த்³விதீயோ(அ)த்⁴யாய:

ப்ரத²மம் ப்³ராஹ்மணம்

ஆத்மேத்யேவோபாஸீத ; தத³ந்வேஷணே ச ஸர்வமந்விஷ்டம் ஸ்யாத் ; ததே³வ ச ஆத்மதத்த்வம் ஸர்வஸ்மாத் ப்ரேயஸ்த்வாத³ந்வேஷ்டவ்யம் — ஆத்மாநமேவாவேத³ஹம் ப்³ரஹ்மாஸ்மீதி — ஆத்மதத்த்வமேகம் வித்³யாவிஷய: । யஸ்து பே⁴த³த்³ருஷ்டிவிஷய: ஸ: — அந்யோ(அ)ஸாவந்யோ(அ)ஹமஸ்மீதி ந ஸ வேதே³தி — அவித்³யாவிஷய: । ‘ஏகதை⁴வாநுத்³ரஷ்டவ்யம்’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 20) ‘ம்ருத்யோ: ஸ ம்ருத்யுமாப்நோதி ய இஹ நாநேவ பஶ்யதி’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 19) இத்யேவமாதி³பி⁴: ப்ரவிப⁴க்தௌ வித்³யாவித்³யாவிஷயௌ ஸர்வோபநிஷத்ஸு । தத்ர ச அவித்³யாவிஷய: ஸர்வ ஏவ ஸாத்⁴யஸாத⁴நாதி³பே⁴த³விஶேஷவிநியோகே³ந வ்யாக்²யாத: ஆ த்ருதீயாத்⁴யாயபரிஸமாப்தே: । ஸ ச வ்யாக்²யாதோ(அ)வித்³யாவிஷய: ஸர்வ ஏவ த்³விப்ரகார: — அந்த:ப்ராண உபஷ்டம்ப⁴கோ க்³ருஹஸ்யேவ ஸ்தம்பா⁴தி³லக்ஷண: ப்ரகாஶகோ(அ)ம்ருத:, பா³ஹ்யஶ்ச கார்யலக்ஷணோ(அ)ப்ரகாஶக உபஜநாபாயத⁴ர்மக: த்ருணகுஶம்ருத்திகாஸமோ க்³ருஹஸ்யேவ ஸத்யஶப்³த³வாச்யோ மர்த்ய: ; தேந அம்ருதஶப்³த³வாச்ய: ப்ராண: ச²ந்ந இதி ச உபஸம்ஹ்ருதம் । ஸ ஏவ ச ப்ராணோ பா³ஹ்யாதா⁴ரபே⁴தே³ஷ்வநேகதா⁴ விஸ்த்ருத: । ப்ராண ஏகோ வேத³ இத்யுச்யதே । தஸ்யைவ பா³ஹ்ய: பிண்ட³ ஏக: ஸாதா⁴ரண: — விராட் வைஶ்வாநர: ஆத்மா புருஷவித⁴: ப்ரஜாபதி: க: ஹிரண்யக³ர்ப⁴: — இத்யாதி³பி⁴: பிண்ட³ப்ரதா⁴நை: ஶப்³தை³ராக்²யாயதே ஸூர்யாதி³ப்ரவிப⁴க்தகரண: । ஏகம் ச அநேகம் ச ப்³ரஹ்ம ஏதாவதே³வ, நாத: பரமஸ்தி ப்ரத்யேகம் ச ஶரீரபே⁴தே³ஷு பரிஸமாப்தம் சேதநாவத் கர்த்ரு போ⁴க்த்ரு ச — இதி அவித்³யாவிஷயமேவ ஆத்மத்வேநோபக³தோ கா³ர்க்³யோ ப்³ராஹ்மணோ வக்தா உபஸ்தா²ப்யதே । தத்³விபரீதாத்மத்³ருக் அஜாதஶத்ரு: ஶ்ரோதா । ஏவம் ஹி யத: பூர்வபக்ஷஸித்³தா⁴ந்தாக்²யாயிகாரூபேண ஸமர்ப்யமாணோ(அ)ர்த²: ஶ்ரோதுஶ்சித்தஸ்ய வஶமேதி ; விபர்யயே ஹி தர்கஶாஸ்த்ரவத்கேவலார்தா²நுக³மவாக்யை: ஸமர்ப்யமாணோ து³ர்விஜ்ஞேய: ஸ்யாத் அத்யந்தஸூக்ஷ்மத்வாத்³வஸ்துந: ; ததா² ச காட²கே — ‘ஶ்ரவணாயாபி ப³ஹுபி⁴ர்யோ ந லப்⁴ய:’ (க. உ. 1 । 2 । 7) இத்யாதி³வாக்யை: ஸுஸம்ஸ்க்ருததே³வபு³த்³தி⁴க³ம்யத்வம் ஸாமாந்யமாத்ரபு³த்³த்⁴யக³ம்யத்வம் ச ஸப்ரபஞ்சம் த³ர்ஶிதம் ; ‘ஆசார்யவாந்புருஷோ வேத³’ (சா². உ. 6 । 14 । 2) ‘ஆசார்யாத்³தை⁴வ வித்³யா’ (சா². உ. 4 । 4 । 3) இதி ச ச்சா²ந்தோ³க்³யே ; ‘உபதே³க்ஷ்யந்தி தே ஜ்ஞாநம் ஜ்ஞாநிநஸ்தத்த்வத³ர்ஶிந:’ (ப⁴. கீ³. 4 । 37) இதி ச கீ³தாஸு ; இஹாபி ச ஶாகல்யயாஜ்ஞவல்க்யஸம்வாதே³நாதிக³ஹ்வரத்வம் மஹதா ஸம்ரம்பே⁴ண ப்³ரஹ்மணோ வக்ஷ்யதி — தஸ்மாத் ஶ்லிஷ்ட ஏவ ஆக்²யாயிகாரூபேண பூர்வபக்ஷஸித்³தா⁴ந்தரூபமாபாத்³ய வஸ்துஸமர்பணார்த² ஆரம்ப⁴: । ஆசாரவித்⁴யுபதே³ஶார்த²ஶ்ச — ஏவமாசாரவதோர்வக்த்ருஶ்ரோத்ரோராக்²யாயிகாநுக³தோ(அ)ர்தோ²(அ)வக³ம்யதே । கேவலதர்கபு³த்³தி⁴நிஷேதா⁴ர்தா² ச ஆக்²யாயிகா — ‘நைஷா தர்கேண மதிராபநேயா’ (க. உ. 1 । 2 । 9) ‘ந தர்கஶாஸ்த்ரத³க்³தா⁴ய’ (மோ. த⁴. 247 । 18) இதி ஶ்ருதிஸ்ம்ருதிப்⁴யாம் । ஶ்ரத்³தா⁴ ச ப்³ரஹ்மவிஜ்ஞாநே பரமம் ஸாத⁴நமித்யாக்²யாயிகார்த²: ; ததா² ஹி கா³ர்க்³யாஜாதஶத்ர்வோரதீவ ஶ்ரத்³தா⁴லுதா த்³ருஶ்யத ஆக்²யாயிகாயாம் ; ‘ஶ்ரத்³தா⁴வாம்ல்லப⁴தே ஜ்ஞாநம்’ (ப⁴. கீ³. 4 । 30) இதி ச ஸ்ம்ருதி: ॥

“ப்³ரஹ்ம+தே+ப்³ரவாணி”

ஓம் । த்³ருப்தபா³லாகிர்ஹாநூசாநோ கா³ர்க்³ய ஆஸ ஸ ஹோவாசாஜாதஶத்ரும் காஶ்யம் ப்³ரஹ்ம தே ப்³ரவாணீதி ஸ ஹோவாசாஜாதஶத்ரு: ஸஹஸ்ரமேதஸ்யாம் வாசி த³த்³மோ ஜநகோ ஜநக இதி வை ஜநா தா⁴வந்தீதி ॥ 1 ॥

தத்ர பூர்வபக்ஷவாதீ³ அவித்³யாவிஷயப்³ரஹ்மவித் த்³ருப்தபா³லாகி: - த்³ருப்த: க³ர்வித: அஸம்யக்³ப்³ரஹ்மவித்த்வாதே³வ — ப³லாகாயா அபத்யம் பா³லாகி:, த்³ருப்தஶ்சாஸௌ பா³லாகிஶ்சேதி த்³ருப்தபா³லாகி:, ஹ - ஶப்³த³ ஐதிஹ்யார்த² ஆக்²யாயிகாயாம் , அநூசாந: அநுவசநஸமர்த²: வக்தா வாக்³மீ, கா³ர்க்³யோ கோ³த்ரத:, ஆஸ ப³பூ⁴வ க்வசித்காலவிஶேஷே । ஸ ஹோவாச அஜாதஶத்ரும் அஜாதஶத்ருநாமாநம் காஶ்யம் காஶிராஜம் அபி⁴க³ம்ய — ப்³ரஹ்ம தே ப்³ரவாணீதி ப்³ரஹ்ம தே துப்⁴யம் ப்³ரவாணி கத²யாநி । ஸ ஏவமுக்தோ(அ)ஜாதஶத்ருருவாச — ஸஹஸ்ரம் க³வாம் த³த்³ம: ஏதஸ்யாம் வாசி — யாம் மாம் ப்ரத்யவோச: ப்³ரஹ்ம தே ப்³ரவாணீதி, தாவந்மாத்ரமேவ கோ³ஸஹஸ்ரப்ரதா³நே நிமித்தமித்யபி⁴ப்ராய: । ஸாக்ஷாத்³ப்³ரஹ்மகத²நமேவ நிமித்தம் கஸ்மாந்நாபேக்ஷ்யதே ஸஹஸ்ரதா³நே, ப்³ரஹ்ம தே ப்³ரவாணீதி இயமேவ து வாக் நிமித்தமபேக்ஷ்யத இத்யுச்யதே — யத: ஶ்ருதிரேவ ராஜ்ஞோ(அ)பி⁴ப்ராயமாஹ — ஜநகோ தா³தா ஜநக: ஶ்ரோதேதி ச ஏதஸ்மிந்வாக்யத்³வயே ஏதத்³வயமப்⁴யஸ்யதே ஜநகோ ஜநக இதி ; வை - ஶப்³த³: ப்ரஸித்³தா⁴வத்³யோதநார்த²: ; ஜநகோ தி³த்ஸுர்ஜநக: ஶுஶ்ரூஷுரிதி ப்³ரஹ்ம ஶுஶ்ரூஷவோ விவக்ஷவ: ப்ரதிஜிக்⁴ருக்ஷவஶ்ச ஜநா: தா⁴வந்தி அபி⁴க³ச்ச²ந்தி ; தஸ்மாத் தத்ஸர்வம் மய்யபி ஸம்பா⁴விதவாநஸீதி ॥

ஸ ஹோவாச கா³ர்க்³யோ ய ஏவாஸாவாதி³த்யே புருஷ ஏதமேவாஹம் ப்³ரஹ்மோபாஸ இதி ஸ ஹோவாசாஜாதஶத்ருர்மா மைதஸ்மிந்ஸம்வதி³ஷ்டா² அதிஷ்டா²: ஸர்வேஷாம் பூ⁴தாநாம் மூர்தா⁴ ராஜேதி வா அஹமேதமுபாஸ இதி ஸ ய ஏதமேவமுபாஸ்தே(அ)திஷ்டா²: ஸர்வேஷாம் பூ⁴தாநாம் மூர்தா⁴ ராஜா ப⁴வதி ॥ 2 ॥

ஏவம் ராஜாநம் ஶுஶ்ரூஷும் அபி⁴முகீ²பூ⁴தம் ஸ ஹோவாச கா³ர்க்³ய: — ய ஏவ அஸௌ ஆதி³த்யே சக்ஷுஷி ச ஏக: அபி⁴மாநீ சக்ஷுர்த்³வாரேண இஹ ஹ்ருதி³ ப்ரவிஷ்ட: அஹம் போ⁴க்தா கர்தா சேத்யவஸ்தி²த: — ஏதமேவ அஹம் ப்³ரஹ்ம பஶ்யாமி அஸ்மிந்கார்யகரணஸங்கா⁴தே உபாஸே ; தஸ்மாத் தமஹம் புருஷம் ப்³ரஹ்ம துப்⁴யம் ப்³ரவீமி உபாஸ்ஸ்வேதி । ஸ ஏவமுக்த: ப்ரத்யுவாச அஜாதஶத்ரு: மா மேதி ஹஸ்தேந விநிவாரயந் — ஏதஸ்மிந் ப்³ரஹ்மணி விஜ்ஞேயே மா ஸம்வதி³ஷ்டா²: ; மா மேத்யாபா³த⁴நார்த²ம் த்³விர்வசநம் — ஏவம் ஸமாநே விஜ்ஞாநவிஷய ஆவயோ: அஸ்மாநவிஜ்ஞாநவத இவ த³ர்ஶயதா பா³தி⁴தா: ஸ்யாம:, அதோ மா ஸம்வதி³ஷ்டா²: மா ஸம்வாத³ம் கார்ஷீ: அஸ்மிந்ப்³ரஹ்மணி ; அந்யச்சேஜ்ஜாநாஸி, தத்³ப்³ரஹ்ம வக்துமர்ஹஸி, ந து யந்மயா ஜ்ஞாயத ஏவ । அத² சேந்மந்யஸே — ஜாநீஷே த்வம் ப்³ரஹ்மமாத்ரம் , ந து தத்³விஶேஷேணோபாஸநப²லாநீதி — தந்ந மந்தவ்யம் ; யத: ஸர்வமேதத் அஹம் ஜாநே, யத்³ப்³ரவீஷி ; கத²ம் ? அதிஷ்டா²: அதீத்ய பூ⁴தாநி திஷ்ட²தீத்யதிஷ்டா²:, ஸர்வேஷாம் ச பூ⁴தாநாம் மூர்தா⁴ ஶிர: ராஜேதி வை — ராஜா தீ³ப்திகு³ணோபேதத்வாத் ஏதைர்விஶேஷணைர்விஶிஷ்டமேதத்³ப்³ரஹ்ம அஸ்மிந்கார்யகரணஸங்கா⁴தே கர்த்ரு போ⁴க்த்ரு சேதி அஹமேதமுபாஸ இதி ; ப²லமப்யேவம் விஶிஷ்டோபாஸகஸ்ய — ஸ ய ஏதமேவமுபாஸ்தே அதிஷ்டா²: ஸர்வேஷாம் பூ⁴தாநாம் மூர்தா⁴ ராஜா ப⁴வதி ; யதா²கு³ணோபாஸநமேவ ஹி ப²லம் ; ‘தம் யதா² யதோ²பாஸதே ததே³வ ப⁴வதி’ (ஶத. ப்³ரா. 10 । 5 । 2 । 20) இதி ஶ்ருதே: ॥

ஸ ஹோவாச கா³ர்க்³யோ ய ஏவாஸௌ சந்த்³ரே புருஷ ஏதமேவாஹம் ப்³ரஹ்மோபாஸ இதி ஸ ஹோவாசாஜாதஶத்ருர்மா மைதஸ்மிந்ஸம்வதி³ஷ்டா² ப்³ருஹந்பாண்ட³ரவாஸா: ஸோமோ ராஜேதி வா அஹமேதமுபாஸ இதி ஸ ய ஏதமேவமுபாஸ்தே(அ)ஹரஹர்ஹ ஸுத: ப்ரஸுதோ ப⁴வதி நாஸ்யாந்நம் க்ஷீயதே ॥ 3 ॥

ஸம்வாதே³ந ஆதி³த்யப்³ரஹ்மணி ப்ரத்யாக்²யாதே(அ)ஜாதஶத்ருணா சந்த்³ரமஸி ப்³ரஹ்மாந்தரம் ப்ரதிபேதே³ கா³ர்க்³ய: । ய ஏவாஸௌ சந்த்³ரே மநஸி ச ஏக: புருஷோ போ⁴க்தா கர்தா சேதி பூர்வவத்³விஶேஷணம் । ப்³ருஹந் மஹாந் பாண்ட³ரம் ஶுக்லம் வாஸோ யஸ்ய ஸோ(அ)யம் பாண்ட³ரவாஸா:, அப்ஶரீரத்வாத் சந்த்³ராபி⁴மாநிந: ப்ராணஸ்ய, ஸோமோ ராஜா சந்த்³ர:, யஶ்சாந்நபூ⁴தோ(அ)பி⁴ஷூயதே லதாத்மகோ யஜ்ஞே, தமேகீக்ருத்ய ஏதமேவாஹம் ப்³ரஹ்மோபாஸே ; யதோ²க்தகு³ணம் ய உபாஸ்தே தஸ்ய அஹரஹ: ஸுத: ஸோமோ(அ)பி⁴ஷுதோ ப⁴வதி யஜ்ஞே, ப்ரஸுத: ப்ரக்ருஷ்டம் ஸுதராம் ஸுதோ ப⁴வதி விகாரே — உப⁴யவித⁴யஜ்ஞாநுஷ்டா²நஸாமர்த்²யம் ப⁴வதீத்யர்த²: ; அந்நம் ச அஸ்ய ந க்ஷீயதே அந்நாத்மகோபாஸகஸ்ய ॥

ஸ ஹோவாச கா³ர்க்³யோ ய ஏவாஸௌ வித்³யுதி புருஷ ஏதமேவாஹம் ப்³ரஹ்மோபாஸ இதி ஸ ஹோவாசாஜாதஶத்ருர்மா மைதஸ்மிந்ஸம்வதி³ஷ்டா²ஸ்தேஜஸ்வீதி வா அஹமேதமுபாஸ இதி ஸ ய ஏதமேவமுபாஸ்தே தேஜஸ்வீ ஹ ப⁴வதி தேஜஸ்விநீ ஹாஸ்ய ப்ரஜா ப⁴வதி ॥ 4 ॥

ததா² வித்³யுதி த்வசி ஹ்ருத³யே ச ஏகா தே³வதா ; தேஜஸ்வீதி விஶேஷணம் ; தஸ்யாஸ்தத்ப²லம் — தேஜஸ்வீ ஹ ப⁴வதி தேஜஸ்விநீ ஹாஸ்ய ப்ரஜா ப⁴வதி — வித்³யுதாம் ப³ஹுத்வஸ்யாங்கீ³கரணாத் ஆத்மநி ப்ரஜாயாம் ச ப²லபா³ஹுல்யம் ॥

ஸ ஹோவாச கா³ர்க்³யோ ய ஏவாயமாகாஶே புரஷ ஏதமேவாஹம் ப்³ரஹ்மோபாஸ இதி ஸ ஹோவாசாஜாதஶத்ருர்மா மைதஸ்மிந்ஸம்வதி³ஷ்டா²: பூர்ணமப்ரவர்தீதி வா அஹமேதமுபாஸ இதி ஸ ய ஏதமேவமுபாஸ்தே பூர்யதே ப்ரஜயா பஶுபி⁴ர்நாஸ்யாஸ்மால்லோகாத்ப்ரஜோத்³வர்ததே ॥ 5 ॥

ததா² ஆகாஶே ஹ்ருத்³யாகாஶே ஹ்ருத³யே ச ஏகா தே³வதா ; பூர்ணம் அப்ரவர்தி சேதி விஶேஷணத்³வயம் ; பூர்ணத்வவிஶேஷணப²லமித³ம் — பூர்யதே ப்ரஜயா பஶுபி⁴: ; அப்ரவர்திவிஶேஷணப²லம் — நாஸ்யாஸ்மால்லோகாத்ப்ரஜோத்³வர்தத இதி, ப்ரஜா ஸந்தாநாவிச்சி²த்தி: ॥

ஸ ஹோவாச கா³ர்க்³யோ ய ஏவாயம் வாயௌ புருஷ ஏதமேவாஹம் ப்³ரஹ்மோபாஸ இதி ஸ ஹோவாசாஜாதஶத்ருர்மா மைதஸ்மிந்ஸம்வதி³ஷ்டா² இந்த்³ரோ வைகுண்டோ²(அ)பராஜிதா ஸேநேதி வா அஹமேதமுபாஸ இதி ஸ ய ஏதமேவமுபாஸ்தே ஜிஷ்ணுர்ஹாபராஜிஷ்ணுர்ப⁴வத்யந்யதஸ்த்யஜாயீ ॥ 6 ॥

ததா² வாயௌ ப்ராணே ஹ்ருதி³ ச ஏகா தே³வதா ; தஸ்யா விஶேஷணம் — இந்த்³ர: பரமேஶ்வர:, வைகுண்ட²: அப்ரஸஹ்ய:, ந பரைர்ஜிதபூர்வா அபராஜிதா ஸேநா — மருதாம் க³ணத்வப்ரஸித்³தே⁴: ; உபாஸநப²லமபி — ஜிஷ்ணுர்ஹ ஜயநஶீல: அபராஜிஷ்ணு: ந ச பரைர்ஜிதஸ்வபா⁴வ: ப⁴வதி, அந்யதஸ்த்யஜாயீ அந்யதஸ்த்யாநாம் ஸபத்நாநாம் ஜயநஶீலோ ப⁴வதி ॥

ஸ ஹோவாச கா³ர்க்³யோ ய ஏவாயமக்³நௌ புருஷ ஏதமேவாஹம் ப்³ரஹ்மோபாஸ இதி ஸ ஹோவாசாஜாதஶத்ருர்மா மைதஸ்மிந்ஸம்வதி³ஷ்டா² விஷாஸஹிரிதி வா அஹமேதமுபாஸ இதி ஸ ய ஏதமேவமுபாஸ்தே விஷாஸஹிர்ஹ ப⁴வதி விஷாஸஹிர்ஹாஸ்ய ப்ரஜா ப⁴வதி ॥ 7 ॥

அக்³நௌ வாசி ஹ்ருதி³ ச ஏகா தே³வதா ; தஸ்யா விஶேஷணம் — விஷாஸஹி: மர்ஷயிதா பரேஷாம் அக்³நிபா³ஹுல்யாத் ப²லபா³ஹுல்யம் பூர்வவத் ॥

ஸ ஹோவாச கா³ர்க்³யோ ய ஏவாயமப்ஸு புருஷ ஏதமேவாஹம் ப்³ரஹ்மோபாஸ இதி ஸ ஹோவாசாஜாதஶத்ருர்மா மைதஸ்மிந்ஸம்வதி³ஷ்டா²: ப்ரதிரூப இதி வா அஹமேதமுபாஸ இதி ஸ ய ஏதமேவமுபாஸ்தே ப்ரதிரூபம் ஹைவைநமுபக³ச்ச²தி நாப்ரதிரூபமதோ² ப்ரதிரூபோ(அ)ஸ்மாஜ்ஜாயதே ॥ 8 ॥

அப்ஸு ரேதஸி ஹ்ருதி³ ச ஏகா தே³வதா ; தஸ்யா விஶேஷணம் — ப்ரதிரூப: அநுரூப: ஶ்ருதிஸ்ம்ருத்யப்ரதிகூல இத்யர்த²: ; ப²லம் — ப்ரதிரூபம் ஶ்ருதிஸ்ம்ருதிஶாஸநாநுரூபமேவ ஏநமுபக³ச்ச²தி ப்ராப்நோதி ந விபரீதம் , அந்யச்ச — அஸ்மாத் ததா²வித⁴ ஏவோபஜாயதே ॥

ஸ ஹோவாச கா³ர்க்³யோ ய ஏவாயமாத³ர்ஶே புருஷ ஏதமேவாஹம் ப்³ரஹ்மோபாஸ இதி ஸ ஹோவாசாஜாதஶத்ருர்மா மைதஸ்மிந்ஸம்வதி³ஷ்டா² ரோசிஷ்ணுரிதி வா அஹமேதமுபாஸ இதி ஸ ய ஏதமேவமுபாஸ்தே ரோசிஷ்ணுர்ஹ ப⁴வதி ரோசிஷ்ணுர்ஹாஸ்ய ப்ரஜா ப⁴வத்யதோ² யை: ஸந்நிக³ச்ச²தி ஸர்வாம் ஸ்தாநதிரோசதே ॥ 9 ॥

ஆத³ர்ஶே ப்ரஸாத³ஸ்வபா⁴வே சாந்யத்ர க²ட்³கா³தௌ³, ஹார்தே³ ச ஸத்த்வஶுத்³தி⁴ஸ்வாபா⁴வ்யே ச ஏகா தே³வதா ; தஸ்யா விஶேஷணம் — ரோசிஷ்ணு: தீ³ப்திஸ்வபா⁴வ: ; ப²லம் ச ததே³வ, ரோசநாதா⁴ரபா³ஹுல்யாத்ப²லபா³ஹுல்யம் ॥

ஸ ஹோவாச கா³ர்க்³யோ ய ஏவாயம் யந்தம் பஶ்சாச்ச²ப்³தோ³(அ)நூதே³த்யேதமேவாஹம் ப்³ரஹ்மோபாஸ இதி ஸ ஹோவாசாஜாதஶத்ருர்மா மைதஸ்மிந்ஸம்வதி³ஷ்டா² அஸுரிதி வா அஹமேதமுபாஸ இதி ஸ ய ஏதமேவமுபாஸ்தே ஸர்வம் ஹைவாஸ்மிம்ல்லோக ஆயுரேதி நைநம் புரா காலாத்ப்ராணோ ஜஹாதி ॥ 10 ॥

யந்தம் க³ச்ச²ந்தம் ய ஏவாயம் ஶப்³த³: பஶ்சாத் ப்ருஷ்ட²த: அநூதே³தி, அத்⁴யாத்மம் ச ஜீவநஹேது: ப்ராண: — தமேகீக்ருத்யாஹ ; அஸு: ப்ராணோ ஜீவநஹேதுரிதி கு³ணஸ்தஸ்ய ; ப²லம் — ஸர்வமாயுரஸ்மிம்ல்லோக ஏதீதி — யதோ²பாத்தம் கர்மணா ஆயு: கர்மப²லபரிச்சி²ந்நகாலாத் புரா பூர்வம் ரோகா³தி³பி⁴: பீட்³யமாநமப்யேநம் ப்ராணோ ந ஜஹாதி ॥

ஸ ஹோவாச கா³ர்க்³யோ ய ஏவாயம் தி³க்ஷு புருஷ ஏதமேவாஹம் ப்³ரஹ்மோபாஸ இதி ஸ ஹோவாசாஜாதஶத்ருர்மா மைதஸ்மிந்ஸம்வதி³ஷ்டா² த்³விதீயோ(அ)நபக³ இதி வா அஹமேதமுபாஸ இதி ஸ ய ஏதமேவமுபாஸ்தே த்³விதீயவாந்ஹ ப⁴வதி நாஸ்மாத்³க³ணஶ்சி²த்³யதே ॥ 11 ॥

தி³க்ஷு கர்ணயோ: ஹ்ருதி³ சைகா தே³வதா அஶ்விநௌ தே³வாவவியுக்தஸ்வபா⁴வௌ ; கு³ணஸ்தஸ்ய த்³விதீயவத்த்வம் அநபக³த்வம் அவியுக்ததா சாந்யோந்யம் தி³ஶாமஶ்விநோஶ்ச ஏவம் த⁴ர்மித்வாத் ; ததே³வ ச ப²லமுபாஸகஸ்ய — க³ணாவிச்சே²த³: த்³விதீயவத்த்வம் ச ॥

ஸ ஹோவாச கா³ர்க்³யோ ய ஏவாயம் சா²யாமய: புருஷ ஏதமேவாஹம் ப்³ரஹ்மோபாஸ இதி ஸ ஹோவாசாஜாதஶத்ருர்மா மைதஸ்மிந்ஸம்வதி³ஷ்டா² ம்ருத்யுரிதி வா அஹமேதமுபாஸ இதி ஸ ய ஏதமேவமுபாஸ்தே ஸர்வம் ஹைவாஸ்மிம்ல்லோக ஆயுரேதி நைநம் புரா காலாந்ம்ருத்யுராக³ச்ச²தி ॥ 12 ॥

சா²யாயாம் பா³ஹ்யே தமஸி அத்⁴யாத்மம் ச ஆவரணாத்மகே(அ)ஜ்ஞாநே ஹ்ருதி³ ச ஏகா தே³வதா, தஸ்யா விஶேஷணம் — ம்ருத்யு: ; ப²லம் ஸர்வம் பூர்வவத் , ம்ருத்யோரநாக³மநேந ரோகா³தி³பீடா³பா⁴வோ விஶேஷ: ॥

ஸ ஹோவாச கா³ர்க்³யோ ய ஏவாயமாத்மநி புருஷ ஏதமேவாஹம் ப்³ரஹ்மோபாஸ இதி ஸ ஹோவாசாஜாதஶத்ருர்மா மைதஸ்மிந்ஸம்வதி³ஷ்டா² ஆத்மந்வீதி வா அஹமேதமுபாஸ இதி ஸ ய ஏதமேவமுபாஸ்த ஆத்மந்வீ ஹ ப⁴வத்யாத்மந்விநீ ஹாஸ்ய ப்ரஜா ப⁴வதி ஸ ஹ தூஷ்ணீமாஸ கா³ர்க்³ய: ॥ 13 ॥

ஆத்மநி ப்ரஜாபதௌ பு³த்³தௌ⁴ ச ஹ்ருதி³ ச ஏகா தே³வதா ; தஸ்யா: ஆத்மந்வீ ஆத்மவாநிதி விஶேஷணம் ; ப²லம் — ஆத்மந்வீ ஹ ப⁴வதி ஆத்மவாந்ப⁴வதி, ஆத்மந்விநீ ஹாஸ்ய ப்ரஜா ப⁴வதி, பு³த்³தி⁴ப³ஹுலத்வாத் ப்ரஜாயாம் ஸம்பாத³நமிதி விஶேஷ: । ஸ்வயம் பரிஜ்ஞாதத்வேந ஏவம் க்ரமேண ப்ரத்யாக்²யாதேஷு ப்³ரஹ்மஸு ஸ கா³ர்க்³ய: க்ஷீணப்³ரஹ்மவிஜ்ஞாந: அப்ரதிபா⁴ஸமாநோத்தர: தூஷ்ணீமவாக்ஶிரா ஆஸ ॥

ஸ ஹோவாசாஜாதஶத்ருரேதாவந்நூ 3 இத்யேதாவத்³தீ⁴தி நைதாவதா விதி³தம் ப⁴வதீதி ஸ ஹோவாச கா³ர்க்³ய உப த்வா யாநீதி ॥ 14 ॥

தம் ததா²பூ⁴தம் ஆலக்ஷ்ய கா³ர்க்³யம் ஸ ஹோவாச அஜாதஶத்ரு: — ஏதாவந்நூ3 இதி — கிமேதாவத்³ப்³ரஹ்ம நிர்ஜ்ஞாதம் , ஆஹோஸ்வித³தி⁴கமப்யஸ்தீதி ; இதர ஆஹ — ஏதாவத்³தீ⁴தி । நைதாவதா விதி³தேந ப்³ரஹ்ம விதி³தம் ப⁴வதீத்யாஹ அஜாதஶத்ரு: — கிமர்த²ம் க³ர்விதோ(அ)ஸி ப்³ரஹ்ம தே ப்³ரவாணீதி । கிமேதாவத்³விதி³தம் விதி³தமேவ ந ப⁴வதீத்யுச்யதே ? ந, ப²லவத்³விஜ்ஞாநஶ்ரவணாத் ; ந சார்த²வாத³த்வமேவ வாக்யாநாமவக³ந்தும் ஶக்யம் ; அபூர்வவிதா⁴நபராணி ஹி வாக்யாநி ப்ரத்யுபாஸநோபதே³ஶம் லக்ஷ்யந்தே — ‘அதிஷ்டா²: ஸர்வேஷாம் பூ⁴தாநாம்’ (ப்³ரு. உ. 2 । 1 । 2) இத்யாதீ³நி ; தத³நுரூபாணி ச ப²லாநி ஸர்வத்ர ஶ்ரூயந்தே விப⁴க்தாநி ; அர்த²வாத³த்வே ஏதத³ஸமஞ்ஜஸம் । கத²ம் தர்ஹி நைதாவதா விதி³தம் ப⁴வதீதி ? நைஷ தோ³ஷ:, அதி⁴க்ருதாபேக்ஷத்வாத் — ப்³ரஹ்மோபதே³ஶார்த²ம் ஹி ஶுஶ்ரூஷவே அஜாதஶத்ரவே அமுக்²யப்³ரஹ்மவித் கா³ர்க்³ய: ப்ரவ்ருத்த: ; ஸ யுக்த ஏவ முக்²யப்³ரஹ்மவிதா³ அஜாதஶத்ருணா அமுக்²யப்³ரஹ்மவித்³கா³ர்க்³யோ வக்தும் — யந்முக்²யம் ப்³ரஹ்ம வக்தும் ப்ரவ்ருத்த: த்வம் தத் ந ஜாநீஷ இதி ; யத்³யமுக்²யப்³ரஹ்மவிஜ்ஞாநமபி ப்ரத்யாக்²யாயேத, ததா³ ஏதாவதேதி ந ப்³ரூயாத் , ந கிஞ்சிஜ்ஜ்ஞாதம் த்வயேத்யேவம் ப்³ரூயாத் ; தஸ்மாத்³ப⁴வந்தி ஏதாவந்தி அவித்³யாவிஷயே ப்³ரஹ்மாணி ; ஏதாவத்³விஜ்ஞாநத்³வாரத்வாச்ச பரப்³ரஹ்மவிஜ்ஞாநஸ்ய யுக்தமேவ வக்தும் — நைதாவதா விதி³தம் ப⁴வதீதி ; அவித்³யாவிஷயே விஜ்ஞேயத்வம் நாமரூபகர்மாத்மகத்வம் ச ஏஷாம் த்ருதீயே(அ)த்⁴யாயே ப்ரத³ர்ஶிதம் ; தஸ்மாத் ‘நைதாவதா விதி³தம் ப⁴வதி’ இதி ப்³ருவதா அதி⁴கம் ப்³ரஹ்ம ஜ்ஞாதவ்யமஸ்தீதி த³ர்ஶிதம் ப⁴வதி । தச்ச அநுபஸந்நாய ந வக்தவ்யமித்யாசாரவிதி⁴ஜ்ஞோ கா³ர்க்³ய: ஸ்வயமேவ ஆஹ — உப த்வா யாநீதி — உபக³ச்சா²நீதி — த்வாம் , யதா²ந்ய: ஶிஷ்யோ கு³ரும் ॥

ஸ ஹோவாசாஜாதஶத்ரு: ப்ரதிலோமம் சைதத்³யத்³ப்³ராஹ்மண: க்ஷத்ரியமுபேயாத்³ப்³ரஹ்ம மே வக்ஷ்யதீதி வ்யேவ த்வா ஜ்ஞபயிஷ்யாமீதி தம் பாணாவாதா³யோத்தஸ்தௌ² தௌ ஹ புருஷம் ஸுப்தமாஜக்³மதுஸ்தமேதைர்நாமபி⁴ராமந்த்ரயாஞ்சக்ரே ப்³ருஹந்பாண்ட³ரவாஸ: ஸோம ராஜந்நிதி ஸ நோத்தஸ்தௌ² தம் பாணிநாபேஷம் போ³த⁴யாஞ்சகார ஸ ஹோத்தஸ்தௌ² ॥ 15 ॥

ஸ ஹோவாச அஜாதஶத்ரு: — ப்ரதிலோமம் விபரீதம் சைதத் ; கிம் தத் ? யத்³ப்³ராஹ்மண: உத்தமவர்ண: ஆசார்யத்வே(அ)தி⁴க்ருத: ஸந் க்ஷத்ரியமநாசார்யஸ்வபா⁴வம் உபேயாத் உபக³ச்சே²த் ஶிஷ்யவ்ருத்த்யா — ப்³ரஹ்ம மே வக்ஷ்யதீதி ; ஏததா³சாரவிதி⁴ஶாஸ்த்ரேஷு நிஷித்³த⁴ம் ; தஸ்மாத் திஷ்ட² த்வம் ஆசார்ய ஏவ ஸந் ; விஜ்ஞபயிஷ்யாம்யேவ த்வாமஹம் — யஸ்மிந்விதி³தே ப்³ரஹ்ம விதி³தம் ப⁴வதி, யத்தந்முக்²யம் ப்³ரஹ்ம வேத்³யம் । தம் கா³ர்க்³யம் ஸலஜ்ஜமாலக்ஷ்ய விஸ்ரம்ப⁴ஜநநாய பாணௌ ஹஸ்தே ஆதா³ய க்³ருஹீத்வா உத்தஸ்தௌ² உத்தி²தவாந் । தௌ ஹ கா³ர்க்³யாஜாதஶத்ரூ புருஷம் ஸுப்தம் ராஜக்³ருஹப்ரதே³ஶே க்வசித் ஆஜக்³மது: ஆக³தௌ । தம் ச புருஷம் ஸுப்தம் ப்ராப்ய ஏதைர்நாமபி⁴: — ப்³ருஹந் பாண்ட³ரவாஸ: ஸோம ராஜந்நித்யேதை: — ஆமந்த்ரயாஞ்சக்ரே । ஏவமாமந்த்ர்யமாணோ(அ)பி ஸ ஸுப்த: நோத்தஸ்தௌ² । தம் அப்ரதிபு³த்³த்⁴யமாநம் பாணிநா ஆபேஷம் ஆபிஷ்ய ஆபிஷ்ய போ³த⁴யாஞ்சகார ப்ரதிபோ³தி⁴தவாந் । தேந ஸ ஹோத்தஸ்தௌ² । தஸ்மாத்³யோ கா³ர்க்³யேணாபி⁴ப்ரேத:, நாஸாவஸ்மிஞ்ச²ரீரே கர்தா போ⁴க்தா ப்³ரஹ்மேதி ॥

கத²ம் புநரித³மவக³ம்யதே — ஸுப்தபுருஷக³மநதத்ஸம்போ³த⁴நாநுத்தா²நை: கா³ர்க்³யாபி⁴மதஸ்ய ப்³ரஹ்மணோ(அ)ப்³ரஹ்மத்வம் ஜ்ஞாபிதமிதி ? ஜாக³ரிதகாலே யோ கா³ர்க்³யாபி⁴ப்ரேத: புருஷ: கர்தா போ⁴க்தா ப்³ரஹ்ம ஸந்நிஹித: கரணேஷு யதா², ததா² அஜாதஶத்ர்வபி⁴ப்ரேதோ(அ)பி தத்ஸ்வாமீ ப்⁴ருத்யேஷ்விவ ராஜா ஸந்நிஹித ஏவ ; கிம் து ப்⁴ருத்யஸ்வாமிநோ: கா³ர்க்³யாஜாதஶத்ர்வபி⁴ப்ரேதயோ: யத்³விவேகாவதா⁴ரணகாரணம் , தத் ஸங்கீர்ணத்வாத³நவதா⁴ரிதவிஶேஷம் ; யத் த்³ரஷ்ட்ருத்வமேவ போ⁴க்து: ந த்³ருஶ்யத்வம் , யச்ச அபோ⁴க்துர்த்³ருஶ்யத்வமேவ ந து த்³ரஷ்ட்ருத்வம் , தச்ச உப⁴யம் இஹ ஸங்கீர்ணத்வாத்³விவிச்ய த³ர்ஶயிதுமஶக்யமிதி ஸுப்தபுருஷக³மநம் । நநு ஸுப்தே(அ)பி புருஷே விஶிஷ்டைர்நாமபி⁴ராமந்த்ரிதோ போ⁴க்தைவ ப்ரதிபத்ஸ்யதே, ந அபோ⁴க்தா — இதி நைவ நிர்ணய: ஸ்யாதி³தி । ந, நிர்தா⁴ரிதவிஶேஷத்வாத்³கா³ர்க்³யாபி⁴ப்ரேதஸ்ய — யோ ஹி ஸத்யேந ச்ச²ந்ந: ப்ராண ஆத்மா அம்ருத: வாகா³தி³ஷு அநஸ்தமித: நிம்லோசத்ஸு, யஸ்ய ஆப: ஶரீரம் பாண்ட³ரவாஸா:, யஶ்ச அஸபத்நத்வாத் ப்³ருஹந் , யஶ்ச ஸோமோ ராஜா ஷோட³ஶகல:, ஸ ஸ்வவ்யாபாராரூடோ⁴ யதா²நிர்ஜ்ஞாத ஏவ அநஸ்தமிதஸ்வபா⁴வ ஆஸ்தே ; ந ச அந்யஸ்ய கஸ்யசித்³வ்யாபார: தஸ்மிந்காலே கா³ர்க்³யேணாபி⁴ப்ரேயதே தத்³விரோதி⁴ந: ; தஸ்மாத் ஸ்வநாமபி⁴ராமந்த்ரிதேந ப்ரதிபோ³த்³த⁴வ்யம் ; ந ச ப்ரத்யபு³த்⁴யத ; தஸ்மாத் பாரிஶேஷ்யாத் கா³ர்க்³யாபி⁴ப்ரேதஸ்ய அபோ⁴க்த்ருத்வம் ப்³ரஹ்மண: । போ⁴க்த்ருஸ்வபா⁴வஶ்சேத் பு⁴ஞ்ஜீதைவ ஸ்வம் விஷயம் ப்ராப்தம் ; ந ஹி த³க்³த்⁴ருஸ்வபா⁴வ: ப்ரகாஶயித்ருஸ்வபா⁴வ: ஸந் வஹ்நி: த்ருணோலபாதி³ தா³ஹ்யம் ஸ்வவிஷயம் ப்ராப்தம் ந த³ஹதி, ப்ரகாஶ்யம் வா ந ப்ரகாஶயதி ; ந சேத் த³ஹதி ப்ரகாஶயதி வா ப்ராப்தம் ஸ்வம் விஷயம் , நாஸௌ வஹ்நி: த³க்³தா⁴ ப்ரகாஶயிதா வேதி நிஶ்சீயதே ; ததா² அஸௌ ப்ராப்தஶப்³தா³தி³விஷயோபலப்³த்⁴ருஸ்வபா⁴வஶ்சேத் கா³ர்க்³யாபி⁴ப்ரேத: ப்ராண:, ப்³ருஹந்பாண்ட³ரவாஸ இத்யேவமாதி³ஶப்³த³ம் ஸ்வம் விஷயமுபலபே⁴த — யதா² ப்ராப்தம் த்ருணோலபாதி³ வஹ்நி: த³ஹேத் ப்ரகாஶயேச்ச அவ்யபி⁴சாரேண தத்³வத் । தஸ்மாத் ப்ராப்தாநாம் ஶப்³தா³தீ³நாம் அப்ரதிபோ³தா⁴த் அபோ⁴க்த்ருஸ்வபா⁴வ இதி நிஶ்சீயதே ; ந ஹி யஸ்ய ய: ஸ்வபா⁴வோ நிஶ்சித:, ஸ தம் வ்யபி⁴சரதி கதா³சித³பி ; அத: ஸித்³த⁴ம் ப்ராணஸ்யாபோ⁴க்த்ருத்வம் । ஸம்போ³த⁴நார்த²நாமவிஶேஷேண ஸம்ப³ந்தா⁴க்³ரஹணாத் அப்ரதிபோ³த⁴ இதி சேத் — ஸ்யாதே³தத் — யதா² ப³ஹுஷ்வாஸீநேஷு ஸ்வநாமவிஶேஷேண ஸம்ப³ந்தா⁴க்³ரஹணாத் மாமயம் ஸம்போ³த⁴யதீதி, ஶ்ருண்வந்நபி ஸம்போ³த்⁴யமாந: விஶேஷதோ ந ப்ரதிபத்³யதே ; ததா² இமாநி ப்³ருஹந்நித்யேவமாதீ³நி மம நாமாநீதி அக்³ருஹீதஸம்ப³ந்த⁴த்வாத் ப்ராணோ ந க்³ருஹ்ணாதி ஸம்போ³த⁴நார்த²ம் ஶப்³த³ம் , ந த்வவிஜ்ஞாத்ருத்வாதே³வ — இதி சேத் — ந, தே³வதாப்⁴யுபக³மே அக்³ரஹணாநுபபத்தே: ; யஸ்ய ஹி சந்த்³ராத்³யபி⁴மாநிநீ தே³வதா அத்⁴யாத்மம் ப்ராணோ போ⁴க்தா அப்⁴யுபக³ம்யதே, தஸ்ய தயா ஸம்வ்யவஹாராய விஶேஷநாம்நா ஸம்ப³ந்தோ⁴(அ)வஶ்யம் க்³ரஹீதவ்ய: ; அந்யதா² ஆஹ்வாநாதி³விஷயே ஸம்வ்யவஹாரோ(அ)நுபபந்ந: ஸ்யாத் । வ்யதிரிக்தபக்ஷே(அ)பி அப்ரதிபத்தே: அயுக்தமிதி சேத் — யஸ்ய ச ப்ராணவ்யதிரிக்தோ போ⁴க்தா, தஸ்யாபி ப்³ருஹந்நித்யாதி³நாமபி⁴: ஸம்போ³த⁴நே ப்³ருஹத்த்வாதி³நாம்நாம் ததா³ தத்³விஷயத்வாத் ப்ரதிபத்திர்யுக்தா ; ந ச கதா³சித³பி ப்³ருஹத்த்வாதி³ஶப்³தை³: ஸம்போ³தி⁴த: ப்ரதிபத்³யமாநோ த்³ருஶ்யதே ; தஸ்மாத் அகாரணம் அபோ⁴க்த்ருத்வே ஸம்போ³த⁴நாப்ரதிபத்திரிதி சேத் — ந, தத்³வத: தாவந்மாத்ராபி⁴மாநாநுபபத்தே: ; யஸ்ய ப்ராணவ்யதிரிக்தோ போ⁴க்தா, ஸ: ப்ராணாதி³கரணவாந் ப்ராணீ ; தஸ்ய ந ப்ராணதே³வதாமாத்ரே(அ)பி⁴மாந:, யதா² ஹஸ்தே ; தஸ்மாத் ப்ராணநாமஸம்போ³த⁴நே க்ருத்ஸ்நாபி⁴மாநிநோ யுக்தைவ அப்ரதிபத்தி:, ந து ப்ராணஸ்ய அஸாதா⁴ரணநாமஸம்யோகே³ ; தே³வதாத்மத்வாநபி⁴மாநாச்ச ஆத்மந: । ஸ்வநாமப்ரயோகே³(அ)ப்யப்ரதிபத்தித³ர்ஶநாத³யுக்தமிதி சேத் — ஸுஷுப்தஸ்ய யல்லௌகிகம் தே³வத³த்தாதி³ நாம தேநாபி ஸம்போ³த்⁴யமாந: கதா³சிந்ந ப்ரதிபத்³யதே ஸுஷுப்த: ; ததா² போ⁴க்தாபி ஸந் ப்ராணோ ந ப்ரதிபத்³யத இதி சேத் — ந, ஆத்மப்ராணயோ: ஸுப்தாஸுப்தத்வவிஶேஷோபபத்தே: ; ஸுஷுப்தத்வாத் ப்ராணக்³ரஸ்ததயா உபரதகரண ஆத்மா ஸ்வம் நாம ப்ரயுஜ்யமாநமபி ந ப்ரதிபத்³யதே ; ந து தத் அஸுப்தஸ்ய ப்ராணஸ்ய போ⁴க்த்ருத்வே உபரதகரணத்வம் ஸம்போ³த⁴நாக்³ரஹணம் வா யுக்தம் । அப்ரஸித்³த⁴நாமபி⁴: ஸம்போ³த⁴நமயுக்தமிதி சேத் — ஸந்தி ஹி ப்ராணவிஷயாணி ப்ரஸித்³தா⁴நி ப்ராணாதி³நாமாநி ; தாந்யபோஹ்ய அப்ரஸித்³தை⁴ர்ப்³ருஹத்த்வாதி³நாமபி⁴: ஸம்போ³த⁴நமயுக்தம் , லௌகிகந்யாயாபோஹாத் ; தஸ்மாத் போ⁴க்துரேவ ஸத: ப்ராணஸ்யாப்ரதிபத்திரிதி சேத் — ந தே³வதாப்ரத்யாக்²யாநார்த²த்வாத் ; கேவலஸம்போ³த⁴நமாத்ராப்ரதிபத்த்யைவ அஸுப்தஸ்ய ஆத்⁴யாத்மிகஸ்ய ப்ராணஸ்யாபோ⁴க்த்ருத்வே ஸித்³தே⁴, யத் சந்த்³ரதே³வதாவிஷயைர்நாமபி⁴: ஸம்போ³த⁴நம் , தத் சந்த்³ரதே³வதா ப்ராண: அஸ்மிஞ்ச²ரீரே போ⁴க்தேதி கா³ர்க்³யஸ்ய விஶேஷப்ரதிபத்திநிராகரணார்த²ம் ; ந ஹி தத் லௌகிகநாம்நா ஸம்போ³த⁴நே ஶக்யம் கர்தும் । ப்ராணப்ரத்யாக்²யாநேநைவ ப்ராணக்³ரஸ்தத்வாத்கரணாந்தராணாம் ப்ரவ்ருத்த்யநுபபத்தே: போ⁴க்த்ருத்வாஶங்காநுபபத்தி: । தே³வதாந்தராபா⁴வாச்ச ; நநு அதிஷ்டா² இத்யாத்³யாத்மந்வீத்யந்தேந க்³ரந்தே²ந கு³ணவத்³தே³வதாபே⁴த³ஸ்ய த³ர்ஶிதத்வாதி³தி சேத் , ந, தஸ்ய ப்ராண ஏவ ஏகத்வாப்⁴யுபக³மாத் ஸர்வஶ்ருதிஷு அரநாபி⁴நித³ர்ஶநேந, ‘ஸத்யேந ச்ச²ந்ந:’ ‘ப்ராணோ வா அம்ருதம்’ (ப்³ரு. உ. 1 । 6 । 3) இதி ச ப்ராணபா³ஹ்யஸ்ய அந்யஸ்ய அநப்⁴யுபக³மாத் போ⁴க்து: । ‘ஏஷ உ ஹ்யேவ ஸர்வே தே³வா:, கதம ஏகோ தே³வ இதி, ப்ராண:’ (ப்³ரு. உ. 3 । 9 । 9) இதி ச ஸர்வதே³வாநாம் ப்ராண ஏவ ஏகத்வோபபாத³நாச்ச । ததா² கரணபே⁴தே³ஷ்வநாஶங்கா, தே³ஹபே⁴தே³ஷ்விவ ஸ்ம்ருதிஜ்ஞாநேச்சா²தி³ப்ரதிஸந்தா⁴நாநுபபத்தே: ; ந ஹி அந்யத்³ருஷ்டம் அந்ய: ஸ்மரதி ஜாநாதி இச்ச²தி ப்ரதிஸந்த³தா⁴தி வா ; தஸ்மாத் ந கரணபே⁴த³விஷயா போ⁴க்த்ருத்வாஶங்கா விஜ்ஞாநமாத்ரவிஷயா வா கதா³சித³ப்யுபபத்³யதே । நநு ஸங்கா⁴த ஏவாஸ்து போ⁴க்தா, கிம் வ்யதிரிக்தகல்பநயேதி — ந, ஆபேஷணே விஶேஷத³ர்ஶநாத் ; யதி³ ஹி ப்ராணஶரீரஸங்கா⁴தமாத்ரோ போ⁴க்தா ஸ்யாத் ஸங்கா⁴தமாத்ராவிஶேஷாத் ஸதா³ ஆபிஷ்டஸ்ய அநாபிஷ்டஸ்ய ச ப்ரதிபோ³தே⁴ விஶேஷோ ந ஸ்யாத் ; ஸங்கா⁴தவ்யதிரிக்தே து புநர்போ⁴க்தரி ஸங்கா⁴தஸம்ப³ந்த⁴விஶேஷாநேகத்வாத் பேஷணாபேஷணக்ருதவேத³நாயா: ஸுக²து³:க²மோஹமத்⁴யமாதா⁴மோத்தமகர்மப²லபே⁴தோ³பபத்தேஶ்ச விஶேஷோ யுக்த: ; ந து ஸங்கா⁴தமாத்ரே ஸம்ப³ந்த⁴கர்மப²லபே⁴தா³நுபபத்தே: விஶேஷோ யுக்த: ; ததா² ஶப்³தா³தி³படுமாந்த்³யாதி³க்ருதஶ்ச । அஸ்தி சாயம் விஶேஷ: — யஸ்மாத் ஸ்பர்ஶமாத்ரேண அப்ரதிபு³த்⁴யமாநம் புருஷம் ஸுப்தம் பாணிநா ஆபேஷம் ஆபிஷ்ய ஆபிஷ்ய போ³த⁴யாஞ்சகார அஜாதஶத்ரு: । தஸ்மாத் ய: ஆபேஷணேந ப்ரதிபு³பு³தே⁴ — ஜ்வலந்நிவ ஸ்பு²ரந்நிவ குதஶ்சிதா³க³த இவ பிண்ட³ம் ச பூர்வவிபரீதம் போ³த⁴சேஷ்டாகாரவிஶேஷாதி³மத்த்வேந ஆபாத³யந் , ஸோ(அ)ந்யோ(அ)ஸ்தி கா³ர்க்³யாபி⁴மதப்³ரஹ்மப்⁴யோ வ்யதிரிக்த இதி ஸித்³த⁴ம் । ஸம்ஹதத்வாச்ச பாரார்த்²யோபபத்தி: ப்ராணஸ்ய ; க்³ருஹஸ்ய ஸ்தம்பா⁴தி³வத் ஶரீரஸ்ய அந்தருபஷ்டம்ப⁴க: ப்ராண: ஶரீராதி³பி⁴: ஸம்ஹத இத்யவோசாம — அரநேமிவச்ச, நாபி⁴ஸ்தா²நீய ஏதஸ்மிந்ஸர்வமிதி ச ; தஸ்மாத் க்³ருஹாதி³வத் ஸ்வாவயவஸமுதா³யஜாதீயவ்யதிரிக்தார்த²ம் ஸம்ஹந்யத இத்யேவம் அவக³ச்சா²ம । ஸ்தம்ப⁴குட்³யத்ருணகாஷ்டா²தி³க்³ருஹாவயவாநாம் ஸ்வாத்மஜந்மோபசயாபசயவிநாஶநாமாக்ருதிகார்யத⁴ர்மநிரபேக்ஷலப்³த⁴ஸத்தாதி³ — தத்³விஷயத்³ரஷ்ட்ருஶ்ரோத்ருமந்த்ருவிஜ்ஞாத்ரர்த²த்வம் த்³ருஷ்ட்வா, மந்யாமஹே, தத்ஸங்கா⁴தஸ்ய ச — ததா² ப்ராணாத்³யவயவாநாம் தத்ஸங்கா⁴தஸ்ய ச ஸ்வாத்மஜந்மோபசயாபசயவிநாஶநாமாக்ருதிகார்யத⁴ர்மநிரபேக்ஷலப்³த⁴ஸத்தாதி³ — தத்³விஷயத்³ரஷ்ட்ருஶ்ரோத்ருமந்த்ருவிஜ்ஞாத்ரர்த²த்வம் ப⁴விதுமர்ஹதீதி । தே³வதாசேதநாவத்த்வே ஸமத்வாத்³கு³ணபா⁴வாநுபக³ம இதி சேத் — ப்ராணஸ்ய விஶிஷ்டைர்நாமபி⁴ராமந்த்ரணத³ர்ஶநாத் சேதநாவத்த்வமப்⁴யுபக³தம் ; சேதநாவத்த்வே ச பாரார்த்²யோபக³ம: ஸமத்வாத³நுபபந்ந இதி சேத் — ந நிருபாதி⁴கஸ்ய கேவலஸ்ய விஜிஜ்ஞாபயிஷிதத்வாத் க்ரியாகாரகப²லாத்மகதா ஹி ஆத்மநோ நாமரூபோபாதி⁴ஜநிதா அவித்³யாத்⁴யாரோபிதா ; தந்நிமித்தோ லோகஸ்ய க்ரியாகாரகப²லாபி⁴மாநலக்ஷண: ஸம்ஸார: ; ஸ நிரூபாதி⁴காத்மஸ்வரூபவித்³யயா நிவர்தயிதவ்ய இதி தத்ஸ்வரூபவிஜிஜ்ஞாபயிஷயா உபநிஷதா³ரம்ப⁴: — ‘ப்³ரஹ்ம தே ப்³ரவாணி’ (ப்³ரு. உ. 2 । 1 । 1) ‘நைதாவதா விதி³தம் ப⁴வதி’ (ப்³ரு. உ. 2 । 1 । 1) இதி ச உபக்ரம்ய ‘ஏதாவத³ரே க²ல்வம்ருதத்வம்’ (ப்³ரு. உ. 4 । 5 । 15) இதி ச உபஸம்ஹாராத் ; ந ச அதோ(அ)ந்யத் அந்தராலே விவக்ஷிதம் உக்தம் வா அஸ்தி ; தஸ்மாத³நவஸர: ஸமத்வாத்³கு³ணபா⁴வாநுபக³ம இதி சோத்³யஸ்ய । விஶேஷவதோ ஹி ஸோபாதி⁴கஸ்ய ஸம்வ்யவஹாரார்தோ² கு³ணகு³ணிபா⁴வ:, ந விபரீதஸ்ய ; நிருபாக்²யோ ஹி விஜிஜ்ஞாபயிஷித: ஸர்வஸ்யாமுபநிஷதி³, ‘ஸ ஏஷ நேதி நேதி’ (ப்³ரு. உ. 4 । 5 । 15) இத்யுபஸம்ஹாராத் । தஸ்மாத் ஆதி³த்யாதி³ப்³ரஹ்மப்⁴ய ஏதேப்⁴யோ(அ)விஜ்ஞாநமயேப்⁴யோ விலக்ஷண: அந்யோ(அ)ஸ்தி விஜ்ஞாநமய இத்யேதத்ஸித்³த⁴ம் ॥

ஸ ஹோவாசாஜாதஶத்ருர்யத்ரைஷ ஏதத்ஸுப்தோ(அ)பூ⁴த்³ய ஏஷ விஜ்ஞாநமய: புருஷ: க்வைஷ ததா³பூ⁴த்குத ஏததா³கா³தி³தி தது³ ஹ ந மேநே கா³ர்க்³ய: ॥ 16 ॥

ஸ ஏவம் அஜாதஶத்ரு: வ்யதிரிக்தாத்மாஸ்தித்வம் ப்ரதிபாத்³ய கா³ர்க்³யமுவாச — யத்ர யஸ்மிந்காலே ஏஷ: விஜ்ஞாநமய: புருஷ: ஏதத் ஸ்வபநம் ஸுப்த: அபூ⁴த் ப்ராக் பாணிபேஷப்ரதிபோ³தா⁴த் ; விஜ்ஞாநம் விஜ்ஞாயதே(அ)நேநேத்யந்த:கரணம் பு³த்³தி⁴: உச்யதே, தந்மய: தத்ப்ராய: விஜ்ஞாநமய: ; கிம் புநஸ்தத்ப்ராயத்வம் ? தஸ்மிந்நுபலப்⁴யத்வம் , தேந சோபலப்⁴யத்வம் , உபலப்³த்⁴ருத்வம் ச ; கத²ம் புநர்மயடோ(அ)நேகார்த²த்வே ப்ராயார்த²தைவ அவக³ம்யதே ? ‘ஸ வா அயமாத்மா ப்³ரஹ்ம விஜ்ஞாநமயோ மநோமய:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 5) இத்யேவமாதௌ³ ப்ராயார்த² ஏவ ப்ரயோக³த³ர்ஶநாத் பரவிஜ்ஞாநவிகாரத்வஸ்யாப்ரஸித்³த⁴த்வாத் ‘ய ஏஷ விஜ்ஞாநமய:’ இதி ச ப்ரஸித்³த⁴வத³நுவாதா³த் அவயவோபமார்த²யோஶ்ச அத்ராஸம்ப⁴வாத் பாரிஶேஷ்யாத் ப்ராயார்த²தைவ ; தஸ்மாத் ஸங்கல்பவிகல்பாத்³யாத்மகமந்த:கரணம் தந்மய இத்யேதத் ; புருஷ:, புரி ஶயநாத் । க்வைஷ ததா³ அபூ⁴தி³தி ப்ரஶ்ந: ஸ்வபா⁴வவிஜிஜ்ஞாபயிஷயா — ப்ராக் ப்ரதிபோ³தா⁴த் க்ரியாகாரகப²லவிபரீதஸ்வபா⁴வ ஆத்மேதி கார்யாபா⁴வேந தி³த³ர்ஶயிஷிதம் ; ந ஹி ப்ராக்ப்ரதிபோ³தா⁴த்கர்மாதி³கார்யம் ஸுகா²தி³ கிஞ்சந க்³ருஹ்யதே ; தஸ்மாத் அகர்மப்ரயுக்தத்வாத் ததா²ஸ்வாபா⁴வ்யமேவ ஆத்மநோ(அ)வக³ம்யதே — யஸ்மிந்ஸ்வாபா⁴வ்யே(அ)பூ⁴த் , யதஶ்ச ஸ்வாபா⁴வ்யாத்ப்ரச்யுத: ஸம்ஸாரீ ஸ்வபா⁴வவிலக்ஷண இதி — ஏதத்³விவக்ஷயா ப்ருச்ச²தி கா³ர்க்³யம் ப்ரதிபா⁴நரஹிதம் பு³த்³தி⁴வ்யுத்பாத³நாய । க்வைஷ ததா³பூ⁴த் , குத ஏததா³கா³த் — இத்யேதது³ப⁴யம் கா³ர்க்³யேணைவ ப்ரஷ்டவ்யமாஸீத் ; ததா²பி கா³ர்க்³யேண ந ப்ருஷ்டமிதி நோதா³ஸ்தே(அ)ஜாதஶத்ரு: ; போ³த⁴யிதவ்ய ஏவேதி ப்ரவர்ததே, ஜ்ஞாபயிஷ்யாம்யேவேதி ப்ரதிஜ்ஞாதத்வாத் । ஏவமஸௌ வ்யுத்பாத்³யமாநோ(அ)பி கா³ர்க்³ய: — யத்ரைஷ ஆத்மாபூ⁴த் ப்ராக்ப்ரதிபோ³தா⁴த் , யதஶ்சைததா³க³மநமாகா³த் — தது³ப⁴யம் ந வ்யுத்பேதே³ வக்தும் வா ப்ரஷ்டும் வா — கா³ர்க்³யோ ஹ ந மேநே ந ஜ்ஞாதவாந் ॥

ஸ ஹோவாசாஜாதஶத்ருர்யத்ரைஷ ஏதத்ஸுப்தோ(அ)பூ⁴த்³ய ஏஷ விஜ்ஞாநமய: புருஷஸ்ததே³ஷாம் ப்ராணாநாம் விஜ்ஞாநேந விஜ்ஞாநமாதா³ய ய ஏஷோ(அ)ந்தர்ஹ்ருத³ய ஆகாஶஸ்தஸ்மிஞ்சே²தே தாநி யதா³ க்³ருஹ்ணாத்யத² ஹைதத்புருஷ: ஸ்வபிதி நாம தத்³க்³ருஹீத ஏவ ப்ராணோ ப⁴வதி க்³ருஹீதா வாக்³க்³ருஹீதம் சக்ஷுர்க்³ருஹீதம் ஶ்ரோத்ரம் க்³ருஹீதம் மந: ॥ 17 ॥

ஸ ஹோவாச அஜாதஶத்ரு: விவக்ஷிதார்த²ஸமர்பணாய । யத்ரைஷ ஏதத்ஸுப்தோ(அ)பூ⁴த்³ய ஏஷ விஜ்ஞாநமய: புருஷ: — க்வைஷ ததா³பூ⁴த்குத ஏததா³கா³தி³தி யத³ப்ருச்சா²ம, தத் ஶ்ருணு உச்யமாநம் — யத்ரைஷ ஏதத்ஸுப்தோ(அ)பூ⁴த் , தத் ததா³ தஸ்மிந்காலே ஏஷாம் வாகா³தீ³நாம் ப்ராணாநாம் , விஜ்ஞாநேந அந்த:கரணக³தாபி⁴வ்யக்திவிஶேஷவிஜ்ஞாநேந உபாதி⁴ஸ்வபா⁴வஜநிதேந, ஆதா³ய விஜ்ஞாநம் வாகா³தீ³நாம் ஸ்வஸ்வவிஷயக³தஸாமர்த்²யம் க்³ருஹீத்வா, ய ஏஷ: அந்த: மத்⁴யே ஹ்ருத³யே ஹ்ருத³யஸ்ய ஆகாஶ: — ய ஆகாஶஶப்³தே³ந பர ஏவ ஸ்வ ஆத்மோச்யதே — தஸ்மிந் ஸ்வே ஆத்மந்யாகாஶே ஶேதே ஸ்வாபா⁴விகே(அ)ஸாம்ஸாரிகே ; ந கேவல ஆகாஶ ஏவ, ஶ்ருத்யந்தரஸாமர்த்²யாத் — ‘ஸதா ஸோம்ய ததா³ ஸம்பந்நோ ப⁴வதி’ (சா². உ. 6 । 8 । 1) இதி ; லிங்கோ³பாதி⁴ஸம்ப³ந்த⁴க்ருதம் விஶேஷாத்மஸ்வரூபமுத்ஸ்ருஜ்ய அவிஶேஷே ஸ்வாபா⁴விகே ஆத்மந்யேவ கேவலே வர்தத இத்யபி⁴ப்ராய: । யதா³ ஶரீரேந்த்³ரியாத்⁴யக்ஷதாமுத்ஸ்ருஜதி ததா³ அஸௌ ஸ்வாத்மநி வர்தத இதி கத²மவக³ம்யதே ? நாமப்ரஸித்³த்⁴யா ; காஸௌ நாமப்ரஸித்³தி⁴ரித்யாஹ — தாநி வாகா³தே³ர்விஜ்ஞாநாநி யதா³ யஸ்மிந்காலே க்³ருஹ்ணாதி ஆத³த்தே, அத² ததா³ ஹ ஏதத்புருஷ: ஸ்வபிதிநாம ஏதந்நாம அஸ்ய புருஷஸ்ய ததா³ ப்ரஸித்³த⁴ம் ப⁴வதி ; கௌ³ணமேவாஸ்ய நாம ப⁴வதி ; ஸ்வமேவ ஆத்மாநம் அபீதி அபிக³ச்ச²தீதி ஸ்வபிதீத்யுச்யதே । ஸத்யம் ஸ்வபிதீதிநாமப்ரஸித்³த்⁴யா ஆத்மந: ஸம்ஸாரத⁴ர்மவிலக்ஷணம் ரூபமவக³ம்யதே, ந த்வத்ர யுக்திரஸ்தீத்யாஶங்க்யாஹ — தத் தத்ர ஸ்வாபகாலே க்³ருஹீத ஏவ ப்ராணோ ப⁴வதி ; ப்ராண இதி க்⁴ராணேந்த்³ரியம் , வாகா³தி³ப்ரகரணாத் ; வாகா³தி³ஸம்ப³ந்தே⁴ ஹி ஸதி தது³பாதி⁴த்வாத³ஸ்ய ஸம்ஸாரத⁴ர்மித்வம் லக்ஷ்யதே ; வாகா³த³யஶ்ச உபஸம்ஹ்ருதா ஏவ ததா³ தேந ; கத²ம் ? க்³ருஹீதா வாக் , க்³ருஹீதம் சக்ஷு:, க்³ருஹீதம் ஶ்ரோத்ரம் , க்³ருஹீதம் மந: ; தஸ்மாத் உபஸம்ஹ்ருதேஷு வாகா³தி³ஷு க்ரியாகாரகப²லாத்மதாபா⁴வாத் ஸ்வாத்மஸ்த² ஏவ ஆத்மா ப⁴வதீத்யவக³ம்யதே ॥

ஸ யத்ரைதத்ஸ்வப்ந்யயா சரதி தே ஹாஸ்ய லோகாஸ்தது³தேவ மஹாராஜோ ப⁴வத்யுதேவ மஹாப்³ராஹ்மண உதேவோச்சாவசம் நிக³ச்ச²தி ஸ யதா² மஹாராஜோ ஜாநபதா³ந்க்³ருஹீத்வா ஸ்வே ஜநபதே³ யதா²காமம் பரிவர்தேதைவமேவைஷ ஏதத்ப்ராணாந்க்³ருஹீத்வா ஸ்வே ஶரீரே யதா²காமம் பரிவர்ததே ॥ 18 ॥

நநு த³ர்ஶநலக்ஷணாயாம் ஸ்வப்நாவஸ்தா²யாம் கார்யகரணவியோகே³(அ)பி ஸம்ஸாரத⁴ர்மித்வமஸ்ய த்³ருஶ்யதே — யதா² ச ஜாக³ரிதே ஸுகீ² து³:கீ² ப³ந்து⁴வியுக்த: ஶோசதி முஹ்யதே ச ; தஸ்மாத் ஶோகமோஹத⁴ர்மவாநேவாயம் ; நாஸ்ய ஶோகமோஹாத³ய: ஸுக²து³:கா²த³யஶ்ச கார்யகரணஸம்யோக³ஜநிதப்⁴ராந்த்யா அத்⁴யாரோபிதா இதி । ந, ம்ருஷாத்வாத் — ஸ: ப்ரக்ருத ஆத்மா யத்ர யஸ்மிந்காலே த³ர்ஶநலக்ஷணயா ஸ்வப்ந்யயா ஸ்வப்நவ்ருத்த்யா சரதி வர்ததே, ததா³ தே ஹ அஸ்ய லோகா: கர்மப²லாநி — கே தே ? தத் தத்ர உத அபி மஹாராஜ இவ ப⁴வதி ; ஸோ(அ)யம் மஹாராஜத்வமிவ அஸ்ய லோக:, ந மஹாராஜத்வமேவ ஜாக³ரித இவ ; ததா² மஹாப்³ராஹ்மண இவ, உத அபி, உச்சாவசம் — உச்சம் ச தே³வத்வாதி³, அவசம் ச திர்யக்த்வாதி³, உச்சமிவ அவசமிவ ச — நிக³ச்ச²தி ம்ருஷைவ மஹாராஜத்வாத³யோ(அ)ஸ்ய லோகா:, இவ - ஶப்³த³ப்ரயோகா³த் , வ்யபி⁴சாரத³ர்ஶநாச்ச ; தஸ்மாத் ந ப³ந்து⁴வியோகா³தி³ஜநிதஶோகமோஹாதி³பி⁴: ஸ்வப்நே ஸம்ப³த்⁴யத ஏவ ॥

நநு ச யதா² ஜாக³ரிதே ஜாக்³ரத்காலாவ்யபி⁴சாரிணோ லோகா:, ஏவம் ஸ்வப்நே(அ)பி தே(அ)ஸ்ய மஹாராஜத்வாத³யோ லோகா: ஸ்வப்நகாலபா⁴விந: ஸ்வப்நகாலாவ்யபி⁴சாரிண ஆத்மபூ⁴தா ஏவ, ந து அவித்³யாத்⁴யாரோபிதா இதி — நநு ச ஜாக்³ரத்கார்யகரணாத்மத்வம் தே³வதாத்மத்வம் ச அவித்³யாத்⁴யாரோபிதம் ந பரமார்த²த இதி வ்யதிரிக்தவிஜ்ஞாநமயாத்மப்ரத³ர்ஶநேந ப்ரத³ர்ஶிதம் ; தத் கத²ம் த்³ருஷ்டாந்தத்வேந ஸ்வப்நலோகஸ்ய ம்ருத இவ உஜ்ஜீவிஷ்யந் ப்ராது³ர்ப⁴விஷ்யதி — ஸத்யம் , விஜ்ஞாநமயே வ்யதிரிக்தே கார்யகரணதே³வதாத்மத்வப்ரத³ர்ஶநம் அவித்³யாத்⁴யாரோபிதம் — ஶுக்திகாயாமிவ ரஜதத்வத³ர்ஶநம் — இத்யேதத்ஸித்⁴யதி வ்யதிரிக்தாத்மாஸ்தித்வப்ரத³ர்ஶநந்யாயேநைவ, ந து தத்³விஶுத்³தி⁴பரதயைவ ந்யாய உக்த: இதி — அஸந்நபி த்³ருஷ்டாந்த: ஜாக்³ரத்கார்யகரணதே³வதாத்மத்வத³ர்ஶநலக்ஷண: புநருத்³பா⁴வ்யதே ; ஸர்வோ ஹி ந்யாய: கிஞ்சித்³விஶேஷமபேக்ஷமாண: அபுநருக்தீ ப⁴வதி । ந தாவத்ஸ்வப்நே(அ)நுபூ⁴தமஹாராஜத்வாத³யோ லோகா ஆத்மபூ⁴தா:, ஆத்மநோ(அ)ந்யஸ்ய ஜாக்³ரத்ப்ரதிபி³ம்ப³பூ⁴தஸ்ய லோகஸ்ய த³ர்ஶநாத் ; மஹாராஜ ஏவ தாவத் வ்யஸ்தஸுப்தாஸு ப்ரக்ருதிஷு பர்யங்கே ஶயாந: ஸ்வப்நாந்பஶ்யந் உபஸம்ஹ்ருதகரண: புநருபக³தப்ரக்ருதிம் மஹாராஜமிவ ஆத்மாநம் ஜாக³ரித இவ பஶ்யதி யாத்ராக³தம் பு⁴ஞ்ஜாநமிவ ச போ⁴கா³ந் ; ந ச தஸ்ய மஹாராஜஸ்ய பர்யங்கே ஶயாநாத் த்³விதீய அந்ய: ப்ரக்ருத்யுபேதோ விஷயே பர்யடந்நஹநி லோகே ப்ரஸித்³தோ⁴(அ)ஸ்தி, யமஸௌ ஸுப்த: பஶ்யதி ; ந ச உபஸம்ஹ்ருதகரணஸ்ய ரூபாதி³மதோ த³ர்ஶநமுபபத்³யதே ; ந ச தே³ஹே தே³ஹாந்தரஸ்ய தத்துல்யஸ்ய ஸம்ப⁴வோ(அ)ஸ்தி ; தே³ஹஸ்த²ஸ்யைவ ஹி ஸ்வப்நத³ர்ஶநம் । நநு பர்யங்கே ஶயாந: பதி² ப்ரவ்ருத்தமாத்மாநம் பஶ்யதி — ந ப³ஹி: ஸ்வப்நாந்பஶ்யதீத்யேததா³ஹ — ஸ: மஹாராஜ:, ஜாநபதா³ந் ஜநபதே³ ப⁴வாந் ராஜோபகரணபூ⁴தாந் ப்⁴ருத்யாநந்யாம்ஶ்ச, க்³ருஹீத்வா உபாதா³ய, ஸ்வே ஆத்மீய ஏவ ஜயாதி³நோபார்ஜிதே ஜநபதே³, யதா²காமம் யோ ய: காமோ(அ)ஸ்ய யதா²காமம் இச்சா²தோ யதா² பரிவர்தேதேத்யர்த²: ; ஏவமேவ ஏஷ விஜ்ஞாநமய:, ஏததி³தி க்ரியாவிஶேஷணம் , ப்ராணாந்க்³ருஹீத்வா ஜாக³ரிதஸ்தா²நேப்⁴ய உபஸம்ஹ்ருத்ய, ஸ்வே ஶரீரே ஸ்வ ஏவ தே³ஹே ந ப³ஹி:, யதா²காமம் பரிவர்ததே — காமகர்மப்⁴யாமுத்³பா⁴ஸிதா: பூர்வாநுபூ⁴தவஸ்துஸத்³ருஶீர்வாஸநா அநுப⁴வதீத்யர்த²: । தஸ்மாத் ஸ்வப்நே ம்ருஷாத்⁴யாரோபிதா ஏவ ஆத்மபூ⁴தத்வேந லோகா அவித்³யமாநா ஏவ ஸந்த: ; ததா² ஜாக³ரிதே(அ)பி — இதி ப்ரத்யேதவ்யம் । தஸ்மாத் விஶுத்³த⁴: அக்ரியாகாரகப²லாத்மகோ விஜ்ஞாநமய இத்யேதத்ஸித்³த⁴ம் । யஸ்மாத் த்³ருஶ்யந்தே த்³ரஷ்டுர்விஷயபூ⁴தா: க்ரியாகாரகப²லாத்மகா: கார்யகரணலக்ஷணா லோகா:, ததா² ஸ்வப்நே(அ)பி, தஸ்மாத் அந்யோ(அ)ஸௌ த்³ருஶ்யேப்⁴ய: ஸ்வப்நஜாக³ரிதலோகேப்⁴யோ த்³ரஷ்டா விஜ்ஞாநமயோ விஶுத்³த⁴: ॥

த³ர்ஶநவ்ருத்தௌ ஸ்வப்நே வாஸநாராஶேர்த்³ருஶ்யத்வாத³தத்³த⁴ர்மதேதி விஶுத்³த⁴தா அவக³தா ஆத்மந: ; தத்ர யதா²காமம் பரிவர்தத இதி காமவஶாத்பரிவர்தநமுக்தம் ; த்³ரஷ்டுர்த்³ருஶ்யஸம்ப³ந்த⁴ஶ்ச அஸ்ய ஸ்வாபா⁴விக இத்யஶுத்³த⁴தா ஶங்க்யதே ; அதஸ்தத்³விஶுத்³த்⁴யர்த²மாஹ —

அத² யதா³ ஸுஷுப்தோ ப⁴வதி யதா³ ந கஸ்யசந வேத³ ஹிதா நாம நாட்³யோ த்³வாஸப்ததி: ஸஹஸ்ராணி ஹ்ருத³யாத்புரீததமபி⁴ப்ரதிஷ்ட²ந்தே தாபி⁴: ப்ரத்யவஸ்ருப்ய புரீததி ஶேதே ஸ யதா² குமாரோ வா மஹாராஜோ வா மஹாப்³ராஹ்மணோ வாதிக்⁴நீமாநந்த³ஸ்ய க³த்வா ஶயீதைவமேவைஷ ஏதச்சே²தே ॥ 19 ॥

அத² யதா³ ஸுஷுப்தோ ப⁴வதி — யதா³ ஸ்வப்ந்யயா சரதி, ததா³ப்யயம் விஶுத்³த⁴ ஏவ ; அத² புந: யதா³ ஹித்வா த³ர்ஶநவ்ருத்திம் ஸ்வப்நம் யதா³ யஸ்மிந்காலே ஸுஷுப்த: ஸுஷ்டு² ஸுப்த: ஸம்ப்ரஸாத³ம் ஸ்வாபா⁴வ்யம் க³த: ப⁴வதி — ஸலிலமிவாந்யஸம்ப³ந்த⁴காலுஷ்யம் ஹித்வா ஸ்வாபா⁴வ்யேந ப்ரஸீத³தி । கதா³ ஸுஷுப்தோ ப⁴வதி ? யதா³ யஸ்மிந்காலே, ந கஸ்யசந ந கிஞ்சநேத்யர்த²:, வேத³ விஜாநாதி ; கஸ்யசந வா ஶப்³தா³தே³: ஸம்ப³ந்தி⁴வஸ்த்வந்தரம் கிஞ்சந ந வேத³ — இத்யத்⁴யாஹார்யம் ; பூர்வம் து ந்யாய்யம் , ஸுப்தே து விஶேஷவிஜ்ஞாநாபா⁴வஸ்ய விவக்ஷிதத்வாத் । ஏவம் தாவத்³விஶேஷவிஜ்ஞாநாபா⁴வே ஸுஷுப்தோ ப⁴வதீத்யுக்தம் ; கேந புந: க்ரமேண ஸுஷுப்தோ ப⁴வதீத்யுச்யதே — ஹிதா நாம ஹிதா இத்யேவம்நாம்ந்யோ நாட்³ய: ஸிரா: தே³ஹஸ்யாந்நரஸவிபரிணாமபூ⁴தா:, தாஶ்ச, த்³வாஸப்ததி: ஸஹஸ்ராணி — த்³வே ஸஹஸ்ரே அதி⁴கே ஸப்ததிஶ்ச ஸஹஸ்ராணி — தா த்³வாஸப்ததி: ஸஹஸ்ராணி, ஹ்ருத³யாத் — ஹ்ருத³யம் நாம மாம்ஸபிண்ட³: — தஸ்மாந்மாம்ஸபிண்டா³த்புண்ட³ரீகாகாராத் , புரீததம் ஹ்ருத³யபரிவேஷ்டநமாசக்ஷதே — தது³பலக்ஷிதம் ஶரீரமிஹ புரீதச்ச²ப்³தே³நாபி⁴ப்ரேதம் — புரீததமபி⁴ப்ரதிஷ்ட²ந்த இதி — ஶரீரம் க்ருத்ஸ்நம் வ்யாப்நுவத்ய: அஶ்வத்த²பர்ணராஜய இவ ப³ஹிர்முக்²ய: ப்ரவ்ருத்தா இத்யர்த²: । தத்ர பு³த்³தே⁴ரந்த:கரணஸ்ய ஹ்ருத³யம் ஸ்தா²நம் ; தத்ரஸ்த²பு³த்³தி⁴தந்த்ராணி ச இதராணி பா³ஹ்யாநி கரணாநி ; தேந பு³த்³தி⁴: கர்மவஶாத் ஶ்ரோத்ராதீ³நி தாபி⁴ர்நாடீ³பி⁴: மத்ஸ்யஜாலவத் கர்ணஶஷ்குல்யாதி³ஸ்தா²நேப்⁴ய: ப்ரஸாரயதி ; ப்ரஸார்ய ச அதி⁴திஷ்ட²தி ஜாக³ரிதகாலே ; தாம் விஜ்ஞாநமயோ(அ)பி⁴வ்யக்தஸ்வாத்மசைதந்யாவபா⁴ஸதயா வ்யாப்நோதி ; ஸங்கோசநகாலே ச தஸ்யா: அநுஸங்குசதி ; ஸோ(அ)ஸ்ய விஜ்ஞாநமயஸ்ய ஸ்வாப: ; ஜாக்³ரத்³விகாஸாநுப⁴வோ போ⁴க³: ; பு³த்³த்⁴யுபாதி⁴ஸ்வபா⁴வாநுவிதா⁴யீ ஹி ஸ:, சந்த்³ராதி³ப்ரதிபி³ம்ப³ இவ ஜலாத்³யநுவிதா⁴யீ । தஸ்மாத் தஸ்யா பு³த்³தே⁴: ஜாக்³ரத்³விஷயாயா: தாபி⁴: நாடீ³பி⁴: ப்ரத்யவஸர்பணமநு ப்ரத்யவஸ்ருப்ய புரீததி ஶரீரே ஶேதே திஷ்ட²தி — தப்தமிவ லோஹபிண்ட³ம் அவிஶேஷேண ஸம்வ்யாப்ய அக்³நிவத் ஶரீரம் ஸம்வ்யாப்ய வர்தத இத்யர்த²: । ஸ்வாபா⁴விக ஏவ ஸ்வாத்மநி வர்தமாநோ(அ)பி கர்மாநுக³தபு³த்³த்⁴யநுவ்ருத்தித்வாத் புரீததி ஶேத இத்யுச்யதே । ந ஹி ஸுஷுப்திகாலே ஶரீரஸம்ப³ந்தோ⁴(அ)ஸ்தி । ‘தீர்ணோ ஹி ததா³ ஸர்வாஞ்சோ²காந்ஹ்ருத³யஸ்ய’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 22) இதி ஹி வக்ஷ்யதி । ஸர்வஸம்ஸாரது³:க²வியுக்தேயமவஸ்தே²த்யத்ர த்³ருஷ்டாந்த: — ஸ யதா² குமாரோ வா அத்யந்தபா³லோ வா, மஹாராஜோ வா அத்யந்தவஶ்யப்ரக்ருதி: யதோ²க்தக்ருத் , மஹாப்³ராஹ்மணோ வா அத்யந்தபரிபக்வவித்³யாவிநயஸம்பந்ந:, அதிக்⁴நீம் — அதிஶயேந து³:க²ம் ஹந்தீத்யதிக்⁴நீ ஆநந்த³ஸ்ய அவஸ்தா² ஸுகா²வஸ்தா² தாம் ப்ராப்ய க³த்வா, ஶயீத அவதிஷ்டே²த । ஏஷாம் ச குமாராதீ³நாம் ஸ்வபா⁴வஸ்தா²நாம் ஸுக²ம் நிரதிஶயம் ப்ரஸித்³த⁴ம் லோகே ; விக்ரியமாணாநாம் ஹி தேஷாம் து³:க²ம் ந ஸ்வபா⁴வத: ; தேந தேஷாம் ஸ்வாபா⁴விக்யவஸ்தா² த்³ருஷ்டாந்தத்வேநோபாதீ³யதே, ப்ரஸித்³த⁴த்வாத் ; ந தேஷாம் ஸ்வாப ஏவாபி⁴ப்ரேத:, ஸ்வாபஸ்ய தா³ர்ஷ்டாந்திகத்வேந விவக்ஷிதத்வாத் விஶேஷாபா⁴வாச்ச ; விஶேஷே ஹி ஸதி த்³ருஷ்டாந்ததா³ர்ஷ்டாந்திகபே⁴த³: ஸ்யாத் ; தஸ்மாந்ந தேஷாம் ஸ்வாபோ த்³ருஷ்டாந்த: — ஏவமேவ, யதா² அயம் த்³ருஷ்டாந்த:, ஏஷ விஜ்ஞாநமய ஏதத் ஶயநம் ஶேதே இதி — ஏதச்ச²ந்த³: க்ரியாவிஶேஷணார்த²: — ஏவமயம் ஸ்வாபா⁴விகே ஸ்வ ஆத்மநி ஸர்வஸம்ஸாரத⁴ர்மாதீதோ வர்ததே ஸ்வாபகால இதி ॥

க்வைஷ ததா³பூ⁴தி³த்யஸ்ய ப்ரஶ்நஸ்ய ப்ரதிவசநமுக்தம் ; அநேந ச ப்ரஶ்நநிர்ணயேந விஜ்ஞாநமயஸ்ய ஸ்வபா⁴வதோ விஶுத்³தி⁴: அஸம்ஸாரித்வம் ச உக்தம் ; குத ஏததா³கா³தி³த்யஸ்ய ப்ரஶ்நஸ்யாபாகரணார்த²: ஆரம்ப⁴: । நநு யஸ்மிந்க்³ராமே நக³ரே வா யோ ப⁴வதி, ஸோ(அ)ந்யத்ர க³ச்ச²ந் தத ஏவ க்³ராமாந்நக³ராத்³வா க³ச்ச²தி, நாந்யத: ; ததா² ஸதி க்வைஷ ததா³பூ⁴தி³த்யேதாவாநேவாஸ்து ப்ரஶ்ந: ; யத்ராபூ⁴த் தத ஏவ ஆக³மநம் ப்ரஸித்³த⁴ம் ஸ்யாத் நாந்யத இதி குத ஏததா³கா³தி³தி ப்ரஶ்நோ நிரர்த²க ஏவ — கிம் ஶ்ருதிருபாலப்⁴யதே ப⁴வதா ? ந ; கிம் தர்ஹி த்³விதீயஸ்ய ப்ரஶ்நஸ்ய அர்தா²ந்தரம் ஶ்ரோதுமிச்சா²மி, அத ஆநர்த²க்யம் சோத³யாமி । ஏவம் தர்ஹி குத இத்யபாதா³நார்த²தா ந க்³ருஹ்யதே ; அபாதா³நார்த²த்வே ஹி புநருக்ததா, நாந்யார்த²த்வே ; அஸ்து தர்ஹி நிமித்தார்த²: ப்ரஶ்ந: — குத ஏததா³கா³த் — கிந்நிமித்தமிஹாக³மநமிதி । ந நிமித்தார்த²தாபி, ப்ரதிவசநவைரூப்யாத் ; ஆத்மநஶ்ச ஸர்வஸ்ய ஜக³த: அக்³நிவிஸ்பு²லிங்கா³தி³வது³த்பத்தி: ப்ரதிவசநே ஶ்ரூயதே ; ந ஹி விஸ்பு²லிங்கா³நாம் வித்³ரவணே அக்³நிர்நிமித்தம் , அபாதா³நமேவ து ஸ: ; ததா² பரமாத்மா விஜ்ஞாநமயஸ்ய ஆத்மநோ(அ)பாதா³நத்வேந ஶ்ரூயதே — ‘அஸ்மாதா³த்மந:’ இத்யேதஸ்மிந்வாக்யே ; தஸ்மாத் ப்ரதிவசநவைலோம்யாத் குத இதி ப்ரஶ்நஸ்ய நிமித்தார்த²தா ந ஶக்யதே வர்ணயிதும் । நந்வபாதா³நபக்ஷே(அ)பி புநருக்ததாதோ³ஷ: ஸ்தி²த ஏவ ॥

நைஷ தோ³ஷ:, ப்ரஶ்நாப்⁴யாமாத்மநி க்ரியாகாரகப²லாத்மதாபோஹஸ்ய விவக்ஷிதத்வாத் । இஹ ஹி வித்³யாவித்³யாவிஷயாவுபந்யஸ்தௌ — ‘ஆத்மேத்யேவோபாஸீத’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 7) ‘ஆத்மாநமேவாவேத்’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 10) ‘ஆத்மாநமேவ லோகமுபாஸீத’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 15) இதி வித்³யாவிஷய:, ததா² அவித்³யாவிஷயஶ்ச பாங்க்தம் கர்ம தத்ப²லம் சாந்நத்ரயம் நாமரூபகர்மாத்மகமிதி । தத்ர அவித்³யாவிஷயே வக்தவ்யம் ஸர்வமுக்தம் । வித்³யாவிஷயஸ்து ஆத்மா கேவல உபந்யஸ்த: ந நிர்ணீத: । தந்நிர்ணயாய ச ‘ப்³ரஹ்ம தே ப்³ரவாணி’ (ப்³ரு. உ. 2 । 1 । 1) இதி ப்ரக்ராந்தம் , ‘ஜ்ஞபயிஷ்யாமி’ (ப்³ரு. உ. 2 । 1 । 15) இதி ச । அத: தத்³ப்³ரஹ்ம வித்³யாவிஷயபூ⁴தம் ஜ்ஞாபயிதவ்யம் யாதா²த்ம்யத: । தஸ்ய ச யாதா²த்ம்யம் க்ரியாகாரகப²லபே⁴த³ஶூந்யம் அத்யந்தவிஶுத்³த⁴மத்³வைதம் — இத்யேதத்³விவக்ஷிதம் । அதஸ்தத³நுரூபௌ ப்ரஶ்நாவுத்தா²ப்யேதே ஶ்ருத்யா — க்வைஷ ததா³பூ⁴த்குத ஏததா³கா³தி³தி । தத்ர — யத்ர ப⁴வதி தத் அதி⁴கரணம் , யத்³ப⁴வதி தத³தி⁴கர்தவ்யம் — தயோஶ்ச அதி⁴கரணாதி⁴கர்தவ்யயோர்பே⁴த³: த்³ருஷ்டோ லோகே । ததா² — யத ஆக³ச்ச²தி தத் அபாதா³நம் — ய ஆக³ச்ச²தி ஸ கர்தா, தஸ்மாத³ந்யோ த்³ருஷ்ட: । ததா² ஆத்மா க்வாப்யபூ⁴த³ந்யஸ்மிந்நந்ய:, குதஶ்சிதா³கா³த³ந்யஸ்மாத³ந்ய: — கேநசித்³பி⁴ந்நேந ஸாத⁴நாந்தரேண — இத்யேவம் லோகவத்ப்ராப்தா பு³த்³தி⁴: ; ஸா ப்ரதிவசநேந நிவர்தயிதவ்யேதி । நாயமாத்மா அந்ய: அந்யத்ர அபூ⁴த் , அந்யோ வா அந்யஸ்மாதா³க³த:, ஸாத⁴நாந்தரம் வா ஆத்மந்யஸ்தி ; கிம் தர்ஹி ஸ்வாத்மந்யேவாபூ⁴த் — ‘ஸ்வமாத்மாநமபீதோ ப⁴வதி’ (சா². உ. 6 । 8 । 1) ‘ஸதா ஸோம்ய ததா³ ஸம்பந்நோ ப⁴வதி’ (சா². உ. 6 । 8 । 1) ‘ப்ராஜ்ஞேநாத்மநா ஸம்பரிஷ்வக்த:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 21) ‘பர ஆத்மநி ஸம்ப்ரதிஷ்ட²தே’ (ப்ர. உ. 4 । 9) இத்யாதி³ஶ்ருதிப்⁴ய: ; அத ஏவ நாந்ய: அந்யஸ்மாதா³க³ச்ச²தி ; தத் ஶ்ருத்யைவ ப்ரத³ர்ஶ்யதே ‘அஸ்மாதா³த்மந:’ இதி, ஆத்மவ்யதிரேகேண வஸ்த்வந்தராபா⁴வாத் । நந்வஸ்தி ப்ராணாத்³யாத்மவ்யதிரிக்தம் வஸ்த்வந்தரம் — ந, ப்ராணாதே³ஸ்தத ஏவ நிஷ்பத்தே: ॥

தத்கத²மிதி உச்யதே —

ஸ யதோ²ர்ணநாபி⁴ஸ்தந்துநோச்சரேத்³யதா²க்³நே: க்ஷுத்³ரா விஸ்பு²லிங்கா³ வ்யுச்சரந்த்யேவமேவாஸ்மாதா³த்மந: ஸர்வே ப்ராணா: ஸர்வே லோகா: ஸர்வே தே³வா: ஸர்வாணி பூ⁴தாநி வ்யுச்சரந்தி தஸ்யோபநிஷத்ஸத்யஸ்ய ஸத்யமிதி ப்ராணா வை ஸத்யம் தேஷாமேஷ ஸத்யம் ॥ 20 ॥

தத்ர த்³ருஷ்டாந்த: — ஸ யதா² லோகே ஊர்ணநாபி⁴: லூதாகீட ஏக ஏவ ப்ரஸித்³த⁴: ஸந் ஸ்வாத்மாப்ரவிப⁴க்தேந தந்துநா உச்சரேத் உத்³க³ச்சே²த் ; ந சாஸ்தி தஸ்யோத்³க³மநே ஸ்வதோ(அ)திரிக்தம் காரகாந்தரம் — யதா² ச ஏகரூபாதே³கஸ்மாத³க்³நே: க்ஷுத்³ரா அல்பா: விஸ்பு²லிங்கா³: த்ருடய: அக்³ந்யவயவா: வ்யுச்சரந்தி விவித⁴ம் நாநா வா உச்சரந்தி — யதா² இமௌ த்³ருஷ்டாந்தௌ காரகபே⁴தா³பா⁴வே(அ)பி ப்ரவ்ருத்திம் த³ர்ஶயத:, ப்ராக்ப்ரவ்ருத்தேஶ்ச ஸ்வபா⁴வத ஏகத்வம் — ஏவமேவ அஸ்மாத் ஆத்மநோ விஜ்ஞாநமயஸ்ய ப்ராக்ப்ரதிபோ³தா⁴த் யத்ஸ்வரூபம் தஸ்மாதி³த்யர்த²:, ஸர்வே ப்ராணா வாகா³த³ய:, ஸர்வே லோகா பூ⁴ராத³ய: ஸர்வாணி கர்மப²லாநி, ஸர்வே தே³வா: ப்ராணலோகாதி⁴ஷ்டா²தார: அக்³ந்யாத³ய: ஸர்வாணி பூ⁴தாநி ப்³ரஹ்மாதி³ஸ்தம்ப³பர்யந்தாநி ப்ராணிஜாதாநி, ஸர்வ ஏவ ஆத்மாந இத்யஸ்மிந்பாடே² உபாதி⁴ஸம்பர்கஜநிதப்ரபு³த்⁴யமாநவிஶேஷாத்மாந இத்யர்த²:, வ்யுச்சரந்தி । யஸ்மாதா³த்மந: ஸ்தா²வரஜங்க³மம் ஜக³தி³த³ம் அக்³நிவிஸ்பு²லிங்க³வத் வ்யுச்சரத்யநிஶம் , யஸ்மிந்நேவ ச ப்ரலீயதே ஜலபு³த்³பு³த³வத் , யதா³த்மகம் ச வர்ததே ஸ்தி²திகாலே, தஸ்ய அஸ்ய ஆத்மநோ ப்³ரஹ்மண:, உபநிஷத் — உப ஸமீபம் நிக³மயதீதி அபி⁴தா⁴யக: ஶப்³த³ உபநிஷதி³த்யுச்யதே — ஶாஸ்த்ரப்ராமாண்யாதே³தச்ச²ப்³த³க³தோ விஶேஷோ(அ)வஸீயதே உபநிக³மயித்ருத்வம் நாம ; காஸாவுபநிஷதி³த்யாஹ — ஸத்யஸ்ய ஸத்யமிதி ; ஸா ஹி ஸர்வத்ர சோபநிஷத் அலௌகிகார்த²த்வாத்³து³ர்விஜ்ஞேயார்தே²தி தத³ர்த²மாசஷ்டே — ப்ராணா வை ஸத்யம் தேஷாமேஷ ஸத்யமிதி । ஏதஸ்யைவ வாக்யஸ்ய வ்யாக்²யாநாய உத்தரம் ப்³ராஹ்மணத்³வயம் ப⁴விஷ்யதி ॥

ப⁴வது தாவத் உபநிஷத்³வ்யாக்²யாநாய உத்தரம் ப்³ராஹ்மணத்³வயம் ; தஸ்யோபநிஷதி³த்யுக்தம் ; தத்ர ந ஜாநீம: — கிம் ப்ரக்ருதஸ்ய ஆத்மநோ விஜ்ஞாநமயஸ்ய பாணிபேஷணோத்தி²தஸ்ய ஸம்ஸாரிண: ஶப்³தா³தி³பு⁴ஜ இயமுபநிஷத் , ஆஹோஸ்வித் ஸம்ஸாரிண: கஸ்யசித் ; கிஞ்சாத: ? யதி³ ஸம்ஸாரிண: ததா³ ஸம்ஸார்யேவ விஜ்ஞேய:, தத்³விஜ்ஞாநாதே³வ ஸர்வப்ராப்தி:, ஸ ஏவ ப்³ரஹ்மஶப்³த³வாச்ய: தத்³வித்³யைவ ப்³ரஹ்மவித்³யேதி ; அத² அஸம்ஸாரிண:, ததா³ தத்³விஷயா வித்³யா ப்³ரஹ்மவித்³யா, தஸ்மாச்ச ப்³ரஹ்மவிஜ்ஞாநாத்ஸர்வபா⁴வாபத்தி: ; ஸர்வமேதச்சா²ஸ்த்ரப்ராமாண்யாத்³ப⁴விஷ்யதி ; கிந்து அஸ்மிந்பக்ஷே ‘ஆத்மேத்யேவோபாஸீத’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 7) ‘ஆத்மாநமேவாவேத³ஹம் ப்³ரஹ்மாஸ்மி —’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 10) இதி பரப்³ரஹ்மைகத்வப்ரதிபாதி³கா: ஶ்ருதய: குப்யேரந் , ஸம்ஸாரிணஶ்ச அந்யஸ்யாபா⁴வே உபதே³ஶாநர்த²க்யாத் । யத ஏவம் பண்டி³தாநாமப்யேதந்மஹாமோஹஸ்தா²நம் அநுக்தப்ரதிவசநப்ரஶ்நவிஷயம் , அதோ யதா²ஶக்தி ப்³ரஹ்மவித்³யாப்ரதிபாத³கவாக்யேஷு ப்³ரஹ்ம விஜிஜ்ஞாஸூநாம் பு³த்³தி⁴வ்யுத்பாத³நாய விசாரயிஷ்யாம: ॥

ந தாவத் அஸம்ஸாரீ பர: — பாணிபேஷணப்ரதிபோ³தி⁴தாத் ஶப்³தா³தி³பு⁴ஜ: அவஸ்தா²ந்தரவிஶிஷ்டாத் உத்பத்திஶ்ருதே: ; ந ப்ரஶாஸிதா அஶநாயாதி³வர்ஜித: பரோ வித்³யதே ; கஸ்மாத் ? யஸ்மாத் ‘ப்³ரஹ்ம ஜ்ஞபயிஷ்யாமி’ (ப்³ரு. உ. 2 । 1 । 15) இதி ப்ரதிஜ்ஞாய, ஸுப்தம் புருஷம் பாணிபேஷ போ³த⁴யித்வா, தம் ஶப்³தா³தி³போ⁴க்த்ருத்வவிஶிஷ்டம் த³ர்ஶயித்வா, தஸ்யைவ ஸ்வப்நத்³வாரேண ஸுஷுப்த்யாக்²யமவஸ்தா²ந்தரமுந்நீய, தஸ்மாதே³வ ஆத்மந: ஸுஷுப்த்யவஸ்தா²விஶிஷ்டாத் அக்³நிவிஸ்பு²லிங்கோ³ர்ணநாபி⁴த்³ருஷ்டாந்தாப்⁴யாம் உத்பத்திம் த³ர்ஶயதி ஶ்ருதி: — ‘ஏவமேவாஸ்மாத்’ இத்யாதி³நா ; ந சாந்யோ ஜக³து³த்பத்திகாரணமந்தராலே ஶ்ருதோ(அ)ஸ்தி ; விஜ்ஞாநமயஸ்யைவ ஹி ப்ரகரணம் । ஸமாநப்ரகரணே ச ஶ்ருத்யந்தரே கௌஷீதகிநாம் ஆதி³த்யாதி³புருஷாந்ப்ரஸ்துத்ய ‘ஸ ஹோவாச யோ வை பா³லாக ஏதேஷாம் புருஷாணாம் கர்தா யஸ்ய சைதத்கர்ம ஸ வை வேதி³தவ்ய:’ (கௌ. உ. 4 । 19) இதி ப்ரபு³த்³த⁴ஸ்யைவ விஜ்ஞாநமயஸ்ய வேதி³தவ்யதாம் த³ர்ஶயதி, நார்தா²ந்தரஸ்ய । ததா² ச ‘ஆத்மநஸ்து காமாய ஸர்வம் ப்ரியம் ப⁴வதி’ (ப்³ரு. உ. 2 । 4 । 5) இத்யுக்த்வா, ய ஏவ ஆத்மா ப்ரிய: ப்ரஸித்³த⁴: தஸ்யைவ த்³ரஷ்டவ்யஶ்ரோதவ்யமந்தவ்யநிதி³த்⁴யாஸிதவ்யதாம் த³ர்ஶயதி । ததா² ச வித்³யோபந்யாஸகாலே ‘ஆத்மேத்யேவோபாஸீத’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 7) ‘ததே³தத்ப்ரேய: புத்ராத்ப்ரேயோ வித்தாத்’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 8) ‘ததா³த்மாநமேவாவேத³ஹம் ப்³ரஹ்மாஸ்மி - ’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 10) இத்யேவமாதி³வாக்யாநாமாநுலோம்யம் ஸ்யாத் பராபா⁴வே । வக்ஷ்யதி ச — ‘ஆத்மாநம் சேத்³விஜாநீயாத³யமஸ்மீதி பூருஷ:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 12) இதி । ஸர்வவேதா³ந்தேஷு ச ப்ரத்யகா³த்மவேத்³யதைவ ப்ரத³ர்ஶ்யதே — அஹமிதி, ந ப³ஹிர்வேத்³யதா ஶப்³தா³தி³வத் ப்ரத³ர்ஶ்யதே அஸௌ ப்³ரஹ்மேதி । ததா² கௌஷீதகிநாமேவ ‘ந வாசம் விஜிஜ்ஞாஸீத வக்தாரம் வித்³யாத்’ (கௌ. உ. 3 । 8) இத்யாதி³நா வாகா³தி³கரணைர்வ்யாவ்ருத்தஸ்ய கர்துரேவ வேதி³தவ்யதாம் த³ர்ஶயதி । அவஸ்தா²ந்தரவிஶிஷ்டோ(அ)ஸம்ஸாரீதி சேத் — அதா²பி ஸ்யாத் , யோ ஜாக³ரிதே ஶப்³தா³தி³பு⁴க் விஜ்ஞாநமய:, ஸ ஏவ ஸுஷுப்தாக்²யமவஸ்தா²ந்தரம் க³த: அஸம்ஸாரீ பர: ப்ரஶாஸிதா அந்ய: ஸ்யாதி³தி சேத் — ந, அத்³ருஷ்டத்வாத் । ந ஹ்யேவம்த⁴ர்மக: பதா³ர்தோ² த்³ருஷ்ட: அந்யத்ர வைநாஶிகஸித்³தா⁴ந்தாத் । ந ஹி லோகே கௌ³: திஷ்ட²ந் க³ச்ச²ந்வா கௌ³ர்ப⁴வதி, ஶயாநஸ்து அஶ்வாதி³ஜாத்யந்தரமிதி । ந்யாயாச்ச — யத்³த⁴ர்மகோ ய: பதா³ர்த²: ப்ரமாணேநாவக³தோ ப⁴வதி, ஸ தே³ஶகாலாவஸ்தா²ந்தரேஷ்வபி தத்³த⁴ர்மக ஏவ ப⁴வதி ; ஸ சேத் தத்³த⁴ர்மகத்வம் வ்யபி⁴சரதி, ஸர்வ: ப்ரமாணவ்யவஹாரோ லுப்யேத । ததா² ச ந்யாயவித³: ஸாங்க்²யமீமாம்ஸகாத³ய அஸம்ஸாரிண அபா⁴வம் யுக்திஶதை: ப்ரதிபாத³யந்தி । ஸம்ஸாரிணோ(அ)பி ஜக³து³த்பத்திஸ்தி²திலயக்ரியாகர்த்ருத்வவிஜ்ஞாநஸ்யாபா⁴வாத் அயுக்தமிதி சேத் — யத் மஹதா ப்ரபஞ்சேந ஸ்தா²பிதம் ப⁴வதா, ஶப்³தா³தி³பு⁴க் ஸம்ஸார்யேவ அவஸ்தா²ந்தரவிஶிஷ்டோ ஜக³த இஹ கர்தேதி — தத³ஸத் ; யதோ ஜக³து³த்பத்திஸ்தி²திலயக்ரியாகர்த்ருத்வவிஜ்ஞாநஶக்திஸாத⁴நாபா⁴வ: ஸர்வலோகப்ரத்யக்ஷ: ஸம்ஸாரிண: ; ஸ கத²ம் அஸ்மதா³தி³: ஸம்ஸாரீ மநஸாபி சிந்தயிதுமஶக்யம் ப்ருதி²வ்யாதி³விந்யாஸவிஶிஷ்டம் ஜக³த் நிர்மிநுயாத் அதோ(அ)யுக்தமிதி சேத் — ந, ஶாஸ்த்ராத் ; ஶாஸ்த்ரம் ஸம்ஸாரிண: ‘ஏவமேவாஸ்மாதா³த்மந:’ இதி ஜக³து³த்பத்த்யாதி³ த³ர்ஶயதி ; தஸ்மாத் ஸர்வம் ஶ்ரத்³தே⁴யமிதி ஸ்யாத³யம் ஏக: பக்ஷ: ॥

‘ய: ஸர்வஜ்ஞ: ஸர்வவித்’ (மு. உ. 1 । 1 । 9), (மு. உ. 2 । 2 । 7) ‘யோ(அ)ஶநாயாபிபாஸே அத்யேதி’ (ப்³ரு. உ. 3 । 5 । 1) ‘அஸங்கோ³ ந ஹி ஸஜ்ஜதே’ (ப்³ரு. உ. 3 । 9 । 26) ‘ஏதஸ்ய வா அக்ஷரஸ்ய ப்ரஶாஸநே’ (ப்³ரு. உ. 3 । 8 । 9) ‘ய: ஸர்வேஷு பூ⁴தேஷு திஷ்ட²ந் — அந்தர்யாம்யம்ருத:’ (ப்³ரு. உ. 3 । 7 । 15) ‘ஸ யஸ்தாந்புருஷாந்நிருஹ்யாத்யக்ராமத்’ (ப்³ரு. உ. 3 । 9 । 26) ‘ஸ வா ஏஷ மஹாநஜ ஆத்மா’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 22) ‘ஏஷ ஸேதுர்வித⁴ரண:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 22) ‘ஸர்வஸ்ய வஶீ ஸர்வஸ்யேஶாந:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 22) ‘ய ஆத்மாபஹதபாப்மா விஜரோ விம்ருத்யு:’ (சா². உ. 8 । 7 । 1), (சா². உ. 8 । 7 । 3) ‘தத்தேஜோ(அ)ஸ்ருஜத’ (சா². உ. 6 । 2 । 3) ‘ஆத்மா வா இத³மேக ஏவாக்³ர ஆஸீத்’ (ஐ. உ. 1 । 1 । 1) ‘ந லிப்யதே லோகது³:கே²ந பா³ஹ்ய:’ (க. உ. 2 । 2 । 11) இத்யாதி³ஶ்ருதிஶதேப்⁴ய: — ஸ்ம்ருதேஶ்ச ‘அஹம் ஸர்வஸ்ய ப்ரப⁴வோ மத்த: ஸர்வம் ப்ரவர்ததே’ (ப⁴. கீ³. 10 । 8) இதி — பரோ(அ)ஸ்தி அஸம்ஸாரீ ஶ்ருதிஸ்ம்ருதிந்யாயேப்⁴யஶ்ச ; ஸ ச காரணம் ஜக³த: । நநு ‘ஏவமேவாஸ்மாதா³த்மந:’ இதி ஸம்ஸாரிண ஏவோத்பத்திம் த³ர்ஶயதீத்யுக்தம் — ந, ‘ய ஏஷோ(அ)ந்தர்ஹ்ருத³ய ஆகாஶ:’ (ப்³ரு. உ. 2 । 1 । 17) இதி பரஸ்ய ப்ரக்ருதத்வாத் , ‘அஸ்மாதா³த்மந:’ இதி யுக்த: பரஸ்யைவ பராமர்ஶ: । ‘க்வைஷ ததா³பூ⁴த்’ (ப்³ரு. உ. 2 । 1 । 16) இத்யஸ்ய ப்ரஶ்நஸ்ய ப்ரதிவசநத்வேந ஆகாஶஶப்³த³வாச்ய: பர ஆத்மா உக்த: ‘ய ஏஷோ(அ)ந்தர்ஹ்ருத³ய ஆகாஶஸ்தஸ்மிஞ்சே²தே’ (ப்³ரு. உ. 2 । 1 । 16) இதி ; ‘ஸதா ஸோம்ய ததா³ ஸம்பந்நோ ப⁴வதி’ (சா². உ. 6 । 8 । 1) ‘அஹரஹர்க³ச்ச²ந்த்ய ஏதம் ப்³ரஹ்மலோகம் ந விந்த³ந்தி’ (சா². உ. 8 । 3 । 2) ‘ப்ராஜ்ஞேநாத்மநா ஸம்பரிஷ்வக்த:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 21) ‘பர ஆத்மநி ஸம்ப்ரதிஷ்ட²தே’ (ப்ர. உ. 4 । 7) இத்யாதி³ஶ்ருதிப்⁴ய ஆகாஶஶப்³த³: பரஆத்மேதி நிஶ்சீயதே ; ‘த³ஹரோ(அ)ஸ்மிந்நந்தராகாஶ:’ (சா². உ. 8 । 1 । 1) இதி ப்ரஸ்துத்ய தஸ்மிந்நேவ ஆத்மஶப்³த³ப்ரயோகா³ச்ச ; ப்ரக்ருத ஏவ பர ஆத்மா । தஸ்மாத் யுக்தம் ‘ஏவமேவாஸ்மாதா³த்மந:’ இதி பரமாத்மந ஏவ ஸ்ருஷ்டிரிதி ; ஸம்ஸாரிண: ஸ்ருஷ்டிஸ்தி²திஸம்ஹாரஜ்ஞாநஸாமர்த்²யாபா⁴வம் ச அவோசாம । அத்ர ச ‘ஆத்மேத்யேவோபாஸீத’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 7) ‘ஆத்மாநமேவாவேத³ஹம் ப்³ரஹ்மாஸ்மி - ’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 10) இதி ப்³ரஹ்மவித்³யா ப்ரஸ்துதா ; ப்³ரஹ்மவிஷயம் ச ப்³ரஹ்மவிஜ்ஞாநமிதி ; ‘ப்³ரஹ்ம தே ப்³ரவாணி’ (ப்³ரு. உ. 2 । 2 । 1) இதி ‘ப்³ரஹ்ம ஜ்ஞபயிஷ்யாமி’ (ப்³ரு. உ. 2 । 1 । 15) இதி ப்ராரப்³த⁴ம் । தத்ர இதா³நீம் அஸம்ஸாரி ப்³ரஹ்ம ஜக³த: காரணம் அஶநாயாத்³யதீதம் நித்யஶுத்³த⁴பு³த்³த⁴முக்தஸ்வபா⁴வம் ; தத்³விபரீதஶ்ச ஸம்ஸாரீ ; தஸ்மாத் அஹம் ப்³ரஹ்மாஸ்மீதி ந க்³ருஹ்ணீயாத் ; பரம் ஹி தே³வமீஶாநம் நிக்ருஷ்ட: ஸம்ஸார்யாத்மத்வேந ஸ்மரந் கத²ம் ந தோ³ஷபா⁴க்ஸ்யாத் ; தஸ்மாத் ந அஹம் ப்³ரஹ்மாஸ்மீதி யுக்தம் । தஸ்மாத்புஷ்போத³காஞ்ஜலிஸ்துதிநமஸ்காரப³ல்யுபஹாரஸ்வாத்⁴யாயத்⁴யாநயோகா³தி³பி⁴: ஆரிராத⁴யிஷேத ; ஆராத⁴நேந விதி³த்வா ஸர்வேஶித்ரு ப்³ரஹ்ம ப⁴வதி ; ந புநரஸம்ஸாரி ப்³ரஹ்ம ஸம்ஸார்யாத்மத்வேந சிந்தயேத் — அக்³நிமிவ ஶீதத்வேந ஆகாஶமிவ மூர்திமத்த்வேந । ப்³ரஹ்மாத்மத்வப்ரதிபாத³கமபி ஶாஸ்த்ரம் அர்த²வாதோ³ ப⁴விஷ்யதி । ஸர்வதர்கஶாஸ்த்ரலோகந்யாயைஶ்ச ஏவமவிரோத⁴: ஸ்யாத் ॥

ந, மந்த்ரப்³ராஹ்மணவாதே³ப்⁴ய: தஸ்யைவ ப்ரவேஶஶ்ரவணாத் । ‘புரஶ்சக்ரே’ (ப்³ரு. உ. 2 । 5 । 10) இதி ப்ரக்ருத்ய ‘புர: புருஷ ஆவிஶத்’ (ப்³ரு. உ. 2 । 5 । 18) இதி, ‘ரூபம் ரூபம் ப்ரதிரூபோ ப³பூ⁴வ தத³ஸ்ய ரூபம் ப்ரதிசக்ஷணாய’ (ப்³ரு. உ. 2 । 5 । 19) ‘ஸர்வாணி ரூபாணி விசித்ய தீ⁴ரோ நாமாநி க்ருத்வாபி⁴வத³ந்யதா³ஸ்தே’ (தை. ஆ. 3 । 12 । 7) இதி ஸர்வஶாகா²ஸு ஸஹஸ்ரஶோ மந்த்ரவாதா³: ஸ்ருஷ்டிகர்துரேவாஸம்ஸாரிண: ஶரீரப்ரவேஶம் த³ர்ஶயந்தி । ததா² ப்³ராஹ்மணவாதா³: — ‘தத்ஸ்ருஷ்ட்வா ததே³வாநுப்ராவிஶத்’ (தை. உ. 2 । 6 । 6) ‘ஸ ஏதமேவ ஸீமாநம் விதா³ர்யைதயா த்³வாரா ப்ராபத்³யத’ (ஐ. உ. 1 । 3 । 12) ‘ஸேயம் தே³வதா — இமாஸ்திஸ்ரோ தே³வதா அநேந ஜீவேந ஆத்மநாநுப்ரவிஶ்ய’ (சா². உ. 6 । 2 । 3) ‘ஏஷ ஸர்வேஷு பூ⁴தேஷு கூ³டோ⁴(அ)(அ)த்மா ந ப்ரகாஶதே’ (க. உ. 1 । 3 । 12) இத்யாத்³யா: । ஸர்வஶ்ருதிஷு ச ப்³ரஹ்மணி ஆத்மஶப்³த³ப்ரயோகா³த் ஆத்மஶப்³த³ஸ்ய ச ப்ரத்யகா³த்மாபி⁴தா⁴யகத்வாத் , ‘ஏஷ ஸர்வபூ⁴தாந்தராத்மா’ (மு. உ. 2 । 1 । 4) இதி ச ஶ்ருதே: பரமாத்மவ்யதிரேகேண ஸம்ஸாரிணோ(அ)பா⁴வாத் — ‘ஏகமேவாத்³விதீயம்’ (சா². உ. 6 । 2 । 1) ‘ப்³ரஹ்மைவேத³ம்’ (மு. உ. 2 । 2 । 11) ‘ஆத்மைவேத³ம்’ (சா². உ. 7 । 25 । 2) இத்யாதி³ஶ்ருதிப்⁴ய: யுக்தமேவ அஹம் ப்³ரஹ்மாஸ்மீத்யவதா⁴ரயிதும் ॥

யதா³ ஏவம் ஸ்தி²த: ஶாஸ்த்ரார்த²:, ததா³ பரமாத்மந: ஸம்ஸாரித்வம் ; ததா² ச ஸதி ஶாஸ்த்ராநர்த²க்யம் , அஸம்ஸாரித்வே ச உபதே³ஶாநர்த²க்யம் ஸ்பஷ்டோ தோ³ஷ: ப்ராப்த: ; யதி³ தாவத் பரமாத்மா ஸர்வபூ⁴தாந்தராத்மா ஸர்வஶரீரஸம்பர்கஜநிதது³:கா²நி அநுப⁴வதீதி, ஸ்பஷ்டம் பரஸ்ய ஸம்ஸாரித்வம் ப்ராப்தம் ; ததா² ச பரஸ்ய அஸம்ஸாரித்வப்ரதிபாதி³கா: ஶ்ருதய: குப்யேரந் , ஸ்ம்ருதயஶ்ச, ஸர்வே ச ந்யாயா: ; அத² கத²ஞ்சித் ப்ராணஶரீரஸம்ப³ந்த⁴ஜைர்து³:கை²ர்ந ஸம்ப³த்⁴யத இதி ஶக்யம் ப்ரதிபாத³யிதும் , பரமாத்மந: ஸாத்⁴யபரிஹார்யாபா⁴வாத் உபதே³ஶாநர்த²க்யதோ³ஷோ ந ஶக்யதே நிவாரயிதும் । அத்ர கேசித்பரிஹாரமாசக்ஷதே — பரமாத்மா ந ஸாக்ஷாத்³பூ⁴தேஷ்வநு ப்ரவிஷ்ட: ஸ்வேந ரூபேண ; கிம் தர்ஹி விகாரபா⁴வமாபந்நோ விஜ்ஞாநாத்மத்வம் ப்ரதிபேதே³ ; ஸ ச விஜ்ஞாநாத்மா பரஸ்மாத் அந்ய: அநந்யஶ்ச ; யேநாந்ய:, தேந ஸம்ஸாரித்வஸம்ப³ந்தீ⁴, யேந அநந்ய: தேந அஹம் ப்³ரஹ்மேத்யவதா⁴ரணார்ஹ: ; ஏவம் ஸர்வமவிருத்³த⁴ம் ப⁴விஷ்யதீதி ॥

தத்ர விஜ்ஞாநாத்மநோ விகாரபக்ஷ ஏதா க³தய: — ப்ருதி²வீத்³ரவ்யவத் அநேகத்³ரவ்யஸமாஹாரஸ்ய ஸாவயவஸ்ய பரமாத்மந:, ஏகதே³ஶவிபரிணாமோ விஜ்ஞாநாத்மா க⁴டாதி³வத் ; பூர்வஸம்ஸ்தா²நாவஸ்த²ஸ்ய வா பரஸ்ய ஏகதே³ஶோ விக்ரியதே கேஶோஷராதி³வத் , ஸர்வ ஏவ வா பர: பரிணமேத் க்ஷீராதி³வத் । தத்ர ஸமாநஜாதீயாநேகத்³ரவ்யஸமூஹஸ்ய கஶ்சித்³த்³ரவ்யவிஶேஷோ விஜ்ஞாநாத்மத்வம் ப்ரதிபத்³யதே யதா³, ததா³ ஸமாநஜாதீயத்வாத் ஏகத்வமுபசரிதமேவ ந து பரமார்த²த: ; ததா² ச ஸதி ஸித்³தா⁴ந்தவிரோத⁴: । அத² நித்யாயுதஸித்³தா⁴வயவாநுக³த: அவயவீ பர ஆத்மா, தஸ்ய தத³வஸ்த²ஸ்ய ஏகதே³ஶோ விஜ்ஞாநாத்மா ஸம்ஸாரீ — ததா³பி ஸர்வாவயவாநுக³தத்வாத் அவயவிந ஏவ அவயவக³தோ தோ³ஷோ கு³ணோ வேதி, விஜ்ஞாநாத்மந: ஸம்ஸாரித்வதோ³ஷேண பர ஏவ ஆத்மா ஸம்ப³த்⁴யத இதி, இயமப்யநிஷ்டா கல்பநா । க்ஷீரவத் ஸர்வபரிணாமபக்ஷே ஸர்வஶ்ருதிஸ்ம்ருதிகோப:, ஸ ச அநிஷ்ட: । ‘நிஷ்கலம் நிஷ்க்ரியம் ஶாந்தம்’ (ஶ்வே. 6 । 19) ‘தி³வ்யோ ஹ்யமூர்த: புருஷ: ஸபா³ஹ்யாப்⁴யந்தரோ ஹ்யஜ:’ (மு. உ. 2 । 1 । 2) ‘ஆகாஶவத்ஸர்வக³தஶ்ச நித்ய:’ (ஶத. ப்³ரா. 10 । 6 । 3 । 2) ‘ஸ வா ஏஷ மஹாநஜ ஆத்மாஜரோ(அ)மரோ(அ)ம்ருத:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 25) ‘ந ஜாயதே ம்ரியதே வா கதா³சித்’ (ப⁴. கீ³. 2 । 20) ‘அவ்யக்தோ(அ)யம்’ (ப⁴. கீ³. 2 । 25) இத்யாதி³ஶ்ருதிஸ்ம்ருதிந்யாயவிருத்³தா⁴ ஏதே ஸர்வே பக்ஷா: । அசலஸ்ய பரமாத்மந ஏகதே³ஶபக்ஷே விஜ்ஞாநாத்மந: கர்மப²லதே³ஶஸம்ஸரணாநுபபத்தி:, பரஸ்ய வா ஸம்ஸாரித்வம் — இத்யுக்தம் । பரஸ்யைகதே³ஶ: அக்³நிவிஸ்பு²லிங்க³வத் ஸ்பு²டித: விஜ்ஞாநாத்மா ஸம்ஸரதீதி சேத் — ததா²பி பரஸ்யாவயவஸ்பு²டநேந க்ஷதப்ராப்தி:, தத்ஸம்ஸரணே ச பரமாத்மந: ப்ரதே³ஶாந்தராவயவவ்யூஹே சி²த்³ரதாப்ராப்தி:, அவ்ரணத்வவாக்யவிரோத⁴ஶ்ச ; ஆத்மாவயவபூ⁴தஸ்ய விஜ்ஞாநாத்மந: ஸம்ஸரணே பரமாத்மஶூந்யப்ரதே³ஶாபா⁴வாத் அவயவாந்தரநோத³நவ்யூஹநாப்⁴யாம் ஹ்ருத³யஶூலேநேவ பரமாத்மநோ து³:கி²த்வப்ராப்தி: । அக்³நிவிஸ்பு²லிங்கா³தி³த்³ருஷ்டாந்தஶ்ருதேர்ந தோ³ஷ இதி சேத் , ந ; ஶ்ருதேர்ஜ்ஞாபகத்வாத் — ந ஶாஸ்த்ரம் பதா³ர்தா²நந்யதா² கர்தும் ப்ரவ்ருத்தம் , கிம் தர்ஹி யதா²பூ⁴தாநாம் அஜ்ஞாதாநாம் ஜ்ஞாபநே ; கிஞ்சாத: ? ஶ்ருணு, அதோ யத்³ப⁴வதி ; யதா²பூ⁴தா மூர்தாமூர்தாதி³பதா³ர்த²த⁴ர்மா லோகே ப்ரஸித்³தா⁴: ; தத்³த்³ருஷ்டாந்தோபாதா³நேந தத³விரோத்⁴யேவ வஸ்த்வந்தரம் ஜ்ஞாபயிதும் ப்ரவ்ருத்தம் ஶாஸ்த்ரம் ந லௌகிகவஸ்துவிரோத⁴ஜ்ஞாபநாய லௌகிகமேவ த்³ருஷ்டாந்தமுபாத³த்தே ; உபாதீ³யமாநோ(அ)பி த்³ருஷ்டாந்த: அநர்த²க: ஸ்யாத் , தா³ர்ஷ்டாந்திகாஸங்க³தே: ; ந ஹி அக்³நி: ஶீத: ஆதி³த்யோ ந தபதீதி வா த்³ருஷ்டாந்தஶதேநாபி ப்ரதிபாத³யிதும் ஶக்யம் , ப்ரமாணாந்தரேண அந்யதா²தி⁴க³தத்வாத்³வஸ்துந: ; ந ச ப்ரமாணம் ப்ரமாணாந்தரேண விருத்⁴யதே ; ப்ரமாணாந்தராவிஷயமேவ ஹி ப்ரமாணாந்தரம் ஜ்ஞாபயதி ; ந ச லௌகிகபத³பதா³ர்தா²ஶ்ரயணவ்யதிரேகேண ஆக³மேந ஶக்யமஜ்ஞாதம் வஸ்த்வந்தரம் அவக³மயிதும் ; தஸ்மாத் ப்ரஸித்³த⁴ந்யாயமநுஸரதா ந ஶக்யா பரமாத்மந: ஸாவயவாம்ஶாம்ஶித்வகல்பநா பரமார்த²த: ப்ரதிபாத³யிதும் । ‘க்ஷுத்³ராவிஸ்பு²லிங்கா³:’ (ப்³ரு. உ. 2 । 1 । 20) ‘மமைவாம்ஶ:’ (ப⁴. கீ³. 15 । 7) இதி ச ஶ்ரூயதே ஸ்மர்யதே சேதி சேத் , ந, ஏகத்வப்ரத்யயார்த²பரத்வாத் ; அக்³நேர்ஹி விஸ்பு²லிங்க³: அக்³நிரேவ இத்யேகத்வப்ரத்யயார்ஹோ த்³ருஷ்டோ லோகே ; ததா² ச அம்ஶ: அம்ஶிநா ஏகத்வப்ரத்யயார்ஹ: ; தத்ரைவம் ஸதி விஜ்ஞாநாத்மந: பரமாத்மவிகாராம்ஶத்வவாசகா: ஶப்³தா³: பரமாத்மைகத்வப்ரத்யயாதி⁴த்ஸவ: । உபக்ரமோபஸம்ஹாராப்⁴யாம் ச — ஸர்வாஸு ஹி உபநிஷத்ஸு பூர்வமேகத்வம் ப்ரதிஜ்ஞாய, த்³ருஷ்டாந்தைர்ஹேதுபி⁴ஶ்ச பரமாத்மநோ விகாராம்ஶாதி³த்வம் ஜக³த: ப்ரதிபாத்³ய, புநரேகத்வமுபஸம்ஹரதி ; தத்³யதா² இஹைவ தாவத் ‘இத³ம் ஸர்வம் யத³யமாத்மா’ (ப்³ரு. உ. 2 । 4 । 6) இதி ப்ரதிஜ்ஞாய, உத்பத்திஸ்தி²திலயஹேதுத்³ருஷ்டாந்தை: விகாரவிகாரித்வாத்³யேகத்வப்ரத்யயஹேதூந் ப்ரதிபாத்³ய ‘அநந்தரமபா³ஹ்யம்’ (ப்³ரு. உ. 2 । 5 । 19) ‘அயமாத்மா ப்³ரஹ்ம’ (ப்³ரு. உ. 2 । 5 । 19) இத்யுபஸம்ஹரிஷ்யதி ; தஸ்மாத் உபக்ரமோபஸம்ஹாராப்⁴யாமயமர்தோ² நிஶ்சீயதே — பரமாத்மைகத்வப்ரத்யயத்³ரடி⁴ம்நே உத்பத்திஸ்தி²திலயப்ரதிபாத³காநி வாக்யாநீதி ; அந்யதா² வாக்யபே⁴த³ப்ரஸங்கா³ச்ச — ஸர்வோபநிஷத்ஸு ஹி விஜ்ஞாநாத்மந: பரமாத்மநா ஏகத்வப்ரத்யயோ விதீ⁴யத இத்யவிப்ரதிபத்தி: ஸர்வேஷாமுபநிஷத்³வாதி³நாம் ; தத்³வித்⁴யேகவாக்யயோகே³ ச ஸம்ப⁴வதி உத்பத்த்யாதி³வாக்யாநாம் வாக்யாந்தரத்வகல்பநாயாம் ந ப்ரமாணமஸ்தி ; ப²லாந்தரம் ச கல்பயிதவ்யம் ஸ்யாத் ; தஸ்மாது³த்பத்த்யாதி³ஶ்ருதய ஆத்மைகத்வப்ரதிபாத³நபரா: ॥

அத்ர ச ஸம்ப்ரதா³யவித³ ஆக்²யாயிகாம் ஸம்ப்ரசக்ஷதே — கஶ்சித்கில ராஜபுத்ர: ஜாதமாத்ர ஏவ மாதாபித்ருப்⁴யாமபவித்³த⁴: வ்யாத⁴க்³ருஹே ஸம்வர்தி⁴த: ; ஸ: அமுஷ்ய வம்ஶ்யதாமஜாநந் வ்யாத⁴ஜாதிப்ரத்யய: வ்யாத⁴ஜாதிகர்மாண்யேவாநுவர்ததே, ந ராஜாஸ்மீதி ராஜஜாதிகர்மாண்யநுவர்ததே ; யதா³ புந: கஶ்சித்பரமகாருணிக: ராஜபுத்ரஸ்ய ராஜஶ்ரீப்ராப்தியோக்³யதாம் ஜாநந் அமுஷ்ய புத்ரதாம் போ³த⁴யதி — ‘ந த்வம் வ்யாத⁴:, அமுஷ்ய ராஜ்ஞ: புத்ர: ; கத²ஞ்சித்³வ்யாத⁴க்³ருஹமநுப்ரவிஷ்ட:’ இதி — ஸ ஏவம் போ³தி⁴த: த்யக்த்வா வ்யாத⁴ஜாதிப்ரத்யயகர்மாணி பித்ருபைதாமஹீம் ஆத்மந: பத³வீமநுவர்ததே — ராஜாஹமஸ்மீதி । ததா² கில அயம் பரஸ்மாத் அக்³நிவிஸ்பு²லிங்கா³தி³வத் தஜ்ஜாதிரேவ விப⁴க்த: இஹ தே³ஹேந்த்³ரியாதி³க³ஹநே ப்ரவிஷ்ட: அஸம்ஸாரீ ஸந் தே³ஹேந்த்³ரியாதி³ஸம்ஸாரத⁴ர்மமநுவர்ததே — தே³ஹேந்த்³ரியஸங்கா⁴தோ(அ)ஸ்மி க்ருஶ: ஸ்தூ²ல: ஸுகீ² து³:கீ²தி — பரமாத்மதாமஜாநந்நாத்மந: ; ந த்வம் ஏததா³த்மக: பரமேவ ப்³ரஹ்மாஸி அஸம்ஸாரீ — இதி ப்ரதிபோ³தி⁴த ஆசார்யேண, ஹித்வா ஏஷணாத்ரயாநுவ்ருத்திம் ப்³ரஹ்மைவாஸ்மீதி ப்ரதிபத்³யதே । அத்ர ராஜபுத்ரஸ்ய ராஜப்ரத்யயவத் ப்³ரஹ்மப்ரத்யயோ த்³ருடீ⁴ ப⁴வதி — விஸ்பு²லிங்க³வதே³வ த்வம் பரஸ்மாத்³ப்³ரஹ்மணோ ப்⁴ரஷ்ட இத்யுக்தே, விஸ்பு²லிங்க³ஸ்ய ப்ராக³க்³நேர்ப்⁴ரம்ஶாத் அக்³ந்யேகத்வத³ர்ஶநாத் । தஸ்மாத் ஏகத்வப்ரத்யயதா³ர்ட்⁴யாய ஸுவர்ணமணிலோஹாக்³நிவிஸ்பு²லிங்க³த்³ருஷ்டாந்தா:, ந உத்பத்த்யாதி³பே⁴த³ப்ரதிபாத³நபரா: । ஸைந்த⁴வக⁴நவத் ப்ரஜ்ஞப்த்யேகரஸநைரந்தர்யாவதா⁴ரணாத் ‘ஏகதை⁴வாநுத்³ரஷ்டவ்யம்’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 20) இதி ச — யதி³ ச ப்³ரஹ்மண: சித்ரபடவத் வ்ருக்ஷஸமுத்³ராதி³வச்ச உத்பத்த்யாத்³யநேகத⁴ர்மவிசித்ரதா விஜிக்³ராஹயிஷிதா, ஏகரஸம் ஸைந்த⁴வக⁴நவத³நந்தரமபா³ஹ்யம் — இதி நோபஸமஹரிஷ்யத் , ‘ஏகதை⁴வாநுத்³ரஷ்டவ்யம்’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 20) இதி ச ந ப்ராயோக்ஷ்யத — ‘ய இஹ நாநேவ பஶ்யதி’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 19) இதி நிந்தா³வசநம் ச । தஸ்மாத் ஏகரூபைகத்வப்ரத்யயதா³ர்ட்⁴யாயைவ ஸர்வவேதா³ந்தேஷு உத்பத்திஸ்தி²திலயாதி³கல்பநா, ந தத்ப்ரத்யயகரணாய ॥

ந ச நிரவயவஸ்ய பரமாத்மந: அஸம்ஸாரிண: ஸம்ஸார்யேகதே³ஶகல்பநா ந்யாய்யா, ஸ்வதோ(அ)தே³ஶத்வாத் பரமாத்மந: । அதே³ஶஸ்ய பரஸ்ய ஏகதே³ஶஸம்ஸாரித்வகல்பநாயாம் பர ஏவ ஸம்ஸாரீதி கல்பிதம் ப⁴வேத் । அத² பரோபாதி⁴க்ருத ஏகதே³ஶ: பரஸ்ய, க⁴டகரகாத்³யாகாஶவத் । ந ததா³ தத்ர விவேகிநாம் பரமாத்மைகதே³ஶ: ப்ருத²க்ஸம்வ்யவஹாரபா⁴கி³தி பு³த்³தி⁴ருத்பத்³யதே । அவிவேகிநாம் விவேகிநாம் ச உபசரிதா பு³த்³தி⁴ர்த்³ருஷ்டேதி சேத் , ந, அவிவேகிநாம் மித்²யாபு³த்³தி⁴த்வாத் , விவேகிநாம் ச ஸம்வ்யவஹாரமாத்ராலம்ப³நார்த²த்வாத் — யதா² க்ருஷ்ணோ ரக்தஶ்ச ஆகாஶ இதி விவேகிநாமபி கதா³சித் க்ருஷ்ணதா ரக்ததா ச ஆகாஶஸ்ய ஸம்வ்யவஹாரமாத்ராலம்ப³நார்த²த்வம் ப்ரதிபத்³யத இதி, ந பரமார்த²த: க்ருஷ்ணோ ரக்தோ வா ஆகாஶோ ப⁴விதுமர்ஹதி । அதோ ந பண்டி³தைர்ப்³ரஹ்மஸ்வரூபப்ரதிபத்திவிஷயே ப்³ரஹ்மண: அம்ஶாம்ஶ்யேகதே³ஶைகதே³ஶிவிகாரவிகாரித்வகல்பநா கார்யா, ஸர்வகல்பநாபநயநார்த²ஸாரபரத்வாத் ஸர்வோபநிஷதா³ம் । அதோ ஹித்வா ஸர்வகல்பநாம் ஆகாஶஸ்யேவ நிர்விஶேஷதா ப்ரதிபத்தவ்யா — ‘ஆகாஶவத்ஸர்வக³தஶ்ச நித்ய:’ (ஶத. ப்³ரா. 10 । 6 । 3 । 2) ‘ந லிப்யதே லோகது³:கே²ந பா³ஹ்ய:’ (க. உ. 2 । 2 । 11) இத்யாதி³ஶ்ருதிஶதேப்⁴ய: । ந ஆத்மாநம் ப்³ரஹ்மவிலக்ஷணம் கல்பயேத் — உஷ்ணாத்மக இவாக்³நௌ ஶீதைகதே³ஶம் , ப்ரகாஶாத்மகே வா ஸவிதரி தமஏகதே³ஶம் — ஸர்வகல்பநாபநயநார்த²ஸாரபரத்வாத் ஸர்வோபநிஷதா³ம் । தஸ்மாத் நாமரூபோபாதி⁴நிமித்தா ஏவ ஆத்மநி அஸம்ஸாரத⁴ர்மிணி ஸர்வே வ்யவஹாரா: — ‘ரூபம் ரூபம் ப்ரதிரூபோ ப³பூ⁴வ’ (ப்³ரு. உ. 2 । 5 । 19) ‘ஸர்வாணி ரூபாணி விசித்ய தீ⁴ரோ நாமாநி க்ருத்வாபி⁴வத³ந்யதா³ஸ்தே’ (தை. ஆ. 3 । 12 । 7) இத்யேவமாதி³மந்த்ரவர்ணேப்⁴ய: — ந ஸ்வத ஆத்மந: ஸம்ஸாரித்வம் , அலக்தகாத்³யுபாதி⁴ஸம்யோக³ஜநிதரக்தஸ்ப²டிகாதி³பு³த்³தி⁴வத் ப்⁴ராந்தமேவ ந பரமார்த²த: । ‘த்⁴யாயதீவ லேலாயதீவ’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 7) ‘ந கர்மணா வர்த⁴தே நோ கநீயாந்’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 23) ‘ந கர்மணா லிப்யதே பாபகேந’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 23) ‘ஸமம் ஸர்வேஷு பூ⁴தேஷு திஷ்ட²ந்தம்’ (ப⁴. கீ³. 13 । 27) ‘ஶுநி சைவ ஶ்வபாகே ச’ (ப⁴. கீ³. 5 । 10) இத்யாதி³ஶ்ருதிஸ்ம்ருதிந்யாயேப்⁴ய: பரமாத்மநோ(அ)ஸம்ஸாரிதைவ । அத ஏகதே³ஶோ விகார: ஶக்திர்வா விஜ்ஞாநாத்மா அந்யோ வேதி விகல்பயிதும் நிரவயவத்வாப்⁴யுபக³மே விஶேஷதோ ந ஶக்யதே । அம்ஶாதி³ஶ்ருதிஸ்ம்ருதிவாதா³ஶ்ச ஏகத்வார்தா²:, ந து பே⁴த³ப்ரதிபாத³கா:, விவக்ஷிதார்தை²கவாக்யயோகா³த் — இத்யவோசாம ॥

ஸர்வோபநிஷதா³ம் பரமாத்மைகத்வஜ்ஞாபநபரத்வே அத² கிமர்த²ம் தத்ப்ரதிகூலோ(அ)ர்த²: விஜ்ஞாநாத்மபே⁴த³: பரிகல்ப்யத இதி । கர்மகாண்ட³ப்ராமாண்யவிரோத⁴பரிஹாராயேத்யேகே ; கர்மப்ரதிபாத³காநி ஹி வாக்யாநி அநேகக்ரியாகாரகப²லபோ⁴க்த்ருகர்த்ராஶ்ரயாணி, விஜ்ஞாநாத்மபே⁴தா³பா⁴வே ஹி அஸம்ஸாரிண ஏவ பரமாத்மந ஏகத்வே, கத²ம் இஷ்டப²லாஸு க்ரியாஸு ப்ரவர்தயேயு:, அநிஷ்டப²லாப்⁴யோ வா க்ரியாப்⁴யோ நிவர்தயேயு: ? கஸ்ய வா ப³த்³த⁴ஸ்ய மோக்ஷாய உபநிஷதா³ரப்⁴யேத ? அபி ச பரமாத்மைகத்வவாதி³பக்ஷே கத²ம் பரமாத்மைகத்வோபதே³ஶ: ? கத²ம் வா தது³பதே³ஶக்³ரஹணப²லம் ? ப³த்³த⁴ஸ்ய ஹி ப³ந்த⁴நாஶாய உபதே³ஶ: ; தத³பா⁴வே உபநிஷச்சா²ஸ்த்ரம் நிர்விஷயமேவ । ஏவம் தர்ஹி உபநிஷத்³வாதி³பக்ஷஸ்ய கர்மகாண்ட³வாதி³பக்ஷேண சோத்³யபரிஹாரயோ: ஸமாந: பந்தா²: — யேந பே⁴தா³பா⁴வே கர்மகாண்ட³ம் நிராலம்ப³நமாத்மாநம் ந லப⁴தே ப்ராமாண்யம் ப்ரதி, ததா² உபநிஷத³பி । ஏவம் தர்ஹி யஸ்ய ப்ராமாண்யே ஸ்வார்த²விகா⁴தோ நாஸ்தி, தஸ்யைவ கர்மகாண்ட³ஸ்யாஸ்து ப்ராமாண்யம் ; உபநிஷதா³ம் து ப்ராமாண்யகல்பநாயாம் ஸ்வார்த²விகா⁴தோ ப⁴வேதி³தி மா பூ⁴த்ப்ராமாண்யம் । ந ஹி கர்மகாண்ட³ம் ப்ரமாணம் ஸத் அப்ரமாணம் ப⁴விதுமர்ஹதி ; ந ஹி ப்ரதீ³ப: ப்ரகாஶ்யம் ப்ரகாஶயதி, ந ப்ரகாஶயதி ச இதி । ப்ரத்யக்ஷாதி³ப்ரமாணவிப்ரதிஷேதா⁴ச்ச — ந கேவலமுபநிஷதோ³ ப்³ரஹ்மைகத்வம் ப்ரதிபாத³யந்த்ய: ஸ்வார்த²விகா⁴தம் கர்மகாண்ட³ப்ராமாண்யவிகா⁴தம் ச குர்வந்தி ; ப்ரத்யக்ஷாதி³நிஶ்சிதபே⁴த³ப்ரதிபத்த்யர்த²ப்ரமாணைஶ்ச விருத்⁴யந்தே । தஸ்மாத³ப்ராமாண்யமேவ உபநிஷதா³ம் ; அந்யார்த²தா வாஸ்து ; ந த்வேவ ப்³ரஹ்மைகத்வப்ரதிபத்த்யர்த²தா ॥

ந உக்தோத்தரத்வாத் । ப்ரமாணஸ்ய ஹி ப்ரமாணத்வம் அப்ரமாணத்வம் வா ப்ரமோத்பாத³நாநுத்பாத³நநிமித்தம் , அந்யதா² சேத் ஸ்தம்பா⁴தீ³நாம் ப்ராமாண்யப்ரஸங்கா³த் ஶப்³தா³தௌ³ ப்ரமேயே । கிஞ்சாத: ? யதி³ தாவத் உபநிஷதோ³ ப்³ரஹ்மைகத்வப்ரதிபத்திப்ரமாம் குர்வந்தி, கத²மப்ரமாணம் ப⁴வேயு: । ந குர்வந்த்யேவேதி சேத் — யதா² அக்³நி: ஶீதம் — இதி, ஸ ப⁴வாநேவம் வத³ந் வக்தவ்ய: — உபநிஷத்ப்ராமாண்யப்ரதிஷேதா⁴ர்த²ம் ப⁴வதோ வாக்யம் உபநிஷத்ப்ராமாண்யப்ரதிஷேத⁴ம் கிம் ந கரோத்யேவ, அக்³நிர்வா ரூபப்ரகாஶம் ; அத² கரோதி — யதி³ கரோதி, ப⁴வது ததா³ ப்ரதிஷேதா⁴ர்த²ம் ப்ரமாணம் ப⁴வத்³வாக்யம் , அக்³நிஶ்ச ரூபப்ரகாஶகோ ப⁴வேத் ; ப்ரதிஷேத⁴வாக்யப்ராமாண்யே ப⁴வத்யேவோபநிஷதா³ம் ப்ராமாண்யம் । அத்ரப⁴வந்தோ ப்³ருவந்து க: பரிஹார இதி । நநு அத்ர ப்ரத்யக்ஷா மத்³வாக்ய உபநிஷத்ப்ராமாண்யப்ரதிஷேதா⁴ர்த²ப்ரதிபத்தி: அக்³நௌ ச ரூபப்ரகாஶநப்ரதிபத்தி: ப்ரமா ; கஸ்தர்ஹி ப⁴வத: ப்ரத்³வேஷ: ப்³ரஹ்மைகத்வப்ரத்யயே ப்ரமாம் ப்ரத்யக்ஷம் குர்வதீஷு உபநிஷத்ஸு உபலப்⁴யமாநாஸு ? ப்ரதிஷேதா⁴நுபபத்தே: । ஶோகமோஹாதி³நிவ்ருத்திஶ்ச ப்ரத்யக்ஷம் ப²லம் ப்³ரஹ்மைகத்வப்ரதிபத்திபாரம்பர்யஜநிதம் இத்யவோசாம । தஸ்மாது³க்தோத்தரத்வாத் உபநிஷத³ம் ப்ரதி அப்ராமாண்யஶங்கா தாவந்நாஸ்தி ॥

யச்சோக்தம் ஸ்வார்த²விகா⁴தகரத்வாத³ப்ராமாண்யமிதி, தத³பி ந, தத³ர்த²ப்ரதிபத்தேர்பா³த⁴காபா⁴வாத் । ந ஹி உபநிஷத்³ப்⁴ய: — ப்³ரஹ்மைகமேவாத்³விதீயம் , நைவ ச — இதி ப்ரதிபத்திரஸ்தி — யதா² அக்³நிருஷ்ண: ஶீதஶ்சேத்யஸ்மாத்³வாக்யாத் விருத்³தா⁴ர்த²த்³வயப்ரதிபத்தி: । அப்⁴யுபக³ம்ய சைதத³வோசாம ; ந து வாக்யப்ராமாண்யஸமயே ஏஷ ந்யாய: — யது³த ஏகஸ்ய வாக்யஸ்ய அநேகார்த²த்வம் ; ஸதி ச அநேகார்த²த்வே, ஸ்வார்த²ஶ்ச ஸ்யாத் , தத்³விகா⁴தக்ருச்ச விருத்³த⁴: அந்யோ(அ)ர்த²: । ந த்வேதத் — வாக்யப்ரமாணகாநாம் விருத்³த⁴மவிருத்³த⁴ம் ச, ஏகம் வாக்யம் , அநேகமர்த²ம் ப்ரதிபாத³யதீத்யேஷ ஸமய: ; அர்தை²கத்வாத்³தி⁴ ஏகவாக்யதா । ந ச காநிசிது³பநிஷத்³வாக்யாநி ப்³ரஹ்மைகத்வப்ரதிஷேத⁴ம் குர்வந்தி । யத்து லௌகிகம் வாக்யம் — அக்³நிருஷ்ண: ஶீதஶ்சேதி, ந தத்ர ஏகவாக்யதா, ததே³கதே³ஶஸ்ய ப்ரமாணாந்தரவிஷயாநுவாதி³த்வாத் ; அக்³நி: ஶீத இத்யேதத் ஏகம் வாக்யம் ; அக்³நிருஷ்ண இதி து ப்ரமாணாந்தராநுப⁴வஸ்மாரகம் , ந து ஸ்வயமர்தா²வபோ³த⁴கம் ; அதோ ந அக்³நி: ஶீத இத்யநேந ஏகவாக்யதா, ப்ரமாணாந்தராநுப⁴வஸ்மாரணேநைவோபக்ஷீணத்வாத் । யத்து விருத்³தா⁴ர்த²ப்ரதிபாத³கமித³ம் வாக்யமிதி மந்யதே, தத் ஶீதோஷ்ணபதா³ப்⁴யாம் அக்³நிபத³ஸாமாநாதி⁴கரண்யப்ரயோக³நிமித்தா ப்⁴ராந்தி: ; ந த்வேவ ஏகஸ்ய வாக்யஸ்ய அநேகார்த²த்வம் லௌகிகஸ்ய வைதி³கஸ்ய வா ॥

யச்சோக்தம் — கர்மகாண்ட³ப்ராமாண்யவிகா⁴தக்ருத் உபநிஷத்³வாக்யமிதி, தந்ந, அந்யார்த²த்வாத் । ப்³ரஹ்மைகத்வப்ரதிபாத³நபரா ஹி உபநிஷத³: ந இஷ்டார்த²ப்ராப்தௌ ஸாத⁴நோபதே³ஶம் தஸ்மிந்வா புருஷநியோக³ம் வாரயந்தி, அநேகார்த²த்வாநுபபத்தேரேவ । ந ச கர்மகாண்ட³வாக்யாநாம் ஸ்வார்தே² ப்ரமா நோத்பத்³யதே । அஸாதா⁴ரணே சேத்ஸ்வார்தே² ப்ரமாம் உத்பாத³யதி வாக்யம் , குதோ(அ)ந்யேந விரோத⁴: ஸ்யாத் । ப்³ரஹ்மைகத்வே நிர்விஷயத்வாத் ப்ரமா நோத்பத்³யத ஏவேதி சேத் , ந, ப்ரத்யக்ஷத்வாத்ப்ரமாயா: । ‘த³ர்ஶபூர்ணமாஸாப்⁴யாம் ஸ்வர்க³காமோ யஜேத’ ( ? ) ‘ப்³ராஹ்மணோ ந ஹந்தவ்ய:’ ( ? ) இத்யேவமாதி³வாக்யேப்⁴ய: ப்ரத்யக்ஷா ப்ரமா ஜாயமாநா ; ஸா நைவ ப⁴விஷ்யதி, யத்³யுபநிஷதோ³ ப்³ரஹ்மைகத்வம் போ³த⁴யிஷ்யந்தீத்யநுமாநம் ; ந ச அநுமாநம் ப்ரத்யக்ஷவிரோதே⁴ ப்ராமாண்யம் லப⁴தே ; தஸ்மாத³ஸதே³வைதத்³கீ³யதே — ப்ரமைவ நோத்பத்³யத இதி । அபி ச யதா²ப்ராப்தஸ்யைவ அவித்³யாப்ரத்யுபஸ்தா²பிதஸ்ய க்ரியாகாரகப²லஸ்ய ஆஶ்ரயணேந இஷ்டாநிஷ்டப்ராப்திபரிஹாரோபாயஸாமாந்யே ப்ரவ்ருத்தஸ்ய தத்³விஶேஷமஜாநத: ததா³சக்ஷாணா ஶ்ருதி: க்ரியாகாரகப²லபே⁴த³ஸ்ய லோகப்ரஸித்³த⁴ஸ்ய ஸத்யதாம் அஸத்யதாம் வா ந ஆசஷ்டே ந ச வாரயதி, இஷ்டாநிஷ்டப²லப்ராப்திபரிஹாரோபாயவிதி⁴பரத்வாத் । யதா² காம்யேஷு ப்ரவ்ருத்தா ஶ்ருதி: காமாநாம் மித்²யாஜ்ஞாநப்ரப⁴வத்வே ஸத்யபி யதா²ப்ராப்தாநேவ காமாநுபாதா³ய தத்ஸாத⁴நாந்யேவ வித⁴த்தே, ந து — காமாநாம் மித்²யாஜ்ஞாநப்ரப⁴வத்வாத³நர்த²ரூபத்வம் சேதி — ந வித³தா⁴தி ; ததா² நித்யாக்³நிஹோத்ராதி³ஶாஸ்த்ரமபி மித்²யாஜ்ஞாநப்ரப⁴வம் க்ரியாகாரகபே⁴த³ம் யதா²ப்ராப்தமேவ ஆதா³ய இஷ்டவிஶேஷப்ராப்திம் அநிஷ்டவிஶேஷபரிஹாரம் வா கிமபி ப்ரயோஜநம் பஶ்யத் அக்³நிஹோத்ராதீ³நி கர்மாணி வித⁴த்தே, ந — அவித்³யாகோ³சராஸத்³வஸ்துவிஷயமிதி — ந ப்ரவர்ததே — யதா² காம்யேஷு । ந ச புருஷா ந ப்ரவர்தேரந் அவித்³யாவந்த:, த்³ருஷ்டத்வாத் — யதா² காமிந: । வித்³யாவதாமேவ கர்மாதி⁴கார இதி சேத் , ந, ப்³ரஹ்மைகத்வவித்³யாயாம் கர்மாதி⁴காரவிரோத⁴ஸ்யோக்தத்வாத் । ஏதேந ப்³ரஹ்மைகத்வே நிர்விஷயத்வாத் உபதே³ஶேந தத்³க்³ரஹணப²லாபா⁴வதோ³ஷபரிஹார உக்தோ வேதி³தவ்ய: । புருஷேச்சா²ராகா³தி³வைசித்ர்யாச்ச — அநேகா ஹி புருஷாணாமிச்சா² ; ராகா³த³யஶ்ச தோ³ஷா விசித்ரா: ; ததஶ்ச பா³ஹ்யவிஷயராகா³த்³யபஹ்ருதசேதஸோ ந ஶாஸ்த்ரம் நிவர்தயிதும் ஶக்தம் ; நாபி ஸ்வபா⁴வதோ பா³ஹ்யவிஷயவிரக்தசேதஸோ விஷயேஷு ப்ரவர்தயிதும் ஶக்தம் ; கிந்து ஶாஸ்த்ராத் ஏதாவதே³வ ப⁴வதி — இத³மிஷ்டஸாத⁴நம் இத³மநிஷ்டஸாத⁴நமிதி ஸாத்⁴யஸாத⁴நஸம்ப³ந்த⁴விஶேஷாபி⁴வ்யக்தி: — ப்ரதீ³பாதி³வத் தமஸி ரூபாதி³ஜ்ஞாநம் ; ந து ஶாஸ்த்ரம் ப்⁴ருத்யாநிவ ப³லாத் நிவர்தயதி நியோஜயதி வா ; த்³ருஶ்யந்தே ஹி புருஷா ராகா³தி³கௌ³ரவாத் ஶாஸ்த்ரமப்யதிக்ராமந்த: । தஸ்மாத் புருஷமதிவைசித்ர்யமபேக்ஷ்ய ஸாத்⁴யஸாத⁴நஸம்ப³ந்த⁴விஶேஷாந் அநேகதா⁴ உபதி³ஶதி । தத்ர புருஷா: ஸ்வயமேவ யதா²ருசி ஸாத⁴நவிஶேஷேஷு ப்ரவர்தந்தே ; ஶாஸ்த்ரம் து ஸவித்ருப்ரதீ³பாதி³வத் உதா³ஸ்த ஏவ । ததா² கஸ்யசித்பரோ(அ)பி புருஷார்த²: அபுருஷார்த²வத³வபா⁴ஸதே ; யஸ்ய யதா²வபா⁴ஸ:, ஸ ததா²ரூபம் புருஷார்த²ம் பஶ்யதி ; தத³நுரூபாணி ஸாத⁴நாந்யுபாதி³த்ஸதே । ததா² ச அர்த²வாதோ³(அ)பி — ‘த்ரயா: ப்ராஜாபத்யா: ப்ரஜாபதௌ பிதரி ப்³ரஹ்மசர்யமூஷு:’ (ப்³ரு. உ. 5 । 2 । 1) இத்யாதி³: । தஸ்மாத் ந ப்³ரஹ்மைகத்வம் ஜ்ஞாபயிஷ்யந்தோ வேதா³ந்தா விதி⁴ஶாஸ்த்ரஸ்ய பா³த⁴கா: । ந ச விதி⁴ஶாஸ்த்ரம் ஏதாவதா நிர்விஷயம் ஸ்யாத் । நாபி உக்தகாரகாதி³பே⁴த³ம் விதி⁴ஶாஸ்த்ரம் உபநிஷதா³ம் ப்³ரஹ்மைகத்வம் ப்ரதி ப்ராமாண்யம் நிவர்தயதி । ஸ்வவிஷயஶூராணி ஹி ப்ரமாணாநி, ஶ்ரோத்ராதி³வத் ॥

தத்ர பண்டி³தம்மந்யா: கேசித் ஸ்வசித்தவஶாத் ஸர்வம் ப்ரமாணமிதரேதரவிருத்³த⁴ம் மந்யந்தே, ததா² ப்ரத்யக்ஷாதி³விரோத⁴மபி சோத³யந்தி ப்³ரஹ்மைகத்வே — ஶப்³தா³த³ய: கில ஶ்ரோத்ராதி³விஷயா பி⁴ந்நா: ப்ரத்யக்ஷத உபலப்⁴யந்தே ; ப்³ரஹ்மைகத்வம் ப்³ருவதாம் ப்ரத்யக்ஷவிரோத⁴: ஸ்யாத் ; ததா² ஶ்ரோத்ராதி³பி⁴: ஶப்³தா³த்³யுபலப்³தா⁴ர: கர்தாரஶ்ச த⁴ர்மாத⁴ர்மயோ: ப்ரதிஶரீரம் பி⁴ந்நா அநுமீயந்தே ஸம்ஸாரிண: ; தத்ர ப்³ரஹ்மைகத்வம் ப்³ருவதாமநுமாநவிரோத⁴ஶ்ச ; ததா² ச ஆக³மவிரோத⁴ம் வத³ந்தி — ‘க்³ராமகாமோ யஜேத’ (தை. ஆ. 17 । 10 । 4) ‘பஶுகாமோ யஜேத’ (தை. ஆ. 16 । 12 । 8) ‘ஸ்வர்க³காமோ யஜேத’ (தை. ஆ. 16 । 3 । 3) இத்யேவமாதி³வாக்யேப்⁴ய: க்³ராமபஶுஸ்வர்கா³தி³காமா: தத்ஸாத⁴நாத்³யநுஷ்டா²தாரஶ்ச பி⁴ந்நா அவக³ம்யந்தே । அத்ரோச்யதே — தே து குதர்கதூ³ஷிதாந்த:கரணா: ப்³ராஹ்மணாதி³வர்ணாபஶதா³: அநுகம்பநீயா: ஆக³மார்த²விச்சி²ந்நஸம்ப்ரதா³யபு³த்³த⁴ய இதி । கத²ம் ? ஶ்ரோத்ராதி³த்³வாரை: ஶப்³தா³தி³பி⁴: ப்ரத்யக்ஷத உபலப்⁴யமாநை: ப்³ரஹ்மண ஏகத்வம் விருத்⁴யத இதி வத³ந்தோ வக்தவ்யா: — கிம் ஶப்³தா³தீ³நாம் பே⁴தே³ந ஆகாஶைகத்வம் விருத்⁴யத இதி ; அத² ந விருத்⁴யதே, ந தர்ஹி ப்ரத்யக்ஷவிரோத⁴: । யச்சோக்தம் — ப்ரதிஶரீரம் ஶப்³தா³த்³யுபலப்³தா⁴ர: த⁴ர்மாத⁴ர்மயோஶ்ச கர்தார: பி⁴ந்நா அநுமீயந்தே, ததா² ச ப்³ரஹ்மைகத்வே(அ)நுமாநவிரோத⁴ இதி ; பி⁴ந்நா: கைரநுமீயந்த இதி ப்ரஷ்டவ்யா: ; அத² யதி³ ப்³ரூயு: — ஸர்வைரஸ்மாபி⁴ரநுமாநகுஶலைரிதி — கே யூயம் அநுமாநகுஶலா இத்யேவம் ப்ருஷ்டாநாம் கிமுத்தரம் ; ஶரீரேந்த்³ரியமநஆத்மஸு ச ப்ரத்யேகமநுமாநகௌஶலப்ரத்யாக்²யாநே, ஶரீரேந்த்³ரியமந:ஸாத⁴நா ஆத்மாநோ வயமநுமாநகுஶலா:, அநேககாரகஸாத்⁴யத்வாத்க்ரியாணாமிதி சேத் — ஏவம் தர்ஹி அநுமாநகௌஶலே ப⁴வதாமநேகத்வப்ரஸங்க³: ; அநேககாரகஸாத்⁴யா ஹி க்ரியேதி ப⁴வத்³பி⁴ரேவாப்⁴யுபக³தம் ; தத்ர அநுமாநம் ச க்ரியா ; ஸா ஶரீரேந்த்³ரியமநஆத்மஸாத⁴நை: காரகை: ஆத்மகர்த்ருகா நிர்வர்த்யத இத்யேதத்ப்ரதிஜ்ஞாதம் ; தத்ர வயமநுமாநகுஶலா இத்யேவம் வத³த்³பி⁴: ஶரீரேந்த்³ரியமந:ஸாத⁴நா ஆத்மாந: ப்ரத்யேகம் வயமநேகே — இத்யப்⁴யுபக³தம் ஸ்யாத் ; அஹோ அநுமாநகௌஶலம் த³ர்ஶிதம் அபுச்ச²ஶ்ருங்கை³: தார்கிகப³லீவர்தை³: । யோ ஹி ஆத்மாநமேவ ந ஜாநாதி, ஸ கத²ம் மூட⁴: தத்³க³தம் பே⁴த³மபே⁴த³ம் வா ஜாநீயாத் ; தத்ர கிமநுமிநோதி ? கேந வா லிங்கே³ந ? ந ஹி ஆத்மந: ஸ்வதோ பே⁴த³ப்ரதிபாத³கம் கிஞ்சில்லிங்க³மஸ்தி, யேந லிங்கே³ந ஆத்மபே⁴த³ம் ஸாத⁴யேத் ; யாநி லிங்கா³நி ஆத்மபே⁴த³ஸாத⁴நாய நாமரூபவந்தி உபந்யஸ்யந்தி, தாநி நாமரூபக³தாநி உபாத⁴ய ஏவ ஆத்மந: — க⁴டகரகாபவரகபூ⁴சி²த்³ராணீவ ஆகாஶஸ்ய ; யதா³ ஆகாஶஸ்ய பே⁴த³லிங்க³ம் பஶ்யதி, ததா³ ஆத்மநோ(அ)பி பே⁴த³லிங்க³ம் லபே⁴த ஸ: ; ந ஹ்யாத்மந: பரதோ விஶேஷமப்⁴யுபக³ச்ச²த்³பி⁴ஸ்தார்கிகஶதைரபி பே⁴த³லிங்க³மாத்மநோ த³ர்ஶயிதும் ஶக்யதே ; ஸ்வதஸ்து தூ³ராத³பநீதமேவ, அவிஷயத்வாதா³த்மந: । யத்³யத் பர: ஆத்மத⁴ர்மத்வேநாப்⁴யுபக³ச்ச²தி, தஸ்ய தஸ்ய நாமரூபாத்மகத்வாப்⁴யுபக³மாத் , நாமரூபாப்⁴யாம் ச ஆத்மநோ(அ)ந்யத்வாப்⁴யுபக³மாத் , ‘ஆகாஶோ வை நாம நாமரூபயோர்நிர்வஹிதா தே யத³ந்தரா தத்³ப்³ரஹ்ம’ (சா². உ. 8 । 14 । 1) இதி ஶ்ருதே:, ‘நாமரூபே வ்யாகரவாணி’ (சா². உ. 6 । 3 । 2) இதி ச — உத்பத்திப்ரலயாத்மகே ஹி நாமரூபே, தத்³விலக்ஷணம் ச ப்³ரஹ்ம — அத: அநுமாநஸ்யைவாவிஷயத்வாத் குதோ(அ)நுமாநவிரோத⁴: । ஏதேந ஆக³மவிரோத⁴: ப்ரத்யுக்த: । யது³க்தம் — ப்³ரஹ்மைகத்வே யஸ்மை உபதே³ஶ:, யஸ்ய ச உபதே³ஶக்³ரஹணப²லம் , தத³பா⁴வாத் ஏகத்வோபதே³ஶாநர்த²க்யமிதி — தத³பி ந, அநேககாரகஸாத்⁴யத்வாத்க்ரியாணாம் கஶ்சோத்³யோ ப⁴வதி ; ஏகஸ்மிந்ப்³ரஹ்மணி நிருபாதி⁴கே நோபதே³ஶ:, நோபதே³ஷ்டா, ந ச உபதே³ஶக்³ரஹணப²லம் ; தஸ்மாது³பநிஷதா³ம் ச ஆநர்த²க்யமித்யேதத் அப்⁴யுபக³தமேவ ; அத² அநேககாரகவிஷயாநர்த²க்யம் சோத்³யதே — ந, ஸ்வதோ(அ)ப்⁴யுபக³மவிரோதா⁴தா³த்மவாதி³நாம் । தஸ்மாத் தார்கிகசாடப⁴டராஜாப்ரவேஶ்யம் அப⁴யம் து³ர்க³மித³ம் அல்பபு³த்³த்⁴யக³ம்யம் ஶாஸ்த்ரகு³ருப்ரஸாத³ரஹிதைஶ்ச — ‘கஸ்தம் மதா³மத³ம் தே³வம் மத³ந்யோ ஜ்ஞாதுமர்ஹதி’ (க. உ. 1 । 2 । 21) ‘தே³வைரத்ராபி விசிகித்ஸிதம் புரா’ (க. உ. 1 । 1 । 21) ‘நைஷா தர்கேண மதிராபநேயா’ (க. உ. 1 । 2 । 9) — வரப்ரஸாத³லப்⁴யத்வஶ்ருதிஸ்ம்ருதிவாதே³ப்⁴யஶ்ச’ ‘ததே³ஜதி தந்நைஜதி தத்³தூ³ரே தத்³வந்திகே’ (ஈ. உ. 5) இத்யாதி³விருத்³த⁴த⁴ர்மஸமவாயித்வப்ரகாஶமந்த்ரவர்ணேப்⁴யஶ்ச ; கீ³தாஸு ச ‘மத்ஸ்தா²நி ஸர்வபூ⁴தாநி’ (ப⁴. கீ³. 9 । 4) இத்யாதி³ । தஸ்மாத் பரப்³ரஹ்மவ்யதிரேகேண ஸம்ஸாரீ நாம ந அந்யத் வஸ்த்வந்தரமஸ்தி । தஸ்மாத்ஸுஷ்டூ²ச்யதே ‘ப்³ரஹ்ம வா இத³மக்³ர ஆஸீத் ததா³த்மாநமேவாவேத் அஹம் ப்³ரஹ்மாஸ்மீதி’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 10) —’ நாந்யத³தோ(அ)ஸ்தி த்³ரஷ்ட்ரு நாந்யத³தோ(அ)ஸ்தி ஶ்ரோத்ரு’ இத்யாதி³ஶ்ருதிஶதேப்⁴ய: । தஸ்மாத் பரஸ்யைவ ப்³ரஹ்மண: ஸத்யஸ்ய ஸத்யம் நாம உபநிஷத் பரா ॥

இதி த்³விதீயாத்⁴யாயஸ்ய ப்ரத²மம் ப்³ராஹ்மணம் ॥

த்³விதீயம் ப்³ராஹ்மணம்

‘ப்³ரஹ்ம ஜ்ஞபயிஷ்யாமி’ (ப்³ரு. உ. 2 । 1 । 15) இதி ப்ரஸ்துதம் ; தத்ர யதோ ஜக³ஜ்ஜாதம் , யந்மயம் , யஸ்மிம்ஶ்ச லீயதே, ததே³கம் ப்³ரஹ்ம — இதி ஜ்ஞாபிதம் । கிமாத்மகம் புந: தஜ்ஜக³த் ஜாயதே, லீயதே ச ? பஞ்சபூ⁴தாத்மகம் ; பூ⁴தாநி ச நாமரூபாத்மகாநி ; நாமரூபே ஸத்யமிதி ஹ்யுக்தம் ; தஸ்ய ஸத்யஸ்ய பஞ்சபூ⁴தாத்மகஸ்ய ஸத்யம் ப்³ரஹ்ம । கத²ம் புந: பூ⁴தாநி ஸத்யமிதி மூர்தாமூர்தப்³ராஹ்மணம் । மூர்தாமூர்தபூ⁴தாத்மகத்வாத் கார்யகரணாத்மகாநி பூ⁴தாநி ப்ராணா அபி ஸத்யம் । தேஷாம் கார்யகரணாத்மகாநாம் பூ⁴தாநாம் ஸத்யத்வநிர்தி³தா⁴ரயிஷயா ப்³ராஹ்மணத்³வயமாரப்⁴யதே ஸைவ உபநிஷத்³வ்யாக்²யா । கார்யகரணஸத்யத்வாவதா⁴ரணத்³வாரேண ஹி ஸத்யஸ்ய ஸத்யம் ப்³ரஹ்ம அவதா⁴ர்யதே । அத்ரோக்தம் ‘ப்ராணா வை ஸத்யம் தேஷாமேஷ ஸத்யம்’ (ப்³ரு. உ. 2 । 1 । 20) இதி ; தத்ர கே ப்ராணா:, கியத்யோ வா ப்ராணவிஷயா உபநிஷத³: கா இதி ச — ப்³ரஹ்மோபநிஷத்ப்ரஸங்கே³ந கரணாநாம் ப்ராணாநாம் ஸ்வரூபமவதா⁴ரயதி — பதி²க³தகூபாராமாத்³யவதா⁴ரணவத் ॥

யோ ஹ வை ஶிஶும் ஸாதா⁴நம் ஸப்ரத்யாதா⁴நம் ஸஸ்தூ²ணம் ஸதா³மம் வேத³ ஸப்த ஹ த்³விஷதோ ப்⁴ராத்ருவ்யாநவருணத்³தி⁴ । அயம் வாவ ஶிஶுர்யோ(அ)யம் மத்⁴யம: ப்ராணஸ்தஸ்யேத³மேவாதா⁴நமித³ம் ப்ரத்யாதா⁴நம் ப்ராண: ஸ்தூ²ணாந்நம் தா³ம ॥ 1 ॥

யோ ஹ வை ஶிஶும் ஸாதா⁴நம் ஸப்ரத்யாதா⁴நம் ஸஸ்தூ²ணம் ஸதா³மம் வேத³, தஸ்யேத³ம் ப²லம் ; கிம் தத் ? ஸப்த ஸப்தஸங்க்²யாகாந் ஹ த்³விஷத: த்³வேஷகர்த்ரூந் ப்⁴ராத்ருவ்யாந் ப்⁴ராத்ருவ்யா ஹி த்³விவிதா⁴ ப⁴வந்தி, த்³விஷந்த: அத்³விஷந்தஶ்ச — தத்ர த்³விஷந்தோ யே ப்⁴ராத்ருவ்யா: தாந் த்³விஷதோ ப்⁴ராத்ருவ்யாந் அவருணத்³தி⁴ ; ஸப்த யே ஶீர்ஷண்யா: ப்ராணா விஷயோபலப்³தி⁴த்³வாராணி தத்ப்ரப⁴வா விஷயராகா³: ஸஹஜத்வாத் ப்⁴ராத்ருவ்யா: । தே ஹி அஸ்ய ஸ்வாத்மஸ்தா²ம் த்³ருஷ்டிம் விஷயவிஷயாம் குர்வந்தி ; தேந தே த்³வேஷ்டாரோ ப்⁴ராத்ருவ்யா:, ப்ரத்யகா³த்மேக்ஷணப்ரதிஷேத⁴கரத்வாத் ; காட²கே சோக்தம் — ‘பராஞ்சி கா²நி வ்யத்ருணத்ஸ்வயம்பூ⁴ஸ்தஸ்மாத்பராங்பஶ்யதி நாந்தராத்மந்’ (க. உ. 2 । 1 । 1) இத்யாதி³ ; தத்ர ய: ஶிஶ்வாதீ³ந்வேத³, தேஷாம் யாதா²த்ம்யமவதா⁴ரயதி, ஸ ஏதாந் ப்⁴ராத்ருவ்யாந் அவருணத்³தி⁴ அபாவ்ருணோதி விநாஶயதி । தஸ்மை ப²லஶ்ரவணேநாபி⁴முகீ²பூ⁴தாயாஹ — அயம் வாவ ஶிஶு: । கோ(அ)ஸௌ ? யோ(அ)யம் மத்⁴யம: ப்ராண:, ஶரீரமத்⁴யே ய: ப்ராணோ லிங்கா³த்மா, ய: பஞ்சதா⁴ ஶரீரமாவிஷ்ட: — ப்³ருஹந்பாண்ட³ரவாஸ: ஸோம ராஜந்நித்யுக்த:, யஸ்மிந் வாங்மந:ப்ரப்⁴ருதீநி கரணாநி விஷக்தாநி — பட்³வீஶஶங்குநித³ர்ஶநாத் ஸ ஏஷ ஶிஶுரிவ, விஷயேஷ்விதரகரணவத³படுத்வாத் ; ஶிஶும் ஸாதா⁴நமித்யுக்தம் ; கிம் புநஸ்தஸ்ய ஶிஶோ: வத்ஸஸ்தா²நீயஸ்ய கரணாத்மந ஆதா⁴நம் தஸ்ய இத³மேவ ஶரீரம் ஆதா⁴நம் கார்யாத்மகம் — ஆதீ⁴யதே(அ)ஸ்மிந்நித்யாதா⁴நம் ; தஸ்ய ஹி ஶிஶோ: ப்ராணஸ்ய இத³ம் ஶரீரமதி⁴ஷ்டா²நம் ; அஸ்மிந்ஹி கரணாந்யதி⁴ஷ்டி²தாநி லப்³தா⁴த்மகாநி உபலப்³தி⁴த்³வாராணி ப⁴வந்தி, ந து ப்ராணமாத்ரே விஷக்தாநி ; ததா² ஹி த³ர்ஶிதமஜாதஶத்ருணா — உபஸம்ஹ்ருதேஷு கரணேஷு விஜ்ஞாநமயோ நோபலப்⁴யதே, ஶரீரதே³ஶவ்யூடே⁴ஷு து கரணேஷு விஜ்ஞாநமய உபலப⁴மாந உபலப்⁴யதே — தச்ச த³ர்ஶிதம் பாணிபேஷப்ரதிபோ³த⁴நேந । இத³ம் ப்ரத்யாதா⁴நம் ஶிர: ; ப்ரதே³ஶவிஶேஷேஷு — ப்ரதி — ப்ரத்யாதீ⁴யத இதி ப்ரத்யாதா⁴நம் । ப்ராண: ஸ்தூ²ணா அந்நபாநஜநிதா ஶக்தி: — ப்ராணோ ப³லமிதி பர்யாய: ; ப³லாவஷ்டம்போ⁴ ஹி ப்ராண: அஸ்மிந் ஶரீரே — ‘ஸ யத்ராயமாத்மாப³ல்யம் ந்யேத்ய ஸம்மோஹமிவ’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 1) இதி த³ர்ஶநாத் — யதா² வத்ஸ: ஸ்தூ²ணாவஷ்டம்ப⁴: ஏவம் । ஶரீரபக்ஷபாதீ வாயு: ப்ராண: ஸ்தூ²ணேதி கேசித் । அந்நம் தா³ம — அந்நம் ஹி பு⁴க்தம் த்ரேதா⁴ பரிணமதே ; ய: ஸ்தூ²ல: பரிணாம:, ஸ ஏதத்³த்³வயம் பூ⁴த்வா, இமாமப்யேதி — மூத்ரம் ச புரீஷம் ச ; யோ மத்⁴யமோ ரஸ:, ஸ ரஸோ லோஹிதாதி³க்ரமேண ஸ்வகார்யம் ஶரீரம் ஸாப்ததா⁴துகமுபசிநோதி ; ஸ்வயோந்யந்நாக³மே ஹி ஶரீரமுபசீயதே, அந்நமயத்வாத் ; விபர்யயே(அ)பக்ஷீயதே பததி ; யஸ்து அணிஷ்டோ² ரஸ: — அம்ருதம் ஊர்க் ப்ரபா⁴வ: — இதி ச கத்²யதே, ஸ நாபே⁴ரூர்த்⁴வம் ஹ்ருத³யதே³ஶமாக³த்ய, ஹ்ருத³யாத்³விப்ரஸ்ருதேஷு த்³வாஸப்ததிநாடீ³ஸஹஸ்ரேஷ்வநுப்ரவிஶ்ய, யத்தத் கரணஸங்கா⁴தரூபம் லிங்க³ம் ஶிஶுஸம்ஜ்ஞகம் , தஸ்ய ஶரீரே ஸ்தி²திகாரணம் ப⁴வதி ப³லமுபஜநயத் ஸ்தூ²ணாக்²யம் ; தேந அந்நம் உப⁴யத: பாஶவத்ஸதா³மவத் ப்ராணஶரீரயோர்நிப³ந்த⁴நம் ப⁴வதி ॥

இதா³நீம் தஸ்யைவ ஶிஶோ: ப்ரத்யாதா⁴ந ஊட⁴ஸ்ய சக்ஷுஷி காஶ்சநோபநிஷத³ உச்யந்தே —

தமேதா: ஸப்தாக்ஷிதய உபதிஷ்ட²ந்தே தத்³யா இமா அக்ஷந்லோஹிந்யோ ராஜயஸ்தாபி⁴ரேநம் ருத்³ரோ(அ)ந்வாயத்தோ(அ)த² யா அக்ஷந்நாபஸ்தாபி⁴: பர்ஜந்யோ யா கநீநகா தயாதி³த்யோ யத்க்ருஷ்ணம் தேநாக்³நிர்யச்சு²க்லம் தேநேந்த்³ரோ(அ)த⁴ரயைநம் வர்தந்யா ப்ருதி²வ்யந்வாயத்தா த்³யௌருத்தரயா நாஸ்யாந்நம் க்ஷீயதே ய ஏவம் வேத³ ॥ 2 ॥

தமேதா: ஸப்தாக்ஷிதய உபதிஷ்ட²ந்தே — தம் கரணாத்மகம் ப்ராணம் ஶரீரே(அ)ந்நப³ந்த⁴நம் சக்ஷுஷ்யூட⁴ம் ஏதா: வக்ஷ்யமாணா: ஸப்த ஸப்தஸங்க்²யாகா: அக்ஷிதய:, அக்ஷிதிஹேதுத்வாத் , உபதிஷ்ட²ந்தே । யத்³யபி மந்த்ரகரணே திஷ்ட²திருபபூர்வ: ஆத்மநேபதீ³ ப⁴வதி, இஹாபி ஸப்த தே³வதாபி⁴தா⁴நாநி மந்த்ரஸ்தா²நீயாநி கரணாநி ; திஷ்ட²தே: அத: அத்ராபி ஆத்மநேபத³ம் ந விருத்³த⁴ம் । காஸ்தா அக்ஷிதய இத்யுச்யந்தே — தத் தத்ர யா இமா: ப்ரஸித்³தா⁴:, அக்ஷந் அக்ஷணி லோஹிந்ய: லோஹிதா: ராஜய: ரேகா²:, தாபி⁴: த்³வாரபூ⁴தாபி⁴: ஏநம் மத்⁴யமம் ப்ராணம் ருத்³ர: அந்வாயத்த: அநுக³த: ; அத² யா: அக்ஷந் அக்ஷணி ஆப: தூ⁴மாதி³ஸம்யோகே³நாபி⁴வ்யஜ்யமாநா:, தாபி⁴: அத்³பி⁴ர்த்³வாரபூ⁴தாபி⁴: பர்ஜந்யோ தே³வதாத்மா அந்வாயத்த: அநுக³த உபதிஷ்ட²த இத்யர்த²: । ஸ ச அந்நபூ⁴தோ(அ)க்ஷிதி: ப்ராணஸ்ய, ‘பர்ஜந்யே வர்ஷத்யாநந்தி³ந: ப்ராணா ப⁴வந்தி’ (ப்ர. உ. 2 । 10) இதி ஶ்ருத்யந்தராத் । யா கநீநகா த்³ருக்ஶக்தி: தயா கநீநகயா த்³வாரேண ஆதி³த்யோ மத்⁴யமம் ப்ராணமுபதிஷ்ட²தே । யத்க்ருஷ்ணம் சக்ஷுஷி, தேந ஏநமக்³நிருபதிஷ்ட²தே । யச்சு²க்லம் சக்ஷுஷி, தேந இந்த்³ர: । அத⁴ரயா வர்தந்யா பக்ஷ்மணா ஏநம் ப்ருதி²வீ அந்வாயத்தா, அத⁴ரத்வஸாமாந்யாத் । த்³யௌ: உத்தரயா, ஊர்த்⁴வத்வஸாமாந்யாத் । ஏதா: ஸப்த அந்நபூ⁴தா: ப்ராணஸ்ய ஸந்ததமுபதிஷ்ட²ந்தே — இத்யேவம் யோ வேத³, தஸ்யைதத்ப²லம் — நாஸ்யாந்நம் க்ஷீயதே, ய ஏவம் வேத³ ॥

ததே³ஷ ஶ்லோகோ ப⁴வதி । அர்வாக்³பி³லஶ்சமஸ ஊர்த்⁴வபு³த்⁴நஸ்தஸ்மிந்யஶோ நிஹிதம் விஶ்வரூபம் । தஸ்யாஸத ருஷய: ஸப்த தீரே வாக³ஷ்டமீ ப்³ரஹ்மணா ஸம்விதா³நேதி । அர்வாக்³பி³லஶ்சமஸ ஊர்த்⁴வபு³த்⁴ந இதீத³ம் தச்சி²ர ஏஷ ஹ்யர்வாக்³பி³லஶ்சமஸ ஊர்த்⁴வபு³த்⁴நஸ்தஸ்மிந்யஶோ நிஹிதம் விஶ்வரூபமிதி ப்ராணா வை யஶோ விஶ்வரூபம் ப்ராணாநேததா³ஹ தஸ்யாஸத ருஷய: ஸப்த தீர இதி ப்ராணா வா ருஷய: ப்ராணாநேததா³ஹ வாக³ஷ்டமீ ப்³ரஹ்மணா ஸம்விதா³நேதி வாக்³க்⁴யஷ்டமீ ப்³ரஹ்மணா ஸம்வித்தே ॥ 3 ॥

தத் தத்ர ஏதஸ்மிந்நர்தே² ஏஷ ஶ்லோக: மந்த்ரோ ப⁴வதி — அர்வாக்³பி³லஶ்சமஸ இத்யாதி³: । தத்ர மந்த்ரார்த²மாசஷ்டே ஶ்ருதி: — அர்வாக்³பி³லஶ்சமஸ ஊர்த்⁴வபு³த்⁴ந இதி । க: புநரஸாவர்வாக்³பி³லஶ்சமஸ ஊர்த்⁴வபு³த்⁴ந: ? இத³ம் தத் ; ஶிர: சமஸாகாரம் ஹி தத் ; கத²ம் ? ஏஷ ஹி அர்வாக்³பி³ல: முக²ஸ்ய பி³லரூபத்வாத் , ஶிரஸோ பு³த்⁴நாகாரத்வாத் ஊர்த்⁴வபு³த்⁴ந: । தஸ்மிந் யஶோ நிஹிதம் விஶ்வரூபமிதி — யதா² ஸோம: சமஸே, ஏவம் தஸ்மிந் ஶிரஸி விஶ்வரூபம் நாநாரூபம் நிஹிதம் ஸ்தி²தம் ப⁴வதி । கிம் புநஸ்தத் ? யஶ: — ப்ராணா வை யஶோ விஶ்வரூபம் — ப்ராணா: ஶ்ரோத்ராத³ய: வாயவஶ்ச மருத: ஸப்ததா⁴ தேஷு ப்ரஸ்ருதா: யஶ: — இத்யேததா³ஹ மந்த்ர:, ஶப்³தா³தி³ஜ்ஞாநஹேதுத்வாத் । தஸ்யாஸத ருஷய: ஸப்த தீர இதி — ப்ராணா: பரிஸ்பந்தா³த்மகா:, த ஏவ ச ருஷய:, ப்ராணாநேததா³ஹ மந்த்ர: । வாக³ஷ்டமீ ப்³ரஹ்மணா ஸம்விதா³நேதி — ப்³ரஹ்மணா ஸம்வாத³ம் குர்வந்தீ அஷ்டமீ ப⁴வதி ; தத்³தே⁴துமாஹ — வாக்³க்⁴யஷ்டமீ ப்³ரஹ்மணா ஸம்வித்த இதி ॥

இமாவேவ கோ³தமப⁴ரத்³வாஜாவயமேவ கோ³தமோ(அ)யம் ப⁴ரத்³வாஜ இமாவேவ விஶ்வாமித்ரஜமத³க்³நீ அயமேவ விஶ்வாமித்ரோ(அ)யம் ஜமத³க்³நிரிமாவேவ வஸிஷ்ட²கஶ்யபாவயமேவ வஸிஷ்டோ²(அ)யம் கஶ்யபோ வாகே³வாத்ரிர்வாசா ஹ்யந்நமத்³யதே(அ)த்திர்ஹ வை நாமைதத்³யத³த்ரிரிதி ஸர்வஸ்யாத்தா ப⁴வதி ஸர்வமஸ்யாந்நம் ப⁴வதி ய ஏவம் வேத³ ॥ 4 ॥

கே புநஸ்தஸ்ய சமஸஸ்ய தீர ஆஸத ருஷய இதி — இமாவேவ கோ³தமப⁴ரத்³வாஜௌ கர்ணௌ — அயமேவ கோ³தம: அயம் ப⁴ரத்³வாஜ: த³க்ஷிணஶ்ச உத்தரஶ்ச, விபர்யயேண வா । ததா² சக்ஷுஷீ உபதி³ஶந்நுவாச — இமாவேவ விஶ்வாமித்ரஜமத³க்³நீ த³க்ஷிணம் விஶ்வாமித்ர: உத்தரம் ஜமத³க்³நி:, விபர்யயேண வா । இமாவேவ வஸிஷ்ட²கஶ்யபௌ — நாஸிகே உபதி³ஶந்நுவாச ; த³க்ஷிண: புடோ ப⁴வதி வஸிஷ்ட²: ; உத்தர: கஶ்யப: — பூர்வவத் । வாகே³வ அத்ரி: அத³நக்ரியாயோகா³த் ஸப்தம: ; வாசா ஹ்யந்நமத்³யதே ; தஸ்மாத³த்திர்ஹி வை ப்ரஸித்³த⁴ம் நாமைதத் — அத்த்ருத்வாத³த்திரிதி, அத்திரேவ ஸந் யத³த்ரிரித்யுச்யதே பரோக்ஷேண । ஸர்வஸ்ய ஏதஸ்யாந்நஜாதஸ்ய ப்ராணஸ்ய, அத்ரிநிர்வசநவிஜ்ஞாநாத³த்தா ப⁴வதி । அத்தைவ ப⁴வதி நாமுஷ்மிந்நந்யேந புந: ப்ரத்யத்³யதே இத்யேதது³க்தம் ப⁴வதி — ஸர்வமஸ்யாந்நம் ப⁴வதீதி । ய ஏவம் ஏதத் யதோ²க்தம் ப்ராணயாதா²த்ம்யம் வேத³, ஸ ஏவம் மத்⁴யம: ப்ராணோ பூ⁴த்வா ஆதா⁴நப்ரத்யாதா⁴நக³தோ போ⁴க்தைவ ப⁴வதி, ந போ⁴ஜ்யம் ; போ⁴ஜ்யாத்³வ்யாவர்தத இத்யர்த²: ॥

இதி த்³விதீயாத்⁴யாயஸ்ய த்³விதீயம் ப்³ராஹ்மணம் ॥

த்ருதீயம் ப்³ராஹ்மணம்

த்³வே வாவ ப்³ரஹ்மணோ ரூபே மூர்தம் சைவாமூர்தம் ச மர்த்யம் சாம்ருதம் ச ஸ்தி²தம் ச யச்ச ஸச்ச த்யச்ச ॥ 1 ॥

தத்ர ப்ராணா வை ஸத்யமித்யுக்தம் । யா: ப்ராணாநாமுபநிஷத³:, தா: ப்³ரஹ்மோபநிஷத்ப்ரஸங்கே³ந வ்யாக்²யாதா: — ஏதே தே ப்ராணா இதி ச । தே கிமாத்மகா: கத²ம் வா தேஷாம் ஸத்யத்வமிதி ச வக்தவ்யமிதி பஞ்சபூ⁴தாநாம் ஸத்யாநாம் கார்யகரணாத்மகாநாம் ஸ்வரூபாவதா⁴ரணார்த²ம் இத³ம் ப்³ராஹ்மணமாரப்⁴யதே — யது³பாதி⁴விஶேஷாபநயத்³வாரேண ‘நேதி நேதி’ (ப்³ரு. உ. 2 । 3 । 6) இதி ப்³ரஹ்மண: ஸதத்த்வம் நிர்தி³தா⁴ரயிஷிதம் । தத்ர த்³விரூபம் ப்³ரஹ்ம பஞ்சபூ⁴தஜநிதகார்யகரணஸம்ப³த்³த⁴ம் மூர்தாமூர்தாக்²யம் மர்த்யாம்ருதஸ்வபா⁴வம் தஜ்ஜநிதவாஸநாரூபம் ச ஸர்வஜ்ஞம் ஸர்வஶக்தி ஸோபாக்²யம் ப⁴வதி । க்ரியாகாரகப²லாத்மகம் ச ஸர்வவ்யவஹாராஸ்பத³ம் । ததே³வ ப்³ரஹ்ம விக³தஸர்வோபாதி⁴விஶேஷம் ஸம்யக்³த³ர்ஶநவிஷயம் அஜரம் அம்ருதம் அப⁴யம் , வாங்மநஸயோரப்யவிஷயம் அத்³வைதத்வாத் ‘நேதி நேதி’ (ப்³ரு. உ. 2 । 3 । 6) இதி நிர்தி³ஶ்யதே । தத்ர யத³போஹத்³வாரேண ‘நேதி நேதி’ (ப்³ரு. உ. 2 । 3 । 6) இதி நிர்தி³ஶ்யதே ப்³ரஹ்ம, தே ஏதே த்³வே வாவ — வாவஶப்³தோ³(அ)வதா⁴ரணார்த²: — த்³வே ஏவேத்யர்த²: — ப்³ரஹ்மண: பரமாத்மந: ரூபே — ரூப்யதே யாப்⁴யாம் அரூபம் பரம் ப்³ரஹ்ம அவித்³யாத்⁴யாரோப்யமாணாப்⁴யாம் । கே தே த்³வே ? மூர்தம் சைவ மூர்தமேவ ச ; ததா² அமூர்தம் ச அமூர்தமேவ சேத்யர்த²: । அந்தர்ணீதஸ்வாத்மவிஶேஷணே மூர்தாமூர்தே த்³வே ஏவேத்யவதா⁴ர்யேதே ; காநி புநஸ்தாநி விஶேஷணாநி மூர்தாமூர்தயோரித்யுச்யந்தே — மர்த்யம் ச மர்த்யம் மரணத⁴ர்மி, அம்ருதம் ச தத்³விபரீதம் , ஸ்தி²தம் ச — பரிச்சி²ந்நம் க³திபூர்வகம் யத்ஸ்தா²ஸ்நு, யச்ச — யாதீதி யத் — வ்யாபி அபரிச்சி²ந்நம் ஸ்தி²தவிபரீதம் , ஸச்ச — ஸதி³த்யந்யேப்⁴யோ விஶேஷ்யமாணாஸாதா⁴ரணத⁴ர்மவிஶேஷவத் , த்யச்ச — தத்³விபரீதம் ‘த்யத்’ இத்யேவ ஸர்வதா³ பரோக்ஷாபி⁴தா⁴நார்ஹம் ॥

ததே³தந்மூர்தம் யத³ந்யத்³வாயோஶ்சாந்தரிக்ஷாச்சைதந்மர்த்யமேதத்ஸ்தி²தமேதத்ஸத்தஸ்யைதஸ்ய மூர்தஸ்யைதஸ்ய மர்த்யஸ்யைதஸ்ய ஸ்தி²தஸ்யைதஸ்ய ஸத ஏஷ ரஸோ ய ஏஷ தபதி ஸதோ ஹ்யேஷ ரஸ: ॥ 2 ॥

தத்ர சதுஷ்டயவிஶேஷணவிஶிஷ்டம் மூர்தம் , ததா² அமூர்தம் ச ; தத்ர காநி மூர்தவிஶேஷணாநி காநி சேதராணீதி விப⁴ஜ்யதே । ததே³தந்மூர்தம் மூர்சி²தாவயவம் இதரேதராநுப்ரவிஷ்டாவயவம் க⁴நம் ஸம்ஹதமித்யர்த²: । கிம் தத் ? யத³ந்யத் ; கஸ்மாத³ந்யத் ? வாயோஶ்சாந்தரிக்ஷாச்ச பூ⁴தத்³வயாத் — பரிஶேஷாத்ப்ருதி²வ்யாதி³பூ⁴தத்ரயம் ; ஏதந்மர்த்யம் — யதே³தந்மூர்தாக்²யம் பூ⁴தத்ரயம் இத³ம் மர்த்யம் மரணத⁴ர்மி ; கஸ்மாத் ? யஸ்மாத்ஸ்தி²தமேதத் ; பரிச்சி²ந்நம் ஹ்யர்தா²ந்தரேண ஸம்ப்ரயுஜ்யமாநம் விருத்⁴யதே — யதா² க⁴ட: ஸ்தம்ப⁴குட்³யாதி³நா ; ததா² மூர்தம் ஸ்தி²தம் பரிச்சி²ந்நம் அர்தா²ந்தரஸம்ப³ந்தி⁴ ததோ(அ)ர்தா²ந்தரவிரோதா⁴ந்மர்த்யம் ; ஏதத்ஸத் விஶேஷ்யமாணாஸாதா⁴ரணத⁴ர்மவத் , தஸ்மாத்³தி⁴ பரிச்சி²ந்நம் , பரிச்சி²ந்நத்வாந்மர்த்யம் , அதோ மூர்தம் ; மூர்தத்வாத்³வா மர்த்யம் , மர்த்யத்வாத்ஸ்தி²தம் , ஸ்தி²தத்வாத்ஸத் । அத: அந்யோந்யாவ்யபி⁴சாராத் சதுர்ணாம் த⁴ர்மாணாம் யதே²ஷ்டம் விஶேஷணவிஶேஷ்யபா⁴வோ ஹேதுஹேதுமத்³பா⁴வஶ்ச த³ர்ஶயிதவ்ய: । ஸர்வதா²பி து பூ⁴தத்ரயம் சதுஷ்டயவிஶேஷணவிஶிஷ்டம் மூர்தம் ரூபம் ப்³ரஹ்மண: । தத்ர சதுர்ணாமேகஸ்மிந்க்³ருஹீதே விஶேஷணே இதரத்³க்³ருஹீதமேவ விஶேஷணமித்யாஹ — தஸ்யைதஸ்ய மூர்தஸ்ய, ஏதஸ்ய மர்த்யஸ்ய, ஏதஸ்ய ஸ்தி²தஸ்ய, ஏதஸ்ய ஸத: — சதுஷ்டயவிஶேஷணஸ்ய பூ⁴தத்ரயஸ்யேத்யர்த²: — ஏஷ ரஸ: ஸார இத்யர்த²: ; த்ரயாணாம் ஹி பூ⁴தாநாம் ஸாரிஷ்ட²: ஸவிதா ; ஏதத்ஸாராணி த்ரீணி பூ⁴தாநி, யத ஏதத்க்ருதவிப⁴ஜ்யமாநரூபவிஶேஷணாநி ப⁴வந்தி ; ஆதி⁴தை³விகஸ்ய கார்யஸ்யைதத்³ரூபம் — யத்ஸவிதா யதே³தந்மண்ட³லம் தபதி ; ஸதோ பூ⁴தத்ரயஸ்ய ஹி யஸ்மாத் ஏஷ ரஸ இதி ஏதத்³க்³ருஹ்யதே ; மூர்தோ ஹ்யேஷ ஸவிதா தபதி, ஸாரிஷ்ட²ஶ்ச । யத்து ஆதி⁴தை³விகம் கரணம் மண்ட³லஸ்யாப்⁴யந்தரம் , தத்³வக்ஷ்யாம: ॥

அதா²மூர்தம் வாயுஶ்சாந்தரிக்ஷம் சைதத³ம்ருதமேதத்³யதே³தத்த்யத்தஸ்யைதஸ்யாமூர்தஸ்யைதஸ்யாம்ருதஸ்யைதஸ்ய யத ஏதஸ்ய த்யஸ்யைஷ ரஸோ ய ஏஷ ஏதஸ்மிந்மண்ட³லே புருஷஸ்த்யஸ்ய ஹ்யேஷ ரஸ இத்யதி⁴தை³வதம் ॥ 3 ॥

அதா²மூர்தம் — அதா²து⁴நா அமூர்தமுச்யதே । வாயுஶ்சாந்தரிக்ஷம் ச யத்பரிஶேஷிதம் பூ⁴தத்³வயம் — ஏதத் அம்ருதம் , அமூர்தத்வாத் , அஸ்தி²தம் , அதோ(அ)விருத்⁴யமாநம் கேநசித் , அம்ருதம் , அமரணத⁴ர்மி ; ஏதத் யத் ஸ்தி²தவிபரீதம் , வ்யாபி, அபரிச்சி²ந்நம் ; யஸ்மாத் யத் ஏதத் அந்யேப்⁴யோ(அ)ப்ரவிப⁴ஜ்யமாநவிஶேஷம் , அத: த்யத் ‘த்யத்’ இதி பரோக்ஷாபி⁴தா⁴நார்ஹமேவ — பூர்வவத் । தஸ்யைதஸ்யாமூர்தஸ்ய ஏதஸ்யாம்ருதஸ்ய ஏதஸ்ய யத: ஏதஸ்ய த்யஸ்ய சதுஷ்டயவிஶேஷணஸ்யாமூர்தஸ்ய ஏஷ ரஸ: ; கோ(அ)ஸௌ ? ய ஏஷ ஏதஸ்மிந்மண்ட³லே புருஷ: — கரணாத்மகோ ஹிரண்யக³ர்ப⁴: ப்ராண இத்யபி⁴தீ⁴யதே ய:, ஸ ஏஷ: அமூர்தஸ்ய பூ⁴தத்³வயஸ்ய ரஸ: பூர்வவத் ஸாரிஷ்ட²: । ஏதத்புருஷஸாரம் சாமூர்தம் பூ⁴தத்³வயம் — ஹைரண்யக³ர்ப⁴லிங்கா³ரம்பா⁴ய ஹி பூ⁴தத்³வயாபி⁴வ்யக்திரவ்யாக்ருதாத் ; தஸ்மாத் தாத³ர்த்²யாத் தத்ஸாரம் பூ⁴தத்³வயம் । த்யஸ்ய ஹ்யேஷ ரஸ: — யஸ்மாத் ய: மண்ட³லஸ்த²: புருஷோ மண்ட³லவந்ந க்³ருஹ்யதே ஸாரஶ்ச பூ⁴தத்³வயஸ்ய, தஸ்மாத³ஸ்தி மண்ட³லஸ்த²ஸ்ய புருஷஸ்ய பூ⁴தத்³வயஸ்ய ச ஸாத⁴ர்ம்யம் । தஸ்மாத் யுக்தம் ப்ரஸித்³த⁴வத்³தே⁴தூபாதா³நம் — த்யஸ்ய ஹ்யேஷ ரஸ இதி ॥

ரஸ: காரணம் ஹிரண்யக³ர்ப⁴விஜ்ஞாநாத்மா சேதந இதி கேசித் ; தத்ர ச கில ஹிரண்யக³ர்ப⁴விஜ்ஞாநாத்மந: கர்ம வாய்வந்தரிக்ஷயோ: ப்ரயோக்த்ரு ; தத்கர்ம வாய்வந்தரிக்ஷாதா⁴ரம் ஸத் அந்யேஷாம் பூ⁴தாநாம் ப்ரயோக்த்ரு ப⁴வதி ; தேந ஸ்வகர்மணா வாய்வந்தரிக்ஷயோ: ப்ரயோக்தேதி தயோ: ரஸ: காரணமுச்யத இதி । தந்ந மூர்தரஸேந அதுல்யத்வாத் ; மூர்தஸ்ய து பூ⁴தத்ரயஸ்ய ரஸோ மூர்தமேவ மண்ட³லம் த்³ருஷ்டம் பூ⁴தத்ரயஸமாநஜாதீயம் ; ந சேதந: ; ததா² அமூர்தயோரபி பூ⁴தயோ: தத்ஸமாநஜாதீயேநைவ அமூர்தரஸேந யுக்தம் ப⁴விதும் , வாக்யப்ரவ்ருத்தேஸ்துல்யத்வாத் ; யதா² ஹி மூர்தாமூர்தே சதுஷ்டயத⁴ர்மவதீ விப⁴ஜ்யேதே, ததா² ரஸரஸவதோரபி மூர்தாமூர்தயோ: துல்யேநைவ ந்யாயேந யுக்தோ விபா⁴க³: ; ந த்வர்த⁴வைஶஸம் । மூர்தரஸே(அ)பி மண்ட³லோபாதி⁴ஶ்சேதநோ விவக்ஷ்யத இதி சேத் — அத்யல்பமித³முச்யதே, ஸர்வத்ரைவ து மூர்தாமூர்தயோ: ப்³ரஹ்மரூபேண விவக்ஷிதத்வாத் । புருஷஶப்³த³: அசேதநே(அ)நுபபந்ந இதி சேத் , ந, பக்ஷபுச்சா²தி³விஶிஷ்டஸ்யைவ லிங்க³ஸ்ய புருஷஶப்³த³த³ர்ஶநாத் , ‘ந வா இத்த²ம் ஸந்த: ஶக்ஷ்யாம: ப்ரஜா: ப்ரஜநயிதுமிமாந்ஸப்த புருஷாநேகம் புருஷம் கரவாமேதி த ஏதாந்ஸப்த புருஷாநேகம் புருஷமகுர்வந்’ (ஶத. ப்³ரா. 6 । 1 । 1 । 3) இத்யாதௌ³ அந்நரஸமயாதி³ஷு ச ஶ்ருத்யந்தரே புருஷஶப்³த³ப்ரயோகா³த் । இத்யதி⁴தை³வதமிதி உக்தோபஸம்ஹார: அத்⁴யாத்மவிபா⁴கோ³க்த்யர்த²: ॥

அதா²த்⁴யாத்மமித³மேவ மூர்தம் யத³ந்யத்ப்ராணாச்ச யஶ்சாயமந்தராத்மந்நாகாஶ ஏதந்மர்த்யமேதத்ஸ்தி²தமேதத்ஸத்தஸ்யைதஸ்ய மூர்தஸ்யைதஸ்ய மர்த்யஸ்யைதஸ்ய ஸ்தி²தஸ்யைதஸ்ய ஸத ஏஷ ரஸோ யச்சக்ஷு: ஸதோ ஹ்யேஷ ரஸ: ॥ 4 ॥

அதா²து⁴நா அத்⁴யாத்மம் மூர்தாமூர்தயோர்விபா⁴க³ உச்யதே । கிம் தத் மூர்தம் ? இத³மேவ ; கிஞ்சேத³ம் ? யத³ந்யத் ப்ராணாச்ச வாயோ:, யஶ்சாயம் அந்த: அப்⁴யந்தரே ஆத்மந் ஆத்மநி ஆகாஶ: க²ம் , ஶரீரஸ்த²ஶ்ச ய: ப்ராண: — ஏதத்³த்³வயம் வர்ஜயித்வா யத³ந்யத் ஶரீராரம்ப⁴கம் பூ⁴தத்ரயம் ; ஏதந்மர்த்யமித்யாதி³ ஸமாநமந்யத்பூர்வேண । ஏதஸ்ய ஸதோ ஹ்யேஷ ரஸ: — யச்சக்ஷுரிதி ; ஆத்⁴யாத்மிகஸ்ய ஶரீராரம்ப⁴கஸ்ய கார்யஸ்ய ஏஷ ரஸ: ஸார: ; தேந ஹி ஸாரேண ஸாரவதி³த³ம் ஶரீரம் ஸமஸ்தம் — யதா² அதி⁴தை³வதமாதி³த்யமண்ட³லேந ; ப்ராத²ம்யாச்ச — சக்ஷுஷீ ஏவ ப்ரத²மே ஸம்ப⁴வத: ஸம்ப⁴வத இதி, ‘தேஜோ ரஸோ நிரவர்ததாக்³நி:’ (ப்³ரு. உ. 1 । 2 । 2) இதி லிங்கா³த் ; தைஜஸம் ஹி சக்ஷு: ; ஏதத்ஸாரம் ஆத்⁴யாத்மிகம் பூ⁴தத்ரயம் ; ஸதோ ஹ்யேஷ ரஸ இதி மூர்தத்வஸாரத்வே ஹேத்வர்த²: ॥

அதா²மூர்தம் ப்ராணஶ்ச யஶ்சாயமந்தராத்மந்நாகாஶ ஏதத³ம்ருதமேதத்³யதே³தத்த்யத்தஸ்யைதஸ்யாமூர்தஸ்யைதஸ்யாம்ருதஸ்யைதஸ்ய யத ஏதஸ்ய த்யஸ்யைஷ ரஸோ யோ(அ)யம் த³க்ஷிணே(அ)க்ஷந்புருஷஸ்த்யஸ்ய ஹ்யேஷ ரஸ: ॥ 5 ॥

அதா²து⁴நா அமூர்தமுச்யதே । யத்பரிஶேஷிதம் பூ⁴தத்³வயம் ப்ராணஶ்ச யஶ்சாயமந்தராத்மந்நாகாஶ:, ஏதத³மூர்தம் । அந்யத்பூர்வவத் । ஏதஸ்ய த்யஸ்ய ஏஷ ரஸ: ஸார:, யோ(அ)யம் த³க்ஷிணே(அ)க்ஷந்புருஷ: — த³க்ஷிணே(அ)க்ஷந்நிதி விஶேஷக்³ரஹணம் , ஶாஸ்த்ரப்ரத்யக்ஷத்வாத் ; லிங்க³ஸ்ய ஹி த³க்ஷிணே(அ)க்ஷ்ணி விஶேஷதோ(அ)தி⁴ஷ்டா²த்ருத்வம் ஶாஸ்த்ரஸ்ய ப்ரத்யக்ஷம் , ஸர்வஶ்ருதிஷு ததா² ப்ரயோக³த³ர்ஶநாத் । த்யஸ்ய ஹ்யேஷ ரஸ இதி பூர்வவத் விஶேஷத: அக்³ரஹணாத் அமூர்தத்வஸாரத்வ ஏவ ஹேத்வர்த²: ॥

தஸ்ய ஹைதஸ்ய புருஷஸ்ய ரூபம் । யதா² மாஹாரஜநம் வாஸோ யதா² பாண்ட்³வாவிகம் யதே²ந்த்³ரகோ³போ யதா²க்³ந்யர்சிர்யதா² புண்ட³ரீகம் யதா² ஸக்ருத்³வித்³யுத்தம் ஸக்ருத்³வித்³யுத்தேவ ஹ வா அஸ்ய ஶ்ரீர்ப⁴வதி ய ஏவம் வேதா³தா²த ஆதே³ஶோ நேதி நேதி ந ஹ்யேதஸ்மாதி³தி நேத்யந்யத்பரமஸ்த்யத² நாமதே⁴யம் ஸத்யஸ்ய ஸத்யமிதி ப்ராணா வை ஸத்யம் தேஷாமேஷ ஸத்யம் ॥ 6 ॥

ப்³ரஹ்மண உபாதி⁴பூ⁴தயோர்மூர்தாமூர்தயோ: கார்யகரணவிபா⁴கே³ந அத்⁴யாத்மாதி⁴தை³வதயோ: விபா⁴கோ³ வ்யாக்²யாத: ஸத்யஶப்³த³வாச்யயோ: । அதே²தா³நீம் தஸ்ய ஹைதஸ்ய புருஷஸ்ய கரணாத்மநோ லிங்க³ஸ்ய ரூபம் வக்ஷ்யாம: வாஸநாமயம் மூர்தாமூர்தவாஸநாவிஜ்ஞாநமயஸம்யோக³ஜநிதம் விசித்ரம் படபி⁴த்திசித்ரவத் மாயேந்த்³ரஜாலம்ருக³த்ருஷ்ணிகோபமம் ஸர்வவ்யாமோஹாஸ்பத³ம் — ஏதாவந்மாத்ரமேவ ஆத்மேதி விஜ்ஞாநவாதி³நோ வைநாஶிகா யத்ர ப்⁴ராந்தா:, ஏததே³வ வாஸநாரூபம் படரூபவத் ஆத்மநோ த்³ரவ்யஸ்ய கு³ண இதி நையாயிகா வைஶேஷிகாஶ்ச ஸம்ப்ரதிபந்நா:, இத³ம் ஆத்மார்த²ம் த்ரிகு³ணம் ஸ்வதந்த்ரம் ப்ரதா⁴நாஶ்ரயம் புருஷார்தே²ந ஹேதுநா ப்ரவர்தத இதி ஸாங்க்²யா: ॥

ஔபநிஷத³ம்மந்யா அபி கேசித்ப்ரக்ரியாம் ரசயந்தி — மூர்தாமூர்தராஶிரேக:, பரமாத்மராஶிருத்தம:, தாப்⁴யாமந்யோ(அ)யம் மத்⁴யம: கில த்ருதீய: கர்த்ரா போ⁴க்த்ரா விஜ்ஞாநமயேந அஜாதஶத்ருப்ரதிபோ³தி⁴தேந ஸஹ வித்³யாகர்மபூர்வப்ரஜ்ஞாஸமுதா³ய: ; ப்ரயோக்தா கர்மராஶி:, ப்ரயோஜ்ய: பூர்வோக்தோ மூர்தாமூர்தபூ⁴தராஶி: ஸாத⁴நம் சேதி । தத்ர ச தார்கிகை: ஸஹ ஸந்தி⁴ம்ம் குர்வந்தி । லிங்கா³ஶ்ரயஶ்ச ஏஷ கர்மராஶிரித்யுக்த்வா, புநஸ்ததஸ்த்ரஸ்யந்த: ஸாங்க்²யத்வப⁴யாத் — ஸர்வ: கர்ம ராஶி: — புஷ்பாஶ்ரய இவ க³ந்த⁴: புஷ்பவியோகே³(அ)பி புடதைலாஶ்ரயோ ப⁴வதி, தத்³வத் — லிங்க³வியோகே³(அ)பி பரமாத்மைகதே³ஶமாஶ்ரயதி, ஸபரமாத்மைகதே³ஶ: கில அந்யத ஆக³தேந கு³ணேந கர்மணா ஸகு³ணோ ப⁴வதி நிர்கு³ணோ(அ)பி ஸந் , ஸ கர்தா போ⁴க்தா ப³த்⁴யதே முச்யதே ச விஜ்ஞாநாத்மா — இதி வைஶேஷிகசித்தமப்யநுஸரந்தி ; ஸ ச கர்மராஶி: பூ⁴தராஶேராக³ந்துக:, ஸ்வதோ நிர்கு³ண ஏவ பரமாத்மைகதே³ஶத்வாத் , ஸ்வத உத்தி²தா அவித்³யா அநாக³ந்துகாபி ஊஷரவத் அநாத்மத⁴ர்ம: — இத்யநயா கல்பநயா ஸாங்க்²யசித்தமநுவர்தந்தே ॥

ஸர்வமேதத் தார்கிகை: ஸஹ ஸாமஞ்ஜஸ்யகல்பநயா ரமணீயம் பஶ்யந்தி, ந உபநிஷத்ஸித்³தா⁴ந்தம் ஸர்வந்யாயவிரோத⁴ம் ச பஶ்யந்தி ; கத²ம் ? உக்தா ஏவ தாவத் ஸாவயவத்வே பரமாத்மந: ஸம்ஸாரித்வஸவ்ரணத்வகர்மப²லதே³ஶஸம்ஸரணாநுபபத்த்யாத³யோ தோ³ஷா: ; நித்யபே⁴தே³ ச விஜ்ஞாநாத்மந: பரேண ஏகத்வாநுபபத்தி: । லிங்க³மேவேதி சேத் பரமாத்மந உபசரிததே³ஶத்வேந கல்பிதம் க⁴டகரகபூ⁴சி²த்³ராகாஶாதி³வத் , ததா² லிங்க³வியோகே³(அ)பி பரமாத்மதே³ஶாஶ்ரயணம் வாஸநாயா: । அவித்³யாயாஶ்ச ஸ்வத உத்தா²நம் ஊஷரவத் — இத்யாதி³கல்பநாநுபபந்நைவ । ந ச வாஸ்யதே³ஶவ்யதிரேகேண வாஸநாயா வஸ்த்வந்தரஸஞ்சரணம் மநஸாபி கல்பயிதும் ஶக்யம் । ந ச ஶ்ருதயோ அவக³ச்ச²ந்தி — ‘காம: ஸங்கல்போ விசிகித்ஸா’ (ப்³ரு. உ. 1 । 5 । 3) ‘ஹ்ருத³யே ஹ்யேவ ரூபாணி’ (ப்³ரு. உ. 3 । 9 । 20) ‘த்⁴யாயதீவ லேலாயதீவ’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 7) ‘காமா யே(அ)ஸ்ய ஹ்ருதி³ ஶ்ரிதா:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 7) ‘தீர்ணோ ஹி ததா³ ஸர்வாஞ்ஶோகாந்ஹ்ருத³யஸ்ய’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 22) இத்யாத்³யா: । ந ச ஆஸாம் ஶ்ருதீநாம் ஶ்ருதாத³ர்தா²ந்தரகல்பநா ந்யாய்யா, ஆத்மந: பரப்³ரஹ்மத்வோபபாத³நார்த²பரத்வாதா³ஸாம் , ஏதாவந்மாத்ரார்தோ²பக்ஷயத்வாச்ச ஸர்வோபநிஷதா³ம் । தஸ்மாத் ஶ்ருத்யர்த²கல்பநாகுஶலா: ஸர்வ ஏவ உபநிஷத³ர்த²மந்யதா² குர்வந்தி । ததா²பி வேதா³ர்த²ஶ்சேத்ஸ்யாத் , காமம் ப⁴வது, ந மே த்³வேஷ: । ந ச ‘த்³வே வாவ ப்³ரஹ்மணோ ரூபே’ இதி ராஶித்ரயபக்ஷே ஸமஞ்ஜஸம் ; யதா³ து மூர்தாமூர்தே தஜ்ஜநிதவாஸநாஶ்ச மூர்தாமூர்தே த்³வே ரூபே, ப்³ரஹ்ம ச ரூபி த்ருதீயம் , ந சாந்யத் சதுர்த²மந்தராலே — ததா³ ஏதத் அநுகூலமவதா⁴ரணம் , த்³வே ஏவ ப்³ரஹ்மணோ ரூபே இதி ; அந்யதா² ப்³ரஹ்மைகதே³ஶஸ்ய விஜ்ஞாநாத்மநோ ரூபே இதி கல்ப்யம் , பரமாத்மநோ வா விஜ்ஞாநாத்மத்³வாரேணேதி ; ததா³ ச ரூபே ஏவேதி த்³விவசநமஸமஞ்ஜஸம் ; ரூபாணீதி வாஸநாபி⁴: ஸஹ ப³ஹுவசநம் யுக்ததரம் ஸ்யாத் — த்³வே ச மூர்தாமூர்தே வாஸநாஶ்ச த்ருதீயமிதி । அத² மூர்தாமூர்தே ஏவ பரமாத்மநோ ரூபே, வாஸநாஸ்து விஜ்ஞாநாத்மந இதி சேத் — ததா³ விஜ்ஞாநாத்மத்³வாரேண விக்ரியமாணஸ்ய பரமாத்மந: — இதீயம் வாசோ யுக்திரநர்தி²கா ஸ்யாத் , வாஸநாயா அபி விஜ்ஞாநாத்மத்³வாரத்வஸ்ய அவிஶிஷ்டத்வாத் ; ந ச வஸ்து வஸ்த்வந்தரத்³வாரேண விக்ரியத இதி முக்²யயா வ்ருத்த்யா ஶக்யம் கல்பயிதும் ; ந ச விஜ்ஞாநாத்மா பரமாத்மநோ வஸ்த்வந்தரம் , ததா² கல்பநாயாம் ஸித்³தா⁴ந்தஹாநாத் । தஸ்மாத் வேதா³ர்த²மூடா⁴நாம் ஸ்வசித்தப்ரப⁴வா ஏவமாதி³கல்பநா அக்ஷரபா³ஹ்யா: ; ந ஹ்யக்ஷரபா³ஹ்யோ வேதா³ர்த²: வேதா³ர்தோ²பகாரீ வா, நிரபேக்ஷத்வாத் வேத³ஸ்ய ப்ராமாண்யம் ப்ரதி । தஸ்மாத் ராஶித்ரயகல்பநா அஸமஞ்ஜஸா ॥

‘யோ(அ)யம் த³க்ஷிணே(அ)க்ஷந்புருஷ:’ (ப்³ரு. உ. 2 । 3 । 5) இதி லிங்கா³த்மா ப்ரஸ்துத: அத்⁴யாத்மே, அதி⁴தை³வே ச ‘ய ஏஷ ஏதஸ்மிந்மண்ட³லே புருஷ:’ (ப்³ரு. உ. 2 । 3 । 3) இதி, ‘தஸ்ய’ இதி ப்ரக்ருதோபாத³நாத் ஸ ஏவோபாதீ³யதே — யோ(அ)ஸௌ த்யஸ்யாமூர்தஸ்ய ரஸ:, ந து விஜ்ஞாநமய: । நநு விஜ்ஞாநமயஸ்யைவ ஏதாநி ரூபாணி கஸ்மாந்ந ப⁴வந்தி, விஜ்ஞாநமயஸ்யாபி ப்ரக்ருதத்வாத் , ‘தஸ்ய’ இதி ச ப்ரக்ருதோபாதா³நாத் — நைவம் , விஜ்ஞாநமயஸ்ய அரூபித்வேந விஜிஜ்ஞாபயிஷிதத்வாத் ; யதி³ ஹி தஸ்யைவ விஜ்ஞாநமயஸ்ய ஏதாநி மாஹாரஜநாதீ³நி ரூபாணி ஸ்யு:, தஸ்யைவ ‘நேதி நேதி’ (ப்³ரு. உ. 2 । 3 । 6) இத்யநாக்²யேயரூபதயா ஆதே³ஶோ ந ஸ்யாத் । நநு அந்யஸ்யைவ அஸாவாதே³ஶ:, ந து விஜ்ஞாநமயஸ்யேதி — ந, ஷஷ்டா²ந்தே உபஸம்ஹராத் — ‘விஜ்ஞாதாரமரே கேந விஜாநீயாத்’ (ப்³ரு. உ. 4 । 5 । 15) இதி விஜ்ஞாநமயம் ப்ரஸ்துத்ய ‘ஸ ஏஷ நேதி நேதி’ (ப்³ரு. உ. 4 । 5 । 15) — இதி ; ‘விஜ்ஞபயிஷ்யாமி’ (ப்³ரு. உ. 2 । 1 । 15) இதி ச ப்ரதிஜ்ஞாயா அர்த²வத்த்வாத் — யதி³ ச விஜ்ஞாநமயஸ்யைவ அஸம்வ்யவஹார்யமாத்மஸ்வரூபம் ஜ்ஞாபயிதுமிஷ்டம் ஸ்யாத் ப்ரத்⁴வஸ்தஸர்வோபாதி⁴விஶேஷம் , தத இயம் ப்ரதிஜ்ஞா அர்த²வதீ ஸ்யாத் — யேந அஸௌ ஜ்ஞாபிதோ ஜாநாத்யாத்மாநமேவ அஹம் ப்³ரஹ்மாஸ்மீதி, ஶாஸ்த்ரநிஷ்டா²ம் ப்ராப்நோதி, ந பி³பே⁴தி குதஶ்சந ; அத² புந: அந்யோ விஜ்ஞாநமய:, அந்ய: ‘நேதி நேதி’ (ப்³ரு. உ. 2 । 3 । 6) இதி வ்யபதி³ஶ்யதே — ததா³ அந்யத³தோ³ ப்³ரஹ்ம அந்யோ(அ)ஹமஸ்மீதி விபர்யயோ க்³ருஹீத: ஸ்யாத் , ந ‘ஆத்மாநமேவாவேத³ஹம் ப்³ரஹ்மாஸ்மி’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 10) இதி । தஸ்மாத் ‘தஸ்ய ஹைதஸ்ய’ இதி லிங்க³புருஷஸ்யைவ ஏதாநி ரூபாணி । ஸத்யஸ்ய ச ஸத்யே பரமாத்மஸ்வரூபே வக்தவ்யே நிரவஶேஷம் ஸத்யம் வக்தவ்யம் ; ஸத்யஸ்ய ச விஶேஷரூபாணி வாஸநா: ; தாஸாமிமாநி ரூபாண்யுச்யந்தே ॥

ஏதஸ்ய புருஷஸ்ய ப்ரக்ருதஸ்ய லிங்கா³த்மந ஏதாநி ரூபாணி ; காநி தாநீத்யுச்யந்தே — யதா² லோகே, மஹாரஜநம் ஹரித்³ரா தயா ரக்தம் மாஹாரஜநம் யதா² வாஸோ லோகே, ஏவம் ஸ்த்ர்யாதி³விஷயஸம்யோகே³ தாத்³ருஶம் வாஸநாரூபம் ரஞ்ஜநாகாரமுத்பத்³யதே சித்தஸ்ய, யேநாஸௌ புருஷோ ரக்த இத்யுச்யதே வஸ்த்ராதி³வத் — யதா² ச லோகே பாண்ட்³வாவிகம் , அவேரித³ம் ஆவிகம் ஊர்ணாதி³, யதா² ச தத் பாண்டு³ரம் ப⁴வதி, ததா² அந்யத்³வாஸநாரூபம் — யதா² ச லோகே இந்த்³ரகோ³ப அத்யந்தரக்தோ ப⁴வதி, ஏவமஸ்ய வாஸநாரூபம் — க்வசித்³விஷயவிஶேஷாபேக்ஷயா ராக³ஸ்ய தாரதம்யம் , க்வசித்புருஷசித்தவ்ருத்த்யபேக்ஷயா — யதா² ச லோகே அக்³ந்யர்சி: பா⁴ஸ்வரம் ப⁴வதி, ததா² க்வசித் கஸ்யசித் வாஸநாரூபம் ப⁴வதி — யதா² புண்ட³ரீகம் ஶுக்லம் , தத்³வத³பி ச வாஸநாரூபம் கஸ்யசித்³ப⁴வதி — யதா² ஸக்ருத்³வித்³யுத்தம் , யதா² லோகே ஸக்ருத்³வித்³யோதநம் ஸர்வத: ப்ரகாஶகம் ப⁴வதி, ததா² ஜ்ஞாநப்ரகாஶவிவ்ருத்³த்⁴யபேக்ஷயா கஸ்யசித் வாஸநாரூபம் — உபஜாயதே । ந ஏஷாம் வாஸநாரூபாணாம் ஆதி³: அந்த: மத்⁴யம் ஸங்க்²யா வா, தே³ஶ: காலோ நிமித்தம் வா அவதா⁴ர்யதே — அஸங்க்²யேயத்வாத்³வாஸநாயா:, வாஸநாஹேதூநாம் ச ஆநந்த்யாத் । ததா² ச வக்ஷ்யதி ஷஷ்டே² ‘இத³ம்மயோ(அ)தோ³மய:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 5) இத்யாதி³ । தஸ்மாத் ந ஸ்வரூபஸங்க்²யாவதா⁴ரணார்தா² த்³ருஷ்டாந்தா: — ‘யதா² மாஹாரஜநம் வாஸ:’ இத்யாத³ய: ; கிம் தர்ஹி ப்ரகாரப்ரத³ர்ஶநார்தா²: — ஏவம்ப்ரகாராணி ஹி வாஸநாரூபாணீதி । யத்து வாஸநாரூபமபி⁴ஹிதமந்தே — ஸக்ருத்³வித்³யோதநமிவேதி, தத்கில ஹிரண்யக³ர்ப⁴ஸ்ய அவ்யாக்ருதாத்ப்ராது³ர்ப⁴வத: தடி³த்³வத் ஸக்ருதே³வ வ்யக்திர்ப⁴வதீதி ; தத் ததீ³யம் வாஸநாரூபம் ஹிரண்யக³ர்ப⁴ஸ்ய யோ வேத³ தஸ்ய ஸக்ருத்³வித்³யுத்தேவ, ஹ வை இத்யவதா⁴ரணார்தௌ², ஏவமேவ அஸ்ய ஶ்ரீ: க்²யாதி: ப⁴வதீத்யர்த²:, யதா² ஹிரண்யக³ர்ப⁴ஸ்ய — ஏவம் ஏதத் யதோ²க்தம் வாஸநாரூபமந்த்யம் யோ வேத³ ॥

ஏவம் நிரவஶேஷம் ஸத்யஸ்ய ஸ்வரூபமபி⁴தா⁴ய, யத்தத்ஸத்யஸ்ய ஸத்யமவோசாம தஸ்யைவ ஸ்வரூபாவதா⁴ரணார்த²ம் ப்³ரஹ்மண இத³மாரப்⁴யதே — அத² அநந்தரம் ஸத்யஸ்வரூபநிர்தே³ஶாநந்தரம் , யத்ஸத்யஸ்ய ஸத்யம் ததே³வாவஶிஷ்யதே யஸ்மாத் — அத: தஸ்மாத் , ஸத்யஸ்ய ஸத்யம் ஸ்வரூபம் நிர்தே³க்ஷ்யாம: ; ஆதே³ஶ: நிர்தே³ஶ: ப்³ரஹ்மண: ; க: புநரஸௌ நிர்தே³ஶ இத்யுச்யதே — நேதி நேதீத்யேவம் நிர்தே³ஶ: ॥

நநு கத²ம் ஆப்⁴யாம் ‘நேதி நேதி’ (ப்³ரு. உ. 2 । 3 । 6) இதி ஶப்³தா³ப்⁴யாம் ஸத்யஸ்ய ஸத்யம் நிர்தி³தி³க்ஷிதமிதி, உச்யதே — ஸர்வோபாதி⁴விஶேஷாபோஹேந । யஸ்மிந்ந கஶ்சித்³விஶேஷோ(அ)ஸ்தி — நாம வா ரூபம் வா கர்ம வா பே⁴தோ³ வா ஜாதிர்வா கு³ணோ வா ; தத்³த்³வாரேண ஹி ஶப்³த³ப்ரவ்ருத்திர்ப⁴வதி ; ந சைஷாம் கஶ்சித்³விஶேஷோ ப்³ரஹ்மண்யஸ்தி ; அதோ ந நிர்தே³ஷ்டும் ஶக்யதே — இத³ம் ததி³தி — கௌ³ரஸௌ ஸ்பந்த³தே ஶுக்லோ விஷாணீதி யதா² லோகே நிர்தி³ஶ்யதே, ததா² ; அத்⁴யாரோபிதநாமரூபகர்மத்³வாரேண ப்³ரஹ்ம நிர்தி³ஶ்யதே ‘விஜ்ஞாநமாநந்த³ம் ப்³ரஹ்ம’ (ப்³ரு. உ. 3 । 9 । 28) ‘விஜ்ஞாநக⁴ந ஏவ ப்³ரஹ்மாத்மா’ (ப்³ரு. உ. 2 । 4 । 12) இத்யேவமாதி³ஶப்³தை³: । யதா³ புந: ஸ்வரூபமேவ நிர்தி³தி³க்ஷிதம் ப⁴வதி நிரஸ்தஸர்வோபாதி⁴விஶேஷம் , ததா³ ந ஶக்யதே கேநசித³பி ப்ரகாரேண நிர்தே³ஷ்டும் ; ததா³ அயமேவாப்⁴யுபாய: — யது³த ப்ராப்தநிர்தே³ஶப்ரதிஷேத⁴த்³வாரேண ‘நேதி நேதி’ (ப்³ரு. உ. 2 । 3 । 6) இதி நிர்தே³ஶ: ॥

இத³ம் ச நகாரத்³வயம் வீப்ஸாவ்யாப்த்யர்த²ம் ; யத்³யத்ப்ராப்தம் தத்தத் நிஷித்⁴யதே ; ததா² ச ஸதி அநிர்தி³ஷ்டாஶங்கா ப்³ரஹ்மண: பரிஹ்ருதா ப⁴வதி ; அந்யதா² ஹி நகாரத்³வயேந ப்ரக்ருதத்³வயப்ரதிஷேதே⁴, யத³ந்யத் ப்ரக்ருதாத்ப்ரதிஷித்³த⁴த்³வயாத் ப்³ரஹ்ம, தந்ந நிர்தி³ஷ்டம் , கீத்³ருஶம் நு க²லு — இத்யாஶங்கா ந நிவர்திஷ்யதே ; ததா² ச அநர்த²கஶ்ச ஸ நிர்தே³ஶ:, புருஷஸ்ய விவிதி³ஷாயா அநிவர்தகத்வாத் ; ‘ப்³ரஹ்ம ஜ்ஞபயிஷ்யாமி’ இதி ச வாக்யம் அபரிஸமாப்தார்த²ம் ஸ்யாத் । யதா³ து ஸர்வதி³க்காலாதி³விவிதி³ஷா நிவர்திதா ஸ்யாத் ஸர்வோபாதி⁴நிராகரணத்³வாரேண, ததா³ ஸைந்த⁴வக⁴நவத் ஏகரஸம் ப்ரஜ்ஞாநக⁴நம் அநந்தரமபா³ஹ்யம் ஸத்யஸ்ய ஸத்யம் அஹம் ப்³ரஹ்ம அஸ்மீதி ஸர்வதோ நிவர்ததே விவிதி³ஷா, ஆத்மந்யேவாவஸ்தி²தா ப்ரஜ்ஞா ப⁴வதி । தஸ்மாத் வீப்ஸார்த²ம் நேதி நேதீதி நகாரத்³வயம் । நநு மஹதா யத்நேந பரிகரப³ந்த⁴ம் க்ருத்வா கிம் யுக்தம் ஏவம் நிர்தே³ஷ்டும் ப்³ரஹ்ம ? பா³ட⁴ம் ; கஸ்மாத் ? ந ஹி — யஸ்மாத் , ‘இதி ந, இதி ந’ இத்யேதஸ்மாத் — இதீதி வ்யாப்தவ்யப்ரகாரா நகாரத்³வயவிஷயா நிர்தி³ஶ்யந்தே, யதா² க்³ராமோ க்³ராமோ ரமணீய இதி — அந்யத்பரம் நிர்தே³ஶநம் நாஸ்தி ; தஸ்மாத³யமேவ நிர்தே³ஶோ ப்³ரஹ்மண: । யது³க்தம் — ‘தஸ்யோபநிஷத்ஸத்யஸ்ய ஸத்யம்’ (ப்³ரு. உ. 2 । 1 । 20) இதி, ஏவம்ப்ரகாரேண ஸத்யஸ்ய ஸத்யம் தத் பரம் ப்³ரஹ்ம ; அதோ யுக்தமுக்தம் நாமதே⁴யம் ப்³ரஹ்மண:, நாமைவ நாமதே⁴யம் ; கிம் தத் ஸத்யஸ்ய ஸத்யம் ப்ராணா வை ஸத்யம் தேஷாமேஷ ஸத்யமிதி ॥

இதி த்³விதீயாத்⁴யாயஸ்ய த்ருதீயம் ப்³ராஹ்மணம் ॥

சதுர்த²ம் ப்³ராஹ்மணம்

ஆத்மேத்யேவோபாஸீத ; ததே³வ ஏதஸ்மிந் ஸர்வஸ்மிந் பத³நீயம் ஆத்மதத்த்வம் , யஸ்மாத் ப்ரேய: புத்ராதே³: — இத்யுபந்யஸ்தஸ்ய வாக்யஸ்ய வ்யாக்²யாநவிஷயே ஸம்ப³ந்த⁴ப்ரயோஜநே அபி⁴ஹிதே — ‘ததா³த்மாநமேவாவேத³ஹம் ப்³ரஹ்மாஸ்மீதி தஸ்மாத்தத்ஸர்வமப⁴வத்’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 10) இதி ; ஏவம் ப்ரத்யகா³த்மா ப்³ரஹ்மவித்³யாயா விஷய இத்யேதத் உபந்யஸ்தம் । அவித்³யாயாஶ்ச விஷய: — ‘அந்யோ(அ)ஸாவந்யோ(அ)ஹமஸ்மீதி ந ஸ வேத³’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 10) இத்யாரப்⁴ய சாதுர்வர்ண்யப்ரவிபா⁴கா³தி³நிமித்தபாங்க்தகர்மஸாத்⁴யஸாத⁴நலக்ஷண: பீ³ஜாங்குரவத் வ்யாக்ருதாவ்யாக்ருதஸ்வபா⁴வ: நாமரூபகர்மாத்மக: ஸம்ஸார: ‘த்ரயம் வா இத³ம் நாம ரூபம் கர்ம’ (ப்³ரு. உ. 1 । 6 । 1) இத்யுபஸம்ஹ்ருத: ஶாஸ்த்ரீய உத்கர்ஷலக்ஷணோ ப்³ரஹ்மலோகாந்த: அதோ⁴பா⁴வஶ்ச ஸ்தா²வராந்தோ(அ)ஶாஸ்த்ரீய:, பூர்வமேவ ப்ரத³ர்ஶித: — ‘த்³வயா ஹ’ (ப்³ரு. உ. 1 । 3 । 1) இத்யாதி³நா । ஏதஸ்மாத³வித்³யாவிஷயாத்³விரக்தஸ்ய ப்ரத்யகா³த்மவிஷயப்³ரஹ்மவித்³யாயாம் அதி⁴கார: கத²ம் நாம ஸ்யாதி³தி — த்ருதீயே(அ)த்⁴யாயே உபஸம்ஹ்ருத: ஸமஸ்தோ(அ)வித்³யாவிஷய: । சதுர்தே² து ப்³ரஹ்மவித்³யாவிஷயம் ப்ரத்யகா³த்மாநம் ‘ப்³ரஹ்ம தே ப்³ரவாணி’ (ப்³ரு. உ. 2 । 1 । 1) இதி ‘ப்³ரஹ்ம ஜ்ஞபயிஷ்யாமி’ (ப்³ரு. உ. 2 । 1 । 1) இதி ச ப்ரஸ்துத்ய, தத் ப்³ரஹ்ம ஏகம் அத்³வயம் ஸர்வவிஶேஷஶூந்யம் க்ரியாகாரகப²லஸ்வபா⁴வஸத்யஶப்³த³வாச்யாஶேஷபூ⁴தத⁴ர்மப்ரதிஷேத⁴த்³வாரேண ‘நேதி நேதி’ (ப்³ரு. உ. 2 । 3 । 6) இதி ஜ்ஞாபிதம் । அஸ்யா ப்³ரஹ்மவித்³யாயா அங்க³த்வேந ஸந்ந்யாஸோ விதி⁴த்ஸித:, ஜாயாபுத்ரவித்தாதி³லக்ஷணம் பாங்க்தம் கர்ம அவித்³யாவிஷயம் யஸ்மாத் ந ஆத்மப்ராப்திஸாத⁴நம் ; அந்யஸாத⁴நம் ஹி அந்யஸ்மை ப²லஸாத⁴நாய ப்ரயுஜ்யமாநம் ப்ரதிகூலம் ப⁴வதி ; ந ஹி பு³பு⁴க்ஷாபிபாஸாநிவ்ருத்த்யர்த²ம் தா⁴வநம் க³மநம் வா ஸாத⁴நம் ; மநுஷ்யலோகபித்ருலோகதே³வலோகஸாத⁴நத்வேந ஹி புத்ராதி³ஸாத⁴நாநி ஶ்ருதாநி, ந ஆத்மப்ராப்திஸாத⁴நத்வேந, விஶேஷிதத்வாச்ச ; ந ச ப்³ரஹ்மவிதோ³ விஹிதாநி, காம்யத்வஶ்ரவணாத் — ‘ஏதாவாந்வை காம:’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 17) இதி, ப்³ரஹ்மவித³ஶ்ச ஆப்தகாமத்வாத் ஆப்தகாமஸ்ய காமாநுபபத்தே:, ‘யேஷாம் நோ(அ)யமாத்மாயம் லோக:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 22) இதி ச ஶ்ருதே: । கேசித்து ப்³ரஹ்மவிதோ³(அ)ப்யேஷணாஸம்ப³ந்த⁴ம் வர்ணயந்தி ; தைர்ப்³ருஹதா³ரண்யகம் ந ஶ்ருதம் ; புத்ராத்³யேஷணாநாமவித்³வத்³விஷயத்வம் , வித்³யாவிஷயே ச — ‘யேஷாம் நோ(அ)யமாத்மாயம் லோக:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 22) இத்யத: ‘கிம் ப்ரஜயா கரிஷ்யாம:’ இதி — ஏஷ விபா⁴க³: தைர்ந ஶ்ருத: ஶ்ருத்யா க்ருத: ; ஸர்வக்ரியாகாரகப²லோபமர்த³ஸ்வரூபாயாம் ச வித்³யாயாம் ஸத்யாம் , ஸஹ கார்யேண அவித்³யாயா அநுபபத்திலக்ஷணஶ்ச விரோத⁴: தைர்ந விஜ்ஞாத: ; வ்யாஸவாக்யம் ச தைர்ந ஶ்ருதம் । கர்மவித்³யாஸ்வரூபயோ: வித்³யாவித்³யாத்மகயோ: ப்ரதிகூலவர்தநம் விரோத⁴: । ‘யதி³த³ம் வேத³வசநம் குரு கர்ம த்யஜேதி ச । காம் க³திம் வித்³யயா யாந்தி காம் ச க³ச்ச²ந்தி கர்மணா’ (மோ. த⁴. 241 । 1 । 2) ॥ ஏதத்³வை ஶ்ரோதுமிச்சா²மி தத்³ப⁴வாந்ப்ரப்³ரவீது மே । ஏதாவந்யோந்யவைருப்யே வர்தேதே ப்ரதிகூலத:’ இத்யேவம் ப்ருஷ்டஸ்ய ப்ரதிவசநேந — ‘கர்மணா ப³த்⁴யதே ஜந்துர்வித்³யயா ச விமுச்யதே । தஸ்மாத்கர்ம ந குர்வந்தி யதய: பாரத³ர்ஶிந:’ (மோ. த⁴. 241 । 7) இத்யேவமாதி³ — விரோத⁴: ப்ரத³ர்ஶித: । தஸ்மாத் ந ஸாத⁴நாந்தரஸஹிதா ப்³ரஹ்மவித்³யா புருஷார்த²ஸாத⁴நம் , ஸர்வவிரோதா⁴த் , ஸாத⁴நநிரபேக்ஷைவ புருஷார்த²ஸாத⁴நம் — இதி பாரிவ்ராஜ்யம் ஸர்வஸாத⁴நஸந்ந்யாஸலக்ஷணம் அங்க³த்வேந விதி⁴த்ஸ்யதே ; ஏதாவதே³வாம்ருதத்வஸாத⁴நமித்யவதா⁴ரணாத் , ஷஷ்ட²ஸமாப்தௌ, லிங்கா³ச்ச — கர்மீ ஸந்யாஜ்ஞவல்க்ய: ப்ரவவ்ராஜேதி । மைத்ரேய்யை ச கர்மஸாத⁴நரஹிதாயை ஸாத⁴நத்வேநாம்ருதத்வஸ்ய ப்³ரஹ்மவித்³யோபதே³ஶாத் , வித்தநிந்தா³வசநாச்ச ; யதி³ ஹி அம்ருதத்வஸாத⁴நம் கர்ம ஸ்யாத் , வித்தஸாத்⁴யம் பாங்க்தம் கர்மேதி — தந்நிந்தா³வசநமநிஷ்டம் ஸ்யாத் ; யதி³ து பரிதித்யாஜயிஷிதம் கர்ம, ததோ யுக்தா தத்ஸாத⁴நநிந்தா³ । கர்மாதி⁴காரநிமித்தவர்ணாஶ்ரமாதி³ப்ரத்யயோபமர்தா³ச்ச — ‘ப்³ரஹ்ம தம் பராதா³த்’ (ப்³ரு. உ. 2 । 4 । 6) ‘க்ஷத்ரம் தம் பராதா³த்’ (ப்³ரு. உ. 2 । 4 । 6) இத்யாதே³: ; ந ஹி ப்³ரஹ்மக்ஷத்ராத்³யாத்மப்ரத்யயோபமர்தே³, ப்³ராஹ்மணேநேத³ம் கர்தவ்யம் க்ஷத்ரியேணேத³ம் கர்தவ்யமிதி விஷயாபா⁴வாத் ஆத்மாநம் லப⁴தே விதி⁴: ; யஸ்யைவ புருஷஸ்ய உபமர்தி³த: ப்ரத்யய: ப்³ரஹ்மக்ஷத்ராத்³யாத்மவிஷய:, தஸ்ய தத்ப்ரத்யயஸந்ந்யாஸாத் தத்கார்யாணாம் கர்மணாம் கர்மஸாத⁴நாநாம் ச அர்த²ப்ராப்தஶ்ச ஸந்ந்யாஸ: । தஸ்மாத் ஆத்மஜ்ஞாநாங்க³த்வேந ஸந்ந்யாஸவிதி⁴த்ஸயைவ ஆக்²யாயிகேயமாரப்⁴யதே ॥

மைத்ரேயீதி ஹோவாச யாஜ்ஞவல்க்ய உத்³யாஸ்யந்வா அரே(அ)ஹமஸ்மாத்ஸ்தா²நாத³ஸ்மி ஹந்த தே(அ)நயா காத்யாயந்யாந்தம் கரவாணீதி ॥ 1 ॥

மைத்ரேயீதி ஹோவாச யாஜ்ஞவல்க்ய: — மைத்ரேயீம் ஸ்வபா⁴ர்யாமாமந்த்ரிதவாந் யாஜ்ஞவல்க்யோ நாம ருஷி: ; உத்³யாஸ்யந் ஊர்த்⁴வம் யாஸ்யந் பாரிவ்ராஜ்யாக்²யமாஶ்ரமாந்தரம் வை ; ‘அரே’ இதி ஸம்போ³த⁴நம் ; அஹம் , அஸ்மாத் கா³ர்ஹஸ்த்²யாத் , ஸ்தா²நாத் ஆஶ்ரமாத் , ஊர்த்⁴வம் க³ந்துமிச்ச²ந் அஸ்மி ப⁴வாமி ; அத: ஹந்த அநுமதிம் ப்ரார்த²யாமி தே தவ ; கிஞ்சாந்யத் — தே தவ அநயா த்³விதீயயா பா⁴ர்யயா காத்யாயந்யா அந்தம் விச்சே²த³ம் கரவாணி ; பதித்³வாரேண யுவயோர்மயா ஸம்ப³த்⁴யமாநயோர்ய: ஸம்ப³ந்த⁴ ஆஸீத் , தஸ்ய ஸம்ப³ந்த⁴ஸ்ய விச்சே²த³ம் கரவாணி த்³ரவ்யவிபா⁴க³ம் க்ருத்வா ; வித்தேந ஸம்விப⁴ஜ்ய யுவாம் க³மிஷ்யாமி ॥

ஸா ஹோவாச மைத்ரேயீ । யந்நு ம இயம் ப⁴கோ³: ஸர்வா ப்ருதி²வீ வித்தேந பூர்ணா ஸ்யாத்கத²ம் தேநாம்ருதா ஸ்யாமிதி நேதி ஹோவாச யாஜ்ஞவல்க்யோ யதை²வோபகரணவதாம் ஜீவிதம் ததை²வ தே ஜீவிதம் ஸ்யாத³ம்ருதத்வஸ்ய து நாஶாஸ்தி வித்தேநேதி ॥ 2 ॥

ஸா ஏவமுக்தா ஹ உவாச — யத் யதி³, ‘நு’ இதி விதர்கே, மே மம இயம் ப்ருதி²வீ, ப⁴கோ³: ப⁴க³வந் , ஸர்வா ஸாக³ரபரிக்ஷிப்தா வித்தேந த⁴நேந பூர்ணா ஸ்யாத் ; கத²ம் ? ந கத²ஞ்சநேத்யாக்ஷேபார்த²:, ப்ரஶ்நார்தோ² வா, தேந ப்ருதி²வீபூர்ணவித்தஸாத்⁴யேந கர்மணா அக்³நிஹோத்ராதி³நா — அம்ருதா கிம் ஸ்யாமிதி வ்யவஹிதேந ஸம்ப³ந்த⁴: । ப்ரத்யுவாச யாஜ்ஞவல்க்ய: — கத²மிதி யத்³யாக்ஷேபார்த²ம் , அநுமோத³நம் — நேதி ஹோவாச யாஜ்ஞவல்க்ய இதி ; ப்ரஶ்நஶ்சேத் ப்ரதிவசநார்த²ம் ; நைவ ஸ்யா: அம்ருதா, கிம் தர்ஹி யதை²வ லோகே உபகரணவதாம் ஸாத⁴நவதாம் ஜீவிதம் ஸுகோ²பாயபோ⁴க³ஸம்பந்நம் , ததை²வ தத்³வதே³வ தவ ஜீவிதம் ஸ்யாத் ; அம்ருதத்வஸ்ய து ந ஆஶா மநஸாபி அஸ்தி வித்தேந வித்தஸாத்⁴யேந கர்மணேதி ॥

ஸா ஹோவாச மைத்ரேயீ யேநாஹம் நாம்ருதா ஸ்யாம் கிமஹம் தேந குர்யாம் யதே³வ ப⁴க³வாந்வேத³ ததே³வ மே ப்³ரூஹீதி ॥ 3 ॥

ஸா ஹோவாச மைத்ரேயீ । ஏவமுக்தா ப்ரத்யுவாச மைத்ரேயீ — யத்³யேவம் யேநாஹம் நாம்ருதா ஸ்யாம் , கிமஹம் தேந வித்தேந குர்யாம் ? யதே³வ ப⁴க³வாந் கேவலம் அம்ருதத்வஸாத⁴நம் வேத³, ததே³வ அம்ருதத்வஸாத⁴நம் மே மஹ்யம் ப்³ரூஹி ॥

ஸ ஹோவாச யாஜ்ஞவல்க்ய: ப்ரியா ப³தாரே ந: ஸதீ ப்ரியம் பா⁴ஷஸ ஏஹ்யாஸ்ஸ்வ வ்யாக்²யாஸ்யாமி தே வ்யாசக்ஷாணஸ்ய து மே நிதி³த்⁴யாஸஸ்வேதி ॥ 4 ॥

ஸ ஹோவாச யாஜ்ஞவல்க்ய: । ஏவம் வித்தஸாத்⁴யே(அ)ம்ருதத்வஸாத⁴நே ப்ரத்யாக்²யாதே, யாஜ்ஞவல்க்ய: ஸ்வாபி⁴ப்ராயஸம்பத்தௌ துஷ்ட ஆஹ — ஸ ஹோவாச — ப்ரியா இஷ்டா, ப³தேத்யநுகம்ப்யாஹ, அரே மைத்ரேயி, ந அஸ்மாகம் பூர்வமபி ப்ரியா ஸதீ ப⁴வந்தீ இதா³நீம் ப்ரியமேவ சித்தாநுகூலம் பா⁴ஷஸே । அத: ஏஹி ஆஸ்ஸ்வ உபவிஶ வ்யாக்²யாஸ்யாமி — யத் தே தவ இஷ்டம் அம்ருதத்வஸாத⁴நமாத்மஜ்ஞாநம் கத²யிஷ்யாமி । வ்யாசக்ஷாணஸ்ய து மே மம வ்யாக்²யாநம் குர்வத:, நிதி³த்⁴யாஸஸ்வ வாக்யாநி அர்த²தோ நிஶ்சயேந த்⁴யாதுமிச்சே²தி ॥

ஸ ஹோவாச ந வா அரே பத்யு: காமாய பதி: ப்ரியோ ப⁴வத்யாத்மநஸ்து காமாய பதி: ப்ரியோ ப⁴வதி । ந வா அரே ஜாயாயை காமாய ஜாயா ப்ரியா ப⁴வத்யாத்மநஸ்து காமாய ஜாயா ப்ரியா ப⁴வதி । ந வா அரே புத்ராணாம் காமாய புத்ரா: ப்ரியா ப⁴வந்த்யாத்மநஸ்து காமாய புத்ரா: ப்ரியா ப⁴வந்தி । ந வா அரே வித்தஸ்ய காமாய வித்தம் ப்ரியம் ப⁴வத்யாத்மநஸ்து காமாய வித்தம் ப்ரியம் ப⁴வதி । ந வா அரே ப்³ரஹ்மண: காமாய ப்³ரஹ்ம ப்ரியம் ப⁴வத்யாத்மநஸ்து காமாய ப்³ரஹ்ம ப்ரியம் ப⁴வதி । ந வா அரே க்ஷத்ரஸ்ய காமாய க்ஷத்ரம் ப்ரியம் ப⁴வத்யாத்மநஸ்து காமாய க்ஷத்ரம் ப்ரியம் ப⁴வதி । ந வா அரே லோகாநாம் காமாய லோகா: ப்ரியா ப⁴வந்த்யாத்மநஸ்து காமாய லோகா: ப்ரியா ப⁴வந்தி । ந வா அரே தே³வாநாம் காமாய தே³வா: ப்ரியா ப⁴வந்த்யாத்மநஸ்து காமாய தே³வா: ப்ரியா ப⁴வந்தி । ந வா அரே பூ⁴தாநாம் காமாய பூ⁴தாநி ப்ரியாணி ப⁴வந்த்யாத்மநஸ்து காமாய பூ⁴தாநி ப்ரியாணி ப⁴வந்தி । ந வா அரே ஸர்வஸ்ய காமாய ஸர்வம் ப்ரியம் ப⁴வத்யாத்மநஸ்து காமாய ஸர்வம் ப்ரியம் ப⁴வதி । ஆத்மா வா அரே த்³ரஷ்டவ்ய: ஶ்ரோதவ்யோ மந்தவ்யோ நிதி³த்⁴யாஸிதவ்யோ மைத்ரேய்யாத்மநோ வா அரே த³ர்ஶநேந ஶ்ரவணேந மத்யா விஜ்ஞாநேநேத³ம் ஸர்வம் விதி³தம் ॥ 5 ॥

ஸ ஹோவாச — அம்ருதத்வஸாத⁴நம் வைராக்³யமுபதி³தி³க்ஷு: ஜாயாபதிபுத்ராதி³ப்⁴யோ விராக³முத்பாத³யதி தத்ஸந்ந்யாஸாய । ந வை — வை - ஶப்³த³: ப்ரஸித்³த⁴ஸ்மரணார்த²: ; ப்ரஸித்³த⁴மேவ ஏதத் லோகே ; பத்யு: ப⁴ர்து: காமாய ப்ரயோஜநாய ஜாயாயா: பதி: ப்ரியோ ந ப⁴வதி, கிம் தர்ஹி ஆத்மநஸ்து காமாய ப்ரயோஜநாயைவ பா⁴ர்யாயா: பதி: ப்ரியோ ப⁴வதி । ததா² ந வா அரே ஜாயாயா இத்யாதி³ ஸமாநமந்யத் , ந வா அரே புத்ராணாம் , ந வா அரே வித்தஸ்ய, ந வா அரே ப்³ரஹ்மண:, ந வா அரே க்ஷத்ரஸ்ய, ந வா அரே லோகாநாம் , ந வா அரே தே³வாநாம் , ந வா அரே பூ⁴தாநாம் , ந வா அரே ஸர்வஸ்ய । பூர்வம் பூர்வம் யதா²ஸந்நே ப்ரீதிஸாத⁴நே வசநம் , தத்ர தத்ர இஷ்டதரத்வாத்³வைராக்³யஸ்ய ; ஸர்வக்³ரஹணம் உக்தாநுக்தார்த²ம் । தஸ்மாத் லோகப்ரஸித்³த⁴மேதத் — ஆத்மைவ ப்ரிய:, நாந்யத் । ‘ததே³தத்ப்ரேய: புத்ராத்’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 8) இத்யுபந்யஸ்தம் , தஸ்யைதத் வ்ருத்திஸ்தா²நீயம் ப்ரபஞ்சிதம் । தஸ்மாத் ஆத்மப்ரீதிஸாத⁴நத்வாத் கௌ³ணீ அந்யத்ர ப்ரீதி:, ஆத்மந்யேவ முக்²யா । தஸ்மாத் ஆத்மா வை அரே த்³ரஷ்டவ்ய: த³ர்ஶநார்ஹ:, த³ர்ஶநவிஷயமாபாத³யிதவ்ய: ; ஶ்ரோதவ்ய: பூர்வம் ஆசார்யத ஆக³மதஶ்ச ; பஶ்சாந்மந்தவ்ய: தர்கத: ; ததோ நிதி³த்⁴யாஸிதவ்ய: நிஶ்சயேந த்⁴யாதவ்ய: ; ஏவம் ஹ்யஸௌ த்³ருஷ்டோ ப⁴வதி ஶ்ரவணமநநநிதி³த்⁴யாஸநஸாத⁴நைர்நிர்வர்திதை: ; யதா³ ஏகத்வமேதாந்யுபக³தாநி, ததா³ ஸம்யக்³த³ர்ஶநம் ப்³ரஹ்மைகத்வவிஷயம் ப்ரஸீத³தி, ந அந்யதா² ஶ்ரவணமாத்ரேண । யத் ப்³ரஹ்மக்ஷத்ராதி³ கர்மநிமித்தம் வர்ணாஶ்ரமாதி³லக்ஷணம் ஆத்மந்யவித்³யாத்⁴யாரோபிதப்ரத்யயவிஷயம் க்ரியாகாரகப²லாத்மகம் அவித்³யாப்ரத்யயவிஷயம் — ரஜ்ஜ்வாமிவ ஸர்பப்ரத்யய:, தது³பமர்த³நார்த²மாஹ — ஆத்மநி க²லு அரே மைத்ரேயி த்³ருஷ்டே ஶ்ருதே மதே விஜ்ஞாதே இத³ம் ஸர்வம் விதி³தம் விஜ்ஞாதம் ப⁴வதி ॥

ப்³ரஹ்ம தம் பராதா³த்³யோ(அ)ந்யத்ராத்மநோ ப்³ரஹ்ம வேத³ க்ஷத்த்ரம் தம் பராதா³த்³யோ(அ)ந்யத்ராத்மந: க்ஷத்த்ரம் வேத³ லோகாஸ்தம் பராது³ர்யோ(அ)ந்யத்ராத்மநோ லோகாந்வேத³ தே³வாஸ்தம் பராது³ர்யோ(அ)ந்யத்ராத்மநோ தே³வாந்வேத³ பூ⁴தாநி தம் பராது³ர்யோ(அ)ந்யத்ராத்மநோ பூ⁴தாநி வேத³ ஸர்வம் தம் பராதா³த்³யோ(அ)ந்யத்ராத்மந: ஸர்வம் வேதே³த³ம் ப்³ரஹ்மேத³ம் க்ஷத்த்ரமிமே லோகா இமே தே³வா இமாநி பூ⁴தாநீத³ம் ஸர்வம் யத³யமாத்மா ॥ 6 ॥

நநு கத²ம் அந்யஸ்மிந்விதி³தே அந்யத்³விதி³தம் ப⁴வதி ? நைஷ தோ³ஷ: ; ந ஹி ஆத்மவ்யதிரேகேண அந்யத்கிஞ்சித³ஸ்தி ; யத்³யஸ்தி, ந தத்³விதி³தம் ஸ்யாத் ; ந த்வந்யத³ஸ்தி ; ஆத்மைவ து ஸர்வம் ; தஸ்மாத் ஸர்வம் ஆத்மநி விதி³தே விதி³தம் ஸ்யாத் । கத²ம் புநராத்மைவ ஸர்வமித்யேதத் ஶ்ராவயதி — ப்³ரஹ்ம ப்³ராஹ்மணஜாதி: தம் புருஷம் பராதா³த் பராத³த்⁴யாத் பராகுர்யாத் ; கம் ? ய: அந்யத்ராத்மந: ஆத்மஸ்வரூபவ்யதிரேகேண — ஆத்மைவ ந ப⁴வதீயம் ப்³ராஹ்மணஜாதிரிதி — தாம் யோ வேத³, தம் பராத³த்⁴யாத் ஸா ப்³ராஹ்மணஜாதி: அநாத்மஸ்வரூபேண மாம் பஶ்யதீதி ; பரமாத்மா ஹி ஸர்வேஷாமாத்மா । ததா² க்ஷத்ரம் க்ஷத்ரியஜாதி:, ததா² லோகா:, தே³வா:, பூ⁴தாநி, ஸர்வம் । இத³ம் ப்³ரஹ்மேதி — யாந்யநுக்ராந்தாநி தாநி ஸர்வாணி, ஆத்மைவ, யத³யமாத்மா — யோ(அ)யமாத்மா த்³ரஷ்டவ்ய: ஶ்ரோதவ்ய இதி ப்ரக்ருத: — யஸ்மாத் ஆத்மநோ ஜாயதே ஆத்மந்யேவ லீயத ஆத்மமயம் ச ஸ்தி²திகாலே, ஆத்மவ்யதிரேகேணாக்³ரஹணாத் , ஆத்மைவ ஸர்வம் ॥

ஸ யதா² து³ந்து³பே⁴ர்ஹந்யமாநஸ்ய ந பா³ஹ்யாஞ்ஶப்³தா³ஞ்ஶக்நுயாத்³க்³ரஹணாய து³ந்து³பே⁴ஸ்து க்³ரஹணேந து³ந்து³ப்⁴யாகா⁴தஸ்ய வா ஶப்³தோ³ க்³ருஹீத: ॥ 7 ॥

கத²ம் புந: இதா³நீம் இத³ம் ஸர்வமாத்மைவேதி க்³ரஹீதும் ஶக்யதே ? சிந்மாத்ராநுக³மாத்ஸர்வத்ர சித்ஸ்வரூபதைவேதி க³ம்யதே ; தத்ர த்³ருஷ்டாந்த உச்யதே — யத்ஸ்வரூபவ்யதிரேகேணாக்³ரஹணம் யஸ்ய, தஸ்ய ததா³த்மத்வமேவ லோகே த்³ருஷ்டம் ; ஸ யதா² — ஸ இதி த்³ருஷ்டாந்த: ; லோகே யதா² து³ந்து³பே⁴: பே⁴ர்யாதே³:, ஹந்யமாநஸ்ய தாட்³யமாநஸ்ய த³ண்டா³தி³நா, ந, பா³ஹ்யாந் ஶப்³தா³ந் ப³ஹிர்பூ⁴தாந் ஶப்³த³விஶேஷாந் து³ந்து³பி⁴ஶப்³த³ஸாமாந்யாந்நிஷ்க்ருஷ்டாந் து³ந்து³பி⁴ஶப்³த³விஶேஷாந் , ந ஶக்நுயாத் க்³ரஹணாய க்³ரஹீதும் ; து³ந்து³பே⁴ஸ்து க்³ரஹணேந, து³ந்து³பி⁴ஶப்³த³ஸாமாந்யவிஶேஷத்வேந, து³ந்து³பி⁴ஶப்³தா³ ஏதே இதி, ஶப்³த³விஶேஷா க்³ருஹீதா ப⁴வந்தி, து³ந்து³பி⁴ஶப்³த³ஸாமாந்யவ்யதிரேகேணாபா⁴வாத் தேஷாம் ; து³ந்து³ப்⁴யாகா⁴தஸ்ய வா, து³ந்து³பே⁴ராஹநநம் ஆகா⁴த: — து³ந்து³ப்⁴யாகா⁴தவிஶிஷ்டஸ்ய ஶப்³த³ஸாமாந்யஸ்ய க்³ரஹணேந தத்³க³தா விஶேஷா க்³ருஹீதா ப⁴வந்தி, ந து த ஏவ நிர்பி⁴த்³ய க்³ரஹீதும் ஶக்யந்தே, விஶேஷரூபேணாபா⁴வாத் தேஷாம் — ததா² ப்ரஜ்ஞாநவ்யதிரேகேண ஸ்வப்நஜாக³ரிதயோ: ந கஶ்சித்³வஸ்துவிஶேஷோ க்³ருஹ்யதே ; தஸ்மாத் ப்ரஜ்ஞாநவ்யதிரேகேண அபா⁴வோ யுக்தஸ்தேஷாம் ॥

ஸ யதா² ஶங்க²ஸ்ய த்⁴மாயமாநஸ்ய ந பா³ஹ்யாஞ்ஶப்³தா³ஞ்ஶக்நுயாத்³க்³ரஹணாய ஶங்க²ஸ்ய து க்³ரஹணேந ஶங்க²த்⁴மஸ்ய வா ஶப்³தோ³ க்³ருஹீத: ॥ 8 ॥

ததா² ஸ யதா² ஶங்க²ஸ்ய த்⁴மாயமாநஸ்ய ஶப்³தே³ந ஸம்யோஜ்யமாநஸ்ய ஆபூர்யமாணஸ்ய ந பா³ஹ்யாந் ஶப்³தா³ந் ஶக்நுயாத் — இத்யேவமாதி³ பூர்வவத் ॥

ஸ யதா² வீணாயை வாத்³யமாநாயை ந பா³ஹ்யாஞ்ஶப்³தா³ஞ்ஶக்நுயாத்³க்³ரஹணாய வீணாயை து க்³ரஹணேந வீணாவாத³ஸ்ய வா ஶப்³தோ³ க்³ருஹீத: ॥ 9 ॥

ததா² வீணாயை வாத்³யமாநாயை — வீணாயா வாத்³யமாநாயா: । அநேகத்³ருஷ்டாந்தோபாதா³நம் இஹ ஸாமாந்யப³ஹுத்வக்²யாபநார்த²ம் — அநேகே ஹி விலக்ஷணா: சேதநாசேதநரூபா: ஸாமாந்யவிஶேஷா: — தேஷாம் பாரம்பர்யக³த்யா யதா² ஏகஸ்மிந் மஹாஸாமாந்யே அந்தர்பா⁴வ: ப்ரஜ்ஞாநக⁴நே, கத²ம் நாம ப்ரத³ர்ஶயிதவ்ய இதி ; து³ந்து³பி⁴ஶங்க²வீணாஶப்³த³ஸாமாந்யவிஶேஷாணாம் யதா² ஶப்³த³த்வே(அ)ந்தர்பா⁴வ:, ஏவம் ஸ்தி²திகாலே தாவத் ஸாமாந்யவிஶேஷாவ்யதிரேகாத் ப்³ரஹ்மைகத்வம் ஶக்யமவக³ந்தும் ॥

ஸ யதா²ர்த்³ரைதா⁴க்³நேரப்⁴யாஹிதாத்ப்ருத²க்³தூ⁴மா விநிஶ்சரந்த்யேவம் வா அரே(அ)ஸ்ய மஹதோ பூ⁴தஸ்ய நிஶ்வஸிதமேதத்³யத்³ருக்³வேதோ³ யஜுர்வேத³: ஸாமவேதோ³(அ)த²ர்வாங்கி³ரஸ இதிஹாஸ: புராணம் வித்³யா உபநிஷத³: ஶ்லோகா: ஸூத்ராண்யநுவ்யாக்²யாநாநி வ்யாக்²யாநாந்யஸ்யைவைதாநி நிஶ்வஸிதாநி ॥ 10 ॥

ஏவம் உத்பத்திகாலே ப்ராகு³த்பத்தே: ப்³ரஹ்மைவேதி ஶக்யமவக³ந்தும் ; யதா² அக்³நே: விஸ்பு²லிங்க³தூ⁴மாங்கா³ரார்சிஷாம் ப்ராக்³விபா⁴கா³த் அக்³நிரேவேதி ப⁴வத்யக்³ந்யேகத்வம் , ஏவம் ஜக³த் நாமரூபவிக்ருதம் ப்ராகு³த்பத்தே: ப்ரஜ்ஞாநக⁴ந ஏவேதி யுக்தம் க்³ரஹீதும் — இத்யேதது³ச்யதே — ஸ யதா² — ஆர்த்³ரைதா⁴க்³நே: ஆர்த்³ரைரேதோ⁴பி⁴ரித்³தோ⁴(அ)க்³நி: ஆர்த்³ரைதா⁴க்³நி:, தஸ்மாத் , அப்⁴யாஹிதாத் ப்ருத²க்³தூ⁴மா:, ப்ருத²க் நாநாப்ரகாரம் , தூ⁴மக்³ரஹணம் விஸ்பு²லிங்கா³தி³ப்ரத³ர்ஶநார்த²ம் , தூ⁴மவிஸ்பு²லிங்கா³த³ய:, விநிஶ்சரந்தி விநிர்க³ச்ச²ந்தி ; ஏவம் — யதா²யம் த்³ருஷ்டாந்த: ; அரே மைத்ரேயி அஸ்ய பரமாத்மந: ப்ரக்ருதஸ்ய மஹதோ பூ⁴தஸ்ய நிஶ்வஸிதமேதத் ; நிஶ்வஸிதமிவ நிஶ்வஸிதம் ; யதா² அப்ரயத்நேநைவ புருஷநிஶ்வாஸோ ப⁴வதி, ஏவம் வை அரே । கிம் தந்நிஶ்வஸிதமிவ ததோ ஜாதமித்யுச்யதே — யத்³ருக்³வேதோ³ யஜுர்வேத³: ஸாமவேதோ³(அ)த²ர்வாங்கி³ரஸ: - சதுர்வித⁴ம் மந்த்ரஜாதம் , இதிஹாஸ இதி, உர்வஶீபுரூரவஸோ: ஸம்வாதா³தி³: — ‘உர்வஶீ ஹாப்ஸரா:’ (ஶத. ப்³ரா. 11 । 5 । 1 । 1) இத்யாதி³ ப்³ராஹ்மணமேவ, புராணம் — ‘அஸத்³வா இத³மக்³ர ஆஸீத்’ (தை. உ. 2 । 7 । 1) இத்யாதி³, வித்³யா தே³வஜநவித்³யா — வேத³: ஸோ(அ)யம் — இத்யாத்³யா, உபநிஷத³: ‘ப்ரியமித்யேதது³பாஸீத’ (ப்³ரு. உ. 4 । 1 । 3) இத்யாத்³யா:, ஶ்லோகா: ப்³ராஹ்மணப்ரப⁴வா மந்த்ரா: ‘ததே³தே ஶ்லோகா:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 8) இத்யாத³ய:, ஸூத்ராணி வஸ்துஸங்க்³ரஹவாக்யாநி வேதே³ யதா² — ‘ஆத்மேத்யேவோபாஸீத’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 7) இத்யாதீ³நி, அநுவ்யாக்²யாநாநி மந்த்ரவிவரணாநி, வ்யாக்²யாநாந்யர்த²வாதா³:, அத²வா வஸ்துஸங்க்³ரஹவாக்யவிவரணாந்யநுவ்யாக்²யாநாநி — யதா² சதுர்தா²த்⁴யாயே ‘ஆத்மேத்யேவோபாஸீத’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 7) இத்யஸ்ய யதா² வா ‘அந்யோ(அ)ஸாவந்யோ(அ)ஹமஸ்மீதி ந ஸ வேத³ யதா² பஶுரேவம்’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 10) இத்யஸ்ய அயமேவாத்⁴யாயஶேஷ:, மந்த்ரவிவரணாநி வ்யாக்²யாநாநி — ஏவமஷ்டவித⁴ம் ப்³ராஹ்மணம் । ஏவம் மந்த்ரப்³ராஹ்மணயோரேவ க்³ரஹணம் ; நியதரசநாவதோ வித்³யமாநஸ்யைவ வேத³ஸ்யாபி⁴வ்யக்தி: புருஷநிஶ்வாஸவத் , ந ச புருஷபு³த்³தி⁴ப்ரயத்நபூர்வக: ; அத: ப்ரமாணம் நிரபேக்ஷ ஏவ ஸ்வார்தே² ; தஸ்மாத் யத் தேநோக்தம் தத்ததை²வ ப்ரதிபத்தவ்யம் , ஆத்மந: ஶ்ரேய இச்ச²த்³பி⁴:, ஜ்ஞாநம் வா கர்ம வேதி । நாமப்ரகாஶவஶாத்³தி⁴ ரூபஸ்ய விக்ரியாவஸ்தா² ; நாமரூபயோரேவ ஹி பரமாத்மோபாதி⁴பூ⁴தயோர்வ்யாக்ரியமாணயோ: ஸலிலபே²நவத் தத்த்வாந்யத்வேநாநிர்வக்தவ்யயோ: ஸர்வாவஸ்த²யோ: ஸம்ஸாரத்வம் — இத்யத: நாம்ந ஏவ நிஶ்வஸிதத்வமுக்தம் , தத்³வசநேநைவ இதரஸ்ய நிஶ்வஸிதத்வஸித்³தே⁴: । அத²வா ஸர்வஸ்ய த்³வைதஜாதஸ்ய அவித்³யாவிஷயத்வமுக்தம் — ‘ப்³ரஹ்ம தம் பராதா³த் — இத³ம் ஸர்வம் யத³யமாத்மா’ (ப்³ரு. உ. 2 । 4 । 6) இதி ; தேந வேத³ஸ்யாப்ராமாண்யமாஶங்க்யேத ; ததா³ஶங்காநிவ்ருத்த்யர்த²மித³முக்தம் — புருஷநிஶ்வாஸவத் அப்ரயத்நோத்தி²தத்வாத் ப்ரமாணம் வேத³:, ந யதா² அந்யோ க்³ரந்த² இதி ॥

ஸ யதா² ஸர்வாஸாமபாம் ஸமுத்³ர ஏகாயநமேவம் ஸர்வேஷாம் ஸ்பர்ஶாநாம் த்வகே³காயநமேவம் ஸர்வேஷாம் க³ந்தா⁴நாம் நாஸிகே ஏகாயநமேவம் ஸர்வேஷாம் ரஸாநாம் ஜிஹ்வைகாயநமேவம் ஸர்வேஷாம் ரூபாணாம் சக்ஷுரேகாயநமேவம் ஸர்வேஷாம் ஶப்³தா³நாம் ஶ்ரோத்ரமேகாயநமேவம் ஸர்வேஷாம் ஸங்கல்பாநாம் மந ஏகாயநமேவம் ஸர்வாஸாம் வித்³யாநாம் ஹ்ருத³யமேகாயநமேவம் ஸர்வேஷாம் கர்மணாம் ஹஸ்தாவேகாயநமேவம் ஸர்வேஷாமாநந்தா³நாமுபஸ்த² ஏகாயநமேவம் ஸர்வேஷாம் விஸர்கா³ணாம் பாயுரேகாயநமேவம் ஸர்வேஷாமத்⁴வநாம் பாதா³வேகாயநமேவம் ஸர்வேஷாம் வேதா³நாம் வாகே³காயநம் ॥ 11 ॥

கிஞ்சாந்யத் ; ந கேவலம் ஸ்தி²த்யுத்பத்திகாலயோரேவ ப்ரஜ்ஞாநவ்யதிரேகேணாபா⁴வாத் ஜக³தோ ப்³ரஹ்மத்வம் ; ப்ரலயகாலே ச ; ஜலபு³த்³பு³த³பே²நாதீ³நாமிவ ஸலிலவ்யதிரேகேணாபா⁴வ:, ஏவம் ப்ரஜ்ஞாநவ்யதிரேகேண தத்கார்யாணாம் நாமரூபகர்மணாம் தஸ்மிந்நேவ லீயமாநாநாமபா⁴வ: ; தஸ்மாத் ஏகமேவ ப்³ரஹ்ம ப்ரஜ்ஞாநக⁴நம் ஏகரஸம் ப்ரதிபத்தவ்யமித்யத ஆஹ । ப்ரலயப்ரத³ர்ஶநாய த்³ருஷ்டாந்த: ; ஸ இதி த்³ருஷ்டாந்த: ; யதா² யேந ப்ரகாரேண, ஸர்வாஸாம் நதீ³வாபீதடா³கா³தி³க³தாநாமபாம் , ஸமுத்³ர: அப்³தி⁴: ஏகாயநம் , ஏகக³மநம் ஏகப்ரலய: அவிபா⁴க³ப்ராப்திரித்யர்த²: ; யதா² அயம் த்³ருஷ்டாந்த:, ஏவம் ஸர்வேஷாம் ஸ்பர்ஶாநாம் ம்ருது³கர்கஶகடி²நபிச்சி²லாதீ³நாம் வாயோராத்மபூ⁴தாநாம் த்வக் ஏகாயநம் , த்வகி³தி த்வக்³விஷயம் ஸ்பர்ஶஸாமாந்யமாத்ரம் , தஸ்மிந்ப்ரவிஷ்டா: ஸ்பர்ஶவிஶேஷா: — ஆப இவ ஸமுத்³ரம் — தத்³வ்யதிரேகேணாபா⁴வபூ⁴தா ப⁴வந்தி ; தஸ்யைவ ஹி தே ஸம்ஸ்தா²நமாத்ரா ஆஸந் । ததா² தத³பி ஸ்பர்ஶஸாமாந்யமாத்ரம் த்வக்ஶப்³த³வாச்யம் மந:ஸங்கல்பே மநோவிஷயஸாமாந்யமாத்ரே, த்வக்³விஷய இவ ஸ்பர்ஶவிஶேஷா:, ப்ரவிஷ்டம் தத்³வ்யதிரேகேணாபா⁴வபூ⁴தம் ப⁴வதி ; ஏவம் மநோவிஷயோ(அ)பி பு³த்³தி⁴விஷயஸாமாந்யமாத்ரே ப்ரவிஷ்ட: தத்³வ்யதிரேகேணாபா⁴வபூ⁴தோ ப⁴வதி ; விஜ்ஞாநமாத்ரமேவ பூ⁴த்வா ப்ரஜ்ஞாநக⁴நே பரே ப்³ரஹ்மணி ஆப இவ ஸமுத்³ரே ப்ரலீயதே । ஏவம் பரம்பராக்ரமேண ஶப்³தா³தௌ³ ஸஹ க்³ராஹகேண கரணேந ப்ரலீநே ப்ரஜ்ஞாநக⁴நே, உபாத்⁴யபா⁴வாத் ஸைந்த⁴வக⁴நவத் ப்ரஜ்ஞாநக⁴நம் ஏகரஸம் அநந்தம் அபாரம் நிரந்தரம் ப்³ரஹ்ம வ்யவதிஷ்ட²தே । தஸ்மாத் ஆத்மைவ ஏகமத்³வயமிதி ப்ரதிபத்தவ்யம் । ததா² ஸர்வேஷாம் க³ந்தா⁴நாம் ப்ருதி²வீவிஶேஷாணாம் நாஸிகே க்⁴ராணவிஷயஸாமாந்யம் । ததா² ஸர்வேஷாம் ரஸாநாமப்³விஶேஷாணாம் ஜிஹ்வேந்த்³ரியவிஷயஸாமாந்யம் । ததா² ஸர்வேஷாம் ரூபாணாம் தேஜோவிஶேஷாணாம் சக்ஷு: சக்ஷுர்விஷயஸாமாந்யம் । ததா² ஶப்³தா³நாம் ஶ்ரோத்ரவிஷயஸாமாந்யம் பூர்வவத் । ததா² ஶ்ரோத்ராதி³விஷயஸாமாந்யாநாம் மநோவிஷயஸாமாந்யே ஸங்கல்பே ; மநோவிஷயஸாமாந்யஸ்யாபி பு³த்³தி⁴விஷயஸாமாந்யே விஜ்ஞாநமாத்ரே ; விஜ்ஞாநமாத்ரம் பூ⁴த்வா பரஸ்மிந்ப்ரஜ்ஞாநக⁴நே ப்ரலீயதே । ததா² கர்மேந்த்³ரியாணாம் விஷயா வத³நாதா³நக³மநவிஸர்கா³நந்த³விஶேஷா: தத்தத்க்ரியாஸாமாந்யேஷ்வேவ ப்ரவிஷ்டா ந விபா⁴க³யோக்³யா ப⁴வந்தி, ஸமுத்³ர இவ அப்³விஶேஷா: ; தாநி ச ஸாமாந்யாநி ப்ராணமாத்ரம் ; ப்ராணஶ்ச ப்ரஜ்ஞாநமாத்ரமேவ — ‘யோ வை ப்ராண: ஸா ப்ரஜ்ஞா யா வை ப்ரஜ்ஞா ஸ ப்ராண:’ (கௌ. உ. 3 । 3) இதி கௌஷீதகிநோ(அ)தீ⁴யதே । நநு ஸர்வத்ர விஷயஸ்யைவ ப்ரலயோ(அ)பி⁴ஹித:, ந து கரணஸ்ய ; தத்ர கோ(அ)பி⁴ப்ராய இதி — பா³ட⁴ம் ; கிந்து விஷயஸமாநஜாதீயம் கரணம் மந்யதே ஶ்ருதி:, ந து ஜாத்யந்தரம் ; விஷயஸ்யைவ ஸ்வாத்மக்³ராஹகத்வேந ஸம்ஸ்தா²நாந்தரம் கரணம் நாம — யதா² ரூபவிஶேஷஸ்யைவ ஸம்ஸ்தா²நம் ப்ரதீ³ப: கரணம் ஸர்வரூபப்ரகாஶநே, ஏவம் ஸர்வவிஷயவிஶேஷாணாமேவ ஸ்வாத்மவிஶேஷப்ரகாஶகத்வேந ஸம்ஸ்தா²நாந்தராணி கரணாநி, ப்ரதீ³பவத் ; தஸ்மாத் ந கரணாநாம் ப்ருத²க்ப்ரலயே யத்ந: கார்ய: ; விஷயஸாமாந்யாத்மகத்வாத் விஷயப்ரலயேநைவ ப்ரலய: ஸித்³தோ⁴ ப⁴வதி கரணாநாமிதி ॥

தத்ர ‘இத³ம் ஸர்வம் யத³யமாத்மா’ (ப்³ரு. உ. 2 । 4 । 6) இதி ப்ரதிஜ்ஞாதம் ; தத்ர ஹேதுரபி⁴ஹித: — ஆத்மஸாமாந்யத்வம் , ஆத்மஜத்வம் , ஆத்மப்ரலயத்வம் ச ; தஸ்மாத் உத்பத்திஸ்தி²திப்ரலயகாலேஷு ப்ரஜ்ஞாநவ்யதிரேகேணாபா⁴வாத் ‘ப்ரஜ்ஞாநம் ப்³ரஹ்ம’ ‘ஆத்மைவேத³ம் ஸர்வம்’ இதி ப்ரதிஜ்ஞாதம் யத் , தத் தர்கத: ஸாதி⁴தம் । ஸ்வாபா⁴விகோ(அ)யம் ப்ரலய இதி பௌராணிகா வத³ந்தி । யஸ்து பு³த்³தி⁴பூர்வக: ப்ரலய: ப்³ரஹ்மவிதா³ம் ப்³ரஹ்மவித்³யாநிமித்த:, அயம் ஆத்யந்திக இத்யாசக்ஷதே — அவித்³யாநிரோத⁴த்³வாரேண யோ ப⁴வதி ; தத³ர்தோ²(அ)யம் விஶேஷாரம்ப⁴: —

ஸ யதா² ஸைந்த⁴வகி²ல்ய உத³கே ப்ராஸ்த உத³கமேவாநுவிலீயேத ந ஹாஸ்யோத்³க்³ரஹணாயேவ ஸ்யாத் । யதோ யதஸ்த்வாத³தீ³த லவணமேவைவம் வா அர இத³ம் மஹத்³பூ⁴தமநந்தமபாரம் விஜ்ஞாநக⁴ந ஏவ । ஏதேப்⁴யோ பூ⁴தேப்⁴ய: ஸமுத்தா²ய தாந்யேவாநு விநஶ்யதி ந ப்ரேத்ய ஸம்ஜ்ஞாஸ்தீத்யரே ப்³ரவீமீதி ஹோவாச யாஜ்ஞவல்க்ய: ॥ 12 ॥

தத்ர த்³ருஷ்டாந்த உபாதீ³யதே — ஸ யதே²தி । ஸைந்த⁴வகி²ல்ய: — ஸிந்தோ⁴ர்விகார: ஸைந்த⁴வ:, ஸிந்து⁴ஶப்³தே³ந உத³கமபி⁴தீ⁴யதே, ஸ்யந்த³நாத் ஸிந்து⁴: உத³கம் , தத்³விகார: தத்ர ப⁴வோ வா ஸைந்த⁴வ:, ஸைந்த⁴வஶ்சாஸௌ கி²ல்யஶ்சேதி ஸைந்த⁴வகி²ல்ய:, கி²ல ஏவ கி²ல்ய:, ஸ்வார்தே² யத்ப்ரத்யய: — உத³கே ஸிந்தௌ⁴ ஸ்வயோநௌ ப்ராஸ்த: ப்ரக்ஷிப்த:, உத³கமேவ விலீயமாநம் அநுவிலீயதே ; யத்தத் பௌ⁴மதைஜஸஸம்பர்காத் காடி²ந்யப்ராப்தி: கி²ல்யஸ்ய ஸ்வயோநிஸம்பர்காத³பக³ச்ச²தி — தத் உத³கஸ்ய விலயநம் , தத் அநு ஸைந்த⁴வகி²ல்யோ விலீயத இத்யுச்யதே ; ததே³ததா³ஹ — உத³கமேவாநுவிலீயேதேதி । ந ஹ நைவ — அஸ்ய கி²ல்யஸ்ய உத்³க்³ரஹணாய உத்³த்⁴ருத்ய பூர்வவத்³க்³ரஹணாய க்³ரஹீதும் , நைவ ஸமர்த²: கஶ்சித்ஸ்யாத் ஸுநிபுணோ(அ)பி ; இவ - ஶப்³தோ³(அ)நர்த²க: । க்³ரஹணாய நைவ ஸமர்த²: ; கஸ்மாத் ? யதோ யத: யஸ்மாத் யஸ்மாத் தே³ஶாத் தது³த³கமாத³தீ³த, க்³ருஹீத்வா ஆஸ்வாத³யேத் லவணாஸ்வாத³மேவ தத் உத³கம் , ந து கி²ல்யபா⁴வ: । யதா² அயம் த்³ருஷ்டாந்த:, ஏவமேவ வை அரே மைத்ரேயி இத³ம் பரமாத்மாக்²யம் மஹத்³பூ⁴தம் — யஸ்மாத் மஹதோ பூ⁴தாத் அவித்³யயா பரிச்சி²ந்நா ஸதீ கார்யகரணோபாதி⁴ஸம்ப³ந்தா⁴த்கி²ல்யபா⁴வமாபந்நாஸி, மர்த்யா ஜந்மமரணாஶநாயாபிபாஸாதி³ஸம்ஸாரத⁴ர்மவத்யஸி, நாமரூபகார்யாத்மிகா — அமுஷ்யாந்வயாஹமிதி, ஸ கி²ல்யபா⁴வஸ்தவ கார்யகரணபூ⁴தோபாதி⁴ஸம்பர்கப்⁴ராந்திஜநித: மஹதி பூ⁴தே ஸ்வயோநௌ மஹாஸமுத்³ரஸ்தா²நீயே பரமாத்மநி அஜரே(அ)மரே(அ)ப⁴யே ஶுத்³தே⁴ ஸைந்த⁴வக⁴நவதே³கரஸே ப்ரஜ்ஞாநக⁴நே(அ)நந்தே(அ)பாரே நிரந்தரே அவித்³யாஜநிதப்⁴ராந்திபே⁴த³வர்ஜிதே ப்ரவேஶித: ; தஸ்மிந்ப்ரவிஷ்டே ஸ்வயோநிக்³ரஸ்தே கி²ல்யபா⁴வே அவித்³யாக்ருதே பே⁴த³பா⁴வே ப்ரணாஶிதே — இத³மேகமத்³வைதம் மஹத்³பூ⁴தம் — மஹச்ச தத்³பூ⁴தம் ச மஹத்³பூ⁴தம் ஸர்வமஹத்தரத்வாத் ஆகாஶாதி³காரணத்வாச்ச, பூ⁴தம் — த்ரிஷ்வபி காலேஷு ஸ்வரூபாவ்யபி⁴சாராத் ஸர்வதை³வ பரிநிஷ்பந்நமிதி த்ரைகாலிகோ நிஷ்டா²ப்ரத்யய: ; அத²வா பூ⁴தஶப்³த³: பரமார்த²வாசீ, மஹச்ச பாரமார்தி²கம் சேத்யர்த²: ; லௌகிகம் து யத்³யபி மஹத்³ப⁴வதி, ஸ்வப்நமாயாக்ருதம் ஹிமவதா³தி³பர்வதோபமம் ந பரமார்த²வஸ்து ; அதோ விஶிநஷ்டி — இத³ம் து மஹச்ச தத்³பூ⁴தம் சேதி । அநந்தம் நாஸ்யாந்தோ வித்³யத இத்யநந்தம் ; கதா³சிதா³பேக்ஷிகம் ஸ்யாதி³த்யதோ விஶிநஷ்டி அபாரமிதி । விஜ்ஞப்தி: விஜ்ஞாநம் , விஜ்ஞாநம் ச தத்³க⁴நஶ்சேதி விஜ்ஞாநக⁴ந:, க⁴நஶப்³தோ³ ஜாத்யந்தரப்ரதிஷேதா⁴ர்த²: — யதா² ஸுவர்ணக⁴ந: அயோக⁴ந இதி ; ஏவ - ஶப்³தோ³(அ)வதா⁴ரணார்த²: — நாந்யத் ஜாத்யந்தரம் அந்தராலே வித்³யத இத்யர்த²: । யதி³ இத³மேகமத்³வைதம் பரமார்த²த: ஸ்வச்ச²ம் ஸம்ஸாரது³:கா²ஸம்ப்ருக்தம் , கிந்நிமித்தோ(அ)யம் கி²ல்யபா⁴வ ஆத்மந: — ஜாதோ ம்ருத: ஸுகீ² து³:கீ² அஹம் மமேத்யேவமாதி³லக்ஷண: அநேகஸம்ஸாரத⁴ர்மோபத்³ருத இதி உச்யதே — ஏதேப்⁴யோ பூ⁴தேப்⁴ய: — யாந்யேதாநி கார்யகரணவிஷயாகாரபரிணதாநி நாமரூபாத்மகாநி ஸலிலபே²நபு³த்³பு³தோ³பமாநி ஸ்வச்ச²ஸ்ய பரமாத்மந: ஸலிலோபமஸ்ய, யேஷாம் விஷயபர்யந்தாநாம் ப்ரஜ்ஞாநக⁴நே ப்³ரஹ்மணி பரமார்த²விவேகஜ்ஞாநேந ப்ரவிலாபநமுக்தம் நதீ³ஸமுத்³ரவத் — ஏதேப்⁴யோ ஹேதுபூ⁴தேப்⁴ய: பூ⁴தேப்⁴ய: ஸத்யஶப்³த³வாச்யேப்⁴ய:, ஸமுத்தா²ய ஸைந்த⁴வகி²ல்யவத் — யதா² அத்³ப்⁴ய: ஸூர்யசந்த்³ராதி³ப்ரதிபி³ம்ப³:, யதா² வா ஸ்வச்ச²ஸ்ய ஸ்ப²டிகஸ்ய அலக்தகாத்³யுபாதி⁴ப்⁴யோ ரக்தாதி³பா⁴வ:, ஏவம் கார்யகரணபூ⁴தபூ⁴தோபாதி⁴ப்⁴யோ விஶேஷாத்மகி²ல்யபா⁴வேந ஸமுத்தா²ய ஸம்யகு³த்தா²ய — யேப்⁴யோ பூ⁴தேப்⁴ய உத்தி²த: தாநி யதா³ கார்யகரணவிஷயாகாரபரிணதாநி பூ⁴தாநி ஆத்மநோ விஶேஷாத்மகி²ல்யஹேதுபூ⁴தாநி ஶாஸ்த்ராசார்யோபதே³ஶேந ப்³ரஹ்மவித்³யயா நதீ³ஸமுத்³ரவத் ப்ரவிலாபிதாநி விநஶ்யந்தி, ஸலிலபே²நபு³த்³பு³தா³தி³வத் தேஷு விநஶ்யத்ஸு அந்வேவ ஏஷ விஶேஷாத்மகி²ல்யபா⁴வோ விநஶ்யதி ; யதா² உத³காலக்தகாதி³ஹேத்வபநயே ஸூர்யசந்த்³ரஸ்ப²டிகாதி³ப்ரதிபி³ம்போ³ விநஶ்யதி, சந்த்³ராதி³ஸ்வரூபமேவ பரமார்த²தோ வ்யவதிஷ்ட²தே, தத்³வத் ப்ரஜ்ஞாநக⁴நமநந்தமபாரம் ஸ்வச்ச²ம் வ்யவதிஷ்ட²தே । ந தத்ர ப்ரேத்ய விஶேஷஸம்ஜ்ஞாஸ்தி கார்யகரணஸங்கா⁴தேப்⁴யோ விமுக்தஸ்ய — இத்யேவம் அரே மைத்ரேயி ப்³ரவீமி — நாஸ்தி விஶேஷஸம்ஜ்ஞேதி — அஹமஸௌ அமுஷ்ய புத்ர: மமேத³ம் க்ஷேத்ரம் த⁴நம் ஸுகீ² து³:கீ²த்யேவமாதி³லக்ஷணா, அவித்³யாக்ருதத்வாத்தஸ்யா: ; அவித்³யாயாஶ்ச ப்³ரஹ்மவித்³யயா நிரந்வயதோ நாஶிதத்வாத் குதோ விஶேஷஸம்ஜ்ஞாஸம்ப⁴வோ ப்³ரஹ்மவித³: சைதந்யஸ்வபா⁴வாவஸ்தி²தஸ்ய ; ஶரீராவஸ்தி²தஸ்யாபி விஶேஷஸம்ஜ்ஞா நோபபத்³யதே கிமுத கார்யகரணவிமுக்தஸ்ய ஸர்வத: । இதி ஹ உவாச உக்தவாந்கில பரமார்த²த³ர்ஶநம் மைத்ரேய்யை பா⁴ர்யாயை யாஜ்ஞவல்க்ய: ॥

ஸா ஹோவாச மைத்ரேய்யத்ரைவ மா ப⁴க³வாநமூமுஹந்ந ப்ரேத்ய ஸம்ஜ்ஞாஸ்தீதி ஸ ஹோவாச ந வா அரே(அ)ஹம் மோஹம் ப்³ரவீம்யலம் வா அர இத³ம் விஜ்ஞாநாய ॥ 13 ॥

ஏவம் ப்ரதிபோ³தி⁴தா ஸா ஹ கில உவாச உக்தவதீ மைத்ரேயீ — அத்ரைவ ஏதஸ்மிந்நேவ ஏகஸ்மிந்வஸ்துநி ப்³ரஹ்மணி விருத்³த⁴த⁴ர்மவத்த்வமாசக்ஷாணேந ப⁴க³வதா மம மோஹ: க்ருத: ; ததா³ஹ — அத்ரைவ மா ப⁴க³வாந் பூஜாவாந் அமூமுஹத் மோஹம் க்ருதவாந் । கத²ம் தேந விருத்³த⁴த⁴ர்மவத்த்வமுக்தமித்யுச்யதே — பூர்வம் விஜ்ஞாநக⁴ந ஏவேதி ப்ரதிஜ்ஞாய, புந: ந ப்ரேத்ய ஸம்ஜ்ஞாஸ்தீதி ; கத²ம் விஜ்ஞாநக⁴ந ஏவ ? கத²ம் வா ந ப்ரேத்ய ஸம்ஜ்ஞாஸ்தீதி ? ந ஹி உஷ்ண: ஶீதஶ்ச அக்³நிரேவைகோ ப⁴வதி ; அதோ மூடா⁴ஸ்மி அத்ர । ஸ ஹோவாச யாஜ்ஞவல்க்ய: — ந வா அரே மைத்ரேய்யஹம் மோஹம் ப்³ரவீமி — மோஹநம் வாக்யம் ந ப்³ரவீமீத்யர்த²: । நநு கத²ம் விருத்³த⁴த⁴ர்மத்வமவோச: — விஜ்ஞாநக⁴நம் ஸம்ஜ்ஞாபா⁴வம் ச ? ந மயா இத³ம் ஏகஸ்மிந்த⁴ர்மிண்யபி⁴ஹிதம் ; த்வயைவ இத³ம் விருத்³த⁴த⁴ர்மத்வேந ஏகம் வஸ்து பரிக்³ருஹீதம் ப்⁴ராந்த்யா ; ந து மயா உக்தம் ; மயா து இத³முக்தம் — யஸ்து அவித்³யாப்ரத்யுபஸ்தா²பித: கார்யகரணஸம்ப³ந்தீ⁴ ஆத்மந: கி²ல்யபா⁴வ:, தஸ்மிந்வித்³யயா நாஶிதே, தந்நிமித்தா யா விஶேஷஸம்ஜ்ஞா ஶரீராதி³ஸம்ப³ந்தி⁴நீ அந்யத்வத³ர்ஶநலக்ஷணா, ஸா கார்யகரணஸங்கா⁴தோபாதௌ⁴ ப்ரவிலாபிதே நஶ்யதி, ஹேத்வபா⁴வாத் , உத³காத்³யாதா⁴ரநாஶாதி³வ சந்த்³ராதி³ப்ரதிபி³ம்ப³: தந்நிமித்தஶ்ச ப்ரகாஶாதி³: ; ந புந: பரமார்த²சந்த்³ராதி³த்யஸ்வரூபவத் அஸம்ஸாரிப்³ரஹ்மஸ்வரூபஸ்ய விஜ்ஞாநக⁴நஸ்ய நாஶ: ; தத் விஜ்ஞாநக⁴ந இத்யுக்தம் ; ஸ ஆத்மா ஸர்வஸ்ய ஜக³த: ; பரமார்த²தோ பூ⁴தநாஶாத் ந விநாஶீ ; விநாஶீ து அவித்³யாக்ருத: கி²ல்யபா⁴வ:, ‘வாசாரம்ப⁴ணம் விகாரோ நாமதே⁴யம்’ (சா². உ. 6 । 1 । 4), இதி ஶ்ருத்யந்தராத் । அயம் து பாரமார்தி²க: — அவிநாஶீ வா அரே(அ)யமாத்மா ; அத: அலம் பர்யாப்தம் வை அரே இத³ம் மஹத்³பூ⁴தமநந்தமபாரம் யதா²வ்யாக்²யாதம் விஜ்ஞாநாய விஜ்ஞாதும் ; ‘ந ஹி விஜ்ஞாதுர்விஜ்ஞாதேர்விபரிலோபோ வித்³யதே(அ)விநாஶித்வாத்’ (ப்³ரு. உ. 4 । 5 । 30) இதி ஹி வக்ஷ்யதி ॥

யத்ர ஹி த்³வைதமிவ ப⁴வதி ததி³தர இதரம் ஜிக்⁴ரதி ததி³தர இதரம் பஶ்யதி ததி³தர இதரம் ஶ்ருணோதி ததி³தர இதரமபி⁴வத³தி ததி³தர இதரம் மநுதே மதி³தர இதரம் விஜாநாதி யத்ர வா அஸ்ய ஸர்வமாத்மைவாபூ⁴த்தத்கேந கம் ஜிக்⁴ரேத்தத்கேந கம் பஶ்யேத்தத்கேந கம் ஶ்ருணுயாத்தத்கேந கமபி⁴வதே³த்தத்கேந கம் மந்வீத தத்கேந கம் விஜாநீயாத் । யேநேத³ம் ஸர்வம் விஜாநாதி தம் கேந விஜாநீயாத்³விஜ்ஞாதாரமரே கேந விஜாநீயாதி³தி ॥ 14 ॥

கத²ம் தர்ஹி ப்ரேத்ய ஸம்ஜ்ஞா நாஸ்தீத்யுச்யதே ஶ்ருணு ; யத்ர யஸ்மிந் அவித்³யாகல்பிதே கார்யகரணஸங்கா⁴தோபாதி⁴ஜநிதே விஶேஷாத்மநி கி²ல்யபா⁴வே, ஹி யஸ்மாத் , த்³வைதமிவ — பரமார்த²தோ(அ)த்³வைதே ப்³ரஹ்மணி த்³வைதமிவ பி⁴ந்நமிவ வஸ்த்வந்தரமாத்மந: — உபலக்ஷ்யதே — நநு த்³வைதேநோபமீயமாநத்வாத் த்³வைதஸ்ய பாரமார்தி²கத்வமிதி ; ந, ‘வாசாரம்ப⁴ணம் விகாரோ நாமதே⁴யம்’ (சா². உ. 6 । 1 । 4) இதி ஶ்ருத்யந்தராத் ‘ஏகமேவாத்³விதீயம்’ (சா². உ. 6 । 2 । 1) ‘ஆத்மைவேத³ம் ஸர்வம்’ (சா². உ. 7 । 25 । 2) இதி ச — தத் தத்ர யஸ்மாத்³த்³வைதமிவ தஸ்மாதே³வ இதரோ(அ)ஸௌ பரமாத்மந: கி²ல்யபூ⁴த ஆத்மா அபரமார்த²:, சந்த்³ராதே³ரிவ உத³கசந்த்³ராதி³ப்ரதிபி³ம்ப³:, இதரோ க்⁴ராதா இதரேண க்⁴ராணேந இதரம் க்⁴ராதவ்யம் ஜிக்⁴ரதி ; இதர இதரமிதி காரகப்ரத³ர்ஶநார்த²ம் , ஜிக்⁴ரதீதி க்ரியாப²லயோரபி⁴தா⁴நம் — யதா² சி²நத்தீதி — யதா² உத்³யம்ய உத்³யம்ய நிபாதநம் சே²த்³யஸ்ய ச த்³வைதீ⁴பா⁴வ: உப⁴யம் சி²நத்தீத்யேகேநைவ ஶப்³தே³ந அபி⁴தீ⁴தே — க்ரியாவஸாநத்வாத் க்ரியாவ்யதிரேகேண ச தத்ப²லஸ்யாநுபலம்பா⁴த் ; இதரோ க்⁴ராதா இதரேண க்⁴ராணேந இதரம் க்⁴ராதவ்யம் ஜிக்⁴ரதி — ததா² ஸர்வம் பூர்வவத் — விஜாநாதி ; இயம் அவித்³யாவத³வஸ்தா² । யத்ர து ப்³ரஹ்மவித்³யயா அவித்³யா நாஶமுபக³மிதா தத்ர ஆத்மவ்யதிரேகேண அந்யஸ்யாபா⁴வ: ; யத்ர வை அஸ்ய ப்³ரஹ்மவித³: ஸர்வம் நாமரூபாதி³ ஆத்மந்யேவ ப்ரவிலாபிதம் ஆத்மைவ ஸம்வ்ருத்தம் — யத்ர ஏவம் ஆத்மைவாபூ⁴த் , தத் தத்ர கேந கரணேந கம் க்⁴ராதவ்யம் கோ ஜிக்⁴ரேத் ? ததா² பஶ்யேத் ? விஜாநீயாத் ; ஸர்வத்ர ஹி காரகஸாத்⁴யா க்ரியா ; அத: காரகாபா⁴வே(அ)நுபபத்தி: க்ரியாயா: ; க்ரியாபா⁴வே ச ப²லாபா⁴வ: । தஸ்மாத் அவித்³யாயாமேவ ஸத்யாம் க்ரியாகாரகப²லவ்யவஹார:, ந ப்³ரஹ்மவித³: — ஆத்மத்வாதே³வ ஸர்வஸ்ய, ந ஆத்மவ்யதிரேகேண காரகம் க்ரியாப²லம் வாஸ்தி ; ந ச அநாத்மா ஸந் ஸர்வமாத்மைவ ப⁴வதி கஸ்யசித் ; தஸ்மாத் அவித்³யயைவ அநாத்மத்வம் பரிகல்பிதம் ; ந து பரமார்த²த ஆத்மவ்யதிரேகேணாஸ்தி கிஞ்சித் ; தஸ்மாத் பரமார்தா²த்மைகத்வப்ரத்யயே க்ரியாகாரகப²லப்ரத்யயாநுபபத்தி: । அத: விரோதா⁴த் ப்³ரஹ்மவித³: க்ரியாணாம் தத்ஸாத⁴நாநாம் ச அத்யந்தமேவ நிவ்ருத்தி: । கேந கமிதி க்ஷேபார்த²ம் வசநம் ப்ரகாராந்தராநுபபத்தித³ர்ஶநார்த²ம் , கேநசித³பி ப்ரகாரேண க்ரியாகரணாதி³காரகாநுபபத்தே: — கேநசித் கஞ்சித் கஶ்சித் கத²ஞ்சித் ந ஜிக்⁴ரேதே³வேத்யர்த²: । யத்ராபி அவித்³யாவஸ்தா²யாம் அந்ய: அந்யம் பஶ்யதி, தத்ராபி யேநேத³ம் ஸர்வம் விஜாநாதி, தம் கேந விஜாநீயாத் — யேந விஜாநாதி, தஸ்ய கரணஸ்ய, விஜ்ஞேயே விநியுக்தத்வாத் ; ஜ்ஞாதுஶ்ச ஜ்ஞேய ஏவ ஹி ஜிஜ்ஞாஸா, ந ஆத்மநி ; ந ச அக்³நேரிவ ஆத்மா ஆத்மநோ விஷய: ; ந ச அவிஷயே ஜ்ஞாது: ஜ்ஞாநமுபபத்³யதே ; தஸ்மாத் யேந இத³ம் ஸர்வம் விஜாநாதி, தம் விஜ்ஞாதாரம் கேந கரணேந கோ வா அந்ய: விஜாநீயாத் — யதா³ து புந: பரமார்த²விவேகிநோ ப்³ரஹ்மவிதோ³ விஜ்ஞாதைவ கேவலோ(அ)த்³வயோ வர்ததே, தம் விஜ்ஞாதாரம் அரே கேந விஜாநீயாதி³தி ॥

இதி த்³விதீயாத்⁴யாயஸ்ய சதுர்த²ம் ப்³ராஹ்மணம் ॥

பஞ்சமம் ப்³ராஹ்மணம்

யத் கேவலம் கர்மநிரபேக்ஷம் அம்ருதத்வஸாத⁴நம் , தத்³வக்தவ்யமிதி மைத்ரேயீப்³ராஹ்மணமாரப்³த⁴ம் ; தச்ச ஆத்மஜ்ஞாநம் ஸர்வஸந்ந்யாஸாங்க³விஶிஷ்டம் ; ஆத்மநி ச விஜ்ஞாதே ஸர்வமித³ம் விஜ்ஞாதம் ப⁴வதி ; ஆத்மா ச ப்ரிய: ஸர்வஸ்மாத் ; தஸ்மாத் ஆத்மா த்³ரஷ்டவ்ய: ; ஸ ச ஶ்ரோதவ்யோ மந்தவ்யோ நிதி³த்⁴யாஸிதவ்ய இதி ச த³ர்ஶநப்ரகாரா உக்தா: ; தத்ர ஶ்ரோதவ்ய:, ஆசார்யாக³மாப்⁴யாம் ; மந்தவ்ய: தர்கத: ; தத்ர ச தர்க உக்த: — ‘ஆத்மைவேத³ம் ஸர்வம்’ (சா². உ. 7 । 25 । 2) இதி ப்ரதிஜ்ஞாதஸ்ய ஹேதுவசநம் ஆத்மைகஸாமாந்யத்வம் ஆத்மைகோத்³ப⁴வத்வம் ஆத்மைகப்ரலயத்வம் ச ; தத்ர அயம் ஹேது: அஸித்³த⁴ இத்யாஶங்க்யதே ஆத்மைகஸாமாந்யோத்³ப⁴வப்ரலயாக்²ய: ; ததா³ஶங்காநிவ்ருத்த்யர்த²மேதத்³ப்³ராஹ்மணமாரப்⁴யதே । யஸ்மாத் பரஸ்பரோபகார்யோபகாரகபூ⁴தம் ஜக³த்ஸர்வம் ப்ருதி²வ்யாதி³, யச்ச லோகே பரஸ்பரோபகார்யோபகாரகபூ⁴தம் தத் ஏககாரணபூர்வகம் ஏகஸாமாந்யாத்மகம் ஏகப்ரலயம் ச த்³ருஷ்டம் , தஸ்மாத் இத³மபி ப்ருதி²வ்யாதி³லக்ஷணம் ஜக³த் பரஸ்பரோபகார்யோபகாரகத்வாத் ததா²பூ⁴தம் ப⁴விதுமர்ஹதி — ஏஷ ஹ்யர்த² அஸ்மிந்ப்³ராஹ்மணே ப்ரகாஶ்யதே । அத²வா ‘ஆத்மைவேத³ம் ஸர்வம்’ (சா². உ. 7 । 25 । 2) இதி ப்ரதிஜ்ஞாதஸ்ய ஆத்மோத்பத்திஸ்தி²திலயத்வம் ஹேதுமுக்த்வா, புந: ஆக³மப்ரதா⁴நேந மது⁴ப்³ராஹ்மணேந ப்ரதிஜ்ஞாதஸ்ய அர்த²ஸ்ய நிக³மநம் க்ரியதே ; ததா²ஹி நையாயிகைருக்தம் — ‘ஹேத்வபதே³ஶாத்ப்ரதிஜ்ஞாயா: புநர்வசநம் நிக³மநம்’ இதி । அந்யைர்வ்யாக்²யாதம் — ஆ து³ந்து³பி⁴த்³ருஷ்டாந்தாத் ஶ்ரோதவ்யார்த²மாக³மவசநம் , ப்ராங்மது⁴ப்³ராஹ்மணாத் மந்தவ்யார்த²ம் உபபத்திப்ரத³ர்ஶநேந, மது⁴ப்³ராஹ்மணேந து நிதி³த்⁴யாஸநவிதி⁴ருச்யத இதி । ஸர்வதா²பி து யதா² ஆக³மேநாவதா⁴ரிதம் , தர்கதஸ்ததை²வ மந்தவ்யம் ; யதா² தர்கதோ மதம் , தஸ்ய தர்காக³மாப்⁴யாம் நிஶ்சிதஸ்ய ததை²வ நிதி³த்⁴யாஸநம் க்ரியத இதி ப்ருத²க் நிதி³த்⁴யாஸநவிதி⁴ரநர்த²க ஏவ ; தஸ்மாத் ப்ருத²க் ப்ரகரணவிபா⁴க³ அநர்த²க இத்யஸ்மத³பி⁴ப்ராய: ஶ்ரவணமநநநிதி³த்⁴யாஸநாநாமிதி । ஸர்வதா²பி து அத்⁴யாயத்³வயஸ்யார்த²: அஸ்மிந்ப்³ராஹ்மணே உபஸம்ஹ்ரியதே ॥

இயம் ப்ருதி²வீ ஸர்வேஷாம் பூ⁴தாநாம் மத்⁴வஸ்யை ப்ருதி²வ்யை ஸர்வாணி பூ⁴தாநி மது⁴ யஶ்சாயமஸ்யாம் ப்ருதி²வ்யாம் தேஜோமயோ(அ)ம்ருதமய: புருஷோ யஶ்சாயமத்⁴யாத்மம் ஶாரீரஸ்தேஜோமயோ(அ)ம்ருதமய: புருஷோ(அ)யமேவ ஸ யோ(அ)யமாத்மேத³மம்ருதமித³ம் ப்³ரஹ்மேத³ம் ஸர்வம் ॥ 1 ॥

இயம் ப்ருதி²வீ ப்ரஸித்³தா⁴ ஸர்வேஷாம் பூ⁴தாநாம் மது⁴ — ஸர்வேஷாம் ப்³ரஹ்மாதி³ஸ்தம்ப³பர்யந்தாநாம் பூ⁴தாநாம் ப்ராணிநாம் , மது⁴ கார்யம் , மத்⁴விவ மது⁴ ; யதா² ஏகோ மத்⁴வபூப: அநேகைர்மது⁴கரைர்நிர்வர்தித:, ஏவம் இயம் ப்ருதி²வீ ஸர்வபூ⁴தநிர்வர்திதா । ததா² ஸர்வாணி பூ⁴தாநி ப்ருதி²வ்யை ப்ருதி²வ்யா அஸ்யா:, மது⁴ கார்யம் । கிம் ச யஶ்சாயம் புருஷ: அஸ்யாம் ப்ருதி²வ்யாம் தேஜோமய: சிந்மாத்ரப்ரகாஶமய: அம்ருதமயோ(அ)மரணத⁴ர்மா புருஷ:, யஶ்சாயம் அத்⁴யாத்மம் ஶாரீர: ஶரீரே ப⁴வ: பூர்வவத் தேஜோமயோ(அ)ம்ருதமய: புருஷ:, ஸ ச லிங்கா³பி⁴மாநீ — ஸ ச ஸர்வேஷாம் பூ⁴தாநாமுபகாரகத்வேந மது⁴, ஸர்வாணி ச பூ⁴தாந்யஸ்ய மது⁴, ச - ஶப்³த³ஸாமர்த்²யாத் । ஏவம் ஏதச்சதுஷ்டயம் தாவத் ஏகம் ஸர்வபூ⁴தகார்யம் , ஸர்வாணி ச பூ⁴தாந்யஸ்ய கார்யம் ; அத: அஸ்ய ஏககாரணபூர்வகதா । யஸ்மாத் ஏகஸ்மாத்காரணாத் ஏதஜ்ஜாதம் , ததே³வ ஏகம் பரமார்த²தோ ப்³ரஹ்ம, இதரத்கார்யம் வாசாரம்ப⁴ணம் விகாரோ நாமதே⁴யமாத்ரம் — இத்யேஷ மது⁴பர்யாயாணாம் ஸர்வேஷாமர்த²: ஸங்க்ஷேபத: । அயமேவ ஸ:, யோ(அ)யம் ப்ரதிஜ்ஞாத: — ‘இத³ம் ஸர்வம் யத³யமாத்மா’ (ப்³ரு. உ. 2 । 4 । 6) இதி ; இத³மம்ருதம் — யத் மைத்ரேய்யா: அம்ருதத்வஸாத⁴நமுக்தம் ஆத்மவிஜ்ஞாநம் — இத³ம் தத³ம்ருதம் ; இத³ம் ப்³ரஹ்ம — யத் ‘ப்³ரஹ்ம தே ப்³ரவாணி’ (ப்³ரு. உ. 2 । 1 । 1) ‘ஜ்ஞபயிஷ்யாமி’ (ப்³ரு. உ. 2 । 1 । 15) இத்யத்⁴யாயாதௌ³ ப்ரக்ருதம் , யத்³விஷயா ச வித்³யா ப்³ரஹ்மவித்³யேத்யுச்யதே ; இத³ம் ஸர்வம் — யஸ்மாத் ப்³ரஹ்மணோ விஜ்ஞாநாத்ஸர்வம் ப⁴வதி ॥

இமா ஆப: ஸர்வேஷாம் பூ⁴தாநாம் மத்⁴வாஸாமபாம் ஸர்வாணி பூ⁴தாநி மது⁴ யஶ்சாயமாஸ்வப்ஸு தேஜோமயோ(அ)ம்ருதமய: புருஷோ யஶ்சாயமத்⁴யாத்மம் ரைதஸஸ்தேஜோமயோ(அ)ம்ருதமய: புருஷோ(அ)யமேவ ஸ யோ(அ)யமாத்மேத³மம்ருதமித³ம் ப்³ரஹ்மேத³ம் ஸர்வம் ॥ 2 ॥

ததா² ஆப: । அத்⁴யாத்மம் ரேதஸி அபாம் விஶேஷதோ(அ)வஸ்தா²நம் ॥

அயமக்³நி: ஸர்வேஷாம் பூ⁴தாநாம் மத்⁴வஸ்யாக்³நே: ஸர்வாணி பூ⁴தாநி மது⁴ யஶ்சாயமஸ்மிந்நக்³நௌ தேஜோமயோ(அ)ம்ருதமய: புருஷோ யஶ்சாயமத்⁴யாத்மம் வாங்மயஸ்தேஜோமயோ(அ)ம்ருதமய: புருஷோ(அ)யமேவ ஸ யோ(அ)யமாத்மேத³மம்ருதமித³ம் ப்³ரஹ்மேத³ம் ஸர்வம் ॥ 3 ॥

ததா² அக்³நி: । வாசி அக்³நேர்விஶேஷதோ(அ)வஸ்தா²நம் ॥

அயம் வாயு: ஸர்வேஷாம் பூ⁴தாநாம் மத்⁴வஸ்ய வாயோ: ஸர்வாணி பூ⁴தாநி மது⁴ யஶ்சாயமஸ்மிந்வாயௌ தேஜோமயோ(அ)ம்ருதமய: புருஷோ யஶ்சாயமத்⁴யாத்மம் ப்ராணஸ்தேஜோமயோ(அ)ம்ருதமய: புருஷோ(அ)யமேவ ஸ யோ(அ)யமாத்மேத³மம்ருதமித³ம் ப்³ரஹ்மேத³ம் ஸர்வம் ॥ 4 ॥

ததா² வாயு:, அத்⁴யாத்மம் ப்ராண: । பூ⁴தாநாம் ஶரீராரம்ப⁴கத்வேநோபகாராத் மது⁴த்வம் ; தத³ந்தர்க³தாநாம் தேஜோமயாதீ³நாம் கரணத்வேநோபகாராந்மது⁴த்வம் ; ததா² சோக்தம் — ‘தஸ்யை வாச: ப்ருதி²வீ ஶரீரம் ஜ்யோதிரூபமயமக்³நி:’ (ப்³ரு. உ. 1 । 5 । 11) இதி ॥

அயமாதி³த்ய: ஸர்வேஷாம் பூ⁴தாநாம் மத்⁴வஸ்யாதி³த்யஸ்ய ஸர்வாணி பூ⁴தாநி மது⁴ யஶ்சாயமஸ்மிந்நாதி³த்யே தேஜோமயோ(அ)ம்ருதமய: புருஷோ யஶ்சாயமத்⁴யாத்மம் சாக்ஷுஷஸ்தேஜோமயோ(அ)ம்ருதமய: புருஷோ(அ)யமேவ ஸ யோ(அ)யமாத்மேத³மம்ருதமித³ம் ப்³ரஹ்மேத³ம் ஸர்வம் ॥ 5 ॥

ததா² ஆதி³த்யோ மது⁴, சாக்ஷுஷ: அத்⁴யாத்மம் ॥

இமா தி³ஶ: ஸர்வேஷாம் பூ⁴தாநாம் மத்⁴வாஸாம் தி³ஶாம் ஸர்வாணி பூ⁴தாநி மது⁴ யஶ்சாயமாஸு தி³க்ஷு தேஜோமயோ(அ)ம்ருதமய: புருஷோ யஶ்சாயமத்⁴யாத்மம் ஶ்ரௌத்ர: ப்ராதிஶ்ருத்கஸ்தேஜோமயோ(அ)ம்ருதமய: புருஷோ(அ)யமேவ ஸ யோ(அ)யமாத்மேத³மம்ருதமித³ம் ப்³ரஹ்மேத³ம் ஸர்வம் ॥ 6 ॥

ததா² தி³ஶோ மது⁴ । தி³ஶாம் யத்³யபி ஶ்ரோத்ரமத்⁴யாத்மம் , ஶப்³த³ப்ரதிஶ்ரவணவேலாயாம் து விஶேஷத: ஸந்நிஹிதோ ப⁴வதீதி அத்⁴யாத்மம் ப்ராதிஶ்ருத்க: — ப்ரதிஶ்ருத்காயாம் ப்ரதிஶ்ரவணவேலாயாம் ப⁴வ: ப்ராதிஶ்ருத்க: ॥

அயம் சந்த்³ர: ஸர்வேஷாம் பூ⁴தாநாம் மத்⁴வஸ்ய சந்த்³ரஸ்ய ஸர்வாணி பூ⁴தாநி மது⁴ யஶ்சாயமஸ்மிம்ஶ்சந்த்³ரே தேஜோமயோ(அ)ம்ருதமய: புருஷோ யஶ்சாயமத்⁴யாத்மம் மாநஸஸ்தேஜோமயோ(அ)ம்ருதமய: புருஷோ(அ)யமேவ ஸ யோ(அ)யமாத்மேத³மம்ருதமித³ம் ப்³ரஹ்மேத³ம் ஸர்வம் ॥ 7 ॥

ததா² சந்த்³ர:, அத்⁴யாத்மம் மாநஸ: ॥

இயம் வித்³யுத்ஸர்வேஷாம் பூ⁴தாநாம் மத்⁴வஸ்யை வித்³யுத: ஸர்வாணி பூ⁴தாநி மது⁴ யஶ்சாயமஸ்யாம் வித்³யுதி தேஜோமயோ(அ)ம்ருதமய: புருஷோ யஶ்சாயமத்⁴யாத்மம் தைஜஸஸ்தேஜோமயோ(அ)ம்ருதமய: புருஷோ(அ)யமேவ ஸ யோ(அ)யமாத்மேத³மம்ருதமித³ம் ப்³ரஹ்மேத³ம் ஸர்வம் ॥ 8 ॥

ததா² வித்³யுத் , த்வக்தேஜஸி ப⁴வ: தைஜஸ: அத்⁴யாத்மம் ॥

அயம் ஸ்தநயித்நு: ஸர்வேஷாம் பூ⁴தாநாம் மத்⁴வஸ்ய ஸ்தநயித்நோ: ஸர்வாணி பூ⁴தாநி மது⁴ யஶ்சாயமஸ்மிந்ஸ்தநயித்நௌ தேஜோமயோ(அ)ம்ருதமய: புருஷோ யஶ்சாயமத்⁴யாத்மம் ஶாப்³த³: ஸௌவரஸ்தேஜோமயோ(அ)ம்ருதமய: புருஷோ(அ)யமேவ ஸ யோ(அ)யமாத்மேத³மம்ருதமித³ம் ப்³ரஹ்மேத³ம் ஸர்வம் ॥ 9 ॥

ததா² ஸ்தநயித்நு: । ஶப்³தே³ ப⁴வ: ஶாப்³தோ³(அ)த்⁴யாத்மம் யத்³யபி, ததா²பி ஸ்வரே விஶேஷதோ ப⁴வதீதி ஸௌவர: அத்⁴யாத்மம் ॥

அயமாகாஶ: ஸர்வேஷாம் பூ⁴தாநாம் மத்⁴வஸ்யாகாஶஸ்ய ஸர்வாணி பூ⁴தாநி மது⁴ யஶ்சாயமஸ்மிந்நாகாஶே தேஜோமயோ(அ)ம்ருதமய: புருஷோ யஶ்சாயமத்⁴யாத்மம் ஹ்ருத்³யாகாஶஸ்தேஜோமயோ(அ)ம்ருதமய: புருஷோ(அ)யமேவ ஸ யோ(அ)யமாத்மேத³மம்ருதமித³ம் ப்³ரஹ்மேத³ம் ஸர்வம் ॥ 10 ॥

ததா² ஆகாஶ:, அத்⁴யாத்மம் ஹ்ருத்³யாகாஶ: ॥

ஆகாஶாந்தா: ப்ருதி²வ்யாத³யோ பூ⁴தக³ணா தே³வதாக³ணாஶ்ச கார்யகரணஸங்கா⁴தாத்மாந உபகுர்வந்தோ மது⁴ ப⁴வந்தி ப்ரதிஶரீரிணமித்யுக்தம் । யேந தே ப்ரயுக்தா: ஶரீரிபி⁴: ஸம்ப³த்⁴யமாநா மது⁴த்வேநோபகுர்வந்தி, தத் வக்தவ்யமிதி இத³மாரப்⁴யதே —

அயம் த⁴ர்ம: ஸர்வேஷாம் பூ⁴தாநாம் மத்⁴வஸ்ய த⁴ர்மஸ்ய ஸர்வாணி பூ⁴தாநி மது⁴ யஶ்சாயமஸ்மிந்த⁴ர்மே தேஜோமயோ(அ)ம்ருதமய: புருஷோ யஶ்சாயமத்⁴யாத்மம் தா⁴ர்மஸ்தேஜோமயோ(அ)ம்ருதமய: புருஷோ(அ)யமேவ ஸ யோ(அ)யமாத்மேத³மம்ருதமித³ம் ப்³ரஹ்மேத³ம் ஸர்வம் ॥ 11 ॥

அயம் த⁴ர்ம: — ‘அயம்’ இதி அப்ரத்யக்ஷோ(அ)பி த⁴ர்ம: கார்யேண தத்ப்ரயுக்தேந ப்ரத்யக்ஷேண வ்யபதி³ஶ்யதே — அயம் த⁴ர்ம இதி — ப்ரத்யக்ஷவத் । த⁴ர்மஶ்ச வ்யாக்²யாத: ஶ்ருதிஸ்ம்ருதிலக்ஷண:, க்ஷத்த்ராதீ³நாமபி நியந்தா, ஜக³தோ வைசித்ர்யக்ருத் ப்ருதி²வ்யாதீ³நாம் பரிணாமஹேதுத்வாத் , ப்ராணிபி⁴ரநுஷ்டீ²யமாநரூபஶ்ச ; தேந ச ‘அயம் த⁴ர்ம:’ இதி ப்ரத்யக்ஷேண வ்யபதே³ஶ: । ஸத்யத⁴ர்மயோஶ்ச அபே⁴தே³ந நிர்தே³ஶ: க்ருத: ஶாஸ்த்ராசாரலக்ஷணயோ: ; இஹ து பே⁴தே³ந வ்யபதே³ஶ ஏகத்வே ஸத்யபி, த்³ருஷ்டாத்³ருஷ்டபே⁴த³ரூபேண கார்யாரம்ப⁴கத்வாத் । யஸ்து அத்³ருஷ்ட: அபூர்வாக்²யோ த⁴ர்ம:, ஸ ஸாமாந்யவிஶேஷாத்மநா அத்³ருஷ்டேந ரூபேண கார்யமாரப⁴தே — ஸாமாந்யரூபேண ப்ருதி²வ்யாதீ³நாம் ப்ரயோக்தா ப⁴வதி, விஶேஷரூபேண ச அத்⁴யாத்மம் கார்யகரணஸங்கா⁴தஸ்ய ; தத்ர ப்ருதி²வ்யாதீ³நாம் ப்ரயோக்தரி — யஶ்சாயமஸ்மிந்த⁴ர்மே தேஜோமய: ; ததா² அத்⁴யாத்மம் கார்யகரணஸங்கா⁴தகர்தரி த⁴ர்மே ப⁴வோ தா⁴ர்ம: ॥

இத³ம் ஸத்யம் ஸர்வேஷாம் பூ⁴தாநாம் மத்⁴வஸ்ய ஸத்யஸ்ய ஸர்வாணி பூ⁴தாநி மது⁴ யஶ்சாயமஸ்மிந்ஸத்யே தேஜோமயோ(அ)ம்ருதமய: புருஷோ யஶ்சாயமத்⁴யாத்மம் ஸாத்யஸ்தேஜோமயோ(அ)ம்ருதமய: புருஷோ(அ)யமேவ ஸ யோ(அ)யமாத்மேத³மம்ருதமித³ம் ப்³ரஹ்மேத³ம் ஸர்வம் ॥ 12 ॥

ததா² த்³ருஷ்டேநாநுஷ்டீ²யமாநேந ஆசாரரூபேண ஸத்யாக்²யோ ப⁴வதி, ஸ ஏவ த⁴ர்ம: ; ஸோ(அ)பி த்³விப்ரகார ஏவ ஸாமாந்யவிஶேஷாத்மரூபேண — ஸாமாந்யரூப: ப்ருதி²வ்யாதி³ஸமவேத:, விஶேஷரூப: கார்யகரணஸங்கா⁴தஸமவேத: ; தத்ர ப்ருதி²வ்யாதி³ஸமவேதே வர்தமாநக்ரியாரூபே ஸத்யே, ததா² அத்⁴யாத்மம் கார்யகரணஸங்கா⁴தஸமவேதே ஸத்யே, ப⁴வ: ஸாத்ய: — ‘ஸத்யேந வாயுராவாதி’ (தை. நா. 2 । 1) இதி ஶ்ருத்யந்தராத் ॥

இத³ம் மாநுஷம் ஸர்வேஷாம் பூ⁴தாநாம் மத்⁴வஸ்ய மாநுஷஸ்ய ஸர்வாணி பூ⁴தாநி மது⁴ யஶ்சாயமஸ்மிந்மாநுஷே தேஜோமயோ(அ)ம்ருதமய: புருஷோ யஶ்சாயமத்⁴யாத்மம் மாநுஷஸ்தேஜோமயோ(அ)ம்ருதமய: புருஷோ(அ)யமேவ ஸ யோ(அ)யமாத்மேத³மம்ருதமித³ம் ப்³ரஹ்மேத³ம் ஸர்வம் ॥ 13 ॥

த⁴ர்மஸத்யாப்⁴யாம் ப்ரயுக்தோ(அ)யம் கார்யகரணஸங்கா⁴தவிஶேஷ:, ஸ யேந ஜாதிவிஶேஷேண ஸம்யுக்தோ ப⁴வதி, ஸ ஜாதிவிஶேஷோ மாநுஷாதி³: ; தத்ர மநுஷாதி³ஜாதிவிஶிஷ்டா ஏவ ஸர்வே ப்ராணிநிகாயா: பரஸ்பரோபகார்யோபகாரகபா⁴வேந வர்தமாநா த்³ருஶ்யந்தே ; அதோ மாநுஷாதி³ஜாதிரபி ஸர்வேஷாம் பூ⁴தாநாம் மது⁴ । தத்ர மாநுஷாதி³ஜாதிரபி பா³ஹ்யா ஆத்⁴யாத்மிகீ சேதி உப⁴யதா² நிர்தே³ஶபா⁴க் ப⁴வதி ॥

அயமாத்மா ஸர்வேஷாம் பூ⁴தாநாம் மத்⁴வஸ்யாத்மந: ஸர்வாணி பூ⁴தாநி மது⁴ யஶ்சாயமஸ்மிந்நாத்மநி தேஜோமயோ(அ)ம்ருதமய: புருஷோ யஶ்சாயமாத்மா தேஜோமயோ(அ)ம்ருதமய: புருஷோ(அ)யமேவ ஸ யோ(அ)யமாத்மேத³மம்ருதமித³ம் ப்³ரஹ்மேத³ம் ஸர்வம் ॥ 14 ॥

யஸ்து கார்யகரணஸங்கா⁴தோ மாநுஷாதி³ஜாதிவிஶிஷ்ட:, ஸோ(அ)யமாத்மா ஸர்வேஷாம் பூ⁴தாநாம் மது⁴ । நநு அயம் ஶாரீரஶப்³தே³ந நிர்தி³ஷ்ட: ப்ருதி²வீபர்யாய ஏவ — ந, பார்தி²வாம்ஶஸ்யைவ தத்ர க்³ரஹணாத் ; இஹ து ஸர்வாத்மா ப்ரத்யஸ்தமிதாத்⁴யாத்மாதி⁴பூ⁴தாதி⁴தை³வாதி³ஸர்வவிஶேஷ: ஸர்வபூ⁴ததே³வதாக³ணவிஶிஷ்ட: கார்யகரணஸங்கா⁴த: ஸ: ‘அயமாத்மா’ இத்யுச்யதே । தஸ்மிந் அஸ்மிந் ஆத்மநி தேஜோமயோ(அ)ம்ருதமய: புருஷ: அமூர்தரஸ: ஸர்வாத்மகோ நிர்தி³ஶ்யதே ; ஏகதே³ஶேந து ப்ருதி²வ்யாதி³ஷு நிர்தி³ஷ்ட:, அத்ர அத்⁴யாத்மவிஶேஷாபா⁴வாத் ஸ: ந நிர்தி³ஶ்யதே । யஸ்து பரிஶிஷ்டோ விஜ்ஞாநமய: — யத³ர்தோ²(அ)யம் தே³ஹலிங்க³ஸங்கா⁴த ஆத்மா — ஸ: ‘யஶ்சாயமாத்மா’ இத்யுச்யதே ॥

ஸ வா அயமாத்மா ஸர்வேஷாம் பூ⁴தாநாமதி⁴பதி: ஸர்வேஷாம் பூ⁴தாநாம் ராஜா தத்³யதா² ரத²நாபௌ⁴ ச ரத²நேமௌ சாரா: ஸர்வே ஸமர்பிதா ஏவமேவாஸ்மிந்நாத்மநி ஸர்வாணி பூ⁴தாநி ஸர்வே தே³வா: ஸர்வே லோகா: ஸர்வே ப்ராணா: ஸர்வ ஏத ஆத்மாந: ஸமர்பிதா: ॥ 15 ॥

யஸ்மிந்நாத்மநி, பரிஶிஷ்டோ விஜ்ஞாநமயோ(அ)ந்த்யே பர்யாயே, ப்ரவேஶித:, ஸோ(அ)யமாத்மா । தஸ்மிந் அவித்³யாக்ருதகார்யகரணஸங்கா⁴தோபாதி⁴விஶிஷ்டே ப்³ரஹ்மவித்³யயா பரமார்தா²த்மநி ப்ரவேஶிதே, ஸ ஏவமுக்த: அநந்தரோ(அ)பா³ஹ்ய: க்ருத்ஸ்ந: ப்ரஜ்ஞாநக⁴நபூ⁴த:, ஸ வை — ஸ ஏவ அயமாத்மா அவ்யவஹிதபூர்வபர்யாயே ‘தேஜோமய:’ இத்யாதி³நா நிர்தி³ஷ்டோ விஜ்ஞாநாத்மா வித்³வாந் , ஸர்வேஷாம் பூ⁴தாநாமயமாத்மா — ஸர்வைருபாஸ்ய: — ஸர்வேஷாம் பூ⁴தாநாமதி⁴பதி: ஸர்வபூ⁴தாநாம் ஸ்வதந்த்ர: — ந குமாராமாத்யவத் — கிம் தர்ஹி ஸர்வேஷாம் பூ⁴தாநாம் ராஜா, ராஜத்வவிஶேஷணம் ‘அதி⁴பதி:’ இதி — ப⁴வதி கஶ்சித் ராஜோசிதவ்ருத்திமாஶ்ரித்ய ராஜா, ந து அதி⁴பதி:, அதோ விஶிநஷ்டி அதி⁴பதிரிதி ; ஏவம் ஸர்வபூ⁴தாத்மா வித்³வாந் ப்³ரஹ்மவித் முக்தோ ப⁴வதி । யது³க்தம் — ‘ப்³ரஹ்மவித்³யயா ஸர்வம் ப⁴விஷ்யந்தோ மநுஷ்யா மந்யந்தே, கிமு தத்³ப்³ரஹ்மாவேத்³யஸ்மாத்தத்ஸர்வமப⁴வத்’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 9) இதீத³ம் , தத் வ்யாக்²யாதம் ஏவம் — ஆத்மாநமேவ ஸர்வாத்மத்வேந ஆசார்யாக³மாப்⁴யாம் ஶ்ருத்வா, மத்வா தர்கத:, விஜ்ஞாய ஸாக்ஷாத் ஏவம் , யதா² மது⁴ப்³ராஹ்மணே த³ர்ஶிதம் ததா² — தஸ்மாத் ப்³ரஹ்மவிஜ்ஞாநாத் ஏவம்லக்ஷணாத் பூர்வமபி, ப்³ரஹ்மைவ ஸத் அவித்³யயா அப்³ரஹ்ம ஆஸீத் , ஸர்வமேவ ச ஸத் அஸர்வமாஸீத் — தாம் து அவித்³யாம் அஸ்மாத்³விஜ்ஞாநாத் திரஸ்க்ருத்ய ப்³ரஹ்மவித் ப்³ரஹ்மைவ ஸந் ப்³ரஹ்மாப⁴வத் , ஸர்வ: ஸ: ஸர்வமப⁴வத் । பரிஸமாப்த: ஶாஸ்த்ரார்த²:, யத³ர்த²: ப்ரஸ்துத: ; தஸ்மிந் ஏதஸ்மிந் ஸர்வாத்மபூ⁴தே ப்³ரஹ்மவிதி³ ஸர்வாத்மநி ஸர்வம் ஜக³த்ஸமர்பிதமித்யேதஸ்மிந்நர்தே² த்³ருஷ்டாந்த உபாதீ³யதே — தத்³யதா² ரத²நாபௌ⁴ ச ரத²நேமௌ சாரா: ஸர்வே ஸமர்பிதா இதி, ப்ரஸித்³தோ⁴(அ)ர்த²:, ஏவமேவ அஸ்மிந் ஆத்மநி பரமாத்மபூ⁴தே ப்³ரஹ்மவிதி³ ஸர்வாணி பூ⁴தாநி ப்³ரஹ்மாதி³ஸ்தம்ப³பர்யந்தாநி ஸர்வே தே³வா: அக்³ந்யாத³ய: ஸர்வே லோகா: பூ⁴ராத³ய: ஸர்வே ப்ராணா: வாகா³த³ய: ஸர்வ ஏத ஆத்மாநோ ஜலசந்த்³ரவத் ப்ரதிஶரீராநுப்ரவேஶிந: அவித்³யாகல்பிதா: ; ஸர்வம் ஜக³த் அஸ்மிந்ஸமர்பிதம் । யது³க்தம் , ப்³ரஹ்மவித் வாமதே³வ: ப்ரதிபேதே³ — அஹம் மநுரப⁴வம் ஸூர்யஶ்சேதி, ஸ ஏஷ ஸர்வாத்மபா⁴வோ வ்யாக்²யாத: । ஸ ஏஷ வித்³வாந் ப்³ரஹ்மவித் ஸர்வோபாதி⁴: ஸர்வாத்மா ஸர்வோ ப⁴வதி ; நிருபாதி⁴: நிருபாக்²ய: அநந்தர: அபா³ஹ்ய: க்ருத்ஸ்ந: ப்ரஜ்ஞாநக⁴ந: அஜோ(அ)ஜரோ(அ)ம்ருதோ(அ)ப⁴யோ(அ)சல: நேதி நேத்யஸ்தூ²லோ(அ)நணுரித்யேவம்விஶேஷண: ப⁴வதி । தமேதமர்த²ம் அஜாநந்தஸ்தார்கிகா: கேசித் பண்டி³தம்மந்யாஶ்சாக³மவித³: ஶாஸ்த்ரார்த²ம் விருத்³த⁴ம் மந்யமாநா விகல்பயந்தோ மோஹமகா³த⁴முபயாந்தி । தமேதமர்த²ம் ஏதௌ மந்த்ராவநுவத³த: — ‘அநேஜதே³கம் மநஸோ ஜவீய:’ (ஈ. உ. 4) ‘ததே³ஜதி தந்நைஜதி’ (ஈ. உ. 5) இதி । ததா² ச தைத்திரீயகே —, ‘யஸ்மாத்பரம் நாபரமஸ்தி கிஞ்சித்’ (தை. நா. 10 । 4), ‘ஏதத்ஸாம கா³யந்நாஸ்தே அஹமந்நமஹமந்நமஹமந்நம்’ (தை. உ. 3 । 10 । 6) இத்யாதி³ । ததா² ச ச்சா²ந்தோ³க்³யே ‘ஜக்ஷத்க்ரீட³ந்ரமமாண:’ (சா². உ. 8 । 12 । 3), ‘ஸ யதி³ பித்ருலோககாம:’ (சா². உ. 8 । 2 । 1) ‘ஸர்வக³ந்த⁴: ஸர்வரஸ:’ (சா². உ. 3 । 14 । 2), ‘ஸர்வஜ்ஞ: ஸர்வவித்’ (மு. உ. 1 । 1 । 9) இத்யாதி³ । ஆத²ர்வணே ச ‘தூ³ராத்ஸுதூ³ரே ததி³ஹாந்திகே ச’ (மு. உ. 3 । 1 । 7) । கட²வல்லீஷ்வபி ‘அணோரணீயாந்மஹதோ மஹீயாந்’ (க. உ. 1 । 2 । 21) ‘கஸ்தம் மதா³மத³ம் தே³வம்’ (க. உ. 1 । 2 । 21) ‘தத்³தா⁴வதோ(அ)ந்யாநத்யேதி திஷ்ட²த்’ (ஈ. உ. 4) இதி ச । ததா² கீ³தாஸு ‘அஹம் க்ரதுரஹம் யஜ்ஞ:’ (ப⁴. கீ³. 9 । 10) ‘பிதாஹமஸ்ய ஜக³த:’ (ப⁴. கீ³. 9 । 17) ‘நாத³த்தே கஸ்யசித்பாபம்’ (ப⁴. கீ³. 5 । 10) ‘ஸமம் ஸர்வேஷு பூ⁴தேஷு’ (ப⁴. கீ³. 13 । 27) ‘அவிப⁴க்தம் விப⁴க்தேஷு’ (ப⁴. கீ³. 17 । 20) ‘க்³ரஸிஷ்ணு ப்ரப⁴விஷ்ணு ச’ (ப⁴. கீ³. 13 । 16) இதி — ஏவமாத்³யாக³மார்த²ம் விருத்³த⁴மிவ ப்ரதிபா⁴ந்தம் மந்யமாநா: ஸ்வசித்தஸாமர்த்²யாத் அர்த²நிர்ணயாய விகல்பயந்த: — அஸ்த்யாத்மா நாஸ்த்யாத்மா, கர்தா அகர்தா, முக்த: ப³த்³த⁴:, க்ஷணிகோ விஜ்ஞாநமாத்ரம் ஶூந்யம் ச — இத்யேவம் விகல்பயந்த: ந பாரமதி⁴க³ச்ச²ந்த்யவித்³யாயா:, விருத்³த⁴த⁴ர்மத³ர்ஶித்வாத்ஸர்வத்ர । தஸ்மாத் தத்ர ய ஏவ ஶ்ருத்யாசார்யத³ர்ஶிதமார்கா³நுஸாரிண:, த ஏவாவித்³யாயா: பாரமதி⁴க³ச்ச²ந்தி ; த ஏவ ச அஸ்மாந்மோஹஸமுத்³ராத³கா³தா⁴த் உத்தரிஷ்யந்தி, நேதரே ஸ்வபு³த்³தி⁴கௌஶலாநுஸாரிண: ॥

பரிஸமாப்தா ப்³ரஹ்மவித்³யா அம்ருதத்வஸாத⁴நபூ⁴தா, யாம் மைத்ரேயீ ப்ருஷ்டவதீ ப⁴ர்தாரம் ‘யதே³வ ப⁴க³வாநம்ருதத்வஸாத⁴நம் வேத³ ததே³வ மே ப்³ரூஹி’ (ப்³ரு. உ. 2 । 4 । 3) இதி । ஏதஸ்யா ப்³ரஹ்மவித்³யாயா: ஸ்துத்யர்தா² இயமாக்²யாயிகா ஆநீதா । தஸ்யா ஆக்²யாயிகாயா: ஸங்க்ஷேபதோ(அ)ர்த²ப்ரகாஶநார்தா²வேதௌ மந்த்ரௌ ப⁴வத: ; ஏவம் ஹி மந்த்ரப்³ராஹ்மணாப்⁴யாம் ஸ்துதத்வாத் அம்ருதத்வஸர்வப்ராப்திஸாத⁴நத்வம் ப்³ரஹ்மவித்³யாயா: ப்ரகடீக்ருதம் ராஜமார்க³முபநீதம் ப⁴வதி — யதா² ஆதி³த்ய உத்³யந் ஶார்வரம் தமோ(அ)பநயதீதி — தத்³வத் । அபி ச ஏவம் ஸ்துதா ப்³ரஹ்மவித்³யா — யா இந்த்³ரரக்ஷிதா ஸா து³ஷ்ப்ராபா தே³வைரபி ; யஸ்மாத் அஶ்விப்⁴யாமபி தே³வபி⁴ஷக்³ப்⁴யாம் இந்த்³ரரக்ஷிதா வித்³யா மஹதா ஆயாஸேந ப்ராப்தா ; ப்³ராஹ்மணஸ்ய ஶிரஶ்சி²த்த்வா அஶ்வ்யம் ஶிர: ப்ரதிஸந்தா⁴ய, தஸ்மிந்நிந்த்³ரேண ச்சி²ந்நே புந: ஸ்வஶிர ஏவ ப்ரதிஸந்தா⁴ய, தேந ப்³ராஹ்மணஸ்ய ஸ்வஶிரஸைவ உக்தா அஶேஷா ப்³ரஹ்மவித்³யா ஶ்ருதா ; யஸ்மாத் தத: பரதரம் கிஞ்சித்புருஷார்த²ஸாத⁴நம் ந பூ⁴தம் ந பா⁴வி வா, குத ஏவ வர்தமாநம் — இதி நாத: பரா ஸ்துதிரஸ்தி । அபி சைவம் ஸ்தூயதே ப்³ரஹ்மவித்³யா — ஸர்வபுருஷார்தா²நாம் கர்ம ஹி ஸாத⁴நமிதி லோகே ப்ரஸித்³த⁴ம் ; தச்ச கர்ம வித்தஸாத்⁴யம் , தேந ஆஶாபி நாஸ்த்யம்ருதத்வஸ்ய ; ததி³த³மம்ருதத்வம் கேவலயா ஆத்மவித்³யயா கர்மநிரபேக்ஷயா ப்ராப்யதே ; யஸ்மாத் கர்மப்ரகரணே வக்தும் ப்ராப்தாபி ஸதீ ப்ரவர்க்³யப்ரகரணே, கர்மப்ரகரணாது³த்தீர்ய கர்மணா விருத்³த⁴த்வாத் கேவலஸந்ந்யாஸஸஹிதா அபி⁴ஹிதா அம்ருதத்வஸாத⁴நாய — தஸ்மாத் நாத: பரம் புருஷார்த²ஸாத⁴நமஸ்தி । அபி ச ஏவம் ஸ்துதா ப்³ரஹ்மவித்³யா — ஸர்வோ ஹி லோகோ த்³வந்த்³வாராம:, ‘ஸ வை நைவ ரேமே தஸ்மாதே³காகீ ந ரமதே’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 3) இதி ஶ்ருதே: ; யாஜ்ஞவல்க்யோ லோகஸாதா⁴ரணோ(அ)பி ஸந் ஆத்மஜ்ஞாநப³லாத் பா⁴ர்யாபுத்ரவித்தாதி³ஸம்ஸாரரதிம் பரித்யஜ்ய ப்ரஜ்ஞாநத்ருப்த ஆத்மரதிர்ப³பூ⁴வ । அபி ச ஏவம் ஸ்துதா ப்³ரஹ்மவித்³யா — யஸ்மாத் யாஜ்ஞவல்க்யேந ஸம்ஸாரமார்கா³த் வ்யுத்திஷ்ட²தாபி ப்ரியாயை பா⁴ர்யாயை ப்ரீத்யர்த²மேவ அபி⁴ஹிதா, ‘ப்ரியம் பா⁴ஷஸ ஏஹ்யாஸ்ஸ்வ’ (ப்³ரு. உ. 2 । 4 । 4) இதி லிங்கா³த் ॥

இத³ம் வை தந்மது⁴ த³த்⁴யங்ஙாத²ர்வணோ(அ)ஶ்விப்⁴யாமுவாச । ததே³தத்³ருஷி: பஶ்யந்நவோசத் । தத்³வாம் நரா ஸநயே த³ம்ஸ உக்³ரமாவிஷ்க்ருணோமி தந்யதுர்ந வ்ருஷ்டிம் । த³த்⁴யங் ஹ யந்மத்⁴வாத²ர்வணோ வாமஶ்வஸ்ய ஶீர்ஷ்ணா ப்ர யதீ³முவாசேதி ॥ 16 ॥

தத்ர இயம் ஸ்துத்யர்தா² ஆக்²யாயிகேத்யவோசாம ; கா புந: ஸா ஆக்²யாயிகேதி உச்யதே — இத³மித்யநந்தரநிர்தி³ஷ்டம் வ்யபதி³ஶதி, பு³த்³தௌ⁴ ஸந்நிஹிதத்வாத் ; வை - ஶப்³த³: ஸ்மரணார்த²: ; ததி³த்யாக்²யாயிகாநிர்வ்ருத்தம் ப்ரகரணாந்தராபி⁴ஹிதம் பரோக்ஷம் வை - ஶப்³தே³ந ஸ்மாரயந் இஹ வ்யபதி³ஶதி ; யத் ப்ரவர்க்³யப்ரகரணே ஸூசிதம் , ந ஆவிஷ்க்ருதம் மது⁴, ததி³த³ம் மது⁴ இஹ அநந்தரம் நிர்தி³ஷ்டம் — ‘இயம் ப்ருதி²வீ’ (ப்³ரு. உ. 2 । 5 । 11) இத்யாதி³நா ; கத²ம் தத்ர ப்ரகரணாந்தரே ஸூசிதம் — ‘த³த்⁴யங் ஹ வா ஆப்⁴யாமாத²ர்வணோ மது⁴ நாம ப்³ராஹ்மணமுவாச ; ததே³நயோ: ப்ரியம் தா⁴ம ததே³வைநயோரேதேநோபக³ச்ச²தி ; ஸ ஹோவாசேந்த்³ரேண வா உக்தோ(அ)ஸ்ம்யேதச்சேத³ந்யஸ்மா அநுப்³ரூயாஸ்தத ஏவ தே ஶிரஶ்சி²ந்த்³யாமிதி ; தஸ்மாத்³வை பி³பே⁴மி யத்³வை மே ஸ ஶிரோ ந ச்சி²ந்த்³யாத்தத்³வாமுபநேஷ்ய இதி ; தௌ ஹோசதுராவாம் த்வா தஸ்மாத்த்ராஸ்யாவஹே இதி ; கத²ம் மா த்ராஸ்யேதே² இதி ; யதா³ நாவுபநேஷ்யஸே ; அத² தே ஶிரஶ்சி²த்த்வாந்யத்ராஹ்ருத்யோபநிதா⁴ஸ்யாவ: ; அதா²ஶ்வஸ்ய ஶிர ஆஹ்ருத்ய தத்தே ப்ரதிதா⁴ஸ்யாவ: ; தேந நாவநுவக்ஷ்யஸி ; ஸ யதா³ நாவநுவக்ஷ்யஸி ; அத² தே ததி³ந்த்³ர: ஶிரஶ்சே²த்ஸ்யதி ; அத² தே ஸ்வம் ஶிர ஆஹ்ருத்ய தத்தே ப்ரதிதா⁴ஸ்யாவ இதி ; ததே²தி தௌ ஹோபநிந்யே ; தௌ யதோ³பநிந்யே ; அதா²ஸ்ய ஶிரஶ்சி²த்த்வா அந்யத்ரோபநித³த⁴து: ; அதா²ஶ்வஸ்ய ஶிர ஆஹ்ருத்ய தத்³தா⁴ஸ்ய ப்ரதித³த⁴து: ; தேந ஹாப்⁴யாமநூவாச ; ஸ யதா³ப்⁴யாமநூவாச அதா²ஸ்ய ததி³ந்த்³ர: ஶிரஶ்சிச்சே²த³ ; அதா²ஸ்ய ஸ்வம் ஶிர ஆஹ்ருத்ய தத்³தா⁴ஸ்ய ப்ரதித³த⁴துரிதி । யாவத்து ப்ரவர்க்³யகர்மாங்க³பூ⁴தம் மது⁴, தாவதே³வ தத்ராபி⁴ஹிதம் ; ந து கக்ஷ்யமாத்மஜ்ஞாநாக்²யம் ; தத்ர யா ஆக்²யாயிகா அபி⁴ஹிதா, ஸேஹ ஸ்துத்யர்தா² ப்ரத³ர்ஶ்யதே ; இத³ம் வை தந்மது⁴ த³த்⁴யங்ஙாத²ர்வண: அநேந ப்ரபஞ்சேந அஶ்விப்⁴யாமுவாச । ததே³தத்³ருஷி: — ததே³தத்கர்ம, ருஷி: மந்த்ர:, பஶ்யந் உபலப⁴மாந:, அவோசத் உக்தவாந் ; கத²ம் ? தத் த³ம்ஸ இதி வ்யவஹிதேந ஸம்ப³ந்த⁴:, த³ம்ஸ இதி கர்மணோ நாமதே⁴யம் ; தச்ச த³ம்ஸ: கிம்விஶிஷ்டம் ? உக்³ரம் க்ரூரம் , வாம் யுவயோ:, ஹே நரா நராகாராவஶ்விநௌ ; தச்ச கர்ம கிம் நிமித்தம் ? ஸநயே லாபா⁴ய ; லாப⁴லுப்³தோ⁴ ஹி லோகே(அ)பி க்ரூரம் கர்ம ஆசரதி, ததை²வ ஏதாவுபலப்⁴யேதே யதா² லோகே ; தத் ஆவி: ப்ரகாஶம் க்ருணோமி கரோமி, யத் ரஹஸி ப⁴வத்³ப்⁴யாம் க்ருதம் ; கிமிவேத்யுச்யதே — தந்யது: பர்ஜந்ய:, ந இவ ; நகாரஸ்து உபரிஷ்டாது³பசார உபமார்தீ²யோ வேதே³, ந ப்ரதிஷேதா⁴ர்த²: — யதா² ‘அஶ்வம் ந’ (ரு. ஸம். 1 । 6 । 24 । 1) அஶ்வமிவேதி யத்³வத் ; தந்யதுரிவ வ்ருஷ்டிம் யதா² பர்ஜந்யோ வ்ருஷ்டிம் ப்ரகாஶயதி ஸ்தநயித்ந்வாதி³ஶப்³தை³:, தத்³வத் அஹம் யுவயோ: க்ரூரம் கர்ம ஆவிஷ்க்ருணோமீதி ஸம்ப³ந்த⁴: । நநு அஶ்விநோ: ஸ்துத்யர்தௌ² கத²மிமௌ மந்த்ரௌ ஸ்யாதாம் ? நிந்தா³வசநௌ ஹீமௌ — நைஷ தோ³ஷ: ; ஸ்துதிரேவைஷா, ந நிந்தா³வசநௌ ; யஸ்மாத் ஈத்³ருஶமப்யதிக்ரூரம் கர்ம குர்வதோர்யுவயோ: ந லோம ச மீயத இதி — ந சாந்யத்கிஞ்சித்³தீ⁴யத ஏவேதி — ஸ்துதாவேதௌ ப⁴வத: ; நிந்தா³ம் ப்ரஶம்ஸாம் ஹி லௌகிகா: ஸ்மரந்தி ; ததா² ப்ரஶம்ஸாரூபா ச நிந்தா³ லோகே ப்ரஸித்³தா⁴ । த³த்⁴யங்நாம ஆத²ர்வண: ; ஹேத்யநர்த²கோ நிபாத: ; யந்மது⁴ கக்ஷ்யம் ஆத்மஜ்ஞாநலக்ஷணம் ஆத²ர்வண: வாம் யுவாப்⁴யாம் அஶ்வஸ்ய ஶீர்ஷ்ணா ஶிரஸா, ப்ர யத் ஈம் உவாச — யத்ப்ரோவாச மது⁴ ; ஈமித்யநர்த²கோ நிபாத: ॥

இத³ம் வை தந்மது⁴ த³த்⁴யங்ஙாத²ர்வணோ(அ)ஶ்விப்⁴யாமுவாச । ததே³தத்³ருஷி: பஶ்யந்நவோசத் । ஆத²ர்வணாயாஶ்விநௌ த³தீ⁴சே(அ)ஶ்வ்யம் ஶிர: ப்ரத்யைரயதம் । ஸ வாம் மது⁴ ப்ரவோசத்³ருதாயந்த்வாஷ்ட்ரம் யத்³த³ஸ்ராவபி கக்ஷ்யம் வாமிதி ॥ 17 ॥

இத³ம் வை தந்மத்⁴வித்யாதி³ பூர்வவத் மந்த்ராந்தரப்ரத³ர்ஶநார்த²ம் । ததா² அந்யோ மந்த்ர: தாமேவ ஆக்²யாயிகாமநுஸரதி ஸ்ம । ஆத²ர்வணோ த³த்⁴யங்நாம — ஆத²ர்வணோ(அ)ந்யோ வித்³யத இத்யதோ விஶிநஷ்டி — த³த்⁴யங்நாம ஆத²ர்வண:, தஸ்மை த³தீ⁴சே ஆத²ர்வணாய, ஹே அஶ்விநாவிதி மந்த்ரத்³ருஶோ வசநம் ; அஶ்வ்யம் அஶ்வஸ்ய ஸ்வபூ⁴தம் , ஶிர:, ப்³ராஹ்மணஸ்ய ஶிரஸி ச்சி²ந்நே அஶ்வஸ்ய ஶிரஶ்சி²த்த்வா ஈத்³ருஶமதிக்ரூரம் கர்ம க்ருத்வா அஶ்வ்யம் ஶிர: ப்³ராஹ்மணம் ப்ரதி ஐரயதம் க³மிதவந்தௌ, யுவாம் ; ஸ ச ஆத²ர்வண: வாம் யுவாப்⁴யாம் தந்மது⁴ ப்ரவோசத் , யத்பூர்வம் ப்ரதிஜ்ஞாதம் — வக்ஷ்யாமீதி । ஸ கிமர்த²மேவம் ஜீவிதஸந்தே³ஹமாருஹ்ய ப்ரவோசதி³த்யுச்யதே — ருதாயந் யத்பூர்வம் ப்ரதிஜ்ஞாதம் ஸத்யம் தத்பரிபாலயிதுமிச்ச²ந் ; ஜீவிதாத³பி ஹி ஸத்யத⁴ர்மபரிபாலநா கு³ருதரேத்யேதஸ்ய லிங்க³மேதத் । கிம் தந்மது⁴ ப்ரவோசதி³த்யுச்யதே — த்வாஷ்ட்ரம் , த்வஷ்டா ஆதி³த்ய:, தஸ்ய ஸம்ப³ந்தி⁴ — யஜ்ஞஸ்ய ஶிரஶ்சி²ந்நம் த்வஷ்ட்ரா அப⁴வத் , தத்ப்ரதிஸந்தா⁴நார்த²ம் ப்ரவர்க்³யம் கர்ம, தத்ர ப்ரவர்க்³யகர்மாங்க³பூ⁴தம் யத்³விஜ்ஞாநம் தத் த்வாஷ்ட்ரம் மது⁴ — யத்தஸ்ய சிரஶ்சே²த³நப்ரதிஸந்தா⁴நாதி³விஷயம் த³ர்ஶநம் தத் த்வாஷ்ட்ரம் யந்மது⁴ ; ஹே த³ஸ்ரௌ த³ஸ்ராவிதி பரப³லாநாமுபக்ஷபயிதாரௌ ஶத்ரூணாம் ஹிம்ஸிதாரௌ ; அபி ச ந கேவலம் த்வாஷ்ட்ரமேவ மது⁴ கர்மஸம்ப³ந்தி⁴ யுவாப்⁴யாமவோசத் ; அபி ச கக்ஷ்யம் கோ³ப்யம் ரஹஸ்யம் பரமாத்மஸம்ப³ந்தி⁴ யத்³விஜ்ஞாநம் மது⁴ மது⁴ப்³ராஹ்மணேநோக்தம் அத்⁴யாயத்³வயப்ரகாஶிதம் , தச்ச வாம் யுவாப்⁴யாம் ப்ரவோசதி³த்யநுவர்ததே ॥

இத³ம் வை தந்மது⁴ த³த்⁴யங்ஙாத²ர்வணோ(அ)ஶ்விப்⁴யாமுவாச । ததே³தத்³ருஷி: பஶ்யந்நவோசத் । புரஶ்சக்ரே த்³விபத³: புரஶ்சக்ரே சதுஷ்பத³: । புர: ஸ பக்ஷீ பூ⁴த்வா புர: புருஷ ஆவிஶதி³தி । ஸ வா அயம் புருஷ: ஸர்வாஸு பூர்ஷு புரிஶயோ நைநேந கிஞ்சநாநாவ்ருதம் நைநேந கிஞ்சநாஸம்வ்ருதம் ॥ 18 ॥

இத³ம் வை தந்மத்⁴விதி பூர்வவத் । உக்தௌ த்³வௌ மந்த்ரௌ ப்ரவர்க்³யஸம்ப³ந்த்⁴யாக்²யாயிகோபஸம்ஹர்தாரௌ ; த்³வயோ: ப்ரவர்க்³யகர்மார்த²யோரத்⁴யாயயோரர்த² ஆக்²யாயிகாபூ⁴தாப்⁴யாம் மந்த்ராப்⁴யாம் ப்ரகாஶித: । ப்³ரஹ்மவித்³யார்த²யோஸ்த்வத்⁴யாயயோரர்த² உத்தராப்⁴யாம்ருக்³ப்⁴யாம் ப்ரகாஶயிதவ்ய இத்யத: ப்ரவர்ததே । யத் கக்ஷ்யம் ச மது⁴ உக்தவாநாத²ர்வணோ யுவாப்⁴யாமித்யுக்தம் — கிம் புநஸ்தந்மத்⁴வித்யுச்யதே — புரஶ்சக்ரே, புர: புராணி ஶரீராணி — யத இயமவ்யாக்ருதவ்யாகரணப்ரக்ரியா — ஸ பரமேஶ்வரோ நாமரூபே அவ்யாக்ருதே வ்யாகுர்வாண: ப்ரத²மம் பூ⁴ராதீ³ந் லோகாந்ஸ்ருஷ்ட்வா, சக்ரே க்ருதவாந் , த்³விபத³: த்³விபாது³பலக்ஷிதாநி மநுஷ்யஶரீராணி பக்ஷிஶரீராணி ; ததா² புர: ஶரீராணி சக்ரே சதுஷ்பத³: சதுஷ்பாது³பலக்ஷிதாநி பஶுஶரீராணி ; புர: புரஸ்தாத் , ஸ ஈஶ்வர: பக்ஷீ லிங்க³ஶரீரம் பூ⁴த்வா புர: ஶரீராணி — புருஷ ஆவிஶதி³த்யஸ்யார்த²மாசஷ்டே ஶ்ருதி: — ஸ வா அயம் புருஷ: ஸர்வாஸு பூர்ஷு ஸர்வஶரீரேஷு புரிஶய:, புரி ஶேத இதி புரிஶய: ஸந் புருஷ இத்யுச்யதே ; ந ஏநேந அநேந கிஞ்சந கிஞ்சித³பி அநாவ்ருதம் அநாச்சா²தி³தம் ; ததா² ந ஏநேந கிஞ்சநாஸம்வ்ருதம் அந்தரநநுப்ரவேஶிதம் — பா³ஹ்யபூ⁴தேநாந்தர்பூ⁴தேந ச ந அநாவ்ருதம் ; ஏவம் ஸ ஏவ நாமரூபாத்மநா அந்தர்ப³ஹிர்பா⁴வேந கார்யகரணரூபேண வ்யவஸ்தி²த: ; புரஶ்சக்ரே இத்யாதி³மந்த்ர: ஸங்க்ஷேபத ஆத்மைகத்வமாசஷ்ட இத்யர்த²: ॥

இத³ம் வை தந்மது⁴ த³த்⁴யங்ஙாத²ர்வணோ(அ)ஶ்விப்⁴யாமுவாச । ததே³தத்³ருஷி: பஶ்யந்நவோசத் । ரூபம் ரூபம் ப்ரதிரூபோ ப³பூ⁴வ தத³ஸ்ய ரூபம் ப்ரதிசக்ஷணாய । இந்த்³ரோ மாயாபி⁴: புருரூப ஈயதே யுக்தா ஹ்யஸ்ய ஹரய: ஶதா த³ஶேதி । அயம் வை ஹரயோ(அ)யம் வை த³ஶ ச ஸஹஸ்ராணி ப³ஹூநி சாநந்தாநி ச ததே³தத்³ப்³ரஹ்மாபூர்வமநபரமநந்தரமபா³ஹ்யமயமாத்மா ப்³ரஹ்ம ஸர்வாநுபூ⁴ரித்யநுஶாஸநம் ॥ 19 ॥

இத³ம் வை தந்மத்⁴வித்யாதி³ பூர்வவத் । ரூபம் ரூபம் ப்ரதிரூபோ ப³பூ⁴வ — ரூபம் ரூபம் ப்ரதி ப்ரதிரூப: ரூபாந்தரம் ப³பூ⁴வேத்யர்த²: ; ப்ரதிரூபோ(அ)நுரூபோ வா யாத்³ருக்ஸம்ஸ்தா²நௌ மாதாபிதரௌ தத்ஸம்ஸ்தா²ந: தத³நுரூப ஏவ புத்ரோ ஜாயதே ; ந ஹி சதுஷ்பதோ³ த்³விபாஜ்ஜாயதே, த்³விபதோ³ வா சதுஷ்பாத் ; ஸ ஏவ ஹி பரமேஶ்வரோ நாமரூபே வ்யாகுர்வாண: ரூபம் ரூபம் ப்ரதிரூபோ ப³பூ⁴வ । கிமர்த²ம் புந: ப்ரதிரூபமாக³மநம் தஸ்யேத்யுச்யதே — தத் அஸ்ய ஆத்மந: ரூபம் ப்ரதிசக்ஷணாய ப்ரதிக்²யாபநாய ; யதி³ ஹி நாமரூபே ந வ்யாக்ரியேதே, ததா³ அஸ்ய ஆத்மநோ நிருபாதி⁴கம் ரூபம் ப்ரஜ்ஞாநக⁴நாக்²யம் ந ப்ரதிக்²யாயேத ; யதா³ புந: கார்யகரணாத்மநா நாமரூபே வ்யாக்ருதே ப⁴வத:, ததா³ அஸ்ய ரூபம் ப்ரதிக்²யாயேத । இந்த்³ர: பரமேஶ்வர: மாயாபி⁴: ப்ரஜ்ஞாபி⁴: நாமரூபபூ⁴தக்ருதமித்²யாபி⁴மாநைர்வா ந து பரமார்த²த:, புருரூப: ப³ஹுரூப:, ஈயதே க³ம்யதே — ஏகரூப ஏவ ப்ரஜ்ஞாநக⁴ந: ஸந் அவித்³யாப்ரஜ்ஞாபி⁴: । கஸ்மாத்புந: காரணாத் ? யுக்தா: ரத² இவ வாஜிந:, ஸ்வவிஷயப்ரகாஶநாய, ஹி யஸ்மாத் , அஸ்ய ஹரய: ஹரணாத் இந்த்³ரியாணி, ஶதா ஶதாநி, த³ஶ ச, ப்ராணிபே⁴த³பா³ஹுல்யாத் ஶதாநி த³ஶ ச ப⁴வந்தி ; தஸ்மாத் இந்த்³ரியவிஷயபா³ஹுல்யாத் தத்ப்ரகாஶநாயைவ ச யுக்தாநி தாநி ந ஆத்மப்ரகாஶநாய ; ‘பராஞ்சி கா²நி வ்யத்ருணத்ஸ்வயம்பூ⁴:’ (க. உ. 2 । 1 । 1) இதி ஹி காட²கே । தஸ்மாத் தைரேவ விஷயஸ்வரூபைரீயதே, ந ப்ரஜ்ஞாநக⁴நைகரஸேந ஸ்வரூபேண । ஏவம் தர்ஹி அந்ய: பரமேஶ்வர: அந்யே ஹரய இத்யேவம் ப்ராப்தே உச்யதே — அயம் வை ஹரயோ(அ)யம் வை த³ஶ ச ஸஹஸ்ராணி ப³ஹூநி சாநந்தாநி ச ; ப்ராணிபே⁴த³ஸ்ய ஆநந்த்யாத் । கிம் ப³ஹுநா ? ததே³தத்³ப்³ரஹ்ம ய ஆத்மா, அபூர்வம் நாஸ்ய காரணம் பூர்வம் வித்³யத இத்யபூர்வம் , நாஸ்யாபரம் கார்யம் வித்³யத இத்யநபரம் , நாஸ்ய ஜாத்யந்தரமந்தராலே வித்³யத இத்யநந்தரம் , ததா² ப³ஹிரஸ்ய ந வித்³யத இத்யபா³ஹ்யம் ; கிம் புநஸ்தத் நிரந்தரம் ப்³ரஹ்ம ? அயமாத்மா ; கோ(அ)ஸௌ ? ய: ப்ரத்யகா³த்மா த்³ரஷ்டா, ஶ்ரோதா மந்தா போ³த்³தா⁴, விஜ்ஞாதா ஸர்வாநுபூ⁴: — ஸர்வாத்மநா ஸர்வமநுப⁴வதீதி ஸர்வாநுபூ⁴: — இத்யேதத³நுஶாஸநம் ஸர்வவேதா³ந்தோபதே³ஶ: ; ஏஷ ஸர்வவேதா³ந்தாநாமுபஸம்ஹ்ருதோ(அ)ர்த²: ; ஏதத³ம்ருதமப⁴யம் ; பரிஸமாப்தஶ்ச ஶாஸ்த்ரார்த²: ॥

இதி த்³விதீயாத்⁴யாயஸ்ய பஞ்சமம் ப்³ராஹ்மணம் ॥

ஷஷ்ட²ம் ப்³ராஹ்மணம்

அத² வம்ஶ: பௌதிமாஷ்யோ கௌ³பவநாத்³கௌ³பவந: பௌதிமாஷ்யாத்பௌதிமாஷ்யோ கௌ³பவநாத்³கௌ³பவந: கௌஶிகாத்கௌஶிக: கௌண்டி³ந்யாத்கௌண்டி³ந்ய: ஶாண்டி³ல்யாச்சா²ண்டி³ல்ய: கௌஶிகாச்ச கௌ³தமாச்ச கௌ³தம: ॥ 1 ॥

ஆக்³நிவேஶ்யாதா³க்³நிவேஶ்ய: ஶாண்டி³ல்யாச்சாநபி⁴ம்லாதாச்சாநபி⁴ம்லாத ஆநபி⁴ம்லாதாதா³நபி⁴ம்லாத ஆநபி⁴ம்லாதாதா³நபி⁴ம்லாதோ கௌ³தமாத்³கௌ³தம: ஸைதவப்ராசீநயோக்³யாப்⁴யாம் ஸைதவப்ராசீநயோக்³யௌ பாராஶர்யாத்பாரஶர்யோ பா⁴ரத்³வாஜாத்³பா⁴ரத்³வாஜோ பா⁴ரத்³வாஜாச்ச கௌ³தமாச்ச கௌ³தமோ பா⁴ரத்³வாஜாத்³பா⁴ரத்³வாஜ: பாராஶர்யாத்பாராஶர்யோ பை³ஜவாபாயநாத்³பை³ஜவாபாயந: கௌஶிகாயநே: கௌஶிகாயநி: ॥ 2 ॥

க்⁴ருதகௌஶிகாத்³க்⁴ருதகௌஶிக: பாராஶர்யாயணாத்பாராஶர்யாயண: பாராஶர்யாத்பாராஶர்யோ ஜாதூகர்ண்யாஜ்ஜாதூகர்ண்ய ஆஸுராயணாச்ச யாஸ்காச்சாஸுராயணஸ்த்ரைவணேஸ்த்ரைவணிரௌபஜந்த⁴நேரௌபஜந்த⁴நிராஸுரேராஸுரிர்பா⁴ரத்³வாஜாத்³பா⁴ரத்³வாஜ ஆத்ரேயாதா³த்ரேயோ மாண்டேர்மாண்டிர்கௌ³தமாத்³கௌ³தமோ கௌ³தமாத்³கௌ³தமோ வாத்ஸ்யாத்³வாத்ஸ்ய: ஶாண்டி³ல்யாச்சா²ண்டி³ல்ய: கைஶோர்யாத்காப்யாத்கைஶோர்ய: காப்ய: குமாரஹாரிதாத்குமாரஹாரிதோ கா³லவாத்³கா³லவோ வித³ர்பீ⁴கௌண்டி³ந்யாத்³வித³ர்பீ⁴கௌண்டி³ந்யோ வத்ஸநபாதோ பா³ப்⁴ரவாத்³வத்ஸநபாத்³பா³ப்⁴ரவ: பத²: ஸௌப⁴ராத்பந்தா²: ஸௌப⁴ரோ(அ)யாஸ்யாதா³ங்கி³ரஸாத³யாஸ்ய ஆங்கி³ரஸ ஆபூ⁴தேஸ்த்வாஷ்ட்ராதா³பூ⁴திஸ்த்வாஷ்ட்ரோ விஶ்வரூபாத்த்வாஷ்ட்ராத்³விஶ்வரூபஸ்த்வாஷ்ட்ரோ(அ)ஶ்விப்⁴யாமஶ்விநௌ த³தீ⁴ச ஆத²ர்வணாத்³த³த்⁴யங்ஙாத²ர்வணோ(அ)த²ர்வணோ தை³வாத³த²ர்வா தை³வோ ம்ருத்யோ: ப்ராத்⁴வம்ஸநாந்ம்ருத்யு: ப்ராத்⁴வம்ஸந: ப்ரத்⁴வம்ஸநாத்ப்ரத்⁴வம்ஸந ஏகர்ஷேரேகர்ஷிர்விப்ரசித்தேர்விப்ரசித்திர்வ்யஷ்டேர்வ்யஷ்டி: ஸநாரோ: ஸநாரு: ஸநாதநாத்ஸநாதந: ஸநகா³த்ஸநக³: பரமேஷ்டி²ந: பரமேஷ்டீ² ப்³ரஹ்மணோ ப்³ரஹ்ம ஸ்வயம்பு⁴ ப்³ரஹ்மணே நம: ॥ 3 ॥

அதே²தா³நீம் ப்³ரஹ்மவித்³யார்த²ஸ்ய மது⁴காண்ட³ஸ்ய வம்ஶ: ஸ்துத்யர்தோ² ப்³ரஹ்மவித்³யாயா: । மந்த்ரஶ்சாயம் ஸ்வாத்⁴யாயார்தோ² ஜபார்த²ஶ்ச । தத்ர வம்ஶ இவ வம்ஶ: — யதா² வேணு: வம்ஶ: பர்வண: பர்வணோ ஹி பி⁴த்³யதே தத்³வத் அக்³ராத்ப்ரப்⁴ருதி ஆ மூலப்ராப்தே: அயம் வம்ஶ: ; அத்⁴யாயசதுஷ்டயஸ்ய ஆசார்யபரம்பராக்ரமோ வம்ஶ இத்யுச்யதே ; தத்ர ப்ரத²மாந்த: ஶிஷ்ய: பஞ்சம்யந்த ஆசார்ய: ; பரமேஷ்டீ² விராட் ; ப்³ரஹ்மணோ ஹிரண்யக³ர்பா⁴த் ; தத: பரம் ஆசார்யபரம்பரா நாஸ்தி । யத்புநர்ப்³ரஹ்ம, தந்நித்யம் ஸ்வயம்பு⁴, தஸ்மை ப்³ரஹ்மணே ஸ்வயம்பு⁴வே நம: ॥

இதி த்³விதீயாத்⁴யாயஸ்ய ஷஷ்ட²ம் ப்³ராஹ்மணம் ॥

இதி ஶ்ரீமத்பரமஹம்ஸபரிவ்ராஜகாசார்யஸ்ய ஶ்ரீகோ³விந்த³ப⁴க³வத்பூஜ்யபாத³ஶிஷ்யஸ்ய ஶ்ரீமச்ச²ங்கரப⁴க³வத: க்ருதௌ ப்³ருஹதா³ரண்யகோபநிஷத்³பா⁴ஷ்யே த்³விதீயோ(அ)த்⁴யாய: ॥

बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्