श्रीमच्छङ्करभगवत्पूज्यपादविरचितम्

बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्

करतलकलिताद्वयात्मतत्त्वं क्षपितदुरन्तचिरन्तनप्रमोहम् ।
उपचितमुदितोदितैर्गुणौघैः उपनिषदामयमुज्जहार भाष्यम् ॥

change script to देवनागरी ಕನ್ನಡ తెలుగు

சதுர்தோ²(அ)த்⁴யாய:

ப்ரத²மம் ப்³ராஹ்மணம்

ஜநகோ ஹ வைதே³ஹ ஆஸாஞ்சக்ரே । அஸ்ய ஸம்ப³ந்த⁴: — ஶாரீராத்³யாநஷ்டௌ புருஷாந்நிருஹ்ய, ப்ரத்யுஹ்ய புநர்ஹ்ருத³யே, தி³க்³பே⁴தே³ந ச புந: பஞ்சதா⁴ வ்யூஹ்ய, ஹ்ருத³யே ப்ரத்யுஹ்ய, ஹ்ருத³யம் ஶரீரம் ச புநரந்யோந்யப்ரதிஷ்ட²ம் ப்ராணாதி³பஞ்சவ்ருத்த்யாத்மகே ஸமாநாக்²யே ஜக³தா³த்மநி ஸூத்ர உபஸம்ஹ்ருத்ய, ஜக³தா³த்மாநம் ஶரீரஹ்ருத³யஸூத்ராவஸ்த²மதிக்ராந்தவாந் ய ஔபநிஷத³: புருஷ: நேதி நேதீதி வ்யபதி³ஷ்ட:, ஸ ஸாக்ஷாச்ச உபாதா³நகாரணஸ்வரூபேண ச நிர்தி³ஷ்ட: ‘விஜ்ஞாநமாநந்த³ம்’ இதி । தஸ்யைவ வாகா³தி³தே³வதாத்³வாரேண புநரதி⁴க³ம: கர்தவ்ய இதி அதி⁴க³மநோபாயாந்தரார்தோ²(அ)யமாரம்போ⁴ ப்³ராஹ்மணத்³வயஸ்ய । ஆக்²யாயிகா து ஆசாரப்ரத³ர்ஶநார்தா² —

ஓம் ஜநகோ ஹ வைதே³ஹ ஆஸாஞ்சக்ரே(அ)த² ஹ யாஜ்ஞவல்க்ய ஆவவ்ராஜ । தம்ஹோவாச யாஜ்ஞவல்க்ய கிமர்த²மசாரீ: பஶூநிச்ச²ந்நண்வந்தாநிதி । உப⁴யமேவ ஸம்ராடி³தி ஹோவாச ॥ 1 ॥

ஜநகோ ஹ வைதே³ஹ ஆஸாஞ்சக்ரே ஆஸநம் க்ருதவாந் ஆஸ்தா²யிகாம் த³த்தவாநித்யர்த²:, த³ர்ஶநகாமேப்⁴யோ ராஜ்ஞ: । அத² ஹ தஸ்மிந்நவஸரே யாஜ்ஞவல்க்ய ஆவவ்ராஜ ஆக³தவாந் ஆத்மநோ யோக³க்ஷேமார்த²ம் , ராஜ்ஞோ வா விவிதி³ஷாம் த்³ருஷ்ட்வா அநுக்³ரஹார்த²ம் । தமாக³தம் யாஜ்ஞவல்க்யம் யதா²வத்பூஜாம் க்ருத்வா உவாச ஹ உக்தவாந் ஜநக: — ஹே யாஜ்ஞவல்க்ய கிமர்த²மசாரீ: ஆக³தோ(அ)ஸி ; கிம் பஶூநிச்ச²ந்புநரபி ஆஹோஸ்வித் அண்வந்தாந் ஸூக்ஷ்மாந்தாந் ஸூக்ஷ்மவஸ்துநிர்ணயாந்தாந் ப்ரஶ்நாந் மத்த: ஶ்ரோதுமிச்ச²ந்நிதி । உப⁴யமேவ பஶூந்ப்ரஶ்நாம்ஶ்ச, ஹே ஸம்ராட் — ஸம்ராடி³தி வாஜபேயயாஜிநோ லிங்க³ம் ; யஶ்சாஜ்ஞயா ராஜ்யம் ப்ரஶாஸ்தி, ஸ ஸம்ராட் ; தஸ்யாமந்த்ரணம் ஹே ஸம்ராடி³தி ; ஸமஸ்தஸ்ய வா பா⁴ரதஸ்ய வர்ஷஸ்ய ராஜா ॥

யத்தே கஶ்சித³ப்³ரவீத்தச்²ருணவாமேத்யப்³ரவீந்மே ஜித்வா ஶைலிநிர்வாக்³வை ப்³ரஹ்மேதி யதா² மாத்ருமாந்பித்ருமாநாசார்யவாந்ப்³ரூயாத்ததா² தச்சை²லிநிரப்³ரவீத்³வாக்³வை ப்³ரஹ்மேத்யவத³தோ ஹி கிம் ஸ்யாதி³த்யப்³ரவீத்து தே தஸ்யாயதநம் ப்ரதிஷ்டா²ம் ந மே(அ)ப்³ரவீதி³த்யேகபாத்³வா ஏதத்ஸம்ராடி³தி ஸ வை நோ ப்³ரூஹி யாஜ்ஞவல்க்ய । வாகே³வாயதநமாகாஶ: ப்ரதிஷ்டா² ப்ரஜ்ஞேத்யேநது³பாஸீத । கா ப்ரஜ்ஞதா யாஜ்ஞவல்க்ய । வாகே³வ ஸம்ராடி³தி ஹோவாச । வாசா வை ஸம்ராட்³ப³ந்து⁴: ப்ரஜ்ஞாயத ருக்³வேதோ³ யஜுர்வேத³: ஸாமவேதோ³(அ)த²ர்வாங்கி³ரஸ இதிஹாஸ: புராணம் வித்³யா உபநிஷத³: ஶ்லோகா: ஸூத்ராண்யநுவ்யாக்²யாநாநி வ்யாக்²யாநாநீஷ்டம் ஹுதமாஶிதம் பாயிதமயம் ச லோக: பரஶ்ச லோக: ஸர்வாணி ச பூ⁴தாநி வாசைவ ஸம்ராட்ப்ரஜ்ஞாயந்தே வாக்³வை ஸம்ராட்பரமம் ப்³ரஹ்ம நைநம் வாக்³ஜஹாதி ஸர்வாண்யேநம் பூ⁴தாந்யபி⁴க்ஷரந்தி தே³வோ பூ⁴த்வா தே³வாநப்யேதி ய ஏவம் வித்³வாநேதது³பாஸ்தே । ஹஸ்த்ய்ருஷப⁴ம் ஸஹஸ்ரம் த³தா³மீதி ஹோவாச ஜநகோ வைதே³ஹ: । ஸ ஹோவாச யாஜ்ஞவல்க்ய: பிதா மே(அ)மந்யத நாநநுஶிஷ்ய ஹரேதேதி ॥ 2 ॥

கிம் து யத் தே துப்⁴யம் , கஶ்சித் அப்³ரவீத் ஆசார்ய: ; அநேகாசார்யஸேவீ ஹி ப⁴வாந் ; தச்ச்²ருணவாமேதி । இதர ஆஹ — அப்³ரவீத் உக்தவாந் மே மம ஆசார்ய:, ஜித்வா நாமத:, ஶிலிநஸ்யாபத்யம் ஶைலிநி: — வாக்³வை ப்³ரஹ்மேதி வாக்³தே³வதா ப்³ரஹ்மேதி । ஆஹேதர: — யதா² மாத்ருமாந் மாதா யஸ்ய வித்³யதே புத்ரஸ்ய ஸம்யக³நுஶாஸ்த்ரீ அநுஶாஸநகர்த்ரீ ஸ மாத்ருமாந் ; அத ஊர்த்⁴வம் பிதா யஸ்யாநுஶாஸ்தா ஸ பித்ருமாந் ; உபநயநாதூ³ர்த்⁴வம் ஆ ஸமாவர்தநாத் ஆசார்யோ யஸ்யாநுஶாஸ்தா ஸ ஆசார்யவாந் ; ஏவம் ஶுத்³தி⁴த்ரயஹேதுஸம்யுக்த: ஸ ஸாக்ஷாதா³சார்ய: ஸ்வயம் ந கதா³சித³பி ப்ராமாண்யாத்³வ்யபி⁴சரதி ; ஸ யதா² ப்³ரூயாச்சி²ஷ்யாய ததா²ஸௌ ஜித்வா ஶைலிநிருக்தவாந் — வாக்³வை ப்³ரஹ்மேதி ; அவத³தோ ஹி கிம் ஸ்யாதி³தி — ந ஹி மூகஸ்ய இஹார்த²ம் அமுத்ரார்த²ம் வா கிஞ்சந ஸ்யாத் । கிம் து அப்³ரவீத் உக்தவாந் தே துப்⁴யம் தஸ்ய ப்³ரஹ்மண: ஆயதநம் ப்ரதிஷ்டா²ம் ச — ஆயதநம் நாம ஶரீரம் ; ப்ரதிஷ்டா² த்ரிஷ்வபி காலேஷு ய ஆஶ்ரய: । ஆஹேதர: — ந மே(அ)ப்³ரவீதி³தி । இதர ஆஹ — யத்³யேவம் ஏகபாத் வை ஏதத் , ஏக: பாதோ³ யஸ்ய ப்³ரஹ்மண: ததி³த³மேகபாத்³ப்³ரஹ்ம த்ரிபி⁴: பாதை³: ஶூந்யம் உபாஸ்யமாநமிதி ந ப²லாய ப⁴வதீத்யர்த²: । யத்³யேவம் , ஸ த்வம் வித்³வாந்ஸந் ந: அஸ்மப்⁴யம் ப்³ரூஹி ஹே யாஜ்ஞவல்க்யேதி । ஸ ச ஆஹ — வாகே³வ ஆயதநம் , வாக்³தே³வஸ்ய ப்³ரஹ்மண: வாகே³வ கரணம் ஆயதநம் ஶரீரம் , ஆகாஶ: அவ்யாக்ருதாக்²ய: ப்ரதிஷ்டா² உத்பத்திஸ்தி²திலயகாலேஷு । ப்ரஜ்ஞேத்யேநது³பாஸீத — ப்ரஜ்ஞேதீயமுபநிஷத் ப்³ரஹ்மணஶ்சதுர்த²: பாத³: — ப்ரஜ்ஞேதி க்ருத்வா ஏநத் ப்³ரஹ்ம உபாஸீத । கா ப்ரஜ்ஞதா யாஜ்ஞவல்க்ய, கிம் ஸ்வயமேவ ப்ரஜ்ஞா, உத ப்ரஜ்ஞாநிமித்தா — யதா² ஆயதநப்ரதிஷ்டே² ப்³ரஹ்மணோ வ்யதிரிக்தே, தத்³வத்கிம் । ந ; கத²ம் தர்ஹி ? வாகே³வ, ஸம்ராட் , இதி ஹோவாச ; வாகே³வ ப்ரஜ்ஞேதி ஹ உவாச உக்தவாந் , ந வ்யதிரிக்தா ப்ரஜ்ஞேதி । கத²ம் புநர்வாகே³வ ப்ரஜ்ஞேதி உச்யதே — வாசா வை, ஸம்ராட் , ப³ந்து⁴: ப்ரஜ்ஞாயதே — அஸ்மாகம் ப³ந்து⁴ரித்யுக்தே ப்ரஜ்ஞாயதே ப³ந்து⁴: ; ததா² ருக்³வேதா³தி³, இஷ்டம் யாக³நிமித்தம் த⁴ர்மஜாதம் , ஹுதம் ஹோமநிமித்தம் ச, ஆஶிதம் அந்நதா³நநிமித்தம் , பாயிதம் பாநதா³நநிமித்தம் , அயம் ச லோக:, இத³ம் ச ஜந்ம, பரஶ்ச லோக:, ப்ரதிபத்தவ்யம் ச ஜந்ம, ஸர்வாணி ச பூ⁴தாநி — வாசைவ, ஸம்ராட் , ப்ரஜ்ஞாயந்தே ; அதோ வாக்³வை, ஸம்ராட் , பரமம் ப்³ரஹ்ம । நைநம் யதோ²க்தப்³ரஹ்மவித³ம் வாக்³ஜஹாதி ; ஸர்வாண்யேநம் பூ⁴தாந்யபி⁴க்ஷரந்தி ப³லிதா³நாதி³பி⁴: ; இஹ தே³வோ பூ⁴த்வா புந: ஶரீரபாதோத்தரகாலம் தே³வாநப்யேதி அபிக³ச்ச²தி, ய ஏவம் வித்³வாநேதது³பாஸ்தே । வித்³யாநிஷ்க்ரயார்த²ம் ஹஸ்திதுல்ய ருஷபோ⁴ ஹஸ்த்ய்ருஷப⁴: யஸ்மிந்கோ³ஸஹஸ்ரே தத் ஹஸ்த்ய்ருஷப⁴ம் ஸஹஸ்ரம் த³தா³மீதி ஹோவாச ஜநகோ வைதே³ஹ: । ஸ ஹோவாச யாஜ்ஞவல்க்ய: — அநநுஶிஷ்ய ஶிஷ்யம் க்ருதார்த²மக்ருத்வா ஶிஷ்யாத் த⁴நம் ந ஹரேதேதி மே மம பிதா — அமந்யத ; மமாப்யயமேவாபி⁴ப்ராய: ॥

யதே³வ தே கஶ்சித³ப்³ரவீத்தச்ச்²ருணவாமேத்யப்³ரவீந்ம உத³ங்க: ஶௌல்பா³யந: ப்ராணோ வை ப்³ரஹ்மேதி யதா² மாத்ருமாந்பித்ருமாநாசார்யவாந்ப்³ரூயாத்ததா² தச்சௌ²ல்பா³யநோ(அ)ப்³ரவீத்ப்ராணோ வை ப்³ரஹ்மேத்யப்ராணதோ ஹி கிம் ஸ்யாதி³த்யப்³ரவீத்து தே தஸ்யாயதநம் ப்ரதிஷ்டா²ம் ந மே(அ)ப்³ரவீதி³த்யேகபாத்³வா ஏதத்ஸம்ராடி³தி ஸ வை நோ ப்³ரூஹி யாஜ்ஞவல்க்ய ப்ராண ஏவாயதநமாகாஶ: ப்ரதிஷ்டா² ப்ரியமித்யேநது³பாஸீத கா ப்ரியதா யாஜ்ஞவல்க்ய ப்ராண ஏவ ஸம்ராடி³தி ஹோவாச ப்ராணஸ்ய வை ஸம்ராட்காமாயாயாஜ்யம் யாஜயத்யப்ரதிக்³ருஹ்யஸ்ய ப்ரதிக்³ருஹ்ணாத்யபி தத்ர வதா⁴ஶங்கம் ப⁴வதி யாம் தி³ஶமேதி ப்ராணஸ்யைவ ஸம்ராட்காமாய ப்ராணோ வை ஸம்ராட்பரமம் ப்³ரஹ்ம நைநம் ப்ராணோ ஜஹாதி ஸர்வாண்யேநம் பூ⁴தாந்யபி⁴க்ஷரந்தி தே³வோ பூ⁴த்வா தே³வாநப்யேதி ய ஏவம் வித்³வாநேதது³பாஸ்தே ஹஸ்த்ய்ருஷப⁴ம் ஸஹஸ்ரம் த³தா³மீதி ஹோவாச ஜநகோ வைதே³ஹ: ஸ ஹோவாச யாஜ்ஞவல்க்ய: பிதா மே(அ)மந்யத நாநநுஶிஷ்ய ஹரேதேதி ॥ 3 ॥

யதே³வ தே கஶ்சித³ப்³ரவீத் உத³ங்கோ நாமத: ஶுல்ப³ஸ்யாபத்யம் ஶௌல்பா³யந: அப்³ரவீத் ; ப்ராணோ வை ப்³ரஹ்மேதி, ப்ராணோ வாயுர்தே³வதா — பூர்வவத் । ப்ராண ஏவ ஆயதநம் ஆகாஶ: ப்ரதிஷ்டா² ; உபநிஷத் — ப்ரியமித்யேநது³பாஸீத । கத²ம் புந: ப்ரியத்வம் ? ப்ராணஸ்ய வை, ஹே ஸம்ராட் , காமாய ப்ராணஸ்யார்தா²ய அயாஜ்யம் யாஜயதி பதிதாதி³கமபி ; அப்ரதிக்³ருஹ்யஸ்யாப்யுக்³ராதே³: ப்ரதிக்³ருஹ்ணாத்யபி ; தத்ர தஸ்யாம் தி³ஶி வத⁴நிமித்தமாஶங்கம் — வதா⁴ஶங்கேத்யர்த²: — யாம் தி³ஶமேதி தஸ்கராத்³யாகீர்ணாம் ச, தஸ்யாம் தி³ஶி வதா⁴ஶங்கா ; தச்சைதத்ஸர்வம் ப்ராணஸ்ய ப்ரியத்வே ப⁴வதி, ப்ராணஸ்யைவ, ஸம்ராட் , காமாய । தஸ்மாத்ப்ராணோ வை, ஸம்ராட் , பரமம் ப்³ரஹ்ம ; நைநம் ப்ராணோ ஜஹாதி ; ஸமாநமந்யத் ॥

யதே³வ தே கஶ்சித³ப்³ரவீத்தச்ச்²ருணவாமேத்யப்³ரவீந்மே ப³ர்குர்வார்ஷ்ணஶ்சக்ஷுர்வை ப்³ரஹ்மேதி யதா² மாத்ருமாந்பித்ருமாநாசார்யவாந்ப்³ரூயாத்ததா² தத்³வார்ஷ்ணோ(அ)ப்³ரவீச்சக்ஷுர்வை ப்³ரஹ்மேத்யபஶ்யதோ ஹி கிம் ஸ்யாதி³த்யப்³ரவீத்து தே தஸ்யாயதநம் ப்ரதிஷ்டா²ம் ந மே(அ)ப்³ரவீதி³த்யேகபாத்³வா ஏதத்ஸம்ராடி³தி ஸ வை நோ ப்³ரூஹி யாஜ்ஞவல்க்ய சக்ஷுரேவாயதநமாகாஶ: ப்ரதிஷ்டா² ஸத்யமித்யேநது³பாஸீத கா ஸத்யதா யாஜ்ஞவல்க்ய சக்ஷுரேவ ஸம்ராடி³தி ஹோவாச சக்ஷுஷா வை ஸம்ராட்பஶ்யந்தமாஹுரத்³ராக்ஷீரிதி ஸ ஆஹாத்³ராக்ஷமிதி தத்ஸத்யம் ப⁴வதி சக்ஷுர்வை ஸம்ராட்பரமம் ப்³ரஹ்ம நைநம் சக்ஷுர்ஜஹாதி ஸர்வாண்யேநம் பூ⁴தாந்யபி⁴க்ஷரந்தி தே³வோ பூ⁴த்வா தே³வாநப்யேதி ய ஏவம் வித்³வாநேதது³பாஸ்தே ஹஸ்த்ய்ருஷப⁴ம் ஸஹஸ்ரம் த³தா³மீதி ஹோவாச ஜநகோ வைதே³ஹ: ஸ ஹோவாச யாஜ்ஞவல்க்ய: பிதா மே(அ)மந்யத நாநநுஶிஷ்ய ஹரேதேதி ॥ 4 ॥

யதே³வ தே கஶ்சித் ப³ர்குரிதி நாமத: வ்ருஷ்ணஸ்யாபத்யம் வார்ஷ்ண: ; சக்ஷுர்வை ப்³ரஹ்மேதி — ஆதி³த்யோ தே³வதா சக்ஷுஷி । உபநிஷத் — ஸத்யம் ; யஸ்மாத் ஶ்ரோத்ரேண ஶ்ருதமந்ருதமபி ஸ்யாத் , ந து சக்ஷுஷா த்³ருஷ்டம் , தஸ்மாத்³வை, ஸம்ராட் , பஶ்யந்தமாஹு: — அத்³ராக்ஷீஸ்த்வம் ஹஸ்திநமிதி, ஸ சேத் அத்³ராக்ஷமித்யாஹ, தத்ஸத்யமேவ ப⁴வதி ; யஸ்த்வந்யோ ப்³ரூயாத் — அஹமஶ்ரௌஷமிதி, தத்³வ்யபி⁴சரதி ; யத்து சக்ஷுஷா த்³ருஷ்டம் தத் அவ்யபி⁴சாரித்வாத் ஸத்யமேவ ப⁴வதி ॥

யதே³வ தே கஶ்சித³ப்³ரவீத்தச்ச்²ருணவாமேத்யப்³ரவீந்மே க³ர்த³பீ⁴விபீதோ பா⁴ரத்³வாஜ: ஶ்ரோத்ரம் வை ப்³ரஹ்மேதி யதா² மாத்ருமாந்பித்ருமாநாசார்யவாந்ப்³ரூயாத்ததா² தத்³பா⁴ரத்³வாஜோ(அ)ப்³ரவீச்ச்²ரோத்ரம் வை ப்³ரஹ்மேத்யஶ்ருண்வதோ ஹி கிம் ஸ்யாதி³த்யப்³ரவீத்து தே தஸ்யாயதநம் ப்ரதிஷ்டா²ம் ந மே(அ)ப்³ரவீதி³த்யேகபாத்³வா ஏதத்ஸம்ராடி³தி ஸ வை நோ ப்³ரூஹி யாஜ்ஞவல்க்ய ஶ்ரோத்ரமேவாயதநமாகாஶ: ப்ரதிஷ்டா²நந்த இத்யேநது³பாஸீத காநந்ததா யாஜ்ஞவல்க்ய தி³ஶ ஏவ ஸம்ராடி³தி ஹோவாச தஸ்மாத்³வை ஸம்ராட³பி யாம் காம் ச தி³ஶம் க³ச்ச²தி நைவாஸ்யா அந்தம் க³ச்ச²த்யநந்தா ஹி தி³ஶோ தி³ஶோ வை ஸம்ராட் ஶ்ரோத்ரம் ஶ்ரோத்ரம் வை ஸம்ராட்பரமம் ப்³ரஹ்ம நைநம் ஶ்ரோத்ரம் ஜஹாதி ஸர்வாண்யேநம் பூ⁴தாந்யபி⁴க்ஷரந்தி தே³வோ பூ⁴த்வா தே³வாநப்யேதி ய ஏவம் வித்³வாநேதது³பாஸ்தே ஹஸ்த்ய்ருஷப⁴ம் ஸஹஸ்ரம் த³தா³மீதி ஹோவாச ஜநகோ வைதே³ஹ: ஸ ஹோவாச யாஜ்ஞவல்க்ய: பிதா மே(அ)மந்யத நாநநுஶிஷ்ய ஹரேதேதி ॥ 5 ॥

யதே³வ தே க³ர்த³பீ⁴விபீத இதி நாமத: பா⁴ரத்³வாஜோ கோ³த்ரத: ; ஶ்ரோத்ரம் வை ப்³ரஹ்மேதி — ஶ்ரோத்ரே தி³க் தே³வதா । அநந்த இத்யேநது³பாஸீத ; கா அநந்ததா ஶ்ரோத்ரஸ்ய ? தி³ஶ ஏவ ஶ்ரோத்ரஸ்ய ஆநந்த்யம் யஸ்மாத் , தஸ்மாத்³வை, ஸம்ராட் , ப்ராசீமுதீ³சீம் வா யாம் காஞ்சித³பி தி³ஶம் க³ச்ச²தி, நைவாஸ்ய அந்தம் க³ச்ச²தி கஶ்சித³பி ; அதோ(அ)நந்தா ஹி தி³ஶ: ; தி³ஶோ வை ஸம்ராட் , ஶ்ரோத்ரம் ; தஸ்மாத் தி³கா³நந்த்யமேவ ஶ்ரோத்ரஸ்ய ஆநந்த்யம் ॥

யதே³வ தே கஶ்சித³ப்³ரவீத்தச்ச்²ருணவாமேத்யப்³ரவீந்மே ஸத்யகாமோ ஜாபா³லோ மநோ வை ப்³ரஹ்மேதி யதா² மாத்ருமாந்பித்ருமாநாசார்யவாந்ப்³ரூயாத்ததா² தஜ்ஜாபா³லோ(அ)ப்³ரவீந்மநோ வை ப்³ரஹ்மேத்யமநஸோ ஹி கிம் ஸ்யாதி³த்யப்³ரவீத்து தே தஸ்யாயதநம் ப்ரதிஷ்டா²ம் ந மே(அ)ப்³ரவீதி³த்யேகபாத்³வா ஏதத்ஸம்ராடி³தி ஸ வை நோ ப்³ரூஹி யாஜ்ஞவல்க்ய மந ஏவாயதநமாகாஶ: ப்ரதிஷ்டா²நந்த³ இத்யேநது³பாஸீத காநந்த³தா யாஜ்ஞவல்க்ய மந ஏவ ஸம்ராடி³தி ஹோவாச மநஸா வை ஸம்ராட்ஸ்த்ரியமபி⁴ஹார்யதே தஸ்யாம் ப்ரதிரூப: புத்ரோ ஜாயதே ஸ ஆநந்தோ³ மநோ வை ஸம்ராட்பரமம் ப்³ரஹ்ம நைநம் மநோ ஜஹாதி ஸர்வாண்யேநம் பூ⁴தாந்யபி⁴க்ஷரந்தி தே³வோ பூ⁴த்வா தே³வாநப்யேதி ய ஏவம் வித்³வாநேதது³பாஸ்தே ஹஸ்த்ய்ருஷப⁴ம் ஸஹஸ்ரம் த³தா³மீதி ஹோவாச ஜநகோ வைதே³ஹ: ஸ ஹோவாச யாஜ்ஞவல்க்ய: பிதா மே(அ)மந்யத நாநநுஶிஷ்ய ஹரேதேதி ॥ 6 ॥

ஸத்யகாம இதி நாமத: ஜபா³லாயா அபத்யம் ஜாபா³ல: । சந்த்³ரமா மநஸி தே³வதா । ஆநந்த³ இத்யுபநிஷத் ; யஸ்மாந்மந ஏவ ஆநந்த³:, தஸ்மாத் மநஸா வை, ஸம்ராட் , ஸ்த்ரியமபி⁴காமயமாந: அபி⁴ஹார்யதே ப்ரார்த²யத இத்யர்த²: ; தஸ்மாத் யாம் ஸ்த்ரியமபி⁴காமயமாநோ(அ)பி⁴ஹார்யதே, தஸ்யாம் ப்ரதிரூப: அநுரூப: புத்ரோ ஜாயதே ; ஸ ஆநந்த³ஹேது: புத்ர: ; ஸ யேந மநஸா நிர்வர்த்யதே, தந்மந: ஆநந்த³: ॥

யதே³வ தே கஶ்சித³ப்³ரவீத்தச்ச்²ருணவாமேத்யப்³ரவீந்மே வித³க்³த⁴: ஶாகல்யோ ஹ்ருத³யம் வை ப்³ரஹ்மேதி யதா² மாத்ருமாந்பித்ருமாநாசார்யவாந்ப்³ரூயாத்ததா² தச்சா²கல்யோ(அ)ப்³ரவீத்³த்⁴ருத³யம் வை ப்³ரஹ்மேத்யஹ்ருத³யஸ்ய ஹி கிம் ஸ்யாதி³த்யப்³ரவீத்து தே தஸ்யாயதநம் ப்ரதிஷ்டா²ம் ந மே(அ)ப்³ரவீதி³த்யேகபாத்³வா ஏதத்ஸம்ராடி³தி ஸ வை நோ ப்³ரூஹி யாஜ்ஞவல்க்ய ஹ்ருத³யமேவாயதநமாகாஶ: ப்ரதிஷ்டா² ஸ்தி²திரித்யேநது³பாஸீத கா ஸ்தி²ததா யாஜ்ஞவல்க்ய ஹ்ருத³யமேவ ஸம்ராடி³தி ஹோவாச ஹ்ருத³யம் வை ஸம்ராட்ஸர்வேஷாம் பூ⁴தாநாமாயதநம் ஹ்ருத³யம் வை ஸம்ராட்ஸர்வேஷாம் பூ⁴தாநாம் ப்ரதிஷ்டா² ஹ்ருத³யே ஹ்யேவ ஸம்ராட்ஸர்வாணி பூ⁴தாநி ப்ரதிஷ்டி²தாநி ப⁴வந்தி ஹ்ருத³யம் வை ஸம்ராட்பரமம் ப்³ரஹ்ம நைநம் ஹ்ருத³யம் ஜஹாதி ஸர்வாண்யேநம் பூ⁴தாந்யபி⁴க்ஷரந்தி தே³வோ பூ⁴த்வா தே³வாநப்யேதி ய ஏவம் வித்³வாநேதது³பாஸ்தே ஹஸ்த்ய்ருஷப⁴ம் ஸஹஸ்ரம் த³தா³மீதி ஹோவாச ஜநகோ வைதே³ஹ: ஸ ஹோவாச யாஜ்ஞவல்க்ய: பிதா மே(அ)மந்யத நாநநுஶிஷ்ய ஹரேதேதி ॥ 7 ॥

வித³க்³த⁴: ஶாகல்ய: — ஹ்ருத³யம் வை ப்³ரஹ்மேதி । ஹ்ருத³யம் வை, ஸம்ராட் , ஸர்வேஷாம் பூ⁴தாநாமாயதநம் । நாமரூபகர்மாத்மகாநி ஹி பூ⁴தாநி ஹ்ருத³யாஶ்ரயாணீத்யவோசாம ஶாகல்யப்³ராஹ்மணே ஹ்ருத³யப்ரதிஷ்டா²நி சேதி । தஸ்மாத் ஹ்ருத³யே ஹ்யேவ, ஸம்ராட் , ஸர்வாணி பூ⁴தாநி ப்ரதிஷ்டி²தாநி ப⁴வந்தி । தஸ்மாத் ஹ்ருத³யம் ஸ்தி²திரித்யுபாஸீத ; ஹ்ருத³யே ச ப்ரஜாபதிர்தே³வதா ॥
இதி சதுர்தா²த்⁴யாயஸ்ய ப்ரத²நம் ப்³ராஹ்மணம் ॥

த்³விதீயம் ப்³ராஹ்மணம்

ஜநகோ ஹ வைதே³ஹ: கூர்சாது³பாவஸர்பந்நுவாச நமஸ்தே(அ)ஸ்து யாஜ்ஞவல்க்யாநு மா ஶாதீ⁴தி ஸ ஹோவாச யதா² வை ஸம்ராண்மஹாந்தமத்⁴வாநமேஷ்யந்ரத²ம் வா நாவம் வா ஸமாத³தீ³தைவமேவைதாபி⁴ருபநிஷத்³பி⁴: ஸமாஹிதாத்மாஸ்யேவம் வ்ருந்தா³ரக ஆட்⁴ய: ஸந்நதீ⁴தவேத³ உக்தோபநிஷத்க இதோ விமுச்யமாந: க்வ க³மிஷ்யஸீதி நாஹம் தத்³ப⁴க³வந்வேத³ யத்ர க³மிஷ்யாமீத்யத² வை தே(அ)ஹம் தத்³வக்ஷ்யாமி யத்ர க³மிஷ்யஸீதி ப்³ரவீது ப⁴க³வாநிதி ॥ 1 ॥

ஜநகோ ஹ வைதே³ஹ: । யஸ்மாத்ஸவிஶேஷணாநி ஸர்வாணி ப்³ரஹ்மாணி ஜாநாதி யாஜ்ஞவல்க்ய:, தஸ்மாத் ஆசார்யகத்வம் ஹித்வா ஜநக: கூர்சாத் ஆஸநவிஶேஷாத் உத்தா²ய உப ஸமீபம் அவஸர்பந் , பாத³யோர்நிபதந்நித்யர்த²:, உவாச உக்தவாந் — நம: தே துப்⁴யம் அஸ்து ஹே யாஜ்ஞவல்க்ய ; அநு மா ஶாதி⁴ அநுஶாதி⁴ மாமித்யர்த²: ; இதி - ஶப்³தோ³ வாக்யபரிஸமாப்த்யர்த²: । ஸ ஹோவாச யாஜ்ஞவல்க்ய: — யதா² வை லோகே, ஹே ஸம்ராட் , மஹாந்தம் தீ³ர்க⁴ம் அத்⁴வாநம் ஏஷ்யந் க³மிஷ்யந் , ரத²ம் வா ஸ்த²லேந க³மிஷ்யந் , நாவம் வா ஜலேந க³மிஷ்யந் ஸமாத³தீ³த — ஏவமேவ ஏதாநி ப்³ரஹ்மாணி ஏதாபி⁴ருபநிஷத்³பி⁴ர்யுக்தாநி உபாஸீந: ஸமாஹிதாத்மா அஸி, அத்யந்தமேதாபி⁴ருபநிஷத்³பி⁴: ஸம்யுக்தாத்மா அஸி ; ந கேவலமுபநிஷத்ஸமாஹித: ; ஏவம் வ்ருந்தா³ரக: பூஜ்யஶ்ச ஆட்⁴யஶ்ச ஈஶ்வர: ந த³ரித்³ர இத்யர்த²:, அதீ⁴தவேத³: அதீ⁴தோ வேதோ³ யேந ஸ த்வமதீ⁴தவேத³:, உக்தாஶ்சோபநிஷத³ ஆசார்யைஸ்துப்⁴யம் ஸ த்வமுக்தோபநிஷத்க: ; ஏவம் ஸர்வவிபூ⁴திஸம்பந்நோ(அ)பி ஸந் ப⁴யமத்⁴யஸ்த² ஏவ பரமாத்மஜ்ஞாநேந விநா அக்ருதார்த² ஏவ தாவதி³த்யர்த²: — யாவத்பரம் ப்³ரஹ்ம ந வேத்ஸி ; இத: அஸ்மாத்³தே³ஹாத் விமுச்யமாந: ஏதாபி⁴ர்நௌரத²ஸ்தா²நீயாபி⁴: ஸமாஹித: க்வ கஸ்மிந் க³மிஷ்யஸி, கிம் வஸ்து ப்ராப்ஸ்யஸீதி । நாஹம் தத்³வஸ்து, ப⁴க³வந் பூஜாவந் , வேத³ ஜாநே, யத்ர க³மிஷ்யாமீதி । அத² யத்³யேவம் ந ஜாநீஷே யத்ர க³த: க்ருதார்த²: ஸ்யா:, அஹம் வை தே துப்⁴யம் தத்³வக்ஷ்யாமி யத்ர க³மிஷ்யஸீதி । ப்³ரவீது ப⁴க³வாநிதி, யதி³ ப்ரஸந்நோ மாம் ப்ரதி ॥
ஶ்ருணு —

இந்தோ⁴ ஹ வை நாமைஷ யோ(அ)யம் த³க்ஷிணே(அ)க்ஷந்புருஷஸ்தம் வா ஏதமிந்த⁴ம் ஸந்தமிந்த்³ர இத்யாசக்ஷதே பரோக்ஷேணைவ பரோக்ஷப்ரியா இவ ஹி தே³வா: ப்ரத்யக்ஷத்³விஷ: ॥ 2 ॥

இந்தோ⁴ ஹ வை நாம । இந்த⁴ இத்யேவம்நாமா, ய: சக்ஷுர்வை ப்³ரஹ்மேதி புரோக்த ஆதி³த்யாந்தர்க³த: புருஷ: ஸ ஏஷ:, யோ(அ)யம் த³க்ஷிணே அக்ஷந் அக்ஷணி விஶேஷேண வ்யவஸ்தி²த: — ஸ ச ஸத்யநாமா ; தம் வை ஏதம் புருஷம் , தீ³ப்திகு³ணத்வாத் ப்ரத்யக்ஷம் நாம அஸ்ய இந்த⁴ இதி, தம் இந்த⁴ம் ஸந்தம் இந்த்³ர இத்யாசக்ஷதே பரோக்ஷேண । யஸ்மாத்பரோக்ஷப்ரியா இவ ஹி தே³வா: ப்ரத்யக்ஷத்³விஷ: ப்ரத்யக்ஷநாமக்³ரஹணம் த்³விஷந்தி । ஏஷ த்வம் வைஶ்வாநரமாத்மாநம் ஸம்பந்நோ(அ)ஸி ॥

அதை²தத்³வாமே(அ)க்ஷணி புருஷரூபமேஷாஸ்ய பத்நீ விராட்தயோரேஷ ஸம்ஸ்தாவோ ய ஏஷோ(அ)ந்தர்ஹ்ருத³ய ஆகாஶோ(அ)தை²நயோரேதத³ந்நம் ய ஏஷோ(அ)ந்தர்ஹ்ருத³ய லோஹிதபிண்டோ³(அ)தை²நயோரேதத்ப்ராவரணம் யதே³தத³ந்தர்ஹ்ருத³யே ஜாலகமிவாதை²நயோரேஷா ஸ்ருதி: ஸஞ்சரணீ யைஷா ஹ்ருத³யாதூ³ர்த்⁴வா நாட்³யுச்சரதி யதா² கேஶ: ஸஹஸ்ரதா⁴ பி⁴ந்ந ஏவமஸ்யைதா ஹிதா நாம நாட்³யோ(அ)ந்தர்ஹ்ருத³யே ப்ரதிஷ்டி²தா ப⁴வந்த்யேதாபி⁴ர்வா ஏததா³ஸ்ரவதா³ஸ்ரவதி தஸ்மாதே³ஷ ப்ரவிவிக்தாஹாரதர இவைவ ப⁴வத்யஸ்மாச்சா²ரீராதா³த்மந: ॥ 3 ॥

அதை²தத் வாமே(அ)க்ஷணி புருஷரூபம் , ஏஷா அஸ்ய பத்நீ — யம் த்வம் வைஶ்வாநரமாத்மாநம் ஸம்பந்நோ(அ)ஸி தஸ்யாஸ்ய இந்த்³ரஸ்ய போ⁴க்து: போ⁴க்³யா ஏஷா பத்நீ, விராட் அந்நம் போ⁴க்³யத்வாதே³வ ; ததே³தத் அந்நம் ச அத்தா ச ஏகம் மிது²நம் ஸ்வப்நே । கத²ம் ? தயோரேஷ: — இந்த்³ராண்யா: இந்த்³ரஸ்ய ச ஏஷ: ஸம்ஸ்தாவ:, ஸம்பூ⁴ய யத்ர ஸம்ஸ்தவம் குர்வாதே அந்யோந்யம் ஸ ஏஷ ஸம்ஸ்தாவ: ; கோ(அ)ஸௌ ? ய ஏஷோ(அ)ந்தர்ஹ்ருத³ய ஆகாஶ: — அந்தர்ஹ்ருத³யே ஹ்ருத³யஸ்ய மாம்ஸபிண்ட³ஸ்ய மத்⁴யே ; அதை²நயோ: ஏதத் வக்ஷ்யமாணம் அந்நம் போ⁴ஜ்யம் ஸ்தி²திஹேது: ; கிம் தத் ? ய ஏஷோ(அ)ந்தர்ஹ்ருத³யே லோஹிதபிண்ட³: — லோஹித ஏவ பிண்டா³காராபந்நோ லோஹிதபிண்ட³: ; அந்நம் ஜக்³த⁴ம் த்³வேதா⁴ பரிணமதே ; யத்ஸ்தூ²லம் தத³தோ⁴ க³ச்ச²தி ; யத³ந்யத் தத்புநரக்³நிநா பச்யமாநம் த்³வேதா⁴ பரிணமதே — யோ மத்⁴யமோ ரஸ: ஸ லோஹிதாதி³க்ரமேண பாஞ்சபௌ⁴திகம் பிண்ட³ம் ஶரீரமுபசிநோதி ; யோ(அ)ணிஷ்டோ² ரஸ: ஸ ஏஷ லோஹிதபிண்ட³ இந்த்³ரஸ்ய லிங்கா³த்மநோ ஹ்ருத³யே மிது²நீபூ⁴தஸ்ய, யம் தைஜஸமாசக்ஷதே ; ஸ தயோரிந்த்³ரேந்த்³ராண்யோர்ஹ்ருத³யே மிது²நீபூ⁴தயோ: ஸூக்ஷ்மாஸு நாடீ³ஷ்வநுப்ரவிஷ்ட: ஸ்தி²திஹேதுர்ப⁴வதி — ததே³தது³ச்யதே — அதை²நயோரேதத³ந்நமித்யாதி³ । கிஞ்சாந்யத் ; அதை²நயோரேதத்ப்ராவரணம் — பு⁴க்தவதோ: ஸ்வபதோஶ்ச ப்ராவரணம் ப⁴வதி லோகே, தத்ஸாமாந்யம் ஹி கல்பயதி ஶ்ருதி: ; கிம் ததி³ஹ ப்ராவரணம் ? யதே³தத³ந்தர்ஹ்ருத³யே ஜாலகமிவ அநேகநாடீ³சி²த்³ரப³ஹுலத்வாத் ஜாலகமிவ । அதை²நயோரேஷா ஸ்ருதி: மார்க³:, ஸஞ்சரதோ(அ)நயேதி ஸஞ்சரணீ, ஸ்வப்நாஜ்ஜாக³ரிததே³ஶாக³மநமார்க³: ; கா ஸா ஸ்ருதி: ? யைஷா ஹ்ருத³யாத் ஹ்ருத³யதே³ஶாத் ஊர்த்⁴வாபி⁴முகீ² ஸதீ உச்சரதி நாடீ³ ; தஸ்யா: பரிமாணமித³முச்யதே — யதா² லோகே கேஶ: ஸஹஸ்ரதா⁴ பி⁴ந்ந: அத்யந்தஸூக்ஷ்மோ ப⁴வதி ஏவம் ஸூக்ஷ்மா அஸ்ய தே³ஹஸ்ய ஸம்ப³ந்தி⁴ந்ய: ஹிதா நாம ஹிதா இத்யேவம் க்²யாதா: நாட்³ய:, தாஶ்சாந்தர்ஹ்ருத³யே மாம்ஸபிண்டே³ ப்ரதிஷ்டி²தா ப⁴வந்தி ; ஹ்ருத³யாத்³விப்ரரூடா⁴ஸ்தா: ஸர்வத்ர கத³ம்ப³கேஸரவத் ; ஏதாபி⁴ர்நாடீ³பி⁴ரத்யந்தஸூக்ஷ்மாபி⁴: ஏதத³ந்நம் ஆஸ்ரவத் க³ச்ச²த் ஆஸ்ரவதி க³ச்ச²தி ; ததே³தத்³தே³வதாஶரீரம் அநேநாந்நேந தா³மபூ⁴தேநோபசீயமாநம் திஷ்ட²தி । தஸ்மாத் — யஸ்மாத் ஸ்தூ²லேநாந்நேந உபசித: பிண்ட³:, இத³ம் து தே³வதாஶரீரம் லிங்க³ம் ஸூக்ஷ்மேணாந்நேநோபசிதம் திஷ்ட²தி, பிண்டோ³பசயகரமப்யந்நம் ப்ரவிவிக்தமேவ மூத்ரபுரீஷாதி³ஸ்தூ²லமபேக்ஷ்ய, லிங்க³ஸ்தி²திகரம் து அந்நம் ததோ(அ)பி ஸூக்ஷ்மதரம் — அத: ப்ரவிவிக்தாஹார: பிண்ட³:, தஸ்மாத்ப்ரவிவிக்தாஹாராத³பி ப்ரவிவிக்தாஹாரதர ஏஷ லிங்கா³த்மா இவைவ ப⁴வதி, அஸ்மாச்ச²ரீராத் ஶரீரமேவ ஶாரீரம் தஸ்மாச்சா²ரீராத் , ஆத்மந: வைஶ்வாநராத் — தைஜஸ: ஸூக்ஷ்மாந்நோபசிதோ ப⁴வதி ॥

தஸ்ய ப்ராசீ தி³க்ப்ராஞ்ச: ப்ராணா த³க்ஷிணா தி³க்³த³க்ஷிணே ப்ராணா: ப்ரதீசீ தி³க்ப்ரத்யஞ்ச: ப்ராணா உதீ³சீ தி³கு³த³ஞ்ச: ப்ராணா ஊர்த்⁴வா தி³கூ³ர்த்⁴வா: ப்ராணா அவாசீ தி³க³வாஞ்ச: ப்ராணா: ஸர்வா தி³ஶ: ஸர்வே ப்ராணா: ஸ ஏஷ நேதி நேத்யாத்மாக்³ருஹ்யோ ந ஹி க்³ருஹ்யதே(அ)ஶீர்யோ ந ஹி ஶீர்யதே(அ)ஸங்கோ³ ந ஹி ஸஜ்யதே(அ)ஸிதோ ந வ்யத²தே ந ரிஷ்யத்யப⁴யம் வை ஜநக ப்ராப்தோ(அ)ஸீதி ஹோவாச யாஜ்ஞவல்க்ய: । ஸ ஹோவாச ஜநகோ வைதே³ஹோ(அ)ப⁴யம் த்வா க³ச்ச²தாத்³யாஜ்ஞவல்க்ய யோ நோ ப⁴க³வந்நப⁴யம் வேத³யஸே நமஸ்தே(அ)ஸ்த்விமே விதே³ஹா அயமஹமஸ்மி ॥ 4 ॥

ஸ ஏஷ ஹ்ருத³யபூ⁴த: தைஜஸ: ஸூக்ஷ்மபூ⁴தேந ப்ராணேந வித்⁴ரியமாண: ப்ராண ஏவ ப⁴வதி ; தஸ்யாஸ்ய விது³ஷ: க்ரமேண வைஶ்வாநராத் தைஜஸம் ப்ராப்தஸ்ய ஹ்ருத³யாத்மாநமாபந்நஸ்ய ஹ்ருத³யாத்மநஶ்ச ப்ராணாத்மாநமாபந்நஸ்ய ப்ராசீ தி³க் ப்ராஞ்ச: ப்ராக்³க³தா: ப்ராணா: ; ததா² த³க்ஷிணா தி³க் த³க்ஷிணே ப்ராணா: ; ததா² ப்ரதீசீ தி³க் ப்ரத்யஞ்ச: ப்ராணா: ; உதீ³சீ தி³க் உத³ஞ்ச: ப்ராணா: ; ஊர்த்⁴வா தி³க் ஊர்த்⁴வா: ப்ராணா: ; அவாசீ தி³க் அவாஞ்ச: ப்ராணா: ; ஸர்வா தி³ஶ: ஸர்வே ப்ராணா: । ஏவம் வித்³வாந் க்ரமேண ஸர்வாத்மகம் ப்ராணமாத்மத்வேநோபக³தோ ப⁴வதி ; தம் ஸர்வாத்மாநம் ப்ரத்யகா³த்மந்யுபஸம்ஹ்ருத்ய த்³ரஷ்டுர்ஹி த்³ரஷ்ட்ருபா⁴வம் நேதி நேதீத்யாத்மாநம் துரீயம் ப்ரதிபத்³யதே ; யம் ஏஷ வித்³வாந் அநேந க்ரமேண ப்ரதிபத்³யதே, ஸ ஏஷ நேதி நேத்யாத்மேத்யாதி³ ந ரிஷ்யதீத்யந்தம் வ்யாக்²யாதமேதத் । அப⁴யம் வை ஜந்மமரணாதி³நிமித்தப⁴யஶூந்யம் , ஹே ஜநக, ப்ராப்தோ(அ)ஸி — இதி ஹ ஏவம் கில உவாச உக்தவாந் யாஜ்ஞவல்க்ய: । ததே³தது³க்தம் — அத² வை தே(அ)ஹம் தத்³வக்ஷ்யாமி யத்ர க³மிஷ்யஸீதி । ஸ ஹோவாச ஜநகோ வைதே³ஹ: — அப⁴யமேவ த்வா த்வாமபி க³ச்ச²தாத் க³ச்ச²து, யஸ்த்வம் ந: அஸ்மாந் ஹே யாஜ்ஞவல்க்ய ப⁴க³வந் பூஜாவந் அப⁴யம் ப்³ரஹ்ம வேத³யஸே ஜ்ஞாபயஸி ப்ராபிதவாந் உபாதி⁴க்ருதாஜ்ஞாநவ்யவதா⁴நாபநயநேநேத்யர்த²: ; கிமந்யத³ஹம் வித்³யாநிஷ்க்ரயார்த²ம் ப்ரயச்சா²மி, ஸாக்ஷாதா³த்மாநமேவ த³த்தவதே ; அதோ நமஸ்தே(அ)ஸ்து ; இமே விதே³ஹா: தவ யதே²ஷ்டம் பு⁴ஜ்யந்தாம் ; அயம் சாஹமஸ்மி தா³ஸபா⁴வே ஸ்தி²த: ; யதே²ஷ்டம் மாம் ராஜ்யம் ச ப்ரதிபத்³யஸ்வேத்யர்த²: ॥
இதி சதுர்தா²த்⁴யாயஸ்ய த்³விதீயம் ப்³ராஹ்மணம் ॥

த்ருதீயம் ப்³ராஹ்மணம்

ஜநகம் ஹ வைதே³ஹம் யாஜ்ஞவல்க்யோ ஜகா³மேத்யஸ்யாபி⁴ஸம்ப³ந்த⁴: । விஜ்ஞாநமய ஆத்மா ஸாக்ஷாத³பரோக்ஷாத்³ப்³ரஹ்ம ஸர்வாந்தர: பர ஏவ — ‘நாந்யோ(அ)தோ(அ)ஸ்தி த்³ரஷ்டா நாந்யத³தோ(அ)ஸ்தி த்³ரஷ்ட்ரு’ (ப்³ரு. உ. 3 । 7 । 23) இத்யாதி³ஶ்ருதிப்⁴ய: । ஸ ஏஷ இஹ ப்ரவிஷ்ட: வத³நாதி³லிங்க³: அஸ்தி வ்யதிரிக்த இதி மது⁴காண்டே³ அஜாதஶத்ருஸம்வாதே³ ப்ராணாதி³கர்த்ருத்வபோ⁴க்த்ருத்வப்ரத்யாக்²யாநேநாதி⁴க³தோ(அ)பி ஸந் , புந: ப்ராணநாதி³லிங்க³முபந்யஸ்ய ஔஷஸ்தப்ரஶ்நே ப்ராணநாதி³லிங்கோ³ ய: ஸாமாந்யேநாதி⁴க³த: ‘ப்ராணேந ப்ராணிதி’ இத்யாதி³நா, ‘த்³ருஷ்டேர்த்³ரஷ்டா’ இத்யாதி³நா அலுப்தஶக்திஸ்வபா⁴வோ(அ)தி⁴க³த: । தஸ்ய ச பரோபாதி⁴நிமித்த: ஸம்ஸார: — யதா² ரஜ்ஜூஷரஶுக்திகாக³க³நாதி³ஷு ஸர்போத³கரஜதமலிநத்வாதி³ பரோபாத்⁴யாரோபணநிமித்தமேவ, ந ஸ்வத:, ததா² ; நிருபாதி⁴கோ நிருபாக்²ய: நேதி நேதீதி வ்யபதே³ஶ்ய: ஸாக்ஷாத³பரோக்ஷாத்ஸர்வாந்தர: ஆத்மா ப்³ரஹ்ம அக்ஷரம் அந்தர்யாமீ ப்ரஶாஸ்தா ஔபநிஷத³: புருஷ: விஜ்ஞாநமாநந்த³ம் ப்³ரஹ்மேத்யதி⁴க³தம் । ததே³வ புநரிந்த⁴ஸம்ஜ்ஞ: ப்ரவிவிக்தாஹார: ; ததோ(அ)ந்தர்ஹ்ருத³யே லிங்கா³த்மா ப்ரவிவிக்தாஹாரதர: ; தத: பரேண ஜக³தா³த்மா ப்ராணோபாதி⁴: ; ததோ(அ)பி ப்ரவிலாப்ய ஜக³தா³த்மாநமுபாதி⁴பூ⁴தம் ரஜ்ஜ்வாதா³விவ ஸர்பாதி³கம் வித்³யயா, ‘ஸ ஏஷ நேதி நேதி —’ இதி ஸாக்ஷாத்ஸர்வாந்தரம் ப்³ரஹ்ம அதி⁴க³தம் । ஏவம் அப⁴யம் பரிப்ராபிதோ ஜநக: யாஜ்ஞவல்க்யேந ஆக³மத: ஸங்க்ஷேபத: । அத்ர ச ஜாக்³ரத்ஸ்வப்நஸுஷுப்ததுரீயாண்யுபந்யஸ்தாநி அந்யப்ரஸங்கே³ந — இந்த⁴:, ப்ரவிவிக்தாஹாரதர:, ஸர்வே ப்ராணா:, ஸ ஏஷ நேதி நேதீதி । இதா³நீம் ஜாக்³ரத்ஸ்வப்நாதி³த்³வாரேணைவ மஹதா தர்கேண விஸ்தரதோ(அ)தி⁴க³ம: கர்தவ்ய: ; அப⁴யம் ப்ராபயிதவ்யம் ; ஸத்³பா⁴வஶ்ச ஆத்மந: விப்ரதிபத்த்யாஶங்காநிராகரணத்³வாரேண — வ்யதிரிக்தத்வம் ஶுத்³த⁴த்வம் ஸ்வயஞ்ஜ்யோதிஷ்ட்வம் அலுப்தஶக்திஸ்வரூபத்வம் நிரதிஶயாநந்த³ஸ்வாபா⁴வ்யம் அத்³வைதத்வம் ச அதி⁴க³ந்தவ்யமிதி — இத³மாரப்⁴யதே । ஆக்²யாயிகா து வித்³யாஸம்ப்ரதா³நக்³ரஹணவிதி⁴ப்ரகாஶநார்தா², வித்³யாஸ்துதயே ச விஶேஷத:, வரதா³நாதி³ஸூசநாத் ॥

ஜநகம் ஹ வைதே³ஹம் யாஜ்ஞவல்க்யோ ஜகா³ம ஸ மேநே ந வதி³ஷ்ய இத்யத² ஹ யஜ்ஜநகஶ்ச வைதே³ஹோ யாஜ்ஞவல்க்யஶ்சாக்³நிஹோத்ரே ஸமூதா³தே தஸ்மை ஹ யாஜ்ஞவல்க்யோ வரம் த³தௌ³ ஸ ஹ காமப்ரஶ்நமேவ வவ்ரே தம் ஹாஸ்மை த³தௌ³ தம் ஹ ஸம்ராடே³வ பூர்வம் பப்ரச்ச² ॥ 1 ॥

ஜநகம் ஹ வைதே³ஹம் யாஜ்ஞவல்க்யோ ஜகா³ம । ஸ ச க³ச்ச²ந் ஏவம் மேநே சிந்திதவாந் — ந வதி³ஷ்யே கிஞ்சித³பி ராஜ்ஞே ; க³மநப்ரயோஜநம் து யோக³க்ஷேமார்த²ம் । ந வதி³ஷ்ய இத்யேவம்ஸங்கல்போ(அ)பி யாஜ்ஞவல்க்ய: யத்³யத் ஜநக: ப்ருஷ்டவாந் தத்தத் ப்ரதிபேதே³ ; தத்ர கோ ஹேது: ஸங்கல்பிதஸ்யாந்யதா²கரணே — இத்யத்ர ஆக்²யாயிகாமாசஷ்டே । பூர்வத்ர கில ஜநகயாஜ்ஞவல்க்யயோ: ஸம்வாத³ ஆஸீத் அக்³நிஹோத்ரே நிமித்தே ; தத்ர ஜநகஸ்யாக்³நிஹோத்ரவிஷயம் விஜ்ஞாநமுபலப்⁴ய பரிதுஷ்டோ யாஜ்ஞவல்க்ய: தஸ்மை ஜநகாய ஹ கில வரம் த³தௌ³ ; ஸ ச ஜநக: ஹ காமப்ரஶ்நமேவ வரம் வவ்ரே வ்ருதவாந் ; தம் ச வரம் ஹ அஸ்மை த³தௌ³ யாஜ்ஞவல்க்ய: ; தேந வரப்ரதா³நஸாமர்த்²யேந அவ்யாசிக்²யாஸுமபி யாஜ்ஞவல்க்யம் தூஷ்ணீம் ஸ்தி²தமபி ஸம்ராடே³வ ஜநக: பூர்வம் பப்ரச்ச² । தத்ரைவ அநுக்தி:, ப்³ரஹ்மவித்³யாயா: கர்மணா விருத்³த⁴த்வாத் ; வித்³யாயாஶ்ச ஸ்வாதந்த்ர்யாத் — ஸ்வதந்த்ரா ஹி ப்³ரஹ்மவித்³யா ஸஹகாரிஸாத⁴நாந்தரநிரபேக்ஷா புருஷார்த²ஸாத⁴நேதி ச ॥

யாஜ்ஞவல்க்ய கிஞ்ஜ்யோதிரயம் புருஷ இதி । ஆதி³த்யஜ்யோதி: ஸம்ராடி³தி ஹோவாசாதி³த்யேநைவாயம் ஜ்யோதிஷாஸ்தே பல்யயதே கர்ம குருதே விபல்யேதீத்யேவமேவைதத்³யாஜ்ஞவல்க்ய ॥ 2 ॥

ஹே யாஜ்ஞவல்க்யேத்யேவம் ஸம்போ³த்⁴ய அபி⁴முகீ²கரணாய, கிஞ்ஜ்யோதிரயம் புருஷ இதி — கிமஸ்ய புருஷஸ்ய ஜ்யோதி:, யேந ஜ்யோதிஷா வ்யவஹரதி ? ஸோ(அ)யம் கிஞ்ஜ்யோதி: ? அயம் ப்ராக்ருத: கார்யகரணஸங்கா⁴தரூப: ஶிர:பாண்யாதி³மாந் புருஷ: ப்ருச்ச்²யதே — கிமயம் ஸ்வாவயவஸங்கா⁴தபா³ஹ்யேந ஜ்யோதிரந்தரேண வ்யவஹரதி, ஆஹோஸ்வித் ஸ்வாவயவஸங்கா⁴தமத்⁴யபாதிநா ஜ்யோதிஷா ஜ்யோதிஷ்கார்யம் அயம் புருஷோ நிர்வர்தயதி — இத்யேதத³பி⁴ப்ரேத்ய — ப்ருச்ச²தி । கிஞ்சாத:, யதி³ வ்யதிரிக்தேந யதி³ வா அவ்யதிரிக்தேந ஜ்யோதிஷா ஜ்யோதிஷ்கார்யம் நிர்வர்தயதி ? ஶ்ருணு தத்ர காரணம் — யதி³ வ்யதிரிக்தேநைவ ஜ்யோதிஷா ஜ்யோதிஷ்கார்யநிர்வர்தகத்வம் அஸ்ய ஸ்வபா⁴வோ நிர்தா⁴ரிதோ ப⁴வதி, தத: அத்³ருஷ்டஜ்யோதிஷ்கார்யவிஷயே(அ)ப்யநுமாஸ்யாமஹே வ்யதிரிக்தஜ்யோதிர்நிமித்தமேவேத³ம் கார்யமிதி ; அதா²வ்யதிரிக்தேநைவ ஸ்வாத்மநா ஜ்யோதிஷா வ்யவஹரதி, தத: அப்ரத்யக்ஷே(அ)பி ஜ்யோதிஷி ஜ்யோதிஷ்கார்யத³ர்ஶநே அவ்யதிரிக்தமேவ ஜ்யோதி: அநுமேயம் ; அதா²நியம ஏவ — வ்யதிரிக்தம் அவ்யதிரிக்தம் வா ஜ்யோதி: புருஷஸ்ய வ்யவஹாரஹேது:, தத: அநத்⁴யவஸாய ஏவ ஜ்யோதிர்விஷயே — இத்யேவம் மந்வாந: ப்ருச்ச²தி ஜநகோ யாஜ்ஞவல்க்யம் — கிஞ்ஜ்யோதிரயம் புருஷ இதி । நநு ஏவமநுமாநகௌஶலே ஜநகஸ்ய கிம் ப்ரஶ்நேந, ஸ்வயமேவ கஸ்மாந்ந ப்ரதிபத்³யத இதி — ஸத்யமேதத் ; ததா²பி லிங்க³லிங்கி³ஸம்ப³ந்த⁴விஶேஷாணாமத்யந்தஸௌக்ஷ்ம்யாத் து³ரவபோ³த⁴தாம் மந்யதே ப³ஹூநாமபி பண்டி³தாநாம் , கிமுதைகஸ்ய ; அத ஏவ ஹி த⁴ர்மஸூக்ஷ்மநிர்ணயே பரிஷத்³வ்யாபார இஷ்யதே, புருஷவிஶேஷஶ்சாபேக்ஷ்யதே — த³ஶாவரா பரிஷத் , த்ரயோ வா ஏகோ வேதி ; தஸ்மாத் யத்³யபி அநுமாநகௌஶலம் ராஜ்ஞ:, ததா²பி து யுக்தோ யாஜ்ஞவல்க்ய: ப்ரஷ்டும் , விஜ்ஞாநகௌஶலதாரதம்யோபபத்தே: புருஷாணாம் । அத²வா ஶ்ருதி: ஸ்வயமேவ ஆக்²யாயிகாவ்யாஜேந அநுமாநமார்க³முபந்யஸ்ய அஸ்மாந்போ³த⁴யதி புருஷமதிமநுஸரந்தீ । யாஜ்ஞவல்க்யோ(அ)பி ஜநகாபி⁴ப்ராயாபி⁴ஜ்ஞதயா வ்யதிரிக்தமாத்மஜ்யோதிர்போ³த⁴யிஷ்யந் ஜநகம் வ்யதிரிக்தப்ரதிபாத³கமேவ லிங்க³ம் ப்ரதிபேதே³, யதா² — ப்ரஸித்³த⁴மாதி³த்யஜ்யோதி: ஸம்ராட் இதி ஹோவாச । கத²ம் ? ஆதி³த்யேநைவ ஸ்வாவயவஸங்கா⁴தவ்யதிரிக்தேந சக்ஷுஷோ(அ)நுக்³ராஹகேண ஜ்யோதிஷா அயம் ப்ராக்ருத: புருஷ: ஆஸ்தே உபவிஶதி, பல்யயதே பர்யேதி க்ஷேத்ரமரண்யம் வா, தத்ர க³த்வா கர்ம குருதே, விபல்யேதி விபர்யேதி ச யதா²க³தம் । அத்யந்தவ்யதிரிக்தஜ்யோதிஷ்ட்வப்ரஸித்³த⁴தாப்ரத³ர்ஶநார்த²ம் அநேகவிஶேஷணம் ; பா³ஹ்யாநேகஜ்யோதி:ப்ரத³ர்ஶநம் ச லிங்க³ஸ்யாவ்யபி⁴சாரித்வப்ரத³ர்ஶநார்த²ம் । ஏவமேவைதத்³யாஜ்ஞவல்க்ய ॥

அஸ்தமித ஆதி³த்யே யாஜ்ஞவல்க்ய கிஞ்ஜ்யோதிரேவாயம் புருஷ இதி சந்த்³ரமா ஏவாஸ்ய ஜ்யோதிர்ப⁴வதீதி சந்த்³ரமஸைவாயம் ஜ்யேதிஷாஸ்தே பல்யயதே கர்ம குருதே விபல்யேதீத்யேவமேவைதத்³யாஜ்ஞவல்க்ய ॥ 3 ॥

ததா² அஸ்தமிதே ஆதி³த்யே, யாஜ்ஞவல்க்ய, கிஞ்ஜ்யோதிரேவாயம் புருஷ இதி — சந்த்³ரமா ஏவாஸ்ய ஜ்யோதி: ॥

அஸ்தமித ஆதி³த்யே யாஜ்ஞவல்க்ய சந்த்³ரமஸ்யஸ்தமிதே கிஞ்ஜ்யோதிரேவாயம் புருஷ இத்யக்³நிரேவாஸ்ய ஜ்யோதிர்ப⁴வதீத்யக்³நிநைவாயம் ஜ்யோதிஷாஸ்தே பல்யயதே கர்ம குருதே விபல்யேதீத்யேவமேவைதத்³யாஜ்ஞவல்க்ய ॥ 4 ॥

அஸ்தமித ஆதி³த்யே, சந்த்³ரமஸ்யஸ்தமிதே அக்³நிர்ஜ்யோதி: ॥

அஸ்தமித ஆதி³த்யே யாஜ்ஞவல்க்ய சந்த்³ரமஸ்யஸ்தமிதே ஶாந்தே(அ)க்³நௌ கிஞ்ஜ்யோதிரேவாயம் புருஷ இதி வாகே³வாஸ்ய ஜ்யோதிர்ப⁴வதீதி வாசைவாயம் ஜ்யோதிஷாஸ்தே பல்யயதே கர்ம குருதே விபல்யேதீதி தஸ்மாத்³வை ஸம்ராட³பி யத்ர ஸ்வ: பாணிர்ந விநிர்ஜ்ஞாயதே(அ)த² யத்ர வாகு³ச்சரத்யுபைவ தத்ர ந்யேதீத்யேவமேவைதத்³யாஜ்ஞவல்க்ய ॥ 5 ॥

ஶாந்தே(அ)க்³நௌ வாக் ஜ்யோதி: ; வாகி³தி ஶப்³த³: பரிக்³ருஹ்யதே ; ஶப்³தே³ந விஷயேண ஶ்ரோத்ரமிந்த்³ரியம் தீ³ப்யதே ; ஶ்ரோத்ரேந்த்³ரியே ஸம்ப்ரதீ³ப்தே, மநஸி விவேக உபஜாயதே ; தேந மநஸா பா³ஹ்யாம் சேஷ்டாம் ப்ரதிபத்³யதே — ‘மநஸா ஹ்யேவ பஶ்யதி மநஸா ஶ்ருணோதி’ (ப்³ரு. உ. 1 । 5 । 3) இதி ப்³ராஹ்மணம் । கத²ம் புந: வாக்³ஜ்யோதிரிதி, வாசோ ஜ்யோதிஷ்ட்வமப்ரஸித்³த⁴மித்யத ஆஹ — தஸ்மாத்³வை ஸம்ராட் , யஸ்மாத் வாசா ஜ்யோதிஷா அநுக்³ருஹீதோ(அ)யம் புருஷோ வ்யவஹரதி, தஸ்மாத் ப்ரஸித்³த⁴மேதத்³வாசோ ஜ்யோதிஷ்ட்வம் ; கத²ம் ? அபி — யத்ர யஸ்மிந்காலே ப்ராவ்ருஷி ப்ராயேண மேகா⁴ந்த⁴காரே ஸர்வஜ்யோதி:ப்ரத்யஸ்தமயே ஸ்வோ(அ)பி பாணி: ஹஸ்த: ந விஸ்பஷ்டம் நிர்ஜ்ஞாயதே — அத² தஸ்மிந்காலே ஸர்வசேஷ்டாநிரோதே⁴ ப்ராப்தே பா³ஹ்யஜ்யோதிஷோ(அ)பா⁴வாத் யத்ர வாகு³ச்சரதி, ஶ்வா வா ப⁴ஷதி, க³ர்த³போ⁴ வா ரௌதி, உபைவ தத்ர ந்யேதி — தேந ஶப்³தே³ந ஜ்யோதிஷா ஶ்ரோத்ரமநஸோர்நைரந்தர்யம் ப⁴வதி, தேந ஜ்யோதிஷ்கார்யத்வம் வாக் ப்ரதிபத்³யதே, தேந வாசா ஜ்யோதிஷா உபந்யேத்யேவ உபக³ச்ச²த்யேவ தத்ர ஸந்நிஹிதோ ப⁴வதீத்யர்த²: ; தத்ர ச கர்ம குருதே, விபல்யேதி । தத்ர வாக்³ஜ்யோதிஷோ க்³ரஹணம் க³ந்தா⁴தீ³நாமுபலக்ஷணார்த²ம் ; க³ந்தா⁴தி³பி⁴ரபி ஹி க்⁴ராணாதி³ஷ்வநுக்³ருஹீதேஷு ப்ரவ்ருத்திநிவ்ருத்த்யாத³யோ ப⁴வந்தி ; தேந தைரப்யநுக்³ரஹோ ப⁴வதி கார்யகரணஸங்கா⁴தஸ்ய । ஏவமேவைதத்³யாஜ்ஞவல்க்ய ॥

அஸ்தமித ஆதி³த்யே யாஜ்ஞவல்க்ய சந்த்³ரமஸ்யஸ்தமிதே ஶாந்தே(அ)க்³நௌ ஶாந்தாயாம் வாசி கிஞ்ஜ்யோதிரேவாயம் புருஷ இத்யாத்மைவாஸ்ய ஜ்யோதிர்ப⁴வதீத்யாத்மநைவாயம் ஜ்யோதிஷாஸ்தே பல்யயதே கர்ம குருதே விபல்யேதீதி ॥ 6 ॥

ஶாந்தாயாம் புநர்வாசி, க³ந்தா⁴தி³ஷ்வபி ச ஶாந்தேஷு பா³ஹ்யேஷ்வநுக்³ராஹகேஷு, ஸர்வப்ரவ்ருத்திநிரோத⁴: ப்ராப்தோ(அ)ஸ்ய புருஷஸ்ய । ஏதது³க்தம் ப⁴வதி — ஜாக்³ரத்³விஷயே ப³ஹிர்முகா²நி கரணாநி சக்ஷுராதீ³நி ஆதி³த்யாதி³ஜ்யோதிர்பி⁴ரநுக்³ருஹ்யமாணாநி யதா³, ததா³ ஸ்பு²டதர: ஸம்வ்யவஹாரோ(அ)ஸ்ய புருஷஸ்ய ப⁴வதீதி ; ஏவம் தாவத் ஜாக³ரிதே ஸ்வாவயவஸங்கா⁴தவ்யதிரிக்தேநைவ ஜ்யோதிஷா ஜ்யோதிஷ்கார்யஸித்³தி⁴ரஸ்ய புருஷஸ்ய த்³ருஷ்டா ; தஸ்மாத் தே வயம் மந்யாமஹே — ஸர்வபா³ஹ்யஜ்யோதி:ப்ரத்யஸ்தமயே(அ)பி ஸ்வப்நஸுஷுப்தகாலே ஜாக³ரிதே ச தாத்³ருக³வஸ்தா²யாம் ஸ்வாவயவஸங்கா⁴தவ்யதிரிக்தேநைவ ஜ்யோதிஷா ஜ்யோதிஷ்கார்யஸித்³தி⁴ரஸ்யேதி ; த்³ருஶ்யதே ச ஸ்வப்நே ஜ்யோதிஷ்கார்யஸித்³தி⁴: — ப³ந்து⁴ஸங்க³மநவியோக³த³ர்ஶநம் தே³ஶாந்தரக³மநாதி³ ச ; ஸுஷுப்தாச்ச உத்தா²நம் — ஸுக²மஹமஸ்வாப்ஸம் ந கிஞ்சித³வேதி³ஷமிதி ; தஸ்மாத³ஸ்தி வ்யதிரிக்தம் கிமபி ஜ்யோதி: ; கிம் புநஸ்தத் ஶாந்தாயாம் வாசி ஜ்யோதி: ப⁴வதீதி । உச்யதே — ஆத்மைவாஸ்ய ஜ்யோதிர்ப⁴வதீதி । ஆத்மேதி கார்யகரணஸ்வாவயவஸங்கா⁴தவ்யதிரிக்தம் கார்யகரணாவபா⁴ஸகம் ஆதி³த்யாதி³பா³ஹ்யஜ்யோதிர்வத் ஸ்வயமந்யேநாநவபா⁴ஸ்யமாநம் அபி⁴தீ⁴யதே ஜ்யோதி: ; அந்த:ஸ்த²ம் ச தத் பாரிஶேஷ்யாத் — கார்யகரணவ்யதிரிக்தம் ததி³தி தாவத்ஸித்³த⁴ம் ; யச்ச கார்யகரணவ்யதிரிக்தம் கார்யகரணஸங்கா⁴தாநுக்³ராஹகம் ச ஜ்யோதி: தத் பா³ஹ்யைஶ்சக்ஷுராதி³கரணைருபலப்⁴யமாநம் த்³ருஷ்டம் ; ந து ததா² தத் சக்ஷுராதி³பி⁴ருபலப்⁴யதே, ஆதி³த்யாதி³ஜ்யோதிஷ்ஷு உபரதேஷு ; கார்யம் து ஜ்யோதிஷோ த்³ருஶ்யதே யஸ்மாத் , தஸ்மாத் ஆத்மநைவாயம் ஜ்யோதிஷா ஆஸ்தே பல்யயதே கர்ம குருதே விபல்யேதீதி ; தஸ்மாத் நூநம் அந்த:ஸ்த²ம் ஜ்யோதிரித்யவக³ம்யதே । கிஞ்ச ஆதி³த்யாதி³ஜ்யோதிர்விலக்ஷணம் தத் அபௌ⁴திகம் ச ; ஸ ஏவ ஹேது: யத் சக்ஷுராத்³யக்³ராஹ்யத்வம் , ஆதி³த்யாதி³வத் ॥
ந, ஸமாநஜாதீயேநைவோபகாரத³ர்ஶநாத் — யத் ஆதி³த்யாதி³விலக்ஷணம் ஜ்யோதிராந்தரம் ஸித்³த⁴மிதி, ஏதத³ஸத் ; கஸ்மாத் ? உபக்ரியமாணஸமாநஜாதீயேநைவ ஆதி³த்யாதி³ஜ்யோதிஷா கார்யகரணஸங்கா⁴தஸ்ய பௌ⁴திகஸ்ய பௌ⁴திகேநைவ உபகார: க்ரியமாணோ த்³ருஶ்யதே ; யதா²த்³ருஷ்டம் சேத³ம் அநுமேயம் ; யதி³ நாம கார்யகரணாத³ர்தா²ந்தரம் தது³பகாரகம் ஆதி³த்யாதி³வத் ஜ்யோதி:, ததா²பி கார்யகரணஸங்கா⁴தஸமாநஜாதீயமேவாநுமேயம் , கார்யகரணஸங்கா⁴தோபகாரகத்வாத் , ஆதி³த்யாதி³ஜ்யோதிர்வத் । யத்புந: அந்த:ஸ்த²த்வாத³ப்ரத்யக்ஷத்வாச்ச வைலக்ஷண்யமுச்யதே, தத் சக்ஷுராதி³ஜ்யோதிர்பி⁴: அநைகாந்திகம் ; யத: அப்ரத்யக்ஷாணி அந்த:ஸ்தா²நி ச சக்ஷுராதி³ஜ்யோதீம்ஷி பௌ⁴திகாந்யேவ । தஸ்மாத் தவ மநோரத²மாத்ரம் — விலக்ஷணமாத்மஜ்யோதி: ஸித்³த⁴மிதி । கார்யகரணஸங்கா⁴தபா⁴வபா⁴வித்வாச்ச ஸங்கா⁴தத⁴ர்மத்வமநுமீயதே ஜ்யோதிஷ: । ஸாமாந்யதோ த்³ருஷ்டஸ்ய ச அநுமாநஸ்ய வ்யபி⁴சாரித்வாத³ப்ராமாண்யம் ; ஸாமாந்யதோ த்³ருஷ்டப³லேந ஹி ப⁴வாந் ஆதி³த்யாதி³வத் வ்யதிரிக்தம் ஜ்யோதி: ஸாத⁴யதி கார்யகரணேப்⁴ய: ; ந ச ப்ரத்யக்ஷம் அநுமாநேந பா³தி⁴தும் ஶக்யதே ; அயமேவ து கார்யகரணஸங்கா⁴த: ப்ரத்யக்ஷம் பஶ்யதி ஶ்ருணோதி மநுதே விஜாநாதி ச ; யதி³ நாம ஜ்யோதிரந்தரமஸ்ய உபகாரகம் ஸ்யாத் ஆதி³த்யாதி³வத் , ந தத் ஆத்மா ஸ்யாத் ஜ்யோதிரந்தரம் ஆதி³த்யாதி³வதே³வ ; ய ஏவ து ப்ரத்யக்ஷம் த³ர்ஶநாதி³க்ரியாம் கரோதி, ஸ ஏவ ஆத்மா ஸ்யாத் கார்யகரணஸங்கா⁴த:, நாந்ய:, ப்ரத்யக்ஷவிரோதே⁴ அநுமாநஸ்யாப்ராமாண்யாத் । நநு அயமேவ சேத் த³ர்ஶநாதி³க்ரியாகர்தா ஆத்மா ஸங்கா⁴த:, கத²ம் அவிகலஸ்யைவாஸ்ய த³ர்ஶநாதி³க்ரியாகர்த்ருத்வம் கதா³சித்³ப⁴வதி, கதா³சிந்நேதி — நைஷ தோ³ஷ:, த்³ருஷ்டத்வாத் ; ந ஹி த்³ருஷ்டே(அ)நுபபந்நம் நாம ; ந ஹி க²த்³யோதே ப்ரகாஶாப்ரகாஶகத்வேந த்³ருஶ்யமாநே காரணாந்தரமநுமேயம் ; அநுமேயத்வே ச கேநசித்ஸாமாந்யாத் ஸர்வ ஸர்வத்ராநுமேயம் ஸ்யாத் ; தச்சாநிஷ்டம் ; ந ச பதா³ர்த²ஸ்வபா⁴வோ நாஸ்தி ; ந ஹி அக்³நே உஷ்ணஸ்வாபா⁴வ்யம் அந்யநிமித்தம் , உத³கஸ்ய வா ஶைத்யம் ; ப்ராணித⁴ர்மாத⁴ர்மாத்³யபேக்ஷமிதி சேத் , த⁴ர்மாத⁴ர்மாதே³ர்நிமித்தாந்தராபேக்ஷஸ்வபா⁴வப்ரஸங்க³: ; அஸ்த்விதி சேத் , ந, தத³நவஸ்தா²ப்ரஸங்க³: ; ஸ சாநிஷ்ட: ॥
ந, ஸ்வப்நஸ்ம்ருத்யோர்த்³ருஷ்டஸ்யைவ த³ர்ஶநாத் — யது³க்தம் ஸ்வபா⁴வவாதி³நா, தே³ஹஸ்யைவ த³ர்ஶநாதி³க்ரியா ந வ்யதிரிக்தஸ்யேதி, தந்ந ; யதி³ ஹி தே³ஹஸ்யைவ த³ர்ஶநாதி³க்ரியா, ஸ்வப்நே த்³ருஷ்டஸ்யைவ த³ர்ஶநம் ந ஸ்யாத் ; அந்த⁴: ஸ்வப்நம் பஶ்யந் த்³ருஷ்டபூர்வமேவ பஶ்யதி, ந ஶாகத்³வீபாதி³க³தமத்³ருஷ்டரூபம் ; ததஶ்ச ஏதத்ஸித்³த⁴ம் ப⁴வதி — ய: ஸ்வப்நே பஶ்யதி த்³ருஷ்டபூர்வம் வஸ்து, ஸ ஏவ பூர்வம் வித்³யமாநே சக்ஷுஷி அத்³ராக்ஷீத் , ந தே³ஹ இதி ; தே³ஹஶ்சேத் த்³ரஷ்டா, ஸ யேநாத்³ராக்ஷீத் தஸ்மிந்நுத்³த்⁴ருதே சக்ஷுஷி ஸ்வப்நே ததே³வ த்³ருஷ்டபூர்வம் ந பஶ்யேத் ; அஸ்தி ச லோகே ப்ரஸித்³தி⁴: — பூர்வம் த்³ருஷ்டம் மயா ஹிமவத: ஶ்ருங்க³ம் அத்³யாஹம் ஸ்வப்நே(அ)த்³ராக்ஷமிதி உத்³த்⁴ருதசக்ஷுஷாமந்தா⁴நாமபி ; தஸ்மாத் அநுத்³த்⁴ருதே(அ)பி சக்ஷுஷி, ய: ஸ்வப்நத்³ருக் ஸ ஏவ த்³ரஷ்டா, ந தே³ஹ இத்யவக³ம்யதே । ததா² ஸ்ம்ருதௌ த்³ரஷ்ட்ருஸ்மர்த்ரோ: ஏகத்வே ஸதி, ய ஏவ த்³ரஷ்டா ஸ ஏவ ஸ்மர்தா ; யதா³ சைவம் ததா³ நிமீலிதாக்ஷோ(அ)பி ஸ்மரந் த்³ருஷ்டபூர்வம் யத்³ரூபம் தத் த்³ருஷ்டவதே³வ பஶ்யதீதி ; தஸ்மாத் யத் நிமீலிதம் தந்ந த்³ரஷ்ட்ரு ; யத் நிமீலிதே சக்ஷுஷி ஸ்மரத் ரூபம் பஶ்யதி, ததே³வ அநிமீலிதே(அ)பி சக்ஷுஷி த்³ரஷ்ட்ரு ஆஸீதி³த்யவக³ம்யதே । ம்ருதே ச தே³ஹே அவிகலஸ்யைவ ச ரூபாதி³த³ர்ஶநாபா⁴வாத் — தே³ஹஸ்யைவ த்³ரஷ்ட்ருத்வே ம்ருதே(அ)பி த³ர்ஶநாதி³க்ரியா ஸ்யாத் । தஸ்மாத் யத³பாயே தே³ஹே த³ர்ஶநம் ந ப⁴வதி, யத்³பா⁴வே ச ப⁴வதி, தத் த³ர்ஶநாதி³க்ரியாகர்த்ரு, ந தே³ஹ இத்யவக³ம்யதே । சக்ஷுராதீ³ந்யேவ த³ர்ஶநாதி³க்ரியாகர்த்ரூணீதி சேத் , ந, யத³ஹமத்³ராக்ஷம் தத்ஸ்ப்ருஶாமீதி பி⁴ந்நகர்த்ருகத்வே ப்ரதிஸந்தா⁴நாநுபபத்தே: । மநஸ்தர்ஹீதி சேத் , ந, மநஸோ(அ)பி விஷயத்வாத் ரூபாதி³வத் த்³ரஷ்ட்ருத்வாத்³யநுபபத்தி: । தஸ்மாத் அந்த:ஸ்த²ம் வ்யதிரிக்தம் ஆதி³த்யாதி³வதி³தி ஸித்³த⁴ம் । யது³க்தம் — கார்யகரணஸங்கா⁴தஸமாநஜாதீயமேவ ஜ்யோதிரந்தரமநுமேயம் , ஆதி³த்யாதி³பி⁴: தத்ஸமாநஜாதீயைரேவ உபக்ரியமாணத்வாதி³தி — தத³ஸத் , உபகார்யோபகாரகபா⁴வஸ்யாநியமத³ர்ஶநாத் ; கத²ம் ? பார்தி²வைரிந்த⁴நை: பார்தி²வத்வஸமாநஜாதீயைஸ்த்ருணோலபாதி³பி⁴ரக்³நே: ப்ரஜ்வலநோபகார: க்ரியமாணோ த்³ருஶ்யதே ; ந ச தாவதா தத்ஸமாநஜாதீயைரேவ அக்³நே: ப்ரஜ்வலநோபகார: ஸர்வத்ராநுமேய: ஸ்யாத் , யேந உத³கேநாபி ப்ரஜ்வலநோபகார: பி⁴ந்நஜாதீயேந வைத்³யுதஸ்யாக்³நே: ஜாட²ரஸ்ய ச க்ரியமாணோ த்³ருஶ்யதே ; தஸ்மாத் உபகார்யோபகாரகபா⁴வே ஸமாநஜாதீயாஸமாநஜாதீயநியமோ நாஸ்தி ; கதா³சித் ஸமாநஜாதீயா மநுஷ்யா மநுஷ்யைரேவோபக்ரியந்தே, கதா³சித் ஸ்தா²வரபஶ்வாதி³பி⁴ஶ்ச பி⁴ந்நஜாதீயை: ; தஸ்மாத் அஹேது: கார்யகரணஸங்கா⁴தஸமாநஜாதீயைரேவ ஆதி³த்யாதி³ஜ்யோதிர்பி⁴ருபக்ரியமாணத்வாதி³தி । யத்புநராத்த² — சக்ஷுராதி³பி⁴: ஆதி³த்யாதி³ஜ்யோதிர்வத் அத்³ருஶ்யத்வாத் இத்யயம் ஹேது: ஜ்யோதிரந்தரஸ்ய அந்த:ஸ்த²த்வம் வைலக்ஷண்யம் ச ந ஸாத⁴யதி, சக்ஷுராதி³பி⁴ரநைகாந்திகத்வாதி³தி — தத³ஸத் , சக்ஷுராதி³கரணேப்⁴யோ(அ)ந்யத்வே ஸதீதி ஹேதோர்விஶேஷணத்வோபபத்தே: । கார்யகரணஸங்கா⁴தத⁴ர்மத்வம் ஜ்யோதிஷ இதி யது³க்தம் , தந்ந, அநுமாநவிரோதா⁴த் ; ஆதி³த்யாதி³ஜ்யோதிர்வத் கார்யகரணஸங்கா⁴தாத³ர்தா²ந்தரம் ஜ்யோதிரிதி ஹி அநுமாநமுக்தம் ; தேந விருத்⁴யதே இயம் ப்ரதிஜ்ஞா — கார்யகரணஸங்கா⁴தத⁴ர்மத்வம் ஜ்யோதிஷ இதி । தத்³பா⁴வபா⁴வித்வம் து அஸித்³த⁴ம் , ம்ருதே தே³ஹே ஜ்யோதிஷ: அத³ர்ஶநாத் । ஸாமாந்யதோ த்³ருஷ்டஸ்யாநுமாநஸ்ய அப்ராமாண்யே ஸதி பாநபோ⁴ஜநாதி³ஸர்வவ்யவஹாரலோபப்ரஸங்க³: ; ஸ சாநிஷ்ட: ; பாநபோ⁴ஜநாதி³ஷு ஹி க்ஷுத்பிபாஸாதி³நிவ்ருத்திமுபலப்³த⁴வத: தத்ஸாமாந்யாத் பாநபோ⁴ஜநாத்³யுபாதா³நம் த்³ருஶ்யமாநம் லோகே ந ப்ராப்நோதி ; த்³ருஶ்யந்தே ஹி உபலப்³த⁴பாநபோ⁴ஜநா: ஸாமாந்யத: புந: பாநபோ⁴ஜநாந்தரை: க்ஷுத்பிபாஸாதி³நிவ்ருத்திமநுமிந்வந்த: தாத³ர்த்²யேந ப்ரவர்தமாநா: । யது³க்தம் — அயமேவ து தே³ஹோ த³ர்ஶநாதி³க்ரியாகர்தேதி, தத் ப்ரத²மமேவ பரிஹ்ருதம் — ஸ்வப்நஸ்ம்ருத்யோ: தே³ஹாத³ர்தா²ந்தரபூ⁴தோ த்³ரஷ்டேதி । அநேநைவ ஜ்யோதிரந்தரஸ்ய அநாத்மத்வமபி ப்ரத்யுக்தம் । யத்புந: க²த்³யோதாதே³: காதா³சித்கம் ப்ரகாஶாப்ரகாஶகத்வம் , தத³ஸத் , பக்ஷாத்³யவயவஸங்கோசவிகாஸநிமித்தத்வாத் ப்ரகாஶாப்ரகாஶகத்வஸ்ய । யத்புநருக்தம் , த⁴ர்மாத⁴ர்மயோரவஶ்யம் ப²லதா³த்ருத்வம் ஸ்வபா⁴வோ(அ)ப்⁴யுபக³ந்தவ்ய இதி — தத³ப்⁴யுபக³மே ப⁴வத: ஸித்³தா⁴ந்தஹாநாத் । ஏதேந அநவஸ்தா²தோ³ஷ: ப்ரத்யுக்த: । தஸ்மாத் அஸ்தி வ்யதிரிக்தம் ச அந்த:ஸ்த²ம் ஜ்யோதி: ஆத்மேதி ॥

கதம ஆத்மேதி யோ(அ)யம் விஜ்ஞாநமய: ப்ராணேஷு ஹ்ருத்³யந்தர்ஜ்யோதி: புருஷ: ஸ ஸமாந: ஸந்நுபௌ⁴ லோகாவநுஸஞ்சரதி த்⁴யாயதீவ லேலாயதீவ ஸ ஹி ஸ்வப்நோ பூ⁴த்வேமம் லோகமதிக்ராமதி ம்ருத்யோ ரூபாணி ॥ 7 ॥

யத்³யபி வ்யதிரிக்தத்வாதி³ ஸித்³த⁴ம் , ததா²பி ஸமாநஜாதீயாநுக்³ராஹகத்வத³ர்ஶநநிமித்தப்⁴ராந்த்யா கரணாநாமேவாந்யதம: வ்யதிரிக்தோ வா இத்யவிவேகத: ப்ருச்ச²தி — கதம இதி ; ந்யாயஸூக்ஷ்மதாயா து³ர்விஜ்ஞேயத்வாத் உபபத்³யதே ப்⁴ராந்தி: । அத²வா ஶரீரவ்யதிரிக்தே ஸித்³தே⁴(அ)பி கரணாநி ஸர்வாணி விஜ்ஞாநவந்தீவ, விவேகத ஆத்மந: அநுபலப்³த⁴த்வாத் ; அதோ(அ)ஹம் ப்ருச்சா²மி — கதம ஆத்மேதி ; கதமோ(அ)ஸௌ தே³ஹேந்த்³ரியப்ராணமந:ஸு, ய: த்வயோக்த: ஆத்மா, யேந ஜ்யோதிஷாஸ்த இத்யுக்தம் । அத²வா யோ(அ)யமாத்மா த்வயா அபி⁴ப்ரேதோ விஜ்ஞாநமய:, ஸர்வ இமே ப்ராணா விஜ்ஞாநமயா இவ, ஏஷு ப்ராணேஷு கதம: — யதா² ஸமுதி³தேஷு ப்³ராஹ்மணேஷு, ஸர்வ இமே தேஜஸ்விந: கதம ஏஷு ஷட³ங்க³விதி³தி । பூர்வஸ்மிந்வ்யாக்²யாநே கதம ஆத்மேத்யேதாவதே³வ ப்ரஶ்நவாக்யம் , யோ(அ)யம் விஜ்ஞாநமய இதி ப்ரதிவசநம் ; த்³விதீயே து வ்யாக்²யாநே ப்ராணேஷ்வித்யேவமந்தம் ப்ரஶ்நவாக்யம் । அத²வா ஸர்வமேவ ப்ரஶ்நவாக்யம் — விஜ்ஞாநமயோ ஹ்ருத்³யந்தர்ஜ்யோதி: புருஷ: கதம இத்யேதத³ந்தம் । யோ(அ)யம் விஜ்ஞாநமய இத்யேதஸ்ய ஶப்³த³ஸ்ய நிர்தா⁴ரிதார்த²விஶேஷவிஷயத்வம் , கதம ஆத்மேதீதிஶப்³த³ஸ்ய ப்ரஶ்நவாக்யபரிஸமாப்த்யர்த²த்வம் — வ்யவஹிதஸம்ப³ந்த⁴மந்தரேண யுக்தமிதி க்ருத்வா, கதம ஆத்மேதீத்யேவமந்தமேவ ப்ரஶ்நவாக்யம் , யோ(அ)யமித்யாதி³ பரம் ஸர்வமேவ ப்ரதிவசநமிதி நிஶ்சீயதே ॥
யோ(அ)யமிதி ஆத்மந: ப்ரத்யக்ஷத்வாந்நிர்தே³ஶ: ; விஜ்ஞாநமய: விஜ்ஞாநப்ராய: பு³த்³தி⁴விஜ்ஞாநோபாதி⁴ஸம்பர்காவிவேகாத்³விஜ்ஞாநமய இத்யுச்யதே — பு³த்³தி⁴விஜ்ஞாநஸம்ப்ருக்த ஏவ ஹி யஸ்மாது³பலப்⁴யதே, ராஹுரிவ சந்த்³ராதி³த்யஸம்ப்ருக்த: ; பு³த்³தி⁴ர்ஹி ஸர்வார்த²கரணம் , தமஸீவ ப்ரதீ³ப: புரோவஸ்தி²த: ; ‘மநஸா ஹ்யேவ பஶ்யதி மநஸா ஶ்ருணோதி’ (ப்³ரு. உ. 1 । 5 । 3) இதி ஹ்யுக்தம் ; பு³த்³தி⁴விஜ்ஞாநாலோகவிஶிஷ்டமேவ ஹி ஸர்வம் விஷயஜாதமுபலப்⁴யதே, புரோவஸ்தி²தப்ரதீ³பாலோகவிஶிஷ்டமிவ தமஸி ; த்³வாரமாத்ராணி து அந்யாநி கரணாநி பு³த்³தே⁴: ; தஸ்மாத் தேநைவ விஶேஷ்யதே — விஜ்ஞாநமய இதி । யேஷாம் பரமாத்மவிஜ்ஞப்திவிகார இதி வ்யாக்²யாநம் , தேஷாம் ‘விஜ்ஞாநமய:’, ‘வமநோமய:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 5) இத்யாதௌ³ விஜ்ஞாநமயஶப்³த³ஸ்ய அந்யார்த²த³ர்ஶநாத் அஶ்ரௌதார்த²தா அவஸீயதே ; ஸந்தி³க்³த⁴ஶ்ச பதா³ர்த²: அந்யத்ர நிஶ்சிதப்ரயோக³த³ர்ஶநாத் நிர்தா⁴ரயிதும் ஶக்ய:, வாக்யஶேஷாத் , நிஶ்சிதந்யாயப³லாத்³வா ; ஸதீ⁴ரிதி சோத்தரத்ர பாடா²த் । ‘ஹ்ருத்³யந்த:’ இதி வசநாத் யுக்தம் விஜ்ஞாநப்ராயத்வமேவ । ப்ராணேஷ்விதி வ்யதிரேகப்ரத³ர்ஶநார்தா² ஸப்தமீ — யதா² வ்ருக்ஷேஷு பாஷாண இதி ஸாமீப்யலக்ஷணா ; ப்ராணேஷு ஹி வ்யதிரேகாவ்யதிரேகதா ஸந்தி³ஹ்யத ஆத்மந: ; ப்ராணேஷு ப்ராணேப்⁴யோ வ்யதிரிக்த இத்யர்த²: ; யோ ஹி யேஷு ப⁴வதி, ஸ தத்³வ்யதிரிக்தோ ப⁴வத்யேவ — யதா² பாஷாணேஷு வ்ருக்ஷ: । ஹ்ருதி³ — தத்ரைதத்ஸ்யாத் , ப்ராணேஷு ப்ராணஜாதீயைவ பு³த்³தி⁴: ஸ்யாதி³தி, அத ஆஹ — ஹ்ருத்³யந்தரிதி । ஹ்ருச்ச²ப்³தே³ந புண்ட³ரீகாகாரோ மாம்ஸபிண்ட³:, தாத்ஸ்த்²யாத் பு³த்³தி⁴: ஹ்ருத் , தஸ்யாம் , ஹ்ருதி³ பு³த்³தௌ⁴ । அந்தரிதி பு³த்³தி⁴வ்ருத்திவ்யதிரேகப்ரத³ர்ஶநார்த²ம் । ஜ்யோதி: அவபா⁴ஸாத்மகத்வாத் ஆத்மா உச்யதே । தேந ஹி அவபா⁴ஸகேந ஆத்மநா ஜ்யோதிஷா ஆஸ்தே பல்யயதே கர்ம குருதே, சேதநாவாநிவ ஹி அயம் கார்யகரணபிண்ட³: — யதா² ஆதி³த்யப்ரகாஶஸ்தோ² க⁴ட: ; யதா² வா மரகதாதி³ர்மணி: க்ஷீராதி³த்³ரவ்யே ப்ரக்ஷிப்த: பரீக்ஷணாய, ஆத்மச்சா²யாமேவ தத் க்ஷீராதி³த்³ரவ்யம் கரோதி, தாத்³ருகே³தத் ஆத்மஜ்யோதி: பு³த்³தே⁴ரபி ஹ்ருத³யாத் ஸூக்ஷ்மத்வாத் ஹ்ருத்³யந்த:ஸ்த²மபி ஹ்ருத³யாதி³கம் கார்யகரணஸங்கா⁴தம் ச ஏகீக்ருத்ய ஆத்மஜ்யோதிஶ்சா²யாம் கரோதி, பாரம்பர்யேண ஸூக்ஷ்மஸ்தூ²லதாரதம்யாத் , ஸர்வாந்தரதமத்வாத் । பு³த்³தி⁴ஸ்தாவத் ஸ்வச்ச²த்வாத் ஆநந்தர்யாச்ச ஆத்மசைதந்யஜ்யோதி:ப்ரதிச்சா²யா ப⁴வதி ; தேந ஹி விவேகிநாமபி தத்ர ஆத்மாபி⁴மாநபு³த்³தி⁴: ப்ரத²மா ; ததோ(அ)ப்யாநந்தர்யாத் மநஸி சைதந்யாவபா⁴ஸதா, பு³த்³தி⁴ஸம்பர்காத் ; தத இந்த்³ரியேஷு, மநஸ்ஸம்யோகா³த் ; ததோ(அ)நந்தரம் ஶரீரே, இந்த்³ரியஸம்பர்காத் । ஏவம் பாரம்பர்யேண க்ருத்ஸ்நம் கார்யகரணஸங்கா⁴தம் ஆத்மா சைதந்யஸ்வரூபஜ்யோதிஷா அவபா⁴ஸயதி । தேந ஹி ஸர்வஸ்ய லோகஸ்ய கார்யகரணஸங்கா⁴தே தத்³வ்ருத்திஷு ச அநியதாத்மாபி⁴மாநபு³த்³தி⁴: யதா²விவேகம் ஜாயதே । ததா² ச ப⁴க³வதோக்தம் கீ³தாஸு — ‘யதா² ப்ரகாஶயத்யேக: க்ருத்ஸ்நம் லோகமிமம் ரவி: । க்ஷேத்ரம் க்ஷேத்ரீ ததா² க்ருத்ஸ்நம் ப்ரகாஶயதி பா⁴ரத’ (ப⁴. கீ³. 13 । 33) ‘யதா³தி³த்யக³தம் தேஜ: - ’ (ப⁴. கீ³. 15 । 12) இத்யாதி³ ச । ‘நித்யோ(அ)நித்யாநாம் சேதநஶ்சேதநாநாம்’ (க. உ. 2 । 2 । 13) இதி ச காட²கே, ‘தமேவ பா⁴ந்தமநுபா⁴தி ஸர்வம் தஸ்ய பா⁴ஸா ஸர்வமித³ம் விபா⁴தி’ (க. உ. 2 । 2 । 15) இதி ச । ‘யேந ஸூர்யஸ்தபதி தேஜஸேத்³த⁴:’ (தை. ப்³ரா. 3 । 12 । 9 । 7) இதி ச மந்த்ரவர்ண: । தேநாயம் ஹ்ருத்³யந்தர்ஜ்யோதி: । புருஷ: — ஆகாஶவத்ஸர்வக³தத்வாத் பூர்ண இதி புருஷ: ; நிரதிஶயம் ச அஸ்ய ஸ்வயஞ்ஜ்யோதிஷ்ட்வம் , ஸர்வாவபா⁴ஸகத்வாத் ஸ்வயமந்யாநவபா⁴ஸ்யத்வாச்ச ; ஸ ஏஷ புருஷ: ஸ்வயமேவ ஜ்யோதி:ஸ்வபா⁴வ:, யம் த்வம் ப்ருச்ச²ஸி — கதம ஆத்மேதி ॥
பா³ஹ்யாநாம் ஜ்யோதிஷாம் ஸர்வகரணாநுக்³ராஹகாணாம் ப்ரத்யஸ்தமயே அந்த:கரணத்³வாரேண ஹ்ருத்³யந்தர்ஜ்யோதி: புருஷ ஆத்மா அநுக்³ராஹக: கரணாநாமித்யுக்தம் । யதா³பி பா³ஹ்யகரணாநுக்³ராஹகாணாம் ஆதி³த்யாதி³ஜ்யோதிஷாம் பா⁴வ:, ததா³பி ஆதி³த்யாதி³ஜ்யோதிஷாம் பரார்த²த்வாத் கார்யகரணஸங்கா⁴தஸ்யாசைதந்யே ஸ்வார்தா²நுபபத்தே: ஸ்வார்த²ஜ்யோதிஷ ஆத்மந: அநுக்³ரஹாபா⁴வே அயம் கார்யகரணஸங்கா⁴த: ந வ்யவஹாராய கல்பதே ; ஆத்மஜ்யோதிரநுக்³ரஹேணைவ ஹி ஸர்வதா³ ஸர்வ: ஸம்வ்யவஹார:, ‘யதே³தத்³த்⁴ருத³யம் மநஶ்சைதத்ஸம்ஜ்ஞாநம்’ (ஐ. உ. 3 । 1 । 2) இத்யாதி³ஶ்ருத்யந்தராத் ; ஸாபி⁴மாநோ ஹி ஸர்வப்ராணிஸம்வ்யவஹார: ; அபி⁴மாநஹேதும் ச மரகதமணித்³ருஷ்டா²ந்தேநாவோசாம । யத்³யப்யேவமேதத் , ததா²பி ஜாக்³ரத்³விஷயே ஸர்வகரணாகோ³சரத்வாத் ஆத்மஜ்யோதிஷ: பு³த்³த்⁴யாதி³பா³ஹ்யாப்⁴யந்தரகார்யகரணவ்யவஹாரஸந்நிபாதவ்யாகுலத்வாத் ந ஶக்யதே தஜ்ஜ்யோதி: ஆத்மாக்²யம் முஞ்ஜேஷீகாவத் நிஷ்க்ருஷ்ய த³ர்ஶயிதுமித்யத: ஸ்வப்நே தி³த³ர்ஶயிஷு: ப்ரக்ரமதே — ஸ ஸமாந: ஸந்நுபௌ⁴ லோகாவநுஸஞ்சரதி । ய: புருஷ: ஸ்வயமேவ ஜ்யோதிராத்மா, ஸ ஸமாந: ஸத்³ருஶ: ஸந் — கேந ? ப்ரக்ருதத்வாத் ஸந்நிஹிதத்வாச்ச ஹ்ருத³யேந ; ‘ஹ்ருதி³’ இதி ச ஹ்ருச்ச²ப்³த³வாச்யா பு³த்³தி⁴: ப்ரக்ருதா ஸந்நிஹிதா ச ; தஸ்மாத் தயைவ ஸாமாந்யம் । கிம் புந: ஸாமாந்யம் ? அஶ்வமஹிஷவத் விவேகதோ(அ)நுபலப்³தி⁴: ; அவபா⁴ஸ்யா பு³த்³தி⁴:, அவபா⁴ஸகம் தத் ஆத்மஜ்யோதி:, ஆலோகவத் ; அவபா⁴ஸ்யாவபா⁴ஸகயோ: விவேகதோ(அ)நுபலப்³தி⁴: ப்ரஸித்³தா⁴ ; விஶுத்³த⁴த்வாத்³தி⁴ ஆலோக: அவபா⁴ஸ்யேந ஸத்³ருஶோ ப⁴வதி ; யதா² ரக்தமவபா⁴ஸயந் ரக்தஸத்³ருஶோ ரக்தாகாரோ ப⁴வதி, யதா² ஹரிதம் நீலம் லோஹிதம் ச அவபா⁴ஸயந் ஆலோக: தத்ஸமாநோ ப⁴வதி, ததா² பு³த்³தி⁴மவபா⁴ஸயந் பு³த்³தி⁴த்³வாரேண க்ருத்ஸ்நம் க்ஷேத்ரமவபா⁴ஸயதி — இத்யுக்தம் மரகதமணிநித³ர்ஶநேந । தேந ஸர்வேண ஸமாந: பு³த்³தி⁴ஸாமாந்யத்³வாரேண ; ‘ஸர்வமய:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 5) இதி ச அத ஏவ வக்ஷ்யதி । தேந அஸௌ குதஶ்சித்ப்ரவிப⁴ஜ்ய முஞ்ஜேஷீகாவத் ஸ்வேந ஜ்யோதீரூபேண த³ர்ஶயிதும் ந ஶக்யத இதி, ஸர்வவ்யாபாரம் தத்ராத்⁴யாரோப்ய நாமரூபக³தம் , ஜ்யோதிர்த⁴ர்மம் ச நாமரூபயோ:, நாமரூபே ச ஆத்மஜ்யோதிஷி, ஸர்வோ லோக: மோமுஹ்யதே — அயமாத்மா நாயமாத்மா, ஏவம்த⁴ர்மா நைவந்த⁴ர்மா, கர்தா அகர்தா, ஶுத்³த⁴: அஶுத்³த⁴:, ப³த்³த⁴: முக்த:, ஸ்தி²த: க³த: ஆக³த:, அஸ்தி நாஸ்தி — இத்யாதி³விகல்பை: । அத: ஸமாந: ஸந் உபௌ⁴ லோகௌ ப்ரதிபந்நப்ரதிபத்தவ்யௌ இஹலோகபரலோகௌ உபாத்ததே³ஹேந்த்³ரியாதி³ஸங்கா⁴தத்யாகா³ந்யோபாதா³நஸந்தாநப்ரப³ந்த⁴ஶதஸந்நிபாதை: அநுக்ரமேண ஸஞ்சரதி । தீ⁴ஸாத்³ருஶ்யமேவோப⁴யலோகஸஞ்சரணஹேது:, ந ஸ்வத இதி — தத்ர நாமரூபோபாதி⁴ஸாத்³ருஶ்யம் ப்⁴ராந்திநிமித்தம் யத் ததே³வ ஹேது:, ந ஸ்வத: — இத்யேதது³ச்யதே — யஸ்மாத் ஸ: ஸமாந: ஸந் உபௌ⁴ லோகாவநுக்ரமேண ஸஞ்சரதி — ததே³தத் ப்ரத்யக்ஷம் இத்யேதத் த³ர்ஶயதி — யத: த்⁴யாயதீவ த்⁴யாநவ்யாபாரம் கரோதீவ, சிந்தயதீவ, த்⁴யாநவ்யாபாரவதீம் பு³த்³தி⁴ம் ஸ: தத்ஸ்தே²ந சித்ஸ்வபா⁴வஜ்யோதீரூபேண அவபா⁴ஸயந் தத்ஸத்³ருஶ: தத்ஸமாந: ஸந் த்⁴யாயதி இவ, ஆலோகவதே³வ — அத: ப⁴வதி சிந்தயதீதி ப்⁴ராந்திர்லோகஸ்ய ; ந து பரமார்த²தோ த்⁴யாயதி । ததா² லேலாயதீவ அத்யர்த²ம் சலதீவ, தேஷ்வேவ கரணேஷு பு³த்³த்⁴யாதி³ஷு வாயுஷு ச சலத்ஸு தத³வபா⁴ஸகத்வாத் தத்ஸத்³ருஶம் ததி³தி — லேலாயதி இவ, ந து பரமார்த²த: சலநத⁴ர்மகம் தத் ஆத்மஜ்யோதி: । கத²ம் புந: ஏதத³வக³ம்யதே, தத்ஸமாநத்வப்⁴ராந்திரேவ உப⁴யலோகஸஞ்சரணாதி³ஹேது: ந ஸ்வத: — இத்யஸ்யார்த²ஸ்ய ப்ரத³ர்ஶநாய ஹேதுருபதி³ஶ்யதே — ஸ: ஆத்மா, ஹி யஸ்மாத் ஸ்வப்நோ பூ⁴த்வா — ஸ: யயா தி⁴யா ஸமாந:, ஸா தீ⁴: யத்³யத் ப⁴வதி, தத்தத் அஸாவபி ப⁴வதீவ ; தஸ்மாத் யதா³ அஸௌ ஸ்வப்நோ ப⁴வதி ஸ்வாபவ்ருத்திம் ப்ரதிபத்³யதே தீ⁴:, ததா³ ஸோ(அ)பி ஸ்வப்நவ்ருத்திம் ப்ரதிபத்³யதே ; யதா³ தீ⁴: ஜிஜாக³ரிஷதி, ததா³ அஸாவபி ; அத ஆஹ — ஸ்வப்நோ பூ⁴த்வா ஸ்வப்நவ்ருத்திமவபா⁴ஸயந் தி⁴ய: ஸ்வாபவ்ருத்த்யாகாரோ பூ⁴த்வா இமம் லோகம் ஜாக³ரிதவ்யவஹாரலக்ஷணம் கார்யகரணஸங்கா⁴தாத்மகம் லௌகிகஶாஸ்த்ரீயவ்யவஹாராஸ்பத³ம் , அதிக்ராமதி அதீத்ய க்ராமதி விவிக்தேந ஸ்வேந ஆத்மஜ்யோதிஷா ஸ்வப்நாத்மிகாம் தீ⁴வ்ருத்திமவபா⁴ஸயந்நவதிஷ்ட²தே யஸ்மாத் — தஸ்மாத் ஸ்வயஞ்ஜ்யோதி:ஸ்வபா⁴வ ஏவாஸௌ, விஶுத்³த⁴: ஸ கர்த்ருக்ரியாகாரகப²லஶூந்ய: பரமார்த²த:, தீ⁴ஸாத்³ருஶ்யமேவ து உப⁴யலோகஸஞ்சாராதி³ஸம்வ்யவஹாரப்⁴ராந்திஹேது: । ம்ருத்யோ ரூபாணி — ம்ருத்யு: கர்மாவித்³யாதி³:, ந தஸ்ய அந்யத்³ரூபம் ஸ்வத:, கார்யகரணாந்யேவ அஸ்ய ரூபாணி, அத: தாநி ம்ருத்யோ ரூபாணி அதிக்ராமதி க்ரியாப²லாஶ்ரயாணி ॥
நநு நாஸ்த்யேவ தி⁴யா ஸமாநம் அந்யத் தி⁴யோ(அ)வபா⁴ஸகம் ஆத்மஜ்யோதி:, தீ⁴வ்யதிரேகேண ப்ரத்யக்ஷேண வா அநுமாநேந வா அநுபலம்பா⁴த் — யதா² அந்யா தத்கால ஏவ த்³விதீயா தீ⁴: । யத்து அவபா⁴ஸ்யாவபா⁴ஸகயோ: அந்யத்வே(அ)பி விவேகாநுபலம்பா⁴த் ஸாத்³ருஶ்யமிதி க⁴டாத்³யாலோகயோ: — தத்ர ப⁴வது, அந்யத்வேந ஆலோகஸ்யோபலம்பா⁴த் க⁴டாதே³:, ஸம்ஶ்லிஷ்டயோ: ஸாத்³ருஶ்யம் பி⁴ந்நயோரேவ ; ந ச ததா² இஹ க⁴டாதே³ரிவ தி⁴யோ(அ)வபா⁴ஸகம் ஜ்யோதிரந்தரம் ப்ரத்யக்ஷேண வா அநுமாநேந வா உபலபா⁴மஹே ; தீ⁴ரேவ ஹி சித்ஸ்வரூபாவபா⁴ஸகத்வேந ஸ்வாகாரா விஷயாகாரா ச ; தஸ்மாத் நாநுமாநத: நாபி ப்ரத்யக்ஷத: தி⁴யோ(அ)வபா⁴ஸகம் ஜ்யோதி: ஶக்யதே ப்ரதிபாத³யிதும் வ்யதிரிக்தம் । யத³பி த்³ருஷ்டாந்தரூபமபி⁴ஹிதம் — அவபா⁴ஸ்யாவபா⁴ஸகயோர்பி⁴ந்நயோரேவ க⁴டாத்³யாலோகயோ: ஸம்யுக்தயோ: ஸாத்³ருஶ்யமிதி — தத்ர அப்⁴யுபக³மமாத்ரமஸ்மாபி⁴ருக்தம் ; ந து தத்ர க⁴டாத்³யவபா⁴ஸ்யாவபா⁴ஸகௌ பி⁴ந்நௌ ; பரமார்த²தஸ்து க⁴டாதி³ரேவ அவபா⁴ஸாத்மக: ஸாலோக: ; அந்ய: அந்ய: ஹி க⁴டாதி³ருத்பத்³யதே ; விஜ்ஞாநமாத்ரமேவ ஸாலோகக⁴டாதி³விஷயாகாரமவபா⁴ஸதே ; யதா³ ஏவம் , ததா³ ந பா³ஹ்யோ த்³ருஷ்டாந்தோ(அ)ஸ்தி, விஜ்ஞாநஸ்வலக்ஷணமாத்ரத்வாத்ஸர்வஸ்ய । ஏவம் தஸ்யைவ விஜ்ஞாநஸ்ய க்³ராஹ்யக்³ராஹகாகாரதாம் அலம் பரிகல்ப்ய, தஸ்யைவ புநர்விஶுத்³தி⁴ம் பரிகல்பயந்தி । தத் க்³ராஹ்யக்³ராஹகவிநிர்முக்தம் விஜ்ஞாநம் ஸ்வச்சீ²பூ⁴தம் க்ஷணிகம் வ்யவதிஷ்ட²த இதி கேசித் । தஸ்யாபி ஶாந்திம் கேசிதி³ச்ச²ந்தி ; தத³பி விஜ்ஞாநம் ஸம்வ்ருதம் க்³ராஹ்யக்³ராஹகாம்ஶவிநிர்முக்தம் ஶூந்யமேவ க⁴டாதி³பா³ஹ்யவஸ்துவத் இத்யபரே மாத்⁴யமிகா ஆசக்ஷதே ॥
ஸர்வா ஏதா: கல்பநா: பு³த்³தி⁴விஜ்ஞாநாவபா⁴ஸகஸ்ய வ்யதிரிக்தஸ்ய ஆத்மஜ்யோதிஷோ(அ)பஹ்நவாத் அஸ்ய ஶ்ரேயோமார்க³ஸ்ய ப்ரதிபக்ஷபூ⁴தா வைதி³கஸ்ய । தத்ர யேஷாம் பா³ஹ்யோ(அ)ர்த²: அஸ்தி, தாந்ப்ரத்யுச்யதே — ந தாவத் ஸ்வாத்மாவபா⁴ஸகத்வம் க⁴டாதே³: ; தமஸி அவஸ்தி²த: க⁴டாதி³ஸ்தாவத் ந கதா³சித³பி ஸ்வாத்மநா அவபா⁴ஸ்யதே, ப்ரதீ³பாத்³யாலோகஸம்யோகே³ந து நியமேநைவாவபா⁴ஸ்யமாநோ த்³ருஷ்ட: ஸாலோகோ க⁴ட இதி — ஸம்ஶ்லிஷ்டயோரபி க⁴டாலோகயோ: அந்யத்வமேவ, புந: புந: ஸம்ஶ்லேஷே விஶ்லேஷே ச விஶேஷத³ர்ஶநாத் , ரஜ்ஜுக⁴டயோரிவ ; அந்யத்வே ச வ்யதிரிக்தாவபா⁴ஸகத்வம் ; ந ஸ்வாத்மநைவ ஸ்வமாத்மாநமவபா⁴ஸயதி । நநு ப்ரதீ³ப: ஸ்வாத்மாநமேவ அவபா⁴ஸயந் த்³ருஷ்ட இதி — ந ஹி க⁴டாதி³வத் ப்ரதீ³பத³ர்ஶநாய ப்ரகாஶாந்தரம் உபாத³த³தே லௌகிகா: ; தஸ்மாத் ப்ரதீ³ப: ஸ்வாத்மாநம் ப்ரகாஶயதி — ந, அவபா⁴ஸ்யத்வாவிஶேஷாத் — யத்³யபி ப்ரதீ³ப: அந்யஸ்யாவபா⁴ஸக: ஸ்வயமவபா⁴ஸாத்மகத்வாத் , ததா²பி வ்யதிரிக்தசைதந்யாவபா⁴ஸ்யத்வம் ந வ்யபி⁴சரதி, க⁴டாதி³வதே³வ ; யதா³ சைவம் , ததா³ வ்யதிரிக்தாவபா⁴ஸ்யத்வம் தாவத் அவஶ்யம்பா⁴வி । நநு யதா² க⁴ட: சைதந்யாவபா⁴ஸ்யத்வே(அ)பி வ்யதிரிக்தமாலோகாந்தரமபேக்ஷதே, ந த்வேவம் ப்ரதீ³ப: அந்யமாலோகாந்தரமபேக்ஷதே ; தஸ்மாத் ப்ரதீ³ப: அந்யாவபா⁴ஸ்யோ(அ)பி ஸந் ஆத்மாநம் க⁴டம் ச அவபா⁴ஸயதி — ந, ஸ்வத: பரதோ வா விஶேஷாபா⁴வாத் — யதா² சைதந்யாவபா⁴ஸ்யத்வம் க⁴டஸ்ய, ததா² ப்ரதீ³பஸ்யாபி சைதந்யாவபா⁴ஸ்யத்வமவிஶிஷ்டம் । யத்தூச்யதே, ப்ரதீ³ப ஆத்மாநம் க⁴டம் சாவபா⁴ஸயதீதி, தத³ஸத் ; கஸ்மாத் ? யதா³ ஆத்மாநம் நாவபா⁴ஸயதி, ததா³ கீத்³ருஶ: ஸ்யாத் ; ந ஹி ததா³ ப்ரதீ³பஸ்ய ஸ்வதோ வா பரதோ வா விஶேஷ: கஶ்சிது³பலப்⁴யதே ; ஸ ஹி அவபா⁴ஸ்யோ ப⁴வதி, யஸ்யாவபா⁴ஸகஸந்நிதௌ⁴ அஸந்நிதௌ⁴ ச விஶேஷ உபலப்⁴யதே ; ந ஹி ப்ரதீ³பஸ்ய ஸ்வாத்மஸந்நிதி⁴: அஸந்நிதி⁴ர்வா ஶக்ய: கல்பயிதும் ; அஸதி ச காதா³சித்கே விஶேஷே, ஆத்மாநம் ப்ரதீ³ப: ப்ரகாஶயதீதி ம்ருஷைவோச்யதே । சைதந்யக்³ராஹ்யத்வம் து க⁴டாதி³பி⁴ரவிஶிஷ்டம் ப்ரதீ³பஸ்ய । தஸ்மாத்³ விஜ்ஞாநஸ்ய ஆத்மக்³ராஹ்யக்³ராஹகத்வே ந ப்ரதீ³போ த்³ருஷ்டாந்த: । சைதந்யக்³ராஹ்யத்வம் ச விஜ்ஞாநஸ்ய பா³ஹ்யவிஷயை: அவிஶிஷ்டம் ; சைதந்யக்³ராஹ்யத்வே ச விஜ்ஞாநஸ்ய, கிம் க்³ராஹ்யவிஜ்ஞாநக்³ராஹ்யதைவ கிம் வா க்³ராஹகவிஜ்ஞாநக்³ராஹ்யதேதி தத்ர ஸந்தி³ஹ்யமாநே வஸ்துநி, யோ(அ)ந்யத்ர த்³ருஷ்டோ ந்யாய:, ஸ கல்பயிதும் யுக்த:, ந து த்³ருஷ்டவிபரீத: ; ததா² ச ஸதி யதா² வ்யதிரிக்தேநைவ க்³ராஹகேண பா³ஹ்யாநாம் ப்ரதீ³பாநாம் க்³ராஹ்யத்வம் த்³ருஷ்டம் , ததா² விஜ்ஞாநஸ்யாபி சைதந்யக்³ராஹ்யத்வாத் ப்ரகாஶகத்வே ஸத்யபி ப்ரதீ³பவத் வ்யதிரிக்தசைதந்யக்³ராஹ்யத்வம் யுக்தம் கல்பயிதும் , ந து அநந்யக்³ராஹ்யத்வம் ; யஶ்சாந்ய: விஜ்ஞாநஸ்ய க்³ரஹீதா, ஸ ஆத்மா ஜ்யோதிரந்தரம் விஜ்ஞாநாத் । ததா³ அநவஸ்தே²தி சேத் , ந ; க்³ராஹ்யத்வமாத்ரம் ஹி தத்³க்³ராஹகஸ்ய வஸ்த்வந்தரத்வே லிங்க³முக்தம் ந்யாயத: ; ந து ஏகாந்ததோ க்³ராஹகத்வே தத்³க்³ராஹகாந்தராஸ்தித்வே வா கதா³சித³பி லிங்க³ம் ஸம்ப⁴வதி ; தஸ்மாத் ந தத³நவஸ்தா²ப்ரஸங்க³: । விஜ்ஞாநஸ்ய வ்யதிரிக்தக்³ராஹ்யத்வே கரணாந்தராபேக்ஷாயாம் அநவஸ்தே²தி சேத் , ந, நியமாபா⁴வாத் — ந ஹி ஸர்வத்ர அயம் நியமோ ப⁴வதி ; யத்ர வஸ்த்வந்தரேண க்³ருஹ்யதே வஸ்த்வந்தரம் , தத்ர க்³ராஹ்யக்³ராஹகவ்யதிரிக்தம் கரணாந்தரம் ஸ்யாதி³தி நைகாந்தேந நியந்தும் ஶக்யதே, வைசித்ர்யத³ர்ஶநாத் ; கத²ம் ? க⁴டஸ்தாவத் ஸ்வாத்மவ்யதிரிக்தேந ஆத்மநா க்³ருஹ்யதே ; தத்ர ப்ரதீ³பாதி³ராலோக: க்³ராஹ்யக்³ராஹகவ்யதிரிக்தம் கரணம் ; ந ஹி ப்ரதீ³பாத்³யாலோக: க⁴டாம்ஶ: சக்ஷுரம்ஶோ வா ; க⁴டவத் சக்ஷுர்க்³ராஹ்யத்வே(அ)பி ப்ரதீ³பஸ்ய, சக்ஷு: ப்ரதீ³பவ்யதிரேகேண ந பா³ஹ்யமாலோகஸ்தா²நீயம் கிஞ்சித்கரணாந்தரமபேக்ஷதே ; தஸ்மாத் நைவ நியந்தும் ஶக்யதே — யத்ர யத்ர வ்யதிரிக்தக்³ராஹ்யத்வம் தத்ர தத்ர கரணாந்தரம் ஸ்யாதே³வேதி । தஸ்மாத் விஜ்ஞாநஸ்ய வ்யதிரிக்தக்³ராஹகக்³ராஹ்யத்வே ந கரணத்³வாரா அநவஸ்தா², நாபி க்³ராஹகத்வத்³வாரா கதா³சித³பி உபபாத³யிதும் ஶக்யதே । தஸ்மாத் ஸித்³த⁴ம் விஜ்ஞாநவ்யதிரிக்தமாத்மஜ்யோதிரந்தரமிதி । நநு நாஸ்த்யேவ பா³ஹ்யோ(அ)ர்த²: க⁴டாதி³: ப்ரதீ³போ வா விஜ்ஞாநவ்யதிரிக்த: ; யத்³தி⁴ யத்³வ்யதிரேகேண நோபலப்⁴யதே, தத் தாவந்மாத்ரம் வஸ்து த்³ருஷ்டம் — யதா² ஸ்வப்நவிஜ்ஞாநக்³ராஹ்யம் க⁴டபடாதி³வஸ்து ; ஸ்வப்நவிஜ்ஞாநவ்யதிரேகேணாநுபலம்பா⁴த் ஸ்வப்நக⁴டப்ரதீ³பாதே³: ஸ்வப்நவிஜ்ஞாநமாத்ரதா அவக³ம்யதே, ததா² ஜாக³ரிதே(அ)பி க⁴டப்ரதீ³பாதே³: ஜாக்³ரத்³விஜ்ஞாநவ்யதிரேகேண அநுபலம்பா⁴த் ஜாக்³ரத்³விஜ்ஞாநமாத்ரதைவ யுக்தா ப⁴விதும் ; தஸ்மாத் நாஸ்தி பா³ஹ்யோ(அ)ர்த²: க⁴டப்ரதீ³பாதி³:, விஜ்ஞாநமாத்ரமேவ து ஸர்வம் ; தத்ர யது³க்தம் , விஜ்ஞாநஸ்ய வ்யதிரிக்தாவபா⁴ஸ்யத்வாத் விஜ்ஞாநவ்யதிரிக்தமஸ்தி ஜ்யோதிரந்தரம் க⁴டாதே³ரிவேதி, தந்மித்²யா, ஸர்வஸ்ய விஜ்ஞாநமாத்ரத்வே த்³ருஷ்டாந்தாபா⁴வாத் । ந, யாவத் தாவத³ப்⁴யுபக³மாத் — ந து பா³ஹ்யோ(அ)ர்த²: ப⁴வதா ஏகாந்தேநைவ நாப்⁴யுபக³ம்யதே ; நநு மயா நாப்⁴யுபக³ம்யத ஏவ — ந, விஜ்ஞாநம் க⁴ட: ப்ரதீ³ப இதி ச ஶப்³தா³ர்த²ப்ருத²க்த்வாத் யாவத் , தாவத³பி பா³ஹ்யமர்தா²ந்தரம் அவஶ்யமப்⁴யுபக³ந்தவ்யம் ; விஜ்ஞாநாத³ர்தா²ந்தரம் வஸ்து ந சேத³ப்⁴யுபக³ம்யதே, விஜ்ஞாநம் க⁴ட: பட இத்யேவமாதீ³நாம் ஶப்³தா³நாம் ஏகார்த²த்வே பர்யாயஶப்³த³த்வம் ப்ராப்நோதி ; ததா² ஸாத⁴நாநாம் ப²லஸ்ய ச ஏகத்வே, ஸாத்⁴யஸாத⁴நபே⁴தோ³பதே³ஶஶாஸ்த்ராநர்த²க்யப்ரஸங்க³: ; தத்கர்து: அஜ்ஞாநப்ரஸங்கோ³ வா । கிஞ்சாந்யத் — விஜ்ஞாநவ்யதிரேகேண வாதி³ப்ரதிவாதி³வாத³தோ³ஷாப்⁴யுபக³மாத் ; ந ஹி ஆத்மவிஜ்ஞாநமாத்ரமேவ வாதி³ப்ரதிவாதி³வாத³: தத்³தோ³ஷோ வா அப்⁴யுபக³ம்யதே, நிராகர்தவ்யத்வாத் , ப்ரதிவாத்³யாதீ³நாம் ; ந ஹி ஆத்மீயம் விஜ்ஞாநம் நிராகர்தவ்யமப்⁴யுபக³ம்யதே, ஸ்வயம் வா ஆத்மா கஸ்யசித் ; ததா² ச ஸதி ஸர்வஸம்வ்யவஹாரலோபப்ரஸங்க³: ; ந ச ப்ரதிவாத்³யாத³ய: ஸ்வாத்மநைவ க்³ருஹ்யந்த இத்யப்⁴யுபக³ம: ; வ்யதிரிக்தக்³ராஹ்யா ஹி தே அப்⁴யுபக³ம்யந்தே ; தஸ்மாத் தத்³வத் ஸர்வமேவ வ்யதிரிக்தக்³ராஹ்யம் வஸ்து, ஜாக்³ரத்³விஷயத்வாத் , ஜாக்³ரத்³வஸ்துப்ரதிவாத்³யாதி³வத் — இதி ஸுலபோ⁴ த்³ருஷ்டாந்த: — ஸந்தத்யந்தரவத் , விஜ்ஞாநாந்தரவச்சேதி । தஸ்மாத் விஜ்ஞாநவாதி³நாபி ந ஶக்யம் விஜ்ஞாநவ்யதிரிக்தம் ஜ்யோதிரந்தரம் நிராகர்தும் । ஸ்வப்நே விஜ்ஞாநவ்யதிரேகாபா⁴வாத் அயுக்தமிதி சேத் , ந, அபா⁴வாத³பி பா⁴வஸ்ய வஸ்த்வந்தரத்வோபபத்தே: — ப⁴வதைவ தாவத் ஸ்வப்நே க⁴டாதி³விஜ்ஞாநஸ்ய பா⁴வபூ⁴தத்வமப்⁴யுபக³தம் ; தத் அப்⁴யுபக³ம்ய தத்³வ்யதிரேகேண க⁴டாத்³யபா⁴வ உச்யதே ; ஸ விஜ்ஞாநவிஷயோ க⁴டாதி³: யத்³யபா⁴வ: யதி³ வா பா⁴வ: ஸ்யாத் , உப⁴யதா²பி க⁴டாதி³விஜ்ஞாநஸ்ய பா⁴வபூ⁴தத்வமப்⁴யுபக³தமேவ ; ந து தத் நிவர்தயிதும் ஶக்யதே, தந்நிவர்தகந்யாயாபா⁴வாத் । ஏதேந ஸர்வஸ்ய ஶூந்யதா ப்ரத்யுக்தா । ப்ரத்யகா³த்மக்³ராஹ்யதா ச ஆத்மந: அஹமிதி மீமாம்ஸகபக்ஷ: ப்ரத்யுக்த: ॥
யத்தூக்தம் , ஸாலோக: அந்யஶ்ச அந்யஶ்ச க⁴டோ ஜாயத இதி, தத³ஸத் , க்ஷணாந்தரே(அ)பி ஸ ஏவாயம் க⁴ட இதி ப்ரத்யபி⁴ஜ்ஞாநாத் । ஸாத்³ருஶ்யாத் ப்ரத்யபி⁴ஜ்ஞாநம் க்ருத்தோத்தி²தகேஶநகா²தி³ஷ்விவேதி சேத் , ந, தத்ராபி க்ஷணிகத்வஸ்ய அஸித்³த⁴த்வாத் , ஜாத்யேகத்வாச்ச । க்ருத்தேஷு புநருத்தி²தேஷு ச கேஶநகா²தி³ஷு கேஶநக²த்வஜாதேரேகத்வாத் கேஶநக²த்வப்ரத்யய: தந்நிமித்த: அப்⁴ராந்த ஏவ ; ந ஹி த்³ருஶ்யமாநலூநோத்தி²தகேஶநகா²தி³ஷு வ்யக்திநிமித்த: ஸ ஏவேதி ப்ரத்யயோ ப⁴வதி ; கஸ்யசித் தீ³ர்க⁴காலவ்யவஹிதத்³ருஷ்டேஷு ச துல்யபரிமாணேஷு, தத்காலீநவாலாதி³துல்யா இமே கேஶநகா²த்³யா இதி ப்ரத்யயோ ப⁴வதி, ந து த ஏவேதி ; க⁴டாதி³ஷு புநர்ப⁴வதி ஸ ஏவேதி ப்ரத்யய: ; தஸ்மாத் ந ஸமோ த்³ருஷ்டாந்த: । ப்ரத்யக்ஷேண ஹி ப்ரத்யபி⁴ஜ்ஞாயமாநே வஸ்துநி ததே³வேதி, ந ச அந்யத்வம் அநுமாதும் யுக்தம் , ப்ரத்யக்ஷவிரோதே⁴ லிங்க³ஸ்ய ஆபா⁴ஸத்வோபபத்தே: । ஸாத்³ருஶ்யப்ரத்யயாநுபபத்தேஶ்ச, ஜ்ஞாநஸ்ய க்ஷணிகத்வாத் ; ஏகஸ்ய ஹி வஸ்துத³ர்ஶிந: வஸ்த்வந்தரத³ர்ஶநே ஸாத்³ருஶ்யப்ரத்யய: ஸ்யாத் ; ந து வஸ்துத³ர்ஶீ ஏக: வஸ்த்வந்தரத³ர்ஶநாய க்ஷணாந்தரமவதிஷ்ட²தே, விஜ்ஞாநஸ்ய க்ஷணிகத்வாத் ஸக்ருத்³வஸ்துத³ர்ஶநேநைவ க்ஷயோபபத்தே: । தேந இத³ம் ஸத்³ருஶமிதி ஹி ஸாத்³ருஶ்யப்ரத்யயோ ப⁴வதி ; தேநேதி த்³ருஷ்டஸ்மரணம் , இத³மிதி வர்தமாநப்ரத்யய: ; தேநேதி த்³ருஷ்டம் ஸ்ம்ருத்வா, யாவத் இத³மிதி வர்தமாநக்ஷணகாலம் அவதிஷ்டே²த, தத: க்ஷணிகவாத³ஹாநி: ; அத² தேநேத்யேவ உபக்ஷீண: ஸ்மார்த: ப்ரத்யய:, இத³மிதி ச அந்ய ஏவ வார்தமாநிக: ப்ரத்யய: க்ஷீயதே, தத: ஸாத்³ருஶ்யப்ரத்யயாநுபபத்தே: — தேநேத³ம் ஸத்³ருஶமிதி, அநேகத³ர்ஶிந: ஏகஸ்ய அபா⁴வாத் ; வ்யபதே³ஶாநுபபத்திஶ்ச — த்³ரஷ்டவ்யத³ர்ஶநேநைவ உபக்ஷயாத்³விஜ்ஞாநஸ்ய, இத³ம் பஶ்யாமி அதோ³(அ)த்³ராக்ஷமிதி வ்யபதே³ஶாநுபபத்தி:, த்³ருஷ்டவதோ வ்யபதே³ஶக்ஷணாநவஸ்தா²நாத் ; அத² அவதிஷ்டே²த, க்ஷணிகவாத³ஹாநி: ; அத² அத்³ருஷ்டவதோ வ்யபதே³ஶ: ஸாத்³ருஶ்யப்ரத்யயஶ்ச, ததா³நீம் ஜாத்யந்த⁴ஸ்யேவ ரூபவிஶேஷவ்யபதே³ஶ: தத்ஸாத்³ருஶ்யப்ரத்யயஶ்ச ஸர்வமந்த⁴பரம்பரேதி ப்ரஸஜ்யேத ஸர்வஜ்ஞஶாஸ்த்ரப்ரணயநாதி³ ; ந சைததி³ஷ்யதே । அக்ருதாப்⁴யாக³மக்ருதவிப்ரணாஶதோ³ஷௌ து ப்ரஸித்³த⁴தரௌ க்ஷணவாதே³ । த்³ருஷ்டவ்யபதே³ஶஹேது: பூர்வோத்தரஸஹித ஏக ஏவ ஹி ஶ்ருங்க²லாவத் ப்ரத்யயோ ஜாயத இதி சேத் , தேநேத³ம் ஸத்³ருஶமிதி ச — ந, வர்தமாநாதீதயோ: பி⁴ந்நகாலத்வாத் — தத்ர வர்தமாநப்ரத்யய ஏக: ஶ்ருங்க²லாவயவஸ்தா²நீய:, அதீதஶ்சாபர:, தௌ ப்ரத்யயௌ பி⁴ந்நகாலௌ ; தது³ப⁴யப்ரத்யயவிஷயஸ்ப்ருக் சேத் ஶ்ருங்க²லாப்ரத்யய:, தத: க்ஷணத்³வயவ்யாபித்வாதே³கஸ்ய விஜ்ஞாநஸ்ய புந: க்ஷணவாத³ஹாநி: । மமதவதாதி³விஶேஷாநுபபத்தேஶ்ச ஸர்வஸம்வ்யவஹாரலோபப்ரஸங்க³: ॥
ஸர்வஸ்ய ச ஸ்வஸம்வேத்³யவிஜ்ஞாநமாத்ரத்வே, விஜ்ஞாநஸ்ய ச ஸ்வச்சா²வபோ³தா⁴வபா⁴ஸமாத்ரஸ்வாபா⁴வ்யாப்⁴யுபக³மாத் , தத்³த³ர்ஶிநஶ்சாந்யஸ்யாபா⁴வே, அநித்யது³:க²ஶூந்யாநாத்மத்வாத்³யநேககல்பநாநுபபத்தி: । ந ச தா³டி³மாதே³ரிவ விருத்³தா⁴நேகாம்ஶவத்த்வம் விஜ்ஞாநஸ்ய, ஸ்வச்சா²வபா⁴ஸஸ்வாபா⁴வ்யாத்³விஜ்ஞாநஸ்ய । அநித்யது³:கா²தீ³நாம் விஜ்ஞாநாம்ஶத்வே ச ஸதி அநுபூ⁴யமாநத்வாத் வ்யதிரிக்தவிஷயத்வப்ரஸங்க³: । அத² அநித்யது³:கா²த்³யாத்மைகத்வமேவ விஜ்ஞாநஸ்ய, ததா³ தத்³வியோகா³த் விஶுத்³தி⁴கல்பநாநுபபத்தி: ; ஸம்யோகி³மலவியோகா³த்³தி⁴ விஶுத்³தி⁴ர்ப⁴வதி, யதா² ஆத³ர்ஶப்ரப்⁴ருதீநாம் ; ந து ஸ்வாபா⁴விகேந த⁴ர்மேண கஸ்யசித்³வியோகோ³ த்³ருஷ்ட: ; ந ஹி அக்³நே: ஸ்வாபா⁴விகேந ப்ரகாஶேந ஔஷ்ண்யேந வா வியோகோ³ த்³ருஷ்ட: ; யத³பி புஷ்பகு³ணாநாம் ரக்தத்வாதீ³நாம் த்³ரவ்யாந்தரயோகே³ந வியோஜநம் த்³ருஶ்யதே, தத்ராபி ஸம்யோக³பூர்வத்வமநுமீயதே — பீ³ஜபா⁴வநயா புஷ்பப²லாதீ³நாம் கு³ணாந்தரோத்பத்தித³ர்ஶநாத் ; அத: விஜ்ஞாநஸ்ய விஶுத்³தி⁴கல்பநாநுபபத்தி: । விஷயவிஷய்யாபா⁴ஸத்வம் ச யத் மலம் பரிகல்ப்யதே விஜ்ஞாநஸ்ய, தத³பி அந்யஸம்ஸர்கா³பா⁴வாத் அநுபபந்நம் ; ந ஹி அவித்³யமாநேந வித்³யமாநஸ்ய ஸம்ஸர்க³: ஸ்யாத் ; அஸதி ச அந்யஸம்ஸர்கே³, யோ த⁴ர்மோ யஸ்ய த்³ருஷ்ட:, ஸ தத்ஸ்வபா⁴வத்வாத் ந தேந வியோக³மர்ஹதி — யதா² அக்³நேரௌஷ்ண்யம் , ஸவிதுர்வா ப்ரபா⁴ ; தஸ்மாத் அநித்யஸம்ஸர்கே³ண மலிநத்வம் தத்³விஶுத்³தி⁴ஶ்ச விஜ்ஞாநஸ்யேதி இயம் கல்பநா அந்த⁴பரம்பரைவ ப்ரமாணஶூந்யேத்யவக³ம்யதே । யத³பி தஸ்ய விஜ்ஞாநஸ்ய நிர்வாணம் புருஷார்த²ம் கல்பயந்தி, தத்ராபி ப²லாஶ்ரயாநுபபத்தி: ; கண்டகவித்³த⁴ஸ்ய ஹி கண்டகவேத⁴ஜநிதது³:க²நிவ்ருத்தி: ப²லம் ; ந து கண்டகவித்³த⁴மரணே தத்³து³:க²நிவ்ருத்திப²லஸ்ய ஆஶ்ரய உபபத்³யதே ; தத்³வத் ஸர்வநிர்வாணே, அஸதி ச ப²லாஶ்ரயே, புருஷார்த²கல்பநா வ்யர்தை²வ ; யஸ்ய ஹி புருஷஶப்³த³வாச்யஸ்ய ஸத்த்வஸ்ய ஆத்மநோ விஜ்ஞாநஸ்ய ச அர்த²: பரிகல்ப்யதே, தஸ்ய புந: புருஷஸ்ய நிர்வாணே, கஸ்யார்த²: புருஷார்த² இதி ஸ்யாத் । யஸ்ய புந: அஸ்தி அநேகார்த²த³ர்ஶீ விஜ்ஞாநவ்யதிரிக்த ஆத்மா, தஸ்ய த்³ருஷ்டஸ்மரணது³:க²ஸம்யோக³வியோகா³தி³ ஸர்வமேவ உபபந்நம் , அந்யஸம்யோக³நிமித்தம் காலுஷ்யம் , தத்³வியோக³நிமித்தா ச விஶுத்³தி⁴ரிதி । ஶூந்யவாதி³பக்ஷஸ்து ஸர்வப்ரமாணவிப்ரதிஷித்³த⁴ இதி தந்நிராகரணாய ந ஆத³ர: க்ரியதே ॥

ஸ வா அயம் புருஷோ ஜாயமாந: ஶரீரமபி⁴ஸம்பத்³யமாந: பாப்மபி⁴: ஸம்ஸ்ருஜ்யதே ஸ உத்க்ராமந்ம்ரியமாண: பாப்மநோ விஜஹாதி ॥ 8 ॥

யதை²வ இஹ ஏகஸ்மிந்தே³ஹே ஸ்வப்நோ பூ⁴த்வா ம்ருத்யோ ரூபாணி கார்யகரணாநி அதிக்ரம்ய ஸ்வப்நே ஸ்வே ஆத்மஜ்யோதிஷி ஆஸ்தே, ஏவம் ஸ வை ப்ரக்ருத: புருஷ: அயம் ஜாயமாந: — கத²ம் ஜாயமாந இத்யுச்யதே — ஶரீரம் தே³ஹேந்த்³ரியஸங்கா⁴தமபி⁴ஸம்பத்³யமாந:, ஶரீரே ஆத்மபா⁴வமாபத்³யமாந இத்யர்த²:, பாப்மபி⁴: பாப்மஸமவாயிபி⁴ர்த⁴ர்மாத⁴ர்மாஶ்ரயை: கார்யகரணைரித்யர்த²:, ஸம்ஸ்ருஜ்யதே ஸம்யுஜ்யதே ; ஸ ஏவ உத்க்ராமந் ஶரீராந்தரம் ஊர்த்⁴வம் க்ராமந் க³ச்ச²ந் ம்ரியமாண இத்யேதஸ்ய வ்யாக்²யாநமுத்க்ராமந்நிதி, தாநேவ ஸம்ஶ்லிஷ்டாந் பாப்மரூபாந் கார்யகரணலக்ஷணாந் , விஜஹாதி தைர்வியுஜ்யதே, தாந்பரித்யஜதி । யதா² அயம் ஸ்வப்நஜாக்³ரத்³வ்ருத்த்யோ: வர்தமாநே ஏவ ஏகஸ்மிந்தே³ஹே பாப்மரூபகார்யகரணோபாதா³நபரித்யாகா³ப்⁴யாம் அநவரதம் ஸஞ்சரதி தி⁴யா ஸமாந: ஸந் , ததா² ஸோ(அ)யம் புருஷ: உபா⁴விஹலோகபரலோகௌ, ஜந்மமரணாப்⁴யாம் கார்யகரணோபாதா³நபரித்யாகௌ³ அநவரதம் ப்ரதிபத்³யமாந:, ஆ ஸம்ஸாரமோக்ஷாத் ஸஞ்சரதி । தஸ்மாத் ஸித்³த⁴ம் அஸ்ய ஆத்மஜ்யோதிஷ: அந்யத்வம் கார்யகரணரூபேப்⁴ய: பாப்மப்⁴ய:, ஸம்யோக³வியோகா³ப்⁴யாம் ; ந ஹி தத்³த⁴ர்மத்வே ஸதி, தைரேவ ஸம்யோக³: வியோகோ³ வா யுக்த: ॥
நநு ந ஸ்த:, அஸ்ய உபௌ⁴ லோகௌ, யௌ ஜந்மமரணாப்⁴யாமநுக்ரமேண ஸஞ்சரதி ஸ்வப்நஜாக³ரிதே இவ ; ஸ்வப்நஜாக³ரிதே து ப்ரத்யக்ஷமவக³ம்யேதே, ந த்விஹலோகபரலோகௌ கேநசித்ப்ரமாணேந ; தஸ்மாத் ஏதே ஏவ ஸ்வப்நஜாக³ரிதே இஹலோகபரலோகாவிதி । உச்யதே —
ஸ்வயஞ்ஜ்யோதி:

தஸ்ய வா ஏதஸ்ய புருஷஸ்ய த்³வே ஏவ ஸ்தா²நே ப⁴வத இத³ம் ச பரலோகஸ்தா²நம் ச ஸந்த்⁴யம் த்ருதீயம் ஸ்வப்நஸ்தா²நம் தஸ்மிந்ஸந்த்⁴யே ஸ்தா²நே திஷ்ட²ந்நேதே உபே⁴ ஸ்தா²நே பஶ்யதீத³ம் ச பரலோகஸ்தா²நம் ச । அத² யதா²க்ரமோ(அ)யம் பரலோகஸ்தா²நே ப⁴வதி தமாக்ரமமாக்ரம்யோப⁴யாந்பாப்மந ஆநந்தா³ம்ஶ்ச பஶ்யதி ஸ யத்ர ப்ரஸ்வபித்யஸ்ய லோகஸ்ய ஸர்வாவதோ மாத்ராமபாதா³ய ஸ்வயம் விஹத்ய ஸ்வயம் நிர்மாய ஸ்வேந பா⁴ஸா ஸ்வேந ஜ்யோதிஷா ப்ரஸ்வபித்யத்ராயம் புருஷ: ஸ்வயம் ஜ்யோதிர்ப⁴வதி ॥ 9 ॥

தஸ்ய ஏதஸ்ய புருஷஸ்ய வை த்³வே ஏவ ஸ்தா²நே ப⁴வத:, ந த்ருதீயம் சதுர்த²ம் வா ; கே தே ? இத³ம் ச யத் ப்ரதிபந்நம் வர்தமாநம் ஜந்ம ஶரீரேந்த்³ரியவிஷயவேத³நாவிஶிஷ்டம் ஸ்தா²நம் ப்ரத்யக்ஷதோ(அ)நுபூ⁴யமாநம் , பரலோக ஏவ ஸ்தா²நம் பரலோகஸ்தா²நம் — தச்ச ஶரீராதி³வியோகோ³த்தரகாலாநுபா⁴வ்யம் । நநு ஸ்வப்நோ(அ)பி பரலோக: ; ததா² ச ஸதி த்³வே ஏவேத்யவதா⁴ரணமயுக்தம் — ந ; கத²ம் தர்ஹி ? ஸந்த்⁴யம் தத் — இஹலோகபரலோகயோர்ய: ஸந்தி⁴: தஸ்மிந்ப⁴வம் ஸந்த்⁴யம் , யத் த்ருதீயம் தத் ஸ்வப்நஸ்தா²நம் ; தேந ஸ்தா²நத்³வித்வாவதா⁴ரணம் ; ந ஹி க்³ராமயோ: ஸந்தி⁴: தாவேவ க்³ராமாவபேக்ஷ்ய த்ருதீயத்வபரிக³ணநமர்ஹதி । கத²ம் புந: தஸ்ய பரலோகஸ்தா²நஸ்ய அஸ்தித்வமவக³ம்யதே, யத³பேக்ஷ்ய ஸ்வப்நஸ்தா²நம் ஸந்த்⁴யம் ப⁴வேத் — யத: தஸ்மிந்ஸந்த்⁴யே ஸ்வப்நஸ்தா²நேதிஷ்ட²ந் ப⁴வந் வர்தமாந: ஏதே உபே⁴ ஸ்தா²நே பஶ்யதி ; கே தே உபே⁴ ? இத³ம் ச பரலோகஸ்தா²நம் ச । தஸ்மாத் ஸ்த: ஸ்வப்நஜாக³ரிதவ்யதிரேகேண உபௌ⁴ லோகௌ, யௌ தி⁴யா ஸமாந: ஸந் அநுஸஞ்சரதி ஜந்மமரணஸந்தாநப்ரப³ந்தே⁴ந । கத²ம் புந: ஸ்வப்நே ஸ்தி²த: ஸந் உபௌ⁴ லோகௌ பஶ்யதி, கிமாஶ்ரய: கேந விதி⁴நா — இத்யுச்யதே — அத² கத²ம் பஶ்யதீதி ஶ்ருணு — யதா²க்ரம: ஆக்ராமதி அநேந இத்யாக்ரம: ஆஶ்ரய: அவஷ்டம்ப⁴ இத்யர்த²: ; யாத்³ருஶ: ஆக்ரமோ(அ)ஸ்ய, ஸோ(அ)யம் யதா²க்ரம: ; அயம் புருஷ:, பரலோகஸ்தா²நே ப்ரதிபத்தவ்யே நிமித்தே, யதா²க்ரமோ ப⁴வதி யாத்³ருஶேந பரலோகப்ரதிபத்திஸாத⁴நேந வித்³யாகர்மபூர்வப்ரஜ்ஞாலக்ஷணேந யுக்தோ ப⁴வதீத்யர்த²: ; தம் ஆக்ரமம் பரலோகஸ்தா²நாயோந்முகீ²பூ⁴தம் ப்ராப்தாங்குரீபா⁴வமிவ பீ³ஜம் தமாக்ரமம் ஆக்ரம்ய அவஷ்டப்⁴ய ஆஶ்ரித்ய உப⁴யாந்பஶ்யதி — ப³ஹுவசநம் த⁴ர்மாத⁴ர்மப²லாநேகத்வாத் — உப⁴யாந் உப⁴யப்ரகாராநித்யர்த²: ; காம்ஸ்தாந் ? பாப்மந: பாபப²லாநி — ந து புந: ஸாக்ஷாதே³வ பாப்மநாம் த³ர்ஶநம் ஸம்ப⁴வதி, தஸ்மாத் பாபப²லாநி து³:கா²நீத்யர்த²: — ஆநந்தா³ம்ஶ்ச த⁴ர்மப²லாநி ஸுகா²நீத்யேதத் — தாநுப⁴யாந் பாப்மந: ஆநந்தா³ம்ஶ்ச பஶ்யதி ஜந்மாந்தரத்³ருஷ்டவாஸநாமயாந் ; யாநி ச ப்ரதிபத்தவ்யஜந்மவிஷயாணி க்ஷுத்³ரத⁴ர்மாத⁴ர்மப²லாநி, த⁴ர்மாத⁴ர்மப்ரயுக்தோ தே³வதாநுக்³ரஹாத்³வா பஶ்யதி । தத்கத²மவக³ம்யதே பரலோகஸ்தா²நபா⁴விதத்பாப்மாநந்த³த³ர்ஶநம் ஸ்வப்நே — இத்யுச்யதே — யஸ்மாத் இஹ ஜந்மநி அநநுபா⁴வ்யமபி பஶ்யதி ப³ஹு ; ந ச ஸ்வப்நோ நாம அபூர்வம் த³ர்ஶநம் ; பூர்வத்³ருஷ்டஸ்ம்ருதிர்ஹி ஸ்வப்ந: ப்ராயேண ; தேந ஸ்வப்நஜாக³ரிதஸ்தா²நவ்யதிரேகேண ஸ்த: உபௌ⁴ லோகௌ । யத் ஆதி³த்யாதி³பா³ஹ்யஜ்யோதிஷாமபா⁴வே அயம் கார்யகரணஸங்கா⁴த: புருஷ: யேந வ்யதிரிக்தேந ஆத்மநா ஜ்யோதிஷா வ்யவஹரதீத்யுக்தம் — ததே³வ நாஸ்தி, யத் ஆதி³த்யாதி³ஜ்யோதிஷாமபா⁴வக³மநம் , யத்ர இத³ம் விவிக்தம் ஸ்வயஞ்ஜ்யோதி: உபலப்⁴யேத ; யேந ஸர்வதை³வ அயம் கார்யகரணஸங்கா⁴த: ஸம்ஸ்ருஷ்ட ஏவோபலப்⁴யதே ; தஸ்மாத் அஸத்ஸம: அஸந்நேவ வா ஸ்வேந விவிக்தஸ்வபா⁴வேந ஜ்யோதீரூபேண ஆத்மேதி । அத² க்வசித் விவிக்த: ஸ்வேந ஜ்யோதீரூபேண உபலப்⁴யேத பா³ஹ்யாத்⁴யாத்மிகபூ⁴தபௌ⁴திகஸம்ஸர்க³ஶூந்ய:, தத: யதோ²க்தம் ஸர்வம் ப⁴விஷ்யதீத்யேதத³ர்த²மாஹ — ஸ: ய: ப்ரக்ருத ஆத்மா, யத்ர யஸ்மிந்காலே, ப்ரஸ்வபிதி ப்ரகர்ஷேண ஸ்வாபமநுப⁴வதி ; ததா³ கிமுபாதா³ந: கேந விதி⁴நா ஸ்வபிதி ஸந்த்⁴யம் ஸ்தா²நம் ப்ரதிபத்³யத இத்யுச்யதே — அஸ்ய த்³ருஷ்டஸ்ய லோகஸ்ய ஜாக³ரிதலக்ஷணஸ்ய, ஸர்வாவத: ஸர்வமவதீதி ஸர்வாவாந் அயம் லோக: கார்யகரணஸங்கா⁴த: விஷயவேத³நாஸம்யுக்த: ; ஸர்வாவத்த்வம் அஸ்ய வ்யாக்²யாதம் அந்நத்ரயப்ரகரணே ‘அதோ² அயம் வா ஆத்மா’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 16) இத்யாதி³நா — ஸர்வா வா பூ⁴தபௌ⁴திகமாத்ரா: அஸ்ய ஸம்ஸர்க³காரணபூ⁴தா வித்³யந்த இதி ஸர்வவாந் , ஸர்வவாநேவ ஸர்வாவாந் , தஸ்ய ஸர்வாவத: மாத்ராம் ஏகதே³ஶம் அவயவம் , அபாதா³ய அபச்சி²த்³ய ஆதா³ய க்³ருஹீத்வா — த்³ருஷ்டஜந்மவாஸநாவாஸித: ஸந்நித்யர்த²:, ஸ்வயம் ஆத்மநைவ விஹத்ய தே³ஹம் பாதயித்வா நி:ஸம்போ³த⁴மாபாத்³ய — ஜாக³ரிதே ஹி ஆதி³த்யாதீ³நாம் சக்ஷுராதி³ஷ்வநுக்³ரஹோ தே³ஹவ்யவஹாரார்த²:, தே³ஹவ்யவஹாரஶ்ச ஆத்மநோ த⁴ர்மாத⁴ர்மப²லோபபோ⁴க³ப்ரயுக்த:, தத்³த⁴ர்மாத⁴ர்மப²லோபபோ⁴கோ³பரமணம் அஸ்மிந்தே³ஹே ஆத்மகர்மோபரமக்ருதமிதி ஆத்மா அஸ்ய விஹந்தேத்யுச்யதே — ஸ்வயம் நிர்மாய நிர்மாணம் க்ருத்வா வாஸநாமயம் ஸ்வப்நதே³ஹம் மாயாமயமிவ, நிர்மாணமபி தத்கர்மாபேக்ஷத்வாத் ஸ்வயங்கர்த்ருகமுச்யதே — ஸ்வேந ஆத்மீயேந, பா⁴ஸா மாத்ரோபாதா³நலக்ஷணேந பா⁴ஸா தீ³ப்த்யா ப்ரகாஶேந, ஸர்வவாஸநாத்மகேந அந்த:கரணவ்ருத்திப்ரகாஶேநேத்யர்த²: — ஸா ஹி தத்ர விஷயபூ⁴தா ஸர்வவாஸநாமயீ ப்ரகாஶதே, ஸா தத்ர ஸ்வயம் பா⁴ உச்யதே — தேந ஸ்வேந பா⁴ஸா விஷயபூ⁴தேந, ஸ்வேந ச ஜ்யோதிஷா தத்³விஷயிணா விவிக்தரூபேண அலுப்தத்³ருக்ஸ்வபா⁴வேந தத்³பா⁴ரூபம் வாஸநாத்மகம் விஷயீகுர்வந் ப்ரஸ்வபிதி । யத் ஏவம் வர்தநம் , தத் ப்ரஸ்வபிதீத்யுச்யதே । அத்ர ஏதஸ்யாமவஸ்தா²யாம் ஏதஸ்மிந்காலே, அயம் புருஷ: ஆத்மா, ஸ்வயமேவ விவிக்தஜ்யோதிர்ப⁴வதி பா³ஹ்யாத்⁴யாத்மிகபூ⁴தபௌ⁴திகஸம்ஸர்க³ரஹிதம் ஜ்யோதி: ப⁴வதி । நநு அஸ்ய லோகஸ்ய மாத்ரோபாதா³நம் க்ருதம் , கத²ம் தஸ்மிந் ஸதி அத்ராயம் புருஷ: ஸ்வயம் ஜ்யோதிர்ப⁴வதீத்யுச்யதே ? நைஷ தோ³ஷ: ; விஷயபூ⁴தமேவ ஹி தத் ; தேநைவ ச அத்ர அயம் புருஷ: ஸ்வயம் ஜ்யோதி: த³ர்ஶயிதும் ஶக்ய: ; ந து அந்யதா² அஸதி விஷயே கஸ்மிம்ஶ்சித் ஸுஷுப்தகால இவ ; யதா³ புந: ஸா பா⁴ வாஸநாத்மிகா விஷயபூ⁴தா உபலப்⁴யமாநா ப⁴வதி, ததா³ அஸி: கோஶாதி³வ நிஷ்க்ருஷ்ட: ஸர்வஸம்ஸர்க³ரஹிதம் சக்ஷுராதி³கார்யகரணவ்யாவ்ருத்தஸ்வரூபம் அலுப்தத்³ருக் ஆத்மஜ்யோதி: ஸ்வேந ரூபேண அவபா⁴ஸயத் க்³ருஹ்யதே । தேந அத்ராயம் புருஷ: ஸ்வயம் ஜ்யோதிர்ப⁴வதீதி ஸித்³த⁴ம் ॥
நநு அத்ர கத²ம் புருஷ: ஸ்வயம் ஜ்யோதி: ? யேந ஜாக³ரித இவ க்³ராஹ்யக்³ராஹகாதி³லக்ஷண: ஸர்வோ வ்யவஹாரோ த்³ருஶ்யதே, சக்ஷுராத்³யநுக்³ராஹகாஶ்ச ஆதி³த்யாத்³யாலோகா: ததை²வ த்³ருஶ்யந்தே யதா² ஜாக³ரிதே — தத்ர கத²ம் விஶேஷாவதா⁴ரணம் க்ரியதே — அத்ர அயம் புருஷ: ஸ்வயம் ஜ்யோதிர்ப⁴வதீதி । உச்யதே — வைலக்ஷண்யாத் ஸ்வப்நத³ர்ஶநஸ்ய ; ஜாக³ரிதே ஹி இந்த்³ரியபு³த்³தி⁴மநஆலோகாதி³வ்யாபாரஸங்கீர்ணமாத்மஜ்யோதி: ; இஹ து ஸ்வப்நே இந்த்³ரியாபா⁴வாத் தத³நுக்³ராஹகாதி³த்யாத்³யாலோகாபா⁴வாச்ச விவிக்தம் கேவலம் ப⁴வதி தஸ்மாத்³விலக்ஷணம் । நநு ததை²வ விஷயா உபலப்⁴யந்தே ஸ்வப்நே(அ)பி, யதா² ஜாக³ரிதே ; தத்ர கத²ம் இந்த்³ரியாபா⁴வாத் வைலக்ஷண்யமுச்யத இதி । ஶ்ருணு —

ந தத்ர ரதா² ந ரத²யோகா³ ந பந்தா²நோ ப⁴வந்த்யத² ரதா²ந்ரத²யோகா³ந்பத²: ஸ்ருஜதே ந தத்ராநந்தா³ முத³: ப்ரமுதோ³ ப⁴வந்த்யதா²நந்தா³ந்முத³: ப்ரமுத³: ஸ்ருஜதே ந தத்ர வேஶாந்தா: புஷ்கரிண்ய: ஸ்ரவந்த்யோ ப⁴வந்த்யத² வேஶாந்தாந்புஷ்கரிணீ: ஸ்ரவந்தீ: ஸ்ருஜதே ஸ ஹி கர்தா ॥ 10 ॥

ந தத்ர விஷயா: ஸ்வப்நே ரதா²தி³லக்ஷணா: ; ததா² ந ரத²யோகா³:, ரதே²ஷு யுஜ்யந்த இதி ரத²யோகா³: அஶ்வாத³ய: தத்ர ந வித்³யந்தே ; ந ச பந்தா²ந: ரத²மார்கா³: ப⁴வந்தி । அத² ரதா²ந் ரத²யோகா³ந் பத²ஶ்ச ஸ்ருஜதே ஸ்வயம் । கத²ம் புந: ஸ்ருஜதே ரதா²தி³ஸாத⁴நாநாம் வ்ருக்ஷாதீ³நாமபா⁴வே । உச்யதே — நநு உக்தம் ‘அஸ்ய லோகஸ்ய ஸர்வாவதோ மாத்ராமபாதா³ய ஸ்வயம் விஹத்ய ஸ்வயம் நிர்மாய’ இதி ; அந்த:கரணவ்ருத்தி: அஸ்ய லோகஸ்ய வாஸநா மாத்ரா, தாமபாதா³ய, ரதா²தி³வாஸநாரூபாந்த:கரணவ்ருத்தி: தது³பலப்³தி⁴நிமித்தேந கர்மணா சோத்³யமாநா த்³ருஶ்யத்வேந வ்யவதிஷ்ட²தே ; தது³ச்யதே — ஸ்வயம் நிர்மாயேதி ; ததே³வ ஆஹ — ரதா²தீ³ந்ஸ்ருஜத இதி ; ந து தத்ர கரணம் வா, கரணாநுக்³ராஹகாணி வா ஆதி³த்யாதி³ஜ்யோதீம்ஷி, தத³வபா⁴ஸ்யா வா ரதா²த³யோ விஷயா: வித்³யந்தே ; தத்³வாஸநாமாத்ரம் து கேவலம் தது³பலப்³தி⁴கர்மநிமித்தசோதி³தோத்³பூ⁴தாந்த:கரணவ்ருத்த்யாஶ்ரய த்³ருஶ்யதே । தத் யஸ்ய ஜ்யோதிஷோ த்³ருஶ்யதே அலுப்தத்³ருஶ:, தத் ஆத்மஜ்யோதி: அத்ர கேவலம் அஸிரிவ கோஶாத் விவிக்தம் । ததா² ந தத்ர ஆநந்தா³: ஸுக²விஶேஷா:, முத³: ஹர்ஷா: புத்ராதி³லாப⁴நிமித்தா:, ப்ரமுத³: தே ஏவ ப்ரகர்ஷோபேதா: ; அத² ச ஆநந்தா³தீ³ந் ஸ்ருஜதே । ததா² ந தத்ர வேஶாந்தா: பல்வலா:, புஷ்கரிண்ய: தடா³கா³:, ஸ்ரவந்த்ய: நத்³ய: ப⁴வந்தி ; அத² வேஶாந்தாதீ³ந்ஸ்ருஜதே வாஸநாமாத்ரரூபாந் । யஸ்மாத் ஸ: ஹி கர்தா ; தத்³வாஸநாஶ்ரயசித்தவ்ருத்த்யுத்³ப⁴வநிமித்தகர்மஹேதுத்வேநேதி அவோசாம தஸ்ய கர்த்ருத்வம் ; ந து ஸாக்ஷாதே³வ தத்ர க்ரியா ஸம்ப⁴வதி, ஸாத⁴நாபா⁴வாத் ; ந ஹி காரகமந்தரேண க்ரியா ஸம்ப⁴வதி ; ந ச தத்ர ஹஸ்தபாதா³தீ³நி க்ரியாகாரகாணி ஸம்ப⁴வந்தி ; யத்ர து தாநி வித்³யந்தே ஜாக³ரிதே, தத்ர ஆத்மஜ்யோதிரவபா⁴ஸிதை: கார்யகரணை: ரதா²தி³வாஸநாஶ்ரயாந்த:கரணவ்ருத்த்யுத்³ப⁴வநிமித்தம் கர்ம நிர்வர்த்யதே ; தேநோச்யதே — ஸ ஹி கர்தேதி ; தது³க்தம் ‘ஆத்மநைவாயம் ஜ்யோதிஷாஸ்தே பல்யயதே கர்ம குருதே’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 6) இதி ; தத்ராபி ந பரமார்த²த: ஸ்வத: கர்த்ருத்வம் சைதந்யஜ்யோதிஷ: அவபா⁴ஸகத்வவ்யதிரேகேண — யத் சைதந்யாத்மஜ்யோதிஷா அந்த:கரணத்³வாரேண அவபா⁴ஸயதி கார்யகரணாநி, தத³வபா⁴ஸிதாநி கர்மஸு வ்யாப்ரியந்தே கார்யகரணாநி, தத்ர கர்த்ருத்வமுபசர்யதே ஆத்மந: । யது³க்தம் ‘த்⁴யாயதீவ லேலாயதீவ’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 7) இதி, ததே³வ அநூத்³யதே — ஸ ஹி கர்தேதி இஹ ஹேத்வர்த²ம் ॥

ததே³தே ஶ்லோகா ப⁴வந்தி । ஸ்வப்நேந ஶாரீரமபி⁴ப்ரஹத்யாஸுப்த: ஸுப்தாநபி⁴சாகஶீதி । ஶுக்ரமாதா³ய புநரைதி ஸ்தா²நம் ஹிரண்மய: புருஷ ஏகஹம்ஸ: ॥ 11 ॥

ததே³தே — ஏதஸ்மிந் உக்தே(அ)ர்தே² ஏதே ஶ்லோகா: மந்த்ரா: ப⁴வந்தி । ஸ்வப்நேந ஸ்வப்நபா⁴வேந, ஶாரீரம் ஶரீரம் , அபி⁴ப்ரஹத்ய நிஶ்சேஷ்டமாபாத்³ய அஸுப்த: ஸ்வயம் அலுப்தத்³ருகா³தி³ஶக்திஸ்வாபா⁴வ்யாத் , ஸுப்தாந் வாஸநாகாரோத்³பூ⁴தாந் அந்த:கரணவ்ருத்த்யாஶ்ரயாந் பா³ஹ்யாத்⁴யாத்மிகாந் ஸர்வாநேவ பா⁴வாந் ஸ்வேந ரூபேண ப்ரத்யஸ்தமிதாந் ஸுப்தாந் , அபி⁴சாகஶீதி அலுப்தயா ஆத்மத்³ருஷ்ட்யா பஶ்யதி அவபா⁴ஸயதீத்யர்த²: । ஶுக்ரம் ஶுத்³த⁴ம் ஜ்யோதிஷ்மதி³ந்த்³ரியமாத்ராரூபம் , ஆதா³ய க்³ருஹீத்வா, புந: கர்மணே ஜாக³ரிதஸ்தா²நம் ஐதி ஆக³ச்ச²தி, ஹிரண்மய: ஹிரண்மய இவ சைதந்யஜ்யோதி:ஸ்வபா⁴வ:, புருஷ:, ஏகஹம்ஸ: ஏக ஏவ ஹந்தீத்யேகஹம்ஸ: — ஏக: ஜாக்³ரத்ஸ்வப்நேஹலோகபரலோகாதீ³ந் க³ச்ச²தீத்யேகஹம்ஸ: ॥

ப்ராணேந ரக்ஷந்நவரம் குலாயம் ப³ஹிஷ்குலாயாத³ம்ருதஶ்சரித்வா । ஸ ஈயதே(அ)ம்ருதோ யத்ர காமம் ஹிரண்மய: புருஷ ஏகஹம்ஸ: ॥ 12 ॥

ததா² ப்ராணேந பஞ்சவ்ருத்திநா, ரக்ஷந் பரிபாலயந் — அந்யதா² ம்ருதப்⁴ராந்தி: ஸ்யாத் , அவரம் நிக்ருஷ்டம் அநேகாஶுசிஸங்கா⁴தத்வாத³த்யந்தபீ³ப⁴த்ஸம் , குலாயம் நீட³ம் ஶரீரம் , ஸ்வயம் து ப³ஹிஸ்தஸ்மாத்குலாயாத் , சரித்வா — யத்³யபி ஶரீரஸ்த² ஏவ ஸ்வப்நம் பஶ்யதி ததா²பி தத்ஸம்ப³ந்தா⁴பா⁴வாத் தத்ஸ்த² இவ ஆகாஶ: ப³ஹிஶ்சரித்வேத்யுச்யதே, அம்ருத: ஸ்வயமமரணத⁴ர்மா, ஈயதே க³ச்ச²தி, யத்ர காமம் — யத்ர யத்ர காம: விஷயேஷு உத்³பூ⁴தவ்ருத்திர்ப⁴வதி தம் தம் காமம் வாஸநாரூபேண உத்³பூ⁴தம் க³ச்ச²தி ॥

ஸ்வப்நாந்த உச்சாவசமீயமாநோ ரூபாணி தே³வ: குருதே ப³ஹூநி । உதேவ ஸ்த்ரீபி⁴: ஸஹ மோத³மாநோ ஜக்ஷது³தேவாபி ப⁴யாநி பஶ்யந் ॥ 13 ॥

கிஞ்ச ஸ்வப்நாந்தே ஸ்வப்நஸ்தா²நே, உச்சாவசம் — உச்சம் தே³வாதி³பா⁴வம் அவசம் திர்யகா³தி³பா⁴வம் நிக்ருஷ்டம் தது³ச்சாவசம் , ஈயமாந: க³ம்யமாந: ப்ராப்நுவந் , ரூபாணி, தே³வ: த்³யோதநாவாந் , குருதே நிர்வர்தயதி வாஸநாரூபாணி ப³ஹூநி அஸங்க்²யேயாநி । உத அபி, ஸ்த்ரீபி⁴: ஸஹ மோத³மாந இவ, ஜக்ஷதி³வ ஹஸந்நிவ வயஸ்யை:, உத இவ அபி ப⁴யாநி — பி³பே⁴தி ஏப்⁴ய இதி ப⁴யாநி ஸிம்ஹவ்யாக்⁴ராதீ³நி, பஶ்யந்நிவ ॥

ஆராமமஸ்ய பஶ்யந்தி ந தம் பஶ்யதி கஶ்சநேதி । தம் நாயதம் போ³த⁴யேதி³த்யாஹு: । து³ர்பி⁴ஷஜ்யம் ஹாஸ்மை ப⁴வதி யமேஷ ந ப்ரதிபத்³யதே । அதோ² க²ல்வாஹுர்ஜாக³ரிததே³ஶ ஏவாஸ்யைஷ இதி யாநி ஹ்யேவ ஜாக்³ரத்பஶ்யதி தாநி ஸுப்த இத்யத்ராயம் புருஷ: ஸ்வயம் ஜ்யோதிர்ப⁴வதி ஸோ(அ)ஹம் ப⁴க³வதே ஸஹஸ்ரம் த³தா³ம்யத ஊர்த்⁴வம் விமோக்ஷாய ப்³ரூஹீதி ॥ 14 ॥

ஆராமம் ஆரமணம் ஆக்ரீடா³ம் அநேந நிர்மிதாம் வாஸநாரூபாம் அஸ்ய ஆத்மந:, பஶ்யந்தி ஸர்வே ஜநா: — க்³ராமம் நக³ரம் ஸ்த்ரியம் அந்நாத்³யமித்யாதி³வாஸநாநிர்மிதம் ஆக்ரீட³நரூபம் ; ந தம் பஶ்யதி தம் ந பஶ்யதி கஶ்சந । கஷ்டம் போ⁴:! வர்ததே அத்யந்தவிவிக்தம் த்³ருஷ்டிகோ³சராபந்நமபி — அஹோ பா⁴க்³யஹீநதா லோகஸ்ய! யத் ஶக்யத³ர்ஶநமபி ஆத்மாநம் ந பஶ்யதி — இதி லோகம் ப்ரதி அநுக்ரோஶம் த³ர்ஶயதி ஶ்ருதி: । அத்யந்தவிவிக்த: ஸ்வயம் ஜ்யோதிராத்மா ஸ்வப்நே ப⁴வதீத்யபி⁴ப்ராய: । தம் நாயதம் போ³த⁴யேதி³த்யாஹு: — ப்ரஸித்³தி⁴ரபி லோகே வித்³யதே, ஸ்வப்நே ஆத்மஜ்யோதிஷோ வ்யதிரிக்தத்வே ; கா அஸௌ ? தம் ஆத்மாநம் ஸுப்தம் , ஆயதம் ஸஹஸா ப்⁴ருஶம் , ந போ³த⁴யேத் — இத்யாஹு: ஏவம் கத²யந்தி சிகித்ஸகாத³யோ ஜநா லோகே ; நூநம் தே பஶ்யந்தி — ஜாக்³ரத்³தே³ஹாத் இந்த்³ரியத்³வாரத: அபஸ்ருத்ய கேவலோ ப³ஹிர்வர்தத இதி, யத ஆஹு: — தம் நாயதம் போ³த⁴யேதி³தி । தத்ர ச தோ³ஷம் பஶ்யந்தி — ப்⁴ருஶம் ஹி அஸௌ போ³த்⁴யமாந: தாநி இந்த்³ரியத்³வாராணி ஸஹஸா ப்ரதிபோ³த்⁴யமாந: ந ப்ரதிபத்³யத இதி ; ததே³ததா³ஹ — து³ர்பி⁴ஷஜ்யம் ஹாஸ்மை ப⁴வதி யமேஷ ந ப்ரதிபத்³யதே ; யம் இந்த்³ரியத்³வாரதே³ஶம் — யஸ்மாத்³தே³ஶாத் ஶுக்ரமாதா³ய அபஸ்ருத: தம் இந்த்³ரியதே³ஶம் — ஏஷ: ஆத்மா புநர்ந ப்ரதிபத்³யதே, கதா³சித் வ்யத்யாஸேந இந்த்³ரியமாத்ரா: ப்ரவேஶயதி, தத: ஆந்த்⁴யபா³தி⁴ர்யாதி³தோ³ஷப்ராப்தௌ து³ர்பி⁴ஷஜ்யம் து³:க²பி⁴ஷக்கர்மதா ஹ அஸ்மை தே³ஹாய ப⁴வதி, து³:கே²ந சிகித்ஸநீயோ(அ)ஸௌ தே³ஹோ ப⁴வதீத்யர்த²: । தஸ்மாத் ப்ரஸித்³த்⁴யாபி ஸ்வப்நே ஸ்வயஞ்ஜ்யோதிஷ்ட்வம் அஸ்ய க³ம்யதே । ஸ்வப்நோ பூ⁴த்வா அதிக்ராந்தோ ம்ருத்யோ ரூபாணீதி தஸ்மாத் ஸ்வப்நே ஸ்வயம் ஜ்யோதிராத்மா । அதோ² அபி க²லு அந்யே ஆஹு: — ஜாக³ரிததே³ஶ ஏவாஸ்ய ஏஷ:, ய: ஸ்வப்ந: — ந ஸந்த்⁴யம் ஸ்தா²நாந்தரம் இஹலோகபரலோகாப்⁴யாம் வ்யதிரிக்தம் , கிம் தர்ஹி இஹலோக ஏவ ஜாக³ரிததே³ஶ: । யத்³யேவம் , கிஞ்ச அத: ? ஶ்ருணு அதோ யத்³ப⁴வதி — யதா³ ஜாக³ரிததே³ஶ ஏவாயம் ஸ்வப்ந:, ததா³ அயமாத்மா கார்யகரணேப்⁴யோ ந வ்யாவ்ருத்த: தைர்மிஶ்ரீபூ⁴த:, அதோ ந ஸ்வயம் ஜ்யோதிராத்மா — இத்யத: ஸ்வயஞ்ஜ்யோதிஷ்ட்வபா³த⁴நாய அந்யே ஆஹு: — ஜாக³ரிததே³ஶ ஏவாஸ்யைஷ இதி । தத்ர ச ஹேதுமாசக்ஷதே — ஜாக³ரிததே³ஶத்வே யாநி ஹி யஸ்மாத் ஹஸ்த்யாதீ³நி பதா³ர்த²ஜாதாநி, ஜாக்³ரத் ஜாக³ரிததே³ஶே, பஶ்யதி லௌகிக:, தாந்யேவ ஸுப்தோ(அ)பி பஶ்யதீதி । தத³ஸத் , இந்த்³ரியோபரமாத் ; உபரதேஷு ஹி இந்த்³ரியேஷு ஸ்வப்நாந்பஶ்யதி ; தஸ்மாத் நாந்யஸ்ய ஜ்யோதிஷ: தத்ர ஸம்ப⁴வோ(அ)ஸ்தி ; தது³க்தம் ‘ந தத்ர ரதா² ந ரத²யோகா³:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 10) இத்யாதி³ ; தஸ்மாத் அத்ராயம் புருஷ: ஸ்வயம் ஜ்யோதிர்ப⁴வத்யேவ । ஸ்வயம் ஜ்யோதி: ஆத்மா அஸ்தீதி ஸ்வப்நநித³ர்ஶநேந ப்ரத³ர்ஶிதம் , அதிக்ராமதி ம்ருத்யோ ரூபாணீதி ச ; க்ரமேண ஸஞ்சரந் இஹலோகபரலோகாதீ³ந் இஹலோகபரலோகாதி³வ்யதிரிக்த:, ததா² ஜாக்³ரத்ஸ்வப்நகுலாயாப்⁴யாம் வ்யதிரிக்த:, தத்ர ச க்ரமஸஞ்சாராந்நித்யஶ்ச — இத்யேதத் ப்ரதிபாதி³தம் யாஜ்ஞவல்க்யேந । அத: வித்³யாநிஷ்க்ரயார்த²ம் ஸஹஸ்ரம் த³தா³மீத்யாஹ ஜநக: ; ஸோ(அ)ஹம் ஏவம் போ³தி⁴த: த்வயா ப⁴க³வதே துப்⁴யம் ஸஹஸ்ரம் த³தா³மி ; விமோக்ஷஶ்ச காமப்ரஶ்நோ மயா அபி⁴ப்ரேத: ; தது³பயோகீ³ அயம் தாத³ர்த்²யாத் ததே³கதே³ஶ ஏவ ; அத: த்வாம் நியோக்ஷ்யாமி ஸமஸ்தகாமப்ரஶ்நநிர்ணயஶ்ரவணேந — விமோக்ஷாய அத ஊர்த்⁴வம் ப்³ரூஹீதி, யேந ஸம்ஸாராத் விப்ரமுச்யேயம் த்வத்ப்ரஸாதா³த் । விமோக்ஷபதா³ர்தை²கதே³ஶநிர்ணயஹேதோ: ஸஹஸ்ரதா³நம் ॥
யத் ப்ரஸ்துதம் — ஆத்மநைவாயம் ஜ்யோதிஷாஸ்தே இதி, தத் ப்ரத்யக்ஷத: ப்ரதிபாதி³தம் — ‘அத்ராயம் புருஷ: ஸ்வயம் ஜ்யோதிர்ப⁴வதி’ இதி ஸ்வப்நே । யத்து உக்தம் — ‘ஸ்வப்நோ பூ⁴த்வேமம் லோகமதிக்ராமதி ம்ருத்யோ ரூபாணி’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 7) இதி, தத்ர ஏதத் ஆஶங்க்யதே — ம்ருத்யோ ரூபாண்யேவ அதிக்ராமதி, ந ம்ருத்யும் ; ப்ரத்யக்ஷம் ஹ்யேதத் ஸ்வப்நே கார்யகரணவ்யாவ்ருத்தஸ்யாபி மோத³த்ராஸாதி³த³ர்ஶநம் ; தஸ்மாத் நூநம் நைவாயம் ம்ருத்யுமதிக்ராமதி ; கர்மணோ ஹி ம்ருத்யோ: கார்யம் மோத³த்ராஸாதி³ த்³ருஶ்யதே ; யதி³ ச ம்ருத்யுநா ப³த்³த⁴ ஏவ அயம் ஸ்வபா⁴வத:, தத: விமோக்ஷோ நோபபத்³யதே ; ந ஹி ஸ்வபா⁴வாத்கஶ்சித் விமுச்யதே ; அத² ஸ்வபா⁴வோ ந ப⁴வதி ம்ருத்யு:, தத: தஸ்மாத் மோக்ஷ உபபத்ஸ்யதே ; யதா² அஸௌ ம்ருத்யு: ஆத்மீயோ த⁴ர்மோ ந ப⁴வதி, ததா² ப்ரத³ர்ஶநாய — அத ஊர்த்⁴வம் விமோக்ஷாய ப்³ரூஹீத்யேவம் ஜநகேந பர்யநுயுக்த: யாஜ்ஞவல்க்ய: தத்³தி³த³ர்ஶயிஷயா ப்ரவவ்ருதே —

ஸ வா ஏஷ ஏதஸ்மிந்ஸம்ப்ரஸாதே³ ரத்வா சரித்வா த்³ருஷ்ட்வைவ புண்யம் ச பாபம் ச । புந: ப்ரதிந்யாயம் ப்ரதியோந்யாத்³ரவதி ஸ்வப்நாயைவ ஸ யத்தத்ர கிஞ்சித்பஶ்யத்யநந்வாக³தஸ்தேந ப⁴வத்யஸங்கோ³ ஹ்யயம் புருஷ இத்யேவமேவைதத்³யாஜ்ஞவல்க்ய ஸோ(அ)ஹம் ப⁴க³வதே ஸஹஸ்ரம் த³தா³ம்யத ஊர்த்⁴வம் விமோக்ஷாயைவ ப்³ரூஹீதி ॥ 15 ॥

ஸ வை ப்ரக்ருத: ஸ்வயம் ஜ்யோதி: புருஷ:, ஏஷ: ய: ஸ்வப்நே ப்ரத³ர்ஶித:, ஏதஸ்மிந்ஸம்ப்ரஸாதே³ — ஸம்யக் ப்ரஸீத³தி அஸ்மிந்நிதி ஸம்ப்ரஸாத³: ; ஜாக³ரிதே தே³ஹேந்த்³ரியவ்யாபாரஶதஸந்நிபாதஜம் ஹித்வா காலுஷ்யம் தேப்⁴யோ விப்ரமுக்த: ஈஷத் ப்ரஸீத³தி ஸ்வப்நே, இஹ து ஸுஷுப்தே ஸம்யக் ப்ரஸீத³தி — இத்யத: ஸுஷுப்தம் ஸம்ப்ரஸாத³ உச்யதே ; ‘தீர்ணோ ஹி ததா³ ஸர்வாஞ்ஶோகாந்’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 22) இதி ‘ஸலில ஏகோ த்³ரஷ்டா’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 31) இதி ஹி வக்ஷ்யதி ஸுஷுப்தஸ்த²ம் ஆத்மாநம் — ஸ வை ஏஷ: ஏதஸ்மிந் ஸம்ப்ரஸாதே³ க்ரமேண ஸம்ப்ரஸந்ந: ஸந் ஸுஷுப்தே ஸ்தி²த்வா ; கத²ம் ஸம்ப்ரஸந்ந: ? ஸ்வப்நாத் ஸுஷுப்தம் ப்ரவிவிக்ஷு: ஸ்வப்நாவஸ்த² ஏவ ரத்வா ரதிமநுபூ⁴ய மித்ரப³ந்து⁴ஜநத³ர்ஶநாதி³நா, சரித்வா விஹ்ருத்ய அநேகதா⁴ சரணப²லம் ஶ்ரமமுபலப்⁴யேத்யர்த²:, த்³ருஷ்ட்வைவ ந க்ருத்வேத்யர்த²:, புண்யம் ச புண்யப²லம் , பாபம் ச பாபப²லம் ; ந து புண்யபாபயோ: ஸாக்ஷாத்³த³ர்ஶநமஸ்தீத்யவோசாம ; தஸ்மாத் ந புண்யபாபாப்⁴யாமநுப³த்³த⁴: ; யோ ஹி கரோதி புண்யபாபே, ஸ தாப்⁴யாமநுப³த்⁴யதே ; ந ஹி த³ர்ஶநமாத்ரேண தத³நுப³த்³த⁴: ஸ்யாத் । தஸ்மாத் ஸ்வப்நோ பூ⁴த்வா ம்ருத்யுமதிக்ராமத்யேவ, ந ம்ருத்யுரூபாண்யேவ கேவலம் । அத: ந ம்ருத்யோ: ஆத்மஸ்வபா⁴வத்வாஶங்கா ; ம்ருத்யுஶ்சேத் ஸ்வபா⁴வோ(அ)ஸ்ய, ஸ்வப்நே(அ)பி குர்யாத் ; ந து கரோதி ; ஸ்வபா⁴வஶ்சேத் க்ரியா ஸ்யாத் ; அநிர்மோக்ஷதைவ ஸ்யாத் ; ந து ஸ்வபா⁴வ:, ஸ்வப்நே அபா⁴வாத் , அத: விமோக்ஷ: அஸ்ய உபபத்³யதே ம்ருத்யோ: புண்யபாபாப்⁴யாம் । நநு ஜாக³ரிதே அஸ்ய ஸ்வபா⁴வ ஏவ — ந ; பு³த்³த்⁴யாத்³யுபாதி⁴க்ருதம் ஹி தத் ; தச்ச ப்ரதிபாதி³தம் ஸாத்³ருஶ்யாத் ‘த்⁴யாயதீவ லேலாயதீவ’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 7) இதி । தஸ்மாத் ஏகாந்தேநைவ ஸ்வப்நே ம்ருத்யுரூபாதிக்ரமணாத் ந ஸ்வாபா⁴விகத்வாஶங்கா அநிர்மோக்ஷதா வா । தத்ர ‘சரித்வா’ இதி — சரணப²லம் ஶ்ரமமுபலப்⁴யேத்யர்த²:, தத: ஸம்ப்ரஸாதா³நுப⁴வோத்தரகாலம் புந: ப்ரதிந்யாயம் யதா²ந்யாயம் யதா²க³தம் — நிஶ்சித ஆய: ந்யாய:, அயநம் ஆய: நிர்க³மநம் , புந: பூர்வக³மநவைபரீத்யேந யத் ஆக³மநம் ஸ ப்ரதிந்யாய: — யதா²க³தம் புநராக³ச்ச²தீத்யர்த²: । ப்ரதியோநி யதா²ஸ்தா²நம் ; ஸ்வப்நஸ்தா²நாத்³தி⁴ ஸுஷுப்தம் ப்ரதிபந்ந: ஸந் யதா²ஸ்தா²நமேவ புநராக³ச்ச²தி — ப்ரதியோநி ஆத்³ரவதி, ஸ்வப்நாயைவ ஸ்வப்நஸ்தா²நாயைவ । நநு ஸ்வப்நே ந கரோதி புண்யபாபே தயோ: ப²லமேவ பஶ்யதீதி கத²மவக³ம்யதே ? யதா² ஜாக³ரிதே ததா² கரோத்யேவ ஸ்வப்நே(அ)பி, துல்யத்வாத்³த³ர்ஶநஸ்ய — இத்யத ஆஹ — ஸ: ஆத்மா, யத் கிஞ்சித் தத்ர ஸ்வப்நே பஶ்யதி புண்யபாபப²லம் , அநந்வாக³த: அநநுப³த்³த⁴: தேந த்³ருஷ்டேந ப⁴வதி, நைவ அநுப³த்³தோ⁴ ப⁴வதி ; யதி³ ஹி ஸ்வப்நே க்ருதமேவ தேந ஸ்யாத் , தேந அநுப³த்⁴யேத ; ஸ்வப்நாது³த்தி²தோ(அ)பி ஸமந்வாக³த: ஸ்யாத் ; ந ச தத் லோகே — ஸ்வப்நக்ருதகர்மணா அந்வாக³தத்வப்ரஸித்³தி⁴: ; ந ஹி ஸ்வப்நக்ருதேந ஆக³ஸா ஆக³ஸ்காரிணமாத்மாநம் மந்யதே கஶ்சித் ; ந ச ஸ்வப்நத்³ருஶ ஆக³: ஶ்ருத்வா லோக: தம் க³ர்ஹதி பரிஹரதி வா ; அத: அநந்வாக³த ஏவ தேந ப⁴வதி ; தஸ்மாத் ஸ்வப்நே குர்வந்நிவ உபலப்⁴யதே, ந து க்ரியா அஸ்தி பரமார்த²த: ; ‘உதேவ ஸ்த்ரீபி⁴: ஸஹ மோத³மாந:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 13) இதி ஶ்லோக உக்த: ; ஆக்²யாதாரஶ்ச ஸ்வப்நஸ்ய ஸஹ இவ - ஶப்³தே³ந ஆசக்ஷதே — ஹஸ்திநோ(அ)த்³ய க⁴டீக்ருதா: தா⁴வந்தீவ மயா த்³ருஷ்டா இதி । அதோ ந தஸ்ய கர்த்ருத்வமிதி । கத²ம் புநரஸ்யாகர்த்ருத்வமிதி — கார்யகரணைர்மூர்தை: ஸம்ஶ்லேஷ: மூர்தஸ்ய, ஸ து க்ரியாஹேதுர்த்³ருஷ்ட: ; ந ஹ்யமூர்த: கஶ்சித் க்ரியாவாந் த்³ருஶ்யதே ; அமூர்தஶ்ச ஆத்மா, அதோ(அ)ஸங்க³: ; யஸ்மாச்ச அஸங்கோ³(அ)யம் புருஷ:, தஸ்மாத் அநந்வாக³த: தேந ஸ்வப்நத்³ருஷ்டேந ; அத ஏவ ந க்ரியாகர்த்ருத்வமஸ்ய கத²ஞ்சிது³பபத்³யதே ; கார்யகரணஸம்ஶ்லேஷேண ஹி கர்த்ருத்வம் ஸ்யாத் ; ஸ ச ஸம்ஶ்லேஷ: ஸங்க³: அஸ்ய நாஸ்தி, யத: அஸங்கோ³ ஹ்யயம் புருஷ: ; தஸ்மாத் அம்ருத: । ஏவமேவ ஏதத் யாஜ்ஞவல்க்ய ; ஸோ(அ)ஹம் ப⁴க³வதே ஸஹஸ்ரம் த³தா³மி ; அத ஊர்த்⁴வம் விமோக்ஷாயைவ ப்³ரூஹி ; மோக்ஷபதா³ர்தை²கதே³ஶஸ்ய கர்மப்ரவிவேகஸ்ய ஸம்யக்³த³ர்ஶிதத்வாத் ; அத ஊர்த்⁴வம் விமோக்ஷாயைவ ப்³ரூஹீதி ॥

ஸ வா ஏஷ ஏதஸ்மிந்ஸ்வப்நே ரத்வா சரித்வா த்³ருஷ்ட்வைவ புண்யம் ச பாபம் ச புந: ப்ரதிந்யாயம் ப்ரதியோந்யாத்³ரவதி பு³த்³தா⁴ந்தாயைவ ஸ யத்தத்ர கிஞ்சித்பஶ்யத்யநந்வாக³தஸ்தேந ப⁴வத்யஸங்கோ³ ஹ்யயம் புருஷ இத்யேவமேவைதத்³யாஜ்ஞவல்க்ய ஸோ(அ)ஹம் ப⁴க³வதே ஸஹஸ்ரம் த³தா³ம்யத ஊர்த்⁴வம் விமோக்ஷாயைவ ப்³ரூஹீதி ॥ 16 ॥

தத்ர ‘அஸங்கோ³ ஹ்யயம் புருஷ:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 15) இதி அஸங்க³தா அகர்த்ருத்வே ஹேதுருக்த: ; உக்தம் ச பூர்வம் — கர்மவஶாத் ஸ ஈயதே யத்ர காமமிதி ; காமஶ்ச ஸங்க³: ; அத: அஸித்³தோ⁴ ஹேதுருக்த: — ‘அஸங்கோ³ ஹ்யயம் புருஷ:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 15) இதி । ந து ஏதத் அஸ்தி ; கத²ம் தர்ஹி ? அஸங்க³ ஏவ இத்யேதது³ச்யதே — ஸ வா ஏஷ ஏதஸ்மிந்ஸ்வப்நே, ஸ வை ஏஷ புருஷ: ஸம்ப்ரஸாதா³த்ப்ரத்யாக³த: ஸ்வப்நே ரத்வா சரித்வா யதா²காமம் , த்³ருஷ்ட்வைவ புண்யம் ச பாபம் ச — இதி ஸர்வம் பூர்வவத் ; பு³த்³தா⁴ந்தாயைவ ஜாக³ரிதஸ்தா²நாய । தஸ்மாத் அஸங்க³ ஏவாயம் புருஷ: ; யதி³ ஸ்வப்நே ஸங்க³வாந் ஸ்யாத் காமீ, தத: தத்ஸங்க³ஜைர்தோ³ஷை: பு³த்³தா⁴ந்தாய ப்ரத்யாக³தோ லிப்யேத ॥
யதா² அஸௌ ஸ்வப்நே அஸங்க³த்வாத் ஸ்வப்நப்ரஸங்க³ஜைர்தோ³ஷை: ஜாக³ரிதே ப்ரத்யாக³தோ ந லிப்யதே, ஏவம் ஜாக³ரிதஸங்க³ஜைரபி தோ³ஷை: ந லிப்யத ஏவ பு³த்³தா⁴ந்தே ; ததே³தது³ச்யதே —

ஸ வா ஏஷ ஏதஸ்மிந்பு³த்³தா⁴ந்தே ரத்வா சரித்வா த்³ருஷ்ட்வைவ புண்யம் ச பாபம் ச புந: ப்ரதிந்யாயம் ப்ரதியோந்யாத்³ரவதி ஸ்வப்நாந்தாயைவ ॥ 17 ॥

ஸ வை ஏஷ: ஏதஸ்மிந் பு³த்³தா⁴ந்தே ஜாக³ரிதே ரத்வா சரித்வேத்யாதி³ பூர்வவத் । ஸ யத் தத்ர பு³த்³தா⁴ந்தே கிஞ்சித்பஶ்யதி, அநந்வாக³த: தேந ப⁴வதி — அஸங்கோ³ ஹ்யயம் புருஷ இதி । நநு த்³ருஷ்ட்வைவேதி கத²மவதா⁴ர்யதே ? கரோதி ச தத்ர புண்யபாபே ; தத்ப²லம் ச பஶ்யதி — ந, காரகாவபா⁴ஸகத்வேந கர்த்ருத்வோபபத்தே: ; ‘ஆத்மநைவாயம் ஜ்யோதிஷாஸ்தே’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 6) இத்யாதி³நா ஆத்மஜ்யோதிஷா அவபா⁴ஸித: கார்யகரணஸங்கா⁴த: வ்யவஹரதி ; தேந அஸ்ய கர்த்ருத்வமுபசர்யதே, ந ஸ்வத: கர்த்ருத்வம் ; ததா² சோக்தம் ‘த்⁴யாயதீவ லேலாயதீவ’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 7) இதி — பு³த்³த்⁴யாத்³யுபாதி⁴க்ருதமேவ ந ஸ்வத: ; இஹ து பரமார்தா²பேக்ஷயா உபாதி⁴நிரபேக்ஷ உச்யதே — த்³ருஷ்ட்வைவ புண்யம் ச பாபம் ச ந க்ருத்வேதி ; தேந ந பூர்வாபரவ்யாகா⁴தாஶங்கா, யஸ்மாத் நிருபாதி⁴க: பரமார்த²தோ ந கரோதி, ந லிப்யதே க்ரியாப²லேந ; ததா² ச ப⁴க³வதோக்தம் — ‘அநாதி³த்வாந்நிர்கு³ணத்வாத்பரமாத்மாயமவ்யய: । ஶரீரஸ்தோ²(அ)பி கௌந்தேய ந கரோதி ந லிப்யதே’ (ப⁴. கீ³. 13 । 11) இதி । ததா² ஸஹஸ்ரதா³நம் து காமப்ரவிவேகஸ்ய த³ர்ஶிதத்வாத் । ததா² ‘ஸ வா ஏஷ ஏதஸ்மிந்ஸ்வப்நே’ ‘ஸ வா ஏஷ ஏதஸ்மிந்பு³த்³தா⁴ந்தே’ இத்யேதாப்⁴யாம் கண்டி³காப்⁴யாம் அஸங்க³தைவ ப்ரதிபாதி³தா ; யஸ்மாத் பு³த்³தா⁴ந்தே க்ருதேந ஸ்வப்நாந்தம் க³த: ஸம்ப்ரஸந்ந: அஸம்ப³த்³தோ⁴ ப⁴வதி ஸ்தைந்யாதி³கார்யாத³ர்ஶநாத் , தஸ்மாத் த்ரிஷ்வபி ஸ்தா²நேஷு ஸ்வத: அஸங்க³ ஏவ அயம் ; அத: அம்ருத: ஸ்தா²நத்ரயத⁴ர்மவிலக்ஷண: । ப்ரதியோந்யாத்³ரவதி ஸ்வப்நாந்தாயைவ, ஸம்ப்ரஸாதா³யேத்யர்த²: — த³ர்ஶநவ்ருத்தே: ஸ்வப்நஸ்ய ஸ்வப்நஶப்³தே³ந அபி⁴தா⁴நத³ர்ஶநாத் , அந்தஶப்³தே³ந ச விஶேஷணோபபத்தே: ; ‘ஏதஸ்மா அந்தாய தா⁴வதி’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 19) இதி ச ஸுஷுப்தம் த³ர்ஶயிஷ்யதி । யதி³ புந: ஏவமுச்யதே — ‘ஸ்வப்நாந்தே ரத்வா சரித்வா’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 34) ‘ஏதாவுபா⁴வந்தாவநுஸஞ்சரதி ஸ்வப்நாந்தம் ச பு³த்³தா⁴ந்தம் ச’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 18) இதி த³ர்ஶநாத் , ‘ஸ்வப்நாந்தாயைவ’ இத்யத்ராபி த³ர்ஶநவ்ருத்திரேவ ஸ்வப்ந உச்யத இதி — ததா²பி ந கிஞ்சித்³து³ஷ்யதி ; அஸங்க³தா ஹி ஸிஷாத⁴யிஷிதா ஸித்⁴யத்யேவ ; யஸ்மாத் ஜாக³ரிதே த்³ருஷ்ட்வைவ புண்யம் ச பாபம் ச ரத்வா சரித்வா ச ஸ்வப்நாந்தமாக³த:, ந ஜாக³ரிததோ³ஷேணாநுக³தோ ப⁴வதி ॥
ஏவம் அயம் புருஷ ஆத்மா ஸ்வயம் ஜ்யோதி: கார்யகரணவிலக்ஷண: தத்ப்ரயோஜகாப்⁴யாம் காமகர்மப்⁴யாம் விலக்ஷண: — யஸ்மாத் அஸங்கோ³ ஹ்யயம் புருஷ:, அஸங்க³த்வாத் — இத்யயமர்த²: ‘ஸ வா ஏஷ ஏதஸ்மிந்ஸம்ப்ரஸாதே³’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 15) இத்யாத்³யாபி⁴ஸ்திஸ்ருபி⁴: கண்டி³காபி⁴: ப்ரதிபாதி³த: ; தத்ர அஸங்க³தைவ ஆத்மந: குத: — யஸ்மாத் , ஜாக³ரிதாத் ஸ்வப்நம் , ஸ்வப்நாச்ச ஸம்ப்ரஸாத³ம் , ஸம்ப்ரஸாதா³ச்ச புந: ஸ்வப்நம் , க்ரமேண பு³த்³தா⁴ந்தம் ஜாக³ரிதம் , பு³த்³தா⁴ந்தாச்ச புந: ஸ்வப்நாந்தம் — இத்யேவம் அநுக்ரமஸஞ்சாரேண ஸ்தா²நத்ரயஸ்ய வ்யதிரேக: ஸாதி⁴த: । பூர்வமப்யுபந்யஸ்தோ(அ)யமர்த²: ‘ஸ்வப்நோ பூ⁴த்வேமம் லோகமதிக்ராமதி ம்ருத்யோ ரூபாணி’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 7) இதி — தம் விஸ்தரேண ப்ரதிபாத்³ய, கேவலம் த்³ருஷ்டாந்தமாத்ரமவஶிஷ்டம் , தத்³வக்ஷ்யாமீத்யாரப்⁴யதே —

தத்³யதா² மஹாமத்ஸ்ய உபே⁴ கூலே அநுஸஞ்சரதி பூர்வம் சாபரம் சைவமேவாயம் புருஷ ஏதாவுபா⁴வந்தாவநுஸஞ்சரதி ஸ்வப்நாந்தம் ச பு³த்³தா⁴ந்தம் ச ॥ 18 ॥

தத் தத்ர ஏதஸ்மிந் , யதா² — ப்ரத³ர்ஶிதே(அ)ர்தே² த்³ருஷ்டாந்தோ(அ)யமுபாதீ³யதே — யதா² லோகே மஹாமத்ஸ்ய:, மஹாம்ஶ்சாஸௌ மத்ஸ்யஶ்ச, நாதே³யேந ஸ்ரோதஸா அஹார்ய இத்யர்த²:, ஸ்ரோதஶ்ச விஷ்டம்ப⁴யதி, ஸ்வச்ச²ந்த³சாரீ, உபே⁴ கூலே நத்³யா: பூர்வம் ச அபரம் ச அநுக்ரமேண ஸஞ்சரதி ; ஸஞ்சரந்நபி கூலத்³வயம் தந்மத்⁴யவர்திநா உத³கஸ்ரோதோவேகே³ந ந பரவஶீ க்ரியதே — ஏவமேவ அயம் புருஷ: ஏதௌ உபௌ⁴ அந்தௌ அநுஸஞ்சரதி ; கௌ தௌ ? ஸ்வப்நாந்தம் ச பு³த்³தா⁴ந்தம் ச । த்³ருஷ்டாந்தப்ரத³ர்ஶநப²லம் து — ம்ருத்யுரூப: கார்யகரணஸங்கா⁴த: ஸஹ தத்ப்ரயோஜகாப்⁴யாம் காமகர்மப்⁴யாம் அநாத்மத⁴ர்ம: ; அயம் ச ஆத்மா ஏதஸ்மாத்³விலக்ஷண: — இதி விஸ்தரதோ வ்யாக்²யாதம் ॥
அத்ர ச ஸ்தா²நத்ரயாநுஸஞ்சாரேண ஸ்வயஞ்ஜ்யோதிஷ ஆத்மந: கார்யகரணஸங்கா⁴தவ்யதிரிக்தஸ்ய காமகர்மப்⁴யாம் விவிக்ததா உக்தா ; ஸ்வத: நாயம் ஸம்ஸாரத⁴ர்மவாந் , உபாதி⁴நிமித்தமேவ து அஸ்ய ஸம்ஸாரித்வம் அவித்³யாத்⁴யாரோபிதம் — இத்யேஷ ஸமுதா³யார்த² உக்த: । தத்ர ச ஜாக்³ரத்ஸ்வப்நஸுஷுப்தஸ்தா²நாநாம் த்ரயாணாம் விப்ரகீர்ணரூப: உக்த:, ந புஞ்ஜீக்ருத்ய ஏகத்ர த³ர்ஶித: — யஸ்மாத் ஜாக³ரிதே ஸஸங்க³: ஸம்ருத்யு: ஸகார்யகரணஸங்கா⁴த: உபலக்ஷ்யதே அவித்³யயா ; ஸ்வப்நே து காமஸம்யுக்த: ம்ருத்யுரூபவிநிர்முக்த உபலப்⁴யதே ; ஸுஷுப்தே புந: ஸம்ப்ரஸந்ந: அஸங்கோ³ ப⁴வதீதி அஸங்க³தாபி த்³ருஶ்யதே ; ஏகவாக்யதயா து உபஸம்ஹ்ரியமாணம் ப²லம் நித்யமுக்தபு³த்³த⁴ஶுத்³த⁴ஸ்வபா⁴வதா அஸ்ய ந ஏகத்ர புஞ்ஜீக்ருத்ய ப்ரத³ர்ஶிதேதி, தத்ப்ரத³ர்ஶநாய கண்டி³கா ஆரப்⁴யதே । ஸுஷுப்தே ஹி ஏவம்ரூபதா அஸ்ய வக்ஷ்யமாணா ‘தத்³வா அஸ்யைதத³திச்ச²ந்தா³ அபஹதபாப்மாப⁴யம் ரூபம்’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 21) இதி ; யஸ்மாத் ஏவம்ரூபம் விலக்ஷணம் , ஸுஷுப்தம் ப்ரவிவிக்ஷதி ; தத் கத²மிதி ஆஹ — த்³ருஷ்டாந்தேந அஸ்ய அர்த²ஸ்ய ப்ரகடீபா⁴வோ ப⁴வதீதி தத்ர த்³ருஷ்டாந்த உபாதீ³யதே —

தத்³யதா²ஸ்மிந்நாகாஶே ஶ்யேநோ வா ஸுபர்ணோ வா விபரிபத்ய ஶ்ராந்த: ஸம்ஹத்ய பக்ஷௌ ஸம்லயாயைவ த்⁴ரியத ஏவமேவாயம் புருஷ ஏதஸ்மா அந்தாய தா⁴வதி யத்ர ஸுப்தோ ந கஞ்சந காமம் காமயதே ந கஞ்சந ஸ்வப்நம் பஶ்யதி ॥ 19 ॥

தத் யதா² — அஸ்மிந்நாகாஶே பௌ⁴திகே ஶ்யேநோ வா ஸுபர்ணோ வா, ஸுபர்ணஶப்³தே³ந க்ஷிப்ர: ஶ்யேந உச்யதே, யதா² ஆகாஶே(அ)ஸ்மிந் விஹ்ருத்ய விபரிபத்ய ஶ்ராந்த: நாநாபரிபதநலக்ஷணேந கர்மணா பரிகி²ந்ந:, ஸம்ஹத்ய பக்ஷௌ ஸங்க³மய்ய ஸம்ப்ரஸார்ய பக்ஷௌ, ஸம்யக் லீயதே அஸ்மிந்நிதி ஸம்லய:, நீட³: நீடா³யைவ, த்⁴ரியதே ஸ்வாத்மநைவ தா⁴ர்யதே ஸ்வயமேவ ; யதா² அயம் த்³ருஷ்டாந்த:, ஏவமேவ அயம் புருஷ:, ஏதஸ்மா ஏதஸ்மை, அந்தாய தா⁴வதி । அந்தஶப்³த³வாச்யஸ்ய விஶேஷணம் — யத்ர யஸ்மிந் அந்தே ஸுப்த:, ந கஞ்சந ந கஞ்சித³பி, காமம் காமயதே ; ததா² ந கஞ்சந ஸ்வப்நம் பஶ்யதி । ‘ந கஞ்சந காமம்’ இதி ஸ்வப்நபு³த்³தா⁴ந்தயோ: அவிஶேஷேண ஸர்வ: காம: ப்ரதிஷித்⁴யதே, ‘கஞ்சந’ இத்யவிஶேஷிதாபி⁴தா⁴நாத் ; ததா² ‘ந கஞ்சந ஸ்வப்நம்’ இதி — ஜாக³ரிதே(அ)பி யத் த³ர்ஶநம் , தத³பி ஸ்வப்நம் மந்யதே ஶ்ருதி:, அத ஆஹ — ந கஞ்சந ஸ்வப்நம் பஶ்யதீதி ; ததா² ச ஶ்ருத்யந்தரம் ‘தஸ்ய த்ரய ஆவஸதா²ஸ்த்ரய: ஸ்வப்நா:’ (ஐ. உ. 1 । 3 । 12) இதி । யதா² த்³ருஷ்டாந்தே பக்ஷிண: பரிபதநஜஶ்ரமாபநுத்தயே ஸ்வநீடோ³பஸர்பணம் , ஏவம் ஜாக்³ரத்ஸ்வப்நயோ: கார்யகரணஸம்யோக³ஜக்ரியாப²லை: ஸம்யுஜ்யமாநஸ்ய, பக்ஷிண: பரிபதநஜ இவ, ஶ்ரமோ ப⁴வதி ; தச்ச்²ரமாபநுத்தயே ஸ்வாத்மநோ நீட³ம் ஆயதநம் ஸர்வஸம்ஸாரத⁴ர்மவிலக்ஷணம் ஸர்வக்ரியாகாரகப²லாயாஸஶூந்யம் ஸ்வமாத்மாநம் ப்ரவிஶதி ॥
யதி³ அஸ்ய அயம் ஸ்வபா⁴வ: — ஸர்வஸம்ஸாரத⁴ர்மஶூந்யதா, பரோபாதி⁴நிமித்தம் ச அஸ்ய ஸம்ஸாரத⁴ர்மித்வம் ; யந்நிமித்தம் ச அஸ்ய பரோபாதி⁴க்ருதம் ஸம்ஸாரத⁴ர்மித்வம் , ஸா ச அவித்³யா — தஸ்யா அவித்³யாயா: கிம் ஸ்வாபா⁴விகத்வம் , ஆஹோஸ்வித் காமகர்மாதி³வத் ஆக³ந்துகத்வம் ; யதி³ ச ஆக³ந்துகத்வம் , ததோ விமோக்ஷ உபபத்³யதே ; தஸ்யாஶ்ச ஆக³ந்துகத்வே கா உபபத்தி:, கத²ம் வா ந ஆத்மத⁴ர்ம: அவித்³யேதி — ஸர்வாநர்த²பீ³ஜபூ⁴தாயா அவித்³யாயா: ஸதத்த்வாவதா⁴ரணார்த²ம் பரா கண்டி³கா ஆரப்⁴யதே —

தா வா அஸ்யைதா ஹிதா நாம நாட்³யோ யதா² கேஶ: ஸஹஸ்ரதா⁴ பி⁴ந்நஸ்தாவதாணிம்நா திஷ்ட²ந்தி ஶுக்லஸ்ய நீலஸ்ய பிங்க³லஸ்ய ஹரிதஸ்ய லோஹிதஸ்ய பூர்ணா அத² யத்ரைநம் க்⁴நந்தீவ ஜிநந்தீவ ஹஸ்தீவ விச்சா²யயதி க³ர்தமிவபததி யதே³வ ஜாக்³ரத்³ப⁴யம் பஶ்யதி தத³த்ராவித்³யயா மந்யதே(அ)த² யத்ர தே³வ இவ ராஜேவாஹமேவேத³ம் ஸர்வோ(அ)ஸ்மீதி மந்யதே ஸோ(அ)ஸ்ய பரமோ லோக: ॥ 20 ॥

தா: வை, அஸ்ய ஶிர:பாண்யாதி³லக்ஷணஸ்ய புருஷஸ்ய, ஏதா: ஹிதா நாம நாட்³ய:, யதா² கேஶ: ஸஹஸ்ரதா⁴ பி⁴ந்ந:, தாவதா தாவத்பரிமாணேந அணிம்நா அணுத்வேந திஷ்ட²ந்தி ; தாஶ்ச ஶுக்லஸ்ய ரஸஸ்ய நீலஸ்ய பிங்க³லஸ்ய ஹரிதஸ்ய லோஹிதஸ்ய பூர்ணா:, ஏதை: ஶுக்லத்வாதி³பி⁴: ரஸவிஶேஷை: பூர்ணா இத்யர்த²: ; ஏதே ச ரஸாநாம் வர்ணவிஶேஷா: வாதபித்தஶ்லேஷ்மணாமிதரேதரஸம்யோக³வைஷம்யவிஶேஷாத் விசித்ரா ப³ஹவஶ்ச ப⁴வந்தி । தாஸு ஏவம்விதா⁴ஸு நாடீ³ஷு ஸூக்ஷ்மாஸு வாலாக்³ரஸஹஸ்ரபே⁴த³பரிமாணாஸு ஶுக்லாதி³ரஸபூர்ணாஸு ஸகலதே³ஹவ்யாபிநீஷு ஸப்தத³ஶகம் லிங்க³ம் வர்ததே ; ததா³ஶ்ரிதா: ஸர்வா வாஸநா உச்சாவசஸம்ஸாரத⁴ர்மாநுப⁴வஜநிதா: ; தத் லிங்க³ம் வாஸநாஶ்ரயம் ஸூக்ஷ்மத்வாத் ஸ்வச்ச²ம் ஸ்ப²டிகமணிகல்பம் நாடீ³க³தரஸோபாதி⁴ஸம்ஸர்க³வஶாத் த⁴ர்மாத⁴ர்மப்ரேரிதோத்³பூ⁴தவ்ருத்திவிஶேஷம் ஸ்த்ரீரத²ஹஸ்த்யாத்³யாகாரவிஶேஷைர்வாஸநாபி⁴: ப்ரத்யவபா⁴ஸதே ; அத² ஏவம் ஸதி, யத்ர யஸ்மிந்காலே, கேசந ஶத்ரவ: அந்யே வா தஸ்கரா: மாமாக³த்ய க்⁴நந்தி — இதி ம்ருஷைவ வாஸநாநிமித்த: ப்ரத்யய: அவித்³யாக்²ய: ஜாயதே, ததே³தது³ச்யதே — ஏநம் ஸ்வப்நத்³ருஶம் க்⁴நந்தீவேதி ; ததா² ஜிநந்தீவ வஶீகுர்வந்தீவ ; ந கேசந க்⁴நந்தி, நாபி வஶீகுர்வந்தி, கேவலம் து அவித்³யாவாஸநோத்³ப⁴வநிமித்தம் ப்⁴ராந்திமாத்ரம் ; ததா² ஹஸ்தீவைநம் விச்சா²யயதி விச்சா²த³யதி வித்³ராவயதி தா⁴வயதீவேத்யர்த²: ; க³ர்தமிவ பததி — க³ர்தம் ஜீர்ணகூபாதி³கமிவ பதந்தம் ஆத்மாநமுபலக்ஷயதி ; தாத்³ருஶீ ஹி அஸ்ய ம்ருஷா வாஸநா உத்³ப⁴வதி அத்யந்தநிக்ருஷ்டா அத⁴ர்மோத்³பா⁴ஸிதாந்த:கரணவ்ருத்த்யாஶ்ரயா, து³:க²ரூபத்வாத் । கிம் ப³ஹுநா, யதே³வ ஜாக்³ரத் ப⁴யம் பஶ்யதி ஹஸ்த்யாதி³லக்ஷணம் , ததே³வ ப⁴யரூபம் அத்ர அஸ்மிந்ஸ்வப்நே விநைவ ஹஸ்த்யாதி³ரூபம் ப⁴யம் அவித்³யாவாஸநயா ம்ருஷைவ உத்³பூ⁴தயா மந்யதே । அத² புந: யத்ர அவித்³யா அபக்ருஷ்யமாணா வித்³யா சோத்க்ருஷ்யமாணா — கிம்விஷயா கிம்லக்ஷணா சேத்யுச்யதே — அத² புந: யத்ர யஸ்மிந்காலே, தே³வ இவ ஸ்வயம் ப⁴வதி, தே³வதாவிஷயா வித்³யா யதா³ உத்³பூ⁴தா ஜாக³ரிதகாலே, ததா³ உத்³பூ⁴தயா வாஸநயா தே³வமிவ ஆத்மாநம் மந்யதே ; ஸ்வப்நே(அ)பி தது³ச்யதே — தே³வ இவ, ராஜேவ ராஜ்யஸ்த²: அபி⁴ஷிக்த:, ஸ்வப்நே(அ)பி ராஜா அஹமிதி மந்யதே ராஜவாஸநாவாஸித: । ஏவம் அத்யந்தப்ரக்ஷீயமாணா அவித்³யா உத்³பூ⁴தா ச வித்³யா ஸர்வாத்மவிஷயா யதா³, ததா³ ஸ்வப்நே(அ)பி தத்³பா⁴வபா⁴வித: — அஹமேவேத³ம் ஸர்வோ(அ)ஸ்மீதி மந்யதே ; ஸ ய: ஸர்வாத்மபா⁴வ:, ஸோ(அ)ஸ்ய ஆத்மந: பரமோ லோக: பரம ஆத்மபா⁴வ: ஸ்வாபா⁴விக: । யத்து ஸர்வாத்மபா⁴வாத³ர்வாக் வாலாக்³ரமாத்ரமபி அந்யத்வேந த்³ருஶ்யதே — நாஹமஸ்மீதி, தத³வஸ்தா² அவித்³யா ; தயா அவித்³யயா யே ப்ரத்யுபஸ்தா²பிதா: அநாத்மபா⁴வா லோகா:, தே அபரமா: ஸ்தா²வராந்தா: ; தாந் ஸம்வ்யவஹாரவிஷயாந் லோகாநபேக்ஷ்ய அயம் ஸர்வாத்மபா⁴வ: ஸமஸ்தோ(அ)நந்தரோ(அ)பா³ஹ்ய:, ஸோ(அ)ஸ்ய பரமோ லோக: । தஸ்மாத் அபக்ருஷ்யமாணாயாம் அவித்³யயாம் , வித்³யாயாம் ச காஷ்ட²ம் க³தாயாம் , ஸர்வாத்மபா⁴வோ மோக்ஷ:, யதா² ஸ்வயஞ்ஜ்யோதிஷ்ட்வம் ஸ்வப்நே ப்ரத்யக்ஷத உபலப்⁴யதே தத்³வத் , வித்³யாப²லம் உபலப்⁴யத இத்யர்த²: । ததா² அவித்³யாயாமப்யுத்க்ருஷ்யமாணாயாம் , திரோதீ⁴யமாநாயாம் ச வித்³யாயாம் , அவித்³யாயா: ப²லம் ப்ரத்யக்ஷத ஏவோபலப்⁴யதே — ‘அத² யத்ரைநம் க்⁴நந்தீவ ஜிநந்தீவ’ இதி । தே ஏதே வித்³யாவித்³யாகார்யே, ஸர்வாத்மபா⁴வ: பரிச்சி²ந்நாத்மபா⁴வஶ்ச ; வித்³யயா ஶுத்³த⁴யா ஸர்வாத்மா ப⁴வதி ; அவித்³யயா ச அஸர்வோ ப⁴வதி ; அந்யத: குதஶ்சித்ப்ரவிப⁴க்தோ ப⁴வதி ; யத: ப்ரவிப⁴க்தோ ப⁴வதி, தேந விருத்⁴யதே ; விருத்³த⁴த்வாத் ஹந்யதே ஜீயதே விச்சா²த்³யதே ச ; அஸர்வவிஷயத்வே ச பி⁴ந்நத்வாத் ஏதத்³ப⁴வதி ; ஸமஸ்தஸ்து ஸந் குதோ பி⁴த்³யதே, யேந விருத்⁴யேத ; விரோதா⁴பா⁴வே, கேந ஹந்யதே ஜீயதே விச்சா²த்³யதே ச । அத இத³ம் அவித்³யாயா: ஸதத்த்வமுக்தம் ப⁴வதி — ஸர்வாத்மாநம் ஸந்தம் அஸர்வாத்மத்வேந க்³ராஹயதி, ஆத்மந: அந்யத் வஸ்த்வந்தரம் அவித்³யமாநம் ப்ரத்யுபஸ்தா²பயதி, ஆத்மாநம் அஸர்வமாபாத³யதி ; ததஸ்தத்³விஷய: காமோ ப⁴வதி ; யதோ பி⁴த்³யதே காமத:, க்ரியாமுபாத³த்தே, தத: ப²லம் — ததே³தது³க்தம் । வக்ஷ்யமாணம் ச ‘யத்ர ஹி த்³வைதமிவ ப⁴வதி ததி³தர இதரம் பஶ்யதி’ (ப்³ரு. உ. 2 । 4 । 14), (ப்³ரு. உ. 4 । 5 । 15) இத்யாதி³ । இத³ம் அவித்³யாயா: ஸதத்த்வம் ஸஹ கார்யேண ப்ரத³ர்ஶிதம் ; வித்³யாயாஶ்ச கார்யம் ஸர்வாத்மபா⁴வ: ப்ரத³ர்ஶித: அவித்³யாயா விபர்யயேண । ஸா சாவித்³யா ந ஆத்மந: ஸ்வாபா⁴விகோ த⁴ர்ம: — யஸ்மாத் வித்³யாயாமுத்க்ருஷ்யமாணாயாம் ஸ்வயமபசீயமாநா ஸதீ, காஷ்டா²ம் க³தாயாம் வித்³யாயாம் பரிநிஷ்டி²தே ஸர்வாத்மபா⁴வே ஸர்வாத்மநா நிவர்ததே, ரஜ்ஜ்வாமிவ ஸர்பஜ்ஞாநம் ரஜ்ஜுநிஶ்சயே ; தச்சோக்தம் — ‘யத்ர த்வஸ்ய ஸர்வமாத்மைவாபூ⁴த்தத்கேந கம் பஶ்யேத்’ (ப்³ரு. உ. 2 । 4 । 14) இத்யாதி³ ; தஸ்மாத் ந ஆத்மத⁴ர்ம: அவித்³யா ; ந ஹி ஸ்வாபா⁴விகஸ்யோச்சி²த்தி: கதா³சித³ப்யுபபத்³யதே, ஸவிதுரிவ ஔஷ்ண்யப்ரகாஶயோ: । தஸ்மாத் தஸ்யா மோக்ஷ உபபத்³யதே ॥

தத்³வா அஸ்யைதத³திச்ச²ந்தா³ அபஹதபாப்மாப⁴யம் ரூபம் । தத்³யதா² ப்ரியயா ஸ்த்ரியா ஸம்பரிஷ்வக்தோ ந பா³ஹ்யம் கிஞ்சந வேத³ நாந்தரமேவமேவாயம் புருஷ: ப்ராஜ்ஞேநாத்மநா ஸம்பரிஷ்வக்தோ ந பா³ஹ்யம் கிஞ்சந வேத³ நாந்தரம் தத்³வா அஸ்யைததா³ப்தகாமமாத்மகாமமகாமம் ரூபம் ஶோகாந்தரம் ॥ 21 ॥

இதா³நீம் யோ(அ)ஸௌ ஸர்வாத்மபா⁴வோ மோக்ஷ: வித்³யாப²லம் க்ரியாகாரகப²லஶூந்யம் , ஸ ப்ரத்யக்ஷதோ நிர்தி³ஶ்யதே, யத்ர அவித்³யாகாமகர்மாணி ந ஸந்தி । தத் ஏதத் ப்ரஸ்துதம் — ‘யத்ர ஸுப்தோ ந கஞ்சந காமம் காமயதே ந கஞ்சந ஸ்வப்நம் பஶ்யதி’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 19) இதி, ததே³தத் வை அஸ்ய ரூபம் — ய: ஸர்வாத்மபா⁴வ: ‘ஸோ(அ)ஸ்ய பரமோ லோக:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 20) இத்யுக்த: — தத் ; அதிச்ச²ந்தா³ அதிச்ச²ந்த³மித்யர்த²:, ரூபபரத்வாத் ; ச²ந்த³: காம:, அதிக³த: ச²ந்த³: யஸ்மாத்³ரூபாத் தத் அதிச்ச²ந்த³ம் ரூபம் ; அந்யோ(அ)ஸௌ ஸாந்த: ச²ந்த³:ஶப்³த³: கா³யத்ர்யாதி³ச்ச²ந்தோ³வாசீ ; அயம் து காமவசந:, அத: ஸ்வராந்த ஏவ ; ததா²பி ‘அதிச்ச²ந்தா³’ இதி பாட²: ஸ்வாத்⁴யாயத⁴ர்மோ த்³ரஷ்டவ்ய: ; அஸ்தி ச லோகே காமவசநப்ரயுக்த: ச²ந்த³ஶப்³த³: ‘ஸ்வச்ச²ந்த³:’ ‘பரச்ச²ந்த³:’ இத்யாதௌ³ ; அத: ‘அதிச்ச²ந்த³ம்’ இத்யேவம் உபநேயம் , காமவர்ஜிதமேதத்³ரூபமித்யஸ்மிந் அர்தே² ததா² அபஹதபாப்ம — பாப்மஶப்³தே³ந த⁴ர்மாத⁴ர்மாவுச்யேதே, ‘பாப்மபி⁴: ஸம்ஸ்ருஜ்யதே’‘பாப்மநோ விஜஹாதி’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 8) இத்யுக்தத்வாத் ; அபஹதபாப்ம த⁴ர்மாத⁴ர்மவர்ஜிதமித்யேதத் । கிஞ்ச, அப⁴யம் — ப⁴யம் ஹி நாம அவித்³யாகார்யம் , ‘அவித்³யயா ப⁴யம் மந்யதே’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 20) இதி ஹ்யுக்தம் ; தத் கார்யத்³வாரேண காரணப்ரதிஷேதோ⁴(அ)யம் ; அப⁴யம் ரூபமிதி அவித்³யாவர்ஜிதமித்யேதத் । யதே³தத் வித்³யாப²லம் ஸர்வாத்மபா⁴வ:, ததே³தத் அதிச்ச²ந்தா³பஹதபாப்மாப⁴யம் ரூபம் — ஸர்வஸம்ஸாரத⁴ர்மவர்ஜிதம் , அத: அப⁴யம் ரூபம் ஏதத் । இத³ம் ச பூர்வமேவோபந்யஸ்தம் அதீதாநந்தரப்³ராஹ்மணஸமாப்தௌ ‘அப⁴யம் வை ஜநக ப்ராப்தோ(அ)ஸி’ (ப்³ரு. உ. 4 । 2 । 4) இத்யாக³மத: ; இஹ து தர்கத: ப்ரபஞ்சிதம் த³ர்ஶிதாக³மார்த²ப்ரத்யயதா³ர்ட்⁴யாய । அயமாத்மா ஸ்வயம் சைதந்யஜ்யோதி:ஸ்வபா⁴வ: ஸர்வம் ஸ்வேந சைதந்யஜ்யோதிஷா அவபா⁴ஸயதி — ஸ யத்தத்ர கிஞ்சித்பஶ்யதி, ரமதே, சரதி, ஜாநாதி சேத்யுக்தம் ; ஸ்தி²தம் சைதத் ந்யாயத: நித்யம் ஸ்வரூபம் சைதந்யஜ்யோதிஷ்ட்வமாத்மந: । ஸ: யத்³யாத்மா அத்ர அவிநஷ்ட: ஸ்வேநைவ ரூபேண வர்ததே, கஸ்மாத் அயம் — அஹமஸ்மீத்யாத்மாநம் வா, ப³ஹிர்வா — இமாநி பூ⁴தாநீதி, ஜாக்³ரத்ஸ்வப்நயோரிவ, ந ஜாநாதி — இத்யத்ர உச்யதே ; ஶ்ருணு அத்ர அஜ்ஞாநஹேதும் ; ஏகத்வமேவ அஜ்ஞாநஹேது: ; தத்கத²மிதி உச்யதே ; த்³ருஷ்டாந்தேந ஹி ப்ரத்யக்ஷீ ப⁴வதி விவக்ஷிதோ(அ)ர்த² இத்யாஹ — தத் தத்ர யதா² லோகே ப்ரியயா இஷ்டயா ஸ்த்ரியா ஸம்பரிஷ்வக்த: ஸம்யக்பரிஷ்வக்த: காமயந்த்யா காமுக: ஸந் , ந பா³ஹ்யமாத்மந: கிஞ்சந கிஞ்சித³பி வேத³ — மத்தோ(அ)ந்யத்³வஸ்த்விதி, ந ச ஆந்தரம் — அயமஹமஸ்மி ஸுகீ² து³:கீ² வேதி ; அபரிஷ்வக்தஸ்து தயா ப்ரவிப⁴க்தோ ஜாநாதி ஸர்வமேவ பா³ஹ்யம் ஆப்⁴யாந்தரம் ச ; பரிஷ்வங்கோ³த்தரகாலம் து ஏகத்வாபத்தே: ந ஜாநாதி — ஏவமேவ, யதா² த்³ருஷ்டாந்த: அயம் புருஷ: க்ஷேத்ரஜ்ஞ: பூ⁴தமாத்ராஸம்ஸர்க³த: ஸைந்த⁴வகி²ல்யவத் ப்ரவிப⁴க்த:, ஜலாதௌ³ சந்த்³ராதி³ப்ரதிபி³ம்ப³வத் கார்யகரண இஹ ப்ரவிஷ்ட:, ஸோ(அ)யம் புருஷ:, ப்ராஜ்ஞேந பரமார்தே²ந ஸ்வாபா⁴விகேந ஸ்வேந ஆத்மநா பரேண ஜ்யோதிஷா, ஸம்பரிஷ்வக்த: ஸம்யக்பரிஷ்வக்த: ஏகீபூ⁴த: நிரந்தர: ஸர்வாத்மா, ந பா³ஹ்யம் கிஞ்சந வஸ்த்வந்தரம் , நாபி ஆந்தரம் ஆத்மநி — அயமஹமஸ்மி ஸுகீ² து³:கீ² வேதி வேத³ । தத்ர சைதந்யஜ்யோதி:ஸ்வபா⁴வத்வே கஸ்மாதி³ஹ ந ஜாநாதீதி யத³ப்ராக்ஷீ:, தத்ர அயம் ஹேது: மயோக்த: ஏகத்வம் , யதா² ஸ்த்ரீபும்ஸயோ: ஸம்பரிஷ்வக்தயோ: । தத்ர அர்தா²த் நாநாத்வம் விஶேஷவிஜ்ஞாநஹேதுரித்யுக்தம் ப⁴வதி ; நாநாத்வே ச காரணம் — ஆத்மநோ வஸ்த்வந்தரஸ்ய ப்ரத்யுபஸ்தா²பிகா அவித்³யேத்யுக்தம் । தத்ர ச அவித்³யாயா யதா³ ப்ரவிவிக்தோ ப⁴வதி, ததா³ ஸர்வேண ஏகத்வமேவ அஸ்ய ப⁴வதி ; ததஶ்ச ஜ்ஞாநஜ்ஞேயாதி³காரகவிபா⁴கே³ அஸதி, குதோ விஶேஷவிஜ்ஞாநப்ராது³ர்பா⁴வ: காமோ வா ஸம்ப⁴வதி ஸ்வாபா⁴விகே ஸ்வரூபஸ்த² ஆத்மஜ்யோதிஷி । யஸ்மாத் ஏவம் ஸர்வைகத்வமேவ அஸ்ய ரூபம் , அத: தத் வை அஸ்ய ஆத்மந: ஸ்வயஞ்ஜ்யோதி:ஸ்வபா⁴வஸ்ய ஏதத் ரூபம் ஆப்தகாமம் — யஸ்மாத் ஸமஸ்தமேதத் தஸ்மாத் ஆப்தா: காமா அஸ்மிந் ரூபே ததி³த³ம் ஆப்தகாமம் ; யஸ்ய ஹி அந்யத்வேந ப்ரவிப⁴க்த: காம:, தத் அநாப்தகாமம் ப⁴வதி, யதா² ஜாக³ரிதாவஸ்தா²யாம் தே³வத³த்தாதி³ரூபம் ; ந த்வித³ம் ததா² குதஶ்சித்ப்ரவிப⁴ஜ்யதே ; அத: தத் ஆப்தகாமம் ப⁴வதி । கிம் அந்யஸ்மாத் வஸ்த்வந்தராத் ந ப்ரவிப⁴ஜ்யதே, ஆஹோஸ்வித் ஆத்மைவ தத் வஸ்த்வந்தரம் , அத ஆஹ — நாந்யத³ஸ்தி ஆத்மந: ; கத²ம் ? யத ஆத்மகாமம் — ஆத்மைவ காமா: யஸ்மிந் ரூபே, அந்யத்ர ப்ரவிப⁴க்தா இவ அந்யத்வேந காம்யமாநா: யதா² ஜாக்³ரத்ஸ்வப்நயோ:, தஸ்ய ஆத்மைவ அந்யத்வப்ரத்யுபஸ்தா²பகஹேதோரவித்³யாயா அபா⁴வாத் — ஆத்மகாமம் ; அத ஏவ அகாமமேதத்³ரூபம் காம்யவிஷயாபா⁴வாத் ; ஶோகாந்தரம் ஶோகச்சி²த்³ரம் ஶோகஶூந்யமித்யேதத் , ஶோகமத்⁴யமிதி வா, ஸர்வதா²பி அஶோகமேதத்³ரூபம் ஶோகவர்ஜிதமித்யர்த²: ॥

அத்ர பிதாபிதா ப⁴வதி மாதாமாதா லோகா அலோகா தே³வா அதே³வா வேதா³ அவேதா³: । அத்ர ஸ்தேநோ(அ)ஸ்தேநோ ப⁴வதி ப்⁴ரூணஹாப்⁴ரூணஹா சாண்டா³லோ(அ)சாண்டா³ல: பௌல்கஸோ(அ)பௌல்கஸ: ஶ்ரமணோ(அ)ஶ்ரமணஸ்தாபஸோ(அ)தாபஸோ(அ)நந்வாக³தம் புண்யேநாநந்வாக³தம் பாபேந தீர்ணோ ஹி ததா³ ஸர்வாஞ்சோ²காந்ஹ்ருத³யஸ்ய ப⁴வதி ॥ 22 ॥

ப்ரக்ருத: ஸ்வயஞ்ஜ்யோதிராத்மா அவித்³யாகாமகர்மவிநிர்முக்த இத்யுக்தம் , அஸங்க³த்வாதா³த்மந:, ஆக³ந்துகத்வாச்ச தேஷாம் । தத்ர ஏவமாஶங்கா ஜாயதே ; சைதந்யஸ்வபா⁴வத்வே ஸத்யபி ஏகீபா⁴வாத் ந ஜாநாதி ஸ்த்ரீபும்ஸயோரிவ ஸம்பரிஷ்வக்தயோரித்யுக்தம் ; தத்ர ப்ராஸங்கி³கம் ஏதத் உக்தம் — காமகர்மாதி³வத் ஸ்வயஞ்ஜ்யோதிஷ்ட்வமபி அஸ்ய ஆத்மநா ந ஸ்வபா⁴வ:, யஸ்மாத் ஸம்ப்ரஸாதே³ நோபலப்⁴யதே — இத்யாஶங்காயாம் ப்ராப்தாயாம் , தந்நிராகரணாய, ஸ்த்ரீபும்ஸயோர்த்³ருஷ்டாந்தோபாதா³நேந, வித்³யமாநஸ்யைவ ஸ்வயஞ்ஜ்யோதிஷ்ட்வஸ்ய ஸுஷுப்தே அக்³ரஹணம் ஏகீபா⁴வாத்³தே⁴தோ:, ந து காமகர்மாதி³வத் ஆக³ந்துகம் — இத்யேதத் ப்ராஸங்கி³கமபி⁴தா⁴ய, யத்ப்ரக்ருதம் ததே³வாநுப்ரவர்தயதி । அத்ர ச ஏதத் ப்ரக்ருதம் — அவித்³யாகாமகர்மவிநிர்முக்தமேவ தத்³ரூபம் , யத் ஸுஷுப்தே ஆத்மநோ க்³ருஹ்யதே ப்ரத்யக்ஷத இதி ; ததே³தத் யதா²பூ⁴தமேவாபி⁴ஹிதம் — ஸர்வஸம்ப³ந்தா⁴தீதம் ஏதத்³ரூபமிதி ; யஸ்மாத் அத்ர ஏதஸ்மிந் ஸுஷுப்தஸ்தா²நே அதிச்ச²ந்தா³பஹதபாப்மாப⁴யம் ஏதத்³ரூபம் , தஸ்மாத் அத்ர பிதா ஜநக: — தஸ்ய ச ஜநயித்ருத்வாத் யத் பித்ருத்வம் புத்ரம் ப்ரதி, தத் கர்மநிமித்தம் ; தேந ச கர்மணா அயமஸம்ப³த்³த⁴: அஸ்மிந்காலே ; தஸ்மாத் பிதா புத்ரஸம்ப³ந்த⁴நிமித்தாத்கர்மணோ விநிர்முக்தத்வாத் பிதாபி அபிதா ப⁴வதி ; ததா² புத்ரோ(அ)பி பிதுரபுத்ரோ ப⁴வதீதி ஸாமர்த்²யாத்³க³ம்யதே ; உப⁴யோர்ஹி ஸம்ப³ந்த⁴நிமித்தம் கர்ம, தத் அயம் அதிக்ராந்தோ வர்ததே ; ‘அபஹதபாப்ம’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 21) இதி ஹி உக்தம் । ததா² மாதா அமாதா ; லோகா: கர்மணா ஜேதவ்யா: ஜிதாஶ்ச — தத்கர்மஸம்ப³ந்தா⁴பா⁴வாத் லோகா: அலோகா: ; ததா² தே³வா: கர்மாங்க³பூ⁴தா: — தத்கர்மஸம்ப³ந்தா⁴த்யயாத் தே³வா அதே³வா: ; ததா² வேதா³: — ஸாத்⁴யஸாத⁴நஸம்ப³ந்தா⁴பி⁴தா⁴யகா:, மந்த்ரலக்ஷணாஶ்ச அபி⁴தா⁴யகத்வேந கர்மாங்க³பூ⁴தா:, அதீ⁴தா: அத்⁴யேதவ்யாஶ்ச — கர்மநிமித்தமேவ ஸம்ப³த்⁴யந்தே புருஷேண ; தத்கர்மாதிக்ரமணாத் ஏதஸ்மிந்காலே வேதா³ அபி அவேதா³: ஸம்பத்³யந்தே । ந கேவலம் ஶுப⁴கர்மஸம்ப³ந்தா⁴தீத:, கிம் தர்ஹி, அஶுபை⁴ரபி அத்யந்தகோ⁴ரை: கர்மபி⁴: அஸம்ப³த்³த⁴ ஏவாயம் வர்ததே இத்யேதமர்த²மாஹ — அத்ர ஸ்தேந: ப்³ராஹ்மணஸுவர்ணஹர்தா, ப்⁴ரூணக்⁴நா ஸஹ பாடா²த³வக³ம்யதே — ஸ: தேந கோ⁴ரேண கர்மணா ஏதஸ்மிந்காலே விநிர்முக்தோ ப⁴வதி, யேந அயம் கர்மணா மஹாபாதகீ ஸ்தேந உச்யதே । ததா² ப்⁴ரூணஹா அப்⁴ரூணஹா । ததா² சாண்டா³ல: ந கேவலம் ப்ரத்யுத்பந்நேநைவ கர்மணா விநிர்முக்த:, கிம் தர்ஹி ஸஹஜேநாபி அத்யந்தநிக்ருஷ்டஜாதிப்ராபகேணாபி விநிர்முக்த ஏவ அயம் ; சாண்டா³லோ நாம ஶூத்³ரேண ப்³ராஹ்மண்யாமுத்பந்ந:, சண்டா³ல ஏவ சாண்டா³ல: ; ஸ: ஜாதிநிமித்தேந கர்மணா அஸம்ப³த்³த⁴த்வாத் அசாண்டா³லோ ப⁴வதி । பௌல்கஸ:, புல்கஸ ஏவ பௌல்கஸ:, ஶூத்³ரேணைவ க்ஷத்த்ரியாயாமுத்பந்ந: ; ஸோ(அ)பி அபுல்கஸோ ப⁴வதி । ததா² ஆஶ்ரமலக்ஷணைஶ்ச கர்மபி⁴: அஸம்ப³த்³தோ⁴ ப⁴வதீத்யுச்யதே ; ஶ்ரமண: பரிவ்ராட் — யத்கர்மநிமித்தோ ப⁴வதி, ஸ: தேந விநிர்முக்தத்வாத் அஶ்ரமண: ; ததா² தாபஸ: வாநப்ரஸ்த²: அதாபஸ: ; ஸர்வேஷாம் வர்ணாஶ்ரமாதீ³நாமுபலக்ஷணார்த²ம் உப⁴யோர்க்³ரஹணம் । கிம் ப³ஹுநா ? அநந்வாக³தம் — ந அந்வாக³தம் அநந்வாக³தம் அஸம்ப³த்³த⁴மித்யேதத் , புண்யேந ஶாஸ்த்ரவிஹிதேந கர்மணா, ததா² பாபேந விஹிதாகரணப்ரதிஷித்³த⁴க்ரியாலக்ஷணேந ; ரூபபரத்வாத் நபும்ஸகலிங்க³ம் ; ‘அப⁴யம் ரூபம்’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 21) இதி ஹி அநுவர்ததே । கிம் புந: அஸம்ப³த்³த⁴த்வே காரணமிதி தத்³தே⁴துருச்யதே — தீர்ண: அதிக்ராந்த:, ஹி யஸ்மாத் , ஏவம்ரூப:, ததா³ தஸ்மிந்காலே, ஸர்வாந் ஶோகாந் — ஶோகா: காமா: ; இஷ்டவிஷயப்ரார்த²நா ஹி தத்³விஷயவியோகே³ ஶோகத்வமாபத்³யதே ; இஷ்டம் ஹி விஷயம் அப்ராப்தம் வியுக்தம் ச உத்³தி³ஶ்ய சிந்தயாநஸ்தத்³கு³ணாந் ஸந்தப்யதே புருஷ: ; அத: ஶோகோ ரதி: காம இதி பர்யாயா: । யஸ்மாத் ஸர்வகாமாதீதோ ஹி அத்ர அயம் ப⁴வதி — ‘ந கஞ்சந காமம் காமயதே’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 19) ‘அதிச்ச²ந்தா³’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 20) இதி ஹ்யுக்தம் , தத்ப்ரக்ரியாபதிதோ(அ)யம் ஶோகஶப்³த³: காமவசந ஏவ ப⁴விதுமர்ஹதி ; காமஶ்ச கர்மஹேது: ; வக்ஷ்யதி ஹி ‘ஸ யதா²காமோ ப⁴வதி தத்க்ரதுர்ப⁴வதி யத்க்ரதுர்ப⁴வதி தத்கர்ம குருதே’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 5) இதி — அத: ஸர்வகாமாதிதீர்ணத்வாத் யுக்தமுக்தம் ‘அநந்வாக³தம் புண்யேந’ இத்யாதி³ । ஹ்ருத³யஸ்ய — ஹ்ருத³யமிதி புண்ட³ரீகாகாரோ மாம்ஸபிண்ட³:, தத்ஸ்த²ம் அந்த:கரணம் பு³த்³தி⁴: ஹ்ருத³யமித்யுச்யதே, தாத்ஸ்த்²யாத் , மஞ்சக்ரோஶநவத் , ஹ்ருத³யஸ்ய பு³த்³தே⁴: யே ஶோகா: ; பு³த்³தி⁴ஸம்ஶ்ரயா ஹி தே, ‘காம: ஸங்கல்போ விசிகித்ஸேத்யாதி³ — ஸர்வம் மந ஏவ’ (ப்³ரு. உ. 1 । 5 । 3) இத்யுக்தத்வாத் ; வக்ஷ்யதி ச ‘காமா யே(அ)ஸ்ய ஹ்ருதி³ ஶ்ரிதா:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 7) இதி ; ஆத்மஸம்ஶ்ரயப்⁴ராந்த்யபநோதா³ய ஹி இத³ம் வசநம் ‘ஹ்ருதி³ ஶ்ரிதா:’ ‘ஹ்ருத³யஸ்ய ஶோகா:’ இதி ச । ஹ்ருத³யகரணஸம்ப³ந்தா⁴தீதஶ்ச அயம் அஸ்மிந்காலே ‘அதிக்ராமதி ம்ருத்யோ ரூபாணி’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 7) இதி ஹி உக்தம் ; ஹ்ருத³யகரணஸம்ப³ந்தா⁴தீதத்வாத் , தத்ஸம்ஶ்ரயகாமஸம்ப³ந்தா⁴தீதோ ப⁴வதீதி யுக்ததரம் வசநம் ॥
யே து வாதி³ந: — ஹ்ருதி³ ஶ்ரிதா: காமா வாஸநாஶ்ச ஹ்ருத³யஸம்ப³ந்தி⁴நமாத்மாநமுபஸ்ருப்ய உபஶ்லிஷ்யந்தி, ஹ்ருத³யவியோகே³(அ)பி ச அத்மநி அவதிஷ்ட²ந்தே புடதைலஸ்த² இவ புஷ்பாதி³க³ந்த⁴: — இத்யாசக்ஷதே ; தேஷாம் ‘காம: ஸங்கல்ப:’ (ப்³ரு. உ. 1 । 5 । 3) ‘ஹ்ருத³யே ஹ்யேவ ரூபாணி’ (ப்³ரு. உ. 3 । 9 । 20) ‘ஹ்ருத³யஸ்ய ஶோகா:’ இத்யாதீ³நாம் வசநாநாமாநர்த²க்யமேவ । ஹ்ருத³யகரணோத்பாத்³யத்வாதி³தி சேத் , ந, ‘ஹ்ருதி³ ஶ்ரிதா:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 7) இதி விஶேஷணாத் ; ந ஹி ஹ்ருத³யஸ்ய கரணமாத்ரத்வே ‘ஹ்ருதி³ ஶ்ரிதா:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 7) இதி வசநம் ஸமஞ்ஜஸம் , ‘ஹ்ருத³யே ஹ்யேவ ரூபாணி ப்ரதிஷ்டி²தாநி’ (ப்³ரு. உ. 3 । 9 । 20) இதி ச । ஆத்மவிஶுத்³தே⁴ஶ்ச விவக்ஷிதத்வாத் ஹ்ருச்ச்²ரயணவசநம் யதா²ர்த²மேவ யுக்தம் ; ‘த்⁴யாயதீவ லேலாயதீவ’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 7) இதி ச ஶ்ருதே: அந்யார்தா²ஸம்ப⁴வாத் । ‘காமா யே(அ)ஸ்ய ஹ்ருதி³ ஶ்ரிதா:’ இதி விஶேஷணாத் ஆத்மாஶ்ரயா அபி ஸந்தீதி சேத் , ந, அநாஶ்ரிதாபேக்ஷத்வாத் । ந அத்ர ஆஶ்ரயாந்தரமபேக்ஷ்ய ‘யே ஹ்ருதி³’ இதி விஶேஷணம் , கிம் தர்ஹி யே ஹ்ருதி³ அநாஶ்ரிதா: காமா: தாநபேக்ஷ்ய விஶேஷணம் ; யே து அப்ரரூடா⁴ ப⁴விஷ்யந்த: பூ⁴தாஶ்ச ப்ரதிபக்ஷதோ நிவ்ருத்தா:, தே நைவ ஹ்ருதி³ ஶ்ரிதா: ; ஸம்பா⁴வ்யந்தே ச தே ; அதோ யுக்தம் தாநபேக்ஷ்ய விஶேஷணம் — யே ப்ரரூடா⁴ வர்தமாநா விஷயே தே ஸர்வே ப்ரமுச்யந்தே இதி । ததா²பி விஶேஷணாநர்த²க்யமிதி சேத் , ந, தேஷு யத்நாதி⁴க்யாத் , ஹேயார்த²த்வாத் ; இதரதா² அஶ்ருதமநிஷ்டம் ச கல்பிதம் ஸ்யாத் ஆத்மாஶ்ரயத்வம் காமாநாம் । ‘ந கஞ்சந காமம் காமயதே’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 19) இதி ப்ராப்தப்ரதிஷேதா⁴த் ஆத்மாஶ்ரயத்வம் காமாநாம் ஶ்ருதமேவேதி சேத் , ந, ‘ஸதீ⁴: ஸ்வப்நோ பூ⁴த்வா’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 7) இதி பரநிமித்தத்வாத் காமாஶ்ரயத்வப்ராப்தே: ; அஸங்க³வசநாச்ச ; ந ஹி காமாஸ்ரயத்வே அஸங்க³வசநமுபபத்³யதே ; ஸங்க³ஶ்ச காம இத்யவோசாம । ‘ஆத்மகாம:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 21) இதி ஶ்ருதே: ஆத்மவிஷயோ(அ)ஸ்ய காமோ ப⁴வதீதி சேத் , ந, வ்யதிரிக்தகாமாபா⁴வார்த²த்வாத் தஸ்யா: । வைஶேஷிகாதி³தந்த்ரந்யாயோபபந்நம் ஆத்மந: காமாத்³யாஶ்ரயத்வமிதி சேத் , ந, ‘ஹ்ருதி³ ஶ்ரிதா:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 7) இத்யாதி³விஶேஷஶ்ருதிவிரோதா⁴த் அநபேக்ஷ்யா: தா: வைஶேஷிகாதி³தந்த்ரோபபத்தய: ; ஶ்ருதிவிரோதே⁴ ந்யாயாபா⁴ஸத்வோபக³மாத் । ஸ்வயஞ்ஜ்யோதிஷ்ட்வபா³த⁴நாச்ச ; காமாதீ³நாம் ச ஸ்வப்நே கேவலத்³ருஶிமாத்ரவிஷயத்வாத் ஸ்வயஞ்ஜ்யோதிஷ்ட்வம் ஸித்³த⁴ம் ஸ்தி²தம் ச பா³த்⁴யேத — ஆத்மஸமவாயித்வே த்³ருஶ்யத்வாநுபபத்தே:, சக்ஷுர்க³தவிஶேஷவத் ; த்³ரஷ்டுர்ஹி த்³ருஶ்யம் அர்தா²ந்தரபூ⁴தமிதி, த்³ரஷ்டு: ஸ்வயஞ்ஜ்யோதிஷ்ட்வம் ஸித்³த⁴ம் ; தத் பா³தி⁴தம் ஸ்யாத் , யதி³ காமாத்³யாஶ்ரயத்வம் பரிகல்ப்யேத । ஸர்வஶாஸ்த்ரார்த²விப்ரதிஷேதா⁴ச்ச — பரஸ்ய ஏகதே³ஶகல்பநாயாம் காமாத்³யாஶ்ரயத்வே ச ஸர்வஶாஸ்த்ரார்த²ஜாதம் குப்யேத ; ஏதச்ச விஸ்தரேண சதுர்தே²(அ)வோசாம ; மஹதா ஹி ப்ரயத்நேந காமாத்³யாஶ்ரயத்வகல்பநா: ப்ரதிஷேத்³த⁴வ்யா:, ஆத்மந: பரேணைகத்வஶாஸ்த்ரார்த²ஸித்³த⁴யே ; தத்கல்பநாயாம் புந: க்ரியமாணாயாம் ஶாஸ்த்ரார்த² ஏவ பா³தி⁴த: ஸ்யாத் । யதா² இச்சா²தீ³நாமாத்மத⁴ர்மத்வம் கல்பயந்த: வைஶேஷிகா நையாயிகாஶ்ச உபநிஷச்சா²ஸ்த்ரார்தே²ந ந ஸங்க³ச்ச²ந்தே, ததா² இயமபி கல்பநா உபநிஷச்சா²ஸ்த்ரார்த²பா³த⁴நாத் ந ஆத³ரணீயா ॥
ஸ்த்ரீபும்ஸயோரிவ ஏகத்வாத் ந பஶ்யதீத்யுக்தம் , ஸ்வயஞ்ஜ்யோதிரிதி ச ; ஸ்வயஞ்ஜ்யோதிஷ்ட்வம் நாம சைதந்யாத்மஸ்வபா⁴வதா ; யதி³ ஹி அக்³ந்யுஷ்ணத்வாதி³வத் சைதந்யாத்மஸ்வபா⁴வ ஆத்மா, ஸ: கத²ம் ஏகத்வே(அ)பி ஹி ஸ்வபா⁴வம் ஜஹ்யாத் , ந ஜாநீயாத் ? அத² ந ஜஹாதி, கத²மிஹ ஸுஷுப்தே ந பஶ்யதி ? விப்ரதிஷித்³த⁴மேதத் — சைதந்யமாத்மஸ்வபா⁴வ:, ந ஜாநாதி சேதி । ந விப்ரதிஷித்³த⁴ம் , உப⁴யமப்யேதத் உபபத்³யத ஏவ ; கத²ம் —

யத்³வை தந்ந பஶ்யதி பஶ்யந்வை தந்ந பஶ்யதி ந ஹி த்³ரஷ்டுர்த்³ருஷ்டேர்விபரிலோபோ வித்³யதே(அ)விநாஶித்வாத் । ந து தத்³த்³விதீயமஸ்தி ததோ(அ)ந்யத்³விப⁴க்தம் யத்பஶ்யேத் ॥ 23 ॥

யத்³வை ஸுஷுப்தே தத் ந பஶ்யதி, பஶ்யந்வை தத் தத்ர பஶ்யந்நேவ ந பஶ்யதி । யத் தத்ர ஸுஷுப்தே ந பஶ்யதீதி ஜாநீஷே, தத் ந ததா² க்³ருஹ்ணீயா: ; கஸ்மாத் ? பஶ்யந்வை ப⁴வதி தத்ர । நநு ஏவம் ந பஶ்யதீதி ஸுஷுப்தே ஜாநீம:, யத: ந சக்ஷுர்வா மநோ வா த³ர்ஶநே கரணம் வ்யாப்ருதமஸ்தி ; வ்யாப்ருதேஷு ஹி த³ர்ஶநஶ்ரவணாதி³ஷு, பஶ்யதீதி வ்யவஹாரோ ப⁴வதி, ஶ்ருணோதீதி வா ; ந ச வ்யாப்ருதாநி கரணாநி பஶ்யாம: ; தஸ்மாத் ந பஶ்யத்யேவ அயம் । ந ஹி ; கிம் தர்ஹி பஶ்யந்நேவ ப⁴வதி ; கத²ம் ? ந — ஹி யஸ்மாத் த்³ரஷ்டு: த்³ருஷ்டிகர்து: யா த்³ருஷ்டி:, தஸ்யா த்³ருஷ்டே: விபரிலோப: விநாஶ:, ஸ: ந வித்³யதே । யதா² அக்³நேரௌஷ்ண்யம் யாவத³க்³நிபா⁴வி, ததா² அயம் ச ஆத்மா த்³ரஷ்டா அவிநாஶீ, அத: அவிநாஶித்வாத் ஆத்மநோ த்³ருஷ்டிரபி அவிநாஶிநீ, யாவத்³த்³ரஷ்ட்ருபா⁴விநீ ஹி ஸா । நநு விப்ரதிஷித்³த⁴மித³மபி⁴தீ⁴யதே — த்³ரஷ்டு: ஸா த்³ருஷ்டி: ந விபரிலுப்யதே இதி ச ; த்³ருஷ்டிஶ்ச த்³ரஷ்ட்ரா க்ரியதே ; த்³ருஷ்டிகர்த்ருத்வாத் ஹி த்³ரஷ்டேத்யுச்யதே ; க்ரியமாணா ச த்³ரஷ்ட்ரா த்³ருஷ்டி: ந விபரிலுப்யத இதி ச அஶக்யம் வக்தும் ; நநு ந விபரிலுப்யதே இதி வசநாத் அவிநாஶிநீ ஸ்யாத் , ந, வசநஸ்ய ஜ்ஞாபகத்வாத் ; ந ஹி ந்யாயப்ராப்தோ விநாஶ: க்ருதகஸ்ய வசநஶதேநாபி வாரயிதும் ஶக்யதே, வசநஸ்ய யதா²ப்ராப்தார்த²ஜ்ஞாபகத்வாத் । நைஷ தோ³ஷ:, ஆதி³த்யாதி³ப்ரகாஶகத்வவத் த³ர்ஶநோபபத்தே: ; யதா² ஆதி³த்யாத³ய: நித்யப்ரகாஶஸ்வபா⁴வா ஏவ ஸந்த: ஸ்வாபா⁴விகேந நித்யேநைவ ப்ரகாஶேந ப்ரகாஶயந்தி ; ந ஹி அப்ரகாஶாத்மாந: ஸந்த: ப்ரகாஶம் குர்வந்த: ப்ரகாஶயந்தீத்யுச்யந்தே, கிம் தர்ஹி ஸ்வபா⁴வேநைவ நித்யேந ப்ரகாஶேந — ததா² அயமபி ஆத்மா அவிபரிலுப்தஸ்வபா⁴வயா த்³ருஷ்ட்யா நித்யயா த்³ரஷ்டேத்யுச்யதே । கௌ³ணம் தர்ஹி த்³ரஷ்ட்ருத்வம் , ந, ஏவமேவ முக்²யத்வோபபத்தே: ; யதி³ ஹி அந்யதா²பி ஆத்மநோ த்³ரஷ்ட்ருத்வம் த்³ருஷ்டம் , ததா³ அஸ்ய த்³ரஷ்ட்ருத்வஸ்ய கௌ³ணத்வம் ; ந து ஆத்மந: அந்யோ த³ர்ஶநப்ரகாரோ(அ)ஸ்தி ; தத் ஏவமேவ முக்²யம் த்³ரஷ்ட்ருத்வமுபபத்³யதே, நாந்யதா² — யதா² ஆதி³த்யாதீ³நாம் ப்ரகாஶயித்ருத்வம் நித்யேநைவ ஸ்வாபா⁴விகேந அக்ரியமாணேந ப்ரகாஶேந, ததே³வ ச ப்ரகாஶயித்ருத்வம் முக்²யம் , ப்ரகாஶயித்ருத்வாந்தராநுபபத்தே: । தஸ்மாத் ந த்³ரஷ்டு: த்³ருஷ்டி: விபரிலுப்யதே இதி ந விப்ரதிஷேத⁴க³ந்தோ⁴(அ)ப்யஸ்தி । நநு அநித்யக்ரியாகர்த்ருவிஷய ஏவ த்ருச்ப்ரத்யயாந்தஸ்ய ஶப்³த³ஸ்ய ப்ரயோகோ³ த்³ருஷ்ட: — யதா² சே²த்தா பே⁴த்தா க³ந்தேதி, ததா² த்³ரஷ்டேத்யத்ராபீதி சேத் — ந, ப்ரகாஶயிதேதி த்³ருஷ்டத்வாத் । ப⁴வது ப்ரகாஶகேஷு, அந்யதா² அஸம்ப⁴வாத் , ந த்வாத்மநீதி சேத் — ந, த்³ருஷ்ட்யவிபரிலோபஶ்ருதே: । பஶ்யாமி — ந பஶ்யாமி — இத்யநுப⁴வத³ர்ஶநாத் நேதி சேத் , ந, கரணவ்யாபாரவிஶேஷாபேக்ஷத்வாத் ; உத்³த்⁴ருதசக்ஷுஷாம் ச ஸ்வப்நே ஆத்மத்³ருஷ்டேரவிபரிலோபத³ர்ஶநாத் । தஸ்மாத் அவிபரிலுப்தஸ்வபா⁴வைவ ஆத்மநோ த்³ருஷ்டி: ; அத: தயா அவிபரிலுப்தயா த்³ருஷ்ட்யா ஸ்வயஞ்ஜ்யோதி:ஸ்வபா⁴வயா பஶ்யந்நேவ ப⁴வதி ஸுஷுப்தே ॥
கத²ம் தர்ஹி ந பஶ்யதீதி உச்யதே — ந து தத³ஸ்தி ; கிம் தத் ? த்³விதீயம் விஷயபூ⁴தம் ; கிம்விஶிஷ்டம் ? தத: த்³ரஷ்டு: அந்யத் அந்யத்வேந விப⁴க்தம் யத்பஶ்யேத் யது³பலபே⁴த । யத்³தி⁴ தத்³விஶேஷத³ர்ஶநகாரணமந்த:கரணம் சக்ஷூ ரூபம் ச, தத் அவித்³யயா அந்யத்வேந ப்ரத்யுபஸ்தா²பிதமாஸீத் ; தத் ஏதஸ்மிந்காலே ஏகீபூ⁴தம் , ஆத்மந: பரேண பரிஷ்வங்கா³த் ; த்³ரஷ்டுர்ஹி பரிச்சி²ந்நஸ்ய விஶேஷத³ர்ஶநாய கரணம் அந்யத்வேந வ்யவதிஷ்ட²தே ; அயம் து ஸ்வேந ஸர்வாத்மநா ஸம்பரிஷ்வக்த: — ஸ்வேந பரேண ப்ராஜ்ஞேந ஆத்மநா, ப்ரியயேவ புருஷ: ; தேந ந ப்ருத²க்த்வேந வ்யவஸ்தி²தாநி கரணாநி, விஷயாஶ்ச ; தத³பா⁴வாத் விஶேஷத³ர்ஶநம் நாஸ்தி ; கரணாதி³க்ருதம் ஹி தத் , ந ஆத்மக்ருதம் ; ஆத்மக்ருதமிவ ப்ரத்யவபா⁴ஸதே । தஸ்மாத் தத்க்ருதா இயம் ப்⁴ராந்தி: — ஆத்மநோ த்³ருஷ்டி: பரிலுப்யதே இதி ॥
யத்³வை தந்ந ஜிக்⁴ரதி ஜிக்⁴ரந்வை தந்ந ஜிக்⁴ரதி ந ஹி க்⁴ராதுர்க்⁴ராதேர்விபரிலோபோ வித்³யதே(அ)விநாஶித்வாந்ந து தத்³த்³விதீயமஸ்தி ததோ(அ)ந்யத்³விப⁴க்தம் யஜ்ஜிக்⁴ரேத் ॥ 24 ॥
யத்³வை தந்ந ரஸயதே ரஸயந்வை தந்ந ரஸயதே ந ஹி ரஸயிதூ ரஸயதேர்விபரிலோபோ வித்³யதே(அ)விநாஶித்வாந்ந து தத்³த்³விதீயமஸ்தி ததோ(அ)ந்யத்³விப⁴க்தம் யத்³ரஸயேத் ॥ 25 ॥
யத்³வை தந்ந வத³தி வத³ந்வை தந்ந வத³தி ந ஹி வக்துர்வக்தேர்விபரிலோபோ வித்³யதே(அ)விநாஶித்வாந்ந து தத்³த்³விதீயமஸ்தி ததோ(அ)ந்யத்³விப⁴க்தம் யத்³வதே³த் ॥ 26 ॥
யத்³வை தந்ந ஶ்ருணோதி ஶ்ருண்வந்வை தந்ந ஶ்ருணோதி ந ஹி ஶ்ரோது: ஶ்ருதேர்விபரிலோபோ வித்³யதே(அ)விநாஶித்வாந்ந து தத்³த்³விதீயமஸ்தி ததோ(அ)ந்யத்³விப⁴க்தம் யச்ச்²ருணுயாத் ॥ 27 ॥
யத்³வை தந்ந மநுதே மந்வாநோ வை தந்ந மநுதே ந ஹி மந்துர்மதேர்விபரிலோபோ வித்³யதே(அ)விநாஶித்வாந்ந து தத்³த்³விதீயமஸ்தி ததோ(அ)ந்யத்³விப⁴க்தம் யந்மந்வீத ॥ 28 ॥
யத்³வை தந்ந ஸ்ப்ருஶதி ஸ்ப்ருஶந்வை தந்ந ஸ்ப்ருஶதி ந ஹி ஸ்ப்ரஷ்டு: ஸ்ப்ருஷ்டேர்விபரிலோபோ வித்³யதே(அ)விநாஶித்வாந்ந து தத்³த்³விதீயமஸ்தி ததோ(அ)ந்யத்³விப⁴க்தம் யத்ஸ்ப்ருஶேத் ॥ 29 ॥

யத்³வை தந்ந விஜாநாதி விஜாநந்வை தந்ந விஜாநாதி ந ஹி விஜ்ஞாதுர்விஜ்ஞாதேர்விபரிலோபோ வித்³யதே(அ)விநாஶித்வாந்ந து தத்³த்³விதீயமஸ்தி ததோ(அ)ந்யத்³விப⁴க்தம் யத்³விஜாநீயாத் ॥ 30 ॥

ஸமாநமந்யத் — யத்³வை தந்ந ஜிக்⁴ரதி, யத்³வை தந்ந ரஸயதே, யத்³வை தந்ந வத³தி, யத்³வை தந்ந ஶ்ருணோதி, யத்³வை தந்ந மநுதே, யத்³வை தந்ந ஸ்ப்ருஶதி, யத்³வை தந்ந விஜாநாதீதி । மநநவிஜ்ஞாநயோ: த்³ருஷ்ட்யாதி³ஸஹகாரித்வே(அ)பி ஸதி சக்ஷுராதி³நிரபேக்ஷோ பூ⁴தப⁴விஷ்யத்³வர்தமாநவிஷயவ்யாபாரோ வித்³யத இதி ப்ருத²க்³க்³ரஹணம் ॥
கிம் புந: த்³ருஷ்ட்யாதீ³நாம் அக்³நேரோஷ்ண்யப்ரகாஶநஜ்வலநாதி³வத் த⁴ர்மபே⁴த³:, ஆஹோஸ்வித் அபி⁴ந்நஸ்யைவ த⁴ர்மஸ்ய பரோபாதி⁴நிமித்தம் த⁴ர்மாந்யத்வமிதி । அத்ர கேசித்³வ்யாசக்ஷதே — ஆத்மவஸ்துந: ஸ்வத ஏவ ஏகத்வம் நாநாத்வம் ச — யதா² கோ³: கோ³த்³ரவ்யதயா ஏகத்வம் , ஸாஸ்நாதீ³நாம் த⁴ர்மாணாம் பரஸ்பரதோ பே⁴த³: ; யதா² ஸ்தூ²லேஷு ஏகத்வம் நாநாத்வம் ச, ததா² நிரவயவேஷு அமூர்தவஸ்துஷு ஏகத்வம் நாநாத்வம் ச அநுமேயம் ; ஸர்வத்ர அவ்யபி⁴சாரத³ர்ஶநாத் ஆத்மநோ(அ)பி தத்³வதே³வ த்³ருஷ்ட்யாதீ³நாம் பரஸ்பரம் நாநாத்வம் , ஆத்மநா சைகத்வமிதி । ந, அந்யபரத்வாத் — ந ஹி த்³ருஷ்ட்யாதி³த⁴ர்மபே⁴த³ப்ரத³ர்ஶநபரம் இத³ம் வாக்யம் ‘யத்³வை தத்’ இத்யாதி³ ; கிம் தர்ஹி, யதி³ சைதந்யாத்மஜ்யோதி:, கத²ம் ந ஜாநாதி ஸுஷுப்தே ? நூநம் அதோ ந சைதந்யாத்மஜ்யோதி: இத்யேவமாஶங்காப்ராப்தௌ, தந்நிராகரணாய ஏததா³ரப்³த⁴ம் ‘யத்³வை தத்’ இத்யாதி³ । யத் அஸ்ய ஜாக்³ரத்ஸ்வப்நயோ: சக்ஷுராத்³யநேகோபாதி⁴த்³வாரம் சைதந்யாத்மஜ்யோதி:ஸ்வாபா⁴வ்யம் உபலக்ஷிதம் த்³ருஷ்ட்யாத்³யபி⁴தே⁴யவ்யவஹாராபந்நம் , ஸுஷுப்தே உபாதி⁴பே⁴த³வ்யாபாரநிவ்ருத்தௌ அநுத்³பா⁴ஸ்யமாநத்வாத் அநுபலக்ஷ்யமாணஸ்வபா⁴வமபி உபாதி⁴பே⁴தே³ந பி⁴ந்நமிவ — யதா²ப்ராப்தாநுவாதே³நைவ வித்³யமாநத்வமுச்யதே ; தத்ர த்³ருஷ்ட்யாதி³த⁴ர்மபே⁴த³கல்பநா விவக்ஷிதார்தா²நபி⁴ஜ்ஞதயா ; ஸைந்த⁴வக⁴நவத் ப்ரஜ்ஞாநைகரஸக⁴நஶ்ருதிவிரோதா⁴ச்ச ; ‘விஜ்ஞாநமாநந்த³ம்’ (ப்³ரு. உ. 3 । 9 । 28) ‘ஸத்யம் ஜ்ஞாநம்’ (தை. உ. 2 । 1 । 1) ‘ப்ரஜ்ஞாநம் ப்³ரஹ்ம’ (ஐ. உ. 3 । 1 । 3) இத்யாதி³ஶ்ருதிப்⁴யஶ்ச । ஶப்³த³ப்ரவ்ருத்தேஶ்ச — லௌகிகீ ச ஶப்³த³ப்ரவ்ருத்தி: — ‘சக்ஷுஷா ரூபம் விஜாநாதி’ ‘ஶ்ரோத்ரேண ஶப்³த³ம் விஜாநாதி’ ‘ரஸநேநாந்நஸ்ய ரஸம் விஜாநாதி’ இதி ச ஸர்வத்ரைவ ச த்³ருஷ்ட்யாதி³ஶப்³தா³பி⁴தே⁴யாநாம் விஜ்ஞாநஶப்³த³வாச்யதாமேவ த³ர்ஶயதி ; ஶப்³த³ப்ரவ்ருத்திஶ்ச ப்ரமாணம் । த்³ருஷ்டாந்தோபபத்தேஶ்ச — யதா² ஹி லோகே ஸ்வச்ச²ஸ்வாபா⁴வ்யயுக்த: ஸ்ப²டிக: தந்நிமித்தமேவ கேவலம் ஹரிதநீலலோஹிதாத்³யுபாதி⁴பே⁴த³ஸம்யோகா³த் ததா³காரத்வம் ப⁴ஜதே, ந ச ஸ்வச்ச²ஸ்வாபா⁴வ்யவ்யதிரேகேண ஹரிதநீலலோஹிதாதி³லக்ஷணா த⁴ர்மபே⁴தா³: ஸ்ப²டிகஸ்ய கல்பயிதும் ஶக்யந்தே — ததா² சக்ஷுராத்³யுபாதி⁴பே⁴த³ஸம்யோகா³த் ப்ரஜ்ஞாநக⁴நஸ்வபா⁴வஸ்யைவ ஆத்மஜ்யோதிஷ: த்³ருஷ்ட்யாதி³ஶக்திபே⁴த³ உபலக்ஷ்யதே, ப்ரஜ்ஞாநக⁴நஸ்ய ஸ்வச்ச²ஸ்வாபா⁴வ்யாத் ஸ்ப²டிகஸ்வச்ச²ஸ்வாபா⁴வ்யவத் । ஸ்வயஞ்ஜ்யோதிஷ்ட்வாச்ச — யதா² ச ஆதி³த்யஜ்யோதி: அவபா⁴ஸ்யபே⁴தை³: ஸம்யுஜ்யமாநம் ஹரிதநீலபீதலோஹிதாதி³பே⁴தை³ரவிபா⁴ஜ்யம் ததா³காராபா⁴ஸம் ப⁴வதி, ததா² ச க்ருத்ஸ்நம் ஜக³த் அவபா⁴ஸயத் சக்ஷுராதீ³நி ச ததா³காரம் ப⁴வதி ; ததா² சோக்தம் — ‘ஆத்மநைவாயம் ஜ்யோதிஷாஸ்தே’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 6) இத்யாதி³ । ந ச நிரவயவேஷு அநேகாத்மதா ஶக்யதே கல்பயிதும் , த்³ருஷ்டாந்தாபா⁴வாத் । யத³பி ஆகாஶஸ்ய ஸர்வக³தத்வாதி³த⁴ர்மபே⁴த³: பரிகல்ப்யதே, பரமாண்வாதீ³நாம் ச க³ந்த⁴ரஸாத்³யநேககு³ணத்வம் , தத³பி நிரூப்யமாணம் பரோபாதி⁴நிமித்தமேவ ப⁴வதி ; ஆகாஶஸ்ய தாவத் ஸர்வக³தத்வம் நாம ந ஸ்வதோ த⁴ர்மோ(அ)ஸ்தி ; ஸர்வோபாதி⁴ஸம்ஶ்ரயாத்³தி⁴ ஸர்வத்ர ஸ்வேந ரூபேண ஸத்த்வமபேக்ஷ்ய ஸர்வக³தத்வவ்யவஹார: ; ந து ஆகாஶ: க்வசித்³க³தோ வா, அக³தோ வா ஸ்வத: ; க³மநம் ஹி நாம தே³ஶாந்தரஸ்த²ஸ்ய தே³ஶாந்தரேண ஸம்யோக³காரணம் ; ஸா ச க்ரியா நைவ அவிஶேஷே ஸம்ப⁴வதி ; ஏவம் த⁴ர்மபே⁴தா³ நைவ ஸந்த்யாகாஶே । ததா² பரமாண்வாதா³வபி । பரமாணுர்நாம ப்ருதி²வ்யா க³ந்த⁴க⁴நாயா: பரமஸூக்ஷ்ம: அவயவ: க³ந்தா⁴த்மக ஏவ ; ந தஸ்ய புந: க³ந்த⁴வத்த்வம் நாம ஶக்யதே கல்பயிதும் ; அத² தஸ்யைவ ரஸாதி³மத்த்வம் ஸ்யாதி³தி சேத் , ந, தத்ராபி அபா³தி³ஸம்ஸர்க³நிமித்தத்வாத் । தஸ்மாத் ந நிரவயவஸ்ய அநேகத⁴ர்மவத்த்வே த்³ருஷ்டாந்தோ(அ)ஸ்தி । ஏதேந த்³ருகா³தி³ஶக்திபே⁴தா³நாம் ப்ருத²க் சக்ஷூரூபாதி³பே⁴தே³ந பரிணாமபே⁴த³கல்பநா பரமாத்மநி ப்ரத்யுக்தா ॥

யத்ர வா அந்யதி³வ ஸ்யாத்தத்ராந்யோ(அ)ந்யத்பஶ்யேத³ந்யோ(அ)ந்யஜ்ஜிக்⁴ரேத³ந்யோ(அ)ந்யத்³ரஸயேத³ந்யோ(அ)ந்யத்³வதே³த³ந்யோ(அ)ந்யச்ச்²ருணுயாத³ந்யோ(அ)ந்யந்மந்வீதாந்யோ(அ)ந்யத்ஸ்ப்ருஶேத³ந்யோ(அ)ந்யத்³விஜாநீயாத் ॥ 31 ॥

ஜாக்³ரத்ஸ்வப்நயோரிவ யத்³விஜாநீயாத் , தத் த்³விதீயம் ப்ரவிப⁴க்தமந்யத்வேந நாஸ்தீத்யுக்தம் ; அத: ஸுஷுப்தே ந விஜாநாதி விஶேஷம் । நநு யதி³ அஸ்ய அயமேவ ஸ்வபா⁴வ:, கிந்நிமித்தம் அஸ்ய விஶேஷவிஜ்ஞாநம் ஸ்வபா⁴வபரித்யாகே³ந ; அத² விஶேஷவிஜ்ஞாநமேவ அஸ்ய ஸ்வபா⁴வ:, கஸ்மாதே³ஷ விஶேஷம் ந விஜாநாதீதி । உச்யதே, ஶ்ருணு — யத்ர யஸ்மிந் ஜாக³ரிதே ஸ்வப்நே வா அந்யதி³வ ஆத்மநோ வஸ்த்வந்தரமிவ அவித்³யயா ப்ரத்யுபஸ்தா²பிதம் ப⁴வதி, தத்ர தஸ்மாத³வித்³யாப்ரத்யுபஸ்தா²பிதாத் அந்ய: அந்யமிவ ஆத்மாநம் மந்யமாந: — அஸதி ஆத்மந: ப்ரவிப⁴க்தே வஸ்த்வந்தரே அஸதி ச ஆத்மநி தத: ப்ரவிப⁴க்தே:, அந்ய: அந்யத் பஶ்யேத் உபலபே⁴த ; தச்ச த³ர்ஶிதம் ஸ்வப்நே ப்ரத்யக்ஷத: — ‘க்⁴நந்தீவ ஜிநந்தீவ’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 20) இதி । ததா² அந்ய: அந்யத் ஜிக்⁴ரேத் ரஸயேத் வதே³த் ஶ்ருணுயாத் மந்வீத ஸ்ப்ருஶேத் விஜாநீயாதி³தி ॥

ஸலில ஏகோ த்³ரஷ்டாத்³வைதோ ப⁴வத்யேஷ ப்³ரஹ்மலோக: ஸம்ராடி³தி ஹைநமநுஶஶாஸ யாஜ்ஞவல்க்ய ஏஷாஸ்ய பரமா க³திரேஷாஸ்ய பரமா ஸம்பதே³ஷோ(அ)ஸ்ய பரமோ லோக ஏஷோ(அ)ஸ்ய பரம ஆநந்த³ ஏதஸ்யைவாநந்த³ஸ்யாந்யாநி பூ⁴தாநி மாத்ராமுபஜீவந்தி ॥ 32 ॥

யத்ர புந: ஸா அவித்³யா ஸுஷுப்தே வஸ்த்வந்தரப்ரத்யுபஸ்தா²பிகா ஶாந்தா, தேந அந்யத்வேந அவித்³யாப்ரவிப⁴க்தஸ்ய வஸ்துந: அபா⁴வாத் , தத் கேந கம் பஶ்யேத் ஜிக்⁴ரேத் விஜாநீயாத்³வா । அத: ஸ்வேநைவ ஹி ப்ராஜ்ஞேந ஆத்மநா ஸ்வயஞ்ஜ்யோதி:ஸ்வபா⁴வேந ஸம்பரிஷ்வக்த: ஸமஸ்த: ஸம்ப்ரஸந்ந: ஆப்தகாம: ஆத்மகாம:, ஸலிலவத் ஸ்வச்சீ²பூ⁴த: — ஸலில இவ ஸலில:, ஏக: த்³விதீயஸ்யாபா⁴வாத் ; அவித்³யயா ஹி த்³விதீய: ப்ரவிப⁴ஜ்யதே ; ஸா ச ஶாந்தா அத்ர, அத: ஏக: ; த்³ரஷ்டா த்³ருஷ்டேரவிபரிலுப்தத்வாத் ஆத்மஜ்யோதி:ஸ்வபா⁴வாயா: அத்³வைத: த்³ரஷ்டவ்யஸ்ய த்³விதீயஸ்யாபா⁴வாத் । ஏதத் அம்ருதம் அப⁴யம் ; ஏஷ ப்³ரஹ்மலோக:, ப்³ரஹ்மைவ லோக: ப்³ரஹ்மலோக: ; பர ஏவ அயம் அஸ்மிந்காலே வ்யாவ்ருத்தகார்யகரணோபாதி⁴பே⁴த³: ஸ்வே ஆத்மஜ்யோதிஷி ஶாந்தஸர்வஸம்ப³ந்தோ⁴ வர்ததே, ஹே ஸம்ராட் — இதி ஹ ஏவம் ஹ, ஏநம் ஜநகம் அநுஶஶாஸ அநுஶிஷ்டவாந் யாஜ்ஞவல்க்ய: இதி ஶ்ருதிவசநமேதத் । கத²ம் வா அநுஶஶாஸ ? ஏஷா அஸ்ய விஜ்ஞாநமயஸ்ய பரமா க³தி: ; யாஸ்து அந்யா: தே³ஹக்³ரஹணலக்ஷணா: ப்³ரஹ்மாதி³ஸ்தம்ப³பர்யந்தா: அவித்³யாகல்பிதா:, தா க³தய: அத: அபரமா:, அவித்³யாவிஷயத்வாத் ; இயம் து தே³வத்வாதி³க³தீநாம் கர்மவித்³யாஸாத்⁴யாநாம் பரமா உத்தமா — ய: ஸமஸ்தாத்மபா⁴வ:, யத்ர நாந்யத்பஶ்யதி நாந்யச்ச்²ருணோதி நாந்யத்³விஜாநாதீதி । ஏஷைவ ச பரமா ஸம்பத் — ஸர்வாஸாம் ஸம்பதா³ம் விபூ⁴தீநாம் இயம் பரமா, ஸ்வாபா⁴விகத்வாத் அஸ்யா: ; க்ருதகா ஹி அந்யா: ஸம்பத³: । ததா² ஏஷோ(அ)ஸ்ய பரமோ லோக: ; யே அந்யே கர்மப²லாஶ்ரயா லோகா:, தே அஸ்மாத் அபரமா: ; அயம் து ந கேநசந கர்மணா மீயதே, ஸ்வாபா⁴விகத்வாத் ; ஏஷோ(அ)ஸ்ய பரமோ லோக: । ததா² ஏஷோ(அ)ஸ்ய பரம ஆநந்த³: ; யாநி அந்யாநி விஷயேந்த்³ரியஸம்ப³ந்த⁴ஜநிதாநி ஆநந்த³ஜாதாநி, தாந்யபேக்ஷ்ய ஏஷோ(அ)ஸ்ய பரம ஆநந்த³:, நித்யத்வாத் ; ‘யோ வை பூ⁴மா தத்ஸுக²ம்’ (சா². உ. 7 । 23 । 1) இதி ஶ்ருத்யந்தராத் ; யத்ர அந்யத்பஶ்யதி அந்யத்³விஜாநாதி, தத் அல்பம் மர்த்யம் அமுக்²யம் ஸுக²ம் ; இத³ம் து தத்³விபரீதம் ; அத ஏவ ஏஷோ(அ)ஸ்ய பரம ஆநந்த³: । ஏதஸ்யைவ ஆநந்த³ஸ்ய மாத்ராம் கலாம் அவித்³யாப்ரத்யுபஸ்தா²பிதாம் விஷயேந்த்³ரியஸம்ப³ந்த⁴காலவிபா⁴வ்யாம் அந்யாநி பூ⁴தாநி உபஜீவந்தி ; காநி தாநி ? தத ஏவ ஆநந்தா³த் அவித்³யயா ப்ரவிப⁴ஜ்யமாநஸ்வரூபாணி, அந்யத்வேந தாநி ப்³ரஹ்மண: பரிகல்ப்யமாநாநி அந்யாநி ஸந்தி உபஜீவந்தி பூ⁴தாநி, விஷயேந்த்³ரியஸம்பர்கத்³வாரேண விபா⁴வ்யமாநாம் ॥

ஸ யோ மநுஷ்யாணாம் ராத்³த⁴: ஸம்ருத்³தோ⁴ ப⁴வத்யந்யேஷாமதி⁴பதி: ஸர்வைர்மாநுஷ்யகைர்போ⁴கை³: ஸம்பந்நதம: ஸ மநுஷ்யாணாம் பரம ஆநந்தோ³(அ)த² யே ஶதம் மநுஷ்யாணாமாநந்தா³: ஸ ஏக: பித்ருணாம் ஜிதலோகாநாமாநந்தோ³(அ)த² யே ஶதம் பித்ருணாம் ஜிதலோகாநாமாநந்தா³: ஸ ஏகோ க³ந்த⁴ர்வலோக ஆநந்தோ³(அ)த² யே ஶதம் க³ந்த⁴ர்வலோக ஆநந்தா³: ஸ ஏக: கர்மதே³வாநாமாநந்தோ³ யே கர்மணா தே³வத்வமபி⁴ஸம்பத்³யந்தே(அ)த² யே ஶதம் கர்மதே³வாநாமாநந்தா³: ஸ ஏக ஆஜாநதே³வாநாமாநந்தோ³ யஶ்ச ஶ்ரோத்ரியோ(அ)வ்ருஜிநோ(அ)காமஹதோ(அ)த² யே ஶதமாஜாநதே³வாநாமாநந்தா³: ஸ ஏக: ப்ரஜாபதிலோக ஆநந்தோ³ யஶ்ச ஶ்ரோத்ரியோ(அ)வ்ருஜிநோ(அ)காமஹதோ(அ)த² யே ஶதம் ப்ரஜாபதிலோக ஆநந்தா³: ஸ ஏகோ ப்³ரஹ்மலோக ஆநந்தோ³ யஶ்ச ஶ்ரோத்ரியோ(அ)வ்ருஜிநோ(அ)காமஹதோ(அ)தை²ஷ ஏவ பரம ஆநந்த³ ஏஷ ப்³ரஹ்மலோக: ஸம்ராடி³தி ஹோவாச யாஜ்ஞவல்க்ய: ஸோஹம் ப⁴க³வதே ஸஹஸ்ரம் த³தா³ம்யத ஊர்த்⁴வம் விமோக்ஷாயைவ ப்³ரூஹீத்யத்ர ஹ யாஜ்ஞவல்க்யோ பி³ப⁴யாஞ்சகார மேதா⁴வீ ராஜா ஸர்வேப்⁴யோ மாந்தேப்⁴ய உத³ரௌத்ஸீதி³தி ॥ 33 ॥

யஸ்ய பரமாநந்த³ஸ்ய மாத்ரா அவயவா: ப்³ரஹ்மாதி³பி⁴ர்மநுஷ்யபர்யந்தை: பூ⁴தை: உபஜீவ்யந்தே, ததா³நந்த³மாத்ராத்³வாரேண மாத்ரிணம் பரமாநந்த³ம் அதி⁴ஜிக³மயிஷந் ஆஹ, ஸைந்த⁴வலவணஶகலைரிவ லவணஶைலம் । ஸ: ய: கஶ்சித் மநுஷ்யாணாம் மத்⁴யே, ராத்³த⁴: ஸம்ஸித்³த⁴: அவிகல: ஸமக்³ராவயவ இத்யர்த²:, ஸம்ருத்³த⁴: உபபோ⁴கோ³பகரணஸம்பந்ந: ப⁴வதி ; கிம் ச அந்யேஷாம் ஸமாநஜாதீயாநாம் அதி⁴பதி: ஸ்வதந்த்ர: பதி:, ந மாண்ட³லிக: ; ஸர்வை: ஸமஸ்தை:, மாநுஷ்யகைரிதி தி³வ்யபோ⁴கோ³பகரணநிவ்ருத்த்யர்த²ம் , மநுஷ்யாணாமேவ யாநி போ⁴கோ³பகரணாநி தை: — ஸம்பந்நாநாமபி அதிஶயேந ஸம்பந்ந: ஸம்பந்நதம: — ஸ மநுஷ்யாணாம் பரம ஆநந்த³: । தத்ர ஆநந்தா³நந்தி³நோ: அபே⁴த³நிர்தே³ஶாத் ந அர்தா²ந்தரபூ⁴தத்வமித்யேதத் ; பரமாநந்த³ஸ்யைவ இயம் விஷயவிஷய்யாகாரேண மாத்ரா ப்ரஸ்ருதேதி ஹி உக்தம் ‘யத்ர வா அந்யதி³வ ஸ்யாத்’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 31) இத்யாதி³வாக்யேந ; தஸ்மாத் யுக்தோ(அ)யம் — ‘பரம ஆநந்த³:’ இத்யபே⁴த³நிர்தே³ஶ: । யுதி⁴ஷ்டி²ராதி³துல்யோ ராஜா அத்ர உதா³ஹரணம் । த்³ருஷ்டம் மநுஷ்யாநந்த³ம் ஆதி³ம் க்ருத்வா ஶதகு³ணோத்தரோத்தரக்ரமேண உந்நீய பரமாநந்த³ம் , யத்ர பே⁴தோ³ நிவர்ததே தமதி⁴க³மயதி ; அத்ர அயமாநந்த³: ஶதகு³ணோத்தரோத்தரக்ரமேண வர்த⁴மாந: யத்ர வ்ருத்³தி⁴காஷ்டா²மநுப⁴வதி, யத்ர க³ணிதபே⁴தோ³ நிவர்ததே, அந்யத³ர்ஶநஶ்ரவணமநநாபா⁴வாத் , தம் பரமாநந்த³ம் விவக்ஷந் ஆஹ — அத² யே மநுஷ்யாணாம் ஏவம்ப்ரகாரா: ஶதமாநந்த³பே⁴தா³:, ஸ ஏக: பித்ருணாம் ; தேஷாம் விஶேஷணம் —ஜிதலோகாநாமிதி ; ஶ்ராத்³தா⁴தி³கர்மபி⁴: பித்ரூந் தோஷயித்வா தேந கர்மணா ஜிதோ லோகோ யேஷாம் , தே ஜிதலோகா: பிதர: ; தேஷாம் பித்ருணாம் ஜிதலோகாநாம் மநுஷ்யாநந்த³ஶதகு³ணீக்ருதபரிமாண ஏக ஆநந்தோ³ ப⁴வதி । ஸோ(அ)பி ஶதகு³ணீக்ருத: க³ந்த⁴ர்வலோகே ஏக ஆநந்தோ³ ப⁴வதி । ஸ ச ஶதகு³ணீக்ருத: கர்மதே³வாநாம் ஏக ஆநந்த³: ; அக்³நிஹோத்ராதி³ஶ்ரௌதகர்மணா யே தே³வத்வம் ப்ராப்நுவந்தி, தே கர்மதே³வா: । ததை²வ ஆஜாநதே³வாநாம் ஏக ஆநந்த³: ; ஆஜாநத ஏவ உத்பத்தித ஏவ யே தே³வா:, தே ஆஜாநதே³வா: ; யஶ்ச ஶ்ரோத்ரிய: அதீ⁴தவேத³:, அவ்ருஜிந: வ்ருஜிநம் பாபம் தத்³ரஹித: யதோ²க்தகாரீத்யர்த²:, அகாமஹத: வீதத்ருஷ்ண: ஆஜாநதே³வேப்⁴யோ(அ)ர்வாக் யாவந்தோ விஷயா: தேஷு —தஸ்ய ச ஏவம்பூ⁴தஸ்ய ஆஜாநதே³வை: ஸமாந ஆநந்த³ இத்யேதத³ந்வாக்ருஷ்யதே ச - ஶப்³தா³த் । தச்ச²தகு³ணீக்ருதபரிமாண: ப்ரஜாபதிலோகே ஏக ஆநந்தோ³ விராட்ஶரீரே ; ததா² தத்³விஜ்ஞாநவாந் ஶ்ரோத்ரிய: அதீ⁴தவேத³ஶ்ச அவ்ருஜிந இத்யாதி³ பூர்வவத் । தச்ச²தகு³ணீக்ருதபரிமாண ஏக ஆநந்தோ³ ப்³ரஹ்மலோகே ஹிரண்யக³ர்பா⁴த்மநி ; யஶ்சேத்யாதி³ பூர்வவதே³வ । அத: பரம் க³ணிதநிவ்ருத்தி: ; ஏஷ பரம ஆநந்த³ இத்யுக்த:, யஸ்ய ச பரமாநந்த³ஸ்ய ப்³ரஹ்மலோகாத்³யாநந்தா³ மாத்ரா:, உத³தே⁴ரிவ விப்ருஷ: । ஏவம் ஶதகு³ணோத்தரோத்தரவ்ருத்³த்⁴யுபேதா ஆநந்தா³: யத்ர ஏகதாம் யாந்தி, யஶ்ச ஶ்ரோத்ரியப்ரத்யக்ஷ:, அத² ஏஷ ஏவ ஸம்ப்ரஸாத³லக்ஷண: பரம ஆநந்த³: ; தத்ர ஹி நாந்யத்பஶ்யதி நாந்யச்ச்²ருணோதி ; அதோ பூ⁴மா, பூ⁴மத்வாத³ம்ருத: ; இதரே தத்³விபரீதா: । அத்ர ச ஶ்ரோத்ரியத்வாவ்ருஜிநத்வே துல்யே ; அகாமஹதத்வக்ருதோ விஶேஷ: ஆநந்த³ஶதகு³ணவ்ருத்³தி⁴ஹேது: ; அத்ர ஏதாநி ஸாத⁴நாநி ஶ்ரோத்ரியத்வாவ்ருஜிநத்வாகாமஹதத்வாநி தஸ்ய தஸ்ய ஆநந்த³ஸ்ய ப்ராப்தௌ அர்தா²த³பி⁴ஹிதாநி, யதா² கர்மாணி அக்³நிஹோத்ராதீ³நி தே³வாநாம் தே³வத்வப்ராப்தௌ ; தத்ர ச ஶ்ரோத்ரியத்வாவ்ருஜிநத்வலக்ஷணே கர்மணீ அத⁴ரபூ⁴மிஷ்வபி ஸமாநே இதி ந உத்தராநந்த³ப்ராப்திஸாத⁴நே அப்⁴யுபேயேதே ; அகாமஹதத்வம் து வைராக்³யதாரதம்யோபபத்தே: உத்தரோத்தரபூ⁴ம்யாநந்த³ப்ராப்திஸாத⁴நமித்யவக³ம்யதே । ஸ ஏஷ பரம: ஆநந்த³: வித்ருஷ்ணஶ்ரோத்ரியப்ரத்யக்ஷ: அதி⁴க³த: । ததா² ச வேத³வ்யாஸ: — ‘யச்ச காமஸுக²ம் லோகே யச்ச தி³வ்யம் மஹத்ஸுக²ம் । த்ருஷ்ணாக்ஷயஸுக²ஸ்யைதே நார்ஹத: ஷோட³ஶீம் கலாம்’ (மோ. த⁴. 177 । 50) இதி । ஏஷ ப்³ரஹ்மலோக:, ஹே ஸம்ராட் — இதி ஹ உவாச யாஜ்ஞவல்க்ய: । ஸோ(அ)ஹம் ஏவம் அநுஶிஷ்ட: ப⁴க³வதே துப்⁴யம் ஸஹஸ்ரம் த³தா³மி க³வாம் ; அத ஊர்த்⁴வம் விமோக்ஷாயைவ ப்³ரூஹி — இதி வ்யாக்²யாதமேதத் । அத்ர ஹ விமோக்ஷாயேத்யஸ்மிந்வாக்யே, யாஜ்ஞவல்க்ய: பி³ப⁴யாஞ்சகார பீ⁴தவாந் ; யாஜ்ஞவல்க்யஸ்ய ப⁴யகாரணமாஹ ஶ்ருதி: — ந யாஜ்ஞவல்க்யோ வக்த்ருத்வஸாமர்த்²யாபா⁴வாத்³பீ⁴தவாந் , அஜ்ஞாநாத்³வா ; கிம் தர்ஹி மேதா⁴வீ ராஜா ஸர்வேப்⁴ய:, மா மாம் , அந்தேப்⁴ய: ப்ரஶ்நநிர்ணயாவஸாநேப்⁴ய:, உத³ரௌத்ஸீத் ஆவ்ருணோத் அவரோத⁴ம் க்ருதவாநித்யர்த²: ; யத்³யத் மயா நிர்ணீதம் ப்ரஶ்நரூபம் விமோக்ஷார்த²ம் , தத்தத் ஏகதே³ஶத்வேநைவ காமப்ரஶ்நஸ்ய க்³ருஹீத்வா புந: புந: மாம் பர்யநுயுங்க்த ஏவ, மேதா⁴வித்வாத் — இத்யேதத்³ப⁴யகாரணம் — ஸர்வம் மதீ³யம் விஜ்ஞாநம் காமப்ரஶ்நவ்யாஜேந உபாதி³த்ஸதீதி ॥

ஸ வா ஏஷ ஏதஸ்மிந்ஸ்வப்நாந்தே ரத்வா சரித்வா த்³ருஷ்ட்வைவ புண்யம் ச பாபம் ச புந: ப்ரதிந்யாயம் ப்ரதியோந்யாத்³ரவதி பு³த்³தா⁴ந்தாயைவ ॥ 34 ॥

அத்ர விஜ்ஞாநமய: ஸ்வயஞ்ஜ்யோதி: ஆத்மா ஸ்வப்நே ப்ரத³ர்ஶித:, ஸ்வப்நாந்தபு³த்³தா⁴ந்தஸஞ்சாரேண கார்யகரணவ்யதிரிக்ததா, காமகர்மப்ரவிவேகஶ்ச அஸங்க³தயா மஹாமத்ஸ்யத்³ருஷ்டாந்தேந ப்ரத³ர்ஶித: ; புநஶ்ச அவித்³யாகார்யம் ஸ்வப்ந ஏவ ‘க்⁴நந்தீவ’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 20) இத்யாதி³நா ப்ரத³ர்ஶிதம் ; அர்தா²த் அவித்³யாயா: ஸதத்த்வம் நிர்தா⁴ரிதம் அதத்³த⁴ர்மாத்⁴யாரோபணரூபத்வம் அநாத்மத⁴ர்மத்வம் ச ; ததா² வித்³யாயாஶ்ச கார்யம் ப்ரத³ர்ஶிதம் , ஸர்வாத்மபா⁴வ:, ஸ்வப்நே ஏவ ப்ரத்யக்ஷத: — ‘ஸர்வோ(அ)ஸ்மீதி மந்யதே ஸோ(அ)ஸ்ய பரமோ லோக:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 20) இதி ; தத்ர ச ஸர்வாத்மபா⁴வ: ஸ்வபா⁴வோ(அ)ஸ்ய, ஏவம் அவித்³யாகாமகர்மாதி³ஸர்வஸம்ஸாரத⁴ர்மஸம்ப³ந்தா⁴தீதம் ரூபமஸ்ய, ஸாக்ஷாத் ஸுஷுப்தே க்³ருஹ்யதே — இத்யேதத்³விஜ்ஞாபிதம் ; ஸ்வயஞ்ஜ்யோதிராத்மா ஏஷ: பரம ஆநந்த³:, ஏஷ வித்³யாயா விஷய:, ஸ ஏஷ பரம: ஸம்ப்ரஸாத³:, ஸுக²ஸ்ய ச பரா காஷ்டா² — இத்யேதத் ஏவமந்தேந க்³ரந்தே²ந வ்யாக்²யாதம் । தச்ச ஏதத் ஸர்வம் விமோக்ஷபதா³ர்த²ஸ்ய த்³ருஷ்டாந்தபூ⁴தம் , ப³ந்த⁴நஸ்ய ச ; தே ச ஏதே மோக்ஷப³ந்த⁴நே ஸஹேதுகே ஸப்ரபஞ்சே நிர்தி³ஷ்டே வித்³யாவித்³யாகார்யே, தத்ஸர்வம் த்³ருஷ்டாந்தபூ⁴தமேவ — இதி, தத்³தா³ர்ஷ்டாந்திகஸ்தா²நீயே மோக்ஷப³ந்த⁴நே ஸஹேதுகே காமப்ரஶ்நார்த²பூ⁴தே த்வயா வக்தவ்யே இதி புந: பர்யநுயுங்க்தே ஜநக: — அத ஊர்த்⁴வம் விமோக்ஷாயைவ ப்³ரூஹீதி । தத்ர மஹாமத்ஸ்யவத் ஸ்வப்நபு³த்³தா⁴ந்தௌ அஸங்க³: ஸஞ்சரதி ஏக ஆத்மா ஸ்வயஞ்ஜ்யோதிரித்யுக்தம் ; யதா² ச அஸௌ கார்யகரணாநி ம்ருத்யுரூபாணி பரித்யஜந் உபாத³தா³நஶ்ச மஹாமத்ஸ்யவத் ஸ்வப்நபு³த்³தா⁴ந்தாவநுஸஞ்சரதி, ததா² ஜாயமாநோ ம்ரியமாணஶ்ச தைரேவ ம்ருத்யுரூபை: ஸம்யுஜ்யதே வியுஜ்யதே ச — ‘உபௌ⁴ லோகாவநுஸஞ்சரதி’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 7) இதி ஸஞ்சரணம் ஸ்வப்நபு³த்³தா⁴ந்தாநுஸஞ்சாரஸ்ய தா³ர்ஷ்டாந்திகத்வேந ஸூசிதம் । ததி³ஹ விஸ்தரேண ஸநிமித்தம் ஸஞ்சரணம் வர்ணயிதவ்யமிதி தத³ர்தோ²(அ)யமாரம்ப⁴: । தத்ர ச பு³த்³தா⁴ந்தாத் ஸ்வப்நாந்தரம் அயமாத்மா அநுப்ரவேஶித: ; தஸ்மாத் ஸம்ப்ரஸாத³ஸ்தா²நம் மோக்ஷத்³ருஷ்டாந்தபூ⁴தம் ; தத: ப்ராச்யவ்ய பு³த்³தா⁴ந்தே ஸம்ஸாரவ்யவஹார: ப்ரத³ர்ஶயிதவ்ய இதி தேந அஸ்ய ஸம்ப³ந்த⁴: । ஸ வை பு³த்³தா⁴ந்தாத் ஸ்வப்நாந்தக்ரமேண ஸம்ப்ரஸந்ந: ஏஷ: ஏதஸ்மிந் ஸம்ப்ரஸாதே³ ஸ்தி²த்வா, தத: புந: ஈஷத்ப்ரச்யுத: — ஸ்வப்நாந்தே ரத்வா சரித்வேத்யாதி³ பூர்வவத் — பு³த்³தா⁴ந்தாயைவ ஆத்³ரவதி ॥

தத்³யதா²ந: ஸுஸமாஹிதமுத்ஸர்ஜத்³யாயாதே³வமேவாயம் ஶாரீர ஆத்மா ப்ராஜ்ஞேநாத்மநாந்வாரூட⁴ உத்ஸர்ஜந்யாதி யத்ரைததூ³ர்த்⁴வோச்ச்²வாஸீ ப⁴வதி ॥ 35 ॥

இத ஆரப்⁴ய அஸ்ய ஸம்ஸாரோ வர்ண்யதே । யதா² அயமாத்மா ஸ்வப்நாந்தாத் பு³த்³தா⁴ந்தமாக³த: ; ஏவம் அயம் அஸ்மாத்³தே³ஹாத் தே³ஹாந்தரம் ப்ரதிபத்ஸ்யத இதி ஆஹ அத்ர த்³ருஷ்டாந்தம் — தத் தத்ர யதா² லோகே அந: ஶகடம் , ஸுஸமாஹிதம் ஸுஷ்டு² ப்⁴ருஶம் வா ஸமாஹிதம் பா⁴ண்டோ³பஸ்கரணேந உலூக²லமுஸலஶூர்பபிட²ராதி³நா அந்நாத்³யேந ச ஸம்பந்நம் ஸம்பா⁴ரேண ஆக்ராந்தமித்யர்த²: ; ததா² பா⁴ராக்ராந்தம் ஸத் , உத்ஸர்ஜத் ஶப்³த³ம் குர்வத் , யதா² யாயாத் க³ச்சே²த் ஶாகடிகேநாதி⁴ஷ்டி²தம் ஸத் ; ஏவமேவ யதா² உக்தோ த்³ருஷ்டாந்த:, அயம் ஶாரீர: ஶரீரே ப⁴வ: — கோ(அ)ஸௌ ? ஆத்மா லிங்கோ³பாதி⁴:, ய: ஸ்வப்நபு³த்³தா⁴ந்தாவிவ ஜந்மமரணாப்⁴யாம் பாப்மஸம்ஸர்க³வியோக³லக்ஷணாப்⁴யாம் இஹலோகபரலோகாவநுஸஞ்சரதி, யஸ்யோத்க்ரமணமநு ப்ராணாத்³யுத்க்ரமணம் — ஸ: ப்ராஜ்ஞேந பரேண ஆத்மநா ஸ்வயஞ்ஜ்யோதி:ஸ்வபா⁴வேந அந்வாரூட⁴: அதி⁴ஷ்டி²த: அவபா⁴ஸ்யமாந: — ததா² சோக்தம் ‘ஆத்மநைவாயம் ஜ்யோதிஷாஸ்தே பல்யயதே’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 6) இதி — உத்ஸர்ஜந்யாதி । தத்ர சைதந்யாத்மஜ்யோதிஷா பா⁴ஸ்யே லிங்கே³ ப்ராணப்ரதா⁴நே க³ச்ச²தி, தது³பாதி⁴ரப்யாத்மா க³ச்ச²தீவ ; ததா² ஶ்ருத்யந்தரம் — ‘கஸ்மிந்ந்வஹம்’ (ப்ர. உ. 6 । 3) இத்யாதி³, ‘த்⁴யாயதீவ’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 7) இதி ச ; அத ஏவோக்தம் — ப்ராஜ்ஞேநாத்மநாந்வாரூட⁴ இதி ; அந்யதா² ப்ராஜ்ஞேந ஏகீபூ⁴த: ஶகடவத் கத²ம் உத்ஸர்ஜயந் யாதி । தேந லிங்கோ³பாதி⁴ராத்மா உத்ஸர்ஜந் மர்மஸு நிக்ருத்யமாநேஷு து³:க²வேத³நயா ஆர்த: ஶப்³த³ம் குர்வந் யாதி க³ச்ச²தி । தத் கஸ்மிந்காலே இத்யுச்யதே — யத்ர ஏதத்³ப⁴வதி, ஏததி³தி க்ரியாவிஶேஷணம் , ஊர்த்⁴வோச்ச்²வாஸீ, யத்ர ஊர்த்⁴வோச்ச்²வாஸித்வமஸ்ய ப⁴வதீத்யர்த²: । த்³ருஶ்யமாநஸ்யாப்யநுவத³நம் வைராக்³யஹேதோ: ; ஈத்³ருஶ: கஷ்ட: க²லு அயம் ஸம்ஸார: — யேந உத்க்ராந்திகாலே மர்மஸு உத்க்ருத்யமாநேஷு ஸ்ம்ருதிலோப: து³:க²வேத³நார்தஸ்ய புருஷார்த²ஸாத⁴நப்ரதிபத்தௌ ச அஸாமர்த்²யம் பரவஶீக்ருதசித்தஸ்ய ; தஸ்மாத் யாவத் இயமவஸ்தா² ந ஆக³மிஷ்யதி, தாவதே³வ புருஷார்த²ஸாத⁴நகர்தவ்யதாயாம் அப்ரமத்தோ ப⁴வேத் — இத்யாஹ காருண்யாத் ஶ்ருதி: ॥

ஸ யத்ராயமணிமாநம் ந்யேதி ஜரயா வோபதபதா வாணிமாநம் நிக³ச்ச²தி தத்³யதா²ம்ரம் வோது³ம்ப³ரம் வா பிப்பலம் வா ப³ந்த⁴நாத்ப்ரமுச்யத ஏவமேவாயம் புருஷ ஏப்⁴யோ(அ)ங்கே³ப்⁴ய: ஸம்ப்ரமுச்ய புந: ப்ரதிந்யாயம் ப்ரதியோந்யாத்³ரவதி ப்ராணாயைவ ॥ 36 ॥

தத³ஸ்ய ஊர்த்⁴வோச்ச்²வாஸித்வம் கஸ்மிந்காலே கிந்நிமித்தம் கத²ம் கிமர்த²ம் வா ஸ்யாதி³த்யேதது³ச்யதே — ஸோ(அ)யம் ப்ராக்ருத: ஶிர:பாண்யாதி³மாந் பிண்ட³:, யத்ர யஸ்மிந்காலே அயம் அணிமாநம் அணோர்பா⁴வம் அணுத்வம் கார்ஶ்யமித்யர்த²:, ந்யேதி நிக³ச்ச²தி ; கிந்நிமித்தம் ? ஜரயா வா ஸ்வயமேவ காலபக்வப²லவத் ஜீர்ண: கார்ஶ்யம் க³ச்ச²தி ; உபதபதீதி உபதபந் ஜ்வராதி³ரோக³: தேந உபதபதா வா ; உபதப்யமாநோ ஹி ரோகே³ண விஷமாக்³நிதயா அந்நம் பு⁴க்தம் ந ஜரயதி, தத: அந்நரஸேந அநுபசீயமாந: பிண்ட³: கார்ஶ்யமாபத்³யதே, தது³ச்யதே — உபதபதா வேதி ; அணிமாநம் நிக³ச்ச²தி । யதா³ அத்யந்தகார்ஶ்யம் ப்ரதிபந்ந: ஜராதி³நிமித்தை:, ததா³ ஊர்த்⁴வோச்ச்²வாஸீ ப⁴வதி ; யதா³ ஊர்த்⁴வோச்ச்²வாஸீ, ததா³ ப்⁴ருஶாஹிதஸம்பா⁴ரஶகடவத் உத்ஸர்ஜந்யாதி । ஜராபி⁴ப⁴வ: ரோகா³தி³பீட³நம் கார்ஶ்யாபத்திஶ்ச ஶரீரவத: அவஶ்யம்பா⁴விந ஏதே(அ)நர்தா² இதி வைராக்³யாய இத³முச்யதே । யதா³ அஸௌ உத்ஸர்ஜந்யாதி, ததா³ கத²ம் ஶரீரம் விமுஞ்சதீதி த்³ருஷ்டாந்த உச்யதே — தத் தத்ர யதா² ஆம்ரம் வா ப²லம் , உது³ம்ப³ரம் வா ப²லம் , பிப்பலம் வா ப²லம் ; விஷமாநேகத்³ருஷ்டாந்தோபாதா³நம் மரணஸ்யாநியதநிமித்தத்வக்²யாபநார்த²ம் ; அநியதாநி ஹி மரணஸ்ய நிமித்தாநி அஸங்க்²யாதாநி ச ; ஏதத³பி வைராக்³யார்த²மேவ — யஸ்மாத் அயம் அநேகமரணநிமித்தவாந் தஸ்மாத் ஸர்வதா³ ம்ருத்யோராஸ்யே வர்ததே இதி । ப³ந்த⁴நாத் — ப³த்⁴யதே யேந வ்ருந்தேந ஸஹ, ஸ ப³ந்த⁴நகாரணோ ரஸ:, யஸ்மிந்வா ப³த்⁴யத இதி வ்ருந்தமேவ உச்யதே ப³ந்த⁴நம் — தஸ்மாத் ரஸாத் வ்ருந்தாத்³வா ப³ந்த⁴நாத் ப்ரமுச்யதே வாதாத்³யநேகநிமித்தம் ; ஏவமேவ அயம் புருஷ: லிங்கா³த்மா லிங்கோ³பாதி⁴: ஏப்⁴யோ(அ)ங்கே³ப்⁴ய: சக்ஷுராதி³தே³ஹாவயவேப்⁴ய:, ஸம்ப்ரமுச்ய ஸம்யங்நிர்லேபேந ப்ரமுச்ய — ந ஸுஷுப்தக³மநகால இவ ப்ராணேந ரக்ஷந் , கிம் தர்ஹி ஸஹ வாயுநா உபஸம்ஹ்ருத்ய, புந: ப்ரதிந்யாயம் — புந:ஶப்³தா³த் பூர்வமபி அயம் தே³ஹாத் தே³ஹாந்தரம் அஸக்ருத் க³தவாந் யதா² ஸ்வப்நபு³த்³தா⁴ந்தௌ புந: புநர்க³ச்ச²தி ததா², புந: ப்ரதிந்யாயம் ப்ரதிக³மநம் யதா²க³தமித்யர்த²:, ப்ரதியோநிம் யோநிம் யோநிம் ப்ரதி கர்மஶ்ருதாதி³வஶாத் ஆத்³ரவதி ; கிமர்த²ம் ? ப்ராணாயைவ ப்ராணவ்யூஹாயைவேத்யர்த²: ; ஸப்ராண ஏவ ஹி க³ச்ச²தி, தத: ‘ப்ராணாயைவ’ இதி விஶேஷணமநர்த²கம் ; ப்ராணவ்யூஹாய ஹி க³மநம் தே³ஹாத் தே³ஹாந்தரம் ப்ரதி ; தேந ஹி அஸ்ய கர்மப²லோபபோ⁴கா³ர்த²ஸித்³தி⁴:, ந ப்ராணஸத்தாமாத்ரேண । தஸ்மாத் தாத³ர்த்²யார்த²ம் யுக்தம் விஶேஷணம் — ப்ராணவ்யூஹாயேதி ॥
தத்ர அஸ்ய இத³ம் ஶரீரம் பரித்யஜ்ய க³ச்ச²த: ந அந்யஸ்ய தே³ஹாந்தரஸ்யோபாதா³நே ஸாமர்த்²யமஸ்தி, தே³ஹேந்த்³ரியவியோகா³த் ; ந ச அந்யே அஸ்ய ப்⁴ருத்யஸ்தா²நீயா:, க்³ருஹமிவ ராஜ்ஞே, ஶரீராந்தரம் க்ருத்வா ப்ரதீக்ஷமாணா வித்³யந்தே ; அதை²வம் ஸதி, கத²ம் அஸ்ய ஶரீராந்தரோபாதா³நமிதி । உச்யதே — ஸர்வம் ஹ்யஸ்ய ஜக³த் ஸ்வகர்மப²லோபபோ⁴க³ஸாத⁴நத்வாய உபாத்தம் ; ஸ்வகர்மப²லோபபோ⁴கா³ய ச அயம் ப்ரவ்ருத்த: தே³ஹாத்³தே³ஹாந்தரம் ப்ரதிபித்ஸு: ; தஸ்மாத் ஸர்வமேவ ஜக³த் ஸ்வகர்மணா ப்ரயுக்தம் தத்கர்மப²லோபபோ⁴க³யோக்³யம் ஸாத⁴நம் க்ருத்வா ப்ரதீக்ஷத ஏவ, ‘க்ருதம் லோகம் புருஷோ(அ)பி⁴ஜாயதே’ (ஶத. ப்³ரா. 6 । 2 । 2 । 27) இதி ஶ்ருதே: — யதா² ஸ்வப்நாத் ஜாக³ரிதம் ப்ரதிபித்ஸோ: । தத்கத²மிதி லோகப்ரஸித்³தோ⁴ த்³ருஷ்டாந்த உச்யதே —

தத்³யதா² ராஜாநமாயாந்தமுக்³ரா: ப்ரத்யேநஸ: ஸூதக்³ராமண்யோ(அ)ந்நை: பாநைராவஸதை²: ப்ரதிகல்பந்தே(அ)யமாயாத்யயமாக³ச்ச²தீத்யேவம் ஹைவம்வித³ம் ஸர்வாணி பூ⁴தாநி ப்ரதிகல்பந்த இத³ம் ப்³ரஹ்மாயாதீத³மாக³ச்ச²தீதி ॥ 37 ॥

தத் தத்ர யதா² ராஜாநம் ராஜ்யாபி⁴ஷிக்தம் ஆயாந்தம் ஸ்வராஷ்ட்ரே, உக்³ரா: ஜாதிவிஶேஷா: க்ரூரகர்மாணோ வா, ப்ரத்யேநஸ: — ப்ரதி ப்ரதி ஏநஸி பாபகர்மணி நியுக்தா: ப்ரத்யேநஸ:, தஸ்கராதி³த³ண்ட³நாதௌ³ நியுக்தா:, ஸூதாஶ்ச க்³ராமண்யஶ்ச ஸூதக்³ராமண்ய: — ஸூதா: வர்ணஸங்கரஜாதிவிஶேஷா:, க்³ராமண்ய: க்³ராமநேதார:, தே பூர்வமேவ ராஜ்ஞ ஆக³மநம் பு³த்³த்⁴வா, அந்நை: போ⁴ஜ்யப⁴க்ஷ்யாதி³ப்ரகாரை:, பாநை: மதி³ராதி³பி⁴:, ஆவஸதை²ஶ்ச ப்ராஸாதா³தி³பி⁴:, ப்ரதிகல்பந்தே நிஷ்பந்நைரேவ ப்ரதீக்ஷந்தே — அயம் ராஜா ஆயாதி அயமாக³ச்ச²தீத்யேவம் வத³ந்த: । யதா² அயம் த்³ருஷ்டாந்த:, ஏவம் ஹ ஏவம்வித³ம் கர்மப²லஸ்ய வேதி³தாரம் ஸம்ஸாரிணமித்யர்த²: ; கர்மப²லம் ஹி ப்ரஸ்துதம் , தத் ஏவம்ஶப்³தே³ந பராம்ருஶ்யதே ; ஸர்வாணி பூ⁴தாநி ஶரீரகர்த்ரூணி, கரணாநுக்³ரஹீத்ரூணி ச ஆதி³த்யாதீ³நி, தத்கர்மப்ரயுக்தாநி க்ருதைரேவ கர்மப²லோபபோ⁴க³ஸாத⁴நை: ப்ரதீக்ஷந்தே — இத³ம் ப்³ரஹ்ம போ⁴க்த்ரு கர்த்ரு ச அஸ்மாகம் ஆயாதி, ததா² இத³மாக³ச்ச²தீதி ஏவமேவ ச க்ருத்வா ப்ரதீக்ஷந்த இத்யர்த²: ॥

தத்³யதா² ராஜாநம் ப்ரயியாஸந்தமுக்³ரா: ப்ரத்யேநஸ: ஸூதக்³ராமண்யோ(அ)பி⁴ஸமாயந்த்யேவமேவேமமாத்மாநமந்தகாலே ஸர்வே ப்ராணா அபி⁴ஸமாயந்தி யத்ரைததூ³ர்த்⁴வோச்ச்²வாஸீ ப⁴வதி ॥ 38 ॥

தமேவம் ஜிக³மிஷும் கே ஸஹ க³ச்ச²ந்தி ; யே வா க³ச்ச²ந்தி, தே கிம் தத்க்ரியாப்ரணுந்நா:, ஆஹோஸ்வித் தத்கர்மவஶாத் ஸ்வயமேவ க³ச்ச²ந்தி — பரலோகஶரீரகர்த்ரூணி ச பூ⁴தாநீதி । அத்ரோச்யதே த்³ருஷ்டாந்த: — தத்³யதா² ராஜாநம் ப்ரயியாஸந்தம் ப்ரகர்ஷேண யாதுமிச்ச²ந்தம் , உக்³ரா: ப்ரத்யேநஸ: ஸூதக்³ராமண்ய: தம் யதா² அபி⁴ஸமாயந்தி ஆபி⁴முக்²யேந ஸமாயந்தி, ஏகீபா⁴வேந தமபி⁴முகா² ஆயந்தி அநாஜ்ஞப்தா ஏவ ராஜ்ஞா கேவலம் தஜ்ஜிக³மிஷாபி⁴ஜ்ஞா:, ஏவமேவ இமமாத்மாநம் போ⁴க்தாரம் அந்தகாலே மரணகாலே ஸர்வே ப்ராணா: வாகா³த³ய: அபி⁴ஸமாயந்தி । யத்ரைததூ³ர்த்⁴வோச்ச்²வாஸீ ப⁴வதீதி வ்யாக்²யாதம் ॥
இதி சதுர்தா²த்⁴யாயஸ்ய த்ருதீயம் ப்³ராஹ்மணம் ॥

சதுர்த²ம் ப்³ராஹ்மணம்

ஸ யத்ராயமாத்மா । ஸம்ஸாரோபவர்ணநம் ப்ரஸ்துதம் ; ‘தத்ராயம் புருஷ ஏப்⁴யோ(அ)ங்கே³ப்⁴ய: ஸம்ப்ரமுச்ய’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 36) இத்யுக்தம் । தத்ஸம்ப்ரமோக்ஷணம் கஸ்மிந்காலே கத²ம் வேதி ஸவிஸ்தரம் ஸம்ஸரணம் வர்ணயிதவ்யமித்யாரப்⁴யதே —

ஸ யத்ராயமாத்மாப³ல்யம் ந்யேத்ய ஸம்மோஹமிவ ந்யேத்யதை²நமேதே ப்ராணா அபி⁴ஸமாயந்தி ஸ ஏதாஸ்தேஜோமாத்ரா: ஸமப்⁴யாத³தா³நோ ஹ்ருத³யமேவாந்வவக்ராமதி ஸ யத்ரைஷ சாக்ஷுஷ: புருஷ: பராங்பர்யாவர்ததே(அ)தா²ரூபஜ்ஞோ ப⁴வதி ॥ 1 ॥

ஸோ(அ)யம் ஆத்மா ப்ரஸ்துத:, யத்ர யஸ்மிந்காலே, அப³ல்யம் அப³லபா⁴வம் , நி ஏத்ய க³த்வா — யத் தே³ஹஸ்ய தௌ³ர்ப³ல்யம் , தத் ஆத்மந ஏவ தௌ³ர்ப³ல்யமித்யுபசர்யதே ‘அப³ல்யம் ந்யேத்ய’ இதி ; ந ஹ்யஸௌ ஸ்வத: அமூர்தத்வாத் அப³லபா⁴வம் க³ச்ச²தி — ததா² ஸம்மோஹமிவ ஸம்மூட⁴தா ஸம்மோஹ: விவேகாபா⁴வ: ஸம்மூட⁴தாமிவ ந்யேதி நிக³ச்ச²தி ; ந சாஸ்ய ஸ்வத: ஸம்மோஹ: அஸம்மோஹோ வா அஸ்தி, நித்யசைதந்யஜ்யோதி:ஸ்வபா⁴வத்வாத் ; தேந இவஶப்³த³: — ஸம்மோஹமிவ ந்யேதீதி ; உத்க்ராந்திகாலே ஹி கரணோபஸம்ஹாரநிமித்தோ வ்யாகுலீபா⁴வ: ஆத்மந இவ லக்ஷ்யதே லௌகிகை: ; ததா² ச வக்தாரோ ப⁴வந்தி — ஸம்மூட⁴: ஸம்மூடோ⁴(அ)யமிதி । அத² வா உப⁴யத்ர இவஶப்³த³ப்ரயோகோ³ யோஜ்ய: — அப³ல்யமிவ ந்யேத்ய ஸம்மோஹமிவ ந்யேதீதி, உப⁴யஸ்ய பரோபாதி⁴நிமித்தத்வாவிஶேஷாத் , ஸமாநகர்த்ருகநிர்தே³ஶாச்ச । அத² அஸ்மிந்காலே ஏதே ப்ராணா: வாகா³த³ய: ஏநமாத்மாநமபி⁴ஸமாயந்தி ; ததா³ அஸ்ய ஶாரீரஸ்யாத்மந: அங்கே³ப்⁴ய: ஸம்ப்ரமோக்ஷணம் । கத²ம் புந: ஸம்ப்ரமோக்ஷணம் , கேந வா ப்ரகாரேண ஆத்மாநமபி⁴ஸமாயந்தீத்யுச்யதே — ஸ: ஆத்மா, ஏதாஸ்தேஜோமாத்ரா: தேஜஸோ மாத்ரா: தேஜோமாத்ரா: தேஜோவயவா: ரூபாதி³ப்ரகாஶகத்வாத் , சக்ஷுராதீ³நி கரணாநீத்யர்த²:, தா ஏதா: ஸமப்⁴யாத³தா³ந: ஸம்யக் நிர்லேபேந அப்⁴யாத³தா³ந: ஆபி⁴முக்²யேந ஆத³தா³ந: ஸம்ஹரமாண: ; தத் ஸ்வப்நாபேக்ஷயா விஶேஷணம் ‘ஸம்’ இதி ; ந து ஸ்வப்நே நிர்லேபேந ஸம்யகா³தா³நம் ; அஸ்தி து ஆதா³நமாத்ரம் ; ‘க்³ருஹீதா வாக் க்³ருஹீதம் சக்ஷு:’ (ப்³ரு. உ. 2 । 1 । 17) ‘அஸ்ய லோகஸ்ய ஸர்வாவதோ மாத்ராமபாதா³ய’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 9) ‘ஶுக்ரமாதா³ய’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 11) இத்யாதி³வாக்யேப்⁴ய: । ஹ்ருத³யமேவ புண்ட³ரீகாகாஶம் அந்வவக்ராமதி அந்வாக³ச்ச²தி, ஹ்ருத³யே(அ)பி⁴வ்யக்தவிஜ்ஞாநோ ப⁴வதீத்யர்த²: — பு³த்³த்⁴யாதி³விக்ஷேபோபஸம்ஹாரே ஸதி ; ந ஹி தஸ்ய ஸ்வதஶ்சலநம் விக்ஷேபோபஸம்ஹாராதி³விக்ரியா வா, ‘த்⁴யாயதீவ லேலாயதீவ’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 2) இத்யுக்தத்வாத் ; பு³த்³த்⁴யாத்³யுபாதி⁴த்³வாரைவ ஹி ஸர்வவிக்ரியா அத்⁴யாரோப்யதே தஸ்மிந் । கதா³ புந: தஸ்ய தேஜோமாத்ராப்⁴யாதா³நமித்யுச்யதே — ஸ: யத்ர ஏஷ:, சக்ஷுஷி ப⁴வ: சாக்ஷுஷ: புருஷ: ஆதி³த்யாம்ஶ: போ⁴க்து: கர்மணா ப்ரயுக்த: யாவத்³தே³ஹதா⁴ரணம் தாவத் சக்ஷுஷோ(அ)நுக்³ரஹம் குர்வந் வர்ததே ; மரணகாலே து அஸ்ய சக்ஷுரநுக்³ரஹம் பரித்யஜதி, ஸ்வம் ஆதி³த்யாத்மாநம் ப்ரதிபத்³யதே ; ததே³தது³க்தம் — ‘யத்ராஸ்ய புருஷஸ்ய ம்ருதஸ்யாக்³நிம் வாக³ப்யேதி வாதம் ப்ராணஶ்சக்ஷுராதி³த்யம்’ (ப்³ரு. உ. 3 । 2 । 13) இத்யாதி³ ; புந: தே³ஹக்³ரஹணகாலே ஸம்ஶ்ரயிஷ்யந்தி ; ததா² ஸ்வப்ஸ்யத: ப்ரபு³த்⁴யதஶ்ச ; ததே³ததா³ஹ — சாக்ஷுஷ: புருஷ: யத்ர யஸ்மிந்காலே, பராங் பர்யாவர்ததே — பரி ஸமந்தாத் பராங் வ்யாவர்ததே இதி ; அத² அத்ர அஸ்மிந்காலே அரூபஜ்ஞோ ப⁴வதி, முமூர்ஷு: ரூபம் ந ஜாநாதி ; ததா³ அயமாத்மா சக்ஷுராதி³தேஜோமாத்ரா: ஸமப்⁴யாத³தா³நோ ப⁴வதி, ஸ்வப்நகால இவ ॥

ஏகீ ப⁴வதி ந பஶ்யதீத்யாஹுரேகீ ப⁴வதி ந ஜிக்⁴ரதீத்யாஹுரேகீ ப⁴வதி ந ரஸயத இத்யாஹுரேகீ ப⁴வதி ந வத³தீத்யாஹுரேகீ ப⁴வதி ந ஶ்ருணோதீத்யாஹுரேகீ ப⁴வதி ந மநுத இத்யாஹுரேகீ ப⁴வதி ந ஸ்ப்ருஶதீத்யாஹுரேகீ ப⁴வதி ந விஜாநாதீத்யாஹுஸ்தஸ்ய ஹைதஸ்ய ஹ்ருத³யஸ்யாக்³ரம் ப்ரத்³யோததே தேந ப்ரத்³யோதேநைஷ ஆத்மா நிஷ்க்ராமதி சக்ஷுஷ்டோ வா மூர்த்⁴நோ வாந்யேப்⁴யோ வா ஶரீரதே³ஶேப்⁴யஸ்தமுத்க்ராமந்தம் ப்ராணோ(அ)நூத்க்ராமதி ப்ராணமநூத்க்ராமந்தம் ஸர்வே ப்ராணா அநூத்க்ராமந்தி ஸவிஜ்ஞாநோ ப⁴வதி ஸவிஜ்ஞாநமேவாந்வவக்ராமதி । தம் வித்³யாகர்மணீ ஸமந்வாரபே⁴தே பூர்வப்ரஜ்ஞா ச ॥ 2 ॥

ஏகீ ப⁴வதி கரணஜாதம் ஸ்வேந லிங்கா³த்மநா, ததா³ ஏநம் பார்ஶ்வஸ்தா² ஆஹு: — பஶ்யதீதி ; ததா² க்⁴ராணதே³வதாநிவ்ருத்தௌ க்⁴ராணமேகீ ப⁴வதி லிங்கா³த்மநா, ததா³ ந ஜிக்⁴ரதீத்யாஹு: । ஸமாநமந்யத் । ஜிஹ்வாயாம் ஸோமோ வருணோ வா தே³வதா, தந்நிவ்ருத்த்யபேக்ஷயா ந ரஸயதே இத்யாஹு: । ததா² ந வத³தி ந ஶ்ருணோதி ந மநுதே ந ஸ்ப்ருஶதி ந விஜாநாதீத்யாஹு: । ததா³ உபலக்ஷ்யதே தே³வதாநிவ்ருத்தி:, கரணாநாம் ச ஹ்ருத³ய ஏகீபா⁴வ: । தத்ர ஹ்ருத³யே உபஸம்ஹ்ருதேஷு கரணேஷு யோ(அ)ந்தர்வ்யாபார: ஸ கத்²யதே — தஸ்ய ஹ ஏதஸ்ய ப்ரக்ருதஸ்ய ஹ்ருத³யஸ்ய ஹ்ருத³யச்சி²த்³ரஸ்யேத்யேதத் , அக்³ரம் நாடீ³முக²ம் நிர்க³மநத்³வாரம் , ப்ரத்³யோததே, ஸ்வப்நகால இவ, ஸ்வேந பா⁴ஸா தேஜோமாத்ராதா³நக்ருதேந, ஸ்வேநைவ ஜ்யோதிஷா ஆத்மநைவ ச ; தேந ஆத்மஜ்யோதிஷா ப்ரத்³யோதேந ஹ்ருத³யாக்³ரேண ஏஷ ஆத்மா விஜ்ஞாநமயோ லிங்கோ³பாதி⁴: நிர்க³ச்ச²தி நிஷ்க்ராமதி । ததா² ஆத²ர்வணே ‘கஸ்மிந்ந்வஹமுத்க்ராந்த உத்க்ராந்தோ ப⁴விஷ்யாமி கஸ்மிந்வா ப்ரதிஷ்டி²தே ப்ரதிஷ்டா²ஸ்யாமீதி ஸ ப்ராணமஸ்ருஜத’ (ப்ர. உ. 6 । 3) இதி । தத்ர ச ஆத்மசைதந்யஜ்யோதி: ஸர்வதா³ அபி⁴வ்யக்ததரம் ; தது³பாதி⁴த்³வாரா ஹி ஆத்மநி ஜந்மமரணக³மநாக³மநாதி³ஸர்வவிக்ரியாலக்ஷண: ஸம்வ்யவஹார: ; ததா³த்மகம் ஹி த்³வாத³ஶவித⁴ம் கரணம் பு³த்³த்⁴யாதி³, தத் ஸூத்ரம் , தத் ஜீவநம் , ஸோ(அ)ந்தராத்மா ஜக³த: தஸ்து²ஷஶ்ச । தேந ப்ரத்³யோதேந ஹ்ருத³யாக்³ரப்ரகாஶேந நிஷ்க்ரமமாண: கேந மார்கே³ண நிஷ்க்ராமதீத்யுச்யதே — சக்ஷுஷ்டோ வா, ஆதி³த்யலோகப்ராப்திநிமித்தம் ஜ்ஞாநம் கர்ம வா யதி³ ஸ்யாத் ; மூர்த்⁴நோ வா ப்³ரஹ்மலோகப்ராப்திநிமித்தம் சேத் ; அந்யேப்⁴யோ வா ஶரீரதே³ஶேப்⁴ய: ஶரீராவயவேப்⁴ய: யதா²கர்ம யதா²ஶ்ருதம் । தம் விஜ்ஞாநாத்மாநம் , உத்க்ராமந்தம் பரலோகாய ப்ரஸ்தி²தம் , பரலோகாய உத்³பூ⁴தாகூதமித்யர்த²:, ப்ராண: ஸர்வாதி⁴காரிஸ்தா²நீய: ராஜ்ஞ இவ அநூத்க்ராமதி ; தம் ச ப்ராணமநூத்க்ராமந்தம் வாகா³த³ய: ஸர்வே ப்ராணா அநூத்க்ராமந்தி । யதா²ப்ரதா⁴நாந்வாசிக்²யாஸா இயம் , ந து க்ரமேண ஸார்த²வத் க³மநம் இஹ விவக்ஷிதம் । ததா³ ஏஷ ஆத்மா ஸவிஜ்ஞாநோ ப⁴வதி ஸ்வப்ந இவ விஶேஷவிஜ்ஞாநவாந் ப⁴வதி கர்மவஶாத் , ந ஸ்வதந்த்ர: ; ஸ்வாதந்த்ர்யேண ஹி ஸவிஜ்ஞாநத்வே ஸர்வ: க்ருதக்ருத்ய: ஸ்யாத் ; நைவ து தத் லப்⁴யதே ; அத ஏவாஹ வ்யாஸ: — ‘ஸதா³ தத்³பா⁴வபா⁴வித:’ (ப⁴. கீ³. 8 । 6) இதி ; கர்மணா து உத்³பா⁴வ்யமாநேந அந்த:கரணவ்ருத்திவிஶேஷாஶ்ரிதவாஸநாத்மகவிஶேஷவிஜ்ஞாநேந ஸர்வோ லோக: ஏதஸ்மிந்காலே ஸவிஜ்ஞாநோ ப⁴வதி ; ஸவிஜ்ஞாநமேவ ச க³ந்தவ்யம் அந்வவக்ராமதி அநுக³ச்ச²தி விஶேஷவிஜ்ஞாநோத்³பா⁴ஸிதமேவேத்யர்த²: । தஸ்மாத் தத்காலே ஸ்வாதந்த்ர்யார்த²ம் யோக³த⁴ர்மாநுஸேவநம் பரிஸங்க்²யாநாப்⁴யாஸஶ்ச விஶிஷ்டபுண்யோபசயஶ்ச ஶ்ரத்³த³தா⁴நை: பரலோகார்தி²பி⁴: அப்ரமத்தை: கர்தவ்ய இதி । ஸர்வஶாஸ்த்ராணாம் யத்நதோ விதே⁴யோ(அ)ர்த²: — து³ஶ்சரிதாச்ச உபரமணம் । ந ஹி தத்காலே ஶக்யதே கிஞ்சித்ஸம்பாத³யிதும் , கர்மணா நீயமாநஸ்ய ஸ்வாதந்த்ர்யாபா⁴வாத் । ‘புண்யோ வை புண்யேந கர்மணா ப⁴வதி பாப: பாபேந’ (ப்³ரு. உ. 3 । 2 । 13) இத்யுக்தம் । ஏதஸ்ய ஹ்யநர்த²ஸ்ய உபஶமோபாயவிதா⁴நாய ஸர்வஶாகோ²பநிஷத³: ப்ரவ்ருத்தா: । ந ஹி தத்³விஹிதோபாயாநுஸேவநம் முக்த்வா ஆத்யந்திக: அஸ்ய அநர்த²ஸ்ய உபஶமோபாய: அஸ்தி । தஸ்மாத் அத்ரைவ உபநிஷத்³விஹிதோபாயே யத்நபரைர்ப⁴விதவ்யம் — இத்யேஷ ப்ரகரணார்த²: ॥
ஶகடவத்ஸம்ப்⁴ருதஸம்பா⁴ர உத்ஸர்ஜந்யாதீத்யுக்தம் , கிம் புந: தஸ்ய பரலோகாய ப்ரவ்ருத்தஸ்ய பத்²யத³நம் ஶாகடிகஸம்பா⁴ரஸ்தா²நீயம் , க³த்வா வா பரலோகம் யத் பு⁴ங்க்தே, ஶரீராத்³யாரம்ப⁴கம் ச யத் தத்கிம் இத்யுச்யதே — தம் பரலோகாய க³ச்ச²ந்தமாத்மாநம் , வித்³யாகர்மணீ — வித்³யா ச கர்ம ச வித்³யாகர்மணீ வித்³யா ஸர்வப்ரகாரா விஹிதா ப்ரதிஷித்³தா⁴ ச அவிஹிதா அப்ரதிஷித்³தா⁴ ச, ததா² கர்ம விஹிதம் ப்ரதிஷித்³த⁴ம் ச அவிஹிதமப்ரதிஷித்³த⁴ம் ச, ஸமந்வாரபே⁴தே ஸம்யக³ந்வாரபே⁴தே அந்வாலபே⁴தே அநுக³ச்ச²த: ; பூர்வப்ரஜ்ஞா ச — பூர்வாநுபூ⁴தவிஷயா ப்ரஜ்ஞா பூர்வப்ரஜ்ஞா அதீதகர்மப²லாநுப⁴வவாஸநேத்யர்த²: ; ஸா ச வாஸநா அபூர்வகர்மாரம்பே⁴ கர்மவிபாகே ச அங்க³ம் ப⁴வதி ; தேந அஸாவபி அந்வாரப⁴தே ; ந ஹி தயா வாஸநயா விநா கர்ம கர்தும் ப²லம் ச உபபோ⁴க்தும் ஶக்யதே ; ந ஹி அநப்⁴யஸ்தே விஷயே கௌஶலம் இந்த்³ரியாணாம் ப⁴வதி ; பூர்வாநுப⁴வவாஸநாப்ரவ்ருத்தாநாம் து இந்த்³ரியாணாம் இஹ அப்⁴யாஸமந்தரேண கௌஶலமுபபத்³யதே ; த்³ருஶ்யதே ச கேஷாஞ்சித் காஸுசித்க்ரியாஸு சித்ரகர்மாதி³லக்ஷணாஸு விநைவ இஹ அப்⁴யாஸேந ஜந்மத ஏவ கௌஶலம் , காஸுசித் அத்யந்தஸௌகர்யயுக்தாஸ்வபி அகௌஶலம் கேஷாஞ்சித் ; ததா² விஷயோபபோ⁴கே³ஷு ஸ்வபா⁴வத ஏவ கேஷாஞ்சித் கௌஶலாகௌஶலே த்³ருஶ்யேதே ; தச்ச ஏதத்ஸர்வம் பூர்வப்ரஜ்ஞோத்³ப⁴வாநுத்³ப⁴வநிமித்தம் ; தேந பூர்வப்ரஜ்ஞயா விநா கர்மணி வா ப²லோபபோ⁴கே³ வா ந கஸ்யசித் ப்ரவ்ருத்திருபபத்³யதே । தஸ்மாத் ஏதத் த்ரயம் ஶாகடிகஸம்பா⁴ரஸ்தா²நீயம் பரலோகபத்²யத³நம் வித்³யாகர்மபூர்வப்ரஜ்ஞாக்²யம் । யஸ்மாத் வித்³யாகர்மணீ பூர்வப்ரஜ்ஞா ச தே³ஹாந்தரப்ரதிபத்த்யுபபோ⁴க³ஸாத⁴நம் , தஸ்மாத் வித்³யாகர்மாதி³ ஶுப⁴மேவ ஸமாசரேத் , யதா² இஷ்டதே³ஹஸம்யோகோ³பபோ⁴கௌ³ ஸ்யாதாம் — இதி ப்ரகரணார்த²: ॥
ஏவம் வித்³யாதி³ஸம்பா⁴ரஸம்ப்⁴ருதோ தே³ஹாந்தரம் ப்ரதிபத்³யமாந:, முக்த்வா பூர்வம் தே³ஹம் , பக்ஷீவ வ்ருக்ஷாந்தரம் , தே³ஹாந்தரம் ப்ரதிபத்³யதே ; அத²வா ஆதிவாஹிகேந ஶரீராந்தரேண கர்மப²லஜந்மதே³ஶம் நீயதே । கிஞ்சாத்ரஸ்த²ஸ்யைவ ஸர்வக³தாநாம் கரணாநாம் வ்ருத்திலாபோ⁴ ப⁴வதி, ஆஹோஸ்வித் ஶரீரஸ்த²ஸ்ய ஸங்குசிதாநி கரணாநி ம்ருதஸ்ய பி⁴ந்நக⁴டப்ரதீ³பப்ரகாஶவத் ஸர்வதோ வ்யாப்ய புந: தே³ஹாந்தராரம்பே⁴ ஸங்கோசமுபக³ச்ச²ந்தி — கிஞ்ச மநோமாத்ரம் வைஶேஷிகஸமய இவ தே³ஹாந்தராரம்ப⁴தே³ஶம் ப்ரதி க³ச்ச²தி, கிம் வா கல்பநாந்தரமேவ வேதா³ந்தஸமயே — இத்யுச்யதே — ‘த ஏதே ஸர்வ ஏவ ஸமா: ஸர்வே(அ)நந்தா:’ (ப்³ரு. உ. 1 । 5 । 13) இதி ஶ்ருத: ஸர்வாத்மகாநி தாவத்கரணாநி, ஸர்வாத்மகப்ராணஸம்ஶ்ரயாச்ச ; தேஷாம் ஆத்⁴யாத்மிகாதி⁴பௌ⁴திகபரிச்சே²த³: ப்ராணிகர்மஜ்ஞாநபா⁴வநாநிமித்த: ; அத: தத்³வஶாத் ஸ்வபா⁴வத: ஸர்வக³தாநாமநந்தாநாமபி ப்ராணாநாம் கர்மஜ்ஞாநவாஸநாநுரூபேணைவ தே³ஹாந்தராரம்ப⁴வஶாத் ப்ராணாநாம் வ்ருத்தி: ஸங்குசதி விகஸதி ச ; ததா² சோக்தம் ‘ஸம: ப்லுஷிணா ஸமோ மஶகேந ஸமோ நாகே³ந ஸம ஏபி⁴ஸ்த்ரிபி⁴ர்லோகை: ஸமோ(அ)நேந ஸர்வேண’ (ப்³ரு. உ. 1 । 3 । 22) இதி ; ததா² ச இத³ம் வசநமநுகூலம் — ‘ஸ யோ ஹைதாநநந்தாநுபாஸ்தே’ (ப்³ரு. உ. 1 । 5 । 13) இத்யாதி³, ‘தம் யதா² யதோ²பாஸதே’ இதி ச । தத்ர வாஸநா பூர்வப்ரஜ்ஞாக்²யா வித்³யாகர்மதந்த்ரா ஜலூகாவத் ஸந்ததைவ ஸ்வப்நகால இவ கர்மக்ருதம் தே³ஹாத்³தே³ஹாந்தரம் ஆரப⁴தே ஹ்ருத³யஸ்தை²வ ; புநர்தே³ஹாந்தராரம்பே⁴ தே³ஹாந்தரம் பூர்வாஶ்ரயம் விமுஞ்சதி — இத்யேதஸ்மிந்நர்தே² த்³ருஷ்டாந்த உபாதீ³யதே —

தத்³யதா² த்ருணஜலாயுகா த்ருணஸ்யாந்தம் க³த்வாந்யமாக்ரமமாக்ரம்யாத்மாநமுபஸம் ஹரத்யேவமேவாயமாத்மேத³ம் ஶரீரம் நிஹத்யாவித்³யாம் க³மயித்வாந்யமாக்ரமமாக்ரம்யாத்மாநமுபஸம் ஹரதி ॥ 3 ॥

தத் தத்ர தே³ஹாந்தரஸஞ்சாரே இத³ம் நித³ர்ஶநம் — யதா² யேந ப்ரகாரேண த்ருணஜலாயுகா த்ருணஜலூகா த்ருணஸ்ய அந்தம் அவஸாநம் , க³த்வா ப்ராப்ய, அந்யம் த்ருணாந்தரம் , ஆக்ரமம் — ஆக்ரம்யத இத்யாக்ரம: — தமாக்ரமம் , ஆக்ரம்ய ஆஶ்ரித்ய, ஆத்மாநம் ஆத்மந: பூர்வாவயவம் உபஸம்ஹரதி அந்த்யாவயவஸ்தா²நே ; ஏவமேவ அயமாத்மா ய: ப்ரக்ருத: ஸம்ஸாரீ இத³ம் ஶரீரம் பூர்வோபாத்தம் , நிஹத்ய ஸ்வப்நம் ப்ரதிபித்ஸுரிவ பாதயித்வா அவித்³யாம் க³மயித்வா அசேதநம் க்ருத்வா ஸ்வாத்மோபஸம்ஹாரேண, அந்யம் ஆக்ரமம் த்ருணாந்தரமிவ த்ருணஜலூகா ஶரீராந்தரம் , க்³ருஹீத்வா ப்ரஸாரிதயா வாஸநயா, ஆத்மாநமுபஸம்ஹரதி, தத்ர ஆத்மபா⁴வமாரப⁴தே — யதா² ஸ்வப்நே தே³ஹாந்தரஸ்த² ஏவ ஶரீராரம்ப⁴தே³ஶே — ஆரப்⁴யமாணே தே³ஹே ஜங்க³மே ஸ்தா²வரே வா । தத்ர ச கர்மவஶாத் கரணாநி லப்³த⁴வ்ருத்தீநி ஸம்ஹந்யந்தே ; பா³ஹ்யம் ச குஶம்ருத்திகாஸ்தா²நீயம் ஶரீரமாரப்⁴யதே ; தத்ர ச கரணவ்யூஹமபேக்ஷ்ய வாகா³த்³யநுக்³ரஹாய அக்³ந்யாதி³தே³வதா: ஸம்ஶ்ரயந்தே । ஏஷ தே³ஹாந்தராரம்ப⁴விதி⁴: ॥
தத்ர தே³ஹாந்தராரம்பே⁴ நித்யோபாத்தமேவ உபாதா³நம் உபம்ருத்³ய உபம்ருத்³ய தே³ஹாந்தரமாரப⁴தே, ஆஹோஸ்வித் அபூர்வமேவ புந: புநராத³த்தே — இத்யத்ர உச்யதே த்³ருஷ்டா²ந்த: —

தத்³யதா² பேஶஸ்காரீ பேஶஸோ மாத்ராமபாதா³யாந்யந்நவதரம் கல்யாணதரம் ரூபம் தநுத ஏவமேவாயமாத்மேத³ம் ஶரீரம் நிஹத்யாவித்³யாம் க³மயித்வாந்யந்நவதரம் கல்யாணதரம் ரூபம் குருதே பித்ர்யம் வா கா³ந்த⁴ர்வம் வா தை³வம் வா ப்ராஜாபத்யம் வா ப்³ராஹ்மம் வாந்யேஷாம் வா பூ⁴தாநாம் ॥ 4 ॥

தத் தத்ர ஏதஸ்மிந்நர்தே², யதா² பேஶஸ்காரீ — பேஶ: ஸுவர்ணம் தத் கரோதீதி பேஶஸ்காரீ ஸுவர்ணகார:, பேஶஸ: ஸுவர்ணஸ்ய மாத்ராம் , அப ஆதா³ய அபச்சி²த்³ய க்³ருஹீத்வா, அந்யத் பூர்வஸ்மாத் ரசநாவிஶேஷாத் நவதரம் அபி⁴நவதரம் , கல்யாணாத் கல்யாணதரம் , ரூபம் தநுதே நிர்மிநோதி ; ஏவமேவாயமாத்மேத்யாதி³ பூர்வவத் । நித்யோபாத்தாந்யேவ ப்ருதி²வ்யாதீ³நி ஆகாஶாந்தாநி பஞ்ச பூ⁴தாநி யாநி ‘த்³வே வாவ ப்³ரஹ்மணோ ரூபே’ (ப்³ரு. உ. 2 । 3 । 1) இதி சதுர்தே² வ்யாக்²யாதாநி, பேஶ:ஸ்தா²நீயாநி தாந்யேவ உபம்ருத்³ய, உபம்ருத்³ய, அந்யத³ந்யச்ச தே³ஹாந்தரம் நவதரம் கல்யாணதரம் ரூபம் ஸம்ஸ்தா²நவிஶேஷம் , தே³ஹாந்தரமித்யர்த²:, குருதே — பித்ர்யம் வா பித்ருப்⁴யோ ஹிதம் , பித்ருலோகோபபோ⁴க³யோக்³யமித்யர்த²:, கா³ந்த⁴ர்வம் க³ந்த⁴ர்வாணாமுபபோ⁴க³யோக்³யம் , ததா² தே³வாநாம் தை³வம் , ப்ரஜாபதே: ப்ராஜாபத்யம் , ப்³ரஹ்மண இத³ம் ப்³ராஹ்மம் வா, யதா²கர்ம யதா²ஶ்ருதம் , அந்யேஷாம் வா பூ⁴தாநாம் ஸம்ப³ந்தி⁴ — ஶரீராந்தரம் குருதே இத்யபி⁴ஸம்ப³த்⁴யதே ॥
யே அஸ்ய ப³ந்த⁴நஸம்ஜ்ஞகா: உபாதி⁴பூ⁴தா:, யை: ஸம்யுக்த: தந்மயோ(அ)யமிதி விபா⁴வ்யதே, தே பதா³ர்தா²: புஞ்ஜீக்ருத்ய இஹ ஏகத்ர ப்ரதிநிர்தி³ஶ்யந்தே —

ஸ வா அயமாத்மா ப்³ரஹ்ம விஜ்ஞாநமயோ மநோமய: ப்ராணமயஶ்சக்ஷுர்மய: ஶ்ரோத்ரமய: ப்ருதி²வீமய ஆபோமயோ வாயுமய ஆகாஶமயஸ்தேஜோமயோ(அ)தேஜோமய: காமமயோ(அ)காமமய: க்ரோத⁴மயோ(அ)க்ரோத⁴மயோ த⁴ர்மமயோ(அ)த⁴ர்மமய: ஸர்வமயஸ்தத்³யதே³ததி³த³ம்மயோ(அ)தோ³மய இதி யதா²காரீ யதா²சாரீ ததா² ப⁴வதி ஸாது⁴காரீ ஸாது⁴ர்ப⁴வதி பாபகாரீ பாபோ ப⁴வதி புண்ய: புண்யேந கர்மணா ப⁴வதி பாப: பாபேந । அதோ² க²ல்வாஹு: காமமய ஏவாயம் புருஷ இதி ஸ யதா²காமோ ப⁴வதி தத்க்ரதுர்ப⁴வதி யத்க்ரதுர்ப⁴வதி தத்கர்ம குருதே யத்கர்ம குருதே தத³பி⁴ஸம்பத்³யதே ॥ 5 ॥

ஸ: வை அயம் ய: ஏவம் ஸம்ஸரதி ஆத்மா — ப்³ரஹ்மைவ பர ஏவ, ய: அஶநாயாத்³யதீத: ; விஜ்ஞாநமய: — விஜ்ஞாநம் பு³த்³தி⁴:, தேந உபலக்ஷ்யமாண:, தந்மய: ; ‘கதம ஆத்மேதி யோ(அ)யம் விஜ்ஞாநமய: ப்ராணேஷு’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 7) இதி ஹி உக்தம் ; விஜ்ஞாநமய: விஜ்ஞாநப்ராய:, யஸ்மாத் தத்³த⁴ர்மத்வமஸ்ய விபா⁴வ்யதே — ‘த்⁴யாயதீவ லேலாயதீவ’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 7) இதி ; ததா² மநோமய: மந:ஸந்நிகர்ஷாந்மநோமய: ; ததா² ப்ராணமய:, ப்ராண: பஞ்சவ்ருத்தி: தந்மய:, யேந சேதந: சலதீவ லக்ஷ்யதே ; ததா² சக்ஷுர்மய: ரூபத³ர்ஶநகாலே ; ஏவம் ஶ்ரோத்ரமய: ஶப்³த³ஶ்ரவணகாலே । ஏவம் தஸ்ய தஸ்ய இந்த்³ரியஸ்ய வ்யாபாரோத்³ப⁴வே தத்தந்மயோ ப⁴வதி । ஏவம் பு³த்³தி⁴ப்ராணத்³வாரேண சக்ஷுராதி³கரணமய: ஸந் ஶரீராரம்ப⁴கப்ருதி²வ்யாதி³பூ⁴தமயோ ப⁴வதி ; தத்ர பார்தி²வஶரீராரம்பே⁴ ப்ருதி²வீமயோ ப⁴வதி ; ததா² வருணாதி³லோகேஷு ஆப்யஶரீராரம்பே⁴ ஆபோமயோ ப⁴வதி ; ததா² வாயவ்யஶரீராரம்பே⁴ வாயுமயோ ப⁴வதி ; ததா² ஆகாஶஶரீராரம்பே⁴ ஆகாஶமயோ ப⁴வதி ; ஏவம் ஏதாநி தைஜஸாநி தே³வஶரீராணி ; தேஷ்வாரப்⁴யமாணேஷு தந்மய: தேஜோமயோ ப⁴வதி । அதோ வ்யதிரிக்தாநி பஶ்வாதி³ஶரீராணி நரகப்ரேதாதி³ஶரீராணி ச அதேஜோமயாநி ; தாந்யபேக்ஷ்ய ஆஹ — அதேஜோமய இதி । ஏவம் கார்யகரணஸங்கா⁴தமய: ஸந் ஆத்மா ப்ராப்தவ்யம் வஸ்த்வந்தரம் பஶ்யந் — இத³ம் மயா ப்ராப்தம் , அதோ³ மயா ப்ராப்தவ்யம் — இத்யேவம் விபரீதப்ரத்யய: தத³பி⁴லாஷ: காமமயோ ப⁴வதி । தஸ்மிந்காமே தோ³ஷம் பஶ்யத: தத்³விஷயாபி⁴லாஷப்ரஶமே சித்தம் ப்ரஸந்நம் அகலுஷம் ஶாந்தம் ப⁴வதி, தந்மய: அகாமமய: । ஏவம் தஸ்மிந்விஹதே காமே கேநசித் , ஸகாம: க்ரோத⁴த்வேந பரிணமதே, தேந தந்மயோ ப⁴வந் க்ரோத⁴மய: । ஸ க்ரோத⁴: கேநசிது³பாயேந நிவர்திதோ யதா³ ப⁴வதி, ததா³ ப்ரஸந்நம் அநாகுலம் சித்தம் ஸத் அக்ரோத⁴ உச்யதே, தேந தந்மய: । ஏவம் காமக்ரோதா⁴ப்⁴யாம் அகாமக்ரோதா⁴ப்⁴யாம் ச தந்மயோ பூ⁴த்வா, த⁴ர்மமய: அத⁴ர்மமயஶ்ச ப⁴வதி ; ந ஹி காமக்ரோதா⁴தி³பி⁴ர்விநா த⁴ர்மாதி³ப்ரவ்ருத்திருபபத்³யதே, ‘யத்³யத்³தி⁴ குருதே கர்ம தத்தத்காமஸ்ய சேஷ்டிதம்’ (மநு. 2 । 4) இதி ஸ்மரணாத் । த⁴ர்மமய: அத⁴ர்மமயஶ்ச பூ⁴த்வா ஸர்வமயோ ப⁴வதி — ஸமஸ்தம் த⁴ர்மாத⁴ர்மயோ: கார்யம் , யாவத்கிஞ்சித்³வ்யாக்ருதம் , தத்ஸர்வம் த⁴ர்மாத⁴ர்மயோ: ப²லம் , தத் ப்ரதிபத்³யமாந: தந்மயோ ப⁴வதி । கிம் ப³ஹுநா, ததே³தத் ஸித்³த⁴மஸ்ய — யத் அயம் இத³ம்மய: க்³ருஹ்யமாணவிஷயாதி³மய:, தஸ்மாத் அயம் அதோ³மய: ; அத³ இதி பரோக்ஷம் கார்யேண க்³ருஹ்யமாணேந நிர்தி³ஶ்யதே ; அநந்தா ஹி அந்த:கரணே பா⁴வநாவிஶேஷா: ; நைவ தே விஶேஷதோ நிர்தே³ஷ்டும் ஶக்யந்தே ; தஸ்மிந்தஸ்மிந் க்ஷணே கார்யதோ(அ)வக³ம்யந்தே — இத³மஸ்ய ஹ்ருதி³ வர்ததே, அத³: அஸ்யேதி ; தேந க்³ருஹ்யமாணகார்யேண இத³ம்மயதயா நிர்தி³ஶ்யதே பரோக்ஷ: அந்த:ஸ்தோ² வ்யவஹார: — அயமிதா³நீமதோ³மய இதி । ஸங்க்ஷேபதஸ்து யதா² கர்தும் யதா² வா சரிதும் ஶீலமஸ்ய ஸோ(அ)யம் யதா²காரீ யதா²சாரீ, ஸ: ததா² ப⁴வதி ; கரணம் நாம நியதா க்ரியா விதி⁴ப்ரதிஷேதா⁴தி³க³ம்யா, சரணம் நாம அநியதமிதி விஶேஷ: । ஸாது⁴காரீ ஸாது⁴ர்ப⁴வதீதி யதா²காரீத்யஸ்ய விஶேஷணம் ; பாபகாரீ பாபோ ப⁴வதீதி ச யதா²சாரீத்யஸ்ய । தாச்சீ²ல்யப்ரத்யயோபாதா³நாத் அத்யந்ததாத்பர்யதைவ தந்மயத்வம் , ந து தத்கர்மமாத்ரேண — இத்யாஶங்க்யாஹ — புண்ய: புண்யேந கர்மணா ப⁴வதி பாப: பாபேநேதி ; புண்யபாபகர்மமாத்ரேணைவ தந்மயதா ஸ்யாத் , ந து தாச்சீ²ல்யமபேக்ஷதே ; தாச்சீ²ல்யே து தந்மயத்வாதிஶய இத்யயம் விஶேஷ: । தத்ர காமக்ரோதா⁴தி³பூர்வகபுண்யாபுண்யகாரிதா ஸர்வமயத்வே ஹேது:, ஸம்ஸாரஸ்ய காரணம் , தே³ஹாத் தே³ஹாந்தரஸஞ்சாரஸ்ய ச ; ஏதத்ப்ரயுக்தோ ஹி அந்யத³ந்யத்³தே³ஹாந்தரமுபாத³த்தே ; தஸ்மாத் புண்யாபுண்யே ஸம்ஸாரஸ்ய காரணம் ; ஏதத்³விஷயௌ ஹி விதி⁴ப்ரதிஷேதௌ⁴ ; அத்ர ஶாஸ்த்ரஸ்ய ஸாப²ல்யமிதி ॥
அதோ² அபி அந்யே ப³ந்த⁴மோக்ஷகுஶலா: க²லு ஆஹு: — ஸத்யம் காமாதி³பூர்வகே புண்யாபுண்யே ஶரீரக்³ரஹணகாரணம் ; ததா²பி காமப்ரயுக்தோ ஹி புருஷ: புண்யாபுண்யே கர்மணீ உபசிநோதி ; காமப்ரஹாணே து கர்ம வித்³யமாநமபி புண்யாபுண்யோபசயகரம் ந ப⁴வதி ; உபசிதே அபி புண்யாபுண்யே கர்மணீ காமஶூந்யே ப²லாரம்ப⁴கே ந ப⁴வத: ; தஸ்மாத் காம ஏவ ஸம்ஸாரஸ்ய மூலம் । ததா² சோக்தமாத²ர்வணே — ‘காமாந்ய: காமயதே மந்யமாந: ஸ காமபி⁴ர்ஜாயதே தத்ர தத்ர’ (மு. உ. 3 । 2 । 2) இதி । தஸ்மாத் காமமய ஏவாயம் புருஷ:, யத் அந்யமயத்வம் தத் அகாரணம் வித்³யமாநமபி — இத்யத: அவதா⁴ரயதி ‘காமமய ஏவ’ இதி । யஸ்மாத் ஸ ச காமமய: ஸந் யாத்³ருஶேந காமேந யதா²காமோ ப⁴வதி, தத்க்ரதுர்ப⁴வதி — ஸ காம ஈஷத³பி⁴லாஷமாத்ரேணாபி⁴வ்யக்தோ யஸ்மிந்விஷயே ப⁴வதி, ஸ: அவிஹந்யமாந: ஸ்பு²டீப⁴வந் க்ரதுத்வமாபத்³யதே ; க்ரதுர்நாம அத்⁴யவஸாய: நிஶ்சய:, யத³நந்தரா க்ரியா ப்ரவர்ததே । யத்க்ரதுர்ப⁴வதி — யாத்³ருக்காமகார்யேண க்ரதுநா யதா²ரூப: க்ரது: அஸ்ய ஸோ(அ)யம் யத்க்ரது: ப⁴வதி — தத்கர்ம குருதே — யத்³விஷய: க்ரது:, தத்ப²லநிர்வ்ருத்தயே யத் யோக்³யம் கர்ம, தத் குருதே நிர்வர்தயதி । யத் கர்ம குருதே, தத் அபி⁴ஸம்பத்³யதே — ததீ³யம் ப²லமபி⁴ஸம்பத்³யதே । தஸ்மாத் ஸர்வமயத்வே அஸ்ய ஸம்ஸாரித்வே ச காம ஏவ ஹேதுரிதி ॥

ததே³ஷ ஶ்லோகோ ப⁴வதி । ததே³வ ஸக்த: ஸஹ கர்மணைதி லிங்க³ம் மநோ யத்ர நிஷக்தமஸ்ய । ப்ராப்யாந்தம் கர்மணஸ்தஸ்ய யத்கிஞ்சேஹ கரோத்யயம் । தஸ்மால்லோகாத்புநரைத்யஸ்மை லோகாய கர்மண இதி நு காமயமாநோ(அ)தா²காமயமாநோ யோ(அ)காமோ நிஷ்காம ஆப்தகாம ஆத்மகாமோ ந தஸ்ய ப்ராணா உத்க்ராமந்தி ப்³ரஹ்மைவ ஸந்ப்³ரஹ்மாப்யேதி ॥ 6 ॥

தத் தஸ்மிந்நர்தே² ஏஷ ஶ்லோக: மந்த்ரோ(அ)பி ப⁴வதி । ததே³வ ஏதி ததே³வ க³ச்ச²தி, ஸக்த ஆஸக்த: தத்ர உத்³பூ⁴தாபி⁴லாஷ: ஸந்நித்யர்த²: ; கத²மேதி ? ஸஹ கர்மணா — யத் கர்மப²லாஸக்த: ஸந் அகரோத் , தேந கர்மணா ஸஹைவ தத் ஏதி தத்ப²லமேதி ; கிம் தத் ? லிங்க³ம் மந: — மந:ப்ரதா⁴நத்வால்லிங்க³ஸ்ய மநோ லிங்க³மித்யுச்யதே ; அத²வா லிங்க்³யதே அவக³ம்யதே — அவக³ச்ச²தி — யேந, தத் லிங்க³ம் , தத் மந: — யத்ர யஸ்மிந் நிஷக்தம் நிஶ்சயேந ஸக்தம் உத்³பூ⁴தாபி⁴லாஷம் அஸ்ய ஸம்ஸாரிண: ; தத³பி⁴லாஷோ ஹி தத்கர்ம க்ருதவாந் ; தஸ்மாத்தந்மநோ(அ)பி⁴ஷங்க³வஶாதே³வ அஸ்ய தேந கர்மணா தத்ப²லப்ராப்தி: । தேந ஏதத்ஸித்³த⁴ம் ப⁴வதி, காமோ மூலம் ஸம்ஸாரஸ்யேதி । அத: உச்சி²ந்நகாமஸ்ய வித்³யமாநாந்யபி கர்மாணி ப்³ரஹ்மவித³: வந்த்⁴யாப்ரஸவாநி ப⁴வந்தி, ‘பர்யாப்தகாமஸ்ய க்ருதாத்மநஶ்ச இஹைவ ஸர்வே ப்ரவிலீயந்தி காமா:’ (மு. உ. 3 । 2 । 2) இதி ஶ்ருதே: । கிஞ்ச ப்ராப்யாந்தம் கர்மண: — ப்ராப்ய பு⁴க்த்வா அந்தம் அவஸாநம் யாவத் , கர்மண: ப²லபரிஸமாப்திம் க்ருத்வேத்யர்த²: ; கஸ்ய கர்மணோ(அ)ந்தம் ப்ராப்யேத்யுச்யதே — தஸ்ய, யத்கிஞ்ச கர்ம இஹ அஸ்மிந் லோகே கரோதி நிர்வர்தயதி அயம் , தஸ்ய கர்மண: ப²லம் பு⁴க்த்வா அந்தம் ப்ராப்ய, தஸ்மாத் லோகாத் புந: ஐதி ஆக³ச்ச²தி, அஸ்மை லோகாய கர்மணே — அயம் ஹி லோக: கர்மப்ரதா⁴ந:, தேநாஹ ‘கர்மணே’ இதி — புந: கர்மகரணாய ; புந: கர்ம க்ருத்வா ப²லாஸங்க³வஶாத் புநரமும் லோகம் யாதி — இத்யேவம் । இதி நு ஏவம் நு, காமயமாந: ஸம்ஸரதி । யஸ்மாத் காமயமாந ஏவ ஏவம் ஸம்ஸரதி, அத² தஸ்மாத் , அகாமயமாநோ ந க்வசித்ஸம்ஸரதி । ப²லாஸக்தஸ்ய ஹி க³திருக்தா ; அகாமஸ்ய ஹி க்ரியாநுபபத்தே: அகாமயமாநோ முச்யத ஏவ । கத²ம் புந: அகாமயமாநோ ப⁴வதி ? ய: அகாமோ ப⁴வதி, அஸௌ அகாமயமாந: । கத²மகாமதேத்யுச்யதே — யோ நிஷ்காம: யஸ்மாந்நிர்க³தா: காமா: ஸோ(அ)யம் நிஷ்காம: । கத²ம் காமா நிர்க³ச்ச²ந்தி ? ய ஆப்தகாம: ப⁴வதி ஆப்தா: காமா யேந ஸ ஆப்தகாம: । கத²மாப்யந்தே காமா: ? ஆத்மகாமத்வேந, யஸ்ய ஆத்மைவ நாந்ய: காமயிதவ்யோ வஸ்த்வந்தரபூ⁴த: பதா³ர்தோ² ப⁴வதி ; ஆத்மைவ அநந்தரோ(அ)பா³ஹ்ய: க்ருத்ஸ்ந: ப்ரஜ்ஞாநக⁴ந ஏகரஸ: நோர்த்⁴வம் ந திர்யக் நாத⁴: ஆத்மநோ(அ)ந்யத் காமயிதவ்யம் வஸ்வந்தரம் — யஸ்ய ஸர்வமாத்மைவாபூ⁴த்தத்கேந கம் பஶ்யேத் , ஶ்ருணுயாத் , மந்வீத, விஜாநீயாத்³வா — ஏவம் விஜாநந்கம் காமயேத । ஜ்ஞாயமாநோ ஹ்யந்யத்வேந பதா³ர்த²: காமயிதவ்யோ ப⁴வதி ; ந சாஸாவந்ய: ப்³ரஹ்மவித³ ஆப்தகாமஸ்யாஸ்தி । ய ஏவாத்மகாமதயா ஆப்தகாம:, ஸ நிஷ்காம: அகாம: அகாமயமாநஶ்சேதி முச்யதே । ந ஹி யஸ்ய ஆத்மைவ ஸர்வம் ப⁴வதி, தஸ்ய அநாத்மா காமயிதவ்யோ(அ)ஸ்தி । அநாத்மா சாந்ய: காமயிதவ்ய:, ஸர்வம் ச ஆத்மைவாபூ⁴தி³தி விப்ரதிஷித்³த⁴ம் । ஸர்வாத்மத³ர்ஶிந: காமயிதவ்யாபா⁴வாத்கர்மாநுபபத்தி: । யே து ப்ரத்யவாயபரிஹாரார்த²ம் கர்ம கல்பயந்தி ப்³ரஹ்மவிதோ³(அ)பி, தேஷாம் ந ஆத்மைவ ஸர்வம் ப⁴வதி, ப்ரத்யவாயஸ்ய ஜிஹாஸிதவ்யஸ்ய ஆத்மநோ(அ)ந்யஸ்ய அபி⁴ப்ரேதத்வாத் । யேந ச அஶநாயாத்³யதீத: நித்யம் ப்ரத்யவாயாஸம்ப³த்³த⁴: விதி³த ஆத்மா, தம் வயம் ப்³ரஹ்மவித³ம் ப்³ரூம: ; நித்யமேவ அஶநாயாத்³யதீதமாத்மாநம் பஶ்யதி ; யஸ்மாச்ச ஜிஹாஸிதவ்யமந்யம் உபாதே³யம் வா யோ ந பஶ்யதி, தஸ்ய கர்ம ந ஶக்யத ஏவ ஸம்ப³ந்து⁴ம் । யஸ்து அப்³ரஹ்மவித் , தஸ்ய ப⁴வத்யேவ ப்ரத்யவாயபரிஹாரார்த²ம் கர்மேதி ந விரோத⁴: । அத: காமாபா⁴வாத் அகாமயமாநோ ந ஜாயதே, முச்யத ஏவ ॥
தஸ்ய ஏவமகாமயமாநஸ்ய கர்மாபா⁴வே க³மநகாரணாபா⁴வாத் ப்ராணா வாகா³த³ய:, நோத்க்ராமந்தி நோர்த்⁴வம் க்ராமந்தி தே³ஹாத் । ஸ ச வித்³வாந் ஆப்தகாம: ஆத்மகாமதயா இஹைவ ப்³ரஹ்மபூ⁴த: । ஸர்வாத்மநோ ஹி ப்³ரஹ்மண: த்³ருஷ்டாந்தத்வேந ப்ரத³ர்ஶிதம் ஏதத்³ரூபம் — ‘தத்³வா அஸ்யைததா³ப்தகாமமகாமம் ரூபம்’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 21) இதி ; தஸ்ய ஹி தா³ர்ஷ்டாந்திகபூ⁴தோ(அ)யமர்த² உபஸம்ஹ்ரியதே — அதா²காமயமாந இத்யாதி³நா । ஸ கத²மேவம்பூ⁴தோ முச்யத இத்யுச்யதே — யோ ஹி ஸுஷுப்தாவஸ்த²மிவ நிர்விஶேஷமத்³வைதம் அலுப்தசித்³ரூபஜ்யோதி:ஸ்வபா⁴வம் ஆத்மாநம் பஶ்யதி, தஸ்யைவ அகாமயமாநஸ்ய கர்மாபா⁴வே க³மநகாரணாபா⁴வாத் ப்ராணா வாகா³த³யோ நோத்க்ராமந்தி । கிந்து வித்³வாந் ஸ: இஹைவ ப்³ரஹ்ம, யத்³யபி தே³ஹவாநிவ லக்ஷ்யதே ; ஸ ப்³ரஹ்மைவ ஸந் ப்³ரஹ்ம அப்யேதி । யஸ்மாத் ந ஹி தஸ்ய அப்³ரஹ்மத்வபரிச்சே²த³ஹேதவ: காமா: ஸந்தி, தஸ்மாத் இஹைவ ப்³ரஹ்மைவ ஸந் ப்³ரஹ்ம அப்யேதி ந ஶரீரபாதோத்தரகாலம் । ந ஹி விது³ஷோ ம்ருதஸ்ய பா⁴வாந்தராபத்தி: ஜீவதோ(அ)ந்ய: பா⁴வ:, தே³ஹாந்தரப்ரதிஸந்தா⁴நாபா⁴வமாத்ரேணைவ து ப்³ரஹ்மாப்யேதீத்யுச்யதே । பா⁴வாந்தராபத்தௌ ஹி மோக்ஷஸ்ய ஸர்வோபநிஷத்³விவக்ஷிதோ(அ)ர்த²: ஆத்மைகத்வாக்²ய: ஸ பா³தி⁴தோ ப⁴வேத் ; கர்மஹேதுகஶ்ச மோக்ஷ: ப்ராப்நோதி, ந ஜ்ஞாநநிமித்த இதி ; ஸ சாநிஷ்ட: ; அநித்யத்வம் ச மோக்ஷஸ்ய ப்ராப்நோதி ; ந ஹி க்ரியாநிர்வ்ருத்த: அர்த²: நித்யோ த்³ருஷ்ட: ; நித்யஶ்ச மோக்ஷோ(அ)ப்⁴யுபக³ம்யதே, ‘ஏஷ நித்யோ மஹிமா’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 23) இதி மந்த்ரவர்ணாத் । ந ச ஸ்வாபா⁴விகாத் ஸ்வபா⁴வாத் அந்யத் நித்யம் கல்பயிதும் ஶக்யம் । ஸ்வாபா⁴விகஶ்சேத் அக்³ந்யுஷ்ணவத் ஆத்மந: ஸ்வபா⁴வ:, ஸ ந ஶக்யதே புருஷவ்யாபாராநுபா⁴வீதி வக்தும் ; ந ஹி அக்³நேரௌஷ்ண்யம் ப்ரகாஶோ வா அக்³நிவ்யாபாராநந்தராநுபா⁴வீ ; அக்³நிவ்யாபாராநுபா⁴வீ ஸ்வாபா⁴விகஶ்சேதி விப்ரதிஷித்³த⁴ம் । ஜ்வலநவ்யாபாராநுபா⁴வித்வம் உஷ்ணப்ரகாஶயோரிதி சேத் , ந, அந்யோபலப்³தி⁴வ்யவதா⁴நாபக³மாபி⁴வ்யக்த்யபேக்ஷத்வாத் ; ஜ்வலநாதி³பூர்வகம் அக்³நி: உஷ்ணப்ரகாஶகு³ணாப்⁴யாமபி⁴வ்யஜ்யதே, தத் ந அக்³ந்யபேக்ஷயா ; கிம் தர்ஹி அந்யத்³ருஷ்டே: அக்³நேரௌஷ்ண்யப்ரகாஶௌ த⁴ர்மௌ வ்யவஹிதௌ, கஸ்யசித்³த்³ருஷ்ட்யா து அஸம்ப³த்⁴யமாநௌ, ஜ்வலநாபேக்ஷயா வ்யவதா⁴நாபக³மே த்³ருஷ்டேரபி⁴வ்யஜ்யேதே ; தத³பேக்ஷயா ப்⁴ராந்திருபஜாயதே — ஜ்வலநபூர்வகௌ ஏதௌ உஷ்ணப்ரகாஶௌ த⁴ர்மௌ ஜாதாவிதி । யதி³ உஷ்ணப்ரகாஶயோரபி ஸ்வாபா⁴விகத்வம் ந ஸ்யாத் — ய: ஸ்வாபா⁴விகோ(அ)க்³நேர்த⁴ர்ம:, தமுதா³ஹரிஷ்யாம: ; ந ச ஸ்வாபா⁴விகோ த⁴ர்ம ஏவ நாஸ்தி பதா³ர்தா²நாமிதி ஶக்யம் வக்தும் ॥
ந ச நிக³ட³ப⁴ங்க³ இவ அபா⁴வபூ⁴தோ மோக்ஷ: ப³ந்த⁴நநிவ்ருத்திருபபத்³யதே, பரமாத்மைகத்வாப்⁴யுபக³மாத் , ‘ஏகமேவாத்³விதீயம்’ (சா². உ. 6 । 2 । 1) இதி ஶ்ருதே: ; ந சாந்யோ ப³த்³தோ⁴(அ)ஸ்தி, யஸ்ய நிக³ட³நிவ்ருத்திவத் ப³ந்த⁴நநிவ்ருத்தி: மோக்ஷ: ஸ்யாத் ; பரமாத்மவ்யதிரேகேண அந்யஸ்யாபா⁴வம் விஸ்தரேண அவாதி³ஷ்ம । தஸ்மாத் அவித்³யாநிவ்ருத்திமாத்ரே மோக்ஷவ்யவஹார இதி ச அவோசாம, யதா² ரஜ்ஜ்வாதௌ³ ஸர்பாத்³யஜ்ஞாநநிவ்ருத்தௌ ஸர்பாதி³நிவ்ருத்தி: ॥
யே(அ)ப்யாசக்ஷதே — மோக்ஷே விஜ்ஞாநாந்தரம் ஆநந்தா³ந்தரம் ச அபி⁴வ்யஜ்யத இதி, தைர்வக்தவ்ய: அபி⁴வ்யக்திஶப்³தா³ர்த²: । யதி³ தாவத் லௌகிக்யேவ உபலப்³தி⁴விஷயவ்யாப்தி: அபி⁴வ்யக்திஶப்³தா³ர்த²:, ததோ வக்தவ்யம் — கிம் வித்³யமாநமபி⁴வ்யஜ்யதே, அவித்³யமாநமிதி வா । வித்³யமாநம் சேத் , யஸ்ய முக்தஸ்ய தத³பி⁴வ்யஜ்யதே தஸ்ய ஆத்மபூ⁴தமேவ தத் இதி, உபலப்³தி⁴வ்யவதா⁴நாநுபபத்தே: நித்யாபி⁴வ்யக்தத்வாத் , முக்தஸ்ய அபி⁴வ்யஜ்யத இதி விஶேஷவசநமநர்த²கம் । அத² கதா³சிதே³வ அபி⁴வ்யஜ்யதே, உபலப்³தி⁴வ்யவதா⁴நாத் அநாத்மபூ⁴தம் ததி³தி, அந்யதோ(அ)பி⁴வ்யக்திப்ரஸங்க³: ; ததா² ச அபி⁴வ்யக்திஸாத⁴நாபேக்ஷதா । உபலப்³தி⁴ஸமாநாஶ்ரயத்வே து வ்யவதா⁴நகல்பநாநுபபத்தே: ஸர்வதா³ அபி⁴வ்யக்தி:, அநபி⁴வ்யக்திர்வா ; ந து அந்தராலகல்பநாயாம் ப்ரமாணமஸ்தி । ந ச ஸமாநாஶ்ரயாணாம் ஏகஸ்ய ஆத்மபூ⁴தாநாம் த⁴ர்மாணாம் இதரேதரவிஷயவிஷயித்வம் ஸம்ப⁴வதி । விஜ்ஞாநஸுக²யோஶ்ச ப்ராக³பி⁴வ்யக்தே: ஸம்ஸாரித்வம் , அபி⁴வ்யக்த்யுத்தரகாலம் ச முக்தத்வம் யஸ்ய — ஸோ(அ)ந்ய: பரஸ்மாத் நித்யாபி⁴வ்யக்தஜ்ஞாநஸ்வரூபாத் அத்யந்தவைலக்ஷண்யாத் , ஶைத்யமிவ ஔஷ்ண்யாத் ; பரமாத்மபே⁴த³கல்பநாயாம் ச வைதி³க: க்ருதாந்த: பரித்யக்த: ஸ்யாத் । மோக்ஷஸ்ய இதா³நீமிவ நிர்விஶேஷத்வே தத³ர்தா²தி⁴கயத்நாநுபபத்தி: ஶாஸ்த்ரவையர்த்²யம் ச ப்ராப்நோதீதி சேத் , ந, அவித்³யாப்⁴ரமாபோஹார்த²த்வாத் ; ந ஹி வஸ்துதோ முக்தாமுக்தத்வவிஶேஷோ(அ)ஸ்தி, ஆத்மநோ நித்யைகரூபத்வாத் ; கிந்து தத்³விஷயா அவித்³யா அபோஹ்யதே ஶாஸ்த்ரோபதே³ஶஜநிதவிஜ்ஞாநேந ; ப்ராக்தது³பதே³ஶப்ராப்தே: தத³ர்த²ஶ்ச ப்ரயத்ந உபபத்³யத ஏவ । அவித்³யாவத: அவித்³யாநிவ்ருத்த்யநிவ்ருத்திக்ருத: விஶேஷ: ஆத்மந: ஸ்யாதி³தி சேத் , ந, அவித்³யாகல்பநாவிஷயத்வாப்⁴யுபக³மாத் , ரஜ்ஜூஷரஶுக்திகாக³க³நாநாம் ஸர்போத³கரஜதமலிநத்வாதி³வத் , அதோ³ஷ இத்யவோசாம । திமிராதிமிரத்³ருஷ்டிவத் அவித்³யாகர்த்ருத்வாகர்த்ருத்வக்ருத ஆத்மநோ விஶேஷ: ஸ்யாதி³தி சேத் , ந, ‘த்⁴யாயதீவ லேலாயதீவ’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 7) இதி ஸ்வத: அவித்³யாகர்த்ருத்வஸ்ய ப்ரதிஷித்³த⁴த்வாத் ; அநேகவ்யாபாரஸந்நிபாதஜநிதத்வாச்ச அவித்³யாப்⁴ரமஸ்ய ; விஷயத்வோபபத்தேஶ்ச ; யஸ்ய ச அவித்³யாப்⁴ரமோ க⁴டாதி³வத் விவிக்தோ க்³ருஹ்யதே, ஸ: ந அவித்³யாப்⁴ரமவாந் । அஹம் ந ஜாநே முக்³தோ⁴(அ)ஸ்மீதி ப்ரத்யயத³ர்ஶநாத் ; அவித்³யாப்⁴ரமவத்த்வமேவேதி சேத் , ந, தஸ்யாபி விவேகக்³ரஹணாத் ; ந ஹி யோ யஸ்ய விவேகேந க்³ரஹீதா, ஸ தஸ்மிந்ப்⁴ராந்த இத்யுச்யதே ; தஸ்ய ச விவேகக்³ரஹணம் , தஸ்மிந்நேவ ச ப்⁴ரம: — இதி விப்ரதிஷித்³த⁴ம் ; ந ஜாநே முக்³தோ⁴(அ)ஸ்மீதி த்³ருஶ்யதே இதி ப்³ரவீஷி — தத்³த³ர்ஶிநஶ்ச அஜ்ஞாநம் முக்³த⁴ரூபதா த்³ருஶ்யத இதி ச — தத்³த³ர்ஶநஸ்ய விஷயோ ப⁴வதி, கர்மதாமாபத்³யத இதி ; தத் கத²ம் கர்மபூ⁴தம் ஸத் கர்த்ருஸ்வரூபத்³ருஶிவிஶேஷணம் அஜ்ஞாநமுக்³த⁴தே ஸ்யாதாம் ? அத² த்³ருஶிவிஶேஷணத்வம் தயோ:, கத²ம் கர்ம ஸ்யாதாம் — த்³ருஶிநா வ்யாப்யேதே ? கர்ம ஹி கர்த்ருக்ரியயா வ்யாப்யமாநம் ப⁴வதி ; அந்யஶ்ச வ்யாப்யம் , அந்யம் வ்யாபகம் ; ந தேநைவ தத் வ்யாப்யதே ; வத³, கத²ம் ஏவம் ஸதி, அஜ்ஞாநமுக்³த⁴தே த்³ருஶிவிஶேஷணே ஸ்யாதாம் ? ந ச அஜ்ஞாநவிவேகத³ர்ஶீ அஜ்ஞாநம் ஆத்மந: கர்மபூ⁴தமுபலப⁴மாந: உபலப்³த்⁴ருத⁴ர்மத்வேந க்³ருஹ்ணாதி, ஶரீரே கார்ஶ்யரூபாதி³வத் ததா² । ஸுக²து³:கே²ச்சா²ப்ரயத்நாதீ³ந் ஸர்வோ லோக: க்³ருஹ்ணாதீதி சேத் , ததா²பி க்³ரஹீதுர்லோகஸ்ய விவிக்ததைவ அப்⁴யுபக³தா ஸ்யாத் । ந ஜாநே(அ)ஹம் த்வது³க்தம் முக்³த⁴ ஏவ இதி சேத் — ப⁴வது அஜ்ஞோ முக்³த⁴:, யஸ்து ஏவம்த³ர்ஶீ, தம் ஜ்ஞம் அமுக்³த⁴ம் ப்ரதிஜாநீமஹே வயம் । ததா² வ்யாஸேநோக்தம் — ‘இச்சா²தி³ க்ருத்ஸ்நம் க்ஷேத்ரம் க்ஷேத்ரீ ப்ரகாஶயதீதி’(ப⁴.கீ³.13/33), ‘ஸமம் ஸர்வேஷு பூ⁴தேஷு திஷ்ட²ந்தம் பரமேஶ்வரம் । விநஶ்யத்ஸ்வவிநஶ்யந்தம் —’ (ப⁴. கீ³. 13 । 27) இத்யாதி³ ஶதஶ உக்தம் । தஸ்மாத் ந ஆத்மந: ஸ்வத: ப³த்³த⁴முக்தஜ்ஞாநாஜ்ஞாநக்ருதோ விஶேஷ: அஸ்தி, ஸர்வதா³ ஸமைகரஸஸ்வாபா⁴வ்யாப்⁴யுபக³மாத் । யே து அதோ(அ)ந்யதா² ஆத்மவஸ்து பரிகல்ப்ய ப³ந்த⁴மோக்ஷாதி³ஶாஸ்த்ரம் ச அர்த²வாத³மாபாத³யந்தி, தே உத்ஸஹந்தே — கே²(அ)பி ஶாகுநம் பத³ம் த்³ரஷ்டும் , க²ம் வா முஷ்டிநா ஆக்ரஷ்டும் , சர்மவத்³வேஷ்டிதும் ; வயம் து தத் கர்துமஶக்தா: ; ஸர்வதா³ ஸமைகரஸம் அத்³வைதம் அவிக்ரியம் அஜம் அஜரம் அமரம் அம்ருதம் அப⁴யம் ஆத்மதத்த்வம் ப்³ரஹ்மைவ ஸ்ம: — இத்யேஷ ஸர்வவேதா³ந்தநிஶ்சிதோ(அ)ர்த² இத்யேவம் ப்ரதிபத்³யாமஹே । தஸ்மாத் ப்³ரஹ்மாத்யேதீதி உபசாரமாத்ரமேதத் , விபரீதக்³ரஹவத்³தே³ஹஸந்ததே: விச்சே²த³மாத்ரம் விஜ்ஞாநப²லமபேக்ஷ்ய ॥
ஸ்வப்நபு³த்³தா⁴ந்தக³மநத்³ருஷ்டாந்தஸ்ய தா³ர்ஷ்டாந்திக: ஸம்ஸாரோ வர்ணித: । ஸம்ஸாரஹேதுஶ்ச வித்³யாகர்மபூர்வப்ரஜ்ஞா வர்ணிதா । யைஶ்ச உபாதி⁴பூ⁴தை: கார்யகரணலக்ஷணபூ⁴தை: பரிவேஷ்டித: ஸம்ஸாரித்வமநுப⁴வதி, தாநி சோக்தாநி । தேஷாம் ஸாக்ஷாத்ப்ரயோஜகௌ த⁴ர்மாத⁴ர்மாவிதி பூர்வபக்ஷம் க்ருத்வா, காம ஏவேத்யவதா⁴ரிதம் । யதா² ச ப்³ராஹ்மணேந அயம் அர்த²: அவதா⁴ரித:, ஏவம் மந்த்ரேணாபீதி ப³ந்த⁴ம் ப³ந்த⁴காரணம் ச உக்த்வா உபஸம்ஹ்ருதம் ப்ரகரணம் — ‘இதி நு காமயமாந:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 6) இதி । ‘அதா²காமயமாந:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 6) இத்யாரப்⁴ய ஸுஷுப்தத்³ருஷ்டாந்தஸ்ய தா³ர்ஷ்டாந்திகபூ⁴த: ஸர்வாத்மபா⁴வோ மோக்ஷ உக்த: । மோக்ஷகாரணம் ச ஆத்மகாமதயா யத் ஆப்தகாமத்வமுக்தம் , தச்ச ஸாமர்த்²யாத் ந ஆத்மஜ்ஞாநமந்தரேண ஆத்மகாமதயா ஆப்தகாமத்வமிதி — ஸாமர்த்²யாத் ப்³ரஹ்மவித்³யைவ மோக்ஷகாரணமித்யுக்தம் । அத: யத்³யபி காமோ மூலமித்யுக்தம் , ததா²பி மோக்ஷகாரணவிபர்யயேண ப³ந்த⁴காரணம் அவித்³யா இத்யேதத³பி உக்தமேவ ப⁴வதி । அத்ராபி மோக்ஷ: மோக்ஷஸாத⁴நம் ச ப்³ராஹ்மணேநோக்தம் ; தஸ்யைவ த்³ருடீ⁴கரணாய மந்த்ர உதா³ஹ்ரியதே ஶ்லோகஶப்³த³வாச்ய: —

ததே³ஷ ஶ்லோகோ ப⁴வதி । யதா³ ஸர்வே ப்ரமுச்யந்தே காமா யே(அ)ஸ்ய ஹ்ருதி³ ஶ்ரிதா: । அத² மர்த்யோ(அ)ம்ருதோ ப⁴வத்யத்ர ப்³ரஹ்ம ஸமஶ்நுத இதி । தத்³யதா²ஹிநிர்ல்வயநீ வல்மீகே ம்ருதா ப்ரத்யஸ்தா ஶயீதைவமேவேத³ம் ஶரீரம் ஶேதே(அ)தா²யமஶரீரோ(அ)ம்ருத: ப்ராணோ ப்³ரஹ்மைவ தேஜ ஏவ ஸோ(அ)ஹம் ப⁴க³வதே ஸஹஸ்ரம் த³தா³மீதி ஹோவாச ஜநகோ வைதே³ஹ: ॥ 7 ॥

தத் தஸ்மிந்நேவார்தே² ஏஷ ஶ்லோக: மந்த்ரோ ப⁴வதி । யதா³ யஸ்மிந்காலே ஸர்வே ஸமஸ்தா: காமா: த்ருஷ்ணாப்ரபே⁴தா³: ப்ரமுச்யந்தே, ஆத்மகாமஸ்ய ப்³ரஹ்மவித³: ஸமூலதோ விஶீர்யந்தே, யே ப்ரஸித்³தா⁴ லோகே இஹாமுத்ரார்தா²: புத்ரவித்தலோகைஷணாலக்ஷணா: அஸ்ய ப்ரஸித்³த⁴ஸ்ய புருஷஸ்ய ஹ்ருதி³ பு³த்³தௌ⁴ ஶ்ரிதா: ஆஶ்ரிதா: — அத² ததா³, மர்த்ய: மரணத⁴ர்மா ஸந் , காமவியோகா³த்ஸமூலத:, அம்ருதோ ப⁴வதி ; அர்தா²த் அநாத்மவிஷயா: காமா அவித்³யாலக்ஷணா: ம்ருத்யவ: இத்யேதது³க்தம் ப⁴வதி ; அத: ம்ருத்யுவியோகே³ வித்³வாந் ஜீவந்நேவ அம்ருதோ ப⁴வதி । அத்ர அஸ்மிந்நேவ ஶரீரே வர்தமாந: ப்³ரஹ்ம ஸமஶ்நுதே, ப்³ரஹ்மபா⁴வம் மோக்ஷம் ப்ரதிபத்³யத இத்யர்த²: । அத: மோக்ஷ: ந தே³ஶாந்தரக³மநாதி³ அபேக்ஷதே । தஸ்மாத் விது³ஷோ நோத்க்ராமந்தி ப்ராணா:, யதா²வஸ்தி²தா ஏவ ஸ்வகாரணே புருஷே ஸமவநீயந்தே ; நாமமாத்ரம் ஹி அவஶிஷ்யதே — இத்யுக்தம் । கத²ம் புந: ஸமவநீதேஷு ப்ராணேஷு, தே³ஹே ச ஸ்வகாரணே ப்ரலீநே, வித்³வாந் முக்த: அத்ரைவ ஸர்வாத்மா ஸந் வர்தமாந: புந: பூர்வவத் தே³ஹித்வம் ஸம்ஸாரித்வலக்ஷணம் ந ப்ரதிபத்³யதே — இத்யத்ரோச்யதே — தத் தத்ர அயம் த்³ருஷ்டாந்த: ; யதா² லோகே அஹி: ஸர்ப:, தஸ்ய நிர்ல்வயநீ, நிர்மோக:, ஸா அஹிநிர்ல்வயநீ, வல்மீகே ஸர்பாஶ்ரயே வல்மீகாதா³வித்யர்த²:, ம்ருதா ப்ரத்யஸ்தா ப்ரக்ஷிப்தா அநாத்மபா⁴வேந ஸர்பேண பரித்யக்தா, ஶயீத வர்தேத — ஏவமேவ, யதா² அயம் த்³ருஷ்டாந்த:, இத³ம் ஶரீரம் ஸர்பஸ்தா²நீயேந முக்தேந அநாத்மபா⁴வேந பரித்யக்தம் ம்ருதமிவ ஶேதே । அத² இதர: ஸர்பஸ்தா²நீயோ முக்த: ஸர்வாத்மபூ⁴த: ஸர்பவத் தத்ரைவ வர்தமாநோ(அ)பி அஶரீர ஏவ, ந பூர்வவத் புந: ஸஶரீரோ ப⁴வதி । காமகர்மப்ரயுக்தஶரீராத்மபா⁴வேந ஹி பூர்வம் ஸஶரீர: மர்த்யஶ்ச ; தத்³வியோகா³த் அத² இதா³நீம் அஶரீர:, அத ஏவ ச அம்ருத: ; ப்ராண:, ப்ராணிதீதி ப்ராண: — ‘ப்ராணஸ்ய ப்ராணம்’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 18) இதி ஹி வக்ஷ்யமாணே ஶ்லோகே, ‘ப்ராணப³ந்த⁴நம் ஹி ஸோம்ய மந:’ (சா². உ. 6 । 8 । 2) இதி ச ஶ்ருத்யந்தரே ; ப்ரகரணவாக்யஸாமர்த்²யாச்ச பர ஏவ ஆத்மா அத்ர ப்ராணஶப்³த³வாச்ய: ; ப்³ரஹ்மைவ பரமாத்மைவ । கிம் புநஸ்தத் ? தேஜ ஏவ விஜ்ஞாநம் ஜ்யோதி:, யேந ஆத்மஜ்யோதிஷா ஜக³த் அவபா⁴ஸ்யமாநம் ப்ரஜ்ஞாநேத்ரம் விஜ்ஞாநஜ்யோதிஷ்மத் ஸத் அவிப்⁴ரம்ஶத் வர்ததே । ய: காமப்ரஶ்நோ விமோக்ஷார்த²: யாஜ்ஞவல்க்யேந வரோ த³த்தோ ஜநகாய, ஸஹேதுக: ப³ந்த⁴மோக்ஷார்த²லக்ஷண: த்³ருஷ்டாந்ததா³ர்ஷ்டாந்திகபூ⁴த: ஸ ஏஷ நிர்ணீத: ஸவிஸ்தர: ஜநகயாஜ்ஞவல்க்யாக்²யாயிகாரூபதா⁴ரிண்யா ஶ்ருத்யா ; ஸம்ஸாரவிமோக்ஷோபாய உக்த: ப்ராணிப்⁴ய: । இதா³நீம் ஶ்ருதி: ஸ்வயமேவாஹ — வித்³யாநிஷ்க்ரயார்த²ம் ஜநகேநைவமுக்தமிதி ; கத²ம் ? ஸோ(அ)ஹம் ஏவம் விமோக்ஷிதஸ்த்வயா ப⁴க³வதே துப்⁴யம் வித்³யாநிஷ்க்ரயார்த²ம் ஸஹஸ்ரம் த³தா³மி — இதி ஹ ஏவம் கில உவாச உக்தவாந் ஜநகோ வைதே³ஹ: । அத்ர கஸ்மாத்³விமோக்ஷபதா³ர்தே² நிர்ணீதே, விதே³ஹராஜ்யம் ஆத்மாநமேவ ச ந நிவேத³யதி, ஏகதே³ஶோக்தாவிவ ஸஹஸ்ரமேவ த³தா³தி ? தத்ர கோ(அ)பி⁴ப்ராய இதி । அத்ர கேசித்³வர்ணயந்தி — அத்⁴யாத்மவித்³யாரஸிகோ ஜநக: ஶ்ருதமப்யர்த²ம் புநர்மந்த்ரை: ஶுஶ்ரூஷதி ; அதோ ந ஸர்வமேவ நிவேத³யதி ; ஶ்ருத்வாபி⁴ப்ரேதம் யாஜ்ஞவல்க்யாத் புநரந்தே நிவேத³யிஷ்யாமீதி ஹி மந்யதே ; யதி³ சாத்ரைவ ஸர்வம் நிவேத³யாமி, நிவ்ருத்தாபி⁴லாஷோ(அ)யம் ஶ்ரவணாதி³தி மத்வா, ஶ்லோகாந் ந வக்ஷ்யதி — இதி ச ப⁴யாத் ஸஹஸ்ரதா³நம் ஶுஶ்ரூஷாலிங்க³ஜ்ஞாபநாயேதி । ஸர்வமப்யேதத் அஸத் , புருஷஸ்யேவ ப்ரமாணபூ⁴தாயா: ஶ்ருதே: வ்யாஜாநுபபத்தே: ; அர்த²ஶேஷோபபத்தேஶ்ச — விமோக்ஷபதா³ர்தே² உக்தே(அ)பி ஆத்மஜ்ஞாநஸாத⁴நே, ஆத்மஜ்ஞாநஶேஷபூ⁴த: ஸர்வைஷணாபரித்யாக³: ஸந்ந்யாஸாக்²ய: வக்தவ்யோ(அ)ர்த²ஶேஷ: வித்³யதே ; தஸ்மாத் ஶ்லோகமாத்ரஶுஶ்ரூஷாகல்பநா அந்ருஜ்வீ ; அக³திகா ஹி க³தி: புநருக்தார்த²கல்பநா ; ஸா ச அயுக்தா ஸத்யாம் க³தௌ । ந ச தத் ஸ்துதிமாத்ரமித்யவோசாம । நநு ஏவம் ஸதி ‘அத ஊர்த்⁴வம் விமோக்ஷாயைவ’ இதி வக்தவ்யம் — நைஷ தோ³ஷ: ; ஆத்மஜ்ஞாநவத் அப்ரயோஜக: ஸந்ந்யாஸ: பக்ஷே, ப்ரதிபத்திகர்மவத் — இதி ஹி மந்யதே ; ‘ஸந்ந்யாஸேந தநும் த்யஜேத்’ இதி ஸ்ம்ருதே: । ஸாத⁴நத்வபக்ஷே(அ)பி ந ‘அத ஊர்த்⁴வம் விமோக்ஷாயைவ’ இதி ப்ரஶ்நமர்ஹதி, மோக்ஷஸாத⁴நபூ⁴தாத்மஜ்ஞாநபரிபாகார்த²த்வாத் ॥

ததே³தே ஶ்லோகா ப⁴வந்தி । அணு: பந்தா² விதத: புராணோ மாம் ஸ்ப்ருஷ்டோ(அ)நுவித்தோ மயைவ । தேந தீ⁴ரா அபியந்தி ப்³ரஹ்மவித³: ஸ்வர்க³ம் லோகமித ஊர்த்⁴வம் விமுக்தா: ॥ 8 ॥

ஆத்மகாமஸ்ய ப்³ரஹ்மவிதோ³ மோக்ஷ இத்யேதஸ்மிந்நர்தே² மந்த்ரப்³ராஹ்மணோக்தே, விஸ்தரப்ரதிபாத³கா ஏதே ஶ்லோகா ப⁴வந்தி । அணு: ஸூக்ஷ்ம: பந்தா²: து³ர்விஜ்ஞேயத்வாத் , விதத: விஸ்தீர்ண:, விஸ்பஷ்டதரணஹேதுத்வாத்³வா ‘விதர:’ இதி பாடா²ந்தராத் , மோக்ஷஸாத⁴நோ ஜ்ஞாநமார்க³: புராண: சிரந்தந: நித்யஶ்ருதிப்ரகாஶிதத்வாத் , ந தார்கிகபு³த்³தி⁴ப்ரப⁴வகுத்³ருஷ்டிமார்க³வத் அர்வாக்காலிக:, மாம் ஸ்ப்ருஷ்ட: மயா லப்³த⁴ இத்யர்த²: ; யோ ஹி யேந லப்⁴யதே, ஸ தம் ஸ்ப்ருஶதீவ ஸம்ப³த்⁴யதே ; தேந அயம் ப்³ரஹ்மவித்³யாலக்ஷணோ மோக்ஷமார்க³: மயா லப்³த⁴த்வாத் ‘மாம் ஸ்ப்ருஷ்ட:’ இத்யுச்யதே । ந கேவலம் மயா லப்³த⁴:, கிம் து அநுவித்தோ மயைவ ; அநுவேத³நம் நாம வித்³யாயா: பரிபாகாபேக்ஷயா ப²லாவஸாநதாநிஷ்டா² ப்ராப்தி:, பு⁴ஜேரிவ த்ருப்த்யவஸாநதா ; பூர்வம் து ஜ்ஞாநப்ராப்திஸம்ப³ந்த⁴மாத்ரமேவேதி விஶேஷ: । கிம் அஸாவேவ மந்த்ரத்³ருக் ஏக: ப்³ரஹ்மவித்³யாப²லம் ப்ராப்த:, நாந்ய: ப்ராப்தவாந் , யேந ‘அநுவித்தோ மயைவ’ இத்யவதா⁴ரயதி — நைஷ தோ³ஷ:, அஸ்யா: ப²லம் ஆத்மஸாக்ஷிகமநுத்தமமிதி ப்³ரஹ்மவித்³யாயா: ஸ்துதிபரத்வாத் ; ஏவம் ஹி க்ருதார்தா²த்மாபி⁴மாநகரம் ஆத்மப்ரத்யயஸாக்ஷிகம் ஆத்மஜ்ஞாநம் , கிமத: பரம் அந்யத்ஸ்யாத் — இதி ப்³ரஹ்மவித்³யாம் ஸ்தௌதி ; ந து புந: அந்யோ ப்³ரஹ்மவித் தத்ப²லம் ந ப்ராப்நோதீதி, ‘தத்³யோ யோ தே³வாநாம்’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 10) இதி ஸர்வார்த²ஶ்ருதே: ; ததே³வாஹ — தேந ப்³ரஹ்மவித்³யாமார்கே³ண தீ⁴ரா: ப்ரஜ்ஞாவந்த: அந்யே(அ)பி ப்³ரஹ்மவித³ இத்யர்த²:, அபியந்தி அபிக³ச்ச²ந்தி, ப்³ரஹ்மவித்³யாப²லம் மோக்ஷம் ஸ்வர்க³ம் லோகம் ; ஸ்வர்க³லோகஶப்³த³: த்ரிவிஷ்டபவாச்யபி ஸந் இஹ ப்ரகரணாத் மோக்ஷாபி⁴தா⁴யக: ; இத: அஸ்மாச்ச²ரீரபாதாத் ஊர்த்⁴வம் ஜீவந்த ஏவ விமுக்தா: ஸந்த: ॥

தஸ்மிஞ்சு²க்லமுத நீலமாஹு: பிங்க³லம் ஹரிதம் லோஹிதம் ச । ஏஷ பந்தா² ப்³ரஹ்மணா ஹாநுவித்தஸ்தேநைதி ப்³ரஹ்மவித்புண்யக்ருத்தைஜஸஶ்ச ॥ 9 ॥

தஸ்மிந் மோக்ஷஸாத⁴நமார்கே³ விப்ரதிபத்திர்முமுக்ஷூணாம் ; கத²ம் ? தஸ்மிந் ஶுக்லம் ஶுத்³த⁴ம் விமலம் ஆஹு: கேசித் முமுக்ஷவ: ; நீலம் அந்யே, பிங்க³லம் அந்யே, ஹரிதம் லோஹிதம் ச — யதா²த³ர்ஶநம் । நாட்³யஸ்து ஏதா: ஸுஷும்நாத்³யா: ஶ்லேஷ்மாதி³ரஸஸம்பூர்ணா: — ஶுக்லஸ்ய நீலஸ்ய பிங்க³லஸ்யேத்யாத்³யுக்தத்வாத் । ஆதி³த்யம் வா மோக்ஷமார்க³ம் ஏவம்வித⁴ம் மந்யந்தே — ‘ஏஷ ஶுக்ல ஏஷ நீல:’ (சா². உ. 8 । 6 । 1) இத்யாதி³ஶ்ருத்யந்தராத் । த³ர்ஶநமார்க³ஸ்ய ச ஶுக்லாதி³வர்ணாஸம்ப⁴வாத் । ஸர்வதா²பி து ப்ரக்ருதாத் ப்³ரஹ்மவித்³யாமார்கா³த் அந்யே ஏதே ஶுக்லாத³ய: । நநு ஶுக்ல: ஶுத்³த⁴: அத்³வைதமார்க³: — ந, நீலபீதாதி³ஶப்³தை³: வர்ணவாசகை: ஸஹ அநுத்³ரவணாத் ; யாந் ஶுக்லாதீ³ந் யோகி³நோ மோக்ஷபதா²ந் ஆஹு:, ந தே மோக்ஷமார்கா³: ; ஸம்ஸாரவிஷயா ஏவ ஹி தே — ‘சக்ஷுஷ்டோ வா மூர்த்⁴நோ வாந்யேப்⁴யோ வா ஶரீரதே³ஶேப்⁴ய:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 2) இதி ஶரீரதே³ஶாந்நி:ஸரணஸம்ப³ந்தா⁴த் , ப்³ரஹ்மாதி³லோகப்ராபகா ஹி தே । தஸ்மாத் அயமேவ மோக்ஷமார்க³: — ய: ஆத்மகாமத்வேந ஆப்தகாமதயா ஸர்வகாமக்ஷயே க³மநாநுபபத்தௌ ப்ரதீ³பநிர்வாணவத் சக்ஷுராதீ³நாம் கார்யகரணாநாம் அத்ரைவ ஸமவநய: — இதி ஏஷ: ஜ்ஞாநமார்க³: பந்தா²:, ப்³ரஹ்மணா பரமாத்மஸ்வரூபேணைவ ப்³ராஹ்மணேந த்யக்தஸர்வைஷணேந, அநுவித்த: । தேந ப்³ரஹ்மவித்³யாமார்கே³ண ப்³ரஹ்மவித் அந்ய: அபி ஏதி । கீத்³ருஶோ ப்³ரஹ்மவித் தேந ஏதீத்யுச்யதே — பூர்வம் புண்யக்ருத்³பூ⁴த்வா புநஸ்த்யக்தபுத்ராத்³யேஷண:, பரமாத்மதேஜஸ்யாத்மாநம் ஸம்யோஜ்ய தஸ்மிந்நபி⁴நிர்வ்ருத்த: தைஜஸஶ்ச — ஆத்மபூ⁴த: இஹைவ இத்யர்த²: ; ஈத்³ருஶோ ப்³ரஹ்மவித் தேந மார்கே³ண ஏதி । ந புந: புண்யாதி³ஸமுச்சயகாரிணோ க்³ரஹணம் , விரோதா⁴தி³த்யவோசாம ; ‘அபுண்யபுண்யோபரமே யம் புநர்ப⁴வநிர்ப⁴யா: । ஶாந்தா: ஸந்ந்யாஸிநோ யாந்தி தஸ்மை மோக்ஷாத்மநே நம:’ (மஹா. பா⁴. ரா. த⁴. 47 । 55) இதி ச ஸ்ம்ருதே: ; ‘த்யஜ த⁴ர்மமத⁴ர்மம் ச’ (மோ. த⁴. 329 । 40) இத்யாதி³ புண்யாபுண்யத்யாகோ³பதே³ஶாத் ; ‘நிராஶிஷமநாரம்ப⁴ம் நிர்நமஸ்காரமஸ்துதிம் । அக்ஷீணம் க்ஷீணகர்மாணம் தம் தே³வா ப்³ராஹ்மணம் விது³:’ (மோ. த⁴. 263 । 34) ‘நைதாத்³ருஶம் ப்³ராஹ்மணஸ்யாஸ்தி வித்தம் யதை²கதா ஸமதா ஸத்யதா ச । ஶீலம் ஸ்தி²திர்த³ண்ட³நிதா⁴நமார்ஜவம் ததஸ்ததஶ்சோபரம: க்ரியாப்⁴ய:’ (மோ. த⁴. 175 । 37) இத்யாதி³ஸ்ம்ருதிப்⁴யஶ்ச । உபதே³க்ஷ்யதி ச இஹாபி து — ‘ஏஷ நித்யோ மஹிமா ப்³ராஹ்மணஸ்ய ந வர்த⁴தே கர்மணா நோ கநீயாந்’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 23) இதி கர்மப்ரயோஜநாபா⁴வே ஹேதுமுக்த்வா, ‘தஸ்மாதே³வம்விச்சா²ந்தோ தா³ந்த:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 23) இத்யாதி³நா ஸர்வக்ரியோபரமம் । தஸ்மாத் யதா²வ்யாக்²யாதமேவ புண்யக்ருத்த்வம் । அத²வா யோ ப்³ரஹ்மவித் தேந ஏதி, ஸ புண்யக்ருத் தைஜஸஶ்ச — இதி ப்³ரஹ்மவித்ஸ்துதிரேஷா ; புண்யக்ருதி தைஜஸே ச யோகி³நி மஹாபா⁴க்³யம் ப்ரஸித்³த⁴ம் லோகே, தாப்⁴யாம் அத: ப்³ரஹ்மவித் ஸ்தூயதே ப்ரக்²யாதமஹாபா⁴க்³யத்வால்லோகே ॥

அந்த⁴ம் தம: ப்ரவிஶந்தி யே(அ)வித்³யாமுபாஸதே । ததோ பூ⁴ய இவ தே தமோ ய உ வித்³யாயாம் ரதா: ॥ 10 ॥

அந்த⁴ம் அத³ர்ஶநாத்மகம் தம: ஸம்ஸாரநியாமகம் ப்ரவிஶந்தி ப்ரதிபத்³யந்தே ; கே ? யே அவித்³யாம் வித்³யாதோ(அ)ந்யாம் ஸாத்⁴யஸாத⁴நலக்ஷணாம் , உபாஸதே, கர்ம அநுவர்தந்த இத்யர்த²: ; தத: தஸ்மாத³பி பூ⁴ய இவ ப³ஹுதரமிவ தம: ப்ரவிஶந்தி ; கே ? யே உ வித்³யாயாம் அவித்³யாவஸ்துப்ரதிபாதி³காயாம் கர்மார்தா²யாம் த்ரய்யாமேவ வித்³யாயாம் , ரதா அபி⁴ரதா: ; விதி⁴ப்ரதிஷேத⁴பர ஏவ வேத³:, நாந்யோ(அ)ஸ்தி — இதி, உபநிஷத³ர்தா²நபேக்ஷிண இத்யர்த²: ॥

அநந்தா³ நாம தே லோகா அந்தே⁴ந தமஸாவ்ருதா: । தாம்ஸ்தே ப்ரேத்யாபி⁴க³ச்ச²ந்த்யவித்³வாம்ஸோ(அ)பு³தோ⁴ ஜநா: ॥ 11 ॥

யதி³ தே அத³ர்ஶநலக்ஷணம் தம: ப்ரவிஶந்தி, கோ தோ³ஷ இத்யுச்யதே — அநந்தா³: அநாநந்தா³: அஸுகா² நாம தே லோகா:, தேந அந்தே⁴நாத³ர்ஶநலக்ஷணேந தமஸா ஆவ்ருதா: வ்யாப்தா:, — தே தஸ்ய அஜ்ஞாநதமஸோ கோ³சரா: ; தாந் தே ப்ரேத்ய ம்ருத்வா அபி⁴க³ச்ச²ந்தி அபி⁴யாந்தி ; கே ? யே அவித்³வாம்ஸ ; கிம் ஸாமாந்யேந அவித்³வத்தாமாத்ரேண ? நேத்யுச்யதே — அபு³த⁴:, பு³தே⁴: அவக³மநார்த²ஸ்ய தா⁴தோ: க்விப்ப்ரத்யயாந்தஸ்ய ரூபம் , ஆத்மாவக³மவர்ஜிதா இத்யர்த²: ; ஜநா: ப்ராக்ருதா ஏவ ஜநநத⁴ர்மாணோ வா இத்யேதத் ॥

ஆத்மாநம் சேத்³விஜாநீயாத³யமஸ்மீதி பூருஷ: । கிமிச்ச²ந்கஸ்ய காமாய ஶரீரமநுஸஞ்ஜ்வரேத் ॥ 12 ॥

ஆத்மாநம் ஸ்வம் பரம் ஸர்வப்ராணிமநீஷிதஜ்ஞம் ஹ்ருத்ஸ்த²ம் அஶநாயாதி³த⁴ர்மாதீதம் , சேத் யதி³, விஜாநீயாத் ஸஹஸ்ரேஷு கஶ்சித் ; சேதி³தி ஆத்மவித்³யாயா து³ர்லப⁴த்வம் த³ர்ஶயதி ; கத²ம் ? அயம் பர ஆத்மா ஸர்வப்ராணிப்ரத்யயஸாக்ஷீ, ய: நேதி நேதீத்யாத்³யுக்த:, யஸ்மாந்நாந்யோ(அ)ஸ்தி த்³ரஷ்டா ஶ்ரோதா மந்தா விஜ்ஞாதா, ஸம: ஸர்வபூ⁴தஸ்தோ² நித்யஶுத்³த⁴பு³த்³த⁴முக்தஸ்வபா⁴வ: — அஸ்மி ப⁴வாமி — இதி ; பூருஷ: புருஷ: ; ஸ: கிமிச்ச²ந் — தத்ஸ்வரூபவ்யதிரிக்தம் அந்யத்³வஸ்து ப²லபூ⁴தம் கிமிச்ச²ந் கஸ்ய வா அந்யஸ்ய ஆத்மநோ வ்யதிரிக்தஸ்ய காமாய ப்ரயோஜநாய ; ந ஹி தஸ்ய ஆத்மந ஏஷ்டவ்யம் ப²லம் , ந சாப்யாத்மநோ(அ)ந்ய: அஸ்தி, யஸ்ய காமாய இச்ச²தி, ஸர்வஸ்ய ஆத்மபூ⁴தத்வாத் ; அத: கிமிச்ச²ந் கஸ்ய காமாய ஶரீரமநுஸஞ்ஜ்வரேத் , ப்⁴ரம்ஶேத் , ஶரீரோபாதி⁴க்ருதது³:க²மநு து³:கீ² ஸ்யாத் , ஶரீரதாபமநுதப்யேத । அநாத்மத³ர்ஶிநோ ஹி தத்³வ்யதிரிக்தவஸ்த்வந்தரேப்ஸோ: ; ‘மமேத³ம் ஸ்யாத் , புத்ரஸ்ய இத³ம் , பா⁴ர்யாயா இத³ம்’ இத்யேவமீஹமாந: புந:புநர்ஜநநமரணப்ரப³ந்த⁴ரூட⁴: ஶரீரரோக³மநுருஜ்யதே ; ஸர்வாத்மத³ர்ஶிநஸ்து தத³ஸம்ப⁴வ இத்யேததா³ஹ ॥

யஸ்யாநுவித்த: ப்ரதிபு³த்³த⁴ ஆத்மாஸ்மிந்ஸந்தே³ஹ்யே க³ஹநே ப்ரவிஷ்ட: । ஸ விஶ்வக்ருத்ஸ ஹி ஸர்வஸ்ய கர்தா தஸ்ய லோக: ஸ உ லோக ஏவ ॥ 13 ॥

கிம் ச யஸ்ய ப்³ராஹ்மணஸ்ய, அநுவித்த: அநுலப்³த⁴:, ப்ரதிபு³த்³த⁴: ஸாக்ஷாத்க்ருத:, கத²ம் ? அஹமஸ்மி பரம் ப்³ரஹ்மேத்யேவம் ப்ரத்யகா³த்மத்வேநாவக³த:, ஆத்மா அஸ்மிந்ஸந்தே³ஹ்யே ஸந்தே³ஹே அநேகாநர்த²ஸங்கடோபசயே, க³ஹநே விஷமே அநேகஶதஸஹஸ்ரவிவேகவிஜ்ஞாநப்ரதிபக்ஷே விஷமே, ப்ரவிஷ்ட: ; ஸ யஸ்ய ப்³ராஹ்மணஸ்யாநுவித்த: ப்ரதிபோ³தே⁴நேத்யர்த²: ; ஸ விஶ்வக்ருத் விஶ்வஸ்ய கர்தா ; கத²ம் விஶ்வக்ருத்த்வம் , தஸ்ய கிம் விஶ்வக்ருதி³தி நாம இத்யாஶங்க்யாஹ — ஸ: ஹி யஸ்மாத் ஸர்வஸ்ய கர்தா, ந நாமமாத்ரம் ; ந கேவலம் விஶ்வக்ருத் பரப்ரயுக்த: ஸந் , கிம் தர்ஹி தஸ்ய லோக: ஸர்வ: ; கிமந்யோ லோக: அந்யோ(அ)ஸாவித்யுச்யதே — ஸ உ லோக ஏவ ; லோகஶப்³தே³ந ஆத்மா உச்யதே ; தஸ்ய ஸர்வ ஆத்மா, ஸ ச ஸர்வஸ்யாத்மேத்யர்த²: । ய ஏஷ ப்³ராஹ்மணேந ப்ரத்யகா³த்மா ப்ரதிபு³த்³த⁴தயா அநுவித்த: ஆத்மா அநர்த²ஸங்கடே க³ஹநே ப்ரவிஷ்ட:, ஸ ந ஸம்ஸாரீ, கிம் து பர ஏவ ; யஸ்மாத் விஶ்வஸ்ய கர்தா ஸர்வஸ்ய ஆத்மா, தஸ்ய ச ஸர்வ ஆத்மா । ஏக ஏவாத்³விதீய: பர ஏவாஸ்மீத்யநுஸந்தா⁴தவ்ய இதி ஶ்லோகார்த²: ॥

இஹைவ ஸந்தோ(அ)த² வித்³மஸ்தத்³வயம் ந சேத³வேதி³ர்மஹதீ விநஷ்டி: । யே தத்³விது³ரம்ருதாஸ்தே ப⁴வந்த்யதே²தரே து³:க²மேவாபியந்தி ॥ 14 ॥

கிம் ச இஹைவ அநேகாநர்த²ஸங்குலே, ஸந்த: ப⁴வந்த: அஜ்ஞாநதீ³ர்க⁴நித்³ராமோஹிதா: ஸந்த:, கத²ஞ்சிதி³வ ப்³ரஹ்மதத்த்வம் ஆத்மத்வேந அத² வித்³ம: விஜாநீம:, தத் ஏதத்³ப்³ரஹ்ம ப்ரக்ருதம் ; அஹோ வயம் க்ருதார்தா² இத்யபி⁴ப்ராய: । யதே³தத்³ப்³ரஹ்ம விஜாநீம:, தத் ந சேத் விதி³தவந்தோ வயம் — வேத³நம் வேத³:, வேதோ³(அ)ஸ்யாஸ்தீதி வேதீ³, வேத்³யேவ வேதி³:, ந வேதி³: அவேதி³:, தத: அஹம் அவேதி³: ஸ்யாம் । யதி³ அவேதி³: ஸ்யாம் , கோ தோ³ஷ: ஸ்யாத் ? மஹதீ அநந்தபரிமாணா ஜந்மமரணாதி³லக்ஷணா விநஷ்டி: விநஶநம் । அஹோ வயம் அஸ்மாந்மஹதோ விநாஶாத் நிர்முக்தா:, யத் அத்³வயம் ப்³ரஹ்ம விதி³தவந்த இத்யர்த²: । யதா² ச வயம் ப்³ரஹ்ம விதி³த்வா அஸ்மாத்³விநஶநாத்³விப்ரமுக்தா:, ஏவம் யே தத்³விது³: அம்ருதாஸ்தே ப⁴வந்தி ; யே புந: நைவம் ப்³ரஹ்ம விது³:, தே இதரே ப்³ரஹ்மவித்³ப்⁴யோ(அ)ந்யே அப்³ரஹ்மவித³ இத்யர்த²:, து³:க²மேவ ஜந்மமரணாதி³லக்ஷணமேவ அபியந்தி ப்ரதிபத்³யந்தே, ந கதா³சித³பி அவிது³ஷாம் ததோ விநிவ்ருத்திரித்யர்த²: ; து³:க²மேவ ஹி தே ஆத்மத்வேநோபக³ச்ச²ந்தி ॥

யதை³தமநுபஶ்யத்யாத்மாநம் தே³வமஞ்ஜஸா । ஈஶாநம் பூ⁴தப⁴வ்யஸ்ய ந ததோ விஜுகு³ப்ஸதே ॥ 15 ॥

யதா³ புந: ஏதம் ஆத்மாநம் , கத²ஞ்சித் பரமகாருணிகம் கஞ்சிதா³சார்யம் ப்ராப்ய ததோ லப்³த⁴ப்ரஸாத³: ஸந் , அநு பஶ்சாத் பஶ்யதி ஸாக்ஷாத்கரோதி ஸ்வமாத்மாநம் , தே³வம் த்³யோதநவந்தம் தா³தாரம் வா ஸர்வப்ராணிகர்மப²லாநாம் யதா²கர்மாநுரூபம் , அஞ்ஜஸா ஸாக்ஷாத் , ஈஶாநம் ஸ்வாமிநம் பூ⁴தப⁴வ்யஸ்ய காலத்ரயஸ்யேத்யேதத் — ந தத: தஸ்மாதீ³ஶாநாத்³தே³வாத் ஆத்மாநம் விஶேஷேண ஜுகு³ப்ஸதே கோ³பாயிதுமிச்ச²தி । ஸர்வோ ஹி லோக ஈஶ்வராத்³கு³ப்திமிச்ச²தி பே⁴த³த³ர்ஶீ ; அயம் து ஏகத்வத³ர்ஶீ ந பி³பே⁴தி குதஶ்சந ; அதோ ந ததா³ விஜுகு³ப்ஸதே, யதா³ ஈஶாநம் தே³வம் அஞ்ஜஸா ஆத்மத்வேந பஶ்யதி । ந ததா³ நிந்த³தி வா கஞ்சித் , ஸர்வம் ஆத்மாநம் ஹி பஶ்யதி, ஸ ஏவம் பஶ்யந் கம் அஸௌ நிந்த்³யாத் ॥

யஸ்மாத³ர்வாக்ஸம்வத்ஸரோ(அ)ஹோபி⁴: பரிவர்ததே । தத்³தே³வா ஜ்யோதிஷாம் ஜ்யோதிராயுர்ஹோபாஸதே(அ)ம்ருதம் ॥ 16 ॥

கிம் ச யஸ்மாத் ஈஶாநாத் அர்வாக் , யஸ்மாத³ந்யவிஷய ஏவேத்யர்த²:, ஸம்வத்ஸர: காலாத்மா ஸர்வஸ்ய ஜநிமத: பரிச்சே²த்தா, யம் அபரிச்சி²ந்த³ந் அர்வாகே³வ வர்ததே, அஹோபி⁴: ஸ்வாவயவை: அஹோராத்ரைரித்யர்த²: ; தத் ஜ்யோதிஷாம் ஜ்யோதி: ஆதி³த்யாதி³ஜ்யோதிஷாமப்யவபா⁴ஸகத்வாத் , ஆயுரித்யுபாஸதே தே³வா:, அம்ருதம் ஜ்யோதி: — அதோ(அ)ந்யந்ம்ரியதே, ந ஹி ஜ்யோதி: ; ஸர்வஸ்ய ஹி ஏதஜ்ஜ்யோதி: ஆயு: । ஆயுர்கு³ணேந யஸ்மாத் தே³வா: தத் ஜ்யோதிருபாஸதே, தஸ்மாத் ஆயுஷ்மந்தஸ்தே । தஸ்மாத் ஆயுஷ்காமேந ஆயுர்கு³ணேந உபாஸ்யம் ப்³ரஹ்மேத்யர்த²: ॥

யஸ்மிந்பஞ்ச பஞ்சஜநா ஆகாஶஶ்ச ப்ரதிஷ்டி²த: । தமேவ மந்ய ஆத்மாநம் வித்³வாந்ப்³ரஹ்மாம்ருதோ(அ)ம்ருதம் ॥ 17 ॥

கிம் ச யஸ்மிந் யத்ர ப்³ரஹ்மணி, பஞ்ச பஞ்சஜநா: — க³ந்த⁴ர்வாத³ய: பஞ்சைவ ஸங்க்²யாதா: க³ந்த⁴ர்வா: பிதரோ தே³வா அஸுரா ரக்ஷாம்ஸி — நிஷாத³பஞ்சமா வா வர்ணா:, ஆகாஶஶ்ச அவ்யாக்ருதாக்²ய: — யஸ்மிந் ஸூத்ரம் ஓதம் ச ப்ரோதம் ச — யஸ்மிந்ப்ரதிஷ்டி²த: ; ‘ஏதஸ்மிந்நு க²ல்வக்ஷரே கா³ர்க்³யாகாஶ:’ (ப்³ரு. உ. 3 । 8 । 11) இத்யுக்தம் ; தமேவ ஆத்மாநம் அம்ருதம் ப்³ரஹ்ம மந்யே அஹம் , ந சாஹமாத்மாநம் ததோ(அ)ந்யத்வேந ஜாநே । கிம் தர்ஹி ? அம்ருதோ(அ)ஹம் ப்³ரஹ்ம வித்³வாந்ஸந் ; அஜ்ஞாநமாத்ரேண து மர்த்யோ(அ)ஹம் ஆஸம் ; தத³பக³மாத் வித்³வாநஹம் அம்ருத ஏவ ॥

ப்ராணஸ்ய ப்ராணமுத சக்ஷுஷஶ்சக்ஷுருத ஶ்ரோத்ரஸ்ய ஶ்ரோத்ரம் மநஸோ யே மநோ விது³: । தே நிசிக்யுர்ப்³ரஹ்ம புராணமக்³ர்யம் ॥ 18 ॥

கிம் ச தேந ஹி சைதந்யாத்மஜ்யோதிஷா அவபா⁴ஸ்யமாந: ப்ராண: ஆத்மபூ⁴தேந ப்ராணிதி, தேந ப்ராணஸ்யாபி ப்ராண: ஸ:, தம் ப்ராணஸ்ய ப்ராணம் ; ததா² சக்ஷுஷோ(அ)பி சக்ஷு: ; உத ஶ்ரோத்ரஸ்யாபி ஶ்ரோத்ரம் ; ப்³ரஹ்மஶக்த்யாதி⁴ஷ்டி²தாநாம் ஹி சக்ஷுராதீ³நாம் த³ர்ஶநாதி³ஸாமர்த்²யம் ; ஸ்வத: காஷ்ட²லோஷ்டஸமாநி ஹி தாநி சைதந்யாத்மஜ்யோதி:ஶூந்யாநி ; மநஸோ(அ)பி மந: — இதி யே விது³: — சக்ஷுராதி³வ்யாபாராநுமிதாஸ்தித்வம் ப்ரத்யகா³த்மாநம் , ந விஷயபூ⁴தம் யே விது³: — தே நிசிக்யு: நிஶ்சயேந ஜ்ஞாதவந்த: ப்³ரஹ்ம, புராணம் சிரந்தநம் , அக்³ர்யம் அக்³ரே ப⁴வம் । ‘தத்³யதா³த்மவிதோ³ விது³:’ (மு. உ. 2 । 2 । 10) இதி ஹ்யாத²ர்வணே ॥

மநஸைவாநுத்³ரஷ்டவ்யம் நேஹ நாநாஸ்தி கிஞ்சந । ம்ருத்யோ: ஸ ம்ருத்யுமாப்நோதி ய இஹ நாநேவ பஶ்யதி ॥ 19 ॥

தத்³ப்³ரஹ்மத³ர்ஶநே ஸாத⁴நமுச்யதே — மநஸைவ பரமார்த²ஜ்ஞாநஸம்ஸ்க்ருதேந ஆசார்யோபதே³ஶபூர்வகம் ச அநுத்³ரஷ்டவ்யம் । தத்ர ச த³ர்ஶநவிஷயே ப்³ரஹ்மணி ந இஹ நாநா அஸ்தி கிஞ்சந கிஞ்சித³பி ; அஸதி நாநாத்வே, நாநாத்வமத்⁴யாரோபயதி அவித்³யயா । ஸ: ம்ருத்யோ: மரணாத் , ம்ருத்யும் மரணம் ஆப்நோதி ; கோ(அ)ஸௌ ? ய இஹ நாநேவ பஶ்யதி । அவித்³யாத்⁴யாரோபணவ்யதிரேகேண நாஸ்தி பரமார்த²தோ த்³வைதமித்யர்த²: ॥

ஏகதை⁴வாநுத்³ரஷ்டவ்யமேதத³ப்ரமயம் த்⁴ருவம் । விரஜ: பர ஆகாஶாத³ஜ ஆத்மா மஹாந்த்⁴ருவ: ॥ 20 ॥

யஸ்மாதே³வம் தஸ்மாத் , ஏகதை⁴வ ஏகேநைவ ப்ரகாரேண விஜ்ஞாநக⁴நைகரஸப்ரகாரேண ஆகாஶவந்நிரந்தரேண அநுத்³ரஷ்டவ்யம் ; யஸ்மாத் ஏதத்³ப்³ரஹ்ம அப்ரமயம் அப்ரமேயம் , ஸர்வைகத்வாத் ; அந்யேந ஹி அந்யத் ப்ரமீயதே ; இத³ம் து ஏகமேவ, அத: அப்ரமேயம் ; த்⁴ருவம் நித்யம் கூடஸ்த²ம் அவிசாலீத்யர்த²: । நநு விருத்³த⁴மித³முச்யதே — அப்ரமேயம் ஜ்ஞாயத இதி ச ; ‘ஜ்ஞாயதே’ இதி ப்ரமாணைர்மீயத இத்யர்த²:, ‘அப்ரமேயம்’ இதி ச தத்ப்ரதிஷேத⁴: — நைஷ தோ³ஷ:, அந்யவஸ்துவத் அநாக³மப்ரமாணப்ரமேயத்வப்ரதிஷேதா⁴ர்த²த்வாத் ; யதா² அந்யாநி வஸ்தூநி ஆக³மநிரபேக்ஷை: ப்ரமாணை: விஷயீக்ரியந்தே, ந ததா² ஏதத் ஆத்மதத்த்வம் ப்ரமாணாந்தரேண விஷயீகர்தும் ஶக்யதே ; ஸர்வஸ்யாத்மத்வே கேந கம் பஶ்யேத் விஜாநீயாத் — இதி ப்ரமாத்ருப்ரமாணாதி³வ்யாபாரப்ரதிஷேதே⁴நைவ ஆக³மோ(அ)பி விஜ்ஞாபயதி, ந து அபி⁴தா⁴நாபி⁴தே⁴யலக்ஷணவாக்யத⁴ர்மாங்கீ³கரணேந ; தஸ்மாத் ந ஆக³மேநாபி ஸ்வர்க³மேர்வாதி³வத் தத் ப்ரதிபாத்³யதே ; ப்ரதிபாத³யித்ராத்மபூ⁴தம் ஹி தத் ; ப்ரதிபாத³யிது: ப்ரதிபாத³நஸ்ய ப்ரதிபாத்³யவிஷயத்வாத் , பே⁴தே³ ஹி ஸதி தத் ப⁴வதி । ஜ்ஞாநம் ச தஸ்மிந் பராத்மபா⁴வநிவ்ருத்திரேவ ; ந தஸ்மிந் ஸாக்ஷாத் ஆத்மபா⁴வ: கர்தவ்ய:, வித்³யமாநத்வாதா³த்மபா⁴வஸ்ய ; நித்யோ ஹி ஆத்மபா⁴வ: ஸர்வஸ்ய அதத்³விஷய இவ ப்ரத்யவபா⁴ஸதே ; தஸ்மாத் அதத்³விஷயாபா⁴ஸநிவ்ருத்திவ்யதிரேகேண ந தஸ்மிந்நாத்மபா⁴வோ விதீ⁴யதே ; அந்யாத்மபா⁴வநிவ்ருத்தௌ, ஆத்மபா⁴வ: ஸ்வாத்மநி ஸ்வாபா⁴விகோ ய:, ஸ கேவலோ ப⁴வதீதி — ஆத்மா ஜ்ஞாயத இத்யுச்யதே ; ஸ்வதஶ்சாப்ரமேய: ப்ரமாணாந்தரேண ந விஷயீக்ரியதே இதி உப⁴யமப்யவிருத்³த⁴மேவ । விரஜ: விக³தரஜ:, ரஜோ நாம த⁴ர்மாத⁴ர்மாதி³மலம் தத்³ரஹித இத்யேதத் । பர: — பரோ வ்யதிரிக்த: ஸூக்ஷ்மோ வ்யாபீ வா ஆகாஶாத³பி அவ்யாக்ருதாக்²யாத் । அஜ: ந ஜாயதே ; ஜந்மப்ரதிஷேதா⁴த் உத்தரே(அ)பி பா⁴வவிகாரா: ப்ரதிஷித்³தா⁴:, ஸர்வேஷாம் ஜந்மாதி³த்வாத் । ஆத்மா, மஹாந்பரிமாணத:, மஹத்தர: ஸர்வஸ்மாத் । த்⁴ருவ: அவிநாஶீ ॥

தமேவ தீ⁴ரோ விஜ்ஞாய ப்ரஜ்ஞாம் குர்வீத ப்³ராஹ்மண: । நாநுத்⁴யாயாத்³ப³ஹூஞ்ச²ப்³தா³ந்வாசோ விக்³லாபநம் ஹி ததி³தி ॥ 21 ॥

தம் ஈத்³ருஶமாத்மாநமேவ, தீ⁴ர: தீ⁴மாந் விஜ்ஞாய உபதே³ஶத: ஶாஸ்த்ரதஶ்ச, ப்ரஜ்ஞாம் ஶாஸ்த்ராசர்யோபதி³ஷ்டவிஷயாம் ஜிஜ்ஞாஸாபரிஸமாப்திகரீம் , குர்வீத ப்³ராஹ்மண: — ஏவம் ப்ரஜ்ஞாகரணஸாத⁴நாநி ஸந்ந்யாஸஶமத³மோபரமதிதிக்ஷாஸமாதா⁴நாநி குர்யாதி³த்யர்த²: । ந அநுத்⁴யாயாத் நாநுசிந்தயேத் , ப³ஹூந் ப்ரபூ⁴தாந் ஶப்³தா³ந் ; தத்ர ப³ஹுத்வப்ரதிஷேதா⁴த் கேவலாத்மைகத்வப்ரதிபாத³கா: ஸ்வல்பா: ஶப்³தா³ அநுஜ்ஞாயந்தே ; ‘ஓமித்யேவம் த்⁴யாயத² ஆத்மாநம்’ (மு. உ. 2 । 2 । 6) ‘அந்யா வாசோ விமுஞ்சத²’ (மு. உ. 2 । 2 । 5) இதி ச ஆத²ர்வணே । வாசோ விக்³லாபநம் விஶேஷேண க்³லாநிகரம் ஶ்ரமகரம் , ஹி யஸ்மாத் , தத் ப³ஹுஶப்³தா³பி⁴த்⁴யாநமிதி ॥

ஸ வா ஏஷ மஹாநஜ ஆத்மா யோ(அ)யம் விஜ்ஞாநமய: ப்ராணேஷு ய ஏஷோ(அ)ந்தர்ஹ்ருத³ய ஆகாஶஸ்தஸ்மிஞ்சே²தே ஸர்வஸ்ய வஶீ ஸர்வஸ்யேஶாந: ஸர்வஸ்யாதி⁴பதி: ஸ ந ஸாது⁴நா கர்மணா பூ⁴யாந்நோ ஏவாஸாது⁴நா கநீயாநேஷ ஸர்வேஶ்வர ஏஷ பூ⁴தாதி⁴பதிரேஷ பூ⁴தபால ஏஷ ஸேதுர்வித⁴ரண ஏஷாம் லோகாநாமஸம்பே⁴தா³ய தமேதம் வேதா³நுவசநேந ப்³ராஹ்மணா விவிதி³ஷந்தி யஜ்ஞேந தா³நேந தபஸாநாஶகேநைதமேவ விதி³த்வா முநிர்ப⁴வதி । ஏதமேவ ப்ரவ்ராஜிநோ லோகமிச்ச²ந்த: ப்ரவ்ரஜந்தி । ஏதத்³த⁴ ஸ்ம வை தத்பூர்வே வித்³வாம்ஸ: ப்ரஜாம் ந காமயந்தே கிம் ப்ரஜயா கரிஷ்யாமோ யேஷாம் நோ(அ)யமாத்மாயம் லோக இதி தே ஹ ஸ்ம புத்ரைஷணாயாஶ்ச வித்தைஷணாயாஶ்ச லோகைஷணாயாஶ்ச வ்யுத்தா²யாத² பி⁴க்ஷாசர்யம் சரந்தி யா ஹ்யேவ புத்ரைஷணா ஸா வித்தைஷணா யா வித்தைஷணா ஸா லோகைஷணோபே⁴ ஹ்யேதே ஏஷணே ஏவ ப⁴வத: । ஸ ஏஷ நேதி நேத்யாத்மாக்³ருஹ்யோ ந ஹி க்³ருஹ்யதே(அ)ஶீர்யோ ந ஹி ஶீர்யதே(அ)ஸங்கோ³ ந ஹி ஸஜ்யதே(அ)ஸிதோ ந வ்யத²தே ந ரிஷ்யத்யேதமு ஹைவைதே ந தரத இத்யத: பாபமகரவமித்யத: கல்யாணமகரவமித்யுபே⁴ உ ஹைவைஷ ஏதே தரதி நைநம் க்ருதாக்ருதே தபத: ॥ 22 ॥

ஸஹேதுகௌ ப³ந்த⁴மோக்ஷௌ அபி⁴ஹிதௌ மந்த்ரப்³ராஹ்மணாப்⁴யாம் ; ஶ்லோகைஶ்ச புந: மோக்ஷஸ்வரூபம் விஸ்தரேண ப்ரதிபாதி³தம் ; ஏவம் ஏதஸ்மிந் ஆத்மவிஷயே ஸர்வோ வேத³: யதா² உபயுக்தோ ப⁴வதி, தத் ததா² வக்தவ்யமிதி தத³ர்தே²யம் கண்டி³கா ஆரப்⁴யதே । தச்ச யதா² அஸ்மிந்ப்ரபாட²கே அபி⁴ஹிதம் ஸப்ரயோஜநம் அநூத்³ய அத்ரைவ உபயோக³: க்ருத்ஸ்நஸ்ய வேத³ஸ்ய காம்யராஶிவர்ஜிதஸ்ய — இத்யேவமர்த² உக்தார்தா²நுவாத³: ‘ஸ வா ஏஷ:’ இத்யாதி³: । ஸ இதி உக்தபராமர்ஶார்த²: ; கோ(அ)ஸௌ உக்த: பராம்ருஶ்யதே ? தம் ப்ரதிநிர்தி³ஶதி — ய ஏஷ விஜ்ஞாநமய இதி — அதீதாநந்தரவாக்யோக்தஸம்ப்ரத்யயோ மா பூ⁴தி³தி, ய: ஏஷ: ; கதம: ஏஷ: இத்யுச்யதே — விஜ்ஞாநமய: ப்ராணேஷ்விதி ; உக்தவாக்யோல்லிங்க³நம் ஸம்ஶயநிவ்ருத்த்யர்த²ம் ; உக்தம் ஹி பூர்வம் ஜநகப்ரஶ்நாரம்பே⁴ ‘கதம ஆத்மேதி யோ(அ)யம் விஜ்ஞாநமய: ப்ராணேஷு’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 7) இத்யாதி³ । ஏதது³க்தம் ப⁴வதி — யோ(அ)யம் ‘விஜ்ஞாநமய: ப்ராணேஷு’ இத்யாதி³நா வாக்யேந ப்ரதிபாதி³த: ஸ்வயம் ஜ்யோதிராத்மா, ஸ ஏஷ: காமகர்மாவித்³யாநாமநாத்மத⁴ர்மத்வப்ரதிபாத³நத்³வாரேண மோக்ஷித: பரமாத்மபா⁴வமாபாதி³த: — பர ஏவாயம் நாந்ய இதி ; ஏஷ ஸ: ஸாக்ஷாந்மஹாநஜ ஆத்மேத்யுக்த: । யோ(அ)யம் விஜ்ஞாநமய: ப்ராணேஷ்விதி யதா²வ்யாக்²யாதார்த² ஏவ । ய ஏஷ: அந்தர்ஹ்ருத³யே ஹ்ருத³யபுண்ட³ரீகமத்⁴யே ய ஏஷ ஆகாஶோ பு³த்³தி⁴விஜ்ஞாநஸம்ஶ்ரய:, தஸ்மிந்நாகாஶே பு³த்³தி⁴விஜ்ஞாநஸஹிதே ஶேதே திஷ்ட²தி ; அத²வா ஸம்ப்ரஸாத³காலே அந்தர்ஹ்ருத³யே ய ஏஷ ஆகாஶ: பர ஏவ ஆத்மா நிருபாதி⁴க: விஜ்ஞாநமயஸ்ய ஸ்வஸ்வபா⁴வ:, தஸ்மிந் ஸ்வஸ்வபா⁴வே பரமாத்மநி ஆகாஶாக்²யே ஶேதே ; சதுர்தே² ஏதத்³வ்யாக்²யாதம் ‘க்வைஷ ததா³பூ⁴த்’ (ப்³ரு. உ. 2 । 1 । 16) இத்யஸ்ய ப்ரதிவசநத்வேந । ஸ ச ஸர்வஸ்ய ப்³ரஹ்மேந்த்³ராதே³: வஶீ ; ஸர்வோ ஹி அஸ்ய வஶே வர்ததே ; உக்தம் ச ‘ஏதஸ்ய வா அக்ஷரஸ்ய ப்ரஶாஸநே’ (ப்³ரு. உ. 3 । 8 । 9) இதி । ந கேவலம் வஶீ, ஸர்வஸ்ய ஈஶாந: ஈஶிதா ச ப்³ரஹ்மேந்த்³ரப்ரப்⁴ருதீநாம் । ஈஶித்ருத்வம் ச கதா³சித் ஜாதிக்ருதம் , யதா² ராஜகுமாரஸ்ய ப³லவத்தராநபி ப்⁴ருத்யாந்ப்ரதி, தத்³வந்மா பூ⁴தி³த்யாஹ — ஸர்வஸ்யாதி⁴பதி: அதி⁴ஷ்டா²ய பாலயிதா, ஸ்வதந்த்ர இத்யர்த²: ; ந ராஜபுத்ரவத் அமாத்யாதி³ப்⁴ருத்யதந்த்ர: । த்ரயமப்யேதத் வஶித்வாதி³ ஹேதுஹேதுமத்³ரூபம் — யஸ்மாத் ஸர்வஸ்யாதி⁴பதி:, ததோ(அ)ஸௌ ஸர்வஸ்யேஶாந: ; யோ ஹி யமதி⁴ஷ்டா²ய பாலயதி, ஸ தம் ப்ரதீஷ்ட ஏவேதி ப்ரஸித்³த⁴ம் , யஸ்மாச்ச ஸர்வஸ்யேஶாந:, தஸ்மாத் ஸர்வஸ்ய வஶீதி । கிஞ்சாந்யத் ஸ ஏவம்பூ⁴தோ ஹ்ருத்³யந்தர்ஜ்யோதி: புருஷோ விஜ்ஞாநமய: ந ஸாது⁴நா ஶாஸ்த்ரவிஹிதேந கர்மணா பூ⁴யாந்ப⁴வதி, ந வர்த⁴தே பூர்வாவஸ்தா²த: கேநசித்³த⁴ர்மேண ; நோ ஏவ ஶாஸ்த்ரப்ரதிஷித்³தே⁴ந அஸாது⁴நா கர்மணா கநீயாந் அல்பதரோ ப⁴வதி, பூர்வாவஸ்தா²தோ ந ஹீயத இத்யர்த²: । கிம் ச ஸர்வோ ஹி அதி⁴ஷ்டா²நபாலநாதி³ குர்வந் பராநுக்³ரஹபீடா³க்ருதேந த⁴ர்மாத⁴ர்மாக்²யேந யுஜ்யதே ; அஸ்யைவ து கத²ம் தத³பா⁴வ இத்யுச்யதே — யஸ்மாத் ஏஷ ஸர்வேஶ்வர: ஸந் கர்மணோ(அ)பீஶிதும் ப⁴வத்யேவ ஶீலமஸ்ய, தஸ்மாத் ந கர்மணா ஸம்ப³த்⁴யதே । கிம் ச ஏஷ பூ⁴தாதி⁴பதி: ப்³ரஹ்மாதி³ஸ்தம்ப³பர்யந்தாநாம் பூ⁴தாநாமதி⁴பதிரித்யுக்தார்த²ம் பத³ம் । ஏஷ பூ⁴தாநாம் தேஷாமேவ பாலயிதா ரக்ஷிதா । ஏஷ ஸேது: ; கிம்விஶிஷ்ட இத்யாஹ — வித⁴ரண: வர்ணாஶ்ரமாதி³வ்யவஸ்தா²யா விதா⁴ரயிதா ; ததா³ஹ — ஏஷாம் பூ⁴ராதீ³நாம் ப்³ரஹ்மலோகாந்தாநாம் லோகாநாம் அஸம்பே⁴தா³ய அஸம்பி⁴ந்நமர்யாதா³யை ; பரமேஶ்வரேண ஸேதுவத³விதா⁴ர்யமாணா லோகா: ஸம்பி⁴ந்நமர்யாதா³: ஸ்யு: ; அதோ லோகாநாமஸம்பே⁴தா³ய ஸேதுபூ⁴தோ(அ)யம் பரமேஶ்வர:, ய: ஸ்வயம் ஜ்யோதிராத்மைவ ஏவம்வித் ஸர்வஸ்ய வஶீ — இத்யாதி³ ப்³ரஹ்மவித்³யாயா: ப²லமேதந்நிர்தி³ஷ்டம் । ‘கிஞ்ஜ்யோதிரயம் புருஷ:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 2) இத்யேவமாதி³ஷஷ்ட²ப்ரபாட²கவிஹிதாயாமேதஸ்யாம் ப்³ரஹ்மவித்³யாயாம் ஏவம்ப²லாயாம் காம்யைகதே³ஶவர்ஜிதம் க்ருத்ஸ்நம் கர்மகாண்ட³ம் தாத³ர்த்²யேந விநியுஜ்யதே ; தத் கத²மித்யுச்யதே — தமேதம் ஏவம்பூ⁴தமௌபநிஷத³ம் புருஷம் , வேதா³நுவசநேந மந்த்ரப்³ராஹ்மணாத்⁴யயநேந நித்யஸ்வாத்⁴யாயலக்ஷணேந, விவிதி³ஷந்தி வேதி³துமிச்ச²ந்தி ; கே ? ப்³ராஹ்மணா: ; ப்³ராஹ்மணக்³ரஹணமுபலக்ஷணார்த²ம் ; அவிஶிஷ்டோ ஹி அதி⁴கார: த்ரயாணாம் வர்ணாநாம் ; அத²வா கர்மகாண்டே³ந மந்த்ரப்³ராஹ்மணேந வேதா³நுவசநேந விவிதி³ஷந்தி ; கத²ம் விவிதி³ஷந்தீத்யுச்யதே — யஜ்ஞேநேத்யாதி³ ॥
யே புந: மந்த்ரப்³ராஹ்மணலக்ஷணேந வேதா³நுவசநேந ப்ரகாஶ்யமாநம் விவிதி³ஷந்தி — இதி வ்யாசக்ஷதே, தேஷாம் ஆரண்யகமாத்ரமேவ வேதா³நுவசநம் ஸ்யாத் ; ந ஹி கர்மகாண்டே³ந பர ஆத்மா ப்ரகாஶ்யதே ; ‘தம் த்வௌபநிஷத³ம்’ (ப்³ரு. உ. 3 । 9 । 26) இதி விஶேஷஶ்ருதே: । வேதா³நுவசநேநேதி ச அவிஶேஷிதத்வாத் ஸமஸ்தக்³ராஹி இத³ம் வசநம் ; ந ச ததே³கதே³ஶோத்ஸர்க³: யுக்த: । நநு த்வத்பக்ஷே(அ)பி உபநிஷத்³வர்ஜமிதி ஏகதே³ஶத்வம் ஸ்யாத் — ந, ஆத்³யவ்யாக்²யாநே அவிரோதா⁴த் அஸ்மத்பக்ஷே நைஷ தோ³ஷோ ப⁴வதி ; யதா³ வேதா³நுவசநஶப்³தே³ந நித்ய: ஸ்வாத்⁴யாயோ விதீ⁴யதே, ததா³ உபநிஷத³பி க்³ருஹீதைவேதி, வேதா³நுவசநஶப்³தா³ர்தை²கதே³ஶோ ந பரித்யக்தோ ப⁴வதி । யஜ்ஞாதி³ஸஹபாடா²ச்ச — யஜ்ஞாதீ³நி கர்மாண்யேவ அநுக்ரமிஷ்யந் வேதா³நுவசநஶப்³த³ம் ப்ரயுங்க்தே ; தஸ்மாத் கர்மைவ வேதா³நுவசநஶப்³தே³நோச்யத இதி க³ம்யதே ; கர்ம ஹி நித்யஸ்வாத்⁴யாய: ॥
கத²ம் புந: நித்யஸ்வாத்⁴யாயாதி³பி⁴: கர்மபி⁴: ஆத்மாநம் விவிதி³ஷந்தி ? நைவ ஹி தாநி ஆத்மாநம் ப்ரகாஶயந்தி, யதா² உபநிஷத³: — நைஷ தோ³ஷ:, கர்மணாம் விஶுத்³தி⁴ஹேதுத்வாத் ; கர்மபி⁴: ஸம்ஸ்க்ருதா ஹி விஶுத்³தா⁴த்மாந: ஶக்நுவந்தி ஆத்மாநமுபநிஷத்ப்ரகாஶிதம் அப்ரதிப³ந்தே⁴ந வேதி³தும் ; ததா² ஹ்யாத²ர்வணே — ‘விஶுத்³த⁴ஸத்த்வஸ்ததஸ்து தம் பஶ்யதே நிஷ்கலம் த்⁴யாயமாந:’ (மு. உ. 3 । 1 । 8) இதி ; ஸ்ம்ருதிஶ்ச ‘ஜ்ஞாநமுத்பத்³யதே பும்ஸாம் க்ஷயாத்பாபஸ்ய கர்மண:’ (மோ. த⁴. 204 । 8) இத்யாதி³: । கத²ம் புந: நித்யாநி கர்மாணி ஸம்ஸ்காரார்தா²நீத்யவக³ம்யதே ? ‘ஸ ஹ வா ஆத்மயாஜீ யோ வேதே³த³ம் மே(அ)நேநாங்க³ம் ஸம்ஸ்க்ரியத இத³ம் மே(அ)நேநாங்க³முபதீ⁴யதே’ (ஶத. ப்³ரா. 11 । 2 । 6 । 13) இத்யாதி³ஶ்ருதே: ; ஸர்வேஷு ச ஸ்ம்ருதிஶாஸ்த்ரேஷு கர்மாணி ஸம்ஸ்காரார்தா²ந்யேவ ஆசக்ஷதே ‘அஷ்டாசத்வாரிம்ஶத்ஸம்ஸ்காரா:’ (கௌ³. த⁴. 1 । 8 । 8 த: 22, 24, 25) இத்யாதி³ஷு । கீ³தாஸு ச — ‘யஜ்ஞோ தா³நம் தபஶ்சைவ பாவநாநி மநீஷிணாம் । ’ (ப⁴. கீ³. 18 । 5) ‘ஸர்வே(அ)ப்யேதே யஜ்ஞவிதோ³ யஜ்ஞக்ஷபிதகல்மஷா:’ (ப⁴. கீ³. 4 । 30) இதி । யஜ்ஞேநேதி — த்³ரவ்யயஜ்ஞா ஜ்ஞாநயஜ்ஞாஶ்ச ஸம்ஸ்காரார்தா²: ; ஸம்ஸ்க்ருதஸ்ய ச விஶுத்³த⁴ஸத்த்வஸ்ய ஜ்ஞாநோத்பத்திரப்ரதிப³ந்தே⁴ந ப⁴விஷ்யதி ; அதோ யஜ்ஞேந விவிதி³ஷந்தி । தா³நேந — தா³நமபி பாபக்ஷயஹேதுத்வாத் த⁴ர்மவ்ருத்³தி⁴ஹேதுத்வாச்ச । தபஸா, தப இதி அவிஶேஷேண க்ருச்ச்²ரசாந்த்³ராயணாதி³ப்ராப்தௌ விஶேஷணம் — அநாஶகேநேதி ; காமாநஶநம் அநாஶகம் , ந து போ⁴ஜநநிவ்ருத்தி: ; போ⁴ஜநநிவ்ருத்தௌ ம்ரியத ஏவ, ந ஆத்மவேத³நம் । வேதா³நுவசநயஜ்ஞதா³நதப:ஶப்³தே³ந ஸர்வமேவ நித்யம் கர்ம உபலக்ஷ்யதே ; ஏவம் காம்யவர்ஜிதம் நித்யம் கர்மஜாதம் ஸர்வம் ஆத்மஜ்ஞாநோத்பத்தித்³வாரேண மோக்ஷஸாத⁴நத்வம் ப்ரதிபத்³யதே ; ஏவம் கர்மகாண்டே³ந அஸ்ய ஏகவாக்யதாவக³தி: । ஏவம் யதோ²க்தேந ந்யாயேந ஏதமேவ ஆத்மாநம் விதி³த்வா யதா²ப்ரகாஶிதம் , முநிர்ப⁴வதி, மநநாந்முநி:, யோகீ³ ப⁴வதீத்யர்த²: ; ஏதமேவ விதி³த்வா முநிர்ப⁴வதி, நாந்யம் । நநு அந்யவேத³நே(அ)பி முநித்வம் ஸ்யாத் ; கத²மவதா⁴ர்யதே — ஏதமேவேதி — பா³ட⁴ம் , அந்யவேத³நே(அ)பி முநிர்ப⁴வேத் ; கிம் து அந்யவேத³நே ந முநிரேவ ஸ்யாத் , கிம் தர்ஹி கர்ம்யபி ப⁴வேத் ஸ: ; ஏதம் து ஔபநிஷத³ம் புருஷம் விதி³த்வா, முநிரேவ ஸ்யாத் , ந து கர்மீ ; அத: அஸாதா⁴ரணம் முநித்வம் விவக்ஷிதமஸ்யேதி அவதா⁴ரயதி — ஏதமேவேதி ; ஏதஸ்மிந்ஹி விதி³தே, கேந கம் பஶ்யேதி³த்யேவம் க்ரியாஸம்ப⁴வாத் மநநமேவ ஸ்யாத் । கிம் ச ஏதமேவ ஆத்மாநம் ஸ்வம் லோகம் இச்ச²ந்த: ப்ரார்த²யந்த: ப்ரவ்ராஜிந: ப்ரவ்ரஜநஶீலா: ப்ரவ்ரஜந்தி ப்ரகர்ஷேண வ்ரஜந்தி, ஸர்வாணி கர்மாணி ஸந்ந்யஸ்யந்தீத்யர்த²: । ‘ஏதமேவ லோகமிச்ச²ந்த:’ இத்யவதா⁴ரணாத் ந பா³ஹ்யலோகத்ரயேப்ஸூநாம் பாரிவ்ராஜ்யே அதி⁴கார இதி க³ம்யதே ; ந ஹி க³ங்கா³த்³வாரம் ப்ரதிபித்ஸு: காஶீதே³ஶநிவாஸீ பூர்வாபி⁴முக²: ப்ரைதி । தஸ்மாத் பா³ஹ்யலோகத்ரயார்தி²நாம் புத்ரகர்மாபரப்³ரஹ்மவித்³யா: ஸாத⁴நம் , ‘புத்ரேணாயம் லோகோ ஜய்யோ நாந்யேந கர்மணா’ (ப்³ரு. உ. 1 । 5 । 16) இத்யாதி³ஶ்ருதே: ; அத: தத³ர்தி²பி⁴: புத்ராதி³ஸாத⁴நம் ப்ரத்யாக்²யாய, ந பாரிவ்ராஜ்யம் ப்ரதிபத்தும் யுக்தம் , அதத்ஸாத⁴நத்வாத்பாரிவ்ராஜ்யஸ்ய । தஸ்மாத் ‘ஏதமேவ லோகமிச்ச²ந்த: ப்ரவ்ரஜந்தி’ இதி யுக்தமவதா⁴ரணம் । ஆத்மலோகப்ராப்திர்ஹி அவித்³யாநிவ்ருத்தௌ ஸ்வாத்மந்யவஸ்தா²நமேவ । தஸ்மாத் ஆத்மாநம் சேத் லோகமிச்ச²தி ய:, தஸ்ய ஸர்வக்ரியோபரம ஏவ ஆத்மலோகஸாத⁴நம் முக்²யம் அந்தரங்க³ம் , யதா² புத்ராதி³ரேவ பா³ஹ்யலோகத்ரயஸ்ய, புத்ராதி³கர்மண ஆத்மலோகம் ப்ரதி அஸாத⁴நத்வாத் । அஸம்ப⁴வேந ச விருத்³த⁴த்வமவோசாம । தஸ்மாத் ஆத்மாநம் லோகமிச்ச²ந்த: ப்ரவ்ரஜந்த்யேவ, ஸர்வக்ரியாப்⁴யோ நிவர்தேரந்நேவேத்யர்த²: । யதா² ச பா³ஹ்யலோகத்ரயார்தி²ந: ப்ரதிநியதாநி புத்ராதீ³நி ஸாத⁴நாநி விஹிதாநி, ஏவமாத்மலோகார்தி²ந: ஸர்வைஷணாநிவ்ருத்தி: பாரிவ்ராஜ்யம் ப்³ரஹ்மவிதோ³ விதீ⁴யத ஏவ । குத: புந: தே ஆத்மலோகார்தி²ந: ப்ரவ்ரஜந்த்யேவேத்யுச்யதே ; தத்ர அர்த²வாத³வாக்யரூபேண ஹேதும் த³ர்ஶயதி — ஏதத்³த⁴ ஸ்ம வை தத் । ததே³தத் பாரிவ்ராஜ்யே காரணமுச்யதே — ஹ ஸ்ம வை கில பூர்வே அதிக்ராந்தகாலீநா வித்³வாம்ஸ: ஆத்மஜ்ஞா:, ப்ரஜாம் கர்ம அபரப்³ரஹ்மவித்³யாம் ச ; ப்ரஜோபலக்ஷிதம் ஹி த்ரயமேதத் பா³ஹ்யலோகத்ரயஸாத⁴நம் நிர்தி³ஶ்யதே ‘ப்ரஜாம்’ இதி । ப்ரஜாம் கிம் ? ந காமயந்தே, புத்ராதி³லோகத்ரயஸாத⁴நம் ந அநுதிஷ்ட²ந்தீத்யர்த²: । நநு அபரப்³ரஹ்மத³ர்ஶநமநுதிஷ்ட²ந்த்யேவ, தத்³ப³லாத்³தி⁴ வ்யுத்தா²நம் — ந அபவாதா³த் ; ‘ப்³ரஹ்ம தம் பராதா³த்³யோ(அ)ந்யத்ராத்மநோ ப்³ரஹ்ம வேத³’ (ப்³ரு. உ. 2 । 4 । 6) ‘ஸர்வம் தம் பராதா³த் —’ இதி அபரப்³ரஹ்மத³ர்ஶநமபி அபவத³த்யேவ, அபரப்³ரஹ்மணோ(அ)பி ஸர்வமத்⁴யாந்தர்பா⁴வாத் ; ‘யத்ர நாந்யத்பஶ்யதி’ (சா². உ. 7 । 24 । 1) இதி ச ; பூர்வாபரபா³ஹ்யாந்தரத³ர்ஶநப்ரதிஷேதா⁴ச்ச அபூர்வமநபரமநந்தரமபா³ஹ்யமிதி ; ‘தத்கேந கம் பஶ்யேத்³விஜாநீயாத்’ (ப்³ரு. உ. 2 । 4 । 14) இதி ச ; தஸ்மாத் ந ஆத்மத³ர்ஶநவ்யதிரேகேண அந்யத் வ்யுத்தா²நகாரணமபேக்ஷதே । க: புந: தேஷாமபி⁴ப்ராய இத்யுச்யதே — கிம் ப்ரயோஜநம் ப²லம் ஸாத்⁴யம் கரிஷ்யாம: ப்ரஜயா ஸாத⁴நேந ; ப்ரஜா ஹி பா³ஹ்யலோகஸாத⁴நம் நிர்ஜ்ஞாதா ; ஸ ச பா³ஹ்யலோகோ நாஸ்தி அஸ்மாகம் ஆத்மவ்யதிரிக்த: ; ஸர்வம் ஹி அஸ்மாகம் ஆத்மபூ⁴தமேவ, ஸர்வஸ்ய ச வயம் ஆத்மபூ⁴தா: ; ஆத்மா ச ந: ஆத்மத்வாதே³வ ந கேநசித் ஸாத⁴நேந உத்பாத்³ய: ஆப்ய: விகார்ய: ஸம்ஸ்கார்யோ வா । யத³பி ஆத்மயாஜிந: ஸம்ஸ்காரார்த²ம் கர்மேதி, தத³பி கார்யகரணாத்மத³ர்ஶநவிஷயமேவ, இத³ம் மே அநேந அங்க³ம் ஸம்ஸ்க்ரியதே — இதி அங்கா³ங்கி³த்வாதி³ஶ்ரவணாத் ; ந ஹி விஜ்ஞாநக⁴நைகரஸநைரந்தர்யத³ர்ஶிந: அங்கா³ங்கி³ஸம்ஸ்காரோபதா⁴நத³ர்ஶநம் ஸம்ப⁴வதி । தஸ்மாத் ந கிஞ்சித் ப்ரஜாதி³ஸாத⁴நை: கரிஷ்யாம: ; அவிது³ஷாம் ஹி தத் ப்ரஜாதி³ஸாத⁴நை: கர்தவ்யம் ப²லம் ; ந ஹி ம்ருக³த்ருஷ்ணிகாயாமுத³கபாநாய தது³த³கத³ர்ஶீ ப்ரவ்ருத்த இதி, தத்ர ஊஷரமாத்ரமுத³காபா⁴வம் பஶ்யதோ(அ)பி ப்ரவ்ருத்திர்யுக்தா ; ஏவம் அஸ்மாகமபி பரமார்தா²த்மலோகத³ர்ஶிநாம் ப்ரஜாதி³ஸாத⁴நஸாத்⁴யே ம்ருக³த்ருஷ்ணிகாதி³ஸமே அவித்³வத்³த³ர்ஶநவிஷயே ந ப்ரவ்ருத்திர்யுக்தேத்யபி⁴ப்ராய: । ததே³தது³ச்யதே — யேஷாம் அஸ்மாகம் பரமார்த²த³ர்ஶிநாம் ந:, அயமாத்மா அஶநாயாதி³விநிர்முக்த: ஸாத்⁴வஸாது⁴ப்⁴யாமவிகார்ய: அயம் லோக: ப²லமபி⁴ப்ரேதம் ; ந சாஸ்ய ஆத்மந: ஸாத்⁴யஸாத⁴நாதி³ஸர்வஸம்ஸாரத⁴ர்மவிநிர்முக்தஸ்ய ஸாத⁴நம் கிஞ்சித் ஏஷிதவ்யம் ; ஸாத்⁴யஸ்ய ஹி ஸாத⁴நாந்வேஷணா க்ரியதே ; அஸாத்⁴யஸ்ய ஸாத⁴நாந்வேஷணாயாம் ஹி, ஜலபு³த்³த்⁴யா ஸ்த²ல இவ தரணம் க்ருதம் ஸ்யாத் , கே² வா ஶாகுநபதா³ந்வேஷணம் । தஸ்மாத் ஏதமாத்மாநம் விதி³த்வா ப்ரவ்ரஜேயுரேவ ப்³ராஹ்மணா:, ந கர்ம ஆரபே⁴ரந்நித்யர்த²:, யஸ்மாத் பூர்வே ப்³ராஹ்மணா ஏவம் வித்³வாம்ஸ: ப்ரஜாமகாமயமாநா: । தே ஏவம் ஸாத்⁴யஸாத⁴நஸம்வ்யவஹாரம் நிந்த³ந்த: அவித்³வத்³விஷயோ(அ)யமிதி க்ருத்வா, கிம் க்ருதவந்த இத்யுச்யதே — தே ஹ ஸ்ம கில புத்ரைஷணாயாஶ்ச வித்தைஷணாயாஶ்ச லோகைஷணாயாஶ்ச வ்யுத்தா²யாத² பி⁴க்ஷாசர்யம் சரந்தீத்யாதி³ வ்யாக்²யாதம் ॥
தஸ்மாத் ஆத்மாநம் லோகமிச்ச²ந்த: ப்ரவ்ரஜந்தி ப்ரவ்ரஜேயு: — இத்யேஷ விதி⁴: அர்த²வாதே³ந ஸங்க³ச்ச²தே ; ந ஹி ஸார்த²வாத³ஸ்ய அஸ்ய லோகஸ்துத்யாபி⁴முக்²யம் உபபத்³யதே ; ப்ரவ்ரஜந்தீத்யஸ்யார்த²வாத³ரூபோ ஹி ‘ஏதத்³த⁴ ஸ்ம’ இத்யாதி³ருத்தரோ க்³ரந்த²: ; அர்த²வாத³ஶ்சேத் , நார்த²வாதா³ந்தரமபேக்ஷேத ; அபேக்ஷதே து ‘ஏதத்³த⁴ ஸ்ம’ இத்யாத்³யர்த²வாத³ம் ‘ப்ரவ்ரஜந்தி’ இத்யேதத் । யஸ்மாத் பூர்வே வித்³வாம்ஸ: ப்ரஜாதி³கர்மப்⁴யோ நிவ்ருத்தா: ப்ரவ்ரஜிதவந்த ஏவ, தஸ்மாத் அது⁴நாதநா அபி ப்ரவ்ரஜந்தி ப்ரவ்ரஜேயு: — இத்யேவம் ஸம்ப³த்⁴யமாநம் ந லோகஸ்துத்யபி⁴முக²ம் ப⁴விதுமர்ஹதி ; விஜ்ஞாநஸமாநகர்த்ருகத்வோபதே³ஶாதி³த்யாதி³நா அவோசாம । வேதா³நுவசநாதி³ஸஹபாடா²ச்ச ; யதா² ஆத்மவேத³நஸாத⁴நத்வேந விஹிதாநாம் வேதா³நுவசநாதீ³நாம் யதா²ர்த²த்வமேவ, நார்த²வாத³த்வம் , ததா² தைரேவ ஸஹ படி²தஸ்ய பாரிவ்ராஜ்யஸ்ய ஆத்மலோகப்ராப்திஸாத⁴நத்வேந அர்த²வாத³த்வமயுக்தம் । ப²லவிபா⁴கோ³பதே³ஶாச்ச ; ‘ஏதமேவாத்மாநம் லோகம் விதி³த்வா’ இதி அந்யஸ்மாத் பா³ஹ்யாத் லோகாத் ஆத்மாநம் ப²லாந்தரத்வேந ப்ரவிப⁴ஜதி, யதா² — புத்ரேணைவாயம் லோகோ ஜய்ய: நாந்யேந கர்மணா, கர்மணா பித்ருலோக: — இதி । ந ச ப்ரவ்ரஜந்தீத்யேதத் ப்ராப்தவத் லோகஸ்துதிபரம் , ப்ரதா⁴நவச்ச அர்த²வாதா³பேக்ஷம் — ஸக்ருச்ச்²ருதம் ஸ்யாத் । தஸ்மாத் ப்⁴ராந்திரேவ ஏஷா — லோகஸ்துதிபரமிதி । ந ச அநுஷ்டே²யேந பாரிவ்ராஜ்யேந ஸ்துதிருபபத்³யதே ; யதி³ பாரிவ்ராஜ்யம் அநுஷ்டே²யமபி ஸத் அந்யஸ்துத்யர்த²ம் ஸ்யாத் , த³ர்ஶபூர்ணமாஸாதீ³நாமபி அநுஷ்டே²யாநாம் ஸ்துத்யர்த²தா ஸ்யாத் । ந ச அந்யத்ர கர்தவ்யதா ஏதஸ்மாத்³விஷயாத் நிர்ஜ்ஞாதா, யத இஹ ஸ்துத்யர்தோ² ப⁴வேத் । யதி³ புந: க்வசித்³விதி⁴: பரிகல்ப்யேத பாரிவ்ராஜ்யஸ்ய, ஸ இஹைவ முக்²ய: நாந்யத்ர ஸம்ப⁴வதி । யத³பி அநதி⁴க்ருதவிஷயே பாரிவ்ராஜ்யம் பரிகல்ப்யதே, தத்ர வ்ருக்ஷாத்³யாரோஹணாத்³யபி பாரிவ்ராஜ்யவத் கல்ப்யேத, கர்தவ்யத்வேந அநிர்ஜ்ஞாதத்வாவிஶேஷாத் । தஸ்மாத் ஸ்துதித்வக³ந்தோ⁴(அ)பி அத்ர ந ஶக்ய: கல்பயிதும் ॥
யதி³ அயமாத்மா லோக இஷ்யதே, கிமர்த²ம் தத்ப்ராப்திஸாத⁴நத்வேந கர்மாண்யேவ ந ஆரபே⁴ரந் , கிம் பாரிவ்ராஜ்யேந — இத்யத்ரோச்யதே — அஸ்ய ஆத்மலோகஸ்ய கர்மபி⁴ரஸம்ப³ந்தா⁴த் ; யமாத்மாநமிச்ச²ந்த: ப்ரவ்ரஜேயு:, ஸ ஆத்மா ஸாத⁴நத்வேந ப²லத்வேந ச உத்பாத்³யத்வாதி³ப்ரகாராணாமந்யதமத்வேநாபி கர்மபி⁴: ந ஸம்ப³த்⁴யதே ; தஸ்மாத் — ஸ ஏஷ நேதி நேத்யாத்மாக்³ருஹ்யோ ந ஹி க்³ருஹ்யதே — இத்யாதி³லக்ஷண: ; யஸ்மாத் ஏவம்லக்ஷண ஆத்மா கர்மப²லஸாத⁴நாஸம்ப³ந்தீ⁴ ஸர்வஸம்ஸாரத⁴ர்மவிலக்ஷண: அஶநாயாத்³யதீத: அஸ்தூ²லாதி³த⁴ர்மவாந் அஜோ(அ)ஜரோ(அ)மரோ(அ)ம்ருதோ(அ)ப⁴ய: ஸைந்த⁴வக⁴நவத்³விஜ்ஞாநைகரஸஸ்வபா⁴வ: ஸ்வயம் ஜ்யோதி: ஏக ஏவாத்³வய: அபூர்வோ(அ)நபரோ(அ)நந்தரோ(அ)பா³ஹ்ய: — இத்யேதத் ஆக³மதஸ்தர்கதஶ்ச ஸ்தா²பிதம் , விஶேஷதஶ்சேஹ ஜநகயாஜ்ஞவல்க்யஸம்வாதே³ அஸ்மிந் ; தஸ்மாத் ஏவம்லக்ஷணே ஆத்மநி விதி³தே ஆத்மத்வேந நைவ கர்மாரம்ப⁴ உபபத்³யதே । தஸ்மாதா³த்மா நிர்விஶேஷ: । ந ஹி சக்ஷுஷ்மாந் பதி² ப்ரவ்ருத்த: அஹநி கூபே கண்டகே வா பததி ; க்ருத்ஸ்நஸ்ய ச கர்மப²லஸ்ய வித்³யாப²லே(அ)ந்தர்பா⁴வாத் ; ந ச அயத்நப்ராப்யே வஸ்துநி வித்³வாந் யத்நமாதிஷ்ட²தி ; ‘அத்கே சேந்மது⁴ விந்தே³த கிமர்த²ம் பர்வதம் வ்ரஜேத் । இஷ்டஸ்யார்த²ஸ்ய ஸம்ப்ராப்தௌ கோ வித்³வாந்யத்நமாசரேத்’ ‘ஸர்வம் கர்மாகி²லம் பார்த² ஜ்ஞாநே பரிஸமாப்யதே —’ (ப⁴. கீ³. 4 । 33) இதி கீ³தாஸு । இஹாபி ச ஏதஸ்யைவ பரமாநந்த³ஸ்ய ப்³ரஹ்மவித்ப்ராப்யஸ்ய அந்யாநி பூ⁴தாநி மாத்ராமுபஜீவந்தீத்யுக்தம் । அதோ ப்³ரஹ்மவிதா³ம் ந கர்மாரம்ப⁴: ॥
யஸ்மாத் ஸர்வைஷணாவிநிவ்ருத்த: ஸ ஏஷ நேதி நேத்யாத்மாநமாத்மத்வேநோபக³ம்ய தத்³ரூபேணைவ வர்ததே, தஸ்மாத் ஏதம் ஏவம்வித³ம் நேதி நேத்யாத்மபூ⁴தம் , உ ஹ ஏவ ஏதே வக்ஷ்யமாணே ந தரத: ந ப்ராப்நுத: — இதி யுக்தமேவேதி வாக்யஶேஷ: । கே தே இத்யுச்யதே — அத: அஸ்மாந்நிமித்தாத் ஶரீரதா⁴ரணாதி³ஹேதோ:, பாபம் அபுண்யம் கர்ம அகரவம் க்ருதவாநஸ்மி — கஷ்டம் க²லு மம வ்ருத்தம் , அநேந பாபேந கர்மணா அஹம் நரகம் ப்ரதிபத்ஸ்யே — இதி யோ(அ)யம் பஶ்சாத் பாபம் கர்ம க்ருதவத: — பரிதாப: ஸ ஏவம் நேதி நேத்யாத்மபூ⁴தம் ந தரதி ; ததா² அத: கல்யாணம் ப²லவிஷயகாமாந்நிமித்தாத் யஜ்ஞதா³நாதி³லக்ஷணம் புண்யம் ஶோப⁴நம் கர்ம க்ருதவாநஸ்மி, அதோ(அ)ஹம் அஸ்ய ப²லம் ஸுக²முபபோ⁴க்ஷ்யே தே³ஹாந்தரே — இத்யேஷோ(அ)பி ஹர்ஷ: தம் ந தரதி । உபே⁴ உ ஹ ஏவ ஏஷ: ப்³ரஹ்மவித் ஏதே கர்மணீ தரதி புண்யபாபலக்ஷணே । ஏவம் ப்³ரஹ்மவித³: ஸந்ந்யாஸிந உபே⁴ அபி கர்மணீ க்ஷீயேதே — பூர்வஜந்மநி க்ருதே யே தே, இஹ ஜந்மநி க்ருதே யே தே ச ; அபூர்வே ச ந ஆரப்⁴யேதே । கிம் ச நைநம் க்ருதாக்ருதே, க்ருதம் நித்யாநுஷ்டா²நம் , அக்ருதம் தஸ்யைவ அக்ரியா, தே அபி க்ருதாக்ருதே ஏநம் ந தபத: ; அநாத்மஜ்ஞம் ஹி, க்ருதம் ப²லதா³நேந, அக்ருதம் ப்ரத்யவாயோத்பாத³நேந, தபத: ; அயம் து ப்³ரஹ்மவித் ஆத்மவித்³யாக்³நிநா ஸர்வாணி கர்மாணி ப⁴ஸ்மீகரோதி, ‘யதை²தா⁴ம்ஸி ஸமித்³தோ⁴(அ)க்³நி:’ (ப⁴. கீ³. 4 । 37) இத்யாதி³ஸ்ம்ருதே: ; ஶரீராரம்ப⁴கயோஸ்து உபபோ⁴கே³நைவ க்ஷய: । அதோ ப்³ரஹ்மவித் அகர்மஸம்ப³ந்தீ⁴ ॥

ததே³தத்³ருசாப்⁴யுக்தம் । ஏஷ நித்யோ மஹிமா ப்³ராஹ்மணஸ்ய ந வர்த⁴தே கர்மணா நோ கநீயாந் । தஸ்யைவ ஸ்யாத்பத³வித்தம் விதி³த்வா ந லிப்யதே கர்மணா பாபகேநேதி । தஸ்மாதே³வம்விச்சா²ந்தோ தா³ந்த உபரதஸ்திதிக்ஷு: ஸமாஹிதோ பூ⁴த்வாத்மந்யேவாத்மாநம் பஶ்யதி ஸர்வமாத்மாநம் பஶ்யதி நைநம் பாப்மா தரதி ஸர்வம் பாப்மாநம் தரதி நைநம் பாப்மா தபதி ஸர்வம் பாப்மாநம் தபதி விபாபோ விரஜோ(அ)விசிகித்ஸோ ப்³ராஹ்மணோ ப⁴வத்யேஷ ப்³ரஹ்மலோக: ஸம்ராடே³நம் ப்ராபிதோ(அ)ஸீதி ஹோவாச யாஜ்ஞவல்க்ய: ஸோ(அ)ஹம் ப⁴க³வதே விதே³ஹாந்த³தா³மி மாம் சாபி ஸஹ தா³ஸ்யாயேதி ॥ 23 ॥

ததே³தத்³வஸ்து ப்³ராஹ்மணேநோக்தம் ருசா மந்த்ரேண அப்⁴யுக்தம் ப்ரகாஶிதம் । ஏஷ: நேதி நேத்யாதி³லக்ஷண: நித்யோ மஹிமா ; அந்யே து மஹிமாந: கர்மக்ருதா இத்யநித்யா: ; அயம் து தத்³விலக்ஷணோ மஹிமா ஸ்வாபா⁴விகத்வாந்நித்ய: ப்³ரஹ்மவித³: ப்³ராஹ்மணஸ்ய த்யக்தஸர்வைஷணஸ்ய । குதோ(அ)ஸ்ய நித்யத்வமிதி ஹேதுமாஹ — கர்மணா ந வர்த⁴தே ஶுப⁴லக்ஷணேந க்ருதேந வ்ருத்³தி⁴லக்ஷணாம் விக்ரியாம் ந ப்ராப்நோதி ; அஶுபே⁴ந கர்மணா நோ கநீயாந் நாப்யபக்ஷயலக்ஷணாம் விக்ரியாம் ப்ராப்நோதி ; உபசயாபசயஹேதுபூ⁴தா ஏவ ஹி ஸர்வா விக்ரியா இதி ஏதாப்⁴யாம் ப்ரதிஷித்⁴யந்தே ; அத: அவிக்ரியாத்வாத் நித்ய ஏஷ மஹிமா । தஸ்மாத் தஸ்யைவ மஹிம்ந:, ஸ்யாத் ப⁴வேத் , பத³வித் — பத³ஸ்ய வேத்தா, பத்³யதே க³ம்யதே ஜ்ஞாயத இதி மஹிம்ந: ஸ்வரூபமேவ பத³ம் , தஸ்ய பத³ஸ்ய வேதி³தா । கிம் தத்பத³வேத³நேந ஸ்யாதி³த்யுச்யதே — தம் விதி³த்வா மஹிமாநம் , ந லிப்யதே ந ஸம்ப³த்⁴யதே கர்மணா பாபகேந த⁴ர்மாத⁴ர்மலக்ஷணேந, உப⁴யமபி பாபகமேவ விது³ஷ: । யஸ்மாதே³வம் அகர்மஸம்ப³ந்தீ⁴ ஏஷ ப்³ராஹ்மணஸ்ய மஹிமா நேதி நேத்யாதி³லக்ஷண:, தஸ்மாத் ஏவம்வித் ஶாந்த: பா³ஹ்யேந்த்³ரியவ்யாபாரத உபஶாந்த:, ததா² தா³ந்த: அந்த:கரணத்ருஷ்ணாதோ நிவ்ருத்த:, உபரத: ஸர்வைஷணாவிநிர்முக்த: ஸந்ந்யாஸீ, திதிக்ஷு: த்³வந்த்³வஸஹிஷ்ணு:, ஸமாஹித: இந்த்³ரியாந்த:கரணசலநரூபாத்³வ்யாவ்ருத்த்யா ஐகாக்³ர்யரூபேண ஸமாஹிதோ பூ⁴த்வா ; ததே³தது³க்தம் புரஸ்தாத் ‘பா³ல்யம் ச பாண்டி³த்யம் ச நிர்வித்³ய’ (ப்³ரு. உ. 3 । 5 । 1) இதி ; ஆத்மந்யேவ ஸ்வே கார்யகரணஸங்கா⁴தே ஆத்மாநம் ப்ரத்யக்சேதயிதாரம் பஶ்யதி । தத்ர கிம் தாவந்மாத்ரம் பரிச்சி²ந்நம் ? நேத்யுச்யதே — ஸர்வம் ஸமஸ்தம் ஆத்மாநமேவ பஶ்யதி, நாந்யத் ஆத்மவ்யதிரிக்தம் வாலாக்³ரமாத்ரமப்யஸ்தீத்யேவம் பஶ்யதி ; மநநாத் முநிர்ப⁴வதி ஜாக்³ரத்ஸ்வப்நஸுஷுப்தாக்²யம் ஸ்தா²நத்ரயம் ஹித்வா । ஏவம் பஶ்யந்தம் ப்³ராஹ்மணம் நைநம் பாப்மா புண்யபாபலக்ஷண: தரதி, ந ப்ராப்நோதி ; அயம் து ப்³ரஹ்மவித் ஸர்வம் பாப்மாநம் தரதி ஆத்மபா⁴வேநைவ வ்யாப்நோதி அதிக்ராமதி । நைநம் பாப்மா க்ருதாக்ருதலக்ஷண: தபதி இஷ்டப²லப்ரத்யவாயோத்பாத³நாப்⁴யாம் ; ஸர்வம் பாப்மாநம் அயம் தபதி ப்³ரஹ்மவித் ஸர்வாத்மத³ர்ஶநவஹ்நிநா ப⁴ஸ்மீகரோதி । ஸ ஏஷ ஏவம்வித் விபாப: விக³தத⁴ர்மாத⁴ர்ம:, விரஜ: விக³தரஜ:, ரஜ: காம:, விக³தகாம:, அவிசிகித்ஸ: சி²ந்நஸம்ஶய:, அஹமஸ்மி ஸர்வாத்மா பரம் ப்³ரஹ்மேதி நிஶ்சிதமதி: ப்³ராஹ்மணோ ப⁴வதி — அயம் து ஏவம்பூ⁴த: ஏதஸ்யாமவஸ்தா²யாம் முக்²யோ ப்³ராஹ்மண:, ப்ராகே³தஸ்மாத் ப்³ரஹ்மஸ்வரூபாவஸ்தா²நாத் கௌ³ணமஸ்ய ப்³ராஹ்மண்யம் । ஏஷ ப்³ரஹ்மலோக: — ப்³ரஹ்மைவ லோகோ ப்³ரஹ்மலோக: முக்²யோ நிருபசரித: ஸர்வாத்மபா⁴வலக்ஷண:, ஹே ஸம்ராட் । ஏநம் ப்³ரஹ்மலோகம் பரிப்ராபிதோ(அ)ஸி அப⁴யம் நேதி நேத்யாதி³லக்ஷணம் — இதி ஹோவாச யாஜ்ஞவல்க்ய: । ஏவம் ப்³ரஹ்மபூ⁴தோ ஜநக: யாஜ்ஞவல்க்யேந ப்³ரஹ்மபா⁴வமாபாதி³த: ப்ரத்யாஹ — ஸோ(அ)ஹம் த்வயா ப்³ரஹ்மபா⁴வமாபாதி³த: ஸந் ப⁴க³வதே துப்⁴யம் விதே³ஹாந் தே³ஶாந் மம ராஜ்யம் ஸமஸ்தம் த³தா³மி, மாம் ச ஸஹ விதே³ஹை: தா³ஸ்யாய தா³ஸகர்மணே — த³தா³மீதி ச - ஶப்³தா³த்ஸம்ப³த்⁴யதே । பரிஸமாபிதா ப்³ரஹ்மவித்³யா ஸஹ ஸந்ந்யாஸேந ஸாங்கா³ ஸேதிகர்தவ்யதாகா ; பரிஸமாப்த: பரமபுருஷார்த²: ; ஏதாவத் புருஷேண கர்தவ்யம் , ஏஷ நிஷ்டா², ஏஷா பரா க³தி:, ஏதந்நி:ஶ்ரேயஸம் , ஏதத்ப்ராப்ய க்ருதக்ருத்யோ ப்³ராஹ்மணோ ப⁴வதி, ஏதத் ஸர்வவேதா³நுஶாஸநமிதி ॥

ஸ வா ஏஷ மஹாநஜ ஆத்மாந்நாதோ³ வஸுதா³நோ விந்த³தே வஸு ய ஏவம் வேத³ ॥ 24 ॥

யோ(அ)யம் ஜநகயாஜ்ஞவல்க்யாக்²யாயிகாயாம் வ்யாக்²யாத ஆத்மா ஸ வை ஏஷ: மஹாந் அஜ: ஆத்மா அந்நாத³: ஸர்வபூ⁴தஸ்த²: ஸர்வாந்நாநாமத்தா, வஸுதா³ந: — வஸு த⁴நம் ஸர்வப்ராணிகர்மப²லம் — தஸ்ய தா³தா, ப்ராணிநாம் யதா²கர்ம ப²லேந யோஜயிதேத்யர்த²: ; தமேதத் அஜமந்நாத³ம் வஸுதா³நமாத்மாநம் அந்நாத³வஸுதா³நகு³ணாப்⁴யாம் யுக்தம் யோ வேத³, ஸ: ஸர்வபூ⁴தேஷ்வாத்மபூ⁴த: அந்நமத்தி, விந்த³தே ச வஸு ஸர்வம் கர்மப²லஜாதம் லப⁴தே ஸர்வாத்மத்வாதே³வ, ய ஏவம் யதோ²க்தம் வேத³ । அத²வா த்³ருஷ்டப²லார்தி²பி⁴ரபி ஏவம்கு³ண உபாஸ்ய: ; தேந அந்நாத³: வஸோஶ்ச லப்³தா⁴, த்³ருஷ்டேநைவ ப²லேந அந்நாத்த்ருத்வேந கோ³ஶ்வாதி³நா ச அஸ்ய யோகோ³ ப⁴வதீத்யர்த²: ॥

ஸ வா ஏஷ மஹாநஜ ஆத்மாஜரோ(அ)மரோ(அ)ம்ருதோ(அ)ப⁴யோ ப்³ரஹ்மாப⁴யம் வை ப்³ரஹ்மாப⁴யம் ஹி வை ப்³ரஹ்ம ப⁴வதி ய ஏவம் வேத³ ॥ 25 ॥

இதா³நீம் ஸமஸ்தஸ்யைவ ஆரண்யகஸ்ய யோ(அ)ர்த² உக்த:, ஸ ஸமுச்சித்ய அஸ்யாம் கண்டி³காயாம் நிர்தி³ஶ்யதே, ஏதாவாந்ஸமஸ்தாரண்யகார்த² இதி । ஸ வா ஏஷ மஹாநஜ ஆத்மா அஜர: ந ஜீர்யத இதி, ந விபரிணமத இத்யர்த²: ; அமர: — யஸ்மாச்ச அஜர:, தஸ்மாத் அமர:, ந ம்ரியத இத்யமர: ; யோ ஹி ஜாயதே ஜீர்யதே ச, ஸ விநஶ்யதி ம்ரியதே வா ; அயம் து அஜத்வாத் அஜரத்வாச்ச அவிநாஶீ யத:, அத ஏவ அம்ருத: । யஸ்மாத் ஜநிப்ரப்⁴ருதிபி⁴: த்ரிபி⁴ர்பா⁴வவிகாரை: வர்ஜித:, தஸ்மாத் இதரைரபி பா⁴வவிகாரைஸ்த்ரிபி⁴: தத்க்ருதைஶ்ச காமகர்மமோஹாதி³பி⁴ர்ம்ருத்யுரூபைர்வர்ஜித இத்யேதத் । அப⁴ய: அத ஏவ ; யஸ்மாச்ச ஏவம் பூர்வோக்தவிஶேஷண:, தஸ்மாத்³ப⁴யவர்ஜித: ; ப⁴யம் ச ஹி நாம அவித்³யாகார்யம் ; தத்கார்யப்ரதிஷேதே⁴ந பா⁴வவிகாரப்ரதிஷேதே⁴ந ச அவித்³யாயா: ப்ரதிஷேத⁴: ஸித்³தோ⁴ வேதி³தவ்ய: । அப⁴ய ஆத்மா ஏவம்கு³ணவிஶிஷ்ட: கிமஸௌ ? ப்³ரஹ்ம பரிவ்ருட⁴ம் நிரதிஶயம் மஹதி³த்யர்த²: । அப⁴யம் வை ப்³ரஹ்ம ; ப்ரஸித்³த⁴மேதத் லோகே — அப⁴யம் ப்³ரஹ்மேதி । தஸ்மாத்³யுக்தம் ஏவம்கு³ணவிஶிஷ்ட ஆத்மா ப்³ரஹ்மேதி । ய ஏவம் யதோ²க்தமாத்மாநமப⁴யம் ப்³ரஹ்ம வேத³, ஸ: அப⁴யம் ஹி வை ப்³ரஹ்ம ப⁴வதி । ஏஷ ஸர்வஸ்யா உபநிஷத³: ஸங்க்ஷிப்தோ(அ)ர்த² உக்த: । ஏதஸ்யைவார்த²ஸ்ய ஸம்யக்ப்ரபோ³தா⁴ய உத்பத்திஸ்தி²திப்ரலயாதி³கல்பநா க்ரியாகாரகப²லாத்⁴யாரோபணா ச ஆத்மநி க்ருதா ; தத³போஹேந ச நேதி நேதீத்யத்⁴யாரோபிதவிஶேஷாபநயத்³வாரேண புந: தத்த்வமாவேதி³தம் । யதா² ஏகப்ரப்⁴ருத்யாபரார்த⁴ஸங்க்²யாஸ்வரூபபரிஜ்ஞாநாய ரேகா²த்⁴யாரோபணம் க்ருத்வா — ஏகேயம் ரேகா², த³ஶேயம் , ஶதேயம் , ஸஹஸ்ரேயம் — இதி க்³ராஹயதி, அவக³மயதி ஸங்க்²யாஸ்வரூபம் கேவலம் , ந து ஸங்க்²யாயா ரேகா²த்மத்வமேவ ; யதா² ச அகாராதீ³ந்யக்ஷராணி விஜிக்³ராஹயிஷு: பத்ரமஷீரேகா²தி³ஸம்யோகோ³பாயமாஸ்தா²ய வர்ணாநாம் ஸதத்த்வமாவேத³யதி, ந பத்ரமஷ்யாத்³யாத்மதாமக்ஷராணாம் க்³ராஹயதி — ததா² சேஹ உத்பத்த்யாத்³யநேகோபாயமாஸ்தா²ய ஏகம் ப்³ரஹ்மதத்த்வமாவேதி³தம் , புந: தத்கல்பிதோபாயஜநிதவிஶேஷபரிஶோத⁴நார்த²ம் நேதி நேதீதி தத்த்வோபஸம்ஹார: க்ருத: । தது³பஸம்ஹ்ருதம் புந: பரிஶுத்³த⁴ம் கேவலமேவ ஸப²லம் ஜ்ஞாநம் அந்தே(அ)ஸ்யாம் கண்டி³காயாமிதி ॥
இதி சதுர்தா²த்⁴யாயஸ்ய சதுர்த²ம் ப்³ராஹ்மணம் ॥

பஞ்சமம் ப்³ராஹ்மணம்

ஆக³மப்ரதா⁴நேந மது⁴காண்டே³ந ப்³ரஹ்மதத்த்வம் நிர்தா⁴ரிதம் । புந: தஸ்யைவ உபபத்திப்ரதா⁴நேந யாஜ்ஞவல்கீயேந காண்டே³ந பக்ஷப்ரதிபக்ஷபரிக்³ரஹம் க்ருத்வா விக்³ருஹ்யவாதே³ந விசாரிதம் । ஶிஷ்யாசார்யஸம்ப³ந்தே⁴ந ச ஷஷ்டே² ப்ரஶ்நப்ரதிவசநந்யாயேந ஸவிஸ்தரம் விசார்யோபஸம்ஹ்ருதம் । அதே²தா³நீம் நிக³மநஸ்தா²நீயம் மைத்ரேயீப்³ராஹ்மணமாரப்⁴யதே ; அயம் ச ந்யாய: வாக்யகோவிதை³: பரிக்³ருஹீத: — ‘ஹேத்வபதே³ஶாத்ப்ரதிஜ்ஞாயா: புநர்வசநம் நிக³மநம்’ (ந்யா. ஸூ. 1 । 1 । 39) இதி । அத²வா ஆக³மப்ரதா⁴நேந மது⁴காண்டே³ந யத் அம்ருதத்வஸாத⁴நம் ஸஸந்ந்யாஸமாத்மஜ்ஞாநமபி⁴ஹிதம் , ததே³வ தர்கேணாபி அம்ருதத்வஸாத⁴நம் ஸஸந்ந்யாஸமாத்மஜ்ஞாநமதி⁴க³ம்யதே ; தர்கப்ரதா⁴நம் ஹி யாஜ்ஞவல்கீயம் காண்ட³ம் ; தஸ்மாத் ஶாஸ்த்ரதர்காப்⁴யாம் நிஶ்சிதமேதத் — யதே³தத் ஆத்மஜ்ஞாநம் ஸஸந்ந்யாஸம் அம்ருதத்வஸாத⁴நமிதி ; தஸ்மாத் ஶாஸ்த்ரஶ்ரத்³தா⁴வத்³பி⁴: அம்ருதத்வப்ரதிபித்ஸுபி⁴: ஏதத் ப்ரதிபத்தவ்யமிதி ; ஆக³மோபபத்திப்⁴யாம் ஹி நிஶ்சிதோ(அ)ர்த²: ஶ்ரத்³தே⁴யோ ப⁴வதி அவ்யபி⁴சாராதி³தி । அக்ஷராணாம் து சதுர்தே² யதா² வ்யாக்²யாதோ(அ)ர்த²:, ததா² ப்ரதிபத்தவ்யோ(அ)த்ராபி ; யாந்யக்ஷராணி அவ்யாக்²யாதாநி தாநி வ்யாக்²யாஸ்யாம: ॥

அத² ஹ யாஜ்ஞவல்க்யஸ்ய த்³வே பா⁴ர்யே ப³பூ⁴வதுர்மைத்ரேயீ ச காத்யாயநீ ச தயோர்ஹ மைத்ரேயீ ப்³ரஹ்மவாதி³நீ ப³பூ⁴வ ஸ்த்ரீப்ரஜ்ஞைவ தர்ஹி காத்யாயந்யத² ஹ யாஜ்ஞவல்க்யோ(அ)ந்யத்³வ்ருத்தமுபாகரிஷ்யந் ॥ 1 ॥

அதே²தி ஹேதூபதே³ஶாநந்தர்யப்ரத³ர்ஶநார்த²: । ஹேதுப்ரதா⁴நாநி ஹி வாக்யாநி அதீதாநி । தத³நந்தரம் ஆக³மப்ரதா⁴நேந ப்ரதிஜ்ஞாதோ(அ)ர்த²: நிக³ம்யதே மைத்ரேயீப்³ராஹ்மணேந । ஹ - ஶப்³த³: வ்ருத்தாவத்³யோதக: । யாஜ்ஞவல்க்யஸ்ய ருஷே: கில த்³வே பா⁴ர்யே பத்ந்யௌ ப³பூ⁴வது: ஆஸ்தாம் — மைத்ரேயீ ச நாமத ஏகா, அபரா காத்யாயநீ நாமத: । தயோர்பா⁴ர்யயோ: மைத்ரேயீ ஹ கில ப்³ரஹ்மவாதி³நீ ப்³ரஹ்மவத³நஶீலா ப³பூ⁴வ ஆஸீத் ; ஸ்த்ரீப்ரஜ்ஞா - ஸ்த்ரியாம் யா உசிதா ஸா ஸ்த்ரீப்ரஜ்ஞா — ஸைவ யஸ்யா: ப்ரஜ்ஞா க்³ருஹப்ரயோஜநாந்வேஷணாலக்ஷணா, ஸா ஸ்த்ரீப்ரஜ்ஞைவ தர்ஹி தஸ்மிந்காலே ஆஸீத் காத்யாயநீ । அத² ஏவம் ஸதி ஹ கில யாஜ்ஞவல்க்ய: அந்யத் பூர்வஸ்மாத்³கா³ர்ஹஸ்த்²யலக்ஷணாத்³வ்ருத்தாத் பாரிவ்ராஜ்யலக்ஷணம் வ்ருத்தம் உபாகரிஷ்யந் உபாசிகீர்ஷு: ஸந் ॥

மைத்ரேயீதி ஹோவாச யாஜ்ஞவல்க்ய: ப்ரவ்ரஜிஷ்யந்வா அரே(அ)ஹமஸ்மாத்ஸ்தா²நாத³ஸ்மி ஹந்த தே(அ)நயா காத்யாயந்யாந்தம் கரவாணீதி ॥ 2 ॥

ஹே மைத்ரேயீதி ஜ்யேஷ்டா²ம் பா⁴ர்யாமாமந்த்ரயாமாஸ ; ஆமந்த்ர்ய சோவாச ஹ — ப்ரவ்ரஜிஷ்யந் பாரிவ்ராஜ்யம் கரிஷ்யந் வை அரே மைத்ரேயி அஸ்மாத் ஸ்தா²நாத் கா³ர்ஹஸ்த்²யாத் அஹம் அஸ்மி ப⁴வாமி । மைத்ரேயி அநுஜாநீஹி மாம் ; ஹந்த இச்ச²ஸி யதி³, தே அநயா காத்யாயந்யா அந்தம் கரவாணி — இத்யாதி³ வ்யாக்²யாதம் ॥
ஸா ஹோவாச மைத்ரேயீ யந்நு ம இயம் ப⁴கோ³: ஸர்வா ப்ருதி²வீ வித்தேந பூர்ணா ஸ்யாத்ஸ்யாம் ந்வஹம் தேநாம்ருதாஹோ3 நேதி நேதி ஹோவாச யாஜ்ஞவல்க்யோ யதை²வோபகரணவதாம் ஜீவிதம் ததை²வ தே ஜீவிதம் ஸ்யாத³ம்ருதத்வஸ்ய து நாஶாஸ்தி வித்தேநேதி ॥ 3 ॥

ஸா ஹோவாச மைத்ரேயீ யேநாஹம் நாம்ருதா ஸ்யாம் கிமஹம் தேந குர்யாம் யதே³வ ப⁴க³வாந்வேத³ ததே³வ மே ப்³ரூஹீதி ॥ 4 ॥

ஸா ஏவமுக்தா உவாச மைத்ரேயீ — ஸர்வேயம் ப்ருதி²வீ வித்தேந பூர்ணா ஸ்யாத் , நு கிம் ஸ்யாம் , கிமஹம் வித்தஸாத்⁴யேந கர்மணா அம்ருதா, ஆஹோ ந ஸ்யாமிதி । நேதி ஹோவாச யாஜ்ஞவல்க்ய இத்யாதி³ ஸமாநமந்யத் ॥

ஸ ஹோவாச யாஜ்ஞவல்க்ய: ப்ரியா வை க²லு நோ ப⁴வதீ ஸதீ ப்ரியமவ்ருத⁴த்³த⁴ந்த தர்ஹி ப⁴வத்யேதத்³வ்யாக்²யாஸ்யாமி தே வ்யாசக்ஷாணஸ்ய து மே நிதி³த்⁴யாஸஸ்வேதி ॥ 5 ॥

ஸ: ஹ உவாச — ப்ரியைவ பூர்வம் க²லு ந: அஸ்மப்⁴யம் ப⁴வதீ, ப⁴வந்தீ ஸதீ, ப்ரியமேவ அவ்ருத⁴த் வர்தி⁴தவதீ நிர்தா⁴ரிதவதீ அஸி ; அத: துஷ்டோ(அ)ஹம் ; ஹந்த இச்ச²ஸி சேத் அம்ருதத்வஸாத⁴நம் ஜ்ஞாதும் , ஹே ப⁴வதி, தே துப்⁴யம் தத் அம்ருத்வஸாத⁴நம் வ்யாக்²யாஸ்யாமி ॥

ஸ ஹோவாச ந வா அரே பத்யு: காமாய பதி: ப்ரியோ ப⁴வத்யாத்மநஸ்து காமாய பதி: ப்ரியோ ப⁴வதி । ந வா அரே ஜாயாயை காமாய ஜாயா ப்ரியா ப⁴வத்யாத்மநஸ்து காமாய ஜாயா ப்ரியா ப⁴வதி । ந வா அரே புத்ராணாம் காமாய புத்ரா: ப்ரியா ப⁴வந்த்யாத்மநஸ்து காமாய புத்ரா: ப்ரியா ப⁴வந்தி । ந வா அரே வித்தஸ்ய காமாய வித்தம் ப்ரியம் ப⁴வத்யாத்மநஸ்து காமாய வித்தம் ப்ரியம் ப⁴வதி । ந வா அரே பஶூநாம் காமாய பஶவ: ப்ரியா ப⁴வந்த்யாத்மநஸ்து காமாய பஶவ: ப்ரியா ப⁴வந்தி । ந வா அரே ப்³ரஹ்மண: காமாய ப்³ரஹ்ம ப்ரியம் ப⁴வத்யாத்மநஸ்து காமாய ப்³ரஹ்ம ப்ரியம் ப⁴வதி । ந வா அரே க்ஷத்த்ரஸ்ய காமாய க்ஷத்த்ரம் ப்ரியம் ப⁴வத்யாத்மநஸ்து காமாய க்ஷத்த்ரம் ப்ரியம் ப⁴வதி । ந வா அரே லோகாநாம் காமாய லோகா: ப்ரியா ப⁴வந்த்யாத்மநஸ்து காமாய லோகா: ப்ரியா ப⁴வந்தி । ந வா அரே தே³வாநாம் காமாய தே³வா: ப்ரியா ப⁴வந்த்யாத்மநஸ்து காமாய தே³வா: ப்ரியா ப⁴வந்தி । ந வா அரே வேதா³நாம் காமாய வேதா³: ப்ரியா ப⁴வந்த்யாத்மநஸ்து காமாய வேதா³: ப்ரியா ப⁴வந்தி । ந வா அரே பூ⁴தாநாம் காமாய பூ⁴தாநி ப்ரியாணி ப⁴வந்த்யாத்மநஸ்து காமாய பூ⁴தாநி ப்ரியாணி ப⁴வந்தி । ந வா அரே ஸர்வஸ்ய காமாய ஸர்வம் ப்ரியம் ப⁴வத்யாத்மநஸ்து காமாய ஸர்வம் ப்ரியம் ப⁴வதி । ஆத்மா வா அரே த்³ரஷ்டவ்ய: ஶ்ரோதவ்யோ மந்தவ்யோ நிதி³த்⁴யாஸிதவ்யோ மைத்ரேய்யாத்மநி க²ல்வரே த்³ருஷ்டே ஶ்ருதே மதே விஜ்ஞாத இத³ம் ஸர்வம் விதி³தம் ॥ 6 ॥

ஆத்மநி க²லு அரே மைத்ரேயி த்³ருஷ்டே ; கத²ம் த்³ருஷ்ட ஆத்மநீதி, உச்யதே — பூர்வம் ஆசார்யாக³மாப்⁴யாம் ஶ்ருதே, புந: தர்கேணோபபத்த்யா மதே விசாரிதே, ஶ்ரவணம் து ஆக³மமாத்ரேண, மதே உபபத்த்யா, பஶ்சாத் விஜ்ஞாதே — ஏவமேதத் நாந்யதே²தி நிர்தா⁴ரிதே ; கிம் ப⁴வதீத்யுச்யதே — இத³ம் விதி³தம் ப⁴வதி ; இத³ம் ஸர்வமிதி யத் ஆத்மநோ(அ)ந்யத் , ஆத்மவ்யதிரேகேணாபா⁴வாத் ॥
ப்³ரஹ்ம தம் பராதா³த்³யோ(அ)ந்யத்ராத்மநோ ப்³ரஹ்ம வேத³ க்ஷத்த்ரம் தம் பராதா³த்³யோ(அ)ந்யத்ராத்மந: க்ஷத்த்ரம் வேத³ லோகாஸ்தம் பராது³ர்யோ(அ)ந்யத்ராத்மநோ லோகாந்வேத³ தே³வாஸ்தம் பராது³ர்யோ(அ)ந்யத்ராத்மநோ தே³வாந்வேத³ வேதா³ஸ்தம் பராது³ர்யோ(அ)ந்யத்ராத்மநோ வேதா³ந்வேத³ பூ⁴தாநி தம் பராது³ர்யோ(அ)ந்யத்ராத்மநோ பூ⁴தாநி வேத³ ஸர்வம் தம் பராதா³த்³யோ(அ)ந்யத்ராத்மந: ஸர்வம் வேதே³த³ம் ப்³ரஹ்மேத³ம் க்ஷத்த்ரமிமே லோகா இமே தே³வா இமே வேதா³ இமாநி பூ⁴தாநீத³ம் ஸர்வம் யத³யமாத்மா ॥ 7 ॥
ஸ யதா² து³ந்து³பே⁴ர்ஹந்யமாநஸ்ய ந பா³ஹ்யாஞ்ச²ப்³தா³ஞ்ச²க்நுயாத்³க்³ரஹணாய து³ந்து³பே⁴ஸ்து க்³ரஹணேந து³ந்து³ப்⁴யாகா⁴தஸ்ய வா ஶப்³தோ³ க்³ருஹீத: ॥ 8 ॥
ஸ யதா² ஶங்க²ஸ்ய த்⁴மாயமாநஸ்ய ந பா³ஹ்யாஞ்ச²ப்³தா³ஞ்ச²க்நுயாத்³க்³ரஹணாய ஶங்க²ஸ்ய து க்³ரஹணேந ஶங்க²த்⁴மஸ்ய வா ஶப்³தோ³ க்³ருஹீத: ॥ 9 ॥

ஸ யதா² வீணாயை வாத்³யமாநாயை ந பா³ஹ்யாஞ்ச²ப்³தா³ஞ்ச²க்நுயாத்³க்³ரஹணாய வீணாயை து க்³ரஹணேந வீணாவாத³ஸ்ய வா ஶப்³தோ³ க்³ருஹீத: ॥ 10 ॥

தம் அயதா²ர்த²த³ர்ஶிநம் பராதா³த் பராகுர்யாத் , கைவல்யாஸம்ப³ந்தி⁴நம் குர்யாத் — அயமநாத்மஸ்வரூபேண மாம் பஶ்யதீத்யபராதா⁴தி³தி பா⁴வ: ॥
ஸ யதா²ர்த்³ரைதா⁴க்³நேரப்⁴யாஹிதஸ்ய ப்ருத²க்³தூ⁴மா விநிஶ்சரந்த்யேவம் வா அரே(அ)ஸ்ய மஹதோ பூ⁴தஸ்ய நிஶ்வஸிதமேதத்³யத்³ருக்³வேதோ³ யஜுர்வேத³: ஸாமவேதோ³(அ)த²ர்வாங்கி³ரஸ இதிஹாஸ: புராணம் வித்³யா உபநிஷத³: ஶ்லோகா: ஸூத்ராண்யநுவ்யாக்²யாநாநி வ்யாக்²யாநாநீஷ்டம் ஹுதமாஶிதம் பாயிதமயம் ச லோக: பரஶ்ச லோக: ஸர்வாணி ச பூ⁴தாந்யஸ்யைவைதாநி ஸர்வாணி நிஶ்வஸிதாநி ॥ 11 ॥

ஸ யதா² ஸர்வாஸாமபாம் ஸமுத்³ர ஏகாயநமேவம் ஸர்வேஷாம் ஸ்பர்ஶாநாம் த்வகே³காயநமேவம் ஸர்வேஷாம் க³ந்தா⁴நாம் நாஸிகே ஏகாயநமேவம் ஸர்வேஷாம் ரஸாநாம் ஜிஹ்வைகாயநமேவம் ஸர்வேஷாம் ரூபாணாம் சக்ஷுரேகாயநமேவம் ஸர்வேஷாம் ஶப்³தா³நாம் ஶ்ரோத்ரமேகாயநமேவம் ஸர்வேஷாம் ஸங்கல்பாநாம் மந ஏகாயநமேவம் ஸர்வாஸாம் வித்³யாநாம் ஹ்ருத³யமேகாயநமேவம் ஸர்வேஷாம் கர்மணா ஹஸ்தாவேகாயநமேவம் ஸர்வேஷாமாநந்தா³நாமுபஸ்த² ஏகாயநமேவம் ஸர்வேஷாம் விஸர்கா³ணாம் பாயுரேகாயநமேவம் ஸர்வேஷாமத்⁴வநாம் பாதா³வேகாயநமேவம் ஸர்வேஷாம் வேதா³நாம் வாகே³காயநம் ॥ 12 ॥

சதுர்தே² ஶப்³த³நிஶ்வாஸேநைவ லோகாத்³யர்த²நிஶ்வாஸ: ஸாமர்த்²யாத் உக்தோ ப⁴வதீதி ப்ருத²க் நோக்த: । இஹ து ஸர்வஶாஸ்த்ரார்தோ²பஸம்ஹார இதி க்ருத்வா அர்த²ப்ராப்தோ(அ)ப்யர்த²: ஸ்பஷ்டீகர்தவ்ய இதி ப்ருத²கு³ச்யதே ॥

ஸ யதா² ஸைந்த⁴வக⁴நோ(அ)நந்தரோ(அ)பா³ஹ்ய: க்ருத்ஸ்நோ ரஸக⁴ந ஏவைவம் வா அரே(அ)யமாத்மாநந்தரோ(அ)பா³ஹ்ய: க்ருத்ஸ்ந: ப்ரஜ்ஞாநக⁴ந ஏவைதேப்⁴யோ பூ⁴தேப்⁴ய: ஸமுத்தா²ய தாந்யேவாநுவிநஶ்யதி ந ப்ரேத்ய ஸம்ஜ்ஞாஸ்தீத்யரே ப்³ரவீமீதி ஹோவாச யாஜ்ஞவல்க்ய: ॥ 13 ॥

ஸர்வகார்யப்ரலயே வித்³யாநிமித்தே, ஸைந்த⁴வக⁴நவத் அநந்தர: அபா³ஹ்ய: க்ருத்ஸ்ந: ப்ரஜ்ஞாநக⁴ந ஏக ஆத்மா அவதிஷ்ட²தே ; பூர்வம் து பூ⁴தமாத்ராஸம்ஸர்க³விஶேஷாத் லப்³த⁴விஶேஷவிஜ்ஞாந: ஸந் ; தஸ்மிந் ப்ரவிலாபிதே வித்³யயா விஶேஷவிஜ்ஞாநே தந்நிமித்தே ச பூ⁴தஸம்ஸர்கே³ ந ப்ரேத்ய ஸம்ஜ்ஞா அஸ்தி — இத்யேவம் யாஜ்ஞவல்க்யேநோக்தா ॥

ஸா ஹோவாச மைத்ரேய்யத்ரைவ மா ப⁴க³வாந்மோஹாந்தமாபீபிபந்ந வா அஹமிமம் விஜாநாமீதி ஸ ஹோவாச ந வா அரே(அ)ஹம் மோஹம் ப்³ரவீம்யவிநாஶீ வா அரே(அ)யமாத்மாநுச்சி²த்தித⁴ர்மா ॥ 14 ॥

ஸா ஹோவாச — அத்ரைவ மா ப⁴க³வாந் ஏதஸ்மிந்நேவ வஸ்துநி ப்ரஜ்ஞாநக⁴ந ஏவ, ந ப்ரேத்ய ஸம்ஜ்ஞாஸ்தீதி, மோஹாந்தம் மோஹமத்⁴யம் , ஆபீபிபத் ஆபீபத³த் அவக³மிதவாநஸி, ஸம்மோஹிதவாநஸீத்யர்த²: ; அத: ந வா அஹம் இமமாத்மாநம் உக்தலக்ஷணம் விஜாநாமி விவேகத இதி । ஸ ஹோவாச — நாஹம் மோஹம் ப்³ரவீமி, அவிநாஶீ வா அரே(அ)யமாத்மா யத: ; விநநம் ஶீலமஸ்யேதி விநாஶீ, ந விநாஶீ அவிநாஶீ, விநாஶஶப்³தே³ந விக்ரியா, அவிநாஶீதி அவிக்ரிய ஆத்மேத்யர்த²: ; அரே மைத்ரேயி, அயமாத்மா ப்ரக்ருத: அநுச்சி²த்தத⁴ர்மா ; உச்சி²த்திருச்சே²த³:, உச்சே²த³: அந்த: விநாஶ:, உச்சி²த்தி: த⁴ர்ம: அஸ்ய இதி உச்சி²த்தித⁴ர்மா, ந உச்சி²த்தித⁴ர்மா அநுச்சி²த்தித⁴ர்மா, நாபி விக்ரியாலக்ஷண:, நாப்யுச்சே²த³லக்ஷண: விநாஶ: அஸ்ய வித்³யத இத்யர்த²: ॥

யத்ர ஹி த்³வைதமிவ ப⁴வதி ததி³தர இதரம் பஶ்யதி ததி³தர இதரம் ஜிக்⁴ரதி ததி³தர இதரம் ரஸயதே ததி³தர இதரமபி⁴வத³தி ததி³தர இதரம் ஶ்ருணோதி ததி³தர இதரம் மநுதே ததி³தர இதரம் ஸ்ப்ருஶதி ததி³தர இதரம் விஜாநாதி யத்ர த்வஸ்ய ஸர்வமாத்மைவாபூ⁴த்தத்கேந கம் பஶ்யேத்தத்கேந கம் ஜிக்⁴ரேத்தத்கேந கம் ரஸயேத்தத்கேந கமபி⁴வதே³த்தத்கேந கம் ஶ்ருணுயாத்தத்கேந கம் மந்வீத தத்கேந கம் ஸ்ப்ருஶேத்தத்கேந கம் விஜாநீயாத்³யேநேத³ம் ஸர்வம் விஜாநாதி தம் கேந விஜாநீயாத்ஸ ஏஷ நேதி நேத்யாத்மாக்³ருஹ்யோ ந க்³ருஹ்யதே(அ)ஶீர்யோ ந ஹி ஶீர்யதே(அ)ஸங்கோ³ ந ஹி ஸஜ்யதே(அ)ஸிதோ ந வ்யத²தே ந ரிஷ்யதி விஜ்ஞாதாரமரே கேந விஜாநீயாதி³த்யுக்தாநுஶாஸநாஸி மைத்ரேய்யேதாவத³ரே க²ல்வம்ருதத்வமிதி ஹோக்த்வா யாஜ்ஞவல்க்யோ விஜஹார ॥ 15 ॥

சதுர்ஷ்வபி ப்ரபாட²கேஷு ஏக ஆத்மா துல்யோ நிர்தா⁴ரித: பரம் ப்³ரஹ்ம ; உபாயவிஶேஷஸ்து தஸ்யாதி⁴க³மே அந்யஶ்சாந்யஶ்ச ; உபேயஸ்து ஸ ஏவ ஆத்மா, ய: சதுர்தே² — ‘அதா²த ஆதே³ஶோ நேதி நேதி’ (ப்³ரு. உ. 2 । 3 । 6) இதி நிர்தி³ஷ்ட: ; ஸ ஏவ பஞ்சமே ப்ராணபணோபந்யாஸேந ஶாகல்யயாஜ்ஞவல்க்யஸம்வாதே³ நிர்தா⁴ரித:, புந: பஞ்சமஸமாப்தௌ, புநர்ஜநகயாஜ்ஞவல்க்யஸம்வாதே³, புந: இஹ உபநிஷத்ஸமாப்தௌ । சதுர்ணாமபி ப்ரபாட²காநாம் ஏததா³த்மநிஷ்ட²தா, நாந்யோ(அ)ந்தராலே கஶ்சித³பி விவக்ஷிதோ(அ)ர்த²: — இத்யேதத்ப்ரத³ர்ஶநாய அந்தே உபஸம்ஹார: — ஸ ஏஷ நேதி நேத்யாதி³: । யஸ்மாத் ப்ரகாரஶதேநாபி நிரூப்யமாணே தத்த்வே, நேதி நேத்யாத்மைவ நிஷ்டா², ந அந்யா உபலப்⁴யதே தர்கேண வா ஆக³மேந வா ; தஸ்மாத் ஏததே³வாம்ருதத்வஸாத⁴நம் , யதே³தத் நேதி நேத்யாத்மபரிஜ்ஞாநம் ஸர்வஸந்ந்யாஸஶ்ச இத்யேதமர்த²முபஸஞ்ஜிஹீர்ஷந்நாஹ — ஏதாவத் ஏதாவந்மாத்ரம் யதே³தத் நேதி நேத்யத்³வைதாத்மத³ர்ஶநம் ; இத³ம் ச அந்யஸஹகாரிகாரணநிரபேக்ஷமேவ அரே மைத்ரேயி அம்ருதத்வஸாத⁴நம் । யத்ப்ருஷ்டவத்யஸி — யதே³வ ப⁴க³வாந்வேத³ ததே³வ மே ப்³ரூஹ்யம்ருதத்வஸாத⁴நமிதி, தத் ஏதாவதே³வேதி விஜ்ஞேயம் த்வயா — இதி ஹ ஏவம் கில அம்ருதத்வஸாத⁴நமாத்மஜ்ஞாநம் ப்ரியாயை பா⁴ர்யாயை உக்த்வா யாஜ்ஞவல்க்ய: — கிம் க்ருதவாந் ? யத்பூர்வம் ப்ரதிஜ்ஞாதம் ‘ப்ரவ்ரஜிஷ்யந்நஸ்மி’ (ப்³ரு. உ. 4 । 5 । 2) இதி, தச்சகார, விஜஹார ப்ரவ்ரஜிதவாநித்யர்த²: । பரிஸமாப்தா ப்³ரஹ்மவித்³யா ஸந்ந்யாஸபர்யவஸாநா । ஏதாவாந் உபதே³ஶ:, ஏதத் வேதா³நுஶாஸநம் , ஏஷா பரமநிஷ்டா², ஏஷ புருஷார்த²கர்தவ்யதாந்த இதி ॥
இதா³நீம் விசார்யதே ஶாஸ்த்ரார்த²விவேகப்ரதிபத்தயே । யத ஆகுலாநி ஹி வாக்யாநி த்³ருஶ்யந்தே — ‘யாவஜ்ஜீவமக்³நிஹோத்ரம் ஜுஹுயாத்’ ( ? ) ‘யாவஜ்ஜீவம் த³ர்ஶபூர்ணமாஸாப்⁴யாம் யஜேத’ ( ? ) ‘குர்வந்நேவேஹ கர்மாணி ஜிஜீவிஷேச்ச²தம் ஸமா:’ (ஈ. உ. 2) ‘ஏதத்³வை ஜராமர்யம் ஸத்ரம் யத³க்³நிஹோத்ரம்’ (ஶத. ப்³ரா. 12 । 4 । 1 । 1) இத்யாதீ³நி ஐகாஶ்ரம்யஜ்ஞாபகாநி ; அந்யாநி ச ஆஶ்ரமாந்தரப்ரதிபாத³காநி வாக்யாநி ‘விதி³த்வா வ்யுத்தா²ய ப்ரவ்ரஜந்தி’ (ப்³ரு. உ. 3 । 5 । 1) ‘ப்³ரஹ்மசர்யம் ஸமாப்ய க்³ருஹீ ப⁴வேத்³க்³ருஹாத்³வநீ பூ⁴த்வா ப்ரவ்ரஜேத் யதி³ வேதரதா² ப்³ரஹ்மசர்யாதே³வ ப்ரவ்ரஜேத்³க்³ருஹாத்³வா வநாத்³வா’ (ஜா. உ. 4) இதி, ‘த்³வாவேவ பந்தா²நாவநுநிஷ்க்ராந்ததரௌ ப⁴வத:, க்ரியாபத²ஶ்சைவ புரஸ்தாத்ஸந்ந்யாஸஶ்ச, தயோ: ஸந்ந்யாஸ ஏவாதிரேசயதி’ ( ? ) இதி, ‘ந கர்மணா ந ப்ரஜயா த⁴நேந த்யாகே³நைகே(அ)ம்ருதத்வமாநஶு:’ (தை. நா. 10 । 5) இத்யாதீ³நி । ததா² ஸ்ம்ருதயஶ்ச — ‘ப்³ரஹ்மசர்யவாந்ப்ரவ்ரஜதி’ (ஆ. த⁴. 2 । 21 । 8 । 10) ‘அவிஶீர்ணப்³ரஹ்மசர்யோ யமிச்சே²த்தமாவஸேத்’ (வ. 8 । 2 ? ) ‘தஸ்யாஶ்ரமவிகல்பமேகே ப்³ருவதே’ (கௌ³. த⁴. 3 । 1) ; ததா² ‘வேதா³நதீ⁴த்ய ப்³ரஹ்மசர்யேண புத்ரபௌத்ராநிச்சே²த்பாவநார்த²ம் பித்ரூணாம் । அக்³நீநாதா⁴ய விதி⁴வச்சேஷ்டயஜ்ஞோ வநம் ப்ரவிஶ்யாத² முநிர்பு³பூ⁴ஷேத்’ (மோ. த⁴. 175 । 6) । ‘ப்ராஜாபத்யாம் நிரூப்யேஷ்டிம் ஸர்வவேத³ஸத³க்ஷிணாம் । ஆத்மந்யக்³நீந்ஸமாரோப்ய ப்³ராஹ்மண: ப்ரவ்ரஜேத்³க்³ருஹாத்’ (மநு. 6 । 38) இத்யாத்³யா: । ஏவம் வ்யுத்தா²நவிகல்பக்ரமயதே²ஷ்டாஶ்ரமப்ரதிபத்திப்ரதிபாத³காநி ஹி ஶ்ருதிஸ்ம்ருதிவாக்யாநி ஶதஶ உபலப்⁴யந்த இதரேதரவிருத்³தா⁴நி । ஆசாரஶ்ச தத்³விதா³ம் । விப்ரதிபத்திஶ்ச ஶாஸ்த்ரார்த²ப்ரதிபத்த்ரூணாம் ப³ஹுவிதா³மபி । அதோ ந ஶக்யதே ஶாஸ்த்ரார்தோ² மந்த³பு³த்³தி⁴பி⁴ர்விவேகேந ப்ரதிபத்தும் । பரிநிஷ்டி²தஶாஸ்த்ரந்யாயபு³த்³தி⁴பி⁴ரேவ ஹி ஏஷாம் வாக்யாநாம் விஷயவிபா⁴க³: ஶக்யதே அவதா⁴ரயிதும் । தஸ்மாத் ஏஷாம் விஷயவிபா⁴க³ஜ்ஞாபநாய யதா²பு³த்³தி⁴ஸாமர்த்²யம் விசாரயிஷ்யாம: ॥
யாவஜ்ஜீவஶ்ருத்யாதி³வாக்யாநாமந்யார்தா²ஸம்ப⁴வாத் க்ரியாவஸாந ஏவ வேதா³ர்த²: ; ‘தம் யஜ்ஞபாத்ரைர்த³ஹந்தி’ ( ? ) இத்யந்த்யகர்மஶ்ரவணாத் ; ஜராமர்யஶ்ரவணாச்ச ; லிங்கா³ச்ச ‘ப⁴ஸ்மாந்தம் ஶரீரம்’ (ஈ. உ. 17) இதி ; ந ஹி பாரிவ்ராஜ்யபக்ஷே ப⁴ஸ்மாந்ததா ஶரீரஸ்ய ஸ்யாத் । ஸ்ம்ருதிஶ்ச — ‘நிஷேகாதி³ஶ்மஶாநாந்தோ மந்த்ரைர்யஸ்யோதி³தோ விதி⁴: । தஸ்ய ஶாஸ்த்ரே(அ)தி⁴காரோ(அ)ஸ்மிம்ஜ்ஞேயோ நாந்யஸ்ய கஸ்யசித்’ (மநு. 2 । 16) இதி ; ஸ மந்த்ரகம் ஹி யத்கர்ம வேதே³ந இஹ விதீ⁴யதே, தஸ்ய ஶ்மஶாநாந்ததாம் த³ர்ஶயதி ஸ்ம்ருதி: ; அதி⁴காராபா⁴வப்ரத³ர்ஶநாச்ச — அத்யந்தமேவ ஶ்ருத்யதி⁴காராபா⁴வ: அகர்மிணோ க³ம்யதே । அக்³ந்யுத்³வாஸநாபவாதா³ச்ச, ‘வீரஹா வா ஏஷ தே³வாநாம் யோ(அ)க்³நிமுத்³வாஸயதே’ (தை. ஸம். 1 । 5 । 2 । 1) இதி । நநு வ்யுத்தா²நாதி³விதா⁴நாத் வைகல்பிகம் க்ரியாவஸாநத்வம் வேதா³ர்த²ஸ்ய — ந, அந்யார்த²த்வாத் வ்யுத்தா²நாதி³ஶ்ருதீநாம் ; ‘யாவஜ்ஜீவமக்³நிஹோத்ரம் ஜுஹோதி’ ( ? ) ‘யாவஜ்ஜீவம் த³ர்ஶபூர்ணமாஸாப்⁴யாம் யஜேத’ ( ? ) இத்யேவமாதீ³நாம் ஶ்ருதீநாம் ஜீவநமாத்ரநிமித்தத்வாத் யதா³ ந ஶக்யதே அந்யார்த²தா கல்பயிதும் , ததா³ வ்யுத்தா²நாதி³வாக்யாநாம் கர்மாநதி⁴க்ருதவிஷயத்வஸம்ப⁴வாத் ; ‘குர்வந்நேவேஹ கர்மாணி ஜிஜீவிஷேச்ச²தம் ஸமா:’ (ஈ. உ. 2) இதி ச மந்த்ரவர்ணாத் , ஜரயா வா ஹ்யேவாஸ்மாந்முச்யதே ம்ருத்யுநா வா — இதி ச ஜராம்ருத்யுப்⁴யாமந்யத்ர கர்மவியோக³ச்சி²த்³ராஸம்ப⁴வாத் கர்மிணாம் ஶ்மஶாநாந்தத்வம் ந வைகல்பிகம் ; காணகுப்³ஜாத³யோ(அ)பி கர்மண்யநதி⁴க்ருதா அநுக்³ராஹ்யா ஏவ ஶ்ருத்யேதி வ்யுத்தா²நாத்³யாஶ்ரமாந்தரவிதா⁴நம் நாநுபபந்நம் । பாரிவ்ராஜ்யக்ரமவிதா⁴நஸ்ய அநவகாஶத்வமிதி சேத் , ந, விஶ்வஜித்ஸர்வமேத⁴யோ: யாவஜ்ஜீவவித்⁴யபவாத³த்வாத் ; யாவஜ்ஜீவாக்³நிஹோத்ராதி³விதே⁴: விஶ்வஜித்ஸர்வமேத⁴யோரேவ அபவாத³:, தத்ர ச க்ரமப்ரதிபத்திஸம்ப⁴வ: — ‘ப்³ரஹ்மசர்யம் ஸமாப்ய க்³ருஹீ ப⁴வேத்³க்³ருஹாத்³வநீ பூ⁴த்வா ப்ரவ்ரஜேத்’ (ஜா. உ. 4) இதி । விரோதா⁴நுபபத்தே: ; ந ஹி ஏவம்விஷயத்வே பாரிவ்ராஜ்யக்ரமவிதா⁴நவாக்யஸ்ய, கஶ்சித்³விரோத⁴: க்ரமப்ரதிபத்தே: ; அந்யவிஷயபரிகல்பநாயாம் து யாவஜ்ஜீவவிதா⁴நஶ்ருதி: ஸ்வவிஷயாத்ஸங்கோசிதா ஸ்யாத் ; க்ரமப்ரதிபத்தேஸ்து விஶ்வஜித்ஸர்வமேத⁴விஷயத்வாத் ந கஶ்சித்³பா³த⁴: ॥
ந, ஆத்மஜ்ஞாநஸ்ய அம்ருதத்வஹேதுத்வாப்⁴யுபக³மாத் । யத்தாவத் ‘ஆத்மேத்யேவோபாஸீத’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 7) இத்யாரப்⁴ய ஸ ஏஷ நேதி நேத்யேதத³ந்தேந க்³ரந்தே²ந யது³பஸம்ஹ்ருதம் ஆத்மஜ்ஞாநம் , தத் அம்ருதத்வஸாத⁴நமித்யப்⁴யுபக³தம் ப⁴வதா ; தத்ர ஏதாவதே³வாம்ருதத்வஸாத⁴நம் அந்யநிரபேக்ஷமித்யேதத் ந ம்ருஷ்யதே । தத்ர ப⁴வந்தம் ப்ருச்சா²மி, கிமர்த²மாத்மஜ்ஞாநம் மர்ஷயதி ப⁴வாநிதி । ஶ்ருணு தத்ர காரணம் — யதா² ஸ்வர்க³காமஸ்ய ஸ்வர்க³ப்ராப்த்யுபாயமஜாநத: அக்³நிஹோத்ராதி³ ஸ்வர்க³ப்ராப்திஸாத⁴நம் ஜ்ஞாபயதி, ததா² இஹாப்யம்ருதத்வப்ரதிபித்ஸோ: அம்ருதத்வப்ராப்த்யுபாயமஜாநத: ‘யதே³வ ப⁴க³வாந்வேத³ ததே³வ மே ப்³ரூஹி’ (ப்³ரு. உ. 4 । 5 । 4) இத்யேவமாகாங்க்ஷிதம் அம்ருதத்வஸாத⁴நம் ‘ஏதாவத³ரே’ (ப்³ரு. உ. 4 । 5 । 15) இத்யேவமாதௌ³ வேதே³ந ஜ்ஞாப்யத இதி । ஏவம் தர்ஹி, யதா² ஜ்ஞாபிதமக்³நிஹோத்ராதி³ ஸ்வர்க³ஸாத⁴நமப்⁴யுபக³ம்யதே, ததா² இஹாபி ஆத்மஜ்ஞாநம் — யதா² ஜ்ஞாப்யதே ததா²பூ⁴தமேவ அம்ருதத்வஸாத⁴நமாத்மஜ்ஞாநமப்⁴யுபக³ந்தும் யுக்தம் ; துல்யப்ராமாண்யாது³ப⁴யத்ர । யத்³யேவம் கிம் ஸ்யாத் ? ஸர்வகர்மஹேதூபமர்த³கத்வாதா³த்மஜ்ஞாநஸ்ய வித்³யோத்³ப⁴வே கர்மநிவ்ருத்தி: ஸ்யாத் ; தா³ராக்³நிஸம்ப³த்³தா⁴நாம் தாவத் அக்³நிஹோத்ராதி³கர்மணாம் பே⁴த³பு³த்³தி⁴விஷயஸம்ப்ரதா³நகாரகஸாத்⁴யத்வம் ; அந்யபு³த்³தி⁴பரிச்சே²த்³யாம் ஹி அந்யாதி³தே³வதாம் ஸம்ப்ரதா³நகாரகபூ⁴தாமந்தரேண, ந ஹி தத்கர்ம நிர்வர்த்யதே ; யயா ஹி ஸம்ப்ரதா³நகாரகபு³த்³த்⁴யா ஸம்ப்ரதா³நகாரகம் கர்மஸாத⁴நத்வேநோபதி³ஶ்யதே, ஸா இஹ வித்³யயா நிவர்த்யதே — ‘அந்யோ(அ)ஸாவந்யோ(அ)ஹமஸ்மீதி ந ஸ வேத³’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 10) ‘தே³வாஸ்தம் பராது³ர்யோ(அ)ந்யத்ராத்மநோ தே³வாந்வேத³’ (ப்³ரு. உ. 4 । 5 । 12) ‘ம்ருத்யோ: ஸ ம்ருத்யுமாப்நோதி ய இஹ நாநேவ பஶ்யதி’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 19) ‘ஏகதை⁴வாநுத்³ரஷ்டவ்யம் ஸர்வமாத்மாநம் பஶ்யதி’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 20) இத்யாதி³ஶ்ருதிப்⁴ய: । ந ச தே³ஶகாலநிமித்தாத்³யபேக்ஷத்வம் , வ்யவஸ்தி²தாத்மவஸ்துவிஷயத்வாத் ஆத்மஜ்ஞாநஸ்ய । க்ரியாயாஸ்து புருஷதந்த்ரத்வாத் ஸ்யாத் தே³ஶகாலநிமித்தாத்³யபேக்ஷத்வம் ; ஜ்ஞாநம் து வஸ்துதந்த்ரத்வாத் ந தே³ஶகாலநிமித்தாதி³ அபேக்ஷதே ; யதா² அக்³நி: உஷ்ண:, ஆகாஶ: அமூர்த: — இதி, ததா² ஆத்மவிஜ்ஞாநமபி । நநு ஏவம் ஸதி ப்ரமாணபூ⁴தஸ்ய கர்மவிதே⁴: நிரோத⁴: ஸ்யாத் ; ந ச துல்யப்ரமாணயோ: இதரேதரநிரோதோ⁴ யுக்த: — ந, ஸ்வாபா⁴விகபே⁴த³பு³த்³தி⁴மாத்ரநிரோத⁴கத்வாத் ; ந ஹி வித்⁴யந்தரநிரோத⁴கம் ஆத்மஜ்ஞாநம் , ஸ்வாபா⁴விகபே⁴த³பு³த்³தி⁴மாத்ரம் நிருணத்³தி⁴ । ததா²பி ஹேத்வபஹாராத் கர்மாநுபபத்தே: விதி⁴நிரோத⁴ ஏவ ஸ்யாதி³தி சேத் — ந, காமப்ரதிஷேதா⁴த் காம்யப்ரவ்ருத்திநிரோத⁴வத் அதோ³ஷாத் ; யதா² ‘ஸ்வர்க³காமோ யஜேத’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 23) இதி ஸ்வர்க³ஸாத⁴நே யாகே³ ப்ரவ்ருத்தஸ்ய காமப்ரதிஷேத⁴விதே⁴: காமே விஹதே காம்யயாகா³நுஷ்டா²நப்ரவ்ருத்தி: நிருத்⁴யதே ; ந ச ஏதாவதா காம்யவிதி⁴ர்நிருத்³தோ⁴ ப⁴வதி । காமப்ரதிஷேத⁴விதி⁴நா காம்யவிதே⁴: அநர்த²கத்வஜ்ஞாநாத் ப்ரவ்ருத்த்யநுபபத்தே: நிருத்³த⁴ ஏவ ஸ்யாதி³தி சேத் — ப⁴வது ஏவம் கர்மவிதி⁴நிரோதோ⁴(அ)பி । யதா² காமப்ரதிஷேதே⁴ காம்யவிதே⁴:, ஏவம் ப்ராமாண்யாநுபபத்திரிதி சேத் — அநநுஷ்டே²யத்வே அநுஷ்டா²துரபா⁴வாத் அநுஷ்டா²நவித்⁴யாநர்த²க்யாத் அப்ராமாண்யமேவ கர்மவிதீ⁴நாமிதி சேத் — ந, ப்ராகா³த்மஜ்ஞாநாத் ப்ரவ்ருத்த்யுபபத்தே: ; ஸ்வாபா⁴விகஸ்ய க்ரியாகாரகப²லபே⁴த³விஜ்ஞாநஸ்ய ப்ராகா³த்மஜ்ஞாநாத் கர்மஹேதுத்வமுபபத்³யத ஏவ ; யதா² காமவிஷயே தோ³ஷவிஜ்ஞாநோத்பத்தே: ப்ராக் காம்யகர்மப்ரவ்ருத்திஹேதுத்வம் ஸ்யாதே³வ ஸ்வர்கா³தீ³ச்சா²யா: ஸ்வாபா⁴விக்யா:, தத்³வத் । ததா² ஸதி அநர்தா²ர்தோ² வேத³ இதி சேத் — ந, அர்தா²நர்த²யோ: அபி⁴ப்ராயதந்த்ரத்வாத் ; மோக்ஷமேகம் வர்ஜயித்வா அந்யஸ்யாவித்³யாவிஷயத்வாத் ; புருஷாபி⁴ப்ராயதந்த்ரௌ ஹி அர்தா²நர்தௌ², மரணாதி³காம்யேஷ்டித³ர்ஶநாத் । தஸ்மாத் யாவதா³த்மஜ்ஞாநவிதே⁴ராபி⁴முக்²யம் , தாவதே³வ கர்மவித⁴ய: ; தஸ்மாத் ந ஆத்மஜ்ஞாநஸஹபா⁴வித்வம் கர்மணாமித்யத: ஸித்³த⁴ம் ஆத்மஜ்ஞாநமேவ அம்ருதத்வஸாத⁴நம் ‘ஏதாவத³ரே க²ல்வம்ருதத்வம்’ (ப்³ரு. உ. 4 । 5 । 15) இதி, கர்மநிரபேக்ஷத்வாத் ஜ்ஞாநஸ்ய । அதோ விது³ஷஸ்தாவத் பாரிவ்ராஜ்யம் ஸித்³த⁴ம் , ஸம்ப்ரதா³நாதி³கர்மகாரகஜாத்யாதி³ஶூந்யாவிக்ரியப்³ரஹ்மாத்மத்³ருட⁴ப்ரதிபத்திமாத்ரேண வசநமந்தரேணாபி உக்தந்யாயத: । ததா² ச வ்யாக்²யாதமேதத் — ‘யேஷாம் நோ(அ)யமாத்மா(அ)யம் லோக:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 22) இதி ஹேதுவசநேந, பூர்வேவித்³வாம்ஸ: ப்ரஜாமகாமயமாநா வ்யுத்திஷ்ட²ந்தீதி — பாரிவ்ராஜ்யம் விது³ஷாம் ஆத்மலோகாவபோ³தா⁴தே³வ । ததா² ச விவிதி³ஷோரபி ஸித்³த⁴ம் பாரிவ்ராஜ்யம் , ‘ஏதமேவாத்மாநம் லோகமிச்ச²ந்த: ப்ரவ்ரஜந்தி’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 22) இதி வசநாத் ; கர்மணாம் ச அவித்³வத்³விஷயத்வமவோசாம ; அவித்³யாவிஷயே ச உத்பத்த்யாதி³விகாரஸம்ஸ்காரார்தா²நி கர்மாணீத்யத: — ஆத்மஸம்ஸ்காரத்³வாரேண ஆத்மஜ்ஞாநஸாத⁴நத்வமபி கர்மணாமவோசாம — யஜ்ஞாதி³பி⁴ர்விவிதி³ஷந்தீதி । அத² ஏவம் ஸதி அவித்³வத்³விஷயாணாம் ஆஶ்ரமகர்மணாம் ப³லாப³லவிசாரணாயாம் , ஆத்மஜ்ஞாநோத்பாத³நம் ப்ரதி யமப்ரதா⁴நாநாம் அமாநித்வாதீ³நாம் மாநஸாநாம் ச த்⁴யாநஜ்ஞாநவைராக்³யாதீ³நாம் ஸந்நிபத்யோபகாரகத்வம் ; ஹிம்ஸாராக³த்³வேஷாதி³பா³ஹுல்யாத் ப³ஹுக்லிஷ்டகர்மவிமிஶ்ரிதா இதரே — இதி ; அத: பாரிவ்ராஜ்யம் முமுக்ஷூணாம் ப்ரஶம்ஸந்தி — ‘த்யாக³ ஏவ ஹி ஸர்வேஷாமுக்தாநாமபி கர்மணாம் । வைராக்³யம் புநரேதஸ்ய மோக்ஷஸ்ய பரமோ(அ)வதி⁴:’ ( ? ) ‘கிம் தே த⁴நேந கிமு ப³ந்து⁴பி⁴ஸ்தே கிம் தே தா³ரைர்ப்³ராஹ்மண யோ மரிஷ்யஸி । ஆத்மாநமந்விச்ச² கு³ஹாம் ப்ரவிஷ்டம் பிதாமஹாஸ்தே க்வ க³தா: பிதா ச’ (மோ. த⁴. 175 । 38, 277 । 38) । ஏவம் ஸாங்க்²யயோக³ஶாஸ்த்ரேஷு ச ஸந்ந்யாஸ: ஜ்ஞாநம் ப்ரதி ப்ரத்யாஸந்ந உச்யதே ; காமப்ரவ்ருத்த்யபா⁴வாச்ச ; காமப்ரவ்ருத்தேர்ஹி ஜ்ஞாநப்ரதிகூலதா ஸர்வஶாஸ்த்ரேஷு ப்ரஸித்³தா⁴ । தஸ்மாத் விரக்தஸ்ய முமுக்ஷோ: விநாபி ஜ்ஞாநேந ‘ப்³ரஹ்மசர்யாதே³வ ப்ரவ்ரஜேத்’ (ஜா. உ. 4) இத்யாதி³ உபபந்நம் । நநு ஸாவகாஶத்வாத் அநதி⁴க்ருதவிஷயமேததி³த்யுக்தம் , யாவஜ்ஜீவஶ்ருத்யுபரோதா⁴த் — நைஷ தோ³ஷ:, நிதராம் ஸாவகாஶத்வாத் யாவஜ்ஜீவஶ்ருதீநாம் ; அவித்³வத்காமிகர்தவ்யதாம் ஹி அவோசாம ஸர்வகர்மணாம் ; ந து நிரபேக்ஷமேவ ஜீவநநிமித்தமேவ கர்தவ்யம் கர்ம ; ப்ராயேண ஹி புருஷா: காமப³ஹுலா: ; காமஶ்ச அநேகவிஷய: அநேககர்மஸாத⁴நஸாத்⁴யஶ்ச ; அநேகப²லஸாத⁴நாநி ச வைதி³காநி கர்மாணி தா³ராக்³நிஸம்ப³ந்த⁴புருஷகர்தவ்யாநி, புந: புநஶ்ச அநுஷ்டீ²யமாநாநி ப³ஹுப²லாநி க்ருஷ்யாதி³வத் , வர்ஷஶதஸமாப்தீநி ச கா³ர்ஹஸ்த்²யே வா அரண்யே வா ; அத: தத³பேக்ஷயா யாவஜ்ஜீவஶ்ருதய: ; ‘குர்வந்நேவேஹ கர்மாணி’ (ஈ. உ. 2) இதி ச மந்த்ரவர்ண: । தஸ்மிம்ஶ்ச பக்ஷே விஶ்வஜித்ஸர்வமேத⁴யோ: கர்மபரித்யாக³:, யஸ்மிம்ஶ்ச பக்ஷே யாவஜ்ஜீவாநுஷ்டா²நம் , ததா³ ஶ்மஶாநாந்தத்வம் ப⁴ஸ்மாந்ததா ச ஶரீரஸ்ய । இதரவர்ணாபேக்ஷயா வா யாவஜ்ஜீவஶ்ருதி: ; ந ஹி க்ஷத்த்ரியவைஶ்யயோ: பாரிவ்ராஜ்யப்ரதிபத்திரஸ்தி ; ததா² ‘மந்த்ரைர்யஸ்யோதி³தோ விதி⁴:’ (மநு. 2 । 16) ‘ஐகாஶ்ரம்யம் த்வாசார்யா:’ (கௌ³. த⁴. 1 । 3 । 35) இத்யேவமாதீ³நாம் க்ஷத்த்ரியவைஶ்யாபேக்ஷத்வம் । தஸ்மாத் புருஷஸாமர்த்²யஜ்ஞாநவைராக்³யகாமாத்³யபேக்ஷயா வ்யுத்தா²நவிகல்பக்ரமபாரிவ்ராஜ்யப்ரதிபத்திப்ரகாரா: ந விருத்⁴யந்தே ; அநதி⁴க்ருதாநாம் ச ப்ருத²க்³விதா⁴நாத் பாரிவ்ராஜ்யஸ்ய ‘ஸ்நாதகோ வாஸ்நாதகோ வோத்ஸந்நாக்³நிரநக்³நிகோ வா’ (ஜா. உ. 4) இத்யாதி³நா ; தஸ்மாத் ஸித்³தா⁴நி ஆஶ்ரமாந்தராணி அதி⁴க்ருதாநாமேவ ॥
இதி சதுர்தா²த்⁴யாயஸ்ய பஞ்சமம் ப்³ராஹ்மணம் ॥

ஷஷ்ட²ம் ப்³ராஹ்மணம்

அத² வம்ஶ: பௌதிமாஷ்யோ கௌ³பவநாத்³கௌ³பவந: பௌதிமாஷ்யாத்பௌதிமாஷ்யோ கௌ³பவநாத்³கௌ³பவந: கௌஶிகாத்கௌஶிக: கௌண்டி³ந்யாத்கௌண்டி³ந்ய: ஶாண்டி³ல்யாச்சா²ண்டி³ல்ய: கௌஶிகாச்ச கௌ³தமாச்ச கௌ³தம: ॥ 1 ॥
ஆக்³நிவேஶ்யாதா³க்³நிவேஶ்யோ கா³ர்க்³யாத்³கா³ர்க்³யோ கா³ர்க்³யாத்³கா³ர்க்³யோ கௌ³தமாத்³கௌ³தம: ஸைதவாத்ஸைதவ: பாராஶர்யாயணாத்பாராஶர்யாயணோ கா³ர்க்³யாயணாத்³கா³ர்க்³யாயண உத்³தா³லகாயநாது³த்³தா³லகாயநோ ஜாபா³லாயநாஜ்ஜாபா³லாயநோ மாத்⁴யந்தி³நாயநாந்மாத்⁴யந்தி³நாயந: ஸௌகராயணாத்ஸௌகராயண: காஷாயணாத்காஷாயண: ஸாயகாயநாத்ஸாயகாயந: கௌஶிகாயநே: கௌஶிகாயநி: ॥ 2 ॥

க்⁴ருதகௌஶிகாத்³க்⁴ருதகௌஶிக: பாராஶர்யாயணாத்பாராஶர்யாயண: பாராஶர்யாத்பாராஶர்யோ ஜாதூகர்ண்யாஜ்ஜாதூகர்ண்ய ஆஸுராயணாச்சயாஸ்காச்சாஸுராயணஸ்த்ரைவணேஸ்த்ரைவணிரௌபஜந்த⁴நேரௌபஜந்த⁴நிராஸுரேராஸுரிர்பா⁴ரத்³வாஜாத்³பா⁴ரத்³வாஜ ஆத்ரேயாதா³த்ரேயோ மாண்டேர்மாண்டிர்கௌ³தமாத்³கௌ³தமோ கௌ³தமாத்³கௌ³தமோ வாத்ஸ்யாத்³வாத்ஸ்ய: ஶாண்டி³ல்யாச்சா²ண்டி³ல்ய: கைஶோர்யாத்காப்யாத்கைஶோர்ய: காப்ய:குமாரஹாரிதாத்குமாரஹாரிதோ கா³லவாத்³கா³லவோ வித³ர்பீ⁴கௌண்டி³ந்யாத்³வித³ர்பீ⁴கௌண்டி³ந்யோ வத்ஸநபாதோ பா³ப்⁴ரவாத்³வத்ஸநபாத்³பா³ப்⁴ரவ: பத²: ஸௌப⁴ராத்பந்தா²: ஸௌப⁴ரோ(அ)யாஸ்யாதா³ங்கி³ரஸாத³யாஸ்ய ஆங்கி³ரஸ ஆபூ⁴தேஸ்த்வாஷ்ட்ராதா³பூ⁴திஸ்த்வாஷ்ட்ரோ விஶ்வரூபாத்த்வாஷ்ட்ராத்³விஶ்வரூபஸ்த்வாஷ்ட்ரோ(அ)ஶ்விப்⁴யாமஶ்விநௌ த³தீ⁴ச ஆத²ர்வணாத்³த³த்⁴யங்ஙாத²ர்வணோ(அ)த²ர்வணோர்தை³வாத³த²ர்வா தை³வோ ம்ருத்யோ: ப்ராத்⁴வம்ஸநாந்ம்ருத்யு: ப்ராத்⁴வம்ஸந: ப்ரத்⁴வம்ஸநாத்ப்ரத்⁴வம்ஸந ஏகர்ஷேரேகர்ஷிர்விப்ரசித்தேர்விப்ரசித்திர்வ்யஷ்டேர்வ்யஷ்டி: ஸநாரோ: ஸநாரு: ஸநாதநாத்ஸநாதந: ஸநகா³த்ஸநக³: பரமேஷ்டி²ந: பரமேஷ்டீ² ப்³ரஹ்மணோ ப்³ரஹ்ம ஸ்வயம்பு⁴ ப்³ரஹ்மணே நம: ॥ 3 ॥

அத² அநந்தரம் யாஜ்ஞவல்கீயஸ்ய காண்ட³ஸ்ய வம்ஶ ஆரப்⁴யதே, யதா² மது⁴காண்ட³ஸ்ய வம்ஶ: । வ்யாக்²யாநம் து பூர்வவத் । ப்³ரஹ்ம ஸ்வயம்பு⁴ ப்³ரஹ்மணே நம ஓமிதி ॥
இதி சதுர்தா²த்⁴யாயஸ்ய ஷஷ்ட²ம் ப்³ராஹ்மணம் ॥
இதி ஶ்ரீமத்பரமஹம்ஸபரிவ்ராஜகாசார்யஸ்ய ஶ்ரீகோ³விந்த³ப⁴க³வத்பூஜ்யபாத³ஶிஷ்யஸ்ய ஶ்ரீமச்ச²ங்கரப⁴க³வத: க்ருதௌ ப்³ருஹதா³ரண்யகோபநிஷத்³பா⁴ஷ்யே சதுர்தோ²(அ)த்⁴யாய: ॥