಂ ಪದಮಿತ್ಯಸ್ಯ ಕೋಽರ್ಥ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ದದೃಶೇ ಇವ ದೃಶ್ಯತೇ ಇವ ಹಿ ಏಷಃ ಮಂಡಲಾಂತರ್ಗತಃ ಪುರುಷಃ ; ಅತೋ ದರ್ಶತಂ ಪದಮುಚ್ಯತೇ ; ಪರೋರಜಾ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಪದಸ್ಯ ಕೋಽರ್ಥ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಸರ್ವಂ ಸಮಸ್ತಮ್ ಉ ಹಿ ಏವ ಏಷಃ ಮಂಡಲಸ್ಥಃ ಪುರುಷಃ ರಜಃ ರಜೋಜಾತಂ ಸಮಸ್ತಂ ಲೋಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ, ಉಪರ್ಯುಪರಿ ಆಧಿಪತ್ಯಭಾವೇನ ಸರ್ವಂ ಲೋಕಂ ರಜೋಜಾತಂ ತಪತಿ ; ಉಪರ್ಯುಪರೀತಿ ವೀಪ್ಸಾ ಸರ್ವಲೋಕಾಧಿಪತ್ಯಖ್ಯಾಪನಾರ್ಥಾ ; ನನು ಸರ್ವಶಬ್ದೇನೈವ ಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ವೀಪ್ಸಾ ಅನರ್ಥಿಕಾ — ನೈಷ ದೋಷಃ ; ಯೇಷಾಮ್ ಉಪರಿಷ್ಟಾತ್ ಸವಿತಾ ದೃಶ್ಯತೇ ತದ್ವಿಷಯ ಏವ ಸರ್ವಶಬ್ದಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕಾನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಾ ವೀಪ್ಸಾ, ‘ಯೇ ಚಾಮುಷ್ಮಾತ್ಪರಾಂಚೋ ಲೋಕಾಸ್ತೇಷಾಂ ಚೇಷ್ಟೇ ದೇವಕಾಮಾನಾಂ ಚ’ (ಛಾ. ಉ. ೧ । ೬ । ೮) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ ; ತಸ್ಮಾತ್ ಸರ್ವಾವರೋಧಾರ್ಥಾ ವೀಪ್ಸಾ ; ಯಥಾ ಅಸೌ ಸವಿತಾ ಸರ್ವಾಧಿಪತ್ಯಲಕ್ಷಣಯಾ ಶ್ರಿಯಾ ಯಶಸಾ ಚ ಖ್ಯಾತ್ಯಾ ತಪತಿ, ಏವಂ ಹೈವ ಶ್ರಿಯಾ ಯಶಸಾ ಚ ತಪತಿ, ಯೋಽಸ್ಯಾ ಏತದೇವಂ ತುರೀಯಂ ದರ್ಶತಂ ಪದಂ ವೇದ ॥

ಸೈಷಾ ಗಾಯತ್ರ್ಯೇತಸ್ಮಿಂಸ್ತುರೀಯೇ ದರ್ಶತೇ ಪದೇ ಪರೋರಜಸಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾ ತದ್ವೈ ತತ್ಸತ್ಯೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ಚಕ್ಷುರ್ವೈ ಸತ್ಯಂ ಚಕ್ಷುರ್ಹಿ ವೈ ಸತ್ಯಂ ತಸ್ಮಾದ್ಯದಿದಾನೀಂ ದ್ವೌ ವಿವದಮಾನಾವೇಯಾತಾಮಹಮದರ್ಶಮಹಮಶ್ರೌಷಮಿತಿ ಯ ಏವಂ ಬ್ರೂಯಾದಹಮದರ್ಶಮಿತಿ ತಸ್ಮಾ ಏವ ಶ್ರದ್ದಧ್ಯಾಮ ತದ್ವೈ ತತ್ಸತ್ಯಂ ಬಲೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ಪ್ರಾಣೋ ವೈ ಬಲಂ ತತ್ಪ್ರಾಣೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ತಸ್ಮಾದಾಹುರ್ಬಲಂ ಸತ್ಯಾದೋಗೀಯ ಇತ್ಯೇವಂವೇಷಾ ಗಾಯತ್ರ್ಯಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾ ಸಾ ಹೈಷಾ ಗಯಾಂಸ್ತತ್ರೇ ಪ್ರಾಣಾ ವೈ ಗಯಾಸ್ತತ್ಪ್ರಾಣಾಂಸ್ತತ್ರೇ ತದ್ಯದ್ಗಯಾಂಸ್ತತ್ರೇ ತಸ್ಮಾದ್ಗಾಯತ್ರೀ ನಾಮ ಸ ಯಾಮೇವಾಮೂಂ ಸಾವಿತ್ರೀಮನ್ವಾಹೈಷೈವ ಸಾ ಸ ಯಸ್ಮಾ ಅನ್ವಾಹ ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಾಂಸ್ತ್ರಾಯತೇ ॥ ೪ ॥

ಸೈಷಾ ತ್ರಿಪದಾ ಉಕ್ತಾ ಯಾ ತ್ರೈಲೋಕ್ಯತ್ರೈವಿದ್ಯಪ್ರಾಣಲಕ್ಷಣಾ ಗಾಯತ್ರೀ ಏತಸ್ಮಿನ್ ಚತುರ್ಥೇ ತುರೀಯೇ ದರ್ಶತೇ ಪದೇ ಪರೋರಜಸಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾ, ಮೂರ್ತಾಮೂರ್ತರಸತ್ವಾತ್ ಆದಿತ್ಯಸ್ಯ ; ರಸಾಪಾಯೇ ಹಿ ವಸ್ತು ನೀರಸಮ್ ಅಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ಭವತಿ, ಯಥಾ ಕಾಷ್ಠಾದಿ ದಗ್ಧಸಾರಮ್ , ತದ್ವತ್ ; ತಥಾ ಮೂರ್ತಾಮೂರ್ತಾತ್ಮಕಂ ಜಗತ್ ತ್ರಿಪದಾ ಗಾಯತ್ರೀ ಆದಿತ್ಯೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾ ತದ್ರಸತ್ವಾತ್ ಸಹ ತ್ರಿಭಿಃ ಪಾದೈಃ ; ತದ್ವೈ ತುರೀಯಂ ಪದಂ ಸತ್ಯೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮ್ ; ಕಿಂ ಪುನಃ ತತ್ ಸತ್ಯಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಚಕ್ಷುರ್ವೈ ಸತ್ಯಮ್ । ಕಥಂ ಚಕ್ಷುಃ ಸತ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ — ಪ್ರಸಿದ್ಧಮೇತತ್ , ಚಕ್ಷುರ್ಹಿ ವೈ ಸತ್ಯಮ್ । ಕಥಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧತೇತ್ಯಾಹ — ತಸ್ಮಾತ್ — ಯತ್ ಯದಿ ಇದಾನೀಮೇವ ದ್ವೌ ವಿವದಮಾನೌ ವಿರುದ್ಧಂ ವದಮಾನೌ ಏಯಾತಾಮ್ ಆಗಚ್ಛೇಯಾತಾಮ್ ; ಅಹಮ್ ಅದರ್ಶಂ ದೃಷ್ಟವಾನಸ್ಮೀತಿ ಅನ್ಯ ಆಹ ; ಅಹಮ್ ಅಶ್ರೌಷಮ್ — ತ್ವಯಾ ದೃಷ್ಟಂ ನ ತಥಾ ತದ್ವಸ್ತ್ವಿತಿ ; ತಯೋಃ ಯ ಏವಂ ಬ್ರೂಯಾತ್ — ಅಹಮದ್ರಾಕ್ಷಮಿತಿ, ತಸ್ಮೈ ಏವ ಶ್ರದ್ದಧ್ಯಾಮ ; ನ ಪುನಃ ಯಃ ಬ್ರೂಯಾತ್ ಅಹಮಶ್ರೌಷಮಿತಿ ; ಶ್ರೋತುಃ ಮೃಷಾ ಶ್ರವಣಮಪಿ ಸಂಭವತಿ ; ನ ತು ಚಕ್ಷುಷೋ ಮೃಷಾ ದರ್ಶನಮ್ ; ತಸ್ಮಾತ್ ನ ಅಶ್ರೌಷಮಿತ್ಯುಕ್ತವತೇ ಶ್ರದ್ದಧ್ಯಾಮ ; ತಸ್ಮಾತ್ ಸತ್ಯಪ್ರತಿಪತ್ತಿಹೇತುತ್ವಾತ್ ಸತ್ಯಂ ಚಕ್ಷುಃ ; ತಸ್ಮಿನ್ ಸತ್ಯೇ ಚಕ್ಷುಷಿ ಸಹ ತ್ರಿಭಿಃ ಇತರೈಃ ಪಾದೈಃ ತುರೀಯಂ ಪದಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಉಕ್ತಂ ಚ ‘ಸ ಆದಿತ್ಯಃ ಕಸ್ಮಿನ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ ಇತಿ ಚಕ್ಷುಷೀತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೨೦) । ತದ್ವೈ ತುರೀಯಪದಾಶ್ರಯಂ ಸತ್ಯಂ ಬಲೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮ್ ; ಕಿಂ ಪುನಃ ತತ್ ಬಲಮಿತ್ಯಾಹ — ಪ್ರಾಣೋ ವೈ ಬಲಮ್ ; ತಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಾಣೇ ಬಲೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ಸತ್ಯಮ್ । ತಥಾ ಚೋಕ್ತಮ್ — ‘ಸೂತ್ರೇ ತದೋತಂ ಚ ಪ್ರೋತಂ ಚ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೭ । ೨) ಇತಿ । ಯಸ್ಮಾತ್ ಬಲೇ ಸತ್ಯಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮ್ , ತಸ್ಮಾದಾಹುಃ — ಬಲಂ ಸತ್ಯಾದೋಗೀಯಃ ಓಜೀಯಃ ಓಜಸ್ತರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ; ಲೋಕೇಽಪಿ ಯಸ್ಮಿನ್ಹಿ ಯದಾಶ್ರಿತಂ ಭವತಿ, ತಸ್ಮಾದಾಶ್ರಿತಾತ್ ಆಶ್ರಯಸ್ಯ ಬಲವತ್ತರತ್ವಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ ; ನ ಹಿ ದುರ್ಬಲಂ ಬಲವತಃ ಕ್ವಚಿತ್ ಆಶ್ರಯಭೂತಂ ದೃಷ್ಟಮ್ ; ಏವಂ ಉಕ್ತನ್ಯಾಯೇನ ಉ ಏಷಾ ಗಾಯತ್ರೀ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಮ್ ಅಧ್ಯಾತ್ಮೇ ಪ್ರಾಣೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾ ; ಸೈಷಾ ಗಾಯತ್ರೀ ಪ್ರಾಣಃ ; ಅತೋ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಂ ಜಗತ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮ್ ; ಯಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಾಣೇ ಸರ್ವೇ ದೇವಾ ಏಕಂ ಭವಂತಿ, ಸರ್ವೇ ವೇದಾಃ, ಕರ್ಮಾಣಿ ಫಲಂ ಚ ; ಸೈವಂ ಗಾಯತ್ರೀ ಪ್ರಾಣರೂಪಾ ಸತೀ ಜಗತ ಆತ್ಮಾ । ಸಾ ಹ ಏಷಾ ಗಯಾನ್ ತತ್ರೇ ತ್ರಾತವತೀ ; ಕೇ ಪುನರ್ಗಯಾಃ ? ಪ್ರಾಣಾಃ ವಾಗಾದಯಃ ವೈ ಗಯಾಃ, ಶಬ್ದಕರಣಾತ್ ; ತಾನ್ ತತ್ರೇ ಸೈಷಾ ಗಾಯತ್ರೀ । ತತ್ ತತ್ರ ಯತ್ ಯಸ್ಮಾತ್ ಗಯಾನ್ ತತ್ರೇ, ತಸ್ಮಾತ್ ಗಾಯತ್ರೀ ನಾಮ ; ಗಯತ್ರಾಣಾತ್ ಗಾಯತ್ರೀತಿ ಪ್ರಥಿತಾ । ಸಃ ಆಚಾರ್ಯಃ ಉಪನೀಯಮಾಣವಕಮಷ್ಟವರ್ಷಂ ಯಾಮೇವ ಅಮೂಂ ಗಾಯತ್ರೀಂ ಸಾವಿತ್ರೀಂ ಸವಿತೃದೇವತಾಕಾಮ್ ಅನ್ವಾಹ ಪಚ್ಛಃ ಅರ್ಧರ್ಚಶಃ ಸಮಸ್ತಾಂ ಚ, ಏಷೈವ ಸ ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಪ್ರಾಣಃ ಜಗತ ಆತ್ಮಾ ಮಾಣವಕಾಯ ಸಮರ್ಪಿತಾ ಇಹ ಇದಾನೀಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾ, ನಾನ್ಯಾ ; ಸ ಆಚಾರ್ಯಃ ಯಸ್ಮೈ ಮಾಣವಕಾಯ ಅನ್ವಾಹ ಅನುವಕ್ತಿ, ತಸ್ಯ ಮಾಣವಕಸ್ಯ ಗಯಾನ್ ಪ್ರಾಣಾನ್ ತ್ರಾಯತೇ ನರಕಾದಿಪತನಾತ್ ॥

ತಾಂ ಹೈತಾಮೇಕೇ ಸಾವಿತ್ರೀಮನುಷ್ಠುಭಮನ್ವಾಹುರ್ವಾಗನುಷ್ಟುಬೇತದ್ವಾಚಮನುಬ್ರೂಮ ಇತಿ ನ ತಥಾ ಕುರ್ಯಾದ್ಗಾಯತ್ರೀಮೇವ ಸಾವಿತ್ರೀಮನುಬ್ರೂಯಾದ್ಯದಿ ಹ ವಾ ಅಪ್ಯೇವಂವಿದ್ಬಹ್ವಿವ ಪ್ರತಿಗೃಹ್ಣಾತಿ ನ ಹೈವ ತದ್ಗಾಯತ್ರ್ಯಾ ಏಕಂಚನ ಪದಂ ಪ್ರತಿ ॥ ೫ ॥

ತಾಮೇತಾಂ ಸಾವಿತ್ರೀಂ ಹ ಏಕೇ ಶಾಖಿನಃ ಅನುಷ್ಟುಭಮ್ ಅನುಷ್ಟುಪ್ಪ್ರಭವಾಮ್ ಅನುಷ್ಟುಪ್ಛಂದಸ್ಕಾಮ್ ಅನ್ವಾಹುರುಪನೀತಾಯ । ತದಭಿಪ್ರಾಯಮಾಹ — ವಾಕ್ ಅನುಷ್ಟುಪ್ , ವಾಕ್ಚ ಶರೀರೇ ಸರಸ್ವತೀ, ತಾಮೇವ ಹಿ ವಾಚಂ ಸರಸ್ವತೀಂ ಮಾಣವಕಾಯಾನುಬ್ರೂಮ ಇತ್ಯೇತದ್ವದಂತಃ । ನ ತಥಾ ಕುರ್ಯಾತ್ ನ ತಥಾ ವಿದ್ಯಾತ್ , ಯತ್ ತೇ ಆಹುಃ ಮೃಷೈವ ತತ್ ; ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ಗಾಯತ್ರೀಮೇವ ಸಾವಿತ್ರೀಮನುಬ್ರೂಯಾತ್ ; ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಯಸ್ಮಾತ್ ಪ್ರಾಣೋ ಗಾಯತ್ರೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ ; ಪ್ರಾಣೇ ಉಕ್ತೇ, ವಾಕ್ಚ ಸರಸ್ವತೀ ಚ ಅನ್ಯೇ ಚ ಪ್ರಾಣಾಃ ಸರ್ವಂ ಮಾಣವಕಾಯ ಸಮರ್ಪಿತಂ ಭವತಿ । ಕಿಂಚೇದಂ ಪ್ರಾಸಂಗಿಕಮುಕ್ತ್ವಾ ಗಾಯತ್ರೀವಿದಂ ಸ್ತೌತಿ — ಯದಿ ಹ ವೈ ಅಪಿ ಏವಂವಿತ್ ಬಹ್ವಿವ — ನ ಹಿ ತಸ್ಯ ಸರ್ವಾತ್ಮನೋ ಬಹು ನಾಮಾಸ್ತಿ ಕಿಂಚಿತ್ , ಸರ್ವಾತ್ಮಕತ್ವಾದ್ವಿದುಷಃ — ಪ್ರತಿಗೃಹ್ಣಾತಿ, ನ ಹೈವ ತತ್ ಪ್ರತಿಗ್ರಹಜಾತಂ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾ ಏಕಂಚನ ಏಕಮಪಿ ಪದಂ ಪ್ರತಿ ಪರ್ಯಾಪ್ತಮ್ ॥

ಸ ಯ ಇಮಾಂಸ್ತ್ರೀಂಲ್ಲೋಕಾನ್ಪೂರ್ಣಾನ್ಪ್ರತಿಗೃಹ್ಣೀಯಾತ್ಸೋಽಸ್ಯಾ ಏತತ್ಪ್ರಥಮಂ ಪದಮಾಪ್ನುಯಾದಥ ಯಾವತೀಯಂ ತ್ರಯೀ ವಿದ್ಯಾ ಯಸ್ತಾವತ್ಪ್ರತಿಗೃಹ್ಣೀಯಾತ್ಸೋಽಸ್ಯಾ ಏತದ್ದ್ವಿತೀಯಂ ಪದಮಾಪ್ನುಯಾದಥ ಯಾವದಿದಂ ಪ್ರಾಣಿ ಯಸ್ತಾವತ್ಪ್ರತಿಗೃಹ್ಣೀಯಾತ್ಸೋಽಸ್ಯಾ ಏತತ್ತೃತೀಯಂ ಪದಮಾಪ್ನುಯಾದಥಾಸ್ಯಾ ಏತದೇವ ತುರೀಯಂ ದರ್ಶತಂ ಪದಂ ಪರೋರಜಾ ಯ ಏಷ ತಪತಿ ನೈವ ಕೇನಚನಾಪ್ಯಂ ಕುತ ಉ ಏತಾವತ್ಪ್ರತಿಗೃಹ್ಣೀಯಾತ್ ॥ ೬ ॥

ಸ ಯ ಇಮಾಂಸ್ತ್ರೀನ್ — ಸ ಯಃ ಗಾಯತ್ರೀವಿತ್ ಇಮಾನ್ ಭೂರಾದೀನ್ ತ್ರೀನ್ ಗೋಶ್ವಾದಿಧನಪೂರ್ಣಾನ್ ಲೋಕಾನ್ ಪ್ರತಿಗೃಹ್ಣೀಯಾತ್ , ಸ ಪ್ರತಿಗ್ರಹಃ, ಅಸ್ಯಾ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾ ಏತತ್ಪ್ರಥಮಂ ಪದಂ ಯದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ಆಪ್ನುಯಾತ್ ಪ್ರಥಮಪದವಿಜ್ಞಾನಫಲಮ್ , ತೇನ ಭುಕ್ತಂ ಸ್ಯಾತ್ , ನ ತ್ವಧಿಕದೋಷೋತ್ಪಾದಕಃ ಸ ಪ್ರತಿಗ್ರಹಃ । ಅಥ ಪುನಃ ಯಾವತೀ ಇಯಂ ತ್ರಯೀ ವಿದ್ಯಾ, ಯಸ್ತಾವತ್ ಪ್ರತಿಗೃಹ್ಣೀಯಾತ್ , ಸೋಽಸ್ಯಾ ಏತದ್ದ್ವಿತೀಯಂ ಪದಮಾಪ್ನುಯಾತ್ , ದ್ವಿತೀಯಪದ ವಿಜ್ಞಾನಫಲಂ ತೇನ ಭುಕ್ತಂ ಸ್ಯಾತ್ । ತಥಾ ಯಾವದಿದಂ ಪ್ರಾಣಿ, ಯಸ್ತಾವತ್ಪ್ರತಿಗೃಹ್ಣೀಯಾತ್ , ಸೋಽಸ್ಯಾ ಏತತ್ತೃತೀಯಂ ಪದಮಾಪ್ನುಯಾತ್ , ತೇನ ತೃತೀಯಪದವಿಜ್ಞಾನಫಲಂ ಭುಕ್ತಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಕಲ್ಪಯಿತ್ವೇದಮುಚ್ಯತೇ ; ಪಾದತ್ರಯಸಮಮಪಿ ಯದಿ ಕಶ್ಚಿತ್ಪ್ರತಿಗೃಹ್ಣೀಯಾತ್ , ತತ್ಪಾದತ್ರಯವಿಜ್ಞಾನಫಲಸ್ಯೈವ ಕ್ಷಯಕಾರಣಮ್ , ನ ತ್ವನ್ಯಸ್ಯ ದೋಷಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವೇ ಕ್ಷಮಮ್ ; ನ ಚೈವಂ ದಾತಾ ಪ್ರತಿಗ್ರಹೀತಾ ವಾ ; ಗಾಯತ್ರೀವಿಜ್ಞಾನಸ್ತುತಯೇ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ; ದಾತಾ ಪ್ರತಿಗ್ರಹೀತಾ ಚ ಯದ್ಯಪ್ಯೇವಂ ಸಂಭಾವ್ಯತೇ, ನಾಸೌ ಪ್ರತಿಗ್ರಹಃ ಅಪರಾಧಕ್ಷಮಃ ; ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಯತಃ ಅಭ್ಯಧಿಕಮಪಿ ಪುರುಷಾರ್ಥವಿಜ್ಞಾನಮ್ ಅವಶಿಷ್ಟಮೇವ ಚತುರ್ಥಪಾದವಿಷಯಂ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಃ ; ತದ್ದರ್ಶಯತಿ — ಅಥ ಅಸ್ಯಾಃ ಏತದೇವ ತುರೀಯಂ ದರ್ಶತಂ ಪದಂ ಪರೋರಜಾ ಯ ಏಷ ತಪತಿ ; ಯದ್ಯೈತತ್ ನೈವ ಕೇನಚನ ಕೇನಚಿದಪಿ ಪ್ರತಿಗ್ರಹೇಣ ಆಪ್ಯಂ ನೈವ ಪ್ರಾಪ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ, ಯಥಾ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾನಿ ತ್ರೀಣಿ ಪದಾನಿ ; ಏತಾನ್ಯಪಿ ನೈವ ಆಪ್ಯಾನಿ ಕೇನಚಿತ್ ; ಕಲ್ಪಯಿತ್ವಾ ಏವಮುಕ್ತಮ್ ; ಪರಮಾರ್ಥತಃ ಕುತ ಉ ಏತಾವತ್ ಪ್ರತಿಗೃಹ್ಣೀಯಾತ್ ತ್ರೈಲೋಕ್ಯಾದಿಸಮಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಗಾಯತ್ರೀ ಏವಂಪ್ರಕಾರಾ ಉಪಾಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ತಸ್ಯಾ ಉಪಸ್ಥಾನಂ ಗಾಯತ್ರ್ಯಸ್ಯೇಕಪದೀ ದ್ವಿಪದೀ ತ್ರಿಪದೀ ಚತುಷ್ಪದ್ಯಪದಸಿ ನ ಹಿ ಪದ್ಯಸೇ । ನಮಸ್ತೇ ತುರೀಯಾಯ ದರ್ಶತಾಯ ಪದಾಯ ಪರೋರಜಸೇಽಸಾವದೋ ಮಾ ಪ್ರಾಪದಿತಿ ಯಂ ದ್ವಿಷ್ಯಾದಸಾವಸ್ಮೈ ಕಾಮೋ ಮಾ ಸಮೃದ್ಧೀತಿ ವಾ ನ ಹೈವಾಸ್ಮೈ ಸ ಕಾಮಃ ಸಮೃಧ್ಯತೇ ಯಸ್ಮಾ ಏವಮುಪತಿಷ್ಠತೇಽಹಮದಃ ಪ್ರಾಪಮಿತಿ ವಾ ॥ ೭ ॥

ತಸ್ಯಾ ಉಪಸ್ಥಾನಮ್ — ತಸ್ಯಾ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಃ ಉಪಸ್ಥಾನಮ್ ಉಪೇತ್ಯ ಸ್ಥಾನಂ ನಮಸ್ಕರಣಮ್ ಅನೇನ ಮಂತ್ರೇಣ । ಕೋಽಸೌ ಮಂತ್ರ ಇತ್ಯಾಹ — ಹೇ ಗಾಯತ್ರಿ ಅಸಿ ಭವಸಿ ತ್ರೈಲೋಕ್ಯಪಾದೇನ ಏಕಪದೀ, ತ್ರಯೀವಿದ್ಯಾರೂಪೇಣ ದ್ವಿತೀಯೇನ ದ್ವಿಪದೀ, ಪ್ರಾಣಾದಿನಾ ತೃತೀಯೇನ ತ್ರಿಪದ್ಯಸಿ, ಚತುರ್ಥೇನ ತುರೀಯೇಣ ಚತುಷ್ಪದ್ಯಸಿ ; ಏವಂ ಚತುರ್ಭಿಃ ಪಾದೈಃ ಉಪಾಸಕೈಃ ಪದ್ಯಸೇ ಜ್ಞಾಯಸೇ ; ಅತಃ ಪರಂ ಪರೇಣ ನಿರುಪಾಧಿಕೇನ ಸ್ವೇನ ಆತ್ಮನಾ ಅಪದಸಿ — ಅವಿದ್ಯಮಾನಂ ಪದಂ ಯಸ್ಯಾಸ್ತವ, ಯೇನ ಪದ್ಯಸೇ — ಸಾ ತ್ವಂ ಅಪತ್ ಅಸಿ, ಯಸ್ಮಾತ್ ನ ಹಿ ಪದ್ಯಸೇ, ನೇತಿ ನೇತ್ಯಾತ್ಮತ್ವಾತ್ । ಅತೋ ವ್ಯವಹಾರವಿಷಯಾಯ ನಮಸ್ತೇ ತುರೀಯಾಯ ದರ್ಶತಾಯ ಪದಾಯ ಪರೋರಜಸೇ । ಅಸೌ ಶತ್ರುಃ ಪಾಪ್ಮಾ ತ್ವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿವಿಘ್ನಕರಃ, ಅದಃ ತತ್ ಆತ್ಮನಃ ಕಾರ್ಯಂ ಯತ್ ತ್ವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿವಿಘ್ನಕರ್ತೃತ್ವಮ್ , ಮಾ ಪ್ರಾಪತ್ ಮೈವ ಪ್ರಾಪ್ನೋತು ; ಇತಿ - ಶಬ್ದೋ ಮಂತ್ರಪರಿಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಃ ; ಯಂ ದ್ವಿಷ್ಯಾತ್ ಯಂ ಪ್ರತಿ ದ್ವೇಷಂ ಕುರ್ಯಾತ್ ಸ್ವಯಂ ವಿದ್ವಾನ್ , ತಂ ಪ್ರತಿ ಅನೇನೋಪಸ್ಥಾನಮ್ ; ಅಸೌ ಶತ್ರುಃ ಅಮುಕನಾಮೇತಿ ನಾಮ ಗೃಹ್ಣೀಯಾತ್ ; ಅಸ್ಮೈ ಯಜ್ಞದತ್ತಾಯ ಅಭಿಪ್ರೇತಃ ಕಾಮಃ ಮಾ ಸಮೃದ್ಧಿ ಸಮೃದ್ಧಿಂ ಮಾ ಪ್ರಾಪ್ನೋತ್ವಿತಿ ವಾ ಉಪತಿಷ್ಠತೇ ; ನ ಹೈವಾಸ್ಮೈ ದೇವದತ್ತಾಯ ಸ ಕಾಮಃ ಸಮೃಧ್ಯತೇ ; ಕಸ್ಮೈ ? ಯಸ್ಮೈ ಏವಮುಪತಿಷ್ಠತೇ । ಅಹಂ ಅದಃ ದೇವದತ್ತಾಭಿಪ್ರೇತಂ ಪ್ರಾಪಮಿತಿ ವಾ ಉಪತಿಷ್ಠತೇ । ಅಸಾವದೋ ಮಾ ಪ್ರಾಪದಿತ್ಯಾದಿತ್ರಯಾಣಾಂ ಮಂತ್ರಪದಾನಾಂ ಯಥಾಕಾಮಂ ವಿಕಲ್ಪಃ ॥

ಏತದ್ಧ ವೈ ತಜ್ಜನಕೋ ವೈದೇಹೋ ಬುಡಿಲಮಾಶ್ವತರಾಶ್ವಿಮುವಾಚ ಯನ್ನು ಹೋ ತದ್ಗಾಯತ್ರೀವಿದಬ್ರೂಥಾ ಅಥ ಕಥಂ ಹಸ್ತೀಭೂತೋ ವಹಸೀತಿ ಮುಖಂ ಹ್ಯಸ್ಯಾಃ ಸಮ್ರಾಣ್ನ ವಿದಾಂಚಕಾರೇತಿ ಹೋವಾಚ ತಸ್ಯಾ ಅಗ್ನಿರೇವ ಮುಖಂ ಯದಿ ಹ ವಾ ಅಪಿ ಬಹ್ವಿವಾಗ್ನಾವಭ್ಯಾದಧತಿ ಸರ್ವಮೇವ ತತ್ಸಂದಹತ್ಯೇವಂ ಹೈವೈವಂವಿದ್ಯದ್ಯಪಿ ಬಹ್ವಿವ ಪಾಪಂ ಕುರುತೇ ಸರ್ವಮೇವ ತತ್ಸಂಪ್ಸಾಯ ಶುದ್ಧಃ ಪೂತೋಽಜರೋಽಮೃತಃ ಸಂಭವತಿ ॥ ೮ ॥

ಗಾಯತ್ರ್ಯಾ ಮುಖವಿಧಾನಾಯ ಅರ್ಥವಾದ ಉಚ್ಯತೇ — ಏತತ್ ಹ ಕಿಲ ವೈ ಸ್ಮರ್ಯತೇ, ತತ್ ತತ್ರ ಗಾಯತ್ರೀವಿಜ್ಞಾನವಿಷಯೇ ; ಜನಕೋ ವೈದೇಹಃ, ಬುಡಿಲೋ ನಾಮತಃ, ಅಶ್ವತರಾಶ್ವಸ್ಯಾಪತ್ಯಮ್ ಆಶ್ವತರಾಶ್ವಿಃ, ತಂ ಕಿಲ ಉಕ್ತವಾನ್ ; ಯತ್ ನು ಇತಿ ವಿತರ್ಕೇ, ಹೋ ಅಹೋ ಇತ್ಯೇತತ್ , ತತ್ ಯತ್ ತ್ವಂ ಗಾಯತ್ರೀವಿದಬ್ರೂಥಾಃ, ಗಾಯತ್ರೀವಿದಸ್ಮೀತಿ ಯದಬ್ರೂಥಾಃ, ಕಿಮಿದಂ ತಸ್ಯ ವಚಸೋಽನನುರೂಪಮ್ ; ಅಥ ಕಥಮ್ , ಯದಿ ಗಾಯತ್ರೀವಿತ್ , ಪ್ರತಿಗ್ರಹದೋಷೇಣ ಹಸ್ತೀಭೂತೋ ವಹಸೀತಿ । ಸ ಪ್ರತ್ಯಾಹ ರಾಜ್ಞಾ ಸ್ಮಾರಿತಃ — ಮುಖಂ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಃ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಅಸ್ಯಾಃ, ಹೇ ಸಮ್ರಾಟ್ , ನ ವಿದಾಂಚಕಾರ ನ ವಿಜ್ಞಾತವಾನಸ್ಮಿ — ಇತಿ ಹೋವಾಚ ; ಏಕಾಂಗವಿಕಲತ್ವಾತ್ ಗಾಯತ್ರೀವಿಜ್ಞಾನಂ ಮಮ ಅಫಲಂ ಜಾತಮ್ ।
ಶೃಣು ತರ್ಹಿ ; ತಸ್ಯಾ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾ ಅಗ್ನಿರೇವ ಮುಖಮ್ ; ಯದಿ ಹ ವೈ ಅಪಿ ಬಹ್ವಿವೇಂಧನಮ್ ಅಗ್ನಾವಭ್ಯಾದಧತಿ ಲೌಕಿಕಾಃ, ಸರ್ವಮೇವ ತತ್ಸಂದಹತ್ಯೇವೇಂಧನಮ್ ಅಗ್ನಿಃ — ಏವಂ ಹೈವ ಏವಂವಿತ್ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾ ಅಗ್ನಿರ್ಮುಖಮಿತ್ಯೇವಂ ವೇತ್ತೀತ್ಯೇವಂವಿತ್ ಸ್ಯಾತ್ ಸ್ವಯಂ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾತ್ಮಾ ಅಗ್ನಿಮುಖಃ ಸನ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಬಹ್ವಿವ ಪಾಪಂ ಕುರುತೇ ಪ್ರತಿಗ್ರಹಾದಿದೋಷಮ್ , ತತ್ಸರ್ವಂ ಪಾಪಜಾತಂ ಸಂಪ್ಸಾಯ ಭಕ್ಷಯಿತ್ವಾ ಶುದ್ಧಃ ಅಗ್ನಿವತ್ ಪೂತಶ್ಚ ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರತಿಗ್ರಹದೋಷಾತ್ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾತ್ಮಾ ಅಜರೋಽಮೃತಶ್ಚ ಸಂಭವತಿ ॥
ಇತಿ ಪಂಚಮಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ಚತುರ್ದಶಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್ ॥

ಪಂಚದಶಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್

ಹಿರಣ್ಮಯೇನ ಪಾತ್ರೇಣ ಸತ್ಯಸ್ಯಾಪಿಹಿತಂ ಮುಖಮ್ । ತತ್ತ್ವಂ ಪೂಷನ್ನಪಾವೃಣು ಸತ್ಯಧರ್ಮಾಯ ದೃಷ್ಟಯೇ । ಪೂಷನ್ನೇಕರ್ಷೇ ಯಮ ಸೂರ್ಯ ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯ ವ್ಯೂಹ ರಶ್ಮೀನ್ । ಸಮೂಹ ತೇಜೋ ಯತ್ತೇ ರೂಪಂ ಕಲ್ಯಾಣತಮಂ ತತ್ತೇ ಪಶ್ಯಾಮಿ । ಯೋಽಸಾವಸೌ ಪುರುಷಃ ಸೋಽಹಮಸ್ಮಿ । ವಾಯುರನಿಲಮಮೃತಮಥೇದಂ ಭಸ್ಮಾಂತಂ ಶರೀರಮ್ । ಓಂ ಕ್ರತೋ ಸ್ಮರ ಕೃತಂ ಸ್ಮರ ಕ್ರತೋ ಸ್ಮರ ಕೃತಂ ಸ್ಮರ । ಅಗ್ನೇ ನಯ ಸುಪಥಾ ರಾಯೇ ಅಸ್ಮಾನ್ವಿಶ್ವಾನಿ ದೇವ ವಯುನಾನಿ ವಿದ್ವಾನ್ । ಯುಯೋಧ್ಯಸ್ಮಜ್ಜುಹುರಾಣಮೇನೋ ಭೂಯಿಷ್ಠಾಂ ತೇ ನಮಉಕ್ತಿಂ ವಿಧೇಮ ॥ ೧ ॥

ಯೋ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಸಮುಚ್ಚಯಕಾರೀ ಸಃ ಅಂತಕಾಲೇ ಆದಿತ್ಯಂ ಪ್ರಾರ್ಥಯತಿ ; ಅಸ್ತಿ ಚ ಪ್ರಸಂಗಃ ; ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಸ್ತುರೀಯಃ ಪಾದೋ ಹಿ ಸಃ ; ತದುಪಸ್ಥಾನಂ ಪ್ರಕೃತಮ್ ; ಅತಃ ಸ ಏವ ಪ್ರಾರ್ಥ್ಯತೇ । ಹಿರಣ್ಮಯೇನ ಜ್ಯೋತಿರ್ಮಯೇನ ಪಾತ್ರೇಣ, ಯಥಾ ಪಾತ್ರೇಣ ಇಷ್ಟಂ ವಸ್ತು ಅಪಿಧೀಯತೇ, ಏವಮಿದಂ ಸತ್ಯಾಖ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜ್ಯೋತಿರ್ಮಯೇನ ಮಂಡಲೇನಾಪಿಹಿತಮಿವ ಅಸಮಾಹಿತಚೇತಸಾಮದೃಶ್ಯತ್ವಾತ್ ; ತದುಚ್ಯತೇ — ಸತ್ಯಸ್ಯಾಪಿಹಿತಂ ಮುಖಂ ಮುಖ್ಯಂ ಸ್ವರೂಪಮ್ ; ತತ್ ಅಪಿಧಾನಂ ಪಾತ್ರಮಪಿಧಾನಮಿವ ದರ್ಶನಪ್ರತಿಬಂಧಕಾರಣಮ್ , ತತ್ ತ್ವಮ್ , ಹೇ ಪೂಷನ್ , ಜಗತಃ ಪೋಷಣಾತ್ಪೂಷಾ ಸವಿತಾ, ಅಪಾವೃಣು ಅಪಾವೃತಂ ಕುರು ದರ್ಶನಪ್ರತಿಬಂಧಕಾರಣಮಪನಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ; ಸತ್ಯಧರ್ಮಾಯ ಸತ್ಯಂ ಧರ್ಮೋಽಸ್ಯ ಮಮ ಸೋಽಹಂ ಸತ್ಯಧರ್ಮಾ, ತಸ್ಮೈ ತ್ವದಾತ್ಮಭೂತಾಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ; ದೃಷ್ಟಯೇ ದರ್ಶನಾಯ ; ಪೂಷನ್ನಿತ್ಯಾದೀನಿ ನಾಮಾನಿ ಆಮಂತ್ರಣಾರ್ಥಾನಿ ಸವಿತುಃ ; ಏಕರ್ಷೇ, ಏಕಶ್ಚಾಸಾವೃಷಿಶ್ಚ ಏಕರ್ಷಿಃ, ದರ್ಶನಾದೃಷಿಃ ; ಸ ಹಿ ಸರ್ವಸ್ಯ ಜಗತ ಆತ್ಮಾ ಚಕ್ಷುಶ್ಚ ಸನ್ ಸರ್ವಂ ಪಶ್ಯತಿ ; ಏಕೋ ವಾ ಗಚ್ಛತೀತ್ಯೇಕರ್ಷಿಃ, ‘ಸೂರ್ಯ ಏಕಾಕೀ ಚರತಿ’ (ತೈ. ಸಂ. ೮ । ೪ । ೧೮) ಇತಿ ಮಂತ್ರವರ್ಣಾತ್ ; ಯಮ, ಸರ್ವಂ ಹಿ ಜಗತಃ ಸಂಯಮನಂ ತ್ವತ್ಕೃತಮ್ ; ಸೂರ್ಯ, ಸುಷ್ಠು ಈರಯತೇ ರಸಾನ್ ರಶ್ಮೀನ್ ಪ್ರಾಣಾನ್ ಧಿಯೋ ವಾ ಜಗತ ಇತಿ ; ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯ, ಪ್ರಜಾಪತೇರೀಶ್ವರಸ್ಯಾಪತ್ಯಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ಯ ವಾ, ಹೇ ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯ ; ವ್ಯೂಹ ವಿಗಮಯ ರಶ್ಮೀನ್ ; ಸಮೂಹ ಸಂಕ್ಷಿಪ ಆತ್ಮನಸ್ತೇಜಃ, ಯೇನಾಹಂ ಶಕ್ನುಯಾಂ ದ್ರಷ್ಟುಮ್ ; ತೇಜಸಾ ಹ್ಯಪಹತದೃಷ್ಟಿಃ ನ ಶಕ್ನುಯಾಂ ತ್ವತ್ಸ್ವರೂಪಮಂಜಸಾ ದ್ರಷ್ಟುಮ್ , ವಿದ್ಯೋತನ ಇವ ರೂಪಾಣಾಮ್ ; ಅತ ಉಪಸಂಹರ ತೇಜಃ ; ಯತ್ ತೇ ತವ ರೂಪಂ ಸರ್ವಕಲ್ಯಾಣಾನಾಮತಿಶಯೇನ ಕಲ್ಯಾಣಂ ಕಲ್ಯಾಣತಮಮ್ ; ತತ್ ತೇ ತವ ಪಶ್ಯಾಮಿ ಪಶ್ಯಾಮೋ ವಯಮ್ , ವಚನವ್ಯತ್ಯಯೇನ । ಯೋಽಸೌ ಭೂರ್ಭುವಃಸ್ವರ್ವ್ಯಾಹೃತ್ಯವಯವಃ ಪುರುಷಃ, ಪುರುಷಾಕೃತಿತ್ವಾತ್ಪುರುಷಃ, ಸೋಽಹಮಸ್ಮಿ ಭವಾಮಿ ; ‘ಅಹರಹಮ್’ ಇತಿ ಚ ಉಪನಿಷದ ಉಕ್ತತ್ವಾದಾದಿತ್ಯಚಾಕ್ಷುಷಯೋಃ ತದೇವೇದಂ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ ; ಸೋಽಹಮಸ್ಮ್ಯಮೃತಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ; ಮಮಾಮೃತಸ್ಯ ಸತ್ಯಸ್ಯ ಶರೀರಪಾತೇ, ಶರೀರಸ್ಥೋ ಯಃ ಪ್ರಾಣೋ ವಾಯುಃ ಸ ಅನಿಲಂ ಬಾಹ್ಯಂ ವಾಯುಮೇವ ಪ್ರತಿಗಚ್ಛತು ; ತಥಾ ಅನ್ಯಾ ದೇವತಾಃ ಸ್ವಾಂ ಸ್ವಾಂ ಪ್ರಕೃತಿಂ ಗಚ್ಛಂತು ; ಅಥ ಇದಮಪಿ ಭಸ್ಮಾಂತಂ ಸತ್ ಪೃಥಿವೀಂ ಯಾತು ಶರೀರಮ್ । ಅಥೇದಾನೀಮ್ ಆತ್ಮನಃ ಸಂಕಲ್ಪಭೂತಾಂ ಮನಸಿ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಾಮ್ ಅಗ್ನಿದೇವತಾಂ ಪ್ರಾರ್ಥಯತೇ — ಓಂ ಕ್ರತೋ ; ಓಮಿತಿ ಕ್ರತೋ ಇತಿ ಚ ಸಂಬೋಧನಾರ್ಥಾವೇವ ; ಓಂಕಾರಪ್ರತೀಕತ್ವಾತ್ ಓಂ ; ಮನೋಮಯತ್ವಾಚ್ಚ ಕ್ರತುಃ ; ಹೇ ಓಂ, ಹೇ ಕ್ರತೋ, ಸ್ಮರ ಸ್ಮರ್ತವ್ಯಮ್ ; ಅಂತಕಾಲೇ ಹಿ ತ್ವತ್ಸ್ಮರಣವಶಾತ್ ಇಷ್ಟಾ ಗತಿಃ ಪ್ರಾಪ್ಯತೇ ; ಅತಃ ಪ್ರಾರ್ಥ್ಯತೇ — ಯತ್ ಮಯಾ ಕೃತಮ್ , ತತ್ ಸ್ಮರ ; ಪುನರುಕ್ತಿಃ ಆದರಾರ್ಥಾ । ಕಿಂಚ ಹೇ ಅಗ್ನೇ, ನಯ ಪ್ರಾಪಯ, ಸುಪಥಾ ಶೋಭನೇನ ಮಾರ್ಗೇಣ, ರಾಯೇ ಧನಾಯ ಕರ್ಮಫಲಪ್ರಾಪ್ತಯೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ; ನ ದಕ್ಷಿಣೇನ ಕೃಷ್ಣೇನ ಪುನರಾವೃತ್ತಿಯುಕ್ತೇನ, ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ಶುಕ್ಲೇನೈವ ಸುಪಥಾ ; ಅಸ್ಮಾನ್ ವಿಶ್ವಾನಿ ಸರ್ವಾಣಿ, ಹೇ ದೇವ, ವಯುನಾನಿ ಪ್ರಜ್ಞಾನಾನಿ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿನಾಂ ವಿದ್ವಾನ್ ; ಕಿಂಚ ಯುಯೋಧಿ ಅಪನಯ ವಿಯೋಜಯ ಅಸ್ಮತ್ ಅಸ್ಮತ್ತಃ, ಜುಹುರಾಣಂ ಕುಟಿಲಮ್ , ಏನಃ ಪಾಪಂ ಪಾಪಜಾತಂ ಸರ್ವಮ್ ; ತೇನ ಪಾಪೇನ ವಿಯುಕ್ತಾ ವಯಮ್ ಏಷ್ಯಾಮ ಉತ್ತರೇಣ ಪಥಾ ತ್ವತ್ಪ್ರಸಾದಾತ್ ; ಕಿಂ ತು ವಯಂ ತುಭ್ಯಮ್ ಪರಿಚರ್ಯಾಂ ಕರ್ತುಂ ನ ಶಕ್ನುಮಃ ; ಭೂಯಿಷ್ಠಾಂ ಬಹುತಮಾಂ ತೇ ತುಭ್ಯಂ ನಮಉಕ್ತಿಂ ನಮಸ್ಕಾರವಚನಂ ವಿಧೇಮ ನಮಸ್ಕಾರೋಕ್ತ್ಯಾ ಪರಿಚರೇಮೇತ್ಯರ್ಥಃ, ಅನ್ಯತ್ಕರ್ತುಮಶಕ್ತಾಃ ಸಂತ ಇತಿ ॥
ಇತಿ ಪಂಚಮಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ಪಂಚದಶಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್ ॥
ಇತಿ ಶ್ರೀಮತ್ಪರಮಹಂಸಪರಿವ್ರಾಜಕಾಚಾರ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರೀಗೋವಿಂದಭಗವತ್ಪೂಜ್ಯಪಾದಶಿಷ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರೀಮಚ್ಛಂಕರಭಗವತಃ ಕೃತೌ ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯೇ ಪಂಚಮೋಽಧ್ಯಾಯಃ ॥