श्रीमच्छङ्करभगवत्पूज्यपादविरचितम्

बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्

करतलकलिताद्वयात्मतत्त्वं क्षपितदुरन्तचिरन्तनप्रमोहम् ।
उपचितमुदितोदितैर्गुणौघैः उपनिषदामयमुज्जहार भाष्यम् ॥

change script to देवनागरी ಕನ್ನಡ తెలుగు

ப்ரத²மோ(அ)த்⁴யாய:

ப்ரத²மம் ப்³ராஹ்மணம்

ஓம் நமோ ப்³ரஹ்மாதி³ப்⁴யோ ப்³ரஹ்மவித்³யாஸம்ப்ரதா³யகர்த்ருப்⁴யோ வம்ஶருஷிப்⁴யோ நமோ கு³ருப்⁴ய: ।
‘உஷா வா அஶ்வஸ்ய’ (ப்³ரு. உ. 1 । 1 । 1) இத்யேவமாத்³யா வாஜஸநேயிப்³ராஹ்மணோபநிஷத் । தஸ்யா இயமல்பக்³ரந்தா² வ்ருத்தி: ஆரப்⁴யதே, ஸம்ஸாரவ்யாவிவ்ருத்ஸுப்⁴ய: ஸம்ஸாரஹேதுநிவ்ருத்திஸாத⁴நப்³ரஹ்மாத்மைகத்வவித்³யாப்ரதிபத்தயே । ஸேயம் ப்³ரஹ்மவித்³யா உபநிஷச்ச²ப்³த³வாச்யா, தத்பராணாம் ஸஹேதோ: ஸம்ஸாரஸ்யாத்யந்தாவஸாத³நாத் ; உபநிபூர்வஸ்ய ஸதே³ஸ்தத³ர்த²த்வாத் । தாத³ர்த்²யாத்³க்³ரந்தோ²(அ)ப்யுபநிஷது³ச்யதே । ஸேயம் ஷட³த்⁴யாயீ அரண்யே(அ)நூச்யமாநத்வாதா³ரண்யகம் ; ப்³ருஹத்த்வாத்பரிமாணதோ ப்³ருஹதா³ரண்யகம் ॥
தஸ்யாஸ்ய கர்மகாண்டே³ந ஸம்ப³ந்தோ⁴(அ)பி⁴தீ⁴யதே । ஸர்வோ(அ)ப்யயம் வேத³: ப்ரத்யக்ஷாநுமாநாப்⁴யாமநவக³தேஷ்டாநிஷ்டப்ராப்திபரிஹாரோபாயப்ரகாஶநபர:, ஸர்வபுருஷாணாம் நிஸர்க³த ஏவ தத்ப்ராப்திபரிஹாரயோரிஷ்டத்வாத் । த்³ருஷ்டவிஷயே சேஷ்டாநிஷ்டப்ராப்திபரிஹாரோபாயஜ்ஞாநஸ்ய ப்ரத்யக்ஷாநுமாநாப்⁴யாமேவ ஸித்³த⁴த்வாத் நாக³மாந்வேஷணா । ந சாஸதி ஜந்மாந்தரஸம்ப³ந்த்⁴யாத்மாஸ்தித்வவிஜ்ஞாநே ஜந்மாந்தரேஷ்டாநிஷ்டப்ராப்திபரிஹாரேச்சா² ஸ்யாத் ; ஸ்வபா⁴வவாதி³த³ர்ஶநாத் । தஸ்மாஜ்ஜந்மாந்தரஸம்ப³ந்த்⁴யாத்மாஸ்தித்வே ஜந்மாந்தரேஷ்டாநிஷ்டப்ராப்திபரிஹாரோபாயவிஶேஷே ச ஶாஸ்த்ரம் ப்ரவர்ததே । ‘யேயம் ப்ரேதே விசிகித்ஸா மநுஷ்யே அஸ்தீத்யேகே நாயமஸ்தீதி சைகே’ (க. உ. 1 । 1 । 20) இத்யுபக்ரம்ய ‘அஸ்தீத்யேவோபலப்³த⁴வ்ய:’ (க. உ. 2 । 3 । 13) இத்யேவமாதி³நிர்ணயத³ர்ஶநாத் ; ‘யதா² ச மரணம் ப்ராப்ய’ (க. உ. 2 । 2 । 6) இத்யுபக்ரம்ய ‘யோநிமந்யே ப்ரபத்³யந்தே ஶரீரத்வாய தே³ஹிந: । ஸ்தா²ணுமந்யே(அ)நுஸம்யந்தி யதா²கர்ம யதா²ஶ்ருதம்’ (க. உ. 2 । 2 । 7) இதி ச ; ‘ஸ்வயம் ஜ்யோதி:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 9) இத்யுபக்ரம்ய ‘தம் வித்³யாகர்மணீ ஸமந்வாரபே⁴தே’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 2) ‘புண்யோ வை புண்யேந கர்மணா ப⁴வதி பாப: பாபேந’ (ப்³ரு. உ. 3 । 2 । 13) இதி ச ; ‘ஜ்ஞபயிஷ்யாமி’ (ப்³ரு. உ. 2 । 1 । 15) இத்யுபக்ரம்ய ‘விஜ்ஞாநமய:’ (ப்³ரு. உ. 2 । 1 । 16) இதி ச — வ்யதிரிக்தாத்மாஸ்தித்வம் । தத்ப்ரத்யக்ஷவிஷயமேவேதி சேத் , ந ; வாதி³விப்ரதிபத்தித³ர்ஶநாத் । ந ஹி தே³ஹாந்தரஸம்ப³ந்தி⁴ந ஆத்மந: ப்ரத்யக்ஷேணாஸ்தித்வவிஜ்ஞாநே லோகாயதிகா பௌ³த்³தா⁴ஶ்ச ந: ப்ரதிகூலா: ஸ்யு: நாஸ்த்யாத்மேதி வத³ந்த: । ந ஹி க⁴டாதௌ³ ப்ரத்யக்ஷவிஷயே கஶ்சித்³விப்ரதிபத்³யதே, நாஸ்தி க⁴ட இதி । ஸ்தா²ண்வாதௌ³ புருஷாதி³த³ர்ஶநாந்நேதி சேத் , ந ; நிரூபிதே(அ)பா⁴வாத் । ந ஹி ப்ரத்யக்ஷேண நிரூபிதே ஸ்தா²ண்வாதௌ³ விப்ரதிபத்திர்ப⁴வதி । வைநாஶிகாஸ்த்வஹமிதி ப்ரத்யயே ஜாயமாநே(அ)பி தே³ஹாந்தரவ்யதிரிக்தஸ்ய நாஸ்தித்வமேவ ப்ரதிஜாநதே । தஸ்மாத்ப்ரத்யக்ஷவிஷயவைலக்ஷண்யாத் ப்ரத்யக்ஷாந்நாத்மாஸ்தித்வஸித்³தி⁴: । ததா²நுமாநாத³பி । ஶ்ருத்யா ஆத்மாஸ்தித்வே லிங்க³ஸ்ய த³ர்ஶிதத்வாத் லிங்க³ஸ்ய ச ப்ரத்யக்ஷவிஷயத்வாத் நேதி சேத் , ந ; ஜந்மாந்தரஸம்ப³ந்த⁴ஸ்யாக்³ரஹணாத் । ஆக³மேந த்வாத்மாஸ்தித்வே(அ)வக³தே வேத³ப்ரத³ர்ஶிதலௌகிகலிங்க³விஶேஷைஶ்ச, தத³நுஸாரிணோ மீமாம்ஸகாஸ்தார்கிகாஶ்சாஹம்ப்ரத்யயலிங்கா³நி ச வைதி³காந்யேவ ஸ்வமதிப்ரப⁴வாணீதி கல்பயந்தோ வத³ந்தி ப்ரத்யக்ஷஶ்சாநுமேயஶ்சாத்மேதி ॥
ஸர்வதா²ப்யஸ்த்யாத்மா தே³ஹாந்தரஸம்ப³ந்தீ⁴த்யேவம் ப்ரதிபத்துர்தே³ஹாந்தரக³தேஷ்டாநிஷ்டப்ராப்திபரிஹாரோபாயவிஶேஷார்தி²நஸ்தத்³விஶேஷஜ்ஞாபநாய கர்மகாண்ட³மாரப்³த⁴ம் । ந த்வாத்மந: இஷ்டாநிஷ்டப்ராப்திபரிஹாரேச்சா²காரணமாத்மவிஷயமஜ்ஞாநம் கர்த்ருபோ⁴க்த்ருஸ்வரூபாபி⁴மாநலக்ஷணம் தத்³விபரீதப்³ரஹ்மாத்மஸ்வரூபவிஜ்ஞாநேநாபநீதம் । யாவத்³தி⁴ தந்நாபநீயதே, தாவத³யம் கர்மப²லராக³த்³வேஷாதி³ஸ்வாபா⁴விகதோ³ஷப்ரயுக்த: ஶாஸ்த்ரவிஹிதப்ரதிஷித்³தா⁴திக்ரமேணாபி ப்ரவர்தமாநோ மநோவாக்காயைர்த்³ருஷ்டாத்³ருஷ்டாநிஷ்டஸாத⁴நாந்யத⁴ர்மஸம்ஜ்ஞகாநி கர்மாண்யுபசிநோதி பா³ஹுல்யேந, ஸ்வாபா⁴விகதோ³ஷப³லீயஸ்த்வாத் । தத: ஸ்தா²வராந்தாதோ⁴க³தி: । கதா³சிச்சா²ஸ்த்ரக்ருதஸம்ஸ்காரப³லீயஸ்த்வம் । ததோ மநஆதி³பி⁴ரிஷ்டஸாத⁴நம் பா³ஹுல்யேநோபசிநோதி த⁴ர்மாக்²யம் । தத்³த்³விவித⁴ம் — ஜ்ஞாநபூர்வகம் கேவலம் ச । தத்ர கேவலம் பித்ருலோகாதி³ப்ராப்திப²லம் । ஜ்ஞாநபூர்வகம் தே³வலோகாதி³ப்³ரஹ்மலோகாந்தப்ராப்திப²லம் । ததா² ச ஶாஸ்த்ரம் — ‘ஆத்மயாஜீ ஶ்ரேயாந்தே³வயாஜிந:’ (ஶத. ப்³ரா. 1 । 2 । 6 । 113) இத்யாதி³ । ஸ்ம்ருதிஶ்ச ‘த்³விவித⁴ம் கர்ம வைதி³கம்’ (மநு. 12 । 88) இத்யாத்³யா । ஸாம்யே ச த⁴ர்மாத⁴ர்மயோர்மநுஷ்யத்வப்ராப்தி: । ஏவம் ப்³ரஹ்மாத்³யா ஸ்தா²வராந்தா ஸ்வாபா⁴விகாவித்³யாதி³தோ³ஷவதீ த⁴ர்மாத⁴ர்மஸாத⁴நக்ருதா ஸம்ஸாரக³திர்நாமரூபகர்மாஶ்ரயா । ததே³வேத³ம் வ்யாக்ருதம் ஸாத்⁴யஸாத⁴நரூபம் ஜக³த் ப்ராகு³த்பத்தேரவ்யாக்ருதமாஸீத் । ஸ ஏஷ பீ³ஜாங்குராதி³வத³வித்³யாக்ருத: ஸம்ஸார: ஆத்மநி க்ரியாகாரகப²லாத்⁴யாரோபலக்ஷணோ(அ)நாதி³ரநந்தோ(அ)நர்த² இத்யேதஸ்மாத்³விரக்தஸ்யாவித்³யாநிவ்ருத்தயே தத்³விபரீதப்³ரஹ்மவித்³யாப்ரதிபத்த்யர்தோ²பநிஷதா³ரப்⁴யதே ॥
அஸ்ய த்வஶ்வமேத⁴கர்மஸம்ப³ந்தி⁴நோ விஜ்ஞாநஸ்ய ப்ரயோஜநம் — யேஷாமஶ்வமேதே⁴ நாதி⁴கார:, தேஷாமஸ்மாதே³வ விஜ்ஞாநாத்தத்ப²லப்ராப்தி:, வித்³யயா வா கர்மணா வா, ‘தத்³தை⁴தல்லோகஜிதே³வ’ (ப்³ரு. உ. 1 । 3 । 28) இத்யேவமாதி³ஶ்ருதிப்⁴ய: । கர்மவிஷயத்வமேவ விஜ்ஞாநஸ்யேதி சேத் , ந ; ‘யோ(அ)ஶ்வமேதே⁴ந யஜதே ய உ சைநமேவம் வேத³’ (தை. ஸம். 5 । 3 । 12) இதி விகல்பஶ்ருதே: । வித்³யாப்ரகரணே சாம்நாநாத் , கர்மாந்தரே ச ஸம்பாத³நத³ர்ஶநாத் , விஜ்ஞாநாத்தத்ப²லப்ராப்திரஸ்தீத்யவக³ம்யதே । ஸர்வேஷாம் ச கர்மணாம் பரம் கர்மாஶ்வமேத⁴:, ஸமஷ்டிவ்யஷ்டிப்ராப்திப²லத்வாத் । தஸ்ய சேஹ ப்³ரஹ்மவித்³யாப்ராரம்பே⁴ ஆம்நாநம் ஸர்வகர்மணாம் ஸம்ஸாரவிஷயத்வப்ரத³ர்ஶநார்த²ம் । ததா² ச த³ர்ஶயிஷ்யதி ப²லமஶநாயாம்ருத்யுபா⁴வம் । ந நித்யாநாம் ஸம்ஸாரவிஷயப²லத்வமிதி சேத் , ந ; ஸர்வகர்மப²லோபஸம்ஹாரஶ்ருதே: । ஸர்வம் ஹி பத்நீஸம்ப³த்³த⁴ம் கர்ம ; ‘ஜாயா மே ஸ்யாதே³தாவாந்வை காம:’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 17) இதி நிஸர்க³த ஏவ ஸர்வகர்மணாம் காம்யத்வம் த³ர்ஶயித்வா, புத்ரகர்மாபரவித்³யாநாம் ச ‘அயம் லோக: பித்ருலோகோ தே³வலோக:’ இதி ப²லம் த³ர்ஶயித்வா, த்ர்யந்நாத்மகதாம் சாந்தே உபஸம்ஹரிஷ்யதி ‘த்ரயம் வா இத³ம் நாம ரூபம் கர்ம’ (ப்³ரு. உ. 1 । 6 । 1) இதி — ஸர்வகர்மணாம் ப²லம் வ்யாக்ருதம் ஸம்ஸார ஏவேதி । இத³மேவ த்ரயம் ப்ராகு³த்பத்தேஸ்தர்ஹ்யவ்யாக்ருதமாஸீத் । ததே³வ புந: ஸர்வப்ராணிகர்மவஶாத்³வ்யாக்ரியதே பீ³ஜாதி³வ வ்ருக்ஷ: । ஸோ(அ)யம் வ்யாக்ருதாவ்யாக்ருதரூப: ஸம்ஸாரோ(அ)வித்³யாவிஷய: க்ரியாகாரகப²லாத்மகதயாத்மரூபத்வேநாத்⁴யாரோபிதோ(அ)வித்³யயைவ மூர்தாமூர்ததத்³வாஸநாத்மக: । அதோ விலக்ஷணோ(அ)நாமரூபகர்மாத்மகோ(அ)த்³வயோ நித்யஶுத்³த⁴பு³த்³த⁴முக்தஸ்வபா⁴வோ(அ)பி க்ரியாகாரகப²லபே⁴தா³தி³விபர்யயேணாவபா⁴ஸதே । அதோ(அ)ஸ்மாத்க்ரியாகாரகப²லபே⁴த³ஸ்வரூபாத் ‘ஏதாவதி³த³ம்’ இதி ஸாத்⁴யஸாத⁴நரூபாத்³விரக்தஸ்ய காமாதி³தோ³ஷகர்மபீ³ஜபூ⁴தாவித்³யாநிவ்ருத்தயே ரஜ்ஜ்வாமிவ ஸர்பவிஜ்ஞாநாபநயாய ப்³ரஹ்மவித்³யா ஆரப்⁴யதே ॥
தத்ர தாவத³ஶ்வமேத⁴விஜ்ஞாநாய ‘உஷா வா அஶ்வஸ்ய’ இத்யாதி³ । தத்ராஶ்வவிஷயமேவ த³ர்ஶநமுச்யதே, ப்ராதா⁴ந்யாத³ஶ்வஸ்ய । ப்ராதா⁴ந்யம் ச தந்நாமாங்கிதத்வாத்க்ரதோ: ப்ராஜாபத்யத்வாச்ச ॥

ஓம் । உஷா வா அஶ்வஸ்ய மேத்⁴யஸ்ய ஶிர: । ஸூர்யஶ்சக்ஷுர்வாத: ப்ராணோ வ்யாத்தமக்³நிர்வைஶ்வாநர: ஸம்வத்ஸர ஆத்மாஶ்வஸ்ய மேத்⁴யஸ்ய । த்³யௌ: ப்ருஷ்ட²மந்தரிக்ஷமுத³ரம் ப்ருதி²வீ பாஜஸ்யம் தி³ஶ: பார்ஶ்வே அவாந்தரதி³ஶ: பர்ஶவ ருதவோ(அ)ங்கா³நி மாஸாஶ்சார்த⁴மாஸாஶ்ச பர்வாண்யஹோராத்ராணி ப்ரதிஷ்டா² நக்ஷத்ராண்யஸ்தீ²நி நபோ⁴ மாம்ஸாநி । ஊவத்⁴யம் ஸிகதா: ஸிந்த⁴வோ கு³தா³ யக்ருச்ச க்லோமாநஶ்ச பர்வதா ஓஷத⁴யஶ்ச வநஸ்பதயஶ்ச லோமாந்யுத்³யந்பூர்வார்தோ⁴ நிம்லோசஞ்ஜக⁴நார்தோ⁴ யத்³விஜ்ரும்ப⁴தே தத்³வித்³யோததே யத்³விதூ⁴நுதே தத்ஸ்தநயதி யந்மேஹதி தத்³வர்ஷதி வாகே³வாஸ்ய வாக் ॥ 1 ॥

உஷா இதி, ப்³ராஹ்மோ முஹூர்த: உஷா: ; வைஶப்³த³: ஸ்மாரணார்த²:, ப்ரஸித்³த⁴ம் காலம் ஸ்மாரயதி ; ஶிர:, ப்ராதா⁴ந்யாத் ; ஶிரஶ்ச ப்ரதா⁴நம் ஶரீராவயவாநாம் ; அஶ்வஸ்ய, மேத்⁴யஸ்ய மேதா⁴ர்ஹஸ்ய யஜ்ஞியஸ்ய, உஷா: ஶிர இதி ஸம்ப³ந்த⁴: । கர்மாங்க³ஸ்ய பஶோ: ஸம்ஸ்கர்தவ்யத்வாத்காலாதி³த்³ருஷ்டய: ஶிரஆதி³ஷு க்ஷிப்யந்தே ; ப்ராஜாபத்யத்வம் ச ப்ரஜாபதித்³ருஷ்ட்யத்⁴யாரோபணாத் ; காலலோகதே³வதாத்வாத்⁴யாரோபணம் ச ப்ரஜாபதித்வகரணம் பஶோ: ; ஏவம்ரூபோ ஹி ப்ரஜாபதி: ; விஷ்ணுத்வாதி³கரணமிவ ப்ரதிமாதௌ³ । ஸூர்யஶ்சக்ஷு:, ஶிரஸோ(அ)நந்தரத்வாத்ஸூர்யாதி⁴தை³வதத்வாச்ச ; வாத: ப்ராண:, வாயுஸ்வாபா⁴வ்யாத் ; வ்யாத்தம் விவ்ருதம் முக²ம் அக்³நிர்வைஶ்வாநர: ; வைஶ்வாநர இத்யக்³நேர்விஶேஷணம் ; வைஶ்வாநரோ நாமாக்³நிர்விவ்ருதம் முக²மித்யர்த²:, முக²ஸ்யாக்³நிதை³வதத்வாத் ; ஸம்வத்ஸர ஆத்மா ; ஸம்வத்ஸரோ த்³வாத³ஶமாஸஸ்த்ரயோத³ஶமாஸோ வா ; ஆத்மா ஶரீரம் ; காலாவயவாநாம் ச ஸம்வத்ஸர: ஶரீரம் ; ஶரீரம் சாத்மா, ‘மத்⁴யம் ஹ்யேஷாமங்கா³நாமாத்மா’ (ஐ. ஆ. 2 । 3 । 5) இதி ஶ்ருதே: ; அஶ்வஸ்ய மேத்⁴யஸ்யேதி ஸர்வத்ராநுஷங்கா³ர்த²ம் புநர்வசநம் । த்³யௌ: ப்ருஷ்ட²ம் , ஊர்த்⁴வத்வஸாமாந்யாத் ; அந்தரிக்ஷமுத³ரம் , ஸுஷிரத்வஸாமாந்யாத் ; ப்ருதி²வீ பாஜஸ்யம் பாத³ஸ்யம் , பாஜஸ்யமிதி வர்ணவ்யத்யயேந, பாதா³ஸநஸ்தா²நமித்யர்த²: ; தி³ஶஶ்சதஸ்ரோ(அ)பி பார்ஶ்வே, பார்ஶ்வேந தி³ஶாம் ஸம்ப³ந்தா⁴த் ; பார்ஶ்வயோர்தி³ஶாம் ச ஸங்க்²யாவைஷம்யாத³யுக்தமிதி சேத் , ந ; ஸர்வமுக²த்வோபபத்தேரஶ்வஸ்ய பார்ஶ்வாப்⁴யாமேவ ஸர்வதி³ஶாம் ஸம்ப³ந்தா⁴த³தோ³ஷ: ; அவாந்தரதி³ஶ ஆக்³நேய்யாத்³யா: பர்ஶவ: பார்ஶ்வாஸ்தீ²நி ; ருதவோ(அ)ங்கா³நி, ஸம்வத்ஸராவயவத்வாத³ங்க³ஸாத⁴ர்ம்யாத் ; மாஸாஶ்சார்த⁴மாஸாஶ்ச பர்வாணி ஸந்த⁴ய:, ஸந்தி⁴ஸாமாந்யாத் ; அஹோராத்ராணி ப்ரதிஷ்டா²: ; ப³ஹுவசநாத்ப்ராஜாபத்யதை³வபித்ர்யமாநுஷாணி ; ப்ரதிஷ்டா²: பாதா³:, ப்ரதிதிஷ்ட²த்யேதைரிதி ; அஹோராத்ரைர்ஹி காலாத்மா ப்ரதிதிஷ்ட²தி, அஶ்வஶ்ச பாதை³: ; நக்ஷத்ராண்யஸ்தீ²நி, ஶுக்லத்வஸாமாந்யாத் ; நபோ⁴ நப⁴:ஸ்தா² மேகா⁴:, அந்தரிக்ஷஸ்யோத³ரத்வோக்தே: ; மாம்ஸாநி, உத³கருதி⁴ரஸேசநஸாமாந்யாத் । ஊவத்⁴யம் உத³ரஸ்த²மர்த⁴ஜீர்ணமஶநம் ஸிகதா:, விஶ்லிஷ்டாவயவத்வஸாமாந்யாத் ; ஸிந்த⁴வ: ஸ்யந்த³நஸாமாந்யாத் நத்³ய: கு³தா³ நாட்³ய:, ப³ஹுவசநாச்ச ; யக்ருச்ச க்லோமாநஶ்ச ஹ்ருத³யஸ்யாத⁴ஸ்தாத்³த³க்ஷிணோத்தரௌ மாம்ஸக²ண்டௌ³ ; க்லோமாந இதி நித்யம் ப³ஹுவசநமேகஸ்மிந்நேவ ; பர்வதா:, காடி²ந்யாது³ச்ச்²ரிதத்வாச்ச ; ஓஷத⁴யஶ்ச க்ஷுத்³ரா: ஸ்தா²வரா:, வநஸ்பதயோ மஹாந்த:, லோமாநி கேஶாஶ்ச யதா²ஸம்ப⁴வம் ; உத்³யந்நுத்³க³ச்ச²ந்ப⁴வதி ஸவிதா ஆ மத்⁴யாஹ்நாத் அஶ்வஸ்ய பூர்வார்த⁴: நாபே⁴ரூர்த்⁴வமித்யர்த²: ; நிம்லோசந்நஸ்தம் யந் ஆ மத்⁴யாஹ்நாத் ஜக⁴நார்தோ⁴(அ)பரார்த⁴:, பூர்வாபரத்வஸாத⁴ர்ம்யாத் ; யத்³விஜ்ரும்ப⁴தே கா³த்ராணி விநாமயதி விக்ஷிபதி, தத்³வித்³யோததே வித்³யோதநம் , முக²க⁴நவிதா³ரணஸாமாந்யாத் ; யத்³விதூ⁴நுதே கா³த்ராணி கம்பயதி, தத்ஸ்தநயதி, க³ர்ஜநஶப்³த³ஸாமாந்யாத் ; யந்மேஹதி மூத்ரம் கரோத்யஶ்வ:, தத்³வர்ஷதி வர்ஷணம் தத் , ஸேசநஸாமாந்யாத் ; வாகே³வ ஶப்³த³ ஏவ அஸ்யாஶ்வஸ்ய வாகி³தி, நாத்ர கல்பநேத்யர்த²: ॥

அஹர்வா அஶ்வம் புரஸ்தாந்மஹிமாந்வஜாயத தஸ்ய பூர்வே ஸமுத்³ரே யோநீ ராத்ரிரேநம் பஶ்சாந்மஹிமாந்வஜாயத தஸ்யாபரே ஸமுத்³ரே யோநிரேதௌ வா அஶ்வம் மஹிமாநாவபி⁴த: ஸம்ப³பூ⁴வது: । ஹயோ பூ⁴த்வா தே³வாநவஹத்³வாஜீ க³ந்த⁴ர்வாநர்வாஸுராநஶ்வோ மநுஷ்யாந்ஸமுத்³ர ஏவாஸ்ய ப³ந்து⁴: ஸமுத்³ரோ யோநி: ॥ 2 ॥

அஹர்வா இதி, ஸௌவர்ணராஜதௌ மஹிமாக்²யௌ க்³ரஹாவஶ்வஸ்யாக்³ரத: ப்ருஷ்ட²தஶ்ச ஸ்தா²ப்யேதே, தத்³விஷயமித³ம் த³ர்ஶநம் । அஹ: ஸௌவர்ணோ க்³ரஹ:, தீ³ப்திஸாமாந்யாத்³வை । அஹரஶ்வம் புரஸ்தாந்மஹிமாந்வஜாயதேதி கத²ம் ? அஶ்வஸ்ய ப்ரஜாபதித்வாத் ; ப்ரஜாபதிர்ஹ்யாதி³த்யாதி³லக்ஷணோ(அ)ஹ்நா லக்ஷ்யதே ; அஶ்வம் லக்ஷயித்வாஜாயத ஸௌவர்ணோ மஹிமா க்³ரஹ:, வ்ருக்ஷமநு வித்³யோததே வித்³யுதி³தி யத்³வத் । தஸ்ய க்³ரஹஸ்ய பூர்வே பூர்வ: ஸமுத்³ரே ஸமுத்³ர: யோநி:, விப⁴க்திவ்யத்யயேந ; யோநிரித்யாஸாத³நஸ்தா²நம் । ததா² ராத்ரீ ராஜதோ க்³ரஹ:, வர்ணஸாமாந்யாஜ்ஜக⁴ந்யத்வஸாமாந்யாத்³வா । ஏநமஶ்வம் பஶ்சாத்ப்ருஷ்ட²தோ மஹிமா அந்வஜாயத ; தஸ்யாபரே ஸமுத்³ரே யோநி: । மஹிமா மஹத்த்வாத் । அஶ்வஸ்ய ஹி விபூ⁴திரேஷா, யத்ஸௌவர்ணோ ராஜதஶ்ச க்³ரஹாவுப⁴யத: ஸ்தா²ப்யேதே । தாவேதௌ வை மஹிமாநௌ மஹிமாக்²யௌ க்³ரஹௌ, அஶ்வமபி⁴த: ஸம்ப³பூ⁴வது: உக்தலக்ஷணாவேவ ஸம்பூ⁴தௌ । இத்த²மஸாவஶ்வோ மஹத்த்வயுக்த இதி புநர்வசநம் ஸ்துத்யர்த²ம் । ததா² ச ஹயோ பூ⁴த்வேத்யாதி³ ஸ்துத்யர்த²மேவ । ஹயோ ஹிநோதேர்க³திகர்மண:, விஶிஷ்டக³திரித்யர்த²: ; ஜாதிவிஶேஷோ வா ; தே³வாநவஹத் தே³வத்வமக³மயத் , ப்ரஜாபதித்வாத் ; தே³வாநாம் வா வோடா⁴ப⁴வத் ; நநு நிந்தை³வ வாஹநத்வம் ; நைஷ தோ³ஷ: ; வாஹநத்வம் ஸ்வாபா⁴விகமஶ்வஸ்ய, ஸ்வாபா⁴விகத்வாது³ச்ச்²ராயப்ராப்திர்தே³வாதி³ஸம்ப³ந்தோ⁴(அ)ஶ்வஸ்ய இதி ஸ்துதிரேவைஷா । ததா² வாஜ்யாத³யோ ஜாதிவிஶேஷா: ; வாஜீ பூ⁴த்வா க³ந்த⁴ர்வாநவஹதி³த்யநுஷங்க³: ; ததா²ர்வா பூ⁴த்வாஸுராந் ; அஶ்வோ பூ⁴த்வா மநுஷ்யாந் । ஸமுத்³ர ஏவேதி பரமாத்மா, ப³ந்து⁴ர்ப³ந்த⁴நம் , ப³த்⁴யதே(அ)ஸ்மிந்நிதி ; ஸமுத்³ரோ யோநி: காரணமுத்பத்திம் ப்ரதி ; ஏவமஸௌ ஶுத்³த⁴யோநி: ஶுத்³த⁴ஸ்தி²திரிதி ஸ்தூயதே ; ‘அப்ஸுயோநிர்வா அஶ்வ:’ (தை. ஸம். 2 । 3 । 12) இதி ஶ்ருதே: ப்ரஸித்³த⁴ ஏவ வா ஸமுத்³ரோ யோநி: ॥
இதி ப்ரத²மாத்⁴யாயஸ்ய ப்ரத²மம் ப்³ராஹ்மணம் ॥

த்³விதீயம் ப்³ராஹ்மணம்

நைவேஹ கிஞ்சநாக்³ர ஆஸீந்ம்ருத்யுநைவேத³மாவ்ருதமாஸீத³ஶநாயயாஶநாயா ஹி ம்ருத்யுஸ்தந்மநோ(அ)குருதாத்மந்வீ ஸ்யாமிதி । ஸோ(அ)ர்சந்நசரத்தஸ்யார்சத ஆபோ(அ)ஜாயந்தார்சதே வை மே கமபூ⁴தி³தி ததே³வார்கஸ்யார்கத்வம் கம் ஹ வா அஸ்மை ப⁴வதி ய ஏவமேதத³ர்கஸ்யார்கத்வம் வேத³ ॥ 1 ॥

அதா²க்³நேரஶ்வமேதோ⁴பயோகி³கஸ்யோத்பத்திருச்யதே । தத்³விஷயத³ர்ஶநவிவக்ஷயைவோத்பத்தி: ஸ்துத்யர்தா² । நைவேஹ கிஞ்சநாக்³ர ஆஸீத் இஹ ஸம்ஸாரமண்ட³லே, கிஞ்சந கிஞ்சித³பி நாமரூபப்ரவிப⁴க்தவிஶேஷம் , நைவாஸீத் ந ப³பூ⁴வ, அக்³ரே ப்ராகு³த்பத்தேர்மநஆதே³: ॥
கிம் ஶூந்யமேவ ப³பூ⁴வ ? ஶூந்யமேவ ஸ்யாத் ; ‘நைவேஹ கிஞ்சந’ இதி ஶ்ருதே:, ந கார்யம் காரணம் வாஸீத் ; உத்பத்தேஶ்ச ; உத்பத்³யதே ஹி க⁴ட: ; அத: ப்ராகு³த்பத்தேர்க⁴டஸ்ய நாஸ்தித்வம் । நநு காரணஸ்ய ந நாஸ்தித்வம் , ம்ருத்பிண்டா³தி³த³ர்ஶநாத் ; யந்நோபலப்⁴யதே தஸ்யைவ நாஸ்திதா । அஸ்து கார்யஸ்ய, ந து காரணஸ்ய, உபலப்⁴யமாநத்வாத் । ந, ப்ராகு³த்பத்தே: ஸர்வாநுபலம்பா⁴த் । அநுபலப்³தி⁴ஶ்சேத³பா⁴வஹேது:, ஸர்வஸ்ய ஜக³த: ப்ராகு³த்பத்தேர்ந காரணம் கார்யம் வோபலப்⁴யதே ; தஸ்மாத்ஸர்வஸ்யைவாபா⁴வோ(அ)ஸ்து ॥
ந, ‘ம்ருத்யுநைவேத³மாவ்ருதாமாஸீத்’ இதி ஶ்ருதே: ; யதி³ ஹி கிஞ்சித³பி நாஸீத் , யேநாவ்ரியதே யச்சாவ்ரியதே, ததா³ நாவக்ஷ்யத் , ‘ம்ருத்யுநைவேத³மாவ்ருதம்’ இதி ; ந ஹி ப⁴வதி க³க³நகுஸுமச்ச²ந்நோ வந்த்⁴யாபுத்ர இதி ; ப்³ரவீதி ச ‘ம்ருத்யுநைவேத³மாவ்ருதமாஸீத்’ இதி । தஸ்மாத் யேநாவ்ருதம் காரணேந, யச்சாவ்ருதம் கார்யம் , ப்ராகு³த்பத்தேஸ்தது³ப⁴யமாஸீத் , ஶ்ருதே: ப்ராமாண்யாத் , அநுமேயத்வாச்ச । அநுமீயதே ச ப்ராகு³த்பத்தே: கார்யகாரணயோரஸ்தித்வம் । கார்யஸ்ய ஹி ஸதோ ஜாயமாநஸ்ய காரணே ஸத்யுத்பத்தித³ர்ஶநாத் , அஸதி சாத³ர்ஶநாத் , ஜக³தோ(அ)பி ப்ராகு³த்பத்தே: காரணாஸ்தித்வமநுமீயதே, க⁴டாதி³காரணாஸ்தித்வவத் । க⁴டாதி³காரணஸ்யாப்யஸத்த்வமேவ, அநுபம்ருத்³ய ம்ருத்பிண்டா³தி³கம் க⁴டாத்³யநுத்பத்தேரிதி சேத் , ந ; ம்ருதா³தே³: காரணத்வாத் । ம்ருத்ஸுவர்ணாதி³ ஹி தத்ர காரணம் க⁴டருசகாதே³:, ந பிண்டா³காரவிஶேஷ:, தத³பா⁴வே பா⁴வாத் । அஸத்யபி பிண்டா³காரவிஶேஷே ம்ருத்ஸுவர்ணாதி³காரணத்³ரவ்யமாத்ராதே³வ க⁴டருசகாதி³கார்யோத்பத்திர்த்³ருஶ்யதே । தஸ்மாந்ந பிண்டா³காரவிஶேஷோ க⁴டருசகாதி³காரணம் । அஸதி து ம்ருத்ஸுவர்ணாதி³த்³ரவ்யே க⁴டருசகாதி³ர்ந ஜாயத இதி ம்ருத்ஸுவர்ணாதி³த்³ரவ்யமேவ காரணம் , ந து பிண்டா³காரவிஶேஷ: । ஸர்வம் ஹி காரணம் கார்யமுத்பாத³யத் , பூர்வோத்பந்நஸ்யாத்மகார்யஸ்ய திரோதா⁴நம் குர்வத் , கார்யாந்தரமுத்பாத³யதி ; ஏகஸ்மிந்காரணே யுக³பத³நேககார்யவிரோதா⁴த் । ந ச பூர்வகார்யோபமர்தே³ காரணஸ்ய ஸ்வாத்மோபமர்தோ³ ப⁴வதி । தஸ்மாத்பிண்டா³த்³யுபமர்தே³ கார்யோத்பத்தித³ர்ஶநமஹேது: ப்ராகு³த்பத்தே: காரணாஸத்த்வே । பிண்டா³தி³வ்யதிரேகேண ம்ருதா³தே³ரஸத்த்வாத³யுக்தமிதி சேத் — பிண்டா³தி³பூர்வகார்யோபமர்தே³ ம்ருதா³தி³ காரணம் நோபம்ருத்³யதே, க⁴டாதி³கார்யாந்தரே(அ)ப்யநுவர்ததே, இத்யேதத³யுக்தம் , பிண்ட³க⁴டாதி³வ்யதிரேகேண ம்ருதா³தி³காரணஸ்யாநுபலம்பா⁴தி³தி சேத் , ந ; ம்ருதா³தி³காரணாநாம் க⁴டாத்³யுத்பத்தௌ பிண்டா³தி³நிவ்ருத்தாவநுவ்ருத்தித³ர்ஶநாத் । ஸாத்³ருஶ்யாத³ந்வயத³ர்ஶநம் , ந காரணாநுவ்ருத்தேரிதி சேத் , ந ; பிண்டா³தி³க³தாநாம் ம்ருதா³த்³யவயவாநாமேவ க⁴டாதௌ³ ப்ரத்யக்ஷத்வே(அ)நுமாநாபா⁴ஸாத்ஸாத்³ருஶ்யாதி³கல்பநாநுபபத்தே: । ந ச ப்ரத்யக்ஷாநுமாநயோர்விருத்³தா⁴வ்யபி⁴சாரிதா, ப்ரத்யக்ஷபூர்வகத்வாத³நுமாநஸ்ய ; ஸர்வத்ரைவாநாஶ்வாஸப்ரஸங்கா³த் — யதி³ ச க்ஷணிகம் ஸர்வம் ததே³வேத³மிதி க³ம்யமாநம் , தத்³பு³த்³தே⁴ரப்யந்யதத்³பு³த்³த்⁴யபேக்ஷத்வே தஸ்யா அப்யந்யதத்³பு³த்³த்⁴யபேக்ஷத்வமித்யநவஸ்தா²யாம் , தத்ஸத்³ருஶமித³மித்யஸ்யா அபி பு³த்³தே⁴ர்ம்ருஷாத்வாத் , ஸர்வத்ராநாஶ்வாஸதைவ । ததி³த³ம்பு³த்³த்⁴யோரபி கர்த்ரபா⁴வே ஸம்ப³ந்தா⁴நுபபத்தி: । ஸாத்³ருஶ்யாத்தத்ஸம்ப³ந்த⁴ இதி சேத் , ந ; ததி³த³ம்பு³த்³த்⁴யோரிதரேதரவிஷயத்வாநுபபத்தே: । அஸதி சேதரேதரவிஷயத்வே ஸாத்³ருஶ்யக்³ரஹணாநுபபத்தி: । அஸத்யேவ ஸாத்³ருஶ்யே தத்³பு³த்³தி⁴ரிதி சேத் , ந ; ததி³த³ம்பு³த்³த்⁴யோரபி ஸாத்³ருஶ்யபு³த்³தி⁴வத³ஸத்³விஷயத்வப்ரஸங்கா³த் । அஸத்³விஷயத்வமேவ ஸர்வபு³த்³தீ⁴நாமஸ்த்விதி சேத் , ந ; பு³த்³தி⁴பு³த்³தே⁴ரப்யஸத்³விஷயத்வப்ரஸங்கா³த் । தத³ப்யஸ்த்விதி சேத் , ந ; ஸர்வபு³த்³தீ⁴நாம் ம்ருஷாத்வே(அ)ஸத்யபு³த்³த்⁴யநுபபத்தே: । தஸ்மாத³ஸதே³தத் — ஸாத்³ருஶ்யாத்தத்³பு³த்³தி⁴ரிதி । அத: ஸித்³த⁴: ப்ராக்கார்யோத்பத்தே: காரணஸத்³பா⁴வ: ॥
கார்யஸ்ய ச அபி⁴வ்யக்திலிங்க³த்வாத் । கார்யஸ்ய ச ஸத்³பா⁴வ: ப்ராகு³த்பத்தே: ஸித்³த⁴: ; கத²மபி⁴வ்யக்திலிங்க³த்வாத் — அபி⁴வ்யக்திர்லிங்க³மஸ்யேதி ? அபி⁴வ்யக்தி: ஸாக்ஷாத்³விஜ்ஞாநாலம்ப³நத்வப்ராப்தி: । யத்³தி⁴ லோகே ப்ராவ்ருதம் தமஆதி³நா க⁴டாதி³ வஸ்து, ததா³லோகாதி³நா ப்ராவரணதிரஸ்காரேண விஜ்ஞாநவிஷயத்வம் ப்ராப்நுவத் , ப்ராக்ஸத்³பா⁴வம் ந வ்யபி⁴சரதி ; ததே²த³மபி ஜக³த் ப்ராகு³த்பத்தேரித்யவக³ச்சா²ம: । ந ஹ்யவித்³யமாநோ க⁴ட: உதி³தே(அ)ப்யாதி³த்யே உபலப்⁴யதே । ந ; தே அவித்³யமாநத்வாபா⁴வாது³பலப்⁴யேதைவேதி சேத் — ந ஹி தவ க⁴டாதி³ கார்யம் கதா³சித³ப்யவித்³யமாநமித்யுதி³தே ஆதி³த்யே உபலப்⁴யேதைவ, ம்ருத்பிண்டே³ஸந்நிஹிதே தமஆத்³யாவரணே சாஸதி வித்³யமாநத்வாதி³தி சேத் , ந ; த்³விவித⁴த்வாதா³வரணஸ்ய । க⁴டாதி³கார்யஸ்ய த்³விவித⁴ம் ஹ்யாவரணம் — ம்ருதா³தே³ரபி⁴வ்யக்தஸ்ய தம:குட்³யாதி³, ப்ராங்ம்ருதோ³(அ)பி⁴வ்யக்தேர்ம்ருதா³த்³யவயவாநாம் பிண்டா³தி³கார்யாந்தரரூபேண ஸம்ஸ்தா²நம் । தஸ்மாத்ப்ராகு³த்பத்தேர்வித்³யமாநஸ்யைவ க⁴டாதி³கார்யஸ்யாவ்ருதத்வாத³நுபலப்³தி⁴: । நஷ்டோத்பந்நபா⁴வாபா⁴வஶப்³த³ப்ரத்யயபே⁴த³ஸ்து அபி⁴வ்யக்திதிரோபா⁴வயோர்த்³விவித⁴த்வாபேக்ஷ: । பிண்ட³கபாலாதே³ராவரணவைலக்ஷண்யாத³யுக்தமிதி சேத் — தம:குட்³யாதி³ ஹி க⁴டாத்³யாவரணம் க⁴டாதி³பி⁴ந்நதே³ஶம் த்³ருஷ்டம் ; ந ததா² க⁴டாதி³பி⁴ந்நதே³ஶே த்³ருஷ்டே பிண்ட³கபாலே ; தஸ்மாத்பிண்ட³கபாலஸம்ஸ்தா²நயோர்வித்³யமாநஸ்யைவ க⁴டஸ்யாவ்ருதத்வாத³நுபலப்³தி⁴ரித்யயுக்தம் , ஆவரணத⁴ர்மவைலக்ஷண்யாதி³தி சேத் , ந ; க்ஷீரோத³காதே³: க்ஷீராத்³யாவரணேநைகதே³ஶத்வத³ர்ஶநாத் । க⁴டாதி³கார்யே கபாலசூர்ணாத்³யவயவாநாமந்தர்பா⁴வாத³நாவரணத்வமிதி சேத் , ந ; விப⁴க்தாநாங்கார்யாந்தரத்வாதா³வரணத்வோபபத்தே: । ஆவரணாபா⁴வே ஏவ யத்ந: கர்தவ்ய இதி சேத் — பிண்ட³கபாலாவஸ்த²யோர்வித்³யமாநமேவ க⁴டாதி³ கார்யமாவ்ருதத்வாந்நோபலப்⁴யத இதி சேத் , க⁴டாதி³கார்யார்தி²நா ததா³வரணவிநாஶே ஏவ யத்ந: கர்தவ்ய:, ந க⁴டாத்³யுத்பத்தௌ ; ந சைதத³ஸ்தி ; தஸ்மாத³யுக்தம் வித்³யமாநஸ்யைவாவ்ருதத்வாத³நுபலப்³தி⁴:, இதி சேத் , ந ; அநியமாத் । ந ஹி விநாஶமாத்ரப்ரயத்நாதே³வ க⁴டாத்³யபி⁴வ்யக்திர்நியதா ; தமஆத்³யாவ்ருதே க⁴டாதௌ³ ப்ரதீ³பாத்³யுத்பத்தௌ ப்ரயத்நத³ர்ஶநாத் । ஸோ(அ)பி தமோநாஶாயைவேதி சேத் — தீ³பாத்³யுத்பத்தாவபி ய: ப்ரயத்ந: ஸோ(அ)பி தமஸ்திரஸ்கரணாய ; தஸ்மிந்நஷ்டே க⁴ட: ஸ்வயமேவோபலப்⁴யதே ; ந ஹி க⁴டே கிஞ்சிதா³தீ⁴யத இதி சேத் , ந ; ப்ரகாஶவதோ க⁴டஸ்யோபலப்⁴யமாநத்வாத் । யதா² ப்ரகாஶவிஶிஷ்டோ க⁴ட உபலப்⁴யதே ப்ரதீ³பகரணே, ந ததா² ப்ராக்ப்ரதீ³பகரணாத் । தஸ்மாந்ந தமஸ்திரஸ்கரணாயைவ ப்ரதீ³பகரணம் ; கிம் தர்ஹி, ப்ரகாஶவத்த்வாய ; ப்ரகாஶவத்த்வேநைவோபலப்⁴யமாநத்வாத் । க்வசிதா³வரணவிநாஶே(அ)பி யத்ந: ஸ்யாத் ; யதா² குட்³யாதி³விநாஶே । தஸ்மாந்ந நியமோ(அ)ஸ்தி — அபி⁴வ்யக்த்யர்தி²நாவரணவிநாஶே ஏவ யத்ந: கார்ய இதி । நியமார்த²வத்த்வாச்ச । காரணே வர்தமாநம் கார்யம் கார்யாந்தராணாமாவரணமித்யவோசாம । தத்ர யதி³ பூர்வாபி⁴வ்யக்தஸ்ய கார்யஸ்ய பிண்ட³ஸ்ய வ்யவஹிதஸ்ய வா கபாலஸ்ய விநாஶே ஏவ யத்ந: க்ரியேத, ததா³ வித³லசூர்ணாத்³யபி கார்யம் ஜாயேத । தேநாப்யாவ்ருதோ க⁴டோ நோபலப்⁴யத இதி புந: ப்ரயத்நாந்தராபேக்ஷைவ । தஸ்மாத்³க⁴டாத்³யபி⁴வ்யக்த்யர்தி²நோ நியத ஏவ காரகவ்யாபாரோ(அ)ர்த²வாந் । தஸ்மாத்ப்ராகு³த்பத்தேரபி ஸதே³வ கார்யம் । அதீதாநாக³தப்ரத்யயபே⁴தா³ச்ச । அதீதோ க⁴டோ(அ)நாக³தோ க⁴ட இத்யேதயோஶ்ச ப்ரத்யயயோர்வர்தமாநக⁴டப்ரத்யயவந்ந நிர்விஷயத்வம் யுக்தம் । அநாக³தார்தி²ப்ரவ்ருத்தேஶ்ச । ந ஹ்யஸத்யர்தி²தயா ப்ரவ்ருத்திர்லோகே த்³ருஷ்டா । யோகி³நாம் சாதீதாநாக³தஜ்ஞாநஸ்ய ஸத்யத்வாத் । அஸம்ஶ்சேத்³ப⁴விஷ்யத்³க⁴ட:, ஐஶ்வரம் ப⁴விஷ்யத்³க⁴டவிஷயம் ப்ரத்யக்ஷஜ்ஞாநம் மித்²யா ஸ்யாத் ; ந ச ப்ரத்யக்ஷமுபசர்யதே ; க⁴டஸத்³பா⁴வே ஹ்யநுமாநமவோசாம । விப்ரதிஷேதா⁴ச்ச । யதி³ க⁴டோ ப⁴விஷ்யதீதி, குலாலாதி³ஷு வ்யாப்ரியமாணேஷு க⁴டார்த²ம் , ப்ரமாணேந நிஶ்சிதம் , யேந ச காலேந க⁴டஸ்ய ஸம்ப³ந்தோ⁴ ப⁴விஷ்யதீத்யுச்யதே, தஸ்மிந்நேவ காலே க⁴டோ(அ)ஸந்நிதி விப்ரதிஷித்³த⁴மபி⁴தீ⁴யதே ; ப⁴விஷ்யந்க⁴டோ(அ)ஸந்நிதி, ந ப⁴விஷ்யதீத்யர்த²: ; அயம் க⁴டோ ந வர்தத இதி யத்³வத் । அத² ப்ராகு³த்பத்தேர்க⁴டோ(அ)ஸந்நித்யுச்யேத — க⁴டார்த²ம் ப்ரவ்ருத்தேஷு குலாலாதி³ஷு தத்ர யதா² வ்யாபாரரூபேண வர்தமாநாஸ்தாவத்குலாலாத³ய:, ததா² க⁴டோ ந வர்தத இத்யஸச்ச²ப்³த³ஸ்யார்த²ஶ்சேத் , ந விருத்⁴யதே ; கஸ்மாத் ? ஸ்வேந ஹி ப⁴விஷ்யத்³ரூபேண க⁴டோ வர்ததே ; ந ஹி பிண்ட³ஸ்ய வர்தமாநதா, கபாலஸ்ய வா, க⁴டஸ்ய ப⁴வதி ; ந ச தயோ:, ப⁴விஷ்யத்தா க⁴டஸ்ய ; தஸ்மாத்குலாலாதி³வ்யாபாரவர்தமாநதாயாம் ப்ராகு³த்பத்தேர்க⁴டோ(அ)ஸந்நிதி ந விருத்⁴யதே । யதி³ க⁴டஸ்ய யத்ஸ்வம் ப⁴விஷ்யத்தாகார்யரூபம் தத் ப்ரதிஷித்⁴யேத, தத்ப்ரதிஷேதே⁴ விரோத⁴: ஸ்யாத் ; ந து தத்³ப⁴வாந்ப்ரதிஷேத⁴தி ; ந ச ஸர்வேஷாம் க்ரியாவதாமேகைவ வர்தமாநதா ப⁴விஷ்யத்த்வம் வா । அபி ச, சதுர்விதா⁴நாமபா⁴வாநாம் , க⁴டஸ்யேதரேதராபா⁴வோ க⁴டாத³ந்யோ ஷ்ட: — யதா² க⁴டாபா⁴வ: படாதி³ரேவ, ந க⁴டஸ்வரூபமேவ । ந ச க⁴டாபா⁴வ: ஸந்பட: அபா⁴வாத்மக: ; கிம் தர்ஹி ? பா⁴வரூப ஏவ । ஏவம் க⁴டஸ்ய ப்ராக்ப்ரத்⁴வம்ஸாத்யந்தாபா⁴வாநாமபி க⁴டாத³ந்யத்வம் ஸ்யாத் , க⁴டேந வ்யபதி³ஶ்யமாநத்வாத் , க⁴டஸ்யேதரேதராபா⁴வவத் ; ததை²வ பா⁴வாத்மகதாபா⁴வாநாம் । ஏவம் ச ஸதி, க⁴டஸ்ய ப்ராக³பா⁴வ இதி ந க⁴டஸ்வரூபமேவ ப்ராகு³த்பத்தேர்நாஸ்தி । அத² க⁴டஸ்ய ப்ராக³பா⁴வ இதி க⁴டஸ்ய யத்ஸ்வரூபம் ததே³வோச்யேத, க⁴டஸ்யேதி வ்யபதே³ஶாநுபபத்தி: । அத² கல்பயித்வா வ்யபதி³ஶ்யேத, ஶிலாபுத்ரகஸ்ய ஶரீரமிதி யத்³வத் ; ததா²பி க⁴டஸ்ய ப்ராக³பா⁴வ இதி கல்பிதஸ்யைவாபா⁴வஸ்ய க⁴டேந வ்யபதே³ஶ:, ந க⁴டஸ்வரூபஸ்யைவ । அதா²ர்தா²ந்தரம் க⁴டாத்³க⁴டஸ்யாபா⁴வ இதி, உக்தோத்தரமேதத் । கிஞ்சாந்யத் ; ப்ராகு³த்பத்தே: ஶஶவிஷாணவத³பா⁴வபூ⁴தஸ்ய க⁴டஸ்ய ஸ்வகாரணஸத்தாஸம்ப³ந்தா⁴நுபபத்தி:, த்³விநிஷ்ட²த்வாத்ஸம்ப³ந்த⁴ஸ்ய । அயுதஸித்³தா⁴நாமதோ³ஷ இதி சேத் , ந ; பா⁴வாபா⁴வயோரயுதஸித்³த⁴த்வாநுபபத்தே: । பா⁴வபூ⁴தயோர்ஹி யுதஸித்³த⁴தா அயுதஸித்³த⁴தா வா ஸ்யாத் , ந து பா⁴வாபா⁴வயோரபா⁴வயோர்வா । தஸ்மாத்ஸதே³வ கார்யம் ப்ராகு³த்பத்தேரிதி ஸித்³த⁴ம் ॥
கிம்லக்ஷணேந ம்ருத்யுநாவ்ருதமித்யத ஆஹ — அஶநாயயா, அஶிதுமிச்சா² அஶநாயா, ஸைவ ம்ருத்யோர்லக்ஷணம் , தயா லக்ஷிதேந ம்ருத்யுநா அஶநாயயா । கத²மஶநாயா ம்ருத்யுரிதி, உச்யதே — அஶநாயா ஹி ம்ருத்யு: । ஹி - ஶப்³தே³ந ப்ரஸித்³த⁴ம் ஹேதுமவத்³யோதயதி । யோ ஹ்யஶிதுமிச்ச²தி ஸோ(அ)ஶநாயாநந்தரமேவ ஹந்தி ஜந்தூந் । தேநாஸாவஶநாயயா லக்ஷ்யதே ம்ருத்யுரிதி, அஶநாயா ஹீத்யாஹ । பு³த்³த்⁴யாத்மநோ(அ)ஶநாயா த⁴ர்ம இதி ஸ ஏஷ பு³த்³த்⁴யவஸ்தோ² ஹிரண்யக³ர்போ⁴ ம்ருத்யுரித்யுச்யதே । தேந ம்ருத்யுநேத³ம் கார்யமாவ்ருதமாஸீத் , யதா² பிண்டா³வஸ்த²யா ம்ருதா³ க⁴டாத³ய ஆவ்ருதா: ஸ்யுரிதி தத்³வத் । தந்மநோ(அ)குருத, ததி³தி மநஸோ நிர்தே³ஶ: ; ஸ ப்ரக்ருதோ ம்ருத்யு: வக்ஷ்யமாணகார்யஸிஸ்ருக்ஷயா தத் கார்யாலோசநக்ஷமம் , மந:ஶப்³த³வாச்யம் ஸங்கல்பாதி³லக்ஷணமந்த:கரணம் , அகுருத க்ருதவாந் । கேநாபி⁴ப்ராயேண மநோ(அ)கரோதி³தி, உச்யதே — ஆத்மந்வீ ஆத்மவாந் ஸ்யாம் ப⁴வேயம் ; அஹமநேநாத்மநா மநஸா மநஸ்வீ ஸ்யாமித்யபி⁴ப்ராய: । ஸ: ப்ரஜாபதி:, அபி⁴வ்யக்தேந மநஸா ஸமநஸ்க: ஸந் , அர்சந் அர்சயந்பூஜயந் ஆத்மாநமேவ க்ருதார்தோ²(அ)ஸ்மீதி, அசரத் சரணமகரோத் । தஸ்ய ப்ரஜாபதே: அர்சத: பூஜயத: ஆப: ரஸாத்மிகா: பூஜாங்க³பூ⁴தா: அஜாயந்த உத்பந்நா: । அத்ராகாஶப்ரப்⁴ருதீநாம் த்ரயாணாமுத்பத்த்யநந்தரமிதி வக்தவ்யம் , ஶ்ருத்யந்தரஸாமர்த்²யாத் , விகல்பாஸம்ப⁴வாச்ச ஸ்ருஷ்டிக்ரமஸ்ய । அர்சதே பூஜாம் குர்வதே வை மே மஹ்யம் கம் உத³கம் அபூ⁴த் இதி ஏவமமந்யத யஸ்மாந்ம்ருத்யு:, ததே³வ தஸ்மாதே³வ ஹேதோ: அர்கஸ்ய அக்³நேரஶ்வமேத⁴க்ரத்வௌபயோகி³கஸ்ய அர்கத்வம் ; அர்கத்வே ஹேதுரித்யர்த²: । அக்³நேரர்கநாமநிர்வசநமேதத் — அர்சநாத்ஸுக²ஹேதுபூஜாகரணாத³ப்ஸம்ப³ந்தா⁴ச்சாக்³நேரேதத்³கௌ³ணம் நாமார்க இதி । ய: ஏவம் யதோ²க்தம் அர்கஸ்யார்கத்வம் வேத³ ஜாநாதி, கம் உத³கம் ஸுக²ம் வா, நாமஸாமாந்யாத் , ஹ வை இத்யவதா⁴ரணார்தௌ², ப⁴வத்யேவேதி, அஸ்மை ஏவம்விதே³ ஏவம்வித³ர்த²ம் ப⁴வதி ॥

ஆபோ வா அர்கஸ்தத்³யத³பாம் ஶர ஆஸீத்தத்ஸமஹந்யத । ஸா ப்ருதி²வ்யப⁴வத்தஸ்யாமஶ்ராம்யத்தஸ்ய ஶ்ராந்தஸ்ய தப்தஸ்ய தேஜோரஸோ நிரவர்ததாக்³நி: ॥ 2 ॥

ஆபோ வா அர்க: । க: புநரஸாவர்க இதி, உச்யதே — ஆபோ வை யா அர்சநாங்க³பூ⁴தாஸ்தா ஏவ அர்க:, அக்³நேரர்கஸ்ய ஹேதுத்வாத் , அப்ஸு சாக்³நி: ப்ரதிஷ்டி²த இதி ; ந புந: ஸாக்ஷாதே³வார்கஸ்தா:, தாஸாமப்ரகரணாத் ; அக்³நேஶ்ச ப்ரகரணம் ; வக்ஷ்யதி ச — ‘அயமக்³நிரர்க:’ இதி । தத் தத்ர, யத³பாம் ஶர இவ ஶரோ த³த்⁴ந இவ மண்ட³பூ⁴தமாஸீத் , தத்ஸமஹந்யத ஸங்கா⁴தமாபத்³யத தேஜஸா பா³ஹ்யாந்த:பச்யமாநம் ; லிங்க³வ்யத்யயேந வா, யோ(அ)பாம் ஶர: ஸ ஸமஹந்யதேதி । ஸா ப்ருதி²வ்யப⁴வத் , ஸ ஸங்கா⁴தோ யேயம் ப்ருதி²வீ ஸாப⁴வத் ; தாப்⁴யோ(அ)த்³ப்⁴யோ(அ)ண்ட³மபி⁴நிர்வ்ருத்தமித்யர்த²: ; தஸ்யாம் ப்ருதி²வ்யாமுத்பாதி³தாயாம் , ஸ ம்ருத்யு: ப்ரஜாபதி: அஶ்ராம்யத் ஶ்ரமயுக்தோ ப³பூ⁴வ ; ஸர்வோ ஹி லோக: கார்யம் க்ருத்வா ஶ்ராம்யதி ; ப்ரஜாபதேஶ்ச தந்மஹத்கார்யம் , யத்ப்ருதி²வீஸர்க³: ; கிம் தஸ்ய ஶ்ராந்தஸ்யேத்யுச்யதே — தஸ்ய ஶ்ராந்தஸ்ய தப்தஸ்ய ஸ்விந்நஸ்ய, தேஜோரஸ: தேஜ ஏவ ரஸஸ்தேஜோரஸ:, ரஸ: ஸார:, நிரவர்தத ப்ரஜாபதிஶரீராந்நிஷ்க்ராந்த இத்யர்த²: ; கோ(அ)ஸௌ நிஷ்க்ராந்த: ? அக்³நி: ஸோ(அ)ண்ட³ஸ்யாந்தர்விராட் ப்ரஜாபதி: ப்ரத²மஜ: கார்யகரணஸங்கா⁴தவாஞ்ஜாத: ; ‘ஸ வை ஶரீரீ ப்ரத²ம:’ இதி ஸ்மரணாத் ॥

ஸ த்ரேதா⁴த்மாநம் வ்யகுருதாதி³த்யம் த்ருதீயம் வாயும் த்ருதீயம் ஸ ஏஷ ப்ராணஸ்த்ரேதா⁴ விஹித: । தஸ்ய ப்ராசீ தி³க்ஶிரோ(அ)ஸௌ சாஸௌ சேர்மௌ । அதா²ஸ்ய ப்ரதீசீ தி³க்புச்ச²மஸௌ சாஸௌ ச ஸக்த்²யௌ த³க்ஷிணா சோதீ³சீ ச பார்ஶ்வே த்³யௌ: ப்ருஷ்ட²மந்தரிக்ஷமுத³ரமியமுர: ஸ ஏஷோ(அ)ப்ஸு ப்ரதிஷ்டி²தோ யத்ர க்வசைதி ததே³வ ப்ரதிதிஷ்ட²த்யேவம் வித்³வாந் ॥ 3 ॥

ஸ ச ஜாத: ப்ரஜாபதி: த்ரேதா⁴ த்ரிப்ரகாரம் ஆத்மாநம் ஸ்வயமேவ கார்யகரணஸங்கா⁴தம் வ்யகுருத வ்யப⁴ஜதி³த்யேதத் ; கத²ம் த்ரேதே⁴த்யாஹ — ஆதி³த்யம் த்ருதீயம் அக்³நிவாய்வபேக்ஷயா த்ரயாணாம் பூரணம் , அகுருதேத்யநுவர்ததே ; ததா²க்³ந்யாதி³த்யாபேக்ஷயா வாயும் த்ருதீயம் ; ததா² வாய்வாதி³த்யாபேக்ஷயாக்³நிம் த்ருதீயமிதி த்³ரஷ்டவ்யம் ; ஸாமர்த்²யஸ்ய துல்யத்வாத்த்ரயாணாம் ஸங்க்²யாபூரணத்வே । ஸ ஏஷ ப்ராண: ஸர்வபூ⁴தாநாமாத்மாப்யக்³நிவாய்வாதி³த்யரூபேண விஶேஷத: ஸ்வேநைவ ம்ருத்ய்வாத்மநா த்ரேதா⁴ விஹித: விப⁴க்த:, ந விராட்ஸ்வரூபோபமர்த³நேந । தஸ்யாஸ்ய ப்ரத²மஜஸ்யாக்³நேரஶ்வமேதௌ⁴பயோகி³கஸ்யார்கஸ்ய விராஜஶ்சித்யாத்மகஸ்யாஶ்வஸ்யேவ த³ர்ஶநமுச்யதே ; ஸர்வா ஹி பூர்வோக்தோத்பத்திரஸ்ய ஸ்துத்யர்தே²த்யவோசாம — இத்த²மஸௌ ஶுத்³த⁴ஜந்மேதி । தஸ்ய ப்ராசீ தி³க் ஶிர:, விஶிஷ்டத்வஸாமாந்யாத் ; அஸௌ சாஸௌ ச ஐஶாந்யாக்³நேய்யௌ ஈர்மௌ பா³ஹூ, ஈரயதேர்க³திகர்மண: । அத² அஸ்ய அக்³நே:, ப்ரதீசீ தி³க் புச்ச²ம் ஜக⁴ந்யோ பா⁴க³:, ப்ராங்முக²ஸ்ய ப்ரத்யக்³தி³க்ஸம்ப³ந்தா⁴த் ; அஸௌ சாஸௌ ச வாயவ்யநைர்‌ருத்யௌ ஸக்த்²யௌ ஸக்தி²நீ, ப்ருஷ்ட²கோணத்வஸாமாந்யாத் ; த³க்ஷிணா சோதீ³சீ ச பார்ஶ்வே, உப⁴யதி³க்ஸம்ப³ந்த⁴ஸாமாந்யாத் ; த்³யௌ: ப்ருஷ்ட²மந்தரிக்ஷமுத³ரமிதி பூர்வவத் ; இயமுர:, அதோ⁴பா⁴க³ஸாமாந்யாத் ; ஸ ஏஷோ(அ)க்³நி: ப்ரஜாபதிரூபோ லோகாத்³யாத்மகோ(அ)க்³நி: அப்ஸு ப்ரதிஷ்டி²த:, ‘ஏவமிமே லோகா அப்ஸ்வந்த:’ இதி ஶ்ருதே: ; யத்ர க்வச யஸ்மிந்கஸ்மிம்ஶ்சித் ஏதி க³ச்ச²தி, ததே³வ தத்ரைவ ப்ரதிதிஷ்டி²தி ஸ்தி²திம் லப⁴தே ; கோ(அ)ஸௌ ? ஏவம் யதோ²க்தமப்ஸு ப்ரதிஷ்டி²தத்வமக்³நே: வித்³வாந் விஜாநந் ; கு³ணப²லமேதத் ॥

ஸோ(அ)காமயத த்³விதீயோ ம ஆத்மா ஜாயேதேதி ஸ மநஸா வாசம் மிது²நம் ஸமப⁴வத³ஶநாயாம்ருத்யுஸ்தத்³யத்³ரேத ஆஸீத்ஸ ஸம்வத்ஸரோ(அ)ப⁴வத் । ந ஹ புரா தத: ஸம்வத்ஸர ஆஸ தமேதாவந்தம் காலமபி³ப⁴: । யாவாந்ஸம்வத்ஸரஸ்தமேதாவத: காலஸ்ய பரஸ்தாத³ஸ்ருஜத । தம் ஜாதமபி⁴வ்யாத³தா³த்ஸ பா⁴ணகரோத்ஸைவ வாக³ப⁴வத் ॥ 4 ॥

ஸோ(அ)காமயத — யோ(அ)ஸௌ ம்ருத்யு: ஸோ(அ)பா³தி³க்ரமேணாத்மநாத்மாநமண்ட³ஸ்யாந்த: கார்யகரணஸங்கா⁴தவந்தம் விராஜமக்³நிமஸ்ருஜத, த்ரேதா⁴ சாத்மாநமகுருதேத்யுக்தம் । ஸ கிம்வ்யாபார: ஸந்நஸ்ருஜதேதி, உச்யதே — ஸ: ம்ருத்யு: அகாமயத காமிதவாந் ; கிம் ? த்³விதீய: மே மம ஆத்மா ஶரீரம் , யேநாஹம் ஶரீரீ ஸ்யாம் , ஸ ஜாயேத உத்பத்³யேத, இதி ஏவமேதத³காமயத ; ஸ: ஏவம் காமயித்வா, மநஸா பூர்வோத்பந்நேந, வாசம் த்ரயீலக்ஷணாம் , மிது²நம் த்³வந்த்³வபா⁴வம் , ஸமப⁴வத் ஸம்ப⁴வநம் க்ருதவாந் , மநஸா த்ரயீமாலோசிதவாந் ; த்ரயீவிஹிதம் ஸ்ருஷ்டிக்ரமம் மநஸாந்வாலோசயதி³த்யர்த²: । கோ(அ)ஸௌ ? அஶநாயயா லக்ஷிதோ ம்ருத்யு: ; அஶநாயா ம்ருத்யுரித்யுக்தம் ; தமேவ பராம்ருஶதி, அந்யத்ர ப்ரஸங்கோ³ மா பூ⁴தி³தி ; தத்³யத்³ரேத ஆஸீத் , தத் தத்ர மிது²நே, யத்³ரேத ஆஸீத் , ப்ரத²மஶரீரிண: ப்ரஜாபதேருத்பத்தௌ காரணம் ரேதோ பீ³ஜம் ஜ்ஞாநகர்மரூபம் , த்ரய்யாலோசநாயாம் யத்³த்³ருஷ்டவாநாஸீஜ்ஜந்மாந்தரக்ருதம் ; தத்³பா⁴வபா⁴விதோ(அ)ப: ஸ்ருஷ்ட்வா தேந ரேதஸா பீ³ஜேநாப்ஸ்வநுப்ரவிஶ்யாண்ட³ரூபேண க³ர்பீ⁴பூ⁴த: ஸ:, ஸம்வத்ஸரோ(அ)ப⁴வத் , ஸம்வத்ஸரகாலநிர்மாதா ஸம்வத்ஸர:, ப்ரஜாபதிரப⁴வத் । ந ஹ, புரா பூர்வம் , தத: தஸ்மாத்ஸம்வத்ஸரகாலநிர்மாது: ப்ரஜாபதே:, ஸம்வத்ஸர: காலோ நாம, ந ஆஸ ந ப³பூ⁴வ ஹ ; தம் ஸம்வத்ஸரகாலநிர்மாதாரமந்தர்க³ர்ப⁴ம் ப்ரஜாபதிம் , யாவாநிஹ ப்ரஸித்³த⁴: கால: ஏதாவந்தம் ஏதாவத்ஸம்வத்ஸரபரிமாணம் காலம் அபி³ப⁴: ப்⁴ருதவாந் ம்ருத்யு: । யாவாந்ஸம்வத்ஸர: இஹ ப்ரஸித்³த⁴:, தத: பரஸ்தாத்கிம் க்ருதவாந் ? தம் , ஏதாவத: காலஸ்ய ஸம்வத்ஸரமாத்ரஸ்ய பரஸ்தாத் ஊர்த்⁴வம் அஸ்ருஜத ஸ்ருஷ்டவாந் , அண்ட³மபி⁴நதி³த்யர்த²: । தம் ஏவம் குமாரம் ஜாதம் அக்³நிம் ப்ரத²மஶரீரிணம் , அஶநாயாவத்த்வாந்ம்ருத்யு: அபி⁴வ்யாத³தா³த் முக²விதா³ரணம் க்ருதவாந் அத்தும் ; ஸ ச குமாரோ பீ⁴த: ஸ்வாபா⁴விக்யாவித்³யயா யுக்த: பா⁴ணித்யேவம் ஶப்³த³ம் அகரோத் ; ஸைவ வாக³ப⁴வத் , வாக் ஶப்³த³: அப⁴வத் ॥

ஸ ஐக்ஷத யதி³ வா இமமபி⁴மம்ஸ்யே கநீயோ(அ)ந்நம் கரிஷ்ய இதி ஸ தயா வாசா தேநாத்மநேத³ம் ஸர்வமஸ்ருஜத யதி³த³ம் கிஞ்சர்சோ யஜூம்ஷி ஸாமாநி ச்ச²ந்தா³ம்ஸி யஜ்ஞாந்ப்ரஜா: பஶூந் । ஸ யத்³யதே³வாஸ்ருஜத தத்தத³த்துமத்⁴ரியத ஸர்வம் வா அத்தீதி தத³தி³தேரதி³தித்வம் ஸர்வஸ்யைதஸ்யாத்தா ப⁴வதி ஸர்வமஸ்யாந்நம் ப⁴வதி ய ஏவமேதத³தி³தேரதி³தித்வம் வேத³ ॥ 5 ॥

ஸ ஐக்ஷத — ஸ:, ஏவம் பீ⁴தம் க்ருதரவம் குமாரம் த்³ருஷ்ட்வா, ம்ருத்யு: ஐக்ஷத ஈக்ஷிதவாந் , அஶநாயாவாநபி — யதி³ கதா³சித்³வா இமம் குமாரம் அபி⁴மம்ஸ்யே, அபி⁴பூர்வோ மந்யதிர்ஹிம்ஸார்த²:, ஹிம்ஸிஷ்யே இத்யர்த²: ; கநீயோ(அ)ந்நம் கரிஷ்யே, கநீய: அல்பமந்நம் கரிஷ்யே - இதி ; ஏவமீக்ஷித்வா தத்³ப⁴க்ஷணாது³பரராம ; ப³ஹு ஹ்யந்நம் கர்தவ்யம் தீ³ர்க⁴காலப⁴க்ஷணாய, ந கநீய: ; தத்³ப⁴க்ஷணே ஹி கநீயோ(அ)ந்நம் ஸ்யாத் , பீ³ஜப⁴க்ஷணே இவ ஸஸ்யாபா⁴வ: । ஸ: ஏவம் ப்ரயோஜநமந்நபா³ஹுல்யமாலோச்ய, தயைவ த்ரய்யா வாசா பூர்வோக்தயா, தேநைவ ச ஆத்மநா மநஸா, மிது²நீபா⁴வமாலோசநமுபக³ம்யோபக³ம்ய, இத³ம் ஸர்வம் ஸ்தா²வரம் ஜங்க³மம் ச அஸ்ருஜத, யதி³த³ம் கிஞ்ச யத்கிஞ்சேத³ம் ; கிம் தத் ? ருச:, யஜூம்ஷி, ஸாமாநி, ச²ந்தா³ம்ஸி ச ஸப்த கா³யத்ர்யாதீ³நி — ஸ்தோத்ரஶஸ்த்ராதி³கர்மாங்க³பூ⁴தாம்ஸ்த்ரிவிதா⁴ந்மந்த்ராந்கா³யத்ர்யாதி³ச்ச²ந்தோ³விஶிஷ்டாந் , யஜ்ஞாம்ஶ்ச தத்ஸாத்⁴யாந் , ப்ரஜாஸ்தத்கர்த்ரீ:, பஶூம்ஶ்ச க்³ராம்யாநாரண்யாந்கர்மஸாத⁴நபூ⁴தாந் । நநு த்ரய்யா மிது²நீபூ⁴தயாஸ்ருஜதேத்யுக்தம் ; ருகா³தீ³நீஹ கத²மஸ்ருஜதேதி ? நைஷ தோ³ஷ: ; மநஸஸ்த்வவ்யக்தோ(அ)யம் மிது²நீபா⁴வஸ்த்ரய்யா ; பா³ஹ்யஸ்து ருகா³தீ³நாம் வித்³யமாநாநாமேவ கர்மஸு விநியோக³பா⁴வேந வ்யக்தீபா⁴வ: ஸர்க³ இதி । ஸ: ப்ரஜாபதி:, ஏவமந்நவ்ருத்³தி⁴ம் பு³த்³த்⁴வா, யத்³யதே³வ க்ரியாம் க்ரியாஸாத⁴நம் ப²லம் வா கிஞ்சித் அஸ்ருஜத, தத்தத³த்தும் ப⁴க்ஷயிதும் அத்⁴ரியத த்⁴ருதவாந்மந: ; ஸர்வம் க்ருத்ஸ்நம் வை யஸ்மாத் அத்தி, தத் தஸ்மாத் அதி³தே: அதி³திநாம்நோ ம்ருத்யோ: அதி³தித்வம் ப்ரஸித்³த⁴ம் ; ததா² ச மந்த்ர: — ‘அதி³திர்த்³யௌரதி³திரந்தரிக்ஷமதி³திர்மாதா ஸ பிதா’ (ரு. 1 । 59 । 10) இத்யாதி³: ; ஸர்வஸ்யைதஸ்ய ஜக³தோ(அ)ந்நபூ⁴தஸ்ய அத்தா ஸர்வாத்மநைவ ப⁴வதி, அந்யதா² விரோதா⁴த் ; ந ஹி கஶ்சித்ஸர்வஸ்யைகோ(அ)த்தா த்³ருஶ்யதே ; தஸ்மாத்ஸர்வாத்மா ப⁴வதீத்யர்த²: ; ஸர்வமஸ்யாந்நம் ப⁴வதி ; அத ஏவ ஸர்வாத்மநோ ஹ்யத்து: ஸர்வமந்நம் ப⁴வதீத்யுபபத்³யதே ; ய ஏவமேதத் யதோ²க்தம் அதி³தே: ம்ருத்யோ: ப்ரஜாபதே: ஸர்வஸ்யாத³நாத³தி³தித்வம் வேத³, தஸ்யைதத்ப²லம் ॥

ஸோ(அ)காமயத பூ⁴யஸா யஜ்ஞேந பூ⁴யோ யஜேயேதி । ஸோ(அ)ஶ்ராம்யத்ஸ தபோ(அ)தப்யத தஸ்ய ஶ்ராந்தஸ்ய தப்தஸ்ய யஶோ வீர்யமுத³க்ராமத் । ப்ராணா வை யஶோ வீர்யம் தத்ப்ராணேஷூத்க்ராந்தேஷு ஶரீரம் ஶ்வயிதுமத்⁴ரியத தஸ்ய ஶரீர ஏவ மந ஆஸீத் ॥ 6 ॥

ஸோ(அ)காமயதேத்யஶ்வாஶ்வமேத⁴யோர்நிர்வசநார்த²மித³மாஹ । பூ⁴யஸா மஹதா யஜ்ஞேந பூ⁴ய: புநரபி யஜேயேதி ; ஜந்மாந்தரகரணாபேக்ஷயா பூ⁴ய:ஶப்³த³: ; ஸ ப்ரஜாபதிர்ஜந்மாந்தரே(அ)ஶ்வமேதே⁴நாயஜத ; ஸ தத்³பா⁴வபா⁴வித ஏவ கல்பாதௌ³ வ்யவர்தத ; ஸோ(அ)ஶ்வமேத⁴க்ரியாகாரகப²லாத்மத்வேந நிர்வ்ருத்த: ஸந்நகாமயத — பூ⁴யஸா யஜ்ஞேந பூ⁴யோ யஜேயேதி । ஏவம் மஹத்கார்யம் காமயித்வா லோகவத³ஶ்ராம்யத் ; ஸ தபோ(அ)தப்யத ; தஸ்ய ஶ்ராந்தஸ்ய தப்தஸ்யேதி பூர்வவத் ; யஶோ வீர்யமுத³க்ராமதி³தி ஸ்வயமேவ பதா³ர்த²மாஹ — ப்ராணா: சக்ஷுராத³யோ வை யஶ:, யஶோஹேதுத்வாத் , தேஷு ஹி ஸத்ஸு க்²யாதிர்ப⁴வதி ; ததா² வீர்யம் ப³லம் அஸ்மிஞ்ஶரீரே ; ந ஹ்யுத்க்ராந்தப்ராணோ யஶஸ்வீ ப³லவாந்வா ப⁴வதி ; தஸ்மாத்ப்ராணா ஏவ யஶோ வீர்யம் சாஸ்மிஞ்ஶரீரே, ததே³வம் ப்ராணலக்ஷணம் யஶோ வீர்யம் உத³க்ராமத் உத்க்ராந்தவத் । ததே³வம் யஶோவீர்யபூ⁴தேஷு ப்ராணேஷூத்க்ராந்தேஷு, ஶரீராந்நிஷ்க்ராந்தேஷு தச்ச²ரீரம் ப்ரஜாபதே: ஶ்வயிதும் உச்சூ²நபா⁴வம் க³ந்தும் அத்⁴ரியத, அமேத்⁴யம் சாப⁴வத் ; தஸ்ய ப்ரஜாபதே:, ஶரீராந்நிர்க³தஸ்யாபி, தஸ்மிந்நேவ ஶரீரே மந ஆஸீத் ; யதா² கஸ்யசித்ப்ரியே விஷயே தூ³ரம் க³தஸ்யாபி மநோ ப⁴வதி, தத்³வத் ॥

ஸோ(அ)காமயத மேத்⁴யம் ம இத³ம் ஸ்யாதா³த்மந்வ்யநேந ஸ்யாமிதி । ததோ(அ)ஶ்வ: ஸமப⁴வத்³யத³ஶ்வத்தந்மேத்⁴யமபூ⁴தி³தி ததே³வாஶ்வமேத⁴ஸ்யாஶ்வமேத⁴த்வம் । ஏஷ ஹ வா அஶ்வமேத⁴ம் வேத³ ய ஏநமேவம் வேத³ । தமநவருத்⁴யைவாமந்யத । தம் ஸம்வத்ஸரஸ்ய பரஸ்தாதா³த்மந ஆலப⁴த । பஶூந்தே³வதாப்⁴ய: ப்ரத்யௌஹத் । தஸ்மாத்ஸர்வதே³வத்யம் ப்ரோக்ஷிதம் ப்ராஜாபத்யமாலப⁴ந்தே । ஏஷ ஹ வா அஶ்வமேதோ⁴ ய ஏஷ தபதி தஸ்ய ஸம்வத்ஸர ஆத்மாயமக்³நிரர்கஸ்தஸ்யேமே லோகா ஆத்மாநஸ்தாவேதாவர்காஶ்வமேதௌ⁴ । ஸோ புநரேகைவ தே³வதா ப⁴வதி ம்ருத்யுரேவாப புநர்ம்ருத்யும் ஜயதி நைநம் ம்ருத்யுராப்நோதி ம்ருத்யுரஸ்யாத்மா ப⁴வத்யேதாஸாம் தே³வதாநாமேகோ ப⁴வதி ॥ 7 ॥

ஸ தஸ்மிந்நேவ ஶரீரே க³தமநா: ஸந்கிமகரோதி³தி, உச்யதே — ஸோ(அ)காமயத । கத²ம் ? மேத்⁴யம் மேதா⁴ர்ஹம் யஜ்ஞியம் மே மம இத³ம் ஶரீரம் ஸ்யாத் ; கிஞ்ச ஆத்மந்வீ ஆத்மவாம்ஶ்ச அநேந ஶரீரேண ஶரீரவாந் ஸ்யாமிதி — ப்ரவிவேஶ । யஸ்மாத் , தச்ச²ரீரம் தத்³வியோகா³த்³க³தயஶோவீர்யம் ஸத் அஶ்வத் அஶ்வயத் , தத: தஸ்மாத் அஶ்வ: ஸமப⁴வத் ; ததோ(அ)ஶ்வநாமா ப்ரஜாபதிரேவ ஸாக்ஷாதி³தி ஸ்தூயதே ; யஸ்மாச்ச புநஸ்தத்ப்ரவேஶாத் க³தயஶோவீர்யத்வாத³மேத்⁴யம் ஸத் மேத்⁴யமபூ⁴த் , ததே³வ தஸ்மாதே³வ அஶ்வமேத⁴ஸ்ய அஶ்வமேத⁴நாம்ந: க்ரதோ: அஶ்வமேத⁴த்வம் அஶ்வமேத⁴நாமலாப⁴: ; க்ரியாகாரகப²லாத்மகோ ஹி க்ரது: ; ஸ ச ப்ரஜாபதிரேவேதி ஸ்தூயதே ॥
க்ரதுநிர்வர்தகஸ்யாஶ்வஸ்ய ப்ரஜாபதித்வமுக்தம் — ‘உஷா வா அஶ்வஸ்ய மேத்⁴யஸ்ய’ (ப்³ரு. உ. 1 । 1 । 1) இத்யாதி³நா । தஸ்யைவாஶ்வஸ்ய மேத்⁴யஸ்ய ப்ரஜாபதிஸ்வரூபஸ்ய அக்³நேஶ்ச யதோ²க்தஸ்ய க்ரதுப²லாத்மரூபதயா ஸமஸ்யோபாஸநம் விதா⁴தவ்யமித்யாரப்⁴யதே । பூர்வத்ர க்ரியாபத³ஸ்ய விதா⁴யகஸ்யாஶ்ருதத்வாத் , க்ரியாபதா³பேக்ஷத்வாச்ச ப்ரகரணஸ்ய, அயமர்தோ²(அ)வக³ம்யதே । ஏஷ ஹ வா அஶ்வமேத⁴ம் க்ரதும் வேத³ ய ஏநமேவம் வேத³ — ய: கஶ்சித் , ஏநம் அஶ்வமக்³நிரூபமர்கம் ச யதோ²க்தம் , ஏவம் வக்ஷ்யமாணேந ஸமாஸேந ப்ரத³ர்ஶ்யமாநேந விஶேஷணேந விஶிஷ்டம் வேத³, ஸ ஏஷோ(அ)ஶ்வமேத⁴ம் வேத³, நாந்ய: ; தஸ்மாதே³வம் வேதி³தவ்ய இத்யர்த²: । கத²ம் ? தத்ர பஶுவிஷயமேவ தாவத்³த³ர்ஶநமாஹ । தத்ர ப்ரஜாபதி: ‘பூ⁴யஸா யஜ்ஞேந பூ⁴யோ யஜேய’ இதி காமயித்வா, ஆத்மாநமேவ பஶும் மேத்⁴யம் கல்பயித்வா, தம் பஶும் , அநவருத்⁴யைவ உத்ஸ்ருஷ்டம் பஶுமவரோத⁴மக்ருத்வைவ முக்தப்ரக்³ரஹம் , அமந்யத அசிந்தயத் । தம் ஸம்வத்ஸரஸ்ய பூர்ணஸ்ய பரஸ்தாத் ஊர்த்⁴வம் ஆத்மநே ஆத்மார்த²ம் ஆலப⁴த — ப்ரஜாபதிதே³வதாகத்வேநேத்யேதத் — ஆலப⁴த ஆலம்ப⁴ம் க்ருதவாந் । பஶூந் அந்யாந்க்³ராம்யாநாரண்யாம்ஶ்ச தே³வதாப்⁴ய: யதா²தை³வதம் ப்ரத்யௌஹத் ப்ரதிக³மிதவாந் । யஸ்மாச்சைவம் ப்ரஜாபதிரமந்யத, தஸ்மாதே³வமந்யோ(அ)ப்யுக்தேந விதி⁴நா ஆத்மாநம் பஶுமஶ்வம் மேத்⁴யம் கல்பயித்வா, ‘ஸர்வதே³வத்யோ(அ)ஹம் ப்ரோக்ஷ்யமாண:’ ஆலப்⁴யமாநஸ்த்வஹம் மத்³தே³வத்ய ஏவ ஸ்யாம் ; அந்ய இதரே பஶவோ க்³ராம்யாரண்யா யதா²தை³வதமந்யாப்⁴யோ தே³வதாப்⁴ய ஆலப்⁴யந்தே மத³வயவபூ⁴தாப்⁴ய ஏவ’ இதி வித்³யாத் । அத ஏவேதா³நீம் ஸர்வதே³வத்யம் ப்ரோக்ஷிதம் ப்ராஜாபத்யமாலப⁴ந்தே யாஜ்ஞிகா ஏவம் । ஏஷ ஹ வா அஶ்வமேதோ⁴ ய ஏஷ தபதி, யஸ்த்வேவம் பஶுஸாத⁴நக: க்ரது: ஸ ஏஷ ஸாக்ஷாத்ப²லபூ⁴தோ நிர்தி³ஶ்யதே, ஏஷ ஹ வா அஶ்வமேத⁴: ; கோ(அ)ஸௌ ? ய ஏஷ: ஸவிதா தபதி ஜக³த³வபா⁴ஸயதி தேஜஸா ; தஸ்ய அஸ்ய க்ரதுப²லாத்மந:, ஸம்வத்ஸர: காலவிஶேஷ:, ஆத்மா ஶரீரம் , தந்நிர்வர்த்யத்வாத்ஸம்வத்ஸரஸ்ய ; தஸ்யைவ க்ரத்வாத்மந: அயம் பார்தி²வோ(அ)க்³நி:, அர்க:, ஸாத⁴நபூ⁴த: ; தஸ்ய சார்கஸ்ய க்ரதௌ சித்யஸ்ய, இமே லோகாஸ்த்ரயோ(அ)பி, ஆத்மாந: ஶரீராவயவா: ; ததா² ச வ்யாக்²யாதம் — ‘தஸ்ய ப்ராசீ தி³க்’ இத்யாதி³நா ; தாவக்³ந்யாதி³த்யாவேதௌ யதா²விஶேஷிதாவர்காஶ்வமேதௌ⁴ க்ரதுப²லே ; அர்கோ ய: பார்தி²வோ(அ)க்³நி: ஸ ஸாக்ஷாத்க்ரதுரூப: க்ரியாத்மக: ; க்ரதோரக்³நிஸாத்⁴யத்வாத்தத்³ரூபேணைவ நிர்தே³ஶ: ; க்ரதுஸாத்⁴யத்வாச்ச ப²லஸ்ய க்ரதுரூபேணைவ நிர்தே³ஶ: — ஆதி³த்யோ(அ)ஶ்வமேத⁴ இதி । தௌ ஸாத்⁴யஸாத⁴நௌ க்ரதுப²லபூ⁴தாவக்³ந்யாதி³த்யௌ — ஸா உ, புந: பூ⁴ய:, ஏகைவ தே³வதா ப⁴வதி ; கா ஸா ? ம்ருத்யுரேவ ; பூர்வமப்யேகைவாஸீத்க்ரியாஸாத⁴நப²லபே⁴தா³ய விப⁴க்தா ; ததா² சோக்தம் ‘ஸ த்ரேதா⁴த்மாநம் வ்யகுருத’ இதி ; ஸா புநரபி க்ரியாநிர்வ்ருத்த்யுத்தரகாலமேகைவ தே³வதா ப⁴வதி — ம்ருத்யுரேவ ப²லரூப: ; ய: புநரேவமேநமஶ்வமேத⁴ம் ம்ருத்யுமேகாம் தே³வதாம் வேத³ — அஹமேவ ம்ருத்யுரஸ்ம்யஶ்வமேத⁴ ஏகா தே³வதா மத்³ரூபாஶ்வாக்³நிஸாத⁴நஸாத்⁴யேதி ; ஸோ(அ)பஜயதி, புநர்ம்ருத்யும் புநர்மரணம் , ஸக்ருந்ம்ருத்வா புநர்மரணாய ந ஜாயத இத்யர்த²: ; அபஜிதோ(அ)பி ம்ருத்யுரேநம் புநராப்நுயாதி³த்யாஶங்க்யாஹ — நைநம் ம்ருத்யுராப்நோதி ; கஸ்மாத் ? ம்ருத்யு:, அஸ்யைவம்வித³:, ஆத்மா ப⁴வதி ; கிஞ்ச ம்ருத்யுரேவ ப²லரூப: ஸந்நேதாஸாம் தே³வதாநாமேகோ ப⁴வதி ; தஸ்யைதத்ப²லம் ॥
இதி ப்ரத²மாத்⁴யாயஸ்ய த்³விதீயம் ப்³ராஹ்மணம் ॥

த்ருதீயம் ப்³ராஹ்மணம்

‘த்³வயா ஹ’ இத்யாத்³யஸ்ய க: ஸம்ப³ந்த⁴: ? கர்மணாம் ஜ்ஞாநஸஹிதாநாம் பரா க³திருக்தா ம்ருத்ய்வாத்மபா⁴வ:, அஶ்வமேத⁴க³த்யுக்த்யா । அதே²தா³நீம் ம்ருத்ய்வாத்மபா⁴வஸாத⁴நபூ⁴தயோ: கர்மஜ்ஞாநயோர்யத உத்³ப⁴வ:, தத்ப்ரகாஶநார்த²முத்³கீ³த²ப்³ராஹ்மணமாரப்⁴யதே ॥
நநு ம்ருத்ய்வாத்மபா⁴வ: பூர்வத்ர ஜ்ஞாநகர்மணோ: ப²லமுக்தம் । உத்³கீ³த²ஜ்ஞாநகர்மணோஸ்து ம்ருத்ய்வாத்மபா⁴வாதிக்ரமணம் ப²லம் வக்ஷ்யதி । அதோ பி⁴ந்நவிஷயத்வாத்ப²லஸ்ய ந பூர்வகர்மஜ்ஞாநோத்³ப⁴வப்ரகாஶநார்த²ம் இதி சேத் , நாயம் தோ³ஷ: ; அக்³ந்யாதி³த்யாத்மபா⁴வத்வாது³த்³கீ³த²ப²லஸ்ய ; பூர்வத்ராப்யேததே³வ ப²லமுக்தம் — ‘ஏதாஸாம் தே³வதாநாமேகோ ப⁴வதி’ இதி । நநு ‘ம்ருத்யுமதிக்ராந்த:’ இத்யாதி³ விருத்³த⁴ம் ; ந, ஸ்வாபா⁴விகபாப்மாஸங்க³விஷயத்வாத³திக்ரமணஸ்ய ॥
கோ(அ)ஸௌ ஸ்வாபா⁴விக: பாப்மாஸங்கோ³ ம்ருத்யு: ? குதோ வா தஸ்யோத்³ப⁴வ: ? கேந வா தஸ்யாதிக்ரமணம் ? கத²ம் வா ? — இத்யேதஸ்யார்த²ஸ்ய ப்ரகாஶநாய ஆக்²யாயிகா ஆரப்⁴யதே । கத²ம் ? —

த்³வயா ஹ ப்ராஜாபத்யா தே³வாஶ்சாஸுராஶ்ச தத: காநீயஸா ஏவ தே³வா ஜ்யாயஸா அஸுராஸ்த ஏஷு லோகேஷ்வஸ்பர்த⁴ந்த தே ஹ தே³வா ஊசுர்ஹந்தாஸுராந்யஜ்ஞ உத்³கீ³தே²நாத்யயாமேதி ॥ 1 ॥

த்³வயா த்³விப்ரகாரா: ; ஹேதி பூர்வவ்ருத்தாவத்³யோதகோ நிபாத: ; வர்தமாநப்ரஜாபதே: பூர்வஜந்மநி யத்³வ்ருத்தம் , தத³வத்³யோதயதி ஹ - ஶப்³தே³ந ; ப்ராஜாபத்யா: ப்ரஜாபதேர்வ்ருத்தஜந்மாவஸ்த²ஸ்யாபத்யாநி ப்ராஜாபத்யா: ; கே தே ? தே³வாஶ்சாஸுராஶ்ச ; தஸ்யைவ ப்ரஜாபதே: ப்ராணா வாகா³த³ய: ; கத²ம் புநஸ்தேஷாம் தே³வாஸுரத்வம் ? உச்யதே — ஶாஸ்த்ரஜநிதஜ்ஞாநகர்மபா⁴விதா த்³யோதநாத்³தே³வா ப⁴வந்தி ; த ஏவ ஸ்வாபா⁴விகப்ரத்யக்ஷாநுமாநஜநிதத்³ருஷ்டப்ரயோஜநகர்மஜ்ஞாநபா⁴விதா அஸுரா:, ஸ்வேஷ்வேவாஸுஷு ரமணாத் , ஸுரேப்⁴யோ வா தே³வேப்⁴யோ(அ)ந்யத்வாத் । யஸ்மாச்ச த்³ருஷ்டப்ரயோஜநஜ்ஞாநகர்மபா⁴விதா அஸுரா:, தத: தஸ்மாத் , காநீயஸா:, கநீயாம்ஸ ஏவ காநீயஸா:, ஸ்வார்தே²(அ)ணி வ்ருத்³தி⁴: ; கநீயாம்ஸோ(அ)ல்பா ஏவ தே³வா: ; ஜ்யாயஸா அஸுரா ஜ்யாயாம்ஸோ(அ)ஸுரா: ; ஸ்வாபா⁴விகீ ஹி கர்மஜ்ஞாநப்ரவ்ருத்திர்மஹத்தரா ப்ராணாநாம் ஶாஸ்த்ரஜநிதாயா: கர்மஜ்ஞாநப்ரவ்ருத்தே:, த்³ருஷ்டப்ரயோஜநத்வாத் ; அத ஏவ கநீயஸ்த்வம் தே³வாநாம் , ஶாஸ்த்ரஜநிதப்ரவ்ருத்தேரல்பத்வாத் ; அத்யந்தயத்நஸாத்⁴யா ஹி ஸா ; தே தே³வாஶ்சாஸுராஶ்ச ப்ரஜாபதிஶரீரஸ்தா²:, ஏஷு லோகேஷு நிமித்தபூ⁴தேஷு ஸ்வாபா⁴விகேதரகர்மஜ்ஞாநஸாத்⁴யேஷு, அஸ்பர்த⁴ந்த ஸ்பர்தா⁴ம் க்ருதவந்த: ; தே³வாநாம் சாஸுராணாம் ச வ்ருத்த்யுத்³ப⁴வாபி⁴ப⁴வௌ ஸ்பர்தா⁴ । கதா³சித்சா²ஸ்த்ரஜநிதகர்மஜ்ஞாநபா⁴வநாரூபாவ்ருத்தி: ப்ராணாநாமுத்³ப⁴வதி । யதா³ சோத்³ப⁴வதி, ததா³ த்³ருஷ்டப்ரயோஜநா ப்ரத்யக்ஷாநுமாநஜநிதகர்மஜ்ஞாநபா⁴வநாரூபா தேஷாமேவ ப்ராணாநாம் வ்ருத்திராஸுர்யபி⁴பூ⁴யதே । ஸ தே³வாநாம் ஜய:, அஸுராணாம் பராஜய: । கதா³சித்தத்³விபர்யயேண தே³வாநாம் வ்ருத்திரபி⁴பூ⁴யதே, ஆஸுர்யா உத்³ப⁴வ: । ஸோ(அ)ஸுராணாம் ஜய:, தே³வாநாம் பராஜய: । ஏவம் தே³வாநாம் ஜயே த⁴ர்மபூ⁴யஸ்த்வாது³த்கர்ஷ ஆ ப்ரஜாபதித்வப்ராப்தே: । அஸுரஜயே(அ)த⁴ர்மபூ⁴யஸ்த்வாத³பகர்ஷ ஆ ஸ்தா²வரத்வப்ராப்தே: । உப⁴யஸாம்யே மநுஷ்யத்வப்ராப்தி: । த ஏவம் கநீயஸ்த்வாத³பி⁴பூ⁴யமாநா அஸுரைர்தே³வா பா³ஹூல்யாத³ஸுராணாம் கிம் க்ருதவந்த இதி, உச்யதே — தே தே³வா:, அஸுரைரபி⁴பூ⁴யமாநா:, ஹ கில, ஊசு: உக்தவந்த: ; கத²ம் ? ஹந்த! இதா³நீம் , அஸ்மிந்யஜ்ஞே ஜ்யோதிஷ்டோமே, உத்³கீ³தே²ந உத்³கீ³த²கர்மபதா³ர்த²கர்த்ருஸ்வரூபாஶ்ரயணேந, அத்யயாம அதிக³ச்சா²ம: ; அஸுராநபி⁴பூ⁴ய ஸ்வம் தே³வபா⁴வம் ஶாஸ்த்ரப்ரகாஶிதம் ப்ரதிபத்³யாமஹே இத்யுக்தவந்தோ(அ)ந்யோந்யம் । உத்³கீ³த²கர்மபதா³ர்த²கர்த்ருஸ்வரூபாஶ்ரயணம் ச ஜ்ஞாநகர்மப்⁴யாம் । கர்ம வக்ஷ்யமாணம் மந்த்ரஜபலக்ஷணம் , விதி⁴த்ஸ்யமாநம் — ‘ததே³தாநி ஜபேத்’ (ப்³ரு. உ. 1 । 3 । 28) இதி । ஜ்ஞாநம் த்வித³மேவ நிரூப்யமாணம் ॥
நந்வித³மப்⁴யாரோஹஜபவிதி⁴ஶேஷோ(அ)ர்த²வாத³:, ந ஜ்ஞாநநிரூபணபரம் । ந, ‘ய ஏவம் வேத³’ (ப்³ரு. உ. 1 । 3 । 7) இதி வசநாத் । உத்³கீ³த²ப்ரஸ்தாவே புராகல்பஶ்ரவணாது³த்³கீ³த²விதி⁴பரமிதி சேத் , ந, அப்ரகரணாத் ; உத்³கீ³த²ஸ்ய சாந்யத்ர விஹிதத்வாத் ; வித்³யாப்ரகரணத்வாச்சாஸ்ய ; அப்⁴யாரோஹஜபஸ்ய சாநித்யத்வாத் ஏவம்வித்ப்ரயோஜ்யத்வாத் , விஜ்ஞாநஸ்ய ச நித்யவச்ச்²ரவணாத் ; ‘தத்³தை⁴தல்லோகஜிதே³வ’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 28) இதி ச ஶ்ருதே: ; ப்ராணஸ்ய வாகா³தீ³நாம் ச ஶுத்³த்⁴யஶுத்³தி⁴வசநாத் ; ந ஹ்யநுபாஸ்யத்வே — ப்ராணஸ்ய ஶுத்³தி⁴வசநம் , வாகா³தீ³நாம் ச ஸஹோபந்யஸ்தாநாமஶுத்³தி⁴வசநம் , வாகா³தி³நிந்த³யா முக்²யப்ராணஸ்துதிஶ்சாபி⁴ப்ரேதா, — உபபத்³யதே — ‘ம்ருத்யுமதிக்ராந்தோ தீ³ப்யதே’ (ப்³ரு. உ. 1 । 3 । 27) இத்யாதி³ ப²லவசநம் ச । ப்ராணஸ்வரூபாபத்தேர்ஹி ப²லம் தத் , யத்³வாகா³த்³யக்³ந்யாதி³பா⁴வ: ॥
ப⁴வது நாம ப்ராணஸ்யோபாஸநம் , ந து விஶுத்³த்⁴யாதி³கு³ணவத்தேதி ; நநு ஸ்யாச்ச்²ருதத்வாத் ; ந ஸ்யாத் , உபாஸ்யத்வே ஸ்துத்யர்த²த்வோபபத்தே: । ந ; அவிபரீதார்த²ப்ரதிபத்தே: ஶ்ரேய:ப்ராப்த்யுபபத்தே:, லோகவத் । யோ ஹ்யவிபரீதமர்த²ம் ப்ரதிபத்³யதே லோகே, ஸ இஷ்டம் ப்ராப்நோத்யநிஷ்டாத்³வா நிவர்ததே, ந விபரீதார்த²ப்ரதிபத்த்யா ; ததே²ஹாபி ஶ்ரௌதஶப்³த³ஜநிதார்த²ப்ரதிபத்தௌ ஶ்ரேய:ப்ராப்திருபபந்நா, ந விபர்யயே । ந சோபாஸநார்த²ஶ்ருதஶப்³தோ³த்த²விஜ்ஞாநவிஷயஸ்யாயதா²ர்த²த்வே ப்ரமாணமஸ்தி । ந ச தத்³விஜ்ஞாநஸ்யாபவாத³: ஶ்ரூயதே । தத: ஶ்ரேய:ப்ராப்தித³ர்ஶநாத்³யதா²ர்த²தாம் ப்ரதிபத்³யாமஹே । விபர்யயே சாநர்த²ப்ராப்தித³ர்ஶநாத் — யோ ஹி விபர்யயேணார்த²ம் ப்ரதிபத்³யதே லோகே — புருஷம் ஸ்தா²ணுரிதி, அமித்ரம் மித்ரமிதி வா, ஸோ(அ)நர்த²ம் ப்ராப்நுவந்த்³ருஶ்யதே । ஆத்மேஶ்வரதே³வதாதீ³நாமப்யயதா²ர்தா²நாமேவ சேத்³க்³ரஹணம் ஶ்ருதித:, அநர்த²ப்ராப்த்யர்த²ம் ஶாஸ்த்ரமிதி த்⁴ருவம் ப்ராப்நுயால்லோகவதே³வ ; ந சைததி³ஷ்டம் । தஸ்மாத்³யதா²பூ⁴தாநேவாத்மேஶ்வரதே³வதாதீ³ந்க்³ராஹயத்யுபாஸநார்த²ம் ஶாஸ்த்ரம் । நாமாதௌ³ ப்³ரஹ்மத்³ருஷ்டித³ர்ஶநாத³யுக்தமிதி சேத் , ஸ்பு²டம் நாமாதே³ரப்³ரஹ்மத்வம் ; தத்ர ப்³ரஹ்மத்³ருஷ்டிம் ஸ்தா²ண்வாதா³விவ புருஷத்³ருஷ்டிம் விபரீதாம் க்³ராஹயச்சா²ஸ்த்ரம் த்³ருஶ்யதே ; தஸ்மாத்³யதா²ர்த²மேவ ஶாஸ்த்ரத: ப்ரதிபத்தே: ஶ்ரேய இத்யயுக்தமிதி சேத் , ந ; ப்ரதிமாவத்³பே⁴த³ப்ரதிபத்தே: । நாமாதா³வப்³ரஹ்மணி ப்³ரஹ்மத்³ருஷ்டிம் விபரீதாம் க்³ராஹயதி ஶாஸ்த்ரம் , ஸ்தா²ண்வாதா³விவ புருஷத்³ருஷ்டிம் — இதி நைதத்ஸாத்⁴வவோச: । கஸ்மாத் ? பே⁴தே³ந ஹி ப்³ரஹ்மணோ நாமாதி³வஸ்து ப்ரதிபந்நஸ்ய நாமாதௌ³ விதீ⁴யதே ப்³ரஹ்மத்³ருஷ்டி:, ப்ரதிமாதா³விவ விஷ்ணுத்³ருஷ்டி: । ஆலம்ப³நத்வேந ஹி நாமாதி³ப்ரதிபத்தி:, ப்ரதிமாதி³வதே³வ, ந து நாமாத்³யேவ ப்³ரஹ்மேதி । யதா² ஸ்தா²ணாவநிர்ஜ்ஞாதே, ந ஸ்தா²ணுரிதி, புருஷ ஏவாயமிதி ப்ரதிபத்³யதே விபரீதம் , ந து ததா² நாமாதௌ³ ப்³ரஹ்மத்³ருஷ்டிர்விபரீதா ॥
ப்³ரஹ்மத்³ருஷ்டிரேவ கேவலா, நாஸ்தி ப்³ரஹ்மேதி சேத் ; — ஏதேந ப்ரதிமாப்³ராஹ்மணாதி³ஷு விஷ்ண்வாதி³தே³வபித்ராதி³த்³ருஷ்டீநாம் துல்யதா — ந, ருகா³தி³ஷு ப்ருதி²வ்யாதி³த்³ருஷ்டித³ர்ஶநாத் , வித்³யமாநப்ருதி²வ்யாதி³வஸ்துத்³ருஷ்டீநாமேவ ருகா³தி³விஷயே ப்ரக்ஷேபத³ர்ஶநாத் । தஸ்மாத்தத்ஸாமாந்யாந்நாமாதி³ஷு ப்³ரஹ்மாதி³த்³ருஷ்டீநாம் வித்³யமாநப்³ரஹ்மாதி³விஷயத்வஸித்³தி⁴: । ஏதேந ப்ரதிமாப்³ராஹ்மணாதி³ஷு விஷ்ண்வாதி³தே³வபித்ராதி³பு³த்³தீ⁴நாம் ச ஸத்யவஸ்துவிஷயத்வஸித்³தி⁴: । முக்²யாபேக்ஷத்வாச்ச கௌ³ணத்வஸ்ய ; பஞ்சாக்³ந்யாதி³ஷு சாக்³நித்வாதே³ர்கௌ³ணத்வாந்முக்²யாக்³ந்யாதி³ஸத்³பா⁴வவத் , நாமாதி³ஷு ப்³ரஹ்மத்வஸ்ய கௌ³ணத்வாந்முக்²யப்³ரஹ்மஸத்³பா⁴வோபபத்தி: ॥
க்ரியார்தை²ஶ்சாவிஶேஷாத்³வித்³யார்தா²நாம் । யதா² ச, த³ர்ஶபூர்ணமாஸாதி³க்ரியா இத³ம்ப²லா விஶிஷ்டேதிகர்தவ்யதாகா ஏவம்க்ரமப்ரயுக்தாங்கா³ ச — இத்யேதத³லௌகிகம் வஸ்து ப்ரத்யக்ஷாத்³யவிஷயம் ததா²பூ⁴தம் ச வேத³வாக்யைரேவ ஜ்ஞாப்யதே ; ததா², பரமாத்மேஶ்வரதே³வதாதி³வஸ்து அஸ்தூ²லாதி³த⁴ர்மகமஶநாயாத்³யதீதம் சேத்யேவமாதி³விஶிஷ்டமிதி வேத³வாக்யைரேவ ஜ்ஞாப்யதே — இதி அலௌகிகத்வாத்ததா²பூ⁴தமேவ ப⁴விதுமர்ஹதீதி । ந ச க்ரியார்தை²ர்வாக்யைர்ஜ்ஞாநவாக்யாநாம்ு பு³த்³த்⁴யுத்பாத³கத்வே விஶேஷோ(அ)ஸ்தி । ந சாநிஶ்சிதா விபர்யஸ்தா வா பரமாத்மாதி³வஸ்துவிஷயா பு³த்³தி⁴ருத்பத்³யதே । அநுஷ்டே²யாபா⁴வாத³யுக்தமிதி சேத் , க்ரியார்தை²ர்வாக்யை: த்ர்யம்ஶா பா⁴வநாநுஷ்டே²யா ஜ்ஞாப்யதே(அ)லௌகிக்யபி ; ந ததா² பரமாத்மேஶ்வராதி³விஜ்ஞாநே(அ)நுஷ்டே²யம் கிஞ்சித³ஸ்தி ; அத: க்ரியார்தை²: ஸாத⁴ர்ம்யமித்யயுக்தமிதி சேத் , ந ; ஜ்ஞாநஸ்ய ததா²பூ⁴தார்த²விஷயத்வாத் । ந ஹ்யநுஷ்டே²யஸ்ய த்ர்யம்ஶஸ்ய பா⁴வநாக்²யஸ்யாநுஷ்டே²யத்வாத்ததா²த்வம் ; கிம் தர்ஹி ? ப்ரமாணஸமதி⁴க³தத்வாத் । ந ச தத்³விஷயாயா பு³த்³தே⁴ரநுஷ்டே²யவிஷயத்வாத்ததா²ர்த²த்வம் ; கிம் தர்ஹி ? வேத³வாக்யஜநிதத்வாதே³வ । வேத³வாக்யாதி⁴க³தஸ்ய வஸ்துநஸ்ததா²த்வே ஸதி, அநுஷ்டே²யத்வவிஶிஷ்டம் சேத் அநுதிஷ்ட²தி ; நோ சேத³நுஷ்டே²யத்வவிஶிஷ்டம் , நாநுதிஷ்ட²தி । அநநுஷ்டே²யத்வே வாக்யப்ரமாணத்வாநுபபத்திரிதி சேத் , ந ஹ்யநுஷ்டே²யே(அ)ஸதி பதா³நாம் ஸம்ஹதிருபபத்³யதே ; அநுஷ்டே²யத்வே து ஸதி தாத³ர்த்²யேந பதா³நி ஸம்ஹந்யந்தே ; தத்ராநுஷ்டே²யநிஷ்ட²ம் வாக்யம் ப்ரமாணம் ப⁴வதி — இத³மநேநைவம் கர்தவ்யமிதி ; ந த்வித³மநேநைவமித்யேவம்ப்ரகாராணாம் பத³ஶதாநாமபி வாக்யத்வமஸ்தி, — ‘குர்யாத்க்ரியேத கர்தவ்யம் ப⁴வேத்ஸ்யாதி³தி பஞ்சமம்’ இத்யேவமாதீ³நாமந்யதமே(அ)ஸதி ; அத: பரமாத்மேஶ்வராதீ³நாமவாக்யப்ரமாணத்வம் ; பதா³ர்த²த்வே ச ப்ரமாணாந்தரவிஷயத்வம் ; அதோ(அ)ஸதே³ததி³தி சேத் , ந ; ‘அஸ்தி மேருர்வர்ணசதுஷ்டயோபேத:’ இதி ஏவமாத்³யநநுஷ்டே²யே(அ)பி வாக்யத³ர்ஶநாத் । ந ச, ‘மேருர்வர்ணசதுஷ்டயோபேத:’ இத்யேவமாதி³வாக்யஶ்ரவணே மேர்வாதா³வநுஷ்டே²யத்வபு³த்³தி⁴ருத்பத்³யதே । ததா² அஸ்திபத³ஸஹிதாநாம் பரமாத்மேஶ்வராதி³ப்ரதிபாத³கவாக்யபதா³நாம் விஶேஷணவிஶேஷ்யபா⁴வேந ஸம்ஹதி: கேந வார்யதே । மேர்வாதி³ஜ்ஞாநவத்பரமாத்மஜ்ஞாநே ப்ரயோஜநாபா⁴வாத³யுக்தமிதி சேத் , ந ; ‘ப்³ரஹ்மவிதா³ப்நோதி பரம்’ (தை. உ. 2 । 1 । 1) ‘பி⁴த்³யதே ஹ்ருத³யக்³ரந்தி²’ (மு. உ. 2 । 2 । 8) இதி ப²லஶ்ரவணாத் , ஸம்ஸாரபீ³ஜாவித்³யாதி³தோ³ஷநிவ்ருத்தித³ர்ஶநாச்ச । அநந்யஶேஷத்வாச்ச தஜ்ஜ்ஞாநஸ்ய, ஜுஹ்வாமிவ, ப²லஶ்ருதேரர்த²வாத³த்வாநுபபத்தி: ॥
ப்ரதிஷித்³தா⁴நிஷ்டப²லஸம்ப³ந்த⁴ஶ்ச வேதா³தே³வ விஜ்ஞாயதே । ந சாநுஷ்டே²ய: ஸ: । ந ச ப்ரதிஷித்³த⁴விஷயே ப்ரவ்ருத்தக்ரியஸ்ய அகரணாத³ந்யத³நுஷ்டே²யமஸ்தி । அகர்தவ்யதாஜ்ஞாநநிஷ்ட²தைவ ஹி பரமார்த²த: ப்ரதிஷேத⁴விதீ⁴நாம் ஸ்யாத் । க்ஷுதா⁴ர்தஸ்ய ப்ரதிஷேத⁴ஜ்ஞாநஸம்ஸ்க்ருதஸ்ய, அப⁴க்ஷ்யே(அ)போ⁴ஜ்யே வா ப்ரத்யுபஸ்தி²தே கலஞ்ஜாபி⁴ஶஸ்தாந்நாதௌ³ ‘இத³ம் ப⁴க்ஷ்யம்’ ‘அதோ³ போ⁴ஜ்யம்’ இதி வா ஜ்ஞாநமுத்பந்நம் , தத்³விஷயயா ப்ரதிஷேத⁴ஜ்ஞாநஸ்ம்ருத்யா பா³த்⁴யதே ; ம்ருக³த்ருஷ்ணிகாயாமிவ பேயஜ்ஞாநம் தத்³விஷயயாதா²த்ம்யவிஜ்ஞாநேந । தஸ்மிந்பா³தி⁴தே ஸ்வாபா⁴விகவிபரீதஜ்ஞாநே(அ)நர்த²கரீ தத்³ப⁴க்ஷணபோ⁴ஜநப்ரவ்ருத்திர்ந ப⁴வதி । விபரீதஜ்ஞாநநிமித்தாயா: ப்ரவ்ருத்தேர்நிவ்ருத்திரேவ, ந புநர்யத்ந: கார்யஸ்தத³பா⁴வே । தஸ்மாத்ப்ரதிஷேத⁴விதீ⁴நாம் வஸ்துயாதா²த்ம்யஜ்ஞாநநிஷ்ட²தைவ, ந புருஷவ்யாபாரநிஷ்ட²தாக³ந்தோ⁴(அ)ப்யஸ்தி । ததே²ஹாபி பரமாத்மாதி³யாதா²த்ம்யஜ்ஞாநவிதீ⁴நாம் தாவந்மாத்ரபர்யவஸாநதைவ ஸ்யாத் । ததா² தத்³விஜ்ஞாநஸம்ஸ்க்ருதஸ்ய, தத்³விபரீதார்த²ஜ்ஞாநநிமித்தாநாம் ப்ரவ்ருத்தீநாம் , அநர்தா²ர்த²த்வேந ஜ்ஞாயமாநத்வாத் பரமாத்மாதி³யாதா²த்ம்யஜ்ஞாநஸ்ம்ருத்யா ஸ்வாபா⁴விகே தந்நிமித்தவிஜ்ஞாநே பா³தி⁴தே, அபா⁴வ: ஸ்யாத் । நநு கலஞ்ஜாதி³ப⁴க்ஷணாதே³ரநர்தா²ர்த²த்வவஸ்துயாதா²த்ம்யஜ்ஞாநஸ்ம்ருத்யா ஸ்வாபா⁴விகே தத்³ப⁴க்ஷ்யத்வாதி³விபரீதஜ்ஞாநே நிவர்திதே தத்³ப⁴க்ஷணாத்³யநர்த²ப்ரவ்ருத்த்யபா⁴வவத் , அப்ரதிஷேத⁴விஷயத்வாச்சா²ஸ்த்ரவிஹிதப்ரவ்ருத்த்யபா⁴வோ ந யுக்த இதி சேத் , ந ; விபரீதஜ்ஞாநநிமித்தத்வாநர்தா²ர்த²த்வாப்⁴யாம் துல்யத்வாத் । கலஞ்ஜப⁴க்ஷணாதி³ப்ரவ்ருத்தேர்மித்²யாஜ்ஞாநநிமித்தத்வமநர்தா²ர்த²த்வம் ச யதா², ததா² ஶாஸ்த்ரவிஹிதப்ரவ்ருத்தீநாமபி । தஸ்மாத்பரமாத்மயாதா²த்ம்யவிஜ்ஞாநவத: ஶாஸ்த்ரவிஹிதப்ரவ்ருத்தீநாமபி, மித்²யாஜ்ஞாநநிமித்தத்வேநாநர்தா²ர்த²த்வேந ச துல்யத்வாத் , பரமாத்மஜ்ஞாநேந விபரீதஜ்ஞாநே நிவர்திதே, யுக்த ஏவாபா⁴வ: । நநு தத்ர யுக்த: ; நித்யாநாம் து கேவலஶாஸ்த்ரநிமித்தத்வாத³நர்தா²ர்த²த்வாபா⁴வாச்ச அபா⁴வோ ந யுக்த இதி சேத் , ந ; அவித்³யாராக³த்³வேஷாதி³தோ³ஷவதோ விஹிதத்வாத் । யதா² ஸ்வர்க³காமாதி³தோ³ஷவதோ த³ர்ஶபூர்ணமாஸாதீ³நி காம்யாநி கர்மாணி விஹிதாநி, ததா² ஸர்வாநர்த²பீ³ஜாவித்³யாதி³தோ³ஷவதஸ்தஜ்ஜநிதேஷ்டாநிஷ்டப்ராப்திபரிஹாரராக³த்³வேஷாதி³தோ³ஷவதஶ்ச தத்ப்ரேரிதாவிஶேஷப்ரவ்ருத்தேரிஷ்டாநிஷ்டப்ராப்திபரிஹாரார்தி²நோ நித்யாநி கர்மாணி விதீ⁴யந்தே ; ந கேவலம் ஶாஸ்த்ரநிமித்தாந்யேவ । ந சாக்³நிஹோத்ரத³ர்ஶபூர்ணமாஸசாதுர்மாஸ்யபஶுப³ந்த⁴ஸோமாநாம் கர்மணாம் ஸ்வத: காம்யநித்யத்வவிவேகோ(அ)ஸ்தி । கர்த்ருக³தேந ஹி ஸ்வர்கா³தி³காமதோ³ஷேண காமார்த²தா ; ததா² அவித்³யாதி³தோ³ஷவத: ஸ்வபா⁴வப்ராப்தேஷ்டாநிஷ்டப்ராப்திபரிஹாரார்தி²நஸ்தத³ர்தா²ந்யேவ நித்யாநி — இதி யுக்தம் ; தம் ப்ரதி விஹிதத்வாத் । ந பரமாத்மயாதா²த்ம்யவிஜ்ஞாநவத: ஶமோபாயவ்யதிரேகேண கிஞ்சித்கர்ம விஹிதமுபலப்⁴யதே । கர்மநிமித்ததே³வதாதி³ஸர்வஸாத⁴நவிஜ்ஞாநோபமர்தே³ந ஹ்யாத்மஜ்ஞாநம் விதீ⁴யதே । ந சோபமர்தி³தக்ரியாகாரகாதி³விஜ்ஞாநஸ்ய கர்மப்ரவ்ருத்திருபபத்³யதே, விஶிஷ்டக்ரியாஸாத⁴நாதி³ஜ்ஞாநபூர்வகத்வாத்க்ரியாப்ரவ்ருத்தே: । ந ஹி தே³ஶகாலாத்³யநவச்சி²ந்நாஸ்தூ²லாத்³வயாதி³ப்³ரஹ்மப்ரத்யயதா⁴ரிண: கர்மாவஸரோ(அ)ஸ்தி । போ⁴ஜநாதி³ப்ரவ்ருத்த்யவஸரவத்ஸ்யாதி³தி சேத் , ந ; அவித்³யாதி³கேவலதோ³ஷநிமித்தத்வாத்³போ⁴ஜநாதி³ப்ரவ்ருத்தேராவஶ்யகத்வாநுபபத்தே: । ந து, ததா² அநியதம் கதா³சித்க்ரியதே கதா³சிந்ந க்ரியதே சேதி, நித்யம் கர்மோபபத்³யதே । கேவலதோ³ஷநிமித்தத்வாத்து போ⁴ஜநாதி³கர்மணோ(அ)நியதத்வம் ஸ்யாத் , தோ³ஷோத்³ப⁴வாபி⁴ப⁴வயோரநியதத்வாத் , காமாநாமிவ காம்யேஷு । ஶாஸ்த்ரநிமித்தகாலாத்³யபேக்ஷத்வாச்ச நித்யாநாமநியதத்வாநுபபத்தி: ; தோ³ஷநிமித்தத்வே ஸத்யபி, யதா² காம்யாக்³நிஹோத்ரஸ்ய ஶாஸ்த்ரவிஹிதத்வாத்ஸாயம்ப்ராத:காலாத்³யபேக்ஷத்வம் , ஏவம் । தத்³போ⁴ஜநாதி³ப்ரவ்ருத்தௌ நியமவத்ஸ்யாதி³தி சேத் , ந ; நியமஸ்ய அக்ரியாத்வாத் க்ரியாயாஶ்சாப்ரயோஜநகத்வாத் நாஸௌ ஜ்ஞாநஸ்யாபவாத³கர: । தஸ்மாத் , பரமாத்மயாதா²த்ம்யஜ்ஞாநவிதே⁴ரபி தத்³விபரீதஸ்தூ²லத்³வைதாதி³ஜ்ஞாநநிவர்தகத்வாத் ஸாமர்த்²யாத்ஸர்வகர்மப்ரதிஷேத⁴வித்⁴யர்த²த்வம் ஸம்பத்³யதே கர்மப்ரவ்ருத்த்யபா⁴வஸ்ய துல்யத்வாத் , யதா² ப்ரதிஷேத⁴விஷயே । தஸ்மாத் , ப்ரதிஷேத⁴விதி⁴வச்ச, வஸ்துப்ரதிபாத³நம் தத்பரத்வம் ச ஸித்³த⁴ம் ஶாஸ்த்ரஸ்ய ॥

தே ஹ வாசமூசுஸ்த்வம் ந உத்³கா³யேதி ததே²தி தேப்⁴யோ வாகு³த³கா³யத் । யோ வாசி போ⁴க³ஸ்தம் தே³வேப்⁴ய ஆகா³யத்³யத்கல்யாணம் வத³தி ததா³த்மநே । தே விது³ரநேந வை ந உத்³கா³த்ராத்யேஷ்யந்தீதி தமபி⁴த்³ருத்ய பாப்மநாவித்⁴யந்ஸ ய: ஸ பாப்மா யதே³வேத³மப்ரதிரூபம் வத³தி ஸ ஏவ ஸ பாப்மா ॥ 2 ॥

தே தே³வா:, ஹ ஏவம் விநிஶ்சித்ய, வாசம் வாக³பி⁴மாநிநீம் தே³வதாம் , ஊசு: உக்தவந்த: ; த்வம் , ந: அஸ்மப்⁴யம் , உத்³கா³ய ஔத்³கா³த்ரம் கர்ம குருஷ்வ ; வாக்³தே³வதாநிர்வர்த்யமௌத்³கா³த்ரம் கர்ம த்³ருஷ்டவந்த:, தாமேவ ச தே³வதாம் ஜபமந்த்ராபி⁴தே⁴யாம் — ‘அஸதோ மா ஸத்³க³மய’ இதி । அத்ர சோபாஸநாயா: கர்மணஶ்ச கர்த்ருத்வேந வாகா³த³ய ஏவ விவக்ஷ்யந்தே । கஸ்மாத் ? யஸ்மாத்பரமார்த²தஸ்தத்கர்த்ருகஸ்தத்³விஷய ஏவ ச ஸர்வோ ஜ்ஞாநகர்மஸம்வ்யவஹார: । வக்ஷ்யதி ஹி ‘த்⁴யாயதீவ லேலாயதீவ’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 7) இத்யாத்மகர்த்ருகத்வாபா⁴வம் விஸ்தரத: ஷஷ்டே² । இஹாபி ச அத்⁴யாயாந்தே உபஸம்ஹரிஷ்யதி அவ்யாக்ருதாதி³க்ரியாகாரகப²லஜாதம் — ‘த்ரயம் வா இத³ம் நாம ரூபம் கர்ம’ (ப்³ரு. உ. 1 । 6 । 1) இதி — அவித்³யாவிஷயம் । அவ்யாக்ருதாத்து யத்பரம் பரமாத்மாக்²யம் வித்³யாவிஷயம் அநாமரூபகர்மாத்மகம் , ‘நேதி நேதி’ (ப்³ரு. உ. 2 । 3 । 6) இதி இதரப்ரத்யாக்²யாநேநோபஸம்ஹரிஷ்யதி ப்ருத²க் । யஸ்து வாகா³தி³ஸமாஹாரோபாதி⁴பரிகல்பித: ஸம்ஸார்யாத்மா, தம் ச வாகா³தி³ஸமாஹாரபக்ஷபாதிநமேவ த³ர்ஶயிஷ்யதி — ‘ஏதேப்⁴யோ பூ⁴தேப்⁴ய: ஸமுத்தா²ய தாந்யேவாநுவிநஶ்யதி’ (ப்³ரு. உ. 2 । 4 । 12) இதி தஸ்மாத்³யுக்தா வாகா³தீ³நாமேவ ஜ்ஞாநகர்மகர்த்ருத்வப²லப்ராப்திவிவக்ஷா । ததே²தி ததா²ஸ்த்விதி, தே³வைருக்தா வாக் தேப்⁴ய: அர்தி²ப்⁴ய: அர்தா²ய, உத³கா³யத் உத்³கா³நம் க்ருதவதீ । க: புநரஸௌ தே³வேப்⁴யோ(அ)ர்தா²யோத்³கா³நகர்மணா வாசா நிர்வர்தித: கார்யவிஶேஷ இதி, உச்யதே — யோ வாசி — நிமித்தபூ⁴தாயாம் — வாகா³தி³ஸமுதா³யஸ்ய ய உபகாரோ நிஷ்பத்³யதே வத³நாதி³வ்யாபாரேண, ஸ ஏவ । ஸர்வேஷாம் ஹ்யஸௌ வாக்³வத³நாபி⁴நிர்வ்ருத்தோ போ⁴க³: ப²லம் । தம் போ⁴க³ம் ஸா த்ரிஷு பவமாநேஷு க்ருத்வா அவஶிஷ்டேஷு நவஸு ஸ்தோத்ரேஷு வாசநிகமார்த்விஜ்யம் ப²லம் — யத்கல்யாணம் ஶோப⁴நம் , வத³தி வர்ணாநபி⁴நிர்வர்தயதி, தத் — ஆத்மநே மஹ்யமேவ । தத்³த்⁴யஸாதா⁴ரணம் வாக்³தே³வாதாயா: கர்ம, யத்ஸம்யக்³வர்ணாநாமுச்சாரணம் ; அதஸ்ததே³வ விஶேஷ்யதே — ‘யத்கல்யாணம் வத³தி’ இதி । யத்து வத³நகார்யம் ஸர்வஸங்கா⁴தோபகாராத்மகம் , தத்³யாஜமாநமேவ । தத்ர கல்யாணவத³நாத்மஸம்ப³ந்தா⁴ஸங்கா³வஸரம் தே³வதாயா ரந்த்⁴ரம் ப்ரதிலப்⁴ய தே விது³: அஸுரா: ; கத²ம் ? அநேநோத்³கா³த்ரா, ந: அஸ்மாந் , ஸ்வாபா⁴விகம் ஜ்ஞாநம் கர்ம ச, அபி⁴பூ⁴ய அதீத்ய, ஶாஸ்த்ரஜநிதகர்மஜ்ஞாநரூபேண ஜ்யோதிஷோத்³கா³த்ராத்மநா அத்யேஷ்யந்தி அதிக³மிஷ்யந்தி — இத்யேவம் விஜ்ஞாய, தமுத்³கா³தாரம் , அபி⁴த்³ருத்ய அபி⁴க³ம்ய, ஸ்வேந ஆஸங்க³லக்ஷணேந பாப்மநா அவித்⁴யந் தாடி³தவந்த: ஸம்யோஜிதவந்த இத்யர்த²: । ஸ ய: ஸ பாப்மா — ப்ரஜாபதே: பூர்வஜந்மாவஸ்த²ஸ்ய வாசி க்ஷிப்த: ஸ ஏஷ ப்ரத்யக்ஷீக்ரியதே — கோ(அ)ஸௌ ? யதே³வேத³மப்ரதிரூபம் அநநுரூபம் ஶாஸ்த்ரப்ரதிஷித்³த⁴ம் வத³தி, யேந ப்ரயுக்தோ(அ)ஸப்⁴யபீ³ப⁴த்ஸாந்ருதாத்³யநிச்ச²ந்நபி வத³தி ; அநேந கார்யேணாப்ரதிரூபவத³நேநாநுக³ம்யமாந: ப்ரஜாபதே: கார்யபூ⁴தாஸு ப்ரஜாஸு வாசி வர்ததே ; ஸ ஏவாப்ரதிரூபவத³நேநாநுமித:, ஸ ப்ரஜாபதேர்வாசி க³த: பாப்மா ; காரணாநுவிதா⁴யி ஹி கார்யமிதி ॥
அத² ஹ ப்ராணமூசுஸ்த்வம் ந உத்³கா³யேதி ததே²தி தேப்⁴ய: ப்ராண உத³கா³யத்³ய: ப்ராணே போ⁴க³ஸ்தம்
அத² ஹ ப்ராணமூசுஸ்த்வம் ந உத்³கா³யேதி ததே²தி தேப்⁴ய: ப்ராண உத³கா³யத்³ய: ப்ராணே போ⁴க³ஸ்தம் தே³வேப்⁴ய ஆகா³யத்³யத்கல்யாணம் ஜிக்⁴ரதி ததா³த்மநே । தே விது³ரநேந வை ந உத்³கா³த்ராத்யேஷ்யந்தீதி தமபி⁴த்³ருத்ய பாப்மநாவித்⁴யந்ஸ ய: ஸ பாப்மா யதே³வேத³மப்ரதிரூபம் ஜிக்⁴ரதி ஸ ஏவ ஸ பாப்மா ॥ 3 ॥
அத² ஹ சக்ஷுரூசுஸ்த்வம் ந உத்³கா³யேதி ததே²தி தேப்⁴யஶ்சக்ஷுருத³கா³யத் । யஶ்சக்ஷுஷி போ⁴க³ஸ்தம் தே³வேப்⁴ய ஆகா³யத்³யத்கல்யாணம் பஶ்யதி ததா³த்மநே । தே விது³ரநேந வை ந உத்³கா³த்ராத்யேஷ்யந்தீதி தமபி⁴த்³ருத்ய பாப்மநாவித்⁴யந்ஸ ய: ஸ பாப்மா யதே³வேத³மப்ரதிரூபம் பஶ்யதி ஸ ஏவ ஸ பாப்மா ॥ 4 ॥
அத² ஹ ஶ்ரோத்ரமூசுஸ்த்வம் ந உத்³கா³யேதி ததே²தி தேப்⁴ய: ஶ்ரோத்ரமுத³கா³யத்³ய: ஶ்ரோத்ரே போ⁴க³ஸ்தம் தே³வேப்⁴ய ஆகா³யத்³யத்கல்யாணம் ஶ்ருணோதி ததா³த்மநே । தே விது³ரநேந வை ந உத்³கா³த்ராத்யேஷ்யந்தீதி தமபி⁴த்³ருத்ய பாப்மநாவித்⁴யந்ஸ ய: ஸ பாப்மா யதே³வேத³மப்ரதிரூபம் ஶ்ருணோதி ஸ ஏவ ஸ பாப்மா ॥ 5 ॥

அத² ஹ மந ஊசுஸ்த்வம் ந உத்³கா³யேதி ததே²தி தேப்⁴யோ மந உத³கா³யத்³யோ மநஸி போ⁴க³ஸ்தம் தே³வேப்⁴ய ஆகா³யத்³யத்கல்யாணம் ஸங்கல்பயதி ததா³த்மநே । தே விது³ரநேந வை ந உத்³கா³த்ராத்யேஷ்யந்தீதி தமபி⁴த்³ருத்ய பாப்மநாவித்⁴யந்ஸ ய: ஸ பாப்மா யதே³வேத³மப்ரதிரூபம் ஸங்கல்பயதி ஸ ஏவ ஸ பாப்மைவமு க²ல்வேதா தே³வதா: பாப்மபி⁴ருபாஸ்ருஜந்நேவமேநா: பாப்மநாவித்⁴யந் ॥ 6 ॥

ததை²வ க்⁴ராணாதி³தே³வதா உத்³கீ³த²நிர்வர்தகத்வாஜ்ஜபமந்த்ரப்ரகாஶ்யா உபாஸ்யாஶ்சேதி க்ரமேண பரீக்ஷிதவந்த: । தே³வாநாம் சைதந்நிஶ்சிதமாஸீத் — வாகா³தி³தே³வதா: க்ரமேண பரீக்ஷ்யமாணா: கல்யாணவிஷயவிஶேஷாத்மஸம்ப³ந்தா⁴ஸங்க³ஹேதோராஸுரபாப்மஸம்ஸர்கா³து³த்³கீ³த²நிர்வர்தநாஸமர்தா²: ; அதோ(அ)நபி⁴தே⁴யா:, ‘அஸதோ மா ஸத்³க³மய’ இத்யநுபாஸ்யாஶ்ச ; அஶுத்³த⁴த்வாதி³தராவ்யாபகத்வாச்சேதி । ஏவமு க²லு, அநுக்தா அப்யேதாஸ்த்வகா³தி³தே³வதா:, கல்யாணாகல்யாணகார்யத³ர்ஶநாத் , ஏவம் வாகா³தி³வதே³வ, ஏநா:, பாப்மநா அவித்⁴யந் பாப்மநா வித்³த⁴வந்த இதி யது³க்தம் தத்பாப்மபி⁴ருபாஸ்ருஜந் பாப்மபி⁴: ஸம்ஸர்க³ம் க்ருதவந்த இத்யேதத் ॥
வாகா³தி³தே³வதா உபாஸீநா அபி ம்ருத்ய்வதிக³மநாயாஶரணா: ஸந்தோ தே³வா:, க்ரமேண —

அத² ஹேமமாஸந்யம் ப்ராணமூசுஸ்த்வம் ந உத்³கா³யேதி ததே²தி தேப்⁴ய ஏஷ ப்ராண உத³கா³யத்தே விது³ரநேந வை ந உத்³கா³த்ராத்யேஷ்யந்தீதி தமபி⁴த்³ருத்ய பாப்மநாவிவ்யத்ஸந்ஸ யதா²ஶ்மாநம்ருத்வா லோஷ்டோ வித்⁴வம்ஸேதைவம் ஹைவ வித்⁴வம்ஸமாநா விஷ்வஞ்சோ விநேஶுஸ்ததோ தே³வா அப⁴வந்பராஸுரா ப⁴வத்யாத்மநா பராஸ்ய த்³விஷந்ப்⁴ராத்ருவ்யோ ப⁴வதி ய ஏவம் வேத³ ॥ 7 ॥

அத² அநந்தரம் , ஹ இமமித்யபி⁴நயப்ரத³ர்ஶநார்த²ம் , ஆஸந்யம் ஆஸ்யே ப⁴வமாஸந்யம் முகா²ந்தர்பி³லஸ்த²ம் ப்ராணமூசு: — ‘த்வம் ந உத்³கா³ய’ இதி । ததே²த்யேவம் ஶரணமுபக³தேப்⁴ய: ஸ ஏஷ ப்ராணோ முக்²ய உத³கா³யத் இத்யாதி³ பூர்வவத் । பாப்மநா அவிவ்யத்ஸந் வேத⁴நம் கர்துமிஷ்டவந்த:, தே ச தோ³ஷாஸம்ஸர்கி³ணம் ஸந்தம் முக்²யம் ப்ராணம் , ஸ்வேந ஆஸங்க³தோ³ஷேண வாகா³தி³ஷு லப்³த⁴ப்ரஸராஸ்தத³ப்⁴யாஸாநுவ்ருத்த்யா, ஸம்ஸ்ரக்ஷ்யமாணா விநேஶு: விநஷ்டா வித்⁴வஸ்தா: ; கத²மிவேதி த்³ருஷ்டாந்த உச்யதே — ஸ யதா² ஸ த்³ருஷ்டாந்தோ யதா² — லோகே அஶ்மாநம் பாஷாணம் , ருத்வா க³த்வா ப்ராப்ய, லோஷ்ட: பாம்ஸுபிண்ட³:, பாஷாணசூர்ணநாயாஶ்மநி நிக்ஷிப்த: ஸ்வயம் வித்⁴வம்ஸேத விஸ்ரம்ஸேத விசூர்ணீப⁴வேத் ; ஏவம் ஹைவ யதா²யம் த்³ருஷ்டாந்த ஏவமேவ, வித்⁴வம்ஸமாநா விஶேஷேண த்⁴வம்ஸமாநா:, விஷ்வஞ்ச: நாநாக³தய:, விநேஶு: விநஷ்டா:, யத: ; — தத: தஸ்மாதா³ஸுரவிநாஶாத்³தே³வத்வப்ரதிப³ந்த⁴பூ⁴தேப்⁴ய: ஸ்வாபா⁴விகாஸங்க³ஜநிதபாப்மப்⁴யோ வியோகா³த் , அஸம்ஸர்க³த⁴ர்மிமுக்²யப்ராணாஶ்ரயப³லாத் , தே³வா: வாகா³த³ய: ப்ரக்ருதா:, அப⁴வந் ; கிமப⁴வந் ? ஸ்வம் தே³வதாரூபமக்³ந்யாத்³யாத்மகம் வக்ஷ்யமாணம் । பூர்வமப்யக்³ந்யாத்³யாத்மகா ஏவ ஸந்த: ஸ்வாபா⁴விகேந பாப்மநா திரஸ்க்ருதவிஜ்ஞாநா: பிண்ட³மாத்ராபி⁴மாநா ஆஸந் । தே தத்பாப்மவியோகா³து³ஜ்ஜி²த்வா பிண்ட³மாத்ராபி⁴மாநம் ஶாஸ்த்ரஸமர்பிதவாகா³த்³யக்³ந்யாத்³யாத்மாபி⁴மாநா ப³பூ⁴வுரித்யர்த²: । கிஞ்ச தே ப்ரதிபக்ஷபூ⁴தா அஸுரா: பரா — அப⁴வந்நித்யநுவர்ததே ; பராபூ⁴தா விநஷ்டா இத்யர்த²: । யதா² புராகல்பேந வர்ணித: பூர்வயஜமாநோ(அ)திக்ராந்தகாலிக: ஏதாமேவாக்²யாயிகாரூபாம் ஶ்ருதிம் த்³ருஷ்ட்வா, தேநைவ க்ரமேண வாகா³தி³தே³வதா: பரீக்ஷ்ய, தாஶ்சாபோஹ்யாஸங்க³பாப்மாஸ்பத³தோ³ஷவத்த்வேநாதோ³ஷாஸ்பத³ம் முக்²யம் ப்ராணமாத்மத்வேநோபக³ம்ய, வாகா³த்³யாத்⁴யாத்மிகபிண்ட³மாத்ரபரிச்சி²ந்நாத்மாபி⁴மாநம் ஹித்வா, வைராஜபிண்டா³பி⁴மாநம் வாகா³த்³யக்³ந்யாத்³யாத்மவிஷயம் வர்தமாநப்ரஜாபதித்வம் ஶாஸ்த்ரப்ரகாஶிதம் ப்ரதிபந்ந: ; ததை²வாயம் யஜமாநஸ்தேநைவ விதி⁴நா ப⁴வதி ப்ரஜாபதிஸ்வரூபேணாத்மநா ; பரா ச, அஸ்ய ப்ரஜாபதித்வப்ரதிபக்ஷபூ⁴த: பாப்மா த்³விஷந்ப்⁴ராத்ருவ்ய:, ப⁴வதி ; — யதோ(அ)த்³வேஷ்டாபி ப⁴வதி கஶ்சித்³ப்⁴ராத்ருவ்யோ ப⁴ரதாதி³துல்ய: ; யஸ்த்விந்த்³ரியவிஷயாஸங்க³ஜநித: பாப்மா, ப்⁴ராத்ருவ்யோ த்³வேஷ்டா ச, பாரமார்தி²காத்மஸ்வரூபதிரஸ்கரணஹேதுத்வாத் — ஸ ச பராப⁴வதி விஶீர்யதே, லோஷ்டவத் , ப்ராணபரிஷ்வங்கா³த் । கஸ்யைதத்ப²லமித்யாஹ — ய ஏவம் வேத³, யதோ²க்தம் ப்ராணமாத்மத்வேந ப்ரதிபத்³யதே பூர்வயஜமாநவதி³த்யர்த²: ॥
ப²லமுபஸம்ஹ்ருத்யாது⁴நாக்²யாயிகாரூபமேவாஶ்ரித்யாஹ । கஸ்மாச்ச ஹேதோர்வாகா³தீ³ந்முக்த்வா முக்²ய ஏவ ப்ராண ஆத்மத்வேநாஶ்ரயிதவ்ய இதி தது³பபத்திநிரூபணாய, யஸ்மாத³யம் வாகா³தீ³நாம் பிண்டா³தீ³நாம் ச ஸாதா⁴ரண ஆத்மா — இத்யேதமர்த²மாக்²யாயிகயா த³ர்ஶயந்த்யாஹ ஶ்ருதி: —

தே ஹோசு: க்வ நு ஸோ(அ)பூ⁴த்³யோ ந இத்த²மஸக்தேத்யயமாஸ்யே(அ)ந்தரிதி ஸோ(அ)யாஸ்ய ஆங்கி³ரஸோ(அ)ங்கா³நாம் ஹி ரஸ: ॥ 8 ॥

தே ப்ரஜாபதிப்ராணா:, முக்²யேந ப்ராணேந பரிப்ராபிததே³வஸ்வரூபா:, ஹ ஊசு: உக்தவந்த:, ப²லாவஸ்தா²: ; கிமித்யாஹ — க்வ ந்விதி விதர்கே ; க்வ நு கஸ்மிந்நு, ஸோ(அ)பூ⁴த் ; க: ? யோ நோ(அ)ஸ்மாந் , இத்த²ம் ஏவம் , அஸக்த ஸஞ்ஜிதவாந் தே³வபா⁴வமாத்மத்வேநோபக³மிதவாந் । ஸ்மரந்தி ஹி லோகே கேநசிது³பக்ருதா உபகாரிணம் ; லோகவதே³வ ஸ்மரந்தோ விசாரயமாணா: கார்யகரணஸங்கா⁴தே ஆத்மந்யேவோபலப்³த⁴வந்த: ; கத²ம் ? அயமாஸ்யே(அ)ந்தரிதி — ஆஸ்யே முகே² ய ஆகாஶஸ்தஸ்மிந் , அந்த:, அயம் ப்ரத்யக்ஷோ வர்தத இதி । ஸர்வோ ஹி லோகோ விசார்யாத்⁴யவஸ்யதி ; ததா² தே³வா: ।
யஸ்மாத³யமந்தராகாஶே வாகா³த்³யாத்மத்வேந விஶேஷமநாஶ்ரித்ய வர்தமாந உபலப்³தோ⁴ தே³வை:, தஸ்மாத் — ஸ ப்ராணோ(அ)யாஸ்ய: ; விஶேஷாநாஶ்ரயத்வாச்ச அஸக்த ஸஞ்ஜிதவாந்வாகா³தீ³ந் ; அத ஏவாங்கி³ரஸ: ஆத்மா கார்யகரணாநாம் ; கத²மாங்கி³ரஸ: ? ப்ரஸித்³த⁴ம் ஹ்யேதத் , அங்கா³நாம் கார்யகரணலக்ஷணாநாம் , ரஸ: ஸார ஆத்மேத்யர்த²: ; கத²ம் புநரங்க³ரஸத்வம் ? தத³பாயே ஶோஷப்ராப்தேரிதி வக்ஷ்யாம: । யஸ்மாச்சாயமங்க³ரஸத்வாத்³விஶேஷாநாஶ்ரயத்வாச்ச கார்யகரணாநாம் ஸாதா⁴ரண ஆத்மா விஶுத்³த⁴ஶ்ச, தஸ்மாத்³வாகா³தீ³நபாஸ்ய ப்ராண ஏவாத்மத்வேநாஶ்ரயிதவ்ய இதி வாக்யார்த²: । ஆத்மா ஹ்யாத்மத்வேநோபக³ந்தவ்ய: ; அவிபரீதபோ³தா⁴ச்ச்²ரேய:ப்ராப்தே:, விபர்யயே சாநிஷ்டாப்ராப்தித³ர்ஶநாத் ॥

ஸா வா ஏஷா தே³வதா தூ³ர்நாம தூ³ரம் ஹ்யஸ்யா ம்ருத்யுர்தூ³ரம் ஹ வா அஸ்மாந்ம்ருத்யுர்ப⁴வதி ய ஏவம் வேத³ ॥ 9 ॥

ஸ்யாந்மதம் ப்ராணஸ்ய விஶுத்³தி⁴ரஸித்³தே⁴தி ; நநு பரிஹ்ருதமேதத்³வாகா³தீ³நாம் கல்யாணவத³நாத்³யாஸங்க³வத்ப்ராணஸ்யாஸங்கா³ஸ்பதா³பா⁴வேந ; பா³ட⁴ம் ; கிம் த்வாங்கி³ரஸத்வேந வாகா³தீ³நாமாத்மத்வோக்த்யா வாகா³தி³த்³வாரேண ஶவஸ்ப்ருஷ்டிதத்ஸ்ப்ருஷ்டேரிவாஶுத்³த⁴தா ஶங்க்யத இதி । ஆஹ — ஶுத்³த⁴ ஏவ ப்ராண: ; குத: ? ஸா வா ஏஷா தே³வதா தூ³ர்நாம — யம் ப்ராணம் ப்ராப்யாஶ்மாநமிவ லோஷ்டவத்³வித்⁴வஸ்தா அஸுரா: ; தம் பராம்ருஶதி — ஸேதி ; ஸைவைஷா, யேயம் வர்தமாநயஜமாநஶரீரஸ்தா² தே³வைர்நிர்தா⁴ரிதா ‘அயமாஸ்யே(அ)ந்த:’ இதி ; தே³வதா ச ஸா ஸ்யாத் , உபாஸநக்ரியாயா: கர்மபா⁴வேந கு³ணபூ⁴தத்வாத் ; யஸ்மாத்ஸா தூ³ர்நாம தூ³ரித்யேவம் க்²யாதா — நாமஶப்³த³: க்²யாபநபர்யாய: — தஸ்மாத்ப்ரஸித்³தா⁴ஸ்யா விஶுத்³தி⁴:, தூ³ர்நாமத்வாத் ; குத: புநர்தூ³ர்நாமத்வமித்யாஹ — தூ³ரம் தூ³ரே, ஹி யஸ்மாத் , அஸ்யா: ப்ராணதே³வதாயா:, ம்ருத்யுராஸங்க³லக்ஷண: பாப்மா ; அஸம்ஶ்லேஷத⁴ர்மித்வாத்ப்ராணஸ்ய ஸமீபஸ்த²ஸ்யாபி தூ³ரதா ம்ருத்யோ: ; தஸ்மாத்³தூ³ரித்யேவம் க்²யாதி: ; ஏவம் ப்ராணஸ்ய விஶுத்³தி⁴ர்ஜ்ஞாபிதா । விது³ஷ: ப²லமுச்யதே — தூ³ரம் ஹ வா அஸ்மாந்ம்ருத்யுர்ப⁴வதி — அஸ்மாதே³வம்வித³:, ய ஏவம் வேத³ தஸ்மாத் , ஏவமிதி — ப்ரக்ருதம் விஶுத்³தி⁴கு³ணோபேதம் ப்ராணமுபாஸ்த இத்யர்த²: । உபாஸநம் நாம உபாஸ்யார்த²வாதே³ யதா² தே³வதாதி³ஸ்வரூபம் ஶ்ருத்யா ஜ்ஞாப்யதே ததா² மநஸோபக³ம்ய, ஆஸநம் சிந்தநம் , லௌகிகப்ரத்யயாவ்யவதா⁴நேந, யாவத் தத்³தே³வதாதி³ஸ்வரூபாத்மாபி⁴மாநாபி⁴வ்யக்திரிதி லௌகிகாத்மாபி⁴மாநவத் ; — ‘தே³வோ பூ⁴த்வா தே³வாநப்யேதி’ (ப்³ரு. உ. 4 । 1 । 2) ‘கிந்தே³வதோ(அ)ஸ்யாம் ப்ராச்யாம் தி³ஶ்யஸி’ (ப்³ரு. உ. 3 । 9 । 20) இத்யேவமாதி³ஶ்ருதிப்⁴ய: ॥
‘ஸா வா ஏஷா தே³வதா...தூ³ரம் ஹ வா அஸ்மாந்ம்ருத்யுர்ப⁴வதி’ இத்யுக்தம் ; கத²ம் புநரேவம்விதோ³ தூ³ரம் ம்ருத்யுர்ப⁴வதீதி ? உச்யதே — ஏவம்வித்த்வவிரோதா⁴த் ; இந்த்³ரியவிஷயஸம்ஸர்கா³ஸங்க³ஜோ ஹி பாப்மா ப்ராணாத்மாபி⁴மாநிநோ ஹி விருத்⁴யதே, வாகா³தி³விஶேஷாத்மாபி⁴மாநஹேதுத்வாத்ஸ்வாபா⁴விகாஜ்ஞாநஹேதுத்வாச்ச ; ஶாஸ்த்ரஜநிதோ ஹி ப்ராணாத்மாபி⁴மாந: ; தஸ்மாத் ஏவம்வித³: பாப்மா தூ³ரம் ப⁴வதீதி யுக்தம் , விரோதா⁴த் ; — ததே³தத்ப்ரத³ர்ஶயதி —

ஸா வா ஏஷா தே³வதைதாஸாம் தே³வதாநாம் பாப்மாநம் ம்ருத்யுமபஹத்ய யத்ராஸாம் தி³ஶாமந்தஸ்தத்³க³மயாஞ்சகார ததா³ஸாம் பாப்மநோ விந்யத³தா⁴த்தஸ்மாந்ந ஜநமியாந்நாந்தமியாந்நேத்பாப்மாநம் ம்ருத்யுமந்வவாயாநீதி ॥ 10 ॥

ஸா வா ஏஷா தே³வதேத்யுக்தார்த²ம் । ஏதாஸாம் வாகா³தீ³நாம் தே³வதாநாம் , பாப்மாநம் ம்ருத்யும் — ஸ்வாபா⁴விகாஜ்ஞாநப்ரயுக்தேந்த்³ரியவிஷயஸம்ஸர்கா³ஸங்க³ஜநிதேந ஹி பாப்மநா ஸர்வோ ம்ரியதே, ஸ ஹ்யதோ ம்ருத்யு: — தம் , ப்ராணாத்மாபி⁴மாநரூபாப்⁴யோ தே³வதாப்⁴ய:, அபச்சி²த்³ய அபஹத்ய, — ப்ராணாத்மாபி⁴மாநமாத்ரதயைவ ப்ராணோ(அ)பஹந்தேத்யுச்யதே ; விரோதா⁴தே³வ து பாப்மைவம்விதோ³ தூ³ரம் க³தோ ப⁴வதி ; கிம் புநஶ்சகார தே³வதாநாம் பாப்மாநம் ம்ருத்யுமபஹத்யேத்யுச்யதே — யத்ர யஸ்மிந் , ஆஸாம் ப்ராச்யாதீ³நாம் தி³ஶாம் , அந்த: அவஸாநம் , தத் தத்ர க³மயாஞ்சகார க³மநம் க்ருதவாநித்யேதத் । நநு நாஸ்தி தி³ஶாமந்த:, கத²மந்தம் க³மிதவாநிதி ; உச்யதே — ஶ்ரௌதவிஜ்ஞாநவஜ்ஜநாவதி⁴நிமித்தகல்பிதத்வாத்³தி³ஶாம் தத்³விரோதி⁴ஜநாத்⁴யுஷித ஏவ தே³ஶோ தி³ஶாமந்த:, தே³ஶாந்தோ(அ)ரண்யமிதி யத்³வத் ; இத்யதோ³ஷ: । தத்தத்ர க³மயித்வா, ஆஸாம் தே³வதாநாம் , பாப்மந இதி த்³விதீயாப³ஹுவசநம் , விந்யத³தா⁴த் விவித⁴ம் ந்யக்³பா⁴வேநாத³தா⁴த்ஸ்தா²பிதவதீ, ப்ராணதே³வதா ; ப்ராணாத்மாபி⁴மாநஶூந்யேஷ்வந்த்யஜநேஷ்விதி ஸாமர்த்²யாத் ; இந்த்³ரியஸம்ஸர்க³ஜோ ஹி ஸ இதி ப்ராண்யாஶ்ரயதாவக³ம்யதே । தஸ்மாத்தமந்த்யம் ஜநம் , நேயாத் ந க³ச்சே²த் ஸம்பா⁴ஷணத³ர்ஶநாதி³பி⁴ர்ந ஸம்ஸ்ருஜேத் ; தத்ஸம்ஸர்கே³ பாப்மநா ஸம்ஸர்க³: க்ருத: ஸ்யாத் ; பாப்மாஶ்ரயோ ஹி ஸ: ; தஜ்ஜநநிவாஸம் சாந்தம் தி³க³ந்தஶப்³த³வாச்யம் , நேயாத் — ஜநஶூந்யமபி, ஜநமபி தத்³தே³ஶவியுக்தம் , இத்யபி⁴ப்ராய: । நேதி³தி பரிப⁴யார்தே² நிபாத: ; இத்த²ம் ஜநஸம்ஸர்கே³, பாப்மாநம் ம்ருத்யும் , அந்வவாயாநீதி — அநு அவ அயாநீதி அநுக³ச்சே²யமிதி ; ஏவம் பீ⁴தோ ந ஜநமந்தம் சேயாதி³தி பூர்வேண ஸம்ப³ந்த⁴: ॥

ஸா வா ஏஷா தே³வதைதாஸாம் தே³வதாநாம் பாப்மாநம் ம்ருத்யுமபஹத்யாதை²நா ம்ருத்யுமத்யவஹத் ॥ 11 ॥

ஸா வா ஏஷா தே³வதா — ததே³தத்ப்ராணாத்மஜ்ஞாநகர்மப²லம் வாகா³தீ³நாமக்³ந்யாத்³யாத்மத்வமுச்யதே । அதை²நா ம்ருத்யுமத்யவஹத் — யஸ்மாதா³த்⁴யாத்மிகபரிச்சே²த³கர: பாப்மா ம்ருத்யு: ப்ராணாத்மவிஜ்ஞாநேநாபஹத:, தஸ்மாத்ஸ ப்ராணோ(அ)பஹந்தா பாப்மநோ ம்ருத்யோ: ; தஸ்மாத்ஸ ஏவ ப்ராண:, ஏநா வாகா³தி³தே³வதா:, ப்ரக்ருதம் பாப்மாநம் ம்ருத்யும் , அதீத்ய அவஹத் ப்ராபயத் ஸ்வம் ஸ்வமபரிச்சி²ந்நமக்³ந்யாதி³தே³வதாத்மரூபம் ॥

ஸ வை வாசமேவ ப்ரத²மாமத்யவஹத் ; ஸா யதா³ ம்ருத்யுமத்யமுச்யத ஸோ(அ)க்³நிரப⁴வத் ; ஸோ(அ)யமக்³நி: பரேண ம்ருத்யுமதிக்ராந்தோ தீ³ப்யதே ॥ 12 ॥

ஸ வை வாசமேவ ப்ரத²மாமத்யவஹத் — ஸ ப்ராண:, வாசமேவ, ப்ரத²மாம் ப்ரதா⁴நாமித்யேதத் — உத்³கீ³த²கர்மணீதரகரணாபேக்ஷயா ஸாத⁴கதமத்வம் ப்ராதா⁴ந்யம் தஸ்யா: — தாம் ப்ரத²மாமத்யவஹத் வஹநம் க்ருதவாந் । தஸ்யா: புநர்ம்ருத்யுமதீத்யோடா⁴யா: கிம் ரூபமித்யுச்யதே — ஸா வாக் , யதா³ யஸ்மிந்காலே, பாப்மாநம் ம்ருத்யும் , அத்யமுச்யத அதீத்யாமுச்யத மோசிதா ஸ்வயமேவ, ததா³ ஸ:
அக்³நி: அப⁴வத் — ஸா வாக் — பூர்வமப்யக்³நிரேவ ஸதீ ம்ருத்யுவியோகே³(அ)ப்யக்³நிரேவாப⁴வத் । ஏதாவாம்ஸ்து விஶேஷோ ம்ருத்யுவியோகே³ — ஸோ(அ)யமதிக்ராந்தோ(அ)க்³நி:, பரேண ம்ருத்யும் பரஸ்தாந்ம்ருத்யோ:, தீ³ப்யதே ; ப்ராங்மோக்ஷாந்ம்ருத்யுப்ரதிப³த்³தோ⁴(அ)த்⁴யாத்மவாகா³த்மநா நேதா³நீமிவ தீ³ப்திமாநாஸீத் ; இதா³நீம் து ம்ருத்யும் பரேண தீ³ப்யதே ம்ருத்யுவியோகா³த் ॥

அத² ப்ராணமத்யவஹத் ; ஸ யதா³ ம்ருத்யுமத்யமுச்யத ஸ வாயுரப⁴வத் ; ஸோ(அ)யம் வாயு: பரேண ம்ருத்யுமதிக்ராந்த: பவதே ॥ 13 ॥

ததா² — ப்ராண: க்⁴ராணம் — வாயுரப⁴வத் ; ஸ து பவதே ம்ருத்யும் பரேணாதிக்ராந்த: । ஸர்வமந்யது³க்தார்த²ம் ॥

அத² சக்ஷுரத்யவஹத் ; தத்³யதா³ ம்ருத்யுமத்யமுச்யத ஸ ஆதி³த்யோ(அ)ப⁴வத் ; ஸோ(அ)ஸாவாதி³த்ய: பரேண ம்ருத்யுமதிக்ராந்தஸ்தபதி ॥ 14 ॥

ததா² சக்ஷுராதி³த்யோ(அ)ப⁴வத் ; ஸ து தபதி ॥

அத² ஶ்ரோத்ரமத்யவஹத் ; தத்³யதா³ ம்ருத்யுமத்யமுச்யத தா தி³ஶோ(அ)ப⁴வம்ஸ்தா இமா தி³ஶ: பரேண ம்ருத்யுமதிக்ராந்தா: ॥ 15 ॥

ததா² ஶ்ரோத்ரம் தி³ஶோ(அ)ப⁴வந் ; தி³ஶ: ப்ராச்யாதி³விபா⁴கே³நாவஸ்தி²தா: ॥

அத² மநோ(அ)த்யவஹத் ; தத்³யதா³ ம்ருத்யுமத்யமுச்யத ஸ சந்த்³ரமா அப⁴வத் ; ஸோ(அ)ஸௌ சந்த்³ர: பரேண ம்ருத்யுமதிக்ராந்தோ பா⁴த்யேவம் ஹ வா ஏநமேஷா தே³வதா ம்ருத்யுமதிவஹதி ய ஏவம் வேத³ ॥ 16 ॥

மந: சந்த்³ரமா: — பா⁴தி । யதா² பூர்வயஜமாநம் வாகா³த்³யக்³ந்யாதி³பா⁴வேந ம்ருத்யுமத்யவஹத் , ஏவம் ஏநம் வர்தமாநயஜமாநமபி, ஹ வை, ஏஷா ப்ராணதே³வதா ம்ருத்யுமதிவஹதி வாகா³த்³யக்³ந்யாதி³பா⁴வேந, ஏவம் யோ வாகா³தி³பஞ்சகவிஶிஷ்டம் ப்ராணம் வேத³ ; ‘தம் யதா² யதோ²பாஸதே ததே³வ ப⁴வதி’ (ஶத. 10 । 5 । 2 । 20) இதி ஶ்ருதே: ॥

அதா²த்மநே(அ)ந்நாத்³யமாகா³யத்³யத்³தி⁴ கிஞ்சாந்நமத்³யதே(அ)நேநைவ தத³த்³யத இஹ ப்ரதிதிஷ்ட²தி ॥ 17 ॥

அதா²த்மநே । யதா² வாகா³தி³பி⁴ராத்மார்த²மாகா³நம் க்ருதம் ; ததா² முக்²யோ(அ)பி ப்ராண: ஸர்வப்ராணஸாதா⁴ரணம் ப்ராஜாபத்யப²லமாகா³நம் க்ருத்வா த்ரிஷு பவமாநேஷு, அத² அநந்தரம் ஶிஷ்டேஷு நவஸு ஸ்தோத்ரேஷு, ஆத்மநே ஆத்மார்த²ம் , அந்நாத்³யம் அந்நம் ச ததா³த்³யம் ச அந்நாத்³யம் , ஆகா³யத் । கர்து: காமஸம்யோகோ³ வாசநிக இத்யுக்தம் । கத²ம் புநஸ்தத³ந்நாத்³யம் ப்ராணேநாத்மார்த²மாகீ³தமிதி க³ம்யத இத்யத்ர ஹேதுமாஹ — யத்கிஞ்சேதி — ஸாமாந்யாந்நமாத்ரபராமர்ஶார்த²: ; ஹீதி ஹேதௌ ; யஸ்மால்லோகே ப்ராணிபி⁴ர்யத்கிஞ்சித³ந்நமத்³யதே ப⁴க்ஷ்யதே தத³நேநைவ ப்ராணேநைவ ; அந இதி ப்ராணஸ்யாக்²யா ப்ரஸித்³தா⁴ ; அந: ஶப்³த³: ஸாந்த: ஶகடவாசீ, யஸ்த்வந்ய: ஸ்வராந்த: ஸ ப்ராணபர்யாய: ; ப்ராணேநைவ தத³த்³யத இத்யர்த²: ; கிஞ்ச, ந கேவலம் ப்ராணேநாத்³யத ஏவாந்நாத்³யம் , தஸ்மிஞ்ஶரீராகாரபரிணதே(அ)ந்நாத்³யே இஹ, ப்ரதிதிஷ்ட²தி ப்ராண: ; தஸ்மாத்ப்ராணேநாத்மந: ப்ரதிஷ்டா²ர்த²மாகீ³தமந்நாத்³யம் । யத³பி ப்ராணேநாந்நாத³நம் தத³பி ப்ராணஸ்ய ப்ரதிஷ்டா²ர்த²மேவேதி ந வாகா³தி³ஷ்விவ கல்யாணாஸங்க³ஜபாப்மஸம்ப⁴வ: ப்ராணே(அ)ஸ்தி ॥

தே தே³வா அப்³ருவந்நேதாவத்³வா இத³ம் ஸர்வம் யத³ந்நம் ததா³த்மந ஆகா³ஸீரநு நோ(அ)ஸ்மிந்நந்ந ஆப⁴ஜஸ்வேதி தே வை மாபி⁴ஸம்விஶதேதி ததே²தி தம் ஸமந்தம் பரிண்யவிஶந்த । தஸ்மாத்³யத³நேநாந்நமத்தி தேநைதாஸ்த்ருப்யந்த்யேவம் ஹ வா ஏநம் ஸ்வா அபி⁴ஸம்விஶந்தி ப⁴ர்தா ஸ்வாநாம் ஶ்ரேஷ்ட²: புர ஏதா ப⁴வத்யந்நாதோ³(அ)தி⁴பதிர்ய ஏவம் வேத³ ய உ ஹைவம்வித³ம் ஸ்வேஷு ப்ரதி ப்ரதிர்பு³பூ⁴ஷதி ந ஹைவாலம் பா⁴ர்யேப்⁴யோ ப⁴வத்யத² ய ஏவைதமநு ப⁴வதி யோ வைதமநு பா⁴ர்யாந்பு³பூ⁴ர்ஷதி ஸ ஹைவாலம் பா⁴ர்யேப்⁴யோ ப⁴வதி ॥ 18 ॥

தே தே³வா: । நந்வவதா⁴ரணமயுக்தம் ‘ப்ராணேநைவ தத³த்³யதே’ இதி, வாகா³தீ³நாமப்யந்நநிமித்தோபகாரத³ர்ஶநாத் ; நைஷ தோ³ஷ:, ப்ராணத்³வாரத்வாத்தது³பகாரஸ்ய । கத²ம் ப்ராணத்³வாரகோ(அ)ந்நக்ருதோ வாகா³தீ³நாமுபகார இத்யேதமர்த²ம் ப்ரத³ர்ஶயந்நாஹ — தே வாகா³த³யோ தே³வா:, ஸ்வவிஷயத்³யோதநாத்³தே³வா:, அப்³ருவந் உக்தவந்தோ முக்²யம் ப்ராணம் — ‘இத³ம் ஏதாவத் , நாதோ(அ)தி⁴கமஸ்தி ; வா இதி ஸ்மரணார்த²: ; இத³ம் தத்ஸர்வமேதாவதே³வ ; கிம் ? யத³ந்நம் ப்ராணஸ்தி²திகரமத்³யதே லோகே, தத்ஸர்வமாத்மநே ஆத்மார்த²ம் , ஆகா³ஸீ: ஆகீ³தவாநஸி ஆகா³நேநாத்மஸாத்க்ருதமித்யர்த²: ; வயம் சாந்நமந்தரேண ஸ்தா²தும் நோத்ஸஹாமஹே ; அத: அநு பஶ்சாத் , ந: அஸ்மாந் , அஸ்மிந்நந்நே ஆத்மார்தே² தவாந்நே, ஆப⁴ஜஸ்வ ஆபா⁴ஜயஸ்வ ; ணிசோ(அ)ஶ்ரவணம் சா²ந்த³ஸம் ; அஸ்மாம்ஶ்சாந்நபா⁴கி³ந: குரு’ । இதர ஆஹ — ‘தே யூயம் யதி³ அந்நார்தி²ந: வை, மா மாம் , அபி⁴ஸம்விஶத ஸமந்ததோ மாமாபி⁴முக்²யேந நிவிஶத’ — இதி ஏவமுக்தவதி ப்ராணே, ததே²தி ஏவமிதி, தம் ப்ராணம் பரிஸமந்தம் பரிஸமந்தாத் , ந்யவிஶந்த நிஶ்சயேநாவிஶந்த, தம் ப்ராணம் பரிவேஷ்ட்ய நிவிஷ்டவந்த இத்யர்த²: । ததா² நிவிஷ்டாநாம் ப்ராணாநுஜ்ஞயா தேஷாம் ப்ராணேநைவாத்³யமாநம் ப்ராணஸ்தி²திகரம் ஸத³ந்நம் த்ருப்திகரம் ப⁴வதி ; ந ஸ்வாதந்த்ர்யேணாந்நஸம்ப³ந்தோ⁴ வாகா³தீ³நாம் । தஸ்மாத்³யுக்தமேவாவதா⁴ரணம் — ‘அநேநைவ தத³த்³யதே’ இதி । ததே³வ சாஹ — தஸ்மாத் யஸ்மாத்ப்ராணாஶ்ரயதயைவ ப்ராணாநுஜ்ஞயாபி⁴ஸந்நிவிஷ்டா வாகா³தி³தே³வதாஸ்தஸ்மாத் , யத³ந்நம் , அநேந ப்ராணேந, அத்தி லோக:, தேநாந்நேந, ஏதா வாகா³த்³யா:, த்ருப்யந்தி । வாகா³த்³யாஶ்ரயம் ப்ராணம் யோ வேத³ — ‘வாகா³த³யஶ்ச பஞ்ச ப்ராணாஶ்ரயா:’ இதி, தமப்யேவம் , ஏவம் ஹ வை, ஸ்வா ஜ்ஞாதய:, அபி⁴ஸம்விஶந்தி வாகா³த³ய இவ ப்ராணம் ; ஜ்ஞாதீநாமாஶ்ரயணீயோ ப⁴வதீத்யபி⁴ப்ராய: । அபி⁴ஸந்நிவிஷ்டாநாம் ச ஸ்வாநாம் , ப்ராணவதே³வ வாகா³தீ³நாம் , ஸ்வாந்நேந ப⁴ர்தா ப⁴வதி ; ததா² ஶ்ரேஷ்ட²: ; புரோ(அ)க்³ரத:, ஏதா க³ந்தா, ப⁴வதி, வாகா³தீ³நாமிவ ப்ராண: ; ததா² அந்நாதோ³(அ)நாமயாவீத்யர்த²: ; அதி⁴பதிரதி⁴ஷ்டா²ய ச பாலயிதா ஸ்வதந்த்ர: பதி: ப்ராணவதே³வ வாகா³தீ³நாம் ; ய ஏவம் ப்ராணம் வேத³ தஸ்யைதத்³யதோ²க்தம் ப²லம் ப⁴வதி । கிஞ்ச ய உ ஹைவம்வித³ம் ப்ராணவித³ம் ப்ரதி, ஸ்வேஷு ஜ்ஞாதீநாம் மத்⁴யே, ப்ரதி: ப்ரதிகூல:, பு³பூ⁴ஷதி ப்ரதிஸ்பர்தீ⁴ப⁴விதுமிச்ச²தி, ஸோ(அ)ஸுரா இவ ப்ராணப்ரதிஸ்பர்தி⁴நோ ந ஹைவாலம் ந பர்யாப்த:, பா⁴ர்யேப்⁴ய: ப⁴ரணீயேப்⁴ய:, ப⁴வதி, ப⁴ர்துமித்யர்த²: । அத² புநர்ய ஏவ ஜ்ஞாதீநாம் மத்⁴யே ஏதமேவம்வித³ம் வாகா³த³ய இவ ப்ராணம் , அநு அநுக³தோ ப⁴வதி, யோ வா ஏதமேவம்வித³ம் , அந்வேவ அநுவர்தயந்நேவ, ஆத்மீயாந்பா⁴ர்யாந்பு³பூ⁴ர்ஷதி ப⁴ர்துமிச்ச²தி, யதை²வ வாகா³த³ய: ப்ராணாநுவ்ருத்த்யாத்மபு³பூ⁴ர்ஷவ ஆஸந் ; ஸ ஹைவாலம் பர்யாப்த:, பா⁴ர்யேப்⁴யோ ப⁴ரணீயேப்⁴ய:, ப⁴வதி ப⁴ர்தும் , நேதர: ஸ்வதந்த்ர: । ஸர்வமேதத்ப்ராணகு³ணவிஜ்ஞாநப²லமுக்தம் ॥
கார்யகரணாநாமாத்மத்வப்ரதிபாத³நாய ப்ராணஸ்யாங்கி³ரஸத்வமுபந்யஸ்தம் — ‘ஸோ(அ)யாஸ்ய ஆங்கி³ரஸ:’ இதி ; ‘அஸ்மாத்³தே⁴தோரயமாங்கி³ரஸ:’ இத்யாங்கி³ரஸத்வே ஹேதுர்நோக்த: ; தத்³தே⁴துஸித்³த்⁴யர்த²மாரப்⁴யதே । தத்³தே⁴துஸித்³த்⁴யாயத்தம் ஹி கார்யகரணாத்மத்வம் ப்ராணஸ்ய ॥
அநந்தரம் ச வாகா³தீ³நாம் ப்ராணாதீ⁴நதோக்தா ; ஸா ச கத²முபபாத³நீயேத்யாஹ —

ஸோ(அ)யாஸ்ய ஆங்கி³ரஸோ(அ)ங்கா³நாம் ஹி ரஸ: ப்ராணோ வா அங்கா³நாம் ரஸ: ப்ராணோ ஹி வா அங்கா³நாம் ரஸஸ்தஸ்மாத்³யஸ்மாத்கஸ்மாச்சாங்கா³த்ப்ராண உத்க்ராமதி ததே³வ தச்சு²ஷ்யத்யேஷ ஹி வா அங்கா³நாம் ரஸ: ॥ 19 ॥

‘ஸோ(அ)யாஸ்ய ஆங்கி³ரஸ:’ இத்யாதி³ யதோ²பந்யஸ்தமேவோபாதீ³யதே உத்தரார்த²ம் । ‘ப்ராணோ வா அங்கா³நாம் ரஸ:’ இத்யேவமந்தம் வாக்யம் யதா²வ்யாக்²யாதார்த²மேவ புந: ஸ்மாரயதி । கத²ம் ? — ப்ராணோ வா அங்கா³நாம் ரஸ இதி । ப்ராணோ ஹி ; ஹி - ஶப்³த³: ப்ரஸித்³தௌ⁴ ; அங்கா³நாம் ரஸ: ; ப்ரஸித்³த⁴மேதத்ப்ராணஸ்யாங்க³ரஸத்வம் ந வாகா³தீ³நாம் ; தஸ்மாத்³யுக்தம் ‘ப்ராணோ வா’ இதி ஸ்மாரணம் । கத²ம் புந: ப்ரஸித்³த⁴த்வமித்யத ஆஹ — தஸ்மாச்ச²ப்³த³ உபஸம்ஹாரார்த²ம் உபரித்வேந ஸம்ப³த்⁴யதே ; யஸ்மாத்³யதோ(அ)வயவாத் , கஸ்மாத³நுக்தவிஶேஷாத் ; யஸ்மாத்கஸ்மாத் யத: குதஶ்சிச்ச, அங்கா³ச்ச²ரீராவயவாத³விஶேஷிதாத் , ப்ராண: உத்க்ராமத்யபஸர்பதி, ததே³வ தத்ரைவ, தத³ங்க³ம் ஶுஷ்யதி நீரஸம் ப⁴வதி ஶோஷமுபைதி । தஸ்மாதே³ஷ ஹி வா அங்கா³நாம் ரஸ இத்யுபஸம்ஹார: । அத: கார்யகரணாநாமாத்மா ப்ராண இத்யேதத்ஸித்³த⁴ம் । ஆத்மாபாயே ஹி ஶோஷோ மரணம் ஸ்யாத் । தஸ்மாத்தேந ஜீவந்தி ப்ராணிந: ஸர்வே । தஸ்மாத³பாஸ்ய வாகா³தீ³ந்ப்ராண ஏவோபாஸ்ய இதி ஸமுதா³யார்த²: ॥
ஏஷ உ । ந கேவலம் கார்யகரணயோரேவாத்மா ப்ராணோ ரூபகர்மபூ⁴தயோ: ; கிம் தர்ஹி ? ருக்³யஜு:ஸாம்நாம் நாமபூ⁴தாநாமாத்மேதி ஸர்வாத்மகதயா ப்ராணம் ஸ்துவந்மஹீகரோத்யுபாஸ்யத்வாய —

ஏஷ உ ஏவ ப்³ருஹஸ்பதிர்வாக்³வை ப்³ருஹதீ தஸ்யா ஏஷ பதிஸ்தஸ்மாது³ ப்³ருஹஸ்பதி: ॥ 20 ॥

ஏஷ உ ஏவ ப்ரக்ருத ஆங்கி³ரஸோ ப்³ருஹஸ்பதி: । கத²ம் ப்³ருஹஸ்பதிரிதி, உச்யதே — வாக்³வை ப்³ருஹதீ ப்³ருஹதீச்ச²ந்த³: ஷட்த்ரிம்ஶத³க்ஷரா । அநுஷ்டுப்ச வாக் ; கத²ம் ? ‘வாக்³வா அநுஷ்டுப்’ (தை. ஸம். 1 । 3 । 5) இதி ஶ்ருதே: ; ஸா ச வாக³நுஷ்டுப்³ப்³ருஹத்யாம் ச²ந்த³ஸ்யந்தர்ப⁴வதி ; அதோ யுக்தம் ‘வாக்³வை ப்³ருஹதீ’ இதி ப்ரஸித்³த⁴வத்³வக்தும் । ப்³ருஹத்யாம் ச ஸர்வா ருசோ(அ)ந்தர்ப⁴வந்தி, ப்ராணஸம்ஸ்துதத்வாத் ; ‘ப்ராணோ ப்³ருஹதீ’ (ஐ. ஆ. 2 । 1 । 6) ‘ப்ராண ருச இத்யேவ வித்³யாத்’ (ஐ. ஆ. 2 । 2 । 2) இதி ஶ்ருத்யந்தராத் ; வாகா³த்மத்வாச்சர்சாம் ப்ராணே(அ)ந்தர்பா⁴வ: ; தத்கத²மித்யாஹ — தஸ்யா வாசோ ப்³ருஹத்யா ருச:, ஏஷ: ப்ராண:, பதி:, தஸ்யா நிர்வர்தகத்வாத் ; கௌஷ்ட்²யாக்³நிப்ரேரிதமாருதநிர்வர்த்யா ஹி ருக் ; பாலநாத்³வா வாச: பதி: ; ப்ராணேந ஹி பால்யதே வாக் , அப்ராணஸ்ய ஶப்³தோ³ச்சாரணஸாமர்த்²யாபா⁴வாத் ; தஸ்மாது³ ப்³ருஹஸ்பதி: ருசாம் ப்ராண ஆத்மேத்யர்த²: ॥

ஏஷ உ ஏவ ப்³ரஹ்மணஸ்பதிர்வாக்³வை ப்³ரஹ்ம தஸ்யா ஏஷ பதிஸ்தஸ்மாது³ ப்³ரஹ்மணஸ்பதி: ॥ 21 ॥

ததா² யஜுஷாம் । கத²ம் ? ஏஷ உ ஏவ ப்³ரஹ்மணஸ்பதி: । வாக்³வை ப்³ரஹ்ம — ப்³ரஹ்ம யஜு: ; தச்ச வாக்³விஶேஷ ஏவ । தஸ்யா வாசோ யஜுஷோ ப்³ரஹ்மண:, ஏஷ பதி: ; தஸ்மாது³ ப்³ரஹ்மணஸ்பதி: — பூர்வவத் ॥
கத²ம் புநரேதத³வக³ம்யதே ப்³ருஹதீப்³ரஹ்மணோர்‌ருக்³யஜுஷ்ட்வம் ந புநரந்யார்த²த்வமிதி ? உச்யதே — வாச: அந்தே ஸாமஸாமாநாதி⁴கரண்யநிர்தே³ஶாத் ‘வாக்³வை ஸாம’ இதி । ததா² ச ‘வாக்³வை ப்³ருஹதீ’ ‘வாக்³வை ப்³ரஹ்ம’ இதி ச வாக்ஸமாநாதி⁴கரணயோர்‌ருக்³யஜுஷ்ட்வம் யுக்தம் । பரிஶேஷாச்ச — ஸாம்ந்யபி⁴ஹிதே ருக்³யஜுஷீ ஏவ பரிஶிஷ்டே । வாக்³விஶேஷத்வாச்ச — வாக்³விஶேஷௌ ஹி ருக்³யஜுஷீ ; தஸ்மாத்தயோர்வாசா ஸமாநாதி⁴கரணதா யுக்தா । அவிஶேஷப்ரஸங்கா³ச்ச — ‘ஸாம’ ‘உத்³கீ³த²:’ இதி ச ஸ்பஷ்டம் விஶேஷாபி⁴தா⁴நத்வம் , ததா² ப்³ருஹதீப்³ரஹ்மஶப்³த³யோரபி விஶேஷாபி⁴தா⁴நத்வம் யுக்தம் ; அந்யதா² அநிர்தா⁴ரிதவிஶேஷயோராநர்த²க்யாபத்தேஶ்ச, விஶேஷாபி⁴தா⁴நஸ்ய வாங்மாத்ரத்வே சோப⁴யத்ர பௌநருக்த்யாத் ; ருக்³யஜு:ஸாமோத்³கீ³த²ஶப்³தா³நாம் ச ஶ்ருதிஷ்வேவம் க்ரமத³ர்ஶநாத் ॥

ஏஷ உ ஏவ ஸாம வாக்³வை ஸாமைஷ ஸா சாமஶ்சேதி தத்ஸாம்ந: ஸாமத்வம் । யத்³வேவ ஸம: ப்லுஷிணா ஸமோ மஶகேந ஸமோ நாகே³ந ஸம ஏபி⁴ஸ்த்ரிபி⁴ர்லோகை: ஸமோ(அ)நேந ஸர்வேண தஸ்மாத்³வேவ ஸாமாஶ்நுதே ஸாம்ந: ஸாயுஜ்யம் ஸலோகதாம் ய ஏவமேதத்ஸாம வேத³ ॥ 22 ॥

ஏஷ உ ஏவ ஸாம । கத²மித்யாஹ — வாக்³வை ஸா யத்கிஞ்சித்ஸ்த்ரீஶப்³தா³பி⁴தே⁴யம் ஸா வாக் ; ஸர்வஸ்த்ரீஶப்³தா³பி⁴தே⁴யவஸ்துவிஷயோ ஹி ஸர்வநாம - ஸா - ஶப்³த³: ; ததா² அம ஏஷ ப்ராண: ; ஸர்வபும்ஶப்³தா³பி⁴தே⁴யவஸ்துவிஷயோ(அ)ம: - ஶப்³த³: ; ‘கேந மே பௌம்ஸ்நாநி நாமாந்யாப்நோஷீதி, ப்ராணேநேதி ப்³ரூயாத் ; கேந மே ஸ்த்ரீநாமாநீதி, வாசா’ (கௌ. உ. 1 । 7) இதி ஶ்ருத்யந்தராத் ; வாக்ப்ராணாபி⁴தா⁴நபூ⁴தோ(அ)யம் ஸாமஶப்³த³: । ததா² ப்ராணநிர்வர்த்யஸ்வராதி³ஸமுதா³யமாத்ரம் கீ³தி: ஸாமஶப்³தே³நாபி⁴தீ⁴யதே ; அதோ ந ப்ராணவாக்³வ்யதிரேகேண ஸாமநாமாஸ்தி கிஞ்சித் , ஸ்வரவர்ணாதே³ஶ்ச ப்ராணநிர்வர்த்யத்வாத்ப்ராணதந்த்ரத்வாச்ச । ஏஷ உ ஏவ ப்ராண: ஸாம । யஸ்மாத் ஸாம ஸாமேதி வாக்ப்ராணாத்மகம் — ஸா சாமஶ்சேதி, தத் தஸ்மாத் ஸாம்நோ கீ³திரூபஸ்ய ஸ்வராதி³ஸமுதா³யஸ்ய ஸாமத்வம் தத் ப்ரகீ³தம் பு⁴வி ॥
யத் உ ஏவ ஸம: துல்ய: ஸர்வேண வக்ஷ்யமாணேந ப்ரகாரேண, தஸ்மாத்³வா ஸாமேத்யநேந ஸம்ப³ந்த⁴: । வா - ஶப்³த³: ஸாமஶப்³த³லாப⁴நிமித்தப்ரகாராந்தரநிர்தே³ஶஸாமர்த்²யலப்⁴ய: । கேந புந: ப்ரகாரேண ப்ராணஸ்ய துல்யத்வமித்யுச்யதே — ஸம: ப்லுஷிணா புத்திகாஶரீரேண, ஸமோ மஶகேந மஶகஶரீரேண, ஸமோ நாகே³ந ஹஸ்திஶரீரேண, ஸம ஏபி⁴ஸ்த்ரிபி⁴ர்லோகை: த்ரைலோக்யஶரீரேண ப்ராஜாபத்யேந, ஸமோ(அ)நேந ஜக³த்³ரூபேண ஹைரண்யக³ர்பே⁴ண । புத்திகாதி³ஶரீரேஷு கோ³த்வாதி³வத்கார்‌த்ஸ்ந்யேந பரிஸமாப்த இதி ஸமத்வம் ப்ராணஸ்ய, ந புந: ஶரீரமாத்ரபரிமாணேநைவ ; அமூர்தத்வாத்ஸர்வக³தத்வாச்ச । ந ச க⁴டப்ராஸாதா³தி³ப்ரதீ³பவத்ஸங்கோசவிகாஸிதயா ஶரீரேஷு தாவந்மாத்ரம் ஸமத்வம் । ‘த ஏதே ஸர்வ ஏவ ஸமா: ஸர்வே(அ)நந்தா:’ (ப்³ரு. உ. 1 । 5 । 13) இதி ஶ்ருதே: । ஸர்வக³தஸ்ய து ஶரீரேஷு ஶரீரபரிமாணவ்ருத்திலாபோ⁴ ந விருத்⁴யதே । ஏவம் ஸமத்வாத்ஸாமாக்²யம் ப்ராணம் வேத³ ய: ஶ்ருதிப்ரகாஶிதமஹத்த்வம் தஸ்யைதத்ப²லம் — அஶ்நுதே வ்யாப்நோதி, ஸாம்ந: ப்ராணஸ்ய, ஸாயுஜ்யம் ஸயுக்³பா⁴வம் ஸமாநதே³ஹேந்த்³ரியாபி⁴மாநத்வம் , ஸாலோக்யம் ஸமாநலோகதாம் வா, பா⁴வநாவிஶேஷத:, ய ஏவமேதத் யதோ²க்தம் ஸாம ப்ராணம் வேத³ — ஆ ப்ராணாத்மாபி⁴மாநாபி⁴வ்யக்தேருபாஸ்தே இத்யர்த²: ॥

ஏஷ உ வா உத்³கீ³த²: ப்ராணோ வா உத்ப்ராணேந ஹீத³ம் ஸர்வமுத்தப்³த⁴ம் வாகே³வ கீ³தோ²ச்ச கீ³தா² சேதி ஸ உத்³கீ³த²: ॥ 23 ॥

ஏஷ உ வா உத்³கீ³த²: । உத்³கீ³தோ² நாம ஸாமாவயவோ ப⁴க்திவிஶேஷ: நோத்³கா³நம் ; ஸாமாதி⁴காராத் । கத²முத்³கீ³த²: ப்ராண: ? ப்ராணோ வா உத் — ப்ராணேந ஹி யஸ்மாதி³த³ம் ஸர்வம் ஜக³த் உத்தப்³த⁴ம் ஊர்த்⁴வம் ஸ்தப்³த⁴முத்தம்பி⁴தம் வித்⁴ருதமித்யர்த²: ; உத்தப்³தா⁴ர்தா²வத்³யோதகோ(அ)யமுச்ச²ப்³த³: ப்ராணகு³ணாபி⁴தா⁴யக: ; தஸ்மாது³த் ப்ராண: ; வாகே³வ கீ³தா², ஶப்³த³விஶேஷத்வாது³த்³கீ³த²ப⁴க்தே: ; கா³யதே: ஶப்³தா³ர்த²த்வாத்ஸா வாகே³வ ; ந ஹ்யுத்³கீ³த²ப⁴க்தே: ஶப்³த³வ்யதிரேகேண கிஞ்சித்³ரூபமுத்ப்ரேக்ஷ்யதே, தஸ்மாத்³யுக்தமவதா⁴ரணம் வாகே³வ கீ³தே²தி । உச்ச ப்ராண:, கீ³தா² ச ப்ராணதந்த்ரா வாக் , இத்யுப⁴யமேகேந ஶப்³தே³நாபி⁴தீ⁴யதே, ஸ உத்³கீ³த²: ॥
உக்தார்த²தா³ர்ட்⁴யாயாக்²யாயிகாரப்⁴யதே —

தத்³தா⁴பி ப்³ரஹ்மத³த்தஶ்சைகிதாநேயோ ராஜாநம் ப⁴க்ஷயந்நுவாசாயம் த்யஸ்ய ராஜா மூர்தா⁴நம் விபாதயதாத்³யதி³தோ(அ)யாஸ்ய ஆங்கி³ரஸோ(அ)ந்யேநோத³கா³யதி³தி வாசா ச ஹ்யேவ ஸ ப்ராணேந சோத³கா³யதி³தி ॥ 24 ॥

தத்³தா⁴பி । தத் தத்ரைதஸ்மிந்நுக்தே(அ)ர்தே², ஹாபி ஆக்²யாயிகாபி ஶ்ரூயதே ஹ ஸ்ம । ப்³ரஹ்மத³த்த: நாமத: ; சிகிதாநஸ்யாபத்யம் சைகிதாந: தத³பத்யம் யுவா சைகிதாநேய:, ராஜாநம் யஜ்ஞே ஸோமம் , ப⁴க்ஷயந்நுவாச ; கிம் ? ‘அயம் சமஸஸ்தோ² மயா ப⁴க்ஷ்யமாணோ ராஜா, த்யஸ்ய தஸ்ய மமாந்ருதவாதி³ந:, மூர்தா⁴நம் ஶிர:, விபாதயதாத் விஸ்பஷ்டம் பாதயது’ ; தோரயம் தாதஙாதே³ஶ:, ஆஶிஷி லோட் — விபாதயதாதி³தி ; யத்³யஹமந்ருதவாதீ³ ஸ்யாமித்யர்த²: ; கத²ம் புநரந்ருதவாதி³த்வப்ராப்திரிதி, உச்யதே — ‘யத் யதி³ இதோ(அ)ஸ்மாத்ப்ரக்ருதாத்ப்ராணாத்³வாக்ஸம்யுக்தாத் , அயாஸ்ய: — முக்²யப்ராணாபி⁴தா⁴யகேநாயாஸ்யாங்கி³ரஸஶப்³தே³நாபி⁴தீ⁴யதே விஶ்வஸ்ருஜாம் பூர்வர்ஷீணாம் ஸத்ரே உத்³கா³தா — ஸோ(அ)ந்யேந தே³வதாந்தரேண வாக்ப்ராணவ்யதிரிக்தேந, உத³கா³யத் உத்³கா³நம் க்ருதவாந் ; ததோ(அ)ஹமந்ருதவாதீ³ ஸ்யாம் ; தஸ்ய மம தே³வதா விபரீதப்ரதிபத்துர்மூர்தா⁴நம் விபாதயது’ இத்யேவம் ஶபத²ம் சகாரேதி விஜ்ஞாநே ப்ரத்யயகர்தவ்யதாதா³ர்ட்⁴யம் த³ர்ஶயதி । தமிமமாக்²யாயிகாநிர்தா⁴ரிதமர்த²ம் ஸ்வேந வசஸோபஸம்ஹரதி ஶ்ருதி: — வாசா ச ப்ராணப்ரதா⁴நயா ப்ராணேந ச ஸ்வஸ்யாத்மபூ⁴தேந, ஸ: அயாஸ்ய ஆங்கி³ரஸ உத்³கா³தா, உத³கா³யத் இத்யேஷோ(அ)ர்தோ² நிர்தா⁴ரித: ஶபதே²ந ॥

தஸ்ய ஹைதஸ்ய ஸாம்நோ ய: ஸ்வம் வேத³ ப⁴வதி ஹாஸ்ய ஸ்வம் தஸ்ய வை ஸ்வர ஏவ ஸ்வம் தஸ்மாதா³ர்த்விஜ்யம் கரிஷ்யந்வாசி ஸ்வரமிச்சே²த தயா வாசா ஸ்வரஸம்பந்நயார்த்விஜ்யம் குர்யாத்தஸ்மாத்³யஜ்ஞே ஸ்வரவந்தம் தி³த்³ருக்ஷந்த ஏவ । அதோ² யஸ்ய ஸ்வம் ப⁴வதி ப⁴வதி ஹாஸ்ய ஸ்வம் ய ஏவமேதத்ஸாம்ந: ஸ்வம் வேத³ ॥ 25 ॥

தஸ்ய ஹைதஸ்ய । தஸ்யேதி ப்ரக்ருதம் ப்ராணமபி⁴ஸம்ப³த்⁴நாதி । ஹ ஏதஸ்யேதி முக்²யம் வ்யபதி³ஶத்யபி⁴நயேந । ஸாம்ந: ஸாமஶப்³த³வாச்யஸ்ய ப்ராணஸ்ய, ய: ஸ்வம் த⁴நம் , வேத³ ; தஸ்ய ஹ கிம் ஸ்யாத் ? ப⁴வதி ஹாஸ்ய ஸ்வம் । ப²லேந ப்ரலோப்⁴யாபி⁴முகீ²க்ருத்ய ஶுஶ்ரூஷவே ஆஹ — தஸ்ய வை ஸாம்ந: ஸ்வர ஏவ ஸ்வம் । ஸ்வர இதி கண்ட²க³தம் மாது⁴ர்யம் , ததே³வாஸ்ய ஸ்வம் விபூ⁴ஷணம் ; தேந ஹி பூ⁴ஷிதம்ருத்³தி⁴மல்லக்ஷ்யத உத்³கா³நம் ; யஸ்மாதே³வம் தஸ்மாத் ஆர்த்விஜ்யம் ருத்விக்கர்மோத்³கா³நம் , கரிஷ்யந் , வாசி விஷயே, வாசி வாகா³ஶ்ரிதம் , ஸ்வரம் , இத்சே²த இச்சே²த் , ஸாம்நோ த⁴நவத்தாம் ஸ்வரேண சிகீர்ஷுருத்³கா³தா । இத³ம் து ப்ராஸங்கி³கம் விதீ⁴யதே ; ஸாம்ந: ஸௌஸ்வர்யேண ஸ்வரவத்த்வப்ரத்யயே கர்தவ்யே, இச்சா²மாத்ரேண ஸௌஸ்வர்யம் ந ப⁴வதீதி, த³ந்ததா⁴வநதைலபாநாதி³ ஸாமர்த்²யாத்கர்தவ்யமித்யர்த²: । தயைவம் ஸம்ஸ்க்ருதயா வாசா ஸ்வரஸம்பந்நயா ஆர்த்விஜ்யம் குர்யாத் । தஸ்மாத் — யஸ்மாத்ஸாம்ந: ஸ்வபூ⁴த: ஸ்வர: தேந ஸ்வேந பூ⁴ஷிதம் ஸாம, அதோ யஜ்ஞே ஸ்வரவந்தம் உத்³கா³தாரம் , தி³த்³ருக்ஷந்த ஏவ த்³ரஷ்டுமிச்ச²ந்த்யேவ, த⁴நிநமிவ லௌகிகா: । ப்ரஸித்³த⁴ம் ஹி லோகே — அதோ² அபி, யஸ்ய ஸ்வம் த⁴நம் ப⁴வதி, தம் த⁴நிநம் தி³த்³ருக்ஷந்தே — இதி । ஸித்³த⁴ஸ்ய கு³ணவிஜ்ஞாநப²லஸம்ப³ந்த⁴ஸ்யோபஸம்ஹார: க்ரியதே — ப⁴வதி ஹாஸ்ய ஸ்வம் , ய ஏவமேதத்ஸாம்ந: ஸ்வம் வேதே³தி ॥

தஸ்ய ஹைதஸ்ய ஸாம்நோ ய: ஸுவர்ணம் வேத³ ப⁴வதி ஹாஸ்ய ஸுவர்ணம் தஸ்ய வை ஸ்வர ஏவ ஸுவர்ணம் ப⁴வதி ஹாஸ்ய ஸுவர்ணம் ய ஏவமேதத்ஸாம்ந: ஸுவர்ணம் வேத³ ॥ 26 ॥

அதா²ந்யோ கு³ண: ஸுவர்ணவத்தாலக்ஷணோ விதீ⁴யதே । அஸாவபி ஸௌஸ்வர்யமேவ । ஏதாவாந்விஶேஷ: — பூர்வம் கண்ட²க³தமாது⁴ர்யம் ; இத³ம் து லாக்ஷணிகம் ஸுவர்ணஶப்³த³வாச்யம் । தஸ்ய ஹைதஸ்ய ஸாம்நோ ய: ஸுவர்ணம் வேத³, ப⁴வதி ஹாஸ்ய ஸுவர்ணம் ; ஸுவர்ணஶப்³த³ஸாமாந்யாத்ஸ்வரஸுவர்ணயோ: । லௌகிகமேவ ஸுவர்ணம் கு³ணவிஜ்ஞாநப²லம் ப⁴வதீத்யர்த²: । தஸ்ய வை ஸ்வர ஏவ ஸுவர்ணம் । ப⁴வதி ஹாஸ்ய ஸுவர்ணம் ய ஏவமேதத்ஸாம்ந: ஸுவர்ணம் வேதே³தி பூர்வவத்ஸர்வம் ॥

தஸ்ய ஹைதஸ்ய ஸாம்நோ ய: ப்ரதிஷ்டா²ம் வேத³ ப்ரதி ஹ திஷ்ட²தி தஸ்ய வை வாகே³வ ப்ரதிஷ்டா² வாசி ஹி க²ல்வேஷ ஏதத்ப்ராண: ப்ரதிஷ்டி²தோ கீ³யதே(அ)ந்ந இத்யு ஹைக ஆஹு: ॥ 27 ॥

ததா² ப்ரதிஷ்டா²கு³ணம் விதி⁴த்ஸந்நாஹ — தஸ்ய ஹைதஸ்ய ஸாம்நோ ய: ப்ரதிஷ்டா²ம் வேத³ ; ப்ரிதிதிஷ்ட²த்யஸ்யாமிதி ப்ரதிஷ்டா² வாக் ; தாம் ப்ரதிஷ்டா²ம் ஸாம்நோ கு³ணம் , யோ வேத³ ஸ ப்ரதிதிஷ்ட²தி ஹ । ‘தம் யதா² யதோ²பாஸதே’ (ஶத. ப்³ரா. 10 । 5 । 2 । 20) இதி ஶ்ருதேஸ்தத்³கு³ணத்வம் யுக்தம் । பூர்வவத்ப²லேந ப்ரதிலோபி⁴தாய கா ப்ரதிஷ்டே²தி ஶுஶ்ரூஷவ ஆஹ — தஸ்ய வை ஸாம்நோ வாகே³வ । வாகி³தி ஜிஹ்வாமூலாதீ³நாம் ஸ்தா²நாநாமாக்²யா ; ஸைவ ப்ரதிஷ்டா² । ததா³ஹ — வாசி ஹி ஜிஹ்வாமூலாதி³ஷு ஹி யஸ்மாத்ப்ரதிஷ்டி²த: ஸந்நேஷ ப்ராண: ஏதத்³கா³நம் கீ³யதே கீ³திபா⁴வமாபத்³யதே, தஸ்மாத்ஸாம்ந: ப்ரதிஷ்டா² வாக் । அந்நே ப்ரதிஷ்டி²தோ கீ³யத இத்யு ஹ ஏகே அந்யே ஆஹு: ; இஹ ப்ரதிதிஷ்ட²தீதி யுக்தம் । அநிந்தி³தத்வாதே³கீயபக்ஷஸ்ய விகல்பேந ப்ரதிஷ்டா²கு³ணவிஜ்ஞாநம் குர்யாத் — வாக்³வா ப்ரதிஷ்டா², அந்நம் வேதி ॥

அதா²த: பவமாநாநாமேவாப்⁴யாரோஹ: ஸ வை க²லு ப்ரஸ்தோதா ஸாம ப்ரஸ்தௌதி ஸ யத்ர ப்ரஸ்துயாத்ததே³தாநி ஜபேத் । அஸதோ மா ஸத்³க³மய தமஸோ மா ஜ்யோதிர்க³மய ம்ருத்யோர்மாம்ருதம் க³மயேதி ஸ யதா³ஹாஸதோ மா ஸத்³க³மயேதி ம்ருத்யுர்வா அஸத்ஸத³ம்ருதம் ம்ருத்யோர்மாம்ருதம் க³மயாம்ருதம் மா குர்வித்யேவைததா³ஹ தமஸோ மா ஜ்யோதிர்க³மயேதி ம்ருத்யுர்வை தமோ ஜ்யோதிரம்ருதம் ம்ருத்யோர்மாம்ருதம் க³மயாம்ருதம் மா குர்வித்யேவைததா³ஹ ம்ருத்யோர்மாம்ருதம் க³மயேதி நாத்ர திரோஹிதமிவாஸ்தி । அத² யாநீதராணி ஸ்தோத்ராணி தேஷ்வாத்மநே(அ)ந்நாத்³யமாகா³யேத்தஸ்மாது³ தேஷு வரம் வ்ருணீத யம் காமம் காமயேத தம் ஸ ஏஷ ஏவம்விது³த்³கா³தாத்மநே வா யஜமாநாய வா யம் காமம் காமயதே தமாகா³யதி தத்³தை⁴தல்லோகஜிதே³வ ந ஹைவாலோக்யதாயா ஆஶாஸ்தி ய ஏவமேதத்ஸாம வேத³ ॥ 28 ॥

ஏவம் ப்ராணவிஜ்ஞாநவதோ ஜபகர்ம விதி⁴த்ஸ்யதே । யத்³விஜ்ஞாநவதோ ஜபகர்மண்யதி⁴காரஸ்தத்³விஜ்ஞாநமுக்தம் । அதா²நந்தரம் , யஸ்மாச்சைவம் விது³ஷா ப்ரயுஜ்யமாநம் தே³வபா⁴வாயாப்⁴யாரோஹப²லம் ஜபகர்ம, அத: தஸ்மாத் தத்³விதீ⁴யதே இஹ । தஸ்ய சோத்³கீ³த²ஸம்ப³ந்தா⁴த்ஸர்வத்ர ப்ராப்தௌ பவமாநாநாமிதி வசநாத் , பவமாநேஷு த்ரிஷ்வபி கர்தவ்யதாயாம் ப்ராப்தாயாம் , புந: காலஸங்கோசம் கரோதி — ஸ வை க²லு ப்ரஸ்தோதா ஸாம ப்ரஸ்தௌதி । ஸ ப்ரஸ்தோதா, யத்ர யஸ்மிந்காலே, ஸாம ப்ரஸ்துயாத்ப்ராரபே⁴த, தஸ்மிந்கால ஏதாநி ஜபேத் । அஸ்ய ச ஜபகர்மண ஆக்²யா அப்⁴யாரோஹ இதி । ஆபி⁴முக்²யேநாரோஹத்யநேந ஜபகர்மணைவம்வித்³தே³வபா⁴வமாத்மாநமித்யப்⁴யாரோஹ: । ஏதாநீதி ப³ஹுவசநாத்த்ரீணி யஜூம்ஷி । த்³விதீயாநிர்தே³ஶாத்³ப்³ராஹ்மணோத்பந்நத்வாச்ச யதா²படி²த ஏவ ஸ்வர: ப்ரயோக்தவ்யோ ந மாந்த்ர: । யாஜமாநம் ஜபகர்ம ॥
ஏதாநி தாநி யஜூம்ஷி — ‘அஸதோ மா ஸத்³க³மய’ ‘தமஸோ மா ஜ்யோதிர்க³மய’ ‘ம்ருத்யோர்மாம்ருதம் க³மய’ இதி । மந்த்ராணாமர்த²ஸ்திரோஹிதோ ப⁴வதீதி ஸ்வயமேவ வ்யாசஷ்டே ப்³ராஹ்மணம் மந்த்ரார்த²ம் — ஸ: மந்த்ர:, யதா³ஹ யது³க்தவாந் ; கோ(அ)ஸாவர்த² இத்யுச்யதே — ‘அஸதோ மா ஸத்³க³மய’ இதி । ம்ருத்யுர்வா அஸத் — ஸ்வாபா⁴விககர்மவிஜ்ஞாநே ம்ருத்யுரித்யுச்யேதே ; அஸத் அத்யந்தாதோ⁴பா⁴வஹேதுத்வாத் ; ஸத் அம்ருதம் — ஸத் ஶாஸ்த்ரீயகர்மவிஜ்ஞாநே, அமரணஹேதுத்வாத³ம்ருதம் । தஸ்மாத³ஸத: அஸத்கர்மணோ(அ)ஜ்ஞாநாச்ச, மா மாம் , ஸத் ஶாஸ்த்ரீயகர்மவிஜ்ஞாநே, க³மய, தே³வபா⁴வஸாத⁴நாத்மபா⁴வமாபாத³யேத்யர்த²: । தத்ர வாக்யார்த²மாஹ — அம்ருதம் மா குர்வித்யேவைததா³ஹேதி । ததா² தமஸோ மா ஜ்யோதிர்க³மயேதி । ம்ருத்யுர்வை தம:, ஸர்வம் ஹ்யஜ்ஞாநமாவரணாத்மகத்வாத்தம:, ததே³வ ச மரணஹேதுத்வாந்ம்ருத்யு: । ஜ்யோதிரம்ருதம் பூர்வோக்தவிபரீதம் தை³வம் ஸ்வரூபம் । ப்ரகாஶாத்மகத்வாஜ்ஜ்ஞாநம் ஜ்யோதி: ; ததே³வாம்ருதம் அவிநாஶாத்மகத்வாத் ; தஸ்மாத்தமஸோ மா ஜ்யோதிர்க³மயேதி । பூர்வவந்ம்ருத்யோர்மாம்ருதம் க³மயேத்யாதி³ ; அம்ருதம் மா குர்வித்யேவைததா³ஹ — தை³வம் ப்ராஜாபத்யம் ப²லபா⁴வமாபாத³யேத்யர்த²: । பூர்வோ மந்த்ரோ(அ)ஸாத⁴நஸ்வபா⁴வாத்ஸாத⁴நபா⁴வமாபாத³யேதி ; த்³விதீயஸ்து ஸாத⁴நபா⁴வாத³ப்யஜ்ஞாநரூபாத்ஸாத்⁴யபா⁴வமாபாத³யேதி । ம்ருத்யோர்மாம்ருதம் க³மயேதி பூர்வயோரேவ மந்த்ரயோ: ஸமுச்சிதோ(அ)ர்த²ஸ்த்ருதீயேந மந்த்ரேணோச்யத இதி ப்ரஸித்³தா⁴ர்த²தைவ । நாத்ர த்ருதீயே மந்த்ரே திரோஹிதமந்தர்ஹிதமிவார்த²ரூபம் பூர்வயோரிவ மந்த்ரயோரஸ்தி ; யதா²ஶ்ருத ஏவார்த²: ॥
யாஜமாநமுத்³கா³நம் க்ருத்வா பவமாநேஷு த்ரிஷு, அதா²நந்தரம் யாநீதராணி ஶிஷ்டாநி ஸ்தோத்ராணி, தேஷ்வாத்மநே(அ)ந்நாத்³யமாகா³யேத் — ப்ராணவிது³த்³கா³தா ப்ராணபூ⁴த: ப்ராணவதே³வ । யஸ்மாத்ஸ ஏஷ உத்³கா³தா ஏவம் ப்ராணம் யதோ²க்தம் வேத்தி, அத: ப்ராணவதே³வ தம் காமம் ஸாத⁴யிதும் ஸமர்த²: ; தஸ்மாத்³யஜமாநஸ்தேஷு ஸ்தோத்ரேஷு ப்ரயுஜ்யமாநேஷு வரம் வ்ருணீத ; யம் காமம் காமயேத தம் காமம் வரம் வ்ருணீத ப்ரார்த²யேத । யஸ்மாத்ஸ ஏஷ ஏவம்விது³த்³கா³தேதி தஸ்மாச்ச²ப்³தா³த்ப்ராகே³வ ஸம்ப³த்⁴யதே । ஆத்மநே வா யஜமாநாய வா யம் காமம் காமயத இச்ச²த்யுத்³கா³தா, தமாகா³யத்யாகா³நேந ஸாத⁴யதி ॥
ஏவம் தாவஜ்ஜ்ஞாநகர்மப்⁴யாம் ப்ராணாத்மாபத்திரித்யுக்தம் ; தத்ர நாஸ்த்யாஶங்காஸம்ப⁴வ: । அத: கர்மாபாயே ப்ராணாபத்திர்ப⁴வதி வா ந வேத்யாஶங்க்யதே ; ததா³ஶங்காநிவ்ருத்த்யர்த²மாஹ — தத்³தை⁴தல்லோகஜிதே³வேதி । தத்³த⁴ ததே³தத்ப்ராணத³ர்ஶநம் கர்மவியுக்தம் கேவலமபி, லோகஜிதே³வேதி லோகஸாத⁴நமேவ । ந ஹ ஏவ அலோக்யதாயை அலோகார்ஹத்வாய, ஆஶா ஆஶம்ஸநம் ப்ரார்த²நம் , நைவாஸ்தி ஹ । ந ஹி ப்ராணாத்மந்யுத்பந்நாத்மாபி⁴மாநஸ்ய தத்ப்ராப்த்யாஶம்ஸநம் ஸம்ப⁴வதி । ந ஹி க்³ராமஸ்த²: கதா³ க்³ராமம் ப்ராப்நுயாமித்யரண்யஸ்த² இவாஶாஸ்தே । அஸந்நிக்ருஷ்டவிஷயே ஹ்யநாத்மந்யாஶம்ஸநம் , ந தத்ஸ்வாத்மநி ஸம்ப⁴வதி । தஸ்மாந்நாஶாஸ்தி — கதா³சித்ப்ராணாத்மபா⁴வம் ந ப்ரதிபத்³யேயேதி ॥
கஸ்யைதத் । ய ஏவமேதத்ஸாம ப்ராணம் யதோ²க்தம் நிர்தா⁴ரிதமஹிமாநம் வேத³ — ‘அஹமஸ்மி ப்ராண இந்த்³ரியவிஷயாஸங்கை³ராஸுரை: பாப்மபி⁴ரத⁴ர்ஷணீயோ விஶுத்³த⁴: ; வாகா³தி³பஞ்சகம் ச மதா³ஶ்ரயத்வாத³க்³ந்யாத்³யாத்மரூபம் ஸ்வாபா⁴விகவிஜ்ஞாநோத்தே²ந்த்³ரியவிஷயாஸங்க³ஜநிதாஸுரபாப்மதோ³ஷவியுக்தம் ; ஸர்வபூ⁴தேஷு ச மதா³ஶ்ரயாந்நாத்³யோபயோக³ப³ந்த⁴நம் ; ஆத்மா சாஹம் ஸர்வபூ⁴தாநாம் , ஆங்கி³ரஸத்வாத் ; ருக்³யஜு:ஸாமோத்³கீ³த²பூ⁴தாயாஶ்ச வாச ஆத்மா, தத்³வ்யாப்தேஸ்தந்நிர்வர்தகத்வாச்ச ; மம ஸாம்நோ கீ³திபா⁴வமாபத்³யமாநஸ்ய பா³ஹ்யம் த⁴நம் பூ⁴ஷணம் ஸௌஸ்வர்யம் ; ததோ(அ)ப்யந்தரதரம் ஸௌவர்ண்யம் லாக்ஷணிகம் ஸௌஸ்வர்யம் ; கீ³திபா⁴வமாபத்³யமாநஸ்ய மம கண்டா²தி³ஸ்தா²நாநி ப்ரதிஷ்டா² ; ஏவம் கு³ணோ(அ)ஹம் புத்திகாதி³ஶரீரேஷு கார்‌த்ஸ்ந்யேந பரிஸமாப்த:, அமூர்தத்வாத்ஸர்வக³தத்வாச்ச’ — இதி ஆ ஏவமபி⁴மாநாபி⁴வ்யக்தேர்வேத³ உபாஸ்தே இத்யர்த²: ॥
இதி ப்ரத²மாத்⁴யாயஸ்ய த்ருதீயம் ப்³ராஹ்மணம் ॥

சதுர்த²ம் ப்³ராஹ்மணம்

ஆத்மைவேத³மக்³ர ஆஸீத்புருஷவித⁴: ஸோ(அ)நுவீக்ஷ்ய நாந்யதா³த்மநோ(அ)பஶ்யத்ஸோ(அ)ஹமஸ்மீத்யக்³ரே வ்யாஹரத்ததோ(அ)ஹந்நாமாப⁴வத்தஸ்மாத³ப்யேதர்ஹ்யாமந்த்ரிதோ(அ)ஹமயமித்யேவாக்³ர உக்த்வாதா²ந்யந்நாம ப்ரப்³ரூதே யத³ஸ்ய ப⁴வதி ஸ யத்பூர்வோ(அ)ஸ்மாத்ஸர்வஸ்மாத்ஸர்வாந்பாப்மந ஔஷத்தஸ்மாத்புருஷ ஓஷதி ஹ வை ஸ தம் யோ(அ)ஸ்மாத்பூர்வோ பு³பூ⁴ஷதி ய ஏவம் வேத³ ॥ 1 ॥

ஆத்மைவேத³மக்³ர ஆஸீத் । ஜ்ஞாநகர்மப்⁴யாம் ஸமுச்சிதாப்⁴யாம் ப்ரஜாபதித்வப்ராப்திர்வ்யாக்²யாதா ; கேவலப்ராணத³ர்ஶநேந ச — ‘தத்³தை⁴தல்லோகஜிதே³வ’ இத்யாதி³நா । ப்ரஜாபதே: ப²லபூ⁴தஸ்ய ஸ்ருஷ்டிஸ்தி²திஸம்ஹாரேஷு ஜக³த: ஸ்வாதந்த்ர்யாதி³விபூ⁴த்யுபவர்ணநேந ஜ்ஞாநகர்மணோர்வைதி³கயோ: ப²லோத்கர்ஷோ வர்ணயிதவ்ய இத்யேவமர்த²மாரப்⁴யதே । தேந ச கர்மகாண்ட³விஹிதஜ்ஞாநகர்மஸ்துதி: க்ருதா ப⁴வேத்ஸாமர்த்²யாத் । விவக்ஷிதம் த்வேதத் — ஸர்வமப்யேதஜ்ஜ்ஞாநகர்மப²லம் ஸம்ஸார ஏவ, ப⁴யாரத்யாதி³யுக்தத்வஶ்ரவணாத்கார்யகரணலக்ஷணத்வாச்ச ஸ்தூ²லவ்யக்தாநித்யவிஷயத்வாச்சேதி । ப்³ரஹ்மவித்³யாயா: கேவலாயா வக்ஷ்யமாணாயா மோக்ஷஹேதுத்வமித்யுத்தரார்த²ம் சேதி । ந ஹி ஸம்ஸாரவிஷயாத்ஸாத்⁴யஸாத⁴நாதி³பே⁴த³லக்ஷணாத³விரக்தஸ்யாத்மைகத்வஜ்ஞாநவிஷயே(அ)தி⁴கார:, அத்ருஷிதஸ்யேவ பாநே । தஸ்மாஜ்ஜ்ஞாநகர்மப²லோத்கர்ஷோபவர்ணநமுத்தரார்த²ம் । ததா² ச வக்ஷ்யதி — ‘ததே³தத்பத³நீயமஸ்ய’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 7) ‘ததே³தத்ப்ரேய: புத்ராத்’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 8) இத்யாதி³ ॥
ஆத்மைவ ஆத்மேதி ப்ரஜாபதி: ப்ரத²மோ(அ)ண்ட³ஜ: ஶரீர்யபி⁴தீ⁴யதே । வைதி³கஜ்ஞாநகர்மப²லபூ⁴த: ஸ ஏவ — கிம் ? இத³ம் ஶரீரபே⁴த³ஜாதம் தேந ப்ரஜாபதிஶரீரேணாவிப⁴க்தம் ஆத்மைவாஸீத் அக்³ரே ப்ராக்ஶரீராந்தரோத்பத்தே: । ஸ ச புருஷவித⁴: புருஷப்ரகார: ஶிர:பாண்யாதி³லக்ஷணோ விராட் ; ஸ ஏவ ப்ரத²ம: ஸம்பூ⁴தோ(அ)நுவீக்ஷ்யாந்வாலோசநம் க்ருத்வா — ‘கோ(அ)ஹம் கிம்லக்ஷணோ வாஸ்மி’ இதி, நாந்யத்³வஸ்த்வந்தரம் , ஆத்மந: ப்ராணபிண்டா³த்மகாத்கார்யகரணரூபாத் , நாபஶ்யத் ந த³த³ர்ஶ । கேவலம் த்வாத்மாநமேவ ஸர்வாத்மாநமபஶ்யத் । ததா² பூர்வஜந்மஶ்ரௌதவிஜ்ஞாநஸம்ஸ்க்ருத: ‘ஸோ(அ)ஹம் ப்ரஜாபதி:, ஸர்வாத்மாஹமஸ்மி’ இத்யக்³ரே வ்யாஹரத் வ்யாஹ்ருதவாந் । தத: தஸ்மாத் , யத: பூர்வஜ்ஞாநஸம்ஸ்காராதா³த்மாநமேவாஹமித்யப்⁴யதா⁴த³க்³ரே தஸ்மாத் , அஹந்நாமாப⁴வத் ; தஸ்யோபநிஷத³ஹமிதி ஶ்ருதிப்ரத³ர்ஶிதமேவ நாம வக்ஷ்யதி ; தஸ்மாத் , யஸ்மாத்காரணே ப்ரஜாபதாவேவம் வ்ருத்தம் தஸ்மாத் , தத்கார்யபூ⁴தேஷு ப்ராணிஷ்வேதர்ஹி ஏதஸ்மிந்நபி காலே, ஆமந்த்ரித: கஸ்த்வமித்யுக்த: ஸந் , ‘அஹமயம்’ இத்யேவாக்³ரே உக்த்வா காரணாத்மாபி⁴தா⁴நேநாத்மாநமபி⁴தா⁴யாக்³ரே, புநர்விஶேஷநாமஜிஜ்ஞாஸவே அத² அநந்தரம் விஶேஷபிண்டா³பி⁴தா⁴நம் ‘தே³வத³த்த:’ ‘யஜ்ஞத³த்த:’ வேதி ப்ரப்³ரூதே கத²யதி — யந்நாமாஸ்ய விஶேஷபிண்ட³ஸ்ய மாதாபித்ருக்ருதம் ப⁴வதி, தத்கத²யதி । ஸ ச ப்ரஜாபதி:, அதிக்ராந்தஜந்மநி ஸம்யக்கர்மஜ்ஞாநபா⁴வநாநுஷ்டா²நை: ஸாத⁴காவஸ்தா²யாம் , யத்³யஸ்மாத் , கர்மஜ்ஞாநபா⁴வநாநுஷ்டா²நை: ப்ரஜாபதித்வம் ப்ரதிபித்ஸூநாம் பூர்வ: ப்ரத²ம: ஸந் , அஸ்மாத்ப்ரஜாபதித்வப்ரதிபித்ஸுஸமுதா³யாத்ஸர்வஸ்மாத் , ஆதௌ³ ஔஷத் அத³ஹத் ; கிம் ? ஆஸங்கா³ஜ்ஞாநலக்ஷணாந்ஸர்வாந்பாப்மந: ப்ரஜாபதித்வப்ரதிப³ந்த⁴காரணபூ⁴தாந் ; யஸ்மாதே³வம் தஸ்மாத்புருஷ: — பூர்வமௌஷதி³தி புருஷ: । யதா²யம் ப்ரஜாபதிரோஷித்வா ப்ரதிப³ந்த⁴காந்பாப்மந: ஸர்வாந் , புருஷ: ப்ரஜாபதிரப⁴வத் ; ஏவமந்யோ(அ)பி ஜ்ஞாநகர்மபா⁴வநாநுஷ்டா²நவஹ்நிநா கேவலம் ஜ்ஞாநப³லாத்³வா ஓஷதி ப⁴ஸ்மீகரோதி ஹ வை ஸ: தம் — கம் ? யோ(அ)ஸ்மாத்³விது³ஷ: பூர்வ: ப்ரத²ம: ப்ரஜாபதிர்பு³பூ⁴ஷதி ப⁴விதுமிச்ச²தி தமித்யர்த²: । தம் த³ர்ஶயதி — ய ஏவம் வேதே³தி ; ஸாமர்த்²யாஜ்ஜ்ஞாநபா⁴வநாப்ரகர்ஷவாந் । நந்வநர்தா²ய ப்ராஜாபத்யப்ரதிபித்ஸா, ஏவம்விதா³ சேத்³த³ஹ்யதே ; நைஷ தோ³ஷ:, ஜ்ஞாநபா⁴வநோத்கர்ஷாபா⁴வாத் ப்ரத²மம் ப்ரஜாபதித்வப்ரதிபத்த்யபா⁴வமாத்ரத்வாத்³தா³ஹஸ்ய । உத்க்ருஷ்டஸாத⁴ந: ப்ரத²மம் ப்ரஜாபதித்வம் ப்ராப்நுவந் ந்யூநஸாத⁴நோ ந ப்ராப்நோதீதி, ஸ தம் த³ஹதீத்யுச்யதே ; ந புந: ப்ரத்யக்ஷமுத்க்ருஷ்டஸாத⁴நேநேதரோ த³ஹ்யதே — யதா² லோகே ஆஜிஸ்ருதாம் ய: ப்ரத²மமாஜிமுபஸர்பதி தேநேதரே த³க்³தா⁴ இவாபஹ்ருதஸாமர்த்²யா ப⁴வந்தி, தத்³வத் ॥
யதி³த³ம் துஷ்டூஷிதம் கர்மகாண்ட³விஹிதஜ்ஞாநகர்மப²லம் ப்ராஜாபத்யலக்ஷணம் , நைவ தத்ஸம்ஸாரவிஷயமத்யக்ராமதி³தீமமர்த²ம் ப்ரத³ர்ஶயிஷ்யந்நாஹ —

ஸோ(அ)பி³பே⁴த்தஸ்மாதே³காகீ பி³பே⁴தி ஸ ஹாயமீக்ஷாம் சக்ரே யந்மத³ந்யந்நாஸ்தி கஸ்மாந்நு பி³பே⁴மீதி தத ஏவாஸ்ய ப⁴யம் வீயாய கஸ்மாத்³த்⁴யபே⁴ஷ்யத்³த்³விதீயாத்³வை ப⁴யம் ப⁴வதி ॥ 2 ॥

ஸோ(அ)பி³பே⁴த் । ஸ: ப்ரஜாபதி:, யோ(அ)யம் ப்ரத²ம: ஶரீரீ புருஷவிதோ⁴ வ்யாக்²யாத: ஸ:, அபி³பே⁴த் பீ⁴தவாந் அஸ்மதா³தி³வதே³வேத்யாஹ । யஸ்மாத³யம் புருஷவித⁴: ஶரீரகரணவாந் ஆத்மநாஶவிஷயவிபரீதத³ர்ஶநவத்த்வாத³பி³பே⁴த் , தஸ்மாத்தத்ஸாமாந்யாத³த்³யத்வே(அ)ப்யேகாகீ பி³பே⁴தி । கிஞ்சாஸ்மதா³தி³வதே³வ ப⁴யஹேதுவிபரீதத³ர்ஶநாபநோத³காரணம் யதா²பூ⁴தாத்மத³ர்ஶநம் । ஸோ(அ)யம் ப்ரஜாபதி: ஈக்ஷாம் ஈக்ஷணம் சக்ரே க்ருதவாந்ஹ । கத²மித்யாஹ — யத் யஸ்மாத் மத்தோ(அ)ந்யத் ஆத்மவ்யதிரேகேண வஸ்த்வந்தரம் ப்ரதித்³வந்த்³வீபூ⁴தம் நாஸ்தி, தஸ்மிந்நாத்மவிநாஶஹேத்வபா⁴வே, கஸ்மாந்நு பி³பே⁴மி இதி । தத ஏவ யதா²பூ⁴தாத்மத³ர்ஶநாத³ஸ்ய ப்ரஜாபதேர்ப⁴யம் வீயாய விஸ்பஷ்டமபக³தவத் । தஸ்ய ப்ரஜாபதேர்யத்³ப⁴யம் தத்கேவலாவித்³யாநிமித்தமேவ பரமார்த²த³ர்ஶநே(அ)நுபபந்நமித்யாஹ — கஸ்மாத்³த்⁴யபே⁴ஷ்யத் ? கிமித்யஸௌ பீ⁴தவாந் ? பரமார்த²நிரூபணாயாம் ப⁴யமநுபபந்நமேவேத்யபி⁴ப்ராய: । யஸ்மாத்³த்³விதீயாத்³வஸ்த்வந்தராத்³வை ப⁴யம் ப⁴வதி ; த்³விதீயம் ச வஸ்த்வந்தரமவித்³யாப்ரத்யுபஸ்தா²பிதமேவ । ந ஹ்யத்³ருஶ்யமாநம் த்³விதீயம் ப⁴யஜந்மநோ ஹேது:, ‘தத்ர கோ மோஹ: க: ஶோக ஏகத்வமநுபஶ்யத:’ (ஈ. உ. 7) இதி மந்த்ரவர்ணாத் । யச்சைகத்வத³ர்ஶநேந ப⁴யமபநுநோத³, தத்³யுக்தம் ; கஸ்மாத் ? த்³விதீயாத்³வஸ்த்வந்தராத்³வை ப⁴யம் ப⁴வதி ; ததே³கத்வத³ர்ஶநேந த்³விதீயத³ர்ஶநமபநீதமிதி நாஸ்தி யத: ॥
அத்ர சோத³யந்தி — குத: ப்ரஜாபதேரேகத்வத³ர்ஶநம் ஜாதம் ? கோ வாஸ்மா உபதி³தே³ஶ ? அதா²நுபதி³ஷ்டமேவ ப்ராது³ரபூ⁴த் ; அஸ்மதா³தே³ரபி ததா² ப்ரஸங்க³: । அத² ஜந்மாந்தரக்ருதஸம்ஸ்காரஹேதுகம் ; ஏகத்வத³ர்ஶநாநர்த²க்யப்ரஸங்க³: । யதா² ப்ரஜாபதேரதிக்ராந்தஜந்மாவஸ்த²ஸ்யைகத்வத³ர்ஶநம் வித்³யமாநமப்யவித்³யாப³ந்த⁴காரணம் நாபநிந்யே, யதோ(அ)வித்³யாஸம்யுக்த ஏவாயம் ஜாதோ(அ)பி³பே⁴த் , ஏவம் ஸர்வேஷாமேகத்வத³ர்ஶநாநர்த²க்யம் ப்ராப்நோதி । அந்த்யமேவ நிவர்தகமிதி சேத் , ந ; பூர்வவத்புந: ப்ரஸங்கே³நாநைகாந்த்யாத் । தஸ்மாத³நர்த²கமேவைகத்வத³ர்ஶநமிதி ॥
நைஷ தோ³ஷ: ; உத்க்ருஷ்டஹேதூத்³ப⁴வத்வால்லோகவத் । யதா² புண்யகர்மோத்³ப⁴வைர்விவிக்தை: கார்யகரணை: ஸம்யுக்தே ஜந்மநி ஸதி ப்ரஜ்ஞாமேதா⁴ஸ்ம்ருதிவைஶாரத்³யம் த்³ருஷ்டம் , ததா² ப்ரஜாபதேர்த⁴ர்மஜ்ஞாநவைராக்³யைஶ்வர்யவிபரீதஹேதுஸர்வபாப்மதா³ஹாத்³விஶுத்³தை⁴: கார்யகரணை: ஸம்யுக்தமுத்க்ருஷ்டம் ஜந்ம ; தது³த்³ப⁴வம் சாநுபதி³ஷ்டமேவ யுக்தமேகத்வத³ர்ஶநம் ப்ரஜாபதே: । ததா² ச ஸ்ம்ருதி: — ‘ஜ்ஞாநமப்ரதிக⁴ம் யஸ்ய வைராக்³யம் ச ப்ரஜாபதே: । ஐஶ்வர்யம் சைவ த⁴ர்மஶ்ச ஸஹஸித்³த⁴ம் சதுஷ்டயம்’ இதி ॥ ஸஹஸித்³த⁴த்வே ப⁴யாநுபபத்திரிதி சேத் — ந ஹ்யாதி³த்யேந ஸஹ தம உதே³தி — ந, அந்யாநுபதி³ஷ்டார்த²த்வாத்ஸஹஸித்³த⁴வாக்யஸ்ய । ஶ்ரத்³தா⁴தாத்பர்யப்ரணிபாதாதீ³நாமஹேதுத்வமிதி சேத் — ஸ்யாந்மதம் — ‘ஶ்ரத்³தா⁴வாம்ல்லப⁴தே ஜ்ஞாநம் தத்பர: ஸம்யதேந்த்³ரிய:’ (ப⁴. கீ³. 4 । 39) ‘தத்³வித்³தி⁴ ப்ரணிபாதேந’ (ப⁴. கீ³. 4 । 34) இத்யேவமாதீ³நாம் ஶ்ருதிஸ்ம்ருதிவிஹிதாநாம் ஜ்ஞாநஹேதூநாமஹேதுத்வம் , ப்ரஜாபதேரிவ ஜந்மாந்தரக்ருதத⁴ர்மஹேதுத்வே ஜ்ஞாநஸ்யேதி சேத் , ந ; நிமித்தவிகல்பஸமுச்சயகு³ணவத³கு³ணவத்த்வபே⁴தோ³பபத்தே: । லோகே ஹி நைமித்திகாநாம் கார்யாணாம் நிமித்தபே⁴தோ³(அ)நேகதா⁴ விகல்ப்யதே । ததா² நிமித்தஸமுச்சய: । தேஷாம் ச விகல்பிதாநாம் ஸமுச்சிதாநாம் ச புநர்கு³ணவத³கு³ணவத்த்வக்ருதோ பே⁴தோ³ ப⁴வதி । தத்³யதா² — ரூபஜ்ஞாந ஏவ தாவந்நைமித்திகே கார்யே தமஸி விநாலோகேந சக்ஷூரூபஸந்நிகர்ஷோ நக்தஞ்சராணாம் ரூபஜ்ஞாநே நிமித்தம் ப⁴வதி ; மந ஏவ கேவலம் ரூபஜ்ஞாநநிமித்தம் யோகி³நாம் ; அஸ்மாகம் து ஸந்நிகர்ஷாலோகாப்⁴யாம் ஸஹ ததா²தி³த்யசந்த்³ராத்³யாலோகபே⁴தை³: ஸமுச்சிதா நிமித்தபே⁴தா³ ப⁴வந்தி ; ததா²லோகவிஶேஷகு³ணவத³கு³ணவத்த்வேந பே⁴தா³: ஸ்யு: । ஏவமேவாத்மைகத்வஜ்ஞாநே(அ)பி க்வசிஜ்ஜந்மாந்தரக்ருதம் கர்ம நிமித்தம் ப⁴வதி ; யதா² ப்ரஜாபதே: । க்வசித்தபோ நிமித்தம் ; ‘தபஸா ப்³ரஹ்ம விஜிஜ்ஞாஸஸ்வ’ (தை. உ. 3 । 2 । 1) இதி ஶ்ருதே: । க்வசித் ‘ஆசார்யவாந்புருஷோ வேத³’ (சா². உ. 6 । 14 । 2) ‘ஶ்ரத்³தா⁴வாம்ல்லப⁴தே ஜ்ஞாநம்’ (ப⁴. கீ³. 4 । 39) ‘தத்³வித்³தி⁴ ப்ரணிபாதேந’ (ப⁴. கீ³. 4 । 34) ‘ஆசார்யாத்³தை⁴வ’ (சா². உ. 4 । 9 । 3) ‘ஜ்ஞாதவ்யோ த்³ரஷ்டவ்ய: ஶ்ரோதவ்ய:’ (ப்³ரு. உ. 2 । 4 । 5), (ப்³ரு. உ. 4 । 5 । 6) இதி ஶ்ருதிஸ்ம்ருதிப்⁴ய ஏகாந்தஜ்ஞாநலாப⁴நிமித்தத்வம் ஶ்ரத்³தா⁴ப்ரப்⁴ருதீநாம் அத⁴ர்மாதி³நிமித்தவியோக³ஹேதுத்வாத் ; வேதா³ந்தஶ்ரவணமநநநிதி³த்⁴யாஸநாநாம் ச ஸாக்ஷாஜ்ஜ்ஞேயவிஷயத்வாத் ; பாபாதி³ப்ரதிப³ந்த⁴க்ஷயே சாத்மமநஸோ:, பூ⁴தார்த²ஜ்ஞாநநிமித்தஸ்வாபா⁴வ்யாத் । தஸ்மாத³ஹேதுத்வம் ந ஜாது ஜ்ஞாநஸ்ய ஶ்ரத்³தா⁴ப்ரணிபாதாதீ³நாமிதி ॥

ஸ வை நைவ ரேமே தஸ்மாதே³காகீ ந ரமதே ஸ த்³விதீயமைச்ச²த் । ஸ ஹைதாவாநாஸ யதா² ஸ்த்ரீபுமாம்ஸௌ ஸம்பரிஷ்வக்தௌ ஸ இமமேவாத்மாநம் த்³வேதா⁴பாதயத்தத: பதிஶ்ச பத்நீ சாப⁴வதாம் தஸ்மாதி³த³மர்த⁴ப்³ருக³லமிவ ஸ்வ இதி ஹ ஸ்மாஹ யாஜ்ஞவல்க்யஸ்தஸ்மாத³யமாகாஶ: ஸ்த்ரியா பூர்யத ஏவ தாம் ஸமப⁴வத்ததோ மநுஷ்யா அஜாயந்த ॥ 3 ॥

இதஶ்ச ஸம்ஸாரவிஷய ஏவ ப்ரஜாபதித்வம் , யத: ஸ: ப்ரஜாபதி: வை நைவ ரேமே ரதிம் நாந்வப⁴வத் — அரத்யாவிஷ்டோ(அ)பூ⁴தி³த்யர்த²: — அஸ்மதா³தி³வதே³வ யத: ; இதா³நீமபி தஸ்மாதே³காகித்வாதி³த⁴ர்மவத்த்வாத் ஏகாகீ ந ரமதே ரதிம் நாநுப⁴வதி । ரதிர்நாமேஷ்டார்த²ஸம்யோக³ஜா க்ரீடா³ । தத்ப்ரஸங்கி³ந இஷ்டவியோகா³ந்மநஸ்யாகுலீபா⁴வோ(அ)ரதிரித்யுச்யதே । ஸ: தஸ்யா அரதேரபநோதா³ய த்³விதீயமரத்யபகா⁴தஸமர்த²ம் ஸ்த்ரீவஸ்து ஐச்ச²த் க்³ருத்³தி⁴மகரோத் । தஸ்ய சைவம் ஸ்த்ரீவிஷயம் க்³ருத்⁴யத: ஸ்த்ரியா பரிஷ்வக்தஸ்யேவாத்மநோ பா⁴வோ ப³பூ⁴வ । ஸ: தேந ஸத்யேப்ஸுத்வாத் ஏதாவாந் ஏதத்பரிமாண ஆஸ ப³பூ⁴வ ஹ । கிம்பரிமாண இத்யாஹ — யதா² லோகே ஸ்த்ரீபுமாம்ஸாவரத்யபநோதா³ய ஸம்பரிஷ்வக்தௌ யத்பரிமாணௌ ஸ்யாதாம் , ததா² தத்பரிமாண:, ப³பூ⁴வேத்யர்த²: । ஸ ததா² தத்பரிமாணமேவேமமாத்மாநம் த்³வேதா⁴ த்³விப்ரகாரம் அபாதயத் பாதிதவாந் । இமமேவேத்யவதா⁴ரணம் மூலகாரணாத்³விராஜோ விஶேஷணார்த²ம் । ந க்ஷீரஸ்ய ஸர்வோபமர்தே³ந த³தி⁴பா⁴வாபத்திவத்³விராட் ஸர்வோபமர்தே³நைதாவாநாஸ ; கிம் தர்ஹி ? ஆத்மநா வ்யவஸ்தி²தஸ்யைவ விராஜ: ஸத்யஸங்கல்பத்வாதா³த்மவ்யதிரிக்தம் ஸ்த்ரீபும்ஸபரிஷ்வக்தபரிமாணம் ஶரீராந்தரம் ப³பூ⁴வ । ஸ ஏவ ச விராட் ததா²பூ⁴த: — ‘ஸ ஹைதாவாநாஸ’ இதி ஸாமாநாதி⁴கரண்யாத் । தத: தஸ்மாத்பாதநாத் பதிஶ்ச பத்நீ சாப⁴வதாம் இதி த³ம்பத்யோர்நிர்வசநம் லௌகிகயோ: ; அத ஏவ தஸ்மாத் — யஸ்மாதா³த்மந ஏவார்த⁴: ப்ருத²க்³பூ⁴த: — யேயம் ஸ்த்ரீ — தஸ்மாத் — இத³ம் ஶரீரமாத்மநோ(அ)ர்த⁴ப்³ருக³லம் — அர்த⁴ம் ச தத் ப்³ருக³லம் வித³லம் ச தத³ர்த⁴ப்³ருக³லம் , அர்த⁴வித³லமிவேத்யர்த²: । ப்ராக்‌ஸ்த்ர்யுத்³வஹநாத்கஸ்யார்த⁴ப்³ருக³லமித்யுச்யதே — ஸ்வ ஆத்மந இதி । ஏவமாஹ ஸ்ம உக்தவாந்கில, யாஜ்ஞவல்க்ய: — யஜ்ஞஸ்ய வல்கோ வக்தா யஜ்ஞவல்கஸ்தஸ்யாபத்யம் யாஜ்ஞவல்க்யோ தை³வராதிரித்யர்த²: ; ப்³ரஹ்மணோ வா அபத்யம் । யஸ்மாத³யம் புருஷார்த⁴ ஆகாஶ: ஸ்த்ர்யர்த⁴ஶூந்ய:, புநருத்³வஹநாத்தஸ்மாத்பூர்யதே ஸ்த்ர்யர்தே⁴ந, புந: ஸம்புடீகரணேநேவ வித³லார்த⁴: । தாம் ஸ ப்ரஜாபதிர்மந்வாக்²ய: ஶதரூபாக்²யாமாத்மநோ து³ஹிதரம் பத்நீத்வேந கல்பிதாம் ஸமப⁴வத் மைது²நமுபக³தவாந் । தத: தஸ்மாத்தது³பக³மநாத் மநுஷ்யா அஜாயந்த உத்பந்நா: ॥

ஸோ ஹேயமீக்ஷாஞ்சக்ரே கத²ம் நு மாத்மந ஏவ ஜநயித்வா ஸம்ப⁴வதி ஹந்த திரோ(அ)ஸாநீதி ஸா கௌ³ரப⁴வத்³ருஷப⁴ இதரஸ்தாம் ஸமேவாப⁴வத்ததோ கா³வோ(அ)ஜாயந்த ப³ட³பே³தராப⁴வத³ஶ்வவ்ருஷ இதரோ க³ர்த³பீ⁴தரா க³ர்த³ப⁴ இதரஸ்தாம் ஸமேவாப⁴வத்தத ஏகஶப²மஜாயதாஜேதராப⁴வத்³ப³ஸ்த இதரோ(அ)விரிதரா மேஷ இதரஸ்தாம் ஸமேவாப⁴வத்ததோ(அ)ஜாவயோ(அ)ஜாயந்தைவமேவ யதி³த³ம் கிஞ்ச மிது²நமா பிபீலிகாப்⁴யஸ்தத்ஸர்வமஸ்ருஜத ॥ 4 ॥

ஸா ஶதரூபா உ ஹ இயம் — ஸேயம் து³ஹித்ருக³மநே ஸ்மார்தம் ப்ரதிஷேத⁴மநுஸ்மரந்தீ ஈக்ஷாஞ்சக்ரே । ‘கத²ம் ந்வித³மக்ருத்யம் , யந்மா மாம் ஆத்மந ஏவ ஜநயித்வா உத்பாத்³ய ஸம்ப⁴வதி உபக³ச்ச²தி ; யத்³யப்யயம் நிர்க்⁴ருண:, அஹம் ஹந்தேதா³நீம் திரோ(அ)ஸாநி ஜாத்யந்தரேண திரஸ்க்ருதா ப⁴வாநி’ இத்யேவமீக்ஷித்வா அஸௌ கௌ³ரப⁴வத் । உத்பாத்³ய ப்ராணிகர்மபி⁴ஶ்சோத்³யமாநாயா: புந: புந: ஸைவ மதி: ஶதரூபாயா மநோஶ்சாப⁴வத் । ததஶ்ச ருஷப⁴ இதர: । தாம் ஸமேவாப⁴வதி³த்யாதி³ பூர்வவத் । ததோ கா³வோ(அ)ஜாயந்த । ததா² ப³ட³பே³தராப⁴வத் அஶ்வவ்ருஷ இதர: । ததா² க³ர்த³பீ⁴தரா க³ர்த³ப⁴ இதர: । தத்ர ப³ட³பா³ஶ்வவ்ருஷாதீ³நாம் ஸங்க³மாத்தத ஏகஶப²ம் ஏககு²ரம் அஶ்வாஶ்வதரக³ர்த³பா⁴க்²யம் த்ரயமஜாயத । ததா² அஜா இதராப⁴வத் , ப³ஸ்தஶ்சா²க³ இதர: । ததா²விரிதரா, மேஷ இதர: । தாம் ஸமேவாப⁴வத் । தாம் தாமிதி வீப்ஸா । தாமஜாம் தாமவிம் சேதி ஸமப⁴வதே³வேத்யர்த²: । ததோ(அ)ஜாஶ்சாவயஶ்சாஜாவயோ(அ)ஜாயந்த । ஏவமேவ யதி³த³ம் கிஞ்ச யத்கிஞ்சேத³ம் மிது²நம் ஸ்த்ரீபும்ஸலக்ஷணம் த்³வந்த்³வம் , ஆ பிபீலிகாப்⁴ய: பிபீலிகாபி⁴: ஸஹ அநேநைவ ந்யாயேந தத்ஸர்வமஸ்ருஜத ஜக³த்ஸ்ருஷ்டவாந் ॥

ஸோ(அ)வேத³ஹம் வாவ ஸ்ருஷ்டிரஸ்ம்யஹம் ஹீத³ம் ஸர்வமஸ்ருக்ஷீதி தத: ஸ்ருஷ்டிரப⁴வத்ஸ்ருஷ்ட்யாம் ஹாஸ்யைதஸ்யாம் ப⁴வதி ய ஏவம் வேத³ ॥ 5 ॥

ஸ: ப்ரஜாபதி: ஸர்வமித³ம் ஜக³த்ஸ்ருஷ்ட்வா அவேத் । கத²ம் ? அஹம் வாவ அஹமேவ, ஸ்ருஷ்டி: — ஸ்ருஜ்யத இதி ஸ்ருஷ்டம் ஜக³து³ச்யதே ஸ்ருஷ்டிரிதி — யந்மயா ஸ்ருஷ்டம் ஜக³த் மத³பே⁴த³த்வாத³ஹமேவாஸ்மி, ந மத்தோ வ்யதிரிச்யதே ; குத ஏதத் ? அஹம் ஹி யஸ்மாத் , இத³ம் ஸர்வம் ஜக³த் அஸ்ருக்ஷி ஸ்ருஷ்டவாநஸ்மி, தஸ்மாதி³த்யர்த²: । யஸ்மாத்ஸ்ருஷ்டிஶப்³தே³நாத்மாநமேவாப்⁴யதா⁴த்ப்ரஜாபதி: தத: தஸ்மாத் ஸ்ருஷ்டிரப⁴வத் ஸ்ருஷ்டிநாமாப⁴வத் ஸ்ருஷ்ட்யாம் ஜக³தி ஹ அஸ்ய ப்ரஜாபதே: ஏதஸ்யாம் ஏதஸ்மிஞ்ஜக³தி, ஸ ப்ரஜாபதிவத்ஸ்ரஷ்டா ப⁴வதி, ஸ்வாத்மநோ(அ)நந்யபூ⁴தஸ்ய ஜக³த: ; க: ? ய ஏவம் ப்ரஜாபதிவத்³யதோ²க்தம் ஸ்வாத்மநோ(அ)நந்யபூ⁴தம் ஜக³த் ‘ஸாத்⁴யாத்மாதி⁴பூ⁴தாதி⁴தை³வம் ஜக³த³ஹமஸ்மி’ இதி வேத³ ॥

அதே²த்யப்⁴யமந்த²த்ஸ முகா²ச்ச யோநேர்ஹஸ்தாப்⁴யாம் சாக்³நிமஸ்ருஜத தஸ்மாதே³தது³ப⁴யமலோமகமந்தரதோ(அ)லோமகா ஹி யோநிரந்தரத: । தத்³யதி³த³மாஹுரமும் யஜாமும் யஜேத்யேகைகம் தே³வமேதஸ்யைவ ஸா விஸ்ருஷ்டிரேஷ உ ஹ்யேவ ஸர்வே தே³வா: । அத² யத்கிஞ்சேத³மார்த்³ரம் தத்³ரேதஸோ(அ)ஸ்ருஜத தது³ ஸோம ஏதாவத்³வா இத³ம் ஸர்வமந்நம் சைவாந்நாத³ஶ்ச ஸோம ஏவாந்நமக்³நிரந்நாத³: ஸைஷா ப்³ரஹ்மணோ(அ)திஸ்ருஷ்டி: । யச்ச்²ரேயஸோ தே³வாநஸ்ருஜதாத² யந்மர்த்ய: ஸந்நம்ருதாநஸ்ருஜத தஸ்மாத³திஸ்ருஷ்டிரதிஸ்ருஷ்ட்யாம் ஹாஸ்யைதஸ்யாம் ப⁴வதி ய ஏவம் வேத³ ॥ 6 ॥

ஏவம் ஸ ப்ரஜாபதிர்ஜக³தி³த³ம் மிது²நாத்மகம் ஸ்ருஷ்ட்வா ப்³ராஹ்மணாதி³வர்ணநியந்த்ரீர்தே³வதா: ஸிஸ்ருக்ஷுராதௌ³ — அத² - இதி - ஶப்³த³த்³வயமபி⁴நயப்ரத³ர்ஶநார்த²ம் — அநேந ப்ரகாரேண முகே² ஹஸ்தௌ ப்ரக்ஷிப்ய அப்⁴யமந்த²த் ஆபி⁴முக்²யேந மந்த²நமகரோத் । ஸ: முக²ம் ஹஸ்தாப்⁴யாம் மதி²த்வா, முகா²ச்ச யோநே: ஹஸ்தாப்⁴யாம் ச யோநிப்⁴யாம் , அக்³நிம் ப்³ராஹ்மணஜாதேரநுக்³ரஹகர்தாரம் , அஸ்ருஜத ஸ்ருஷ்டவாந் । யஸ்மாத்³தா³ஹகஸ்யாக்³நேர்யோநிரேதது³ப⁴யம் — ஹஸ்தௌ முக²ம் ச, தஸ்மாத் உப⁴யமப்யேதத் அலோமகம் லோமவிவர்ஜிதம் ; கிம் ஸர்வமேவ ? ந, அந்தரத: அப்⁴யந்தரத: । அஸ்தி ஹி யோந்யா ஸாமாந்யமுப⁴யஸ்யாஸ்ய । கிம் ? அலோமகா ஹி யோநிரந்தரத: ஸ்த்ரீணாம் । ததா² ப்³ராஹ்மணோ(அ)பி முகா²தே³வ ஜஜ்ஞே ப்ரஜாபதே: । தஸ்மாதே³கயோநித்வாஜ்ஜ்யேஷ்டே²நேவாநுஜோ(அ)நுக்³ருஹ்யதே, அக்³நிநா ப்³ராஹ்மண: । தஸ்மாத்³ப்³ராஹ்மணோ(அ)க்³நிதே³வத்யோ முக²வீர்யஶ்சேதி ஶ்ருதிஸ்ம்ருதிஸித்³த⁴ம் । ததா² ப³லாஶ்ரயாப்⁴யாம் பா³ஹுப்⁴யாம் ப³லபி⁴தா³தி³கம் க்ஷத்ரியஜாதிநியந்தாரம் க்ஷத்த்ரியம் ச । தஸ்மாதை³ந்த்³ரம் க்ஷத்த்ரம் பா³ஹுவீர்யம் சேதி ஶ்ருதௌ ஸ்ம்ருதௌ சாவக³தம் । ததோ²ருத ஈஹா சேஷ்டா ததா³ஶ்ரயாத்³வஸ்வாதி³லக்ஷணம் விஶோ நியந்தாரம் விஶம் ச । தஸ்மாத்க்ருஷ்யாதி³பரோ வஸ்வாதி³தே³வத்யஶ்ச வைஶ்ய: । ததா² பூஷணம் ப்ருத்²வீதை³வதம் ஶூத்³ரம் ச பத்³ப்⁴யாம் பரிசரணக்ஷமமஸ்ருஜதேதி — ஶ்ருதிஸ்ம்ருதிப்ரஸித்³தே⁴: । தத்ர க்ஷத்ராதி³தே³வதாஸர்க³மிஹாநுக்தம் வக்ஷ்யமாணமப்யுக்தவது³பஸம்ஹரதி ஸ்ருஷ்டிஸாகல்யாநுகீர்த்யை । யதே²யம் ஶ்ருதிர்வ்யவஸ்தி²தா ததா² ப்ரஜாபதிரேவ ஸர்வே தே³வா இதி நிஶ்சிதோ(அ)ர்த²: ; ஸ்ரஷ்டுரநந்யத்வாத்ஸ்ருஷ்டாநாம் , ப்ரஜாபதிநைவ து ஸ்ருஷ்டத்வாத்³தே³வாநாம் । அதை²வம் ப்ரகரணார்தே² வ்யவஸ்தி²தே தத்ஸ்துத்யபி⁴ப்ராயேணாவித்³வந்மதாந்தரநிந்தோ³பந்யாஸ: । அந்யநிந்தா³ அந்யஸ்துதயே । தத் தத்ர கர்மப்ரகரணே, கேவலயாஜ்ஞிகா யாக³காலே, யதி³த³ம் வச ஆஹு: — ‘அமுமக்³நிம் யஜாமுமிந்த்³ரம் யஜ’ இத்யாதி³ — நாமஶஸ்த்ரஸ்தோத்ரகர்மாதி³பி⁴ந்நத்வாத்³பி⁴ந்நமேவாக்³ந்யாதி³தே³வமேகைகம் மந்யமாநா ஆஹுரித்யபி⁴ப்ராய: — தந்ந ததா² வித்³யாத் ; யஸ்மாதே³தஸ்யைவ ப்ரஜாபதே: ஸா விஸ்ருஷ்டிர்தே³வபே⁴த³: ஸர்வ: ; ஏஷ உ ஹ்யேவ ப்ரஜாபதிரேவ ப்ராண: ஸர்வே தே³வா: ॥
அத்ர விப்ரதிபத்³யந்தே — பர ஏவ ஹிரண்யக³ர்ப⁴ இத்யேகே ; ஸம்ஸாரீத்யபரே । பர ஏவ து மந்த்ரவர்ணாத் — ‘இந்த்³ரம் மித்ரம் வருணமக்³நிமாஹு:’ (ரு. 1 । 194 । 46) இதி ஶ்ருதே: ; ‘ஏஷ ப்³ரஹ்மைஷ இந்த்³ர ஏஷ ப்ரஜாபதிரேதே ஸர்வே தே³வா:’ (ஐ. உ. 3 । 1 । 3) இதி ச ஶ்ருதே: ; ஸ்ம்ருதேஶ்ச — ‘ஏதமேகே வத³ந்த்யக்³நிம் மநுமந்யே ப்ரஜாபதிம்’ (மநு. 12 । 123) இதி, ‘யோ(அ)ஸாவதீந்த்³ரியோ(அ)க்³ராஹ்ய: ஸூக்ஷ்மோ(அ)வ்யக்த: ஸநாதந: । ஸர்வபூ⁴தமயோ(அ)சிந்த்ய: ஸ ஏவ ஸ்வயமுத்³ப³பௌ⁴’ (மநு 1 । 7) இதி ச । ஸம்ஸார்யேவ வா ஸ்யாத் — ‘ஸர்வாந்பாப்மந ஔஷத்’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 1) இதி ஶ்ருதே: ; ந ஹ்யஸம்ஸாரிண: பாப்மதா³ஹப்ரஸங்கோ³(அ)ஸ்தி ; ப⁴யாரதிஸம்யோக³ஶ்ரவணாச்ச ; ‘அத² யந்மர்த்ய: ஸந்நம்ருதாநஸ்ருஜத’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 6) இதி ச, ‘ஹிரண்யக³ர்ப⁴ம் பஶ்யத ஜாயமாநம்’ (ஶ்வே. 4 । 12) இதி ச மந்த்ரவர்ணாத் ; ஸ்ம்ருதேஶ்ச கர்மவிபாகப்ரக்ரியாயாம் — ‘ப்³ரஹ்மா விஶ்வஸ்ருஜோ த⁴ர்மோ மஹாநவ்யக்தமேவ ச । உத்தமாம் ஸாத்த்விகீமேதாம் க³திமாஹுர்மநீஷிண:’ (மநு. 12 । 50) இதி । அதை²வம் விருத்³தா⁴ர்தா²நுபபத்தே: ப்ராமாண்யவ்யாகா⁴த இதி சேத் —
ந, கல்பநாந்தரோபபத்தேரவிரோதா⁴த் । உபாதி⁴விஶேஷஸம்ப³ந்தா⁴த்³விஶேஷகல்பநாந்தரமுபபத்³யதே । ‘ஆஸீநோ தூ³ரம் வ்ரஜதி ஶயாநோ யாதி ஸர்வத: । கஸ்தம் மதா³மத³ம் தே³வம் மத³ந்யோ ஜ்ஞாதுமர்ஹதி’ (க. உ. 1 । 2 । 21) இத்யேவமாதி³ஶ்ருதிப்⁴ய: உபாதி⁴வஶாத்ஸம்ஸாரித்வம் , ந பரமார்த²த: । ஸ்வதோ(அ)ஸம்ஸார்யேவ । ஏவமேகத்வம் நாநாத்வம் ச ஹிரண்யக³ர்ப⁴ஸ்ய । ததா² ஸர்வஜீவாநாம் , ‘தத்த்வமஸி’ (சா². உ. 6 । 8 । 7) இதி ஶ்ருதே: । ஹிரண்யக³ர்ப⁴ஸ்தூபாதி⁴ஶுத்³த்⁴யதிஶயாபேக்ஷயா ப்ராயஶ: பர ஏவேதி ஶ்ருதிஸ்ம்ருதிவாதா³: ப்ரவ்ருத்தா: । ஸம்ஸாரித்வம் து க்வசிதே³வ த³ர்ஶயந்தி । ஜீவாநாம் தூபாதி⁴க³தாஶுத்³தி⁴பா³ஹுல்யாத்ஸம்ஸாரித்வமேவ ப்ராயஶோ(அ)பி⁴லப்யதே । வ்யாவ்ருத்தக்ருத்ஸ்நோபாதி⁴பே⁴தா³பேக்ஷயா து ஸர்வ: பரத்வேநாபி⁴தீ⁴யதே ஶ்ருதிஸ்ம்ருதிவாதை³: ॥
தார்கிகைஸ்து பரித்யக்தாக³மப³லை: அஸ்தி நாஸ்தி கர்தா அகர்தா இத்யாதி³ விருத்³த⁴ம் ப³ஹு தர்கயத்³பி⁴ராகுலீக்ருத: ஶாஸ்த்ரார்த²: । தேநார்த²நிஶ்சயோ து³ர்லப⁴: । யே து கேவலஶாஸ்த்ராநுஸாரிண: ஶாந்தத³ர்பாஸ்தேஷாம் ப்ரத்யக்ஷவிஷய இவ நிஶ்சித: ஶாஸ்த்ரார்தோ² தே³வதாதி³விஷய: ॥
தத்ர ப்ரஜாபதேரேகஸ்ய தே³வஸ்யாத்ராத்³யலக்ஷணோ பே⁴தோ³ விவக்ஷித இதி — தத்ராக்³நிருக்தோ(அ)த்தா, ஆத்³ய: ஸோம இதா³நீமுச்யதே । அத² யத்கிஞ்சேத³ம் லோக ஆர்த்³ரம் த்³ரவாத்மகம் , தத்³ரேதஸ ஆத்மநோ பீ³ஜாத் அஸ்ருஜத ; ‘ரேதஸ ஆப:’ (ஐ. உ. 1 । 1 । 4) இதி ஶ்ருதே: । த்³ரவாத்மகஶ்ச ஸோம: । தஸ்மாத்³யதா³ர்த்³ரம் ப்ரஜாபதிநா ரேதஸ: ஸ்ருஷ்டம் , தது³ ஸோம ஏவ । ஏதாவத்³வை ஏதாவதே³வ, நாதோ(அ)தி⁴கம் , இத³ம் ஸர்வம் । கிம் தத் ? அந்நம் சைவ ஸோமோ த்³ரவாத்மகத்வாதா³ப்யாயகம் , அந்நாத³ஶ்சாக்³நி: ஔஷ்ண்யாத்³ரூக்ஷத்வாச்ச ।
தத்ரைவமவத்⁴ரியதே — ஸோம ஏவாந்நம் , யத³த்³யதே ததே³வ ஸோம இத்யர்த²: ; ய ஏவாத்தா ஸ ஏவாக்³நி: ; அர்த²ப³லாத்³த்⁴யவதா⁴ரணம் । அக்³நிரபி க்வசித்³தூ⁴யமாந: ஸோமபக்ஷஸ்யைவ ; ஸோமோ(அ)பீஜ்யமாநோ(அ)க்³நிரேவ, அத்த்ருத்வாத் । ஏவமக்³நீஷோமாத்மகம் ஜக³தா³த்மத்வேந பஶ்யந்ந கேநசித்³தோ³ஷேண லிப்யதே ; ப்ரஜாபதிஶ்ச ப⁴வதி । ஸைஷா ப்³ரஹ்மண: ப்ரஜாபதேரதிஸ்ருஷ்டிராத்மநோ(அ)ப்யதிஶயா । கா ஸேத்யாஹ — யச்ச்²ரேயஸ: ப்ரஶஸ்யதராநாத்மந: ஸகாஶாத் யஸ்மாத³ஸ்ருஜத தே³வாந் , தஸ்மாத்³தே³வஸ்ருஷ்டிரதிஸ்ருஷ்டி: । கத²ம் புநராத்மநோ(அ)திஶயா ஸ்ருஷ்டிரித்யத ஆஹ — அத² யத் யஸ்மாத் மர்த்ய: ஸந் மரணத⁴ர்மா ஸந் , அம்ருதாந் அமரணத⁴ர்மிணோ தே³வாந் , கர்மஜ்ஞாநவஹ்நிநா ஸர்வாநாத்மந: பாப்மந ஓஷித்வா, அஸ்ருஜத ; தஸ்மாதி³யமதிஸ்ருஷ்டி: உத்க்ருஷ்டஜ்ஞாநஸ்ய ப²லமித்யர்த²: । தஸ்மாதே³தாமதிஸ்ருஷ்டிம் ப்ரஜாபதேராத்மபூ⁴தாம் யோ வேத³, ஸ ஏதஸ்யாமதிஸ்ருஷ்ட்யாம் ப்ரஜாபதிரிவ ப⁴வதி ப்ரஜாபதிவதே³வ ஸ்ரஷ்டா ப⁴வதி ॥
தத்³தே⁴தம் தர்ஹ்யவ்யாக்ருதமாஸீத் । ஸர்வம் வைதி³கம் ஸாத⁴நம் ஜ்ஞாநகர்மலக்ஷணம் கர்த்ராத்³யநேககாரகாபேக்ஷம் ப்ரஜாபதித்வப²லாவஸாநம் ஸாத்⁴யமேதாவதே³வ, யதே³தத்³வ்யாக்ருதம் ஜக³த்ஸம்ஸார: । அதை²தஸ்யைவ ஸாத்⁴யஸாத⁴நலக்ஷணஸ்ய வ்யாக்ருதஸ்ய ஜக³தோ வ்யாகரணாத்ப்ராக்³பீ³ஜாவஸ்தா² யா, தாம் நிர்தி³தி³க்ஷதி அங்குராதி³கார்யாநுமிதாமிவ வ்ருக்ஷஸ்ய, கர்மபீ³ஜோ(அ)வித்³யாக்ஷேத்ரோ ஹ்யஸௌ ஸம்ஸாரவ்ருக்ஷ: ஸமூல உத்³த⁴ர்தவ்ய இதி ; தது³த்³த⁴ரணே ஹி புருஷார்த²பரிஸமாப்தி: ; ததா² சோக்தம் — ‘ஊர்த்⁴வமூலோ(அ)வாக்ஶாக²:’ (க. உ. 2 । 3 । 1) இதி காட²கே ; கீ³தாஸு ச ‘ஊர்த்⁴வமூலமத⁴:ஶாக²ம்’ (ப⁴. கீ³. 15 । 1) இதி ; புராணே ச — ‘ப்³ரஹ்மவ்ருக்ஷ: ஸநாதந:’ இதி ॥

தத்³தே⁴த³ம் தர்ஹ்யவ்யாக்ருதமாஸீத்தந்நாமரூபாப்⁴யாமேவ வ்யாக்ரியதாஸௌநாமாயமித³ம்ரூப இதி ததி³த³மப்யேதர்ஹி நாமரூபாப்⁴யாமேவ வ்யாக்ரியதே(அ)ஸௌநாமாயமித³ம்ரூப இதி ஸ ஏஷ இஹ ப்ரவிஷ்ட: । ஆ நகா²க்³ரேப்⁴யோ யதா² க்ஷுர: க்ஷுரதா⁴நே(அ)வஹித: ஸ்யாத்³விஶ்வம்ப⁴ரோ வா விஶ்வம்ப⁴ரகுலாயே தம் ந பஶ்யந்தி । அக்ருத்ஸ்நோ ஹி ஸ ப்ராணந்நேவ ப்ராணோ நாம ப⁴வதி । வத³ந்வாக்பஶ்யம்ஶ்சக்ஷு: ஶ்ருண்வஞ்ஶ்ரோத்ரம் மந்வாநோ மநஸ்தாந்யஸ்யைதாநி கர்மநாமாந்யேவ । ஸ யோ(அ)த ஏகைகமுபாஸ்தே ந ஸ வேதா³க்ருத்ஸ்நோ ஹ்யேஷோ(அ)த ஏகைகேந ப⁴வத்யாத்மேத்யேவோபாஸீதாத்ர ஹ்யேதே ஸர்வ ஏகம் ப⁴வந்தி । ததே³தத்பத³நீயமஸ்ய ஸர்வஸ்ய யத³யமாத்மாநேந ஹ்யேதத்ஸர்வம் வேத³ । யதா² ஹ வை பதே³நாநுவிந்தே³தே³வம் கீர்திம் ஶ்லோகம் விந்த³தே ய ஏவம் வேத³ ॥ 7 ॥

தத்³தே⁴த³ம் । ததி³தி பீ³ஜாவஸ்த²ம் ஜக³த்ப்ராகு³த்பத்தே:, தர்ஹி தஸ்மிந்காலே ; பரோக்ஷத்வாத்ஸர்வநாம்நா அப்ரத்யக்ஷாபி⁴தா⁴நேநாபி⁴தீ⁴யதே — பூ⁴தகாலஸம்ப³ந்தி⁴த்வாத³வ்யாக்ருதபா⁴விநோ ஜக³த: ; ஸுக²க்³ரஹணார்த²மைதிஹ்யப்ரயோகோ³ ஹ - ஶப்³த³: ; ஏவம் ஹ ததா³ ஆஸீதி³த்யுச்யமாநே ஸுக²ம் தாம் பரோக்ஷாமபி ஜக³தோ பீ³ஜாவஸ்தா²ம் ப்ரதிபத்³யதே — யுதி⁴ஷ்டி²ரோ ஹ கில ராஜாஸீதி³த்யுக்தே யத்³வத் ; இத³மிதி வ்யாக்ருதநாமரூபாத்மகம் ஸாத்⁴யஸாத⁴நலக்ஷணம் யதா²வர்ணிதமபி⁴தீ⁴யதே ; ததி³த³ம்ஶப்³த³யோ: பரோக்ஷப்ரத்யக்ஷாவஸ்த²ஜக³த்³வாசகயோ: ஸாமாநாதி⁴கரண்யாதே³கத்வமேவ பரோக்ஷப்ரத்யக்ஷாவஸ்த²ஸ்ய ஜக³தோ(அ)வக³ம்யதே ; ததே³வேத³ம் , இத³மேவ ச தத³வ்யாக்ருதமாஸீதி³தி ।
அதை²வம் ஸதி நாஸத உத்பத்திர்ந ஸதோ விநாஶ: கார்யஸ்யேத்யவத்⁴ருதம் ப⁴வதி । ததே³வம்பூ⁴தம் ஜக³த் அவ்யாக்ருதம் ஸத் நாமரூபாப்⁴யாமேவ நாம்நா ரூபேணைவ ச, வ்யாக்ரியத । வ்யாக்ரியதேதி கர்மகர்த்ருப்ரயோகா³த்தத்ஸ்வயமேவாத்மைவ வ்யாக்ரியத — வி ஆ அக்ரியத — விஸ்பஷ்டம் நாமரூபவிஶேஷாவதா⁴ரணமர்யாத³ம் வ்யக்தீபா⁴வமாபத்³யத — ஸாமர்த்²யாதா³க்ஷிப்தநியந்த்ருகர்த்ருஸாத⁴நக்ரியாநிமித்தம் । அஸௌ நாமேதி ஸர்வநாம்நாவிஶேஷாபி⁴தா⁴நேந நாமமாத்ரம் வ்யபதி³ஶதி । தே³வத³த்தோ யஜ்ஞத³த்த இதி வா நாமாஸ்யேத்யஸௌநாமா அயம் । ததா² இத³மிதி ஶுக்லக்ருஷ்ணாதீ³நாமவிஶேஷ: । இத³ம் ஶுக்லமித³ம் க்ருஷ்ணம் வா ரூபமஸ்யேதீத³ம்ரூப: । ததி³த³ம் அவ்யாக்ருதம் வஸ்து, ஏதர்ஹி ஏதஸ்மிந்நபி காலே, நாமரூபாப்⁴யாமேவ வ்யாக்ரியதே — அஸௌநாமாயமித³ம்ரூப இதி । யத³ர்த²: ஸர்வஶாஸ்த்ராரம்ப⁴:, யஸ்மிந்நவித்³யயா ஸ்வாபா⁴விக்யா கர்த்ருக்ரியாப²லாத்⁴யாரோபணா க்ருதா, ய: காரணம் ஸர்வஸ்ய ஜக³த:, யதா³த்மகே நாமரூபே ஸலிலாதி³வ ஸ்வச்சா²ந்மலமிவ பே²நமவ்யாக்ருதே வ்யாக்ரியேதே, யஶ்ச தாப்⁴யாம் நாமரூபாப்⁴யாம் விலக்ஷண: ஸ்வதோ நித்யஶுத்³த⁴பு³த்³த⁴முக்தஸ்வபா⁴வ: — ஸ ஏஷ: அவ்யாக்ருதே ஆத்மபூ⁴தே நாமரூபே வ்யாகுர்வந் , ப்³ரஹ்மாதி³ஸ்தம்ப³பர்யந்தேஷு தே³ஹேஷ்விஹ கர்மப²லாஶ்ரயேஷ்வஶநாயாதி³மத்ஸு ப்ரவிஷ்ட: ॥
நந்வவ்யாக்ருதம் ஸ்வயமேவ வ்யாக்ரியதேத்யுக்தம் ; கத²மித³மிதா³நீமுச்யதே — பர ஏவ த்வாத்மா அவ்யாக்ருதம் வ்யாகுர்வந்நிஹ ப்ரவிஷ்ட இதி । நைஷ தோ³ஷ: — பரஸ்யாப்யாத்மநோ(அ)வ்யாக்ருதஜக³தா³த்மத்வேந விவக்ஷிதத்வாத் । ஆக்ஷிப்தநியந்த்ருகர்த்ருக்ரியாநிமித்தம் ஹி ஜக³த³வ்யாக்ருதம் வ்யாக்ரியதேத்யவோசாம । இத³ம்ஶப்³த³ஸாமாநாதி⁴கரண்யாச்ச அவ்யாக்ருதஶப்³த³ஸ்ய । யதே²த³ம் ஜக³ந்நியந்த்ராத்³யநேககாரகநிமித்தாதி³விஶேஷவத்³வ்யாக்ருதம் , ததா² அபரித்யக்தாந்யதமவிஶேஷவதே³வ தத³வ்யாக்ருதம் । வ்யாக்ருதாவ்யாக்ருதமாத்ரம் து விஶேஷ: । த்³ருஷ்டஶ்ச லோகே விவக்ஷாத: ஶப்³த³ப்ரயோகோ³ க்³ராம ஆக³தோ க்³ராம: ஶூந்ய இதி — கதா³சித்³க்³ராமஶப்³தே³ந நிவாஸமாத்ரவிவக்ஷாயாம் க்³ராம: ஶூந்ய இதி ஶப்³த³ப்ரயோகோ³ ப⁴வதி ; கதா³சிந்நிவாஸிஜநவிவக்ஷாயாம் க்³ராம ஆக³த இதி ; கதா³சிது³ப⁴யவிவக்ஷாயாமபி க்³ராமஶப்³த³ப்ரயோகோ³ ப⁴வதி க்³ராமம் ச ந ப்ரவிஶேதி³தி யதா² — தத்³வதி³ஹாபி ஜக³தி³த³ம் வ்யாக்ருதமவ்யாக்ருதம் சேத்யபே⁴த³விவக்ஷாயாமாத்மாநாத்மநோர்ப⁴வதி வ்யபதே³ஶ: । ததே²த³ம் ஜக³து³த்பத்திவிநாஶாத்மகமிதி கேவலஜக³த்³வ்யபதே³ஶ: । ததா² ‘மஹாநஜ ஆத்மா’ ‘அஸ்தூ²லோ(அ)நணு:’ ‘ஸ ஏஷ நேதி நேதி’ இத்யாதி³ கேவலாத்மவ்யபதே³ஶ: ॥
நநு பரேண வ்யாகர்த்ரா வ்யாக்ருதம் ஸர்வதோ வ்யாப்தம் ஸர்வதா³ ஜக³த் ; ஸ கத²மிஹ ப்ரவிஷ்ட: பரிகல்ப்யதே ; அப்ரவிஷ்டோ ஹி தே³ஶ: பரிச்சி²ந்நேந ப்ரவேஷ்டும் ஶக்யதே, யதா² புருஷேண க்³ராமாதி³: ; நாகாஶேந கிஞ்சித் , நித்யப்ரவிஷ்டத்வாத் । பாஷாணஸர்பாதி³வத்³த⁴ர்மாந்தரேணேதி சேத் — அதா²பி ஸ்யாத் — ந பர ஆத்மா ஸ்வேநைவ ரூபேண ப்ரவிவேஶ ; கிம் தர்ஹி ? தத்ஸ்த² ஏவ த⁴ர்மாந்தரேணோபஜாயதே ; தேந ப்ரவிஷ்ட இத்யுபசர்யதே ; யதா² பாஷாணே ஸஹஜோ(அ)ந்தஸ்த²: ஸர்ப:, நாரிகேலே வா தோயம் — ந, ‘தத்ஸ்ருஷ்ட்வா ததே³வாநுப்ராவிஶத்’ (தை. உ. 2 । 6 । 6) இதி ஶ்ருதே: । ய: ஸ்ரஷ்டா ஸ பா⁴வாந்தரமநாபந்ந ஏவ கார்யம் ஸ்ருஷ்ட்வா பஶ்சாத்ப்ராவிஶதி³தி ஹி ஶ்ரூயதே । யதா² ‘பு⁴க்த்வா க³ச்ச²தி’ இதி பு⁴ஜிக³மிக்ரியயோ: பூர்வாபரகாலயோரிதரேதரவிச்சே²த³:, அவிஶிஷ்டஶ்ச கர்தா, தத்³வதி³ஹாபி ஸ்யாத் ; ந து தத்ஸ்த²ஸ்யைவ பா⁴வாந்தரோபஜநந ஏதத்ஸம்ப⁴வதி । ந ச ஸ்தா²நாந்தரேண வியுஜ்ய ஸ்தா²நாந்தரஸம்யோக³லக்ஷண: ப்ரவேஶோ நிரவயவஸ்யாபரிச்சி²ந்நஸ்ய த்³ருஷ்ட: । ஸாவயவ ஏவ ப்ரவேஶஶ்ரவணாதி³தி சேத் , ந ; ‘தி³வ்யோ ஹ்யமூர்த: புருஷ:’ (மு. உ. 2 । 1 । 2) ‘நிஷ்கலம் நிஷ்க்ரியம்’ (ஶ்வே. 6 । 19) இத்யாதி³ஶ்ருதிப்⁴ய:, ஸர்வவ்யபதே³ஶ்யத⁴ர்மவிஶேஷப்ரதிஷேத⁴ஶ்ருதிப்⁴யஶ்ச । ப்ரதிபி³ம்ப³ப்ரவேஶவதி³தி சேத் , ந ; வஸ்த்வந்தரேண விப்ரகர்ஷாநுபபத்தே: । த்³ரவ்யே கு³ணப்ரவேஶவதி³தி சேத் , ந ; அநாஶ்ரிதத்வாத் । நித்யபரதந்த்ரஸ்யைவாஶ்ரிதஸ்ய கு³ணஸ்ய த்³ரவ்யே ப்ரவேஶ உபசர்யதே ; ந து ப்³ரஹ்மண: ஸ்வாதந்த்ர்யஶ்ரவணாத்ததா² ப்ரவேஶ உபபத்³யதே । ப²லே பீ³ஜவதி³தி சேத் , ந ; ஸாவயவத்வவ்ருத்³தி⁴க்ஷயோத்பத்திவிநாஶாதி³த⁴ர்மவத்த்வப்ரஸங்கா³த் । ந சைவம் த⁴ர்மவத்த்வம் ப்³ரஹ்மண:, ‘அஜோ(அ)ஜர:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 25) இத்யாதி³ஶ்ருதிந்யாயவிரோதா⁴த் । அந்ய ஏவ ஸம்ஸாரீ பரிச்சி²ந்ந இஹ ப்ரவிஷ்ட இதி சேத் , ந ; ‘ஸேயம் தே³வதைக்ஷத’ (சா². உ. 6 । 3 । 2) இத்யாரப்⁴ய ‘நாமரூபே வ்யாகரவாணி’ (சா². உ. 6 । 3 । 2) இதி தஸ்யா ஏவ ப்ரவேஶவ்யாகரணகர்த்ருத்வஶ்ருதே: । ததா² ‘தத்ஸ்ருஷ்ட்வா ததே³வாநுப்ராவிஶத்’ (தை. உ. 2 । 6 । 6) ‘ஸ ஏதமேவ ஸீமாநம் விதா³ர்யைதயா த்³வாரா ப்ராபத்³யத’ (ஐ. உ. 1 । 3 । 12) ‘ஸர்வாணி ரூபாணி விசித்ய தீ⁴ரோ நாமாநி க்ருத்வாபி⁴வத³ந்யதா³ஸ்தே’ (தை. ஆ. 3 । 12 । 7) ‘த்வம் குமார உத வா குமாரீ த்வம் ஜீர்ணோ த³ண்டே³ந வஞ்சஸி’ (ஶ்வே. 4 । 3) ‘புரஶ்சக்ரே த்³விபத³:’ (ப்³ரு. உ. 2 । 5 । 18) ‘ரூபம் ரூபம்’ (ப்³ரு. உ. 2 । 5 । 19), (ரு. 2 । 5 । 18) இதி ச மந்த்ரவர்ணாந்ந பராத³ந்யஸ்ய ப்ரவேஶ: । ப்ரவிஷ்டாநாமிதரேதரபே⁴தா³த்பராநேகத்வமிதி சேத் , ந । ‘ஏகோ தே³வோ ப³ஹுதா⁴ ஸந்நிவிஷ்ட:’ (தை. ஆ. 3 । 14 । 1) ‘ஏக: ஸந்ப³ஹுதா⁴ விசார’ (தை. ஆ. 3 । 11 । 1) ‘த்வமேகோ(அ)ஸி ப³ஹூநநுப்ரவிஷ்ட:’ (தை. ஆ. 3 । 14 । 13) ‘ஏகோ தே³வ: ஸர்வபூ⁴தேஷு கூ³ட⁴: ஸர்வவ்யாபீ ஸர்வபூ⁴தாந்தராத்மா’ (ஶ்வே. 6 । 11) இத்யாதி³ஶ்ருதிப்⁴ய: ॥
ப்ரவேஶ உபபத்³யதே நோபபத்³யத இதி — திஷ்ட²து தாவத் ; ப்ரவிஷ்டாநாம் ஸம்ஸாரித்வாத்தத³நந்யத்வாச்ச பரஸ்ய ஸம்ஸாரித்வமிதி சேத் , ந ; அஶநாயாத்³யத்யயஶ்ருதே: । ஸுகி²த்வது³:கி²த்வாதி³த³ர்ஶநாந்நேதி சேத் , ந ; ‘ந லிப்யதே லோகது³:கே²ந பா³ஹ்ய:’ (க. உ. 1 । 3 । 11) இதி ஶ்ருதே: । ப்ரத்யக்ஷாதி³விரோதா⁴த³யுக்தமிதி சேத் , ந ; உபாத்⁴யாஶ்ரயஜநிதவிஶேஷவிஷயத்வாத்ப்ரத்யக்ஷாதே³: । ‘ந த்³ருஷ்டேர்த்³ரஷ்டாரம் பஶ்யே:’ (ப்³ரு. உ. 3 । 4 । 2) ‘விஜ்ஞாதாரமரே கேந விஜாநீயாத்’ (ப்³ரு. உ. 2 । 4 । 14), (ப்³ரு. உ. 4 । 5 । 1) ‘அவிஜ்ஞாதம் விஜ்ஞாத்ரு’ (ப்³ரு. உ. 3 । 8 । 11) இத்யாதி³ஶ்ருதிப்⁴யோ ந ஆத்மவிஷயம் விஜ்ஞாநம் ; கிம் தர்ஹி ? பு³த்³த்⁴யாத்³யுபாத்⁴யாத்மப்ரதிச்சா²யாவிஷயமேவ ‘ஸுகி²தோ(அ)ஹம்’ ‘து³:கி²தோ(அ)ஹம்’ இத்யேவமாதி³ ப்ரத்யக்ஷவிஜ்ஞாநம் ; ‘அயம் அஹம்’ இதி விஷயேண விஷயிண: ஸாமாநாதி⁴கரண்யோபசாராத் ; ‘நாந்யத³தோ(அ)ஸ்தி த்³ரஷ்ட்ரு’ (ப்³ரு. உ. 3 । 8 । 11) இத்யந்யாத்மப்ரதிஷேதா⁴ச்ச । தே³ஹாவயவவிஶேஷ்யத்வாச்ச ஸுக²து³:க²யோர்விஷயத⁴ர்மத்வம் । ‘ஆத்மநஸ்து காமாய’ (ப்³ரு. உ. 2 । 4 । 5), (ப்³ரு. உ. 4 । 5 । 6) இத்யாத்மார்த²த்வஶ்ருதேரயுக்தமிதி சேத் , ந ; ‘யத்ர வா அந்யதி³வ ஸ்யாத்’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 31) இத்யவித்³யாவிஷயாத்மார்த²த்வாப்⁴யுபக³மாத் , ‘தத்கேந கம் பஶ்யேத்’ (ப்³ரு. உ. 2 । 4 । 14), (ப்³ரு. உ. 4 । 5 । 15) ‘நேஹ நாநாஸ்தி கிஞ்சந’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 19), (க. உ. 2 । 1 । 11) ‘தத்ர கோ மோஹ: க: ஶோக ஏகத்வமநுபஶ்யத:’ (ஈ. உ. 7) இத்யாதி³நா வித்³யாவிஷயே தத்ப்ரதிஷேதா⁴ச்ச ந ஆத்மத⁴ர்மத்வம் । தார்கிகஸமயவிரோதா⁴த³யுக்தமிதி சேத் , ந ; யுக்த்யாப்யாத்மநோ து³:கி²த்வாநுபபத்தே: । ந ஹி து³:கே²ந ப்ரத்யக்ஷவிஷயேணாத்மநோ விஶேஷ்யத்வம் , ப்ரத்யக்ஷாவிஷயத்வாத் । ஆகாஶஸ்ய ஶப்³த³கு³ணவத்த்வவதா³த்மநோ து³:கி²த்வமிதி சேத் , ந ; ஏகப்ரத்யயவிஷயத்வாநுபபத்தே: । ந ஹி ஸுக²க்³ராஹகேண ப்ரத்யக்ஷவிஷயேண ப்ரத்யயேந நித்யாநுமேயஸ்யாத்மநோ விஷயீகரணமுபபத்³யதே । தஸ்ய ச விஷயீகரண ஆத்மந ஏகத்வாத்³விஷய்யபா⁴வப்ரஸங்க³: । ஏகஸ்யைவ விஷயவிஷயித்வம் , தீ³பவதி³தி சேத் , ந ; யுக³பத³ஸம்ப⁴வாத் , ஆத்மந்யம்ஶாநுபபத்தேஶ்ச । ஏதேந விஜ்ஞாநஸ்ய க்³ராஹ்யக்³ராஹகத்வம் ப்ரத்யுக்தம் । ப்ரத்யக்ஷாநுமாநவிஷயயோஶ்ச து³:கா²த்மநோர்கு³ணகு³ணித்வே ந அநுமாநம் ; து³:க²ஸ்ய நித்யமேவ ப்ரத்யக்ஷவிஷயத்வாத் ; ரூபாதி³ஸாமாநாதி⁴கரண்யாச்ச ; மந:ஸம்யோக³ஜத்வே(அ)ப்யாத்மநி து³:க²ஸ்ய, ஸாவயவத்வவிக்ரியாவத்த்வாநித்யத்வப்ரஸங்கா³த் । ந ஹ்யவிக்ருத்ய ஸம்யோகி³ த்³ரவ்யம் கு³ண: கஶ்சிது³பயந் அபயந்வா த்³ருஷ்ட: க்வசித் । ந ச நிரவயவம் விக்ரியமாணம் த்³ருஷ்டம் க்வசித் , அநித்யகு³ணாஶ்ரயம் வா நித்யம் । ந சாகாஶ ஆக³மவாதி³பி⁴ர்நித்யதயாப்⁴யுபக³ம்யதே । ந சாந்யோ த்³ருஷ்டாந்தோ(அ)ஸ்தி । விக்ரியமாணமபி தத்ப்ரத்யயாநிவ்ருத்தே: நித்யமேவேதி சேத் , ந ; த்³ரவ்யஸ்யாவயவாந்யதா²த்வவ்யதிரேகேண விக்ரியாநுபபத்தே: । ஸாவயவத்வே(அ)பி நித்யத்வமிதி சேத் , ந ; ஸாவயவஸ்யாவயவஸம்யோக³பூர்வகத்வே ஸதி விபா⁴கோ³பபத்தே: । வஜ்ராதி³ஷ்வத³ர்ஶநாந்நேதி சேத் , ந ; அநுமேயத்வாத்ஸம்யோக³பூர்வத்வஸ்ய । தஸ்மாந்நாத்மநோ து³:கா²த்³யநித்யகு³ணாஶ்ரயத்வோபபத்தி: । பரஸ்யாது³:கி²த்வே(அ)ந்யஸ்ய ச து³:கி²நோ(அ)பா⁴வே து³:கோ²பஶமநாய ஶாஸ்த்ராரம்பா⁴நர்த²க்யமிதி சேத் , ந ; அவித்³யாத்⁴யாரோபிதது³:கி²த்வப்⁴ரமாபோஹார்த²த்வாத் — ஆத்மநி ப்ரக்ருதஸங்க்²யாபூரணப்⁴ரமாபோஹவத் ; கல்பிதது³:க்²யாத்மாப்⁴யுபக³மாச்ச ॥
ஜலஸூர்யாதி³ப்ரதிபி³ம்ப³வத் ஆத்மப்ரவேஶஶ்ச ப்ரதிபி³ம்ப³வத் வ்யாக்ருதே கார்யே உபலப்⁴யத்வம் । ப்ராகு³த்பத்தேரநுபலப்³த⁴ ஆத்மா பஶ்சாத்கார்யே ச ஸ்ருஷ்டே வ்யாக்ருதே பு³த்³தே⁴ரந்தருபலப்⁴யமாந:, ஸூர்யாதி³ப்ரதிபி³ம்ப³வஜ்ஜலாதௌ³, கார்யம் ஸ்ருஷ்ட்வா ப்ரவிஷ்ட இவ லக்ஷ்யமாணோ நிர்தி³ஶ்யதே — ‘ஸ ஏஷ இஹ ப்ரவிஷ்ட:’ ‘தத்ஸ்ருஷ்ட்வா ததே³வாநுப்ராவிஶத்’ (தை. உ. 2 । 6 । 6) ‘ஸ ஏதமேவ ஸீமாநம் விதா³ர்யைதயா த்³வாரா ப்ராபத்³யத’ (ஐ. உ. 1 । 3 । 12) ‘ஸேயம் தே³வதைக்ஷத ஹந்தாஹமிமாஸ்திஸ்ரோ தே³வதா அநேந ஜீவேநாத்மநாநுப்ரவிஶ்ய’ (சா². உ. 6 । 3 । 2) இத்யேவமாதி³பி⁴: । ந து ஸர்வக³தஸ்ய நிரவயவஸ்ய தி³க்³தே³ஶகாலாந்தராபக்ரமணப்ராப்திலக்ஷண: ப்ரவேஶ: கதா³சித³ப்யுபபத்³யதே । ந ச பராதா³த்மநோ(அ)ந்யோ(அ)ஸ்தி த்³ரஷ்டா, ‘நாந்யத³தோ(அ)ஸ்தி த்³ரஷ்ட்ரு’ ‘நாந்யத³தோ(அ)ஸ்தி ஶ்ரோத்ரு’ (ப்³ரு. உ. 3 । 8 । 1) இத்யாதி³ஶ்ருதே: — இத்யவோசாம । உபலப்³த்⁴யர்த²த்வாச்ச ஸ்ருஷ்டிப்ரவேஶஸ்தி²த்யப்யயவாக்யாநாம் ; உபலப்³தே⁴: புருஷார்த²த்வஶ்ரவணாத் — ‘ஆத்மாநமேவாவேத் தஸ்மாத்தத்ஸர்வமப⁴வத்’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 10) ‘ப்³ரஹ்மவிதா³ப்நோதி பரம்’ (தை. உ. 2 । 1 । 1) ‘ஸ யோ ஹ வை தத்பரம் ப்³ரஹ்ம வேத³ ப்³ரஹ்மைவ ப⁴வதி’ (மு. உ. 3 । 2 । 9) ‘ஆசார்யவாந்புருஷோ வேத³’‘தஸ்ய தாவதே³வ சிரம்’ (சா². உ. 6 । 14 । 2) இத்யாதி³ஶ்ருதிப்⁴ய: ; ‘ததோ மாம் தத்த்வதோ ஜ்ஞாத்வா விஶதே தத³நந்தரம்’ (ப⁴. கீ³. 18 । 55) ‘தத்³த்⁴யக்³ர்யம் ஸர்வவித்³யாநாம் ப்ராப்யதே ஹ்யம்ருதம் தத:’ (மநு. 12 । 85) இத்யாதி³ஸ்ம்ருதிப்⁴யஶ்ச । பே⁴த³த³ர்ஶநாபவாதா³ச்ச, ஸ்ருஷ்ட்யாதி³வாக்யாநாமாத்மைகத்வத³ர்ஶநார்த²பரத்வோபபத்தி: । தஸ்மாத்கார்யஸ்த²ஸ்யோபலப்⁴யத்வமேவ ப்ரவேஶ இத்யுபசர்யதே ॥
ஆ நகா²க்³ரேப்⁴ய: — நகா²க்³ரமர்யாத³மாத்மநஶ்சைதந்யமுபலப்⁴யதே । தத்ர கத²மிவ ப்ரவிஷ்ட இத்யாஹ — யதா² லோகே, க்ஷுரதா⁴நே க்ஷுரோ தீ⁴யதே அஸ்மிந்நிதி க்ஷுரதா⁴நம் தஸ்மிந் நாபிதோபஸ்கராதா⁴நே, க்ஷுர: அந்தஸ்த² உபலப்⁴யதே — அவஹித: ப்ரவேஶித:, ஸ்யாத் ; யதா² வா விஶ்வம்ப⁴ர: அக்³நி: — விஶ்வஸ்ய ப⁴ரணாத் விஶ்வம்ப⁴ர: குலாயே நீடே³ அக்³நி: காஷ்டா²தௌ³, அவஹித: ஸ்யாதி³த்யநுவர்ததே ; தத்ர ஹி ஸ மத்²யமாந உபலப்⁴யதே । யதா² ச க்ஷுர: க்ஷுரதா⁴ந ஏகதே³ஶே(அ)வஸ்தி²த:, யதா² சாக்³நி: காஷ்டா²தௌ³ ஸர்வதோ வ்யாப்யாவஸ்தி²த:, ஏவம் ஸாமாந்யதோ விஶேஷதஶ்ச தே³ஹம் ஸம்வ்யாப்யாவஸ்தி²த ஆத்மா ; தத்ர ஹி ஸ ப்ராணநாதி³க்ரியாவாந் த³ர்ஶநாதி³க்ரியாவாம்ஶ்சோபலப்⁴யதே । தஸ்மாத் தத்ர ஏவம் ப்ரவிஷ்டம் தம் ஆத்மாநம் ப்ராணநாதி³க்ரியாவிஶிஷ்டம் , ந பஶ்யந்தி நோபலப⁴ந்தே । நந்வப்ராப்தப்ரதிஷேதோ⁴(அ)யம் — ‘தம் ந பஶ்யந்தி’ இதி, த³ர்ஶநஸ்யாப்ரக்ருதத்வாத் ; நைஷ தோ³ஷ: ; ஸ்ருஷ்ட்யாதி³வாக்யாநாமாத்மைகத்வப்ரதிபத்த்யர்த²பரத்வாத்ப்ரக்ருதமேவ தஸ்ய த³ர்ஶநம் ; ‘ரூபம் ரூபம் ப்ரதிரூபோ ப³பூ⁴வ தத³ஸ்ய ரூபம் ப்ரதிசக்ஷணாய’ (ப்³ரு. உ. 2 । 5 । 19) இதி மந்த்ரவர்ணாத் । தத்ர ப்ராணநாதி³க்ரியாவிஶிஷ்டஸ்ய த³ர்ஶநே ஹேதுமாஹ — அக்ருத்ஸ்ந: அஸமஸ்த:, ஹி யஸ்மாத் , ஸ: ப்ராணநாதி³க்ரியாவிஶிஷ்ட: । குத: புநரக்ருத்ஸ்நத்வமிதி, உச்யதே — ப்ராணந்நேவ ப்ராணநக்ரியாமேவ குர்வந் , ப்ராணோ நாம ப்ராணஸமாக்²ய: ப்ராணாபி⁴தா⁴நோ ப⁴வதி ; ப்ராணநக்ரியாகர்த்ருத்வாத்³தி⁴ ப்ராண: ப்ராணிதீத்யுச்யதே, நாந்யாம் க்ரியாம் குர்வந் — யதா² லாவக: பாசக இதி ; தஸ்மாத்க்ரியாந்தரவிஶிஷ்டஸ்யாநுபஸம்ஹாராத³க்ருத்ஸ்நோ ஹி ஸ: । ததா² வத³ந் வத³நக்ரியாம் குர்வந் , வக்தீதி வாக் , பஶ்யந் சக்ஷு:, சஷ்ட இதி சக்ஷு: த்³ரஷ்டா, ஶ்ருண்வந் ஶ்ருணோதீதி ஶ்ரோத்ரம் । ‘ப்ராணந்நேவ ப்ராணோ வத³ந்வாக்’ இத்யாப்⁴யாம் க்ரியாஶக்த்யுத்³ப⁴வ: ப்ரத³ர்ஶிதோ ப⁴வதி । ‘பஶ்யம்ஶ்சக்ஷு: ஶ்ருண்வஞ்ஶ்ரோத்ரம்’ இத்யாப்⁴யாம் விஜ்ஞாநஶக்த்யுத்³ப⁴வ: ப்ரத³ர்ஶ்யதே, நாமரூபவிஷயத்வாத்³விஜ்ஞாநஶக்தே: । ஶ்ரோத்ரசக்ஷுஷீ விஜ்ஞாநஸ்ய ஸாத⁴நே, விஜ்ஞாநம் து நாமரூபஸாத⁴நம் ; ந ஹி நாமரூபவ்யதிரிக்தம் விஜ்ஞேயமஸ்தி ; தயோஶ்சோபலம்பே⁴ கரணம் சக்ஷுஶ்ரோத்ரே । க்ரியா ச நாமரூபஸாத்⁴யா ப்ராணஸமவாயிநீ ; தஸ்யா: ப்ராணாஶ்ரயாயா அபி⁴வ்யக்தௌ வாக் கரணம் ; ததா² பாணிபாத³பாயூபஸ்தா²க்²யாநி ; ஸர்வேஷாமுபலக்ஷணார்தா² வாக் । ஏததே³வ ஹி ஸர்வம் வ்யாக்ருதம் — ‘த்ரயம் வா இத³ம் நாம ரூபம் கர்ம’ (ப்³ரு. உ. 1 । 6 । 1) இதி ஹி வக்ஷ்யதி । மந்வாநோ மந: — மநுதே இதி ; ஜ்ஞாநஶக்திவிகாஸாநாம் ஸாதா⁴ரணம் கரணம் மந: — மநுதே(அ)நேநேதி ; புருஷஸ்து கர்தா ஸந்மந்வாநோ மந இத்யுச்யதே । தாந்யேதாநி ப்ராணாதீ³நி, அஸ்யாத்மந: கர்மநாமாநி, கர்மஜாநி நாமாநி கர்மநாமாந்யேவ, ந து வஸ்துமாத்ரவிஷயாணி ; அதோ ந க்ருத்ஸ்நாத்மவஸ்த்வவத்³யோதகாநி — ஏவம் ஹ்யாஸாவாத்மா ப்ராணநாதி³க்ரியயா தத்தத்க்ரியாஜநிதப்ராணாதி³நாமரூபாப்⁴யாம் வ்யாக்ரியமாணோ(அ)வத்³யோத்யமாநோ(அ)பி । ஸ யோ(அ)த: அஸ்மாத்ப்ராணநாதி³க்ரியாஸமுதா³யாத் , ஏகைகம் ப்ராணம் சக்ஷுரிதி வா விஶிஷ்டமநுபஸம்ஹ்ருதேதரவிஶிஷ்டக்ரியாத்மகம் , மநஸா அயமாத்மேத்யுபாஸ்தே சிந்தயதி, ந ஸ வேத³ ந ஸ ஜாநாதி ப்³ரஹ்ம । கஸ்மாத் ? அக்ருத்ஸ்நோ(அ)ஸமஸ்த: ஹி யஸ்மாத் ஏஷ ஆத்மா, அஸ்மாத்ப்ராணநாதி³ஸமுதா³யாத் , அத: ப்ரவிப⁴க்த:, ஏகைகேந விஶேஷணேந விஶிஷ்ட:, இதரத⁴ர்மாந்தராநுபஸம்ஹாராத் — ப⁴வதி । யாவத³யமேவம் வேத³ — ‘பஶ்யாமி’ ‘ஶ்ருணோமி’ ‘ஸ்ப்ருஶாமி’ இதி வா ஸ்வபா⁴வப்ரவ்ருத்திவிஶிஷ்டம் வேத³, தாவத³ஞ்ஜஸா க்ருத்ஸ்நமாத்மாநம் ந வேத³ ॥
கத²ம் புந: பஶ்யந்வேதே³த்யாஹ — ஆத்மேத்யேவ ஆத்மேதி — ப்ராணாதீ³நி விஶேஷணாநி யாந்யுக்தாநி தாநி யஸ்ய ஸ: — ஆப்நுவம்ஸ்தாந்யாத்மேத்யுச்யதே । ஸ ததா² க்ருத்ஸ்நவிஶேஷோபஸம்ஹாரீ ஸந்க்ருத்ஸ்நோ ப⁴வதி । வஸ்துமாத்ரரூபேண ஹி ப்ராணாத்³யுபாதி⁴விஶேஷக்ரியாஜநிதாநி விஶேஷணாநி வ்யாப்நோதி । ததா² ச வக்ஷ்யதி — ‘த்⁴யாயதீவ லேலாயதீவ’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 7) இதி । தஸ்மாதா³த்மேத்யேவோபாஸீத । ஏவம் க்ருத்ஸ்நோ ஹ்யஸௌ ஸ்வேந வஸ்துரூபேண க்³ருஹ்யமாணோ ப⁴வதி । கஸ்மாத்க்ருத்ஸ்ந இத்யாஶங்க்யாஹ — அத்ராஸ்மிந்நாத்மநி, ஹி யஸ்மாத் , நிருபாதி⁴கே, ஜலஸூர்யப்ரதிபி³ம்ப³பே⁴தா³ இவாதி³த்யே, ப்ராணாத்³யுபாதி⁴க்ருதா விஶேஷா: ப்ராணாதி³கர்மஜநாமாபி⁴தே⁴யா யதோ²க்தா ஹ்யேதே, ஏகமபி⁴ந்நதாம் , ப⁴வந்தி ப்ரதிபத்³யந்தே ॥
‘ஆத்மேத்யேவோபாஸீத’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 7) இதி நாபூர்வவிதி⁴:, பக்ஷே ப்ராப்தத்வாத் । ‘யத்ஸாக்ஷாத³பரோக்ஷாத்³ப்³ரஹ்ம’ (ப்³ரு. உ. 3 । 4 । 1), (ப்³ரு. உ. 3 । 5 । 1) ‘கதம ஆத்மேதி — யோ(அ)யம் விஜ்ஞாநமய:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 7) இத்யேவமாத்³யாத்மப்ரதிபாத³நபராபி⁴: ஶ்ருதிபி⁴ராத்மவிஷயம் விஜ்ஞாநமுத்பாதி³தம் ; தத்ராத்மஸ்வரூபவிஜ்ஞாநேநைவ தத்³விஷயாநாத்மாபி⁴மாநபு³த்³தி⁴: காரகாதி³க்ரியாப²லாத்⁴யாரோபணாத்மிகா அவித்³யா நிவர்திதா ; தஸ்யாம் நிவர்திதாயாம் காமாதி³தோ³ஷாநுபபத்தேரநாத்மசிந்தாநுபபத்தி: ; பாரிஶேஷ்யாதா³த்மசிந்தைவ । தஸ்மாத்தது³பாஸநமஸ்மிந்பக்ஷே ந விதா⁴தவ்யம் , ப்ராப்தத்வாத் ॥
திஷ்ட²து தாவத் — பாக்ஷிக்யாத்மோபாஸநப்ராப்திர்நித்யா வேதி । அபூர்வவிதி⁴: ஸ்யாத் , ஜ்ஞாநோபாஸநயோரேகத்வே ஸத்யப்ராப்தத்வாத் ; ‘ந ஸ வேத³’ இதி விஜ்ஞாநம் ப்ரஸ்துத்ய ‘ஆத்மேத்யேவோபாஸீத’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 7) இத்யபி⁴தா⁴நாத்³வேதோ³பாஸநஶப்³த³யோரேகார்த²தாவக³ம்யதே । ‘அநேந ஹ்யேதத்ஸர்வம் வேத³’ ‘ஆத்மாநமேவாவேத்’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 10) இத்யாதி³ஶ்ருதிப்⁴யஶ்ச விஜ்ஞாநமுபாஸநம் । தஸ்ய சாப்ராப்தத்வாத்³வித்⁴யர்ஹத்வம் । ந ச ஸ்வரூபாந்வாக்²யாநே புருஷப்ரவ்ருத்திருபபத்³யதே । தஸ்மாத³பூர்வவிதி⁴ரேவாயம் । கர்மவிதி⁴ஸாமாந்யாச்ச — யதா² ‘யஜேத’ ‘ஜுஹுயாத்’ இத்யாத³ய: கர்மவித⁴ய:, ந தைரஸ்ய ‘ஆத்மேத்யேவோபாஸீத’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 7) ‘ஆத்மா வா அரே த்³ரஷ்டவ்ய:’ (ப்³ரு. உ. 2 । 4 । 5), (ப்³ரு. உ. 4 । 5 । 6) இத்யாத்³யாத்மோபாஸநவிதே⁴ர்விஶேஷோ(அ)வக³ம்யதே । மாநஸக்ரியாத்வாச்ச விஜ்ஞாநஸ்ய — யதா² ‘யஸ்யை தே³வதாயை ஹவிர்க்³ருஹீதம் ஸ்யாத்தாம் மநஸா த்⁴யாயேத்³வஷட்கரிஷ்யந்’ (ஐ. ப்³ரா. 3 । 8 । 1) இத்யாத்³யா மாநஸீ க்ரியா விதீ⁴யதே, ததா² ‘ஆத்மேத்யேவோபாஸீத’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 7) ‘மந்தவ்யோ நிதி³த்⁴யாஸிதவ்ய:’ (ப்³ரு. உ. 2 । 4 । 5), (ப்³ரு. உ. 4 । 5 । 6) இத்யாத்³யா க்ரியைவ விதீ⁴யதே ஜ்ஞாநாத்மிகா । ததா²வோசாம வேதோ³பாஸநஶப்³த³யோரேகார்த²த்வமிதி । பா⁴வநாம்ஶத்ரயோபபத்தேஶ்ச — யதா² ஹி ‘யஜேத’ இத்யஸ்யாம் பா⁴வநாயாம் , கிம் ? கேந ? கத²ம் ? இதி பா⁴வ்யாத்³யாகாங்க்ஷாபநயகாரணமம்ஶத்ரயமவக³ம்யதே, ததா² ‘உபாஸீத’ இத்யஸ்யாமபி பா⁴வநாயாம் விதீ⁴யமாநாயாம் , கிமுபாஸீத ? கேநோபாஸீத ? கத²முபாஸீத ? இத்யஸ்யாமாகாங்க்ஷாயாம் , ‘ஆத்மாநமுபாஸீத மநஸா த்யாக³ப்³ரஹ்மசர்யஶமத³மோபரமதிதிக்ஷாதீ³திகர்தவ்யதாஸம்யுக்த:’ இத்யாதி³ஶாஸ்த்ரேணைவ ஸமர்த்²யதே அம்ஶத்ரயம் । யதா² ச க்ருத்ஸ்நஸ்ய த³ர்ஶபூர்ணமாஸாதி³ப்ரகரணஸ்ய த³ர்ஶபூர்ணமாஸாதி³வித்⁴யுத்³தே³ஶத்வேநோபயோக³: ; ஏவமௌபநிஷதா³த்மோபாஸநப்ரகரணஸ்யாத்மோபாஸநவித்⁴யுத்³தே³ஶத்வேநைவோபயோக³: । ‘நேதி நேதி’ (ப்³ரு. உ. 2 । 3 । 6) ‘அஸ்தூ²லம்’ (ப்³ரு. உ. 3 । 8 । 8) ‘ஏகமேவாத்³விதீயம்’ (சா². உ. 6 । 2 । 1) ‘அஶநாயாத்³யதீத:’ (ப்³ரு. உ. 3 । 5 । 1) இத்யேவமாதி³வாக்யாநாமுபாஸ்யாத்மஸ்வரூபவிஶேஷஸமர்பணேநோபயோக³: । ப²லம் ச மோக்ஷோ(அ)வித்³யாநிவ்ருத்திர்வா ॥
அபரே வர்ணயந்தி — உபாஸநேநாத்மவிஷயம் விஶிஷ்டம் விஜ்ஞாநாந்தரம் பா⁴வயேத் ; தேநாத்மா ஜ்ஞாயதே ; அவித்³யாநிவர்தகம் ச ததே³வ, நாத்மவிஷயம் வேத³வாக்யஜநிதம் விஜ்ஞாநமிதி । ஏதஸ்மிந்நர்தே² வசநாந்யபி — ‘விஜ்ஞாய ப்ரஜ்ஞாம் குர்வீத’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 21) ‘த்³ரஷ்டவ்ய: ஶ்ரோதவ்யோ மந்தவ்யோ நிதி³த்⁴யாஸிதவ்ய:’ (ப்³ரு. உ. 2 । 4 । 5), (ப்³ரு. உ. 4 । 5 । 6) ‘ஸோ(அ)ந்வேஷ்டவ்ய: ஸ விஜிஜ்ஞாஸிதவ்ய:’ (சா². உ. 8 । 7 । 1) இத்யாதீ³நி ॥
ந, அர்தா²ந்தராபா⁴வாத் । ந ச ‘ஆத்மேத்யேவோபாஸீத’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 7) இத்யபூர்வவிதி⁴: ; கஸ்மாத் ? ஆத்மஸ்வரூபகத²நாநாத்மப்ரதிஷேத⁴வாக்யஜநிதவிஜ்ஞாநவ்யதிரேகேணார்தா²ந்தரஸ்ய கர்தவ்யஸ்ய மாநஸஸ்ய பா³ஹ்யஸ்ய வாபா⁴வாத் । தத்ர ஹி விதே⁴: ஸாப²ல்யம் , யத்ர விதி⁴வாக்யஶ்ரவணமாத்ரஜநிதவிஜ்ஞாநவ்யதிரேகேண புருஷப்ரவ்ருத்திர்க³ம்யதே — யதா² ‘த³ர்ஶபூர்ணமாஸாப்⁴யாம் ஸ்வர்க³காமோ யஜேத’ இத்யேவமாதௌ³ । ந ஹி த³ர்ஶபூர்ணமாஸவிதி⁴வாக்யஜநிதவிஜ்ஞாநமேவ த³ர்ஶபூர்ணமாஸாநுஷ்டா²நம் । தச்சாதி⁴காராத்³யபேக்ஷாநுபா⁴வி । ந து ‘நேதி நேதி’ (ப்³ரு. உ. 2 । 3 । 6) இத்யாத்³யாத்மப்ரதிபாத³கவாக்யஜநிதவிஜ்ஞாநவ்யதிரேகேண த³ர்ஶபூர்ணமாஸாதி³வத்புருஷவ்யாபார: ஸம்ப⁴வதி ; ஸர்வவ்யாபாரோபஶமஹேதுத்வாத்தத்³வாக்யஜநிதவிஜ்ஞாநஸ்ய । ந ஹ்யுதா³ஸீநவிஜ்ஞாநம் ப்ரவ்ருத்திஜநகம் ; அப்³ரஹ்மாநாத்மவிஜ்ஞாநநிவர்தகத்வாச்ச ‘ஏகமேவாத்³விதீயம்’ (சா². உ. 6 । 2 । 1) ‘தத்த்வமஸி’ (சா². உ. 6 । 8 । 7) இத்யேவமாதி³வாக்யாநாம் । ந ச தந்நிவ்ருத்தௌ ப்ரவ்ருத்திருபபத்³யதே, விரோதா⁴த் । வாக்யஜநிதவிஜ்ஞாநமாத்ராந்நாப்³ரஹ்மாநாத்மவிஜ்ஞாநநிவ்ருத்திரிதி சேத் , ந ; ‘தத்த்வமஸி’ (சா². உ. 6 । 8 । 7) ‘நேதி நேதி’ (ப்³ரு. உ. 2 । 3 । 6) ‘ஆத்மைவேத³ம்’ (சா². உ. 7 । 25 । 2) ‘ஏகமேவாத்³விதீயம்’ (சா². உ. 6 । 2 । 1) ‘ப்³ரஹ்மைவேத³மம்ருதம்’ (மு. உ. 2 । 2 । 11) ‘நாந்யத³தோ(அ)ஸ்தி த்³ரஷ்ட்ரு’ (ப்³ரு. உ. 3 । 8 । 11) ‘ததே³வ ப்³ரஹ்ம த்வம் வித்³தி⁴’ (கே. உ. 1 । 5) இத்யாதி³வாக்யாநாம் தத்³வாதி³த்வாத் । த்³ரஷ்டவ்யவிதே⁴ர்விஷயஸமர்பகாண்யேதாநீதி சேத் , ந ; அர்தா²ந்தராபா⁴வாதி³த்யுக்தோத்தரத்வாத் — ஆத்மவஸ்துஸ்வரூபஸமர்பகைரேவ வாக்யை: ‘தத்த்வமஸி’ (சா². உ. 6 । 8 । 7) இத்யாதி³பி⁴: ஶ்ரவணகால ஏவ தத்³த³ர்ஶநஸ்ய க்ருதத்வாத்³த்³ரஷ்டவ்யவிதே⁴ர்நாநுஷ்டா²நாந்தரம் கர்தவ்யமித்யுக்தோத்தரமேதத் । ஆத்மஸ்வரூபாந்வாக்²யாநமாத்ரேணாத்மவிஜ்ஞாநே விதி⁴மந்தரேண ந ப்ரவர்தத இதி சேத் , ந ; ஆத்மவாதி³வாக்யஶ்ரவணேநாத்மவிஜ்ஞாநஸ்ய ஜநிதத்வாத் — கிம் போ⁴: க்ருதஸ்ய கரணம் । தச்ச்²ரவணே(அ)பி ந ப்ரவர்தத இதி சேத் , ந ; அநவஸ்தா²ப்ரஸங்கா³த் — யதா²த்மவாதி³வாக்யார்த²ஶ்ரவணே விதி⁴மந்தரேண ந ப்ரவர்ததே, ததா² விதி⁴வாக்யார்த²ஶ்ரவணே(அ)பி விதி⁴மந்தரேண ந ப்ரவர்திஷ்யத இதி வித்⁴யந்தராபேக்ஷா ; ததா² தத³ர்த²ஶ்ரவணே(அ)பீத்யநவஸ்தா² ப்ரஸஜ்யேத । வாக்யஜநிதாத்மஜ்ஞாநஸ்ம்ருதிஸந்ததே: ஶ்ரவணவிஜ்ஞாநமாத்ராத³ர்தா²ந்தரத்வமிதி சேத் , ந ; அர்த²ப்ராப்தத்வாத் — யதை³வாத்மப்ரதிபாத³கவாக்யஶ்ரவணாதா³த்மவிஷயம் விஜ்ஞாநமுத்பத்³யதே, ததை³வ தது³த்பத்³யமாநம் தத்³விஷயம் மித்²யாஜ்ஞாநம் நிவர்தயதே³வோத்பத்³யதே ; ஆத்மவிஷயமித்²யாஜ்ஞாநநிவ்ருத்தௌ ச தத்ப்ரப⁴வா: ஸ்ம்ருதயோ ந ப⁴வந்தி ஸ்வாபா⁴விக்யோ(அ)நாத்மவஸ்துபே⁴த³விஷயா: ; அநர்த²த்வாவக³தேஶ்ச — ஆத்மாவக³தௌ ஹி ஸத்யாம் அந்யத்³வஸ்து அநர்த²த்வேநாவக³ம்யதே, அநித்யது³:கா²ஶுத்³த்⁴யாதி³ப³ஹுதோ³ஷவத்த்வாத் ஆத்மவஸ்துநஶ்ச தத்³விலக்ஷணத்வாத் ; தஸ்மாத³நாத்மவிஜ்ஞாநஸ்ம்ருதீநாமாத்மாவக³தேரபா⁴வப்ராப்தி: ; பாரிஶேஷ்யாதா³த்மைகத்வவிஜ்ஞாநஸ்ம்ருதிஸந்ததேரர்த²த ஏவ பா⁴வாந்ந விதே⁴யத்வம் । ஶோகமோஹப⁴யாயாஸாதி³து³:க²தோ³ஷநிவர்தகத்வாச்ச தத்ஸ்ம்ருதே: — விபரீதஜ்ஞாநப்ரப⁴வோ ஹி ஶோகமோஹாதி³தோ³ஷ: ; ததா² ச ‘தத்ர கோ மோஹ:’ (ஈ. உ. 7) ‘வித்³வாந்ந பி³பே⁴தி குதஶ்சந’ (தை. உ. 2 । 9 । 1) ‘அப⁴யம் வை ஜநக ப்ராப்தோ(அ)ஸி’ (ப்³ரு. உ. 4 । 2 । 4) ‘பி⁴த்³யதே ஹ்ருத³யக்³ரந்தி²:’ (மு. உ. 2 । 2 । 8) இத்யாதி³ஶ்ருதய: । நிரோத⁴ஸ்தர்ஹ்யர்தா²ந்தரமிதி சேத் — அதா²பி ஸ்யாச்சித்தவ்ருத்திநிரோத⁴ஸ்ய வேத³வாக்யஜநிதாத்மவிஜ்ஞாநாத³ர்தா²ந்தரத்வாத் , தந்த்ராந்தரேஷு ச கர்தவ்யதயா அவக³தத்வாத்³விதே⁴யத்வமிதி சேத் — ந, மோக்ஷஸாத⁴நத்வேநாநவக³மாத் । ந ஹி வேதா³ந்தேஷு ப்³ரஹ்மாத்மவிஜ்ஞாநாத³ந்யத்பரமபுருஷார்த²ஸாத⁴நத்வேநாவக³ம்யதே — ‘ஆத்மாநமேவாவேத்தஸ்மாத்தத்ஸர்வமப⁴வத்’ ‘ப்³ரஹ்மவிதா³ப்நோதி பரம்’ (தை. உ. 2 । 1 । 1) ‘ஸ யோ ஹ வை தத்பரமம் ப்³ரஹ்ம வேத³ ப்³ரஹ்மைவ ப⁴வதி’ (மு. உ. 3 । 2 । 9) ‘ஆசார்யவாந்புருஷோ வேத³’‘தஸ்ய தாவதே³வ சிரம்’ (சா². உ. 6 । 14 । 2) ‘அப⁴யம் ஹி வை ப்³ரஹ்ம ப⁴வதி । ய ஏவம் வேத³’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 25) இத்யேவமாதி³ஶ்ருதிஶதேப்⁴ய: । அநந்யஸாத⁴நத்வாச்ச நிரோத⁴ஸ்ய — ந ஹ்யாத்மவிஜ்ஞாநதத்ஸ்ம்ருதிஸந்தாநவ்யதிரேகேண சித்தவ்ருத்திநிரோத⁴ஸ்ய ஸாத⁴நமஸ்தி । அப்⁴யுபக³ம்யேத³முக்தம் ; ந து ப்³ரஹ்மவிஜ்ஞாநவ்யதிரேகேண அந்யத் மோக்ஷஸாத⁴நமவக³ம்யதே । ஆகாங்க்ஷாபா⁴வாச்ச பா⁴வநாபா⁴வ: । யது³க்தம் ‘யஜேத’ இத்யாதௌ³ கிம் ? கேந ? கத²ம் ? இதி பா⁴வநாகாங்க்ஷாயாம் ப²லஸாத⁴நேதிகர்தவ்யதாபி⁴: ஆகாங்க்ஷாபநயநம் யதா², தத்³வதி³ஹாப்யாத்மவிஜ்ஞாநவிதா⁴வப்யுபபத்³யத இதி — தத³ஸத் ; ‘ஏகமேவாத்³விதீயம்’ (சா². உ. 6 । 2 । 1) ‘தத்த்வமஸி’ (சா². உ. 6 । 8 । 7) ‘நேதி நேதி’ (ப்³ரு. உ. 2 । 3 । 6) ‘அநந்தரமபா³ஹ்யம்’ (ப்³ரு. உ. 2 । 5 । 19) ‘அயமாத்மா ப்³ரஹ்ம’ (ப்³ரு. உ. 2 । 5 । 19) இத்யாதி³வாக்யார்த²விஜ்ஞாநஸமகாலமேவ ஸர்வாகாங்க்ஷாவிநிவ்ருத்தே: । ந ச வாக்யார்த²விஜ்ஞாநே விதி⁴ப்ரயுக்த: ப்ரவர்ததே । வித்⁴யந்தரப்ரயுக்தௌ சாநவஸ்தா²தோ³ஷமவோசாம । ந ச ‘ஏகமேவாத்³விதீயம் ப்³ரஹ்ம’ இத்யாதி³வாக்யேஷு விதி⁴ரவக³ம்யதே, ஆத்மஸ்வரூபாந்வாக்²யாநேநைவாவஸிதத்வாத் । வஸ்துஸ்வரூபாந்வாக்²யாநமாத்ரத்வாத³ப்ராமாண்யமிதி சேத் — அதா²பி ஸ்யாத் , யதா² ‘ஸோ(அ)ரோதீ³த்³யத³ரோதீ³த்தத்³ருத்³ரஸ்ய ருத்³ரத்வம்’ (தை. ஸம். 1 । 5 । 1 । 1) இத்யேவமாதௌ³ வஸ்துஸ்வரூபாந்வாக்²யாநமாத்ரத்வாத³ப்ராமாண்யம் , ஏவமாத்மார்த²வாக்யாநாமபீதி சேத் — ந, விஶேஷாத் । ந வாக்யஸ்ய வஸ்த்வந்வாக்²யாநம் க்ரியாந்வாக்²யாநம் வா ப்ராமாண்யாப்ராமாண்யகாரணம் ; கிம் தர்ஹி, நிஶ்சிதப²லவத்³விஜ்ஞாநோத்பாத³கத்வம் ; தத்³யத்ராஸ்தி தத்ப்ரமாணம் வாக்யம் ; யத்ர நாஸ்தி தத³ப்ரமாணம் । கிம் ச, போ⁴:! ப்ருச்சா²மஸ்த்வாம் — ஆத்மஸ்வரூபாந்வாக்²யாநபரேஷு வாக்யேஷு ப²லவந்நிஶ்சிதம் ச விஜ்ஞாநமுத்பத்³யதே, ந வா ? உத்பத்³யதே சேத் , கத²மப்ராமாண்யமிதி । கிம் வா ந பஶ்யஸ்யவித்³யாஶோகமோஹப⁴யாதி³ஸம்ஸாரபீ³ஜதோ³ஷநிவ்ருத்திம் விஜ்ஞாநப²லம் ? ந ஶ்ருணோஷி வா கிம் — ‘தத்ர கோ மோஹ: க: ஶோக ஏகத்வமநுபஶ்யத:’ (ஈ. உ. 7), ‘மந்த்ரவிதே³வாஸ்மி நாத்மவித்ஸோ(அ)ஹம் ப⁴க³வ: ஶோசாமி தம் மா ப⁴க³வாஞ்ஶோகஸ்ய பாரம் தாரயது’ (சா². உ. 7 । 1 । 3) இத்யேவமாத்³யுபநிஷத்³வாக்யஶதாநி ? ஏவம் வித்³யதே கிம் ‘ஸோ(அ)ரோதீ³த்’ இத்யாதி³ஷு நிஶ்சிதம் ப²லவச்ச விஜ்ஞாநம் ? ந சேத்³வித்³யதே, அஸ்த்வப்ராமாண்யம் ; தத³ப்ராமாண்யே, ப²லவந்நிஶ்சிதவிஜ்ஞாநோத்பாத³கஸ்ய கிமித்யப்ராமாண்யம் ஸ்யாத் ? தத³ப்ராமாண்யே ச த³ர்ஶபூர்ணமாஸாதி³வாக்யேஷு கோ விஶ்ரம்ப⁴: ? நநு த³ர்ஶபூர்ணமாஸாதி³வாக்யாநாம் புருஷப்ரவ்ருத்திவிஜ்ஞாநோத்பாத³கத்வாத்ப்ராமாண்யம் , ஆத்மவிஜ்ஞாநவாக்யேஷு தந்நாஸ்தீதி ; ஸத்யமேவம் ; நைஷ தோ³ஷ:, ப்ராமாண்யகாரணோபபத்தே: । ப்ராமாண்யகாரணம் ச யதோ²க்தமேவ, நாந்யத் । அலங்காரஶ்சாயம் , யத் ஸர்வப்ரவ்ருத்திபீ³ஜநிரோத⁴ப²லவத்³விஜ்ஞாநோத்பாத³கத்வம் ஆத்மப்ரதிபாத³கவாக்யாநாம் , ந அப்ராமாண்யகாரணம் । யத்தூக்தம் — ‘விஜ்ஞாய ப்ரஜ்ஞாம் குர்வீத’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 21) இத்யாதி³வசநாநாம் வாக்யார்த²விஜ்ஞாநவ்யதிரேகேணோபாஸநார்த²த்வமிதி, ஸத்யமேதத் ; கிந்து ந அபூர்வவித்⁴யர்த²தா ; பக்ஷே ப்ராப்தஸ்ய நியமார்த²தைவ । கத²ம் புநருபாஸநஸ்ய பக்ஷப்ராப்தி:, யாவதா பாரிஶேஷ்யாதா³த்மவிஜ்ஞாநஸ்ம்ருதிஸந்ததிர்நித்யைவேத்யபி⁴ஹிதம் ? பா³ட⁴ம் — யத்³யப்யேவம் , ஶரீராரம்ப⁴கஸ்ய கர்மணோ நியதப²லத்வாத் , ஸம்யக்³ஜ்ஞாநப்ராப்தாவபி அவஶ்யம்பா⁴விநீ ப்ரவ்ருத்திர்வாங்மந:காயாநாம் , லப்³த⁴வ்ருத்தே: கர்மணோ ப³லீயஸ்த்வாத் — முக்தேஷ்வாதி³ப்ரவ்ருத்திவத் ; தேந பக்ஷே ப்ராப்தம் ஜ்ஞாநப்ரவ்ருத்திதௌ³ர்ப³ல்யம் । தஸ்மாத் த்யாக³வைராக்³யாதி³ஸாத⁴நப³லாவலம்பே³ந ஆத்மவிஜ்ஞாநஸ்ம்ருதிஸந்ததிர்நியந்தவ்யா ப⁴வதி ; ந த்வபூர்வா கர்தவ்யா ; ப்ராப்தத்வாத் — இத்யவோசாம । தஸ்மாத்ப்ராப்தவிஜ்ஞாநஸ்ம்ருதிஸந்தாநநியமவித்⁴யர்தா²நி ‘விஜ்ஞாய ப்ரஜ்ஞாம் குர்வீத’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 21) இத்யாதி³வாக்யாநி, அந்யார்தா²ஸம்ப⁴வாத் । நநு அநாத்மோபாஸநமித³ம் , இதி - ஶப்³த³ப்ரயோகா³த் ; யதா² ‘ப்ரியமித்யேதது³பாஸீத’ (ப்³ரு. உ. 4 । 1 । 3) இத்யாதௌ³ ந ப்ரியாதி³கு³ணா ஏவோபாஸ்யா:, கிம் தர்ஹி, ப்ரியாதி³கு³ணவத்ப்ராணாத்³யேவோபாஸ்யம் ; ததா² இஹாபி இதி - பராத்மஶப்³த³ப்ரயோகா³த் ஆத்மகு³ணவத³நாத்மவஸ்து உபாஸ்யமிதி க³ம்யதே ; ஆத்மோபாஸ்யத்வவாக்யவைலக்ஷண்யாச்ச — பரேண ச வக்ஷ்யதி — ‘ஆத்மாநமேவ லோகமுபாஸீத’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 15) இதி ; தத்ர ச வாக்யே ஆத்மைவோபாஸ்யத்வேநாபி⁴ப்ரேத:, த்³விதீயாஶ்ரவணாத் ‘ஆத்மாநமேவ’ இதி ; இஹ து ந த்³விதீயா ஶ்ரூயதே, இதி - பரஶ்ச ஆத்மஶப்³த³: — ‘ஆத்மேத்யேவோபாஸீத’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 7) இதி ; அதோ ந ஆத்மோபாஸ்ய:, ஆத்மகு³ணஶ்சாந்ய: — இதி த்வவக³ம்யதே । ந, வாக்யஶேஷே ஆத்மந உபாஸ்யத்வேநாவக³மாத் ; அஸ்யைவ வாக்யஸ்ய ஶேஷே ஆத்மைவோபாஸ்யத்வேநாவக³ம்யதே — ‘ததே³தத்பத³நீயமஸ்ய ஸர்வஸ்ய, யத³யமாத்மா’, ‘அந்தரதரம் யத³யமாத்மா’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 8), ‘ஆத்மாநமேவாவேத்’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 10) இதி । ப்ரவிஷ்டஸ்ய த³ர்ஶநப்ரதிஷேதா⁴த³நுபாஸ்யத்வமிதி சேத் — யஸ்யாத்மந: ப்ரவேஶ உக்த:, தஸ்யைவ த³ர்ஶநம் வார்யதே — ‘தம் ந பஶ்யந்தி’ இதி ப்ரக்ருதோபாதா³நாத் ; தஸ்மாதா³த்மநோ(அ)நுபாஸ்யத்வமேவேதி சேத் — ந, அக்ருத்ஸ்நத்வதோ³ஷாத் । த³ர்ஶநப்ரதிஷேதோ⁴(அ)க்ருத்ஸ்நத்வதோ³ஷாபி⁴ப்ராயேண, ந ஆத்மோபாஸ்யத்வப்ரதிஷேதா⁴ய ; ப்ராணநாதி³க்ரியாவிஶிஷ்டத்வேந விஶேஷணாத் ; ஆத்மநஶ்சேது³பாஸ்யத்வமநபி⁴ப்ரேதம் , ப்ராணநாத்³யேகைகக்ரியாவிஶிஷ்டஸ்யாத்மநோ(அ)க்ருத்ஸ்நத்வவசநமநர்த²கம் ஸ்யாத் — ‘அக்ருத்ஸ்நோ ஹ்யேஷோ(அ)த ஏகைகேந ப⁴வதி’ இதி । அத: அநேகைகவிஶிஷ்டஸ்த்வாத்மா க்ருத்ஸ்நத்வாது³பாஸ்ய ஏவேதி ஸித்³த⁴ம் । யஸ்த்வாத்மஶப்³த³ஸ்ய இதி - பர: ப்ரயோக³:, ஆத்மஶப்³த³ப்ரத்யயயோ: ஆத்மதத்த்வஸ்ய பரமார்த²தோ(அ)விஷயத்வஜ்ஞாபநார்த²ம் ; அந்யதா² ‘ஆத்மாநமுபாஸீத’ இத்யேவமவக்ஷ்யத் ; ததா² ச அர்தா²த் ஆத்மநி ஶப்³த³ப்ரத்யயாவநுஜ்ஞாதௌ ஸ்யாதாம் ; தச்சாநிஷ்டம் — ‘நேதி நேதி’ (ப்³ரு. உ. 2 । 3 । 6) ‘விஜ்ஞாதாரமரே கேந விஜாநீயாத்’ (ப்³ரு. உ. 2 । 4 । 14), (ப்³ரு. உ. 4 । 5 । 15) ‘அவிஜ்ஞாதம் விஜ்ஞாத்ரு’ (ப்³ரு. உ. 3 । 8 । 11) ‘யதோ வாசோ நிவர்தந்தே அப்ராப்ய மநஸா ஸஹ’ (தை. உ. 2 । 9 । 1) இத்யாதி³ஶ்ருதிப்⁴ய: । யத்து ‘ஆத்மாநமேவ லோகமுபாஸீத’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 15) இதி, தத் அநாத்மோபாஸநப்ரஸங்க³நிவ்ருத்திபரத்வாத் ந வாக்யாந்தரம் ॥
அநிர்ஜ்ஞாதத்வஸாமாந்யாத் ஆத்மா ஜ்ஞாதவ்ய:, அநாத்மா ச । தத்ர கஸ்மாதா³த்மோபாஸந ஏவ யத்ந ஆஸ்தீ²யதே — ‘ஆத்மேத்யேவோபாஸீத’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 7) இதி, நேதரவிஜ்ஞாநே இதி ; அத்ரோச்யதே — ததே³ததே³வ ப்ரக்ருதம் , பத³நீயம் க³மநீயம் , நாந்யத் ; அஸ்ய ஸர்வஸ்யேதி நிர்தா⁴ரணார்தா² ஷஷ்டீ² ; அஸ்மிந்ஸர்வஸ்மிந்நித்யர்த²: ; யத³யமாத்மா யதே³ததா³த்மதத்த்வம் ; கிம் ந விஜ்ஞாதவ்யமேவாந்யத் ? ந ; கிம் தர்ஹி, ஜ்ஞாதவ்யத்வே(அ)பி ந ப்ருத²க்³ஜ்ஞாநாந்தரமபேக்ஷதே ஆத்மஜ்ஞாநாத் ; கஸ்மாத் ? அநேநாத்மநா ஜ்ஞாதேந, ஹி யஸ்மாத் , ஏதத்ஸர்வமநாத்மஜாதம் அந்யத்³யத் தத்ஸர்வம் ஸமஸ்தம் , வேத³ ஜாநாதி । நந்வந்யஜ்ஞாநேநாந்யந்ந ஜ்ஞாயத இதி ; அஸ்ய பரிஹாரம் து³ந்து³ப்⁴யாதி³க்³ரந்தே²ந வக்ஷ்யாம: । கத²ம் புநரேதத்பத³நீயமிதி, உச்யதே — யதா² ஹ வை லோகே, பதே³ந — க³வாதி³கு²ராங்கிதோ தே³ஶ: பத³மித்யுச்யதே, தேந பதே³ந — நஷ்டம் விவித்ஸிதம் பஶும் பதே³நாந்வேஷமாண: அநுவிந்தே³த் லபே⁴த ; ஏவமாத்மநி லப்³தே⁴ ஸர்வமநுலப⁴தே இத்யர்த²: ॥
நந்வாத்மநி ஜ்ஞாதே ஸர்வமந்யஜ்ஜ்ஞாயத இதி ஜ்ஞாநே ப்ரக்ருதே, கத²ம் லாபோ⁴(அ)ப்ரக்ருத உச்யத இதி ; ந, ஜ்ஞாநலாப⁴யோரேகார்த²த்வஸ்ய விவக்ஷிதத்வாத் । ஆத்மநோ ஹ்யலாபோ⁴(அ)ஜ்ஞாநமேவ ; தஸ்மாஜ்ஜ்ஞாநமேவாத்மநோ லாப⁴: ; ந அநாத்மலாப⁴வத் அப்ராப்தப்ராப்திலக்ஷண ஆத்மலாப⁴:, லப்³த்⁴ருலப்³த⁴வ்யயோர்பே⁴தா³பா⁴வாத் । யத்ர ஹ்யாத்மநோ(அ)நாத்மா லப்³த⁴வ்யோ ப⁴வதி, தத்ராத்மா லப்³தா⁴, லப்³த⁴வ்யோ(அ)நாத்மா । ஸ சாப்ராப்த: உத்பாத்³யாதி³க்ரியாவ்யவஹித:, காரகவிஶேஷோபாதா³நேந க்ரியாவிஶேஷமுத்பாத்³ய லப்³த⁴வ்ய: । ஸ த்வப்ராப்தப்ராப்திலக்ஷணோ(அ)நித்ய:, மித்²யாஜ்ஞாநஜநிதகாமக்ரியாப்ரப⁴வத்வாத் — ஸ்வப்நே புத்ராதி³லாப⁴வத் । அயம் து தத்³விபரீத ஆத்மா । ஆத்மத்வாதே³வ நோத்பாத்³யாதி³க்ரியாவ்யவஹித: । நித்யலப்³த⁴ஸ்வரூபத்வே(அ)பி அவித்³யாமாத்ரம் வ்யவதா⁴நம் । யதா² க்³ருஹ்யமாணாயா அபி ஶுக்திகாயா விபர்யயேண ரஜதாபா⁴ஸாயா அக்³ரஹணம் விபரீதஜ்ஞாநவ்யவதா⁴நமாத்ரம் , ததா² க்³ரஹணம் ஜ்ஞாநமாத்ரமேவ, விபரீதஜ்ஞாநவ்யவதா⁴நாபோஹார்த²த்வாஜ்ஜ்ஞாநஸ்ய ; ஏவமிஹாப்யாத்மநோ(அ)லாப⁴: அவித்³யாமாத்ரவ்யவதா⁴நம் ; தஸ்மாத்³வித்³யயா தத³போஹநமாத்ரமேவ லாப⁴:, நாந்ய: கதா³சித³ப்யுபபத்³யதே । தஸ்மாதா³த்மலாபே⁴ ஜ்ஞாநாத³ர்தா²ந்தரஸாத⁴நஸ்ய ஆநர்த²க்யம் வக்ஷ்யாம: । தஸ்மாந்நிராஶங்கமேவ ஜ்ஞாநலாப⁴யோரேகார்த²த்வம் விவக்ஷந்நாஹ — ஜ்ஞாநம் ப்ரக்ருத்ய — ‘அநுவிந்தே³த்’ இதி ; விந்த³தேர்லாபா⁴ர்த²த்வாத் ॥
கு³ணவிஜ்ஞாநப²லமித³முச்யதே — யதா² — அயமாத்மா நாமரூபாநுப்ரவேஶேந க்²யாதிம் க³த: ஆத்மேத்யாதி³நாமரூபாப்⁴யாம் , ப்ராணாதி³ஸம்ஹதிம் ச ஶ்லோகம் ப்ராப்தவாந் - இதி — ஏவம் , யோ வேத³ ; ஸ: கீர்திம் க்²யாதிம் , ஶ்லோகம் ச ஸங்கா⁴தமிஷ்டை: ஸஹ, விந்த³தே லப⁴தே । யத்³வா யதோ²க்தம் வஸ்து யோ வேத³ ; முமுக்ஷூணாமபேக்ஷிதம் கீர்திஶப்³தி³தமைக்யஜ்ஞாநம் , தத்ப²லம் ஶ்லோகஶப்³தி³தாம் முக்திமாப்நோதி — இதி முக்²யமேவ ப²லம் ॥

ததே³தத்ப்ரேய: புத்ராத்ப்ரேயோ வித்தாத்ப்ரேயோ(அ)ந்யஸ்மாத்ஸர்வஸ்மாத³ந்தரதரம் யத³யமாத்மா । ஸ யோ(அ)ந்யமாத்மாந: ப்ரியம் ப்³ருவாணம் ப்³ரூயாத்ப்ரியம் ரோத்ஸ்யதீதீஶ்வரோ ஹ ததை²வ ஸ்யாதா³த்மாநமேவ ப்ரியமுபாஸீத ஸ ய ஆத்மாநமேவ ப்ரியமுபாஸ்தே ந ஹாஸ்ய ப்ரியம் ப்ரமாயுகம் ப⁴வதி ॥ 8 ॥

குதஶ்சாத்மதத்த்வமேவ ஜ்ஞேயம் அநாத்³ருத்யாந்யதி³த்யாஹ — ததே³ததா³த்மதத்த்வம் , ப்ரேய: ப்ரியதரம் , புத்ராத் ; புத்ரோ ஹி லோகே ப்ரிய: ப்ரஸித்³த⁴:, தஸ்மாத³பி ப்ரியதரம் — இதி நிரதிஶயப்ரியத்வம் த³ர்ஶயதி ; ததா² வித்தாத் ஹிரண்யரத்நாதே³: ; ததா² அந்யஸ்மாத் யத்³யல்லோகே ப்ரியத்வேந ப்ரஸித்³த⁴ம் தஸ்மாத்ஸர்வஸ்மாதி³த்யர்த²: । தத்கஸ்மாதா³த்மதத்த்வமேவ ப்ரியதரம் ந ப்ராணாதீ³தி, உச்யதே — அந்தரதரம் — பா³ஹ்யாத்புத்ரவித்தாதே³: ப்ராணபிண்ட³ஸமுதா³யோ ஹி அந்தர: அப்⁴யந்தர: ஸந்நிக்ருஷ்ட ஆத்மந: ; தஸ்மாத³ப்யந்தராத் அந்தரதரம் , யத³யமாத்மா யதே³ததா³த்மதத்த்வம் । யோ ஹி லோகே நிரதிஶயப்ரிய: ஸ ஸர்வப்ரயத்நேந லப்³த⁴வ்யோ ப⁴வதி ; ததா² அயமாத்மா ஸர்வலௌகிகப்ரியேப்⁴ய: ப்ரியதம: ; தஸ்மாத்தல்லாபே⁴ மஹாந்யத்ந ஆஸ்தே²ய இத்யர்த²: — கர்தவ்யதாப்ராப்தமப்யந்யப்ரியலாபே⁴ யத்நமுஜ்ஜி²த்வா । கஸ்மாத்புந: ஆத்மாநாத்மப்ரியயோ: அந்யதரப்ரியஹாநேந இதரப்ரியோபாதா³நப்ராப்தௌ, ஆத்மப்ரியோபாதா³நேநைவேதரஹாநம் க்ரியதே, ந விபர்யய: - இதி, உச்யதே — ஸ ய: கஶ்சித் , அந்யமநாத்மவிஶேஷம் புத்ராதி³கம் , ப்ரியதரமாத்மந: ஸகாஶாத் , ப்³ருவாணம் , ப்³ரூயாதா³த்மப்ரியவாதீ³ — கிம் ? ப்ரியம் தவாபி⁴மதம் புத்ராதி³லக்ஷணம் , ரோத்ஸ்யதி ஆவரணம் ப்ராணஸம்ரோத⁴ம் ப்ராப்ஸ்யதி விநங்க்ஷ்யதீதி ; ஸ கஸ்மாதே³வம் ப்³ரவீதி ? யஸ்மாதீ³ஶ்வர: ஸமர்த²: பர்யாப்தோ(அ)ஸாவேவம் வக்தும் ஹ ; யஸ்மாத் தஸ்மாத் ததை²வ ஸ்யாத் ; யத்தேநோக்தம் — ‘ப்ராணஸம்ரோத⁴ம் ப்ராப்ஸ்யதி’ ; யதா²பூ⁴தவாதீ³ ஹி ஸ:, தஸ்மாத்ஸ ஈஶ்வரோ வக்தும் । ஈஶ்வரஶப்³த³: க்ஷிப்ரவாசீதி கேசித் ; ப⁴வேத்³யதி³ ப்ரஸித்³தி⁴: ஸ்யாத் । தஸ்மாது³ஜ்ஜி²த்வாந்யத்ப்ரியம் , ஆத்மாநமேவ ப்ரியமுபாஸீத । ஸ ய ஆத்மாநமேவ ப்ரியமுபாஸ்தே - ஆத்மைவ ப்ரியோ நாந்யோ(அ)ஸ்தீதி ப்ரதிபத்³யதே, அந்யல்லௌகிகம் ப்ரியமப்யப்ரியமேவேதி நிஶ்சித்ய, உபாஸ்தே சிந்தயதி, ந ஹாஸ்ய ஏவம்வித³: ப்ரியம் ப்ரமாயுகம் ப்ரமரணஶீலம் ப⁴வதி । நித்யாநுவாத³மாத்ரமேதத் , ஆத்மவிதோ³(அ)ந்யஸ்ய ப்ரியஸ்யாப்ரியஸ்ய ச அபா⁴வாத் ; ஆத்மப்ரியக்³ரஹணஸ்துத்யர்த²ம் வா ; ப்ரியகு³ணப²லவிதா⁴நார்த²ம் வா மந்தா³த்மத³ர்ஶிந:, தாச்சீ²ல்யப்ரத்யயோபாதா³நாத் ॥
ததா³த்மாநமேவாவேத்

ததா³ஹுர்யத்³ப்³ரஹ்மவித்³யயா ஸர்வம் ப⁴விஷ்யந்தோ மநுஷ்யா மந்யந்தே । கிமு தத்³ப்³ரஹ்மாவேத்³யஸ்மாத்தத்ஸர்வமப⁴வதி³தி ॥ 9 ॥

ஸூத்ரிதா ப்³ரஹ்மவித்³யா — ‘ஆத்மேத்யேவோபாஸீத’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 7) இதி, யத³ர்தோ²பநிஷத்க்ருத்ஸ்நாபி ; தஸ்யைதஸ்ய ஸூத்ரஸ்ய வ்யாசிக்²யாஸு: ப்ரயோஜநாபி⁴தி⁴த்ஸயோபோஜ்ஜிகா⁴ம்ஸதி — ததி³தி வக்ஷ்யமாணமநந்தரவாக்யே(அ)வத்³யோத்யம் வஸ்து - ஆஹு: — ப்³ராஹ்மணா: ப்³ரஹ்ம விவிதி³ஷவ: ஜந்மஜராமரணப்ரப³ந்த⁴சக்ரப்⁴ரமணக்ருதாயாஸது³:கோ²த³காபாரமஹோத³தி⁴ப்லவபூ⁴தம் கு³ருமாஸாத்³ய தத்தீரமுத்திதீர்ஷவ: த⁴ர்மாத⁴ர்மஸாத⁴நதத்ப²லலக்ஷணாத்ஸாத்⁴யஸாத⁴நரூபாந்நிர்விண்ணா: தத்³விலக்ஷணநித்யநிரதிஶயஶ்ரேய:ப்ரதிபித்ஸவ: ; கிமாஹுரித்யாஹ — யத்³ப்³ரஹ்மவித்³யயா ; ப்³ரஹ்ம பரமாத்மா, தத் யயா வேத்³யதே ஸா ப்³ரஹ்மவித்³யா தயா ப்³ரஹ்மவித்³யயா, ஸர்வம் நிரவஶேஷம் , ப⁴விஷ்யந்த: ப⁴விஷ்யாம இத்யேவம் , மநுஷ்யா யத் மந்யந்தே ; மநுஷ்யக்³ரஹணம் விஶேஷதோ(அ)தி⁴காரஜ்ஞாபநார்த²ம் ; மநுஷ்யா ஏவ ஹி விஶேஷதோ(அ)ப்⁴யுத³யநி:ஶ்ரேயஸஸாத⁴நே(அ)தி⁴க்ருதா இத்யபி⁴ப்ராய: ; யதா² கர்மவிஷயே ப²லப்ராப்திம் த்⁴ருவாம் கர்மப்⁴யோ மந்யந்தே, ததா² ப்³ரஹ்மவித்³யாயா: ஸர்வாத்மபா⁴வப²லப்ராப்திம் த்⁴ருவாமேவ மந்யந்தே, வேத³ப்ராமாண்யஸ்யோப⁴யத்ராவிஶேஷாத் ; தத்ர விப்ரதிஷித்³த⁴ம் வஸ்து லக்ஷ்யதே ; அத: ப்ருச்சா²ம: — கிமு தத்³ப்³ரஹ்ம, யஸ்ய விஜ்ஞாநாத்ஸர்வம் ப⁴விஷ்யந்தோ மநுஷ்யா மந்யந்தே ? தத்கிமவேத் , யஸ்மாத்³விஜ்ஞாநாத்தத்³ப்³ரஹ்ம ஸர்வமப⁴வத் ? ப்³ரஹ்ம ச ஸர்வமிதி ஶ்ரூயதே, தத் யதி³ அவிஜ்ஞாய கிஞ்சித்ஸர்வமப⁴வத் , ததா²ந்யேஷாமப்யஸ்து ; கிம் ப்³ரஹ்மவித்³யயா ? அத² விஜ்ஞாய ஸர்வமப⁴வத் , விஜ்ஞாநஸாத்⁴யத்வாத்கர்மப²லேந துல்யமேவேத்யநித்யத்வப்ரஸங்க³: ஸர்வபா⁴வஸ்ய ப்³ரஹ்மவித்³யாப²லஸ்ய ; அநவஸ்தா²தோ³ஷஶ்ச - தத³ப்யந்யத்³விஜ்ஞாய ஸர்வமப⁴வத் , தத: பூர்வமப்யந்யத்³விஜ்ஞாயேதி । ந தாவத³விஜ்ஞாய ஸர்வமப⁴வத் , ஶாஸ்த்ரார்த²வைரூப்யதோ³ஷாத் । ப²லாநித்யத்வதோ³ஷஸ்தர்ஹி ? நைகோ(அ)பி தோ³ஷ:, அர்த²விஶேஷோபபத்தே: ॥
யதி³ கிமபி விஜ்ஞாயைவ தத்³ப்³ரஹ்ம ஸர்வமப⁴வத் , ப்ருச்சா²ம: - கிமு தத்³ப்³ரஹ்மாவேத்³யஸ்மாத்தத்ஸர்வமப⁴வதி³தி । ஏவம் சோதி³தே ஸர்வதோ³ஷாநாக³ந்தி⁴தம் ப்ரதிவசநமாஹ —

ப்³ரஹ்ம வா இத³மக்³ர ஆஸீத்ததா³த்மாநமேவாவேத் । அஹம் ப்³ரஹ்மாஸ்மீதி । தஸ்மாத்தத்ஸர்வமப⁴வத்தத்³யோ யோ தே³வாநாம் ப்ரத்யபு³த்⁴யத ஸ ஏவ தத³ப⁴வத்தத²ர்ஷீணாம் ததா² மநுஷ்யாணாம் தத்³தை⁴தத்பஶ்யந்ருஷிர்வாமதே³வ: ப்ரதிபேதே³(அ)ஹம் மநுரப⁴வம் ஸூர்யஶ்சேதி । ததி³த³மப்யேதர்ஹி ய ஏவம் வேதா³ஹம் ப்³ரஹ்மாஸ்மீதி ஸ இத³ம் ஸர்வம் ப⁴வதி தஸ்ய ஹ ந தே³வாஶ்சநாபூ⁴த்யா ஈஶதே । ஆத்மா ஹ்யேஷாம் ஸ ப⁴வதி அத² யோ(அ)ந்யாம் தே³வதாமுபாஸ்தே(அ)ந்யோ(அ)ஸாவந்யோ(அ)ஹமஸ்மீதி ந ஸ வேத³ யதா² பஶுரேவம் ஸ தே³வாநாம் । யதா² ஹ வை ப³ஹவ: பஶவோ மநுஷ்யம் பு⁴ஞ்ஜ்யுரேவமேகைக: புருஷோ தே³வாந்பு⁴நக்த்யேகஸ்மிந்நேவ பஶாவாதீ³யமாநே(அ)ப்ரியம் ப⁴வதி கிமு ப³ஹுஷு தஸ்மாதே³ஷாம் தந்ந ப்ரியம் யதே³தந்மநுஷ்யா வித்³யு: ॥ 10 ॥

ப்³ரஹ்ம அபரம் , ஸர்வபா⁴வஸ்ய ஸாத்⁴யத்வோபபத்தே: ; ந ஹி பரஸ்ய ப்³ரஹ்மண: ஸர்வபா⁴வாபத்திர்விஜ்ஞாநஸாத்⁴யா ; விஜ்ஞாநஸாத்⁴யாம் ச ஸர்வபா⁴வாபத்திமாஹ — ‘தஸ்மாத்தத்ஸர்வமப⁴வத்’ இதி ; தஸ்மாத்³ப்³ரஹ்ம வா இத³மக்³ர ஆஸீதி³த்யபரம் ப்³ரஹ்மேஹ ப⁴விதுமர்ஹதி ॥
மநுஷ்யாதி⁴காராத்³வா தத்³பா⁴வீ ப்³ராஹ்மண: ஸ்யாத் ; ‘ஸர்வம் ப⁴விஷ்யந்தோ மநுஷ்யா மந்யந்தே’ இதி ஹி மநுஷ்யா: ப்ரக்ருதா: ; தேஷாம் ச அப்⁴யுத³யநி:ஶ்ரேயஸஸாத⁴நே விஶேஷதோ(அ)தி⁴கார இத்யுக்தம் , ந பரஸ்ய ப்³ரஹ்மணோ நாப்யபரஸ்ய ப்ரஜாபதே: ; அதோ த்³வைதைகத்வாபரப்³ரஹ்மவித்³யயா கர்மஸஹிதயா அபரப்³ரஹ்மபா⁴வமுபஸம்பந்நோ போ⁴ஜ்யாத³பாவ்ருத்த: ஸர்வப்ராப்த்யோச்சி²ந்நகாமகர்மப³ந்த⁴ந: பரப்³ரஹ்மபா⁴வீ ப்³ரஹ்மவித்³யாஹேதோர்ப்³ரஹ்மேத்யபி⁴தீ⁴யதே ; த்³ருஷ்டஶ்ச லோகே பா⁴விநீம் வ்ருத்திமாஶ்ரித்ய ஶப்³த³ப்ரயோக³: — யதா² ‘ஓத³நம் பசதி’ இதி, ஶாஸ்த்ரே ச — ‘பரிவ்ராஜக: ஸர்வபூ⁴தாப⁴யத³க்ஷிணாம்’ ( ? ) இத்யாதி³, ததா² இஹ - இதி கேசித் — ப்³ரஹ்ம ப்³ரஹ்மபா⁴வீ புருஷோ ப்³ராஹ்மண: இதி வ்யாசக்ஷதே ॥
தந்ந, ஸர்வபா⁴வாபத்தேரநித்யத்வதோ³ஷாத் । ந ஹி ஸோ(அ)ஸ்தி லோகே பரமார்த²த:, யோ நிமித்தவஶாத்³பா⁴வாந்தரமாபத்³யதே நித்யஶ்சேதி । ததா² ப்³ரஹ்மவிஜ்ஞாநநிமித்தக்ருதா சேத்ஸர்வபா⁴வாபத்தி:, நித்யா சேதி விருத்³த⁴ம் । அநித்யத்வே ச கர்மப²லதுல்யதேத்யுக்தோ தோ³ஷ: । அவித்³யாக்ருதாஸர்வத்வநிவ்ருத்திம் சேத்ஸர்வபா⁴வாபத்திம் ப்³ரஹ்மவித்³யாப²லம் மந்யஸே, ப்³ரஹ்மபா⁴விபுருஷகல்பநா வ்யர்தா² ஸ்யாத் । ப்ராக்³ப்³ரஹ்மவிஜ்ஞாநாத³பி ஸர்வோ ஜந்துர்ப்³ரஹ்மத்வாந்நித்யமேவ ஸர்வபா⁴வாபந்ந: பரமார்த²த: ; அவித்³யயா து அப்³ரஹ்மத்வமஸர்வத்வம் சாத்⁴யாரோபிதம் - யதா² ஶுக்திகாயாம் ரஜதம் , வ்யோம்நி வா தலமலவத்த்வாதி³ ; ததே²ஹ ப்³ரஹ்மண்யத்⁴யாரோபிதமவித்³யயா அப்³ரஹ்மத்வமஸர்வத்வம் ச ப்³ரஹ்மவித்³யயா நிவர்த்யதே - இதி மந்யஸே யதி³, ததா³ யுக்தம் — யத்பரமார்த²த ஆஸீத்பரம் ப்³ரஹ்ம, ப்³ரஹ்மஶப்³த³ஸ்ய முக்²யார்த²பூ⁴தம் ‘ப்³ரஹ்ம வா இத³மக்³ர ஆஸீத்’ இத்யஸ்மிந்வாக்யே உச்யத இதி வக்தும் ; யதா²பூ⁴தார்த²வாதி³த்வாத்³வேத³ஸ்ய । ந த்வியம் கல்பநா யுக்தா — ப்³ரஹ்மஶப்³தா³ர்த²விபரீதோ ப்³ரஹ்மபா⁴வீ புருஷோ ப்³ரஹ்மேத்யுச்யத இதி, ஶ்ருதஹாந்யஶ்ருதகல்பநாயா அந்யாய்யத்வாத் — மஹத்தரே ப்ரயோஜநாந்தரே(அ)ஸதி அவித்³யாக்ருதவ்யதிரேகேணாப்³ரஹ்மத்வமஸர்வத்வம் ச வித்³யத ஏவேதி சேத் , ந, தஸ்ய ப்³ரஹ்மவித்³யயாபோஹாநுபபத்தே: । ந ஹி க்வசித்ஸாக்ஷாத்³வஸ்துத⁴ர்மஸ்யாபோட்⁴ரீ த்³ருஷ்டா கர்த்ரீ வா ப்³ரஹ்மவித்³யா, அவித்³யாயாஸ்து ஸர்வத்ரைவ நிவர்திகா த்³ருஶ்யதே ; ததா² இஹாப்யப்³ரஹ்மத்வமஸர்வத்வம் சாவித்³யாக்ருதமேவ நிவர்த்யதாம் ப்³ரஹ்மவித்³யயா ; ந து பாரமார்தி²கம் வஸ்து கர்தும் நிவர்தயிதும் வா அர்ஹதி ப்³ரஹ்மவித்³யா । தஸ்மாத்³வ்யர்தை²வ ஶ்ருதஹாந்யஶ்ருதகல்பநா ॥
ப்³ரஹ்மண்யவித்³யாநுபபத்திரிதி சேத் , ந, ப்³ரஹ்மணி வித்³யாவிதா⁴நாத் । ந ஹி ஶுக்திகாயாம் ரஜதாத்⁴யாரோபணே(அ)ஸதி ஶுக்திகாத்வம் ஜ்ஞாப்யதே - சக்ஷுர்கோ³சராபந்நாயாம் — ‘இயம் ஶுக்திகா ந ரஜதம்’ இதி । ததா² ‘ஸதே³வேத³ம் ஸர்வம்’ (சா². உ. 6 । 8 । 7) ‘ப்³ரஹ்மைவேத³ம் ஸர்வம்’ ‘ஆத்மைவேத³ம் ஸர்வம்’ (சா². உ. 7 । 25 । 2)‘நேத³ம் த்³வைதமஸ்த்யப்³ரஹ்ம’ ( ? ) இதி ப்³ரஹ்மண்யேகத்வவிஜ்ஞாநம் ந விதா⁴தவ்யம் , ப்³ரஹ்மண்யவித்³யாத்⁴யாரோபணாயாமஸத்யாம் । ந ப்³ரூம: — ஶுக்திகாயாமிவ ப்³ரஹ்மண்யதத்³த⁴ர்மாத்⁴யாரோபணா நாஸ்தீதி ; கிம் தர்ஹி ந ப்³ரஹ்ம ஸ்வாத்மந்யதத்³த⁴ர்மாத்⁴யாரோபநிமித்தம் அவித்³யாகர்த்ரு சேதி - ப⁴வத்யேவம் நாவித்³யாகர்த்ரு ப்⁴ராந்தம் ச ப்³ரஹ்ம । கிந்து நைவ அப்³ரஹ்ம அவித்³யகர்தா சேதநோ ப்⁴ராந்தோ(அ)ந்ய இஷ்யதே — ‘நாந்யோ(அ)தோ(அ)ஸ்தி விஜ்ஞாதா’ (ப்³ரு. உ. 3 । 7 । 23) ‘நாந்யத³தோ(அ)ஸ்தி விஜ்ஞாத்ரு’ (ப்³ரு. உ. 3 । 8 । 11) ‘தத்த்வமஸி’ (சா². உ. 6 । 8 । 7) ‘ஆத்மாநமேவாவேத் அஹம் ப்³ரஹ்மாஸ்மி’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 10) ‘அந்யோ(அ)ஸாவந்யோ(அ)ஹமஸ்மீதி, ந ஸ வேத³’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 10) இத்யாதி³ஶ்ருதிப்⁴ய: ; ஸ்ம்ருதிப்⁴யஶ்ச — ‘ஸமம் ஸர்வேஷு பூ⁴தேஷு’ (ப⁴. கீ³. 13 । 27) ‘அஹமாத்மா கு³டா³கேஶ’ (ப⁴. கீ³. 10 । 20) ‘ஶுநி சைவ ஶ்வபாகே ச’ (ப⁴. கீ³. 5 । 18) ; ‘யஸ்து ஸர்வாணி பூ⁴தாநி’ (ஈ. உ. 6) ‘யஸ்மிந்ஸர்வாணி பூ⁴தாநி’ (ஈ. உ. 7) இதி ச மந்த்ரவர்ணாத் । நந்வேவம் ஶாஸ்த்ரோபதே³ஶாநர்த²க்யமிதி ; பா³ட⁴மேவம் , அவக³தே அஸ்த்வேவாநர்த²க்யம் । அவக³மாநர்த²க்யமபீதி சேத் , ந, அநவக³மநிவ்ருத்தேர்த்³ருஷ்டத்வாத் । தந்நிவ்ருத்தேரப்யநுபபத்திரேகத்வ இதி சேத் , ந, த்³ருஷ்டவிரோதா⁴த் ; த்³ருஶ்யதே ஹ்யேகத்வவிஜ்ஞாநாதே³வாநவக³மநிவ்ருத்தி: ; த்³ருஶ்யமாநமப்யநுபபந்நமிதி ப்³ருவதோ த்³ருஷ்டவிரோத⁴: ஸ்யாத் ; ந ச த்³ருஷ்டவிரோத⁴: கேநசித³ப்யப்⁴யுபக³ம்யதே ; ந ச த்³ருஷ்டே(அ)நுபபந்நம் நாம, த்³ருஷ்டத்வாதே³வ । த³ர்ஶநாநுபபத்திரிதி சேத் , தத்ராப்யேஷைவ யுக்தி: ॥
‘புண்யோ வை புண்யேந கர்மணா ப⁴வதி’ (ப்³ரு. உ. 3 । 2 । 13) ‘தம் வித்³யாகர்மணீ ஸமந்வாரபே⁴தே’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 2) ‘மந்தா போ³த்³தா⁴ கர்தா விஜ்ஞாநாத்மா புருஷ:’ (ப்ர. உ. 4 । 9) இத்யேவமாதி³ஶ்ருதிஸ்ம்ருதிந்யாயேப்⁴ய: பரஸ்மாத்³விலக்ஷணோ(அ)ந்ய: ஸம்ஸார்யவக³ம்யதே ; தத்³விலக்ஷணஶ்ச பர: ‘ஸ ஏஷ நேதி நேதி’ (ப்³ரு. உ. 2 । 3 । 6) ‘அஶநாயாத்³யத்யேதி’ (ப்³ரு. உ. 3 । 5 । 1) ‘ய ஆத்மாபஹதபாப்மா விஜரோ விம்ருத்யு:’ (சா². உ. 8 । 7 । 1) ‘ஏதஸ்ய வா அக்ஷரஸ்ய ப்ரஶாஸநே’ (ப்³ரு. உ. 3 । 8 । 9) இத்யாதி³ஶ்ருதிப்⁴ய: ; கணாதா³க்ஷபாதா³தி³தர்கஶாஸ்த்ரேஷு ச ஸம்ஸாரிவிலக்ஷண ஈஶ்வர உபபத்தித: ஸாத்⁴யதே ; ஸம்ஸாரது³:கா²பநயார்தி²த்வப்ரவ்ருத்தித³ர்ஶநாத் ஸ்பு²டமந்யத்வம் ஈஶ்வராத் ஸம்ஸாரிணோ(அ)வக³ம்யதே ; ‘அவாக்யநாத³ர:’ (சா². உ. 3 । 4 । 2) ‘ந மே பார்தா²ஸ்தி’ (ப⁴. கீ³. 3 । 32) இதி ஶ்ருதிஸ்ம்ருதிப்⁴ய: ; ‘ஸோ(அ)ந்வேஷ்டவ்ய: ஸ விஜிஜ்ஞாஸிதவ்ய:’ (சா². உ. 8 । 7 । 1) ‘தம் விதி³த்வா ந லிப்யதே’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 23) ‘ப்³ரஹ்மவிதா³ப்நோதி பரம்’ (தை. உ. 2 । 1 । 1) ‘ஏகதை⁴வாநுத்³ரஷ்டவ்யமேதத்’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 20) ‘யோ வா ஏதத³க்ஷரம் கா³ர்க்³யவிதி³த்வா’ (ப்³ரு. உ. 3 । 8 । 10) ‘தமேவ தீ⁴ரோ விஜ்ஞாய’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 21) ‘ப்ரணவோ த⁴நு:, ஶரோ ஹ்யாத்மா, ப்³ரஹ்ம தல்லக்ஷ்யமுச்யதே’ (மு. உ. 2 । 2 । 4) இத்யாதி³கர்மகர்த்ருநிர்தே³ஶாச்ச ; முமுக்ஷோஶ்ச க³திமார்க³விஶேஷதே³ஶோபதே³ஶாத் ; அஸதி பே⁴தே³ கஸ்ய குதோ க³தி: ஸ்யாத் ? தத³பா⁴வே ச த³க்ஷிணோத்தரமார்க³விஶேஷாநுபபத்தி: க³ந்தவ்யதே³ஶாநுபபத்திஶ்சேதி ; பி⁴ந்நஸ்ய து பரஸ்மாத் ஆத்மந: ஸர்வமேதது³பபந்நம் ; கர்மஜ்ஞாநஸாத⁴நோபதே³ஶாச்ச — பி⁴ந்நஶ்சேத்³ப்³ரஹ்மண: ஸம்ஸாரீ ஸ்யாத் , யுக்தஸ்தம் ப்ரத்யப்⁴யுத³யநி:ஶ்ரேயஸஸாத⁴நயோ: கர்மஜ்ஞாநயோருபதே³ஶ:, நேஶ்வரஸ்ய ஆப்தகாமத்வாத் ; தஸ்மாத்³யுக்தம் ப்³ரஹ்மேதி ப்³ரஹ்மபா⁴வீ புருஷ உச்யத இதி சேத் — ந, ப்³ரஹ்மோபதே³ஶாநர்த²க்யப்ரஸங்கா³த் — ஸம்ஸாரீ சேத்³ப்³ரஹ்மபா⁴வீ அப்³ரஹ்ம ஸந் , விதி³த்வாத்மாநமேவ அஹம் ப்³ரஹ்மாஸ்மீதி, ஸர்வமப⁴வத் ; தஸ்ய ஸம்ஸார்யாத்மவிஜ்ஞாநாதே³வ ஸர்வாத்மபா⁴வஸ்ய ப²லஸ்ய ஸித்³த⁴த்வாத்பரப்³ரஹ்மோபதே³ஶஸ்ய த்⁴ருவமாநர்த²க்யம் ப்ராப்தம் । தத்³விஜ்ஞாநஸ்ய க்வசித்புருஷார்த²ஸாத⁴நே(அ)விநியோகா³த்ஸம்ஸாரிண ஏவ — அஹம் ப்³ரஹ்மாஸ்மீதி — ப்³ரஹ்மத்வஸம்பாத³நார்த² உபதே³ஶ இதி சேத் — அநிர்ஜ்ஞாதே ஹி ப்³ரஹ்மஸ்வரூபே கிம் ஸம்பாத³யேத் — அஹம் ப்³ரஹ்மாஸ்மீதி ? நிர்ஜ்ஞாதலக்ஷணே ஹி ப்³ரஹ்மணி ஶக்யா ஸம்பத்கர்தும் — ந ‘அயமாத்மா ப்³ரஹ்ம’ (ப்³ரு. உ. 2 । 5 । 19) ‘யத்ஸாக்ஷாத³பரோக்ஷாத்³ப்³ரஹ்ம’‘ய ஆத்மா’ (ப்³ரு. உ. 3 । 4 । 1) ‘தத்ஸத்யம் ஸ ஆத்மா’ (சா². உ. 6 । 8 । 7) ‘ப்³ரஹ்மவிதா³ப்நோதி பரம்’ (தை. உ. 2 । 1 । 1) இதி ப்ரக்ருத்ய ‘தஸ்மாத்³வா ஏதஸ்மாதா³த்மந:’ (தை. உ. 2 । 1 । 1) இதி ஸஹஸ்ரஶோ ப்³ரஹ்மாத்மஶப்³த³யோ: ஸாமாநாதி⁴கரண்யாத் ஏகார்த²த்வமேவேத்யவக³ம்யதே ; அந்யஸ்ய வை அந்யத்ர ஸம்பத் க்ரியதே, நைகத்வே ; ‘இத³ம் ஸர்வம் யத³யமாத்மா’ (ப்³ரு. உ. 2 । 4 । 6) இதி ச ப்ரக்ருதஸ்யைவ த்³ரஷ்டவ்யஸ்யாத்மந ஏகத்வம் த³ர்ஶயதி ; தஸ்மாந்நாத்மநோ ப்³ரஹ்மத்வஸம்பது³பபத்தி: । ந சாப்யந்யத்ப்ரயோஜநம் ப்³ரஹ்மோபதே³ஶஸ்ய க³ம்யதே ; ‘ப்³ரஹ்ம வேத³ ப்³ரஹ்மைவ ப⁴வதி’ (மு. உ. 3 । 2 । 9) ‘அப⁴யம் ஹி ஜநக ப்ராப்தோ(அ)ஸி’ (ப்³ரு. உ. 4 । 2 । 4) ‘அப⁴யம் ஹி வை ப்³ரஹ்ம ப⁴வதி’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 25) இதி ச ததா³பத்திஶ்ரவணாத் । ஸம்பத்திஶ்சேத் , ததா³பத்திர்ந ஸ்யாத் । ந ஹ்யந்யஸ்யாந்யபா⁴வ உபபத்³யதே । வசநாத் , ஸம்பத்தேரபி தத்³பா⁴வாபத்தி: ஸ்யாதி³தி சேத் , ந, ஸம்பத்தே: ப்ரத்யயமாத்ரத்வாத் । விஜ்ஞாநஸ்ய ச மித்²யாஜ்ஞாநநிவர்தகத்வவ்யதிரேகேணாகாரகத்வமித்யவோசாம । ந ச வசநம் வஸ்துந: ஸாமர்த்²யஜநகம் । ஜ்ஞாபகம் ஹி ஶாஸ்த்ரம் ந காரகமிதி ஸ்தி²தி: । ‘ஸ ஏஷ இஹ ப்ரவிஷ்ட:’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 7) இத்யாதி³வாக்யேஷு ச பரஸ்யைவ ப்ரவேஶ இதி ஸ்தி²தம் । தஸ்மாத்³ப்³ரஹ்மேதி ந ப்³ரஹ்மபா⁴விபுருஷகல்பநா ஸாத்⁴வீ । இஷ்டார்த²பா³த⁴நாச்ச — ஸைந்த⁴வக⁴நவத³நந்தரமபா³ஹ்யமேகரஸம் ப்³ரஹ்ம - இதி விஜ்ஞாநம் ஸர்வஸ்யாமுபநிஷதி³ ப்ரதிபிபாத³யிஷிதார்த²: — காண்ட³த்³வயே(அ)ப்யந்தே(அ)வதா⁴ரணாத் — அவக³ம்யதே — ‘இத்யநுஶாஸநம்’ (ப்³ரு. உ. 2 । 5 । 19) ‘ஏதாவத³ரே க²ல்வம்ருதத்வம்’ (ப்³ரு. உ. 4 । 5 । 15) இதி ; ததா² ஸர்வஶாகோ²பநிஷத்ஸு ச ப்³ரஹ்மைகத்வவிஜ்ஞாநம் நிஶ்சிதோ(அ)ர்த²: ; தத்ர யதி³ ஸம்ஸாரீ ப்³ரஹ்மணோ(அ)ந்ய ஆத்மாநமேவாவேத் — இதி கல்ப்யேத, இஷ்டஸ்யார்த²ஸ்ய பா³த⁴நம் ஸ்யாத் , ததா² ச ஶாஸ்த்ரமுபக்ரமோபஸம்ஹாரயோர்விரோதா⁴த³ஸமஞ்ஜஸம் கல்பிதம் ஸ்யாத் । வ்யபதே³ஶாநுபபத்தேஶ்ச — யதி³ ச ‘ஆத்மாநமேவாவேத்’ இதி ஸம்ஸாரீ கல்ப்யேத, ‘ப்³ரஹ்மவித்³யா’ இதி வ்யபதே³ஶோ ந ஸ்யாத் ஆத்மாநமேவாவேதி³தி, ஸம்ஸாரிண ஏவ வேத்³யத்வோபபத்தே: । ‘ஆத்மா’ இதி வேத்துரந்யது³ச்யத இதி சேத் , ந, ‘அஹம் ப்³ரஹ்மாஸ்மி’ இதி விஶேஷணாத் ; அந்யஶ்சேத்³வேத்³ய: ஸ்யாத் , ‘அயமஸௌ’ இதி வா விஶேஷ்யேத, ந து ‘அஹமஸ்மி’ இதி । ‘அஹமஸ்மி’ இதி விஶேஷணாத் ‘ஆத்மாநமேவாவேத்’ இதி ச அவதா⁴ரணாத் நிஶ்சிதம் ஆத்மைவ ப்³ரஹ்மேதி அவக³ம்யதே ; ததா² ச ஸதி உபபந்நோ ப்³ரஹ்மவித்³யாவ்யபதே³ஶ:, நாந்யதா² ; ஸம்ஸாரிவித்³யா ஹ்யந்யதா² ஸ்யாத் ; ந ச ப்³ரஹ்மத்வாப்³ரஹ்மத்வே ஹ்யேகஸ்யோபபந்நே பரமார்த²த: தம:ப்ரகாஶாவிவ பா⁴நோ: விருத்³த⁴த்வாத் ; ந சோப⁴யநிமித்தத்வே ப்³ரஹ்மவித்³யேதி நிஶ்சிதோ வ்யபதே³ஶோ யுக்த:, ததா³ ப்³ரஹ்மவித்³யா ஸம்ஸாரிவித்³யா ச ஸ்யாத் ; ந ச வஸ்துநோ(அ)ர்த⁴ஜரதீயத்வம் கல்பயிதும் யுக்தம் தத்த்வஜ்ஞாநவிவக்ஷாயாம் , ஶ்ரோது: ஸம்ஶயோ ஹி ததா² ஸ்யாத் ; நிஶ்சிதம் ச ஜ்ஞாநம் புருஷார்த²ஸாத⁴நமிஷ்யதே — ‘யஸ்ய ஸ்யாத³த்³தா⁴ ந விசிகித்ஸாஸ்தி’ (சா². உ. 3 । 14 । 4) ‘ஸம்ஶயாத்மா விநஶ்யதி’ (ப⁴. கீ³. 4 । 40) இதி ஶ்ருதிஸ்ம்ருதிப்⁴யாம் । அதோ ந ஸம்ஶயிதோ வாக்யார்தோ² வாச்ய: பரஹிதார்தி²நா ॥
ப்³ரஹ்மணி ஸாத⁴கத்வகல்பநாஸ்மதா³தி³ஷ்விவ, அபேஶலா — ‘ததா³த்மாநமேவாவேத்தஸ்மாத்தத்ஸர்வமப⁴வத்’ இதி — இதி சேத் , ந, ஶாஸ்த்ரோபாலம்பா⁴த் ; ந ஹ்யஸ்மத்கல்பநேயம் ; ஶாஸ்த்ரக்ருதா து ; தஸ்மாச்சா²ஸ்த்ரஸ்யாயமுபாலம்ப⁴: ; ந ச ப்³ரஹ்மண இஷ்டம் சிகீர்ஷுணா ஶாஸ்த்ரார்த²விபரீதகல்பநயா ஸ்வார்த²பரித்யாக³: கார்ய: । ந சைதாவத்யேவாக்ஷமா யுக்தா ப⁴வத: ; ஸர்வம் ஹி நாநாத்வம் ப்³ரஹ்மணி கல்பிதமேவ ‘ஏகதை⁴வாநுத்³ரஷ்டவ்யம்’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 20) ‘நேஹ நாநாஸ்தி கிஞ்சந’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 19) ‘யத்ர ஹி த்³வைதமிவ ப⁴வதி’ (ப்³ரு. உ. 4 । 5 । 15) ‘ஏகமேவாத்³விதீயம்’ (சா². உ. 6 । 2 । 1) இத்யாதி³வாக்யஶதேப்⁴ய:, ஸர்வோ ஹி லோகவ்யவஹாரோ ப்³ரஹ்மண்யேவ கல்பிதோ ந பரமார்த²: ஸந் — இத்யத்யல்பமித³முச்யதே — இயமேவ கல்பநாபேஶலேதி ॥
தஸ்மாத் — யத்ப்ரவிஷ்டம் ஸ்ரஷ்ட்ரு ப்³ரஹ்ம, தத்³ப்³ரஹ்ம, வை - ஶப்³தோ³(அ)வதா⁴ரணார்த²:, இத³ம் ஶரீரஸ்த²ம் யத்³க்³ருஹ்யதே, அக்³ரே ப்ராக்ப்ரதிபோ³தா⁴த³பி, ப்³ரஹ்மைவாஸீத் , ஸர்வம் ச இத³ம் ; கிந்த்வப்ரதிபோ³தா⁴த் ‘அப்³ரஹ்மாஸ்மி அஸர்வம் ச’ இத்யாத்மந்யத்⁴யாரோபாத் ‘கர்தாஹம் க்ரியாவாந்ப²லாநாம் ச போ⁴க்தா ஸுகீ² து³:கீ² ஸம்ஸாரீ’ இதி ச அத்⁴யாரோபயதி ; பரமார்த²ஸ்து ப்³ரஹ்மைவ தத்³விலக்ஷணம் ஸர்வம் ச । தத் கத²ஞ்சிதா³சார்யேண த³யாலுநா ப்ரதிபோ³தி⁴தம் ‘நாஸி ஸம்ஸாரீ’ இதி ஆத்மாநமேவாவேத்ஸ்வாபா⁴விகம் ; அவித்³யாத்⁴யாரோபிதவிஶேஷவர்ஜிதமிதி ஏவ - ஶப்³த³ஸ்யார்த²: ॥
ப்³ரூஹி கோ(அ)ஸாவாத்மா ஸ்வாபா⁴விக:, யமாத்மாநம் விதி³தவத்³ப்³ரஹ்ம । நநு ந ஸ்மரஸ்யாத்மாநம் ; த³ர்ஶிதோ ஹ்யஸௌ, ய இஹ ப்ரவிஶ்ய ப்ராணித்யபாநிதி வ்யாநித்யுதா³நிதி ஸமாநிதீதி । நநு அஸௌ கௌ³: அஸாவஶ்வ இத்யேவமஸௌ வ்யபதி³ஶ்யதே ப⁴வதா, ந ஆத்மாநம் ப்ரத்யக்ஷம் த³ர்ஶயஸி ; ஏவம் தர்ஹி த்³ரஷ்டா ஶ்ரோதா மந்தா விஜ்ஞாதா ஸ ஆத்மேதி । நநு அத்ராபி த³ர்ஶநாதி³க்ரியாகர்து: ஸ்வரூபம் ந ப்ரத்யக்ஷம் த³ர்ஶயஸி ; ந ஹி க³மிரேவ க³ந்து: ஸ்வரூபம் சி²தி³ர்வா சே²த்து: ; ஏவம் தர்ஹி த்³ருஷ்டேர்த்³ரஷ்டா ஶ்ருதே: ஶ்ரோதா மதேர்மந்தா விஜ்ஞாதேர்விஜ்ஞாதா ஸ ஆத்மேதி । நநு அத்ர கோ விஶேஷோ த்³ரஷ்டரி ; யதி³ த்³ருஷ்டேர்த்³ரஷ்டா, யதி³ வா க⁴டஸ்ய த்³ரஷ்டா, ஸர்வதா²பி த்³ரஷ்டைவ ; த்³ரஷ்டவ்ய ஏவ து ப⁴வாந்விஶேஷமாஹ த்³ருஷ்டேர்த்³ரஷ்டேதி ; த்³ரஷ்டா து யதி³ த்³ருஷ்டே:, யதி³ வா க⁴டஸ்ய, த்³ரஷ்டா த்³ரஷ்டைவ । ந, விஶேஷோபபத்தே: — அஸ்த்யத்ர விஶேஷ: ; யோ த்³ருஷ்டேர்த்³ரஷ்டா ஸ: த்³ருஷ்டிஶ்சேத்³ப⁴வதி நித்யமேவ பஶ்யதி த்³ருஷ்டிம் , ந கதா³சித³பி த்³ருஷ்டிர்ந த்³ருஶ்யதே த்³ரஷ்ட்ரா ; தத்ர த்³ரஷ்டுர்த்³ருஷ்ட்யா நித்யயா ப⁴விதவ்யம் ; அநித்யா சேத்³த்³ரஷ்டுர்த்³ருஷ்டி:, தத்ர த்³ருஶ்யா யா த்³ருஷ்டி: ஸா கதா³சிந்ந த்³ருஶ்யேதாபி — யதா² அநித்யயா த்³ருஷ்ட்யா க⁴டாதி³ வஸ்து ; ந ச தத்³வத் த்³ருஷ்டேர்த்³ரஷ்டா கதா³சித³பி ந பஶ்யதி த்³ருஷ்டிம் । கிம் த்³வே த்³ருஷ்டீ த்³ரஷ்டு: — நித்யா அத்³ருஶ்யா அந்யா அநித்யா த்³ருஶ்யேதி ? பா³ட⁴ம் ; ப்ரஸித்³தா⁴ தாவத³நித்யா த்³ருஷ்டி:, அந்தா⁴நந்த⁴த்வத³ர்ஶநாத் ; நித்யைவ சேத் , ஸர்வோ(அ)நந்த⁴ ஏவ ஸ்யாத் ; த்³ரஷ்டுஸ்து நித்யா த்³ருஷ்டி: — ‘ந ஹி த்³ரஷ்டுர்த்³ருஷ்டேர்விபரிலோபோ வித்³யதே’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 23) இதி ஶ்ருதே: ; அநுமாநாச்ச — அந்த⁴ஸ்யாபி க⁴டாத்³யாபா⁴ஸவிஷயா ஸ்வப்நே த்³ருஷ்டிருபலப்⁴யதே ; ஸா தர்ஹி இதரத்³ருஷ்டிநாஶே ந நஶ்யதி ; ஸா த்³ரஷ்டுர்த்³ருஷ்டி: ; தயா அவிபரிலுப்தயா நித்யயா த்³ருஷ்ட்யா ஸ்வரூபபூ⁴தயா ஸ்வயஞ்ஜ்யோதி:ஸமாக்²யயா இதராமநித்யாம் த்³ருஷ்டிம் ஸ்வப்நாந்தபு³த்³தா⁴ந்தயோர்வாஸநாப்ரத்யயரூபாம் நித்யமேவ பஶ்யந்த்³ருஷ்டேர்த்³ரஷ்டா ப⁴வதி । ஏவம் ச ஸதி த்³ருஷ்டிரேவ ஸ்வரூபமஸ்ய அக்³ந்யௌஷ்ண்யவத் , ந காணாதா³நாமிவ த்³ருஷ்டிவ்யதிரிக்த: அந்ய: சேதந: த்³ரஷ்டா ॥
தத்³ப்³ரஹ்ம ஆத்மாநமேவ நித்யத்³ருக்³ரூபமத்⁴யாரோபிதாநித்யத்³ருஷ்ட்யாதி³வர்ஜிதமேவ அவேத் விதி³தவத் । நநு விப்ரதிஷித்³த⁴ம் — ‘ந விஜ்ஞாதேர்விஜ்ஞாதாரம் விஜாநீயா:’ (ப்³ரு. உ. 3 । 4 । 2) இதி ஶ்ருதே: — விஜ்ஞாதுர்விஜ்ஞாநம் । ந, ஏவம் விஜ்ஞாநாந்ந விப்ரதிஷேத⁴: ; ஏவம் த்³ருஷ்டேர்த்³ரஷ்டேதி விஜ்ஞாயத ஏவ ; அந்யஜ்ஞாநாநபேக்ஷத்வாச்ச — ந ச த்³ரஷ்டுர்நித்யைவ த்³ருஷ்டிரித்யேவம் விஜ்ஞாதே த்³ரஷ்ட்ருவிஷயாம் த்³ருஷ்டிமந்யாமாகாங்க்ஷதே ; நிவர்ததே ஹி த்³ரஷ்ட்ருவிஷயத்³ருஷ்ட்யாகாங்க்ஷா தத³ஸம்ப⁴வாதே³வ ; ந ஹ்யவித்³யமாநே விஷயே ஆகாங்க்ஷா கஸ்யசிது³பஜாயதே ; ந ச த்³ருஶ்யா த்³ருஷ்டிர்த்³ரஷ்டாரம் விஷயீகர்துமுத்ஸஹதே, யதஸ்தாமாகாங்க்ஷேத ; ந ச ஸ்வரூபவிஷயாகாங்க்ஷா ஸ்வஸ்யைவ ; தஸ்மாத் அஜ்ஞாநாத்⁴யாரோபணநிவ்ருத்திரேவ ஆத்மாநமேவாவேதி³த்யுக்தம் , நாத்மநோ விஷயீகரணம் ॥
தத்கத²மவேதி³த்யாஹ — அஹம் த்³ருஷ்டேர்த்³ரஷ்டா ஆத்மா ப்³ரஹ்மாஸ்மி ப⁴வாமீதி । ப்³ரஹ்மேதி — யத்ஸாக்ஷாத³பரோக்ஷாத்ஸர்வாந்தர ஆத்மா அஶநாயாத்³யதீதோ நேதி நேத்யஸ்தூ²லமநண்வித்யேவமாதி³லக்ஷணம் , ததே³வாஹமஸ்மி, நாந்ய: ஸம்ஸாரீ, யதா² ப⁴வாநாஹேதி । தஸ்மாத் ஏவம் விஜ்ஞாநாத் தத்³ப்³ரஹ்ம ஸர்வமப⁴வத் - அப்³ரஹ்மாத்⁴யாரோபணாபக³மாத் தத்கார்யஸ்யாஸர்வத்வஸ்ய நிவ்ருத்த்யா ஸர்வமப⁴வத் । தஸ்மாத்³யுக்தமேவ மநுஷ்யா மந்யந்தே — யத்³ப்³ரஹ்மவித்³யயா ஸர்வம் ப⁴விஷ்யாம இதி । யத்ப்ருஷ்டம் — கிமு தத்³ப்³ரஹ்மாவேத்³யஸ்மாத்தத்ஸர்வமப⁴வதி³தி, தந்நிர்ணீதம் — ப்³ரஹ்ம வா இத³மக்³ர ஆஸீத்ததா³த்மாநமேவாவேத³ஹம் ப்³ரஹ்மாஸ்மீதி தஸ்மாத்தத்ஸர்வமப⁴வதி³தி ॥
தத் தத்ர, யோ யோ தே³வாநாம் ப்ரத்யபு³த்⁴யத ப்ரதிபு³த்³த⁴வாநாத்மாநம் யதோ²க்தேந விதி⁴நா, ஸ ஏவ ப்ரதிபு³த்³த⁴ ஆத்மா தத் ப்³ரஹ்ம அப⁴வத் ; ததா² ருஷீணாம் , ததா² மநுஷ்யாணாம் ச மத்⁴யே । தே³வாநாமித்யாதி³ லோகத்³ருஷ்ட்யபேக்ஷயா ந ப்³ரஹ்மத்வபு³த்³த்⁴யோச்யதே ; புர: புருஷ ஆவிஶதி³தி ஸர்வத்ர ப்³ரஹ்மைவாநுப்ரவிஷ்டமித்யவோசாம ; அத: ஶரீராத்³யுபாதி⁴ஜநிதலோகத்³ருஷ்ட்யபேக்ஷயா தே³வாநாமித்யாத்³யுச்யதே ; பரமார்த²தஸ்து தத்ர தத்ர ப்³ரஹ்மைவாக்³ர ஆஸீத் ப்ராக்ப்ரதிபோ³தா⁴த் தே³வாதி³ஶரீரேஷு அந்யதை²வ விபா⁴வ்யமாநம் , ததா³த்மாநமேவாவேத் , ததை²வ ச ஸர்வமப⁴வத் ॥
அஸ்யா ப்³ரஹ்மவித்³யாயா: ஸர்வபா⁴வாபத்தி: ப²லமித்யேதஸ்யார்த²ஸ்ய த்³ரடி⁴ம்நே மந்த்ராநுதா³ஹரதி ஶ்ருதி: । கத²ம் ? தத் ப்³ரஹ்ம ஏதத் ஆத்மாநமேவ அஹமஸ்மீதி பஶ்யந் ஏதஸ்மாதே³வ ப்³ரஹ்மணோ த³ர்ஶநாத் ருஷிர்வாமதே³வாக்²ய: ப்ரதிபேதே³ ஹ ப்ரதிபந்நவாந்கில ; ஸ ஏதஸ்மிந்ப்³ரஹ்மாத்மத³ர்ஶநே(அ)வஸ்தி²த: ஏதாந்மந்த்ராந்த³த³ர்ஶ — அஹம் மநுரப⁴வம் ஸூர்யஶ்சேத்யாதீ³ந் । ததே³தத்³ப்³ரஹ்ம பஶ்யந்நிதி ப்³ரஹ்மவித்³யா பராம்ருஶ்யதே ; அஹம் மநுரப⁴வம் ஸூர்யஶ்சேத்யாதி³நா ஸர்வபா⁴வாபத்திம் ப்³ரஹ்மவித்³யாப²லம் பராம்ருஶதி ; பஶ்யந்ஸர்வாத்மபா⁴வம் ப²லம் ப்ரதிபேதே³ இத்யஸ்மாத்ப்ரயோகா³த் ப்³ரஹ்மவித்³யாஸஹாயஸாத⁴நஸாத்⁴யம் மோக்ஷம் த³ர்ஶயதி — பு⁴ஞ்ஜாநஸ்த்ருப்யதீதி யத்³வத் । ஸேயம் ப்³ரஹ்மவித்³யயா ஸர்வபா⁴வாபத்திராஸீந்மஹதாம் தே³வாதீ³நாம் வீர்யாதிஶயாத் , நேதா³நீமைத³ம்யுகீ³நாநாம் விஶேஷதோ மநுஷ்யாணாம் , அல்பவீர்யத்வாத் — இதி ஸ்யாத்கஸ்யசித்³பு³த்³தி⁴:, தத்³வ்யுத்தா²பநாயாஹ — ததி³த³ம் ப்ரக்ருதம் ப்³ரஹ்ம யத்ஸர்வபூ⁴தாநுப்ரவிஷ்டம் த்³ருஷ்டிக்ரியாதி³லிங்க³ம் , ஏதர்ஹி ஏதஸ்மிந்நபி வர்தமாநகாலே ய: கஶ்சித் வ்யாவ்ருத்தபா³ஹ்யௌத்ஸுக்ய ஆத்மாநமேவ ஏவம் வேத³ அஹம் ப்³ரஹ்மாஸ்மீதி — அபோஹ்ய உபாதி⁴ஜநிதப்⁴ராந்திவிஜ்ஞாநாத்⁴யாரோபிதாந்விஶேஷாந் ஸம்ஸாரத⁴ர்மாநாக³ந்தி⁴தமநந்தரமபா³ஹ்யம் ப்³ரஹ்மைவாஹமஸ்மி கேவலமிதி — ஸ: அவித்³யாக்ருதாஸர்வத்வநிவ்ருத்தேர்ப்³ரஹ்மவிஜ்ஞாநாதி³த³ம் ஸர்வம் ப⁴வதி । ந ஹி மஹாவீர்யேஷு வாமதே³வாதி³ஷு ஹீநவீர்யேஷு வா வார்தமாநிகேஷு மநுஷ்யேஷு ப்³ரஹ்மணோ விஶேஷ: தத்³விஜ்ஞாநஸ்ய வாஸ்தி । வார்தமாநிகேஷு புருஷேஷு து ப்³ரஹ்மவித்³யாப²லே(அ)நைகாந்திகதா ஶங்க்யத இத்யத ஆஹ — தஸ்ய ஹ ப்³ரஹ்மவிஜ்ஞாதுர்யதோ²க்தேந விதி⁴நா தே³வா மஹாவீர்யா:, சந அபி, அபூ⁴த்யை அப⁴வநாய ப்³ரஹ்மஸர்வபா⁴வஸ்ய, நேஶதே ந பர்யாப்தா:, கிமுதாந்யே ॥
ப்³ரஹ்மவித்³யாப²லப்ராப்தௌ விக்⁴நகரணே தே³வாத³ய ஈஶத இதி கா ஶங்கேதி — உச்யதே — தே³வாதீ³ந்ப்ரதி ருணவத்த்வாந்மர்த்யாநாம் ; ‘ப்³ரஹ்மசர்யேண ருஷிப்⁴யோ யஜ்ஞேந தே³வேப்⁴ய: ப்ரஜயா பித்ருப்⁴ய:’ (தை. ஸம். 6 । 3 । 10) இதி ஹி ஜாயமாநமேவ ருணவந்தம் புருஷம் த³ர்ஶயதி ஶ்ருதி: ; பஶுநித³ர்ஶநாச்ச ‘அதோ² அயம் வா...’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 16) இத்யாதி³லோகஶ்ருதேஶ்ச ஆத்மநோ வ்ருத்திபரிபிபாலயிஷயா அத⁴மர்ணாநிவ தே³வா: பரதந்த்ராந்மநுஷ்யாந்ப்ரதி அம்ருதத்வப்ராப்திம் ப்ரதி விக்⁴நம் குர்யுரிதி ந்யாய்யைவைஷா ஶங்கா । ஸ்வபஶூந் ஸ்வஶரீராணீவ ச ரக்ஷந்தி தே³வா: ; மஹத்தராம் ஹி வ்ருத்திம் கர்மாதீ⁴நாம் த³ர்ஶயிஷ்யதி தே³வாதீ³நாம் ப³ஹுபஶுஸமதயைகைகஸ்ய புருஷஸ்ய ; ‘தஸ்மாதே³ஷாம் தந்ந ப்ரியம் யதே³தந்மநுஷ்யா வித்³யு:’ இதி ஹி வக்ஷ்யதி, ‘யதா² ஹ வை ஸ்வாய லோகாயாரிஷ்டிமிச்சே²தே³வம் ஹைவம்விதே³ ஸர்வாணி பூ⁴தாந்யரிஷ்டிமிச்ச²ந்தி’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 16) இதி ச ; ப்³ரஹ்மவித்த்வே பாரார்த்²யநிவ்ருத்தே: ந ஸ்வலோகத்வம் பஶுத்வம் சேத்யபி⁴ப்ராயோ அப்ரியாரிஷ்டிவசநாப்⁴யாமவக³ம்யதே ; தஸ்மாத்³ப்³ரஹ்மவிதோ³ ப்³ரஹ்மவித்³யாப²லப்ராப்திம் ப்ரதி குர்யுரேவ விக்⁴நம் தே³வா: । ப்ரபா⁴வவந்தஶ்ச ஹி தே ॥
நநு ஏவம் ஸத்யந்யாஸ்வபி கர்மப²லப்ராப்திஷு தே³வாநாம் விக்⁴நகரணம் பேயபாநஸமம் ; ஹந்த தர்ஹ்யவிஸ்ரம்போ⁴(அ)ப்⁴யுத³யநி:ஶ்ரேயஸஸாத⁴நாநுஷ்டா²நேஷு ; ததா² ஈஶ்வரஸ்யாசிந்த்யஶக்தித்வாத்³விக்⁴நகரணே ப்ரபு⁴த்வம் ; ததா² காலகர்மமந்த்ரௌஷதி⁴தபஸாம் ; ஏஷாம் ஹி ப²லஸம்பத்திவிபத்திஹேதுத்வம் ஶாஸ்த்ரே லோகே ச ப்ரஸித்³த⁴ம் ; அதோ(அ)ப்யநாஶ்வாஸ: ஶாஸ்த்ரார்தா²நுஷ்டா²நே । ந ; ஸர்வபதா³ர்தா²நாம் நியதநிமித்தோபாதா³நாத் ஜக³த்³வைசித்ர்யத³ர்ஶநாச்ச, ஸ்வபா⁴வபக்ஷே ச தது³ப⁴யாநுபபத்தே:, ஸுக²து³:கா²தி³ப²லநிமித்தம் கர்மேத்யேதஸ்மிந்பக்ஷே ஸ்தி²தே வேத³ஸ்ம்ருதிந்யாயலோகபரிக்³ருஹீதே, தே³வேஶ்வரகாலாஸ்தாவந்ந கர்மப²லவிபர்யாஸகர்தார:, கர்மணாம் காங்க்ஷிதகாரகத்வாத் — கர்ம ஹி ஶுபா⁴ஶுப⁴ம் புருஷாணாம் தே³வகாலேஶ்வராதி³காரகமநபேக்ஷ்ய நாத்மாநம் ப்ரதி லப⁴தே, லப்³தா⁴த்மகமபி ப²லதா³நே(அ)ஸமர்த²ம் , க்ரியாயா ஹி காரகாத்³யநேகநிமித்தோபாதா³நஸ்வாபா⁴வ்யாத் ; தஸ்மாத் க்ரியாநுகு³ணா ஹி தே³வேஶ்வராத³ய இதி கர்மஸு தாவந்ந ப²லப்ராப்திம் ப்ரத்யவிஸ்ரம்ப⁴: । கர்மணாமபி ஏஷாம் வஶாநுக³த்வம் க்வசித் , ஸ்வஸாமர்த்²யஸ்யாப்ரணோத்³யத்வாத் । கர்மகாலதை³வத்³ரவ்யாதி³ஸ்வபா⁴வாநாம் கு³ணப்ரதா⁴நபா⁴வஸ்த்வநியதோ து³ர்விஜ்ஞேயஶ்சேதி தத்க்ருதோ மோஹோ லோகஸ்ய — கர்மைவ காரகம் நாந்யத்ப²லப்ராப்தாவிதி கேசித் ; தை³வமேவேத்யபரே ; கால இத்யேகே ; த்³ரவ்யாதி³ஸ்வபா⁴வ இதி கேசித் ; ஸர்வ ஏதே ஸம்ஹதா ஏவேத்யபரே । தத்ர கர்மண: ப்ராதா⁴ந்யமங்கீ³க்ருத்ய வேத³ஸ்ம்ருதிவாதா³: — ‘புண்யோ வை புண்யேந கர்மணா ப⁴வதி பாப: பாபேந’ (ப்³ரு. உ. 3 । 2 । 13) இத்யாத³ய: । யத்³யபி ஏஷாம் ஸ்வவிஷயே கஸ்யசித்ப்ராதா⁴ந்யோத்³ப⁴வ: இதரேஷாம் தத்காலீநப்ராதா⁴ந்யஶக்திஸ்தம்ப⁴:, ததா²பி ந கர்மண: ப²லப்ராப்திம் ப்ரதி அநைகாந்திகத்வம் , ஶாஸ்த்ரந்யாயநிர்தா⁴ரிதத்வாத்கர்மப்ராதா⁴ந்யஸ்ய ॥
ந, அவித்³யாபக³மமாத்ரத்வாத்³ப்³ரஹ்மப்ராப்திப²லஸ்ய — யது³க்தம் ப்³ரஹ்மப்ராப்திப²லம் ப்ரதி தே³வா விக்⁴நம் குர்யுரிதி, தத்ர ந தே³வாநாம் விக்⁴நகரணே ஸாமர்த்²யம் ; கஸ்மாத் ? வித்³யாகாலாநந்தரிதத்வாத்³ப்³ரஹ்மப்ராப்திப²லஸ்ய ; கத²ம் ; யதா² லோகே த்³ரஷ்டுஶ்சக்ஷுஷ ஆலோகேந ஸம்யோகோ³ யத்கால:, தத்கால ஏவ ரூபாபி⁴வ்யக்தி:, ஏவமாத்மவிஷயம் விஜ்ஞாநம் யத்காலம் , தத்கால ஏவ தத்³விஷயாஜ்ஞாநதிரோபா⁴வ: ஸ்யாத் ; அதோ ப்³ரஹ்மவித்³யாயாம் ஸத்யாம் அவித்³யாகார்யாநுபபத்தே:, ப்ரதீ³ப இவ தம:கார்யஸ்ய, கேந கஸ்ய விக்⁴நம் குர்யுர்தே³வா: — யத்ர ஆத்மத்வமேவ தே³வாநாம் ப்³ரஹ்மவித³: । ததே³ததா³ஹ — ஆத்மா ஸ்வரூபம் த்⁴யேயம் யத்தத்ஸர்வஶாஸ்த்ரைர்விஜ்ஞேயம் ப்³ரஹ்ம, ஹி யஸ்மாத் , ஏஷாம் தே³வாநாம் , ஸ ப்³ரஹ்மவித் , ப⁴வதி ப்³ரஹ்மவித்³யாஸமகாலமேவ — அவித்³யாமாத்ரவ்யவதா⁴நாபக³மாத் ஶுக்திகாயா இவ ரஜதாபா⁴ஸாயா: ஶுக்திகாத்வமித்யவோசாம । அதோ நாத்மந: ப்ரதிகூலத்வே தே³வாநாம் ப்ரயத்ந: ஸம்ப⁴வதி । யஸ்ய ஹி அநாத்மபூ⁴தம் ப²லம் தே³ஶகாலநிமித்தாந்தரிதம் , தத்ராநாத்மவிஷயே ஸப²ல: ப்ரயத்நோ விக்⁴நாசரணாய தே³வாநாம் ; ந த்விஹ வித்³யாஸமகால ஆத்மபூ⁴தே தே³ஶகாலநிமித்தாநந்தரிதே, அவஸராநுபபத்தே: ॥
ஏவம் தர்ஹி வித்³யாப்ரத்யயஸந்தத்யபா⁴வாத் விபரீதப்ரத்யயதத்கார்யயோஶ்ச த³ர்ஶநாத் அந்த்ய ஏவ ஆத்மப்ரத்யயோ(அ)வித்³யாநிவர்தக:, ந து பூர்வ இதி । ந, ப்ரத²மேநாநைகாந்திகத்வாத் — யதி³ ஹி ப்ரத²ம ஆத்மவிஷய: ப்ரத்யயோ(அ)வித்³யாம் ந நிவர்தயதி, ததா² அந்த்யோ(அ)பி, துல்யவிஷயத்வாத் । ஏவம் தர்ஹி ஸந்ததோ(அ)வித்³யாநிவர்தக: ந விச்சி²ந்ந இதி । ந, ஜீவநாதௌ³ ஸதி ஸந்தத்யநுபபத்தே: — ந ஹி ஜீவநாதி³ஹேதுகே ப்ரத்யயே ஸதி வித்³யாப்ரத்யயஸந்ததிருபபத்³யதே, விரோதா⁴த் । அத² ஜீவநாதி³ப்ரத்யயதிரஸ்கரணேநைவ ஆ மரணாந்தாத் வித்³யாஸந்ததிரிதி சேத் , ந, ப்ரத்யயேயத்தாஸந்தாநாநவதா⁴ரணாத் ஶாஸ்த்ரார்தா²நவதா⁴ரணதோ³ஷாத் — இயதாம் ப்ரத்யயாநாம் ஸந்ததிரவித்³யாயா நிவர்திகேத்யநவதா⁴ரணாத் ஶாஸ்த்ரார்தோ² நாவத்⁴ரியேத ; தச்சாநிஷ்டம் । ஸந்ததிமாத்ரத்வே(அ)வதா⁴ரித ஏவேதி சேத் , ந, ஆத்³யந்தயோரவிஶேஷாத் — ப்ரத²மா வித்³யாப்ரத்யயஸந்ததி: மரணகாலாந்தா வேதி விஶேஷாபா⁴வாத் , ஆத்³யந்தயோ: ப்ரத்யயயோ: பூர்வோக்தௌ தோ³ஷௌ ப்ரஸஜ்யேயாதாம் । ஏவம் தர்ஹி அநிவர்தக ஏவேதி சேத் , ந ‘தஸ்மாத்தத்ஸர்வமப⁴வத்’ இதி ஶ்ருதே:, ‘பி⁴த்³யதே ஹ்ருத³யக்³ரந்தி²:’ (மு. உ. 2 । 2 । 9) ‘தத்ர கோ மோஹ:’ (ஈ. உ. 7) இத்யாதி³ஶ்ருதிப்⁴யஶ்ச ॥
அர்த²வாத³ இதி சேத் , ந, ஸர்வஶாகோ²பநிஷதா³மர்த²வாத³த்வப்ரஸங்கா³த் ; ஏதாவந்மாத்ரார்த²த்வோபக்ஷீணா ஹி ஸர்வஶாகோ²பநிஷத³: । ப்ரத்யக்ஷப்ரமிதாத்மவிஷயத்வாத் அஸ்த்யேவேதி சேத் , ந, உக்தபரிஹாரத்வாத் — அவித்³யாஶோகமோஹப⁴யாதி³தோ³ஷநிவ்ருத்தே: ப்ரத்யக்ஷத்வாதி³தி சோக்த: பரிஹார: । தஸ்மாத் ஆத்³ய: அந்த்ய: ஸந்தத: அஸந்ததஶ்சேத்யசோத்³யமேதத் , அவித்³யாதி³தோ³ஷநிவ்ருத்திப²லாவஸாநத்வாத்³வித்³யாயா: — ய ஏவ அவித்³யாதி³தோ³ஷநிவ்ருத்திப²லக்ருத்ப்ரத்யய: ஆத்³ய: அந்த்ய: ஸந்தத: அஸந்ததோ வா, ஸ ஏவ வித்³யேத்யப்⁴யுபக³மாத் ந சோத்³யஸ்யாவதாரக³ந்தோ⁴(அ)ப்யஸ்தி । யத்தூக்தம் விபரீதப்ரத்யயதத்கார்யயோஶ்ச த³ர்ஶநாதி³தி, ந, தச்சே²ஷஸ்தி²திஹேதுத்வாத் — யேந கர்மணா ஶரீரமாரப்³த⁴ம் தத் , விபரீதப்ரத்யயதோ³ஷநிமித்தத்வாத் தஸ்ய ததா²பூ⁴தஸ்யைவ விபரீதப்ரத்யயதோ³ஷஸம்யுக்தஸ்ய ப²லதா³நே ஸாமர்த்²யமிதி, யாவத் ஶரீரபாத: தாவத்ப²லோபபோ⁴கா³ங்க³தயா விபரீதப்ரத்யயம் ராகா³தி³தோ³ஷம் ச தாவந்மாத்ரமாக்ஷிபத்யேவ — முக்தேஷுவத் ப்ரவ்ருத்தப²லத்வாத் தத்³தே⁴துகஸ்ய கர்மண: । தேந ந தஸ்ய நிவர்திகா வித்³யா, அவிரோதா⁴த் ; கிம் தர்ஹி ஸ்வாஶ்ரயாதே³வ ஸ்வாத்மவிரோதி⁴ அவித்³யாகார்யம் யது³த்பித்ஸு தந்நிருணத்³தி⁴, அநாக³தத்வாத் ; அதீதம் ஹி இதரத் । கிஞ்ச ந ச விபரீதப்ரத்யயோ வித்³யாவத உத்பத்³யதே, நிர்விஷயத்வாத் — அநவத்⁴ருதவிஷயவிஶேஷஸ்வரூபம் ஹி ஸாமாந்யமாத்ரமாஶ்ரித்ய விபரீதப்ரத்யய உத்பத்³யமாந உத்பத்³யதே, யதா² ஶுக்திகாயாம் ரஜதமிதி ; ஸ ச விஷயவிஶேஷாவதா⁴ரணவதோ அஶேஷவிபரீதப்ரத்யயாஶயஸ்யோபமர்தி³தத்வாத் ந பூர்வவத்ஸம்ப⁴வதி, ஶுக்திகாதௌ³ ஸம்யக்ப்ரத்யயோத்பத்தௌ புநரத³ர்ஶநாத் । க்வசித்து வித்³யாயா: பூர்வோத்பந்நவிபரீதப்ரத்யயஜநிதஸம்ஸ்காரேப்⁴யோ விபரீதப்ரத்யயாவபா⁴ஸா: ஸ்ம்ருதயோ ஜாயமாநா விபரீதப்ரத்யயப்⁴ராந்திம் அகஸ்மாத் குர்வந்தி — யதா² விஜ்ஞாததி³க்³விபா⁴க³ஸ்யாப்யகஸ்மாத்³தி³க்³விபர்யயவிப்⁴ரம: । ஸம்யக்³ஜ்ஞாநவதோ(அ)பி சேத் பூர்வவத்³விபரீதப்ரத்யய உத்பத்³யதே, ஸம்யக்³ஜ்ஞாநே(அ)ப்யவிஸ்ரம்பா⁴ச்சா²ஸ்த்ரார்த²விஜ்ஞாநாதௌ³ ப்ரவ்ருத்திரஸமஞ்ஜஸா ஸ்யாத் , ஸர்வம் ச ப்ரமாணமப்ரமாணம் ஸம்பத்³யேத, ப்ரமாணாப்ரமாணயோர்விஶேஷாநுபபத்தே: । ஏதேந ஸம்யக்³ஜ்ஞாநாநந்தரமேவ ஶரீரபாதாபா⁴வ: கஸ்மாதி³த்யேதத்பரிஹ்ருதம் । ஜ்ஞாநோத்பத்தே: ப்ராக் ஊர்த்⁴வம் தத்காலஜந்மாந்தரஸஞ்சிதாநாம் ச கர்மணாமப்ரவ்ருத்தப²லாநாம் விநாஶ: ஸித்³தோ⁴ ப⁴வதி ப²லப்ராப்திவிக்⁴நநிஷேத⁴ஶ்ருதேரேவ ; ‘க்ஷீயந்தே சாஸ்ய கர்மாணி’ (மு. உ. 2 । 2 । 8) ‘தஸ்ய தாவதே³வ சிரம்’ (சா². உ. 6 । 14 । 2) ‘ஸர்வே பாப்மாந: ப்ரதூ³யந்தே’ (சா². உ. 5 । 24 । 3) ‘தம் விதி³த்வா ந லிப்யதே கர்மணா பாபகேந’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 23) ‘ஏதமு ஹைவைதே ந தரத:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 22) ‘நைநம் க்ருதாக்ருதே தபத:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 22) ‘ஏதம் ஹ வாவ ந தபதி’ (தை. உ. 2 । 9 । 1) ‘ந பி³பே⁴தி குதஶ்சந’ (தை. உ. 2 । 9 । 1) இத்யாதி³ஶ்ருதிப்⁴யஶ்ச ; ‘ஜ்ஞாநாக்³நி: ஸர்வகர்மாணி ப⁴ஸ்மஸாத்குருதே’ (ப⁴. கீ³. 4 । 37) இத்யாதி³ஸ்ம்ருதிப்⁴யஶ்ச ॥
யத்து ருணை: ப்ரதிப³த்⁴யத இதி, தந்ந அவித்³யாவத்³விஷயத்வாத் — அவித்³யாவாந்ஹி ருணீ, தஸ்ய கர்த்ருத்வாத்³யுபபத்தே:, ‘யத்ர வா அந்யதி³வ ஸ்யாத்தத்ராந்யோ(அ)ந்யத்பஶ்யேத்’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 31) இதி ஹி வக்ஷ்யதி — அநந்யத் ஸத்³வஸ்து ஆத்மாக்²யம் யத்ராவித்³யாயாம் ஸத்யாமந்யதி³வ ஸ்யாத் திமிரக்ருதத்³விதீயசந்த்³ரவத் தத்ராவித்³யாக்ருதாநேககாரகாபேக்ஷம் த³ர்ஶநாதி³கர்ம தத்க்ருதம் ப²லம் ச த³ர்ஶயதி, தத்ராந்யோ(அ)ந்யத்பஶ்யேதி³த்யாதி³நா ; யத்ர புநர்வித்³யாயாம் ஸத்யாமவித்³யாக்ருதாநேகத்வப்⁴ரமப்ரஹாணம் , ‘தத்கேந கம் பஶ்யேத்’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 31) இதி கர்மாஸம்ப⁴வம் த³ர்ஶயதி, தஸ்மாத³வித்³யாவத்³விஷய ஏவ ருணித்வம் , கர்மஸம்ப⁴வாத் , நேதரத்ர । ஏதச்சோத்தரத்ர வ்யாசிக்²யாஸிஷ்யமாணைரேவ வாக்யைர்விஸ்தரேண ப்ரத³ர்ஶயிஷ்யாம: ॥
தத்³யதே²ஹைவ தாவத் — அத² ய: கஶ்சித³ப்³ரஹ்மவித் , அந்யாமாத்மநோ வ்யதிரிக்தாம் யாம் காஞ்சித்³தே³வதாம் , உபாஸ்தே ஸ்துதிநமஸ்காரயாக³ப³ல்யுபஹாரப்ரணிதா⁴நத்⁴யாநாதி³நா உப ஆஸ்தே தஸ்யா கு³ணபா⁴வமுபக³ம்ய ஆஸ்தே — அந்யோ(அ)ஸாவநாத்மா மத்த: ப்ருத²க் , அந்யோ(அ)ஹமஸ்ம்யதி⁴க்ருத:, மயா அஸ்மை ருணிவத்ப்ரதிகர்தவ்யம் — இத்யேவம்ப்ரத்யய: ஸந்நுபாஸ்தே, ந ஸ இத்த²ம்ப்ரத்யய: வேத³ விஜாநாதி தத்த்வம் । ந ஸ கேவலமேவம்பூ⁴த: அவித்³வாந் அவித்³யாதோ³ஷவாநேவ, கிம் தர்ஹி, யதா² பஶு: க³வாதி³: வாஹநதோ³ஹநாத்³யுபகாரைருபபு⁴ஜ்யதே, ஏவம் ஸ: இஜ்யாத்³யநேகோபகாரைருபபோ⁴க்தவ்யத்வாத் ஏகைகேந தே³வாதீ³நாம் ; அத: பஶுரிவ ஸர்வார்தே²ஷு கர்மஸ்வதி⁴க்ருத இத்யர்த²: । ஏதஸ்ய ஹி அவிது³ஷோ வர்ணாஶ்ரமாதி³ப்ரவிபா⁴க³வதோ(அ)தி⁴க்ருதஸ்ய கர்மணோ வித்³யாஸஹிதஸ்ய கேவலஸ்ய ச ஶாஸ்த்ரோக்தஸ்ய கார்யம் மநுஷ்யத்வாதி³கோ ப்³ரஹ்மாந்த உத்கர்ஷ: ; ஶாஸ்த்ரோக்தவிபரீதஸ்ய ச ஸ்வாபா⁴விகஸ்ய கார்யம் மநுஷ்யத்வாதி³க ஏவ ஸ்தா²வராந்தோ(அ)பகர்ஷ: ; யதா² சைதத் ததா² ‘அத² த்ரயோ வாவ லோகா:’ (ப்³ரு. உ. 1 । 5 । 16) இத்யாதி³நா வக்ஷ்யாம: க்ருத்ஸ்நேநைவாத்⁴யாயஶேஷேண । வித்³யாயாஶ்ச கார்யம் ஸர்வாத்மபா⁴வாபத்திரித்யேதத் ஸங்க்ஷேபதோ த³ர்ஶிதம் । ஸர்வா ஹி இயமுபநிஷத் வித்³யாவித்³யாவிபா⁴க³ப்ரத³ர்ஶநேநைவோபக்ஷீணா । யதா² ச ஏஷோ(அ)ர்த²: க்ருத்ஸ்நஸ்ய ஶாஸ்த்ரஸ்ய ததா² ப்ரத³ர்ஶயிஷ்யாம: ॥
யஸ்மாதே³வம் , தஸ்மாத³வித்³யாவந்தம் புருஷம் ப்ரதி தே³வா ஈஶத ஏவ விக்⁴நம் கர்தும் அநுக்³ரஹம் ச இத்யேதத்³த³ர்ஶயதி — யதா² ஹ வை லோகே, ப³ஹவோ கோ³(அ)ஶ்வாத³ய: பஶவ: மநுஷ்யம் ஸ்வாமிநமாத்மந: அதி⁴ஷ்டா²தாரம் பு⁴ஞ்ஜ்யு: பாலயேயு:, ஏவம் ப³ஹுபஶுஸ்தா²நீய: ஏகைக: அவித்³வாந்புருஷ: தே³வாந் — தே³வாநிதி பித்ராத்³யுபலக்ஷணார்த²ம் — பு⁴நக்தி பாலயதீதி — இமே இந்த்³ராத³ய: அந்யே மத்தோ மமேஶிதார: ப்⁴ருத்ய இவாஹமேஷாம் ஸ்துதிநமஸ்காரேஜ்யாதி³நா ஆராத⁴நம் க்ருத்வா அப்⁴யுத³யம் நி:ஶ்ரேயஸம் ச தத்ப்ரத்தம் ப²லம் ப்ராப்ஸ்யாமீத்யேவமபி⁴ஸந்தி⁴: । தத்ர லோகே ப³ஹுபஶுமதோ யதா² ஏகஸ்மிந்நேவ பஶாவாதீ³யமாநே வ்யாக்⁴ராதி³நா அபஹ்ரியமாணே மஹத³ப்ரியம் ப⁴வதி, ததா² ப³ஹுபஶுஸ்தா²நீய ஏகஸ்மிந்புருஷே பஶுபா⁴வாத் வ்யுத்திஷ்ட²தி, அப்ரியம் ப⁴வதீதி — கிம் சித்ரம் — தே³வாநாம் , ப³ஹுபஶ்வபஹரண இவ குடும்பி³ந: । தஸ்மாதே³ஷாம் தந்ந ப்ரியம் ; கிம் தத் ? யதே³தத்³ப்³ரஹ்மாத்மதத்த்வம் கத²ஞ்சந மநுஷ்யா வித்³யு: விஜாநீயு: । ததா² ச ஸ்மரணமநுகீ³தாஸு ப⁴க³வதோ வ்யாஸஸ்ய — ‘க்ரியாவத்³பி⁴ர்ஹி கௌந்தேய தே³வலோக: ஸமாவ்ருத: । ந சைததி³ஷ்டம் தே³வாநாம் மர்த்யைருபரிவர்தநம்’ (அஶ்வ. 19 । 61) இதி । அதோ தே³வா: பஶூநிவ வ்யாக்⁴ராதி³ப்⁴ய:, ப்³ரஹ்மவிஜ்ஞாநாத்³விக்⁴நமாசிகீர்ஷந்தி — அஸ்மது³பபோ⁴க்³யத்வாந்மா வ்யுத்திஷ்டே²யுரிதி । யம் து முமோசயிஷந்தி, தம் ஶ்ரத்³தா⁴தி³பி⁴ர்யோக்ஷ்யந்தி, விபரீதமஶ்ரத்³தா⁴தி³பி⁴: । தஸ்மாந்முமுக்ஷுர்தே³வாராத⁴நபர: ஶ்ரத்³தா⁴ப⁴க்திபர: ப்ரணேயோ(அ)ப்ரமாதீ³ ஸ்யாத் வித்³யாப்ராப்திம் ப்ரதி வித்³யாம் ப்ரதீதி வா காக்வைதத்ப்ரத³ர்ஶிதம் ப⁴வதி தே³வாப்ரியவாக்யேந ॥
ஸூத்ரித: ஶாஸ்த்ரார்த² — ‘ஆத்மேத்யேவோபாஸீத’ இதி ; தஸ்ய ச வ்யாசிக்²யாஸிதஸ்ய ஸார்த²வாதே³ந ‘ததா³ஹுர்யத்³ப்³ரஹ்மவித்³யயா’ இத்யாதி³நா ஸம்ப³ந்த⁴ப்ரயோஜநே அபி⁴ஹிதே அவித்³யாயாஶ்ச ஸம்ஸாராதி⁴காரகாரணத்வமுக்தம் — ‘அத² யோ(அ)ந்யாம் தே³வதாமுபாஸ்தே’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 10) இத்யாதி³நா ; தத்ர அவித்³வாந் ருணீ பஶுவத்³தே³வாதி³கர்மகர்தவ்யதயா பரதந்த்ர இத்யுக்தம் । கிம் புநர்தே³வாதி³கர்மகர்தவ்யத்வே நிமித்தம் ? வர்ணா ஆஶ்ரமாஶ்ச ; தத்ர கே வர்ணா இத்யத இத³மாரப்⁴யதே — யந்நிமித்தஸம்ப³த்³தே⁴ஷு கர்மஸு அயம் பரதந்த்ர ஏவாதி⁴க்ருத: ஸம்ஸரதி । ஏதஸ்யைவார்த²ஸ்ய ப்ரத³ர்ஶநாய அக்³நிஸர்கா³நந்தரமிந்த்³ராதி³ஸர்கோ³ நோக்த: ; அக்³நேஸ்து ஸர்க³: ப்ரஜாபதே ஸ்ருஷ்டிபரிபூரணாய ப்ரத³ர்ஶித: ; அயம் ச இந்த்³ராதி³ஸர்க³: தத்ரைவ த்³ரஷ்டவ்ய:, தச்சே²ஷத்வாத் ; இஹ து ஸ ஏவாபி⁴தீ⁴யதே அவிது³ஷ: கர்மாதி⁴காரஹேதுப்ரத³ர்ஶநாய ॥

ப்³ரஹ்ம வா இத³மக்³ர ஆஸீதே³கமேவ ததே³கம் ஸந்ந வ்யப⁴வத் । தச்ச்²ரேயோரூபமத்யஸ்ருஜத க்ஷத்ரம் யாந்யேதாநி தே³வத்ரா க்ஷத்ராணீந்த்³ரோ வருண: ஸோமோ ருத்³ர: பர்ஜந்யோ யமோ ம்ருத்யுரீஶாந இதி । தஸ்மாத்க்ஷத்ராத்பரம் நாஸ்தி தஸ்மாத்³ப்³ரஹ்மண: க்ஷத்ரியமத⁴ஸ்தாது³பாஸ்தே ராஜஸூயே க்ஷத்ர ஏவ தத்³யஶோ த³தா⁴தி ஸைஷா க்ஷத்ரஸ்ய யோநிர்யத்³ப்³ரஹ்ம । தஸ்மாத்³யத்³யபி ராஜா பரமதாம் க³ச்ச²தி ப்³ரஹ்மைவாந்தத உபநிஶ்ரயதி ஸ்வாம் யோநிம் ய உ ஏநம் ஹிநஸ்தி ஸ்வாம் ஸ யோநிம்ருச்ச²தி ஸ பாபீயாந்ப⁴வதி யதா² ஶ்ரேயாம் ஸம் ஹிம்ஸித்வா ॥ 11 ॥

ப்³ரஹ்ம வா இத³மக்³ர ஆஸீத் — யத³க்³நிம் ஸ்ருஷ்ட்வா அக்³நிரூபாபந்நம் ப்³ரஹ்ம — ப்³ராஹ்மணஜாத்யபி⁴மாநாத் ப்³ரஹ்மேத்யபி⁴தீ⁴யதே — வை, இத³ம் க்ஷத்ராதி³ஜாதம் , ப்³ரஹ்மைவ, அபி⁴ந்நமாஸீத் , ஏகமேவ - ந ஆஸீத்க்ஷத்ராதி³பே⁴த³: । தத் ப்³ரஹ்மைகம் க்ஷத்ராதி³பரிபாலயித்ராதி³ஶூந்யம் ஸத் , ந வ்யப⁴வத் ந விபூ⁴தவத் கர்மணே நாலமாஸீதி³த்யர்த²: । ததஸ்தத்³ப்³ரஹ்ம — ப்³ராஹ்மணோ(அ)ஸ்மி மமேத்த²ம் கர்தவ்யமிதி ப்³ராஹ்மணஜாதிநிமித்தம் கர்ம சிகீர்ஷு: ஆத்மந: கர்மகர்த்ருத்வவிபூ⁴த்யை, ஶ்ரேயோரூபம் ப்ரஶஸ்தரூபம் , அதி அஸ்ருஜத அதிஶயேந அஸ்ருஜத ஸ்ருஷ்டவத் । கிம் புநஸ்தத் , யத்ஸ்ருஷ்டம் ? க்ஷத்ரம் க்ஷத்ரியஜாதி: ; தத்³வ்யக்திபே⁴தே³ந ப்ரத³ர்ஶயதி — யாந்யேதாநி ப்ரஸித்³தா⁴நி லோகே, தே³வத்ரா தே³வேஷு, க்ஷத்த்ராணீதி — ஜாத்யாக்²யாயாம் பக்ஷே ப³ஹுவசநஸ்மரணாத் வ்யக்திப³ஹுத்வாத்³வா பே⁴தோ³பசாரேண — ப³ஹுவசநம் । காநி புநஸ்தாநீத்யாஹ — தத்ராபி⁴ஷிக்தா ஏவ விஶேஷதோ நிர்தி³ஶ்யந்தே — இந்த்³ரோ தே³வாநாம் ராஜா, வருணோ யாத³ஸாம் , ஸோமோ ப்³ராஹ்மணாநாம் , ருத்³ர: பஶூநாம் , பர்ஜந்யோ வித்³யுதா³தீ³நாம் , யம: பித்ரூணாம் , ம்ருத்யு: ரோகா³தீ³நாம் , ஈஶாநோ பா⁴ஸாம் — இத்யேவமாதீ³நி தே³வேஷு க்ஷத்ராணி । தத³நு இந்த்³ராதி³க்ஷத்ரதே³வதாதி⁴ஷ்டி²தாநி மநுஷ்யக்ஷத்ராணி ஸோமஸூர்யவம்ஶ்யாநி புரூரவ:ப்ரப்⁴ருதீநி ஸ்ருஷ்டாந்யேவ த்³ரஷ்டவ்யாநி ; தத³ர்த² ஏவ ஹி தே³வக்ஷத்ரஸர்க³: ப்ரஸ்துத: । யஸ்மாத் ப்³ரஹ்மணா அதிஶயேந ஸ்ருஷ்டம் க்ஷத்ரம் , தஸ்மாத்க்ஷத்ராத்பரம் நாஸ்தி ப்³ராஹ்மணஜாதேரபி நியந்த்ரு ; தஸ்மாத்³ப்³ராஹ்மண: காரணபூ⁴தோ(அ)பி க்ஷத்ரியஸ்ய க்ஷத்ரியம் அத⁴ஸ்தாத் வ்யவஸ்தி²த: ஸந் உபரி ஸ்தி²தம் உபாஸ்தே — க்வ ? ராஜஸூயே । க்ஷத்ர ஏவ தத் ஆத்மீயம் யஶ: க்²யாதிரூபம் — ப்³ரஹ்மேதி — த³தா⁴தி ஸ்தா²பயதி ; ராஜஸூயாபி⁴ஷிக்தேந ஆஸந்த்³யாம் ஸ்தி²தேந ராஜ்ஞா ஆமந்த்ரிதோ ப்³ரஹ்மந்நிதி ருத்விக் புநஸ்தம் ப்ரத்யாஹ — த்வம் ராஜந்ப்³ரஹ்மாஸீதி ; ததே³தத³பி⁴தீ⁴யதே — க்ஷத்ர ஏவ தத்³யஶோ த³தா⁴தீதி । ஸைஷா ப்ரக்ருதா க்ஷத்ரஸ்ய யோநிரேவ, யத்³ப்³ரஹ்ம । தஸ்மாத் யத்³யபி ராஜா பரமதாம் ராஜஸூயாபி⁴ஷேககு³ணம் க³ச்ச²தி ஆப்நோதி — ப்³ரஹ்மைவ ப்³ராஹ்மணஜாதிமேவ, அந்தத: அந்தே கர்மபரிஸமாப்தௌ, உபநிஶ்ரயதி ஆஶ்ரயதி ஸ்வாம் யோநிம் — புரோஹிதம் புரோ நித⁴த்த இத்யர்த²: । யஸ்து புநர்ப³லாபி⁴மாநாத் ஸ்வாம் யோநிம் ப்³ராஹ்மணஜாதிம் ப்³ராஹ்மணம் — ய உ ஏநம் — ஹிநஸ்தி ஹிம்ஸதி ந்யக்³பா⁴வேந பஶ்யதி, ஸ்வாமாத்மீயாமேவ ஸ யோநிம்ருச்ச²தி — ஸ்வம் ப்ரஸவம் விச்சி²நத்தி விநாஶயதி । ஸ ஏதத்க்ருத்வா பாபீயாந் பாபதரோ ப⁴வதி ; பூர்வமபி க்ஷத்ரிய: பாப ஏவ க்ரூரத்வாத் , ஆத்மப்ரஸவஹிம்ஸயா ஸுதராம் ; யதா² லோகே ஶ்ரேயாம்ஸம் ப்ரஶஸ்ததரம் ஹிம்ஸித்வா பரிபூ⁴ய பாபதரோ ப⁴வதி, தத்³வத் ॥

ஸ நைவ வ்யப⁴வத்ஸ விஶமஸ்ருஜத யாந்யேதாநி தே³வஜாதாநி க³ணஶ ஆக்²யாயந்தே வஸவோ ருத்³ரா ஆதி³த்யா விஶ்வேதே³வா மருத இதி ॥ 12 ॥

க்ஷத்ரே ஸ்ருஷ்டே(அ)பி, ஸ நைவ வ்யப⁴வத் , கர்மணே ப்³ரஹ்ம ததா² ந வ்யப⁴வத் , வித்தோபார்ஜயிதுரபா⁴வாத் ; ஸ விஶமஸ்ருஜத கர்மஸாத⁴நவித்தோபார்ஜநாய ; க: புநரஸௌ விட் ? யாந்யேதாநி தே³வஜாதாநி — ஸ்வார்தே² நிஷ்டா², ய ஏதே தே³வஜாதிபே⁴தா³ இத்யர்த²: — க³ணஶ: க³ணம் க³ணம் , ஆக்²யாயந்தே கத்²யந்தே — க³ணப்ராயா ஹி விஶ: ; ப்ராயேண ஸம்ஹதா ஹி வித்தோபார்ஜநே ஸமர்தா²:, ந ஏகைகஶ: — வஸவ: அஷ்டஸங்க்²யோ க³ண:, ததை²காத³ஶ ருத்³ரா: ; த்³வாத³ஶ ஆதி³த்யா:, விஶ்வே தே³வா: த்ரயோத³ஶ விஶ்வாயா அபத்யாநி — ஸர்வே வா தே³வா:, மருத: ஸப்த ஸப்த க³ணா: ॥

ஸ நைவ வ்யப⁴வத்ஸ ஶௌத்³ரம் வர்ணமம்ருஜத பூஷணமியம் வை பூஷேயம் ஹீத³ம் ஸர்வம் புஷ்யதி யதி³த³ம் கிஞ்ச ॥ 13 ॥

ஸ: பரிசாரகாபா⁴வாத்புநரபி நைவ வ்யப⁴வத் ; ஸ ஶௌத்³ரம் வர்ணமஸ்ருஜத — ஶூத்³ர ஏவ ஶௌத்³ர:, ஸ்வார்தே²(அ)ணி வ்ருத்³தி⁴: । க: புநரஸௌ ஶௌத்³ரோ வர்ண:, ய: ஸ்ருஷ்ட: ? பூஷணம் — புஷ்யதீதி பூஷா । க: புநரஸௌ பூஷேதி விஶேஷதஸ்தந்நிர்தி³ஶதி — இயம் ப்ருதி²வீ பூஷா ; ஸ்வயமேவ நிர்வசநமாஹ — இயம் ஹி இத³ம் ஸர்வம் புஷ்யதி யதி³த³ம் கிஞ்ச ॥

ஸ நைவ வ்யப⁴வத்தச்ச்²ரேயோரூபமத்யஸ்ருஜத த⁴ர்மம் ததே³தத்க்ஷத்ரஸ்ய க்ஷத்த்ரம் யத்³த⁴ர்மஸ்தஸ்மாத்³த⁴ர்மாத்பரம் நாஸ்த்யதோ² அப³லீயாந்ப³லீயாம் ஸமாஶம்ஸதே த⁴ர்மேண யதா² ராஜ்ஞைவம் யோ வை ஸ த⁴ர்ம: ஸத்யம் வை தத்தஸ்மாத்ஸத்யம் வத³ந்தமாஹுர்த⁴ர்மம் வத³தீதி த⁴ர்மம் வா வத³ந்தம் ஸத்யம் வத³தீத்யேதத்³த்⁴யேவைதது³ப⁴யம் ப⁴வதி ॥ 14 ॥

ஸ: சதுர: ஸ்ருஷ்ட்வாபி வர்ணாந் நைவ வ்யப⁴வத் உக்³ரத்வாத்க்ஷத்ரஸ்யாநியதாஶங்கயா ; தத் ஶ்ரேயோரூபம் அத்யஸ்ருஜத — கிம் தத் ? த⁴ர்மம் ; ததே³தத் ஶ்ரேயோரூபம் ஸ்ருஷ்டம் க்ஷத்ரஸ்ய க்ஷத்ரம் க்ஷத்ரஸ்யாபி நியந்த்ரு, உக்³ராத³ப்யுக்³ரம் — யத்³த⁴ர்ம: யோ த⁴ர்ம: ; தஸ்மாத் க்ஷத்ரஸ்யாபி நியந்த்ருத்வாத் த⁴ர்மாத்பரம் நாஸ்தி, தேந ஹி நியம்யந்தே ஸர்வே । தத்கத²மிதி உச்யதே — அதோ² அபி அப³லீயாந் து³ர்ப³லதர: ப³லீயாம்ஸமாத்மநோ ப³லவத்தரமபி ஆஶம்ஸதே காமயதே ஜேதும் த⁴ர்மேண ப³லேந — யதா² லோகே ராஜ்ஞா ஸர்வப³லவத்தமேநாபி குடும்பி³க:, ஏவம் ; தஸ்மாத்ஸித்³த⁴ம் த⁴ர்மஸ்ய ஸர்வப³லவத்தரத்வாத்ஸர்வநியந்த்ருத்வம் । யோ வை ஸ த⁴ர்மோ வ்யவஹாரலக்ஷணோ லௌகிகைர்வ்யவஹ்ரியமாண: ஸத்யம் வை தத் ; ஸத்யமிதி யதா²ஶாஸ்த்ரார்த²தா ; ஸ ஏவாநுஷ்டீ²யமாநோ த⁴ர்மநாமா ப⁴வதி ; ஶாஸ்த்ரார்த²த்வேந ஜ்ஞாயமாநஸ்து ஸத்யம் ப⁴வதி । யஸ்மாதே³வம் தஸ்மாத் , ஸத்யம் யதா²ஶாஸ்த்ரம் வத³ந்தம் வ்யவஹாரகால ஆஹு: ஸமீபஸ்தா² உப⁴யவிவேகஜ்ஞா: — த⁴ர்மம் வத³தீதி, ப்ரஸித்³த⁴ம் லௌகிகம் ந்யாயம் வத³தீதி ; ததா² விபர்யயேண த⁴ர்மம் வா லௌகிகம் வ்யவஹாரம் வத³ந்தமாஹு: — ஸத்யம் வத³தி, ஶாஸ்த்ராத³நபேதம் வத³தீதி । ஏதத் யது³க்தம் உப⁴யம் ஜ்ஞாயமாநமநுஷ்டீ²யமாநம் ச ஏதத் த⁴ர்ம ஏவ ப⁴வதி । தஸ்மாத்ஸ த⁴ர்மோ ஜ்ஞாநாநுஷ்டா²நலக்ஷண: ஶாஸ்த்ரஜ்ஞாநிதராம்ஶ்ச ஸர்வாநேவ நியமயதி ; தஸ்மாத் ஸ க்ஷத்ரஸ்யாபி க்ஷத்ரம் ; அதஸ்தத³பி⁴மாநோ(அ)வித்³வாந் தத்³விஶேஷாநுஷ்டா²நாய ப்³ரஹ்மக்ஷத்ரவிட்சூ²த்³ரநிமித்தவிஶேஷமபி⁴மந்யதே ; தாநி ச நிஸர்க³த ஏவ கர்மாதி⁴காரநிமித்தாநி ॥

ததே³தத்³ப்³ரஹ்ம க்ஷத்ரம் விட்ஶூத்³ரஸ்தத³க்³நிநைவ தே³வேஷு ப்³ரஹ்மாப⁴வத்³ப்³ராஹ்மணோ மநுஷ்யேஷு க்ஷத்ரியேண க்ஷத்ரியோ வைஶ்யேந வைஶ்ய: ஶூத்³ரேண ஶூத்³ரஸ்தஸ்மாத³க்³நாவேவ தே³வேஷு லோகமிச்ச²ந்தே ப்³ராஹ்மணே மநுஷ்யேஷ்வேதாப்⁴யாம் ஹி ரூபாப்⁴யாம் ப்³ரஹ்மாப⁴வத் । அத² யோ ஹ வா அஸ்மால்லோகாத்ஸ்வம் லோகமத்³ருஷ்ட்வா ப்ரைதி ஸ ஏநமவிதி³தோ ந பு⁴நக்தி யதா² வேதோ³ வாநநூக்தோ(அ)ந்யத்³வா கர்மாக்ருதம் யதி³ஹ வா அப்யநேவம்விந்மஹத்புண்யம் கர்ம கரோதி தத்³தா⁴ஸ்யாந்தத: க்ஷீயத ஏவாத்மாநமேவ லோகமுபாஸீத ஸ ய ஆத்மாநமேவ லோகமுபாஸ்தே ந ஹாஸ்ய கர்ம க்ஷீயதே । அஸ்மாத்³த்⁴யேவாத்மநோ யத்³யத்காமயதே தத்தத்ஸ்ருஜதே ॥ 15 ॥

ததே³தச்சாதுர்வர்ண்யம் ஸ்ருஷ்டம் — ப்³ரஹ்ம க்ஷத்ரம் விட் ஶூத்³ர இதி ; உத்தரார்த² உபஸம்ஹார: । யத்தத் ஸ்ரஷ்ட்ரு ப்³ரஹ்ம, தத³க்³நிநைவ, நாந்யேந ரூபேண, தே³வேஷு ப்³ரஹ்ம ப்³ராஹ்மணஜாதி:, அப⁴வத் ; ப்³ராஹ்மண: ப்³ராஹ்மணஸ்வரூபேண, மநுஷ்யேஷு ப்³ரஹ்மாப⁴வத் ; இதரேஷு வர்ணேஷு விகாராந்தரம் ப்ராப்ய, க்ஷத்ரியேண — க்ஷத்ரியோ(அ)ப⁴வத் இந்த்³ராதி³தே³வதாதி⁴ஷ்டி²த:, வைஶ்யேந வைஶ்ய:, ஶூத்³ரேண ஶூத்³ர: । யஸ்மாத்க்ஷத்ராதி³ஷு விகாராபந்நம் , அக்³நௌ ப்³ராஹ்மண ஏவ சாவிக்ருதம் ஸ்ரஷ்ட்ரு ப்³ரஹ்ம, தஸ்மாத³க்³நாவேவ தே³வேஷு தே³வாநாம் மத்⁴யே லோகம் கர்மப²லம் , இச்ச²ந்தி, அக்³நிஸம்ப³த்³த⁴ம் கர்ம க்ருத்வேத்யர்த²: ; தத³ர்த²மேவ ஹி தத்³ப்³ரஹ்ம கர்மாதி⁴கரணத்வேநாக்³நிரூபேண வ்யவஸ்தி²தம் ; தஸ்மாத்தஸ்மிந்நக்³நௌ கர்ம க்ருத்வா தத்ப²லம் ப்ரார்த²யந்த இத்யேதத் உபபந்நம் । ப்³ராஹ்மணே மநுஷ்யேஷு — மநுஷ்யாணாம் புநர்மத்⁴யே கர்மப²லேச்சா²யாம் நாக்³ந்யாதி³நிமித்தக்ரியாபேக்ஷா, கிம் தர்ஹி ஜாதிமாத்ரஸ்வரூபப்ரதிலம்பே⁴நைவ புருஷார்த²ஸித்³தி⁴: ; யத்ர து தே³வாதீ⁴நா புருஷார்த²ஸித்³தி⁴:, தத்ரைவாக்³ந்யாதி³ஸம்ப³த்³த⁴க்ரியாபேக்ஷா ; ஸ்ம்ருதேஶ்ச — ‘ஜப்யேநைவ து ஸம்ஸித்⁴யேத்³ப்³ராஹ்மணோ நாத்ர ஸம்ஶய: । குர்யாத³ந்யந்ந வா குர்யாந்மைத்ரோ ப்³ராஹ்மண உச்யதே’ (மநு 2 । 87) இதி । பாரிவ்ராஜ்யத³ர்ஶநாச்ச । தஸ்மாத்³ப்³ராஹ்மணத்வ ஏவ மநுஷ்யேஷு லோகம் கர்மப²லமிச்ச²ந்தி । யஸ்மாதே³தாப்⁴யாம் ஹி ப்³ராஹ்மணாக்³நிரூபாப்⁴யாம் கர்மகர்த்ரதி⁴கரணரூபாப்⁴யாம் யத்ஸ்ரஷ்ட்ரு ப்³ரஹ்ம ஸாக்ஷாத³ப⁴வத் ॥
அத்ர து பரமாத்மலோகமக்³நௌ ப்³ராஹ்மணே சேச்ச²ந்தீதி கேசித் । தத³ஸத் , அவித்³யாதி⁴காரே கர்மாதி⁴காரார்த²ம் வர்ணவிபா⁴க³ஸ்ய ப்ரஸ்துதத்வாத் , பரேண ச விஶேஷணாத் ; யதி³ ஹ்யத்ர லோகஶப்³தே³ந பர ஏவாத்மோச்யேத, பரேண விஶேஷணமநர்த²கம் ஸ்யாத் — ‘ஸ்வம் லோகமத்³ருஷ்ட்வா’ இதி ; ஸ்வலோகவ்யதிரிக்தஶ்சேத³க்³ந்யதீ⁴நதயா ப்ரார்த்²யமாந: ப்ரக்ருதோ லோக:, தத: ஸ்வமிதி யுக்தம் விஶேஷணம் , ப்ரக்ருதபரலோகநிவ்ருத்த்யர்த²த்வாத் ; ஸ்வத்வேந ச அவ்யபி⁴சாராத்பரமாத்மலோகஸ்ய, அவித்³யாக்ருதாநாம் ச ஸ்வத்வவ்யபி⁴சாராத் — ப்³ரவீதி ச கர்மக்ருதாநாம் வ்யபி⁴சாரம் — ‘க்ஷீயத ஏவ’ இதி ॥
ப்³ரஹ்மணா ஸ்ருஷ்டா வர்ணா: கர்மார்த²ம் ; தச்ச கர்ம த⁴ர்மாக்²யம் ஸர்வாநேவ கர்தவ்யதயா நியந்த்ரு புருஷார்த²ஸாத⁴நம் ச ; தஸ்மாத்தே நைவ சேத்கர்மணா ஸ்வோ லோக: பரமாத்மாக்²ய: அவிதி³தோ(அ)பி ப்ராப்யதே, கிம் தஸ்யைவ பத³நீயத்வேந க்ரியத இத்யத ஆஹ — அதே²தி, பூர்வபக்ஷவிநிவ்ருத்த்யர்த²: ; ய: கஶ்சித் , ஹ வை அஸ்மாத் ஸாம்ஸாரிகாத்பிண்ட³க்³ரஹணலக்ஷணாத் அவித்³யாகாமகர்மஹேதுகாத் அக்³ந்யதீ⁴நகர்மாபி⁴மாநதயா வா ப்³ராஹ்மணஜாதிமாத்ரகர்மாபி⁴மாநதயா வா ஆக³ந்துகாத³ஸ்வபூ⁴தால்லோகாத் , ஸ்வம் லோகமாத்மாக்²யம் ஆத்மத்வேநாவ்யபி⁴சாரித்வாத் , அத்³ருஷ்ட்வா — அஹம் ப்³ரஹ்மாஸ்மீதி, ப்ரைதி ம்ரியதே ; ஸ யத்³யபி ஸ்வோ லோக:, அவிதி³த: அவித்³யயா வ்யவஹித: அஸ்வ இவாஜ்ஞாத:, ஏநம் — ஸங்க்²யாபூரண இவ லௌகிக: ஆத்மாநம் — ந பு⁴நக்தி ந பாலயதி ஶோகமோஹப⁴யாதி³தோ³ஷாபநயேந யதா² லோகே ச வேத³: அநநூக்த: அநதீ⁴த: கர்மாத்³யவபோ³த⁴கத்வேந ந பு⁴நக்தி, அந்யத்³வா லௌகிகம் க்ருஷ்யாதி³ கர்ம அக்ருதம் ஸ்வாத்மநா அநபி⁴வ்யஞ்ஜிதம் ஆத்மீயப²லப்ரதா³நேந ந பு⁴நக்தி, ஏவமாத்மா ஸ்வோ லோக: ஸ்வேநைவ நித்யாத்மஸ்வரூபேணாநபி⁴வ்யஞ்ஜித: அவித்³யாதி³ப்ரஹாணேந ந பு⁴நக்த்யேவ । நநு கிம் ஸ்வலோகத³ர்ஶநநிமித்தபரிபாலநேந ? கர்மண: ப²லப்ராப்தித்⁴ரௌவ்யாத் இஷ்டப²லநிமித்தஸ்ய ச கர்மணோ பா³ஹுல்யாத் தந்நிமித்தம் பாலநமக்ஷயம் ப⁴விஷ்யதி — தந்ந, க்ருதஸ்ய க்ஷயவத்த்வாதி³த்யேததா³ஹ — யத் இஹ வை ஸம்ஸாரே அத்³பு⁴தவத் கஶ்சிந்மஹாத்மாபி அநேவம்வித் ஸ்வம் லோகம் யதோ²க்தேந விதி⁴நா அவித்³வாந் மஹத் ப³ஹு அஶ்வமேதா⁴தி³ புண்யம் கர்ம இஷ்டப²லமேவ நைரந்தர்யேண கரோதி — அநேநைவாநந்த்யம் மம ப⁴விஷ்யதீதி, தத்கர்ம ஹ அஸ்ய அவித்³யாவத: அவித்³யாஜநிதகாமஹேதுத்வாத் ஸ்வப்நத³ர்ஶநவிப்⁴ரமோத்³பூ⁴தவிபூ⁴தவத் அந்தத: அந்தே ப²லோபபோ⁴க³ஸ்ய க்ஷீயத ஏவ ; தத்காரணயோரவித்³யாகாமயோஶ்சலத்வாத் க்ருதக்ஷயத்⁴ரௌவ்யோபபத்தி: । தஸ்மாந்ந புண்யகர்மப²லபாலநாநந்த்யாஶா அஸ்த்யேவ । அத ஆத்மாநமேவ ஸ்வம் லோகம் — ஆத்மாநமிதி ஸ்வம் லோகமித்யஸ்மிந்நர்தே², ஸ்வம் லோகமிதி ப்ரக்ருதத்வாத் இஹ ச ஸ்வஶப்³த³ஸ்யாப்ரயோகா³த் — உபாஸீத । ஸ ய ஆத்மாநமேவ லோகமுபாஸ்தே — தஸ்ய கிமித்யுச்யதே — ந ஹாஸ்ய கர்ம க்ஷீயதே, கர்மாபா⁴வாதே³வ — இதி நித்யாநுவாத³: ; யதா² அவிது³ஷ: கர்மக்ஷயலக்ஷணம் ஸம்ஸாரது³:க²ம் ஸந்ததமேவ, ந ததா² தத³ஸ்ய வித்³யத இத்யர்த²: — ‘மிதி²லாயாம் ப்ரதீ³ப்தாயாம் ந மே த³ஹ்யதி கிஞ்சந’ (மோ. த⁴. 178 । 2) இதி யத்³வத் ॥
ஸ்வாத்மலோகோபாஸகஸ்ய விது³ஷோ வித்³யாஸம்யோகா³த் கர்மைவ ந க்ஷீயத இத்யபரே வர்ணயந்தி ; லோகஶப்³தா³ர்த²ம் ச கர்மஸமவாயிநம் த்³விதா⁴ பரிகல்பயந்தி கில — ஏகோ வ்யாக்ருதாவஸ்த²: கர்மாஶ்ரயோ லோகோ ஹைரண்யக³ர்பா⁴க்²ய:, தம் கர்மஸமவாயிநம் லோகம் வ்யாக்ருதம் பரிச்சி²ந்நம் ய உபாஸ்தே, தஸ்ய கில பரிச்சி²ந்நகர்மாத்மத³ர்ஶிந: கர்ம க்ஷீயதே ; தமேவ கர்மஸமவாயிநம் லோகமவ்யாக்ருதாவஸ்த²ம் காரணரூபமாபாத்³ய யஸ்தூபாஸ்தே, தஸ்யாபரிச்சி²ந்நகர்மாத்மத³ர்ஶித்வாத்தஸ்ய கர்ம ந க்ஷீயத இதி । ப⁴வதீயம் ஶோப⁴நா கல்பநா, ந து ஶ்ரௌதீ, ஸ்வலோகஶப்³தே³ந ப்ரக்ருதஸ்ய பரமாத்மநோ(அ)பி⁴ஹிதத்வாத் , ஸ்வம் லோகமிதி ப்ரஸ்துத்ய ஸ்வஶப்³த³ம் விஹாய ஆத்மஶப்³த³ப்ரக்ஷேபேண புநஸ்தஸ்யைவ ப்ரதிநிர்தே³ஶாத் — ஆத்மாநமேவ லோகமுபாஸீதேதி ; தத்ர கர்மஸமவாயிலோககல்பநாயா அநவஸர ஏவ । பரேண ச கேவலவித்³யாவிஷயேண விஶேஷணாத் — ‘கிம் ப்ரஜயா கரிஷ்யாமோ யேஷாம் நோ(அ)யமாத்மாயம் லோக:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 22) இதி ; புத்ரகர்மாபரவித்³யாக்ருதேப்⁴யோ ஹி லோகேப்⁴யோ விஶிநஷ்டி — அயமாத்மா நோ லோக இதி, ‘ந ஹாஸ்ய கேநசந கர்மணா லோகோ மீயத ஏஷோ(அ)ஸ்ய பரமோ லோக:’ (கௌ. உ. 3 । 1) இதி ச । தை: ஸவிஶேஷணை: அஸ்யைகவாக்யதா யுக்தா, இஹாபி ஸ்வம் லோகமிதி விஶேஷணத³ர்ஶநாத் । அஸ்மாத்காமயத இத்யயுக்தமிதி சேத் — இஹ ஸ்வோ லோக: பரமாத்மா ; தது³பாஸநாத்ஸ ஏவ ப⁴வதீதி ஸ்தி²தே, யத்³யத்காமயதே தத்தத³ஸ்மாதா³த்மந: ஸ்ருஜத இதி
ததா³த்மப்ராப்திவ்யதிரேகேண ப²லவசநமயுக்தமிதி சேத் , ந । ஸ்வலோகோபாஸநஸ்துதிபரத்வாத் ; ஸ்வஸ்மாதே³வ லோகாத்ஸர்வமிஷ்டம் ஸம்பத்³யத இத்யர்த²:, நாந்யத³த: ப்ரார்த²நீயம் , ஆப்தகாமத்வாத் — ‘ஆத்மத: ப்ராண ஆத்மத ஆஶா’ (சா². உ. 7 । 26 । 1) இத்யாதி³ ஶ்ருத்யந்தரே யதா² ; ஸர்வாத்மபா⁴வப்ரத³ர்ஶநார்தோ² வா பூர்வவத் । யதி³ ஹி பர ஏவ ஆத்மா ஸம்பத்³யதே, ததா³ யுக்த: ‘அஸ்மாத்³த்⁴யேவாத்மந:’ இத்யாத்மஶப்³த³ப்ரயோக³: — ஸ்வஸ்மாதே³வ ப்ரக்ருதாதா³த்மநோ லோகாதி³த்யேவமர்த²: ; அந்யதா² அவ்யாக்ருதாவஸ்தா²த்கர்மணோ லோகாதி³தி ஸவிஶேஷணமவக்ஷ்யத் ப்ரக்ருதபரமாத்மலோகவ்யாவ்ருத்தயே வ்யாக்ருதாவஸ்தா²வ்யாவ்ருத்தயே ச ; ந ஹ்யஸ்மிந்ப்ரக்ருதே விஶேஷிதே அஶ்ருதாந்தராலாவஸ்தா² ப்ரதிபத்தும் ஶக்யதே ॥
அதோ² அயம் வா ஆத்மா । அத்ர அவித்³வாந்வர்ணாஶ்ரமாத்³யபி⁴மாநோ த⁴ர்மேண நியம்யமாநோ தே³வாதி³கர்மகர்தவ்யதயா பஶுவத்பரதந்த்ர இத்யுக்தம் । காநி புநஸ்தாநி கர்மாணி, யத்கர்தவ்யதயா பஶுவத்பரதந்த்ரோ ப⁴வதி ; கே வா தே தே³வாத³ய:, யேஷாம் கர்மபி⁴: பஶுவது³பகரோதி — இதி தது³ப⁴யம் ப்ரபஞ்சயதி —

அதோ² அயம் வா ஆத்மா ஸர்வேஷாம் பூ⁴தாநாம் லோக: ஸ யஜ்ஜுஹோதி யத்³யஜதே தேந தே³வாநாம் லோகோ(அ)த² யத³நுப்³ரூதே தேந ருஷீணாமத² யத்பித்ருப்⁴யோ நிப்ருணாதி யத்ப்ரஜாமிச்ச²தே தேந பித்ருணாமத² யந்மநுஷ்யாந்வாஸயதே யதே³ப்⁴யோ(அ)ஶநம் த³தா³தி தேந மநுஷ்யாணாமத² யத்பஶுப்⁴யஸ்த்ருணோத³கம் விந்த³தி தேந பஶூநாம் யத³ஸ்ய க்³ருஹேஷு ஶ்வாபதா³ வயாம்ஸ்யா பிபீலிகாப்⁴ய உபஜீவந்தி தேந தேஷாம் லோகோ யதா² ஹ வை ஸ்வாய லோகாயாரிஷ்டிமிச்சே²தே³வம் ஹைவம்விதே³ ஸர்வாணி பூ⁴தாந்யரிஷ்டிமிச்ச²ந்தி தத்³வா ஏதத்³விதி³தம் மீமாம்ஸிதம் ॥ 16 ॥

அதோ² இத்யயம் வாக்யோபந்யாஸார்த²: । அயம் ய: ப்ரக்ருதோ க்³ருஹீ கர்மாதி⁴க்ருத: அவித்³வாந் ஶரீரேந்த்³ரியஸங்கா⁴தாதி³விஶிஷ்ட: பிண்ட³ ஆத்மேத்யுச்யதே, ஸர்வேஷாம் தே³வாதீ³நாம் பிபீலிகாந்தாநாம் பூ⁴தாநாம் லோகோ போ⁴க்³ய ஆத்மேத்யர்த²:, ஸர்வேஷாம் வர்ணாஶ்ரமாதி³விஹிதை: கர்மபி⁴ருபகாரித்வாத் । கை: புந: கர்மவிஶேஷைருபகுர்வந்கேஷாம் பூ⁴தவிஶேஷாணாம் லோக: இத்யுச்யதே — ஸ க்³ருஹீ யஜ்ஜுஹோதி யத்³யஜதேயாகோ³ தே³வதாமுத்³தி³ஶ்ய ஸ்வத்வபரித்யாக³:, ஸ ஏவ ஆஸேசநாதி⁴கோ ஹோம: — தேந ஹோமயாக³லக்ஷணேந கர்மணா அவஶ்யகர்தவ்யத்வேந தே³வாநாம் பஶுவத்பரதந்த்ரத்வேந ப்ரதிப³த்³த⁴ இதி லோக: ; அத² யத³நுப்³ரூதே ஸ்வாத்⁴யாயமதீ⁴தே அஹரஹ: தேந ருஷீணாம் லோக: ; அத² யத்பித்ருப்⁴யோ நிப்ருணாதி ப்ரயச்ச²தி பிண்டோ³த³காதி³, யச்ச ப்ரஜாமிச்ச²தே ப்ரஜார்த²முத்³யமம் கரோதி — இச்சா² ச உத்பத்த்யுபலக்ஷணார்தா² — ப்ரஜாம் சோத்பாத³யதீத்யர்த²:, தேந கர்மணா அவஶ்யகர்தவ்யத்வேந பித்ருணாம் லோக: பித்ரூணாம் போ⁴க்³யத்வேந பரதந்த்ரோ லோக: ; அத² யந்மநுஷ்யாந்வாஸயதே பூ⁴ம்யுத³காதி³தா³நேந க்³ருஹே, யச்ச தேப்⁴யோ வஸத்³ப்⁴யோ(அ)வஸத்³ப்⁴யோ வா அர்தி²ப்⁴ய: அஶநம் த³தா³தி, தேந மநுஷ்யாணாம் ; அத² யத்பஶுப்⁴யஸ்த்ருணோத³கம் விந்த³தி லம்ப⁴யதி, தேந பஶூநாம் ; யத³ஸ்ய க்³ருஹேஷு ஶ்வாபதா³ வயாம்ஸி ச பிபீலிகாபி⁴: ஸஹ கணப³லிபா⁴ண்ட³க்ஷாலநாத்³யுபஜீவந்தி, தேந தேஷாம் லோக: । யஸ்மாத³யமேதாநி கர்மாணி குர்வந்நுபகரோதி தே³வாதி³ப்⁴ய:, தஸ்மாத் , யதா² ஹ வை லோகே ஸ்வாய லோகாய ஸ்வஸ்மை தே³ஹாய அரிஷ்டி²ம் அவிநாஶம் ஸ்வத்வபா⁴வாப்ரச்யுதிம் இச்சே²த் ஸ்வத்வபா⁴வப்ரச்யுதிப⁴யாத்போஷணரக்ஷணாதி³பி⁴: ஸர்வத: பரிபாலயேத் ; ஏவம் ஹ, ஏவம்விதே³ — ஸர்வபூ⁴தபோ⁴க்³யோ(அ)ஹம் அநேந ப்ரகாரேண மயா அவஶ்யம்ருணிவத்ப்ரதிகர்தவ்யம் — இத்யேவமாத்மாநம் பரிகல்பிதவதே, ஸர்வாணி பூ⁴தாநி தே³வாதீ³நி யதோ²க்தாநி, அரிஷ்டி²மவிநாஶம் இச்ச²ந்தி ஸ்வத்வாப்ரச்யுத்யை ஸர்வத: ஸம்ரக்ஷந்தி குடும்பி³ந இவ பஶூந் — ‘தஸ்மாதே³ஷாம் தந்ந ப்ரியம்’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 10) இத்யுக்தம் । தத்³வா ஏதத் ததே³தத் யதோ²க்தாநாம் கர்மணாம்ருணவத³வஶ்யகர்தவ்யத்வம் பஞ்சமஹாயஜ்ஞப்ரகரணே விதி³தம் கர்தவ்யதயா மீமாம்ஸிதம் விசாரிதம் ச அவதா³நப்ரகரணே ॥
ஆத்மைவேத³மக்³ர ஆஸீத் । ப்³ரஹ்ம வித்³வாம்ஶ்சேத் தஸ்மாத்பஶுபா⁴வாத்கர்தவ்யதாப³ந்த⁴நரூபாத்ப்ரதிமுச்யதே, கேநாயம் காரித: கர்மப³ந்த⁴நாதி⁴காரே அவஶ இவ ப்ரவர்ததே, ந புநஸ்தத்³விமோக்ஷணோபாயே வித்³யாதி⁴கார இதி । நநூக்தம் தே³வா ரக்ஷந்தீதி ; பா³ட⁴ம் — கர்மாதி⁴காரஸ்வகோ³சராரூடா⁴நேவ தே(அ)பி ரக்ஷந்தி, அந்யதா² அக்ருதாப்⁴யாக³மக்ருதநாஶப்ரஸங்கா³த் , ந து ஸாமாந்யம் புருஷமாத்ரம் விஶிஷ்டாதி⁴காராநாரூட⁴ம் ; தஸ்மாத்³ப⁴விதவ்யம் தேந, யேந ப்ரேரிதோ(அ)வஶ ஏவ ப³ஹிர்முகோ² ப⁴வதி ஸ்வஸ்மால்லோகாத் । நந்வவித்³யயா ஸா ; அவித்³வாந்ஹி ப³ஹிர்முகீ²பூ⁴த: ப்ரவர்ததே — ஸாபி நைவ ப்ரவர்திகா ; வஸ்துஸ்வரூபாவரணாத்மிகா ஹி ஸா ; ப்ரவர்தகபீ³ஜத்வம் து ப்ரதிபத்³யதே அந்த⁴த்வமிவ க³ர்தாதி³பதநப்ரவ்ருத்திஹேது: । ஏதம் தர்ஹ்யுச்யதாம் கிம் தத் , யத்ப்ரவ்ருத்திஹேதுரிதி ; ததி³ஹாபி⁴தீ⁴யதே — ஏஷணா காம: ஸ:, ஸ்வாபா⁴விக்யாமவித்³யாயாம் வர்தமாநா பா³லா: பராச: காமாநநுயந்தீதி காட²கஶ்ருதௌ, ஸ்ம்ருதௌ ச — ‘காம ஏஷ க்ரோத⁴ ஏஷ:’ (ப⁴. கீ³. 3 । 37) இத்யாதி³, மாநவே ச — ஸர்வா ப்ரவ்ருத்தி: காமஹேதுக்யேவேதி । ஸ ஏஷோ(அ)ர்த²: ஸவிஸ்தர: ப்ரத³ர்ஶ்யத இஹ ஆ அத்⁴யாயபரிஸமாப்தே: ॥

ஆத்மைவேத³மக்³ர ஆஸீதே³க ஏவ ஸோ(அ)காமயத ஜாயா மே ஸ்யாத³த² ப்ரஜாயேயாத² வித்தம் மே ஸ்யாத³த² கர்ம குர்வீயேத்யேதாவாந்வை காமோ நேச்ச²ம்ஶ்சநாதோ பூ⁴யோ விந்தே³த்தஸ்மாத³ப்யேதர்ஹ்யேகாகீ காமயதே ஜாயா மே ஸ்யாத³த² ப்ரஜாயேயாத² வித்தம் மே ஸ்யாத³த² கர்ம குர்வீயேதி ஸ யாவத³ப்யேதேஷாமேகைகம் ந ப்ராப்நோத்யக்ருத்ஸ்ந ஏவ தாவந்மந்யதே தஸ்யோ க்ருத்ஸ்நதா மந ஏவாஸ்யாத்மா வாக்³ஜாயா ப்ராண: ப்ரஜா சக்ஷுர்மாநுஷம் வித்தம் சக்ஷுஷா ஹி தத்³விந்த³தே ஶ்ரோத்ரம் தே³வம் ஶ்ரோத்ரேண ஹி தச்ச்²ருணோத்யாத்மைவாஸ்ய கர்மாத்மநா ஹி கர்ம கரோதி ஸ ஏஷ பாங்க்தோ யஜ்ஞ: பாங்க்த: பஶு: பாங்க்த: புருஷ: பாங்க்தமித³ம் ஸர்வம் யதி³த³ம் கிஞ்ச ததி³த³ம் ஸர்வமாப்நோதி ய ஏவம் வேத³ ॥ 17 ॥

ஆத்மைவேத³மக்³ர ஆஸீத் । ஆத்மைவ — ஸ்வாபா⁴விக: அவித்³வாந் கார்யகரணஸங்கா⁴தலக்ஷணோ வர்ணீ அக்³ரே ப்ராக்³தா³ரஸம்ப³ந்தா⁴த் ஆத்மேத்யபி⁴தீ⁴யதே ; தஸ்மாதா³த்மந: ப்ருத²க்³பூ⁴தம் காம்யமாநம் ஜாயாதி³பே⁴த³ரூபம் நாஸீத் ; ஸ ஏவைக ஆஸீத் — ஜாயாத்³யேஷணாபீ³ஜபூ⁴தாவித்³யாவாநேக ஏவாஸீத் । ஸ்வாபா⁴விக்யா ஸ்வாத்மநி கர்த்ராதி³காரகக்ரியாப²லாத்மகதாத்⁴யாரோபலக்ஷணயா அவித்³யாவாஸநயா வாஸித: ஸ: அகாமயத காமிதவாந் । கத²ம் ? ஜாயா கர்மாதி⁴காரஹேதுபூ⁴தா மே மம கர்து: ஸ்யாத் ; தயா விநா அஹமநதி⁴க்ருத ஏவ கர்மணி ; அத: கர்மாதி⁴காரஸம்பத்தயே ப⁴வேஜ்ஜாயா ; அதா²ஹம் ப்ரஜாயேய ப்ரஜாரூபேணாஹமேவோத்பத்³யேய ; அத² வித்தம் மே ஸ்யாத் கர்மஸாத⁴நம் க³வாதி³லக்ஷணம் ; அதா²ஹமப்⁴யுத³யநி:ஶ்ரேயஸஸாத⁴நம் கர்ம குர்வீய — யேநாஹமந்ருணீ பூ⁴த்வா தே³வாதீ³நாம் லோகாந்ப்ராப்நுயாம் , தத்கர்ம குர்வீய, காம்யாநி ச புத்ரவித்தஸ்வர்கா³தி³ஸாத⁴நாநி ஏதாவாந்வை காம: ஏதாவத்³விஷயபரிச்சி²ந்ந இத்யர்த²: ; ஏதாவாநேவ ஹி காமயிதவ்யோ விஷய: - யது³த ஜாயாபுத்ரவித்தகர்மாணி ஸாத⁴நலக்ஷணைஷணா, லோகாஶ்ச த்ரய: — மநுஷ்யலோக: பித்ருலோகோ தே³வலோக இதி — ப²லபூ⁴தா: ஸாத⁴நைஷணாயாஶ்சாஸ்யா: ; தத³ர்தா² ஹி ஜாயாபுத்ரவித்தகர்மலக்ஷணா ஸாத⁴நைஷணா ; தஸ்மாத் ஸா ஏகைவ ஏஷணா, யா லோகைஷணா ; ஸா ஏகைவ ஸதீ ஏஷணா ஸாத⁴நாபேக்ஷேதி த்³விதா⁴ ; அதோ(அ)வதா⁴ரயிஷ்யதி ‘உபே⁴ ஹ்யேதே ஏஷணே ஏவ’ (ப்³ரு. உ. 3 । 5 । 1) இதி । ப²லார்த²த்வாத்ஸர்வாரம்ப⁴ஸ்ய லோகைஷணா அர்த²ப்ராப்தா உக்தைவேதி — ஏதாவாந்வை ஏதாவாநேவ காம இதி அவத்⁴ரியதே ; போ⁴ஜநே(அ)பி⁴ஹிதே த்ருப்திர்ந ஹி ப்ருத²க³பி⁴தே⁴யா, தத³ர்த²த்வாத்³போ⁴ஜநஸ்ய । தே ஏதே ஏஷணே ஸாத்⁴யஸாத⁴நலக்ஷணே காம:, யேந ப்ரயுக்த: அவித்³வாந் அவஶ ஏவ கோஶகாரவத் ஆத்மாநம் வேஷ்டயதி — கர்மமார்க³ ஏவாத்மாநம் ப்ரணித³த⁴த் ப³ஹிர்முகீ²பூ⁴த: ந ஸ்வம் லோகம் ப்ரதிஜாநாதி ; ததா² ச தைத்திரீயகே — ‘அக்³நிமுக்³தோ⁴ ஹைவ தூ⁴மதாந்த: ஸ்வம் லோகம் ந ப்ரதிஜாநாதி’ (தை. ப்³ரா. 3 । 10 । 11) இதி । கத²ம் புநரேதாவத்த்வமவதா⁴ர்யதே காமாநாம் , அநந்தத்வாத் ; அநந்தா ஹி காமா: — இத்யேததா³ஶங்க்ய ஹேதுமாஹ — யஸ்மாத் — ந - இச்ச²ந் - சந — இச்ச²ந்நபி, அத: அஸ்மாத்ப²லஸாத⁴நலக்ஷணாத் , பூ⁴ய: அதி⁴கதரம் , ந விந்தே³த் ந லபே⁴த ; ந ஹி லோகே ப²லஸாத⁴நவ்யதிரிக்தம் த்³ருஷ்டமத்³ருஷ்டம் வா லப்³த⁴வ்யமஸ்தி ; லப்³த⁴வ்யவிஷயோ ஹி காம: ; தஸ்ய சைதத்³வ்யதிரேகேணாபா⁴வாத்³யுக்தம் வக்தும் — ஏதாவாந்வை காம இதி । ஏதது³க்தம் ப⁴வதி — த்³ருஷ்டார்த²மத்³ருஷ்டார்த²ம் வா ஸாத்⁴யஸாத⁴நலக்ஷணம் அவித்³யாவத்புருஷாதி⁴காரவிஷயம் ஏஷணாத்³வயம் காம: ; அதோ(அ)ஸ்மாத்³விது³ஷா வ்யுத்தா²தவ்யமிதி । யஸ்மாத் ஏவமவித்³வாநநாத்மகாமீ பூர்வ: காமயாமாஸ, ததா² பூர்வதரோ(அ)பி ; ஏஷா லோகஸ்தி²தி: ; ப்ரஜாபதேஶ்சைவமேஷ ஸர்க³ ஆஸீத் — ஸோ(அ)பி³பே⁴த³வித்³யயா, தத: காமப்ரயுக்த: ஏகாக்யரமமாணோ(அ)ரத்யுபகா⁴தாய ஸ்த்ரியமைச்ச²த் , தாம் ஸமப⁴வத் , தத: ஸர்கோ³(அ)யமாஸீதி³தி ஹி உக்தம் — தஸ்மாத் தத்ஸ்ருஷ்டௌ ஏதர்ஹி ஏதஸ்மிந்நபி காலே ஏகாகீ ஸந் ப்ராக்³தா³ரக்ரியாத: காமயதே — ஜாயா மே ஸ்யாத் , அத² ப்ரஜாயேய, அத² வித்தம் மே ஸ்யாத் , அத² கர்ம குர்வீயேத்யுக்தார்த²ம் வாக்யம் । ஸ: — ஏவம் காமயமாந: ஸம்பாத³யம்ஶ்ச ஜாயாதீ³ந் யாவத் ஸ: ஏதேஷாம் யதோ²க்தாநாம் ஜாயாதீ³நாம் ஏகைகமபி ந ப்ராப்நோதி, அக்ருத்ஸ்ந: அஸம்பூர்ணோ(அ)ஹம் இத்யேவ தாவத் ஆத்மாநம் மந்யதே ; பாரிஶேஷ்யாத்ஸமஸ்தாநேவைதாந்ஸம்பாத³யதி யதா³, ததா³ தஸ்ய க்ருத்ஸ்நதா । யதா³ து ந ஶக்நோதி க்ருத்ஸ்நதாம் ஸம்பாத³யிதும் ததா³ அஸ்ய க்ருத்ஸ்நத்வஸம்பாத³நாய ஆஹ — தஸ்யோ தஸ்ய அக்ருத்ஸ்நத்வாபி⁴மாநிந: க்ருத்ஸ்நதேயம் ஏவம் ப⁴வதி ; கத²ம் ? அயம் கார்யகரணஸங்கா⁴த: ப்ரவிப⁴ஜ்யதே ; தத்ர மநோ(அ)நுவ்ருத்தி ஹி இதரத்ஸர்வம் கார்யகரணஜாதமிதி மந: ப்ரதா⁴நத்வாத் ஆத்மேவ ஆத்மா — யதா² ஜாயாதீ³நாம் குடும்ப³பதிராத்மேவ தத³நுகாரித்வாஜ்ஜாயாதி³சதுஷ்டயஸ்ய, ஏவமிஹாபி மந ஆத்மா பரிகல்ப்யதே க்ருத்ஸ்நதாயை । ததா² வாக்³ஜாயா மநோ(அ)நுவ்ருத்தித்வஸாமாந்யாத்³வாச: । வாகி³தி ஶப்³த³ஶ்சோத³நாதி³லக்ஷணோ மநஸா ஶ்ரோத்ரத்³வாரேண க்³ருஹ்யதே அவதா⁴ர்யதே ப்ரயுஜ்யதே சேதி மநஸோ ஜாயேவ வாக் । தாப்⁴யாம் ச வாங்மநஸாப்⁴யாம் ஜாயாபதிஸ்தா²நீயாப்⁴யாம் ப்ரஸூயதே ப்ராண: கர்மார்த²மிதி ப்ராண: ப்ரஜேவ । தத்ர ப்ராணசேஷ்டாதி³லக்ஷணம் கர்ம சக்ஷுர்த்³ருஷ்டவித்தஸாத்⁴யம் ப⁴வதீதி சக்ஷுர்மாநுஷம் வித்தம் ; தத் த்³விவித⁴ம் வித்தம் — மாநுஷம் இதரச்ச ; அதோ விஶிநஷ்டி இதரவித்தநிவ்ருத்த்யர்த²ம் மாநுஷமிதி ; க³வாதி³ ஹி மநுஷ்யஸம்ப³ந்தி⁴வித்தம் சக்ஷுர்க்³ராஹ்யம் கர்மஸாத⁴நம் ; தஸ்மாத்தத்ஸ்தா²நீயம் , தேந ஸம்ப³ந்தா⁴த் சக்ஷுர்மாநுஷம் வித்தம் ; சக்ஷுஷா ஹி யஸ்மாத் தந்மாநுஷம் வித்தம் விந்த³தே க³வாத்³யுபலப⁴த இத்யர்த²: । கிம் புநரிதரத்³வித்தம் ? ஶ்ரோத்ரம் தை³வம் — தே³வவிஷயத்வாத்³விஜ்ஞாநஸ்ய விஜ்ஞாநம் தை³வம் வித்தம் ; ததி³ஹ ஶ்ரோத்ரமேவ ஸம்பத்திவிஷயம் ; கஸ்மாத் ? ஶ்ரோத்ரேண ஹி யஸ்மாத் தத் தை³வம் வித்தம் விஜ்ஞாநம் ஶ்ருணோதி ; அத: ஶ்ரோத்ராதீ⁴நத்வாத்³விஜ்ஞாநஸ்ய ஶ்ரோத்ரமேவ ததி³தி । கிம் புநரேதைராத்மாதி³வித்தாந்தைரிஹ நிர்வர்த்யம் கர்மேத்யுச்யதே — ஆத்மைவ — ஆத்மேதி ஶரீரமுச்யதே ; கத²ம் புநராத்மா கர்மஸ்தா²நீய: ? அஸ்ய கர்மஹேதுத்வாத் । கத²ம் கர்மஹேதுத்வம் ? ஆத்மநா ஹி ஶரீரேண யத: கர்ம கரோதி । தஸ்ய அக்ருத்ஸ்நத்வாபி⁴மாநிந ஏவம் க்ருத்ஸ்நதா ஸம்பந்நா — யதா² பா³ஹ்யா ஜாயாதி³லக்ஷணா ஏவம் । தஸ்மாத்ஸ ஏஷ பாங்க்த: பஞ்சபி⁴ர்நிர்வ்ருத்த: பாங்க்த: யஜ்ஞ: த³ர்ஶநமாத்ரநிர்வ்ருத்த: அகர்மிணோ(அ)பி । கத²ம் புநரஸ்ய பஞ்சத்வஸம்பத்திமாத்ரேண யஜ்ஞத்வம் ? உச்யதே — யஸ்மாத் பா³ஹ்யோ(அ)பி யஜ்ஞ: பஶுபுருஷஸாத்⁴ய:, ஸ ச பஶு: புருஷஶ்ச பாங்க்த: ஏவ, யதோ²க்தமநஆதி³பஞ்சத்வயோகா³த் ; ததா³ஹ — பாங்க்த: பஶு: க³வாதி³:, பாங்க்த: புருஷ: — பஶுத்வே(அ)பி அதி⁴க்ருதத்வேநாஸ்ய விஶேஷ: புருஷஸ்யேதி ப்ருத²க்புருஷக்³ரஹணம் । கிம் ப³ஹுநா பாங்க்தமித³ம் ஸர்வம் கர்மஸாத⁴நம் ப²லம் ச, யதி³த³ம் கிஞ்ச யத்கிஞ்சிதி³த³ம் ஸர்வம் । ஏவம் பாங்க்தம் யஜ்ஞமாத்மாநம் ய: ஸம்பாத³யதி ஸ: ததி³த³ம் ஸர்வம் ஜக³த் ஆத்மத்வேந ஆப்நோதி — ய ஏவம் வேத³ ॥
இதி ப்ரத²மாத்⁴யாயஸ்ய சதுர்த²ம் ப்³ராஹ்மணம் ॥

பஞ்சமம் ப்³ராஹ்மணம்

யத்ஸப்தாந்நாநி மேத⁴யா தபஸாஜநயத்பிதா । ஏகமஸ்ய ஸாதா⁴ரணம் த்³வே தே³வாநபா⁴ஜயத் । த்ரீண்யாத்மநே(அ)குருத பஶுப்⁴ய ஏகம் ப்ராயச்ச²த் । தஸ்மிந்ஸர்வம் ப்ரதிஷ்டி²தம் யச்ச ப்ராணிதி யச்ச ந । கஸ்மாத்தாநி ந க்ஷீயந்தே(அ)த்³யமாநாநி ஸர்வதா³ । யோ வைதாமக்ஷிதிம் வேத³ ஸோ(அ)ந்நமத்தி ப்ரதீகேந । ஸ தே³வாநபிக³ச்ச²தி ஸ ஊர்ஜமுபஜீவதீதி ஶ்லோகா: ॥ 1 ॥

யத்ஸப்தாந்நாநி மேத⁴யா । அவித்³யா ப்ரஸ்துதா ; தத்ர அவித்³வாந் அந்யாம் தே³வதாமுபாஸ்தே அந்யோ(அ)ஸாவந்யோ(அ)ஹமஸ்மீதி ; ஸ: வர்ணாஶ்ரமாபி⁴மாந: கர்மகர்தவ்யதயா நியதோ ஜுஹோத்யாதி³கர்மபி⁴: காமப்ரயுக்தோ தே³வாதீ³நாமுபகுர்வந் ஸர்வேஷாம் பூ⁴தாநாம் லோக இத்யுக்தம் । யதா² ச ஸ்வகர்மபி⁴ரேகைகேந ஸர்வைர்பூ⁴தைரஸௌ லோகோ போ⁴ஜ்யத்வேந ஸ்ருஷ்ட:, ஏவமஸாவபி ஜுஹோத்யாதி³பாங்க்தகர்மபி⁴: ஸர்வாணி பூ⁴தாநி ஸர்வம் ச ஜக³த் ஆத்மபோ⁴ஜ்யத்வேநாஸ்ருஜத ; ஏவம் ஏகைக: ஸ்வகர்மவித்³யாநுரூப்யேண ஸர்வஸ்ய ஜக³தோ போ⁴க்தா போ⁴ஜ்யம் ச, ஸர்வஸ்ய ஸர்வ: கர்தா கார்யம் சேத்யர்த²: ; ஏததே³வ ச வித்³யாப்ரகரணே மது⁴வித்³யாயாம் வக்ஷ்யாம: — ஸர்வம் ஸர்வஸ்ய கார்யம் மத்⁴விதி ஆத்மைகத்வவிஜ்ஞாநார்த²ம் । யத³ஸௌ ஜுஹோத்யாதி³நா பாங்க்தேந காம்யேந கர்மணா ஆத்மபோ⁴ஜ்யத்வேந ஜக³த³ஸ்ருஜத விஜ்ஞாநேந ச, தஜ்ஜக³த்ஸர்வம் ஸப்ததா⁴ ப்ரவிப⁴ஜ்யமாநம் கார்யகாரணத்வேந ஸப்தாந்நாந்யுச்யந்தே, போ⁴ஜ்யத்வாத் ; தேநாஸௌ பிதா தேஷாமந்நாநாம் । ஏதேஷாமந்நாநாம் ஸவிநியோகா³நாம் ஸூத்ரபூ⁴தா: ஸங்க்ஷேபத: ப்ரகாஶகத்வாத் இமே மந்த்ரா: ॥

யத்ஸப்தாந்நாநி மேத⁴யா தபஸாஜநயத்பிதேதி மேத⁴யா ஹி தபஸாஜநயத்பிதா । ஏகமஸ்ய ஸாதா⁴ரணமிதீத³மேவாஸ்ய தத்ஸாதா⁴ரணமந்நம் யதி³த³மத்³யதே । ஸ ய ஏதது³பாஸ்தே ந ஸ பாப்மநோ வ்யாவர்ததே மிஶ்ரம் ஹ்யேதத் । த்³வே தே³வாநபா⁴ஜயதி³தி ஹுதம் ச ப்ரஹுதம் ச தஸ்மாத்³தே³வேப்⁴யோ ஜுஹ்வதி ச ப்ர ச ஜுஹ்வத்யதோ² ஆஹுர்த³ர்ஶபூர்ணமாஸாவிதி தஸ்மாந்நேஷ்டியாஜுக: ஸ்யாத் । பஶுப்⁴ய ஏகம் ப்ராயச்ச²தி³தி தத்பய: । பயோ ஹ்யேவாக்³ரே மநுஷ்யாஶ்ச பஶவஶ்சோபஜீவந்தி தஸ்மாத்குமாரம் ஜாதம் க்⁴ருதம் வை வாக்³ரே ப்ரதிலேஹயந்தி ஸ்தநம் வாநுதா⁴பயந்த்யத² வத்ஸம் ஜாதமாஹுரத்ருணாத³ இதி । தஸ்மிந்ஸர்வம் ப்ரதிஷ்டி²தம் யச்ச ப்ராணிதி யச்ச நேதி பயஸி ஹீத³ம் ஸர்வம் ப்ரதிஷ்டி²தம் யச்ச ப்ராணிதி யச்ச ந । தத்³யதி³த³மாஹு: ஸம்வத்ஸரம் பயஸா ஜுஹ்வத³ப புநர்ம்ருத்யும் ஜயதீதி ந ததா² வித்³யாத்³யத³ஹரேவ ஜுஹோதி தத³ஹ: புநர்ம்ருத்யுமபஜயத்யேவம் வித்³வாந்ஸர்வம் ஹி தே³வேப்⁴யோ(அ)ந்நாத்³யம் ப்ரயச்ச²தி । கஸ்மாத்தாநி ந க்ஷீயந்தே(அ)த்³யமாநாநி ஸர்வதே³தி புருஷோ வா அக்ஷிதி: ஸ ஹீத³மந்நம் புந: புநர்ஜநயதே । யோ வைதாமக்ஷிதிம் வேதே³தி புருஷோ வா அக்ஷிதி: ஸ ஹீத³மந்நம் தி⁴யா தி⁴யா ஜநயதே கர்மபி⁴ர்யத்³தை⁴தந்ந குர்யாத்க்ஷீயேத ஹ ஸோ(அ)ந்நமத்தி ப்ரதீகேநேதி முக²ம் ப்ரதீகம் முகே²நேத்யேதத் । ஸ தே³வாநபிக³ச்ச²தி ஸ ஊர்ஜமுபஜீவதீதி ப்ரஶம்ஸா ॥ 2 ॥

யத்ஸப்தாந்நாநி — யத் அஜநயதி³தி க்ரியாவிஶேஷணம் ; மேத⁴யா ப்ரஜ்ஞயா விஜ்ஞாநேந தபஸா ச கர்மணா ; ஜ்ஞாநகர்மணீ ஏவ ஹி மேதா⁴தப:ஶப்³த³வாச்யே, தயோ: ப்ரக்ருதத்வாத் ; நேதரே மேதா⁴தபஸீ, அப்ரகரணாத் ; பாங்க்தம் ஹி கர்ம ஜாயாதி³ஸாத⁴நம் ; ‘ய ஏவம் வேத³’ இதி ச அநந்தரமேவ ஜ்ஞாநம் ப்ரக்ருதம் ; தஸ்மாந்ந ப்ரஸித்³த⁴யோர்மேதா⁴தபஸோராஶங்கா கார்யா ; அத: யாநி ஸப்தாந்நாநி ஜ்ஞாநகர்மப்⁴யாம் ஜநிதவாந்பிதா, தாநி ப்ரகாஶயிஷ்யாம இதி வாக்யஶேஷ: । தத்ர மந்த்ராணாமர்த²: திரோஹிதத்வாத்ப்ராயேண து³ர்விஜ்ஞேயோ ப⁴வதீதி தத³ர்த²வ்யாக்²யாநாய ப்³ராஹ்மணம் ப்ரவர்ததே । தத்ர யத்ஸப்தாந்நாநி மேத⁴யா தபஸாஜநயத்பிதேத்யஸ்ய கோ(அ)ர்த²: ? உச்யதே இதி — ஹி - ஶப்³தே³நைவ வ்யாசஷ்டே ப்ரஸித்³தா⁴ர்தா²வத்³யோதகேந ; ப்ரஸித்³தோ⁴ ஹ்யஸ்ய மந்த்ரஸ்யார்த² இத்யர்த²: ; யத³ஜநயதி³தி ச அநுவாத³ஸ்வரூபேண மந்த்ரேண ப்ரஸித்³தா⁴ர்த²தைவ ப்ரகாஶிதா ; அத: ப்³ராஹ்மணம் அவிஶங்கயைவாஹ — மேத⁴யா ஹி தபஸாஜநயத்பிதேதி ॥
நநு கத²ம் ப்ரஸித்³த⁴தா அஸ்யார்த²ஸ்யேதி, உச்யதே — ஜாயாதி³கர்மாந்தாநாம் லோகப²லஸாத⁴நாநாம் பித்ருத்வம் தாவத்ப்ரத்யக்ஷமேவ ; அபி⁴ஹிதம் ச — ‘ஜாயா தே ஸ்யாத்’ இத்யாதி³நா । தத்ர ச தை³வம் வித்தம் வித்³யா கர்ம புத்ரஶ்ச ப²லபூ⁴தாநாம் லோகாநாம் ஸாத⁴நம் ஸ்ரஷ்ட்ருத்வம் ப்ரதி இத்யபி⁴ஹிதம் ; வக்ஷ்யமாணம் ச ப்ரஸித்³த⁴மேவ । தஸ்மாத்³யுக்தம் வக்தும் மேத⁴யேத்யாதி³ । ஏஷணா ஹி ப²லவிஷயா ப்ரஸித்³தை⁴வ ச லோகே ; ஏஷணா ச ஜாயாதீ³த்யுக்தம் ‘ஏதாவாந்வை காம:’ இத்யநேந ; ப்³ரஹ்மவித்³யாவிஷயே ச ஸர்வைகத்வாத்காமாநுபபத்தே: । ஏதேந அஶாஸ்த்ரீயப்ரஜ்ஞாதபோப்⁴யாம் ஸ்வாபா⁴விகாப்⁴யாம் ஜக³த்ஸ்ரஷ்ட்ருத்வமுக்தமேவ ப⁴வதி ; ஸ்தா²வராந்தஸ்ய ச அநிஷ்டப²லஸ்ய கர்மவிஜ்ஞாநநிமித்தத்வாத் । விவக்ஷிதஸ்து ஶாஸ்த்ரீய ஏவ ஸாத்⁴யஸாத⁴நபா⁴வ:, ப்³ரஹ்மவித்³யாவிதி⁴த்ஸயா தத்³வைராக்³யஸ்ய விவக்ஷிதத்வாத் — ஸர்வோ ஹ்யயம் வ்யக்தாவ்யக்தலக்ஷண: ஸம்ஸாரோ(அ)ஶுத்³தோ⁴(அ)நித்ய: ஸாத்⁴யஸாத⁴நரூபோ து³:கோ²(அ)வித்³யாவிஷய இத்யேதஸ்மாத்³விரக்தஸ்ய ப்³ரஹ்மவித்³யா ஆரப்³த⁴வ்யேதி ॥
தத்ர அந்நாநாம் விபா⁴கே³ந விநியோக³ உச்யதே — ஏகமஸ்ய ஸாதா⁴ரணமிதி மந்த்ரபத³ம் ; தஸ்ய வ்யாக்²யாநம் — இத³மேவாஸ்ய தத்ஸாதா⁴ரணமந்நமித்யுக்தம் ; போ⁴க்த்ருஸமுதா³யஸ்ய ; கிம் தத் ? யதி³த³மத்³யதே பு⁴ஜ்யதே ஸர்வை: ப்ராணிபி⁴ரஹந்யஹநி, தத் ஸாதா⁴ரணம் ஸர்வபோ⁴க்த்ரர்த²மகல்பயத்பிதா ஸ்ருஷ்ட்வா அந்நம் । ஸ ய ஏதத்ஸாதா⁴ரணம் ஸர்வப்ராணப்⁴ருத்ஸ்தி²திகரம் பு⁴ஜ்யமாநமந்நமுபாஸ்தே — தத்பரோ ப⁴வதீத்யர்த²: — உபாஸநம் ஹி நாம தாத்பர்யம் த்³ருஷ்டம் லோகே ‘கு³ருமுபாஸ்தே’ ‘ராஜாநமுபாஸ்தே’ இத்யாதௌ³ — தஸ்மாத் ஶரீரஸ்தி²த்யர்தா²ந்நோபபோ⁴க³ப்ரதா⁴ந: நாத்³ருஷ்டார்த²கர்மப்ரதா⁴ந இத்யர்த²: ; ஸ ஏவம்பூ⁴தோ ந பாப்மநோ(அ)த⁴ர்மாத் வ்யாவர்ததே — ந விமுச்யத இத்யேதத் । ததா² ச மந்த்ரவர்ண: — ‘மோக⁴மந்நம் விந்த³தே’ (ரு. 10 । 97 । 6) இத்யாதி³: ; ஸ்ம்ருதிரபி —’நாத்மார்த²ம் பாசயேத³ந்நம்’ ‘அப்ரதா³யைப்⁴யோ யோ பு⁴ங்க்தே ஸ்தேந ஏவ ஸ:’ (ப⁴. கீ³. 3 । 13) ‘அந்நாதே³ ப்⁴ரூணஹா மார்ஷ்டி’ (மநு. 8 । 137) இத்யாதி³: । கஸ்மாத்புந: பாப்மநோ ந வ்யாவர்ததே ? மிஶ்ரம் ஹ்யேதத் — ஸர்வேஷாம் ஹி ஸ்வம் தத் அப்ரவிப⁴க்தம் யத்ப்ராணிபி⁴ர்பு⁴ஜ்யதே, ஸர்வபோ⁴ஜ்யத்வாதே³வ யோ முகே² ப்ரக்ஷிப்யமாணோ(அ)பி க்³ராஸ: பரஸ்ய பீடா³கரோ த்³ருஶ்யதே — மமேத³ம் ஸ்யாதி³தி ஹி ஸர்வேஷாம் தத்ராஶா ப்ரதிப³த்³தா⁴ ; தஸ்மாத் ந பரமபீட³யித்வா க்³ரஸிதுமபி ஶக்யதே । ‘து³ஷ்க்ருதம் ஹி மநுஷ்யாணாம்’ ( ? ) இத்யாதி³ஸ்மரணாச்ச ॥
க்³ருஹிணா வைஶ்வதே³வாக்²யமந்நம் யத³ஹந்யஹநி நிரூப்யத இதி கேசித் । தந்ந । ஸர்வபோ⁴க்த்ருஸாதா⁴ரணத்வம் வைஶ்வதே³வாக்²யஸ்யாந்நஸ்ய ந ஸர்வப்ராணப்⁴ருத்³பு⁴ஜ்யமாநாந்நவத்ப்ரத்யக்ஷம் । நாபி யதி³த³மத்³யத இதி தத்³விஷயம் வசநமநுகூலம் । ஸர்வப்ராணப்⁴ருத்³பு⁴ஜ்யமாநாந்நாந்த:பாதித்வாச்ச வைஶ்வதே³வாக்²யஸ்ய யுக்தம் ஶ்வசாண்டா³லாத்³யாத்³யஸ்ய அந்நஸ்ய க்³ரஹணம் , வைஶ்வதே³வவ்யதிரேகேணாபி ஶ்வசாண்டா³லாத்³யாத்³யாந்நத³ர்ஶநாத் , தத்ர யுக்தம் யதி³த³மத்³யத இதி வசநம் । யதி³ ஹி தந்ந க்³ருஹ்யேத ஸாதா⁴ரணஶப்³தே³ந பித்ரா அஸ்ருஷ்டத்வாவிநியுக்தத்வே தஸ்ய ப்ரஸஜ்யேயாதாம் । இஷ்யதே ஹி தத்ஸ்ருஷ்டத்வம் தத்³விநியுக்தத்வம் ச ஸர்வஸ்யாந்நஜாதஸ்ய । ந ச வைஶ்வதே³வாக்²யம் ஶாஸ்த்ரோக்தம் கர்ம குர்வத: பாப்மநோ(அ)விநிவ்ருத்திர்யுக்தா । ந ச தஸ்ய ப்ரதிஷேதோ⁴(அ)ஸ்தி । ந ச மத்ஸ்யப³ந்த⁴நாதி³கர்மவத்ஸ்வபா⁴வஜுகு³ப்ஸிதமேதத் , ஶிஷ்டநிர்வர்த்யத்வாத் , அகரணே ச ப்ரத்யவாயஶ்ரவணாத் । இதரத்ர ச ப்ரத்யவாயோபபத்தே:, ‘அஹமந்நமந்நமத³ந்தமத்³மி’ (தை. உ. 3 । 10 । 6) இதி மந்த்ரவர்ணாத் ॥
த்³வே தே³வாநபா⁴ஜயதி³தி மந்த்ரபத³ம் ; யே த்³வே அந்நே ஸ்ருஷ்ட்வா தே³வாநபா⁴ஜயத் , கே தே த்³வே இத்யுச்யதே — ஹுதம் ச ப்ரஹுதம் ச । ஹுதமித்யக்³நௌ ஹவநம் , ப்ரஹுதம் ஹுத்வா ப³லிஹரணம் । யஸ்மாத் த்³வே ஏதே அந்நே ஹுதப்ரஹுதே தே³வாநபா⁴ஜயத்பிதா, தஸ்மாத் ஏதர்ஹ்யபி க்³ருஹிண: காலே தே³வேப்⁴யோ ஜுஹ்வதி தே³வேப்⁴ய இத³மந்நமஸ்மாபி⁴ர்தீ³யமாநமிதி மந்வாநா ஜுஹ்வதி, ப்ரஜுஹ்வதி ச ஹுத்வா ப³லிஹரணம் ச குர்வத இத்யர்த²: । அதோ² அப்யந்ய ஆஹு: — த்³வே அந்நே பித்ரா தே³வேப்⁴ய: ப்ரத்தே ந ஹுதப்ரஹுதே, கிம் தர்ஹி த³ர்ஶபூர்ணமாஸாவிதி । த்³வித்வஶ்ரவணாவிஶேஷாத் அத்யந்தப்ரஸித்³த⁴த்வாச்ச ஹுதப்ரஹுதே இதி ப்ரத²ம: பக்ஷ: । யத்³யபி த்³வித்வம் ஹுதப்ரஹுதயோ: ஸம்ப⁴வதி, ததா²பி ஶ்ரௌதயோரேவ து த³ர்ஶபூர்ணமாஸயோர்தே³வாந்நத்வம் ப்ரஸித்³த⁴தரம் , மந்த்ரப்ரகாஶிதத்வாத் ; கு³ணப்ரதா⁴நப்ராப்தௌ ச ப்ரதா⁴நே ப்ரத²மதரா அவக³தி: ; த³ர்ஶபூர்ணமாஸயோஶ்ச ப்ராதா⁴ந்யம் ஹுதப்ரஹுதாபேக்ஷயா ; தஸ்மாத்தயோரேவ க்³ரஹணம் யுக்தம் — த்³வே தே³வாநபா⁴ஜயதி³தி । யஸ்மாத்³தே³வார்த²மேதே பித்ரா ப்ரக்ல்ருப்தே த³ர்ஶபூர்ணமாஸாக்²யே அந்நே, தஸ்மாத் தயோர்தே³வார்த²த்வாவிகா⁴தாய நேஷ்டியாஜுக: இஷ்டியஜநஶீல: ; இஷ்டிஶப்³தே³ந கில காம்யா இஷ்டய: ; ஶாதபதீ² இயம் ப்ரஸித்³தி⁴: ; தாச்சீ²ல்யப்ரத்யயப்ரயோகா³த்காம்யேஷ்டியஜநப்ரதா⁴நோ ந ஸ்யாதி³த்யர்த²: ॥
பஶுப்⁴ய ஏகம் ப்ராயச்ச²தி³தி — யத்பஶுப்⁴ய ஏகம் ப்ராயச்ச²த்பிதா, கிம் புநஸ்தத³ந்நம் ? தத்பய: । கத²ம் புநரவக³ம்யதே பஶவோ(அ)ஸ்யாந்நஸ்ய ஸ்வாமிந இத்யத ஆஹ — பயோ ஹி அக்³ரே ப்ரத²மம் யஸ்மாத் மநுஷ்யாஶ்ச பஶவஶ்ச பய ஏவோபஜீவந்தீதி ; உசிதம் ஹி தேஷாம் தத³ந்நம் , அந்யதா² கத²ம் ததே³வாக்³ரே நியமேநோபஜீவேயு: । கத²மக்³ரே ததே³வோபஜீவந்தீதி உச்யதே — மநுஷ்யாஶ்ச பஶவஶ்ச யஸ்மாத் தேநைவாந்நேந வர்தந்தே அத்³யத்வே(அ)பி, யதா² பித்ரா ஆதௌ³ விநியோக³: க்ருத: ததா² ; தஸ்மாத் குமாரம் பா³லம் ஜாதம் க்⁴ருதம் வா த்ரைவர்ணிகா ஜாதகர்மணி ஜாதரூபஸம்யுக்தம் ப்ரதிலேஹயந்தி ப்ராஶயந்தி ; ஸ்தநம் வா அநுதா⁴பயந்தி பஶ்சாத் பாயயந்தி யதா²ஸம்ப⁴வம் அந்யேஷாம் ; ஸ்தநமேவாக்³ரே தா⁴பயந்தி மநுஷ்யேப்⁴யோ(அ)ந்யேஷாம் பஶூநாம் । அத² வத்ஸம் ஜாதமாஹு: கியத்ப்ரமாணோ வத்ஸ இத்யேவம் ப்ருஷ்டா: ஸந்த: — அத்ருணாத³ இதி — நாத்³யாபி த்ருணமத்தி, அதீவ பா³ல: பயஸைவாத்³யாபி வர்தத இத்யர்த²: । யச்ச அக்³ரே ஜாதகர்மாதௌ³ க்⁴ருதமுபஜீவந்தி, யச்ச இதரே பய ஏவ, தத் ஸர்வதா²பி பய ஏவோபஜீவந்தி ; க்⁴ருதஸ்யாபி பயோவிகாரத்வாத்பயஸ்த்வமேவ । கஸ்மாத்புந: ஸப்தமம் ஸத் பஶ்வந்நம் சதுர்த²த்வேந வ்யாக்²யாயதே ? கர்மஸாத⁴நத்வாத் ; கர்ம ஹி பய:ஸாத⁴நாஶ்ரயம் அக்³நிஹோத்ராதி³ ; தச்ச கர்ம ஸாத⁴நம் வித்தஸாத்⁴யம் வக்ஷ்யமாணஸ்யாந்நத்ரயஸ்ய ஸாத்⁴யஸ்ய, யதா² த³ர்ஶபூர்ணமாஸௌ பூர்வோக்தாவந்நே ; அத: கர்மபக்ஷத்வாத் கர்மணா ஸஹ பிண்டீ³க்ருத்யோபதே³ஶ: ; ஸாத⁴நத்வாவிஶேஷாத் அர்த²ஸம்ப³ந்தா⁴த் ஆநந்தர்யமகாரணமிதி ச ; வ்யாக்²யாநே ப்ரதிபத்திஸௌகர்யாச்ச — ஸுக²ம் ஹி நைரந்தர்யேண வ்யாக்²யாதும் ஶக்யந்தே(அ)ந்நாநி வ்யாக்²யாதாநி ச ஸுக²ம் ப்ரதீயந்தே । தஸ்மிந்ஸர்வம் ப்ரதிஷ்டி²தம் யச்ச ப்ராணிதி யச்ச நேத்யஸ்ய கோ(அ)ர்த² இத்யுச்யதே — தஸ்மிந் பஶ்வந்நே பயஸி, ஸர்வம் அத்⁴யாத்மாதி⁴பூ⁴தாதி⁴தை³வலக்ஷணம் க்ருத்ஸ்நம் ஜக³த் ப்ரதிஷ்டி²தம் — யச்ச ப்ராணிதி ப்ராணசேஷ்டாவத் , யச்ச ந ஸ்தா²வரம் ஶைலாதி³ । தத்ர ஹி - ஶப்³தே³நைவ ப்ரஸித்³தா⁴வத்³யோதகேந வ்யாக்²யாதம் । கத²ம் பயோத்³ரவ்யஸ்ய ஸர்வப்ரதிஷ்டா²த்வம் ? காரணத்வோபபத்தே: ; காரணத்வம் ச அக்³நிஹோத்ராதி³கர்மஸமவாயித்வம் ; அக்³நிஹோத்ராத்³யாஹுதிவிபரிணாமாத்மகம் ச ஜக³த்க்ருத்ஸ்நமிதி ஶ்ருதிஸ்ம்ருதிவாதா³: ஶதஶோ வ்யவஸ்தி²தா: ; அதோ யுக்தமேவ ஹி - ஶப்³தே³ந வ்யாக்²யாநம் । யத்தத்³ப்³ராஹ்மணாந்தரேஷ்விமத³மாஹு: — ஸம்வத்ஸரம் பயஸா ஜுஹ்வத³ப புநர்ம்ருத்யும் ஜயதீதி ; ஸம்வத்ஸரேண கில த்ரீணி ஷஷ்டிஶதாந்யாஹுதீநாம் ஸப்த ச ஶதாநி விம்ஶதிஶ்சேதி யாஜுஷ்மதீரிஷ்டகா அபி⁴ஸம்பத்³யமாநா: ஸம்வத்ஸரஸ்ய ச அஹோராத்ராணி, ஸம்வத்ஸரமக்³நிம் ப்ரஜாபதிமாப்நுவந்தி ; ஏவம் க்ருத்வா ஸம்வத்ஸரம் ஜுஹ்வத் அபஜயதி புநர்ம்ருத்யும் - இத: ப்ரேத்ய தே³வேஷு ஸம்பூ⁴த: புநர்ந ம்ரியத இத்யர்த²: — இத்யேவம் ப்³ராஹ்மணவாதா³ ஆஹு: । ந ததா² வித்³யாத் ந ததா² த்³ரஷ்டவ்யம் ; யத³ஹரேவ ஜுஹோதி தத³ஹ: புநர்ம்ருத்யுமபஜயதி ந ஸம்வத்ஸராப்⁴யாஸமபேக்ஷதே ; ஏவம் வித்³வாந்ஸந் — யது³க்தம் , பயஸி ஹீத³ம் ஸர்வம் ப்ரதிஷ்டி²தம் பயஆஹுதிவிபரிணாமாத்மகத்வாத்ஸர்வஸ்யேதி, தத் — ஏகேநைவாஹ்நா ஜக³தா³த்மத்வம் ப்ரதிபத்³யதே ; தது³ச்யதே — அபஜயதி புநர்ம்ருத்யும் புநர்மரணம் , ஸக்ருந்ம்ருத்வா வித்³வாந் ஶரீரேண வியுஜ்ய ஸர்வாத்மா ப⁴வதி ந புநர்மரணாய பரிச்சி²ந்நம் ஶரீரம் க்³ருஹ்ணாதீத்யர்த²: । க: புநர்ஹேது:, ஸர்வாத்மாப்த்யா ம்ருத்யுமபஜயதீதி ? உச்யதே — ஸர்வம் ஸமஸ்தம் ஹி யஸ்மாத் தே³வேப்⁴ய: ஸர்வேப்⁴ய: அந்நாத்³யம் அந்நமேவ ததா³த்³யம் ச ஸாயம்ப்ராதராஹுதிப்ரக்ஷேபேண ப்ரயச்ச²தி । தத்³யுக்தம் — ஸர்வமாஹுதிமயமாத்மாநம் க்ருத்வா ஸர்வதே³வாந்நரூபேண ஸர்வை: தே³வை: ஏகாத்மபா⁴வம் க³த்வா ஸர்வதே³வமயோ பூ⁴த்வா புநர்ந ம்ரியத இதி । அதை²தத³ப்யுக்தம் ப்³ராஹ்மணேந — ‘ப்³ரஹ்ம வை ஸ்வயம்பு⁴ தபோ(அ)தப்யத, ததை³க்ஷத ந வை தபஸ்யாநந்த்யமஸ்தி ஹந்தாஹம் பூ⁴தேஷ்வாத்மாநம் ஜுஹவாநி பூ⁴தாநி சாத்மநீதி, தத்ஸர்வேஷு பூ⁴தேஷ்வாத்மாநம் ஹுத்வா பூ⁴தாநி சாத்மநி ஸர்வேஷாம் பூ⁴தாநாம் ஶ்ரைஷ்ட்²யம் ஸ்வாராஜ்யமாதி⁴பத்யம் பர்யேத்’ (ஶத. ப்³ரா. 13 । 7 । 1 । 1) இதி ॥
கஸ்மாத்தாநி ந க்ஷீயந்தே(அ)த்³யமாநாநி ஸர்வதே³தி । யதா³ பித்ரா அந்நாநி ஸ்ருஷ்ட்வா ஸப்த ப்ருத²க்ப்ருத²க்³போ⁴க்த்ருப்⁴ய: ப்ரத்தாநி, ததா³ ப்ரப்⁴ருத்யேவ தைர்போ⁴க்த்ருபி⁴ரத்³யமாநாநி — தந்நிமித்தத்வாத்தேஷாம் ஸ்தி²தே: — ஸர்வதா³ நைரந்தர்யேண ; க்ருதக்ஷயோபபத்தேஶ்ச யுக்தஸ்தேஷாம் க்ஷய: ; ந ச தாநி க்ஷீயமாணாநி, ஜக³தோ(அ)விப்⁴ரஷ்டரூபேணைவாவஸ்தா²நத³ர்ஶநாத் ; ப⁴விதவ்யம் ச அக்ஷயகாரணேந ; தஸ்மாத் கஸ்மாத்புநஸ்தாநி ந க்ஷீயந்த இதி ப்ரஶ்ந: । தஸ்யேத³ம் ப்ரதிவசநம் — புருஷோ வா அக்ஷிதி: । யதா² அஸௌ பூர்வமந்நாநாம் ஸ்ரஷ்டாஸீத்பிதா மேத⁴யா ஜாயாதி³ஸம்ப³த்³தே⁴ந ச பாங்க்தகர்மணா போ⁴க்தா ச ததா² யேப்⁴யோ த³த்தாந்யந்நாநி தே(அ)பி தேஷாமந்நாநாம் போ⁴க்தாரோ(அ)பி ஸந்த: பிதர ஏவ — மேத⁴யா தபஸா ச யதோ ஜநயந்தி தாந்யந்நாநி । ததே³தத³பி⁴தீ⁴யதே புருஷோ வை யோ(அ)ந்நாநாம் போ⁴க்தா ஸ: அக்ஷிதி: அக்ஷயஹேது: । கத²மஸ்யாக்ஷிதித்வமித்யுச்யதே — ஸ: ஹி யஸ்மாத் இத³ம் பு⁴ஜ்யமாநம் ஸப்தவித⁴ம் கார்யகரணலக்ஷணம் க்ரியாப²லாத்மகம் புந: புந: பூ⁴யோ பூ⁴ய: ஜநயதே உத்பாத³யதி, தி⁴யா தி⁴யா தத்தத்காலபா⁴விந்யா தயா தயா ப்ரஜ்ஞயா, கர்மபி⁴ஶ்ச வாங்மந:காயசேஷ்டிதை: ; யத் யதி³ ஹ யத்³யேதத்ஸப்தவித⁴மந்நமுக்தம் க்ஷணமாத்ரமபி ந குர்யாத்ப்ரஜ்ஞயா கர்மபி⁴ஶ்ச, ததோ விச்சி²த்³யேத பு⁴ஜ்யமாநத்வாத்ஸாதத்யேந க்ஷீயேத ஹ । தஸ்மாத் யதை²வாயம் புருஷோ போ⁴க்தா அந்நாநாம் நைரந்தர்யேண யதா²ப்ரஜ்ஞம் யதா²கர்ம ச கரோத்யபி ; தஸ்மாத் புருஷோ(அ)க்ஷிதி:, ஸாதத்யேந கர்த்ருத்வாத் ; தஸ்மாத் பு⁴ஜ்யமாநாந்யப்யந்நாநி ந க்ஷீயந்த இத்யர்த²: । அத: ப்ரஜ்ஞாக்ரியாலக்ஷணப்ரப³ந்தா⁴ரூட⁴: ஸர்வோ லோக: ஸாத்⁴யஸாத⁴நலக்ஷண: க்ரியாப²லாத்மக: ஸம்ஹதாநேகப்ராணிகர்மவாஸநாஸந்தாநாவஷ்டப்³த⁴த்வாத் க்ஷணிக: அஶுத்³த⁴: அஸார: நதீ³ஸ்ரோத:ப்ரதீ³பஸந்தாநகல்ப: கத³லீஸ்தம்ப⁴வத³ஸார: பே²நமாயாமரீச்யம்ப⁴:ஸ்வப்நாதி³ஸம: ததா³த்மக³தத்³ருஷ்டீநாமவிகீர்யமாணோ நித்ய: ஸாரவாநிவ லக்ஷ்யதே ; ததே³தத்³வைராக்³யார்த²முச்யதே — தி⁴யா தி⁴யா ஜநயதே கர்மபி⁴ர்யத்³தை⁴தந்ந குர்யாத்க்ஷீயேத ஹேதி — விரக்தாநாம் ஹ்யஸ்மாத் ப்³ரஹ்மவித்³யா ஆரப்³த⁴வ்யா சதுர்த²ப்ரமுகே²நேதி । யோ வைதாமக்ஷிதிம் வேதே³தி । வக்ஷ்யமாணாந்யபி த்ரீண்யந்நாநி அஸ்மிந்நவஸரே வ்யாக்²யாதாந்யேவேதி க்ருத்வா தேஷாம் யாதா²த்ம்யவிஜ்ஞாநப²லமுபஸம்ஹ்ரியதே — யோ வா ஏதாமக்ஷிதிம் அக்ஷயஹேதும் யதோ²க்தம் வேத³ - புருஷோ வா அக்ஷிதி: ஸ ஹீத³மந்ந தி⁴யா தி⁴யா ஜநயதே கர்மபி⁴ர்யத்³தை⁴தந்ந குர்யாத்க்ஷீயேத ஹேதி — ஸோ(அ)ந்நமத்தி ப்ரதீகேநேத்யஸ்யார்த² உச்யதே — முக²ம் முக்²யத்வம் ப்ராதா⁴ந்யமித்யேதத் , ப்ராதா⁴ந்யேநைவ, அந்நாநாம் பிது: புருஷஸ்யாக்ஷிதித்வம் யோ வேத³, ஸோ(அ)ந்நமத்தி, நாந்நம் ப்ரதி கு³ணபூ⁴த: ஸந் , யதா² அஜ்ஞ: ந ததா² வித்³வாந் அந்நாநாமாத்மபூ⁴த: — போ⁴க்தைவ ப⁴வதி ந போ⁴ஜ்யதாமாபத்³யதே । ஸ தே³வாநபிக³ச்ச²தி ஸ ஊர்ஜமுபஜீவதி — தே³வாநபிக³ச்ச²தி தே³வாத்மபா⁴வம் ப்ரதிபத்³யதே, ஊர்ஜமம்ருதம் ச உபஜீவதீதி யது³க்தம் , ஸா ப்ரஶம்ஸா ; நாபூர்வார்தோ²(அ)ந்யோ(அ)ஸ்தி ॥

த்ரீண்யாத்மநே(அ)குருதேதி மநோ வாசம் ப்ராணம் தாந்யாத்மநே(அ)குருதாந்யத்ரமநா அபூ⁴வம் நாத³ர்ஶமந்யத்ரமநா அபூ⁴வம் நாஶ்ரௌஷமிதி மநஸா ஹ்யேவ பஶ்யதி மநஸா ஶ்ருணோதி । காம: ஸங்கல்போ விசிகித்ஸா ஶ்ரத்³தா⁴ஶ்ரத்³தா⁴ த்⁴ருதிரத்⁴ருதிர்ஹ்ரீர்தீ⁴ர்பீ⁴ரித்யேதத்ஸர்வம் மந ஏவ தஸ்மாத³பி ப்ருஷ்ட²த உபஸ்ப்ருஷ்டோ மநஸா விஜாநாதி ய: கஶ்ச ஶப்³தோ³ வாகே³வ ஸா । ஏஷா ஹ்யந்தமாயத்தைஷா ஹி ந ப்ராணோ(அ)பாநோ வ்யாந உதா³ந: ஸமாநோ(அ)ந இத்யேதத்ஸர்வம் ப்ராண ஏவைதந்மயோ வா அயமாத்மா வாங்மயோ மநோமய: ப்ராணமய: ॥ 3 ॥

பாங்க்தஸ்ய கர்மண: ப²லபூ⁴தாநி யாநி த்ரீண்யந்நாந்யுபக்ஷிப்தாநி தாநி கார்யத்வாத் விஸ்தீர்ணவிஷயத்வாச்ச பூர்வேப்⁴யோ(அ)ந்நேப்⁴ய: ப்ருத²கு³த்க்ருஷ்டாநி ; தேஷாம் வ்யாக்²யாநார்த² உத்தரோ க்³ரந்த² ஆ ப்³ராஹ்மணபரிஸமாப்தே: । த்ரீண்யாத்மநே(அ)குருதேதி கோ(அ)ஸ்யார்த² இத்யுச்யதே — மந: வாக் ப்ராண:, ஏதாநி த்ரீண்யந்நாநி ; தாநி மந: வாசம் ப்ராணம் ச ஆத்மநே ஆத்மார்த²ம் அகுருத க்ருதவாந் ஸ்ருஷ்ட்வா ஆதௌ³ பிதா । தேஷாம் மநஸோ(அ)ஸ்தித்வம் ஸ்வரூபம் ச ப்ரதி ஸம்ஶய இத்யத ஆஹ — அஸ்தி தாவந்மந: ஶ்ரோத்ராதி³பா³ஹ்யகரணவ்யதிரிக்தம் ; யத ஏவம் ப்ரஸித்³த⁴ம் — பா³ஹ்யகரணவிஷயாத்மஸம்ப³ந்தே⁴ ஸத்யபி அபி⁴முகீ²பூ⁴தம் விஷயம் ந க்³ருஹ்ணாதி, கிம் த்³ருஷ்டவாநஸீத³ம் ரூபமித்யுக்தோ வத³தி — அந்யத்ர மே க³தம் மந ஆஸீத் ஸோ(அ)ஹமந்யத்ரமநா ஆஸம் நாத³ர்ஶம் , ததே²த³ம் ஶ்ருதவாநஸி மதீ³யம் வச இத்யுக்த: அந்யத்ரமநா அபூ⁴வம் நாஶ்ரௌஷம் ந ஶ்ருதவாநஸ்மீதி । தஸ்மாத் யஸ்யாஸந்நிதௌ⁴ ரூபாதி³க்³ரஹணஸமர்த²ஸ்யாபி ஸத: சக்ஷுராதே³: ஸ்வஸ்வவிஷயஸம்ப³ந்தே⁴ ரூபஶப்³தா³தி³ஜ்ஞாநம் ந ப⁴வதி, யஸ்ய ச பா⁴வே ப⁴வதி, தத் அந்யத் அஸ்தி மநோ நாமாந்த:கரணம் ஸர்வகரணவிஷயயோகீ³த்யவக³ம்யதே । தஸ்மாத்ஸர்வோ ஹி லோகோ மநஸா ஹ்யேவ பஶ்யதி மநஸா ஶ்ருணோதி, தத்³வ்யக்³ரத்வே த³ர்ஶநாத்³யபா⁴வாத் ॥
அஸ்தித்வே ஸித்³தே⁴ மநஸ: ஸ்வரூபார்த²மித³முச்யதே — காம: ஸ்த்ரீவ்யதிகராபி⁴லாஷாதி³:, ஸங்கல்ப: ப்ரத்யுபஸ்தி²தவிஷயவிகல்பநம் ஶுக்லநீலாதி³பே⁴தே³ந, விசிகித்ஸா ஸம்ஶயஜ்ஞாநம் , ஶ்ரத்³தா⁴ அத்³ருஷ்டார்தே²ஷு கர்மஸு ஆஸ்திக்யபு³த்³தி⁴: தே³வதாதி³ஷு ச, அஶ்ரத்³தா⁴ தத்³விபரீதா பு³த்³தி⁴:, த்⁴ருதி: தா⁴ரணம் தே³ஹாத்³யவஸாநே உத்தம்ப⁴நம் , அத்⁴ருதி: தத்³விபர்யய:, ஹ்ரீ: லஜ்ஜா, தீ⁴: ப்ரஜ்ஞா, பீ⁴: ப⁴யம் இத்யேததே³வமாதி³கம் ஸர்வம் மந ஏவ ; மநஸோ(அ)ந்த:கரணஸ்ய ரூபாண்யேதாநி । மநோ(அ)ஸ்தித்வம் ப்ரத்யந்யச்ச காரணமுச்யதே — தஸ்மாந்மநோ நாமாஸ்த்யந்த:கரணம் , யஸ்மாச்சக்ஷுஷோ ஹ்யகோ³சரே ப்ருஷ்ட²தோ(அ)ப்யுபஸ்ப்ருஷ்ட: கேநசித் ஹஸ்தஸ்யாயம் ஸ்பர்ஶ: ஜாநோரயமிதி விவேகேந ப்ரதிபத்³யதே ; யதி³ விவேகக்ருத் மநோ நாம நாஸ்தி தர்ஹி த்வங்மாத்ரேண குதோ விவேகப்ரதிபத்தி: ஸ்யாத் ; யத்தத் விவேகப்ரதிபத்திகாரணம் தந்மந: ॥
அஸ்தி தாவந்மந:, ஸ்வரூபம் ச தஸ்யாதி⁴க³தம் । த்ரீண்யந்நாநீஹ ப²லபூ⁴தாநி கர்மணாம் மநோவாக்ப்ராணாக்²யாநி அத்⁴யாத்மமதி⁴பூ⁴தமதி⁴தை³வம் ச வ்யாசிக்²யாஸிதாநி । தத்ர ஆத்⁴யாத்மிகாநாம் வாங்மந:ப்ராணாநாம் மநோ வ்யாக்²யாதம் । அதே²தா³நீம் வாக்³வக்தவ்யேத்யாரம்ப⁴: — ய: கஶ்சித் லோகே ஶப்³தோ³ த்⁴வநி: தால்வாதி³வ்யங்க்³ய: ப்ராணிபி⁴: வர்ணாதி³லக்ஷண: இதரோ வா வாதி³த்ரமேகா⁴தி³நிமித்த: ஸர்வோ த்⁴வநி: வாகே³வ ஸா । இத³ம் தாவத்³வாச: ஸ்வரூபமுக்தம் । அத² தஸ்யா: கார்யமுச்யதே — ஏஷா வாக் ஹி யஸ்மாத் அந்தம் அபி⁴தே⁴யாவஸாநம் அபி⁴தே⁴யநிர்ணயம் ஆயத்தா அநுக³தா । ஏஷா புந: ஸ்வயம் நாபி⁴தே⁴யவத் ப்ரகாஶ்யா அபி⁴தே⁴யப்ரகாஶிகைவ ப்ரகாஶாத்மகத்வாத் ப்ரதீ³பாதி³வத் ; ந ஹி ப்ரதீ³பாதி³ப்ரகாஶ: ப்ரகாஶாந்தரேண ப்ரகாஶ்யதே ; தத்³வத் வாக் ப்ரகாஶிகைவ ஸ்வயம் ந ப்ரகாஶ்யா — இதி அநவஸ்தா²ம் ஶ்ருதி: பரிஹரதி — ஏஷா ஹி ந ப்ரகாஶ்யா, ப்ரகாஶகத்வமேவ வாச: கார்யமித்யர்த²: ॥
அத² ப்ராண உச்யதே — ப்ராண: முக²நாஸிகாஸஞ்சார்யா ஹ்ருத³யவ்ருத்தி: ப்ரணயநாத்ப்ராண:, அபநயநாந்மூத்ரபுரீஷாதே³ரபாந: அதோ⁴வ்ருத்தி: ஆ நாபி⁴ஸ்தா²ந:, வ்யாந: வ்யாயமநகர்மா வ்யாந: ப்ராணாபாநயோ: ஸந்தி⁴: வீர்யவத்கர்மஹேதுஶ்ச, உதா³ந: உத்கர்ஷோர்த்⁴வக³மநாதி³ஹேது: ஆபாத³தலமஸ்தகஸ்தா²ந ஊர்த்⁴வவ்ருத்தி:, ஸமாந ஸமம் நயநாத்³பு⁴க்தஸ்ய பீதஸ்ய ச கோஷ்ட²ஸ்தா²நோ(அ)ந்நபக்தா, அந இத்யேஷாம் வ்ருத்திவிஶேஷாணாம் ஸாமாந்யபூ⁴தா ஸாமாந்யதே³ஹசேஷ்டாபி⁴ஸம்ப³ந்தி⁴நீ வ்ருத்தி: — ஏவம் யதோ²க்தம் ப்ராணாதி³வ்ருத்திஜாதமேதத்ஸர்வம் ப்ராண ஏவ । ப்ராண இதி வ்ருத்திமாநாத்⁴யாத்மிக: அந உக்த: ; கர்ம ச அஸ்ய வ்ருத்திபே⁴த³ப்ரத³ர்ஶநேநைவ வ்யாக்²யாதம் ; வ்யாக்²யாதாந்யாத்⁴யாத்மிகாநி மநோவாக்ப்ராணாக்²யாநி அந்நாநி ; ஏதந்மய ஏதத்³விகார: ப்ராஜாபத்யைரேதைர்வாங்மந:ப்ராணைராரப்³த⁴: । கோ(அ)ஸாவயம் கார்யகரணஸங்கா⁴த: ? ஆத்மா பிண்ட³: ஆத்மஸ்வரூபத்வேநாபி⁴மதோ(அ)விவேகிபி⁴: — அவிஶேஷேணைதந்மய இத்யுக்தஸ்ய விஶேஷேண வாங்மயோ மநோமய: ப்ராணமய இதி ஸ்பு²டீகரணம் ॥
தேஷாமேவ ப்ராஜாபத்யாநாமந்நாநாமாதி⁴பௌ⁴திகோ விஸ்தாரோ(அ)பி⁴தீ⁴யதே —

த்ரயோ லோகா ஏத ஏவ வாகே³வாயம் லோகோ மநோ(அ)ந்தரிக்ஷலோக: ப்ராணோ(அ)ஸௌ லோக: ॥ 4 ॥

த்ரயோ லோகா: பூ⁴ர்பு⁴வ:ஸ்வரித்யாக்²யா: ஏத ஏவ வாங்மந:ப்ராணா: ; தத்ர விஶேஷ: — வாகே³வாயம் லோக:, மநோ(அ)ந்தரிக்ஷலோக:, ப்ராணோ(அ)ஸௌ லோக: ॥
த்ரயோ வேதா³ ஏத ஏவ வாகே³வர்க்³வேதோ³ மநோ யஜுர்வேத³: ப்ராண: ஸாமவேத³: ॥ 5 ॥
தே³வா: பிதரோ மநுஷ்யா ஏத ஏவ வாகே³வ தே³வா மந: பிதர: ப்ராணோ மநுஷ்யா: ॥ 6 ॥

பிதா மாதா ப்ரஜைத ஏவ மந ஏவ பிதா வாங்மாதா ப்ராண: ப்ரஜா ॥ 7 ॥

ததா² த்ரயோ வேதா³ இத்யாதீ³நி வாக்யாநி ருஜ்வர்தா²நி ॥

விஜ்ஞாதம் விஜிஜ்ஞாஸ்யமவிஜ்ஞாதமேத ஏவ யத்கிஞ்ச விஜ்ஞாதம் வாசஸ்தத்³ரூபம் வாக்³கி⁴ விஜ்ஞாதா வாகே³நம் தத்³பூ⁴த்வாவதி ॥ 8 ॥

விஜ்ஞாதம் விஜிஜ்ஞாஸ்யம் அவிஜ்ஞாதம் ஏத ஏவ ; தத்ர விஶேஷ: யத்கிஞ்ச விஜ்ஞாதம் விஸ்பஷ்டம் ஜ்ஞாதம் வாசஸ்தத்³ரூபம் ; தத்ர ஸ்வயமேவ ஹேதுமாஹ — வாக் ஹி விஜ்ஞாதா, ப்ரகாஶாத்மகத்வாத் ; கத²மவிஜ்ஞாதா ப⁴வேத் யா அந்யாநபி விஜ்ஞாபயதி ; ‘வாசைவ ஸம்ராட்³ப³ந்து⁴: ப்ரஜ்ஞாயதே’ (ப்³ரு. உ. 4 । 1 । 2) இதி ஹி வக்ஷ்யதி । வாக்³விஶேஷவித³ இத³ம் ப²லமுச்யதே — வாகே³வ ஏநம் யதோ²க்தவாக்³விபூ⁴திவித³ம் தத் விஜ்ஞாதம் பூ⁴த்வா அவதி பாலயதி, விஜ்ஞாதரூபேணைவாஸ்யாந்நம் போ⁴ஜ்யதாம் ப்ரதிபத்³யத இத்யர்த²: ॥

யத்கிஞ்ச விஜிஜ்ஞாஸ்யம் மநஸஸ்தத்³ரூபம் மநோ ஹி விஜிஜ்ஞாஸ்யம் மந ஏவம் தத்³பூ⁴த்வாவதி ॥ 9 ॥

ததா² யத்கிஞ்ச விஜிஜ்ஞாஸ்யம் , விஸ்பஷ்டம் ஜ்ஞாதுமிஷ்டம் விஜிஜ்ஞாஸ்யம் , தத்ஸர்வம் மநஸோ ரூபம் ; மந: ஹி யஸ்மாத் ஸந்தி³ஹ்யமாநாகாரத்வாத்³விஜிஜ்ஞாஸ்யம் । பூர்வவந்மநோவிபூ⁴திவித³: ப²லம் — மந ஏநம் தத் விஜிஜ்ஞாஸ்யம் பூ⁴த்வா அவதி விஜிஜ்ஞாஸ்யஸ்வரூபேணைவாந்நத்வமாபத்³யதே ॥

யத்கிஞ்சாவிஜ்ஞாதம் ப்ராணஸ்ய தத்³ரூபம் ப்ராணோ ஹ்யவிஜ்ஞாத: ப்ராண ஏநம் தத்³பூ⁴த்வாவதி ॥ 10 ॥

ததா² யத்கிஞ்ச அவிஜ்ஞாதம் விஜ்ஞாநாகோ³சரம் ந ச ஸந்தி³ஹ்யமாநம் , ப்ராணஸ்ய தத்³ரூபம் ; ப்ராணோ ஹ்யவிஜ்ஞாத: அவிஜ்ஞாதரூப: ஹி யஸ்மாத் ப்ராண: — அநிருக்தஶ்ருதே: । விஜ்ஞாதவிஜிஜ்ஞாஸ்யாவிஜ்ஞாதபே⁴தே³ந வாங்மந:ப்ராணவிபா⁴கே³ ஸ்தி²தே த்ரயோ லோகா இத்யாத³யோ வாசநிகா ஏவ । ஸர்வத்ர விஜ்ஞாதாதி³ரூபத³ர்ஶநாத்³வசநாதே³வ நியம: ஸ்மர்தவ்ய: । ப்ராண ஏநம் தத்³பூ⁴த்வாவதி — அவிஜ்ஞாதரூபேணைவாஸ்ய ப்ராணோ(அ)ந்நம் ப⁴வதீத்யர்த²: । ஶிஷ்யபுத்ராதி³பி⁴: ஸந்தி³ஹ்யமாநாவிஜ்ஞாதோபகாரா அப்யாசார்யபித்ராத³யோ த்³ருஶ்யந்தே ; ததா² மந:ப்ராணயோரபி ஸந்தி³ஹ்யமாநாவிஜ்ஞாதயோரந்நத்வோபபத்தி: ॥
வ்யாக்²யாதோ வாங்மந:ப்ராணாநாமாதி⁴பௌ⁴திகோ விஸ்தார: ; அதா²யமாதி⁴தை³விகார்த² ஆரம்ப⁴: —

தஸ்யை வாச: ப்ருதி²வீ ஶரீரம் ஜ்யோதீரூபமயமக்³நிஸ்தத்³யாவத்யேவ வாக்தாவதீ ப்ருதி²வீ தாவாநயமக்³நி: ॥ 11 ॥

தஸ்யை தஸ்யா: வாச: ப்ரஜாபதேரந்நத்வேந ப்ரஸ்துதாயா: ப்ருதி²வீ ஶரீரம் பா³ஹ்ய ஆதா⁴ர:, ஜ்யோதீரூபம் ப்ரகாஶாத்மகம் கரணம் ப்ருதி²வ்யா ஆதே⁴யபூ⁴தம் அயம் பார்தி²வோ(அ)க்³நி: । த்³விரூபா ஹி ப்ரஜாபதே: வாக் கார்யம் ஆதா⁴ர: அப்ரகாஶ:, கரணம் ச ஆதே⁴யம் ப்ரகாஶ: தது³ப⁴யம் ப்ருதி²வ்யக்³நீ வாகே³வ ப்ரஜாபதே: । தத் தத்ர யாவத்யேவ யாவத்பரிமாணைவ அத்⁴யாத்மாதி⁴பூ⁴தபே⁴த³பி⁴ந்நா ஸதீ வாக்³ப⁴வதி, தத்ர ஸர்வத்ர ஆதா⁴ரத்வேந ப்ருதி²வீ வ்யவஸ்தி²தா தாவத்யேவ ப⁴வதி கார்யபூ⁴தா ; தாவாநயமக்³நி: ஆதே⁴ய: — கரணரூபோ ஜ்யோதீரூபேண ப்ருதி²வீமநுப்ரவிஷ்டஸ்தாவாநேவ ப⁴வதி । ஸமாநமுத்தரம் ॥

அதை²தஸ்ய மநஸோ த்³யௌ: ஶரீரம் ஜ்யோதீரூபமஸாவாதி³த்யஸ்தத்³யாவதே³வ மநஸ்தாவதீ த்³யௌஸ்தாவாநஸாவாதி³த்யஸ்தௌ மிது²நம் ஸமைதாம் தத: ப்ராணோ(அ)ஜாயத ஸ இந்த்³ர: ஸ ஏஷோ(அ)ஸபத்நோ த்³விதீயோ வை ஸபத்நோ நாஸ்ய ஸபத்நோ ப⁴வதி ய ஏவம் வேத³ ॥ 12 ॥

அதை²தஸ்ய ப்ராஜாபத்யாந்நோக்தஸ்யைவ மநஸ: த்³யௌ: த்³யுலோக: ஶரீரம் கார்யம் ஆதா⁴ர:, ஜ்யோதீரூபம் கரணம் ஆதே⁴ய: அஸாவாதி³த்ய: । தத் தத்ர யாவத்பரிமாணமேவாத்⁴யாத்மமதி⁴பூ⁴தம் வா மந:, தாவதீ தாவத்³விஸ்தாரா தாவத்பரிமாணா மநஸோ ஜ்யோதீரூபஸ்ய கரணஸ்ய ஆதா⁴ரத்வேந வ்யவஸ்தி²தா த்³யௌ: ; தாவாநஸாவாதி³த்யோ ஜ்யோதீரூபம் கரணமாதே⁴யம் ; தாவக்³ந்யாதி³த்யௌ வாங்மநஸே ஆதி⁴தை³விகே மாதாபிதரௌ மிது²நம் மைது²ந்யம் இதரேதரஸம்ஸர்க³ம் ஸமைதாம் ஸமக³ச்சே²தாம் — மநஸா ஆதி³த்யேந ப்ரஸூதம் பித்ரா, வாசா அக்³நிநா மாத்ரா ப்ரகாஶிதம் கர்ம கரிஷ்யாமீதி — அந்தரா ரோத³ஸ்யோ: । தத: தயோரேவ ஸங்க³மநாத் ப்ராணோ வாயுரஜாயத பரிஸ்பந்தா³ய கர்மணே । யோ ஜாத: ஸ இந்த்³ர: பரமேஶ்வர: ; ந கேவலமிந்த்³ர ஏவ, அஸபத்ந: அவித்³யமாந: ஸபத்நோ யஸ்ய ; க: புந: ஸபத்நோ நாம ? த்³விதீயோ வை ப்ரதிபக்ஷத்வேநோபக³த: ஸ த்³விதீய: ஸபத்ந இத்யுச்யதே । தேந த்³விதீயத்வே(அ)பி ஸதி வாங்மநஸே ந ஸபத்நத்வம் ப⁴ஜேதே ; ப்ராணம் ப்ரதி கு³ணபா⁴வோபக³தே ஏவ ஹி தே அத்⁴யாத்மமிவ । தத்ர ப்ராஸங்கி³காஸபத்நவிஜ்ஞாநப²லமித³ம் — நாஸ்ய விது³ஷ: ஸபத்ந: ப்ரதிபக்ஷோ ப⁴வதி, ய ஏவம் யதோ²க்தம் ப்ராணம் அஸபத்நம் வேத³ ॥

அதை²தஸ்ய ப்ராணஸ்யாப: ஶரீரம் ஜ்யோதீரூபமஸௌ சந்த்³ரஸ்தத்³யாவாநேவ ப்ராணஸ்தாவத்ய ஆபஸ்தாவாநஸௌ சந்த்³ரஸ்த ஏதே ஸர்வ ஏவ ஸமா: ஸர்வே(அ)நந்தா: ஸ யோ ஹைதாநந்தவத உபாஸ்தே(அ)ந்தவந்தம் ஸ லோகம் ஜயத்யத² யோ ஹைதாநநந்தாநுபாஸ்தே(அ)நந்தம் ஸ லோகம் ஜயதி ॥ 13 ॥

அதை²தஸ்ய ப்ரக்ருதஸ்ய ப்ராஜாபத்யாந்நஸ்ய ப்ராணஸ்ய, ந ப்ரஜோக்தஸ்ய அநந்தரநிர்தி³ஷ்டஸ்ய, ஆப: ஶரீரம் கார்யம் கரணாதா⁴ர: ; பூர்வவத் ஜ்யோதீரூபமஸௌ சந்த்³ர: ; தத்ர யாவாநேவ ப்ராண: யாவத்பரிமாண: அத்⁴யாத்மாதி³பே⁴தே³ஷு, தாவத்³வ்யாப்திமத்ய ஆப: தாவத்பரிமாணா: ; தாவாநஸௌ சந்த்³ர அபா³தே⁴ய: தாஸ்வப்ஸ்வநுப்ரவிஷ்ட: கரணபூ⁴த: அத்⁴யாத்மமதி⁴பூ⁴தம் ச தாவத்³வ்யாப்திமாநேவ । தாந்யேதாநி பித்ரா பாங்க்தேந கர்மணா ஸ்ருஷ்டாநி த்ரீண்யந்நாநி வாங்மந: ப்ராணாக்²யாநி ; அத்⁴யாத்மமதி⁴பூ⁴தம் ச ஜக³த்ஸமஸ்தம் ஏதைர்வ்யாப்தம் ; நைதேப்⁴யோ(அ)ந்யத³திரிக்தம் கிஞ்சித³ஸ்தி கார்யாத்மகம் கரணாத்மகம் வா । ஸமஸ்தாநி த்வேதாநி ப்ரஜாபதி: த ஏதே வாங்மந:ப்ராணா: ஸர்வ ஏவ ஸமா: துல்யா: வ்யாப்திமந்த: யாவத்ப்ராணிகோ³சரம் ஸாத்⁴யாத்மாதி⁴பூ⁴தம் வ்யாப்ய வ்யவஸ்தி²தா: ; அத ஏவாநந்தா யாவத்ஸம்ஸாரபா⁴விநோ ஹி தே । ந ஹி கார்யகரணப்ரத்யாக்²யாநேந ஸம்ஸாரோ(அ)வக³ம்யதே ; கார்யகரணாத்மகா ஹி த இத்யுக்தம் । ஸ ய: கஶ்சித் ஹ ஏதாந் ப்ரஜாபதேராத்மபூ⁴தாந் அந்தவத: பரிச்சி²ந்நாந் அத்⁴யாத்மரூபேண வா அதி⁴பூ⁴தரூபேண வா உபாஸ்தே, ஸ ச தது³பாஸநாநுரூபமேவ ப²லம் அந்தவந்தம் லோகம் ஜயதி, பரிச்சி²ந்ந ஏவ ஜாயதே, நைதேஷாமாத்மபூ⁴தோ ப⁴வதீத்யர்த²: । அத² புந: ய: ஹ ஏதாநநந்தாந் ஸர்வாத்மகாந் ஸர்வப்ராண்யாத்மபூ⁴தாந் அபரிச்சி²ந்நாந் உபாஸ்தே, ஸோ(அ)நந்தமேவ லோகம் ஜயதி ॥
பிதா பாங்க்தேந கர்மணா ஸப்தாந்நாநி ஸ்ருஷ்ட்வா த்ரீண்யந்நாந்யாத்மார்த²மகரோதி³த்யுக்தம் ; தாந்யேதாநி பாங்க்தகர்மப²லபூ⁴தாநி வ்யாக்²யாதாநி ; தத்ர கத²ம் புந: பாங்க்தஸ்ய கர்மண: ப²லமேதாநீதி உச்யதே — யஸ்மாத்தேஷ்வபி த்ரிஷ்வந்நேஷு பாங்க்ததா அவக³ம்யதே, வித்தகர்மணோரபி தத்ர ஸம்ப⁴வாத் ; தத்ர ப்ருதி²வ்யக்³நீ மாதா, தி³வாதி³த்யௌ பிதா, யோ(அ)யமநயோரந்தரா ப்ராண: ஸ ப்ரஜேதி வ்யாக்²யாதம் । தத்ர வித்தகர்மணீ ஸம்பா⁴வயிதவ்யே இத்யாரம்ப⁴: —

ஸ ஏஷ ஸம்வத்ஸர: ப்ரஜாபதி: ஷோட³ஶகலஸ்தஸ்ய ராத்ரய ஏவ பஞ்சத³ஶ கலா த்⁴ருவைவாஸ்ய ஷோட³ஶீ கலா ஸ ராத்ரிபி⁴ரேவா ச பூர்யதே(அ)ப ச க்ஷீயதே ஸோ(அ)மாவாஸ்யாம் ராத்ரிமேதயா ஷோட³ஶ்யா கலயா ஸர்வமித³ம் ப்ராணப்⁴ருத³நுப்ரவிஶ்ய தத: ப்ராதர்ஜாயதே தஸ்மாதே³தாம் ராத்ரிம் ப்ராணப்⁴ருத: ப்ராணம் ந விச்சி²ந்த்³யாத³பி க்ருகலாஸஸ்யைதஸ்யா ஏவ தே³வதாயா அபசித்யை ॥ 14 ॥

ஸ ஏஷ ஸம்வத்ஸர: — யோ(அ)யம் த்ர்யந்நாத்மா ப்ரஜாபதி: ப்ரக்ருத:, ஸ ஏஷ ஸம்வத்ஸராத்மநா விஶேஷதோ நிர்தி³ஶ்யதே । ஷோட³ஶகல: ஷோட³ஶ கலா அவயவா அஸ்ய ஸோ(அ)யம் ஷோட³ஶகல: ஸம்வத்ஸர: ஸம்வத்ஸராத்மா காலரூப: । தஸ்ய ச காலாத்மந: ப்ரஜாபதே: ராத்ரய ஏவ அஹோராத்ராணி — தித²ய இத்யர்த²: — பஞ்சத³ஶா கலா: । த்⁴ருவைவ நித்யைவ வ்யவஸ்தி²தா அஸ்ய ப்ரஜாபதே: ஷோட³ஶீ ஷோட³ஶாநாம் பூரணீ கலா । ராத்ரிபி⁴ரேவ திதி²பி⁴: கலோக்தாபி⁴: ஆபூர்யதே ச அபக்ஷீயதே ச ப்ரதிபதா³த்³யாபி⁴ர்ஹி சந்த்³ரமா: ப்ரஜாபதி: ஶுக்லபக்ஷ ஆபூர்யதே கலாபி⁴ருபசீயமாநாபி⁴ர்வர்த⁴தே யாவத்ஸம்பூர்ணமண்ட³ல: பௌர்ணமாஸ்யாம் ; தாபி⁴ரேவாபசீயமாநாபி⁴: கலாபி⁴ரபக்ஷீயதே க்ருஷ்ணபக்ஷே யாவத்³த்⁴ருவைகா கலா வ்யவஸ்தி²தா அமாவாஸ்யாயாம் । ஸ ப்ரஜாபதி: காலாத்மா அமாவாஸ்யாம் அமாவாஸ்யாயாம் ராத்ரிம் ராத்ரௌ யா வ்யவஸ்தி²தா த்⁴ருவா கலோக்தா ஏதயா ஷோட³ஶ்யா கலயா ஸர்வமித³ம் ப்ராணப்⁴ருத் ப்ராணிஜாதம் அநுப்ரவிஶ்ய — யத³ப: பிப³தி யச்சௌஷதீ⁴ரஶ்நாதி தத்ஸர்வமேவ ஓஷத்⁴யாத்மநா ஸர்வம் வ்யாப்ய — அமாவாஸ்யாம் ராத்ரிமவஸ்தா²ய ததோ(அ)பரேத்³யு: ப்ராதர்ஜாயதே த்³விதீயயா கலயா ஸம்யுக்த: । ஏவம் பாங்க்தாத்மகோ(அ)ஸௌ ப்ரஜாபதி: — தி³வாதி³த்யௌ மந: பிதா, ப்ருதி²வ்யக்³நீ வாக் ஜாயா மாதா, தயோஶ்ச ப்ராண: ப்ரஜா, சாந்த்³ரமஸ்யஸ்தித²ய: கலா வித்தம் — உபசயாபசயத⁴ர்மித்வாத் வித்தவத் , தாஸாம் ச கலாநாம் காலாவயவாநாம் ஜக³த்பரிணாமஹேதுத்வம் கர்ம ; ஏவமேஷ க்ருத்ஸ்ந: ப்ரஜாபதி: — ஜாயா மே ஸ்யாத் , அத² ப்ரஜாயேய, அத² வித்தம் மே ஸ்யாத் , அத² கர்ம குர்வீய — இத்யேஷணாநுரூப ஏவ பாங்க்தஸ்ய கர்மண: ப²லபூ⁴த: ஸம்வ்ருத்த: ; காரணாநுவிதா⁴யி ஹி கார்யமிதி லோகே(அ)பி ஸ்தி²தி: । யஸ்மாதே³ஷ சந்த்³ர ஏதாம் ராத்ரிம் ஸர்வப்ராணிஜாதமநுப்ரவிஷ்டோ த்⁴ருவயா கலயா வர்ததே, தஸ்மாத்³தே⁴தோ: ஏதாமமாவாஸ்யாம் ராத்ரிம் ப்ராணப்⁴ருத: ப்ராணிந: ப்ராணம் ந விச்சி²ந்த்³யாத் — ப்ராணிநம் ந ப்ரமாபயேதி³த்யேதத் — அபி க்ருகலாஸஸ்ய — க்ருகலாஸோ ஹி பாபாத்மா ஸ்வபா⁴வேநைவ ஹிம்ஸ்யதே ப்ராணிபி⁴: த்³ருஷ்டோ(அ)ப்யமங்க³ல இதி க்ருத்வா । நநு ப்ரதிஷித்³தை⁴வ ப்ராணிஹிம்ஸா ‘அஹிம்ஸந் ஸர்வபூ⁴தாந்யந்யத்ர தீர்தே²ப்⁴ய:’ இதி ; பா³ட⁴ம் ப்ரதிஷித்³தா⁴, ததா²பி ந அமாவாஸ்யாயா அந்யத்ர ப்ரதிப்ரஸவார்த²ம் வசநம் ஹிம்ஸாயா: க்ருகலாஸவிஷயே வா, கிம் தர்ஹி ஏதஸ்யா: ஸோமதே³வதாயா அபசித்யை பூஜார்த²ம் ॥

யோ வை ஸ ஸம்வத்ஸர: ப்ரஜாபதி: ஷோட³ஶகலோ(அ)யமேவ ஸ யோ(அ)யமேவம்வித்புருஷஸ்தஸ்ய வித்தமேவ பஞ்சத³ஶ கலா ஆத்மைவாஸ்ய ஷோட³ஶீ கலா ஸ வித்தேநைவா ச பூர்யதே(அ)ப ச க்ஷீயதே ததே³தந்நப்⁴யம் யத³யமாத்மா ப்ரதி⁴ர்வித்தம் தஸ்மாத்³யத்³யபி ஸர்வஜ்யாநிம் ஜீயத ஆத்மநா சேஜ்ஜீவதி ப்ரதி⁴நாகா³தி³த்யேவாஹு: ॥ 15 ॥

யோ வை பரோக்ஷாபி⁴ஹித: ஸம்வத்ஸர: ப்ரஜாபதி: ஷோட³ஶகல:, ஸ நைவ அத்யந்தம் பரோக்ஷோ மந்தவ்ய:, யஸ்மாத³யமேவ ஸ ப்ரத்யக்ஷ உபலப்⁴யதே ; கோ(அ)ஸாவயம் ? யோ யதோ²க்தம் த்ர்யந்நாத்மகம் ப்ரஜாபதிமாத்மபூ⁴தம் வேத்தி ஸ ஏவம்வித்புருஷ: ; கேந ஸாமாந்யேந ப்ரஜாபதிரிதி தது³ச்யதே — தஸ்ய ஏவம்வித³: புருஷஸ்ய க³வாதி³வித்தமேவ பஞ்சத³ஶ கலா:, உபசயாபசயத⁴ர்மித்வாத் — வித்தஸாத்⁴யம் ச கர்ம ; தஸ்ய க்ருத்ஸ்நதாயை — ஆத்மைவ பிண்ட³ ஏவ அஸ்ய விது³ஷ: ஷோட³ஶீ கலா த்⁴ருவஸ்தா²நீயா ; ஸ சந்த்³ரவத் வித்தேநைவ ஆபூர்யதே ச அபக்ஷீயதே ச ; ததே³தத் லோகே ப்ரஸித்³த⁴ம் ; ததே³தத் நப்⁴யம் நாப்⁴யை ஹிதம் நப்⁴யம் நாபி⁴ம் வா அர்ஹதீதி — கிம் தத் ? யத³யம் யோ(அ)யம் ஆத்மா பிண்ட³: ; ப்ரதி⁴: வித்தம் பரிவாரஸ்தா²நீயம் பா³ஹ்யம் — சக்ரஸ்யேவாரநேம்யாதி³ । தஸ்மாத் யத்³யபி ஸர்வஜ்யாநிம் ஸர்வஸ்வாபஹரணம் ஜீயதே ஹீயதே க்³லாநிம் ப்ராப்நோதி, ஆத்மநா சக்ரநாபி⁴ஸ்தா²நீயேந சேத் யதி³ ஜீவதி, ப்ரதி⁴நா பா³ஹ்யேந பரிவாரேண அயம் அகா³த் க்ஷீணோ(அ)யம் — யதா² சக்ரமரநேமிவிமுக்தம் — ஏவமாஹு: ; ஜீவம்ஶ்சேத³ரநேமிஸ்தா²நீயேந வித்தேந புநருபசீயத இத்யபி⁴ப்ராய: ॥
ஏவம் பாங்க்தேந தை³வவித்தவித்³யாஸம்யுக்தேந கர்மணா த்ர்யந்நாத்மக: ப்ரஜாபதிர்ப⁴வதீதி வ்யாக்²யாதம் ; அநந்தரம் ச ஜாயாதி³வித்தம் பரிவாரஸ்தா²நீயமித்யுக்தம் । தத்ர புத்ரகர்மாபரவித்³யாநாம் லோகப்ராப்திஸாத⁴நத்வமாத்ரம் ஸாமாந்யேநாவக³தம் ; ந புத்ராதீ³நாம் லோகப்ராப்திப²லம் ப்ரதி விஶேஷஸம்ப³ந்த⁴நியம: । ஸோ(அ)யம் புத்ராதீ³நாம் ஸாத⁴நாநாம் ஸாத்⁴யவிஶேஷஸம்ப³ந்தோ⁴ வக்தவ்ய இத்யுத்தரகண்டி³கா ப்ரணீயதே —

அத² த்ரயோ வாவ லோகா மநுஷ்யலோக: பித்ருலோகோ தே³வலோக இதி ஸோ(அ)யம் மநுஷ்யலோக: புத்ரேணைவ ஜய்யோ நாந்யேந கர்மணா கர்மணா பித்ருலோகோ வித்³யயா தே³வலோகோ தே³வலோகோ வை லோகாநாம் ஶ்ரேஷ்ட²ஸ்தஸ்மாத்³வித்³யாம் ப்ரஶம்ஸந்தி ॥ 16 ॥

அதே²தி வாக்யோபந்யாஸார்த²: । த்ரய: — வாவேத்யவதா⁴ரணார்த²: — த்ரய ஏவ ஶாஸ்த்ரோக்தஸாத⁴நார்ஹா லோகா:, ந ந்யூநா நாதி⁴கா வா ; கே த இத்யுச்யதே — மநுஷ்யலோக: பித்ருலோகோ தே³வலோக இதி । தேஷாம் ஸோ(அ)யம் மநுஷ்யலோக: புத்ரேணைவ ஸாத⁴நேந ஜய்ய: ஜேதவ்ய: ஸாத்⁴ய: — யதா² ச புத்ரேண ஜேதவ்யஸ்ததோ²த்தரத்ர வக்ஷ்யாம: — நாந்யேந கர்மணா, வித்³யயா வேதி வாக்யஶேஷ: । கர்மணா அக்³நிஹோத்ராதி³லக்ஷணேந கேவலேந பித்ருலோகோ ஜேதவ்ய:, ந புத்ரேண நாபி வித்³யயா । வித்³யயா தே³வலோக:, ந புத்ரேண நாபி கர்மணா । தே³வலோகோ வை லோகாநாம் த்ரயாணாம் ஶ்ரேஷ்ட²: ப்ரஶஸ்யதம: ; தஸ்மாத் தத்ஸாத⁴நத்வாத் வித்³யாம் ப்ரஶம்ஸந்தி ॥

அதா²த: ஸம்ப்ரத்திர்யதா³ ப்ரைஷ்யந்மந்யதே(அ)த² புத்ரமாஹ த்வம் ப்³ரஹ்ம த்வம் யஜ்ஞஸ்த்வம் லோக இதி ஸ புத்ர: ப்ரத்யாஹாஹம் ப்³ரஹ்மாஹம் யஜ்ஞோ(அ)ஹம் லோக இதி யத்³வை கிஞ்சாநூக்தம் தஸ்ய ஸர்வஸ்ய ப்³ரஹ்மேத்யேகதா । யே வை கே ச யஜ்ஞாஸ்தேஷாம் ஸர்வேஷாம் யஜ்ஞ இத்யேகதா யே வை கே ச லோகாஸ்தேஷாம் ஸர்வேஷாம் லோக இத்யேகதைதாவத்³வா இத³ம் ஸர்வமேதந்மா ஸர்வம் ஸந்நயமிதோ(அ)பு⁴நஜதி³தி தஸ்மாத்புத்ரமநுஶிஷ்டம் லோக்யமாஹுஸ்தஸ்மாதே³நமநுஶாஸதி ஸ யதை³வம்வித³ஸ்மால்லோகாத்ப்ரைத்யதை²பி⁴ரேவ ப்ராணை: ஸஹ புத்ரமாவிஶதி । ஸ யத்³யநேந கிஞ்சித³க்ஷ்ணயாக்ருதம் ப⁴வதி தஸ்மாதே³நம் ஸர்வஸ்மாத்புத்ரோ முஞ்சதி தஸ்மாத்புத்ரோ நாம ஸ புத்ரேணைவாஸ்மிம்ல்லோகே ப்ரதிதிஷ்ட²த்யதை²நமேதே தை³வா: ப்ராணா அம்ருதா ஆவிஶந்தி ॥ 17 ॥

ஏவம் ஸாத்⁴யலோகத்ரயப²லபே⁴தே³ந விநியுக்தாநி புத்ரகர்மவித்³யாக்²யாநி த்ரீணி ஸாத⁴நாநி ; ஜாயா து புத்ரகர்மார்த²த்வாந்ந ப்ருத²க்ஸாத⁴நமிதி ப்ருத²க் நாபி⁴ஹிதா ; வித்தம் ச கர்மஸாத⁴நத்வாந்ந ப்ருத²க்ஸாத⁴நம் ; வித்³யாகர்மணோர்லோகஜயஹேதுத்வம் ஸ்வாத்மப்ரதிலாபே⁴நைவ ப⁴வதீதி ப்ரஸித்³த⁴ம் ; புத்ரஸ்ய து அக்ரியாத்மகத்வாத் கேந ப்ரகாரேண லோகஜயஹேதுத்வமிதி ந ஜ்ஞாயதே ; அதஸ்தத்³வக்தவ்யமிதி அத² அநந்தரமாரப்⁴யதே — ஸம்ப்ரத்தி: ஸம்ப்ரதா³நம் ; ஸம்ப்ரத்திரிதி வக்ஷ்யமாணஸ்ய கர்மணோ நாமதே⁴யம் ; புத்ரே ஹி ஸ்வாத்மவ்யாபாரஸம்ப்ரதா³நம் கரோதி அநேந ப்ரகாரேண பிதா, தேந ஸம்ப்ரத்திஸம்ஜ்ஞகமித³ம் கர்ம । தத் கஸ்மிந்காலே கர்தவ்யமித்யாஹ — ஸ பிதா யதா³ யஸ்மிந்காலே ப்ரைஷ்யந் மரிஷ்யந் மரிஷ்யாமீத்யரிஷ்டாதி³த³ர்ஶநேந மந்யதே, அத² ததா³ புத்ரமாஹூயாஹ — த்வம் ப்³ரஹ்ம த்வம் யஜ்ஞஸ்த்வம் லோக இதி । ஸ ஏவமுக்த: புத்ர: ப்ரத்யாஹ ; ஸ து பூர்வமேவாநுஶிஷ்டோ ஜாநாதி மயைதத்கர்தவ்யமிதி ; தேநாஹ — அஹம் ப்³ரஹ்ம அஹம் யஜ்ஞ: அஹம் லோக இதி ஏதத்³வாக்யத்ரயம் । ஏதஸ்யார்த²ஸ்திரோஹித இதி மந்வாநா ஶ்ருதிர்வ்யாக்²யாநாய ப்ரவர்ததே — யத்³வை கிஞ்ச யத்கிஞ்ச அவஶிஷ்டம் அநூக்தம் அதீ⁴தமநதீ⁴தம் ச, தஸ்ய ஸர்வஸ்யைவ ப்³ரஹ்மேத்யேதஸ்மிந்பதே³ ஏகதா ஏகத்வம் ; யோ(அ)த்⁴யயநவ்யாபாரோ மம கர்தவ்ய ஆஸீதே³தாவந்தம் காலம் வேத³விஷய:, ஸ: இத ஊர்த்⁴வம் த்வம் ப்³ரஹ்ம த்வத்கர்த்ருகோ(அ)ஸ்த்வித்யர்த²: । ததா² யே வை கே ச யஜ்ஞா அநுஷ்டே²யா: ஸந்தோ மயா அநுஷ்டி²தாஶ்சாநநுஷ்டி²தாஶ்ச, தேஷாம் ஸர்வேஷாம் யஜ்ஞ இத்யேதஸ்மிந்பத³ ஏகதா ஏகத்வம் ; மத்கர்த்ருகா யஜ்ஞா ய ஆஸந் ; தே இத ஊர்த்⁴வம் த்வம் யஜ்ஞ: த்வத்கர்த்ருகா ப⁴வந்த்வித்யர்த²: । யே வை கே ச லோகா மயா ஜேதவ்யா: ஸந்தோ ஜிதா அஜிதாஶ்ச, தேஷாம் ஸர்வேஷாம் லோக இத்யேதஸ்மிந்பத³ ஏகதா ; இத ஊர்த்⁴வம் த்வம் லோக: த்வயா ஜேதவ்யாஸ்தே । இத ஊர்த்⁴வம் மயா அத்⁴யயநயஜ்ஞலோகஜயகர்தவ்யக்ரதுஸ்த்வயி ஸமர்பித:, அஹம் து முக்தோ(அ)ஸ்மி கர்தவ்யதாப³ந்த⁴நவிஷயாத்க்ரதோ: । ஸ ச ஸர்வம் ததை²வ ப்ரதிபந்நவாந்புத்ர: அநுஶிஷ்டத்வாத் । தத்ர இமம் பிதுரபி⁴ப்ராயம் மந்வாநா ஆசஷ்டே ஶ்ருதி: — ஏதாவத் ஏதத்பரிமாணம் வை இத³ம் ஸர்வம் — யத்³க்³ருஹிணா கர்தவ்யம் , யது³த வேதா³ அத்⁴யேதவ்யா:, யஜ்ஞா யஷ்டவ்யா:, லோகாஶ்ச ஜேதவ்யா: ; ஏதந்மா ஸர்வம் ஸந்நயம் — ஸர்வம் ஹி இமம் பா⁴ரம் மத³தீ⁴நம் மத்தோ(அ)பச்சி²த்³ய ஆத்மநி நிதா⁴ய இத: அஸ்மால்லோகாத் மா மாம் அபு⁴நஜத் பாலயிஷ்யதீதி — ல்ருட³ர்தே² லங் , ச²ந்த³ஸி காலநியமாபா⁴வாத் । யஸ்மாதே³வம் ஸம்பந்ந: புத்ர: பிதரம் அஸ்மால்லோகாத்கர்தவ்யதாப³ந்த⁴நதோ மோசயிஷ்யதி, தஸ்மாத்புத்ரமநுஶிஷ்டம் லோக்யம் லோகஹிதம் பிது: ஆஹுர்ப்³ராஹ்மணா: । அத ஏவ ஹ்யேநம் புத்ரமநுஶாஸதிலோக்யோ(அ)யம் ந: ஸ்யாதி³தி — பிதர: । ஸ பிதா யதா³ யஸ்மிந்காலே ஏவம்வித் புத்ரஸமர்பிதகர்தவ்யதாக்ரது: அஸ்மால்லோகாத் ப்ரைதி ம்ரியதே, அத² ததா³ ஏபி⁴ரேவ ப்ரக்ருதைர்வாங்மந:ப்ராணை: புத்ரமாவிஶதி புத்ரம் வ்யாப்நோதி । அத்⁴யாத்மபரிச்சே²த³ஹேத்வபக³மாத் பிதுர்வாங்மந:ப்ராணா: ஸ்வேந ஆதி⁴தை³விகேந ரூபேண ப்ருதி²வ்யக்³ந்யாத்³யாத்மநா பி⁴ந்நக⁴டப்ரதீ³பப்ரகாஶவத் ஸர்வம் ஆவிஶந்தி ; தை: ப்ராணை: ஸஹ பிதாபி ஆவிஶதி வாங்மந:ப்ராணாத்மபா⁴வித்வாத்பிது: ; அஹமஸ்ம்யநந்தா வாங்மந:ப்ராணா அத்⁴யாத்மாதி³பே⁴த³விஸ்தாரா: — இத்யேவம்பா⁴விதோ ஹி பிதா ; தஸ்மாத் ப்ராணாநுவ்ருத்தித்வம் பிதுர்ப⁴வதீதி யுக்தமுக்தம் — ஏபி⁴ரேவ ப்ராணை: ஸஹ புத்ரமாவிஶதீதி ; ஸர்வேஷாம் ஹ்யஸாவாத்மா ப⁴வதி புத்ரஸ்ய ச । ஏதது³க்தம் ப⁴வதி — யஸ்ய பிதுரேவமநுஶிஷ்ட: புத்ரோ ப⁴வதி ஸோ(அ)ஸ்மிந்நேவ லோகே வர்ததே புத்ரரூபேண நைவ ம்ருதோ மந்தவ்ய இத்யர்த²: ; ததா² ச ஶ்ருத்யந்தரே — ‘ஸோ(அ)ஸ்யாயமிதர ஆத்மா புண்யேப்⁴ய: கர்மப்⁴ய: ப்ரதிதீ⁴யதே’ (ஐ. உ. 2 । 1 । 4) இதி । அதே²தா³நீம் புத்ரநிர்வசநமாஹ — ஸ புத்ர: யதி³ கதா³சித் அநேந பித்ரா அக்ஷ்ணயா கோணச்சி²த்³ரதோ(அ)ந்தரா அக்ருதம் ப⁴வதி கர்தவ்யம் , தஸ்மாத் கர்தவ்யதாரூபாத்பித்ரா அக்ருதாத் ஸர்வஸ்மால்லோகப்ராப்திப்ரதிப³ந்த⁴ரூபாத் புத்ரோ முஞ்சதி மோசயதி தத்ஸர்வம் ஸ்வயமநுதிஷ்ட²ந்பூரயித்வா ; தஸ்மாத் பூரணேந த்ராயதே ஸ பிதரம் யஸ்மாத் , தஸ்மாத் , புத்ரோ நாம ; இத³ம் தத்புத்ரஸ்ய புத்ரத்வம் — யத்பிதுஶ்சி²த்³ரம் பூரயித்வா த்ராயதே । ஸ பிதா ஏவம்விதே⁴ந புத்ரேண ம்ருதோ(அ)பி ஸந் அம்ருத: அஸ்மிந்நேவ லோகே ப்ரதிதிஷ்ட²தி ஏவமஸௌ பிதா புத்ரேணேமம் மநுஷ்யலோகம் ஜயதி ; ந ததா² வித்³யாகர்மப்⁴யாம் தே³வலோகபித்ருலோகௌ, ஸ்வரூபலாப⁴ஸத்தாமாத்ரேண ; ந ஹி வித்³யாகர்மணீ ஸ்வரூபலாப⁴வ்யதிரேகேண புத்ரவத் வ்யாபாராந்தராபேக்ஷயா லோகஜயஹேதுத்வம் ப்ரதிபத்³யேதே । அத² க்ருதஸம்ப்ரத்திகம் பிதரம் ஏநம் ஏதே வாகா³த³ய: ப்ராணா: தை³வா: ஹைரண்யக³ர்பா⁴: அம்ருதா: அமரணத⁴ர்மாண ஆவிஶந்தி ॥

ப்ருதி²வ்யை சைநமக்³நேஶ்ச தை³வீ வாகா³விஶதி ஸா வை தை³வீ வாக்³யயா யத்³யதே³வ வத³தி தத்தத்³ப⁴வதி ॥ 18 ॥

கத²மிதி வக்ஷ்யதி — ப்ருதி²வ்யை சைநமித்யாதி³ । ஏவம் புத்ரகர்மாபரவித்³யாநாம் மநுஷ்யலோகபித்ருலோகதே³வலோகஸாத்⁴யார்த²தா ப்ரத³ர்ஶிதா ஶ்ருத்யா ஸ்வயமேவ ; அத்ர கேசித்³வாவதூ³கா: ஶ்ருத்யுக்தவிஶேஷார்தா²நபி⁴ஜ்ஞா: ஸந்த: புத்ராதி³ஸாத⁴நாநாம் மோக்ஷார்த²தாம் வத³ந்தி ; தேஷாம் முகா²பிதா⁴நம் ஶ்ருத்யேத³ம் க்ருதம் — ஜாயா மே ஸ்யாதி³த்யாதி³ பாங்க்தம் காம்யம் கர்மேத்யுபக்ரமேண, புத்ராதீ³நாம் ச ஸாத்⁴யவிஶேஷவிநியோகோ³பஸம்ஹாரேண ச ; தஸ்மாத் ருணஶ்ருதிரவித்³வத்³விஷயா ந பரமாத்மவித்³விஷயேதி ஸித்³த⁴ம் ; வக்ஷ்யதி ச — ‘கிம் ப்ரஜயா கரிஷ்யாமோ யேஷாம் நோ(அ)யமாத்மாயம் லோக:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 22) இதி -
கேசித்து பித்ருலோகதே³வலோகஜயோ(அ)பி பித்ருலோகதே³வலோகாப்⁴யாம் வ்யாவ்ருத்திரேவ ; தஸ்மாத் புத்ரகர்மாபரவித்³யாபி⁴: ஸமுச்சித்யாநுஷ்டி²தாபி⁴: த்ரிப்⁴ய ஏதேப்⁴யோ லோகேப்⁴யோ வ்யாவ்ருத்த: பரமாத்மவிஜ்ஞாநேந மோக்ஷமதி⁴க³ச்ச²தீதி பரம்பரயா மோக்ஷார்தா²ந்யேவ புத்ராதி³ஸாத⁴நாநி இச்ச²ந்தி ; தேஷாமபி முகா²பிதா⁴நாய இயமேவ ஶ்ருதிருத்தரா க்ருதஸம்ப்ரத்திகஸ்ய புத்ரிண: கர்மிண: த்ர்யந்நாத்மவித்³யாவித³: ப²லப்ரத³ர்ஶநாய ப்ரவ்ருத்தா । ந ச இத³மேவ ப²லம் மோக்ஷப²லமிதி ஶக்யம் வக்தும் , த்ர்யந்நஸம்ப³ந்தா⁴த் மேதா⁴தப:கார்யத்வாச்சாந்நாநாம் புந: புநர்ஜநயத இதி த³ர்ஶநாத் , ‘யத்³தை⁴தந்ந குர்யாத்க்ஷீயேத ஹ’ (ப்³ரு. உ. 1 । 5 । 2) இதி ச க்ஷயஶ்ரவணாத் , ஶரீரம் ஜ்யோதீரூபமிதி ச கார்யகரணத்வோபபத்தே:, ‘த்ரயம் வா இத³ம்’ (ப்³ரு. உ. 1 । 6 । 1) இதி ச நாமரூபகர்மாத்மகத்வேநோபஸம்ஹாராத் । ந ச இத³மேவ ஸாத⁴நத்ரயம் ஸம்ஹதம் ஸத் கஸ்யசிந்மோக்ஷார்த²ம் கஸ்யசித் த்ர்யந்நாத்மப²லமித்யஸ்மாதே³வ வாக்யாத³வக³ந்தும் ஶக்யம் , புத்ராதி³ஸாத⁴நாநாம் த்ர்யந்நாத்மப²லத³ர்ஶநேநைவ உபக்ஷீணத்வாத்³வாக்யஸ்ய ॥
ப்ருதி²வ்யை ப்ருதி²வ்யா: ச ஏநம் அக்³நேஶ்ச தை³வீ அதி⁴தை³வாத்மிகா வாக் ஏநம் க்ருதஸம்ப்ரத்திகம் ஆவிஶதி ; ஸர்வேஷாம் ஹி வாச உபாதா³நபூ⁴தா தை³வீ வாக் ப்ருதி²வ்யக்³நிலக்ஷணா ; ஸா ஹ்யாத்⁴யாத்மிகாஸங்கா³தி³தோ³ஷைர்நிருத்³தா⁴ । விது³ஷஸ்தத்³தோ³ஷாபக³மே ஆவரணப⁴ங்க³ இவோத³கம் ப்ரதீ³பப்ரகாஶவச்ச வ்யாப்நோதி ; ததே³தது³ச்யதே — ப்ருதி²வ்யா அக்³நேஶ்சைநம் தை³வீ வாகா³விஶதீதி । ஸா ச தை³வீ வாக் அந்ருதாதி³தோ³ஷரஹிதா ஶுத்³தா⁴, யயா வாசா தை³வ்யா யத்³யதே³வ ஆத்மநே பரஸ்மை வா வத³தி தத்தத் ப⁴வதி — அமோகா⁴ அப்ரதிப³த்³தா⁴ அஸ்ய வாக்³ப⁴வதீத்யர்த²: ॥

தி³வஶ்சைநமாதி³த்யாச்ச தை³வம் மந ஆவிஶதி தத்³வை தை³வம் மநோ யேநாநந்த்³யேவ ப⁴வத்யதோ² ந ஶோசதி ॥ 19 ॥

ததா² தி³வஶ்சைநமாதி³த்யாச்ச தை³வம் மந ஆவிஶதி — தச்ச தை³வம் மந:, ஸ்வபா⁴வநிர்மலத்வாத் ; யேந மநஸா அஸௌ ஆநந்த்³யேவ ப⁴வதி ஸுக்²யேவ ப⁴வதி ; அதோ² அபி ந ஶோசதி, ஶோகாதி³நிமித்தாஸம்யோகா³த் ॥

அத்³ப்⁴யஶ்சைநம் சந்த்³ரமஸஶ்ச தை³வ: ப்ராண ஆவிஶதி ஸ வை தை³வ: ப்ராணோ ய: ஸஞ்சரம்ஶ்சாஸஞ்சரம்ஶ்ச ந வ்யத²தே(அ)தோ² ந ரிஷ்யதி ஸ ஏவம்வித்ஸர்வேஷாம் பூ⁴தாநாமாத்மா ப⁴வதி யதை²ஷா தே³வதைவம் ஸ யதை²தாம் தே³வதாம் ஸர்வாணி பூ⁴தாந்யவந்த்யைவம் ஹைவம்வித³ம் ஸர்வாணி பூ⁴தாந்யவந்தி । யது³ கிஞ்சேமா: ப்ரஜா: ஶோசந்த்யமைவாஸாம் தத்³ப⁴வதி புண்யமேவாமும் க³ச்ச²தி ந ஹ வை தே³வாந்பாபம் க³ச்ச²தி ॥ 20 ॥

ததா² அத்³ப்⁴யஶ்சைநம் சந்த்³ரமஸஶ்ச தை³வ: ப்ராண ஆவிஶதி । ஸ வை தை³வ: ப்ராண: கிம்லக்ஷண இத்யுச்யதே — ய: ஸஞ்சரந் ப்ராணிபே⁴தே³ஷு அஸஞ்சரந் ஸமஷ்டிவ்யஷ்டிரூபேண — அத²வா ஸஞ்சரந் ஜங்க³மேஷு அஸஞ்சரந்ஸ்தா²வரேஷு — ந வ்யத²தே ந து³:க²நிமித்தேந ப⁴யேந யுஜ்யதே ; அதோ² அபி ந ரிஷ்யதி ந விநஶ்யதி ந ஹிம்ஸாமாபத்³யதே । ஸ: — யோ யதோ²க்தமேவம் வேத்தி த்ர்யந்நாத்மத³ர்ஶநம் ஸ: — ஸர்வேஷாம் பூ⁴தாநாமாத்மா ப⁴வதி, ஸர்வேஷாம் பூ⁴தாநாம் ப்ராணோ ப⁴வதி, ஸர்வேஷாம் பூ⁴தாநாம் மநோ ப⁴வதி, ஸர்வேஷாம் பூ⁴தாநாம் வாக்³ப⁴வதி — இத்யேவம் ஸர்வபூ⁴தாத்மதயா ஸர்வஜ்ஞோ ப⁴வதீத்யர்த²: — ஸர்வக்ருச்ச । யதை²ஷா பூர்வஸித்³தா⁴ ஹிரண்யக³ர்ப⁴தே³வதா ஏவமேவ நாஸ்ய ஸர்வஜ்ஞத்வே ஸர்வக்ருத்த்வே வா க்வசித்ப்ரதிகா⁴த: ; ஸ இதி தா³ர்ஷ்டாந்திகநிர்தே³ஶ: । கிஞ்ச யதை²தாம் ஹிரண்யக³ர்ப⁴தே³வதாம் இஜ்யாதி³பி⁴: ஸர்வாணி பூ⁴தாந்யவந்தி பாலயந்தி பூஜயந்தி, ஏவம் ஹ ஏவம்வித³ம் ஸர்வாணி பூ⁴தாந்யவந்தி — இஜ்யாதி³லக்ஷணாம் பூஜாம் ஸததம் ப்ரயுஞ்ஜத இத்யர்த²: ॥
அதே²த³மாஶங்க்யதே — ஸர்வப்ராணிநாமாத்மா ப⁴வதீத்யுக்தம் ; தஸ்ய ச ஸர்வப்ராணிகார்யகரணாத்மத்வே ஸர்வப்ராணிஸுக²து³:கை²: ஸம்ப³த்⁴யேதேதி — தந்ந । அபரிச்சி²ந்நபு³த்³தி⁴த்வாத் — பரிச்சி²ந்நாத்மபு³த்³தீ⁴நாம் ஹ்யாக்ரோஶாதௌ³ து³:க²ஸம்ப³ந்தோ⁴ த்³ருஷ்ட: -, அநேநாஹமாக்ருஷ்ட இதி ; அஸ்ய து ஸர்வாத்மநோ ய ஆக்ருஶ்யதே யஶ்சாக்ரோஶதி தயோராத்மத்வபு³த்³தி⁴விஶேஷாபா⁴வாத் ந தந்நிமித்தம் து³:க²முபபத்³யதே । மரணது³:க²வச்ச நிமித்தாபா⁴வாத் — யதா² ஹி கஸ்மிம்ஶ்சிந்ம்ருதே கஸ்யசித்³து³:க²முத்பத்³யதே — மமாஸௌ புத்ரோ ப்⁴ராதா சேதி — புத்ராதி³நிமித்தம் , தந்நிமித்தாபா⁴வே தந்மரணத³ர்ஶிநோ(அ)பி நைவ து³:க²முபஜாயதே, ததா² ஈஶ்வரஸ்யாபி அபரிச்சி²ந்நாத்மநோ மமதவதாதி³து³:க²நிமித்தமித்²யாஜ்ஞாநாதி³தோ³ஷாபா⁴வாத் நைவ து³:க²முபஜாயதே । ததே³தது³ச்யதே — யது³ கிஞ்ச யத்கிஞ்ச இமா: ப்ரஜா: ஶோசந்தி அமைவ ஸஹைவ ப்ரஜாபி⁴: தச்சோ²காதி³நிமித்தம் து³:க²ம் ஸம்யுக்தம் ப⁴வதி ஆஸாம் ப்ரஜாநாம் பரிச்சி²ந்நபு³த்³தி⁴ஜநிதத்வாத் ; ஸர்வாத்மநஸ்து கேந ஸஹ கிம் ஸம்யுக்தம் ப⁴வேத் வியுக்தம் வா । அமும் து ப்ராஜாபத்யே பதே³ வர்தமாநம் புண்யமேவ ஶுப⁴மேவ — ப²லமபி⁴ப்ரேதம் புண்யமிதி — நிரதிஶயம் ஹி தேந புண்யம் க்ருதம் , தேந தத்ப²லமேவ க³ச்ச²தி ; ந ஹ வை தே³வாந்பாபம் க³ச்ச²தி, பாபப²லஸ்யாவஸராபா⁴வாத் — பாபப²லம் து³:க²ம் ந க³ச்ச²தீத்யர்த²: ॥
‘த ஏதே ஸர்வ ஏவ ஸமா: ஸர்வே(அ)நந்தா:’ (ப்³ரு. உ. 1 । 5 । 13) இத்யவிஶேஷேண வாங்மந:ப்ராணாநாமுபாஸநமுக்தம் , ந அந்யதமக³தோ விஶேஷ உக்த: ; கிமேவமேவ ப்ரதிபத்தவ்யம் , கிம் வா விசார்யமாணே கஶ்சித்³விஶேஷோ வ்ரதமுபாஸநம் ப்ரதி ப்ரதிபத்தும் ஶக்யத இத்யுச்யதே —

அதா²தோ வ்ரதமீமாம்ஸா ப்ரஜாபதிர்ஹ கர்மாணி ஸஸ்ருஜே தாநி ஸ்ருஷ்டாந்யந்யோந்யேநாஸ்பர்த⁴ந்த வதி³ஷ்யாம்யேவாஹமிதி வாக்³த³த்⁴ரே த்³ரக்ஷ்யாம்யஹமிதி சக்ஷு: ஶ்ரோஷ்யாம்யஹமிதி ஶ்ரோத்ரமேவமந்யாநி கர்மாணி யதா²கர்ம தாநி ம்ருத்யு: ஶ்ரமோ பூ⁴த்வோபயேமே தாந்யாப்நோத்தாந்யாப்த்வா ம்ருத்யுரவாருந்த⁴ தஸ்மாச்ச்²ராம்யத்யேவ வாக்ஶ்ராம்யதி சக்ஷு: ஶ்ராம்யதி ஶ்ரோத்ரமதே²மமேவ நாப்நோத்³யோ(அ)யம் மத்⁴யம: ப்ராணஸ்தாநி ஜ்ஞாதும் த³த்⁴ரிரே । அயம் வை ந: ஶ்ரேஷ்டோ² ய: ஸஞ்சரம்ஶ்சாஸஞ்சரம்ஶ்ச ந வ்யத²தே(அ)தோ² ந ரிஷ்யதி ஹந்தாஸ்யைவ ஸர்வே ரூபமஸாமேதி த ஏதஸ்யைவ ஸர்வே ரூபமப⁴வம்ஸ்தஸ்மாதே³த ஏதேநாக்²யாயந்தே ப்ராணா இதி தேந ஹ வாவ தத்குலமாசக்ஷதே யஸ்மிந்குலே ப⁴வதி ய ஏவம் வேத³ ய உ ஹைவம்விதா³ ஸ்பர்த⁴தே(அ)நுஶுஷ்யத்யநுஶுஷ்ய ஹைவாந்ததோ ம்ரியத இத்யத்⁴யாத்மம் ॥ 21 ॥

அதா²த: அநந்தரம் வ்ரதமீமாம்ஸா உபாஸநகர்மவிசாரணேத்யர்த²: ; ஏஷாம் ப்ராணாநாம் கஸ்ய கர்ம வ்ரதத்வேந தா⁴ரயிதவ்யமிதி மீமாம்ஸா ப்ரவர்ததே । தத்ர ப்ரஜாபதி: ஹ — ஹ - ஶப்³த³: கிலார்தே² — ப்ரஜாபதி: கில ப்ரஜா: ஸ்ருஷ்ட்வா கர்மாணி கரணாநி வாகா³தீ³நி — கர்மார்தா²நி ஹி தாநீதி கர்மாணீத்யுச்யந்தே — ஸஸ்ருஜே ஸ்ருஷ்டவாந் வாகா³தீ³நி கரணாநீத்யர்த²: । தாநி புந: ஸ்ருஷ்டாநி அந்யோந்யேந இதரேதரம் அஸ்பர்த⁴ந்த ஸ்பர்தா⁴ம் ஸங்க⁴ர்ஷம் சக்ரு: ; கத²ம் ? வதி³ஷ்யாம்யேவ ஸ்வவ்யாபாராத்³வத³நாத³நுபரதைவ அஹம் ஸ்யாமிதி வாக்³வ்ரதம் த³த்⁴ரே த்⁴ருதவதீ — யத்³யந்யோ(அ)பி மத்ஸமோ(அ)ஸ்தி ஸ்வவ்யாபாராத³நுபரந்தும் ஶக்த:, ஸோ(அ)பி த³ர்ஶயத்வாத்மநோ வீர்யமிதி ; ததா² த்³ரக்ஷ்யாம்யஹமிதி சக்ஷு: ; ஶ்ரோஷ்யாம்யஹமிதி ஶ்ரோத்ரம் ; ஏவமந்யாநி கர்மாணி கரணாநி யதா²கர்ம — யத் யத் யஸ்ய கர்ம யதா²கர்ம — தாநி கரணாநி ம்ருத்யுர்மாரக: ஶ்ரம: ஶ்ரமரூபீ பூ⁴த்வா உபயேமே ஸஞ்ஜக்³ராஹ । கத²ம் ? தாநி கரணாநி ஸ்வவ்யாபாரே ப்ரவ்ருத்தாநி ஆப்நோத் ஶ்ரமரூபேண ஆத்மாநம் த³ர்ஶிதவாந் ; ஆப்த்வா ச தாநி அவாருந்த⁴ அவரோத⁴ம் க்ருதவாந்ம்ருத்யு: — ஸ்வகர்மப்⁴ய: ப்ரச்யாவிதவாநித்யர்த²: । தஸ்மாத³த்³யத்வே(அ)பி வத³நே ஸ்வகர்மணி ப்ரவ்ருத்தா வாக் ஶ்ராம்யத்யேவ ஶ்ரமரூபிணா ம்ருத்யுநா ஸம்யுக்தா ஸ்வகர்மத: ப்ரச்யவதே ; ததா² ஶ்ராம்யதி சக்ஷு: ; ஶ்ராம்யதி ஶ்ரோத்ரம் । அதே²மமேவ முக்²யம் ப்ராணம் ந ஆப்நோத் ந ப்ராப்தவாந்ம்ருத்யு: ஶ்ரமரூபீ — யோ(அ)யம் மத்⁴யம: ப்ராண: தம் । தேநாத்³யத்வே(அ)ப்யஶ்ராந்த ஏவ ஸ்வகர்மணி ப்ரவர்ததே । தாநீதராணி கரணாநி தம் ஜ்ஞாதும் த³த்⁴ரிரே த்⁴ருதவந்தி மந: ; அயம் வை ந: அஸ்மாகம் மத்⁴யே ஶ்ரேஷ்ட²: ப்ரஶஸ்யதம: அப்⁴யதி⁴க:, யஸ்மாத் ய: ஸஞ்சரம்ஶ்சாஸஞ்சரம்ஶ்ச ந வ்யத²தே, அதோ² ந ரிஷ்யதி — ஹந்த இதா³நீமஸ்யைவ ப்ராணஸ்ய ஸர்வே வயம் ரூபமஸாம ப்ராணமாத்மத்வேந ப்ரதிபத்³யேமஹி — ஏவம் விநிஶ்சித்ய தே ஏதஸ்யைவ ஸர்வே ரூபமப⁴வந் ப்ராணரூபமேவ ஆத்மத்வேந ப்ரதிபந்நா: ப்ராணவ்ரதமேவ த³த்⁴ரிரே — அஸ்மத்³வ்ரதாநி ந ம்ருத்யோர்வாரணாய பர்யாப்தாநீதி । யஸ்மாத்ப்ராணேந ரூபேண ரூபவந்தீதராணி கரணாநி சலநாத்மநா ஸ்வேந ச ப்ரகாஶாத்மநா ; ந ஹி ப்ராணாத³ந்யத்ர சலநாத்மகத்வோபபத்தி: ; சலநவ்யாபாரபூர்வகாண்யேவ ஹி ஸர்வதா³ ஸ்வவ்யாபாரேஷு லக்ஷ்யந்தே — தஸ்மாத் ஏதே வாகா³த³ய: ஏதேந ப்ராணாபி⁴தா⁴நேந ஆக்²யாயந்தே அபி⁴தீ⁴யந்தே — ப்ராணா இத்யேவம் । ய ஏவம் ப்ராணாத்மதாம் ஸர்வகரணாநாம் வேத்தி ப்ராணஶப்³தா³பி⁴தே⁴யத்வம் ச, தேந ஹ வாவ தேநைவ விது³ஷா தத்குலமாசக்ஷதே லௌகிகா:, யஸ்மிந்குலே ஸ வித்³வாந் ஜாதோ ப⁴வதி — தத்குலம் வித்³வந்நாம்நைவ ப்ரதி²தம் ப⁴வதி — அமுஷ்யேத³ம் குலமிதி — யதா² தாபத்ய இதி । ய ஏவம் யதோ²க்தம் வேத³ வாகா³தீ³நாம் ப்ராணரூபதாம் ப்ராணாக்²யத்வம் ச, தஸ்யைதத்ப²லம் । கிஞ்ச ய: கஶ்சித் உ ஹ ஏவம்விதா³ ப்ராணாத்மத³ர்ஶிநா ஸ்பர்த⁴தே தத்ப்ரதிபக்ஷீ ஸந் ஸ: அஸ்மிந்நேவ ஶரீரே அநுஶுஷ்யதி ஶோஷமுபக³ச்ச²தி ; அநுஶுஷ்ய ஹைவ ஶோஷம் க³த்வைவ அந்தத: அந்தே ம்ரியதே, ந ஸஹஸா அநுபத்³ருதோ ம்ரியதே । இத்யேவமுக்தமத்⁴யாத்மம் ப்ராணாத்மத³ர்ஶநமிதி உக்தோபஸம்ஹார: அதி⁴தை³வதப்ரத³ர்ஶநார்த²: ॥

அதா²தி⁴தை³வதம் ஜ்வலிஷ்யாம்யேவாஹமித்யக்³நிர்த³த்⁴ரே தப்ஸ்யாம்யஹமித்யாதி³த்யோ பா⁴ஸ்யாம்யஹமிதி சந்த்³ரமா ஏவமந்யா தே³வதா யதா²தை³வதம் ஸ யதை²ஷாம் ப்ராணாநாம் மத்⁴யம: ப்ராண ஏவமேதாஸாம் தே³வதாநாம் வாயுர்ம்லோசந்தி ஹ்யந்யா தே³வதா ந வாயு: ஸைஷாநஸ்தமிதா தே³வதா யத்³வாயு: ॥ 22 ॥

அத² அநந்தரம் அதி⁴தை³வதம் தே³வதாவிஷயம் த³ர்ஶநமுச்யதே । கஸ்ய தே³வதாவிஶேஷஸ்ய வ்ரததா⁴ரணம் ஶ்ரேய இதி மீமாம்ஸ்யதே । அத்⁴யாத்மவத்ஸர்வம் । ஜ்வலிஷ்யாம்யேவாஹமித்யக்³நிர்த³த்⁴ரே ; தப்ஸ்யாம்யஹமித்யாதி³த்ய: ; பா⁴ஸ்யாம்யஹமிதி சந்த்³ரமா: ; ஏவமந்யா தே³வதா யதா²தை³வதம் । ஸ: அத்⁴யாத்மம் வாகா³தீ³நாமேஷாம் ப்ராணாநாம் மத்⁴யே மத்⁴யம: ப்ராணோ ம்ருத்யுநா அநாப்த: ஸ்வகர்மணோ ந ப்ரச்யாவித: ஸ்வேந ப்ராணவ்ரதேநாப⁴க்³நவ்ரதோ யதா², ஏவம் ஏதாஸாமக்³ந்யாதீ³நாம் தே³வதாநாம் வாயுரபி । ம்லோசந்தி அஸ்தம் யந்தி ஸ்வகர்மப்⁴ய உபரமந்தே — யதா² அத்⁴யாத்மம் வாகா³த³யோ(அ)ந்யா தே³வதா அக்³ந்யாத்³யா: ; ந வாயுரஸ்தம் யாதி — யதா² மத்⁴யம: ப்ராண: ; அத: ஸைஷா அநஸ்தமிதா தே³வதா யத்³வாயு: யோ(அ)யம் வாயு: । ஏவமத்⁴யாத்மமதி⁴தை³வம் ச மீமாம்ஸித்வா நிர்தா⁴ரிதம் — ப்ராணவாய்வாத்மநோர்வ்ரதமப⁴க்³நமிதி ॥

அதை²ஷ ஶ்லோகோ ப⁴வதி யதஶ்சோதே³தி ஸூர்யோ(அ)ஸ்தம் யத்ர ச க³ச்ச²தீதி ப்ராணாத்³வா ஏஷ உதே³தி ப்ராணே(அ)ஸ்தமேதி தம் தே³வாஶ்சக்ரிரே த⁴ர்மம் ஸ ஏவாத்³ய ஸ உ ஶ்வ இதி யத்³வா ஏதே(அ)முர்ஹ்யத்⁴ரியந்த ததே³வாப்யத்³ய குர்வந்தி । தஸ்மாதே³கமேவ வ்ரதம் சரேத்ப்ராண்யாச்சைவாபாந்யாச்ச நேந்மா பாப்மா ம்ருத்யுராப்நுவதி³தி யத்³யு சரேத்ஸமாபிபயிஷேத்தேநோ ஏதஸ்யை தே³வதாயை ஸாயுஜ்யம் ஸலோகதாம் ஜயதி ॥ 23 ॥

அதை²தஸ்யைவார்த²ஸ்ய ப்ரகாஶக: ஏஷ ஶ்லோகோ மந்த்ரோ ப⁴வதி । யதஶ்ச யஸ்மாத்³வாயோ: உதே³தி உத்³க³ச்ச²தி ஸூர்ய:, அத்⁴யாத்மம் ச சக்ஷுராத்மநா ப்ராணாத் — அஸ்தம் ச யத்ர வாயௌ ப்ராணே ச க³ச்ச²தி அபரஸந்த்⁴யாஸமயே ஸ்வாபஸமயே ச புருஷஸ்ய — தம் தே³வா: தம் த⁴ர்மம் தே³வா: சக்ரிரே த்⁴ருதவந்த: வாகா³த³யோ(அ)க்³ந்யாத³யஶ்ச ப்ராணவ்ரதம் வாயுவ்ரதம் ச புரா விசார்ய । ஸ ஏவ அத்³ய இதா³நீம் ஶ்வோ(அ)பி ப⁴விஷ்யத்யபி காலே அநுவர்த்யதே அநுவர்திஷ்யதே ச தே³வைரித்யபி⁴ப்ராய: । தத்ரேமம் மந்த்ரம் ஸங்க்ஷேபதோ வ்யாசஷ்டே ப்³ராஹ்மணம் — ப்ராணாத்³வா ஏஷ ஸூர்ய உதே³தி ப்ராணே(அ)ஸ்தமேதி । தம் தே³வாஶ்சக்ரிரே த⁴ர்மம் ஸ ஏவாத்³ய ஸ உ ஶ்வ இத்யஸ்ய கோ(அ)ர்த² இத்யுச்யதே — யத் வை ஏதே வ்ரதம் அமுர்ஹி அமுஷ்மிந்காலே வாகா³த³யோ(அ)க்³ந்யாத³யஶ்ச ப்ராணவ்ரதம் வாயுவ்ரதம் ச அத்⁴ரியந்த, ததே³வாத்³யாபி குர்வந்தி அநுவர்தந்தே அநுவர்திஷ்யந்தே ச ; வ்ரதம் தயோரப⁴க்³நமேவ । யத்து வாகா³தி³வ்ரதம் அக்³ந்யாதி³வ்ரதம் ச தத்³ப⁴க்³நமேவ, தேஷாம் அஸ்தமயகாலே ஸ்வாபகாலே ச வாயௌ ப்ராணே ச நிம்லுக்தித³ர்ஶநாத் । அதை²தத³ந்யத்ரோக்தம் — ‘யதா³ வை புருஷ: ஸ்வபிதி ப்ராணம் தர்ஹி வாக³ப்யேதி ப்ராணம் மந: ப்ராணம் சக்ஷு: ப்ராணம் ஶ்ரோத்ரம் யதா³ ப்ரபு³த்⁴யதே ப்ராணாதே³வாதி⁴ புநர்ஜாயந்த இத்யத்⁴யாத்மமதா²தி⁴தை³வதம் யதா³ வா அக்³நிரநுக³ச்ச²தி வாயும் தர்ஹ்யநூத்³வாதி தஸ்மாதே³நமுத³வாஸீதி³த்யாஹுர்வாயும் ஹ்யநூத்³வாதி யதா³தி³த்யோ(அ)ஸ்தமேதி வாயும் தர்ஹி ப்ரவிஶதி வாயும் சந்த்³ரமா வாயௌ தி³ஶ: ப்ரதிஷ்டி²தா வாயோரேவாதி⁴ புநர்ஜாயந்தே’ (ஶத. ப்³ரா. 10 । 3 । 3 । 6, 8) இதி । யஸ்மாத் ஏததே³வ வ்ரதம் வாகா³தி³ஷு அக்³ந்யாதி³ஷு ச அநுக³தம் யதே³தத் வாயோஶ்ச ப்ராணஸ்ய ச பரிஸ்பந்தா³த்மகத்வம் ஸர்வை: தே³வைரநுவர்த்யமாநம் வ்ரதம் — தஸ்மாத் அந்யோ(அ)ப்யேகமேவ வ்ரதம் சரேத் ; கிம் தத் ? ப்ராண்யாத் ப்ராணநவ்யாபாரம் குர்யாத் அபாந்யாத் அபாநநவ்யாபாரம் ச ; ந ஹி ப்ராணாபாநவ்யாபாரஸ்ய ப்ராணநாபாநநலக்ஷணஸ்யோபரமோ(அ)ஸ்தி ; தஸ்மாத்ததே³வ ஏகம் வ்ரதம் சரேத் ஹித்வேந்த்³ரியாந்தரவ்யாபாரம் — நேத் மா மாம் பாப்மா ம்ருத்யு: ஶ்ரமரூபீ ஆப்நுவத் ஆப்நுயாத் — நேச்ச²ப்³த³: பரிப⁴யே — யத்³யஹமஸ்மாத்³வ்ரதாத்ப்ரச்யுத: ஸ்யாம் , க்³ரஸ்த ஏவாஹம் ம்ருத்யுநேத்யேவம் த்ரஸ்தோ தா⁴ரயேத்ப்ராணவ்ரதமித்யபி⁴ப்ராய: । யதி³ கதா³சித் உ சரேத் ப்ராரபே⁴த ப்ராணவ்ரதம் , ஸமாபிபயிஷேத் ஸமாபயிதுமிச்சே²த் ; யதி³ ஹி அஸ்மாத்³வ்ரதாது³பரமேத் ப்ராண: பரிபூ⁴த: ஸ்யாத் தே³வாஶ்ச ; தஸ்மாத்ஸமாபயேதே³வ । தேந உ தேந அநேந வ்ரதேந ப்ராணாத்மப்ரதிபத்த்யா ஸர்வபூ⁴தேஷு — வாகா³த³ய: அக்³ந்யாத³யஶ்ச மதா³த்மகா ஏவ, அஹம் ப்ராண ஆத்மா ஸர்வபரிஸ்பந்த³க்ருத் ஏவம் தேநாநேந வ்ரததா⁴ரணேந ஏதஸ்யா ஏவ ப்ராணதே³வதாயா: ஸாயுஜ்யம் ஸயுக்³பா⁴வம் ஏகாத்மத்வம் ஸலோகதாம் ஸமாநலோகதாம் வா ஏகஸ்தா²நத்வம் — விஜ்ஞாநமாந்த்³யாபேக்ஷமேதத் — ஜயதி ப்ராப்நோதீதி ॥
இதி ப்ரத²மாத்⁴யாயஸ்ய பஞ்சமம் ப்³ராஹ்மணம் ॥

ஷஷ்ட²ம் ப்³ராஹ்மணம்

த்ரயம் வா இத³ம் நாம ரூபம் கர்ம தேஷாம் நாம்நாம் வாகி³த்யேததே³ஷாமுக்த²மதோ ஹி ஸர்வாணி நாமாந்யுத்திஷ்ட²ந்தி । ஏததே³ஷாம் ஸாமைதத்³தி⁴ ஸர்வைர்நாமபி⁴: ஸமமேததே³ஷாம் ப்³ரஹ்மைதத்³தி⁴ ஸர்வாணி நாமாநி பி³ப⁴ர்தி ॥ 1 ॥

யதே³தத³வித்³யாவிஷயத்வேந ப்ரஸ்துதம் ஸாத்⁴யஸாத⁴நலக்ஷணம் வ்யாக்ருதம் ஜக³த் ப்ராணாத்மப்ராப்த்யந்தோத்கர்ஷவத³பி ப²லம் , யா சைதஸ்ய வ்யாகரணாத்ப்ராக³வஸ்தா² அவ்யாக்ருதஶப்³த³வாச்யா — வ்ருக்ஷபீ³ஜவத் ஸர்வமேதத் த்ரயம் ; கிம் தத்த்ரயமித்யுச்யதே — நாம ரூபம் கர்ம சேதி அநாத்மைவ — ந ஆத்மா யத்ஸாக்ஷாத³பரோக்ஷாத்³ப்³ரஹ்ம ; தஸ்மாத³ஸ்மாத்³விரஜ்யேதேத்யேவமர்த²: த்ரயம் வா இத்யாத்³யாரம்ப⁴: । ந ஹ்யஸ்மாத் அநாத்மந: அவ்யாவ்ருத்தசித்தஸ்ய ஆத்மாநமேவ லோகம் அஹம் ப்³ரஹ்மாஸ்மீத்யுபாஸிதும் பு³த்³தி⁴: ப்ரவர்ததே, பா³ஹ்யப்ரத்யகா³த்மப்ரவ்ருத்த்யோர்விரோதா⁴த் । ததா² ச காட²கே — ‘பராஞ்சி கா²நி வ்யத்ருணத்ஸ்வயம்பூ⁴ஸ்தஸ்மாத்பராங்பஶ்யதி நாந்தராத்மந் । கஶ்சித்³தீ⁴ர: ப்ரத்யகா³த்மாநமைக்ஷதா³வ்ருத்தசக்ஷுரம்ருதத்வமிச்ச²ந்’ (க . 2 । 1 । 1) இத்யாதி³ ॥
கத²ம் புந: அஸ்ய வ்யாக்ருதாவ்யாக்ருதஸ்ய க்ரியாகாரகப²லாத்மந: ஸம்ஸாரஸ்ய நாமரூபகர்மாத்மகதைவ, ந புநராத்மத்வம் — இத்யேதத்ஸம்பா⁴வயிதும் ஶக்யத இதி । அத்ரோச்யதே — தேஷாம் நாம்நாம் யதோ²பந்யஸ்தாநாம் — வாகி³தி ஶப்³த³ஸாமாந்யமுச்யதே, ‘ய: கஶ்ச ஶப்³தோ³ வாகே³வ ஸா’ (ப்³ரு. உ. 1 । 5 । 3) இத்யுக்தத்வாத் வாகி³த்யேதஸ்ய ஶப்³த³ஸ்ய யோ அர்த²: ஶப்³த³ஸாமாந்யமாத்ரம் ஏதத் ஏதேஷாம் நாமவிஶேஷாணாம் உக்த²ம் காரணம் உபாதா³நம் , ஸைந்த⁴வலவணகணாநாமிவ ஸைந்த⁴வாசல: ; ததா³ஹ — அதோ ஹி அஸ்மாந்நாமஸாமாந்யாத் ஸர்வாணி நாமாநி யஜ்ஞத³த்தோ தே³வத³த்த இத்யேவமாதி³ப்ரவிப⁴கா³நி உத்திஷ்ட²ந்தி உத்பத்³யந்தே ப்ரவிப⁴ஜ்யந்தே, லவணாசலாதி³வ லவணகணா: ; கார்யம் ச காரணேநாவ்யதிரிக்தம் । ததா² விஶேஷாணாம் ச ஸாமாந்யே(அ)ந்தர்பா⁴வாத் — கத²ம் ஸாமாந்யவிஶேஷபா⁴வ இதி — ஏதத் ஶப்³த³ஸாமாந்யம் ஏஷாம் நாமவிஶேஷாணாம் ஸாம, ஸமத்வாத்ஸாம, ஸாமாந்யமித்யர்த²: ; ஏதத் ஹி யஸ்மாத் ஸர்வைர்நாமபி⁴: ஆத்மவிஶேஷை: ஸமம் । கிஞ்ச ஆத்மலாபா⁴விஶேஷாச்ச நாமவிஶேஷாணாம் — யஸ்ய ச யஸ்மாதா³த்மலாபோ⁴ ப⁴வதி, ஸ தேநாப்ரவிப⁴க்தோ த்³ருஷ்ட:, யதா² க⁴டாதீ³நாம் ம்ருதா³ ; கத²ம் நாமவிஶேஷாணாமாத்மலாபோ⁴ வாச இத்யுச்யதே — யத ஏததே³ஷாம் வாக்ஶப்³த³வாச்யம் வஸ்து ப்³ரஹ்ம ஆத்மா, ததோ ஹ்யாத்மலாபோ⁴ நாம்நாம் , ஶப்³த³வ்யதிரிக்தஸ்வரூபாநுபபத்தே: ; தத்ப்ரதிபாத³யதி — ஏதத் ஶப்³த³ஸாமாந்யம் ஹி யஸ்மாத் ஶப்³த³விஶேஷாந் ஸர்வாணி நாமாநி பி³ப⁴ர்தி தா⁴ரயதி ஸ்வரூபப்ரதா³நேந । ஏவம் கார்யகாரணத்வோபபத்தே: ஸாமாந்யவிஶேஷோபபத்தே: ஆத்மப்ரதா³நோபபத்தேஶ்ச நாமவிஶேஷாணாம் ஶப்³த³மாத்ரதா ஸித்³தா⁴ । ஏவமுத்தரயோரபி ஸர்வம் யோஜ்யம் யதோ²க்தம் ॥

அத² ரூபாணாம் சக்ஷுரித்யேததே³ஷாமுக்த²மதோ ஹி ஸர்வாணி ரூபாண்யுத்திஷ்ட²ந்த்யேததே³ஷாம் ஸாமைதத்³தி⁴ ஸர்வை ரூபை: ஸமமேததே³ஷாம் ப்³ரஹ்மைதத்³தி⁴ ஸர்வாணி ரூபாணி பி³ப⁴ர்தி ॥ 2 ॥

அதே²தா³நீம் ரூபாணாம் ஸிதாஸிதப்ரப்⁴ருதீநாம் — சக்ஷுரிதி சக்ஷுர்விஷயஸாமாந்யம் சக்ஷு:ஶப்³தா³பி⁴தே⁴யம் ரூபஸாமாந்யம் ப்ரகாஶ்யமாத்ரமபி⁴தீ⁴யதே । அதோ ஹி ஸர்வாணி ரூபாண்யுத்திஷ்ட²ந்தி, ஏததே³ஷாம் ஸாம, ஏதத்³தி⁴ ஸர்வை ரூபை: ஸமம் , ஏததே³ஷாம் ப்³ரஹ்ம, ஏதத்³தி⁴ ஸர்வாணி ரூபாணி பி³ப⁴ர்தி ॥

அத² கர்மணாமாத்மேத்யேததே³ஷாமுக்த²மதோ ஹி ஸர்வாணி கர்மாண்யுத்திஷ்ட²ந்த்யேததே³ஷாம் ஸா மைதத்³தி⁴ ஸர்வை: கர்மபி⁴: ஸமமேததே³ஷாம் ப்³ரஹ்மைதத்³தி⁴ ஸர்வாணி கர்மாணி பி³ப⁴ர்தி ததே³தத்த்ரயம் ஸதே³கமயமாத்மாத்மோ ஏக: ஸந்நேதத்த்ரயம் ததே³தத³ம்ருதம் ஸத்த்யேந ச்ச²ந்நம் ப்ராணோ வா அம்ருதம் நாமரூபே ஸத்த்யம் தாப்⁴யாமயம் ப்ராணஶ்ச²ந்ந: ॥ 3 ॥

அதே²தா³நீம் ஸர்வகர்மவிஶேஷாணாம் மநநத³ர்ஶநாத்மகாநாம் சலநாத்மகாநாம் ச க்ரியாஸாமாந்யமாத்ரே(அ)ந்தர்பா⁴வ உச்யதே ; கத²ம் ? ஸர்வேஷாம் கர்மவிஶேஷாணாம் , ஆத்மா ஶரீரம் ஸாமாந்யம் ஆத்மா — ஆத்மந: கர்ம ஆத்மேத்யுச்யதே ; ஆத்மநா ஹி ஶரீரேண கர்ம கரோதி — இத்யுக்தம் ; ஶரீரே ச ஸர்வம் கர்மாபி⁴வ்யஜ்யதே ; அத: தாத்ஸ்த்²யாத் தச்ச²ப்³த³ம் கர்ம — கர்மஸாமாந்யமாத்ரம் ஸர்வேஷாமுக்த²மித்யாதி³ பூர்வவத் । ததே³தத்³யதோ²க்தம் நாம ரூபம் கர்ம த்ரயம் இதரேதராஶ்ரயம் இதரேதராபி⁴வ்யக்திகாரணம் இதரேதரப்ரலயம் ஸம்ஹதம் — த்ரித³ண்ட³விஷ்டம்ப⁴வத் — ஸத் ஏகம் । கேநாத்மநைகத்வமித்யுச்யதே — அயமாத்மா அயம் பிண்ட³: கார்யகரணாத்மஸங்கா⁴த: ததா² அந்நத்ரயே வ்யாக்²யாத: — ‘ஏதந்மயோ வா அயமாத்மா’ (ப்³ரு. உ. 1 । 5 । 3) இத்யாதி³நா ; ஏதாவத்³தீ⁴த³ம் ஸர்வம் வ்யாக்ருதமவ்யாக்ருதம் ச யது³த நாம ரூபம் கர்மேதி ; ஆத்மா உ ஏகோ(அ)யம் கார்யகரணஸங்கா⁴த: ஸந் அத்⁴யாத்மாதி⁴பூ⁴தாதி⁴தை³வபா⁴வேந வ்யவஸ்தி²தம் ஏததே³வ த்ரயம் நாம ரூபம் கர்மேதி । ததே³தத் வக்ஷ்யமாணம் ; அம்ருதம் ஸத்த்யேந ச்ச²ந்நமித்யேதஸ்ய வாக்ஸ்யார்த²மாஹ — ப்ராணோ வா அம்ருதம் கரணாத்மக: அந்தருபஷ்டம்ப⁴க: ஆத்மபூ⁴த: அம்ருத: அவிநாஶீ ; நாமரூபே ஸத்த்யம் கார்யாத்மகே ஶரீராவஸ்தே² ; க்ரியாத்மகஸ்து ப்ராண: தயோருபஷ்டம்ப⁴க: பா³ஹ்யாப்⁴யாம் ஶரீராத்மகாப்⁴யாமுபஜநாபாயத⁴ர்மிப்⁴யாம் மர்த்யாப்⁴யாம் ச²ந்ந: அப்ரகாஶீக்ருத: । ஏததே³வ ஸம்ஸாரஸதத்த்வமவித்³யாவிஷயம் ப்ரத³ர்ஶிதம் ; அத ஊர்த்⁴வம் வித்³யாவிஷய ஆத்மா அதி⁴க³ந்தவ்ய இதி சதுர்த² ஆரப்⁴யதே ॥
இதி ஶ்ரீமத்பரமஹம்ஸபரிவ்ராஜகாசார்யஸ்ய ஶ்ரீகோ³விந்த³ப⁴க³வத்பூஜ்யபாத³ஶிஷ்யஸ்ய ஶ்ரீமச்ச²ங்கரப⁴க³வத: க்ருதௌ ப்³ருஹதா³ரண்யகோபநிஷத்³பா⁴ஷ்யே ப்ரத²மோ(அ)த்⁴யாய: ॥