श्रीमच्छङ्करभगवत्पूज्यपादविरचितम्

बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्

करतलकलिताद्वयात्मतत्त्वं क्षपितदुरन्तचिरन्तनप्रमोहम् ।
उपचितमुदितोदितैर्गुणौघैः उपनिषदामयमुज्जहार भाष्यम् ॥

change script to देवनागरी ಕನ್ನಡ తెలుగు

ப்ரத²மோ(அ)த்⁴யாய:

ப்ரத²மம் ப்³ராஹ்மணம்

ஓம் நமோ ப்³ரஹ்மாதி³ப்⁴யோ ப்³ரஹ்மவித்³யாஸம்ப்ரதா³யகர்த்ருப்⁴யோ வம்ஶருஷிப்⁴யோ நமோ கு³ருப்⁴ய: ।
‘உஷா வா அஶ்வஸ்ய’ (ப்³ரு. உ. 1 । 1 । 1) இத்யேவமாத்³யா வாஜஸநேயிப்³ராஹ்மணோபநிஷத் । தஸ்யா இயமல்பக்³ரந்தா² வ்ருத்தி: ஆரப்⁴யதே, ஸம்ஸாரவ்யாவிவ்ருத்ஸுப்⁴ய: ஸம்ஸாரஹேதுநிவ்ருத்திஸாத⁴நப்³ரஹ்மாத்மைகத்வவித்³யாப்ரதிபத்தயே । ஸேயம் ப்³ரஹ்மவித்³யா உபநிஷச்ச²ப்³த³வாச்யா, தத்பராணாம் ஸஹேதோ: ஸம்ஸாரஸ்யாத்யந்தாவஸாத³நாத் ; உபநிபூர்வஸ்ய ஸதே³ஸ்தத³ர்த²த்வாத் । தாத³ர்த்²யாத்³க்³ரந்தோ²(அ)ப்யுபநிஷது³ச்யதே । ஸேயம் ஷட³த்⁴யாயீ அரண்யே(அ)நூச்யமாநத்வாதா³ரண்யகம் ; ப்³ருஹத்த்வாத்பரிமாணதோ ப்³ருஹதா³ரண்யகம் ॥
தஸ்யாஸ்ய கர்மகாண்டே³ந ஸம்ப³ந்தோ⁴(அ)பி⁴தீ⁴யதே । ஸர்வோ(அ)ப்யயம் வேத³: ப்ரத்யக்ஷாநுமாநாப்⁴யாமநவக³தேஷ்டாநிஷ்டப்ராப்திபரிஹாரோபாயப்ரகாஶநபர:, ஸர்வபுருஷாணாம் நிஸர்க³த ஏவ தத்ப்ராப்திபரிஹாரயோரிஷ்டத்வாத் । த்³ருஷ்டவிஷயே சேஷ்டாநிஷ்டப்ராப்திபரிஹாரோபாயஜ்ஞாநஸ்ய ப்ரத்யக்ஷாநுமாநாப்⁴யாமேவ ஸித்³த⁴த்வாத் நாக³மாந்வேஷணா । ந சாஸதி ஜந்மாந்தரஸம்ப³ந்த்⁴யாத்மாஸ்தித்வவிஜ்ஞாநே ஜந்மாந்தரேஷ்டாநிஷ்டப்ராப்திபரிஹாரேச்சா² ஸ்யாத் ; ஸ்வபா⁴வவாதி³த³ர்ஶநாத் । தஸ்மாஜ்ஜந்மாந்தரஸம்ப³ந்த்⁴யாத்மாஸ்தித்வே ஜந்மாந்தரேஷ்டாநிஷ்டப்ராப்திபரிஹாரோபாயவிஶேஷே ச ஶாஸ்த்ரம் ப்ரவர்ததே । ‘யேயம் ப்ரேதே விசிகித்ஸா மநுஷ்யே அஸ்தீத்யேகே நாயமஸ்தீதி சைகே’ (க. உ. 1 । 1 । 20) இத்யுபக்ரம்ய ‘அஸ்தீத்யேவோபலப்³த⁴வ்ய:’ (க. உ. 2 । 3 । 13) இத்யேவமாதி³நிர்ணயத³ர்ஶநாத் ; ‘யதா² ச மரணம் ப்ராப்ய’ (க. உ. 2 । 2 । 6) இத்யுபக்ரம்ய ‘யோநிமந்யே ப்ரபத்³யந்தே ஶரீரத்வாய தே³ஹிந: । ஸ்தா²ணுமந்யே(அ)நுஸம்யந்தி யதா²கர்ம யதா²ஶ்ருதம்’ (க. உ. 2 । 2 । 7) இதி ச ; ‘ஸ்வயம் ஜ்யோதி:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 9) இத்யுபக்ரம்ய ‘தம் வித்³யாகர்மணீ ஸமந்வாரபே⁴தே’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 2) ‘புண்யோ வை புண்யேந கர்மணா ப⁴வதி பாப: பாபேந’ (ப்³ரு. உ. 3 । 2 । 13) இதி ச ; ‘ஜ்ஞபயிஷ்யாமி’ (ப்³ரு. உ. 2 । 1 । 15) இத்யுபக்ரம்ய ‘விஜ்ஞாநமய:’ (ப்³ரு. உ. 2 । 1 । 16) இதி ச — வ்யதிரிக்தாத்மாஸ்தித்வம் । தத்ப்ரத்யக்ஷவிஷயமேவேதி சேத் , ந ; வாதி³விப்ரதிபத்தித³ர்ஶநாத் । ந ஹி தே³ஹாந்தரஸம்ப³ந்தி⁴ந ஆத்மந: ப்ரத்யக்ஷேணாஸ்தித்வவிஜ்ஞாநே லோகாயதிகா பௌ³த்³தா⁴ஶ்ச ந: ப்ரதிகூலா: ஸ்யு: நாஸ்த்யாத்மேதி வத³ந்த: । ந ஹி க⁴டாதௌ³ ப்ரத்யக்ஷவிஷயே கஶ்சித்³விப்ரதிபத்³யதே, நாஸ்தி க⁴ட இதி । ஸ்தா²ண்வாதௌ³ புருஷாதி³த³ர்ஶநாந்நேதி சேத் , ந ; நிரூபிதே(அ)பா⁴வாத் । ந ஹி ப்ரத்யக்ஷேண நிரூபிதே ஸ்தா²ண்வாதௌ³ விப்ரதிபத்திர்ப⁴வதி । வைநாஶிகாஸ்த்வஹமிதி ப்ரத்யயே ஜாயமாநே(அ)பி தே³ஹாந்தரவ்யதிரிக்தஸ்ய நாஸ்தித்வமேவ ப்ரதிஜாநதே । தஸ்மாத்ப்ரத்யக்ஷவிஷயவைலக்ஷண்யாத் ப்ரத்யக்ஷாந்நாத்மாஸ்தித்வஸித்³தி⁴: । ததா²நுமாநாத³பி । ஶ்ருத்யா ஆத்மாஸ்தித்வே லிங்க³ஸ்ய த³ர்ஶிதத்வாத் லிங்க³ஸ்ய ச ப்ரத்யக்ஷவிஷயத்வாத் நேதி சேத் , ந ; ஜந்மாந்தரஸம்ப³ந்த⁴ஸ்யாக்³ரஹணாத் । ஆக³மேந த்வாத்மாஸ்தித்வே(அ)வக³தே வேத³ப்ரத³ர்ஶிதலௌகிகலிங்க³விஶேஷைஶ்ச, தத³நுஸாரிணோ மீமாம்ஸகாஸ்தார்கிகாஶ்சாஹம்ப்ரத்யயலிங்கா³நி ச வைதி³காந்யேவ ஸ்வமதிப்ரப⁴வாணீதி கல்பயந்தோ வத³ந்தி ப்ரத்யக்ஷஶ்சாநுமேயஶ்சாத்மேதி ॥
ஸர்வதா²ப்யஸ்த்யாத்மா தே³ஹாந்தரஸம்ப³ந்தீ⁴த்யேவம் ப்ரதிபத்துர்தே³ஹாந்தரக³தேஷ்டாநிஷ்டப்ராப்திபரிஹாரோபாயவிஶேஷார்தி²நஸ்தத்³விஶேஷஜ்ஞாபநாய கர்மகாண்ட³மாரப்³த⁴ம் । ந த்வாத்மந: இஷ்டாநிஷ்டப்ராப்திபரிஹாரேச்சா²காரணமாத்மவிஷயமஜ்ஞாநம் கர்த்ருபோ⁴க்த்ருஸ்வரூபாபி⁴மாநலக்ஷணம் தத்³விபரீதப்³ரஹ்மாத்மஸ்வரூபவிஜ்ஞாநேநாபநீதம் । யாவத்³தி⁴ தந்நாபநீயதே, தாவத³யம் கர்மப²லராக³த்³வேஷாதி³ஸ்வாபா⁴விகதோ³ஷப்ரயுக்த: ஶாஸ்த்ரவிஹிதப்ரதிஷித்³தா⁴திக்ரமேணாபி ப்ரவர்தமாநோ மநோவாக்காயைர்த்³ருஷ்டாத்³ருஷ்டாநிஷ்டஸாத⁴நாந்யத⁴ர்மஸம்ஜ்ஞகாநி கர்மாண்யுபசிநோதி பா³ஹுல்யேந, ஸ்வாபா⁴விகதோ³ஷப³லீயஸ்த்வாத் । தத: ஸ்தா²வராந்தாதோ⁴க³தி: । கதா³சிச்சா²ஸ்த்ரக்ருதஸம்ஸ்காரப³லீயஸ்த்வம் । ததோ மநஆதி³பி⁴ரிஷ்டஸாத⁴நம் பா³ஹுல்யேநோபசிநோதி த⁴ர்மாக்²யம் । தத்³த்³விவித⁴ம் — ஜ்ஞாநபூர்வகம் கேவலம் ச । தத்ர கேவலம் பித்ருலோகாதி³ப்ராப்திப²லம் । ஜ்ஞாநபூர்வகம் தே³வலோகாதி³ப்³ரஹ்மலோகாந்தப்ராப்திப²லம் । ததா² ச ஶாஸ்த்ரம் — ‘ஆத்மயாஜீ ஶ்ரேயாந்தே³வயாஜிந:’ (ஶத. ப்³ரா. 1 । 2 । 6 । 113) இத்யாதி³ । ஸ்ம்ருதிஶ்ச ‘த்³விவித⁴ம் கர்ம வைதி³கம்’ (மநு. 12 । 88) இத்யாத்³யா । ஸாம்யே ச த⁴ர்மாத⁴ர்மயோர்மநுஷ்யத்வப்ராப்தி: । ஏவம் ப்³ரஹ்மாத்³யா ஸ்தா²வராந்தா ஸ்வாபா⁴விகாவித்³யாதி³தோ³ஷவதீ த⁴ர்மாத⁴ர்மஸாத⁴நக்ருதா ஸம்ஸாரக³திர்நாமரூபகர்மாஶ்ரயா । ததே³வேத³ம் வ்யாக்ருதம் ஸாத்⁴யஸாத⁴நரூபம் ஜக³த் ப்ராகு³த்பத்தேரவ்யாக்ருதமாஸீத் । ஸ ஏஷ பீ³ஜாங்குராதி³வத³வித்³யாக்ருத: ஸம்ஸார: ஆத்மநி க்ரியாகாரகப²லாத்⁴யாரோபலக்ஷணோ(அ)நாதி³ரநந்தோ(அ)நர்த² இத்யேதஸ்மாத்³விரக்தஸ்யாவித்³யாநிவ்ருத்தயே தத்³விபரீதப்³ரஹ்மவித்³யாப்ரதிபத்த்யர்தோ²பநிஷதா³ரப்⁴யதே ॥
அஸ்ய த்வஶ்வமேத⁴கர்மஸம்ப³ந்தி⁴நோ விஜ்ஞாநஸ்ய ப்ரயோஜநம் — யேஷாமஶ்வமேதே⁴ நாதி⁴கார:, தேஷாமஸ்மாதே³வ விஜ்ஞாநாத்தத்ப²லப்ராப்தி:, வித்³யயா வா கர்மணா வா, ‘தத்³தை⁴தல்லோகஜிதே³வ’ (ப்³ரு. உ. 1 । 3 । 28) இத்யேவமாதி³ஶ்ருதிப்⁴ய: । கர்மவிஷயத்வமேவ விஜ்ஞாநஸ்யேதி சேத் , ந ; ‘யோ(அ)ஶ்வமேதே⁴ந யஜதே ய உ சைநமேவம் வேத³’ (தை. ஸம். 5 । 3 । 12) இதி விகல்பஶ்ருதே: । வித்³யாப்ரகரணே சாம்நாநாத் , கர்மாந்தரே ச ஸம்பாத³நத³ர்ஶநாத் , விஜ்ஞாநாத்தத்ப²லப்ராப்திரஸ்தீத்யவக³ம்யதே । ஸர்வேஷாம் ச கர்மணாம் பரம் கர்மாஶ்வமேத⁴:, ஸமஷ்டிவ்யஷ்டிப்ராப்திப²லத்வாத் । தஸ்ய சேஹ ப்³ரஹ்மவித்³யாப்ராரம்பே⁴ ஆம்நாநம் ஸர்வகர்மணாம் ஸம்ஸாரவிஷயத்வப்ரத³ர்ஶநார்த²ம் । ததா² ச த³ர்ஶயிஷ்யதி ப²லமஶநாயாம்ருத்யுபா⁴வம் । ந நித்யாநாம் ஸம்ஸாரவிஷயப²லத்வமிதி சேத் , ந ; ஸர்வகர்மப²லோபஸம்ஹாரஶ்ருதே: । ஸர்வம் ஹி பத்நீஸம்ப³த்³த⁴ம் கர்ம ; ‘ஜாயா மே ஸ்யாதே³தாவாந்வை காம:’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 17) இதி நிஸர்க³த ஏவ ஸர்வகர்மணாம் காம்யத்வம் த³ர்ஶயித்வா, புத்ரகர்மாபரவித்³யாநாம் ச ‘அயம் லோக: பித்ருலோகோ தே³வலோக:’ இதி ப²லம் த³ர்ஶயித்வா, த்ர்யந்நாத்மகதாம் சாந்தே உபஸம்ஹரிஷ்யதி ‘த்ரயம் வா இத³ம் நாம ரூபம் கர்ம’ (ப்³ரு. உ. 1 । 6 । 1) இதி — ஸர்வகர்மணாம் ப²லம் வ்யாக்ருதம் ஸம்ஸார ஏவேதி । இத³மேவ த்ரயம் ப்ராகு³த்பத்தேஸ்தர்ஹ்யவ்யாக்ருதமாஸீத் । ததே³வ புந: ஸர்வப்ராணிகர்மவஶாத்³வ்யாக்ரியதே பீ³ஜாதி³வ வ்ருக்ஷ: । ஸோ(அ)யம் வ்யாக்ருதாவ்யாக்ருதரூப: ஸம்ஸாரோ(அ)வித்³யாவிஷய: க்ரியாகாரகப²லாத்மகதயாத்மரூபத்வேநாத்⁴யாரோபிதோ(அ)வித்³யயைவ மூர்தாமூர்ததத்³வாஸநாத்மக: । அதோ விலக்ஷணோ(அ)நாமரூபகர்மாத்மகோ(அ)த்³வயோ நித்யஶுத்³த⁴பு³த்³த⁴முக்தஸ்வபா⁴வோ(அ)பி க்ரியாகாரகப²லபே⁴தா³தி³விபர்யயேணாவபா⁴ஸதே । அதோ(அ)ஸ்மாத்க்ரியாகாரகப²லபே⁴த³ஸ்வரூபாத் ‘ஏதாவதி³த³ம்’ இதி ஸாத்⁴யஸாத⁴நரூபாத்³விரக்தஸ்ய காமாதி³தோ³ஷகர்மபீ³ஜபூ⁴தாவித்³யாநிவ்ருத்தயே ரஜ்ஜ்வாமிவ ஸர்பவிஜ்ஞாநாபநயாய ப்³ரஹ்மவித்³யா ஆரப்⁴யதே ॥
தத்ர தாவத³ஶ்வமேத⁴விஜ்ஞாநாய ‘உஷா வா அஶ்வஸ்ய’ இத்யாதி³ । தத்ராஶ்வவிஷயமேவ த³ர்ஶநமுச்யதே, ப்ராதா⁴ந்யாத³ஶ்வஸ்ய । ப்ராதா⁴ந்யம் ச தந்நாமாங்கிதத்வாத்க்ரதோ: ப்ராஜாபத்யத்வாச்ச ॥

ஓம் । உஷா வா அஶ்வஸ்ய மேத்⁴யஸ்ய ஶிர: । ஸூர்யஶ்சக்ஷுர்வாத: ப்ராணோ வ்யாத்தமக்³நிர்வைஶ்வாநர: ஸம்வத்ஸர ஆத்மாஶ்வஸ்ய மேத்⁴யஸ்ய । த்³யௌ: ப்ருஷ்ட²மந்தரிக்ஷமுத³ரம் ப்ருதி²வீ பாஜஸ்யம் தி³ஶ: பார்ஶ்வே அவாந்தரதி³ஶ: பர்ஶவ ருதவோ(அ)ங்கா³நி மாஸாஶ்சார்த⁴மாஸாஶ்ச பர்வாண்யஹோராத்ராணி ப்ரதிஷ்டா² நக்ஷத்ராண்யஸ்தீ²நி நபோ⁴ மாம்ஸாநி । ஊவத்⁴யம் ஸிகதா: ஸிந்த⁴வோ கு³தா³ யக்ருச்ச க்லோமாநஶ்ச பர்வதா ஓஷத⁴யஶ்ச வநஸ்பதயஶ்ச லோமாந்யுத்³யந்பூர்வார்தோ⁴ நிம்லோசஞ்ஜக⁴நார்தோ⁴ யத்³விஜ்ரும்ப⁴தே தத்³வித்³யோததே யத்³விதூ⁴நுதே தத்ஸ்தநயதி யந்மேஹதி தத்³வர்ஷதி வாகே³வாஸ்ய வாக் ॥ 1 ॥

உஷா இதி, ப்³ராஹ்மோ முஹூர்த: உஷா: ; வைஶப்³த³: ஸ்மாரணார்த²:, ப்ரஸித்³த⁴ம் காலம் ஸ்மாரயதி ; ஶிர:, ப்ராதா⁴ந்யாத் ; ஶிரஶ்ச ப்ரதா⁴நம் ஶரீராவயவாநாம் ; அஶ்வஸ்ய, மேத்⁴யஸ்ய மேதா⁴ர்ஹஸ்ய யஜ்ஞியஸ்ய, உஷா: ஶிர இதி ஸம்ப³ந்த⁴: । கர்மாங்க³ஸ்ய பஶோ: ஸம்ஸ்கர்தவ்யத்வாத்காலாதி³த்³ருஷ்டய: ஶிரஆதி³ஷு க்ஷிப்யந்தே ; ப்ராஜாபத்யத்வம் ச ப்ரஜாபதித்³ருஷ்ட்யத்⁴யாரோபணாத் ; காலலோகதே³வதாத்வாத்⁴யாரோபணம் ச ப்ரஜாபதித்வகரணம் பஶோ: ; ஏவம்ரூபோ ஹி ப்ரஜாபதி: ; விஷ்ணுத்வாதி³கரணமிவ ப்ரதிமாதௌ³ । ஸூர்யஶ்சக்ஷு:, ஶிரஸோ(அ)நந்தரத்வாத்ஸூர்யாதி⁴தை³வதத்வாச்ச ; வாத: ப்ராண:, வாயுஸ்வாபா⁴வ்யாத் ; வ்யாத்தம் விவ்ருதம் முக²ம் அக்³நிர்வைஶ்வாநர: ; வைஶ்வாநர இத்யக்³நேர்விஶேஷணம் ; வைஶ்வாநரோ நாமாக்³நிர்விவ்ருதம் முக²மித்யர்த²:, முக²ஸ்யாக்³நிதை³வதத்வாத் ; ஸம்வத்ஸர ஆத்மா ; ஸம்வத்ஸரோ த்³வாத³ஶமாஸஸ்த்ரயோத³ஶமாஸோ வா ; ஆத்மா ஶரீரம் ; காலாவயவாநாம் ச ஸம்வத்ஸர: ஶரீரம் ; ஶரீரம் சாத்மா, ‘மத்⁴யம் ஹ்யேஷாமங்கா³நாமாத்மா’ (ஐ. ஆ. 2 । 3 । 5) இதி ஶ்ருதே: ; அஶ்வஸ்ய மேத்⁴யஸ்யேதி ஸர்வத்ராநுஷங்கா³ர்த²ம் புநர்வசநம் । த்³யௌ: ப்ருஷ்ட²ம் , ஊர்த்⁴வத்வஸாமாந்யாத் ; அந்தரிக்ஷமுத³ரம் , ஸுஷிரத்வஸாமாந்யாத் ; ப்ருதி²வீ பாஜஸ்யம் பாத³ஸ்யம் , பாஜஸ்யமிதி வர்ணவ்யத்யயேந, பாதா³ஸநஸ்தா²நமித்யர்த²: ; தி³ஶஶ்சதஸ்ரோ(அ)பி பார்ஶ்வே, பார்ஶ்வேந தி³ஶாம் ஸம்ப³ந்தா⁴த் ; பார்ஶ்வயோர்தி³ஶாம் ச ஸங்க்²யாவைஷம்யாத³யுக்தமிதி சேத் , ந ; ஸர்வமுக²த்வோபபத்தேரஶ்வஸ்ய பார்ஶ்வாப்⁴யாமேவ ஸர்வதி³ஶாம் ஸம்ப³ந்தா⁴த³தோ³ஷ: ; அவாந்தரதி³ஶ ஆக்³நேய்யாத்³யா: பர்ஶவ: பார்ஶ்வாஸ்தீ²நி ; ருதவோ(அ)ங்கா³நி, ஸம்வத்ஸராவயவத்வாத³ங்க³ஸாத⁴ர்ம்யாத் ; மாஸாஶ்சார்த⁴மாஸாஶ்ச பர்வாணி ஸந்த⁴ய:, ஸந்தி⁴ஸாமாந்யாத் ; அஹோராத்ராணி ப்ரதிஷ்டா²: ; ப³ஹுவசநாத்ப்ராஜாபத்யதை³வபித்ர்யமாநுஷாணி ; ப்ரதிஷ்டா²: பாதா³:, ப்ரதிதிஷ்ட²த்யேதைரிதி ; அஹோராத்ரைர்ஹி காலாத்மா ப்ரதிதிஷ்ட²தி, அஶ்வஶ்ச பாதை³: ; நக்ஷத்ராண்யஸ்தீ²நி, ஶுக்லத்வஸாமாந்யாத் ; நபோ⁴ நப⁴:ஸ்தா² மேகா⁴:, அந்தரிக்ஷஸ்யோத³ரத்வோக்தே: ; மாம்ஸாநி, உத³கருதி⁴ரஸேசநஸாமாந்யாத் । ஊவத்⁴யம் உத³ரஸ்த²மர்த⁴ஜீர்ணமஶநம் ஸிகதா:, விஶ்லிஷ்டாவயவத்வஸாமாந்யாத் ; ஸிந்த⁴வ: ஸ்யந்த³நஸாமாந்யாத் நத்³ய: கு³தா³ நாட்³ய:, ப³ஹுவசநாச்ச ; யக்ருச்ச க்லோமாநஶ்ச ஹ்ருத³யஸ்யாத⁴ஸ்தாத்³த³க்ஷிணோத்தரௌ மாம்ஸக²ண்டௌ³ ; க்லோமாந இதி நித்யம் ப³ஹுவசநமேகஸ்மிந்நேவ ; பர்வதா:, காடி²ந்யாது³ச்ச்²ரிதத்வாச்ச ; ஓஷத⁴யஶ்ச க்ஷுத்³ரா: ஸ்தா²வரா:, வநஸ்பதயோ மஹாந்த:, லோமாநி கேஶாஶ்ச யதா²ஸம்ப⁴வம் ; உத்³யந்நுத்³க³ச்ச²ந்ப⁴வதி ஸவிதா ஆ மத்⁴யாஹ்நாத் அஶ்வஸ்ய பூர்வார்த⁴: நாபே⁴ரூர்த்⁴வமித்யர்த²: ; நிம்லோசந்நஸ்தம் யந் ஆ மத்⁴யாஹ்நாத் ஜக⁴நார்தோ⁴(அ)பரார்த⁴:, பூர்வாபரத்வஸாத⁴ர்ம்யாத் ; யத்³விஜ்ரும்ப⁴தே கா³த்ராணி விநாமயதி விக்ஷிபதி, தத்³வித்³யோததே வித்³யோதநம் , முக²க⁴நவிதா³ரணஸாமாந்யாத் ; யத்³விதூ⁴நுதே கா³த்ராணி கம்பயதி, தத்ஸ்தநயதி, க³ர்ஜநஶப்³த³ஸாமாந்யாத் ; யந்மேஹதி மூத்ரம் கரோத்யஶ்வ:, தத்³வர்ஷதி வர்ஷணம் தத் , ஸேசநஸாமாந்யாத் ; வாகே³வ ஶப்³த³ ஏவ அஸ்யாஶ்வஸ்ய வாகி³தி, நாத்ர கல்பநேத்யர்த²: ॥

அஹர்வா அஶ்வம் புரஸ்தாந்மஹிமாந்வஜாயத தஸ்ய பூர்வே ஸமுத்³ரே யோநீ ராத்ரிரேநம் பஶ்சாந்மஹிமாந்வஜாயத தஸ்யாபரே ஸமுத்³ரே யோநிரேதௌ வா அஶ்வம் மஹிமாநாவபி⁴த: ஸம்ப³பூ⁴வது: । ஹயோ பூ⁴த்வா தே³வாநவஹத்³வாஜீ க³ந்த⁴ர்வாநர்வாஸுராநஶ்வோ மநுஷ்யாந்ஸமுத்³ர ஏவாஸ்ய ப³ந்து⁴: ஸமுத்³ரோ யோநி: ॥ 2 ॥

அஹர்வா இதி, ஸௌவர்ணராஜதௌ மஹிமாக்²யௌ க்³ரஹாவஶ்வஸ்யாக்³ரத: ப்ருஷ்ட²தஶ்ச ஸ்தா²ப்யேதே, தத்³விஷயமித³ம் த³ர்ஶநம் । அஹ: ஸௌவர்ணோ க்³ரஹ:, தீ³ப்திஸாமாந்யாத்³வை । அஹரஶ்வம் புரஸ்தாந்மஹிமாந்வஜாயதேதி கத²ம் ? அஶ்வஸ்ய ப்ரஜாபதித்வாத் ; ப்ரஜாபதிர்ஹ்யாதி³த்யாதி³லக்ஷணோ(அ)ஹ்நா லக்ஷ்யதே ; அஶ்வம் லக்ஷயித்வாஜாயத ஸௌவர்ணோ மஹிமா க்³ரஹ:, வ்ருக்ஷமநு வித்³யோததே வித்³யுதி³தி யத்³வத் । தஸ்ய க்³ரஹஸ்ய பூர்வே பூர்வ: ஸமுத்³ரே ஸமுத்³ர: யோநி:, விப⁴க்திவ்யத்யயேந ; யோநிரித்யாஸாத³நஸ்தா²நம் । ததா² ராத்ரீ ராஜதோ க்³ரஹ:, வர்ணஸாமாந்யாஜ்ஜக⁴ந்யத்வஸாமாந்யாத்³வா । ஏநமஶ்வம் பஶ்சாத்ப்ருஷ்ட²தோ மஹிமா அந்வஜாயத ; தஸ்யாபரே ஸமுத்³ரே யோநி: । மஹிமா மஹத்த்வாத் । அஶ்வஸ்ய ஹி விபூ⁴திரேஷா, யத்ஸௌவர்ணோ ராஜதஶ்ச க்³ரஹாவுப⁴யத: ஸ்தா²ப்யேதே । தாவேதௌ வை மஹிமாநௌ மஹிமாக்²யௌ க்³ரஹௌ, அஶ்வமபி⁴த: ஸம்ப³பூ⁴வது: உக்தலக்ஷணாவேவ ஸம்பூ⁴தௌ । இத்த²மஸாவஶ்வோ மஹத்த்வயுக்த இதி புநர்வசநம் ஸ்துத்யர்த²ம் । ததா² ச ஹயோ பூ⁴த்வேத்யாதி³ ஸ்துத்யர்த²மேவ । ஹயோ ஹிநோதேர்க³திகர்மண:, விஶிஷ்டக³திரித்யர்த²: ; ஜாதிவிஶேஷோ வா ; தே³வாநவஹத் தே³வத்வமக³மயத் , ப்ரஜாபதித்வாத் ; தே³வாநாம் வா வோடா⁴ப⁴வத் ; நநு நிந்தை³வ வாஹநத்வம் ; நைஷ தோ³ஷ: ; வாஹநத்வம் ஸ்வாபா⁴விகமஶ்வஸ்ய, ஸ்வாபா⁴விகத்வாது³ச்ச்²ராயப்ராப்திர்தே³வாதி³ஸம்ப³ந்தோ⁴(அ)ஶ்வஸ்ய இதி ஸ்துதிரேவைஷா । ததா² வாஜ்யாத³யோ ஜாதிவிஶேஷா: ; வாஜீ பூ⁴த்வா க³ந்த⁴ர்வாநவஹதி³த்யநுஷங்க³: ; ததா²ர்வா பூ⁴த்வாஸுராந் ; அஶ்வோ பூ⁴த்வா மநுஷ்யாந் । ஸமுத்³ர ஏவேதி பரமாத்மா, ப³ந்து⁴ர்ப³ந்த⁴நம் , ப³த்⁴யதே(அ)ஸ்மிந்நிதி ; ஸமுத்³ரோ யோநி: காரணமுத்பத்திம் ப்ரதி ; ஏவமஸௌ ஶுத்³த⁴யோநி: ஶுத்³த⁴ஸ்தி²திரிதி ஸ்தூயதே ; ‘அப்ஸுயோநிர்வா அஶ்வ:’ (தை. ஸம். 2 । 3 । 12) இதி ஶ்ருதே: ப்ரஸித்³த⁴ ஏவ வா ஸமுத்³ரோ யோநி: ॥
இதி ப்ரத²மாத்⁴யாயஸ்ய ப்ரத²மம் ப்³ராஹ்மணம் ॥

த்³விதீயம் ப்³ராஹ்மணம்

நைவேஹ கிஞ்சநாக்³ர ஆஸீந்ம்ருத்யுநைவேத³மாவ்ருதமாஸீத³ஶநாயயாஶநாயா ஹி ம்ருத்யுஸ்தந்மநோ(அ)குருதாத்மந்வீ ஸ்யாமிதி । ஸோ(அ)ர்சந்நசரத்தஸ்யார்சத ஆபோ(அ)ஜாயந்தார்சதே வை மே கமபூ⁴தி³தி ததே³வார்கஸ்யார்கத்வம் கம் ஹ வா அஸ்மை ப⁴வதி ய ஏவமேதத³ர்கஸ்யார்கத்வம் வேத³ ॥ 1 ॥

அதா²க்³நேரஶ்வமேதோ⁴பயோகி³கஸ்யோத்பத்திருச்யதே । தத்³விஷயத³ர்ஶநவிவக்ஷயைவோத்பத்தி: ஸ்துத்யர்தா² । நைவேஹ கிஞ்சநாக்³ர ஆஸீத் இஹ ஸம்ஸாரமண்ட³லே, கிஞ்சந கிஞ்சித³பி நாமரூபப்ரவிப⁴க்தவிஶேஷம் , நைவாஸீத் ந ப³பூ⁴வ, அக்³ரே ப்ராகு³த்பத்தேர்மநஆதே³: ॥
கிம் ஶூந்யமேவ ப³பூ⁴வ ? ஶூந்யமேவ ஸ்யாத் ; ‘நைவேஹ கிஞ்சந’ இதி ஶ்ருதே:, ந கார்யம் காரணம் வாஸீத் ; உத்பத்தேஶ்ச ; உத்பத்³யதே ஹி க⁴ட: ; அத: ப்ராகு³த்பத்தேர்க⁴டஸ்ய நாஸ்தித்வம் । நநு காரணஸ்ய ந நாஸ்தித்வம் , ம்ருத்பிண்டா³தி³த³ர்ஶநாத் ; யந்நோபலப்⁴யதே தஸ்யைவ நாஸ்திதா । அஸ்து கார்யஸ்ய, ந து காரணஸ்ய, உபலப்⁴யமாநத்வாத் । ந, ப்ராகு³த்பத்தே: ஸர்வாநுபலம்பா⁴த் । அநுபலப்³தி⁴ஶ்சேத³பா⁴வஹேது:, ஸர்வஸ்ய ஜக³த: ப்ராகு³த்பத்தேர்ந காரணம் கார்யம் வோபலப்⁴யதே ; தஸ்மாத்ஸர்வஸ்யைவாபா⁴வோ(அ)ஸ்து ॥
ந, ‘ம்ருத்யுநைவேத³மாவ்ருதாமாஸீத்’ இதி ஶ்ருதே: ; யதி³ ஹி கிஞ்சித³பி நாஸீத் , யேநாவ்ரியதே யச்சாவ்ரியதே, ததா³ நாவக்ஷ்யத் , ‘ம்ருத்யுநைவேத³மாவ்ருதம்’ இதி ; ந ஹி ப⁴வதி க³க³நகுஸுமச்ச²ந்நோ வந்த்⁴யாபுத்ர இதி ; ப்³ரவீதி ச ‘ம்ருத்யுநைவேத³மாவ்ருதமாஸீத்’ இதி । தஸ்மாத் யேநாவ்ருதம் காரணேந, யச்சாவ்ருதம் கார்யம் , ப்ராகு³த்பத்தேஸ்தது³ப⁴யமாஸீத் , ஶ்ருதே: ப்ராமாண்யாத் , அநுமேயத்வாச்ச । அநுமீயதே ச ப்ராகு³த்பத்தே: கார்யகாரணயோரஸ்தித்வம் । கார்யஸ்ய ஹி ஸதோ ஜாயமாநஸ்ய காரணே ஸத்யுத்பத்தித³ர்ஶநாத் , அஸதி சாத³ர்ஶநாத் , ஜக³தோ(அ)பி ப்ராகு³த்பத்தே: காரணாஸ்தித்வமநுமீயதே, க⁴டாதி³காரணாஸ்தித்வவத் । க⁴டாதி³காரணஸ்யாப்யஸத்த்வமேவ, அநுபம்ருத்³ய ம்ருத்பிண்டா³தி³கம் க⁴டாத்³யநுத்பத்தேரிதி சேத் , ந ; ம்ருதா³தே³: காரணத்வாத் । ம்ருத்ஸுவர்ணாதி³ ஹி தத்ர காரணம் க⁴டருசகாதே³:, ந பிண்டா³காரவிஶேஷ:, தத³பா⁴வே பா⁴வாத் । அஸத்யபி பிண்டா³காரவிஶேஷே ம்ருத்ஸுவர்ணாதி³காரணத்³ரவ்யமாத்ராதே³வ க⁴டருசகாதி³கார்யோத்பத்திர்த்³ருஶ்யதே । தஸ்மாந்ந பிண்டா³காரவிஶேஷோ க⁴டருசகாதி³காரணம் । அஸதி து ம்ருத்ஸுவர்ணாதி³த்³ரவ்யே க⁴டருசகாதி³ர்ந ஜாயத இதி ம்ருத்ஸுவர்ணாதி³த்³ரவ்யமேவ காரணம் , ந து பிண்டா³காரவிஶேஷ: । ஸர்வம் ஹி காரணம் கார்யமுத்பாத³யத் , பூர்வோத்பந்நஸ்யாத்மகார்யஸ்ய திரோதா⁴நம் குர்வத் , கார்யாந்தரமுத்பாத³யதி ; ஏகஸ்மிந்காரணே யுக³பத³நேககார்யவிரோதா⁴த் । ந ச பூர்வகார்யோபமர்தே³ காரணஸ்ய ஸ்வாத்மோபமர்தோ³ ப⁴வதி । தஸ்மாத்பிண்டா³த்³யுபமர்தே³ கார்யோத்பத்தித³ர்ஶநமஹேது: ப்ராகு³த்பத்தே: காரணாஸத்த்வே । பிண்டா³தி³வ்யதிரேகேண ம்ருதா³தே³ரஸத்த்வாத³யுக்தமிதி சேத் — பிண்டா³தி³பூர்வகார்யோபமர்தே³ ம்ருதா³தி³ காரணம் நோபம்ருத்³யதே, க⁴டாதி³கார்யாந்தரே(அ)ப்யநுவர்ததே, இத்யேதத³யுக்தம் , பிண்ட³க⁴டாதி³வ்யதிரேகேண ம்ருதா³தி³காரணஸ்யாநுபலம்பா⁴தி³தி சேத் , ந ; ம்ருதா³தி³காரணாநாம் க⁴டாத்³யுத்பத்தௌ பிண்டா³தி³நிவ்ருத்தாவநுவ்ருத்தித³ர்ஶநாத் । ஸாத்³ருஶ்யாத³ந்வயத³ர்ஶநம் , ந காரணாநுவ்ருத்தேரிதி சேத் , ந ; பிண்டா³தி³க³தாநாம் ம்ருதா³த்³யவயவாநாமேவ க⁴டாதௌ³ ப்ரத்யக்ஷத்வே(அ)நுமாநாபா⁴ஸாத்ஸாத்³ருஶ்யாதி³கல்பநாநுபபத்தே: । ந ச ப்ரத்யக்ஷாநுமாநயோர்விருத்³தா⁴வ்யபி⁴சாரிதா, ப்ரத்யக்ஷபூர்வகத்வாத³நுமாநஸ்ய ; ஸர்வத்ரைவாநாஶ்வாஸப்ரஸங்கா³த் — யதி³ ச க்ஷணிகம் ஸர்வம் ததே³வேத³மிதி க³ம்யமாநம் , தத்³பு³த்³தே⁴ரப்யந்யதத்³பு³த்³த்⁴யபேக்ஷத்வே தஸ்யா அப்யந்யதத்³பு³த்³த்⁴யபேக்ஷத்வமித்யநவஸ்தா²யாம் , தத்ஸத்³ருஶமித³மித்யஸ்யா அபி பு³த்³தே⁴ர்ம்ருஷாத்வாத் , ஸர்வத்ராநாஶ்வாஸதைவ । ததி³த³ம்பு³த்³த்⁴யோரபி கர்த்ரபா⁴வே ஸம்ப³ந்தா⁴நுபபத்தி: । ஸாத்³ருஶ்யாத்தத்ஸம்ப³ந்த⁴ இதி சேத் , ந ; ததி³த³ம்பு³த்³த்⁴யோரிதரேதரவிஷயத்வாநுபபத்தே: । அஸதி சேதரேதரவிஷயத்வே ஸாத்³ருஶ்யக்³ரஹணாநுபபத்தி: । அஸத்யேவ ஸாத்³ருஶ்யே தத்³பு³த்³தி⁴ரிதி சேத் , ந ; ததி³த³ம்பு³த்³த்⁴யோரபி ஸாத்³ருஶ்யபு³த்³தி⁴வத³ஸத்³விஷயத்வப்ரஸங்கா³த் । அஸத்³விஷயத்வமேவ ஸர்வபு³த்³தீ⁴நாமஸ்த்விதி சேத் , ந ; பு³த்³தி⁴பு³த்³தே⁴ரப்யஸத்³விஷயத்வப்ரஸங்கா³த் । தத³ப்யஸ்த்விதி சேத் , ந ; ஸர்வபு³த்³தீ⁴நாம் ம்ருஷாத்வே(அ)ஸத்யபு³த்³த்⁴யநுபபத்தே: । தஸ்மாத³ஸதே³தத் — ஸாத்³ருஶ்யாத்தத்³பு³த்³தி⁴ரிதி । அத: ஸித்³த⁴: ப்ராக்கார்யோத்பத்தே: காரணஸத்³பா⁴வ: ॥
கார்யஸ்ய ச அபி⁴வ்யக்திலிங்க³த்வாத் । கார்யஸ்ய ச ஸத்³பா⁴வ: ப்ராகு³த்பத்தே: ஸித்³த⁴: ; கத²மபி⁴வ்யக்திலிங்க³த்வாத் — அபி⁴வ்யக்திர்லிங்க³மஸ்யேதி ? அபி⁴வ்யக்தி: ஸாக்ஷாத்³விஜ்ஞாநாலம்ப³நத்வப்ராப்தி: । யத்³தி⁴ லோகே ப்ராவ்ருதம் தமஆதி³நா க⁴டாதி³ வஸ்து, ததா³லோகாதி³நா ப்ராவரணதிரஸ்காரேண விஜ்ஞாநவிஷயத்வம் ப்ராப்நுவத் , ப்ராக்ஸத்³பா⁴வம் ந வ்யபி⁴சரதி ; ததே²த³மபி ஜக³த் ப்ராகு³த்பத்தேரித்யவக³ச்சா²ம: । ந ஹ்யவித்³யமாநோ க⁴ட: உதி³தே(அ)ப்யாதி³த்யே உபலப்⁴யதே । ந ; தே அவித்³யமாநத்வாபா⁴வாது³பலப்⁴யேதைவேதி சேத் — ந ஹி தவ க⁴டாதி³ கார்யம் கதா³சித³ப்யவித்³யமாநமித்யுதி³தே ஆதி³த்யே உபலப்⁴யேதைவ, ம்ருத்பிண்டே³ஸந்நிஹிதே தமஆத்³யாவரணே சாஸதி வித்³யமாநத்வாதி³தி சேத் , ந ; த்³விவித⁴த்வாதா³வரணஸ்ய । க⁴டாதி³கார்யஸ்ய த்³விவித⁴ம் ஹ்யாவரணம் — ம்ருதா³தே³ரபி⁴வ்யக்தஸ்ய தம:குட்³யாதி³, ப்ராங்ம்ருதோ³(அ)பி⁴வ்யக்தேர்ம்ருதா³த்³யவயவாநாம் பிண்டா³தி³கார்யாந்தரரூபேண ஸம்ஸ்தா²நம் । தஸ்மாத்ப்ராகு³த்பத்தேர்வித்³யமாநஸ்யைவ க⁴டாதி³கார்யஸ்யாவ்ருதத்வாத³நுபலப்³தி⁴: । நஷ்டோத்பந்நபா⁴வாபா⁴வஶப்³த³ப்ரத்யயபே⁴த³ஸ்து அபி⁴வ்யக்திதிரோபா⁴வயோர்த்³விவித⁴த்வாபேக்ஷ: । பிண்ட³கபாலாதே³ராவரணவைலக்ஷண்யாத³யுக்தமிதி சேத் — தம:குட்³யாதி³ ஹி க⁴டாத்³யாவரணம் க⁴டாதி³பி⁴ந்நதே³ஶம் த்³ருஷ்டம் ; ந ததா² க⁴டாதி³பி⁴ந்நதே³ஶே த்³ருஷ்டே பிண்ட³கபாலே ; தஸ்மாத்பிண்ட³கபாலஸம்ஸ்தா²நயோர்வித்³யமாநஸ்யைவ க⁴டஸ்யாவ்ருதத்வாத³நுபலப்³தி⁴ரித்யயுக்தம் , ஆவரணத⁴ர்மவைலக்ஷண்யாதி³தி சேத் , ந ; க்ஷீரோத³காதே³: க்ஷீராத்³யாவரணேநைகதே³ஶத்வத³ர்ஶநாத் । க⁴டாதி³கார்யே கபாலசூர்ணாத்³யவயவாநாமந்தர்பா⁴வாத³நாவரணத்வமிதி சேத் , ந ; விப⁴க்தாநாங்கார்யாந்தரத்வாதா³வரணத்வோபபத்தே: । ஆவரணாபா⁴வே ஏவ யத்ந: கர்தவ்ய இதி சேத் — பிண்ட³கபாலாவஸ்த²யோர்வித்³யமாநமேவ க⁴டாதி³ கார்யமாவ்ருதத்வாந்நோபலப்⁴யத இதி சேத் , க⁴டாதி³கார்யார்தி²நா ததா³வரணவிநாஶே ஏவ யத்ந: கர்தவ்ய:, ந க⁴டாத்³யுத்பத்தௌ ; ந சைதத³ஸ்தி ; தஸ்மாத³யுக்தம் வித்³யமாநஸ்யைவாவ்ருதத்வாத³நுபலப்³தி⁴:, இதி சேத் , ந ; அநியமாத் । ந ஹி விநாஶமாத்ரப்ரயத்நாதே³வ க⁴டாத்³யபி⁴வ்யக்திர்நியதா ; தமஆத்³யாவ்ருதே க⁴டாதௌ³ ப்ரதீ³பாத்³யுத்பத்தௌ ப்ரயத்நத³ர்ஶநாத் । ஸோ(அ)பி தமோநாஶாயைவேதி சேத் — தீ³பாத்³யுத்பத்தாவபி ய: ப்ரயத்ந: ஸோ(அ)பி தமஸ்திரஸ்கரணாய ; தஸ்மிந்நஷ்டே க⁴ட: ஸ்வயமேவோபலப்⁴யதே ; ந ஹி க⁴டே கிஞ்சிதா³தீ⁴யத இதி சேத் , ந ; ப்ரகாஶவதோ க⁴டஸ்யோபலப்⁴யமாநத்வாத் । யதா² ப்ரகாஶவிஶிஷ்டோ க⁴ட உபலப்⁴யதே ப்ரதீ³பகரணே, ந ததா² ப்ராக்ப்ரதீ³பகரணாத் । தஸ்மாந்ந தமஸ்திரஸ்கரணாயைவ ப்ரதீ³பகரணம் ; கிம் தர்ஹி, ப்ரகாஶவத்த்வாய ; ப்ரகாஶவத்த்வேநைவோபலப்⁴யமாநத்வாத் । க்வசிதா³வரணவிநாஶே(அ)பி யத்ந: ஸ்யாத் ; யதா² குட்³யாதி³விநாஶே । தஸ்மாந்ந நியமோ(அ)ஸ்தி — அபி⁴வ்யக்த்யர்தி²நாவரணவிநாஶே ஏவ யத்ந: கார்ய இதி । நியமார்த²வத்த்வாச்ச । காரணே வர்தமாநம் கார்யம் கார்யாந்தராணாமாவரணமித்யவோசாம । தத்ர யதி³ பூர்வாபி⁴வ்யக்தஸ்ய கார்யஸ்ய பிண்ட³ஸ்ய வ்யவஹிதஸ்ய வா கபாலஸ்ய விநாஶே ஏவ யத்ந: க்ரியேத, ததா³ வித³லசூர்ணாத்³யபி கார்யம் ஜாயேத । தேநாப்யாவ்ருதோ க⁴டோ நோபலப்⁴யத இதி புந: ப்ரயத்நாந்தராபேக்ஷைவ । தஸ்மாத்³க⁴டாத்³யபி⁴வ்யக்த்யர்தி²நோ நியத ஏவ காரகவ்யாபாரோ(அ)ர்த²வாந் । தஸ்மாத்ப்ராகு³த்பத்தேரபி ஸதே³வ கார்யம் । அதீதாநாக³தப்ரத்யயபே⁴தா³ச்ச । அதீதோ க⁴டோ(அ)நாக³தோ க⁴ட இத்யேதயோஶ்ச ப்ரத்யயயோர்வர்தமாநக⁴டப்ரத்யயவந்ந நிர்விஷயத்வம் யுக்தம் । அநாக³தார்தி²ப்ரவ்ருத்தேஶ்ச । ந ஹ்யஸத்யர்தி²தயா ப்ரவ்ருத்திர்லோகே த்³ருஷ்டா । யோகி³நாம் சாதீதாநாக³தஜ்ஞாநஸ்ய ஸத்யத்வாத் । அஸம்ஶ்சேத்³ப⁴விஷ்யத்³க⁴ட:, ஐஶ்வரம் ப⁴விஷ்யத்³க⁴டவிஷயம் ப்ரத்யக்ஷஜ்ஞாநம் மித்²யா ஸ்யாத் ; ந ச ப்ரத்யக்ஷமுபசர்யதே ; க⁴டஸத்³பா⁴வே ஹ்யநுமாநமவோசாம । விப்ரதிஷேதா⁴ச்ச । யதி³ க⁴டோ ப⁴விஷ்யதீதி, குலாலாதி³ஷு வ்யாப்ரியமாணேஷு க⁴டார்த²ம் , ப்ரமாணேந நிஶ்சிதம் , யேந ச காலேந க⁴டஸ்ய ஸம்ப³ந்தோ⁴ ப⁴விஷ்யதீத்யுச்யதே, தஸ்மிந்நேவ காலே க⁴டோ(அ)ஸந்நிதி விப்ரதிஷித்³த⁴மபி⁴தீ⁴யதே ; ப⁴விஷ்யந்க⁴டோ(அ)ஸந்நிதி, ந ப⁴விஷ்யதீத்யர்த²: ; அயம் க⁴டோ ந வர்தத இதி யத்³வத் । அத² ப்ராகு³த்பத்தேர்க⁴டோ(அ)ஸந்நித்யுச்யேத — க⁴டார்த²ம் ப்ரவ்ருத்தேஷு குலாலாதி³ஷு தத்ர யதா² வ்யாபாரரூபேண வர்தமாநாஸ்தாவத்குலாலாத³ய:, ததா² க⁴டோ ந வர்தத இத்யஸச்ச²ப்³த³ஸ்யார்த²ஶ்சேத் , ந விருத்⁴யதே ; கஸ்மாத் ? ஸ்வேந ஹி ப⁴விஷ்யத்³ரூபேண க⁴டோ வர்ததே ; ந ஹி பிண்ட³ஸ்ய வர்தமாநதா, கபாலஸ்ய வா, க⁴டஸ்ய ப⁴வதி ; ந ச தயோ:, ப⁴விஷ்யத்தா க⁴டஸ்ய ; தஸ்மாத்குலாலாதி³வ்யாபாரவர்தமாநதாயாம் ப்ராகு³த்பத்தேர்க⁴டோ(அ)ஸந்நிதி ந விருத்⁴யதே । யதி³ க⁴டஸ்ய யத்ஸ்வம் ப⁴விஷ்யத்தாகார்யரூபம் தத் ப்ரதிஷித்⁴யேத, தத்ப்ரதிஷேதே⁴ விரோத⁴: ஸ்யாத் ; ந து தத்³ப⁴வாந்ப்ரதிஷேத⁴தி ; ந ச ஸர்வேஷாம் க்ரியாவதாமேகைவ வர்தமாநதா ப⁴விஷ்யத்த்வம் வா । அபி ச, சதுர்விதா⁴நாமபா⁴வாநாம் , க⁴டஸ்யேதரேதராபா⁴வோ க⁴டாத³ந்யோ ஷ்ட: — யதா² க⁴டாபா⁴வ: படாதி³ரேவ, ந க⁴டஸ்வரூபமேவ । ந ச க⁴டாபா⁴வ: ஸந்பட: அபா⁴வாத்மக: ; கிம் தர்ஹி ? பா⁴வரூப ஏவ । ஏவம் க⁴டஸ்ய ப்ராக்ப்ரத்⁴வம்ஸாத்யந்தாபா⁴வாநாமபி க⁴டாத³ந்யத்வம் ஸ்யாத் , க⁴டேந வ்யபதி³ஶ்யமாநத்வாத் , க⁴டஸ்யேதரேதராபா⁴வவத் ; ததை²வ பா⁴வாத்மகதாபா⁴வாநாம் । ஏவம் ச ஸதி, க⁴டஸ்ய ப்ராக³பா⁴வ இதி ந க⁴டஸ்வரூபமேவ ப்ராகு³த்பத்தேர்நாஸ்தி । அத² க⁴டஸ்ய ப்ராக³பா⁴வ இதி க⁴டஸ்ய யத்ஸ்வரூபம் ததே³வோச்யேத, க⁴டஸ்யேதி வ்யபதே³ஶாநுபபத்தி: । அத² கல்பயித்வா வ்யபதி³ஶ்யேத, ஶிலாபுத்ரகஸ்ய ஶரீரமிதி யத்³வத் ; ததா²பி க⁴டஸ்ய ப்ராக³பா⁴வ இதி கல்பிதஸ்யைவாபா⁴வஸ்ய க⁴டேந வ்யபதே³ஶ:, ந க⁴டஸ்வரூபஸ்யைவ । அதா²ர்தா²ந்தரம் க⁴டாத்³க⁴டஸ்யாபா⁴வ இதி, உக்தோத்தரமேதத் । கிஞ்சாந்யத் ; ப்ராகு³த்பத்தே: ஶஶவிஷாணவத³பா⁴வபூ⁴தஸ்ய க⁴டஸ்ய ஸ்வகாரணஸத்தாஸம்ப³ந்தா⁴நுபபத்தி:, த்³விநிஷ்ட²த்வாத்ஸம்ப³ந்த⁴ஸ்ய । அயுதஸித்³தா⁴நாமதோ³ஷ இதி சேத் , ந ; பா⁴வாபா⁴வயோரயுதஸித்³த⁴த்வாநுபபத்தே: । பா⁴வபூ⁴தயோர்ஹி யுதஸித்³த⁴தா அயுதஸித்³த⁴தா வா ஸ்யாத் , ந து பா⁴வாபா⁴வயோரபா⁴வயோர்வா । தஸ்மாத்ஸதே³வ கார்யம் ப்ராகு³த்பத்தேரிதி ஸித்³த⁴ம் ॥
கிம்லக்ஷணேந ம்ருத்யுநாவ்ருதமித்யத ஆஹ — அஶநாயயா, அஶிதுமிச்சா² அஶநாயா, ஸைவ ம்ருத்யோர்லக்ஷணம் , தயா லக்ஷிதேந ம்ருத்யுநா அஶநாயயா । கத²மஶநாயா ம்ருத்யுரிதி, உச்யதே — அஶநாயா ஹி ம்ருத்யு: । ஹி - ஶப்³தே³ந ப்ரஸித்³த⁴ம் ஹேதுமவத்³யோதயதி । யோ ஹ்யஶிதுமிச்ச²தி ஸோ(அ)ஶநாயாநந்தரமேவ ஹந்தி ஜந்தூந் । தேநாஸாவஶநாயயா லக்ஷ்யதே ம்ருத்யுரிதி, அஶநாயா ஹீத்யாஹ । பு³த்³த்⁴யாத்மநோ(அ)ஶநாயா த⁴ர்ம இதி ஸ ஏஷ பு³த்³த்⁴யவஸ்தோ² ஹிரண்யக³ர்போ⁴ ம்ருத்யுரித்யுச்யதே । தேந ம்ருத்யுநேத³ம் கார்யமாவ்ருதமாஸீத் , யதா² பிண்டா³வஸ்த²யா ம்ருதா³ க⁴டாத³ய ஆவ்ருதா: ஸ்யுரிதி தத்³வத் । தந்மநோ(அ)குருத, ததி³தி மநஸோ நிர்தே³ஶ: ; ஸ ப்ரக்ருதோ ம்ருத்யு: வக்ஷ்யமாணகார்யஸிஸ்ருக்ஷயா தத் கார்யாலோசநக்ஷமம் , மந:ஶப்³த³வாச்யம் ஸங்கல்பாதி³லக்ஷணமந்த:கரணம் , அகுருத க்ருதவாந் । கேநாபி⁴ப்ராயேண மநோ(அ)கரோதி³தி, உச்யதே — ஆத்மந்வீ ஆத்மவாந் ஸ்யாம் ப⁴வேயம் ; அஹமநேநாத்மநா மநஸா மநஸ்வீ ஸ்யாமித்யபி⁴ப்ராய: । ஸ: ப்ரஜாபதி:, அபி⁴வ்யக்தேந மநஸா ஸமநஸ்க: ஸந் , அர்சந் அர்சயந்பூஜயந் ஆத்மாநமேவ க்ருதார்தோ²(அ)ஸ்மீதி, அசரத் சரணமகரோத் । தஸ்ய ப்ரஜாபதே: அர்சத: பூஜயத: ஆப: ரஸாத்மிகா: பூஜாங்க³பூ⁴தா: அஜாயந்த உத்பந்நா: । அத்ராகாஶப்ரப்⁴ருதீநாம் த்ரயாணாமுத்பத்த்யநந்தரமிதி வக்தவ்யம் , ஶ்ருத்யந்தரஸாமர்த்²யாத் , விகல்பாஸம்ப⁴வாச்ச ஸ்ருஷ்டிக்ரமஸ்ய । அர்சதே பூஜாம் குர்வதே வை மே மஹ்யம் கம் உத³கம் அபூ⁴த் இதி ஏவமமந்யத யஸ்மாந்ம்ருத்யு:, ததே³வ தஸ்மாதே³வ ஹேதோ: அர்கஸ்ய அக்³நேரஶ்வமேத⁴க்ரத்வௌபயோகி³கஸ்ய அர்கத்வம் ; அர்கத்வே ஹேதுரித்யர்த²: । அக்³நேரர்கநாமநிர்வசநமேதத் — அர்சநாத்ஸுக²ஹேதுபூஜாகரணாத³ப்ஸம்ப³ந்தா⁴ச்சாக்³நேரேதத்³கௌ³ணம் நாமார்க இதி । ய: ஏவம் யதோ²க்தம் அர்கஸ்யார்கத்வம் வேத³ ஜாநாதி, கம் உத³கம் ஸுக²ம் வா, நாமஸாமாந்யாத் , ஹ வை இத்யவதா⁴ரணார்தௌ², ப⁴வத்யேவேதி, அஸ்மை ஏவம்விதே³ ஏவம்வித³ர்த²ம் ப⁴வதி ॥

ஆபோ வா அர்கஸ்தத்³யத³பாம் ஶர ஆஸீத்தத்ஸமஹந்யத । ஸா ப்ருதி²வ்யப⁴வத்தஸ்யாமஶ்ராம்யத்தஸ்ய ஶ்ராந்தஸ்ய தப்தஸ்ய தேஜோரஸோ நிரவர்ததாக்³நி: ॥ 2 ॥

ஆபோ வா அர்க: । க: புநரஸாவர்க இதி, உச்யதே — ஆபோ வை யா அர்சநாங்க³பூ⁴தாஸ்தா ஏவ அர்க:, அக்³நேரர்கஸ்ய ஹேதுத்வாத் , அப்ஸு சாக்³நி: ப்ரதிஷ்டி²த இதி ; ந புந: ஸாக்ஷாதே³வார்கஸ்தா:, தாஸாமப்ரகரணாத் ; அக்³நேஶ்ச ப்ரகரணம் ; வக்ஷ்யதி ச — ‘அயமக்³நிரர்க:’ இதி । தத் தத்ர, யத³பாம் ஶர இவ ஶரோ த³த்⁴ந இவ மண்ட³பூ⁴தமாஸீத் , தத்ஸமஹந்யத ஸங்கா⁴தமாபத்³யத தேஜஸா பா³ஹ்யாந்த:பச்யமாநம் ; லிங்க³வ்யத்யயேந வா, யோ(அ)பாம் ஶர: ஸ ஸமஹந்யதேதி । ஸா ப்ருதி²வ்யப⁴வத் , ஸ ஸங்கா⁴தோ யேயம் ப்ருதி²வீ ஸாப⁴வத் ; தாப்⁴யோ(அ)த்³ப்⁴யோ(அ)ண்ட³மபி⁴நிர்வ்ருத்தமித்யர்த²: ; தஸ்யாம் ப்ருதி²வ்யாமுத்பாதி³தாயாம் , ஸ ம்ருத்யு: ப்ரஜாபதி: அஶ்ராம்யத் ஶ்ரமயுக்தோ ப³பூ⁴வ ; ஸர்வோ ஹி லோக: கார்யம் க்ருத்வா ஶ்ராம்யதி ; ப்ரஜாபதேஶ்ச தந்மஹத்கார்யம் , யத்ப்ருதி²வீஸர்க³: ; கிம் தஸ்ய ஶ்ராந்தஸ்யேத்யுச்யதே — தஸ்ய ஶ்ராந்தஸ்ய தப்தஸ்ய ஸ்விந்நஸ்ய, தேஜோரஸ: தேஜ ஏவ ரஸஸ்தேஜோரஸ:, ரஸ: ஸார:, நிரவர்தத ப்ரஜாபதிஶரீராந்நிஷ்க்ராந்த இத்யர்த²: ; கோ(அ)ஸௌ நிஷ்க்ராந்த: ? அக்³நி: ஸோ(அ)ண்ட³ஸ்யாந்தர்விராட் ப்ரஜாபதி: ப்ரத²மஜ: கார்யகரணஸங்கா⁴தவாஞ்ஜாத: ; ‘ஸ வை ஶரீரீ ப்ரத²ம:’ இதி ஸ்மரணாத் ॥

ஸ த்ரேதா⁴த்மாநம் வ்யகுருதாதி³த்யம் த்ருதீயம் வாயும் த்ருதீயம் ஸ ஏஷ ப்ராணஸ்த்ரேதா⁴ விஹித: । தஸ்ய ப்ராசீ தி³க்ஶிரோ(அ)ஸௌ சாஸௌ சேர்மௌ । அதா²ஸ்ய ப்ரதீசீ தி³க்புச்ச²மஸௌ சாஸௌ ச ஸக்த்²யௌ த³க்ஷிணா சோதீ³சீ ச பார்ஶ்வே த்³யௌ: ப்ருஷ்ட²மந்தரிக்ஷமுத³ரமியமுர: ஸ ஏஷோ(அ)ப்ஸு ப்ரதிஷ்டி²தோ யத்ர க்வசைதி ததே³வ ப்ரதிதிஷ்ட²த்யேவம் வித்³வாந் ॥ 3 ॥

ஸ ச ஜாத: ப்ரஜாபதி: த்ரேதா⁴ த்ரிப்ரகாரம் ஆத்மாநம் ஸ்வயமேவ கார்யகரணஸங்கா⁴தம் வ்யகுருத வ்யப⁴ஜதி³த்யேதத் ; கத²ம் த்ரேதே⁴த்யாஹ — ஆதி³த்யம் த்ருதீயம் அக்³நிவாய்வபேக்ஷயா த்ரயாணாம் பூரணம் , அகுருதேத்யநுவர்ததே ; ததா²க்³ந்யாதி³த்யாபேக்ஷயா வாயும் த்ருதீயம் ; ததா² வாய்வாதி³த்யாபேக்ஷயாக்³நிம் த்ருதீயமிதி த்³ரஷ்டவ்யம் ; ஸாமர்த்²யஸ்ய துல்யத்வாத்த்ரயாணாம் ஸங்க்²யாபூரணத்வே । ஸ ஏஷ ப்ராண: ஸர்வபூ⁴தாநாமாத்மாப்யக்³நிவாய்வாதி³த்யரூபேண விஶேஷத: ஸ்வேநைவ ம்ருத்ய்வாத்மநா த்ரேதா⁴ விஹித: விப⁴க்த:, ந விராட்ஸ்வரூபோபமர்த³நேந । தஸ்யாஸ்ய ப்ரத²மஜஸ்யாக்³நேரஶ்வமேதௌ⁴பயோகி³கஸ்யார்கஸ்ய விராஜஶ்சித்யாத்மகஸ்யாஶ்வஸ்யேவ த³ர்ஶநமுச்யதே ; ஸர்வா ஹி பூர்வோக்தோத்பத்திரஸ்ய ஸ்துத்யர்தே²த்யவோசாம — இத்த²மஸௌ ஶுத்³த⁴ஜந்மேதி । தஸ்ய ப்ராசீ தி³க் ஶிர:, விஶிஷ்டத்வஸாமாந்யாத் ; அஸௌ சாஸௌ ச ஐஶாந்யாக்³நேய்யௌ ஈர்மௌ பா³ஹூ, ஈரயதேர்க³திகர்மண: । அத² அஸ்ய அக்³நே:, ப்ரதீசீ தி³க் புச்ச²ம் ஜக⁴ந்யோ பா⁴க³:, ப்ராங்முக²ஸ்ய ப்ரத்யக்³தி³க்ஸம்ப³ந்தா⁴த் ; அஸௌ சாஸௌ ச வாயவ்யநைர்‌ருத்யௌ ஸக்த்²யௌ ஸக்தி²நீ, ப்ருஷ்ட²கோணத்வஸாமாந்யாத் ; த³க்ஷிணா சோதீ³சீ ச பார்ஶ்வே, உப⁴யதி³க்ஸம்ப³ந்த⁴ஸாமாந்யாத் ; த்³யௌ: ப்ருஷ்ட²மந்தரிக்ஷமுத³ரமிதி பூர்வவத் ; இயமுர:, அதோ⁴பா⁴க³ஸாமாந்யாத் ; ஸ ஏஷோ(அ)க்³நி: ப்ரஜாபதிரூபோ லோகாத்³யாத்மகோ(அ)க்³நி: அப்ஸு ப்ரதிஷ்டி²த:, ‘ஏவமிமே லோகா அப்ஸ்வந்த:’ இதி ஶ்ருதே: ; யத்ர க்வச யஸ்மிந்கஸ்மிம்ஶ்சித் ஏதி க³ச்ச²தி, ததே³வ தத்ரைவ ப்ரதிதிஷ்டி²தி ஸ்தி²திம் லப⁴தே ; கோ(அ)ஸௌ ? ஏவம் யதோ²க்தமப்ஸு ப்ரதிஷ்டி²தத்வமக்³நே: வித்³வாந் விஜாநந் ; கு³ணப²லமேதத் ॥

ஸோ(அ)காமயத த்³விதீயோ ம ஆத்மா ஜாயேதேதி ஸ மநஸா வாசம் மிது²நம் ஸமப⁴வத³ஶநாயாம்ருத்யுஸ்தத்³யத்³ரேத ஆஸீத்ஸ ஸம்வத்ஸரோ(அ)ப⁴வத் । ந ஹ புரா தத: ஸம்வத்ஸர ஆஸ தமேதாவந்தம் காலமபி³ப⁴: । யாவாந்ஸம்வத்ஸரஸ்தமேதாவத: காலஸ்ய பரஸ்தாத³ஸ்ருஜத । தம் ஜாதமபி⁴வ்யாத³தா³த்ஸ பா⁴ணகரோத்ஸைவ வாக³ப⁴வத் ॥ 4 ॥

ஸோ(அ)காமயத — யோ(அ)ஸௌ ம்ருத்யு: ஸோ(அ)பா³தி³க்ரமேணாத்மநாத்மாநமண்ட³ஸ்யாந்த: கார்யகரணஸங்கா⁴தவந்தம் விராஜமக்³நிமஸ்ருஜத, த்ரேதா⁴ சாத்மாநமகுருதேத்யுக்தம் । ஸ கிம்வ்யாபார: ஸந்நஸ்ருஜதேதி, உச்யதே — ஸ: ம்ருத்யு: அகாமயத காமிதவாந் ; கிம் ? த்³விதீய: மே மம ஆத்மா ஶரீரம் , யேநாஹம் ஶரீரீ ஸ்யாம் , ஸ ஜாயேத உத்பத்³யேத, இதி ஏவமேதத³காமயத ; ஸ: ஏவம் காமயித்வா, மநஸா பூர்வோத்பந்நேந, வாசம் த்ரயீலக்ஷணாம் , மிது²நம் த்³வந்த்³வபா⁴வம் , ஸமப⁴வத் ஸம்ப⁴வநம் க்ருதவாந் , மநஸா த்ரயீமாலோசிதவாந் ; த்ரயீவிஹிதம் ஸ்ருஷ்டிக்ரமம் மநஸாந்வாலோசயதி³த்யர்த²: । கோ(அ)ஸௌ ? அஶநாயயா லக்ஷிதோ ம்ருத்யு: ; அஶநாயா ம்ருத்யுரித்யுக்தம் ; தமேவ பராம்ருஶதி, அந்யத்ர ப்ரஸங்கோ³ மா பூ⁴தி³தி ; தத்³யத்³ரேத ஆஸீத் , தத் தத்ர மிது²நே, யத்³ரேத ஆஸீத் , ப்ரத²மஶரீரிண: ப்ரஜாபதேருத்பத்தௌ காரணம் ரேதோ பீ³ஜம் ஜ்ஞாநகர்மரூபம் , த்ரய்யாலோசநாயாம் யத்³த்³ருஷ்டவாநாஸீஜ்ஜந்மாந்தரக்ருதம் ; தத்³பா⁴வபா⁴விதோ(அ)ப: ஸ்ருஷ்ட்வா தேந ரேதஸா பீ³ஜேநாப்ஸ்வநுப்ரவிஶ்யாண்ட³ரூபேண க³ர்பீ⁴பூ⁴த: ஸ:, ஸம்வத்ஸரோ(அ)ப⁴வத் , ஸம்வத்ஸரகாலநிர்மாதா ஸம்வத்ஸர:, ப்ரஜாபதிரப⁴வத் । ந ஹ, புரா பூர்வம் , தத: தஸ்மாத்ஸம்வத்ஸரகாலநிர்மாது: ப்ரஜாபதே:, ஸம்வத்ஸர: காலோ நாம, ந ஆஸ ந ப³பூ⁴வ ஹ ; தம் ஸம்வத்ஸரகாலநிர்மாதாரமந்தர்க³ர்ப⁴ம் ப்ரஜாபதிம் , யாவாநிஹ ப்ரஸித்³த⁴: கால: ஏதாவந்தம் ஏதாவத்ஸம்வத்ஸரபரிமாணம் காலம் அபி³ப⁴: ப்⁴ருதவாந் ம்ருத்யு: । யாவாந்ஸம்வத்ஸர: இஹ ப்ரஸித்³த⁴:, தத: பரஸ்தாத்கிம் க்ருதவாந் ? தம் , ஏதாவத: காலஸ்ய ஸம்வத்ஸரமாத்ரஸ்ய பரஸ்தாத் ஊர்த்⁴வம் அஸ்ருஜத ஸ்ருஷ்டவாந் , அண்ட³மபி⁴நதி³த்யர்த²: । தம் ஏவம் குமாரம் ஜாதம் அக்³நிம் ப்ரத²மஶரீரிணம் , அஶநாயாவத்த்வாந்ம்ருத்யு: அபி⁴வ்யாத³தா³த் முக²விதா³ரணம் க்ருதவாந் அத்தும் ; ஸ ச குமாரோ பீ⁴த: ஸ்வாபா⁴விக்யாவித்³யயா யுக்த: பா⁴ணித்யேவம் ஶப்³த³ம் அகரோத் ; ஸைவ வாக³ப⁴வத் , வாக் ஶப்³த³: அப⁴வத் ॥

ஸ ஐக்ஷத யதி³ வா இமமபி⁴மம்ஸ்யே கநீயோ(அ)ந்நம் கரிஷ்ய இதி ஸ தயா வாசா தேநாத்மநேத³ம் ஸர்வமஸ்ருஜத யதி³த³ம் கிஞ்சர்சோ யஜூம்ஷி ஸாமாநி ச்ச²ந்தா³ம்ஸி யஜ்ஞாந்ப்ரஜா: பஶூந் । ஸ யத்³யதே³வாஸ்ருஜத தத்தத³த்துமத்⁴ரியத ஸர்வம் வா அத்தீதி தத³தி³தேரதி³தித்வம் ஸர்வஸ்யைதஸ்யாத்தா ப⁴வதி ஸர்வமஸ்யாந்நம் ப⁴வதி ய ஏவமேதத³தி³தேரதி³தித்வம் வேத³ ॥ 5 ॥

ஸ ஐக்ஷத — ஸ:, ஏவம் பீ⁴தம் க்ருதரவம் குமாரம் த்³ருஷ்ட்வா, ம்ருத்யு: ஐக்ஷத ஈக்ஷிதவாந் , அஶநாயாவாநபி — யதி³ கதா³சித்³வா இமம் குமாரம் அபி⁴மம்ஸ்யே, அபி⁴பூர்வோ மந்யதிர்ஹிம்ஸார்த²:, ஹிம்ஸிஷ்யே இத்யர்த²: ; கநீயோ(அ)ந்நம் கரிஷ்யே, கநீய: அல்பமந்நம் கரிஷ்யே - இதி ; ஏவமீக்ஷித்வா தத்³ப⁴க்ஷணாது³பரராம ; ப³ஹு ஹ்யந்நம் கர்தவ்யம் தீ³ர்க⁴காலப⁴க்ஷணாய, ந கநீய: ; தத்³ப⁴க்ஷணே ஹி கநீயோ(அ)ந்நம் ஸ்யாத் , பீ³ஜப⁴க்ஷணே இவ ஸஸ்யாபா⁴வ: । ஸ: ஏவம் ப்ரயோஜநமந்நபா³ஹுல்யமாலோச்ய, தயைவ த்ரய்யா வாசா பூர்வோக்தயா, தேநைவ ச ஆத்மநா மநஸா, மிது²நீபா⁴வமாலோசநமுபக³ம்யோபக³ம்ய, இத³ம் ஸர்வம் ஸ்தா²வரம் ஜங்க³மம் ச அஸ்ருஜத, யதி³த³ம் கிஞ்ச யத்கிஞ்சேத³ம் ; கிம் தத் ? ருச:, யஜூம்ஷி, ஸாமாநி, ச²ந்தா³ம்ஸி ச ஸப்த கா³யத்ர்யாதீ³நி — ஸ்தோத்ரஶஸ்த்ராதி³கர்மாங்க³பூ⁴தாம்ஸ்த்ரிவிதா⁴ந்மந்த்ராந்கா³யத்ர்யாதி³ச்ச²ந்தோ³விஶிஷ்டாந் , யஜ்ஞாம்ஶ்ச தத்ஸாத்⁴யாந் , ப்ரஜாஸ்தத்கர்த்ரீ:, பஶூம்ஶ்ச க்³ராம்யாநாரண்யாந்கர்மஸாத⁴நபூ⁴தாந் । நநு த்ரய்யா மிது²நீபூ⁴தயாஸ்ருஜதேத்யுக்தம் ; ருகா³தீ³நீஹ கத²மஸ்ருஜதேதி ? நைஷ தோ³ஷ: ; மநஸஸ்த்வவ்யக்தோ(அ)யம் மிது²நீபா⁴வஸ்த்ரய்யா ; பா³ஹ்யஸ்து ருகா³தீ³நாம் வித்³யமாநாநாமேவ கர்மஸு விநியோக³பா⁴வேந வ்யக்தீபா⁴வ: ஸர்க³ இதி । ஸ: ப்ரஜாபதி:, ஏவமந்நவ்ருத்³தி⁴ம் பு³த்³த்⁴வா, யத்³யதே³வ க்ரியாம் க்ரியாஸாத⁴நம் ப²லம் வா கிஞ்சித் அஸ்ருஜத, தத்தத³த்தும் ப⁴க்ஷயிதும் அத்⁴ரியத த்⁴ருதவாந்மந: ; ஸர்வம் க்ருத்ஸ்நம் வை யஸ்மாத் அத்தி, தத் தஸ்மாத் அதி³தே: அதி³திநாம்நோ ம்ருத்யோ: அதி³தித்வம் ப்ரஸித்³த⁴ம் ; ததா² ச மந்த்ர: — ‘அதி³திர்த்³யௌரதி³திரந்தரிக்ஷமதி³திர்மாதா ஸ பிதா’ (ரு. 1 । 59 । 10) இத்யாதி³: ; ஸர்வஸ்யைதஸ்ய ஜக³தோ(அ)ந்நபூ⁴தஸ்ய அத்தா ஸர்வாத்மநைவ ப⁴வதி, அந்யதா² விரோதா⁴த் ; ந ஹி கஶ்சித்ஸர்வஸ்யைகோ(அ)த்தா த்³ருஶ்யதே ; தஸ்மாத்ஸர்வாத்மா ப⁴வதீத்யர்த²: ; ஸர்வமஸ்யாந்நம் ப⁴வதி ; அத ஏவ ஸர்வாத்மநோ ஹ்யத்து: ஸர்வமந்நம் ப⁴வதீத்யுபபத்³யதே ; ய ஏவமேதத் யதோ²க்தம் அதி³தே: ம்ருத்யோ: ப்ரஜாபதே: ஸர்வஸ்யாத³நாத³தி³தித்வம் வேத³, தஸ்யைதத்ப²லம் ॥

ஸோ(அ)காமயத பூ⁴யஸா யஜ்ஞேந பூ⁴யோ யஜேயேதி । ஸோ(அ)ஶ்ராம்யத்ஸ தபோ(அ)தப்யத தஸ்ய ஶ்ராந்தஸ்ய தப்தஸ்ய யஶோ வீர்யமுத³க்ராமத் । ப்ராணா வை யஶோ வீர்யம் தத்ப்ராணேஷூத்க்ராந்தேஷு ஶரீரம் ஶ்வயிதுமத்⁴ரியத தஸ்ய ஶரீர ஏவ மந ஆஸீத் ॥ 6 ॥

ஸோ(அ)காமயதேத்யஶ்வாஶ்வமேத⁴யோர்நிர்வசநார்த²மித³மாஹ । பூ⁴யஸா மஹதா யஜ்ஞேந பூ⁴ய: புநரபி யஜேயேதி ; ஜந்மாந்தரகரணாபேக்ஷயா பூ⁴ய:ஶப்³த³: ; ஸ ப்ரஜாபதிர்ஜந்மாந்தரே(அ)ஶ்வமேதே⁴நாயஜத ; ஸ தத்³பா⁴வபா⁴வித ஏவ கல்பாதௌ³ வ்யவர்தத ; ஸோ(அ)ஶ்வமேத⁴க்ரியாகாரகப²லாத்மத்வேந நிர்வ்ருத்த: ஸந்நகாமயத — பூ⁴யஸா யஜ்ஞேந பூ⁴யோ யஜேயேதி । ஏவம் மஹத்கார்யம் காமயித்வா லோகவத³ஶ்ராம்யத் ; ஸ தபோ(அ)தப்யத ; தஸ்ய ஶ்ராந்தஸ்ய தப்தஸ்யேதி பூர்வவத் ; யஶோ வீர்யமுத³க்ராமதி³தி ஸ்வயமேவ பதா³ர்த²மாஹ — ப்ராணா: சக்ஷுராத³யோ வை யஶ:, யஶோஹேதுத்வாத் , தேஷு ஹி ஸத்ஸு க்²யாதிர்ப⁴வதி ; ததா² வீர்யம் ப³லம் அஸ்மிஞ்ஶரீரே ; ந ஹ்யுத்க்ராந்தப்ராணோ யஶஸ்வீ ப³லவாந்வா ப⁴வதி ; தஸ்மாத்ப்ராணா ஏவ யஶோ வீர்யம் சாஸ்மிஞ்ஶரீரே, ததே³வம் ப்ராணலக்ஷணம் யஶோ வீர்யம் உத³க்ராமத் உத்க்ராந்தவத் । ததே³வம் யஶோவீர்யபூ⁴தேஷு ப்ராணேஷூத்க்ராந்தேஷு, ஶரீராந்நிஷ்க்ராந்தேஷு தச்ச²ரீரம் ப்ரஜாபதே: ஶ்வயிதும் உச்சூ²நபா⁴வம் க³ந்தும் அத்⁴ரியத, அமேத்⁴யம் சாப⁴வத் ; தஸ்ய ப்ரஜாபதே:, ஶரீராந்நிர்க³தஸ்யாபி, தஸ்மிந்நேவ ஶரீரே மந ஆஸீத் ; யதா² கஸ்யசித்ப்ரியே விஷயே தூ³ரம் க³தஸ்யாபி மநோ ப⁴வதி, தத்³வத் ॥

ஸோ(அ)காமயத மேத்⁴யம் ம இத³ம் ஸ்யாதா³த்மந்வ்யநேந ஸ்யாமிதி । ததோ(அ)ஶ்வ: ஸமப⁴வத்³யத³ஶ்வத்தந்மேத்⁴யமபூ⁴தி³தி ததே³வாஶ்வமேத⁴ஸ்யாஶ்வமேத⁴த்வம் । ஏஷ ஹ வா அஶ்வமேத⁴ம் வேத³ ய ஏநமேவம் வேத³ । தமநவருத்⁴யைவாமந்யத । தம் ஸம்வத்ஸரஸ்ய பரஸ்தாதா³த்மந ஆலப⁴த । பஶூந்தே³வதாப்⁴ய: ப்ரத்யௌஹத் । தஸ்மாத்ஸர்வதே³வத்யம் ப்ரோக்ஷிதம் ப்ராஜாபத்யமாலப⁴ந்தே । ஏஷ ஹ வா அஶ்வமேதோ⁴ ய ஏஷ தபதி தஸ்ய ஸம்வத்ஸர ஆத்மாயமக்³நிரர்கஸ்தஸ்யேமே லோகா ஆத்மாநஸ்தாவேதாவர்காஶ்வமேதௌ⁴ । ஸோ புநரேகைவ தே³வதா ப⁴வதி ம்ருத்யுரேவாப புநர்ம்ருத்யும் ஜயதி நைநம் ம்ருத்யுராப்நோதி ம்ருத்யுரஸ்யாத்மா ப⁴வத்யேதாஸாம் தே³வதாநாமேகோ ப⁴வதி ॥ 7 ॥

ஸ தஸ்மிந்நேவ ஶரீரே க³தமநா: ஸந்கிமகரோதி³தி, உச்யதே — ஸோ(அ)காமயத । கத²ம் ? மேத்⁴யம் மேதா⁴ர்ஹம் யஜ்ஞியம் மே மம இத³ம் ஶரீரம் ஸ்யாத் ; கிஞ்ச ஆத்மந்வீ ஆத்மவாம்ஶ்ச அநேந ஶரீரேண ஶரீரவாந் ஸ்யாமிதி — ப்ரவிவேஶ । யஸ்மாத் , தச்ச²ரீரம் தத்³வியோகா³த்³க³தயஶோவீர்யம் ஸத் அஶ்வத் அஶ்வயத் , தத: தஸ்மாத் அஶ்வ: ஸமப⁴வத் ; ததோ(அ)ஶ்வநாமா ப்ரஜாபதிரேவ ஸாக்ஷாதி³தி ஸ்தூயதே ; யஸ்மாச்ச புநஸ்தத்ப்ரவேஶாத் க³தயஶோவீர்யத்வாத³மேத்⁴யம் ஸத் மேத்⁴யமபூ⁴த் , ததே³வ தஸ்மாதே³வ அஶ்வமேத⁴ஸ்ய அஶ்வமேத⁴நாம்ந: க்ரதோ: அஶ்வமேத⁴த்வம் அஶ்வமேத⁴நாமலாப⁴: ; க்ரியாகாரகப²லாத்மகோ ஹி க்ரது: ; ஸ ச ப்ரஜாபதிரேவேதி ஸ்தூயதே ॥
க்ரதுநிர்வர்தகஸ்யாஶ்வஸ்ய ப்ரஜாபதித்வமுக்தம் — ‘உஷா வா அஶ்வஸ்ய மேத்⁴யஸ்ய’ (ப்³ரு. உ. 1 । 1 । 1) இத்யாதி³நா । தஸ்யைவாஶ்வஸ்ய மேத்⁴யஸ்ய ப்ரஜாபதிஸ்வரூபஸ்ய அக்³நேஶ்ச யதோ²க்தஸ்ய க்ரதுப²லாத்மரூபதயா ஸமஸ்யோபாஸநம் விதா⁴தவ்யமித்யாரப்⁴யதே । பூர்வத்ர க்ரியாபத³ஸ்ய விதா⁴யகஸ்யாஶ்ருதத்வாத் , க்ரியாபதா³பேக்ஷத்வாச்ச ப்ரகரணஸ்ய, அயமர்தோ²(அ)வக³ம்யதே । ஏஷ ஹ வா அஶ்வமேத⁴ம் க்ரதும் வேத³ ய ஏநமேவம் வேத³ — ய: கஶ்சித் , ஏநம் அஶ்வமக்³நிரூபமர்கம் ச யதோ²க்தம் , ஏவம் வக்ஷ்யமாணேந ஸமாஸேந ப்ரத³ர்ஶ்யமாநேந விஶேஷணேந விஶிஷ்டம் வேத³, ஸ ஏஷோ(அ)ஶ்வமேத⁴ம் வேத³, நாந்ய: ; தஸ்மாதே³வம் வேதி³தவ்ய இத்யர்த²: । கத²ம் ? தத்ர பஶுவிஷயமேவ தாவத்³த³ர்ஶநமாஹ । தத்ர ப்ரஜாபதி: ‘பூ⁴யஸா யஜ்ஞேந பூ⁴யோ யஜேய’ இதி காமயித்வா, ஆத்மாநமேவ பஶும் மேத்⁴யம் கல்பயித்வா, தம் பஶும் , அநவருத்⁴யைவ உத்ஸ்ருஷ்டம் பஶுமவரோத⁴மக்ருத்வைவ முக்தப்ரக்³ரஹம் , அமந்யத அசிந்தயத் । தம் ஸம்வத்ஸரஸ்ய பூர்ணஸ்ய பரஸ்தாத் ஊர்த்⁴வம் ஆத்மநே ஆத்மார்த²ம் ஆலப⁴த — ப்ரஜாபதிதே³வதாகத்வேநேத்யேதத் — ஆலப⁴த ஆலம்ப⁴ம் க்ருதவாந் । பஶூந் அந்யாந்க்³ராம்யாநாரண்யாம்ஶ்ச தே³வதாப்⁴ய: யதா²தை³வதம் ப்ரத்யௌஹத் ப்ரதிக³மிதவாந் । யஸ்மாச்சைவம் ப்ரஜாபதிரமந்யத, தஸ்மாதே³வமந்யோ(அ)ப்யுக்தேந விதி⁴நா ஆத்மாநம் பஶுமஶ்வம் மேத்⁴யம் கல்பயித்வா, ‘ஸர்வதே³வத்யோ(அ)ஹம் ப்ரோக்ஷ்யமாண:’ ஆலப்⁴யமாநஸ்த்வஹம் மத்³தே³வத்ய ஏவ ஸ்யாம் ; அந்ய இதரே பஶவோ க்³ராம்யாரண்யா யதா²தை³வதமந்யாப்⁴யோ தே³வதாப்⁴ய ஆலப்⁴யந்தே மத³வயவபூ⁴தாப்⁴ய ஏவ’ இதி வித்³யாத் । அத ஏவேதா³நீம் ஸர்வதே³வத்யம் ப்ரோக்ஷிதம் ப்ராஜாபத்யமாலப⁴ந்தே யாஜ்ஞிகா ஏவம் । ஏஷ ஹ வா அஶ்வமேதோ⁴ ய ஏஷ தபதி, யஸ்த்வேவம் பஶுஸாத⁴நக: க்ரது: ஸ ஏஷ ஸாக்ஷாத்ப²லபூ⁴தோ நிர்தி³ஶ்யதே, ஏஷ ஹ வா அஶ்வமேத⁴: ; கோ(அ)ஸௌ ? ய ஏஷ: ஸவிதா தபதி ஜக³த³வபா⁴ஸயதி தேஜஸா ; தஸ்ய அஸ்ய க்ரதுப²லாத்மந:, ஸம்வத்ஸர: காலவிஶேஷ:, ஆத்மா ஶரீரம் , தந்நிர்வர்த்யத்வாத்ஸம்வத்ஸரஸ்ய ; தஸ்யைவ க்ரத்வாத்மந: அயம் பார்தி²வோ(அ)க்³நி:, அர்க:, ஸாத⁴நபூ⁴த: ; தஸ்ய சார்கஸ்ய க்ரதௌ சித்யஸ்ய, இமே லோகாஸ்த்ரயோ(அ)பி, ஆத்மாந: ஶரீராவயவா: ; ததா² ச வ்யாக்²யாதம் — ‘தஸ்ய ப்ராசீ தி³க்’ இத்யாதி³நா ; தாவக்³ந்யாதி³த்யாவேதௌ யதா²விஶேஷிதாவர்காஶ்வமேதௌ⁴ க்ரதுப²லே ; அர்கோ ய: பார்தி²வோ(அ)க்³நி: ஸ ஸாக்ஷாத்க்ரதுரூப: க்ரியாத்மக: ; க்ரதோரக்³நிஸாத்⁴யத்வாத்தத்³ரூபேணைவ நிர்தே³ஶ: ; க்ரதுஸாத்⁴யத்வாச்ச ப²லஸ்ய க்ரதுரூபேணைவ நிர்தே³ஶ: — ஆதி³த்யோ(அ)ஶ்வமேத⁴ இதி । தௌ ஸாத்⁴யஸாத⁴நௌ க்ரதுப²லபூ⁴தாவக்³ந்யாதி³த்யௌ — ஸா உ, புந: பூ⁴ய:, ஏகைவ தே³வதா ப⁴வதி ; கா ஸா ? ம்ருத்யுரேவ ; பூர்வமப்யேகைவாஸீத்க்ரியாஸாத⁴நப²லபே⁴தா³ய விப⁴க்தா ; ததா² சோக்தம் ‘ஸ த்ரேதா⁴த்மாநம் வ்யகுருத’ இதி ; ஸா புநரபி க்ரியாநிர்வ்ருத்த்யுத்தரகாலமேகைவ தே³வதா ப⁴வதி — ம்ருத்யுரேவ ப²லரூப: ; ய: புநரேவமேநமஶ்வமேத⁴ம் ம்ருத்யுமேகாம் தே³வதாம் வேத³ — அஹமேவ ம்ருத்யுரஸ்ம்யஶ்வமேத⁴ ஏகா தே³வதா மத்³ரூபாஶ்வாக்³நிஸாத⁴நஸாத்⁴யேதி ; ஸோ(அ)பஜயதி, புநர்ம்ருத்யும் புநர்மரணம் , ஸக்ருந்ம்ருத்வா புநர்மரணாய ந ஜாயத இத்யர்த²: ; அபஜிதோ(அ)பி ம்ருத்யுரேநம் புநராப்நுயாதி³த்யாஶங்க்யாஹ — நைநம் ம்ருத்யுராப்நோதி ; கஸ்மாத் ? ம்ருத்யு:, அஸ்யைவம்வித³:, ஆத்மா ப⁴வதி ; கிஞ்ச ம்ருத்யுரேவ ப²லரூப: ஸந்நேதாஸாம் தே³வதாநாமேகோ ப⁴வதி ; தஸ்யைதத்ப²லம் ॥
இதி ப்ரத²மாத்⁴யாயஸ்ய த்³விதீயம் ப்³ராஹ்மணம் ॥

த்ருதீயம் ப்³ராஹ்மணம்

‘த்³வயா ஹ’ இத்யாத்³யஸ்ய க: ஸம்ப³ந்த⁴: ? கர்மணாம் ஜ்ஞாநஸஹிதாநாம் பரா க³திருக்தா ம்ருத்ய்வாத்மபா⁴வ:, அஶ்வமேத⁴க³த்யுக்த்யா । அதே²தா³நீம் ம்ருத்ய்வாத்மபா⁴வஸாத⁴நபூ⁴தயோ: கர்மஜ்ஞாநயோர்யத உத்³ப⁴வ:, தத்ப்ரகாஶநார்த²முத்³கீ³த²ப்³ராஹ்மணமாரப்⁴யதே ॥
நநு ம்ருத்ய்வாத்மபா⁴வ: பூர்வத்ர ஜ்ஞாநகர்மணோ: ப²லமுக்தம் । உத்³கீ³த²ஜ்ஞாநகர்மணோஸ்து ம்ருத்ய்வாத்மபா⁴வாதிக்ரமணம் ப²லம் வக்ஷ்யதி । அதோ பி⁴ந்நவிஷயத்வாத்ப²லஸ்ய ந பூர்வகர்மஜ்ஞாநோத்³ப⁴வப்ரகாஶநார்த²ம் இதி சேத் , நாயம் தோ³ஷ: ; அக்³ந்யாதி³த்யாத்மபா⁴வத்வாது³த்³கீ³த²ப²லஸ்ய ; பூர்வத்ராப்யேததே³வ ப²லமுக்தம் — ‘ஏதாஸாம் தே³வதாநாமேகோ ப⁴வதி’ இதி । நநு ‘ம்ருத்யுமதிக்ராந்த:’ இத்யாதி³ விருத்³த⁴ம் ; ந, ஸ்வாபா⁴விகபாப்மாஸங்க³விஷயத்வாத³திக்ரமணஸ்ய ॥
கோ(அ)ஸௌ ஸ்வாபா⁴விக: பாப்மாஸங்கோ³ ம்ருத்யு: ? குதோ வா தஸ்யோத்³ப⁴வ: ? கேந வா தஸ்யாதிக்ரமணம் ? கத²ம் வா ? — இத்யேதஸ்யார்த²ஸ்ய ப்ரகாஶநாய ஆக்²யாயிகா ஆரப்⁴யதே । கத²ம் ? —

த்³வயா ஹ ப்ராஜாபத்யா தே³வாஶ்சாஸுராஶ்ச தத: காநீயஸா ஏவ தே³வா ஜ்யாயஸா அஸுராஸ்த ஏஷு லோகேஷ்வஸ்பர்த⁴ந்த தே ஹ தே³வா ஊசுர்ஹந்தாஸுராந்யஜ்ஞ உத்³கீ³தே²நாத்யயாமேதி ॥ 1 ॥

த்³வயா த்³விப்ரகாரா: ; ஹேதி பூர்வவ்ருத்தாவத்³யோதகோ நிபாத: ; வர்தமாநப்ரஜாபதே: பூர்வஜந்மநி யத்³வ்ருத்தம் , தத³வத்³யோதயதி ஹ - ஶப்³தே³ந ; ப்ராஜாபத்யா: ப்ரஜாபதேர்வ்ருத்தஜந்மாவஸ்த²ஸ்யாபத்யாநி ப்ராஜாபத்யா: ; கே தே ? தே³வாஶ்சாஸுராஶ்ச ; தஸ்யைவ ப்ரஜாபதே: ப்ராணா வாகா³த³ய: ; கத²ம் புநஸ்தேஷாம் தே³வாஸுரத்வம் ? உச்யதே — ஶாஸ்த்ரஜநிதஜ்ஞாநகர்மபா⁴விதா த்³யோதநாத்³தே³வா ப⁴வந்தி ; த ஏவ ஸ்வாபா⁴விகப்ரத்யக்ஷாநுமாநஜநிதத்³ருஷ்டப்ரயோஜநகர்மஜ்ஞாநபா⁴விதா அஸுரா:, ஸ்வேஷ்வேவாஸுஷு ரமணாத் , ஸுரேப்⁴யோ வா தே³வேப்⁴யோ(அ)ந்யத்வாத் । யஸ்மாச்ச த்³ருஷ்டப்ரயோஜநஜ்ஞாநகர்மபா⁴விதா அஸுரா:, தத: தஸ்மாத் , காநீயஸா:, கநீயாம்ஸ ஏவ காநீயஸா:, ஸ்வார்தே²(அ)ணி வ்ருத்³தி⁴: ; கநீயாம்ஸோ(அ)ல்பா ஏவ தே³வா: ; ஜ்யாயஸா அஸுரா ஜ்யாயாம்ஸோ(அ)ஸுரா: ; ஸ்வாபா⁴விகீ ஹி கர்மஜ்ஞாநப்ரவ்ருத்திர்மஹத்தரா ப்ராணாநாம் ஶாஸ்த்ரஜநிதாயா: கர்மஜ்ஞாநப்ரவ்ருத்தே:, த்³ருஷ்டப்ரயோஜநத்வாத் ; அத ஏவ கநீயஸ்த்வம் தே³வாநாம் , ஶாஸ்த்ரஜநிதப்ரவ்ருத்தேரல்பத்வாத் ; அத்யந்தயத்நஸாத்⁴யா ஹி ஸா ; தே தே³வாஶ்சாஸுராஶ்ச ப்ரஜாபதிஶரீரஸ்தா²:, ஏஷு லோகேஷு நிமித்தபூ⁴தேஷு ஸ்வாபா⁴விகேதரகர்மஜ்ஞாநஸாத்⁴யேஷு, அஸ்பர்த⁴ந்த ஸ்பர்தா⁴ம் க்ருதவந்த: ; தே³வாநாம் சாஸுராணாம் ச வ்ருத்த்யுத்³ப⁴வாபி⁴ப⁴வௌ ஸ்பர்தா⁴ । கதா³சித்சா²ஸ்த்ரஜநிதகர்மஜ்ஞாநபா⁴வநாரூபாவ்ருத்தி: ப்ராணாநாமுத்³ப⁴வதி । யதா³ சோத்³ப⁴வதி, ததா³ த்³ருஷ்டப்ரயோஜநா ப்ரத்யக்ஷாநுமாநஜநிதகர்மஜ்ஞாநபா⁴வநாரூபா தேஷாமேவ ப்ராணாநாம் வ்ருத்திராஸுர்யபி⁴பூ⁴யதே । ஸ தே³வாநாம் ஜய:, அஸுராணாம் பராஜய: । கதா³சித்தத்³விபர்யயேண தே³வாநாம் வ்ருத்திரபி⁴பூ⁴யதே, ஆஸுர்யா உத்³ப⁴வ: । ஸோ(அ)ஸுராணாம் ஜய:, தே³வாநாம் பராஜய: । ஏவம் தே³வாநாம் ஜயே த⁴ர்மபூ⁴யஸ்த்வாது³த்கர்ஷ ஆ ப்ரஜாபதித்வப்ராப்தே: । அஸுரஜயே(அ)த⁴ர்மபூ⁴யஸ்த்வாத³பகர்ஷ ஆ ஸ்தா²வரத்வப்ராப்தே: । உப⁴யஸாம்யே மநுஷ்யத்வப்ராப்தி: । த ஏவம் கநீயஸ்த்வாத³பி⁴பூ⁴யமாநா அஸுரைர்தே³வா பா³ஹூல்யாத³ஸுராணாம் கிம் க்ருதவந்த இதி, உச்யதே — தே தே³வா:, அஸுரைரபி⁴பூ⁴யமாநா:, ஹ கில, ஊசு: உக்தவந்த: ; கத²ம் ? ஹந்த! இதா³நீம் , அஸ்மிந்யஜ்ஞே ஜ்யோதிஷ்டோமே, உத்³கீ³தே²ந உத்³கீ³த²கர்மபதா³ர்த²கர்த்ருஸ்வரூபாஶ்ரயணேந, அத்யயாம அதிக³ச்சா²ம: ; அஸுராநபி⁴பூ⁴ய ஸ்வம் தே³வபா⁴வம் ஶாஸ்த்ரப்ரகாஶிதம் ப்ரதிபத்³யாமஹே இத்யுக்தவந்தோ(அ)ந்யோந்யம் । உத்³கீ³த²கர்மபதா³ர்த²கர்த்ருஸ்வரூபாஶ்ரயணம் ச ஜ்ஞாநகர்மப்⁴யாம் । கர்ம வக்ஷ்யமாணம் மந்த்ரஜபலக்ஷணம் , விதி⁴த்ஸ்யமாநம் — ‘ததே³தாநி ஜபேத்’ (ப்³ரு. உ. 1 । 3 । 28) இதி । ஜ்ஞாநம் த்வித³மேவ நிரூப்யமாணம் ॥
நந்வித³மப்⁴யாரோஹஜபவிதி⁴ஶேஷோ(அ)ர்த²வாத³:, ந ஜ்ஞாநநிரூபணபரம் । ந, ‘ய ஏவம் வேத³’ (ப்³ரு. உ. 1 । 3 । 7) இதி வசநாத் । உத்³கீ³த²ப்ரஸ்தாவே புராகல்பஶ்ரவணாது³த்³கீ³த²விதி⁴பரமிதி சேத் , ந, அப்ரகரணாத் ; உத்³கீ³த²ஸ்ய சாந்யத்ர விஹிதத்வாத் ; வித்³யாப்ரகரணத்வாச்சாஸ்ய ; அப்⁴யாரோஹஜபஸ்ய சாநித்யத்வாத் ஏவம்வித்ப்ரயோஜ்யத்வாத் , விஜ்ஞாநஸ்ய ச நித்யவச்ச்²ரவணாத் ; ‘தத்³தை⁴தல்லோகஜிதே³வ’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 28) இதி ச ஶ்ருதே: ; ப்ராணஸ்ய வாகா³தீ³நாம் ச ஶுத்³த்⁴யஶுத்³தி⁴வசநாத் ; ந ஹ்யநுபாஸ்யத்வே — ப்ராணஸ்ய ஶுத்³தி⁴வசநம் , வாகா³தீ³நாம் ச ஸஹோபந்யஸ்தாநாமஶுத்³தி⁴வசநம் , வாகா³தி³நிந்த³யா முக்²யப்ராணஸ்துதிஶ்சாபி⁴ப்ரேதா, — உபபத்³யதே — ‘ம்ருத்யுமதிக்ராந்தோ தீ³ப்யதே’ (ப்³ரு. உ. 1 । 3 । 27) இத்யாதி³ ப²லவசநம் ச । ப்ராணஸ்வரூபாபத்தேர்ஹி ப²லம் தத் , யத்³வாகா³த்³யக்³ந்யாதி³பா⁴வ: ॥
ப⁴வது நாம ப்ராணஸ்யோபாஸநம் , ந து விஶுத்³த்⁴யாதி³கு³ணவத்தேதி ; நநு ஸ்யாச்ச்²ருதத்வாத் ; ந ஸ்யாத் , உபாஸ்யத்வே ஸ்துத்யர்த²த்வோபபத்தே: । ந ; அவிபரீதார்த²ப்ரதிபத்தே: ஶ்ரேய:ப்ராப்த்யுபபத்தே:, லோகவத் । யோ ஹ்யவிபரீதமர்த²ம் ப்ரதிபத்³யதே லோகே, ஸ இஷ்டம் ப்ராப்நோத்யநிஷ்டாத்³வா நிவர்ததே, ந விபரீதார்த²ப்ரதிபத்த்யா ; ததே²ஹாபி ஶ்ரௌதஶப்³த³ஜநிதார்த²ப்ரதிபத்தௌ ஶ்ரேய:ப்ராப்திருபபந்நா, ந விபர்யயே । ந சோபாஸநார்த²ஶ்ருதஶப்³தோ³த்த²விஜ்ஞாநவிஷயஸ்யாயதா²ர்த²த்வே ப்ரமாணமஸ்தி । ந ச தத்³விஜ்ஞாநஸ்யாபவாத³: ஶ்ரூயதே । தத: ஶ்ரேய:ப்ராப்தித³ர்ஶநாத்³யதா²ர்த²தாம் ப்ரதிபத்³யாமஹே । விபர்யயே சாநர்த²ப்ராப்தித³ர்ஶநாத் — யோ ஹி விபர்யயேணார்த²ம் ப்ரதிபத்³யதே லோகே — புருஷம் ஸ்தா²ணுரிதி, அமித்ரம் மித்ரமிதி வா, ஸோ(அ)நர்த²ம் ப்ராப்நுவந்த்³ருஶ்யதே । ஆத்மேஶ்வரதே³வதாதீ³நாமப்யயதா²ர்தா²நாமேவ சேத்³க்³ரஹணம் ஶ்ருதித:, அநர்த²ப்ராப்த்யர்த²ம் ஶாஸ்த்ரமிதி த்⁴ருவம் ப்ராப்நுயால்லோகவதே³வ ; ந சைததி³ஷ்டம் । தஸ்மாத்³யதா²பூ⁴தாநேவாத்மேஶ்வரதே³வதாதீ³ந்க்³ராஹயத்யுபாஸநார்த²ம் ஶாஸ்த்ரம் । நாமாதௌ³ ப்³ரஹ்மத்³ருஷ்டித³ர்ஶநாத³யுக்தமிதி சேத் , ஸ்பு²டம் நாமாதே³ரப்³ரஹ்மத்வம் ; தத்ர ப்³ரஹ்மத்³ருஷ்டிம் ஸ்தா²ண்வாதா³விவ புருஷத்³ருஷ்டிம் விபரீதாம் க்³ராஹயச்சா²ஸ்த்ரம் த்³ருஶ்யதே ; தஸ்மாத்³யதா²ர்த²மேவ ஶாஸ்த்ரத: ப்ரதிபத்தே: ஶ்ரேய இத்யயுக்தமிதி சேத் , ந ; ப்ரதிமாவத்³பே⁴த³ப்ரதிபத்தே: । நாமாதா³வப்³ரஹ்மணி ப்³ரஹ்மத்³ருஷ்டிம் விபரீதாம் க்³ராஹயதி ஶாஸ்த்ரம் , ஸ்தா²ண்வாதா³விவ புருஷத்³ருஷ்டிம் — இதி நைதத்ஸாத்⁴வவோச: । கஸ்மாத் ? பே⁴தே³ந ஹி ப்³ரஹ்மணோ நாமாதி³வஸ்து ப்ரதிபந்நஸ்ய நாமாதௌ³ விதீ⁴யதே ப்³ரஹ்மத்³ருஷ்டி:, ப்ரதிமாதா³விவ விஷ்ணுத்³ருஷ்டி: । ஆலம்ப³நத்வேந ஹி நாமாதி³ப்ரதிபத்தி:, ப்ரதிமாதி³வதே³வ, ந து நாமாத்³யேவ ப்³ரஹ்மேதி । யதா² ஸ்தா²ணாவநிர்ஜ்ஞாதே, ந ஸ்தா²ணுரிதி, புருஷ ஏவாயமிதி ப்ரதிபத்³யதே விபரீதம் , ந து ததா² நாமாதௌ³ ப்³ரஹ்மத்³ருஷ்டிர்விபரீதா ॥
ப்³ரஹ்மத்³ருஷ்டிரேவ கேவலா, நாஸ்தி ப்³ரஹ்மேதி சேத் ; — ஏதேந ப்ரதிமாப்³ராஹ்மணாதி³ஷு விஷ்ண்வாதி³தே³வபித்ராதி³த்³ருஷ்டீநாம் துல்யதா — ந, ருகா³தி³ஷு ப்ருதி²வ்யாதி³த்³ருஷ்டித³ர்ஶநாத் , வித்³யமாநப்ருதி²வ்யாதி³வஸ்துத்³ருஷ்டீநாமேவ ருகா³தி³விஷயே ப்ரக்ஷேபத³ர்ஶநாத் । தஸ்மாத்தத்ஸாமாந்யாந்நாமாதி³ஷு ப்³ரஹ்மாதி³த்³ருஷ்டீநாம் வித்³யமாநப்³ரஹ்மாதி³விஷயத்வஸித்³தி⁴: । ஏதேந ப்ரதிமாப்³ராஹ்மணாதி³ஷு விஷ்ண்வாதி³தே³வபித்ராதி³பு³த்³தீ⁴நாம் ச ஸத்யவஸ்துவிஷயத்வஸித்³தி⁴: । முக்²யாபேக்ஷத்வாச்ச கௌ³ணத்வஸ்ய ; பஞ்சாக்³ந்யாதி³ஷு சாக்³நித்வாதே³ர்கௌ³ணத்வாந்முக்²யாக்³ந்யாதி³ஸத்³பா⁴வவத் , நாமாதி³ஷு ப்³ரஹ்மத்வஸ்ய கௌ³ணத்வாந்முக்²யப்³ரஹ்மஸத்³பா⁴வோபபத்தி: ॥
க்ரியார்தை²ஶ்சாவிஶேஷாத்³வித்³யார்தா²நாம் । யதா² ச, த³ர்ஶபூர்ணமாஸாதி³க்ரியா இத³ம்ப²லா விஶிஷ்டேதிகர்தவ்யதாகா ஏவம்க்ரமப்ரயுக்தாங்கா³ ச — இத்யேதத³லௌகிகம் வஸ்து ப்ரத்யக்ஷாத்³யவிஷயம் ததா²பூ⁴தம் ச வேத³வாக்யைரேவ ஜ்ஞாப்யதே ; ததா², பரமாத்மேஶ்வரதே³வதாதி³வஸ்து அஸ்தூ²லாதி³த⁴ர்மகமஶநாயாத்³யதீதம் சேத்யேவமாதி³விஶிஷ்டமிதி வேத³வாக்யைரேவ ஜ்ஞாப்யதே — இதி அலௌகிகத்வாத்ததா²பூ⁴தமேவ ப⁴விதுமர்ஹதீதி । ந ச க்ரியார்தை²ர்வாக்யைர்ஜ்ஞாநவாக்யாநாம்ு பு³த்³த்⁴யுத்பாத³கத்வே விஶேஷோ(அ)ஸ்தி । ந சாநிஶ்சிதா விபர்யஸ்தா வா பரமாத்மாதி³வஸ்துவிஷயா பு³த்³தி⁴ருத்பத்³யதே । அநுஷ்டே²யாபா⁴வாத³யுக்தமிதி சேத் , க்ரியார்தை²ர்வாக்யை: த்ர்யம்ஶா பா⁴வநாநுஷ்டே²யா ஜ்ஞாப்யதே(அ)லௌகிக்யபி ; ந ததா² பரமாத்மேஶ்வராதி³விஜ்ஞாநே(அ)நுஷ்டே²யம் கிஞ்சித³ஸ்தி ; அத: க்ரியார்தை²: ஸாத⁴ர்ம்யமித்யயுக்தமிதி சேத் , ந ; ஜ்ஞாநஸ்ய ததா²பூ⁴தார்த²விஷயத்வாத் । ந ஹ்யநுஷ்டே²யஸ்ய த்ர்யம்ஶஸ்ய பா⁴வநாக்²யஸ்யாநுஷ்டே²யத்வாத்ததா²த்வம் ; கிம் தர்ஹி ? ப்ரமாணஸமதி⁴க³தத்வாத் । ந ச தத்³விஷயாயா பு³த்³தே⁴ரநுஷ்டே²யவிஷயத்வாத்ததா²ர்த²த்வம் ; கிம் தர்ஹி ? வேத³வாக்யஜநிதத்வாதே³வ । வேத³வாக்யாதி⁴க³தஸ்ய வஸ்துநஸ்ததா²த்வே ஸதி, அநுஷ்டே²யத்வவிஶிஷ்டம் சேத் அநுதிஷ்ட²தி ; நோ சேத³நுஷ்டே²யத்வவிஶிஷ்டம் , நாநுதிஷ்ட²தி । அநநுஷ்டே²யத்வே வாக்யப்ரமாணத்வாநுபபத்திரிதி சேத் , ந ஹ்யநுஷ்டே²யே(அ)ஸதி பதா³நாம் ஸம்ஹதிருபபத்³யதே ; அநுஷ்டே²யத்வே து ஸதி தாத³ர்த்²யேந பதா³நி ஸம்ஹந்யந்தே ; தத்ராநுஷ்டே²யநிஷ்ட²ம் வாக்யம் ப்ரமாணம் ப⁴வதி — இத³மநேநைவம் கர்தவ்யமிதி ; ந த்வித³மநேநைவமித்யேவம்ப்ரகாராணாம் பத³ஶதாநாமபி வாக்யத்வமஸ்தி, — ‘குர்யாத்க்ரியேத கர்தவ்யம் ப⁴வேத்ஸ்யாதி³தி பஞ்சமம்’ இத்யேவமாதீ³நாமந்யதமே(அ)ஸதி ; அத: பரமாத்மேஶ்வராதீ³நாமவாக்யப்ரமாணத்வம் ; பதா³ர்த²த்வே ச ப்ரமாணாந்தரவிஷயத்வம் ; அதோ(அ)ஸதே³ததி³தி சேத் , ந ; ‘அஸ்தி மேருர்வர்ணசதுஷ்டயோபேத:’ இதி ஏவமாத்³யநநுஷ்டே²யே(அ)பி வாக்யத³ர்ஶநாத் । ந ச, ‘மேருர்வர்ணசதுஷ்டயோபேத:’ இத்யேவமாதி³வாக்யஶ்ரவணே மேர்வாதா³வநுஷ்டே²யத்வபு³த்³தி⁴ருத்பத்³யதே । ததா² அஸ்திபத³ஸஹிதாநாம் பரமாத்மேஶ்வராதி³ப்ரதிபாத³கவாக்யபதா³நாம் விஶேஷணவிஶேஷ்யபா⁴வேந ஸம்ஹதி: கேந வார்யதே । மேர்வாதி³ஜ்ஞாநவத்பரமாத்மஜ்ஞாநே ப்ரயோஜநாபா⁴வாத³யுக்தமிதி சேத் , ந ; ‘ப்³ரஹ்மவிதா³ப்நோதி பரம்’ (தை. உ. 2 । 1 । 1) ‘பி⁴த்³யதே ஹ்ருத³யக்³ரந்தி²’ (மு. உ. 2 । 2 । 8) இதி ப²லஶ்ரவணாத் , ஸம்ஸாரபீ³ஜாவித்³யாதி³தோ³ஷநிவ்ருத்தித³ர்ஶநாச்ச । அநந்யஶேஷத்வாச்ச தஜ்ஜ்ஞாநஸ்ய, ஜுஹ்வாமிவ, ப²லஶ்ருதேரர்த²வாத³த்வாநுபபத்தி: ॥
ப்ரதிஷித்³தா⁴நிஷ்டப²லஸம்ப³ந்த⁴ஶ்ச வேதா³தே³வ விஜ்ஞாயதே । ந சாநுஷ்டே²ய: ஸ: । ந ச ப்ரதிஷித்³த⁴விஷயே ப்ரவ்ருத்தக்ரியஸ்ய அகரணாத³ந்யத³நுஷ்டே²யமஸ்தி । அகர்தவ்யதாஜ்ஞாநநிஷ்ட²தைவ ஹி பரமார்த²த: ப்ரதிஷேத⁴விதீ⁴நாம் ஸ்யாத் । க்ஷுதா⁴ர்தஸ்ய ப்ரதிஷேத⁴ஜ்ஞாநஸம்ஸ்க்ருதஸ்ய, அப⁴க்ஷ்யே(அ)போ⁴ஜ்யே வா ப்ரத்யுபஸ்தி²தே கலஞ்ஜாபி⁴ஶஸ்தாந்நாதௌ³ ‘இத³ம் ப⁴க்ஷ்யம்’ ‘அதோ³ போ⁴ஜ்யம்’ இதி வா ஜ்ஞாநமுத்பந்நம் , தத்³விஷயயா ப்ரதிஷேத⁴ஜ்ஞாநஸ்ம்ருத்யா பா³த்⁴யதே ; ம்ருக³த்ருஷ்ணிகாயாமிவ பேயஜ்ஞாநம் தத்³விஷயயாதா²த்ம்யவிஜ்ஞாநேந । தஸ்மிந்பா³தி⁴தே ஸ்வாபா⁴விகவிபரீதஜ்ஞாநே(அ)நர்த²கரீ தத்³ப⁴க்ஷணபோ⁴ஜநப்ரவ்ருத்திர்ந ப⁴வதி । விபரீதஜ்ஞாநநிமித்தாயா: ப்ரவ்ருத்தேர்நிவ்ருத்திரேவ, ந புநர்யத்ந: கார்யஸ்தத³பா⁴வே । தஸ்மாத்ப்ரதிஷேத⁴விதீ⁴நாம் வஸ்துயாதா²த்ம்யஜ்ஞாநநிஷ்ட²தைவ, ந புருஷவ்யாபாரநிஷ்ட²தாக³ந்தோ⁴(அ)ப்யஸ்தி । ததே²ஹாபி பரமாத்மாதி³யாதா²த்ம்யஜ்ஞாநவிதீ⁴நாம் தாவந்மாத்ரபர்யவஸாநதைவ ஸ்யாத் । ததா² தத்³விஜ்ஞாநஸம்ஸ்க்ருதஸ்ய, தத்³விபரீதார்த²ஜ்ஞாநநிமித்தாநாம் ப்ரவ்ருத்தீநாம் , அநர்தா²ர்த²த்வேந ஜ்ஞாயமாநத்வாத் பரமாத்மாதி³யாதா²த்ம்யஜ்ஞாநஸ்ம்ருத்யா ஸ்வாபா⁴விகே தந்நிமித்தவிஜ்ஞாநே பா³தி⁴தே, அபா⁴வ: ஸ்யாத் । நநு கலஞ்ஜாதி³ப⁴க்ஷணாதே³ரநர்தா²ர்த²த்வவஸ்துயாதா²த்ம்யஜ்ஞாநஸ்ம்ருத்யா ஸ்வாபா⁴விகே தத்³ப⁴க்ஷ்யத்வாதி³விபரீதஜ்ஞாநே நிவர்திதே தத்³ப⁴க்ஷணாத்³யநர்த²ப்ரவ்ருத்த்யபா⁴வவத் , அப்ரதிஷேத⁴விஷயத்வாச்சா²ஸ்த்ரவிஹிதப்ரவ்ருத்த்யபா⁴வோ ந யுக்த இதி சேத் , ந ; விபரீதஜ்ஞாநநிமித்தத்வாநர்தா²ர்த²த்வாப்⁴யாம் துல்யத்வாத் । கலஞ்ஜப⁴க்ஷணாதி³ப்ரவ்ருத்தேர்மித்²யாஜ்ஞாநநிமித்தத்வமநர்தா²ர்த²த்வம் ச யதா², ததா² ஶாஸ்த்ரவிஹிதப்ரவ்ருத்தீநாமபி । தஸ்மாத்பரமாத்மயாதா²த்ம்யவிஜ்ஞாநவத: ஶாஸ்த்ரவிஹிதப்ரவ்ருத்தீநாமபி, மித்²யாஜ்ஞாநநிமித்தத்வேநாநர்தா²ர்த²த்வேந ச துல்யத்வாத் , பரமாத்மஜ்ஞாநேந விபரீதஜ்ஞாநே நிவர்திதே, யுக்த ஏவாபா⁴வ: । நநு தத்ர யுக்த: ; நித்யாநாம் து கேவலஶாஸ்த்ரநிமித்தத்வாத³நர்தா²ர்த²த்வாபா⁴வாச்ச அபா⁴வோ ந யுக்த இதி சேத் , ந ; அவித்³யாராக³த்³வேஷாதி³தோ³ஷவதோ விஹிதத்வாத் । யதா² ஸ்வர்க³காமாதி³தோ³ஷவதோ த³ர்ஶபூர்ணமாஸாதீ³நி காம்யாநி கர்மாணி விஹிதாநி, ததா² ஸர்வாநர்த²பீ³ஜாவித்³யாதி³தோ³ஷவதஸ்தஜ்ஜநிதேஷ்டாநிஷ்டப்ராப்திபரிஹாரராக³த்³வேஷாதி³தோ³ஷவதஶ்ச தத்ப்ரேரிதாவிஶேஷப்ரவ்ருத்தேரிஷ்டாநிஷ்டப்ராப்திபரிஹாரார்தி²நோ நித்யாநி கர்மாணி விதீ⁴யந்தே ; ந கேவலம் ஶாஸ்த்ரநிமித்தாந்யேவ । ந சாக்³நிஹோத்ரத³ர்ஶபூர்ணமாஸசாதுர்மாஸ்யபஶுப³ந்த⁴ஸோமாநாம் கர்மணாம் ஸ்வத: காம்யநித்யத்வவிவேகோ(அ)ஸ்தி । கர்த்ருக³தேந ஹி ஸ்வர்கா³தி³காமதோ³ஷேண காமார்த²தா ; ததா² அவித்³யாதி³தோ³ஷவத: ஸ்வபா⁴வப்ராப்தேஷ்டாநிஷ்டப்ராப்திபரிஹாரார்தி²நஸ்தத³ர்தா²ந்யேவ நித்யாநி — இதி யுக்தம் ; தம் ப்ரதி விஹிதத்வாத் । ந பரமாத்மயாதா²த்ம்யவிஜ்ஞாநவத: ஶமோபாயவ்யதிரேகேண கிஞ்சித்கர்ம விஹிதமுபலப்⁴யதே । கர்மநிமித்ததே³வதாதி³ஸர்வஸாத⁴நவிஜ்ஞாநோபமர்தே³ந ஹ்யாத்மஜ்ஞாநம் விதீ⁴யதே । ந சோபமர்தி³தக்ரியாகாரகாதி³விஜ்ஞாநஸ்ய கர்மப்ரவ்ருத்திருபபத்³யதே, விஶிஷ்டக்ரியாஸாத⁴நாதி³ஜ்ஞாநபூர்வகத்வாத்க்ரியாப்ரவ்ருத்தே: । ந ஹி தே³ஶகாலாத்³யநவச்சி²ந்நாஸ்தூ²லாத்³வயாதி³ப்³ரஹ்மப்ரத்யயதா⁴ரிண: கர்மாவஸரோ(அ)ஸ்தி । போ⁴ஜநாதி³ப்ரவ்ருத்த்யவஸரவத்ஸ்யாதி³தி சேத் , ந ; அவித்³யாதி³கேவலதோ³ஷநிமித்தத்வாத்³போ⁴ஜநாதி³ப்ரவ்ருத்தேராவஶ்யகத்வாநுபபத்தே: । ந து, ததா² அநியதம் கதா³சித்க்ரியதே கதா³சிந்ந க்ரியதே சேதி, நித்யம் கர்மோபபத்³யதே । கேவலதோ³ஷநிமித்தத்வாத்து போ⁴ஜநாதி³கர்மணோ(அ)நியதத்வம் ஸ்யாத் , தோ³ஷோத்³ப⁴வாபி⁴ப⁴வயோரநியதத்வாத் , காமாநாமிவ காம்யேஷு । ஶாஸ்த்ரநிமித்தகாலாத்³யபேக்ஷத்வாச்ச நித்யாநாமநியதத்வாநுபபத்தி: ; தோ³ஷநிமித்தத்வே ஸத்யபி, யதா² காம்யாக்³நிஹோத்ரஸ்ய ஶாஸ்த்ரவிஹிதத்வாத்ஸாயம்ப்ராத:காலாத்³யபேக்ஷத்வம் , ஏவம் । தத்³போ⁴ஜநாதி³ப்ரவ்ருத்தௌ நியமவத்ஸ்யாதி³தி சேத் , ந ; நியமஸ்ய அக்ரியாத்வாத் க்ரியாயாஶ்சாப்ரயோஜநகத்வாத் நாஸௌ ஜ்ஞாநஸ்யாபவாத³கர: । தஸ்மாத் , பரமாத்மயாதா²த்ம்யஜ்ஞாநவிதே⁴ரபி தத்³விபரீதஸ்தூ²லத்³வைதாதி³ஜ்ஞாநநிவர்தகத்வாத் ஸாமர்த்²யாத்ஸர்வகர்மப்ரதிஷேத⁴வித்⁴யர்த²த்வம் ஸம்பத்³யதே கர்மப்ரவ்ருத்த்யபா⁴வஸ்ய துல்யத்வாத் , யதா² ப்ரதிஷேத⁴விஷயே । தஸ்மாத் , ப்ரதிஷேத⁴விதி⁴வச்ச, வஸ்துப்ரதிபாத³நம் தத்பரத்வம் ச ஸித்³த⁴ம் ஶாஸ்த்ரஸ்ய ॥

தே ஹ வாசமூசுஸ்த்வம் ந உத்³கா³யேதி ததே²தி தேப்⁴யோ வாகு³த³கா³யத் । யோ வாசி போ⁴க³ஸ்தம் தே³வேப்⁴ய ஆகா³யத்³யத்கல்யாணம் வத³தி ததா³த்மநே । தே விது³ரநேந வை ந உத்³கா³த்ராத்யேஷ்யந்தீதி தமபி⁴த்³ருத்ய பாப்மநாவித்⁴யந்ஸ ய: ஸ பாப்மா யதே³வேத³மப்ரதிரூபம் வத³தி ஸ ஏவ ஸ பாப்மா ॥ 2 ॥

தே தே³வா:, ஹ ஏவம் விநிஶ்சித்ய, வாசம் வாக³பி⁴மாநிநீம் தே³வதாம் , ஊசு: உக்தவந்த: ; த்வம் , ந: அஸ்மப்⁴யம் , உத்³கா³ய ஔத்³கா³த்ரம் கர்ம குருஷ்வ ; வாக்³தே³வதாநிர்வர்த்யமௌத்³கா³த்ரம் கர்ம த்³ருஷ்டவந்த:, தாமேவ ச தே³வதாம் ஜபமந்த்ராபி⁴தே⁴யாம் — ‘அஸதோ மா ஸத்³க³மய’ இதி । அத்ர சோபாஸநாயா: கர்மணஶ்ச கர்த்ருத்வேந வாகா³த³ய ஏவ விவக்ஷ்யந்தே । கஸ்மாத் ? யஸ்மாத்பரமார்த²தஸ்தத்கர்த்ருகஸ்தத்³விஷய ஏவ ச ஸர்வோ ஜ்ஞாநகர்மஸம்வ்யவஹார: । வக்ஷ்யதி ஹி ‘த்⁴யாயதீவ லேலாயதீவ’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 7) இத்யாத்மகர்த்ருகத்வாபா⁴வம் விஸ்தரத: ஷஷ்டே² । இஹாபி ச அத்⁴யாயாந்தே உபஸம்ஹரிஷ்யதி அவ்யாக்ருதாதி³க்ரியாகாரகப²லஜாதம் — ‘த்ரயம் வா இத³ம் நாம ரூபம் கர்ம’ (ப்³ரு. உ. 1 । 6 । 1) இதி — அவித்³யாவிஷயம் । அவ்யாக்ருதாத்து யத்பரம் பரமாத்மாக்²யம் வித்³யாவிஷயம் அநாமரூபகர்மாத்மகம் , ‘நேதி நேதி’ (ப்³ரு. உ. 2 । 3 । 6) இதி இதரப்ரத்யாக்²யாநேநோபஸம்ஹரிஷ்யதி ப்ருத²க் । யஸ்து வாகா³தி³ஸமாஹாரோபாதி⁴பரிகல்பித: ஸம்ஸார்யாத்மா, தம் ச வாகா³தி³ஸமாஹாரபக்ஷபாதிநமேவ த³ர்ஶயிஷ்யதி — ‘ஏதேப்⁴யோ பூ⁴தேப்⁴ய: ஸமுத்தா²ய தாந்யேவாநுவிநஶ்யதி’ (ப்³ரு. உ. 2 । 4 । 12) இதி தஸ்மாத்³யுக்தா வாகா³தீ³நாமேவ ஜ்ஞாநகர்மகர்த்ருத்வப²லப்ராப்திவிவக்ஷா । ததே²தி ததா²ஸ்த்விதி, தே³வைருக்தா வாக் தேப்⁴ய: அர்தி²ப்⁴ய: அர்தா²ய, உத³கா³யத் உத்³கா³நம் க்ருதவதீ । க: புநரஸௌ தே³வேப்⁴யோ(அ)ர்தா²யோத்³கா³நகர்மணா வாசா நிர்வர்தித: கார்யவிஶேஷ இதி, உச்யதே — யோ வாசி — நிமித்தபூ⁴தாயாம் — வாகா³தி³ஸமுதா³யஸ்ய ய உபகாரோ நிஷ்பத்³யதே வத³நாதி³வ்யாபாரேண, ஸ ஏவ । ஸர்வேஷாம் ஹ்யஸௌ வாக்³வத³நாபி⁴நிர்வ்ருத்தோ போ⁴க³: ப²லம் । தம் போ⁴க³ம் ஸா த்ரிஷு பவமாநேஷு க்ருத்வா அவஶிஷ்டேஷு நவஸு ஸ்தோத்ரேஷு வாசநிகமார்த்விஜ்யம் ப²லம் — யத்கல்யாணம் ஶோப⁴நம் , வத³தி வர்ணாநபி⁴நிர்வர்தயதி, தத் — ஆத்மநே மஹ்யமேவ । தத்³த்⁴யஸாதா⁴ரணம் வாக்³தே³வாதாயா: கர்ம, யத்ஸம்யக்³வர்ணாநாமுச்சாரணம் ; அதஸ்ததே³வ விஶேஷ்யதே — ‘யத்கல்யாணம் வத³தி’ இதி । யத்து வத³நகார்யம் ஸர்வஸங்கா⁴தோபகாராத்மகம் , தத்³யாஜமாநமேவ । தத்ர கல்யாணவத³நாத்மஸம்ப³ந்தா⁴ஸங்கா³வஸரம் தே³வதாயா ரந்த்⁴ரம் ப்ரதிலப்⁴ய தே விது³: அஸுரா: ; கத²ம் ? அநேநோத்³கா³த்ரா, ந: அஸ்மாந் , ஸ்வாபா⁴விகம் ஜ்ஞாநம் கர்ம ச, அபி⁴பூ⁴ய அதீத்ய, ஶாஸ்த்ரஜநிதகர்மஜ்ஞாநரூபேண ஜ்யோதிஷோத்³கா³த்ராத்மநா அத்யேஷ்யந்தி அதிக³மிஷ்யந்தி — இத்யேவம் விஜ்ஞாய, தமுத்³கா³தாரம் , அபி⁴த்³ருத்ய அபி⁴க³ம்ய, ஸ்வேந ஆஸங்க³லக்ஷணேந பாப்மநா அவித்⁴யந் தாடி³தவந்த: ஸம்யோஜிதவந்த இத்யர்த²: । ஸ ய: ஸ பாப்மா — ப்ரஜாபதே: பூர்வஜந்மாவஸ்த²ஸ்ய வாசி க்ஷிப்த: ஸ ஏஷ ப்ரத்யக்ஷீக்ரியதே — கோ(அ)ஸௌ ? யதே³வேத³மப்ரதிரூபம் அநநுரூபம் ஶாஸ்த்ரப்ரதிஷித்³த⁴ம் வத³தி, யேந ப்ரயுக்தோ(அ)ஸப்⁴யபீ³ப⁴த்ஸாந்ருதாத்³யநிச்ச²ந்நபி வத³தி ; அநேந கார்யேணாப்ரதிரூபவத³நேநாநுக³ம்யமாந: ப்ரஜாபதே: கார்யபூ⁴தாஸு ப்ரஜாஸு வாசி வர்ததே ; ஸ ஏவாப்ரதிரூபவத³நேநாநுமித:, ஸ ப்ரஜாபதேர்வாசி க³த: பாப்மா ; காரணாநுவிதா⁴யி ஹி கார்யமிதி ॥
அத² ஹ ப்ராணமூசுஸ்த்வம் ந உத்³கா³யேதி ததே²தி தேப்⁴ய: ப்ராண உத³கா³யத்³ய: ப்ராணே போ⁴க³ஸ்தம்
அத² ஹ ப்ராணமூசுஸ்த்வம் ந உத்³கா³யேதி ததே²தி தேப்⁴ய: ப்ராண உத³கா³யத்³ய: ப்ராணே போ⁴க³ஸ்தம் தே³வேப்⁴ய ஆகா³யத்³யத்கல்யாணம் ஜிக்⁴ரதி ததா³த்மநே । தே விது³ரநேந வை ந உத்³கா³த்ராத்யேஷ்யந்தீதி தமபி⁴த்³ருத்ய பாப்மநாவித்⁴யந்ஸ ய: ஸ பாப்மா யதே³வேத³மப்ரதிரூபம் ஜிக்⁴ரதி ஸ ஏவ ஸ பாப்மா ॥ 3 ॥
அத² ஹ சக்ஷுரூசுஸ்த்வம் ந உத்³கா³யேதி ததே²தி தேப்⁴யஶ்சக்ஷுருத³கா³யத் । யஶ்சக்ஷுஷி போ⁴க³ஸ்தம் தே³வேப்⁴ய ஆகா³யத்³யத்கல்யாணம் பஶ்யதி ததா³த்மநே । தே விது³ரநேந வை ந உத்³கா³த்ராத்யேஷ்யந்தீதி தமபி⁴த்³ருத்ய பாப்மநாவித்⁴யந்ஸ ய: ஸ பாப்மா யதே³வேத³மப்ரதிரூபம் பஶ்யதி ஸ ஏவ ஸ பாப்மா ॥ 4 ॥
அத² ஹ ஶ்ரோத்ரமூசுஸ்த்வம் ந உத்³கா³யேதி ததே²தி தேப்⁴ய: ஶ்ரோத்ரமுத³கா³யத்³ய: ஶ்ரோத்ரே போ⁴க³ஸ்தம் தே³வேப்⁴ய ஆகா³யத்³யத்கல்யாணம் ஶ்ருணோதி ததா³த்மநே । தே விது³ரநேந வை ந உத்³கா³த்ராத்யேஷ்யந்தீதி தமபி⁴த்³ருத்ய பாப்மநாவித்⁴யந்ஸ ய: ஸ பாப்மா யதே³வேத³மப்ரதிரூபம் ஶ்ருணோதி ஸ ஏவ ஸ பாப்மா ॥ 5 ॥

அத² ஹ மந ஊசுஸ்த்வம் ந உத்³கா³யேதி ததே²தி தேப்⁴யோ மந உத³கா³யத்³யோ மநஸி போ⁴க³ஸ்தம் தே³வேப்⁴ய ஆகா³யத்³யத்கல்யாணம் ஸங்கல்பயதி ததா³த்மநே । தே விது³ரநேந வை ந உத்³கா³த்ராத்யேஷ்யந்தீதி தமபி⁴த்³ருத்ய பாப்மநாவித்⁴யந்ஸ ய: ஸ பாப்மா யதே³வேத³மப்ரதிரூபம் ஸங்கல்பயதி ஸ ஏவ ஸ பாப்மைவமு க²ல்வேதா தே³வதா: பாப்மபி⁴ருபாஸ்ருஜந்நேவமேநா: பாப்மநாவித்⁴யந் ॥ 6 ॥

ததை²வ க்⁴ராணாதி³தே³வதா உத்³கீ³த²நிர்வர்தகத்வாஜ்ஜபமந்த்ரப்ரகாஶ்யா உபாஸ்யாஶ்சேதி க்ரமேண பரீக்ஷிதவந்த: । தே³வாநாம் சைதந்நிஶ்சிதமாஸீத் — வாகா³தி³தே³வதா: க்ரமேண பரீக்ஷ்யமாணா: கல்யாணவிஷயவிஶேஷாத்மஸம்ப³ந்தா⁴ஸங்க³ஹேதோராஸுரபாப்மஸம்ஸர்கா³து³த்³கீ³த²நிர்வர்தநாஸமர்தா²: ; அதோ(அ)நபி⁴தே⁴யா:, ‘அஸதோ மா ஸத்³க³மய’ இத்யநுபாஸ்யாஶ்ச ; அஶுத்³த⁴த்வாதி³தராவ்யாபகத்வாச்சேதி । ஏவமு க²லு, அநுக்தா அப்யேதாஸ்த்வகா³தி³தே³வதா:, கல்யாணாகல்யாணகார்யத³ர்ஶநாத் , ஏவம் வாகா³தி³வதே³வ, ஏநா:, பாப்மநா அவித்⁴யந் பாப்மநா வித்³த⁴வந்த இதி யது³க்தம் தத்பாப்மபி⁴ருபாஸ்ருஜந் பாப்மபி⁴: ஸம்ஸர்க³ம் க்ருதவந்த இத்யேதத் ॥
வாகா³தி³தே³வதா உபாஸீநா அபி ம்ருத்ய்வதிக³மநாயாஶரணா: ஸந்தோ தே³வா:, க்ரமேண —

அத² ஹேமமாஸந்யம் ப்ராணமூசுஸ்த்வம் ந உத்³கா³யேதி ததே²தி தேப்⁴ய ஏஷ ப்ராண உத³கா³யத்தே விது³ரநேந வை ந உத்³கா³த்ராத்யேஷ்யந்தீதி தமபி⁴த்³ருத்ய பாப்மநாவிவ்யத்ஸந்ஸ யதா²ஶ்மாநம்ருத்வா லோஷ்டோ வித்⁴வம்ஸேதைவம் ஹைவ வித்⁴வம்ஸமாநா விஷ்வஞ்சோ விநேஶுஸ்ததோ தே³வா அப⁴வந்பராஸுரா ப⁴வத்யாத்மநா பராஸ்ய த்³விஷந்ப்⁴ராத்ருவ்யோ ப⁴வதி ய ஏவம் வேத³ ॥ 7 ॥

அத² அநந்தரம் , ஹ இமமித்யபி⁴நயப்ரத³ர்ஶநார்த²ம் , ஆஸந்யம் ஆஸ்யே ப⁴வமாஸந்யம் முகா²ந்தர்பி³லஸ்த²ம் ப்ராணமூசு: — ‘த்வம் ந உத்³கா³ய’ இதி । ததே²த்யேவம் ஶரணமுபக³தேப்⁴ய: ஸ ஏஷ ப்ராணோ முக்²ய உத³கா³யத் இத்யாதி³ பூர்வவத் । பாப்மநா அவிவ்யத்ஸந் வேத⁴நம் கர்துமிஷ்டவந்த:, தே ச தோ³ஷாஸம்ஸர்கி³ணம் ஸந்தம் முக்²யம் ப்ராணம் , ஸ்வேந ஆஸங்க³தோ³ஷேண வாகா³தி³ஷு லப்³த⁴ப்ரஸராஸ்தத³ப்⁴யாஸாநுவ்ருத்த்யா, ஸம்ஸ்ரக்ஷ்யமாணா விநேஶு: விநஷ்டா வித்⁴வஸ்தா: ; கத²மிவேதி த்³ருஷ்டாந்த உச்யதே — ஸ யதா² ஸ த்³ருஷ்டாந்தோ யதா² — லோகே அஶ்மாநம் பாஷாணம் , ருத்வா க³த்வா ப்ராப்ய, லோஷ்ட: பாம்ஸுபிண்ட³:, பாஷாணசூர்ணநாயாஶ்மநி நிக்ஷிப்த: ஸ்வயம் வித்⁴வம்ஸேத விஸ்ரம்ஸேத விசூர்ணீப⁴வேத் ; ஏவம் ஹைவ யதா²யம் த்³ருஷ்டாந்த ஏவமேவ, வித்⁴வம்ஸமாநா விஶேஷேண த்⁴வம்ஸமாநா:, விஷ்வஞ்ச: நாநாக³தய:, விநேஶு: விநஷ்டா:, யத: ; — தத: தஸ்மாதா³ஸுரவிநாஶாத்³தே³வத்வப்ரதிப³ந்த⁴பூ⁴தேப்⁴ய: ஸ்வாபா⁴விகாஸங்க³ஜநிதபாப்மப்⁴யோ வியோகா³த் , அஸம்ஸர்க³த⁴ர்மிமுக்²யப்ராணாஶ்ரயப³லாத் , தே³வா: வாகா³த³ய: ப்ரக்ருதா:, அப⁴வந் ; கிமப⁴வந் ? ஸ்வம் தே³வதாரூபமக்³ந்யாத்³யாத்மகம் வக்ஷ்யமாணம் । பூர்வமப்யக்³ந்யாத்³யாத்மகா ஏவ ஸந்த: ஸ்வாபா⁴விகேந பாப்மநா திரஸ்க்ருதவிஜ்ஞாநா: பிண்ட³மாத்ராபி⁴மாநா ஆஸந் । தே தத்பாப்மவியோகா³து³ஜ்ஜி²த்வா பிண்ட³மாத்ராபி⁴மாநம் ஶாஸ்த்ரஸமர்பிதவாகா³த்³யக்³ந்யாத்³யாத்மாபி⁴மாநா ப³பூ⁴வுரித்யர்த²: । கிஞ்ச தே ப்ரதிபக்ஷபூ⁴தா அஸுரா: பரா — அப⁴வந்நித்யநுவர்ததே ; பராபூ⁴தா விநஷ்டா இத்யர்த²: । யதா² புராகல்பேந வர்ணித: பூர்வயஜமாநோ(அ)திக்ராந்தகாலிக: ஏதாமேவாக்²யாயிகாரூபாம் ஶ்ருதிம் த்³ருஷ்ட்வா, தேநைவ க்ரமேண வாகா³தி³தே³வதா: பரீக்ஷ்ய, தாஶ்சாபோஹ்யாஸங்க³பாப்மாஸ்பத³தோ³ஷவத்த்வேநாதோ³ஷாஸ்பத³ம் முக்²யம் ப்ராணமாத்மத்வேநோபக³ம்ய, வாகா³த்³யாத்⁴யாத்மிகபிண்ட³மாத்ரபரிச்சி²ந்நாத்மாபி⁴மாநம் ஹித்வா, வைராஜபிண்டா³பி⁴மாநம் வாகா³த்³யக்³ந்யாத்³யாத்மவிஷயம் வர்தமாநப்ரஜாபதித்வம் ஶாஸ்த்ரப்ரகாஶிதம் ப்ரதிபந்ந: ; ததை²வாயம் யஜமாநஸ்தேநைவ விதி⁴நா ப⁴வதி ப்ரஜாபதிஸ்வரூபேணாத்மநா ; பரா ச, அஸ்ய ப்ரஜாபதித்வப்ரதிபக்ஷபூ⁴த: பாப்மா த்³விஷந்ப்⁴ராத்ருவ்ய:, ப⁴வதி ; — யதோ(அ)த்³வேஷ்டாபி ப⁴வதி கஶ்சித்³ப்⁴ராத்ருவ்யோ ப⁴ரதாதி³துல்ய: ; யஸ்த்விந்த்³ரியவிஷயாஸங்க³ஜநித: பாப்மா, ப்⁴ராத்ருவ்யோ த்³வேஷ்டா ச, பாரமார்தி²காத்மஸ்வரூபதிரஸ்கரணஹேதுத்வாத் — ஸ ச பராப⁴வதி விஶீர்யதே, லோஷ்டவத் , ப்ராணபரிஷ்வங்கா³த் । கஸ்யைதத்ப²லமித்யாஹ — ய ஏவம் வேத³, யதோ²க்தம் ப்ராணமாத்மத்வேந ப்ரதிபத்³யதே பூர்வயஜமாநவதி³த்யர்த²: ॥
ப²லமுபஸம்ஹ்ருத்யாது⁴நாக்²யாயிகாரூபமேவாஶ்ரித்யாஹ । கஸ்மாச்ச ஹேதோர்வாகா³தீ³ந்முக்த்வா முக்²ய ஏவ ப்ராண ஆத்மத்வேநாஶ்ரயிதவ்ய இதி தது³பபத்திநிரூபணாய, யஸ்மாத³யம் வாகா³தீ³நாம் பிண்டா³தீ³நாம் ச ஸாதா⁴ரண ஆத்மா — இத்யேதமர்த²மாக்²யாயிகயா த³ர்ஶயந்த்யாஹ ஶ்ருதி: —

தே ஹோசு: க்வ நு ஸோ(அ)பூ⁴த்³யோ ந இத்த²மஸக்தேத்யயமாஸ்யே(அ)ந்தரிதி ஸோ(அ)யாஸ்ய ஆங்கி³ரஸோ(அ)ங்கா³நாம் ஹி ரஸ: ॥ 8 ॥

தே ப்ரஜாபதிப்ராணா:, முக்²யேந ப்ராணேந பரிப்ராபிததே³வஸ்வரூபா:, ஹ ஊசு: உக்தவந்த:, ப²லாவஸ்தா²: ; கிமித்யாஹ — க்வ ந்விதி விதர்கே ; க்வ நு கஸ்மிந்நு, ஸோ(அ)பூ⁴த் ; க: ? யோ நோ(அ)ஸ்மாந் , இத்த²ம் ஏவம் , அஸக்த ஸஞ்ஜிதவாந் தே³வபா⁴வமாத்மத்வேநோபக³மிதவாந் । ஸ்மரந்தி ஹி லோகே கேநசிது³பக்ருதா உபகாரிணம் ; லோகவதே³வ ஸ்மரந்தோ விசாரயமாணா: கார்யகரணஸங்கா⁴தே ஆத்மந்யேவோபலப்³த⁴வந்த: ; கத²ம் ? அயமாஸ்யே(அ)ந்தரிதி — ஆஸ்யே முகே² ய ஆகாஶஸ்தஸ்மிந் , அந்த:, அயம் ப்ரத்யக்ஷோ வர்தத இதி । ஸர்வோ ஹி லோகோ விசார்யாத்⁴யவஸ்யதி ; ததா² தே³வா: ।
யஸ்மாத³யமந்தராகாஶே வாகா³த்³யாத்மத்வேந விஶேஷமநாஶ்ரித்ய வர்தமாந உபலப்³தோ⁴ தே³வை:, தஸ்மாத் — ஸ ப்ராணோ(அ)யாஸ்ய: ; விஶேஷாநாஶ்ரயத்வாச்ச அஸக்த ஸஞ்ஜிதவாந்வாகா³தீ³ந் ; அத ஏவாங்கி³ரஸ: ஆத்மா கார்யகரணாநாம் ; கத²மாங்கி³ரஸ: ? ப்ரஸித்³த⁴ம் ஹ்யேதத் , அங்கா³நாம் கார்யகரணலக்ஷணாநாம் , ரஸ: ஸார ஆத்மேத்யர்த²: ; கத²ம் புநரங்க³ரஸத்வம் ? தத³பாயே ஶோஷப்ராப்தேரிதி வக்ஷ்யாம: । யஸ்மாச்சாயமங்க³ரஸத்வாத்³விஶேஷாநாஶ்ரயத்வாச்ச கார்யகரணாநாம் ஸாதா⁴ரண ஆத்மா விஶுத்³த⁴ஶ்ச, தஸ்மாத்³வாகா³தீ³நபாஸ்ய ப்ராண ஏவாத்மத்வேநாஶ்ரயிதவ்ய இதி வாக்யார்த²: । ஆத்மா ஹ்யாத்மத்வேநோபக³ந்தவ்ய: ; அவிபரீதபோ³தா⁴ச்ச்²ரேய:ப்ராப்தே:, விபர்யயே சாநிஷ்டாப்ராப்தித³ர்ஶநாத் ॥

ஸா வா ஏஷா தே³வதா தூ³ர்நாம தூ³ரம் ஹ்யஸ்யா ம்ருத்யுர்தூ³ரம் ஹ வா அஸ்மாந்ம்ருத்யுர்ப⁴வதி ய ஏவம் வேத³ ॥ 9 ॥

ஸ்யாந்மதம் ப்ராணஸ்ய விஶுத்³தி⁴ரஸித்³தே⁴தி ; நநு பரிஹ்ருதமேதத்³வாகா³தீ³நாம் கல்யாணவத³நாத்³யாஸங்க³வத்ப்ராணஸ்யாஸங்கா³ஸ்பதா³பா⁴வேந ; பா³ட⁴ம் ; கிம் த்வாங்கி³ரஸத்வேந வாகா³தீ³நாமாத்மத்வோக்த்யா வாகா³தி³த்³வாரேண ஶவஸ்ப்ருஷ்டிதத்ஸ்ப்ருஷ்டேரிவாஶுத்³த⁴தா ஶங்க்யத இதி । ஆஹ — ஶுத்³த⁴ ஏவ ப்ராண: ; குத: ? ஸா வா ஏஷா தே³வதா தூ³ர்நாம — யம் ப்ராணம் ப்ராப்யாஶ்மாநமிவ லோஷ்டவத்³வித்⁴வஸ்தா அஸுரா: ; தம் பராம்ருஶதி — ஸேதி ; ஸைவைஷா, யேயம் வர்தமாநயஜமாநஶரீரஸ்தா² தே³வைர்நிர்தா⁴ரிதா ‘அயமாஸ்யே(அ)ந்த:’ இதி ; தே³வதா ச ஸா ஸ்யாத் , உபாஸநக்ரியாயா: கர்மபா⁴வேந கு³ணபூ⁴தத்வாத் ; யஸ்மாத்ஸா தூ³ர்நாம தூ³ரித்யேவம் க்²யாதா — நாமஶப்³த³: க்²யாபநபர்யாய: — தஸ்மாத்ப்ரஸித்³தா⁴ஸ்யா விஶுத்³தி⁴:, தூ³ர்நாமத்வாத் ; குத: புநர்தூ³ர்நாமத்வமித்யாஹ — தூ³ரம் தூ³ரே, ஹி யஸ்மாத் , அஸ்யா: ப்ராணதே³வதாயா:, ம்ருத்யுராஸங்க³லக்ஷண: பாப்மா ; அஸம்ஶ்லேஷத⁴ர்மித்வாத்ப்ராணஸ்ய ஸமீபஸ்த²ஸ்யாபி தூ³ரதா ம்ருத்யோ: ; தஸ்மாத்³தூ³ரித்யேவம் க்²யாதி: ; ஏவம் ப்ராணஸ்ய விஶுத்³தி⁴ர்ஜ்ஞாபிதா । விது³ஷ: ப²லமுச்யதே — தூ³ரம் ஹ வா அஸ்மாந்ம்ருத்யுர்ப⁴வதி — அஸ்மாதே³வம்வித³:, ய ஏவம் வேத³ தஸ்மாத் , ஏவமிதி — ப்ரக்ருதம் விஶுத்³தி⁴கு³ணோபேதம் ப்ராணமுபாஸ்த இத்யர்த²: । உபாஸநம் நாம உபாஸ்யார்த²வாதே³ யதா² தே³வதாதி³ஸ்வரூபம் ஶ்ருத்யா ஜ்ஞாப்யதே ததா² மநஸோபக³ம்ய, ஆஸநம் சிந்தநம் , லௌகிகப்ரத்யயாவ்யவதா⁴நேந, யாவத் தத்³தே³வதாதி³ஸ்வரூபாத்மாபி⁴மாநாபி⁴வ்யக்திரிதி லௌகிகாத்மாபி⁴மாநவத் ; — ‘தே³வோ பூ⁴த்வா தே³வாநப்யேதி’ (ப்³ரு. உ. 4 । 1 । 2) ‘கிந்தே³வதோ(அ)ஸ்யாம் ப்ராச்யாம் தி³ஶ்யஸி’ (ப்³ரு. உ. 3 । 9 । 20) இத்யேவமாதி³ஶ்ருதிப்⁴ய: ॥
‘ஸா வா ஏஷா தே³வதா...தூ³ரம் ஹ வா அஸ்மாந்ம்ருத்யுர்ப⁴வதி’ இத்யுக்தம் ; கத²ம் புநரேவம்விதோ³ தூ³ரம் ம்ருத்யுர்ப⁴வதீதி ? உச்யதே — ஏவம்வித்த்வவிரோதா⁴த் ; இந்த்³ரியவிஷயஸம்ஸர்கா³ஸங்க³ஜோ ஹி பாப்மா ப்ராணாத்மாபி⁴மாநிநோ ஹி விருத்⁴யதே, வாகா³தி³விஶேஷாத்மாபி⁴மாநஹேதுத்வாத்ஸ்வாபா⁴விகாஜ்ஞாநஹேதுத்வாச்ச ; ஶாஸ்த்ரஜநிதோ ஹி ப்ராணாத்மாபி⁴மாந: ; தஸ்மாத் ஏவம்வித³: பாப்மா தூ³ரம் ப⁴வதீதி யுக்தம் , விரோதா⁴த் ; — ததே³தத்ப்ரத³ர்ஶயதி —

ஸா வா ஏஷா தே³வதைதாஸாம் தே³வதாநாம் பாப்மாநம் ம்ருத்யுமபஹத்ய யத்ராஸாம் தி³ஶாமந்தஸ்தத்³க³மயாஞ்சகார ததா³ஸாம் பாப்மநோ விந்யத³தா⁴த்தஸ்மாந்ந ஜநமியாந்நாந்தமியாந்நேத்பாப்மாநம் ம்ருத்யுமந்வவாயாநீதி ॥ 10 ॥

ஸா வா ஏஷா தே³வதேத்யுக்தார்த²ம் । ஏதாஸாம் வாகா³தீ³நாம் தே³வதாநாம் , பாப்மாநம் ம்ருத்யும் — ஸ்வாபா⁴விகாஜ்ஞாநப்ரயுக்தேந்த்³ரியவிஷயஸம்ஸர்கா³ஸங்க³ஜநிதேந ஹி பாப்மநா ஸர்வோ ம்ரியதே, ஸ ஹ்யதோ ம்ருத்யு: — தம் , ப்ராணாத்மாபி⁴மாநரூபாப்⁴யோ தே³வதாப்⁴ய:, அபச்சி²த்³ய அபஹத்ய, — ப்ராணாத்மாபி⁴மாநமாத்ரதயைவ ப்ராணோ(அ)பஹந்தேத்யுச்யதே ; விரோதா⁴தே³வ து பாப்மைவம்விதோ³ தூ³ரம் க³தோ ப⁴வதி ; கிம் புநஶ்சகார தே³வதாநாம் பாப்மாநம் ம்ருத்யுமபஹத்யேத்யுச்யதே — யத்ர யஸ்மிந் , ஆஸாம் ப்ராச்யாதீ³நாம் தி³ஶாம் , அந்த: அவஸாநம் , தத் தத்ர க³மயாஞ்சகார க³மநம் க்ருதவாநித்யேதத் । நநு நாஸ்தி தி³ஶாமந்த:, கத²மந்தம் க³மிதவாநிதி ; உச்யதே — ஶ்ரௌதவிஜ்ஞாநவஜ்ஜநாவதி⁴நிமித்தகல்பிதத்வாத்³தி³ஶாம் தத்³விரோதி⁴ஜநாத்⁴யுஷித ஏவ தே³ஶோ தி³ஶாமந்த:, தே³ஶாந்தோ(அ)ரண்யமிதி யத்³வத் ; இத்யதோ³ஷ: । தத்தத்ர க³மயித்வா, ஆஸாம் தே³வதாநாம் , பாப்மந இதி த்³விதீயாப³ஹுவசநம் , விந்யத³தா⁴த் விவித⁴ம் ந்யக்³பா⁴வேநாத³தா⁴த்ஸ்தா²பிதவதீ, ப்ராணதே³வதா ; ப்ராணாத்மாபி⁴மாநஶூந்யேஷ்வந்த்யஜநேஷ்விதி ஸாமர்த்²யாத் ; இந்த்³ரியஸம்ஸர்க³ஜோ ஹி ஸ இதி ப்ராண்யாஶ்ரயதாவக³ம்யதே । தஸ்மாத்தமந்த்யம் ஜநம் , நேயாத் ந க³ச்சே²த் ஸம்பா⁴ஷணத³ர்ஶநாதி³பி⁴ர்ந ஸம்ஸ்ருஜேத் ; தத்ஸம்ஸர்கே³ பாப்மநா ஸம்ஸர்க³: க்ருத: ஸ்யாத் ; பாப்மாஶ்ரயோ ஹி ஸ: ; தஜ்ஜநநிவாஸம் சாந்தம் தி³க³ந்தஶப்³த³வாச்யம் , நேயாத் — ஜநஶூந்யமபி, ஜநமபி தத்³தே³ஶவியுக்தம் , இத்யபி⁴ப்ராய: । நேதி³தி பரிப⁴யார்தே² நிபாத: ; இத்த²ம் ஜநஸம்ஸர்கே³, பாப்மாநம் ம்ருத்யும் , அந்வவாயாநீதி — அநு அவ அயாநீதி அநுக³ச்சே²யமிதி ; ஏவம் பீ⁴தோ ந ஜநமந்தம் சேயாதி³தி பூர்வேண ஸம்ப³ந்த⁴: ॥

ஸா வா ஏஷா தே³வதைதாஸாம் தே³வதாநாம் பாப்மாநம் ம்ருத்யுமபஹத்யாதை²நா ம்ருத்யுமத்யவஹத் ॥ 11 ॥

ஸா வா ஏஷா தே³வதா — ததே³தத்ப்ராணாத்மஜ்ஞாநகர்மப²லம் வாகா³தீ³நாமக்³ந்யாத்³யாத்மத்வமுச்யதே । அதை²நா ம்ருத்யுமத்யவஹத் — யஸ்மாதா³த்⁴யாத்மிகபரிச்சே²த³கர: பாப்மா ம்ருத்யு: ப்ராணாத்மவிஜ்ஞாநேநாபஹத:, தஸ்மாத்ஸ ப்ராணோ(அ)பஹந்தா பாப்மநோ ம்ருத்யோ: ; தஸ்மாத்ஸ ஏவ ப்ராண:, ஏநா வாகா³தி³தே³வதா:, ப்ரக்ருதம் பாப்மாநம் ம்ருத்யும் , அதீத்ய அவஹத் ப்ராபயத் ஸ்வம் ஸ்வமபரிச்சி²ந்நமக்³ந்யாதி³தே³வதாத்மரூபம் ॥

ஸ வை வாசமேவ ப்ரத²மாமத்யவஹத் ; ஸா யதா³ ம்ருத்யுமத்யமுச்யத ஸோ(அ)க்³நிரப⁴வத் ; ஸோ(அ)யமக்³நி: பரேண ம்ருத்யுமதிக்ராந்தோ தீ³ப்யதே ॥ 12 ॥

ஸ வை வாசமேவ ப்ரத²மாமத்யவஹத் — ஸ ப்ராண:, வாசமேவ, ப்ரத²மாம் ப்ரதா⁴நாமித்யேதத் — உத்³கீ³த²கர்மணீதரகரணாபேக்ஷயா ஸாத⁴கதமத்வம் ப்ராதா⁴ந்யம் தஸ்யா: — தாம் ப்ரத²மாமத்யவஹத் வஹநம் க்ருதவாந் । தஸ்யா: புநர்ம்ருத்யுமதீத்யோடா⁴யா: கிம் ரூபமித்யுச்யதே — ஸா வாக் , யதா³ யஸ்மிந்காலே, பாப்மாநம் ம்ருத்யும் , அத்யமுச்யத அதீத்யாமுச்யத மோசிதா ஸ்வயமேவ, ததா³ ஸ:
அக்³நி: அப⁴வத் — ஸா வாக் — பூர்வமப்யக்³நிரேவ ஸதீ ம்ருத்யுவியோகே³(அ)ப்யக்³நிரேவாப⁴வத் । ஏதாவாம்ஸ்து விஶேஷோ ம்ருத்யுவியோகே³ — ஸோ(அ)யமதிக்ராந்தோ(அ)க்³நி:, பரேண ம்ருத்யும் பரஸ்தாந்ம்ருத்யோ:, தீ³ப்யதே ; ப்ராங்மோக்ஷாந்ம்ருத்யுப்ரதிப³த்³தோ⁴(அ)த்⁴யாத்மவாகா³த்மநா நேதா³நீமிவ தீ³ப்திமாநாஸீத் ; இதா³நீம் து ம்ருத்யும் பரேண தீ³ப்யதே ம்ருத்யுவியோகா³த் ॥

அத² ப்ராணமத்யவஹத் ; ஸ யதா³ ம்ருத்யுமத்யமுச்யத ஸ வாயுரப⁴வத் ; ஸோ(அ)யம் வாயு: பரேண ம்ருத்யுமதிக்ராந்த: பவதே ॥ 13 ॥

ததா² — ப்ராண: க்⁴ராணம் — வாயுரப⁴வத் ; ஸ து பவதே ம்ருத்யும் பரேணாதிக்ராந்த: । ஸர்வமந்யது³க்தார்த²ம் ॥

அத² சக்ஷுரத்யவஹத் ; தத்³யதா³ ம்ருத்யுமத்யமுச்யத ஸ ஆதி³த்யோ(அ)ப⁴வத் ; ஸோ(அ)ஸாவாதி³த்ய: பரேண ம்ருத்யுமதிக்ராந்தஸ்தபதி ॥ 14 ॥

ததா² சக்ஷுராதி³த்யோ(அ)ப⁴வத் ; ஸ து தபதி ॥

அத² ஶ்ரோத்ரமத்யவஹத் ; தத்³யதா³ ம்ருத்யுமத்யமுச்யத தா தி³ஶோ(அ)ப⁴வம்ஸ்தா இமா தி³ஶ: பரேண ம்ருத்யுமதிக்ராந்தா: ॥ 15 ॥

ததா² ஶ்ரோத்ரம் தி³ஶோ(அ)ப⁴வந் ; தி³ஶ: ப்ராச்யாதி³விபா⁴கே³நாவஸ்தி²தா: ॥

அத² மநோ(அ)த்யவஹத் ; தத்³யதா³ ம்ருத்யுமத்யமுச்யத ஸ சந்த்³ரமா அப⁴வத் ; ஸோ(அ)ஸௌ சந்த்³ர: பரேண ம்ருத்யுமதிக்ராந்தோ பா⁴த்யேவம் ஹ வா ஏநமேஷா தே³வதா ம்ருத்யுமதிவஹதி ய ஏவம் வேத³ ॥ 16 ॥

மந: சந்த்³ரமா: — பா⁴தி । யதா² பூர்வயஜமாநம் வாகா³த்³யக்³ந்யாதி³பா⁴வேந ம்ருத்யுமத்யவஹத் , ஏவம் ஏநம் வர்தமாநயஜமாநமபி, ஹ வை, ஏஷா ப்ராணதே³வதா ம்ருத்யுமதிவஹதி வாகா³த்³யக்³ந்யாதி³பா⁴வேந, ஏவம் யோ வாகா³தி³பஞ்சகவிஶிஷ்டம் ப்ராணம் வேத³ ; ‘தம் யதா² யதோ²பாஸதே ததே³வ ப⁴வதி’ (ஶத. 10 । 5 । 2 । 20) இதி ஶ்ருதே: ॥

அதா²த்மநே(அ)ந்நாத்³யமாகா³யத்³யத்³தி⁴ கிஞ்சாந்நமத்³யதே(அ)நேநைவ தத³த்³யத இஹ ப்ரதிதிஷ்ட²தி ॥ 17 ॥

அதா²த்மநே । யதா² வாகா³தி³பி⁴ராத்மார்த²மாகா³நம் க்ருதம் ; ததா² முக்²யோ(அ)பி ப்ராண: ஸர்வப்ராணஸாதா⁴ரணம் ப்ராஜாபத்யப²லமாகா³நம் க்ருத்வா த்ரிஷு பவமாநேஷு, அத² அநந்தரம் ஶிஷ்டேஷு நவஸு ஸ்தோத்ரேஷு, ஆத்மநே ஆத்மார்த²ம் , அந்நாத்³யம் அந்நம் ச ததா³த்³யம் ச அந்நாத்³யம் , ஆகா³யத் । கர்து: காமஸம்யோகோ³ வாசநிக இத்யுக்தம் । கத²ம் புநஸ்தத³ந்நாத்³யம் ப்ராணேநாத்மார்த²மாகீ³தமிதி க³ம்யத இத்யத்ர ஹேதுமாஹ — யத்கிஞ்சேதி — ஸாமாந்யாந்நமாத்ரபராமர்ஶார்த²: ; ஹீதி ஹேதௌ ; யஸ்மால்லோகே ப்ராணிபி⁴ர்யத்கிஞ்சித³ந்நமத்³யதே ப⁴க்ஷ்யதே தத³நேநைவ ப்ராணேநைவ ; அந இதி ப்ராணஸ்யாக்²யா ப்ரஸித்³தா⁴ ; அந: ஶப்³த³: ஸாந்த: ஶகடவாசீ, யஸ்த்வந்ய: ஸ்வராந்த: ஸ ப்ராணபர்யாய: ; ப்ராணேநைவ தத³த்³யத இத்யர்த²: ; கிஞ்ச, ந கேவலம் ப்ராணேநாத்³யத ஏவாந்நாத்³யம் , தஸ்மிஞ்ஶரீராகாரபரிணதே(அ)ந்நாத்³யே இஹ, ப்ரதிதிஷ்ட²தி ப்ராண: ; தஸ்மாத்ப்ராணேநாத்மந: ப்ரதிஷ்டா²ர்த²மாகீ³தமந்நாத்³யம் । யத³பி ப்ராணேநாந்நாத³நம் தத³பி ப்ராணஸ்ய ப்ரதிஷ்டா²ர்த²மேவேதி ந வாகா³தி³ஷ்விவ கல்யாணாஸங்க³ஜபாப்மஸம்ப⁴வ: ப்ராணே(அ)ஸ்தி ॥

தே தே³வா அப்³ருவந்நேதாவத்³வா இத³ம் ஸர்வம் யத³ந்நம் ததா³த்மந ஆகா³ஸீரநு நோ(அ)ஸ்மிந்நந்ந ஆப⁴ஜஸ்வேதி தே வை மாபி⁴ஸம்விஶதேதி ததே²தி தம் ஸமந்தம் பரிண்யவிஶந்த । தஸ்மாத்³யத³நேநாந்நமத்தி தேநைதாஸ்த்ருப்யந்த்யேவம் ஹ வா ஏநம் ஸ்வா அபி⁴ஸம்விஶந்தி ப⁴ர்தா ஸ்வாநாம் ஶ்ரேஷ்ட²: புர ஏதா ப⁴வத்யந்நாதோ³(அ)தி⁴பதிர்ய ஏவம் வேத³ ய உ ஹைவம்வித³ம் ஸ்வேஷு ப்ரதி ப்ரதிர்பு³பூ⁴ஷதி ந ஹைவாலம் பா⁴ர்யேப்⁴யோ ப⁴வத்யத² ய ஏவைதமநு ப⁴வதி யோ வைதமநு பா⁴ர்யாந்பு³பூ⁴ர்ஷதி ஸ ஹைவாலம் பா⁴ர்யேப்⁴யோ ப⁴வதி ॥ 18 ॥

தே தே³வா: । நந்வவதா⁴ரணமயுக்தம் ‘ப்ராணேநைவ தத³த்³யதே’ இதி, வாகா³தீ³நாமப்யந்நநிமித்தோபகாரத³ர்ஶநாத் ; நைஷ தோ³ஷ:, ப்ராணத்³வாரத்வாத்தது³பகாரஸ்ய । கத²ம் ப்ராணத்³வாரகோ(அ)ந்நக்ருதோ வாகா³தீ³நாமுபகார இத்யேதமர்த²ம் ப்ரத³ர்ஶயந்நாஹ — தே வாகா³த³யோ தே³வா:, ஸ்வவிஷயத்³யோதநாத்³தே³வா:, அப்³ருவந் உக்தவந்தோ முக்²யம் ப்ராணம் — ‘இத³ம் ஏதாவத் , நாதோ(அ)தி⁴கமஸ்தி ; வா இதி ஸ்மரணார்த²: ; இத³ம் தத்ஸர்வமேதாவதே³வ ; கிம் ? யத³ந்நம் ப்ராணஸ்தி²திகரமத்³யதே லோகே, தத்ஸர்வமாத்மநே ஆத்மார்த²ம் , ஆகா³ஸீ: ஆகீ³தவாநஸி ஆகா³நேநாத்மஸாத்க்ருதமித்யர்த²: ; வயம் சாந்நமந்தரேண ஸ்தா²தும் நோத்ஸஹாமஹே ; அத: அநு பஶ்சாத் , ந: அஸ்மாந் , அஸ்மிந்நந்நே ஆத்மார்தே² தவாந்நே, ஆப⁴ஜஸ்வ ஆபா⁴ஜயஸ்வ ; ணிசோ(அ)ஶ்ரவணம் சா²ந்த³ஸம் ; அஸ்மாம்ஶ்சாந்நபா⁴கி³ந: குரு’ । இதர ஆஹ — ‘தே யூயம் யதி³ அந்நார்தி²ந: வை, மா மாம் , அபி⁴ஸம்விஶத ஸமந்ததோ மாமாபி⁴முக்²யேந நிவிஶத’ — இதி ஏவமுக்தவதி ப்ராணே, ததே²தி ஏவமிதி, தம் ப்ராணம் பரிஸமந்தம் பரிஸமந்தாத் , ந்யவிஶந்த நிஶ்சயேநாவிஶந்த, தம் ப்ராணம் பரிவேஷ்ட்ய நிவிஷ்டவந்த இத்யர்த²: । ததா² நிவிஷ்டாநாம் ப்ராணாநுஜ்ஞயா தேஷாம் ப்ராணேநைவாத்³யமாநம் ப்ராணஸ்தி²திகரம் ஸத³ந்நம் த்ருப்திகரம் ப⁴வதி ; ந ஸ்வாதந்த்ர்யேணாந்நஸம்ப³ந்தோ⁴ வாகா³தீ³நாம் । தஸ்மாத்³யுக்தமேவாவதா⁴ரணம் — ‘அநேநைவ தத³த்³யதே’ இதி । ததே³வ சாஹ — தஸ்மாத் யஸ்மாத்ப்ராணாஶ்ரயதயைவ ப்ராணாநுஜ்ஞயாபி⁴ஸந்நிவிஷ்டா வாகா³தி³தே³வதாஸ்தஸ்மாத் , யத³ந்நம் , அநேந ப்ராணேந, அத்தி லோக:, தேநாந்நேந, ஏதா வாகா³த்³யா:, த்ருப்யந்தி । வாகா³த்³யாஶ்ரயம் ப்ராணம் யோ வேத³ — ‘வாகா³த³யஶ்ச பஞ்ச ப்ராணாஶ்ரயா:’ இதி, தமப்யேவம் , ஏவம் ஹ வை, ஸ்வா ஜ்ஞாதய:, அபி⁴ஸம்விஶந்தி வாகா³த³ய இவ ப்ராணம் ; ஜ்ஞாதீநாமாஶ்ரயணீயோ ப⁴வதீத்யபி⁴ப்ராய: । அபி⁴ஸந்நிவிஷ்டாநாம் ச ஸ்வாநாம் , ப்ராணவதே³வ வாகா³தீ³நாம் , ஸ்வாந்நேந ப⁴ர்தா ப⁴வதி ; ததா² ஶ்ரேஷ்ட²: ; புரோ(அ)க்³ரத:, ஏதா க³ந்தா, ப⁴வதி, வாகா³தீ³நாமிவ ப்ராண: ; ததா² அந்நாதோ³(அ)நாமயாவீத்யர்த²: ; அதி⁴பதிரதி⁴ஷ்டா²ய ச பாலயிதா ஸ்வதந்த்ர: பதி: ப்ராணவதே³வ வாகா³தீ³நாம் ; ய ஏவம் ப்ராணம் வேத³ தஸ்யைதத்³யதோ²க்தம் ப²லம் ப⁴வதி । கிஞ்ச ய உ ஹைவம்வித³ம் ப்ராணவித³ம் ப்ரதி, ஸ்வேஷு ஜ்ஞாதீநாம் மத்⁴யே, ப்ரதி: ப்ரதிகூல:, பு³பூ⁴ஷதி ப்ரதிஸ்பர்தீ⁴ப⁴விதுமிச்ச²தி, ஸோ(அ)ஸுரா இவ ப்ராணப்ரதிஸ்பர்தி⁴நோ ந ஹைவாலம் ந பர்யாப்த:, பா⁴ர்யேப்⁴ய: ப⁴ரணீயேப்⁴ய:, ப⁴வதி, ப⁴ர்துமித்யர்த²: । அத² புநர்ய ஏவ ஜ்ஞாதீநாம் மத்⁴யே ஏதமேவம்வித³ம் வாகா³த³ய இவ ப்ராணம் , அநு அநுக³தோ ப⁴வதி, யோ வா ஏதமேவம்வித³ம் , அந்வேவ அநுவர்தயந்நேவ, ஆத்மீயாந்பா⁴ர்யாந்பு³பூ⁴ர்ஷதி ப⁴ர்துமிச்ச²தி, யதை²வ வாகா³த³ய: ப்ராணாநுவ்ருத்த்யாத்மபு³பூ⁴ர்ஷவ ஆஸந் ; ஸ ஹைவாலம் பர்யாப்த:, பா⁴ர்யேப்⁴யோ ப⁴ரணீயேப்⁴ய:, ப⁴வதி ப⁴ர்தும் , நேதர: ஸ்வதந்த்ர: । ஸர்வமேதத்ப்ராணகு³ணவிஜ்ஞாநப²லமுக்தம் ॥
கார்யகரணாநாமாத்மத்வப்ரதிபாத³நாய ப்ராணஸ்யாங்கி³ரஸத்வமுபந்யஸ்தம் — ‘ஸோ(அ)யாஸ்ய ஆங்கி³ரஸ:’ இதி ; ‘அஸ்மாத்³தே⁴தோரயமாங்கி³ரஸ:’ இத்யாங்கி³ரஸத்வே ஹேதுர்நோக்த: ; தத்³தே⁴துஸித்³த்⁴யர்த²மாரப்⁴யதே । தத்³தே⁴துஸித்³த்⁴யாயத்தம் ஹி கார்யகரணாத்மத்வம் ப்ராணஸ்ய ॥
அநந்தரம் ச வாகா³தீ³நாம் ப்ராணாதீ⁴நதோக்தா ; ஸா ச கத²முபபாத³நீயேத்யாஹ —

ஸோ(அ)யாஸ்ய ஆங்கி³ரஸோ(அ)ங்கா³நாம் ஹி ரஸ: ப்ராணோ வா அங்கா³நாம் ரஸ: ப்ராணோ ஹி வா அங்கா³நாம் ரஸஸ்தஸ்மாத்³யஸ்மாத்கஸ்மாச்சாங்கா³த்ப்ராண உத்க்ராமதி ததே³வ தச்சு²ஷ்யத்யேஷ ஹி வா அங்கா³நாம் ரஸ: ॥ 19 ॥

‘ஸோ(அ)யாஸ்ய ஆங்கி³ரஸ:’ இத்யாதி³ யதோ²பந்யஸ்தமேவோபாதீ³யதே உத்தரார்த²ம் । ‘ப்ராணோ வா அங்கா³நாம் ரஸ:’ இத்யேவமந்தம் வாக்யம் யதா²வ்யாக்²யாதார்த²மேவ புந: ஸ்மாரயதி । கத²ம் ? — ப்ராணோ வா அங்கா³நாம் ரஸ இதி । ப்ராணோ ஹி ; ஹி - ஶப்³த³: ப்ரஸித்³தௌ⁴ ; அங்கா³நாம் ரஸ: ; ப்ரஸித்³த⁴மேதத்ப்ராணஸ்யாங்க³ரஸத்வம் ந வாகா³தீ³நாம் ; தஸ்மாத்³யுக்தம் ‘ப்ராணோ வா’ இதி ஸ்மாரணம் । கத²ம் புந: ப்ரஸித்³த⁴த்வமித்யத ஆஹ — தஸ்மாச்ச²ப்³த³ உபஸம்ஹாரார்த²ம் உபரித்வேந ஸம்ப³த்⁴யதே ; யஸ்மாத்³யதோ(அ)வயவாத் , கஸ்மாத³நுக்தவிஶேஷாத் ; யஸ்மாத்கஸ்மாத் யத: குதஶ்சிச்ச, அங்கா³ச்ச²ரீராவயவாத³விஶேஷிதாத் , ப்ராண: உத்க்ராமத்யபஸர்பதி, ததே³வ தத்ரைவ, தத³ங்க³ம் ஶுஷ்யதி நீரஸம் ப⁴வதி ஶோஷமுபைதி । தஸ்மாதே³ஷ ஹி வா அங்கா³நாம் ரஸ இத்யுபஸம்ஹார: । அத: கார்யகரணாநாமாத்மா ப்ராண இத்யேதத்ஸித்³த⁴ம் । ஆத்மாபாயே ஹி ஶோஷோ மரணம் ஸ்யாத் । தஸ்மாத்தேந ஜீவந்தி ப்ராணிந: ஸர்வே । தஸ்மாத³பாஸ்ய வாகா³தீ³ந்ப்ராண ஏவோபாஸ்ய இதி ஸமுதா³யார்த²: ॥
ஏஷ உ । ந கேவலம் கார்யகரணயோரேவாத்மா ப்ராணோ ரூபகர்மபூ⁴தயோ: ; கிம் தர்ஹி ? ருக்³யஜு:ஸாம்நாம் நாமபூ⁴தாநாமாத்மேதி ஸர்வாத்மகதயா ப்ராணம் ஸ்துவந்மஹீகரோத்யுபாஸ்யத்வாய —

ஏஷ உ ஏவ ப்³ருஹஸ்பதிர்வாக்³வை ப்³ருஹதீ தஸ்யா ஏஷ பதிஸ்தஸ்மாது³ ப்³ருஹஸ்பதி: ॥ 20 ॥

ஏஷ உ ஏவ ப்ரக்ருத ஆங்கி³ரஸோ ப்³ருஹஸ்பதி: । கத²ம் ப்³ருஹஸ்பதிரிதி, உச்யதே — வாக்³வை ப்³ருஹதீ ப்³ருஹதீச்ச²ந்த³: ஷட்த்ரிம்ஶத³க்ஷரா । அநுஷ்டுப்ச வாக் ; கத²ம் ? ‘வாக்³வா அநுஷ்டுப்’ (தை. ஸம். 1 । 3 । 5) இதி ஶ்ருதே: ; ஸா ச வாக³நுஷ்டுப்³ப்³ருஹத்யாம் ச²ந்த³ஸ்யந்தர்ப⁴வதி ; அதோ யுக்தம் ‘வாக்³வை ப்³ருஹதீ’ இதி ப்ரஸித்³த⁴வத்³வக்தும் । ப்³ருஹத்யாம் ச ஸர்வா ருசோ(அ)ந்தர்ப⁴வந்தி, ப்ராணஸம்ஸ்துதத்வாத் ; ‘ப்ராணோ ப்³ருஹதீ’ (ஐ. ஆ. 2 । 1 । 6) ‘ப்ராண ருச இத்யேவ வித்³யாத்’ (ஐ. ஆ. 2 । 2 । 2) இதி ஶ்ருத்யந்தராத் ; வாகா³த்மத்வாச்சர்சாம் ப்ராணே(அ)ந்தர்பா⁴வ: ; தத்கத²மித்யாஹ — தஸ்யா வாசோ ப்³ருஹத்யா ருச:, ஏஷ: ப்ராண:, பதி:, தஸ்யா நிர்வர்தகத்வாத் ; கௌஷ்ட்²யாக்³நிப்ரேரிதமாருதநிர்வர்த்யா ஹி ருக் ; பாலநாத்³வா வாச: பதி: ; ப்ராணேந ஹி பால்யதே வாக் , அப்ராணஸ்ய ஶப்³தோ³ச்சாரணஸாமர்த்²யாபா⁴வாத் ; தஸ்மாது³ ப்³ருஹஸ்பதி: ருசாம் ப்ராண ஆத்மேத்யர்த²: ॥

ஏஷ உ ஏவ ப்³ரஹ்மணஸ்பதிர்வாக்³வை ப்³ரஹ்ம தஸ்யா ஏஷ பதிஸ்தஸ்மாது³ ப்³ரஹ்மணஸ்பதி: ॥ 21 ॥

ததா² யஜுஷாம் । கத²ம் ? ஏஷ உ ஏவ ப்³ரஹ்மணஸ்பதி: । வாக்³வை ப்³ரஹ்ம — ப்³ரஹ்ம யஜு: ; தச்ச வாக்³விஶேஷ ஏவ । தஸ்யா வாசோ யஜுஷோ ப்³ரஹ்மண:, ஏஷ பதி: ; தஸ்மாது³ ப்³ரஹ்மணஸ்பதி: — பூர்வவத் ॥
கத²ம் புநரேதத³வக³ம்யதே ப்³ருஹதீப்³ரஹ்மணோர்‌ருக்³யஜுஷ்ட்வம் ந புநரந்யார்த²த்வமிதி ? உச்யதே — வாச: அந்தே ஸாமஸாமாநாதி⁴கரண்யநிர்தே³ஶாத் ‘வாக்³வை ஸாம’ இதி । ததா² ச ‘வாக்³வை ப்³ருஹதீ’ ‘வாக்³வை ப்³ரஹ்ம’ இதி ச வாக்ஸமாநாதி⁴கரணயோர்‌ருக்³யஜுஷ்ட்வம் யுக்தம் । பரிஶேஷாச்ச — ஸாம்ந்யபி⁴ஹிதே ருக்³யஜுஷீ ஏவ பரிஶிஷ்டே । வாக்³விஶேஷத்வாச்ச — வாக்³விஶேஷௌ ஹி ருக்³யஜுஷீ ; தஸ்மாத்தயோர்வாசா ஸமாநாதி⁴கரணதா யுக்தா । அவிஶேஷப்ரஸங்கா³ச்ச — ‘ஸாம’ ‘உத்³கீ³த²:’ இதி ச ஸ்பஷ்டம் விஶேஷாபி⁴தா⁴நத்வம் , ததா² ப்³ருஹதீப்³ரஹ்மஶப்³த³யோரபி விஶேஷாபி⁴தா⁴நத்வம் யுக்தம் ; அந்யதா² அநிர்தா⁴ரிதவிஶேஷயோராநர்த²க்யாபத்தேஶ்ச, விஶேஷாபி⁴தா⁴நஸ்ய வாங்மாத்ரத்வே சோப⁴யத்ர பௌநருக்த்யாத் ; ருக்³யஜு:ஸாமோத்³கீ³த²ஶப்³தா³நாம் ச ஶ்ருதிஷ்வேவம் க்ரமத³ர்ஶநாத் ॥

ஏஷ உ ஏவ ஸாம வாக்³வை ஸாமைஷ ஸா சாமஶ்சேதி தத்ஸாம்ந: ஸாமத்வம் । யத்³வேவ ஸம: ப்லுஷிணா ஸமோ மஶகேந ஸமோ நாகே³ந ஸம ஏபி⁴ஸ்த்ரிபி⁴ர்லோகை: ஸமோ(அ)நேந ஸர்வேண தஸ்மாத்³வேவ ஸாமாஶ்நுதே ஸாம்ந: ஸாயுஜ்யம் ஸலோகதாம் ய ஏவமேதத்ஸாம வேத³ ॥ 22 ॥

ஏஷ உ ஏவ ஸாம । கத²மித்யாஹ — வாக்³வை ஸா யத்கிஞ்சித்ஸ்த்ரீஶப்³தா³பி⁴தே⁴யம் ஸா வாக் ; ஸர்வஸ்த்ரீஶப்³தா³பி⁴தே⁴யவஸ்துவிஷயோ ஹி ஸர்வநாம - ஸா - ஶப்³த³: ; ததா² அம ஏஷ ப்ராண: ; ஸர்வபும்ஶப்³தா³பி⁴தே⁴யவஸ்துவிஷயோ(அ)ம: - ஶப்³த³: ; ‘கேந மே பௌம்ஸ்நாநி நாமாந்யாப்நோஷீதி, ப்ராணேநேதி ப்³ரூயாத் ; கேந மே ஸ்த்ரீநாமாநீதி, வாசா’ (கௌ. உ. 1 । 7) இதி ஶ்ருத்யந்தராத் ; வாக்ப்ராணாபி⁴தா⁴நபூ⁴தோ(அ)யம் ஸாமஶப்³த³: । ததா² ப்ராணநிர்வர்த்யஸ்வராதி³ஸமுதா³யமாத்ரம் கீ³தி: ஸாமஶப்³தே³நாபி⁴தீ⁴யதே ; அதோ ந ப்ராணவாக்³வ்யதிரேகேண ஸாமநாமாஸ்தி கிஞ்சித் , ஸ்வரவர்ணாதே³ஶ்ச ப்ராணநிர்வர்த்யத்வாத்ப்ராணதந்த்ரத்வாச்ச । ஏஷ உ ஏவ ப்ராண: ஸாம । யஸ்மாத் ஸாம ஸாமேதி வாக்ப்ராணாத்மகம் — ஸா சாமஶ்சேதி, தத் தஸ்மாத் ஸாம்நோ கீ³திரூபஸ்ய ஸ்வராதி³ஸமுதா³யஸ்ய ஸாமத்வம் தத் ப்ரகீ³தம் பு⁴வி ॥
யத் உ ஏவ ஸம: துல்ய: ஸர்வேண வக்ஷ்யமாணேந ப்ரகாரேண, தஸ்மாத்³வா ஸாமேத்யநேந ஸம்ப³ந்த⁴: । வா - ஶப்³த³: ஸாமஶப்³த³லாப⁴நிமித்தப்ரகாராந்தரநிர்தே³ஶஸாமர்த்²யலப்⁴ய: । கேந புந: ப்ரகாரேண ப்ராணஸ்ய துல்யத்வமித்யுச்யதே — ஸம: ப்லுஷிணா புத்திகாஶரீரேண, ஸமோ மஶகேந மஶகஶரீரேண, ஸமோ நாகே³ந ஹஸ்திஶரீரேண, ஸம ஏபி⁴ஸ்த்ரிபி⁴ர்லோகை: த்ரைலோக்யஶரீரேண ப்ராஜாபத்யேந, ஸமோ(அ)நேந ஜக³த்³ரூபேண ஹைரண்யக³ர்பே⁴ண । புத்திகாதி³ஶரீரேஷு கோ³த்வாதி³வத்கார்‌த்ஸ்ந்யேந பரிஸமாப்த இதி ஸமத்வம் ப்ராணஸ்ய, ந புந: ஶரீரமாத்ரபரிமாணேநைவ ; அமூர்தத்வாத்ஸர்வக³தத்வாச்ச । ந ச க⁴டப்ராஸாதா³தி³ப்ரதீ³பவத்ஸங்கோசவிகாஸிதயா ஶரீரேஷு தாவந்மாத்ரம் ஸமத்வம் । ‘த ஏதே ஸர்வ ஏவ ஸமா: ஸர்வே(அ)நந்தா:’ (ப்³ரு. உ. 1 । 5 । 13) இதி ஶ்ருதே: । ஸர்வக³தஸ்ய து ஶரீரேஷு ஶரீரபரிமாணவ்ருத்திலாபோ⁴ ந விருத்⁴யதே । ஏவம் ஸமத்வாத்ஸாமாக்²யம் ப்ராணம் வேத³ ய: ஶ்ருதிப்ரகாஶிதமஹத்த்வம் தஸ்யைதத்ப²லம் — அஶ்நுதே வ்யாப்நோதி, ஸாம்ந: ப்ராணஸ்ய, ஸாயுஜ்யம் ஸயுக்³பா⁴வம் ஸமாநதே³ஹேந்த்³ரியாபி⁴மாநத்வம் , ஸாலோக்யம் ஸமாநலோகதாம் வா, பா⁴வநாவிஶேஷத:, ய ஏவமேதத் யதோ²க்தம் ஸாம ப்ராணம் வேத³ — ஆ ப்ராணாத்மாபி⁴மாநாபி⁴வ்யக்தேருபாஸ்தே இத்யர்த²: ॥

ஏஷ உ வா உத்³கீ³த²: ப்ராணோ வா உத்ப்ராணேந ஹீத³ம் ஸர்வமுத்தப்³த⁴ம் வாகே³வ கீ³தோ²ச்ச கீ³தா² சேதி ஸ உத்³கீ³த²: ॥ 23 ॥

ஏஷ உ வா உத்³கீ³த²: । உத்³கீ³தோ² நாம ஸாமாவயவோ ப⁴க்திவிஶேஷ: நோத்³கா³நம் ; ஸாமாதி⁴காராத் । கத²முத்³கீ³த²: ப்ராண: ? ப்ராணோ வா உத் — ப்ராணேந ஹி யஸ்மாதி³த³ம் ஸர்வம் ஜக³த் உத்தப்³த⁴ம் ஊர்த்⁴வம் ஸ்தப்³த⁴முத்தம்பி⁴தம் வித்⁴ருதமித்யர்த²: ; உத்தப்³தா⁴ர்தா²வத்³யோதகோ(அ)யமுச்ச²ப்³த³: ப்ராணகு³ணாபி⁴தா⁴யக: ; தஸ்மாது³த் ப்ராண: ; வாகே³வ கீ³தா², ஶப்³த³விஶேஷத்வாது³த்³கீ³த²ப⁴க்தே: ; கா³யதே: ஶப்³தா³ர்த²த்வாத்ஸா வாகே³வ ; ந ஹ்யுத்³கீ³த²ப⁴க்தே: ஶப்³த³வ்யதிரேகேண கிஞ்சித்³ரூபமுத்ப்ரேக்ஷ்யதே, தஸ்மாத்³யுக்தமவதா⁴ரணம் வாகே³வ கீ³தே²தி । உச்ச ப்ராண:, கீ³தா² ச ப்ராணதந்த்ரா வாக் , இத்யுப⁴யமேகேந ஶப்³தே³நாபி⁴தீ⁴யதே, ஸ உத்³கீ³த²: ॥
உக்தார்த²தா³ர்ட்⁴யாயாக்²யாயிகாரப்⁴யதே —

தத்³தா⁴பி ப்³ரஹ்மத³த்தஶ்சைகிதாநேயோ ராஜாநம் ப⁴க்ஷயந்நுவாசாயம் த்யஸ்ய ராஜா மூர்தா⁴நம் விபாதயதாத்³யதி³தோ(அ)யாஸ்ய ஆங்கி³ரஸோ(அ)ந்யேநோத³கா³யதி³தி வாசா ச ஹ்யேவ ஸ ப்ராணேந சோத³கா³யதி³தி ॥ 24 ॥

தத்³தா⁴பி । தத் தத்ரைதஸ்மிந்நுக்தே(அ)ர்தே², ஹாபி ஆக்²யாயிகாபி ஶ்ரூயதே ஹ ஸ்ம । ப்³ரஹ்மத³த்த: நாமத: ; சிகிதாநஸ்யாபத்யம் சைகிதாந: தத³பத்யம் யுவா சைகிதாநேய:, ராஜாநம் யஜ்ஞே ஸோமம் , ப⁴க்ஷயந்நுவாச ; கிம் ? ‘அயம் சமஸஸ்தோ² மயா ப⁴க்ஷ்யமாணோ ராஜா, த்யஸ்ய தஸ்ய மமாந்ருதவாதி³ந:, மூர்தா⁴நம் ஶிர:, விபாதயதாத் விஸ்பஷ்டம் பாதயது’ ; தோரயம் தாதஙாதே³ஶ:, ஆஶிஷி லோட் — விபாதயதாதி³தி ; யத்³யஹமந்ருதவாதீ³ ஸ்யாமித்யர்த²: ; கத²ம் புநரந்ருதவாதி³த்வப்ராப்திரிதி, உச்யதே — ‘யத் யதி³ இதோ(அ)ஸ்மாத்ப்ரக்ருதாத்ப்ராணாத்³வாக்ஸம்யுக்தாத் , அயாஸ்ய: — முக்²யப்ராணாபி⁴தா⁴யகேநாயாஸ்யாங்கி³ரஸஶப்³தே³நாபி⁴தீ⁴யதே விஶ்வஸ்ருஜாம் பூர்வர்ஷீணாம் ஸத்ரே உத்³கா³தா — ஸோ(அ)ந்யேந தே³வதாந்தரேண வாக்ப்ராணவ்யதிரிக்தேந, உத³கா³யத் உத்³கா³நம் க்ருதவாந் ; ததோ(அ)ஹமந்ருதவாதீ³ ஸ்யாம் ; தஸ்ய மம தே³வதா விபரீதப்ரதிபத்துர்மூர்தா⁴நம் விபாதயது’ இத்யேவம் ஶபத²ம் சகாரேதி விஜ்ஞாநே ப்ரத்யயகர்தவ்யதாதா³ர்ட்⁴யம் த³ர்ஶயதி । தமிமமாக்²யாயிகாநிர்தா⁴ரிதமர்த²ம் ஸ்வேந வசஸோபஸம்ஹரதி ஶ்ருதி: — வாசா ச ப்ராணப்ரதா⁴நயா ப்ராணேந ச ஸ்வஸ்யாத்மபூ⁴தேந, ஸ: அயாஸ்ய ஆங்கி³ரஸ உத்³கா³தா, உத³கா³யத் இத்யேஷோ(அ)ர்தோ² நிர்தா⁴ரித: ஶபதே²ந ॥

தஸ்ய ஹைதஸ்ய ஸாம்நோ ய: ஸ்வம் வேத³ ப⁴வதி ஹாஸ்ய ஸ்வம் தஸ்ய வை ஸ்வர ஏவ ஸ்வம் தஸ்மாதா³ர்த்விஜ்யம் கரிஷ்யந்வாசி ஸ்வரமிச்சே²த தயா வாசா ஸ்வரஸம்பந்நயார்த்விஜ்யம் குர்யாத்தஸ்மாத்³யஜ்ஞே ஸ்வரவந்தம் தி³த்³ருக்ஷந்த ஏவ । அதோ² யஸ்ய ஸ்வம் ப⁴வதி ப⁴வதி ஹாஸ்ய ஸ்வம் ய ஏவமேதத்ஸாம்ந: ஸ்வம் வேத³ ॥ 25 ॥

தஸ்ய ஹைதஸ்ய । தஸ்யேதி ப்ரக்ருதம் ப்ராணமபி⁴ஸம்ப³த்⁴நாதி । ஹ ஏதஸ்யேதி முக்²யம் வ்யபதி³ஶத்யபி⁴நயேந । ஸாம்ந: ஸாமஶப்³த³வாச்யஸ்ய ப்ராணஸ்ய, ய: ஸ்வம் த⁴நம் , வேத³ ; தஸ்ய ஹ கிம் ஸ்யாத் ? ப⁴வதி ஹாஸ்ய ஸ்வம் । ப²லேந ப்ரலோப்⁴யாபி⁴முகீ²க்ருத்ய ஶுஶ்ரூஷவே ஆஹ — தஸ்ய வை ஸாம்ந: ஸ்வர ஏவ ஸ்வம் । ஸ்வர இதி கண்ட²க³தம் மாது⁴ர்யம் , ததே³வாஸ்ய ஸ்வம் விபூ⁴ஷணம் ; தேந ஹி பூ⁴ஷிதம்ருத்³தி⁴மல்லக்ஷ்யத உத்³கா³நம் ; யஸ்மாதே³வம் தஸ்மாத் ஆர்த்விஜ்யம் ருத்விக்கர்மோத்³கா³நம் , கரிஷ்யந் , வாசி விஷயே, வாசி வாகா³ஶ்ரிதம் , ஸ்வரம் , இத்சே²த இச்சே²த் , ஸாம்நோ த⁴நவத்தாம் ஸ்வரேண சிகீர்ஷுருத்³கா³தா । இத³ம் து ப்ராஸங்கி³கம் விதீ⁴யதே ; ஸாம்ந: ஸௌஸ்வர்யேண ஸ்வரவத்த்வப்ரத்யயே கர்தவ்யே, இச்சா²மாத்ரேண ஸௌஸ்வர்யம் ந ப⁴வதீதி, த³ந்ததா⁴வநதைலபாநாதி³ ஸாமர்த்²யாத்கர்தவ்யமித்யர்த²: । தயைவம் ஸம்ஸ்க்ருதயா வாசா ஸ்வரஸம்பந்நயா ஆர்த்விஜ்யம் குர்யாத் । தஸ்மாத் — யஸ்மாத்ஸாம்ந: ஸ்வபூ⁴த: ஸ்வர: தேந ஸ்வேந பூ⁴ஷிதம் ஸாம, அதோ யஜ்ஞே ஸ்வரவந்தம் உத்³கா³தாரம் , தி³த்³ருக்ஷந்த ஏவ த்³ரஷ்டுமிச்ச²ந்த்யேவ, த⁴நிநமிவ லௌகிகா: । ப்ரஸித்³த⁴ம் ஹி லோகே — அதோ² அபி, யஸ்ய ஸ்வம் த⁴நம் ப⁴வதி, தம் த⁴நிநம் தி³த்³ருக்ஷந்தே — இதி । ஸித்³த⁴ஸ்ய கு³ணவிஜ்ஞாநப²லஸம்ப³ந்த⁴ஸ்யோபஸம்ஹார: க்ரியதே — ப⁴வதி ஹாஸ்ய ஸ்வம் , ய ஏவமேதத்ஸாம்ந: ஸ்வம் வேதே³தி ॥

தஸ்ய ஹைதஸ்ய ஸாம்நோ ய: ஸுவர்ணம் வேத³ ப⁴வதி ஹாஸ்ய ஸுவர்ணம் தஸ்ய வை ஸ்வர ஏவ ஸுவர்ணம் ப⁴வதி ஹாஸ்ய ஸுவர்ணம் ய ஏவமேதத்ஸாம்ந: ஸுவர்ணம் வேத³ ॥ 26 ॥

அதா²ந்யோ கு³ண: ஸுவர்ணவத்தாலக்ஷணோ விதீ⁴யதே । அஸாவபி ஸௌஸ்வர்யமேவ । ஏதாவாந்விஶேஷ: — பூர்வம் கண்ட²க³தமாது⁴ர்யம் ; இத³ம் து லாக்ஷணிகம் ஸுவர்ணஶப்³த³வாச்யம் । தஸ்ய ஹைதஸ்ய ஸாம்நோ ய: ஸுவர்ணம் வேத³, ப⁴வதி ஹாஸ்ய ஸுவர்ணம் ; ஸுவர்ணஶப்³த³ஸாமாந்யாத்ஸ்வரஸுவர்ணயோ: । லௌகிகமேவ ஸுவர்ணம் கு³ணவிஜ்ஞாநப²லம் ப⁴வதீத்யர்த²: । தஸ்ய வை ஸ்வர ஏவ ஸுவர்ணம் । ப⁴வதி ஹாஸ்ய ஸுவர்ணம் ய ஏவமேதத்ஸாம்ந: ஸுவர்ணம் வேதே³தி பூர்வவத்ஸர்வம் ॥

தஸ்ய ஹைதஸ்ய ஸாம்நோ ய: ப்ரதிஷ்டா²ம் வேத³ ப்ரதி ஹ திஷ்ட²தி தஸ்ய வை வாகே³வ ப்ரதிஷ்டா² வாசி ஹி க²ல்வேஷ ஏதத்ப்ராண: ப்ரதிஷ்டி²தோ கீ³யதே(அ)ந்ந இத்யு ஹைக ஆஹு: ॥ 27 ॥

ததா² ப்ரதிஷ்டா²கு³ணம் விதி⁴த்ஸந்நாஹ — தஸ்ய ஹைதஸ்ய ஸாம்நோ ய: ப்ரதிஷ்டா²ம் வேத³ ; ப்ரிதிதிஷ்ட²த்யஸ்யாமிதி ப்ரதிஷ்டா² வாக் ; தாம் ப்ரதிஷ்டா²ம் ஸாம்நோ கு³ணம் , யோ வேத³ ஸ ப்ரதிதிஷ்ட²தி ஹ । ‘தம் யதா² யதோ²பாஸதே’ (ஶத. ப்³ரா. 10 । 5 । 2 । 20) இதி ஶ்ருதேஸ்தத்³கு³ணத்வம் யுக்தம் । பூர்வவத்ப²லேந ப்ரதிலோபி⁴தாய கா ப்ரதிஷ்டே²தி ஶுஶ்ரூஷவ ஆஹ — தஸ்ய வை ஸாம்நோ வாகே³வ । வாகி³தி ஜிஹ்வாமூலாதீ³நாம் ஸ்தா²நாநாமாக்²யா ; ஸைவ ப்ரதிஷ்டா² । ததா³ஹ — வாசி ஹி ஜிஹ்வாமூலாதி³ஷு ஹி யஸ்மாத்ப்ரதிஷ்டி²த: ஸந்நேஷ ப்ராண: ஏதத்³கா³நம் கீ³யதே கீ³திபா⁴வமாபத்³யதே, தஸ்மாத்ஸாம்ந: ப்ரதிஷ்டா² வாக் । அந்நே ப்ரதிஷ்டி²தோ கீ³யத இத்யு ஹ ஏகே அந்யே ஆஹு: ; இஹ ப்ரதிதிஷ்ட²தீதி யுக்தம் । அநிந்தி³தத்வாதே³கீயபக்ஷஸ்ய விகல்பேந ப்ரதிஷ்டா²கு³ணவிஜ்ஞாநம் குர்யாத் — வாக்³வா ப்ரதிஷ்டா², அந்நம் வேதி ॥

அதா²த: பவமாநாநாமேவாப்⁴யாரோஹ: ஸ வை க²லு ப்ரஸ்தோதா ஸாம ப்ரஸ்தௌதி ஸ யத்ர ப்ரஸ்துயாத்ததே³தாநி ஜபேத் । அஸதோ மா ஸத்³க³மய தமஸோ மா ஜ்யோதிர்க³மய ம்ருத்யோர்மாம்ருதம் க³மயேதி ஸ யதா³ஹாஸதோ மா ஸத்³க³மயேதி ம்ருத்யுர்வா அஸத்ஸத³ம்ருதம் ம்ருத்யோர்மாம்ருதம் க³மயாம்ருதம் மா குர்வித்யேவைததா³ஹ தமஸோ மா ஜ்யோதிர்க³மயேதி ம்ருத்யுர்வை தமோ ஜ்யோதிரம்ருதம் ம்ருத்யோர்மாம்ருதம் க³மயாம்ருதம் மா குர்வித்யேவைததா³ஹ ம்ருத்யோர்மாம்ருதம் க³மயேதி நாத்ர திரோஹிதமிவாஸ்தி । அத² யாநீதராணி ஸ்தோத்ராணி தேஷ்வாத்மநே(அ)ந்நாத்³யமாகா³யேத்தஸ்மாது³ தேஷு வரம் வ்ருணீத யம் காமம் காமயேத தம் ஸ ஏஷ ஏவம்விது³த்³கா³தாத்மநே வா யஜமாநாய வா யம் காமம் காமயதே தமாகா³யதி தத்³தை⁴தல்லோகஜிதே³வ ந ஹைவாலோக்யதாயா ஆஶாஸ்தி ய ஏவமேதத்ஸாம வேத³ ॥ 28 ॥

ஏவம் ப்ராணவிஜ்ஞாநவதோ ஜபகர்ம விதி⁴த்ஸ்யதே । யத்³விஜ்ஞாநவதோ ஜபகர்மண்யதி⁴காரஸ்தத்³விஜ்ஞாநமுக்தம் । அதா²நந்தரம் , யஸ்மாச்சைவம் விது³ஷா ப்ரயுஜ்யமாநம் தே³வபா⁴வாயாப்⁴யாரோஹப²லம் ஜபகர்ம, அத: தஸ்மாத் தத்³விதீ⁴யதே இஹ । தஸ்ய சோத்³கீ³த²ஸம்ப³ந்தா⁴த்ஸர்வத்ர ப்ராப்தௌ பவமாநாநாமிதி வசநாத் , பவமாநேஷு த்ரிஷ்வபி கர்தவ்யதாயாம் ப்ராப்தாயாம் , புந: காலஸங்கோசம் கரோதி — ஸ வை க²லு ப்ரஸ்தோதா ஸாம ப்ரஸ்தௌதி । ஸ ப்ரஸ்தோதா, யத்ர யஸ்மிந்காலே, ஸாம ப்ரஸ்துயாத்ப்ராரபே⁴த, தஸ்மிந்கால ஏதாநி ஜபேத் । அஸ்ய ச ஜபகர்மண ஆக்²யா அப்⁴யாரோஹ இதி । ஆபி⁴முக்²யேநாரோஹத்யநேந ஜபகர்மணைவம்வித்³தே³வபா⁴வமாத்மாநமித்யப்⁴யாரோஹ: । ஏதாநீதி ப³ஹுவசநாத்த்ரீணி யஜூம்ஷி । த்³விதீயாநிர்தே³ஶாத்³ப்³ராஹ்மணோத்பந்நத்வாச்ச யதா²படி²த ஏவ ஸ்வர: ப்ரயோக்தவ்யோ ந மாந்த்ர: । யாஜமாநம் ஜபகர்ம ॥
ஏதாநி தாநி யஜூம்ஷி — ‘அஸதோ மா ஸத்³க³மய’ ‘தமஸோ மா ஜ்யோதிர்க³மய’ ‘ம்ருத்யோர்மாம்ருதம் க³மய’ இதி । மந்த்ராணாமர்த²ஸ்திரோஹிதோ ப⁴வதீதி ஸ்வயமேவ வ்யாசஷ்டே ப்³ராஹ்மணம் மந்த்ரார்த²ம் — ஸ: மந்த்ர:, யதா³ஹ யது³க்தவாந் ; கோ(அ)ஸாவர்த² இத்யுச்யதே — ‘அஸதோ மா ஸத்³க³மய’ இதி । ம்ருத்யுர்வா அஸத் — ஸ்வாபா⁴விககர்மவிஜ்ஞாநே ம்ருத்யுரித்யுச்யேதே ; அஸத் அத்யந்தாதோ⁴பா⁴வஹேதுத்வாத் ; ஸத் அம்ருதம் — ஸத் ஶாஸ்த்ரீயகர்மவிஜ்ஞாநே, அமரணஹேதுத்வாத³ம்ருதம் । தஸ்மாத³ஸத: அஸத்கர்மணோ(அ)ஜ்ஞாநாச்ச, மா மாம் , ஸத் ஶாஸ்த்ரீயகர்மவிஜ்ஞாநே, க³மய, தே³வபா⁴வஸாத⁴நாத்மபா⁴வமாபாத³யேத்யர்த²: । தத்ர வாக்யார்த²மாஹ — அம்ருதம் மா குர்வித்யேவைததா³ஹேதி । ததா² தமஸோ மா ஜ்யோதிர்க³மயேதி । ம்ருத்யுர்வை தம:, ஸர்வம் ஹ்யஜ்ஞாநமாவரணாத்மகத்வாத்தம:, ததே³வ ச மரணஹேதுத்வாந்ம்ருத்யு: । ஜ்யோதிரம்ருதம் பூர்வோக்தவிபரீதம் தை³வம் ஸ்வரூபம் । ப்ரகாஶாத்மகத்வாஜ்ஜ்ஞாநம் ஜ்யோதி: ; ததே³வாம்ருதம் அவிநாஶாத்மகத்வாத் ; தஸ்மாத்தமஸோ மா ஜ்யோதிர்க³மயேதி । பூர்வவந்ம்ருத்யோர்மாம்ருதம் க³மயேத்யாதி³ ; அம்ருதம் மா குர்வித்யேவைததா³ஹ — தை³வம் ப்ராஜாபத்யம் ப²லபா⁴வமாபாத³யேத்யர்த²: । பூர்வோ மந்த்ரோ(அ)ஸாத⁴நஸ்வபா⁴வாத்ஸாத⁴நபா⁴வமாபாத³யேதி ; த்³விதீயஸ்து ஸாத⁴நபா⁴வாத³ப்யஜ்ஞாநரூபாத்ஸாத்⁴யபா⁴வமாபாத³யேதி । ம்ருத்யோர்மாம்ருதம் க³மயேதி பூர்வயோரேவ மந்த்ரயோ: ஸமுச்சிதோ(அ)ர்த²ஸ்த்ருதீயேந மந்த்ரேணோச்யத இதி ப்ரஸித்³தா⁴ர்த²தைவ । நாத்ர த்ருதீயே மந்த்ரே திரோஹிதமந்தர்ஹிதமிவார்த²ரூபம் பூர்வயோரிவ மந்த்ரயோரஸ்தி ; யதா²ஶ்ருத ஏவார்த²: ॥
யாஜமாநமுத்³கா³நம் க்ருத்வா பவமாநேஷு த்ரிஷு, அதா²நந்தரம் யாநீதராணி ஶிஷ்டாநி ஸ்தோத்ராணி, தேஷ்வாத்மநே(அ)ந்நாத்³யமாகா³யேத் — ப்ராணவிது³த்³கா³தா ப்ராணபூ⁴த: ப்ராணவதே³வ । யஸ்மாத்ஸ ஏஷ உத்³கா³தா ஏவம் ப்ராணம் யதோ²க்தம் வேத்தி, அத: ப்ராணவதே³வ தம் காமம் ஸாத⁴யிதும் ஸமர்த²: ; தஸ்மாத்³யஜமாநஸ்தேஷு ஸ்தோத்ரேஷு ப்ரயுஜ்யமாநேஷு வரம் வ்ருணீத ; யம் காமம் காமயேத தம் காமம் வரம் வ்ருணீத ப்ரார்த²யேத । யஸ்மாத்ஸ ஏஷ ஏவம்விது³த்³கா³தேதி தஸ்மாச்ச²ப்³தா³த்ப்ராகே³வ ஸம்ப³த்⁴யதே । ஆத்மநே வா யஜமாநாய வா யம் காமம் காமயத இச்ச²த்யுத்³கா³தா, தமாகா³யத்யாகா³நேந ஸாத⁴யதி ॥
ஏவம் தாவஜ்ஜ்ஞாநகர்மப்⁴யாம் ப்ராணாத்மாபத்திரித்யுக்தம் ; தத்ர நாஸ்த்யாஶங்காஸம்ப⁴வ: । அத: கர்மாபாயே ப்ராணாபத்திர்ப⁴வதி வா ந வேத்யாஶங்க்யதே ; ததா³ஶங்காநிவ்ருத்த்யர்த²மாஹ — தத்³தை⁴தல்லோகஜிதே³வேதி । தத்³த⁴ ததே³தத்ப்ராணத³ர்ஶநம் கர்மவியுக்தம் கேவலமபி, லோகஜிதே³வேதி லோகஸாத⁴நமேவ । ந ஹ ஏவ அலோக்யதாயை அலோகார்ஹத்வாய, ஆஶா ஆஶம்ஸநம் ப்ரார்த²நம் , நைவாஸ்தி ஹ । ந ஹி ப்ராணாத்மந்யுத்பந்நாத்மாபி⁴மாநஸ்ய தத்ப்ராப்த்யாஶம்ஸநம் ஸம்ப⁴வதி । ந ஹி க்³ராமஸ்த²: கதா³ க்³ராமம் ப்ராப்நுயாமித்யரண்யஸ்த² இவாஶாஸ்தே । அஸந்நிக்ருஷ்டவிஷயே ஹ்யநாத்மந்யாஶம்ஸநம் , ந தத்ஸ்வாத்மநி ஸம்ப⁴வதி । தஸ்மாந்நாஶாஸ்தி — கதா³சித்ப்ராணாத்மபா⁴வம் ந ப்ரதிபத்³யேயேதி ॥
கஸ்யைதத் । ய ஏவமேதத்ஸாம ப்ராணம் யதோ²க்தம் நிர்தா⁴ரிதமஹிமாநம் வேத³ — ‘அஹமஸ்மி ப்ராண இந்த்³ரியவிஷயாஸங்கை³ராஸுரை: பாப்மபி⁴ரத⁴ர்ஷணீயோ விஶுத்³த⁴: ; வாகா³தி³பஞ்சகம் ச மதா³ஶ்ரயத்வாத³க்³ந்யாத்³யாத்மரூபம் ஸ்வாபா⁴விகவிஜ்ஞாநோத்தே²ந்த்³ரியவிஷயாஸங்க³ஜநிதாஸுரபாப்மதோ³ஷவியுக்தம் ; ஸர்வபூ⁴தேஷு ச மதா³ஶ்ரயாந்நாத்³யோபயோக³ப³ந்த⁴நம் ; ஆத்மா சாஹம் ஸர்வபூ⁴தாநாம் , ஆங்கி³ரஸத்வாத் ; ருக்³யஜு:ஸாமோத்³கீ³த²பூ⁴தாயாஶ்ச வாச ஆத்மா, தத்³வ்யாப்தேஸ்தந்நிர்வர்தகத்வாச்ச ; மம ஸாம்நோ கீ³திபா⁴வமாபத்³யமாநஸ்ய பா³ஹ்யம் த⁴நம் பூ⁴ஷணம் ஸௌஸ்வர்யம் ; ததோ(அ)ப்யந்தரதரம் ஸௌவர்ண்யம் லாக்ஷணிகம் ஸௌஸ்வர்யம் ; கீ³திபா⁴வமாபத்³யமாநஸ்ய மம கண்டா²தி³ஸ்தா²நாநி ப்ரதிஷ்டா² ; ஏவம் கு³ணோ(அ)ஹம் புத்திகாதி³ஶரீரேஷு கார்‌த்ஸ்ந்யேந பரிஸமாப்த:, அமூர்தத்வாத்ஸர்வக³தத்வாச்ச’ — இதி ஆ ஏவமபி⁴மாநாபி⁴வ்யக்தேர்வேத³ உபாஸ்தே இத்யர்த²: ॥
இதி ப்ரத²மாத்⁴யாயஸ்ய த்ருதீயம் ப்³ராஹ்மணம் ॥

சதுர்த²ம் ப்³ராஹ்மணம்

ஆத்மைவேத³மக்³ர ஆஸீத்புருஷவித⁴: ஸோ(அ)நுவீக்ஷ்ய நாந்யதா³த்மநோ(அ)பஶ்யத்ஸோ(அ)ஹமஸ்மீத்யக்³ரே வ்யாஹரத்ததோ(அ)ஹந்நாமாப⁴வத்தஸ்மாத³ப்யேதர்ஹ்யாமந்த்ரிதோ(அ)ஹமயமித்யேவாக்³ர உக்த்வாதா²ந்யந்நாம ப்ரப்³ரூதே யத³ஸ்ய ப⁴வதி ஸ யத்பூர்வோ(அ)ஸ்மாத்ஸர்வஸ்மாத்ஸர்வாந்பாப்மந ஔஷத்தஸ்மாத்புருஷ ஓஷதி ஹ வை ஸ தம் யோ(அ)ஸ்மாத்பூர்வோ பு³பூ⁴ஷதி ய ஏவம் வேத³ ॥ 1 ॥

ஆத்மைவேத³மக்³ர ஆஸீத் । ஜ்ஞாநகர்மப்⁴யாம் ஸமுச்சிதாப்⁴யாம் ப்ரஜாபதித்வப்ராப்திர்வ்யாக்²யாதா ; கேவலப்ராணத³ர்ஶநேந ச — ‘தத்³தை⁴தல்லோகஜிதே³வ’ இத்யாதி³நா । ப்ரஜாபதே: ப²லபூ⁴தஸ்ய ஸ்ருஷ்டிஸ்தி²திஸம்ஹாரேஷு ஜக³த: ஸ்வாதந்த்ர்யாதி³விபூ⁴த்யுபவர்ணநேந ஜ்ஞாநகர்மணோர்வைதி³கயோ: ப²லோத்கர்ஷோ வர்ணயிதவ்ய இத்யேவமர்த²மாரப்⁴யதே । தேந ச கர்மகாண்ட³விஹிதஜ்ஞாநகர்மஸ்துதி: க்ருதா ப⁴வேத்ஸாமர்த்²யாத் । விவக்ஷிதம் த்வேதத் — ஸர்வமப்யேதஜ்ஜ்ஞாநகர்மப²லம் ஸம்ஸார ஏவ, ப⁴யாரத்யாதி³யுக்தத்வஶ்ரவணாத்கார்யகரணலக்ஷணத்வாச்ச ஸ்தூ²லவ்யக்தாநித்யவிஷயத்வாச்சேதி । ப்³ரஹ்மவித்³யாயா: கேவலாயா வக்ஷ்யமாணாயா மோக்ஷஹேதுத்வமித்யுத்தரார்த²ம் சேதி । ந ஹி ஸம்ஸாரவிஷயாத்ஸாத்⁴யஸாத⁴நாதி³பே⁴த³லக்ஷணாத³விரக்தஸ்யாத்மைகத்வஜ்ஞாநவிஷயே(அ)தி⁴கார:, அத்ருஷிதஸ்யேவ பாநே । தஸ்மாஜ்ஜ்ஞாநகர்மப²லோத்கர்ஷோபவர்ணநமுத்தரார்த²ம் । ததா² ச வக்ஷ்யதி — ‘ததே³தத்பத³நீயமஸ்ய’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 7) ‘ததே³தத்ப்ரேய: புத்ராத்’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 8) இத்யாதி³ ॥
ஆத்மைவ ஆத்மேதி ப்ரஜாபதி: ப்ரத²மோ(அ)ண்ட³ஜ: ஶரீர்யபி⁴தீ⁴யதே । வைதி³கஜ்ஞாநகர்மப²லபூ⁴த: ஸ ஏவ — கிம் ? இத³ம் ஶரீரபே⁴த³ஜாதம் தேந ப்ரஜாபதிஶரீரேணாவிப⁴க்தம் ஆத்மைவாஸீத் அக்³ரே ப்ராக்ஶரீராந்தரோத்பத்தே: । ஸ ச புருஷவித⁴: புருஷப்ரகார: ஶிர:பாண்யாதி³லக்ஷணோ விராட் ; ஸ ஏவ ப்ரத²ம: ஸம்பூ⁴தோ(அ)நுவீக்ஷ்யாந்வாலோசநம் க்ருத்வா — ‘கோ(அ)ஹம் கிம்லக்ஷணோ வாஸ்மி’ இதி, நாந்யத்³வஸ்த்வந்தரம் , ஆத்மந: ப்ராணபிண்டா³த்மகாத்கார்யகரணரூபாத் , நாபஶ்யத் ந த³த³ர்ஶ । கேவலம் த்வாத்மாநமேவ ஸர்வாத்மாநமபஶ்யத் । ததா² பூர்வஜந்மஶ்ரௌதவிஜ்ஞாநஸம்ஸ்க்ருத: ‘ஸோ(அ)ஹம் ப்ரஜாபதி:, ஸர்வாத்மாஹமஸ்மி’ இத்யக்³ரே வ்யாஹரத் வ்யாஹ்ருதவாந் । தத: தஸ்மாத் , யத: பூர்வஜ்ஞாநஸம்ஸ்காராதா³த்மாநமேவாஹமித்யப்⁴யதா⁴த³க்³ரே தஸ்மாத் , அஹந்நாமாப⁴வத் ; தஸ்யோபநிஷத³ஹமிதி ஶ்ருதிப்ரத³ர்ஶிதமேவ நாம வக்ஷ்யதி ; தஸ்மாத் , யஸ்மாத்காரணே ப்ரஜாபதாவேவம் வ்ருத்தம் தஸ்மாத் , தத்கார்யபூ⁴தேஷு ப்ராணிஷ்வேதர்ஹி ஏதஸ்மிந்நபி காலே, ஆமந்த்ரித: கஸ்த்வமித்யுக்த: ஸந் , ‘அஹமயம்’ இத்யேவாக்³ரே உக்த்வா காரணாத்மாபி⁴தா⁴நேநாத்மாநமபி⁴தா⁴யாக்³ரே, புநர்விஶேஷநாமஜிஜ்ஞாஸவே அத² அநந்தரம் விஶேஷபிண்டா³பி⁴தா⁴நம் ‘தே³வத³த்த:’ ‘யஜ்ஞத³த்த:’ வேதி ப்ரப்³ரூதே கத²யதி — யந்நாமாஸ்ய விஶேஷபிண்ட³ஸ்ய மாதாபித்ருக்ருதம் ப⁴வதி, தத்கத²யதி । ஸ ச ப்ரஜாபதி:, அதிக்ராந்தஜந்மநி ஸம்யக்கர்மஜ்ஞாநபா⁴வநாநுஷ்டா²நை: ஸாத⁴காவஸ்தா²யாம் , யத்³யஸ்மாத் , கர்மஜ்ஞாநபா⁴வநாநுஷ்டா²நை: ப்ரஜாபதித்வம் ப்ரதிபித்ஸூநாம் பூர்வ: ப்ரத²ம: ஸந் , அஸ்மாத்ப்ரஜாபதித்வப்ரதிபித்ஸுஸமுதா³யாத்ஸர்வஸ்மாத் , ஆதௌ³ ஔஷத் அத³ஹத் ; கிம் ? ஆஸங்கா³ஜ்ஞாநலக்ஷணாந்ஸர்வாந்பாப்மந: ப்ரஜாபதித்வப்ரதிப³ந்த⁴காரணபூ⁴தாந் ; யஸ்மாதே³வம் தஸ்மாத்புருஷ: — பூர்வமௌஷதி³தி புருஷ: । யதா²யம் ப்ரஜாபதிரோஷித்வா ப்ரதிப³ந்த⁴காந்பாப்மந: ஸர்வாந் , புருஷ: ப்ரஜாபதிரப⁴வத் ; ஏவமந்யோ(அ)பி ஜ்ஞாநகர்மபா⁴வநாநுஷ்டா²நவஹ்நிநா கேவலம் ஜ்ஞாநப³லாத்³வா ஓஷதி ப⁴ஸ்மீகரோதி ஹ வை ஸ: தம் — கம் ? யோ(அ)ஸ்மாத்³விது³ஷ: பூர்வ: ப்ரத²ம: ப்ரஜாபதிர்பு³பூ⁴ஷதி ப⁴விதுமிச்ச²தி தமித்யர்த²: । தம் த³ர்ஶயதி — ய ஏவம் வேதே³தி ; ஸாமர்த்²யாஜ்ஜ்ஞாநபா⁴வநாப்ரகர்ஷவாந் । நந்வநர்தா²ய ப்ராஜாபத்யப்ரதிபித்ஸா, ஏவம்விதா³ சேத்³த³ஹ்யதே ; நைஷ தோ³ஷ:, ஜ்ஞாநபா⁴வநோத்கர்ஷாபா⁴வாத் ப்ரத²மம் ப்ரஜாபதித்வப்ரதிபத்த்யபா⁴வமாத்ரத்வாத்³தா³ஹஸ்ய । உத்க்ருஷ்டஸாத⁴ந: ப்ரத²மம் ப்ரஜாபதித்வம் ப்ராப்நுவந் ந்யூநஸாத⁴நோ ந ப்ராப்நோதீதி, ஸ தம் த³ஹதீத்யுச்யதே ; ந புந: ப்ரத்யக்ஷமுத்க்ருஷ்டஸாத⁴நேநேதரோ த³ஹ்யதே — யதா² லோகே ஆஜிஸ்ருதாம் ய: ப்ரத²மமாஜிமுபஸர்பதி தேநேதரே த³க்³தா⁴ இவாபஹ்ருதஸாமர்த்²யா ப⁴வந்தி, தத்³வத் ॥
யதி³த³ம் துஷ்டூஷிதம் கர்மகாண்ட³விஹிதஜ்ஞாநகர்மப²லம் ப்ராஜாபத்யலக்ஷணம் , நைவ தத்ஸம்ஸாரவிஷயமத்யக்ராமதி³தீமமர்த²ம் ப்ரத³ர்ஶயிஷ்யந்நாஹ —

ஸோ(அ)பி³பே⁴த்தஸ்மாதே³காகீ பி³பே⁴தி ஸ ஹாயமீக்ஷாம் சக்ரே யந்மத³ந்யந்நாஸ்தி கஸ்மாந்நு பி³பே⁴மீதி தத ஏவாஸ்ய ப⁴யம் வீயாய கஸ்மாத்³த்⁴யபே⁴ஷ்யத்³த்³விதீயாத்³வை ப⁴யம் ப⁴வதி ॥ 2 ॥

ஸோ(அ)பி³பே⁴த் । ஸ: ப்ரஜாபதி:, யோ(அ)யம் ப்ரத²ம: ஶரீரீ புருஷவிதோ⁴ வ்யாக்²யாத: ஸ:, அபி³பே⁴த் பீ⁴தவாந் அஸ்மதா³தி³வதே³வேத்யாஹ । யஸ்மாத³யம் புருஷவித⁴: ஶரீரகரணவாந் ஆத்மநாஶவிஷயவிபரீதத³ர்ஶநவத்த்வாத³பி³பே⁴த் , தஸ்மாத்தத்ஸாமாந்யாத³த்³யத்வே(அ)ப்யேகாகீ பி³பே⁴தி । கிஞ்சாஸ்மதா³தி³வதே³வ ப⁴யஹேதுவிபரீதத³ர்ஶநாபநோத³காரணம் யதா²பூ⁴தாத்மத³ர்ஶநம் । ஸோ(அ)யம் ப்ரஜாபதி: ஈக்ஷாம் ஈக்ஷணம் சக்ரே க்ருதவாந்ஹ । கத²மித்யாஹ — யத் யஸ்மாத் மத்தோ(அ)ந்யத் ஆத்மவ்யதிரேகேண வஸ்த்வந்தரம் ப்ரதித்³வந்த்³வீபூ⁴தம் நாஸ்தி, தஸ்மிந்நாத்மவிநாஶஹேத்வபா⁴வே, கஸ்மாந்நு பி³பே⁴மி இதி । தத ஏவ யதா²பூ⁴தாத்மத³ர்ஶநாத³ஸ்ய ப்ரஜாபதேர்ப⁴யம் வீயாய விஸ்பஷ்டமபக³தவத் । தஸ்ய ப்ரஜாபதேர்யத்³ப⁴யம் தத்கேவலாவித்³யாநிமித்தமேவ பரமார்த²த³ர்ஶநே(அ)நுபபந்நமித்யாஹ — கஸ்மாத்³த்⁴யபே⁴ஷ்யத் ? கிமித்யஸௌ பீ⁴தவாந் ? பரமார்த²நிரூபணாயாம் ப⁴யமநுபபந்நமேவேத்யபி⁴ப்ராய: । யஸ்மாத்³த்³விதீயாத்³வஸ்த்வந்தராத்³வை ப⁴யம் ப⁴வதி ; த்³விதீயம் ச வஸ்த்வந்தரமவித்³யாப்ரத்யுபஸ்தா²பிதமேவ । ந ஹ்யத்³ருஶ்யமாநம் த்³விதீயம் ப⁴யஜந்மநோ ஹேது:, ‘தத்ர கோ மோஹ: க: ஶோக ஏகத்வமநுபஶ்யத:’ (ஈ. உ. 7) இதி மந்த்ரவர்ணாத் । யச்சைகத்வத³ர்ஶநேந ப⁴யமபநுநோத³, தத்³யுக்தம் ; கஸ்மாத் ? த்³விதீயாத்³வஸ்த்வந்தராத்³வை ப⁴யம் ப⁴வதி ; ததே³கத்வத³ர்ஶநேந த்³விதீயத³ர்ஶநமபநீதமிதி நாஸ்தி யத: ॥
அத்ர சோத³யந்தி — குத: ப்ரஜாபதேரேகத்வத³ர்ஶநம் ஜாதம் ? கோ வாஸ்மா உபதி³தே³ஶ ? அதா²நுபதி³ஷ்டமேவ ப்ராது³ரபூ⁴த் ; அஸ்மதா³தே³ரபி ததா² ப்ரஸங்க³: । அத² ஜந்மாந்தரக்ருதஸம்ஸ்காரஹேதுகம் ; ஏகத்வத³ர்ஶநாநர்த²க்யப்ரஸங்க³: । யதா² ப்ரஜாபதேரதிக்ராந்தஜந்மாவஸ்த²ஸ்யைகத்வத³ர்ஶநம் வித்³யமாநமப்யவித்³யாப³ந்த⁴காரணம் நாபநிந்யே, யதோ(அ)வித்³யாஸம்யுக்த ஏவாயம் ஜாதோ(அ)பி³பே⁴த் , ஏவம் ஸர்வேஷாமேகத்வத³ர்ஶநாநர்த²க்யம் ப்ராப்நோதி । அந்த்யமேவ நிவர்தகமிதி சேத் , ந ; பூர்வவத்புந: ப்ரஸங்கே³நாநைகாந்த்யாத் । தஸ்மாத³நர்த²கமேவைகத்வத³ர்ஶநமிதி ॥
நைஷ தோ³ஷ: ; உத்க்ருஷ்டஹேதூத்³ப⁴வத்வால்லோகவத் । யதா² புண்யகர்மோத்³ப⁴வைர்விவிக்தை: கார்யகரணை: ஸம்யுக்தே ஜந்மநி ஸதி ப்ரஜ்ஞாமேதா⁴ஸ்ம்ருதிவைஶாரத்³யம் த்³ருஷ்டம் , ததா² ப்ரஜாபதேர்த⁴ர்மஜ்ஞாநவைராக்³யைஶ்வர்யவிபரீதஹேதுஸர்வபாப்மதா³ஹாத்³விஶுத்³தை⁴: கார்யகரணை: ஸம்யுக்தமுத்க்ருஷ்டம் ஜந்ம ; தது³த்³ப⁴வம் சாநுபதி³ஷ்டமேவ யுக்தமேகத்வத³ர்ஶநம் ப்ரஜாபதே: । ததா² ச ஸ்ம்ருதி: — ‘ஜ்ஞாநமப்ரதிக⁴ம் யஸ்ய வைராக்³யம் ச ப்ரஜாபதே: । ஐஶ்வர்யம் சைவ த⁴ர்மஶ்ச ஸஹஸித்³த⁴ம் சதுஷ்டயம்’ இதி ॥ ஸஹஸித்³த⁴த்வே ப⁴யாநுபபத்திரிதி சேத் — ந ஹ்யாதி³த்யேந ஸஹ தம உதே³தி — ந, அந்யாநுபதி³ஷ்டார்த²த்வாத்ஸஹஸித்³த⁴வாக்யஸ்ய । ஶ்ரத்³தா⁴தாத்பர்யப்ரணிபாதாதீ³நாமஹேதுத்வமிதி சேத் — ஸ்யாந்மதம் — ‘ஶ்ரத்³தா⁴வாம்ல்லப⁴தே ஜ்ஞாநம் தத்பர: ஸம்யதேந்த்³ரிய:’ (ப⁴. கீ³. 4 । 39) ‘தத்³வித்³தி⁴ ப்ரணிபாதேந’ (ப⁴. கீ³. 4 । 34) இத்யேவமாதீ³நாம் ஶ்ருதிஸ்ம்ருதிவிஹிதாநாம் ஜ்ஞாநஹேதூநாமஹேதுத்வம் , ப்ரஜாபதேரிவ ஜந்மாந்தரக்ருதத⁴ர்மஹேதுத்வே ஜ்ஞாநஸ்யேதி சேத் , ந ; நிமித்தவிகல்பஸமுச்சயகு³ணவத³கு³ணவத்த்வபே⁴தோ³பபத்தே: । லோகே ஹி நைமித்திகாநாம் கார்யாணாம் நிமித்தபே⁴தோ³(அ)நேகதா⁴ விகல்ப்யதே । ததா² நிமித்தஸமுச்சய: । தேஷாம் ச விகல்பிதாநாம் ஸமுச்சிதாநாம் ச புநர்கு³ணவத³கு³ணவத்த்வக்ருதோ பே⁴தோ³ ப⁴வதி । தத்³யதா² — ரூபஜ்ஞாந ஏவ தாவந்நைமித்திகே கார்யே தமஸி விநாலோகேந சக்ஷூரூபஸந்நிகர்ஷோ நக்தஞ்சராணாம் ரூபஜ்ஞாநே நிமித்தம் ப⁴வதி ; மந ஏவ கேவலம் ரூபஜ்ஞாநநிமித்தம் யோகி³நாம் ; அஸ்மாகம் து ஸந்நிகர்ஷாலோகாப்⁴யாம் ஸஹ ததா²தி³த்யசந்த்³ராத்³யாலோகபே⁴தை³: ஸமுச்சிதா நிமித்தபே⁴தா³ ப⁴வந்தி ; ததா²லோகவிஶேஷகு³ணவத³கு³ணவத்த்வேந பே⁴தா³: ஸ்யு: । ஏவமேவாத்மைகத்வஜ்ஞாநே(அ)பி க்வசிஜ்ஜந்மாந்தரக்ருதம் கர்ம நிமித்தம் ப⁴வதி ; யதா² ப்ரஜாபதே: । க்வசித்தபோ நிமித்தம் ; ‘தபஸா ப்³ரஹ்ம விஜிஜ்ஞாஸஸ்வ’ (தை. உ. 3 । 2 । 1) இதி ஶ்ருதே: । க்வசித் ‘ஆசார்யவாந்புருஷோ வேத³’ (சா². உ. 6 । 14 । 2) ‘ஶ்ரத்³தா⁴வாம்ல்லப⁴தே ஜ்ஞாநம்’ (ப⁴. கீ³. 4 । 39) ‘தத்³வித்³தி⁴ ப்ரணிபாதேந’ (ப⁴. கீ³. 4 । 34) ‘ஆசார்யாத்³தை⁴வ’ (சா². உ. 4 । 9 । 3) ‘ஜ்ஞாதவ்யோ த்³ரஷ்டவ்ய: ஶ்ரோதவ்ய:’ (ப்³ரு. உ. 2 । 4 । 5), (ப்³ரு. உ. 4 । 5 । 6) இதி ஶ்ருதிஸ்ம்ருதிப்⁴ய ஏகாந்தஜ்ஞாநலாப⁴நிமித்தத்வம் ஶ்ரத்³தா⁴ப்ரப்⁴ருதீநாம் அத⁴ர்மாதி³நிமித்தவியோக³ஹேதுத்வாத் ; வேதா³ந்தஶ்ரவணமநநநிதி³த்⁴யாஸநாநாம் ச ஸாக்ஷாஜ்ஜ்ஞேயவிஷயத்வாத் ; பாபாதி³ப்ரதிப³ந்த⁴க்ஷயே சாத்மமநஸோ:, பூ⁴தார்த²ஜ்ஞாநநிமித்தஸ்வாபா⁴வ்யாத் । தஸ்மாத³ஹேதுத்வம் ந ஜாது ஜ்ஞாநஸ்ய ஶ்ரத்³தா⁴ப்ரணிபாதாதீ³நாமிதி ॥

ஸ வை நைவ ரேமே தஸ்மாதே³காகீ ந ரமதே ஸ த்³விதீயமைச்ச²த் । ஸ ஹைதாவாநாஸ யதா² ஸ்த்ரீபுமாம்ஸௌ ஸம்பரிஷ்வக்தௌ ஸ இமமேவாத்மாநம் த்³வேதா⁴பாதயத்தத: பதிஶ்ச பத்நீ சாப⁴வதாம் தஸ்மாதி³த³மர்த⁴ப்³ருக³லமிவ ஸ்வ இதி ஹ ஸ்மாஹ யாஜ்ஞவல்க்யஸ்தஸ்மாத³யமாகாஶ: ஸ்த்ரியா பூர்யத ஏவ தாம் ஸமப⁴வத்ததோ மநுஷ்யா அஜாயந்த ॥ 3 ॥

இதஶ்ச ஸம்ஸாரவிஷய ஏவ ப்ரஜாபதித்வம் , யத: ஸ: ப்ரஜாபதி: வை நைவ ரேமே ரதிம் நாந்வப⁴வத் — அரத்யாவிஷ்டோ(அ)பூ⁴தி³த்யர்த²: — அஸ்மதா³தி³வதே³வ யத: ; இதா³நீமபி தஸ்மாதே³காகித்வாதி³த⁴ர்மவத்த்வாத் ஏகாகீ ந ரமதே ரதிம் நாநுப⁴வதி । ரதிர்நாமேஷ்டார்த²ஸம்யோக³ஜா க்ரீடா³ । தத்ப்ரஸங்கி³ந இஷ்டவியோகா³ந்மநஸ்யாகுலீபா⁴வோ(அ)ரதிரித்யுச்யதே । ஸ: தஸ்யா அரதேரபநோதா³ய த்³விதீயமரத்யபகா⁴தஸமர்த²ம் ஸ்த்ரீவஸ்து ஐச்ச²த் க்³ருத்³தி⁴மகரோத் । தஸ்ய சைவம் ஸ்த்ரீவிஷயம் க்³ருத்⁴யத: ஸ்த்ரியா பரிஷ்வக்தஸ்யேவாத்மநோ பா⁴வோ ப³பூ⁴வ । ஸ: தேந ஸத்யேப்ஸுத்வாத் ஏதாவாந் ஏதத்பரிமாண ஆஸ ப³பூ⁴வ ஹ । கிம்பரிமாண இத்யாஹ — யதா² லோகே ஸ்த்ரீபுமாம்ஸாவரத்யபநோதா³ய ஸம்பரிஷ்வக்தௌ யத்பரிமாணௌ ஸ்யாதாம் , ததா² தத்பரிமாண:, ப³பூ⁴வேத்யர்த²: । ஸ ததா² தத்பரிமாணமேவேமமாத்மாநம் த்³வேதா⁴ த்³விப்ரகாரம் அபாதயத் பாதிதவாந் । இமமேவேத்யவதா⁴ரணம் மூலகாரணாத்³விராஜோ விஶேஷணார்த²ம் । ந க்ஷீரஸ்ய ஸர்வோபமர்தே³ந த³தி⁴பா⁴வாபத்திவத்³விராட் ஸர்வோபமர்தே³நைதாவாநாஸ ; கிம் தர்ஹி ? ஆத்மநா வ்யவஸ்தி²தஸ்யைவ விராஜ: ஸத்யஸங்கல்பத்வாதா³த்மவ்யதிரிக்தம் ஸ்த்ரீபும்ஸபரிஷ்வக்தபரிமாணம் ஶரீராந்தரம் ப³பூ⁴வ । ஸ ஏவ ச விராட் ததா²பூ⁴த: — ‘ஸ ஹைதாவாநாஸ’ இதி ஸாமாநாதி⁴கரண்யாத் । தத: தஸ்மாத்பாதநாத் பதிஶ்ச பத்நீ சாப⁴வதாம் இதி த³ம்பத்யோர்நிர்வசநம் லௌகிகயோ: ; அத ஏவ தஸ்மாத் — யஸ்மாதா³த்மந ஏவார்த⁴: ப்ருத²க்³பூ⁴த: — யேயம் ஸ்த்ரீ — தஸ்மாத் — இத³ம் ஶரீரமாத்மநோ(அ)ர்த⁴ப்³ருக³லம் — அர்த⁴ம் ச தத் ப்³ருக³லம் வித³லம் ச தத³ர்த⁴ப்³ருக³லம் , அர்த⁴வித³லமிவேத்யர்த²: । ப்ராக்‌ஸ்த்ர்யுத்³வஹநாத்கஸ்யார்த⁴ப்³ருக³லமித்யுச்யதே — ஸ்வ ஆத்மந இதி । ஏவமாஹ ஸ்ம உக்தவாந்கில, யாஜ்ஞவல்க்ய: — யஜ்ஞஸ்ய வல்கோ வக்தா யஜ்ஞவல்கஸ்தஸ்யாபத்யம் யாஜ்ஞவல்க்யோ தை³வராதிரித்யர்த²: ; ப்³ரஹ்மணோ வா அபத்யம் । யஸ்மாத³யம் புருஷார்த⁴ ஆகாஶ: ஸ்த்ர்யர்த⁴ஶூந்ய:, புநருத்³வஹநாத்தஸ்மாத்பூர்யதே ஸ்த்ர்யர்தே⁴ந, புந: ஸம்புடீகரணேநேவ வித³லார்த⁴: । தாம் ஸ ப்ரஜாபதிர்மந்வாக்²ய: ஶதரூபாக்²யாமாத்மநோ து³ஹிதரம் பத்நீத்வேந கல்பிதாம் ஸமப⁴வத் மைது²நமுபக³தவாந் । தத: தஸ்மாத்தது³பக³மநாத் மநுஷ்யா அஜாயந்த உத்பந்நா: ॥

ஸோ ஹேயமீக்ஷாஞ்சக்ரே கத²ம் நு மாத்மந ஏவ ஜநயித்வா ஸம்ப⁴வதி ஹந்த திரோ(அ)ஸாநீதி ஸா கௌ³ரப⁴வத்³ருஷப⁴ இதரஸ்தாம் ஸமேவாப⁴வத்ததோ கா³வோ(அ)ஜாயந்த ப³ட³பே³தராப⁴வத³ஶ்வவ்ருஷ இதரோ க³ர்த³பீ⁴தரா க³ர்த³ப⁴ இதரஸ்தாம் ஸமேவாப⁴வத்தத ஏகஶப²மஜாயதாஜேதராப⁴வத்³ப³ஸ்த இதரோ(அ)விரிதரா மேஷ இதரஸ்தாம் ஸமேவாப⁴வத்ததோ(அ)ஜாவயோ(அ)ஜாயந்தைவமேவ யதி³த³ம் கிஞ்ச மிது²நமா பிபீலிகாப்⁴யஸ்தத்ஸர்வமஸ்ருஜத ॥ 4 ॥

ஸா ஶதரூபா உ ஹ இயம் — ஸேயம் து³ஹித்ருக³மநே ஸ்மார்தம் ப்ரதிஷேத⁴மநுஸ்மரந்தீ ஈக்ஷாஞ்சக்ரே । ‘கத²ம் ந்வித³மக்ருத்யம் , யந்மா மாம் ஆத்மந ஏவ ஜநயித்வா உத்பாத்³ய ஸம்ப⁴வதி உபக³ச்ச²தி ; யத்³யப்யயம் நிர்க்⁴ருண:, அஹம் ஹந்தேதா³நீம் திரோ(அ)ஸாநி ஜாத்யந்தரேண திரஸ்க்ருதா ப⁴வாநி’ இத்யேவமீக்ஷித்வா அஸௌ கௌ³ரப⁴வத் । உத்பாத்³ய ப்ராணிகர்மபி⁴ஶ்சோத்³யமாநாயா: புந: புந: ஸைவ மதி: ஶதரூபாயா மநோஶ்சாப⁴வத் । ததஶ்ச ருஷப⁴ இதர: । தாம் ஸமேவாப⁴வதி³த்யாதி³ பூர்வவத் । ததோ கா³வோ(அ)ஜாயந்த । ததா² ப³ட³பே³தராப⁴வத் அஶ்வவ்ருஷ இதர: । ததா² க³ர்த³பீ⁴தரா க³ர்த³ப⁴ இதர: । தத்ர ப³ட³பா³ஶ்வவ்ருஷாதீ³நாம் ஸங்க³மாத்தத ஏகஶப²ம் ஏககு²ரம் அஶ்வாஶ்வதரக³ர்த³பா⁴க்²யம் த்ரயமஜாயத । ததா² அஜா இதராப⁴வத் , ப³ஸ்தஶ்சா²க³ இதர: । ததா²விரிதரா, மேஷ இதர: । தாம் ஸமேவாப⁴வத் । தாம் தாமிதி வீப்ஸா । தாமஜாம் தாமவிம் சேதி ஸமப⁴வதே³வேத்யர்த²: । ததோ(அ)ஜாஶ்சாவயஶ்சாஜாவயோ(அ)ஜாயந்த । ஏவமேவ யதி³த³ம் கிஞ்ச யத்கிஞ்சேத³ம் மிது²நம் ஸ்த்ரீபும்ஸலக்ஷணம் த்³வந்த்³வம் , ஆ பிபீலிகாப்⁴ய: பிபீலிகாபி⁴: ஸஹ அநேநைவ ந்யாயேந தத்ஸர்வமஸ்ருஜத ஜக³த்ஸ்ருஷ்டவாந் ॥

ஸோ(அ)வேத³ஹம் வாவ ஸ்ருஷ்டிரஸ்ம்யஹம் ஹீத³ம் ஸர்வமஸ்ருக்ஷீதி தத: ஸ்ருஷ்டிரப⁴வத்ஸ்ருஷ்ட்யாம் ஹாஸ்யைதஸ்யாம் ப⁴வதி ய ஏவம் வேத³ ॥ 5 ॥

ஸ: ப்ரஜாபதி: ஸர்வமித³ம் ஜக³த்ஸ்ருஷ்ட்வா அவேத் । கத²ம் ? அஹம் வாவ அஹமேவ, ஸ்ருஷ்டி: — ஸ்ருஜ்யத இதி ஸ்ருஷ்டம் ஜக³து³ச்யதே ஸ்ருஷ்டிரிதி — யந்மயா ஸ்ருஷ்டம் ஜக³த் மத³பே⁴த³த்வாத³ஹமேவாஸ்மி, ந மத்தோ வ்யதிரிச்யதே ; குத ஏதத் ? அஹம் ஹி யஸ்மாத் , இத³ம் ஸர்வம் ஜக³த் அஸ்ருக்ஷி ஸ்ருஷ்டவாநஸ்மி, தஸ்மாதி³த்யர்த²: । யஸ்மாத்ஸ்ருஷ்டிஶப்³தே³நாத்மாநமேவாப்⁴யதா⁴த்ப்ரஜாபதி: தத: தஸ்மாத் ஸ்ருஷ்டிரப⁴வத் ஸ்ருஷ்டிநாமாப⁴வத் ஸ்ருஷ்ட்யாம் ஜக³தி ஹ அஸ்ய ப்ரஜாபதே: ஏதஸ்யாம் ஏதஸ்மிஞ்ஜக³தி, ஸ ப்ரஜாபதிவத்ஸ்ரஷ்டா ப⁴வதி, ஸ்வாத்மநோ(அ)நந்யபூ⁴தஸ்ய ஜக³த: ; க: ? ய ஏவம் ப்ரஜாபதிவத்³யதோ²க்தம் ஸ்வாத்மநோ(அ)நந்யபூ⁴தம் ஜக³த் ‘ஸாத்⁴யாத்மாதி⁴பூ⁴தாதி⁴தை³வம் ஜக³த³ஹமஸ்மி’ இதி வேத³ ॥

அதே²த்யப்⁴யமந்த²த்ஸ முகா²ச்ச யோநேர்ஹஸ்தாப்⁴யாம் சாக்³நிமஸ்ருஜத தஸ்மாதே³தது³ப⁴யமலோமகமந்தரதோ(அ)லோமகா ஹி யோநிரந்தரத: । தத்³யதி³த³மாஹுரமும் யஜாமும் யஜேத்யேகைகம் தே³வமேதஸ்யைவ ஸா விஸ்ருஷ்டிரேஷ உ ஹ்யேவ ஸர்வே தே³வா: । அத² யத்கிஞ்சேத³மார்த்³ரம் தத்³ரேதஸோ(அ)ஸ்ருஜத தது³ ஸோம ஏதாவத்³வா இத³ம் ஸர்வமந்நம் சைவாந்நாத³ஶ்ச ஸோம ஏவாந்நமக்³நிரந்நாத³: ஸைஷா ப்³ரஹ்மணோ(அ)திஸ்ருஷ்டி: । யச்ச்²ரேயஸோ தே³வாநஸ்ருஜதாத² யந்மர்த்ய: ஸந்நம்ருதாநஸ்ருஜத தஸ்மாத³திஸ்ருஷ்டிரதிஸ்ருஷ்ட்யாம் ஹாஸ்யைதஸ்யாம் ப⁴வதி ய ஏவம் வேத³ ॥ 6 ॥

ஏவம் ஸ ப்ரஜாபதிர்ஜக³தி³த³ம் மிது²நாத்மகம் ஸ்ருஷ்ட்வா ப்³ராஹ்மணாதி³வர்ணநியந்த்ரீர்தே³வதா: ஸிஸ்ருக்ஷுராதௌ³ — அத² - இதி - ஶப்³த³த்³வயமபி⁴நயப்ரத³ர்ஶநார்த²ம் — அநேந ப்ரகாரேண முகே² ஹஸ்தௌ ப்ரக்ஷிப்ய அப்⁴யமந்த²த் ஆபி⁴முக்²யேந மந்த²நமகரோத் । ஸ: முக²ம் ஹஸ்தாப்⁴யாம் மதி²த்வா, முகா²ச்ச யோநே: ஹஸ்தாப்⁴யாம் ச யோநிப்⁴யாம் , அக்³நிம் ப்³ராஹ்மணஜாதேரநுக்³ரஹகர்தாரம் , அஸ்ருஜத ஸ்ருஷ்டவாந் । யஸ்மாத்³தா³ஹகஸ்யாக்³நேர்யோநிரேதது³ப⁴யம் — ஹஸ்தௌ முக²ம் ச, தஸ்மாத் உப⁴யமப்யேதத் அலோமகம் லோமவிவர்ஜிதம் ; கிம் ஸர்வமேவ ? ந, அந்தரத: அப்⁴யந்தரத: । அஸ்தி ஹி யோந்யா ஸாமாந்யமுப⁴யஸ்யாஸ்ய । கிம் ? அலோமகா ஹி யோநிரந்தரத: ஸ்த்ரீணாம் । ததா² ப்³ராஹ்மணோ(அ)பி முகா²தே³வ ஜஜ்ஞே ப்ரஜாபதே: । தஸ்மாதே³கயோநித்வாஜ்ஜ்யேஷ்டே²நேவாநுஜோ(அ)நுக்³ருஹ்யதே, அக்³நிநா ப்³ராஹ்மண: । தஸ்மாத்³ப்³ராஹ்மணோ(அ)க்³நிதே³வத்யோ முக²வீர்யஶ்சேதி ஶ்ருதிஸ்ம்ருதிஸித்³த⁴ம் । ததா² ப³லாஶ்ரயாப்⁴யாம் பா³ஹுப்⁴யாம் ப³லபி⁴தா³தி³கம் க்ஷத்ரியஜாதிநியந்தாரம் க்ஷத்த்ரியம் ச । தஸ்மாதை³ந்த்³ரம் க்ஷத்த்ரம் பா³ஹுவீர்யம் சேதி ஶ்ருதௌ ஸ்ம்ருதௌ சாவக³தம் । ததோ²ருத ஈஹா சேஷ்டா ததா³ஶ்ரயாத்³வஸ்வாதி³லக்ஷணம் விஶோ நியந்தாரம் விஶம் ச । தஸ்மாத்க்ருஷ்யாதி³பரோ வஸ்வாதி³தே³வத்யஶ்ச வைஶ்ய: । ததா² பூஷணம் ப்ருத்²வீதை³வதம் ஶூத்³ரம் ச பத்³ப்⁴யாம் பரிசரணக்ஷமமஸ்ருஜதேதி — ஶ்ருதிஸ்ம்ருதிப்ரஸித்³தே⁴: । தத்ர க்ஷத்ராதி³தே³வதாஸர்க³மிஹாநுக்தம் வக்ஷ்யமாணமப்யுக்தவது³பஸம்ஹரதி ஸ்ருஷ்டிஸாகல்யாநுகீர்த்யை । யதே²யம் ஶ்ருதிர்வ்யவஸ்தி²தா ததா² ப்ரஜாபதிரேவ ஸர்வே தே³வா இதி நிஶ்சிதோ(அ)ர்த²: ; ஸ்ரஷ்டுரநந்யத்வாத்ஸ்ருஷ்டாநாம் , ப்ரஜாபதிநைவ து ஸ்ருஷ்டத்வாத்³தே³வாநாம் । அதை²வம் ப்ரகரணார்தே² வ்யவஸ்தி²தே தத்ஸ்துத்யபி⁴ப்ராயேணாவித்³வந்மதாந்தரநிந்தோ³பந்யாஸ: । அந்யநிந்தா³ அந்யஸ்துதயே । தத் தத்ர கர்மப்ரகரணே, கேவலயாஜ்ஞிகா யாக³காலே, யதி³த³ம் வச ஆஹு: — ‘அமுமக்³நிம் யஜாமுமிந்த்³ரம் யஜ’ இத்யாதி³ — நாமஶஸ்த்ரஸ்தோத்ரகர்மாதி³பி⁴ந்நத்வாத்³பி⁴ந்நமேவாக்³ந்யாதி³தே³வமேகைகம் மந்யமாநா ஆஹுரித்யபி⁴ப்ராய: — தந்ந ததா² வித்³யாத் ; யஸ்மாதே³தஸ்யைவ ப்ரஜாபதே: ஸா விஸ்ருஷ்டிர்தே³வபே⁴த³: ஸர்வ: ; ஏஷ உ ஹ்யேவ ப்ரஜாபதிரேவ ப்ராண: ஸர்வே தே³வா: ॥
அத்ர விப்ரதிபத்³யந்தே — பர ஏவ ஹிரண்யக³ர்ப⁴ இத்யேகே ; ஸம்ஸாரீத்யபரே । பர ஏவ து மந்த்ரவர்ணாத் — ‘இந்த்³ரம் மித்ரம் வருணமக்³நிமாஹு:’ (ரு. 1 । 194 । 46) இதி ஶ்ருதே: ; ‘ஏஷ ப்³ரஹ்மைஷ இந்த்³ர ஏஷ ப்ரஜாபதிரேதே ஸர்வே தே³வா:’ (ஐ. உ. 3 । 1 । 3) இதி ச ஶ்ருதே: ; ஸ்ம்ருதேஶ்ச — ‘ஏதமேகே வத³ந்த்யக்³நிம் மநுமந்யே ப்ரஜாபதிம்’ (மநு. 12 । 123) இதி, ‘யோ(அ)ஸாவதீந்த்³ரியோ(அ)க்³ராஹ்ய: ஸூக்ஷ்மோ(அ)வ்யக்த: ஸநாதந: । ஸர்வபூ⁴தமயோ(அ)சிந்த்ய: ஸ ஏவ ஸ்வயமுத்³ப³பௌ⁴’ (மநு 1 । 7) இதி ச । ஸம்ஸார்யேவ வா ஸ்யாத் — ‘ஸர்வாந்பாப்மந ஔஷத்’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 1) இதி ஶ்ருதே: ; ந ஹ்யஸம்ஸாரிண: பாப்மதா³ஹப்ரஸங்கோ³(அ)ஸ்தி ; ப⁴யாரதிஸம்யோக³ஶ்ரவணாச்ச ; ‘அத² யந்மர்த்ய: ஸந்நம்ருதாநஸ்ருஜத’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 6) இதி ச, ‘ஹிரண்யக³ர்ப⁴ம் பஶ்யத ஜாயமாநம்’ (ஶ்வே. 4 । 12) இதி ச மந்த்ரவர்ணாத் ; ஸ்ம்ருதேஶ்ச கர்மவிபாகப்ரக்ரியாயாம் — ‘ப்³ரஹ்மா விஶ்வஸ்ருஜோ த⁴ர்மோ மஹாநவ்யக்தமேவ ச । உத்தமாம் ஸாத்த்விகீமேதாம் க³திமாஹுர்மநீஷிண:’ (மநு. 12 । 50) இதி । அதை²வம் விருத்³தா⁴ர்தா²நுபபத்தே: ப்ராமாண்யவ்யாகா⁴த இதி சேத் —
ந, கல்பநாந்தரோபபத்தேரவிரோதா⁴த் । உபாதி⁴விஶேஷஸம்ப³ந்தா⁴த்³விஶேஷகல்பநாந்தரமுபபத்³யதே । ‘ஆஸீநோ தூ³ரம் வ்ரஜதி ஶயாநோ யாதி ஸர்வத: । கஸ்தம் மதா³மத³ம் தே³வம் மத³ந்யோ ஜ்ஞாதுமர்ஹதி’ (க. உ. 1 । 2 । 21) இத்யேவமாதி³ஶ்ருதிப்⁴ய: உபாதி⁴வஶாத்ஸம்ஸாரித்வம் , ந பரமார்த²த: । ஸ்வதோ(அ)ஸம்ஸார்யேவ । ஏவமேகத்வம் நாநாத்வம் ச ஹிரண்யக³ர்ப⁴ஸ்ய । ததா² ஸர்வஜீவாநாம் , ‘தத்த்வமஸி’ (சா². உ. 6 । 8 । 7) இதி ஶ்ருதே: । ஹிரண்யக³ர்ப⁴ஸ்தூபாதி⁴ஶுத்³த்⁴யதிஶயாபேக்ஷயா ப்ராயஶ: பர ஏவேதி ஶ்ருதிஸ்ம்ருதிவாதா³: ப்ரவ்ருத்தா: । ஸம்ஸாரித்வம் து க்வசிதே³வ த³ர்ஶயந்தி । ஜீவாநாம் தூபாதி⁴க³தாஶுத்³தி⁴பா³ஹுல்யாத்ஸம்ஸாரித்வமேவ ப்ராயஶோ(அ)பி⁴லப்யதே । வ்யாவ்ருத்தக்ருத்ஸ்நோபாதி⁴பே⁴தா³பேக்ஷயா து ஸர்வ: பரத்வேநாபி⁴தீ⁴யதே ஶ்ருதிஸ்ம்ருதிவாதை³: ॥
தார்கிகைஸ்து பரித்யக்தாக³மப³லை: அஸ்தி நாஸ்தி கர்தா அகர்தா இத்யாதி³ விருத்³த⁴ம் ப³ஹு தர்கயத்³பி⁴ராகுலீக்ருத: ஶாஸ்த்ரார்த²: । தேநார்த²நிஶ்சயோ து³ர்லப⁴: । யே து கேவலஶாஸ்த்ராநுஸாரிண: ஶாந்தத³ர்பாஸ்தேஷாம் ப்ரத்யக்ஷவிஷய இவ நிஶ்சித: ஶாஸ்த்ரார்தோ² தே³வதாதி³விஷய: ॥
தத்ர ப்ரஜாபதேரேகஸ்ய தே³வஸ்யாத்ராத்³யலக்ஷணோ பே⁴தோ³ விவக்ஷித இதி — தத்ராக்³நிருக்தோ(அ)த்தா, ஆத்³ய: ஸோம இதா³நீமுச்யதே । அத² யத்கிஞ்சேத³ம் லோக ஆர்த்³ரம் த்³ரவாத்மகம் , தத்³ரேதஸ ஆத்மநோ பீ³ஜாத் அஸ்ருஜத ; ‘ரேதஸ ஆப:’ (ஐ. உ. 1 । 1 । 4) இதி ஶ்ருதே: । த்³ரவாத்மகஶ்ச ஸோம: । தஸ்மாத்³யதா³ர்த்³ரம் ப்ரஜாபதிநா ரேதஸ: ஸ்ருஷ்டம் , தது³ ஸோம ஏவ । ஏதாவத்³வை ஏதாவதே³வ, நாதோ(அ)தி⁴கம் , இத³ம் ஸர்வம் । கிம் தத் ? அந்நம் சைவ ஸோமோ த்³ரவாத்மகத்வாதா³ப்யாயகம் , அந்நாத³ஶ்சாக்³நி: ஔஷ்ண்யாத்³ரூக்ஷத்வாச்ச ।
தத்ரைவமவத்⁴ரியதே — ஸோம ஏவாந்நம் , யத³த்³யதே ததே³வ ஸோம இத்யர்த²: ; ய ஏவாத்தா ஸ ஏவாக்³நி: ; அர்த²ப³லாத்³த்⁴யவதா⁴ரணம் । அக்³நிரபி க்வசித்³தூ⁴யமாந: ஸோமபக்ஷஸ்யைவ ; ஸோமோ(அ)பீஜ்யமாநோ(அ)க்³நிரேவ, அத்த்ருத்வாத் । ஏவமக்³நீஷோமாத்மகம் ஜக³தா³த்மத்வேந பஶ்யந்ந கேநசித்³தோ³ஷேண லிப்யதே ; ப்ரஜாபதிஶ்ச ப⁴வதி । ஸைஷா ப்³ரஹ்மண: ப்ரஜாபதேரதிஸ்ருஷ்டிராத்மநோ(அ)ப்யதிஶயா । கா ஸேத்யாஹ — யச்ச்²ரேயஸ: ப்ரஶஸ்யதராநாத்மந: ஸகாஶாத் யஸ்மாத³ஸ்ருஜத தே³வாந் , தஸ்மாத்³தே³வஸ்ருஷ்டிரதிஸ்ருஷ்டி: । கத²ம் புநராத்மநோ(அ)திஶயா ஸ்ருஷ்டிரித்யத ஆஹ — அத² யத் யஸ்மாத் மர்த்ய: ஸந் மரணத⁴ர்மா ஸந் , அம்ருதாந் அமரணத⁴ர்மிணோ தே³வாந் , கர்மஜ்ஞாநவஹ்நிநா ஸர்வாநாத்மந: பாப்மந ஓஷித்வா, அஸ்ருஜத ; தஸ்மாதி³யமதிஸ்ருஷ்டி: உத்க்ருஷ்டஜ்ஞாநஸ்ய ப²லமித்யர்த²: । தஸ்மாதே³தாமதிஸ்ருஷ்டிம் ப்ரஜாபதேராத்மபூ⁴தாம் யோ வேத³, ஸ ஏதஸ்யாமதிஸ்ருஷ்ட்யாம் ப்ரஜாபதிரிவ ப⁴வதி ப்ரஜாபதிவதே³வ ஸ்ரஷ்டா ப⁴வதி ॥
தத்³தே⁴தம் தர்ஹ்யவ்யாக்ருதமாஸீத் । ஸர்வம் வைதி³கம் ஸாத⁴நம் ஜ்ஞாநகர்மலக்ஷணம் கர்த்ராத்³யநேககாரகாபேக்ஷம் ப்ரஜாபதித்வப²லாவஸாநம் ஸாத்⁴யமேதாவதே³வ, யதே³தத்³வ்யாக்ருதம் ஜக³த்ஸம்ஸார: । அதை²தஸ்யைவ ஸாத்⁴யஸாத⁴நலக்ஷணஸ்ய வ்யாக்ருதஸ்ய ஜக³தோ வ்யாகரணாத்ப்ராக்³பீ³ஜாவஸ்தா² யா, தாம் நிர்தி³தி³க்ஷதி அங்குராதி³கார்யாநுமிதாமிவ வ்ருக்ஷஸ்ய, கர்மபீ³ஜோ(அ)வித்³யாக்ஷேத்ரோ ஹ்யஸௌ ஸம்ஸாரவ்ருக்ஷ: ஸமூல உத்³த⁴ர்தவ்ய இதி ; தது³த்³த⁴ரணே ஹி புருஷார்த²பரிஸமாப்தி: ; ததா² சோக்தம் — ‘ஊர்த்⁴வமூலோ(அ)வாக்ஶாக²:’ (க. உ. 2 । 3 । 1) இதி காட²கே ; கீ³தாஸு ச ‘ஊர்த்⁴வமூலமத⁴:ஶாக²ம்’ (ப⁴. கீ³. 15 । 1) இதி ; புராணே ச — ‘ப்³ரஹ்மவ்ருக்ஷ: ஸநாதந:’ இதி ॥

தத்³தே⁴த³ம் தர்ஹ்யவ்யாக்ருதமாஸீத்தந்நாமரூபாப்⁴யாமேவ வ்யாக்ரியதாஸௌநாமாயமித³ம்ரூப இதி ததி³த³மப்யேதர்ஹி நாமரூபாப்⁴யாமேவ வ்யாக்ரியதே(அ)ஸௌநாமாயமித³ம்ரூப இதி ஸ ஏஷ இஹ ப்ரவிஷ்ட: । ஆ நகா²க்³ரேப்⁴யோ யதா² க்ஷுர: க்ஷுரதா⁴நே(அ)வஹித: ஸ்யாத்³விஶ்வம்ப⁴ரோ வா விஶ்வம்ப⁴ரகுலாயே தம் ந பஶ்யந்தி । அக்ருத்ஸ்நோ ஹி ஸ ப்ராணந்நேவ ப்ராணோ நாம ப⁴வதி । வத³ந்வாக்பஶ்யம்ஶ்சக்ஷு: ஶ்ருண்வஞ்ஶ்ரோத்ரம் மந்வாநோ மநஸ்தாந்யஸ்யைதாநி கர்மநாமாந்யேவ । ஸ யோ(அ)த ஏகைகமுபாஸ்தே ந ஸ வேதா³க்ருத்ஸ்நோ ஹ்யேஷோ(அ)த ஏகைகேந ப⁴வத்யாத்மேத்யேவோபாஸீதாத்ர ஹ்யேதே ஸர்வ ஏகம் ப⁴வந்தி । ததே³தத்பத³நீயமஸ்ய ஸர்வஸ்ய யத³யமாத்மாநேந ஹ்யேதத்ஸர்வம் வேத³ । யதா² ஹ வை பதே³நாநுவிந்தே³தே³வம் கீர்திம் ஶ்லோகம் விந்த³தே ய ஏவம் வேத³ ॥ 7 ॥

தத்³தே⁴த³ம் । ததி³தி பீ³ஜாவஸ்த²ம் ஜக³த்ப்ராகு³த்பத்தே:, தர்ஹி தஸ்மிந்காலே ; பரோக்ஷத்வாத்ஸர்வநாம்நா அப்ரத்யக்ஷாபி⁴தா⁴நேநாபி⁴தீ⁴யதே — பூ⁴தகாலஸம்ப³ந்தி⁴த்வாத³வ்யாக்ருதபா⁴விநோ ஜக³த: ; ஸுக²க்³ரஹணார்த²மைதிஹ்யப்ரயோகோ³ ஹ - ஶப்³த³: ; ஏவம் ஹ ததா³ ஆஸீதி³த்யுச்யமாநே ஸுக²ம் தாம் பரோக்ஷாமபி ஜக³தோ பீ³ஜாவஸ்தா²ம் ப்ரதிபத்³யதே — யுதி⁴ஷ்டி²ரோ ஹ கில ராஜாஸீதி³த்யுக்தே யத்³வத் ; இத³மிதி வ்யாக்ருதநாமரூபாத்மகம் ஸாத்⁴யஸாத⁴நலக்ஷணம் யதா²வர்ணிதமபி⁴தீ⁴யதே ; ததி³த³ம்ஶப்³த³யோ: பரோக்ஷப்ரத்யக்ஷாவஸ்த²ஜக³த்³வாசகயோ: ஸாமாநாதி⁴கரண்யாதே³கத்வமேவ பரோக்ஷப்ரத்யக்ஷாவஸ்த²ஸ்ய ஜக³தோ(அ)வக³ம்யதே ; ததே³வேத³ம் , இத³மேவ ச தத³வ்யாக்ருதமாஸீதி³தி ।
அதை²வம் ஸதி நாஸத உத்பத்திர்ந ஸதோ விநாஶ: கார்யஸ்யேத்யவத்⁴ருதம் ப⁴வதி । ததே³வம்பூ⁴தம் ஜக³த் அவ்யாக்ருதம் ஸத் நாமரூபாப்⁴யாமேவ நாம்நா ரூபேணைவ ச, வ்யாக்ரியத । வ்யாக்ரியதேதி கர்மகர்த்ருப்ரயோகா³த்தத்ஸ்வயமேவாத்மைவ வ்யாக்ரியத — வி ஆ அக்ரியத — விஸ்பஷ்டம் நாமரூபவிஶேஷாவதா⁴ரணமர்யாத³ம் வ்யக்தீபா⁴வமாபத்³யத — ஸாமர்த்²யாதா³க்ஷிப்தநியந்த்ருகர்த்ருஸாத⁴நக்ரியாநிமித்தம் । அஸௌ நாமேதி ஸர்வநாம்நாவிஶேஷாபி⁴தா⁴நேந நாமமாத்ரம் வ்யபதி³ஶதி । தே³வத³த்தோ யஜ்ஞத³த்த இதி வா நாமாஸ்யேத்யஸௌநாமா அயம் । ததா² இத³மிதி ஶுக்லக்ருஷ்ணாதீ³நாமவிஶேஷ: । இத³ம் ஶுக்லமித³ம் க்ருஷ்ணம் வா ரூபமஸ்யேதீத³ம்ரூப: । ததி³த³ம் அவ்யாக்ருதம் வஸ்து, ஏதர்ஹி ஏதஸ்மிந்நபி காலே, நாமரூபாப்⁴யாமேவ வ்யாக்ரியதே — அஸௌநாமாயமித³ம்ரூப இதி । யத³ர்த²: ஸர்வஶாஸ்த்ராரம்ப⁴:, யஸ்மிந்நவித்³யயா ஸ்வாபா⁴விக்யா கர்த்ருக்ரியாப²லாத்⁴யாரோபணா க்ருதா, ய: காரணம் ஸர்வஸ்ய ஜக³த:, யதா³த்மகே நாமரூபே ஸலிலாதி³வ ஸ்வச்சா²ந்மலமிவ பே²நமவ்யாக்ருதே வ்யாக்ரியேதே, யஶ்ச தாப்⁴யாம் நாமரூபாப்⁴யாம் விலக்ஷண: ஸ்வதோ நித்யஶுத்³த⁴பு³த்³த⁴முக்தஸ்வபா⁴வ: — ஸ ஏஷ: அவ்யாக்ருதே ஆத்மபூ⁴தே நாமரூபே வ்யாகுர்வந் , ப்³ரஹ்மாதி³ஸ்தம்ப³பர்யந்தேஷு தே³ஹேஷ்விஹ கர்மப²லாஶ்ரயேஷ்வஶநாயாதி³மத்ஸு ப்ரவிஷ்ட: ॥
நந்வவ்யாக்ருதம் ஸ்வயமேவ வ்யாக்ரியதேத்யுக்தம் ; கத²மித³மிதா³நீமுச்யதே — பர ஏவ த்வாத்மா அவ்யாக்ருதம் வ்யாகுர்வந்நிஹ ப்ரவிஷ்ட இதி । நைஷ தோ³ஷ: — பரஸ்யாப்யாத்மநோ(அ)வ்யாக்ருதஜக³தா³த்மத்வேந விவக்ஷிதத்வாத் । ஆக்ஷிப்தநியந்த்ருகர்த்ருக்ரியாநிமித்தம் ஹி ஜக³த³வ்யாக்ருதம் வ்யாக்ரியதேத்யவோசாம । இத³ம்ஶப்³த³ஸாமாநாதி⁴கரண்யாச்ச அவ்யாக்ருதஶப்³த³ஸ்ய । யதே²த³ம் ஜக³ந்நியந்த்ராத்³யநேககாரகநிமித்தாதி³விஶேஷவத்³வ்யாக்ருதம் , ததா² அபரித்யக்தாந்யதமவிஶேஷவதே³வ தத³வ்யாக்ருதம் । வ்யாக்ருதாவ்யாக்ருதமாத்ரம் து விஶேஷ: । த்³ருஷ்டஶ்ச லோகே விவக்ஷாத: ஶப்³த³ப்ரயோகோ³ க்³ராம ஆக³தோ க்³ராம: ஶூந்ய இதி — கதா³சித்³க்³ராமஶப்³தே³ந நிவாஸமாத்ரவிவக்ஷாயாம் க்³ராம: ஶூந்ய இதி ஶப்³த³ப்ரயோகோ³ ப⁴வதி ; கதா³சிந்நிவாஸிஜநவிவக்ஷாயாம் க்³ராம ஆக³த இதி ; கதா³சிது³ப⁴யவிவக்ஷாயாமபி க்³ராமஶப்³த³ப்ரயோகோ³ ப⁴வதி க்³ராமம் ச ந ப்ரவிஶேதி³தி யதா² — தத்³வதி³ஹாபி ஜக³தி³த³ம் வ்யாக்ருதமவ்யாக்ருதம் சேத்யபே⁴த³விவக்ஷாயாமாத்மாநாத்மநோர்ப⁴வதி வ்யபதே³ஶ: । ததே²த³ம் ஜக³து³த்பத்திவிநாஶாத்மகமிதி கேவலஜக³த்³வ்யபதே³ஶ: । ததா² ‘மஹாநஜ ஆத்மா’ ‘அஸ்தூ²லோ(அ)நணு:’ ‘ஸ ஏஷ நேதி நேதி’ இத்யாதி³ கேவலாத்மவ்யபதே³ஶ: ॥
நநு பரேண வ்யாகர்த்ரா வ்யாக்ருதம் ஸர்வதோ வ்யாப்தம் ஸர்வதா³ ஜக³த் ; ஸ கத²மிஹ ப்ரவிஷ்ட: பரிகல்ப்யதே ; அப்ரவிஷ்டோ ஹி தே³ஶ: பரிச்சி²ந்நேந ப்ரவேஷ்டும் ஶக்யதே, யதா² புருஷேண க்³ராமாதி³: ; நாகாஶேந கிஞ்சித் , நித்யப்ரவிஷ்டத்வாத் । பாஷாணஸர்பாதி³வத்³த⁴ர்மாந்தரேணேதி சேத் — அதா²பி ஸ்யாத் — ந பர ஆத்மா ஸ்வேநைவ ரூபேண ப்ரவிவேஶ ; கிம் தர்ஹி ? தத்ஸ்த² ஏவ த⁴ர்மாந்தரேணோபஜாயதே ; தேந ப்ரவிஷ்ட இத்யுபசர்யதே ; யதா² பாஷாணே ஸஹஜோ(அ)ந்தஸ்த²: ஸர்ப:, நாரிகேலே வா தோயம் — ந, ‘தத்ஸ்ருஷ்ட்வா ததே³வாநுப்ராவிஶத்’ (தை. உ. 2 । 6 । 6) இதி ஶ்ருதே: । ய: ஸ்ரஷ்டா ஸ பா⁴வாந்தரமநாபந்ந ஏவ கார்யம் ஸ்ருஷ்ட்வா பஶ்சாத்ப்ராவிஶதி³தி ஹி ஶ்ரூயதே । யதா² ‘பு⁴க்த்வா க³ச்ச²தி’ இதி பு⁴ஜிக³மிக்ரியயோ: பூர்வாபரகாலயோரிதரேதரவிச்சே²த³:, அவிஶிஷ்டஶ்ச கர்தா, தத்³வதி³ஹாபி ஸ்யாத் ; ந து தத்ஸ்த²ஸ்யைவ பா⁴வாந்தரோபஜநந ஏதத்ஸம்ப⁴வதி । ந ச ஸ்தா²நாந்தரேண வியுஜ்ய ஸ்தா²நாந்தரஸம்யோக³லக்ஷண: ப்ரவேஶோ நிரவயவஸ்யாபரிச்சி²ந்நஸ்ய த்³ருஷ்ட: । ஸாவயவ ஏவ ப்ரவேஶஶ்ரவணாதி³தி சேத் , ந ; ‘தி³வ்யோ ஹ்யமூர்த: புருஷ:’ (மு. உ. 2 । 1 । 2) ‘நிஷ்கலம் நிஷ்க்ரியம்’ (ஶ்வே. 6 । 19) இத்யாதி³ஶ்ருதிப்⁴ய:, ஸர்வவ்யபதே³ஶ்யத⁴ர்மவிஶேஷப்ரதிஷேத⁴ஶ்ருதிப்⁴யஶ்ச । ப்ரதிபி³ம்ப³ப்ரவேஶவதி³தி சேத் , ந ; வஸ்த்வந்தரேண விப்ரகர்ஷாநுபபத்தே: । த்³ரவ்யே கு³ணப்ரவேஶவதி³தி சேத் , ந ; அநாஶ்ரிதத்வாத் । நித்யபரதந்த்ரஸ்யைவாஶ்ரிதஸ்ய கு³ணஸ்ய த்³ரவ்யே ப்ரவேஶ உபசர்யதே ; ந து ப்³ரஹ்மண: ஸ்வாதந்த்ர்யஶ்ரவணாத்ததா² ப்ரவேஶ உபபத்³யதே । ப²லே பீ³ஜவதி³தி சேத் , ந ; ஸாவயவத்வவ்ருத்³தி⁴க்ஷயோத்பத்திவிநாஶாதி³த⁴ர்மவத்த்வப்ரஸங்கா³த் । ந சைவம் த⁴ர்மவத்த்வம் ப்³ரஹ்மண:, ‘அஜோ(அ)ஜர:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 25) இத்யாதி³ஶ்ருதிந்யாயவிரோதா⁴த் । அந்ய ஏவ ஸம்ஸாரீ பரிச்சி²ந்ந இஹ ப்ரவிஷ்ட இதி சேத் , ந ; ‘ஸேயம் தே³வதைக்ஷத’ (சா². உ. 6 । 3 । 2) இத்யாரப்⁴ய ‘நாமரூபே வ்யாகரவாணி’ (சா². உ. 6 । 3 । 2) இதி தஸ்யா ஏவ ப்ரவேஶவ்யாகரணகர்த்ருத்வஶ்ருதே: । ததா² ‘தத்ஸ்ருஷ்ட்வா ததே³வாநுப்ராவிஶத்’ (தை. உ. 2 । 6 । 6) ‘ஸ ஏதமேவ ஸீமாநம் விதா³ர்யைதயா த்³வாரா ப்ராபத்³யத’ (ஐ. உ. 1 । 3 । 12) ‘ஸர்வாணி ரூபாணி விசித்ய தீ⁴ரோ நாமாநி க்ருத்வாபி⁴வத³ந்யதா³ஸ்தே’ (தை. ஆ. 3 । 12 । 7) ‘த்வம் குமார உத வா குமாரீ த்வம் ஜீர்ணோ த³ண்டே³ந வஞ்சஸி’ (ஶ்வே. 4 । 3) ‘புரஶ்சக்ரே த்³விபத³:’ (ப்³ரு. உ. 2 । 5 । 18) ‘ரூபம் ரூபம்’ (ப்³ரு. உ. 2 । 5 । 19), (ரு. 2 । 5 । 18) இதி ச மந்த்ரவர்ணாந்ந பராத³ந்யஸ்ய ப்ரவேஶ: । ப்ரவிஷ்டாநாமிதரேதரபே⁴தா³த்பராநேகத்வமிதி சேத் , ந । ‘ஏகோ தே³வோ ப³ஹுதா⁴ ஸந்நிவிஷ்ட:’ (தை. ஆ. 3 । 14 । 1) ‘ஏக: ஸந்ப³ஹுதா⁴ விசார’ (தை. ஆ. 3 । 11 । 1) ‘த்வமேகோ(அ)ஸி ப³ஹூநநுப்ரவிஷ்ட:’ (தை. ஆ. 3 । 14 । 13) ‘ஏகோ தே³வ: ஸர்வபூ⁴தேஷு கூ³ட⁴: ஸர்வவ்யாபீ ஸர்வபூ⁴தாந்தராத்மா’ (ஶ்வே. 6 । 11) இத்யாதி³ஶ்ருதிப்⁴ய: ॥
ப்ரவேஶ உபபத்³யதே நோபபத்³யத இதி — திஷ்ட²து தாவத் ; ப்ரவிஷ்டாநாம் ஸம்ஸாரித்வாத்தத³நந்யத்வாச்ச பரஸ்ய ஸம்ஸாரித்வமிதி சேத் , ந ; அஶநாயாத்³யத்யயஶ்ருதே: । ஸுகி²த்வது³:கி²த்வாதி³த³ர்ஶநாந்நேதி சேத் , ந ; ‘ந லிப்யதே லோகது³:கே²ந பா³ஹ்ய:’ (க. உ. 1 । 3 । 11) இதி ஶ்ருதே: । ப்ரத்யக்ஷாதி³விரோதா⁴த³யுக்தமிதி சேத் , ந ; உபாத்⁴யாஶ்ரயஜநிதவிஶேஷவிஷயத்வாத்ப்ரத்யக்ஷாதே³: । ‘ந த்³ருஷ்டேர்த்³ரஷ்டாரம் பஶ்யே:’ (ப்³ரு. உ. 3 । 4 । 2) ‘விஜ்ஞாதாரமரே கேந விஜாநீயாத்’ (ப்³ரு. உ. 2 । 4 । 14), (ப்³ரு. உ. 4 । 5 । 1) ‘அவிஜ்ஞாதம் விஜ்ஞாத்ரு’ (ப்³ரு. உ. 3 । 8 । 11) இத்யாதி³ஶ்ருதிப்⁴யோ ந ஆத்மவிஷயம் விஜ்ஞாநம் ; கிம் தர்ஹி ? பு³த்³த்⁴யாத்³யுபாத்⁴யாத்மப்ரதிச்சா²யாவிஷயமேவ ‘ஸுகி²தோ(அ)ஹம்’ ‘து³:கி²தோ(அ)ஹம்’ இத்யேவமாதி³ ப்ரத்யக்ஷவிஜ்ஞாநம் ; ‘அயம் அஹம்’ இதி விஷயேண விஷயிண: ஸாமாநாதி⁴கரண்யோபசாராத் ; ‘நாந்யத³தோ(அ)ஸ்தி த்³ரஷ்ட்ரு’ (ப்³ரு. உ. 3 । 8 । 11) இத்யந்யாத்மப்ரதிஷேதா⁴ச்ச । தே³ஹாவயவவிஶேஷ்யத்வாச்ச ஸுக²து³:க²யோர்விஷயத⁴ர்மத்வம் । ‘ஆத்மநஸ்து காமாய’ (ப்³ரு. உ. 2 । 4 । 5), (ப்³ரு. உ. 4 । 5 । 6) இத்யாத்மார்த²த்வஶ்ருதேரயுக்தமிதி சேத் , ந ; ‘யத்ர வா அந்யதி³வ ஸ்யாத்’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 31) இத்யவித்³யாவிஷயாத்மார்த²த்வாப்⁴யுபக³மாத் , ‘தத்கேந கம் பஶ்யேத்’ (ப்³ரு. உ. 2 । 4 । 14), (ப்³ரு. உ. 4 । 5 । 15) ‘நேஹ நாநாஸ்தி கிஞ்சந’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 19), (க. உ. 2 । 1 । 11) ‘தத்ர கோ மோஹ: க: ஶோக ஏகத்வமநுபஶ்யத:’ (ஈ. உ. 7) இத்யாதி³நா வித்³யாவிஷயே தத்ப்ரதிஷேதா⁴ச்ச ந ஆத்மத⁴ர்மத்வம் । தார்கிகஸமயவிரோதா⁴த³யுக்தமிதி சேத் , ந ; யுக்த்யாப்யாத்மநோ து³:கி²த்வாநுபபத்தே: । ந ஹி து³:கே²ந ப்ரத்யக்ஷவிஷயேணாத்மநோ விஶேஷ்யத்வம் , ப்ரத்யக்ஷாவிஷயத்வாத் । ஆகாஶஸ்ய ஶப்³த³கு³ணவத்த்வவதா³த்மநோ து³:கி²த்வமிதி சேத் , ந ; ஏகப்ரத்யயவிஷயத்வாநுபபத்தே: । ந ஹி ஸுக²க்³ராஹகேண ப்ரத்யக்ஷவிஷயேண ப்ரத்யயேந நித்யாநுமேயஸ்யாத்மநோ விஷயீகரணமுபபத்³யதே । தஸ்ய ச விஷயீகரண ஆத்மந ஏகத்வாத்³விஷய்யபா⁴வப்ரஸங்க³: । ஏகஸ்யைவ விஷயவிஷயித்வம் , தீ³பவதி³தி சேத் , ந ; யுக³பத³ஸம்ப⁴வாத் , ஆத்மந்யம்ஶாநுபபத்தேஶ்ச । ஏதேந விஜ்ஞாநஸ்ய க்³ராஹ்யக்³ராஹகத்வம் ப்ரத்யுக்தம் । ப்ரத்யக்ஷாநுமாநவிஷயயோஶ்ச து³:கா²த்மநோர்கு³ணகு³ணித்வே ந அநுமாநம் ; து³:க²ஸ்ய நித்யமேவ ப்ரத்யக்ஷவிஷயத்வாத் ; ரூபாதி³ஸாமாநாதி⁴கரண்யாச்ச ; மந:ஸம்யோக³ஜத்வே(அ)ப்யாத்மநி து³:க²ஸ்ய, ஸாவயவத்வவிக்ரியாவத்த்வாநித்யத்வப்ரஸங்கா³த் । ந ஹ்யவிக்ருத்ய ஸம்யோகி³ த்³ரவ்யம் கு³ண: கஶ்சிது³பயந் அபயந்வா த்³ருஷ்ட: க்வசித் । ந ச நிரவயவம் விக்ரியமாணம் த்³ருஷ்டம் க்வசித் , அநித்யகு³ணாஶ்ரயம் வா நித்யம் । ந சாகாஶ ஆக³மவாதி³பி⁴ர்நித்யதயாப்⁴யுபக³ம்யதே । ந சாந்யோ த்³ருஷ்டாந்தோ(அ)ஸ்தி । விக்ரியமாணமபி தத்ப்ரத்யயாநிவ்ருத்தே: நித்யமேவேதி சேத் , ந ; த்³ரவ்யஸ்யாவயவாந்யதா²த்வவ்யதிரேகேண விக்ரியாநுபபத்தே: । ஸாவயவத்வே(அ)பி நித்யத்வமிதி சேத் , ந ; ஸாவயவஸ்யாவயவஸம்யோக³பூர்வகத்வே ஸதி விபா⁴கோ³பபத்தே: । வஜ்ராதி³ஷ்வத³ர்ஶநாந்நேதி சேத் , ந ; அநுமேயத்வாத்ஸம்யோக³பூர்வத்வஸ்ய । தஸ்மாந்நாத்மநோ து³:கா²த்³யநித்யகு³ணாஶ்ரயத்வோபபத்தி: । பரஸ்யாது³:கி²த்வே(அ)ந்யஸ்ய ச து³:கி²நோ(அ)பா⁴வே து³:கோ²பஶமநாய ஶாஸ்த்ராரம்பா⁴நர்த²க்யமிதி சேத் , ந ; அவித்³யாத்⁴யாரோபிதது³:கி²த்வப்⁴ரமாபோஹார்த²த்வாத் — ஆத்மநி ப்ரக்ருதஸங்க்²யாபூரணப்⁴ரமாபோஹவத் ; கல்பிதது³:க்²யாத்மாப்⁴யுபக³மாச்ச ॥
ஜலஸூர்யாதி³ப்ரதிபி³ம்ப³வத் ஆத்மப்ரவேஶஶ்ச ப்ரதிபி³ம்ப³வத் வ்யாக்ருதே கார்யே உபலப்⁴யத்வம் । ப்ராகு³த்பத்தேரநுபலப்³த⁴ ஆத்மா பஶ்சாத்கார்யே ச ஸ்ருஷ்டே வ்யாக்ருதே பு³த்³தே⁴ரந்தருபலப்⁴யமாந:, ஸூர்யாதி³ப்ரதிபி³ம்ப³வஜ்ஜலாதௌ³, கார்யம் ஸ்ருஷ்ட்வா ப்ரவிஷ்ட இவ லக்ஷ்யமாணோ நிர்தி³ஶ்யதே — ‘ஸ ஏஷ இஹ ப்ரவிஷ்ட:’ ‘தத்ஸ்ருஷ்ட்வா ததே³வாநுப்ராவிஶத்’ (தை. உ. 2 । 6 । 6) ‘ஸ ஏதமேவ ஸீமாநம் விதா³ர்யைதயா த்³வாரா ப்ராபத்³யத’ (ஐ. உ. 1 । 3 । 12) ‘ஸேயம் தே³வதைக்ஷத ஹந்தாஹமிமாஸ்திஸ்ரோ தே³வதா அநேந ஜீவேநாத்மநாநுப்ரவிஶ்ய’ (சா². உ. 6 । 3 । 2) இத்யேவமாதி³பி⁴: । ந து ஸர்வக³தஸ்ய நிரவயவஸ்ய தி³க்³தே³ஶகாலாந்தராபக்ரமணப்ராப்திலக்ஷண: ப்ரவேஶ: கதா³சித³ப்யுபபத்³யதே । ந ச பராதா³த்மநோ(அ)ந்யோ(அ)ஸ்தி த்³ரஷ்டா, ‘நாந்யத³தோ(அ)ஸ்தி த்³ரஷ்ட்ரு’ ‘நாந்யத³தோ(அ)ஸ்தி ஶ்ரோத்ரு’ (ப்³ரு. உ. 3 । 8 । 1) இத்யாதி³ஶ்ருதே: — இத்யவோசாம । உபலப்³த்⁴யர்த²த்வாச்ச ஸ்ருஷ்டிப்ரவேஶஸ்தி²த்யப்யயவாக்யாநாம் ; உபலப்³தே⁴: புருஷார்த²த்வஶ்ரவணாத் — ‘ஆத்மாநமேவாவேத் தஸ்மாத்தத்ஸர்வமப⁴வத்’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 10) ‘ப்³ரஹ்மவிதா³ப்நோதி பரம்’ (தை. உ. 2 । 1 । 1) ‘ஸ யோ ஹ வை தத்பரம் ப்³ரஹ்ம வேத³ ப்³ரஹ்மைவ ப⁴வதி’ (மு. உ. 3 । 2 । 9) ‘ஆசார்யவாந்புருஷோ வேத³’‘தஸ்ய தாவதே³வ சிரம்’ (சா². உ. 6 । 14 । 2) இத்யாதி³ஶ்ருதிப்⁴ய: ; ‘ததோ மாம் தத்த்வதோ ஜ்ஞாத்வா விஶதே தத³நந்தரம்’ (ப⁴. கீ³. 18 । 55) ‘தத்³த்⁴யக்³ர்யம் ஸர்வவித்³யாநாம் ப்ராப்யதே ஹ்யம்ருதம் தத:’ (மநு. 12 । 85) இத்யாதி³ஸ்ம்ருதிப்⁴யஶ்ச । பே⁴த³த³ர்ஶநாபவாதா³ச்ச, ஸ்ருஷ்ட்யாதி³வாக்யாநாமாத்மைகத்வத³ர்ஶநார்த²பரத்வோபபத்தி: । தஸ்மாத்கார்யஸ்த²ஸ்யோபலப்⁴யத்வமேவ ப்ரவேஶ இத்யுபசர்யதே ॥
ஆ நகா²க்³ரேப்⁴ய: — நகா²க்³ரமர்யாத³மாத்மநஶ்சைதந்யமுபலப்⁴யதே । தத்ர கத²மிவ ப்ரவிஷ்ட இத்யாஹ — யதா² லோகே, க்ஷுரதா⁴நே க்ஷுரோ தீ⁴யதே அஸ்மிந்நிதி க்ஷுரதா⁴நம் தஸ்மிந் நாபிதோபஸ்கராதா⁴நே, க்ஷுர: அந்தஸ்த² உபலப்⁴யதே — அவஹித: ப்ரவேஶித:, ஸ்யாத் ; யதா² வா விஶ்வம்ப⁴ர: அக்³நி: — விஶ்வஸ்ய ப⁴ரணாத் விஶ்வம்ப⁴ர: குலாயே நீடே³ அக்³நி: காஷ்டா²தௌ³, அவஹித: ஸ்யாதி³த்யநுவர்ததே ; தத்ர ஹி ஸ மத்²யமாந உபலப்⁴யதே । யதா² ச க்ஷுர: க்ஷுரதா⁴ந ஏகதே³ஶே(அ)வஸ்தி²த:, யதா² சாக்³நி: காஷ்டா²தௌ³ ஸர்வதோ வ்யாப்யாவஸ்தி²த:, ஏவம் ஸாமாந்யதோ விஶேஷதஶ்ச தே³ஹம் ஸம்வ்யாப்யாவஸ்தி²த ஆத்மா ; தத்ர ஹி ஸ ப்ராணநாதி³க்ரியாவாந் த³ர்ஶநாதி³க்ரியாவாம்ஶ்சோபலப்⁴யதே । தஸ்மாத் தத்ர ஏவம் ப்ரவிஷ்டம் தம் ஆத்மாநம் ப்ராணநாதி³க்ரியாவிஶிஷ்டம் , ந பஶ்யந்தி நோபலப⁴ந்தே । நந்வப்ராப்தப்ரதிஷேதோ⁴(அ)யம் — ‘தம் ந பஶ்யந்தி’ இதி, த³ர்ஶநஸ்யாப்ரக்ருதத்வாத் ; நைஷ தோ³ஷ: ; ஸ்ருஷ்ட்யாதி³வாக்யாநாமாத்மைகத்வப்ரதிபத்த்யர்த²பரத்வாத்ப்ரக்ருதமேவ தஸ்ய த³ர்ஶநம் ; ‘ரூபம் ரூபம் ப்ரதிரூபோ ப³பூ⁴வ தத³ஸ்ய ரூபம் ப்ரதிசக்ஷணாய’ (ப்³ரு. உ. 2 । 5 । 19) இதி மந்த்ரவர்ணாத் । தத்ர ப்ராணநாதி³க்ரியாவிஶிஷ்டஸ்ய த³ர்ஶநே ஹேதுமாஹ — அக்ருத்ஸ்ந: அஸமஸ்த:, ஹி யஸ்மாத் , ஸ: ப்ராணநாதி³க்ரியாவிஶிஷ்ட: । குத: புநரக்ருத்ஸ்நத்வமிதி, உச்யதே — ப்ராணந்நேவ ப்ராணநக்ரியாமேவ குர்வந் , ப்ராணோ நாம ப்ராணஸமாக்²ய: ப்ராணாபி⁴தா⁴நோ ப⁴வதி ; ப்ராணநக்ரியாகர்த்ருத்வாத்³தி⁴ ப்ராண: ப்ராணிதீத்யுச்யதே, நாந்யாம் க்ரியாம் குர்வந் — யதா² லாவக: பாசக இதி ; தஸ்மாத்க்ரியாந்தரவிஶிஷ்டஸ்யாநுபஸம்ஹாராத³க்ருத்ஸ்நோ ஹி ஸ: । ததா² வத³ந் வத³நக்ரியாம் குர்வந் , வக்தீதி வாக் , பஶ்யந் சக்ஷு:, சஷ்ட இதி சக்ஷு: த்³ரஷ்டா, ஶ்ருண்வந் ஶ்ருணோதீதி ஶ்ரோத்ரம் । ‘ப்ராணந்நேவ ப்ராணோ வத³ந்வாக்’ இத்யாப்⁴யாம் க்ரியாஶக்த்யுத்³ப⁴வ: ப்ரத³ர்ஶிதோ ப⁴வதி । ‘பஶ்யம்ஶ்சக்ஷு: ஶ்ருண்வஞ்ஶ்ரோத்ரம்’ இத்யாப்⁴யாம் விஜ்ஞாநஶக்த்யுத்³ப⁴வ: ப்ரத³ர்ஶ்யதே, நாமரூபவிஷயத்வாத்³விஜ்ஞாநஶக்தே: । ஶ்ரோத்ரசக்ஷுஷீ விஜ்ஞாநஸ்ய ஸாத⁴நே, விஜ்ஞாநம் து நாமரூபஸாத⁴நம் ; ந ஹி நாமரூபவ்யதிரிக்தம் விஜ்ஞேயமஸ்தி ; தயோஶ்சோபலம்பே⁴ கரணம் சக்ஷுஶ்ரோத்ரே । க்ரியா ச நாமரூபஸாத்⁴யா ப்ராணஸமவாயிநீ ; தஸ்யா: ப்ராணாஶ்ரயாயா அபி⁴வ்யக்தௌ வாக் கரணம் ; ததா² பாணிபாத³பாயூபஸ்தா²க்²யாநி ; ஸர்வேஷாமுபலக்ஷணார்தா² வாக் । ஏததே³வ ஹி ஸர்வம் வ்யாக்ருதம் — ‘த்ரயம் வா இத³ம் நாம ரூபம் கர்ம’ (ப்³ரு. உ. 1 । 6 । 1) இதி ஹி வக்ஷ்யதி । மந்வாநோ மந: — மநுதே இதி ; ஜ்ஞாநஶக்திவிகாஸாநாம் ஸாதா⁴ரணம் கரணம் மந: — மநுதே(அ)நேநேதி ; புருஷஸ்து கர்தா ஸந்மந்வாநோ மந இத்யுச்யதே । தாந்யேதாநி ப்ராணாதீ³நி, அஸ்யாத்மந: கர்மநாமாநி, கர்மஜாநி நாமாநி கர்மநாமாந்யேவ, ந து வஸ்துமாத்ரவிஷயாணி ; அதோ ந க்ருத்ஸ்நாத்மவஸ்த்வவத்³யோதகாநி — ஏவம் ஹ்யாஸாவாத்மா ப்ராணநாதி³க்ரியயா தத்தத்க்ரியாஜநிதப்ராணாதி³நாமரூபாப்⁴யாம் வ்யாக்ரியமாணோ(அ)வத்³யோத்யமாநோ(அ)பி । ஸ யோ(அ)த: அஸ்மாத்ப்ராணநாதி³க்ரியாஸமுதா³யாத் , ஏகைகம் ப்ராணம் சக்ஷுரிதி வா விஶிஷ்டமநுபஸம்ஹ்ருதேதரவிஶிஷ்டக்ரியாத்மகம் , மநஸா அயமாத்மேத்யுபாஸ்தே சிந்தயதி, ந ஸ வேத³ ந ஸ ஜாநாதி ப்³ரஹ்ம । கஸ்மாத் ? அக்ருத்ஸ்நோ(அ)ஸமஸ்த: ஹி யஸ்மாத் ஏஷ ஆத்மா, அஸ்மாத்ப்ராணநாதி³ஸமுதா³யாத் , அத: ப்ரவிப⁴க்த:, ஏகைகேந விஶேஷணேந விஶிஷ்ட:, இதரத⁴ர்மாந்தராநுபஸம்ஹாராத் — ப⁴வதி । யாவத³யமேவம் வேத³ — ‘பஶ்யாமி’ ‘ஶ்ருணோமி’ ‘ஸ்ப்ருஶாமி’ இதி வா ஸ்வபா⁴வப்ரவ்ருத்திவிஶிஷ்டம் வேத³, தாவத³ஞ்ஜஸா க்ருத்ஸ்நமாத்மாநம் ந வேத³ ॥
கத²ம் புந: பஶ்யந்வேதே³த்யாஹ — ஆத்மேத்யேவ ஆத்மேதி — ப்ராணாதீ³நி விஶேஷணாநி யாந்யுக்தாநி தாநி யஸ்ய ஸ: — ஆப்நுவம்ஸ்தாந்யாத்மேத்யுச்யதே । ஸ ததா² க்ருத்ஸ்நவிஶேஷோபஸம்ஹாரீ ஸந்க்ருத்ஸ்நோ ப⁴வதி । வஸ்துமாத்ரரூபேண ஹி ப்ராணாத்³யுபாதி⁴விஶேஷக்ரியாஜநிதாநி விஶேஷணாநி வ்யாப்நோதி । ததா² ச வக்ஷ்யதி — ‘த்⁴யாயதீவ லேலாயதீவ’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 7) இதி । தஸ்மாதா³த்மேத்யேவோபாஸீத । ஏவம் க்ருத்ஸ்நோ ஹ்யஸௌ ஸ்வேந வஸ்துரூபேண க்³ருஹ்யமாணோ ப⁴வதி । கஸ்மாத்க்ருத்ஸ்ந இத்யாஶங்க்யாஹ — அத்ராஸ்மிந்நாத்மநி, ஹி யஸ்மாத் , நிருபாதி⁴கே, ஜலஸூர்யப்ரதிபி³ம்ப³பே⁴தா³ இவாதி³த்யே, ப்ராணாத்³யுபாதி⁴க்ருதா விஶேஷா: ப்ராணாதி³கர்மஜநாமாபி⁴தே⁴யா யதோ²க்தா ஹ்யேதே, ஏகமபி⁴ந்நதாம் , ப⁴வந்தி ப்ரதிபத்³யந்தே ॥
‘ஆத்மேத்யேவோபாஸீத’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 7) இதி நாபூர்வவிதி⁴:, பக்ஷே ப்ராப்தத்வாத் । ‘யத்ஸாக்ஷாத³பரோக்ஷாத்³ப்³ரஹ்ம’ (ப்³ரு. உ. 3 । 4 । 1), (ப்³ரு. உ. 3 । 5 । 1) ‘கதம ஆத்மேதி — யோ(அ)யம் விஜ்ஞாநமய:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 7) இத்யேவமாத்³யாத்மப்ரதிபாத³நபராபி⁴: ஶ்ருதிபி⁴ராத்மவிஷயம் விஜ்ஞாநமுத்பாதி³தம் ; தத்ராத்மஸ்வரூபவிஜ்ஞாநேநைவ தத்³விஷயாநாத்மாபி⁴மாநபு³த்³தி⁴: காரகாதி³க்ரியாப²லாத்⁴யாரோபணாத்மிகா அவித்³யா நிவர்திதா ; தஸ்யாம் நிவர்திதாயாம் காமாதி³தோ³ஷாநுபபத்தேரநாத்மசிந்தாநுபபத்தி: ; பாரிஶேஷ்யாதா³த்மசிந்தைவ । தஸ்மாத்தது³பாஸநமஸ்மிந்பக்ஷே ந விதா⁴தவ்யம் , ப்ராப்தத்வாத் ॥
திஷ்ட²து தாவத் — பாக்ஷிக்யாத்மோபாஸநப்ராப்திர்நித்யா வேதி । அபூர்வவிதி⁴: ஸ்யாத் , ஜ்ஞாநோபாஸநயோரேகத்வே ஸத்யப்ராப்தத்வாத் ; ‘ந ஸ வேத³’ இதி விஜ்ஞாநம் ப்ரஸ்துத்ய ‘ஆத்மேத்யேவோபாஸீத’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 7) இத்யபி⁴தா⁴நாத்³வேதோ³பாஸநஶப்³த³யோரேகார்த²தாவக³ம்யதே । ‘அநேந ஹ்யேதத்ஸர்வம் வேத³’ ‘ஆத்மாநமேவாவேத்’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 10) இத்யாதி³ஶ்ருதிப்⁴யஶ்ச விஜ்ஞாநமுபாஸநம் । தஸ்ய சாப்ராப்தத்வாத்³வித்⁴யர்ஹத்வம் । ந ச ஸ்வரூபாந்வாக்²யாநே புருஷப்ரவ்ருத்திருபபத்³யதே । தஸ்மாத³பூர்வவிதி⁴ரேவாயம் । கர்மவிதி⁴ஸாமாந்யாச்ச — யதா² ‘யஜேத’ ‘ஜுஹுயாத்’ இத்யாத³ய: கர்மவித⁴ய:, ந தைரஸ்ய ‘ஆத்மேத்யேவோபாஸீத’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 7) ‘ஆத்மா வா அரே த்³ரஷ்டவ்ய:’ (ப்³ரு. உ. 2 । 4 । 5), (ப்³ரு. உ. 4 । 5 । 6) இத்யாத்³யாத்மோபாஸநவிதே⁴ர்விஶேஷோ(அ)வக³ம்யதே । மாநஸக்ரியாத்வாச்ச விஜ்ஞாநஸ்ய — யதா² ‘யஸ்யை தே³வதாயை ஹவிர்க்³ருஹீதம் ஸ்யாத்தாம் மநஸா த்⁴யாயேத்³வஷட்கரிஷ்யந்’ (ஐ. ப்³ரா. 3 । 8 । 1) இத்யாத்³யா மாநஸீ க்ரியா விதீ⁴யதே, ததா² ‘ஆத்மேத்யேவோபாஸீத’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 7) ‘மந்தவ்யோ நிதி³த்⁴யாஸிதவ்ய:’ (ப்³ரு. உ. 2 । 4 । 5), (ப்³ரு. உ. 4 । 5 । 6) இத்யாத்³யா க்ரியைவ விதீ⁴யதே ஜ்ஞாநாத்மிகா । ததா²வோசாம வேதோ³பாஸநஶப்³த³யோரேகார்த²த்வமிதி । பா⁴வநாம்ஶத்ரயோபபத்தேஶ்ச — யதா² ஹி ‘யஜேத’ இத்யஸ்யாம் பா⁴வநாயாம் , கிம் ? கேந ? கத²ம் ? இதி பா⁴வ்யாத்³யாகாங்க்ஷாபநயகாரணமம்ஶத்ரயமவக³ம்யதே, ததா² ‘உபாஸீத’ இத்யஸ்யாமபி பா⁴வநாயாம் விதீ⁴யமாநாயாம் , கிமுபாஸீத ? கேநோபாஸீத ? கத²முபாஸீத ? இத்யஸ்யாமாகாங்க்ஷாயாம் , ‘ஆத்மாநமுபாஸீத மநஸா த்யாக³ப்³ரஹ்மசர்யஶமத³மோபரமதிதிக்ஷாதீ³திகர்தவ்யதாஸம்யுக்த:’ இத்யாதி³ஶாஸ்த்ரேணைவ ஸமர்த்²யதே அம்ஶத்ரயம் । யதா² ச க்ருத்ஸ்நஸ்ய த³ர்ஶபூர்ணமாஸாதி³ப்ரகரணஸ்ய த³ர்ஶபூர்ணமாஸாதி³வித்⁴யுத்³தே³ஶத்வேநோபயோக³: ; ஏவமௌபநிஷதா³த்மோபாஸநப்ரகரணஸ்யாத்மோபாஸநவித்⁴யுத்³தே³ஶத்வேநைவோபயோக³: । ‘நேதி நேதி’ (ப்³ரு. உ. 2 । 3 । 6) ‘அஸ்தூ²லம்’ (ப்³ரு. உ. 3 । 8 । 8) ‘ஏகமேவாத்³விதீயம்’ (சா². உ. 6 । 2 । 1) ‘அஶநாயாத்³யதீத:’ (ப்³ரு. உ. 3 । 5 । 1) இத்யேவமாதி³வாக்யாநாமுபாஸ்யாத்மஸ்வரூபவிஶேஷஸமர்பணேநோபயோக³: । ப²லம் ச மோக்ஷோ(அ)வித்³யாநிவ்ருத்திர்வா ॥
அபரே வர்ணயந்தி — உபாஸநேநாத்மவிஷயம் விஶிஷ்டம் விஜ்ஞாநாந்தரம் பா⁴வயேத் ; தேநாத்மா ஜ்ஞாயதே ; அவித்³யாநிவர்தகம் ச ததே³வ, நாத்மவிஷயம் வேத³வாக்யஜநிதம் விஜ்ஞாநமிதி । ஏதஸ்மிந்நர்தே² வசநாந்யபி — ‘விஜ்ஞாய ப்ரஜ்ஞாம் குர்வீத’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 21) ‘த்³ரஷ்டவ்ய: ஶ்ரோதவ்யோ மந்தவ்யோ நிதி³த்⁴யாஸிதவ்ய:’ (ப்³ரு. உ. 2 । 4 । 5), (ப்³ரு. உ. 4 । 5 । 6) ‘ஸோ(அ)ந்வேஷ்டவ்ய: ஸ விஜிஜ்ஞாஸிதவ்ய:’ (சா². உ. 8 । 7 । 1) இத்யாதீ³நி ॥
ந, அர்தா²ந்தராபா⁴வாத் । ந ச ‘ஆத்மேத்யேவோபாஸீத’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 7) இத்யபூர்வவிதி⁴: ; கஸ்மாத் ? ஆத்மஸ்வரூபகத²நாநாத்மப்ரதிஷேத⁴வாக்யஜநிதவிஜ்ஞாநவ்யதிரேகேணார்தா²ந்தரஸ்ய கர்தவ்யஸ்ய மாநஸஸ்ய பா³ஹ்யஸ்ய வாபா⁴வாத் । தத்ர ஹி விதே⁴: ஸாப²ல்யம் , யத்ர விதி⁴வாக்யஶ்ரவணமாத்ரஜநிதவிஜ்ஞாநவ்யதிரேகேண புருஷப்ரவ்ருத்திர்க³ம்யதே — யதா² ‘த³ர்ஶபூர்ணமாஸாப்⁴யாம் ஸ்வர்க³காமோ யஜேத’ இத்யேவமாதௌ³ । ந ஹி த³ர்ஶபூர்ணமாஸவிதி⁴வாக்யஜநிதவிஜ்ஞாநமேவ த³ர்ஶபூர்ணமாஸாநுஷ்டா²நம் । தச்சாதி⁴காராத்³யபேக்ஷாநுபா⁴வி । ந து ‘நேதி நேதி’ (ப்³ரு. உ. 2 । 3 । 6) இத்யாத்³யாத்மப்ரதிபாத³கவாக்யஜநிதவிஜ்ஞாநவ்யதிரேகேண த³ர்ஶபூர்ணமாஸாதி³வத்புருஷவ்யாபார: ஸம்ப⁴வதி ; ஸர்வவ்யாபாரோபஶமஹேதுத்வாத்தத்³வாக்யஜநிதவிஜ்ஞாநஸ்ய । ந ஹ்யுதா³ஸீநவிஜ்ஞாநம் ப்ரவ்ருத்திஜநகம் ; அப்³ரஹ்மாநாத்மவிஜ்ஞாநநிவர்தகத்வாச்ச ‘ஏகமேவாத்³விதீயம்’ (சா². உ. 6 । 2 । 1) ‘தத்த்வமஸி’ (சா². உ. 6 । 8 । 7) இத்யேவமாதி³வாக்யாநாம் । ந ச தந்நிவ்ருத்தௌ ப்ரவ்ருத்திருபபத்³யதே, விரோதா⁴த் । வாக்யஜநிதவிஜ்ஞாநமாத்ராந்நாப்³ரஹ்மாநாத்மவிஜ்ஞாநநிவ்ருத்திரிதி சேத் , ந ; ‘தத்த்வமஸி’ (சா². உ. 6 । 8 । 7) ‘நேதி நேதி’ (ப்³ரு. உ. 2 । 3 । 6) ‘ஆத்மைவேத³ம்’ (சா². உ. 7 । 25 । 2) ‘ஏகமேவாத்³விதீயம்’ (சா². உ. 6 । 2 । 1) ‘ப்³ரஹ்மைவேத³மம்ருதம்’ (மு. உ. 2 । 2 । 11) ‘நாந்யத³தோ(அ)ஸ்தி த்³ரஷ்ட்ரு’ (ப்³ரு. உ. 3 । 8 । 11) ‘ததே³வ ப்³ரஹ்ம த்வம் வித்³தி⁴’ (கே. உ. 1 । 5) இத்யாதி³வாக்யாநாம் தத்³வாதி³த்வாத் । த்³ரஷ்டவ்யவிதே⁴ர்விஷயஸமர்பகாண்யேதாநீதி சேத் , ந ; அர்தா²ந்தராபா⁴வாதி³த்யுக்தோத்தரத்வாத் — ஆத்மவஸ்துஸ்வரூபஸமர்பகைரேவ வாக்யை: ‘தத்த்வமஸி’ (சா². உ. 6 । 8 । 7) இத்யாதி³பி⁴: ஶ்ரவணகால ஏவ தத்³த³ர்ஶநஸ்ய க்ருதத்வாத்³த்³ரஷ்டவ்யவிதே⁴ர்நாநுஷ்டா²நாந்தரம் கர்தவ்யமித்யுக்தோத்தரமேதத் । ஆத்மஸ்வரூபாந்வாக்²யாநமாத்ரேணாத்மவிஜ்ஞாநே விதி⁴மந்தரேண ந ப்ரவர்தத இதி சேத் , ந ; ஆத்மவாதி³வாக்யஶ்ரவணேநாத்மவிஜ்ஞாநஸ்ய ஜநிதத்வாத் — கிம் போ⁴: க்ருதஸ்ய கரணம் । தச்ச்²ரவணே(அ)பி ந ப்ரவர்தத இதி சேத் , ந ; அநவஸ்தா²ப்ரஸங்கா³த் — யதா²த்மவாதி³வாக்யார்த²ஶ்ரவணே விதி⁴மந்தரேண ந ப்ரவர்ததே, ததா² விதி⁴வாக்யார்த²ஶ்ரவணே(அ)பி விதி⁴மந்தரேண ந ப்ரவர்திஷ்யத இதி வித்⁴யந்தராபேக்ஷா ; ததா² தத³ர்த²ஶ்ரவணே(அ)பீத்யநவஸ்தா² ப்ரஸஜ்யேத । வாக்யஜநிதாத்மஜ்ஞாநஸ்ம்ருதிஸந்ததே: ஶ்ரவணவிஜ்ஞாநமாத்ராத³ர்தா²ந்தரத்வமிதி சேத் , ந ; அர்த²ப்ராப்தத்வாத் — யதை³வாத்மப்ரதிபாத³கவாக்யஶ்ரவணாதா³த்மவிஷயம் விஜ்ஞாநமுத்பத்³யதே, ததை³வ தது³த்பத்³யமாநம் தத்³விஷயம் மித்²யாஜ்ஞாநம் நிவர்தயதே³வோத்பத்³யதே ; ஆத்மவிஷயமித்²யாஜ்ஞாநநிவ்ருத்தௌ ச தத்ப்ரப⁴வா: ஸ்ம்ருதயோ ந ப⁴வந்தி ஸ்வாபா⁴விக்யோ(அ)நாத்மவஸ்துபே⁴த³விஷயா: ; அநர்த²த்வாவக³தேஶ்ச — ஆத்மாவக³தௌ ஹி ஸத்யாம் அந்யத்³வஸ்து அநர்த²த்வேநாவக³ம்யதே, அநித்யது³:கா²ஶுத்³த்⁴யாதி³ப³ஹுதோ³ஷவத்த்வாத் ஆத்மவஸ்துநஶ்ச தத்³விலக்ஷணத்வாத் ; தஸ்மாத³நாத்மவிஜ்ஞாநஸ்ம்ருதீநாமாத்மாவக³தேரபா⁴வப்ராப்தி: ; பாரிஶேஷ்யாதா³த்மைகத்வவிஜ்ஞாநஸ்ம்ருதிஸந்ததேரர்த²த ஏவ பா⁴வாந்ந விதே⁴யத்வம் । ஶோகமோஹப⁴யாயாஸாதி³து³:க²தோ³ஷநிவர்தகத்வாச்ச தத்ஸ்ம்ருதே: — விபரீதஜ்ஞாநப்ரப⁴வோ ஹி ஶோகமோஹாதி³தோ³ஷ: ; ததா² ச ‘தத்ர கோ மோஹ:’ (ஈ. உ. 7) ‘வித்³வாந்ந பி³பே⁴தி குதஶ்சந’ (தை. உ. 2 । 9 । 1) ‘அப⁴யம் வை ஜநக ப்ராப்தோ(அ)ஸி’ (ப்³ரு. உ. 4 । 2 । 4) ‘பி⁴த்³யதே ஹ்ருத³யக்³ரந்தி²:’ (மு. உ. 2 । 2 । 8) இத்யாதி³ஶ்ருதய: । நிரோத⁴ஸ்தர்ஹ்யர்தா²ந்தரமிதி சேத் — அதா²பி ஸ்யாச்சித்தவ்ருத்திநிரோத⁴ஸ்ய வேத³வாக்யஜநிதாத்மவிஜ்ஞாநாத³ர்தா²ந்தரத்வாத் , தந்த்ராந்தரேஷு ச கர்தவ்யதயா அவக³தத்வாத்³விதே⁴யத்வமிதி சேத் — ந, மோக்ஷஸாத⁴நத்வேநாநவக³மாத் । ந ஹி வேதா³ந்தேஷு ப்³ரஹ்மாத்மவிஜ்ஞாநாத³ந்யத்பரமபுருஷார்த²ஸாத⁴நத்வேநாவக³ம்யதே — ‘ஆத்மாநமேவாவேத்தஸ்மாத்தத்ஸர்வமப⁴வத்’ ‘ப்³ரஹ்மவிதா³ப்நோதி பரம்’ (தை. உ. 2 । 1 । 1) ‘ஸ யோ ஹ வை தத்பரமம் ப்³ரஹ்ம வேத³ ப்³ரஹ்மைவ ப⁴வதி’ (மு. உ. 3 । 2 । 9) ‘ஆசார்யவாந்புருஷோ வேத³’‘தஸ்ய தாவதே³வ சிரம்’ (சா². உ. 6 । 14 । 2) ‘அப⁴யம் ஹி வை ப்³ரஹ்ம ப⁴வதி । ய ஏவம் வேத³’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 25) இத்யேவமாதி³ஶ்ருதிஶதேப்⁴ய: । அநந்யஸாத⁴நத்வாச்ச நிரோத⁴ஸ்ய — ந ஹ்யாத்மவிஜ்ஞாநதத்ஸ்ம்ருதிஸந்தாநவ்யதிரேகேண சித்தவ்ருத்திநிரோத⁴ஸ்ய ஸாத⁴நமஸ்தி । அப்⁴யுபக³ம்யேத³முக்தம் ; ந து ப்³ரஹ்மவிஜ்ஞாநவ்யதிரேகேண அந்யத் மோக்ஷஸாத⁴நமவக³ம்யதே । ஆகாங்க்ஷாபா⁴வாச்ச பா⁴வநாபா⁴வ: । யது³க்தம் ‘யஜேத’ இத்யாதௌ³ கிம் ? கேந ? கத²ம் ? இதி பா⁴வநாகாங்க்ஷாயாம் ப²லஸாத⁴நேதிகர்தவ்யதாபி⁴: ஆகாங்க்ஷாபநயநம் யதா², தத்³வதி³ஹாப்யாத்மவிஜ்ஞாநவிதா⁴வப்யுபபத்³யத இதி — தத³ஸத் ; ‘ஏகமேவாத்³விதீயம்’ (சா². உ. 6 । 2 । 1) ‘தத்த்வமஸி’ (சா². உ. 6 । 8 । 7) ‘நேதி நேதி’ (ப்³ரு. உ. 2 । 3 । 6) ‘அநந்தரமபா³ஹ்யம்’ (ப்³ரு. உ. 2 । 5 । 19) ‘அயமாத்மா ப்³ரஹ்ம’ (ப்³ரு. உ. 2 । 5 । 19) இத்யாதி³வாக்யார்த²விஜ்ஞாநஸமகாலமேவ ஸர்வாகாங்க்ஷாவிநிவ்ருத்தே: । ந ச வாக்யார்த²விஜ்ஞாநே விதி⁴ப்ரயுக்த: ப்ரவர்ததே । வித்⁴யந்தரப்ரயுக்தௌ சாநவஸ்தா²தோ³ஷமவோசாம । ந ச ‘ஏகமேவாத்³விதீயம் ப்³ரஹ்ம’ இத்யாதி³வாக்யேஷு விதி⁴ரவக³ம்யதே, ஆத்மஸ்வரூபாந்வாக்²யாநேநைவாவஸிதத்வாத் । வஸ்துஸ்வரூபாந்வாக்²யாநமாத்ரத்வாத³ப்ராமாண்யமிதி சேத் — அதா²பி ஸ்யாத் , யதா² ‘ஸோ(அ)ரோதீ³த்³யத³ரோதீ³த்தத்³ருத்³ரஸ்ய ருத்³ரத்வம்’ (தை. ஸம். 1 । 5 । 1 । 1) இத்யேவமாதௌ³ வஸ்துஸ்வரூபாந்வாக்²யாநமாத்ரத்வாத³ப்ராமாண்யம் , ஏவமாத்மார்த²வாக்யாநாமபீதி சேத் — ந, விஶேஷாத் । ந வாக்யஸ்ய வஸ்த்வந்வாக்²யாநம் க்ரியாந்வாக்²யாநம் வா ப்ராமாண்யாப்ராமாண்யகாரணம் ; கிம் தர்ஹி, நிஶ்சிதப²லவத்³விஜ்ஞாநோத்பாத³கத்வம் ; தத்³யத்ராஸ்தி தத்ப்ரமாணம் வாக்யம் ; யத்ர நாஸ்தி தத³ப்ரமாணம் । கிம் ச, போ⁴:! ப்ருச்சா²மஸ்த்வாம் — ஆத்மஸ்வரூபாந்வாக்²யாநபரேஷு வாக்யேஷு ப²லவந்நிஶ்சிதம் ச விஜ்ஞாநமுத்பத்³யதே, ந வா ? உத்பத்³யதே சேத் , கத²மப்ராமாண்யமிதி । கிம் வா ந பஶ்யஸ்யவித்³யாஶோகமோஹப⁴யாதி³ஸம்ஸாரபீ³ஜதோ³ஷநிவ்ருத்திம் விஜ்ஞாநப²லம் ? ந ஶ்ருணோஷி வா கிம் — ‘தத்ர கோ மோஹ: க: ஶோக ஏகத்வமநுபஶ்யத:’ (ஈ. உ. 7), ‘மந்த்ரவிதே³வாஸ்மி நாத்மவித்ஸோ(அ)ஹம் ப⁴க³வ: ஶோசாமி தம் மா ப⁴க³வாஞ்ஶோகஸ்ய பாரம் தாரயது’ (சா². உ. 7 । 1 । 3) இத்யேவமாத்³யுபநிஷத்³வாக்யஶதாநி ? ஏவம் வித்³யதே கிம் ‘ஸோ(அ)ரோதீ³த்’ இத்யாதி³ஷு நிஶ்சிதம் ப²லவச்ச விஜ்ஞாநம் ? ந சேத்³வித்³யதே, அஸ்த்வப்ராமாண்யம் ; தத³ப்ராமாண்யே, ப²லவந்நிஶ்சிதவிஜ்ஞாநோத்பாத³கஸ்ய கிமித்யப்ராமாண்யம் ஸ்யாத் ? தத³ப்ராமாண்யே ச த³ர்ஶபூர்ணமாஸாதி³வாக்யேஷு கோ விஶ்ரம்ப⁴: ? நநு த³ர்ஶபூர்ணமாஸாதி³வாக்யாநாம் புருஷப்ரவ்ருத்திவிஜ்ஞாநோத்பாத³கத்வாத்ப்ராமாண்யம் , ஆத்மவிஜ்ஞாநவாக்யேஷு தந்நாஸ்தீதி ; ஸத்யமேவம் ; நைஷ தோ³ஷ:, ப்ராமாண்யகாரணோபபத்தே: । ப்ராமாண்யகாரணம் ச யதோ²க்தமேவ, நாந்யத் । அலங்காரஶ்சாயம் , யத் ஸர்வப்ரவ்ருத்திபீ³ஜநிரோத⁴ப²லவத்³விஜ்ஞாநோத்பாத³கத்வம் ஆத்மப்ரதிபாத³கவாக்யாநாம் , ந அப்ராமாண்யகாரணம் । யத்தூக்தம் — ‘விஜ்ஞாய ப்ரஜ்ஞாம் குர்வீத’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 21) இத்யாதி³வசநாநாம் வாக்யார்த²விஜ்ஞாநவ்யதிரேகேணோபாஸநார்த²த்வமிதி, ஸத்யமேதத் ; கிந்து ந அபூர்வவித்⁴யர்த²தா ; பக்ஷே ப்ராப்தஸ்ய நியமார்த²தைவ । கத²ம் புநருபாஸநஸ்ய பக்ஷப்ராப்தி:, யாவதா பாரிஶேஷ்யாதா³த்மவிஜ்ஞாநஸ்ம்ருதிஸந்ததிர்நித்யைவேத்யபி⁴ஹிதம் ? பா³ட⁴ம் — யத்³யப்யேவம் , ஶரீராரம்ப⁴கஸ்ய கர்மணோ நியதப²லத்வாத் , ஸம்யக்³ஜ்ஞாநப்ராப்தாவபி அவஶ்யம்பா⁴விநீ ப்ரவ்ருத்திர்வாங்மந:காயாநாம் , லப்³த⁴வ்ருத்தே: கர்மணோ ப³லீயஸ்த்வாத் — முக்தேஷ்வாதி³ப்ரவ்ருத்திவத் ; தேந பக்ஷே ப்ராப்தம் ஜ்ஞாநப்ரவ்ருத்திதௌ³ர்ப³ல்யம் । தஸ்மாத் த்யாக³வைராக்³யாதி³ஸாத⁴நப³லாவலம்பே³ந ஆத்மவிஜ்ஞாநஸ்ம்ருதிஸந்ததிர்நியந்தவ்யா ப⁴வதி ; ந த்வபூர்வா கர்தவ்யா ; ப்ராப்தத்வாத் — இத்யவோசாம । தஸ்மாத்ப்ராப்தவிஜ்ஞாநஸ்ம்ருதிஸந்தாநநியமவித்⁴யர்தா²நி ‘விஜ்ஞாய ப்ரஜ்ஞாம் குர்வீத’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 21) இத்யாதி³வாக்யாநி, அந்யார்தா²ஸம்ப⁴வாத் । நநு அநாத்மோபாஸநமித³ம் , இதி - ஶப்³த³ப்ரயோகா³த் ; யதா² ‘ப்ரியமித்யேதது³பாஸீத’ (ப்³ரு. உ. 4 । 1 । 3) இத்யாதௌ³ ந ப்ரியாதி³கு³ணா ஏவோபாஸ்யா:, கிம் தர்ஹி, ப்ரியாதி³கு³ணவத்ப்ராணாத்³யேவோபாஸ்யம் ; ததா² இஹாபி இதி - பராத்மஶப்³த³ப்ரயோகா³த் ஆத்மகு³ணவத³நாத்மவஸ்து உபாஸ்யமிதி க³ம்யதே ; ஆத்மோபாஸ்யத்வவாக்யவைலக்ஷண்யாச்ச — பரேண ச வக்ஷ்யதி — ‘ஆத்மாநமேவ லோகமுபாஸீத’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 15) இதி ; தத்ர ச வாக்யே ஆத்மைவோபாஸ்யத்வேநாபி⁴ப்ரேத:, த்³விதீயாஶ்ரவணாத் ‘ஆத்மாநமேவ’ இதி ; இஹ து ந த்³விதீயா ஶ்ரூயதே, இதி - பரஶ்ச ஆத்மஶப்³த³: — ‘ஆத்மேத்யேவோபாஸீத’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 7) இதி ; அதோ ந ஆத்மோபாஸ்ய:, ஆத்மகு³ணஶ்சாந்ய: — இதி த்வவக³ம்யதே । ந, வாக்யஶேஷே ஆத்மந உபாஸ்யத்வேநாவக³மாத் ; அஸ்யைவ வாக்யஸ்ய ஶேஷே ஆத்மைவோபாஸ்யத்வேநாவக³ம்யதே — ‘ததே³தத்பத³நீயமஸ்ய ஸர்வஸ்ய, யத³யமாத்மா’, ‘அந்தரதரம் யத³யமாத்மா’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 8), ‘ஆத்மாநமேவாவேத்’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 10) இதி । ப்ரவிஷ்டஸ்ய த³ர்ஶநப்ரதிஷேதா⁴த³நுபாஸ்யத்வமிதி சேத் — யஸ்யாத்மந: ப்ரவேஶ உக்த:, தஸ்யைவ த³ர்ஶநம் வார்யதே — ‘தம் ந பஶ்யந்தி’ இதி ப்ரக்ருதோபாதா³நாத் ; தஸ்மாதா³த்மநோ(அ)நுபாஸ்யத்வமேவேதி சேத் — ந, அக்ருத்ஸ்நத்வதோ³ஷாத் । த³ர்ஶநப்ரதிஷேதோ⁴(அ)க்ருத்ஸ்நத்வதோ³ஷாபி⁴ப்ராயேண, ந ஆத்மோபாஸ்யத்வப்ரதிஷேதா⁴ய ; ப்ராணநாதி³க்ரியாவிஶிஷ்டத்வேந விஶேஷணாத் ; ஆத்மநஶ்சேது³பாஸ்யத்வமநபி⁴ப்ரேதம் , ப்ராணநாத்³யேகைகக்ரியாவிஶிஷ்டஸ்யாத்மநோ(அ)க்ருத்ஸ்நத்வவசநமநர்த²கம் ஸ்யாத் — ‘அக்ருத்ஸ்நோ ஹ்யேஷோ(அ)த ஏகைகேந ப⁴வதி’ இதி । அத: அநேகைகவிஶிஷ்டஸ்த்வாத்மா க்ருத்ஸ்நத்வாது³பாஸ்ய ஏவேதி ஸித்³த⁴ம் । யஸ்த்வாத்மஶப்³த³ஸ்ய இதி - பர: ப்ரயோக³:, ஆத்மஶப்³த³ப்ரத்யயயோ: ஆத்மதத்த்வஸ்ய பரமார்த²தோ(அ)விஷயத்வஜ்ஞாபநார்த²ம் ; அந்யதா² ‘ஆத்மாநமுபாஸீத’ இத்யேவமவக்ஷ்யத் ; ததா² ச அர்தா²த் ஆத்மநி ஶப்³த³ப்ரத்யயாவநுஜ்ஞாதௌ ஸ்யாதாம் ; தச்சாநிஷ்டம் — ‘நேதி நேதி’ (ப்³ரு. உ. 2 । 3 । 6) ‘விஜ்ஞாதாரமரே கேந விஜாநீயாத்’ (ப்³ரு. உ. 2 । 4 । 14), (ப்³ரு. உ. 4 । 5 । 15) ‘அவிஜ்ஞாதம் விஜ்ஞாத்ரு’ (ப்³ரு. உ. 3 । 8 । 11) ‘யதோ வாசோ நிவர்தந்தே அப்ராப்ய மநஸா ஸஹ’ (தை. உ. 2 । 9 । 1) இத்யாதி³ஶ்ருதிப்⁴ய: । யத்து ‘ஆத்மாநமேவ லோகமுபாஸீத’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 15) இதி, தத் அநாத்மோபாஸநப்ரஸங்க³நிவ்ருத்திபரத்வாத் ந வாக்யாந்தரம் ॥
அநிர்ஜ்ஞாதத்வஸாமாந்யாத் ஆத்மா ஜ்ஞாதவ்ய:, அநாத்மா ச । தத்ர கஸ்மாதா³த்மோபாஸந ஏவ யத்ந ஆஸ்தீ²யதே — ‘ஆத்மேத்யேவோபாஸீத’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 7) இதி, நேதரவிஜ்ஞாநே இதி ; அத்ரோச்யதே — ததே³ததே³வ ப்ரக்ருதம் , பத³நீயம் க³மநீயம் , நாந்யத் ; அஸ்ய ஸர்வஸ்யேதி நிர்தா⁴ரணார்தா² ஷஷ்டீ² ; அஸ்மிந்ஸர்வஸ்மிந்நித்யர்த²: ; யத³யமாத்மா யதே³ததா³த்மதத்த்வம் ; கிம் ந விஜ்ஞாதவ்யமேவாந்யத் ? ந ; கிம் தர்ஹி, ஜ்ஞாதவ்யத்வே(அ)பி ந ப்ருத²க்³ஜ்ஞாநாந்தரமபேக்ஷதே ஆத்மஜ்ஞாநாத் ; கஸ்மாத் ? அநேநாத்மநா ஜ்ஞாதேந, ஹி யஸ்மாத் , ஏதத்ஸர்வமநாத்மஜாதம் அந்யத்³யத் தத்ஸர்வம் ஸமஸ்தம் , வேத³ ஜாநாதி । நந்வந்யஜ்ஞாநேநாந்யந்ந ஜ்ஞாயத இதி ; அஸ்ய பரிஹாரம் து³ந்து³ப்⁴யாதி³க்³ரந்தே²ந வக்ஷ்யாம: । கத²ம் புநரேதத்பத³நீயமிதி, உச்யதே — யதா² ஹ வை லோகே, பதே³ந — க³வாதி³கு²ராங்கிதோ தே³ஶ: பத³மித்யுச்யதே, தேந பதே³ந — நஷ்டம் விவித்ஸிதம் பஶும் பதே³நாந்வேஷமாண: அநுவிந்தே³த் லபே⁴த ; ஏவமாத்மநி லப்³தே⁴ ஸர்வமநுலப⁴தே இத்யர்த²: ॥
நந்வாத்மநி ஜ்ஞாதே ஸர்வமந்யஜ்ஜ்ஞாயத இதி ஜ்ஞாநே ப்ரக்ருதே, கத²ம் லாபோ⁴(அ)ப்ரக்ருத உச்யத இதி ; ந, ஜ்ஞாநலாப⁴யோரேகார்த²த்வஸ்ய விவக்ஷிதத்வாத் । ஆத்மநோ ஹ்யலாபோ⁴(அ)ஜ்ஞாநமேவ ; தஸ்மாஜ்ஜ்ஞாநமேவாத்மநோ லாப⁴: ; ந அநாத்மலாப⁴வத் அப்ராப்தப்ராப்திலக்ஷண ஆத்மலாப⁴:, லப்³த்⁴ருலப்³த⁴வ்யயோர்பே⁴தா³பா⁴வாத் । யத்ர ஹ்யாத்மநோ(அ)நாத்மா லப்³த⁴வ்யோ ப⁴வதி, தத்ராத்மா லப்³தா⁴, லப்³த⁴வ்யோ(அ)நாத்மா । ஸ சாப்ராப்த: உத்பாத்³யாதி³க்ரியாவ்யவஹித:, காரகவிஶேஷோபாதா³நேந க்ரியாவிஶேஷமுத்பாத்³ய லப்³த⁴வ்ய: । ஸ த்வப்ராப்தப்ராப்திலக்ஷணோ(அ)நித்ய:, மித்²யாஜ்ஞாநஜநிதகாமக்ரியாப்ரப⁴வத்வாத் — ஸ்வப்நே புத்ராதி³லாப⁴வத் । அயம் து தத்³விபரீத ஆத்மா । ஆத்மத்வாதே³வ நோத்பாத்³யாதி³க்ரியாவ்யவஹித: । நித்யலப்³த⁴ஸ்வரூபத்வே(அ)பி அவித்³யாமாத்ரம் வ்யவதா⁴நம் । யதா² க்³ருஹ்யமாணாயா அபி ஶுக்திகாயா விபர்யயேண ரஜதாபா⁴ஸாயா அக்³ரஹணம் விபரீதஜ்ஞாநவ்யவதா⁴நமாத்ரம் , ததா² க்³ரஹணம் ஜ்ஞாநமாத்ரமேவ, விபரீதஜ்ஞாநவ்யவதா⁴நாபோஹார்த²த்வாஜ்ஜ்ஞாநஸ்ய ; ஏவமிஹாப்யாத்மநோ(அ)லாப⁴: அவித்³யாமாத்ரவ்யவதா⁴நம் ; தஸ்மாத்³வித்³யயா தத³போஹநமாத்ரமேவ லாப⁴:, நாந்ய: கதா³சித³ப்யுபபத்³யதே । தஸ்மாதா³த்மலாபே⁴ ஜ்ஞாநாத³ர்தா²ந்தரஸாத⁴நஸ்ய ஆநர்த²க்யம் வக்ஷ்யாம: । தஸ்மாந்நிராஶங்கமேவ ஜ்ஞாநலாப⁴யோரேகார்த²த்வம் விவக்ஷந்நாஹ — ஜ்ஞாநம் ப்ரக்ருத்ய — ‘அநுவிந்தே³த்’ இதி ; விந்த³தேர்லாபா⁴ர்த²த்வாத் ॥
கு³ணவிஜ்ஞாநப²லமித³முச்யதே — யதா² — அயமாத்மா நாமரூபாநுப்ரவேஶேந க்²யாதிம் க³த: ஆத்மேத்யாதி³நாமரூபாப்⁴யாம் , ப்ராணாதி³ஸம்ஹதிம் ச ஶ்லோகம் ப்ராப்தவாந் - இதி — ஏவம் , யோ வேத³ ; ஸ: கீர்திம் க்²யாதிம் , ஶ்லோகம் ச ஸங்கா⁴தமிஷ்டை: ஸஹ, விந்த³தே லப⁴தே । யத்³வா யதோ²க்தம் வஸ்து யோ வேத³ ; முமுக்ஷூணாமபேக்ஷிதம் கீர்திஶப்³தி³தமைக்யஜ்ஞாநம் , தத்ப²லம் ஶ்லோகஶப்³தி³தாம் முக்திமாப்நோதி — இதி முக்²யமேவ ப²லம் ॥

ததே³தத்ப்ரேய: புத்ராத்ப்ரேயோ வித்தாத்ப்ரேயோ(அ)ந்யஸ்மாத்ஸர்வஸ்மாத³ந்தரதரம் யத³யமாத்மா । ஸ யோ(அ)ந்யமாத்மாந: ப்ரியம் ப்³ருவாணம் ப்³ரூயாத்ப்ரியம் ரோத்ஸ்யதீதீஶ்வரோ ஹ ததை²வ ஸ்யாதா³த்மாநமேவ ப்ரியமுபாஸீத ஸ ய ஆத்மாநமேவ ப்ரியமுபாஸ்தே ந ஹாஸ்ய ப்ரியம் ப்ரமாயுகம் ப⁴வதி ॥ 8 ॥

குதஶ்சாத்மதத்த்வமேவ ஜ்ஞேயம் அநாத்³ருத்யாந்யதி³த்யாஹ — ததே³ததா³த்மதத்த்வம் , ப்ரேய: ப்ரியதரம் , புத்ராத் ; புத்ரோ ஹி லோகே ப்ரிய: ப்ரஸித்³த⁴:, தஸ்மாத³பி ப்ரியதரம் — இதி நிரதிஶயப்ரியத்வம் த³ர்ஶயதி ; ததா² வித்தாத் ஹிரண்யரத்நாதே³: ; ததா² அந்யஸ்மாத் யத்³யல்லோகே ப்ரியத்வேந ப்ரஸித்³த⁴ம் தஸ்மாத்ஸர்வஸ்மாதி³த்யர்த²: । தத்கஸ்மாதா³த்மதத்த்வமேவ ப்ரியதரம் ந ப்ராணாதீ³தி, உச்யதே — அந்தரதரம் — பா³ஹ்யாத்புத்ரவித்தாதே³: ப்ராணபிண்ட³ஸமுதா³யோ ஹி அந்தர: அப்⁴யந்தர: ஸந்நிக்ருஷ்ட ஆத்மந: ; தஸ்மாத³ப்யந்தராத் அந்தரதரம் , யத³யமாத்மா யதே³ததா³த்மதத்த்வம் । யோ ஹி லோகே நிரதிஶயப்ரிய: ஸ ஸர்வப்ரயத்நேந லப்³த⁴வ்யோ ப⁴வதி ; ததா² அயமாத்மா ஸர்வலௌகிகப்ரியேப்⁴ய: ப்ரியதம: ; தஸ்மாத்தல்லாபே⁴ மஹாந்யத்ந ஆஸ்தே²ய இத்யர்த²: — கர்தவ்யதாப்ராப்தமப்யந்யப்ரியலாபே⁴ யத்நமுஜ்ஜி²த்வா । கஸ்மாத்புந: ஆத்மாநாத்மப்ரியயோ: அந்யதரப்ரியஹாநேந இதரப்ரியோபாதா³நப்ராப்தௌ, ஆத்மப்ரியோபாதா³நேநைவேதரஹாநம் க்ரியதே, ந விபர்யய: - இதி, உச்யதே — ஸ ய: கஶ்சித் , அந்யமநாத்மவிஶேஷம் புத்ராதி³கம் , ப்ரியதரமாத்மந: ஸகாஶாத் , ப்³ருவாணம் , ப்³ரூயாதா³த்மப்ரியவாதீ³ — கிம் ? ப்ரியம் தவாபி⁴மதம் புத்ராதி³லக்ஷணம் , ரோத்ஸ்யதி ஆவரணம் ப்ராணஸம்ரோத⁴ம் ப்ராப்ஸ்யதி விநங்க்ஷ்யதீதி ; ஸ கஸ்மாதே³வம் ப்³ரவீதி ? யஸ்மாதீ³ஶ்வர: ஸமர்த²: பர்யாப்தோ(அ)ஸாவேவம் வக்தும் ஹ ; யஸ்மாத் தஸ்மாத் ததை²வ ஸ்யாத் ; யத்தேநோக்தம் — ‘ப்ராணஸம்ரோத⁴ம் ப்ராப்ஸ்யதி’ ; யதா²பூ⁴தவாதீ³ ஹி ஸ:, தஸ்மாத்ஸ ஈஶ்வரோ வக்தும் । ஈஶ்வரஶப்³த³: க்ஷிப்ரவாசீதி கேசித் ; ப⁴வேத்³யதி³ ப்ரஸித்³தி⁴: ஸ்யாத் । தஸ்மாது³ஜ்ஜி²த்வாந்யத்ப்ரியம் , ஆத்மாநமேவ ப்ரியமுபாஸீத । ஸ ய ஆத்மாநமேவ ப்ரியமுபாஸ்தே - ஆத்மைவ ப்ரியோ நாந்யோ(அ)ஸ்தீதி ப்ரதிபத்³யதே, அந்யல்லௌகிகம் ப்ரியமப்யப்ரியமேவேதி நிஶ்சித்ய, உபாஸ்தே சிந்தயதி, ந ஹாஸ்ய ஏவம்வித³: ப்ரியம் ப்ரமாயுகம் ப்ரமரணஶீலம் ப⁴வதி । நித்யாநுவாத³மாத்ரமேதத் , ஆத்மவிதோ³(அ)ந்யஸ்ய ப்ரியஸ்யாப்ரியஸ்ய ச அபா⁴வாத் ; ஆத்மப்ரியக்³ரஹணஸ்துத்யர்த²ம் வா ; ப்ரியகு³ணப²லவிதா⁴நார்த²ம் வா மந்தா³த்மத³ர்ஶிந:, தாச்சீ²ல்யப்ரத்யயோபாதா³நாத் ॥

ததா³ஹுர்யத்³ப்³ரஹ்மவித்³யயா ஸர்வம் ப⁴விஷ்யந்தோ மநுஷ்யா மந்யந்தே । கிமு தத்³ப்³ரஹ்மாவேத்³யஸ்மாத்தத்ஸர்வமப⁴வதி³தி ॥ 9 ॥

ஸூத்ரிதா ப்³ரஹ்மவித்³யா — ‘ஆத்மேத்யேவோபாஸீத’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 7) இதி, யத³ர்தோ²பநிஷத்க்ருத்ஸ்நாபி ; தஸ்யைதஸ்ய ஸூத்ரஸ்ய வ்யாசிக்²யாஸு: ப்ரயோஜநாபி⁴தி⁴த்ஸயோபோஜ்ஜிகா⁴ம்ஸதி — ததி³தி வக்ஷ்யமாணமநந்தரவாக்யே(அ)வத்³யோத்யம் வஸ்து - ஆஹு: — ப்³ராஹ்மணா: ப்³ரஹ்ம விவிதி³ஷவ: ஜந்மஜராமரணப்ரப³ந்த⁴சக்ரப்⁴ரமணக்ருதாயாஸது³:கோ²த³காபாரமஹோத³தி⁴ப்லவபூ⁴தம் கு³ருமாஸாத்³ய தத்தீரமுத்திதீர்ஷவ: த⁴ர்மாத⁴ர்மஸாத⁴நதத்ப²லலக்ஷணாத்ஸாத்⁴யஸாத⁴நரூபாந்நிர்விண்ணா: தத்³விலக்ஷணநித்யநிரதிஶயஶ்ரேய:ப்ரதிபித்ஸவ: ; கிமாஹுரித்யாஹ — யத்³ப்³ரஹ்மவித்³யயா ; ப்³ரஹ்ம பரமாத்மா, தத் யயா வேத்³யதே ஸா ப்³ரஹ்மவித்³யா தயா ப்³ரஹ்மவித்³யயா, ஸர்வம் நிரவஶேஷம் , ப⁴விஷ்யந்த: ப⁴விஷ்யாம இத்யேவம் , மநுஷ்யா யத் மந்யந்தே ; மநுஷ்யக்³ரஹணம் விஶேஷதோ(அ)தி⁴காரஜ்ஞாபநார்த²ம் ; மநுஷ்யா ஏவ ஹி விஶேஷதோ(அ)ப்⁴யுத³யநி:ஶ்ரேயஸஸாத⁴நே(அ)தி⁴க்ருதா இத்யபி⁴ப்ராய: ; யதா² கர்மவிஷயே ப²லப்ராப்திம் த்⁴ருவாம் கர்மப்⁴யோ மந்யந்தே, ததா² ப்³ரஹ்மவித்³யாயா: ஸர்வாத்மபா⁴வப²லப்ராப்திம் த்⁴ருவாமேவ மந்யந்தே, வேத³ப்ராமாண்யஸ்யோப⁴யத்ராவிஶேஷாத் ; தத்ர விப்ரதிஷித்³த⁴ம் வஸ்து லக்ஷ்யதே ; அத: ப்ருச்சா²ம: — கிமு தத்³ப்³ரஹ்ம, யஸ்ய விஜ்ஞாநாத்ஸர்வம் ப⁴விஷ்யந்தோ மநுஷ்யா மந்யந்தே ? தத்கிமவேத் , யஸ்மாத்³விஜ்ஞாநாத்தத்³ப்³ரஹ்ம ஸர்வமப⁴வத் ? ப்³ரஹ்ம ச ஸர்வமிதி ஶ்ரூயதே, தத் யதி³ அவிஜ்ஞாய கிஞ்சித்ஸர்வமப⁴வத் , ததா²ந்யேஷாமப்யஸ்து ; கிம் ப்³ரஹ்மவித்³யயா ? அத² விஜ்ஞாய ஸர்வமப⁴வத் , விஜ்ஞாநஸாத்⁴யத்வாத்கர்மப²லேந துல்யமேவேத்யநித்யத்வப்ரஸங்க³: ஸர்வபா⁴வஸ்ய ப்³ரஹ்மவித்³யாப²லஸ்ய ; அநவஸ்தா²தோ³ஷஶ்ச - தத³ப்யந்யத்³விஜ்ஞாய ஸர்வமப⁴வத் , தத: பூர்வமப்யந்யத்³விஜ்ஞாயேதி । ந தாவத³விஜ்ஞாய ஸர்வமப⁴வத் , ஶாஸ்த்ரார்த²வைரூப்யதோ³ஷாத் । ப²லாநித்யத்வதோ³ஷஸ்தர்ஹி ? நைகோ(அ)பி தோ³ஷ:, அர்த²விஶேஷோபபத்தே: ॥
யதி³ கிமபி விஜ்ஞாயைவ தத்³ப்³ரஹ்ம ஸர்வமப⁴வத் , ப்ருச்சா²ம: - கிமு தத்³ப்³ரஹ்மாவேத்³யஸ்மாத்தத்ஸர்வமப⁴வதி³தி । ஏவம் சோதி³தே ஸர்வதோ³ஷாநாக³ந்தி⁴தம் ப்ரதிவசநமாஹ —

ப்³ரஹ்ம வா இத³மக்³ர ஆஸீத்ததா³த்மாநமேவாவேத் । அஹம் ப்³ரஹ்மாஸ்மீதி । தஸ்மாத்தத்ஸர்வமப⁴வத்தத்³யோ யோ தே³வாநாம் ப்ரத்யபு³த்⁴யத ஸ ஏவ தத³ப⁴வத்தத²ர்ஷீணாம் ததா² மநுஷ்யாணாம் தத்³தை⁴தத்பஶ்யந்ருஷிர்வாமதே³வ: ப்ரதிபேதே³(அ)ஹம் மநுரப⁴வம் ஸூர்யஶ்சேதி । ததி³த³மப்யேதர்ஹி ய ஏவம் வேதா³ஹம் ப்³ரஹ்மாஸ்மீதி ஸ இத³ம் ஸர்வம் ப⁴வதி தஸ்ய ஹ ந தே³வாஶ்சநாபூ⁴த்யா ஈஶதே । ஆத்மா ஹ்யேஷாம் ஸ ப⁴வதி அத² யோ(அ)ந்யாம் தே³வதாமுபாஸ்தே(அ)ந்யோ(அ)ஸாவந்யோ(அ)ஹமஸ்மீதி ந ஸ வேத³ யதா² பஶுரேவம் ஸ தே³வாநாம் । யதா² ஹ வை ப³ஹவ: பஶவோ மநுஷ்யம் பு⁴ஞ்ஜ்யுரேவமேகைக: புருஷோ தே³வாந்பு⁴நக்த்யேகஸ்மிந்நேவ பஶாவாதீ³யமாநே(அ)ப்ரியம் ப⁴வதி கிமு ப³ஹுஷு தஸ்மாதே³ஷாம் தந்ந ப்ரியம் யதே³தந்மநுஷ்யா வித்³யு: ॥ 10 ॥

ப்³ரஹ்ம அபரம் , ஸர்வபா⁴வஸ்ய ஸாத்⁴யத்வோபபத்தே: ; ந ஹி பரஸ்ய ப்³ரஹ்மண: ஸர்வபா⁴வாபத்திர்விஜ்ஞாநஸாத்⁴யா ; விஜ்ஞாநஸாத்⁴யாம் ச ஸர்வபா⁴வாபத்திமாஹ — ‘தஸ்மாத்தத்ஸர்வமப⁴வத்’ இதி ; தஸ்மாத்³ப்³ரஹ்ம வா இத³மக்³ர ஆஸீதி³த்யபரம் ப்³ரஹ்மேஹ ப⁴விதுமர்ஹதி ॥
மநுஷ்யாதி⁴காராத்³வா தத்³பா⁴வீ ப்³ராஹ்மண: ஸ்யாத் ; ‘ஸர்வம் ப⁴விஷ்யந்தோ மநுஷ்யா மந்யந்தே’ இதி ஹி மநுஷ்யா: ப்ரக்ருதா: ; தேஷாம் ச அப்⁴யுத³யநி:ஶ்ரேயஸஸாத⁴நே விஶேஷதோ(அ)தி⁴கார இத்யுக்தம் , ந பரஸ்ய ப்³ரஹ்மணோ நாப்யபரஸ்ய ப்ரஜாபதே: ; அதோ த்³வைதைகத்வாபரப்³ரஹ்மவித்³யயா கர்மஸஹிதயா அபரப்³ரஹ்மபா⁴வமுபஸம்பந்நோ போ⁴ஜ்யாத³பாவ்ருத்த: ஸர்வப்ராப்த்யோச்சி²ந்நகாமகர்மப³ந்த⁴ந: பரப்³ரஹ்மபா⁴வீ ப்³ரஹ்மவித்³யாஹேதோர்ப்³ரஹ்மேத்யபி⁴தீ⁴யதே ; த்³ருஷ்டஶ்ச லோகே பா⁴விநீம் வ்ருத்திமாஶ்ரித்ய ஶப்³த³ப்ரயோக³: — யதா² ‘ஓத³நம் பசதி’ இதி, ஶாஸ்த்ரே ச — ‘பரிவ்ராஜக: ஸர்வபூ⁴தாப⁴யத³க்ஷிணாம்’ ( ? ) இத்யாதி³, ததா² இஹ - இதி கேசித் — ப்³ரஹ்ம ப்³ரஹ்மபா⁴வீ புருஷோ ப்³ராஹ்மண: இதி வ்யாசக்ஷதே ॥
தந்ந, ஸர்வபா⁴வாபத்தேரநித்யத்வதோ³ஷாத் । ந ஹி ஸோ(அ)ஸ்தி லோகே பரமார்த²த:, யோ நிமித்தவஶாத்³பா⁴வாந்தரமாபத்³யதே நித்யஶ்சேதி । ததா² ப்³ரஹ்மவிஜ்ஞாநநிமித்தக்ருதா சேத்ஸர்வபா⁴வாபத்தி:, நித்யா சேதி விருத்³த⁴ம் । அநித்யத்வே ச கர்மப²லதுல்யதேத்யுக்தோ தோ³ஷ: । அவித்³யாக்ருதாஸர்வத்வநிவ்ருத்திம் சேத்ஸர்வபா⁴வாபத்திம் ப்³ரஹ்மவித்³யாப²லம் மந்யஸே, ப்³ரஹ்மபா⁴விபுருஷகல்பநா வ்யர்தா² ஸ்யாத் । ப்ராக்³ப்³ரஹ்மவிஜ்ஞாநாத³பி ஸர்வோ ஜந்துர்ப்³ரஹ்மத்வாந்நித்யமேவ ஸர்வபா⁴வாபந்ந: பரமார்த²த: ; அவித்³யயா து அப்³ரஹ்மத்வமஸர்வத்வம் சாத்⁴யாரோபிதம் - யதா² ஶுக்திகாயாம் ரஜதம் , வ்யோம்நி வா தலமலவத்த்வாதி³ ; ததே²ஹ ப்³ரஹ்மண்யத்⁴யாரோபிதமவித்³யயா அப்³ரஹ்மத்வமஸர்வத்வம் ச ப்³ரஹ்மவித்³யயா நிவர்த்யதே - இதி மந்யஸே யதி³, ததா³ யுக்தம் — யத்பரமார்த²த ஆஸீத்பரம் ப்³ரஹ்ம, ப்³ரஹ்மஶப்³த³ஸ்ய முக்²யார்த²பூ⁴தம் ‘ப்³ரஹ்ம வா இத³மக்³ர ஆஸீத்’ இத்யஸ்மிந்வாக்யே உச்யத இதி வக்தும் ; யதா²பூ⁴தார்த²வாதி³த்வாத்³வேத³ஸ்ய । ந த்வியம் கல்பநா யுக்தா — ப்³ரஹ்மஶப்³தா³ர்த²விபரீதோ ப்³ரஹ்மபா⁴வீ புருஷோ ப்³ரஹ்மேத்யுச்யத இதி, ஶ்ருதஹாந்யஶ்ருதகல்பநாயா அந்யாய்யத்வாத் — மஹத்தரே ப்ரயோஜநாந்தரே(அ)ஸதி அவித்³யாக்ருதவ்யதிரேகேணாப்³ரஹ்மத்வமஸர்வத்வம் ச வித்³யத ஏவேதி சேத் , ந, தஸ்ய ப்³ரஹ்மவித்³யயாபோஹாநுபபத்தே: । ந ஹி க்வசித்ஸாக்ஷாத்³வஸ்துத⁴ர்மஸ்யாபோட்⁴ரீ த்³ருஷ்டா கர்த்ரீ வா ப்³ரஹ்மவித்³யா, அவித்³யாயாஸ்து ஸர்வத்ரைவ நிவர்திகா த்³ருஶ்யதே ; ததா² இஹாப்யப்³ரஹ்மத்வமஸர்வத்வம் சாவித்³யாக்ருதமேவ நிவர்த்யதாம் ப்³ரஹ்மவித்³யயா ; ந து பாரமார்தி²கம் வஸ்து கர்தும் நிவர்தயிதும் வா அர்ஹதி ப்³ரஹ்மவித்³யா । தஸ்மாத்³வ்யர்தை²வ ஶ்ருதஹாந்யஶ்ருதகல்பநா ॥
ப்³ரஹ்மண்யவித்³யாநுபபத்திரிதி சேத் , ந, ப்³ரஹ்மணி வித்³யாவிதா⁴நாத் । ந ஹி ஶுக்திகாயாம் ரஜதாத்⁴யாரோபணே(அ)ஸதி ஶுக்திகாத்வம் ஜ்ஞாப்யதே - சக்ஷுர்கோ³சராபந்நாயாம் — ‘இயம் ஶுக்திகா ந ரஜதம்’ இதி । ததா² ‘ஸதே³வேத³ம் ஸர்வம்’ (சா². உ. 6 । 8 । 7) ‘ப்³ரஹ்மைவேத³ம் ஸர்வம்’ ‘ஆத்மைவேத³ம் ஸர்வம்’ (சா². உ. 7 । 25 । 2)‘நேத³ம் த்³வைதமஸ்த்யப்³ரஹ்ம’ ( ? ) இதி ப்³ரஹ்மண்யேகத்வவிஜ்ஞாநம் ந விதா⁴தவ்யம் , ப்³ரஹ்மண்யவித்³யாத்⁴யாரோபணாயாமஸத்யாம் । ந ப்³ரூம: — ஶுக்திகாயாமிவ ப்³ரஹ்மண்யதத்³த⁴ர்மாத்⁴யாரோபணா நாஸ்தீதி ; கிம் தர்ஹி ந ப்³ரஹ்ம ஸ்வாத்மந்யதத்³த⁴ர்மாத்⁴யாரோபநிமித்தம் அவித்³யாகர்த்ரு சேதி - ப⁴வத்யேவம் நாவித்³யாகர்த்ரு ப்⁴ராந்தம் ச ப்³ரஹ்ம । கிந்து நைவ அப்³ரஹ்ம அவித்³யகர்தா சேதநோ ப்⁴ராந்தோ(அ)ந்ய இஷ்யதே — ‘நாந்யோ(அ)தோ(அ)ஸ்தி விஜ்ஞாதா’ (ப்³ரு. உ. 3 । 7 । 23) ‘நாந்யத³தோ(அ)ஸ்தி விஜ்ஞாத்ரு’ (ப்³ரு. உ. 3 । 8 । 11) ‘தத்த்வமஸி’ (சா². உ. 6 । 8 । 7) ‘ஆத்மாநமேவாவேத் அஹம் ப்³ரஹ்மாஸ்மி’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 10) ‘அந்யோ(அ)ஸாவந்யோ(அ)ஹமஸ்மீதி, ந ஸ வேத³’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 10) இத்யாதி³ஶ்ருதிப்⁴ய: ; ஸ்ம்ருதிப்⁴யஶ்ச — ‘ஸமம் ஸர்வேஷு பூ⁴தேஷு’ (ப⁴. கீ³. 13 । 27) ‘அஹமாத்மா கு³டா³கேஶ’ (ப⁴. கீ³. 10 । 20) ‘ஶுநி சைவ ஶ்வபாகே ச’ (ப⁴. கீ³. 5 । 18) ; ‘யஸ்து ஸர்வாணி பூ⁴தாநி’ (ஈ. உ. 6) ‘யஸ்மிந்ஸர்வாணி பூ⁴தாநி’ (ஈ. உ. 7) இதி ச மந்த்ரவர்ணாத் । நந்வேவம் ஶாஸ்த்ரோபதே³ஶாநர்த²க்யமிதி ; பா³ட⁴மேவம் , அவக³தே அஸ்த்வேவாநர்த²க்யம் । அவக³மாநர்த²க்யமபீதி சேத் , ந, அநவக³மநிவ்ருத்தேர்த்³ருஷ்டத்வாத் । தந்நிவ்ருத்தேரப்யநுபபத்திரேகத்வ இதி சேத் , ந, த்³ருஷ்டவிரோதா⁴த் ; த்³ருஶ்யதே ஹ்யேகத்வவிஜ்ஞாநாதே³வாநவக³மநிவ்ருத்தி: ; த்³ருஶ்யமாநமப்யநுபபந்நமிதி ப்³ருவதோ த்³ருஷ்டவிரோத⁴: ஸ்யாத் ; ந ச த்³ருஷ்டவிரோத⁴: கேநசித³ப்யப்⁴யுபக³ம்யதே ; ந ச த்³ருஷ்டே(அ)நுபபந்நம் நாம, த்³ருஷ்டத்வாதே³வ । த³ர்ஶநாநுபபத்திரிதி சேத் , தத்ராப்யேஷைவ யுக்தி: ॥
‘புண்யோ வை புண்யேந கர்மணா ப⁴வதி’ (ப்³ரு. உ. 3 । 2 । 13) ‘தம் வித்³யாகர்மணீ ஸமந்வாரபே⁴தே’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 2) ‘மந்தா போ³த்³தா⁴ கர்தா விஜ்ஞாநாத்மா புருஷ:’ (ப்ர. உ. 4 । 9) இத்யேவமாதி³ஶ்ருதிஸ்ம்ருதிந்யாயேப்⁴ய: பரஸ்மாத்³விலக்ஷணோ(அ)ந்ய: ஸம்ஸார்யவக³ம்யதே ; தத்³விலக்ஷணஶ்ச பர: ‘ஸ ஏஷ நேதி நேதி’ (ப்³ரு. உ. 2 । 3 । 6) ‘அஶநாயாத்³யத்யேதி’ (ப்³ரு. உ. 3 । 5 । 1) ‘ய ஆத்மாபஹதபாப்மா விஜரோ விம்ருத்யு:’ (சா². உ. 8 । 7 । 1) ‘ஏதஸ்ய வா அக்ஷரஸ்ய ப்ரஶாஸநே’ (ப்³ரு. உ. 3 । 8 । 9) இத்யாதி³ஶ்ருதிப்⁴ய: ; கணாதா³க்ஷபாதா³தி³தர்கஶாஸ்த்ரேஷு ச ஸம்ஸாரிவிலக்ஷண ஈஶ்வர உபபத்தித: ஸாத்⁴யதே ; ஸம்ஸாரது³:கா²பநயார்தி²த்வப்ரவ்ருத்தித³ர்ஶநாத் ஸ்பு²டமந்யத்வம் ஈஶ்வராத் ஸம்ஸாரிணோ(அ)வக³ம்யதே ; ‘அவாக்யநாத³ர:’ (சா². உ. 3 । 4 । 2) ‘ந மே பார்தா²ஸ்தி’ (ப⁴. கீ³. 3 । 32) இதி ஶ்ருதிஸ்ம்ருதிப்⁴ய: ; ‘ஸோ(அ)ந்வேஷ்டவ்ய: ஸ விஜிஜ்ஞாஸிதவ்ய:’ (சா². உ. 8 । 7 । 1) ‘தம் விதி³த்வா ந லிப்யதே’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 23) ‘ப்³ரஹ்மவிதா³ப்நோதி பரம்’ (தை. உ. 2 । 1 । 1) ‘ஏகதை⁴வாநுத்³ரஷ்டவ்யமேதத்’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 20) ‘யோ வா ஏதத³க்ஷரம் கா³ர்க்³யவிதி³த்வா’ (ப்³ரு. உ. 3 । 8 । 10) ‘தமேவ தீ⁴ரோ விஜ்ஞாய’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 21) ‘ப்ரணவோ த⁴நு:, ஶரோ ஹ்யாத்மா, ப்³ரஹ்ம தல்லக்ஷ்யமுச்யதே’ (மு. உ. 2 । 2 । 4) இத்யாதி³கர்மகர்த்ருநிர்தே³ஶாச்ச ; முமுக்ஷோஶ்ச க³திமார்க³விஶேஷதே³ஶோபதே³ஶாத் ; அஸதி பே⁴தே³ கஸ்ய குதோ க³தி: ஸ்யாத் ? தத³பா⁴வே ச த³க்ஷிணோத்தரமார்க³விஶேஷாநுபபத்தி: க³ந்தவ்யதே³ஶாநுபபத்திஶ்சேதி ; பி⁴ந்நஸ்ய து பரஸ்மாத் ஆத்மந: ஸர்வமேதது³பபந்நம் ; கர்மஜ்ஞாநஸாத⁴நோபதே³ஶாச்ச — பி⁴ந்நஶ்சேத்³ப்³ரஹ்மண: ஸம்ஸாரீ ஸ்யாத் , யுக்தஸ்தம் ப்ரத்யப்⁴யுத³யநி:ஶ்ரேயஸஸாத⁴நயோ: கர்மஜ்ஞாநயோருபதே³ஶ:, நேஶ்வரஸ்ய ஆப்தகாமத்வாத் ; தஸ்மாத்³யுக்தம் ப்³ரஹ்மேதி ப்³ரஹ்மபா⁴வீ புருஷ உச்யத இதி சேத் — ந, ப்³ரஹ்மோபதே³ஶாநர்த²க்யப்ரஸங்கா³த் — ஸம்ஸாரீ சேத்³ப்³ரஹ்மபா⁴வீ அப்³ரஹ்ம ஸந் , விதி³த்வாத்மாநமேவ அஹம் ப்³ரஹ்மாஸ்மீதி, ஸர்வமப⁴வத் ; தஸ்ய ஸம்ஸார்யாத்மவிஜ்ஞாநாதே³வ ஸர்வாத்மபா⁴வஸ்ய ப²லஸ்ய ஸித்³த⁴த்வாத்பரப்³ரஹ்மோபதே³ஶஸ்ய த்⁴ருவமாநர்த²க்யம் ப்ராப்தம் । தத்³விஜ்ஞாநஸ்ய க்வசித்புருஷார்த²ஸாத⁴நே(அ)விநியோகா³த்ஸம்ஸாரிண ஏவ — அஹம் ப்³ரஹ்மாஸ்மீதி — ப்³ரஹ்மத்வஸம்பாத³நார்த² உபதே³ஶ இதி சேத் — அநிர்ஜ்ஞாதே ஹி ப்³ரஹ்மஸ்வரூபே கிம் ஸம்பாத³யேத் — அஹம் ப்³ரஹ்மாஸ்மீதி ? நிர்ஜ்ஞாதலக்ஷணே ஹி ப்³ரஹ்மணி ஶக்யா ஸம்பத்கர்தும் — ந ‘அயமாத்மா ப்³ரஹ்ம’ (ப்³ரு. உ. 2 । 5 । 19) ‘யத்ஸாக்ஷாத³பரோக்ஷாத்³ப்³ரஹ்ம’‘ய ஆத்மா’ (ப்³ரு. உ. 3 । 4 । 1) ‘தத்ஸத்யம் ஸ ஆத்மா’ (சா². உ. 6 । 8 । 7) ‘ப்³ரஹ்மவிதா³ப்நோதி பரம்’ (தை. உ. 2 । 1 । 1) இதி ப்ரக்ருத்ய ‘தஸ்மாத்³வா ஏதஸ்மாதா³த்மந:’ (தை. உ. 2 । 1 । 1) இதி ஸஹஸ்ரஶோ ப்³ரஹ்மாத்மஶப்³த³யோ: ஸாமாநாதி⁴கரண்யாத் ஏகார்த²த்வமேவேத்யவக³ம்யதே ; அந்யஸ்ய வை அந்யத்ர ஸம்பத் க்ரியதே, நைகத்வே ; ‘இத³ம் ஸர்வம் யத³யமாத்மா’ (ப்³ரு. உ. 2 । 4 । 6) இதி ச ப்ரக்ருதஸ்யைவ த்³ரஷ்டவ்யஸ்யாத்மந ஏகத்வம் த³ர்ஶயதி ; தஸ்மாந்நாத்மநோ ப்³ரஹ்மத்வஸம்பது³பபத்தி: । ந சாப்யந்யத்ப்ரயோஜநம் ப்³ரஹ்மோபதே³ஶஸ்ய க³ம்யதே ; ‘ப்³ரஹ்ம வேத³ ப்³ரஹ்மைவ ப⁴வதி’ (மு. உ. 3 । 2 । 9) ‘அப⁴யம் ஹி ஜநக ப்ராப்தோ(அ)ஸி’ (ப்³ரு. உ. 4 । 2 । 4) ‘அப⁴யம் ஹி வை ப்³ரஹ்ம ப⁴வதி’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 25) இதி ச ததா³பத்திஶ்ரவணாத் । ஸம்பத்திஶ்சேத் , ததா³பத்திர்ந ஸ்யாத் । ந ஹ்யந்யஸ்யாந்யபா⁴வ உபபத்³யதே । வசநாத் , ஸம்பத்தேரபி தத்³பா⁴வாபத்தி: ஸ்யாதி³தி சேத் , ந, ஸம்பத்தே: ப்ரத்யயமாத்ரத்வாத் । விஜ்ஞாநஸ்ய ச மித்²யாஜ்ஞாநநிவர்தகத்வவ்யதிரேகேணாகாரகத்வமித்யவோசாம । ந ச வசநம் வஸ்துந: ஸாமர்த்²யஜநகம் । ஜ்ஞாபகம் ஹி ஶாஸ்த்ரம் ந காரகமிதி ஸ்தி²தி: । ‘ஸ ஏஷ இஹ ப்ரவிஷ்ட:’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 7) இத்யாதி³வாக்யேஷு ச பரஸ்யைவ ப்ரவேஶ இதி ஸ்தி²தம் । தஸ்மாத்³ப்³ரஹ்மேதி ந ப்³ரஹ்மபா⁴விபுருஷகல்பநா ஸாத்⁴வீ । இஷ்டார்த²பா³த⁴நாச்ச — ஸைந்த⁴வக⁴நவத³நந்தரமபா³ஹ்யமேகரஸம் ப்³ரஹ்ம - இதி விஜ்ஞாநம் ஸர்வஸ்யாமுபநிஷதி³ ப்ரதிபிபாத³யிஷிதார்த²: — காண்ட³த்³வயே(அ)ப்யந்தே(அ)வதா⁴ரணாத் — அவக³ம்யதே — ‘இத்யநுஶாஸநம்’ (ப்³ரு. உ. 2 । 5 । 19) ‘ஏதாவத³ரே க²ல்வம்ருதத்வம்’ (ப்³ரு. உ. 4 । 5 । 15) இதி ; ததா² ஸர்வஶாகோ²பநிஷத்ஸு ச ப்³ரஹ்மைகத்வவிஜ்ஞாநம் நிஶ்சிதோ(அ)ர்த²: ; தத்ர யதி³ ஸம்ஸாரீ ப்³ரஹ்மணோ(அ)ந்ய ஆத்மாநமேவாவேத் — இதி கல்ப்யேத, இஷ்டஸ்யார்த²ஸ்ய பா³த⁴நம் ஸ்யாத் , ததா² ச ஶாஸ்த்ரமுபக்ரமோபஸம்ஹாரயோர்விரோதா⁴த³ஸமஞ்ஜஸம் கல்பிதம் ஸ்யாத் । வ்யபதே³ஶாநுபபத்தேஶ்ச — யதி³ ச ‘ஆத்மாநமேவாவேத்’ இதி ஸம்ஸாரீ கல்ப்யேத, ‘ப்³ரஹ்மவித்³யா’ இதி வ்யபதே³ஶோ ந ஸ்யாத் ஆத்மாநமேவாவேதி³தி, ஸம்ஸாரிண ஏவ வேத்³யத்வோபபத்தே: । ‘ஆத்மா’ இதி வேத்துரந்யது³ச்யத இதி சேத் , ந, ‘அஹம் ப்³ரஹ்மாஸ்மி’ இதி விஶேஷணாத் ; அந்யஶ்சேத்³வேத்³ய: ஸ்யாத் , ‘அயமஸௌ’ இதி வா விஶேஷ்யேத, ந து ‘அஹமஸ்மி’ இதி । ‘அஹமஸ்மி’ இதி விஶேஷணாத் ‘ஆத்மாநமேவாவேத்’ இதி ச அவதா⁴ரணாத் நிஶ்சிதம் ஆத்மைவ ப்³ரஹ்மேதி அவக³ம்யதே ; ததா² ச ஸதி உபபந்நோ ப்³ரஹ்மவித்³யாவ்யபதே³ஶ:, நாந்யதா² ; ஸம்ஸாரிவித்³யா ஹ்யந்யதா² ஸ்யாத் ; ந ச ப்³ரஹ்மத்வாப்³ரஹ்மத்வே ஹ்யேகஸ்யோபபந்நே பரமார்த²த: தம:ப்ரகாஶாவிவ பா⁴நோ: விருத்³த⁴த்வாத் ; ந சோப⁴யநிமித்தத்வே ப்³ரஹ்மவித்³யேதி நிஶ்சிதோ வ்யபதே³ஶோ யுக்த:, ததா³ ப்³ரஹ்மவித்³யா ஸம்ஸாரிவித்³யா ச ஸ்யாத் ; ந ச வஸ்துநோ(அ)ர்த⁴ஜரதீயத்வம் கல்பயிதும் யுக்தம் தத்த்வஜ்ஞாநவிவக்ஷாயாம் , ஶ்ரோது: ஸம்ஶயோ ஹி ததா² ஸ்யாத் ; நிஶ்சிதம் ச ஜ்ஞாநம் புருஷார்த²ஸாத⁴நமிஷ்யதே — ‘யஸ்ய ஸ்யாத³த்³தா⁴ ந விசிகித்ஸாஸ்தி’ (சா². உ. 3 । 14 । 4) ‘ஸம்ஶயாத்மா விநஶ்யதி’ (ப⁴. கீ³. 4 । 40) இதி ஶ்ருதிஸ்ம்ருதிப்⁴யாம் । அதோ ந ஸம்ஶயிதோ வாக்யார்தோ² வாச்ய: பரஹிதார்தி²நா ॥
ப்³ரஹ்மணி ஸாத⁴கத்வகல்பநாஸ்மதா³தி³ஷ்விவ, அபேஶலா — ‘ததா³த்மாநமேவாவேத்தஸ்மாத்தத்ஸர்வமப⁴வத்’ இதி — இதி சேத் , ந, ஶாஸ்த்ரோபாலம்பா⁴த் ; ந ஹ்யஸ்மத்கல்பநேயம் ; ஶாஸ்த்ரக்ருதா து ; தஸ்மாச்சா²ஸ்த்ரஸ்யாயமுபாலம்ப⁴: ; ந ச ப்³ரஹ்மண இஷ்டம் சிகீர்ஷுணா ஶாஸ்த்ரார்த²விபரீதகல்பநயா ஸ்வார்த²பரித்யாக³: கார்ய: । ந சைதாவத்யேவாக்ஷமா யுக்தா ப⁴வத: ; ஸர்வம் ஹி நாநாத்வம் ப்³ரஹ்மணி கல்பிதமேவ ‘ஏகதை⁴வாநுத்³ரஷ்டவ்யம்’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 20) ‘நேஹ நாநாஸ்தி கிஞ்சந’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 19) ‘யத்ர ஹி த்³வைதமிவ ப⁴வதி’ (ப்³ரு. உ. 4 । 5 । 15) ‘ஏகமேவாத்³விதீயம்’ (சா². உ. 6 । 2 । 1) இத்யாதி³வாக்யஶதேப்⁴ய:, ஸர்வோ ஹி லோகவ்யவஹாரோ ப்³ரஹ்மண்யேவ கல்பிதோ ந பரமார்த²: ஸந் — இத்யத்யல்பமித³முச்யதே — இயமேவ கல்பநாபேஶலேதி ॥
தஸ்மாத் — யத்ப்ரவிஷ்டம் ஸ்ரஷ்ட்ரு ப்³ரஹ்ம, தத்³ப்³ரஹ்ம, வை - ஶப்³தோ³(அ)வதா⁴ரணார்த²:, இத³ம் ஶரீரஸ்த²ம் யத்³க்³ருஹ்யதே, அக்³ரே ப்ராக்ப்ரதிபோ³தா⁴த³பி, ப்³ரஹ்மைவாஸீத் , ஸர்வம் ச இத³ம் ; கிந்த்வப்ரதிபோ³தா⁴த் ‘அப்³ரஹ்மாஸ்மி அஸர்வம் ச’ இத்யாத்மந்யத்⁴யாரோபாத் ‘கர்தாஹம் க்ரியாவாந்ப²லாநாம் ச போ⁴க்தா ஸுகீ² து³:கீ² ஸம்ஸாரீ’ இதி ச அத்⁴யாரோபயதி ; பரமார்த²ஸ்து ப்³ரஹ்மைவ தத்³விலக்ஷணம் ஸர்வம் ச । தத் கத²ஞ்சிதா³சார்யேண த³யாலுநா ப்ரதிபோ³தி⁴தம் ‘நாஸி ஸம்ஸாரீ’ இதி ஆத்மாநமேவாவேத்ஸ்வாபா⁴விகம் ; அவித்³யாத்⁴யாரோபிதவிஶேஷவர்ஜிதமிதி ஏவ - ஶப்³த³ஸ்யார்த²: ॥
ப்³ரூஹி கோ(அ)ஸாவாத்மா ஸ்வாபா⁴விக:, யமாத்மாநம் விதி³தவத்³ப்³ரஹ்ம । நநு ந ஸ்மரஸ்யாத்மாநம் ; த³ர்ஶிதோ ஹ்யஸௌ, ய இஹ ப்ரவிஶ்ய ப்ராணித்யபாநிதி வ்யாநித்யுதா³நிதி ஸமாநிதீதி । நநு அஸௌ கௌ³: அஸாவஶ்வ இத்யேவமஸௌ வ்யபதி³ஶ்யதே ப⁴வதா, ந ஆத்மாநம் ப்ரத்யக்ஷம் த³ர்ஶயஸி ; ஏவம் தர்ஹி த்³ரஷ்டா ஶ்ரோதா மந்தா விஜ்ஞாதா ஸ ஆத்மேதி । நநு அத்ராபி த³ர்ஶநாதி³க்ரியாகர்து: ஸ்வரூபம் ந ப்ரத்யக்ஷம் த³ர்ஶயஸி ; ந ஹி க³மிரேவ க³ந்து: ஸ்வரூபம் சி²தி³ர்வா சே²த்து: ; ஏவம் தர்ஹி த்³ருஷ்டேர்த்³ரஷ்டா ஶ்ருதே: ஶ்ரோதா மதேர்மந்தா விஜ்ஞாதேர்விஜ்ஞாதா ஸ ஆத்மேதி । நநு அத்ர கோ விஶேஷோ த்³ரஷ்டரி ; யதி³ த்³ருஷ்டேர்த்³ரஷ்டா, யதி³ வா க⁴டஸ்ய த்³ரஷ்டா, ஸர்வதா²பி த்³ரஷ்டைவ ; த்³ரஷ்டவ்ய ஏவ து ப⁴வாந்விஶேஷமாஹ த்³ருஷ்டேர்த்³ரஷ்டேதி ; த்³ரஷ்டா து யதி³ த்³ருஷ்டே:, யதி³ வா க⁴டஸ்ய, த்³ரஷ்டா த்³ரஷ்டைவ । ந, விஶேஷோபபத்தே: — அஸ்த்யத்ர விஶேஷ: ; யோ த்³ருஷ்டேர்த்³ரஷ்டா ஸ: த்³ருஷ்டிஶ்சேத்³ப⁴வதி நித்யமேவ பஶ்யதி த்³ருஷ்டிம் , ந கதா³சித³பி த்³ருஷ்டிர்ந த்³ருஶ்யதே த்³ரஷ்ட்ரா ; தத்ர த்³ரஷ்டுர்த்³ருஷ்ட்யா நித்யயா ப⁴விதவ்யம் ; அநித்யா சேத்³த்³ரஷ்டுர்த்³ருஷ்டி:, தத்ர த்³ருஶ்யா யா த்³ருஷ்டி: ஸா கதா³சிந்ந த்³ருஶ்யேதாபி — யதா² அநித்யயா த்³ருஷ்ட்யா க⁴டாதி³ வஸ்து ; ந ச தத்³வத் த்³ருஷ்டேர்த்³ரஷ்டா கதா³சித³பி ந பஶ்யதி த்³ருஷ்டிம் । கிம் த்³வே த்³ருஷ்டீ த்³ரஷ்டு: — நித்யா அத்³ருஶ்யா அந்யா அநித்யா த்³ருஶ்யேதி ? பா³ட⁴ம் ; ப்ரஸித்³தா⁴ தாவத³நித்யா த்³ருஷ்டி:, அந்தா⁴நந்த⁴த்வத³ர்ஶநாத் ; நித்யைவ சேத் , ஸர்வோ(அ)நந்த⁴ ஏவ ஸ்யாத் ; த்³ரஷ்டுஸ்து நித்யா த்³ருஷ்டி: — ‘ந ஹி த்³ரஷ்டுர்த்³ருஷ்டேர்விபரிலோபோ வித்³யதே’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 23) இதி ஶ்ருதே: ; அநுமாநாச்ச — அந்த⁴ஸ்யாபி க⁴டாத்³யாபா⁴ஸவிஷயா ஸ்வப்நே த்³ருஷ்டிருபலப்⁴யதே ; ஸா தர்ஹி இதரத்³ருஷ்டிநாஶே ந நஶ்யதி ; ஸா த்³ரஷ்டுர்த்³ருஷ்டி: ; தயா அவிபரிலுப்தயா நித்யயா த்³ருஷ்ட்யா ஸ்வரூபபூ⁴தயா ஸ்வயஞ்ஜ்யோதி:ஸமாக்²யயா இதராமநித்யாம் த்³ருஷ்டிம் ஸ்வப்நாந்தபு³த்³தா⁴ந்தயோர்வாஸநாப்ரத்யயரூபாம் நித்யமேவ பஶ்யந்த்³ருஷ்டேர்த்³ரஷ்டா ப⁴வதி । ஏவம் ச ஸதி த்³ருஷ்டிரேவ ஸ்வரூபமஸ்ய அக்³ந்யௌஷ்ண்யவத் , ந காணாதா³நாமிவ த்³ருஷ்டிவ்யதிரிக்த: அந்ய: சேதந: த்³ரஷ்டா ॥
தத்³ப்³ரஹ்ம ஆத்மாநமேவ நித்யத்³ருக்³ரூபமத்⁴யாரோபிதாநித்யத்³ருஷ்ட்யாதி³வர்ஜிதமேவ அவேத் விதி³தவத் । நநு விப்ரதிஷித்³த⁴ம் — ‘ந விஜ்ஞாதேர்விஜ்ஞாதாரம் விஜாநீயா:’ (ப்³ரு. உ. 3 । 4 । 2) இதி ஶ்ருதே: — விஜ்ஞாதுர்விஜ்ஞாநம் । ந, ஏவம் விஜ்ஞாநாந்ந விப்ரதிஷேத⁴: ; ஏவம் த்³ருஷ்டேர்த்³ரஷ்டேதி விஜ்ஞாயத ஏவ ; அந்யஜ்ஞாநாநபேக்ஷத்வாச்ச — ந ச த்³ரஷ்டுர்நித்யைவ த்³ருஷ்டிரித்யேவம் விஜ்ஞாதே த்³ரஷ்ட்ருவிஷயாம் த்³ருஷ்டிமந்யாமாகாங்க்ஷதே ; நிவர்ததே ஹி த்³ரஷ்ட்ருவிஷயத்³ருஷ்ட்யாகாங்க்ஷா தத³ஸம்ப⁴வாதே³வ ; ந ஹ்யவித்³யமாநே விஷயே ஆகாங்க்ஷா கஸ்யசிது³பஜாயதே ; ந ச த்³ருஶ்யா த்³ருஷ்டிர்த்³ரஷ்டாரம் விஷயீகர்துமுத்ஸஹதே, யதஸ்தாமாகாங்க்ஷேத ; ந ச ஸ்வரூபவிஷயாகாங்க்ஷா ஸ்வஸ்யைவ ; தஸ்மாத் அஜ்ஞாநாத்⁴யாரோபணநிவ்ருத்திரேவ ஆத்மாநமேவாவேதி³த்யுக்தம் , நாத்மநோ விஷயீகரணம் ॥
தத்கத²மவேதி³த்யாஹ — அஹம் த்³ருஷ்டேர்த்³ரஷ்டா ஆத்மா ப்³ரஹ்மாஸ்மி ப⁴வாமீதி । ப்³ரஹ்மேதி — யத்ஸாக்ஷாத³பரோக்ஷாத்ஸர்வாந்தர ஆத்மா அஶநாயாத்³யதீதோ நேதி நேத்யஸ்தூ²லமநண்வித்யேவமாதி³லக்ஷணம் , ததே³வாஹமஸ்மி, நாந்ய: ஸம்ஸாரீ, யதா² ப⁴வாநாஹேதி । தஸ்மாத் ஏவம் விஜ்ஞாநாத் தத்³ப்³ரஹ்ம ஸர்வமப⁴வத் - அப்³ரஹ்மாத்⁴யாரோபணாபக³மாத் தத்கார்யஸ்யாஸர்வத்வஸ்ய நிவ்ருத்த்யா ஸர்வமப⁴வத் । தஸ்மாத்³யுக்தமேவ மநுஷ்யா மந்யந்தே — யத்³ப்³ரஹ்மவித்³யயா ஸர்வம் ப⁴விஷ்யாம இதி । யத்ப்ருஷ்டம் — கிமு தத்³ப்³ரஹ்மாவேத்³யஸ்மாத்தத்ஸர்வமப⁴வதி³தி, தந்நிர்ணீதம் — ப்³ரஹ்ம வா இத³மக்³ர ஆஸீத்ததா³த்மாநமேவாவேத³ஹம் ப்³ரஹ்மாஸ்மீதி தஸ்மாத்தத்ஸர்வமப⁴வதி³தி ॥
தத் தத்ர, யோ யோ தே³வாநாம் ப்ரத்யபு³த்⁴யத ப்ரதிபு³த்³த⁴வாநாத்மாநம் யதோ²க்தேந விதி⁴நா, ஸ ஏவ ப்ரதிபு³த்³த⁴ ஆத்மா தத் ப்³ரஹ்ம அப⁴வத் ; ததா² ருஷீணாம் , ததா² மநுஷ்யாணாம் ச மத்⁴யே । தே³வாநாமித்யாதி³ லோகத்³ருஷ்ட்யபேக்ஷயா ந ப்³ரஹ்மத்வபு³த்³த்⁴யோச்யதே ; புர: புருஷ ஆவிஶதி³தி ஸர்வத்ர ப்³ரஹ்மைவாநுப்ரவிஷ்டமித்யவோசாம ; அத: ஶரீராத்³யுபாதி⁴ஜநிதலோகத்³ருஷ்ட்யபேக்ஷயா தே³வாநாமித்யாத்³யுச்யதே ; பரமார்த²தஸ்து தத்ர தத்ர ப்³ரஹ்மைவாக்³ர ஆஸீத் ப்ராக்ப்ரதிபோ³தா⁴த் தே³வாதி³ஶரீரேஷு அந்யதை²வ விபா⁴வ்யமாநம் , ததா³த்மாநமேவாவேத் , ததை²வ ச ஸர்வமப⁴வத் ॥
அஸ்யா ப்³ரஹ்மவித்³யாயா: ஸர்வபா⁴வாபத்தி: ப²லமித்யேதஸ்யார்த²ஸ்ய த்³ரடி⁴ம்நே மந்த்ராநுதா³ஹரதி ஶ்ருதி: । கத²ம் ? தத் ப்³ரஹ்ம ஏதத் ஆத்மாநமேவ அஹமஸ்மீதி பஶ்யந் ஏதஸ்மாதே³வ ப்³ரஹ்மணோ த³ர்ஶநாத் ருஷிர்வாமதே³வாக்²ய: ப்ரதிபேதே³ ஹ ப்ரதிபந்நவாந்கில ; ஸ ஏதஸ்மிந்ப்³ரஹ்மாத்மத³ர்ஶநே(அ)வஸ்தி²த: ஏதாந்மந்த்ராந்த³த³ர்ஶ — அஹம் மநுரப⁴வம் ஸூர்யஶ்சேத்யாதீ³ந் । ததே³தத்³ப்³ரஹ்ம பஶ்யந்நிதி ப்³ரஹ்மவித்³யா பராம்ருஶ்யதே ; அஹம் மநுரப⁴வம் ஸூர்யஶ்சேத்யாதி³நா ஸர்வபா⁴வாபத்திம் ப்³ரஹ்மவித்³யாப²லம் பராம்ருஶதி ; பஶ்யந்ஸர்வாத்மபா⁴வம் ப²லம் ப்ரதிபேதே³ இத்யஸ்மாத்ப்ரயோகா³த் ப்³ரஹ்மவித்³யாஸஹாயஸாத⁴நஸாத்⁴யம் மோக்ஷம் த³ர்ஶயதி — பு⁴ஞ்ஜாநஸ்த்ருப்யதீதி யத்³வத் । ஸேயம் ப்³ரஹ்மவித்³யயா ஸர்வபா⁴வாபத்திராஸீந்மஹதாம் தே³வாதீ³நாம் வீர்யாதிஶயாத் , நேதா³நீமைத³ம்யுகீ³நாநாம் விஶேஷதோ மநுஷ்யாணாம் , அல்பவீர்யத்வாத் — இதி ஸ்யாத்கஸ்யசித்³பு³த்³தி⁴:, தத்³வ்யுத்தா²பநாயாஹ — ததி³த³ம் ப்ரக்ருதம் ப்³ரஹ்ம யத்ஸர்வபூ⁴தாநுப்ரவிஷ்டம் த்³ருஷ்டிக்ரியாதி³லிங்க³ம் , ஏதர்ஹி ஏதஸ்மிந்நபி வர்தமாநகாலே ய: கஶ்சித் வ்யாவ்ருத்தபா³ஹ்யௌத்ஸுக்ய ஆத்மாநமேவ ஏவம் வேத³ அஹம் ப்³ரஹ்மாஸ்மீதி — அபோஹ்ய உபாதி⁴ஜநிதப்⁴ராந்திவிஜ்ஞாநாத்⁴யாரோபிதாந்விஶேஷாந் ஸம்ஸாரத⁴ர்மாநாக³ந்தி⁴தமநந்தரமபா³ஹ்யம் ப்³ரஹ்மைவாஹமஸ்மி கேவலமிதி — ஸ: அவித்³யாக்ருதாஸர்வத்வநிவ்ருத்தேர்ப்³ரஹ்மவிஜ்ஞாநாதி³த³ம் ஸர்வம் ப⁴வதி । ந ஹி மஹாவீர்யேஷு வாமதே³வாதி³ஷு ஹீநவீர்யேஷு வா வார்தமாநிகேஷு மநுஷ்யேஷு ப்³ரஹ்மணோ விஶேஷ: தத்³விஜ்ஞாநஸ்ய வாஸ்தி । வார்தமாநிகேஷு புருஷேஷு து ப்³ரஹ்மவித்³யாப²லே(அ)நைகாந்திகதா ஶங்க்யத இத்யத ஆஹ — தஸ்ய ஹ ப்³ரஹ்மவிஜ்ஞாதுர்யதோ²க்தேந விதி⁴நா தே³வா மஹாவீர்யா:, சந அபி, அபூ⁴த்யை அப⁴வநாய ப்³ரஹ்மஸர்வபா⁴வஸ்ய, நேஶதே ந பர்யாப்தா:, கிமுதாந்யே ॥
ப்³ரஹ்மவித்³யாப²லப்ராப்தௌ விக்⁴நகரணே தே³வாத³ய ஈஶத இதி கா ஶங்கேதி — உச்யதே — தே³வாதீ³ந்ப்ரதி ருணவத்த்வாந்மர்த்யாநாம் ; ‘ப்³ரஹ்மசர்யேண ருஷிப்⁴யோ யஜ்ஞேந தே³வேப்⁴ய: ப்ரஜயா பித்ருப்⁴ய:’ (தை. ஸம். 6 । 3 । 10) இதி ஹி ஜாயமாநமேவ ருணவந்தம் புருஷம் த³ர்ஶயதி ஶ்ருதி: ; பஶுநித³ர்ஶநாச்ச ‘அதோ² அயம் வா...’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 16) இத்யாதி³லோகஶ்ருதேஶ்ச ஆத்மநோ வ்ருத்திபரிபிபாலயிஷயா அத⁴மர்ணாநிவ தே³வா: பரதந்த்ராந்மநுஷ்யாந்ப்ரதி அம்ருதத்வப்ராப்திம் ப்ரதி விக்⁴நம் குர்யுரிதி ந்யாய்யைவைஷா ஶங்கா । ஸ்வபஶூந் ஸ்வஶரீராணீவ ச ரக்ஷந்தி தே³வா: ; மஹத்தராம் ஹி வ்ருத்திம் கர்மாதீ⁴நாம் த³ர்ஶயிஷ்யதி தே³வாதீ³நாம் ப³ஹுபஶுஸமதயைகைகஸ்ய புருஷஸ்ய ; ‘தஸ்மாதே³ஷாம் தந்ந ப்ரியம் யதே³தந்மநுஷ்யா வித்³யு:’ இதி ஹி வக்ஷ்யதி, ‘யதா² ஹ வை ஸ்வாய லோகாயாரிஷ்டிமிச்சே²தே³வம் ஹைவம்விதே³ ஸர்வாணி பூ⁴தாந்யரிஷ்டிமிச்ச²ந்தி’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 16) இதி ச ; ப்³ரஹ்மவித்த்வே பாரார்த்²யநிவ்ருத்தே: ந ஸ்வலோகத்வம் பஶுத்வம் சேத்யபி⁴ப்ராயோ அப்ரியாரிஷ்டிவசநாப்⁴யாமவக³ம்யதே ; தஸ்மாத்³ப்³ரஹ்மவிதோ³ ப்³ரஹ்மவித்³யாப²லப்ராப்திம் ப்ரதி குர்யுரேவ விக்⁴நம் தே³வா: । ப்ரபா⁴வவந்தஶ்ச ஹி தே ॥
நநு ஏவம் ஸத்யந்யாஸ்வபி கர்மப²லப்ராப்திஷு தே³வாநாம் விக்⁴நகரணம் பேயபாநஸமம் ; ஹந்த தர்ஹ்யவிஸ்ரம்போ⁴(அ)ப்⁴யுத³யநி:ஶ்ரேயஸஸாத⁴நாநுஷ்டா²நேஷு ; ததா² ஈஶ்வரஸ்யாசிந்த்யஶக்தித்வாத்³விக்⁴நகரணே ப்ரபு⁴த்வம் ; ததா² காலகர்மமந்த்ரௌஷதி⁴தபஸாம் ; ஏஷாம் ஹி ப²லஸம்பத்திவிபத்திஹேதுத்வம் ஶாஸ்த்ரே லோகே ச ப்ரஸித்³த⁴ம் ; அதோ(அ)ப்யநாஶ்வாஸ: ஶாஸ்த்ரார்தா²நுஷ்டா²நே । ந ; ஸர்வபதா³ர்தா²நாம் நியதநிமித்தோபாதா³நாத் ஜக³த்³வைசித்ர்யத³ர்ஶநாச்ச, ஸ்வபா⁴வபக்ஷே ச தது³ப⁴யாநுபபத்தே:, ஸுக²து³:கா²தி³ப²லநிமித்தம் கர்மேத்யேதஸ்மிந்பக்ஷே ஸ்தி²தே வேத³ஸ்ம்ருதிந்யாயலோகபரிக்³ருஹீதே, தே³வேஶ்வரகாலாஸ்தாவந்ந கர்மப²லவிபர்யாஸகர்தார:, கர்மணாம் காங்க்ஷிதகாரகத்வாத் — கர்ம ஹி ஶுபா⁴ஶுப⁴ம் புருஷாணாம் தே³வகாலேஶ்வராதி³காரகமநபேக்ஷ்ய நாத்மாநம் ப்ரதி லப⁴தே, லப்³தா⁴த்மகமபி ப²லதா³நே(அ)ஸமர்த²ம் , க்ரியாயா ஹி காரகாத்³யநேகநிமித்தோபாதா³நஸ்வாபா⁴வ்யாத் ; தஸ்மாத் க்ரியாநுகு³ணா ஹி தே³வேஶ்வராத³ய இதி கர்மஸு தாவந்ந ப²லப்ராப்திம் ப்ரத்யவிஸ்ரம்ப⁴: । கர்மணாமபி ஏஷாம் வஶாநுக³த்வம் க்வசித் , ஸ்வஸாமர்த்²யஸ்யாப்ரணோத்³யத்வாத் । கர்மகாலதை³வத்³ரவ்யாதி³ஸ்வபா⁴வாநாம் கு³ணப்ரதா⁴நபா⁴வஸ்த்வநியதோ து³ர்விஜ்ஞேயஶ்சேதி தத்க்ருதோ மோஹோ லோகஸ்ய — கர்மைவ காரகம் நாந்யத்ப²லப்ராப்தாவிதி கேசித் ; தை³வமேவேத்யபரே ; கால இத்யேகே ; த்³ரவ்யாதி³ஸ்வபா⁴வ இதி கேசித் ; ஸர்வ ஏதே ஸம்ஹதா ஏவேத்யபரே । தத்ர கர்மண: ப்ராதா⁴ந்யமங்கீ³க்ருத்ய வேத³ஸ்ம்ருதிவாதா³: — ‘புண்யோ வை புண்யேந கர்மணா ப⁴வதி பாப: பாபேந’ (ப்³ரு. உ. 3 । 2 । 13) இத்யாத³ய: । யத்³யபி ஏஷாம் ஸ்வவிஷயே கஸ்யசித்ப்ராதா⁴ந்யோத்³ப⁴வ: இதரேஷாம் தத்காலீநப்ராதா⁴ந்யஶக்திஸ்தம்ப⁴:, ததா²பி ந கர்மண: ப²லப்ராப்திம் ப்ரதி அநைகாந்திகத்வம் , ஶாஸ்த்ரந்யாயநிர்தா⁴ரிதத்வாத்கர்மப்ராதா⁴ந்யஸ்ய ॥
ந, அவித்³யாபக³மமாத்ரத்வாத்³ப்³ரஹ்மப்ராப்திப²லஸ்ய — யது³க்தம் ப்³ரஹ்மப்ராப்திப²லம் ப்ரதி தே³வா விக்⁴நம் குர்யுரிதி, தத்ர ந தே³வாநாம் விக்⁴நகரணே ஸாமர்த்²யம் ; கஸ்மாத் ? வித்³யாகாலாநந்தரிதத்வாத்³ப்³ரஹ்மப்ராப்திப²லஸ்ய ; கத²ம் ; யதா² லோகே த்³ரஷ்டுஶ்சக்ஷுஷ ஆலோகேந ஸம்யோகோ³ யத்கால:, தத்கால ஏவ ரூபாபி⁴வ்யக்தி:, ஏவமாத்மவிஷயம் விஜ்ஞாநம் யத்காலம் , தத்கால ஏவ தத்³விஷயாஜ்ஞாநதிரோபா⁴வ: ஸ்யாத் ; அதோ ப்³ரஹ்மவித்³யாயாம் ஸத்யாம் அவித்³யாகார்யாநுபபத்தே:, ப்ரதீ³ப இவ தம:கார்யஸ்ய, கேந கஸ்ய விக்⁴நம் குர்யுர்தே³வா: — யத்ர ஆத்மத்வமேவ தே³வாநாம் ப்³ரஹ்மவித³: । ததே³ததா³ஹ — ஆத்மா ஸ்வரூபம் த்⁴யேயம் யத்தத்ஸர்வஶாஸ்த்ரைர்விஜ்ஞேயம் ப்³ரஹ்ம, ஹி யஸ்மாத் , ஏஷாம் தே³வாநாம் , ஸ ப்³ரஹ்மவித் , ப⁴வதி ப்³ரஹ்மவித்³யாஸமகாலமேவ — அவித்³யாமாத்ரவ்யவதா⁴நாபக³மாத் ஶுக்திகாயா இவ ரஜதாபா⁴ஸாயா: ஶுக்திகாத்வமித்யவோசாம । அதோ நாத்மந: ப்ரதிகூலத்வே தே³வாநாம் ப்ரயத்ந: ஸம்ப⁴வதி । யஸ்ய ஹி அநாத்மபூ⁴தம் ப²லம் தே³ஶகாலநிமித்தாந்தரிதம் , தத்ராநாத்மவிஷயே ஸப²ல: ப்ரயத்நோ விக்⁴நாசரணாய தே³வாநாம் ; ந த்விஹ வித்³யாஸமகால ஆத்மபூ⁴தே தே³ஶகாலநிமித்தாநந்தரிதே, அவஸராநுபபத்தே: ॥
ஏவம் தர்ஹி வித்³யாப்ரத்யயஸந்தத்யபா⁴வாத் விபரீதப்ரத்யயதத்கார்யயோஶ்ச த³ர்ஶநாத் அந்த்ய ஏவ ஆத்மப்ரத்யயோ(அ)வித்³யாநிவர்தக:, ந து பூர்வ இதி । ந, ப்ரத²மேநாநைகாந்திகத்வாத் — யதி³ ஹி ப்ரத²ம ஆத்மவிஷய: ப்ரத்யயோ(அ)வித்³யாம் ந நிவர்தயதி, ததா² அந்த்யோ(அ)பி, துல்யவிஷயத்வாத் । ஏவம் தர்ஹி ஸந்ததோ(அ)வித்³யாநிவர்தக: ந விச்சி²ந்ந இதி । ந, ஜீவநாதௌ³ ஸதி ஸந்தத்யநுபபத்தே: — ந ஹி ஜீவநாதி³ஹேதுகே ப்ரத்யயே ஸதி வித்³யாப்ரத்யயஸந்ததிருபபத்³யதே, விரோதா⁴த் । அத² ஜீவநாதி³ப்ரத்யயதிரஸ்கரணேநைவ ஆ மரணாந்தாத் வித்³யாஸந்ததிரிதி சேத் , ந, ப்ரத்யயேயத்தாஸந்தாநாநவதா⁴ரணாத் ஶாஸ்த்ரார்தா²நவதா⁴ரணதோ³ஷாத் — இயதாம் ப்ரத்யயாநாம் ஸந்ததிரவித்³யாயா நிவர்திகேத்யநவதா⁴ரணாத் ஶாஸ்த்ரார்தோ² நாவத்⁴ரியேத ; தச்சாநிஷ்டம் । ஸந்ததிமாத்ரத்வே(அ)வதா⁴ரித ஏவேதி சேத் , ந, ஆத்³யந்தயோரவிஶேஷாத் — ப்ரத²மா வித்³யாப்ரத்யயஸந்ததி: மரணகாலாந்தா வேதி விஶேஷாபா⁴வாத் , ஆத்³யந்தயோ: ப்ரத்யயயோ: பூர்வோக்தௌ தோ³ஷௌ ப்ரஸஜ்யேயாதாம் । ஏவம் தர்ஹி அநிவர்தக ஏவேதி சேத் , ந ‘தஸ்மாத்தத்ஸர்வமப⁴வத்’ இதி ஶ்ருதே:, ‘பி⁴த்³யதே ஹ்ருத³யக்³ரந்தி²:’ (மு. உ. 2 । 2 । 9) ‘தத்ர கோ மோஹ:’ (ஈ. உ. 7) இத்யாதி³ஶ்ருதிப்⁴யஶ்ச ॥
அர்த²வாத³ இதி சேத் , ந, ஸர்வஶாகோ²பநிஷதா³மர்த²வாத³த்வப்ரஸங்கா³த் ; ஏதாவந்மாத்ரார்த²த்வோபக்ஷீணா ஹி ஸர்வஶாகோ²பநிஷத³: । ப்ரத்யக்ஷப்ரமிதாத்மவிஷயத்வாத் அஸ்த்யேவேதி சேத் , ந, உக்தபரிஹாரத்வாத் — அவித்³யாஶோகமோஹப⁴யாதி³தோ³ஷநிவ்ருத்தே: ப்ரத்யக்ஷத்வாதி³தி சோக்த: பரிஹார: । தஸ்மாத் ஆத்³ய: அந்த்ய: ஸந்தத: அஸந்ததஶ்சேத்யசோத்³யமேதத் , அவித்³யாதி³தோ³ஷநிவ்ருத்திப²லாவஸாநத்வாத்³வித்³யாயா: — ய ஏவ அவித்³யாதி³தோ³ஷநிவ்ருத்திப²லக்ருத்ப்ரத்யய: ஆத்³ய: அந்த்ய: ஸந்தத: அஸந்ததோ வா, ஸ ஏவ வித்³யேத்யப்⁴யுபக³மாத் ந சோத்³யஸ்யாவதாரக³ந்தோ⁴(அ)ப்யஸ்தி । யத்தூக்தம் விபரீதப்ரத்யயதத்கார்யயோஶ்ச த³ர்ஶநாதி³தி, ந, தச்சே²ஷஸ்தி²திஹேதுத்வாத் — யேந கர்மணா ஶரீரமாரப்³த⁴ம் தத் , விபரீதப்ரத்யயதோ³ஷநிமித்தத்வாத் தஸ்ய ததா²பூ⁴தஸ்யைவ விபரீதப்ரத்யயதோ³ஷஸம்யுக்தஸ்ய ப²லதா³நே ஸாமர்த்²யமிதி, யாவத் ஶரீரபாத: தாவத்ப²லோபபோ⁴கா³ங்க³தயா விபரீதப்ரத்யயம் ராகா³தி³தோ³ஷம் ச தாவந்மாத்ரமாக்ஷிபத்யேவ — முக்தேஷுவத் ப்ரவ்ருத்தப²லத்வாத் தத்³தே⁴துகஸ்ய கர்மண: । தேந ந தஸ்ய நிவர்திகா வித்³யா, அவிரோதா⁴த் ; கிம் தர்ஹி ஸ்வாஶ்ரயாதே³வ ஸ்வாத்மவிரோதி⁴ அவித்³யாகார்யம் யது³த்பித்ஸு தந்நிருணத்³தி⁴, அநாக³தத்வாத் ; அதீதம் ஹி இதரத் । கிஞ்ச ந ச விபரீதப்ரத்யயோ வித்³யாவத உத்பத்³யதே, நிர்விஷயத்வாத் — அநவத்⁴ருதவிஷயவிஶேஷஸ்வரூபம் ஹி ஸாமாந்யமாத்ரமாஶ்ரித்ய விபரீதப்ரத்யய உத்பத்³யமாந உத்பத்³யதே, யதா² ஶுக்திகாயாம் ரஜதமிதி ; ஸ ச விஷயவிஶேஷாவதா⁴ரணவதோ அஶேஷவிபரீதப்ரத்யயாஶயஸ்யோபமர்தி³தத்வாத் ந பூர்வவத்ஸம்ப⁴வதி, ஶுக்திகாதௌ³ ஸம்யக்ப்ரத்யயோத்பத்தௌ புநரத³ர்ஶநாத் । க்வசித்து வித்³யாயா: பூர்வோத்பந்நவிபரீதப்ரத்யயஜநிதஸம்ஸ்காரேப்⁴யோ விபரீதப்ரத்யயாவபா⁴ஸா: ஸ்ம்ருதயோ ஜாயமாநா விபரீதப்ரத்யயப்⁴ராந்திம் அகஸ்மாத் குர்வந்தி — யதா² விஜ்ஞாததி³க்³விபா⁴க³ஸ்யாப்யகஸ்மாத்³தி³க்³விபர்யயவிப்⁴ரம: । ஸம்யக்³ஜ்ஞாநவதோ(அ)பி சேத் பூர்வவத்³விபரீதப்ரத்யய உத்பத்³யதே, ஸம்யக்³ஜ்ஞாநே(அ)ப்யவிஸ்ரம்பா⁴ச்சா²ஸ்த்ரார்த²விஜ்ஞாநாதௌ³ ப்ரவ்ருத்திரஸமஞ்ஜஸா ஸ்யாத் , ஸர்வம் ச ப்ரமாணமப்ரமாணம் ஸம்பத்³யேத, ப்ரமாணாப்ரமாணயோர்விஶேஷாநுபபத்தே: । ஏதேந ஸம்யக்³ஜ்ஞாநாநந்தரமேவ ஶரீரபாதாபா⁴வ: கஸ்மாதி³த்யேதத்பரிஹ்ருதம் । ஜ்ஞாநோத்பத்தே: ப்ராக் ஊர்த்⁴வம் தத்காலஜந்மாந்தரஸஞ்சிதாநாம் ச கர்மணாமப்ரவ்ருத்தப²லாநாம் விநாஶ: ஸித்³தோ⁴ ப⁴வதி ப²லப்ராப்திவிக்⁴நநிஷேத⁴ஶ்ருதேரேவ ; ‘க்ஷீயந்தே சாஸ்ய கர்மாணி’ (மு. உ. 2 । 2 । 8) ‘தஸ்ய தாவதே³வ சிரம்’ (சா². உ. 6 । 14 । 2) ‘ஸர்வே பாப்மாந: ப்ரதூ³யந்தே’ (சா². உ. 5 । 24 । 3) ‘தம் விதி³த்வா ந லிப்யதே கர்மணா பாபகேந’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 23) ‘ஏதமு ஹைவைதே ந தரத:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 22) ‘நைநம் க்ருதாக்ருதே தபத:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 22) ‘ஏதம் ஹ வாவ ந தபதி’ (தை. உ. 2 । 9 । 1) ‘ந பி³பே⁴தி குதஶ்சந’ (தை. உ. 2 । 9 । 1) இத்யாதி³ஶ்ருதிப்⁴யஶ்ச ; ‘ஜ்ஞாநாக்³நி: ஸர்வகர்மாணி ப⁴ஸ்மஸாத்குருதே’ (ப⁴. கீ³. 4 । 37) இத்யாதி³ஸ்ம்ருதிப்⁴யஶ்ச ॥
யத்து ருணை: ப்ரதிப³த்⁴யத இதி, தந்ந அவித்³யாவத்³விஷயத்வாத் — அவித்³யாவாந்ஹி ருணீ, தஸ்ய கர்த்ருத்வாத்³யுபபத்தே:, ‘யத்ர வா அந்யதி³வ ஸ்யாத்தத்ராந்யோ(அ)ந்யத்பஶ்யேத்’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 31) இதி ஹி வக்ஷ்யதி — அநந்யத் ஸத்³வஸ்து ஆத்மாக்²யம் யத்ராவித்³யாயாம் ஸத்யாமந்யதி³வ ஸ்யாத் திமிரக்ருதத்³விதீயசந்த்³ரவத் தத்ராவித்³யாக்ருதாநேககாரகாபேக்ஷம் த³ர்ஶநாதி³கர்ம தத்க்ருதம் ப²லம் ச த³ர்ஶயதி, தத்ராந்யோ(அ)ந்யத்பஶ்யேதி³த்யாதி³நா ; யத்ர புநர்வித்³யாயாம் ஸத்யாமவித்³யாக்ருதாநேகத்வப்⁴ரமப்ரஹாணம் , ‘தத்கேந கம் பஶ்யேத்’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 31) இதி கர்மாஸம்ப⁴வம் த³ர்ஶயதி, தஸ்மாத³வித்³யாவத்³விஷய ஏவ ருணித்வம் , கர்மஸம்ப⁴வாத் , நேதரத்ர । ஏதச்சோத்தரத்ர வ்யாசிக்²யாஸிஷ்யமாணைரேவ வாக்யைர்விஸ்தரேண ப்ரத³ர்ஶயிஷ்யாம: ॥
தத்³யதே²ஹைவ தாவத் — அத² ய: கஶ்சித³ப்³ரஹ்மவித் , அந்யாமாத்மநோ வ்யதிரிக்தாம் யாம் காஞ்சித்³தே³வதாம் , உபாஸ்தே ஸ்துதிநமஸ்காரயாக³ப³ல்யுபஹாரப்ரணிதா⁴நத்⁴யாநாதி³நா உப ஆஸ்தே தஸ்யா கு³ணபா⁴வமுபக³ம்ய ஆஸ்தே — அந்யோ(அ)ஸாவநாத்மா மத்த: ப்ருத²க் , அந்யோ(அ)ஹமஸ்ம்யதி⁴க்ருத:, மயா அஸ்மை ருணிவத்ப்ரதிகர்தவ்யம் — இத்யேவம்ப்ரத்யய: ஸந்நுபாஸ்தே, ந ஸ இத்த²ம்ப்ரத்யய: வேத³ விஜாநாதி தத்த்வம் । ந ஸ கேவலமேவம்பூ⁴த: அவித்³வாந் அவித்³யாதோ³ஷவாநேவ, கிம் தர்ஹி, யதா² பஶு: க³வாதி³: வாஹநதோ³ஹநாத்³யுபகாரைருபபு⁴ஜ்யதே, ஏவம் ஸ: இஜ்யாத்³யநேகோபகாரைருபபோ⁴க்தவ்யத்வாத் ஏகைகேந தே³வாதீ³நாம் ; அத: பஶுரிவ ஸர்வார்தே²ஷு கர்மஸ்வதி⁴க்ருத இத்யர்த²: । ஏதஸ்ய ஹி அவிது³ஷோ வர்ணாஶ்ரமாதி³ப்ரவிபா⁴க³வதோ(அ)தி⁴க்ருதஸ்ய கர்மணோ வித்³யாஸஹிதஸ்ய கேவலஸ்ய ச ஶாஸ்த்ரோக்தஸ்ய கார்யம் மநுஷ்யத்வாதி³கோ ப்³ரஹ்மாந்த உத்கர்ஷ: ; ஶாஸ்த்ரோக்தவிபரீதஸ்ய ச ஸ்வாபா⁴விகஸ்ய கார்யம் மநுஷ்யத்வாதி³க ஏவ ஸ்தா²வராந்தோ(அ)பகர்ஷ: ; யதா² சைதத் ததா² ‘அத² த்ரயோ வாவ லோகா:’ (ப்³ரு. உ. 1 । 5 । 16) இத்யாதி³நா வக்ஷ்யாம: க்ருத்ஸ்நேநைவாத்⁴யாயஶேஷேண । வித்³யாயாஶ்ச கார்யம் ஸர்வாத்மபா⁴வாபத்திரித்யேதத் ஸங்க்ஷேபதோ த³ர்ஶிதம் । ஸர்வா ஹி இயமுபநிஷத் வித்³யாவித்³யாவிபா⁴க³ப்ரத³ர்ஶநேநைவோபக்ஷீணா । யதா² ச ஏஷோ(அ)ர்த²: க்ருத்ஸ்நஸ்ய ஶாஸ்த்ரஸ்ய ததா² ப்ரத³ர்ஶயிஷ்யாம: ॥
யஸ்மாதே³வம் , தஸ்மாத³வித்³யாவந்தம் புருஷம் ப்ரதி தே³வா ஈஶத ஏவ விக்⁴நம் கர்தும் அநுக்³ரஹம் ச இத்யேதத்³த³ர்ஶயதி — யதா² ஹ வை லோகே, ப³ஹவோ கோ³(அ)ஶ்வாத³ய: பஶவ: மநுஷ்யம் ஸ்வாமிநமாத்மந: அதி⁴ஷ்டா²தாரம் பு⁴ஞ்ஜ்யு: பாலயேயு:, ஏவம் ப³ஹுபஶுஸ்தா²நீய: ஏகைக: அவித்³வாந்புருஷ: தே³வாந் — தே³வாநிதி பித்ராத்³யுபலக்ஷணார்த²ம் — பு⁴நக்தி பாலயதீதி — இமே இந்த்³ராத³ய: அந்யே மத்தோ மமேஶிதார: ப்⁴ருத்ய இவாஹமேஷாம் ஸ்துதிநமஸ்காரேஜ்யாதி³நா ஆராத⁴நம் க்ருத்வா அப்⁴யுத³யம் நி:ஶ்ரேயஸம் ச தத்ப்ரத்தம் ப²லம் ப்ராப்ஸ்யாமீத்யேவமபி⁴ஸந்தி⁴: । தத்ர லோகே ப³ஹுபஶுமதோ யதா² ஏகஸ்மிந்நேவ பஶாவாதீ³யமாநே வ்யாக்⁴ராதி³நா அபஹ்ரியமாணே மஹத³ப்ரியம் ப⁴வதி, ததா² ப³ஹுபஶுஸ்தா²நீய ஏகஸ்மிந்புருஷே பஶுபா⁴வாத் வ்யுத்திஷ்ட²தி, அப்ரியம் ப⁴வதீதி — கிம் சித்ரம் — தே³வாநாம் , ப³ஹுபஶ்வபஹரண இவ குடும்பி³ந: । தஸ்மாதே³ஷாம் தந்ந ப்ரியம் ; கிம் தத் ? யதே³தத்³ப்³ரஹ்மாத்மதத்த்வம் கத²ஞ்சந மநுஷ்யா வித்³யு: விஜாநீயு: । ததா² ச ஸ்மரணமநுகீ³தாஸு ப⁴க³வதோ வ்யாஸஸ்ய — ‘க்ரியாவத்³பி⁴ர்ஹி கௌந்தேய தே³வலோக: ஸமாவ்ருத: । ந சைததி³ஷ்டம் தே³வாநாம் மர்த்யைருபரிவர்தநம்’ (அஶ்வ. 19 । 61) இதி । அதோ தே³வா: பஶூநிவ வ்யாக்⁴ராதி³ப்⁴ய:, ப்³ரஹ்மவிஜ்ஞாநாத்³விக்⁴நமாசிகீர்ஷந்தி — அஸ்மது³பபோ⁴க்³யத்வாந்மா வ்யுத்திஷ்டே²யுரிதி । யம் து முமோசயிஷந்தி, தம் ஶ்ரத்³தா⁴தி³பி⁴ர்யோக்ஷ்யந்தி, விபரீதமஶ்ரத்³தா⁴தி³பி⁴: । தஸ்மாந்முமுக்ஷுர்தே³வாராத⁴நபர: ஶ்ரத்³தா⁴ப⁴க்திபர: ப்ரணேயோ(அ)ப்ரமாதீ³ ஸ்யாத் வித்³யாப்ராப்திம் ப்ரதி வித்³யாம் ப்ரதீதி வா காக்வைதத்ப்ரத³ர்ஶிதம் ப⁴வதி தே³வாப்ரியவாக்யேந ॥
ஸூத்ரித: ஶாஸ்த்ரார்த² — ‘ஆத்மேத்யேவோபாஸீத’ இதி ; தஸ்ய ச வ்யாசிக்²யாஸிதஸ்ய ஸார்த²வாதே³ந ‘ததா³ஹுர்யத்³ப்³ரஹ்மவித்³யயா’ இத்யாதி³நா ஸம்ப³ந்த⁴ப்ரயோஜநே அபி⁴ஹிதே அவித்³யாயாஶ்ச ஸம்ஸாராதி⁴காரகாரணத்வமுக்தம் — ‘அத² யோ(அ)ந்யாம் தே³வதாமுபாஸ்தே’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 10) இத்யாதி³நா ; தத்ர அவித்³வாந் ருணீ பஶுவத்³தே³வாதி³கர்மகர்தவ்யதயா பரதந்த்ர இத்யுக்தம் । கிம் புநர்தே³வாதி³கர்மகர்தவ்யத்வே நிமித்தம் ? வர்ணா ஆஶ்ரமாஶ்ச ; தத்ர கே வர்ணா இத்யத இத³மாரப்⁴யதே — யந்நிமித்தஸம்ப³த்³தே⁴ஷு கர்மஸு அயம் பரதந்த்ர ஏவாதி⁴க்ருத: ஸம்ஸரதி । ஏதஸ்யைவார்த²ஸ்ய ப்ரத³ர்ஶநாய அக்³நிஸர்கா³நந்தரமிந்த்³ராதி³ஸர்கோ³ நோக்த: ; அக்³நேஸ்து ஸர்க³: ப்ரஜாபதே ஸ்ருஷ்டிபரிபூரணாய ப்ரத³ர்ஶித: ; அயம் ச இந்த்³ராதி³ஸர்க³: தத்ரைவ த்³ரஷ்டவ்ய:, தச்சே²ஷத்வாத் ; இஹ து ஸ ஏவாபி⁴தீ⁴யதே அவிது³ஷ: கர்மாதி⁴காரஹேதுப்ரத³ர்ஶநாய ॥

ப்³ரஹ்ம வா இத³மக்³ர ஆஸீதே³கமேவ ததே³கம் ஸந்ந வ்யப⁴வத் । தச்ச்²ரேயோரூபமத்யஸ்ருஜத க்ஷத்ரம் யாந்யேதாநி தே³வத்ரா க்ஷத்ராணீந்த்³ரோ வருண: ஸோமோ ருத்³ர: பர்ஜந்யோ யமோ ம்ருத்யுரீஶாந இதி । தஸ்மாத்க்ஷத்ராத்பரம் நாஸ்தி தஸ்மாத்³ப்³ரஹ்மண: க்ஷத்ரியமத⁴ஸ்தாது³பாஸ்தே ராஜஸூயே க்ஷத்ர ஏவ தத்³யஶோ த³தா⁴தி ஸைஷா க்ஷத்ரஸ்ய யோநிர்யத்³ப்³ரஹ்ம । தஸ்மாத்³யத்³யபி ராஜா பரமதாம் க³ச்ச²தி ப்³ரஹ்மைவாந்தத உபநிஶ்ரயதி ஸ்வாம் யோநிம் ய உ ஏநம் ஹிநஸ்தி ஸ்வாம் ஸ யோநிம்ருச்ச²தி ஸ பாபீயாந்ப⁴வதி யதா² ஶ்ரேயாம் ஸம் ஹிம்ஸித்வா ॥ 11 ॥

ப்³ரஹ்ம வா இத³மக்³ர ஆஸீத் — யத³க்³நிம் ஸ்ருஷ்ட்வா அக்³நிரூபாபந்நம் ப்³ரஹ்ம — ப்³ராஹ்மணஜாத்யபி⁴மாநாத் ப்³ரஹ்மேத்யபி⁴தீ⁴யதே — வை, இத³ம் க்ஷத்ராதி³ஜாதம் , ப்³ரஹ்மைவ, அபி⁴ந்நமாஸீத் , ஏகமேவ - ந ஆஸீத்க்ஷத்ராதி³பே⁴த³: । தத் ப்³ரஹ்மைகம் க்ஷத்ராதி³பரிபாலயித்ராதி³ஶூந்யம் ஸத் , ந வ்யப⁴வத் ந விபூ⁴தவத் கர்மணே நாலமாஸீதி³த்யர்த²: । ததஸ்தத்³ப்³ரஹ்ம — ப்³ராஹ்மணோ(அ)ஸ்மி மமேத்த²ம் கர்தவ்யமிதி ப்³ராஹ்மணஜாதிநிமித்தம் கர்ம சிகீர்ஷு: ஆத்மந: கர்மகர்த்ருத்வவிபூ⁴த்யை, ஶ்ரேயோரூபம் ப்ரஶஸ்தரூபம் , அதி அஸ்ருஜத அதிஶயேந அஸ்ருஜத ஸ்ருஷ்டவத் । கிம் புநஸ்தத் , யத்ஸ்ருஷ்டம் ? க்ஷத்ரம் க்ஷத்ரியஜாதி: ; தத்³வ்யக்திபே⁴தே³ந ப்ரத³ர்ஶயதி — யாந்யேதாநி ப்ரஸித்³தா⁴நி லோகே, தே³வத்ரா தே³வேஷு, க்ஷத்த்ராணீதி — ஜாத்யாக்²யாயாம் பக்ஷே ப³ஹுவசநஸ்மரணாத் வ்யக்திப³ஹுத்வாத்³வா பே⁴தோ³பசாரேண — ப³ஹுவசநம் । காநி புநஸ்தாநீத்யாஹ — தத்ராபி⁴ஷிக்தா ஏவ விஶேஷதோ நிர்தி³ஶ்யந்தே — இந்த்³ரோ தே³வாநாம் ராஜா, வருணோ யாத³ஸாம் , ஸோமோ ப்³ராஹ்மணாநாம் , ருத்³ர: பஶூநாம் , பர்ஜந்யோ வித்³யுதா³தீ³நாம் , யம: பித்ரூணாம் , ம்ருத்யு: ரோகா³தீ³நாம் , ஈஶாநோ பா⁴ஸாம் — இத்யேவமாதீ³நி தே³வேஷு க்ஷத்ராணி । தத³நு இந்த்³ராதி³க்ஷத்ரதே³வதாதி⁴ஷ்டி²தாநி மநுஷ்யக்ஷத்ராணி ஸோமஸூர்யவம்ஶ்யாநி புரூரவ:ப்ரப்⁴ருதீநி ஸ்ருஷ்டாந்யேவ த்³ரஷ்டவ்யாநி ; தத³ர்த² ஏவ ஹி தே³வக்ஷத்ரஸர்க³: ப்ரஸ்துத: । யஸ்மாத் ப்³ரஹ்மணா அதிஶயேந ஸ்ருஷ்டம் க்ஷத்ரம் , தஸ்மாத்க்ஷத்ராத்பரம் நாஸ்தி ப்³ராஹ்மணஜாதேரபி நியந்த்ரு ; தஸ்மாத்³ப்³ராஹ்மண: காரணபூ⁴தோ(அ)பி க்ஷத்ரியஸ்ய க்ஷத்ரியம் அத⁴ஸ்தாத் வ்யவஸ்தி²த: ஸந் உபரி ஸ்தி²தம் உபாஸ்தே — க்வ ? ராஜஸூயே । க்ஷத்ர ஏவ தத் ஆத்மீயம் யஶ: க்²யாதிரூபம் — ப்³ரஹ்மேதி — த³தா⁴தி ஸ்தா²பயதி ; ராஜஸூயாபி⁴ஷிக்தேந ஆஸந்த்³யாம் ஸ்தி²தேந ராஜ்ஞா ஆமந்த்ரிதோ ப்³ரஹ்மந்நிதி ருத்விக் புநஸ்தம் ப்ரத்யாஹ — த்வம் ராஜந்ப்³ரஹ்மாஸீதி ; ததே³தத³பி⁴தீ⁴யதே — க்ஷத்ர ஏவ தத்³யஶோ த³தா⁴தீதி । ஸைஷா ப்ரக்ருதா க்ஷத்ரஸ்ய யோநிரேவ, யத்³ப்³ரஹ்ம । தஸ்மாத் யத்³யபி ராஜா பரமதாம் ராஜஸூயாபி⁴ஷேககு³ணம் க³ச்ச²தி ஆப்நோதி — ப்³ரஹ்மைவ ப்³ராஹ்மணஜாதிமேவ, அந்தத: அந்தே கர்மபரிஸமாப்தௌ, உபநிஶ்ரயதி ஆஶ்ரயதி ஸ்வாம் யோநிம் — புரோஹிதம் புரோ நித⁴த்த இத்யர்த²: । யஸ்து புநர்ப³லாபி⁴மாநாத் ஸ்வாம் யோநிம் ப்³ராஹ்மணஜாதிம் ப்³ராஹ்மணம் — ய உ ஏநம் — ஹிநஸ்தி ஹிம்ஸதி ந்யக்³பா⁴வேந பஶ்யதி, ஸ்வாமாத்மீயாமேவ ஸ யோநிம்ருச்ச²தி — ஸ்வம் ப்ரஸவம் விச்சி²நத்தி விநாஶயதி । ஸ ஏதத்க்ருத்வா பாபீயாந் பாபதரோ ப⁴வதி ; பூர்வமபி க்ஷத்ரிய: பாப ஏவ க்ரூரத்வாத் , ஆத்மப்ரஸவஹிம்ஸயா ஸுதராம் ; யதா² லோகே ஶ்ரேயாம்ஸம் ப்ரஶஸ்ததரம் ஹிம்ஸித்வா பரிபூ⁴ய பாபதரோ ப⁴வதி, தத்³வத் ॥

ஸ நைவ வ்யப⁴வத்ஸ விஶமஸ்ருஜத யாந்யேதாநி தே³வஜாதாநி க³ணஶ ஆக்²யாயந்தே வஸவோ ருத்³ரா ஆதி³த்யா விஶ்வேதே³வா மருத இதி ॥ 12 ॥

க்ஷத்ரே ஸ்ருஷ்டே(அ)பி, ஸ நைவ வ்யப⁴வத் , கர்மணே ப்³ரஹ்ம ததா² ந வ்யப⁴வத் , வித்தோபார்ஜயிதுரபா⁴வாத் ; ஸ விஶமஸ்ருஜத கர்மஸாத⁴நவித்தோபார்ஜநாய ; க: புநரஸௌ விட் ? யாந்யேதாநி தே³வஜாதாநி — ஸ்வார்தே² நிஷ்டா², ய ஏதே தே³வஜாதிபே⁴தா³ இத்யர்த²: — க³ணஶ: க³ணம் க³ணம் , ஆக்²யாயந்தே கத்²யந்தே — க³ணப்ராயா ஹி விஶ: ; ப்ராயேண ஸம்ஹதா ஹி வித்தோபார்ஜநே ஸமர்தா²:, ந ஏகைகஶ: — வஸவ: அஷ்டஸங்க்²யோ க³ண:, ததை²காத³ஶ ருத்³ரா: ; த்³வாத³ஶ ஆதி³த்யா:, விஶ்வே தே³வா: த்ரயோத³ஶ விஶ்வாயா அபத்யாநி — ஸர்வே வா தே³வா:, மருத: ஸப்த ஸப்த க³ணா: ॥

ஸ நைவ வ்யப⁴வத்ஸ ஶௌத்³ரம் வர்ணமம்ருஜத பூஷணமியம் வை பூஷேயம் ஹீத³ம் ஸர்வம் புஷ்யதி யதி³த³ம் கிஞ்ச ॥ 13 ॥

ஸ: பரிசாரகாபா⁴வாத்புநரபி நைவ வ்யப⁴வத் ; ஸ ஶௌத்³ரம் வர்ணமஸ்ருஜத — ஶூத்³ர ஏவ ஶௌத்³ர:, ஸ்வார்தே²(அ)ணி வ்ருத்³தி⁴: । க: புநரஸௌ ஶௌத்³ரோ வர்ண:, ய: ஸ்ருஷ்ட: ? பூஷணம் — புஷ்யதீதி பூஷா । க: புநரஸௌ பூஷேதி விஶேஷதஸ்தந்நிர்தி³ஶதி — இயம் ப்ருதி²வீ பூஷா ; ஸ்வயமேவ நிர்வசநமாஹ — இயம் ஹி இத³ம் ஸர்வம் புஷ்யதி யதி³த³ம் கிஞ்ச ॥

ஸ நைவ வ்யப⁴வத்தச்ச்²ரேயோரூபமத்யஸ்ருஜத த⁴ர்மம் ததே³தத்க்ஷத்ரஸ்ய க்ஷத்த்ரம் யத்³த⁴ர்மஸ்தஸ்மாத்³த⁴ர்மாத்பரம் நாஸ்த்யதோ² அப³லீயாந்ப³லீயாம் ஸமாஶம்ஸதே த⁴ர்மேண யதா² ராஜ்ஞைவம் யோ வை ஸ த⁴ர்ம: ஸத்யம் வை தத்தஸ்மாத்ஸத்யம் வத³ந்தமாஹுர்த⁴ர்மம் வத³தீதி த⁴ர்மம் வா வத³ந்தம் ஸத்யம் வத³தீத்யேதத்³த்⁴யேவைதது³ப⁴யம் ப⁴வதி ॥ 14 ॥

ஸ: சதுர: ஸ்ருஷ்ட்வாபி வர்ணாந் நைவ வ்யப⁴வத் உக்³ரத்வாத்க்ஷத்ரஸ்யாநியதாஶங்கயா ; தத் ஶ்ரேயோரூபம் அத்யஸ்ருஜத — கிம் தத் ? த⁴ர்மம் ; ததே³தத் ஶ்ரேயோரூபம் ஸ்ருஷ்டம் க்ஷத்ரஸ்ய க்ஷத்ரம் க்ஷத்ரஸ்யாபி நியந்த்ரு, உக்³ராத³ப்யுக்³ரம் — யத்³த⁴ர்ம: யோ த⁴ர்ம: ; தஸ்மாத் க்ஷத்ரஸ்யாபி நியந்த்ருத்வாத் த⁴ர்மாத்பரம் நாஸ்தி, தேந ஹி நியம்யந்தே ஸர்வே । தத்கத²மிதி உச்யதே — அதோ² அபி அப³லீயாந் து³ர்ப³லதர: ப³லீயாம்ஸமாத்மநோ ப³லவத்தரமபி ஆஶம்ஸதே காமயதே ஜேதும் த⁴ர்மேண ப³லேந — யதா² லோகே ராஜ்ஞா ஸர்வப³லவத்தமேநாபி குடும்பி³க:, ஏவம் ; தஸ்மாத்ஸித்³த⁴ம் த⁴ர்மஸ்ய ஸர்வப³லவத்தரத்வாத்ஸர்வநியந்த்ருத்வம் । யோ வை ஸ த⁴ர்மோ வ்யவஹாரலக்ஷணோ லௌகிகைர்வ்யவஹ்ரியமாண: ஸத்யம் வை தத் ; ஸத்யமிதி யதா²ஶாஸ்த்ரார்த²தா ; ஸ ஏவாநுஷ்டீ²யமாநோ த⁴ர்மநாமா ப⁴வதி ; ஶாஸ்த்ரார்த²த்வேந ஜ்ஞாயமாநஸ்து ஸத்யம் ப⁴வதி । யஸ்மாதே³வம் தஸ்மாத் , ஸத்யம் யதா²ஶாஸ்த்ரம் வத³ந்தம் வ்யவஹாரகால ஆஹு: ஸமீபஸ்தா² உப⁴யவிவேகஜ்ஞா: — த⁴ர்மம் வத³தீதி, ப்ரஸித்³த⁴ம் லௌகிகம் ந்யாயம் வத³தீதி ; ததா² விபர்யயேண த⁴ர்மம் வா லௌகிகம் வ்யவஹாரம் வத³ந்தமாஹு: — ஸத்யம் வத³தி, ஶாஸ்த்ராத³நபேதம் வத³தீதி । ஏதத் யது³க்தம் உப⁴யம் ஜ்ஞாயமாநமநுஷ்டீ²யமாநம் ச ஏதத் த⁴ர்ம ஏவ ப⁴வதி । தஸ்மாத்ஸ த⁴ர்மோ ஜ்ஞாநாநுஷ்டா²நலக்ஷண: ஶாஸ்த்ரஜ்ஞாநிதராம்ஶ்ச ஸர்வாநேவ நியமயதி ; தஸ்மாத் ஸ க்ஷத்ரஸ்யாபி க்ஷத்ரம் ; அதஸ்தத³பி⁴மாநோ(அ)வித்³வாந் தத்³விஶேஷாநுஷ்டா²நாய ப்³ரஹ்மக்ஷத்ரவிட்சூ²த்³ரநிமித்தவிஶேஷமபி⁴மந்யதே ; தாநி ச நிஸர்க³த ஏவ கர்மாதி⁴காரநிமித்தாநி ॥

ததே³தத்³ப்³ரஹ்ம க்ஷத்ரம் விட்ஶூத்³ரஸ்தத³க்³நிநைவ தே³வேஷு ப்³ரஹ்மாப⁴வத்³ப்³ராஹ்மணோ மநுஷ்யேஷு க்ஷத்ரியேண க்ஷத்ரியோ வைஶ்யேந வைஶ்ய: ஶூத்³ரேண ஶூத்³ரஸ்தஸ்மாத³க்³நாவேவ தே³வேஷு லோகமிச்ச²ந்தே ப்³ராஹ்மணே மநுஷ்யேஷ்வேதாப்⁴யாம் ஹி ரூபாப்⁴யாம் ப்³ரஹ்மாப⁴வத் । அத² யோ ஹ வா அஸ்மால்லோகாத்ஸ்வம் லோகமத்³ருஷ்ட்வா ப்ரைதி ஸ ஏநமவிதி³தோ ந பு⁴நக்தி யதா² வேதோ³ வாநநூக்தோ(அ)ந்யத்³வா கர்மாக்ருதம் யதி³ஹ வா அப்யநேவம்விந்மஹத்புண்யம் கர்ம கரோதி தத்³தா⁴ஸ்யாந்தத: க்ஷீயத ஏவாத்மாநமேவ லோகமுபாஸீத ஸ ய ஆத்மாநமேவ லோகமுபாஸ்தே ந ஹாஸ்ய கர்ம க்ஷீயதே । அஸ்மாத்³த்⁴யேவாத்மநோ யத்³யத்காமயதே தத்தத்ஸ்ருஜதே ॥ 15 ॥

ததே³தச்சாதுர்வர்ண்யம் ஸ்ருஷ்டம் — ப்³ரஹ்ம க்ஷத்ரம் விட் ஶூத்³ர இதி ; உத்தரார்த² உபஸம்ஹார: । யத்தத் ஸ்ரஷ்ட்ரு ப்³ரஹ்ம, தத³க்³நிநைவ, நாந்யேந ரூபேண, தே³வேஷு ப்³ரஹ்ம ப்³ராஹ்மணஜாதி:, அப⁴வத் ; ப்³ராஹ்மண: ப்³ராஹ்மணஸ்வரூபேண, மநுஷ்யேஷு ப்³ரஹ்மாப⁴வத் ; இதரேஷு வர்ணேஷு விகாராந்தரம் ப்ராப்ய, க்ஷத்ரியேண — க்ஷத்ரியோ(அ)ப⁴வத் இந்த்³ராதி³தே³வதாதி⁴ஷ்டி²த:, வைஶ்யேந வைஶ்ய:, ஶூத்³ரேண ஶூத்³ர: । யஸ்மாத்க்ஷத்ராதி³ஷு விகாராபந்நம் , அக்³நௌ ப்³ராஹ்மண ஏவ சாவிக்ருதம் ஸ்ரஷ்ட்ரு ப்³ரஹ்ம, தஸ்மாத³க்³நாவேவ தே³வேஷு தே³வாநாம் மத்⁴யே லோகம் கர்மப²லம் , இச்ச²ந்தி, அக்³நிஸம்ப³த்³த⁴ம் கர்ம க்ருத்வேத்யர்த²: ; தத³ர்த²மேவ ஹி தத்³ப்³ரஹ்ம கர்மாதி⁴கரணத்வேநாக்³நிரூபேண வ்யவஸ்தி²தம் ; தஸ்மாத்தஸ்மிந்நக்³நௌ கர்ம க்ருத்வா தத்ப²லம் ப்ரார்த²யந்த இத்யேதத் உபபந்நம் । ப்³ராஹ்மணே மநுஷ்யேஷு — மநுஷ்யாணாம் புநர்மத்⁴யே கர்மப²லேச்சா²யாம் நாக்³ந்யாதி³நிமித்தக்ரியாபேக்ஷா, கிம் தர்ஹி ஜாதிமாத்ரஸ்வரூபப்ரதிலம்பே⁴நைவ புருஷார்த²ஸித்³தி⁴: ; யத்ர து தே³வாதீ⁴நா புருஷார்த²ஸித்³தி⁴:, தத்ரைவாக்³ந்யாதி³ஸம்ப³த்³த⁴க்ரியாபேக்ஷா ; ஸ்ம்ருதேஶ்ச — ‘ஜப்யேநைவ து ஸம்ஸித்⁴யேத்³ப்³ராஹ்மணோ நாத்ர ஸம்ஶய: । குர்யாத³ந்யந்ந வா குர்யாந்மைத்ரோ ப்³ராஹ்மண உச்யதே’ (மநு 2 । 87) இதி । பாரிவ்ராஜ்யத³ர்ஶநாச்ச । தஸ்மாத்³ப்³ராஹ்மணத்வ ஏவ மநுஷ்யேஷு லோகம் கர்மப²லமிச்ச²ந்தி । யஸ்மாதே³தாப்⁴யாம் ஹி ப்³ராஹ்மணாக்³நிரூபாப்⁴யாம் கர்மகர்த்ரதி⁴கரணரூபாப்⁴யாம் யத்ஸ்ரஷ்ட்ரு ப்³ரஹ்ம ஸாக்ஷாத³ப⁴வத் ॥
அத்ர து பரமாத்மலோகமக்³நௌ ப்³ராஹ்மணே சேச்ச²ந்தீதி கேசித் । தத³ஸத் , அவித்³யாதி⁴காரே கர்மாதி⁴காரார்த²ம் வர்ணவிபா⁴க³ஸ்ய ப்ரஸ்துதத்வாத் , பரேண ச விஶேஷணாத் ; யதி³ ஹ்யத்ர லோகஶப்³தே³ந பர ஏவாத்மோச்யேத, பரேண விஶேஷணமநர்த²கம் ஸ்யாத் — ‘ஸ்வம் லோகமத்³ருஷ்ட்வா’ இதி ; ஸ்வலோகவ்யதிரிக்தஶ்சேத³க்³ந்யதீ⁴நதயா ப்ரார்த்²யமாந: ப்ரக்ருதோ லோக:, தத: ஸ்வமிதி யுக்தம் விஶேஷணம் , ப்ரக்ருதபரலோகநிவ்ருத்த்யர்த²த்வாத் ; ஸ்வத்வேந ச அவ்யபி⁴சாராத்பரமாத்மலோகஸ்ய, அவித்³யாக்ருதாநாம் ச ஸ்வத்வவ்யபி⁴சாராத் — ப்³ரவீதி ச கர்மக்ருதாநாம் வ்யபி⁴சாரம் — ‘க்ஷீயத ஏவ’ இதி ॥
ப்³ரஹ்மணா ஸ்ருஷ்டா வர்ணா: கர்மார்த²ம் ; தச்ச கர்ம த⁴ர்மாக்²யம் ஸர்வாநேவ கர்தவ்யதயா நியந்த்ரு புருஷார்த²ஸாத⁴நம் ச ; தஸ்மாத்தே நைவ சேத்கர்மணா ஸ்வோ லோக: பரமாத்மாக்²ய: அவிதி³தோ(அ)பி ப்ராப்யதே, கிம் தஸ்யைவ பத³நீயத்வேந க்ரியத இத்யத ஆஹ — அதே²தி, பூர்வபக்ஷவிநிவ்ருத்த்யர்த²: ; ய: கஶ்சித் , ஹ வை அஸ்மாத் ஸாம்ஸாரிகாத்பிண்ட³க்³ரஹணலக்ஷணாத் அவித்³யாகாமகர்மஹேதுகாத் அக்³ந்யதீ⁴நகர்மாபி⁴மாநதயா வா ப்³ராஹ்மணஜாதிமாத்ரகர்மாபி⁴மாநதயா வா ஆக³ந்துகாத³ஸ்வபூ⁴தால்லோகாத் , ஸ்வம் லோகமாத்மாக்²யம் ஆத்மத்வேநாவ்யபி⁴சாரித்வாத் , அத்³ருஷ்ட்வா — அஹம் ப்³ரஹ்மாஸ்மீதி, ப்ரைதி ம்ரியதே ; ஸ யத்³யபி ஸ்வோ லோக:, அவிதி³த: அவித்³யயா வ்யவஹித: அஸ்வ இவாஜ்ஞாத:, ஏநம் — ஸங்க்²யாபூரண இவ லௌகிக: ஆத்மாநம் — ந பு⁴நக்தி ந பாலயதி ஶோகமோஹப⁴யாதி³தோ³ஷாபநயேந யதா² லோகே ச வேத³: அநநூக்த: அநதீ⁴த: கர்மாத்³யவபோ³த⁴கத்வேந ந பு⁴நக்தி, அந்யத்³வா லௌகிகம் க்ருஷ்யாதி³ கர்ம அக்ருதம் ஸ்வாத்மநா அநபி⁴வ்யஞ்ஜிதம் ஆத்மீயப²லப்ரதா³நேந ந பு⁴நக்தி, ஏவமாத்மா ஸ்வோ லோக: ஸ்வேநைவ நித்யாத்மஸ்வரூபேணாநபி⁴வ்யஞ்ஜித: அவித்³யாதி³ப்ரஹாணேந ந பு⁴நக்த்யேவ । நநு கிம் ஸ்வலோகத³ர்ஶநநிமித்தபரிபாலநேந ? கர்மண: ப²லப்ராப்தித்⁴ரௌவ்யாத் இஷ்டப²லநிமித்தஸ்ய ச கர்மணோ பா³ஹுல்யாத் தந்நிமித்தம் பாலநமக்ஷயம் ப⁴விஷ்யதி — தந்ந, க்ருதஸ்ய க்ஷயவத்த்வாதி³த்யேததா³ஹ — யத் இஹ வை ஸம்ஸாரே அத்³பு⁴தவத் கஶ்சிந்மஹாத்மாபி அநேவம்வித் ஸ்வம் லோகம் யதோ²க்தேந விதி⁴நா அவித்³வாந் மஹத் ப³ஹு அஶ்வமேதா⁴தி³ புண்யம் கர்ம இஷ்டப²லமேவ நைரந்தர்யேண கரோதி — அநேநைவாநந்த்யம் மம ப⁴விஷ்யதீதி, தத்கர்ம ஹ அஸ்ய அவித்³யாவத: அவித்³யாஜநிதகாமஹேதுத்வாத் ஸ்வப்நத³ர்ஶநவிப்⁴ரமோத்³பூ⁴தவிபூ⁴தவத் அந்தத: அந்தே ப²லோபபோ⁴க³ஸ்ய க்ஷீயத ஏவ ; தத்காரணயோரவித்³யாகாமயோஶ்சலத்வாத் க்ருதக்ஷயத்⁴ரௌவ்யோபபத்தி: । தஸ்மாந்ந புண்யகர்மப²லபாலநாநந்த்யாஶா அஸ்த்யேவ । அத ஆத்மாநமேவ ஸ்வம் லோகம் — ஆத்மாநமிதி ஸ்வம் லோகமித்யஸ்மிந்நர்தே², ஸ்வம் லோகமிதி ப்ரக்ருதத்வாத் இஹ ச ஸ்வஶப்³த³ஸ்யாப்ரயோகா³த் — உபாஸீத । ஸ ய ஆத்மாநமேவ லோகமுபாஸ்தே — தஸ்ய கிமித்யுச்யதே — ந ஹாஸ்ய கர்ம க்ஷீயதே, கர்மாபா⁴வாதே³வ — இதி நித்யாநுவாத³: ; யதா² அவிது³ஷ: கர்மக்ஷயலக்ஷணம் ஸம்ஸாரது³:க²ம் ஸந்ததமேவ, ந ததா² தத³ஸ்ய வித்³யத இத்யர்த²: — ‘மிதி²லாயாம் ப்ரதீ³ப்தாயாம் ந மே த³ஹ்யதி கிஞ்சந’ (மோ. த⁴. 178 । 2) இதி யத்³வத் ॥
ஸ்வாத்மலோகோபாஸகஸ்ய விது³ஷோ வித்³யாஸம்யோகா³த் கர்மைவ ந க்ஷீயத இத்யபரே வர்ணயந்தி ; லோகஶப்³தா³ர்த²ம் ச கர்மஸமவாயிநம் த்³விதா⁴ பரிகல்பயந்தி கில — ஏகோ வ்யாக்ருதாவஸ்த²: கர்மாஶ்ரயோ லோகோ ஹைரண்யக³ர்பா⁴க்²ய:, தம் கர்மஸமவாயிநம் லோகம் வ்யாக்ருதம் பரிச்சி²ந்நம் ய உபாஸ்தே, தஸ்ய கில பரிச்சி²ந்நகர்மாத்மத³ர்ஶிந: கர்ம க்ஷீயதே ; தமேவ கர்மஸமவாயிநம் லோகமவ்யாக்ருதாவஸ்த²ம் காரணரூபமாபாத்³ய யஸ்தூபாஸ்தே, தஸ்யாபரிச்சி²ந்நகர்மாத்மத³ர்ஶித்வாத்தஸ்ய கர்ம ந க்ஷீயத இதி । ப⁴வதீயம் ஶோப⁴நா கல்பநா, ந து ஶ்ரௌதீ, ஸ்வலோகஶப்³தே³ந ப்ரக்ருதஸ்ய பரமாத்மநோ(அ)பி⁴ஹிதத்வாத் , ஸ்வம் லோகமிதி ப்ரஸ்துத்ய ஸ்வஶப்³த³ம் விஹாய ஆத்மஶப்³த³ப்ரக்ஷேபேண புநஸ்தஸ்யைவ ப்ரதிநிர்தே³ஶாத் — ஆத்மாநமேவ லோகமுபாஸீதேதி ; தத்ர கர்மஸமவாயிலோககல்பநாயா அநவஸர ஏவ । பரேண ச கேவலவித்³யாவிஷயேண விஶேஷணாத் — ‘கிம் ப்ரஜயா கரிஷ்யாமோ யேஷாம் நோ(அ)யமாத்மாயம் லோக:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 22) இதி ; புத்ரகர்மாபரவித்³யாக்ருதேப்⁴யோ ஹி லோகேப்⁴யோ விஶிநஷ்டி — அயமாத்மா நோ லோக இதி, ‘ந ஹாஸ்ய கேநசந கர்மணா லோகோ மீயத ஏஷோ(அ)ஸ்ய பரமோ லோக:’ (கௌ. உ. 3 । 1) இதி ச । தை: ஸவிஶேஷணை: அஸ்யைகவாக்யதா யுக்தா, இஹாபி ஸ்வம் லோகமிதி விஶேஷணத³ர்ஶநாத் । அஸ்மாத்காமயத இத்யயுக்தமிதி சேத் — இஹ ஸ்வோ லோக: பரமாத்மா ; தது³பாஸநாத்ஸ ஏவ ப⁴வதீதி ஸ்தி²தே, யத்³யத்காமயதே தத்தத³ஸ்மாதா³த்மந: ஸ்ருஜத இதி
ததா³த்மப்ராப்திவ்யதிரேகேண ப²லவசநமயுக்தமிதி சேத் , ந । ஸ்வலோகோபாஸநஸ்துதிபரத்வாத் ; ஸ்வஸ்மாதே³வ லோகாத்ஸர்வமிஷ்டம் ஸம்பத்³யத இத்யர்த²:, நாந்யத³த: ப்ரார்த²நீயம் , ஆப்தகாமத்வாத் — ‘ஆத்மத: ப்ராண ஆத்மத ஆஶா’ (சா². உ. 7 । 26 । 1) இத்யாதி³ ஶ்ருத்யந்தரே யதா² ; ஸர்வாத்மபா⁴வப்ரத³ர்ஶநார்தோ² வா பூர்வவத் । யதி³ ஹி பர ஏவ ஆத்மா ஸம்பத்³யதே, ததா³ யுக்த: ‘அஸ்மாத்³த்⁴யேவாத்மந:’ இத்யாத்மஶப்³த³ப்ரயோக³: — ஸ்வஸ்மாதே³வ ப்ரக்ருதாதா³த்மநோ லோகாதி³த்யேவமர்த²: ; அந்யதா² அவ்யாக்ருதாவஸ்தா²த்கர்மணோ லோகாதி³தி ஸவிஶேஷணமவக்ஷ்யத் ப்ரக்ருதபரமாத்மலோகவ்யாவ்ருத்தயே வ்யாக்ருதாவஸ்தா²வ்யாவ்ருத்தயே ச ; ந ஹ்யஸ்மிந்ப்ரக்ருதே விஶேஷிதே அஶ்ருதாந்தராலாவஸ்தா² ப்ரதிபத்தும் ஶக்யதே ॥
அதோ² அயம் வா ஆத்மா । அத்ர அவித்³வாந்வர்ணாஶ்ரமாத்³யபி⁴மாநோ த⁴ர்மேண நியம்யமாநோ தே³வாதி³கர்மகர்தவ்யதயா பஶுவத்பரதந்த்ர இத்யுக்தம் । காநி புநஸ்தாநி கர்மாணி, யத்கர்தவ்யதயா பஶுவத்பரதந்த்ரோ ப⁴வதி ; கே வா தே தே³வாத³ய:, யேஷாம் கர்மபி⁴: பஶுவது³பகரோதி — இதி தது³ப⁴யம் ப்ரபஞ்சயதி —

அதோ² அயம் வா ஆத்மா ஸர்வேஷாம் பூ⁴தாநாம் லோக: ஸ யஜ்ஜுஹோதி யத்³யஜதே தேந தே³வாநாம் லோகோ(அ)த² யத³நுப்³ரூதே தேந ருஷீணாமத² யத்பித்ருப்⁴யோ நிப்ருணாதி யத்ப்ரஜாமிச்ச²தே தேந பித்ருணாமத² யந்மநுஷ்யாந்வாஸயதே யதே³ப்⁴யோ(அ)ஶநம் த³தா³தி தேந மநுஷ்யாணாமத² யத்பஶுப்⁴யஸ்த்ருணோத³கம் விந்த³தி தேந பஶூநாம் யத³ஸ்ய க்³ருஹேஷு ஶ்வாபதா³ வயாம்ஸ்யா பிபீலிகாப்⁴ய உபஜீவந்தி தேந தேஷாம் லோகோ யதா² ஹ வை ஸ்வாய லோகாயாரிஷ்டிமிச்சே²தே³வம் ஹைவம்விதே³ ஸர்வாணி பூ⁴தாந்யரிஷ்டிமிச்ச²ந்தி தத்³வா ஏதத்³விதி³தம் மீமாம்ஸிதம் ॥ 16 ॥

அதோ² இத்யயம் வாக்யோபந்யாஸார்த²: । அயம் ய: ப்ரக்ருதோ க்³ருஹீ கர்மாதி⁴க்ருத: அவித்³வாந் ஶரீரேந்த்³ரியஸங்கா⁴தாதி³விஶிஷ்ட: பிண்ட³ ஆத்மேத்யுச்யதே, ஸர்வேஷாம் தே³வாதீ³நாம் பிபீலிகாந்தாநாம் பூ⁴தாநாம் லோகோ போ⁴க்³ய ஆத்மேத்யர்த²:, ஸர்வேஷாம் வர்ணாஶ்ரமாதி³விஹிதை: கர்மபி⁴ருபகாரித்வாத் । கை: புந: கர்மவிஶேஷைருபகுர்வந்கேஷாம் பூ⁴தவிஶேஷாணாம் லோக: இத்யுச்யதே — ஸ க்³ருஹீ யஜ்ஜுஹோதி யத்³யஜதேயாகோ³ தே³வதாமுத்³தி³ஶ்ய ஸ்வத்வபரித்யாக³:, ஸ ஏவ ஆஸேசநாதி⁴கோ ஹோம: — தேந ஹோமயாக³லக்ஷணேந கர்மணா அவஶ்யகர்தவ்யத்வேந தே³வாநாம் பஶுவத்பரதந்த்ரத்வேந ப்ரதிப³த்³த⁴ இதி லோக: ; அத² யத³நுப்³ரூதே ஸ்வாத்⁴யாயமதீ⁴தே அஹரஹ: தேந ருஷீணாம் லோக: ; அத² யத்பித்ருப்⁴யோ நிப்ருணாதி ப்ரயச்ச²தி பிண்டோ³த³காதி³, யச்ச ப்ரஜாமிச்ச²தே ப்ரஜார்த²முத்³யமம் கரோதி — இச்சா² ச உத்பத்த்யுபலக்ஷணார்தா² — ப்ரஜாம் சோத்பாத³யதீத்யர்த²:, தேந கர்மணா அவஶ்யகர்தவ்யத்வேந பித்ருணாம் லோக: பித்ரூணாம் போ⁴க்³யத்வேந பரதந்த்ரோ லோக: ; அத² யந்மநுஷ்யாந்வாஸயதே பூ⁴ம்யுத³காதி³தா³நேந க்³ருஹே, யச்ச தேப்⁴யோ வஸத்³ப்⁴யோ(அ)வஸத்³ப்⁴யோ வா அர்தி²ப்⁴ய: அஶநம் த³தா³தி, தேந மநுஷ்யாணாம் ; அத² யத்பஶுப்⁴யஸ்த்ருணோத³கம் விந்த³தி லம்ப⁴யதி, தேந பஶூநாம் ; யத³ஸ்ய க்³ருஹேஷு ஶ்வாபதா³ வயாம்ஸி ச பிபீலிகாபி⁴: ஸஹ கணப³லிபா⁴ண்ட³க்ஷாலநாத்³யுபஜீவந்தி, தேந தேஷாம் லோக: । யஸ்மாத³யமேதாநி கர்மாணி குர்வந்நுபகரோதி தே³வாதி³ப்⁴ய:, தஸ்மாத் , யதா² ஹ வை லோகே ஸ்வாய லோகாய ஸ்வஸ்மை தே³ஹாய அரிஷ்டி²ம் அவிநாஶம் ஸ்வத்வபா⁴வாப்ரச்யுதிம் இச்சே²த் ஸ்வத்வபா⁴வப்ரச்யுதிப⁴யாத்போஷணரக்ஷணாதி³பி⁴: ஸர்வத: பரிபாலயேத் ; ஏவம் ஹ, ஏவம்விதே³ — ஸர்வபூ⁴தபோ⁴க்³யோ(அ)ஹம் அநேந ப்ரகாரேண மயா அவஶ்யம்ருணிவத்ப்ரதிகர்தவ்யம் — இத்யேவமாத்மாநம் பரிகல்பிதவதே, ஸர்வாணி பூ⁴தாநி தே³வாதீ³நி யதோ²க்தாநி, அரிஷ்டி²மவிநாஶம் இச்ச²ந்தி ஸ்வத்வாப்ரச்யுத்யை ஸர்வத: ஸம்ரக்ஷந்தி குடும்பி³ந இவ பஶூந் — ‘தஸ்மாதே³ஷாம் தந்ந ப்ரியம்’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 10) இத்யுக்தம் । தத்³வா ஏதத் ததே³தத் யதோ²க்தாநாம் கர்மணாம்ருணவத³வஶ்யகர்தவ்யத்வம் பஞ்சமஹாயஜ்ஞப்ரகரணே விதி³தம் கர்தவ்யதயா மீமாம்ஸிதம் விசாரிதம் ச அவதா³நப்ரகரணே ॥
ஆத்மைவேத³மக்³ர ஆஸீத் । ப்³ரஹ்ம வித்³வாம்ஶ்சேத் தஸ்மாத்பஶுபா⁴வாத்கர்தவ்யதாப³ந்த⁴நரூபாத்ப்ரதிமுச்யதே, கேநாயம் காரித: கர்மப³ந்த⁴நாதி⁴காரே அவஶ இவ ப்ரவர்ததே, ந புநஸ்தத்³விமோக்ஷணோபாயே வித்³யாதி⁴கார இதி । நநூக்தம் தே³வா ரக்ஷந்தீதி ; பா³ட⁴ம் — கர்மாதி⁴காரஸ்வகோ³சராரூடா⁴நேவ தே(அ)பி ரக்ஷந்தி, அந்யதா² அக்ருதாப்⁴யாக³மக்ருதநாஶப்ரஸங்கா³த் , ந து ஸாமாந்யம் புருஷமாத்ரம் விஶிஷ்டாதி⁴காராநாரூட⁴ம் ; தஸ்மாத்³ப⁴விதவ்யம் தேந, யேந ப்ரேரிதோ(அ)வஶ ஏவ ப³ஹிர்முகோ² ப⁴வதி ஸ்வஸ்மால்லோகாத் । நந்வவித்³யயா ஸா ; அவித்³வாந்ஹி ப³ஹிர்முகீ²பூ⁴த: ப்ரவர்ததே — ஸாபி நைவ ப்ரவர்திகா ; வஸ்துஸ்வரூபாவரணாத்மிகா ஹி ஸா ; ப்ரவர்தகபீ³ஜத்வம் து ப்ரதிபத்³யதே அந்த⁴த்வமிவ க³ர்தாதி³பதநப்ரவ்ருத்திஹேது: । ஏதம் தர்ஹ்யுச்யதாம் கிம் தத் , யத்ப்ரவ்ருத்திஹேதுரிதி ; ததி³ஹாபி⁴தீ⁴யதே — ஏஷணா காம: ஸ:, ஸ்வாபா⁴விக்யாமவித்³யாயாம் வர்தமாநா பா³லா: பராச: காமாநநுயந்தீதி காட²கஶ்ருதௌ, ஸ்ம்ருதௌ ச — ‘காம ஏஷ க்ரோத⁴ ஏஷ:’ (ப⁴. கீ³. 3 । 37) இத்யாதி³, மாநவே ச — ஸர்வா ப்ரவ்ருத்தி: காமஹேதுக்யேவேதி । ஸ ஏஷோ(அ)ர்த²: ஸவிஸ்தர: ப்ரத³ர்ஶ்யத இஹ ஆ அத்⁴யாயபரிஸமாப்தே: ॥

ஆத்மைவேத³மக்³ர ஆஸீதே³க ஏவ ஸோ(அ)காமயத ஜாயா மே ஸ்யாத³த² ப்ரஜாயேயாத² வித்தம் மே ஸ்யாத³த² கர்ம குர்வீயேத்யேதாவாந்வை காமோ நேச்ச²ம்ஶ்சநாதோ பூ⁴யோ விந்தே³த்தஸ்மாத³ப்யேதர்ஹ்யேகாகீ காமயதே ஜாயா மே ஸ்யாத³த² ப்ரஜாயேயாத² வித்தம் மே ஸ்யாத³த² கர்ம குர்வீயேதி ஸ யாவத³ப்யேதேஷாமேகைகம் ந ப்ராப்நோத்யக்ருத்ஸ்ந ஏவ தாவந்மந்யதே தஸ்யோ க்ருத்ஸ்நதா மந ஏவாஸ்யாத்மா வாக்³ஜாயா ப்ராண: ப்ரஜா சக்ஷுர்மாநுஷம் வித்தம் சக்ஷுஷா ஹி தத்³விந்த³தே ஶ்ரோத்ரம் தே³வம் ஶ்ரோத்ரேண ஹி தச்ச்²ருணோத்யாத்மைவாஸ்ய கர்மாத்மநா ஹி கர்ம கரோதி ஸ ஏஷ பாங்க்தோ யஜ்ஞ: பாங்க்த: பஶு: பாங்க்த: புருஷ: பாங்க்தமித³ம் ஸர்வம் யதி³த³ம் கிஞ்ச ததி³த³ம் ஸர்வமாப்நோதி ய ஏவம் வேத³ ॥ 17 ॥

ஆத்மைவேத³மக்³ர ஆஸீத் । ஆத்மைவ — ஸ்வாபா⁴விக: அவித்³வாந் கார்யகரணஸங்கா⁴தலக்ஷணோ வர்ணீ அக்³ரே ப்ராக்³தா³ரஸம்ப³ந்தா⁴த் ஆத்மேத்யபி⁴தீ⁴யதே ; தஸ்மாதா³த்மந: ப்ருத²க்³பூ⁴தம் காம்யமாநம் ஜாயாதி³பே⁴த³ரூபம் நாஸீத் ; ஸ ஏவைக ஆஸீத் — ஜாயாத்³யேஷணாபீ³ஜபூ⁴தாவித்³யாவாநேக ஏவாஸீத் । ஸ்வாபா⁴விக்யா ஸ்வாத்மநி கர்த்ராதி³காரகக்ரியாப²லாத்மகதாத்⁴யாரோபலக்ஷணயா அவித்³யாவாஸநயா வாஸித: ஸ: அகாமயத காமிதவாந் । கத²ம் ? ஜாயா கர்மாதி⁴காரஹேதுபூ⁴தா மே மம கர்து: ஸ்யாத் ; தயா விநா அஹமநதி⁴க்ருத ஏவ கர்மணி ; அத: கர்மாதி⁴காரஸம்பத்தயே ப⁴வேஜ்ஜாயா ; அதா²ஹம் ப்ரஜாயேய ப்ரஜாரூபேணாஹமேவோத்பத்³யேய ; அத² வித்தம் மே ஸ்யாத் கர்மஸாத⁴நம் க³வாதி³லக்ஷணம் ; அதா²ஹமப்⁴யுத³யநி:ஶ்ரேயஸஸாத⁴நம் கர்ம குர்வீய — யேநாஹமந்ருணீ பூ⁴த்வா தே³வாதீ³நாம் லோகாந்ப்ராப்நுயாம் , தத்கர்ம குர்வீய, காம்யாநி ச புத்ரவித்தஸ்வர்கா³தி³ஸாத⁴நாநி ஏதாவாந்வை காம: ஏதாவத்³விஷயபரிச்சி²ந்ந இத்யர்த²: ; ஏதாவாநேவ ஹி காமயிதவ்யோ விஷய: - யது³த ஜாயாபுத்ரவித்தகர்மாணி ஸாத⁴நலக்ஷணைஷணா, லோகாஶ்ச த்ரய: — மநுஷ்யலோக: பித்ருலோகோ தே³வலோக இதி — ப²லபூ⁴தா: ஸாத⁴நைஷணாயாஶ்சாஸ்யா: ; தத³ர்தா² ஹி ஜாயாபுத்ரவித்தகர்மலக்ஷணா ஸாத⁴நைஷணா ; தஸ்மாத் ஸா ஏகைவ ஏஷணா, யா லோகைஷணா ; ஸா ஏகைவ ஸதீ ஏஷணா ஸாத⁴நாபேக்ஷேதி த்³விதா⁴ ; அதோ(அ)வதா⁴ரயிஷ்யதி ‘உபே⁴ ஹ்யேதே ஏஷணே ஏவ’ (ப்³ரு. உ. 3 । 5 । 1) இதி । ப²லார்த²த்வாத்ஸர்வாரம்ப⁴ஸ்ய லோகைஷணா அர்த²ப்ராப்தா உக்தைவேதி — ஏதாவாந்வை ஏதாவாநேவ காம இதி அவத்⁴ரியதே ; போ⁴ஜநே(அ)பி⁴ஹிதே த்ருப்திர்ந ஹி ப்ருத²க³பி⁴தே⁴யா, தத³ர்த²த்வாத்³போ⁴ஜநஸ்ய । தே ஏதே ஏஷணே ஸாத்⁴யஸாத⁴நலக்ஷணே காம:, யேந ப்ரயுக்த: அவித்³வாந் அவஶ ஏவ கோஶகாரவத் ஆத்மாநம் வேஷ்டயதி — கர்மமார்க³ ஏவாத்மாநம் ப்ரணித³த⁴த் ப³ஹிர்முகீ²பூ⁴த: ந ஸ்வம் லோகம் ப்ரதிஜாநாதி ; ததா² ச தைத்திரீயகே — ‘அக்³நிமுக்³தோ⁴ ஹைவ தூ⁴மதாந்த: ஸ்வம் லோகம் ந ப்ரதிஜாநாதி’ (தை. ப்³ரா. 3 । 10 । 11) இதி । கத²ம் புநரேதாவத்த்வமவதா⁴ர்யதே காமாநாம் , அநந்தத்வாத் ; அநந்தா ஹி காமா: — இத்யேததா³ஶங்க்ய ஹேதுமாஹ — யஸ்மாத் — ந - இச்ச²ந் - சந — இச்ச²ந்நபி, அத: அஸ்மாத்ப²லஸாத⁴நலக்ஷணாத் , பூ⁴ய: அதி⁴கதரம் , ந விந்தே³த் ந லபே⁴த ; ந ஹி லோகே ப²லஸாத⁴நவ்யதிரிக்தம் த்³ருஷ்டமத்³ருஷ்டம் வா லப்³த⁴வ்யமஸ்தி ; லப்³த⁴வ்யவிஷயோ ஹி காம: ; தஸ்ய சைதத்³வ்யதிரேகேணாபா⁴வாத்³யுக்தம் வக்தும் — ஏதாவாந்வை காம இதி । ஏதது³க்தம் ப⁴வதி — த்³ருஷ்டார்த²மத்³ருஷ்டார்த²ம் வா ஸாத்⁴யஸாத⁴நலக்ஷணம் அவித்³யாவத்புருஷாதி⁴காரவிஷயம் ஏஷணாத்³வயம் காம: ; அதோ(அ)ஸ்மாத்³விது³ஷா வ்யுத்தா²தவ்யமிதி । யஸ்மாத் ஏவமவித்³வாநநாத்மகாமீ பூர்வ: காமயாமாஸ, ததா² பூர்வதரோ(அ)பி ; ஏஷா லோகஸ்தி²தி: ; ப்ரஜாபதேஶ்சைவமேஷ ஸர்க³ ஆஸீத் — ஸோ(அ)பி³பே⁴த³வித்³யயா, தத: காமப்ரயுக்த: ஏகாக்யரமமாணோ(அ)ரத்யுபகா⁴தாய ஸ்த்ரியமைச்ச²த் , தாம் ஸமப⁴வத் , தத: ஸர்கோ³(அ)யமாஸீதி³தி ஹி உக்தம் — தஸ்மாத் தத்ஸ்ருஷ்டௌ ஏதர்ஹி ஏதஸ்மிந்நபி காலே ஏகாகீ ஸந் ப்ராக்³தா³ரக்ரியாத: காமயதே — ஜாயா மே ஸ்யாத் , அத² ப்ரஜாயேய, அத² வித்தம் மே ஸ்யாத் , அத² கர்ம குர்வீயேத்யுக்தார்த²ம் வாக்யம் । ஸ: — ஏவம் காமயமாந: ஸம்பாத³யம்ஶ்ச ஜாயாதீ³ந் யாவத் ஸ: ஏதேஷாம் யதோ²க்தாநாம் ஜாயாதீ³நாம் ஏகைகமபி ந ப்ராப்நோதி, அக்ருத்ஸ்ந: அஸம்பூர்ணோ(அ)ஹம் இத்யேவ தாவத் ஆத்மாநம் மந்யதே ; பாரிஶேஷ்யாத்ஸமஸ்தாநேவைதாந்ஸம்பாத³யதி யதா³, ததா³ தஸ்ய க்ருத்ஸ்நதா । யதா³ து ந ஶக்நோதி க்ருத்ஸ்நதாம் ஸம்பாத³யிதும் ததா³ அஸ்ய க்ருத்ஸ்நத்வஸம்பாத³நாய ஆஹ — தஸ்யோ தஸ்ய அக்ருத்ஸ்நத்வாபி⁴மாநிந: க்ருத்ஸ்நதேயம் ஏவம் ப⁴வதி ; கத²ம் ? அயம் கார்யகரணஸங்கா⁴த: ப்ரவிப⁴ஜ்யதே ; தத்ர மநோ(அ)நுவ்ருத்தி ஹி இதரத்ஸர்வம் கார்யகரணஜாதமிதி மந: ப்ரதா⁴நத்வாத் ஆத்மேவ ஆத்மா — யதா² ஜாயாதீ³நாம் குடும்ப³பதிராத்மேவ தத³நுகாரித்வாஜ்ஜாயாதி³சதுஷ்டயஸ்ய, ஏவமிஹாபி மந ஆத்மா பரிகல்ப்யதே க்ருத்ஸ்நதாயை । ததா² வாக்³ஜாயா மநோ(அ)நுவ்ருத்தித்வஸாமாந்யாத்³வாச: । வாகி³தி ஶப்³த³ஶ்சோத³நாதி³லக்ஷணோ மநஸா ஶ்ரோத்ரத்³வாரேண க்³ருஹ்யதே அவதா⁴ர்யதே ப்ரயுஜ்யதே சேதி மநஸோ ஜாயேவ வாக் । தாப்⁴யாம் ச வாங்மநஸாப்⁴யாம் ஜாயாபதிஸ்தா²நீயாப்⁴யாம் ப்ரஸூயதே ப்ராண: கர்மார்த²மிதி ப்ராண: ப்ரஜேவ । தத்ர ப்ராணசேஷ்டாதி³லக்ஷணம் கர்ம சக்ஷுர்த்³ருஷ்டவித்தஸாத்⁴யம் ப⁴வதீதி சக்ஷுர்மாநுஷம் வித்தம் ; தத் த்³விவித⁴ம் வித்தம் — மாநுஷம் இதரச்ச ; அதோ விஶிநஷ்டி இதரவித்தநிவ்ருத்த்யர்த²ம் மாநுஷமிதி ; க³வாதி³ ஹி மநுஷ்யஸம்ப³ந்தி⁴வித்தம் சக்ஷுர்க்³ராஹ்யம் கர்மஸாத⁴நம் ; தஸ்மாத்தத்ஸ்தா²நீயம் , தேந ஸம்ப³ந்தா⁴த் சக்ஷுர்மாநுஷம் வித்தம் ; சக்ஷுஷா ஹி யஸ்மாத் தந்மாநுஷம் வித்தம் விந்த³தே க³வாத்³யுபலப⁴த இத்யர்த²: । கிம் புநரிதரத்³வித்தம் ? ஶ்ரோத்ரம் தை³வம் — தே³வவிஷயத்வாத்³விஜ்ஞாநஸ்ய விஜ்ஞாநம் தை³வம் வித்தம் ; ததி³ஹ ஶ்ரோத்ரமேவ ஸம்பத்திவிஷயம் ; கஸ்மாத் ? ஶ்ரோத்ரேண ஹி யஸ்மாத் தத் தை³வம் வித்தம் விஜ்ஞாநம் ஶ்ருணோதி ; அத: ஶ்ரோத்ராதீ⁴நத்வாத்³விஜ்ஞாநஸ்ய ஶ்ரோத்ரமேவ ததி³தி । கிம் புநரேதைராத்மாதி³வித்தாந்தைரிஹ நிர்வர்த்யம் கர்மேத்யுச்யதே — ஆத்மைவ — ஆத்மேதி ஶரீரமுச்யதே ; கத²ம் புநராத்மா கர்மஸ்தா²நீய: ? அஸ்ய கர்மஹேதுத்வாத் । கத²ம் கர்மஹேதுத்வம் ? ஆத்மநா ஹி ஶரீரேண யத: கர்ம கரோதி । தஸ்ய அக்ருத்ஸ்நத்வாபி⁴மாநிந ஏவம் க்ருத்ஸ்நதா ஸம்பந்நா — யதா² பா³ஹ்யா ஜாயாதி³லக்ஷணா ஏவம் । தஸ்மாத்ஸ ஏஷ பாங்க்த: பஞ்சபி⁴ர்நிர்வ்ருத்த: பாங்க்த: யஜ்ஞ: த³ர்ஶநமாத்ரநிர்வ்ருத்த: அகர்மிணோ(அ)பி । கத²ம் புநரஸ்ய பஞ்சத்வஸம்பத்திமாத்ரேண யஜ்ஞத்வம் ? உச்யதே — யஸ்மாத் பா³ஹ்யோ(அ)பி யஜ்ஞ: பஶுபுருஷஸாத்⁴ய:, ஸ ச பஶு: புருஷஶ்ச பாங்க்த: ஏவ, யதோ²க்தமநஆதி³பஞ்சத்வயோகா³த் ; ததா³ஹ — பாங்க்த: பஶு: க³வாதி³:, பாங்க்த: புருஷ: — பஶுத்வே(அ)பி அதி⁴க்ருதத்வேநாஸ்ய விஶேஷ: புருஷஸ்யேதி ப்ருத²க்புருஷக்³ரஹணம் । கிம் ப³ஹுநா பாங்க்தமித³ம் ஸர்வம் கர்மஸாத⁴நம் ப²லம் ச, யதி³த³ம் கிஞ்ச யத்கிஞ்சிதி³த³ம் ஸர்வம் । ஏவம் பாங்க்தம் யஜ்ஞமாத்மாநம் ய: ஸம்பாத³யதி ஸ: ததி³த³ம் ஸர்வம் ஜக³த் ஆத்மத்வேந ஆப்நோதி — ய ஏவம் வேத³ ॥
இதி ப்ரத²மாத்⁴யாயஸ்ய சதுர்த²ம் ப்³ராஹ்மணம் ॥

பஞ்சமம் ப்³ராஹ்மணம்

யத்ஸப்தாந்நாநி மேத⁴யா தபஸாஜநயத்பிதா । ஏகமஸ்ய ஸாதா⁴ரணம் த்³வே தே³வாநபா⁴ஜயத் । த்ரீண்யாத்மநே(அ)குருத பஶுப்⁴ய ஏகம் ப்ராயச்ச²த் । தஸ்மிந்ஸர்வம் ப்ரதிஷ்டி²தம் யச்ச ப்ராணிதி யச்ச ந । கஸ்மாத்தாநி ந க்ஷீயந்தே(அ)த்³யமாநாநி ஸர்வதா³ । யோ வைதாமக்ஷிதிம் வேத³ ஸோ(அ)ந்நமத்தி ப்ரதீகேந । ஸ தே³வாநபிக³ச்ச²தி ஸ ஊர்ஜமுபஜீவதீதி ஶ்லோகா: ॥ 1 ॥

யத்ஸப்தாந்நாநி மேத⁴யா । அவித்³யா ப்ரஸ்துதா ; தத்ர அவித்³வாந் அந்யாம் தே³வதாமுபாஸ்தே அந்யோ(அ)ஸாவந்யோ(அ)ஹமஸ்மீதி ; ஸ: வர்ணாஶ்ரமாபி⁴மாந: கர்மகர்தவ்யதயா நியதோ ஜுஹோத்யாதி³கர்மபி⁴: காமப்ரயுக்தோ தே³வாதீ³நாமுபகுர்வந் ஸர்வேஷாம் பூ⁴தாநாம் லோக இத்யுக்தம் । யதா² ச ஸ்வகர்மபி⁴ரேகைகேந ஸர்வைர்பூ⁴தைரஸௌ லோகோ போ⁴ஜ்யத்வேந ஸ்ருஷ்ட:, ஏவமஸாவபி ஜுஹோத்யாதி³பாங்க்தகர்மபி⁴: ஸர்வாணி பூ⁴தாநி ஸர்வம் ச ஜக³த் ஆத்மபோ⁴ஜ்யத்வேநாஸ்ருஜத ; ஏவம் ஏகைக: ஸ்வகர்மவித்³யாநுரூப்யேண ஸர்வஸ்ய ஜக³தோ போ⁴க்தா போ⁴ஜ்யம் ச, ஸர்வஸ்ய ஸர்வ: கர்தா கார்யம் சேத்யர்த²: ; ஏததே³வ ச வித்³யாப்ரகரணே மது⁴வித்³யாயாம் வக்ஷ்யாம: — ஸர்வம் ஸர்வஸ்ய கார்யம் மத்⁴விதி ஆத்மைகத்வவிஜ்ஞாநார்த²ம் । யத³ஸௌ ஜுஹோத்யாதி³நா பாங்க்தேந காம்யேந கர்மணா ஆத்மபோ⁴ஜ்யத்வேந ஜக³த³ஸ்ருஜத விஜ்ஞாநேந ச, தஜ்ஜக³த்ஸர்வம் ஸப்ததா⁴ ப்ரவிப⁴ஜ்யமாநம் கார்யகாரணத்வேந ஸப்தாந்நாந்யுச்யந்தே, போ⁴ஜ்யத்வாத் ; தேநாஸௌ பிதா தேஷாமந்நாநாம் । ஏதேஷாமந்நாநாம் ஸவிநியோகா³நாம் ஸூத்ரபூ⁴தா: ஸங்க்ஷேபத: ப்ரகாஶகத்வாத் இமே மந்த்ரா: ॥

யத்ஸப்தாந்நாநி மேத⁴யா தபஸாஜநயத்பிதேதி மேத⁴யா ஹி தபஸாஜநயத்பிதா । ஏகமஸ்ய ஸாதா⁴ரணமிதீத³மேவாஸ்ய தத்ஸாதா⁴ரணமந்நம் யதி³த³மத்³யதே । ஸ ய ஏதது³பாஸ்தே ந ஸ பாப்மநோ வ்யாவர்ததே மிஶ்ரம் ஹ்யேதத் । த்³வே தே³வாநபா⁴ஜயதி³தி ஹுதம் ச ப்ரஹுதம் ச தஸ்மாத்³தே³வேப்⁴யோ ஜுஹ்வதி ச ப்ர ச ஜுஹ்வத்யதோ² ஆஹுர்த³ர்ஶபூர்ணமாஸாவிதி தஸ்மாந்நேஷ்டியாஜுக: ஸ்யாத் । பஶுப்⁴ய ஏகம் ப்ராயச்ச²தி³தி தத்பய: । பயோ ஹ்யேவாக்³ரே மநுஷ்யாஶ்ச பஶவஶ்சோபஜீவந்தி தஸ்மாத்குமாரம் ஜாதம் க்⁴ருதம் வை வாக்³ரே ப்ரதிலேஹயந்தி ஸ்தநம் வாநுதா⁴பயந்த்யத² வத்ஸம் ஜாதமாஹுரத்ருணாத³ இதி । தஸ்மிந்ஸர்வம் ப்ரதிஷ்டி²தம் யச்ச ப்ராணிதி யச்ச நேதி பயஸி ஹீத³ம் ஸர்வம் ப்ரதிஷ்டி²தம் யச்ச ப்ராணிதி யச்ச ந । தத்³யதி³த³மாஹு: ஸம்வத்ஸரம் பயஸா ஜுஹ்வத³ப புநர்ம்ருத்யும் ஜயதீதி ந ததா² வித்³யாத்³யத³ஹரேவ ஜுஹோதி தத³ஹ: புநர்ம்ருத்யுமபஜயத்யேவம் வித்³வாந்ஸர்வம் ஹி தே³வேப்⁴யோ(அ)ந்நாத்³யம் ப்ரயச்ச²தி । கஸ்மாத்தாநி ந க்ஷீயந்தே(அ)த்³யமாநாநி ஸர்வதே³தி புருஷோ வா அக்ஷிதி: ஸ ஹீத³மந்நம் புந: புநர்ஜநயதே । யோ வைதாமக்ஷிதிம் வேதே³தி புருஷோ வா அக்ஷிதி: ஸ ஹீத³மந்நம் தி⁴யா தி⁴யா ஜநயதே கர்மபி⁴ர்யத்³தை⁴தந்ந குர்யாத்க்ஷீயேத ஹ ஸோ(அ)ந்நமத்தி ப்ரதீகேநேதி முக²ம் ப்ரதீகம் முகே²நேத்யேதத் । ஸ தே³வாநபிக³ச்ச²தி ஸ ஊர்ஜமுபஜீவதீதி ப்ரஶம்ஸா ॥ 2 ॥

யத்ஸப்தாந்நாநி — யத் அஜநயதி³தி க்ரியாவிஶேஷணம் ; மேத⁴யா ப்ரஜ்ஞயா விஜ்ஞாநேந தபஸா ச கர்மணா ; ஜ்ஞாநகர்மணீ ஏவ ஹி மேதா⁴தப:ஶப்³த³வாச்யே, தயோ: ப்ரக்ருதத்வாத் ; நேதரே மேதா⁴தபஸீ, அப்ரகரணாத் ; பாங்க்தம் ஹி கர்ம ஜாயாதி³ஸாத⁴நம் ; ‘ய ஏவம் வேத³’ இதி ச அநந்தரமேவ ஜ்ஞாநம் ப்ரக்ருதம் ; தஸ்மாந்ந ப்ரஸித்³த⁴யோர்மேதா⁴தபஸோராஶங்கா கார்யா ; அத: யாநி ஸப்தாந்நாநி ஜ்ஞாநகர்மப்⁴யாம் ஜநிதவாந்பிதா, தாநி ப்ரகாஶயிஷ்யாம இதி வாக்யஶேஷ: । தத்ர மந்த்ராணாமர்த²: திரோஹிதத்வாத்ப்ராயேண து³ர்விஜ்ஞேயோ ப⁴வதீதி தத³ர்த²வ்யாக்²யாநாய ப்³ராஹ்மணம் ப்ரவர்ததே । தத்ர யத்ஸப்தாந்நாநி மேத⁴யா தபஸாஜநயத்பிதேத்யஸ்ய கோ(அ)ர்த²: ? உச்யதே இதி — ஹி - ஶப்³தே³நைவ வ்யாசஷ்டே ப்ரஸித்³தா⁴ர்தா²வத்³யோதகேந ; ப்ரஸித்³தோ⁴ ஹ்யஸ்ய மந்த்ரஸ்யார்த² இத்யர்த²: ; யத³ஜநயதி³தி ச அநுவாத³ஸ்வரூபேண மந்த்ரேண ப்ரஸித்³தா⁴ர்த²தைவ ப்ரகாஶிதா ; அத: ப்³ராஹ்மணம் அவிஶங்கயைவாஹ — மேத⁴யா ஹி தபஸாஜநயத்பிதேதி ॥
நநு கத²ம் ப்ரஸித்³த⁴தா அஸ்யார்த²ஸ்யேதி, உச்யதே — ஜாயாதி³கர்மாந்தாநாம் லோகப²லஸாத⁴நாநாம் பித்ருத்வம் தாவத்ப்ரத்யக்ஷமேவ ; அபி⁴ஹிதம் ச — ‘ஜாயா தே ஸ்யாத்’ இத்யாதி³நா । தத்ர ச தை³வம் வித்தம் வித்³யா கர்ம புத்ரஶ்ச ப²லபூ⁴தாநாம் லோகாநாம் ஸாத⁴நம் ஸ்ரஷ்ட்ருத்வம் ப்ரதி இத்யபி⁴ஹிதம் ; வக்ஷ்யமாணம் ச ப்ரஸித்³த⁴மேவ । தஸ்மாத்³யுக்தம் வக்தும் மேத⁴யேத்யாதி³ । ஏஷணா ஹி ப²லவிஷயா ப்ரஸித்³தை⁴வ ச லோகே ; ஏஷணா ச ஜாயாதீ³த்யுக்தம் ‘ஏதாவாந்வை காம:’ இத்யநேந ; ப்³ரஹ்மவித்³யாவிஷயே ச ஸர்வைகத்வாத்காமாநுபபத்தே: । ஏதேந அஶாஸ்த்ரீயப்ரஜ்ஞாதபோப்⁴யாம் ஸ்வாபா⁴விகாப்⁴யாம் ஜக³த்ஸ்ரஷ்ட்ருத்வமுக்தமேவ ப⁴வதி ; ஸ்தா²வராந்தஸ்ய ச அநிஷ்டப²லஸ்ய கர்மவிஜ்ஞாநநிமித்தத்வாத் । விவக்ஷிதஸ்து ஶாஸ்த்ரீய ஏவ ஸாத்⁴யஸாத⁴நபா⁴வ:, ப்³ரஹ்மவித்³யாவிதி⁴த்ஸயா தத்³வைராக்³யஸ்ய விவக்ஷிதத்வாத் — ஸர்வோ ஹ்யயம் வ்யக்தாவ்யக்தலக்ஷண: ஸம்ஸாரோ(அ)ஶுத்³தோ⁴(அ)நித்ய: ஸாத்⁴யஸாத⁴நரூபோ து³:கோ²(அ)வித்³யாவிஷய இத்யேதஸ்மாத்³விரக்தஸ்ய ப்³ரஹ்மவித்³யா ஆரப்³த⁴வ்யேதி ॥
தத்ர அந்நாநாம் விபா⁴கே³ந விநியோக³ உச்யதே — ஏகமஸ்ய ஸாதா⁴ரணமிதி மந்த்ரபத³ம் ; தஸ்ய வ்யாக்²யாநம் — இத³மேவாஸ்ய தத்ஸாதா⁴ரணமந்நமித்யுக்தம் ; போ⁴க்த்ருஸமுதா³யஸ்ய ; கிம் தத் ? யதி³த³மத்³யதே பு⁴ஜ்யதே ஸர்வை: ப்ராணிபி⁴ரஹந்யஹநி, தத் ஸாதா⁴ரணம் ஸர்வபோ⁴க்த்ரர்த²மகல்பயத்பிதா ஸ்ருஷ்ட்வா அந்நம் । ஸ ய ஏதத்ஸாதா⁴ரணம் ஸர்வப்ராணப்⁴ருத்ஸ்தி²திகரம் பு⁴ஜ்யமாநமந்நமுபாஸ்தே — தத்பரோ ப⁴வதீத்யர்த²: — உபாஸநம் ஹி நாம தாத்பர்யம் த்³ருஷ்டம் லோகே ‘கு³ருமுபாஸ்தே’ ‘ராஜாநமுபாஸ்தே’ இத்யாதௌ³ — தஸ்மாத் ஶரீரஸ்தி²த்யர்தா²ந்நோபபோ⁴க³ப்ரதா⁴ந: நாத்³ருஷ்டார்த²கர்மப்ரதா⁴ந இத்யர்த²: ; ஸ ஏவம்பூ⁴தோ ந பாப்மநோ(அ)த⁴ர்மாத் வ்யாவர்ததே — ந விமுச்யத இத்யேதத் । ததா² ச மந்த்ரவர்ண: — ‘மோக⁴மந்நம் விந்த³தே’ (ரு. 10 । 97 । 6) இத்யாதி³: ; ஸ்ம்ருதிரபி —’நாத்மார்த²ம் பாசயேத³ந்நம்’ ‘அப்ரதா³யைப்⁴யோ யோ பு⁴ங்க்தே ஸ்தேந ஏவ ஸ:’ (ப⁴. கீ³. 3 । 13) ‘அந்நாதே³ ப்⁴ரூணஹா மார்ஷ்டி’ (மநு. 8 । 137) இத்யாதி³: । கஸ்மாத்புந: பாப்மநோ ந வ்யாவர்ததே ? மிஶ்ரம் ஹ்யேதத் — ஸர்வேஷாம் ஹி ஸ்வம் தத் அப்ரவிப⁴க்தம் யத்ப்ராணிபி⁴ர்பு⁴ஜ்யதே, ஸர்வபோ⁴ஜ்யத்வாதே³வ யோ முகே² ப்ரக்ஷிப்யமாணோ(அ)பி க்³ராஸ: பரஸ்ய பீடா³கரோ த்³ருஶ்யதே — மமேத³ம் ஸ்யாதி³தி ஹி ஸர்வேஷாம் தத்ராஶா ப்ரதிப³த்³தா⁴ ; தஸ்மாத் ந பரமபீட³யித்வா க்³ரஸிதுமபி ஶக்யதே । ‘து³ஷ்க்ருதம் ஹி மநுஷ்யாணாம்’ ( ? ) இத்யாதி³ஸ்மரணாச்ச ॥
க்³ருஹிணா வைஶ்வதே³வாக்²யமந்நம் யத³ஹந்யஹநி நிரூப்யத இதி கேசித் । தந்ந । ஸர்வபோ⁴க்த்ருஸாதா⁴ரணத்வம் வைஶ்வதே³வாக்²யஸ்யாந்நஸ்ய ந ஸர்வப்ராணப்⁴ருத்³பு⁴ஜ்யமாநாந்நவத்ப்ரத்யக்ஷம் । நாபி யதி³த³மத்³யத இதி தத்³விஷயம் வசநமநுகூலம் । ஸர்வப்ராணப்⁴ருத்³பு⁴ஜ்யமாநாந்நாந்த:பாதித்வாச்ச வைஶ்வதே³வாக்²யஸ்ய யுக்தம் ஶ்வசாண்டா³லாத்³யாத்³யஸ்ய அந்நஸ்ய க்³ரஹணம் , வைஶ்வதே³வவ்யதிரேகேணாபி ஶ்வசாண்டா³லாத்³யாத்³யாந்நத³ர்ஶநாத் , தத்ர யுக்தம் யதி³த³மத்³யத இதி வசநம் । யதி³ ஹி தந்ந க்³ருஹ்யேத ஸாதா⁴ரணஶப்³தே³ந பித்ரா அஸ்ருஷ்டத்வாவிநியுக்தத்வே தஸ்ய ப்ரஸஜ்யேயாதாம் । இஷ்யதே ஹி தத்ஸ்ருஷ்டத்வம் தத்³விநியுக்தத்வம் ச ஸர்வஸ்யாந்நஜாதஸ்ய । ந ச வைஶ்வதே³வாக்²யம் ஶாஸ்த்ரோக்தம் கர்ம குர்வத: பாப்மநோ(அ)விநிவ்ருத்திர்யுக்தா । ந ச தஸ்ய ப்ரதிஷேதோ⁴(அ)ஸ்தி । ந ச மத்ஸ்யப³ந்த⁴நாதி³கர்மவத்ஸ்வபா⁴வஜுகு³ப்ஸிதமேதத் , ஶிஷ்டநிர்வர்த்யத்வாத் , அகரணே ச ப்ரத்யவாயஶ்ரவணாத் । இதரத்ர ச ப்ரத்யவாயோபபத்தே:, ‘அஹமந்நமந்நமத³ந்தமத்³மி’ (தை. உ. 3 । 10 । 6) இதி மந்த்ரவர்ணாத் ॥
த்³வே தே³வாநபா⁴ஜயதி³தி மந்த்ரபத³ம் ; யே த்³வே அந்நே ஸ்ருஷ்ட்வா தே³வாநபா⁴ஜயத் , கே தே த்³வே இத்யுச்யதே — ஹுதம் ச ப்ரஹுதம் ச । ஹுதமித்யக்³நௌ ஹவநம் , ப்ரஹுதம் ஹுத்வா ப³லிஹரணம் । யஸ்மாத் த்³வே ஏதே அந்நே ஹுதப்ரஹுதே தே³வாநபா⁴ஜயத்பிதா, தஸ்மாத் ஏதர்ஹ்யபி க்³ருஹிண: காலே தே³வேப்⁴யோ ஜுஹ்வதி தே³வேப்⁴ய இத³மந்நமஸ்மாபி⁴ர்தீ³யமாநமிதி மந்வாநா ஜுஹ்வதி, ப்ரஜுஹ்வதி ச ஹுத்வா ப³லிஹரணம் ச குர்வத இத்யர்த²: । அதோ² அப்யந்ய ஆஹு: — த்³வே அந்நே பித்ரா தே³வேப்⁴ய: ப்ரத்தே ந ஹுதப்ரஹுதே, கிம் தர்ஹி த³ர்ஶபூர்ணமாஸாவிதி । த்³வித்வஶ்ரவணாவிஶேஷாத் அத்யந்தப்ரஸித்³த⁴த்வாச்ச ஹுதப்ரஹுதே இதி ப்ரத²ம: பக்ஷ: । யத்³யபி த்³வித்வம் ஹுதப்ரஹுதயோ: ஸம்ப⁴வதி, ததா²பி ஶ்ரௌதயோரேவ து த³ர்ஶபூர்ணமாஸயோர்தே³வாந்நத்வம் ப்ரஸித்³த⁴தரம் , மந்த்ரப்ரகாஶிதத்வாத் ; கு³ணப்ரதா⁴நப்ராப்தௌ ச ப்ரதா⁴நே ப்ரத²மதரா அவக³தி: ; த³ர்ஶபூர்ணமாஸயோஶ்ச ப்ராதா⁴ந்யம் ஹுதப்ரஹுதாபேக்ஷயா ; தஸ்மாத்தயோரேவ க்³ரஹணம் யுக்தம் — த்³வே தே³வாநபா⁴ஜயதி³தி । யஸ்மாத்³தே³வார்த²மேதே பித்ரா ப்ரக்ல்ருப்தே த³ர்ஶபூர்ணமாஸாக்²யே அந்நே, தஸ்மாத் தயோர்தே³வார்த²த்வாவிகா⁴தாய நேஷ்டியாஜுக: இஷ்டியஜநஶீல: ; இஷ்டிஶப்³தே³ந கில காம்யா இஷ்டய: ; ஶாதபதீ² இயம் ப்ரஸித்³தி⁴: ; தாச்சீ²ல்யப்ரத்யயப்ரயோகா³த்காம்யேஷ்டியஜநப்ரதா⁴நோ ந ஸ்யாதி³த்யர்த²: ॥
பஶுப்⁴ய ஏகம் ப்ராயச்ச²தி³தி — யத்பஶுப்⁴ய ஏகம் ப்ராயச்ச²த்பிதா, கிம் புநஸ்தத³ந்நம் ? தத்பய: । கத²ம் புநரவக³ம்யதே பஶவோ(அ)ஸ்யாந்நஸ்ய ஸ்வாமிந இத்யத ஆஹ — பயோ ஹி அக்³ரே ப்ரத²மம் யஸ்மாத் மநுஷ்யாஶ்ச பஶவஶ்ச பய ஏவோபஜீவந்தீதி ; உசிதம் ஹி தேஷாம் தத³ந்நம் , அந்யதா² கத²ம் ததே³வாக்³ரே நியமேநோபஜீவேயு: । கத²மக்³ரே ததே³வோபஜீவந்தீதி உச்யதே — மநுஷ்யாஶ்ச பஶவஶ்ச யஸ்மாத் தேநைவாந்நேந வர்தந்தே அத்³யத்வே(அ)பி, யதா² பித்ரா ஆதௌ³ விநியோக³: க்ருத: ததா² ; தஸ்மாத் குமாரம் பா³லம் ஜாதம் க்⁴ருதம் வா த்ரைவர்ணிகா ஜாதகர்மணி ஜாதரூபஸம்யுக்தம் ப்ரதிலேஹயந்தி ப்ராஶயந்தி ; ஸ்தநம் வா அநுதா⁴பயந்தி பஶ்சாத் பாயயந்தி யதா²ஸம்ப⁴வம் அந்யேஷாம் ; ஸ்தநமேவாக்³ரே தா⁴பயந்தி மநுஷ்யேப்⁴யோ(அ)ந்யேஷாம் பஶூநாம் । அத² வத்ஸம் ஜாதமாஹு: கியத்ப்ரமாணோ வத்ஸ இத்யேவம் ப்ருஷ்டா: ஸந்த: — அத்ருணாத³ இதி — நாத்³யாபி த்ருணமத்தி, அதீவ பா³ல: பயஸைவாத்³யாபி வர்தத இத்யர்த²: । யச்ச அக்³ரே ஜாதகர்மாதௌ³ க்⁴ருதமுபஜீவந்தி, யச்ச இதரே பய ஏவ, தத் ஸர்வதா²பி பய ஏவோபஜீவந்தி ; க்⁴ருதஸ்யாபி பயோவிகாரத்வாத்பயஸ்த்வமேவ । கஸ்மாத்புந: ஸப்தமம் ஸத் பஶ்வந்நம் சதுர்த²த்வேந வ்யாக்²யாயதே ? கர்மஸாத⁴நத்வாத் ; கர்ம ஹி பய:ஸாத⁴நாஶ்ரயம் அக்³நிஹோத்ராதி³ ; தச்ச கர்ம ஸாத⁴நம் வித்தஸாத்⁴யம் வக்ஷ்யமாணஸ்யாந்நத்ரயஸ்ய ஸாத்⁴யஸ்ய, யதா² த³ர்ஶபூர்ணமாஸௌ பூர்வோக்தாவந்நே ; அத: கர்மபக்ஷத்வாத் கர்மணா ஸஹ பிண்டீ³க்ருத்யோபதே³ஶ: ; ஸாத⁴நத்வாவிஶேஷாத் அர்த²ஸம்ப³ந்தா⁴த் ஆநந்தர்யமகாரணமிதி ச ; வ்யாக்²யாநே ப்ரதிபத்திஸௌகர்யாச்ச — ஸுக²ம் ஹி நைரந்தர்யேண வ்யாக்²யாதும் ஶக்யந்தே(அ)ந்நாநி வ்யாக்²யாதாநி ச ஸுக²ம் ப்ரதீயந்தே । தஸ்மிந்ஸர்வம் ப்ரதிஷ்டி²தம் யச்ச ப்ராணிதி யச்ச நேத்யஸ்ய கோ(அ)ர்த² இத்யுச்யதே — தஸ்மிந் பஶ்வந்நே பயஸி, ஸர்வம் அத்⁴யாத்மாதி⁴பூ⁴தாதி⁴தை³வலக்ஷணம் க்ருத்ஸ்நம் ஜக³த் ப்ரதிஷ்டி²தம் — யச்ச ப்ராணிதி ப்ராணசேஷ்டாவத் , யச்ச ந ஸ்தா²வரம் ஶைலாதி³ । தத்ர ஹி - ஶப்³தே³நைவ ப்ரஸித்³தா⁴வத்³யோதகேந வ்யாக்²யாதம் । கத²ம் பயோத்³ரவ்யஸ்ய ஸர்வப்ரதிஷ்டா²த்வம் ? காரணத்வோபபத்தே: ; காரணத்வம் ச அக்³நிஹோத்ராதி³கர்மஸமவாயித்வம் ; அக்³நிஹோத்ராத்³யாஹுதிவிபரிணாமாத்மகம் ச ஜக³த்க்ருத்ஸ்நமிதி ஶ்ருதிஸ்ம்ருதிவாதா³: ஶதஶோ வ்யவஸ்தி²தா: ; அதோ யுக்தமேவ ஹி - ஶப்³தே³ந வ்யாக்²யாநம் । யத்தத்³ப்³ராஹ்மணாந்தரேஷ்விமத³மாஹு: — ஸம்வத்ஸரம் பயஸா ஜுஹ்வத³ப புநர்ம்ருத்யும் ஜயதீதி ; ஸம்வத்ஸரேண கில த்ரீணி ஷஷ்டிஶதாந்யாஹுதீநாம் ஸப்த ச ஶதாநி விம்ஶதிஶ்சேதி யாஜுஷ்மதீரிஷ்டகா அபி⁴ஸம்பத்³யமாநா: ஸம்வத்ஸரஸ்ய ச அஹோராத்ராணி, ஸம்வத்ஸரமக்³நிம் ப்ரஜாபதிமாப்நுவந்தி ; ஏவம் க்ருத்வா ஸம்வத்ஸரம் ஜுஹ்வத் அபஜயதி புநர்ம்ருத்யும் - இத: ப்ரேத்ய தே³வேஷு ஸம்பூ⁴த: புநர்ந ம்ரியத இத்யர்த²: — இத்யேவம் ப்³ராஹ்மணவாதா³ ஆஹு: । ந ததா² வித்³யாத் ந ததா² த்³ரஷ்டவ்யம் ; யத³ஹரேவ ஜுஹோதி தத³ஹ: புநர்ம்ருத்யுமபஜயதி ந ஸம்வத்ஸராப்⁴யாஸமபேக்ஷதே ; ஏவம் வித்³வாந்ஸந் — யது³க்தம் , பயஸி ஹீத³ம் ஸர்வம் ப்ரதிஷ்டி²தம் பயஆஹுதிவிபரிணாமாத்மகத்வாத்ஸர்வஸ்யேதி, தத் — ஏகேநைவாஹ்நா ஜக³தா³த்மத்வம் ப்ரதிபத்³யதே ; தது³ச்யதே — அபஜயதி புநர்ம்ருத்யும் புநர்மரணம் , ஸக்ருந்ம்ருத்வா வித்³வாந் ஶரீரேண வியுஜ்ய ஸர்வாத்மா ப⁴வதி ந புநர்மரணாய பரிச்சி²ந்நம் ஶரீரம் க்³ருஹ்ணாதீத்யர்த²: । க: புநர்ஹேது:, ஸர்வாத்மாப்த்யா ம்ருத்யுமபஜயதீதி ? உச்யதே — ஸர்வம் ஸமஸ்தம் ஹி யஸ்மாத் தே³வேப்⁴ய: ஸர்வேப்⁴ய: அந்நாத்³யம் அந்நமேவ ததா³த்³யம் ச ஸாயம்ப்ராதராஹுதிப்ரக்ஷேபேண ப்ரயச்ச²தி । தத்³யுக்தம் — ஸர்வமாஹுதிமயமாத்மாநம் க்ருத்வா ஸர்வதே³வாந்நரூபேண ஸர்வை: தே³வை: ஏகாத்மபா⁴வம் க³த்வா ஸர்வதே³வமயோ பூ⁴த்வா புநர்ந ம்ரியத இதி । அதை²தத³ப்யுக்தம் ப்³ராஹ்மணேந — ‘ப்³ரஹ்ம வை ஸ்வயம்பு⁴ தபோ(அ)தப்யத, ததை³க்ஷத ந வை தபஸ்யாநந்த்யமஸ்தி ஹந்தாஹம் பூ⁴தேஷ்வாத்மாநம் ஜுஹவாநி பூ⁴தாநி சாத்மநீதி, தத்ஸர்வேஷு பூ⁴தேஷ்வாத்மாநம் ஹுத்வா பூ⁴தாநி சாத்மநி ஸர்வேஷாம் பூ⁴தாநாம் ஶ்ரைஷ்ட்²யம் ஸ்வாராஜ்யமாதி⁴பத்யம் பர்யேத்’ (ஶத. ப்³ரா. 13 । 7 । 1 । 1) இதி ॥
கஸ்மாத்தாநி ந க்ஷீயந்தே(அ)த்³யமாநாநி ஸர்வதே³தி । யதா³ பித்ரா அந்நாநி ஸ்ருஷ்ட்வா ஸப்த ப்ருத²க்ப்ருத²க்³போ⁴க்த்ருப்⁴ய: ப்ரத்தாநி, ததா³ ப்ரப்⁴ருத்யேவ தைர்போ⁴க்த்ருபி⁴ரத்³யமாநாநி — தந்நிமித்தத்வாத்தேஷாம் ஸ்தி²தே: — ஸர்வதா³ நைரந்தர்யேண ; க்ருதக்ஷயோபபத்தேஶ்ச யுக்தஸ்தேஷாம் க்ஷய: ; ந ச தாநி க்ஷீயமாணாநி, ஜக³தோ(அ)விப்⁴ரஷ்டரூபேணைவாவஸ்தா²நத³ர்ஶநாத் ; ப⁴விதவ்யம் ச அக்ஷயகாரணேந ; தஸ்மாத் கஸ்மாத்புநஸ்தாநி ந க்ஷீயந்த இதி ப்ரஶ்ந: । தஸ்யேத³ம் ப்ரதிவசநம் — புருஷோ வா அக்ஷிதி: । யதா² அஸௌ பூர்வமந்நாநாம் ஸ்ரஷ்டாஸீத்பிதா மேத⁴யா ஜாயாதி³ஸம்ப³த்³தே⁴ந ச பாங்க்தகர்மணா போ⁴க்தா ச ததா² யேப்⁴யோ த³த்தாந்யந்நாநி தே(அ)பி தேஷாமந்நாநாம் போ⁴க்தாரோ(அ)பி ஸந்த: பிதர ஏவ — மேத⁴யா தபஸா ச யதோ ஜநயந்தி தாந்யந்நாநி । ததே³தத³பி⁴தீ⁴யதே புருஷோ வை யோ(அ)ந்நாநாம் போ⁴க்தா ஸ: அக்ஷிதி: அக்ஷயஹேது: । கத²மஸ்யாக்ஷிதித்வமித்யுச்யதே — ஸ: ஹி யஸ்மாத் இத³ம் பு⁴ஜ்யமாநம் ஸப்தவித⁴ம் கார்யகரணலக்ஷணம் க்ரியாப²லாத்மகம் புந: புந: பூ⁴யோ பூ⁴ய: ஜநயதே உத்பாத³யதி, தி⁴யா தி⁴யா தத்தத்காலபா⁴விந்யா தயா தயா ப்ரஜ்ஞயா, கர்மபி⁴ஶ்ச வாங்மந:காயசேஷ்டிதை: ; யத் யதி³ ஹ யத்³யேதத்ஸப்தவித⁴மந்நமுக்தம் க்ஷணமாத்ரமபி ந குர்யாத்ப்ரஜ்ஞயா கர்மபி⁴ஶ்ச, ததோ விச்சி²த்³யேத பு⁴ஜ்யமாநத்வாத்ஸாதத்யேந க்ஷீயேத ஹ । தஸ்மாத் யதை²வாயம் புருஷோ போ⁴க்தா அந்நாநாம் நைரந்தர்யேண யதா²ப்ரஜ்ஞம் யதா²கர்ம ச கரோத்யபி ; தஸ்மாத் புருஷோ(அ)க்ஷிதி:, ஸாதத்யேந கர்த்ருத்வாத் ; தஸ்மாத் பு⁴ஜ்யமாநாந்யப்யந்நாநி ந க்ஷீயந்த இத்யர்த²: । அத: ப்ரஜ்ஞாக்ரியாலக்ஷணப்ரப³ந்தா⁴ரூட⁴: ஸர்வோ லோக: ஸாத்⁴யஸாத⁴நலக்ஷண: க்ரியாப²லாத்மக: ஸம்ஹதாநேகப்ராணிகர்மவாஸநாஸந்தாநாவஷ்டப்³த⁴த்வாத் க்ஷணிக: அஶுத்³த⁴: அஸார: நதீ³ஸ்ரோத:ப்ரதீ³பஸந்தாநகல்ப: கத³லீஸ்தம்ப⁴வத³ஸார: பே²நமாயாமரீச்யம்ப⁴:ஸ்வப்நாதி³ஸம: ததா³த்மக³தத்³ருஷ்டீநாமவிகீர்யமாணோ நித்ய: ஸாரவாநிவ லக்ஷ்யதே ; ததே³தத்³வைராக்³யார்த²முச்யதே — தி⁴யா தி⁴யா ஜநயதே கர்மபி⁴ர்யத்³தை⁴தந்ந குர்யாத்க்ஷீயேத ஹேதி — விரக்தாநாம் ஹ்யஸ்மாத் ப்³ரஹ்மவித்³யா ஆரப்³த⁴வ்யா சதுர்த²ப்ரமுகே²நேதி । யோ வைதாமக்ஷிதிம் வேதே³தி । வக்ஷ்யமாணாந்யபி த்ரீண்யந்நாநி அஸ்மிந்நவஸரே வ்யாக்²யாதாந்யேவேதி க்ருத்வா தேஷாம் யாதா²த்ம்யவிஜ்ஞாநப²லமுபஸம்ஹ்ரியதே — யோ வா ஏதாமக்ஷிதிம் அக்ஷயஹேதும் யதோ²க்தம் வேத³ - புருஷோ வா அக்ஷிதி: ஸ ஹீத³மந்ந தி⁴யா தி⁴யா ஜநயதே கர்மபி⁴ர்யத்³தை⁴தந்ந குர்யாத்க்ஷீயேத ஹேதி — ஸோ(அ)ந்நமத்தி ப்ரதீகேநேத்யஸ்யார்த² உச்யதே — முக²ம் முக்²யத்வம் ப்ராதா⁴ந்யமித்யேதத் , ப்ராதா⁴ந்யேநைவ, அந்நாநாம் பிது: புருஷஸ்யாக்ஷிதித்வம் யோ வேத³, ஸோ(அ)ந்நமத்தி, நாந்நம் ப்ரதி கு³ணபூ⁴த: ஸந் , யதா² அஜ்ஞ: ந ததா² வித்³வாந் அந்நாநாமாத்மபூ⁴த: — போ⁴க்தைவ ப⁴வதி ந போ⁴ஜ்யதாமாபத்³யதே । ஸ தே³வாநபிக³ச்ச²தி ஸ ஊர்ஜமுபஜீவதி — தே³வாநபிக³ச்ச²தி தே³வாத்மபா⁴வம் ப்ரதிபத்³யதே, ஊர்ஜமம்ருதம் ச உபஜீவதீதி யது³க்தம் , ஸா ப்ரஶம்ஸா ; நாபூர்வார்தோ²(அ)ந்யோ(அ)ஸ்தி ॥

த்ரீண்யாத்மநே(அ)குருதேதி மநோ வாசம் ப்ராணம் தாந்யாத்மநே(அ)குருதாந்யத்ரமநா அபூ⁴வம் நாத³ர்ஶமந்யத்ரமநா அபூ⁴வம் நாஶ்ரௌஷமிதி மநஸா ஹ்யேவ பஶ்யதி மநஸா ஶ்ருணோதி । காம: ஸங்கல்போ விசிகித்ஸா ஶ்ரத்³தா⁴ஶ்ரத்³தா⁴ த்⁴ருதிரத்⁴ருதிர்ஹ்ரீர்தீ⁴ர்பீ⁴ரித்யேதத்ஸர்வம் மந ஏவ தஸ்மாத³பி ப்ருஷ்ட²த உபஸ்ப்ருஷ்டோ மநஸா விஜாநாதி ய: கஶ்ச ஶப்³தோ³ வாகே³வ ஸா । ஏஷா ஹ்யந்தமாயத்தைஷா ஹி ந ப்ராணோ(அ)பாநோ வ்யாந உதா³ந: ஸமாநோ(அ)ந இத்யேதத்ஸர்வம் ப்ராண ஏவைதந்மயோ வா அயமாத்மா வாங்மயோ மநோமய: ப்ராணமய: ॥ 3 ॥

பாங்க்தஸ்ய கர்மண: ப²லபூ⁴தாநி யாநி த்ரீண்யந்நாந்யுபக்ஷிப்தாநி தாநி கார்யத்வாத் விஸ்தீர்ணவிஷயத்வாச்ச பூர்வேப்⁴யோ(அ)ந்நேப்⁴ய: ப்ருத²கு³த்க்ருஷ்டாநி ; தேஷாம் வ்யாக்²யாநார்த² உத்தரோ க்³ரந்த² ஆ ப்³ராஹ்மணபரிஸமாப்தே: । த்ரீண்யாத்மநே(அ)குருதேதி கோ(அ)ஸ்யார்த² இத்யுச்யதே — மந: வாக் ப்ராண:, ஏதாநி த்ரீண்யந்நாநி ; தாநி மந: வாசம் ப்ராணம் ச ஆத்மநே ஆத்மார்த²ம் அகுருத க்ருதவாந் ஸ்ருஷ்ட்வா ஆதௌ³ பிதா । தேஷாம் மநஸோ(அ)ஸ்தித்வம் ஸ்வரூபம் ச ப்ரதி ஸம்ஶய இத்யத ஆஹ — அஸ்தி தாவந்மந: ஶ்ரோத்ராதி³பா³ஹ்யகரணவ்யதிரிக்தம் ; யத ஏவம் ப்ரஸித்³த⁴ம் — பா³ஹ்யகரணவிஷயாத்மஸம்ப³ந்தே⁴ ஸத்யபி அபி⁴முகீ²பூ⁴தம் விஷயம் ந க்³ருஹ்ணாதி, கிம் த்³ருஷ்டவாநஸீத³ம் ரூபமித்யுக்தோ வத³தி — அந்யத்ர மே க³தம் மந ஆஸீத் ஸோ(அ)ஹமந்யத்ரமநா ஆஸம் நாத³ர்ஶம் , ததே²த³ம் ஶ்ருதவாநஸி மதீ³யம் வச இத்யுக்த: அந்யத்ரமநா அபூ⁴வம் நாஶ்ரௌஷம் ந ஶ்ருதவாநஸ்மீதி । தஸ்மாத் யஸ்யாஸந்நிதௌ⁴ ரூபாதி³க்³ரஹணஸமர்த²ஸ்யாபி ஸத: சக்ஷுராதே³: ஸ்வஸ்வவிஷயஸம்ப³ந்தே⁴ ரூபஶப்³தா³தி³ஜ்ஞாநம் ந ப⁴வதி, யஸ்ய ச பா⁴வே ப⁴வதி, தத் அந்யத் அஸ்தி மநோ நாமாந்த:கரணம் ஸர்வகரணவிஷயயோகீ³த்யவக³ம்யதே । தஸ்மாத்ஸர்வோ ஹி லோகோ மநஸா ஹ்யேவ பஶ்யதி மநஸா ஶ்ருணோதி, தத்³வ்யக்³ரத்வே த³ர்ஶநாத்³யபா⁴வாத் ॥
அஸ்தித்வே ஸித்³தே⁴ மநஸ: ஸ்வரூபார்த²மித³முச்யதே — காம: ஸ்த்ரீவ்யதிகராபி⁴லாஷாதி³:, ஸங்கல்ப: ப்ரத்யுபஸ்தி²தவிஷயவிகல்பநம் ஶுக்லநீலாதி³பே⁴தே³ந, விசிகித்ஸா ஸம்ஶயஜ்ஞாநம் , ஶ்ரத்³தா⁴ அத்³ருஷ்டார்தே²ஷு கர்மஸு ஆஸ்திக்யபு³த்³தி⁴: தே³வதாதி³ஷு ச, அஶ்ரத்³தா⁴ தத்³விபரீதா பு³த்³தி⁴:, த்⁴ருதி: தா⁴ரணம் தே³ஹாத்³யவஸாநே உத்தம்ப⁴நம் , அத்⁴ருதி: தத்³விபர்யய:, ஹ்ரீ: லஜ்ஜா, தீ⁴: ப்ரஜ்ஞா, பீ⁴: ப⁴யம் இத்யேததே³வமாதி³கம் ஸர்வம் மந ஏவ ; மநஸோ(அ)ந்த:கரணஸ்ய ரூபாண்யேதாநி । மநோ(அ)ஸ்தித்வம் ப்ரத்யந்யச்ச காரணமுச்யதே — தஸ்மாந்மநோ நாமாஸ்த்யந்த:கரணம் , யஸ்மாச்சக்ஷுஷோ ஹ்யகோ³சரே ப்ருஷ்ட²தோ(அ)ப்யுபஸ்ப்ருஷ்ட: கேநசித் ஹஸ்தஸ்யாயம் ஸ்பர்ஶ: ஜாநோரயமிதி விவேகேந ப்ரதிபத்³யதே ; யதி³ விவேகக்ருத் மநோ நாம நாஸ்தி தர்ஹி த்வங்மாத்ரேண குதோ விவேகப்ரதிபத்தி: ஸ்யாத் ; யத்தத் விவேகப்ரதிபத்திகாரணம் தந்மந: ॥
அஸ்தி தாவந்மந:, ஸ்வரூபம் ச தஸ்யாதி⁴க³தம் । த்ரீண்யந்நாநீஹ ப²லபூ⁴தாநி கர்மணாம் மநோவாக்ப்ராணாக்²யாநி அத்⁴யாத்மமதி⁴பூ⁴தமதி⁴தை³வம் ச வ்யாசிக்²யாஸிதாநி । தத்ர ஆத்⁴யாத்மிகாநாம் வாங்மந:ப்ராணாநாம் மநோ வ்யாக்²யாதம் । அதே²தா³நீம் வாக்³வக்தவ்யேத்யாரம்ப⁴: — ய: கஶ்சித் லோகே ஶப்³தோ³ த்⁴வநி: தால்வாதி³வ்யங்க்³ய: ப்ராணிபி⁴: வர்ணாதி³லக்ஷண: இதரோ வா வாதி³த்ரமேகா⁴தி³நிமித்த: ஸர்வோ த்⁴வநி: வாகே³வ ஸா । இத³ம் தாவத்³வாச: ஸ்வரூபமுக்தம் । அத² தஸ்யா: கார்யமுச்யதே — ஏஷா வாக் ஹி யஸ்மாத் அந்தம் அபி⁴தே⁴யாவஸாநம் அபி⁴தே⁴யநிர்ணயம் ஆயத்தா அநுக³தா । ஏஷா புந: ஸ்வயம் நாபி⁴தே⁴யவத் ப்ரகாஶ்யா அபி⁴தே⁴யப்ரகாஶிகைவ ப்ரகாஶாத்மகத்வாத் ப்ரதீ³பாதி³வத் ; ந ஹி ப்ரதீ³பாதி³ப்ரகாஶ: ப்ரகாஶாந்தரேண ப்ரகாஶ்யதே ; தத்³வத் வாக் ப்ரகாஶிகைவ ஸ்வயம் ந ப்ரகாஶ்யா — இதி அநவஸ்தா²ம் ஶ்ருதி: பரிஹரதி — ஏஷா ஹி ந ப்ரகாஶ்யா, ப்ரகாஶகத்வமேவ வாச: கார்யமித்யர்த²: ॥
அத² ப்ராண உச்யதே — ப்ராண: முக²நாஸிகாஸஞ்சார்யா ஹ்ருத³யவ்ருத்தி: ப்ரணயநாத்ப்ராண:, அபநயநாந்மூத்ரபுரீஷாதே³ரபாந: அதோ⁴வ்ருத்தி: ஆ நாபி⁴ஸ்தா²ந:, வ்யாந: வ்யாயமநகர்மா வ்யாந: ப்ராணாபாநயோ: ஸந்தி⁴: வீர்யவத்கர்மஹேதுஶ்ச, உதா³ந: உத்கர்ஷோர்த்⁴வக³மநாதி³ஹேது: ஆபாத³தலமஸ்தகஸ்தா²ந ஊர்த்⁴வவ்ருத்தி:, ஸமாந ஸமம் நயநாத்³பு⁴க்தஸ்ய பீதஸ்ய ச கோஷ்ட²ஸ்தா²நோ(அ)ந்நபக்தா, அந இத்யேஷாம் வ்ருத்திவிஶேஷாணாம் ஸாமாந்யபூ⁴தா ஸாமாந்யதே³ஹசேஷ்டாபி⁴ஸம்ப³ந்தி⁴நீ வ்ருத்தி: — ஏவம் யதோ²க்தம் ப்ராணாதி³வ்ருத்திஜாதமேதத்ஸர்வம் ப்ராண ஏவ । ப்ராண இதி வ்ருத்திமாநாத்⁴யாத்மிக: அந உக்த: ; கர்ம ச அஸ்ய வ்ருத்திபே⁴த³ப்ரத³ர்ஶநேநைவ வ்யாக்²யாதம் ; வ்யாக்²யாதாந்யாத்⁴யாத்மிகாநி மநோவாக்ப்ராணாக்²யாநி அந்நாநி ; ஏதந்மய ஏதத்³விகார: ப்ராஜாபத்யைரேதைர்வாங்மந:ப்ராணைராரப்³த⁴: । கோ(அ)ஸாவயம் கார்யகரணஸங்கா⁴த: ? ஆத்மா பிண்ட³: ஆத்மஸ்வரூபத்வேநாபி⁴மதோ(அ)விவேகிபி⁴: — அவிஶேஷேணைதந்மய இத்யுக்தஸ்ய விஶேஷேண வாங்மயோ மநோமய: ப்ராணமய இதி ஸ்பு²டீகரணம் ॥
தேஷாமேவ ப்ராஜாபத்யாநாமந்நாநாமாதி⁴பௌ⁴திகோ விஸ்தாரோ(அ)பி⁴தீ⁴யதே —

த்ரயோ லோகா ஏத ஏவ வாகே³வாயம் லோகோ மநோ(அ)ந்தரிக்ஷலோக: ப்ராணோ(அ)ஸௌ லோக: ॥ 4 ॥

த்ரயோ லோகா: பூ⁴ர்பு⁴வ:ஸ்வரித்யாக்²யா: ஏத ஏவ வாங்மந:ப்ராணா: ; தத்ர விஶேஷ: — வாகே³வாயம் லோக:, மநோ(அ)ந்தரிக்ஷலோக:, ப்ராணோ(அ)ஸௌ லோக: ॥
த்ரயோ வேதா³ ஏத ஏவ வாகே³வர்க்³வேதோ³ மநோ யஜுர்வேத³: ப்ராண: ஸாமவேத³: ॥ 5 ॥
தே³வா: பிதரோ மநுஷ்யா ஏத ஏவ வாகே³வ தே³வா மந: பிதர: ப்ராணோ மநுஷ்யா: ॥ 6 ॥

பிதா மாதா ப்ரஜைத ஏவ மந ஏவ பிதா வாங்மாதா ப்ராண: ப்ரஜா ॥ 7 ॥

ததா² த்ரயோ வேதா³ இத்யாதீ³நி வாக்யாநி ருஜ்வர்தா²நி ॥

விஜ்ஞாதம் விஜிஜ்ஞாஸ்யமவிஜ்ஞாதமேத ஏவ யத்கிஞ்ச விஜ்ஞாதம் வாசஸ்தத்³ரூபம் வாக்³கி⁴ விஜ்ஞாதா வாகே³நம் தத்³பூ⁴த்வாவதி ॥ 8 ॥

விஜ்ஞாதம் விஜிஜ்ஞாஸ்யம் அவிஜ்ஞாதம் ஏத ஏவ ; தத்ர விஶேஷ: யத்கிஞ்ச விஜ்ஞாதம் விஸ்பஷ்டம் ஜ்ஞாதம் வாசஸ்தத்³ரூபம் ; தத்ர ஸ்வயமேவ ஹேதுமாஹ — வாக் ஹி விஜ்ஞாதா, ப்ரகாஶாத்மகத்வாத் ; கத²மவிஜ்ஞாதா ப⁴வேத் யா அந்யாநபி விஜ்ஞாபயதி ; ‘வாசைவ ஸம்ராட்³ப³ந்து⁴: ப்ரஜ்ஞாயதே’ (ப்³ரு. உ. 4 । 1 । 2) இதி ஹி வக்ஷ்யதி । வாக்³விஶேஷவித³ இத³ம் ப²லமுச்யதே — வாகே³வ ஏநம் யதோ²க்தவாக்³விபூ⁴திவித³ம் தத் விஜ்ஞாதம் பூ⁴த்வா அவதி பாலயதி, விஜ்ஞாதரூபேணைவாஸ்யாந்நம் போ⁴ஜ்யதாம் ப்ரதிபத்³யத இத்யர்த²: ॥

யத்கிஞ்ச விஜிஜ்ஞாஸ்யம் மநஸஸ்தத்³ரூபம் மநோ ஹி விஜிஜ்ஞாஸ்யம் மந ஏவம் தத்³பூ⁴த்வாவதி ॥ 9 ॥

ததா² யத்கிஞ்ச விஜிஜ்ஞாஸ்யம் , விஸ்பஷ்டம் ஜ்ஞாதுமிஷ்டம் விஜிஜ்ஞாஸ்யம் , தத்ஸர்வம் மநஸோ ரூபம் ; மந: ஹி யஸ்மாத் ஸந்தி³ஹ்யமாநாகாரத்வாத்³விஜிஜ்ஞாஸ்யம் । பூர்வவந்மநோவிபூ⁴திவித³: ப²லம் — மந ஏநம் தத் விஜிஜ்ஞாஸ்யம் பூ⁴த்வா அவதி விஜிஜ்ஞாஸ்யஸ்வரூபேணைவாந்நத்வமாபத்³யதே ॥

யத்கிஞ்சாவிஜ்ஞாதம் ப்ராணஸ்ய தத்³ரூபம் ப்ராணோ ஹ்யவிஜ்ஞாத: ப்ராண ஏநம் தத்³பூ⁴த்வாவதி ॥ 10 ॥

ததா² யத்கிஞ்ச அவிஜ்ஞாதம் விஜ்ஞாநாகோ³சரம் ந ச ஸந்தி³ஹ்யமாநம் , ப்ராணஸ்ய தத்³ரூபம் ; ப்ராணோ ஹ்யவிஜ்ஞாத: அவிஜ்ஞாதரூப: ஹி யஸ்மாத் ப்ராண: — அநிருக்தஶ்ருதே: । விஜ்ஞாதவிஜிஜ்ஞாஸ்யாவிஜ்ஞாதபே⁴தே³ந வாங்மந:ப்ராணவிபா⁴கே³ ஸ்தி²தே த்ரயோ லோகா இத்யாத³யோ வாசநிகா ஏவ । ஸர்வத்ர விஜ்ஞாதாதி³ரூபத³ர்ஶநாத்³வசநாதே³வ நியம: ஸ்மர்தவ்ய: । ப்ராண ஏநம் தத்³பூ⁴த்வாவதி — அவிஜ்ஞாதரூபேணைவாஸ்ய ப்ராணோ(அ)ந்நம் ப⁴வதீத்யர்த²: । ஶிஷ்யபுத்ராதி³பி⁴: ஸந்தி³ஹ்யமாநாவிஜ்ஞாதோபகாரா அப்யாசார்யபித்ராத³யோ த்³ருஶ்யந்தே ; ததா² மந:ப்ராணயோரபி ஸந்தி³ஹ்யமாநாவிஜ்ஞாதயோரந்நத்வோபபத்தி: ॥
வ்யாக்²யாதோ வாங்மந:ப்ராணாநாமாதி⁴பௌ⁴திகோ விஸ்தார: ; அதா²யமாதி⁴தை³விகார்த² ஆரம்ப⁴: —

தஸ்யை வாச: ப்ருதி²வீ ஶரீரம் ஜ்யோதீரூபமயமக்³நிஸ்தத்³யாவத்யேவ வாக்தாவதீ ப்ருதி²வீ தாவாநயமக்³நி: ॥ 11 ॥

தஸ்யை தஸ்யா: வாச: ப்ரஜாபதேரந்நத்வேந ப்ரஸ்துதாயா: ப்ருதி²வீ ஶரீரம் பா³ஹ்ய ஆதா⁴ர:, ஜ்யோதீரூபம் ப்ரகாஶாத்மகம் கரணம் ப்ருதி²வ்யா ஆதே⁴யபூ⁴தம் அயம் பார்தி²வோ(அ)க்³நி: । த்³விரூபா ஹி ப்ரஜாபதே: வாக் கார்யம் ஆதா⁴ர: அப்ரகாஶ:, கரணம் ச ஆதே⁴யம் ப்ரகாஶ: தது³ப⁴யம் ப்ருதி²வ்யக்³நீ வாகே³வ ப்ரஜாபதே: । தத் தத்ர யாவத்யேவ யாவத்பரிமாணைவ அத்⁴யாத்மாதி⁴பூ⁴தபே⁴த³பி⁴ந்நா ஸதீ வாக்³ப⁴வதி, தத்ர ஸர்வத்ர ஆதா⁴ரத்வேந ப்ருதி²வீ வ்யவஸ்தி²தா தாவத்யேவ ப⁴வதி கார்யபூ⁴தா ; தாவாநயமக்³நி: ஆதே⁴ய: — கரணரூபோ ஜ்யோதீரூபேண ப்ருதி²வீமநுப்ரவிஷ்டஸ்தாவாநேவ ப⁴வதி । ஸமாநமுத்தரம் ॥

அதை²தஸ்ய மநஸோ த்³யௌ: ஶரீரம் ஜ்யோதீரூபமஸாவாதி³த்யஸ்தத்³யாவதே³வ மநஸ்தாவதீ த்³யௌஸ்தாவாநஸாவாதி³த்யஸ்தௌ மிது²நம் ஸமைதாம் தத: ப்ராணோ(அ)ஜாயத ஸ இந்த்³ர: ஸ ஏஷோ(அ)ஸபத்நோ த்³விதீயோ வை ஸபத்நோ நாஸ்ய ஸபத்நோ ப⁴வதி ய ஏவம் வேத³ ॥ 12 ॥

அதை²தஸ்ய ப்ராஜாபத்யாந்நோக்தஸ்யைவ மநஸ: த்³யௌ: த்³யுலோக: ஶரீரம் கார்யம் ஆதா⁴ர:, ஜ்யோதீரூபம் கரணம் ஆதே⁴ய: அஸாவாதி³த்ய: । தத் தத்ர யாவத்பரிமாணமேவாத்⁴யாத்மமதி⁴பூ⁴தம் வா மந:, தாவதீ தாவத்³விஸ்தாரா தாவத்பரிமாணா மநஸோ ஜ்யோதீரூபஸ்ய கரணஸ்ய ஆதா⁴ரத்வேந வ்யவஸ்தி²தா த்³யௌ: ; தாவாநஸாவாதி³த்யோ ஜ்யோதீரூபம் கரணமாதே⁴யம் ; தாவக்³ந்யாதி³த்யௌ வாங்மநஸே ஆதி⁴தை³விகே மாதாபிதரௌ மிது²நம் மைது²ந்யம் இதரேதரஸம்ஸர்க³ம் ஸமைதாம் ஸமக³ச்சே²தாம் — மநஸா ஆதி³த்யேந ப்ரஸூதம் பித்ரா, வாசா அக்³நிநா மாத்ரா ப்ரகாஶிதம் கர்ம கரிஷ்யாமீதி — அந்தரா ரோத³ஸ்யோ: । தத: தயோரேவ ஸங்க³மநாத் ப்ராணோ வாயுரஜாயத பரிஸ்பந்தா³ய கர்மணே । யோ ஜாத: ஸ இந்த்³ர: பரமேஶ்வர: ; ந கேவலமிந்த்³ர ஏவ, அஸபத்ந: அவித்³யமாந: ஸபத்நோ யஸ்ய ; க: புந: ஸபத்நோ நாம ? த்³விதீயோ வை ப்ரதிபக்ஷத்வேநோபக³த: ஸ த்³விதீய: ஸபத்ந இத்யுச்யதே । தேந த்³விதீயத்வே(அ)பி ஸதி வாங்மநஸே ந ஸபத்நத்வம் ப⁴ஜேதே ; ப்ராணம் ப்ரதி கு³ணபா⁴வோபக³தே ஏவ ஹி தே அத்⁴யாத்மமிவ । தத்ர ப்ராஸங்கி³காஸபத்நவிஜ்ஞாநப²லமித³ம் — நாஸ்ய விது³ஷ: ஸபத்ந: ப்ரதிபக்ஷோ ப⁴வதி, ய ஏவம் யதோ²க்தம் ப்ராணம் அஸபத்நம் வேத³ ॥

அதை²தஸ்ய ப்ராணஸ்யாப: ஶரீரம் ஜ்யோதீரூபமஸௌ சந்த்³ரஸ்தத்³யாவாநேவ ப்ராணஸ்தாவத்ய ஆபஸ்தாவாநஸௌ சந்த்³ரஸ்த ஏதே ஸர்வ ஏவ ஸமா: ஸர்வே(அ)நந்தா: ஸ யோ ஹைதாநந்தவத உபாஸ்தே(அ)ந்தவந்தம் ஸ லோகம் ஜயத்யத² யோ ஹைதாநநந்தாநுபாஸ்தே(அ)நந்தம் ஸ லோகம் ஜயதி ॥ 13 ॥

அதை²தஸ்ய ப்ரக்ருதஸ்ய ப்ராஜாபத்யாந்நஸ்ய ப்ராணஸ்ய, ந ப்ரஜோக்தஸ்ய அநந்தரநிர்தி³ஷ்டஸ்ய, ஆப: ஶரீரம் கார்யம் கரணாதா⁴ர: ; பூர்வவத் ஜ்யோதீரூபமஸௌ சந்த்³ர: ; தத்ர யாவாநேவ ப்ராண: யாவத்பரிமாண: அத்⁴யாத்மாதி³பே⁴தே³ஷு, தாவத்³வ்யாப்திமத்ய ஆப: தாவத்பரிமாணா: ; தாவாநஸௌ சந்த்³ர அபா³தே⁴ய: தாஸ்வப்ஸ்வநுப்ரவிஷ்ட: கரணபூ⁴த: அத்⁴யாத்மமதி⁴பூ⁴தம் ச தாவத்³வ்யாப்திமாநேவ । தாந்யேதாநி பித்ரா பாங்க்தேந கர்மணா ஸ்ருஷ்டாநி த்ரீண்யந்நாநி வாங்மந: ப்ராணாக்²யாநி ; அத்⁴யாத்மமதி⁴பூ⁴தம் ச ஜக³த்ஸமஸ்தம் ஏதைர்வ்யாப்தம் ; நைதேப்⁴யோ(அ)ந்யத³திரிக்தம் கிஞ்சித³ஸ்தி கார்யாத்மகம் கரணாத்மகம் வா । ஸமஸ்தாநி த்வேதாநி ப்ரஜாபதி: த ஏதே வாங்மந:ப்ராணா: ஸர்வ ஏவ ஸமா: துல்யா: வ்யாப்திமந்த: யாவத்ப்ராணிகோ³சரம் ஸாத்⁴யாத்மாதி⁴பூ⁴தம் வ்யாப்ய வ்யவஸ்தி²தா: ; அத ஏவாநந்தா யாவத்ஸம்ஸாரபா⁴விநோ ஹி தே । ந ஹி கார்யகரணப்ரத்யாக்²யாநேந ஸம்ஸாரோ(அ)வக³ம்யதே ; கார்யகரணாத்மகா ஹி த இத்யுக்தம் । ஸ ய: கஶ்சித் ஹ ஏதாந் ப்ரஜாபதேராத்மபூ⁴தாந் அந்தவத: பரிச்சி²ந்நாந் அத்⁴யாத்மரூபேண வா அதி⁴பூ⁴தரூபேண வா உபாஸ்தே, ஸ ச தது³பாஸநாநுரூபமேவ ப²லம் அந்தவந்தம் லோகம் ஜயதி, பரிச்சி²ந்ந ஏவ ஜாயதே, நைதேஷாமாத்மபூ⁴தோ ப⁴வதீத்யர்த²: । அத² புந: ய: ஹ ஏதாநநந்தாந் ஸர்வாத்மகாந் ஸர்வப்ராண்யாத்மபூ⁴தாந் அபரிச்சி²ந்நாந் உபாஸ்தே, ஸோ(அ)நந்தமேவ லோகம் ஜயதி ॥
பிதா பாங்க்தேந கர்மணா ஸப்தாந்நாநி ஸ்ருஷ்ட்வா த்ரீண்யந்நாந்யாத்மார்த²மகரோதி³த்யுக்தம் ; தாந்யேதாநி பாங்க்தகர்மப²லபூ⁴தாநி வ்யாக்²யாதாநி ; தத்ர கத²ம் புந: பாங்க்தஸ்ய கர்மண: ப²லமேதாநீதி உச்யதே — யஸ்மாத்தேஷ்வபி த்ரிஷ்வந்நேஷு பாங்க்ததா அவக³ம்யதே, வித்தகர்மணோரபி தத்ர ஸம்ப⁴வாத் ; தத்ர ப்ருதி²வ்யக்³நீ மாதா, தி³வாதி³த்யௌ பிதா, யோ(அ)யமநயோரந்தரா ப்ராண: ஸ ப்ரஜேதி வ்யாக்²யாதம் । தத்ர வித்தகர்மணீ ஸம்பா⁴வயிதவ்யே இத்யாரம்ப⁴: —

ஸ ஏஷ ஸம்வத்ஸர: ப்ரஜாபதி: ஷோட³ஶகலஸ்தஸ்ய ராத்ரய ஏவ பஞ்சத³ஶ கலா த்⁴ருவைவாஸ்ய ஷோட³ஶீ கலா ஸ ராத்ரிபி⁴ரேவா ச பூர்யதே(அ)ப ச க்ஷீயதே ஸோ(அ)மாவாஸ்யாம் ராத்ரிமேதயா ஷோட³ஶ்யா கலயா ஸர்வமித³ம் ப்ராணப்⁴ருத³நுப்ரவிஶ்ய தத: ப்ராதர்ஜாயதே தஸ்மாதே³தாம் ராத்ரிம் ப்ராணப்⁴ருத: ப்ராணம் ந விச்சி²ந்த்³யாத³பி க்ருகலாஸஸ்யைதஸ்யா ஏவ தே³வதாயா அபசித்யை ॥ 14 ॥

ஸ ஏஷ ஸம்வத்ஸர: — யோ(அ)யம் த்ர்யந்நாத்மா ப்ரஜாபதி: ப்ரக்ருத:, ஸ ஏஷ ஸம்வத்ஸராத்மநா விஶேஷதோ நிர்தி³ஶ்யதே । ஷோட³ஶகல: ஷோட³ஶ கலா அவயவா அஸ்ய ஸோ(அ)யம் ஷோட³ஶகல: ஸம்வத்ஸர: ஸம்வத்ஸராத்மா காலரூப: । தஸ்ய ச காலாத்மந: ப்ரஜாபதே: ராத்ரய ஏவ அஹோராத்ராணி — தித²ய இத்யர்த²: — பஞ்சத³ஶா கலா: । த்⁴ருவைவ நித்யைவ வ்யவஸ்தி²தா அஸ்ய ப்ரஜாபதே: ஷோட³ஶீ ஷோட³ஶாநாம் பூரணீ கலா । ராத்ரிபி⁴ரேவ திதி²பி⁴: கலோக்தாபி⁴: ஆபூர்யதே ச அபக்ஷீயதே ச ப்ரதிபதா³த்³யாபி⁴ர்ஹி சந்த்³ரமா: ப்ரஜாபதி: ஶுக்லபக்ஷ ஆபூர்யதே கலாபி⁴ருபசீயமாநாபி⁴ர்வர்த⁴தே யாவத்ஸம்பூர்ணமண்ட³ல: பௌர்ணமாஸ்யாம் ; தாபி⁴ரேவாபசீயமாநாபி⁴: கலாபி⁴ரபக்ஷீயதே க்ருஷ்ணபக்ஷே யாவத்³த்⁴ருவைகா கலா வ்யவஸ்தி²தா அமாவாஸ்யாயாம் । ஸ ப்ரஜாபதி: காலாத்மா அமாவாஸ்யாம் அமாவாஸ்யாயாம் ராத்ரிம் ராத்ரௌ யா வ்யவஸ்தி²தா த்⁴ருவா கலோக்தா ஏதயா ஷோட³ஶ்யா கலயா ஸர்வமித³ம் ப்ராணப்⁴ருத் ப்ராணிஜாதம் அநுப்ரவிஶ்ய — யத³ப: பிப³தி யச்சௌஷதீ⁴ரஶ்நாதி தத்ஸர்வமேவ ஓஷத்⁴யாத்மநா ஸர்வம் வ்யாப்ய — அமாவாஸ்யாம் ராத்ரிமவஸ்தா²ய ததோ(அ)பரேத்³யு: ப்ராதர்ஜாயதே த்³விதீயயா கலயா ஸம்யுக்த: । ஏவம் பாங்க்தாத்மகோ(அ)ஸௌ ப்ரஜாபதி: — தி³வாதி³த்யௌ மந: பிதா, ப்ருதி²வ்யக்³நீ வாக் ஜாயா மாதா, தயோஶ்ச ப்ராண: ப்ரஜா, சாந்த்³ரமஸ்யஸ்தித²ய: கலா வித்தம் — உபசயாபசயத⁴ர்மித்வாத் வித்தவத் , தாஸாம் ச கலாநாம் காலாவயவாநாம் ஜக³த்பரிணாமஹேதுத்வம் கர்ம ; ஏவமேஷ க்ருத்ஸ்ந: ப்ரஜாபதி: — ஜாயா மே ஸ்யாத் , அத² ப்ரஜாயேய, அத² வித்தம் மே ஸ்யாத் , அத² கர்ம குர்வீய — இத்யேஷணாநுரூப ஏவ பாங்க்தஸ்ய கர்மண: ப²லபூ⁴த: ஸம்வ்ருத்த: ; காரணாநுவிதா⁴யி ஹி கார்யமிதி லோகே(அ)பி ஸ்தி²தி: । யஸ்மாதே³ஷ சந்த்³ர ஏதாம் ராத்ரிம் ஸர்வப்ராணிஜாதமநுப்ரவிஷ்டோ த்⁴ருவயா கலயா வர்ததே, தஸ்மாத்³தே⁴தோ: ஏதாமமாவாஸ்யாம் ராத்ரிம் ப்ராணப்⁴ருத: ப்ராணிந: ப்ராணம் ந விச்சி²ந்த்³யாத் — ப்ராணிநம் ந ப்ரமாபயேதி³த்யேதத் — அபி க்ருகலாஸஸ்ய — க்ருகலாஸோ ஹி பாபாத்மா ஸ்வபா⁴வேநைவ ஹிம்ஸ்யதே ப்ராணிபி⁴: த்³ருஷ்டோ(அ)ப்யமங்க³ல இதி க்ருத்வா । நநு ப்ரதிஷித்³தை⁴வ ப்ராணிஹிம்ஸா ‘அஹிம்ஸந் ஸர்வபூ⁴தாந்யந்யத்ர தீர்தே²ப்⁴ய:’ இதி ; பா³ட⁴ம் ப்ரதிஷித்³தா⁴, ததா²பி ந அமாவாஸ்யாயா அந்யத்ர ப்ரதிப்ரஸவார்த²ம் வசநம் ஹிம்ஸாயா: க்ருகலாஸவிஷயே வா, கிம் தர்ஹி ஏதஸ்யா: ஸோமதே³வதாயா அபசித்யை பூஜார்த²ம் ॥

யோ வை ஸ ஸம்வத்ஸர: ப்ரஜாபதி: ஷோட³ஶகலோ(அ)யமேவ ஸ யோ(அ)யமேவம்வித்புருஷஸ்தஸ்ய வித்தமேவ பஞ்சத³ஶ கலா ஆத்மைவாஸ்ய ஷோட³ஶீ கலா ஸ வித்தேநைவா ச பூர்யதே(அ)ப ச க்ஷீயதே ததே³தந்நப்⁴யம் யத³யமாத்மா ப்ரதி⁴ர்வித்தம் தஸ்மாத்³யத்³யபி ஸர்வஜ்யாநிம் ஜீயத ஆத்மநா சேஜ்ஜீவதி ப்ரதி⁴நாகா³தி³த்யேவாஹு: ॥ 15 ॥

யோ வை பரோக்ஷாபி⁴ஹித: ஸம்வத்ஸர: ப்ரஜாபதி: ஷோட³ஶகல:, ஸ நைவ அத்யந்தம் பரோக்ஷோ மந்தவ்ய:, யஸ்மாத³யமேவ ஸ ப்ரத்யக்ஷ உபலப்⁴யதே ; கோ(அ)ஸாவயம் ? யோ யதோ²க்தம் த்ர்யந்நாத்மகம் ப்ரஜாபதிமாத்மபூ⁴தம் வேத்தி ஸ ஏவம்வித்புருஷ: ; கேந ஸாமாந்யேந ப்ரஜாபதிரிதி தது³ச்யதே — தஸ்ய ஏவம்வித³: புருஷஸ்ய க³வாதி³வித்தமேவ பஞ்சத³ஶ கலா:, உபசயாபசயத⁴ர்மித்வாத் — வித்தஸாத்⁴யம் ச கர்ம ; தஸ்ய க்ருத்ஸ்நதாயை — ஆத்மைவ பிண்ட³ ஏவ அஸ்ய விது³ஷ: ஷோட³ஶீ கலா த்⁴ருவஸ்தா²நீயா ; ஸ சந்த்³ரவத் வித்தேநைவ ஆபூர்யதே ச அபக்ஷீயதே ச ; ததே³தத் லோகே ப்ரஸித்³த⁴ம் ; ததே³தத் நப்⁴யம் நாப்⁴யை ஹிதம் நப்⁴யம் நாபி⁴ம் வா அர்ஹதீதி — கிம் தத் ? யத³யம் யோ(அ)யம் ஆத்மா பிண்ட³: ; ப்ரதி⁴: வித்தம் பரிவாரஸ்தா²நீயம் பா³ஹ்யம் — சக்ரஸ்யேவாரநேம்யாதி³ । தஸ்மாத் யத்³யபி ஸர்வஜ்யாநிம் ஸர்வஸ்வாபஹரணம் ஜீயதே ஹீயதே க்³லாநிம் ப்ராப்நோதி, ஆத்மநா சக்ரநாபி⁴ஸ்தா²நீயேந சேத் யதி³ ஜீவதி, ப்ரதி⁴நா பா³ஹ்யேந பரிவாரேண அயம் அகா³த் க்ஷீணோ(அ)யம் — யதா² சக்ரமரநேமிவிமுக்தம் — ஏவமாஹு: ; ஜீவம்ஶ்சேத³ரநேமிஸ்தா²நீயேந வித்தேந புநருபசீயத இத்யபி⁴ப்ராய: ॥
ஏவம் பாங்க்தேந தை³வவித்தவித்³யாஸம்யுக்தேந கர்மணா த்ர்யந்நாத்மக: ப்ரஜாபதிர்ப⁴வதீதி வ்யாக்²யாதம் ; அநந்தரம் ச ஜாயாதி³வித்தம் பரிவாரஸ்தா²நீயமித்யுக்தம் । தத்ர புத்ரகர்மாபரவித்³யாநாம் லோகப்ராப்திஸாத⁴நத்வமாத்ரம் ஸாமாந்யேநாவக³தம் ; ந புத்ராதீ³நாம் லோகப்ராப்திப²லம் ப்ரதி விஶேஷஸம்ப³ந்த⁴நியம: । ஸோ(அ)யம் புத்ராதீ³நாம் ஸாத⁴நாநாம் ஸாத்⁴யவிஶேஷஸம்ப³ந்தோ⁴ வக்தவ்ய இத்யுத்தரகண்டி³கா ப்ரணீயதே —

அத² த்ரயோ வாவ லோகா மநுஷ்யலோக: பித்ருலோகோ தே³வலோக இதி ஸோ(அ)யம் மநுஷ்யலோக: புத்ரேணைவ ஜய்யோ நாந்யேந கர்மணா கர்மணா பித்ருலோகோ வித்³யயா தே³வலோகோ தே³வலோகோ வை லோகாநாம் ஶ்ரேஷ்ட²ஸ்தஸ்மாத்³வித்³யாம் ப்ரஶம்ஸந்தி ॥ 16 ॥

அதே²தி வாக்யோபந்யாஸார்த²: । த்ரய: — வாவேத்யவதா⁴ரணார்த²: — த்ரய ஏவ ஶாஸ்த்ரோக்தஸாத⁴நார்ஹா லோகா:, ந ந்யூநா நாதி⁴கா வா ; கே த இத்யுச்யதே — மநுஷ்யலோக: பித்ருலோகோ தே³வலோக இதி । தேஷாம் ஸோ(அ)யம் மநுஷ்யலோக: புத்ரேணைவ ஸாத⁴நேந ஜய்ய: ஜேதவ்ய: ஸாத்⁴ய: — யதா² ச புத்ரேண ஜேதவ்யஸ்ததோ²த்தரத்ர வக்ஷ்யாம: — நாந்யேந கர்மணா, வித்³யயா வேதி வாக்யஶேஷ: । கர்மணா அக்³நிஹோத்ராதி³லக்ஷணேந கேவலேந பித்ருலோகோ ஜேதவ்ய:, ந புத்ரேண நாபி வித்³யயா । வித்³யயா தே³வலோக:, ந புத்ரேண நாபி கர்மணா । தே³வலோகோ வை லோகாநாம் த்ரயாணாம் ஶ்ரேஷ்ட²: ப்ரஶஸ்யதம: ; தஸ்மாத் தத்ஸாத⁴நத்வாத் வித்³யாம் ப்ரஶம்ஸந்தி ॥

அதா²த: ஸம்ப்ரத்திர்யதா³ ப்ரைஷ்யந்மந்யதே(அ)த² புத்ரமாஹ த்வம் ப்³ரஹ்ம த்வம் யஜ்ஞஸ்த்வம் லோக இதி ஸ புத்ர: ப்ரத்யாஹாஹம் ப்³ரஹ்மாஹம் யஜ்ஞோ(அ)ஹம் லோக இதி யத்³வை கிஞ்சாநூக்தம் தஸ்ய ஸர்வஸ்ய ப்³ரஹ்மேத்யேகதா । யே வை கே ச யஜ்ஞாஸ்தேஷாம் ஸர்வேஷாம் யஜ்ஞ இத்யேகதா யே வை கே ச லோகாஸ்தேஷாம் ஸர்வேஷாம் லோக இத்யேகதைதாவத்³வா இத³ம் ஸர்வமேதந்மா ஸர்வம் ஸந்நயமிதோ(அ)பு⁴நஜதி³தி தஸ்மாத்புத்ரமநுஶிஷ்டம் லோக்யமாஹுஸ்தஸ்மாதே³நமநுஶாஸதி ஸ யதை³வம்வித³ஸ்மால்லோகாத்ப்ரைத்யதை²பி⁴ரேவ ப்ராணை: ஸஹ புத்ரமாவிஶதி । ஸ யத்³யநேந கிஞ்சித³க்ஷ்ணயாக்ருதம் ப⁴வதி தஸ்மாதே³நம் ஸர்வஸ்மாத்புத்ரோ முஞ்சதி தஸ்மாத்புத்ரோ நாம ஸ புத்ரேணைவாஸ்மிம்ல்லோகே ப்ரதிதிஷ்ட²த்யதை²நமேதே தை³வா: ப்ராணா அம்ருதா ஆவிஶந்தி ॥ 17 ॥

ஏவம் ஸாத்⁴யலோகத்ரயப²லபே⁴தே³ந விநியுக்தாநி புத்ரகர்மவித்³யாக்²யாநி த்ரீணி ஸாத⁴நாநி ; ஜாயா து புத்ரகர்மார்த²த்வாந்ந ப்ருத²க்ஸாத⁴நமிதி ப்ருத²க் நாபி⁴ஹிதா ; வித்தம் ச கர்மஸாத⁴நத்வாந்ந ப்ருத²க்ஸாத⁴நம் ; வித்³யாகர்மணோர்லோகஜயஹேதுத்வம் ஸ்வாத்மப்ரதிலாபே⁴நைவ ப⁴வதீதி ப்ரஸித்³த⁴ம் ; புத்ரஸ்ய து அக்ரியாத்மகத்வாத் கேந ப்ரகாரேண லோகஜயஹேதுத்வமிதி ந ஜ்ஞாயதே ; அதஸ்தத்³வக்தவ்யமிதி அத² அநந்தரமாரப்⁴யதே — ஸம்ப்ரத்தி: ஸம்ப்ரதா³நம் ; ஸம்ப்ரத்திரிதி வக்ஷ்யமாணஸ்ய கர்மணோ நாமதே⁴யம் ; புத்ரே ஹி ஸ்வாத்மவ்யாபாரஸம்ப்ரதா³நம் கரோதி அநேந ப்ரகாரேண பிதா, தேந ஸம்ப்ரத்திஸம்ஜ்ஞகமித³ம் கர்ம । தத் கஸ்மிந்காலே கர்தவ்யமித்யாஹ — ஸ பிதா யதா³ யஸ்மிந்காலே ப்ரைஷ்யந் மரிஷ்யந் மரிஷ்யாமீத்யரிஷ்டாதி³த³ர்ஶநேந மந்யதே, அத² ததா³ புத்ரமாஹூயாஹ — த்வம் ப்³ரஹ்ம த்வம் யஜ்ஞஸ்த்வம் லோக இதி । ஸ ஏவமுக்த: புத்ர: ப்ரத்யாஹ ; ஸ து பூர்வமேவாநுஶிஷ்டோ ஜாநாதி மயைதத்கர்தவ்யமிதி ; தேநாஹ — அஹம் ப்³ரஹ்ம அஹம் யஜ்ஞ: அஹம் லோக இதி ஏதத்³வாக்யத்ரயம் । ஏதஸ்யார்த²ஸ்திரோஹித இதி மந்வாநா ஶ்ருதிர்வ்யாக்²யாநாய ப்ரவர்ததே — யத்³வை கிஞ்ச யத்கிஞ்ச அவஶிஷ்டம் அநூக்தம் அதீ⁴தமநதீ⁴தம் ச, தஸ்ய ஸர்வஸ்யைவ ப்³ரஹ்மேத்யேதஸ்மிந்பதே³ ஏகதா ஏகத்வம் ; யோ(அ)த்⁴யயநவ்யாபாரோ மம கர்தவ்ய ஆஸீதே³தாவந்தம் காலம் வேத³விஷய:, ஸ: இத ஊர்த்⁴வம் த்வம் ப்³ரஹ்ம த்வத்கர்த்ருகோ(அ)ஸ்த்வித்யர்த²: । ததா² யே வை கே ச யஜ்ஞா அநுஷ்டே²யா: ஸந்தோ மயா அநுஷ்டி²தாஶ்சாநநுஷ்டி²தாஶ்ச, தேஷாம் ஸர்வேஷாம் யஜ்ஞ இத்யேதஸ்மிந்பத³ ஏகதா ஏகத்வம் ; மத்கர்த்ருகா யஜ்ஞா ய ஆஸந் ; தே இத ஊர்த்⁴வம் த்வம் யஜ்ஞ: த்வத்கர்த்ருகா ப⁴வந்த்வித்யர்த²: । யே வை கே ச லோகா மயா ஜேதவ்யா: ஸந்தோ ஜிதா அஜிதாஶ்ச, தேஷாம் ஸர்வேஷாம் லோக இத்யேதஸ்மிந்பத³ ஏகதா ; இத ஊர்த்⁴வம் த்வம் லோக: த்வயா ஜேதவ்யாஸ்தே । இத ஊர்த்⁴வம் மயா அத்⁴யயநயஜ்ஞலோகஜயகர்தவ்யக்ரதுஸ்த்வயி ஸமர்பித:, அஹம் து முக்தோ(அ)ஸ்மி கர்தவ்யதாப³ந்த⁴நவிஷயாத்க்ரதோ: । ஸ ச ஸர்வம் ததை²வ ப்ரதிபந்நவாந்புத்ர: அநுஶிஷ்டத்வாத் । தத்ர இமம் பிதுரபி⁴ப்ராயம் மந்வாநா ஆசஷ்டே ஶ்ருதி: — ஏதாவத் ஏதத்பரிமாணம் வை இத³ம் ஸர்வம் — யத்³க்³ருஹிணா கர்தவ்யம் , யது³த வேதா³ அத்⁴யேதவ்யா:, யஜ்ஞா யஷ்டவ்யா:, லோகாஶ்ச ஜேதவ்யா: ; ஏதந்மா ஸர்வம் ஸந்நயம் — ஸர்வம் ஹி இமம் பா⁴ரம் மத³தீ⁴நம் மத்தோ(அ)பச்சி²த்³ய ஆத்மநி நிதா⁴ய இத: அஸ்மால்லோகாத் மா மாம் அபு⁴நஜத் பாலயிஷ்யதீதி — ல்ருட³ர்தே² லங் , ச²ந்த³ஸி காலநியமாபா⁴வாத் । யஸ்மாதே³வம் ஸம்பந்ந: புத்ர: பிதரம் அஸ்மால்லோகாத்கர்தவ்யதாப³ந்த⁴நதோ மோசயிஷ்யதி, தஸ்மாத்புத்ரமநுஶிஷ்டம் லோக்யம் லோகஹிதம் பிது: ஆஹுர்ப்³ராஹ்மணா: । அத ஏவ ஹ்யேநம் புத்ரமநுஶாஸதிலோக்யோ(அ)யம் ந: ஸ்யாதி³தி — பிதர: । ஸ பிதா யதா³ யஸ்மிந்காலே ஏவம்வித் புத்ரஸமர்பிதகர்தவ்யதாக்ரது: அஸ்மால்லோகாத் ப்ரைதி ம்ரியதே, அத² ததா³ ஏபி⁴ரேவ ப்ரக்ருதைர்வாங்மந:ப்ராணை: புத்ரமாவிஶதி புத்ரம் வ்யாப்நோதி । அத்⁴யாத்மபரிச்சே²த³ஹேத்வபக³மாத் பிதுர்வாங்மந:ப்ராணா: ஸ்வேந ஆதி⁴தை³விகேந ரூபேண ப்ருதி²வ்யக்³ந்யாத்³யாத்மநா பி⁴ந்நக⁴டப்ரதீ³பப்ரகாஶவத் ஸர்வம் ஆவிஶந்தி ; தை: ப்ராணை: ஸஹ பிதாபி ஆவிஶதி வாங்மந:ப்ராணாத்மபா⁴வித்வாத்பிது: ; அஹமஸ்ம்யநந்தா வாங்மந:ப்ராணா அத்⁴யாத்மாதி³பே⁴த³விஸ்தாரா: — இத்யேவம்பா⁴விதோ ஹி பிதா ; தஸ்மாத் ப்ராணாநுவ்ருத்தித்வம் பிதுர்ப⁴வதீதி யுக்தமுக்தம் — ஏபி⁴ரேவ ப்ராணை: ஸஹ புத்ரமாவிஶதீதி ; ஸர்வேஷாம் ஹ்யஸாவாத்மா ப⁴வதி புத்ரஸ்ய ச । ஏதது³க்தம் ப⁴வதி — யஸ்ய பிதுரேவமநுஶிஷ்ட: புத்ரோ ப⁴வதி ஸோ(அ)ஸ்மிந்நேவ லோகே வர்ததே புத்ரரூபேண நைவ ம்ருதோ மந்தவ்ய இத்யர்த²: ; ததா² ச ஶ்ருத்யந்தரே — ‘ஸோ(அ)ஸ்யாயமிதர ஆத்மா புண்யேப்⁴ய: கர்மப்⁴ய: ப்ரதிதீ⁴யதே’ (ஐ. உ. 2 । 1 । 4) இதி । அதே²தா³நீம் புத்ரநிர்வசநமாஹ — ஸ புத்ர: யதி³ கதா³சித் அநேந பித்ரா அக்ஷ்ணயா கோணச்சி²த்³ரதோ(அ)ந்தரா அக்ருதம் ப⁴வதி கர்தவ்யம் , தஸ்மாத் கர்தவ்யதாரூபாத்பித்ரா அக்ருதாத் ஸர்வஸ்மால்லோகப்ராப்திப்ரதிப³ந்த⁴ரூபாத் புத்ரோ முஞ்சதி மோசயதி தத்ஸர்வம் ஸ்வயமநுதிஷ்ட²ந்பூரயித்வா ; தஸ்மாத் பூரணேந த்ராயதே ஸ பிதரம் யஸ்மாத் , தஸ்மாத் , புத்ரோ நாம ; இத³ம் தத்புத்ரஸ்ய புத்ரத்வம் — யத்பிதுஶ்சி²த்³ரம் பூரயித்வா த்ராயதே । ஸ பிதா ஏவம்விதே⁴ந புத்ரேண ம்ருதோ(அ)பி ஸந் அம்ருத: அஸ்மிந்நேவ லோகே ப்ரதிதிஷ்ட²தி ஏவமஸௌ பிதா புத்ரேணேமம் மநுஷ்யலோகம் ஜயதி ; ந ததா² வித்³யாகர்மப்⁴யாம் தே³வலோகபித்ருலோகௌ, ஸ்வரூபலாப⁴ஸத்தாமாத்ரேண ; ந ஹி வித்³யாகர்மணீ ஸ்வரூபலாப⁴வ்யதிரேகேண புத்ரவத் வ்யாபாராந்தராபேக்ஷயா லோகஜயஹேதுத்வம் ப்ரதிபத்³யேதே । அத² க்ருதஸம்ப்ரத்திகம் பிதரம் ஏநம் ஏதே வாகா³த³ய: ப்ராணா: தை³வா: ஹைரண்யக³ர்பா⁴: அம்ருதா: அமரணத⁴ர்மாண ஆவிஶந்தி ॥

ப்ருதி²வ்யை சைநமக்³நேஶ்ச தை³வீ வாகா³விஶதி ஸா வை தை³வீ வாக்³யயா யத்³யதே³வ வத³தி தத்தத்³ப⁴வதி ॥ 18 ॥

கத²மிதி வக்ஷ்யதி — ப்ருதி²வ்யை சைநமித்யாதி³ । ஏவம் புத்ரகர்மாபரவித்³யாநாம் மநுஷ்யலோகபித்ருலோகதே³வலோகஸாத்⁴யார்த²தா ப்ரத³ர்ஶிதா ஶ்ருத்யா ஸ்வயமேவ ; அத்ர கேசித்³வாவதூ³கா: ஶ்ருத்யுக்தவிஶேஷார்தா²நபி⁴ஜ்ஞா: ஸந்த: புத்ராதி³ஸாத⁴நாநாம் மோக்ஷார்த²தாம் வத³ந்தி ; தேஷாம் முகா²பிதா⁴நம் ஶ்ருத்யேத³ம் க்ருதம் — ஜாயா மே ஸ்யாதி³த்யாதி³ பாங்க்தம் காம்யம் கர்மேத்யுபக்ரமேண, புத்ராதீ³நாம் ச ஸாத்⁴யவிஶேஷவிநியோகோ³பஸம்ஹாரேண ச ; தஸ்மாத் ருணஶ்ருதிரவித்³வத்³விஷயா ந பரமாத்மவித்³விஷயேதி ஸித்³த⁴ம் ; வக்ஷ்யதி ச — ‘கிம் ப்ரஜயா கரிஷ்யாமோ யேஷாம் நோ(அ)யமாத்மாயம் லோக:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 22) இதி -
கேசித்து பித்ருலோகதே³வலோகஜயோ(அ)பி பித்ருலோகதே³வலோகாப்⁴யாம் வ்யாவ்ருத்திரேவ ; தஸ்மாத் புத்ரகர்மாபரவித்³யாபி⁴: ஸமுச்சித்யாநுஷ்டி²தாபி⁴: த்ரிப்⁴ய ஏதேப்⁴யோ லோகேப்⁴யோ வ்யாவ்ருத்த: பரமாத்மவிஜ்ஞாநேந மோக்ஷமதி⁴க³ச்ச²தீதி பரம்பரயா மோக்ஷார்தா²ந்யேவ புத்ராதி³ஸாத⁴நாநி இச்ச²ந்தி ; தேஷாமபி முகா²பிதா⁴நாய இயமேவ ஶ்ருதிருத்தரா க்ருதஸம்ப்ரத்திகஸ்ய புத்ரிண: கர்மிண: த்ர்யந்நாத்மவித்³யாவித³: ப²லப்ரத³ர்ஶநாய ப்ரவ்ருத்தா । ந ச இத³மேவ ப²லம் மோக்ஷப²லமிதி ஶக்யம் வக்தும் , த்ர்யந்நஸம்ப³ந்தா⁴த் மேதா⁴தப:கார்யத்வாச்சாந்நாநாம் புந: புநர்ஜநயத இதி த³ர்ஶநாத் , ‘யத்³தை⁴தந்ந குர்யாத்க்ஷீயேத ஹ’ (ப்³ரு. உ. 1 । 5 । 2) இதி ச க்ஷயஶ்ரவணாத் , ஶரீரம் ஜ்யோதீரூபமிதி ச கார்யகரணத்வோபபத்தே:, ‘த்ரயம் வா இத³ம்’ (ப்³ரு. உ. 1 । 6 । 1) இதி ச நாமரூபகர்மாத்மகத்வேநோபஸம்ஹாராத் । ந ச இத³மேவ ஸாத⁴நத்ரயம் ஸம்ஹதம் ஸத் கஸ்யசிந்மோக்ஷார்த²ம் கஸ்யசித் த்ர்யந்நாத்மப²லமித்யஸ்மாதே³வ வாக்யாத³வக³ந்தும் ஶக்யம் , புத்ராதி³ஸாத⁴நாநாம் த்ர்யந்நாத்மப²லத³ர்ஶநேநைவ உபக்ஷீணத்வாத்³வாக்யஸ்ய ॥
ப்ருதி²வ்யை ப்ருதி²வ்யா: ச ஏநம் அக்³நேஶ்ச தை³வீ அதி⁴தை³வாத்மிகா வாக் ஏநம் க்ருதஸம்ப்ரத்திகம் ஆவிஶதி ; ஸர்வேஷாம் ஹி வாச உபாதா³நபூ⁴தா தை³வீ வாக் ப்ருதி²வ்யக்³நிலக்ஷணா ; ஸா ஹ்யாத்⁴யாத்மிகாஸங்கா³தி³தோ³ஷைர்நிருத்³தா⁴ । விது³ஷஸ்தத்³தோ³ஷாபக³மே ஆவரணப⁴ங்க³ இவோத³கம் ப்ரதீ³பப்ரகாஶவச்ச வ்யாப்நோதி ; ததே³தது³ச்யதே — ப்ருதி²வ்யா அக்³நேஶ்சைநம் தை³வீ வாகா³விஶதீதி । ஸா ச தை³வீ வாக் அந்ருதாதி³தோ³ஷரஹிதா ஶுத்³தா⁴, யயா வாசா தை³வ்யா யத்³யதே³வ ஆத்மநே பரஸ்மை வா வத³தி தத்தத் ப⁴வதி — அமோகா⁴ அப்ரதிப³த்³தா⁴ அஸ்ய வாக்³ப⁴வதீத்யர்த²: ॥

தி³வஶ்சைநமாதி³த்யாச்ச தை³வம் மந ஆவிஶதி தத்³வை தை³வம் மநோ யேநாநந்த்³யேவ ப⁴வத்யதோ² ந ஶோசதி ॥ 19 ॥

ததா² தி³வஶ்சைநமாதி³த்யாச்ச தை³வம் மந ஆவிஶதி — தச்ச தை³வம் மந:, ஸ்வபா⁴வநிர்மலத்வாத் ; யேந மநஸா அஸௌ ஆநந்த்³யேவ ப⁴வதி ஸுக்²யேவ ப⁴வதி ; அதோ² அபி ந ஶோசதி, ஶோகாதி³நிமித்தாஸம்யோகா³த் ॥

அத்³ப்⁴யஶ்சைநம் சந்த்³ரமஸஶ்ச தை³வ: ப்ராண ஆவிஶதி ஸ வை தை³வ: ப்ராணோ ய: ஸஞ்சரம்ஶ்சாஸஞ்சரம்ஶ்ச ந வ்யத²தே(அ)தோ² ந ரிஷ்யதி ஸ ஏவம்வித்ஸர்வேஷாம் பூ⁴தாநாமாத்மா ப⁴வதி யதை²ஷா தே³வதைவம் ஸ யதை²தாம் தே³வதாம் ஸர்வாணி பூ⁴தாந்யவந்த்யைவம் ஹைவம்வித³ம் ஸர்வாணி பூ⁴தாந்யவந்தி । யது³ கிஞ்சேமா: ப்ரஜா: ஶோசந்த்யமைவாஸாம் தத்³ப⁴வதி புண்யமேவாமும் க³ச்ச²தி ந ஹ வை தே³வாந்பாபம் க³ச்ச²தி ॥ 20 ॥

ததா² அத்³ப்⁴யஶ்சைநம் சந்த்³ரமஸஶ்ச தை³வ: ப்ராண ஆவிஶதி । ஸ வை தை³வ: ப்ராண: கிம்லக்ஷண இத்யுச்யதே — ய: ஸஞ்சரந் ப்ராணிபே⁴தே³ஷு அஸஞ்சரந் ஸமஷ்டிவ்யஷ்டிரூபேண — அத²வா ஸஞ்சரந் ஜங்க³மேஷு அஸஞ்சரந்ஸ்தா²வரேஷு — ந வ்யத²தே ந து³:க²நிமித்தேந ப⁴யேந யுஜ்யதே ; அதோ² அபி ந ரிஷ்யதி ந விநஶ்யதி ந ஹிம்ஸாமாபத்³யதே । ஸ: — யோ யதோ²க்தமேவம் வேத்தி த்ர்யந்நாத்மத³ர்ஶநம் ஸ: — ஸர்வேஷாம் பூ⁴தாநாமாத்மா ப⁴வதி, ஸர்வேஷாம் பூ⁴தாநாம் ப்ராணோ ப⁴வதி, ஸர்வேஷாம் பூ⁴தாநாம் மநோ ப⁴வதி, ஸர்வேஷாம் பூ⁴தாநாம் வாக்³ப⁴வதி — இத்யேவம் ஸர்வபூ⁴தாத்மதயா ஸர்வஜ்ஞோ ப⁴வதீத்யர்த²: — ஸர்வக்ருச்ச । யதை²ஷா பூர்வஸித்³தா⁴ ஹிரண்யக³ர்ப⁴தே³வதா ஏவமேவ நாஸ்ய ஸர்வஜ்ஞத்வே ஸர்வக்ருத்த்வே வா க்வசித்ப்ரதிகா⁴த: ; ஸ இதி தா³ர்ஷ்டாந்திகநிர்தே³ஶ: । கிஞ்ச யதை²தாம் ஹிரண்யக³ர்ப⁴தே³வதாம் இஜ்யாதி³பி⁴: ஸர்வாணி பூ⁴தாந்யவந்தி பாலயந்தி பூஜயந்தி, ஏவம் ஹ ஏவம்வித³ம் ஸர்வாணி பூ⁴தாந்யவந்தி — இஜ்யாதி³லக்ஷணாம் பூஜாம் ஸததம் ப்ரயுஞ்ஜத இத்யர்த²: ॥
அதே²த³மாஶங்க்யதே — ஸர்வப்ராணிநாமாத்மா ப⁴வதீத்யுக்தம் ; தஸ்ய ச ஸர்வப்ராணிகார்யகரணாத்மத்வே ஸர்வப்ராணிஸுக²து³:கை²: ஸம்ப³த்⁴யேதேதி — தந்ந । அபரிச்சி²ந்நபு³த்³தி⁴த்வாத் — பரிச்சி²ந்நாத்மபு³த்³தீ⁴நாம் ஹ்யாக்ரோஶாதௌ³ து³:க²ஸம்ப³ந்தோ⁴ த்³ருஷ்ட: -, அநேநாஹமாக்ருஷ்ட இதி ; அஸ்ய து ஸர்வாத்மநோ ய ஆக்ருஶ்யதே யஶ்சாக்ரோஶதி தயோராத்மத்வபு³த்³தி⁴விஶேஷாபா⁴வாத் ந தந்நிமித்தம் து³:க²முபபத்³யதே । மரணது³:க²வச்ச நிமித்தாபா⁴வாத் — யதா² ஹி கஸ்மிம்ஶ்சிந்ம்ருதே கஸ்யசித்³து³:க²முத்பத்³யதே — மமாஸௌ புத்ரோ ப்⁴ராதா சேதி — புத்ராதி³நிமித்தம் , தந்நிமித்தாபா⁴வே தந்மரணத³ர்ஶிநோ(அ)பி நைவ து³:க²முபஜாயதே, ததா² ஈஶ்வரஸ்யாபி அபரிச்சி²ந்நாத்மநோ மமதவதாதி³து³:க²நிமித்தமித்²யாஜ்ஞாநாதி³தோ³ஷாபா⁴வாத் நைவ து³:க²முபஜாயதே । ததே³தது³ச்யதே — யது³ கிஞ்ச யத்கிஞ்ச இமா: ப்ரஜா: ஶோசந்தி அமைவ ஸஹைவ ப்ரஜாபி⁴: தச்சோ²காதி³நிமித்தம் து³:க²ம் ஸம்யுக்தம் ப⁴வதி ஆஸாம் ப்ரஜாநாம் பரிச்சி²ந்நபு³த்³தி⁴ஜநிதத்வாத் ; ஸர்வாத்மநஸ்து கேந ஸஹ கிம் ஸம்யுக்தம் ப⁴வேத் வியுக்தம் வா । அமும் து ப்ராஜாபத்யே பதே³ வர்தமாநம் புண்யமேவ ஶுப⁴மேவ — ப²லமபி⁴ப்ரேதம் புண்யமிதி — நிரதிஶயம் ஹி தேந புண்யம் க்ருதம் , தேந தத்ப²லமேவ க³ச்ச²தி ; ந ஹ வை தே³வாந்பாபம் க³ச்ச²தி, பாபப²லஸ்யாவஸராபா⁴வாத் — பாபப²லம் து³:க²ம் ந க³ச்ச²தீத்யர்த²: ॥
‘த ஏதே ஸர்வ ஏவ ஸமா: ஸர்வே(அ)நந்தா:’ (ப்³ரு. உ. 1 । 5 । 13) இத்யவிஶேஷேண வாங்மந:ப்ராணாநாமுபாஸநமுக்தம் , ந அந்யதமக³தோ விஶேஷ உக்த: ; கிமேவமேவ ப்ரதிபத்தவ்யம் , கிம் வா விசார்யமாணே கஶ்சித்³விஶேஷோ வ்ரதமுபாஸநம் ப்ரதி ப்ரதிபத்தும் ஶக்யத இத்யுச்யதே —

அதா²தோ வ்ரதமீமாம்ஸா ப்ரஜாபதிர்ஹ கர்மாணி ஸஸ்ருஜே தாநி ஸ்ருஷ்டாந்யந்யோந்யேநாஸ்பர்த⁴ந்த வதி³ஷ்யாம்யேவாஹமிதி வாக்³த³த்⁴ரே த்³ரக்ஷ்யாம்யஹமிதி சக்ஷு: ஶ்ரோஷ்யாம்யஹமிதி ஶ்ரோத்ரமேவமந்யாநி கர்மாணி யதா²கர்ம தாநி ம்ருத்யு: ஶ்ரமோ பூ⁴த்வோபயேமே தாந்யாப்நோத்தாந்யாப்த்வா ம்ருத்யுரவாருந்த⁴ தஸ்மாச்ச்²ராம்யத்யேவ வாக்ஶ்ராம்யதி சக்ஷு: ஶ்ராம்யதி ஶ்ரோத்ரமதே²மமேவ நாப்நோத்³யோ(அ)யம் மத்⁴யம: ப்ராணஸ்தாநி ஜ்ஞாதும் த³த்⁴ரிரே । அயம் வை ந: ஶ்ரேஷ்டோ² ய: ஸஞ்சரம்ஶ்சாஸஞ்சரம்ஶ்ச ந வ்யத²தே(அ)தோ² ந ரிஷ்யதி ஹந்தாஸ்யைவ ஸர்வே ரூபமஸாமேதி த ஏதஸ்யைவ ஸர்வே ரூபமப⁴வம்ஸ்தஸ்மாதே³த ஏதேநாக்²யாயந்தே ப்ராணா இதி தேந ஹ வாவ தத்குலமாசக்ஷதே யஸ்மிந்குலே ப⁴வதி ய ஏவம் வேத³ ய உ ஹைவம்விதா³ ஸ்பர்த⁴தே(அ)நுஶுஷ்யத்யநுஶுஷ்ய ஹைவாந்ததோ ம்ரியத இத்யத்⁴யாத்மம் ॥ 21 ॥

அதா²த: அநந்தரம் வ்ரதமீமாம்ஸா உபாஸநகர்மவிசாரணேத்யர்த²: ; ஏஷாம் ப்ராணாநாம் கஸ்ய கர்ம வ்ரதத்வேந தா⁴ரயிதவ்யமிதி மீமாம்ஸா ப்ரவர்ததே । தத்ர ப்ரஜாபதி: ஹ — ஹ - ஶப்³த³: கிலார்தே² — ப்ரஜாபதி: கில ப்ரஜா: ஸ்ருஷ்ட்வா கர்மாணி கரணாநி வாகா³தீ³நி — கர்மார்தா²நி ஹி தாநீதி கர்மாணீத்யுச்யந்தே — ஸஸ்ருஜே ஸ்ருஷ்டவாந் வாகா³தீ³நி கரணாநீத்யர்த²: । தாநி புந: ஸ்ருஷ்டாநி அந்யோந்யேந இதரேதரம் அஸ்பர்த⁴ந்த ஸ்பர்தா⁴ம் ஸங்க⁴ர்ஷம் சக்ரு: ; கத²ம் ? வதி³ஷ்யாம்யேவ ஸ்வவ்யாபாராத்³வத³நாத³நுபரதைவ அஹம் ஸ்யாமிதி வாக்³வ்ரதம் த³த்⁴ரே த்⁴ருதவதீ — யத்³யந்யோ(அ)பி மத்ஸமோ(அ)ஸ்தி ஸ்வவ்யாபாராத³நுபரந்தும் ஶக்த:, ஸோ(அ)பி த³ர்ஶயத்வாத்மநோ வீர்யமிதி ; ததா² த்³ரக்ஷ்யாம்யஹமிதி சக்ஷு: ; ஶ்ரோஷ்யாம்யஹமிதி ஶ்ரோத்ரம் ; ஏவமந்யாநி கர்மாணி கரணாநி யதா²கர்ம — யத் யத் யஸ்ய கர்ம யதா²கர்ம — தாநி கரணாநி ம்ருத்யுர்மாரக: ஶ்ரம: ஶ்ரமரூபீ பூ⁴த்வா உபயேமே ஸஞ்ஜக்³ராஹ । கத²ம் ? தாநி கரணாநி ஸ்வவ்யாபாரே ப்ரவ்ருத்தாநி ஆப்நோத் ஶ்ரமரூபேண ஆத்மாநம் த³ர்ஶிதவாந் ; ஆப்த்வா ச தாநி அவாருந்த⁴ அவரோத⁴ம் க்ருதவாந்ம்ருத்யு: — ஸ்வகர்மப்⁴ய: ப்ரச்யாவிதவாநித்யர்த²: । தஸ்மாத³த்³யத்வே(அ)பி வத³நே ஸ்வகர்மணி ப்ரவ்ருத்தா வாக் ஶ்ராம்யத்யேவ ஶ்ரமரூபிணா ம்ருத்யுநா ஸம்யுக்தா ஸ்வகர்மத: ப்ரச்யவதே ; ததா² ஶ்ராம்யதி சக்ஷு: ; ஶ்ராம்யதி ஶ்ரோத்ரம் । அதே²மமேவ முக்²யம் ப்ராணம் ந ஆப்நோத் ந ப்ராப்தவாந்ம்ருத்யு: ஶ்ரமரூபீ — யோ(அ)யம் மத்⁴யம: ப்ராண: தம் । தேநாத்³யத்வே(அ)ப்யஶ்ராந்த ஏவ ஸ்வகர்மணி ப்ரவர்ததே । தாநீதராணி கரணாநி தம் ஜ்ஞாதும் த³த்⁴ரிரே த்⁴ருதவந்தி மந: ; அயம் வை ந: அஸ்மாகம் மத்⁴யே ஶ்ரேஷ்ட²: ப்ரஶஸ்யதம: அப்⁴யதி⁴க:, யஸ்மாத் ய: ஸஞ்சரம்ஶ்சாஸஞ்சரம்ஶ்ச ந வ்யத²தே, அதோ² ந ரிஷ்யதி — ஹந்த இதா³நீமஸ்யைவ ப்ராணஸ்ய ஸர்வே வயம் ரூபமஸாம ப்ராணமாத்மத்வேந ப்ரதிபத்³யேமஹி — ஏவம் விநிஶ்சித்ய தே ஏதஸ்யைவ ஸர்வே ரூபமப⁴வந் ப்ராணரூபமேவ ஆத்மத்வேந ப்ரதிபந்நா: ப்ராணவ்ரதமேவ த³த்⁴ரிரே — அஸ்மத்³வ்ரதாநி ந ம்ருத்யோர்வாரணாய பர்யாப்தாநீதி । யஸ்மாத்ப்ராணேந ரூபேண ரூபவந்தீதராணி கரணாநி சலநாத்மநா ஸ்வேந ச ப்ரகாஶாத்மநா ; ந ஹி ப்ராணாத³ந்யத்ர சலநாத்மகத்வோபபத்தி: ; சலநவ்யாபாரபூர்வகாண்யேவ ஹி ஸர்வதா³ ஸ்வவ்யாபாரேஷு லக்ஷ்யந்தே — தஸ்மாத் ஏதே வாகா³த³ய: ஏதேந ப்ராணாபி⁴தா⁴நேந ஆக்²யாயந்தே அபி⁴தீ⁴யந்தே — ப்ராணா இத்யேவம் । ய ஏவம் ப்ராணாத்மதாம் ஸர்வகரணாநாம் வேத்தி ப்ராணஶப்³தா³பி⁴தே⁴யத்வம் ச, தேந ஹ வாவ தேநைவ விது³ஷா தத்குலமாசக்ஷதே லௌகிகா:, யஸ்மிந்குலே ஸ வித்³வாந் ஜாதோ ப⁴வதி — தத்குலம் வித்³வந்நாம்நைவ ப்ரதி²தம் ப⁴வதி — அமுஷ்யேத³ம் குலமிதி — யதா² தாபத்ய இதி । ய ஏவம் யதோ²க்தம் வேத³ வாகா³தீ³நாம் ப்ராணரூபதாம் ப்ராணாக்²யத்வம் ச, தஸ்யைதத்ப²லம் । கிஞ்ச ய: கஶ்சித் உ ஹ ஏவம்விதா³ ப்ராணாத்மத³ர்ஶிநா ஸ்பர்த⁴தே தத்ப்ரதிபக்ஷீ ஸந் ஸ: அஸ்மிந்நேவ ஶரீரே அநுஶுஷ்யதி ஶோஷமுபக³ச்ச²தி ; அநுஶுஷ்ய ஹைவ ஶோஷம் க³த்வைவ அந்தத: அந்தே ம்ரியதே, ந ஸஹஸா அநுபத்³ருதோ ம்ரியதே । இத்யேவமுக்தமத்⁴யாத்மம் ப்ராணாத்மத³ர்ஶநமிதி உக்தோபஸம்ஹார: அதி⁴தை³வதப்ரத³ர்ஶநார்த²: ॥

அதா²தி⁴தை³வதம் ஜ்வலிஷ்யாம்யேவாஹமித்யக்³நிர்த³த்⁴ரே தப்ஸ்யாம்யஹமித்யாதி³த்யோ பா⁴ஸ்யாம்யஹமிதி சந்த்³ரமா ஏவமந்யா தே³வதா யதா²தை³வதம் ஸ யதை²ஷாம் ப்ராணாநாம் மத்⁴யம: ப்ராண ஏவமேதாஸாம் தே³வதாநாம் வாயுர்ம்லோசந்தி ஹ்யந்யா தே³வதா ந வாயு: ஸைஷாநஸ்தமிதா தே³வதா யத்³வாயு: ॥ 22 ॥

அத² அநந்தரம் அதி⁴தை³வதம் தே³வதாவிஷயம் த³ர்ஶநமுச்யதே । கஸ்ய தே³வதாவிஶேஷஸ்ய வ்ரததா⁴ரணம் ஶ்ரேய இதி மீமாம்ஸ்யதே । அத்⁴யாத்மவத்ஸர்வம் । ஜ்வலிஷ்யாம்யேவாஹமித்யக்³நிர்த³த்⁴ரே ; தப்ஸ்யாம்யஹமித்யாதி³த்ய: ; பா⁴ஸ்யாம்யஹமிதி சந்த்³ரமா: ; ஏவமந்யா தே³வதா யதா²தை³வதம் । ஸ: அத்⁴யாத்மம் வாகா³தீ³நாமேஷாம் ப்ராணாநாம் மத்⁴யே மத்⁴யம: ப்ராணோ ம்ருத்யுநா அநாப்த: ஸ்வகர்மணோ ந ப்ரச்யாவித: ஸ்வேந ப்ராணவ்ரதேநாப⁴க்³நவ்ரதோ யதா², ஏவம் ஏதாஸாமக்³ந்யாதீ³நாம் தே³வதாநாம் வாயுரபி । ம்லோசந்தி அஸ்தம் யந்தி ஸ்வகர்மப்⁴ய உபரமந்தே — யதா² அத்⁴யாத்மம் வாகா³த³யோ(அ)ந்யா தே³வதா அக்³ந்யாத்³யா: ; ந வாயுரஸ்தம் யாதி — யதா² மத்⁴யம: ப்ராண: ; அத: ஸைஷா அநஸ்தமிதா தே³வதா யத்³வாயு: யோ(அ)யம் வாயு: । ஏவமத்⁴யாத்மமதி⁴தை³வம் ச மீமாம்ஸித்வா நிர்தா⁴ரிதம் — ப்ராணவாய்வாத்மநோர்வ்ரதமப⁴க்³நமிதி ॥

அதை²ஷ ஶ்லோகோ ப⁴வதி யதஶ்சோதே³தி ஸூர்யோ(அ)ஸ்தம் யத்ர ச க³ச்ச²தீதி ப்ராணாத்³வா ஏஷ உதே³தி ப்ராணே(அ)ஸ்தமேதி தம் தே³வாஶ்சக்ரிரே த⁴ர்மம் ஸ ஏவாத்³ய ஸ உ ஶ்வ இதி யத்³வா ஏதே(அ)முர்ஹ்யத்⁴ரியந்த ததே³வாப்யத்³ய குர்வந்தி । தஸ்மாதே³கமேவ வ்ரதம் சரேத்ப்ராண்யாச்சைவாபாந்யாச்ச நேந்மா பாப்மா ம்ருத்யுராப்நுவதி³தி யத்³யு சரேத்ஸமாபிபயிஷேத்தேநோ ஏதஸ்யை தே³வதாயை ஸாயுஜ்யம் ஸலோகதாம் ஜயதி ॥ 23 ॥

அதை²தஸ்யைவார்த²ஸ்ய ப்ரகாஶக: ஏஷ ஶ்லோகோ மந்த்ரோ ப⁴வதி । யதஶ்ச யஸ்மாத்³வாயோ: உதே³தி உத்³க³ச்ச²தி ஸூர்ய:, அத்⁴யாத்மம் ச சக்ஷுராத்மநா ப்ராணாத் — அஸ்தம் ச யத்ர வாயௌ ப்ராணே ச க³ச்ச²தி அபரஸந்த்⁴யாஸமயே ஸ்வாபஸமயே ச புருஷஸ்ய — தம் தே³வா: தம் த⁴ர்மம் தே³வா: சக்ரிரே த்⁴ருதவந்த: வாகா³த³யோ(அ)க்³ந்யாத³யஶ்ச ப்ராணவ்ரதம் வாயுவ்ரதம் ச புரா விசார்ய । ஸ ஏவ அத்³ய இதா³நீம் ஶ்வோ(அ)பி ப⁴விஷ்யத்யபி காலே அநுவர்த்யதே அநுவர்திஷ்யதே ச தே³வைரித்யபி⁴ப்ராய: । தத்ரேமம் மந்த்ரம் ஸங்க்ஷேபதோ வ்யாசஷ்டே ப்³ராஹ்மணம் — ப்ராணாத்³வா ஏஷ ஸூர்ய உதே³தி ப்ராணே(அ)ஸ்தமேதி । தம் தே³வாஶ்சக்ரிரே த⁴ர்மம் ஸ ஏவாத்³ய ஸ உ ஶ்வ இத்யஸ்ய கோ(அ)ர்த² இத்யுச்யதே — யத் வை ஏதே வ்ரதம் அமுர்ஹி அமுஷ்மிந்காலே வாகா³த³யோ(அ)க்³ந்யாத³யஶ்ச ப்ராணவ்ரதம் வாயுவ்ரதம் ச அத்⁴ரியந்த, ததே³வாத்³யாபி குர்வந்தி அநுவர்தந்தே அநுவர்திஷ்யந்தே ச ; வ்ரதம் தயோரப⁴க்³நமேவ । யத்து வாகா³தி³வ்ரதம் அக்³ந்யாதி³வ்ரதம் ச தத்³ப⁴க்³நமேவ, தேஷாம் அஸ்தமயகாலே ஸ்வாபகாலே ச வாயௌ ப்ராணே ச நிம்லுக்தித³ர்ஶநாத் । அதை²தத³ந்யத்ரோக்தம் — ‘யதா³ வை புருஷ: ஸ்வபிதி ப்ராணம் தர்ஹி வாக³ப்யேதி ப்ராணம் மந: ப்ராணம் சக்ஷு: ப்ராணம் ஶ்ரோத்ரம் யதா³ ப்ரபு³த்⁴யதே ப்ராணாதே³வாதி⁴ புநர்ஜாயந்த இத்யத்⁴யாத்மமதா²தி⁴தை³வதம் யதா³ வா அக்³நிரநுக³ச்ச²தி வாயும் தர்ஹ்யநூத்³வாதி தஸ்மாதே³நமுத³வாஸீதி³த்யாஹுர்வாயும் ஹ்யநூத்³வாதி யதா³தி³த்யோ(அ)ஸ்தமேதி வாயும் தர்ஹி ப்ரவிஶதி வாயும் சந்த்³ரமா வாயௌ தி³ஶ: ப்ரதிஷ்டி²தா வாயோரேவாதி⁴ புநர்ஜாயந்தே’ (ஶத. ப்³ரா. 10 । 3 । 3 । 6, 8) இதி । யஸ்மாத் ஏததே³வ வ்ரதம் வாகா³தி³ஷு அக்³ந்யாதி³ஷு ச அநுக³தம் யதே³தத் வாயோஶ்ச ப்ராணஸ்ய ச பரிஸ்பந்தா³த்மகத்வம் ஸர்வை: தே³வைரநுவர்த்யமாநம் வ்ரதம் — தஸ்மாத் அந்யோ(அ)ப்யேகமேவ வ்ரதம் சரேத் ; கிம் தத் ? ப்ராண்யாத் ப்ராணநவ்யாபாரம் குர்யாத் அபாந்யாத் அபாநநவ்யாபாரம் ச ; ந ஹி ப்ராணாபாநவ்யாபாரஸ்ய ப்ராணநாபாநநலக்ஷணஸ்யோபரமோ(அ)ஸ்தி ; தஸ்மாத்ததே³வ ஏகம் வ்ரதம் சரேத் ஹித்வேந்த்³ரியாந்தரவ்யாபாரம் — நேத் மா மாம் பாப்மா ம்ருத்யு: ஶ்ரமரூபீ ஆப்நுவத் ஆப்நுயாத் — நேச்ச²ப்³த³: பரிப⁴யே — யத்³யஹமஸ்மாத்³வ்ரதாத்ப்ரச்யுத: ஸ்யாம் , க்³ரஸ்த ஏவாஹம் ம்ருத்யுநேத்யேவம் த்ரஸ்தோ தா⁴ரயேத்ப்ராணவ்ரதமித்யபி⁴ப்ராய: । யதி³ கதா³சித் உ சரேத் ப்ராரபே⁴த ப்ராணவ்ரதம் , ஸமாபிபயிஷேத் ஸமாபயிதுமிச்சே²த் ; யதி³ ஹி அஸ்மாத்³வ்ரதாது³பரமேத் ப்ராண: பரிபூ⁴த: ஸ்யாத் தே³வாஶ்ச ; தஸ்மாத்ஸமாபயேதே³வ । தேந உ தேந அநேந வ்ரதேந ப்ராணாத்மப்ரதிபத்த்யா ஸர்வபூ⁴தேஷு — வாகா³த³ய: அக்³ந்யாத³யஶ்ச மதா³த்மகா ஏவ, அஹம் ப்ராண ஆத்மா ஸர்வபரிஸ்பந்த³க்ருத் ஏவம் தேநாநேந வ்ரததா⁴ரணேந ஏதஸ்யா ஏவ ப்ராணதே³வதாயா: ஸாயுஜ்யம் ஸயுக்³பா⁴வம் ஏகாத்மத்வம் ஸலோகதாம் ஸமாநலோகதாம் வா ஏகஸ்தா²நத்வம் — விஜ்ஞாநமாந்த்³யாபேக்ஷமேதத் — ஜயதி ப்ராப்நோதீதி ॥
இதி ப்ரத²மாத்⁴யாயஸ்ய பஞ்சமம் ப்³ராஹ்மணம் ॥

ஷஷ்ட²ம் ப்³ராஹ்மணம்

த்ரயம் வா இத³ம் நாம ரூபம் கர்ம தேஷாம் நாம்நாம் வாகி³த்யேததே³ஷாமுக்த²மதோ ஹி ஸர்வாணி நாமாந்யுத்திஷ்ட²ந்தி । ஏததே³ஷாம் ஸாமைதத்³தி⁴ ஸர்வைர்நாமபி⁴: ஸமமேததே³ஷாம் ப்³ரஹ்மைதத்³தி⁴ ஸர்வாணி நாமாநி பி³ப⁴ர்தி ॥ 1 ॥

யதே³தத³வித்³யாவிஷயத்வேந ப்ரஸ்துதம் ஸாத்⁴யஸாத⁴நலக்ஷணம் வ்யாக்ருதம் ஜக³த் ப்ராணாத்மப்ராப்த்யந்தோத்கர்ஷவத³பி ப²லம் , யா சைதஸ்ய வ்யாகரணாத்ப்ராக³வஸ்தா² அவ்யாக்ருதஶப்³த³வாச்யா — வ்ருக்ஷபீ³ஜவத் ஸர்வமேதத் த்ரயம் ; கிம் தத்த்ரயமித்யுச்யதே — நாம ரூபம் கர்ம சேதி அநாத்மைவ — ந ஆத்மா யத்ஸாக்ஷாத³பரோக்ஷாத்³ப்³ரஹ்ம ; தஸ்மாத³ஸ்மாத்³விரஜ்யேதேத்யேவமர்த²: த்ரயம் வா இத்யாத்³யாரம்ப⁴: । ந ஹ்யஸ்மாத் அநாத்மந: அவ்யாவ்ருத்தசித்தஸ்ய ஆத்மாநமேவ லோகம் அஹம் ப்³ரஹ்மாஸ்மீத்யுபாஸிதும் பு³த்³தி⁴: ப்ரவர்ததே, பா³ஹ்யப்ரத்யகா³த்மப்ரவ்ருத்த்யோர்விரோதா⁴த் । ததா² ச காட²கே — ‘பராஞ்சி கா²நி வ்யத்ருணத்ஸ்வயம்பூ⁴ஸ்தஸ்மாத்பராங்பஶ்யதி நாந்தராத்மந் । கஶ்சித்³தீ⁴ர: ப்ரத்யகா³த்மாநமைக்ஷதா³வ்ருத்தசக்ஷுரம்ருதத்வமிச்ச²ந்’ (க . 2 । 1 । 1) இத்யாதி³ ॥
கத²ம் புந: அஸ்ய வ்யாக்ருதாவ்யாக்ருதஸ்ய க்ரியாகாரகப²லாத்மந: ஸம்ஸாரஸ்ய நாமரூபகர்மாத்மகதைவ, ந புநராத்மத்வம் — இத்யேதத்ஸம்பா⁴வயிதும் ஶக்யத இதி । அத்ரோச்யதே — தேஷாம் நாம்நாம் யதோ²பந்யஸ்தாநாம் — வாகி³தி ஶப்³த³ஸாமாந்யமுச்யதே, ‘ய: கஶ்ச ஶப்³தோ³ வாகே³வ ஸா’ (ப்³ரு. உ. 1 । 5 । 3) இத்யுக்தத்வாத் வாகி³த்யேதஸ்ய ஶப்³த³ஸ்ய யோ அர்த²: ஶப்³த³ஸாமாந்யமாத்ரம் ஏதத் ஏதேஷாம் நாமவிஶேஷாணாம் உக்த²ம் காரணம் உபாதா³நம் , ஸைந்த⁴வலவணகணாநாமிவ ஸைந்த⁴வாசல: ; ததா³ஹ — அதோ ஹி அஸ்மாந்நாமஸாமாந்யாத் ஸர்வாணி நாமாநி யஜ்ஞத³த்தோ தே³வத³த்த இத்யேவமாதி³ப்ரவிப⁴கா³நி உத்திஷ்ட²ந்தி உத்பத்³யந்தே ப்ரவிப⁴ஜ்யந்தே, லவணாசலாதி³வ லவணகணா: ; கார்யம் ச காரணேநாவ்யதிரிக்தம் । ததா² விஶேஷாணாம் ச ஸாமாந்யே(அ)ந்தர்பா⁴வாத் — கத²ம் ஸாமாந்யவிஶேஷபா⁴வ இதி — ஏதத் ஶப்³த³ஸாமாந்யம் ஏஷாம் நாமவிஶேஷாணாம் ஸாம, ஸமத்வாத்ஸாம, ஸாமாந்யமித்யர்த²: ; ஏதத் ஹி யஸ்மாத் ஸர்வைர்நாமபி⁴: ஆத்மவிஶேஷை: ஸமம் । கிஞ்ச ஆத்மலாபா⁴விஶேஷாச்ச நாமவிஶேஷாணாம் — யஸ்ய ச யஸ்மாதா³த்மலாபோ⁴ ப⁴வதி, ஸ தேநாப்ரவிப⁴க்தோ த்³ருஷ்ட:, யதா² க⁴டாதீ³நாம் ம்ருதா³ ; கத²ம் நாமவிஶேஷாணாமாத்மலாபோ⁴ வாச இத்யுச்யதே — யத ஏததே³ஷாம் வாக்ஶப்³த³வாச்யம் வஸ்து ப்³ரஹ்ம ஆத்மா, ததோ ஹ்யாத்மலாபோ⁴ நாம்நாம் , ஶப்³த³வ்யதிரிக்தஸ்வரூபாநுபபத்தே: ; தத்ப்ரதிபாத³யதி — ஏதத் ஶப்³த³ஸாமாந்யம் ஹி யஸ்மாத் ஶப்³த³விஶேஷாந் ஸர்வாணி நாமாநி பி³ப⁴ர்தி தா⁴ரயதி ஸ்வரூபப்ரதா³நேந । ஏவம் கார்யகாரணத்வோபபத்தே: ஸாமாந்யவிஶேஷோபபத்தே: ஆத்மப்ரதா³நோபபத்தேஶ்ச நாமவிஶேஷாணாம் ஶப்³த³மாத்ரதா ஸித்³தா⁴ । ஏவமுத்தரயோரபி ஸர்வம் யோஜ்யம் யதோ²க்தம் ॥

அத² ரூபாணாம் சக்ஷுரித்யேததே³ஷாமுக்த²மதோ ஹி ஸர்வாணி ரூபாண்யுத்திஷ்ட²ந்த்யேததே³ஷாம் ஸாமைதத்³தி⁴ ஸர்வை ரூபை: ஸமமேததே³ஷாம் ப்³ரஹ்மைதத்³தி⁴ ஸர்வாணி ரூபாணி பி³ப⁴ர்தி ॥ 2 ॥

அதே²தா³நீம் ரூபாணாம் ஸிதாஸிதப்ரப்⁴ருதீநாம் — சக்ஷுரிதி சக்ஷுர்விஷயஸாமாந்யம் சக்ஷு:ஶப்³தா³பி⁴தே⁴யம் ரூபஸாமாந்யம் ப்ரகாஶ்யமாத்ரமபி⁴தீ⁴யதே । அதோ ஹி ஸர்வாணி ரூபாண்யுத்திஷ்ட²ந்தி, ஏததே³ஷாம் ஸாம, ஏதத்³தி⁴ ஸர்வை ரூபை: ஸமம் , ஏததே³ஷாம் ப்³ரஹ்ம, ஏதத்³தி⁴ ஸர்வாணி ரூபாணி பி³ப⁴ர்தி ॥

அத² கர்மணாமாத்மேத்யேததே³ஷாமுக்த²மதோ ஹி ஸர்வாணி கர்மாண்யுத்திஷ்ட²ந்த்யேததே³ஷாம் ஸா மைதத்³தி⁴ ஸர்வை: கர்மபி⁴: ஸமமேததே³ஷாம் ப்³ரஹ்மைதத்³தி⁴ ஸர்வாணி கர்மாணி பி³ப⁴ர்தி ததே³தத்த்ரயம் ஸதே³கமயமாத்மாத்மோ ஏக: ஸந்நேதத்த்ரயம் ததே³தத³ம்ருதம் ஸத்த்யேந ச்ச²ந்நம் ப்ராணோ வா அம்ருதம் நாமரூபே ஸத்த்யம் தாப்⁴யாமயம் ப்ராணஶ்ச²ந்ந: ॥ 3 ॥

அதே²தா³நீம் ஸர்வகர்மவிஶேஷாணாம் மநநத³ர்ஶநாத்மகாநாம் சலநாத்மகாநாம் ச க்ரியாஸாமாந்யமாத்ரே(அ)ந்தர்பா⁴வ உச்யதே ; கத²ம் ? ஸர்வேஷாம் கர்மவிஶேஷாணாம் , ஆத்மா ஶரீரம் ஸாமாந்யம் ஆத்மா — ஆத்மந: கர்ம ஆத்மேத்யுச்யதே ; ஆத்மநா ஹி ஶரீரேண கர்ம கரோதி — இத்யுக்தம் ; ஶரீரே ச ஸர்வம் கர்மாபி⁴வ்யஜ்யதே ; அத: தாத்ஸ்த்²யாத் தச்ச²ப்³த³ம் கர்ம — கர்மஸாமாந்யமாத்ரம் ஸர்வேஷாமுக்த²மித்யாதி³ பூர்வவத் । ததே³தத்³யதோ²க்தம் நாம ரூபம் கர்ம த்ரயம் இதரேதராஶ்ரயம் இதரேதராபி⁴வ்யக்திகாரணம் இதரேதரப்ரலயம் ஸம்ஹதம் — த்ரித³ண்ட³விஷ்டம்ப⁴வத் — ஸத் ஏகம் । கேநாத்மநைகத்வமித்யுச்யதே — அயமாத்மா அயம் பிண்ட³: கார்யகரணாத்மஸங்கா⁴த: ததா² அந்நத்ரயே வ்யாக்²யாத: — ‘ஏதந்மயோ வா அயமாத்மா’ (ப்³ரு. உ. 1 । 5 । 3) இத்யாதி³நா ; ஏதாவத்³தீ⁴த³ம் ஸர்வம் வ்யாக்ருதமவ்யாக்ருதம் ச யது³த நாம ரூபம் கர்மேதி ; ஆத்மா உ ஏகோ(அ)யம் கார்யகரணஸங்கா⁴த: ஸந் அத்⁴யாத்மாதி⁴பூ⁴தாதி⁴தை³வபா⁴வேந வ்யவஸ்தி²தம் ஏததே³வ த்ரயம் நாம ரூபம் கர்மேதி । ததே³தத் வக்ஷ்யமாணம் ; அம்ருதம் ஸத்த்யேந ச்ச²ந்நமித்யேதஸ்ய வாக்ஸ்யார்த²மாஹ — ப்ராணோ வா அம்ருதம் கரணாத்மக: அந்தருபஷ்டம்ப⁴க: ஆத்மபூ⁴த: அம்ருத: அவிநாஶீ ; நாமரூபே ஸத்த்யம் கார்யாத்மகே ஶரீராவஸ்தே² ; க்ரியாத்மகஸ்து ப்ராண: தயோருபஷ்டம்ப⁴க: பா³ஹ்யாப்⁴யாம் ஶரீராத்மகாப்⁴யாமுபஜநாபாயத⁴ர்மிப்⁴யாம் மர்த்யாப்⁴யாம் ச²ந்ந: அப்ரகாஶீக்ருத: । ஏததே³வ ஸம்ஸாரஸதத்த்வமவித்³யாவிஷயம் ப்ரத³ர்ஶிதம் ; அத ஊர்த்⁴வம் வித்³யாவிஷய ஆத்மா அதி⁴க³ந்தவ்ய இதி சதுர்த² ஆரப்⁴யதே ॥
இதி ஶ்ரீமத்பரமஹம்ஸபரிவ்ராஜகாசார்யஸ்ய ஶ்ரீகோ³விந்த³ப⁴க³வத்பூஜ்யபாத³ஶிஷ்யஸ்ய ஶ்ரீமச்ச²ங்கரப⁴க³வத: க்ருதௌ ப்³ருஹதா³ரண்யகோபநிஷத்³பா⁴ஷ்யே ப்ரத²மோ(அ)த்⁴யாய: ॥

த்³விதீயோ(அ)த்⁴யாய:

ப்ரத²மம் ப்³ராஹ்மணம்

ஆத்மேத்யேவோபாஸீத ; தத³ந்வேஷணே ச ஸர்வமந்விஷ்டம் ஸ்யாத் ; ததே³வ ச ஆத்மதத்த்வம் ஸர்வஸ்மாத் ப்ரேயஸ்த்வாத³ந்வேஷ்டவ்யம் — ஆத்மாநமேவாவேத³ஹம் ப்³ரஹ்மாஸ்மீதி — ஆத்மதத்த்வமேகம் வித்³யாவிஷய: । யஸ்து பே⁴த³த்³ருஷ்டிவிஷய: ஸ: — அந்யோ(அ)ஸாவந்யோ(அ)ஹமஸ்மீதி ந ஸ வேதே³தி — அவித்³யாவிஷய: । ‘ஏகதை⁴வாநுத்³ரஷ்டவ்யம்’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 20) ‘ம்ருத்யோ: ஸ ம்ருத்யுமாப்நோதி ய இஹ நாநேவ பஶ்யதி’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 19) இத்யேவமாதி³பி⁴: ப்ரவிப⁴க்தௌ வித்³யாவித்³யாவிஷயௌ ஸர்வோபநிஷத்ஸு । தத்ர ச அவித்³யாவிஷய: ஸர்வ ஏவ ஸாத்⁴யஸாத⁴நாதி³பே⁴த³விஶேஷவிநியோகே³ந வ்யாக்²யாத: ஆ த்ருதீயாத்⁴யாயபரிஸமாப்தே: । ஸ ச வ்யாக்²யாதோ(அ)வித்³யாவிஷய: ஸர்வ ஏவ த்³விப்ரகார: — அந்த:ப்ராண உபஷ்டம்ப⁴கோ க்³ருஹஸ்யேவ ஸ்தம்பா⁴தி³லக்ஷண: ப்ரகாஶகோ(அ)ம்ருத:, பா³ஹ்யஶ்ச கார்யலக்ஷணோ(அ)ப்ரகாஶக உபஜநாபாயத⁴ர்மக: த்ருணகுஶம்ருத்திகாஸமோ க்³ருஹஸ்யேவ ஸத்யஶப்³த³வாச்யோ மர்த்ய: ; தேந அம்ருதஶப்³த³வாச்ய: ப்ராண: ச²ந்ந இதி ச உபஸம்ஹ்ருதம் । ஸ ஏவ ச ப்ராணோ பா³ஹ்யாதா⁴ரபே⁴தே³ஷ்வநேகதா⁴ விஸ்த்ருத: । ப்ராண ஏகோ வேத³ இத்யுச்யதே । தஸ்யைவ பா³ஹ்ய: பிண்ட³ ஏக: ஸாதா⁴ரண: — விராட் வைஶ்வாநர: ஆத்மா புருஷவித⁴: ப்ரஜாபதி: க: ஹிரண்யக³ர்ப⁴: — இத்யாதி³பி⁴: பிண்ட³ப்ரதா⁴நை: ஶப்³தை³ராக்²யாயதே ஸூர்யாதி³ப்ரவிப⁴க்தகரண: । ஏகம் ச அநேகம் ச ப்³ரஹ்ம ஏதாவதே³வ, நாத: பரமஸ்தி ப்ரத்யேகம் ச ஶரீரபே⁴தே³ஷு பரிஸமாப்தம் சேதநாவத் கர்த்ரு போ⁴க்த்ரு ச — இதி அவித்³யாவிஷயமேவ ஆத்மத்வேநோபக³தோ கா³ர்க்³யோ ப்³ராஹ்மணோ வக்தா உபஸ்தா²ப்யதே । தத்³விபரீதாத்மத்³ருக் அஜாதஶத்ரு: ஶ்ரோதா । ஏவம் ஹி யத: பூர்வபக்ஷஸித்³தா⁴ந்தாக்²யாயிகாரூபேண ஸமர்ப்யமாணோ(அ)ர்த²: ஶ்ரோதுஶ்சித்தஸ்ய வஶமேதி ; விபர்யயே ஹி தர்கஶாஸ்த்ரவத்கேவலார்தா²நுக³மவாக்யை: ஸமர்ப்யமாணோ து³ர்விஜ்ஞேய: ஸ்யாத் அத்யந்தஸூக்ஷ்மத்வாத்³வஸ்துந: ; ததா² ச காட²கே — ‘ஶ்ரவணாயாபி ப³ஹுபி⁴ர்யோ ந லப்⁴ய:’ (க. உ. 1 । 2 । 7) இத்யாதி³வாக்யை: ஸுஸம்ஸ்க்ருததே³வபு³த்³தி⁴க³ம்யத்வம் ஸாமாந்யமாத்ரபு³த்³த்⁴யக³ம்யத்வம் ச ஸப்ரபஞ்சம் த³ர்ஶிதம் ; ‘ஆசார்யவாந்புருஷோ வேத³’ (சா². உ. 6 । 14 । 2) ‘ஆசார்யாத்³தை⁴வ வித்³யா’ (சா². உ. 4 । 4 । 3) இதி ச ச்சா²ந்தோ³க்³யே ; ‘உபதே³க்ஷ்யந்தி தே ஜ்ஞாநம் ஜ்ஞாநிநஸ்தத்த்வத³ர்ஶிந:’ (ப⁴. கீ³. 4 । 37) இதி ச கீ³தாஸு ; இஹாபி ச ஶாகல்யயாஜ்ஞவல்க்யஸம்வாதே³நாதிக³ஹ்வரத்வம் மஹதா ஸம்ரம்பே⁴ண ப்³ரஹ்மணோ வக்ஷ்யதி — தஸ்மாத் ஶ்லிஷ்ட ஏவ ஆக்²யாயிகாரூபேண பூர்வபக்ஷஸித்³தா⁴ந்தரூபமாபாத்³ய வஸ்துஸமர்பணார்த² ஆரம்ப⁴: । ஆசாரவித்⁴யுபதே³ஶார்த²ஶ்ச — ஏவமாசாரவதோர்வக்த்ருஶ்ரோத்ரோராக்²யாயிகாநுக³தோ(அ)ர்தோ²(அ)வக³ம்யதே । கேவலதர்கபு³த்³தி⁴நிஷேதா⁴ர்தா² ச ஆக்²யாயிகா — ‘நைஷா தர்கேண மதிராபநேயா’ (க. உ. 1 । 2 । 9) ‘ந தர்கஶாஸ்த்ரத³க்³தா⁴ய’ (மோ. த⁴. 247 । 18) இதி ஶ்ருதிஸ்ம்ருதிப்⁴யாம் । ஶ்ரத்³தா⁴ ச ப்³ரஹ்மவிஜ்ஞாநே பரமம் ஸாத⁴நமித்யாக்²யாயிகார்த²: ; ததா² ஹி கா³ர்க்³யாஜாதஶத்ர்வோரதீவ ஶ்ரத்³தா⁴லுதா த்³ருஶ்யத ஆக்²யாயிகாயாம் ; ‘ஶ்ரத்³தா⁴வாம்ல்லப⁴தே ஜ்ஞாநம்’ (ப⁴. கீ³. 4 । 30) இதி ச ஸ்ம்ருதி: ॥

ஓம் । த்³ருப்தபா³லாகிர்ஹாநூசாநோ கா³ர்க்³ய ஆஸ ஸ ஹோவாசாஜாதஶத்ரும் காஶ்யம் ப்³ரஹ்ம தே ப்³ரவாணீதி ஸ ஹோவாசாஜாதஶத்ரு: ஸஹஸ்ரமேதஸ்யாம் வாசி த³த்³மோ ஜநகோ ஜநக இதி வை ஜநா தா⁴வந்தீதி ॥ 1 ॥

தத்ர பூர்வபக்ஷவாதீ³ அவித்³யாவிஷயப்³ரஹ்மவித் த்³ருப்தபா³லாகி: - த்³ருப்த: க³ர்வித: அஸம்யக்³ப்³ரஹ்மவித்த்வாதே³வ — ப³லாகாயா அபத்யம் பா³லாகி:, த்³ருப்தஶ்சாஸௌ பா³லாகிஶ்சேதி த்³ருப்தபா³லாகி:, ஹ - ஶப்³த³ ஐதிஹ்யார்த² ஆக்²யாயிகாயாம் , அநூசாந: அநுவசநஸமர்த²: வக்தா வாக்³மீ, கா³ர்க்³யோ கோ³த்ரத:, ஆஸ ப³பூ⁴வ க்வசித்காலவிஶேஷே । ஸ ஹோவாச அஜாதஶத்ரும் அஜாதஶத்ருநாமாநம் காஶ்யம் காஶிராஜம் அபி⁴க³ம்ய — ப்³ரஹ்ம தே ப்³ரவாணீதி ப்³ரஹ்ம தே துப்⁴யம் ப்³ரவாணி கத²யாநி । ஸ ஏவமுக்தோ(அ)ஜாதஶத்ருருவாச — ஸஹஸ்ரம் க³வாம் த³த்³ம: ஏதஸ்யாம் வாசி — யாம் மாம் ப்ரத்யவோச: ப்³ரஹ்ம தே ப்³ரவாணீதி, தாவந்மாத்ரமேவ கோ³ஸஹஸ்ரப்ரதா³நே நிமித்தமித்யபி⁴ப்ராய: । ஸாக்ஷாத்³ப்³ரஹ்மகத²நமேவ நிமித்தம் கஸ்மாந்நாபேக்ஷ்யதே ஸஹஸ்ரதா³நே, ப்³ரஹ்ம தே ப்³ரவாணீதி இயமேவ து வாக் நிமித்தமபேக்ஷ்யத இத்யுச்யதே — யத: ஶ்ருதிரேவ ராஜ்ஞோ(அ)பி⁴ப்ராயமாஹ — ஜநகோ தா³தா ஜநக: ஶ்ரோதேதி ச ஏதஸ்மிந்வாக்யத்³வயே ஏதத்³வயமப்⁴யஸ்யதே ஜநகோ ஜநக இதி ; வை - ஶப்³த³: ப்ரஸித்³தா⁴வத்³யோதநார்த²: ; ஜநகோ தி³த்ஸுர்ஜநக: ஶுஶ்ரூஷுரிதி ப்³ரஹ்ம ஶுஶ்ரூஷவோ விவக்ஷவ: ப்ரதிஜிக்⁴ருக்ஷவஶ்ச ஜநா: தா⁴வந்தி அபி⁴க³ச்ச²ந்தி ; தஸ்மாத் தத்ஸர்வம் மய்யபி ஸம்பா⁴விதவாநஸீதி ॥

ஸ ஹோவாச கா³ர்க்³யோ ய ஏவாஸாவாதி³த்யே புருஷ ஏதமேவாஹம் ப்³ரஹ்மோபாஸ இதி ஸ ஹோவாசாஜாதஶத்ருர்மா மைதஸ்மிந்ஸம்வதி³ஷ்டா² அதிஷ்டா²: ஸர்வேஷாம் பூ⁴தாநாம் மூர்தா⁴ ராஜேதி வா அஹமேதமுபாஸ இதி ஸ ய ஏதமேவமுபாஸ்தே(அ)திஷ்டா²: ஸர்வேஷாம் பூ⁴தாநாம் மூர்தா⁴ ராஜா ப⁴வதி ॥ 2 ॥

ஏவம் ராஜாநம் ஶுஶ்ரூஷும் அபி⁴முகீ²பூ⁴தம் ஸ ஹோவாச கா³ர்க்³ய: — ய ஏவ அஸௌ ஆதி³த்யே சக்ஷுஷி ச ஏக: அபி⁴மாநீ சக்ஷுர்த்³வாரேண இஹ ஹ்ருதி³ ப்ரவிஷ்ட: அஹம் போ⁴க்தா கர்தா சேத்யவஸ்தி²த: — ஏதமேவ அஹம் ப்³ரஹ்ம பஶ்யாமி அஸ்மிந்கார்யகரணஸங்கா⁴தே உபாஸே ; தஸ்மாத் தமஹம் புருஷம் ப்³ரஹ்ம துப்⁴யம் ப்³ரவீமி உபாஸ்ஸ்வேதி । ஸ ஏவமுக்த: ப்ரத்யுவாச அஜாதஶத்ரு: மா மேதி ஹஸ்தேந விநிவாரயந் — ஏதஸ்மிந் ப்³ரஹ்மணி விஜ்ஞேயே மா ஸம்வதி³ஷ்டா²: ; மா மேத்யாபா³த⁴நார்த²ம் த்³விர்வசநம் — ஏவம் ஸமாநே விஜ்ஞாநவிஷய ஆவயோ: அஸ்மாநவிஜ்ஞாநவத இவ த³ர்ஶயதா பா³தி⁴தா: ஸ்யாம:, அதோ மா ஸம்வதி³ஷ்டா²: மா ஸம்வாத³ம் கார்ஷீ: அஸ்மிந்ப்³ரஹ்மணி ; அந்யச்சேஜ்ஜாநாஸி, தத்³ப்³ரஹ்ம வக்துமர்ஹஸி, ந து யந்மயா ஜ்ஞாயத ஏவ । அத² சேந்மந்யஸே — ஜாநீஷே த்வம் ப்³ரஹ்மமாத்ரம் , ந து தத்³விஶேஷேணோபாஸநப²லாநீதி — தந்ந மந்தவ்யம் ; யத: ஸர்வமேதத் அஹம் ஜாநே, யத்³ப்³ரவீஷி ; கத²ம் ? அதிஷ்டா²: அதீத்ய பூ⁴தாநி திஷ்ட²தீத்யதிஷ்டா²:, ஸர்வேஷாம் ச பூ⁴தாநாம் மூர்தா⁴ ஶிர: ராஜேதி வை — ராஜா தீ³ப்திகு³ணோபேதத்வாத் ஏதைர்விஶேஷணைர்விஶிஷ்டமேதத்³ப்³ரஹ்ம அஸ்மிந்கார்யகரணஸங்கா⁴தே கர்த்ரு போ⁴க்த்ரு சேதி அஹமேதமுபாஸ இதி ; ப²லமப்யேவம் விஶிஷ்டோபாஸகஸ்ய — ஸ ய ஏதமேவமுபாஸ்தே அதிஷ்டா²: ஸர்வேஷாம் பூ⁴தாநாம் மூர்தா⁴ ராஜா ப⁴வதி ; யதா²கு³ணோபாஸநமேவ ஹி ப²லம் ; ‘தம் யதா² யதோ²பாஸதே ததே³வ ப⁴வதி’ (ஶத. ப்³ரா. 10 । 5 । 2 । 20) இதி ஶ்ருதே: ॥

ஸ ஹோவாச கா³ர்க்³யோ ய ஏவாஸௌ சந்த்³ரே புருஷ ஏதமேவாஹம் ப்³ரஹ்மோபாஸ இதி ஸ ஹோவாசாஜாதஶத்ருர்மா மைதஸ்மிந்ஸம்வதி³ஷ்டா² ப்³ருஹந்பாண்ட³ரவாஸா: ஸோமோ ராஜேதி வா அஹமேதமுபாஸ இதி ஸ ய ஏதமேவமுபாஸ்தே(அ)ஹரஹர்ஹ ஸுத: ப்ரஸுதோ ப⁴வதி நாஸ்யாந்நம் க்ஷீயதே ॥ 3 ॥

ஸம்வாதே³ந ஆதி³த்யப்³ரஹ்மணி ப்ரத்யாக்²யாதே(அ)ஜாதஶத்ருணா சந்த்³ரமஸி ப்³ரஹ்மாந்தரம் ப்ரதிபேதே³ கா³ர்க்³ய: । ய ஏவாஸௌ சந்த்³ரே மநஸி ச ஏக: புருஷோ போ⁴க்தா கர்தா சேதி பூர்வவத்³விஶேஷணம் । ப்³ருஹந் மஹாந் பாண்ட³ரம் ஶுக்லம் வாஸோ யஸ்ய ஸோ(அ)யம் பாண்ட³ரவாஸா:, அப்ஶரீரத்வாத் சந்த்³ராபி⁴மாநிந: ப்ராணஸ்ய, ஸோமோ ராஜா சந்த்³ர:, யஶ்சாந்நபூ⁴தோ(அ)பி⁴ஷூயதே லதாத்மகோ யஜ்ஞே, தமேகீக்ருத்ய ஏதமேவாஹம் ப்³ரஹ்மோபாஸே ; யதோ²க்தகு³ணம் ய உபாஸ்தே தஸ்ய அஹரஹ: ஸுத: ஸோமோ(அ)பி⁴ஷுதோ ப⁴வதி யஜ்ஞே, ப்ரஸுத: ப்ரக்ருஷ்டம் ஸுதராம் ஸுதோ ப⁴வதி விகாரே — உப⁴யவித⁴யஜ்ஞாநுஷ்டா²நஸாமர்த்²யம் ப⁴வதீத்யர்த²: ; அந்நம் ச அஸ்ய ந க்ஷீயதே அந்நாத்மகோபாஸகஸ்ய ॥

ஸ ஹோவாச கா³ர்க்³யோ ய ஏவாஸௌ வித்³யுதி புருஷ ஏதமேவாஹம் ப்³ரஹ்மோபாஸ இதி ஸ ஹோவாசாஜாதஶத்ருர்மா மைதஸ்மிந்ஸம்வதி³ஷ்டா²ஸ்தேஜஸ்வீதி வா அஹமேதமுபாஸ இதி ஸ ய ஏதமேவமுபாஸ்தே தேஜஸ்வீ ஹ ப⁴வதி தேஜஸ்விநீ ஹாஸ்ய ப்ரஜா ப⁴வதி ॥ 4 ॥

ததா² வித்³யுதி த்வசி ஹ்ருத³யே ச ஏகா தே³வதா ; தேஜஸ்வீதி விஶேஷணம் ; தஸ்யாஸ்தத்ப²லம் — தேஜஸ்வீ ஹ ப⁴வதி தேஜஸ்விநீ ஹாஸ்ய ப்ரஜா ப⁴வதி — வித்³யுதாம் ப³ஹுத்வஸ்யாங்கீ³கரணாத் ஆத்மநி ப்ரஜாயாம் ச ப²லபா³ஹுல்யம் ॥

ஸ ஹோவாச கா³ர்க்³யோ ய ஏவாயமாகாஶே புரஷ ஏதமேவாஹம் ப்³ரஹ்மோபாஸ இதி ஸ ஹோவாசாஜாதஶத்ருர்மா மைதஸ்மிந்ஸம்வதி³ஷ்டா²: பூர்ணமப்ரவர்தீதி வா அஹமேதமுபாஸ இதி ஸ ய ஏதமேவமுபாஸ்தே பூர்யதே ப்ரஜயா பஶுபி⁴ர்நாஸ்யாஸ்மால்லோகாத்ப்ரஜோத்³வர்ததே ॥ 5 ॥

ததா² ஆகாஶே ஹ்ருத்³யாகாஶே ஹ்ருத³யே ச ஏகா தே³வதா ; பூர்ணம் அப்ரவர்தி சேதி விஶேஷணத்³வயம் ; பூர்ணத்வவிஶேஷணப²லமித³ம் — பூர்யதே ப்ரஜயா பஶுபி⁴: ; அப்ரவர்திவிஶேஷணப²லம் — நாஸ்யாஸ்மால்லோகாத்ப்ரஜோத்³வர்தத இதி, ப்ரஜா ஸந்தாநாவிச்சி²த்தி: ॥

ஸ ஹோவாச கா³ர்க்³யோ ய ஏவாயம் வாயௌ புருஷ ஏதமேவாஹம் ப்³ரஹ்மோபாஸ இதி ஸ ஹோவாசாஜாதஶத்ருர்மா மைதஸ்மிந்ஸம்வதி³ஷ்டா² இந்த்³ரோ வைகுண்டோ²(அ)பராஜிதா ஸேநேதி வா அஹமேதமுபாஸ இதி ஸ ய ஏதமேவமுபாஸ்தே ஜிஷ்ணுர்ஹாபராஜிஷ்ணுர்ப⁴வத்யந்யதஸ்த்யஜாயீ ॥ 6 ॥

ததா² வாயௌ ப்ராணே ஹ்ருதி³ ச ஏகா தே³வதா ; தஸ்யா விஶேஷணம் — இந்த்³ர: பரமேஶ்வர:, வைகுண்ட²: அப்ரஸஹ்ய:, ந பரைர்ஜிதபூர்வா அபராஜிதா ஸேநா — மருதாம் க³ணத்வப்ரஸித்³தே⁴: ; உபாஸநப²லமபி — ஜிஷ்ணுர்ஹ ஜயநஶீல: அபராஜிஷ்ணு: ந ச பரைர்ஜிதஸ்வபா⁴வ: ப⁴வதி, அந்யதஸ்த்யஜாயீ அந்யதஸ்த்யாநாம் ஸபத்நாநாம் ஜயநஶீலோ ப⁴வதி ॥

ஸ ஹோவாச கா³ர்க்³யோ ய ஏவாயமக்³நௌ புருஷ ஏதமேவாஹம் ப்³ரஹ்மோபாஸ இதி ஸ ஹோவாசாஜாதஶத்ருர்மா மைதஸ்மிந்ஸம்வதி³ஷ்டா² விஷாஸஹிரிதி வா அஹமேதமுபாஸ இதி ஸ ய ஏதமேவமுபாஸ்தே விஷாஸஹிர்ஹ ப⁴வதி விஷாஸஹிர்ஹாஸ்ய ப்ரஜா ப⁴வதி ॥ 7 ॥

அக்³நௌ வாசி ஹ்ருதி³ ச ஏகா தே³வதா ; தஸ்யா விஶேஷணம் — விஷாஸஹி: மர்ஷயிதா பரேஷாம் அக்³நிபா³ஹுல்யாத் ப²லபா³ஹுல்யம் பூர்வவத் ॥

ஸ ஹோவாச கா³ர்க்³யோ ய ஏவாயமப்ஸு புருஷ ஏதமேவாஹம் ப்³ரஹ்மோபாஸ இதி ஸ ஹோவாசாஜாதஶத்ருர்மா மைதஸ்மிந்ஸம்வதி³ஷ்டா²: ப்ரதிரூப இதி வா அஹமேதமுபாஸ இதி ஸ ய ஏதமேவமுபாஸ்தே ப்ரதிரூபம் ஹைவைநமுபக³ச்ச²தி நாப்ரதிரூபமதோ² ப்ரதிரூபோ(அ)ஸ்மாஜ்ஜாயதே ॥ 8 ॥

அப்ஸு ரேதஸி ஹ்ருதி³ ச ஏகா தே³வதா ; தஸ்யா விஶேஷணம் — ப்ரதிரூப: அநுரூப: ஶ்ருதிஸ்ம்ருத்யப்ரதிகூல இத்யர்த²: ; ப²லம் — ப்ரதிரூபம் ஶ்ருதிஸ்ம்ருதிஶாஸநாநுரூபமேவ ஏநமுபக³ச்ச²தி ப்ராப்நோதி ந விபரீதம் , அந்யச்ச — அஸ்மாத் ததா²வித⁴ ஏவோபஜாயதே ॥

ஸ ஹோவாச கா³ர்க்³யோ ய ஏவாயமாத³ர்ஶே புருஷ ஏதமேவாஹம் ப்³ரஹ்மோபாஸ இதி ஸ ஹோவாசாஜாதஶத்ருர்மா மைதஸ்மிந்ஸம்வதி³ஷ்டா² ரோசிஷ்ணுரிதி வா அஹமேதமுபாஸ இதி ஸ ய ஏதமேவமுபாஸ்தே ரோசிஷ்ணுர்ஹ ப⁴வதி ரோசிஷ்ணுர்ஹாஸ்ய ப்ரஜா ப⁴வத்யதோ² யை: ஸந்நிக³ச்ச²தி ஸர்வாம் ஸ்தாநதிரோசதே ॥ 9 ॥

ஆத³ர்ஶே ப்ரஸாத³ஸ்வபா⁴வே சாந்யத்ர க²ட்³கா³தௌ³, ஹார்தே³ ச ஸத்த்வஶுத்³தி⁴ஸ்வாபா⁴வ்யே ச ஏகா தே³வதா ; தஸ்யா விஶேஷணம் — ரோசிஷ்ணு: தீ³ப்திஸ்வபா⁴வ: ; ப²லம் ச ததே³வ, ரோசநாதா⁴ரபா³ஹுல்யாத்ப²லபா³ஹுல்யம் ॥

ஸ ஹோவாச கா³ர்க்³யோ ய ஏவாயம் யந்தம் பஶ்சாச்ச²ப்³தோ³(அ)நூதே³த்யேதமேவாஹம் ப்³ரஹ்மோபாஸ இதி ஸ ஹோவாசாஜாதஶத்ருர்மா மைதஸ்மிந்ஸம்வதி³ஷ்டா² அஸுரிதி வா அஹமேதமுபாஸ இதி ஸ ய ஏதமேவமுபாஸ்தே ஸர்வம் ஹைவாஸ்மிம்ல்லோக ஆயுரேதி நைநம் புரா காலாத்ப்ராணோ ஜஹாதி ॥ 10 ॥

யந்தம் க³ச்ச²ந்தம் ய ஏவாயம் ஶப்³த³: பஶ்சாத் ப்ருஷ்ட²த: அநூதே³தி, அத்⁴யாத்மம் ச ஜீவநஹேது: ப்ராண: — தமேகீக்ருத்யாஹ ; அஸு: ப்ராணோ ஜீவநஹேதுரிதி கு³ணஸ்தஸ்ய ; ப²லம் — ஸர்வமாயுரஸ்மிம்ல்லோக ஏதீதி — யதோ²பாத்தம் கர்மணா ஆயு: கர்மப²லபரிச்சி²ந்நகாலாத் புரா பூர்வம் ரோகா³தி³பி⁴: பீட்³யமாநமப்யேநம் ப்ராணோ ந ஜஹாதி ॥

ஸ ஹோவாச கா³ர்க்³யோ ய ஏவாயம் தி³க்ஷு புருஷ ஏதமேவாஹம் ப்³ரஹ்மோபாஸ இதி ஸ ஹோவாசாஜாதஶத்ருர்மா மைதஸ்மிந்ஸம்வதி³ஷ்டா² த்³விதீயோ(அ)நபக³ இதி வா அஹமேதமுபாஸ இதி ஸ ய ஏதமேவமுபாஸ்தே த்³விதீயவாந்ஹ ப⁴வதி நாஸ்மாத்³க³ணஶ்சி²த்³யதே ॥ 11 ॥

தி³க்ஷு கர்ணயோ: ஹ்ருதி³ சைகா தே³வதா அஶ்விநௌ தே³வாவவியுக்தஸ்வபா⁴வௌ ; கு³ணஸ்தஸ்ய த்³விதீயவத்த்வம் அநபக³த்வம் அவியுக்ததா சாந்யோந்யம் தி³ஶாமஶ்விநோஶ்ச ஏவம் த⁴ர்மித்வாத் ; ததே³வ ச ப²லமுபாஸகஸ்ய — க³ணாவிச்சே²த³: த்³விதீயவத்த்வம் ச ॥

ஸ ஹோவாச கா³ர்க்³யோ ய ஏவாயம் சா²யாமய: புருஷ ஏதமேவாஹம் ப்³ரஹ்மோபாஸ இதி ஸ ஹோவாசாஜாதஶத்ருர்மா மைதஸ்மிந்ஸம்வதி³ஷ்டா² ம்ருத்யுரிதி வா அஹமேதமுபாஸ இதி ஸ ய ஏதமேவமுபாஸ்தே ஸர்வம் ஹைவாஸ்மிம்ல்லோக ஆயுரேதி நைநம் புரா காலாந்ம்ருத்யுராக³ச்ச²தி ॥ 12 ॥

சா²யாயாம் பா³ஹ்யே தமஸி அத்⁴யாத்மம் ச ஆவரணாத்மகே(அ)ஜ்ஞாநே ஹ்ருதி³ ச ஏகா தே³வதா, தஸ்யா விஶேஷணம் — ம்ருத்யு: ; ப²லம் ஸர்வம் பூர்வவத் , ம்ருத்யோரநாக³மநேந ரோகா³தி³பீடா³பா⁴வோ விஶேஷ: ॥

ஸ ஹோவாச கா³ர்க்³யோ ய ஏவாயமாத்மநி புருஷ ஏதமேவாஹம் ப்³ரஹ்மோபாஸ இதி ஸ ஹோவாசாஜாதஶத்ருர்மா மைதஸ்மிந்ஸம்வதி³ஷ்டா² ஆத்மந்வீதி வா அஹமேதமுபாஸ இதி ஸ ய ஏதமேவமுபாஸ்த ஆத்மந்வீ ஹ ப⁴வத்யாத்மந்விநீ ஹாஸ்ய ப்ரஜா ப⁴வதி ஸ ஹ தூஷ்ணீமாஸ கா³ர்க்³ய: ॥ 13 ॥

ஆத்மநி ப்ரஜாபதௌ பு³த்³தௌ⁴ ச ஹ்ருதி³ ச ஏகா தே³வதா ; தஸ்யா: ஆத்மந்வீ ஆத்மவாநிதி விஶேஷணம் ; ப²லம் — ஆத்மந்வீ ஹ ப⁴வதி ஆத்மவாந்ப⁴வதி, ஆத்மந்விநீ ஹாஸ்ய ப்ரஜா ப⁴வதி, பு³த்³தி⁴ப³ஹுலத்வாத் ப்ரஜாயாம் ஸம்பாத³நமிதி விஶேஷ: । ஸ்வயம் பரிஜ்ஞாதத்வேந ஏவம் க்ரமேண ப்ரத்யாக்²யாதேஷு ப்³ரஹ்மஸு ஸ கா³ர்க்³ய: க்ஷீணப்³ரஹ்மவிஜ்ஞாந: அப்ரதிபா⁴ஸமாநோத்தர: தூஷ்ணீமவாக்ஶிரா ஆஸ ॥

ஸ ஹோவாசாஜாதஶத்ருரேதாவந்நூ 3 இத்யேதாவத்³தீ⁴தி நைதாவதா விதி³தம் ப⁴வதீதி ஸ ஹோவாச கா³ர்க்³ய உப த்வா யாநீதி ॥ 14 ॥

தம் ததா²பூ⁴தம் ஆலக்ஷ்ய கா³ர்க்³யம் ஸ ஹோவாச அஜாதஶத்ரு: — ஏதாவந்நூ3 இதி — கிமேதாவத்³ப்³ரஹ்ம நிர்ஜ்ஞாதம் , ஆஹோஸ்வித³தி⁴கமப்யஸ்தீதி ; இதர ஆஹ — ஏதாவத்³தீ⁴தி । நைதாவதா விதி³தேந ப்³ரஹ்ம விதி³தம் ப⁴வதீத்யாஹ அஜாதஶத்ரு: — கிமர்த²ம் க³ர்விதோ(அ)ஸி ப்³ரஹ்ம தே ப்³ரவாணீதி । கிமேதாவத்³விதி³தம் விதி³தமேவ ந ப⁴வதீத்யுச்யதே ? ந, ப²லவத்³விஜ்ஞாநஶ்ரவணாத் ; ந சார்த²வாத³த்வமேவ வாக்யாநாமவக³ந்தும் ஶக்யம் ; அபூர்வவிதா⁴நபராணி ஹி வாக்யாநி ப்ரத்யுபாஸநோபதே³ஶம் லக்ஷ்யந்தே — ‘அதிஷ்டா²: ஸர்வேஷாம் பூ⁴தாநாம்’ (ப்³ரு. உ. 2 । 1 । 2) இத்யாதீ³நி ; தத³நுரூபாணி ச ப²லாநி ஸர்வத்ர ஶ்ரூயந்தே விப⁴க்தாநி ; அர்த²வாத³த்வே ஏதத³ஸமஞ்ஜஸம் । கத²ம் தர்ஹி நைதாவதா விதி³தம் ப⁴வதீதி ? நைஷ தோ³ஷ:, அதி⁴க்ருதாபேக்ஷத்வாத் — ப்³ரஹ்மோபதே³ஶார்த²ம் ஹி ஶுஶ்ரூஷவே அஜாதஶத்ரவே அமுக்²யப்³ரஹ்மவித் கா³ர்க்³ய: ப்ரவ்ருத்த: ; ஸ யுக்த ஏவ முக்²யப்³ரஹ்மவிதா³ அஜாதஶத்ருணா அமுக்²யப்³ரஹ்மவித்³கா³ர்க்³யோ வக்தும் — யந்முக்²யம் ப்³ரஹ்ம வக்தும் ப்ரவ்ருத்த: த்வம் தத் ந ஜாநீஷ இதி ; யத்³யமுக்²யப்³ரஹ்மவிஜ்ஞாநமபி ப்ரத்யாக்²யாயேத, ததா³ ஏதாவதேதி ந ப்³ரூயாத் , ந கிஞ்சிஜ்ஜ்ஞாதம் த்வயேத்யேவம் ப்³ரூயாத் ; தஸ்மாத்³ப⁴வந்தி ஏதாவந்தி அவித்³யாவிஷயே ப்³ரஹ்மாணி ; ஏதாவத்³விஜ்ஞாநத்³வாரத்வாச்ச பரப்³ரஹ்மவிஜ்ஞாநஸ்ய யுக்தமேவ வக்தும் — நைதாவதா விதி³தம் ப⁴வதீதி ; அவித்³யாவிஷயே விஜ்ஞேயத்வம் நாமரூபகர்மாத்மகத்வம் ச ஏஷாம் த்ருதீயே(அ)த்⁴யாயே ப்ரத³ர்ஶிதம் ; தஸ்மாத் ‘நைதாவதா விதி³தம் ப⁴வதி’ இதி ப்³ருவதா அதி⁴கம் ப்³ரஹ்ம ஜ்ஞாதவ்யமஸ்தீதி த³ர்ஶிதம் ப⁴வதி । தச்ச அநுபஸந்நாய ந வக்தவ்யமித்யாசாரவிதி⁴ஜ்ஞோ கா³ர்க்³ய: ஸ்வயமேவ ஆஹ — உப த்வா யாநீதி — உபக³ச்சா²நீதி — த்வாம் , யதா²ந்ய: ஶிஷ்யோ கு³ரும் ॥

ஸ ஹோவாசாஜாதஶத்ரு: ப்ரதிலோமம் சைதத்³யத்³ப்³ராஹ்மண: க்ஷத்ரியமுபேயாத்³ப்³ரஹ்ம மே வக்ஷ்யதீதி வ்யேவ த்வா ஜ்ஞபயிஷ்யாமீதி தம் பாணாவாதா³யோத்தஸ்தௌ² தௌ ஹ புருஷம் ஸுப்தமாஜக்³மதுஸ்தமேதைர்நாமபி⁴ராமந்த்ரயாஞ்சக்ரே ப்³ருஹந்பாண்ட³ரவாஸ: ஸோம ராஜந்நிதி ஸ நோத்தஸ்தௌ² தம் பாணிநாபேஷம் போ³த⁴யாஞ்சகார ஸ ஹோத்தஸ்தௌ² ॥ 15 ॥

ஸ ஹோவாச அஜாதஶத்ரு: — ப்ரதிலோமம் விபரீதம் சைதத் ; கிம் தத் ? யத்³ப்³ராஹ்மண: உத்தமவர்ண: ஆசார்யத்வே(அ)தி⁴க்ருத: ஸந் க்ஷத்ரியமநாசார்யஸ்வபா⁴வம் உபேயாத் உபக³ச்சே²த் ஶிஷ்யவ்ருத்த்யா — ப்³ரஹ்ம மே வக்ஷ்யதீதி ; ஏததா³சாரவிதி⁴ஶாஸ்த்ரேஷு நிஷித்³த⁴ம் ; தஸ்மாத் திஷ்ட² த்வம் ஆசார்ய ஏவ ஸந் ; விஜ்ஞபயிஷ்யாம்யேவ த்வாமஹம் — யஸ்மிந்விதி³தே ப்³ரஹ்ம விதி³தம் ப⁴வதி, யத்தந்முக்²யம் ப்³ரஹ்ம வேத்³யம் । தம் கா³ர்க்³யம் ஸலஜ்ஜமாலக்ஷ்ய விஸ்ரம்ப⁴ஜநநாய பாணௌ ஹஸ்தே ஆதா³ய க்³ருஹீத்வா உத்தஸ்தௌ² உத்தி²தவாந் । தௌ ஹ கா³ர்க்³யாஜாதஶத்ரூ புருஷம் ஸுப்தம் ராஜக்³ருஹப்ரதே³ஶே க்வசித் ஆஜக்³மது: ஆக³தௌ । தம் ச புருஷம் ஸுப்தம் ப்ராப்ய ஏதைர்நாமபி⁴: — ப்³ருஹந் பாண்ட³ரவாஸ: ஸோம ராஜந்நித்யேதை: — ஆமந்த்ரயாஞ்சக்ரே । ஏவமாமந்த்ர்யமாணோ(அ)பி ஸ ஸுப்த: நோத்தஸ்தௌ² । தம் அப்ரதிபு³த்³த்⁴யமாநம் பாணிநா ஆபேஷம் ஆபிஷ்ய ஆபிஷ்ய போ³த⁴யாஞ்சகார ப்ரதிபோ³தி⁴தவாந் । தேந ஸ ஹோத்தஸ்தௌ² । தஸ்மாத்³யோ கா³ர்க்³யேணாபி⁴ப்ரேத:, நாஸாவஸ்மிஞ்ச²ரீரே கர்தா போ⁴க்தா ப்³ரஹ்மேதி ॥
கத²ம் புநரித³மவக³ம்யதே — ஸுப்தபுருஷக³மநதத்ஸம்போ³த⁴நாநுத்தா²நை: கா³ர்க்³யாபி⁴மதஸ்ய ப்³ரஹ்மணோ(அ)ப்³ரஹ்மத்வம் ஜ்ஞாபிதமிதி ? ஜாக³ரிதகாலே யோ கா³ர்க்³யாபி⁴ப்ரேத: புருஷ: கர்தா போ⁴க்தா ப்³ரஹ்ம ஸந்நிஹித: கரணேஷு யதா², ததா² அஜாதஶத்ர்வபி⁴ப்ரேதோ(அ)பி தத்ஸ்வாமீ ப்⁴ருத்யேஷ்விவ ராஜா ஸந்நிஹித ஏவ ; கிம் து ப்⁴ருத்யஸ்வாமிநோ: கா³ர்க்³யாஜாதஶத்ர்வபி⁴ப்ரேதயோ: யத்³விவேகாவதா⁴ரணகாரணம் , தத் ஸங்கீர்ணத்வாத³நவதா⁴ரிதவிஶேஷம் ; யத் த்³ரஷ்ட்ருத்வமேவ போ⁴க்து: ந த்³ருஶ்யத்வம் , யச்ச அபோ⁴க்துர்த்³ருஶ்யத்வமேவ ந து த்³ரஷ்ட்ருத்வம் , தச்ச உப⁴யம் இஹ ஸங்கீர்ணத்வாத்³விவிச்ய த³ர்ஶயிதுமஶக்யமிதி ஸுப்தபுருஷக³மநம் । நநு ஸுப்தே(அ)பி புருஷே விஶிஷ்டைர்நாமபி⁴ராமந்த்ரிதோ போ⁴க்தைவ ப்ரதிபத்ஸ்யதே, ந அபோ⁴க்தா — இதி நைவ நிர்ணய: ஸ்யாதி³தி । ந, நிர்தா⁴ரிதவிஶேஷத்வாத்³கா³ர்க்³யாபி⁴ப்ரேதஸ்ய — யோ ஹி ஸத்யேந ச்ச²ந்ந: ப்ராண ஆத்மா அம்ருத: வாகா³தி³ஷு அநஸ்தமித: நிம்லோசத்ஸு, யஸ்ய ஆப: ஶரீரம் பாண்ட³ரவாஸா:, யஶ்ச அஸபத்நத்வாத் ப்³ருஹந் , யஶ்ச ஸோமோ ராஜா ஷோட³ஶகல:, ஸ ஸ்வவ்யாபாராரூடோ⁴ யதா²நிர்ஜ்ஞாத ஏவ அநஸ்தமிதஸ்வபா⁴வ ஆஸ்தே ; ந ச அந்யஸ்ய கஸ்யசித்³வ்யாபார: தஸ்மிந்காலே கா³ர்க்³யேணாபி⁴ப்ரேயதே தத்³விரோதி⁴ந: ; தஸ்மாத் ஸ்வநாமபி⁴ராமந்த்ரிதேந ப்ரதிபோ³த்³த⁴வ்யம் ; ந ச ப்ரத்யபு³த்⁴யத ; தஸ்மாத் பாரிஶேஷ்யாத் கா³ர்க்³யாபி⁴ப்ரேதஸ்ய அபோ⁴க்த்ருத்வம் ப்³ரஹ்மண: । போ⁴க்த்ருஸ்வபா⁴வஶ்சேத் பு⁴ஞ்ஜீதைவ ஸ்வம் விஷயம் ப்ராப்தம் ; ந ஹி த³க்³த்⁴ருஸ்வபா⁴வ: ப்ரகாஶயித்ருஸ்வபா⁴வ: ஸந் வஹ்நி: த்ருணோலபாதி³ தா³ஹ்யம் ஸ்வவிஷயம் ப்ராப்தம் ந த³ஹதி, ப்ரகாஶ்யம் வா ந ப்ரகாஶயதி ; ந சேத் த³ஹதி ப்ரகாஶயதி வா ப்ராப்தம் ஸ்வம் விஷயம் , நாஸௌ வஹ்நி: த³க்³தா⁴ ப்ரகாஶயிதா வேதி நிஶ்சீயதே ; ததா² அஸௌ ப்ராப்தஶப்³தா³தி³விஷயோபலப்³த்⁴ருஸ்வபா⁴வஶ்சேத் கா³ர்க்³யாபி⁴ப்ரேத: ப்ராண:, ப்³ருஹந்பாண்ட³ரவாஸ இத்யேவமாதி³ஶப்³த³ம் ஸ்வம் விஷயமுபலபே⁴த — யதா² ப்ராப்தம் த்ருணோலபாதி³ வஹ்நி: த³ஹேத் ப்ரகாஶயேச்ச அவ்யபி⁴சாரேண தத்³வத் । தஸ்மாத் ப்ராப்தாநாம் ஶப்³தா³தீ³நாம் அப்ரதிபோ³தா⁴த் அபோ⁴க்த்ருஸ்வபா⁴வ இதி நிஶ்சீயதே ; ந ஹி யஸ்ய ய: ஸ்வபா⁴வோ நிஶ்சித:, ஸ தம் வ்யபி⁴சரதி கதா³சித³பி ; அத: ஸித்³த⁴ம் ப்ராணஸ்யாபோ⁴க்த்ருத்வம் । ஸம்போ³த⁴நார்த²நாமவிஶேஷேண ஸம்ப³ந்தா⁴க்³ரஹணாத் அப்ரதிபோ³த⁴ இதி சேத் — ஸ்யாதே³தத் — யதா² ப³ஹுஷ்வாஸீநேஷு ஸ்வநாமவிஶேஷேண ஸம்ப³ந்தா⁴க்³ரஹணாத் மாமயம் ஸம்போ³த⁴யதீதி, ஶ்ருண்வந்நபி ஸம்போ³த்⁴யமாந: விஶேஷதோ ந ப்ரதிபத்³யதே ; ததா² இமாநி ப்³ருஹந்நித்யேவமாதீ³நி மம நாமாநீதி அக்³ருஹீதஸம்ப³ந்த⁴த்வாத் ப்ராணோ ந க்³ருஹ்ணாதி ஸம்போ³த⁴நார்த²ம் ஶப்³த³ம் , ந த்வவிஜ்ஞாத்ருத்வாதே³வ — இதி சேத் — ந, தே³வதாப்⁴யுபக³மே அக்³ரஹணாநுபபத்தே: ; யஸ்ய ஹி சந்த்³ராத்³யபி⁴மாநிநீ தே³வதா அத்⁴யாத்மம் ப்ராணோ போ⁴க்தா அப்⁴யுபக³ம்யதே, தஸ்ய தயா ஸம்வ்யவஹாராய விஶேஷநாம்நா ஸம்ப³ந்தோ⁴(அ)வஶ்யம் க்³ரஹீதவ்ய: ; அந்யதா² ஆஹ்வாநாதி³விஷயே ஸம்வ்யவஹாரோ(அ)நுபபந்ந: ஸ்யாத் । வ்யதிரிக்தபக்ஷே(அ)பி அப்ரதிபத்தே: அயுக்தமிதி சேத் — யஸ்ய ச ப்ராணவ்யதிரிக்தோ போ⁴க்தா, தஸ்யாபி ப்³ருஹந்நித்யாதி³நாமபி⁴: ஸம்போ³த⁴நே ப்³ருஹத்த்வாதி³நாம்நாம் ததா³ தத்³விஷயத்வாத் ப்ரதிபத்திர்யுக்தா ; ந ச கதா³சித³பி ப்³ருஹத்த்வாதி³ஶப்³தை³: ஸம்போ³தி⁴த: ப்ரதிபத்³யமாநோ த்³ருஶ்யதே ; தஸ்மாத் அகாரணம் அபோ⁴க்த்ருத்வே ஸம்போ³த⁴நாப்ரதிபத்திரிதி சேத் — ந, தத்³வத: தாவந்மாத்ராபி⁴மாநாநுபபத்தே: ; யஸ்ய ப்ராணவ்யதிரிக்தோ போ⁴க்தா, ஸ: ப்ராணாதி³கரணவாந் ப்ராணீ ; தஸ்ய ந ப்ராணதே³வதாமாத்ரே(அ)பி⁴மாந:, யதா² ஹஸ்தே ; தஸ்மாத் ப்ராணநாமஸம்போ³த⁴நே க்ருத்ஸ்நாபி⁴மாநிநோ யுக்தைவ அப்ரதிபத்தி:, ந து ப்ராணஸ்ய அஸாதா⁴ரணநாமஸம்யோகே³ ; தே³வதாத்மத்வாநபி⁴மாநாச்ச ஆத்மந: । ஸ்வநாமப்ரயோகே³(அ)ப்யப்ரதிபத்தித³ர்ஶநாத³யுக்தமிதி சேத் — ஸுஷுப்தஸ்ய யல்லௌகிகம் தே³வத³த்தாதி³ நாம தேநாபி ஸம்போ³த்⁴யமாந: கதா³சிந்ந ப்ரதிபத்³யதே ஸுஷுப்த: ; ததா² போ⁴க்தாபி ஸந் ப்ராணோ ந ப்ரதிபத்³யத இதி சேத் — ந, ஆத்மப்ராணயோ: ஸுப்தாஸுப்தத்வவிஶேஷோபபத்தே: ; ஸுஷுப்தத்வாத் ப்ராணக்³ரஸ்ததயா உபரதகரண ஆத்மா ஸ்வம் நாம ப்ரயுஜ்யமாநமபி ந ப்ரதிபத்³யதே ; ந து தத் அஸுப்தஸ்ய ப்ராணஸ்ய போ⁴க்த்ருத்வே உபரதகரணத்வம் ஸம்போ³த⁴நாக்³ரஹணம் வா யுக்தம் । அப்ரஸித்³த⁴நாமபி⁴: ஸம்போ³த⁴நமயுக்தமிதி சேத் — ஸந்தி ஹி ப்ராணவிஷயாணி ப்ரஸித்³தா⁴நி ப்ராணாதி³நாமாநி ; தாந்யபோஹ்ய அப்ரஸித்³தை⁴ர்ப்³ருஹத்த்வாதி³நாமபி⁴: ஸம்போ³த⁴நமயுக்தம் , லௌகிகந்யாயாபோஹாத் ; தஸ்மாத் போ⁴க்துரேவ ஸத: ப்ராணஸ்யாப்ரதிபத்திரிதி சேத் — ந தே³வதாப்ரத்யாக்²யாநார்த²த்வாத் ; கேவலஸம்போ³த⁴நமாத்ராப்ரதிபத்த்யைவ அஸுப்தஸ்ய ஆத்⁴யாத்மிகஸ்ய ப்ராணஸ்யாபோ⁴க்த்ருத்வே ஸித்³தே⁴, யத் சந்த்³ரதே³வதாவிஷயைர்நாமபி⁴: ஸம்போ³த⁴நம் , தத் சந்த்³ரதே³வதா ப்ராண: அஸ்மிஞ்ச²ரீரே போ⁴க்தேதி கா³ர்க்³யஸ்ய விஶேஷப்ரதிபத்திநிராகரணார்த²ம் ; ந ஹி தத் லௌகிகநாம்நா ஸம்போ³த⁴நே ஶக்யம் கர்தும் । ப்ராணப்ரத்யாக்²யாநேநைவ ப்ராணக்³ரஸ்தத்வாத்கரணாந்தராணாம் ப்ரவ்ருத்த்யநுபபத்தே: போ⁴க்த்ருத்வாஶங்காநுபபத்தி: । தே³வதாந்தராபா⁴வாச்ச ; நநு அதிஷ்டா² இத்யாத்³யாத்மந்வீத்யந்தேந க்³ரந்தே²ந கு³ணவத்³தே³வதாபே⁴த³ஸ்ய த³ர்ஶிதத்வாதி³தி சேத் , ந, தஸ்ய ப்ராண ஏவ ஏகத்வாப்⁴யுபக³மாத் ஸர்வஶ்ருதிஷு அரநாபி⁴நித³ர்ஶநேந, ‘ஸத்யேந ச்ச²ந்ந:’ ‘ப்ராணோ வா அம்ருதம்’ (ப்³ரு. உ. 1 । 6 । 3) இதி ச ப்ராணபா³ஹ்யஸ்ய அந்யஸ்ய அநப்⁴யுபக³மாத் போ⁴க்து: । ‘ஏஷ உ ஹ்யேவ ஸர்வே தே³வா:, கதம ஏகோ தே³வ இதி, ப்ராண:’ (ப்³ரு. உ. 3 । 9 । 9) இதி ச ஸர்வதே³வாநாம் ப்ராண ஏவ ஏகத்வோபபாத³நாச்ச । ததா² கரணபே⁴தே³ஷ்வநாஶங்கா, தே³ஹபே⁴தே³ஷ்விவ ஸ்ம்ருதிஜ்ஞாநேச்சா²தி³ப்ரதிஸந்தா⁴நாநுபபத்தே: ; ந ஹி அந்யத்³ருஷ்டம் அந்ய: ஸ்மரதி ஜாநாதி இச்ச²தி ப்ரதிஸந்த³தா⁴தி வா ; தஸ்மாத் ந கரணபே⁴த³விஷயா போ⁴க்த்ருத்வாஶங்கா விஜ்ஞாநமாத்ரவிஷயா வா கதா³சித³ப்யுபபத்³யதே । நநு ஸங்கா⁴த ஏவாஸ்து போ⁴க்தா, கிம் வ்யதிரிக்தகல்பநயேதி — ந, ஆபேஷணே விஶேஷத³ர்ஶநாத் ; யதி³ ஹி ப்ராணஶரீரஸங்கா⁴தமாத்ரோ போ⁴க்தா ஸ்யாத் ஸங்கா⁴தமாத்ராவிஶேஷாத் ஸதா³ ஆபிஷ்டஸ்ய அநாபிஷ்டஸ்ய ச ப்ரதிபோ³தே⁴ விஶேஷோ ந ஸ்யாத் ; ஸங்கா⁴தவ்யதிரிக்தே து புநர்போ⁴க்தரி ஸங்கா⁴தஸம்ப³ந்த⁴விஶேஷாநேகத்வாத் பேஷணாபேஷணக்ருதவேத³நாயா: ஸுக²து³:க²மோஹமத்⁴யமாதா⁴மோத்தமகர்மப²லபே⁴தோ³பபத்தேஶ்ச விஶேஷோ யுக்த: ; ந து ஸங்கா⁴தமாத்ரே ஸம்ப³ந்த⁴கர்மப²லபே⁴தா³நுபபத்தே: விஶேஷோ யுக்த: ; ததா² ஶப்³தா³தி³படுமாந்த்³யாதி³க்ருதஶ்ச । அஸ்தி சாயம் விஶேஷ: — யஸ்மாத் ஸ்பர்ஶமாத்ரேண அப்ரதிபு³த்⁴யமாநம் புருஷம் ஸுப்தம் பாணிநா ஆபேஷம் ஆபிஷ்ய ஆபிஷ்ய போ³த⁴யாஞ்சகார அஜாதஶத்ரு: । தஸ்மாத் ய: ஆபேஷணேந ப்ரதிபு³பு³தே⁴ — ஜ்வலந்நிவ ஸ்பு²ரந்நிவ குதஶ்சிதா³க³த இவ பிண்ட³ம் ச பூர்வவிபரீதம் போ³த⁴சேஷ்டாகாரவிஶேஷாதி³மத்த்வேந ஆபாத³யந் , ஸோ(அ)ந்யோ(அ)ஸ்தி கா³ர்க்³யாபி⁴மதப்³ரஹ்மப்⁴யோ வ்யதிரிக்த இதி ஸித்³த⁴ம் । ஸம்ஹதத்வாச்ச பாரார்த்²யோபபத்தி: ப்ராணஸ்ய ; க்³ருஹஸ்ய ஸ்தம்பா⁴தி³வத் ஶரீரஸ்ய அந்தருபஷ்டம்ப⁴க: ப்ராண: ஶரீராதி³பி⁴: ஸம்ஹத இத்யவோசாம — அரநேமிவச்ச, நாபி⁴ஸ்தா²நீய ஏதஸ்மிந்ஸர்வமிதி ச ; தஸ்மாத் க்³ருஹாதி³வத் ஸ்வாவயவஸமுதா³யஜாதீயவ்யதிரிக்தார்த²ம் ஸம்ஹந்யத இத்யேவம் அவக³ச்சா²ம । ஸ்தம்ப⁴குட்³யத்ருணகாஷ்டா²தி³க்³ருஹாவயவாநாம் ஸ்வாத்மஜந்மோபசயாபசயவிநாஶநாமாக்ருதிகார்யத⁴ர்மநிரபேக்ஷலப்³த⁴ஸத்தாதி³ — தத்³விஷயத்³ரஷ்ட்ருஶ்ரோத்ருமந்த்ருவிஜ்ஞாத்ரர்த²த்வம் த்³ருஷ்ட்வா, மந்யாமஹே, தத்ஸங்கா⁴தஸ்ய ச — ததா² ப்ராணாத்³யவயவாநாம் தத்ஸங்கா⁴தஸ்ய ச ஸ்வாத்மஜந்மோபசயாபசயவிநாஶநாமாக்ருதிகார்யத⁴ர்மநிரபேக்ஷலப்³த⁴ஸத்தாதி³ — தத்³விஷயத்³ரஷ்ட்ருஶ்ரோத்ருமந்த்ருவிஜ்ஞாத்ரர்த²த்வம் ப⁴விதுமர்ஹதீதி । தே³வதாசேதநாவத்த்வே ஸமத்வாத்³கு³ணபா⁴வாநுபக³ம இதி சேத் — ப்ராணஸ்ய விஶிஷ்டைர்நாமபி⁴ராமந்த்ரணத³ர்ஶநாத் சேதநாவத்த்வமப்⁴யுபக³தம் ; சேதநாவத்த்வே ச பாரார்த்²யோபக³ம: ஸமத்வாத³நுபபந்ந இதி சேத் — ந நிருபாதி⁴கஸ்ய கேவலஸ்ய விஜிஜ்ஞாபயிஷிதத்வாத் க்ரியாகாரகப²லாத்மகதா ஹி ஆத்மநோ நாமரூபோபாதி⁴ஜநிதா அவித்³யாத்⁴யாரோபிதா ; தந்நிமித்தோ லோகஸ்ய க்ரியாகாரகப²லாபி⁴மாநலக்ஷண: ஸம்ஸார: ; ஸ நிரூபாதி⁴காத்மஸ்வரூபவித்³யயா நிவர்தயிதவ்ய இதி தத்ஸ்வரூபவிஜிஜ்ஞாபயிஷயா உபநிஷதா³ரம்ப⁴: — ‘ப்³ரஹ்ம தே ப்³ரவாணி’ (ப்³ரு. உ. 2 । 1 । 1) ‘நைதாவதா விதி³தம் ப⁴வதி’ (ப்³ரு. உ. 2 । 1 । 1) இதி ச உபக்ரம்ய ‘ஏதாவத³ரே க²ல்வம்ருதத்வம்’ (ப்³ரு. உ. 4 । 5 । 15) இதி ச உபஸம்ஹாராத் ; ந ச அதோ(அ)ந்யத் அந்தராலே விவக்ஷிதம் உக்தம் வா அஸ்தி ; தஸ்மாத³நவஸர: ஸமத்வாத்³கு³ணபா⁴வாநுபக³ம இதி சோத்³யஸ்ய । விஶேஷவதோ ஹி ஸோபாதி⁴கஸ்ய ஸம்வ்யவஹாரார்தோ² கு³ணகு³ணிபா⁴வ:, ந விபரீதஸ்ய ; நிருபாக்²யோ ஹி விஜிஜ்ஞாபயிஷித: ஸர்வஸ்யாமுபநிஷதி³, ‘ஸ ஏஷ நேதி நேதி’ (ப்³ரு. உ. 4 । 5 । 15) இத்யுபஸம்ஹாராத் । தஸ்மாத் ஆதி³த்யாதி³ப்³ரஹ்மப்⁴ய ஏதேப்⁴யோ(அ)விஜ்ஞாநமயேப்⁴யோ விலக்ஷண: அந்யோ(அ)ஸ்தி விஜ்ஞாநமய இத்யேதத்ஸித்³த⁴ம் ॥

ஸ ஹோவாசாஜாதஶத்ருர்யத்ரைஷ ஏதத்ஸுப்தோ(அ)பூ⁴த்³ய ஏஷ விஜ்ஞாநமய: புருஷ: க்வைஷ ததா³பூ⁴த்குத ஏததா³கா³தி³தி தது³ ஹ ந மேநே கா³ர்க்³ய: ॥ 16 ॥

ஸ ஏவம் அஜாதஶத்ரு: வ்யதிரிக்தாத்மாஸ்தித்வம் ப்ரதிபாத்³ய கா³ர்க்³யமுவாச — யத்ர யஸ்மிந்காலே ஏஷ: விஜ்ஞாநமய: புருஷ: ஏதத் ஸ்வபநம் ஸுப்த: அபூ⁴த் ப்ராக் பாணிபேஷப்ரதிபோ³தா⁴த் ; விஜ்ஞாநம் விஜ்ஞாயதே(அ)நேநேத்யந்த:கரணம் பு³த்³தி⁴: உச்யதே, தந்மய: தத்ப்ராய: விஜ்ஞாநமய: ; கிம் புநஸ்தத்ப்ராயத்வம் ? தஸ்மிந்நுபலப்⁴யத்வம் , தேந சோபலப்⁴யத்வம் , உபலப்³த்⁴ருத்வம் ச ; கத²ம் புநர்மயடோ(அ)நேகார்த²த்வே ப்ராயார்த²தைவ அவக³ம்யதே ? ‘ஸ வா அயமாத்மா ப்³ரஹ்ம விஜ்ஞாநமயோ மநோமய:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 5) இத்யேவமாதௌ³ ப்ராயார்த² ஏவ ப்ரயோக³த³ர்ஶநாத் பரவிஜ்ஞாநவிகாரத்வஸ்யாப்ரஸித்³த⁴த்வாத் ‘ய ஏஷ விஜ்ஞாநமய:’ இதி ச ப்ரஸித்³த⁴வத³நுவாதா³த் அவயவோபமார்த²யோஶ்ச அத்ராஸம்ப⁴வாத் பாரிஶேஷ்யாத் ப்ராயார்த²தைவ ; தஸ்மாத் ஸங்கல்பவிகல்பாத்³யாத்மகமந்த:கரணம் தந்மய இத்யேதத் ; புருஷ:, புரி ஶயநாத் । க்வைஷ ததா³ அபூ⁴தி³தி ப்ரஶ்ந: ஸ்வபா⁴வவிஜிஜ்ஞாபயிஷயா — ப்ராக் ப்ரதிபோ³தா⁴த் க்ரியாகாரகப²லவிபரீதஸ்வபா⁴வ ஆத்மேதி கார்யாபா⁴வேந தி³த³ர்ஶயிஷிதம் ; ந ஹி ப்ராக்ப்ரதிபோ³தா⁴த்கர்மாதி³கார்யம் ஸுகா²தி³ கிஞ்சந க்³ருஹ்யதே ; தஸ்மாத் அகர்மப்ரயுக்தத்வாத் ததா²ஸ்வாபா⁴வ்யமேவ ஆத்மநோ(அ)வக³ம்யதே — யஸ்மிந்ஸ்வாபா⁴வ்யே(அ)பூ⁴த் , யதஶ்ச ஸ்வாபா⁴வ்யாத்ப்ரச்யுத: ஸம்ஸாரீ ஸ்வபா⁴வவிலக்ஷண இதி — ஏதத்³விவக்ஷயா ப்ருச்ச²தி கா³ர்க்³யம் ப்ரதிபா⁴நரஹிதம் பு³த்³தி⁴வ்யுத்பாத³நாய । க்வைஷ ததா³பூ⁴த் , குத ஏததா³கா³த் — இத்யேதது³ப⁴யம் கா³ர்க்³யேணைவ ப்ரஷ்டவ்யமாஸீத் ; ததா²பி கா³ர்க்³யேண ந ப்ருஷ்டமிதி நோதா³ஸ்தே(அ)ஜாதஶத்ரு: ; போ³த⁴யிதவ்ய ஏவேதி ப்ரவர்ததே, ஜ்ஞாபயிஷ்யாம்யேவேதி ப்ரதிஜ்ஞாதத்வாத் । ஏவமஸௌ வ்யுத்பாத்³யமாநோ(அ)பி கா³ர்க்³ய: — யத்ரைஷ ஆத்மாபூ⁴த் ப்ராக்ப்ரதிபோ³தா⁴த் , யதஶ்சைததா³க³மநமாகா³த் — தது³ப⁴யம் ந வ்யுத்பேதே³ வக்தும் வா ப்ரஷ்டும் வா — கா³ர்க்³யோ ஹ ந மேநே ந ஜ்ஞாதவாந் ॥

ஸ ஹோவாசாஜாதஶத்ருர்யத்ரைஷ ஏதத்ஸுப்தோ(அ)பூ⁴த்³ய ஏஷ விஜ்ஞாநமய: புருஷஸ்ததே³ஷாம் ப்ராணாநாம் விஜ்ஞாநேந விஜ்ஞாநமாதா³ய ய ஏஷோ(அ)ந்தர்ஹ்ருத³ய ஆகாஶஸ்தஸ்மிஞ்சே²தே தாநி யதா³ க்³ருஹ்ணாத்யத² ஹைதத்புருஷ: ஸ்வபிதி நாம தத்³க்³ருஹீத ஏவ ப்ராணோ ப⁴வதி க்³ருஹீதா வாக்³க்³ருஹீதம் சக்ஷுர்க்³ருஹீதம் ஶ்ரோத்ரம் க்³ருஹீதம் மந: ॥ 17 ॥

ஸ ஹோவாச அஜாதஶத்ரு: விவக்ஷிதார்த²ஸமர்பணாய । யத்ரைஷ ஏதத்ஸுப்தோ(அ)பூ⁴த்³ய ஏஷ விஜ்ஞாநமய: புருஷ: — க்வைஷ ததா³பூ⁴த்குத ஏததா³கா³தி³தி யத³ப்ருச்சா²ம, தத் ஶ்ருணு உச்யமாநம் — யத்ரைஷ ஏதத்ஸுப்தோ(அ)பூ⁴த் , தத் ததா³ தஸ்மிந்காலே ஏஷாம் வாகா³தீ³நாம் ப்ராணாநாம் , விஜ்ஞாநேந அந்த:கரணக³தாபி⁴வ்யக்திவிஶேஷவிஜ்ஞாநேந உபாதி⁴ஸ்வபா⁴வஜநிதேந, ஆதா³ய விஜ்ஞாநம் வாகா³தீ³நாம் ஸ்வஸ்வவிஷயக³தஸாமர்த்²யம் க்³ருஹீத்வா, ய ஏஷ: அந்த: மத்⁴யே ஹ்ருத³யே ஹ்ருத³யஸ்ய ஆகாஶ: — ய ஆகாஶஶப்³தே³ந பர ஏவ ஸ்வ ஆத்மோச்யதே — தஸ்மிந் ஸ்வே ஆத்மந்யாகாஶே ஶேதே ஸ்வாபா⁴விகே(அ)ஸாம்ஸாரிகே ; ந கேவல ஆகாஶ ஏவ, ஶ்ருத்யந்தரஸாமர்த்²யாத் — ‘ஸதா ஸோம்ய ததா³ ஸம்பந்நோ ப⁴வதி’ (சா². உ. 6 । 8 । 1) இதி ; லிங்கோ³பாதி⁴ஸம்ப³ந்த⁴க்ருதம் விஶேஷாத்மஸ்வரூபமுத்ஸ்ருஜ்ய அவிஶேஷே ஸ்வாபா⁴விகே ஆத்மந்யேவ கேவலே வர்தத இத்யபி⁴ப்ராய: । யதா³ ஶரீரேந்த்³ரியாத்⁴யக்ஷதாமுத்ஸ்ருஜதி ததா³ அஸௌ ஸ்வாத்மநி வர்தத இதி கத²மவக³ம்யதே ? நாமப்ரஸித்³த்⁴யா ; காஸௌ நாமப்ரஸித்³தி⁴ரித்யாஹ — தாநி வாகா³தே³ர்விஜ்ஞாநாநி யதா³ யஸ்மிந்காலே க்³ருஹ்ணாதி ஆத³த்தே, அத² ததா³ ஹ ஏதத்புருஷ: ஸ்வபிதிநாம ஏதந்நாம அஸ்ய புருஷஸ்ய ததா³ ப்ரஸித்³த⁴ம் ப⁴வதி ; கௌ³ணமேவாஸ்ய நாம ப⁴வதி ; ஸ்வமேவ ஆத்மாநம் அபீதி அபிக³ச்ச²தீதி ஸ்வபிதீத்யுச்யதே । ஸத்யம் ஸ்வபிதீதிநாமப்ரஸித்³த்⁴யா ஆத்மந: ஸம்ஸாரத⁴ர்மவிலக்ஷணம் ரூபமவக³ம்யதே, ந த்வத்ர யுக்திரஸ்தீத்யாஶங்க்யாஹ — தத் தத்ர ஸ்வாபகாலே க்³ருஹீத ஏவ ப்ராணோ ப⁴வதி ; ப்ராண இதி க்⁴ராணேந்த்³ரியம் , வாகா³தி³ப்ரகரணாத் ; வாகா³தி³ஸம்ப³ந்தே⁴ ஹி ஸதி தது³பாதி⁴த்வாத³ஸ்ய ஸம்ஸாரத⁴ர்மித்வம் லக்ஷ்யதே ; வாகா³த³யஶ்ச உபஸம்ஹ்ருதா ஏவ ததா³ தேந ; கத²ம் ? க்³ருஹீதா வாக் , க்³ருஹீதம் சக்ஷு:, க்³ருஹீதம் ஶ்ரோத்ரம் , க்³ருஹீதம் மந: ; தஸ்மாத் உபஸம்ஹ்ருதேஷு வாகா³தி³ஷு க்ரியாகாரகப²லாத்மதாபா⁴வாத் ஸ்வாத்மஸ்த² ஏவ ஆத்மா ப⁴வதீத்யவக³ம்யதே ॥

ஸ யத்ரைதத்ஸ்வப்ந்யயா சரதி தே ஹாஸ்ய லோகாஸ்தது³தேவ மஹாராஜோ ப⁴வத்யுதேவ மஹாப்³ராஹ்மண உதேவோச்சாவசம் நிக³ச்ச²தி ஸ யதா² மஹாராஜோ ஜாநபதா³ந்க்³ருஹீத்வா ஸ்வே ஜநபதே³ யதா²காமம் பரிவர்தேதைவமேவைஷ ஏதத்ப்ராணாந்க்³ருஹீத்வா ஸ்வே ஶரீரே யதா²காமம் பரிவர்ததே ॥ 18 ॥

நநு த³ர்ஶநலக்ஷணாயாம் ஸ்வப்நாவஸ்தா²யாம் கார்யகரணவியோகே³(அ)பி ஸம்ஸாரத⁴ர்மித்வமஸ்ய த்³ருஶ்யதே — யதா² ச ஜாக³ரிதே ஸுகீ² து³:கீ² ப³ந்து⁴வியுக்த: ஶோசதி முஹ்யதே ச ; தஸ்மாத் ஶோகமோஹத⁴ர்மவாநேவாயம் ; நாஸ்ய ஶோகமோஹாத³ய: ஸுக²து³:கா²த³யஶ்ச கார்யகரணஸம்யோக³ஜநிதப்⁴ராந்த்யா அத்⁴யாரோபிதா இதி । ந, ம்ருஷாத்வாத் — ஸ: ப்ரக்ருத ஆத்மா யத்ர யஸ்மிந்காலே த³ர்ஶநலக்ஷணயா ஸ்வப்ந்யயா ஸ்வப்நவ்ருத்த்யா சரதி வர்ததே, ததா³ தே ஹ அஸ்ய லோகா: கர்மப²லாநி — கே தே ? தத் தத்ர உத அபி மஹாராஜ இவ ப⁴வதி ; ஸோ(அ)யம் மஹாராஜத்வமிவ அஸ்ய லோக:, ந மஹாராஜத்வமேவ ஜாக³ரித இவ ; ததா² மஹாப்³ராஹ்மண இவ, உத அபி, உச்சாவசம் — உச்சம் ச தே³வத்வாதி³, அவசம் ச திர்யக்த்வாதி³, உச்சமிவ அவசமிவ ச — நிக³ச்ச²தி ம்ருஷைவ மஹாராஜத்வாத³யோ(அ)ஸ்ய லோகா:, இவ - ஶப்³த³ப்ரயோகா³த் , வ்யபி⁴சாரத³ர்ஶநாச்ச ; தஸ்மாத் ந ப³ந்து⁴வியோகா³தி³ஜநிதஶோகமோஹாதி³பி⁴: ஸ்வப்நே ஸம்ப³த்⁴யத ஏவ ॥
நநு ச யதா² ஜாக³ரிதே ஜாக்³ரத்காலாவ்யபி⁴சாரிணோ லோகா:, ஏவம் ஸ்வப்நே(அ)பி தே(அ)ஸ்ய மஹாராஜத்வாத³யோ லோகா: ஸ்வப்நகாலபா⁴விந: ஸ்வப்நகாலாவ்யபி⁴சாரிண ஆத்மபூ⁴தா ஏவ, ந து அவித்³யாத்⁴யாரோபிதா இதி — நநு ச ஜாக்³ரத்கார்யகரணாத்மத்வம் தே³வதாத்மத்வம் ச அவித்³யாத்⁴யாரோபிதம் ந பரமார்த²த இதி வ்யதிரிக்தவிஜ்ஞாநமயாத்மப்ரத³ர்ஶநேந ப்ரத³ர்ஶிதம் ; தத் கத²ம் த்³ருஷ்டாந்தத்வேந ஸ்வப்நலோகஸ்ய ம்ருத இவ உஜ்ஜீவிஷ்யந் ப்ராது³ர்ப⁴விஷ்யதி — ஸத்யம் , விஜ்ஞாநமயே வ்யதிரிக்தே கார்யகரணதே³வதாத்மத்வப்ரத³ர்ஶநம் அவித்³யாத்⁴யாரோபிதம் — ஶுக்திகாயாமிவ ரஜதத்வத³ர்ஶநம் — இத்யேதத்ஸித்⁴யதி வ்யதிரிக்தாத்மாஸ்தித்வப்ரத³ர்ஶநந்யாயேநைவ, ந து தத்³விஶுத்³தி⁴பரதயைவ ந்யாய உக்த: இதி — அஸந்நபி த்³ருஷ்டாந்த: ஜாக்³ரத்கார்யகரணதே³வதாத்மத்வத³ர்ஶநலக்ஷண: புநருத்³பா⁴வ்யதே ; ஸர்வோ ஹி ந்யாய: கிஞ்சித்³விஶேஷமபேக்ஷமாண: அபுநருக்தீ ப⁴வதி । ந தாவத்ஸ்வப்நே(அ)நுபூ⁴தமஹாராஜத்வாத³யோ லோகா ஆத்மபூ⁴தா:, ஆத்மநோ(அ)ந்யஸ்ய ஜாக்³ரத்ப்ரதிபி³ம்ப³பூ⁴தஸ்ய லோகஸ்ய த³ர்ஶநாத் ; மஹாராஜ ஏவ தாவத் வ்யஸ்தஸுப்தாஸு ப்ரக்ருதிஷு பர்யங்கே ஶயாந: ஸ்வப்நாந்பஶ்யந் உபஸம்ஹ்ருதகரண: புநருபக³தப்ரக்ருதிம் மஹாராஜமிவ ஆத்மாநம் ஜாக³ரித இவ பஶ்யதி யாத்ராக³தம் பு⁴ஞ்ஜாநமிவ ச போ⁴கா³ந் ; ந ச தஸ்ய மஹாராஜஸ்ய பர்யங்கே ஶயாநாத் த்³விதீய அந்ய: ப்ரக்ருத்யுபேதோ விஷயே பர்யடந்நஹநி லோகே ப்ரஸித்³தோ⁴(அ)ஸ்தி, யமஸௌ ஸுப்த: பஶ்யதி ; ந ச உபஸம்ஹ்ருதகரணஸ்ய ரூபாதி³மதோ த³ர்ஶநமுபபத்³யதே ; ந ச தே³ஹே தே³ஹாந்தரஸ்ய தத்துல்யஸ்ய ஸம்ப⁴வோ(அ)ஸ்தி ; தே³ஹஸ்த²ஸ்யைவ ஹி ஸ்வப்நத³ர்ஶநம் । நநு பர்யங்கே ஶயாந: பதி² ப்ரவ்ருத்தமாத்மாநம் பஶ்யதி — ந ப³ஹி: ஸ்வப்நாந்பஶ்யதீத்யேததா³ஹ — ஸ: மஹாராஜ:, ஜாநபதா³ந் ஜநபதே³ ப⁴வாந் ராஜோபகரணபூ⁴தாந் ப்⁴ருத்யாநந்யாம்ஶ்ச, க்³ருஹீத்வா உபாதா³ய, ஸ்வே ஆத்மீய ஏவ ஜயாதி³நோபார்ஜிதே ஜநபதே³, யதா²காமம் யோ ய: காமோ(அ)ஸ்ய யதா²காமம் இச்சா²தோ யதா² பரிவர்தேதேத்யர்த²: ; ஏவமேவ ஏஷ விஜ்ஞாநமய:, ஏததி³தி க்ரியாவிஶேஷணம் , ப்ராணாந்க்³ருஹீத்வா ஜாக³ரிதஸ்தா²நேப்⁴ய உபஸம்ஹ்ருத்ய, ஸ்வே ஶரீரே ஸ்வ ஏவ தே³ஹே ந ப³ஹி:, யதா²காமம் பரிவர்ததே — காமகர்மப்⁴யாமுத்³பா⁴ஸிதா: பூர்வாநுபூ⁴தவஸ்துஸத்³ருஶீர்வாஸநா அநுப⁴வதீத்யர்த²: । தஸ்மாத் ஸ்வப்நே ம்ருஷாத்⁴யாரோபிதா ஏவ ஆத்மபூ⁴தத்வேந லோகா அவித்³யமாநா ஏவ ஸந்த: ; ததா² ஜாக³ரிதே(அ)பி — இதி ப்ரத்யேதவ்யம் । தஸ்மாத் விஶுத்³த⁴: அக்ரியாகாரகப²லாத்மகோ விஜ்ஞாநமய இத்யேதத்ஸித்³த⁴ம் । யஸ்மாத் த்³ருஶ்யந்தே த்³ரஷ்டுர்விஷயபூ⁴தா: க்ரியாகாரகப²லாத்மகா: கார்யகரணலக்ஷணா லோகா:, ததா² ஸ்வப்நே(அ)பி, தஸ்மாத் அந்யோ(அ)ஸௌ த்³ருஶ்யேப்⁴ய: ஸ்வப்நஜாக³ரிதலோகேப்⁴யோ த்³ரஷ்டா விஜ்ஞாநமயோ விஶுத்³த⁴: ॥
த³ர்ஶநவ்ருத்தௌ ஸ்வப்நே வாஸநாராஶேர்த்³ருஶ்யத்வாத³தத்³த⁴ர்மதேதி விஶுத்³த⁴தா அவக³தா ஆத்மந: ; தத்ர யதா²காமம் பரிவர்தத இதி காமவஶாத்பரிவர்தநமுக்தம் ; த்³ரஷ்டுர்த்³ருஶ்யஸம்ப³ந்த⁴ஶ்ச அஸ்ய ஸ்வாபா⁴விக இத்யஶுத்³த⁴தா ஶங்க்யதே ; அதஸ்தத்³விஶுத்³த்⁴யர்த²மாஹ —

அத² யதா³ ஸுஷுப்தோ ப⁴வதி யதா³ ந கஸ்யசந வேத³ ஹிதா நாம நாட்³யோ த்³வாஸப்ததி: ஸஹஸ்ராணி ஹ்ருத³யாத்புரீததமபி⁴ப்ரதிஷ்ட²ந்தே தாபி⁴: ப்ரத்யவஸ்ருப்ய புரீததி ஶேதே ஸ யதா² குமாரோ வா மஹாராஜோ வா மஹாப்³ராஹ்மணோ வாதிக்⁴நீமாநந்த³ஸ்ய க³த்வா ஶயீதைவமேவைஷ ஏதச்சே²தே ॥ 19 ॥

அத² யதா³ ஸுஷுப்தோ ப⁴வதி — யதா³ ஸ்வப்ந்யயா சரதி, ததா³ப்யயம் விஶுத்³த⁴ ஏவ ; அத² புந: யதா³ ஹித்வா த³ர்ஶநவ்ருத்திம் ஸ்வப்நம் யதா³ யஸ்மிந்காலே ஸுஷுப்த: ஸுஷ்டு² ஸுப்த: ஸம்ப்ரஸாத³ம் ஸ்வாபா⁴வ்யம் க³த: ப⁴வதி — ஸலிலமிவாந்யஸம்ப³ந்த⁴காலுஷ்யம் ஹித்வா ஸ்வாபா⁴வ்யேந ப்ரஸீத³தி । கதா³ ஸுஷுப்தோ ப⁴வதி ? யதா³ யஸ்மிந்காலே, ந கஸ்யசந ந கிஞ்சநேத்யர்த²:, வேத³ விஜாநாதி ; கஸ்யசந வா ஶப்³தா³தே³: ஸம்ப³ந்தி⁴வஸ்த்வந்தரம் கிஞ்சந ந வேத³ — இத்யத்⁴யாஹார்யம் ; பூர்வம் து ந்யாய்யம் , ஸுப்தே து விஶேஷவிஜ்ஞாநாபா⁴வஸ்ய விவக்ஷிதத்வாத் । ஏவம் தாவத்³விஶேஷவிஜ்ஞாநாபா⁴வே ஸுஷுப்தோ ப⁴வதீத்யுக்தம் ; கேந புந: க்ரமேண ஸுஷுப்தோ ப⁴வதீத்யுச்யதே — ஹிதா நாம ஹிதா இத்யேவம்நாம்ந்யோ நாட்³ய: ஸிரா: தே³ஹஸ்யாந்நரஸவிபரிணாமபூ⁴தா:, தாஶ்ச, த்³வாஸப்ததி: ஸஹஸ்ராணி — த்³வே ஸஹஸ்ரே அதி⁴கே ஸப்ததிஶ்ச ஸஹஸ்ராணி — தா த்³வாஸப்ததி: ஸஹஸ்ராணி, ஹ்ருத³யாத் — ஹ்ருத³யம் நாம மாம்ஸபிண்ட³: — தஸ்மாந்மாம்ஸபிண்டா³த்புண்ட³ரீகாகாராத் , புரீததம் ஹ்ருத³யபரிவேஷ்டநமாசக்ஷதே — தது³பலக்ஷிதம் ஶரீரமிஹ புரீதச்ச²ப்³தே³நாபி⁴ப்ரேதம் — புரீததமபி⁴ப்ரதிஷ்ட²ந்த இதி — ஶரீரம் க்ருத்ஸ்நம் வ்யாப்நுவத்ய: அஶ்வத்த²பர்ணராஜய இவ ப³ஹிர்முக்²ய: ப்ரவ்ருத்தா இத்யர்த²: । தத்ர பு³த்³தே⁴ரந்த:கரணஸ்ய ஹ்ருத³யம் ஸ்தா²நம் ; தத்ரஸ்த²பு³த்³தி⁴தந்த்ராணி ச இதராணி பா³ஹ்யாநி கரணாநி ; தேந பு³த்³தி⁴: கர்மவஶாத் ஶ்ரோத்ராதீ³நி தாபி⁴ர்நாடீ³பி⁴: மத்ஸ்யஜாலவத் கர்ணஶஷ்குல்யாதி³ஸ்தா²நேப்⁴ய: ப்ரஸாரயதி ; ப்ரஸார்ய ச அதி⁴திஷ்ட²தி ஜாக³ரிதகாலே ; தாம் விஜ்ஞாநமயோ(அ)பி⁴வ்யக்தஸ்வாத்மசைதந்யாவபா⁴ஸதயா வ்யாப்நோதி ; ஸங்கோசநகாலே ச தஸ்யா: அநுஸங்குசதி ; ஸோ(அ)ஸ்ய விஜ்ஞாநமயஸ்ய ஸ்வாப: ; ஜாக்³ரத்³விகாஸாநுப⁴வோ போ⁴க³: ; பு³த்³த்⁴யுபாதி⁴ஸ்வபா⁴வாநுவிதா⁴யீ ஹி ஸ:, சந்த்³ராதி³ப்ரதிபி³ம்ப³ இவ ஜலாத்³யநுவிதா⁴யீ । தஸ்மாத் தஸ்யா பு³த்³தே⁴: ஜாக்³ரத்³விஷயாயா: தாபி⁴: நாடீ³பி⁴: ப்ரத்யவஸர்பணமநு ப்ரத்யவஸ்ருப்ய புரீததி ஶரீரே ஶேதே திஷ்ட²தி — தப்தமிவ லோஹபிண்ட³ம் அவிஶேஷேண ஸம்வ்யாப்ய அக்³நிவத் ஶரீரம் ஸம்வ்யாப்ய வர்தத இத்யர்த²: । ஸ்வாபா⁴விக ஏவ ஸ்வாத்மநி வர்தமாநோ(அ)பி கர்மாநுக³தபு³த்³த்⁴யநுவ்ருத்தித்வாத் புரீததி ஶேத இத்யுச்யதே । ந ஹி ஸுஷுப்திகாலே ஶரீரஸம்ப³ந்தோ⁴(அ)ஸ்தி । ‘தீர்ணோ ஹி ததா³ ஸர்வாஞ்சோ²காந்ஹ்ருத³யஸ்ய’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 22) இதி ஹி வக்ஷ்யதி । ஸர்வஸம்ஸாரது³:க²வியுக்தேயமவஸ்தே²த்யத்ர த்³ருஷ்டாந்த: — ஸ யதா² குமாரோ வா அத்யந்தபா³லோ வா, மஹாராஜோ வா அத்யந்தவஶ்யப்ரக்ருதி: யதோ²க்தக்ருத் , மஹாப்³ராஹ்மணோ வா அத்யந்தபரிபக்வவித்³யாவிநயஸம்பந்ந:, அதிக்⁴நீம் — அதிஶயேந து³:க²ம் ஹந்தீத்யதிக்⁴நீ ஆநந்த³ஸ்ய அவஸ்தா² ஸுகா²வஸ்தா² தாம் ப்ராப்ய க³த்வா, ஶயீத அவதிஷ்டே²த । ஏஷாம் ச குமாராதீ³நாம் ஸ்வபா⁴வஸ்தா²நாம் ஸுக²ம் நிரதிஶயம் ப்ரஸித்³த⁴ம் லோகே ; விக்ரியமாணாநாம் ஹி தேஷாம் து³:க²ம் ந ஸ்வபா⁴வத: ; தேந தேஷாம் ஸ்வாபா⁴விக்யவஸ்தா² த்³ருஷ்டாந்தத்வேநோபாதீ³யதே, ப்ரஸித்³த⁴த்வாத் ; ந தேஷாம் ஸ்வாப ஏவாபி⁴ப்ரேத:, ஸ்வாபஸ்ய தா³ர்ஷ்டாந்திகத்வேந விவக்ஷிதத்வாத் விஶேஷாபா⁴வாச்ச ; விஶேஷே ஹி ஸதி த்³ருஷ்டாந்ததா³ர்ஷ்டாந்திகபே⁴த³: ஸ்யாத் ; தஸ்மாந்ந தேஷாம் ஸ்வாபோ த்³ருஷ்டாந்த: — ஏவமேவ, யதா² அயம் த்³ருஷ்டாந்த:, ஏஷ விஜ்ஞாநமய ஏதத் ஶயநம் ஶேதே இதி — ஏதச்ச²ந்த³: க்ரியாவிஶேஷணார்த²: — ஏவமயம் ஸ்வாபா⁴விகே ஸ்வ ஆத்மநி ஸர்வஸம்ஸாரத⁴ர்மாதீதோ வர்ததே ஸ்வாபகால இதி ॥
க்வைஷ ததா³பூ⁴தி³த்யஸ்ய ப்ரஶ்நஸ்ய ப்ரதிவசநமுக்தம் ; அநேந ச ப்ரஶ்நநிர்ணயேந விஜ்ஞாநமயஸ்ய ஸ்வபா⁴வதோ விஶுத்³தி⁴: அஸம்ஸாரித்வம் ச உக்தம் ; குத ஏததா³கா³தி³த்யஸ்ய ப்ரஶ்நஸ்யாபாகரணார்த²: ஆரம்ப⁴: । நநு யஸ்மிந்க்³ராமே நக³ரே வா யோ ப⁴வதி, ஸோ(அ)ந்யத்ர க³ச்ச²ந் தத ஏவ க்³ராமாந்நக³ராத்³வா க³ச்ச²தி, நாந்யத: ; ததா² ஸதி க்வைஷ ததா³பூ⁴தி³த்யேதாவாநேவாஸ்து ப்ரஶ்ந: ; யத்ராபூ⁴த் தத ஏவ ஆக³மநம் ப்ரஸித்³த⁴ம் ஸ்யாத் நாந்யத இதி குத ஏததா³கா³தி³தி ப்ரஶ்நோ நிரர்த²க ஏவ — கிம் ஶ்ருதிருபாலப்⁴யதே ப⁴வதா ? ந ; கிம் தர்ஹி த்³விதீயஸ்ய ப்ரஶ்நஸ்ய அர்தா²ந்தரம் ஶ்ரோதுமிச்சா²மி, அத ஆநர்த²க்யம் சோத³யாமி । ஏவம் தர்ஹி குத இத்யபாதா³நார்த²தா ந க்³ருஹ்யதே ; அபாதா³நார்த²த்வே ஹி புநருக்ததா, நாந்யார்த²த்வே ; அஸ்து தர்ஹி நிமித்தார்த²: ப்ரஶ்ந: — குத ஏததா³கா³த் — கிந்நிமித்தமிஹாக³மநமிதி । ந நிமித்தார்த²தாபி, ப்ரதிவசநவைரூப்யாத் ; ஆத்மநஶ்ச ஸர்வஸ்ய ஜக³த: அக்³நிவிஸ்பு²லிங்கா³தி³வது³த்பத்தி: ப்ரதிவசநே ஶ்ரூயதே ; ந ஹி விஸ்பு²லிங்கா³நாம் வித்³ரவணே அக்³நிர்நிமித்தம் , அபாதா³நமேவ து ஸ: ; ததா² பரமாத்மா விஜ்ஞாநமயஸ்ய ஆத்மநோ(அ)பாதா³நத்வேந ஶ்ரூயதே — ‘அஸ்மாதா³த்மந:’ இத்யேதஸ்மிந்வாக்யே ; தஸ்மாத் ப்ரதிவசநவைலோம்யாத் குத இதி ப்ரஶ்நஸ்ய நிமித்தார்த²தா ந ஶக்யதே வர்ணயிதும் । நந்வபாதா³நபக்ஷே(அ)பி புநருக்ததாதோ³ஷ: ஸ்தி²த ஏவ ॥
நைஷ தோ³ஷ:, ப்ரஶ்நாப்⁴யாமாத்மநி க்ரியாகாரகப²லாத்மதாபோஹஸ்ய விவக்ஷிதத்வாத் । இஹ ஹி வித்³யாவித்³யாவிஷயாவுபந்யஸ்தௌ — ‘ஆத்மேத்யேவோபாஸீத’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 7) ‘ஆத்மாநமேவாவேத்’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 10) ‘ஆத்மாநமேவ லோகமுபாஸீத’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 15) இதி வித்³யாவிஷய:, ததா² அவித்³யாவிஷயஶ்ச பாங்க்தம் கர்ம தத்ப²லம் சாந்நத்ரயம் நாமரூபகர்மாத்மகமிதி । தத்ர அவித்³யாவிஷயே வக்தவ்யம் ஸர்வமுக்தம் । வித்³யாவிஷயஸ்து ஆத்மா கேவல உபந்யஸ்த: ந நிர்ணீத: । தந்நிர்ணயாய ச ‘ப்³ரஹ்ம தே ப்³ரவாணி’ (ப்³ரு. உ. 2 । 1 । 1) இதி ப்ரக்ராந்தம் , ‘ஜ்ஞபயிஷ்யாமி’ (ப்³ரு. உ. 2 । 1 । 15) இதி ச । அத: தத்³ப்³ரஹ்ம வித்³யாவிஷயபூ⁴தம் ஜ்ஞாபயிதவ்யம் யாதா²த்ம்யத: । தஸ்ய ச யாதா²த்ம்யம் க்ரியாகாரகப²லபே⁴த³ஶூந்யம் அத்யந்தவிஶுத்³த⁴மத்³வைதம் — இத்யேதத்³விவக்ஷிதம் । அதஸ்தத³நுரூபௌ ப்ரஶ்நாவுத்தா²ப்யேதே ஶ்ருத்யா — க்வைஷ ததா³பூ⁴த்குத ஏததா³கா³தி³தி । தத்ர — யத்ர ப⁴வதி தத் அதி⁴கரணம் , யத்³ப⁴வதி தத³தி⁴கர்தவ்யம் — தயோஶ்ச அதி⁴கரணாதி⁴கர்தவ்யயோர்பே⁴த³: த்³ருஷ்டோ லோகே । ததா² — யத ஆக³ச்ச²தி தத் அபாதா³நம் — ய ஆக³ச்ச²தி ஸ கர்தா, தஸ்மாத³ந்யோ த்³ருஷ்ட: । ததா² ஆத்மா க்வாப்யபூ⁴த³ந்யஸ்மிந்நந்ய:, குதஶ்சிதா³கா³த³ந்யஸ்மாத³ந்ய: — கேநசித்³பி⁴ந்நேந ஸாத⁴நாந்தரேண — இத்யேவம் லோகவத்ப்ராப்தா பு³த்³தி⁴: ; ஸா ப்ரதிவசநேந நிவர்தயிதவ்யேதி । நாயமாத்மா அந்ய: அந்யத்ர அபூ⁴த் , அந்யோ வா அந்யஸ்மாதா³க³த:, ஸாத⁴நாந்தரம் வா ஆத்மந்யஸ்தி ; கிம் தர்ஹி ஸ்வாத்மந்யேவாபூ⁴த் — ‘ஸ்வமாத்மாநமபீதோ ப⁴வதி’ (சா². உ. 6 । 8 । 1) ‘ஸதா ஸோம்ய ததா³ ஸம்பந்நோ ப⁴வதி’ (சா². உ. 6 । 8 । 1) ‘ப்ராஜ்ஞேநாத்மநா ஸம்பரிஷ்வக்த:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 21) ‘பர ஆத்மநி ஸம்ப்ரதிஷ்ட²தே’ (ப்ர. உ. 4 । 9) இத்யாதி³ஶ்ருதிப்⁴ய: ; அத ஏவ நாந்ய: அந்யஸ்மாதா³க³ச்ச²தி ; தத் ஶ்ருத்யைவ ப்ரத³ர்ஶ்யதே ‘அஸ்மாதா³த்மந:’ இதி, ஆத்மவ்யதிரேகேண வஸ்த்வந்தராபா⁴வாத் । நந்வஸ்தி ப்ராணாத்³யாத்மவ்யதிரிக்தம் வஸ்த்வந்தரம் — ந, ப்ராணாதே³ஸ்தத ஏவ நிஷ்பத்தே: ॥
தத்கத²மிதி உச்யதே —

ஸ யதோ²ர்ணநாபி⁴ஸ்தந்துநோச்சரேத்³யதா²க்³நே: க்ஷுத்³ரா விஸ்பு²லிங்கா³ வ்யுச்சரந்த்யேவமேவாஸ்மாதா³த்மந: ஸர்வே ப்ராணா: ஸர்வே லோகா: ஸர்வே தே³வா: ஸர்வாணி பூ⁴தாநி வ்யுச்சரந்தி தஸ்யோபநிஷத்ஸத்யஸ்ய ஸத்யமிதி ப்ராணா வை ஸத்யம் தேஷாமேஷ ஸத்யம் ॥ 20 ॥

தத்ர த்³ருஷ்டாந்த: — ஸ யதா² லோகே ஊர்ணநாபி⁴: லூதாகீட ஏக ஏவ ப்ரஸித்³த⁴: ஸந் ஸ்வாத்மாப்ரவிப⁴க்தேந தந்துநா உச்சரேத் உத்³க³ச்சே²த் ; ந சாஸ்தி தஸ்யோத்³க³மநே ஸ்வதோ(அ)திரிக்தம் காரகாந்தரம் — யதா² ச ஏகரூபாதே³கஸ்மாத³க்³நே: க்ஷுத்³ரா அல்பா: விஸ்பு²லிங்கா³: த்ருடய: அக்³ந்யவயவா: வ்யுச்சரந்தி விவித⁴ம் நாநா வா உச்சரந்தி — யதா² இமௌ த்³ருஷ்டாந்தௌ காரகபே⁴தா³பா⁴வே(அ)பி ப்ரவ்ருத்திம் த³ர்ஶயத:, ப்ராக்ப்ரவ்ருத்தேஶ்ச ஸ்வபா⁴வத ஏகத்வம் — ஏவமேவ அஸ்மாத் ஆத்மநோ விஜ்ஞாநமயஸ்ய ப்ராக்ப்ரதிபோ³தா⁴த் யத்ஸ்வரூபம் தஸ்மாதி³த்யர்த²:, ஸர்வே ப்ராணா வாகா³த³ய:, ஸர்வே லோகா பூ⁴ராத³ய: ஸர்வாணி கர்மப²லாநி, ஸர்வே தே³வா: ப்ராணலோகாதி⁴ஷ்டா²தார: அக்³ந்யாத³ய: ஸர்வாணி பூ⁴தாநி ப்³ரஹ்மாதி³ஸ்தம்ப³பர்யந்தாநி ப்ராணிஜாதாநி, ஸர்வ ஏவ ஆத்மாந இத்யஸ்மிந்பாடே² உபாதி⁴ஸம்பர்கஜநிதப்ரபு³த்⁴யமாநவிஶேஷாத்மாந இத்யர்த²:, வ்யுச்சரந்தி । யஸ்மாதா³த்மந: ஸ்தா²வரஜங்க³மம் ஜக³தி³த³ம் அக்³நிவிஸ்பு²லிங்க³வத் வ்யுச்சரத்யநிஶம் , யஸ்மிந்நேவ ச ப்ரலீயதே ஜலபு³த்³பு³த³வத் , யதா³த்மகம் ச வர்ததே ஸ்தி²திகாலே, தஸ்ய அஸ்ய ஆத்மநோ ப்³ரஹ்மண:, உபநிஷத் — உப ஸமீபம் நிக³மயதீதி அபி⁴தா⁴யக: ஶப்³த³ உபநிஷதி³த்யுச்யதே — ஶாஸ்த்ரப்ராமாண்யாதே³தச்ச²ப்³த³க³தோ விஶேஷோ(அ)வஸீயதே உபநிக³மயித்ருத்வம் நாம ; காஸாவுபநிஷதி³த்யாஹ — ஸத்யஸ்ய ஸத்யமிதி ; ஸா ஹி ஸர்வத்ர சோபநிஷத் அலௌகிகார்த²த்வாத்³து³ர்விஜ்ஞேயார்தே²தி தத³ர்த²மாசஷ்டே — ப்ராணா வை ஸத்யம் தேஷாமேஷ ஸத்யமிதி । ஏதஸ்யைவ வாக்யஸ்ய வ்யாக்²யாநாய உத்தரம் ப்³ராஹ்மணத்³வயம் ப⁴விஷ்யதி ॥
ப⁴வது தாவத் உபநிஷத்³வ்யாக்²யாநாய உத்தரம் ப்³ராஹ்மணத்³வயம் ; தஸ்யோபநிஷதி³த்யுக்தம் ; தத்ர ந ஜாநீம: — கிம் ப்ரக்ருதஸ்ய ஆத்மநோ விஜ்ஞாநமயஸ்ய பாணிபேஷணோத்தி²தஸ்ய ஸம்ஸாரிண: ஶப்³தா³தி³பு⁴ஜ இயமுபநிஷத் , ஆஹோஸ்வித் ஸம்ஸாரிண: கஸ்யசித் ; கிஞ்சாத: ? யதி³ ஸம்ஸாரிண: ததா³ ஸம்ஸார்யேவ விஜ்ஞேய:, தத்³விஜ்ஞாநாதே³வ ஸர்வப்ராப்தி:, ஸ ஏவ ப்³ரஹ்மஶப்³த³வாச்ய: தத்³வித்³யைவ ப்³ரஹ்மவித்³யேதி ; அத² அஸம்ஸாரிண:, ததா³ தத்³விஷயா வித்³யா ப்³ரஹ்மவித்³யா, தஸ்மாச்ச ப்³ரஹ்மவிஜ்ஞாநாத்ஸர்வபா⁴வாபத்தி: ; ஸர்வமேதச்சா²ஸ்த்ரப்ராமாண்யாத்³ப⁴விஷ்யதி ; கிந்து அஸ்மிந்பக்ஷே ‘ஆத்மேத்யேவோபாஸீத’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 7) ‘ஆத்மாநமேவாவேத³ஹம் ப்³ரஹ்மாஸ்மி —’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 10) இதி பரப்³ரஹ்மைகத்வப்ரதிபாதி³கா: ஶ்ருதய: குப்யேரந் , ஸம்ஸாரிணஶ்ச அந்யஸ்யாபா⁴வே உபதே³ஶாநர்த²க்யாத் । யத ஏவம் பண்டி³தாநாமப்யேதந்மஹாமோஹஸ்தா²நம் அநுக்தப்ரதிவசநப்ரஶ்நவிஷயம் , அதோ யதா²ஶக்தி ப்³ரஹ்மவித்³யாப்ரதிபாத³கவாக்யேஷு ப்³ரஹ்ம விஜிஜ்ஞாஸூநாம் பு³த்³தி⁴வ்யுத்பாத³நாய விசாரயிஷ்யாம: ॥
ந தாவத் அஸம்ஸாரீ பர: — பாணிபேஷணப்ரதிபோ³தி⁴தாத் ஶப்³தா³தி³பு⁴ஜ: அவஸ்தா²ந்தரவிஶிஷ்டாத் உத்பத்திஶ்ருதே: ; ந ப்ரஶாஸிதா அஶநாயாதி³வர்ஜித: பரோ வித்³யதே ; கஸ்மாத் ? யஸ்மாத் ‘ப்³ரஹ்ம ஜ்ஞபயிஷ்யாமி’ (ப்³ரு. உ. 2 । 1 । 15) இதி ப்ரதிஜ்ஞாய, ஸுப்தம் புருஷம் பாணிபேஷ போ³த⁴யித்வா, தம் ஶப்³தா³தி³போ⁴க்த்ருத்வவிஶிஷ்டம் த³ர்ஶயித்வா, தஸ்யைவ ஸ்வப்நத்³வாரேண ஸுஷுப்த்யாக்²யமவஸ்தா²ந்தரமுந்நீய, தஸ்மாதே³வ ஆத்மந: ஸுஷுப்த்யவஸ்தா²விஶிஷ்டாத் அக்³நிவிஸ்பு²லிங்கோ³ர்ணநாபி⁴த்³ருஷ்டாந்தாப்⁴யாம் உத்பத்திம் த³ர்ஶயதி ஶ்ருதி: — ‘ஏவமேவாஸ்மாத்’ இத்யாதி³நா ; ந சாந்யோ ஜக³து³த்பத்திகாரணமந்தராலே ஶ்ருதோ(அ)ஸ்தி ; விஜ்ஞாநமயஸ்யைவ ஹி ப்ரகரணம் । ஸமாநப்ரகரணே ச ஶ்ருத்யந்தரே கௌஷீதகிநாம் ஆதி³த்யாதி³புருஷாந்ப்ரஸ்துத்ய ‘ஸ ஹோவாச யோ வை பா³லாக ஏதேஷாம் புருஷாணாம் கர்தா யஸ்ய சைதத்கர்ம ஸ வை வேதி³தவ்ய:’ (கௌ. உ. 4 । 19) இதி ப்ரபு³த்³த⁴ஸ்யைவ விஜ்ஞாநமயஸ்ய வேதி³தவ்யதாம் த³ர்ஶயதி, நார்தா²ந்தரஸ்ய । ததா² ச ‘ஆத்மநஸ்து காமாய ஸர்வம் ப்ரியம் ப⁴வதி’ (ப்³ரு. உ. 2 । 4 । 5) இத்யுக்த்வா, ய ஏவ ஆத்மா ப்ரிய: ப்ரஸித்³த⁴: தஸ்யைவ த்³ரஷ்டவ்யஶ்ரோதவ்யமந்தவ்யநிதி³த்⁴யாஸிதவ்யதாம் த³ர்ஶயதி । ததா² ச வித்³யோபந்யாஸகாலே ‘ஆத்மேத்யேவோபாஸீத’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 7) ‘ததே³தத்ப்ரேய: புத்ராத்ப்ரேயோ வித்தாத்’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 8) ‘ததா³த்மாநமேவாவேத³ஹம் ப்³ரஹ்மாஸ்மி - ’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 10) இத்யேவமாதி³வாக்யாநாமாநுலோம்யம் ஸ்யாத் பராபா⁴வே । வக்ஷ்யதி ச — ‘ஆத்மாநம் சேத்³விஜாநீயாத³யமஸ்மீதி பூருஷ:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 12) இதி । ஸர்வவேதா³ந்தேஷு ச ப்ரத்யகா³த்மவேத்³யதைவ ப்ரத³ர்ஶ்யதே — அஹமிதி, ந ப³ஹிர்வேத்³யதா ஶப்³தா³தி³வத் ப்ரத³ர்ஶ்யதே அஸௌ ப்³ரஹ்மேதி । ததா² கௌஷீதகிநாமேவ ‘ந வாசம் விஜிஜ்ஞாஸீத வக்தாரம் வித்³யாத்’ (கௌ. உ. 3 । 8) இத்யாதி³நா வாகா³தி³கரணைர்வ்யாவ்ருத்தஸ்ய கர்துரேவ வேதி³தவ்யதாம் த³ர்ஶயதி । அவஸ்தா²ந்தரவிஶிஷ்டோ(அ)ஸம்ஸாரீதி சேத் — அதா²பி ஸ்யாத் , யோ ஜாக³ரிதே ஶப்³தா³தி³பு⁴க் விஜ்ஞாநமய:, ஸ ஏவ ஸுஷுப்தாக்²யமவஸ்தா²ந்தரம் க³த: அஸம்ஸாரீ பர: ப்ரஶாஸிதா அந்ய: ஸ்யாதி³தி சேத் — ந, அத்³ருஷ்டத்வாத் । ந ஹ்யேவம்த⁴ர்மக: பதா³ர்தோ² த்³ருஷ்ட: அந்யத்ர வைநாஶிகஸித்³தா⁴ந்தாத் । ந ஹி லோகே கௌ³: திஷ்ட²ந் க³ச்ச²ந்வா கௌ³ர்ப⁴வதி, ஶயாநஸ்து அஶ்வாதி³ஜாத்யந்தரமிதி । ந்யாயாச்ச — யத்³த⁴ர்மகோ ய: பதா³ர்த²: ப்ரமாணேநாவக³தோ ப⁴வதி, ஸ தே³ஶகாலாவஸ்தா²ந்தரேஷ்வபி தத்³த⁴ர்மக ஏவ ப⁴வதி ; ஸ சேத் தத்³த⁴ர்மகத்வம் வ்யபி⁴சரதி, ஸர்வ: ப்ரமாணவ்யவஹாரோ லுப்யேத । ததா² ச ந்யாயவித³: ஸாங்க்²யமீமாம்ஸகாத³ய அஸம்ஸாரிண அபா⁴வம் யுக்திஶதை: ப்ரதிபாத³யந்தி । ஸம்ஸாரிணோ(அ)பி ஜக³து³த்பத்திஸ்தி²திலயக்ரியாகர்த்ருத்வவிஜ்ஞாநஸ்யாபா⁴வாத் அயுக்தமிதி சேத் — யத் மஹதா ப்ரபஞ்சேந ஸ்தா²பிதம் ப⁴வதா, ஶப்³தா³தி³பு⁴க் ஸம்ஸார்யேவ அவஸ்தா²ந்தரவிஶிஷ்டோ ஜக³த இஹ கர்தேதி — தத³ஸத் ; யதோ ஜக³து³த்பத்திஸ்தி²திலயக்ரியாகர்த்ருத்வவிஜ்ஞாநஶக்திஸாத⁴நாபா⁴வ: ஸர்வலோகப்ரத்யக்ஷ: ஸம்ஸாரிண: ; ஸ கத²ம் அஸ்மதா³தி³: ஸம்ஸாரீ மநஸாபி சிந்தயிதுமஶக்யம் ப்ருதி²வ்யாதி³விந்யாஸவிஶிஷ்டம் ஜக³த் நிர்மிநுயாத் அதோ(அ)யுக்தமிதி சேத் — ந, ஶாஸ்த்ராத் ; ஶாஸ்த்ரம் ஸம்ஸாரிண: ‘ஏவமேவாஸ்மாதா³த்மந:’ இதி ஜக³து³த்பத்த்யாதி³ த³ர்ஶயதி ; தஸ்மாத் ஸர்வம் ஶ்ரத்³தே⁴யமிதி ஸ்யாத³யம் ஏக: பக்ஷ: ॥
‘ய: ஸர்வஜ்ஞ: ஸர்வவித்’ (மு. உ. 1 । 1 । 9), (மு. உ. 2 । 2 । 7) ‘யோ(அ)ஶநாயாபிபாஸே அத்யேதி’ (ப்³ரு. உ. 3 । 5 । 1) ‘அஸங்கோ³ ந ஹி ஸஜ்ஜதே’ (ப்³ரு. உ. 3 । 9 । 26) ‘ஏதஸ்ய வா அக்ஷரஸ்ய ப்ரஶாஸநே’ (ப்³ரு. உ. 3 । 8 । 9) ‘ய: ஸர்வேஷு பூ⁴தேஷு திஷ்ட²ந் — அந்தர்யாம்யம்ருத:’ (ப்³ரு. உ. 3 । 7 । 15) ‘ஸ யஸ்தாந்புருஷாந்நிருஹ்யாத்யக்ராமத்’ (ப்³ரு. உ. 3 । 9 । 26) ‘ஸ வா ஏஷ மஹாநஜ ஆத்மா’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 22) ‘ஏஷ ஸேதுர்வித⁴ரண:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 22) ‘ஸர்வஸ்ய வஶீ ஸர்வஸ்யேஶாந:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 22) ‘ய ஆத்மாபஹதபாப்மா விஜரோ விம்ருத்யு:’ (சா². உ. 8 । 7 । 1), (சா². உ. 8 । 7 । 3) ‘தத்தேஜோ(அ)ஸ்ருஜத’ (சா². உ. 6 । 2 । 3) ‘ஆத்மா வா இத³மேக ஏவாக்³ர ஆஸீத்’ (ஐ. உ. 1 । 1 । 1) ‘ந லிப்யதே லோகது³:கே²ந பா³ஹ்ய:’ (க. உ. 2 । 2 । 11) இத்யாதி³ஶ்ருதிஶதேப்⁴ய: — ஸ்ம்ருதேஶ்ச ‘அஹம் ஸர்வஸ்ய ப்ரப⁴வோ மத்த: ஸர்வம் ப்ரவர்ததே’ (ப⁴. கீ³. 10 । 8) இதி — பரோ(அ)ஸ்தி அஸம்ஸாரீ ஶ்ருதிஸ்ம்ருதிந்யாயேப்⁴யஶ்ச ; ஸ ச காரணம் ஜக³த: । நநு ‘ஏவமேவாஸ்மாதா³த்மந:’ இதி ஸம்ஸாரிண ஏவோத்பத்திம் த³ர்ஶயதீத்யுக்தம் — ந, ‘ய ஏஷோ(அ)ந்தர்ஹ்ருத³ய ஆகாஶ:’ (ப்³ரு. உ. 2 । 1 । 17) இதி பரஸ்ய ப்ரக்ருதத்வாத் , ‘அஸ்மாதா³த்மந:’ இதி யுக்த: பரஸ்யைவ பராமர்ஶ: । ‘க்வைஷ ததா³பூ⁴த்’ (ப்³ரு. உ. 2 । 1 । 16) இத்யஸ்ய ப்ரஶ்நஸ்ய ப்ரதிவசநத்வேந ஆகாஶஶப்³த³வாச்ய: பர ஆத்மா உக்த: ‘ய ஏஷோ(அ)ந்தர்ஹ்ருத³ய ஆகாஶஸ்தஸ்மிஞ்சே²தே’ (ப்³ரு. உ. 2 । 1 । 16) இதி ; ‘ஸதா ஸோம்ய ததா³ ஸம்பந்நோ ப⁴வதி’ (சா². உ. 6 । 8 । 1) ‘அஹரஹர்க³ச்ச²ந்த்ய ஏதம் ப்³ரஹ்மலோகம் ந விந்த³ந்தி’ (சா². உ. 8 । 3 । 2) ‘ப்ராஜ்ஞேநாத்மநா ஸம்பரிஷ்வக்த:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 21) ‘பர ஆத்மநி ஸம்ப்ரதிஷ்ட²தே’ (ப்ர. உ. 4 । 7) இத்யாதி³ஶ்ருதிப்⁴ய ஆகாஶஶப்³த³: பரஆத்மேதி நிஶ்சீயதே ; ‘த³ஹரோ(அ)ஸ்மிந்நந்தராகாஶ:’ (சா². உ. 8 । 1 । 1) இதி ப்ரஸ்துத்ய தஸ்மிந்நேவ ஆத்மஶப்³த³ப்ரயோகா³ச்ச ; ப்ரக்ருத ஏவ பர ஆத்மா । தஸ்மாத் யுக்தம் ‘ஏவமேவாஸ்மாதா³த்மந:’ இதி பரமாத்மந ஏவ ஸ்ருஷ்டிரிதி ; ஸம்ஸாரிண: ஸ்ருஷ்டிஸ்தி²திஸம்ஹாரஜ்ஞாநஸாமர்த்²யாபா⁴வம் ச அவோசாம । அத்ர ச ‘ஆத்மேத்யேவோபாஸீத’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 7) ‘ஆத்மாநமேவாவேத³ஹம் ப்³ரஹ்மாஸ்மி - ’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 10) இதி ப்³ரஹ்மவித்³யா ப்ரஸ்துதா ; ப்³ரஹ்மவிஷயம் ச ப்³ரஹ்மவிஜ்ஞாநமிதி ; ‘ப்³ரஹ்ம தே ப்³ரவாணி’ (ப்³ரு. உ. 2 । 2 । 1) இதி ‘ப்³ரஹ்ம ஜ்ஞபயிஷ்யாமி’ (ப்³ரு. உ. 2 । 1 । 15) இதி ப்ராரப்³த⁴ம் । தத்ர இதா³நீம் அஸம்ஸாரி ப்³ரஹ்ம ஜக³த: காரணம் அஶநாயாத்³யதீதம் நித்யஶுத்³த⁴பு³த்³த⁴முக்தஸ்வபா⁴வம் ; தத்³விபரீதஶ்ச ஸம்ஸாரீ ; தஸ்மாத் அஹம் ப்³ரஹ்மாஸ்மீதி ந க்³ருஹ்ணீயாத் ; பரம் ஹி தே³வமீஶாநம் நிக்ருஷ்ட: ஸம்ஸார்யாத்மத்வேந ஸ்மரந் கத²ம் ந தோ³ஷபா⁴க்ஸ்யாத் ; தஸ்மாத் ந அஹம் ப்³ரஹ்மாஸ்மீதி யுக்தம் । தஸ்மாத்புஷ்போத³காஞ்ஜலிஸ்துதிநமஸ்காரப³ல்யுபஹாரஸ்வாத்⁴யாயத்⁴யாநயோகா³தி³பி⁴: ஆரிராத⁴யிஷேத ; ஆராத⁴நேந விதி³த்வா ஸர்வேஶித்ரு ப்³ரஹ்ம ப⁴வதி ; ந புநரஸம்ஸாரி ப்³ரஹ்ம ஸம்ஸார்யாத்மத்வேந சிந்தயேத் — அக்³நிமிவ ஶீதத்வேந ஆகாஶமிவ மூர்திமத்த்வேந । ப்³ரஹ்மாத்மத்வப்ரதிபாத³கமபி ஶாஸ்த்ரம் அர்த²வாதோ³ ப⁴விஷ்யதி । ஸர்வதர்கஶாஸ்த்ரலோகந்யாயைஶ்ச ஏவமவிரோத⁴: ஸ்யாத் ॥
ந, மந்த்ரப்³ராஹ்மணவாதே³ப்⁴ய: தஸ்யைவ ப்ரவேஶஶ்ரவணாத் । ‘புரஶ்சக்ரே’ (ப்³ரு. உ. 2 । 5 । 10) இதி ப்ரக்ருத்ய ‘புர: புருஷ ஆவிஶத்’ (ப்³ரு. உ. 2 । 5 । 18) இதி, ‘ரூபம் ரூபம் ப்ரதிரூபோ ப³பூ⁴வ தத³ஸ்ய ரூபம் ப்ரதிசக்ஷணாய’ (ப்³ரு. உ. 2 । 5 । 19) ‘ஸர்வாணி ரூபாணி விசித்ய தீ⁴ரோ நாமாநி க்ருத்வாபி⁴வத³ந்யதா³ஸ்தே’ (தை. ஆ. 3 । 12 । 7) இதி ஸர்வஶாகா²ஸு ஸஹஸ்ரஶோ மந்த்ரவாதா³: ஸ்ருஷ்டிகர்துரேவாஸம்ஸாரிண: ஶரீரப்ரவேஶம் த³ர்ஶயந்தி । ததா² ப்³ராஹ்மணவாதா³: — ‘தத்ஸ்ருஷ்ட்வா ததே³வாநுப்ராவிஶத்’ (தை. உ. 2 । 6 । 6) ‘ஸ ஏதமேவ ஸீமாநம் விதா³ர்யைதயா த்³வாரா ப்ராபத்³யத’ (ஐ. உ. 1 । 3 । 12) ‘ஸேயம் தே³வதா — இமாஸ்திஸ்ரோ தே³வதா அநேந ஜீவேந ஆத்மநாநுப்ரவிஶ்ய’ (சா². உ. 6 । 2 । 3) ‘ஏஷ ஸர்வேஷு பூ⁴தேஷு கூ³டோ⁴(அ)(அ)த்மா ந ப்ரகாஶதே’ (க. உ. 1 । 3 । 12) இத்யாத்³யா: । ஸர்வஶ்ருதிஷு ச ப்³ரஹ்மணி ஆத்மஶப்³த³ப்ரயோகா³த் ஆத்மஶப்³த³ஸ்ய ச ப்ரத்யகா³த்மாபி⁴தா⁴யகத்வாத் , ‘ஏஷ ஸர்வபூ⁴தாந்தராத்மா’ (மு. உ. 2 । 1 । 4) இதி ச ஶ்ருதே: பரமாத்மவ்யதிரேகேண ஸம்ஸாரிணோ(அ)பா⁴வாத் — ‘ஏகமேவாத்³விதீயம்’ (சா². உ. 6 । 2 । 1) ‘ப்³ரஹ்மைவேத³ம்’ (மு. உ. 2 । 2 । 11) ‘ஆத்மைவேத³ம்’ (சா². உ. 7 । 25 । 2) இத்யாதி³ஶ்ருதிப்⁴ய: யுக்தமேவ அஹம் ப்³ரஹ்மாஸ்மீத்யவதா⁴ரயிதும் ॥
யதா³ ஏவம் ஸ்தி²த: ஶாஸ்த்ரார்த²:, ததா³ பரமாத்மந: ஸம்ஸாரித்வம் ; ததா² ச ஸதி ஶாஸ்த்ராநர்த²க்யம் , அஸம்ஸாரித்வே ச உபதே³ஶாநர்த²க்யம் ஸ்பஷ்டோ தோ³ஷ: ப்ராப்த: ; யதி³ தாவத் பரமாத்மா ஸர்வபூ⁴தாந்தராத்மா ஸர்வஶரீரஸம்பர்கஜநிதது³:கா²நி அநுப⁴வதீதி, ஸ்பஷ்டம் பரஸ்ய ஸம்ஸாரித்வம் ப்ராப்தம் ; ததா² ச பரஸ்ய அஸம்ஸாரித்வப்ரதிபாதி³கா: ஶ்ருதய: குப்யேரந் , ஸ்ம்ருதயஶ்ச, ஸர்வே ச ந்யாயா: ; அத² கத²ஞ்சித் ப்ராணஶரீரஸம்ப³ந்த⁴ஜைர்து³:கை²ர்ந ஸம்ப³த்⁴யத இதி ஶக்யம் ப்ரதிபாத³யிதும் , பரமாத்மந: ஸாத்⁴யபரிஹார்யாபா⁴வாத் உபதே³ஶாநர்த²க்யதோ³ஷோ ந ஶக்யதே நிவாரயிதும் । அத்ர கேசித்பரிஹாரமாசக்ஷதே — பரமாத்மா ந ஸாக்ஷாத்³பூ⁴தேஷ்வநு ப்ரவிஷ்ட: ஸ்வேந ரூபேண ; கிம் தர்ஹி விகாரபா⁴வமாபந்நோ விஜ்ஞாநாத்மத்வம் ப்ரதிபேதே³ ; ஸ ச விஜ்ஞாநாத்மா பரஸ்மாத் அந்ய: அநந்யஶ்ச ; யேநாந்ய:, தேந ஸம்ஸாரித்வஸம்ப³ந்தீ⁴, யேந அநந்ய: தேந அஹம் ப்³ரஹ்மேத்யவதா⁴ரணார்ஹ: ; ஏவம் ஸர்வமவிருத்³த⁴ம் ப⁴விஷ்யதீதி ॥
தத்ர விஜ்ஞாநாத்மநோ விகாரபக்ஷ ஏதா க³தய: — ப்ருதி²வீத்³ரவ்யவத் அநேகத்³ரவ்யஸமாஹாரஸ்ய ஸாவயவஸ்ய பரமாத்மந:, ஏகதே³ஶவிபரிணாமோ விஜ்ஞாநாத்மா க⁴டாதி³வத் ; பூர்வஸம்ஸ்தா²நாவஸ்த²ஸ்ய வா பரஸ்ய ஏகதே³ஶோ விக்ரியதே கேஶோஷராதி³வத் , ஸர்வ ஏவ வா பர: பரிணமேத் க்ஷீராதி³வத் । தத்ர ஸமாநஜாதீயாநேகத்³ரவ்யஸமூஹஸ்ய கஶ்சித்³த்³ரவ்யவிஶேஷோ விஜ்ஞாநாத்மத்வம் ப்ரதிபத்³யதே யதா³, ததா³ ஸமாநஜாதீயத்வாத் ஏகத்வமுபசரிதமேவ ந து பரமார்த²த: ; ததா² ச ஸதி ஸித்³தா⁴ந்தவிரோத⁴: । அத² நித்யாயுதஸித்³தா⁴வயவாநுக³த: அவயவீ பர ஆத்மா, தஸ்ய தத³வஸ்த²ஸ்ய ஏகதே³ஶோ விஜ்ஞாநாத்மா ஸம்ஸாரீ — ததா³பி ஸர்வாவயவாநுக³தத்வாத் அவயவிந ஏவ அவயவக³தோ தோ³ஷோ கு³ணோ வேதி, விஜ்ஞாநாத்மந: ஸம்ஸாரித்வதோ³ஷேண பர ஏவ ஆத்மா ஸம்ப³த்⁴யத இதி, இயமப்யநிஷ்டா கல்பநா । க்ஷீரவத் ஸர்வபரிணாமபக்ஷே ஸர்வஶ்ருதிஸ்ம்ருதிகோப:, ஸ ச அநிஷ்ட: । ‘நிஷ்கலம் நிஷ்க்ரியம் ஶாந்தம்’ (ஶ்வே. 6 । 19) ‘தி³வ்யோ ஹ்யமூர்த: புருஷ: ஸபா³ஹ்யாப்⁴யந்தரோ ஹ்யஜ:’ (மு. உ. 2 । 1 । 2) ‘ஆகாஶவத்ஸர்வக³தஶ்ச நித்ய:’ (ஶத. ப்³ரா. 10 । 6 । 3 । 2) ‘ஸ வா ஏஷ மஹாநஜ ஆத்மாஜரோ(அ)மரோ(அ)ம்ருத:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 25) ‘ந ஜாயதே ம்ரியதே வா கதா³சித்’ (ப⁴. கீ³. 2 । 20) ‘அவ்யக்தோ(அ)யம்’ (ப⁴. கீ³. 2 । 25) இத்யாதி³ஶ்ருதிஸ்ம்ருதிந்யாயவிருத்³தா⁴ ஏதே ஸர்வே பக்ஷா: । அசலஸ்ய பரமாத்மந ஏகதே³ஶபக்ஷே விஜ்ஞாநாத்மந: கர்மப²லதே³ஶஸம்ஸரணாநுபபத்தி:, பரஸ்ய வா ஸம்ஸாரித்வம் — இத்யுக்தம் । பரஸ்யைகதே³ஶ: அக்³நிவிஸ்பு²லிங்க³வத் ஸ்பு²டித: விஜ்ஞாநாத்மா ஸம்ஸரதீதி சேத் — ததா²பி பரஸ்யாவயவஸ்பு²டநேந க்ஷதப்ராப்தி:, தத்ஸம்ஸரணே ச பரமாத்மந: ப்ரதே³ஶாந்தராவயவவ்யூஹே சி²த்³ரதாப்ராப்தி:, அவ்ரணத்வவாக்யவிரோத⁴ஶ்ச ; ஆத்மாவயவபூ⁴தஸ்ய விஜ்ஞாநாத்மந: ஸம்ஸரணே பரமாத்மஶூந்யப்ரதே³ஶாபா⁴வாத் அவயவாந்தரநோத³நவ்யூஹநாப்⁴யாம் ஹ்ருத³யஶூலேநேவ பரமாத்மநோ து³:கி²த்வப்ராப்தி: । அக்³நிவிஸ்பு²லிங்கா³தி³த்³ருஷ்டாந்தஶ்ருதேர்ந தோ³ஷ இதி சேத் , ந ; ஶ்ருதேர்ஜ்ஞாபகத்வாத் — ந ஶாஸ்த்ரம் பதா³ர்தா²நந்யதா² கர்தும் ப்ரவ்ருத்தம் , கிம் தர்ஹி யதா²பூ⁴தாநாம் அஜ்ஞாதாநாம் ஜ்ஞாபநே ; கிஞ்சாத: ? ஶ்ருணு, அதோ யத்³ப⁴வதி ; யதா²பூ⁴தா மூர்தாமூர்தாதி³பதா³ர்த²த⁴ர்மா லோகே ப்ரஸித்³தா⁴: ; தத்³த்³ருஷ்டாந்தோபாதா³நேந தத³விரோத்⁴யேவ வஸ்த்வந்தரம் ஜ்ஞாபயிதும் ப்ரவ்ருத்தம் ஶாஸ்த்ரம் ந லௌகிகவஸ்துவிரோத⁴ஜ்ஞாபநாய லௌகிகமேவ த்³ருஷ்டாந்தமுபாத³த்தே ; உபாதீ³யமாநோ(அ)பி த்³ருஷ்டாந்த: அநர்த²க: ஸ்யாத் , தா³ர்ஷ்டாந்திகாஸங்க³தே: ; ந ஹி அக்³நி: ஶீத: ஆதி³த்யோ ந தபதீதி வா த்³ருஷ்டாந்தஶதேநாபி ப்ரதிபாத³யிதும் ஶக்யம் , ப்ரமாணாந்தரேண அந்யதா²தி⁴க³தத்வாத்³வஸ்துந: ; ந ச ப்ரமாணம் ப்ரமாணாந்தரேண விருத்⁴யதே ; ப்ரமாணாந்தராவிஷயமேவ ஹி ப்ரமாணாந்தரம் ஜ்ஞாபயதி ; ந ச லௌகிகபத³பதா³ர்தா²ஶ்ரயணவ்யதிரேகேண ஆக³மேந ஶக்யமஜ்ஞாதம் வஸ்த்வந்தரம் அவக³மயிதும் ; தஸ்மாத் ப்ரஸித்³த⁴ந்யாயமநுஸரதா ந ஶக்யா பரமாத்மந: ஸாவயவாம்ஶாம்ஶித்வகல்பநா பரமார்த²த: ப்ரதிபாத³யிதும் । ‘க்ஷுத்³ராவிஸ்பு²லிங்கா³:’ (ப்³ரு. உ. 2 । 1 । 20) ‘மமைவாம்ஶ:’ (ப⁴. கீ³. 15 । 7) இதி ச ஶ்ரூயதே ஸ்மர்யதே சேதி சேத் , ந, ஏகத்வப்ரத்யயார்த²பரத்வாத் ; அக்³நேர்ஹி விஸ்பு²லிங்க³: அக்³நிரேவ இத்யேகத்வப்ரத்யயார்ஹோ த்³ருஷ்டோ லோகே ; ததா² ச அம்ஶ: அம்ஶிநா ஏகத்வப்ரத்யயார்ஹ: ; தத்ரைவம் ஸதி விஜ்ஞாநாத்மந: பரமாத்மவிகாராம்ஶத்வவாசகா: ஶப்³தா³: பரமாத்மைகத்வப்ரத்யயாதி⁴த்ஸவ: । உபக்ரமோபஸம்ஹாராப்⁴யாம் ச — ஸர்வாஸு ஹி உபநிஷத்ஸு பூர்வமேகத்வம் ப்ரதிஜ்ஞாய, த்³ருஷ்டாந்தைர்ஹேதுபி⁴ஶ்ச பரமாத்மநோ விகாராம்ஶாதி³த்வம் ஜக³த: ப்ரதிபாத்³ய, புநரேகத்வமுபஸம்ஹரதி ; தத்³யதா² இஹைவ தாவத் ‘இத³ம் ஸர்வம் யத³யமாத்மா’ (ப்³ரு. உ. 2 । 4 । 6) இதி ப்ரதிஜ்ஞாய, உத்பத்திஸ்தி²திலயஹேதுத்³ருஷ்டாந்தை: விகாரவிகாரித்வாத்³யேகத்வப்ரத்யயஹேதூந் ப்ரதிபாத்³ய ‘அநந்தரமபா³ஹ்யம்’ (ப்³ரு. உ. 2 । 5 । 19) ‘அயமாத்மா ப்³ரஹ்ம’ (ப்³ரு. உ. 2 । 5 । 19) இத்யுபஸம்ஹரிஷ்யதி ; தஸ்மாத் உபக்ரமோபஸம்ஹாராப்⁴யாமயமர்தோ² நிஶ்சீயதே — பரமாத்மைகத்வப்ரத்யயத்³ரடி⁴ம்நே உத்பத்திஸ்தி²திலயப்ரதிபாத³காநி வாக்யாநீதி ; அந்யதா² வாக்யபே⁴த³ப்ரஸங்கா³ச்ச — ஸர்வோபநிஷத்ஸு ஹி விஜ்ஞாநாத்மந: பரமாத்மநா ஏகத்வப்ரத்யயோ விதீ⁴யத இத்யவிப்ரதிபத்தி: ஸர்வேஷாமுபநிஷத்³வாதி³நாம் ; தத்³வித்⁴யேகவாக்யயோகே³ ச ஸம்ப⁴வதி உத்பத்த்யாதி³வாக்யாநாம் வாக்யாந்தரத்வகல்பநாயாம் ந ப்ரமாணமஸ்தி ; ப²லாந்தரம் ச கல்பயிதவ்யம் ஸ்யாத் ; தஸ்மாது³த்பத்த்யாதி³ஶ்ருதய ஆத்மைகத்வப்ரதிபாத³நபரா: ॥
அத்ர ச ஸம்ப்ரதா³யவித³ ஆக்²யாயிகாம் ஸம்ப்ரசக்ஷதே — கஶ்சித்கில ராஜபுத்ர: ஜாதமாத்ர ஏவ மாதாபித்ருப்⁴யாமபவித்³த⁴: வ்யாத⁴க்³ருஹே ஸம்வர்தி⁴த: ; ஸ: அமுஷ்ய வம்ஶ்யதாமஜாநந் வ்யாத⁴ஜாதிப்ரத்யய: வ்யாத⁴ஜாதிகர்மாண்யேவாநுவர்ததே, ந ராஜாஸ்மீதி ராஜஜாதிகர்மாண்யநுவர்ததே ; யதா³ புந: கஶ்சித்பரமகாருணிக: ராஜபுத்ரஸ்ய ராஜஶ்ரீப்ராப்தியோக்³யதாம் ஜாநந் அமுஷ்ய புத்ரதாம் போ³த⁴யதி — ‘ந த்வம் வ்யாத⁴:, அமுஷ்ய ராஜ்ஞ: புத்ர: ; கத²ஞ்சித்³வ்யாத⁴க்³ருஹமநுப்ரவிஷ்ட:’ இதி — ஸ ஏவம் போ³தி⁴த: த்யக்த்வா வ்யாத⁴ஜாதிப்ரத்யயகர்மாணி பித்ருபைதாமஹீம் ஆத்மந: பத³வீமநுவர்ததே — ராஜாஹமஸ்மீதி । ததா² கில அயம் பரஸ்மாத் அக்³நிவிஸ்பு²லிங்கா³தி³வத் தஜ்ஜாதிரேவ விப⁴க்த: இஹ தே³ஹேந்த்³ரியாதி³க³ஹநே ப்ரவிஷ்ட: அஸம்ஸாரீ ஸந் தே³ஹேந்த்³ரியாதி³ஸம்ஸாரத⁴ர்மமநுவர்ததே — தே³ஹேந்த்³ரியஸங்கா⁴தோ(அ)ஸ்மி க்ருஶ: ஸ்தூ²ல: ஸுகீ² து³:கீ²தி — பரமாத்மதாமஜாநந்நாத்மந: ; ந த்வம் ஏததா³த்மக: பரமேவ ப்³ரஹ்மாஸி அஸம்ஸாரீ — இதி ப்ரதிபோ³தி⁴த ஆசார்யேண, ஹித்வா ஏஷணாத்ரயாநுவ்ருத்திம் ப்³ரஹ்மைவாஸ்மீதி ப்ரதிபத்³யதே । அத்ர ராஜபுத்ரஸ்ய ராஜப்ரத்யயவத் ப்³ரஹ்மப்ரத்யயோ த்³ருடீ⁴ ப⁴வதி — விஸ்பு²லிங்க³வதே³வ த்வம் பரஸ்மாத்³ப்³ரஹ்மணோ ப்⁴ரஷ்ட இத்யுக்தே, விஸ்பு²லிங்க³ஸ்ய ப்ராக³க்³நேர்ப்⁴ரம்ஶாத் அக்³ந்யேகத்வத³ர்ஶநாத் । தஸ்மாத் ஏகத்வப்ரத்யயதா³ர்ட்⁴யாய ஸுவர்ணமணிலோஹாக்³நிவிஸ்பு²லிங்க³த்³ருஷ்டாந்தா:, ந உத்பத்த்யாதி³பே⁴த³ப்ரதிபாத³நபரா: । ஸைந்த⁴வக⁴நவத் ப்ரஜ்ஞப்த்யேகரஸநைரந்தர்யாவதா⁴ரணாத் ‘ஏகதை⁴வாநுத்³ரஷ்டவ்யம்’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 20) இதி ச — யதி³ ச ப்³ரஹ்மண: சித்ரபடவத் வ்ருக்ஷஸமுத்³ராதி³வச்ச உத்பத்த்யாத்³யநேகத⁴ர்மவிசித்ரதா விஜிக்³ராஹயிஷிதா, ஏகரஸம் ஸைந்த⁴வக⁴நவத³நந்தரமபா³ஹ்யம் — இதி நோபஸமஹரிஷ்யத் , ‘ஏகதை⁴வாநுத்³ரஷ்டவ்யம்’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 20) இதி ச ந ப்ராயோக்ஷ்யத — ‘ய இஹ நாநேவ பஶ்யதி’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 19) இதி நிந்தா³வசநம் ச । தஸ்மாத் ஏகரூபைகத்வப்ரத்யயதா³ர்ட்⁴யாயைவ ஸர்வவேதா³ந்தேஷு உத்பத்திஸ்தி²திலயாதி³கல்பநா, ந தத்ப்ரத்யயகரணாய ॥
ந ச நிரவயவஸ்ய பரமாத்மந: அஸம்ஸாரிண: ஸம்ஸார்யேகதே³ஶகல்பநா ந்யாய்யா, ஸ்வதோ(அ)தே³ஶத்வாத் பரமாத்மந: । அதே³ஶஸ்ய பரஸ்ய ஏகதே³ஶஸம்ஸாரித்வகல்பநாயாம் பர ஏவ ஸம்ஸாரீதி கல்பிதம் ப⁴வேத் । அத² பரோபாதி⁴க்ருத ஏகதே³ஶ: பரஸ்ய, க⁴டகரகாத்³யாகாஶவத் । ந ததா³ தத்ர விவேகிநாம் பரமாத்மைகதே³ஶ: ப்ருத²க்ஸம்வ்யவஹாரபா⁴கி³தி பு³த்³தி⁴ருத்பத்³யதே । அவிவேகிநாம் விவேகிநாம் ச உபசரிதா பு³த்³தி⁴ர்த்³ருஷ்டேதி சேத் , ந, அவிவேகிநாம் மித்²யாபு³த்³தி⁴த்வாத் , விவேகிநாம் ச ஸம்வ்யவஹாரமாத்ராலம்ப³நார்த²த்வாத் — யதா² க்ருஷ்ணோ ரக்தஶ்ச ஆகாஶ இதி விவேகிநாமபி கதா³சித் க்ருஷ்ணதா ரக்ததா ச ஆகாஶஸ்ய ஸம்வ்யவஹாரமாத்ராலம்ப³நார்த²த்வம் ப்ரதிபத்³யத இதி, ந பரமார்த²த: க்ருஷ்ணோ ரக்தோ வா ஆகாஶோ ப⁴விதுமர்ஹதி । அதோ ந பண்டி³தைர்ப்³ரஹ்மஸ்வரூபப்ரதிபத்திவிஷயே ப்³ரஹ்மண: அம்ஶாம்ஶ்யேகதே³ஶைகதே³ஶிவிகாரவிகாரித்வகல்பநா கார்யா, ஸர்வகல்பநாபநயநார்த²ஸாரபரத்வாத் ஸர்வோபநிஷதா³ம் । அதோ ஹித்வா ஸர்வகல்பநாம் ஆகாஶஸ்யேவ நிர்விஶேஷதா ப்ரதிபத்தவ்யா — ‘ஆகாஶவத்ஸர்வக³தஶ்ச நித்ய:’ (ஶத. ப்³ரா. 10 । 6 । 3 । 2) ‘ந லிப்யதே லோகது³:கே²ந பா³ஹ்ய:’ (க. உ. 2 । 2 । 11) இத்யாதி³ஶ்ருதிஶதேப்⁴ய: । ந ஆத்மாநம் ப்³ரஹ்மவிலக்ஷணம் கல்பயேத் — உஷ்ணாத்மக இவாக்³நௌ ஶீதைகதே³ஶம் , ப்ரகாஶாத்மகே வா ஸவிதரி தமஏகதே³ஶம் — ஸர்வகல்பநாபநயநார்த²ஸாரபரத்வாத் ஸர்வோபநிஷதா³ம் । தஸ்மாத் நாமரூபோபாதி⁴நிமித்தா ஏவ ஆத்மநி அஸம்ஸாரத⁴ர்மிணி ஸர்வே வ்யவஹாரா: — ‘ரூபம் ரூபம் ப்ரதிரூபோ ப³பூ⁴வ’ (ப்³ரு. உ. 2 । 5 । 19) ‘ஸர்வாணி ரூபாணி விசித்ய தீ⁴ரோ நாமாநி க்ருத்வாபி⁴வத³ந்யதா³ஸ்தே’ (தை. ஆ. 3 । 12 । 7) இத்யேவமாதி³மந்த்ரவர்ணேப்⁴ய: — ந ஸ்வத ஆத்மந: ஸம்ஸாரித்வம் , அலக்தகாத்³யுபாதி⁴ஸம்யோக³ஜநிதரக்தஸ்ப²டிகாதி³பு³த்³தி⁴வத் ப்⁴ராந்தமேவ ந பரமார்த²த: । ‘த்⁴யாயதீவ லேலாயதீவ’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 7) ‘ந கர்மணா வர்த⁴தே நோ கநீயாந்’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 23) ‘ந கர்மணா லிப்யதே பாபகேந’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 23) ‘ஸமம் ஸர்வேஷு பூ⁴தேஷு திஷ்ட²ந்தம்’ (ப⁴. கீ³. 13 । 27) ‘ஶுநி சைவ ஶ்வபாகே ச’ (ப⁴. கீ³. 5 । 10) இத்யாதி³ஶ்ருதிஸ்ம்ருதிந்யாயேப்⁴ய: பரமாத்மநோ(அ)ஸம்ஸாரிதைவ । அத ஏகதே³ஶோ விகார: ஶக்திர்வா விஜ்ஞாநாத்மா அந்யோ வேதி விகல்பயிதும் நிரவயவத்வாப்⁴யுபக³மே விஶேஷதோ ந ஶக்யதே । அம்ஶாதி³ஶ்ருதிஸ்ம்ருதிவாதா³ஶ்ச ஏகத்வார்தா²:, ந து பே⁴த³ப்ரதிபாத³கா:, விவக்ஷிதார்தை²கவாக்யயோகா³த் — இத்யவோசாம ॥
ஸர்வோபநிஷதா³ம் பரமாத்மைகத்வஜ்ஞாபநபரத்வே அத² கிமர்த²ம் தத்ப்ரதிகூலோ(அ)ர்த²: விஜ்ஞாநாத்மபே⁴த³: பரிகல்ப்யத இதி । கர்மகாண்ட³ப்ராமாண்யவிரோத⁴பரிஹாராயேத்யேகே ; கர்மப்ரதிபாத³காநி ஹி வாக்யாநி அநேகக்ரியாகாரகப²லபோ⁴க்த்ருகர்த்ராஶ்ரயாணி, விஜ்ஞாநாத்மபே⁴தா³பா⁴வே ஹி அஸம்ஸாரிண ஏவ பரமாத்மந ஏகத்வே, கத²ம் இஷ்டப²லாஸு க்ரியாஸு ப்ரவர்தயேயு:, அநிஷ்டப²லாப்⁴யோ வா க்ரியாப்⁴யோ நிவர்தயேயு: ? கஸ்ய வா ப³த்³த⁴ஸ்ய மோக்ஷாய உபநிஷதா³ரப்⁴யேத ? அபி ச பரமாத்மைகத்வவாதி³பக்ஷே கத²ம் பரமாத்மைகத்வோபதே³ஶ: ? கத²ம் வா தது³பதே³ஶக்³ரஹணப²லம் ? ப³த்³த⁴ஸ்ய ஹி ப³ந்த⁴நாஶாய உபதே³ஶ: ; தத³பா⁴வே உபநிஷச்சா²ஸ்த்ரம் நிர்விஷயமேவ । ஏவம் தர்ஹி உபநிஷத்³வாதி³பக்ஷஸ்ய கர்மகாண்ட³வாதி³பக்ஷேண சோத்³யபரிஹாரயோ: ஸமாந: பந்தா²: — யேந பே⁴தா³பா⁴வே கர்மகாண்ட³ம் நிராலம்ப³நமாத்மாநம் ந லப⁴தே ப்ராமாண்யம் ப்ரதி, ததா² உபநிஷத³பி । ஏவம் தர்ஹி யஸ்ய ப்ராமாண்யே ஸ்வார்த²விகா⁴தோ நாஸ்தி, தஸ்யைவ கர்மகாண்ட³ஸ்யாஸ்து ப்ராமாண்யம் ; உபநிஷதா³ம் து ப்ராமாண்யகல்பநாயாம் ஸ்வார்த²விகா⁴தோ ப⁴வேதி³தி மா பூ⁴த்ப்ராமாண்யம் । ந ஹி கர்மகாண்ட³ம் ப்ரமாணம் ஸத் அப்ரமாணம் ப⁴விதுமர்ஹதி ; ந ஹி ப்ரதீ³ப: ப்ரகாஶ்யம் ப்ரகாஶயதி, ந ப்ரகாஶயதி ச இதி । ப்ரத்யக்ஷாதி³ப்ரமாணவிப்ரதிஷேதா⁴ச்ச — ந கேவலமுபநிஷதோ³ ப்³ரஹ்மைகத்வம் ப்ரதிபாத³யந்த்ய: ஸ்வார்த²விகா⁴தம் கர்மகாண்ட³ப்ராமாண்யவிகா⁴தம் ச குர்வந்தி ; ப்ரத்யக்ஷாதி³நிஶ்சிதபே⁴த³ப்ரதிபத்த்யர்த²ப்ரமாணைஶ்ச விருத்⁴யந்தே । தஸ்மாத³ப்ராமாண்யமேவ உபநிஷதா³ம் ; அந்யார்த²தா வாஸ்து ; ந த்வேவ ப்³ரஹ்மைகத்வப்ரதிபத்த்யர்த²தா ॥
ந உக்தோத்தரத்வாத் । ப்ரமாணஸ்ய ஹி ப்ரமாணத்வம் அப்ரமாணத்வம் வா ப்ரமோத்பாத³நாநுத்பாத³நநிமித்தம் , அந்யதா² சேத் ஸ்தம்பா⁴தீ³நாம் ப்ராமாண்யப்ரஸங்கா³த் ஶப்³தா³தௌ³ ப்ரமேயே । கிஞ்சாத: ? யதி³ தாவத் உபநிஷதோ³ ப்³ரஹ்மைகத்வப்ரதிபத்திப்ரமாம் குர்வந்தி, கத²மப்ரமாணம் ப⁴வேயு: । ந குர்வந்த்யேவேதி சேத் — யதா² அக்³நி: ஶீதம் — இதி, ஸ ப⁴வாநேவம் வத³ந் வக்தவ்ய: — உபநிஷத்ப்ராமாண்யப்ரதிஷேதா⁴ர்த²ம் ப⁴வதோ வாக்யம் உபநிஷத்ப்ராமாண்யப்ரதிஷேத⁴ம் கிம் ந கரோத்யேவ, அக்³நிர்வா ரூபப்ரகாஶம் ; அத² கரோதி — யதி³ கரோதி, ப⁴வது ததா³ ப்ரதிஷேதா⁴ர்த²ம் ப்ரமாணம் ப⁴வத்³வாக்யம் , அக்³நிஶ்ச ரூபப்ரகாஶகோ ப⁴வேத் ; ப்ரதிஷேத⁴வாக்யப்ராமாண்யே ப⁴வத்யேவோபநிஷதா³ம் ப்ராமாண்யம் । அத்ரப⁴வந்தோ ப்³ருவந்து க: பரிஹார இதி । நநு அத்ர ப்ரத்யக்ஷா மத்³வாக்ய உபநிஷத்ப்ராமாண்யப்ரதிஷேதா⁴ர்த²ப்ரதிபத்தி: அக்³நௌ ச ரூபப்ரகாஶநப்ரதிபத்தி: ப்ரமா ; கஸ்தர்ஹி ப⁴வத: ப்ரத்³வேஷ: ப்³ரஹ்மைகத்வப்ரத்யயே ப்ரமாம் ப்ரத்யக்ஷம் குர்வதீஷு உபநிஷத்ஸு உபலப்⁴யமாநாஸு ? ப்ரதிஷேதா⁴நுபபத்தே: । ஶோகமோஹாதி³நிவ்ருத்திஶ்ச ப்ரத்யக்ஷம் ப²லம் ப்³ரஹ்மைகத்வப்ரதிபத்திபாரம்பர்யஜநிதம் இத்யவோசாம । தஸ்மாது³க்தோத்தரத்வாத் உபநிஷத³ம் ப்ரதி அப்ராமாண்யஶங்கா தாவந்நாஸ்தி ॥
யச்சோக்தம் ஸ்வார்த²விகா⁴தகரத்வாத³ப்ராமாண்யமிதி, தத³பி ந, தத³ர்த²ப்ரதிபத்தேர்பா³த⁴காபா⁴வாத் । ந ஹி உபநிஷத்³ப்⁴ய: — ப்³ரஹ்மைகமேவாத்³விதீயம் , நைவ ச — இதி ப்ரதிபத்திரஸ்தி — யதா² அக்³நிருஷ்ண: ஶீதஶ்சேத்யஸ்மாத்³வாக்யாத் விருத்³தா⁴ர்த²த்³வயப்ரதிபத்தி: । அப்⁴யுபக³ம்ய சைதத³வோசாம ; ந து வாக்யப்ராமாண்யஸமயே ஏஷ ந்யாய: — யது³த ஏகஸ்ய வாக்யஸ்ய அநேகார்த²த்வம் ; ஸதி ச அநேகார்த²த்வே, ஸ்வார்த²ஶ்ச ஸ்யாத் , தத்³விகா⁴தக்ருச்ச விருத்³த⁴: அந்யோ(அ)ர்த²: । ந த்வேதத் — வாக்யப்ரமாணகாநாம் விருத்³த⁴மவிருத்³த⁴ம் ச, ஏகம் வாக்யம் , அநேகமர்த²ம் ப்ரதிபாத³யதீத்யேஷ ஸமய: ; அர்தை²கத்வாத்³தி⁴ ஏகவாக்யதா । ந ச காநிசிது³பநிஷத்³வாக்யாநி ப்³ரஹ்மைகத்வப்ரதிஷேத⁴ம் குர்வந்தி । யத்து லௌகிகம் வாக்யம் — அக்³நிருஷ்ண: ஶீதஶ்சேதி, ந தத்ர ஏகவாக்யதா, ததே³கதே³ஶஸ்ய ப்ரமாணாந்தரவிஷயாநுவாதி³த்வாத் ; அக்³நி: ஶீத இத்யேதத் ஏகம் வாக்யம் ; அக்³நிருஷ்ண இதி து ப்ரமாணாந்தராநுப⁴வஸ்மாரகம் , ந து ஸ்வயமர்தா²வபோ³த⁴கம் ; அதோ ந அக்³நி: ஶீத இத்யநேந ஏகவாக்யதா, ப்ரமாணாந்தராநுப⁴வஸ்மாரணேநைவோபக்ஷீணத்வாத் । யத்து விருத்³தா⁴ர்த²ப்ரதிபாத³கமித³ம் வாக்யமிதி மந்யதே, தத் ஶீதோஷ்ணபதா³ப்⁴யாம் அக்³நிபத³ஸாமாநாதி⁴கரண்யப்ரயோக³நிமித்தா ப்⁴ராந்தி: ; ந த்வேவ ஏகஸ்ய வாக்யஸ்ய அநேகார்த²த்வம் லௌகிகஸ்ய வைதி³கஸ்ய வா ॥
யச்சோக்தம் — கர்மகாண்ட³ப்ராமாண்யவிகா⁴தக்ருத் உபநிஷத்³வாக்யமிதி, தந்ந, அந்யார்த²த்வாத் । ப்³ரஹ்மைகத்வப்ரதிபாத³நபரா ஹி உபநிஷத³: ந இஷ்டார்த²ப்ராப்தௌ ஸாத⁴நோபதே³ஶம் தஸ்மிந்வா புருஷநியோக³ம் வாரயந்தி, அநேகார்த²த்வாநுபபத்தேரேவ । ந ச கர்மகாண்ட³வாக்யாநாம் ஸ்வார்தே² ப்ரமா நோத்பத்³யதே । அஸாதா⁴ரணே சேத்ஸ்வார்தே² ப்ரமாம் உத்பாத³யதி வாக்யம் , குதோ(அ)ந்யேந விரோத⁴: ஸ்யாத் । ப்³ரஹ்மைகத்வே நிர்விஷயத்வாத் ப்ரமா நோத்பத்³யத ஏவேதி சேத் , ந, ப்ரத்யக்ஷத்வாத்ப்ரமாயா: । ‘த³ர்ஶபூர்ணமாஸாப்⁴யாம் ஸ்வர்க³காமோ யஜேத’ ( ? ) ‘ப்³ராஹ்மணோ ந ஹந்தவ்ய:’ ( ? ) இத்யேவமாதி³வாக்யேப்⁴ய: ப்ரத்யக்ஷா ப்ரமா ஜாயமாநா ; ஸா நைவ ப⁴விஷ்யதி, யத்³யுபநிஷதோ³ ப்³ரஹ்மைகத்வம் போ³த⁴யிஷ்யந்தீத்யநுமாநம் ; ந ச அநுமாநம் ப்ரத்யக்ஷவிரோதே⁴ ப்ராமாண்யம் லப⁴தே ; தஸ்மாத³ஸதே³வைதத்³கீ³யதே — ப்ரமைவ நோத்பத்³யத இதி । அபி ச யதா²ப்ராப்தஸ்யைவ அவித்³யாப்ரத்யுபஸ்தா²பிதஸ்ய க்ரியாகாரகப²லஸ்ய ஆஶ்ரயணேந இஷ்டாநிஷ்டப்ராப்திபரிஹாரோபாயஸாமாந்யே ப்ரவ்ருத்தஸ்ய தத்³விஶேஷமஜாநத: ததா³சக்ஷாணா ஶ்ருதி: க்ரியாகாரகப²லபே⁴த³ஸ்ய லோகப்ரஸித்³த⁴ஸ்ய ஸத்யதாம் அஸத்யதாம் வா ந ஆசஷ்டே ந ச வாரயதி, இஷ்டாநிஷ்டப²லப்ராப்திபரிஹாரோபாயவிதி⁴பரத்வாத் । யதா² காம்யேஷு ப்ரவ்ருத்தா ஶ்ருதி: காமாநாம் மித்²யாஜ்ஞாநப்ரப⁴வத்வே ஸத்யபி யதா²ப்ராப்தாநேவ காமாநுபாதா³ய தத்ஸாத⁴நாந்யேவ வித⁴த்தே, ந து — காமாநாம் மித்²யாஜ்ஞாநப்ரப⁴வத்வாத³நர்த²ரூபத்வம் சேதி — ந வித³தா⁴தி ; ததா² நித்யாக்³நிஹோத்ராதி³ஶாஸ்த்ரமபி மித்²யாஜ்ஞாநப்ரப⁴வம் க்ரியாகாரகபே⁴த³ம் யதா²ப்ராப்தமேவ ஆதா³ய இஷ்டவிஶேஷப்ராப்திம் அநிஷ்டவிஶேஷபரிஹாரம் வா கிமபி ப்ரயோஜநம் பஶ்யத் அக்³நிஹோத்ராதீ³நி கர்மாணி வித⁴த்தே, ந — அவித்³யாகோ³சராஸத்³வஸ்துவிஷயமிதி — ந ப்ரவர்ததே — யதா² காம்யேஷு । ந ச புருஷா ந ப்ரவர்தேரந் அவித்³யாவந்த:, த்³ருஷ்டத்வாத் — யதா² காமிந: । வித்³யாவதாமேவ கர்மாதி⁴கார இதி சேத் , ந, ப்³ரஹ்மைகத்வவித்³யாயாம் கர்மாதி⁴காரவிரோத⁴ஸ்யோக்தத்வாத் । ஏதேந ப்³ரஹ்மைகத்வே நிர்விஷயத்வாத் உபதே³ஶேந தத்³க்³ரஹணப²லாபா⁴வதோ³ஷபரிஹார உக்தோ வேதி³தவ்ய: । புருஷேச்சா²ராகா³தி³வைசித்ர்யாச்ச — அநேகா ஹி புருஷாணாமிச்சா² ; ராகா³த³யஶ்ச தோ³ஷா விசித்ரா: ; ததஶ்ச பா³ஹ்யவிஷயராகா³த்³யபஹ்ருதசேதஸோ ந ஶாஸ்த்ரம் நிவர்தயிதும் ஶக்தம் ; நாபி ஸ்வபா⁴வதோ பா³ஹ்யவிஷயவிரக்தசேதஸோ விஷயேஷு ப்ரவர்தயிதும் ஶக்தம் ; கிந்து ஶாஸ்த்ராத் ஏதாவதே³வ ப⁴வதி — இத³மிஷ்டஸாத⁴நம் இத³மநிஷ்டஸாத⁴நமிதி ஸாத்⁴யஸாத⁴நஸம்ப³ந்த⁴விஶேஷாபி⁴வ்யக்தி: — ப்ரதீ³பாதி³வத் தமஸி ரூபாதி³ஜ்ஞாநம் ; ந து ஶாஸ்த்ரம் ப்⁴ருத்யாநிவ ப³லாத் நிவர்தயதி நியோஜயதி வா ; த்³ருஶ்யந்தே ஹி புருஷா ராகா³தி³கௌ³ரவாத் ஶாஸ்த்ரமப்யதிக்ராமந்த: । தஸ்மாத் புருஷமதிவைசித்ர்யமபேக்ஷ்ய ஸாத்⁴யஸாத⁴நஸம்ப³ந்த⁴விஶேஷாந் அநேகதா⁴ உபதி³ஶதி । தத்ர புருஷா: ஸ்வயமேவ யதா²ருசி ஸாத⁴நவிஶேஷேஷு ப்ரவர்தந்தே ; ஶாஸ்த்ரம் து ஸவித்ருப்ரதீ³பாதி³வத் உதா³ஸ்த ஏவ । ததா² கஸ்யசித்பரோ(அ)பி புருஷார்த²: அபுருஷார்த²வத³வபா⁴ஸதே ; யஸ்ய யதா²வபா⁴ஸ:, ஸ ததா²ரூபம் புருஷார்த²ம் பஶ்யதி ; தத³நுரூபாணி ஸாத⁴நாந்யுபாதி³த்ஸதே । ததா² ச அர்த²வாதோ³(அ)பி — ‘த்ரயா: ப்ராஜாபத்யா: ப்ரஜாபதௌ பிதரி ப்³ரஹ்மசர்யமூஷு:’ (ப்³ரு. உ. 5 । 2 । 1) இத்யாதி³: । தஸ்மாத் ந ப்³ரஹ்மைகத்வம் ஜ்ஞாபயிஷ்யந்தோ வேதா³ந்தா விதி⁴ஶாஸ்த்ரஸ்ய பா³த⁴கா: । ந ச விதி⁴ஶாஸ்த்ரம் ஏதாவதா நிர்விஷயம் ஸ்யாத் । நாபி உக்தகாரகாதி³பே⁴த³ம் விதி⁴ஶாஸ்த்ரம் உபநிஷதா³ம் ப்³ரஹ்மைகத்வம் ப்ரதி ப்ராமாண்யம் நிவர்தயதி । ஸ்வவிஷயஶூராணி ஹி ப்ரமாணாநி, ஶ்ரோத்ராதி³வத் ॥
தத்ர பண்டி³தம்மந்யா: கேசித் ஸ்வசித்தவஶாத் ஸர்வம் ப்ரமாணமிதரேதரவிருத்³த⁴ம் மந்யந்தே, ததா² ப்ரத்யக்ஷாதி³விரோத⁴மபி சோத³யந்தி ப்³ரஹ்மைகத்வே — ஶப்³தா³த³ய: கில ஶ்ரோத்ராதி³விஷயா பி⁴ந்நா: ப்ரத்யக்ஷத உபலப்⁴யந்தே ; ப்³ரஹ்மைகத்வம் ப்³ருவதாம் ப்ரத்யக்ஷவிரோத⁴: ஸ்யாத் ; ததா² ஶ்ரோத்ராதி³பி⁴: ஶப்³தா³த்³யுபலப்³தா⁴ர: கர்தாரஶ்ச த⁴ர்மாத⁴ர்மயோ: ப்ரதிஶரீரம் பி⁴ந்நா அநுமீயந்தே ஸம்ஸாரிண: ; தத்ர ப்³ரஹ்மைகத்வம் ப்³ருவதாமநுமாநவிரோத⁴ஶ்ச ; ததா² ச ஆக³மவிரோத⁴ம் வத³ந்தி — ‘க்³ராமகாமோ யஜேத’ (தை. ஆ. 17 । 10 । 4) ‘பஶுகாமோ யஜேத’ (தை. ஆ. 16 । 12 । 8) ‘ஸ்வர்க³காமோ யஜேத’ (தை. ஆ. 16 । 3 । 3) இத்யேவமாதி³வாக்யேப்⁴ய: க்³ராமபஶுஸ்வர்கா³தி³காமா: தத்ஸாத⁴நாத்³யநுஷ்டா²தாரஶ்ச பி⁴ந்நா அவக³ம்யந்தே । அத்ரோச்யதே — தே து குதர்கதூ³ஷிதாந்த:கரணா: ப்³ராஹ்மணாதி³வர்ணாபஶதா³: அநுகம்பநீயா: ஆக³மார்த²விச்சி²ந்நஸம்ப்ரதா³யபு³த்³த⁴ய இதி । கத²ம் ? ஶ்ரோத்ராதி³த்³வாரை: ஶப்³தா³தி³பி⁴: ப்ரத்யக்ஷத உபலப்⁴யமாநை: ப்³ரஹ்மண ஏகத்வம் விருத்⁴யத இதி வத³ந்தோ வக்தவ்யா: — கிம் ஶப்³தா³தீ³நாம் பே⁴தே³ந ஆகாஶைகத்வம் விருத்⁴யத இதி ; அத² ந விருத்⁴யதே, ந தர்ஹி ப்ரத்யக்ஷவிரோத⁴: । யச்சோக்தம் — ப்ரதிஶரீரம் ஶப்³தா³த்³யுபலப்³தா⁴ர: த⁴ர்மாத⁴ர்மயோஶ்ச கர்தார: பி⁴ந்நா அநுமீயந்தே, ததா² ச ப்³ரஹ்மைகத்வே(அ)நுமாநவிரோத⁴ இதி ; பி⁴ந்நா: கைரநுமீயந்த இதி ப்ரஷ்டவ்யா: ; அத² யதி³ ப்³ரூயு: — ஸர்வைரஸ்மாபி⁴ரநுமாநகுஶலைரிதி — கே யூயம் அநுமாநகுஶலா இத்யேவம் ப்ருஷ்டாநாம் கிமுத்தரம் ; ஶரீரேந்த்³ரியமநஆத்மஸு ச ப்ரத்யேகமநுமாநகௌஶலப்ரத்யாக்²யாநே, ஶரீரேந்த்³ரியமந:ஸாத⁴நா ஆத்மாநோ வயமநுமாநகுஶலா:, அநேககாரகஸாத்⁴யத்வாத்க்ரியாணாமிதி சேத் — ஏவம் தர்ஹி அநுமாநகௌஶலே ப⁴வதாமநேகத்வப்ரஸங்க³: ; அநேககாரகஸாத்⁴யா ஹி க்ரியேதி ப⁴வத்³பி⁴ரேவாப்⁴யுபக³தம் ; தத்ர அநுமாநம் ச க்ரியா ; ஸா ஶரீரேந்த்³ரியமநஆத்மஸாத⁴நை: காரகை: ஆத்மகர்த்ருகா நிர்வர்த்யத இத்யேதத்ப்ரதிஜ்ஞாதம் ; தத்ர வயமநுமாநகுஶலா இத்யேவம் வத³த்³பி⁴: ஶரீரேந்த்³ரியமந:ஸாத⁴நா ஆத்மாந: ப்ரத்யேகம் வயமநேகே — இத்யப்⁴யுபக³தம் ஸ்யாத் ; அஹோ அநுமாநகௌஶலம் த³ர்ஶிதம் அபுச்ச²ஶ்ருங்கை³: தார்கிகப³லீவர்தை³: । யோ ஹி ஆத்மாநமேவ ந ஜாநாதி, ஸ கத²ம் மூட⁴: தத்³க³தம் பே⁴த³மபே⁴த³ம் வா ஜாநீயாத் ; தத்ர கிமநுமிநோதி ? கேந வா லிங்கே³ந ? ந ஹி ஆத்மந: ஸ்வதோ பே⁴த³ப்ரதிபாத³கம் கிஞ்சில்லிங்க³மஸ்தி, யேந லிங்கே³ந ஆத்மபே⁴த³ம் ஸாத⁴யேத் ; யாநி லிங்கா³நி ஆத்மபே⁴த³ஸாத⁴நாய நாமரூபவந்தி உபந்யஸ்யந்தி, தாநி நாமரூபக³தாநி உபாத⁴ய ஏவ ஆத்மந: — க⁴டகரகாபவரகபூ⁴சி²த்³ராணீவ ஆகாஶஸ்ய ; யதா³ ஆகாஶஸ்ய பே⁴த³லிங்க³ம் பஶ்யதி, ததா³ ஆத்மநோ(அ)பி பே⁴த³லிங்க³ம் லபே⁴த ஸ: ; ந ஹ்யாத்மந: பரதோ விஶேஷமப்⁴யுபக³ச்ச²த்³பி⁴ஸ்தார்கிகஶதைரபி பே⁴த³லிங்க³மாத்மநோ த³ர்ஶயிதும் ஶக்யதே ; ஸ்வதஸ்து தூ³ராத³பநீதமேவ, அவிஷயத்வாதா³த்மந: । யத்³யத் பர: ஆத்மத⁴ர்மத்வேநாப்⁴யுபக³ச்ச²தி, தஸ்ய தஸ்ய நாமரூபாத்மகத்வாப்⁴யுபக³மாத் , நாமரூபாப்⁴யாம் ச ஆத்மநோ(அ)ந்யத்வாப்⁴யுபக³மாத் , ‘ஆகாஶோ வை நாம நாமரூபயோர்நிர்வஹிதா தே யத³ந்தரா தத்³ப்³ரஹ்ம’ (சா². உ. 8 । 14 । 1) இதி ஶ்ருதே:, ‘நாமரூபே வ்யாகரவாணி’ (சா². உ. 6 । 3 । 2) இதி ச — உத்பத்திப்ரலயாத்மகே ஹி நாமரூபே, தத்³விலக்ஷணம் ச ப்³ரஹ்ம — அத: அநுமாநஸ்யைவாவிஷயத்வாத் குதோ(அ)நுமாநவிரோத⁴: । ஏதேந ஆக³மவிரோத⁴: ப்ரத்யுக்த: । யது³க்தம் — ப்³ரஹ்மைகத்வே யஸ்மை உபதே³ஶ:, யஸ்ய ச உபதே³ஶக்³ரஹணப²லம் , தத³பா⁴வாத் ஏகத்வோபதே³ஶாநர்த²க்யமிதி — தத³பி ந, அநேககாரகஸாத்⁴யத்வாத்க்ரியாணாம் கஶ்சோத்³யோ ப⁴வதி ; ஏகஸ்மிந்ப்³ரஹ்மணி நிருபாதி⁴கே நோபதே³ஶ:, நோபதே³ஷ்டா, ந ச உபதே³ஶக்³ரஹணப²லம் ; தஸ்மாது³பநிஷதா³ம் ச ஆநர்த²க்யமித்யேதத் அப்⁴யுபக³தமேவ ; அத² அநேககாரகவிஷயாநர்த²க்யம் சோத்³யதே — ந, ஸ்வதோ(அ)ப்⁴யுபக³மவிரோதா⁴தா³த்மவாதி³நாம் । தஸ்மாத் தார்கிகசாடப⁴டராஜாப்ரவேஶ்யம் அப⁴யம் து³ர்க³மித³ம் அல்பபு³த்³த்⁴யக³ம்யம் ஶாஸ்த்ரகு³ருப்ரஸாத³ரஹிதைஶ்ச — ‘கஸ்தம் மதா³மத³ம் தே³வம் மத³ந்யோ ஜ்ஞாதுமர்ஹதி’ (க. உ. 1 । 2 । 21) ‘தே³வைரத்ராபி விசிகித்ஸிதம் புரா’ (க. உ. 1 । 1 । 21) ‘நைஷா தர்கேண மதிராபநேயா’ (க. உ. 1 । 2 । 9) — வரப்ரஸாத³லப்⁴யத்வஶ்ருதிஸ்ம்ருதிவாதே³ப்⁴யஶ்ச’ ‘ததே³ஜதி தந்நைஜதி தத்³தூ³ரே தத்³வந்திகே’ (ஈ. உ. 5) இத்யாதி³விருத்³த⁴த⁴ர்மஸமவாயித்வப்ரகாஶமந்த்ரவர்ணேப்⁴யஶ்ச ; கீ³தாஸு ச ‘மத்ஸ்தா²நி ஸர்வபூ⁴தாநி’ (ப⁴. கீ³. 9 । 4) இத்யாதி³ । தஸ்மாத் பரப்³ரஹ்மவ்யதிரேகேண ஸம்ஸாரீ நாம ந அந்யத் வஸ்த்வந்தரமஸ்தி । தஸ்மாத்ஸுஷ்டூ²ச்யதே ‘ப்³ரஹ்ம வா இத³மக்³ர ஆஸீத் ததா³த்மாநமேவாவேத் அஹம் ப்³ரஹ்மாஸ்மீதி’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 10) —’ நாந்யத³தோ(அ)ஸ்தி த்³ரஷ்ட்ரு நாந்யத³தோ(அ)ஸ்தி ஶ்ரோத்ரு’ இத்யாதி³ஶ்ருதிஶதேப்⁴ய: । தஸ்மாத் பரஸ்யைவ ப்³ரஹ்மண: ஸத்யஸ்ய ஸத்யம் நாம உபநிஷத் பரா ॥
இதி த்³விதீயாத்⁴யாயஸ்ய ப்ரத²மம் ப்³ராஹ்மணம் ॥

த்³விதீயம் ப்³ராஹ்மணம்

‘ப்³ரஹ்ம ஜ்ஞபயிஷ்யாமி’ (ப்³ரு. உ. 2 । 1 । 15) இதி ப்ரஸ்துதம் ; தத்ர யதோ ஜக³ஜ்ஜாதம் , யந்மயம் , யஸ்மிம்ஶ்ச லீயதே, ததே³கம் ப்³ரஹ்ம — இதி ஜ்ஞாபிதம் । கிமாத்மகம் புந: தஜ்ஜக³த் ஜாயதே, லீயதே ச ? பஞ்சபூ⁴தாத்மகம் ; பூ⁴தாநி ச நாமரூபாத்மகாநி ; நாமரூபே ஸத்யமிதி ஹ்யுக்தம் ; தஸ்ய ஸத்யஸ்ய பஞ்சபூ⁴தாத்மகஸ்ய ஸத்யம் ப்³ரஹ்ம । கத²ம் புந: பூ⁴தாநி ஸத்யமிதி மூர்தாமூர்தப்³ராஹ்மணம் । மூர்தாமூர்தபூ⁴தாத்மகத்வாத் கார்யகரணாத்மகாநி பூ⁴தாநி ப்ராணா அபி ஸத்யம் । தேஷாம் கார்யகரணாத்மகாநாம் பூ⁴தாநாம் ஸத்யத்வநிர்தி³தா⁴ரயிஷயா ப்³ராஹ்மணத்³வயமாரப்⁴யதே ஸைவ உபநிஷத்³வ்யாக்²யா । கார்யகரணஸத்யத்வாவதா⁴ரணத்³வாரேண ஹி ஸத்யஸ்ய ஸத்யம் ப்³ரஹ்ம அவதா⁴ர்யதே । அத்ரோக்தம் ‘ப்ராணா வை ஸத்யம் தேஷாமேஷ ஸத்யம்’ (ப்³ரு. உ. 2 । 1 । 20) இதி ; தத்ர கே ப்ராணா:, கியத்யோ வா ப்ராணவிஷயா உபநிஷத³: கா இதி ச — ப்³ரஹ்மோபநிஷத்ப்ரஸங்கே³ந கரணாநாம் ப்ராணாநாம் ஸ்வரூபமவதா⁴ரயதி — பதி²க³தகூபாராமாத்³யவதா⁴ரணவத் ॥

யோ ஹ வை ஶிஶும் ஸாதா⁴நம் ஸப்ரத்யாதா⁴நம் ஸஸ்தூ²ணம் ஸதா³மம் வேத³ ஸப்த ஹ த்³விஷதோ ப்⁴ராத்ருவ்யாநவருணத்³தி⁴ । அயம் வாவ ஶிஶுர்யோ(அ)யம் மத்⁴யம: ப்ராணஸ்தஸ்யேத³மேவாதா⁴நமித³ம் ப்ரத்யாதா⁴நம் ப்ராண: ஸ்தூ²ணாந்நம் தா³ம ॥ 1 ॥

யோ ஹ வை ஶிஶும் ஸாதா⁴நம் ஸப்ரத்யாதா⁴நம் ஸஸ்தூ²ணம் ஸதா³மம் வேத³, தஸ்யேத³ம் ப²லம் ; கிம் தத் ? ஸப்த ஸப்தஸங்க்²யாகாந் ஹ த்³விஷத: த்³வேஷகர்த்ரூந் ப்⁴ராத்ருவ்யாந் ப்⁴ராத்ருவ்யா ஹி த்³விவிதா⁴ ப⁴வந்தி, த்³விஷந்த: அத்³விஷந்தஶ்ச — தத்ர த்³விஷந்தோ யே ப்⁴ராத்ருவ்யா: தாந் த்³விஷதோ ப்⁴ராத்ருவ்யாந் அவருணத்³தி⁴ ; ஸப்த யே ஶீர்ஷண்யா: ப்ராணா விஷயோபலப்³தி⁴த்³வாராணி தத்ப்ரப⁴வா விஷயராகா³: ஸஹஜத்வாத் ப்⁴ராத்ருவ்யா: । தே ஹி அஸ்ய ஸ்வாத்மஸ்தா²ம் த்³ருஷ்டிம் விஷயவிஷயாம் குர்வந்தி ; தேந தே த்³வேஷ்டாரோ ப்⁴ராத்ருவ்யா:, ப்ரத்யகா³த்மேக்ஷணப்ரதிஷேத⁴கரத்வாத் ; காட²கே சோக்தம் — ‘பராஞ்சி கா²நி வ்யத்ருணத்ஸ்வயம்பூ⁴ஸ்தஸ்மாத்பராங்பஶ்யதி நாந்தராத்மந்’ (க. உ. 2 । 1 । 1) இத்யாதி³ ; தத்ர ய: ஶிஶ்வாதீ³ந்வேத³, தேஷாம் யாதா²த்ம்யமவதா⁴ரயதி, ஸ ஏதாந் ப்⁴ராத்ருவ்யாந் அவருணத்³தி⁴ அபாவ்ருணோதி விநாஶயதி । தஸ்மை ப²லஶ்ரவணேநாபி⁴முகீ²பூ⁴தாயாஹ — அயம் வாவ ஶிஶு: । கோ(அ)ஸௌ ? யோ(அ)யம் மத்⁴யம: ப்ராண:, ஶரீரமத்⁴யே ய: ப்ராணோ லிங்கா³த்மா, ய: பஞ்சதா⁴ ஶரீரமாவிஷ்ட: — ப்³ருஹந்பாண்ட³ரவாஸ: ஸோம ராஜந்நித்யுக்த:, யஸ்மிந் வாங்மந:ப்ரப்⁴ருதீநி கரணாநி விஷக்தாநி — பட்³வீஶஶங்குநித³ர்ஶநாத் ஸ ஏஷ ஶிஶுரிவ, விஷயேஷ்விதரகரணவத³படுத்வாத் ; ஶிஶும் ஸாதா⁴நமித்யுக்தம் ; கிம் புநஸ்தஸ்ய ஶிஶோ: வத்ஸஸ்தா²நீயஸ்ய கரணாத்மந ஆதா⁴நம் தஸ்ய இத³மேவ ஶரீரம் ஆதா⁴நம் கார்யாத்மகம் — ஆதீ⁴யதே(அ)ஸ்மிந்நித்யாதா⁴நம் ; தஸ்ய ஹி ஶிஶோ: ப்ராணஸ்ய இத³ம் ஶரீரமதி⁴ஷ்டா²நம் ; அஸ்மிந்ஹி கரணாந்யதி⁴ஷ்டி²தாநி லப்³தா⁴த்மகாநி உபலப்³தி⁴த்³வாராணி ப⁴வந்தி, ந து ப்ராணமாத்ரே விஷக்தாநி ; ததா² ஹி த³ர்ஶிதமஜாதஶத்ருணா — உபஸம்ஹ்ருதேஷு கரணேஷு விஜ்ஞாநமயோ நோபலப்⁴யதே, ஶரீரதே³ஶவ்யூடே⁴ஷு து கரணேஷு விஜ்ஞாநமய உபலப⁴மாந உபலப்⁴யதே — தச்ச த³ர்ஶிதம் பாணிபேஷப்ரதிபோ³த⁴நேந । இத³ம் ப்ரத்யாதா⁴நம் ஶிர: ; ப்ரதே³ஶவிஶேஷேஷு — ப்ரதி — ப்ரத்யாதீ⁴யத இதி ப்ரத்யாதா⁴நம் । ப்ராண: ஸ்தூ²ணா அந்நபாநஜநிதா ஶக்தி: — ப்ராணோ ப³லமிதி பர்யாய: ; ப³லாவஷ்டம்போ⁴ ஹி ப்ராண: அஸ்மிந் ஶரீரே — ‘ஸ யத்ராயமாத்மாப³ல்யம் ந்யேத்ய ஸம்மோஹமிவ’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 1) இதி த³ர்ஶநாத் — யதா² வத்ஸ: ஸ்தூ²ணாவஷ்டம்ப⁴: ஏவம் । ஶரீரபக்ஷபாதீ வாயு: ப்ராண: ஸ்தூ²ணேதி கேசித் । அந்நம் தா³ம — அந்நம் ஹி பு⁴க்தம் த்ரேதா⁴ பரிணமதே ; ய: ஸ்தூ²ல: பரிணாம:, ஸ ஏதத்³த்³வயம் பூ⁴த்வா, இமாமப்யேதி — மூத்ரம் ச புரீஷம் ச ; யோ மத்⁴யமோ ரஸ:, ஸ ரஸோ லோஹிதாதி³க்ரமேண ஸ்வகார்யம் ஶரீரம் ஸாப்ததா⁴துகமுபசிநோதி ; ஸ்வயோந்யந்நாக³மே ஹி ஶரீரமுபசீயதே, அந்நமயத்வாத் ; விபர்யயே(அ)பக்ஷீயதே பததி ; யஸ்து அணிஷ்டோ² ரஸ: — அம்ருதம் ஊர்க் ப்ரபா⁴வ: — இதி ச கத்²யதே, ஸ நாபே⁴ரூர்த்⁴வம் ஹ்ருத³யதே³ஶமாக³த்ய, ஹ்ருத³யாத்³விப்ரஸ்ருதேஷு த்³வாஸப்ததிநாடீ³ஸஹஸ்ரேஷ்வநுப்ரவிஶ்ய, யத்தத் கரணஸங்கா⁴தரூபம் லிங்க³ம் ஶிஶுஸம்ஜ்ஞகம் , தஸ்ய ஶரீரே ஸ்தி²திகாரணம் ப⁴வதி ப³லமுபஜநயத் ஸ்தூ²ணாக்²யம் ; தேந அந்நம் உப⁴யத: பாஶவத்ஸதா³மவத் ப்ராணஶரீரயோர்நிப³ந்த⁴நம் ப⁴வதி ॥
இதா³நீம் தஸ்யைவ ஶிஶோ: ப்ரத்யாதா⁴ந ஊட⁴ஸ்ய சக்ஷுஷி காஶ்சநோபநிஷத³ உச்யந்தே —

தமேதா: ஸப்தாக்ஷிதய உபதிஷ்ட²ந்தே தத்³யா இமா அக்ஷந்லோஹிந்யோ ராஜயஸ்தாபி⁴ரேநம் ருத்³ரோ(அ)ந்வாயத்தோ(அ)த² யா அக்ஷந்நாபஸ்தாபி⁴: பர்ஜந்யோ யா கநீநகா தயாதி³த்யோ யத்க்ருஷ்ணம் தேநாக்³நிர்யச்சு²க்லம் தேநேந்த்³ரோ(அ)த⁴ரயைநம் வர்தந்யா ப்ருதி²வ்யந்வாயத்தா த்³யௌருத்தரயா நாஸ்யாந்நம் க்ஷீயதே ய ஏவம் வேத³ ॥ 2 ॥

தமேதா: ஸப்தாக்ஷிதய உபதிஷ்ட²ந்தே — தம் கரணாத்மகம் ப்ராணம் ஶரீரே(அ)ந்நப³ந்த⁴நம் சக்ஷுஷ்யூட⁴ம் ஏதா: வக்ஷ்யமாணா: ஸப்த ஸப்தஸங்க்²யாகா: அக்ஷிதய:, அக்ஷிதிஹேதுத்வாத் , உபதிஷ்ட²ந்தே । யத்³யபி மந்த்ரகரணே திஷ்ட²திருபபூர்வ: ஆத்மநேபதீ³ ப⁴வதி, இஹாபி ஸப்த தே³வதாபி⁴தா⁴நாநி மந்த்ரஸ்தா²நீயாநி கரணாநி ; திஷ்ட²தே: அத: அத்ராபி ஆத்மநேபத³ம் ந விருத்³த⁴ம் । காஸ்தா அக்ஷிதய இத்யுச்யந்தே — தத் தத்ர யா இமா: ப்ரஸித்³தா⁴:, அக்ஷந் அக்ஷணி லோஹிந்ய: லோஹிதா: ராஜய: ரேகா²:, தாபி⁴: த்³வாரபூ⁴தாபி⁴: ஏநம் மத்⁴யமம் ப்ராணம் ருத்³ர: அந்வாயத்த: அநுக³த: ; அத² யா: அக்ஷந் அக்ஷணி ஆப: தூ⁴மாதி³ஸம்யோகே³நாபி⁴வ்யஜ்யமாநா:, தாபி⁴: அத்³பி⁴ர்த்³வாரபூ⁴தாபி⁴: பர்ஜந்யோ தே³வதாத்மா அந்வாயத்த: அநுக³த உபதிஷ்ட²த இத்யர்த²: । ஸ ச அந்நபூ⁴தோ(அ)க்ஷிதி: ப்ராணஸ்ய, ‘பர்ஜந்யே வர்ஷத்யாநந்தி³ந: ப்ராணா ப⁴வந்தி’ (ப்ர. உ. 2 । 10) இதி ஶ்ருத்யந்தராத் । யா கநீநகா த்³ருக்ஶக்தி: தயா கநீநகயா த்³வாரேண ஆதி³த்யோ மத்⁴யமம் ப்ராணமுபதிஷ்ட²தே । யத்க்ருஷ்ணம் சக்ஷுஷி, தேந ஏநமக்³நிருபதிஷ்ட²தே । யச்சு²க்லம் சக்ஷுஷி, தேந இந்த்³ர: । அத⁴ரயா வர்தந்யா பக்ஷ்மணா ஏநம் ப்ருதி²வீ அந்வாயத்தா, அத⁴ரத்வஸாமாந்யாத் । த்³யௌ: உத்தரயா, ஊர்த்⁴வத்வஸாமாந்யாத் । ஏதா: ஸப்த அந்நபூ⁴தா: ப்ராணஸ்ய ஸந்ததமுபதிஷ்ட²ந்தே — இத்யேவம் யோ வேத³, தஸ்யைதத்ப²லம் — நாஸ்யாந்நம் க்ஷீயதே, ய ஏவம் வேத³ ॥

ததே³ஷ ஶ்லோகோ ப⁴வதி । அர்வாக்³பி³லஶ்சமஸ ஊர்த்⁴வபு³த்⁴நஸ்தஸ்மிந்யஶோ நிஹிதம் விஶ்வரூபம் । தஸ்யாஸத ருஷய: ஸப்த தீரே வாக³ஷ்டமீ ப்³ரஹ்மணா ஸம்விதா³நேதி । அர்வாக்³பி³லஶ்சமஸ ஊர்த்⁴வபு³த்⁴ந இதீத³ம் தச்சி²ர ஏஷ ஹ்யர்வாக்³பி³லஶ்சமஸ ஊர்த்⁴வபு³த்⁴நஸ்தஸ்மிந்யஶோ நிஹிதம் விஶ்வரூபமிதி ப்ராணா வை யஶோ விஶ்வரூபம் ப்ராணாநேததா³ஹ தஸ்யாஸத ருஷய: ஸப்த தீர இதி ப்ராணா வா ருஷய: ப்ராணாநேததா³ஹ வாக³ஷ்டமீ ப்³ரஹ்மணா ஸம்விதா³நேதி வாக்³க்⁴யஷ்டமீ ப்³ரஹ்மணா ஸம்வித்தே ॥ 3 ॥

தத் தத்ர ஏதஸ்மிந்நர்தே² ஏஷ ஶ்லோக: மந்த்ரோ ப⁴வதி — அர்வாக்³பி³லஶ்சமஸ இத்யாதி³: । தத்ர மந்த்ரார்த²மாசஷ்டே ஶ்ருதி: — அர்வாக்³பி³லஶ்சமஸ ஊர்த்⁴வபு³த்⁴ந இதி । க: புநரஸாவர்வாக்³பி³லஶ்சமஸ ஊர்த்⁴வபு³த்⁴ந: ? இத³ம் தத் ; ஶிர: சமஸாகாரம் ஹி தத் ; கத²ம் ? ஏஷ ஹி அர்வாக்³பி³ல: முக²ஸ்ய பி³லரூபத்வாத் , ஶிரஸோ பு³த்⁴நாகாரத்வாத் ஊர்த்⁴வபு³த்⁴ந: । தஸ்மிந் யஶோ நிஹிதம் விஶ்வரூபமிதி — யதா² ஸோம: சமஸே, ஏவம் தஸ்மிந் ஶிரஸி விஶ்வரூபம் நாநாரூபம் நிஹிதம் ஸ்தி²தம் ப⁴வதி । கிம் புநஸ்தத் ? யஶ: — ப்ராணா வை யஶோ விஶ்வரூபம் — ப்ராணா: ஶ்ரோத்ராத³ய: வாயவஶ்ச மருத: ஸப்ததா⁴ தேஷு ப்ரஸ்ருதா: யஶ: — இத்யேததா³ஹ மந்த்ர:, ஶப்³தா³தி³ஜ்ஞாநஹேதுத்வாத் । தஸ்யாஸத ருஷய: ஸப்த தீர இதி — ப்ராணா: பரிஸ்பந்தா³த்மகா:, த ஏவ ச ருஷய:, ப்ராணாநேததா³ஹ மந்த்ர: । வாக³ஷ்டமீ ப்³ரஹ்மணா ஸம்விதா³நேதி — ப்³ரஹ்மணா ஸம்வாத³ம் குர்வந்தீ அஷ்டமீ ப⁴வதி ; தத்³தே⁴துமாஹ — வாக்³க்⁴யஷ்டமீ ப்³ரஹ்மணா ஸம்வித்த இதி ॥

இமாவேவ கோ³தமப⁴ரத்³வாஜாவயமேவ கோ³தமோ(அ)யம் ப⁴ரத்³வாஜ இமாவேவ விஶ்வாமித்ரஜமத³க்³நீ அயமேவ விஶ்வாமித்ரோ(அ)யம் ஜமத³க்³நிரிமாவேவ வஸிஷ்ட²கஶ்யபாவயமேவ வஸிஷ்டோ²(அ)யம் கஶ்யபோ வாகே³வாத்ரிர்வாசா ஹ்யந்நமத்³யதே(அ)த்திர்ஹ வை நாமைதத்³யத³த்ரிரிதி ஸர்வஸ்யாத்தா ப⁴வதி ஸர்வமஸ்யாந்நம் ப⁴வதி ய ஏவம் வேத³ ॥ 4 ॥

கே புநஸ்தஸ்ய சமஸஸ்ய தீர ஆஸத ருஷய இதி — இமாவேவ கோ³தமப⁴ரத்³வாஜௌ கர்ணௌ — அயமேவ கோ³தம: அயம் ப⁴ரத்³வாஜ: த³க்ஷிணஶ்ச உத்தரஶ்ச, விபர்யயேண வா । ததா² சக்ஷுஷீ உபதி³ஶந்நுவாச — இமாவேவ விஶ்வாமித்ரஜமத³க்³நீ த³க்ஷிணம் விஶ்வாமித்ர: உத்தரம் ஜமத³க்³நி:, விபர்யயேண வா । இமாவேவ வஸிஷ்ட²கஶ்யபௌ — நாஸிகே உபதி³ஶந்நுவாச ; த³க்ஷிண: புடோ ப⁴வதி வஸிஷ்ட²: ; உத்தர: கஶ்யப: — பூர்வவத் । வாகே³வ அத்ரி: அத³நக்ரியாயோகா³த் ஸப்தம: ; வாசா ஹ்யந்நமத்³யதே ; தஸ்மாத³த்திர்ஹி வை ப்ரஸித்³த⁴ம் நாமைதத் — அத்த்ருத்வாத³த்திரிதி, அத்திரேவ ஸந் யத³த்ரிரித்யுச்யதே பரோக்ஷேண । ஸர்வஸ்ய ஏதஸ்யாந்நஜாதஸ்ய ப்ராணஸ்ய, அத்ரிநிர்வசநவிஜ்ஞாநாத³த்தா ப⁴வதி । அத்தைவ ப⁴வதி நாமுஷ்மிந்நந்யேந புந: ப்ரத்யத்³யதே இத்யேதது³க்தம் ப⁴வதி — ஸர்வமஸ்யாந்நம் ப⁴வதீதி । ய ஏவம் ஏதத் யதோ²க்தம் ப்ராணயாதா²த்ம்யம் வேத³, ஸ ஏவம் மத்⁴யம: ப்ராணோ பூ⁴த்வா ஆதா⁴நப்ரத்யாதா⁴நக³தோ போ⁴க்தைவ ப⁴வதி, ந போ⁴ஜ்யம் ; போ⁴ஜ்யாத்³வ்யாவர்தத இத்யர்த²: ॥
இதி த்³விதீயாத்⁴யாயஸ்ய த்³விதீயம் ப்³ராஹ்மணம் ॥

த்ருதீயம் ப்³ராஹ்மணம்

த்³வே வாவ ப்³ரஹ்மணோ ரூபே மூர்தம் சைவாமூர்தம் ச மர்த்யம் சாம்ருதம் ச ஸ்தி²தம் ச யச்ச ஸச்ச த்யச்ச ॥ 1 ॥

தத்ர ப்ராணா வை ஸத்யமித்யுக்தம் । யா: ப்ராணாநாமுபநிஷத³:, தா: ப்³ரஹ்மோபநிஷத்ப்ரஸங்கே³ந வ்யாக்²யாதா: — ஏதே தே ப்ராணா இதி ச । தே கிமாத்மகா: கத²ம் வா தேஷாம் ஸத்யத்வமிதி ச வக்தவ்யமிதி பஞ்சபூ⁴தாநாம் ஸத்யாநாம் கார்யகரணாத்மகாநாம் ஸ்வரூபாவதா⁴ரணார்த²ம் இத³ம் ப்³ராஹ்மணமாரப்⁴யதே — யது³பாதி⁴விஶேஷாபநயத்³வாரேண ‘நேதி நேதி’ (ப்³ரு. உ. 2 । 3 । 6) இதி ப்³ரஹ்மண: ஸதத்த்வம் நிர்தி³தா⁴ரயிஷிதம் । தத்ர த்³விரூபம் ப்³ரஹ்ம பஞ்சபூ⁴தஜநிதகார்யகரணஸம்ப³த்³த⁴ம் மூர்தாமூர்தாக்²யம் மர்த்யாம்ருதஸ்வபா⁴வம் தஜ்ஜநிதவாஸநாரூபம் ச ஸர்வஜ்ஞம் ஸர்வஶக்தி ஸோபாக்²யம் ப⁴வதி । க்ரியாகாரகப²லாத்மகம் ச ஸர்வவ்யவஹாராஸ்பத³ம் । ததே³வ ப்³ரஹ்ம விக³தஸர்வோபாதி⁴விஶேஷம் ஸம்யக்³த³ர்ஶநவிஷயம் அஜரம் அம்ருதம் அப⁴யம் , வாங்மநஸயோரப்யவிஷயம் அத்³வைதத்வாத் ‘நேதி நேதி’ (ப்³ரு. உ. 2 । 3 । 6) இதி நிர்தி³ஶ்யதே । தத்ர யத³போஹத்³வாரேண ‘நேதி நேதி’ (ப்³ரு. உ. 2 । 3 । 6) இதி நிர்தி³ஶ்யதே ப்³ரஹ்ம, தே ஏதே த்³வே வாவ — வாவஶப்³தோ³(அ)வதா⁴ரணார்த²: — த்³வே ஏவேத்யர்த²: — ப்³ரஹ்மண: பரமாத்மந: ரூபே — ரூப்யதே யாப்⁴யாம் அரூபம் பரம் ப்³ரஹ்ம அவித்³யாத்⁴யாரோப்யமாணாப்⁴யாம் । கே தே த்³வே ? மூர்தம் சைவ மூர்தமேவ ச ; ததா² அமூர்தம் ச அமூர்தமேவ சேத்யர்த²: । அந்தர்ணீதஸ்வாத்மவிஶேஷணே மூர்தாமூர்தே த்³வே ஏவேத்யவதா⁴ர்யேதே ; காநி புநஸ்தாநி விஶேஷணாநி மூர்தாமூர்தயோரித்யுச்யந்தே — மர்த்யம் ச மர்த்யம் மரணத⁴ர்மி, அம்ருதம் ச தத்³விபரீதம் , ஸ்தி²தம் ச — பரிச்சி²ந்நம் க³திபூர்வகம் யத்ஸ்தா²ஸ்நு, யச்ச — யாதீதி யத் — வ்யாபி அபரிச்சி²ந்நம் ஸ்தி²தவிபரீதம் , ஸச்ச — ஸதி³த்யந்யேப்⁴யோ விஶேஷ்யமாணாஸாதா⁴ரணத⁴ர்மவிஶேஷவத் , த்யச்ச — தத்³விபரீதம் ‘த்யத்’ இத்யேவ ஸர்வதா³ பரோக்ஷாபி⁴தா⁴நார்ஹம் ॥

ததே³தந்மூர்தம் யத³ந்யத்³வாயோஶ்சாந்தரிக்ஷாச்சைதந்மர்த்யமேதத்ஸ்தி²தமேதத்ஸத்தஸ்யைதஸ்ய மூர்தஸ்யைதஸ்ய மர்த்யஸ்யைதஸ்ய ஸ்தி²தஸ்யைதஸ்ய ஸத ஏஷ ரஸோ ய ஏஷ தபதி ஸதோ ஹ்யேஷ ரஸ: ॥ 2 ॥

தத்ர சதுஷ்டயவிஶேஷணவிஶிஷ்டம் மூர்தம் , ததா² அமூர்தம் ச ; தத்ர காநி மூர்தவிஶேஷணாநி காநி சேதராணீதி விப⁴ஜ்யதே । ததே³தந்மூர்தம் மூர்சி²தாவயவம் இதரேதராநுப்ரவிஷ்டாவயவம் க⁴நம் ஸம்ஹதமித்யர்த²: । கிம் தத் ? யத³ந்யத் ; கஸ்மாத³ந்யத் ? வாயோஶ்சாந்தரிக்ஷாச்ச பூ⁴தத்³வயாத் — பரிஶேஷாத்ப்ருதி²வ்யாதி³பூ⁴தத்ரயம் ; ஏதந்மர்த்யம் — யதே³தந்மூர்தாக்²யம் பூ⁴தத்ரயம் இத³ம் மர்த்யம் மரணத⁴ர்மி ; கஸ்மாத் ? யஸ்மாத்ஸ்தி²தமேதத் ; பரிச்சி²ந்நம் ஹ்யர்தா²ந்தரேண ஸம்ப்ரயுஜ்யமாநம் விருத்⁴யதே — யதா² க⁴ட: ஸ்தம்ப⁴குட்³யாதி³நா ; ததா² மூர்தம் ஸ்தி²தம் பரிச்சி²ந்நம் அர்தா²ந்தரஸம்ப³ந்தி⁴ ததோ(அ)ர்தா²ந்தரவிரோதா⁴ந்மர்த்யம் ; ஏதத்ஸத் விஶேஷ்யமாணாஸாதா⁴ரணத⁴ர்மவத் , தஸ்மாத்³தி⁴ பரிச்சி²ந்நம் , பரிச்சி²ந்நத்வாந்மர்த்யம் , அதோ மூர்தம் ; மூர்தத்வாத்³வா மர்த்யம் , மர்த்யத்வாத்ஸ்தி²தம் , ஸ்தி²தத்வாத்ஸத் । அத: அந்யோந்யாவ்யபி⁴சாராத் சதுர்ணாம் த⁴ர்மாணாம் யதே²ஷ்டம் விஶேஷணவிஶேஷ்யபா⁴வோ ஹேதுஹேதுமத்³பா⁴வஶ்ச த³ர்ஶயிதவ்ய: । ஸர்வதா²பி து பூ⁴தத்ரயம் சதுஷ்டயவிஶேஷணவிஶிஷ்டம் மூர்தம் ரூபம் ப்³ரஹ்மண: । தத்ர சதுர்ணாமேகஸ்மிந்க்³ருஹீதே விஶேஷணே இதரத்³க்³ருஹீதமேவ விஶேஷணமித்யாஹ — தஸ்யைதஸ்ய மூர்தஸ்ய, ஏதஸ்ய மர்த்யஸ்ய, ஏதஸ்ய ஸ்தி²தஸ்ய, ஏதஸ்ய ஸத: — சதுஷ்டயவிஶேஷணஸ்ய பூ⁴தத்ரயஸ்யேத்யர்த²: — ஏஷ ரஸ: ஸார இத்யர்த²: ; த்ரயாணாம் ஹி பூ⁴தாநாம் ஸாரிஷ்ட²: ஸவிதா ; ஏதத்ஸாராணி த்ரீணி பூ⁴தாநி, யத ஏதத்க்ருதவிப⁴ஜ்யமாநரூபவிஶேஷணாநி ப⁴வந்தி ; ஆதி⁴தை³விகஸ்ய கார்யஸ்யைதத்³ரூபம் — யத்ஸவிதா யதே³தந்மண்ட³லம் தபதி ; ஸதோ பூ⁴தத்ரயஸ்ய ஹி யஸ்மாத் ஏஷ ரஸ இதி ஏதத்³க்³ருஹ்யதே ; மூர்தோ ஹ்யேஷ ஸவிதா தபதி, ஸாரிஷ்ட²ஶ்ச । யத்து ஆதி⁴தை³விகம் கரணம் மண்ட³லஸ்யாப்⁴யந்தரம் , தத்³வக்ஷ்யாம: ॥

அதா²மூர்தம் வாயுஶ்சாந்தரிக்ஷம் சைதத³ம்ருதமேதத்³யதே³தத்த்யத்தஸ்யைதஸ்யாமூர்தஸ்யைதஸ்யாம்ருதஸ்யைதஸ்ய யத ஏதஸ்ய த்யஸ்யைஷ ரஸோ ய ஏஷ ஏதஸ்மிந்மண்ட³லே புருஷஸ்த்யஸ்ய ஹ்யேஷ ரஸ இத்யதி⁴தை³வதம் ॥ 3 ॥

அதா²மூர்தம் — அதா²து⁴நா அமூர்தமுச்யதே । வாயுஶ்சாந்தரிக்ஷம் ச யத்பரிஶேஷிதம் பூ⁴தத்³வயம் — ஏதத் அம்ருதம் , அமூர்தத்வாத் , அஸ்தி²தம் , அதோ(அ)விருத்⁴யமாநம் கேநசித் , அம்ருதம் , அமரணத⁴ர்மி ; ஏதத் யத் ஸ்தி²தவிபரீதம் , வ்யாபி, அபரிச்சி²ந்நம் ; யஸ்மாத் யத் ஏதத் அந்யேப்⁴யோ(அ)ப்ரவிப⁴ஜ்யமாநவிஶேஷம் , அத: த்யத் ‘த்யத்’ இதி பரோக்ஷாபி⁴தா⁴நார்ஹமேவ — பூர்வவத் । தஸ்யைதஸ்யாமூர்தஸ்ய ஏதஸ்யாம்ருதஸ்ய ஏதஸ்ய யத: ஏதஸ்ய த்யஸ்ய சதுஷ்டயவிஶேஷணஸ்யாமூர்தஸ்ய ஏஷ ரஸ: ; கோ(அ)ஸௌ ? ய ஏஷ ஏதஸ்மிந்மண்ட³லே புருஷ: — கரணாத்மகோ ஹிரண்யக³ர்ப⁴: ப்ராண இத்யபி⁴தீ⁴யதே ய:, ஸ ஏஷ: அமூர்தஸ்ய பூ⁴தத்³வயஸ்ய ரஸ: பூர்வவத் ஸாரிஷ்ட²: । ஏதத்புருஷஸாரம் சாமூர்தம் பூ⁴தத்³வயம் — ஹைரண்யக³ர்ப⁴லிங்கா³ரம்பா⁴ய ஹி பூ⁴தத்³வயாபி⁴வ்யக்திரவ்யாக்ருதாத் ; தஸ்மாத் தாத³ர்த்²யாத் தத்ஸாரம் பூ⁴தத்³வயம் । த்யஸ்ய ஹ்யேஷ ரஸ: — யஸ்மாத் ய: மண்ட³லஸ்த²: புருஷோ மண்ட³லவந்ந க்³ருஹ்யதே ஸாரஶ்ச பூ⁴தத்³வயஸ்ய, தஸ்மாத³ஸ்தி மண்ட³லஸ்த²ஸ்ய புருஷஸ்ய பூ⁴தத்³வயஸ்ய ச ஸாத⁴ர்ம்யம் । தஸ்மாத் யுக்தம் ப்ரஸித்³த⁴வத்³தே⁴தூபாதா³நம் — த்யஸ்ய ஹ்யேஷ ரஸ இதி ॥
ரஸ: காரணம் ஹிரண்யக³ர்ப⁴விஜ்ஞாநாத்மா சேதந இதி கேசித் ; தத்ர ச கில ஹிரண்யக³ர்ப⁴விஜ்ஞாநாத்மந: கர்ம வாய்வந்தரிக்ஷயோ: ப்ரயோக்த்ரு ; தத்கர்ம வாய்வந்தரிக்ஷாதா⁴ரம் ஸத் அந்யேஷாம் பூ⁴தாநாம் ப்ரயோக்த்ரு ப⁴வதி ; தேந ஸ்வகர்மணா வாய்வந்தரிக்ஷயோ: ப்ரயோக்தேதி தயோ: ரஸ: காரணமுச்யத இதி । தந்ந மூர்தரஸேந அதுல்யத்வாத் ; மூர்தஸ்ய து பூ⁴தத்ரயஸ்ய ரஸோ மூர்தமேவ மண்ட³லம் த்³ருஷ்டம் பூ⁴தத்ரயஸமாநஜாதீயம் ; ந சேதந: ; ததா² அமூர்தயோரபி பூ⁴தயோ: தத்ஸமாநஜாதீயேநைவ அமூர்தரஸேந யுக்தம் ப⁴விதும் , வாக்யப்ரவ்ருத்தேஸ்துல்யத்வாத் ; யதா² ஹி மூர்தாமூர்தே சதுஷ்டயத⁴ர்மவதீ விப⁴ஜ்யேதே, ததா² ரஸரஸவதோரபி மூர்தாமூர்தயோ: துல்யேநைவ ந்யாயேந யுக்தோ விபா⁴க³: ; ந த்வர்த⁴வைஶஸம் । மூர்தரஸே(அ)பி மண்ட³லோபாதி⁴ஶ்சேதநோ விவக்ஷ்யத இதி சேத் — அத்யல்பமித³முச்யதே, ஸர்வத்ரைவ து மூர்தாமூர்தயோ: ப்³ரஹ்மரூபேண விவக்ஷிதத்வாத் । புருஷஶப்³த³: அசேதநே(அ)நுபபந்ந இதி சேத் , ந, பக்ஷபுச்சா²தி³விஶிஷ்டஸ்யைவ லிங்க³ஸ்ய புருஷஶப்³த³த³ர்ஶநாத் , ‘ந வா இத்த²ம் ஸந்த: ஶக்ஷ்யாம: ப்ரஜா: ப்ரஜநயிதுமிமாந்ஸப்த புருஷாநேகம் புருஷம் கரவாமேதி த ஏதாந்ஸப்த புருஷாநேகம் புருஷமகுர்வந்’ (ஶத. ப்³ரா. 6 । 1 । 1 । 3) இத்யாதௌ³ அந்நரஸமயாதி³ஷு ச ஶ்ருத்யந்தரே புருஷஶப்³த³ப்ரயோகா³த் । இத்யதி⁴தை³வதமிதி உக்தோபஸம்ஹார: அத்⁴யாத்மவிபா⁴கோ³க்த்யர்த²: ॥

அதா²த்⁴யாத்மமித³மேவ மூர்தம் யத³ந்யத்ப்ராணாச்ச யஶ்சாயமந்தராத்மந்நாகாஶ ஏதந்மர்த்யமேதத்ஸ்தி²தமேதத்ஸத்தஸ்யைதஸ்ய மூர்தஸ்யைதஸ்ய மர்த்யஸ்யைதஸ்ய ஸ்தி²தஸ்யைதஸ்ய ஸத ஏஷ ரஸோ யச்சக்ஷு: ஸதோ ஹ்யேஷ ரஸ: ॥ 4 ॥

அதா²து⁴நா அத்⁴யாத்மம் மூர்தாமூர்தயோர்விபா⁴க³ உச்யதே । கிம் தத் மூர்தம் ? இத³மேவ ; கிஞ்சேத³ம் ? யத³ந்யத் ப்ராணாச்ச வாயோ:, யஶ்சாயம் அந்த: அப்⁴யந்தரே ஆத்மந் ஆத்மநி ஆகாஶ: க²ம் , ஶரீரஸ்த²ஶ்ச ய: ப்ராண: — ஏதத்³த்³வயம் வர்ஜயித்வா யத³ந்யத் ஶரீராரம்ப⁴கம் பூ⁴தத்ரயம் ; ஏதந்மர்த்யமித்யாதி³ ஸமாநமந்யத்பூர்வேண । ஏதஸ்ய ஸதோ ஹ்யேஷ ரஸ: — யச்சக்ஷுரிதி ; ஆத்⁴யாத்மிகஸ்ய ஶரீராரம்ப⁴கஸ்ய கார்யஸ்ய ஏஷ ரஸ: ஸார: ; தேந ஹி ஸாரேண ஸாரவதி³த³ம் ஶரீரம் ஸமஸ்தம் — யதா² அதி⁴தை³வதமாதி³த்யமண்ட³லேந ; ப்ராத²ம்யாச்ச — சக்ஷுஷீ ஏவ ப்ரத²மே ஸம்ப⁴வத: ஸம்ப⁴வத இதி, ‘தேஜோ ரஸோ நிரவர்ததாக்³நி:’ (ப்³ரு. உ. 1 । 2 । 2) இதி லிங்கா³த் ; தைஜஸம் ஹி சக்ஷு: ; ஏதத்ஸாரம் ஆத்⁴யாத்மிகம் பூ⁴தத்ரயம் ; ஸதோ ஹ்யேஷ ரஸ இதி மூர்தத்வஸாரத்வே ஹேத்வர்த²: ॥

அதா²மூர்தம் ப்ராணஶ்ச யஶ்சாயமந்தராத்மந்நாகாஶ ஏதத³ம்ருதமேதத்³யதே³தத்த்யத்தஸ்யைதஸ்யாமூர்தஸ்யைதஸ்யாம்ருதஸ்யைதஸ்ய யத ஏதஸ்ய த்யஸ்யைஷ ரஸோ யோ(அ)யம் த³க்ஷிணே(அ)க்ஷந்புருஷஸ்த்யஸ்ய ஹ்யேஷ ரஸ: ॥ 5 ॥

அதா²து⁴நா அமூர்தமுச்யதே । யத்பரிஶேஷிதம் பூ⁴தத்³வயம் ப்ராணஶ்ச யஶ்சாயமந்தராத்மந்நாகாஶ:, ஏதத³மூர்தம் । அந்யத்பூர்வவத் । ஏதஸ்ய த்யஸ்ய ஏஷ ரஸ: ஸார:, யோ(அ)யம் த³க்ஷிணே(அ)க்ஷந்புருஷ: — த³க்ஷிணே(அ)க்ஷந்நிதி விஶேஷக்³ரஹணம் , ஶாஸ்த்ரப்ரத்யக்ஷத்வாத் ; லிங்க³ஸ்ய ஹி த³க்ஷிணே(அ)க்ஷ்ணி விஶேஷதோ(அ)தி⁴ஷ்டா²த்ருத்வம் ஶாஸ்த்ரஸ்ய ப்ரத்யக்ஷம் , ஸர்வஶ்ருதிஷு ததா² ப்ரயோக³த³ர்ஶநாத் । த்யஸ்ய ஹ்யேஷ ரஸ இதி பூர்வவத் விஶேஷத: அக்³ரஹணாத் அமூர்தத்வஸாரத்வ ஏவ ஹேத்வர்த²: ॥

தஸ்ய ஹைதஸ்ய புருஷஸ்ய ரூபம் । யதா² மாஹாரஜநம் வாஸோ யதா² பாண்ட்³வாவிகம் யதே²ந்த்³ரகோ³போ யதா²க்³ந்யர்சிர்யதா² புண்ட³ரீகம் யதா² ஸக்ருத்³வித்³யுத்தம் ஸக்ருத்³வித்³யுத்தேவ ஹ வா அஸ்ய ஶ்ரீர்ப⁴வதி ய ஏவம் வேதா³தா²த ஆதே³ஶோ நேதி நேதி ந ஹ்யேதஸ்மாதி³தி நேத்யந்யத்பரமஸ்த்யத² நாமதே⁴யம் ஸத்யஸ்ய ஸத்யமிதி ப்ராணா வை ஸத்யம் தேஷாமேஷ ஸத்யம் ॥ 6 ॥

ப்³ரஹ்மண உபாதி⁴பூ⁴தயோர்மூர்தாமூர்தயோ: கார்யகரணவிபா⁴கே³ந அத்⁴யாத்மாதி⁴தை³வதயோ: விபா⁴கோ³ வ்யாக்²யாத: ஸத்யஶப்³த³வாச்யயோ: । அதே²தா³நீம் தஸ்ய ஹைதஸ்ய புருஷஸ்ய கரணாத்மநோ லிங்க³ஸ்ய ரூபம் வக்ஷ்யாம: வாஸநாமயம் மூர்தாமூர்தவாஸநாவிஜ்ஞாநமயஸம்யோக³ஜநிதம் விசித்ரம் படபி⁴த்திசித்ரவத் மாயேந்த்³ரஜாலம்ருக³த்ருஷ்ணிகோபமம் ஸர்வவ்யாமோஹாஸ்பத³ம் — ஏதாவந்மாத்ரமேவ ஆத்மேதி விஜ்ஞாநவாதி³நோ வைநாஶிகா யத்ர ப்⁴ராந்தா:, ஏததே³வ வாஸநாரூபம் படரூபவத் ஆத்மநோ த்³ரவ்யஸ்ய கு³ண இதி நையாயிகா வைஶேஷிகாஶ்ச ஸம்ப்ரதிபந்நா:, இத³ம் ஆத்மார்த²ம் த்ரிகு³ணம் ஸ்வதந்த்ரம் ப்ரதா⁴நாஶ்ரயம் புருஷார்தே²ந ஹேதுநா ப்ரவர்தத இதி ஸாங்க்²யா: ॥
ஔபநிஷத³ம்மந்யா அபி கேசித்ப்ரக்ரியாம் ரசயந்தி — மூர்தாமூர்தராஶிரேக:, பரமாத்மராஶிருத்தம:, தாப்⁴யாமந்யோ(அ)யம் மத்⁴யம: கில த்ருதீய: கர்த்ரா போ⁴க்த்ரா விஜ்ஞாநமயேந அஜாதஶத்ருப்ரதிபோ³தி⁴தேந ஸஹ வித்³யாகர்மபூர்வப்ரஜ்ஞாஸமுதா³ய: ; ப்ரயோக்தா கர்மராஶி:, ப்ரயோஜ்ய: பூர்வோக்தோ மூர்தாமூர்தபூ⁴தராஶி: ஸாத⁴நம் சேதி । தத்ர ச தார்கிகை: ஸஹ ஸந்தி⁴ம்ம் குர்வந்தி । லிங்கா³ஶ்ரயஶ்ச ஏஷ கர்மராஶிரித்யுக்த்வா, புநஸ்ததஸ்த்ரஸ்யந்த: ஸாங்க்²யத்வப⁴யாத் — ஸர்வ: கர்ம ராஶி: — புஷ்பாஶ்ரய இவ க³ந்த⁴: புஷ்பவியோகே³(அ)பி புடதைலாஶ்ரயோ ப⁴வதி, தத்³வத் — லிங்க³வியோகே³(அ)பி பரமாத்மைகதே³ஶமாஶ்ரயதி, ஸபரமாத்மைகதே³ஶ: கில அந்யத ஆக³தேந கு³ணேந கர்மணா ஸகு³ணோ ப⁴வதி நிர்கு³ணோ(அ)பி ஸந் , ஸ கர்தா போ⁴க்தா ப³த்⁴யதே முச்யதே ச விஜ்ஞாநாத்மா — இதி வைஶேஷிகசித்தமப்யநுஸரந்தி ; ஸ ச கர்மராஶி: பூ⁴தராஶேராக³ந்துக:, ஸ்வதோ நிர்கு³ண ஏவ பரமாத்மைகதே³ஶத்வாத் , ஸ்வத உத்தி²தா அவித்³யா அநாக³ந்துகாபி ஊஷரவத் அநாத்மத⁴ர்ம: — இத்யநயா கல்பநயா ஸாங்க்²யசித்தமநுவர்தந்தே ॥
ஸர்வமேதத் தார்கிகை: ஸஹ ஸாமஞ்ஜஸ்யகல்பநயா ரமணீயம் பஶ்யந்தி, ந உபநிஷத்ஸித்³தா⁴ந்தம் ஸர்வந்யாயவிரோத⁴ம் ச பஶ்யந்தி ; கத²ம் ? உக்தா ஏவ தாவத் ஸாவயவத்வே பரமாத்மந: ஸம்ஸாரித்வஸவ்ரணத்வகர்மப²லதே³ஶஸம்ஸரணாநுபபத்த்யாத³யோ தோ³ஷா: ; நித்யபே⁴தே³ ச விஜ்ஞாநாத்மந: பரேண ஏகத்வாநுபபத்தி: । லிங்க³மேவேதி சேத் பரமாத்மந உபசரிததே³ஶத்வேந கல்பிதம் க⁴டகரகபூ⁴சி²த்³ராகாஶாதி³வத் , ததா² லிங்க³வியோகே³(அ)பி பரமாத்மதே³ஶாஶ்ரயணம் வாஸநாயா: । அவித்³யாயாஶ்ச ஸ்வத உத்தா²நம் ஊஷரவத் — இத்யாதி³கல்பநாநுபபந்நைவ । ந ச வாஸ்யதே³ஶவ்யதிரேகேண வாஸநாயா வஸ்த்வந்தரஸஞ்சரணம் மநஸாபி கல்பயிதும் ஶக்யம் । ந ச ஶ்ருதயோ அவக³ச்ச²ந்தி — ‘காம: ஸங்கல்போ விசிகித்ஸா’ (ப்³ரு. உ. 1 । 5 । 3) ‘ஹ்ருத³யே ஹ்யேவ ரூபாணி’ (ப்³ரு. உ. 3 । 9 । 20) ‘த்⁴யாயதீவ லேலாயதீவ’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 7) ‘காமா யே(அ)ஸ்ய ஹ்ருதி³ ஶ்ரிதா:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 7) ‘தீர்ணோ ஹி ததா³ ஸர்வாஞ்ஶோகாந்ஹ்ருத³யஸ்ய’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 22) இத்யாத்³யா: । ந ச ஆஸாம் ஶ்ருதீநாம் ஶ்ருதாத³ர்தா²ந்தரகல்பநா ந்யாய்யா, ஆத்மந: பரப்³ரஹ்மத்வோபபாத³நார்த²பரத்வாதா³ஸாம் , ஏதாவந்மாத்ரார்தோ²பக்ஷயத்வாச்ச ஸர்வோபநிஷதா³ம் । தஸ்மாத் ஶ்ருத்யர்த²கல்பநாகுஶலா: ஸர்வ ஏவ உபநிஷத³ர்த²மந்யதா² குர்வந்தி । ததா²பி வேதா³ர்த²ஶ்சேத்ஸ்யாத் , காமம் ப⁴வது, ந மே த்³வேஷ: । ந ச ‘த்³வே வாவ ப்³ரஹ்மணோ ரூபே’ இதி ராஶித்ரயபக்ஷே ஸமஞ்ஜஸம் ; யதா³ து மூர்தாமூர்தே தஜ்ஜநிதவாஸநாஶ்ச மூர்தாமூர்தே த்³வே ரூபே, ப்³ரஹ்ம ச ரூபி த்ருதீயம் , ந சாந்யத் சதுர்த²மந்தராலே — ததா³ ஏதத் அநுகூலமவதா⁴ரணம் , த்³வே ஏவ ப்³ரஹ்மணோ ரூபே இதி ; அந்யதா² ப்³ரஹ்மைகதே³ஶஸ்ய விஜ்ஞாநாத்மநோ ரூபே இதி கல்ப்யம் , பரமாத்மநோ வா விஜ்ஞாநாத்மத்³வாரேணேதி ; ததா³ ச ரூபே ஏவேதி த்³விவசநமஸமஞ்ஜஸம் ; ரூபாணீதி வாஸநாபி⁴: ஸஹ ப³ஹுவசநம் யுக்ததரம் ஸ்யாத் — த்³வே ச மூர்தாமூர்தே வாஸநாஶ்ச த்ருதீயமிதி । அத² மூர்தாமூர்தே ஏவ பரமாத்மநோ ரூபே, வாஸநாஸ்து விஜ்ஞாநாத்மந இதி சேத் — ததா³ விஜ்ஞாநாத்மத்³வாரேண விக்ரியமாணஸ்ய பரமாத்மந: — இதீயம் வாசோ யுக்திரநர்தி²கா ஸ்யாத் , வாஸநாயா அபி விஜ்ஞாநாத்மத்³வாரத்வஸ்ய அவிஶிஷ்டத்வாத் ; ந ச வஸ்து வஸ்த்வந்தரத்³வாரேண விக்ரியத இதி முக்²யயா வ்ருத்த்யா ஶக்யம் கல்பயிதும் ; ந ச விஜ்ஞாநாத்மா பரமாத்மநோ வஸ்த்வந்தரம் , ததா² கல்பநாயாம் ஸித்³தா⁴ந்தஹாநாத் । தஸ்மாத் வேதா³ர்த²மூடா⁴நாம் ஸ்வசித்தப்ரப⁴வா ஏவமாதி³கல்பநா அக்ஷரபா³ஹ்யா: ; ந ஹ்யக்ஷரபா³ஹ்யோ வேதா³ர்த²: வேதா³ர்தோ²பகாரீ வா, நிரபேக்ஷத்வாத் வேத³ஸ்ய ப்ராமாண்யம் ப்ரதி । தஸ்மாத் ராஶித்ரயகல்பநா அஸமஞ்ஜஸா ॥
‘யோ(அ)யம் த³க்ஷிணே(அ)க்ஷந்புருஷ:’ (ப்³ரு. உ. 2 । 3 । 5) இதி லிங்கா³த்மா ப்ரஸ்துத: அத்⁴யாத்மே, அதி⁴தை³வே ச ‘ய ஏஷ ஏதஸ்மிந்மண்ட³லே புருஷ:’ (ப்³ரு. உ. 2 । 3 । 3) இதி, ‘தஸ்ய’ இதி ப்ரக்ருதோபாத³நாத் ஸ ஏவோபாதீ³யதே — யோ(அ)ஸௌ த்யஸ்யாமூர்தஸ்ய ரஸ:, ந து விஜ்ஞாநமய: । நநு விஜ்ஞாநமயஸ்யைவ ஏதாநி ரூபாணி கஸ்மாந்ந ப⁴வந்தி, விஜ்ஞாநமயஸ்யாபி ப்ரக்ருதத்வாத் , ‘தஸ்ய’ இதி ச ப்ரக்ருதோபாதா³நாத் — நைவம் , விஜ்ஞாநமயஸ்ய அரூபித்வேந விஜிஜ்ஞாபயிஷிதத்வாத் ; யதி³ ஹி தஸ்யைவ விஜ்ஞாநமயஸ்ய ஏதாநி மாஹாரஜநாதீ³நி ரூபாணி ஸ்யு:, தஸ்யைவ ‘நேதி நேதி’ (ப்³ரு. உ. 2 । 3 । 6) இத்யநாக்²யேயரூபதயா ஆதே³ஶோ ந ஸ்யாத் । நநு அந்யஸ்யைவ அஸாவாதே³ஶ:, ந து விஜ்ஞாநமயஸ்யேதி — ந, ஷஷ்டா²ந்தே உபஸம்ஹராத் — ‘விஜ்ஞாதாரமரே கேந விஜாநீயாத்’ (ப்³ரு. உ. 4 । 5 । 15) இதி விஜ்ஞாநமயம் ப்ரஸ்துத்ய ‘ஸ ஏஷ நேதி நேதி’ (ப்³ரு. உ. 4 । 5 । 15) — இதி ; ‘விஜ்ஞபயிஷ்யாமி’ (ப்³ரு. உ. 2 । 1 । 15) இதி ச ப்ரதிஜ்ஞாயா அர்த²வத்த்வாத் — யதி³ ச விஜ்ஞாநமயஸ்யைவ அஸம்வ்யவஹார்யமாத்மஸ்வரூபம் ஜ்ஞாபயிதுமிஷ்டம் ஸ்யாத் ப்ரத்⁴வஸ்தஸர்வோபாதி⁴விஶேஷம் , தத இயம் ப்ரதிஜ்ஞா அர்த²வதீ ஸ்யாத் — யேந அஸௌ ஜ்ஞாபிதோ ஜாநாத்யாத்மாநமேவ அஹம் ப்³ரஹ்மாஸ்மீதி, ஶாஸ்த்ரநிஷ்டா²ம் ப்ராப்நோதி, ந பி³பே⁴தி குதஶ்சந ; அத² புந: அந்யோ விஜ்ஞாநமய:, அந்ய: ‘நேதி நேதி’ (ப்³ரு. உ. 2 । 3 । 6) இதி வ்யபதி³ஶ்யதே — ததா³ அந்யத³தோ³ ப்³ரஹ்ம அந்யோ(அ)ஹமஸ்மீதி விபர்யயோ க்³ருஹீத: ஸ்யாத் , ந ‘ஆத்மாநமேவாவேத³ஹம் ப்³ரஹ்மாஸ்மி’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 10) இதி । தஸ்மாத் ‘தஸ்ய ஹைதஸ்ய’ இதி லிங்க³புருஷஸ்யைவ ஏதாநி ரூபாணி । ஸத்யஸ்ய ச ஸத்யே பரமாத்மஸ்வரூபே வக்தவ்யே நிரவஶேஷம் ஸத்யம் வக்தவ்யம் ; ஸத்யஸ்ய ச விஶேஷரூபாணி வாஸநா: ; தாஸாமிமாநி ரூபாண்யுச்யந்தே ॥
ஏதஸ்ய புருஷஸ்ய ப்ரக்ருதஸ்ய லிங்கா³த்மந ஏதாநி ரூபாணி ; காநி தாநீத்யுச்யந்தே — யதா² லோகே, மஹாரஜநம் ஹரித்³ரா தயா ரக்தம் மாஹாரஜநம் யதா² வாஸோ லோகே, ஏவம் ஸ்த்ர்யாதி³விஷயஸம்யோகே³ தாத்³ருஶம் வாஸநாரூபம் ரஞ்ஜநாகாரமுத்பத்³யதே சித்தஸ்ய, யேநாஸௌ புருஷோ ரக்த இத்யுச்யதே வஸ்த்ராதி³வத் — யதா² ச லோகே பாண்ட்³வாவிகம் , அவேரித³ம் ஆவிகம் ஊர்ணாதி³, யதா² ச தத் பாண்டு³ரம் ப⁴வதி, ததா² அந்யத்³வாஸநாரூபம் — யதா² ச லோகே இந்த்³ரகோ³ப அத்யந்தரக்தோ ப⁴வதி, ஏவமஸ்ய வாஸநாரூபம் — க்வசித்³விஷயவிஶேஷாபேக்ஷயா ராக³ஸ்ய தாரதம்யம் , க்வசித்புருஷசித்தவ்ருத்த்யபேக்ஷயா — யதா² ச லோகே அக்³ந்யர்சி: பா⁴ஸ்வரம் ப⁴வதி, ததா² க்வசித் கஸ்யசித் வாஸநாரூபம் ப⁴வதி — யதா² புண்ட³ரீகம் ஶுக்லம் , தத்³வத³பி ச வாஸநாரூபம் கஸ்யசித்³ப⁴வதி — யதா² ஸக்ருத்³வித்³யுத்தம் , யதா² லோகே ஸக்ருத்³வித்³யோதநம் ஸர்வத: ப்ரகாஶகம் ப⁴வதி, ததா² ஜ்ஞாநப்ரகாஶவிவ்ருத்³த்⁴யபேக்ஷயா கஸ்யசித் வாஸநாரூபம் — உபஜாயதே । ந ஏஷாம் வாஸநாரூபாணாம் ஆதி³: அந்த: மத்⁴யம் ஸங்க்²யா வா, தே³ஶ: காலோ நிமித்தம் வா அவதா⁴ர்யதே — அஸங்க்²யேயத்வாத்³வாஸநாயா:, வாஸநாஹேதூநாம் ச ஆநந்த்யாத் । ததா² ச வக்ஷ்யதி ஷஷ்டே² ‘இத³ம்மயோ(அ)தோ³மய:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 5) இத்யாதி³ । தஸ்மாத் ந ஸ்வரூபஸங்க்²யாவதா⁴ரணார்தா² த்³ருஷ்டாந்தா: — ‘யதா² மாஹாரஜநம் வாஸ:’ இத்யாத³ய: ; கிம் தர்ஹி ப்ரகாரப்ரத³ர்ஶநார்தா²: — ஏவம்ப்ரகாராணி ஹி வாஸநாரூபாணீதி । யத்து வாஸநாரூபமபி⁴ஹிதமந்தே — ஸக்ருத்³வித்³யோதநமிவேதி, தத்கில ஹிரண்யக³ர்ப⁴ஸ்ய அவ்யாக்ருதாத்ப்ராது³ர்ப⁴வத: தடி³த்³வத் ஸக்ருதே³வ வ்யக்திர்ப⁴வதீதி ; தத் ததீ³யம் வாஸநாரூபம் ஹிரண்யக³ர்ப⁴ஸ்ய யோ வேத³ தஸ்ய ஸக்ருத்³வித்³யுத்தேவ, ஹ வை இத்யவதா⁴ரணார்தௌ², ஏவமேவ அஸ்ய ஶ்ரீ: க்²யாதி: ப⁴வதீத்யர்த²:, யதா² ஹிரண்யக³ர்ப⁴ஸ்ய — ஏவம் ஏதத் யதோ²க்தம் வாஸநாரூபமந்த்யம் யோ வேத³ ॥
ஏவம் நிரவஶேஷம் ஸத்யஸ்ய ஸ்வரூபமபி⁴தா⁴ய, யத்தத்ஸத்யஸ்ய ஸத்யமவோசாம தஸ்யைவ ஸ்வரூபாவதா⁴ரணார்த²ம் ப்³ரஹ்மண இத³மாரப்⁴யதே — அத² அநந்தரம் ஸத்யஸ்வரூபநிர்தே³ஶாநந்தரம் , யத்ஸத்யஸ்ய ஸத்யம் ததே³வாவஶிஷ்யதே யஸ்மாத் — அத: தஸ்மாத் , ஸத்யஸ்ய ஸத்யம் ஸ்வரூபம் நிர்தே³க்ஷ்யாம: ; ஆதே³ஶ: நிர்தே³ஶ: ப்³ரஹ்மண: ; க: புநரஸௌ நிர்தே³ஶ இத்யுச்யதே — நேதி நேதீத்யேவம் நிர்தே³ஶ: ॥
நநு கத²ம் ஆப்⁴யாம் ‘நேதி நேதி’ (ப்³ரு. உ. 2 । 3 । 6) இதி ஶப்³தா³ப்⁴யாம் ஸத்யஸ்ய ஸத்யம் நிர்தி³தி³க்ஷிதமிதி, உச்யதே — ஸர்வோபாதி⁴விஶேஷாபோஹேந । யஸ்மிந்ந கஶ்சித்³விஶேஷோ(அ)ஸ்தி — நாம வா ரூபம் வா கர்ம வா பே⁴தோ³ வா ஜாதிர்வா கு³ணோ வா ; தத்³த்³வாரேண ஹி ஶப்³த³ப்ரவ்ருத்திர்ப⁴வதி ; ந சைஷாம் கஶ்சித்³விஶேஷோ ப்³ரஹ்மண்யஸ்தி ; அதோ ந நிர்தே³ஷ்டும் ஶக்யதே — இத³ம் ததி³தி — கௌ³ரஸௌ ஸ்பந்த³தே ஶுக்லோ விஷாணீதி யதா² லோகே நிர்தி³ஶ்யதே, ததா² ; அத்⁴யாரோபிதநாமரூபகர்மத்³வாரேண ப்³ரஹ்ம நிர்தி³ஶ்யதே ‘விஜ்ஞாநமாநந்த³ம் ப்³ரஹ்ம’ (ப்³ரு. உ. 3 । 9 । 28) ‘விஜ்ஞாநக⁴ந ஏவ ப்³ரஹ்மாத்மா’ (ப்³ரு. உ. 2 । 4 । 12) இத்யேவமாதி³ஶப்³தை³: । யதா³ புந: ஸ்வரூபமேவ நிர்தி³தி³க்ஷிதம் ப⁴வதி நிரஸ்தஸர்வோபாதி⁴விஶேஷம் , ததா³ ந ஶக்யதே கேநசித³பி ப்ரகாரேண நிர்தே³ஷ்டும் ; ததா³ அயமேவாப்⁴யுபாய: — யது³த ப்ராப்தநிர்தே³ஶப்ரதிஷேத⁴த்³வாரேண ‘நேதி நேதி’ (ப்³ரு. உ. 2 । 3 । 6) இதி நிர்தே³ஶ: ॥
இத³ம் ச நகாரத்³வயம் வீப்ஸாவ்யாப்த்யர்த²ம் ; யத்³யத்ப்ராப்தம் தத்தத் நிஷித்⁴யதே ; ததா² ச ஸதி அநிர்தி³ஷ்டாஶங்கா ப்³ரஹ்மண: பரிஹ்ருதா ப⁴வதி ; அந்யதா² ஹி நகாரத்³வயேந ப்ரக்ருதத்³வயப்ரதிஷேதே⁴, யத³ந்யத் ப்ரக்ருதாத்ப்ரதிஷித்³த⁴த்³வயாத் ப்³ரஹ்ம, தந்ந நிர்தி³ஷ்டம் , கீத்³ருஶம் நு க²லு — இத்யாஶங்கா ந நிவர்திஷ்யதே ; ததா² ச அநர்த²கஶ்ச ஸ நிர்தே³ஶ:, புருஷஸ்ய விவிதி³ஷாயா அநிவர்தகத்வாத் ; ‘ப்³ரஹ்ம ஜ்ஞபயிஷ்யாமி’ இதி ச வாக்யம் அபரிஸமாப்தார்த²ம் ஸ்யாத் । யதா³ து ஸர்வதி³க்காலாதி³விவிதி³ஷா நிவர்திதா ஸ்யாத் ஸர்வோபாதி⁴நிராகரணத்³வாரேண, ததா³ ஸைந்த⁴வக⁴நவத் ஏகரஸம் ப்ரஜ்ஞாநக⁴நம் அநந்தரமபா³ஹ்யம் ஸத்யஸ்ய ஸத்யம் அஹம் ப்³ரஹ்ம அஸ்மீதி ஸர்வதோ நிவர்ததே விவிதி³ஷா, ஆத்மந்யேவாவஸ்தி²தா ப்ரஜ்ஞா ப⁴வதி । தஸ்மாத் வீப்ஸார்த²ம் நேதி நேதீதி நகாரத்³வயம் । நநு மஹதா யத்நேந பரிகரப³ந்த⁴ம் க்ருத்வா கிம் யுக்தம் ஏவம் நிர்தே³ஷ்டும் ப்³ரஹ்ம ? பா³ட⁴ம் ; கஸ்மாத் ? ந ஹி — யஸ்மாத் , ‘இதி ந, இதி ந’ இத்யேதஸ்மாத் — இதீதி வ்யாப்தவ்யப்ரகாரா நகாரத்³வயவிஷயா நிர்தி³ஶ்யந்தே, யதா² க்³ராமோ க்³ராமோ ரமணீய இதி — அந்யத்பரம் நிர்தே³ஶநம் நாஸ்தி ; தஸ்மாத³யமேவ நிர்தே³ஶோ ப்³ரஹ்மண: । யது³க்தம் — ‘தஸ்யோபநிஷத்ஸத்யஸ்ய ஸத்யம்’ (ப்³ரு. உ. 2 । 1 । 20) இதி, ஏவம்ப்ரகாரேண ஸத்யஸ்ய ஸத்யம் தத் பரம் ப்³ரஹ்ம ; அதோ யுக்தமுக்தம் நாமதே⁴யம் ப்³ரஹ்மண:, நாமைவ நாமதே⁴யம் ; கிம் தத் ஸத்யஸ்ய ஸத்யம் ப்ராணா வை ஸத்யம் தேஷாமேஷ ஸத்யமிதி ॥
இதி த்³விதீயாத்⁴யாயஸ்ய த்ருதீயம் ப்³ராஹ்மணம் ॥

சதுர்த²ம் ப்³ராஹ்மணம்

ஆத்மேத்யேவோபாஸீத ; ததே³வ ஏதஸ்மிந் ஸர்வஸ்மிந் பத³நீயம் ஆத்மதத்த்வம் , யஸ்மாத் ப்ரேய: புத்ராதே³: — இத்யுபந்யஸ்தஸ்ய வாக்யஸ்ய வ்யாக்²யாநவிஷயே ஸம்ப³ந்த⁴ப்ரயோஜநே அபி⁴ஹிதே — ‘ததா³த்மாநமேவாவேத³ஹம் ப்³ரஹ்மாஸ்மீதி தஸ்மாத்தத்ஸர்வமப⁴வத்’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 10) இதி ; ஏவம் ப்ரத்யகா³த்மா ப்³ரஹ்மவித்³யாயா விஷய இத்யேதத் உபந்யஸ்தம் । அவித்³யாயாஶ்ச விஷய: — ‘அந்யோ(அ)ஸாவந்யோ(அ)ஹமஸ்மீதி ந ஸ வேத³’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 10) இத்யாரப்⁴ய சாதுர்வர்ண்யப்ரவிபா⁴கா³தி³நிமித்தபாங்க்தகர்மஸாத்⁴யஸாத⁴நலக்ஷண: பீ³ஜாங்குரவத் வ்யாக்ருதாவ்யாக்ருதஸ்வபா⁴வ: நாமரூபகர்மாத்மக: ஸம்ஸார: ‘த்ரயம் வா இத³ம் நாம ரூபம் கர்ம’ (ப்³ரு. உ. 1 । 6 । 1) இத்யுபஸம்ஹ்ருத: ஶாஸ்த்ரீய உத்கர்ஷலக்ஷணோ ப்³ரஹ்மலோகாந்த: அதோ⁴பா⁴வஶ்ச ஸ்தா²வராந்தோ(அ)ஶாஸ்த்ரீய:, பூர்வமேவ ப்ரத³ர்ஶித: — ‘த்³வயா ஹ’ (ப்³ரு. உ. 1 । 3 । 1) இத்யாதி³நா । ஏதஸ்மாத³வித்³யாவிஷயாத்³விரக்தஸ்ய ப்ரத்யகா³த்மவிஷயப்³ரஹ்மவித்³யாயாம் அதி⁴கார: கத²ம் நாம ஸ்யாதி³தி — த்ருதீயே(அ)த்⁴யாயே உபஸம்ஹ்ருத: ஸமஸ்தோ(அ)வித்³யாவிஷய: । சதுர்தே² து ப்³ரஹ்மவித்³யாவிஷயம் ப்ரத்யகா³த்மாநம் ‘ப்³ரஹ்ம தே ப்³ரவாணி’ (ப்³ரு. உ. 2 । 1 । 1) இதி ‘ப்³ரஹ்ம ஜ்ஞபயிஷ்யாமி’ (ப்³ரு. உ. 2 । 1 । 1) இதி ச ப்ரஸ்துத்ய, தத் ப்³ரஹ்ம ஏகம் அத்³வயம் ஸர்வவிஶேஷஶூந்யம் க்ரியாகாரகப²லஸ்வபா⁴வஸத்யஶப்³த³வாச்யாஶேஷபூ⁴தத⁴ர்மப்ரதிஷேத⁴த்³வாரேண ‘நேதி நேதி’ (ப்³ரு. உ. 2 । 3 । 6) இதி ஜ்ஞாபிதம் । அஸ்யா ப்³ரஹ்மவித்³யாயா அங்க³த்வேந ஸந்ந்யாஸோ விதி⁴த்ஸித:, ஜாயாபுத்ரவித்தாதி³லக்ஷணம் பாங்க்தம் கர்ம அவித்³யாவிஷயம் யஸ்மாத் ந ஆத்மப்ராப்திஸாத⁴நம் ; அந்யஸாத⁴நம் ஹி அந்யஸ்மை ப²லஸாத⁴நாய ப்ரயுஜ்யமாநம் ப்ரதிகூலம் ப⁴வதி ; ந ஹி பு³பு⁴க்ஷாபிபாஸாநிவ்ருத்த்யர்த²ம் தா⁴வநம் க³மநம் வா ஸாத⁴நம் ; மநுஷ்யலோகபித்ருலோகதே³வலோகஸாத⁴நத்வேந ஹி புத்ராதி³ஸாத⁴நாநி ஶ்ருதாநி, ந ஆத்மப்ராப்திஸாத⁴நத்வேந, விஶேஷிதத்வாச்ச ; ந ச ப்³ரஹ்மவிதோ³ விஹிதாநி, காம்யத்வஶ்ரவணாத் — ‘ஏதாவாந்வை காம:’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 17) இதி, ப்³ரஹ்மவித³ஶ்ச ஆப்தகாமத்வாத் ஆப்தகாமஸ்ய காமாநுபபத்தே:, ‘யேஷாம் நோ(அ)யமாத்மாயம் லோக:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 22) இதி ச ஶ்ருதே: । கேசித்து ப்³ரஹ்மவிதோ³(அ)ப்யேஷணாஸம்ப³ந்த⁴ம் வர்ணயந்தி ; தைர்ப்³ருஹதா³ரண்யகம் ந ஶ்ருதம் ; புத்ராத்³யேஷணாநாமவித்³வத்³விஷயத்வம் , வித்³யாவிஷயே ச — ‘யேஷாம் நோ(அ)யமாத்மாயம் லோக:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 22) இத்யத: ‘கிம் ப்ரஜயா கரிஷ்யாம:’ இதி — ஏஷ விபா⁴க³: தைர்ந ஶ்ருத: ஶ்ருத்யா க்ருத: ; ஸர்வக்ரியாகாரகப²லோபமர்த³ஸ்வரூபாயாம் ச வித்³யாயாம் ஸத்யாம் , ஸஹ கார்யேண அவித்³யாயா அநுபபத்திலக்ஷணஶ்ச விரோத⁴: தைர்ந விஜ்ஞாத: ; வ்யாஸவாக்யம் ச தைர்ந ஶ்ருதம் । கர்மவித்³யாஸ்வரூபயோ: வித்³யாவித்³யாத்மகயோ: ப்ரதிகூலவர்தநம் விரோத⁴: । ‘யதி³த³ம் வேத³வசநம் குரு கர்ம த்யஜேதி ச । காம் க³திம் வித்³யயா யாந்தி காம் ச க³ச்ச²ந்தி கர்மணா’ (மோ. த⁴. 241 । 1 । 2) ॥ ஏதத்³வை ஶ்ரோதுமிச்சா²மி தத்³ப⁴வாந்ப்ரப்³ரவீது மே । ஏதாவந்யோந்யவைருப்யே வர்தேதே ப்ரதிகூலத:’ இத்யேவம் ப்ருஷ்டஸ்ய ப்ரதிவசநேந — ‘கர்மணா ப³த்⁴யதே ஜந்துர்வித்³யயா ச விமுச்யதே । தஸ்மாத்கர்ம ந குர்வந்தி யதய: பாரத³ர்ஶிந:’ (மோ. த⁴. 241 । 7) இத்யேவமாதி³ — விரோத⁴: ப்ரத³ர்ஶித: । தஸ்மாத் ந ஸாத⁴நாந்தரஸஹிதா ப்³ரஹ்மவித்³யா புருஷார்த²ஸாத⁴நம் , ஸர்வவிரோதா⁴த் , ஸாத⁴நநிரபேக்ஷைவ புருஷார்த²ஸாத⁴நம் — இதி பாரிவ்ராஜ்யம் ஸர்வஸாத⁴நஸந்ந்யாஸலக்ஷணம் அங்க³த்வேந விதி⁴த்ஸ்யதே ; ஏதாவதே³வாம்ருதத்வஸாத⁴நமித்யவதா⁴ரணாத் , ஷஷ்ட²ஸமாப்தௌ, லிங்கா³ச்ச — கர்மீ ஸந்யாஜ்ஞவல்க்ய: ப்ரவவ்ராஜேதி । மைத்ரேய்யை ச கர்மஸாத⁴நரஹிதாயை ஸாத⁴நத்வேநாம்ருதத்வஸ்ய ப்³ரஹ்மவித்³யோபதே³ஶாத் , வித்தநிந்தா³வசநாச்ச ; யதி³ ஹி அம்ருதத்வஸாத⁴நம் கர்ம ஸ்யாத் , வித்தஸாத்⁴யம் பாங்க்தம் கர்மேதி — தந்நிந்தா³வசநமநிஷ்டம் ஸ்யாத் ; யதி³ து பரிதித்யாஜயிஷிதம் கர்ம, ததோ யுக்தா தத்ஸாத⁴நநிந்தா³ । கர்மாதி⁴காரநிமித்தவர்ணாஶ்ரமாதி³ப்ரத்யயோபமர்தா³ச்ச — ‘ப்³ரஹ்ம தம் பராதா³த்’ (ப்³ரு. உ. 2 । 4 । 6) ‘க்ஷத்ரம் தம் பராதா³த்’ (ப்³ரு. உ. 2 । 4 । 6) இத்யாதே³: ; ந ஹி ப்³ரஹ்மக்ஷத்ராத்³யாத்மப்ரத்யயோபமர்தே³, ப்³ராஹ்மணேநேத³ம் கர்தவ்யம் க்ஷத்ரியேணேத³ம் கர்தவ்யமிதி விஷயாபா⁴வாத் ஆத்மாநம் லப⁴தே விதி⁴: ; யஸ்யைவ புருஷஸ்ய உபமர்தி³த: ப்ரத்யய: ப்³ரஹ்மக்ஷத்ராத்³யாத்மவிஷய:, தஸ்ய தத்ப்ரத்யயஸந்ந்யாஸாத் தத்கார்யாணாம் கர்மணாம் கர்மஸாத⁴நாநாம் ச அர்த²ப்ராப்தஶ்ச ஸந்ந்யாஸ: । தஸ்மாத் ஆத்மஜ்ஞாநாங்க³த்வேந ஸந்ந்யாஸவிதி⁴த்ஸயைவ ஆக்²யாயிகேயமாரப்⁴யதே ॥

மைத்ரேயீதி ஹோவாச யாஜ்ஞவல்க்ய உத்³யாஸ்யந்வா அரே(அ)ஹமஸ்மாத்ஸ்தா²நாத³ஸ்மி ஹந்த தே(அ)நயா காத்யாயந்யாந்தம் கரவாணீதி ॥ 1 ॥

மைத்ரேயீதி ஹோவாச யாஜ்ஞவல்க்ய: — மைத்ரேயீம் ஸ்வபா⁴ர்யாமாமந்த்ரிதவாந் யாஜ்ஞவல்க்யோ நாம ருஷி: ; உத்³யாஸ்யந் ஊர்த்⁴வம் யாஸ்யந் பாரிவ்ராஜ்யாக்²யமாஶ்ரமாந்தரம் வை ; ‘அரே’ இதி ஸம்போ³த⁴நம் ; அஹம் , அஸ்மாத் கா³ர்ஹஸ்த்²யாத் , ஸ்தா²நாத் ஆஶ்ரமாத் , ஊர்த்⁴வம் க³ந்துமிச்ச²ந் அஸ்மி ப⁴வாமி ; அத: ஹந்த அநுமதிம் ப்ரார்த²யாமி தே தவ ; கிஞ்சாந்யத் — தே தவ அநயா த்³விதீயயா பா⁴ர்யயா காத்யாயந்யா அந்தம் விச்சே²த³ம் கரவாணி ; பதித்³வாரேண யுவயோர்மயா ஸம்ப³த்⁴யமாநயோர்ய: ஸம்ப³ந்த⁴ ஆஸீத் , தஸ்ய ஸம்ப³ந்த⁴ஸ்ய விச்சே²த³ம் கரவாணி த்³ரவ்யவிபா⁴க³ம் க்ருத்வா ; வித்தேந ஸம்விப⁴ஜ்ய யுவாம் க³மிஷ்யாமி ॥

ஸா ஹோவாச மைத்ரேயீ । யந்நு ம இயம் ப⁴கோ³: ஸர்வா ப்ருதி²வீ வித்தேந பூர்ணா ஸ்யாத்கத²ம் தேநாம்ருதா ஸ்யாமிதி நேதி ஹோவாச யாஜ்ஞவல்க்யோ யதை²வோபகரணவதாம் ஜீவிதம் ததை²வ தே ஜீவிதம் ஸ்யாத³ம்ருதத்வஸ்ய து நாஶாஸ்தி வித்தேநேதி ॥ 2 ॥

ஸா ஏவமுக்தா ஹ உவாச — யத் யதி³, ‘நு’ இதி விதர்கே, மே மம இயம் ப்ருதி²வீ, ப⁴கோ³: ப⁴க³வந் , ஸர்வா ஸாக³ரபரிக்ஷிப்தா வித்தேந த⁴நேந பூர்ணா ஸ்யாத் ; கத²ம் ? ந கத²ஞ்சநேத்யாக்ஷேபார்த²:, ப்ரஶ்நார்தோ² வா, தேந ப்ருதி²வீபூர்ணவித்தஸாத்⁴யேந கர்மணா அக்³நிஹோத்ராதி³நா — அம்ருதா கிம் ஸ்யாமிதி வ்யவஹிதேந ஸம்ப³ந்த⁴: । ப்ரத்யுவாச யாஜ்ஞவல்க்ய: — கத²மிதி யத்³யாக்ஷேபார்த²ம் , அநுமோத³நம் — நேதி ஹோவாச யாஜ்ஞவல்க்ய இதி ; ப்ரஶ்நஶ்சேத் ப்ரதிவசநார்த²ம் ; நைவ ஸ்யா: அம்ருதா, கிம் தர்ஹி யதை²வ லோகே உபகரணவதாம் ஸாத⁴நவதாம் ஜீவிதம் ஸுகோ²பாயபோ⁴க³ஸம்பந்நம் , ததை²வ தத்³வதே³வ தவ ஜீவிதம் ஸ்யாத் ; அம்ருதத்வஸ்ய து ந ஆஶா மநஸாபி அஸ்தி வித்தேந வித்தஸாத்⁴யேந கர்மணேதி ॥

ஸா ஹோவாச மைத்ரேயீ யேநாஹம் நாம்ருதா ஸ்யாம் கிமஹம் தேந குர்யாம் யதே³வ ப⁴க³வாந்வேத³ ததே³வ மே ப்³ரூஹீதி ॥ 3 ॥

ஸா ஹோவாச மைத்ரேயீ । ஏவமுக்தா ப்ரத்யுவாச மைத்ரேயீ — யத்³யேவம் யேநாஹம் நாம்ருதா ஸ்யாம் , கிமஹம் தேந வித்தேந குர்யாம் ? யதே³வ ப⁴க³வாந் கேவலம் அம்ருதத்வஸாத⁴நம் வேத³, ததே³வ அம்ருதத்வஸாத⁴நம் மே மஹ்யம் ப்³ரூஹி ॥

ஸ ஹோவாச யாஜ்ஞவல்க்ய: ப்ரியா ப³தாரே ந: ஸதீ ப்ரியம் பா⁴ஷஸ ஏஹ்யாஸ்ஸ்வ வ்யாக்²யாஸ்யாமி தே வ்யாசக்ஷாணஸ்ய து மே நிதி³த்⁴யாஸஸ்வேதி ॥ 4 ॥

ஸ ஹோவாச யாஜ்ஞவல்க்ய: । ஏவம் வித்தஸாத்⁴யே(அ)ம்ருதத்வஸாத⁴நே ப்ரத்யாக்²யாதே, யாஜ்ஞவல்க்ய: ஸ்வாபி⁴ப்ராயஸம்பத்தௌ துஷ்ட ஆஹ — ஸ ஹோவாச — ப்ரியா இஷ்டா, ப³தேத்யநுகம்ப்யாஹ, அரே மைத்ரேயி, ந அஸ்மாகம் பூர்வமபி ப்ரியா ஸதீ ப⁴வந்தீ இதா³நீம் ப்ரியமேவ சித்தாநுகூலம் பா⁴ஷஸே । அத: ஏஹி ஆஸ்ஸ்வ உபவிஶ வ்யாக்²யாஸ்யாமி — யத் தே தவ இஷ்டம் அம்ருதத்வஸாத⁴நமாத்மஜ்ஞாநம் கத²யிஷ்யாமி । வ்யாசக்ஷாணஸ்ய து மே மம வ்யாக்²யாநம் குர்வத:, நிதி³த்⁴யாஸஸ்வ வாக்யாநி அர்த²தோ நிஶ்சயேந த்⁴யாதுமிச்சே²தி ॥

ஸ ஹோவாச ந வா அரே பத்யு: காமாய பதி: ப்ரியோ ப⁴வத்யாத்மநஸ்து காமாய பதி: ப்ரியோ ப⁴வதி । ந வா அரே ஜாயாயை காமாய ஜாயா ப்ரியா ப⁴வத்யாத்மநஸ்து காமாய ஜாயா ப்ரியா ப⁴வதி । ந வா அரே புத்ராணாம் காமாய புத்ரா: ப்ரியா ப⁴வந்த்யாத்மநஸ்து காமாய புத்ரா: ப்ரியா ப⁴வந்தி । ந வா அரே வித்தஸ்ய காமாய வித்தம் ப்ரியம் ப⁴வத்யாத்மநஸ்து காமாய வித்தம் ப்ரியம் ப⁴வதி । ந வா அரே ப்³ரஹ்மண: காமாய ப்³ரஹ்ம ப்ரியம் ப⁴வத்யாத்மநஸ்து காமாய ப்³ரஹ்ம ப்ரியம் ப⁴வதி । ந வா அரே க்ஷத்ரஸ்ய காமாய க்ஷத்ரம் ப்ரியம் ப⁴வத்யாத்மநஸ்து காமாய க்ஷத்ரம் ப்ரியம் ப⁴வதி । ந வா அரே லோகாநாம் காமாய லோகா: ப்ரியா ப⁴வந்த்யாத்மநஸ்து காமாய லோகா: ப்ரியா ப⁴வந்தி । ந வா அரே தே³வாநாம் காமாய தே³வா: ப்ரியா ப⁴வந்த்யாத்மநஸ்து காமாய தே³வா: ப்ரியா ப⁴வந்தி । ந வா அரே பூ⁴தாநாம் காமாய பூ⁴தாநி ப்ரியாணி ப⁴வந்த்யாத்மநஸ்து காமாய பூ⁴தாநி ப்ரியாணி ப⁴வந்தி । ந வா அரே ஸர்வஸ்ய காமாய ஸர்வம் ப்ரியம் ப⁴வத்யாத்மநஸ்து காமாய ஸர்வம் ப்ரியம் ப⁴வதி । ஆத்மா வா அரே த்³ரஷ்டவ்ய: ஶ்ரோதவ்யோ மந்தவ்யோ நிதி³த்⁴யாஸிதவ்யோ மைத்ரேய்யாத்மநோ வா அரே த³ர்ஶநேந ஶ்ரவணேந மத்யா விஜ்ஞாநேநேத³ம் ஸர்வம் விதி³தம் ॥ 5 ॥

ஸ ஹோவாச — அம்ருதத்வஸாத⁴நம் வைராக்³யமுபதி³தி³க்ஷு: ஜாயாபதிபுத்ராதி³ப்⁴யோ விராக³முத்பாத³யதி தத்ஸந்ந்யாஸாய । ந வை — வை - ஶப்³த³: ப்ரஸித்³த⁴ஸ்மரணார்த²: ; ப்ரஸித்³த⁴மேவ ஏதத் லோகே ; பத்யு: ப⁴ர்து: காமாய ப்ரயோஜநாய ஜாயாயா: பதி: ப்ரியோ ந ப⁴வதி, கிம் தர்ஹி ஆத்மநஸ்து காமாய ப்ரயோஜநாயைவ பா⁴ர்யாயா: பதி: ப்ரியோ ப⁴வதி । ததா² ந வா அரே ஜாயாயா இத்யாதி³ ஸமாநமந்யத் , ந வா அரே புத்ராணாம் , ந வா அரே வித்தஸ்ய, ந வா அரே ப்³ரஹ்மண:, ந வா அரே க்ஷத்ரஸ்ய, ந வா அரே லோகாநாம் , ந வா அரே தே³வாநாம் , ந வா அரே பூ⁴தாநாம் , ந வா அரே ஸர்வஸ்ய । பூர்வம் பூர்வம் யதா²ஸந்நே ப்ரீதிஸாத⁴நே வசநம் , தத்ர தத்ர இஷ்டதரத்வாத்³வைராக்³யஸ்ய ; ஸர்வக்³ரஹணம் உக்தாநுக்தார்த²ம் । தஸ்மாத் லோகப்ரஸித்³த⁴மேதத் — ஆத்மைவ ப்ரிய:, நாந்யத் । ‘ததே³தத்ப்ரேய: புத்ராத்’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 8) இத்யுபந்யஸ்தம் , தஸ்யைதத் வ்ருத்திஸ்தா²நீயம் ப்ரபஞ்சிதம் । தஸ்மாத் ஆத்மப்ரீதிஸாத⁴நத்வாத் கௌ³ணீ அந்யத்ர ப்ரீதி:, ஆத்மந்யேவ முக்²யா । தஸ்மாத் ஆத்மா வை அரே த்³ரஷ்டவ்ய: த³ர்ஶநார்ஹ:, த³ர்ஶநவிஷயமாபாத³யிதவ்ய: ; ஶ்ரோதவ்ய: பூர்வம் ஆசார்யத ஆக³மதஶ்ச ; பஶ்சாந்மந்தவ்ய: தர்கத: ; ததோ நிதி³த்⁴யாஸிதவ்ய: நிஶ்சயேந த்⁴யாதவ்ய: ; ஏவம் ஹ்யஸௌ த்³ருஷ்டோ ப⁴வதி ஶ்ரவணமநநநிதி³த்⁴யாஸநஸாத⁴நைர்நிர்வர்திதை: ; யதா³ ஏகத்வமேதாந்யுபக³தாநி, ததா³ ஸம்யக்³த³ர்ஶநம் ப்³ரஹ்மைகத்வவிஷயம் ப்ரஸீத³தி, ந அந்யதா² ஶ்ரவணமாத்ரேண । யத் ப்³ரஹ்மக்ஷத்ராதி³ கர்மநிமித்தம் வர்ணாஶ்ரமாதி³லக்ஷணம் ஆத்மந்யவித்³யாத்⁴யாரோபிதப்ரத்யயவிஷயம் க்ரியாகாரகப²லாத்மகம் அவித்³யாப்ரத்யயவிஷயம் — ரஜ்ஜ்வாமிவ ஸர்பப்ரத்யய:, தது³பமர்த³நார்த²மாஹ — ஆத்மநி க²லு அரே மைத்ரேயி த்³ருஷ்டே ஶ்ருதே மதே விஜ்ஞாதே இத³ம் ஸர்வம் விதி³தம் விஜ்ஞாதம் ப⁴வதி ॥

ப்³ரஹ்ம தம் பராதா³த்³யோ(அ)ந்யத்ராத்மநோ ப்³ரஹ்ம வேத³ க்ஷத்த்ரம் தம் பராதா³த்³யோ(அ)ந்யத்ராத்மந: க்ஷத்த்ரம் வேத³ லோகாஸ்தம் பராது³ர்யோ(அ)ந்யத்ராத்மநோ லோகாந்வேத³ தே³வாஸ்தம் பராது³ர்யோ(அ)ந்யத்ராத்மநோ தே³வாந்வேத³ பூ⁴தாநி தம் பராது³ர்யோ(அ)ந்யத்ராத்மநோ பூ⁴தாநி வேத³ ஸர்வம் தம் பராதா³த்³யோ(அ)ந்யத்ராத்மந: ஸர்வம் வேதே³த³ம் ப்³ரஹ்மேத³ம் க்ஷத்த்ரமிமே லோகா இமே தே³வா இமாநி பூ⁴தாநீத³ம் ஸர்வம் யத³யமாத்மா ॥ 6 ॥

நநு கத²ம் அந்யஸ்மிந்விதி³தே அந்யத்³விதி³தம் ப⁴வதி ? நைஷ தோ³ஷ: ; ந ஹி ஆத்மவ்யதிரேகேண அந்யத்கிஞ்சித³ஸ்தி ; யத்³யஸ்தி, ந தத்³விதி³தம் ஸ்யாத் ; ந த்வந்யத³ஸ்தி ; ஆத்மைவ து ஸர்வம் ; தஸ்மாத் ஸர்வம் ஆத்மநி விதி³தே விதி³தம் ஸ்யாத் । கத²ம் புநராத்மைவ ஸர்வமித்யேதத் ஶ்ராவயதி — ப்³ரஹ்ம ப்³ராஹ்மணஜாதி: தம் புருஷம் பராதா³த் பராத³த்⁴யாத் பராகுர்யாத் ; கம் ? ய: அந்யத்ராத்மந: ஆத்மஸ்வரூபவ்யதிரேகேண — ஆத்மைவ ந ப⁴வதீயம் ப்³ராஹ்மணஜாதிரிதி — தாம் யோ வேத³, தம் பராத³த்⁴யாத் ஸா ப்³ராஹ்மணஜாதி: அநாத்மஸ்வரூபேண மாம் பஶ்யதீதி ; பரமாத்மா ஹி ஸர்வேஷாமாத்மா । ததா² க்ஷத்ரம் க்ஷத்ரியஜாதி:, ததா² லோகா:, தே³வா:, பூ⁴தாநி, ஸர்வம் । இத³ம் ப்³ரஹ்மேதி — யாந்யநுக்ராந்தாநி தாநி ஸர்வாணி, ஆத்மைவ, யத³யமாத்மா — யோ(அ)யமாத்மா த்³ரஷ்டவ்ய: ஶ்ரோதவ்ய இதி ப்ரக்ருத: — யஸ்மாத் ஆத்மநோ ஜாயதே ஆத்மந்யேவ லீயத ஆத்மமயம் ச ஸ்தி²திகாலே, ஆத்மவ்யதிரேகேணாக்³ரஹணாத் , ஆத்மைவ ஸர்வம் ॥

ஸ யதா² து³ந்து³பே⁴ர்ஹந்யமாநஸ்ய ந பா³ஹ்யாஞ்ஶப்³தா³ஞ்ஶக்நுயாத்³க்³ரஹணாய து³ந்து³பே⁴ஸ்து க்³ரஹணேந து³ந்து³ப்⁴யாகா⁴தஸ்ய வா ஶப்³தோ³ க்³ருஹீத: ॥ 7 ॥

கத²ம் புந: இதா³நீம் இத³ம் ஸர்வமாத்மைவேதி க்³ரஹீதும் ஶக்யதே ? சிந்மாத்ராநுக³மாத்ஸர்வத்ர சித்ஸ்வரூபதைவேதி க³ம்யதே ; தத்ர த்³ருஷ்டாந்த உச்யதே — யத்ஸ்வரூபவ்யதிரேகேணாக்³ரஹணம் யஸ்ய, தஸ்ய ததா³த்மத்வமேவ லோகே த்³ருஷ்டம் ; ஸ யதா² — ஸ இதி த்³ருஷ்டாந்த: ; லோகே யதா² து³ந்து³பே⁴: பே⁴ர்யாதே³:, ஹந்யமாநஸ்ய தாட்³யமாநஸ்ய த³ண்டா³தி³நா, ந, பா³ஹ்யாந் ஶப்³தா³ந் ப³ஹிர்பூ⁴தாந் ஶப்³த³விஶேஷாந் து³ந்து³பி⁴ஶப்³த³ஸாமாந்யாந்நிஷ்க்ருஷ்டாந் து³ந்து³பி⁴ஶப்³த³விஶேஷாந் , ந ஶக்நுயாத் க்³ரஹணாய க்³ரஹீதும் ; து³ந்து³பே⁴ஸ்து க்³ரஹணேந, து³ந்து³பி⁴ஶப்³த³ஸாமாந்யவிஶேஷத்வேந, து³ந்து³பி⁴ஶப்³தா³ ஏதே இதி, ஶப்³த³விஶேஷா க்³ருஹீதா ப⁴வந்தி, து³ந்து³பி⁴ஶப்³த³ஸாமாந்யவ்யதிரேகேணாபா⁴வாத் தேஷாம் ; து³ந்து³ப்⁴யாகா⁴தஸ்ய வா, து³ந்து³பே⁴ராஹநநம் ஆகா⁴த: — து³ந்து³ப்⁴யாகா⁴தவிஶிஷ்டஸ்ய ஶப்³த³ஸாமாந்யஸ்ய க்³ரஹணேந தத்³க³தா விஶேஷா க்³ருஹீதா ப⁴வந்தி, ந து த ஏவ நிர்பி⁴த்³ய க்³ரஹீதும் ஶக்யந்தே, விஶேஷரூபேணாபா⁴வாத் தேஷாம் — ததா² ப்ரஜ்ஞாநவ்யதிரேகேண ஸ்வப்நஜாக³ரிதயோ: ந கஶ்சித்³வஸ்துவிஶேஷோ க்³ருஹ்யதே ; தஸ்மாத் ப்ரஜ்ஞாநவ்யதிரேகேண அபா⁴வோ யுக்தஸ்தேஷாம் ॥

ஸ யதா² ஶங்க²ஸ்ய த்⁴மாயமாநஸ்ய ந பா³ஹ்யாஞ்ஶப்³தா³ஞ்ஶக்நுயாத்³க்³ரஹணாய ஶங்க²ஸ்ய து க்³ரஹணேந ஶங்க²த்⁴மஸ்ய வா ஶப்³தோ³ க்³ருஹீத: ॥ 8 ॥

ததா² ஸ யதா² ஶங்க²ஸ்ய த்⁴மாயமாநஸ்ய ஶப்³தே³ந ஸம்யோஜ்யமாநஸ்ய ஆபூர்யமாணஸ்ய ந பா³ஹ்யாந் ஶப்³தா³ந் ஶக்நுயாத் — இத்யேவமாதி³ பூர்வவத் ॥

ஸ யதா² வீணாயை வாத்³யமாநாயை ந பா³ஹ்யாஞ்ஶப்³தா³ஞ்ஶக்நுயாத்³க்³ரஹணாய வீணாயை து க்³ரஹணேந வீணாவாத³ஸ்ய வா ஶப்³தோ³ க்³ருஹீத: ॥ 9 ॥

ததா² வீணாயை வாத்³யமாநாயை — வீணாயா வாத்³யமாநாயா: । அநேகத்³ருஷ்டாந்தோபாதா³நம் இஹ ஸாமாந்யப³ஹுத்வக்²யாபநார்த²ம் — அநேகே ஹி விலக்ஷணா: சேதநாசேதநரூபா: ஸாமாந்யவிஶேஷா: — தேஷாம் பாரம்பர்யக³த்யா யதா² ஏகஸ்மிந் மஹாஸாமாந்யே அந்தர்பா⁴வ: ப்ரஜ்ஞாநக⁴நே, கத²ம் நாம ப்ரத³ர்ஶயிதவ்ய இதி ; து³ந்து³பி⁴ஶங்க²வீணாஶப்³த³ஸாமாந்யவிஶேஷாணாம் யதா² ஶப்³த³த்வே(அ)ந்தர்பா⁴வ:, ஏவம் ஸ்தி²திகாலே தாவத் ஸாமாந்யவிஶேஷாவ்யதிரேகாத் ப்³ரஹ்மைகத்வம் ஶக்யமவக³ந்தும் ॥

ஸ யதா²ர்த்³ரைதா⁴க்³நேரப்⁴யாஹிதாத்ப்ருத²க்³தூ⁴மா விநிஶ்சரந்த்யேவம் வா அரே(அ)ஸ்ய மஹதோ பூ⁴தஸ்ய நிஶ்வஸிதமேதத்³யத்³ருக்³வேதோ³ யஜுர்வேத³: ஸாமவேதோ³(அ)த²ர்வாங்கி³ரஸ இதிஹாஸ: புராணம் வித்³யா உபநிஷத³: ஶ்லோகா: ஸூத்ராண்யநுவ்யாக்²யாநாநி வ்யாக்²யாநாந்யஸ்யைவைதாநி நிஶ்வஸிதாநி ॥ 10 ॥

ஏவம் உத்பத்திகாலே ப்ராகு³த்பத்தே: ப்³ரஹ்மைவேதி ஶக்யமவக³ந்தும் ; யதா² அக்³நே: விஸ்பு²லிங்க³தூ⁴மாங்கா³ரார்சிஷாம் ப்ராக்³விபா⁴கா³த் அக்³நிரேவேதி ப⁴வத்யக்³ந்யேகத்வம் , ஏவம் ஜக³த் நாமரூபவிக்ருதம் ப்ராகு³த்பத்தே: ப்ரஜ்ஞாநக⁴ந ஏவேதி யுக்தம் க்³ரஹீதும் — இத்யேதது³ச்யதே — ஸ யதா² — ஆர்த்³ரைதா⁴க்³நே: ஆர்த்³ரைரேதோ⁴பி⁴ரித்³தோ⁴(அ)க்³நி: ஆர்த்³ரைதா⁴க்³நி:, தஸ்மாத் , அப்⁴யாஹிதாத் ப்ருத²க்³தூ⁴மா:, ப்ருத²க் நாநாப்ரகாரம் , தூ⁴மக்³ரஹணம் விஸ்பு²லிங்கா³தி³ப்ரத³ர்ஶநார்த²ம் , தூ⁴மவிஸ்பு²லிங்கா³த³ய:, விநிஶ்சரந்தி விநிர்க³ச்ச²ந்தி ; ஏவம் — யதா²யம் த்³ருஷ்டாந்த: ; அரே மைத்ரேயி அஸ்ய பரமாத்மந: ப்ரக்ருதஸ்ய மஹதோ பூ⁴தஸ்ய நிஶ்வஸிதமேதத் ; நிஶ்வஸிதமிவ நிஶ்வஸிதம் ; யதா² அப்ரயத்நேநைவ புருஷநிஶ்வாஸோ ப⁴வதி, ஏவம் வை அரே । கிம் தந்நிஶ்வஸிதமிவ ததோ ஜாதமித்யுச்யதே — யத்³ருக்³வேதோ³ யஜுர்வேத³: ஸாமவேதோ³(அ)த²ர்வாங்கி³ரஸ: - சதுர்வித⁴ம் மந்த்ரஜாதம் , இதிஹாஸ இதி, உர்வஶீபுரூரவஸோ: ஸம்வாதா³தி³: — ‘உர்வஶீ ஹாப்ஸரா:’ (ஶத. ப்³ரா. 11 । 5 । 1 । 1) இத்யாதி³ ப்³ராஹ்மணமேவ, புராணம் — ‘அஸத்³வா இத³மக்³ர ஆஸீத்’ (தை. உ. 2 । 7 । 1) இத்யாதி³, வித்³யா தே³வஜநவித்³யா — வேத³: ஸோ(அ)யம் — இத்யாத்³யா, உபநிஷத³: ‘ப்ரியமித்யேதது³பாஸீத’ (ப்³ரு. உ. 4 । 1 । 3) இத்யாத்³யா:, ஶ்லோகா: ப்³ராஹ்மணப்ரப⁴வா மந்த்ரா: ‘ததே³தே ஶ்லோகா:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 8) இத்யாத³ய:, ஸூத்ராணி வஸ்துஸங்க்³ரஹவாக்யாநி வேதே³ யதா² — ‘ஆத்மேத்யேவோபாஸீத’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 7) இத்யாதீ³நி, அநுவ்யாக்²யாநாநி மந்த்ரவிவரணாநி, வ்யாக்²யாநாந்யர்த²வாதா³:, அத²வா வஸ்துஸங்க்³ரஹவாக்யவிவரணாந்யநுவ்யாக்²யாநாநி — யதா² சதுர்தா²த்⁴யாயே ‘ஆத்மேத்யேவோபாஸீத’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 7) இத்யஸ்ய யதா² வா ‘அந்யோ(அ)ஸாவந்யோ(அ)ஹமஸ்மீதி ந ஸ வேத³ யதா² பஶுரேவம்’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 10) இத்யஸ்ய அயமேவாத்⁴யாயஶேஷ:, மந்த்ரவிவரணாநி வ்யாக்²யாநாநி — ஏவமஷ்டவித⁴ம் ப்³ராஹ்மணம் । ஏவம் மந்த்ரப்³ராஹ்மணயோரேவ க்³ரஹணம் ; நியதரசநாவதோ வித்³யமாநஸ்யைவ வேத³ஸ்யாபி⁴வ்யக்தி: புருஷநிஶ்வாஸவத் , ந ச புருஷபு³த்³தி⁴ப்ரயத்நபூர்வக: ; அத: ப்ரமாணம் நிரபேக்ஷ ஏவ ஸ்வார்தே² ; தஸ்மாத் யத் தேநோக்தம் தத்ததை²வ ப்ரதிபத்தவ்யம் , ஆத்மந: ஶ்ரேய இச்ச²த்³பி⁴:, ஜ்ஞாநம் வா கர்ம வேதி । நாமப்ரகாஶவஶாத்³தி⁴ ரூபஸ்ய விக்ரியாவஸ்தா² ; நாமரூபயோரேவ ஹி பரமாத்மோபாதி⁴பூ⁴தயோர்வ்யாக்ரியமாணயோ: ஸலிலபே²நவத் தத்த்வாந்யத்வேநாநிர்வக்தவ்யயோ: ஸர்வாவஸ்த²யோ: ஸம்ஸாரத்வம் — இத்யத: நாம்ந ஏவ நிஶ்வஸிதத்வமுக்தம் , தத்³வசநேநைவ இதரஸ்ய நிஶ்வஸிதத்வஸித்³தே⁴: । அத²வா ஸர்வஸ்ய த்³வைதஜாதஸ்ய அவித்³யாவிஷயத்வமுக்தம் — ‘ப்³ரஹ்ம தம் பராதா³த் — இத³ம் ஸர்வம் யத³யமாத்மா’ (ப்³ரு. உ. 2 । 4 । 6) இதி ; தேந வேத³ஸ்யாப்ராமாண்யமாஶங்க்யேத ; ததா³ஶங்காநிவ்ருத்த்யர்த²மித³முக்தம் — புருஷநிஶ்வாஸவத் அப்ரயத்நோத்தி²தத்வாத் ப்ரமாணம் வேத³:, ந யதா² அந்யோ க்³ரந்த² இதி ॥

ஸ யதா² ஸர்வாஸாமபாம் ஸமுத்³ர ஏகாயநமேவம் ஸர்வேஷாம் ஸ்பர்ஶாநாம் த்வகே³காயநமேவம் ஸர்வேஷாம் க³ந்தா⁴நாம் நாஸிகே ஏகாயநமேவம் ஸர்வேஷாம் ரஸாநாம் ஜிஹ்வைகாயநமேவம் ஸர்வேஷாம் ரூபாணாம் சக்ஷுரேகாயநமேவம் ஸர்வேஷாம் ஶப்³தா³நாம் ஶ்ரோத்ரமேகாயநமேவம் ஸர்வேஷாம் ஸங்கல்பாநாம் மந ஏகாயநமேவம் ஸர்வாஸாம் வித்³யாநாம் ஹ்ருத³யமேகாயநமேவம் ஸர்வேஷாம் கர்மணாம் ஹஸ்தாவேகாயநமேவம் ஸர்வேஷாமாநந்தா³நாமுபஸ்த² ஏகாயநமேவம் ஸர்வேஷாம் விஸர்கா³ணாம் பாயுரேகாயநமேவம் ஸர்வேஷாமத்⁴வநாம் பாதா³வேகாயநமேவம் ஸர்வேஷாம் வேதா³நாம் வாகே³காயநம் ॥ 11 ॥

கிஞ்சாந்யத் ; ந கேவலம் ஸ்தி²த்யுத்பத்திகாலயோரேவ ப்ரஜ்ஞாநவ்யதிரேகேணாபா⁴வாத் ஜக³தோ ப்³ரஹ்மத்வம் ; ப்ரலயகாலே ச ; ஜலபு³த்³பு³த³பே²நாதீ³நாமிவ ஸலிலவ்யதிரேகேணாபா⁴வ:, ஏவம் ப்ரஜ்ஞாநவ்யதிரேகேண தத்கார்யாணாம் நாமரூபகர்மணாம் தஸ்மிந்நேவ லீயமாநாநாமபா⁴வ: ; தஸ்மாத் ஏகமேவ ப்³ரஹ்ம ப்ரஜ்ஞாநக⁴நம் ஏகரஸம் ப்ரதிபத்தவ்யமித்யத ஆஹ । ப்ரலயப்ரத³ர்ஶநாய த்³ருஷ்டாந்த: ; ஸ இதி த்³ருஷ்டாந்த: ; யதா² யேந ப்ரகாரேண, ஸர்வாஸாம் நதீ³வாபீதடா³கா³தி³க³தாநாமபாம் , ஸமுத்³ர: அப்³தி⁴: ஏகாயநம் , ஏகக³மநம் ஏகப்ரலய: அவிபா⁴க³ப்ராப்திரித்யர்த²: ; யதா² அயம் த்³ருஷ்டாந்த:, ஏவம் ஸர்வேஷாம் ஸ்பர்ஶாநாம் ம்ருது³கர்கஶகடி²நபிச்சி²லாதீ³நாம் வாயோராத்மபூ⁴தாநாம் த்வக் ஏகாயநம் , த்வகி³தி த்வக்³விஷயம் ஸ்பர்ஶஸாமாந்யமாத்ரம் , தஸ்மிந்ப்ரவிஷ்டா: ஸ்பர்ஶவிஶேஷா: — ஆப இவ ஸமுத்³ரம் — தத்³வ்யதிரேகேணாபா⁴வபூ⁴தா ப⁴வந்தி ; தஸ்யைவ ஹி தே ஸம்ஸ்தா²நமாத்ரா ஆஸந் । ததா² தத³பி ஸ்பர்ஶஸாமாந்யமாத்ரம் த்வக்ஶப்³த³வாச்யம் மந:ஸங்கல்பே மநோவிஷயஸாமாந்யமாத்ரே, த்வக்³விஷய இவ ஸ்பர்ஶவிஶேஷா:, ப்ரவிஷ்டம் தத்³வ்யதிரேகேணாபா⁴வபூ⁴தம் ப⁴வதி ; ஏவம் மநோவிஷயோ(அ)பி பு³த்³தி⁴விஷயஸாமாந்யமாத்ரே ப்ரவிஷ்ட: தத்³வ்யதிரேகேணாபா⁴வபூ⁴தோ ப⁴வதி ; விஜ்ஞாநமாத்ரமேவ பூ⁴த்வா ப்ரஜ்ஞாநக⁴நே பரே ப்³ரஹ்மணி ஆப இவ ஸமுத்³ரே ப்ரலீயதே । ஏவம் பரம்பராக்ரமேண ஶப்³தா³தௌ³ ஸஹ க்³ராஹகேண கரணேந ப்ரலீநே ப்ரஜ்ஞாநக⁴நே, உபாத்⁴யபா⁴வாத் ஸைந்த⁴வக⁴நவத் ப்ரஜ்ஞாநக⁴நம் ஏகரஸம் அநந்தம் அபாரம் நிரந்தரம் ப்³ரஹ்ம வ்யவதிஷ்ட²தே । தஸ்மாத் ஆத்மைவ ஏகமத்³வயமிதி ப்ரதிபத்தவ்யம் । ததா² ஸர்வேஷாம் க³ந்தா⁴நாம் ப்ருதி²வீவிஶேஷாணாம் நாஸிகே க்⁴ராணவிஷயஸாமாந்யம் । ததா² ஸர்வேஷாம் ரஸாநாமப்³விஶேஷாணாம் ஜிஹ்வேந்த்³ரியவிஷயஸாமாந்யம் । ததா² ஸர்வேஷாம் ரூபாணாம் தேஜோவிஶேஷாணாம் சக்ஷு: சக்ஷுர்விஷயஸாமாந்யம் । ததா² ஶப்³தா³நாம் ஶ்ரோத்ரவிஷயஸாமாந்யம் பூர்வவத் । ததா² ஶ்ரோத்ராதி³விஷயஸாமாந்யாநாம் மநோவிஷயஸாமாந்யே ஸங்கல்பே ; மநோவிஷயஸாமாந்யஸ்யாபி பு³த்³தி⁴விஷயஸாமாந்யே விஜ்ஞாநமாத்ரே ; விஜ்ஞாநமாத்ரம் பூ⁴த்வா பரஸ்மிந்ப்ரஜ்ஞாநக⁴நே ப்ரலீயதே । ததா² கர்மேந்த்³ரியாணாம் விஷயா வத³நாதா³நக³மநவிஸர்கா³நந்த³விஶேஷா: தத்தத்க்ரியாஸாமாந்யேஷ்வேவ ப்ரவிஷ்டா ந விபா⁴க³யோக்³யா ப⁴வந்தி, ஸமுத்³ர இவ அப்³விஶேஷா: ; தாநி ச ஸாமாந்யாநி ப்ராணமாத்ரம் ; ப்ராணஶ்ச ப்ரஜ்ஞாநமாத்ரமேவ — ‘யோ வை ப்ராண: ஸா ப்ரஜ்ஞா யா வை ப்ரஜ்ஞா ஸ ப்ராண:’ (கௌ. உ. 3 । 3) இதி கௌஷீதகிநோ(அ)தீ⁴யதே । நநு ஸர்வத்ர விஷயஸ்யைவ ப்ரலயோ(அ)பி⁴ஹித:, ந து கரணஸ்ய ; தத்ர கோ(அ)பி⁴ப்ராய இதி — பா³ட⁴ம் ; கிந்து விஷயஸமாநஜாதீயம் கரணம் மந்யதே ஶ்ருதி:, ந து ஜாத்யந்தரம் ; விஷயஸ்யைவ ஸ்வாத்மக்³ராஹகத்வேந ஸம்ஸ்தா²நாந்தரம் கரணம் நாம — யதா² ரூபவிஶேஷஸ்யைவ ஸம்ஸ்தா²நம் ப்ரதீ³ப: கரணம் ஸர்வரூபப்ரகாஶநே, ஏவம் ஸர்வவிஷயவிஶேஷாணாமேவ ஸ்வாத்மவிஶேஷப்ரகாஶகத்வேந ஸம்ஸ்தா²நாந்தராணி கரணாநி, ப்ரதீ³பவத் ; தஸ்மாத் ந கரணாநாம் ப்ருத²க்ப்ரலயே யத்ந: கார்ய: ; விஷயஸாமாந்யாத்மகத்வாத் விஷயப்ரலயேநைவ ப்ரலய: ஸித்³தோ⁴ ப⁴வதி கரணாநாமிதி ॥
தத்ர ‘இத³ம் ஸர்வம் யத³யமாத்மா’ (ப்³ரு. உ. 2 । 4 । 6) இதி ப்ரதிஜ்ஞாதம் ; தத்ர ஹேதுரபி⁴ஹித: — ஆத்மஸாமாந்யத்வம் , ஆத்மஜத்வம் , ஆத்மப்ரலயத்வம் ச ; தஸ்மாத் உத்பத்திஸ்தி²திப்ரலயகாலேஷு ப்ரஜ்ஞாநவ்யதிரேகேணாபா⁴வாத் ‘ப்ரஜ்ஞாநம் ப்³ரஹ்ம’ ‘ஆத்மைவேத³ம் ஸர்வம்’ இதி ப்ரதிஜ்ஞாதம் யத் , தத் தர்கத: ஸாதி⁴தம் । ஸ்வாபா⁴விகோ(அ)யம் ப்ரலய இதி பௌராணிகா வத³ந்தி । யஸ்து பு³த்³தி⁴பூர்வக: ப்ரலய: ப்³ரஹ்மவிதா³ம் ப்³ரஹ்மவித்³யாநிமித்த:, அயம் ஆத்யந்திக இத்யாசக்ஷதே — அவித்³யாநிரோத⁴த்³வாரேண யோ ப⁴வதி ; தத³ர்தோ²(அ)யம் விஶேஷாரம்ப⁴: —

ஸ யதா² ஸைந்த⁴வகி²ல்ய உத³கே ப்ராஸ்த உத³கமேவாநுவிலீயேத ந ஹாஸ்யோத்³க்³ரஹணாயேவ ஸ்யாத் । யதோ யதஸ்த்வாத³தீ³த லவணமேவைவம் வா அர இத³ம் மஹத்³பூ⁴தமநந்தமபாரம் விஜ்ஞாநக⁴ந ஏவ । ஏதேப்⁴யோ பூ⁴தேப்⁴ய: ஸமுத்தா²ய தாந்யேவாநு விநஶ்யதி ந ப்ரேத்ய ஸம்ஜ்ஞாஸ்தீத்யரே ப்³ரவீமீதி ஹோவாச யாஜ்ஞவல்க்ய: ॥ 12 ॥

தத்ர த்³ருஷ்டாந்த உபாதீ³யதே — ஸ யதே²தி । ஸைந்த⁴வகி²ல்ய: — ஸிந்தோ⁴ர்விகார: ஸைந்த⁴வ:, ஸிந்து⁴ஶப்³தே³ந உத³கமபி⁴தீ⁴யதே, ஸ்யந்த³நாத் ஸிந்து⁴: உத³கம் , தத்³விகார: தத்ர ப⁴வோ வா ஸைந்த⁴வ:, ஸைந்த⁴வஶ்சாஸௌ கி²ல்யஶ்சேதி ஸைந்த⁴வகி²ல்ய:, கி²ல ஏவ கி²ல்ய:, ஸ்வார்தே² யத்ப்ரத்யய: — உத³கே ஸிந்தௌ⁴ ஸ்வயோநௌ ப்ராஸ்த: ப்ரக்ஷிப்த:, உத³கமேவ விலீயமாநம் அநுவிலீயதே ; யத்தத் பௌ⁴மதைஜஸஸம்பர்காத் காடி²ந்யப்ராப்தி: கி²ல்யஸ்ய ஸ்வயோநிஸம்பர்காத³பக³ச்ச²தி — தத் உத³கஸ்ய விலயநம் , தத் அநு ஸைந்த⁴வகி²ல்யோ விலீயத இத்யுச்யதே ; ததே³ததா³ஹ — உத³கமேவாநுவிலீயேதேதி । ந ஹ நைவ — அஸ்ய கி²ல்யஸ்ய உத்³க்³ரஹணாய உத்³த்⁴ருத்ய பூர்வவத்³க்³ரஹணாய க்³ரஹீதும் , நைவ ஸமர்த²: கஶ்சித்ஸ்யாத் ஸுநிபுணோ(அ)பி ; இவ - ஶப்³தோ³(அ)நர்த²க: । க்³ரஹணாய நைவ ஸமர்த²: ; கஸ்மாத் ? யதோ யத: யஸ்மாத் யஸ்மாத் தே³ஶாத் தது³த³கமாத³தீ³த, க்³ருஹீத்வா ஆஸ்வாத³யேத் லவணாஸ்வாத³மேவ தத் உத³கம் , ந து கி²ல்யபா⁴வ: । யதா² அயம் த்³ருஷ்டாந்த:, ஏவமேவ வை அரே மைத்ரேயி இத³ம் பரமாத்மாக்²யம் மஹத்³பூ⁴தம் — யஸ்மாத் மஹதோ பூ⁴தாத் அவித்³யயா பரிச்சி²ந்நா ஸதீ கார்யகரணோபாதி⁴ஸம்ப³ந்தா⁴த்கி²ல்யபா⁴வமாபந்நாஸி, மர்த்யா ஜந்மமரணாஶநாயாபிபாஸாதி³ஸம்ஸாரத⁴ர்மவத்யஸி, நாமரூபகார்யாத்மிகா — அமுஷ்யாந்வயாஹமிதி, ஸ கி²ல்யபா⁴வஸ்தவ கார்யகரணபூ⁴தோபாதி⁴ஸம்பர்கப்⁴ராந்திஜநித: மஹதி பூ⁴தே ஸ்வயோநௌ மஹாஸமுத்³ரஸ்தா²நீயே பரமாத்மநி அஜரே(அ)மரே(அ)ப⁴யே ஶுத்³தே⁴ ஸைந்த⁴வக⁴நவதே³கரஸே ப்ரஜ்ஞாநக⁴நே(அ)நந்தே(அ)பாரே நிரந்தரே அவித்³யாஜநிதப்⁴ராந்திபே⁴த³வர்ஜிதே ப்ரவேஶித: ; தஸ்மிந்ப்ரவிஷ்டே ஸ்வயோநிக்³ரஸ்தே கி²ல்யபா⁴வே அவித்³யாக்ருதே பே⁴த³பா⁴வே ப்ரணாஶிதே — இத³மேகமத்³வைதம் மஹத்³பூ⁴தம் — மஹச்ச தத்³பூ⁴தம் ச மஹத்³பூ⁴தம் ஸர்வமஹத்தரத்வாத் ஆகாஶாதி³காரணத்வாச்ச, பூ⁴தம் — த்ரிஷ்வபி காலேஷு ஸ்வரூபாவ்யபி⁴சாராத் ஸர்வதை³வ பரிநிஷ்பந்நமிதி த்ரைகாலிகோ நிஷ்டா²ப்ரத்யய: ; அத²வா பூ⁴தஶப்³த³: பரமார்த²வாசீ, மஹச்ச பாரமார்தி²கம் சேத்யர்த²: ; லௌகிகம் து யத்³யபி மஹத்³ப⁴வதி, ஸ்வப்நமாயாக்ருதம் ஹிமவதா³தி³பர்வதோபமம் ந பரமார்த²வஸ்து ; அதோ விஶிநஷ்டி — இத³ம் து மஹச்ச தத்³பூ⁴தம் சேதி । அநந்தம் நாஸ்யாந்தோ வித்³யத இத்யநந்தம் ; கதா³சிதா³பேக்ஷிகம் ஸ்யாதி³த்யதோ விஶிநஷ்டி அபாரமிதி । விஜ்ஞப்தி: விஜ்ஞாநம் , விஜ்ஞாநம் ச தத்³க⁴நஶ்சேதி விஜ்ஞாநக⁴ந:, க⁴நஶப்³தோ³ ஜாத்யந்தரப்ரதிஷேதா⁴ர்த²: — யதா² ஸுவர்ணக⁴ந: அயோக⁴ந இதி ; ஏவ - ஶப்³தோ³(அ)வதா⁴ரணார்த²: — நாந்யத் ஜாத்யந்தரம் அந்தராலே வித்³யத இத்யர்த²: । யதி³ இத³மேகமத்³வைதம் பரமார்த²த: ஸ்வச்ச²ம் ஸம்ஸாரது³:கா²ஸம்ப்ருக்தம் , கிந்நிமித்தோ(அ)யம் கி²ல்யபா⁴வ ஆத்மந: — ஜாதோ ம்ருத: ஸுகீ² து³:கீ² அஹம் மமேத்யேவமாதி³லக்ஷண: அநேகஸம்ஸாரத⁴ர்மோபத்³ருத இதி உச்யதே — ஏதேப்⁴யோ பூ⁴தேப்⁴ய: — யாந்யேதாநி கார்யகரணவிஷயாகாரபரிணதாநி நாமரூபாத்மகாநி ஸலிலபே²நபு³த்³பு³தோ³பமாநி ஸ்வச்ச²ஸ்ய பரமாத்மந: ஸலிலோபமஸ்ய, யேஷாம் விஷயபர்யந்தாநாம் ப்ரஜ்ஞாநக⁴நே ப்³ரஹ்மணி பரமார்த²விவேகஜ்ஞாநேந ப்ரவிலாபநமுக்தம் நதீ³ஸமுத்³ரவத் — ஏதேப்⁴யோ ஹேதுபூ⁴தேப்⁴ய: பூ⁴தேப்⁴ய: ஸத்யஶப்³த³வாச்யேப்⁴ய:, ஸமுத்தா²ய ஸைந்த⁴வகி²ல்யவத் — யதா² அத்³ப்⁴ய: ஸூர்யசந்த்³ராதி³ப்ரதிபி³ம்ப³:, யதா² வா ஸ்வச்ச²ஸ்ய ஸ்ப²டிகஸ்ய அலக்தகாத்³யுபாதி⁴ப்⁴யோ ரக்தாதி³பா⁴வ:, ஏவம் கார்யகரணபூ⁴தபூ⁴தோபாதி⁴ப்⁴யோ விஶேஷாத்மகி²ல்யபா⁴வேந ஸமுத்தா²ய ஸம்யகு³த்தா²ய — யேப்⁴யோ பூ⁴தேப்⁴ய உத்தி²த: தாநி யதா³ கார்யகரணவிஷயாகாரபரிணதாநி பூ⁴தாநி ஆத்மநோ விஶேஷாத்மகி²ல்யஹேதுபூ⁴தாநி ஶாஸ்த்ராசார்யோபதே³ஶேந ப்³ரஹ்மவித்³யயா நதீ³ஸமுத்³ரவத் ப்ரவிலாபிதாநி விநஶ்யந்தி, ஸலிலபே²நபு³த்³பு³தா³தி³வத் தேஷு விநஶ்யத்ஸு அந்வேவ ஏஷ விஶேஷாத்மகி²ல்யபா⁴வோ விநஶ்யதி ; யதா² உத³காலக்தகாதி³ஹேத்வபநயே ஸூர்யசந்த்³ரஸ்ப²டிகாதி³ப்ரதிபி³ம்போ³ விநஶ்யதி, சந்த்³ராதி³ஸ்வரூபமேவ பரமார்த²தோ வ்யவதிஷ்ட²தே, தத்³வத் ப்ரஜ்ஞாநக⁴நமநந்தமபாரம் ஸ்வச்ச²ம் வ்யவதிஷ்ட²தே । ந தத்ர ப்ரேத்ய விஶேஷஸம்ஜ்ஞாஸ்தி கார்யகரணஸங்கா⁴தேப்⁴யோ விமுக்தஸ்ய — இத்யேவம் அரே மைத்ரேயி ப்³ரவீமி — நாஸ்தி விஶேஷஸம்ஜ்ஞேதி — அஹமஸௌ அமுஷ்ய புத்ர: மமேத³ம் க்ஷேத்ரம் த⁴நம் ஸுகீ² து³:கீ²த்யேவமாதி³லக்ஷணா, அவித்³யாக்ருதத்வாத்தஸ்யா: ; அவித்³யாயாஶ்ச ப்³ரஹ்மவித்³யயா நிரந்வயதோ நாஶிதத்வாத் குதோ விஶேஷஸம்ஜ்ஞாஸம்ப⁴வோ ப்³ரஹ்மவித³: சைதந்யஸ்வபா⁴வாவஸ்தி²தஸ்ய ; ஶரீராவஸ்தி²தஸ்யாபி விஶேஷஸம்ஜ்ஞா நோபபத்³யதே கிமுத கார்யகரணவிமுக்தஸ்ய ஸர்வத: । இதி ஹ உவாச உக்தவாந்கில பரமார்த²த³ர்ஶநம் மைத்ரேய்யை பா⁴ர்யாயை யாஜ்ஞவல்க்ய: ॥

ஸா ஹோவாச மைத்ரேய்யத்ரைவ மா ப⁴க³வாநமூமுஹந்ந ப்ரேத்ய ஸம்ஜ்ஞாஸ்தீதி ஸ ஹோவாச ந வா அரே(அ)ஹம் மோஹம் ப்³ரவீம்யலம் வா அர இத³ம் விஜ்ஞாநாய ॥ 13 ॥

ஏவம் ப்ரதிபோ³தி⁴தா ஸா ஹ கில உவாச உக்தவதீ மைத்ரேயீ — அத்ரைவ ஏதஸ்மிந்நேவ ஏகஸ்மிந்வஸ்துநி ப்³ரஹ்மணி விருத்³த⁴த⁴ர்மவத்த்வமாசக்ஷாணேந ப⁴க³வதா மம மோஹ: க்ருத: ; ததா³ஹ — அத்ரைவ மா ப⁴க³வாந் பூஜாவாந் அமூமுஹத் மோஹம் க்ருதவாந் । கத²ம் தேந விருத்³த⁴த⁴ர்மவத்த்வமுக்தமித்யுச்யதே — பூர்வம் விஜ்ஞாநக⁴ந ஏவேதி ப்ரதிஜ்ஞாய, புந: ந ப்ரேத்ய ஸம்ஜ்ஞாஸ்தீதி ; கத²ம் விஜ்ஞாநக⁴ந ஏவ ? கத²ம் வா ந ப்ரேத்ய ஸம்ஜ்ஞாஸ்தீதி ? ந ஹி உஷ்ண: ஶீதஶ்ச அக்³நிரேவைகோ ப⁴வதி ; அதோ மூடா⁴ஸ்மி அத்ர । ஸ ஹோவாச யாஜ்ஞவல்க்ய: — ந வா அரே மைத்ரேய்யஹம் மோஹம் ப்³ரவீமி — மோஹநம் வாக்யம் ந ப்³ரவீமீத்யர்த²: । நநு கத²ம் விருத்³த⁴த⁴ர்மத்வமவோச: — விஜ்ஞாநக⁴நம் ஸம்ஜ்ஞாபா⁴வம் ச ? ந மயா இத³ம் ஏகஸ்மிந்த⁴ர்மிண்யபி⁴ஹிதம் ; த்வயைவ இத³ம் விருத்³த⁴த⁴ர்மத்வேந ஏகம் வஸ்து பரிக்³ருஹீதம் ப்⁴ராந்த்யா ; ந து மயா உக்தம் ; மயா து இத³முக்தம் — யஸ்து அவித்³யாப்ரத்யுபஸ்தா²பித: கார்யகரணஸம்ப³ந்தீ⁴ ஆத்மந: கி²ல்யபா⁴வ:, தஸ்மிந்வித்³யயா நாஶிதே, தந்நிமித்தா யா விஶேஷஸம்ஜ்ஞா ஶரீராதி³ஸம்ப³ந்தி⁴நீ அந்யத்வத³ர்ஶநலக்ஷணா, ஸா கார்யகரணஸங்கா⁴தோபாதௌ⁴ ப்ரவிலாபிதே நஶ்யதி, ஹேத்வபா⁴வாத் , உத³காத்³யாதா⁴ரநாஶாதி³வ சந்த்³ராதி³ப்ரதிபி³ம்ப³: தந்நிமித்தஶ்ச ப்ரகாஶாதி³: ; ந புந: பரமார்த²சந்த்³ராதி³த்யஸ்வரூபவத் அஸம்ஸாரிப்³ரஹ்மஸ்வரூபஸ்ய விஜ்ஞாநக⁴நஸ்ய நாஶ: ; தத் விஜ்ஞாநக⁴ந இத்யுக்தம் ; ஸ ஆத்மா ஸர்வஸ்ய ஜக³த: ; பரமார்த²தோ பூ⁴தநாஶாத் ந விநாஶீ ; விநாஶீ து அவித்³யாக்ருத: கி²ல்யபா⁴வ:, ‘வாசாரம்ப⁴ணம் விகாரோ நாமதே⁴யம்’ (சா². உ. 6 । 1 । 4), இதி ஶ்ருத்யந்தராத் । அயம் து பாரமார்தி²க: — அவிநாஶீ வா அரே(அ)யமாத்மா ; அத: அலம் பர்யாப்தம் வை அரே இத³ம் மஹத்³பூ⁴தமநந்தமபாரம் யதா²வ்யாக்²யாதம் விஜ்ஞாநாய விஜ்ஞாதும் ; ‘ந ஹி விஜ்ஞாதுர்விஜ்ஞாதேர்விபரிலோபோ வித்³யதே(அ)விநாஶித்வாத்’ (ப்³ரு. உ. 4 । 5 । 30) இதி ஹி வக்ஷ்யதி ॥

யத்ர ஹி த்³வைதமிவ ப⁴வதி ததி³தர இதரம் ஜிக்⁴ரதி ததி³தர இதரம் பஶ்யதி ததி³தர இதரம் ஶ்ருணோதி ததி³தர இதரமபி⁴வத³தி ததி³தர இதரம் மநுதே மதி³தர இதரம் விஜாநாதி யத்ர வா அஸ்ய ஸர்வமாத்மைவாபூ⁴த்தத்கேந கம் ஜிக்⁴ரேத்தத்கேந கம் பஶ்யேத்தத்கேந கம் ஶ்ருணுயாத்தத்கேந கமபி⁴வதே³த்தத்கேந கம் மந்வீத தத்கேந கம் விஜாநீயாத் । யேநேத³ம் ஸர்வம் விஜாநாதி தம் கேந விஜாநீயாத்³விஜ்ஞாதாரமரே கேந விஜாநீயாதி³தி ॥ 14 ॥

கத²ம் தர்ஹி ப்ரேத்ய ஸம்ஜ்ஞா நாஸ்தீத்யுச்யதே ஶ்ருணு ; யத்ர யஸ்மிந் அவித்³யாகல்பிதே கார்யகரணஸங்கா⁴தோபாதி⁴ஜநிதே விஶேஷாத்மநி கி²ல்யபா⁴வே, ஹி யஸ்மாத் , த்³வைதமிவ — பரமார்த²தோ(அ)த்³வைதே ப்³ரஹ்மணி த்³வைதமிவ பி⁴ந்நமிவ வஸ்த்வந்தரமாத்மந: — உபலக்ஷ்யதே — நநு த்³வைதேநோபமீயமாநத்வாத் த்³வைதஸ்ய பாரமார்தி²கத்வமிதி ; ந, ‘வாசாரம்ப⁴ணம் விகாரோ நாமதே⁴யம்’ (சா². உ. 6 । 1 । 4) இதி ஶ்ருத்யந்தராத் ‘ஏகமேவாத்³விதீயம்’ (சா². உ. 6 । 2 । 1) ‘ஆத்மைவேத³ம் ஸர்வம்’ (சா². உ. 7 । 25 । 2) இதி ச — தத் தத்ர யஸ்மாத்³த்³வைதமிவ தஸ்மாதே³வ இதரோ(அ)ஸௌ பரமாத்மந: கி²ல்யபூ⁴த ஆத்மா அபரமார்த²:, சந்த்³ராதே³ரிவ உத³கசந்த்³ராதி³ப்ரதிபி³ம்ப³:, இதரோ க்⁴ராதா இதரேண க்⁴ராணேந இதரம் க்⁴ராதவ்யம் ஜிக்⁴ரதி ; இதர இதரமிதி காரகப்ரத³ர்ஶநார்த²ம் , ஜிக்⁴ரதீதி க்ரியாப²லயோரபி⁴தா⁴நம் — யதா² சி²நத்தீதி — யதா² உத்³யம்ய உத்³யம்ய நிபாதநம் சே²த்³யஸ்ய ச த்³வைதீ⁴பா⁴வ: உப⁴யம் சி²நத்தீத்யேகேநைவ ஶப்³தே³ந அபி⁴தீ⁴தே — க்ரியாவஸாநத்வாத் க்ரியாவ்யதிரேகேண ச தத்ப²லஸ்யாநுபலம்பா⁴த் ; இதரோ க்⁴ராதா இதரேண க்⁴ராணேந இதரம் க்⁴ராதவ்யம் ஜிக்⁴ரதி — ததா² ஸர்வம் பூர்வவத் — விஜாநாதி ; இயம் அவித்³யாவத³வஸ்தா² । யத்ர து ப்³ரஹ்மவித்³யயா அவித்³யா நாஶமுபக³மிதா தத்ர ஆத்மவ்யதிரேகேண அந்யஸ்யாபா⁴வ: ; யத்ர வை அஸ்ய ப்³ரஹ்மவித³: ஸர்வம் நாமரூபாதி³ ஆத்மந்யேவ ப்ரவிலாபிதம் ஆத்மைவ ஸம்வ்ருத்தம் — யத்ர ஏவம் ஆத்மைவாபூ⁴த் , தத் தத்ர கேந கரணேந கம் க்⁴ராதவ்யம் கோ ஜிக்⁴ரேத் ? ததா² பஶ்யேத் ? விஜாநீயாத் ; ஸர்வத்ர ஹி காரகஸாத்⁴யா க்ரியா ; அத: காரகாபா⁴வே(அ)நுபபத்தி: க்ரியாயா: ; க்ரியாபா⁴வே ச ப²லாபா⁴வ: । தஸ்மாத் அவித்³யாயாமேவ ஸத்யாம் க்ரியாகாரகப²லவ்யவஹார:, ந ப்³ரஹ்மவித³: — ஆத்மத்வாதே³வ ஸர்வஸ்ய, ந ஆத்மவ்யதிரேகேண காரகம் க்ரியாப²லம் வாஸ்தி ; ந ச அநாத்மா ஸந் ஸர்வமாத்மைவ ப⁴வதி கஸ்யசித் ; தஸ்மாத் அவித்³யயைவ அநாத்மத்வம் பரிகல்பிதம் ; ந து பரமார்த²த ஆத்மவ்யதிரேகேணாஸ்தி கிஞ்சித் ; தஸ்மாத் பரமார்தா²த்மைகத்வப்ரத்யயே க்ரியாகாரகப²லப்ரத்யயாநுபபத்தி: । அத: விரோதா⁴த் ப்³ரஹ்மவித³: க்ரியாணாம் தத்ஸாத⁴நாநாம் ச அத்யந்தமேவ நிவ்ருத்தி: । கேந கமிதி க்ஷேபார்த²ம் வசநம் ப்ரகாராந்தராநுபபத்தித³ர்ஶநார்த²ம் , கேநசித³பி ப்ரகாரேண க்ரியாகரணாதி³காரகாநுபபத்தே: — கேநசித் கஞ்சித் கஶ்சித் கத²ஞ்சித் ந ஜிக்⁴ரேதே³வேத்யர்த²: । யத்ராபி அவித்³யாவஸ்தா²யாம் அந்ய: அந்யம் பஶ்யதி, தத்ராபி யேநேத³ம் ஸர்வம் விஜாநாதி, தம் கேந விஜாநீயாத் — யேந விஜாநாதி, தஸ்ய கரணஸ்ய, விஜ்ஞேயே விநியுக்தத்வாத் ; ஜ்ஞாதுஶ்ச ஜ்ஞேய ஏவ ஹி ஜிஜ்ஞாஸா, ந ஆத்மநி ; ந ச அக்³நேரிவ ஆத்மா ஆத்மநோ விஷய: ; ந ச அவிஷயே ஜ்ஞாது: ஜ்ஞாநமுபபத்³யதே ; தஸ்மாத் யேந இத³ம் ஸர்வம் விஜாநாதி, தம் விஜ்ஞாதாரம் கேந கரணேந கோ வா அந்ய: விஜாநீயாத் — யதா³ து புந: பரமார்த²விவேகிநோ ப்³ரஹ்மவிதோ³ விஜ்ஞாதைவ கேவலோ(அ)த்³வயோ வர்ததே, தம் விஜ்ஞாதாரம் அரே கேந விஜாநீயாதி³தி ॥
இதி த்³விதீயாத்⁴யாயஸ்ய சதுர்த²ம் ப்³ராஹ்மணம் ॥

பஞ்சமம் ப்³ராஹ்மணம்

யத் கேவலம் கர்மநிரபேக்ஷம் அம்ருதத்வஸாத⁴நம் , தத்³வக்தவ்யமிதி மைத்ரேயீப்³ராஹ்மணமாரப்³த⁴ம் ; தச்ச ஆத்மஜ்ஞாநம் ஸர்வஸந்ந்யாஸாங்க³விஶிஷ்டம் ; ஆத்மநி ச விஜ்ஞாதே ஸர்வமித³ம் விஜ்ஞாதம் ப⁴வதி ; ஆத்மா ச ப்ரிய: ஸர்வஸ்மாத் ; தஸ்மாத் ஆத்மா த்³ரஷ்டவ்ய: ; ஸ ச ஶ்ரோதவ்யோ மந்தவ்யோ நிதி³த்⁴யாஸிதவ்ய இதி ச த³ர்ஶநப்ரகாரா உக்தா: ; தத்ர ஶ்ரோதவ்ய:, ஆசார்யாக³மாப்⁴யாம் ; மந்தவ்ய: தர்கத: ; தத்ர ச தர்க உக்த: — ‘ஆத்மைவேத³ம் ஸர்வம்’ (சா². உ. 7 । 25 । 2) இதி ப்ரதிஜ்ஞாதஸ்ய ஹேதுவசநம் ஆத்மைகஸாமாந்யத்வம் ஆத்மைகோத்³ப⁴வத்வம் ஆத்மைகப்ரலயத்வம் ச ; தத்ர அயம் ஹேது: அஸித்³த⁴ இத்யாஶங்க்யதே ஆத்மைகஸாமாந்யோத்³ப⁴வப்ரலயாக்²ய: ; ததா³ஶங்காநிவ்ருத்த்யர்த²மேதத்³ப்³ராஹ்மணமாரப்⁴யதே । யஸ்மாத் பரஸ்பரோபகார்யோபகாரகபூ⁴தம் ஜக³த்ஸர்வம் ப்ருதி²வ்யாதி³, யச்ச லோகே பரஸ்பரோபகார்யோபகாரகபூ⁴தம் தத் ஏககாரணபூர்வகம் ஏகஸாமாந்யாத்மகம் ஏகப்ரலயம் ச த்³ருஷ்டம் , தஸ்மாத் இத³மபி ப்ருதி²வ்யாதி³லக்ஷணம் ஜக³த் பரஸ்பரோபகார்யோபகாரகத்வாத் ததா²பூ⁴தம் ப⁴விதுமர்ஹதி — ஏஷ ஹ்யர்த² அஸ்மிந்ப்³ராஹ்மணே ப்ரகாஶ்யதே । அத²வா ‘ஆத்மைவேத³ம் ஸர்வம்’ (சா². உ. 7 । 25 । 2) இதி ப்ரதிஜ்ஞாதஸ்ய ஆத்மோத்பத்திஸ்தி²திலயத்வம் ஹேதுமுக்த்வா, புந: ஆக³மப்ரதா⁴நேந மது⁴ப்³ராஹ்மணேந ப்ரதிஜ்ஞாதஸ்ய அர்த²ஸ்ய நிக³மநம் க்ரியதே ; ததா²ஹி நையாயிகைருக்தம் — ‘ஹேத்வபதே³ஶாத்ப்ரதிஜ்ஞாயா: புநர்வசநம் நிக³மநம்’ இதி । அந்யைர்வ்யாக்²யாதம் — ஆ து³ந்து³பி⁴த்³ருஷ்டாந்தாத் ஶ்ரோதவ்யார்த²மாக³மவசநம் , ப்ராங்மது⁴ப்³ராஹ்மணாத் மந்தவ்யார்த²ம் உபபத்திப்ரத³ர்ஶநேந, மது⁴ப்³ராஹ்மணேந து நிதி³த்⁴யாஸநவிதி⁴ருச்யத இதி । ஸர்வதா²பி து யதா² ஆக³மேநாவதா⁴ரிதம் , தர்கதஸ்ததை²வ மந்தவ்யம் ; யதா² தர்கதோ மதம் , தஸ்ய தர்காக³மாப்⁴யாம் நிஶ்சிதஸ்ய ததை²வ நிதி³த்⁴யாஸநம் க்ரியத இதி ப்ருத²க் நிதி³த்⁴யாஸநவிதி⁴ரநர்த²க ஏவ ; தஸ்மாத் ப்ருத²க் ப்ரகரணவிபா⁴க³ அநர்த²க இத்யஸ்மத³பி⁴ப்ராய: ஶ்ரவணமநநநிதி³த்⁴யாஸநாநாமிதி । ஸர்வதா²பி து அத்⁴யாயத்³வயஸ்யார்த²: அஸ்மிந்ப்³ராஹ்மணே உபஸம்ஹ்ரியதே ॥

இயம் ப்ருதி²வீ ஸர்வேஷாம் பூ⁴தாநாம் மத்⁴வஸ்யை ப்ருதி²வ்யை ஸர்வாணி பூ⁴தாநி மது⁴ யஶ்சாயமஸ்யாம் ப்ருதி²வ்யாம் தேஜோமயோ(அ)ம்ருதமய: புருஷோ யஶ்சாயமத்⁴யாத்மம் ஶாரீரஸ்தேஜோமயோ(அ)ம்ருதமய: புருஷோ(அ)யமேவ ஸ யோ(அ)யமாத்மேத³மம்ருதமித³ம் ப்³ரஹ்மேத³ம் ஸர்வம் ॥ 1 ॥

இயம் ப்ருதி²வீ ப்ரஸித்³தா⁴ ஸர்வேஷாம் பூ⁴தாநாம் மது⁴ — ஸர்வேஷாம் ப்³ரஹ்மாதி³ஸ்தம்ப³பர்யந்தாநாம் பூ⁴தாநாம் ப்ராணிநாம் , மது⁴ கார்யம் , மத்⁴விவ மது⁴ ; யதா² ஏகோ மத்⁴வபூப: அநேகைர்மது⁴கரைர்நிர்வர்தித:, ஏவம் இயம் ப்ருதி²வீ ஸர்வபூ⁴தநிர்வர்திதா । ததா² ஸர்வாணி பூ⁴தாநி ப்ருதி²வ்யை ப்ருதி²வ்யா அஸ்யா:, மது⁴ கார்யம் । கிம் ச யஶ்சாயம் புருஷ: அஸ்யாம் ப்ருதி²வ்யாம் தேஜோமய: சிந்மாத்ரப்ரகாஶமய: அம்ருதமயோ(அ)மரணத⁴ர்மா புருஷ:, யஶ்சாயம் அத்⁴யாத்மம் ஶாரீர: ஶரீரே ப⁴வ: பூர்வவத் தேஜோமயோ(அ)ம்ருதமய: புருஷ:, ஸ ச லிங்கா³பி⁴மாநீ — ஸ ச ஸர்வேஷாம் பூ⁴தாநாமுபகாரகத்வேந மது⁴, ஸர்வாணி ச பூ⁴தாந்யஸ்ய மது⁴, ச - ஶப்³த³ஸாமர்த்²யாத் । ஏவம் ஏதச்சதுஷ்டயம் தாவத் ஏகம் ஸர்வபூ⁴தகார்யம் , ஸர்வாணி ச பூ⁴தாந்யஸ்ய கார்யம் ; அத: அஸ்ய ஏககாரணபூர்வகதா । யஸ்மாத் ஏகஸ்மாத்காரணாத் ஏதஜ்ஜாதம் , ததே³வ ஏகம் பரமார்த²தோ ப்³ரஹ்ம, இதரத்கார்யம் வாசாரம்ப⁴ணம் விகாரோ நாமதே⁴யமாத்ரம் — இத்யேஷ மது⁴பர்யாயாணாம் ஸர்வேஷாமர்த²: ஸங்க்ஷேபத: । அயமேவ ஸ:, யோ(அ)யம் ப்ரதிஜ்ஞாத: — ‘இத³ம் ஸர்வம் யத³யமாத்மா’ (ப்³ரு. உ. 2 । 4 । 6) இதி ; இத³மம்ருதம் — யத் மைத்ரேய்யா: அம்ருதத்வஸாத⁴நமுக்தம் ஆத்மவிஜ்ஞாநம் — இத³ம் தத³ம்ருதம் ; இத³ம் ப்³ரஹ்ம — யத் ‘ப்³ரஹ்ம தே ப்³ரவாணி’ (ப்³ரு. உ. 2 । 1 । 1) ‘ஜ்ஞபயிஷ்யாமி’ (ப்³ரு. உ. 2 । 1 । 15) இத்யத்⁴யாயாதௌ³ ப்ரக்ருதம் , யத்³விஷயா ச வித்³யா ப்³ரஹ்மவித்³யேத்யுச்யதே ; இத³ம் ஸர்வம் — யஸ்மாத் ப்³ரஹ்மணோ விஜ்ஞாநாத்ஸர்வம் ப⁴வதி ॥

இமா ஆப: ஸர்வேஷாம் பூ⁴தாநாம் மத்⁴வாஸாமபாம் ஸர்வாணி பூ⁴தாநி மது⁴ யஶ்சாயமாஸ்வப்ஸு தேஜோமயோ(அ)ம்ருதமய: புருஷோ யஶ்சாயமத்⁴யாத்மம் ரைதஸஸ்தேஜோமயோ(அ)ம்ருதமய: புருஷோ(அ)யமேவ ஸ யோ(அ)யமாத்மேத³மம்ருதமித³ம் ப்³ரஹ்மேத³ம் ஸர்வம் ॥ 2 ॥

ததா² ஆப: । அத்⁴யாத்மம் ரேதஸி அபாம் விஶேஷதோ(அ)வஸ்தா²நம் ॥

அயமக்³நி: ஸர்வேஷாம் பூ⁴தாநாம் மத்⁴வஸ்யாக்³நே: ஸர்வாணி பூ⁴தாநி மது⁴ யஶ்சாயமஸ்மிந்நக்³நௌ தேஜோமயோ(அ)ம்ருதமய: புருஷோ யஶ்சாயமத்⁴யாத்மம் வாங்மயஸ்தேஜோமயோ(அ)ம்ருதமய: புருஷோ(அ)யமேவ ஸ யோ(அ)யமாத்மேத³மம்ருதமித³ம் ப்³ரஹ்மேத³ம் ஸர்வம் ॥ 3 ॥

ததா² அக்³நி: । வாசி அக்³நேர்விஶேஷதோ(அ)வஸ்தா²நம் ॥

அயம் வாயு: ஸர்வேஷாம் பூ⁴தாநாம் மத்⁴வஸ்ய வாயோ: ஸர்வாணி பூ⁴தாநி மது⁴ யஶ்சாயமஸ்மிந்வாயௌ தேஜோமயோ(அ)ம்ருதமய: புருஷோ யஶ்சாயமத்⁴யாத்மம் ப்ராணஸ்தேஜோமயோ(அ)ம்ருதமய: புருஷோ(அ)யமேவ ஸ யோ(அ)யமாத்மேத³மம்ருதமித³ம் ப்³ரஹ்மேத³ம் ஸர்வம் ॥ 4 ॥

ததா² வாயு:, அத்⁴யாத்மம் ப்ராண: । பூ⁴தாநாம் ஶரீராரம்ப⁴கத்வேநோபகாராத் மது⁴த்வம் ; தத³ந்தர்க³தாநாம் தேஜோமயாதீ³நாம் கரணத்வேநோபகாராந்மது⁴த்வம் ; ததா² சோக்தம் — ‘தஸ்யை வாச: ப்ருதி²வீ ஶரீரம் ஜ்யோதிரூபமயமக்³நி:’ (ப்³ரு. உ. 1 । 5 । 11) இதி ॥

அயமாதி³த்ய: ஸர்வேஷாம் பூ⁴தாநாம் மத்⁴வஸ்யாதி³த்யஸ்ய ஸர்வாணி பூ⁴தாநி மது⁴ யஶ்சாயமஸ்மிந்நாதி³த்யே தேஜோமயோ(அ)ம்ருதமய: புருஷோ யஶ்சாயமத்⁴யாத்மம் சாக்ஷுஷஸ்தேஜோமயோ(அ)ம்ருதமய: புருஷோ(அ)யமேவ ஸ யோ(அ)யமாத்மேத³மம்ருதமித³ம் ப்³ரஹ்மேத³ம் ஸர்வம் ॥ 5 ॥

ததா² ஆதி³த்யோ மது⁴, சாக்ஷுஷ: அத்⁴யாத்மம் ॥

இமா தி³ஶ: ஸர்வேஷாம் பூ⁴தாநாம் மத்⁴வாஸாம் தி³ஶாம் ஸர்வாணி பூ⁴தாநி மது⁴ யஶ்சாயமாஸு தி³க்ஷு தேஜோமயோ(அ)ம்ருதமய: புருஷோ யஶ்சாயமத்⁴யாத்மம் ஶ்ரௌத்ர: ப்ராதிஶ்ருத்கஸ்தேஜோமயோ(அ)ம்ருதமய: புருஷோ(அ)யமேவ ஸ யோ(அ)யமாத்மேத³மம்ருதமித³ம் ப்³ரஹ்மேத³ம் ஸர்வம் ॥ 6 ॥

ததா² தி³ஶோ மது⁴ । தி³ஶாம் யத்³யபி ஶ்ரோத்ரமத்⁴யாத்மம் , ஶப்³த³ப்ரதிஶ்ரவணவேலாயாம் து விஶேஷத: ஸந்நிஹிதோ ப⁴வதீதி அத்⁴யாத்மம் ப்ராதிஶ்ருத்க: — ப்ரதிஶ்ருத்காயாம் ப்ரதிஶ்ரவணவேலாயாம் ப⁴வ: ப்ராதிஶ்ருத்க: ॥

அயம் சந்த்³ர: ஸர்வேஷாம் பூ⁴தாநாம் மத்⁴வஸ்ய சந்த்³ரஸ்ய ஸர்வாணி பூ⁴தாநி மது⁴ யஶ்சாயமஸ்மிம்ஶ்சந்த்³ரே தேஜோமயோ(அ)ம்ருதமய: புருஷோ யஶ்சாயமத்⁴யாத்மம் மாநஸஸ்தேஜோமயோ(அ)ம்ருதமய: புருஷோ(அ)யமேவ ஸ யோ(அ)யமாத்மேத³மம்ருதமித³ம் ப்³ரஹ்மேத³ம் ஸர்வம் ॥ 7 ॥

ததா² சந்த்³ர:, அத்⁴யாத்மம் மாநஸ: ॥

இயம் வித்³யுத்ஸர்வேஷாம் பூ⁴தாநாம் மத்⁴வஸ்யை வித்³யுத: ஸர்வாணி பூ⁴தாநி மது⁴ யஶ்சாயமஸ்யாம் வித்³யுதி தேஜோமயோ(அ)ம்ருதமய: புருஷோ யஶ்சாயமத்⁴யாத்மம் தைஜஸஸ்தேஜோமயோ(அ)ம்ருதமய: புருஷோ(அ)யமேவ ஸ யோ(அ)யமாத்மேத³மம்ருதமித³ம் ப்³ரஹ்மேத³ம் ஸர்வம் ॥ 8 ॥

ததா² வித்³யுத் , த்வக்தேஜஸி ப⁴வ: தைஜஸ: அத்⁴யாத்மம் ॥

அயம் ஸ்தநயித்நு: ஸர்வேஷாம் பூ⁴தாநாம் மத்⁴வஸ்ய ஸ்தநயித்நோ: ஸர்வாணி பூ⁴தாநி மது⁴ யஶ்சாயமஸ்மிந்ஸ்தநயித்நௌ தேஜோமயோ(அ)ம்ருதமய: புருஷோ யஶ்சாயமத்⁴யாத்மம் ஶாப்³த³: ஸௌவரஸ்தேஜோமயோ(அ)ம்ருதமய: புருஷோ(அ)யமேவ ஸ யோ(அ)யமாத்மேத³மம்ருதமித³ம் ப்³ரஹ்மேத³ம் ஸர்வம் ॥ 9 ॥

ததா² ஸ்தநயித்நு: । ஶப்³தே³ ப⁴வ: ஶாப்³தோ³(அ)த்⁴யாத்மம் யத்³யபி, ததா²பி ஸ்வரே விஶேஷதோ ப⁴வதீதி ஸௌவர: அத்⁴யாத்மம் ॥

அயமாகாஶ: ஸர்வேஷாம் பூ⁴தாநாம் மத்⁴வஸ்யாகாஶஸ்ய ஸர்வாணி பூ⁴தாநி மது⁴ யஶ்சாயமஸ்மிந்நாகாஶே தேஜோமயோ(அ)ம்ருதமய: புருஷோ யஶ்சாயமத்⁴யாத்மம் ஹ்ருத்³யாகாஶஸ்தேஜோமயோ(அ)ம்ருதமய: புருஷோ(அ)யமேவ ஸ யோ(அ)யமாத்மேத³மம்ருதமித³ம் ப்³ரஹ்மேத³ம் ஸர்வம் ॥ 10 ॥

ததா² ஆகாஶ:, அத்⁴யாத்மம் ஹ்ருத்³யாகாஶ: ॥
ஆகாஶாந்தா: ப்ருதி²வ்யாத³யோ பூ⁴தக³ணா தே³வதாக³ணாஶ்ச கார்யகரணஸங்கா⁴தாத்மாந உபகுர்வந்தோ மது⁴ ப⁴வந்தி ப்ரதிஶரீரிணமித்யுக்தம் । யேந தே ப்ரயுக்தா: ஶரீரிபி⁴: ஸம்ப³த்⁴யமாநா மது⁴த்வேநோபகுர்வந்தி, தத் வக்தவ்யமிதி இத³மாரப்⁴யதே —

அயம் த⁴ர்ம: ஸர்வேஷாம் பூ⁴தாநாம் மத்⁴வஸ்ய த⁴ர்மஸ்ய ஸர்வாணி பூ⁴தாநி மது⁴ யஶ்சாயமஸ்மிந்த⁴ர்மே தேஜோமயோ(அ)ம்ருதமய: புருஷோ யஶ்சாயமத்⁴யாத்மம் தா⁴ர்மஸ்தேஜோமயோ(அ)ம்ருதமய: புருஷோ(அ)யமேவ ஸ யோ(அ)யமாத்மேத³மம்ருதமித³ம் ப்³ரஹ்மேத³ம் ஸர்வம் ॥ 11 ॥

அயம் த⁴ர்ம: — ‘அயம்’ இதி அப்ரத்யக்ஷோ(அ)பி த⁴ர்ம: கார்யேண தத்ப்ரயுக்தேந ப்ரத்யக்ஷேண வ்யபதி³ஶ்யதே — அயம் த⁴ர்ம இதி — ப்ரத்யக்ஷவத் । த⁴ர்மஶ்ச வ்யாக்²யாத: ஶ்ருதிஸ்ம்ருதிலக்ஷண:, க்ஷத்த்ராதீ³நாமபி நியந்தா, ஜக³தோ வைசித்ர்யக்ருத் ப்ருதி²வ்யாதீ³நாம் பரிணாமஹேதுத்வாத் , ப்ராணிபி⁴ரநுஷ்டீ²யமாநரூபஶ்ச ; தேந ச ‘அயம் த⁴ர்ம:’ இதி ப்ரத்யக்ஷேண வ்யபதே³ஶ: । ஸத்யத⁴ர்மயோஶ்ச அபே⁴தே³ந நிர்தே³ஶ: க்ருத: ஶாஸ்த்ராசாரலக்ஷணயோ: ; இஹ து பே⁴தே³ந வ்யபதே³ஶ ஏகத்வே ஸத்யபி, த்³ருஷ்டாத்³ருஷ்டபே⁴த³ரூபேண கார்யாரம்ப⁴கத்வாத் । யஸ்து அத்³ருஷ்ட: அபூர்வாக்²யோ த⁴ர்ம:, ஸ ஸாமாந்யவிஶேஷாத்மநா அத்³ருஷ்டேந ரூபேண கார்யமாரப⁴தே — ஸாமாந்யரூபேண ப்ருதி²வ்யாதீ³நாம் ப்ரயோக்தா ப⁴வதி, விஶேஷரூபேண ச அத்⁴யாத்மம் கார்யகரணஸங்கா⁴தஸ்ய ; தத்ர ப்ருதி²வ்யாதீ³நாம் ப்ரயோக்தரி — யஶ்சாயமஸ்மிந்த⁴ர்மே தேஜோமய: ; ததா² அத்⁴யாத்மம் கார்யகரணஸங்கா⁴தகர்தரி த⁴ர்மே ப⁴வோ தா⁴ர்ம: ॥

இத³ம் ஸத்யம் ஸர்வேஷாம் பூ⁴தாநாம் மத்⁴வஸ்ய ஸத்யஸ்ய ஸர்வாணி பூ⁴தாநி மது⁴ யஶ்சாயமஸ்மிந்ஸத்யே தேஜோமயோ(அ)ம்ருதமய: புருஷோ யஶ்சாயமத்⁴யாத்மம் ஸாத்யஸ்தேஜோமயோ(அ)ம்ருதமய: புருஷோ(அ)யமேவ ஸ யோ(அ)யமாத்மேத³மம்ருதமித³ம் ப்³ரஹ்மேத³ம் ஸர்வம் ॥ 12 ॥

ததா² த்³ருஷ்டேநாநுஷ்டீ²யமாநேந ஆசாரரூபேண ஸத்யாக்²யோ ப⁴வதி, ஸ ஏவ த⁴ர்ம: ; ஸோ(அ)பி த்³விப்ரகார ஏவ ஸாமாந்யவிஶேஷாத்மரூபேண — ஸாமாந்யரூப: ப்ருதி²வ்யாதி³ஸமவேத:, விஶேஷரூப: கார்யகரணஸங்கா⁴தஸமவேத: ; தத்ர ப்ருதி²வ்யாதி³ஸமவேதே வர்தமாநக்ரியாரூபே ஸத்யே, ததா² அத்⁴யாத்மம் கார்யகரணஸங்கா⁴தஸமவேதே ஸத்யே, ப⁴வ: ஸாத்ய: — ‘ஸத்யேந வாயுராவாதி’ (தை. நா. 2 । 1) இதி ஶ்ருத்யந்தராத் ॥

இத³ம் மாநுஷம் ஸர்வேஷாம் பூ⁴தாநாம் மத்⁴வஸ்ய மாநுஷஸ்ய ஸர்வாணி பூ⁴தாநி மது⁴ யஶ்சாயமஸ்மிந்மாநுஷே தேஜோமயோ(அ)ம்ருதமய: புருஷோ யஶ்சாயமத்⁴யாத்மம் மாநுஷஸ்தேஜோமயோ(அ)ம்ருதமய: புருஷோ(அ)யமேவ ஸ யோ(அ)யமாத்மேத³மம்ருதமித³ம் ப்³ரஹ்மேத³ம் ஸர்வம் ॥ 13 ॥

த⁴ர்மஸத்யாப்⁴யாம் ப்ரயுக்தோ(அ)யம் கார்யகரணஸங்கா⁴தவிஶேஷ:, ஸ யேந ஜாதிவிஶேஷேண ஸம்யுக்தோ ப⁴வதி, ஸ ஜாதிவிஶேஷோ மாநுஷாதி³: ; தத்ர மநுஷாதி³ஜாதிவிஶிஷ்டா ஏவ ஸர்வே ப்ராணிநிகாயா: பரஸ்பரோபகார்யோபகாரகபா⁴வேந வர்தமாநா த்³ருஶ்யந்தே ; அதோ மாநுஷாதி³ஜாதிரபி ஸர்வேஷாம் பூ⁴தாநாம் மது⁴ । தத்ர மாநுஷாதி³ஜாதிரபி பா³ஹ்யா ஆத்⁴யாத்மிகீ சேதி உப⁴யதா² நிர்தே³ஶபா⁴க் ப⁴வதி ॥

அயமாத்மா ஸர்வேஷாம் பூ⁴தாநாம் மத்⁴வஸ்யாத்மந: ஸர்வாணி பூ⁴தாநி மது⁴ யஶ்சாயமஸ்மிந்நாத்மநி தேஜோமயோ(அ)ம்ருதமய: புருஷோ யஶ்சாயமாத்மா தேஜோமயோ(அ)ம்ருதமய: புருஷோ(அ)யமேவ ஸ யோ(அ)யமாத்மேத³மம்ருதமித³ம் ப்³ரஹ்மேத³ம் ஸர்வம் ॥ 14 ॥

யஸ்து கார்யகரணஸங்கா⁴தோ மாநுஷாதி³ஜாதிவிஶிஷ்ட:, ஸோ(அ)யமாத்மா ஸர்வேஷாம் பூ⁴தாநாம் மது⁴ । நநு அயம் ஶாரீரஶப்³தே³ந நிர்தி³ஷ்ட: ப்ருதி²வீபர்யாய ஏவ — ந, பார்தி²வாம்ஶஸ்யைவ தத்ர க்³ரஹணாத் ; இஹ து ஸர்வாத்மா ப்ரத்யஸ்தமிதாத்⁴யாத்மாதி⁴பூ⁴தாதி⁴தை³வாதி³ஸர்வவிஶேஷ: ஸர்வபூ⁴ததே³வதாக³ணவிஶிஷ்ட: கார்யகரணஸங்கா⁴த: ஸ: ‘அயமாத்மா’ இத்யுச்யதே । தஸ்மிந் அஸ்மிந் ஆத்மநி தேஜோமயோ(அ)ம்ருதமய: புருஷ: அமூர்தரஸ: ஸர்வாத்மகோ நிர்தி³ஶ்யதே ; ஏகதே³ஶேந து ப்ருதி²வ்யாதி³ஷு நிர்தி³ஷ்ட:, அத்ர அத்⁴யாத்மவிஶேஷாபா⁴வாத் ஸ: ந நிர்தி³ஶ்யதே । யஸ்து பரிஶிஷ்டோ விஜ்ஞாநமய: — யத³ர்தோ²(அ)யம் தே³ஹலிங்க³ஸங்கா⁴த ஆத்மா — ஸ: ‘யஶ்சாயமாத்மா’ இத்யுச்யதே ॥

ஸ வா அயமாத்மா ஸர்வேஷாம் பூ⁴தாநாமதி⁴பதி: ஸர்வேஷாம் பூ⁴தாநாம் ராஜா தத்³யதா² ரத²நாபௌ⁴ ச ரத²நேமௌ சாரா: ஸர்வே ஸமர்பிதா ஏவமேவாஸ்மிந்நாத்மநி ஸர்வாணி பூ⁴தாநி ஸர்வே தே³வா: ஸர்வே லோகா: ஸர்வே ப்ராணா: ஸர்வ ஏத ஆத்மாந: ஸமர்பிதா: ॥ 15 ॥

யஸ்மிந்நாத்மநி, பரிஶிஷ்டோ விஜ்ஞாநமயோ(அ)ந்த்யே பர்யாயே, ப்ரவேஶித:, ஸோ(அ)யமாத்மா । தஸ்மிந் அவித்³யாக்ருதகார்யகரணஸங்கா⁴தோபாதி⁴விஶிஷ்டே ப்³ரஹ்மவித்³யயா பரமார்தா²த்மநி ப்ரவேஶிதே, ஸ ஏவமுக்த: அநந்தரோ(அ)பா³ஹ்ய: க்ருத்ஸ்ந: ப்ரஜ்ஞாநக⁴நபூ⁴த:, ஸ வை — ஸ ஏவ அயமாத்மா அவ்யவஹிதபூர்வபர்யாயே ‘தேஜோமய:’ இத்யாதி³நா நிர்தி³ஷ்டோ விஜ்ஞாநாத்மா வித்³வாந் , ஸர்வேஷாம் பூ⁴தாநாமயமாத்மா — ஸர்வைருபாஸ்ய: — ஸர்வேஷாம் பூ⁴தாநாமதி⁴பதி: ஸர்வபூ⁴தாநாம் ஸ்வதந்த்ர: — ந குமாராமாத்யவத் — கிம் தர்ஹி ஸர்வேஷாம் பூ⁴தாநாம் ராஜா, ராஜத்வவிஶேஷணம் ‘அதி⁴பதி:’ இதி — ப⁴வதி கஶ்சித் ராஜோசிதவ்ருத்திமாஶ்ரித்ய ராஜா, ந து அதி⁴பதி:, அதோ விஶிநஷ்டி அதி⁴பதிரிதி ; ஏவம் ஸர்வபூ⁴தாத்மா வித்³வாந் ப்³ரஹ்மவித் முக்தோ ப⁴வதி । யது³க்தம் — ‘ப்³ரஹ்மவித்³யயா ஸர்வம் ப⁴விஷ்யந்தோ மநுஷ்யா மந்யந்தே, கிமு தத்³ப்³ரஹ்மாவேத்³யஸ்மாத்தத்ஸர்வமப⁴வத்’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 9) இதீத³ம் , தத் வ்யாக்²யாதம் ஏவம் — ஆத்மாநமேவ ஸர்வாத்மத்வேந ஆசார்யாக³மாப்⁴யாம் ஶ்ருத்வா, மத்வா தர்கத:, விஜ்ஞாய ஸாக்ஷாத் ஏவம் , யதா² மது⁴ப்³ராஹ்மணே த³ர்ஶிதம் ததா² — தஸ்மாத் ப்³ரஹ்மவிஜ்ஞாநாத் ஏவம்லக்ஷணாத் பூர்வமபி, ப்³ரஹ்மைவ ஸத் அவித்³யயா அப்³ரஹ்ம ஆஸீத் , ஸர்வமேவ ச ஸத் அஸர்வமாஸீத் — தாம் து அவித்³யாம் அஸ்மாத்³விஜ்ஞாநாத் திரஸ்க்ருத்ய ப்³ரஹ்மவித் ப்³ரஹ்மைவ ஸந் ப்³ரஹ்மாப⁴வத் , ஸர்வ: ஸ: ஸர்வமப⁴வத் । பரிஸமாப்த: ஶாஸ்த்ரார்த²:, யத³ர்த²: ப்ரஸ்துத: ; தஸ்மிந் ஏதஸ்மிந் ஸர்வாத்மபூ⁴தே ப்³ரஹ்மவிதி³ ஸர்வாத்மநி ஸர்வம் ஜக³த்ஸமர்பிதமித்யேதஸ்மிந்நர்தே² த்³ருஷ்டாந்த உபாதீ³யதே — தத்³யதா² ரத²நாபௌ⁴ ச ரத²நேமௌ சாரா: ஸர்வே ஸமர்பிதா இதி, ப்ரஸித்³தோ⁴(அ)ர்த²:, ஏவமேவ அஸ்மிந் ஆத்மநி பரமாத்மபூ⁴தே ப்³ரஹ்மவிதி³ ஸர்வாணி பூ⁴தாநி ப்³ரஹ்மாதி³ஸ்தம்ப³பர்யந்தாநி ஸர்வே தே³வா: அக்³ந்யாத³ய: ஸர்வே லோகா: பூ⁴ராத³ய: ஸர்வே ப்ராணா: வாகா³த³ய: ஸர்வ ஏத ஆத்மாநோ ஜலசந்த்³ரவத் ப்ரதிஶரீராநுப்ரவேஶிந: அவித்³யாகல்பிதா: ; ஸர்வம் ஜக³த் அஸ்மிந்ஸமர்பிதம் । யது³க்தம் , ப்³ரஹ்மவித் வாமதே³வ: ப்ரதிபேதே³ — அஹம் மநுரப⁴வம் ஸூர்யஶ்சேதி, ஸ ஏஷ ஸர்வாத்மபா⁴வோ வ்யாக்²யாத: । ஸ ஏஷ வித்³வாந் ப்³ரஹ்மவித் ஸர்வோபாதி⁴: ஸர்வாத்மா ஸர்வோ ப⁴வதி ; நிருபாதி⁴: நிருபாக்²ய: அநந்தர: அபா³ஹ்ய: க்ருத்ஸ்ந: ப்ரஜ்ஞாநக⁴ந: அஜோ(அ)ஜரோ(அ)ம்ருதோ(அ)ப⁴யோ(அ)சல: நேதி நேத்யஸ்தூ²லோ(அ)நணுரித்யேவம்விஶேஷண: ப⁴வதி । தமேதமர்த²ம் அஜாநந்தஸ்தார்கிகா: கேசித் பண்டி³தம்மந்யாஶ்சாக³மவித³: ஶாஸ்த்ரார்த²ம் விருத்³த⁴ம் மந்யமாநா விகல்பயந்தோ மோஹமகா³த⁴முபயாந்தி । தமேதமர்த²ம் ஏதௌ மந்த்ராவநுவத³த: — ‘அநேஜதே³கம் மநஸோ ஜவீய:’ (ஈ. உ. 4) ‘ததே³ஜதி தந்நைஜதி’ (ஈ. உ. 5) இதி । ததா² ச தைத்திரீயகே —, ‘யஸ்மாத்பரம் நாபரமஸ்தி கிஞ்சித்’ (தை. நா. 10 । 4), ‘ஏதத்ஸாம கா³யந்நாஸ்தே அஹமந்நமஹமந்நமஹமந்நம்’ (தை. உ. 3 । 10 । 6) இத்யாதி³ । ததா² ச ச்சா²ந்தோ³க்³யே ‘ஜக்ஷத்க்ரீட³ந்ரமமாண:’ (சா². உ. 8 । 12 । 3), ‘ஸ யதி³ பித்ருலோககாம:’ (சா². உ. 8 । 2 । 1) ‘ஸர்வக³ந்த⁴: ஸர்வரஸ:’ (சா². உ. 3 । 14 । 2), ‘ஸர்வஜ்ஞ: ஸர்வவித்’ (மு. உ. 1 । 1 । 9) இத்யாதி³ । ஆத²ர்வணே ச ‘தூ³ராத்ஸுதூ³ரே ததி³ஹாந்திகே ச’ (மு. உ. 3 । 1 । 7) । கட²வல்லீஷ்வபி ‘அணோரணீயாந்மஹதோ மஹீயாந்’ (க. உ. 1 । 2 । 21) ‘கஸ்தம் மதா³மத³ம் தே³வம்’ (க. உ. 1 । 2 । 21) ‘தத்³தா⁴வதோ(அ)ந்யாநத்யேதி திஷ்ட²த்’ (ஈ. உ. 4) இதி ச । ததா² கீ³தாஸு ‘அஹம் க்ரதுரஹம் யஜ்ஞ:’ (ப⁴. கீ³. 9 । 10) ‘பிதாஹமஸ்ய ஜக³த:’ (ப⁴. கீ³. 9 । 17) ‘நாத³த்தே கஸ்யசித்பாபம்’ (ப⁴. கீ³. 5 । 10) ‘ஸமம் ஸர்வேஷு பூ⁴தேஷு’ (ப⁴. கீ³. 13 । 27) ‘அவிப⁴க்தம் விப⁴க்தேஷு’ (ப⁴. கீ³. 17 । 20) ‘க்³ரஸிஷ்ணு ப்ரப⁴விஷ்ணு ச’ (ப⁴. கீ³. 13 । 16) இதி — ஏவமாத்³யாக³மார்த²ம் விருத்³த⁴மிவ ப்ரதிபா⁴ந்தம் மந்யமாநா: ஸ்வசித்தஸாமர்த்²யாத் அர்த²நிர்ணயாய விகல்பயந்த: — அஸ்த்யாத்மா நாஸ்த்யாத்மா, கர்தா அகர்தா, முக்த: ப³த்³த⁴:, க்ஷணிகோ விஜ்ஞாநமாத்ரம் ஶூந்யம் ச — இத்யேவம் விகல்பயந்த: ந பாரமதி⁴க³ச்ச²ந்த்யவித்³யாயா:, விருத்³த⁴த⁴ர்மத³ர்ஶித்வாத்ஸர்வத்ர । தஸ்மாத் தத்ர ய ஏவ ஶ்ருத்யாசார்யத³ர்ஶிதமார்கா³நுஸாரிண:, த ஏவாவித்³யாயா: பாரமதி⁴க³ச்ச²ந்தி ; த ஏவ ச அஸ்மாந்மோஹஸமுத்³ராத³கா³தா⁴த் உத்தரிஷ்யந்தி, நேதரே ஸ்வபு³த்³தி⁴கௌஶலாநுஸாரிண: ॥
பரிஸமாப்தா ப்³ரஹ்மவித்³யா அம்ருதத்வஸாத⁴நபூ⁴தா, யாம் மைத்ரேயீ ப்ருஷ்டவதீ ப⁴ர்தாரம் ‘யதே³வ ப⁴க³வாநம்ருதத்வஸாத⁴நம் வேத³ ததே³வ மே ப்³ரூஹி’ (ப்³ரு. உ. 2 । 4 । 3) இதி । ஏதஸ்யா ப்³ரஹ்மவித்³யாயா: ஸ்துத்யர்தா² இயமாக்²யாயிகா ஆநீதா । தஸ்யா ஆக்²யாயிகாயா: ஸங்க்ஷேபதோ(அ)ர்த²ப்ரகாஶநார்தா²வேதௌ மந்த்ரௌ ப⁴வத: ; ஏவம் ஹி மந்த்ரப்³ராஹ்மணாப்⁴யாம் ஸ்துதத்வாத் அம்ருதத்வஸர்வப்ராப்திஸாத⁴நத்வம் ப்³ரஹ்மவித்³யாயா: ப்ரகடீக்ருதம் ராஜமார்க³முபநீதம் ப⁴வதி — யதா² ஆதி³த்ய உத்³யந் ஶார்வரம் தமோ(அ)பநயதீதி — தத்³வத் । அபி ச ஏவம் ஸ்துதா ப்³ரஹ்மவித்³யா — யா இந்த்³ரரக்ஷிதா ஸா து³ஷ்ப்ராபா தே³வைரபி ; யஸ்மாத் அஶ்விப்⁴யாமபி தே³வபி⁴ஷக்³ப்⁴யாம் இந்த்³ரரக்ஷிதா வித்³யா மஹதா ஆயாஸேந ப்ராப்தா ; ப்³ராஹ்மணஸ்ய ஶிரஶ்சி²த்த்வா அஶ்வ்யம் ஶிர: ப்ரதிஸந்தா⁴ய, தஸ்மிந்நிந்த்³ரேண ச்சி²ந்நே புந: ஸ்வஶிர ஏவ ப்ரதிஸந்தா⁴ய, தேந ப்³ராஹ்மணஸ்ய ஸ்வஶிரஸைவ உக்தா அஶேஷா ப்³ரஹ்மவித்³யா ஶ்ருதா ; யஸ்மாத் தத: பரதரம் கிஞ்சித்புருஷார்த²ஸாத⁴நம் ந பூ⁴தம் ந பா⁴வி வா, குத ஏவ வர்தமாநம் — இதி நாத: பரா ஸ்துதிரஸ்தி । அபி சைவம் ஸ்தூயதே ப்³ரஹ்மவித்³யா — ஸர்வபுருஷார்தா²நாம் கர்ம ஹி ஸாத⁴நமிதி லோகே ப்ரஸித்³த⁴ம் ; தச்ச கர்ம வித்தஸாத்⁴யம் , தேந ஆஶாபி நாஸ்த்யம்ருதத்வஸ்ய ; ததி³த³மம்ருதத்வம் கேவலயா ஆத்மவித்³யயா கர்மநிரபேக்ஷயா ப்ராப்யதே ; யஸ்மாத் கர்மப்ரகரணே வக்தும் ப்ராப்தாபி ஸதீ ப்ரவர்க்³யப்ரகரணே, கர்மப்ரகரணாது³த்தீர்ய கர்மணா விருத்³த⁴த்வாத் கேவலஸந்ந்யாஸஸஹிதா அபி⁴ஹிதா அம்ருதத்வஸாத⁴நாய — தஸ்மாத் நாத: பரம் புருஷார்த²ஸாத⁴நமஸ்தி । அபி ச ஏவம் ஸ்துதா ப்³ரஹ்மவித்³யா — ஸர்வோ ஹி லோகோ த்³வந்த்³வாராம:, ‘ஸ வை நைவ ரேமே தஸ்மாதே³காகீ ந ரமதே’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 3) இதி ஶ்ருதே: ; யாஜ்ஞவல்க்யோ லோகஸாதா⁴ரணோ(அ)பி ஸந் ஆத்மஜ்ஞாநப³லாத் பா⁴ர்யாபுத்ரவித்தாதி³ஸம்ஸாரரதிம் பரித்யஜ்ய ப்ரஜ்ஞாநத்ருப்த ஆத்மரதிர்ப³பூ⁴வ । அபி ச ஏவம் ஸ்துதா ப்³ரஹ்மவித்³யா — யஸ்மாத் யாஜ்ஞவல்க்யேந ஸம்ஸாரமார்கா³த் வ்யுத்திஷ்ட²தாபி ப்ரியாயை பா⁴ர்யாயை ப்ரீத்யர்த²மேவ அபி⁴ஹிதா, ‘ப்ரியம் பா⁴ஷஸ ஏஹ்யாஸ்ஸ்வ’ (ப்³ரு. உ. 2 । 4 । 4) இதி லிங்கா³த் ॥

இத³ம் வை தந்மது⁴ த³த்⁴யங்ஙாத²ர்வணோ(அ)ஶ்விப்⁴யாமுவாச । ததே³தத்³ருஷி: பஶ்யந்நவோசத் । தத்³வாம் நரா ஸநயே த³ம்ஸ உக்³ரமாவிஷ்க்ருணோமி தந்யதுர்ந வ்ருஷ்டிம் । த³த்⁴யங் ஹ யந்மத்⁴வாத²ர்வணோ வாமஶ்வஸ்ய ஶீர்ஷ்ணா ப்ர யதீ³முவாசேதி ॥ 16 ॥

தத்ர இயம் ஸ்துத்யர்தா² ஆக்²யாயிகேத்யவோசாம ; கா புந: ஸா ஆக்²யாயிகேதி உச்யதே — இத³மித்யநந்தரநிர்தி³ஷ்டம் வ்யபதி³ஶதி, பு³த்³தௌ⁴ ஸந்நிஹிதத்வாத் ; வை - ஶப்³த³: ஸ்மரணார்த²: ; ததி³த்யாக்²யாயிகாநிர்வ்ருத்தம் ப்ரகரணாந்தராபி⁴ஹிதம் பரோக்ஷம் வை - ஶப்³தே³ந ஸ்மாரயந் இஹ வ்யபதி³ஶதி ; யத் ப்ரவர்க்³யப்ரகரணே ஸூசிதம் , ந ஆவிஷ்க்ருதம் மது⁴, ததி³த³ம் மது⁴ இஹ அநந்தரம் நிர்தி³ஷ்டம் — ‘இயம் ப்ருதி²வீ’ (ப்³ரு. உ. 2 । 5 । 11) இத்யாதி³நா ; கத²ம் தத்ர ப்ரகரணாந்தரே ஸூசிதம் — ‘த³த்⁴யங் ஹ வா ஆப்⁴யாமாத²ர்வணோ மது⁴ நாம ப்³ராஹ்மணமுவாச ; ததே³நயோ: ப்ரியம் தா⁴ம ததே³வைநயோரேதேநோபக³ச்ச²தி ; ஸ ஹோவாசேந்த்³ரேண வா உக்தோ(அ)ஸ்ம்யேதச்சேத³ந்யஸ்மா அநுப்³ரூயாஸ்தத ஏவ தே ஶிரஶ்சி²ந்த்³யாமிதி ; தஸ்மாத்³வை பி³பே⁴மி யத்³வை மே ஸ ஶிரோ ந ச்சி²ந்த்³யாத்தத்³வாமுபநேஷ்ய இதி ; தௌ ஹோசதுராவாம் த்வா தஸ்மாத்த்ராஸ்யாவஹே இதி ; கத²ம் மா த்ராஸ்யேதே² இதி ; யதா³ நாவுபநேஷ்யஸே ; அத² தே ஶிரஶ்சி²த்த்வாந்யத்ராஹ்ருத்யோபநிதா⁴ஸ்யாவ: ; அதா²ஶ்வஸ்ய ஶிர ஆஹ்ருத்ய தத்தே ப்ரதிதா⁴ஸ்யாவ: ; தேந நாவநுவக்ஷ்யஸி ; ஸ யதா³ நாவநுவக்ஷ்யஸி ; அத² தே ததி³ந்த்³ர: ஶிரஶ்சே²த்ஸ்யதி ; அத² தே ஸ்வம் ஶிர ஆஹ்ருத்ய தத்தே ப்ரதிதா⁴ஸ்யாவ இதி ; ததே²தி தௌ ஹோபநிந்யே ; தௌ யதோ³பநிந்யே ; அதா²ஸ்ய ஶிரஶ்சி²த்த்வா அந்யத்ரோபநித³த⁴து: ; அதா²ஶ்வஸ்ய ஶிர ஆஹ்ருத்ய தத்³தா⁴ஸ்ய ப்ரதித³த⁴து: ; தேந ஹாப்⁴யாமநூவாச ; ஸ யதா³ப்⁴யாமநூவாச அதா²ஸ்ய ததி³ந்த்³ர: ஶிரஶ்சிச்சே²த³ ; அதா²ஸ்ய ஸ்வம் ஶிர ஆஹ்ருத்ய தத்³தா⁴ஸ்ய ப்ரதித³த⁴துரிதி । யாவத்து ப்ரவர்க்³யகர்மாங்க³பூ⁴தம் மது⁴, தாவதே³வ தத்ராபி⁴ஹிதம் ; ந து கக்ஷ்யமாத்மஜ்ஞாநாக்²யம் ; தத்ர யா ஆக்²யாயிகா அபி⁴ஹிதா, ஸேஹ ஸ்துத்யர்தா² ப்ரத³ர்ஶ்யதே ; இத³ம் வை தந்மது⁴ த³த்⁴யங்ஙாத²ர்வண: அநேந ப்ரபஞ்சேந அஶ்விப்⁴யாமுவாச । ததே³தத்³ருஷி: — ததே³தத்கர்ம, ருஷி: மந்த்ர:, பஶ்யந் உபலப⁴மாந:, அவோசத் உக்தவாந் ; கத²ம் ? தத் த³ம்ஸ இதி வ்யவஹிதேந ஸம்ப³ந்த⁴:, த³ம்ஸ இதி கர்மணோ நாமதே⁴யம் ; தச்ச த³ம்ஸ: கிம்விஶிஷ்டம் ? உக்³ரம் க்ரூரம் , வாம் யுவயோ:, ஹே நரா நராகாராவஶ்விநௌ ; தச்ச கர்ம கிம் நிமித்தம் ? ஸநயே லாபா⁴ய ; லாப⁴லுப்³தோ⁴ ஹி லோகே(அ)பி க்ரூரம் கர்ம ஆசரதி, ததை²வ ஏதாவுபலப்⁴யேதே யதா² லோகே ; தத் ஆவி: ப்ரகாஶம் க்ருணோமி கரோமி, யத் ரஹஸி ப⁴வத்³ப்⁴யாம் க்ருதம் ; கிமிவேத்யுச்யதே — தந்யது: பர்ஜந்ய:, ந இவ ; நகாரஸ்து உபரிஷ்டாது³பசார உபமார்தீ²யோ வேதே³, ந ப்ரதிஷேதா⁴ர்த²: — யதா² ‘அஶ்வம் ந’ (ரு. ஸம். 1 । 6 । 24 । 1) அஶ்வமிவேதி யத்³வத் ; தந்யதுரிவ வ்ருஷ்டிம் யதா² பர்ஜந்யோ வ்ருஷ்டிம் ப்ரகாஶயதி ஸ்தநயித்ந்வாதி³ஶப்³தை³:, தத்³வத் அஹம் யுவயோ: க்ரூரம் கர்ம ஆவிஷ்க்ருணோமீதி ஸம்ப³ந்த⁴: । நநு அஶ்விநோ: ஸ்துத்யர்தௌ² கத²மிமௌ மந்த்ரௌ ஸ்யாதாம் ? நிந்தா³வசநௌ ஹீமௌ — நைஷ தோ³ஷ: ; ஸ்துதிரேவைஷா, ந நிந்தா³வசநௌ ; யஸ்மாத் ஈத்³ருஶமப்யதிக்ரூரம் கர்ம குர்வதோர்யுவயோ: ந லோம ச மீயத இதி — ந சாந்யத்கிஞ்சித்³தீ⁴யத ஏவேதி — ஸ்துதாவேதௌ ப⁴வத: ; நிந்தா³ம் ப்ரஶம்ஸாம் ஹி லௌகிகா: ஸ்மரந்தி ; ததா² ப்ரஶம்ஸாரூபா ச நிந்தா³ லோகே ப்ரஸித்³தா⁴ । த³த்⁴யங்நாம ஆத²ர்வண: ; ஹேத்யநர்த²கோ நிபாத: ; யந்மது⁴ கக்ஷ்யம் ஆத்மஜ்ஞாநலக்ஷணம் ஆத²ர்வண: வாம் யுவாப்⁴யாம் அஶ்வஸ்ய ஶீர்ஷ்ணா ஶிரஸா, ப்ர யத் ஈம் உவாச — யத்ப்ரோவாச மது⁴ ; ஈமித்யநர்த²கோ நிபாத: ॥

இத³ம் வை தந்மது⁴ த³த்⁴யங்ஙாத²ர்வணோ(அ)ஶ்விப்⁴யாமுவாச । ததே³தத்³ருஷி: பஶ்யந்நவோசத் । ஆத²ர்வணாயாஶ்விநௌ த³தீ⁴சே(அ)ஶ்வ்யம் ஶிர: ப்ரத்யைரயதம் । ஸ வாம் மது⁴ ப்ரவோசத்³ருதாயந்த்வாஷ்ட்ரம் யத்³த³ஸ்ராவபி கக்ஷ்யம் வாமிதி ॥ 17 ॥

இத³ம் வை தந்மத்⁴வித்யாதி³ பூர்வவத் மந்த்ராந்தரப்ரத³ர்ஶநார்த²ம் । ததா² அந்யோ மந்த்ர: தாமேவ ஆக்²யாயிகாமநுஸரதி ஸ்ம । ஆத²ர்வணோ த³த்⁴யங்நாம — ஆத²ர்வணோ(அ)ந்யோ வித்³யத இத்யதோ விஶிநஷ்டி — த³த்⁴யங்நாம ஆத²ர்வண:, தஸ்மை த³தீ⁴சே ஆத²ர்வணாய, ஹே அஶ்விநாவிதி மந்த்ரத்³ருஶோ வசநம் ; அஶ்வ்யம் அஶ்வஸ்ய ஸ்வபூ⁴தம் , ஶிர:, ப்³ராஹ்மணஸ்ய ஶிரஸி ச்சி²ந்நே அஶ்வஸ்ய ஶிரஶ்சி²த்த்வா ஈத்³ருஶமதிக்ரூரம் கர்ம க்ருத்வா அஶ்வ்யம் ஶிர: ப்³ராஹ்மணம் ப்ரதி ஐரயதம் க³மிதவந்தௌ, யுவாம் ; ஸ ச ஆத²ர்வண: வாம் யுவாப்⁴யாம் தந்மது⁴ ப்ரவோசத் , யத்பூர்வம் ப்ரதிஜ்ஞாதம் — வக்ஷ்யாமீதி । ஸ கிமர்த²மேவம் ஜீவிதஸந்தே³ஹமாருஹ்ய ப்ரவோசதி³த்யுச்யதே — ருதாயந் யத்பூர்வம் ப்ரதிஜ்ஞாதம் ஸத்யம் தத்பரிபாலயிதுமிச்ச²ந் ; ஜீவிதாத³பி ஹி ஸத்யத⁴ர்மபரிபாலநா கு³ருதரேத்யேதஸ்ய லிங்க³மேதத் । கிம் தந்மது⁴ ப்ரவோசதி³த்யுச்யதே — த்வாஷ்ட்ரம் , த்வஷ்டா ஆதி³த்ய:, தஸ்ய ஸம்ப³ந்தி⁴ — யஜ்ஞஸ்ய ஶிரஶ்சி²ந்நம் த்வஷ்ட்ரா அப⁴வத் , தத்ப்ரதிஸந்தா⁴நார்த²ம் ப்ரவர்க்³யம் கர்ம, தத்ர ப்ரவர்க்³யகர்மாங்க³பூ⁴தம் யத்³விஜ்ஞாநம் தத் த்வாஷ்ட்ரம் மது⁴ — யத்தஸ்ய சிரஶ்சே²த³நப்ரதிஸந்தா⁴நாதி³விஷயம் த³ர்ஶநம் தத் த்வாஷ்ட்ரம் யந்மது⁴ ; ஹே த³ஸ்ரௌ த³ஸ்ராவிதி பரப³லாநாமுபக்ஷபயிதாரௌ ஶத்ரூணாம் ஹிம்ஸிதாரௌ ; அபி ச ந கேவலம் த்வாஷ்ட்ரமேவ மது⁴ கர்மஸம்ப³ந்தி⁴ யுவாப்⁴யாமவோசத் ; அபி ச கக்ஷ்யம் கோ³ப்யம் ரஹஸ்யம் பரமாத்மஸம்ப³ந்தி⁴ யத்³விஜ்ஞாநம் மது⁴ மது⁴ப்³ராஹ்மணேநோக்தம் அத்⁴யாயத்³வயப்ரகாஶிதம் , தச்ச வாம் யுவாப்⁴யாம் ப்ரவோசதி³த்யநுவர்ததே ॥

இத³ம் வை தந்மது⁴ த³த்⁴யங்ஙாத²ர்வணோ(அ)ஶ்விப்⁴யாமுவாச । ததே³தத்³ருஷி: பஶ்யந்நவோசத் । புரஶ்சக்ரே த்³விபத³: புரஶ்சக்ரே சதுஷ்பத³: । புர: ஸ பக்ஷீ பூ⁴த்வா புர: புருஷ ஆவிஶதி³தி । ஸ வா அயம் புருஷ: ஸர்வாஸு பூர்ஷு புரிஶயோ நைநேந கிஞ்சநாநாவ்ருதம் நைநேந கிஞ்சநாஸம்வ்ருதம் ॥ 18 ॥

இத³ம் வை தந்மத்⁴விதி பூர்வவத் । உக்தௌ த்³வௌ மந்த்ரௌ ப்ரவர்க்³யஸம்ப³ந்த்⁴யாக்²யாயிகோபஸம்ஹர்தாரௌ ; த்³வயோ: ப்ரவர்க்³யகர்மார்த²யோரத்⁴யாயயோரர்த² ஆக்²யாயிகாபூ⁴தாப்⁴யாம் மந்த்ராப்⁴யாம் ப்ரகாஶித: । ப்³ரஹ்மவித்³யார்த²யோஸ்த்வத்⁴யாயயோரர்த² உத்தராப்⁴யாம்ருக்³ப்⁴யாம் ப்ரகாஶயிதவ்ய இத்யத: ப்ரவர்ததே । யத் கக்ஷ்யம் ச மது⁴ உக்தவாநாத²ர்வணோ யுவாப்⁴யாமித்யுக்தம் — கிம் புநஸ்தந்மத்⁴வித்யுச்யதே — புரஶ்சக்ரே, புர: புராணி ஶரீராணி — யத இயமவ்யாக்ருதவ்யாகரணப்ரக்ரியா — ஸ பரமேஶ்வரோ நாமரூபே அவ்யாக்ருதே வ்யாகுர்வாண: ப்ரத²மம் பூ⁴ராதீ³ந் லோகாந்ஸ்ருஷ்ட்வா, சக்ரே க்ருதவாந் , த்³விபத³: த்³விபாது³பலக்ஷிதாநி மநுஷ்யஶரீராணி பக்ஷிஶரீராணி ; ததா² புர: ஶரீராணி சக்ரே சதுஷ்பத³: சதுஷ்பாது³பலக்ஷிதாநி பஶுஶரீராணி ; புர: புரஸ்தாத் , ஸ ஈஶ்வர: பக்ஷீ லிங்க³ஶரீரம் பூ⁴த்வா புர: ஶரீராணி — புருஷ ஆவிஶதி³த்யஸ்யார்த²மாசஷ்டே ஶ்ருதி: — ஸ வா அயம் புருஷ: ஸர்வாஸு பூர்ஷு ஸர்வஶரீரேஷு புரிஶய:, புரி ஶேத இதி புரிஶய: ஸந் புருஷ இத்யுச்யதே ; ந ஏநேந அநேந கிஞ்சந கிஞ்சித³பி அநாவ்ருதம் அநாச்சா²தி³தம் ; ததா² ந ஏநேந கிஞ்சநாஸம்வ்ருதம் அந்தரநநுப்ரவேஶிதம் — பா³ஹ்யபூ⁴தேநாந்தர்பூ⁴தேந ச ந அநாவ்ருதம் ; ஏவம் ஸ ஏவ நாமரூபாத்மநா அந்தர்ப³ஹிர்பா⁴வேந கார்யகரணரூபேண வ்யவஸ்தி²த: ; புரஶ்சக்ரே இத்யாதி³மந்த்ர: ஸங்க்ஷேபத ஆத்மைகத்வமாசஷ்ட இத்யர்த²: ॥

இத³ம் வை தந்மது⁴ த³த்⁴யங்ஙாத²ர்வணோ(அ)ஶ்விப்⁴யாமுவாச । ததே³தத்³ருஷி: பஶ்யந்நவோசத் । ரூபம் ரூபம் ப்ரதிரூபோ ப³பூ⁴வ தத³ஸ்ய ரூபம் ப்ரதிசக்ஷணாய । இந்த்³ரோ மாயாபி⁴: புருரூப ஈயதே யுக்தா ஹ்யஸ்ய ஹரய: ஶதா த³ஶேதி । அயம் வை ஹரயோ(அ)யம் வை த³ஶ ச ஸஹஸ்ராணி ப³ஹூநி சாநந்தாநி ச ததே³தத்³ப்³ரஹ்மாபூர்வமநபரமநந்தரமபா³ஹ்யமயமாத்மா ப்³ரஹ்ம ஸர்வாநுபூ⁴ரித்யநுஶாஸநம் ॥ 19 ॥

இத³ம் வை தந்மத்⁴வித்யாதி³ பூர்வவத் । ரூபம் ரூபம் ப்ரதிரூபோ ப³பூ⁴வ — ரூபம் ரூபம் ப்ரதி ப்ரதிரூப: ரூபாந்தரம் ப³பூ⁴வேத்யர்த²: ; ப்ரதிரூபோ(அ)நுரூபோ வா யாத்³ருக்ஸம்ஸ்தா²நௌ மாதாபிதரௌ தத்ஸம்ஸ்தா²ந: தத³நுரூப ஏவ புத்ரோ ஜாயதே ; ந ஹி சதுஷ்பதோ³ த்³விபாஜ்ஜாயதே, த்³விபதோ³ வா சதுஷ்பாத் ; ஸ ஏவ ஹி பரமேஶ்வரோ நாமரூபே வ்யாகுர்வாண: ரூபம் ரூபம் ப்ரதிரூபோ ப³பூ⁴வ । கிமர்த²ம் புந: ப்ரதிரூபமாக³மநம் தஸ்யேத்யுச்யதே — தத் அஸ்ய ஆத்மந: ரூபம் ப்ரதிசக்ஷணாய ப்ரதிக்²யாபநாய ; யதி³ ஹி நாமரூபே ந வ்யாக்ரியேதே, ததா³ அஸ்ய ஆத்மநோ நிருபாதி⁴கம் ரூபம் ப்ரஜ்ஞாநக⁴நாக்²யம் ந ப்ரதிக்²யாயேத ; யதா³ புந: கார்யகரணாத்மநா நாமரூபே வ்யாக்ருதே ப⁴வத:, ததா³ அஸ்ய ரூபம் ப்ரதிக்²யாயேத । இந்த்³ர: பரமேஶ்வர: மாயாபி⁴: ப்ரஜ்ஞாபி⁴: நாமரூபபூ⁴தக்ருதமித்²யாபி⁴மாநைர்வா ந து பரமார்த²த:, புருரூப: ப³ஹுரூப:, ஈயதே க³ம்யதே — ஏகரூப ஏவ ப்ரஜ்ஞாநக⁴ந: ஸந் அவித்³யாப்ரஜ்ஞாபி⁴: । கஸ்மாத்புந: காரணாத் ? யுக்தா: ரத² இவ வாஜிந:, ஸ்வவிஷயப்ரகாஶநாய, ஹி யஸ்மாத் , அஸ்ய ஹரய: ஹரணாத் இந்த்³ரியாணி, ஶதா ஶதாநி, த³ஶ ச, ப்ராணிபே⁴த³பா³ஹுல்யாத் ஶதாநி த³ஶ ச ப⁴வந்தி ; தஸ்மாத் இந்த்³ரியவிஷயபா³ஹுல்யாத் தத்ப்ரகாஶநாயைவ ச யுக்தாநி தாநி ந ஆத்மப்ரகாஶநாய ; ‘பராஞ்சி கா²நி வ்யத்ருணத்ஸ்வயம்பூ⁴:’ (க. உ. 2 । 1 । 1) இதி ஹி காட²கே । தஸ்மாத் தைரேவ விஷயஸ்வரூபைரீயதே, ந ப்ரஜ்ஞாநக⁴நைகரஸேந ஸ்வரூபேண । ஏவம் தர்ஹி அந்ய: பரமேஶ்வர: அந்யே ஹரய இத்யேவம் ப்ராப்தே உச்யதே — அயம் வை ஹரயோ(அ)யம் வை த³ஶ ச ஸஹஸ்ராணி ப³ஹூநி சாநந்தாநி ச ; ப்ராணிபே⁴த³ஸ்ய ஆநந்த்யாத் । கிம் ப³ஹுநா ? ததே³தத்³ப்³ரஹ்ம ய ஆத்மா, அபூர்வம் நாஸ்ய காரணம் பூர்வம் வித்³யத இத்யபூர்வம் , நாஸ்யாபரம் கார்யம் வித்³யத இத்யநபரம் , நாஸ்ய ஜாத்யந்தரமந்தராலே வித்³யத இத்யநந்தரம் , ததா² ப³ஹிரஸ்ய ந வித்³யத இத்யபா³ஹ்யம் ; கிம் புநஸ்தத் நிரந்தரம் ப்³ரஹ்ம ? அயமாத்மா ; கோ(அ)ஸௌ ? ய: ப்ரத்யகா³த்மா த்³ரஷ்டா, ஶ்ரோதா மந்தா போ³த்³தா⁴, விஜ்ஞாதா ஸர்வாநுபூ⁴: — ஸர்வாத்மநா ஸர்வமநுப⁴வதீதி ஸர்வாநுபூ⁴: — இத்யேதத³நுஶாஸநம் ஸர்வவேதா³ந்தோபதே³ஶ: ; ஏஷ ஸர்வவேதா³ந்தாநாமுபஸம்ஹ்ருதோ(அ)ர்த²: ; ஏதத³ம்ருதமப⁴யம் ; பரிஸமாப்தஶ்ச ஶாஸ்த்ரார்த²: ॥
இதி த்³விதீயாத்⁴யாயஸ்ய பஞ்சமம் ப்³ராஹ்மணம் ॥

ஷஷ்ட²ம் ப்³ராஹ்மணம்

அத² வம்ஶ: பௌதிமாஷ்யோ கௌ³பவநாத்³கௌ³பவந: பௌதிமாஷ்யாத்பௌதிமாஷ்யோ கௌ³பவநாத்³கௌ³பவந: கௌஶிகாத்கௌஶிக: கௌண்டி³ந்யாத்கௌண்டி³ந்ய: ஶாண்டி³ல்யாச்சா²ண்டி³ல்ய: கௌஶிகாச்ச கௌ³தமாச்ச கௌ³தம: ॥ 1 ॥
ஆக்³நிவேஶ்யாதா³க்³நிவேஶ்ய: ஶாண்டி³ல்யாச்சாநபி⁴ம்லாதாச்சாநபி⁴ம்லாத ஆநபி⁴ம்லாதாதா³நபி⁴ம்லாத ஆநபி⁴ம்லாதாதா³நபி⁴ம்லாதோ கௌ³தமாத்³கௌ³தம: ஸைதவப்ராசீநயோக்³யாப்⁴யாம் ஸைதவப்ராசீநயோக்³யௌ பாராஶர்யாத்பாரஶர்யோ பா⁴ரத்³வாஜாத்³பா⁴ரத்³வாஜோ பா⁴ரத்³வாஜாச்ச கௌ³தமாச்ச கௌ³தமோ பா⁴ரத்³வாஜாத்³பா⁴ரத்³வாஜ: பாராஶர்யாத்பாராஶர்யோ பை³ஜவாபாயநாத்³பை³ஜவாபாயந: கௌஶிகாயநே: கௌஶிகாயநி: ॥ 2 ॥

க்⁴ருதகௌஶிகாத்³க்⁴ருதகௌஶிக: பாராஶர்யாயணாத்பாராஶர்யாயண: பாராஶர்யாத்பாராஶர்யோ ஜாதூகர்ண்யாஜ்ஜாதூகர்ண்ய ஆஸுராயணாச்ச யாஸ்காச்சாஸுராயணஸ்த்ரைவணேஸ்த்ரைவணிரௌபஜந்த⁴நேரௌபஜந்த⁴நிராஸுரேராஸுரிர்பா⁴ரத்³வாஜாத்³பா⁴ரத்³வாஜ ஆத்ரேயாதா³த்ரேயோ மாண்டேர்மாண்டிர்கௌ³தமாத்³கௌ³தமோ கௌ³தமாத்³கௌ³தமோ வாத்ஸ்யாத்³வாத்ஸ்ய: ஶாண்டி³ல்யாச்சா²ண்டி³ல்ய: கைஶோர்யாத்காப்யாத்கைஶோர்ய: காப்ய: குமாரஹாரிதாத்குமாரஹாரிதோ கா³லவாத்³கா³லவோ வித³ர்பீ⁴கௌண்டி³ந்யாத்³வித³ர்பீ⁴கௌண்டி³ந்யோ வத்ஸநபாதோ பா³ப்⁴ரவாத்³வத்ஸநபாத்³பா³ப்⁴ரவ: பத²: ஸௌப⁴ராத்பந்தா²: ஸௌப⁴ரோ(அ)யாஸ்யாதா³ங்கி³ரஸாத³யாஸ்ய ஆங்கி³ரஸ ஆபூ⁴தேஸ்த்வாஷ்ட்ராதா³பூ⁴திஸ்த்வாஷ்ட்ரோ விஶ்வரூபாத்த்வாஷ்ட்ராத்³விஶ்வரூபஸ்த்வாஷ்ட்ரோ(அ)ஶ்விப்⁴யாமஶ்விநௌ த³தீ⁴ச ஆத²ர்வணாத்³த³த்⁴யங்ஙாத²ர்வணோ(அ)த²ர்வணோ தை³வாத³த²ர்வா தை³வோ ம்ருத்யோ: ப்ராத்⁴வம்ஸநாந்ம்ருத்யு: ப்ராத்⁴வம்ஸந: ப்ரத்⁴வம்ஸநாத்ப்ரத்⁴வம்ஸந ஏகர்ஷேரேகர்ஷிர்விப்ரசித்தேர்விப்ரசித்திர்வ்யஷ்டேர்வ்யஷ்டி: ஸநாரோ: ஸநாரு: ஸநாதநாத்ஸநாதந: ஸநகா³த்ஸநக³: பரமேஷ்டி²ந: பரமேஷ்டீ² ப்³ரஹ்மணோ ப்³ரஹ்ம ஸ்வயம்பு⁴ ப்³ரஹ்மணே நம: ॥ 3 ॥

அதே²தா³நீம் ப்³ரஹ்மவித்³யார்த²ஸ்ய மது⁴காண்ட³ஸ்ய வம்ஶ: ஸ்துத்யர்தோ² ப்³ரஹ்மவித்³யாயா: । மந்த்ரஶ்சாயம் ஸ்வாத்⁴யாயார்தோ² ஜபார்த²ஶ்ச । தத்ர வம்ஶ இவ வம்ஶ: — யதா² வேணு: வம்ஶ: பர்வண: பர்வணோ ஹி பி⁴த்³யதே தத்³வத் அக்³ராத்ப்ரப்⁴ருதி ஆ மூலப்ராப்தே: அயம் வம்ஶ: ; அத்⁴யாயசதுஷ்டயஸ்ய ஆசார்யபரம்பராக்ரமோ வம்ஶ இத்யுச்யதே ; தத்ர ப்ரத²மாந்த: ஶிஷ்ய: பஞ்சம்யந்த ஆசார்ய: ; பரமேஷ்டீ² விராட் ; ப்³ரஹ்மணோ ஹிரண்யக³ர்பா⁴த் ; தத: பரம் ஆசார்யபரம்பரா நாஸ்தி । யத்புநர்ப்³ரஹ்ம, தந்நித்யம் ஸ்வயம்பு⁴, தஸ்மை ப்³ரஹ்மணே ஸ்வயம்பு⁴வே நம: ॥
இதி த்³விதீயாத்⁴யாயஸ்ய ஷஷ்ட²ம் ப்³ராஹ்மணம் ॥
இதி ஶ்ரீமத்பரமஹம்ஸபரிவ்ராஜகாசார்யஸ்ய ஶ்ரீகோ³விந்த³ப⁴க³வத்பூஜ்யபாத³ஶிஷ்யஸ்ய ஶ்ரீமச்ச²ங்கரப⁴க³வத: க்ருதௌ ப்³ருஹதா³ரண்யகோபநிஷத்³பா⁴ஷ்யே த்³விதீயோ(அ)த்⁴யாய: ॥

த்ருதீயோ(அ)த்⁴யாய:

ப்ரத²மம் ப்³ராஹ்மணம்

‘ஜநகோ ஹ வைதே³ஹ:’ இத்யாதி³ யாஜ்ஞவல்கீயம் காண்ட³மாரப்⁴யதே ; உபபத்திப்ரதா⁴நத்வாத் அதிக்ராந்தேந மது⁴காண்டே³ந ஸமாநார்த²த்வே(அ)பி ஸதி ந புநருக்ததா ; மது⁴காண்ட³ம் ஹி ஆக³மப்ரதா⁴நம் ; ஆக³மோபபத்தீ ஹி ஆத்மைகத்வப்ரகாஶநாய ப்ரவ்ருத்தே ஶக்நுத: கரதலக³தபி³ல்வமிவ த³ர்ஶயிதும் ; ‘ஶ்ரோதவ்யோ மந்தவ்ய:’ (ப்³ரு. உ. 2 । 4 । 5) இதி ஹ்யுக்தம் ; தஸ்மாதா³க³மார்த²ஸ்யைவ பரீக்ஷாபூர்வகம் நிர்தா⁴ரணாய யாஜ்ஞவல்கீயம் காண்ட³முபபத்திப்ரதா⁴நமாரப்⁴யதே । ஆக்²யாயிகா து விஜ்ஞாநஸ்துத்யர்தா² உபாயவிதி⁴பரா வா ; ப்ரஸித்³தோ⁴ ஹ்யுபாயோ வித்³வத்³பி⁴: ஶாஸ்த்ரேஷு ச த்³ருஷ்ட: — தா³நம் ; தா³நேந ஹ்யுபநமந்தே ப்ராணிந: ; ப்ரபூ⁴தம் ஹிரண்யம் கோ³ஸஹஸ்ரதா³நம் ச இஹோபலப்⁴யதே ; தஸ்மாத் அந்யபரேணாபி ஶாஸ்த்ரேண வித்³யாப்ராப்த்யுபாயதா³நப்ரத³ர்ஶநார்தா² ஆக்²யாயிகா ஆரப்³தா⁴ । அபி ச தத்³வித்³யஸம்யோக³: தைஶ்ச ஸஹ வாத³கரணம் வித்³யாப்ராப்த்யுபாயோ ந்யாயவித்³யாயாம் த்³ருஷ்ட: ; தச்ச அஸ்மிந்நத்⁴யாயே ப்ராப³ல்யேந ப்ரத³ர்ஶ்யதே ; ப்ரத்யக்ஷா ச வித்³வத்ஸம்யோகே³ ப்ரஜ்ஞாவ்ருத்³தி⁴: । தஸ்மாத் வித்³யாப்ராப்த்யுபாயப்ரத³ர்ஶநார்தை²வ ஆக்²யாயிகா ॥

ஓம் ஜநகோ ஹ வைதே³ஹோ ப³ஹுத³க்ஷிணேந யஜ்ஞேநேஜே தத்ர ஹ குருபஞ்சாலாநாம் ப்³ராஹ்மணா அபி⁴ஸமேதா ப³பூ⁴வுஸ்தஸ்ய ஹ ஜநகஸ்ய வைதே³ஹஸ்ய விஜிஜ்ஞாஸா ப³பூ⁴வ க:ஸ்விதே³ஷாம் ப்³ராஹ்மணாநாமநூசாநதம இதி ஸ ஹ க³வாம் ஸஹஸ்ரமவருரோத⁴ த³ஶ த³ஶ பாதா³ ஏகைகஸ்யா: ஶ்ருங்க³யோராப³த்³தா⁴ ப³பூ⁴வு: ॥ 1 ॥

ஜநகோ நாம ஹ கில ஸம்ராட் ராஜா ப³பூ⁴வ விதே³ஹாநாம் ; தத்ர ப⁴வோ வைதே³ஹ: ; ஸ ச ப³ஹுத³க்ஷிணேந யஜ்ஞேந — ஶாகா²ந்தரப்ரஸித்³தோ⁴ வா ப³ஹுத³க்ஷிணோ நாம யஜ்ஞ:, அஶ்வமேதோ⁴ வா த³க்ஷிணாபா³ஹுல்யாத் ப³ஹுத³க்ஷிண இஹோச்யதே — தேநேஜே அயஜத் । தத்ர தஸ்மிந்யஜ்ஞே நிமந்த்ரிதா த³ர்ஶநகாமா வா குரூணாம் தே³ஶாநாம் பஞ்சாலாநாம் ச ப்³ராஹ்மணா: — தேஷு ஹி விது³ஷாம் பா³ஹுல்யம் ப்ரஸித்³த⁴ம் — அபி⁴ஸமேதா: அபி⁴ஸங்க³தா ப³பூ⁴வு: । தத்ர மஹாந்தம் வித்³வத்ஸமுதா³யம் த்³ருஷ்ட்வா தஸ்ய ஹ கில ஜநகஸ்ய வைதே³ஹஸ்ய யஜமாநஸ்ய, கோ நு க²ல்வத்ர ப்³ரஹ்மிஷ்ட² இதி விஶேஷேண ஜ்ஞாதுமிச்சா² விஜிஜ்ஞாஸா, ப³பூ⁴வ ; கத²ம் ? க:ஸ்வித் கோ நு க²லு ஏஷாம் ப்³ராஹ்மணாநாம் அநூசாநதம: — ஸர்வ இமே(அ)நூசாநா:, க: ஸ்விதே³ஷாமதிஶயேநாநூசாந இதி । ஸ ஹ அநூசாநதமவிஷயோத்பந்நஜிஜ்ஞாஸ: ஸந் தத்³விஜ்ஞாநோபாயார்த²ம் க³வாம் ஸஹஸ்ரம் ப்ரத²மவயஸாம் அவருரோத⁴ கோ³ஷ்டே²(அ)வரோத⁴ம் காரயாமாஸ ; கிம்விஶிஷ்டாஸ்தா கா³வோ(அ)வருத்³தா⁴ இத்யுச்யதே — பலசதுர்த²பா⁴க³: பாத³: ஸுவர்ணஸ்ய, த³ஶ த³ஶ பாதா³ ஏகைகஸ்யா கோ³: ஶ்ருங்க³யோ: ஆப³த்³தா⁴ ப³பூ⁴வு:, பஞ்ச பஞ்ச பாதா³ ஏகைகஸ்மிந் ஶ்ருங்கே³ ॥

தாந்ஹோவாச ப்³ராஹ்மணா ப⁴க³வந்தோ யோ வோ ப்³ரஹ்மிஷ்ட²: ஸ ஏதா கா³ உத³ஜதாமிதி । தே ஹ ப்³ராஹ்மணா ந த³த்⁴ருஷுரத² ஹ யாஜ்ஞவல்க்ய: ஸ்வமேவ ப்³ரஹ்மசாரிணமுவாசைதா: ஸோம்யோத³ஜ ஸாமஶ்ரவா3 இதி தா ஹோதா³சகார தே ஹ ப்³ராஹ்மணாஶ்சுக்ருது⁴: கத²ம் நோ ப்³ரஹ்மிஷ்டோ² ப்³ருவீதேத்யத² ஹ ஜநகஸ்ய வைதே³ஹஸ்ய ஹோதாஶ்வலோ ப³பூ⁴வ ஸ ஹைநம் பப்ரச்ச² த்வம் நு க²லு நோ யாஜ்ஞவல்க்ய ப்³ரஹ்மிஷ்டோ²(அ)ஸீ3 இதி ஸ ஹோவாச நாமோ வயம் ப்³ரஹ்மிஷ்டா²ய குர்மோ கோ³காமா ஏவ வயம் ஸ்ம இதி தம் ஹ தத ஏவ ப்ரஷ்டும் த³த்⁴ரே ஹோதாஶ்வல: ॥ 2 ॥

கா³ ஏவமவருத்⁴ய ப்³ராஹ்மணாம்ஸ்தாந்ஹோவாச, ஹே ப்³ராஹ்மணா ப⁴க³வந்த: இத்யாமந்த்ர்ய — ய: வ: யுஷ்மாகம் ப்³ரஹ்மிஷ்ட²: — ஸர்வே யூயம் ப்³ரஹ்மாண:, அதிஶயேந யுஷ்மாகம் ப்³ரஹ்மா ய: — ஸ: ஏதா கா³ உத³ஜதாம் உத்காலயது ஸ்வக்³ருஹம் ப்ரதி । தே ஹ ப்³ராஹ்மணா ந த³த்⁴ருஷு: — தே ஹ கில ஏவமுக்தா ப்³ராஹ்மணா: ப்³ரஹ்மிஷ்ட²தாமாத்மந: ப்ரதிஜ்ஞாதும் ந த³த்⁴ருஷு: ந ப்ரக³ல்பா⁴: ஸம்வ்ருத்தா: । அப்ரக³ல்ப⁴பூ⁴தேஷு ப்³ராஹ்மணேஷு அத² ஹ யாஜ்ஞவல்க்ய: ஸ்வம் ஆத்மீயமேவ ப்³ரஹ்மசாரிணம் அந்தேவாஸிநம் உவாச — ஏதா: கா³: ஹே ஸோம்ய உத³ஜ உத்³க³மய அஸ்மத்³க்³ருஹாந்ப்ரதி, ஹே ஸாமஶ்ரவ: — ஸாமவிதி⁴ம் ஹி ஶ்ருணோதி, அத: அர்தா²ச்சதுர்வேதோ³ யாஜ்ஞவல்க்ய: । தா: கா³: ஹ உதா³சகார உத்காலிதவாநாசார்யக்³ருஹம் ப்ரதி । யாஜ்ஞவல்க்யேந ப்³ரஹ்மிஷ்ட²பணஸ்வீகரணேந ஆத்மநோ ப்³ரஹ்மிஷ்ட²தா ப்ரதிஜ்ஞாதேதி தே ஹ சுக்ருது⁴: க்ருத்³த⁴வந்தோ ப்³ராஹ்மணா: । தேஷாம் க்ரோதா⁴பி⁴ப்ராயமாசஷ்டே — கத²ம் ந: அஸ்மாகம் ஏகைகப்ரதா⁴நாநாம் ப்³ரஹ்மிஷ்டோ²(அ)ஸ்மீதி ப்³ருவீதேதி । அத² ஹ ஏவம் க்ருத்³தே⁴ஷு ப்³ராஹ்மணேஷு ஜநகஸ்ய யஜமாநஸ்ய ஹோதா ருத்விக் அஶ்வலோ நாம ப³பூ⁴வ ஆஸீத் । ஸ ஏவம் யாஜ்ஞவல்க்யம் — ப்³ரஹ்மிஷ்டா²பி⁴மாநீ ராஜாஶ்ரயத்வாச்ச த்⁴ருஷ்ட: — யாஜ்ஞவல்க்யம் பப்ரச்ச² ப்ருஷ்டவாந் ; கத²ம் ? த்வம் நு க²லு நோ யாஜ்ஞவல்க்ய ப்³ரஹ்மிஷ்டோ²(அ)ஸீ3 இதி — ப்லுதி: ப⁴ர்த்ஸநார்தா² । ஸ ஹோவாச யாஜ்ஞவல்க்ய: — நமஸ்குர்மோ வயம் ப்³ரஹ்மிஷ்டா²ய, இதா³நீம் கோ³காமா: ஸ்மோ வயமிதி । தம் ப்³ரஹ்மிஷ்ட²ப்ரதிஜ்ஞம் ஸந்தம் தத ஏவ ப்³ரஹ்மிஷ்ட²பணஸ்வீகரணாத் ப்ரஷ்டும் த³த்⁴ரே த்⁴ருதவாந்மநோ ஹோதா அஶ்வல: ॥

யாஜ்ஞவல்க்யேதி ஹோவாச யதி³த³ம் ஸர்வம் ம்ருத்யுநாப்தம் ஸர்வம் ம்ருத்யுநாபி⁴பந்நம் கேந யஜமாநோ ம்ருத்யோராப்திமதிமுச்யத இதி ஹோத்ரர்த்விஜாக்³நிநா வாசா வாக்³வை யஜ்ஞஸ்ய ஹோதா தத்³யேயம் வாக்ஸோ(அ)யமக்³நி: ஸ ஹோதா ஸ முக்தி: ஸாதிமுக்தி: ॥ 3 ॥

யாஜ்ஞவல்க்யேதி ஹோவாச । தத்ர மது⁴காண்டே³ பாங்க்தேந கர்மணா த³ர்ஶநஸமுச்சிதேந யஜமாநஸ்ய ம்ருத்யோரத்யயோ வ்யாக்²யாத: உத்³கீ³த²ப்ரகரணே ஸங்க்ஷேபத: ; தஸ்யைவ பரீக்ஷாவிஷயோ(அ)யமிதி தத்³க³தத³ர்ஶநவிஶேஷார்தோ²(அ)யம் விஸ்தர ஆரப்⁴யதே । யதி³த³ம் ஸாத⁴நஜாதம் அஸ்ய கர்மண: ருத்விக³க்³ந்யாதி³ ம்ருத்யுநா கர்மலக்ஷணேந ஸ்வாபா⁴விகாஸங்க³ஸஹிதேந ஆப்தம் வ்யாப்தம் , ந கேவலம் வ்யாப்தம் அபி⁴பந்நம் ச ம்ருத்யுநா வஶீக்ருதம் ச — கேந த³ர்ஶநலக்ஷணேந ஸாத⁴நேந யஜமாந: ம்ருத்யோராப்திமதி ம்ருத்யுகோ³சரத்வமதிக்ரம்ய முச்யதே ஸ்வதந்த்ர: ம்ருத்யோரவஶோ ப⁴வதீத்யர்த²: । நநு உத்³கீ³த² ஏவாபி⁴ஹிதம் யேநாதிமுச்யதே முக்²யப்ராணாத்மத³ர்ஶநேநேதி — பா³ட⁴முக்தம் ; யோ(அ)நுக்தோ விஶேஷஸ்தத்ர, தத³ர்தோ²(அ)யமாரம்ப⁴ இத்யதோ³ஷ: । ஹோத்ரா ருத்விஜா அக்³நிநா வாசா இத்யாஹ யாஜ்ஞவல்க்ய: । ஏதஸ்யார்த²ம் வ்யாசஷ்டே — க: புநர்ஹோதா யேந ம்ருத்யுமதிக்ராமதீதி உச்யதே — வாக்³வை யஜ்ஞஸ்ய யஜமாநஸ்ய, ‘யஜ்ஞோ வை யஜமாந:’ (ஶத. ப்³ராஹ்ம. 14 । 2 । 2 । 24) இதி ஶ்ருதே:, யஜ்ஞஸ்ய யஜமாநஸ்ய யா வாக் ஸைவ ஹோதா அதி⁴யஜ்ஞே ; கத²ம் ? தத் தத்ர யேயம் வாக் யஜ்ஞஸ்ய யஜமாநஸ்ய, ஸோ(அ)யம் ப்ரஸித்³தோ⁴(அ)க்³நி: அதி⁴தை³வதம் ; ததே³தத்த்ர்யந்நப்ரகரணே வ்யாக்²யாதம் ; ஸ சாக்³நி: ஹோதா, ‘அக்³நிர்வை ஹோதா’ (ஶத. ப்³ரா. 4 । 2 । 6) இதி ஶ்ருதே: । யதே³தத் யஜ்ஞஸ்ய ஸாத⁴நத்³வயம் — ஹோதா ச ருத்விக் அதி⁴யஜ்ஞம் , அத்⁴யாத்மம் ச வாக் , ஏதது³ப⁴யம் ஸாத⁴நத்³வயம் பரிச்சி²ந்நம் ம்ருத்யுநா ஆப்தம் ஸ்வாபா⁴விகாஜ்ஞாநாஸங்க³ப்ரயுக்தேந கர்மணா ம்ருத்யுநா ப்ரதிக்ஷணமந்யதா²த்வமாபத்³யமாநம் வஶீக்ருதம் ; தத் அநேநாதி⁴தை³வதரூபேணாக்³நிநா த்³ருஶ்யமாநம் யஜமாநஸ்ய யஜ்ஞஸ்ய ம்ருத்யோரதிமுக்தயே ப⁴வதி ; ததே³ததா³ஹ — ஸ முக்தி: ஸ ஹோதா அக்³நி: முக்தி: அக்³நிஸ்வரூபத³ர்ஶநமேவ முக்தி: ; யதை³வ ஸாத⁴நத்³வயமக்³நிரூபேண பஶ்யதி, ததா³நீமேவ ஹி ஸ்வாபா⁴விகாதா³ஸங்கா³ந்ம்ருத்யோர்விமுச்யதே ஆத்⁴யாத்மிகாத்பரிச்சி²ந்நரூபாத் ஆதி⁴பௌ⁴திகாச்ச ; தஸ்மாத் ஸ ஹோதா அக்³நிரூபேண த்³ருஷ்ட: முக்தி: முக்திஸாத⁴நம் யஜமாநஸ்ய । ஸா அதிமுக்தி: — யைவ ச முக்தி: ஸா அதிமுக்தி: அதிமுக்திஸாத⁴நமித்யர்த²: । ஸாத⁴நத்³வயஸ்ய பரிச்சி²ந்நஸ்ய யா அதி⁴தை³வதரூபேண அபரிச்சி²ந்நேந அக்³நிரூபேண த்³ருஷ்டி:, ஸா முக்தி: ; யா அஸௌ முக்தி: அதி⁴தை³வதத்³ருஷ்டி: ஸைவ — அத்⁴யாத்மாதி⁴பூ⁴தபரிச்சே²த³விஷயாங்கா³ஸ்பத³ம் ம்ருத்யுமதிக்ரம்ய அதி⁴தே³வதாத்வஸ்ய அக்³நிபா⁴வஸ்ய ப்ராப்திர்யா ப²லபூ⁴தா ஸா அதிமுக்திரித்யுச்யதே ; தஸ்யா அதிமுக்தேர்முக்திரேவ ஸாத⁴நமிதி க்ருத்வா ஸா அதிமுக்திரித்யாஹ । யஜமாநஸ்ய ஹி அதிமுக்தி: வாகா³தீ³நாமக்³ந்யாதி³பா⁴வ: இத்யுத்³கீ³த²ப்ரகரணே வ்யாக்²யாதம் ; தத்ர ஸாமாந்யேந முக்²யப்ராணத³ர்ஶநமாத்ரம் முக்திஸாத⁴நமுக்தம் , ந தத்³விஶேஷ: ; வாகா³தீ³நாமக்³ந்யாதி³த³ர்ஶநமிஹ விஶேஷோ வர்ண்யதே ; ம்ருத்யுப்ராப்த்யதிமுக்திஸ்து ஸைவ ப²லபூ⁴தா, யா உத்³கீ³த²ப்³ராஹ்மணேந வ்யாக்²யாதா ‘ம்ருத்யுமதிக்ராந்தோ தீ³ப்யதே’ (ப்³ரு. உ. 1 । 3 । 12), (ப்³ரு. உ. 1 । 3 । 13), (ப்³ரு. உ. 1 । 3 । 14), (ப்³ரு. உ. 1 । 3 । 15), (ப்³ரு. உ. 1 । 3 । 16), இத்யாத்³யா ॥

யாஜ்ஞவல்க்யேதி ஹோவாச யதி³த³ம் ஸர்வமஹோராத்ராப்⁴யாமாப்தம் ஸர்வமஹோராத்ராப்⁴யாமபி⁴பந்நம் கேந யஜமாநோ(அ)ஹோராத்ரயோராப்திமதிமுச்யத இத்யத்⁴வர்யுணர்த்விஜா சக்ஷுஷாதி³த்யேந சக்ஷுர்வை யஜ்ஞஸ்யாத்⁴வர்யுஸ்தத்³யதி³த³ம் சக்ஷு: ஸோ(அ)ஸாவாதி³த்ய: ஸோ(அ)த்⁴வர்யு: ஸ முக்தி: ஸாதிமுக்தி: ॥ 4 ॥

யாஜ்ஞவல்க்யேதி ஹோவாச । ஸ்வாபா⁴விகாத் அஜ்ஞாநாஸங்க³ப்ரயுக்தாத் கர்மலக்ஷணாந்ம்ருத்யோ: அதிமுக்திர்வ்யாக்²யாதா ; தஸ்ய கர்மண: ஸாஸங்க³ஸ்ய ம்ருத்யோராஶ்ரயபூ⁴தாநாம் த³ர்ஶபூர்ணமாஸாதி³கர்மஸாத⁴நாநாம் யோ விபரிணாமஹேது: கால:, தஸ்மாத்காலாத் ப்ருத²க் அதிமுக்திர்வக்தவ்யேதீத³மாரப்⁴யதே, க்ரியாநுஷ்டா²நவ்யதிரேகேணாபி ப்ராக் ஊர்த்⁴வம் ச க்ரியாயா: ஸாத⁴நவிபரிணாமஹேதுத்வேந வ்யாபாரத³ர்ஶநாத்காலஸ்ய ; தஸ்மாத் ப்ருத²க் காலாத³திமுக்திர்வக்தவ்யேத்யத ஆஹ — யதி³த³ம் ஸர்வமஹோராத்ராப்⁴யாமாப்தம் , ஸ ச காலோ த்³விரூப: — அஹோராத்ராதி³லக்ஷண: தித்²யாதி³லக்ஷணஶ்ச ; தத்ர அஹோராத்ராதி³லக்ஷணாத்தாவத³திமுக்திமாஹ — அஹோராத்ராப்⁴யாம் ஹி ஸர்வம் ஜாயதே வர்த⁴தே விநஶ்யதி ச, ததா² யஜ்ஞஸாத⁴நம் ச — யஜ்ஞஸ்ய யஜமாநஸ்ய சக்ஷு: அத்⁴வர்யுஶ்ச ; ஶிஷ்டாந்யக்ஷராணி பூர்வவந்நேயாநி ; யஜமாநஸ்ய சக்ஷுரத்⁴வர்யுஶ்ச ஸாத⁴நத்³வயம் அத்⁴யாத்மாதி⁴பூ⁴தபரிச்சே²த³ம் ஹித்வா அதி⁴தை³வதாத்மநா த்³ருஷ்டம் யத் ஸ முக்தி: — ஸோ(அ)த்⁴வர்யு: ஆதி³த்யபா⁴வேந த்³ருஷ்டோ முக்தி: ; ஸைவ முக்திரேவ அதிமுக்திரிதி பூர்வவத் ; ஆதி³த்யாத்மபா⁴வமாபந்நஸ்ய ஹி நாஹோராத்ரே ஸம்ப⁴வத: ॥

யாஜ்ஞவல்க்யேதி ஹோவாச யதி³த³ம் ஸர்வம் பூர்வபக்ஷாபரபக்ஷாப்⁴யாமாப்தம் ஸர்வம் பூர்வபக்ஷாபரபக்ஷாப்⁴யாமபி⁴பந்நம் கேந யஜமாந: பூர்வபக்ஷாபரபக்ஷயோராப்திமதிமுச்யத இத்யுத்³கா³த்ரர்த்விஜா வாயுநா ப்ராணேந ப்ராணோ வை யஜ்ஞஸ்யோத்³கா³தா தத்³யோ(அ)யம் ப்ராண: ஸ வாயு: ஸ உத்³கா³தா ஸ முக்தி: ஸாதிமுக்தி: ॥ 5 ॥

இதா³நீம் தித்²யாதி³லக்ஷணாத³திமுக்திருச்யதே — யதி³த³ம் ஸர்வம் — அஹோராத்ரயோரவிஶிஷ்டயோராதி³த்ய: கர்தா, ந ப்ரதிபதா³தீ³நாம் திதீ²நாம் ; தாஸாம் து வ்ருத்³தி⁴க்ஷயோபக³மநேந ப்ரதிபத்ப்ரப்⁴ருதீநாம் சந்த்³ரமா: கர்தா ; அத: ததா³பத்த்யா பூர்வபக்ஷாபரபக்ஷாத்யய:, ஆதி³த்யாபத்த்யா அஹோராத்ராத்யயவத் । தத்ர யஜமாநஸ்ய ப்ராணோ வாயு:, ஸ ஏவோத்³கா³தா — இத்யுத்³கீ³த²ப்³ராஹ்மணே(அ)வக³தம் , ‘வாசா ச ஹ்யேவ ஸ ப்ராணேந சோத³கா³யத்’ (ப்³ரு. உ. 1 । 3 । 24) இதி ச நிர்தா⁴ரிதம் ; அதை²தஸ்ய ப்ராணஸ்யாப: ஶரீரம் ஜ்யோதீரூபமஸௌ சந்த்³ர:’ இதி ச ; ப்ராணவாயுசந்த்³ரமஸாமேகத்வாத் சந்த்³ரமஸா வாயுநா சோபஸம்ஹாரே ந கஶ்சித்³விஶேஷ: — ஏவம்மந்யமாநா ஶ்ருதி: வாயுநா அதி⁴தை³வதரூபேணோபஸம்ஹரதி । அபி ச வாயுநிமித்தௌ ஹி வ்ருத்³தி⁴க்ஷயௌ சந்த்³ரமஸ: ; தேந தித்²யாதி³லக்ஷணஸ்ய காலஸ்ய கர்துரபி காரயிதா வாயு: । அதோ வாயுரூபாபந்ந: தித்²யாதி³காலாத³தீதோ ப⁴வதீத்யுபபந்நதரம் ப⁴வதி । தேந ஶ்ருத்யந்தரே சந்த்³ரரூபேண த்³ருஷ்டி: முக்திரதிமுக்திஶ்ச ; இஹ து காண்வாநாம் ஸாத⁴நத்³வயஸ்ய தத்காரணரூபேண வாய்வாத்மநா த்³ருஷ்டி: முக்திரதிமுக்திஶ்சேதி — ந ஶ்ருத்யோர்விரோத⁴: ॥

யாஜ்ஞவல்க்யேதி ஹோவாச யதி³த³மந்தரிக்ஷமநாரம்ப³ணமிவ கேநாக்ரமேண யஜமாந: ஸ்வர்க³ம் லோகமாக்ரமத இதி ப்³ரஹ்மணர்த்விஜா மநஸா சந்த்³ரேண மநோ வை யஜ்ஞஸ்ய ப்³ரஹ்மா தத்³யதி³த³ம் மந: ஸோ(அ)ஸௌ சந்த்³ர: ஸ ப்³ரஹ்மா ஸ முக்தி: ஸாதிமுக்திரித்யதிமோக்ஷா அத² ஸம்பத³: ॥ 6 ॥

ம்ருத்யோ: காலாத் அதிமுக்திர்வ்யாக்²யாதா யஜமாநஸ்ய । ஸோ(அ)திமுச்யமாந: கேநாவஷ்டம்பே⁴ந பரிச்சே²த³விஷயம் ம்ருத்யுமதீத்ய ப²லம் ப்ராப்நோதி — அதிமுச்யதே — இத்யுச்யதே — யதி³த³ம் ப்ரஸித்³த⁴ம் அந்தரிக்ஷம் ஆகாஶ: அநாரம்ப³ணம் அநாலம்ப³நம் இவ - ஶப்³தா³த் அஸ்த்யேவ தத்ராலம்ப³நம் , தத்து ந ஜ்ஞாயதே இத்யபி⁴ப்ராய: । யத்து தத் அஜ்ஞாயமாநமாலம்ப³நம் , தத் ஸர்வநாம்நா கேநேதி ப்ருச்ச்²யதே, அந்யதா² ப²லப்ராப்தேரஸம்ப⁴வாத் ; யேநாவஷ்டம்பே⁴ந ஆக்ரமேண யஜமாந: கர்மப²லம் ப்ரதிபத்³யமாந: அதிமுச்யதே, கிம் ததி³தி ப்ரஶ்நவிஷய: ; கேந ஆக்ரமேண யஜமாந: ஸ்வர்க³ம் லோகமாக்ரமத இதி — ஸ்வர்க³ம் லோகம் ப²லம் ப்ராப்நோதி அதிமுச்யத இத்யர்த²: । ப்³ரஹ்மணா ருத்விஜா மநஸா சந்த்³ரேணேத்யக்ஷரந்யாஸ: பூர்வவத் । தத்ராத்⁴யாத்மம் யஜ்ஞஸ்ய யஜமாநஸ்ய யதி³த³ம் ப்ரஸித்³த⁴ம் மந:, ஸோ(அ)ஸௌ சந்த்³ர: அதி⁴தை³வம் ; மநோ(அ)த்⁴யாத்மம் சந்த்³ரமா அதி⁴தை³வதமிதி ஹி ப்ரஸித்³த⁴ம் ; ஸ ஏவ சந்த்³ரமா ப்³ரஹ்மா ருத்விக் தேந — அதி⁴பூ⁴தம் ப்³ரஹ்மண: பரிச்சி²ந்நம் ரூபம் அத்⁴யாத்மம் ச மநஸ: ஏதத் த்³வயம் அபரிச்சி²ந்நேந சந்த்³ரமஸோ ரூபேண பஶ்யதி ; தேந சந்த்³ரமஸா மநஸா அவலம்ப³நேந கர்மப²லம் ஸ்வர்க³ம் லோகம் ப்ராப்நோதி அதிமுச்யதே இத்யபி⁴ப்ராய: । இதீத்யுபஸம்ஹாரார்த²ம் வசநம் ; இத்யேவம் ப்ரகாரா ம்ருத்யோரதிமோக்ஷா: ; ஸர்வாணி ஹி த³ர்ஶநப்ரகாராணி யஜ்ஞாங்க³விஷயாண்யஸ்மிந்நவஸரே உக்தாநீதி க்ருத்வா உபஸம்ஹார: — இத்யதிமோக்ஷா: — ஏவம் ப்ரகாரா அதிமோக்ஷா இத்யர்த²: । அத² ஸம்பத³: அத² அது⁴நா ஸம்பத³ உச்யந்தே । ஸம்பந்நாம கேநசித்ஸாமாந்யேந அக்³நிஹோத்ராதீ³நாம் கர்மணாம் ப²லவதாம் தத்ப²லாய ஸம்பாத³நம் , ஸம்பத்ப²லஸ்யைவ வா ; ஸர்வோத்ஸாஹேந ப²லஸாத⁴நாநுஷ்டா²நே ப்ரயதமாநாநாம் கேநசித்³வைகு³ண்யேநாஸம்ப⁴வ: ; தத் இதா³நீமாஹிதாக்³நி: ஸந் யத்கிஞ்சித்கர்ம அக்³நிஹோத்ராதீ³நாம் யதா²ஸம்ப⁴வமாதா³ய ஆலம்ப³நீக்ருத்ய கர்மப²லவித்³வத்தாயாம் ஸத்யாம் யத்கர்மப²லகாமோ ப⁴வதி, ததே³வ ஸம்பாத³யதி ; அந்யதா² ராஜஸூயாஶ்வமேத⁴புருஷமேத⁴ஸர்வமேத⁴லக்ஷணாநாமதி⁴க்ருதாநாம் த்ரைவர்ணிகாநாமபி அஸம்ப⁴வ: — தேஷாம் தத்பாட²: ஸ்வாத்⁴யாயார்த² ஏவ கேவல: ஸ்யாத் , யதி³ தத்ப²லப்ராப்த்யுபாய: கஶ்சந ந ஸ்யாத் ; தஸ்மாத் தேஷாம் ஸம்பதை³வ தத்ப²லப்ராப்தி:, தஸ்மாத்ஸம்பதா³மபி ப²லவத்த்வம் , அத: ஸம்பத³ம் ஆரப்⁴யந்தே ॥

யாஜ்ஞவல்க்யேதி ஹோவாச கதிபி⁴ரயமத்³யர்க்³பி⁴ர்ஹோதாஸ்மிந்யஜ்ஞே கரிஷ்யதீதி திஸ்ருபி⁴ரிதி கதமாஸ்தாஸ்திஸ்ர இதி புரோநுவாக்யா ச யாஜ்யா ச ஶஸ்யைவ த்ருதீயா கிம் தாபி⁴ர்ஜயதீதி யத்கிஞ்சேத³ம் ப்ராணப்⁴ருதி³தி ॥ 7 ॥

யாஜ்ஞவல்க்யேதி ஹோவாச அபி⁴முகீ²கரணாய । கதிபி⁴ரயமத்³யர்க்³பி⁴ர்ஹோதாஸ்மிந்யஜ்ஞே — கதிபி⁴: கதிஸங்க்²யாபி⁴: ருக்³பி⁴: ருக்³ஜாதிபி⁴:, அயம் ஹோதா ருத்விக் , அஸ்மிந்யஜ்ஞே கரிஷ்யதி ஶஸ்த்ரம் ஶம்ஸதி ; ஆஹ இதர: — திஸ்ருபி⁴: ருக்³ஜாதிபி⁴: — இதி — உக்தவந்தம் ப்ரத்யாஹ இதர: — கதமாஸ்தாஸ்திஸ்ர இதி ; ஸங்க்²யேயவிஷயோ(அ)யம் ப்ரஶ்ந:, பூர்வஸ்து ஸங்க்²யாவிஷய: । புரோநுவாக்யா ச — ப்ராக்³யாக³காலாத் யா: ப்ரயுஜ்யந்தே ருச:, ஸா ருக்³ஜாதி: புரோநுவாக்யேத்யுச்யதே ; யாகா³ர்த²ம் யா: ப்ரயுஜ்யந்தே ருச: ஸா ருக்³ஜாதி: யாஜ்யா ; ஶஸ்த்ரார்த²ம் யா: ப்ரயுஜ்யந்தே ருச: ஸா ருக்³ஜாதி: ஶஸ்யா ; ஸர்வாஸ்து யா: காஶ்சந ருச:, தா: ஸ்தோத்ரியா வா அந்யா வா ஸர்வா ஏதாஸ்வேவ திஸ்ருஷு ருக்³ஜாதிஷ்வந்தர்ப⁴வந்தி । கிம் தாபி⁴ர்ஜயதீதி யத்கிஞ்சேத³ம் ப்ராணப்⁴ருதி³தி — அதஶ்ச ஸங்க்²யாஸாமாந்யாத் யத்கிஞ்சித்ப்ராணப்⁴ருஜ்ஜாதம் , தத்ஸர்வம் ஜயதி தத்ஸர்வம் ப²லஜாதம் ஸம்பாத³யதி ஸங்க்²யாதி³ஸாமாந்யேந ॥

யாஜ்ஞவல்க்யேதி ஹோவாச கத்யயமத்³யாத்⁴வர்யுரஸ்மிந்யஜ்ஞ ஆஹுதீர்ஹோஷ்யதீதி திஸ்ர இதி கதமாஸ்தாஸ்திஸ்ர இதி யா ஹுதா உஜ்ஜ்வலந்தி யா ஹுதா அதிநேத³ந்தே யா ஹுதா அதி⁴ஶேரதே கிம் தாபி⁴ர்ஜயதீதி யா ஹுதா உஜ்ஜ்வலந்தி தே³வலோகமேவ தாபி⁴ர்ஜயதி தீ³ப்யத இவ ஹி தே³வலோகோ யா ஹுதா அதிநேத³ந்தே பித்ருலோகமேவ தாபி⁴ர்ஜயத்யதீவ ஹி பித்ருலோகோ யா ஹுதா அதி⁴ஶேரதே மநுஷ்யலோகமேவ தாபி⁴ர்ஜயத்யத⁴ இவ ஹி மநுஷ்யலோக: ॥ 8 ॥

யாஜ்ஞவல்க்யேதி ஹோவாசேதி பூர்வவத் । கத்யயமத்³யாத்⁴வர்யுரஸ்மிந்யஜ்ஞ ஆஹுதீர்ஹோஷ்யதீதி — கதி ஆஹுதிப்ரகாரா: ? திஸ்ர இதி ; கதமாஸ்தாஸ்திஸ்ர இதி பூர்வவத் । இதர ஆஹ — யா ஹுதா உஜ்ஜ்வலந்தி ஸமிதா³ஜ்யாஹுதய:, யா ஹுதா அதிநேத³ந்தே அதீவ ஶப்³த³ம் குர்வந்தி மாம்ஸாத்³யாஹுதய:, யா ஹுதா அதி⁴ஶேரதே அதி⁴ அதோ⁴ க³த்வா பூ⁴மே: அதி⁴ஶேரதே பய:ஸோமாஹுதய: । கிம் தாபி⁴ர்ஜயதீதி ; தாபி⁴ரேவம் நிர்வர்திதாபி⁴ராஹுதிபி⁴: கிம் ஜயதீதி ; யா ஆஹுதயோ ஹுதா உஜ்ஜ்வலந்தி உஜ்ஜ்வலநயுக்தா ஆஹுதயோ நிர்வர்திதா: — ப²லம் ச தே³வலோகாக்²யம் உஜ்ஜ்வலமேவ ; தேந ஸாமாந்யேந யா மயைதா உஜ்ஜ்வலந்த்ய ஆஹுதயோ நிர்வர்த்யமாநா:, தா ஏதா: — ஸாக்ஷாத்³தே³வலோகஸ்ய கர்மப²லஸ்ய ரூபம் தே³வலோகாக்²யம் ப²லமேவ மயா நிர்வர்த்யதே — இத்யேவம் ஸம்பாத³யதி । யா ஹுதா அதிநேத³ந்தே ஆஹுதய:, பித்ருலோகமேவ தாபி⁴ர்ஜயதி, குத்ஸிதஶப்³த³கர்த்ருத்வஸாமாந்யேந ; பித்ருலோகஸம்ப³த்³தா⁴யாம் ஹி ஸம்யமிந்யாம் புர்யாம் வைவஸ்வதேந யாத்யமாநாநாம் ‘ஹா ஹதா: ஸ்ம, முஞ்ச முஞ்ச’ இதி ஶப்³தோ³ ப⁴வதி ; ததா² அவதா³நாஹுதய: ; தேந பித்ருலோகஸாமாந்யாத் , பித்ருலோக ஏவ மயா நிர்வர்த்யதே - இதி ஸம்பாத³யதி । யா ஹுதா அதி⁴ஶேரதே, மநுஷ்யலோகமேவ தாபி⁴ர்ஜயதி, பூ⁴ம்யுபரிஸம்ப³ந்த⁴ஸாமாந்யாத் ; அத⁴ இவ ஹி அத⁴ ஏவ ஹி மநுஷ்யலோக உபரிதநாந் ஸாத்⁴யாந் லோகாநபேக்ஷ்ய, அத²வா அதோ⁴க³மநமபேக்ஷ்ய ; அத: மநுஷ்யலோக ஏவ மயா நிர்வர்த்யதே — இதி ஸம்பாத³யதி பய:ஸோமாஹுதிநிர்வர்தநகாலே ॥

யாஜ்ஞவல்க்யேதி ஹோவாச கதிபி⁴ரயமத்³ய ப்³ரஹ்மா யஜ்ஞம் த³க்ஷிணதோ தே³வதாபி⁴ர்கோ³பாயதீத்யேகயேதி கதமா ஸைகேதி மம ஏவேத்யநந்தம் வை மநோ(அ)நந்தா விஶ்வே தே³வா அநந்தமேவ ஸ தேந லோகம் ஜயதி ॥ 9 ॥

யாஜ்ஞவல்க்யேதி ஹோவாசேதி பூர்வவத் । அயம் ருத்விக் ப்³ரஹ்மா த³க்ஷிணதோ ப்³ரஹ்மா ஆஸநே ஸ்தி²த்வா யஜ்ஞம் கோ³பாயதி । கதிபி⁴ர்தே³வதாபி⁴ர்கோ³பாயதீதி ப்ராஸங்கி³கமேதத்³ப³ஹுவசநம் — ஏகயா ஹி தே³வதயா கோ³பாயத்யஸௌ ; ஏவம் ஜ்ஞாதே ப³ஹுவசநேந ப்ரஶ்நோ நோபபத்³யதே ஸ்வயம் ஜாநத: ; தஸ்மாத் பூர்வயோ: கண்டி³கயோ: ப்ரஶ்நப்ரதிவசநேஷு — கதிபி⁴: கதி திஸ்ருபி⁴: திஸ்ர: — இதி ப்ரஸங்க³ம் த்³ருஷ்ட்வா இஹாபி ப³ஹுவசநேநைவ ப்ரஶ்நோபக்ரம: க்ரியதே ; அத²வா ப்ரதிவாதி³வ்யாமோஹார்த²ம் ப³ஹுவசநம் । இதர ஆஹ — ஏகயேதி ; ஏகா ஸா தே³வதா, யயா த³க்ஷிணத: ஸ்தி²த்வா ப்³ரஹ்ம ஆஸநே யஜ்ஞம் கோ³பாயதி । கதமா ஸைகேதி — மந ஏவேதி, மந: ஸா தே³வதா ; மநஸா ஹி ப்³ரஹ்மா வ்யாப்ரியதே த்⁴யாநேநைவ, ‘தஸ்ய யஜ்ஞஸ்ய மநஶ்ச வாக்ச வர்தநீ தயோரந்யதராம் மநஸா ஸம்ஸ்கரோதி ப்³ரஹ்மா’ (சா². உ. 4 । 16 । 1), (சா². உ. 4 । 16 । 2) இதி ஶ்ருத்யந்தராத் ; தேந மந ஏவ தே³வதா, தயா மநஸா ஹி கோ³பாயதி ப்³ரஹ்மா யஜ்ஞம் । தச்ச மந: வ்ருத்திபே⁴தே³நாநந்தம் ; வை - ஶப்³த³: ப்ரஸித்³தா⁴வத்³யோதநார்த²: ; ப்ரஸித்³த⁴ம் மநஸ ஆநந்த்யம் ; ததா³நந்த்யாபி⁴மாநிநோ தே³வா: ; அநந்தா வை விஶ்வே தே³வா: — ‘ஸர்வே தே³வா யத்ரைகம் ப⁴வந்தி’ இத்யாதி³ஶ்ருத்யந்தராத் ; தேந ஆநந்த்யஸாமாந்யாத் அநந்தமேவ ஸ தேந லோகம் ஜயதி ॥

யாஜ்ஞவல்க்யேதி ஹோவாச கத்யயமத்³யோத்³கா³தாஸ்மிந்யஜ்ஞே ஸ்தோத்ரியா: ஸ்தோஷ்யதீதி திஸ்ர இதி கதமாஸ்தாஸ்திஸ்ர இதி புரோநுவாக்யா ச யாஜ்யா ச ஶஸ்யைவ த்ருதீயா கதமாஸ்தா யா அத்⁴யாத்மமிதி ப்ராண ஏவ புரோநுவாக்யாபாநோ யாஜ்யா வ்யாந: ஶஸ்யா கிம் தாபி⁴ர்ஜயதீதி ப்ருதி²வீலோகமேவ புரோநுவாக்யயா ஜயத்யந்தரிக்ஷலோகம் யாஜ்யயா த்³யுலோகம் ஶஸ்யயா ததோ ஹ ஹோதாஶ்வல உபரராம ॥ 10 ॥

யாஜ்ஞவல்க்யேதி ஹோவாசேதி பூர்வவத் । கதி ஸ்தோத்ரியா: ஸ்தோஷ்யதீதி அயமுத்³கா³தா । ஸ்தோத்ரியா நாம ருக் ஸாமஸமுதா³ய: கதிபயாநாம்ருசாம் । ஸ்தோத்ரியா வா ஶஸ்யா வா யா: காஶ்சந ருச:, தா: ஸர்வாஸ்திஸ்ர ஏவேத்யாஹ ; தாஶ்ச வ்யாக்²யாதா: — புரோநுவாக்யா ச யாஜ்யா ச ஶஸ்யைவ த்ருதீயேதி । தத்ர பூர்வமுக்தம் — யத்கிஞ்சேத³ம் ப்ராணப்⁴ருத்ஸர்வம் யஜதீதி தத் கேந ஸாமாந்யேநேதி ; உச்யதே — கதமாஸ்தாஸ்திஸ்ர ருச: யா அத்⁴யாத்மம் ப⁴வந்தீதி ; ப்ராண ஏவ புரோநுவாக்யா, ப - ஶப்³த³ஸாமாந்யாத் ; அபாநோ யாஜ்யா, ஆநந்தர்யாத் — அபாநேந ஹி ப்ரத்தம் ஹவி: தே³வதா க்³ரஸந்தி, யாக³ஶ்ச ப்ரதா³நம் ; வ்யாந: ஶஸ்யா — ‘அப்ராணந்நநபாநந்ந்ருசமபி⁴வ்யாஹரதி’ (சா². உ. 1 । 3 । 4) இதி ஶ்ருத்யந்தராத் । கிம் தாபி⁴ர்ஜயதீதி வ்யாக்²யாதம் । தத்ர விஶேஷஸம்ப³ந்த⁴ஸாமாந்யமநுக்தமிஹோச்யதே, ஸர்வமந்யத்³வ்யாக்²யாதம் ; லோகஸம்ப³ந்த⁴ஸாமாந்யேந ப்ருதி²வீலோகமேவ புரோநுவாக்யயா ஜயதி ; அந்தரிக்ஷலோகம் யாஜ்யயா, மத்⁴யமத்வஸாமாந்யாத் ; த்³யுலோகம் ஶஸ்யயா ஊர்த்⁴வத்வஸாமாந்யாத் । ததோ ஹ தஸ்மாத் ஆத்மந: ப்ரஶ்நநிர்ணயாத் அஸௌ ஹோதா அஶ்வல உபரராம — நாயம் அஸ்மத்³கோ³சர இதி ॥
இதி த்ருதீயாத்⁴யாயஸ்ய ப்ரத²மம் ப்³ராஹ்மணம் ॥

த்³விதீயம் ப்³ராஹ்மணம்

ஆக்²யாயிகாஸம்ப³ந்த⁴: ப்ரஸித்³த⁴ ஏவ । ம்ருத்யோரதிமுக்திர்வ்யாக்²யாதா காலலக்ஷணாத் கர்மலக்ஷணாச்ச ; க: புநரஸௌ ம்ருத்யு:, யஸ்மாத் அதிமுக்திர்வ்யாக்²யாதா ? ஸ ச ஸ்வாபா⁴விகாஜ்ஞாநஸங்கா³ஸ்பத³: அத்⁴யாத்மாதி⁴பூ⁴தவிஷயபரிச்சி²ந்ந: க்³ரஹாதிக்³ரஹலக்ஷணோ ம்ருத்யு: । தஸ்மாத்பரிச்சி²ந்நரூபாந்ம்ருத்யோரதிமுக்தஸ்ய ரூபாணி அக்³ந்யாதி³த்யாதீ³நி உத்³கீ³த²ப்ரகரணே வ்யாக்²யாதாநி ; அஶ்வலப்ரஶ்நே ச தத்³க³தோ விஶேஷ: கஶ்சித் ; தச்ச ஏதத் கர்மணாம் ஜ்ஞாநஸஹிதாநாம் ப²லம் । ஏதஸ்மாத்ஸாத்⁴யஸாத⁴நரூபாத்ஸம்ஸாராந்மோக்ஷ: கர்தவ்ய இத்யத: ப³ந்த⁴நரூபஸ்ய ம்ருத்யோ: ஸ்வரூபமுச்யதே ; ப³த்³த⁴ஸ்ய ஹி மோக்ஷ: கர்தவ்ய: । யத³பி அதிமுக்தஸ்ய ஸ்வரூபமுக்தம் , தத்ராபி க்³ரஹாதிக்³ரஹாப்⁴யாமவிநிர்முக்த ஏவ ம்ருத்யுரூபாப்⁴யாம் ; ததா² சோக்தம் — ‘அஶநாயா ஹி ம்ருத்யு:’ (ப்³ரு. உ. 1 । 2 । 1) ; ‘ஏஷ ஏவ ம்ருத்யு:’ (ஶ. ப்³ரா. 10 । 5 । 2 । 3) இதி ஆதி³த்யஸ்த²ம் புருஷமங்கீ³க்ருத்ய ஆஹ, ‘ஏகோ ம்ருத்யுர்ப³ஹவா’ (ஶ. ப்³ரா. 10 । 5 । 2 । 16) இதி ச ; ததா³த்மபா⁴வாபந்நோ ஹி ம்ருத்யோராப்திமதிமுச்யத இத்யுச்யதே ; ந ச தத்ர க்³ரஹாதிக்³ரஹௌ ம்ருத்யுரூபௌ ந ஸ்த: ; ‘அதை²தஸ்ய மநஸோ த்³யௌ: ஶரீரம் ஜ்யோதீரூபமஸாவாதி³த்ய:’ (ப்³ரு. உ. 1 । 5 । 12) ‘மநஶ்ச க்³ரஹ: ஸ காமேநாதிக்³ராஹேண க்³ருஹீத:’ (ப்³ரு. உ. 3 । 2 । 7) இதி வக்ஷ்யதி — ‘ப்ராணோ வை க்³ரஹ: ஸோ(அ)பாநேநாதிக்³ராஹேண’ (ப்³ரு. உ. 3 । 2 । 2) இதி, ‘வாக்³வை க்³ரஹ: ஸ நாம்நாதிக்³ராஹேண’ (ப்³ரு. உ. 3 । 2 । 3) இதி ச । ததா² த்ர்யந்நவிபா⁴கே³ வ்யாக்²யாதமஸ்மாபி⁴: । ஸுவிசாரிதம் சைதத் — யதே³வ ப்ரவ்ருத்திகாரணம் , ததே³வ நிவ்ருத்திகாரணம் ந ப⁴வதீதி ॥
கேசித்து ஸர்வமேவ நிவ்ருத்திகாரணம் மந்யந்தே ; அத: காரணாத் — பூர்வஸ்மாத்பூர்வஸ்மாத் ம்ருத்யோர்முச்யதே உத்தரமுத்தரம் ப்ரதிபத்³யமாந: — வ்யாவ்ருத்த்யர்த²மேவ ப்ரதிபத்³யதே, ந து தாத³ர்த்²யம் — இத்யத: ஆத்³வைதக்ஷயாத் ஸர்வம் ம்ருத்யு:, த்³வைதக்ஷயே து பரமார்த²தோ ம்ருத்யோராப்திமதிமுச்யதே ; அதஶ்ச ஆபேக்ஷிகீ கௌ³ணீ முக்திரந்தராலே । ஸர்வமேதத் ஏவம் அபா³ர்ஹதா³ரண்யகம் । நநு ஸர்வைகத்வம் மோக்ஷ:, ‘தஸ்மாத்தத்ஸர்வமப⁴வத்’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 10) இதி ஶ்ருதே: — பா³ட⁴ம் ப⁴வத்யேதத³பி ; ந து ‘க்³ராமகாமோ யஜேத’ (தை. ஆ. 12 । 10 । 4) ‘பஶுகாமோ யஜேத’ (தை. ஆ. 16 । 12 । 8) இத்யாதி³ஶ்ருதீநாம் தாத³ர்த்²யம் ; யதி³ ஹி அத்³வைதார்த²த்வமேவ ஆஸாம் , க்³ராமபஶுஸ்வர்கா³த்³யர்த²த்வம் நாஸ்தீதி க்³ராமபஶுஸ்வர்கா³த³யோ ந க்³ருஹ்யேரந் ; க்³ருஹ்யந்தே து கர்மப²லவைசித்ர்யவிஶேஷா: ; யதி³ ச வைதி³காநாம் கர்மணாம் தாத³ர்த்²யமேவ, ஸம்ஸார ஏவ நாப⁴விஷ்யத் । அத² தாத³ர்த்²யே(அ)பி அநுநிஷ்பாதி³தபதா³ர்த²ஸ்வபா⁴வ: ஸம்ஸார இதி சேத் , யதா² ச ரூபத³ர்ஶநார்த² ஆலோகே ஸர்வோ(அ)பி தத்ரஸ்த²: ப்ரகாஶ்யத ஏவ — ந, ப்ரமாணாநுபபத்தே: ; அத்³வைதார்த²த்வே வைதி³காநாம் கர்மணாம் வித்³யாஸஹிதாநாம் , அந்யஸ்யாநுநிஷ்பாதி³தத்வே ப்ரமாணாநுபபத்தி: — ந ப்ரத்யக்ஷம் , நாநுமாநம் , அத ஏவ ச ந ஆக³ம: । உப⁴யம் ஏகேந வாக்யேந ப்ரத³ர்ஶ்யத இதி சேத் , குல்யாப்ரணயநாலோகாதி³வத் — தந்நைவம் , வாக்யத⁴ர்மாநுபபத்தே: ; ந ச ஏகவாக்யக³தஸ்யார்த²ஸ்ய ப்ரவ்ருத்திநிவ்ருத்திஸாத⁴நத்வமவக³ந்தும் ஶக்யதே ; குல்யாப்ரணயநாலோகாதௌ³ அர்த²ஸ்ய ப்ரத்யக்ஷத்வாத³தோ³ஷ: । யத³ப்யுச்யதே — மந்த்ரா அஸ்மிந்நர்தே² த்³ருஷ்டா இதி — அயமேவ து தாவத³ர்த²: ப்ரமாணாக³ம்ய: ; மந்த்ரா: புந: கிமஸ்மிந்நர்தே² ஆஹோஸ்வித³ந்யஸ்மிந்நர்தே² இதி ம்ருக்³யமேதத் । தஸ்மாத்³க்³ரஹாதிக்³ரஹலக்ஷணோ ம்ருத்யு: ப³ந்த⁴:, தஸ்மாத் மோக்ஷோ வக்தவ்ய இத்யத இத³மாரப்⁴யதே । ந ச ஜாநீமோ விஷயஸம்ப³ந்தா⁴விவ அந்தராலே(அ)வஸ்தா²நம் அர்த⁴ஜரதீயம் கௌஶலம் । யத்து ம்ருத்யோரதிமுச்யதே இத்யுக்த்வா க்³ரஹாதிக்³ரஹாவுச்யேதே, தத்து அர்த²ஸம்ப³ந்தா⁴த் ; ஸர்வோ(அ)யம் ஸாத்⁴யஸாத⁴நலக்ஷணோ ப³ந்த⁴:, க்³ரஹாதிக்³ரஹாவிநிர்மோகாத் ; நிக³டே³ ஹி நிர்ஜ்ஞாதே நிக³டி³தஸ்ய மோக்ஷாய யத்ந: கர்தவ்யோ ப⁴வதி । தஸ்மாத் தாத³ர்த்²யேந ஆரம்ப⁴: ॥

அத² ஹைநம் ஜாரத்காரவ ஆர்தபா⁴க³: பப்ரச்ச² யாஜ்ஞவல்க்யேதி ஹோவாச கதி க்³ரஹா: கத்யதிக்³ரஹா இதி । அஷ்டௌ க்³ரஹா அஷ்டாவதிக்³ரஹா இதி யே தே(அ)ஷ்டௌ க்³ரஹா அஷ்டாவதிக்³ரஹா: கதமே த இதி ॥ 1 ॥

அத² ஹைநம் — ஹ - ஶப்³த³ ஐதிஹ்யார்த²: ; அத² அநந்தரம் அஶ்வலே உபரதே ப்ரக்ருதம் யாஜ்ஞவல்க்யம் ஜரத்காருகோ³த்ரோ ஜாரத்காரவ: ருதபா⁴க³ஸ்யாபத்யம் ஆர்தபா⁴க³: பப்ரச்ச² ; யாஜ்ஞவல்க்யேதி ஹோவாசேதி அபி⁴முகீ²கரணாய ; பூர்வவத்ப்ரஶ்ந: — கதி க்³ரஹா: கத்யதிக்³ரஹா இதி । இதி - ஶப்³தோ³ வாக்யபரிஸமாப்த்யர்த²: । தத்ர நிர்ஜ்ஞாதேஷு வா க்³ரஹாதிக்³ரஹேஷு ப்ரஶ்ந: ஸ்யாத் , அநிர்ஜ்ஞாதேஷு வா ; யதி³ தாவத் க்³ரஹா அதிக்³ரஹாஶ்ச நிர்ஜ்ஞாதா:, ததா³ தத்³க³தஸ்யாபி கு³ணஸ்ய ஸங்க்²யாயா நிர்ஜ்ஞாதத்வாத் கதி க்³ரஹா: கத்யதிக்³ரஹா இதி ஸங்க்²யாவிஷய: ப்ரஶ்நோ நோபபத்³யதே ; அத² அநிர்ஜ்ஞாதா: ததா³ ஸங்க்²யேயவிஷயப்ரஶ்ந இதி கே க்³ரஹா: கே(அ)திக்³ரஹா இதி ப்ரஷ்டவ்யம் , ந து கதி க்³ரஹா: கத்யதிக்³ரஹா இதி ப்ரஶ்ந: ; அபி ச நிர்ஜ்ஞாதஸாமாந்யகேஷு விஶேஷவிஜ்ஞாநாய ப்ரஶ்நோ ப⁴வதி — யதா² கதமே(அ)த்ர கடா²: கதமே(அ)த்ர காலாபா இதி ; ந சாத்ர க்³ரஹாதிக்³ரஹா நாம பதா³ர்தா²: கேசந லோகே ப்ரஸித்³தா⁴:, யேந விஶேஷார்த²: ப்ரஶ்ந: ஸ்யாத் ; நநு ச ‘அதிமுச்யதே’ (ப்³ரு. உ. 3 । 1 । 3), (ப்³ரு. உ. 3 । 1 । 4), (ப்³ரு. உ. 3 । 1 । 5) இத்யுக்தம் , க்³ரஹக்³ருஹீதஸ்ய ஹி மோக்ஷ:, ‘ஸ முக்தி: ஸாதிமுக்தி:’ (ப்³ரு. உ. 3 । 1 । 3), (ப்³ரு. உ. 3 । 1 । 4), (ப்³ரு. உ. 3 । 1 । 5), (ப்³ரு. உ. 3 । 1 । 6) இதி ஹி த்³விருக்தம் , தஸ்மாத்ப்ராப்தா க்³ரஹா அதிக்³ரஹாஶ்ச — நநு தத்ராபி சத்வாரோ க்³ரஹா அதிக்³ரஹாஶ்ச நிர்ஜ்ஞாதா: வாக்சக்ஷு:ப்ராணமநாம்ஸி, தத்ர கதீதி ப்ரஶ்நோ நோபபத்³யதே நிர்ஜ்ஞாதத்வாத் — ந, அநவதா⁴ரணார்த²த்வாத் ; ந ஹி சதுஷ்ட்வம் தத்ர விவக்ஷிதம் ; இஹ து க்³ரஹாதிக்³ரஹத³ர்ஶநே அஷ்டத்வகு³ணவிவக்ஷயா கதீதி ப்ரஶ்ந உபபத்³யத ஏவ ; தஸ்மாத் ‘ஸ முக்தி: ஸாதிமுக்தி:’ (ப்³ரு. உ. 3 । 1 । 3), (ப்³ரு. உ. 3 । 1 । 4), (ப்³ரு. உ. 3 । 1 । 5), (ப்³ரு. உ. 3 । 1 । 6) இதி முக்த்யதிமுக்தீ த்³விருக்தே ; க்³ரஹாதிக்³ரஹா அபி ஸித்³தா⁴: । அத: கதிஸங்க்²யாகா க்³ரஹா:, கதி வா அதிக்³ரஹா: இதி ப்ருச்ச²தி । இதர ஆஹ — அஷ்டௌ க்³ரஹா அஷ்டாவதிக்³ரஹா இதி । யே தே அஷ்டௌ க்³ரஹா அபி⁴ஹிதா:, கதமே தே நியமேந க்³ரஹீதவ்யா இதி ॥

ப்ராணோ வை க்³ரஹ: ஸோ(அ)பாநேநாதிக்³ராஹேண க்³ருஹீதோ(அ)பாநேந ஹி க³ந்தா⁴ஞ்ஜிக்⁴ரதி ॥ 2 ॥

தத்ர ஆஹ — ப்ராணோ வை க்³ரஹ: — ப்ராண இதி க்⁴ராணமுச்யதே, ப்ரகரணாத் ; வாயுஸஹித: ஸ: ; அபாநேநேதி க³ந்தே⁴நேத்யேதத் ; அபாநஸசிவத்வாத் அபாநோ க³ந்த⁴ உச்யதே ; அபாநோபஹ்ருதம் ஹி க³ந்த⁴ம் க்⁴ராணேந ஸர்வோ லோகோ ஜிக்⁴ரதி ; ததே³தது³ச்யதே — அபாநேந ஹி க³ந்தா⁴ஞ்ஜிக்⁴ரதீதி ॥
வாக்³வை க்³ரஹ: ஸ நாம்நாதிக்³ராஹேண க்³ருஹீதோ வாசா ஹி நாமாந்யபி⁴வத³தி ॥ 3 ॥
ஜிஹ்வா வை க்³ரஹ: ஸ ரஸேநாதிக்³ராஹேண க்³ருஹீதோ ஜிஹ்வயா ஹி ரஸாந்விஜாநாதி ॥ 4 ॥
சக்ஷுர்வை க்³ரஹ: ஸ ரூபேணாதிக்³ராஹேண க்³ருஹீதஶ்சக்ஷுஷா ஹி ரூபாணி பஶ்யதி ॥ 5 ॥
ஶ்ரோத்ரம் வை க்³ரஹ: ஸ ஶப்³தே³நாதிக்³ராஹேண க்³ருஹீத: ஶ்ரோத்ரேண ஹி ஶப்³தா³ஞ்ஶ்ருணோதி ॥ 6 ॥
மநோ வை க்³ரஹ: ஸ காமேநாதிக்³ராஹேண க்³ருஹீதோ மநஸா ஹி காமாந்காமயதே ॥ 7 ॥
ஹஸ்தௌ வை க்³ரஹ: ஸ கர்மணாதிக்³ராஹேண க்³ருஹீதோ ஹஸ்தாப்⁴யாம் ஹி கர்ம கரோதி ॥ 8 ॥

த்வக்³வை க்³ரஹ: ஸ ஸ்பர்ஶேநாதிக்³ராஹேண க்³ருஹீதஸ்த்வசா ஹி ஸ்பர்ஶாந்வேத³யத இத்யேதே(அ)ஷ்டௌ க்³ரஹா அஷ்டாவதிக்³ரஹா: ॥ 9 ॥

வாக்³வை க்³ரஹ: — வாசா ஹி அத்⁴யாத்மபரிச்சி²ந்நயா ஆஸங்க³விஷயாஸ்பத³யா அஸத்யாந்ருதாஸப்⁴யபீ³ப⁴த்ஸாதி³வசநேஷு வ்யாப்ருதயா க்³ருஹீதோ லோக: அபஹ்ருத:, தேந வாக் க்³ரஹ: ; ஸ நாம்நாதிக்³ராஹேண க்³ருஹீத: — ஸ: வாகா³க்²யோ க்³ரஹ:, நாம்நா வக்தவ்யேந விஷயேண, அதிக்³ராஹேண । அதிக்³ராஹேணேதி தை³ர்க்⁴யம் சா²ந்த³ஸம் ; வக்தவ்யார்தா² ஹி வாக் ; தேந வக்தவ்யேநார்தே²ந தாத³ர்த்²யேந ப்ரயுக்தா வாக் தேந வஶீக்ருதா ; தேந தத்கார்யமக்ருத்வா நைவ தஸ்யா மோக்ஷ: ; அத: நாம்நாதிக்³ராஹேண க்³ருஹீதா வாகி³த்யுச்யதே ; வக்தவ்யாஸங்கே³ந ப்ரவ்ருத்தா ஸர்வாநர்தை²ர்யுஜ்யதே । ஸமாநமந்யத் । இத்யேதே த்வக்பர்யந்தா அஷ்டௌ க்³ரஹா: ஸ்பர்ஶபர்யந்தாஶ்சைதே அஷ்டாவதிக்³ரஹா இதி ॥

யாஜ்ஞவல்க்யேதி ஹோவாச யதி³த³ம் ஸர்வம் ம்ருத்யோரந்நம் கா ஸ்வித்ஸா தே³வதா யஸ்யா ம்ருத்யுரந்நமித்யக்³நிர்வை ம்ருத்யு: ஸோ(அ)பாமந்நமப புநர்ம்ருத்யும் ஜயதி ॥ 10 ॥

உபஸம்ஹ்ருதேஷு க்³ரஹாதிக்³ரஹேஷ்வாஹ புந: — யாஜ்ஞவல்க்யேதி ஹோவாச । யதி³த³ம் ஸர்வம் ம்ருத்யோரந்நம் — யதி³த³ம் வ்யாக்ருதம் ஸர்வம் ம்ருத்யோரந்நம் , ஸர்வம் ஜாயதே விபத்³யேத ச க்³ரஹாதிக்³ரஹலக்ஷணேந ம்ருத்யுநா க்³ரஸ்தம் — கா ஸ்வித் கா நு ஸ்யாத் ஸா தே³வதா, யஸ்யா தே³வதாயா ம்ருத்யுரப்யந்நம் ப⁴வேத் — ‘ம்ருத்யுர்யஸ்யோபஸேசநம்’ (க. உ. 1 । 2 । 25) இதி ஶ்ருத்யந்தராத் । அயமபி⁴ப்ராய: ப்ரஷ்டு: — யதி³ ம்ருத்யோர்ம்ருத்யும் வக்ஷ்யதி, அநவஸ்தா² ஸ்யாத் ; அத² ந வக்ஷ்யதி, அஸ்மாத்³க்³ரஹாதிக்³ரஹலக்ஷணாந்ம்ருத்யோ: மோக்ஷ: நோபபத்³யதே ; க்³ரஹாதிக்³ரஹம்ருத்யுவிநாஶே ஹி மோக்ஷ: ஸ்யாத் ; ஸ யதி³ ம்ருத்யோரபி ம்ருத்யு: ஸ்யாத் ப⁴வேத் க்³ரஹாதிக்³ரஹலக்ஷணஸ்ய ம்ருத்யோர்விநாஶ: — அத: து³ர்வசநம் ப்ரஶ்நம் மந்வாந: ப்ருச்ச²தி ‘கா ஸ்வித்ஸா தே³வதா’ இதி । அஸ்தி தாவந்ம்ருத்யோர்ம்ருத்யு: ; நநு அநவஸ்தா² ஸ்யாத் — தஸ்யாப்யந்யோ ம்ருத்யுரிதி — நாநவஸ்தா², ஸர்வம்ருத்யோ: ம்ருத்ய்வந்தராநுபபத்தே: ; கத²ம் புநரவக³ம்யதே — அஸ்தி ம்ருத்யோர்ம்ருத்யுரிதி ? த்³ருஷ்டத்வாத் ; அக்³நிஸ்தாவத் ஸர்வஸ்ய த்³ருஷ்டோ ம்ருத்யு:, விநாஶகத்வாத் , ஸோ(அ)த்³பி⁴ர்ப⁴க்ஷ்யதே, ஸோ(அ)க்³நி: அபாமந்நம் , க்³ருஹாண தர்ஹி அஸ்தி ம்ருத்யோர்ம்ருத்யுரிதி ; தேந ஸர்வம் க்³ரஹாதிக்³ரஹஜாதம் ப⁴க்ஷ்யதே ம்ருத்யோர்ம்ருத்யுநா ; தஸ்மிந்ப³ந்த⁴நே நாஶிதே ம்ருத்யுநா ப⁴க்ஷிதே ஸம்ஸாராந்மோக்ஷ உபபந்நோ ப⁴வதி ; ப³ந்த⁴நம் ஹி க்³ரஹாதிக்³ரஹலக்ஷணமுக்தம் ; தஸ்மாச்ச மோக்ஷ உபபத்³யத இத்யேதத்ப்ரஸாதி⁴தம் । அத: ப³ந்த⁴மோக்ஷாய புருஷப்ரயாஸ: ஸப²லோ ப⁴வதி ; அதோ(அ)பஜயதி புநர்ம்ருத்யும் ॥

யாஜ்ஞவல்க்யேதி ஹோவாச யத்ராயம் புருஷோ ம்ரியத உத³ஸ்மாத்ப்ராணா: க்ராமந்த்யாஹோ3 நேதி நேதி ஹோவாச யாஜ்ஞவல்க்யோ(அ)த்ரைவ ஸமவநீயந்தே ஸ உச்ச்²வயத்யாத்⁴மாயத்யாத்⁴மாதோ ம்ருத: ஶேதே ॥ 11 ॥

பரேண ம்ருத்யுநா ம்ருத்யௌ ப⁴க்ஷிதே பரமாத்மத³ர்ஶநேந யோ(அ)ஸௌ முக்த: வித்³வாந் , ஸோ(அ)யம் புருஷ: யத்ர யஸ்மிந்காலே ம்ரியதே, உத் ஊர்த்⁴வம் , அஸ்மாத் ப்³ரஹ்மவிதோ³ ம்ரியமாணாத் , ப்ராணா: - வாகா³த³யோ க்³ரஹா: நாமாத³யஶ்சாதிக்³ரஹா வாஸநாரூபா அந்தஸ்தா²: ப்ரயோஜகா: — க்ராமந்த்யூர்த்⁴வம் உத்க்ராமந்தி, ஆஹோஸ்விந்நேதி । நேதி ஹோவாச யாஜ்ஞவல்க்ய: — நோத்க்ராமந்தி ; அத்ரைவ அஸ்மிந்நேவ பரேணாத்மநா அவிபா⁴க³ம் க³ச்ச²ந்தி விது³ஷி கார்யாணி கரணாநி ச ஸ்வயோநௌ பரப்³ரஹ்மஸதத்த்வே ஸமவநீயந்தே, ஏகீபா⁴வேந ஸமவஸ்ருஜ்யந்தே, ப்ரலீயந்த இத்யர்த²: — ஊர்மய இவ ஸமுத்³ரே । ததா² ச ஶ்ருத்யந்தரம் கலாஶப்³த³வாச்யாநாம் ப்ராணாநாம் பரஸ்மிந்நாத்மநி ப்ரலயம் த³ர்ஶயதி — ‘ஏவமேவாஸ்ய பரித்³ரஷ்டுரிமா: ஷோட³ஶ கலா: புருஷாயணா: புருஷம் ப்ராப்யாஸ்தம் க³ச்ச²ந்தி’ (ப்ர . உ. 6 । 5) இதி — பரேணாத்மநா அவிபா⁴க³ம் க³ச்ச²ந்தீதி த³ர்ஶிதம் । ந தர்ஹி ம்ருத: — ந ஹி ; ம்ருதஶ்ச அயம் — யஸ்மாத் ஸ உச்ச்²வயதி உச்சூ²நதாம் ப்ரதிபத்³யதே, ஆத்⁴மாயதி பா³ஹ்யேந வாயுநா பூர்யதே, த்³ருதிவத் , ஆத்⁴மாத: ம்ருத: ஶேதே நிஶ்சேஷ்ட: ; ப³ந்த⁴நநாஶே முக்தஸ்ய ந க்வசித்³க³மநமிதி வாக்யார்த²: ॥

யாஜ்ஞவல்க்யேதி ஹோவாச யத்ராயம் புருஷோ ம்ரியதே கிமேநம் ந ஜஹாதீதி நாமேத்யநந்தம் வை நாமாநந்தா விஶ்வே தே³வா அநந்தமேவ ஸதேந லோகம் ஜயதி ॥ 12 ॥

முக்தஸ்ய கிம் ப்ராணா ஏவ ஸமவநீயந்தே ? ஆஹோஸ்வித் தத்ப்ரயோஜகமபி ஸர்வம் ? அத² ப்ராணா ஏவ, ந தத்ப்ரயோஜகம் ஸர்வம் , ப்ரயோஜகே வித்³யமாநே புந: ப்ராணாநாம் ப்ரஸங்க³: ; அத² ஸர்வமேவ காமகர்மாதி³, ததோ மோக்ஷ உபபத்³யதே — இத்யேவமர்த²: உத்தர: ப்ரஶ்ந: । யாஜ்ஞவல்க்யேதி ஹோவாச — யத்ராயம் புருஷோ ம்ரியதே கிமேநம் ந ஜஹாதீதி ; ஆஹ இதர: — நாமேதி ; ஸர்வம் ஸமவநீயதே இத்யர்த²: ; நாமமாத்ரம் து ந லீயதே, ஆக்ருதிஸம்ப³ந்தா⁴த் ; நித்யம் ஹி நாம ; அநந்தம் வை நாம ; நித்யத்வமேவ ஆநந்த்யம் நாம்ந: । ததா³நந்த்யாதி⁴க்ருதா: அநந்தா வை விஶ்வே தே³வா: ; அநந்தமேவ ஸ தேந லோகம் ஜயதி — தந்நாமாநந்த்யாதி⁴க்ருதாந் விஶ்வாந்தே³வாந் ஆத்மத்வேநோபேத்ய தேந ஆநந்த்யத³ர்ஶநேந அநந்தமேவ லோகம் ஜயதி ॥

யாஜ்ஞவல்க்யேதி ஹோவாச யத்ராஸ்ய புருஷஸ்ய ம்ருதஸ்யாக்³நிம் வாக³ப்யேதி வாதம் ப்ராணஶ்சக்ஷுராதி³த்யம் மநஶ்சந்த்³ரம் தி³ஶ: ஶ்ரோத்ரம் ப்ருதி²வீம் ஶரீரமாகாஶமாத்மௌஷதீ⁴ர்லோமாநி வநஸ்பதீந்கேஶா அப்ஸு லோஹிதம் ச ரேதஶ்ச நிதீ⁴யதே க்வாயம் ததா³ புருஷோ ப⁴வதீத்யாஹர ஸோம்ய ஹஸ்தமார்தபா⁴கா³வாமேவைதஸ்ய வேதி³ஷ்யாவோ ந நாவேதத்ஸஜந இதி । தௌ ஹோத்க்ரம்ய மந்த்ரயாஞ்சக்ராதே தௌ ஹ யதூ³சது: கர்ம ஹைவ ததூ³சதுரத² யத்ப்ரஶஶம்ஸது: கர்ம ஹைவ தத்ப்ரஶஶம்ஸது: புண்யோ வை புண்யேந கர்மணா ப⁴வதி பாப: பாபேநேதி ததோ ஹ ஜாரத்காரவ ஆர்தபா⁴க³ உபரராம ॥ 13 ॥

க்³ரஹாதிக்³ரஹரூபம் ப³ந்த⁴நமுக்தம் ம்ருத்யுரூபம் ; தஸ்ய ச ம்ருத்யோ: ம்ருத்யுஸத்³பா⁴வாந்மோக்ஷஶ்சோபபத்³யதே ; ஸ ச மோக்ஷ: க்³ரஹாதிக்³ரஹரூபாணாமிஹைவ ப்ரலய:, ப்ரதீ³பநிர்வாணவத் ; யத்தத் க்³ரஹாதிக்³ரஹாக்²யம் ப³ந்த⁴நம் ம்ருத்யுரூபம் , தஸ்ய யத்ப்ரயோஜகம் தத்ஸ்வரூபநிர்தா⁴ரணார்த²மித³மாரப்⁴யதே — யாஜ்ஞவல்க்யேதி ஹோவாச ॥
அத்ர கேசித்³வர்ணயந்தி — க்³ரஹாதிக்³ரஹஸ்ய ஸப்ரயோஜகஸ்ய விநாஶே(அ)பி கில ந முச்யதே ; நாமாவஶிஷ்ட: அவித்³யயா ஊஷரஸ்தா²நீயயா ஸ்வாத்மப்ரப⁴வயா பரமாத்மந: பரிச்சி²ந்ந: போ⁴ஜ்யாச்ச ஜக³தோ வ்யாவ்ருத்த: உச்சி²ந்நகாமகர்மா அந்தராலே வ்யவதிஷ்ட²தே ; தஸ்ய பரமாத்மைகத்வத³ர்ஶநேந த்³வைதத³ர்ஶநமபநேதவ்யமிதி — அத: பரம் பரமாத்மத³ர்ஶநமாரப்³த⁴வ்யம் — இதி ; ஏவம் அபவர்கா³க்²யாமந்தராலாவஸ்தா²ம் பரிகல்ப்ய உத்தரக்³ரந்த²ஸம்ப³ந்த⁴ம் குர்வந்தி ॥
தத்ர வக்தவ்யம் — விஶீர்ணேஷு கரணேஷு விதே³ஹஸ்ய பரமாத்மத³ர்ஶநஶ்ரவணமநநநிதி³த்⁴யஸநாநி கத²மிதி ; ஸமவநீதப்ராணஸ்ய ஹி நாமமாத்ராவஶிஷ்டஸ்யேதி தைருச்யதே ; ‘ம்ருத: ஶேதே’ (ப்³ரு. உ. 3 । 2 । 11) இதி ஹ்யுக்தம் ; ந மநோரதே²நாப்யேதது³பபாத³யிதும் ஶக்யதே । அத² ஜீவந்நேவ அவித்³யாமாத்ராவஶிஷ்டோ போ⁴ஜ்யாத³பாவ்ருத்த இதி பரிகல்ப்யதே, தத்து கிம் நிமித்தமிதி வக்தவ்யம் ; ஸமஸ்தத்³வைதைகத்வாத்மப்ராப்திநிமித்தமிதி யத்³யுச்யேத, தத் பூர்வமேவ நிராக்ருதம் ; கர்மஸஹிதேந த்³வைதைகத்வாத்மத³ர்ஶநேந ஸம்பந்நோ வித்³வாந் ம்ருத: ஸமவநீதப்ராண: ஜக³தா³த்மத்வம் ஹிரண்யக³ர்ப⁴ஸ்வரூபம் வா ப்ராப்நுயாத் , அஸமவநீதப்ராண: போ⁴ஜ்யாத் ஜீவந்நேவ வா வ்யாவ்ருத்த: விரக்த: பரமாத்மத³ர்ஶநாபி⁴முக²: ஸ்யாத் । ந ச உப⁴யம் ஏகப்ரயத்நநிஷ்பாத்³யேந ஸாத⁴நேந லப்⁴யம் ; ஹிரண்யக³ர்ப⁴ப்ராப்திஸாத⁴நம் சேத் , ந ததோ வ்யாவ்ருத்திஸாத⁴நம் ; பரமாத்மாபி⁴முகீ²கரணஸ்ய போ⁴ஜ்யாத்³வ்யாவ்ருத்தே: ஸாத⁴நம் சேத் , ந ஹிரண்யக³ர்ப⁴ப்ராப்திஸாத⁴நம் ; ந ஹி யத் க³திஸாத⁴நம் , தத் க³திநிவ்ருத்தேரபி । அத² ம்ருத்வா ஹிரண்யக³ர்ப⁴ம் ப்ராப்ய தத: ஸமவநீதப்ராண: நாமாவஶிஷ்ட: பரமாத்மஜ்ஞாநே(அ)தி⁴க்ரியதே, தத: அஸ்மதா³த்³யர்த²ம் பரமாத்மஜ்ஞாநோபதே³ஶ: அநர்த²க: ஸ்யாத் ; ஸர்வேஷாம் ஹி ப்³ரஹ்மவித்³யா புருஷார்தா²யோபதி³ஶ்யதே — ‘தத்³யோ யோ தே³வாநாம்’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 10) இத்யாத்³யயா ஶ்ருத்யா । தஸ்மாத் அத்யந்தநிக்ருஷ்டா ஶாஸ்த்ரபா³ஹ்யைவ இயம் கல்பநா । ப்ரக்ருதம் து வர்தயிஷ்யாம: ॥
தத்ர கேந ப்ரயுக்தம் க்³ரஹாதிக்³ரஹலக்ஷணம் ப³ந்த⁴நமித்யேதந்நிர்தி³தா⁴ரயிஷயா ஆஹ — யத்ராஸ்ய புருஷஸ்ய அஸம்யக்³த³ர்ஶிந: ஶிர:பாண்யாதி³மதோ ம்ருதஸ்ய — வாக் அக்³நிமப்யேதி, வாதம் ப்ராணோ(அ)ப்யேதி, சக்ஷுராதி³த்யமப்யேதி — இதி ஸர்வத்ர ஸம்ப³த்⁴யதே ; மந: சந்த்³ரம் , தி³ஶ: ஶ்ரோத்ரம் , ப்ருதி²வீம் ஶரீரம் , ஆகாஶமாத்மேத்யத்ர ஆத்மா அதி⁴ஷ்டா²நம் ஹ்ருத³யாகாஶமுச்யதே ; ஸ ஆகாஶமப்யேதி ; ஓஷதீ⁴ரபியந்தி லோமாநி ; வநஸ்பதீநபியந்தி கேஶா: ; அப்ஸு லோஹிதம் ச ரேதஶ்ச — நிதீ⁴யதே இதி — புநராதா³நலிங்க³ம் ; ஸர்வத்ர ஹி வாகா³தி³ஶப்³தே³ந தே³வதா: பரிக்³ருஹ்யந்தே ; ந து கரணாந்யேவாபக்ராமந்தி ப்ராங்மோக்ஷாத் ; தத்ர தே³வதாபி⁴ரநதி⁴ஷ்டி²தாநி கரணாநி ந்யஸ்ததா³த்ராத்³யுபமாநாநி, விதே³ஹஶ்ச கர்தா புருஷ: அஸ்வதந்த்ர: கிமாஶ்ரிதோ ப⁴வதீதி ப்ருச்ச்²யதே — க்வாயம் ததா³ புருஷோ ப⁴வதீதி — கிமாஶ்ரித: ததா³ புருஷோ ப⁴வதீதி ; யம் ஆஶ்ரயமாஶ்ரித்ய புந: கார்யகரணஸங்கா⁴தமுபாத³த்தே, யேந க்³ரஹாதிக்³ரஹலக்ஷணம் ப³ந்த⁴நம் ப்ரயுஜ்யதே தத் கிமிதி ப்ரஶ்ந: । அத்ரோச்யதே — ஸ்வபா⁴வயத்³ருச்சா²காலகர்மதை³வவிஜ்ஞாநமாத்ரஶூந்யாநி வாதி³பி⁴: பரிகல்பிதாநி ; அத: அநேகவிப்ரதிபத்திஸ்தா²நத்வாத் நைவ ஜல்பந்யாயேந வஸ்துநிர்ணய: ; அத்ர வஸ்துநிர்ணயம் சேதி³ச்ச²ஸி, ஆஹர ஸோம்ய ஹஸ்தம் ஆர்தபா⁴க³ ஹே — ஆவாமேவ ஏதஸ்ய த்வத்ப்ருஷ்டஸ்ய வேதி³தவ்யம் யத் , தத் வேதி³ஷ்யாவ: நிரூபயிஷ்யாவ: ; கஸ்மாத் ? ந நௌ ஆவயோ: ஏதத் வஸ்து ஸஜநே ஜநஸமுதா³யே நிர்ணேதும் ஶக்யதே ; அத ஏகாந்தம் க³மிஷ்யாவ: விசாரணாய । தௌ ஹேத்யாதி³ ஶ்ருதிவசநம் । தௌ யாஜ்ஞவல்க்யார்தபா⁴கௌ³ ஏகாந்தம் க³த்வா கிம் சக்ரதுரித்யுச்யதே — தௌ ஹ உத்க்ரம்ய ஸஜநாத் தே³ஶாத் மந்த்ரயாஞ்சக்ராதே ; ஆதௌ³ லௌகிகவாதி³பக்ஷாணாம் ஏகைகம் பரிக்³ருஹ்ய விசாரிதவந்தௌ । தௌ ஹ விசார்ய யதூ³சதுரபோஹ்ய பூர்வபக்ஷாந்ஸர்வாநேவ — தச்ச்²ருணு ; கர்ம ஹைவ ஆஶ்ரயம் புந: புந: கார்யகரணோபாதா³நஹேதும் தத் தத்ர ஊசது: உக்தவந்தௌ — ந கேவலம் ; காலகர்மதை³வேஶ்வரேஷ்வப்⁴யுபக³தேஷு ஹேதுஷு யத்ப்ரஶஶம்ஸதுஸ்தௌ, கர்ம ஹைவ தத்ப்ரஶஶம்ஸது: — யஸ்மாந்நிர்தா⁴ரிதமேதத் கர்மப்ரயுக்தம் க்³ரஹாதிக்³ரஹாதி³கார்யகரணோபாதா³நம் புந: புந:, தஸ்மாத் புண்யோ வை ஶாஸ்த்ரவிஹிதேந புண்யேந கர்மணா ப⁴வதி, தத்³விபரீதேந விபரீதோ ப⁴வதி பாப: பாபேந — இதி ஏவம் யாஜ்ஞவல்க்யேந ப்ரஶ்நேஷு நிர்ணீதேஷு, தத: அஶக்யப்ரகம்பத்வாத் யாஜ்ஞவல்க்யஸ்ய, ஹ ஜாரத்காரவ ஆர்தபா⁴க³ உபரராம ॥
இதி த்ருதீயாத்⁴யாயஸ்ய த்³விதீயம் ப்³ராஹ்மணம் ॥

த்ருதீயம் ப்³ராஹ்மணம்

அத² ஹைநம் பு⁴ஜ்யுர்லாஹ்யாயநி: பப்ரச்ச² । க்³ரஹாதிக்³ரஹலக்ஷணம் ப³ந்த⁴நமுக்தம் ; யஸ்மாத் ஸப்ரயோஜகாத் முக்த: முச்யதே, யேந வா ப³த்³த⁴: ஸம்ஸரதி, ஸ ம்ருத்யு: ; தஸ்மாச்ச மோக்ஷ உபபத்³யதே, யஸ்மாத் ம்ருத்யோர்ம்ருத்யுரஸ்தி ; முக்தஸ்ய ச ந க³தி: க்வசித் — ஸர்வோத்ஸாத³: நாமமாத்ராவஶேஷ: ப்ரதீ³பநிர்வாணவதி³தி சாவத்⁴ருதம் । தத்ர ஸம்ஸரதாம் முச்யமாநாநாம் ச கார்யகரணாநாம் ஸ்வகாரணஸம்ஸர்கே³ ஸமாநே, முக்தாநாமத்யந்தமேவ புநரநுபாதா³நம் — ஸம்ஸரதாம் து புந: புநருபாதா³நம் — யேந ப்ரயுக்தாநாம் ப⁴வதி, தத் கர்ம — இத்யவதா⁴ரிதம் விசாரணாபூர்வகம் ; தத்க்ஷயே ச நாமாவஶேஷேண ஸர்வோத்ஸாதோ³ மோக்ஷ: । தச்ச புண்யபாபாக்²யம் கர்ம, ‘புண்யோ வை புண்யேந கர்மணா ப⁴வதி பாப: பாபேந’ (ப்³ரு. உ. 3 । 2 । 13) இத்யவதா⁴ரிதத்வாத் ; ஏதத்க்ருத: ஸம்ஸார: । தத்ர அபுண்யேந ஸ்தா²வரஜங்க³மேஷு ஸ்வபா⁴வது³:க²ப³ஹுலேஷு நரகதிர்யக்ப்ரேதாதி³ஷு ச து³:க²ம் அநுப⁴வதி புந: புநர்ஜாயமாந: ம்ரியமாணஶ்ச இத்யேதத் ராஜவர்த்மவத் ஸர்வலோகப்ரஸித்³த⁴ம் । யஸ்து ஶாஸ்த்ரீய: புண்யோ வை புண்யேந கர்மணா ப⁴வதி, தத்ரைவ ஆத³ர: க்ரியத இஹ ஶ்ருத்யா । புண்யமேவ ச கர்ம ஸர்வபுருஷார்த²ஸாத⁴நமிதி ஸர்வே ஶ்ருதிஸ்ம்ருதிவாதா³: । மோக்ஷஸ்யாபி புருஷார்த²த்வாத் தத்ஸாத்⁴யதா ப்ராப்தா ; யாவத் யாவத் புண்யோத்கர்ஷ: தாவத் தாவத் ப²லோத்கர்ஷப்ராப்தி: ; தஸ்மாத் உத்தமேந புண்யோத்கர்ஷேண மோக்ஷோ ப⁴விஷ்யதீத்யஶங்கா ஸ்யாத் ; ஸா நிவர்தயிதவ்யா । ஜ்ஞாநஸஹிதஸ்ய ச ப்ரக்ருஷ்டஸ்ய கர்மண ஏதாவதீ க³தி:, வ்யாக்ருதநாமரூபாஸ்பத³த்வாத் கர்மண: தத்ப²லஸ்ய ச ; ந து அகார்யே நித்யே அவ்யாக்ருதத⁴ர்மிணி அநாமரூபாத்மகே க்ரியாகாரகப²லஸ்வபா⁴வவர்ஜிதே கர்மணோ வ்யாபாரோ(அ)ஸ்தி ; யத்ர ச வ்யாபார: ஸ ஸம்ஸார ஏவ இத்யஸ்யார்த²ஸ்ய ப்ரத³ர்ஶநாய ப்³ராஹ்மணமாரப்⁴யதே ॥
யத்து கைஶ்சிது³ச்யதே — வித்³யாஸஹிதம் கர்ம நிரபி⁴ஸந்தி⁴விஷத³த்⁴யாதி³வத் கார்யாந்தரமாரப⁴த இதி — தந்ந, அநாரப்⁴யத்வாந்மோக்ஷஸ்ய ; ப³ந்த⁴நநாஶ ஏவ ஹி மோக்ஷ:, ந கார்யபூ⁴த: ; ப³ந்த⁴நம் ச அவித்³யேத்யவோசாம ; அவித்³யாயாஶ்ச ந கர்மணா நாஶ உபபத்³யதே, த்³ருஷ்டவிஷயத்வாச்ச கர்மஸாமர்த்²யஸ்ய ; உத்பத்த்யாப்திவிகாரஸம்ஸ்காரா ஹி கர்மஸாமர்த்²யஸ்ய விஷயா: ; உத்பாத³யிதும் ப்ராபயிதும் விகர்தும் ஸம்ஸ்கர்தும் ச ஸாமர்த்²யம் கர்மண:, ந அதோ வ்யதிரிக்தவிஷயோ(அ)ஸ்தி கர்மஸாமர்த்²யஸ்ய, லோகே அப்ரஸித்³த⁴த்வாத் ; ந ச மோக்ஷ ஏஷாம் பதா³ர்தா²நாமந்யதம: ; அவித்³யாமாத்ரவ்யவஹித இத்யவோசாம । பா³ட⁴ம் ; ப⁴வது கேவலஸ்யைவ கர்மண ஏவம் ஸ்வபா⁴வதா ; வித்³யாஸம்யுக்தஸ்ய து நிரபி⁴ஸந்தே⁴: ப⁴வதி அந்யதா² ஸ்வபா⁴வ: ; த்³ருஷ்டம் ஹி அந்யஶக்தித்வேந நிர்ஜ்ஞாதாநாமபி பதா³ர்தா²நாம் விஷத³த்⁴யாதீ³நாம் வித்³யாமந்த்ரஶர்கராதி³ஸம்யுக்தாநாம் அந்யவிஷயே ஸாமர்த்²யம் ; ததா² கர்மணோ(அ)ப்யஸ்த்விதி சேத் — ந । ப்ரமாணாபா⁴வாத் । தத்ர ஹி கர்மண உக்தவிஷயவ்யதிரேகேண விஷயாந்தரே ஸாமர்த்²யாஸ்தித்வே ப்ரமாணம் ந ப்ரத்யக்ஷம் நாநுமாநம் நோபமாநம் நார்தா²பத்தி: ந ஶப்³தோ³(அ)ஸ்தி । நநு ப²லாந்தராபா⁴வே சோத³நாந்யதா²நுபபத்தி: ப்ரமாணமிதி ; ந ஹி நித்யாநாம் கர்மணாம் விஶ்வஜிந்ந்யாயேந ப²லம் கல்ப்யதே ; நாபி ஶ்ருதம் ப²லமஸ்தி ; சோத்³யந்தே ச தாநி ; பாரிஶேஷ்யாத் மோக்ஷ: தேஷாம் ப²லமிதி க³ம்யதே ; அந்யதா² ஹி புருஷா ந ப்ரவர்தேரந் । நநு விஶ்வஜிந்ந்யாய ஏவ ஆயாத:, மோக்ஷஸ்ய ப²லஸ்ய கல்பிதத்வாத் — மோக்ஷே வா அந்யஸ்மிந்வா ப²லே அகல்பிதே புருஷா ந ப்ரவர்தேரந்நிதி மோக்ஷ: ப²லம் கல்ப்யதே ஶ்ருதார்தா²பத்த்யா, யதா² விஶ்வஜிதி ; நநு ஏவம் ஸதி கத²முச்யதே, விஶ்வஜிந்ந்யாயோ ந ப⁴வதீதி ; ப²லம் ச கல்ப்யதே விஶ்வஜிந்ந்யாயஶ்ச ந ப⁴வதீதி விப்ரதிஷித்³த⁴மபி⁴தீ⁴யதே । மோக்ஷ: ப²லமேவ ந ப⁴வதீதி சேத் , ந, ப்ரதிஜ்ஞாஹாநாத் ; கர்ம கார்யாந்தரம் விஷத³த்⁴யாதி³வத் ஆரப⁴த இதி ஹி ப்ரதிஜ்ஞாதம் ; ஸ சேந்மோக்ஷ: கர்மண: கார்யம் ப²லமேவ ந ப⁴வதி, ஸா ப்ரதிஜ்ஞா ஹீயேத । கர்மகார்யத்வே ச மோக்ஷஸ்ய ஸ்வர்கா³தி³ப²லேப்⁴யோ விஶேஷோ வக்தவ்ய: । அத² கர்மகார்யம் ந ப⁴வதி, நித்யாநாம் கர்மணாம் ப²லம் மோக்ஷ இத்யஸ்யா வசநவ்யக்தே: கோ(அ)ர்த² இதி வக்தவ்யம் । ந ச கார்யப²லஶப்³த³பே⁴த³மாத்ரேண விஶேஷ: ஶக்ய: கல்பயிதும் । அப²லம் ச மோக்ஷ:, நித்யைஶ்ச கர்மபி⁴: க்ரியதே — நித்யாநாம் கர்மணாம் ப²லம் ந, கார்யம் — இதி ச ஏஷோ(அ)ர்த²: விப்ரதிஷித்³தோ⁴(அ)பி⁴தீ⁴யதே — யதா² அக்³நி: ஶீத இதி । ஜ்ஞாநவதி³தி சேத் — யதா² ஜ்ஞாநஸ்ய கார்யம் மோக்ஷ: ஜ்ஞாநேநாக்ரியமாணோ(அ)ப்யுச்யதே, தத்³வத் கர்மகார்யத்வமிதி சேத் — ந, அஜ்ஞாநநிவர்தகத்வாத் ஜ்ஞாநஸ்ய ; அஜ்ஞாநவ்யவதா⁴நநிவர்தகத்வாத் ஜ்ஞாநஸ்ய மோக்ஷோ ஜ்ஞாநகார்யமித்யுபசர்யதே । ந து கர்மணா நிவர்தயிதவ்யமஜ்ஞாநம் ; ந ச அஜ்ஞாநவ்யதிரேகேண மோக்ஷஸ்ய வ்யவதா⁴நாந்தரம் கல்பயிதும் ஶக்யம் — நித்யத்வாந்மோக்ஷஸ்ய ஸாத⁴கஸ்வரூபாவ்யதிரேகாச்ச — யத்கர்மணா நிவர்த்யேத । அஜ்ஞாநமேவ நிவர்தயதீதி சேத் , ந, விலக்ஷணத்வாத் — அநபி⁴வ்யக்தி: அஜ்ஞாநம் அபி⁴வ்யக்திலக்ஷணேந ஜ்ஞாநேந விருத்⁴யதே ; கர்ம து நாஜ்ஞாநேந விருத்⁴யதே ; தேந ஜ்ஞாநவிலக்ஷணம் கர்ம । யதி³ ஜ்ஞாநாபா⁴வ:, யதி³ ஸம்ஶயஜ்ஞாநம் , யதி³ விபரீதஜ்ஞாநம் வா உச்யதே அஜ்ஞாநமிதி, ஸர்வம் ஹி தத் ஜ்ஞாநேநைவ நிவர்த்யதே ; ந து கர்மணா அந்யதமேநாபி விரோதா⁴பா⁴வாத் । அத² அத்³ருஷ்டம் கர்மணாம் அஜ்ஞாநநிவர்தகத்வம் கல்ப்யமிதி சேத் , ந, ஜ்ஞாநேந அஜ்ஞாநநிவ்ருத்தௌ க³ம்யமாநாயாம் அத்³ருஷ்டநிவ்ருத்திகல்பநாநுபபத்தே: ; யதா² அவகா⁴தேந வ்ரீஹீணாம் துஷநிவ்ருத்தௌ க³ம்யமாநாயாம் அக்³நிஹோத்ராதி³நித்யகர்மகார்யா அத்³ருஷ்டா ந கல்ப்யதே துஷநிவ்ருத்தி:, தத்³வத் அஜ்ஞாநநிவ்ருத்திரபி நித்யகர்மகார்யா அத்³ருஷ்டா ந கல்ப்யதே । ஜ்ஞாநேந விருத்³த⁴த்வம் ச அஸக்ருத் கர்மணாமவோசாம । யத் அவிருத்³த⁴ம் ஜ்ஞாநம் கர்மபி⁴:, தத் தே³வலோகப்ராப்திநிமித்தமித்யுக்தம் — ‘வித்³யயா தே³வலோக:’ (ப்³ரு. உ. 1 । 5 । 16) இதி ஶ்ருதே: । கிஞ்சாந்யத் கல்ப்யே ச ப²லே நித்யாநாம் கர்மணாம் ஶ்ருதாநாம் , யத் கர்மபி⁴ர்விருத்⁴யதே — த்³ரவ்யகு³ணகர்மணாம் கார்யமேவ ந ப⁴வதி — கிம் தத் கல்ப்யதாம் , யஸ்மிந் கர்மண: ஸாமர்த்²யமேவ ந த்³ருஷ்டம் ? கிம் வா யஸ்மிந் த்³ருஷ்டம் ஸாமர்த்²யம் , யச்ச கர்மணாம் ப²லமவிருத்³த⁴ம் , தத்கல்ப்யதாமிதி । புருஷப்ரவ்ருத்திஜநநாய அவஶ்யம் சேத் கர்மப²லம் கல்பயிதவ்யம் — கர்மாவிருத்³த⁴விஷய ஏவ ஶ்ருதார்தா²பத்தே: க்ஷீணத்வாத் நித்யோ மோக்ஷ: ப²லம் கல்பயிதும் ந ஶக்ய:, தத்³வ்யவதா⁴நாஜ்ஞாநநிவ்ருத்திர்வா, அவிருத்³த⁴த்வாத் த்³ருஷ்டஸாமர்த்²யவிஷயத்வாச்சேதி பாரிஶேஷ்யந்யாயாத் மோக்ஷ ஏவ கல்பயிதவ்ய இதி சேத் — ஸர்வேஷாம் ஹி கர்மணாம் ஸர்வம் ப²லம் ; ந ச அந்யத் இதரகர்மப²லவ்யதிரேகேண ப²லம் கல்பநாயோக்³யமஸ்தி ; பரிஶிஷ்டஶ்ச மோக்ஷ: ; ஸ ச இஷ்ட: வேத³விதா³ம் ப²லம் ; தஸ்மாத் ஸ ஏவ கல்பயிதவ்ய: இதி சேத் — ந, கர்மப²லவ்யக்தீநாம் ஆநந்த்யாத் பாரிஶேஷ்யந்யாயாநுபபத்தே: ; ந ஹி புருஷேச்சா²விஷயாணாம் கர்மப²லாநாம் ஏதாவத்த்வம் நாம கேநசித் அஸர்வஜ்ஞேநாவத்⁴ருதம் , தத்ஸாத⁴நாநாம் வா, புருஷேச்சா²நாம் வா அநியததே³ஶகாலநிமித்தத்வாத் புருஷேச்சா²விஷயஸாத⁴நாநாம் ச புருஷேஷ்டப²லப்ரயுக்தத்வாத் ; ப்ரதிப்ராணி ச இச்சா²வைசித்ர்யாத் ப²லாநாம் தத்ஸாத⁴நாநாம் ச ஆநந்த்யஸித்³தி⁴: ; ததா³நந்த்யாச்ச அஶக்யம் ஏதாவத்த்வம் புருஷைர்ஜ்ஞாதும் ; அஜ்ஞாதே ச ஸாத⁴நப²லைதாவத்த்வே கத²ம் மோக்ஷஸ்ய பரிஶேஷஸித்³தி⁴ரிதி । கர்மப²லஜாதிபாரிஶேஷ்யமிதி சேத் — ஸத்யபி இச்சா²விஷயாணாம் தத்ஸாத⁴நாநாம் ச ஆநந்த்யே, கர்மப²லஜாதித்வம் நாம ஸர்வேஷாம் துல்யம் ; மோக்ஷஸ்து அகர்மப²லத்வாத் பரிஶிஷ்ட: ஸ்யாத் ; தஸ்மாத் பரிஶேஷாத் ஸ ஏவ யுக்த: கல்பயிதுமிதி சேத் — ந ; தஸ்யாபி நித்யகர்மப²லத்வாப்⁴யுபக³மே கர்மப²லஸமாநஜாதீயத்வோபபத்தே: பரிஶேஷாநுபபத்தி: । தஸ்மாத் அந்யதா²ப்யுபபத்தே: க்ஷீணா ஶ்ருதார்தா²பத்தி: ; உத்பத்த்யாப்திவிகாரஸம்ஸ்காராணாமந்யதமமபி நித்யாநாம் கர்மணாம் ப²லமுபபத்³யத இதி க்ஷீணா ஶ்ருதார்தா²பத்தி: சதுர்ணாமந்யதம ஏவ மோக்ஷ இதி சேத் — ந தாவத் உத்பாத்³ய:, நித்யத்வாத் ; அத ஏவ அவிகார்ய: ; அஸம்ஸ்கார்யஶ்ச அத ஏவ — அஸாத⁴நத்³ரவ்யாத்மகத்வாச்ச — ஸாத⁴நாத்மகம் ஹி த்³ரவ்யம் ஸம்ஸ்க்ரியதே, யதா² பாத்ராஜ்யாதி³ ப்ரோக்ஷணாதி³நா ; ந ச ஸம்ஸ்க்ரியமாண:, ஸம்ஸ்காரநிர்வர்த்யோ வா — யூபாதி³வத் ; பாரிஶேஷ்யாத் ஆப்ய: ஸ்யாத் ; ந ஆப்யோ(அ)பி, ஆத்மஸ்வபா⁴வத்வாத் ஏகத்வாச்ச । இதரை: கர்மபி⁴ர்வைலக்ஷண்யாத் நித்யாநாம் கர்மணாம் , தத்ப²லேநாபி விலக்ஷணேந ப⁴விதவ்யமிதி சேத் , ந — கர்மத்வஸாலக்ஷண்யாத் ஸலக்ஷணம் கஸ்மாத் ப²லம் ந ப⁴வதி இதரகர்மப²லை: ? நிமித்தவைலக்ஷண்யாதி³தி சேத் , ந, க்ஷாமவத்யாதி³பி⁴: ஸமாநத்வாத் ; யதா² ஹி — க்³ருஹதா³ஹாதௌ³ நிமித்தே க்ஷாமவத்யாதீ³ஷ்டி:, யதா² — ‘பி⁴ந்நே ஜுஹோதி, ஸ்கந்நே ஜுஹோதி’ இதி — ஏவமாதௌ³ நைமித்திகேஷு கர்மஸு ந மோக்ஷ: ப²லம் கல்ப்யதே — தைஶ்சாவிஶேஷாந்நைமித்திகத்வேந, ஜீவநாதி³நிமித்தே ச ஶ்ரவணாத் , ததா² நித்யாநாமபி ந மோக்ஷ: ப²லம் । ஆலோகஸ்ய ஸர்வேஷாம் ரூபத³ர்ஶநஸாத⁴நத்வே, உலூகாத³ய: ஆலோகேந ரூபம் ந பஶ்யந்தீதி உலூகாதி³சக்ஷுஷோ வைலக்ஷண்யாதி³தரலோகசக்ஷுர்பி⁴:, ந ரஸாதி³விஷயத்வம் பரிகல்ப்யதே, ரஸாதி³விஷயே ஸாமர்த்²யஸ்யாத்³ருஷ்டத்வாத் । ஸுதூ³ரமபி க³த்வா யத்³விஷயம் த்³ருஷ்டம் ஸாமர்த்²யம் தத்ரைவ கஶ்சித்³விஶேஷ: கல்பயிதவ்ய: । யத்புநருக்தம் , வித்³யாமந்த்ரஶர்கராதி³ஸம்யுக்தவிஷத³த்⁴யாதி³வத் நித்யாநி கார்யாந்தரமாரப⁴ந்த இதி — ஆரப்⁴யதாம் விஶிஷ்டம் கார்யம் , தத் இஷ்டத்வாத³விரோத⁴: ; நிரபி⁴ஸந்தே⁴: கர்மணோ வித்³யாஸம்யுக்தஸ்ய விஶிஷ்டகார்யாந்தராரம்பே⁴ ந கஶ்சித்³விரோத⁴:, தே³வயாஜ்யாத்மயாஜிநோ: ஆத்மயாஜிநோ விஶேஷஶ்ரவணாத் — ‘தே³வயாஜிந: ஶ்ரேயாநாத்மயாஜீ’ (ஶத. ப்³ரா. 11 । 2 । 6 । 13) இத்யாதௌ³ ‘யதே³வ வித்³யயா கரோதி’ (சா². உ. 1 । 1 । 10) இத்யாதௌ³ ச । யஸ்து பரமாத்மத³ர்ஶநவிஷயே மநுநோக்த: ஆத்மயாஜிஶப்³த³: ‘ஸம்பஶ்யந்நாத்மயாஜீ’ (மநு. 12 । 91) இத்யத்ர — ஸமம் பஶ்யந் ஆத்மயாஜீ ப⁴வதீத்யர்த²: । அத²வா பூ⁴தபூர்வக³த்யா — ஆத்மயாஜீ ஆத்மஸம்ஸ்காரார்த²ம் நித்யாநி கர்மாணி கரோதி — ‘இத³ம் மே(அ)நேநாங்க³ம் ஸம்ஸ்க்ரியதே’ (ஶத. ப்³ரா. 11 । 2 । 6 । 13) இதி ஶ்ருதே: ; ததா² ‘கா³ர்பை⁴ர்ஹோமை:’ (மநு. 2 । 27) இத்யாதி³ப்ரகரணே கார்யகரணஸம்ஸ்காரார்த²த்வம் நித்யாநாம் கர்மணாம் த³ர்ஶயதி ; ஸம்ஸ்க்ருதஶ்ச ய ஆத்மயாஜீ தை: கர்மபி⁴: ஸமம் த்³ரஷ்டும் ஸமர்தோ² ப⁴வதி, தஸ்ய இஹ ஜந்மாந்தரே வா ஸமம் ஆத்மத³ர்ஶநமுத்பத்³யதே ; ஸமம் பஶ்யந் ஸ்வாராஜ்யமதி⁴க³ச்ச²தீத்யேஷோ(அ)ர்த²: ; ஆத்மயாஜிஶப்³த³ஸ்து பூ⁴தபூர்வக³த்யா ப்ரயுஜ்யதே ஜ்ஞாநயுக்தாநாம் நித்யாநாம் கர்மணாம் ஜ்ஞாநோத்பத்திஸாத⁴நத்வப்ரத³ர்ஶநார்த²ம் । கிஞ்சாந்யத் — ‘ப்³ரஹ்மாவிஶ்வஸ்ருஜோ த⁴ர்மோ மஹாநவ்யக்தமேவ ச । உத்தமாம் ஸாத்த்விகீமேதாம் க³திமாஹுர்மநீஷிண:’ (மநு. 12 । 50) இதி ச தே³வஸார்ஷ்டிவ்யதிரேகேண பூ⁴தாப்யயம் த³ர்ஶயதி — ‘பூ⁴தாந்யப்யேதி பஞ்ச வை’ (மநு. 12 । 90) ‘பூ⁴தாந்யத்யேதி’ இதி பாட²ம் யே குர்வந்தி, தேஷாம் வேத³விஷயே பரிச்சி²ந்நபு³த்³தி⁴த்வாத³தோ³ஷ: ; ந ச அர்த²வாத³த்வம் — அத்⁴யாயஸ்ய ப்³ரஹ்மாந்தகர்மவிபாகார்த²ஸ்ய தத்³வ்யதிரிக்தாத்மஜ்ஞாநார்த²ஸ்ய ச கர்மகாண்டோ³பநிஷத்³ப்⁴யாம் துல்யார்த²த்வத³ர்ஶநாத் , விஹிதாகரணப்ரதிஷித்³த⁴கர்மணாம் ச ஸ்தா²வரஶ்வஸூகராதி³ப²லத³ர்ஶநாத் , வாந்தாஶ்யாதி³ப்ரேதத³ர்ஶநாச்ச । ந ச ஶ்ருதிஸ்ம்ருதிவிஹிதப்ரதிஷித்³த⁴வ்யதிரேகேண விஹிதாநி வா ப்ரதிஷித்³தா⁴நி வா கர்மாணி கேநசித³வக³ந்தும் ஶக்யந்தே, யேஷாம் அகரணாத³நுஷ்டா²நாச்ச ப்ரேதஶ்வஸூகரஸ்தா²வராதீ³நி கர்மப²லாநி ப்ரத்யக்ஷாநுமாநாப்⁴யாமுபலப்⁴யந்தே ; ந ச ஏஷாம் கர்மப²லத்வம் கேநசித³ப்⁴யுபக³ம்யதே । தஸ்மாத் விஹிதாகரணப்ரதிஷித்³த⁴ஸேவாநாம் யதா² ஏதே கர்மவிபாகா: ப்ரேததிர்யக்ஸ்தா²வராத³ய:, ததா² உத்க்ருஷ்டேஷ்வபி ப்³ரஹ்மாந்தேஷு கர்மவிபாகத்வம் வேதி³தவ்யம் ; தஸ்மாத் ‘ஸ ஆத்மநோ வபாமுத³கி²த³த்’ (தை. ஸம். 2 । 1 । 1 । 4) ‘ஸோ(அ)ரோதீ³த்’ (தை. ஸம். 1 । 5 । 1 । 1) இத்யாதி³வத் ந அபூ⁴தார்த²வாத³த்வம் । தத்ராபி அபூ⁴தார்த²வாத³த்வம் மா பூ⁴தி³தி சேத் — ப⁴வத்வேவம் ; ந ச ஏதாவதா அஸ்ய ந்யாயஸ்ய பா³தோ⁴ ப⁴வதி ; ந ச அஸ்மத்பக்ஷோ வா து³ஷ்யதி । ந ச ‘ப்³ரஹ்மா விஶ்வஸ்ருஜ:’ இத்யாதீ³நாம் காம்யகர்மப²லத்வம் ஶக்யம் வக்தும் , தேஷாம் தே³வஸார்ஷ்டிதாயா: ப²லஸ்யோக்தத்வாத் । தஸ்மாத் ஸாபி⁴ஸந்தீ⁴நாம் நித்யாநாம் கர்மணாம் ஸர்வமேதா⁴ஶ்வமேதா⁴தீ³நாம் ச ப்³ரஹ்மத்வாதீ³நி ப²லாநி ; யேஷாம் புந: நித்யாநி நிரபி⁴ஸந்தீ⁴நி ஆத்மஸம்ஸ்காரார்தா²நி, தேஷாம் ஜ்ஞாநோத்பத்த்யர்தா²நி தாநி, ‘ப்³ராஹ்மீயம் க்ரியதே தநு:’ (மநு. 2 । 28) இதி ஸ்மரணாத் ; தேஷாம் ஆராது³பகாரத்வாத் மோக்ஷஸாத⁴நாந்யபி கர்மாணி ப⁴வந்தீதி ந விருத்⁴யதே ; யதா² சாயமர்த²:, ஷஷ்டே² ஜநகாக்²யாயிகாஸமாப்தௌ வக்ஷ்யாம: । யத்து விஷத³த்⁴யாதி³வதி³த்யுக்தம் , தத்ர ப்ரத்யக்ஷாநுமாநவிஷயத்வாத³விரோத⁴: ; யஸ்து அத்யந்தஶப்³த³க³ம்யோ(அ)ர்த²:, தத்ர வாக்யஸ்யாபா⁴வே தத³ர்த²ப்ரதிபாத³கஸ்ய ந ஶக்யம் கல்பயிதும் விஷத³த்⁴யாதி³ஸாத⁴ர்ம்யம் । ந ச ப்ரமாணாந்தரவிருத்³தா⁴ர்த²விஷயே ஶ்ருதே: ப்ராமாண்யம் கல்ப்யதே, யதா² — ஶீதோ(அ)க்³நி: க்லேத³யதீதி ; ஶ்ருதே து தாத³ர்த்²யே வாக்யஸ்ய, ப்ரமாணாந்தரஸ்ய ஆபா⁴ஸத்வம் — யதா² ‘க²த்³யோதோ(அ)க்³நி:’ இதி ‘தலமலிநமந்தரிக்ஷம்’ இதி பா³லாநாம் யத்ப்ரத்யக்ஷமபி, தத்³விஷயப்ரமாணாந்தரஸ்ய யதா²ர்த²த்வே நிஶ்சிதே, நிஶ்சிதார்த²மபி பா³லப்ரத்யக்ஷம் ஆபா⁴ஸீ ப⁴வதி ; தஸ்மாத் வேத³ப்ராமாண்யஸ்யாவ்யபி⁴சாராத் தாத³ர்த்²யே ஸதி வாக்யஸ்ய ததா²த்வம் ஸ்யாத் , ந து புருஷமதிகௌஶலம் ; ந ஹி புருஷமதிகௌஶலாத் ஸவிதா ரூபம் ந ப்ரகாஶயதி ; ததா² வேத³வாக்யாந்யபி ந அந்யார்தா²நி ப⁴வந்தி । தஸ்மாத் ந மோக்ஷார்தா²நி கர்மாணீதி ஸித்³த⁴ம் । அத: கர்மப²லாநாம் ஸம்ஸாரத்வப்ரத³ர்ஶநாயைவ ப்³ராஹ்மணமாரப்⁴யதே ॥

அத² ஹைநம் பு⁴ஜ்யுர்லாஹ்யாயநி: பப்ரச்ச² யாஜ்ஞவல்க்யேதி ஹோவாச । மத்³ரேஷு சரகா: பர்யவ்ரஜாம தே பதஞ்ஜலஸ்ய காப்யஸ்ய க்³ருஹாநைம தஸ்யாஸீத்³து³ஹிதா க³ந்த⁴ர்வக்³ருஹீதா தமப்ருச்சா²ம கோ(அ)ஸீதி ஸோ(அ)ப்³ரவீத்ஸுத⁴ந்வாங்கி³ரஸ இதி தம் யதா³ லோகாநாமந்தாநப்ருச்சா²மாதை²நமப்³ரூம க்வ பாரிக்ஷிதா அப⁴வந்நிதி க்வ பாரிக்ஷிதா அப⁴வந்ஸ த்வா ப்ருச்சா²மி யாஜ்ஞவல்க்ய க்வ பாரிக்ஷிதா அப⁴வந்நிதி ॥ 1 ॥

அத² அநந்தரம் உபரதே ஜாரத்காரவே, பு⁴ஜ்யுரிதி நாமத:, லஹ்யஸ்யாபத்யம் லாஹ்ய: தத³பத்யம் லாஹ்யாயநி:, ப்ரபச்ச² ; யாஜ்ஞவல்க்யேதி ஹோவாச । ஆதா³வுக்தம் அஶ்வமேத⁴த³ர்ஶநம் ; ஸமஷ்டிவ்யஷ்டிப²லஶ்சாஶ்வமேத⁴க்ரது:, ஜ்ஞாநஸமுச்சிதோ வா கேவலஜ்ஞாநஸம்பாதி³தோ வா, ஸர்வகர்மணாம் பரா காஷ்டா² ; ப்⁴ரூணஹத்யாஶ்வமேதா⁴ப்⁴யாம் ந பரம் புண்யபாபயோரிதி ஹி ஸ்மரந்தி ; தேந ஹி ஸமஷ்டிம் வ்யஷ்டீஶ்ச ப்ராப்நோதி ; தத்ர வ்யஷ்டயோ நிர்ஜ்ஞாதா அந்தரண்ட³விஷயா அஶ்வமேத⁴யாக³ப²லபூ⁴தா: ; ‘ம்ருத்யுரஸ்யாத்மா ப⁴வத்யேதாஸாம் தே³வதாநாமேகோ ப⁴வதி’ (ப்³ரு. உ. 1 । 2 । 7) இத்யுக்தம் ; ம்ருத்யுஶ்ச அஶநாயாலக்ஷணோ பு³த்³த்⁴யாத்மா ஸமஷ்டி: ப்ரத²மஜ: வாயு: ஸூத்ரம் ஸத்யம் ஹிரண்யக³ர்ப⁴: ; தஸ்ய வ்யாக்ருதோ விஷய: — யதா³த்மகம் ஸர்வம் த்³வைதகத்வம் , ய: ஸர்வபூ⁴தாந்தராத்மா லிங்க³ம் அமூர்தரஸ: யதா³ஶ்ரிதாநி ஸர்வபூ⁴தகர்மாணி, ய: கர்மணாம் கர்மஸம்ப³த்³தா⁴நாம் ச விஜ்ஞாநாநாம் பரா க³தி: பரம் ப²லம் । தஸ்ய கியாந் கோ³சர: கியதீ வ்யாப்தி: ஸர்வத: பரிமண்ட³லீபூ⁴தா, ஸா வக்தவ்யா ; தஸ்யாம் உக்தாயாம் , ஸர்வ: ஸம்ஸாரோ ப³ந்த⁴கோ³சர உக்தோ ப⁴வதி ; தஸ்ய ச ஸமஷ்டிவ்யஷ்ட்யாத்மத³ர்ஶநஸ்ய அலௌகிகத்வப்ரத³ர்ஶநார்த²ம் ஆக்²யாயிகாமாத்மநோ வ்ருத்தாம் ப்ரகுருதே ; தேந ச ப்ரதிவாதி³பு³த்³தி⁴ம் வ்யாமோஹயிஷ்யாமீதி மந்யதே ॥
மத்³ரேஷு — மத்³ரா நாம ஜநபதா³: தேஷு, சரகா: — அத்⁴யயநார்த²ம் வ்ரதசரணாச்சரகா: அத்⁴வர்யவோ வா, பர்யவ்ரஜாம பர்யடிதவந்த: ; தே பதஞ்ஜலஸ்ய — தே வயம் பர்யடந்த:, பதஞ்ஜலஸ்ய நாமத:, காப்யஸ்ய கபிகோ³த்ரஸ்ய, க்³ருஹாந் ஐம க³தவந்த: ; தஸ்யாஸீத்³து³ஹிதா க³ந்த⁴ர்வக்³ருஹீதா — க³ந்த⁴ர்வேண அமாநுஷேண ஸத்த்வேந கேநசித் ஆவிஷ்டா ; க³ந்த⁴ர்வோ வா தி⁴ஷ்ண்யோ(அ)க்³நி: ருத்விக் தே³வதா விஶிஷ்டவிஜ்ஞாநத்வாத் அவஸீயதே ; ந ஹி ஸத்த்வமாத்ரஸ்ய ஈத்³ருஶம் விஜ்ஞாநமுபபத்³யதே । தம் ஸர்வே வயம் பரிவாரிதா: ஸந்த: அப்ருச்சா²ம — கோ(அ)ஸீதி — கஸ்த்வமஸி கிந்நாமா கிம்ஸதத்த்வ: । ஸோ(அ)ப்³ரவீத்³க³ந்த⁴ர்வ: — ஸுத⁴ந்வா நாமத:, ஆங்கி³ரஸோ கோ³த்ரத: । தம் யதா³ யஸ்மிந்காலே லோகாநாம் அந்தாந் பர்யவஸாநாநி அப்ருச்சா²ம, அத² ஏநம் க³ந்த⁴ர்வம் அப்³ரூம — பு⁴வநகோஶபரிமாணஜ்ஞாநாய ப்ரவ்ருத்தேஷு ஸர்வேஷு ஆத்மாநம் ஶ்லாக⁴யந்த: ப்ருஷ்டவந்தோ வயம் ; கத²ம் ? க்வ பாரிக்ஷிதா அப⁴வந்நிதி । ஸ ச க³ந்த⁴ர்வ: ஸர்வமஸ்மப்⁴யமப்³ரவீத் । தேந தி³வ்யேப்⁴யோ மயா லப்³த⁴ம் ஜ்ஞாநம் ; தத் தவ நாஸ்தி ; அதோ நிக்³ருஹீதோ(அ)ஸி’ — இத்யபி⁴ப்ராய: । ஸோ(அ)ஹம் வித்³யாஸம்பந்நோ லப்³தா⁴க³மோ க³ந்த⁴ர்வாத் த்வா த்வாம் ப்ருச்சா²மி யாஜ்ஞவல்க்ய — க்வ பாரிக்ஷிதா அப⁴வந் — தத் த்வம் கிம் ஜாநாஸி ? ஹே யாஜ்ஞவல்க்ய, கத²ய, ப்ருச்சா²மி — க்வ பாரிக்ஷிதா அப⁴வந்நிதி ॥

ஸ ஹோவாசோவாச வை ஸோ(அ)க³ச்ச²ந்வை தே தத்³யத்ராஶ்வமேத⁴யாஜிநோ க³ச்ச²ந்தீதி க்வ ந்வஶ்வமேத⁴யாஜிநோ க³ச்ச²ந்தீதி த்³வாத்ரிம்ஶதம் வை தே³வரதா²ஹ்ந்யாந்யயம் லோகஸ்தம் ஸமந்தம் ப்ருதி²வீ த்³விஸ்தாவத்பர்யேதி தாம் ஸமந்தம் ப்ருதி²வீம் த்³விஸ்தாவத்ஸமுத்³ர: பர்யேதி தத்³யாவதீ க்ஷுரஸ்ய தா⁴ரா யாவத்³வா பக்ஷிகாயா: பத்ரம் தாவாநந்தரேணாகாஶஸ்தாநிந்த்³ர: ஸுபர்ணோ பூ⁴த்வா வாயவே ப்ராயச்ச²த்தாந்வாயுராத்மநி தி⁴த்வா தத்ராக³மயத்³யத்ராஶ்வமேத⁴யாஜிநோ(அ)ப⁴வந்நித்யேவமிவ வை ஸ வாயுமேவ ப்ரஶஶம்ஸ தஸ்மாத்³வாயுரேவ வ்யஷ்டிர்வாயு: ஸமஷ்டிரப புநர்ம்ருத்யும் ஜயதி ய ஏவம் வேத³ ததோ ஹ பு⁴ஜ்யுர்லாஹ்யாயநிருபரராம ॥ 2 ॥

ஸ ஹோவாச யாஜ்ஞவல்க்ய: ; உவாச வை ஸ: — வை - ஶப்³த³: ஸ்மரணார்த²: — உவாச வை ஸ க³ந்த⁴ர்வ: துப்⁴யம் । அக³ச்ச²ந்வை தே பாரிக்ஷிதா:, தத் தத்ர ; க்வ ? யத்ர யஸ்மிந் அஶ்வமேத⁴யாஜிநோ க³ச்ச²ந்தி — இதி நிர்ணீதே ப்ரஶ்ந ஆஹ — க்வ நு கஸ்மிந் அஶ்வமேத⁴யாஜிநோ க³ச்ச²ந்தீதி । தேஷாம் க³திவிவக்ஷயா பு⁴வநகோஶாபரிமாணமாஹ — த்³வாத்ரிம்ஶதம் வை, த்³வே அதி⁴கே த்ரிம்ஶத் , த்³வாத்ரிம்ஶதம் வை, தே³வரதா²ஹ்ந்யாநி — தே³வ ஆதி³த்ய: தஸ்ய ரதோ² தே³வரத²: தஸ்ய ரத²ஸ்ய க³த்யா அஹ்நா யாவத்பரிச்சி²த்³யதே தே³ஶபரிமாணம் தத் தே³வரதா²ஹ்ந்யம் , தத்³த்³வாத்ரிம்ஶத்³கு³ணிதம் தே³வரதா²ஹ்ந்யாநி, தாவத்பரிமாணோ(அ)யம் லோக: லோகாலோககி³ரிணா பரிக்ஷிப்த: — யத்ர வைராஜம் ஶரீரம் , யத்ர ச கர்மப²லோபபோ⁴க³: ப்ராணிநாம் , ஸ ஏஷ லோக: ; ஏதாவாந் லோக:, அத: பரம் அலோக:, தம் லோகம் ஸமந்தம் ஸமந்தத:, லோகவிஸ்தாராத் த்³விகு³ணபரிமாணவிஸ்தாரேண பரிமாணேந, தம் லோகம் பரிக்ஷிப்தா பர்யேதி ப்ருதி²வீ ; தாம் ப்ருதி²வீம் ததை²வ ஸமந்தம் , த்³விஸ்தாவத் — த்³விகு³ணேந பரிமாணேந ஸமுத்³ர: பர்யேதி, யம் க⁴நோத³மாசக்ஷதே பௌராணிகா: । தத்ர அண்ட³கபாலயோர்விவரபரிமாணமுச்யதே, யேந விவரேண மார்கே³ண ப³ஹிர்நிர்க³ச்ச²ந்தோ வ்யாப்நுவந்தி அஶ்வமேத⁴யாஜிந: ; தத்ர யாவதீ யாவத்பரிமாணா க்ஷுரஸ்ய தா⁴ரா அக்³ரம் , யாவத்³வா ஸௌக்ஷ்ம்யேண யுக்தம் மக்ஷிகாயா: பத்ரம் , தாவாந் தாவத்பரிமாண:, அந்தரேண மத்⁴யே(அ)ண்ட³கபாலயோ:, ஆகாஶ: சி²த்³ரம் , தேந ஆகாஶேநேத்யேதத் ; தாந் பாரிக்ஷிதாநஶ்வமேத⁴யாஜிந: ப்ராப்தாந் இந்த்³ர: பரமேஶ்வர: — யோ(அ)ஶ்வமேதே⁴(அ)க்³நிஶ்சித:, ஸுபர்ண: — யத்³விஷயம் த³ர்ஶநமுக்தம் ‘தஸ்ய ப்ராசீ தி³க்ஶிர:’ (ப்³ரு. உ. 1 । 2 । 4) இத்யாதி³நா — ஸுபர்ண: பக்ஷீ பூ⁴த்வா, பக்ஷபுச்சா²த்மக: ஸுபர்ணோ பூ⁴த்வா, வாயவே ப்ராயச்ச²த் — மூர்தத்வாந்நாஸ்த்யாத்மநோ க³திஸ்தத்ரேதி । தாந் பாரிக்ஷிதாந் வாயு: ஆத்மநி தி⁴த்வா ஸ்தா²பயித்வா ஸ்வாத்மபூ⁴தாந்க்ருத்வா தத்ர தஸ்மிந் அக³மயத் ; க்வ ? யத்ர பூர்வே அதிக்ராந்தா: பாரிக்ஷிதா அஶ்வமேத⁴யாஜிநோ(அ)ப⁴வந்நிதி । ஏவமிவ வை — ஏவமேவ ஸ க³ந்த⁴ர்வ: வாயுமேவ ப்ரஶஶம்ஸ பாரிக்ஷிதாநாம் க³திம் । ஸமாப்தா ஆக்²யாயிகா ; ஆக்²யாயிகாநிர்வ்ருத்தம் து அர்த²ம் ஆக்²யாயிகாதோ(அ)பஸ்ருத்ய ஸ்வேந ஶ்ருதிரூபேணைவ ஆசஷ்டே(அ)ஸ்மப்⁴யம் । யஸ்மாத் வாயு: ஸ்தா²வரஜங்க³மாநாம் பூ⁴தாநாமந்தராத்மா, ப³ஹிஶ்ச ஸ ஏவ, தஸ்மாத் அத்⁴யாத்மாதி⁴பூ⁴தாதி⁴தை³வபா⁴வேந விவிதா⁴ யா அஷ்டி: வ்யாப்தி: ஸ வாயுரேவ ; ததா² ஸமஷ்டி: கேவலேந ஸூத்ராத்மநா வாயுரேவ । ஏவம் வாயுமாத்மாநம் ஸமஷ்டிவ்யஷ்டிரூபாத்மகத்வேந உபக³ச்ச²தி ய: — ஏவம் வேத³, தஸ்ய கிம் ப²லமித்யாஹ — அப புநர்ம்ருத்யும் ஜயதி, ஸக்ருந்ம்ருத்வா புநர்ந ம்ரியதே । தத ஆத்மந: ப்ரஶ்நநிர்ணயாத் பு⁴ஜ்யுர்லாஹ்யாயநிருபரராம ॥
இதி த்ருதீயாத்⁴யாயஸ்ய த்ருதீயம் ப்³ராஹ்மணம் ॥

சதுர்த²ம் ப்³ராஹ்மணம்

அத² ஹைநமுஷஸ்தஶ்சாக்ராயண: பப்ரச்ச² । புண்யபாபப்ரயுக்தைர்க்³ரஹாதிக்³ரஹைர்க்³ருஹீத: புந: புந: க்³ரஹாதிக்³ரஹாந் த்யஜந் உபாத³த³த் ஸம்ஸரதீத்யுக்தம் ; புண்யஸ்ய ச பர உத்கர்ஷோ வ்யாக்²யாத: வ்யாக்ருதவிஷய: ஸமஷ்டிவ்யஷ்டிரூப: த்³வைதைகத்வாத்மப்ராப்தி: । யஸ்து க்³ரஹாதிக்³ரஹைர்க்³ரஸ்த: ஸம்ஸரதி, ஸ: அஸ்தி வா, ந அஸ்தி ; அஸ்தித்வே ச கிம்லக்ஷண: — இதி ஆத்மந ஏவ விவேகாதி⁴க³மாய உஷஸ்தப்ரஶ்ந ஆரப்⁴யதே । தஸ்ய ச நிருபாதி⁴ஸ்வரூபஸ்ய க்ரியாகாரகவிநிர்முக்தஸ்வபா⁴வஸ்ய அதி⁴க³மாத் யதோ²க்தாத்³ப³ந்த⁴நாத் விமுச்யதே ஸப்ரயோஜகாத் ஆக்²யாயிகஸம்ப³ந்த⁴ஸ்து ப்ரஸித்³த⁴: ॥

அத² ஹைநமுஷஸ்தஶ்சாக்ராயண: பப்ரச்ச² யாஜ்ஞவல்க்யேதி ஹோவாச யத்ஸாக்ஷாத³பரோக்ஷாத்³ப்³ரஹ்ம ய ஆத்மா ஸர்வாந்தரஸ்தம் மே வ்யாசக்ஷ்வேத்யேஷ த ஆத்மா ஸர்வாந்தர: கதமோ யாஜ்ஞவல்க்ய ஸர்வாந்தரோ ய: ப்ராணேந ப்ராணிதி ஸ த ஆத்மா ஸர்வாந்தரோ யோ(அ)பாநேநாபாநீதி ஸ த ஆத்மா ஸர்வாந்தரோ யோ வ்யாநேந வ்யாநீதி ஸ த ஆத்மா ஸர்வாந்தரோ ய உதா³நேநோதா³நிதி ஸ த ஆத்மா ஸர்வாந்தர ஏஷ த ஆத்மா ஸர்வாந்தர: ॥ 1 ॥

அத² ஹ ஏநம் ப்ரக்ருதம் யாஜ்ஞவல்க்யம் , உஷஸ்தோ நாமத:, சக்ரஸ்யாபத்யம் சாக்ராயண:, பப்ரச்ச² । யத் ப்³ரஹ்ம ஸாக்ஷாத் அவ்யவஹிதம் கேநசித் த்³ரஷ்டு: அபரோக்ஷாத் — அகௌ³ணம் — ந ஶ்ரோத்ரப்³ரஹ்மாதி³வத் — கிம் தத் ? ய ஆத்மா — ஆத்மஶப்³தே³ந ப்ரத்யகா³த்மோச்யதே, தத்ர ஆத்மஶப்³த³ஸ்ய ப்ரஸித்³த⁴த்வாத் ; ஸர்வஸ்யாப்⁴யந்தர: ஸர்வாந்தர: ; யத்³ய:ஶப்³தா³ப்⁴யாம் ப்ரஸித்³த⁴ ஆத்மா ப்³ரஹ்மேதி — தம் ஆத்மாநம் , மே மஹ்யம் , வ்யாசக்ஷ்வேதி — விஸ்பஷ்டம் ஶ்ருங்கே³ க்³ருஹீத்வா யதா² கா³ம் த³ர்ஶயதி ததா² ஆசக்ஷ்வ, ஸோ(அ)யமித்யேவம் கத²யஸ்வேத்யர்த²: । ஏவமுக்த: ப்ரத்யாஹ யாஜ்ஞவல்க்ய: — ஏஷ: தே தவ ஆத்மா ஸர்வாந்தர: ஸர்வஸ்யாப்⁴யந்தர: ; ஸர்வவிஶேஷணோபலக்ஷணார்த²ம் ஸர்வாந்தரக்³ரஹணம் ; யத் ஸாக்ஷாத் அவ்யவஹிதம் அபரோக்ஷாத் அகௌ³ணம் ப்³ரஹ்ம ப்³ருஹத்தமம் ஆத்மா ஸர்வஸ்ய ஸர்வஸ்யாப்⁴யந்தர:, ஏதைர்கு³ணை: ஸமஸ்தைர்யுக்த: ஏஷ:, கோ(அ)ஸௌ தவாத்மா ? யோ(அ)யம் கார்யகரணஸங்கா⁴த: தவ ஸ: யேநாத்மநா ஆத்மவாந் ஸ ஏஷ தவ ஆத்மா — தவ கார்யகரணஸங்கா⁴தஸ்யேத்யர்த²: । தத்ர பிண்ட³:, தஸ்யாப்⁴யந்தரே லிங்கா³த்மா கரணஸங்கா⁴த:, த்ருதீயோ யஶ்ச ஸந்தி³ஹ்யமாந: — தேஷு கதமோ மம ஆத்மா ஸர்வாந்தர: த்வயா விவக்ஷித இத்யுக்தே இதர ஆஹ — ய: ப்ராணேந முக²நாஸிகாஸஞ்சாரிணா ப்ராணிதி ப்ராணசேஷ்டாம் கரோதி, யேந ப்ராண: ப்ரணீயத இத்யர்த²: — ஸ: தே தவ கார்யகரணஸங்கா⁴தஸ்ய ஆத்மா விஜ்ஞாநமய: ; ஸமாநமந்யத் ; யோ(அ)பாநேநாபாநீதி யோ வ்யாநேந வ்யாநீதீதி — சா²ந்த³ஸம் தை³ர்க்⁴யம் । ஸர்வா: கார்யகரணஸங்கா⁴தக³தா: ப்ராணநாதி³சேஷ்டா தா³ருயந்த்ரஸ்யேவ யேந க்ரியந்தே — ந ஹி சேதநாவத³நதி⁴ஷ்டி²தஸ்ய தா³ருயந்த்ரஸ்யேவ ப்ராணநாதி³சேஷ்டா வித்³யந்தே ; தஸ்மாத் விஜ்ஞாநமயேநாதி⁴ஷ்டி²தம் விலக்ஷணேந தா³ருயந்த்ரவத் ப்ராணநாதி³சேஷ்டாம் ப்ரதிபத்³யதே — தஸ்மாத் ஸோ(அ)ஸ்தி கார்யகரணஸங்கா⁴தவிலக்ஷண:, யஶ்சேஷ்டயதி ॥

ஸ ஹோவாசோஷஸ்தஶ்சாக்ராயணோ யதா² விப்³ரூயாத³ஸௌ கௌ³ரஸாவஶ்வ இத்யேவமேவைதத்³வ்யபதி³ஷ்டம் ப⁴வதி யதே³வ ஸாக்ஷாத³பரோக்ஷாத்³ப்³ரஹ்ம ய ஆத்மா ஸர்வாந்தரஸ்தம் மே வ்யாசக்ஷ்வேத்யேஷ த ஆத்மா ஸர்வாந்தர: கதமோ யாஜ்ஞவல்க்ய ஸர்வாந்தர: । ந த்³ருஷ்டேர்த்³ரஷ்டாரம் பஶ்யேர்ந ஶ்ருதே: ஶ்ரோதாரம் ஶ்ருணுயா ந மதேர்மந்தாரம் மந்வீதா² ந விஜ்ஞாதேர்விஜ்ஞாதாரம் விஜாநீயா: । ஏஷ த ஆத்மா ஸர்வாந்தரோ(அ)தோ(அ)ந்யதா³ர்தம் ததோ ஹோஷஸ்தஶ்சாக்ராயண உபரராம ॥ 2 ॥

ஸ ஹோவாசோஷஸ்தஶ்சாக்ராயண: ; யதா² கஶ்சித் அந்யதா² ப்ரதிஜ்ஞாய பூர்வம் , புநர்விப்ரதிபந்நோ ப்³ரூயாத³ந்யதா² — அஸௌ கௌ³: அஸாவஶ்வ: யஶ்சலதி தா⁴வதீதி வா, பூர்வம் ப்ரத்யக்ஷம் த³ர்ஶயாமீதி ப்ரதிஜ்ஞாய, பஶ்சாத் சலநாதி³லிங்கை³ர்வ்யபதி³ஶதி — ஏவமேவ ஏதத்³ப்³ரஹ்ம ப்ராணநாதி³லிங்கை³ர்வ்யபதி³ஷ்டம் ப⁴வதி த்வயா ; கிம் ப³ஹுநா ? த்யக்த்வா கோ³த்ருஷ்ணாநிமித்தம் வ்யாஜம் , யதே³வ ஸாக்ஷாத³பரோக்ஷாத்³ப்³ரஹ்ம ய ஆத்மா ஸர்வாந்தர:, தம் மே வ்யாசக்ஷ்வேதி । இதர ஆஹ — யதா² மயா ப்ரத²மம் ப்ரதிஜ்ஞாத: தவ ஆத்மா — ஏவம்லக்ஷண இதி — தாம் ப்ரதிஜ்ஞாமநுவர்த ஏவ ; தத் ததை²வ, யதோ²க்தம் மயா । யத்புநருக்தம் , தமாத்மாநம் க⁴டாதி³வத் விஷயீகுர்விதி — தத் அஶக்யத்வாந்ந க்ரியதே । கஸ்மாத்புந: தத³ஶக்யமித்யாஹ — வஸ்துஸ்வாபா⁴வ்யாத் ; கிம் புந: தத் வஸ்துஸ்வாபா⁴வ்யம் ? த்³ருஷ்ட்யாதி³த்³ரஷ்ட்ருத்வம் ; த்³ருஷ்டேர்த்³ரஷ்டா ஹ்யாத்மா ; த்³ருஷ்டிரிதி த்³விவிதா⁴ ப⁴வதி — லௌகிகீ பாரமார்தி²கீ சேதி ; தத்ர லௌகிகீ சக்ஷு:ஸம்யுக்தாந்த:கரணவ்ருத்தி: ; ஸா க்ரியத இதி ஜாயதே விநஶ்யதி ச ; யா து ஆத்மநோ த்³ருஷ்டி: அக்³ந்யுஷ்ணப்ரகாஶாதி³வத் , ஸா ச த்³ரஷ்டு: ஸ்வரூபத்வாத் , ந ஜாயதே ந விநஶ்யதி ச ; ஸா க்ரியமாணயா உபாதி⁴பூ⁴தயா ஸம்ஸ்ருஷ்டேவேதி, வ்யபதி³ஶ்யதே — த்³ரஷ்டேதி, பே⁴த³வச்ச — த்³ரஷ்டா த்³ருஷ்டிரிதி ச ; யாஸௌ லௌகிகீ த்³ருஷ்டி: சக்ஷுர்த்³வாரா ரூபோபரக்தா ஜாயமாநைவ நித்யயா ஆத்மத்³ருஷ்ட்யா ஸம்ஸ்ருஷ்டேவ, தத்ப்ரதிச்சா²யா — தயா வ்யாப்தைவ ஜாயதே, ததா² விநஶ்யதி ச ; தேந உபசர்யதே த்³ரஷ்டா ஸதா³ பஶ்யந்நபி — பஶ்யதி ந பஶ்யதி சேதி ; ந து புந: த்³ரஷ்டுர்த்³ருஷ்டே: கதா³சித³ப்யந்யதா²த்வம் ; ததா² ச வக்ஷ்யதி ஷஷ்டே² — ‘த்⁴யாயதீவ லேலாயதீவ’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 7), ‘ந ஹி த்³ரஷ்டுர்த்³ருஷ்டேர்விபரிலோபோ வித்³யதே’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 23) இதி ச । தமிமமர்த²மாஹ — லௌகிக்யா த்³ருஷ்டே: கர்மபூ⁴தாயா:, த்³ரஷ்டாரம் ஸ்வகீயயா நித்யயா த்³ருஷ்ட்யா வ்யாப்தாரம் , ந பஶ்யே: ; யாஸௌ லௌகிகீ த்³ருஷ்டி: கர்மபூ⁴தா, ஸா ரூபோபரக்தா ரூபாபி⁴வ்யஞ்ஜிகா ந ஆத்மாநம் ஸ்வாத்மநோ வ்யாப்தாரம் ப்ரத்யஞ்சம் வ்யாப்நோதி ; தஸ்மாத் தம் ப்ரத்யகா³த்மாநம் த்³ருஷ்டேர்த்³ரஷ்டாரம் ந பஶ்யே: । ததா² ஶ்ருதே: ஶ்ரோதாரம் ந ஶ்ருணுயா: । ததா² மதே: மநோவ்ருத்தே: கேவலாயா வ்யாப்தாரம் ந மந்வீதா²: । ததா² விஜ்ஞாதே: கேவலாயா பு³த்³தி⁴வ்ருத்தே: வ்யாப்தாரம் ந விஜாநீயா: । ஏஷ வஸ்துந: ஸ்வபா⁴வ: ; அத: நைவ த³ர்ஶயிதும் ஶக்யதே க³வாதி³வத் ॥
‘ந த்³ருஷ்டேர்த்³ரஷ்டாரம்’ இத்யத்ர அக்ஷராணி அந்யதா² வ்யாசக்ஷதே கேசித் — ந த்³ருஷ்டேர்த்³ரஷ்டாரம் த்³ருஷ்டே: கர்தாரம் த்³ருஷ்டிபே⁴த³மக்ருத்வா த்³ருஷ்டிமாத்ரஸ்ய கர்தாரம் , ந பஶ்யேரிதி ; த்³ருஷ்டேரிதி கர்மணி ஷஷ்டீ² ; ஸா த்³ருஷ்டி: க்ரியமாணா க⁴டவத் கர்ம ப⁴வதி ; த்³ரஷ்டாரமிதி த்ருஜந்தேந த்³ரஷ்டுர்த்³ருஷ்டிகர்த்ருத்வமாசஷ்டே ; தேந அஸௌ த்³ருஷ்டேர்த்³ரஷ்டா த்³ருஷ்டே: கர்தேதி வ்யாக்²யாத்ரூணாமபி⁴ப்ராய: । தத்ர த்³ருஷ்டேரிதி ஷஷ்ட்²யந்தேந த்³ருஷ்டிக்³ரஹணம் நிரர்த²கமிதி தோ³ஷம் ந பஶ்யந்தி ; பஶ்யதாம் வா புநருக்தம் அஸார: ப்ரமாத³பாட² இதி வா ந ஆத³ர: ; கத²ம் புநராதி⁴க்யம் ? த்ருஜந்தேநைவ த்³ருஷ்டிகர்த்ருத்வஸ்ய ஸித்³த⁴த்வாத் த்³ருஷ்டேரிதி நிரர்த²கம் ; ததா³ ‘த்³ரஷ்டாரம் ந பஶ்யே:’ இத்யேதாவதே³வ வக்தவ்யம் ; யஸ்மாத்³தா⁴தோ: பர: த்ருச் ஶ்ரூயதே, தத்³தா⁴த்வர்த²கர்தரி ஹி த்ருச் ஸ்மர்யதே ; ‘க³ந்தாரம் பே⁴த்தாரம் வா நயதி’ இத்யேதாவாநேவ ஹி ஶப்³த³: ப்ரயுஜ்யதே ; ந து ‘க³தேர்க³ந்தாரம் பி⁴தே³ர்பே⁴த்தாரம்’ இதி அஸதி அர்த²விஶேஷே ப்ரயோக்தவ்ய: ; ந ச அர்த²வாத³த்வேந ஹாதவ்யம் ஸத்யாம் க³தௌ ; ந ச ப்ரமாத³பாட²:, ஸர்வேஷாமவிகா³நாத் ; தஸ்மாத் வ்யாக்²யாத்ரூணாமேவ பு³த்³தி⁴தௌ³ர்ப³ல்யம் , நாத்⁴யேத்ருப்ரமாத³: । யதா² து அஸ்மாபி⁴ர்வ்யாக்²யாதம் — லௌகிகத்³ருஷ்டேர்விவிச்ய நித்யத்³ருஷ்டிவிஶிஷ்ட ஆத்மா ப்ரத³ர்ஶயிதவ்ய: — ததா² கர்த்ருகர்மவிஶேஷணத்வேந த்³ருஷ்டிஶப்³த³ஸ்ய த்³வி: ப்ரயோக³ உபபத்³யதே ஆத்மஸ்வரூபநிர்தா⁴ரணாய ; ‘ந ஹி த்³ரஷ்டுர்த்³ருஷ்டே:’ இதி ச ப்ரதே³ஶாந்தரவாக்யேந ஏகவாக்யதோபபந்நா ப⁴வதி ; ததா² ச ‘சக்ஷூம்ஷி பஶ்யதி’ (கே. உ. 1 । 7) ‘ஶ்ரோத்ரமித³ம் ஶ்ருதம்’ (கே. உ. 1 । 8) இதி ஶ்ருத்யந்தரேண ஏகவாக்யதா உபபந்நா । ந்யாயாச்ச — ஏவமேவ ஹி ஆத்மநோ நித்யத்வமுபபத்³யதே விக்ரியாபா⁴வே ; விக்ரியாவச்ச நித்யமிதி ச விப்ரதிஷித்³த⁴ம் । ‘த்⁴யாயதீவ லேலாயதீவ’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 7) ‘ந ஹி த்³ரஷ்டுர்த்³ருஷ்டேர்விபரிலோபோ வித்³யதே’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 23) ‘ஏஷ நித்யோ மஹிமா ப்³ராஹ்மணஸ்ய’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 23) இதி ச ஶ்ருத்யக்ஷராணி அந்யதா² ந க³ச்ச²ந்தி । நநு த்³ரஷ்டா ஶ்ரோதா மந்தா விஜ்ஞாதா இத்யேவமாதீ³ந்யக்ஷராணி ஆத்மநோ(அ)விக்ரியத்வே ந க³ச்ச²ந்தீதி — ந, யதா²ப்ராப்தலௌகிகவாக்யாநுவாதி³த்வாத் தேஷாம் ; ந ஆத்மதத்த்வநிர்தா⁴ரணார்தா²நி தாநி ; ‘ந த்³ருஷ்டேர்த்³ரஷ்டாரம்’ இத்யேவமாதீ³நாம் அந்யார்தா²ஸம்ப⁴வாத் யதோ²க்தார்த²பரத்வமவக³ம்யதே । தஸ்மாத் அநவபோ³தா⁴தே³வ ஹி விஶேஷணம் பரித்யக்தம் த்³ருஷ்டேரிதி । ஏஷ: தே தவ ஆத்மா ஸர்வைருக்தைர்விஶேஷணைர்விஶிஷ்ட: ; அத: ஏதஸ்மாதா³த்மந: அந்யதா³ர்தம் — கார்யம் வா ஶரீரம் , கரணாத்மகம் வா லிங்க³ம் ; ஏததே³வ ஏகம் அநார்தம் அவிநாஶி கூடஸ்த²ம் । ததோ ஹ உஷஸ்தஶ்சாக்ராயண உபரராம ॥
இதி த்ருதீயாத்⁴யாயஸ்ய சதுர்த²ம் ப்³ராஹ்மணம் ॥

பஞ்சமம் ப்³ராஹ்மணம்

ப³ந்த⁴நம் ஸப்ரயோஜகமுக்தம் । யஶ்ச ப³த்³த⁴:, தஸ்யாபி அஸ்தித்வமதி⁴க³தம் , வ்யதிரிக்தத்வம் ச । தஸ்ய இதா³நீம் ப³ந்த⁴மோக்ஷஸாத⁴நம் ஸஸந்ந்யாஸமாத்மஜ்ஞாநம் வக்தவ்யமிதி கஹோலப்ரஶ்ந ஆரப்⁴யதே —

அத² ஹைநம் கஹோல: கௌஷீதகேய: பப்ரச்ச² யாஜ்ஞவல்க்யேதி ஹோவாச யதே³வ ஸாக்ஷாத³பரோக்ஷாத்³ப்³ரஹ்ம ய ஆத்மா ஸர்வாந்தரஸ்தம் மே வ்யாசக்ஷ்வேத்யேஷ த ஆத்மா ஸர்வாந்தர: । கதமோ யாஜ்ஞவல்க்ய ஸர்வாந்தரோ யோ(அ)ஶநாயாபிபாஸே ஶோகம் மோஹம் ஜராம் ம்ருத்யுமத்யேதி । ஏதம் வை தமாத்மாநம் விதி³த்வா ப்³ராஹ்மணா: புத்ரைஷணாயாஶ்ச வித்தைஷணாயாஶ்ச லோகைஷணாயாஶ்ச வ்யுத்தா²யாத² பி⁴க்ஷாசர்யம் சரந்தி யா ஹ்யேவ புத்ரைஷணா ஸா வித்தைஷணா யா வித்தைஷணா ஸா லோகைஷணோபே⁴ ஹ்யேதே ஏஷணே ஏவ ப⁴வத: । தஸ்மாத்³ப்³ராஹ்மண: பாண்டி³த்யம் நிர்வித்³ய பா³ல்யேந திஷ்டா²ஸேத் । பா³ல்யம் ச பாண்டி³த்யம் ச நிர்வித்³யாத² முநிரமௌநம் ச மௌநம் ச நிர்வித்³யாத² ப்³ராஹ்மண: ஸ ப்³ராஹ்மண: கேந ஸ்யாத்³யேந ஸ்யாத்தேநேத்³ருஶ ஏவாதோ(அ)ந்யதா³ர்தம் ததோ ஹ கஹோல: கௌஷீதகேய உபரராம ॥ 1 ॥

அத² ஹ ஏநம் கஹோலோ நாமத:, குஷீதகஸ்யாபத்யம் கௌஷீதகேய:, பப்ரச்ச² ; யாஜ்ஞவல்க்யேதி ஹோவாசேதி, பூர்வவத் — யதே³வ ஸாக்ஷாத³பரோக்ஷாத்³ப்³ரஹ்ம ய ஆத்மா ஸர்வாந்தர: தம் மே வ்யாசக்ஷ்வேதி — யம் விதி³த்வா ப³ந்த⁴நாத்ப்ரமுச்யதே । யாஜ்ஞவல்க்ய ஆஹ — ஏஷ தே தவ ஆத்மா ॥
கிம் உஷஸ்தகஹோலாப்⁴யாம் ஏக ஆத்மா ப்ருஷ்ட:, கிம் வா பி⁴ந்நாவாத்மாநௌ துல்யலக்ஷணாவிதி । பி⁴ந்நாவிதி யுக்தம் , ப்ரஶ்நயோரபுநருக்தத்வோபபத்தே: ; யதி³ ஹி ஏக ஆத்மா உஷஸ்தகஹோலப்ரஶ்நயோர்விவக்ஷித:, தத்ர ஏகேநைவ ப்ரஶ்நேந அதி⁴க³தத்வாத் தத்³விஷயோ த்³விதீய: ப்ரஶ்நோ(அ)நர்த²க: ஸ்யாத் ; ந ச அர்த²வாத³ரூபத்வம் வாக்யஸ்ய ; தஸ்மாத் பி⁴ந்நாவேதாவாத்மாநௌ க்ஷேத்ரஜ்ஞபரமாத்மாக்²யாவிதி கேசித்³வ்யாசக்ஷதே । தந்ந, ‘தே’ இதி ப்ரதிஜ்ஞாநாத் ; ‘ஏஷ த ஆத்மா’ இதி ஹி ப்ரதிவசநே ப்ரதிஜ்ஞாதம் ; ந ச ஏகஸ்ய கார்யகரணஸங்கா⁴தஸ்ய த்³வாவாத்மாநௌ உபபத்³யேதே ; ஏகோ ஹி கார்யகரணஸங்கா⁴த: ஏகேந ஆத்மநா ஆத்மவாந் ; ந ச உஷஸ்தஸ்யாந்ய: கஹோலஸ்யாந்ய: ஜாதிதோ பி⁴ந்ந ஆத்மா ப⁴வதி, த்³வயோ: அகௌ³ணத்வாத்மத்வஸர்வாந்தரத்வாநுபபத்தே: ; யதி³ ஏகமகௌ³ணம் ப்³ரஹ்ம த்³வயோ: இதரேண அவஶ்யம் கௌ³ணேந ப⁴விதவ்யம் ; ததா² ஆத்மத்வம் ஸர்வாந்தரத்வம் ச — விருத்³த⁴த்வாத்பதா³ர்தா²நாம் ; யதி³ ஏகம் ஸர்வாந்தரம் ப்³ரஹ்ம ஆத்மா முக்²ய:, இதரேண அஸர்வாந்தரேண அநாத்மநா அமுக்²யேந அவஶ்யம் ப⁴விதவ்யம் ; தஸ்மாத் ஏகஸ்யைவ த்³வி: ஶ்ரவணம் விஶேஷவிவக்ஷயா । யத்து பூர்வோக்தேந ஸமாநம் த்³விதீயே ப்ரஶ்நாந்தர உக்தம் , தாவந்மாத்ரம் பூர்வஸ்யைவாநுவாத³: — தஸ்யைவ அநுக்த: கஶ்சித்³விஶேஷ: வக்தவ்ய இதி । க: புநரஸௌ விஶேஷ இத்யுச்யதே — பூர்வஸ்மிந்ப்ரஶ்நே — அஸ்தி வ்யதிரிக்த ஆத்மா யஸ்யாயம் ஸப்ரயோஜகோ ப³ந்த⁴ உக்த இதி த்³விதீயே து — தஸ்யைவ ஆத்மந: அஶநாயாதி³ஸம்ஸாரத⁴ர்மாதீதத்வம் விஶேஷ உச்யதே — யத்³விஶேஷபரிஜ்ஞாநாத் ஸந்ந்யாஸஸஹிதாத் பூர்வோக்தாத்³ப³ந்த⁴நாத் விமுச்யதே । தஸ்மாத் ப்ரஶ்நப்ரதிவசநயோ: ‘ஏஷ த ஆத்மா’ இத்யேவமந்தயோ: துல்யார்த²தைவ । நநு கத²ம் ஏகஸ்யைவ ஆத்மந: அஶநாயாத்³யதீதத்வம் தத்³வத்த்வம் சேதி விருத்³த⁴த⁴ர்மஸமவாயித்வமிதி — ந, பரிஹ்ருதத்வாத் ; நாமரூபவிகாரகார்யகரணலக்ஷணஸங்கா⁴தோபாதி⁴பே⁴த³ஸம்பர்கஜநிதப்⁴ராந்திமாத்ரம் ஹி ஸம்ஸாரித்வமித்யஸக்ருத³வோசாம, விருத்³த⁴ஶ்ருதிவ்யாக்²யாநப்ரஸங்கே³ந ச ; யதா² ரஜ்ஜுஶுக்திகாக³க³நாத³ய: ஸர்பரஜதமலிநா ப⁴வந்தி பராத்⁴யாரோபிதத⁴ர்மவிஶிஷ்டா:, ஸ்வத: கேவலா ஏவ ரஜ்ஜுஶுக்திகாக³க³நாத³ய: — ந ச ஏவம் விருத்³த⁴த⁴ர்மஸமவாயித்வே பதா³ர்தா²நாம் கஶ்சந விரோத⁴: । நாமரூபோபாத்⁴யஸ்தித்வே ‘ஏகமேவாத்³விதீயம்’ (சா². உ. 6 । 2 । 1) ‘நேஹ நாநாஸ்தி கிஞ்சந’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 19) இதி ஶ்ருதயோ விருத்⁴யேரந்நிதி சேத் — ந, ஸலிலபே²நத்³ருஷ்டாந்தேந பரிஹ்ருதத்வாத் ம்ருதா³தி³த்³ருஷ்டாந்தைஶ்ச ; யதா³ து பரமார்த²த்³ருஷ்ட்யா பரமாத்மதத்த்வாத் ஶ்ருத்யநுஸாரிபி⁴: அந்யத்வேந நிரூப்யமாணே நாமரூபே ம்ருதா³தி³விகாரவத் வஸ்த்வந்தரே தத்த்வதோ ந ஸ்த: — ஸலிலபே²நக⁴டாதி³விகாரவதே³வ, ததா³ தத் அபேக்ஷ்ய ‘ஏகமேவாத்³விதீயம்’ (சா². உ. 6 । 2 । 1) ‘நேஹ நாநாஸ்தி கிஞ்சந’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 19) இத்யாதி³பரமார்த²த³ர்ஶநகோ³சரத்வம் ப்ரதிபத்³யதே ; ரூபவதே³வ ஸ்வேந ரூபேண வர்தமாநம் கேநசித³ஸ்ப்ருஷ்டஸ்வபா⁴வமபி ஸத் நாமரூபக்ருதகார்யகரணோபாதி⁴ப்⁴யோ விவேகேந நாவதா⁴ர்யதே, நாமரூபோபாதி⁴த்³ருஷ்டிரேவ ச ப⁴வதி ஸ்வாபா⁴விகீ, ததா³ ஸர்வோ(அ)யம் வஸ்த்வந்தராஸ்தித்வவ்யவஹார: । அஸ்தி சாயம் பே⁴த³க்ருதோ மித்²யாவ்யவஹார:, யேஷாம் ப்³ரஹ்மதத்த்வாத³ந்யத்வேந வஸ்து வித்³யதே, யேஷாம் ச நாஸ்தி ; பரமார்த²வாதி³பி⁴ஸ்து ஶ்ருத்யநுஸாரேண நிரூப்யமாணே வஸ்துநி — கிம் தத்த்வதோ(அ)ஸ்தி வஸ்து கிம் வா நாஸ்தீதி, ப்³ரஹ்மைகமேவாத்³விதீயம் ஸர்வஸம்வ்யவஹாரஶூந்யமிதி நிர்தா⁴ர்யதே ; தேந ந கஶ்சித்³விரோத⁴: । ந ஹி பரமார்தா²வதா⁴ரணநிஷ்டா²யாம் வஸ்த்வந்தராஸ்தித்வம் ப்ரதிபத்³யாமஹே — ‘ஏகமேவாத்³விதீயம்’ (சா². உ. 6 । 2 । 1) ‘அநந்தரமபா³ஹ்யம்’ (ப்³ரு. உ. 2 । 5 । 19), (ப்³ரு. உ. 3 । 8 । 8) இதி ஶ்ருதே: ; ந ச நாமரூபவ்யவஹாரகாலே து அவிவேகிநாம் க்ரியாகாரகப²லாதி³ஸம்வ்யவஹாரோ நாஸ்தீதி ப்ரதிஷித்⁴யதே । தஸ்மாத் ஜ்ஞாநாஜ்ஞாநே அபேக்ஷ்ய ஸர்வ: ஸம்வ்யவஹார: ஶாஸ்த்ரீயோ லௌகிகஶ்ச ; அதோ ந காசந விரோத⁴ஶங்கா । ஸர்வவாதி³நாமப்யபரிஹார்ய: பரமார்த²ஸம்வ்யவஹாரக்ருதோ வ்யவஹார: ॥
தத்ர பரமார்தா²த்மஸ்வரூபமபேக்ஷ்ய ப்ரஶ்ந: புந: — கதமோ யாஜ்ஞவல்க்ய ஸர்வாந்தர இதி । ப்ரத்யாஹ இதர: — யோ(அ)ஶநாயாபிபாஸே, அஶிதுமிச்சா² அஶநாயா, பாதுமிச்சா² பிபாஸா ; தே அஶநாயாபிபாஸே யோ(அ)த்யேதீதி வக்ஷ்யமாணேந ஸம்ப³ந்த⁴: । அவிவேகிபி⁴: தலமலவதி³வ க³க³நம் க³ம்யமாநமேவ தலமலே அத்யேதி — பரமார்த²த: — தாப்⁴யாமஸம்ஸ்ருஷ்டஸ்வபா⁴வத்வாத் — ததா² மூடை⁴: அஶநாயாபிபாஸாதி³மத்³ப்³ரஹ்ம க³ம்யமாநமபி — க்ஷுதி⁴தோ(அ)ஹம் பிபாஸிதோ(அ)ஹமிதி, தே அத்யேத்யேவ — பரமார்த²த: — தாப்⁴யாமஸம்ஸ்ருஷ்டஸ்வபா⁴வத்வாத் ; ‘ந லிப்யதே லோகது³:கே²ந பா³ஹ்ய:’ (க. உ. 2 । 2 । 11) இதி ஶ்ருதே: — அவித்³வல்லோகாத்⁴யாரோபிதது³:கே²நேத்யர்த²: । ப்ராணைகத⁴ர்மத்வாத் ஸமாஸகரணமஶநாயாபிபாஸயோ: । ஶோகம் மோஹம் — ஶோக இதி காம: ; இஷ்டம் வஸ்து உத்³தி³ஶ்ய சிந்தயதோ யத் அரமணம் , தத் த்ருஷ்ணாபி⁴பூ⁴தஸ்ய காமபீ³ஜம் ; தேந ஹி காமோ தீ³ப்யதே ; மோஹஸ்து விபரீதப்ரத்யயப்ரப⁴வோ(அ)விவேக: ப்⁴ரம: ; ஸ ச அவித்³யா ஸர்வஸ்யாநர்த²ஸ்ய ப்ரஸவபீ³ஜம் ; பி⁴ந்நகார்யத்வாத்தயோ: ஶோகமோஹயோ: அஸமாஸகரணம் । தௌ மநோ(அ)தி⁴கரணௌ ; ததா² ஶரீராதி⁴கரணௌ ஜராம் ம்ருத்யும் ச அத்யேதி ; ஜரேதி கார்யகரணஸங்கா⁴தவிபரிணாம: வலீபலிதாதி³லிங்க³: ; ம்ருத்யுரிதி தத்³விச்சே²த³: விபரிணாமாவஸாந: ; தௌ ஜராம்ருத்யூ ஶரீராதி⁴கரணௌ அத்யேதி । யே தே அஶநாயாத³ய: ப்ராணமந:ஶரீராதி⁴கரணா: ப்ராணிஷு அநவரதம் வர்தமாநா: அஹோராத்ராதி³வத் ஸமுத்³ரோர்மிவச்ச ப்ராணிஷு ஸம்ஸார இத்யுச்யந்தே ; யோ(அ)ஸௌ த்³ருஷ்டேர்த்³ரஷ்டேத்யாதி³லக்ஷண: ஸாக்ஷாத³வ்யவஹித: அபரோக்ஷாத³கௌ³ண: ஸர்வாந்தர ஆத்மா ப்³ரஹ்மாதி³ஸ்தம்ப³பர்யந்தாநாம் பூ⁴தாநாம் அஶநாயாபிபாஸாதி³பி⁴: ஸம்ஸாரத⁴ர்மை: ஸதா³ ந ஸ்ப்ருஶ்யதே — ஆகாஶ இவ க⁴நாதி³மலை: — தம் ஏதம் வை ஆத்மாநம் ஸ்வம் தத்த்வம் , விதி³த்வா ஜ்ஞாத்வா — அயமஹமஸ்மி பரம் ப்³ரஹ்ம ஸதா³ ஸர்வஸம்ஸாரவிநிர்முக்தம் நித்யத்ருப்தமிதி, ப்³ராஹ்மணா: — ப்³ராஹ்மணாநாமேவாதி⁴காரோ வ்யுத்தா²நே, அதோ ப்³ராஹ்மணக்³ரஹணம் — வ்யுத்தா²ய வைபரீத்யேநோத்தா²நம் க்ருத்வா ; குத இத்யாஹ — புத்ரைஷணாயா: புத்ரார்தை²ஷணா புத்ரைஷணா — புத்ரேணேமம் லோகம் ஜயேயமிதி லோகஜயஸாத⁴நம் புத்ரம் ப்ரதி இச்சா² ஏஷணா தா³ரஸங்க்³ரஹ: ; தா³ரஸங்க்³ரஹமக்ருத்வேத்யர்த²: ; வித்தைஷணாயாஶ்ச — கர்மஸாத⁴நஸ்ய க³வாதே³ருபாதா³நம் — அநேந கர்மக்ருத்வா பித்ருலோகம் ஜேஷ்யாமீதி, வித்³யாஸம்யுக்தேந வா தே³வலோகம் , கேவலயா வா ஹிரண்யக³ர்ப⁴வித்³யயா தை³வேந வித்தேந தே³வலோகம் । தை³வாத்³வித்தாத் வ்யுத்தா²நமேவ நாஸ்தீதி கேசித் , யஸ்மாத் தத்³ப³லேந ஹி கில வ்யுத்தா²நமிதி — தத³ஸத் , ‘ஏதாவாந்வை காம:’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 17) இதி படி²தத்வாத் ஏஷணாமத்⁴யே தை³வஸ்ய வித்தஸ்ய ; ஹிரண்யக³ர்பா⁴தி³தே³வதாவிஷயைவ வித்³யா வித்தமித்யுச்யதே, தே³வலோகஹேதுத்வாத் ; நஹி நிருபாதி⁴கப்ரஜ்ஞாநக⁴நவிஷயா ப்³ரஹ்மவித்³யா தே³வலோகப்ராப்திஹேது:, ‘தஸ்மாத்தத்ஸர்வமப⁴வத்’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 10) ‘ஆத்மா ஹ்யேஷாம் ஸ ப⁴வதி’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 1) இதி ஶ்ருதே: ; தத்³ப³லேந ஹி வ்யுத்தா²நம் , ‘ஏதம் வை தமாத்மாநம் விதி³த்வா’ (ப்³ரு. உ. 3 । 5 । 1) இதி விஶேஷவசநாத் । தஸ்மாத் த்ரிப்⁴யோ(அ)ப்யேதேப்⁴ய: அநாத்மலோகப்ராப்திஸாத⁴நேப்⁴ய: ஏஷணாவிஷயேப்⁴யோ வ்யுத்தா²ய — ஏஷணா காம:, ‘ஏதாவாந்வை காம:’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 17) இதி ஶ்ருதே: — ஏதஸ்மிந் விவிதே⁴ அநாத்மலோகப்ராப்திஸாத⁴நே த்ருஷ்ணாமக்ருத்வேத்யர்த²: । ஸர்வா ஹி ஸாத⁴நேச்சா² ப²லேச்சை²வ, அதோ வ்யாசஷ்டே ஶ்ருதி: — ஏகைவ ஏஷணேதி ; கத²ம் ? யா ஹ்யேவ புத்ரைஷணா ஸா வித்தைஷணா, த்³ருஷ்டப²லஸாத⁴நத்வதுல்யத்வாத் ; யா வித்தைஷணா ஸா லோகைஷணா ; ப²லார்தை²வ ஸா ; ஸர்வ: ப²லார்த²ப்ரயுக்த ஏவ ஹி ஸர்வம் ஸாத⁴நமுபாத³த்தே ; அத ஏகைவ ஏஷணா யா லோகைஷணா ஸா ஸாத⁴நமந்தரேண ஸம்பாத³யிதும் ந ஶக்யத இதி, ஸாத்⁴யஸாத⁴நபே⁴தே³ந உபே⁴ ஹி யஸ்மாத் ஏதே ஏஷணே ஏவ ப⁴வத: । தஸ்மாத் ப்³ரஹ்மவிதோ³ நாஸ்தி கர்ம கர்மஸாத⁴நம் வா — அதோ யே(அ)திக்ராந்தா ப்³ராஹ்மணா:, ஸர்வம் கர்ம கர்மஸாத⁴நம் ச ஸர்வம் தே³வபித்ருமாநுஷநிமித்தம் யஜ்ஞோபவீதாதி³ — தேந ஹி தை³வம் பித்ர்யம் மாநுஷம் ச கர்ம க்ரியதே, ‘நிவீதம் மநுஷ்யாணாம்’ (தை. ஸம். 2 । 5 । 11 । 1) இத்யாதி³ஶ்ருதே: । தஸ்மாத் பூர்வே ப்³ராஹ்மணா: ப்³ரஹ்மவித³: வ்யுத்தா²ய கர்மப்⁴ய: கர்மஸாத⁴நேப்⁴யஶ்ச யஜ்ஞோபவீதாதி³ப்⁴ய:, பரமஹம்ஸபாரிவ்ராஜ்யம் ப்ரதிபத்³ய, பி⁴க்ஷாசர்யம் சரந்தி — பி⁴க்ஷார்த²ம் சரணம் பி⁴க்ஷாசர்யம் , சரந்தி — த்யக்த்வா ஸ்மார்தம் லிங்க³ம் கேவலமாஶ்ரமமாத்ரஶரணாநாம் ஜீவநஸாத⁴நம் பாரிவ்ராஜ்யவ்யஞ்ஜகம் ; வித்³வாந் லிங்க³வர்ஜித: — ‘தஸ்மாத³லிங்கோ³ த⁴ர்மஜ்ஞோ(அ)வ்யக்தலிங்கோ³(அ)வ்யக்தாசார:’ (அஶ்வ. 46 । 51) (வ. 10 । 12) இத்யாதி³ஸ்ம்ருதிப்⁴ய:, ‘அத² பரிவ்ராட்³விவர்ணவாஸா முண்டோ³(அ)பரிக்³ரஹ:’ (ஜா. உ. 5) இத்யாதி³ஶ்ருதே:, ‘ஸஶிகா²ந்கேஶாந்நிக்ருத்ய விஸ்ருஜ்ய யஜ்ஞோபவீதம்’ (க. ரு. 1) இதி ச ॥
நநு ‘வ்யுத்தா²யாத² பி⁴க்ஷாசர்யம் சரந்தி’ இதி வர்தமாநாபதே³ஶாத் அர்த²வாதோ³(அ)யம் ; ந விதா⁴யக: ப்ரத்யய: கஶ்சிச்ச்²ரூயதே லிங்லோட்தவ்யாநாமந்யதமோ(அ)பி ; தஸ்மாத் அர்த²வாத³மாத்ரேண ஶ்ருதிஸ்ம்ருதிவிஹிதாநாம் யஜ்ஞோபவீதாதீ³நாம் ஸாத⁴நாநாம் ந ஶக்யதே பரித்யாக³: காரயிதும் ; ‘யஜ்ஞோபவீத்யேவாதீ⁴யீத யாஜயேத்³யஜேத வா’ (தை. ஆ. 2 । 1 । 1) । பாரிவ்ராஜ்யே தாவத³த்⁴யயநம் விஹிதம் — ‘வேத³ஸந்ந்யஸநாச்சூ²த்³ரஸ்தஸ்மாத்³வேத³ம் ந ஸந்ந்யஸேத்’ இதி ; ‘ஸ்வாத்⁴யாய ஏவோத்ஸ்ருஜ்யமாநோ வாசம்’ (ஆ. த⁴. 2 । 21 । 10) இதி ச ஆபஸ்தம்ப³: ; ‘ப்³ரஹ்மோஜ்ஜ²ம் வேத³நிந்தா³ ச கௌடஸாக்ஷ்யம் ஸுஹ்ருத்³வத⁴: । க³ர்ஹிதாந்நாத்³யயோர்ஜக்³தி⁴: ஸுராபாநஸமாநி ஷட்’ (மநு. 11 । 56) — இதி வேத³பரித்யாகே³ தோ³ஷஶ்ரவணாத் । ‘உபாஸநே கு³ரூணாம் வ்ருத்³தா⁴நாமதிதீ²நாம் ஹோமே ஜப்யகர்மணி போ⁴ஜந ஆசமநே ஸ்வாத்⁴யாயே ச யஜ்ஞோபவீதீ ஸ்யாத்’ (ஆ. த⁴. 1 । 15 । 1) இதி பரிவ்ராஜகத⁴ர்மேஷு ச கு³ரூபாஸநஸ்வாத்⁴யாய போ⁴ஜநாசமநாதீ³நாம் கர்மணாம் ஶ்ருதிஸ்ம்ருதிஷு கர்தவ்யதயா சோதி³தத்வாத் கு³ர்வாத்³யுபாஸநாங்க³த்வேந யஜ்ஞோபவீதஸ்ய விஹிதத்வாத் தத்பரித்யாகோ³ நைவாவக³ந்தும் ஶக்யதே । யத்³யபி ஏஷணாப்⁴யோ வ்யுத்தா²நம் விதீ⁴யத ஏவ, ததா²பி புத்ராத்³யேஷணாப்⁴யஸ்திஸ்ருப்⁴ய ஏவ வ்யுத்தா²நம் , ந து ஸர்வஸ்மாத்கர்மண: கர்மஸாத⁴நாச்ச வ்யுத்தா²நம் ; ஸர்வபரித்யாகே³ ச அஶ்ருதம் க்ருதம் ஸ்யாத் , ஶ்ருதம் ச யஜ்ஞோபவீதாதி³ ஹாபிதம் ஸ்யாத் ; ததா² ச மஹாநபராத⁴: விஹிதாகரணப்ரதிஷித்³தா⁴சரணநிமித்த: க்ருத: ஸ்யாத் ; தஸ்மாத் யஜ்ஞோபவீதாதி³லிங்க³பரித்யாகோ³(அ)ந்த⁴பரம்பரைவ ॥
ந, ‘யஜ்ஞோபவீதம் வேதா³ம்ஶ்ச ஸர்வம் தத்³வர்ஜயேத்³யதி:’ (க. ரு. 2) இதி ஶ்ருதே: । அபி ச ஆத்மஜ்ஞாநபரத்வாத்ஸர்வஸ்யா உபநிஷத³: — ஆத்மா த்³ரஷ்டவ்ய: ஶ்ரோதவ்யோ மந்தவ்ய இதி ஹி ப்ரஸ்துதம் ; ஸ ச ஆத்மைவ ஸாக்ஷாத³பரோக்ஷாத்ஸர்வாந்தர: அஶநாயாதி³ஸம்ஸாரத⁴ர்மவர்ஜித இத்யேவம் விஜ்ஞேய இதி தாவத் ப்ரஸித்³த⁴ம் ; ஸர்வா ஹீயமுபநிஷத் ஏவம்பரேதி வித்⁴யந்தரஶேஷத்வம் தாவந்நாஸ்தி, அதோ நார்த²வாத³:, ஆத்மஜ்ஞாநஸ்ய கர்தவ்யத்வாத் । ஆத்மா ச அஶநாயாதி³த⁴ர்மவாந்ந ப⁴வதீதி ஸாத⁴நப²லவிலக்ஷணோ ஜ்ஞாதவ்ய: ; அதோ(அ)வ்யதிரேகேண ஆத்மநோ ஜ்ஞாநமவித்³யா — ‘அந்யோ(அ)ஸாவந்யோ(அ)ஹமஸ்மீதி’, (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 10) ந ஸ வேத³, ‘ம்ருத்யோ: ஸ ம்ருத்யுமாப்நோதி ய இஹ நாநேவ பஶ்யதி’, (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 19) ‘ஏகதை⁴வாநுத்³ரஷ்டவ்யம்’, (சா². உ. 6 । 2 । 1) ‘ஏகமேவாத்³விதீயம்’, ‘தத்த்வமஸி’ (சா². உ. 6 । 8 । 7) இத்யாதி³ஶ்ருதிப்⁴ய: । க்ரியாப²லம் ஸாத⁴நம் அஶநாயாதி³ஸம்ஸாரத⁴ர்மாதீதாதா³த்மநோ(அ)ந்யத் அவித்³யாவிஷயம் — ‘யத்ர ஹி த்³வைதமிவ ப⁴வதி’ (ப்³ரு. உ. 2 । 4 । 14) ‘அந்யோ(அ)ஸாவந்யோ(அ)ஹமஸ்மீதி, ’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 10) ‘ந ஸ வேத³’ ‘அத² யே(அ)ந்யதா²தோ விது³:’ (சா². உ. 7 । 25 । 2) இத்யாதி³வாக்யஶதேப்⁴ய: । ந ச வித்³யாவித்³யே ஏகஸ்ய புருஷஸ்ய ஸஹ ப⁴வத:, விரோதா⁴த் — தம:ப்ரகாஶாவிவ ; தஸ்மாத் ஆத்மவித³: அவித்³யாவிஷயோ(அ)தி⁴காரோ ந த்³ரஷ்டவ்ய: க்ரியாகாரகப²லபே⁴த³ரூப:, ‘ம்ருத்யோ: ஸ ம்ருத்யுமாப்நோதி’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 19) இத்யாதி³நிந்தி³தத்வாத் , ஸர்வக்ரியாஸாத⁴நப²லாநாம் ச அவித்³யாவிஷயாணாம் தத்³விபரீதாத்மவித்³யயா ஹாதவ்யத்வேநேஷ்டத்வாத் , யஜ்ஞோபவீதாதி³ஸாத⁴நாநாம் ச தத்³விஷயத்வாத் । தஸ்மாத் அஸாத⁴நப²லஸ்வபா⁴வாதா³த்மந: அந்யவிஷயா விலக்ஷணா ஏஷணா ; உபே⁴ ஹ்யேதே ஸாத⁴நப²லே ஏஷணே ஏவ ப⁴வத: யஜ்ஞோபவீதாதே³ஸ்தத்ஸாத்⁴யகர்மணாம் ச ஸாத⁴நத்வாத் , ‘உபே⁴ ஹ்யேதே ஏஷணே ஏவ’ இதி ஹேதுவசநேநாவதா⁴ரணாத் । யஜ்ஞோபவீதாதி³ஸாத⁴நாத் தத்ஸாத்⁴யேப்⁴யஶ்ச கர்மப்⁴ய: அவித்³யாவிஷயத்வாத் ஏஷணாரூபத்வாச்ச ஜிஹாஸிதவ்யரூபத்வாச்ச வ்யுத்தா²நம் விதி⁴த்ஸிதமேவ । நநூபநிஷத³ ஆத்மஜ்ஞாநபரத்வாத் வ்யுத்தா²நஶ்ருதி: தத்ஸ்துத்யர்தா², ந விதி⁴: — ந, விதி⁴த்ஸிதவிஜ்ஞாநேந ஸமாநகர்த்ருகத்வஶ்ரவணாத் ; ந ஹி அகர்தவ்யேந கர்தவ்யஸ்ய ஸமாநகர்த்ருகத்வேந வேதே³ கதா³சித³பி ஶ்ரவணம் ஸம்ப⁴வதி ; கர்தவ்யாநாமேவ ஹி அபி⁴ஷவஹோமப⁴க்ஷாணாம் யதா² ஶ்ரவணம் — அபி⁴ஷுத்ய ஹுத்வா ப⁴க்ஷயந்தீதி, தத்³வத் ஆத்மஜ்ஞாநைஷணாவ்யுத்தா²நபி⁴க்ஷாசர்யாணாம் கர்தவ்யாநாமேவ ஸமாநகர்த்ருகத்வஶ்ரவணம் ப⁴வேத் । அவித்³யாவிஷயத்வாத் ஏஷணாத்வாச்ச அர்த²ப்ராப்த ஆத்மஜ்ஞாநவிதே⁴ரேவ யஜ்ஞோபவீதாதி³பரித்யாக³:, ந து விதா⁴தவ்ய இதி சேத் — ந ; ஸுதராமாத்மநஜ்ஞாநவிதி⁴நைவ விஹிதஸ்ய ஸமாநகர்த்ருகத்வஶ்ரவணேந தா³ர்ட்⁴யோபபத்தி:, ததா² பி⁴க்ஷாசர்யஸ்ய ச । யத்புநருக்தம் , வர்தமாநாபதே³ஶாத³ர்த²வாத³மாத்ரமிதி — ந, ஔது³ம்ப³ரயூபாதி³விதி⁴ஸமாநத்வாத³தோ³ஷ: ॥
‘வ்யுத்தா²ய பி⁴க்ஷாசர்யம் சரந்தி’ இத்யநேந பாரிவ்ராஜ்யம் விதீ⁴யதே ; பாரிவ்ராஜ்யாஶ்ரமே ச யஜ்ஞோபவீதாதி³ஸாத⁴நாநி விஹிதாநி லிங்க³ம் ச ஶ்ருதிபி⁴: ஸ்ம்ருதிபி⁴ஶ்ச ; அத: தத் வர்ஜயித்வா அந்யஸ்மாத்³வ்யுத்தா²நம் ஏஷணாத்வே(அ)பீதி சேத் — ந, விஜ்ஞாநஸமாநகர்த்ருகாத்பாரிவ்ராஜ்யாத் ஏஷணாவ்யுத்தா²நலக்ஷணாத் பாரிவ்ராஜ்யாந்தரோபபத்தே: ; யத்³தி⁴ தத் ஏஷணாப்⁴யோ வ்யுத்தா²நலக்ஷணம் பாரிவ்ராஜ்யம் , தத் ஆத்மஜ்ஞாநாங்க³ம் , ஆத்மஜ்ஞாநவிரோத்⁴யேஷணாபரித்யாக³ரூபத்வாத் , அவித்³யாவிஷயத்வாச்சைஷணாயா: ; தத்³வ்யதிரேகேண ச அஸ்தி ஆஶ்ரமரூபம் பாரிவ்ராஜ்யம் ப்³ரஹ்மலோகாதி³ப²லப்ராப்திஸாத⁴நம் , யத்³விஷயம் யஜ்ஞோபவீதாதி³ஸாத⁴நவிதா⁴நம் லிங்க³விதா⁴நம் ச । ந ச ஏஷணாரூபஸாத⁴நோபாதா³நஸ்ய ஆஶ்ரமத⁴ர்மமாத்ரேண பாரிவ்ராஜ்யாந்தரே விஷயே ஸம்ப⁴வதி ஸதி, ஸர்வோபநிஷத்³விஹிதஸ்ய ஆத்மஜ்ஞாநஸ்ய பா³த⁴நம் யுக்தம் , யஜ்ஞோபவீதாத்³யவித்³யாவிஷயைஷணாரூபஸாத⁴நோபாதி³த்ஸாயாம் ச அவஶ்யம் அஸாத⁴நப²லரூபஸ்ய அஶநாயாதி³ஸம்ஸாரத⁴ர்மவர்ஜிதஸ்ய அஹம் ப்³ரஹ்மாஸ்மீதி விஜ்ஞாநம் பா³த்⁴யதே । ந ச தத்³பா³த⁴நம் யுக்தம் , ஸர்வோபநிஷதா³ம் தத³ர்த²பரத்வாத் । ‘பி⁴க்ஷாசர்யம் சரந்தி’ இத்யேஷணாம் க்³ராஹயந்தீ ஶ்ருதி: ஸ்வயமேவ பா³த⁴த இதி சேத் — அதா²பி ஸ்யாதே³ஷணாப்⁴யோ வ்யுத்தா²நம் விதா⁴ய புநரேஷணைகதே³ஶம் பி⁴க்ஷாசர்யம் க்³ராஹயந்தீ தத்ஸம்ப³த்³த⁴மந்யத³பி க்³ராஹயதீதி சேத் — ந, பி⁴க்ஷாசர்யஸ்யாப்ரயோஜகத்வாத் — ஹுத்வோத்தரகாலப⁴க்ஷணவத் ; ஶேஷப்ரதிபத்திகர்மத்வாத் அப்ரயோஜகம் ஹி தத் ; அஸம்ஸ்காரகத்வாச்ச — ப⁴க்ஷணம் புருஷஸம்ஸ்காரகமபி ஸ்யாத் , ந து பி⁴க்ஷாசர்யம் ; நியமாத்³ருஷ்டஸ்யாபி ப்³ரஹ்மவித³: அநிஷ்டத்வாத் । நியமாத்³ருஷ்டஸ்யாநிஷ்டத்வே கிம் பி⁴க்ஷாசர்யேணேதி சேத் — ந, அந்யஸாத⁴நாத் வ்யுத்தா²நஸ்ய விஹிதத்வாத் । ததா²பி கிம் தேநேதி சேத் — யதி³ ஸ்யாத் , பா³ட⁴ம் அப்⁴யுபக³ம்யதே ஹி தத் । யாநி பாரிவ்ராஜ்யே(அ)பி⁴ஹிதாநி வசநாநி ‘யஜ்ஞோபவீத்யேவாதீ⁴யீத’ (தை. ஆ. 2 । 1 । 1) இத்யாதீ³நி, தாநி அவித்³வத்பாரிவ்ராஜ்யமாத்ரவிஷயாணீதி பரிஹ்ருதாநி ; இதரதா²த்மஜ்ஞாநபா³த⁴: ஸ்யாதி³தி ஹ்யுக்தம் ; ‘நிராஶிஷமநாரம்ப⁴ம் நிர்நமஸ்காரமஸ்துதிம் । அக்ஷீணம் க்ஷீணகர்மாணம் தம் தே³வா ப்³ராஹ்மணம் விது³:’ (மோ. த⁴. 263 । 34) இதி ஸர்வகர்மாபா⁴வம் த³ர்ஶயதி ஸ்ம்ருதி: விது³ஷ: — ‘வித்³வாம்ல்லிங்க³விவர்ஜித:’ ( ? ), ‘தஸ்மாத³லிங்கோ³ த⁴ர்மஜ்ஞ:’ (அஶ்வ. 46 । 51) இதி ச । தஸ்மாத் பரமஹம்ஸபாரிவ்ராஜ்யமேவ வ்யுத்தா²நலக்ஷணம் ப்ரதிபத்³யேத ஆத்மவித் ஸர்வகர்மஸாத⁴நபரித்யாக³ரூபமிதி ॥
யஸ்மாத் பூர்வே ப்³ராஹ்மணா ஏதமாத்மாநம் அஸாத⁴நப²லஸ்வபா⁴வம் விதி³த்வா ஸர்வஸ்மாத் ஸாத⁴நப²லஸ்வரூபாத் ஏஷணாலக்ஷணாத் வ்யுத்தா²ய பி⁴க்ஷாசர்யம் சரந்தி ஸ்ம, த்³ருஷ்டாத்³ருஷ்டார்த²ம் கர்ம தத்ஸாத⁴நம் ச ஹித்வா — தஸ்மாத் அத்³யத்வே(அ)பி ப்³ராஹ்மண: ப்³ரஹ்மவித் , பாண்டி³த்யம் பண்டி³தபா⁴வம் , ஏததா³த்மவிஜ்ஞாநம் பாண்டி³த்யம் , தத் நிர்வித்³ய நி:ஶேஷம் விதி³த்வா, ஆத்மவிஜ்ஞாநம் நிரவஶேஷம் க்ருத்வேத்யர்த²: — ஆசார்யத ஆக³மதஶ்ச ஏஷணாப்⁴யோ வ்யுத்தா²ய — ஏஷணாவ்யுத்தா²நாவஸாநமேவ ஹி தத்பாண்டி³த்யம் , ஏஷணாதிரஸ்காரோத்³ப⁴வத்வாத் ஏஷணாவிருத்³த⁴த்வாத் ; ஏஷணாமதிரஸ்க்ருத்ய ந ஹ்யாத்மவிஷயஸ்ய பாண்டி³த்யஸ்யோத்³ப⁴வ இதி ஆத்மஜ்ஞாநேநைவ விஹிதமேஷணாவ்யுத்தா²நம் ஆத்மஜ்ஞாநஸமாநகர்த்ருகத்வாப்ரத்யயோபாதா³நலிங்க³ஶ்ருத்யா த்³ருடீ⁴க்ருதம் । தஸ்மாத் ஏஷணாப்⁴யோ வ்யுத்தா²ய ஜ்ஞாநப³லபா⁴வேந பா³ல்யேந திஷ்டா²ஸேத் ஸ்தா²துமிச்சே²த் ; ஸாத⁴நப²லாஶ்ரயணம் ஹி ப³லம் இதரேஷாமநாத்மவிதா³ம் ; தத்³ப³லம் ஹித்வா வித்³வாந் அஸாத⁴நப²லஸ்வரூபாத்மவிஜ்ஞாநமேவ ப³லம் தத்³பா⁴வமேவ கேவலம் ஆஶ்ரயேத் , ததா³ஶ்ரயணே ஹி கரணாநி ஏஷணாவிஷயே ஏநம் ஹ்ருத்வா ஸ்தா²பயிதும் நோத்ஸஹந்தே ; ஜ்ஞாநப³லஹீநம் ஹி மூட⁴ம் த்³ருஷ்டாத்³ருஷ்டவிஷயாயாமேஷணாயாமேவ ஏநம் கரணாநி நியோஜயந்தி ; ப³லம் நாம ஆத்மவித்³யயா அஶேஷவிஷயத்³ருஷ்டிதிரஸ்கரணம் ; அத: தத்³பா⁴வேந பா³ல்யேந திஷ்டா²ஸேத் , ததா² ‘ஆத்மநா விந்த³தே வீர்யம்’ (கே. உ. 2 । 4) இதி ஶ்ருத்யந்தராத் , ‘நாயமாத்மா ப³லஹீநேந லப்⁴ய:’ (மு. உ. 3 । 2 । 4) இதி ச । பா³ல்யம் ச பாண்டி³த்யம் ச நிர்வித்³ய நி:ஶேஷம் க்ருத்வா அத² மநநாந்முநி: யோகீ³ ப⁴வதி ; ஏதாவத்³தி⁴ ப்³ராஹ்மணேந கர்தவ்யம் , யது³த ஸர்வாநாத்மப்ரத்யயதிரஸ்கரணம் ; ஏதத்க்ருத்வா க்ருதக்ருத்யோ யோகீ³ ப⁴வதி । அமௌநம் ச ஆத்மஜ்ஞாநாநாத்மப்ரத்யயதிரஸ்காரௌ பாண்டி³த்யபா³ல்யஸம்ஜ்ஞகௌ நி:ஶேஷம் க்ருத்வா, மௌநம் நாம அநாத்மப்ரத்யயதிரஸ்கரணஸ்ய பர்யவஸாநம் ப²லம் — தச்ச நிர்வித்³ய அத² ப்³ராஹ்மண: க்ருதக்ருத்யோ ப⁴வதி — ப்³ரஹ்மைவ ஸர்வமிதி ப்ரத்யய உபஜாயதே । ஸ ப்³ராஹ்மண: க்ருதக்ருத்ய:, அதோ ப்³ராஹ்மண: ; நிருபசரிதம் ஹி ததா³ தஸ்ய ப்³ராஹ்மண்யம் ப்ராப்தம் ; அத ஆஹ — ஸ ப்³ராஹ்மண: கேந ஸ்யாத் கேந சரணேந ப⁴வேத் ? யேந ஸ்யாத் — யேந சரணேந ப⁴வேத் , தேந ஈத்³ருஶ ஏவாயம் — யேந கேநசித் சரணேந ஸ்யாத் , தேந ஈத்³ருஶ ஏவ உக்தலக்ஷண ஏவ ப்³ராஹ்மணோ ப⁴வதி ; யேந கேநசிச்சரணேநேதி ஸ்துத்யர்த²ம் — யேயம் ப்³ராஹ்மண்யாவஸ்தா² ஸேயம் ஸ்தூயதே, ந து சரணே(அ)நாத³ர: । அத: ஏதஸ்மாத்³ப்³ராஹ்மண்யாவஸ்தா²நாத் அஶநாயாத்³யதீதாத்மஸ்வரூபாத் நித்யத்ருப்தாத் , அந்யத் அவித்³யாவிஷயமேஷணாலக்ஷணம் வஸ்த்வந்தரம் , ஆர்தம் விநாஶி ஆர்திபரிக்³ருஹீதம் ஸ்வப்நமாயாமரீச்யுத³கஸமம் அஸாரம் , ஆத்மைவ ஏக: கேவலோ நித்யமுக்த இதி । ததோ ஹ கஹோல: கௌஷீதகேய: உபரராம ॥
இதி த்ருதீயாத்⁴யாயஸ்ய பஞ்சமம் ப்³ராஹ்மணம் ॥

ஷஷ்ட²ம் ப்³ராஹ்மணம்

அத² ஹைநம் கா³ர்கீ³ வாசக்நவீ பப்ரச்ச² யாஜ்ஞவல்க்யேதி ஹோவாச யதி³த³ம் ஸர்வமப்ஸ்வோதம் ச ப்ரோதம் ச கஸ்மிந்நு க²ல்வாப ஓதாஶ்ச ப்ரோதாஶ்சேதி வாயௌ கா³ர்கீ³தி கஸ்மிந்நு க²லு வாயுரோதஶ்ச ப்ரோதஶ்சேத்யந்தரிக்ஷலோகேஷு கா³ர்கீ³தி கஸ்மிந்நு க²ல்வந்தரிக்ஷலோகா ஓதாஶ்ச ப்ரோதாஶ்சேதி க³ந்த⁴ர்வலோகேஷு கா³ர்கீ³தி கஸ்மிந்நு க²லு க³ந்த⁴ர்வலோகா ஓதாஶ்ச ப்ரோதாஶ்சேத்யாதி³த்யலோகேஷு கா³ர்கீ³தி கஸ்மிந்நு க²ல்வாதி³த்யலோகா ஓதாஶ்ச ப்ரோதாஶ்சேதி சந்த்³ரலோகேஷு கா³ர்கீ³தி கஸ்மிந்நு க²லு சந்த்³ரலோகா ஓதாஶ்ச ப்ரோதாஶ்சேதி நக்ஷத்ரலோகேஷு கா³ர்கீ³தி கஸ்மிந்நு க²லு நக்ஷத்ரலோகா ஓதாஶ்ச ப்ரோதாஶ்சேதி தே³வலோகேஷு கா³ர்கீ³தி கஸ்மிந்நு க²லு தே³வலோகா ஓதாஶ்ச ப்ரோதாஶ்சேதீந்த்³ரலோகேஷு கா³ர்கீ³தி கஸ்மிந்நு க²ல்விந்த்³ரலோகா ஓதாஶ்ச ப்ரோதாஶ்சேதி ப்ரஜாபதிலோகேஷு கா³ர்கீ³தி கஸ்மிந்நு க²லு ப்ரஜாபதிலோகா ஓதாஶ்ச ப்ரோதாஶ்சேதி ப்³ரஹ்மலோகேஷு கா³ர்கீ³தி கஸ்மிந்நு க²லு ப்³ரஹ்மலோகா ஓதாஶ்ச ப்ரோதாஶ்சேதி ஸ ஹோவாச கா³ர்கி³ மாதிப்ராக்ஷீர்மா தே மூர்தா⁴ வ்யபப்தத³நதிப்ரஶ்ந்யாம் வை தே³வதாமதிப்ருச்ச²ஸி கா³ர்கி³ மாதிப்ராக்ஷீரிதி ததோ ஹ கா³ர்கீ³ வாசக்நவ்யுபரராம ॥ 1 ॥

யத்ஸாக்ஷாத³பரோக்ஷாத்³ப்³ரஹ்ம ஸர்வாந்தர ஆத்மேத்யுக்தம் , தஸ்ய ஸர்வாந்தரஸ்ய ஸ்வரூபாதி⁴க³மாய ஆ ஶாகல்யப்³ராஹ்மணாத் க்³ரந்த² ஆரப்⁴யதே । ப்ருதி²வ்யாதீ³நி ஹ்யாகாஶாந்தாநி பூ⁴தாநி அந்தர்ப³ஹிர்பா⁴வேந வ்யவஸ்தி²தாநி ; தேஷாம் யத் பா³ஹ்யம் பா³ஹ்யம் , அதி⁴க³ம்யாதி⁴க³ம்ய நிராகுர்வந் த்³ரஷ்டு: ஸாக்ஷாத்ஸர்வாந்தரோ(அ)கௌ³ண ஆத்மா ஸர்வஸம்ஸாரத⁴ர்மவிநிர்முக்தோ த³ர்ஶயிதவ்ய இத்யாரம்ப⁴: — அத² ஹைநம் கா³ர்கீ³ நாமத:, வாசக்நவீ வசக்நோர்து³ஹிதா, பப்ரச்ச² ; யாஜ்ஞவல்க்யேதி ஹோவாச ; யதி³த³ம் ஸர்வம் பார்தி²வம் தா⁴துஜாதம் அப்ஸு உத³கே ஓதம் ச ப்ரோதம் ச — ஓதம் தீ³ர்க⁴படதந்துவத் , ப்ரோதம் திர்யக்தந்துவத் , விபரீதம் வா — அத்³பி⁴: ஸர்வதோ(அ)ந்தர்ப³ஹிர்பூ⁴தாபி⁴ர்வ்யாப்தமித்யர்த²: ; அந்யதா² ஸக்துமுஷ்டிவத்³விஶீர்யேத । இத³ம் தாவத் அநுமாநமுபந்யஸ்தம் — யத் கார்யம் பரிச்சி²ந்நம் ஸ்தூ²லம் , காரணேந அபரிச்சி²ந்நேந ஸூக்ஷ்மேண வ்யாப்தமிதி த்³ருஷ்டம் — யதா² ப்ருதி²வீ அத்³பி⁴: ; ததா² பூர்வம் பூர்வம் உத்தரேணோத்தரேண வ்யாபிநா ப⁴விதவ்யம் — இத்யேஷ ஆ ஸர்வாந்தராதா³த்மந: ப்ரஶ்நார்த²: । தத்ர பூ⁴தாநி பஞ்ச ஸம்ஹதாந்யேவ உத்தரமுத்தரம் ஸூக்ஷ்மபா⁴வேந வ்யாபகேந காரணரூபேண ச வ்யவதிஷ்ட²ந்தே ; ந ச பரமாத்மநோ(அ)ர்வாக் தத்³வ்யதிரேகேண வஸ்த்வந்தரமஸ்தி, ‘ஸத்யஸ்ய ஸத்யம்’ (ப்³ரு. உ. 2 । 3 । 6) இதி ஶ்ருதே: ; ஸத்யம் ச பூ⁴தபஞ்சகம் , ஸத்யஸ்ய ஸத்யம் ச பர ஆத்மா । கஸ்மிந்நு க²ல்வாப ஓதாஶ்ச ப்ரோதாஶ்சேதி — தாஸாமபி கார்யத்வாத் ஸ்தூ²லத்வாத் பரிச்சி²ந்நத்வாச்ச க்வசித்³தி⁴ ஓதப்ரோதபா⁴வேந ப⁴விதவ்யம் ; க்வ தாஸாம் ஓதப்ரோதபா⁴வ இதி । ஏவமுத்தரோத்தரப்ரஶ்நப்ரஸங்கோ³ யோஜயிதவ்ய: । வாயௌ கா³ர்கீ³தி ; நநு அக்³நாவிதி வக்தவ்யம் — நைஷ தோ³ஷ: ; அக்³நே: பார்தி²வம் வா ஆப்யம் வா தா⁴துமநாஶ்ரித்ய இதரபூ⁴தவத் ஸ்வாதந்த்ர்யேண ஆத்மலாபோ⁴ நாஸ்தீதி தஸ்மிந் ஓதப்ரோதபா⁴வோ நோபதி³ஶ்யதே । கஸ்மிந்நு க²லு வாயுரோதஶ்ச ப்ரோதஶ்சேத்யந்தரிக்ஷலோகேஷு கா³ர்கீ³தி । தாந்யேவ பூ⁴தாநி ஸம்ஹதாநி அந்தரிக்ஷலோகா: ; தாந்யபி — க³ந்த⁴ர்வலோகேஷு க³ந்த⁴ர்வலோகா:, ஆதி³த்யலோகேஷு ஆதி³த்யலோகா:, சந்த்³ரலோகேஷு சந்த்³ரலோகா: நக்ஷத்ரலோகேஷு நக்ஷத்ரலோகா:, தே³வலோகேஷு தே³வலோகா:, இந்த்³ரலோகேஷு இந்த்³ரலோகா:, விராட்ஶரீராரம்ப⁴கேஷு பூ⁴தேஷு ப்ரஜாபதிலோகேஷு ப்ரஜாபதிலோகா:, ப்³ரஹ்மலோகேஷு ப்³ரஹ்மலோகா நாம — அண்டா³ரம்ப⁴காணி பூ⁴தாநி ; ஸர்வத்ர ஹி ஸூக்ஷ்மதாரதம்யக்ரமேண ப்ராண்யுபபோ⁴கா³ஶ்ரயாகாரபரிணதாநி பூ⁴தாநி ஸம்ஹதாநி தாந்யேவ பஞ்சேதி ப³ஹுவசநபா⁴ஞ்ஜி । கஸ்மிந்நு க²லு ப்³ரஹ்மலோகா ஓதாஶ்ச ப்ரோதாஶ்சேதி — ஸ ஹோவாச யாஜ்ஞவல்க்ய: — ஹே கா³ர்கி³ மாதிப்ராக்ஷீ: ஸ்வம் ப்ரஶ்நம் , ந்யாயப்ரகாரமதீத்ய ஆக³மேந ப்ரஷ்டவ்யாம் தே³வதாம் அநுமாநேந மா ப்ராக்ஷீரித்யர்த²: ; ப்ருச்ச²ந்த்யாஶ்ச மா தே தவ மூர்தா⁴ ஶிர: வ்யபப்தத் விஸ்பஷ்டம் பதேத் ; தே³வதாயா: ஸ்வப்ரஶ்ந ஆக³மவிஷய: ; தம் ப்ரஶ்நவிஷயமதிக்ராந்தோ கா³ர்க்³யா: ப்ரஶ்ந:, ஆநுமாநிகத்வாத் ; ஸ யஸ்யா தே³வதாயா: ப்ரஶ்ந: ஸா அதிப்ரஶ்ந்யா, ந அதிப்ரஶ்ந்யா அநதிப்ரஶ்ந்யா, ஸ்வப்ரஶ்நவிஷயைவ, கேவலாக³மக³ம்யேத்யர்த²: ; தாம் அநதிப்ரஶ்ந்யாம் வை தே³வதாம் அதிப்ருச்ச²ஸி । அதோ கா³ர்கீ³ மாதிப்ராக்ஷீ:, மர்தும் சேந்நேச்ச²ஸி । ததோ ஹ கா³ர்கீ³ வாசக்நவ்யுபரராம ॥
இதி த்ருதீயாத்⁴யாயஸ்ய ஷஷ்ட²ம் ப்³ராஹ்மணம் ॥

ஸப்தமம் ப்³ராஹ்மணம்

அத² ஹைநமுத்³தா³லக ஆருணி: பப்ரச்ச² யாஜ்ஞவல்க்யேதி ஹோவாச மத்³ரேஷ்வவஸாம பதஞ்ஜலஸ்ய காப்யஸ்ய க்³ருஹேஷு யஜ்ஞமதீ⁴யாநாஸ்தஸ்யாஸீத்³பா⁴ர்யா க³ந்த⁴ர்வக்³ருஹீதா தமப்ருச்சா²ம கோ(அ)ஸீதி ஸோ(அ)ப்³ரவீத்கப³ந்த⁴ ஆத²ர்வண இதி ஸோ(அ)ப்³ரவீத்பதஞ்ஜலம் காப்யம் யாஜ்ஞிகாம்ஶ்ச வேத்த² நு த்வம் காப்ய தத்ஸூத்ரம் யேநாயம் ச லோக: பரஶ்ச லோக: ஸர்வாணி ச பூ⁴தாநி ஸந்த்³ருப்³தா⁴நி ப⁴வந்தீதி ஸோ(அ)ப்³ரவீத்பதஞ்ஜல: காப்யோ நாஹம் தத்³ப⁴க³வந்வேதே³தி ஸோ(அ)ப்³ரவீத்பதஞ்ஜலம் காப்யம் யாஜ்ஞிகாம்ஶ்ச வேத்த² நு த்வம் காப்ய தமந்தர்யாமிணம் ய இமம் ச லோகம் பரம் ச லோகம் ஸர்வாணி ச பூ⁴தாநி யோ(அ)ந்தரோ யமயதீதி ஸோ(அ)ப்³ரவீத்பதஞ்ஜல: காப்யோ நாஹம் தம் ப⁴க³வந்வேதே³தி ஸோ(அ)ப்³ரவீத்பதஞ்ஜலம் காப்யம் யாஜ்ஞிகாம்ஶ்ச யோ வை தத்காப்ய ஸூத்ரம் வித்³யாத்தம் சாந்தர்யாமிணமிதி ஸ ப்³ரஹ்மவித்ஸ லோகவித்ஸ தே³வவித்ஸ வேத³வித்ஸ பூ⁴தவித்ஸ ஆத்மவித்ஸ ஸர்வவிதி³தி தேப்⁴யோ(அ)ப்³ரவீத்தத³ஹம் வேத³ தச்சேத்த்வம் யாஜ்ஞவல்க்ய ஸூத்ரமவித்³வாம்ஸ்தம் சாந்தர்யாமிணம் ப்³ரஹ்மக³வீருத³ஜஸே மூர்தா⁴ தே விபதிஷ்யதீதி வேத³ வா அஹம் கௌ³தம தத்ஸூத்ரம் தம் சாந்தர்யாமிணமிதி யோ வா இத³ம் கஶ்சித்³ப்³ரூயாத்³வேத³ வேதே³தி யதா² வேத்த² ததா² ப்³ரூஹீதி ॥ 1 ॥

இதா³நீம் ப்³ரஹ்மலோகாநாம் அந்தரதமம் ஸூத்ரம் வக்தவ்யமிதி தத³ர்த² ஆரம்ப⁴: ; தச்ச ஆக³மேநைவ ப்ரஷ்டவ்யமிதி இதிஹாஸேந ஆக³மோபந்யாஸ: க்ரியதே — அத² ஹைநம் உத்³தா³லகோ நாமத:, அருணஸ்யாபத்யம் ஆருணி: பப்ரச்ச² ; யாஜ்ஞவல்க்யேதி ஹோவாச ; மத்³ரேஷு தே³ஶேஷு அவஸாம உஷிதவந்த:, பதஞ்ஜலஸ்ய — பதஞ்ஜலோ நாமத: — தஸ்யைவ கபிகோ³த்ரஸ்ய காப்யஸ்ய க்³ருஹேஷு யஜ்ஞமதீ⁴யாநா: யஜ்ஞஶாஸ்த்ராத்⁴யயநம் குர்வாணா: । தஸ்ய ஆஸீத் பா⁴ர்யா க³ந்த⁴ர்வக்³ருஹீதா ; தமப்ருச்சா²ம — கோ(அ)ஸீதி । ஸோ(அ)ப்³ரவீத் — கப³ந்தோ⁴ நாமத:, அத²ர்வணோ(அ)பத்யம் ஆத²ர்வண இதி । ஸோ(அ)ப்³ரவீத்³க³ந்த⁴ர்வ: பதஞ்ஜலம் காப்யம் யாஜ்ஞிகாம்ஶ்ச தச்சி²ஷ்யாந் — வேத்த² நு த்வம் ஹே காப்ய ஜாநீஷே தத்ஸூத்ரம் ; கிம் தத் ? யேந ஸூத்ரேண அயம் ச லோக: இத³ம் ச ஜந்ம, பரஶ்ச லோக: பரம் ச ப்ரதிபத்தவ்யம் ஜந்ம, ஸர்வாணி ச பூ⁴தாநி ப்³ரஹ்மாதி³ஸ்தம்ப³பர்யந்தாநி, ஸந்த்³ருப்³தா⁴நி ஸங்க்³ரதி²தாநி ஸ்ரகி³வ ஸூத்ரேண விஷ்டப்³தா⁴நி ப⁴வந்தி யேந — தத் கிம் ஸூத்ரம் வேத்த² । ஸோ(அ)ப்³ரவீத் ஏவம் ப்ருஷ்ட: காப்ய: — நாஹம் தத்³ப⁴க³வந்வேதே³தி — தத் ஸூத்ரம் நாஹம் ஜாநே ஹே ப⁴க³வந்நிதி ஸம்பூஜயந்நாஹ । ஸோ(அ)ப்³ரவீத் புநர்க³ந்த⁴ர்வ: உபாத்⁴யாயமஸ்மாம்ஶ்ச — வேத்த² நு த்வம் காப்ய தமந்தர்யாமிணம் — அந்தர்யாமீதி விஶேஷ்யதே — ய இமம் ச லோகம் பரம் ச லோகம் ஸர்வாணி ச பூ⁴தாநி ய: அந்தர: அப்⁴யந்தர: ஸந் யமயதி நியமயதி, தா³ருயந்த்ரமிவ ப்⁴ராமயதி, ஸ்வம் ஸ்வமுசிதவ்யாபாரம் காரயதீதி । ஸோ(அ)ப்³ரவீதே³வமுக்த: பதஞ்ஜல: காப்ய: — நாஹம் தம் ஜாநே ப⁴க³வந்நிதி ஸம்பூஜயந்நாஹ । ஸோ(அ)ப்³ரவீத்புநர்க³ந்த⁴ர்வ: ; ஸூத்ரதத³ந்தர்க³தாந்தர்யாமிணோர்விஜ்ஞாநம் ஸ்தூயதே — ய: கஶ்சித்³வை தத் ஸூத்ரம் ஹே காப்ய வித்³யாத் விஜாநீயாத் தம் ச அந்தர்யாமிணம் ஸூத்ராந்தர்க³தம் தஸ்யைவ ஸூத்ரஸ்ய நியந்தாரம் வித்³யாத் ய: இத்யேவமுக்தேந ப்ரகாரேண — ஸ ஹி ப்³ரஹ்மவித் பரமாத்மவித் , ஸ லோகாம்ஶ்ச பூ⁴ராதீ³நந்தர்யாமிணா நியம்யமாநாந் லோகாந் வேத்தி, ஸ தே³வாம்ஶ்சாக்³ந்யாதீ³ந் லோகிந: ஜாநாதி, வேதா³ம்ஶ்ச ஸர்வப்ரமாணபூ⁴தாந்வேத்தி, பூ⁴தாநி ச ப்³ரஹ்மாதீ³நி ஸூத்ரேண த்⁴ரியமாணாநி தத³ந்தர்க³தேநாந்தர்யாமிணா நியம்யமாநாநி வேத்தி, ஸ ஆத்மாநம் ச கர்த்ருத்வபோ⁴க்த்ருத்வவிஶிஷ்டம் தேநைவாந்தர்யாமிணா நியம்யமாநம் வேத்தி, ஸர்வம் ச ஜக³த் ததா²பூ⁴தம் வேத்தி — இதி ; ஏவம் ஸ்துதே ஸூத்ராந்தர்யாமிவிஜ்ஞாநே ப்ரலுப்³த⁴: காப்யோ(அ)பி⁴முகீ²பூ⁴த:, வயம் ச ; தேப்⁴யஶ்ச அஸ்மப்⁴யம் அபி⁴முகீ²பூ⁴தேப்⁴ய: அப்³ரவீத்³க³ந்த⁴ர்வ: ஸூத்ரமந்தர்யாமிணம் ச ; தத³ஹம் ஸூத்ராந்தர்யாமிவிஜ்ஞாநம் வேத³ க³ந்த⁴ர்வால்லப்³தா⁴க³ம: ஸந் ; தச்சேத் யாஜ்ஞவல்க்ய ஸூத்ரம் , தம் சாந்தர்யாமிணம் அவித்³வாம்ஶ்சேத் , அப்³ரஹ்மவித்ஸந் யதி³ ப்³ரஹ்மக³வீருத³ஜஸே ப்³ரஹ்மவிதா³ம் ஸ்வபூ⁴தா கா³ உத³ஜஸ உந்நயஸி த்வம் அந்யாயேந, ததோ மச்சா²பத³க்³த⁴ஸ்ய மூர்தா⁴ ஶிர: தே தவ விஸ்பஷ்டம் பதிஷ்யதி । ஏவமுக்தோ யாஜ்ஞவல்க்ய ஆஹ — வேத³ ஜாநாமி அஹம் , ஹே கௌ³தமேதி கோ³த்ரத:, தத்ஸூத்ரம் — யத் க³ந்த⁴ர்வஸ்துப்⁴யமுக்தவாந் ; யம் ச அந்தர்யாமிணம் க³ந்த⁴ர்வாத்³விதி³தவந்தோ யூயம் , தம் ச அந்தர்யாமிணம் வேத³ அஹம் — இதி ; ஏவமுக்தே ப்ரத்யாஹ கௌ³தம: — ய: கஶ்சித்ப்ராக்ருத இத³ம் யத்த்வயோக்தம் ப்³ரூயாத் — கத²ம் ? வேத³ வேதே³தி — ஆத்மாநம் ஶ்லாக⁴யந் , கிம் தேந க³ர்ஜிதேந ? கார்யேண த³ர்ஶய ; யதா² வேத்த², ததா² ப்³ரூஹீதி ॥

ஸ ஹோவாச வாயுர்வை கௌ³தம தத்ஸூத்ரம் வாயுநா வை கௌ³தம ஸூத்ரேணாயம் ச லோக: பரஶ்ச லோக: ஸர்வாணி ச பூ⁴தாநி ஸந்த்³ருப்³தா⁴நி ப⁴வந்தி தஸ்மாத்³வை கௌ³தம புருஷம் ப்ரேதமாஹுர்வ்யஸ்ரம்ஸிஷதாஸ்யாங்கா³நீதி வாயுநா ஹி கௌ³தம ஸூத்ரேண ஸந்த்³ருப்³தா⁴நி ப⁴வந்தீத்யேவமேவைதத்³யாஜ்ஞவல்க்யாந்தர்யாமிணம் ப்³ரூஹீதி ॥ 2 ॥

ஸ ஹோவாச யாஜ்ஞவல்க்ய: । ப்³ரஹ்மலோகா யஸ்மிந்நோதாஶ்ச ப்ரோதாஶ்ச வர்தமாநே காலே, யதா² ப்ருதி²வீ அப்ஸு, தத் ஸூத்ரம் ஆக³மக³ம்யம் வக்தவ்யமிதி — தத³ர்த²ம் ப்ரஶ்நாந்தரமுத்தா²பிதம் ; அதஸ்தந்நிர்ணயாய ஆஹ — வாயுர்வை கௌ³தம தத்ஸூத்ரம் ; நாந்யத் ; வாயுரிதி — ஸூக்ஷ்மமாகாஶவத் விஷ்டம்ப⁴கம் ப்ருதி²வ்யாதீ³நாம் , யதா³த்மகம் ஸப்தத³ஶவித⁴ம் லிங்க³ம் கர்மவாஸநாஸமவாயி ப்ராணிநாம் , யத்தத்ஸமஷ்டிவ்யஷ்ட்யாத்மகம் , யஸ்ய பா³ஹ்யா பே⁴தா³: ஸப்தஸப்த மருத்³க³ணா: ஸமுத்³ரஸ்யேவோர்மய: — ததே³தத்³வாயவ்யம் தத்த்வம் ஸூத்ரமித்யபி⁴தீ⁴யதே । வாயுநா வை கௌ³தம ஸூத்ரேண அயம் ச லோக: பரஶ்ச லோக: ஸர்வாணி ச பூ⁴தாநி ஸந்த்³ருப்³தா⁴நி ப⁴வந்தி ஸங்க்³ரதி²தாநி ப⁴வந்தீதி ப்ரஸித்³த⁴மேதத் ; அஸ்தி ச லோகே ப்ரஸித்³தி⁴: ; கத²ம் ? யஸ்மாத் வாயு: ஸூத்ரம் , வாயுநா வித்⁴ருதம் ஸர்வம் , தஸ்மாத்³வை கௌ³தம புருஷம் ப்ரேதமாஹு: கத²யந்தி — வ்யஸ்ரம்ஸிஷத விஸ்ரஸ்தாநி அஸ்ய புருஷஸ்யாங்கா³நீதி ; ஸூத்ராபக³மே ஹி மண்யாதீ³நாம் ப்ரோதாநாமவஸ்ரம்ஸநம் த்³ருஷ்டம் ; ஏவம் வாயு: ஸூத்ரம் ; தஸ்மிந்மணிவத்ப்ரோதாநி யதி³ அஸ்யாங்கா³நி ஸ்யு:, ததோ யுக்தமேதத் வாய்வபக³மே அவஸ்ரம்ஸநமங்கா³நாம் । அதோ வாயுநா ஹி கௌ³தம ஸூத்ரேண ஸந்த்³ருப்³தா⁴நி ப⁴வந்தீதி நிக³மயதி । ஏவமேவைதத் யாஜ்ஞவல்க்ய, ஸம்யகு³க்தம் ஸூத்ரம் ; தத³ந்தர்க³தம் து இதா³நீம் தஸ்யைவ ஸூத்ரஸ்ய நியந்தாரமந்தர்யாமிணம் ப்³ரூஹீத்யுக்த: ஆஹ ॥

ய: ப்ருதி²வ்யாம் திஷ்ட²ந்ப்ருதி²வ்யா அந்தரோ யம் ப்ருதி²வீ ந வேத³ யஸ்ய ப்ருதி²வீ ஶரீரம் ய: ப்ருதி²வீமந்தரோ யமயத்யேஷ த ஆத்மாந்தர்யாம்யம்ருத: ॥ 3 ॥

ய: ப்ருதி²வ்யாம் திஷ்ட²ந்ப⁴வதி, ஸோ(அ)ந்தர்யாமீ । ஸர்வ: ப்ருதி²வ்யாம் திஷ்ட²தீதி ஸர்வத்ர ப்ரஸங்கோ³ மா பூ⁴தி³தி விஶிநஷ்டி — ப்ருதி²வ்யா அந்தர: அப்⁴யந்தர: । தத்ரைதத்ஸ்யாத் , ப்ருதி²வீ தே³வதைவ அந்தர்யாமீதி — அத ஆஹ — யமந்தர்யாமிணம் ப்ருதி²வீ தே³வதாபி ந வேத³ — மய்யந்ய: கஶ்சித்³வர்தத இதி । யஸ்ய ப்ருதி²வீ ஶரீரம் — யஸ்ய ச ப்ருதி²வ்யேவ ஶரீரம் , நாந்யத் — ப்ருதி²வீதே³வதாயா யச்ச²ரீரம் , ததே³வ ஶரீரம் யஸ்ய ; ஶரீரக்³ரஹணம் ச உபலக்ஷணார்த²ம் ; கரணம் ச ப்ருதி²வ்யா: தஸ்ய ; ஸ்வகர்மப்ரயுக்தம் ஹி கார்யம் கரணம் ச ப்ருதி²வீதே³வதாயா: ; தத் அஸ்ய ஸ்வகர்மாபா⁴வாத் அந்தர்யாமிணோ நித்யமுக்தத்வாத் , பரார்த²கர்தவ்யதாஸ்வபா⁴வத்வாத் பரஸ்ய யத்கார்யம் கரணம் ச — ததே³வாஸ்ய, ந ஸ்வத: ; ததா³ஹ — யஸ்ய ப்ருதி²வீ ஶரீரமிதி । தே³வதாகார்யகரணஸ்ய ஈஶ்வரஸாக்ஷிமாத்ரஸாந்நித்⁴யேந ஹி நியமேந ப்ரவ்ருத்திநிவ்ருத்தீ ஸ்யாதாம் ; ய ஈத்³ருகீ³ஶ்வரோ நாராயணாக்²ய:, ப்ருதி²வீம் ப்ருதி²வீதே³வதாம் , யமயதி நியமயதி ஸ்வவ்யாபாரே, அந்தர: அப்⁴யந்தரஸ்திஷ்ட²ந் , ஏஷ த ஆத்மா, தே தவ, மம ச ஸர்வபூ⁴தாநாம் ச இத்யுபலக்ஷணார்த²மேதத் , அந்தர்யாமீ யஸ்த்வயா ப்ருஷ்ட:, அம்ருத: ஸர்வஸம்ஸாரத⁴ர்மவர்ஜித இத்யேதத் ॥
யோ(அ)ப்ஸு திஷ்ட²ந்நத்³ப்⁴யோ(அ)ந்தரோ யமாபோ ந விது³ர்யஸ்யாப: ஶரீரம் யோ(அ)போ(அ)ந்தரோ யமயத்யேஷ த ஆத்மாந்தர்யாம்யம்ருத: ॥ 4 ॥
யோ(அ)க்³நௌ திஷ்ட²ந்நக்³நேரந்தரோ யமக்³நிர்ந வேத³ யஸ்யாக்³நி: ஶரீரம் யோ(அ)க்³நிமந்தரோ யமயத்யேஷ த ஆத்மாந்தர்யாம்யம்ருத: ॥ 5 ॥
யோ(அ)ந்தரிக்ஷே திஷ்ட²ந்நந்தரிக்ஷாத³ந்தரோ யமந்தரிக்ஷம் ந வேத³ யஸ்யாந்தரிக்ஷம் ஶரீரம் யோ(அ)ந்தரிக்ஷமந்தரோ யமயத்யேஷ த ஆத்மாந்தர்யாம்யம்ருத: ॥ 6 ॥
யோ வாயௌ திஷ்ட²ந்வாயோரந்தரோ யம் வாயுர்ந வேத³ யஸ்ய வாயு: ஶரீரம் யோ வாயுமந்தரோ யமயத்யேஷ த ஆத்மாந்தர்யாம்யம்ருத: ॥ 7 ॥
யோ தி³வி திஷ்ட²ந்தி³வோ(அ)ந்தரோயம் த்³யௌர்ந வேத³ யஸ்ய த்³யௌ: ஶரீரம் யோ தி³வமந்தரோ யமயத்யேஷ த ஆத்மாந்தர்யாம்யம்ருத: ॥ 8 ॥
ய ஆதி³த்யே திஷ்ட²ந்நாதி³த்யாத³ந்தரோ யமாதி³த்யோ ந வேத³ யஸ்யாதி³த்ய: ஶரீரம் ய ஆதி³த்யமந்தரோ யமயத்யேஷ த ஆத்மாந்தர்யாம்யம்ருத: ॥ 9 ॥
யோ தி³க்ஷு திஷ்ட²ந்தி³க்³ப்⁴யோ(அ)ந்தரோ யம் தி³ஶோ ந விது³ர்யஸ்ய தி³ஶ: ஶரீரம் யோ தி³ஶோ(அ)ந்தரோ யமயத்யேஷ த ஆத்மாந்தர்யாம்யம்ருத: ॥ 10 ॥
யஶ்சாந்த்³ரதாரகே திஷ்ட²ம்ஶ்சந்த்³ரதாரகாத³ந்தரோ யம் சந்த்³ரதாரகம் ந வேத³ யஸ்ய சந்த்³ரதாரகம் ஶரீரம் யஶ்சந்த்³ரதாரகமந்தரோ யமயத்யேஷ த ஆத்மாந்தர்யாம்யம்ருத: ॥ 11 ॥
ய ஆகாஶே திஷ்ட²ந்நாகாஶாத³ந்தரோ யமாகாஶோ ந வேத³ யஸ்யாகாஶ: ஶரீரம் ய ஆகாஶமந்தரோ யமயத்யேஷ த ஆத்மாந்தர்யாம்யம்ருத: ॥ 12 ॥
யஸ்தமஸி திஷ்ட²ம்ஸ்தமஸோ(அ)ந்தரோ யம் தமோ ந வேத³ யஸ்ய தம: ஶரீரம் யஸ்தமோ(அ)ந்தரோ யமயத்யேஷ த ஆத்மாந்தர்யாம்யம்ருத: ॥ 13 ॥

யஸ்தேஜஸி திஷ்ட²ம்ஸ்தேஜஸோ(அ)ந்தரோ யம் தேஜோ ந வேத³ யஸ்ய தேஜ: ஶரீரம் யஸ்தேஜோ(அ)ந்தரோ யமயத்யேஷ த ஆத்மாந்தர்யாம்யம்ருத இத்யதி⁴தை³வதமதா²தி⁴பூ⁴தம் ॥ 14 ॥

ஸமாநமந்யத் । யோ(அ)ப்ஸு திஷ்ட²ந் , அக்³நௌ, அந்தரிக்ஷே, வாயௌ, தி³வி, ஆதி³த்யே, தி³க்ஷு, சந்த்³ரதாரகே, ஆகாஶே, யஸ்தமஸ்யாவரணாத்மகே பா³ஹ்யே தமஸி, தேஜஸி தத்³விபரீதே ப்ரகாஶஸாமாந்யே — இத்யேவமதி⁴தை³வதம் அந்தர்யாமிவிஷயம் த³ர்ஶநம் தே³வதாஸு । அத² அதி⁴பூ⁴தம் பூ⁴தேஷு ப்³ரஹ்மாதி³ஸ்தம்ப³பர்யந்தேஷு அந்தர்யாமித³ர்ஶநமதி⁴பூ⁴தம் ॥
ய: ஸர்வேஷு பூ⁴தேஷு திஷ்ட²ந்ஸர்வேப்⁴யோ பூ⁴தேப்⁴யோ(அ)ந்தரோ யம் ஸர்வாணி பூ⁴தாநி ந விது³ர்யஸ்ய ஸர்வாணி பூ⁴தாநி ஶரீரம் ய: ஸர்வாணி பூ⁴தாந்யந்தரோ யமயத்யேஷ த ஆத்மாந்தர்யாம்யம்ருத இத்யதி⁴பூ⁴தமதா²த்⁴யாத்மம் ॥ 15 ॥
ய: ப்ராணே திஷ்ட²ந்ப்ராணாத³ந்தரோ யம் ப்ராணோ ந வேத³ யஸ்ய ப்ராண: ஶரீரம் ய: ப்ராணமந்தரோ யமயத்யேஷ த ஆத்மாந்தர்யாம்யம்ருத: ॥ 16 ॥
யோ வாசி திஷ்ட²ந்வாசோ(அ)ந்தரோ யம் வாங்ந வேத³ யஸ்ய வாக்ஶரீரம் யோ வாசமந்தரோ யமயத்யேஷ த ஆத்மாந்தர்யாம்யம்ருத: ॥ 17 ॥
யஶ்சக்ஷுஷி திஷ்ட²ம்ஶ்சக்ஷுஷோ(அ)ந்தரோ யம் சக்ஷுர்ந வேத³ யஸ்ய சக்ஷு: ஶரீரம் யஶ்சக்ஷுரந்தரோ யமயத்யேஷ த ஆத்மாந்தர்யாம்யம்ருத: ॥ 18 ॥
ய: ஶ்ரோத்ரே திஷ்ட²ஞ்ச்²ரோத்ராத³ந்தரோ யம் ஶ்ரோத்ரம் ந வேத³ யஸ்ய ஶ்ரோத்ரம் ஶரீரம் ய: ஶ்ரோத்ரமந்தரோ யமயத்யேஷ த ஆத்மாந்தர்யாம்யம்ருத: ॥ 19 ॥
யோ மநஸி திஷ்ட²ந்மநஸோ(அ)ந்தரோ யம் மநோ ந வேத³ யஸ்ய மந: ஶரீரம் யோ மநோ(அ)ந்தரோ யமயத்யேஷ த ஆத்மாந்தர்யாம்யம்ருத: ॥ 20 ॥
யஸ்த்வசி திஷ்டம் ஸ்த்வசோ(அ)ந்தரோ யம் த்வங்ந வேத³ யஸ்ய த்வக்ஶரீரம் யஸ்த்வசமந்தரோ யமயத்யேஷ த ஆத்மாந்தர்யாம்யம்ருத: ॥ 21 ॥
யோ விஜ்ஞாநே திஷ்ட²ந்விஜ்ஞாநாத³ந்தரோ யம் விஜ்ஞாநம் ந வேத³ யஸ்ய விஜ்ஞாநம் ஶரீரம் யோ விஜ்ஞாநமந்தரோ யமயத்யேஷ த ஆத்மாந்தர்யாம்யம்ருத: ॥ 22 ॥

யோ ரேதஸி திஷ்ட²ந்ரேதஸோ(அ)ந்தரோ யம் ரேதோ ந வேத³ யஸ்ய ரேத: ஶரீரம் யோ ரேதோ(அ)ந்தரோ யமயத்யேஷ த ஆத்மாந்தர்யாம்யம்ருதோ(அ)த்³ருஷ்டோ த்³ரஷ்டாஶ்ருத: ஶ்ரோதாமதோ மந்தாவிஜ்ஞாதோ விஜ்ஞாதா நாந்யோ(அ)தோ(அ)ஸ்தி த்³ரஷ்டா நாந்யோ(அ)தோ(அ)ஸ்தி ஶ்ரோதா நாந்யோ(அ)தோ(அ)ஸ்தி மந்தா நாந்யோ(அ)தோ(அ)ஸ்தி விஜ்ஞாதைஷ த ஆத்மாந்தர்யாம்யம்ருதோ(அ)தோ(அ)ந்யதா³ர்தம் ததோ ஹோத்³தா³லக ஆருணிருபரராம ॥ 23 ॥

அதா²த்⁴யாத்மம் — ய: ப்ராணே ப்ராணவாயுஸஹிதே க்⁴ராணே, யோ வாசி, சக்ஷுஷி, ஶ்ரோத்ரே, மநஸி, த்வசி, விஜ்ஞாநே, பு³த்³தௌ⁴, ரேதஸி ப்ரஜநநே । கஸ்மாத்புந: காரணாத் ப்ருதி²வ்யாதி³தே³வதா மஹாபா⁴கா³: ஸத்ய: மநுஷ்யாதி³வத் ஆத்மநி திஷ்ட²ந்தம் ஆத்மநோ நியந்தாரமந்தர்யாமிணம் ந விது³ரித்யத ஆஹ — அத்³ருஷ்ட: ந த்³ருஷ்டோ ந விஷயீபூ⁴தஶ்சக்ஷுர்த³ர்ஶநஸ்ய கஸ்யசித் , ஸ்வயம் து சக்ஷுஷி ஸந்நிஹிதத்வாத் த்³ருஶிஸ்வரூப இதி த்³ரஷ்டா । ததா² அஶ்ருத: ஶ்ரோத்ரகோ³சரத்வமநாபந்ந: கஸ்யசித் , ஸ்வயம் து அலுப்தஶ்ரவணஶக்தி: ஸர்வஶ்ரோத்ரேஷு ஸந்நிஹிதத்வாத் ஶ்ரோதா । ததா² அமத: மநஸ்ஸங்கல்பவிஷயதாமநாபந்ந: ; த்³ருஷ்டஶ்ருதே ஏவ ஹி ஸர்வ: ஸங்கல்பயதி ; அத்³ருஷ்டத்வாத் அஶ்ருதத்வாதே³வ அமத: ; அலுப்தமநநஶக்தித்வாத் ஸர்வமந:ஸு ஸந்நிஹிதத்வாச்ச மந்தா । ததா² அவிஜ்ஞாத: நிஶ்சயகோ³சரதாமநாபந்ந: ரூபாதி³வத் ஸுகா²தி³வத்³வா, ஸ்வயம் து அலுப்தவிஜ்ஞாநஶக்தித்வாத் தத்ஸந்நிதா⁴நாச்ச விஜ்ஞாதா । தத்ர யம் ப்ருதி²வீ ந வேத³ யம் ஸர்வாணி பூ⁴தாநி ந விது³ரிதி ச அந்யே நியந்தவ்யா விஜ்ஞாதார: அந்யோ நியந்தா அந்தர்யாமீதி ப்ராப்தம் ; தத³ந்யத்வாஶங்காநிவ்ருத்த்யர்த²முச்யதே — நாந்யோ(அ)த: — நாந்ய: — அத: அஸ்மாத் அந்தர்யாமிண: நாந்யோ(அ)ஸ்தி த்³ரஷ்டா ; ததா² நாந்யோ(அ)தோ(அ)ஸ்தி ஶ்ரோதா ; நாந்யோ(அ)தோ(அ)ஸ்தி மந்தா ; நாந்யோ(அ)தோ(அ)ஸ்தி விஜ்ஞாதா । யஸ்மாத்பரோ நாஸ்தி த்³ரஷ்டா ஶ்ரோதா மந்தா விஜ்ஞாதா, ய: அத்³ருஷ்டோ த்³ரஷ்டா, அஶ்ருத: ஶ்ரோதா, அமதோ மந்தா, அவிஜ்ஞாதோ விஜ்ஞாதா, அம்ருத: ஸர்வஸம்ஸாரத⁴ர்மவர்ஜித: ஸர்வஸம்ஸாரிணாம் கர்மப²லவிபா⁴க³கர்தா — ஏஷ தே ஆத்மா அந்தர்யாம்யம்ருத: ; அஸ்மாதீ³ஶ்வராதா³த்மநோ(அ)ந்யத் ஆர்தம் । ததோ ஹோத்³தா³லக ஆருணிருபரராம ॥
இதி த்ருதீயாத்⁴யாயஸ்ய ஸப்தமம் ப்³ராஹ்மணம் ॥

அஷ்டமம் ப்³ராஹ்மணம்

அத: பரம் அஶநாயாதி³விநிர்முக்தம் நிருபாதி⁴கம் ஸாக்ஷாத³பரோக்ஷாத்ஸர்வாந்தரம் ப்³ரஹ்ம வக்தவ்யமித்யத ஆரம்ப⁴: —

அத² ஹ வாசக்நவ்யுவாச ப்³ராஹ்மணா ப⁴க³வந்தோ ஹந்தாஹமிமம் த்³வௌ ப்ரஶ்நௌ ப்ரக்ஷ்யாமி தௌ சேந்மே வக்ஷ்யதி ந வை ஜாது யுஷ்மாகமிமம் கஶ்சித்³ப்³ரஹ்மோத்³யம் ஜேதேதி ப்ருச்ச² கா³ர்கீ³தி ॥ 1 ॥

அத² ஹ வாசக்நவ்யுவாச । பூர்வம் யாஜ்ஞவல்க்யேந நிஷித்³தா⁴ மூர்த⁴பாதப⁴யாது³பரதா ஸதீ புந: ப்ரஷ்டும் ப்³ராஹ்மணாநுஜ்ஞாம் ப்ரார்த²யதே ஹே ப்³ராஹ்மணா: ப⁴க³வந்த: பூஜாவந்த: ஶ்ருணுத மம வச: ; ஹந்த அஹமிமம் யாஜ்ஞவல்க்யம் புநர்த்³வௌ ப்ரஶ்நௌ ப்ரக்ஷ்யாமி, யத்³யநுமதிர்ப⁴வதாமஸ்தி ; தௌ ப்ரஶ்நௌ சேத் யதி³ வக்ஷ்யதி கத²யிஷ்யதி மே, கத²ஞ்சித் ந வை ஜாது கதா³சித் , யுஷ்மாகம் மத்⁴யே இமம் யாஜ்ஞவல்க்யம் கஶ்சித் ப்³ரஹ்மோத்³யம் ப்³ரஹ்மவத³நம் ப்ரதி ஜேதா — ந வை கஶ்சித் ப⁴வேத் — இதி । ஏவமுக்தா ப்³ராஹ்மணா அநுஜ்ஞாம் ப்ரத³து³: — ப்ருச்ச² கா³ர்கீ³தி ॥

ஸா ஹோவாசாஹம் வை த்வா யாஜ்ஞவல்க்ய யதா² காஶ்யோ வா வைதே³ஹோ வோக்³ரபுத்ர உஜ்ஜ்யம் த⁴நுரதி⁴ஜ்யம் க்ருத்வா த்³வௌ பா³ணவந்தௌ ஸபத்நாதிவ்யாதி⁴நௌ ஹஸ்தே க்ருத்வோபோத்திஷ்டே²தே³வமேவாஹம் த்வா த்³வாப்⁴யாம் ப்ரஶ்நாப்⁴யாமுபாத³ஸ்தா²ம் தௌ மே ப்³ரூஹீதி ப்ருச்ச² கா³ர்கீ³தி ॥ 2 ॥

லப்³தா⁴நுஜ்ஞா ஹ யாஜ்ஞவல்க்யம் ஸா ஹ உவாச — அஹம் வை த்வா த்வாம் த்³வௌ ப்ரஶ்நௌ ப்ரக்ஷ்யாமீத்யநுஷஜ்யதே ; கௌ தாவிதி ஜிஜ்ஞாஸாயாம் தயோர்து³ருத்தரத்வம் த்³யோதயிதும் த்³ருஷ்டாந்தபூர்வகம் தாவாஹ — ஹே யாஜ்ஞவல்க்ய யதா² லோகே காஶ்ய: — காஶிஷு ப⁴வ: காஶ்ய:, ப்ரஸித்³த⁴ம் ஶௌர்யம் காஶ்யே — வைதே³ஹோ வா விதே³ஹாநாம் வா ராஜா, உக்³ரபுத்ர: ஶூராந்வய இத்யர்த²:, உஜ்ஜ்யம் அவதாரிதஜ்யாகம் த⁴நு: புநரதி⁴ஜ்யம் ஆரோபிதஜ்யாகம் க்ருத்வா, த்³வௌ பா³ணவந்தௌ — பா³ணஶப்³தே³ந ஶராக்³ரே யோ வம்ஶக²ண்ட³: ஸந்தீ⁴யதே, தேந விநாபி ஶரோ ப⁴வதீத்யதோ விஶிநஷ்டி பா³ணவந்தாவிதி — த்³வௌ பா³ணவந்தௌ ஶரௌ, தயோரேவ விஶேஷணம் — ஸபத்நாதிவ்யாதி⁴நௌ ஶத்ரோ: பீடா³கராவதிஶயேந, ஹஸ்தே க்ருத்வா உப உத்திஷ்டே²த் ஸமீபத ஆத்மாநம் த³ர்ஶயேத் — ஏவமேவ அஹம் த்வா த்வாம் ஶரஸ்தா²நீயாப்⁴யாம் ப்ரஶ்நாப்⁴யாம் த்³வாப்⁴யாம் உபோத³ஸ்தா²ம் உத்தி²தவத்யஸ்மி த்வத்ஸமீபே । தௌ மே ப்³ரூஹீதி — ப்³ரஹ்மவிச்சேத் । ஆஹ இதர: — ப்ருச்ச² கா³ர்கீ³தி ॥

ஸா ஹோவாச யதூ³ர்த்⁴வம் யாஜ்ஞவல்க்ய தி³வோ யத³வாக்ப்ருதி²வ்யா யத³ந்தரா த்³யாவாப்ருதி²வீ இமே யத்³பூ⁴தம் ச ப⁴வச்ச ப⁴விஷ்யச்சேத்யாசக்ஷதே கஸ்மிம்ஸ்ததோ³தம் ச ப்ரோதம் சேதி ॥ 3 ॥

ஸா ஹோவாச — யத் ஊர்த்⁴வம் உபரி தி³வ: அண்ட³கபாலாத் , யச்ச அவாக் அத⁴: ப்ருதி²வ்யா: அதோ⁴(அ)ண்ட³கபாலாத் , யச்ச அந்தரா மத்⁴யே த்³யாவாப்ருதி²வீ த்³யாவாப்ருதி²வ்யோ: அண்ட³கபாலயோ:, இமே ச த்³யாவாப்ருதி²வீ, யத்³பூ⁴தம் யச்சாதீதம் , ப⁴வச்ச வர்தமாநம் ஸ்வவ்யாபாரஸ்த²ம் , ப⁴விஷ்யச்ச வர்தமாநாதூ³ர்த்⁴வகாலபா⁴வி லிங்க³க³ம்யம் — யத்ஸர்வமேததா³சக்ஷதே கத²யந்த்யாக³மத: — தத்ஸர்வம் த்³வைதஜாதம் யஸ்மிந்நேகீப⁴வதீத்யர்த²: — தத் ஸூத்ரஸம்ஜ்ஞம் பூர்வோக்தம் கஸ்மிந் ஓதம் ச ப்ரோதம் ச ப்ருதி²வீதா⁴துரிவாப்ஸு ॥

ஸ ஹோவாச யதூ³ர்த்⁴வம் கா³ர்கி³ தி³வோ யத³வாக்ப்ருதி²வ்யா யத³ந்தரா த்³யாவாப்ருதி²வீ இமே யத்³பூ⁴தம் ச ப⁴வச்ச ப⁴விஷ்யச்சேத்யாசக்ஷத ஆகாஶே ததோ³தம் ச ப்ரோதம் சேதி ॥ 4 ॥

ஸ ஹோவாச இதர: — ஹே கா³ர்கி³, யத் த்வயோக்தம் ‘ஊர்த்⁴வம் தி³வ:’ இத்யாதி³, தத்ஸர்வம் — யத்ஸூத்ரமாசக்ஷதே — தத் ஸூத்ரம் , ஆகாஶே தத் ஓதம் ச ப்ரோதம் ச — யதே³தத் வ்யாக்ருதம் ஸூத்ராத்மகம் ஜக³த் அவ்யாக்ருதாகாஶே, அப்ஸ்விவ ப்ருதி²வீதா⁴து:, த்ரிஷ்வபி காலேஷு வர்ததே உத்பத்தௌ ஸ்தி²தௌ லயே ச ॥

ஸா ஹோவாச நமஸ்தே(அ)ஸ்து யாஜ்ஞவல்க்ய யோ ம ஏதம் வ்யவோசோ(அ)பரஸ்மை தா⁴ரயஸ்வேதி ப்ருச்ச² கா³ர்கீ³தி ॥ 5 ॥

புந: ஸா ஹோவாச ; நமஸ்தே(அ)ஸ்த்வித்யாதி³ப்ரஶ்நஸ்ய து³ர்வசத்வப்ரத³ர்ஶநார்த²ம் ; ய: மே மம ஏதம் ப்ரஶ்நம் வ்யவோச: விஶேஷேணாபாக்ருதவாநஸி ; ஏதஸ்ய து³ர்வசத்வே காரணம் — ஸூத்ரமேவ தாவத³க³ம்யம் இதரைர்து³ர்வாச்யம் ; கிமுத தத் , யஸ்மிந்நோதம் ச ப்ரோதம் சேதி ; அதோ நமோ(அ)ஸ்து தே துப்⁴யம் ; அபரஸ்மை த்³விதீயாய ப்ரஶ்நாய தா⁴ரயஸ்வ த்³ருடீ⁴குரு ஆத்மாநமித்யர்த²: । ப்ருச்ச² கா³ர்கீ³தி இதர ஆஹ ॥

ஸா ஹோவாச யதூ³ர்த்⁴வம் யாஜ்ஞவல்க்ய தி³வோ யத³வாக்ப்ருதி²வ்யா யத³ந்தரா த்³யாவாப்ருதி²வீ இமே யத்³பூ⁴தம் ச ப⁴வச்ச ப⁴விஷ்யச்சேத்யாசக்ஷதே கஸ்மிம்ஸ்ததோ³தம் ச ப்ரோதம் சேதி ॥ 6 ॥

வ்யாக்²யாதமந்யத் । ஸா ஹோவாச யதூ³ர்த்⁴வம் யாஜ்ஞவல்க்யேத்யாதி³ப்ரஶ்ந: ப்ரதிவசநம் ச உக்தஸ்யைவார்த²ஸ்யாவதா⁴ரணார்த²ம் புநருச்யதே ; ந கிஞ்சித³பூர்வமர்தா²ந்தரமுச்யதே ॥

ஸ ஹோவாச யதூ³ர்த்⁴வம் கா³ர்கி³ தி³வோ யத³வாக்ப்ருதி²வ்யா யத³ந்தரா த்³யாவாப்ருதி²வீ இமே யத்³பூ⁴தம் ச ப⁴வச்ச ப⁴விஷ்யச்சேத்யாசக்ஷத ஆகாஶ ஏவ ததோ³தம் ச ப்ரோதம் சேதி கஸ்மிந்நு க²ல்வாகாஶ ஓதஶ்ச ப்ரோதஶ்சேதி ॥ 7 ॥

ஸர்வம் யதோ²க்தம் கா³ர்க்³யா ப்ரத்யுச்சார்ய தமேவ பூர்வோக்தமர்த²மவதா⁴ரிதவாந் ஆகாஶ ஏவேதி யாஜ்ஞவல்க்ய: । கா³ர்க்³யாஹ — கஸ்மிந்நு க²ல்வாகாஶ ஓதஶ்ச ப்ரோதஶ்சேதி । ஆகாஶமேவ தாவத்காலத்ரயாதீதத்வாத் து³ர்வாச்யம் , ததோ(அ)பி கஷ்டதரம் அக்ஷரம் , யஸ்மிந்நாகாஶமோதம் ச ப்ரோதம் ச, அத: அவாச்யம் — இதி க்ருத்வா, ந ப்ரதிபத்³யதே ஸா அப்ரதிபத்திர்நாம நிக்³ரஹஸ்தா²நம் தார்கிகஸமயே ; அத² அவாச்யமபி வக்ஷ்யதி, ததா²பி விப்ரதிபத்திர்நாம நிக்³ரஹஸ்தா²நம் ; விருத்³தா⁴ ப்ரதிபத்திர்ஹி ஸா, யத³வாச்யஸ்ய வத³நம் ; அதோ து³ர்வசநம் ப்ரஶ்நம் மந்யதே கா³ர்கீ³ ॥

ஸ ஹோவாசைதத்³வை தத³க்ஷரம் கா³ர்கி³ ப்³ராஹ்மணா அபி⁴வத³ந்த்யஸ்தூ²லமநண்வஹ்ரஸ்வமதீ³ர்க⁴மலோஹிதமஸ்நேஹமச்சா²யமதமோ(அ)வாய்வநாகாஶமஸங்க³மரஸமக³ந்த⁴மசக்ஷுஷ்கமஶ்ரோத்ரமவாக³மநோ(அ)தேஜஸ்கமப்ராணமமுக²மமாத்ரமநந்தரமபா³ஹ்யம் ந தத³ஶ்நாதி கிஞ்சந ந தத³ஶ்நாதி கஶ்சந ॥ 8 ॥

தத்³தோ³ஷத்³வயமபி பரிஜிஹீர்ஷந்நாஹ — ஸ ஹோவாச யாஜ்ஞவல்க்ய: ; ஏதத்³வை தத் , யத்ப்ருஷ்டவத்யஸி — கஸ்மிந்நு க²ல்வாகாஶ ஓதஶ்ச ப்ரோதஶ்சேதி ; கிம் தத் ? அக்ஷரம் — யந்ந க்ஷீயதே ந க்ஷரதீதி வா அக்ஷரம் — தத³க்ஷரம் ஹே கா³ர்கி³ ப்³ராஹ்மணா ப்³ரஹ்மவித³: அபி⁴வத³ந்தி ; ப்³ராஹ்மணாபி⁴வத³நகத²நேந, நாஹமவாச்யம் வக்ஷ்யாமி ந ச ந ப்ரதிபத்³யேயமித்யேவம் தோ³ஷத்³வயம் பரிஹரதி । ஏவமபாக்ருதே ப்ரஶ்நே, புநர்கா³ர்க்³யா: ப்ரதிவசநம் த்³ரஷ்டவ்யம் — ப்³ரூஹி கிம் தத³க்ஷரம் , யத்³ப்³ராஹ்மணா அபி⁴வத³ந்தி — இத்யுக்த ஆஹ — அஸ்தூ²லம் தத் ஸ்தூ²லாத³ந்யத் ; ஏவம் தர்ஹ்யணு — அநணு ; அஸ்து தர்ஹி ஹ்ரஸ்வம் — அஹ்ரஸ்வம் ; ஏவம் தர்ஹி தீ³ர்க⁴ம் — நாபி தீ³ர்க⁴ம் அதீ³ர்க⁴ம் ; ஏவமேதைஶ்சதுர்பி⁴: பரிமாணப்ரதிஷேதை⁴ர்த்³ரவ்யத⁴ர்ம: ப்ரதிஷித்³த⁴:, ந த்³ரவ்யம் தத³க்ஷரமித்யர்த²: । அஸ்து தர்ஹி லோஹிதோ கு³ண: — ததோ(அ)ப்யந்யத் அலோஹிதம் ; ஆக்³நேயோ கு³ணோ லோஹித: ; ப⁴வது தர்ஹ்யபாம் ஸ்நேஹநம் — ந அஸ்நேஹம் ; அஸ்து தர்ஹி சா²யா — ஸர்வதா²பி அநிர்தே³ஶ்யத்வாத் சா²யாயா அப்யந்யத் அச்சா²யம் ; அஸ்து தர்ஹி தம: — அதம: ; ப⁴வது வாயுஸ்தர்ஹி — அவாயு: ; ப⁴வேத்தர்ஹ்யாகாஶம் — அநாகாஶம் ; ப⁴வது தர்ஹி ஸங்கா³த்மகம் ஜதுவத் — அஸங்க³ம் ; ரஸோ(அ)ஸ்து தர்ஹி — அரஸம் ; ததா² க³ந்தோ⁴(அ)ஸ்து — அக³ந்த⁴ம் ; அஸ்து தர்ஹி சக்ஷு: — அசக்ஷுஷ்கம் , ந ஹி சக்ஷுரஸ்ய கரணம் வித்³யதே, அதோ(அ)சக்ஷுஷ்கம் , ‘பஶ்யத்யசக்ஷு:’ (ஶ்வே. 3 । 19) இதி மந்த்ரவர்ணாத் ; ததா² அஶ்ரோத்ரம் , ‘ஸ ஶ்ருணோத்யகர்ண:’ (ஶே. 3 । 19) இதி ; ப⁴வது தர்ஹி வாக் — அவாக் ; ததா² அமந:, ததா² அதேஜஸ்கம் அவித்³யமாநம் தேஜோ(அ)ஸ்ய தத் அதேஜஸ்கம் ; ந ஹி தேஜ: அக்³ந்யாதி³ப்ரகாஶவத் அஸ்ய வித்³யதே ; அப்ராணம் — ஆத்⁴யாத்மிகோ வாயு: ப்ரதிஷித்⁴யதே(அ)ப்ராணமிதி ; முக²ம் தர்ஹி த்³வாரம் தத் — அமுக²ம் ; அமாத்ரம் — மீயதே யேந தந்மாத்ரம் , அமாத்ரம் மாத்ராரூபம் தந்ந ப⁴வதி, ந தேந கிஞ்சிந்மீயதே ; அஸ்து தர்ஹி ச்சி²த்³ரவத் — அநந்தரம் நாஸ்யாந்தரமஸ்தி ; ஸம்ப⁴வேத்தர்ஹி ப³ஹிஸ்தஸ்ய — அபா³ஹ்யம் ; அஸ்து தர்ஹி ப⁴க்ஷயித்ரு தத் — ந தத³ஶ்நாதி கிஞ்சந ; ப⁴வேத் தர்ஹி ப⁴க்ஷ்யம் கஸ்யசித் — ந தத³ஶ்நாதி கஶ்சந । ஸர்வவிஶேஷணரஹிதமித்யர்த²: । ஏகமேவாத்³விதீயம் ஹி தத் — கேந கிம் விஶிஷ்யதே ॥

ஏதஸ்ய வா அக்ஷரஸ்ய ப்ரஶாஸநே கா³ர்கி³ ஸூர்யாசந்த்³ரமஸௌ வித்⁴ருதௌ திஷ்ட²த ஏதஸ்ய வா அக்ஷரஸ்ய ப்ரஶாஸநே கா³ர்கி³ த்³யாவாப்ருதி²வ்யௌ வித்⁴ருதே திஷ்ட²த ஏதஸ்ய வா அக்ஷரஸ்ய ப்ரஶாஸநே கா³ர்கி³ நிமேஷா முஹூர்தா அஹோராத்ராண்யர்த⁴மாஸா மாஸா ருதவ: ஸம்வத்ஸரா இதி வித்⁴ருதாஸ்திஷ்ட²ந்த்யேதஸ்ய வா அக்ஷரஸ்ய ப்ரஶாஸநே கா³ர்கி³ ப்ராச்யோ(அ)ந்யா நத்³ய: ஸ்யந்த³ந்தே ஶ்வேதேப்⁴ய: பர்வதேப்⁴ய: ப்ரதீச்யோ(அ)ந்யா யாம் யாம் ச தி³ஶமந்வேதஸ்ய வா அக்ஷரஸ்ய ப்ரஶாஸநே கா³ர்கி³ த³த³தோ மநுஷ்யா: ப்ரஶம்ஸந்தி யஜமாநம் தே³வா த³ர்வீம் பிதரோ(அ)ந்வாயத்தா: ॥ 9 ॥

அநேகவிஶேஷணப்ரதிஷேத⁴ப்ரயாஸாத் அஸ்தித்வம் தாவத³க்ஷரஸ்யோபக³மிதம் ஶ்ருத்யா ; ததா²பி லோகபு³த்³தி⁴மபேக்ஷ்ய ஆஶங்க்யதே யத:, அதோ(அ)ஸ்தித்வாய அநுமாநம் ப்ரமாணமுபந்யஸ்யதி — ஏதஸ்ய வா அக்ஷரஸ்ய । யதே³தத³தி⁴க³தமக்ஷரம் ஸர்வாந்தரம் ஸாக்ஷாத³பரோக்ஷாத்³ப்³ரஹ்ம, ய ஆத்மா அஶநாயாதி³த⁴ர்மாதீத:, ஏதஸ்ய வா அக்ஷரஸ்ய ப்ரஶாஸநே — யதா² ராஜ்ஞ: ப்ரஶாஸநே ராஜ்யமஸ்பு²டிதம் நியதம் வர்ததே, ஏவமேதஸ்யாக்ஷரஸ்ய ப்ரஶாஸநே — ஹே கா³ர்கி³ ஸூர்யாசந்த்³ரமஸௌ, ஸூர்யஶ்ச சந்த்³ரமாஶ்ச ஸூர்யாசந்த்³ரமஸௌ அஹோராத்ரயோர்லோகப்ரதீ³பௌ, தாத³ர்த்²யேந ப்ரஶாஸித்ரா தாப்⁴யாம் நிர்வர்த்யமாநலோகப்ரயோஜநவிஜ்ஞாநவதா நிர்மிதௌ ச, ஸ்யாதாம் — ஸாதா⁴ரணஸர்வப்ராணிப்ரகாஶோபகாரகத்வாத் லௌகிகப்ரதீ³பவத் । தஸ்மாத³ஸ்தி தத் , யேந வித்⁴ருதௌ ஈஶ்வரௌ ஸ்வதந்த்ரௌ ஸந்தௌ நிர்மிதௌ திஷ்ட²த: நியததே³ஶகாலநிமித்தோத³யாஸ்தமயவ்ருத்³தி⁴க்ஷயாப்⁴யாம் வர்தேதே ; தத³ஸ்தி ஏவமேதயோ: ப்ரஶாஸித்ரு அக்ஷரம் , ப்ரதீ³பகர்த்ருவிதா⁴ரயித்ருவத் । ஏதஸ்ய வா அக்ஷரஸ்ய ப்ரஶாஸநே கா³ர்கி³ த்³யாவாப்ருதி²வ்யௌ — த்³யௌஶ்ச ப்ருதி²வீ ச ஸாவயவத்வாத் ஸ்பு²டநஸ்வபா⁴வே அபி ஸத்யௌ கு³ருத்வாத்பதநஸ்வபா⁴வே ஸம்யுக்தத்வாத்³வியோக³ஸ்வபா⁴வே சேதநாவத³பி⁴மாநிதே³வதாதி⁴ஷ்டி²தத்வாத்ஸ்வதந்த்ரே அபி — ஏதஸ்யாக்ஷரஸ்ய ப்ரஶாஸநே வர்தேதே வித்⁴ருதே திஷ்ட²த: ; ஏதத்³தி⁴ அக்ஷரம் ஸர்வவ்யவஸ்தா²ஸேது: ஸர்வமர்யாதா³வித⁴ரணம் ; அதோ நாஸ்யாக்ஷரஸ்ய ப்ரஶாஸநம் த்³யாவாப்ருதி²வ்யாவதிக்ராமத: ; தஸ்மாத் ஸித்³த⁴மஸ்யாஸ்தித்வமக்ஷரஸ்ய ; அவ்யபி⁴சாரி ஹி தல்லிங்க³ம் , யத் த்³யாவாப்ருதி²வ்யௌ நியதே வர்தேதே ; சேதநாவந்தம் ப்ரஶாஸிதாரமஸம்ஸாரிணமந்தரேண நைதத்³யுக்தம் , ‘யேந த்³யௌருக்³ரா ப்ருதி²வீ ச த்³ருடா⁴’ (ரு. ஸம். 10 । 121 । 5) இதி மந்த்ரவர்ணாத் । ஏதஸ்ய வா அக்ஷரஸ்ய ப்ரஶாஸநே கா³ர்கி³, நிமேஷா: முஹூர்தா: இத்யேதே காலாவயவா: ஸர்வஸ்யாதீதாநாக³தவர்தமாநஸ்ய ஜநிமத: கலயிதார: — யதா² லோகே ப்ரபு⁴ணா நியதோ க³ணக: ஸர்வம் ஆயம் வ்யயம் ச அப்ரமத்தோ க³ணயதி, ததா² ப்ரபு⁴ஸ்தா²நீய ஏஷாம் காலாவயவாநாம் நியந்தா । ததா² ப்ராச்ய: ப்ராக³ஞ்சநா: பூர்வதி³க்³க³மநா: நத்³ய: ஸ்யந்த³ந்தே ஸ்ரவந்தி, ஶ்வேதேப்⁴ய: ஹிமவதா³தி³ப்⁴ய: பர்வதேப்⁴ய: கி³ரிப்⁴ய:, க³ங்கா³த்³யா நத்³ய: — தாஶ்ச யதா² ப்ரவர்திதா ஏவ நியதா: ப்ரவர்தந்தே, அந்யதா²பி ப்ரவர்திதுமுத்ஸஹந்த்ய: ; ததே³தல்லிங்க³ம் ப்ரஶாஸ்து: । ப்ரதீச்யோ(அ)ந்யா: ப்ரதீசீம் தி³ஶமஞ்சந்தி ஸிந்த்⁴வாத்³யா நத்³ய: ; அந்யாஶ்ச யாம் யாம் தி³ஶமநுப்ரவ்ருத்தா:, தாம் தாம் ந வ்யபி⁴சரந்தி ; தச்ச லிங்க³ம் । கிஞ்ச த³த³த: ஹிரண்யாதீ³ந்ப்ரயச்ச²த: ஆத்மபீடா³ம் குர்வதோ(அ)பி ப்ரமாணஜ்ஞா அபி மநுஷ்யா: ப்ரஶம்ஸந்தி ; தத்ர யச்ச தீ³யதே, யே ச த³த³தி, யே ச ப்ரதிக்³ருஹ்ணந்தி, தேஷாமிஹைவ ஸமாக³மோ விலயஶ்ச அந்வக்ஷோ த்³ருஶ்யதே ; அத்³ருஷ்டஸ்து பர: ஸமாக³ம: ; ததா²பி மநுஷ்யா த³த³தாம் தா³நப²லேந ஸம்யோக³ம் பஶ்யந்த: ப்ரமாணஜ்ஞதயா ப்ரஶம்ஸந்தி ; தச்ச, கர்மப²லேந ஸம்யோஜயிதரி கர்து: — கர்மப²லவிபா⁴க³ஜ்ஞே ப்ரஶாஸ்தரி அஸதி, ந ஸ்யாத் , தா³நக்ரியாயா: ப்ரத்யக்ஷவிநாஶித்வாத் ; தஸ்மாத³ஸ்தி தா³நகர்த்ரூணாம் ப²லேந ஸம்யோஜயிதா । அபூர்வமிதி சேத் , ந, தத்ஸத்³பா⁴வே ப்ரமாணாநுபபத்தே: । ப்ரஶாஸ்துரபீதி சேத் , ந, ஆக³மதாத்பர்யஸ்ய ஸித்³த⁴த்வாத் ; அவோசாம ஹி ஆக³மஸ்ய வஸ்துபரத்வம் । கிஞ்சாந்யத் — அபூர்வகல்பநாயாம் ச அர்தா²பத்தே: க்ஷய:, அந்யதை²வோபபத்தே:, ஸேவாப²லஸ்ய ஸேவ்யாத்ப்ராப்தித³ர்ஶநாத் ; ஸேவாயாஶ்ச க்ரியாத்வாத் தத்ஸாமாந்யாச்ச யாக³தா³நஹோமாதீ³நாம் ஸேவ்யாத் ஈஶ்வராதே³: ப²லப்ராப்திருபபத்³யதே । த்³ருஷ்டக்ரியாத⁴ர்மஸாமர்த்²யமபரித்யஜ்யைவ ப²லப்ராப்திகல்பநோபபத்தௌ த்³ருஷ்டக்ரியாத⁴ர்மஸாமர்த்²யபரித்யாகோ³ ந ந்யாய்ய: । கல்பநாதி⁴க்யாச்ச — ஈஶ்வர: கல்ப்ய:, அபூர்வம் வா ; தத்ர க்ரியாயாஶ்ச ஸ்வபா⁴வ: ஸேவ்யாத்ப²லப்ராப்தி: த்³ருஷ்டா, ந த்வபூர்வாத் ; ந ச அபூர்வம் த்³ருஷ்டம் , தத்ர அபூர்வமத்³ருஷ்டம் கல்பயிதவ்யம் , தஸ்ய ச ப²லதா³த்ருத்வே ஸாமர்த்²யம் , ஸாமர்த்²யே ச ஸதி தா³நம் ச அப்⁴யதி⁴கமிதி ; இஹ து ஈஶ்வரஸ்ய ஸேவ்யஸ்ய ஸத்³பா⁴வமாத்ரம் கல்ப்யம் , ந து ப²லதா³நஸாமர்த்²யம் தா³த்ருத்வம் ச, ஸேவ்யாத்ப²லப்ராப்தித³ர்ஶநாத் । அநுமாநம் ச த³ர்ஶிதம் — ‘த்³யாவாப்ருதி²வ்யௌ வித்⁴ருதே திஷ்ட²த:’ இத்யாதி³ । ததா² ச யஜமாநம் தே³வா: ஈஶ்வரா: ஸந்தோ ஜீவநார்தே²(அ)நுக³தா: சருபுரோடா³ஶாத்³யுபஜீவநப்ரயோஜநேந, அந்யதா²பி ஜீவிதுமுத்ஸஹந்த: க்ருபணாம் தீ³நாம் வ்ருத்திமாஶ்ரித்ய ஸ்தி²தா: — தச்ச ப்ரஶாஸ்து: ப்ரஶாஸநாத்ஸ்யாத் । ததா² பிதரோ(அ)பி தத³ர்த²ம் , த³ர்வீம் த³ர்வீஹோமம் அந்வாயத்தா அநுக³தா இத்யர்த²: ஸமாநம் ஸர்வமந்யத் ॥

யோ வா ஏதத³க்ஷரம் கா³ர்க்³யவிதி³த்வாஸ்மிம்ல்லோகே ஜுஹோதி யஜதே தபஸ்தப்யதே ப³ஹூநி வர்ஷஸஹஸ்ராண்யந்தவதே³வாஸ்ய தத்³ப⁴வதி யோ வா ஏதத³க்ஷரம் கா³ர்க்³யவிதி³த்வாஸ்மால்லோகாத்ப்ரைதி ஸ க்ருபணோ(அ)த² ய ஏதத³க்ஷரம் கா³ர்கி³ விதி³த்வாஸ்மால்லோகாத்ப்ரைதி ஸ ப்³ராஹ்மண: ॥ 10 ॥

இதஶ்சாஸ்தி தத³க்ஷரம் , யஸ்மாத் தத³ஜ்ஞாநே நியதா ஸம்ஸாரோபபத்தி: ; ப⁴விதவ்யம் து தேந, யத்³விஜ்ஞாநாத் தத்³விச்சே²த³:, ந்யாயோபபத்தே: । நநு க்ரியாத ஏவ தத்³விச்சி²த்தி: ஸ்யாதி³தி சேத் , ந — யோ வா ஏதத³க்ஷரம் ஹே கா³ர்கி³ அவிதி³த்வா அவிஜ்ஞாய அஸ்மிந் லோகே ஜுஹோதி யஜதே தபஸ்தப்யதே யத்³யபி ப³ஹூநி வர்ஷஸஹஸ்ராணி, அந்தவதே³வாஸ்ய தத்ப²லம் ப⁴வதி, தத்ப²லோபபோ⁴கா³ந்தே க்ஷீயந்த ஏவாஸ்ய கர்மாணி । அபி ச யத்³விஜ்ஞாநாத்கார்பண்யாத்யய: ஸம்ஸாரவிச்சே²த³:, யத்³விஜ்ஞாநாபா⁴வாச்ச கர்மக்ருத் க்ருபண: க்ருதப²லஸ்யைவோபபோ⁴க்தா ஜநநமரணப்ரப³ந்தா⁴ரூட⁴: ஸம்ஸரதி — தத³ஸ்தி அக்ஷரம் ப்ரஶாஸித்ரு ; ததே³தது³ச்யதே — யோ வா ஏதத³க்ஷரம் கா³ர்க்³யவிதி³த்வாஸ்மால்லோகாத்ப்ரைதி ஸ க்ருபண:, பணக்ரீத இவ தா³ஸாதி³: । அத² ய ஏதத³க்ஷரம் கா³ர்கி³ விதி³த்வா அஸ்மால்லோகாத்ப்ரைதி ஸ ப்³ராஹ்மண: ॥
அக்³நேர்த³ஹநப்ரகாஶகத்வவத் ஸ்வாபா⁴விகமஸ்ய ப்ரஶாஸ்த்ருத்வம் அசேதநஸ்யைவேத்யத ஆஹ —

தத்³வா ஏதத³க்ஷரம் கா³ர்க்³யத்³ருஷ்டம் த்³ரஷ்ட்ரஶ்ருதம் ஶ்ரோத்ரமதம் மந்த்ரவிஜ்ஞாதம் விஜ்ஞாத்ரு நாந்யத³தோ(அ)ஸ்தி த்³ரஷ்ட்ரு நாந்யத³தோ(அ)ஸ்தி ஶ்ரோத்ரு நாந்யத³தோ(அ)ஸ்தி மந்த்ரு நாந்யத³தோ(அ)ஸ்தி விஜ்ஞாத்ரேதஸ்மிந்நு க²ல்வக்ஷரே கா³ர்க்³யாகாஶ ஓதஶ்ச ப்ரோதஶ்சேதி ॥ 11 ॥

தத்³வா ஏதத³க்ஷரம் கா³ர்கி³ அத்³ருஷ்டம் , ந கேநசித்³த்³ருஷ்டம் , அவிஷயத்வாத் ஸ்வயம் து த்³ரஷ்ட்ரு த்³ருஷ்டிஸ்வரூபத்வாத் । ததா² அஶ்ருதம் ஶ்ரோத்ராவிஷயத்வாத் , ஸ்வயம் ஶ்ரோத்ரு ஶ்ருதிஸ்வரூபத்வாத் । ததா² அமதம் மநஸோ(அ)விஷயத்வாத் ஸ்வயம் மந்த்ரு மதிஸ்வரூபத்வாத் । ததா² அவிஜ்ஞாதம் பு³த்³தே⁴ரவிஷயத்வாத் , ஸ்வயம் விஜ்ஞாத்ரு விஜ்ஞாநஸ்வரூபத்வாத் । கிம் ச நாந்யத் அத: அஸ்மாத³க்ஷராத் அஸ்தி — நாஸ்தி கிஞ்சித்³த்³ரஷ்ட்ரு த³ர்ஶநக்ரியாகர்த்ரு ; ஏததே³வாக்ஷரம் த³ர்ஶநக்ரியாகர்த்ரு ஸர்வத்ர । ததா² நாந்யத³தோ(அ)ஸ்தி ஶ்ரோத்ரு ; ததே³வாக்ஷரம் ஶ்ரோத்ரு ஸர்வத்ர । நாந்யத³தோ(அ)ஸ்தி மந்த்ரு ; ததே³வாக்ஷரம் மந்த்ரு ஸர்வத்ர ஸர்வமநோத்³வாரேண । நாந்யத³தோ(அ)ஸ்தி விஜ்ஞாத்ரு விஜ்ஞாநக்ரியாகர்த்ரு, ததே³வாக்ஷரம் ஸர்வபு³த்³தி⁴த்³வாரேண விஜ்ஞாநக்ரியாகர்த்ரு, நாசேதநம் ப்ரதா⁴நம் அந்யத்³வா । ஏதஸ்மிந்நு க²ல்வக்ஷரே கா³ர்க்³யாகாஶ ஓதஶ்ச ப்ரோதஶ்சேதி । யதே³வ ஸாக்ஷாத³பரோக்ஷாத்³ப்³ரஹ்ம, ய ஆத்மா ஸர்வாந்தர: அஶநாயாதி³ஸம்ஸாரத⁴ர்மாதீத:, யஸ்மிந்நாகாஶ ஓதஶ்ச ப்ரோதஶ்ச — ஏஷா பரா காஷ்டா², ஏஷா பரா க³தி:, ஏதத்பரம் ப்³ரஹ்ம, ஏதத்ப்ருதி²வ்யாதே³ராகாஶாந்தஸ்ய ஸத்யஸ்ய ஸத்யம் ॥

ஸா ஹோவாச ப்³ராஹ்மணா ப⁴க³வந்தஸ்ததே³வ ப³ஹுமந்யேத்⁴வம் யத³ஸ்மாந்நமஸ்காரேண முச்யேத்⁴வம் ந வை ஜாது யுஷ்மாகமிமம் கஶ்சித்³ப்³ரஹ்மோத்³யம் ஜேதேதி ததோ ஹ வாசக்நவ்யுபரராம ॥ 12 ॥

ஸா ஹோவாச — ஹே ப்³ராஹ்மணா ப⁴க³வந்த: ஶ்ருணுத மதீ³யம் வச: ; ததே³வ ப³ஹுமந்யேத்⁴வம் ; கிம் தத் ? யத³ஸ்மாத் யாஜ்ஞவல்க்யாத் நமஸ்காரேண முச்யேத்⁴வம் — அஸ்மை நமஸ்காரம் க்ருத்வா, ததே³வ ப³ஹுமந்யத்⁴வமித்யர்த²: ; ஜயஸ்த்வஸ்ய மநஸாபி நாஶம்ஸநீய:, கிமுத கார்யத: ; கஸ்மாத் ? ந வை யுஷ்மாகம் மத்⁴யே ஜாது கதா³சித³பி இமம் யாஜ்ஞவல்க்யம் ப்³ரஹ்மோத்³யம் ப்ரதி ஜேதா । ப்ரஶ்நௌ சேந்மஹ்யம் வக்ஷ்யதி, ந வை ஜேதா ப⁴விதா — இதி பூர்வமேவ மயா ப்ரதிஜ்ஞாதம் ; அத்³யாபி மமாயமேவ நிஶ்சய: — ப்³ரஹ்மோத்³யம் ப்ரதி ஏதத்துல்யோ ந கஶ்சித்³வித்³யத இதி । ததோ ஹ வாசக்நவ்யுபரராம ॥
அத்ர அந்தர்யாமிப்³ராஹ்மணே ஏதது³க்தம் — யம் ப்ருதி²வீ ந வேத³, யம் ஸர்வாணி பூ⁴தாநி ந விது³ரிதி ச, யமந்தர்யாமிணம் ந விது³:, யே ச ந விது³:, யச்ச தத³க்ஷரம் த³ர்ஶநாதி³க்ரியாகர்த்ருத்வேந ஸர்வேஷாம் சேதநாதா⁴துரித்யுக்தம் — கஸ்து ஏஷாம் விஶேஷ:, கிம் வா ஸாமாந்யமிதி । தத்ர கேசிதா³சக்ஷதே — பரஸ்ய மஹாஸமுத்³ரஸ்தா²நீயஸ்ய ப்³ரஹ்மண: அக்ஷரஸ்ய அப்ரசலிதஸ்வரூபஸ்ய ஈஷத்ப்ரசலிதாவஸ்தா² அந்தர்யாமீ ; அத்யந்தப்ரசலிதாவஸ்தா² க்ஷேத்ரஜ்ஞ:, ய: தம் ந வேத³ அந்தர்யாமிணம் ; ததா² அந்யா: பஞ்சாவஸ்தா²: பரிகல்பயந்தி ; ததா² அஷ்டாவஸ்தா² ப்³ரஹ்மணோ ப⁴வந்தீதி வத³ந்தி । அந்யே அக்ஷரஸ்ய ஶக்தய ஏதா இதி வத³ந்தி, அநந்தஶக்திமத³க்ஷரமிதி ச । அந்யே து அக்ஷரஸ்ய விகாரா இதி வத³ந்தி । அவஸ்தா²ஶக்தீ தாவந்நோபபத்³யேதே, அக்ஷரஸ்ய அஶநாயாதி³ஸம்ஸாரத⁴ர்மாதீதத்வஶ்ருதே: ; ந ஹி அஶநாயாத்³யதீதத்வம் அஶநாயாதி³த⁴ர்மவத³வஸ்தா²வத்த்வம் ச ஏகஸ்ய யுக³பது³பபத்³யதே ; ததா² ஶக்திமத்த்வம் ச । விகாராவயவத்வே ச தோ³ஷா: ப்ரத³ர்ஶிதாஶ்சதுர்தே² । தஸ்மாத் ஏதா அஸத்யா: ஸர்வா: கல்பநா: । கஸ்தர்ஹி பே⁴த³ ஏஷாம் ? உபாதி⁴க்ருத இதி ப்³ரூம: ; ந ஸ்வத ஏஷாம் பே⁴த³: அபே⁴தோ³ வா, ஸைந்த⁴வக⁴நவத் ப்ரஜ்ஞாநக⁴நைகரஸஸ்வாபா⁴வ்யாத் , ‘அபூர்வமநபரமநந்தரமபா³ஹ்யம்’ (ப்³ரு. உ. 2 । 5 । 19) ‘அயமாத்மா ப்³ரஹ்ம’ (ப்³ரு. உ. 2 । 5 । 19) இதி ச ஶ்ருதே: — ‘ஸபா³ஹ்யாப்⁴யந்தரோ ஹ்யஜ:’ (மு. உ. 2 । 1 । 2) இதி ச ஆத²ர்வணே । தஸ்மாத் நிருபாதி⁴கஸ்ய ஆத்மநோ நிருபாக்²யத்வாத் நிர்விஶேஷத்வாத் ஏகத்வாச்ச ‘நேதி நேதி’ (ப்³ரு. உ. 2 । 3 । 6) இதி வ்யபதே³ஶோ ப⁴வதி ; அவித்³யாகாமகர்மவிஶிஷ்டகார்யகரணோபாதி⁴ராத்மா ஸம்ஸாரீ ஜீவ உச்யதே ; நித்யநிரதிஶயஜ்ஞாநஶக்த்யுபாதி⁴ராத்மா அந்தர்யாமீ ஈஶ்வர உச்யதே ; ஸ ஏவ நிருபாதி⁴: கேவல: ஶுத்³த⁴: ஸ்வேந ஸ்வபா⁴வேந அக்ஷரம் பர உச்யதே । ததா² ஹிரண்யக³ர்பா⁴வ்யாக்ருததே³வதாஜாதிபிண்ட³மநுஷ்யதிர்யக்ப்ரேதாதி³கார்யகரணோபாதி⁴பி⁴ர்விஶிஷ்ட: ததா³க்²ய: தத்³ரூபோ ப⁴வதி । ததா² ‘ததே³ஜதி தந்நைஜதி’ (ஈ. உ. 5) இதி வ்யாக்²யாதம் । ததா² ‘ஏஷ த ஆத்மா’ (ப்³ரு. உ. 3 । 4 । 1), (ப்³ரு. உ. 3 । 5 । 1) ‘ஏஷ ஸர்வபூ⁴தாந்தராத்மா’ (மு. உ. 2 । 1 । 4) ‘ஏஷ ஸர்வேஷு பூ⁴தேஷு கூ³ட⁴:’ (க. உ. 1 । 3 । 12) ‘தத்த்வமஸி’ (சா². உ. 6 । 8 । 7) ‘அஹமேவேத³ம் ஸர்வம்’ (சா². உ. 7 । 25 । 1) ‘ஆத்மைவேத³ம் ஸர்வம்’ ‘நாந்யோ(அ)தோ(அ)ஸ்தி த்³ரஷ்டா’ (ப்³ரு. உ. 3 । 7 । 23) இத்யாதி³ஶ்ருதயோ ந விருத்⁴யந்தே । கல்பநாந்தரேஷு ஏதா: ஶ்ருதயோ ந க³ச்ச²ந்தி । தஸ்மாத் உபாதி⁴பே⁴தே³நைவ ஏஷாம் பே⁴த³:, நாந்யதா², ‘ஏகமேவாத்³விதீயம்’ இத்யவதா⁴ரணாத்ஸர்வோபநிஷத்ஸு ॥
இதி த்ருதீயாத்⁴யாயஸ்ய அஷ்டமம் ப்³ராஹ்மணம் ॥

நவமம் ப்³ராஹ்மணம்

அத² ஹைநம் வித³க்³த⁴: ஶாகல்ய: பப்ரச்ச² । ப்ருதி²வ்யாதீ³நாம் ஸூக்ஷ்மதாரதம்யக்ரமேண பூர்வஸ்ய பூர்வஸ்ய உத்தரஸ்மிந்நுத்தரஸ்மிந் ஓதப்ரோதபா⁴வம் கத²யந் ஸர்வாந்தரம் ப்³ரஹ்ம ப்ரகாஶிதவாந் ; தஸ்ய ச ப்³ரஹ்மணோ வ்யாக்ருதவிஷயே ஸூத்ரபே⁴தே³ஷு நியந்த்ருத்வமுக்தம் — வ்யாக்ருதவிஷயே வ்யக்ததரம் லிங்க³மிதி । தஸ்யைவ ப்³ரஹ்மண: ஸாக்ஷாத³பரோக்ஷத்வே நியந்தவ்யதே³வதாபே⁴த³ஸங்கோசவிகாஸத்³வாரேணாதி⁴க³ந்தவ்யே இதி தத³ர்த²ம் ஶாகல்யப்³ராஹ்மணமாரப்⁴யதே —

அத² ஹைநம் வித³க்³த⁴: ஶாகல்ய: பப்ரச்ச² கதி தே³வா யாஜ்ஞவல்க்யேதி ஸ ஹைதயைவ நிவிதா³ ப்ரதிபேதே³ யாவந்தோ வைஶ்வதே³வஸ்ய நிவித்³யுச்யந்தே த்ரயஶ்ச த்ரீ ச ஶதா த்ரயஶ்ச த்ரீ ச ஸஹஸ்ரேத்யோமிதி ஹோவாச கத்யேவ தே³வா யாஜ்ஞவல்க்யேதி த்ரயஸ்த்ரிம்ஶதி³த்யோமிதி ஹோவாச கத்யேவ தே³வா யாஜ்ஞவல்க்யேதி ஷடி³த்யோமிதி ஹோவாச கத்யேவ தே³வா யாஜ்ஞவல்க்யேதி த்ரய இத்யோமிதி ஹோவாச கத்யேவ தே³வா யாஜ்ஞவல்க்யேதி த்³வாவித்யோமிதி ஹோவாச கத்யேவ தே³வா யாஜ்ஞவல்க்யேத்யத்⁴யர்த⁴ இத்யோமிதி ஹோவாச கத்யேவ தே³வா யாஜ்ஞவல்க்யேத்யேக இத்யோமிதி ஹோவாச கதமே தே த்ரயஶ்ச த்ரீ ச ஶதா த்ரயஶ்ச த்ரீ ச ஸஹஸ்ரேதி ॥ 1 ॥

அத² ஹைநம் வித³க்³த⁴ இதி நாமத:, ஶகலஸ்யாபத்யம் ஶாகல்ய:, பப்ரச்ச² — கதிஸங்க்²யாகா தே³வா: ஹே யாஜ்ஞவல்க்யேதி । ஸ யாஜ்ஞவல்க்ய:, ஹ கில, ஏதயைவ வக்ஷ்யமாணயா நிவிதா³ ப்ரதிபேதே³ ஸங்க்²யாம் , யாம் ஸங்க்²யாம் ப்ருஷ்டவாந் ஶாகல்ய: ; யாவந்த: யாவத்ஸங்க்²யாகா தே³வா: வைஶ்வதே³வஸ்ய ஶஸ்த்ரஸ்ய நிவிதி³ — நிவிந்நாம தே³வதாஸங்க்²யாவாசகாநி மந்த்ரபதா³நி காநிசித்³வைஶ்வதே³வே ஶஸ்த்ரே ஶஸ்யந்தே, தாநி நிவித்ஸம்ஜ்ஞகாநி ; தஸ்யாம் நிவிதி³ யாவந்தோ தே³வா: ஶ்ரூயந்தே, தாவந்தோ தே³வா இதி । கா புந: ஸா நிவிதி³தி தாநி நிவித்பதா³நி ப்ரத³ர்ஶ்யந்தே — த்ரயஶ்ச த்ரீ ச ஶதாத்ரயஶ்ச தே³வா:, தே³வாநாம் த்ரீ ச த்ரீணி ச ஶதாநி ; புநரப்யேவம் த்ரயஶ்ச, த்ரீ ச ஸஹஸ்ரா ஸஹஸ்ராணி — ஏதாவந்தோ தே³வா இதி । ஶாகல்யோ(அ)பி ஓமிதி ஹோவாச । ஏவமேஷாம் மத்⁴யமா ஸங்க்²யா ஸம்யக்தயா ஜ்ஞாதா ; புநஸ்தேஷாமேவ தே³வாநாம் ஸங்கோசவிஷயாம் ஸங்க்²யாம் ப்ருச்ச²தி — கத்யேவ தே³வா யாஜ்ஞவல்க்யேதி ; த்ரயஸ்த்ரிம்ஶத் , ஷட் , த்ரய:, த்³வௌ, அத்⁴யர்த⁴:, ஏக: — இதி । தே³வதாஸங்கோசவிகாஸவிஷயாம் ஸங்க்²யாம் ப்ருஷ்ட்வா புந: ஸங்க்²யேயஸ்வரூபம் ப்ருச்ச²தி — கதமே தே த்ரயஶ்ச த்ரீ ச ஶதா த்ரயஶ்ச த்ரீ ச ஸஹஸ்ரேதி ॥

ஸ ஹோவாச மஹிமாந ஏவைஷாமேதே த்ரயஸ்த்ரிம்ஶத்த்வேவ தே³வா இதி கதமே தே த்ரயஸ்த்ரிம்ஶதி³த்யஷ்டௌ வஸவ ஏகாத³ஶ ருத்³ரா த்³வாத³ஶாதி³த்யாஸ்த ஏகத்ரிம்ஶதி³ந்த்³ரஶ்சைவ ப்ரஜாபதிஶ்ச த்ரயஸ்த்ரிம்ஶாவிதி ॥ 2 ॥

ஸ ஹோவாச இதர: — மஹிமாந: விபூ⁴தய:, ஏஷாம் த்ரயஸ்த்ரிம்ஶத: தே³வாநாம் , ஏதே த்ரயஶ்ச த்ரீ ச ஶதேத்யாத³ய: ; பரமார்த²தஸ்து த்ரயஸ்த்ரிம்ஶத்த்வேவ தே³வா இதி । கதமே தே த்ரயஸ்த்ரிம்ஶதி³த்யுச்யதே — அஷ்டௌ வஸவ:, ஏகாத³ஶ ருத்³ரா:, த்³வாத³ஶ ஆதி³த்யா: — தே ஏகத்ரிம்ஶத் — இந்த்³ரஶ்சைவ ப்ரஜாபதிஶ்ச த்ரயஸ்த்ரிம்ஶாவிதி த்ரயஸ்த்ரிம்ஶத: பூரணௌ ॥

கதமே வஸவ இத்யக்³நிஶ்ச ப்ருதி²வீ ச வாயுஶ்சாந்தரிக்ஷம் சாதி³த்யஶ்ச த்³யௌஶ்ச சந்த்³ரமாஶ்ச நக்ஷத்ராணி சைதே வஸவ ஏதேஷு ஹீத³ம் ஸர்வம் ஹிதமிதி தஸ்மாத்³வஸவ இதி ॥ 3 ॥

கதமே வஸவ இதி தேஷாம் ஸ்வரூபம் ப்ரத்யேகம் ப்ருச்ச்²யதே ; அக்³நிஶ்ச ப்ருதி²வீ சேதி — அக்³ந்யாத்³யா நக்ஷத்ராந்தா ஏதே வஸவ: — ப்ராணிநாம் கர்மப²லாஶ்ரயத்வேந கார்யகரணஸங்கா⁴தரூபேண தந்நிவாஸத்வேந ச விபரிணமந்த: ஜக³தி³த³ம் ஸர்வம் வாஸயந்தி வஸந்தி ச ; தே யஸ்மாத்³வாஸயந்தி தஸ்மாத்³வஸவ இதி ॥

கதமே ருத்³ரா இதி த³ஶேமே புருஷே ப்ராணா ஆத்மைகாத³ஶஸ்தே யதா³ஸ்மாச்ச²ரீராந்மர்த்யாது³த்க்ராமந்த்யத² ரோத³யந்தி தத்³யத்³ரோத³யந்தி தஸ்மாத்³ருத்³ரா இதி ॥ 4 ॥

கதமே ருத்³ரா இதி । த³ஶ இமே புருஷே, கர்மபு³த்³தீ⁴ந்த்³ரியாணி ப்ராணா:, ஆத்மா மந: ஏகாத³ஶ: — ஏகாத³ஶாநாம் பூரண: ; தே ஏதே ப்ராணா: யதா³ அஸ்மாச்ச²ரீராத் மர்த்யாத் ப்ராணிநாம் கர்மப²லோபபோ⁴க³க்ஷயே உத்க்ராமந்தி — அத² ததா³ ரோத³யந்தி தத்ஸம்ப³ந்தி⁴ந: । தத் தத்ர யஸ்மாத்³ரோத³யந்தி தே ஸம்ப³ந்தி⁴ந:, தஸ்மாத் ருத்³ரா இதி ॥

கதம ஆதி³த்யா இதி த்³வாத³ஶ வை மாஸா: ஸம்வத்ஸரஸ்யைத ஆதி³த்யா ஏதே ஹீத³ம் ஸர்வமாத³தா³நா யந்தி தே யதி³த³ம் ஸர்வமாத³தா³நா யந்தி தஸ்மாதா³தி³த்யா இதி ॥ 5 ॥

கதம ஆதி³த்யா இதி । த்³வாத³ஶ வை மாஸா: ஸம்வத்ஸரஸ்ய காலஸ்ய அவயவா: ப்ரஸித்³தா⁴:, ஏதே ஆதி³த்யா: ; கத²ம் ? ஏதே ஹி யஸ்மாத் புந: புந: பரிவர்தமாநா: ப்ராணிநாமாயூம்ஷி கர்மப²லம் ச ஆத³தா³நா: க்³ருஹ்ணந்த உபாத³த³த: யந்தி க³ச்ச²ந்தி — தே யத் யஸ்மாத் ஏவம் இத³ம் ஸர்வமாத³தா³நா யந்தி, தஸ்மாதா³தி³த்யா இதி ॥

கதம இந்த்³ர: கதம: ப்ரஜாபதிரிதி ஸ்தநயித்நுரேவேந்த்³ரோ யஜ்ஞ: ப்ரஜாபதிரிதி கதம: ஸ்தநயித்நுரித்யஶநிரிதி கதமோ யஜ்ஞ இதி பஶவ இதி ॥ 6 ॥

கதம இந்த்³ர: கதம: ப்ரஜாபதிரிதி, ஸ்தநயித்நுரேவேந்த்³ரோ யஜ்ஞ: ப்ரஜாபதிரிதி, கதம: ஸ்தநயித்நுரித்யஶநிரிதி । அஶநி: வஜ்ரம் வீர்யம் ப³லம் , யத் ப்ராணிந: ப்ரமாபயதி, ஸ இந்த்³ர: ; இந்த்³ரஸ்ய ஹி தத் கர்ம । கதமோ யஜ்ஞ இதி பஶவ இதி — யஜ்ஞஸ்ய ஹி ஸாத⁴நாநி பஶவ: ; யஜ்ஞஸ்யாரூபத்வாத் பஶுஸாத⁴நாஶ்ரயத்வாச்ச பஶவோ யஜ்ஞ இத்யுச்யதே ॥

கதமே ஷடி³த்யக்³நிஶ்ச ப்ருதி²வீ ச வாயுஶ்சாந்தரிக்ஷம் ச ஆதி³த்யஶ்ச த்³யௌஶ்சைதே ஷடே³தே ஹீத³ம் ஸர்வம் ஷடி³தி ॥ 7 ॥

கதமே ஷடி³தி । த ஏவ அக்³ந்யாத³யோ வஸுத்வேந படி²தா: சந்த்³ரமஸம் நக்ஷத்ராணி ச வர்ஜயித்வா ஷட்³ப⁴வந்தி — ஷட்ஸங்க்²யாவிஶிஷ்டா: । ஏதே ஹி யஸ்மாத் , த்ரயஸ்த்ரிம்ஶதா³தி³ யது³க்தம் இத³ம் ஸர்வம் , ஏத ஏவ ஷட்³ப⁴வந்தி ; ஸர்வோ ஹி வஸ்வாதி³விஸ்தர ஏதேஷ்வேவ ஷட்ஸு அந்தர்ப⁴வதீத்யர்த²: ॥

கதமே தே த்ரயோ தே³வா இதீம ஏவ த்ரயோ லோகா ஏஷு ஹீமே ஸர்வே தே³வா இதி கதமௌ தௌ த்³வௌ தே³வாவித்யந்நம் சைவ ப்ராணஶ்சேதி கதமோ(அ)த்⁴யர்த⁴ இதி யோ(அ)யம் பவத இதி ॥ 8 ॥

கதமே தே த்ரயோ தே³வா இதி ; இம ஏவ த்ரயோ லோகா இதி — ப்ருதி²வீமக்³நிம் ச ஏகீக்ருத்ய ஏகோ தே³வ:, அந்தரிக்ஷம் வாயும் ச ஏகீக்ருத்ய த்³விதீய:, தி³வமாதி³த்யம் ச ஏகீக்ருத்ய த்ருதீய: — தே ஏவ த்ரயோ தே³வா இதி । ஏஷு, ஹி யஸ்மாத் , த்ரிஷு தே³வேஷு ஸர்வே தே³வா அந்தர்ப⁴வந்தி, தேந ஏத ஏவ தே³வாஸ்த்ரய: — இத்யேஷ நைருக்தாநாம் கேஷாஞ்சித்பக்ஷ: । கதமௌ தௌ த்³வௌ தே³வாவிதி — அந்நம் சைவ ப்ராணஶ்ச ஏதௌ த்³வௌ தே³வௌ ; அநயோ: ஸர்வேஷாமுக்தாநாமந்தர்பா⁴வ: । கதமோ(அ)த்⁴யர்த⁴ இதி — யோ(அ)யம் பவதே வாயு: ॥

ததா³ஹுர்யத³யமேக இவைவ பவதே(அ)த² கத²மத்⁴யர்த⁴ இதி யத³ஸ்மிந்நித³ம் ஸர்வமத்⁴யார்த்⁴நோத்தேநாத்⁴யர்த⁴ இதி கதம ஏகோ தே³வ இதி ப்ராண இதி ஸ ப்³ரஹ்ம த்யதி³த்யாசக்ஷதே ॥ 9 ॥

தத் தத்ர ஆஹு: சோத³யந்தி — யத³யம் வாயு: ஏக இவைவ ஏக ஏவ பவதே ; அத² கத²மத்⁴யர்த⁴ இதி । யத் அஸ்மிந் இத³ம் ஸர்வமத்⁴யார்த்⁴நோத் — அஸ்மிந்வாயௌ ஸதி இத³ம் ஸர்வமத்⁴யார்த்⁴நோத் — அதி⁴ ருத்³தி⁴ம் ப்ராப்நோதி — தேநாத்⁴யர்த⁴ இதி । கதம ஏகோ தே³வ இதி, ப்ராண இதி । ஸ ப்ராணோ ப்³ரஹ்ம — ஸர்வதே³வாத்மகத்வாந்மஹத்³ப்³ரஹ்ம, தேந ஸ ப்³ரஹ்ம த்யதி³த்யாசக்ஷதே — த்யதி³தி தத்³ப்³ரஹ்மாசக்ஷதே பரோக்ஷாபி⁴தா⁴யகேந ஶப்³தே³ந । தே³வாநாமேதத் ஏகத்வம் நாநாத்வம் ச — அநந்தாநாம் தே³வாநாம் நிவித்ஸங்க்²யாவிஶிஷ்டேஷ்வந்தர்பா⁴வ: ; தேஷாமபி த்ரயஸ்த்ரிம்ஶதா³தி³ஷூத்தரோத்தரேஷு யாவதே³கஸ்மிந்ப்ராணே ; ப்ராணஸ்யைவ சைகஸ்ய ஸர்வ: அநந்தஸங்க்²யாதோ விஸ்தர: । ஏவமேகஶ்ச அநந்தஶ்ச அவாந்தரஸங்க்²யாவிஶிஷ்டஶ்ச ப்ராண ஏவ । தத்ர ச தே³வஸ்யைகஸ்ய நாமரூபகர்மகு³ணஶக்திபே⁴த³: அதி⁴காரபே⁴தா³த் ॥
இதா³நீம் தஸ்யைவ ப்ராணஸ்ய ப்³ரஹ்மண: புநரஷ்டதா⁴ பே⁴த³ உபதி³ஶ்யதே —

ப்ருதி²வ்யேவ யஸ்யாயதநமக்³நிர்லோகோ மநோஜ்யோதிர்யோ வை தம் புருஷம் வித்³யாத்ஸர்வஸ்யாத்மந: பராயணம் ஸ வை வேதி³தா ஸ்யாத் । யாஜ்ஞவல்க்ய வேத³ வா அஹம் தம் புருஷம் ஸர்வஸ்யாத்மந: பராயணம் யமாத்த² ய ஏவாயம் ஶாரீர: புருஷ: ஸ ஏஷ வதை³வ ஶாகல்ய தஸ்ய கா தே³வதேத்யம்ருதமிதி ஹோவாச ॥ 10 ॥

ப்ருதி²வ்யேவ யஸ்ய தே³வஸ்ய ஆயதநம் ஆஶ்ரய: ; அக்³நிர்லோகோ யஸ்ய — லோகயத்யநேநேதி லோக:, பஶ்யதீதி — அக்³நிநா பஶ்யதீத்யர்த²: ; மநோஜ்யோதி: — மநஸா ஜ்யோதிஷா ஸங்கல்பவிகல்பாதி³கார்யம் கரோதி ய:, ஸோ(அ)யம் மநோஜ்யோதி: ; ப்ருதி²வீஶரீர: அக்³நித³ர்ஶந: மநஸா ஸங்கல்பயிதா ப்ருதி²வ்யபி⁴மாநீ கார்யகரணஸங்கா⁴தவாந்தே³வ இத்யர்த²: । ய ஏவம் விஶிஷ்டம் வை தம் புருஷம் வித்³யாத் விஜாநீயாத் , ஸர்வஸ்ய ஆத்மந: ஆத்⁴யாத்மிகஸ்ய கார்யகரணஸங்கா⁴தஸ்ய ஆத்மந: பரமயநம் பர ஆஶ்ரய: தம் பராயணம் — மாத்ருஜேந த்வங்மாம்ஸருதி⁴ரரூபேண க்ஷேத்ரஸ்தா²நீயேந பீ³ஜஸ்தா²நீயஸ்ய பித்ருஜஸ்ய அஸ்தி²மஜ்ஜாஶுக்ரரூபஸ்ய பரம் அயநம் , கரணாத்மநஶ்ச — ஸ வை வேதி³தா ஸ்யாத் ; ய ஏததே³வம் வேத்தி ஸ வை வேதி³தா பண்டி³த: ஸ்யாதி³த்யபி⁴ப்ராய: । யாஜ்ஞவல்க்ய த்வம் தமஜாநந்நேவ பண்டி³தாபி⁴மாநீத்யபி⁴ப்ராய: । யதி³ தத்³விஜ்ஞாநே பாண்டி³த்யம் லப்⁴யதே, வேத³ வை அஹம் தம் புருஷம் — ஸர்வஸ்ய ஆத்மந: பராயணம் யமாத்த² யம் கத²யஸி — தமஹம் வேத³ । தத்ர ஶாகல்யஸ்ய வசநம் த்³ரஷ்டவ்யம் — யதி³ த்வம் வேத்த² தம் புருஷம் , ப்³ரூஹி கிம்விஶேஷணோ(அ)ஸௌ । ஶ்ருணு, யத்³விஶேஷண: ஸ: — ய ஏவாயம் ஶாரீர: பார்தி²வாம்ஶே ஶரீரே ப⁴வ: ஶாரீர: மாத்ருஜகோஶத்ரயரூப இத்யர்த²: ; ஸ ஏஷ தே³வ:, யஸ்த்வயா ப்ருஷ்ட:, ஹே ஶாகல்ய ; கிந்து அஸ்தி தத்ர வக்தவ்யம் விஶேஷணாந்தரம் ; தத் வதை³வ ப்ருச்சை²வேத்யர்த²:, ஹே ஶாகல்ய । ஸ ஏவம் ப்ரக்ஷோபி⁴தோ(அ)மர்ஷவஶக³ ஆஹ, தோத்ரார்தி³த இவ க³ஜ: — தஸ்ய தே³வஸ்ய ஶாரீரஸ்ய கா தே³வதா — யஸ்மாந்நிஷ்பத்³யதே, ய: ‘ஸா தஸ்ய தே³வதா’ இத்யஸ்மிந்ப்ரகரணே விவக்ஷித: ; அம்ருதமிதி ஹோவாச — அம்ருதமிதி யோ பு⁴க்தஸ்யாந்நஸ்ய ரஸ: மாத்ருஜஸ்ய லோஹிதஸ்ய நிஷ்பத்திஹேது: ; தஸ்மாத்³தி⁴ அந்நரஸால்லோஹிதம் நிஷ்பத்³யதே ஸ்த்ரியாம் ஶ்ரிதம் ; ததஶ்ச லோஹிதமயம் ஶரீரம் பீ³ஜாஶ்ரயம் । ஸமாநமந்யத் ॥

காம ஏவ யஸ்யாயதநம் ஹ்ருத³யம் லோகோ மநோ ஜ்யோதிர்யோ வை தம் புருஷம் வித்³யாத்ஸர்வஸ்யாத்மந: பராயணம் ஸ வை வேதி³தா ஸ்யாத் । யாஜ்ஞவல்க்ய வேத³ வா அஹம் தம் புருஷம் ஸர்வஸ்யாத்மந: பராயணம் யமாத்த² ய ஏவாயம் காமமய: புருஷ: ஸ ஏஷ வதை³வ ஶாகல்ய தஸ்ய கா தே³வதேதி ஸ்த்ரிய இதி ஹோவாச ॥ 11 ॥

காம ஏவ யஸ்யாயதநம் । ஸ்த்ரீவ்யதிகராபி⁴லாஷ: காம: காமஶரீர இத்யர்த²: । ஹ்ருத³யம் லோக:, ஹ்ருத³யேந பு³த்³த்⁴யா பஶ்யதி । ய ஏவாயம் காமமய: புருஷ: அத்⁴யாத்மமபி காமமய ஏவ, தஸ்ய கா தே³வதேதி — ஸ்த்ரிய இதி ஹோவாச ; ஸ்த்ரீதோ ஹி காமஸ்ய தீ³ப்திர்ஜாயதே ॥

ரூபாண்யேவ யஸ்யாயதநம் சக்ஷுர்லோகோ மநோஜ்யோதிர்யோ வை தம் புருஷம் வித்³யாத்ஸர்வஸ்யாத்மந: பராயணம் ஸ வை வேதி³தா ஸ்யாத் । யாஜ்ஞவல்க்ய வேத³ வா அஹம் தம் புருஷம் ஸர்வஸ்யாத்மந: பராயணம் யமாத்த² ய ஏவாஸாவாதி³த்யே புருஷ: ஸ ஏஷ வதை³வ ஶாகல்ய தஸ்ய கா தே³வதேதி ஸத்யமிதி ஹோவாச ॥ 12 ॥

ரூபாண்யேவ யஸ்யாயதநம் । ரூபாணி ஶுக்லக்ருஷ்ணாதீ³நி । ய ஏவாஸாவாதி³த்யே புருஷ: — ஸர்வேஷாம் ஹி ரூபாணாம் விஶிஷ்டம் கார்யமாதி³த்யே புருஷ:, தஸ்ய கா தே³வதேதி — ஸத்யமிதி ஹோவாச ; ஸத்யமிதி சக்ஷுருச்யதே ; சக்ஷுஷோ ஹி அத்⁴யாத்மத ஆதி³த்யஸ்யாதி⁴தை³வதஸ்ய நிஷ்பத்தி: ॥

ஆகாஶ ஏவ யஸ்யாயதநம் ஶ்ரோத்ரம் லோகோ மநோஜ்யோதிர்யோ வை தம் புருஷம் வித்³யாத்ஸர்வஸ்யாத்மந: பராயணம் ஸ வை வேதி³தா ஸ்யாத் । யாஜ்ஞவல்க்ய வேத³ வா அஹம் தம் புரஷம் ஸர்வஸ்யாத்மந: பராயணம் யமாத்த² ய ஏவாயம் ஶ்ரௌத்ர: ப்ராதிஶ்ருத்க: புருஷ: ஸ ஏஷ வதை³வ ஶாகல்ய தஸ்ய கா தே³வதேதி தி³ஶ இதி ஹோவாச ॥ 13 ॥

ஆகாஶ ஏவ யஸ்யாயதநம் । ய ஏவாயம் ஶ்ரோத்ரே ப⁴வ: ஶ்ரௌத்ர:, தத்ராபி ப்ரதிஶ்ரவணவேலாயாம் விஶேஷதோ ப⁴வதீதி ப்ராதிஶ்ருத்க:, தஸ்ய கா தே³வதேதி — தி³ஶ இதி ஹோவாச ; தி³க்³ப்⁴யோ ஹ்யஸௌ ஆத்⁴யாத்மிகோ நிஷ்பத்³யதே ॥

தம ஏவ யஸ்யாயதநம் ஹ்ருத³யம் லோகோ மநோஜ்யோதிர்யோ வை தம் புருஷம் வித்³யாத்ஸர்வஸ்யாத்மந: பராயணம் ஸ வை வேதி³தா ஸ்யாத் । யாஜ்ஞவல்க்ய வேத³ வா அஹம் தம் புருஷம் ஸர்வஸ்யாத்மந: பராயணம் யமாத்த² ய ஏவாயம் சா²யாமய: புருஷ: ஸ ஏஷ வதை³வ ஶாகல்ய தஸ்ய கா தே³வதேதி ம்ருத்யுரிதி ஹோவாச ॥ 14 ॥

தம ஏவ யஸ்யாயதநம் । தம இதி ஶார்வராத்³யந்த⁴கார: பரிக்³ருஹ்யதே ; அத்⁴யாத்மம் சா²யாமய: அஜ்ஞாநமய: புருஷ: ; தஸ்ய கா தே³வதேதி — ம்ருத்யுரிதி ஹோவாச ; ம்ருத்யுரதி⁴தை³வதம் தஸ்ய நிஷ்பத்திகாரணம் ॥

ரூபாண்யேவ யஸ்யாயதநம் சக்ஷுர்லோகோ மநோஜ்யோதிர்யோ வை தம் புருஷம் வித்³யாத்ஸர்வஸ்யாத்மந: பராயணம் ஸ வை வேதி³தா ஸ்யாத் । யாஜ்ஞவல்க்யஸ்ய வேத³ வா அஹம் தம் புருஷம் ஸர்வஸ்யாத்மந: பராயணம் யமாத்த² ய ஏவாயமாத³ர்ஶே புருஷ: ஸ ஏஷ வதை³வ ஶாகல்ய தஸ்ய கா தே³வதேத்யஸுரிதி ஹோவாச ॥ 15 ॥

ரூபாண்யேவ யஸ்யாயதநம் । பூர்வம் ஸாதா⁴ரணாநி ரூபாண்யுக்தாநி இஹ து ப்ரகாஶகாநி விஶிஷ்டாநி ரூபாணி க்³ருஹ்யந்தே ; ரூபாயதநஸ்ய தே³வஸ்ய விஶேஷாயதநம் ப்ரதிபி³ம்பா³தா⁴ரமாத³ர்ஶாதி³ ; தஸ்ய கா தே³வதேதி — அஸுரிதி ஹோவாச ; தஸ்ய ப்ரதிபி³ம்பா³க்²யஸ்ய புருஷஸ்ய நிஷ்பத்தி: அஸோ: ப்ராணாத் ॥

ஆப ஏவ யஸ்யாயதநம் ஹ்ருத³யம் லோகோ மநோஜ்யோதிர்யோ வை தம் புருஷம் வித்³யாத்ஸர்வஸ்யாத்மந: பராயணம் ஸ வை வேதி³தா ஸ்யாத் । யாஜ்ஞவல்க்ய வேத³ வா அஹம் தம் புருஷம் ஸர்வஸ்யாத்மந: பராயணம் யமாத்த² ய ஏவாயமப்ஸு புருஷ: ஸ ஏஷ வதை³வ ஶாகல்ய தஸ்ய கா தே³வதேதி வருண இதி ஹோவாச ॥ 16 ॥

ஆப ஏவ யஸ்ய ஆயதநம் । ஸாதா⁴ரணா: ஸர்வா ஆப ஆயதநம் ; வாபீகூபதடா³கா³த்³யாஶ்ரயாஸு அப்ஸு விஶேஷாவஸ்தா²நம் ; தஸ்ய கா தே³வதேதி, வருண இதி — வருணாத் ஸங்கா⁴தகர்த்ர்ய: அத்⁴யாத்மம் ஆப ஏவ வாப்யாத்³யபாம் நிஷ்பத்திகாரணம் ॥

ரேத ஏவ யஸ்யாயதநம் ஹ்ருத³யம் லோகோ மநோஜ்யோதிர்யோ வை தம் புருஷம் வித்³யாத்ஸர்வஸ்யாத்மந: பராயணம் ஸ வை வேதி³தா ஸ்யாத் । யாஜ்ஞவல்க்ய வேத³ வா அஹம் தம் புருஷம் ஸர்வஸ்யாத்மந: பராயணம் யமாத்த² ய ஏவாயம் புத்ரமய: புருஷ: ஸ ஏஷ வதை³வ ஶாகல்ய தஸ்ய கா தே³வதேதி ப்ரஜாபதிரிதி ஹோவாச ॥ 17 ॥

ரேத ஏவ யஸ்யாயதநம் ; ய ஏவாயம் புத்ரமய: விஶேஷாயதநம் ரேதஆயதநஸ்ய — புத்ரமய இதி ச அஸ்தி²மஜ்ஜாஶுக்ராணி பிதுர்ஜாதாநி ; தஸ்ய கா தே³வதேதி, ப்ரஜாபதிரிதி ஹோவாச — ப்ரஜாபதி: பிதோச்யதே, பித்ருதோ ஹி புத்ரஸ்யோத்பத்தி: ॥

ஶாகல்யேதி ஹோவாச யாஜ்ஞவல்க்யஸ்த்வாம் ஸ்விதி³மே ப்³ராஹ்மணா அங்கா³ராவக்ஷயணமக்ரதா3 இதி ॥ 18 ॥

அஷ்டதா⁴ தே³வலோகபுருஷபே⁴தே³ந த்ரிதா⁴ த்ரிதா⁴ ஆத்மாநம் ப்ரவிப⁴ஜ்ய அவஸ்தி²த ஏகைகோ தே³வ: ப்ராணபே⁴த³ ஏவ உபாஸநார்த²ம் வ்யபதி³ஷ்ட: ; அது⁴நா தி³க்³விபா⁴கே³ந பஞ்சதா⁴ ப்ரவிப⁴க்தஸ்ய ஆத்மந்யுபஸம்ஹாரார்த²ம் ஆஹ ; தூஷ்ணீம்பூ⁴தம் ஶாகல்யம் யாஜ்ஞவல்க்யோ க்³ரஹேணேவ ஆவேஶயந்நாஹ — ஶாகல்யேதி ஹோவாச யாஜ்ஞவல்க்ய: ; த்வாம் ஸ்விதி³தி விதர்கே, இமே நூநம் ப்³ராஹ்மணா:, அங்கா³ராவக்ஷயணம் — அங்கா³ரா: அவக்ஷீயந்தே யஸ்மிந் ஸந்த³ம்ஶாதௌ³ தத் அங்கா³ராவக்ஷயணம் — தத் நூநம் த்வாம் அக்ரத க்ருதவந்த: ப்³ராஹ்மணா:, த்வம் து தந்ந பு³த்⁴யஸே ஆத்மாநம் மயா த³ஹ்யமாநமித்யபி⁴ப்ராய: ॥

யாஜ்ஞவல்க்யேதி ஹோவாச ஶாகல்யோ யதி³த³ம் குருபஞ்சாலாநாம் ப்³ராஹ்மணாநத்யவாதீ³: கிம் ப்³ரஹ்ம வித்³வாநிதி தி³ஶோ வேத³ ஸதே³வா: ஸப்ரதிஷ்டா² இதி யத்³தி³ஶோ வேத்த² ஸதே³வா: ஸப்ரதிஷ்டா²: ॥ 19 ॥

யாஜ்ஞவல்க்யேதி ஹோவாச ஶாகல்ய: — யதி³த³ம் குருபஞ்சாலாநாம் ப்³ராஹ்மணாந் அத்யவாதீ³: அத்யுக்தவாநஸி — ஸ்வயம் பீ⁴தாஸ்த்வாமங்கா³ராவக்ஷயணம் க்ருதவந்த இதி — கிம் ப்³ரஹ்ம வித்³வாந்ஸந் ஏவமதி⁴க்ஷிபஸி ப்³ராஹ்மணாந் । யாஜ்ஞவல்க்ய ஆஹ — ப்³ரஹ்மவிஜ்ஞாநம் தாவதி³த³ம் மம ; கிம் தத் ? தி³ஶோ வேத³ தி³க்³விஷயம் விஜ்ஞாநம் ஜாநே ; தச்ச ந கேவலம் தி³ஶ ஏவ, ஸதே³வா: தே³வை: ஸஹ தி³க³தி⁴ஷ்டா²த்ருபி⁴:, கிஞ்ச ஸப்ரதிஷ்டா²: ப்ரதிஷ்டா²பி⁴ஶ்ச ஸஹ । இதர ஆஹ — யத் யதி³ தி³ஶோ வேத்த² ஸதே³வா: ஸப்ரதிஷ்டா இதி, ஸப²லம் யதி³ விஜ்ஞாநம் த்வயா ப்ரதிஜ்ஞாதம் ॥

கிந்தே³வதோ(அ)ஸ்யாம் ப்ராச்யாம் தி³ஶ்யஸீத்யாதி³த்யதே³வத இதி ஸ ஆதி³த்ய: கஸ்மிந்ப்ரதிஷ்டி²த இதி சக்ஷுஷீதி கஸ்மிந்நு சக்ஷு: ப்ரதிஷ்டி²தமிதி ரூபேஷ்விதி சக்ஷுஷா ஹி ரூபாணி பஶ்யதி கஸ்மிந்நு ரூபாணி ப்ரதிஷ்டி²தாநீதி ஹ்ருத³ய இதி ஹோவாச ஹ்ருத³யேந ஹி ரூபாணி ஜாநாதி ஹ்ருத³யே ஹ்யேவ ரூபாணி ப்ரதிஷ்டி²தாநி ப⁴வந்தீத்யேவமேவைதத்³யாஜ்ஞவல்க்ய ॥ 20 ॥

கிந்தே³வத: கா தே³வதா அஸ்ய தவ தி³க்³பூ⁴தஸ்ய । அஸௌ ஹி யாஜ்ஞவல்க்ய: ஹ்ருத³யமாத்மாநம் தி³க்ஷு பஞ்சதா⁴ விப⁴க்தம் தி³கா³த்மபூ⁴தம் , தத்³த்³வாரேண ஸர்வம் ஜக³த் ஆத்மத்வேநோபக³ம்ய, அஹமஸ்மி தி³கா³த்மேதி வ்யவஸ்தி²த:, பூர்வாபி⁴முக²: — ஸப்ரதிஷ்டா²வசநாத் ; யதா² யாஜ்ஞவல்க்யஸ்ய ப்ரதிஜ்ஞா ததை²வ ப்ருச்ச²தி — கிந்தே³வதஸ்த்வமஸ்யாம் தி³ஶ்யஸீதி । ஸர்வத்ர ஹி வேதே³ யாம் யாம் தே³வதாமுபாஸ்தே இஹைவ தத்³பூ⁴த: தாம் தாம் ப்ரதிபத்³யத இதி ; ததா² ச வக்ஷ்யதி — ‘தே³வோ பூ⁴த்வா தே³வாநப்யேதி’ (ப்³ரு. உ. 4 । 1 । 2) இதி । அஸ்யாம் ப்ராச்யாம் கா தே³வதா தி³கா³த்மநஸ்தவ அதி⁴ஷ்டா²த்ரீ, கயா தே³வதயா த்வம் ப்ராசீதி³க்³ரூபேண ஸம்பந்ந இத்யர்த²: । இதர ஆஹ — ஆதி³த்யதே³வத இதி ; ப்ராச்யாம் தி³ஶி மம ஆதி³த்யோ தே³வதா, ஸோ(அ)ஹமாதி³த்யதே³வத: । ஸதே³வா இத்யேதத் உக்தம் , ஸப்ரதிஷ்டா² இதி து வக்தவ்யமித்யாஹ — ஸ ஆதி³த்ய: கஸ்மிந்ப்ரதிஷ்டி²த இதி, சக்ஷுஷீதி ; அத்⁴யாத்மதஶ்சக்ஷுஷ ஆதி³த்யோ நிஷ்பந்ந இதி ஹி மந்த்ரப்³ராஹ்மணவாதா³: — ‘சக்ஷோ: ஸூர்யோ அஜாயத’ (ரு. ஸம். 10 । 90 । 13) ‘சக்ஷுஷ ஆதி³த்ய:’ (ஐ. உ. 1 । 1 । 4) இத்யாத³ய: ; கார்யம் ஹி காரணே ப்ரதிஷ்டி²தம் ப⁴வதி । கஸ்மிந்நு சக்ஷு: ப்ரதிஷ்டி²தமிதி, ரூபேஷ்விதி ; ரூபக்³ரஹணாய ஹி ரூபாத்மகம் சக்ஷு: ரூபேண ப்ரயுக்தம் ; யைர்ஹி ரூபை: ப்ரயுக்தம் தைராத்மக்³ரஹணாய ஆரப்³த⁴ம் சக்ஷு: ; தஸ்மாத் ஸாதி³த்யம் சக்ஷு: ஸஹ ப்ராச்யா தி³ஶா ஸஹ தத்ஸ்தை²: ஸர்வை: ரூபேஷு ப்ரதிஷ்டி²தம் । சக்ஷுஷா ஸஹ ப்ராசீ தி³க்ஸர்வா ரூபபூ⁴தா ; தாநி ச கஸ்மிந்நு ரூபாணி ப்ரதிஷ்டி²தாநீதி ; ஹ்ருத³ய இதி ஹோவாச ; ஹ்ருத³யாரப்³தா⁴நி ரூபாணி ; ரூபாகாரேண ஹி ஹ்ருத³யம் பரிணதம் ; யஸ்மாத் ஹ்ருத³யேந ஹி ரூபாணி ஸர்வோ லோகோ ஜாநாதி ; ஹ்ருத³யமிதி பு³த்³தி⁴மநஸீ ஏகீக்ருத்ய நிர்தே³ஶ: ; தஸ்மாத் ஹ்ருத³யே ஹ்யேவ ரூபாணி ப்ரதிஷ்டி²தாநி ; ஹ்ருத³யேந ஹி ஸ்மரணம் ப⁴வதி ரூபாணாம் வாஸநாத்மநாம் ; தஸ்மாத் ஹ்ருத³யே ரூபாணி ப்ரதிஷ்டி²தாநீத்யர்த²: । ஏவமேவைதத்³யாஜ்ஞவல்க்ய ॥

கிந்தே³வதோ(அ)ஸ்யாம் த³க்ஷிணாயாம் தி³ஶ்யஸீதி யமதே³வத இதி ஸ யம: கஸ்மிந்ப்ரதிஷ்டி²த இதி யஜ்ஞ இதி கஸ்மிந்நு யஜ்ஞ: ப்ரதிஷ்டி²த இதி த³க்ஷிணாயாமிதி கஸ்மிந்நு த³க்ஷிணா ப்ரதிஷ்டி²தேதி ஶ்ரத்³தா⁴யாமிதி யதா³ ஹ்யேவ ஶ்ரத்³த⁴த்தே(அ)த² த³க்ஷிணாம் த³தா³தி ஶ்ரத்³தா⁴யாம் ஹ்யேவ த³க்ஷிணா ப்ரதிஷ்டி²தேதி கஸ்மிந்நு ஶ்ரத்³தா⁴ ப்ரதிஷ்டி²தேதி ஹ்ருத³ய இதி ஹோவாச ஹ்ருத³யேந ஹி ஶ்ரத்³தா⁴ம் ஜாநாதி ஹ்ருத³யே ஹ்யேவ ஶ்ரத்³தா⁴ ப்ரதிஷ்டி²தா ப⁴வதீத்யேவமேவைதத்³யாஜ்ஞவல்க்ய ॥ 21 ॥

கிந்தே³வதோ(அ)ஸ்யாம் த³க்ஷிணாயாம் தி³ஶ்யஸீதி பூர்வவத் — த³க்ஷிணாயாம் தி³ஶி கா தே³வதா தவ । யமதே³வத இதி — யமோ தே³வதா மம த³க்ஷிணாதி³க்³பூ⁴தஸ்ய । ஸ யம: கஸ்மிந்ப்ரதிஷ்டி²த இதி, யஜ்ஞ இதி — யஜ்ஞே காரணே ப்ரதிஷ்டி²தோ யம: ஸஹ தி³ஶா । கத²ம் புநர்யஜ்ஞஸ்ய கார்யம் யம இத்யுச்யதே — ருத்விக்³பி⁴ர்நிஷ்பாதி³தோ யஜ்ஞ: ; த³க்ஷிணயா யஜமாநஸ்தேப்⁴யோ யஜ்ஞம் நிஷ்க்ரீய தேந யஜ்ஞேந த³க்ஷிணாம் தி³ஶம் ஸஹ யமேநாபி⁴ஜாயதி ; தேந யஜ்ஞே யம: கார்யத்வாத்ப்ரதிஷ்டி²த: ஸஹ த³க்ஷிணயா தி³ஶா । கஸ்மிந்நு யஜ்ஞ: ப்ரதிஷ்டி²த இதி, த³க்ஷிணாயாமிதி — த³க்ஷிணயா ஸ நிஷ்க்ரீயதே ; தேந த³க்ஷிணாகார்யம் யஜ்ஞ: । கஸ்மிந்நு த³க்ஷிணா ப்ரதிஷ்டி²தேதி, ஶ்ரத்³தா⁴யாமிதி — ஶ்ரத்³தா⁴ நாம தி³த்ஸுத்வம் ஆஸ்திக்யபு³த்³தி⁴ர்ப⁴க்திஸஹிதா । கத²ம் தஸ்யாம் ப்ரதிஷ்டி²தா த³க்ஷிணா ? யஸ்மாத் யதா³ ஹ்யேவ ஶ்ரத்³த⁴த்தே அத² த³க்ஷிணாம் த³தா³தி, ந அஶ்ரத்³த³த⁴த் த³க்ஷிணாம் த³தா³தி ; தஸ்மாத் ஶ்ரத்³தா⁴யாம் ஹ்யேவ த³க்ஷிணா ப்ரதிஷ்டி²தேதி । கஸ்மிந்நு ஶ்ரத்³தா⁴ ப்ரதிஷ்டி²தேதி, ஹ்ருத³ய இதி ஹோவாச — ஹ்ருத³யஸ்ய ஹி வ்ருத்தி: ஶ்ரத்³தா⁴ யஸ்மாத் , ஹ்ருத³யேந ஹி ஶ்ரத்³தா⁴ம் ஜாநாதி ; வ்ருத்திஶ்ச வ்ருத்திமதி ப்ரதிஷ்டி²தா ப⁴வதி ; தஸ்மாத்³த்⁴ருத³யே ஹ்யேவ ஶ்ரத்³தா⁴ ப்ரதிஷ்டி²தா ப⁴வதீதி । ஏவமேவைதத்³யாஜ்ஞவல்க்ய ॥

கிந்தே³வதோ(அ)ஸ்யாம் ப்ரதீச்யாம் தி³ஶ்யஸீதி வருணதே³வத இதி ஸ வருண: கஸ்மிந்ப்ரதிஷ்டி²த இத்யப்ஸ்விதி கஸ்மிந்ந்வாப: ப்ரதிஷ்டி²தா இதி ரேதஸீதி கஸ்மிந்நு ரேத: ப்ரதிஷ்டி²தமிதி ஹ்ருத³ய இதி தஸ்மாத³பி ப்ரதிரூபம் ஜாதமாஹுர்ஹ்ருத³யாதி³வ ஸ்ருப்தோ ஹ்ருத³யாதி³வ நிர்மித இதி ஹ்ருத³யே ஹ்யேவ ரேத: ப்ரதிஷ்டி²தம் ப⁴வதீத்யேவமேவைதத்³யாஜ்ஞவல்க்ய ॥ 22 ॥

கிம் தே³வதோ(அ)ஸ்யாம் ப்ரதீச்யாம் தி³ஶ்யஸீதி । தஸ்யாம் வருணோ(அ)தி⁴தே³வதா மம । ஸ வருண: கஸ்மிந்ப்ரதிஷ்டி²த இதி, அப்ஸ்விதி — அபாம் ஹி வருண: கார்யம் , ‘ஶ்ரத்³தா⁴ வா ஆப:’ (தை. ஸம். 1 । 6 । 8 । 1) ‘ஶ்ரத்³தா⁴தோ வருணமஸ்ருஜத’ ( ? ) இதி ஶ்ருதே: । கஸ்மிந்ந்வாப: ப்ரதிஷ்டி²தா இதி, ரேதஸீதி — ‘ரேதஸோ ஹ்யாப: ஸ்ருஷ்டா:’ ( ? ) இதி ஶ்ருதே: । கஸ்மிந்நு ரேத: ப்ரதிஷ்டி²தமிதி, ஹ்ருத³ய இதி — யஸ்மாத் ஹ்ருத³யஸ்ய கார்யம் ரேத: ; காமோ ஹ்ருத³யஸ்ய வ்ருத்தி: ; காமிநோ ஹி ஹ்ருத³யாத் ரேதோ(அ)தி⁴ஸ்கந்த³தி ; தஸ்மாத³பி ப்ரதிரூபம் அநுரூபம் புத்ரம் ஜாதமாஹுர்லௌகிகா: — அஸ்ய பிதுர்ஹ்ருத³யாதி³வ அயம் புத்ர: ஸ்ருப்த: விநி:ஸ்ருத:, ஹ்ருத³யாதி³வ நிர்மிதோ யதா² ஸுவர்ணேந நிர்மித: குண்ட³ல: । தஸ்மாத் ஹ்ருத³யே ஹ்யேவ ரேத: ப்ரதிஷ்டி²தம் ப⁴வதீதி । ஏவமேவைதத்³யாஜ்ஞவல்க்ய ॥

கிந்தே³வதோ(அ)ஸ்யாமுதீ³ச்யாம் தி³ஶ்யஸீதி ஸோமதே³வத இதி ஸ ஸோம: கஸ்மிந்ப்ரதிஷ்டி²த இதி தீ³க்ஷாயாமிதி கஸ்மிந்நு தீ³க்ஷா ப்ரதிஷ்டி²தேதி ஸத்ய இதி தஸ்மாத³பி தீ³க்ஷிதமாஹு: ஸத்யம் வதே³தி ஸத்யே ஹ்யேவ தீ³க்ஷா ப்ரதிஷ்டி²தேதி கஸ்மிந்நு ஸத்யம் ப்ரதிஷ்டி²தமிதி ஹ்ருத³ய இதி ஹோவாச ஹ்ருத³யேந ஹி ஸத்யம் ஜாநாதி ஹ்ருத³யே ஹ்யேவ ஸத்யம் ப்ரதிஷ்டி²தம் ப⁴வதீத்யேவமேவைதத்³யாஜ்ஞவல்க்ய ॥ 23 ॥

கிந்தே³வதோ(அ)ஸ்யாமுதீ³ச்யாம் தி³ஶ்யஸீதி, ஸோமதே³வத இதி — ஸோம இதி லதாம் ஸோமம் தே³வதாம் சைகீக்ருத்ய நிர்தே³ஶ: । ஸ ஸோம: கஸ்மிந்ப்ரதிஷ்டி²த இதி, தீ³க்ஷாயாமிதி — தீ³க்ஷிதோ ஹி யஜமாந: ஸோமம் க்ரீணாதி ; க்ரீதேந ஸோமேந இஷ்ட்வா ஜ்ஞாநவாநுத்தராம் தி³ஶம் ப்ரதிபத்³யதே ஸோமதே³வதாதி⁴ஷ்டி²தாம் ஸௌம்யாம் । கஸ்மிந்நு தீ³க்ஷா ப்ரதிஷ்டி²தேதி, ஸத்ய இதி — கத²ம் ? யஸ்மாத்ஸத்யே தீ³க்ஷா ப்ரதிஷ்டி²தா, தஸ்மாத³பி தீ³க்ஷிதமாஹு: — ஸத்யம் வதே³தி — காரணப்⁴ரேஷே கார்யப்⁴ரேஷோ மா பூ⁴தி³தி । ஸத்யே ஹ்யேவ தீ³க்ஷா ப்ரதிஷ்டி²தேதி । கஸ்மிந்நு ஸத்யம் ப்ரதிஷ்டி²தமிதி ; ஹ்ருத³ய இதி ஹோவாச ; ஹ்ருத³யேந ஹி ஸத்யம் ஜாநாதி ; தஸ்மாத் ஹ்ருத³யே ஹ்யேவ ஸத்யம் ப்ரதிஷ்டி²தம் ப⁴வதீதி । ஏவமேவைதத்³யாஜ்ஞவல்க்ய ॥

கிந்தே³வதோ(அ)ஸ்யாம் த்⁴ருவாயாம் தி³ஶ்யஸீத்யக்³நிதே³வத இதி ஸோ(அ)க்³நி: கஸ்மிந்ப்ரதிஷ்டி²த இதி வாசீதி கஸ்மிந்நு வாக்ப்ரதிஷ்டி²தேதி ஹ்ருத³ய இதி கஸ்மிந்நு ஹ்ருத³யம் ப்ரதிஷ்டி²தமிதி ॥ 24 ॥

கிந்தே³வதோ(அ)ஸ்யாம் த்⁴ருவாயாம் தி³ஶ்யஸீதி । மேரோ: ஸமந்ததோ வஸதாமவ்யபி⁴சாராத் ஊர்த்⁴வா தி³க் த்⁴ருவேத்யுச்யதே । அக்³நிதே³வத இதி — ஊர்த்⁴வாயாம் ஹி ப்ரகாஶபூ⁴யஸ்த்வம் , ப்ரகாஶஶ்ச அக்³நி: ஸோ(அ)க்³நி: கஸ்மிந்ப்ரதிஷ்டி²த இதி, வாசீதி । கஸ்மிந்நு வாக்ப்ரதிஷ்டி²தேதி, ஹ்ருத³ய இதி । தத்ர யாஜ்ஞவல்க்ய: ஸர்வாஸு தி³க்ஷு விப்ரஸ்ருதேந ஹ்ருத³யேந ஸர்வா தி³ஶ ஆத்மத்வேநாபி⁴ஸம்பந்ந: ; ஸதே³வா: ஸப்ரதிஷ்டா² தி³ஶ ஆத்மபூ⁴தாஸ்தஸ்ய நாமரூபகர்மாத்மபூ⁴தஸ்ய யாஜ்ஞவல்க்யஸ்ய ; யத் ரூபம் தத் ப்ராச்யாதி³ஶா ஸஹ ஹ்ருத³யபூ⁴தம் யாஜ்ஞவல்க்யஸ்ய ; யத்கேவலம் கர்ம புத்ரோத்பாத³நலக்ஷணம் ச ஜ்ஞாநஸஹிதம் ச ஸஹ ப²லேந அதி⁴ஷ்டா²த்ரீபி⁴ஶ்ச தே³வதாபி⁴: த³க்ஷிணாப்ரதீச்யுதீ³ச்ய: கர்மப²லாத்மிகா: ஹ்ருத³யமேவ ஆபந்நாஸ்தஸ்ய ; த்⁴ருவயா தி³ஶா ஸஹ நாம ஸர்வம் வாக்³த்³வாரேண ஹ்ருத³யமேவ ஆபந்நம் ; ஏதாவத்³தீ⁴த³ம் ஸர்வம் ; யது³த ரூபம் வா கர்ம வா நாம வேதி தத்ஸர்வம் ஹ்ருத³யமேவ ; தத் ஸர்வாத்மகம் ஹ்ருத³யம் ப்ருச்ச்²யதே — கஸ்மிந்நு ஹ்ருத³யம் ப்ரதிஷ்டி²தமிதி ॥

அஹல்லிகேதி ஹோவாச யாஜ்ஞவல்க்யோ யத்ரைதத³ந்யத்ராஸ்மந்மந்யாஸை யத்³த்⁴யேதத³ந்யத்ராஸ்மத்ஸ்யாச்ச்²வாநோ வைநத³த்³யுர்வயாம்ஸி வைநத்³விமத்²நீரந்நிதி ॥ 25 ॥

அஹல்லிகேதி ஹோவாச யாஜ்ஞவல்க்ய: — நாமாந்தரேண ஸம்போ³த⁴நம் க்ருதவாந் । யத்ர யஸ்மிந்காலே, ஏதத் ஹ்ருத³யம் ஆத்மா அஸ்ய ஶரீரஸ்ய அந்யத்ர க்வசித்³தே³ஶாந்தரே, அஸ்மத் அஸ்மத்த:, வர்தத இதி மந்யாஸை மந்யஸே — யத்³தி⁴ யதி³ ஹி ஏதத்³த்⁴ருத³யம் அந்யத்ராஸ்மத் ஸ்யாத் ப⁴வேத் , ஶ்வாநோ வா ஏநத் ஶரீரம் ததா³ அத்³யு:, வயாம்ஸி வா பக்ஷிணோ வா ஏநத் விமத்²நீரந் விலோட³யேயு: விகர்ஷேரந்நிதி । தஸ்மாத் மயி ஶரீரே ஹ்ருத³யம் ப்ரதிஷ்டி²தமித்யர்த²: । ஶரீரஸ்யாபி நாமரூபகர்மாத்மகத்வாத்³த்⁴ருத³யே ப்ரதிஷ்டி²தத்வம் ॥

கஸ்மிந்நு த்வம் சாத்மா ச ப்ரதிஷ்டி²தௌ ஸ்த² இதி ப்ராண இதி கஸ்மிந்நு ப்ராண: ப்ரதிஷ்டி²த இத்யபாந இதி கஸ்மிந்ந்வபாந: ப்ரதிஷ்டி²த இதி வ்யாந இதி கஸ்மிந்நு வ்யாந: ப்ரதிஷ்டி²த இத்யுதா³ந இதி கஸ்மிந்நூதா³ந: ப்ரதிஷ்டி²த இதி ஸமாந இதி ஸ ஏஷ நேதி நேத்யாத்மாக்³ருஹ்யோ ந ஹி க்³ருஹ்யதே(அ)ஶீர்யோ ந ஹி ஶீர்யதே(அ)ஸங்கோ³ ந ஹி ஸஜ்யதே(அ)ஸிதோ ந வ்யத²தே ந ரிஷ்யதி । ஏதாந்யஷ்டாவாயதநாந்யஷ்டௌ லோகா அஷ்டௌ தே³வா அஷ்டௌ புருஷா: ஸ யஸ்தாந்புருஷாந்நிருஹ்ய ப்ரத்யுஹ்யாத்யக்ராமத்தம் த்வௌபநிஷத³ம் புருஷம் ப்ருச்சா²மி தம் சேந்மே ந விவக்ஷ்யதி மூர்தா⁴ தே விபதிஷ்யதீதி । தம் ஹ ந மேநே ஶாகல்யஸ்தஸ்ய ஹ மூர்தா⁴ விபபாதாபி ஹாஸ்ய பரிமோஷிணோ(அ)ஸ்தீ²ந்யபஜஹ்ருரந்யந்மந்யமாநா: ॥ 26 ॥

ஹ்ருத³யஶரீரயோரேவமந்யோந்யப்ரதிஷ்டா² உக்தா கார்யகரணயோ: ; அதஸ்த்வாம் ப்ருச்சா²மி — கஸ்மிந்நு த்வம் ச ஶரீரம் ஆத்மா ச தவ ஹ்ருத³யம் ப்ரதிஷ்டி²தௌ ஸ்த² இதி ; ப்ராண இதி ; தே³ஹாத்மாநௌ ப்ராணே ப்ரதிஷ்டி²தௌ ஸ்யாதாம் ப்ராணவ்ருத்தௌ । கஸ்மிந்நு ப்ராண: ப்ரதிஷ்டி²த இதி, அபாந இதி — ஸாபி ப்ராணவ்ருத்தி: ப்ராகே³வ ப்ரேயாத் , அபாநவ்ருத்த்யா சேந்ந நிக்³ருஹ்யேத । கஸ்மிந்ந்வபாந: ப்ரதிஷ்டி²த இதி, வ்யாந இதி — ஸாப்யபாநவ்ருத்தி: அத⁴ ஏவ யாயாத் ப்ராணவ்ருத்திஶ்ச ப்ராகே³வ, மத்⁴யஸ்த²யா சேத் வ்யாநவ்ருத்த்யா ந நிக்³ருஹ்யேத । கஸ்மிந்நு வ்யாந: ப்ரதிஷ்டி²த இதி, உதா³ந இதி — ஸர்வாஸ்திஸ்ரோ(அ)பி வ்ருத்தய உதா³நே கீலஸ்தா²நீயே சேந்ந நிப³த்³தா⁴:, விஷ்வகே³வேயு: । கஸ்மிந்நூதா³ந: ப்ரதிஷ்டி²த இதி, ஸமாந இதி — ஸமாநப்ரதிஷ்டா² ஹ்யேதா: ஸர்வா வ்ருத்தய: । ஏதது³க்தம் ப⁴வதி — ஶரீரஹ்ருத³யவாயவோ(அ)ந்யோந்யப்ரதிஷ்டா²: । ஸங்கா⁴தேந நியதா வர்தந்தே விஜ்ஞாநமயார்த²ப்ரயுக்தா இதி । ஸர்வமேதத் யேந நியதம் யஸ்மிந்ப்ரதிஷ்டி²தம் ஆகாஶாந்தம் ஓதம் ச ப்ரோதம் ச, தஸ்ய நிருபாதி⁴கஸ்ய ஸாக்ஷாத³பரோக்ஷாத்³ப்³ரஹ்மணோ நிர்தே³ஶ: கர்தவ்ய இத்யயமாரம்ப⁴: । ஸ ஏஷ: — ஸ யோ ‘நேதி நேதி’ (ப்³ரு. உ. 2 । 3 । 6) இதி நிர்தி³ஷ்டோ மது⁴காண்டே³ ஏஷ ஸ:, ஸோ(அ)யமாத்மா அக்³ருஹ்ய: ந க்³ருஹ்ய: ; கத²ம் ? யஸ்மாத்ஸர்வகார்யத⁴ர்மாதீத:, தஸ்மாத³க்³ருஹ்ய: ; குத: ? யஸ்மாந்ந ஹி க்³ருஹ்யதே ; யத்³தி⁴ கரணகோ³சரம் வ்யாக்ருதம் வஸ்து, தத்³க்³ரஹணகோ³சரம் ; இத³ம் து தத்³விபரீதமாத்மதத்த்வம் । ததா² அஶீர்ய: — யத்³தி⁴ மூர்தம் ஸம்ஹதம் ஶரீராதி³ தச்சீ²ர்யதே ; அயம் து தத்³விபரீத: ; அதோ ந ஹி ஶீர்யதே । ததா² அஸங்க³: — மூர்தோ மூர்தாந்தரேண ஸம்ப³த்⁴யமாந: ஸஜ்யதே ; அயம் ச தத்³விபரீத: ; அதோ ந ஹி ஸஜ்யதே । ததா² அஸித: அப³த்³த⁴: — யத்³தி⁴ மூர்தம் தத் ப³த்⁴யதே ; அயம் து தத்³விபரீதத்வாத் அஸித: ; அப³த்³த⁴த்வாந்ந வ்யத²தே ; அதோ ந ரிஷ்யதி — க்³ரஹணவிஶரணஸங்க³ப³ந்த⁴கார்யத⁴ர்மரஹிதத்வாந்ந ரிஷ்யதி ந ஹிம்ஸாமாபத்³யதே ந விநஶ்யதீத்யர்த²: । க்ரமமதிக்ரம்ய ஔபநிஷத³ஸ்ய புருஷஸ்ய ஆக்²யாயிகாதோ(அ)பஸ்ருத்ய ஶ்ருத்யா ஸ்வேந ரூபேண த்வரயா நிர்தே³ஶ: க்ருத: ; தத: புந: ஆக்²யாயிகாமேவாஶ்ரித்யாஹ — ஏதாநி யாந்யுக்தாநி அஷ்டாவாயதநாநி ‘ப்ருதி²வ்யேவ யஸ்யாயதநம்’ இத்யேவமாதீ³நி, அஷ்டௌ லோகா: அக்³நிலோகாத³ய:, அஷ்டௌ தே³வா: ‘அம்ருதமிதி ஹோவாச’ (ப்³ரு. உ. 3 । 9 । 10) இத்யேவமாத³ய:, அஷ்டௌ புருஷா: ‘ஶரீர: புருஷ:’ இத்யாத³ய: — ஸ ய: கஶ்சித் தாந்புருஷாந் ஶாரீரப்ரப்⁴ருதீந் நிருஹ்ய நிஶ்சயேநோஹ்ய க³மயித்வா அஷ்டசதுஷ்கபே⁴தே³ந லோகஸ்தி²திமுபபாத்³ய, புந: ப்ராசீதி³கா³தி³த்³வாரேண ப்ரத்யுஹ்ய உபஸம்ஹ்ருத்ய ஸ்வாத்மநி ஹ்ருத³யே அத்யக்ராமத் அதிக்ராந்தவாநுபாதி⁴த⁴ர்மம் ஹ்ருத³யாத்³யாத்மத்வம் ; ஸ்வேநைவாத்மநா வ்யவஸ்தி²தோ ய ஔபநிஷத³: புருஷ: அஶநாயாதி³வர்ஜித உபநிஷத்ஸ்வேவ விஜ்ஞேய: நாந்யப்ரமாணக³ம்ய:, தம் த்வா த்வாம் வித்³யாபி⁴மாநிநம் புருஷம் ப்ருச்சா²மி । தம் சேத் யதி³ மே ந விவக்ஷ்யஸி விஸ்பஷ்டம் ந கத²யிஷ்யஸி, மூர்தா⁴ தே விபதிஷ்யதீத்யாஹ யாஜ்ஞவல்க்ய: । தம் த்வௌபநிஷத³ம் புருஷம் ஶாகல்யோ ந மேநே ஹ ந விஜ்ஞாதவாந்கில । தஸ்ய ஹ மூர்தா⁴ விபபாத விபதித: । ஸமாப்தா ஆக்²யாயிகா । ஶ்ருதேர்வசநம் , ‘தம் ஹ ந மேநே’ இத்யாதி³ । கிம் ச அபி ஹ அஸ்ய பரிமோஷிண: தஸ்கரா: அஸ்தீ²ந்யபி ஸம்ஸ்காரார்த²ம் ஶிஷ்யைர்நீயமாநாநி க்³ருஹாந்ப்ரத்யபஜஹ்ரு: அபஹ்ருதவந்த: — கிம் நிமித்தம் — அந்யத் த⁴நம் நீயமாநம் மந்யமாநா: । பூர்வவ்ருத்தா ஹ்யாக்²யாயிகேஹ ஸூசிதா । அஷ்டாத்⁴யாய்யாம் கில ஶாகல்யேந யாஜ்ஞவல்க்யஸ்ய ஸமாநாந்த ஏவ ஸம்வாதோ³ நிர்வ்ருத்த: ; தத்ர யாஜ்ஞவல்க்யேந ஶாபோ த³த்த: — ‘புரே(அ)தித்²யே மரிஷ்யஸி ந தே(அ)ஸ்தீ²நிசந க்³ருஹாந்ப்ராப்ஸ்யந்தி’ (ஶத. ப்³ரா. 11 । 6 । 3 । 11) இதி ‘ஸ ஹ ததை²வ மமார ; தஸ்ய ஹாப்யந்யந்மந்யமாநா: பரிமோஷிணோ(அ)ஸ்தீ²ந்யபஜஹ்ரு: ; தஸ்மாந்நோபவாதீ³ ஸ்யாது³த ஹ்யேவம்வித்பரோ ப⁴வதீதி’ (ஶத. ப்³ரா. 11 । 6 । 3 । 11) । ஸைஷா ஆக்²யாயிகா ஆசாரார்த²ம் ஸூசிதா வித்³யாஸ்துதயே ச இஹ ॥
யஸ்ய நேதி நேதீத்யந்யப்ரதிஷேத⁴த்³வாரேண ப்³ரஹ்மணோ நிர்தே³ஶ: க்ருத: தஸ்ய விதி⁴முகே²ந கத²ம் நிர்தே³ஶ: கர்தவ்ய இதி புநராக்²யாயிகாமேவாஶ்ரித்யாஹ மூலம் ச ஜக³தோ வக்தவ்யமிதி । ஆக்²யாயிகாஸம்ப³ந்த⁴ஸ்த்வப்³ரஹ்மவிதோ³ ப்³ராஹ்மணாஞ்ஜித்வா கோ³த⁴நம் ஹர்தவ்யமிதி । ந்யாயம் மத்வாஹ —

அத² ஹோவாச ப்³ராஹ்மணா ப⁴க³வந்தோ யோ வ: காமயதே ஸ மா ப்ருச்ச²து ஸர்வே வா மா ப்ருச்ச²த யோ வ: காமயதே தம் வ: ப்ருச்சா²மி ஸர்வாந்வா வ: ப்ருச்சா²மீதி தே ஹ ப்³ராஹ்மணா ந த³த்⁴ருஷு: ॥ 27 ॥

அத² ஹோவாச । அத² அநந்தரம் தூஷ்ணீம்பூ⁴தேஷு ப்³ராஹ்மணேஷு ஹ உவாச, ஹே ப்³ராஹ்மணா ப⁴க³வந்த இத்யேவம் ஸம்போ³த்⁴ய — யோ வ: யுஷ்மாகம் மத்⁴யே காமயதே இச்ச²தி — யாஜ்ஞவல்க்யம் ப்ருச்சா²மீதி, ஸ மா மாம் ஆக³த்ய ப்ருச்ச²து ; ஸர்வே வா மா ப்ருச்ச²த — ஸர்வே வா யூயம் மா மாம் ப்ருச்ச²த ; யோ வ: காமயதே — யாஜ்ஞவல்க்யோ மாம் ப்ருச்ச²த்விதி, தம் வ: ப்ருச்சா²மி ; ஸர்வாந்வா வ: யுஷ்மாந் அஹம் ப்ருச்சா²மி । தே ஹ ப்³ராஹ்மணா ந த³த்⁴ருஷு: — தே ப்³ராஹ்மணா ஏவமுக்தா அபி ந ப்ரக³ல்பா⁴: ஸம்வ்ருத்தா: கிஞ்சித³பி ப்ரத்யுத்தரம் வக்தும் ॥

தாந்ஹைதை: ஶ்லோகை: பப்ரச்ச² —
யதா² வ்ருக்ஷோ வநஸ்பதிஸ்ததை²வ புருஷோ(அ)ம்ருஷா । தஸ்ய லோமாநி பர்ணாநி த்வக³ஸ்யோத்பாடிகா ப³ஹி: ॥ 1 ॥

தேஷ்வப்ரக³ல்ப⁴பூ⁴தேஷு ப்³ராஹ்மணேஷு தாந் ஹ ஏதை: வக்ஷ்யமாணை: ஶ்லோகை: பப்ரச்ச² ப்ருஷ்டவாந் । யதா² லோகே வ்ருக்ஷோ வநஸ்பதி:, வ்ருக்ஷஸ்ய விஶேஷணம் வநஸ்பதிரிதி, ததை²வ புருஷோ(அ)ம்ருஷா — அம்ருஷா ஸத்யமேதத் ; தஸ்ய லோமாநி — தஸ்ய புருஷஸ்ய லோமாநி இதரஸ்ய வநஸ்பதே: பர்ணாநி ; த்வக³ஸ்யோத்பாடிகா ப³ஹி: — த்வக் அஸ்ய புருஷஸ்ய இதரஸ்யோத்பாடிகா வநஸ்பதே: ॥

த்வச ஏவாஸ்ய ருதி⁴ரம் ப்ரஸ்யந்தி³ த்வச உத்பட: । தஸ்மாத்ததா³த்ருண்ணாத்ப்ரைதி ரஸோ வ்ருக்ஷாதி³வாஹதாத் ॥ 2 ॥

த்வச ஏவ ஸகாஶாத் அஸ்ய புருஷஸ்ய ருதி⁴ரம் ப்ரஸ்யந்தி³, வநஸ்பதேஸ்த்வச: உத்பட: — த்வச ஏவ உத்ஸ்பு²டதி யஸ்மாத் ; ஏவம் ஸர்வம் ஸமாநமேவ வநஸ்பதே: புருஷஸ்ய ச ; தஸ்மாத் ஆத்ருண்ணாத் ஹிம்ஸிதாத் ப்ரைதி தத் ருதி⁴ரம் நிர்க³ச்ச²தி, வ்ருக்ஷாதி³வ ஆஹதாத் சி²ந்நாத் ரஸ: ॥

மாம்ஸாந்யஸ்ய ஶகராணி கிநாடம் ஸ்நாவ தத்ஸ்தி²ரம் । அஸ்தீ²ந்யந்தரதோ தா³ரூணி மஜ்ஜா மஜ்ஜோபமா க்ருதா ॥ 3 ॥

ஏவம் மாம்ஸாந்யஸ்ய புருஷஸ்ய, வநஸ்பதே: தாநி ஶகராணி ஶகலாநீத்யர்த²: । கிநாடம் , வ்ருக்ஷஸ்ய கிநாடம் நாம ஶகலேப்⁴யோ(அ)ப்⁴யந்தரம் வல்கலரூபம் காஷ்ட²ஸம்லக்³நம் , தத் ஸ்நாவ புருஷஸ்ய ; தத்ஸ்தி²ரம் — தச்ச கிநாடம் ஸ்நாவவத் த்³ருட⁴ம் ஹி தத் ; அஸ்தீ²நி புருஷஸ்ய, ஸ்நாவ்நோ(அ)ந்தரத: அஸ்தீ²நி ப⁴வந்தி ; ததா² கிநாடஸ்யாப்⁴யந்தரதோ தா³ரூணி காஷ்டா²நி ; மஜ்ஜா, மஜ்ஜைவ வநஸ்பதே: புருஷஸ்ய ச மஜ்ஜோபமா க்ருதா, மஜ்ஜாயா உபமா மஜ்ஜோபமா, நாந்யோ விஶேஷோ(அ)ஸ்தீத்யர்த²: ; யதா² வநஸ்பதேர்மஜ்ஜா ததா² புருஷஸ்ய, யதா² புருஷஸ்ய ததா² வநஸ்பதே: ॥

யத்³வ்ருக்ஷோ வ்ருக்ணோ ரோஹதி மூலாந்நவதர: புந: । மர்த்ய: ஸ்விந்ம்ருத்யுநா வ்ருக்ண: கஸ்மாந்மூலாத்ப்ரரோஹதி ॥ 4 ॥

யத் யதி³ வ்ருக்ஷோ வ்ருக்ண: சி²ந்ந: ரோஹதி புந: புந: ப்ரரோஹதி ப்ராது³ர்ப⁴வதி மூலாத் புநர்நவதர: பூர்வஸ்மாத³பி⁴நவதர: ; யதே³தஸ்மாத்³விஶேஷணாத்ப்ராக் வநஸ்பதே: புருஷஸ்ய ச, ஸர்வம் ஸாமாந்யமவக³தம் ; அயம் து வநஸ்பதௌ விஶேஷோ த்³ருஶ்யதே — யத் சி²ந்நஸ்ய ப்ரரோஹணம் ; ந து புருஷே ம்ருத்யுநா வ்ருக்ணே புந: ப்ரரோஹணம் த்³ருஶ்யதே ; ப⁴விதவ்யம் ச குதஶ்சித்ப்ரரோஹணேந ; தஸ்மாத் வ: ப்ருச்சா²மி — மர்த்ய: மநுஷ்ய: ஸ்வித் ம்ருத்யுநா வ்ருக்ண: கஸ்மாத் மூலாத் ப்ரரோஹதி, ம்ருதஸ்ய புருஷஸ்ய குத: ப்ரரோஹணமித்யர்த²: ॥

ரேதஸ இதி மா வோசத ஜீவதஸ்தத்ப்ரஜாயதே । தா⁴நாருஹ இவ வை வ்ருக்ஷோ(அ)ஞ்ஜஸா ப்ரேத்ய ஸம்ப⁴வ: ॥ 5 ॥

யதி³ சேதே³வம் வத³த² — ரேதஸ: ப்ரரோஹதீதி, மா வோசத மைவம் வக்துமர்ஹத² ; கஸ்மாத் ? யஸ்மாத் ஜீவத: புருஷாத் தத் ரேத: ப்ரஜாயதே, ந ம்ருதாத் । அபி ச தா⁴நாருஹ: தா⁴நா பீ³ஜம் , பீ³ஜருஹோ(அ)பி வ்ருக்ஷோ ப⁴வதி, ந கேவலம் காண்ட³ருஹ ஏவ ; இவ - ஶப்³தோ³(அ)நர்த²க: ; வை வ்ருக்ஷ: அஞ்ஜஸா ஸாக்ஷாத் ப்ரேத்ய ம்ருத்வா ஸம்ப⁴வ: தா⁴நாதோ(அ)பி ப்ரேத்ய ஸம்ப⁴வோ ப⁴வேத் அஞ்ஜஸா புநர்வநஸ்பதே: ॥

யத்ஸமூலமாவ்ருஹேயுர்வ்ருக்ஷம் ந புநராப⁴வேத் । மர்த்ய: ஸ்விந்ம்ருத்யுநா வ்ருக்ண: கஸ்மாந்மூலாத்ப்ரரோஹதி ॥ 6 ॥

யத் யதி³ ஸஹ மூலேந தா⁴நயா வா ஆவ்ருஹேயு: உத்³யச்சே²யு: உத்பாடயேயு: வ்ருக்ஷம் , ந புநராப⁴வேத் புநராக³த்ய ந ப⁴வேத் । தஸ்மாத்³வ: ப்ருச்சா²மி — ஸர்வஸ்யைவ ஜக³தோ மூலம் மர்த்ய: ஸ்வித் ம்ருத்யுநா வ்ருக்ண: கஸ்மாத் மூலாத் ப்ரரோஹதி ॥

ஜாத ஏவ ந ஜாயதே கோ ந்வேநம் ஜநயேத்புந: । விஜ்ஞாநமாநந்த³ம் ப்³ரஹ்ம ராதிர்தா³து: பராயணம் திஷ்ட²மாநஸ்ய தத்³வித³ இதி ॥ 7 ॥

ஜாத ஏவேதி, மந்யத்⁴வம் யதி³, கிமத்ர ப்ரஷ்டவ்யமிதி — ஜநிஷ்யமாணஸ்ய ஹி ஸம்ப⁴வ: ப்ரஷ்டவ்ய:, ந ஜாதஸ்ய ; அயம் து ஜாத ஏவ அதோ(அ)ஸ்மிந்விஷயே ப்ரஶ்ந ஏவ நோபபத்³யத இதி சேத் — ந ; கிம் தர்ஹி ? ம்ருத: புநரபி ஜாயத ஏவ அந்யதா² அக்ருதாப்⁴யாக³மக்ருதநாஶப்ரஸங்கா³த் ; அதோ வ: ப்ருச்சா²மி — கோ ந்வேநம் ம்ருதம் புநர்ஜநயேத் । தத் ந விஜஜ்ஞுர்ப்³ராஹ்மணா: — யதோ ம்ருத: புந: ப்ரரோஹதி ஜக³தோ மூலம் ந விஜ்ஞாதம் ப்³ராஹ்மணை: ; அதோ ப்³ரஹ்மிஷ்ட²த்வாத் ஹ்ருதா கா³வ: ; யாஜ்ஞவல்க்யேந ஜிதா ப்³ராஹ்மணா: । ஸமாப்தா ஆக்²யாயிகா । யஜ்ஜக³தோ மூலம் , யேந ச ஶப்³தே³ந ஸாக்ஷாத்³வ்யபதி³ஶ்யதே ப்³ரஹ்ம, யத் யாஜ்ஞவல்க்யோ ப்³ராஹ்மணாந்ப்ருஷ்டவாந் , தத் ஸ்வேந ரூபேண ஶ்ருதிரஸ்மப்⁴யமாஹ — விஜ்ஞாநம் விஜ்ஞப்தி: விஜ்ஞாநம் , தச்ச ஆநந்த³ம் , ந விஷயவிஜ்ஞாநவத்³து³:கா²நுவித்³த⁴ம் , கிம் தர்ஹி ப்ரஸந்நம் ஶிவமதுலமநாயாஸம் நித்யத்ருப்தமேகரஸமித்யர்த²: । கிம் தத் ப்³ரஹ்ம உப⁴யவிஶேஷணவத்³ராதி: ராதே: ஷஷ்ட்²யர்தே² ப்ரத²மா, த⁴நஸ்யேத்யர்த²: ; த⁴நஸ்ய தா³து: கர்மக்ருதோ யஜமாநஸ்ய பராயணம் பரா க³தி: கர்மப²லஸ்ய ப்ரதா³த்ரு । கிஞ்ச வ்யுத்தா²யைஷணாப்⁴ய: தஸ்மிந்நேவ ப்³ரஹ்மணி திஷ்ட²தி அகர்மக்ருத் , தத் ப்³ரஹ்ம வேத்தீதி தத்³விச்ச, தஸ்ய — திஷ்ட²மாநஸ்ய ச தத்³வித³:, ப்³ரஹ்மவித³ இத்யர்த²:, பராயணமிதி ॥
அத்ரேத³ம் விசார்யதே — ஆநந்த³ஶப்³தோ³ லோகே ஸுக²வாசீ ப்ரஸித்³த⁴: ; அத்ர ச ப்³ரஹ்மணோ விஶேஷணத்வேந ஆநந்த³ஶப்³த³: ஶ்ரூயதே ஆநந்த³ம் ப்³ரஹ்மேதி ; ஶ்ருத்யந்தரே ச — ‘ஆநந்தோ³ ப்³ரஹ்மேதி வ்யஜாநாத்’ (தை. உ. 3 । 6 । 9) ‘ஆநந்த³ம் ப்³ரஹ்மணோ வித்³வாந்’ (தை. உ. 2 । 9 । 1) ‘யதே³ஷ ஆகாஶ ஆநந்தோ³ ந ஸ்யாத்’ (தை. உ. 2 । 7 । 1) ‘யோ வை பூ⁴மா தத்ஸுக²ம்’ (சா². உ. 7 । 23 । 1) இதி ச ; ‘ஏஷ பரம ஆநந்த³:’ இத்யேவமாத்³யா: ; ஸம்வேத்³யே ச ஸுகே² ஆநந்த³ஶப்³த³: ப்ரஸித்³த⁴: ; ப்³ரஹ்மாநந்த³ஶ்ச யதி³ ஸம்வேத்³ய: ஸ்யாத் , யுக்தா ஏதே ப்³ரஹ்மணி ஆநந்த³ஶப்³தா³: । நநு ச ஶ்ருதிப்ராமாண்யாத் ஸம்வேத்³யாநந்த³ஸ்வரூபமேவ ப்³ரஹ்ம, கிம் தத்ர விசார்யமிதி — ந, விருத்³த⁴ஶ்ருதிவாக்யத³ர்ஶநாத் — ஸத்யம் , ஆநந்த³ஶப்³தோ³ ப்³ரஹ்மணி ஶ்ரூயதே ; விஜ்ஞாநப்ரதிஷேத⁴ஶ்ச ஏகத்வே — ‘யத்ர த்வஸ்ய ஸர்வமாத்மைவாபூ⁴த் , தத்கேந கம் பஶ்யேத் , தத்கேந கிம் விஜாநீயாத்’ (ப்³ரு. உ. 4 । 5 । 15) ‘யத்ர நாந்யத்பஶ்யதி நாந்யச்ச்²ருணோதி நாந்யத்³விஜாநாதி ஸ பூ⁴மா’ (சா². உ. 7 । 24 । 1) ‘ப்ராஜ்ஞேநாத்மநா ஸம்பரிஷ்வக்தோ ந பா³ஹ்யம் கிஞ்சந வேத³’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 21) இத்யாதி³ ; விருத்³த⁴ஶ்ருதிவாக்யத³ர்ஶநாத் தேந கர்தவ்யோ விசார: । தஸ்மாத் யுக்தம் வேத³வாக்யார்த²நிர்ணயாய விசாரயிதும் । மோக்ஷவாதி³விப்ரதிபத்தேஶ்ச — ஸாங்க்²யா வைஶேஷிகாஶ்ச மோக்ஷவாதி³நோ நாஸ்தி மோக்ஷே ஸுக²ம் ஸம்வேத்³யமித்யேவம் விப்ரதிபந்நா: ; அந்யே நிரதிஶயம் ஸுக²ம் ஸ்வஸம்வேத்³யமிதி ॥
கிம் தாவத்³யுக்தம் ? ஆநந்தா³தி³ஶ்ரவணாத் ‘ஜக்ஷத்க்ரீட³ந்ரமமாண:’ (சா². உ. 8 । 12 । 3) ‘ஸ யதி³ பித்ருலோககாமோ ப⁴வதி’ (சா². உ. 8 । 2 । 1) ‘ய: ஸர்வஜ்ஞ: ஸர்வவித்’ (மு. உ. 1 । 1 । 9) ‘ஸர்வாந்காமாந்ஸமஶ்நுதே’ (தை. உ. 2 । 5 । 1) இத்யாதி³ஶ்ருதிப்⁴ய: மோக்ஷே ஸுக²ம் ஸம்வேத்³யமிதி । நநு ஏகத்வே காரகவிபா⁴கா³பா⁴வாத் விஜ்ஞாநாநுபபத்தி:, க்ரியாயாஶ்சாநேககாரகஸாத்⁴யத்வாத் விஜ்ஞாநஸ்ய ச க்ரியாத்வாத் — நைஷ தோ³ஷ: ; ஶப்³த³ப்ராமாண்யாத் ப⁴வேத் விஜ்ஞாநமாநந்த³விஷயே ; ‘விஜ்ஞாநமாநந்த³ம்’ இத்யாதீ³நி ஆநந்த³ஸ்வரூபஸ்யாஸம்வேத்³யத்வே(அ)நுபபந்நாநி வசநாநீத்யவோசாம । நநு வசநேநாபி அக்³நே: ஶைத்யம் உத³கஸ்ய ச ஔஷ்ண்யம் ந க்ரியத ஏவ, ஜ்ஞாபகத்வாத்³வசநாநாம் ; ந ச தே³ஶாந்தரே(அ)க்³நி: ஶீத இதி ஶக்யதே ஜ்ஞாபயிதும் ; அக³ம்யே வா தே³ஶாந்தரே உஷ்ணமுத³கமிதி — ந, ப்ரத்யகா³த்மந்யாநந்த³விஜ்ஞாநத³ர்ஶநாத் ; ந ‘விஜ்ஞாநமாநந்த³ம்’ இத்யேவமாதீ³நாம் வசநாநாம் ஶீதோ(அ)க்³நிரித்யாதி³வாக்யவத் ப்ரத்யக்ஷாதி³விருத்³தா⁴ர்த²ப்ரதிபாத³கத்வம் । அநுபூ⁴யதே து அவிருத்³தா⁴ர்த²தா ; ஸுகீ² அஹம் இதி ஸுகா²த்மகமாத்மாநம் ஸ்வயமேவ வேத³யதே ; தஸ்மாத் ஸுதராம் ப்ரத்யக்ஷாவிருத்³தா⁴ர்த²தா ; தஸ்மாத் ஆநந்த³ம் ப்³ரஹ்ம விஜ்ஞாநாத்மகம் ஸத் ஸ்வயமேவ வேத³யதே । ததா² ஆநந்த³ப்ரதிபாதி³கா: ஶ்ருதய: ஸமஞ்ஜஸா: ஸ்யு: ‘ஜக்ஷத்க்ரீட³ந்ரமமாண:’ இத்யேவமாத்³யா: பூர்வோக்தா: ॥
ந, கார்யகரணாபா⁴வே அநுபபத்தேர்விஜ்ஞாநஸ்ய — ஶரீரவியோகோ³ ஹி மோக்ஷ ஆத்யந்திக: ; ஶரீராபா⁴வே ச கரணாநுபபத்தி:, ஆஶ்ரயாபா⁴வாத் ; ததஶ்ச விஜ்ஞாநாநுபபத்தி: அகார்யகரணத்வாத் ; தே³ஹாத்³யபா⁴வே ச விஜ்ஞாநோத்பத்தௌ ஸர்வேஷாம் கார்யகரணோபாதா³நாநர்த²க்யப்ரஸங்க³: । ஏகத்வவிரோதா⁴ச்ச — பரம் சேத்³ப்³ரஹ்ம ஆநந்தா³த்மகம் ஆத்மாநம் நித்யவிஜ்ஞாநத்வாத் நித்யமேவ விஜாநீயாத் , தந்ந ; ஸம்ஸார்யபி ஸம்ஸாரவிநிர்முக்த: ஸ்வாபா⁴வ்யம் ப்ரதிபத்³யேத ; ஜலாஶய இவோத³காஞ்ஜலி: க்ஷிப்த: ந ப்ருத²க்த்வேந வ்யவதிஷ்ட²தே ஆநந்தா³த்மகப்³ரஹ்மவிஜ்ஞாநாய ; ததா³ முக்த ஆநந்தா³த்மகமாத்மாநம் வேத³யத இத்யேதத³நர்த²கம் வாக்யம் । அத² ப்³ரஹ்மாநந்த³ம் அந்ய: ஸந் முக்தோ வேத³யதே, ப்ரத்யகா³த்மாநம் ச, அஹமஸ்ம்யாநந்த³ஸ்வரூப இதி ; ததா³ ஏகத்வவிரோத⁴: ; ததா² ச ஸதி ஸர்வஶ்ருதிவிரோத⁴: । த்ருதீயா ச கல்பநா நோபபத்³யதே । கிஞ்சாந்யத் , ப்³ரஹ்மணஶ்ச நிரந்தராத்மாநந்த³விஜ்ஞாநே விஜ்ஞாநாவிஜ்ஞாநகல்பநாநர்த²க்யம் ; நிரந்தரம் சேத் ஆத்மாநந்த³விஷயம் ப்³ரஹ்மணோ விஜ்ஞாநம் , ததே³வ தஸ்ய ஸ்வபா⁴வ இதி ஆத்மாநந்த³ம் விஜாநாதீதி கல்பநா அநுபபந்நா ; அதத்³விஜ்ஞாநப்ரஸங்கே³ ஹி கல்பநாயா அர்த²வத்த்வம் , யதா² ஆத்மாநம் பரம் ச வேத்தீதி ; ந ஹி இஷ்வாத்³யாஸக்தமநஸோ நைரந்தர்யேண இஷுஜ்ஞாநாஜ்ஞாநகல்பநாயா அர்த²வத்த்வம் । அத² விச்சி²ந்நமாத்மாநந்த³ம் விஜாநாதி — விஜ்ஞாநஸ்ய ஆத்மவிஜ்ஞாநச்சி²த்³ரே அந்யவிஷயத்வப்ரஸங்க³: ; ஆத்மநஶ்ச விக்ரியாவத்த்வம் , ததஶ்சாநித்யத்வப்ரஸங்க³: । தஸ்மாத் ‘விஜ்ஞாநமாநந்த³ம்’ இதி ஸ்வரூபாந்வாக்²யாநபரைவ ஶ்ருதி:, நாத்மாநந்த³ஸம்வேத்³யத்வார்தா² । ‘ஜக்ஷத்க்ரீட³ந்’ (சா². உ. 8 । 12 । 3) இத்யாதி³ஶ்ருதிவிரோதோ⁴(அ)ஸம்வேத்³யத்வ இதி சேந்ந, ஸர்வாத்மைகத்வே யதா²ப்ராப்தாநுவாதி³த்வாத் — முக்தஸ்ய ஸர்வாத்மபா⁴வே ஸதி யத்ர க்வசித் யோகி³ஷு தே³வேஷு வா ஜக்ஷணாதி³ ப்ராப்தம் ; தத் யதா²ப்ராப்தமேவாநூத்³யதே — தத் தஸ்யைவ ஸர்வாத்மபா⁴வாதி³தி ஸர்வாத்மபா⁴வமோக்ஷஸ்துதயே । யதா²ப்ராப்தாநுவாதி³த்வே து³:கி²த்வமபீதி சேத் — யோக்³யாதி³ஷு யதா²ப்ராப்தஜக்ஷணாதி³வத் ஸ்தா²வராதி³ஷு யதா²ப்ராப்தது³:கி²த்வமபீதி சேத் — ந, நாமரூபக்ருதகார்யகரணோபாதி⁴ஸம்பர்கஜநிதப்⁴ராந்த்யத்⁴யாரோபிதத்வாத் ஸுகி²த்வது³:கி²த்வாதி³விஶேஷஸ்யேதி பரிஹ்ருதமேதத்ஸர்வம் । விருத்³த⁴ஶ்ருதீநாம் ச விஷயமவோசாம । தஸ்மாத் ‘ஏஷோ(அ)ஸ்ய பரம ஆநந்த³:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 32) இதிவத் ஸர்வாண்யாநந்த³வாக்யாநி த்³ரஷ்டவ்யாநி ॥
இதி த்ருதீயாத்⁴யாயஸ்ய நவமம் ப்³ராஹ்மணம் ॥
இதி ஶ்ரீமத்பரமஹம்ஸபரிவ்ராஜகாசார்யஸ்ய ஶ்ரீகோ³விந்த³ப⁴க³வத்பூஜ்யபாத³ஶிஷ்யஸ்ய ஶ்ரீமச்ச²ங்கரப⁴க³வத: க்ருதௌ ப்³ருஹதா³ரண்யகோபநிஷத்³பா⁴ஷ்யே த்ருதீயோ(அ)த்⁴யாய: ॥

சதுர்தோ²(அ)த்⁴யாய:

ப்ரத²மம் ப்³ராஹ்மணம்

ஜநகோ ஹ வைதே³ஹ ஆஸாஞ்சக்ரே । அஸ்ய ஸம்ப³ந்த⁴: — ஶாரீராத்³யாநஷ்டௌ புருஷாந்நிருஹ்ய, ப்ரத்யுஹ்ய புநர்ஹ்ருத³யே, தி³க்³பே⁴தே³ந ச புந: பஞ்சதா⁴ வ்யூஹ்ய, ஹ்ருத³யே ப்ரத்யுஹ்ய, ஹ்ருத³யம் ஶரீரம் ச புநரந்யோந்யப்ரதிஷ்ட²ம் ப்ராணாதி³பஞ்சவ்ருத்த்யாத்மகே ஸமாநாக்²யே ஜக³தா³த்மநி ஸூத்ர உபஸம்ஹ்ருத்ய, ஜக³தா³த்மாநம் ஶரீரஹ்ருத³யஸூத்ராவஸ்த²மதிக்ராந்தவாந் ய ஔபநிஷத³: புருஷ: நேதி நேதீதி வ்யபதி³ஷ்ட:, ஸ ஸாக்ஷாச்ச உபாதா³நகாரணஸ்வரூபேண ச நிர்தி³ஷ்ட: ‘விஜ்ஞாநமாநந்த³ம்’ இதி । தஸ்யைவ வாகா³தி³தே³வதாத்³வாரேண புநரதி⁴க³ம: கர்தவ்ய இதி அதி⁴க³மநோபாயாந்தரார்தோ²(அ)யமாரம்போ⁴ ப்³ராஹ்மணத்³வயஸ்ய । ஆக்²யாயிகா து ஆசாரப்ரத³ர்ஶநார்தா² —

ஓம் ஜநகோ ஹ வைதே³ஹ ஆஸாஞ்சக்ரே(அ)த² ஹ யாஜ்ஞவல்க்ய ஆவவ்ராஜ । தம்ஹோவாச யாஜ்ஞவல்க்ய கிமர்த²மசாரீ: பஶூநிச்ச²ந்நண்வந்தாநிதி । உப⁴யமேவ ஸம்ராடி³தி ஹோவாச ॥ 1 ॥

ஜநகோ ஹ வைதே³ஹ ஆஸாஞ்சக்ரே ஆஸநம் க்ருதவாந் ஆஸ்தா²யிகாம் த³த்தவாநித்யர்த²:, த³ர்ஶநகாமேப்⁴யோ ராஜ்ஞ: । அத² ஹ தஸ்மிந்நவஸரே யாஜ்ஞவல்க்ய ஆவவ்ராஜ ஆக³தவாந் ஆத்மநோ யோக³க்ஷேமார்த²ம் , ராஜ்ஞோ வா விவிதி³ஷாம் த்³ருஷ்ட்வா அநுக்³ரஹார்த²ம் । தமாக³தம் யாஜ்ஞவல்க்யம் யதா²வத்பூஜாம் க்ருத்வா உவாச ஹ உக்தவாந் ஜநக: — ஹே யாஜ்ஞவல்க்ய கிமர்த²மசாரீ: ஆக³தோ(அ)ஸி ; கிம் பஶூநிச்ச²ந்புநரபி ஆஹோஸ்வித் அண்வந்தாந் ஸூக்ஷ்மாந்தாந் ஸூக்ஷ்மவஸ்துநிர்ணயாந்தாந் ப்ரஶ்நாந் மத்த: ஶ்ரோதுமிச்ச²ந்நிதி । உப⁴யமேவ பஶூந்ப்ரஶ்நாம்ஶ்ச, ஹே ஸம்ராட் — ஸம்ராடி³தி வாஜபேயயாஜிநோ லிங்க³ம் ; யஶ்சாஜ்ஞயா ராஜ்யம் ப்ரஶாஸ்தி, ஸ ஸம்ராட் ; தஸ்யாமந்த்ரணம் ஹே ஸம்ராடி³தி ; ஸமஸ்தஸ்ய வா பா⁴ரதஸ்ய வர்ஷஸ்ய ராஜா ॥

யத்தே கஶ்சித³ப்³ரவீத்தச்²ருணவாமேத்யப்³ரவீந்மே ஜித்வா ஶைலிநிர்வாக்³வை ப்³ரஹ்மேதி யதா² மாத்ருமாந்பித்ருமாநாசார்யவாந்ப்³ரூயாத்ததா² தச்சை²லிநிரப்³ரவீத்³வாக்³வை ப்³ரஹ்மேத்யவத³தோ ஹி கிம் ஸ்யாதி³த்யப்³ரவீத்து தே தஸ்யாயதநம் ப்ரதிஷ்டா²ம் ந மே(அ)ப்³ரவீதி³த்யேகபாத்³வா ஏதத்ஸம்ராடி³தி ஸ வை நோ ப்³ரூஹி யாஜ்ஞவல்க்ய । வாகே³வாயதநமாகாஶ: ப்ரதிஷ்டா² ப்ரஜ்ஞேத்யேநது³பாஸீத । கா ப்ரஜ்ஞதா யாஜ்ஞவல்க்ய । வாகே³வ ஸம்ராடி³தி ஹோவாச । வாசா வை ஸம்ராட்³ப³ந்து⁴: ப்ரஜ்ஞாயத ருக்³வேதோ³ யஜுர்வேத³: ஸாமவேதோ³(அ)த²ர்வாங்கி³ரஸ இதிஹாஸ: புராணம் வித்³யா உபநிஷத³: ஶ்லோகா: ஸூத்ராண்யநுவ்யாக்²யாநாநி வ்யாக்²யாநாநீஷ்டம் ஹுதமாஶிதம் பாயிதமயம் ச லோக: பரஶ்ச லோக: ஸர்வாணி ச பூ⁴தாநி வாசைவ ஸம்ராட்ப்ரஜ்ஞாயந்தே வாக்³வை ஸம்ராட்பரமம் ப்³ரஹ்ம நைநம் வாக்³ஜஹாதி ஸர்வாண்யேநம் பூ⁴தாந்யபி⁴க்ஷரந்தி தே³வோ பூ⁴த்வா தே³வாநப்யேதி ய ஏவம் வித்³வாநேதது³பாஸ்தே । ஹஸ்த்ய்ருஷப⁴ம் ஸஹஸ்ரம் த³தா³மீதி ஹோவாச ஜநகோ வைதே³ஹ: । ஸ ஹோவாச யாஜ்ஞவல்க்ய: பிதா மே(அ)மந்யத நாநநுஶிஷ்ய ஹரேதேதி ॥ 2 ॥

கிம் து யத் தே துப்⁴யம் , கஶ்சித் அப்³ரவீத் ஆசார்ய: ; அநேகாசார்யஸேவீ ஹி ப⁴வாந் ; தச்ச்²ருணவாமேதி । இதர ஆஹ — அப்³ரவீத் உக்தவாந் மே மம ஆசார்ய:, ஜித்வா நாமத:, ஶிலிநஸ்யாபத்யம் ஶைலிநி: — வாக்³வை ப்³ரஹ்மேதி வாக்³தே³வதா ப்³ரஹ்மேதி । ஆஹேதர: — யதா² மாத்ருமாந் மாதா யஸ்ய வித்³யதே புத்ரஸ்ய ஸம்யக³நுஶாஸ்த்ரீ அநுஶாஸநகர்த்ரீ ஸ மாத்ருமாந் ; அத ஊர்த்⁴வம் பிதா யஸ்யாநுஶாஸ்தா ஸ பித்ருமாந் ; உபநயநாதூ³ர்த்⁴வம் ஆ ஸமாவர்தநாத் ஆசார்யோ யஸ்யாநுஶாஸ்தா ஸ ஆசார்யவாந் ; ஏவம் ஶுத்³தி⁴த்ரயஹேதுஸம்யுக்த: ஸ ஸாக்ஷாதா³சார்ய: ஸ்வயம் ந கதா³சித³பி ப்ராமாண்யாத்³வ்யபி⁴சரதி ; ஸ யதா² ப்³ரூயாச்சி²ஷ்யாய ததா²ஸௌ ஜித்வா ஶைலிநிருக்தவாந் — வாக்³வை ப்³ரஹ்மேதி ; அவத³தோ ஹி கிம் ஸ்யாதி³தி — ந ஹி மூகஸ்ய இஹார்த²ம் அமுத்ரார்த²ம் வா கிஞ்சந ஸ்யாத் । கிம் து அப்³ரவீத் உக்தவாந் தே துப்⁴யம் தஸ்ய ப்³ரஹ்மண: ஆயதநம் ப்ரதிஷ்டா²ம் ச — ஆயதநம் நாம ஶரீரம் ; ப்ரதிஷ்டா² த்ரிஷ்வபி காலேஷு ய ஆஶ்ரய: । ஆஹேதர: — ந மே(அ)ப்³ரவீதி³தி । இதர ஆஹ — யத்³யேவம் ஏகபாத் வை ஏதத் , ஏக: பாதோ³ யஸ்ய ப்³ரஹ்மண: ததி³த³மேகபாத்³ப்³ரஹ்ம த்ரிபி⁴: பாதை³: ஶூந்யம் உபாஸ்யமாநமிதி ந ப²லாய ப⁴வதீத்யர்த²: । யத்³யேவம் , ஸ த்வம் வித்³வாந்ஸந் ந: அஸ்மப்⁴யம் ப்³ரூஹி ஹே யாஜ்ஞவல்க்யேதி । ஸ ச ஆஹ — வாகே³வ ஆயதநம் , வாக்³தே³வஸ்ய ப்³ரஹ்மண: வாகே³வ கரணம் ஆயதநம் ஶரீரம் , ஆகாஶ: அவ்யாக்ருதாக்²ய: ப்ரதிஷ்டா² உத்பத்திஸ்தி²திலயகாலேஷு । ப்ரஜ்ஞேத்யேநது³பாஸீத — ப்ரஜ்ஞேதீயமுபநிஷத் ப்³ரஹ்மணஶ்சதுர்த²: பாத³: — ப்ரஜ்ஞேதி க்ருத்வா ஏநத் ப்³ரஹ்ம உபாஸீத । கா ப்ரஜ்ஞதா யாஜ்ஞவல்க்ய, கிம் ஸ்வயமேவ ப்ரஜ்ஞா, உத ப்ரஜ்ஞாநிமித்தா — யதா² ஆயதநப்ரதிஷ்டே² ப்³ரஹ்மணோ வ்யதிரிக்தே, தத்³வத்கிம் । ந ; கத²ம் தர்ஹி ? வாகே³வ, ஸம்ராட் , இதி ஹோவாச ; வாகே³வ ப்ரஜ்ஞேதி ஹ உவாச உக்தவாந் , ந வ்யதிரிக்தா ப்ரஜ்ஞேதி । கத²ம் புநர்வாகே³வ ப்ரஜ்ஞேதி உச்யதே — வாசா வை, ஸம்ராட் , ப³ந்து⁴: ப்ரஜ்ஞாயதே — அஸ்மாகம் ப³ந்து⁴ரித்யுக்தே ப்ரஜ்ஞாயதே ப³ந்து⁴: ; ததா² ருக்³வேதா³தி³, இஷ்டம் யாக³நிமித்தம் த⁴ர்மஜாதம் , ஹுதம் ஹோமநிமித்தம் ச, ஆஶிதம் அந்நதா³நநிமித்தம் , பாயிதம் பாநதா³நநிமித்தம் , அயம் ச லோக:, இத³ம் ச ஜந்ம, பரஶ்ச லோக:, ப்ரதிபத்தவ்யம் ச ஜந்ம, ஸர்வாணி ச பூ⁴தாநி — வாசைவ, ஸம்ராட் , ப்ரஜ்ஞாயந்தே ; அதோ வாக்³வை, ஸம்ராட் , பரமம் ப்³ரஹ்ம । நைநம் யதோ²க்தப்³ரஹ்மவித³ம் வாக்³ஜஹாதி ; ஸர்வாண்யேநம் பூ⁴தாந்யபி⁴க்ஷரந்தி ப³லிதா³நாதி³பி⁴: ; இஹ தே³வோ பூ⁴த்வா புந: ஶரீரபாதோத்தரகாலம் தே³வாநப்யேதி அபிக³ச்ச²தி, ய ஏவம் வித்³வாநேதது³பாஸ்தே । வித்³யாநிஷ்க்ரயார்த²ம் ஹஸ்திதுல்ய ருஷபோ⁴ ஹஸ்த்ய்ருஷப⁴: யஸ்மிந்கோ³ஸஹஸ்ரே தத் ஹஸ்த்ய்ருஷப⁴ம் ஸஹஸ்ரம் த³தா³மீதி ஹோவாச ஜநகோ வைதே³ஹ: । ஸ ஹோவாச யாஜ்ஞவல்க்ய: — அநநுஶிஷ்ய ஶிஷ்யம் க்ருதார்த²மக்ருத்வா ஶிஷ்யாத் த⁴நம் ந ஹரேதேதி மே மம பிதா — அமந்யத ; மமாப்யயமேவாபி⁴ப்ராய: ॥

யதே³வ தே கஶ்சித³ப்³ரவீத்தச்ச்²ருணவாமேத்யப்³ரவீந்ம உத³ங்க: ஶௌல்பா³யந: ப்ராணோ வை ப்³ரஹ்மேதி யதா² மாத்ருமாந்பித்ருமாநாசார்யவாந்ப்³ரூயாத்ததா² தச்சௌ²ல்பா³யநோ(அ)ப்³ரவீத்ப்ராணோ வை ப்³ரஹ்மேத்யப்ராணதோ ஹி கிம் ஸ்யாதி³த்யப்³ரவீத்து தே தஸ்யாயதநம் ப்ரதிஷ்டா²ம் ந மே(அ)ப்³ரவீதி³த்யேகபாத்³வா ஏதத்ஸம்ராடி³தி ஸ வை நோ ப்³ரூஹி யாஜ்ஞவல்க்ய ப்ராண ஏவாயதநமாகாஶ: ப்ரதிஷ்டா² ப்ரியமித்யேநது³பாஸீத கா ப்ரியதா யாஜ்ஞவல்க்ய ப்ராண ஏவ ஸம்ராடி³தி ஹோவாச ப்ராணஸ்ய வை ஸம்ராட்காமாயாயாஜ்யம் யாஜயத்யப்ரதிக்³ருஹ்யஸ்ய ப்ரதிக்³ருஹ்ணாத்யபி தத்ர வதா⁴ஶங்கம் ப⁴வதி யாம் தி³ஶமேதி ப்ராணஸ்யைவ ஸம்ராட்காமாய ப்ராணோ வை ஸம்ராட்பரமம் ப்³ரஹ்ம நைநம் ப்ராணோ ஜஹாதி ஸர்வாண்யேநம் பூ⁴தாந்யபி⁴க்ஷரந்தி தே³வோ பூ⁴த்வா தே³வாநப்யேதி ய ஏவம் வித்³வாநேதது³பாஸ்தே ஹஸ்த்ய்ருஷப⁴ம் ஸஹஸ்ரம் த³தா³மீதி ஹோவாச ஜநகோ வைதே³ஹ: ஸ ஹோவாச யாஜ்ஞவல்க்ய: பிதா மே(அ)மந்யத நாநநுஶிஷ்ய ஹரேதேதி ॥ 3 ॥

யதே³வ தே கஶ்சித³ப்³ரவீத் உத³ங்கோ நாமத: ஶுல்ப³ஸ்யாபத்யம் ஶௌல்பா³யந: அப்³ரவீத் ; ப்ராணோ வை ப்³ரஹ்மேதி, ப்ராணோ வாயுர்தே³வதா — பூர்வவத் । ப்ராண ஏவ ஆயதநம் ஆகாஶ: ப்ரதிஷ்டா² ; உபநிஷத் — ப்ரியமித்யேநது³பாஸீத । கத²ம் புந: ப்ரியத்வம் ? ப்ராணஸ்ய வை, ஹே ஸம்ராட் , காமாய ப்ராணஸ்யார்தா²ய அயாஜ்யம் யாஜயதி பதிதாதி³கமபி ; அப்ரதிக்³ருஹ்யஸ்யாப்யுக்³ராதே³: ப்ரதிக்³ருஹ்ணாத்யபி ; தத்ர தஸ்யாம் தி³ஶி வத⁴நிமித்தமாஶங்கம் — வதா⁴ஶங்கேத்யர்த²: — யாம் தி³ஶமேதி தஸ்கராத்³யாகீர்ணாம் ச, தஸ்யாம் தி³ஶி வதா⁴ஶங்கா ; தச்சைதத்ஸர்வம் ப்ராணஸ்ய ப்ரியத்வே ப⁴வதி, ப்ராணஸ்யைவ, ஸம்ராட் , காமாய । தஸ்மாத்ப்ராணோ வை, ஸம்ராட் , பரமம் ப்³ரஹ்ம ; நைநம் ப்ராணோ ஜஹாதி ; ஸமாநமந்யத் ॥

யதே³வ தே கஶ்சித³ப்³ரவீத்தச்ச்²ருணவாமேத்யப்³ரவீந்மே ப³ர்குர்வார்ஷ்ணஶ்சக்ஷுர்வை ப்³ரஹ்மேதி யதா² மாத்ருமாந்பித்ருமாநாசார்யவாந்ப்³ரூயாத்ததா² தத்³வார்ஷ்ணோ(அ)ப்³ரவீச்சக்ஷுர்வை ப்³ரஹ்மேத்யபஶ்யதோ ஹி கிம் ஸ்யாதி³த்யப்³ரவீத்து தே தஸ்யாயதநம் ப்ரதிஷ்டா²ம் ந மே(அ)ப்³ரவீதி³த்யேகபாத்³வா ஏதத்ஸம்ராடி³தி ஸ வை நோ ப்³ரூஹி யாஜ்ஞவல்க்ய சக்ஷுரேவாயதநமாகாஶ: ப்ரதிஷ்டா² ஸத்யமித்யேநது³பாஸீத கா ஸத்யதா யாஜ்ஞவல்க்ய சக்ஷுரேவ ஸம்ராடி³தி ஹோவாச சக்ஷுஷா வை ஸம்ராட்பஶ்யந்தமாஹுரத்³ராக்ஷீரிதி ஸ ஆஹாத்³ராக்ஷமிதி தத்ஸத்யம் ப⁴வதி சக்ஷுர்வை ஸம்ராட்பரமம் ப்³ரஹ்ம நைநம் சக்ஷுர்ஜஹாதி ஸர்வாண்யேநம் பூ⁴தாந்யபி⁴க்ஷரந்தி தே³வோ பூ⁴த்வா தே³வாநப்யேதி ய ஏவம் வித்³வாநேதது³பாஸ்தே ஹஸ்த்ய்ருஷப⁴ம் ஸஹஸ்ரம் த³தா³மீதி ஹோவாச ஜநகோ வைதே³ஹ: ஸ ஹோவாச யாஜ்ஞவல்க்ய: பிதா மே(அ)மந்யத நாநநுஶிஷ்ய ஹரேதேதி ॥ 4 ॥

யதே³வ தே கஶ்சித் ப³ர்குரிதி நாமத: வ்ருஷ்ணஸ்யாபத்யம் வார்ஷ்ண: ; சக்ஷுர்வை ப்³ரஹ்மேதி — ஆதி³த்யோ தே³வதா சக்ஷுஷி । உபநிஷத் — ஸத்யம் ; யஸ்மாத் ஶ்ரோத்ரேண ஶ்ருதமந்ருதமபி ஸ்யாத் , ந து சக்ஷுஷா த்³ருஷ்டம் , தஸ்மாத்³வை, ஸம்ராட் , பஶ்யந்தமாஹு: — அத்³ராக்ஷீஸ்த்வம் ஹஸ்திநமிதி, ஸ சேத் அத்³ராக்ஷமித்யாஹ, தத்ஸத்யமேவ ப⁴வதி ; யஸ்த்வந்யோ ப்³ரூயாத் — அஹமஶ்ரௌஷமிதி, தத்³வ்யபி⁴சரதி ; யத்து சக்ஷுஷா த்³ருஷ்டம் தத் அவ்யபி⁴சாரித்வாத் ஸத்யமேவ ப⁴வதி ॥

யதே³வ தே கஶ்சித³ப்³ரவீத்தச்ச்²ருணவாமேத்யப்³ரவீந்மே க³ர்த³பீ⁴விபீதோ பா⁴ரத்³வாஜ: ஶ்ரோத்ரம் வை ப்³ரஹ்மேதி யதா² மாத்ருமாந்பித்ருமாநாசார்யவாந்ப்³ரூயாத்ததா² தத்³பா⁴ரத்³வாஜோ(அ)ப்³ரவீச்ச்²ரோத்ரம் வை ப்³ரஹ்மேத்யஶ்ருண்வதோ ஹி கிம் ஸ்யாதி³த்யப்³ரவீத்து தே தஸ்யாயதநம் ப்ரதிஷ்டா²ம் ந மே(அ)ப்³ரவீதி³த்யேகபாத்³வா ஏதத்ஸம்ராடி³தி ஸ வை நோ ப்³ரூஹி யாஜ்ஞவல்க்ய ஶ்ரோத்ரமேவாயதநமாகாஶ: ப்ரதிஷ்டா²நந்த இத்யேநது³பாஸீத காநந்ததா யாஜ்ஞவல்க்ய தி³ஶ ஏவ ஸம்ராடி³தி ஹோவாச தஸ்மாத்³வை ஸம்ராட³பி யாம் காம் ச தி³ஶம் க³ச்ச²தி நைவாஸ்யா அந்தம் க³ச்ச²த்யநந்தா ஹி தி³ஶோ தி³ஶோ வை ஸம்ராட் ஶ்ரோத்ரம் ஶ்ரோத்ரம் வை ஸம்ராட்பரமம் ப்³ரஹ்ம நைநம் ஶ்ரோத்ரம் ஜஹாதி ஸர்வாண்யேநம் பூ⁴தாந்யபி⁴க்ஷரந்தி தே³வோ பூ⁴த்வா தே³வாநப்யேதி ய ஏவம் வித்³வாநேதது³பாஸ்தே ஹஸ்த்ய்ருஷப⁴ம் ஸஹஸ்ரம் த³தா³மீதி ஹோவாச ஜநகோ வைதே³ஹ: ஸ ஹோவாச யாஜ்ஞவல்க்ய: பிதா மே(அ)மந்யத நாநநுஶிஷ்ய ஹரேதேதி ॥ 5 ॥

யதே³வ தே க³ர்த³பீ⁴விபீத இதி நாமத: பா⁴ரத்³வாஜோ கோ³த்ரத: ; ஶ்ரோத்ரம் வை ப்³ரஹ்மேதி — ஶ்ரோத்ரே தி³க் தே³வதா । அநந்த இத்யேநது³பாஸீத ; கா அநந்ததா ஶ்ரோத்ரஸ்ய ? தி³ஶ ஏவ ஶ்ரோத்ரஸ்ய ஆநந்த்யம் யஸ்மாத் , தஸ்மாத்³வை, ஸம்ராட் , ப்ராசீமுதீ³சீம் வா யாம் காஞ்சித³பி தி³ஶம் க³ச்ச²தி, நைவாஸ்ய அந்தம் க³ச்ச²தி கஶ்சித³பி ; அதோ(அ)நந்தா ஹி தி³ஶ: ; தி³ஶோ வை ஸம்ராட் , ஶ்ரோத்ரம் ; தஸ்மாத் தி³கா³நந்த்யமேவ ஶ்ரோத்ரஸ்ய ஆநந்த்யம் ॥

யதே³வ தே கஶ்சித³ப்³ரவீத்தச்ச்²ருணவாமேத்யப்³ரவீந்மே ஸத்யகாமோ ஜாபா³லோ மநோ வை ப்³ரஹ்மேதி யதா² மாத்ருமாந்பித்ருமாநாசார்யவாந்ப்³ரூயாத்ததா² தஜ்ஜாபா³லோ(அ)ப்³ரவீந்மநோ வை ப்³ரஹ்மேத்யமநஸோ ஹி கிம் ஸ்யாதி³த்யப்³ரவீத்து தே தஸ்யாயதநம் ப்ரதிஷ்டா²ம் ந மே(அ)ப்³ரவீதி³த்யேகபாத்³வா ஏதத்ஸம்ராடி³தி ஸ வை நோ ப்³ரூஹி யாஜ்ஞவல்க்ய மந ஏவாயதநமாகாஶ: ப்ரதிஷ்டா²நந்த³ இத்யேநது³பாஸீத காநந்த³தா யாஜ்ஞவல்க்ய மந ஏவ ஸம்ராடி³தி ஹோவாச மநஸா வை ஸம்ராட்ஸ்த்ரியமபி⁴ஹார்யதே தஸ்யாம் ப்ரதிரூப: புத்ரோ ஜாயதே ஸ ஆநந்தோ³ மநோ வை ஸம்ராட்பரமம் ப்³ரஹ்ம நைநம் மநோ ஜஹாதி ஸர்வாண்யேநம் பூ⁴தாந்யபி⁴க்ஷரந்தி தே³வோ பூ⁴த்வா தே³வாநப்யேதி ய ஏவம் வித்³வாநேதது³பாஸ்தே ஹஸ்த்ய்ருஷப⁴ம் ஸஹஸ்ரம் த³தா³மீதி ஹோவாச ஜநகோ வைதே³ஹ: ஸ ஹோவாச யாஜ்ஞவல்க்ய: பிதா மே(அ)மந்யத நாநநுஶிஷ்ய ஹரேதேதி ॥ 6 ॥

ஸத்யகாம இதி நாமத: ஜபா³லாயா அபத்யம் ஜாபா³ல: । சந்த்³ரமா மநஸி தே³வதா । ஆநந்த³ இத்யுபநிஷத் ; யஸ்மாந்மந ஏவ ஆநந்த³:, தஸ்மாத் மநஸா வை, ஸம்ராட் , ஸ்த்ரியமபி⁴காமயமாந: அபி⁴ஹார்யதே ப்ரார்த²யத இத்யர்த²: ; தஸ்மாத் யாம் ஸ்த்ரியமபி⁴காமயமாநோ(அ)பி⁴ஹார்யதே, தஸ்யாம் ப்ரதிரூப: அநுரூப: புத்ரோ ஜாயதே ; ஸ ஆநந்த³ஹேது: புத்ர: ; ஸ யேந மநஸா நிர்வர்த்யதே, தந்மந: ஆநந்த³: ॥

யதே³வ தே கஶ்சித³ப்³ரவீத்தச்ச்²ருணவாமேத்யப்³ரவீந்மே வித³க்³த⁴: ஶாகல்யோ ஹ்ருத³யம் வை ப்³ரஹ்மேதி யதா² மாத்ருமாந்பித்ருமாநாசார்யவாந்ப்³ரூயாத்ததா² தச்சா²கல்யோ(அ)ப்³ரவீத்³த்⁴ருத³யம் வை ப்³ரஹ்மேத்யஹ்ருத³யஸ்ய ஹி கிம் ஸ்யாதி³த்யப்³ரவீத்து தே தஸ்யாயதநம் ப்ரதிஷ்டா²ம் ந மே(அ)ப்³ரவீதி³த்யேகபாத்³வா ஏதத்ஸம்ராடி³தி ஸ வை நோ ப்³ரூஹி யாஜ்ஞவல்க்ய ஹ்ருத³யமேவாயதநமாகாஶ: ப்ரதிஷ்டா² ஸ்தி²திரித்யேநது³பாஸீத கா ஸ்தி²ததா யாஜ்ஞவல்க்ய ஹ்ருத³யமேவ ஸம்ராடி³தி ஹோவாச ஹ்ருத³யம் வை ஸம்ராட்ஸர்வேஷாம் பூ⁴தாநாமாயதநம் ஹ்ருத³யம் வை ஸம்ராட்ஸர்வேஷாம் பூ⁴தாநாம் ப்ரதிஷ்டா² ஹ்ருத³யே ஹ்யேவ ஸம்ராட்ஸர்வாணி பூ⁴தாநி ப்ரதிஷ்டி²தாநி ப⁴வந்தி ஹ்ருத³யம் வை ஸம்ராட்பரமம் ப்³ரஹ்ம நைநம் ஹ்ருத³யம் ஜஹாதி ஸர்வாண்யேநம் பூ⁴தாந்யபி⁴க்ஷரந்தி தே³வோ பூ⁴த்வா தே³வாநப்யேதி ய ஏவம் வித்³வாநேதது³பாஸ்தே ஹஸ்த்ய்ருஷப⁴ம் ஸஹஸ்ரம் த³தா³மீதி ஹோவாச ஜநகோ வைதே³ஹ: ஸ ஹோவாச யாஜ்ஞவல்க்ய: பிதா மே(அ)மந்யத நாநநுஶிஷ்ய ஹரேதேதி ॥ 7 ॥

வித³க்³த⁴: ஶாகல்ய: — ஹ்ருத³யம் வை ப்³ரஹ்மேதி । ஹ்ருத³யம் வை, ஸம்ராட் , ஸர்வேஷாம் பூ⁴தாநாமாயதநம் । நாமரூபகர்மாத்மகாநி ஹி பூ⁴தாநி ஹ்ருத³யாஶ்ரயாணீத்யவோசாம ஶாகல்யப்³ராஹ்மணே ஹ்ருத³யப்ரதிஷ்டா²நி சேதி । தஸ்மாத் ஹ்ருத³யே ஹ்யேவ, ஸம்ராட் , ஸர்வாணி பூ⁴தாநி ப்ரதிஷ்டி²தாநி ப⁴வந்தி । தஸ்மாத் ஹ்ருத³யம் ஸ்தி²திரித்யுபாஸீத ; ஹ்ருத³யே ச ப்ரஜாபதிர்தே³வதா ॥
இதி சதுர்தா²த்⁴யாயஸ்ய ப்ரத²நம் ப்³ராஹ்மணம் ॥

த்³விதீயம் ப்³ராஹ்மணம்

ஜநகோ ஹ வைதே³ஹ: கூர்சாது³பாவஸர்பந்நுவாச நமஸ்தே(அ)ஸ்து யாஜ்ஞவல்க்யாநு மா ஶாதீ⁴தி ஸ ஹோவாச யதா² வை ஸம்ராண்மஹாந்தமத்⁴வாநமேஷ்யந்ரத²ம் வா நாவம் வா ஸமாத³தீ³தைவமேவைதாபி⁴ருபநிஷத்³பி⁴: ஸமாஹிதாத்மாஸ்யேவம் வ்ருந்தா³ரக ஆட்⁴ய: ஸந்நதீ⁴தவேத³ உக்தோபநிஷத்க இதோ விமுச்யமாந: க்வ க³மிஷ்யஸீதி நாஹம் தத்³ப⁴க³வந்வேத³ யத்ர க³மிஷ்யாமீத்யத² வை தே(அ)ஹம் தத்³வக்ஷ்யாமி யத்ர க³மிஷ்யஸீதி ப்³ரவீது ப⁴க³வாநிதி ॥ 1 ॥

ஜநகோ ஹ வைதே³ஹ: । யஸ்மாத்ஸவிஶேஷணாநி ஸர்வாணி ப்³ரஹ்மாணி ஜாநாதி யாஜ்ஞவல்க்ய:, தஸ்மாத் ஆசார்யகத்வம் ஹித்வா ஜநக: கூர்சாத் ஆஸநவிஶேஷாத் உத்தா²ய உப ஸமீபம் அவஸர்பந் , பாத³யோர்நிபதந்நித்யர்த²:, உவாச உக்தவாந் — நம: தே துப்⁴யம் அஸ்து ஹே யாஜ்ஞவல்க்ய ; அநு மா ஶாதி⁴ அநுஶாதி⁴ மாமித்யர்த²: ; இதி - ஶப்³தோ³ வாக்யபரிஸமாப்த்யர்த²: । ஸ ஹோவாச யாஜ்ஞவல்க்ய: — யதா² வை லோகே, ஹே ஸம்ராட் , மஹாந்தம் தீ³ர்க⁴ம் அத்⁴வாநம் ஏஷ்யந் க³மிஷ்யந் , ரத²ம் வா ஸ்த²லேந க³மிஷ்யந் , நாவம் வா ஜலேந க³மிஷ்யந் ஸமாத³தீ³த — ஏவமேவ ஏதாநி ப்³ரஹ்மாணி ஏதாபி⁴ருபநிஷத்³பி⁴ர்யுக்தாநி உபாஸீந: ஸமாஹிதாத்மா அஸி, அத்யந்தமேதாபி⁴ருபநிஷத்³பி⁴: ஸம்யுக்தாத்மா அஸி ; ந கேவலமுபநிஷத்ஸமாஹித: ; ஏவம் வ்ருந்தா³ரக: பூஜ்யஶ்ச ஆட்⁴யஶ்ச ஈஶ்வர: ந த³ரித்³ர இத்யர்த²:, அதீ⁴தவேத³: அதீ⁴தோ வேதோ³ யேந ஸ த்வமதீ⁴தவேத³:, உக்தாஶ்சோபநிஷத³ ஆசார்யைஸ்துப்⁴யம் ஸ த்வமுக்தோபநிஷத்க: ; ஏவம் ஸர்வவிபூ⁴திஸம்பந்நோ(அ)பி ஸந் ப⁴யமத்⁴யஸ்த² ஏவ பரமாத்மஜ்ஞாநேந விநா அக்ருதார்த² ஏவ தாவதி³த்யர்த²: — யாவத்பரம் ப்³ரஹ்ம ந வேத்ஸி ; இத: அஸ்மாத்³தே³ஹாத் விமுச்யமாந: ஏதாபி⁴ர்நௌரத²ஸ்தா²நீயாபி⁴: ஸமாஹித: க்வ கஸ்மிந் க³மிஷ்யஸி, கிம் வஸ்து ப்ராப்ஸ்யஸீதி । நாஹம் தத்³வஸ்து, ப⁴க³வந் பூஜாவந் , வேத³ ஜாநே, யத்ர க³மிஷ்யாமீதி । அத² யத்³யேவம் ந ஜாநீஷே யத்ர க³த: க்ருதார்த²: ஸ்யா:, அஹம் வை தே துப்⁴யம் தத்³வக்ஷ்யாமி யத்ர க³மிஷ்யஸீதி । ப்³ரவீது ப⁴க³வாநிதி, யதி³ ப்ரஸந்நோ மாம் ப்ரதி ॥
ஶ்ருணு —

இந்தோ⁴ ஹ வை நாமைஷ யோ(அ)யம் த³க்ஷிணே(அ)க்ஷந்புருஷஸ்தம் வா ஏதமிந்த⁴ம் ஸந்தமிந்த்³ர இத்யாசக்ஷதே பரோக்ஷேணைவ பரோக்ஷப்ரியா இவ ஹி தே³வா: ப்ரத்யக்ஷத்³விஷ: ॥ 2 ॥

இந்தோ⁴ ஹ வை நாம । இந்த⁴ இத்யேவம்நாமா, ய: சக்ஷுர்வை ப்³ரஹ்மேதி புரோக்த ஆதி³த்யாந்தர்க³த: புருஷ: ஸ ஏஷ:, யோ(அ)யம் த³க்ஷிணே அக்ஷந் அக்ஷணி விஶேஷேண வ்யவஸ்தி²த: — ஸ ச ஸத்யநாமா ; தம் வை ஏதம் புருஷம் , தீ³ப்திகு³ணத்வாத் ப்ரத்யக்ஷம் நாம அஸ்ய இந்த⁴ இதி, தம் இந்த⁴ம் ஸந்தம் இந்த்³ர இத்யாசக்ஷதே பரோக்ஷேண । யஸ்மாத்பரோக்ஷப்ரியா இவ ஹி தே³வா: ப்ரத்யக்ஷத்³விஷ: ப்ரத்யக்ஷநாமக்³ரஹணம் த்³விஷந்தி । ஏஷ த்வம் வைஶ்வாநரமாத்மாநம் ஸம்பந்நோ(அ)ஸி ॥

அதை²தத்³வாமே(அ)க்ஷணி புருஷரூபமேஷாஸ்ய பத்நீ விராட்தயோரேஷ ஸம்ஸ்தாவோ ய ஏஷோ(அ)ந்தர்ஹ்ருத³ய ஆகாஶோ(அ)தை²நயோரேதத³ந்நம் ய ஏஷோ(அ)ந்தர்ஹ்ருத³ய லோஹிதபிண்டோ³(அ)தை²நயோரேதத்ப்ராவரணம் யதே³தத³ந்தர்ஹ்ருத³யே ஜாலகமிவாதை²நயோரேஷா ஸ்ருதி: ஸஞ்சரணீ யைஷா ஹ்ருத³யாதூ³ர்த்⁴வா நாட்³யுச்சரதி யதா² கேஶ: ஸஹஸ்ரதா⁴ பி⁴ந்ந ஏவமஸ்யைதா ஹிதா நாம நாட்³யோ(அ)ந்தர்ஹ்ருத³யே ப்ரதிஷ்டி²தா ப⁴வந்த்யேதாபி⁴ர்வா ஏததா³ஸ்ரவதா³ஸ்ரவதி தஸ்மாதே³ஷ ப்ரவிவிக்தாஹாரதர இவைவ ப⁴வத்யஸ்மாச்சா²ரீராதா³த்மந: ॥ 3 ॥

அதை²தத் வாமே(அ)க்ஷணி புருஷரூபம் , ஏஷா அஸ்ய பத்நீ — யம் த்வம் வைஶ்வாநரமாத்மாநம் ஸம்பந்நோ(அ)ஸி தஸ்யாஸ்ய இந்த்³ரஸ்ய போ⁴க்து: போ⁴க்³யா ஏஷா பத்நீ, விராட் அந்நம் போ⁴க்³யத்வாதே³வ ; ததே³தத் அந்நம் ச அத்தா ச ஏகம் மிது²நம் ஸ்வப்நே । கத²ம் ? தயோரேஷ: — இந்த்³ராண்யா: இந்த்³ரஸ்ய ச ஏஷ: ஸம்ஸ்தாவ:, ஸம்பூ⁴ய யத்ர ஸம்ஸ்தவம் குர்வாதே அந்யோந்யம் ஸ ஏஷ ஸம்ஸ்தாவ: ; கோ(அ)ஸௌ ? ய ஏஷோ(அ)ந்தர்ஹ்ருத³ய ஆகாஶ: — அந்தர்ஹ்ருத³யே ஹ்ருத³யஸ்ய மாம்ஸபிண்ட³ஸ்ய மத்⁴யே ; அதை²நயோ: ஏதத் வக்ஷ்யமாணம் அந்நம் போ⁴ஜ்யம் ஸ்தி²திஹேது: ; கிம் தத் ? ய ஏஷோ(அ)ந்தர்ஹ்ருத³யே லோஹிதபிண்ட³: — லோஹித ஏவ பிண்டா³காராபந்நோ லோஹிதபிண்ட³: ; அந்நம் ஜக்³த⁴ம் த்³வேதா⁴ பரிணமதே ; யத்ஸ்தூ²லம் தத³தோ⁴ க³ச்ச²தி ; யத³ந்யத் தத்புநரக்³நிநா பச்யமாநம் த்³வேதா⁴ பரிணமதே — யோ மத்⁴யமோ ரஸ: ஸ லோஹிதாதி³க்ரமேண பாஞ்சபௌ⁴திகம் பிண்ட³ம் ஶரீரமுபசிநோதி ; யோ(அ)ணிஷ்டோ² ரஸ: ஸ ஏஷ லோஹிதபிண்ட³ இந்த்³ரஸ்ய லிங்கா³த்மநோ ஹ்ருத³யே மிது²நீபூ⁴தஸ்ய, யம் தைஜஸமாசக்ஷதே ; ஸ தயோரிந்த்³ரேந்த்³ராண்யோர்ஹ்ருத³யே மிது²நீபூ⁴தயோ: ஸூக்ஷ்மாஸு நாடீ³ஷ்வநுப்ரவிஷ்ட: ஸ்தி²திஹேதுர்ப⁴வதி — ததே³தது³ச்யதே — அதை²நயோரேதத³ந்நமித்யாதி³ । கிஞ்சாந்யத் ; அதை²நயோரேதத்ப்ராவரணம் — பு⁴க்தவதோ: ஸ்வபதோஶ்ச ப்ராவரணம் ப⁴வதி லோகே, தத்ஸாமாந்யம் ஹி கல்பயதி ஶ்ருதி: ; கிம் ததி³ஹ ப்ராவரணம் ? யதே³தத³ந்தர்ஹ்ருத³யே ஜாலகமிவ அநேகநாடீ³சி²த்³ரப³ஹுலத்வாத் ஜாலகமிவ । அதை²நயோரேஷா ஸ்ருதி: மார்க³:, ஸஞ்சரதோ(அ)நயேதி ஸஞ்சரணீ, ஸ்வப்நாஜ்ஜாக³ரிததே³ஶாக³மநமார்க³: ; கா ஸா ஸ்ருதி: ? யைஷா ஹ்ருத³யாத் ஹ்ருத³யதே³ஶாத் ஊர்த்⁴வாபி⁴முகீ² ஸதீ உச்சரதி நாடீ³ ; தஸ்யா: பரிமாணமித³முச்யதே — யதா² லோகே கேஶ: ஸஹஸ்ரதா⁴ பி⁴ந்ந: அத்யந்தஸூக்ஷ்மோ ப⁴வதி ஏவம் ஸூக்ஷ்மா அஸ்ய தே³ஹஸ்ய ஸம்ப³ந்தி⁴ந்ய: ஹிதா நாம ஹிதா இத்யேவம் க்²யாதா: நாட்³ய:, தாஶ்சாந்தர்ஹ்ருத³யே மாம்ஸபிண்டே³ ப்ரதிஷ்டி²தா ப⁴வந்தி ; ஹ்ருத³யாத்³விப்ரரூடா⁴ஸ்தா: ஸர்வத்ர கத³ம்ப³கேஸரவத் ; ஏதாபி⁴ர்நாடீ³பி⁴ரத்யந்தஸூக்ஷ்மாபி⁴: ஏதத³ந்நம் ஆஸ்ரவத் க³ச்ச²த் ஆஸ்ரவதி க³ச்ச²தி ; ததே³தத்³தே³வதாஶரீரம் அநேநாந்நேந தா³மபூ⁴தேநோபசீயமாநம் திஷ்ட²தி । தஸ்மாத் — யஸ்மாத் ஸ்தூ²லேநாந்நேந உபசித: பிண்ட³:, இத³ம் து தே³வதாஶரீரம் லிங்க³ம் ஸூக்ஷ்மேணாந்நேநோபசிதம் திஷ்ட²தி, பிண்டோ³பசயகரமப்யந்நம் ப்ரவிவிக்தமேவ மூத்ரபுரீஷாதி³ஸ்தூ²லமபேக்ஷ்ய, லிங்க³ஸ்தி²திகரம் து அந்நம் ததோ(அ)பி ஸூக்ஷ்மதரம் — அத: ப்ரவிவிக்தாஹார: பிண்ட³:, தஸ்மாத்ப்ரவிவிக்தாஹாராத³பி ப்ரவிவிக்தாஹாரதர ஏஷ லிங்கா³த்மா இவைவ ப⁴வதி, அஸ்மாச்ச²ரீராத் ஶரீரமேவ ஶாரீரம் தஸ்மாச்சா²ரீராத் , ஆத்மந: வைஶ்வாநராத் — தைஜஸ: ஸூக்ஷ்மாந்நோபசிதோ ப⁴வதி ॥

தஸ்ய ப்ராசீ தி³க்ப்ராஞ்ச: ப்ராணா த³க்ஷிணா தி³க்³த³க்ஷிணே ப்ராணா: ப்ரதீசீ தி³க்ப்ரத்யஞ்ச: ப்ராணா உதீ³சீ தி³கு³த³ஞ்ச: ப்ராணா ஊர்த்⁴வா தி³கூ³ர்த்⁴வா: ப்ராணா அவாசீ தி³க³வாஞ்ச: ப்ராணா: ஸர்வா தி³ஶ: ஸர்வே ப்ராணா: ஸ ஏஷ நேதி நேத்யாத்மாக்³ருஹ்யோ ந ஹி க்³ருஹ்யதே(அ)ஶீர்யோ ந ஹி ஶீர்யதே(அ)ஸங்கோ³ ந ஹி ஸஜ்யதே(அ)ஸிதோ ந வ்யத²தே ந ரிஷ்யத்யப⁴யம் வை ஜநக ப்ராப்தோ(அ)ஸீதி ஹோவாச யாஜ்ஞவல்க்ய: । ஸ ஹோவாச ஜநகோ வைதே³ஹோ(அ)ப⁴யம் த்வா க³ச்ச²தாத்³யாஜ்ஞவல்க்ய யோ நோ ப⁴க³வந்நப⁴யம் வேத³யஸே நமஸ்தே(அ)ஸ்த்விமே விதே³ஹா அயமஹமஸ்மி ॥ 4 ॥

ஸ ஏஷ ஹ்ருத³யபூ⁴த: தைஜஸ: ஸூக்ஷ்மபூ⁴தேந ப்ராணேந வித்⁴ரியமாண: ப்ராண ஏவ ப⁴வதி ; தஸ்யாஸ்ய விது³ஷ: க்ரமேண வைஶ்வாநராத் தைஜஸம் ப்ராப்தஸ்ய ஹ்ருத³யாத்மாநமாபந்நஸ்ய ஹ்ருத³யாத்மநஶ்ச ப்ராணாத்மாநமாபந்நஸ்ய ப்ராசீ தி³க் ப்ராஞ்ச: ப்ராக்³க³தா: ப்ராணா: ; ததா² த³க்ஷிணா தி³க் த³க்ஷிணே ப்ராணா: ; ததா² ப்ரதீசீ தி³க் ப்ரத்யஞ்ச: ப்ராணா: ; உதீ³சீ தி³க் உத³ஞ்ச: ப்ராணா: ; ஊர்த்⁴வா தி³க் ஊர்த்⁴வா: ப்ராணா: ; அவாசீ தி³க் அவாஞ்ச: ப்ராணா: ; ஸர்வா தி³ஶ: ஸர்வே ப்ராணா: । ஏவம் வித்³வாந் க்ரமேண ஸர்வாத்மகம் ப்ராணமாத்மத்வேநோபக³தோ ப⁴வதி ; தம் ஸர்வாத்மாநம் ப்ரத்யகா³த்மந்யுபஸம்ஹ்ருத்ய த்³ரஷ்டுர்ஹி த்³ரஷ்ட்ருபா⁴வம் நேதி நேதீத்யாத்மாநம் துரீயம் ப்ரதிபத்³யதே ; யம் ஏஷ வித்³வாந் அநேந க்ரமேண ப்ரதிபத்³யதே, ஸ ஏஷ நேதி நேத்யாத்மேத்யாதி³ ந ரிஷ்யதீத்யந்தம் வ்யாக்²யாதமேதத் । அப⁴யம் வை ஜந்மமரணாதி³நிமித்தப⁴யஶூந்யம் , ஹே ஜநக, ப்ராப்தோ(அ)ஸி — இதி ஹ ஏவம் கில உவாச உக்தவாந் யாஜ்ஞவல்க்ய: । ததே³தது³க்தம் — அத² வை தே(அ)ஹம் தத்³வக்ஷ்யாமி யத்ர க³மிஷ்யஸீதி । ஸ ஹோவாச ஜநகோ வைதே³ஹ: — அப⁴யமேவ த்வா த்வாமபி க³ச்ச²தாத் க³ச்ச²து, யஸ்த்வம் ந: அஸ்மாந் ஹே யாஜ்ஞவல்க்ய ப⁴க³வந் பூஜாவந் அப⁴யம் ப்³ரஹ்ம வேத³யஸே ஜ்ஞாபயஸி ப்ராபிதவாந் உபாதி⁴க்ருதாஜ்ஞாநவ்யவதா⁴நாபநயநேநேத்யர்த²: ; கிமந்யத³ஹம் வித்³யாநிஷ்க்ரயார்த²ம் ப்ரயச்சா²மி, ஸாக்ஷாதா³த்மாநமேவ த³த்தவதே ; அதோ நமஸ்தே(அ)ஸ்து ; இமே விதே³ஹா: தவ யதே²ஷ்டம் பு⁴ஜ்யந்தாம் ; அயம் சாஹமஸ்மி தா³ஸபா⁴வே ஸ்தி²த: ; யதே²ஷ்டம் மாம் ராஜ்யம் ச ப்ரதிபத்³யஸ்வேத்யர்த²: ॥
இதி சதுர்தா²த்⁴யாயஸ்ய த்³விதீயம் ப்³ராஹ்மணம் ॥

த்ருதீயம் ப்³ராஹ்மணம்

ஜநகம் ஹ வைதே³ஹம் யாஜ்ஞவல்க்யோ ஜகா³மேத்யஸ்யாபி⁴ஸம்ப³ந்த⁴: । விஜ்ஞாநமய ஆத்மா ஸாக்ஷாத³பரோக்ஷாத்³ப்³ரஹ்ம ஸர்வாந்தர: பர ஏவ — ‘நாந்யோ(அ)தோ(அ)ஸ்தி த்³ரஷ்டா நாந்யத³தோ(அ)ஸ்தி த்³ரஷ்ட்ரு’ (ப்³ரு. உ. 3 । 7 । 23) இத்யாதி³ஶ்ருதிப்⁴ய: । ஸ ஏஷ இஹ ப்ரவிஷ்ட: வத³நாதி³லிங்க³: அஸ்தி வ்யதிரிக்த இதி மது⁴காண்டே³ அஜாதஶத்ருஸம்வாதே³ ப்ராணாதி³கர்த்ருத்வபோ⁴க்த்ருத்வப்ரத்யாக்²யாநேநாதி⁴க³தோ(அ)பி ஸந் , புந: ப்ராணநாதி³லிங்க³முபந்யஸ்ய ஔஷஸ்தப்ரஶ்நே ப்ராணநாதி³லிங்கோ³ ய: ஸாமாந்யேநாதி⁴க³த: ‘ப்ராணேந ப்ராணிதி’ இத்யாதி³நா, ‘த்³ருஷ்டேர்த்³ரஷ்டா’ இத்யாதி³நா அலுப்தஶக்திஸ்வபா⁴வோ(அ)தி⁴க³த: । தஸ்ய ச பரோபாதி⁴நிமித்த: ஸம்ஸார: — யதா² ரஜ்ஜூஷரஶுக்திகாக³க³நாதி³ஷு ஸர்போத³கரஜதமலிநத்வாதி³ பரோபாத்⁴யாரோபணநிமித்தமேவ, ந ஸ்வத:, ததா² ; நிருபாதி⁴கோ நிருபாக்²ய: நேதி நேதீதி வ்யபதே³ஶ்ய: ஸாக்ஷாத³பரோக்ஷாத்ஸர்வாந்தர: ஆத்மா ப்³ரஹ்ம அக்ஷரம் அந்தர்யாமீ ப்ரஶாஸ்தா ஔபநிஷத³: புருஷ: விஜ்ஞாநமாநந்த³ம் ப்³ரஹ்மேத்யதி⁴க³தம் । ததே³வ புநரிந்த⁴ஸம்ஜ்ஞ: ப்ரவிவிக்தாஹார: ; ததோ(அ)ந்தர்ஹ்ருத³யே லிங்கா³த்மா ப்ரவிவிக்தாஹாரதர: ; தத: பரேண ஜக³தா³த்மா ப்ராணோபாதி⁴: ; ததோ(அ)பி ப்ரவிலாப்ய ஜக³தா³த்மாநமுபாதி⁴பூ⁴தம் ரஜ்ஜ்வாதா³விவ ஸர்பாதி³கம் வித்³யயா, ‘ஸ ஏஷ நேதி நேதி —’ இதி ஸாக்ஷாத்ஸர்வாந்தரம் ப்³ரஹ்ம அதி⁴க³தம் । ஏவம் அப⁴யம் பரிப்ராபிதோ ஜநக: யாஜ்ஞவல்க்யேந ஆக³மத: ஸங்க்ஷேபத: । அத்ர ச ஜாக்³ரத்ஸ்வப்நஸுஷுப்ததுரீயாண்யுபந்யஸ்தாநி அந்யப்ரஸங்கே³ந — இந்த⁴:, ப்ரவிவிக்தாஹாரதர:, ஸர்வே ப்ராணா:, ஸ ஏஷ நேதி நேதீதி । இதா³நீம் ஜாக்³ரத்ஸ்வப்நாதி³த்³வாரேணைவ மஹதா தர்கேண விஸ்தரதோ(அ)தி⁴க³ம: கர்தவ்ய: ; அப⁴யம் ப்ராபயிதவ்யம் ; ஸத்³பா⁴வஶ்ச ஆத்மந: விப்ரதிபத்த்யாஶங்காநிராகரணத்³வாரேண — வ்யதிரிக்தத்வம் ஶுத்³த⁴த்வம் ஸ்வயஞ்ஜ்யோதிஷ்ட்வம் அலுப்தஶக்திஸ்வரூபத்வம் நிரதிஶயாநந்த³ஸ்வாபா⁴வ்யம் அத்³வைதத்வம் ச அதி⁴க³ந்தவ்யமிதி — இத³மாரப்⁴யதே । ஆக்²யாயிகா து வித்³யாஸம்ப்ரதா³நக்³ரஹணவிதி⁴ப்ரகாஶநார்தா², வித்³யாஸ்துதயே ச விஶேஷத:, வரதா³நாதி³ஸூசநாத் ॥

ஜநகம் ஹ வைதே³ஹம் யாஜ்ஞவல்க்யோ ஜகா³ம ஸ மேநே ந வதி³ஷ்ய இத்யத² ஹ யஜ்ஜநகஶ்ச வைதே³ஹோ யாஜ்ஞவல்க்யஶ்சாக்³நிஹோத்ரே ஸமூதா³தே தஸ்மை ஹ யாஜ்ஞவல்க்யோ வரம் த³தௌ³ ஸ ஹ காமப்ரஶ்நமேவ வவ்ரே தம் ஹாஸ்மை த³தௌ³ தம் ஹ ஸம்ராடே³வ பூர்வம் பப்ரச்ச² ॥ 1 ॥

ஜநகம் ஹ வைதே³ஹம் யாஜ்ஞவல்க்யோ ஜகா³ம । ஸ ச க³ச்ச²ந் ஏவம் மேநே சிந்திதவாந் — ந வதி³ஷ்யே கிஞ்சித³பி ராஜ்ஞே ; க³மநப்ரயோஜநம் து யோக³க்ஷேமார்த²ம் । ந வதி³ஷ்ய இத்யேவம்ஸங்கல்போ(அ)பி யாஜ்ஞவல்க்ய: யத்³யத் ஜநக: ப்ருஷ்டவாந் தத்தத் ப்ரதிபேதே³ ; தத்ர கோ ஹேது: ஸங்கல்பிதஸ்யாந்யதா²கரணே — இத்யத்ர ஆக்²யாயிகாமாசஷ்டே । பூர்வத்ர கில ஜநகயாஜ்ஞவல்க்யயோ: ஸம்வாத³ ஆஸீத் அக்³நிஹோத்ரே நிமித்தே ; தத்ர ஜநகஸ்யாக்³நிஹோத்ரவிஷயம் விஜ்ஞாநமுபலப்⁴ய பரிதுஷ்டோ யாஜ்ஞவல்க்ய: தஸ்மை ஜநகாய ஹ கில வரம் த³தௌ³ ; ஸ ச ஜநக: ஹ காமப்ரஶ்நமேவ வரம் வவ்ரே வ்ருதவாந் ; தம் ச வரம் ஹ அஸ்மை த³தௌ³ யாஜ்ஞவல்க்ய: ; தேந வரப்ரதா³நஸாமர்த்²யேந அவ்யாசிக்²யாஸுமபி யாஜ்ஞவல்க்யம் தூஷ்ணீம் ஸ்தி²தமபி ஸம்ராடே³வ ஜநக: பூர்வம் பப்ரச்ச² । தத்ரைவ அநுக்தி:, ப்³ரஹ்மவித்³யாயா: கர்மணா விருத்³த⁴த்வாத் ; வித்³யாயாஶ்ச ஸ்வாதந்த்ர்யாத் — ஸ்வதந்த்ரா ஹி ப்³ரஹ்மவித்³யா ஸஹகாரிஸாத⁴நாந்தரநிரபேக்ஷா புருஷார்த²ஸாத⁴நேதி ச ॥

யாஜ்ஞவல்க்ய கிஞ்ஜ்யோதிரயம் புருஷ இதி । ஆதி³த்யஜ்யோதி: ஸம்ராடி³தி ஹோவாசாதி³த்யேநைவாயம் ஜ்யோதிஷாஸ்தே பல்யயதே கர்ம குருதே விபல்யேதீத்யேவமேவைதத்³யாஜ்ஞவல்க்ய ॥ 2 ॥

ஹே யாஜ்ஞவல்க்யேத்யேவம் ஸம்போ³த்⁴ய அபி⁴முகீ²கரணாய, கிஞ்ஜ்யோதிரயம் புருஷ இதி — கிமஸ்ய புருஷஸ்ய ஜ்யோதி:, யேந ஜ்யோதிஷா வ்யவஹரதி ? ஸோ(அ)யம் கிஞ்ஜ்யோதி: ? அயம் ப்ராக்ருத: கார்யகரணஸங்கா⁴தரூப: ஶிர:பாண்யாதி³மாந் புருஷ: ப்ருச்ச்²யதே — கிமயம் ஸ்வாவயவஸங்கா⁴தபா³ஹ்யேந ஜ்யோதிரந்தரேண வ்யவஹரதி, ஆஹோஸ்வித் ஸ்வாவயவஸங்கா⁴தமத்⁴யபாதிநா ஜ்யோதிஷா ஜ்யோதிஷ்கார்யம் அயம் புருஷோ நிர்வர்தயதி — இத்யேதத³பி⁴ப்ரேத்ய — ப்ருச்ச²தி । கிஞ்சாத:, யதி³ வ்யதிரிக்தேந யதி³ வா அவ்யதிரிக்தேந ஜ்யோதிஷா ஜ்யோதிஷ்கார்யம் நிர்வர்தயதி ? ஶ்ருணு தத்ர காரணம் — யதி³ வ்யதிரிக்தேநைவ ஜ்யோதிஷா ஜ்யோதிஷ்கார்யநிர்வர்தகத்வம் அஸ்ய ஸ்வபா⁴வோ நிர்தா⁴ரிதோ ப⁴வதி, தத: அத்³ருஷ்டஜ்யோதிஷ்கார்யவிஷயே(அ)ப்யநுமாஸ்யாமஹே வ்யதிரிக்தஜ்யோதிர்நிமித்தமேவேத³ம் கார்யமிதி ; அதா²வ்யதிரிக்தேநைவ ஸ்வாத்மநா ஜ்யோதிஷா வ்யவஹரதி, தத: அப்ரத்யக்ஷே(அ)பி ஜ்யோதிஷி ஜ்யோதிஷ்கார்யத³ர்ஶநே அவ்யதிரிக்தமேவ ஜ்யோதி: அநுமேயம் ; அதா²நியம ஏவ — வ்யதிரிக்தம் அவ்யதிரிக்தம் வா ஜ்யோதி: புருஷஸ்ய வ்யவஹாரஹேது:, தத: அநத்⁴யவஸாய ஏவ ஜ்யோதிர்விஷயே — இத்யேவம் மந்வாந: ப்ருச்ச²தி ஜநகோ யாஜ்ஞவல்க்யம் — கிஞ்ஜ்யோதிரயம் புருஷ இதி । நநு ஏவமநுமாநகௌஶலே ஜநகஸ்ய கிம் ப்ரஶ்நேந, ஸ்வயமேவ கஸ்மாந்ந ப்ரதிபத்³யத இதி — ஸத்யமேதத் ; ததா²பி லிங்க³லிங்கி³ஸம்ப³ந்த⁴விஶேஷாணாமத்யந்தஸௌக்ஷ்ம்யாத் து³ரவபோ³த⁴தாம் மந்யதே ப³ஹூநாமபி பண்டி³தாநாம் , கிமுதைகஸ்ய ; அத ஏவ ஹி த⁴ர்மஸூக்ஷ்மநிர்ணயே பரிஷத்³வ்யாபார இஷ்யதே, புருஷவிஶேஷஶ்சாபேக்ஷ்யதே — த³ஶாவரா பரிஷத் , த்ரயோ வா ஏகோ வேதி ; தஸ்மாத் யத்³யபி அநுமாநகௌஶலம் ராஜ்ஞ:, ததா²பி து யுக்தோ யாஜ்ஞவல்க்ய: ப்ரஷ்டும் , விஜ்ஞாநகௌஶலதாரதம்யோபபத்தே: புருஷாணாம் । அத²வா ஶ்ருதி: ஸ்வயமேவ ஆக்²யாயிகாவ்யாஜேந அநுமாநமார்க³முபந்யஸ்ய அஸ்மாந்போ³த⁴யதி புருஷமதிமநுஸரந்தீ । யாஜ்ஞவல்க்யோ(அ)பி ஜநகாபி⁴ப்ராயாபி⁴ஜ்ஞதயா வ்யதிரிக்தமாத்மஜ்யோதிர்போ³த⁴யிஷ்யந் ஜநகம் வ்யதிரிக்தப்ரதிபாத³கமேவ லிங்க³ம் ப்ரதிபேதே³, யதா² — ப்ரஸித்³த⁴மாதி³த்யஜ்யோதி: ஸம்ராட் இதி ஹோவாச । கத²ம் ? ஆதி³த்யேநைவ ஸ்வாவயவஸங்கா⁴தவ்யதிரிக்தேந சக்ஷுஷோ(அ)நுக்³ராஹகேண ஜ்யோதிஷா அயம் ப்ராக்ருத: புருஷ: ஆஸ்தே உபவிஶதி, பல்யயதே பர்யேதி க்ஷேத்ரமரண்யம் வா, தத்ர க³த்வா கர்ம குருதே, விபல்யேதி விபர்யேதி ச யதா²க³தம் । அத்யந்தவ்யதிரிக்தஜ்யோதிஷ்ட்வப்ரஸித்³த⁴தாப்ரத³ர்ஶநார்த²ம் அநேகவிஶேஷணம் ; பா³ஹ்யாநேகஜ்யோதி:ப்ரத³ர்ஶநம் ச லிங்க³ஸ்யாவ்யபி⁴சாரித்வப்ரத³ர்ஶநார்த²ம் । ஏவமேவைதத்³யாஜ்ஞவல்க்ய ॥

அஸ்தமித ஆதி³த்யே யாஜ்ஞவல்க்ய கிஞ்ஜ்யோதிரேவாயம் புருஷ இதி சந்த்³ரமா ஏவாஸ்ய ஜ்யோதிர்ப⁴வதீதி சந்த்³ரமஸைவாயம் ஜ்யேதிஷாஸ்தே பல்யயதே கர்ம குருதே விபல்யேதீத்யேவமேவைதத்³யாஜ்ஞவல்க்ய ॥ 3 ॥

ததா² அஸ்தமிதே ஆதி³த்யே, யாஜ்ஞவல்க்ய, கிஞ்ஜ்யோதிரேவாயம் புருஷ இதி — சந்த்³ரமா ஏவாஸ்ய ஜ்யோதி: ॥

அஸ்தமித ஆதி³த்யே யாஜ்ஞவல்க்ய சந்த்³ரமஸ்யஸ்தமிதே கிஞ்ஜ்யோதிரேவாயம் புருஷ இத்யக்³நிரேவாஸ்ய ஜ்யோதிர்ப⁴வதீத்யக்³நிநைவாயம் ஜ்யோதிஷாஸ்தே பல்யயதே கர்ம குருதே விபல்யேதீத்யேவமேவைதத்³யாஜ்ஞவல்க்ய ॥ 4 ॥

அஸ்தமித ஆதி³த்யே, சந்த்³ரமஸ்யஸ்தமிதே அக்³நிர்ஜ்யோதி: ॥

அஸ்தமித ஆதி³த்யே யாஜ்ஞவல்க்ய சந்த்³ரமஸ்யஸ்தமிதே ஶாந்தே(அ)க்³நௌ கிஞ்ஜ்யோதிரேவாயம் புருஷ இதி வாகே³வாஸ்ய ஜ்யோதிர்ப⁴வதீதி வாசைவாயம் ஜ்யோதிஷாஸ்தே பல்யயதே கர்ம குருதே விபல்யேதீதி தஸ்மாத்³வை ஸம்ராட³பி யத்ர ஸ்வ: பாணிர்ந விநிர்ஜ்ஞாயதே(அ)த² யத்ர வாகு³ச்சரத்யுபைவ தத்ர ந்யேதீத்யேவமேவைதத்³யாஜ்ஞவல்க்ய ॥ 5 ॥

ஶாந்தே(அ)க்³நௌ வாக் ஜ்யோதி: ; வாகி³தி ஶப்³த³: பரிக்³ருஹ்யதே ; ஶப்³தே³ந விஷயேண ஶ்ரோத்ரமிந்த்³ரியம் தீ³ப்யதே ; ஶ்ரோத்ரேந்த்³ரியே ஸம்ப்ரதீ³ப்தே, மநஸி விவேக உபஜாயதே ; தேந மநஸா பா³ஹ்யாம் சேஷ்டாம் ப்ரதிபத்³யதே — ‘மநஸா ஹ்யேவ பஶ்யதி மநஸா ஶ்ருணோதி’ (ப்³ரு. உ. 1 । 5 । 3) இதி ப்³ராஹ்மணம் । கத²ம் புந: வாக்³ஜ்யோதிரிதி, வாசோ ஜ்யோதிஷ்ட்வமப்ரஸித்³த⁴மித்யத ஆஹ — தஸ்மாத்³வை ஸம்ராட் , யஸ்மாத் வாசா ஜ்யோதிஷா அநுக்³ருஹீதோ(அ)யம் புருஷோ வ்யவஹரதி, தஸ்மாத் ப்ரஸித்³த⁴மேதத்³வாசோ ஜ்யோதிஷ்ட்வம் ; கத²ம் ? அபி — யத்ர யஸ்மிந்காலே ப்ராவ்ருஷி ப்ராயேண மேகா⁴ந்த⁴காரே ஸர்வஜ்யோதி:ப்ரத்யஸ்தமயே ஸ்வோ(அ)பி பாணி: ஹஸ்த: ந விஸ்பஷ்டம் நிர்ஜ்ஞாயதே — அத² தஸ்மிந்காலே ஸர்வசேஷ்டாநிரோதே⁴ ப்ராப்தே பா³ஹ்யஜ்யோதிஷோ(அ)பா⁴வாத் யத்ர வாகு³ச்சரதி, ஶ்வா வா ப⁴ஷதி, க³ர்த³போ⁴ வா ரௌதி, உபைவ தத்ர ந்யேதி — தேந ஶப்³தே³ந ஜ்யோதிஷா ஶ்ரோத்ரமநஸோர்நைரந்தர்யம் ப⁴வதி, தேந ஜ்யோதிஷ்கார்யத்வம் வாக் ப்ரதிபத்³யதே, தேந வாசா ஜ்யோதிஷா உபந்யேத்யேவ உபக³ச்ச²த்யேவ தத்ர ஸந்நிஹிதோ ப⁴வதீத்யர்த²: ; தத்ர ச கர்ம குருதே, விபல்யேதி । தத்ர வாக்³ஜ்யோதிஷோ க்³ரஹணம் க³ந்தா⁴தீ³நாமுபலக்ஷணார்த²ம் ; க³ந்தா⁴தி³பி⁴ரபி ஹி க்⁴ராணாதி³ஷ்வநுக்³ருஹீதேஷு ப்ரவ்ருத்திநிவ்ருத்த்யாத³யோ ப⁴வந்தி ; தேந தைரப்யநுக்³ரஹோ ப⁴வதி கார்யகரணஸங்கா⁴தஸ்ய । ஏவமேவைதத்³யாஜ்ஞவல்க்ய ॥

அஸ்தமித ஆதி³த்யே யாஜ்ஞவல்க்ய சந்த்³ரமஸ்யஸ்தமிதே ஶாந்தே(அ)க்³நௌ ஶாந்தாயாம் வாசி கிஞ்ஜ்யோதிரேவாயம் புருஷ இத்யாத்மைவாஸ்ய ஜ்யோதிர்ப⁴வதீத்யாத்மநைவாயம் ஜ்யோதிஷாஸ்தே பல்யயதே கர்ம குருதே விபல்யேதீதி ॥ 6 ॥

ஶாந்தாயாம் புநர்வாசி, க³ந்தா⁴தி³ஷ்வபி ச ஶாந்தேஷு பா³ஹ்யேஷ்வநுக்³ராஹகேஷு, ஸர்வப்ரவ்ருத்திநிரோத⁴: ப்ராப்தோ(அ)ஸ்ய புருஷஸ்ய । ஏதது³க்தம் ப⁴வதி — ஜாக்³ரத்³விஷயே ப³ஹிர்முகா²நி கரணாநி சக்ஷுராதீ³நி ஆதி³த்யாதி³ஜ்யோதிர்பி⁴ரநுக்³ருஹ்யமாணாநி யதா³, ததா³ ஸ்பு²டதர: ஸம்வ்யவஹாரோ(அ)ஸ்ய புருஷஸ்ய ப⁴வதீதி ; ஏவம் தாவத் ஜாக³ரிதே ஸ்வாவயவஸங்கா⁴தவ்யதிரிக்தேநைவ ஜ்யோதிஷா ஜ்யோதிஷ்கார்யஸித்³தி⁴ரஸ்ய புருஷஸ்ய த்³ருஷ்டா ; தஸ்மாத் தே வயம் மந்யாமஹே — ஸர்வபா³ஹ்யஜ்யோதி:ப்ரத்யஸ்தமயே(அ)பி ஸ்வப்நஸுஷுப்தகாலே ஜாக³ரிதே ச தாத்³ருக³வஸ்தா²யாம் ஸ்வாவயவஸங்கா⁴தவ்யதிரிக்தேநைவ ஜ்யோதிஷா ஜ்யோதிஷ்கார்யஸித்³தி⁴ரஸ்யேதி ; த்³ருஶ்யதே ச ஸ்வப்நே ஜ்யோதிஷ்கார்யஸித்³தி⁴: — ப³ந்து⁴ஸங்க³மநவியோக³த³ர்ஶநம் தே³ஶாந்தரக³மநாதி³ ச ; ஸுஷுப்தாச்ச உத்தா²நம் — ஸுக²மஹமஸ்வாப்ஸம் ந கிஞ்சித³வேதி³ஷமிதி ; தஸ்மாத³ஸ்தி வ்யதிரிக்தம் கிமபி ஜ்யோதி: ; கிம் புநஸ்தத் ஶாந்தாயாம் வாசி ஜ்யோதி: ப⁴வதீதி । உச்யதே — ஆத்மைவாஸ்ய ஜ்யோதிர்ப⁴வதீதி । ஆத்மேதி கார்யகரணஸ்வாவயவஸங்கா⁴தவ்யதிரிக்தம் கார்யகரணாவபா⁴ஸகம் ஆதி³த்யாதி³பா³ஹ்யஜ்யோதிர்வத் ஸ்வயமந்யேநாநவபா⁴ஸ்யமாநம் அபி⁴தீ⁴யதே ஜ்யோதி: ; அந்த:ஸ்த²ம் ச தத் பாரிஶேஷ்யாத் — கார்யகரணவ்யதிரிக்தம் ததி³தி தாவத்ஸித்³த⁴ம் ; யச்ச கார்யகரணவ்யதிரிக்தம் கார்யகரணஸங்கா⁴தாநுக்³ராஹகம் ச ஜ்யோதி: தத் பா³ஹ்யைஶ்சக்ஷுராதி³கரணைருபலப்⁴யமாநம் த்³ருஷ்டம் ; ந து ததா² தத் சக்ஷுராதி³பி⁴ருபலப்⁴யதே, ஆதி³த்யாதி³ஜ்யோதிஷ்ஷு உபரதேஷு ; கார்யம் து ஜ்யோதிஷோ த்³ருஶ்யதே யஸ்மாத் , தஸ்மாத் ஆத்மநைவாயம் ஜ்யோதிஷா ஆஸ்தே பல்யயதே கர்ம குருதே விபல்யேதீதி ; தஸ்மாத் நூநம் அந்த:ஸ்த²ம் ஜ்யோதிரித்யவக³ம்யதே । கிஞ்ச ஆதி³த்யாதி³ஜ்யோதிர்விலக்ஷணம் தத் அபௌ⁴திகம் ச ; ஸ ஏவ ஹேது: யத் சக்ஷுராத்³யக்³ராஹ்யத்வம் , ஆதி³த்யாதி³வத் ॥
ந, ஸமாநஜாதீயேநைவோபகாரத³ர்ஶநாத் — யத் ஆதி³த்யாதி³விலக்ஷணம் ஜ்யோதிராந்தரம் ஸித்³த⁴மிதி, ஏதத³ஸத் ; கஸ்மாத் ? உபக்ரியமாணஸமாநஜாதீயேநைவ ஆதி³த்யாதி³ஜ்யோதிஷா கார்யகரணஸங்கா⁴தஸ்ய பௌ⁴திகஸ்ய பௌ⁴திகேநைவ உபகார: க்ரியமாணோ த்³ருஶ்யதே ; யதா²த்³ருஷ்டம் சேத³ம் அநுமேயம் ; யதி³ நாம கார்யகரணாத³ர்தா²ந்தரம் தது³பகாரகம் ஆதி³த்யாதி³வத் ஜ்யோதி:, ததா²பி கார்யகரணஸங்கா⁴தஸமாநஜாதீயமேவாநுமேயம் , கார்யகரணஸங்கா⁴தோபகாரகத்வாத் , ஆதி³த்யாதி³ஜ்யோதிர்வத் । யத்புந: அந்த:ஸ்த²த்வாத³ப்ரத்யக்ஷத்வாச்ச வைலக்ஷண்யமுச்யதே, தத் சக்ஷுராதி³ஜ்யோதிர்பி⁴: அநைகாந்திகம் ; யத: அப்ரத்யக்ஷாணி அந்த:ஸ்தா²நி ச சக்ஷுராதி³ஜ்யோதீம்ஷி பௌ⁴திகாந்யேவ । தஸ்மாத் தவ மநோரத²மாத்ரம் — விலக்ஷணமாத்மஜ்யோதி: ஸித்³த⁴மிதி । கார்யகரணஸங்கா⁴தபா⁴வபா⁴வித்வாச்ச ஸங்கா⁴தத⁴ர்மத்வமநுமீயதே ஜ்யோதிஷ: । ஸாமாந்யதோ த்³ருஷ்டஸ்ய ச அநுமாநஸ்ய வ்யபி⁴சாரித்வாத³ப்ராமாண்யம் ; ஸாமாந்யதோ த்³ருஷ்டப³லேந ஹி ப⁴வாந் ஆதி³த்யாதி³வத் வ்யதிரிக்தம் ஜ்யோதி: ஸாத⁴யதி கார்யகரணேப்⁴ய: ; ந ச ப்ரத்யக்ஷம் அநுமாநேந பா³தி⁴தும் ஶக்யதே ; அயமேவ து கார்யகரணஸங்கா⁴த: ப்ரத்யக்ஷம் பஶ்யதி ஶ்ருணோதி மநுதே விஜாநாதி ச ; யதி³ நாம ஜ்யோதிரந்தரமஸ்ய உபகாரகம் ஸ்யாத் ஆதி³த்யாதி³வத் , ந தத் ஆத்மா ஸ்யாத் ஜ்யோதிரந்தரம் ஆதி³த்யாதி³வதே³வ ; ய ஏவ து ப்ரத்யக்ஷம் த³ர்ஶநாதி³க்ரியாம் கரோதி, ஸ ஏவ ஆத்மா ஸ்யாத் கார்யகரணஸங்கா⁴த:, நாந்ய:, ப்ரத்யக்ஷவிரோதே⁴ அநுமாநஸ்யாப்ராமாண்யாத் । நநு அயமேவ சேத் த³ர்ஶநாதி³க்ரியாகர்தா ஆத்மா ஸங்கா⁴த:, கத²ம் அவிகலஸ்யைவாஸ்ய த³ர்ஶநாதி³க்ரியாகர்த்ருத்வம் கதா³சித்³ப⁴வதி, கதா³சிந்நேதி — நைஷ தோ³ஷ:, த்³ருஷ்டத்வாத் ; ந ஹி த்³ருஷ்டே(அ)நுபபந்நம் நாம ; ந ஹி க²த்³யோதே ப்ரகாஶாப்ரகாஶகத்வேந த்³ருஶ்யமாநே காரணாந்தரமநுமேயம் ; அநுமேயத்வே ச கேநசித்ஸாமாந்யாத் ஸர்வ ஸர்வத்ராநுமேயம் ஸ்யாத் ; தச்சாநிஷ்டம் ; ந ச பதா³ர்த²ஸ்வபா⁴வோ நாஸ்தி ; ந ஹி அக்³நே உஷ்ணஸ்வாபா⁴வ்யம் அந்யநிமித்தம் , உத³கஸ்ய வா ஶைத்யம் ; ப்ராணித⁴ர்மாத⁴ர்மாத்³யபேக்ஷமிதி சேத் , த⁴ர்மாத⁴ர்மாதே³ர்நிமித்தாந்தராபேக்ஷஸ்வபா⁴வப்ரஸங்க³: ; அஸ்த்விதி சேத் , ந, தத³நவஸ்தா²ப்ரஸங்க³: ; ஸ சாநிஷ்ட: ॥
ந, ஸ்வப்நஸ்ம்ருத்யோர்த்³ருஷ்டஸ்யைவ த³ர்ஶநாத் — யது³க்தம் ஸ்வபா⁴வவாதி³நா, தே³ஹஸ்யைவ த³ர்ஶநாதி³க்ரியா ந வ்யதிரிக்தஸ்யேதி, தந்ந ; யதி³ ஹி தே³ஹஸ்யைவ த³ர்ஶநாதி³க்ரியா, ஸ்வப்நே த்³ருஷ்டஸ்யைவ த³ர்ஶநம் ந ஸ்யாத் ; அந்த⁴: ஸ்வப்நம் பஶ்யந் த்³ருஷ்டபூர்வமேவ பஶ்யதி, ந ஶாகத்³வீபாதி³க³தமத்³ருஷ்டரூபம் ; ததஶ்ச ஏதத்ஸித்³த⁴ம் ப⁴வதி — ய: ஸ்வப்நே பஶ்யதி த்³ருஷ்டபூர்வம் வஸ்து, ஸ ஏவ பூர்வம் வித்³யமாநே சக்ஷுஷி அத்³ராக்ஷீத் , ந தே³ஹ இதி ; தே³ஹஶ்சேத் த்³ரஷ்டா, ஸ யேநாத்³ராக்ஷீத் தஸ்மிந்நுத்³த்⁴ருதே சக்ஷுஷி ஸ்வப்நே ததே³வ த்³ருஷ்டபூர்வம் ந பஶ்யேத் ; அஸ்தி ச லோகே ப்ரஸித்³தி⁴: — பூர்வம் த்³ருஷ்டம் மயா ஹிமவத: ஶ்ருங்க³ம் அத்³யாஹம் ஸ்வப்நே(அ)த்³ராக்ஷமிதி உத்³த்⁴ருதசக்ஷுஷாமந்தா⁴நாமபி ; தஸ்மாத் அநுத்³த்⁴ருதே(அ)பி சக்ஷுஷி, ய: ஸ்வப்நத்³ருக் ஸ ஏவ த்³ரஷ்டா, ந தே³ஹ இத்யவக³ம்யதே । ததா² ஸ்ம்ருதௌ த்³ரஷ்ட்ருஸ்மர்த்ரோ: ஏகத்வே ஸதி, ய ஏவ த்³ரஷ்டா ஸ ஏவ ஸ்மர்தா ; யதா³ சைவம் ததா³ நிமீலிதாக்ஷோ(அ)பி ஸ்மரந் த்³ருஷ்டபூர்வம் யத்³ரூபம் தத் த்³ருஷ்டவதே³வ பஶ்யதீதி ; தஸ்மாத் யத் நிமீலிதம் தந்ந த்³ரஷ்ட்ரு ; யத் நிமீலிதே சக்ஷுஷி ஸ்மரத் ரூபம் பஶ்யதி, ததே³வ அநிமீலிதே(அ)பி சக்ஷுஷி த்³ரஷ்ட்ரு ஆஸீதி³த்யவக³ம்யதே । ம்ருதே ச தே³ஹே அவிகலஸ்யைவ ச ரூபாதி³த³ர்ஶநாபா⁴வாத் — தே³ஹஸ்யைவ த்³ரஷ்ட்ருத்வே ம்ருதே(அ)பி த³ர்ஶநாதி³க்ரியா ஸ்யாத் । தஸ்மாத் யத³பாயே தே³ஹே த³ர்ஶநம் ந ப⁴வதி, யத்³பா⁴வே ச ப⁴வதி, தத் த³ர்ஶநாதி³க்ரியாகர்த்ரு, ந தே³ஹ இத்யவக³ம்யதே । சக்ஷுராதீ³ந்யேவ த³ர்ஶநாதி³க்ரியாகர்த்ரூணீதி சேத் , ந, யத³ஹமத்³ராக்ஷம் தத்ஸ்ப்ருஶாமீதி பி⁴ந்நகர்த்ருகத்வே ப்ரதிஸந்தா⁴நாநுபபத்தே: । மநஸ்தர்ஹீதி சேத் , ந, மநஸோ(அ)பி விஷயத்வாத் ரூபாதி³வத் த்³ரஷ்ட்ருத்வாத்³யநுபபத்தி: । தஸ்மாத் அந்த:ஸ்த²ம் வ்யதிரிக்தம் ஆதி³த்யாதி³வதி³தி ஸித்³த⁴ம் । யது³க்தம் — கார்யகரணஸங்கா⁴தஸமாநஜாதீயமேவ ஜ்யோதிரந்தரமநுமேயம் , ஆதி³த்யாதி³பி⁴: தத்ஸமாநஜாதீயைரேவ உபக்ரியமாணத்வாதி³தி — தத³ஸத் , உபகார்யோபகாரகபா⁴வஸ்யாநியமத³ர்ஶநாத் ; கத²ம் ? பார்தி²வைரிந்த⁴நை: பார்தி²வத்வஸமாநஜாதீயைஸ்த்ருணோலபாதி³பி⁴ரக்³நே: ப்ரஜ்வலநோபகார: க்ரியமாணோ த்³ருஶ்யதே ; ந ச தாவதா தத்ஸமாநஜாதீயைரேவ அக்³நே: ப்ரஜ்வலநோபகார: ஸர்வத்ராநுமேய: ஸ்யாத் , யேந உத³கேநாபி ப்ரஜ்வலநோபகார: பி⁴ந்நஜாதீயேந வைத்³யுதஸ்யாக்³நே: ஜாட²ரஸ்ய ச க்ரியமாணோ த்³ருஶ்யதே ; தஸ்மாத் உபகார்யோபகாரகபா⁴வே ஸமாநஜாதீயாஸமாநஜாதீயநியமோ நாஸ்தி ; கதா³சித் ஸமாநஜாதீயா மநுஷ்யா மநுஷ்யைரேவோபக்ரியந்தே, கதா³சித் ஸ்தா²வரபஶ்வாதி³பி⁴ஶ்ச பி⁴ந்நஜாதீயை: ; தஸ்மாத் அஹேது: கார்யகரணஸங்கா⁴தஸமாநஜாதீயைரேவ ஆதி³த்யாதி³ஜ்யோதிர்பி⁴ருபக்ரியமாணத்வாதி³தி । யத்புநராத்த² — சக்ஷுராதி³பி⁴: ஆதி³த்யாதி³ஜ்யோதிர்வத் அத்³ருஶ்யத்வாத் இத்யயம் ஹேது: ஜ்யோதிரந்தரஸ்ய அந்த:ஸ்த²த்வம் வைலக்ஷண்யம் ச ந ஸாத⁴யதி, சக்ஷுராதி³பி⁴ரநைகாந்திகத்வாதி³தி — தத³ஸத் , சக்ஷுராதி³கரணேப்⁴யோ(அ)ந்யத்வே ஸதீதி ஹேதோர்விஶேஷணத்வோபபத்தே: । கார்யகரணஸங்கா⁴தத⁴ர்மத்வம் ஜ்யோதிஷ இதி யது³க்தம் , தந்ந, அநுமாநவிரோதா⁴த் ; ஆதி³த்யாதி³ஜ்யோதிர்வத் கார்யகரணஸங்கா⁴தாத³ர்தா²ந்தரம் ஜ்யோதிரிதி ஹி அநுமாநமுக்தம் ; தேந விருத்⁴யதே இயம் ப்ரதிஜ்ஞா — கார்யகரணஸங்கா⁴தத⁴ர்மத்வம் ஜ்யோதிஷ இதி । தத்³பா⁴வபா⁴வித்வம் து அஸித்³த⁴ம் , ம்ருதே தே³ஹே ஜ்யோதிஷ: அத³ர்ஶநாத் । ஸாமாந்யதோ த்³ருஷ்டஸ்யாநுமாநஸ்ய அப்ராமாண்யே ஸதி பாநபோ⁴ஜநாதி³ஸர்வவ்யவஹாரலோபப்ரஸங்க³: ; ஸ சாநிஷ்ட: ; பாநபோ⁴ஜநாதி³ஷு ஹி க்ஷுத்பிபாஸாதி³நிவ்ருத்திமுபலப்³த⁴வத: தத்ஸாமாந்யாத் பாநபோ⁴ஜநாத்³யுபாதா³நம் த்³ருஶ்யமாநம் லோகே ந ப்ராப்நோதி ; த்³ருஶ்யந்தே ஹி உபலப்³த⁴பாநபோ⁴ஜநா: ஸாமாந்யத: புந: பாநபோ⁴ஜநாந்தரை: க்ஷுத்பிபாஸாதி³நிவ்ருத்திமநுமிந்வந்த: தாத³ர்த்²யேந ப்ரவர்தமாநா: । யது³க்தம் — அயமேவ து தே³ஹோ த³ர்ஶநாதி³க்ரியாகர்தேதி, தத் ப்ரத²மமேவ பரிஹ்ருதம் — ஸ்வப்நஸ்ம்ருத்யோ: தே³ஹாத³ர்தா²ந்தரபூ⁴தோ த்³ரஷ்டேதி । அநேநைவ ஜ்யோதிரந்தரஸ்ய அநாத்மத்வமபி ப்ரத்யுக்தம் । யத்புந: க²த்³யோதாதே³: காதா³சித்கம் ப்ரகாஶாப்ரகாஶகத்வம் , தத³ஸத் , பக்ஷாத்³யவயவஸங்கோசவிகாஸநிமித்தத்வாத் ப்ரகாஶாப்ரகாஶகத்வஸ்ய । யத்புநருக்தம் , த⁴ர்மாத⁴ர்மயோரவஶ்யம் ப²லதா³த்ருத்வம் ஸ்வபா⁴வோ(அ)ப்⁴யுபக³ந்தவ்ய இதி — தத³ப்⁴யுபக³மே ப⁴வத: ஸித்³தா⁴ந்தஹாநாத் । ஏதேந அநவஸ்தா²தோ³ஷ: ப்ரத்யுக்த: । தஸ்மாத் அஸ்தி வ்யதிரிக்தம் ச அந்த:ஸ்த²ம் ஜ்யோதி: ஆத்மேதி ॥

கதம ஆத்மேதி யோ(அ)யம் விஜ்ஞாநமய: ப்ராணேஷு ஹ்ருத்³யந்தர்ஜ்யோதி: புருஷ: ஸ ஸமாந: ஸந்நுபௌ⁴ லோகாவநுஸஞ்சரதி த்⁴யாயதீவ லேலாயதீவ ஸ ஹி ஸ்வப்நோ பூ⁴த்வேமம் லோகமதிக்ராமதி ம்ருத்யோ ரூபாணி ॥ 7 ॥

யத்³யபி வ்யதிரிக்தத்வாதி³ ஸித்³த⁴ம் , ததா²பி ஸமாநஜாதீயாநுக்³ராஹகத்வத³ர்ஶநநிமித்தப்⁴ராந்த்யா கரணாநாமேவாந்யதம: வ்யதிரிக்தோ வா இத்யவிவேகத: ப்ருச்ச²தி — கதம இதி ; ந்யாயஸூக்ஷ்மதாயா து³ர்விஜ்ஞேயத்வாத் உபபத்³யதே ப்⁴ராந்தி: । அத²வா ஶரீரவ்யதிரிக்தே ஸித்³தே⁴(அ)பி கரணாநி ஸர்வாணி விஜ்ஞாநவந்தீவ, விவேகத ஆத்மந: அநுபலப்³த⁴த்வாத் ; அதோ(அ)ஹம் ப்ருச்சா²மி — கதம ஆத்மேதி ; கதமோ(அ)ஸௌ தே³ஹேந்த்³ரியப்ராணமந:ஸு, ய: த்வயோக்த: ஆத்மா, யேந ஜ்யோதிஷாஸ்த இத்யுக்தம் । அத²வா யோ(அ)யமாத்மா த்வயா அபி⁴ப்ரேதோ விஜ்ஞாநமய:, ஸர்வ இமே ப்ராணா விஜ்ஞாநமயா இவ, ஏஷு ப்ராணேஷு கதம: — யதா² ஸமுதி³தேஷு ப்³ராஹ்மணேஷு, ஸர்வ இமே தேஜஸ்விந: கதம ஏஷு ஷட³ங்க³விதி³தி । பூர்வஸ்மிந்வ்யாக்²யாநே கதம ஆத்மேத்யேதாவதே³வ ப்ரஶ்நவாக்யம் , யோ(அ)யம் விஜ்ஞாநமய இதி ப்ரதிவசநம் ; த்³விதீயே து வ்யாக்²யாநே ப்ராணேஷ்வித்யேவமந்தம் ப்ரஶ்நவாக்யம் । அத²வா ஸர்வமேவ ப்ரஶ்நவாக்யம் — விஜ்ஞாநமயோ ஹ்ருத்³யந்தர்ஜ்யோதி: புருஷ: கதம இத்யேதத³ந்தம் । யோ(அ)யம் விஜ்ஞாநமய இத்யேதஸ்ய ஶப்³த³ஸ்ய நிர்தா⁴ரிதார்த²விஶேஷவிஷயத்வம் , கதம ஆத்மேதீதிஶப்³த³ஸ்ய ப்ரஶ்நவாக்யபரிஸமாப்த்யர்த²த்வம் — வ்யவஹிதஸம்ப³ந்த⁴மந்தரேண யுக்தமிதி க்ருத்வா, கதம ஆத்மேதீத்யேவமந்தமேவ ப்ரஶ்நவாக்யம் , யோ(அ)யமித்யாதி³ பரம் ஸர்வமேவ ப்ரதிவசநமிதி நிஶ்சீயதே ॥
யோ(அ)யமிதி ஆத்மந: ப்ரத்யக்ஷத்வாந்நிர்தே³ஶ: ; விஜ்ஞாநமய: விஜ்ஞாநப்ராய: பு³த்³தி⁴விஜ்ஞாநோபாதி⁴ஸம்பர்காவிவேகாத்³விஜ்ஞாநமய இத்யுச்யதே — பு³த்³தி⁴விஜ்ஞாநஸம்ப்ருக்த ஏவ ஹி யஸ்மாது³பலப்⁴யதே, ராஹுரிவ சந்த்³ராதி³த்யஸம்ப்ருக்த: ; பு³த்³தி⁴ர்ஹி ஸர்வார்த²கரணம் , தமஸீவ ப்ரதீ³ப: புரோவஸ்தி²த: ; ‘மநஸா ஹ்யேவ பஶ்யதி மநஸா ஶ்ருணோதி’ (ப்³ரு. உ. 1 । 5 । 3) இதி ஹ்யுக்தம் ; பு³த்³தி⁴விஜ்ஞாநாலோகவிஶிஷ்டமேவ ஹி ஸர்வம் விஷயஜாதமுபலப்⁴யதே, புரோவஸ்தி²தப்ரதீ³பாலோகவிஶிஷ்டமிவ தமஸி ; த்³வாரமாத்ராணி து அந்யாநி கரணாநி பு³த்³தே⁴: ; தஸ்மாத் தேநைவ விஶேஷ்யதே — விஜ்ஞாநமய இதி । யேஷாம் பரமாத்மவிஜ்ஞப்திவிகார இதி வ்யாக்²யாநம் , தேஷாம் ‘விஜ்ஞாநமய:’, ‘வமநோமய:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 5) இத்யாதௌ³ விஜ்ஞாநமயஶப்³த³ஸ்ய அந்யார்த²த³ர்ஶநாத் அஶ்ரௌதார்த²தா அவஸீயதே ; ஸந்தி³க்³த⁴ஶ்ச பதா³ர்த²: அந்யத்ர நிஶ்சிதப்ரயோக³த³ர்ஶநாத் நிர்தா⁴ரயிதும் ஶக்ய:, வாக்யஶேஷாத் , நிஶ்சிதந்யாயப³லாத்³வா ; ஸதீ⁴ரிதி சோத்தரத்ர பாடா²த் । ‘ஹ்ருத்³யந்த:’ இதி வசநாத் யுக்தம் விஜ்ஞாநப்ராயத்வமேவ । ப்ராணேஷ்விதி வ்யதிரேகப்ரத³ர்ஶநார்தா² ஸப்தமீ — யதா² வ்ருக்ஷேஷு பாஷாண இதி ஸாமீப்யலக்ஷணா ; ப்ராணேஷு ஹி வ்யதிரேகாவ்யதிரேகதா ஸந்தி³ஹ்யத ஆத்மந: ; ப்ராணேஷு ப்ராணேப்⁴யோ வ்யதிரிக்த இத்யர்த²: ; யோ ஹி யேஷு ப⁴வதி, ஸ தத்³வ்யதிரிக்தோ ப⁴வத்யேவ — யதா² பாஷாணேஷு வ்ருக்ஷ: । ஹ்ருதி³ — தத்ரைதத்ஸ்யாத் , ப்ராணேஷு ப்ராணஜாதீயைவ பு³த்³தி⁴: ஸ்யாதி³தி, அத ஆஹ — ஹ்ருத்³யந்தரிதி । ஹ்ருச்ச²ப்³தே³ந புண்ட³ரீகாகாரோ மாம்ஸபிண்ட³:, தாத்ஸ்த்²யாத் பு³த்³தி⁴: ஹ்ருத் , தஸ்யாம் , ஹ்ருதி³ பு³த்³தௌ⁴ । அந்தரிதி பு³த்³தி⁴வ்ருத்திவ்யதிரேகப்ரத³ர்ஶநார்த²ம் । ஜ்யோதி: அவபா⁴ஸாத்மகத்வாத் ஆத்மா உச்யதே । தேந ஹி அவபா⁴ஸகேந ஆத்மநா ஜ்யோதிஷா ஆஸ்தே பல்யயதே கர்ம குருதே, சேதநாவாநிவ ஹி அயம் கார்யகரணபிண்ட³: — யதா² ஆதி³த்யப்ரகாஶஸ்தோ² க⁴ட: ; யதா² வா மரகதாதி³ர்மணி: க்ஷீராதி³த்³ரவ்யே ப்ரக்ஷிப்த: பரீக்ஷணாய, ஆத்மச்சா²யாமேவ தத் க்ஷீராதி³த்³ரவ்யம் கரோதி, தாத்³ருகே³தத் ஆத்மஜ்யோதி: பு³த்³தே⁴ரபி ஹ்ருத³யாத் ஸூக்ஷ்மத்வாத் ஹ்ருத்³யந்த:ஸ்த²மபி ஹ்ருத³யாதி³கம் கார்யகரணஸங்கா⁴தம் ச ஏகீக்ருத்ய ஆத்மஜ்யோதிஶ்சா²யாம் கரோதி, பாரம்பர்யேண ஸூக்ஷ்மஸ்தூ²லதாரதம்யாத் , ஸர்வாந்தரதமத்வாத் । பு³த்³தி⁴ஸ்தாவத் ஸ்வச்ச²த்வாத் ஆநந்தர்யாச்ச ஆத்மசைதந்யஜ்யோதி:ப்ரதிச்சா²யா ப⁴வதி ; தேந ஹி விவேகிநாமபி தத்ர ஆத்மாபி⁴மாநபு³த்³தி⁴: ப்ரத²மா ; ததோ(அ)ப்யாநந்தர்யாத் மநஸி சைதந்யாவபா⁴ஸதா, பு³த்³தி⁴ஸம்பர்காத் ; தத இந்த்³ரியேஷு, மநஸ்ஸம்யோகா³த் ; ததோ(அ)நந்தரம் ஶரீரே, இந்த்³ரியஸம்பர்காத் । ஏவம் பாரம்பர்யேண க்ருத்ஸ்நம் கார்யகரணஸங்கா⁴தம் ஆத்மா சைதந்யஸ்வரூபஜ்யோதிஷா அவபா⁴ஸயதி । தேந ஹி ஸர்வஸ்ய லோகஸ்ய கார்யகரணஸங்கா⁴தே தத்³வ்ருத்திஷு ச அநியதாத்மாபி⁴மாநபு³த்³தி⁴: யதா²விவேகம் ஜாயதே । ததா² ச ப⁴க³வதோக்தம் கீ³தாஸு — ‘யதா² ப்ரகாஶயத்யேக: க்ருத்ஸ்நம் லோகமிமம் ரவி: । க்ஷேத்ரம் க்ஷேத்ரீ ததா² க்ருத்ஸ்நம் ப்ரகாஶயதி பா⁴ரத’ (ப⁴. கீ³. 13 । 33) ‘யதா³தி³த்யக³தம் தேஜ: - ’ (ப⁴. கீ³. 15 । 12) இத்யாதி³ ச । ‘நித்யோ(அ)நித்யாநாம் சேதநஶ்சேதநாநாம்’ (க. உ. 2 । 2 । 13) இதி ச காட²கே, ‘தமேவ பா⁴ந்தமநுபா⁴தி ஸர்வம் தஸ்ய பா⁴ஸா ஸர்வமித³ம் விபா⁴தி’ (க. உ. 2 । 2 । 15) இதி ச । ‘யேந ஸூர்யஸ்தபதி தேஜஸேத்³த⁴:’ (தை. ப்³ரா. 3 । 12 । 9 । 7) இதி ச மந்த்ரவர்ண: । தேநாயம் ஹ்ருத்³யந்தர்ஜ்யோதி: । புருஷ: — ஆகாஶவத்ஸர்வக³தத்வாத் பூர்ண இதி புருஷ: ; நிரதிஶயம் ச அஸ்ய ஸ்வயஞ்ஜ்யோதிஷ்ட்வம் , ஸர்வாவபா⁴ஸகத்வாத் ஸ்வயமந்யாநவபா⁴ஸ்யத்வாச்ச ; ஸ ஏஷ புருஷ: ஸ்வயமேவ ஜ்யோதி:ஸ்வபா⁴வ:, யம் த்வம் ப்ருச்ச²ஸி — கதம ஆத்மேதி ॥
பா³ஹ்யாநாம் ஜ்யோதிஷாம் ஸர்வகரணாநுக்³ராஹகாணாம் ப்ரத்யஸ்தமயே அந்த:கரணத்³வாரேண ஹ்ருத்³யந்தர்ஜ்யோதி: புருஷ ஆத்மா அநுக்³ராஹக: கரணாநாமித்யுக்தம் । யதா³பி பா³ஹ்யகரணாநுக்³ராஹகாணாம் ஆதி³த்யாதி³ஜ்யோதிஷாம் பா⁴வ:, ததா³பி ஆதி³த்யாதி³ஜ்யோதிஷாம் பரார்த²த்வாத் கார்யகரணஸங்கா⁴தஸ்யாசைதந்யே ஸ்வார்தா²நுபபத்தே: ஸ்வார்த²ஜ்யோதிஷ ஆத்மந: அநுக்³ரஹாபா⁴வே அயம் கார்யகரணஸங்கா⁴த: ந வ்யவஹாராய கல்பதே ; ஆத்மஜ்யோதிரநுக்³ரஹேணைவ ஹி ஸர்வதா³ ஸர்வ: ஸம்வ்யவஹார:, ‘யதே³தத்³த்⁴ருத³யம் மநஶ்சைதத்ஸம்ஜ்ஞாநம்’ (ஐ. உ. 3 । 1 । 2) இத்யாதி³ஶ்ருத்யந்தராத் ; ஸாபி⁴மாநோ ஹி ஸர்வப்ராணிஸம்வ்யவஹார: ; அபி⁴மாநஹேதும் ச மரகதமணித்³ருஷ்டா²ந்தேநாவோசாம । யத்³யப்யேவமேதத் , ததா²பி ஜாக்³ரத்³விஷயே ஸர்வகரணாகோ³சரத்வாத் ஆத்மஜ்யோதிஷ: பு³த்³த்⁴யாதி³பா³ஹ்யாப்⁴யந்தரகார்யகரணவ்யவஹாரஸந்நிபாதவ்யாகுலத்வாத் ந ஶக்யதே தஜ்ஜ்யோதி: ஆத்மாக்²யம் முஞ்ஜேஷீகாவத் நிஷ்க்ருஷ்ய த³ர்ஶயிதுமித்யத: ஸ்வப்நே தி³த³ர்ஶயிஷு: ப்ரக்ரமதே — ஸ ஸமாந: ஸந்நுபௌ⁴ லோகாவநுஸஞ்சரதி । ய: புருஷ: ஸ்வயமேவ ஜ்யோதிராத்மா, ஸ ஸமாந: ஸத்³ருஶ: ஸந் — கேந ? ப்ரக்ருதத்வாத் ஸந்நிஹிதத்வாச்ச ஹ்ருத³யேந ; ‘ஹ்ருதி³’ இதி ச ஹ்ருச்ச²ப்³த³வாச்யா பு³த்³தி⁴: ப்ரக்ருதா ஸந்நிஹிதா ச ; தஸ்மாத் தயைவ ஸாமாந்யம் । கிம் புந: ஸாமாந்யம் ? அஶ்வமஹிஷவத் விவேகதோ(அ)நுபலப்³தி⁴: ; அவபா⁴ஸ்யா பு³த்³தி⁴:, அவபா⁴ஸகம் தத் ஆத்மஜ்யோதி:, ஆலோகவத் ; அவபா⁴ஸ்யாவபா⁴ஸகயோ: விவேகதோ(அ)நுபலப்³தி⁴: ப்ரஸித்³தா⁴ ; விஶுத்³த⁴த்வாத்³தி⁴ ஆலோக: அவபா⁴ஸ்யேந ஸத்³ருஶோ ப⁴வதி ; யதா² ரக்தமவபா⁴ஸயந் ரக்தஸத்³ருஶோ ரக்தாகாரோ ப⁴வதி, யதா² ஹரிதம் நீலம் லோஹிதம் ச அவபா⁴ஸயந் ஆலோக: தத்ஸமாநோ ப⁴வதி, ததா² பு³த்³தி⁴மவபா⁴ஸயந் பு³த்³தி⁴த்³வாரேண க்ருத்ஸ்நம் க்ஷேத்ரமவபா⁴ஸயதி — இத்யுக்தம் மரகதமணிநித³ர்ஶநேந । தேந ஸர்வேண ஸமாந: பு³த்³தி⁴ஸாமாந்யத்³வாரேண ; ‘ஸர்வமய:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 5) இதி ச அத ஏவ வக்ஷ்யதி । தேந அஸௌ குதஶ்சித்ப்ரவிப⁴ஜ்ய முஞ்ஜேஷீகாவத் ஸ்வேந ஜ்யோதீரூபேண த³ர்ஶயிதும் ந ஶக்யத இதி, ஸர்வவ்யாபாரம் தத்ராத்⁴யாரோப்ய நாமரூபக³தம் , ஜ்யோதிர்த⁴ர்மம் ச நாமரூபயோ:, நாமரூபே ச ஆத்மஜ்யோதிஷி, ஸர்வோ லோக: மோமுஹ்யதே — அயமாத்மா நாயமாத்மா, ஏவம்த⁴ர்மா நைவந்த⁴ர்மா, கர்தா அகர்தா, ஶுத்³த⁴: அஶுத்³த⁴:, ப³த்³த⁴: முக்த:, ஸ்தி²த: க³த: ஆக³த:, அஸ்தி நாஸ்தி — இத்யாதி³விகல்பை: । அத: ஸமாந: ஸந் உபௌ⁴ லோகௌ ப்ரதிபந்நப்ரதிபத்தவ்யௌ இஹலோகபரலோகௌ உபாத்ததே³ஹேந்த்³ரியாதி³ஸங்கா⁴தத்யாகா³ந்யோபாதா³நஸந்தாநப்ரப³ந்த⁴ஶதஸந்நிபாதை: அநுக்ரமேண ஸஞ்சரதி । தீ⁴ஸாத்³ருஶ்யமேவோப⁴யலோகஸஞ்சரணஹேது:, ந ஸ்வத இதி — தத்ர நாமரூபோபாதி⁴ஸாத்³ருஶ்யம் ப்⁴ராந்திநிமித்தம் யத் ததே³வ ஹேது:, ந ஸ்வத: — இத்யேதது³ச்யதே — யஸ்மாத் ஸ: ஸமாந: ஸந் உபௌ⁴ லோகாவநுக்ரமேண ஸஞ்சரதி — ததே³தத் ப்ரத்யக்ஷம் இத்யேதத் த³ர்ஶயதி — யத: த்⁴யாயதீவ த்⁴யாநவ்யாபாரம் கரோதீவ, சிந்தயதீவ, த்⁴யாநவ்யாபாரவதீம் பு³த்³தி⁴ம் ஸ: தத்ஸ்தே²ந சித்ஸ்வபா⁴வஜ்யோதீரூபேண அவபா⁴ஸயந் தத்ஸத்³ருஶ: தத்ஸமாந: ஸந் த்⁴யாயதி இவ, ஆலோகவதே³வ — அத: ப⁴வதி சிந்தயதீதி ப்⁴ராந்திர்லோகஸ்ய ; ந து பரமார்த²தோ த்⁴யாயதி । ததா² லேலாயதீவ அத்யர்த²ம் சலதீவ, தேஷ்வேவ கரணேஷு பு³த்³த்⁴யாதி³ஷு வாயுஷு ச சலத்ஸு தத³வபா⁴ஸகத்வாத் தத்ஸத்³ருஶம் ததி³தி — லேலாயதி இவ, ந து பரமார்த²த: சலநத⁴ர்மகம் தத் ஆத்மஜ்யோதி: । கத²ம் புந: ஏதத³வக³ம்யதே, தத்ஸமாநத்வப்⁴ராந்திரேவ உப⁴யலோகஸஞ்சரணாதி³ஹேது: ந ஸ்வத: — இத்யஸ்யார்த²ஸ்ய ப்ரத³ர்ஶநாய ஹேதுருபதி³ஶ்யதே — ஸ: ஆத்மா, ஹி யஸ்மாத் ஸ்வப்நோ பூ⁴த்வா — ஸ: யயா தி⁴யா ஸமாந:, ஸா தீ⁴: யத்³யத் ப⁴வதி, தத்தத் அஸாவபி ப⁴வதீவ ; தஸ்மாத் யதா³ அஸௌ ஸ்வப்நோ ப⁴வதி ஸ்வாபவ்ருத்திம் ப்ரதிபத்³யதே தீ⁴:, ததா³ ஸோ(அ)பி ஸ்வப்நவ்ருத்திம் ப்ரதிபத்³யதே ; யதா³ தீ⁴: ஜிஜாக³ரிஷதி, ததா³ அஸாவபி ; அத ஆஹ — ஸ்வப்நோ பூ⁴த்வா ஸ்வப்நவ்ருத்திமவபா⁴ஸயந் தி⁴ய: ஸ்வாபவ்ருத்த்யாகாரோ பூ⁴த்வா இமம் லோகம் ஜாக³ரிதவ்யவஹாரலக்ஷணம் கார்யகரணஸங்கா⁴தாத்மகம் லௌகிகஶாஸ்த்ரீயவ்யவஹாராஸ்பத³ம் , அதிக்ராமதி அதீத்ய க்ராமதி விவிக்தேந ஸ்வேந ஆத்மஜ்யோதிஷா ஸ்வப்நாத்மிகாம் தீ⁴வ்ருத்திமவபா⁴ஸயந்நவதிஷ்ட²தே யஸ்மாத் — தஸ்மாத் ஸ்வயஞ்ஜ்யோதி:ஸ்வபா⁴வ ஏவாஸௌ, விஶுத்³த⁴: ஸ கர்த்ருக்ரியாகாரகப²லஶூந்ய: பரமார்த²த:, தீ⁴ஸாத்³ருஶ்யமேவ து உப⁴யலோகஸஞ்சாராதி³ஸம்வ்யவஹாரப்⁴ராந்திஹேது: । ம்ருத்யோ ரூபாணி — ம்ருத்யு: கர்மாவித்³யாதி³:, ந தஸ்ய அந்யத்³ரூபம் ஸ்வத:, கார்யகரணாந்யேவ அஸ்ய ரூபாணி, அத: தாநி ம்ருத்யோ ரூபாணி அதிக்ராமதி க்ரியாப²லாஶ்ரயாணி ॥
நநு நாஸ்த்யேவ தி⁴யா ஸமாநம் அந்யத் தி⁴யோ(அ)வபா⁴ஸகம் ஆத்மஜ்யோதி:, தீ⁴வ்யதிரேகேண ப்ரத்யக்ஷேண வா அநுமாநேந வா அநுபலம்பா⁴த் — யதா² அந்யா தத்கால ஏவ த்³விதீயா தீ⁴: । யத்து அவபா⁴ஸ்யாவபா⁴ஸகயோ: அந்யத்வே(அ)பி விவேகாநுபலம்பா⁴த் ஸாத்³ருஶ்யமிதி க⁴டாத்³யாலோகயோ: — தத்ர ப⁴வது, அந்யத்வேந ஆலோகஸ்யோபலம்பா⁴த் க⁴டாதே³:, ஸம்ஶ்லிஷ்டயோ: ஸாத்³ருஶ்யம் பி⁴ந்நயோரேவ ; ந ச ததா² இஹ க⁴டாதே³ரிவ தி⁴யோ(அ)வபா⁴ஸகம் ஜ்யோதிரந்தரம் ப்ரத்யக்ஷேண வா அநுமாநேந வா உபலபா⁴மஹே ; தீ⁴ரேவ ஹி சித்ஸ்வரூபாவபா⁴ஸகத்வேந ஸ்வாகாரா விஷயாகாரா ச ; தஸ்மாத் நாநுமாநத: நாபி ப்ரத்யக்ஷத: தி⁴யோ(அ)வபா⁴ஸகம் ஜ்யோதி: ஶக்யதே ப்ரதிபாத³யிதும் வ்யதிரிக்தம் । யத³பி த்³ருஷ்டாந்தரூபமபி⁴ஹிதம் — அவபா⁴ஸ்யாவபா⁴ஸகயோர்பி⁴ந்நயோரேவ க⁴டாத்³யாலோகயோ: ஸம்யுக்தயோ: ஸாத்³ருஶ்யமிதி — தத்ர அப்⁴யுபக³மமாத்ரமஸ்மாபி⁴ருக்தம் ; ந து தத்ர க⁴டாத்³யவபா⁴ஸ்யாவபா⁴ஸகௌ பி⁴ந்நௌ ; பரமார்த²தஸ்து க⁴டாதி³ரேவ அவபா⁴ஸாத்மக: ஸாலோக: ; அந்ய: அந்ய: ஹி க⁴டாதி³ருத்பத்³யதே ; விஜ்ஞாநமாத்ரமேவ ஸாலோகக⁴டாதி³விஷயாகாரமவபா⁴ஸதே ; யதா³ ஏவம் , ததா³ ந பா³ஹ்யோ த்³ருஷ்டாந்தோ(அ)ஸ்தி, விஜ்ஞாநஸ்வலக்ஷணமாத்ரத்வாத்ஸர்வஸ்ய । ஏவம் தஸ்யைவ விஜ்ஞாநஸ்ய க்³ராஹ்யக்³ராஹகாகாரதாம் அலம் பரிகல்ப்ய, தஸ்யைவ புநர்விஶுத்³தி⁴ம் பரிகல்பயந்தி । தத் க்³ராஹ்யக்³ராஹகவிநிர்முக்தம் விஜ்ஞாநம் ஸ்வச்சீ²பூ⁴தம் க்ஷணிகம் வ்யவதிஷ்ட²த இதி கேசித் । தஸ்யாபி ஶாந்திம் கேசிதி³ச்ச²ந்தி ; தத³பி விஜ்ஞாநம் ஸம்வ்ருதம் க்³ராஹ்யக்³ராஹகாம்ஶவிநிர்முக்தம் ஶூந்யமேவ க⁴டாதி³பா³ஹ்யவஸ்துவத் இத்யபரே மாத்⁴யமிகா ஆசக்ஷதே ॥
ஸர்வா ஏதா: கல்பநா: பு³த்³தி⁴விஜ்ஞாநாவபா⁴ஸகஸ்ய வ்யதிரிக்தஸ்ய ஆத்மஜ்யோதிஷோ(அ)பஹ்நவாத் அஸ்ய ஶ்ரேயோமார்க³ஸ்ய ப்ரதிபக்ஷபூ⁴தா வைதி³கஸ்ய । தத்ர யேஷாம் பா³ஹ்யோ(அ)ர்த²: அஸ்தி, தாந்ப்ரத்யுச்யதே — ந தாவத் ஸ்வாத்மாவபா⁴ஸகத்வம் க⁴டாதே³: ; தமஸி அவஸ்தி²த: க⁴டாதி³ஸ்தாவத் ந கதா³சித³பி ஸ்வாத்மநா அவபா⁴ஸ்யதே, ப்ரதீ³பாத்³யாலோகஸம்யோகே³ந து நியமேநைவாவபா⁴ஸ்யமாநோ த்³ருஷ்ட: ஸாலோகோ க⁴ட இதி — ஸம்ஶ்லிஷ்டயோரபி க⁴டாலோகயோ: அந்யத்வமேவ, புந: புந: ஸம்ஶ்லேஷே விஶ்லேஷே ச விஶேஷத³ர்ஶநாத் , ரஜ்ஜுக⁴டயோரிவ ; அந்யத்வே ச வ்யதிரிக்தாவபா⁴ஸகத்வம் ; ந ஸ்வாத்மநைவ ஸ்வமாத்மாநமவபா⁴ஸயதி । நநு ப்ரதீ³ப: ஸ்வாத்மாநமேவ அவபா⁴ஸயந் த்³ருஷ்ட இதி — ந ஹி க⁴டாதி³வத் ப்ரதீ³பத³ர்ஶநாய ப்ரகாஶாந்தரம் உபாத³த³தே லௌகிகா: ; தஸ்மாத் ப்ரதீ³ப: ஸ்வாத்மாநம் ப்ரகாஶயதி — ந, அவபா⁴ஸ்யத்வாவிஶேஷாத் — யத்³யபி ப்ரதீ³ப: அந்யஸ்யாவபா⁴ஸக: ஸ்வயமவபா⁴ஸாத்மகத்வாத் , ததா²பி வ்யதிரிக்தசைதந்யாவபா⁴ஸ்யத்வம் ந வ்யபி⁴சரதி, க⁴டாதி³வதே³வ ; யதா³ சைவம் , ததா³ வ்யதிரிக்தாவபா⁴ஸ்யத்வம் தாவத் அவஶ்யம்பா⁴வி । நநு யதா² க⁴ட: சைதந்யாவபா⁴ஸ்யத்வே(அ)பி வ்யதிரிக்தமாலோகாந்தரமபேக்ஷதே, ந த்வேவம் ப்ரதீ³ப: அந்யமாலோகாந்தரமபேக்ஷதே ; தஸ்மாத் ப்ரதீ³ப: அந்யாவபா⁴ஸ்யோ(அ)பி ஸந் ஆத்மாநம் க⁴டம் ச அவபா⁴ஸயதி — ந, ஸ்வத: பரதோ வா விஶேஷாபா⁴வாத் — யதா² சைதந்யாவபா⁴ஸ்யத்வம் க⁴டஸ்ய, ததா² ப்ரதீ³பஸ்யாபி சைதந்யாவபா⁴ஸ்யத்வமவிஶிஷ்டம் । யத்தூச்யதே, ப்ரதீ³ப ஆத்மாநம் க⁴டம் சாவபா⁴ஸயதீதி, தத³ஸத் ; கஸ்மாத் ? யதா³ ஆத்மாநம் நாவபா⁴ஸயதி, ததா³ கீத்³ருஶ: ஸ்யாத் ; ந ஹி ததா³ ப்ரதீ³பஸ்ய ஸ்வதோ வா பரதோ வா விஶேஷ: கஶ்சிது³பலப்⁴யதே ; ஸ ஹி அவபா⁴ஸ்யோ ப⁴வதி, யஸ்யாவபா⁴ஸகஸந்நிதௌ⁴ அஸந்நிதௌ⁴ ச விஶேஷ உபலப்⁴யதே ; ந ஹி ப்ரதீ³பஸ்ய ஸ்வாத்மஸந்நிதி⁴: அஸந்நிதி⁴ர்வா ஶக்ய: கல்பயிதும் ; அஸதி ச காதா³சித்கே விஶேஷே, ஆத்மாநம் ப்ரதீ³ப: ப்ரகாஶயதீதி ம்ருஷைவோச்யதே । சைதந்யக்³ராஹ்யத்வம் து க⁴டாதி³பி⁴ரவிஶிஷ்டம் ப்ரதீ³பஸ்ய । தஸ்மாத்³ விஜ்ஞாநஸ்ய ஆத்மக்³ராஹ்யக்³ராஹகத்வே ந ப்ரதீ³போ த்³ருஷ்டாந்த: । சைதந்யக்³ராஹ்யத்வம் ச விஜ்ஞாநஸ்ய பா³ஹ்யவிஷயை: அவிஶிஷ்டம் ; சைதந்யக்³ராஹ்யத்வே ச விஜ்ஞாநஸ்ய, கிம் க்³ராஹ்யவிஜ்ஞாநக்³ராஹ்யதைவ கிம் வா க்³ராஹகவிஜ்ஞாநக்³ராஹ்யதேதி தத்ர ஸந்தி³ஹ்யமாநே வஸ்துநி, யோ(அ)ந்யத்ர த்³ருஷ்டோ ந்யாய:, ஸ கல்பயிதும் யுக்த:, ந து த்³ருஷ்டவிபரீத: ; ததா² ச ஸதி யதா² வ்யதிரிக்தேநைவ க்³ராஹகேண பா³ஹ்யாநாம் ப்ரதீ³பாநாம் க்³ராஹ்யத்வம் த்³ருஷ்டம் , ததா² விஜ்ஞாநஸ்யாபி சைதந்யக்³ராஹ்யத்வாத் ப்ரகாஶகத்வே ஸத்யபி ப்ரதீ³பவத் வ்யதிரிக்தசைதந்யக்³ராஹ்யத்வம் யுக்தம் கல்பயிதும் , ந து அநந்யக்³ராஹ்யத்வம் ; யஶ்சாந்ய: விஜ்ஞாநஸ்ய க்³ரஹீதா, ஸ ஆத்மா ஜ்யோதிரந்தரம் விஜ்ஞாநாத் । ததா³ அநவஸ்தே²தி சேத் , ந ; க்³ராஹ்யத்வமாத்ரம் ஹி தத்³க்³ராஹகஸ்ய வஸ்த்வந்தரத்வே லிங்க³முக்தம் ந்யாயத: ; ந து ஏகாந்ததோ க்³ராஹகத்வே தத்³க்³ராஹகாந்தராஸ்தித்வே வா கதா³சித³பி லிங்க³ம் ஸம்ப⁴வதி ; தஸ்மாத் ந தத³நவஸ்தா²ப்ரஸங்க³: । விஜ்ஞாநஸ்ய வ்யதிரிக்தக்³ராஹ்யத்வே கரணாந்தராபேக்ஷாயாம் அநவஸ்தே²தி சேத் , ந, நியமாபா⁴வாத் — ந ஹி ஸர்வத்ர அயம் நியமோ ப⁴வதி ; யத்ர வஸ்த்வந்தரேண க்³ருஹ்யதே வஸ்த்வந்தரம் , தத்ர க்³ராஹ்யக்³ராஹகவ்யதிரிக்தம் கரணாந்தரம் ஸ்யாதி³தி நைகாந்தேந நியந்தும் ஶக்யதே, வைசித்ர்யத³ர்ஶநாத் ; கத²ம் ? க⁴டஸ்தாவத் ஸ்வாத்மவ்யதிரிக்தேந ஆத்மநா க்³ருஹ்யதே ; தத்ர ப்ரதீ³பாதி³ராலோக: க்³ராஹ்யக்³ராஹகவ்யதிரிக்தம் கரணம் ; ந ஹி ப்ரதீ³பாத்³யாலோக: க⁴டாம்ஶ: சக்ஷுரம்ஶோ வா ; க⁴டவத் சக்ஷுர்க்³ராஹ்யத்வே(அ)பி ப்ரதீ³பஸ்ய, சக்ஷு: ப்ரதீ³பவ்யதிரேகேண ந பா³ஹ்யமாலோகஸ்தா²நீயம் கிஞ்சித்கரணாந்தரமபேக்ஷதே ; தஸ்மாத் நைவ நியந்தும் ஶக்யதே — யத்ர யத்ர வ்யதிரிக்தக்³ராஹ்யத்வம் தத்ர தத்ர கரணாந்தரம் ஸ்யாதே³வேதி । தஸ்மாத் விஜ்ஞாநஸ்ய வ்யதிரிக்தக்³ராஹகக்³ராஹ்யத்வே ந கரணத்³வாரா அநவஸ்தா², நாபி க்³ராஹகத்வத்³வாரா கதா³சித³பி உபபாத³யிதும் ஶக்யதே । தஸ்மாத் ஸித்³த⁴ம் விஜ்ஞாநவ்யதிரிக்தமாத்மஜ்யோதிரந்தரமிதி । நநு நாஸ்த்யேவ பா³ஹ்யோ(அ)ர்த²: க⁴டாதி³: ப்ரதீ³போ வா விஜ்ஞாநவ்யதிரிக்த: ; யத்³தி⁴ யத்³வ்யதிரேகேண நோபலப்⁴யதே, தத் தாவந்மாத்ரம் வஸ்து த்³ருஷ்டம் — யதா² ஸ்வப்நவிஜ்ஞாநக்³ராஹ்யம் க⁴டபடாதி³வஸ்து ; ஸ்வப்நவிஜ்ஞாநவ்யதிரேகேணாநுபலம்பா⁴த் ஸ்வப்நக⁴டப்ரதீ³பாதே³: ஸ்வப்நவிஜ்ஞாநமாத்ரதா அவக³ம்யதே, ததா² ஜாக³ரிதே(அ)பி க⁴டப்ரதீ³பாதே³: ஜாக்³ரத்³விஜ்ஞாநவ்யதிரேகேண அநுபலம்பா⁴த் ஜாக்³ரத்³விஜ்ஞாநமாத்ரதைவ யுக்தா ப⁴விதும் ; தஸ்மாத் நாஸ்தி பா³ஹ்யோ(அ)ர்த²: க⁴டப்ரதீ³பாதி³:, விஜ்ஞாநமாத்ரமேவ து ஸர்வம் ; தத்ர யது³க்தம் , விஜ்ஞாநஸ்ய வ்யதிரிக்தாவபா⁴ஸ்யத்வாத் விஜ்ஞாநவ்யதிரிக்தமஸ்தி ஜ்யோதிரந்தரம் க⁴டாதே³ரிவேதி, தந்மித்²யா, ஸர்வஸ்ய விஜ்ஞாநமாத்ரத்வே த்³ருஷ்டாந்தாபா⁴வாத் । ந, யாவத் தாவத³ப்⁴யுபக³மாத் — ந து பா³ஹ்யோ(அ)ர்த²: ப⁴வதா ஏகாந்தேநைவ நாப்⁴யுபக³ம்யதே ; நநு மயா நாப்⁴யுபக³ம்யத ஏவ — ந, விஜ்ஞாநம் க⁴ட: ப்ரதீ³ப இதி ச ஶப்³தா³ர்த²ப்ருத²க்த்வாத் யாவத் , தாவத³பி பா³ஹ்யமர்தா²ந்தரம் அவஶ்யமப்⁴யுபக³ந்தவ்யம் ; விஜ்ஞாநாத³ர்தா²ந்தரம் வஸ்து ந சேத³ப்⁴யுபக³ம்யதே, விஜ்ஞாநம் க⁴ட: பட இத்யேவமாதீ³நாம் ஶப்³தா³நாம் ஏகார்த²த்வே பர்யாயஶப்³த³த்வம் ப்ராப்நோதி ; ததா² ஸாத⁴நாநாம் ப²லஸ்ய ச ஏகத்வே, ஸாத்⁴யஸாத⁴நபே⁴தோ³பதே³ஶஶாஸ்த்ராநர்த²க்யப்ரஸங்க³: ; தத்கர்து: அஜ்ஞாநப்ரஸங்கோ³ வா । கிஞ்சாந்யத் — விஜ்ஞாநவ்யதிரேகேண வாதி³ப்ரதிவாதி³வாத³தோ³ஷாப்⁴யுபக³மாத் ; ந ஹி ஆத்மவிஜ்ஞாநமாத்ரமேவ வாதி³ப்ரதிவாதி³வாத³: தத்³தோ³ஷோ வா அப்⁴யுபக³ம்யதே, நிராகர்தவ்யத்வாத் , ப்ரதிவாத்³யாதீ³நாம் ; ந ஹி ஆத்மீயம் விஜ்ஞாநம் நிராகர்தவ்யமப்⁴யுபக³ம்யதே, ஸ்வயம் வா ஆத்மா கஸ்யசித் ; ததா² ச ஸதி ஸர்வஸம்வ்யவஹாரலோபப்ரஸங்க³: ; ந ச ப்ரதிவாத்³யாத³ய: ஸ்வாத்மநைவ க்³ருஹ்யந்த இத்யப்⁴யுபக³ம: ; வ்யதிரிக்தக்³ராஹ்யா ஹி தே அப்⁴யுபக³ம்யந்தே ; தஸ்மாத் தத்³வத் ஸர்வமேவ வ்யதிரிக்தக்³ராஹ்யம் வஸ்து, ஜாக்³ரத்³விஷயத்வாத் , ஜாக்³ரத்³வஸ்துப்ரதிவாத்³யாதி³வத் — இதி ஸுலபோ⁴ த்³ருஷ்டாந்த: — ஸந்தத்யந்தரவத் , விஜ்ஞாநாந்தரவச்சேதி । தஸ்மாத் விஜ்ஞாநவாதி³நாபி ந ஶக்யம் விஜ்ஞாநவ்யதிரிக்தம் ஜ்யோதிரந்தரம் நிராகர்தும் । ஸ்வப்நே விஜ்ஞாநவ்யதிரேகாபா⁴வாத் அயுக்தமிதி சேத் , ந, அபா⁴வாத³பி பா⁴வஸ்ய வஸ்த்வந்தரத்வோபபத்தே: — ப⁴வதைவ தாவத் ஸ்வப்நே க⁴டாதி³விஜ்ஞாநஸ்ய பா⁴வபூ⁴தத்வமப்⁴யுபக³தம் ; தத் அப்⁴யுபக³ம்ய தத்³வ்யதிரேகேண க⁴டாத்³யபா⁴வ உச்யதே ; ஸ விஜ்ஞாநவிஷயோ க⁴டாதி³: யத்³யபா⁴வ: யதி³ வா பா⁴வ: ஸ்யாத் , உப⁴யதா²பி க⁴டாதி³விஜ்ஞாநஸ்ய பா⁴வபூ⁴தத்வமப்⁴யுபக³தமேவ ; ந து தத் நிவர்தயிதும் ஶக்யதே, தந்நிவர்தகந்யாயாபா⁴வாத் । ஏதேந ஸர்வஸ்ய ஶூந்யதா ப்ரத்யுக்தா । ப்ரத்யகா³த்மக்³ராஹ்யதா ச ஆத்மந: அஹமிதி மீமாம்ஸகபக்ஷ: ப்ரத்யுக்த: ॥
யத்தூக்தம் , ஸாலோக: அந்யஶ்ச அந்யஶ்ச க⁴டோ ஜாயத இதி, தத³ஸத் , க்ஷணாந்தரே(அ)பி ஸ ஏவாயம் க⁴ட இதி ப்ரத்யபி⁴ஜ்ஞாநாத் । ஸாத்³ருஶ்யாத் ப்ரத்யபி⁴ஜ்ஞாநம் க்ருத்தோத்தி²தகேஶநகா²தி³ஷ்விவேதி சேத் , ந, தத்ராபி க்ஷணிகத்வஸ்ய அஸித்³த⁴த்வாத் , ஜாத்யேகத்வாச்ச । க்ருத்தேஷு புநருத்தி²தேஷு ச கேஶநகா²தி³ஷு கேஶநக²த்வஜாதேரேகத்வாத் கேஶநக²த்வப்ரத்யய: தந்நிமித்த: அப்⁴ராந்த ஏவ ; ந ஹி த்³ருஶ்யமாநலூநோத்தி²தகேஶநகா²தி³ஷு வ்யக்திநிமித்த: ஸ ஏவேதி ப்ரத்யயோ ப⁴வதி ; கஸ்யசித் தீ³ர்க⁴காலவ்யவஹிதத்³ருஷ்டேஷு ச துல்யபரிமாணேஷு, தத்காலீநவாலாதி³துல்யா இமே கேஶநகா²த்³யா இதி ப்ரத்யயோ ப⁴வதி, ந து த ஏவேதி ; க⁴டாதி³ஷு புநர்ப⁴வதி ஸ ஏவேதி ப்ரத்யய: ; தஸ்மாத் ந ஸமோ த்³ருஷ்டாந்த: । ப்ரத்யக்ஷேண ஹி ப்ரத்யபி⁴ஜ்ஞாயமாநே வஸ்துநி ததே³வேதி, ந ச அந்யத்வம் அநுமாதும் யுக்தம் , ப்ரத்யக்ஷவிரோதே⁴ லிங்க³ஸ்ய ஆபா⁴ஸத்வோபபத்தே: । ஸாத்³ருஶ்யப்ரத்யயாநுபபத்தேஶ்ச, ஜ்ஞாநஸ்ய க்ஷணிகத்வாத் ; ஏகஸ்ய ஹி வஸ்துத³ர்ஶிந: வஸ்த்வந்தரத³ர்ஶநே ஸாத்³ருஶ்யப்ரத்யய: ஸ்யாத் ; ந து வஸ்துத³ர்ஶீ ஏக: வஸ்த்வந்தரத³ர்ஶநாய க்ஷணாந்தரமவதிஷ்ட²தே, விஜ்ஞாநஸ்ய க்ஷணிகத்வாத் ஸக்ருத்³வஸ்துத³ர்ஶநேநைவ க்ஷயோபபத்தே: । தேந இத³ம் ஸத்³ருஶமிதி ஹி ஸாத்³ருஶ்யப்ரத்யயோ ப⁴வதி ; தேநேதி த்³ருஷ்டஸ்மரணம் , இத³மிதி வர்தமாநப்ரத்யய: ; தேநேதி த்³ருஷ்டம் ஸ்ம்ருத்வா, யாவத் இத³மிதி வர்தமாநக்ஷணகாலம் அவதிஷ்டே²த, தத: க்ஷணிகவாத³ஹாநி: ; அத² தேநேத்யேவ உபக்ஷீண: ஸ்மார்த: ப்ரத்யய:, இத³மிதி ச அந்ய ஏவ வார்தமாநிக: ப்ரத்யய: க்ஷீயதே, தத: ஸாத்³ருஶ்யப்ரத்யயாநுபபத்தே: — தேநேத³ம் ஸத்³ருஶமிதி, அநேகத³ர்ஶிந: ஏகஸ்ய அபா⁴வாத் ; வ்யபதே³ஶாநுபபத்திஶ்ச — த்³ரஷ்டவ்யத³ர்ஶநேநைவ உபக்ஷயாத்³விஜ்ஞாநஸ்ய, இத³ம் பஶ்யாமி அதோ³(அ)த்³ராக்ஷமிதி வ்யபதே³ஶாநுபபத்தி:, த்³ருஷ்டவதோ வ்யபதே³ஶக்ஷணாநவஸ்தா²நாத் ; அத² அவதிஷ்டே²த, க்ஷணிகவாத³ஹாநி: ; அத² அத்³ருஷ்டவதோ வ்யபதே³ஶ: ஸாத்³ருஶ்யப்ரத்யயஶ்ச, ததா³நீம் ஜாத்யந்த⁴ஸ்யேவ ரூபவிஶேஷவ்யபதே³ஶ: தத்ஸாத்³ருஶ்யப்ரத்யயஶ்ச ஸர்வமந்த⁴பரம்பரேதி ப்ரஸஜ்யேத ஸர்வஜ்ஞஶாஸ்த்ரப்ரணயநாதி³ ; ந சைததி³ஷ்யதே । அக்ருதாப்⁴யாக³மக்ருதவிப்ரணாஶதோ³ஷௌ து ப்ரஸித்³த⁴தரௌ க்ஷணவாதே³ । த்³ருஷ்டவ்யபதே³ஶஹேது: பூர்வோத்தரஸஹித ஏக ஏவ ஹி ஶ்ருங்க²லாவத் ப்ரத்யயோ ஜாயத இதி சேத் , தேநேத³ம் ஸத்³ருஶமிதி ச — ந, வர்தமாநாதீதயோ: பி⁴ந்நகாலத்வாத் — தத்ர வர்தமாநப்ரத்யய ஏக: ஶ்ருங்க²லாவயவஸ்தா²நீய:, அதீதஶ்சாபர:, தௌ ப்ரத்யயௌ பி⁴ந்நகாலௌ ; தது³ப⁴யப்ரத்யயவிஷயஸ்ப்ருக் சேத் ஶ்ருங்க²லாப்ரத்யய:, தத: க்ஷணத்³வயவ்யாபித்வாதே³கஸ்ய விஜ்ஞாநஸ்ய புந: க்ஷணவாத³ஹாநி: । மமதவதாதி³விஶேஷாநுபபத்தேஶ்ச ஸர்வஸம்வ்யவஹாரலோபப்ரஸங்க³: ॥
ஸர்வஸ்ய ச ஸ்வஸம்வேத்³யவிஜ்ஞாநமாத்ரத்வே, விஜ்ஞாநஸ்ய ச ஸ்வச்சா²வபோ³தா⁴வபா⁴ஸமாத்ரஸ்வாபா⁴வ்யாப்⁴யுபக³மாத் , தத்³த³ர்ஶிநஶ்சாந்யஸ்யாபா⁴வே, அநித்யது³:க²ஶூந்யாநாத்மத்வாத்³யநேககல்பநாநுபபத்தி: । ந ச தா³டி³மாதே³ரிவ விருத்³தா⁴நேகாம்ஶவத்த்வம் விஜ்ஞாநஸ்ய, ஸ்வச்சா²வபா⁴ஸஸ்வாபா⁴வ்யாத்³விஜ்ஞாநஸ்ய । அநித்யது³:கா²தீ³நாம் விஜ்ஞாநாம்ஶத்வே ச ஸதி அநுபூ⁴யமாநத்வாத் வ்யதிரிக்தவிஷயத்வப்ரஸங்க³: । அத² அநித்யது³:கா²த்³யாத்மைகத்வமேவ விஜ்ஞாநஸ்ய, ததா³ தத்³வியோகா³த் விஶுத்³தி⁴கல்பநாநுபபத்தி: ; ஸம்யோகி³மலவியோகா³த்³தி⁴ விஶுத்³தி⁴ர்ப⁴வதி, யதா² ஆத³ர்ஶப்ரப்⁴ருதீநாம் ; ந து ஸ்வாபா⁴விகேந த⁴ர்மேண கஸ்யசித்³வியோகோ³ த்³ருஷ்ட: ; ந ஹி அக்³நே: ஸ்வாபா⁴விகேந ப்ரகாஶேந ஔஷ்ண்யேந வா வியோகோ³ த்³ருஷ்ட: ; யத³பி புஷ்பகு³ணாநாம் ரக்தத்வாதீ³நாம் த்³ரவ்யாந்தரயோகே³ந வியோஜநம் த்³ருஶ்யதே, தத்ராபி ஸம்யோக³பூர்வத்வமநுமீயதே — பீ³ஜபா⁴வநயா புஷ்பப²லாதீ³நாம் கு³ணாந்தரோத்பத்தித³ர்ஶநாத் ; அத: விஜ்ஞாநஸ்ய விஶுத்³தி⁴கல்பநாநுபபத்தி: । விஷயவிஷய்யாபா⁴ஸத்வம் ச யத் மலம் பரிகல்ப்யதே விஜ்ஞாநஸ்ய, தத³பி அந்யஸம்ஸர்கா³பா⁴வாத் அநுபபந்நம் ; ந ஹி அவித்³யமாநேந வித்³யமாநஸ்ய ஸம்ஸர்க³: ஸ்யாத் ; அஸதி ச அந்யஸம்ஸர்கே³, யோ த⁴ர்மோ யஸ்ய த்³ருஷ்ட:, ஸ தத்ஸ்வபா⁴வத்வாத் ந தேந வியோக³மர்ஹதி — யதா² அக்³நேரௌஷ்ண்யம் , ஸவிதுர்வா ப்ரபா⁴ ; தஸ்மாத் அநித்யஸம்ஸர்கே³ண மலிநத்வம் தத்³விஶுத்³தி⁴ஶ்ச விஜ்ஞாநஸ்யேதி இயம் கல்பநா அந்த⁴பரம்பரைவ ப்ரமாணஶூந்யேத்யவக³ம்யதே । யத³பி தஸ்ய விஜ்ஞாநஸ்ய நிர்வாணம் புருஷார்த²ம் கல்பயந்தி, தத்ராபி ப²லாஶ்ரயாநுபபத்தி: ; கண்டகவித்³த⁴ஸ்ய ஹி கண்டகவேத⁴ஜநிதது³:க²நிவ்ருத்தி: ப²லம் ; ந து கண்டகவித்³த⁴மரணே தத்³து³:க²நிவ்ருத்திப²லஸ்ய ஆஶ்ரய உபபத்³யதே ; தத்³வத் ஸர்வநிர்வாணே, அஸதி ச ப²லாஶ்ரயே, புருஷார்த²கல்பநா வ்யர்தை²வ ; யஸ்ய ஹி புருஷஶப்³த³வாச்யஸ்ய ஸத்த்வஸ்ய ஆத்மநோ விஜ்ஞாநஸ்ய ச அர்த²: பரிகல்ப்யதே, தஸ்ய புந: புருஷஸ்ய நிர்வாணே, கஸ்யார்த²: புருஷார்த² இதி ஸ்யாத் । யஸ்ய புந: அஸ்தி அநேகார்த²த³ர்ஶீ விஜ்ஞாநவ்யதிரிக்த ஆத்மா, தஸ்ய த்³ருஷ்டஸ்மரணது³:க²ஸம்யோக³வியோகா³தி³ ஸர்வமேவ உபபந்நம் , அந்யஸம்யோக³நிமித்தம் காலுஷ்யம் , தத்³வியோக³நிமித்தா ச விஶுத்³தி⁴ரிதி । ஶூந்யவாதி³பக்ஷஸ்து ஸர்வப்ரமாணவிப்ரதிஷித்³த⁴ இதி தந்நிராகரணாய ந ஆத³ர: க்ரியதே ॥

ஸ வா அயம் புருஷோ ஜாயமாந: ஶரீரமபி⁴ஸம்பத்³யமாந: பாப்மபி⁴: ஸம்ஸ்ருஜ்யதே ஸ உத்க்ராமந்ம்ரியமாண: பாப்மநோ விஜஹாதி ॥ 8 ॥

யதை²வ இஹ ஏகஸ்மிந்தே³ஹே ஸ்வப்நோ பூ⁴த்வா ம்ருத்யோ ரூபாணி கார்யகரணாநி அதிக்ரம்ய ஸ்வப்நே ஸ்வே ஆத்மஜ்யோதிஷி ஆஸ்தே, ஏவம் ஸ வை ப்ரக்ருத: புருஷ: அயம் ஜாயமாந: — கத²ம் ஜாயமாந இத்யுச்யதே — ஶரீரம் தே³ஹேந்த்³ரியஸங்கா⁴தமபி⁴ஸம்பத்³யமாந:, ஶரீரே ஆத்மபா⁴வமாபத்³யமாந இத்யர்த²:, பாப்மபி⁴: பாப்மஸமவாயிபி⁴ர்த⁴ர்மாத⁴ர்மாஶ்ரயை: கார்யகரணைரித்யர்த²:, ஸம்ஸ்ருஜ்யதே ஸம்யுஜ்யதே ; ஸ ஏவ உத்க்ராமந் ஶரீராந்தரம் ஊர்த்⁴வம் க்ராமந் க³ச்ச²ந் ம்ரியமாண இத்யேதஸ்ய வ்யாக்²யாநமுத்க்ராமந்நிதி, தாநேவ ஸம்ஶ்லிஷ்டாந் பாப்மரூபாந் கார்யகரணலக்ஷணாந் , விஜஹாதி தைர்வியுஜ்யதே, தாந்பரித்யஜதி । யதா² அயம் ஸ்வப்நஜாக்³ரத்³வ்ருத்த்யோ: வர்தமாநே ஏவ ஏகஸ்மிந்தே³ஹே பாப்மரூபகார்யகரணோபாதா³நபரித்யாகா³ப்⁴யாம் அநவரதம் ஸஞ்சரதி தி⁴யா ஸமாந: ஸந் , ததா² ஸோ(அ)யம் புருஷ: உபா⁴விஹலோகபரலோகௌ, ஜந்மமரணாப்⁴யாம் கார்யகரணோபாதா³நபரித்யாகௌ³ அநவரதம் ப்ரதிபத்³யமாந:, ஆ ஸம்ஸாரமோக்ஷாத் ஸஞ்சரதி । தஸ்மாத் ஸித்³த⁴ம் அஸ்ய ஆத்மஜ்யோதிஷ: அந்யத்வம் கார்யகரணரூபேப்⁴ய: பாப்மப்⁴ய:, ஸம்யோக³வியோகா³ப்⁴யாம் ; ந ஹி தத்³த⁴ர்மத்வே ஸதி, தைரேவ ஸம்யோக³: வியோகோ³ வா யுக்த: ॥
நநு ந ஸ்த:, அஸ்ய உபௌ⁴ லோகௌ, யௌ ஜந்மமரணாப்⁴யாமநுக்ரமேண ஸஞ்சரதி ஸ்வப்நஜாக³ரிதே இவ ; ஸ்வப்நஜாக³ரிதே து ப்ரத்யக்ஷமவக³ம்யேதே, ந த்விஹலோகபரலோகௌ கேநசித்ப்ரமாணேந ; தஸ்மாத் ஏதே ஏவ ஸ்வப்நஜாக³ரிதே இஹலோகபரலோகாவிதி । உச்யதே —

தஸ்ய வா ஏதஸ்ய புருஷஸ்ய த்³வே ஏவ ஸ்தா²நே ப⁴வத இத³ம் ச பரலோகஸ்தா²நம் ச ஸந்த்⁴யம் த்ருதீயம் ஸ்வப்நஸ்தா²நம் தஸ்மிந்ஸந்த்⁴யே ஸ்தா²நே திஷ்ட²ந்நேதே உபே⁴ ஸ்தா²நே பஶ்யதீத³ம் ச பரலோகஸ்தா²நம் ச । அத² யதா²க்ரமோ(அ)யம் பரலோகஸ்தா²நே ப⁴வதி தமாக்ரமமாக்ரம்யோப⁴யாந்பாப்மந ஆநந்தா³ம்ஶ்ச பஶ்யதி ஸ யத்ர ப்ரஸ்வபித்யஸ்ய லோகஸ்ய ஸர்வாவதோ மாத்ராமபாதா³ய ஸ்வயம் விஹத்ய ஸ்வயம் நிர்மாய ஸ்வேந பா⁴ஸா ஸ்வேந ஜ்யோதிஷா ப்ரஸ்வபித்யத்ராயம் புருஷ: ஸ்வயம் ஜ்யோதிர்ப⁴வதி ॥ 9 ॥

தஸ்ய ஏதஸ்ய புருஷஸ்ய வை த்³வே ஏவ ஸ்தா²நே ப⁴வத:, ந த்ருதீயம் சதுர்த²ம் வா ; கே தே ? இத³ம் ச யத் ப்ரதிபந்நம் வர்தமாநம் ஜந்ம ஶரீரேந்த்³ரியவிஷயவேத³நாவிஶிஷ்டம் ஸ்தா²நம் ப்ரத்யக்ஷதோ(அ)நுபூ⁴யமாநம் , பரலோக ஏவ ஸ்தா²நம் பரலோகஸ்தா²நம் — தச்ச ஶரீராதி³வியோகோ³த்தரகாலாநுபா⁴வ்யம் । நநு ஸ்வப்நோ(அ)பி பரலோக: ; ததா² ச ஸதி த்³வே ஏவேத்யவதா⁴ரணமயுக்தம் — ந ; கத²ம் தர்ஹி ? ஸந்த்⁴யம் தத் — இஹலோகபரலோகயோர்ய: ஸந்தி⁴: தஸ்மிந்ப⁴வம் ஸந்த்⁴யம் , யத் த்ருதீயம் தத் ஸ்வப்நஸ்தா²நம் ; தேந ஸ்தா²நத்³வித்வாவதா⁴ரணம் ; ந ஹி க்³ராமயோ: ஸந்தி⁴: தாவேவ க்³ராமாவபேக்ஷ்ய த்ருதீயத்வபரிக³ணநமர்ஹதி । கத²ம் புந: தஸ்ய பரலோகஸ்தா²நஸ்ய அஸ்தித்வமவக³ம்யதே, யத³பேக்ஷ்ய ஸ்வப்நஸ்தா²நம் ஸந்த்⁴யம் ப⁴வேத் — யத: தஸ்மிந்ஸந்த்⁴யே ஸ்வப்நஸ்தா²நேதிஷ்ட²ந் ப⁴வந் வர்தமாந: ஏதே உபே⁴ ஸ்தா²நே பஶ்யதி ; கே தே உபே⁴ ? இத³ம் ச பரலோகஸ்தா²நம் ச । தஸ்மாத் ஸ்த: ஸ்வப்நஜாக³ரிதவ்யதிரேகேண உபௌ⁴ லோகௌ, யௌ தி⁴யா ஸமாந: ஸந் அநுஸஞ்சரதி ஜந்மமரணஸந்தாநப்ரப³ந்தே⁴ந । கத²ம் புந: ஸ்வப்நே ஸ்தி²த: ஸந் உபௌ⁴ லோகௌ பஶ்யதி, கிமாஶ்ரய: கேந விதி⁴நா — இத்யுச்யதே — அத² கத²ம் பஶ்யதீதி ஶ்ருணு — யதா²க்ரம: ஆக்ராமதி அநேந இத்யாக்ரம: ஆஶ்ரய: அவஷ்டம்ப⁴ இத்யர்த²: ; யாத்³ருஶ: ஆக்ரமோ(அ)ஸ்ய, ஸோ(அ)யம் யதா²க்ரம: ; அயம் புருஷ:, பரலோகஸ்தா²நே ப்ரதிபத்தவ்யே நிமித்தே, யதா²க்ரமோ ப⁴வதி யாத்³ருஶேந பரலோகப்ரதிபத்திஸாத⁴நேந வித்³யாகர்மபூர்வப்ரஜ்ஞாலக்ஷணேந யுக்தோ ப⁴வதீத்யர்த²: ; தம் ஆக்ரமம் பரலோகஸ்தா²நாயோந்முகீ²பூ⁴தம் ப்ராப்தாங்குரீபா⁴வமிவ பீ³ஜம் தமாக்ரமம் ஆக்ரம்ய அவஷ்டப்⁴ய ஆஶ்ரித்ய உப⁴யாந்பஶ்யதி — ப³ஹுவசநம் த⁴ர்மாத⁴ர்மப²லாநேகத்வாத் — உப⁴யாந் உப⁴யப்ரகாராநித்யர்த²: ; காம்ஸ்தாந் ? பாப்மந: பாபப²லாநி — ந து புந: ஸாக்ஷாதே³வ பாப்மநாம் த³ர்ஶநம் ஸம்ப⁴வதி, தஸ்மாத் பாபப²லாநி து³:கா²நீத்யர்த²: — ஆநந்தா³ம்ஶ்ச த⁴ர்மப²லாநி ஸுகா²நீத்யேதத் — தாநுப⁴யாந் பாப்மந: ஆநந்தா³ம்ஶ்ச பஶ்யதி ஜந்மாந்தரத்³ருஷ்டவாஸநாமயாந் ; யாநி ச ப்ரதிபத்தவ்யஜந்மவிஷயாணி க்ஷுத்³ரத⁴ர்மாத⁴ர்மப²லாநி, த⁴ர்மாத⁴ர்மப்ரயுக்தோ தே³வதாநுக்³ரஹாத்³வா பஶ்யதி । தத்கத²மவக³ம்யதே பரலோகஸ்தா²நபா⁴விதத்பாப்மாநந்த³த³ர்ஶநம் ஸ்வப்நே — இத்யுச்யதே — யஸ்மாத் இஹ ஜந்மநி அநநுபா⁴வ்யமபி பஶ்யதி ப³ஹு ; ந ச ஸ்வப்நோ நாம அபூர்வம் த³ர்ஶநம் ; பூர்வத்³ருஷ்டஸ்ம்ருதிர்ஹி ஸ்வப்ந: ப்ராயேண ; தேந ஸ்வப்நஜாக³ரிதஸ்தா²நவ்யதிரேகேண ஸ்த: உபௌ⁴ லோகௌ । யத் ஆதி³த்யாதி³பா³ஹ்யஜ்யோதிஷாமபா⁴வே அயம் கார்யகரணஸங்கா⁴த: புருஷ: யேந வ்யதிரிக்தேந ஆத்மநா ஜ்யோதிஷா வ்யவஹரதீத்யுக்தம் — ததே³வ நாஸ்தி, யத் ஆதி³த்யாதி³ஜ்யோதிஷாமபா⁴வக³மநம் , யத்ர இத³ம் விவிக்தம் ஸ்வயஞ்ஜ்யோதி: உபலப்⁴யேத ; யேந ஸர்வதை³வ அயம் கார்யகரணஸங்கா⁴த: ஸம்ஸ்ருஷ்ட ஏவோபலப்⁴யதே ; தஸ்மாத் அஸத்ஸம: அஸந்நேவ வா ஸ்வேந விவிக்தஸ்வபா⁴வேந ஜ்யோதீரூபேண ஆத்மேதி । அத² க்வசித் விவிக்த: ஸ்வேந ஜ்யோதீரூபேண உபலப்⁴யேத பா³ஹ்யாத்⁴யாத்மிகபூ⁴தபௌ⁴திகஸம்ஸர்க³ஶூந்ய:, தத: யதோ²க்தம் ஸர்வம் ப⁴விஷ்யதீத்யேதத³ர்த²மாஹ — ஸ: ய: ப்ரக்ருத ஆத்மா, யத்ர யஸ்மிந்காலே, ப்ரஸ்வபிதி ப்ரகர்ஷேண ஸ்வாபமநுப⁴வதி ; ததா³ கிமுபாதா³ந: கேந விதி⁴நா ஸ்வபிதி ஸந்த்⁴யம் ஸ்தா²நம் ப்ரதிபத்³யத இத்யுச்யதே — அஸ்ய த்³ருஷ்டஸ்ய லோகஸ்ய ஜாக³ரிதலக்ஷணஸ்ய, ஸர்வாவத: ஸர்வமவதீதி ஸர்வாவாந் அயம் லோக: கார்யகரணஸங்கா⁴த: விஷயவேத³நாஸம்யுக்த: ; ஸர்வாவத்த்வம் அஸ்ய வ்யாக்²யாதம் அந்நத்ரயப்ரகரணே ‘அதோ² அயம் வா ஆத்மா’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 16) இத்யாதி³நா — ஸர்வா வா பூ⁴தபௌ⁴திகமாத்ரா: அஸ்ய ஸம்ஸர்க³காரணபூ⁴தா வித்³யந்த இதி ஸர்வவாந் , ஸர்வவாநேவ ஸர்வாவாந் , தஸ்ய ஸர்வாவத: மாத்ராம் ஏகதே³ஶம் அவயவம் , அபாதா³ய அபச்சி²த்³ய ஆதா³ய க்³ருஹீத்வா — த்³ருஷ்டஜந்மவாஸநாவாஸித: ஸந்நித்யர்த²:, ஸ்வயம் ஆத்மநைவ விஹத்ய தே³ஹம் பாதயித்வா நி:ஸம்போ³த⁴மாபாத்³ய — ஜாக³ரிதே ஹி ஆதி³த்யாதீ³நாம் சக்ஷுராதி³ஷ்வநுக்³ரஹோ தே³ஹவ்யவஹாரார்த²:, தே³ஹவ்யவஹாரஶ்ச ஆத்மநோ த⁴ர்மாத⁴ர்மப²லோபபோ⁴க³ப்ரயுக்த:, தத்³த⁴ர்மாத⁴ர்மப²லோபபோ⁴கோ³பரமணம் அஸ்மிந்தே³ஹே ஆத்மகர்மோபரமக்ருதமிதி ஆத்மா அஸ்ய விஹந்தேத்யுச்யதே — ஸ்வயம் நிர்மாய நிர்மாணம் க்ருத்வா வாஸநாமயம் ஸ்வப்நதே³ஹம் மாயாமயமிவ, நிர்மாணமபி தத்கர்மாபேக்ஷத்வாத் ஸ்வயங்கர்த்ருகமுச்யதே — ஸ்வேந ஆத்மீயேந, பா⁴ஸா மாத்ரோபாதா³நலக்ஷணேந பா⁴ஸா தீ³ப்த்யா ப்ரகாஶேந, ஸர்வவாஸநாத்மகேந அந்த:கரணவ்ருத்திப்ரகாஶேநேத்யர்த²: — ஸா ஹி தத்ர விஷயபூ⁴தா ஸர்வவாஸநாமயீ ப்ரகாஶதே, ஸா தத்ர ஸ்வயம் பா⁴ உச்யதே — தேந ஸ்வேந பா⁴ஸா விஷயபூ⁴தேந, ஸ்வேந ச ஜ்யோதிஷா தத்³விஷயிணா விவிக்தரூபேண அலுப்தத்³ருக்ஸ்வபா⁴வேந தத்³பா⁴ரூபம் வாஸநாத்மகம் விஷயீகுர்வந் ப்ரஸ்வபிதி । யத் ஏவம் வர்தநம் , தத் ப்ரஸ்வபிதீத்யுச்யதே । அத்ர ஏதஸ்யாமவஸ்தா²யாம் ஏதஸ்மிந்காலே, அயம் புருஷ: ஆத்மா, ஸ்வயமேவ விவிக்தஜ்யோதிர்ப⁴வதி பா³ஹ்யாத்⁴யாத்மிகபூ⁴தபௌ⁴திகஸம்ஸர்க³ரஹிதம் ஜ்யோதி: ப⁴வதி । நநு அஸ்ய லோகஸ்ய மாத்ரோபாதா³நம் க்ருதம் , கத²ம் தஸ்மிந் ஸதி அத்ராயம் புருஷ: ஸ்வயம் ஜ்யோதிர்ப⁴வதீத்யுச்யதே ? நைஷ தோ³ஷ: ; விஷயபூ⁴தமேவ ஹி தத் ; தேநைவ ச அத்ர அயம் புருஷ: ஸ்வயம் ஜ்யோதி: த³ர்ஶயிதும் ஶக்ய: ; ந து அந்யதா² அஸதி விஷயே கஸ்மிம்ஶ்சித் ஸுஷுப்தகால இவ ; யதா³ புந: ஸா பா⁴ வாஸநாத்மிகா விஷயபூ⁴தா உபலப்⁴யமாநா ப⁴வதி, ததா³ அஸி: கோஶாதி³வ நிஷ்க்ருஷ்ட: ஸர்வஸம்ஸர்க³ரஹிதம் சக்ஷுராதி³கார்யகரணவ்யாவ்ருத்தஸ்வரூபம் அலுப்தத்³ருக் ஆத்மஜ்யோதி: ஸ்வேந ரூபேண அவபா⁴ஸயத் க்³ருஹ்யதே । தேந அத்ராயம் புருஷ: ஸ்வயம் ஜ்யோதிர்ப⁴வதீதி ஸித்³த⁴ம் ॥
நநு அத்ர கத²ம் புருஷ: ஸ்வயம் ஜ்யோதி: ? யேந ஜாக³ரித இவ க்³ராஹ்யக்³ராஹகாதி³லக்ஷண: ஸர்வோ வ்யவஹாரோ த்³ருஶ்யதே, சக்ஷுராத்³யநுக்³ராஹகாஶ்ச ஆதி³த்யாத்³யாலோகா: ததை²வ த்³ருஶ்யந்தே யதா² ஜாக³ரிதே — தத்ர கத²ம் விஶேஷாவதா⁴ரணம் க்ரியதே — அத்ர அயம் புருஷ: ஸ்வயம் ஜ்யோதிர்ப⁴வதீதி । உச்யதே — வைலக்ஷண்யாத் ஸ்வப்நத³ர்ஶநஸ்ய ; ஜாக³ரிதே ஹி இந்த்³ரியபு³த்³தி⁴மநஆலோகாதி³வ்யாபாரஸங்கீர்ணமாத்மஜ்யோதி: ; இஹ து ஸ்வப்நே இந்த்³ரியாபா⁴வாத் தத³நுக்³ராஹகாதி³த்யாத்³யாலோகாபா⁴வாச்ச விவிக்தம் கேவலம் ப⁴வதி தஸ்மாத்³விலக்ஷணம் । நநு ததை²வ விஷயா உபலப்⁴யந்தே ஸ்வப்நே(அ)பி, யதா² ஜாக³ரிதே ; தத்ர கத²ம் இந்த்³ரியாபா⁴வாத் வைலக்ஷண்யமுச்யத இதி । ஶ்ருணு —

ந தத்ர ரதா² ந ரத²யோகா³ ந பந்தா²நோ ப⁴வந்த்யத² ரதா²ந்ரத²யோகா³ந்பத²: ஸ்ருஜதே ந தத்ராநந்தா³ முத³: ப்ரமுதோ³ ப⁴வந்த்யதா²நந்தா³ந்முத³: ப்ரமுத³: ஸ்ருஜதே ந தத்ர வேஶாந்தா: புஷ்கரிண்ய: ஸ்ரவந்த்யோ ப⁴வந்த்யத² வேஶாந்தாந்புஷ்கரிணீ: ஸ்ரவந்தீ: ஸ்ருஜதே ஸ ஹி கர்தா ॥ 10 ॥

ந தத்ர விஷயா: ஸ்வப்நே ரதா²தி³லக்ஷணா: ; ததா² ந ரத²யோகா³:, ரதே²ஷு யுஜ்யந்த இதி ரத²யோகா³: அஶ்வாத³ய: தத்ர ந வித்³யந்தே ; ந ச பந்தா²ந: ரத²மார்கா³: ப⁴வந்தி । அத² ரதா²ந் ரத²யோகா³ந் பத²ஶ்ச ஸ்ருஜதே ஸ்வயம் । கத²ம் புந: ஸ்ருஜதே ரதா²தி³ஸாத⁴நாநாம் வ்ருக்ஷாதீ³நாமபா⁴வே । உச்யதே — நநு உக்தம் ‘அஸ்ய லோகஸ்ய ஸர்வாவதோ மாத்ராமபாதா³ய ஸ்வயம் விஹத்ய ஸ்வயம் நிர்மாய’ இதி ; அந்த:கரணவ்ருத்தி: அஸ்ய லோகஸ்ய வாஸநா மாத்ரா, தாமபாதா³ய, ரதா²தி³வாஸநாரூபாந்த:கரணவ்ருத்தி: தது³பலப்³தி⁴நிமித்தேந கர்மணா சோத்³யமாநா த்³ருஶ்யத்வேந வ்யவதிஷ்ட²தே ; தது³ச்யதே — ஸ்வயம் நிர்மாயேதி ; ததே³வ ஆஹ — ரதா²தீ³ந்ஸ்ருஜத இதி ; ந து தத்ர கரணம் வா, கரணாநுக்³ராஹகாணி வா ஆதி³த்யாதி³ஜ்யோதீம்ஷி, தத³வபா⁴ஸ்யா வா ரதா²த³யோ விஷயா: வித்³யந்தே ; தத்³வாஸநாமாத்ரம் து கேவலம் தது³பலப்³தி⁴கர்மநிமித்தசோதி³தோத்³பூ⁴தாந்த:கரணவ்ருத்த்யாஶ்ரய த்³ருஶ்யதே । தத் யஸ்ய ஜ்யோதிஷோ த்³ருஶ்யதே அலுப்தத்³ருஶ:, தத் ஆத்மஜ்யோதி: அத்ர கேவலம் அஸிரிவ கோஶாத் விவிக்தம் । ததா² ந தத்ர ஆநந்தா³: ஸுக²விஶேஷா:, முத³: ஹர்ஷா: புத்ராதி³லாப⁴நிமித்தா:, ப்ரமுத³: தே ஏவ ப்ரகர்ஷோபேதா: ; அத² ச ஆநந்தா³தீ³ந் ஸ்ருஜதே । ததா² ந தத்ர வேஶாந்தா: பல்வலா:, புஷ்கரிண்ய: தடா³கா³:, ஸ்ரவந்த்ய: நத்³ய: ப⁴வந்தி ; அத² வேஶாந்தாதீ³ந்ஸ்ருஜதே வாஸநாமாத்ரரூபாந் । யஸ்மாத் ஸ: ஹி கர்தா ; தத்³வாஸநாஶ்ரயசித்தவ்ருத்த்யுத்³ப⁴வநிமித்தகர்மஹேதுத்வேநேதி அவோசாம தஸ்ய கர்த்ருத்வம் ; ந து ஸாக்ஷாதே³வ தத்ர க்ரியா ஸம்ப⁴வதி, ஸாத⁴நாபா⁴வாத் ; ந ஹி காரகமந்தரேண க்ரியா ஸம்ப⁴வதி ; ந ச தத்ர ஹஸ்தபாதா³தீ³நி க்ரியாகாரகாணி ஸம்ப⁴வந்தி ; யத்ர து தாநி வித்³யந்தே ஜாக³ரிதே, தத்ர ஆத்மஜ்யோதிரவபா⁴ஸிதை: கார்யகரணை: ரதா²தி³வாஸநாஶ்ரயாந்த:கரணவ்ருத்த்யுத்³ப⁴வநிமித்தம் கர்ம நிர்வர்த்யதே ; தேநோச்யதே — ஸ ஹி கர்தேதி ; தது³க்தம் ‘ஆத்மநைவாயம் ஜ்யோதிஷாஸ்தே பல்யயதே கர்ம குருதே’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 6) இதி ; தத்ராபி ந பரமார்த²த: ஸ்வத: கர்த்ருத்வம் சைதந்யஜ்யோதிஷ: அவபா⁴ஸகத்வவ்யதிரேகேண — யத் சைதந்யாத்மஜ்யோதிஷா அந்த:கரணத்³வாரேண அவபா⁴ஸயதி கார்யகரணாநி, தத³வபா⁴ஸிதாநி கர்மஸு வ்யாப்ரியந்தே கார்யகரணாநி, தத்ர கர்த்ருத்வமுபசர்யதே ஆத்மந: । யது³க்தம் ‘த்⁴யாயதீவ லேலாயதீவ’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 7) இதி, ததே³வ அநூத்³யதே — ஸ ஹி கர்தேதி இஹ ஹேத்வர்த²ம் ॥

ததே³தே ஶ்லோகா ப⁴வந்தி । ஸ்வப்நேந ஶாரீரமபி⁴ப்ரஹத்யாஸுப்த: ஸுப்தாநபி⁴சாகஶீதி । ஶுக்ரமாதா³ய புநரைதி ஸ்தா²நம் ஹிரண்மய: புருஷ ஏகஹம்ஸ: ॥ 11 ॥

ததே³தே — ஏதஸ்மிந் உக்தே(அ)ர்தே² ஏதே ஶ்லோகா: மந்த்ரா: ப⁴வந்தி । ஸ்வப்நேந ஸ்வப்நபா⁴வேந, ஶாரீரம் ஶரீரம் , அபி⁴ப்ரஹத்ய நிஶ்சேஷ்டமாபாத்³ய அஸுப்த: ஸ்வயம் அலுப்தத்³ருகா³தி³ஶக்திஸ்வாபா⁴வ்யாத் , ஸுப்தாந் வாஸநாகாரோத்³பூ⁴தாந் அந்த:கரணவ்ருத்த்யாஶ்ரயாந் பா³ஹ்யாத்⁴யாத்மிகாந் ஸர்வாநேவ பா⁴வாந் ஸ்வேந ரூபேண ப்ரத்யஸ்தமிதாந் ஸுப்தாந் , அபி⁴சாகஶீதி அலுப்தயா ஆத்மத்³ருஷ்ட்யா பஶ்யதி அவபா⁴ஸயதீத்யர்த²: । ஶுக்ரம் ஶுத்³த⁴ம் ஜ்யோதிஷ்மதி³ந்த்³ரியமாத்ராரூபம் , ஆதா³ய க்³ருஹீத்வா, புந: கர்மணே ஜாக³ரிதஸ்தா²நம் ஐதி ஆக³ச்ச²தி, ஹிரண்மய: ஹிரண்மய இவ சைதந்யஜ்யோதி:ஸ்வபா⁴வ:, புருஷ:, ஏகஹம்ஸ: ஏக ஏவ ஹந்தீத்யேகஹம்ஸ: — ஏக: ஜாக்³ரத்ஸ்வப்நேஹலோகபரலோகாதீ³ந் க³ச்ச²தீத்யேகஹம்ஸ: ॥

ப்ராணேந ரக்ஷந்நவரம் குலாயம் ப³ஹிஷ்குலாயாத³ம்ருதஶ்சரித்வா । ஸ ஈயதே(அ)ம்ருதோ யத்ர காமம் ஹிரண்மய: புருஷ ஏகஹம்ஸ: ॥ 12 ॥

ததா² ப்ராணேந பஞ்சவ்ருத்திநா, ரக்ஷந் பரிபாலயந் — அந்யதா² ம்ருதப்⁴ராந்தி: ஸ்யாத் , அவரம் நிக்ருஷ்டம் அநேகாஶுசிஸங்கா⁴தத்வாத³த்யந்தபீ³ப⁴த்ஸம் , குலாயம் நீட³ம் ஶரீரம் , ஸ்வயம் து ப³ஹிஸ்தஸ்மாத்குலாயாத் , சரித்வா — யத்³யபி ஶரீரஸ்த² ஏவ ஸ்வப்நம் பஶ்யதி ததா²பி தத்ஸம்ப³ந்தா⁴பா⁴வாத் தத்ஸ்த² இவ ஆகாஶ: ப³ஹிஶ்சரித்வேத்யுச்யதே, அம்ருத: ஸ்வயமமரணத⁴ர்மா, ஈயதே க³ச்ச²தி, யத்ர காமம் — யத்ர யத்ர காம: விஷயேஷு உத்³பூ⁴தவ்ருத்திர்ப⁴வதி தம் தம் காமம் வாஸநாரூபேண உத்³பூ⁴தம் க³ச்ச²தி ॥

ஸ்வப்நாந்த உச்சாவசமீயமாநோ ரூபாணி தே³வ: குருதே ப³ஹூநி । உதேவ ஸ்த்ரீபி⁴: ஸஹ மோத³மாநோ ஜக்ஷது³தேவாபி ப⁴யாநி பஶ்யந் ॥ 13 ॥

கிஞ்ச ஸ்வப்நாந்தே ஸ்வப்நஸ்தா²நே, உச்சாவசம் — உச்சம் தே³வாதி³பா⁴வம் அவசம் திர்யகா³தி³பா⁴வம் நிக்ருஷ்டம் தது³ச்சாவசம் , ஈயமாந: க³ம்யமாந: ப்ராப்நுவந் , ரூபாணி, தே³வ: த்³யோதநாவாந் , குருதே நிர்வர்தயதி வாஸநாரூபாணி ப³ஹூநி அஸங்க்²யேயாநி । உத அபி, ஸ்த்ரீபி⁴: ஸஹ மோத³மாந இவ, ஜக்ஷதி³வ ஹஸந்நிவ வயஸ்யை:, உத இவ அபி ப⁴யாநி — பி³பே⁴தி ஏப்⁴ய இதி ப⁴யாநி ஸிம்ஹவ்யாக்⁴ராதீ³நி, பஶ்யந்நிவ ॥

ஆராமமஸ்ய பஶ்யந்தி ந தம் பஶ்யதி கஶ்சநேதி । தம் நாயதம் போ³த⁴யேதி³த்யாஹு: । து³ர்பி⁴ஷஜ்யம் ஹாஸ்மை ப⁴வதி யமேஷ ந ப்ரதிபத்³யதே । அதோ² க²ல்வாஹுர்ஜாக³ரிததே³ஶ ஏவாஸ்யைஷ இதி யாநி ஹ்யேவ ஜாக்³ரத்பஶ்யதி தாநி ஸுப்த இத்யத்ராயம் புருஷ: ஸ்வயம் ஜ்யோதிர்ப⁴வதி ஸோ(அ)ஹம் ப⁴க³வதே ஸஹஸ்ரம் த³தா³ம்யத ஊர்த்⁴வம் விமோக்ஷாய ப்³ரூஹீதி ॥ 14 ॥

ஆராமம் ஆரமணம் ஆக்ரீடா³ம் அநேந நிர்மிதாம் வாஸநாரூபாம் அஸ்ய ஆத்மந:, பஶ்யந்தி ஸர்வே ஜநா: — க்³ராமம் நக³ரம் ஸ்த்ரியம் அந்நாத்³யமித்யாதி³வாஸநாநிர்மிதம் ஆக்ரீட³நரூபம் ; ந தம் பஶ்யதி தம் ந பஶ்யதி கஶ்சந । கஷ்டம் போ⁴:! வர்ததே அத்யந்தவிவிக்தம் த்³ருஷ்டிகோ³சராபந்நமபி — அஹோ பா⁴க்³யஹீநதா லோகஸ்ய! யத் ஶக்யத³ர்ஶநமபி ஆத்மாநம் ந பஶ்யதி — இதி லோகம் ப்ரதி அநுக்ரோஶம் த³ர்ஶயதி ஶ்ருதி: । அத்யந்தவிவிக்த: ஸ்வயம் ஜ்யோதிராத்மா ஸ்வப்நே ப⁴வதீத்யபி⁴ப்ராய: । தம் நாயதம் போ³த⁴யேதி³த்யாஹு: — ப்ரஸித்³தி⁴ரபி லோகே வித்³யதே, ஸ்வப்நே ஆத்மஜ்யோதிஷோ வ்யதிரிக்தத்வே ; கா அஸௌ ? தம் ஆத்மாநம் ஸுப்தம் , ஆயதம் ஸஹஸா ப்⁴ருஶம் , ந போ³த⁴யேத் — இத்யாஹு: ஏவம் கத²யந்தி சிகித்ஸகாத³யோ ஜநா லோகே ; நூநம் தே பஶ்யந்தி — ஜாக்³ரத்³தே³ஹாத் இந்த்³ரியத்³வாரத: அபஸ்ருத்ய கேவலோ ப³ஹிர்வர்தத இதி, யத ஆஹு: — தம் நாயதம் போ³த⁴யேதி³தி । தத்ர ச தோ³ஷம் பஶ்யந்தி — ப்⁴ருஶம் ஹி அஸௌ போ³த்⁴யமாந: தாநி இந்த்³ரியத்³வாராணி ஸஹஸா ப்ரதிபோ³த்⁴யமாந: ந ப்ரதிபத்³யத இதி ; ததே³ததா³ஹ — து³ர்பி⁴ஷஜ்யம் ஹாஸ்மை ப⁴வதி யமேஷ ந ப்ரதிபத்³யதே ; யம் இந்த்³ரியத்³வாரதே³ஶம் — யஸ்மாத்³தே³ஶாத் ஶுக்ரமாதா³ய அபஸ்ருத: தம் இந்த்³ரியதே³ஶம் — ஏஷ: ஆத்மா புநர்ந ப்ரதிபத்³யதே, கதா³சித் வ்யத்யாஸேந இந்த்³ரியமாத்ரா: ப்ரவேஶயதி, தத: ஆந்த்⁴யபா³தி⁴ர்யாதி³தோ³ஷப்ராப்தௌ து³ர்பி⁴ஷஜ்யம் து³:க²பி⁴ஷக்கர்மதா ஹ அஸ்மை தே³ஹாய ப⁴வதி, து³:கே²ந சிகித்ஸநீயோ(அ)ஸௌ தே³ஹோ ப⁴வதீத்யர்த²: । தஸ்மாத் ப்ரஸித்³த்⁴யாபி ஸ்வப்நே ஸ்வயஞ்ஜ்யோதிஷ்ட்வம் அஸ்ய க³ம்யதே । ஸ்வப்நோ பூ⁴த்வா அதிக்ராந்தோ ம்ருத்யோ ரூபாணீதி தஸ்மாத் ஸ்வப்நே ஸ்வயம் ஜ்யோதிராத்மா । அதோ² அபி க²லு அந்யே ஆஹு: — ஜாக³ரிததே³ஶ ஏவாஸ்ய ஏஷ:, ய: ஸ்வப்ந: — ந ஸந்த்⁴யம் ஸ்தா²நாந்தரம் இஹலோகபரலோகாப்⁴யாம் வ்யதிரிக்தம் , கிம் தர்ஹி இஹலோக ஏவ ஜாக³ரிததே³ஶ: । யத்³யேவம் , கிஞ்ச அத: ? ஶ்ருணு அதோ யத்³ப⁴வதி — யதா³ ஜாக³ரிததே³ஶ ஏவாயம் ஸ்வப்ந:, ததா³ அயமாத்மா கார்யகரணேப்⁴யோ ந வ்யாவ்ருத்த: தைர்மிஶ்ரீபூ⁴த:, அதோ ந ஸ்வயம் ஜ்யோதிராத்மா — இத்யத: ஸ்வயஞ்ஜ்யோதிஷ்ட்வபா³த⁴நாய அந்யே ஆஹு: — ஜாக³ரிததே³ஶ ஏவாஸ்யைஷ இதி । தத்ர ச ஹேதுமாசக்ஷதே — ஜாக³ரிததே³ஶத்வே யாநி ஹி யஸ்மாத் ஹஸ்த்யாதீ³நி பதா³ர்த²ஜாதாநி, ஜாக்³ரத் ஜாக³ரிததே³ஶே, பஶ்யதி லௌகிக:, தாந்யேவ ஸுப்தோ(அ)பி பஶ்யதீதி । தத³ஸத் , இந்த்³ரியோபரமாத் ; உபரதேஷு ஹி இந்த்³ரியேஷு ஸ்வப்நாந்பஶ்யதி ; தஸ்மாத் நாந்யஸ்ய ஜ்யோதிஷ: தத்ர ஸம்ப⁴வோ(அ)ஸ்தி ; தது³க்தம் ‘ந தத்ர ரதா² ந ரத²யோகா³:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 10) இத்யாதி³ ; தஸ்மாத் அத்ராயம் புருஷ: ஸ்வயம் ஜ்யோதிர்ப⁴வத்யேவ । ஸ்வயம் ஜ்யோதி: ஆத்மா அஸ்தீதி ஸ்வப்நநித³ர்ஶநேந ப்ரத³ர்ஶிதம் , அதிக்ராமதி ம்ருத்யோ ரூபாணீதி ச ; க்ரமேண ஸஞ்சரந் இஹலோகபரலோகாதீ³ந் இஹலோகபரலோகாதி³வ்யதிரிக்த:, ததா² ஜாக்³ரத்ஸ்வப்நகுலாயாப்⁴யாம் வ்யதிரிக்த:, தத்ர ச க்ரமஸஞ்சாராந்நித்யஶ்ச — இத்யேதத் ப்ரதிபாதி³தம் யாஜ்ஞவல்க்யேந । அத: வித்³யாநிஷ்க்ரயார்த²ம் ஸஹஸ்ரம் த³தா³மீத்யாஹ ஜநக: ; ஸோ(அ)ஹம் ஏவம் போ³தி⁴த: த்வயா ப⁴க³வதே துப்⁴யம் ஸஹஸ்ரம் த³தா³மி ; விமோக்ஷஶ்ச காமப்ரஶ்நோ மயா அபி⁴ப்ரேத: ; தது³பயோகீ³ அயம் தாத³ர்த்²யாத் ததே³கதே³ஶ ஏவ ; அத: த்வாம் நியோக்ஷ்யாமி ஸமஸ்தகாமப்ரஶ்நநிர்ணயஶ்ரவணேந — விமோக்ஷாய அத ஊர்த்⁴வம் ப்³ரூஹீதி, யேந ஸம்ஸாராத் விப்ரமுச்யேயம் த்வத்ப்ரஸாதா³த் । விமோக்ஷபதா³ர்தை²கதே³ஶநிர்ணயஹேதோ: ஸஹஸ்ரதா³நம் ॥
யத் ப்ரஸ்துதம் — ஆத்மநைவாயம் ஜ்யோதிஷாஸ்தே இதி, தத் ப்ரத்யக்ஷத: ப்ரதிபாதி³தம் — ‘அத்ராயம் புருஷ: ஸ்வயம் ஜ்யோதிர்ப⁴வதி’ இதி ஸ்வப்நே । யத்து உக்தம் — ‘ஸ்வப்நோ பூ⁴த்வேமம் லோகமதிக்ராமதி ம்ருத்யோ ரூபாணி’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 7) இதி, தத்ர ஏதத் ஆஶங்க்யதே — ம்ருத்யோ ரூபாண்யேவ அதிக்ராமதி, ந ம்ருத்யும் ; ப்ரத்யக்ஷம் ஹ்யேதத் ஸ்வப்நே கார்யகரணவ்யாவ்ருத்தஸ்யாபி மோத³த்ராஸாதி³த³ர்ஶநம் ; தஸ்மாத் நூநம் நைவாயம் ம்ருத்யுமதிக்ராமதி ; கர்மணோ ஹி ம்ருத்யோ: கார்யம் மோத³த்ராஸாதி³ த்³ருஶ்யதே ; யதி³ ச ம்ருத்யுநா ப³த்³த⁴ ஏவ அயம் ஸ்வபா⁴வத:, தத: விமோக்ஷோ நோபபத்³யதே ; ந ஹி ஸ்வபா⁴வாத்கஶ்சித் விமுச்யதே ; அத² ஸ்வபா⁴வோ ந ப⁴வதி ம்ருத்யு:, தத: தஸ்மாத் மோக்ஷ உபபத்ஸ்யதே ; யதா² அஸௌ ம்ருத்யு: ஆத்மீயோ த⁴ர்மோ ந ப⁴வதி, ததா² ப்ரத³ர்ஶநாய — அத ஊர்த்⁴வம் விமோக்ஷாய ப்³ரூஹீத்யேவம் ஜநகேந பர்யநுயுக்த: யாஜ்ஞவல்க்ய: தத்³தி³த³ர்ஶயிஷயா ப்ரவவ்ருதே —

ஸ வா ஏஷ ஏதஸ்மிந்ஸம்ப்ரஸாதே³ ரத்வா சரித்வா த்³ருஷ்ட்வைவ புண்யம் ச பாபம் ச । புந: ப்ரதிந்யாயம் ப்ரதியோந்யாத்³ரவதி ஸ்வப்நாயைவ ஸ யத்தத்ர கிஞ்சித்பஶ்யத்யநந்வாக³தஸ்தேந ப⁴வத்யஸங்கோ³ ஹ்யயம் புருஷ இத்யேவமேவைதத்³யாஜ்ஞவல்க்ய ஸோ(அ)ஹம் ப⁴க³வதே ஸஹஸ்ரம் த³தா³ம்யத ஊர்த்⁴வம் விமோக்ஷாயைவ ப்³ரூஹீதி ॥ 15 ॥

ஸ வை ப்ரக்ருத: ஸ்வயம் ஜ்யோதி: புருஷ:, ஏஷ: ய: ஸ்வப்நே ப்ரத³ர்ஶித:, ஏதஸ்மிந்ஸம்ப்ரஸாதே³ — ஸம்யக் ப்ரஸீத³தி அஸ்மிந்நிதி ஸம்ப்ரஸாத³: ; ஜாக³ரிதே தே³ஹேந்த்³ரியவ்யாபாரஶதஸந்நிபாதஜம் ஹித்வா காலுஷ்யம் தேப்⁴யோ விப்ரமுக்த: ஈஷத் ப்ரஸீத³தி ஸ்வப்நே, இஹ து ஸுஷுப்தே ஸம்யக் ப்ரஸீத³தி — இத்யத: ஸுஷுப்தம் ஸம்ப்ரஸாத³ உச்யதே ; ‘தீர்ணோ ஹி ததா³ ஸர்வாஞ்ஶோகாந்’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 22) இதி ‘ஸலில ஏகோ த்³ரஷ்டா’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 31) இதி ஹி வக்ஷ்யதி ஸுஷுப்தஸ்த²ம் ஆத்மாநம் — ஸ வை ஏஷ: ஏதஸ்மிந் ஸம்ப்ரஸாதே³ க்ரமேண ஸம்ப்ரஸந்ந: ஸந் ஸுஷுப்தே ஸ்தி²த்வா ; கத²ம் ஸம்ப்ரஸந்ந: ? ஸ்வப்நாத் ஸுஷுப்தம் ப்ரவிவிக்ஷு: ஸ்வப்நாவஸ்த² ஏவ ரத்வா ரதிமநுபூ⁴ய மித்ரப³ந்து⁴ஜநத³ர்ஶநாதி³நா, சரித்வா விஹ்ருத்ய அநேகதா⁴ சரணப²லம் ஶ்ரமமுபலப்⁴யேத்யர்த²:, த்³ருஷ்ட்வைவ ந க்ருத்வேத்யர்த²:, புண்யம் ச புண்யப²லம் , பாபம் ச பாபப²லம் ; ந து புண்யபாபயோ: ஸாக்ஷாத்³த³ர்ஶநமஸ்தீத்யவோசாம ; தஸ்மாத் ந புண்யபாபாப்⁴யாமநுப³த்³த⁴: ; யோ ஹி கரோதி புண்யபாபே, ஸ தாப்⁴யாமநுப³த்⁴யதே ; ந ஹி த³ர்ஶநமாத்ரேண தத³நுப³த்³த⁴: ஸ்யாத் । தஸ்மாத் ஸ்வப்நோ பூ⁴த்வா ம்ருத்யுமதிக்ராமத்யேவ, ந ம்ருத்யுரூபாண்யேவ கேவலம் । அத: ந ம்ருத்யோ: ஆத்மஸ்வபா⁴வத்வாஶங்கா ; ம்ருத்யுஶ்சேத் ஸ்வபா⁴வோ(அ)ஸ்ய, ஸ்வப்நே(அ)பி குர்யாத் ; ந து கரோதி ; ஸ்வபா⁴வஶ்சேத் க்ரியா ஸ்யாத் ; அநிர்மோக்ஷதைவ ஸ்யாத் ; ந து ஸ்வபா⁴வ:, ஸ்வப்நே அபா⁴வாத் , அத: விமோக்ஷ: அஸ்ய உபபத்³யதே ம்ருத்யோ: புண்யபாபாப்⁴யாம் । நநு ஜாக³ரிதே அஸ்ய ஸ்வபா⁴வ ஏவ — ந ; பு³த்³த்⁴யாத்³யுபாதி⁴க்ருதம் ஹி தத் ; தச்ச ப்ரதிபாதி³தம் ஸாத்³ருஶ்யாத் ‘த்⁴யாயதீவ லேலாயதீவ’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 7) இதி । தஸ்மாத் ஏகாந்தேநைவ ஸ்வப்நே ம்ருத்யுரூபாதிக்ரமணாத் ந ஸ்வாபா⁴விகத்வாஶங்கா அநிர்மோக்ஷதா வா । தத்ர ‘சரித்வா’ இதி — சரணப²லம் ஶ்ரமமுபலப்⁴யேத்யர்த²:, தத: ஸம்ப்ரஸாதா³நுப⁴வோத்தரகாலம் புந: ப்ரதிந்யாயம் யதா²ந்யாயம் யதா²க³தம் — நிஶ்சித ஆய: ந்யாய:, அயநம் ஆய: நிர்க³மநம் , புந: பூர்வக³மநவைபரீத்யேந யத் ஆக³மநம் ஸ ப்ரதிந்யாய: — யதா²க³தம் புநராக³ச்ச²தீத்யர்த²: । ப்ரதியோநி யதா²ஸ்தா²நம் ; ஸ்வப்நஸ்தா²நாத்³தி⁴ ஸுஷுப்தம் ப்ரதிபந்ந: ஸந் யதா²ஸ்தா²நமேவ புநராக³ச்ச²தி — ப்ரதியோநி ஆத்³ரவதி, ஸ்வப்நாயைவ ஸ்வப்நஸ்தா²நாயைவ । நநு ஸ்வப்நே ந கரோதி புண்யபாபே தயோ: ப²லமேவ பஶ்யதீதி கத²மவக³ம்யதே ? யதா² ஜாக³ரிதே ததா² கரோத்யேவ ஸ்வப்நே(அ)பி, துல்யத்வாத்³த³ர்ஶநஸ்ய — இத்யத ஆஹ — ஸ: ஆத்மா, யத் கிஞ்சித் தத்ர ஸ்வப்நே பஶ்யதி புண்யபாபப²லம் , அநந்வாக³த: அநநுப³த்³த⁴: தேந த்³ருஷ்டேந ப⁴வதி, நைவ அநுப³த்³தோ⁴ ப⁴வதி ; யதி³ ஹி ஸ்வப்நே க்ருதமேவ தேந ஸ்யாத் , தேந அநுப³த்⁴யேத ; ஸ்வப்நாது³த்தி²தோ(அ)பி ஸமந்வாக³த: ஸ்யாத் ; ந ச தத் லோகே — ஸ்வப்நக்ருதகர்மணா அந்வாக³தத்வப்ரஸித்³தி⁴: ; ந ஹி ஸ்வப்நக்ருதேந ஆக³ஸா ஆக³ஸ்காரிணமாத்மாநம் மந்யதே கஶ்சித் ; ந ச ஸ்வப்நத்³ருஶ ஆக³: ஶ்ருத்வா லோக: தம் க³ர்ஹதி பரிஹரதி வா ; அத: அநந்வாக³த ஏவ தேந ப⁴வதி ; தஸ்மாத் ஸ்வப்நே குர்வந்நிவ உபலப்⁴யதே, ந து க்ரியா அஸ்தி பரமார்த²த: ; ‘உதேவ ஸ்த்ரீபி⁴: ஸஹ மோத³மாந:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 13) இதி ஶ்லோக உக்த: ; ஆக்²யாதாரஶ்ச ஸ்வப்நஸ்ய ஸஹ இவ - ஶப்³தே³ந ஆசக்ஷதே — ஹஸ்திநோ(அ)த்³ய க⁴டீக்ருதா: தா⁴வந்தீவ மயா த்³ருஷ்டா இதி । அதோ ந தஸ்ய கர்த்ருத்வமிதி । கத²ம் புநரஸ்யாகர்த்ருத்வமிதி — கார்யகரணைர்மூர்தை: ஸம்ஶ்லேஷ: மூர்தஸ்ய, ஸ து க்ரியாஹேதுர்த்³ருஷ்ட: ; ந ஹ்யமூர்த: கஶ்சித் க்ரியாவாந் த்³ருஶ்யதே ; அமூர்தஶ்ச ஆத்மா, அதோ(அ)ஸங்க³: ; யஸ்மாச்ச அஸங்கோ³(அ)யம் புருஷ:, தஸ்மாத் அநந்வாக³த: தேந ஸ்வப்நத்³ருஷ்டேந ; அத ஏவ ந க்ரியாகர்த்ருத்வமஸ்ய கத²ஞ்சிது³பபத்³யதே ; கார்யகரணஸம்ஶ்லேஷேண ஹி கர்த்ருத்வம் ஸ்யாத் ; ஸ ச ஸம்ஶ்லேஷ: ஸங்க³: அஸ்ய நாஸ்தி, யத: அஸங்கோ³ ஹ்யயம் புருஷ: ; தஸ்மாத் அம்ருத: । ஏவமேவ ஏதத் யாஜ்ஞவல்க்ய ; ஸோ(அ)ஹம் ப⁴க³வதே ஸஹஸ்ரம் த³தா³மி ; அத ஊர்த்⁴வம் விமோக்ஷாயைவ ப்³ரூஹி ; மோக்ஷபதா³ர்தை²கதே³ஶஸ்ய கர்மப்ரவிவேகஸ்ய ஸம்யக்³த³ர்ஶிதத்வாத் ; அத ஊர்த்⁴வம் விமோக்ஷாயைவ ப்³ரூஹீதி ॥

ஸ வா ஏஷ ஏதஸ்மிந்ஸ்வப்நே ரத்வா சரித்வா த்³ருஷ்ட்வைவ புண்யம் ச பாபம் ச புந: ப்ரதிந்யாயம் ப்ரதியோந்யாத்³ரவதி பு³த்³தா⁴ந்தாயைவ ஸ யத்தத்ர கிஞ்சித்பஶ்யத்யநந்வாக³தஸ்தேந ப⁴வத்யஸங்கோ³ ஹ்யயம் புருஷ இத்யேவமேவைதத்³யாஜ்ஞவல்க்ய ஸோ(அ)ஹம் ப⁴க³வதே ஸஹஸ்ரம் த³தா³ம்யத ஊர்த்⁴வம் விமோக்ஷாயைவ ப்³ரூஹீதி ॥ 16 ॥

தத்ர ‘அஸங்கோ³ ஹ்யயம் புருஷ:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 15) இதி அஸங்க³தா அகர்த்ருத்வே ஹேதுருக்த: ; உக்தம் ச பூர்வம் — கர்மவஶாத் ஸ ஈயதே யத்ர காமமிதி ; காமஶ்ச ஸங்க³: ; அத: அஸித்³தோ⁴ ஹேதுருக்த: — ‘அஸங்கோ³ ஹ்யயம் புருஷ:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 15) இதி । ந து ஏதத் அஸ்தி ; கத²ம் தர்ஹி ? அஸங்க³ ஏவ இத்யேதது³ச்யதே — ஸ வா ஏஷ ஏதஸ்மிந்ஸ்வப்நே, ஸ வை ஏஷ புருஷ: ஸம்ப்ரஸாதா³த்ப்ரத்யாக³த: ஸ்வப்நே ரத்வா சரித்வா யதா²காமம் , த்³ருஷ்ட்வைவ புண்யம் ச பாபம் ச — இதி ஸர்வம் பூர்வவத் ; பு³த்³தா⁴ந்தாயைவ ஜாக³ரிதஸ்தா²நாய । தஸ்மாத் அஸங்க³ ஏவாயம் புருஷ: ; யதி³ ஸ்வப்நே ஸங்க³வாந் ஸ்யாத் காமீ, தத: தத்ஸங்க³ஜைர்தோ³ஷை: பு³த்³தா⁴ந்தாய ப்ரத்யாக³தோ லிப்யேத ॥
யதா² அஸௌ ஸ்வப்நே அஸங்க³த்வாத் ஸ்வப்நப்ரஸங்க³ஜைர்தோ³ஷை: ஜாக³ரிதே ப்ரத்யாக³தோ ந லிப்யதே, ஏவம் ஜாக³ரிதஸங்க³ஜைரபி தோ³ஷை: ந லிப்யத ஏவ பு³த்³தா⁴ந்தே ; ததே³தது³ச்யதே —

ஸ வா ஏஷ ஏதஸ்மிந்பு³த்³தா⁴ந்தே ரத்வா சரித்வா த்³ருஷ்ட்வைவ புண்யம் ச பாபம் ச புந: ப்ரதிந்யாயம் ப்ரதியோந்யாத்³ரவதி ஸ்வப்நாந்தாயைவ ॥ 17 ॥

ஸ வை ஏஷ: ஏதஸ்மிந் பு³த்³தா⁴ந்தே ஜாக³ரிதே ரத்வா சரித்வேத்யாதி³ பூர்வவத் । ஸ யத் தத்ர பு³த்³தா⁴ந்தே கிஞ்சித்பஶ்யதி, அநந்வாக³த: தேந ப⁴வதி — அஸங்கோ³ ஹ்யயம் புருஷ இதி । நநு த்³ருஷ்ட்வைவேதி கத²மவதா⁴ர்யதே ? கரோதி ச தத்ர புண்யபாபே ; தத்ப²லம் ச பஶ்யதி — ந, காரகாவபா⁴ஸகத்வேந கர்த்ருத்வோபபத்தே: ; ‘ஆத்மநைவாயம் ஜ்யோதிஷாஸ்தே’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 6) இத்யாதி³நா ஆத்மஜ்யோதிஷா அவபா⁴ஸித: கார்யகரணஸங்கா⁴த: வ்யவஹரதி ; தேந அஸ்ய கர்த்ருத்வமுபசர்யதே, ந ஸ்வத: கர்த்ருத்வம் ; ததா² சோக்தம் ‘த்⁴யாயதீவ லேலாயதீவ’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 7) இதி — பு³த்³த்⁴யாத்³யுபாதி⁴க்ருதமேவ ந ஸ்வத: ; இஹ து பரமார்தா²பேக்ஷயா உபாதி⁴நிரபேக்ஷ உச்யதே — த்³ருஷ்ட்வைவ புண்யம் ச பாபம் ச ந க்ருத்வேதி ; தேந ந பூர்வாபரவ்யாகா⁴தாஶங்கா, யஸ்மாத் நிருபாதி⁴க: பரமார்த²தோ ந கரோதி, ந லிப்யதே க்ரியாப²லேந ; ததா² ச ப⁴க³வதோக்தம் — ‘அநாதி³த்வாந்நிர்கு³ணத்வாத்பரமாத்மாயமவ்யய: । ஶரீரஸ்தோ²(அ)பி கௌந்தேய ந கரோதி ந லிப்யதே’ (ப⁴. கீ³. 13 । 11) இதி । ததா² ஸஹஸ்ரதா³நம் து காமப்ரவிவேகஸ்ய த³ர்ஶிதத்வாத் । ததா² ‘ஸ வா ஏஷ ஏதஸ்மிந்ஸ்வப்நே’ ‘ஸ வா ஏஷ ஏதஸ்மிந்பு³த்³தா⁴ந்தே’ இத்யேதாப்⁴யாம் கண்டி³காப்⁴யாம் அஸங்க³தைவ ப்ரதிபாதி³தா ; யஸ்மாத் பு³த்³தா⁴ந்தே க்ருதேந ஸ்வப்நாந்தம் க³த: ஸம்ப்ரஸந்ந: அஸம்ப³த்³தோ⁴ ப⁴வதி ஸ்தைந்யாதி³கார்யாத³ர்ஶநாத் , தஸ்மாத் த்ரிஷ்வபி ஸ்தா²நேஷு ஸ்வத: அஸங்க³ ஏவ அயம் ; அத: அம்ருத: ஸ்தா²நத்ரயத⁴ர்மவிலக்ஷண: । ப்ரதியோந்யாத்³ரவதி ஸ்வப்நாந்தாயைவ, ஸம்ப்ரஸாதா³யேத்யர்த²: — த³ர்ஶநவ்ருத்தே: ஸ்வப்நஸ்ய ஸ்வப்நஶப்³தே³ந அபி⁴தா⁴நத³ர்ஶநாத் , அந்தஶப்³தே³ந ச விஶேஷணோபபத்தே: ; ‘ஏதஸ்மா அந்தாய தா⁴வதி’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 19) இதி ச ஸுஷுப்தம் த³ர்ஶயிஷ்யதி । யதி³ புந: ஏவமுச்யதே — ‘ஸ்வப்நாந்தே ரத்வா சரித்வா’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 34) ‘ஏதாவுபா⁴வந்தாவநுஸஞ்சரதி ஸ்வப்நாந்தம் ச பு³த்³தா⁴ந்தம் ச’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 18) இதி த³ர்ஶநாத் , ‘ஸ்வப்நாந்தாயைவ’ இத்யத்ராபி த³ர்ஶநவ்ருத்திரேவ ஸ்வப்ந உச்யத இதி — ததா²பி ந கிஞ்சித்³து³ஷ்யதி ; அஸங்க³தா ஹி ஸிஷாத⁴யிஷிதா ஸித்⁴யத்யேவ ; யஸ்மாத் ஜாக³ரிதே த்³ருஷ்ட்வைவ புண்யம் ச பாபம் ச ரத்வா சரித்வா ச ஸ்வப்நாந்தமாக³த:, ந ஜாக³ரிததோ³ஷேணாநுக³தோ ப⁴வதி ॥
ஏவம் அயம் புருஷ ஆத்மா ஸ்வயம் ஜ்யோதி: கார்யகரணவிலக்ஷண: தத்ப்ரயோஜகாப்⁴யாம் காமகர்மப்⁴யாம் விலக்ஷண: — யஸ்மாத் அஸங்கோ³ ஹ்யயம் புருஷ:, அஸங்க³த்வாத் — இத்யயமர்த²: ‘ஸ வா ஏஷ ஏதஸ்மிந்ஸம்ப்ரஸாதே³’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 15) இத்யாத்³யாபி⁴ஸ்திஸ்ருபி⁴: கண்டி³காபி⁴: ப்ரதிபாதி³த: ; தத்ர அஸங்க³தைவ ஆத்மந: குத: — யஸ்மாத் , ஜாக³ரிதாத் ஸ்வப்நம் , ஸ்வப்நாச்ச ஸம்ப்ரஸாத³ம் , ஸம்ப்ரஸாதா³ச்ச புந: ஸ்வப்நம் , க்ரமேண பு³த்³தா⁴ந்தம் ஜாக³ரிதம் , பு³த்³தா⁴ந்தாச்ச புந: ஸ்வப்நாந்தம் — இத்யேவம் அநுக்ரமஸஞ்சாரேண ஸ்தா²நத்ரயஸ்ய வ்யதிரேக: ஸாதி⁴த: । பூர்வமப்யுபந்யஸ்தோ(அ)யமர்த²: ‘ஸ்வப்நோ பூ⁴த்வேமம் லோகமதிக்ராமதி ம்ருத்யோ ரூபாணி’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 7) இதி — தம் விஸ்தரேண ப்ரதிபாத்³ய, கேவலம் த்³ருஷ்டாந்தமாத்ரமவஶிஷ்டம் , தத்³வக்ஷ்யாமீத்யாரப்⁴யதே —

தத்³யதா² மஹாமத்ஸ்ய உபே⁴ கூலே அநுஸஞ்சரதி பூர்வம் சாபரம் சைவமேவாயம் புருஷ ஏதாவுபா⁴வந்தாவநுஸஞ்சரதி ஸ்வப்நாந்தம் ச பு³த்³தா⁴ந்தம் ச ॥ 18 ॥

தத் தத்ர ஏதஸ்மிந் , யதா² — ப்ரத³ர்ஶிதே(அ)ர்தே² த்³ருஷ்டாந்தோ(அ)யமுபாதீ³யதே — யதா² லோகே மஹாமத்ஸ்ய:, மஹாம்ஶ்சாஸௌ மத்ஸ்யஶ்ச, நாதே³யேந ஸ்ரோதஸா அஹார்ய இத்யர்த²:, ஸ்ரோதஶ்ச விஷ்டம்ப⁴யதி, ஸ்வச்ச²ந்த³சாரீ, உபே⁴ கூலே நத்³யா: பூர்வம் ச அபரம் ச அநுக்ரமேண ஸஞ்சரதி ; ஸஞ்சரந்நபி கூலத்³வயம் தந்மத்⁴யவர்திநா உத³கஸ்ரோதோவேகே³ந ந பரவஶீ க்ரியதே — ஏவமேவ அயம் புருஷ: ஏதௌ உபௌ⁴ அந்தௌ அநுஸஞ்சரதி ; கௌ தௌ ? ஸ்வப்நாந்தம் ச பு³த்³தா⁴ந்தம் ச । த்³ருஷ்டாந்தப்ரத³ர்ஶநப²லம் து — ம்ருத்யுரூப: கார்யகரணஸங்கா⁴த: ஸஹ தத்ப்ரயோஜகாப்⁴யாம் காமகர்மப்⁴யாம் அநாத்மத⁴ர்ம: ; அயம் ச ஆத்மா ஏதஸ்மாத்³விலக்ஷண: — இதி விஸ்தரதோ வ்யாக்²யாதம் ॥
அத்ர ச ஸ்தா²நத்ரயாநுஸஞ்சாரேண ஸ்வயஞ்ஜ்யோதிஷ ஆத்மந: கார்யகரணஸங்கா⁴தவ்யதிரிக்தஸ்ய காமகர்மப்⁴யாம் விவிக்ததா உக்தா ; ஸ்வத: நாயம் ஸம்ஸாரத⁴ர்மவாந் , உபாதி⁴நிமித்தமேவ து அஸ்ய ஸம்ஸாரித்வம் அவித்³யாத்⁴யாரோபிதம் — இத்யேஷ ஸமுதா³யார்த² உக்த: । தத்ர ச ஜாக்³ரத்ஸ்வப்நஸுஷுப்தஸ்தா²நாநாம் த்ரயாணாம் விப்ரகீர்ணரூப: உக்த:, ந புஞ்ஜீக்ருத்ய ஏகத்ர த³ர்ஶித: — யஸ்மாத் ஜாக³ரிதே ஸஸங்க³: ஸம்ருத்யு: ஸகார்யகரணஸங்கா⁴த: உபலக்ஷ்யதே அவித்³யயா ; ஸ்வப்நே து காமஸம்யுக்த: ம்ருத்யுரூபவிநிர்முக்த உபலப்⁴யதே ; ஸுஷுப்தே புந: ஸம்ப்ரஸந்ந: அஸங்கோ³ ப⁴வதீதி அஸங்க³தாபி த்³ருஶ்யதே ; ஏகவாக்யதயா து உபஸம்ஹ்ரியமாணம் ப²லம் நித்யமுக்தபு³த்³த⁴ஶுத்³த⁴ஸ்வபா⁴வதா அஸ்ய ந ஏகத்ர புஞ்ஜீக்ருத்ய ப்ரத³ர்ஶிதேதி, தத்ப்ரத³ர்ஶநாய கண்டி³கா ஆரப்⁴யதே । ஸுஷுப்தே ஹி ஏவம்ரூபதா அஸ்ய வக்ஷ்யமாணா ‘தத்³வா அஸ்யைதத³திச்ச²ந்தா³ அபஹதபாப்மாப⁴யம் ரூபம்’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 21) இதி ; யஸ்மாத் ஏவம்ரூபம் விலக்ஷணம் , ஸுஷுப்தம் ப்ரவிவிக்ஷதி ; தத் கத²மிதி ஆஹ — த்³ருஷ்டாந்தேந அஸ்ய அர்த²ஸ்ய ப்ரகடீபா⁴வோ ப⁴வதீதி தத்ர த்³ருஷ்டாந்த உபாதீ³யதே —

தத்³யதா²ஸ்மிந்நாகாஶே ஶ்யேநோ வா ஸுபர்ணோ வா விபரிபத்ய ஶ்ராந்த: ஸம்ஹத்ய பக்ஷௌ ஸம்லயாயைவ த்⁴ரியத ஏவமேவாயம் புருஷ ஏதஸ்மா அந்தாய தா⁴வதி யத்ர ஸுப்தோ ந கஞ்சந காமம் காமயதே ந கஞ்சந ஸ்வப்நம் பஶ்யதி ॥ 19 ॥

தத் யதா² — அஸ்மிந்நாகாஶே பௌ⁴திகே ஶ்யேநோ வா ஸுபர்ணோ வா, ஸுபர்ணஶப்³தே³ந க்ஷிப்ர: ஶ்யேந உச்யதே, யதா² ஆகாஶே(அ)ஸ்மிந் விஹ்ருத்ய விபரிபத்ய ஶ்ராந்த: நாநாபரிபதநலக்ஷணேந கர்மணா பரிகி²ந்ந:, ஸம்ஹத்ய பக்ஷௌ ஸங்க³மய்ய ஸம்ப்ரஸார்ய பக்ஷௌ, ஸம்யக் லீயதே அஸ்மிந்நிதி ஸம்லய:, நீட³: நீடா³யைவ, த்⁴ரியதே ஸ்வாத்மநைவ தா⁴ர்யதே ஸ்வயமேவ ; யதா² அயம் த்³ருஷ்டாந்த:, ஏவமேவ அயம் புருஷ:, ஏதஸ்மா ஏதஸ்மை, அந்தாய தா⁴வதி । அந்தஶப்³த³வாச்யஸ்ய விஶேஷணம் — யத்ர யஸ்மிந் அந்தே ஸுப்த:, ந கஞ்சந ந கஞ்சித³பி, காமம் காமயதே ; ததா² ந கஞ்சந ஸ்வப்நம் பஶ்யதி । ‘ந கஞ்சந காமம்’ இதி ஸ்வப்நபு³த்³தா⁴ந்தயோ: அவிஶேஷேண ஸர்வ: காம: ப்ரதிஷித்⁴யதே, ‘கஞ்சந’ இத்யவிஶேஷிதாபி⁴தா⁴நாத் ; ததா² ‘ந கஞ்சந ஸ்வப்நம்’ இதி — ஜாக³ரிதே(அ)பி யத் த³ர்ஶநம் , தத³பி ஸ்வப்நம் மந்யதே ஶ்ருதி:, அத ஆஹ — ந கஞ்சந ஸ்வப்நம் பஶ்யதீதி ; ததா² ச ஶ்ருத்யந்தரம் ‘தஸ்ய த்ரய ஆவஸதா²ஸ்த்ரய: ஸ்வப்நா:’ (ஐ. உ. 1 । 3 । 12) இதி । யதா² த்³ருஷ்டாந்தே பக்ஷிண: பரிபதநஜஶ்ரமாபநுத்தயே ஸ்வநீடோ³பஸர்பணம் , ஏவம் ஜாக்³ரத்ஸ்வப்நயோ: கார்யகரணஸம்யோக³ஜக்ரியாப²லை: ஸம்யுஜ்யமாநஸ்ய, பக்ஷிண: பரிபதநஜ இவ, ஶ்ரமோ ப⁴வதி ; தச்ச்²ரமாபநுத்தயே ஸ்வாத்மநோ நீட³ம் ஆயதநம் ஸர்வஸம்ஸாரத⁴ர்மவிலக்ஷணம் ஸர்வக்ரியாகாரகப²லாயாஸஶூந்யம் ஸ்வமாத்மாநம் ப்ரவிஶதி ॥
யதி³ அஸ்ய அயம் ஸ்வபா⁴வ: — ஸர்வஸம்ஸாரத⁴ர்மஶூந்யதா, பரோபாதி⁴நிமித்தம் ச அஸ்ய ஸம்ஸாரத⁴ர்மித்வம் ; யந்நிமித்தம் ச அஸ்ய பரோபாதி⁴க்ருதம் ஸம்ஸாரத⁴ர்மித்வம் , ஸா ச அவித்³யா — தஸ்யா அவித்³யாயா: கிம் ஸ்வாபா⁴விகத்வம் , ஆஹோஸ்வித் காமகர்மாதி³வத் ஆக³ந்துகத்வம் ; யதி³ ச ஆக³ந்துகத்வம் , ததோ விமோக்ஷ உபபத்³யதே ; தஸ்யாஶ்ச ஆக³ந்துகத்வே கா உபபத்தி:, கத²ம் வா ந ஆத்மத⁴ர்ம: அவித்³யேதி — ஸர்வாநர்த²பீ³ஜபூ⁴தாயா அவித்³யாயா: ஸதத்த்வாவதா⁴ரணார்த²ம் பரா கண்டி³கா ஆரப்⁴யதே —

தா வா அஸ்யைதா ஹிதா நாம நாட்³யோ யதா² கேஶ: ஸஹஸ்ரதா⁴ பி⁴ந்நஸ்தாவதாணிம்நா திஷ்ட²ந்தி ஶுக்லஸ்ய நீலஸ்ய பிங்க³லஸ்ய ஹரிதஸ்ய லோஹிதஸ்ய பூர்ணா அத² யத்ரைநம் க்⁴நந்தீவ ஜிநந்தீவ ஹஸ்தீவ விச்சா²யயதி க³ர்தமிவபததி யதே³வ ஜாக்³ரத்³ப⁴யம் பஶ்யதி தத³த்ராவித்³யயா மந்யதே(அ)த² யத்ர தே³வ இவ ராஜேவாஹமேவேத³ம் ஸர்வோ(அ)ஸ்மீதி மந்யதே ஸோ(அ)ஸ்ய பரமோ லோக: ॥ 20 ॥

தா: வை, அஸ்ய ஶிர:பாண்யாதி³லக்ஷணஸ்ய புருஷஸ்ய, ஏதா: ஹிதா நாம நாட்³ய:, யதா² கேஶ: ஸஹஸ்ரதா⁴ பி⁴ந்ந:, தாவதா தாவத்பரிமாணேந அணிம்நா அணுத்வேந திஷ்ட²ந்தி ; தாஶ்ச ஶுக்லஸ்ய ரஸஸ்ய நீலஸ்ய பிங்க³லஸ்ய ஹரிதஸ்ய லோஹிதஸ்ய பூர்ணா:, ஏதை: ஶுக்லத்வாதி³பி⁴: ரஸவிஶேஷை: பூர்ணா இத்யர்த²: ; ஏதே ச ரஸாநாம் வர்ணவிஶேஷா: வாதபித்தஶ்லேஷ்மணாமிதரேதரஸம்யோக³வைஷம்யவிஶேஷாத் விசித்ரா ப³ஹவஶ்ச ப⁴வந்தி । தாஸு ஏவம்விதா⁴ஸு நாடீ³ஷு ஸூக்ஷ்மாஸு வாலாக்³ரஸஹஸ்ரபே⁴த³பரிமாணாஸு ஶுக்லாதி³ரஸபூர்ணாஸு ஸகலதே³ஹவ்யாபிநீஷு ஸப்தத³ஶகம் லிங்க³ம் வர்ததே ; ததா³ஶ்ரிதா: ஸர்வா வாஸநா உச்சாவசஸம்ஸாரத⁴ர்மாநுப⁴வஜநிதா: ; தத் லிங்க³ம் வாஸநாஶ்ரயம் ஸூக்ஷ்மத்வாத் ஸ்வச்ச²ம் ஸ்ப²டிகமணிகல்பம் நாடீ³க³தரஸோபாதி⁴ஸம்ஸர்க³வஶாத் த⁴ர்மாத⁴ர்மப்ரேரிதோத்³பூ⁴தவ்ருத்திவிஶேஷம் ஸ்த்ரீரத²ஹஸ்த்யாத்³யாகாரவிஶேஷைர்வாஸநாபி⁴: ப்ரத்யவபா⁴ஸதே ; அத² ஏவம் ஸதி, யத்ர யஸ்மிந்காலே, கேசந ஶத்ரவ: அந்யே வா தஸ்கரா: மாமாக³த்ய க்⁴நந்தி — இதி ம்ருஷைவ வாஸநாநிமித்த: ப்ரத்யய: அவித்³யாக்²ய: ஜாயதே, ததே³தது³ச்யதே — ஏநம் ஸ்வப்நத்³ருஶம் க்⁴நந்தீவேதி ; ததா² ஜிநந்தீவ வஶீகுர்வந்தீவ ; ந கேசந க்⁴நந்தி, நாபி வஶீகுர்வந்தி, கேவலம் து அவித்³யாவாஸநோத்³ப⁴வநிமித்தம் ப்⁴ராந்திமாத்ரம் ; ததா² ஹஸ்தீவைநம் விச்சா²யயதி விச்சா²த³யதி வித்³ராவயதி தா⁴வயதீவேத்யர்த²: ; க³ர்தமிவ பததி — க³ர்தம் ஜீர்ணகூபாதி³கமிவ பதந்தம் ஆத்மாநமுபலக்ஷயதி ; தாத்³ருஶீ ஹி அஸ்ய ம்ருஷா வாஸநா உத்³ப⁴வதி அத்யந்தநிக்ருஷ்டா அத⁴ர்மோத்³பா⁴ஸிதாந்த:கரணவ்ருத்த்யாஶ்ரயா, து³:க²ரூபத்வாத் । கிம் ப³ஹுநா, யதே³வ ஜாக்³ரத் ப⁴யம் பஶ்யதி ஹஸ்த்யாதி³லக்ஷணம் , ததே³வ ப⁴யரூபம் அத்ர அஸ்மிந்ஸ்வப்நே விநைவ ஹஸ்த்யாதி³ரூபம் ப⁴யம் அவித்³யாவாஸநயா ம்ருஷைவ உத்³பூ⁴தயா மந்யதே । அத² புந: யத்ர அவித்³யா அபக்ருஷ்யமாணா வித்³யா சோத்க்ருஷ்யமாணா — கிம்விஷயா கிம்லக்ஷணா சேத்யுச்யதே — அத² புந: யத்ர யஸ்மிந்காலே, தே³வ இவ ஸ்வயம் ப⁴வதி, தே³வதாவிஷயா வித்³யா யதா³ உத்³பூ⁴தா ஜாக³ரிதகாலே, ததா³ உத்³பூ⁴தயா வாஸநயா தே³வமிவ ஆத்மாநம் மந்யதே ; ஸ்வப்நே(அ)பி தது³ச்யதே — தே³வ இவ, ராஜேவ ராஜ்யஸ்த²: அபி⁴ஷிக்த:, ஸ்வப்நே(அ)பி ராஜா அஹமிதி மந்யதே ராஜவாஸநாவாஸித: । ஏவம் அத்யந்தப்ரக்ஷீயமாணா அவித்³யா உத்³பூ⁴தா ச வித்³யா ஸர்வாத்மவிஷயா யதா³, ததா³ ஸ்வப்நே(அ)பி தத்³பா⁴வபா⁴வித: — அஹமேவேத³ம் ஸர்வோ(அ)ஸ்மீதி மந்யதே ; ஸ ய: ஸர்வாத்மபா⁴வ:, ஸோ(அ)ஸ்ய ஆத்மந: பரமோ லோக: பரம ஆத்மபா⁴வ: ஸ்வாபா⁴விக: । யத்து ஸர்வாத்மபா⁴வாத³ர்வாக் வாலாக்³ரமாத்ரமபி அந்யத்வேந த்³ருஶ்யதே — நாஹமஸ்மீதி, தத³வஸ்தா² அவித்³யா ; தயா அவித்³யயா யே ப்ரத்யுபஸ்தா²பிதா: அநாத்மபா⁴வா லோகா:, தே அபரமா: ஸ்தா²வராந்தா: ; தாந் ஸம்வ்யவஹாரவிஷயாந் லோகாநபேக்ஷ்ய அயம் ஸர்வாத்மபா⁴வ: ஸமஸ்தோ(அ)நந்தரோ(அ)பா³ஹ்ய:, ஸோ(அ)ஸ்ய பரமோ லோக: । தஸ்மாத் அபக்ருஷ்யமாணாயாம் அவித்³யயாம் , வித்³யாயாம் ச காஷ்ட²ம் க³தாயாம் , ஸர்வாத்மபா⁴வோ மோக்ஷ:, யதா² ஸ்வயஞ்ஜ்யோதிஷ்ட்வம் ஸ்வப்நே ப்ரத்யக்ஷத உபலப்⁴யதே தத்³வத் , வித்³யாப²லம் உபலப்⁴யத இத்யர்த²: । ததா² அவித்³யாயாமப்யுத்க்ருஷ்யமாணாயாம் , திரோதீ⁴யமாநாயாம் ச வித்³யாயாம் , அவித்³யாயா: ப²லம் ப்ரத்யக்ஷத ஏவோபலப்⁴யதே — ‘அத² யத்ரைநம் க்⁴நந்தீவ ஜிநந்தீவ’ இதி । தே ஏதே வித்³யாவித்³யாகார்யே, ஸர்வாத்மபா⁴வ: பரிச்சி²ந்நாத்மபா⁴வஶ்ச ; வித்³யயா ஶுத்³த⁴யா ஸர்வாத்மா ப⁴வதி ; அவித்³யயா ச அஸர்வோ ப⁴வதி ; அந்யத: குதஶ்சித்ப்ரவிப⁴க்தோ ப⁴வதி ; யத: ப்ரவிப⁴க்தோ ப⁴வதி, தேந விருத்⁴யதே ; விருத்³த⁴த்வாத் ஹந்யதே ஜீயதே விச்சா²த்³யதே ச ; அஸர்வவிஷயத்வே ச பி⁴ந்நத்வாத் ஏதத்³ப⁴வதி ; ஸமஸ்தஸ்து ஸந் குதோ பி⁴த்³யதே, யேந விருத்⁴யேத ; விரோதா⁴பா⁴வே, கேந ஹந்யதே ஜீயதே விச்சா²த்³யதே ச । அத இத³ம் அவித்³யாயா: ஸதத்த்வமுக்தம் ப⁴வதி — ஸர்வாத்மாநம் ஸந்தம் அஸர்வாத்மத்வேந க்³ராஹயதி, ஆத்மந: அந்யத் வஸ்த்வந்தரம் அவித்³யமாநம் ப்ரத்யுபஸ்தா²பயதி, ஆத்மாநம் அஸர்வமாபாத³யதி ; ததஸ்தத்³விஷய: காமோ ப⁴வதி ; யதோ பி⁴த்³யதே காமத:, க்ரியாமுபாத³த்தே, தத: ப²லம் — ததே³தது³க்தம் । வக்ஷ்யமாணம் ச ‘யத்ர ஹி த்³வைதமிவ ப⁴வதி ததி³தர இதரம் பஶ்யதி’ (ப்³ரு. உ. 2 । 4 । 14), (ப்³ரு. உ. 4 । 5 । 15) இத்யாதி³ । இத³ம் அவித்³யாயா: ஸதத்த்வம் ஸஹ கார்யேண ப்ரத³ர்ஶிதம் ; வித்³யாயாஶ்ச கார்யம் ஸர்வாத்மபா⁴வ: ப்ரத³ர்ஶித: அவித்³யாயா விபர்யயேண । ஸா சாவித்³யா ந ஆத்மந: ஸ்வாபா⁴விகோ த⁴ர்ம: — யஸ்மாத் வித்³யாயாமுத்க்ருஷ்யமாணாயாம் ஸ்வயமபசீயமாநா ஸதீ, காஷ்டா²ம் க³தாயாம் வித்³யாயாம் பரிநிஷ்டி²தே ஸர்வாத்மபா⁴வே ஸர்வாத்மநா நிவர்ததே, ரஜ்ஜ்வாமிவ ஸர்பஜ்ஞாநம் ரஜ்ஜுநிஶ்சயே ; தச்சோக்தம் — ‘யத்ர த்வஸ்ய ஸர்வமாத்மைவாபூ⁴த்தத்கேந கம் பஶ்யேத்’ (ப்³ரு. உ. 2 । 4 । 14) இத்யாதி³ ; தஸ்மாத் ந ஆத்மத⁴ர்ம: அவித்³யா ; ந ஹி ஸ்வாபா⁴விகஸ்யோச்சி²த்தி: கதா³சித³ப்யுபபத்³யதே, ஸவிதுரிவ ஔஷ்ண்யப்ரகாஶயோ: । தஸ்மாத் தஸ்யா மோக்ஷ உபபத்³யதே ॥

தத்³வா அஸ்யைதத³திச்ச²ந்தா³ அபஹதபாப்மாப⁴யம் ரூபம் । தத்³யதா² ப்ரியயா ஸ்த்ரியா ஸம்பரிஷ்வக்தோ ந பா³ஹ்யம் கிஞ்சந வேத³ நாந்தரமேவமேவாயம் புருஷ: ப்ராஜ்ஞேநாத்மநா ஸம்பரிஷ்வக்தோ ந பா³ஹ்யம் கிஞ்சந வேத³ நாந்தரம் தத்³வா அஸ்யைததா³ப்தகாமமாத்மகாமமகாமம் ரூபம் ஶோகாந்தரம் ॥ 21 ॥

இதா³நீம் யோ(அ)ஸௌ ஸர்வாத்மபா⁴வோ மோக்ஷ: வித்³யாப²லம் க்ரியாகாரகப²லஶூந்யம் , ஸ ப்ரத்யக்ஷதோ நிர்தி³ஶ்யதே, யத்ர அவித்³யாகாமகர்மாணி ந ஸந்தி । தத் ஏதத் ப்ரஸ்துதம் — ‘யத்ர ஸுப்தோ ந கஞ்சந காமம் காமயதே ந கஞ்சந ஸ்வப்நம் பஶ்யதி’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 19) இதி, ததே³தத் வை அஸ்ய ரூபம் — ய: ஸர்வாத்மபா⁴வ: ‘ஸோ(அ)ஸ்ய பரமோ லோக:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 20) இத்யுக்த: — தத் ; அதிச்ச²ந்தா³ அதிச்ச²ந்த³மித்யர்த²:, ரூபபரத்வாத் ; ச²ந்த³: காம:, அதிக³த: ச²ந்த³: யஸ்மாத்³ரூபாத் தத் அதிச்ச²ந்த³ம் ரூபம் ; அந்யோ(அ)ஸௌ ஸாந்த: ச²ந்த³:ஶப்³த³: கா³யத்ர்யாதி³ச்ச²ந்தோ³வாசீ ; அயம் து காமவசந:, அத: ஸ்வராந்த ஏவ ; ததா²பி ‘அதிச்ச²ந்தா³’ இதி பாட²: ஸ்வாத்⁴யாயத⁴ர்மோ த்³ரஷ்டவ்ய: ; அஸ்தி ச லோகே காமவசநப்ரயுக்த: ச²ந்த³ஶப்³த³: ‘ஸ்வச்ச²ந்த³:’ ‘பரச்ச²ந்த³:’ இத்யாதௌ³ ; அத: ‘அதிச்ச²ந்த³ம்’ இத்யேவம் உபநேயம் , காமவர்ஜிதமேதத்³ரூபமித்யஸ்மிந் அர்தே² ததா² அபஹதபாப்ம — பாப்மஶப்³தே³ந த⁴ர்மாத⁴ர்மாவுச்யேதே, ‘பாப்மபி⁴: ஸம்ஸ்ருஜ்யதே’‘பாப்மநோ விஜஹாதி’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 8) இத்யுக்தத்வாத் ; அபஹதபாப்ம த⁴ர்மாத⁴ர்மவர்ஜிதமித்யேதத் । கிஞ்ச, அப⁴யம் — ப⁴யம் ஹி நாம அவித்³யாகார்யம் , ‘அவித்³யயா ப⁴யம் மந்யதே’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 20) இதி ஹ்யுக்தம் ; தத் கார்யத்³வாரேண காரணப்ரதிஷேதோ⁴(அ)யம் ; அப⁴யம் ரூபமிதி அவித்³யாவர்ஜிதமித்யேதத் । யதே³தத் வித்³யாப²லம் ஸர்வாத்மபா⁴வ:, ததே³தத் அதிச்ச²ந்தா³பஹதபாப்மாப⁴யம் ரூபம் — ஸர்வஸம்ஸாரத⁴ர்மவர்ஜிதம் , அத: அப⁴யம் ரூபம் ஏதத் । இத³ம் ச பூர்வமேவோபந்யஸ்தம் அதீதாநந்தரப்³ராஹ்மணஸமாப்தௌ ‘அப⁴யம் வை ஜநக ப்ராப்தோ(அ)ஸி’ (ப்³ரு. உ. 4 । 2 । 4) இத்யாக³மத: ; இஹ து தர்கத: ப்ரபஞ்சிதம் த³ர்ஶிதாக³மார்த²ப்ரத்யயதா³ர்ட்⁴யாய । அயமாத்மா ஸ்வயம் சைதந்யஜ்யோதி:ஸ்வபா⁴வ: ஸர்வம் ஸ்வேந சைதந்யஜ்யோதிஷா அவபா⁴ஸயதி — ஸ யத்தத்ர கிஞ்சித்பஶ்யதி, ரமதே, சரதி, ஜாநாதி சேத்யுக்தம் ; ஸ்தி²தம் சைதத் ந்யாயத: நித்யம் ஸ்வரூபம் சைதந்யஜ்யோதிஷ்ட்வமாத்மந: । ஸ: யத்³யாத்மா அத்ர அவிநஷ்ட: ஸ்வேநைவ ரூபேண வர்ததே, கஸ்மாத் அயம் — அஹமஸ்மீத்யாத்மாநம் வா, ப³ஹிர்வா — இமாநி பூ⁴தாநீதி, ஜாக்³ரத்ஸ்வப்நயோரிவ, ந ஜாநாதி — இத்யத்ர உச்யதே ; ஶ்ருணு அத்ர அஜ்ஞாநஹேதும் ; ஏகத்வமேவ அஜ்ஞாநஹேது: ; தத்கத²மிதி உச்யதே ; த்³ருஷ்டாந்தேந ஹி ப்ரத்யக்ஷீ ப⁴வதி விவக்ஷிதோ(அ)ர்த² இத்யாஹ — தத் தத்ர யதா² லோகே ப்ரியயா இஷ்டயா ஸ்த்ரியா ஸம்பரிஷ்வக்த: ஸம்யக்பரிஷ்வக்த: காமயந்த்யா காமுக: ஸந் , ந பா³ஹ்யமாத்மந: கிஞ்சந கிஞ்சித³பி வேத³ — மத்தோ(அ)ந்யத்³வஸ்த்விதி, ந ச ஆந்தரம் — அயமஹமஸ்மி ஸுகீ² து³:கீ² வேதி ; அபரிஷ்வக்தஸ்து தயா ப்ரவிப⁴க்தோ ஜாநாதி ஸர்வமேவ பா³ஹ்யம் ஆப்⁴யாந்தரம் ச ; பரிஷ்வங்கோ³த்தரகாலம் து ஏகத்வாபத்தே: ந ஜாநாதி — ஏவமேவ, யதா² த்³ருஷ்டாந்த: அயம் புருஷ: க்ஷேத்ரஜ்ஞ: பூ⁴தமாத்ராஸம்ஸர்க³த: ஸைந்த⁴வகி²ல்யவத் ப்ரவிப⁴க்த:, ஜலாதௌ³ சந்த்³ராதி³ப்ரதிபி³ம்ப³வத் கார்யகரண இஹ ப்ரவிஷ்ட:, ஸோ(அ)யம் புருஷ:, ப்ராஜ்ஞேந பரமார்தே²ந ஸ்வாபா⁴விகேந ஸ்வேந ஆத்மநா பரேண ஜ்யோதிஷா, ஸம்பரிஷ்வக்த: ஸம்யக்பரிஷ்வக்த: ஏகீபூ⁴த: நிரந்தர: ஸர்வாத்மா, ந பா³ஹ்யம் கிஞ்சந வஸ்த்வந்தரம் , நாபி ஆந்தரம் ஆத்மநி — அயமஹமஸ்மி ஸுகீ² து³:கீ² வேதி வேத³ । தத்ர சைதந்யஜ்யோதி:ஸ்வபா⁴வத்வே கஸ்மாதி³ஹ ந ஜாநாதீதி யத³ப்ராக்ஷீ:, தத்ர அயம் ஹேது: மயோக்த: ஏகத்வம் , யதா² ஸ்த்ரீபும்ஸயோ: ஸம்பரிஷ்வக்தயோ: । தத்ர அர்தா²த் நாநாத்வம் விஶேஷவிஜ்ஞாநஹேதுரித்யுக்தம் ப⁴வதி ; நாநாத்வே ச காரணம் — ஆத்மநோ வஸ்த்வந்தரஸ்ய ப்ரத்யுபஸ்தா²பிகா அவித்³யேத்யுக்தம் । தத்ர ச அவித்³யாயா யதா³ ப்ரவிவிக்தோ ப⁴வதி, ததா³ ஸர்வேண ஏகத்வமேவ அஸ்ய ப⁴வதி ; ததஶ்ச ஜ்ஞாநஜ்ஞேயாதி³காரகவிபா⁴கே³ அஸதி, குதோ விஶேஷவிஜ்ஞாநப்ராது³ர்பா⁴வ: காமோ வா ஸம்ப⁴வதி ஸ்வாபா⁴விகே ஸ்வரூபஸ்த² ஆத்மஜ்யோதிஷி । யஸ்மாத் ஏவம் ஸர்வைகத்வமேவ அஸ்ய ரூபம் , அத: தத் வை அஸ்ய ஆத்மந: ஸ்வயஞ்ஜ்யோதி:ஸ்வபா⁴வஸ்ய ஏதத் ரூபம் ஆப்தகாமம் — யஸ்மாத் ஸமஸ்தமேதத் தஸ்மாத் ஆப்தா: காமா அஸ்மிந் ரூபே ததி³த³ம் ஆப்தகாமம் ; யஸ்ய ஹி அந்யத்வேந ப்ரவிப⁴க்த: காம:, தத் அநாப்தகாமம் ப⁴வதி, யதா² ஜாக³ரிதாவஸ்தா²யாம் தே³வத³த்தாதி³ரூபம் ; ந த்வித³ம் ததா² குதஶ்சித்ப்ரவிப⁴ஜ்யதே ; அத: தத் ஆப்தகாமம் ப⁴வதி । கிம் அந்யஸ்மாத் வஸ்த்வந்தராத் ந ப்ரவிப⁴ஜ்யதே, ஆஹோஸ்வித் ஆத்மைவ தத் வஸ்த்வந்தரம் , அத ஆஹ — நாந்யத³ஸ்தி ஆத்மந: ; கத²ம் ? யத ஆத்மகாமம் — ஆத்மைவ காமா: யஸ்மிந் ரூபே, அந்யத்ர ப்ரவிப⁴க்தா இவ அந்யத்வேந காம்யமாநா: யதா² ஜாக்³ரத்ஸ்வப்நயோ:, தஸ்ய ஆத்மைவ அந்யத்வப்ரத்யுபஸ்தா²பகஹேதோரவித்³யாயா அபா⁴வாத் — ஆத்மகாமம் ; அத ஏவ அகாமமேதத்³ரூபம் காம்யவிஷயாபா⁴வாத் ; ஶோகாந்தரம் ஶோகச்சி²த்³ரம் ஶோகஶூந்யமித்யேதத் , ஶோகமத்⁴யமிதி வா, ஸர்வதா²பி அஶோகமேதத்³ரூபம் ஶோகவர்ஜிதமித்யர்த²: ॥

அத்ர பிதாபிதா ப⁴வதி மாதாமாதா லோகா அலோகா தே³வா அதே³வா வேதா³ அவேதா³: । அத்ர ஸ்தேநோ(அ)ஸ்தேநோ ப⁴வதி ப்⁴ரூணஹாப்⁴ரூணஹா சாண்டா³லோ(அ)சாண்டா³ல: பௌல்கஸோ(அ)பௌல்கஸ: ஶ்ரமணோ(அ)ஶ்ரமணஸ்தாபஸோ(அ)தாபஸோ(அ)நந்வாக³தம் புண்யேநாநந்வாக³தம் பாபேந தீர்ணோ ஹி ததா³ ஸர்வாஞ்சோ²காந்ஹ்ருத³யஸ்ய ப⁴வதி ॥ 22 ॥

ப்ரக்ருத: ஸ்வயஞ்ஜ்யோதிராத்மா அவித்³யாகாமகர்மவிநிர்முக்த இத்யுக்தம் , அஸங்க³த்வாதா³த்மந:, ஆக³ந்துகத்வாச்ச தேஷாம் । தத்ர ஏவமாஶங்கா ஜாயதே ; சைதந்யஸ்வபா⁴வத்வே ஸத்யபி ஏகீபா⁴வாத் ந ஜாநாதி ஸ்த்ரீபும்ஸயோரிவ ஸம்பரிஷ்வக்தயோரித்யுக்தம் ; தத்ர ப்ராஸங்கி³கம் ஏதத் உக்தம் — காமகர்மாதி³வத் ஸ்வயஞ்ஜ்யோதிஷ்ட்வமபி அஸ்ய ஆத்மநா ந ஸ்வபா⁴வ:, யஸ்மாத் ஸம்ப்ரஸாதே³ நோபலப்⁴யதே — இத்யாஶங்காயாம் ப்ராப்தாயாம் , தந்நிராகரணாய, ஸ்த்ரீபும்ஸயோர்த்³ருஷ்டாந்தோபாதா³நேந, வித்³யமாநஸ்யைவ ஸ்வயஞ்ஜ்யோதிஷ்ட்வஸ்ய ஸுஷுப்தே அக்³ரஹணம் ஏகீபா⁴வாத்³தே⁴தோ:, ந து காமகர்மாதி³வத் ஆக³ந்துகம் — இத்யேதத் ப்ராஸங்கி³கமபி⁴தா⁴ய, யத்ப்ரக்ருதம் ததே³வாநுப்ரவர்தயதி । அத்ர ச ஏதத் ப்ரக்ருதம் — அவித்³யாகாமகர்மவிநிர்முக்தமேவ தத்³ரூபம் , யத் ஸுஷுப்தே ஆத்மநோ க்³ருஹ்யதே ப்ரத்யக்ஷத இதி ; ததே³தத் யதா²பூ⁴தமேவாபி⁴ஹிதம் — ஸர்வஸம்ப³ந்தா⁴தீதம் ஏதத்³ரூபமிதி ; யஸ்மாத் அத்ர ஏதஸ்மிந் ஸுஷுப்தஸ்தா²நே அதிச்ச²ந்தா³பஹதபாப்மாப⁴யம் ஏதத்³ரூபம் , தஸ்மாத் அத்ர பிதா ஜநக: — தஸ்ய ச ஜநயித்ருத்வாத் யத் பித்ருத்வம் புத்ரம் ப்ரதி, தத் கர்மநிமித்தம் ; தேந ச கர்மணா அயமஸம்ப³த்³த⁴: அஸ்மிந்காலே ; தஸ்மாத் பிதா புத்ரஸம்ப³ந்த⁴நிமித்தாத்கர்மணோ விநிர்முக்தத்வாத் பிதாபி அபிதா ப⁴வதி ; ததா² புத்ரோ(அ)பி பிதுரபுத்ரோ ப⁴வதீதி ஸாமர்த்²யாத்³க³ம்யதே ; உப⁴யோர்ஹி ஸம்ப³ந்த⁴நிமித்தம் கர்ம, தத் அயம் அதிக்ராந்தோ வர்ததே ; ‘அபஹதபாப்ம’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 21) இதி ஹி உக்தம் । ததா² மாதா அமாதா ; லோகா: கர்மணா ஜேதவ்யா: ஜிதாஶ்ச — தத்கர்மஸம்ப³ந்தா⁴பா⁴வாத் லோகா: அலோகா: ; ததா² தே³வா: கர்மாங்க³பூ⁴தா: — தத்கர்மஸம்ப³ந்தா⁴த்யயாத் தே³வா அதே³வா: ; ததா² வேதா³: — ஸாத்⁴யஸாத⁴நஸம்ப³ந்தா⁴பி⁴தா⁴யகா:, மந்த்ரலக்ஷணாஶ்ச அபி⁴தா⁴யகத்வேந கர்மாங்க³பூ⁴தா:, அதீ⁴தா: அத்⁴யேதவ்யாஶ்ச — கர்மநிமித்தமேவ ஸம்ப³த்⁴யந்தே புருஷேண ; தத்கர்மாதிக்ரமணாத் ஏதஸ்மிந்காலே வேதா³ அபி அவேதா³: ஸம்பத்³யந்தே । ந கேவலம் ஶுப⁴கர்மஸம்ப³ந்தா⁴தீத:, கிம் தர்ஹி, அஶுபை⁴ரபி அத்யந்தகோ⁴ரை: கர்மபி⁴: அஸம்ப³த்³த⁴ ஏவாயம் வர்ததே இத்யேதமர்த²மாஹ — அத்ர ஸ்தேந: ப்³ராஹ்மணஸுவர்ணஹர்தா, ப்⁴ரூணக்⁴நா ஸஹ பாடா²த³வக³ம்யதே — ஸ: தேந கோ⁴ரேண கர்மணா ஏதஸ்மிந்காலே விநிர்முக்தோ ப⁴வதி, யேந அயம் கர்மணா மஹாபாதகீ ஸ்தேந உச்யதே । ததா² ப்⁴ரூணஹா அப்⁴ரூணஹா । ததா² சாண்டா³ல: ந கேவலம் ப்ரத்யுத்பந்நேநைவ கர்மணா விநிர்முக்த:, கிம் தர்ஹி ஸஹஜேநாபி அத்யந்தநிக்ருஷ்டஜாதிப்ராபகேணாபி விநிர்முக்த ஏவ அயம் ; சாண்டா³லோ நாம ஶூத்³ரேண ப்³ராஹ்மண்யாமுத்பந்ந:, சண்டா³ல ஏவ சாண்டா³ல: ; ஸ: ஜாதிநிமித்தேந கர்மணா அஸம்ப³த்³த⁴த்வாத் அசாண்டா³லோ ப⁴வதி । பௌல்கஸ:, புல்கஸ ஏவ பௌல்கஸ:, ஶூத்³ரேணைவ க்ஷத்த்ரியாயாமுத்பந்ந: ; ஸோ(அ)பி அபுல்கஸோ ப⁴வதி । ததா² ஆஶ்ரமலக்ஷணைஶ்ச கர்மபி⁴: அஸம்ப³த்³தோ⁴ ப⁴வதீத்யுச்யதே ; ஶ்ரமண: பரிவ்ராட் — யத்கர்மநிமித்தோ ப⁴வதி, ஸ: தேந விநிர்முக்தத்வாத் அஶ்ரமண: ; ததா² தாபஸ: வாநப்ரஸ்த²: அதாபஸ: ; ஸர்வேஷாம் வர்ணாஶ்ரமாதீ³நாமுபலக்ஷணார்த²ம் உப⁴யோர்க்³ரஹணம் । கிம் ப³ஹுநா ? அநந்வாக³தம் — ந அந்வாக³தம் அநந்வாக³தம் அஸம்ப³த்³த⁴மித்யேதத் , புண்யேந ஶாஸ்த்ரவிஹிதேந கர்மணா, ததா² பாபேந விஹிதாகரணப்ரதிஷித்³த⁴க்ரியாலக்ஷணேந ; ரூபபரத்வாத் நபும்ஸகலிங்க³ம் ; ‘அப⁴யம் ரூபம்’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 21) இதி ஹி அநுவர்ததே । கிம் புந: அஸம்ப³த்³த⁴த்வே காரணமிதி தத்³தே⁴துருச்யதே — தீர்ண: அதிக்ராந்த:, ஹி யஸ்மாத் , ஏவம்ரூப:, ததா³ தஸ்மிந்காலே, ஸர்வாந் ஶோகாந் — ஶோகா: காமா: ; இஷ்டவிஷயப்ரார்த²நா ஹி தத்³விஷயவியோகே³ ஶோகத்வமாபத்³யதே ; இஷ்டம் ஹி விஷயம் அப்ராப்தம் வியுக்தம் ச உத்³தி³ஶ்ய சிந்தயாநஸ்தத்³கு³ணாந் ஸந்தப்யதே புருஷ: ; அத: ஶோகோ ரதி: காம இதி பர்யாயா: । யஸ்மாத் ஸர்வகாமாதீதோ ஹி அத்ர அயம் ப⁴வதி — ‘ந கஞ்சந காமம் காமயதே’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 19) ‘அதிச்ச²ந்தா³’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 20) இதி ஹ்யுக்தம் , தத்ப்ரக்ரியாபதிதோ(அ)யம் ஶோகஶப்³த³: காமவசந ஏவ ப⁴விதுமர்ஹதி ; காமஶ்ச கர்மஹேது: ; வக்ஷ்யதி ஹி ‘ஸ யதா²காமோ ப⁴வதி தத்க்ரதுர்ப⁴வதி யத்க்ரதுர்ப⁴வதி தத்கர்ம குருதே’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 5) இதி — அத: ஸர்வகாமாதிதீர்ணத்வாத் யுக்தமுக்தம் ‘அநந்வாக³தம் புண்யேந’ இத்யாதி³ । ஹ்ருத³யஸ்ய — ஹ்ருத³யமிதி புண்ட³ரீகாகாரோ மாம்ஸபிண்ட³:, தத்ஸ்த²ம் அந்த:கரணம் பு³த்³தி⁴: ஹ்ருத³யமித்யுச்யதே, தாத்ஸ்த்²யாத் , மஞ்சக்ரோஶநவத் , ஹ்ருத³யஸ்ய பு³த்³தே⁴: யே ஶோகா: ; பு³த்³தி⁴ஸம்ஶ்ரயா ஹி தே, ‘காம: ஸங்கல்போ விசிகித்ஸேத்யாதி³ — ஸர்வம் மந ஏவ’ (ப்³ரு. உ. 1 । 5 । 3) இத்யுக்தத்வாத் ; வக்ஷ்யதி ச ‘காமா யே(அ)ஸ்ய ஹ்ருதி³ ஶ்ரிதா:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 7) இதி ; ஆத்மஸம்ஶ்ரயப்⁴ராந்த்யபநோதா³ய ஹி இத³ம் வசநம் ‘ஹ்ருதி³ ஶ்ரிதா:’ ‘ஹ்ருத³யஸ்ய ஶோகா:’ இதி ச । ஹ்ருத³யகரணஸம்ப³ந்தா⁴தீதஶ்ச அயம் அஸ்மிந்காலே ‘அதிக்ராமதி ம்ருத்யோ ரூபாணி’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 7) இதி ஹி உக்தம் ; ஹ்ருத³யகரணஸம்ப³ந்தா⁴தீதத்வாத் , தத்ஸம்ஶ்ரயகாமஸம்ப³ந்தா⁴தீதோ ப⁴வதீதி யுக்ததரம் வசநம் ॥
யே து வாதி³ந: — ஹ்ருதி³ ஶ்ரிதா: காமா வாஸநாஶ்ச ஹ்ருத³யஸம்ப³ந்தி⁴நமாத்மாநமுபஸ்ருப்ய உபஶ்லிஷ்யந்தி, ஹ்ருத³யவியோகே³(அ)பி ச அத்மநி அவதிஷ்ட²ந்தே புடதைலஸ்த² இவ புஷ்பாதி³க³ந்த⁴: — இத்யாசக்ஷதே ; தேஷாம் ‘காம: ஸங்கல்ப:’ (ப்³ரு. உ. 1 । 5 । 3) ‘ஹ்ருத³யே ஹ்யேவ ரூபாணி’ (ப்³ரு. உ. 3 । 9 । 20) ‘ஹ்ருத³யஸ்ய ஶோகா:’ இத்யாதீ³நாம் வசநாநாமாநர்த²க்யமேவ । ஹ்ருத³யகரணோத்பாத்³யத்வாதி³தி சேத் , ந, ‘ஹ்ருதி³ ஶ்ரிதா:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 7) இதி விஶேஷணாத் ; ந ஹி ஹ்ருத³யஸ்ய கரணமாத்ரத்வே ‘ஹ்ருதி³ ஶ்ரிதா:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 7) இதி வசநம் ஸமஞ்ஜஸம் , ‘ஹ்ருத³யே ஹ்யேவ ரூபாணி ப்ரதிஷ்டி²தாநி’ (ப்³ரு. உ. 3 । 9 । 20) இதி ச । ஆத்மவிஶுத்³தே⁴ஶ்ச விவக்ஷிதத்வாத் ஹ்ருச்ச்²ரயணவசநம் யதா²ர்த²மேவ யுக்தம் ; ‘த்⁴யாயதீவ லேலாயதீவ’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 7) இதி ச ஶ்ருதே: அந்யார்தா²ஸம்ப⁴வாத் । ‘காமா யே(அ)ஸ்ய ஹ்ருதி³ ஶ்ரிதா:’ இதி விஶேஷணாத் ஆத்மாஶ்ரயா அபி ஸந்தீதி சேத் , ந, அநாஶ்ரிதாபேக்ஷத்வாத் । ந அத்ர ஆஶ்ரயாந்தரமபேக்ஷ்ய ‘யே ஹ்ருதி³’ இதி விஶேஷணம் , கிம் தர்ஹி யே ஹ்ருதி³ அநாஶ்ரிதா: காமா: தாநபேக்ஷ்ய விஶேஷணம் ; யே து அப்ரரூடா⁴ ப⁴விஷ்யந்த: பூ⁴தாஶ்ச ப்ரதிபக்ஷதோ நிவ்ருத்தா:, தே நைவ ஹ்ருதி³ ஶ்ரிதா: ; ஸம்பா⁴வ்யந்தே ச தே ; அதோ யுக்தம் தாநபேக்ஷ்ய விஶேஷணம் — யே ப்ரரூடா⁴ வர்தமாநா விஷயே தே ஸர்வே ப்ரமுச்யந்தே இதி । ததா²பி விஶேஷணாநர்த²க்யமிதி சேத் , ந, தேஷு யத்நாதி⁴க்யாத் , ஹேயார்த²த்வாத் ; இதரதா² அஶ்ருதமநிஷ்டம் ச கல்பிதம் ஸ்யாத் ஆத்மாஶ்ரயத்வம் காமாநாம் । ‘ந கஞ்சந காமம் காமயதே’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 19) இதி ப்ராப்தப்ரதிஷேதா⁴த் ஆத்மாஶ்ரயத்வம் காமாநாம் ஶ்ருதமேவேதி சேத் , ந, ‘ஸதீ⁴: ஸ்வப்நோ பூ⁴த்வா’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 7) இதி பரநிமித்தத்வாத் காமாஶ்ரயத்வப்ராப்தே: ; அஸங்க³வசநாச்ச ; ந ஹி காமாஸ்ரயத்வே அஸங்க³வசநமுபபத்³யதே ; ஸங்க³ஶ்ச காம இத்யவோசாம । ‘ஆத்மகாம:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 21) இதி ஶ்ருதே: ஆத்மவிஷயோ(அ)ஸ்ய காமோ ப⁴வதீதி சேத் , ந, வ்யதிரிக்தகாமாபா⁴வார்த²த்வாத் தஸ்யா: । வைஶேஷிகாதி³தந்த்ரந்யாயோபபந்நம் ஆத்மந: காமாத்³யாஶ்ரயத்வமிதி சேத் , ந, ‘ஹ்ருதி³ ஶ்ரிதா:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 7) இத்யாதி³விஶேஷஶ்ருதிவிரோதா⁴த் அநபேக்ஷ்யா: தா: வைஶேஷிகாதி³தந்த்ரோபபத்தய: ; ஶ்ருதிவிரோதே⁴ ந்யாயாபா⁴ஸத்வோபக³மாத் । ஸ்வயஞ்ஜ்யோதிஷ்ட்வபா³த⁴நாச்ச ; காமாதீ³நாம் ச ஸ்வப்நே கேவலத்³ருஶிமாத்ரவிஷயத்வாத் ஸ்வயஞ்ஜ்யோதிஷ்ட்வம் ஸித்³த⁴ம் ஸ்தி²தம் ச பா³த்⁴யேத — ஆத்மஸமவாயித்வே த்³ருஶ்யத்வாநுபபத்தே:, சக்ஷுர்க³தவிஶேஷவத் ; த்³ரஷ்டுர்ஹி த்³ருஶ்யம் அர்தா²ந்தரபூ⁴தமிதி, த்³ரஷ்டு: ஸ்வயஞ்ஜ்யோதிஷ்ட்வம் ஸித்³த⁴ம் ; தத் பா³தி⁴தம் ஸ்யாத் , யதி³ காமாத்³யாஶ்ரயத்வம் பரிகல்ப்யேத । ஸர்வஶாஸ்த்ரார்த²விப்ரதிஷேதா⁴ச்ச — பரஸ்ய ஏகதே³ஶகல்பநாயாம் காமாத்³யாஶ்ரயத்வே ச ஸர்வஶாஸ்த்ரார்த²ஜாதம் குப்யேத ; ஏதச்ச விஸ்தரேண சதுர்தே²(அ)வோசாம ; மஹதா ஹி ப்ரயத்நேந காமாத்³யாஶ்ரயத்வகல்பநா: ப்ரதிஷேத்³த⁴வ்யா:, ஆத்மந: பரேணைகத்வஶாஸ்த்ரார்த²ஸித்³த⁴யே ; தத்கல்பநாயாம் புந: க்ரியமாணாயாம் ஶாஸ்த்ரார்த² ஏவ பா³தி⁴த: ஸ்யாத் । யதா² இச்சா²தீ³நாமாத்மத⁴ர்மத்வம் கல்பயந்த: வைஶேஷிகா நையாயிகாஶ்ச உபநிஷச்சா²ஸ்த்ரார்தே²ந ந ஸங்க³ச்ச²ந்தே, ததா² இயமபி கல்பநா உபநிஷச்சா²ஸ்த்ரார்த²பா³த⁴நாத் ந ஆத³ரணீயா ॥
ஸ்த்ரீபும்ஸயோரிவ ஏகத்வாத் ந பஶ்யதீத்யுக்தம் , ஸ்வயஞ்ஜ்யோதிரிதி ச ; ஸ்வயஞ்ஜ்யோதிஷ்ட்வம் நாம சைதந்யாத்மஸ்வபா⁴வதா ; யதி³ ஹி அக்³ந்யுஷ்ணத்வாதி³வத் சைதந்யாத்மஸ்வபா⁴வ ஆத்மா, ஸ: கத²ம் ஏகத்வே(அ)பி ஹி ஸ்வபா⁴வம் ஜஹ்யாத் , ந ஜாநீயாத் ? அத² ந ஜஹாதி, கத²மிஹ ஸுஷுப்தே ந பஶ்யதி ? விப்ரதிஷித்³த⁴மேதத் — சைதந்யமாத்மஸ்வபா⁴வ:, ந ஜாநாதி சேதி । ந விப்ரதிஷித்³த⁴ம் , உப⁴யமப்யேதத் உபபத்³யத ஏவ ; கத²ம் —

யத்³வை தந்ந பஶ்யதி பஶ்யந்வை தந்ந பஶ்யதி ந ஹி த்³ரஷ்டுர்த்³ருஷ்டேர்விபரிலோபோ வித்³யதே(அ)விநாஶித்வாத் । ந து தத்³த்³விதீயமஸ்தி ததோ(அ)ந்யத்³விப⁴க்தம் யத்பஶ்யேத் ॥ 23 ॥

யத்³வை ஸுஷுப்தே தத் ந பஶ்யதி, பஶ்யந்வை தத் தத்ர பஶ்யந்நேவ ந பஶ்யதி । யத் தத்ர ஸுஷுப்தே ந பஶ்யதீதி ஜாநீஷே, தத் ந ததா² க்³ருஹ்ணீயா: ; கஸ்மாத் ? பஶ்யந்வை ப⁴வதி தத்ர । நநு ஏவம் ந பஶ்யதீதி ஸுஷுப்தே ஜாநீம:, யத: ந சக்ஷுர்வா மநோ வா த³ர்ஶநே கரணம் வ்யாப்ருதமஸ்தி ; வ்யாப்ருதேஷு ஹி த³ர்ஶநஶ்ரவணாதி³ஷு, பஶ்யதீதி வ்யவஹாரோ ப⁴வதி, ஶ்ருணோதீதி வா ; ந ச வ்யாப்ருதாநி கரணாநி பஶ்யாம: ; தஸ்மாத் ந பஶ்யத்யேவ அயம் । ந ஹி ; கிம் தர்ஹி பஶ்யந்நேவ ப⁴வதி ; கத²ம் ? ந — ஹி யஸ்மாத் த்³ரஷ்டு: த்³ருஷ்டிகர்து: யா த்³ருஷ்டி:, தஸ்யா த்³ருஷ்டே: விபரிலோப: விநாஶ:, ஸ: ந வித்³யதே । யதா² அக்³நேரௌஷ்ண்யம் யாவத³க்³நிபா⁴வி, ததா² அயம் ச ஆத்மா த்³ரஷ்டா அவிநாஶீ, அத: அவிநாஶித்வாத் ஆத்மநோ த்³ருஷ்டிரபி அவிநாஶிநீ, யாவத்³த்³ரஷ்ட்ருபா⁴விநீ ஹி ஸா । நநு விப்ரதிஷித்³த⁴மித³மபி⁴தீ⁴யதே — த்³ரஷ்டு: ஸா த்³ருஷ்டி: ந விபரிலுப்யதே இதி ச ; த்³ருஷ்டிஶ்ச த்³ரஷ்ட்ரா க்ரியதே ; த்³ருஷ்டிகர்த்ருத்வாத் ஹி த்³ரஷ்டேத்யுச்யதே ; க்ரியமாணா ச த்³ரஷ்ட்ரா த்³ருஷ்டி: ந விபரிலுப்யத இதி ச அஶக்யம் வக்தும் ; நநு ந விபரிலுப்யதே இதி வசநாத் அவிநாஶிநீ ஸ்யாத் , ந, வசநஸ்ய ஜ்ஞாபகத்வாத் ; ந ஹி ந்யாயப்ராப்தோ விநாஶ: க்ருதகஸ்ய வசநஶதேநாபி வாரயிதும் ஶக்யதே, வசநஸ்ய யதா²ப்ராப்தார்த²ஜ்ஞாபகத்வாத் । நைஷ தோ³ஷ:, ஆதி³த்யாதி³ப்ரகாஶகத்வவத் த³ர்ஶநோபபத்தே: ; யதா² ஆதி³த்யாத³ய: நித்யப்ரகாஶஸ்வபா⁴வா ஏவ ஸந்த: ஸ்வாபா⁴விகேந நித்யேநைவ ப்ரகாஶேந ப்ரகாஶயந்தி ; ந ஹி அப்ரகாஶாத்மாந: ஸந்த: ப்ரகாஶம் குர்வந்த: ப்ரகாஶயந்தீத்யுச்யந்தே, கிம் தர்ஹி ஸ்வபா⁴வேநைவ நித்யேந ப்ரகாஶேந — ததா² அயமபி ஆத்மா அவிபரிலுப்தஸ்வபா⁴வயா த்³ருஷ்ட்யா நித்யயா த்³ரஷ்டேத்யுச்யதே । கௌ³ணம் தர்ஹி த்³ரஷ்ட்ருத்வம் , ந, ஏவமேவ முக்²யத்வோபபத்தே: ; யதி³ ஹி அந்யதா²பி ஆத்மநோ த்³ரஷ்ட்ருத்வம் த்³ருஷ்டம் , ததா³ அஸ்ய த்³ரஷ்ட்ருத்வஸ்ய கௌ³ணத்வம் ; ந து ஆத்மந: அந்யோ த³ர்ஶநப்ரகாரோ(அ)ஸ்தி ; தத் ஏவமேவ முக்²யம் த்³ரஷ்ட்ருத்வமுபபத்³யதே, நாந்யதா² — யதா² ஆதி³த்யாதீ³நாம் ப்ரகாஶயித்ருத்வம் நித்யேநைவ ஸ்வாபா⁴விகேந அக்ரியமாணேந ப்ரகாஶேந, ததே³வ ச ப்ரகாஶயித்ருத்வம் முக்²யம் , ப்ரகாஶயித்ருத்வாந்தராநுபபத்தே: । தஸ்மாத் ந த்³ரஷ்டு: த்³ருஷ்டி: விபரிலுப்யதே இதி ந விப்ரதிஷேத⁴க³ந்தோ⁴(அ)ப்யஸ்தி । நநு அநித்யக்ரியாகர்த்ருவிஷய ஏவ த்ருச்ப்ரத்யயாந்தஸ்ய ஶப்³த³ஸ்ய ப்ரயோகோ³ த்³ருஷ்ட: — யதா² சே²த்தா பே⁴த்தா க³ந்தேதி, ததா² த்³ரஷ்டேத்யத்ராபீதி சேத் — ந, ப்ரகாஶயிதேதி த்³ருஷ்டத்வாத் । ப⁴வது ப்ரகாஶகேஷு, அந்யதா² அஸம்ப⁴வாத் , ந த்வாத்மநீதி சேத் — ந, த்³ருஷ்ட்யவிபரிலோபஶ்ருதே: । பஶ்யாமி — ந பஶ்யாமி — இத்யநுப⁴வத³ர்ஶநாத் நேதி சேத் , ந, கரணவ்யாபாரவிஶேஷாபேக்ஷத்வாத் ; உத்³த்⁴ருதசக்ஷுஷாம் ச ஸ்வப்நே ஆத்மத்³ருஷ்டேரவிபரிலோபத³ர்ஶநாத் । தஸ்மாத் அவிபரிலுப்தஸ்வபா⁴வைவ ஆத்மநோ த்³ருஷ்டி: ; அத: தயா அவிபரிலுப்தயா த்³ருஷ்ட்யா ஸ்வயஞ்ஜ்யோதி:ஸ்வபா⁴வயா பஶ்யந்நேவ ப⁴வதி ஸுஷுப்தே ॥
கத²ம் தர்ஹி ந பஶ்யதீதி உச்யதே — ந து தத³ஸ்தி ; கிம் தத் ? த்³விதீயம் விஷயபூ⁴தம் ; கிம்விஶிஷ்டம் ? தத: த்³ரஷ்டு: அந்யத் அந்யத்வேந விப⁴க்தம் யத்பஶ்யேத் யது³பலபே⁴த । யத்³தி⁴ தத்³விஶேஷத³ர்ஶநகாரணமந்த:கரணம் சக்ஷூ ரூபம் ச, தத் அவித்³யயா அந்யத்வேந ப்ரத்யுபஸ்தா²பிதமாஸீத் ; தத் ஏதஸ்மிந்காலே ஏகீபூ⁴தம் , ஆத்மந: பரேண பரிஷ்வங்கா³த் ; த்³ரஷ்டுர்ஹி பரிச்சி²ந்நஸ்ய விஶேஷத³ர்ஶநாய கரணம் அந்யத்வேந வ்யவதிஷ்ட²தே ; அயம் து ஸ்வேந ஸர்வாத்மநா ஸம்பரிஷ்வக்த: — ஸ்வேந பரேண ப்ராஜ்ஞேந ஆத்மநா, ப்ரியயேவ புருஷ: ; தேந ந ப்ருத²க்த்வேந வ்யவஸ்தி²தாநி கரணாநி, விஷயாஶ்ச ; தத³பா⁴வாத் விஶேஷத³ர்ஶநம் நாஸ்தி ; கரணாதி³க்ருதம் ஹி தத் , ந ஆத்மக்ருதம் ; ஆத்மக்ருதமிவ ப்ரத்யவபா⁴ஸதே । தஸ்மாத் தத்க்ருதா இயம் ப்⁴ராந்தி: — ஆத்மநோ த்³ருஷ்டி: பரிலுப்யதே இதி ॥
யத்³வை தந்ந ஜிக்⁴ரதி ஜிக்⁴ரந்வை தந்ந ஜிக்⁴ரதி ந ஹி க்⁴ராதுர்க்⁴ராதேர்விபரிலோபோ வித்³யதே(அ)விநாஶித்வாந்ந து தத்³த்³விதீயமஸ்தி ததோ(அ)ந்யத்³விப⁴க்தம் யஜ்ஜிக்⁴ரேத் ॥ 24 ॥
யத்³வை தந்ந ரஸயதே ரஸயந்வை தந்ந ரஸயதே ந ஹி ரஸயிதூ ரஸயதேர்விபரிலோபோ வித்³யதே(அ)விநாஶித்வாந்ந து தத்³த்³விதீயமஸ்தி ததோ(அ)ந்யத்³விப⁴க்தம் யத்³ரஸயேத் ॥ 25 ॥
யத்³வை தந்ந வத³தி வத³ந்வை தந்ந வத³தி ந ஹி வக்துர்வக்தேர்விபரிலோபோ வித்³யதே(அ)விநாஶித்வாந்ந து தத்³த்³விதீயமஸ்தி ததோ(அ)ந்யத்³விப⁴க்தம் யத்³வதே³த் ॥ 26 ॥
யத்³வை தந்ந ஶ்ருணோதி ஶ்ருண்வந்வை தந்ந ஶ்ருணோதி ந ஹி ஶ்ரோது: ஶ்ருதேர்விபரிலோபோ வித்³யதே(அ)விநாஶித்வாந்ந து தத்³த்³விதீயமஸ்தி ததோ(அ)ந்யத்³விப⁴க்தம் யச்ச்²ருணுயாத் ॥ 27 ॥
யத்³வை தந்ந மநுதே மந்வாநோ வை தந்ந மநுதே ந ஹி மந்துர்மதேர்விபரிலோபோ வித்³யதே(அ)விநாஶித்வாந்ந து தத்³த்³விதீயமஸ்தி ததோ(அ)ந்யத்³விப⁴க்தம் யந்மந்வீத ॥ 28 ॥
யத்³வை தந்ந ஸ்ப்ருஶதி ஸ்ப்ருஶந்வை தந்ந ஸ்ப்ருஶதி ந ஹி ஸ்ப்ரஷ்டு: ஸ்ப்ருஷ்டேர்விபரிலோபோ வித்³யதே(அ)விநாஶித்வாந்ந து தத்³த்³விதீயமஸ்தி ததோ(அ)ந்யத்³விப⁴க்தம் யத்ஸ்ப்ருஶேத் ॥ 29 ॥

யத்³வை தந்ந விஜாநாதி விஜாநந்வை தந்ந விஜாநாதி ந ஹி விஜ்ஞாதுர்விஜ்ஞாதேர்விபரிலோபோ வித்³யதே(அ)விநாஶித்வாந்ந து தத்³த்³விதீயமஸ்தி ததோ(அ)ந்யத்³விப⁴க்தம் யத்³விஜாநீயாத் ॥ 30 ॥

ஸமாநமந்யத் — யத்³வை தந்ந ஜிக்⁴ரதி, யத்³வை தந்ந ரஸயதே, யத்³வை தந்ந வத³தி, யத்³வை தந்ந ஶ்ருணோதி, யத்³வை தந்ந மநுதே, யத்³வை தந்ந ஸ்ப்ருஶதி, யத்³வை தந்ந விஜாநாதீதி । மநநவிஜ்ஞாநயோ: த்³ருஷ்ட்யாதி³ஸஹகாரித்வே(அ)பி ஸதி சக்ஷுராதி³நிரபேக்ஷோ பூ⁴தப⁴விஷ்யத்³வர்தமாநவிஷயவ்யாபாரோ வித்³யத இதி ப்ருத²க்³க்³ரஹணம் ॥
கிம் புந: த்³ருஷ்ட்யாதீ³நாம் அக்³நேரோஷ்ண்யப்ரகாஶநஜ்வலநாதி³வத் த⁴ர்மபே⁴த³:, ஆஹோஸ்வித் அபி⁴ந்நஸ்யைவ த⁴ர்மஸ்ய பரோபாதி⁴நிமித்தம் த⁴ர்மாந்யத்வமிதி । அத்ர கேசித்³வ்யாசக்ஷதே — ஆத்மவஸ்துந: ஸ்வத ஏவ ஏகத்வம் நாநாத்வம் ச — யதா² கோ³: கோ³த்³ரவ்யதயா ஏகத்வம் , ஸாஸ்நாதீ³நாம் த⁴ர்மாணாம் பரஸ்பரதோ பே⁴த³: ; யதா² ஸ்தூ²லேஷு ஏகத்வம் நாநாத்வம் ச, ததா² நிரவயவேஷு அமூர்தவஸ்துஷு ஏகத்வம் நாநாத்வம் ச அநுமேயம் ; ஸர்வத்ர அவ்யபி⁴சாரத³ர்ஶநாத் ஆத்மநோ(அ)பி தத்³வதே³வ த்³ருஷ்ட்யாதீ³நாம் பரஸ்பரம் நாநாத்வம் , ஆத்மநா சைகத்வமிதி । ந, அந்யபரத்வாத் — ந ஹி த்³ருஷ்ட்யாதி³த⁴ர்மபே⁴த³ப்ரத³ர்ஶநபரம் இத³ம் வாக்யம் ‘யத்³வை தத்’ இத்யாதி³ ; கிம் தர்ஹி, யதி³ சைதந்யாத்மஜ்யோதி:, கத²ம் ந ஜாநாதி ஸுஷுப்தே ? நூநம் அதோ ந சைதந்யாத்மஜ்யோதி: இத்யேவமாஶங்காப்ராப்தௌ, தந்நிராகரணாய ஏததா³ரப்³த⁴ம் ‘யத்³வை தத்’ இத்யாதி³ । யத் அஸ்ய ஜாக்³ரத்ஸ்வப்நயோ: சக்ஷுராத்³யநேகோபாதி⁴த்³வாரம் சைதந்யாத்மஜ்யோதி:ஸ்வாபா⁴வ்யம் உபலக்ஷிதம் த்³ருஷ்ட்யாத்³யபி⁴தே⁴யவ்யவஹாராபந்நம் , ஸுஷுப்தே உபாதி⁴பே⁴த³வ்யாபாரநிவ்ருத்தௌ அநுத்³பா⁴ஸ்யமாநத்வாத் அநுபலக்ஷ்யமாணஸ்வபா⁴வமபி உபாதி⁴பே⁴தே³ந பி⁴ந்நமிவ — யதா²ப்ராப்தாநுவாதே³நைவ வித்³யமாநத்வமுச்யதே ; தத்ர த்³ருஷ்ட்யாதி³த⁴ர்மபே⁴த³கல்பநா விவக்ஷிதார்தா²நபி⁴ஜ்ஞதயா ; ஸைந்த⁴வக⁴நவத் ப்ரஜ்ஞாநைகரஸக⁴நஶ்ருதிவிரோதா⁴ச்ச ; ‘விஜ்ஞாநமாநந்த³ம்’ (ப்³ரு. உ. 3 । 9 । 28) ‘ஸத்யம் ஜ்ஞாநம்’ (தை. உ. 2 । 1 । 1) ‘ப்ரஜ்ஞாநம் ப்³ரஹ்ம’ (ஐ. உ. 3 । 1 । 3) இத்யாதி³ஶ்ருதிப்⁴யஶ்ச । ஶப்³த³ப்ரவ்ருத்தேஶ்ச — லௌகிகீ ச ஶப்³த³ப்ரவ்ருத்தி: — ‘சக்ஷுஷா ரூபம் விஜாநாதி’ ‘ஶ்ரோத்ரேண ஶப்³த³ம் விஜாநாதி’ ‘ரஸநேநாந்நஸ்ய ரஸம் விஜாநாதி’ இதி ச ஸர்வத்ரைவ ச த்³ருஷ்ட்யாதி³ஶப்³தா³பி⁴தே⁴யாநாம் விஜ்ஞாநஶப்³த³வாச்யதாமேவ த³ர்ஶயதி ; ஶப்³த³ப்ரவ்ருத்திஶ்ச ப்ரமாணம் । த்³ருஷ்டாந்தோபபத்தேஶ்ச — யதா² ஹி லோகே ஸ்வச்ச²ஸ்வாபா⁴வ்யயுக்த: ஸ்ப²டிக: தந்நிமித்தமேவ கேவலம் ஹரிதநீலலோஹிதாத்³யுபாதி⁴பே⁴த³ஸம்யோகா³த் ததா³காரத்வம் ப⁴ஜதே, ந ச ஸ்வச்ச²ஸ்வாபா⁴வ்யவ்யதிரேகேண ஹரிதநீலலோஹிதாதி³லக்ஷணா த⁴ர்மபே⁴தா³: ஸ்ப²டிகஸ்ய கல்பயிதும் ஶக்யந்தே — ததா² சக்ஷுராத்³யுபாதி⁴பே⁴த³ஸம்யோகா³த் ப்ரஜ்ஞாநக⁴நஸ்வபா⁴வஸ்யைவ ஆத்மஜ்யோதிஷ: த்³ருஷ்ட்யாதி³ஶக்திபே⁴த³ உபலக்ஷ்யதே, ப்ரஜ்ஞாநக⁴நஸ்ய ஸ்வச்ச²ஸ்வாபா⁴வ்யாத் ஸ்ப²டிகஸ்வச்ச²ஸ்வாபா⁴வ்யவத் । ஸ்வயஞ்ஜ்யோதிஷ்ட்வாச்ச — யதா² ச ஆதி³த்யஜ்யோதி: அவபா⁴ஸ்யபே⁴தை³: ஸம்யுஜ்யமாநம் ஹரிதநீலபீதலோஹிதாதி³பே⁴தை³ரவிபா⁴ஜ்யம் ததா³காராபா⁴ஸம் ப⁴வதி, ததா² ச க்ருத்ஸ்நம் ஜக³த் அவபா⁴ஸயத் சக்ஷுராதீ³நி ச ததா³காரம் ப⁴வதி ; ததா² சோக்தம் — ‘ஆத்மநைவாயம் ஜ்யோதிஷாஸ்தே’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 6) இத்யாதி³ । ந ச நிரவயவேஷு அநேகாத்மதா ஶக்யதே கல்பயிதும் , த்³ருஷ்டாந்தாபா⁴வாத் । யத³பி ஆகாஶஸ்ய ஸர்வக³தத்வாதி³த⁴ர்மபே⁴த³: பரிகல்ப்யதே, பரமாண்வாதீ³நாம் ச க³ந்த⁴ரஸாத்³யநேககு³ணத்வம் , தத³பி நிரூப்யமாணம் பரோபாதி⁴நிமித்தமேவ ப⁴வதி ; ஆகாஶஸ்ய தாவத் ஸர்வக³தத்வம் நாம ந ஸ்வதோ த⁴ர்மோ(அ)ஸ்தி ; ஸர்வோபாதி⁴ஸம்ஶ்ரயாத்³தி⁴ ஸர்வத்ர ஸ்வேந ரூபேண ஸத்த்வமபேக்ஷ்ய ஸர்வக³தத்வவ்யவஹார: ; ந து ஆகாஶ: க்வசித்³க³தோ வா, அக³தோ வா ஸ்வத: ; க³மநம் ஹி நாம தே³ஶாந்தரஸ்த²ஸ்ய தே³ஶாந்தரேண ஸம்யோக³காரணம் ; ஸா ச க்ரியா நைவ அவிஶேஷே ஸம்ப⁴வதி ; ஏவம் த⁴ர்மபே⁴தா³ நைவ ஸந்த்யாகாஶே । ததா² பரமாண்வாதா³வபி । பரமாணுர்நாம ப்ருதி²வ்யா க³ந்த⁴க⁴நாயா: பரமஸூக்ஷ்ம: அவயவ: க³ந்தா⁴த்மக ஏவ ; ந தஸ்ய புந: க³ந்த⁴வத்த்வம் நாம ஶக்யதே கல்பயிதும் ; அத² தஸ்யைவ ரஸாதி³மத்த்வம் ஸ்யாதி³தி சேத் , ந, தத்ராபி அபா³தி³ஸம்ஸர்க³நிமித்தத்வாத் । தஸ்மாத் ந நிரவயவஸ்ய அநேகத⁴ர்மவத்த்வே த்³ருஷ்டாந்தோ(அ)ஸ்தி । ஏதேந த்³ருகா³தி³ஶக்திபே⁴தா³நாம் ப்ருத²க் சக்ஷூரூபாதி³பே⁴தே³ந பரிணாமபே⁴த³கல்பநா பரமாத்மநி ப்ரத்யுக்தா ॥

யத்ர வா அந்யதி³வ ஸ்யாத்தத்ராந்யோ(அ)ந்யத்பஶ்யேத³ந்யோ(அ)ந்யஜ்ஜிக்⁴ரேத³ந்யோ(அ)ந்யத்³ரஸயேத³ந்யோ(அ)ந்யத்³வதே³த³ந்யோ(அ)ந்யச்ச்²ருணுயாத³ந்யோ(அ)ந்யந்மந்வீதாந்யோ(அ)ந்யத்ஸ்ப்ருஶேத³ந்யோ(அ)ந்யத்³விஜாநீயாத் ॥ 31 ॥

ஜாக்³ரத்ஸ்வப்நயோரிவ யத்³விஜாநீயாத் , தத் த்³விதீயம் ப்ரவிப⁴க்தமந்யத்வேந நாஸ்தீத்யுக்தம் ; அத: ஸுஷுப்தே ந விஜாநாதி விஶேஷம் । நநு யதி³ அஸ்ய அயமேவ ஸ்வபா⁴வ:, கிந்நிமித்தம் அஸ்ய விஶேஷவிஜ்ஞாநம் ஸ்வபா⁴வபரித்யாகே³ந ; அத² விஶேஷவிஜ்ஞாநமேவ அஸ்ய ஸ்வபா⁴வ:, கஸ்மாதே³ஷ விஶேஷம் ந விஜாநாதீதி । உச்யதே, ஶ்ருணு — யத்ர யஸ்மிந் ஜாக³ரிதே ஸ்வப்நே வா அந்யதி³வ ஆத்மநோ வஸ்த்வந்தரமிவ அவித்³யயா ப்ரத்யுபஸ்தா²பிதம் ப⁴வதி, தத்ர தஸ்மாத³வித்³யாப்ரத்யுபஸ்தா²பிதாத் அந்ய: அந்யமிவ ஆத்மாநம் மந்யமாந: — அஸதி ஆத்மந: ப்ரவிப⁴க்தே வஸ்த்வந்தரே அஸதி ச ஆத்மநி தத: ப்ரவிப⁴க்தே:, அந்ய: அந்யத் பஶ்யேத் உபலபே⁴த ; தச்ச த³ர்ஶிதம் ஸ்வப்நே ப்ரத்யக்ஷத: — ‘க்⁴நந்தீவ ஜிநந்தீவ’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 20) இதி । ததா² அந்ய: அந்யத் ஜிக்⁴ரேத் ரஸயேத் வதே³த் ஶ்ருணுயாத் மந்வீத ஸ்ப்ருஶேத் விஜாநீயாதி³தி ॥

ஸலில ஏகோ த்³ரஷ்டாத்³வைதோ ப⁴வத்யேஷ ப்³ரஹ்மலோக: ஸம்ராடி³தி ஹைநமநுஶஶாஸ யாஜ்ஞவல்க்ய ஏஷாஸ்ய பரமா க³திரேஷாஸ்ய பரமா ஸம்பதே³ஷோ(அ)ஸ்ய பரமோ லோக ஏஷோ(அ)ஸ்ய பரம ஆநந்த³ ஏதஸ்யைவாநந்த³ஸ்யாந்யாநி பூ⁴தாநி மாத்ராமுபஜீவந்தி ॥ 32 ॥

யத்ர புந: ஸா அவித்³யா ஸுஷுப்தே வஸ்த்வந்தரப்ரத்யுபஸ்தா²பிகா ஶாந்தா, தேந அந்யத்வேந அவித்³யாப்ரவிப⁴க்தஸ்ய வஸ்துந: அபா⁴வாத் , தத் கேந கம் பஶ்யேத் ஜிக்⁴ரேத் விஜாநீயாத்³வா । அத: ஸ்வேநைவ ஹி ப்ராஜ்ஞேந ஆத்மநா ஸ்வயஞ்ஜ்யோதி:ஸ்வபா⁴வேந ஸம்பரிஷ்வக்த: ஸமஸ்த: ஸம்ப்ரஸந்ந: ஆப்தகாம: ஆத்மகாம:, ஸலிலவத் ஸ்வச்சீ²பூ⁴த: — ஸலில இவ ஸலில:, ஏக: த்³விதீயஸ்யாபா⁴வாத் ; அவித்³யயா ஹி த்³விதீய: ப்ரவிப⁴ஜ்யதே ; ஸா ச ஶாந்தா அத்ர, அத: ஏக: ; த்³ரஷ்டா த்³ருஷ்டேரவிபரிலுப்தத்வாத் ஆத்மஜ்யோதி:ஸ்வபா⁴வாயா: அத்³வைத: த்³ரஷ்டவ்யஸ்ய த்³விதீயஸ்யாபா⁴வாத் । ஏதத் அம்ருதம் அப⁴யம் ; ஏஷ ப்³ரஹ்மலோக:, ப்³ரஹ்மைவ லோக: ப்³ரஹ்மலோக: ; பர ஏவ அயம் அஸ்மிந்காலே வ்யாவ்ருத்தகார்யகரணோபாதி⁴பே⁴த³: ஸ்வே ஆத்மஜ்யோதிஷி ஶாந்தஸர்வஸம்ப³ந்தோ⁴ வர்ததே, ஹே ஸம்ராட் — இதி ஹ ஏவம் ஹ, ஏநம் ஜநகம் அநுஶஶாஸ அநுஶிஷ்டவாந் யாஜ்ஞவல்க்ய: இதி ஶ்ருதிவசநமேதத் । கத²ம் வா அநுஶஶாஸ ? ஏஷா அஸ்ய விஜ்ஞாநமயஸ்ய பரமா க³தி: ; யாஸ்து அந்யா: தே³ஹக்³ரஹணலக்ஷணா: ப்³ரஹ்மாதி³ஸ்தம்ப³பர்யந்தா: அவித்³யாகல்பிதா:, தா க³தய: அத: அபரமா:, அவித்³யாவிஷயத்வாத் ; இயம் து தே³வத்வாதி³க³தீநாம் கர்மவித்³யாஸாத்⁴யாநாம் பரமா உத்தமா — ய: ஸமஸ்தாத்மபா⁴வ:, யத்ர நாந்யத்பஶ்யதி நாந்யச்ச்²ருணோதி நாந்யத்³விஜாநாதீதி । ஏஷைவ ச பரமா ஸம்பத் — ஸர்வாஸாம் ஸம்பதா³ம் விபூ⁴தீநாம் இயம் பரமா, ஸ்வாபா⁴விகத்வாத் அஸ்யா: ; க்ருதகா ஹி அந்யா: ஸம்பத³: । ததா² ஏஷோ(அ)ஸ்ய பரமோ லோக: ; யே அந்யே கர்மப²லாஶ்ரயா லோகா:, தே அஸ்மாத் அபரமா: ; அயம் து ந கேநசந கர்மணா மீயதே, ஸ்வாபா⁴விகத்வாத் ; ஏஷோ(அ)ஸ்ய பரமோ லோக: । ததா² ஏஷோ(அ)ஸ்ய பரம ஆநந்த³: ; யாநி அந்யாநி விஷயேந்த்³ரியஸம்ப³ந்த⁴ஜநிதாநி ஆநந்த³ஜாதாநி, தாந்யபேக்ஷ்ய ஏஷோ(அ)ஸ்ய பரம ஆநந்த³:, நித்யத்வாத் ; ‘யோ வை பூ⁴மா தத்ஸுக²ம்’ (சா². உ. 7 । 23 । 1) இதி ஶ்ருத்யந்தராத் ; யத்ர அந்யத்பஶ்யதி அந்யத்³விஜாநாதி, தத் அல்பம் மர்த்யம் அமுக்²யம் ஸுக²ம் ; இத³ம் து தத்³விபரீதம் ; அத ஏவ ஏஷோ(அ)ஸ்ய பரம ஆநந்த³: । ஏதஸ்யைவ ஆநந்த³ஸ்ய மாத்ராம் கலாம் அவித்³யாப்ரத்யுபஸ்தா²பிதாம் விஷயேந்த்³ரியஸம்ப³ந்த⁴காலவிபா⁴வ்யாம் அந்யாநி பூ⁴தாநி உபஜீவந்தி ; காநி தாநி ? தத ஏவ ஆநந்தா³த் அவித்³யயா ப்ரவிப⁴ஜ்யமாநஸ்வரூபாணி, அந்யத்வேந தாநி ப்³ரஹ்மண: பரிகல்ப்யமாநாநி அந்யாநி ஸந்தி உபஜீவந்தி பூ⁴தாநி, விஷயேந்த்³ரியஸம்பர்கத்³வாரேண விபா⁴வ்யமாநாம் ॥

ஸ யோ மநுஷ்யாணாம் ராத்³த⁴: ஸம்ருத்³தோ⁴ ப⁴வத்யந்யேஷாமதி⁴பதி: ஸர்வைர்மாநுஷ்யகைர்போ⁴கை³: ஸம்பந்நதம: ஸ மநுஷ்யாணாம் பரம ஆநந்தோ³(அ)த² யே ஶதம் மநுஷ்யாணாமாநந்தா³: ஸ ஏக: பித்ருணாம் ஜிதலோகாநாமாநந்தோ³(அ)த² யே ஶதம் பித்ருணாம் ஜிதலோகாநாமாநந்தா³: ஸ ஏகோ க³ந்த⁴ர்வலோக ஆநந்தோ³(அ)த² யே ஶதம் க³ந்த⁴ர்வலோக ஆநந்தா³: ஸ ஏக: கர்மதே³வாநாமாநந்தோ³ யே கர்மணா தே³வத்வமபி⁴ஸம்பத்³யந்தே(அ)த² யே ஶதம் கர்மதே³வாநாமாநந்தா³: ஸ ஏக ஆஜாநதே³வாநாமாநந்தோ³ யஶ்ச ஶ்ரோத்ரியோ(அ)வ்ருஜிநோ(அ)காமஹதோ(அ)த² யே ஶதமாஜாநதே³வாநாமாநந்தா³: ஸ ஏக: ப்ரஜாபதிலோக ஆநந்தோ³ யஶ்ச ஶ்ரோத்ரியோ(அ)வ்ருஜிநோ(அ)காமஹதோ(அ)த² யே ஶதம் ப்ரஜாபதிலோக ஆநந்தா³: ஸ ஏகோ ப்³ரஹ்மலோக ஆநந்தோ³ யஶ்ச ஶ்ரோத்ரியோ(அ)வ்ருஜிநோ(அ)காமஹதோ(அ)தை²ஷ ஏவ பரம ஆநந்த³ ஏஷ ப்³ரஹ்மலோக: ஸம்ராடி³தி ஹோவாச யாஜ்ஞவல்க்ய: ஸோஹம் ப⁴க³வதே ஸஹஸ்ரம் த³தா³ம்யத ஊர்த்⁴வம் விமோக்ஷாயைவ ப்³ரூஹீத்யத்ர ஹ யாஜ்ஞவல்க்யோ பி³ப⁴யாஞ்சகார மேதா⁴வீ ராஜா ஸர்வேப்⁴யோ மாந்தேப்⁴ய உத³ரௌத்ஸீதி³தி ॥ 33 ॥

யஸ்ய பரமாநந்த³ஸ்ய மாத்ரா அவயவா: ப்³ரஹ்மாதி³பி⁴ர்மநுஷ்யபர்யந்தை: பூ⁴தை: உபஜீவ்யந்தே, ததா³நந்த³மாத்ராத்³வாரேண மாத்ரிணம் பரமாநந்த³ம் அதி⁴ஜிக³மயிஷந் ஆஹ, ஸைந்த⁴வலவணஶகலைரிவ லவணஶைலம் । ஸ: ய: கஶ்சித் மநுஷ்யாணாம் மத்⁴யே, ராத்³த⁴: ஸம்ஸித்³த⁴: அவிகல: ஸமக்³ராவயவ இத்யர்த²:, ஸம்ருத்³த⁴: உபபோ⁴கோ³பகரணஸம்பந்ந: ப⁴வதி ; கிம் ச அந்யேஷாம் ஸமாநஜாதீயாநாம் அதி⁴பதி: ஸ்வதந்த்ர: பதி:, ந மாண்ட³லிக: ; ஸர்வை: ஸமஸ்தை:, மாநுஷ்யகைரிதி தி³வ்யபோ⁴கோ³பகரணநிவ்ருத்த்யர்த²ம் , மநுஷ்யாணாமேவ யாநி போ⁴கோ³பகரணாநி தை: — ஸம்பந்நாநாமபி அதிஶயேந ஸம்பந்ந: ஸம்பந்நதம: — ஸ மநுஷ்யாணாம் பரம ஆநந்த³: । தத்ர ஆநந்தா³நந்தி³நோ: அபே⁴த³நிர்தே³ஶாத் ந அர்தா²ந்தரபூ⁴தத்வமித்யேதத் ; பரமாநந்த³ஸ்யைவ இயம் விஷயவிஷய்யாகாரேண மாத்ரா ப்ரஸ்ருதேதி ஹி உக்தம் ‘யத்ர வா அந்யதி³வ ஸ்யாத்’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 31) இத்யாதி³வாக்யேந ; தஸ்மாத் யுக்தோ(அ)யம் — ‘பரம ஆநந்த³:’ இத்யபே⁴த³நிர்தே³ஶ: । யுதி⁴ஷ்டி²ராதி³துல்யோ ராஜா அத்ர உதா³ஹரணம் । த்³ருஷ்டம் மநுஷ்யாநந்த³ம் ஆதி³ம் க்ருத்வா ஶதகு³ணோத்தரோத்தரக்ரமேண உந்நீய பரமாநந்த³ம் , யத்ர பே⁴தோ³ நிவர்ததே தமதி⁴க³மயதி ; அத்ர அயமாநந்த³: ஶதகு³ணோத்தரோத்தரக்ரமேண வர்த⁴மாந: யத்ர வ்ருத்³தி⁴காஷ்டா²மநுப⁴வதி, யத்ர க³ணிதபே⁴தோ³ நிவர்ததே, அந்யத³ர்ஶநஶ்ரவணமநநாபா⁴வாத் , தம் பரமாநந்த³ம் விவக்ஷந் ஆஹ — அத² யே மநுஷ்யாணாம் ஏவம்ப்ரகாரா: ஶதமாநந்த³பே⁴தா³:, ஸ ஏக: பித்ருணாம் ; தேஷாம் விஶேஷணம் —ஜிதலோகாநாமிதி ; ஶ்ராத்³தா⁴தி³கர்மபி⁴: பித்ரூந் தோஷயித்வா தேந கர்மணா ஜிதோ லோகோ யேஷாம் , தே ஜிதலோகா: பிதர: ; தேஷாம் பித்ருணாம் ஜிதலோகாநாம் மநுஷ்யாநந்த³ஶதகு³ணீக்ருதபரிமாண ஏக ஆநந்தோ³ ப⁴வதி । ஸோ(அ)பி ஶதகு³ணீக்ருத: க³ந்த⁴ர்வலோகே ஏக ஆநந்தோ³ ப⁴வதி । ஸ ச ஶதகு³ணீக்ருத: கர்மதே³வாநாம் ஏக ஆநந்த³: ; அக்³நிஹோத்ராதி³ஶ்ரௌதகர்மணா யே தே³வத்வம் ப்ராப்நுவந்தி, தே கர்மதே³வா: । ததை²வ ஆஜாநதே³வாநாம் ஏக ஆநந்த³: ; ஆஜாநத ஏவ உத்பத்தித ஏவ யே தே³வா:, தே ஆஜாநதே³வா: ; யஶ்ச ஶ்ரோத்ரிய: அதீ⁴தவேத³:, அவ்ருஜிந: வ்ருஜிநம் பாபம் தத்³ரஹித: யதோ²க்தகாரீத்யர்த²:, அகாமஹத: வீதத்ருஷ்ண: ஆஜாநதே³வேப்⁴யோ(அ)ர்வாக் யாவந்தோ விஷயா: தேஷு —தஸ்ய ச ஏவம்பூ⁴தஸ்ய ஆஜாநதே³வை: ஸமாந ஆநந்த³ இத்யேதத³ந்வாக்ருஷ்யதே ச - ஶப்³தா³த் । தச்ச²தகு³ணீக்ருதபரிமாண: ப்ரஜாபதிலோகே ஏக ஆநந்தோ³ விராட்ஶரீரே ; ததா² தத்³விஜ்ஞாநவாந் ஶ்ரோத்ரிய: அதீ⁴தவேத³ஶ்ச அவ்ருஜிந இத்யாதி³ பூர்வவத் । தச்ச²தகு³ணீக்ருதபரிமாண ஏக ஆநந்தோ³ ப்³ரஹ்மலோகே ஹிரண்யக³ர்பா⁴த்மநி ; யஶ்சேத்யாதி³ பூர்வவதே³வ । அத: பரம் க³ணிதநிவ்ருத்தி: ; ஏஷ பரம ஆநந்த³ இத்யுக்த:, யஸ்ய ச பரமாநந்த³ஸ்ய ப்³ரஹ்மலோகாத்³யாநந்தா³ மாத்ரா:, உத³தே⁴ரிவ விப்ருஷ: । ஏவம் ஶதகு³ணோத்தரோத்தரவ்ருத்³த்⁴யுபேதா ஆநந்தா³: யத்ர ஏகதாம் யாந்தி, யஶ்ச ஶ்ரோத்ரியப்ரத்யக்ஷ:, அத² ஏஷ ஏவ ஸம்ப்ரஸாத³லக்ஷண: பரம ஆநந்த³: ; தத்ர ஹி நாந்யத்பஶ்யதி நாந்யச்ச்²ருணோதி ; அதோ பூ⁴மா, பூ⁴மத்வாத³ம்ருத: ; இதரே தத்³விபரீதா: । அத்ர ச ஶ்ரோத்ரியத்வாவ்ருஜிநத்வே துல்யே ; அகாமஹதத்வக்ருதோ விஶேஷ: ஆநந்த³ஶதகு³ணவ்ருத்³தி⁴ஹேது: ; அத்ர ஏதாநி ஸாத⁴நாநி ஶ்ரோத்ரியத்வாவ்ருஜிநத்வாகாமஹதத்வாநி தஸ்ய தஸ்ய ஆநந்த³ஸ்ய ப்ராப்தௌ அர்தா²த³பி⁴ஹிதாநி, யதா² கர்மாணி அக்³நிஹோத்ராதீ³நி தே³வாநாம் தே³வத்வப்ராப்தௌ ; தத்ர ச ஶ்ரோத்ரியத்வாவ்ருஜிநத்வலக்ஷணே கர்மணீ அத⁴ரபூ⁴மிஷ்வபி ஸமாநே இதி ந உத்தராநந்த³ப்ராப்திஸாத⁴நே அப்⁴யுபேயேதே ; அகாமஹதத்வம் து வைராக்³யதாரதம்யோபபத்தே: உத்தரோத்தரபூ⁴ம்யாநந்த³ப்ராப்திஸாத⁴நமித்யவக³ம்யதே । ஸ ஏஷ பரம: ஆநந்த³: வித்ருஷ்ணஶ்ரோத்ரியப்ரத்யக்ஷ: அதி⁴க³த: । ததா² ச வேத³வ்யாஸ: — ‘யச்ச காமஸுக²ம் லோகே யச்ச தி³வ்யம் மஹத்ஸுக²ம் । த்ருஷ்ணாக்ஷயஸுக²ஸ்யைதே நார்ஹத: ஷோட³ஶீம் கலாம்’ (மோ. த⁴. 177 । 50) இதி । ஏஷ ப்³ரஹ்மலோக:, ஹே ஸம்ராட் — இதி ஹ உவாச யாஜ்ஞவல்க்ய: । ஸோ(அ)ஹம் ஏவம் அநுஶிஷ்ட: ப⁴க³வதே துப்⁴யம் ஸஹஸ்ரம் த³தா³மி க³வாம் ; அத ஊர்த்⁴வம் விமோக்ஷாயைவ ப்³ரூஹி — இதி வ்யாக்²யாதமேதத் । அத்ர ஹ விமோக்ஷாயேத்யஸ்மிந்வாக்யே, யாஜ்ஞவல்க்ய: பி³ப⁴யாஞ்சகார பீ⁴தவாந் ; யாஜ்ஞவல்க்யஸ்ய ப⁴யகாரணமாஹ ஶ்ருதி: — ந யாஜ்ஞவல்க்யோ வக்த்ருத்வஸாமர்த்²யாபா⁴வாத்³பீ⁴தவாந் , அஜ்ஞாநாத்³வா ; கிம் தர்ஹி மேதா⁴வீ ராஜா ஸர்வேப்⁴ய:, மா மாம் , அந்தேப்⁴ய: ப்ரஶ்நநிர்ணயாவஸாநேப்⁴ய:, உத³ரௌத்ஸீத் ஆவ்ருணோத் அவரோத⁴ம் க்ருதவாநித்யர்த²: ; யத்³யத் மயா நிர்ணீதம் ப்ரஶ்நரூபம் விமோக்ஷார்த²ம் , தத்தத் ஏகதே³ஶத்வேநைவ காமப்ரஶ்நஸ்ய க்³ருஹீத்வா புந: புந: மாம் பர்யநுயுங்க்த ஏவ, மேதா⁴வித்வாத் — இத்யேதத்³ப⁴யகாரணம் — ஸர்வம் மதீ³யம் விஜ்ஞாநம் காமப்ரஶ்நவ்யாஜேந உபாதி³த்ஸதீதி ॥

ஸ வா ஏஷ ஏதஸ்மிந்ஸ்வப்நாந்தே ரத்வா சரித்வா த்³ருஷ்ட்வைவ புண்யம் ச பாபம் ச புந: ப்ரதிந்யாயம் ப்ரதியோந்யாத்³ரவதி பு³த்³தா⁴ந்தாயைவ ॥ 34 ॥

அத்ர விஜ்ஞாநமய: ஸ்வயஞ்ஜ்யோதி: ஆத்மா ஸ்வப்நே ப்ரத³ர்ஶித:, ஸ்வப்நாந்தபு³த்³தா⁴ந்தஸஞ்சாரேண கார்யகரணவ்யதிரிக்ததா, காமகர்மப்ரவிவேகஶ்ச அஸங்க³தயா மஹாமத்ஸ்யத்³ருஷ்டாந்தேந ப்ரத³ர்ஶித: ; புநஶ்ச அவித்³யாகார்யம் ஸ்வப்ந ஏவ ‘க்⁴நந்தீவ’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 20) இத்யாதி³நா ப்ரத³ர்ஶிதம் ; அர்தா²த் அவித்³யாயா: ஸதத்த்வம் நிர்தா⁴ரிதம் அதத்³த⁴ர்மாத்⁴யாரோபணரூபத்வம் அநாத்மத⁴ர்மத்வம் ச ; ததா² வித்³யாயாஶ்ச கார்யம் ப்ரத³ர்ஶிதம் , ஸர்வாத்மபா⁴வ:, ஸ்வப்நே ஏவ ப்ரத்யக்ஷத: — ‘ஸர்வோ(அ)ஸ்மீதி மந்யதே ஸோ(அ)ஸ்ய பரமோ லோக:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 20) இதி ; தத்ர ச ஸர்வாத்மபா⁴வ: ஸ்வபா⁴வோ(அ)ஸ்ய, ஏவம் அவித்³யாகாமகர்மாதி³ஸர்வஸம்ஸாரத⁴ர்மஸம்ப³ந்தா⁴தீதம் ரூபமஸ்ய, ஸாக்ஷாத் ஸுஷுப்தே க்³ருஹ்யதே — இத்யேதத்³விஜ்ஞாபிதம் ; ஸ்வயஞ்ஜ்யோதிராத்மா ஏஷ: பரம ஆநந்த³:, ஏஷ வித்³யாயா விஷய:, ஸ ஏஷ பரம: ஸம்ப்ரஸாத³:, ஸுக²ஸ்ய ச பரா காஷ்டா² — இத்யேதத் ஏவமந்தேந க்³ரந்தே²ந வ்யாக்²யாதம் । தச்ச ஏதத் ஸர்வம் விமோக்ஷபதா³ர்த²ஸ்ய த்³ருஷ்டாந்தபூ⁴தம் , ப³ந்த⁴நஸ்ய ச ; தே ச ஏதே மோக்ஷப³ந்த⁴நே ஸஹேதுகே ஸப்ரபஞ்சே நிர்தி³ஷ்டே வித்³யாவித்³யாகார்யே, தத்ஸர்வம் த்³ருஷ்டாந்தபூ⁴தமேவ — இதி, தத்³தா³ர்ஷ்டாந்திகஸ்தா²நீயே மோக்ஷப³ந்த⁴நே ஸஹேதுகே காமப்ரஶ்நார்த²பூ⁴தே த்வயா வக்தவ்யே இதி புந: பர்யநுயுங்க்தே ஜநக: — அத ஊர்த்⁴வம் விமோக்ஷாயைவ ப்³ரூஹீதி । தத்ர மஹாமத்ஸ்யவத் ஸ்வப்நபு³த்³தா⁴ந்தௌ அஸங்க³: ஸஞ்சரதி ஏக ஆத்மா ஸ்வயஞ்ஜ்யோதிரித்யுக்தம் ; யதா² ச அஸௌ கார்யகரணாநி ம்ருத்யுரூபாணி பரித்யஜந் உபாத³தா³நஶ்ச மஹாமத்ஸ்யவத் ஸ்வப்நபு³த்³தா⁴ந்தாவநுஸஞ்சரதி, ததா² ஜாயமாநோ ம்ரியமாணஶ்ச தைரேவ ம்ருத்யுரூபை: ஸம்யுஜ்யதே வியுஜ்யதே ச — ‘உபௌ⁴ லோகாவநுஸஞ்சரதி’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 7) இதி ஸஞ்சரணம் ஸ்வப்நபு³த்³தா⁴ந்தாநுஸஞ்சாரஸ்ய தா³ர்ஷ்டாந்திகத்வேந ஸூசிதம் । ததி³ஹ விஸ்தரேண ஸநிமித்தம் ஸஞ்சரணம் வர்ணயிதவ்யமிதி தத³ர்தோ²(அ)யமாரம்ப⁴: । தத்ர ச பு³த்³தா⁴ந்தாத் ஸ்வப்நாந்தரம் அயமாத்மா அநுப்ரவேஶித: ; தஸ்மாத் ஸம்ப்ரஸாத³ஸ்தா²நம் மோக்ஷத்³ருஷ்டாந்தபூ⁴தம் ; தத: ப்ராச்யவ்ய பு³த்³தா⁴ந்தே ஸம்ஸாரவ்யவஹார: ப்ரத³ர்ஶயிதவ்ய இதி தேந அஸ்ய ஸம்ப³ந்த⁴: । ஸ வை பு³த்³தா⁴ந்தாத் ஸ்வப்நாந்தக்ரமேண ஸம்ப்ரஸந்ந: ஏஷ: ஏதஸ்மிந் ஸம்ப்ரஸாதே³ ஸ்தி²த்வா, தத: புந: ஈஷத்ப்ரச்யுத: — ஸ்வப்நாந்தே ரத்வா சரித்வேத்யாதி³ பூர்வவத் — பு³த்³தா⁴ந்தாயைவ ஆத்³ரவதி ॥

தத்³யதா²ந: ஸுஸமாஹிதமுத்ஸர்ஜத்³யாயாதே³வமேவாயம் ஶாரீர ஆத்மா ப்ராஜ்ஞேநாத்மநாந்வாரூட⁴ உத்ஸர்ஜந்யாதி யத்ரைததூ³ர்த்⁴வோச்ச்²வாஸீ ப⁴வதி ॥ 35 ॥

இத ஆரப்⁴ய அஸ்ய ஸம்ஸாரோ வர்ண்யதே । யதா² அயமாத்மா ஸ்வப்நாந்தாத் பு³த்³தா⁴ந்தமாக³த: ; ஏவம் அயம் அஸ்மாத்³தே³ஹாத் தே³ஹாந்தரம் ப்ரதிபத்ஸ்யத இதி ஆஹ அத்ர த்³ருஷ்டாந்தம் — தத் தத்ர யதா² லோகே அந: ஶகடம் , ஸுஸமாஹிதம் ஸுஷ்டு² ப்⁴ருஶம் வா ஸமாஹிதம் பா⁴ண்டோ³பஸ்கரணேந உலூக²லமுஸலஶூர்பபிட²ராதி³நா அந்நாத்³யேந ச ஸம்பந்நம் ஸம்பா⁴ரேண ஆக்ராந்தமித்யர்த²: ; ததா² பா⁴ராக்ராந்தம் ஸத் , உத்ஸர்ஜத் ஶப்³த³ம் குர்வத் , யதா² யாயாத் க³ச்சே²த் ஶாகடிகேநாதி⁴ஷ்டி²தம் ஸத் ; ஏவமேவ யதா² உக்தோ த்³ருஷ்டாந்த:, அயம் ஶாரீர: ஶரீரே ப⁴வ: — கோ(அ)ஸௌ ? ஆத்மா லிங்கோ³பாதி⁴:, ய: ஸ்வப்நபு³த்³தா⁴ந்தாவிவ ஜந்மமரணாப்⁴யாம் பாப்மஸம்ஸர்க³வியோக³லக்ஷணாப்⁴யாம் இஹலோகபரலோகாவநுஸஞ்சரதி, யஸ்யோத்க்ரமணமநு ப்ராணாத்³யுத்க்ரமணம் — ஸ: ப்ராஜ்ஞேந பரேண ஆத்மநா ஸ்வயஞ்ஜ்யோதி:ஸ்வபா⁴வேந அந்வாரூட⁴: அதி⁴ஷ்டி²த: அவபா⁴ஸ்யமாந: — ததா² சோக்தம் ‘ஆத்மநைவாயம் ஜ்யோதிஷாஸ்தே பல்யயதே’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 6) இதி — உத்ஸர்ஜந்யாதி । தத்ர சைதந்யாத்மஜ்யோதிஷா பா⁴ஸ்யே லிங்கே³ ப்ராணப்ரதா⁴நே க³ச்ச²தி, தது³பாதி⁴ரப்யாத்மா க³ச்ச²தீவ ; ததா² ஶ்ருத்யந்தரம் — ‘கஸ்மிந்ந்வஹம்’ (ப்ர. உ. 6 । 3) இத்யாதி³, ‘த்⁴யாயதீவ’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 7) இதி ச ; அத ஏவோக்தம் — ப்ராஜ்ஞேநாத்மநாந்வாரூட⁴ இதி ; அந்யதா² ப்ராஜ்ஞேந ஏகீபூ⁴த: ஶகடவத் கத²ம் உத்ஸர்ஜயந் யாதி । தேந லிங்கோ³பாதி⁴ராத்மா உத்ஸர்ஜந் மர்மஸு நிக்ருத்யமாநேஷு து³:க²வேத³நயா ஆர்த: ஶப்³த³ம் குர்வந் யாதி க³ச்ச²தி । தத் கஸ்மிந்காலே இத்யுச்யதே — யத்ர ஏதத்³ப⁴வதி, ஏததி³தி க்ரியாவிஶேஷணம் , ஊர்த்⁴வோச்ச்²வாஸீ, யத்ர ஊர்த்⁴வோச்ச்²வாஸித்வமஸ்ய ப⁴வதீத்யர்த²: । த்³ருஶ்யமாநஸ்யாப்யநுவத³நம் வைராக்³யஹேதோ: ; ஈத்³ருஶ: கஷ்ட: க²லு அயம் ஸம்ஸார: — யேந உத்க்ராந்திகாலே மர்மஸு உத்க்ருத்யமாநேஷு ஸ்ம்ருதிலோப: து³:க²வேத³நார்தஸ்ய புருஷார்த²ஸாத⁴நப்ரதிபத்தௌ ச அஸாமர்த்²யம் பரவஶீக்ருதசித்தஸ்ய ; தஸ்மாத் யாவத் இயமவஸ்தா² ந ஆக³மிஷ்யதி, தாவதே³வ புருஷார்த²ஸாத⁴நகர்தவ்யதாயாம் அப்ரமத்தோ ப⁴வேத் — இத்யாஹ காருண்யாத் ஶ்ருதி: ॥

ஸ யத்ராயமணிமாநம் ந்யேதி ஜரயா வோபதபதா வாணிமாநம் நிக³ச்ச²தி தத்³யதா²ம்ரம் வோது³ம்ப³ரம் வா பிப்பலம் வா ப³ந்த⁴நாத்ப்ரமுச்யத ஏவமேவாயம் புருஷ ஏப்⁴யோ(அ)ங்கே³ப்⁴ய: ஸம்ப்ரமுச்ய புந: ப்ரதிந்யாயம் ப்ரதியோந்யாத்³ரவதி ப்ராணாயைவ ॥ 36 ॥

தத³ஸ்ய ஊர்த்⁴வோச்ச்²வாஸித்வம் கஸ்மிந்காலே கிந்நிமித்தம் கத²ம் கிமர்த²ம் வா ஸ்யாதி³த்யேதது³ச்யதே — ஸோ(அ)யம் ப்ராக்ருத: ஶிர:பாண்யாதி³மாந் பிண்ட³:, யத்ர யஸ்மிந்காலே அயம் அணிமாநம் அணோர்பா⁴வம் அணுத்வம் கார்ஶ்யமித்யர்த²:, ந்யேதி நிக³ச்ச²தி ; கிந்நிமித்தம் ? ஜரயா வா ஸ்வயமேவ காலபக்வப²லவத் ஜீர்ண: கார்ஶ்யம் க³ச்ச²தி ; உபதபதீதி உபதபந் ஜ்வராதி³ரோக³: தேந உபதபதா வா ; உபதப்யமாநோ ஹி ரோகே³ண விஷமாக்³நிதயா அந்நம் பு⁴க்தம் ந ஜரயதி, தத: அந்நரஸேந அநுபசீயமாந: பிண்ட³: கார்ஶ்யமாபத்³யதே, தது³ச்யதே — உபதபதா வேதி ; அணிமாநம் நிக³ச்ச²தி । யதா³ அத்யந்தகார்ஶ்யம் ப்ரதிபந்ந: ஜராதி³நிமித்தை:, ததா³ ஊர்த்⁴வோச்ச்²வாஸீ ப⁴வதி ; யதா³ ஊர்த்⁴வோச்ச்²வாஸீ, ததா³ ப்⁴ருஶாஹிதஸம்பா⁴ரஶகடவத் உத்ஸர்ஜந்யாதி । ஜராபி⁴ப⁴வ: ரோகா³தி³பீட³நம் கார்ஶ்யாபத்திஶ்ச ஶரீரவத: அவஶ்யம்பா⁴விந ஏதே(அ)நர்தா² இதி வைராக்³யாய இத³முச்யதே । யதா³ அஸௌ உத்ஸர்ஜந்யாதி, ததா³ கத²ம் ஶரீரம் விமுஞ்சதீதி த்³ருஷ்டாந்த உச்யதே — தத் தத்ர யதா² ஆம்ரம் வா ப²லம் , உது³ம்ப³ரம் வா ப²லம் , பிப்பலம் வா ப²லம் ; விஷமாநேகத்³ருஷ்டாந்தோபாதா³நம் மரணஸ்யாநியதநிமித்தத்வக்²யாபநார்த²ம் ; அநியதாநி ஹி மரணஸ்ய நிமித்தாநி அஸங்க்²யாதாநி ச ; ஏதத³பி வைராக்³யார்த²மேவ — யஸ்மாத் அயம் அநேகமரணநிமித்தவாந் தஸ்மாத் ஸர்வதா³ ம்ருத்யோராஸ்யே வர்ததே இதி । ப³ந்த⁴நாத் — ப³த்⁴யதே யேந வ்ருந்தேந ஸஹ, ஸ ப³ந்த⁴நகாரணோ ரஸ:, யஸ்மிந்வா ப³த்⁴யத இதி வ்ருந்தமேவ உச்யதே ப³ந்த⁴நம் — தஸ்மாத் ரஸாத் வ்ருந்தாத்³வா ப³ந்த⁴நாத் ப்ரமுச்யதே வாதாத்³யநேகநிமித்தம் ; ஏவமேவ அயம் புருஷ: லிங்கா³த்மா லிங்கோ³பாதி⁴: ஏப்⁴யோ(அ)ங்கே³ப்⁴ய: சக்ஷுராதி³தே³ஹாவயவேப்⁴ய:, ஸம்ப்ரமுச்ய ஸம்யங்நிர்லேபேந ப்ரமுச்ய — ந ஸுஷுப்தக³மநகால இவ ப்ராணேந ரக்ஷந் , கிம் தர்ஹி ஸஹ வாயுநா உபஸம்ஹ்ருத்ய, புந: ப்ரதிந்யாயம் — புந:ஶப்³தா³த் பூர்வமபி அயம் தே³ஹாத் தே³ஹாந்தரம் அஸக்ருத் க³தவாந் யதா² ஸ்வப்நபு³த்³தா⁴ந்தௌ புந: புநர்க³ச்ச²தி ததா², புந: ப்ரதிந்யாயம் ப்ரதிக³மநம் யதா²க³தமித்யர்த²:, ப்ரதியோநிம் யோநிம் யோநிம் ப்ரதி கர்மஶ்ருதாதி³வஶாத் ஆத்³ரவதி ; கிமர்த²ம் ? ப்ராணாயைவ ப்ராணவ்யூஹாயைவேத்யர்த²: ; ஸப்ராண ஏவ ஹி க³ச்ச²தி, தத: ‘ப்ராணாயைவ’ இதி விஶேஷணமநர்த²கம் ; ப்ராணவ்யூஹாய ஹி க³மநம் தே³ஹாத் தே³ஹாந்தரம் ப்ரதி ; தேந ஹி அஸ்ய கர்மப²லோபபோ⁴கா³ர்த²ஸித்³தி⁴:, ந ப்ராணஸத்தாமாத்ரேண । தஸ்மாத் தாத³ர்த்²யார்த²ம் யுக்தம் விஶேஷணம் — ப்ராணவ்யூஹாயேதி ॥
தத்ர அஸ்ய இத³ம் ஶரீரம் பரித்யஜ்ய க³ச்ச²த: ந அந்யஸ்ய தே³ஹாந்தரஸ்யோபாதா³நே ஸாமர்த்²யமஸ்தி, தே³ஹேந்த்³ரியவியோகா³த் ; ந ச அந்யே அஸ்ய ப்⁴ருத்யஸ்தா²நீயா:, க்³ருஹமிவ ராஜ்ஞே, ஶரீராந்தரம் க்ருத்வா ப்ரதீக்ஷமாணா வித்³யந்தே ; அதை²வம் ஸதி, கத²ம் அஸ்ய ஶரீராந்தரோபாதா³நமிதி । உச்யதே — ஸர்வம் ஹ்யஸ்ய ஜக³த் ஸ்வகர்மப²லோபபோ⁴க³ஸாத⁴நத்வாய உபாத்தம் ; ஸ்வகர்மப²லோபபோ⁴கா³ய ச அயம் ப்ரவ்ருத்த: தே³ஹாத்³தே³ஹாந்தரம் ப்ரதிபித்ஸு: ; தஸ்மாத் ஸர்வமேவ ஜக³த் ஸ்வகர்மணா ப்ரயுக்தம் தத்கர்மப²லோபபோ⁴க³யோக்³யம் ஸாத⁴நம் க்ருத்வா ப்ரதீக்ஷத ஏவ, ‘க்ருதம் லோகம் புருஷோ(அ)பி⁴ஜாயதே’ (ஶத. ப்³ரா. 6 । 2 । 2 । 27) இதி ஶ்ருதே: — யதா² ஸ்வப்நாத் ஜாக³ரிதம் ப்ரதிபித்ஸோ: । தத்கத²மிதி லோகப்ரஸித்³தோ⁴ த்³ருஷ்டாந்த உச்யதே —

தத்³யதா² ராஜாநமாயாந்தமுக்³ரா: ப்ரத்யேநஸ: ஸூதக்³ராமண்யோ(அ)ந்நை: பாநைராவஸதை²: ப்ரதிகல்பந்தே(அ)யமாயாத்யயமாக³ச்ச²தீத்யேவம் ஹைவம்வித³ம் ஸர்வாணி பூ⁴தாநி ப்ரதிகல்பந்த இத³ம் ப்³ரஹ்மாயாதீத³மாக³ச்ச²தீதி ॥ 37 ॥

தத் தத்ர யதா² ராஜாநம் ராஜ்யாபி⁴ஷிக்தம் ஆயாந்தம் ஸ்வராஷ்ட்ரே, உக்³ரா: ஜாதிவிஶேஷா: க்ரூரகர்மாணோ வா, ப்ரத்யேநஸ: — ப்ரதி ப்ரதி ஏநஸி பாபகர்மணி நியுக்தா: ப்ரத்யேநஸ:, தஸ்கராதி³த³ண்ட³நாதௌ³ நியுக்தா:, ஸூதாஶ்ச க்³ராமண்யஶ்ச ஸூதக்³ராமண்ய: — ஸூதா: வர்ணஸங்கரஜாதிவிஶேஷா:, க்³ராமண்ய: க்³ராமநேதார:, தே பூர்வமேவ ராஜ்ஞ ஆக³மநம் பு³த்³த்⁴வா, அந்நை: போ⁴ஜ்யப⁴க்ஷ்யாதி³ப்ரகாரை:, பாநை: மதி³ராதி³பி⁴:, ஆவஸதை²ஶ்ச ப்ராஸாதா³தி³பி⁴:, ப்ரதிகல்பந்தே நிஷ்பந்நைரேவ ப்ரதீக்ஷந்தே — அயம் ராஜா ஆயாதி அயமாக³ச்ச²தீத்யேவம் வத³ந்த: । யதா² அயம் த்³ருஷ்டாந்த:, ஏவம் ஹ ஏவம்வித³ம் கர்மப²லஸ்ய வேதி³தாரம் ஸம்ஸாரிணமித்யர்த²: ; கர்மப²லம் ஹி ப்ரஸ்துதம் , தத் ஏவம்ஶப்³தே³ந பராம்ருஶ்யதே ; ஸர்வாணி பூ⁴தாநி ஶரீரகர்த்ரூணி, கரணாநுக்³ரஹீத்ரூணி ச ஆதி³த்யாதீ³நி, தத்கர்மப்ரயுக்தாநி க்ருதைரேவ கர்மப²லோபபோ⁴க³ஸாத⁴நை: ப்ரதீக்ஷந்தே — இத³ம் ப்³ரஹ்ம போ⁴க்த்ரு கர்த்ரு ச அஸ்மாகம் ஆயாதி, ததா² இத³மாக³ச்ச²தீதி ஏவமேவ ச க்ருத்வா ப்ரதீக்ஷந்த இத்யர்த²: ॥

தத்³யதா² ராஜாநம் ப்ரயியாஸந்தமுக்³ரா: ப்ரத்யேநஸ: ஸூதக்³ராமண்யோ(அ)பி⁴ஸமாயந்த்யேவமேவேமமாத்மாநமந்தகாலே ஸர்வே ப்ராணா அபி⁴ஸமாயந்தி யத்ரைததூ³ர்த்⁴வோச்ச்²வாஸீ ப⁴வதி ॥ 38 ॥

தமேவம் ஜிக³மிஷும் கே ஸஹ க³ச்ச²ந்தி ; யே வா க³ச்ச²ந்தி, தே கிம் தத்க்ரியாப்ரணுந்நா:, ஆஹோஸ்வித் தத்கர்மவஶாத் ஸ்வயமேவ க³ச்ச²ந்தி — பரலோகஶரீரகர்த்ரூணி ச பூ⁴தாநீதி । அத்ரோச்யதே த்³ருஷ்டாந்த: — தத்³யதா² ராஜாநம் ப்ரயியாஸந்தம் ப்ரகர்ஷேண யாதுமிச்ச²ந்தம் , உக்³ரா: ப்ரத்யேநஸ: ஸூதக்³ராமண்ய: தம் யதா² அபி⁴ஸமாயந்தி ஆபி⁴முக்²யேந ஸமாயந்தி, ஏகீபா⁴வேந தமபி⁴முகா² ஆயந்தி அநாஜ்ஞப்தா ஏவ ராஜ்ஞா கேவலம் தஜ்ஜிக³மிஷாபி⁴ஜ்ஞா:, ஏவமேவ இமமாத்மாநம் போ⁴க்தாரம் அந்தகாலே மரணகாலே ஸர்வே ப்ராணா: வாகா³த³ய: அபி⁴ஸமாயந்தி । யத்ரைததூ³ர்த்⁴வோச்ச்²வாஸீ ப⁴வதீதி வ்யாக்²யாதம் ॥
இதி சதுர்தா²த்⁴யாயஸ்ய த்ருதீயம் ப்³ராஹ்மணம் ॥

சதுர்த²ம் ப்³ராஹ்மணம்

ஸ யத்ராயமாத்மா । ஸம்ஸாரோபவர்ணநம் ப்ரஸ்துதம் ; ‘தத்ராயம் புருஷ ஏப்⁴யோ(அ)ங்கே³ப்⁴ய: ஸம்ப்ரமுச்ய’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 36) இத்யுக்தம் । தத்ஸம்ப்ரமோக்ஷணம் கஸ்மிந்காலே கத²ம் வேதி ஸவிஸ்தரம் ஸம்ஸரணம் வர்ணயிதவ்யமித்யாரப்⁴யதே —

ஸ யத்ராயமாத்மாப³ல்யம் ந்யேத்ய ஸம்மோஹமிவ ந்யேத்யதை²நமேதே ப்ராணா அபி⁴ஸமாயந்தி ஸ ஏதாஸ்தேஜோமாத்ரா: ஸமப்⁴யாத³தா³நோ ஹ்ருத³யமேவாந்வவக்ராமதி ஸ யத்ரைஷ சாக்ஷுஷ: புருஷ: பராங்பர்யாவர்ததே(அ)தா²ரூபஜ்ஞோ ப⁴வதி ॥ 1 ॥

ஸோ(அ)யம் ஆத்மா ப்ரஸ்துத:, யத்ர யஸ்மிந்காலே, அப³ல்யம் அப³லபா⁴வம் , நி ஏத்ய க³த்வா — யத் தே³ஹஸ்ய தௌ³ர்ப³ல்யம் , தத் ஆத்மந ஏவ தௌ³ர்ப³ல்யமித்யுபசர்யதே ‘அப³ல்யம் ந்யேத்ய’ இதி ; ந ஹ்யஸௌ ஸ்வத: அமூர்தத்வாத் அப³லபா⁴வம் க³ச்ச²தி — ததா² ஸம்மோஹமிவ ஸம்மூட⁴தா ஸம்மோஹ: விவேகாபா⁴வ: ஸம்மூட⁴தாமிவ ந்யேதி நிக³ச்ச²தி ; ந சாஸ்ய ஸ்வத: ஸம்மோஹ: அஸம்மோஹோ வா அஸ்தி, நித்யசைதந்யஜ்யோதி:ஸ்வபா⁴வத்வாத் ; தேந இவஶப்³த³: — ஸம்மோஹமிவ ந்யேதீதி ; உத்க்ராந்திகாலே ஹி கரணோபஸம்ஹாரநிமித்தோ வ்யாகுலீபா⁴வ: ஆத்மந இவ லக்ஷ்யதே லௌகிகை: ; ததா² ச வக்தாரோ ப⁴வந்தி — ஸம்மூட⁴: ஸம்மூடோ⁴(அ)யமிதி । அத² வா உப⁴யத்ர இவஶப்³த³ப்ரயோகோ³ யோஜ்ய: — அப³ல்யமிவ ந்யேத்ய ஸம்மோஹமிவ ந்யேதீதி, உப⁴யஸ்ய பரோபாதி⁴நிமித்தத்வாவிஶேஷாத் , ஸமாநகர்த்ருகநிர்தே³ஶாச்ச । அத² அஸ்மிந்காலே ஏதே ப்ராணா: வாகா³த³ய: ஏநமாத்மாநமபி⁴ஸமாயந்தி ; ததா³ அஸ்ய ஶாரீரஸ்யாத்மந: அங்கே³ப்⁴ய: ஸம்ப்ரமோக்ஷணம் । கத²ம் புந: ஸம்ப்ரமோக்ஷணம் , கேந வா ப்ரகாரேண ஆத்மாநமபி⁴ஸமாயந்தீத்யுச்யதே — ஸ: ஆத்மா, ஏதாஸ்தேஜோமாத்ரா: தேஜஸோ மாத்ரா: தேஜோமாத்ரா: தேஜோவயவா: ரூபாதி³ப்ரகாஶகத்வாத் , சக்ஷுராதீ³நி கரணாநீத்யர்த²:, தா ஏதா: ஸமப்⁴யாத³தா³ந: ஸம்யக் நிர்லேபேந அப்⁴யாத³தா³ந: ஆபி⁴முக்²யேந ஆத³தா³ந: ஸம்ஹரமாண: ; தத் ஸ்வப்நாபேக்ஷயா விஶேஷணம் ‘ஸம்’ இதி ; ந து ஸ்வப்நே நிர்லேபேந ஸம்யகா³தா³நம் ; அஸ்தி து ஆதா³நமாத்ரம் ; ‘க்³ருஹீதா வாக் க்³ருஹீதம் சக்ஷு:’ (ப்³ரு. உ. 2 । 1 । 17) ‘அஸ்ய லோகஸ்ய ஸர்வாவதோ மாத்ராமபாதா³ய’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 9) ‘ஶுக்ரமாதா³ய’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 11) இத்யாதி³வாக்யேப்⁴ய: । ஹ்ருத³யமேவ புண்ட³ரீகாகாஶம் அந்வவக்ராமதி அந்வாக³ச்ச²தி, ஹ்ருத³யே(அ)பி⁴வ்யக்தவிஜ்ஞாநோ ப⁴வதீத்யர்த²: — பு³த்³த்⁴யாதி³விக்ஷேபோபஸம்ஹாரே ஸதி ; ந ஹி தஸ்ய ஸ்வதஶ்சலநம் விக்ஷேபோபஸம்ஹாராதி³விக்ரியா வா, ‘த்⁴யாயதீவ லேலாயதீவ’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 2) இத்யுக்தத்வாத் ; பு³த்³த்⁴யாத்³யுபாதி⁴த்³வாரைவ ஹி ஸர்வவிக்ரியா அத்⁴யாரோப்யதே தஸ்மிந் । கதா³ புந: தஸ்ய தேஜோமாத்ராப்⁴யாதா³நமித்யுச்யதே — ஸ: யத்ர ஏஷ:, சக்ஷுஷி ப⁴வ: சாக்ஷுஷ: புருஷ: ஆதி³த்யாம்ஶ: போ⁴க்து: கர்மணா ப்ரயுக்த: யாவத்³தே³ஹதா⁴ரணம் தாவத் சக்ஷுஷோ(அ)நுக்³ரஹம் குர்வந் வர்ததே ; மரணகாலே து அஸ்ய சக்ஷுரநுக்³ரஹம் பரித்யஜதி, ஸ்வம் ஆதி³த்யாத்மாநம் ப்ரதிபத்³யதே ; ததே³தது³க்தம் — ‘யத்ராஸ்ய புருஷஸ்ய ம்ருதஸ்யாக்³நிம் வாக³ப்யேதி வாதம் ப்ராணஶ்சக்ஷுராதி³த்யம்’ (ப்³ரு. உ. 3 । 2 । 13) இத்யாதி³ ; புந: தே³ஹக்³ரஹணகாலே ஸம்ஶ்ரயிஷ்யந்தி ; ததா² ஸ்வப்ஸ்யத: ப்ரபு³த்⁴யதஶ்ச ; ததே³ததா³ஹ — சாக்ஷுஷ: புருஷ: யத்ர யஸ்மிந்காலே, பராங் பர்யாவர்ததே — பரி ஸமந்தாத் பராங் வ்யாவர்ததே இதி ; அத² அத்ர அஸ்மிந்காலே அரூபஜ்ஞோ ப⁴வதி, முமூர்ஷு: ரூபம் ந ஜாநாதி ; ததா³ அயமாத்மா சக்ஷுராதி³தேஜோமாத்ரா: ஸமப்⁴யாத³தா³நோ ப⁴வதி, ஸ்வப்நகால இவ ॥

ஏகீ ப⁴வதி ந பஶ்யதீத்யாஹுரேகீ ப⁴வதி ந ஜிக்⁴ரதீத்யாஹுரேகீ ப⁴வதி ந ரஸயத இத்யாஹுரேகீ ப⁴வதி ந வத³தீத்யாஹுரேகீ ப⁴வதி ந ஶ்ருணோதீத்யாஹுரேகீ ப⁴வதி ந மநுத இத்யாஹுரேகீ ப⁴வதி ந ஸ்ப்ருஶதீத்யாஹுரேகீ ப⁴வதி ந விஜாநாதீத்யாஹுஸ்தஸ்ய ஹைதஸ்ய ஹ்ருத³யஸ்யாக்³ரம் ப்ரத்³யோததே தேந ப்ரத்³யோதேநைஷ ஆத்மா நிஷ்க்ராமதி சக்ஷுஷ்டோ வா மூர்த்⁴நோ வாந்யேப்⁴யோ வா ஶரீரதே³ஶேப்⁴யஸ்தமுத்க்ராமந்தம் ப்ராணோ(அ)நூத்க்ராமதி ப்ராணமநூத்க்ராமந்தம் ஸர்வே ப்ராணா அநூத்க்ராமந்தி ஸவிஜ்ஞாநோ ப⁴வதி ஸவிஜ்ஞாநமேவாந்வவக்ராமதி । தம் வித்³யாகர்மணீ ஸமந்வாரபே⁴தே பூர்வப்ரஜ்ஞா ச ॥ 2 ॥

ஏகீ ப⁴வதி கரணஜாதம் ஸ்வேந லிங்கா³த்மநா, ததா³ ஏநம் பார்ஶ்வஸ்தா² ஆஹு: — பஶ்யதீதி ; ததா² க்⁴ராணதே³வதாநிவ்ருத்தௌ க்⁴ராணமேகீ ப⁴வதி லிங்கா³த்மநா, ததா³ ந ஜிக்⁴ரதீத்யாஹு: । ஸமாநமந்யத் । ஜிஹ்வாயாம் ஸோமோ வருணோ வா தே³வதா, தந்நிவ்ருத்த்யபேக்ஷயா ந ரஸயதே இத்யாஹு: । ததா² ந வத³தி ந ஶ்ருணோதி ந மநுதே ந ஸ்ப்ருஶதி ந விஜாநாதீத்யாஹு: । ததா³ உபலக்ஷ்யதே தே³வதாநிவ்ருத்தி:, கரணாநாம் ச ஹ்ருத³ய ஏகீபா⁴வ: । தத்ர ஹ்ருத³யே உபஸம்ஹ்ருதேஷு கரணேஷு யோ(அ)ந்தர்வ்யாபார: ஸ கத்²யதே — தஸ்ய ஹ ஏதஸ்ய ப்ரக்ருதஸ்ய ஹ்ருத³யஸ்ய ஹ்ருத³யச்சி²த்³ரஸ்யேத்யேதத் , அக்³ரம் நாடீ³முக²ம் நிர்க³மநத்³வாரம் , ப்ரத்³யோததே, ஸ்வப்நகால இவ, ஸ்வேந பா⁴ஸா தேஜோமாத்ராதா³நக்ருதேந, ஸ்வேநைவ ஜ்யோதிஷா ஆத்மநைவ ச ; தேந ஆத்மஜ்யோதிஷா ப்ரத்³யோதேந ஹ்ருத³யாக்³ரேண ஏஷ ஆத்மா விஜ்ஞாநமயோ லிங்கோ³பாதி⁴: நிர்க³ச்ச²தி நிஷ்க்ராமதி । ததா² ஆத²ர்வணே ‘கஸ்மிந்ந்வஹமுத்க்ராந்த உத்க்ராந்தோ ப⁴விஷ்யாமி கஸ்மிந்வா ப்ரதிஷ்டி²தே ப்ரதிஷ்டா²ஸ்யாமீதி ஸ ப்ராணமஸ்ருஜத’ (ப்ர. உ. 6 । 3) இதி । தத்ர ச ஆத்மசைதந்யஜ்யோதி: ஸர்வதா³ அபி⁴வ்யக்ததரம் ; தது³பாதி⁴த்³வாரா ஹி ஆத்மநி ஜந்மமரணக³மநாக³மநாதி³ஸர்வவிக்ரியாலக்ஷண: ஸம்வ்யவஹார: ; ததா³த்மகம் ஹி த்³வாத³ஶவித⁴ம் கரணம் பு³த்³த்⁴யாதி³, தத் ஸூத்ரம் , தத் ஜீவநம் , ஸோ(அ)ந்தராத்மா ஜக³த: தஸ்து²ஷஶ்ச । தேந ப்ரத்³யோதேந ஹ்ருத³யாக்³ரப்ரகாஶேந நிஷ்க்ரமமாண: கேந மார்கே³ண நிஷ்க்ராமதீத்யுச்யதே — சக்ஷுஷ்டோ வா, ஆதி³த்யலோகப்ராப்திநிமித்தம் ஜ்ஞாநம் கர்ம வா யதி³ ஸ்யாத் ; மூர்த்⁴நோ வா ப்³ரஹ்மலோகப்ராப்திநிமித்தம் சேத் ; அந்யேப்⁴யோ வா ஶரீரதே³ஶேப்⁴ய: ஶரீராவயவேப்⁴ய: யதா²கர்ம யதா²ஶ்ருதம் । தம் விஜ்ஞாநாத்மாநம் , உத்க்ராமந்தம் பரலோகாய ப்ரஸ்தி²தம் , பரலோகாய உத்³பூ⁴தாகூதமித்யர்த²:, ப்ராண: ஸர்வாதி⁴காரிஸ்தா²நீய: ராஜ்ஞ இவ அநூத்க்ராமதி ; தம் ச ப்ராணமநூத்க்ராமந்தம் வாகா³த³ய: ஸர்வே ப்ராணா அநூத்க்ராமந்தி । யதா²ப்ரதா⁴நாந்வாசிக்²யாஸா இயம் , ந து க்ரமேண ஸார்த²வத் க³மநம் இஹ விவக்ஷிதம் । ததா³ ஏஷ ஆத்மா ஸவிஜ்ஞாநோ ப⁴வதி ஸ்வப்ந இவ விஶேஷவிஜ்ஞாநவாந் ப⁴வதி கர்மவஶாத் , ந ஸ்வதந்த்ர: ; ஸ்வாதந்த்ர்யேண ஹி ஸவிஜ்ஞாநத்வே ஸர்வ: க்ருதக்ருத்ய: ஸ்யாத் ; நைவ து தத் லப்⁴யதே ; அத ஏவாஹ வ்யாஸ: — ‘ஸதா³ தத்³பா⁴வபா⁴வித:’ (ப⁴. கீ³. 8 । 6) இதி ; கர்மணா து உத்³பா⁴வ்யமாநேந அந்த:கரணவ்ருத்திவிஶேஷாஶ்ரிதவாஸநாத்மகவிஶேஷவிஜ்ஞாநேந ஸர்வோ லோக: ஏதஸ்மிந்காலே ஸவிஜ்ஞாநோ ப⁴வதி ; ஸவிஜ்ஞாநமேவ ச க³ந்தவ்யம் அந்வவக்ராமதி அநுக³ச்ச²தி விஶேஷவிஜ்ஞாநோத்³பா⁴ஸிதமேவேத்யர்த²: । தஸ்மாத் தத்காலே ஸ்வாதந்த்ர்யார்த²ம் யோக³த⁴ர்மாநுஸேவநம் பரிஸங்க்²யாநாப்⁴யாஸஶ்ச விஶிஷ்டபுண்யோபசயஶ்ச ஶ்ரத்³த³தா⁴நை: பரலோகார்தி²பி⁴: அப்ரமத்தை: கர்தவ்ய இதி । ஸர்வஶாஸ்த்ராணாம் யத்நதோ விதே⁴யோ(அ)ர்த²: — து³ஶ்சரிதாச்ச உபரமணம் । ந ஹி தத்காலே ஶக்யதே கிஞ்சித்ஸம்பாத³யிதும் , கர்மணா நீயமாநஸ்ய ஸ்வாதந்த்ர்யாபா⁴வாத் । ‘புண்யோ வை புண்யேந கர்மணா ப⁴வதி பாப: பாபேந’ (ப்³ரு. உ. 3 । 2 । 13) இத்யுக்தம் । ஏதஸ்ய ஹ்யநர்த²ஸ்ய உபஶமோபாயவிதா⁴நாய ஸர்வஶாகோ²பநிஷத³: ப்ரவ்ருத்தா: । ந ஹி தத்³விஹிதோபாயாநுஸேவநம் முக்த்வா ஆத்யந்திக: அஸ்ய அநர்த²ஸ்ய உபஶமோபாய: அஸ்தி । தஸ்மாத் அத்ரைவ உபநிஷத்³விஹிதோபாயே யத்நபரைர்ப⁴விதவ்யம் — இத்யேஷ ப்ரகரணார்த²: ॥
ஶகடவத்ஸம்ப்⁴ருதஸம்பா⁴ர உத்ஸர்ஜந்யாதீத்யுக்தம் , கிம் புந: தஸ்ய பரலோகாய ப்ரவ்ருத்தஸ்ய பத்²யத³நம் ஶாகடிகஸம்பா⁴ரஸ்தா²நீயம் , க³த்வா வா பரலோகம் யத் பு⁴ங்க்தே, ஶரீராத்³யாரம்ப⁴கம் ச யத் தத்கிம் இத்யுச்யதே — தம் பரலோகாய க³ச்ச²ந்தமாத்மாநம் , வித்³யாகர்மணீ — வித்³யா ச கர்ம ச வித்³யாகர்மணீ வித்³யா ஸர்வப்ரகாரா விஹிதா ப்ரதிஷித்³தா⁴ ச அவிஹிதா அப்ரதிஷித்³தா⁴ ச, ததா² கர்ம விஹிதம் ப்ரதிஷித்³த⁴ம் ச அவிஹிதமப்ரதிஷித்³த⁴ம் ச, ஸமந்வாரபே⁴தே ஸம்யக³ந்வாரபே⁴தே அந்வாலபே⁴தே அநுக³ச்ச²த: ; பூர்வப்ரஜ்ஞா ச — பூர்வாநுபூ⁴தவிஷயா ப்ரஜ்ஞா பூர்வப்ரஜ்ஞா அதீதகர்மப²லாநுப⁴வவாஸநேத்யர்த²: ; ஸா ச வாஸநா அபூர்வகர்மாரம்பே⁴ கர்மவிபாகே ச அங்க³ம் ப⁴வதி ; தேந அஸாவபி அந்வாரப⁴தே ; ந ஹி தயா வாஸநயா விநா கர்ம கர்தும் ப²லம் ச உபபோ⁴க்தும் ஶக்யதே ; ந ஹி அநப்⁴யஸ்தே விஷயே கௌஶலம் இந்த்³ரியாணாம் ப⁴வதி ; பூர்வாநுப⁴வவாஸநாப்ரவ்ருத்தாநாம் து இந்த்³ரியாணாம் இஹ அப்⁴யாஸமந்தரேண கௌஶலமுபபத்³யதே ; த்³ருஶ்யதே ச கேஷாஞ்சித் காஸுசித்க்ரியாஸு சித்ரகர்மாதி³லக்ஷணாஸு விநைவ இஹ அப்⁴யாஸேந ஜந்மத ஏவ கௌஶலம் , காஸுசித் அத்யந்தஸௌகர்யயுக்தாஸ்வபி அகௌஶலம் கேஷாஞ்சித் ; ததா² விஷயோபபோ⁴கே³ஷு ஸ்வபா⁴வத ஏவ கேஷாஞ்சித் கௌஶலாகௌஶலே த்³ருஶ்யேதே ; தச்ச ஏதத்ஸர்வம் பூர்வப்ரஜ்ஞோத்³ப⁴வாநுத்³ப⁴வநிமித்தம் ; தேந பூர்வப்ரஜ்ஞயா விநா கர்மணி வா ப²லோபபோ⁴கே³ வா ந கஸ்யசித் ப்ரவ்ருத்திருபபத்³யதே । தஸ்மாத் ஏதத் த்ரயம் ஶாகடிகஸம்பா⁴ரஸ்தா²நீயம் பரலோகபத்²யத³நம் வித்³யாகர்மபூர்வப்ரஜ்ஞாக்²யம் । யஸ்மாத் வித்³யாகர்மணீ பூர்வப்ரஜ்ஞா ச தே³ஹாந்தரப்ரதிபத்த்யுபபோ⁴க³ஸாத⁴நம் , தஸ்மாத் வித்³யாகர்மாதி³ ஶுப⁴மேவ ஸமாசரேத் , யதா² இஷ்டதே³ஹஸம்யோகோ³பபோ⁴கௌ³ ஸ்யாதாம் — இதி ப்ரகரணார்த²: ॥
ஏவம் வித்³யாதி³ஸம்பா⁴ரஸம்ப்⁴ருதோ தே³ஹாந்தரம் ப்ரதிபத்³யமாந:, முக்த்வா பூர்வம் தே³ஹம் , பக்ஷீவ வ்ருக்ஷாந்தரம் , தே³ஹாந்தரம் ப்ரதிபத்³யதே ; அத²வா ஆதிவாஹிகேந ஶரீராந்தரேண கர்மப²லஜந்மதே³ஶம் நீயதே । கிஞ்சாத்ரஸ்த²ஸ்யைவ ஸர்வக³தாநாம் கரணாநாம் வ்ருத்திலாபோ⁴ ப⁴வதி, ஆஹோஸ்வித் ஶரீரஸ்த²ஸ்ய ஸங்குசிதாநி கரணாநி ம்ருதஸ்ய பி⁴ந்நக⁴டப்ரதீ³பப்ரகாஶவத் ஸர்வதோ வ்யாப்ய புந: தே³ஹாந்தராரம்பே⁴ ஸங்கோசமுபக³ச்ச²ந்தி — கிஞ்ச மநோமாத்ரம் வைஶேஷிகஸமய இவ தே³ஹாந்தராரம்ப⁴தே³ஶம் ப்ரதி க³ச்ச²தி, கிம் வா கல்பநாந்தரமேவ வேதா³ந்தஸமயே — இத்யுச்யதே — ‘த ஏதே ஸர்வ ஏவ ஸமா: ஸர்வே(அ)நந்தா:’ (ப்³ரு. உ. 1 । 5 । 13) இதி ஶ்ருத: ஸர்வாத்மகாநி தாவத்கரணாநி, ஸர்வாத்மகப்ராணஸம்ஶ்ரயாச்ச ; தேஷாம் ஆத்⁴யாத்மிகாதி⁴பௌ⁴திகபரிச்சே²த³: ப்ராணிகர்மஜ்ஞாநபா⁴வநாநிமித்த: ; அத: தத்³வஶாத் ஸ்வபா⁴வத: ஸர்வக³தாநாமநந்தாநாமபி ப்ராணாநாம் கர்மஜ்ஞாநவாஸநாநுரூபேணைவ தே³ஹாந்தராரம்ப⁴வஶாத் ப்ராணாநாம் வ்ருத்தி: ஸங்குசதி விகஸதி ச ; ததா² சோக்தம் ‘ஸம: ப்லுஷிணா ஸமோ மஶகேந ஸமோ நாகே³ந ஸம ஏபி⁴ஸ்த்ரிபி⁴ர்லோகை: ஸமோ(அ)நேந ஸர்வேண’ (ப்³ரு. உ. 1 । 3 । 22) இதி ; ததா² ச இத³ம் வசநமநுகூலம் — ‘ஸ யோ ஹைதாநநந்தாநுபாஸ்தே’ (ப்³ரு. உ. 1 । 5 । 13) இத்யாதி³, ‘தம் யதா² யதோ²பாஸதே’ இதி ச । தத்ர வாஸநா பூர்வப்ரஜ்ஞாக்²யா வித்³யாகர்மதந்த்ரா ஜலூகாவத் ஸந்ததைவ ஸ்வப்நகால இவ கர்மக்ருதம் தே³ஹாத்³தே³ஹாந்தரம் ஆரப⁴தே ஹ்ருத³யஸ்தை²வ ; புநர்தே³ஹாந்தராரம்பே⁴ தே³ஹாந்தரம் பூர்வாஶ்ரயம் விமுஞ்சதி — இத்யேதஸ்மிந்நர்தே² த்³ருஷ்டாந்த உபாதீ³யதே —

தத்³யதா² த்ருணஜலாயுகா த்ருணஸ்யாந்தம் க³த்வாந்யமாக்ரமமாக்ரம்யாத்மாநமுபஸம் ஹரத்யேவமேவாயமாத்மேத³ம் ஶரீரம் நிஹத்யாவித்³யாம் க³மயித்வாந்யமாக்ரமமாக்ரம்யாத்மாநமுபஸம் ஹரதி ॥ 3 ॥

தத் தத்ர தே³ஹாந்தரஸஞ்சாரே இத³ம் நித³ர்ஶநம் — யதா² யேந ப்ரகாரேண த்ருணஜலாயுகா த்ருணஜலூகா த்ருணஸ்ய அந்தம் அவஸாநம் , க³த்வா ப்ராப்ய, அந்யம் த்ருணாந்தரம் , ஆக்ரமம் — ஆக்ரம்யத இத்யாக்ரம: — தமாக்ரமம் , ஆக்ரம்ய ஆஶ்ரித்ய, ஆத்மாநம் ஆத்மந: பூர்வாவயவம் உபஸம்ஹரதி அந்த்யாவயவஸ்தா²நே ; ஏவமேவ அயமாத்மா ய: ப்ரக்ருத: ஸம்ஸாரீ இத³ம் ஶரீரம் பூர்வோபாத்தம் , நிஹத்ய ஸ்வப்நம் ப்ரதிபித்ஸுரிவ பாதயித்வா அவித்³யாம் க³மயித்வா அசேதநம் க்ருத்வா ஸ்வாத்மோபஸம்ஹாரேண, அந்யம் ஆக்ரமம் த்ருணாந்தரமிவ த்ருணஜலூகா ஶரீராந்தரம் , க்³ருஹீத்வா ப்ரஸாரிதயா வாஸநயா, ஆத்மாநமுபஸம்ஹரதி, தத்ர ஆத்மபா⁴வமாரப⁴தே — யதா² ஸ்வப்நே தே³ஹாந்தரஸ்த² ஏவ ஶரீராரம்ப⁴தே³ஶே — ஆரப்⁴யமாணே தே³ஹே ஜங்க³மே ஸ்தா²வரே வா । தத்ர ச கர்மவஶாத் கரணாநி லப்³த⁴வ்ருத்தீநி ஸம்ஹந்யந்தே ; பா³ஹ்யம் ச குஶம்ருத்திகாஸ்தா²நீயம் ஶரீரமாரப்⁴யதே ; தத்ர ச கரணவ்யூஹமபேக்ஷ்ய வாகா³த்³யநுக்³ரஹாய அக்³ந்யாதி³தே³வதா: ஸம்ஶ்ரயந்தே । ஏஷ தே³ஹாந்தராரம்ப⁴விதி⁴: ॥
தத்ர தே³ஹாந்தராரம்பே⁴ நித்யோபாத்தமேவ உபாதா³நம் உபம்ருத்³ய உபம்ருத்³ய தே³ஹாந்தரமாரப⁴தே, ஆஹோஸ்வித் அபூர்வமேவ புந: புநராத³த்தே — இத்யத்ர உச்யதே த்³ருஷ்டா²ந்த: —

தத்³யதா² பேஶஸ்காரீ பேஶஸோ மாத்ராமபாதா³யாந்யந்நவதரம் கல்யாணதரம் ரூபம் தநுத ஏவமேவாயமாத்மேத³ம் ஶரீரம் நிஹத்யாவித்³யாம் க³மயித்வாந்யந்நவதரம் கல்யாணதரம் ரூபம் குருதே பித்ர்யம் வா கா³ந்த⁴ர்வம் வா தை³வம் வா ப்ராஜாபத்யம் வா ப்³ராஹ்மம் வாந்யேஷாம் வா பூ⁴தாநாம் ॥ 4 ॥

தத் தத்ர ஏதஸ்மிந்நர்தே², யதா² பேஶஸ்காரீ — பேஶ: ஸுவர்ணம் தத் கரோதீதி பேஶஸ்காரீ ஸுவர்ணகார:, பேஶஸ: ஸுவர்ணஸ்ய மாத்ராம் , அப ஆதா³ய அபச்சி²த்³ய க்³ருஹீத்வா, அந்யத் பூர்வஸ்மாத் ரசநாவிஶேஷாத் நவதரம் அபி⁴நவதரம் , கல்யாணாத் கல்யாணதரம் , ரூபம் தநுதே நிர்மிநோதி ; ஏவமேவாயமாத்மேத்யாதி³ பூர்வவத் । நித்யோபாத்தாந்யேவ ப்ருதி²வ்யாதீ³நி ஆகாஶாந்தாநி பஞ்ச பூ⁴தாநி யாநி ‘த்³வே வாவ ப்³ரஹ்மணோ ரூபே’ (ப்³ரு. உ. 2 । 3 । 1) இதி சதுர்தே² வ்யாக்²யாதாநி, பேஶ:ஸ்தா²நீயாநி தாந்யேவ உபம்ருத்³ய, உபம்ருத்³ய, அந்யத³ந்யச்ச தே³ஹாந்தரம் நவதரம் கல்யாணதரம் ரூபம் ஸம்ஸ்தா²நவிஶேஷம் , தே³ஹாந்தரமித்யர்த²:, குருதே — பித்ர்யம் வா பித்ருப்⁴யோ ஹிதம் , பித்ருலோகோபபோ⁴க³யோக்³யமித்யர்த²:, கா³ந்த⁴ர்வம் க³ந்த⁴ர்வாணாமுபபோ⁴க³யோக்³யம் , ததா² தே³வாநாம் தை³வம் , ப்ரஜாபதே: ப்ராஜாபத்யம் , ப்³ரஹ்மண இத³ம் ப்³ராஹ்மம் வா, யதா²கர்ம யதா²ஶ்ருதம் , அந்யேஷாம் வா பூ⁴தாநாம் ஸம்ப³ந்தி⁴ — ஶரீராந்தரம் குருதே இத்யபி⁴ஸம்ப³த்⁴யதே ॥
யே அஸ்ய ப³ந்த⁴நஸம்ஜ்ஞகா: உபாதி⁴பூ⁴தா:, யை: ஸம்யுக்த: தந்மயோ(அ)யமிதி விபா⁴வ்யதே, தே பதா³ர்தா²: புஞ்ஜீக்ருத்ய இஹ ஏகத்ர ப்ரதிநிர்தி³ஶ்யந்தே —

ஸ வா அயமாத்மா ப்³ரஹ்ம விஜ்ஞாநமயோ மநோமய: ப்ராணமயஶ்சக்ஷுர்மய: ஶ்ரோத்ரமய: ப்ருதி²வீமய ஆபோமயோ வாயுமய ஆகாஶமயஸ்தேஜோமயோ(அ)தேஜோமய: காமமயோ(அ)காமமய: க்ரோத⁴மயோ(அ)க்ரோத⁴மயோ த⁴ர்மமயோ(அ)த⁴ர்மமய: ஸர்வமயஸ்தத்³யதே³ததி³த³ம்மயோ(அ)தோ³மய இதி யதா²காரீ யதா²சாரீ ததா² ப⁴வதி ஸாது⁴காரீ ஸாது⁴ர்ப⁴வதி பாபகாரீ பாபோ ப⁴வதி புண்ய: புண்யேந கர்மணா ப⁴வதி பாப: பாபேந । அதோ² க²ல்வாஹு: காமமய ஏவாயம் புருஷ இதி ஸ யதா²காமோ ப⁴வதி தத்க்ரதுர்ப⁴வதி யத்க்ரதுர்ப⁴வதி தத்கர்ம குருதே யத்கர்ம குருதே தத³பி⁴ஸம்பத்³யதே ॥ 5 ॥

ஸ: வை அயம் ய: ஏவம் ஸம்ஸரதி ஆத்மா — ப்³ரஹ்மைவ பர ஏவ, ய: அஶநாயாத்³யதீத: ; விஜ்ஞாநமய: — விஜ்ஞாநம் பு³த்³தி⁴:, தேந உபலக்ஷ்யமாண:, தந்மய: ; ‘கதம ஆத்மேதி யோ(அ)யம் விஜ்ஞாநமய: ப்ராணேஷு’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 7) இதி ஹி உக்தம் ; விஜ்ஞாநமய: விஜ்ஞாநப்ராய:, யஸ்மாத் தத்³த⁴ர்மத்வமஸ்ய விபா⁴வ்யதே — ‘த்⁴யாயதீவ லேலாயதீவ’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 7) இதி ; ததா² மநோமய: மந:ஸந்நிகர்ஷாந்மநோமய: ; ததா² ப்ராணமய:, ப்ராண: பஞ்சவ்ருத்தி: தந்மய:, யேந சேதந: சலதீவ லக்ஷ்யதே ; ததா² சக்ஷுர்மய: ரூபத³ர்ஶநகாலே ; ஏவம் ஶ்ரோத்ரமய: ஶப்³த³ஶ்ரவணகாலே । ஏவம் தஸ்ய தஸ்ய இந்த்³ரியஸ்ய வ்யாபாரோத்³ப⁴வே தத்தந்மயோ ப⁴வதி । ஏவம் பு³த்³தி⁴ப்ராணத்³வாரேண சக்ஷுராதி³கரணமய: ஸந் ஶரீராரம்ப⁴கப்ருதி²வ்யாதி³பூ⁴தமயோ ப⁴வதி ; தத்ர பார்தி²வஶரீராரம்பே⁴ ப்ருதி²வீமயோ ப⁴வதி ; ததா² வருணாதி³லோகேஷு ஆப்யஶரீராரம்பே⁴ ஆபோமயோ ப⁴வதி ; ததா² வாயவ்யஶரீராரம்பே⁴ வாயுமயோ ப⁴வதி ; ததா² ஆகாஶஶரீராரம்பே⁴ ஆகாஶமயோ ப⁴வதி ; ஏவம் ஏதாநி தைஜஸாநி தே³வஶரீராணி ; தேஷ்வாரப்⁴யமாணேஷு தந்மய: தேஜோமயோ ப⁴வதி । அதோ வ்யதிரிக்தாநி பஶ்வாதி³ஶரீராணி நரகப்ரேதாதி³ஶரீராணி ச அதேஜோமயாநி ; தாந்யபேக்ஷ்ய ஆஹ — அதேஜோமய இதி । ஏவம் கார்யகரணஸங்கா⁴தமய: ஸந் ஆத்மா ப்ராப்தவ்யம் வஸ்த்வந்தரம் பஶ்யந் — இத³ம் மயா ப்ராப்தம் , அதோ³ மயா ப்ராப்தவ்யம் — இத்யேவம் விபரீதப்ரத்யய: தத³பி⁴லாஷ: காமமயோ ப⁴வதி । தஸ்மிந்காமே தோ³ஷம் பஶ்யத: தத்³விஷயாபி⁴லாஷப்ரஶமே சித்தம் ப்ரஸந்நம் அகலுஷம் ஶாந்தம் ப⁴வதி, தந்மய: அகாமமய: । ஏவம் தஸ்மிந்விஹதே காமே கேநசித் , ஸகாம: க்ரோத⁴த்வேந பரிணமதே, தேந தந்மயோ ப⁴வந் க்ரோத⁴மய: । ஸ க்ரோத⁴: கேநசிது³பாயேந நிவர்திதோ யதா³ ப⁴வதி, ததா³ ப்ரஸந்நம் அநாகுலம் சித்தம் ஸத் அக்ரோத⁴ உச்யதே, தேந தந்மய: । ஏவம் காமக்ரோதா⁴ப்⁴யாம் அகாமக்ரோதா⁴ப்⁴யாம் ச தந்மயோ பூ⁴த்வா, த⁴ர்மமய: அத⁴ர்மமயஶ்ச ப⁴வதி ; ந ஹி காமக்ரோதா⁴தி³பி⁴ர்விநா த⁴ர்மாதி³ப்ரவ்ருத்திருபபத்³யதே, ‘யத்³யத்³தி⁴ குருதே கர்ம தத்தத்காமஸ்ய சேஷ்டிதம்’ (மநு. 2 । 4) இதி ஸ்மரணாத் । த⁴ர்மமய: அத⁴ர்மமயஶ்ச பூ⁴த்வா ஸர்வமயோ ப⁴வதி — ஸமஸ்தம் த⁴ர்மாத⁴ர்மயோ: கார்யம் , யாவத்கிஞ்சித்³வ்யாக்ருதம் , தத்ஸர்வம் த⁴ர்மாத⁴ர்மயோ: ப²லம் , தத் ப்ரதிபத்³யமாந: தந்மயோ ப⁴வதி । கிம் ப³ஹுநா, ததே³தத் ஸித்³த⁴மஸ்ய — யத் அயம் இத³ம்மய: க்³ருஹ்யமாணவிஷயாதி³மய:, தஸ்மாத் அயம் அதோ³மய: ; அத³ இதி பரோக்ஷம் கார்யேண க்³ருஹ்யமாணேந நிர்தி³ஶ்யதே ; அநந்தா ஹி அந்த:கரணே பா⁴வநாவிஶேஷா: ; நைவ தே விஶேஷதோ நிர்தே³ஷ்டும் ஶக்யந்தே ; தஸ்மிந்தஸ்மிந் க்ஷணே கார்யதோ(அ)வக³ம்யந்தே — இத³மஸ்ய ஹ்ருதி³ வர்ததே, அத³: அஸ்யேதி ; தேந க்³ருஹ்யமாணகார்யேண இத³ம்மயதயா நிர்தி³ஶ்யதே பரோக்ஷ: அந்த:ஸ்தோ² வ்யவஹார: — அயமிதா³நீமதோ³மய இதி । ஸங்க்ஷேபதஸ்து யதா² கர்தும் யதா² வா சரிதும் ஶீலமஸ்ய ஸோ(அ)யம் யதா²காரீ யதா²சாரீ, ஸ: ததா² ப⁴வதி ; கரணம் நாம நியதா க்ரியா விதி⁴ப்ரதிஷேதா⁴தி³க³ம்யா, சரணம் நாம அநியதமிதி விஶேஷ: । ஸாது⁴காரீ ஸாது⁴ர்ப⁴வதீதி யதா²காரீத்யஸ்ய விஶேஷணம் ; பாபகாரீ பாபோ ப⁴வதீதி ச யதா²சாரீத்யஸ்ய । தாச்சீ²ல்யப்ரத்யயோபாதா³நாத் அத்யந்ததாத்பர்யதைவ தந்மயத்வம் , ந து தத்கர்மமாத்ரேண — இத்யாஶங்க்யாஹ — புண்ய: புண்யேந கர்மணா ப⁴வதி பாப: பாபேநேதி ; புண்யபாபகர்மமாத்ரேணைவ தந்மயதா ஸ்யாத் , ந து தாச்சீ²ல்யமபேக்ஷதே ; தாச்சீ²ல்யே து தந்மயத்வாதிஶய இத்யயம் விஶேஷ: । தத்ர காமக்ரோதா⁴தி³பூர்வகபுண்யாபுண்யகாரிதா ஸர்வமயத்வே ஹேது:, ஸம்ஸாரஸ்ய காரணம் , தே³ஹாத் தே³ஹாந்தரஸஞ்சாரஸ்ய ச ; ஏதத்ப்ரயுக்தோ ஹி அந்யத³ந்யத்³தே³ஹாந்தரமுபாத³த்தே ; தஸ்மாத் புண்யாபுண்யே ஸம்ஸாரஸ்ய காரணம் ; ஏதத்³விஷயௌ ஹி விதி⁴ப்ரதிஷேதௌ⁴ ; அத்ர ஶாஸ்த்ரஸ்ய ஸாப²ல்யமிதி ॥
அதோ² அபி அந்யே ப³ந்த⁴மோக்ஷகுஶலா: க²லு ஆஹு: — ஸத்யம் காமாதி³பூர்வகே புண்யாபுண்யே ஶரீரக்³ரஹணகாரணம் ; ததா²பி காமப்ரயுக்தோ ஹி புருஷ: புண்யாபுண்யே கர்மணீ உபசிநோதி ; காமப்ரஹாணே து கர்ம வித்³யமாநமபி புண்யாபுண்யோபசயகரம் ந ப⁴வதி ; உபசிதே அபி புண்யாபுண்யே கர்மணீ காமஶூந்யே ப²லாரம்ப⁴கே ந ப⁴வத: ; தஸ்மாத் காம ஏவ ஸம்ஸாரஸ்ய மூலம் । ததா² சோக்தமாத²ர்வணே — ‘காமாந்ய: காமயதே மந்யமாந: ஸ காமபி⁴ர்ஜாயதே தத்ர தத்ர’ (மு. உ. 3 । 2 । 2) இதி । தஸ்மாத் காமமய ஏவாயம் புருஷ:, யத் அந்யமயத்வம் தத் அகாரணம் வித்³யமாநமபி — இத்யத: அவதா⁴ரயதி ‘காமமய ஏவ’ இதி । யஸ்மாத் ஸ ச காமமய: ஸந் யாத்³ருஶேந காமேந யதா²காமோ ப⁴வதி, தத்க்ரதுர்ப⁴வதி — ஸ காம ஈஷத³பி⁴லாஷமாத்ரேணாபி⁴வ்யக்தோ யஸ்மிந்விஷயே ப⁴வதி, ஸ: அவிஹந்யமாந: ஸ்பு²டீப⁴வந் க்ரதுத்வமாபத்³யதே ; க்ரதுர்நாம அத்⁴யவஸாய: நிஶ்சய:, யத³நந்தரா க்ரியா ப்ரவர்ததே । யத்க்ரதுர்ப⁴வதி — யாத்³ருக்காமகார்யேண க்ரதுநா யதா²ரூப: க்ரது: அஸ்ய ஸோ(அ)யம் யத்க்ரது: ப⁴வதி — தத்கர்ம குருதே — யத்³விஷய: க்ரது:, தத்ப²லநிர்வ்ருத்தயே யத் யோக்³யம் கர்ம, தத் குருதே நிர்வர்தயதி । யத் கர்ம குருதே, தத் அபி⁴ஸம்பத்³யதே — ததீ³யம் ப²லமபி⁴ஸம்பத்³யதே । தஸ்மாத் ஸர்வமயத்வே அஸ்ய ஸம்ஸாரித்வே ச காம ஏவ ஹேதுரிதி ॥

ததே³ஷ ஶ்லோகோ ப⁴வதி । ததே³வ ஸக்த: ஸஹ கர்மணைதி லிங்க³ம் மநோ யத்ர நிஷக்தமஸ்ய । ப்ராப்யாந்தம் கர்மணஸ்தஸ்ய யத்கிஞ்சேஹ கரோத்யயம் । தஸ்மால்லோகாத்புநரைத்யஸ்மை லோகாய கர்மண இதி நு காமயமாநோ(அ)தா²காமயமாநோ யோ(அ)காமோ நிஷ்காம ஆப்தகாம ஆத்மகாமோ ந தஸ்ய ப்ராணா உத்க்ராமந்தி ப்³ரஹ்மைவ ஸந்ப்³ரஹ்மாப்யேதி ॥ 6 ॥

தத் தஸ்மிந்நர்தே² ஏஷ ஶ்லோக: மந்த்ரோ(அ)பி ப⁴வதி । ததே³வ ஏதி ததே³வ க³ச்ச²தி, ஸக்த ஆஸக்த: தத்ர உத்³பூ⁴தாபி⁴லாஷ: ஸந்நித்யர்த²: ; கத²மேதி ? ஸஹ கர்மணா — யத் கர்மப²லாஸக்த: ஸந் அகரோத் , தேந கர்மணா ஸஹைவ தத் ஏதி தத்ப²லமேதி ; கிம் தத் ? லிங்க³ம் மந: — மந:ப்ரதா⁴நத்வால்லிங்க³ஸ்ய மநோ லிங்க³மித்யுச்யதே ; அத²வா லிங்க்³யதே அவக³ம்யதே — அவக³ச்ச²தி — யேந, தத் லிங்க³ம் , தத் மந: — யத்ர யஸ்மிந் நிஷக்தம் நிஶ்சயேந ஸக்தம் உத்³பூ⁴தாபி⁴லாஷம் அஸ்ய ஸம்ஸாரிண: ; தத³பி⁴லாஷோ ஹி தத்கர்ம க்ருதவாந் ; தஸ்மாத்தந்மநோ(அ)பி⁴ஷங்க³வஶாதே³வ அஸ்ய தேந கர்மணா தத்ப²லப்ராப்தி: । தேந ஏதத்ஸித்³த⁴ம் ப⁴வதி, காமோ மூலம் ஸம்ஸாரஸ்யேதி । அத: உச்சி²ந்நகாமஸ்ய வித்³யமாநாந்யபி கர்மாணி ப்³ரஹ்மவித³: வந்த்⁴யாப்ரஸவாநி ப⁴வந்தி, ‘பர்யாப்தகாமஸ்ய க்ருதாத்மநஶ்ச இஹைவ ஸர்வே ப்ரவிலீயந்தி காமா:’ (மு. உ. 3 । 2 । 2) இதி ஶ்ருதே: । கிஞ்ச ப்ராப்யாந்தம் கர்மண: — ப்ராப்ய பு⁴க்த்வா அந்தம் அவஸாநம் யாவத் , கர்மண: ப²லபரிஸமாப்திம் க்ருத்வேத்யர்த²: ; கஸ்ய கர்மணோ(அ)ந்தம் ப்ராப்யேத்யுச்யதே — தஸ்ய, யத்கிஞ்ச கர்ம இஹ அஸ்மிந் லோகே கரோதி நிர்வர்தயதி அயம் , தஸ்ய கர்மண: ப²லம் பு⁴க்த்வா அந்தம் ப்ராப்ய, தஸ்மாத் லோகாத் புந: ஐதி ஆக³ச்ச²தி, அஸ்மை லோகாய கர்மணே — அயம் ஹி லோக: கர்மப்ரதா⁴ந:, தேநாஹ ‘கர்மணே’ இதி — புந: கர்மகரணாய ; புந: கர்ம க்ருத்வா ப²லாஸங்க³வஶாத் புநரமும் லோகம் யாதி — இத்யேவம் । இதி நு ஏவம் நு, காமயமாந: ஸம்ஸரதி । யஸ்மாத் காமயமாந ஏவ ஏவம் ஸம்ஸரதி, அத² தஸ்மாத் , அகாமயமாநோ ந க்வசித்ஸம்ஸரதி । ப²லாஸக்தஸ்ய ஹி க³திருக்தா ; அகாமஸ்ய ஹி க்ரியாநுபபத்தே: அகாமயமாநோ முச்யத ஏவ । கத²ம் புந: அகாமயமாநோ ப⁴வதி ? ய: அகாமோ ப⁴வதி, அஸௌ அகாமயமாந: । கத²மகாமதேத்யுச்யதே — யோ நிஷ்காம: யஸ்மாந்நிர்க³தா: காமா: ஸோ(அ)யம் நிஷ்காம: । கத²ம் காமா நிர்க³ச்ச²ந்தி ? ய ஆப்தகாம: ப⁴வதி ஆப்தா: காமா யேந ஸ ஆப்தகாம: । கத²மாப்யந்தே காமா: ? ஆத்மகாமத்வேந, யஸ்ய ஆத்மைவ நாந்ய: காமயிதவ்யோ வஸ்த்வந்தரபூ⁴த: பதா³ர்தோ² ப⁴வதி ; ஆத்மைவ அநந்தரோ(அ)பா³ஹ்ய: க்ருத்ஸ்ந: ப்ரஜ்ஞாநக⁴ந ஏகரஸ: நோர்த்⁴வம் ந திர்யக் நாத⁴: ஆத்மநோ(அ)ந்யத் காமயிதவ்யம் வஸ்வந்தரம் — யஸ்ய ஸர்வமாத்மைவாபூ⁴த்தத்கேந கம் பஶ்யேத் , ஶ்ருணுயாத் , மந்வீத, விஜாநீயாத்³வா — ஏவம் விஜாநந்கம் காமயேத । ஜ்ஞாயமாநோ ஹ்யந்யத்வேந பதா³ர்த²: காமயிதவ்யோ ப⁴வதி ; ந சாஸாவந்ய: ப்³ரஹ்மவித³ ஆப்தகாமஸ்யாஸ்தி । ய ஏவாத்மகாமதயா ஆப்தகாம:, ஸ நிஷ்காம: அகாம: அகாமயமாநஶ்சேதி முச்யதே । ந ஹி யஸ்ய ஆத்மைவ ஸர்வம் ப⁴வதி, தஸ்ய அநாத்மா காமயிதவ்யோ(அ)ஸ்தி । அநாத்மா சாந்ய: காமயிதவ்ய:, ஸர்வம் ச ஆத்மைவாபூ⁴தி³தி விப்ரதிஷித்³த⁴ம் । ஸர்வாத்மத³ர்ஶிந: காமயிதவ்யாபா⁴வாத்கர்மாநுபபத்தி: । யே து ப்ரத்யவாயபரிஹாரார்த²ம் கர்ம கல்பயந்தி ப்³ரஹ்மவிதோ³(அ)பி, தேஷாம் ந ஆத்மைவ ஸர்வம் ப⁴வதி, ப்ரத்யவாயஸ்ய ஜிஹாஸிதவ்யஸ்ய ஆத்மநோ(அ)ந்யஸ்ய அபி⁴ப்ரேதத்வாத் । யேந ச அஶநாயாத்³யதீத: நித்யம் ப்ரத்யவாயாஸம்ப³த்³த⁴: விதி³த ஆத்மா, தம் வயம் ப்³ரஹ்மவித³ம் ப்³ரூம: ; நித்யமேவ அஶநாயாத்³யதீதமாத்மாநம் பஶ்யதி ; யஸ்மாச்ச ஜிஹாஸிதவ்யமந்யம் உபாதே³யம் வா யோ ந பஶ்யதி, தஸ்ய கர்ம ந ஶக்யத ஏவ ஸம்ப³ந்து⁴ம் । யஸ்து அப்³ரஹ்மவித் , தஸ்ய ப⁴வத்யேவ ப்ரத்யவாயபரிஹாரார்த²ம் கர்மேதி ந விரோத⁴: । அத: காமாபா⁴வாத் அகாமயமாநோ ந ஜாயதே, முச்யத ஏவ ॥
தஸ்ய ஏவமகாமயமாநஸ்ய கர்மாபா⁴வே க³மநகாரணாபா⁴வாத் ப்ராணா வாகா³த³ய:, நோத்க்ராமந்தி நோர்த்⁴வம் க்ராமந்தி தே³ஹாத் । ஸ ச வித்³வாந் ஆப்தகாம: ஆத்மகாமதயா இஹைவ ப்³ரஹ்மபூ⁴த: । ஸர்வாத்மநோ ஹி ப்³ரஹ்மண: த்³ருஷ்டாந்தத்வேந ப்ரத³ர்ஶிதம் ஏதத்³ரூபம் — ‘தத்³வா அஸ்யைததா³ப்தகாமமகாமம் ரூபம்’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 21) இதி ; தஸ்ய ஹி தா³ர்ஷ்டாந்திகபூ⁴தோ(அ)யமர்த² உபஸம்ஹ்ரியதே — அதா²காமயமாந இத்யாதி³நா । ஸ கத²மேவம்பூ⁴தோ முச்யத இத்யுச்யதே — யோ ஹி ஸுஷுப்தாவஸ்த²மிவ நிர்விஶேஷமத்³வைதம் அலுப்தசித்³ரூபஜ்யோதி:ஸ்வபா⁴வம் ஆத்மாநம் பஶ்யதி, தஸ்யைவ அகாமயமாநஸ்ய கர்மாபா⁴வே க³மநகாரணாபா⁴வாத் ப்ராணா வாகா³த³யோ நோத்க்ராமந்தி । கிந்து வித்³வாந் ஸ: இஹைவ ப்³ரஹ்ம, யத்³யபி தே³ஹவாநிவ லக்ஷ்யதே ; ஸ ப்³ரஹ்மைவ ஸந் ப்³ரஹ்ம அப்யேதி । யஸ்மாத் ந ஹி தஸ்ய அப்³ரஹ்மத்வபரிச்சே²த³ஹேதவ: காமா: ஸந்தி, தஸ்மாத் இஹைவ ப்³ரஹ்மைவ ஸந் ப்³ரஹ்ம அப்யேதி ந ஶரீரபாதோத்தரகாலம் । ந ஹி விது³ஷோ ம்ருதஸ்ய பா⁴வாந்தராபத்தி: ஜீவதோ(அ)ந்ய: பா⁴வ:, தே³ஹாந்தரப்ரதிஸந்தா⁴நாபா⁴வமாத்ரேணைவ து ப்³ரஹ்மாப்யேதீத்யுச்யதே । பா⁴வாந்தராபத்தௌ ஹி மோக்ஷஸ்ய ஸர்வோபநிஷத்³விவக்ஷிதோ(அ)ர்த²: ஆத்மைகத்வாக்²ய: ஸ பா³தி⁴தோ ப⁴வேத் ; கர்மஹேதுகஶ்ச மோக்ஷ: ப்ராப்நோதி, ந ஜ்ஞாநநிமித்த இதி ; ஸ சாநிஷ்ட: ; அநித்யத்வம் ச மோக்ஷஸ்ய ப்ராப்நோதி ; ந ஹி க்ரியாநிர்வ்ருத்த: அர்த²: நித்யோ த்³ருஷ்ட: ; நித்யஶ்ச மோக்ஷோ(அ)ப்⁴யுபக³ம்யதே, ‘ஏஷ நித்யோ மஹிமா’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 23) இதி மந்த்ரவர்ணாத் । ந ச ஸ்வாபா⁴விகாத் ஸ்வபா⁴வாத் அந்யத் நித்யம் கல்பயிதும் ஶக்யம் । ஸ்வாபா⁴விகஶ்சேத் அக்³ந்யுஷ்ணவத் ஆத்மந: ஸ்வபா⁴வ:, ஸ ந ஶக்யதே புருஷவ்யாபாராநுபா⁴வீதி வக்தும் ; ந ஹி அக்³நேரௌஷ்ண்யம் ப்ரகாஶோ வா அக்³நிவ்யாபாராநந்தராநுபா⁴வீ ; அக்³நிவ்யாபாராநுபா⁴வீ ஸ்வாபா⁴விகஶ்சேதி விப்ரதிஷித்³த⁴ம் । ஜ்வலநவ்யாபாராநுபா⁴வித்வம் உஷ்ணப்ரகாஶயோரிதி சேத் , ந, அந்யோபலப்³தி⁴வ்யவதா⁴நாபக³மாபி⁴வ்யக்த்யபேக்ஷத்வாத் ; ஜ்வலநாதி³பூர்வகம் அக்³நி: உஷ்ணப்ரகாஶகு³ணாப்⁴யாமபி⁴வ்யஜ்யதே, தத் ந அக்³ந்யபேக்ஷயா ; கிம் தர்ஹி அந்யத்³ருஷ்டே: அக்³நேரௌஷ்ண்யப்ரகாஶௌ த⁴ர்மௌ வ்யவஹிதௌ, கஸ்யசித்³த்³ருஷ்ட்யா து அஸம்ப³த்⁴யமாநௌ, ஜ்வலநாபேக்ஷயா வ்யவதா⁴நாபக³மே த்³ருஷ்டேரபி⁴வ்யஜ்யேதே ; தத³பேக்ஷயா ப்⁴ராந்திருபஜாயதே — ஜ்வலநபூர்வகௌ ஏதௌ உஷ்ணப்ரகாஶௌ த⁴ர்மௌ ஜாதாவிதி । யதி³ உஷ்ணப்ரகாஶயோரபி ஸ்வாபா⁴விகத்வம் ந ஸ்யாத் — ய: ஸ்வாபா⁴விகோ(அ)க்³நேர்த⁴ர்ம:, தமுதா³ஹரிஷ்யாம: ; ந ச ஸ்வாபா⁴விகோ த⁴ர்ம ஏவ நாஸ்தி பதா³ர்தா²நாமிதி ஶக்யம் வக்தும் ॥
ந ச நிக³ட³ப⁴ங்க³ இவ அபா⁴வபூ⁴தோ மோக்ஷ: ப³ந்த⁴நநிவ்ருத்திருபபத்³யதே, பரமாத்மைகத்வாப்⁴யுபக³மாத் , ‘ஏகமேவாத்³விதீயம்’ (சா². உ. 6 । 2 । 1) இதி ஶ்ருதே: ; ந சாந்யோ ப³த்³தோ⁴(அ)ஸ்தி, யஸ்ய நிக³ட³நிவ்ருத்திவத் ப³ந்த⁴நநிவ்ருத்தி: மோக்ஷ: ஸ்யாத் ; பரமாத்மவ்யதிரேகேண அந்யஸ்யாபா⁴வம் விஸ்தரேண அவாதி³ஷ்ம । தஸ்மாத் அவித்³யாநிவ்ருத்திமாத்ரே மோக்ஷவ்யவஹார இதி ச அவோசாம, யதா² ரஜ்ஜ்வாதௌ³ ஸர்பாத்³யஜ்ஞாநநிவ்ருத்தௌ ஸர்பாதி³நிவ்ருத்தி: ॥
யே(அ)ப்யாசக்ஷதே — மோக்ஷே விஜ்ஞாநாந்தரம் ஆநந்தா³ந்தரம் ச அபி⁴வ்யஜ்யத இதி, தைர்வக்தவ்ய: அபி⁴வ்யக்திஶப்³தா³ர்த²: । யதி³ தாவத் லௌகிக்யேவ உபலப்³தி⁴விஷயவ்யாப்தி: அபி⁴வ்யக்திஶப்³தா³ர்த²:, ததோ வக்தவ்யம் — கிம் வித்³யமாநமபி⁴வ்யஜ்யதே, அவித்³யமாநமிதி வா । வித்³யமாநம் சேத் , யஸ்ய முக்தஸ்ய தத³பி⁴வ்யஜ்யதே தஸ்ய ஆத்மபூ⁴தமேவ தத் இதி, உபலப்³தி⁴வ்யவதா⁴நாநுபபத்தே: நித்யாபி⁴வ்யக்தத்வாத் , முக்தஸ்ய அபி⁴வ்யஜ்யத இதி விஶேஷவசநமநர்த²கம் । அத² கதா³சிதே³வ அபி⁴வ்யஜ்யதே, உபலப்³தி⁴வ்யவதா⁴நாத் அநாத்மபூ⁴தம் ததி³தி, அந்யதோ(அ)பி⁴வ்யக்திப்ரஸங்க³: ; ததா² ச அபி⁴வ்யக்திஸாத⁴நாபேக்ஷதா । உபலப்³தி⁴ஸமாநாஶ்ரயத்வே து வ்யவதா⁴நகல்பநாநுபபத்தே: ஸர்வதா³ அபி⁴வ்யக்தி:, அநபி⁴வ்யக்திர்வா ; ந து அந்தராலகல்பநாயாம் ப்ரமாணமஸ்தி । ந ச ஸமாநாஶ்ரயாணாம் ஏகஸ்ய ஆத்மபூ⁴தாநாம் த⁴ர்மாணாம் இதரேதரவிஷயவிஷயித்வம் ஸம்ப⁴வதி । விஜ்ஞாநஸுக²யோஶ்ச ப்ராக³பி⁴வ்யக்தே: ஸம்ஸாரித்வம் , அபி⁴வ்யக்த்யுத்தரகாலம் ச முக்தத்வம் யஸ்ய — ஸோ(அ)ந்ய: பரஸ்மாத் நித்யாபி⁴வ்யக்தஜ்ஞாநஸ்வரூபாத் அத்யந்தவைலக்ஷண்யாத் , ஶைத்யமிவ ஔஷ்ண்யாத் ; பரமாத்மபே⁴த³கல்பநாயாம் ச வைதி³க: க்ருதாந்த: பரித்யக்த: ஸ்யாத் । மோக்ஷஸ்ய இதா³நீமிவ நிர்விஶேஷத்வே தத³ர்தா²தி⁴கயத்நாநுபபத்தி: ஶாஸ்த்ரவையர்த்²யம் ச ப்ராப்நோதீதி சேத் , ந, அவித்³யாப்⁴ரமாபோஹார்த²த்வாத் ; ந ஹி வஸ்துதோ முக்தாமுக்தத்வவிஶேஷோ(அ)ஸ்தி, ஆத்மநோ நித்யைகரூபத்வாத் ; கிந்து தத்³விஷயா அவித்³யா அபோஹ்யதே ஶாஸ்த்ரோபதே³ஶஜநிதவிஜ்ஞாநேந ; ப்ராக்தது³பதே³ஶப்ராப்தே: தத³ர்த²ஶ்ச ப்ரயத்ந உபபத்³யத ஏவ । அவித்³யாவத: அவித்³யாநிவ்ருத்த்யநிவ்ருத்திக்ருத: விஶேஷ: ஆத்மந: ஸ்யாதி³தி சேத் , ந, அவித்³யாகல்பநாவிஷயத்வாப்⁴யுபக³மாத் , ரஜ்ஜூஷரஶுக்திகாக³க³நாநாம் ஸர்போத³கரஜதமலிநத்வாதி³வத் , அதோ³ஷ இத்யவோசாம । திமிராதிமிரத்³ருஷ்டிவத் அவித்³யாகர்த்ருத்வாகர்த்ருத்வக்ருத ஆத்மநோ விஶேஷ: ஸ்யாதி³தி சேத் , ந, ‘த்⁴யாயதீவ லேலாயதீவ’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 7) இதி ஸ்வத: அவித்³யாகர்த்ருத்வஸ்ய ப்ரதிஷித்³த⁴த்வாத் ; அநேகவ்யாபாரஸந்நிபாதஜநிதத்வாச்ச அவித்³யாப்⁴ரமஸ்ய ; விஷயத்வோபபத்தேஶ்ச ; யஸ்ய ச அவித்³யாப்⁴ரமோ க⁴டாதி³வத் விவிக்தோ க்³ருஹ்யதே, ஸ: ந அவித்³யாப்⁴ரமவாந் । அஹம் ந ஜாநே முக்³தோ⁴(அ)ஸ்மீதி ப்ரத்யயத³ர்ஶநாத் ; அவித்³யாப்⁴ரமவத்த்வமேவேதி சேத் , ந, தஸ்யாபி விவேகக்³ரஹணாத் ; ந ஹி யோ யஸ்ய விவேகேந க்³ரஹீதா, ஸ தஸ்மிந்ப்⁴ராந்த இத்யுச்யதே ; தஸ்ய ச விவேகக்³ரஹணம் , தஸ்மிந்நேவ ச ப்⁴ரம: — இதி விப்ரதிஷித்³த⁴ம் ; ந ஜாநே முக்³தோ⁴(அ)ஸ்மீதி த்³ருஶ்யதே இதி ப்³ரவீஷி — தத்³த³ர்ஶிநஶ்ச அஜ்ஞாநம் முக்³த⁴ரூபதா த்³ருஶ்யத இதி ச — தத்³த³ர்ஶநஸ்ய விஷயோ ப⁴வதி, கர்மதாமாபத்³யத இதி ; தத் கத²ம் கர்மபூ⁴தம் ஸத் கர்த்ருஸ்வரூபத்³ருஶிவிஶேஷணம் அஜ்ஞாநமுக்³த⁴தே ஸ்யாதாம் ? அத² த்³ருஶிவிஶேஷணத்வம் தயோ:, கத²ம் கர்ம ஸ்யாதாம் — த்³ருஶிநா வ்யாப்யேதே ? கர்ம ஹி கர்த்ருக்ரியயா வ்யாப்யமாநம் ப⁴வதி ; அந்யஶ்ச வ்யாப்யம் , அந்யம் வ்யாபகம் ; ந தேநைவ தத் வ்யாப்யதே ; வத³, கத²ம் ஏவம் ஸதி, அஜ்ஞாநமுக்³த⁴தே த்³ருஶிவிஶேஷணே ஸ்யாதாம் ? ந ச அஜ்ஞாநவிவேகத³ர்ஶீ அஜ்ஞாநம் ஆத்மந: கர்மபூ⁴தமுபலப⁴மாந: உபலப்³த்⁴ருத⁴ர்மத்வேந க்³ருஹ்ணாதி, ஶரீரே கார்ஶ்யரூபாதி³வத் ததா² । ஸுக²து³:கே²ச்சா²ப்ரயத்நாதீ³ந் ஸர்வோ லோக: க்³ருஹ்ணாதீதி சேத் , ததா²பி க்³ரஹீதுர்லோகஸ்ய விவிக்ததைவ அப்⁴யுபக³தா ஸ்யாத் । ந ஜாநே(அ)ஹம் த்வது³க்தம் முக்³த⁴ ஏவ இதி சேத் — ப⁴வது அஜ்ஞோ முக்³த⁴:, யஸ்து ஏவம்த³ர்ஶீ, தம் ஜ்ஞம் அமுக்³த⁴ம் ப்ரதிஜாநீமஹே வயம் । ததா² வ்யாஸேநோக்தம் — ‘இச்சா²தி³ க்ருத்ஸ்நம் க்ஷேத்ரம் க்ஷேத்ரீ ப்ரகாஶயதீதி’(ப⁴.கீ³.13/33), ‘ஸமம் ஸர்வேஷு பூ⁴தேஷு திஷ்ட²ந்தம் பரமேஶ்வரம் । விநஶ்யத்ஸ்வவிநஶ்யந்தம் —’ (ப⁴. கீ³. 13 । 27) இத்யாதி³ ஶதஶ உக்தம் । தஸ்மாத் ந ஆத்மந: ஸ்வத: ப³த்³த⁴முக்தஜ்ஞாநாஜ்ஞாநக்ருதோ விஶேஷ: அஸ்தி, ஸர்வதா³ ஸமைகரஸஸ்வாபா⁴வ்யாப்⁴யுபக³மாத் । யே து அதோ(அ)ந்யதா² ஆத்மவஸ்து பரிகல்ப்ய ப³ந்த⁴மோக்ஷாதி³ஶாஸ்த்ரம் ச அர்த²வாத³மாபாத³யந்தி, தே உத்ஸஹந்தே — கே²(அ)பி ஶாகுநம் பத³ம் த்³ரஷ்டும் , க²ம் வா முஷ்டிநா ஆக்ரஷ்டும் , சர்மவத்³வேஷ்டிதும் ; வயம் து தத் கர்துமஶக்தா: ; ஸர்வதா³ ஸமைகரஸம் அத்³வைதம் அவிக்ரியம் அஜம் அஜரம் அமரம் அம்ருதம் அப⁴யம் ஆத்மதத்த்வம் ப்³ரஹ்மைவ ஸ்ம: — இத்யேஷ ஸர்வவேதா³ந்தநிஶ்சிதோ(அ)ர்த² இத்யேவம் ப்ரதிபத்³யாமஹே । தஸ்மாத் ப்³ரஹ்மாத்யேதீதி உபசாரமாத்ரமேதத் , விபரீதக்³ரஹவத்³தே³ஹஸந்ததே: விச்சே²த³மாத்ரம் விஜ்ஞாநப²லமபேக்ஷ்ய ॥
ஸ்வப்நபு³த்³தா⁴ந்தக³மநத்³ருஷ்டாந்தஸ்ய தா³ர்ஷ்டாந்திக: ஸம்ஸாரோ வர்ணித: । ஸம்ஸாரஹேதுஶ்ச வித்³யாகர்மபூர்வப்ரஜ்ஞா வர்ணிதா । யைஶ்ச உபாதி⁴பூ⁴தை: கார்யகரணலக்ஷணபூ⁴தை: பரிவேஷ்டித: ஸம்ஸாரித்வமநுப⁴வதி, தாநி சோக்தாநி । தேஷாம் ஸாக்ஷாத்ப்ரயோஜகௌ த⁴ர்மாத⁴ர்மாவிதி பூர்வபக்ஷம் க்ருத்வா, காம ஏவேத்யவதா⁴ரிதம் । யதா² ச ப்³ராஹ்மணேந அயம் அர்த²: அவதா⁴ரித:, ஏவம் மந்த்ரேணாபீதி ப³ந்த⁴ம் ப³ந்த⁴காரணம் ச உக்த்வா உபஸம்ஹ்ருதம் ப்ரகரணம் — ‘இதி நு காமயமாந:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 6) இதி । ‘அதா²காமயமாந:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 6) இத்யாரப்⁴ய ஸுஷுப்தத்³ருஷ்டாந்தஸ்ய தா³ர்ஷ்டாந்திகபூ⁴த: ஸர்வாத்மபா⁴வோ மோக்ஷ உக்த: । மோக்ஷகாரணம் ச ஆத்மகாமதயா யத் ஆப்தகாமத்வமுக்தம் , தச்ச ஸாமர்த்²யாத் ந ஆத்மஜ்ஞாநமந்தரேண ஆத்மகாமதயா ஆப்தகாமத்வமிதி — ஸாமர்த்²யாத் ப்³ரஹ்மவித்³யைவ மோக்ஷகாரணமித்யுக்தம் । அத: யத்³யபி காமோ மூலமித்யுக்தம் , ததா²பி மோக்ஷகாரணவிபர்யயேண ப³ந்த⁴காரணம் அவித்³யா இத்யேதத³பி உக்தமேவ ப⁴வதி । அத்ராபி மோக்ஷ: மோக்ஷஸாத⁴நம் ச ப்³ராஹ்மணேநோக்தம் ; தஸ்யைவ த்³ருடீ⁴கரணாய மந்த்ர உதா³ஹ்ரியதே ஶ்லோகஶப்³த³வாச்ய: —

ததே³ஷ ஶ்லோகோ ப⁴வதி । யதா³ ஸர்வே ப்ரமுச்யந்தே காமா யே(அ)ஸ்ய ஹ்ருதி³ ஶ்ரிதா: । அத² மர்த்யோ(அ)ம்ருதோ ப⁴வத்யத்ர ப்³ரஹ்ம ஸமஶ்நுத இதி । தத்³யதா²ஹிநிர்ல்வயநீ வல்மீகே ம்ருதா ப்ரத்யஸ்தா ஶயீதைவமேவேத³ம் ஶரீரம் ஶேதே(அ)தா²யமஶரீரோ(அ)ம்ருத: ப்ராணோ ப்³ரஹ்மைவ தேஜ ஏவ ஸோ(அ)ஹம் ப⁴க³வதே ஸஹஸ்ரம் த³தா³மீதி ஹோவாச ஜநகோ வைதே³ஹ: ॥ 7 ॥

தத் தஸ்மிந்நேவார்தே² ஏஷ ஶ்லோக: மந்த்ரோ ப⁴வதி । யதா³ யஸ்மிந்காலே ஸர்வே ஸமஸ்தா: காமா: த்ருஷ்ணாப்ரபே⁴தா³: ப்ரமுச்யந்தே, ஆத்மகாமஸ்ய ப்³ரஹ்மவித³: ஸமூலதோ விஶீர்யந்தே, யே ப்ரஸித்³தா⁴ லோகே இஹாமுத்ரார்தா²: புத்ரவித்தலோகைஷணாலக்ஷணா: அஸ்ய ப்ரஸித்³த⁴ஸ்ய புருஷஸ்ய ஹ்ருதி³ பு³த்³தௌ⁴ ஶ்ரிதா: ஆஶ்ரிதா: — அத² ததா³, மர்த்ய: மரணத⁴ர்மா ஸந் , காமவியோகா³த்ஸமூலத:, அம்ருதோ ப⁴வதி ; அர்தா²த் அநாத்மவிஷயா: காமா அவித்³யாலக்ஷணா: ம்ருத்யவ: இத்யேதது³க்தம் ப⁴வதி ; அத: ம்ருத்யுவியோகே³ வித்³வாந் ஜீவந்நேவ அம்ருதோ ப⁴வதி । அத்ர அஸ்மிந்நேவ ஶரீரே வர்தமாந: ப்³ரஹ்ம ஸமஶ்நுதே, ப்³ரஹ்மபா⁴வம் மோக்ஷம் ப்ரதிபத்³யத இத்யர்த²: । அத: மோக்ஷ: ந தே³ஶாந்தரக³மநாதி³ அபேக்ஷதே । தஸ்மாத் விது³ஷோ நோத்க்ராமந்தி ப்ராணா:, யதா²வஸ்தி²தா ஏவ ஸ்வகாரணே புருஷே ஸமவநீயந்தே ; நாமமாத்ரம் ஹி அவஶிஷ்யதே — இத்யுக்தம் । கத²ம் புந: ஸமவநீதேஷு ப்ராணேஷு, தே³ஹே ச ஸ்வகாரணே ப்ரலீநே, வித்³வாந் முக்த: அத்ரைவ ஸர்வாத்மா ஸந் வர்தமாந: புந: பூர்வவத் தே³ஹித்வம் ஸம்ஸாரித்வலக்ஷணம் ந ப்ரதிபத்³யதே — இத்யத்ரோச்யதே — தத் தத்ர அயம் த்³ருஷ்டாந்த: ; யதா² லோகே அஹி: ஸர்ப:, தஸ்ய நிர்ல்வயநீ, நிர்மோக:, ஸா அஹிநிர்ல்வயநீ, வல்மீகே ஸர்பாஶ்ரயே வல்மீகாதா³வித்யர்த²:, ம்ருதா ப்ரத்யஸ்தா ப்ரக்ஷிப்தா அநாத்மபா⁴வேந ஸர்பேண பரித்யக்தா, ஶயீத வர்தேத — ஏவமேவ, யதா² அயம் த்³ருஷ்டாந்த:, இத³ம் ஶரீரம் ஸர்பஸ்தா²நீயேந முக்தேந அநாத்மபா⁴வேந பரித்யக்தம் ம்ருதமிவ ஶேதே । அத² இதர: ஸர்பஸ்தா²நீயோ முக்த: ஸர்வாத்மபூ⁴த: ஸர்பவத் தத்ரைவ வர்தமாநோ(அ)பி அஶரீர ஏவ, ந பூர்வவத் புந: ஸஶரீரோ ப⁴வதி । காமகர்மப்ரயுக்தஶரீராத்மபா⁴வேந ஹி பூர்வம் ஸஶரீர: மர்த்யஶ்ச ; தத்³வியோகா³த் அத² இதா³நீம் அஶரீர:, அத ஏவ ச அம்ருத: ; ப்ராண:, ப்ராணிதீதி ப்ராண: — ‘ப்ராணஸ்ய ப்ராணம்’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 18) இதி ஹி வக்ஷ்யமாணே ஶ்லோகே, ‘ப்ராணப³ந்த⁴நம் ஹி ஸோம்ய மந:’ (சா². உ. 6 । 8 । 2) இதி ச ஶ்ருத்யந்தரே ; ப்ரகரணவாக்யஸாமர்த்²யாச்ச பர ஏவ ஆத்மா அத்ர ப்ராணஶப்³த³வாச்ய: ; ப்³ரஹ்மைவ பரமாத்மைவ । கிம் புநஸ்தத் ? தேஜ ஏவ விஜ்ஞாநம் ஜ்யோதி:, யேந ஆத்மஜ்யோதிஷா ஜக³த் அவபா⁴ஸ்யமாநம் ப்ரஜ்ஞாநேத்ரம் விஜ்ஞாநஜ்யோதிஷ்மத் ஸத் அவிப்⁴ரம்ஶத் வர்ததே । ய: காமப்ரஶ்நோ விமோக்ஷார்த²: யாஜ்ஞவல்க்யேந வரோ த³த்தோ ஜநகாய, ஸஹேதுக: ப³ந்த⁴மோக்ஷார்த²லக்ஷண: த்³ருஷ்டாந்ததா³ர்ஷ்டாந்திகபூ⁴த: ஸ ஏஷ நிர்ணீத: ஸவிஸ்தர: ஜநகயாஜ்ஞவல்க்யாக்²யாயிகாரூபதா⁴ரிண்யா ஶ்ருத்யா ; ஸம்ஸாரவிமோக்ஷோபாய உக்த: ப்ராணிப்⁴ய: । இதா³நீம் ஶ்ருதி: ஸ்வயமேவாஹ — வித்³யாநிஷ்க்ரயார்த²ம் ஜநகேநைவமுக்தமிதி ; கத²ம் ? ஸோ(அ)ஹம் ஏவம் விமோக்ஷிதஸ்த்வயா ப⁴க³வதே துப்⁴யம் வித்³யாநிஷ்க்ரயார்த²ம் ஸஹஸ்ரம் த³தா³மி — இதி ஹ ஏவம் கில உவாச உக்தவாந் ஜநகோ வைதே³ஹ: । அத்ர கஸ்மாத்³விமோக்ஷபதா³ர்தே² நிர்ணீதே, விதே³ஹராஜ்யம் ஆத்மாநமேவ ச ந நிவேத³யதி, ஏகதே³ஶோக்தாவிவ ஸஹஸ்ரமேவ த³தா³தி ? தத்ர கோ(அ)பி⁴ப்ராய இதி । அத்ர கேசித்³வர்ணயந்தி — அத்⁴யாத்மவித்³யாரஸிகோ ஜநக: ஶ்ருதமப்யர்த²ம் புநர்மந்த்ரை: ஶுஶ்ரூஷதி ; அதோ ந ஸர்வமேவ நிவேத³யதி ; ஶ்ருத்வாபி⁴ப்ரேதம் யாஜ்ஞவல்க்யாத் புநரந்தே நிவேத³யிஷ்யாமீதி ஹி மந்யதே ; யதி³ சாத்ரைவ ஸர்வம் நிவேத³யாமி, நிவ்ருத்தாபி⁴லாஷோ(அ)யம் ஶ்ரவணாதி³தி மத்வா, ஶ்லோகாந் ந வக்ஷ்யதி — இதி ச ப⁴யாத் ஸஹஸ்ரதா³நம் ஶுஶ்ரூஷாலிங்க³ஜ்ஞாபநாயேதி । ஸர்வமப்யேதத் அஸத் , புருஷஸ்யேவ ப்ரமாணபூ⁴தாயா: ஶ்ருதே: வ்யாஜாநுபபத்தே: ; அர்த²ஶேஷோபபத்தேஶ்ச — விமோக்ஷபதா³ர்தே² உக்தே(அ)பி ஆத்மஜ்ஞாநஸாத⁴நே, ஆத்மஜ்ஞாநஶேஷபூ⁴த: ஸர்வைஷணாபரித்யாக³: ஸந்ந்யாஸாக்²ய: வக்தவ்யோ(அ)ர்த²ஶேஷ: வித்³யதே ; தஸ்மாத் ஶ்லோகமாத்ரஶுஶ்ரூஷாகல்பநா அந்ருஜ்வீ ; அக³திகா ஹி க³தி: புநருக்தார்த²கல்பநா ; ஸா ச அயுக்தா ஸத்யாம் க³தௌ । ந ச தத் ஸ்துதிமாத்ரமித்யவோசாம । நநு ஏவம் ஸதி ‘அத ஊர்த்⁴வம் விமோக்ஷாயைவ’ இதி வக்தவ்யம் — நைஷ தோ³ஷ: ; ஆத்மஜ்ஞாநவத் அப்ரயோஜக: ஸந்ந்யாஸ: பக்ஷே, ப்ரதிபத்திகர்மவத் — இதி ஹி மந்யதே ; ‘ஸந்ந்யாஸேந தநும் த்யஜேத்’ இதி ஸ்ம்ருதே: । ஸாத⁴நத்வபக்ஷே(அ)பி ந ‘அத ஊர்த்⁴வம் விமோக்ஷாயைவ’ இதி ப்ரஶ்நமர்ஹதி, மோக்ஷஸாத⁴நபூ⁴தாத்மஜ்ஞாநபரிபாகார்த²த்வாத் ॥

ததே³தே ஶ்லோகா ப⁴வந்தி । அணு: பந்தா² விதத: புராணோ மாம் ஸ்ப்ருஷ்டோ(அ)நுவித்தோ மயைவ । தேந தீ⁴ரா அபியந்தி ப்³ரஹ்மவித³: ஸ்வர்க³ம் லோகமித ஊர்த்⁴வம் விமுக்தா: ॥ 8 ॥

ஆத்மகாமஸ்ய ப்³ரஹ்மவிதோ³ மோக்ஷ இத்யேதஸ்மிந்நர்தே² மந்த்ரப்³ராஹ்மணோக்தே, விஸ்தரப்ரதிபாத³கா ஏதே ஶ்லோகா ப⁴வந்தி । அணு: ஸூக்ஷ்ம: பந்தா²: து³ர்விஜ்ஞேயத்வாத் , விதத: விஸ்தீர்ண:, விஸ்பஷ்டதரணஹேதுத்வாத்³வா ‘விதர:’ இதி பாடா²ந்தராத் , மோக்ஷஸாத⁴நோ ஜ்ஞாநமார்க³: புராண: சிரந்தந: நித்யஶ்ருதிப்ரகாஶிதத்வாத் , ந தார்கிகபு³த்³தி⁴ப்ரப⁴வகுத்³ருஷ்டிமார்க³வத் அர்வாக்காலிக:, மாம் ஸ்ப்ருஷ்ட: மயா லப்³த⁴ இத்யர்த²: ; யோ ஹி யேந லப்⁴யதே, ஸ தம் ஸ்ப்ருஶதீவ ஸம்ப³த்⁴யதே ; தேந அயம் ப்³ரஹ்மவித்³யாலக்ஷணோ மோக்ஷமார்க³: மயா லப்³த⁴த்வாத் ‘மாம் ஸ்ப்ருஷ்ட:’ இத்யுச்யதே । ந கேவலம் மயா லப்³த⁴:, கிம் து அநுவித்தோ மயைவ ; அநுவேத³நம் நாம வித்³யாயா: பரிபாகாபேக்ஷயா ப²லாவஸாநதாநிஷ்டா² ப்ராப்தி:, பு⁴ஜேரிவ த்ருப்த்யவஸாநதா ; பூர்வம் து ஜ்ஞாநப்ராப்திஸம்ப³ந்த⁴மாத்ரமேவேதி விஶேஷ: । கிம் அஸாவேவ மந்த்ரத்³ருக் ஏக: ப்³ரஹ்மவித்³யாப²லம் ப்ராப்த:, நாந்ய: ப்ராப்தவாந் , யேந ‘அநுவித்தோ மயைவ’ இத்யவதா⁴ரயதி — நைஷ தோ³ஷ:, அஸ்யா: ப²லம் ஆத்மஸாக்ஷிகமநுத்தமமிதி ப்³ரஹ்மவித்³யாயா: ஸ்துதிபரத்வாத் ; ஏவம் ஹி க்ருதார்தா²த்மாபி⁴மாநகரம் ஆத்மப்ரத்யயஸாக்ஷிகம் ஆத்மஜ்ஞாநம் , கிமத: பரம் அந்யத்ஸ்யாத் — இதி ப்³ரஹ்மவித்³யாம் ஸ்தௌதி ; ந து புந: அந்யோ ப்³ரஹ்மவித் தத்ப²லம் ந ப்ராப்நோதீதி, ‘தத்³யோ யோ தே³வாநாம்’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 10) இதி ஸர்வார்த²ஶ்ருதே: ; ததே³வாஹ — தேந ப்³ரஹ்மவித்³யாமார்கே³ண தீ⁴ரா: ப்ரஜ்ஞாவந்த: அந்யே(அ)பி ப்³ரஹ்மவித³ இத்யர்த²:, அபியந்தி அபிக³ச்ச²ந்தி, ப்³ரஹ்மவித்³யாப²லம் மோக்ஷம் ஸ்வர்க³ம் லோகம் ; ஸ்வர்க³லோகஶப்³த³: த்ரிவிஷ்டபவாச்யபி ஸந் இஹ ப்ரகரணாத் மோக்ஷாபி⁴தா⁴யக: ; இத: அஸ்மாச்ச²ரீரபாதாத் ஊர்த்⁴வம் ஜீவந்த ஏவ விமுக்தா: ஸந்த: ॥

தஸ்மிஞ்சு²க்லமுத நீலமாஹு: பிங்க³லம் ஹரிதம் லோஹிதம் ச । ஏஷ பந்தா² ப்³ரஹ்மணா ஹாநுவித்தஸ்தேநைதி ப்³ரஹ்மவித்புண்யக்ருத்தைஜஸஶ்ச ॥ 9 ॥

தஸ்மிந் மோக்ஷஸாத⁴நமார்கே³ விப்ரதிபத்திர்முமுக்ஷூணாம் ; கத²ம் ? தஸ்மிந் ஶுக்லம் ஶுத்³த⁴ம் விமலம் ஆஹு: கேசித் முமுக்ஷவ: ; நீலம் அந்யே, பிங்க³லம் அந்யே, ஹரிதம் லோஹிதம் ச — யதா²த³ர்ஶநம் । நாட்³யஸ்து ஏதா: ஸுஷும்நாத்³யா: ஶ்லேஷ்மாதி³ரஸஸம்பூர்ணா: — ஶுக்லஸ்ய நீலஸ்ய பிங்க³லஸ்யேத்யாத்³யுக்தத்வாத் । ஆதி³த்யம் வா மோக்ஷமார்க³ம் ஏவம்வித⁴ம் மந்யந்தே — ‘ஏஷ ஶுக்ல ஏஷ நீல:’ (சா². உ. 8 । 6 । 1) இத்யாதி³ஶ்ருத்யந்தராத் । த³ர்ஶநமார்க³ஸ்ய ச ஶுக்லாதி³வர்ணாஸம்ப⁴வாத் । ஸர்வதா²பி து ப்ரக்ருதாத் ப்³ரஹ்மவித்³யாமார்கா³த் அந்யே ஏதே ஶுக்லாத³ய: । நநு ஶுக்ல: ஶுத்³த⁴: அத்³வைதமார்க³: — ந, நீலபீதாதி³ஶப்³தை³: வர்ணவாசகை: ஸஹ அநுத்³ரவணாத் ; யாந் ஶுக்லாதீ³ந் யோகி³நோ மோக்ஷபதா²ந் ஆஹு:, ந தே மோக்ஷமார்கா³: ; ஸம்ஸாரவிஷயா ஏவ ஹி தே — ‘சக்ஷுஷ்டோ வா மூர்த்⁴நோ வாந்யேப்⁴யோ வா ஶரீரதே³ஶேப்⁴ய:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 2) இதி ஶரீரதே³ஶாந்நி:ஸரணஸம்ப³ந்தா⁴த் , ப்³ரஹ்மாதி³லோகப்ராபகா ஹி தே । தஸ்மாத் அயமேவ மோக்ஷமார்க³: — ய: ஆத்மகாமத்வேந ஆப்தகாமதயா ஸர்வகாமக்ஷயே க³மநாநுபபத்தௌ ப்ரதீ³பநிர்வாணவத் சக்ஷுராதீ³நாம் கார்யகரணாநாம் அத்ரைவ ஸமவநய: — இதி ஏஷ: ஜ்ஞாநமார்க³: பந்தா²:, ப்³ரஹ்மணா பரமாத்மஸ்வரூபேணைவ ப்³ராஹ்மணேந த்யக்தஸர்வைஷணேந, அநுவித்த: । தேந ப்³ரஹ்மவித்³யாமார்கே³ண ப்³ரஹ்மவித் அந்ய: அபி ஏதி । கீத்³ருஶோ ப்³ரஹ்மவித் தேந ஏதீத்யுச்யதே — பூர்வம் புண்யக்ருத்³பூ⁴த்வா புநஸ்த்யக்தபுத்ராத்³யேஷண:, பரமாத்மதேஜஸ்யாத்மாநம் ஸம்யோஜ்ய தஸ்மிந்நபி⁴நிர்வ்ருத்த: தைஜஸஶ்ச — ஆத்மபூ⁴த: இஹைவ இத்யர்த²: ; ஈத்³ருஶோ ப்³ரஹ்மவித் தேந மார்கே³ண ஏதி । ந புந: புண்யாதி³ஸமுச்சயகாரிணோ க்³ரஹணம் , விரோதா⁴தி³த்யவோசாம ; ‘அபுண்யபுண்யோபரமே யம் புநர்ப⁴வநிர்ப⁴யா: । ஶாந்தா: ஸந்ந்யாஸிநோ யாந்தி தஸ்மை மோக்ஷாத்மநே நம:’ (மஹா. பா⁴. ரா. த⁴. 47 । 55) இதி ச ஸ்ம்ருதே: ; ‘த்யஜ த⁴ர்மமத⁴ர்மம் ச’ (மோ. த⁴. 329 । 40) இத்யாதி³ புண்யாபுண்யத்யாகோ³பதே³ஶாத் ; ‘நிராஶிஷமநாரம்ப⁴ம் நிர்நமஸ்காரமஸ்துதிம் । அக்ஷீணம் க்ஷீணகர்மாணம் தம் தே³வா ப்³ராஹ்மணம் விது³:’ (மோ. த⁴. 263 । 34) ‘நைதாத்³ருஶம் ப்³ராஹ்மணஸ்யாஸ்தி வித்தம் யதை²கதா ஸமதா ஸத்யதா ச । ஶீலம் ஸ்தி²திர்த³ண்ட³நிதா⁴நமார்ஜவம் ததஸ்ததஶ்சோபரம: க்ரியாப்⁴ய:’ (மோ. த⁴. 175 । 37) இத்யாதி³ஸ்ம்ருதிப்⁴யஶ்ச । உபதே³க்ஷ்யதி ச இஹாபி து — ‘ஏஷ நித்யோ மஹிமா ப்³ராஹ்மணஸ்ய ந வர்த⁴தே கர்மணா நோ கநீயாந்’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 23) இதி கர்மப்ரயோஜநாபா⁴வே ஹேதுமுக்த்வா, ‘தஸ்மாதே³வம்விச்சா²ந்தோ தா³ந்த:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 23) இத்யாதி³நா ஸர்வக்ரியோபரமம் । தஸ்மாத் யதா²வ்யாக்²யாதமேவ புண்யக்ருத்த்வம் । அத²வா யோ ப்³ரஹ்மவித் தேந ஏதி, ஸ புண்யக்ருத் தைஜஸஶ்ச — இதி ப்³ரஹ்மவித்ஸ்துதிரேஷா ; புண்யக்ருதி தைஜஸே ச யோகி³நி மஹாபா⁴க்³யம் ப்ரஸித்³த⁴ம் லோகே, தாப்⁴யாம் அத: ப்³ரஹ்மவித் ஸ்தூயதே ப்ரக்²யாதமஹாபா⁴க்³யத்வால்லோகே ॥

அந்த⁴ம் தம: ப்ரவிஶந்தி யே(அ)வித்³யாமுபாஸதே । ததோ பூ⁴ய இவ தே தமோ ய உ வித்³யாயாம் ரதா: ॥ 10 ॥

அந்த⁴ம் அத³ர்ஶநாத்மகம் தம: ஸம்ஸாரநியாமகம் ப்ரவிஶந்தி ப்ரதிபத்³யந்தே ; கே ? யே அவித்³யாம் வித்³யாதோ(அ)ந்யாம் ஸாத்⁴யஸாத⁴நலக்ஷணாம் , உபாஸதே, கர்ம அநுவர்தந்த இத்யர்த²: ; தத: தஸ்மாத³பி பூ⁴ய இவ ப³ஹுதரமிவ தம: ப்ரவிஶந்தி ; கே ? யே உ வித்³யாயாம் அவித்³யாவஸ்துப்ரதிபாதி³காயாம் கர்மார்தா²யாம் த்ரய்யாமேவ வித்³யாயாம் , ரதா அபி⁴ரதா: ; விதி⁴ப்ரதிஷேத⁴பர ஏவ வேத³:, நாந்யோ(அ)ஸ்தி — இதி, உபநிஷத³ர்தா²நபேக்ஷிண இத்யர்த²: ॥

அநந்தா³ நாம தே லோகா அந்தே⁴ந தமஸாவ்ருதா: । தாம்ஸ்தே ப்ரேத்யாபி⁴க³ச்ச²ந்த்யவித்³வாம்ஸோ(அ)பு³தோ⁴ ஜநா: ॥ 11 ॥

யதி³ தே அத³ர்ஶநலக்ஷணம் தம: ப்ரவிஶந்தி, கோ தோ³ஷ இத்யுச்யதே — அநந்தா³: அநாநந்தா³: அஸுகா² நாம தே லோகா:, தேந அந்தே⁴நாத³ர்ஶநலக்ஷணேந தமஸா ஆவ்ருதா: வ்யாப்தா:, — தே தஸ்ய அஜ்ஞாநதமஸோ கோ³சரா: ; தாந் தே ப்ரேத்ய ம்ருத்வா அபி⁴க³ச்ச²ந்தி அபி⁴யாந்தி ; கே ? யே அவித்³வாம்ஸ ; கிம் ஸாமாந்யேந அவித்³வத்தாமாத்ரேண ? நேத்யுச்யதே — அபு³த⁴:, பு³தே⁴: அவக³மநார்த²ஸ்ய தா⁴தோ: க்விப்ப்ரத்யயாந்தஸ்ய ரூபம் , ஆத்மாவக³மவர்ஜிதா இத்யர்த²: ; ஜநா: ப்ராக்ருதா ஏவ ஜநநத⁴ர்மாணோ வா இத்யேதத் ॥

ஆத்மாநம் சேத்³விஜாநீயாத³யமஸ்மீதி பூருஷ: । கிமிச்ச²ந்கஸ்ய காமாய ஶரீரமநுஸஞ்ஜ்வரேத் ॥ 12 ॥

ஆத்மாநம் ஸ்வம் பரம் ஸர்வப்ராணிமநீஷிதஜ்ஞம் ஹ்ருத்ஸ்த²ம் அஶநாயாதி³த⁴ர்மாதீதம் , சேத் யதி³, விஜாநீயாத் ஸஹஸ்ரேஷு கஶ்சித் ; சேதி³தி ஆத்மவித்³யாயா து³ர்லப⁴த்வம் த³ர்ஶயதி ; கத²ம் ? அயம் பர ஆத்மா ஸர்வப்ராணிப்ரத்யயஸாக்ஷீ, ய: நேதி நேதீத்யாத்³யுக்த:, யஸ்மாந்நாந்யோ(அ)ஸ்தி த்³ரஷ்டா ஶ்ரோதா மந்தா விஜ்ஞாதா, ஸம: ஸர்வபூ⁴தஸ்தோ² நித்யஶுத்³த⁴பு³த்³த⁴முக்தஸ்வபா⁴வ: — அஸ்மி ப⁴வாமி — இதி ; பூருஷ: புருஷ: ; ஸ: கிமிச்ச²ந் — தத்ஸ்வரூபவ்யதிரிக்தம் அந்யத்³வஸ்து ப²லபூ⁴தம் கிமிச்ச²ந் கஸ்ய வா அந்யஸ்ய ஆத்மநோ வ்யதிரிக்தஸ்ய காமாய ப்ரயோஜநாய ; ந ஹி தஸ்ய ஆத்மந ஏஷ்டவ்யம் ப²லம் , ந சாப்யாத்மநோ(அ)ந்ய: அஸ்தி, யஸ்ய காமாய இச்ச²தி, ஸர்வஸ்ய ஆத்மபூ⁴தத்வாத் ; அத: கிமிச்ச²ந் கஸ்ய காமாய ஶரீரமநுஸஞ்ஜ்வரேத் , ப்⁴ரம்ஶேத் , ஶரீரோபாதி⁴க்ருதது³:க²மநு து³:கீ² ஸ்யாத் , ஶரீரதாபமநுதப்யேத । அநாத்மத³ர்ஶிநோ ஹி தத்³வ்யதிரிக்தவஸ்த்வந்தரேப்ஸோ: ; ‘மமேத³ம் ஸ்யாத் , புத்ரஸ்ய இத³ம் , பா⁴ர்யாயா இத³ம்’ இத்யேவமீஹமாந: புந:புநர்ஜநநமரணப்ரப³ந்த⁴ரூட⁴: ஶரீரரோக³மநுருஜ்யதே ; ஸர்வாத்மத³ர்ஶிநஸ்து தத³ஸம்ப⁴வ இத்யேததா³ஹ ॥

யஸ்யாநுவித்த: ப்ரதிபு³த்³த⁴ ஆத்மாஸ்மிந்ஸந்தே³ஹ்யே க³ஹநே ப்ரவிஷ்ட: । ஸ விஶ்வக்ருத்ஸ ஹி ஸர்வஸ்ய கர்தா தஸ்ய லோக: ஸ உ லோக ஏவ ॥ 13 ॥

கிம் ச யஸ்ய ப்³ராஹ்மணஸ்ய, அநுவித்த: அநுலப்³த⁴:, ப்ரதிபு³த்³த⁴: ஸாக்ஷாத்க்ருத:, கத²ம் ? அஹமஸ்மி பரம் ப்³ரஹ்மேத்யேவம் ப்ரத்யகா³த்மத்வேநாவக³த:, ஆத்மா அஸ்மிந்ஸந்தே³ஹ்யே ஸந்தே³ஹே அநேகாநர்த²ஸங்கடோபசயே, க³ஹநே விஷமே அநேகஶதஸஹஸ்ரவிவேகவிஜ்ஞாநப்ரதிபக்ஷே விஷமே, ப்ரவிஷ்ட: ; ஸ யஸ்ய ப்³ராஹ்மணஸ்யாநுவித்த: ப்ரதிபோ³தே⁴நேத்யர்த²: ; ஸ விஶ்வக்ருத் விஶ்வஸ்ய கர்தா ; கத²ம் விஶ்வக்ருத்த்வம் , தஸ்ய கிம் விஶ்வக்ருதி³தி நாம இத்யாஶங்க்யாஹ — ஸ: ஹி யஸ்மாத் ஸர்வஸ்ய கர்தா, ந நாமமாத்ரம் ; ந கேவலம் விஶ்வக்ருத் பரப்ரயுக்த: ஸந் , கிம் தர்ஹி தஸ்ய லோக: ஸர்வ: ; கிமந்யோ லோக: அந்யோ(அ)ஸாவித்யுச்யதே — ஸ உ லோக ஏவ ; லோகஶப்³தே³ந ஆத்மா உச்யதே ; தஸ்ய ஸர்வ ஆத்மா, ஸ ச ஸர்வஸ்யாத்மேத்யர்த²: । ய ஏஷ ப்³ராஹ்மணேந ப்ரத்யகா³த்மா ப்ரதிபு³த்³த⁴தயா அநுவித்த: ஆத்மா அநர்த²ஸங்கடே க³ஹநே ப்ரவிஷ்ட:, ஸ ந ஸம்ஸாரீ, கிம் து பர ஏவ ; யஸ்மாத் விஶ்வஸ்ய கர்தா ஸர்வஸ்ய ஆத்மா, தஸ்ய ச ஸர்வ ஆத்மா । ஏக ஏவாத்³விதீய: பர ஏவாஸ்மீத்யநுஸந்தா⁴தவ்ய இதி ஶ்லோகார்த²: ॥

இஹைவ ஸந்தோ(அ)த² வித்³மஸ்தத்³வயம் ந சேத³வேதி³ர்மஹதீ விநஷ்டி: । யே தத்³விது³ரம்ருதாஸ்தே ப⁴வந்த்யதே²தரே து³:க²மேவாபியந்தி ॥ 14 ॥

கிம் ச இஹைவ அநேகாநர்த²ஸங்குலே, ஸந்த: ப⁴வந்த: அஜ்ஞாநதீ³ர்க⁴நித்³ராமோஹிதா: ஸந்த:, கத²ஞ்சிதி³வ ப்³ரஹ்மதத்த்வம் ஆத்மத்வேந அத² வித்³ம: விஜாநீம:, தத் ஏதத்³ப்³ரஹ்ம ப்ரக்ருதம் ; அஹோ வயம் க்ருதார்தா² இத்யபி⁴ப்ராய: । யதே³தத்³ப்³ரஹ்ம விஜாநீம:, தத் ந சேத் விதி³தவந்தோ வயம் — வேத³நம் வேத³:, வேதோ³(அ)ஸ்யாஸ்தீதி வேதீ³, வேத்³யேவ வேதி³:, ந வேதி³: அவேதி³:, தத: அஹம் அவேதி³: ஸ்யாம் । யதி³ அவேதி³: ஸ்யாம் , கோ தோ³ஷ: ஸ்யாத் ? மஹதீ அநந்தபரிமாணா ஜந்மமரணாதி³லக்ஷணா விநஷ்டி: விநஶநம் । அஹோ வயம் அஸ்மாந்மஹதோ விநாஶாத் நிர்முக்தா:, யத் அத்³வயம் ப்³ரஹ்ம விதி³தவந்த இத்யர்த²: । யதா² ச வயம் ப்³ரஹ்ம விதி³த்வா அஸ்மாத்³விநஶநாத்³விப்ரமுக்தா:, ஏவம் யே தத்³விது³: அம்ருதாஸ்தே ப⁴வந்தி ; யே புந: நைவம் ப்³ரஹ்ம விது³:, தே இதரே ப்³ரஹ்மவித்³ப்⁴யோ(அ)ந்யே அப்³ரஹ்மவித³ இத்யர்த²:, து³:க²மேவ ஜந்மமரணாதி³லக்ஷணமேவ அபியந்தி ப்ரதிபத்³யந்தே, ந கதா³சித³பி அவிது³ஷாம் ததோ விநிவ்ருத்திரித்யர்த²: ; து³:க²மேவ ஹி தே ஆத்மத்வேநோபக³ச்ச²ந்தி ॥

யதை³தமநுபஶ்யத்யாத்மாநம் தே³வமஞ்ஜஸா । ஈஶாநம் பூ⁴தப⁴வ்யஸ்ய ந ததோ விஜுகு³ப்ஸதே ॥ 15 ॥

யதா³ புந: ஏதம் ஆத்மாநம் , கத²ஞ்சித் பரமகாருணிகம் கஞ்சிதா³சார்யம் ப்ராப்ய ததோ லப்³த⁴ப்ரஸாத³: ஸந் , அநு பஶ்சாத் பஶ்யதி ஸாக்ஷாத்கரோதி ஸ்வமாத்மாநம் , தே³வம் த்³யோதநவந்தம் தா³தாரம் வா ஸர்வப்ராணிகர்மப²லாநாம் யதா²கர்மாநுரூபம் , அஞ்ஜஸா ஸாக்ஷாத் , ஈஶாநம் ஸ்வாமிநம் பூ⁴தப⁴வ்யஸ்ய காலத்ரயஸ்யேத்யேதத் — ந தத: தஸ்மாதீ³ஶாநாத்³தே³வாத் ஆத்மாநம் விஶேஷேண ஜுகு³ப்ஸதே கோ³பாயிதுமிச்ச²தி । ஸர்வோ ஹி லோக ஈஶ்வராத்³கு³ப்திமிச்ச²தி பே⁴த³த³ர்ஶீ ; அயம் து ஏகத்வத³ர்ஶீ ந பி³பே⁴தி குதஶ்சந ; அதோ ந ததா³ விஜுகு³ப்ஸதே, யதா³ ஈஶாநம் தே³வம் அஞ்ஜஸா ஆத்மத்வேந பஶ்யதி । ந ததா³ நிந்த³தி வா கஞ்சித் , ஸர்வம் ஆத்மாநம் ஹி பஶ்யதி, ஸ ஏவம் பஶ்யந் கம் அஸௌ நிந்த்³யாத் ॥

யஸ்மாத³ர்வாக்ஸம்வத்ஸரோ(அ)ஹோபி⁴: பரிவர்ததே । தத்³தே³வா ஜ்யோதிஷாம் ஜ்யோதிராயுர்ஹோபாஸதே(அ)ம்ருதம் ॥ 16 ॥

கிம் ச யஸ்மாத் ஈஶாநாத் அர்வாக் , யஸ்மாத³ந்யவிஷய ஏவேத்யர்த²:, ஸம்வத்ஸர: காலாத்மா ஸர்வஸ்ய ஜநிமத: பரிச்சே²த்தா, யம் அபரிச்சி²ந்த³ந் அர்வாகே³வ வர்ததே, அஹோபி⁴: ஸ்வாவயவை: அஹோராத்ரைரித்யர்த²: ; தத் ஜ்யோதிஷாம் ஜ்யோதி: ஆதி³த்யாதி³ஜ்யோதிஷாமப்யவபா⁴ஸகத்வாத் , ஆயுரித்யுபாஸதே தே³வா:, அம்ருதம் ஜ்யோதி: — அதோ(அ)ந்யந்ம்ரியதே, ந ஹி ஜ்யோதி: ; ஸர்வஸ்ய ஹி ஏதஜ்ஜ்யோதி: ஆயு: । ஆயுர்கு³ணேந யஸ்மாத் தே³வா: தத் ஜ்யோதிருபாஸதே, தஸ்மாத் ஆயுஷ்மந்தஸ்தே । தஸ்மாத் ஆயுஷ்காமேந ஆயுர்கு³ணேந உபாஸ்யம் ப்³ரஹ்மேத்யர்த²: ॥

யஸ்மிந்பஞ்ச பஞ்சஜநா ஆகாஶஶ்ச ப்ரதிஷ்டி²த: । தமேவ மந்ய ஆத்மாநம் வித்³வாந்ப்³ரஹ்மாம்ருதோ(அ)ம்ருதம் ॥ 17 ॥

கிம் ச யஸ்மிந் யத்ர ப்³ரஹ்மணி, பஞ்ச பஞ்சஜநா: — க³ந்த⁴ர்வாத³ய: பஞ்சைவ ஸங்க்²யாதா: க³ந்த⁴ர்வா: பிதரோ தே³வா அஸுரா ரக்ஷாம்ஸி — நிஷாத³பஞ்சமா வா வர்ணா:, ஆகாஶஶ்ச அவ்யாக்ருதாக்²ய: — யஸ்மிந் ஸூத்ரம் ஓதம் ச ப்ரோதம் ச — யஸ்மிந்ப்ரதிஷ்டி²த: ; ‘ஏதஸ்மிந்நு க²ல்வக்ஷரே கா³ர்க்³யாகாஶ:’ (ப்³ரு. உ. 3 । 8 । 11) இத்யுக்தம் ; தமேவ ஆத்மாநம் அம்ருதம் ப்³ரஹ்ம மந்யே அஹம் , ந சாஹமாத்மாநம் ததோ(அ)ந்யத்வேந ஜாநே । கிம் தர்ஹி ? அம்ருதோ(அ)ஹம் ப்³ரஹ்ம வித்³வாந்ஸந் ; அஜ்ஞாநமாத்ரேண து மர்த்யோ(அ)ஹம் ஆஸம் ; தத³பக³மாத் வித்³வாநஹம் அம்ருத ஏவ ॥

ப்ராணஸ்ய ப்ராணமுத சக்ஷுஷஶ்சக்ஷுருத ஶ்ரோத்ரஸ்ய ஶ்ரோத்ரம் மநஸோ யே மநோ விது³: । தே நிசிக்யுர்ப்³ரஹ்ம புராணமக்³ர்யம் ॥ 18 ॥

கிம் ச தேந ஹி சைதந்யாத்மஜ்யோதிஷா அவபா⁴ஸ்யமாந: ப்ராண: ஆத்மபூ⁴தேந ப்ராணிதி, தேந ப்ராணஸ்யாபி ப்ராண: ஸ:, தம் ப்ராணஸ்ய ப்ராணம் ; ததா² சக்ஷுஷோ(அ)பி சக்ஷு: ; உத ஶ்ரோத்ரஸ்யாபி ஶ்ரோத்ரம் ; ப்³ரஹ்மஶக்த்யாதி⁴ஷ்டி²தாநாம் ஹி சக்ஷுராதீ³நாம் த³ர்ஶநாதி³ஸாமர்த்²யம் ; ஸ்வத: காஷ்ட²லோஷ்டஸமாநி ஹி தாநி சைதந்யாத்மஜ்யோதி:ஶூந்யாநி ; மநஸோ(அ)பி மந: — இதி யே விது³: — சக்ஷுராதி³வ்யாபாராநுமிதாஸ்தித்வம் ப்ரத்யகா³த்மாநம் , ந விஷயபூ⁴தம் யே விது³: — தே நிசிக்யு: நிஶ்சயேந ஜ்ஞாதவந்த: ப்³ரஹ்ம, புராணம் சிரந்தநம் , அக்³ர்யம் அக்³ரே ப⁴வம் । ‘தத்³யதா³த்மவிதோ³ விது³:’ (மு. உ. 2 । 2 । 10) இதி ஹ்யாத²ர்வணே ॥

மநஸைவாநுத்³ரஷ்டவ்யம் நேஹ நாநாஸ்தி கிஞ்சந । ம்ருத்யோ: ஸ ம்ருத்யுமாப்நோதி ய இஹ நாநேவ பஶ்யதி ॥ 19 ॥

தத்³ப்³ரஹ்மத³ர்ஶநே ஸாத⁴நமுச்யதே — மநஸைவ பரமார்த²ஜ்ஞாநஸம்ஸ்க்ருதேந ஆசார்யோபதே³ஶபூர்வகம் ச அநுத்³ரஷ்டவ்யம் । தத்ர ச த³ர்ஶநவிஷயே ப்³ரஹ்மணி ந இஹ நாநா அஸ்தி கிஞ்சந கிஞ்சித³பி ; அஸதி நாநாத்வே, நாநாத்வமத்⁴யாரோபயதி அவித்³யயா । ஸ: ம்ருத்யோ: மரணாத் , ம்ருத்யும் மரணம் ஆப்நோதி ; கோ(அ)ஸௌ ? ய இஹ நாநேவ பஶ்யதி । அவித்³யாத்⁴யாரோபணவ்யதிரேகேண நாஸ்தி பரமார்த²தோ த்³வைதமித்யர்த²: ॥

ஏகதை⁴வாநுத்³ரஷ்டவ்யமேதத³ப்ரமயம் த்⁴ருவம் । விரஜ: பர ஆகாஶாத³ஜ ஆத்மா மஹாந்த்⁴ருவ: ॥ 20 ॥

யஸ்மாதே³வம் தஸ்மாத் , ஏகதை⁴வ ஏகேநைவ ப்ரகாரேண விஜ்ஞாநக⁴நைகரஸப்ரகாரேண ஆகாஶவந்நிரந்தரேண அநுத்³ரஷ்டவ்யம் ; யஸ்மாத் ஏதத்³ப்³ரஹ்ம அப்ரமயம் அப்ரமேயம் , ஸர்வைகத்வாத் ; அந்யேந ஹி அந்யத் ப்ரமீயதே ; இத³ம் து ஏகமேவ, அத: அப்ரமேயம் ; த்⁴ருவம் நித்யம் கூடஸ்த²ம் அவிசாலீத்யர்த²: । நநு விருத்³த⁴மித³முச்யதே — அப்ரமேயம் ஜ்ஞாயத இதி ச ; ‘ஜ்ஞாயதே’ இதி ப்ரமாணைர்மீயத இத்யர்த²:, ‘அப்ரமேயம்’ இதி ச தத்ப்ரதிஷேத⁴: — நைஷ தோ³ஷ:, அந்யவஸ்துவத் அநாக³மப்ரமாணப்ரமேயத்வப்ரதிஷேதா⁴ர்த²த்வாத் ; யதா² அந்யாநி வஸ்தூநி ஆக³மநிரபேக்ஷை: ப்ரமாணை: விஷயீக்ரியந்தே, ந ததா² ஏதத் ஆத்மதத்த்வம் ப்ரமாணாந்தரேண விஷயீகர்தும் ஶக்யதே ; ஸர்வஸ்யாத்மத்வே கேந கம் பஶ்யேத் விஜாநீயாத் — இதி ப்ரமாத்ருப்ரமாணாதி³வ்யாபாரப்ரதிஷேதே⁴நைவ ஆக³மோ(அ)பி விஜ்ஞாபயதி, ந து அபி⁴தா⁴நாபி⁴தே⁴யலக்ஷணவாக்யத⁴ர்மாங்கீ³கரணேந ; தஸ்மாத் ந ஆக³மேநாபி ஸ்வர்க³மேர்வாதி³வத் தத் ப்ரதிபாத்³யதே ; ப்ரதிபாத³யித்ராத்மபூ⁴தம் ஹி தத் ; ப்ரதிபாத³யிது: ப்ரதிபாத³நஸ்ய ப்ரதிபாத்³யவிஷயத்வாத் , பே⁴தே³ ஹி ஸதி தத் ப⁴வதி । ஜ்ஞாநம் ச தஸ்மிந் பராத்மபா⁴வநிவ்ருத்திரேவ ; ந தஸ்மிந் ஸாக்ஷாத் ஆத்மபா⁴வ: கர்தவ்ய:, வித்³யமாநத்வாதா³த்மபா⁴வஸ்ய ; நித்யோ ஹி ஆத்மபா⁴வ: ஸர்வஸ்ய அதத்³விஷய இவ ப்ரத்யவபா⁴ஸதே ; தஸ்மாத் அதத்³விஷயாபா⁴ஸநிவ்ருத்திவ்யதிரேகேண ந தஸ்மிந்நாத்மபா⁴வோ விதீ⁴யதே ; அந்யாத்மபா⁴வநிவ்ருத்தௌ, ஆத்மபா⁴வ: ஸ்வாத்மநி ஸ்வாபா⁴விகோ ய:, ஸ கேவலோ ப⁴வதீதி — ஆத்மா ஜ்ஞாயத இத்யுச்யதே ; ஸ்வதஶ்சாப்ரமேய: ப்ரமாணாந்தரேண ந விஷயீக்ரியதே இதி உப⁴யமப்யவிருத்³த⁴மேவ । விரஜ: விக³தரஜ:, ரஜோ நாம த⁴ர்மாத⁴ர்மாதி³மலம் தத்³ரஹித இத்யேதத் । பர: — பரோ வ்யதிரிக்த: ஸூக்ஷ்மோ வ்யாபீ வா ஆகாஶாத³பி அவ்யாக்ருதாக்²யாத் । அஜ: ந ஜாயதே ; ஜந்மப்ரதிஷேதா⁴த் உத்தரே(அ)பி பா⁴வவிகாரா: ப்ரதிஷித்³தா⁴:, ஸர்வேஷாம் ஜந்மாதி³த்வாத் । ஆத்மா, மஹாந்பரிமாணத:, மஹத்தர: ஸர்வஸ்மாத் । த்⁴ருவ: அவிநாஶீ ॥

தமேவ தீ⁴ரோ விஜ்ஞாய ப்ரஜ்ஞாம் குர்வீத ப்³ராஹ்மண: । நாநுத்⁴யாயாத்³ப³ஹூஞ்ச²ப்³தா³ந்வாசோ விக்³லாபநம் ஹி ததி³தி ॥ 21 ॥

தம் ஈத்³ருஶமாத்மாநமேவ, தீ⁴ர: தீ⁴மாந் விஜ்ஞாய உபதே³ஶத: ஶாஸ்த்ரதஶ்ச, ப்ரஜ்ஞாம் ஶாஸ்த்ராசர்யோபதி³ஷ்டவிஷயாம் ஜிஜ்ஞாஸாபரிஸமாப்திகரீம் , குர்வீத ப்³ராஹ்மண: — ஏவம் ப்ரஜ்ஞாகரணஸாத⁴நாநி ஸந்ந்யாஸஶமத³மோபரமதிதிக்ஷாஸமாதா⁴நாநி குர்யாதி³த்யர்த²: । ந அநுத்⁴யாயாத் நாநுசிந்தயேத் , ப³ஹூந் ப்ரபூ⁴தாந் ஶப்³தா³ந் ; தத்ர ப³ஹுத்வப்ரதிஷேதா⁴த் கேவலாத்மைகத்வப்ரதிபாத³கா: ஸ்வல்பா: ஶப்³தா³ அநுஜ்ஞாயந்தே ; ‘ஓமித்யேவம் த்⁴யாயத² ஆத்மாநம்’ (மு. உ. 2 । 2 । 6) ‘அந்யா வாசோ விமுஞ்சத²’ (மு. உ. 2 । 2 । 5) இதி ச ஆத²ர்வணே । வாசோ விக்³லாபநம் விஶேஷேண க்³லாநிகரம் ஶ்ரமகரம் , ஹி யஸ்மாத் , தத் ப³ஹுஶப்³தா³பி⁴த்⁴யாநமிதி ॥

ஸ வா ஏஷ மஹாநஜ ஆத்மா யோ(அ)யம் விஜ்ஞாநமய: ப்ராணேஷு ய ஏஷோ(அ)ந்தர்ஹ்ருத³ய ஆகாஶஸ்தஸ்மிஞ்சே²தே ஸர்வஸ்ய வஶீ ஸர்வஸ்யேஶாந: ஸர்வஸ்யாதி⁴பதி: ஸ ந ஸாது⁴நா கர்மணா பூ⁴யாந்நோ ஏவாஸாது⁴நா கநீயாநேஷ ஸர்வேஶ்வர ஏஷ பூ⁴தாதி⁴பதிரேஷ பூ⁴தபால ஏஷ ஸேதுர்வித⁴ரண ஏஷாம் லோகாநாமஸம்பே⁴தா³ய தமேதம் வேதா³நுவசநேந ப்³ராஹ்மணா விவிதி³ஷந்தி யஜ்ஞேந தா³நேந தபஸாநாஶகேநைதமேவ விதி³த்வா முநிர்ப⁴வதி । ஏதமேவ ப்ரவ்ராஜிநோ லோகமிச்ச²ந்த: ப்ரவ்ரஜந்தி । ஏதத்³த⁴ ஸ்ம வை தத்பூர்வே வித்³வாம்ஸ: ப்ரஜாம் ந காமயந்தே கிம் ப்ரஜயா கரிஷ்யாமோ யேஷாம் நோ(அ)யமாத்மாயம் லோக இதி தே ஹ ஸ்ம புத்ரைஷணாயாஶ்ச வித்தைஷணாயாஶ்ச லோகைஷணாயாஶ்ச வ்யுத்தா²யாத² பி⁴க்ஷாசர்யம் சரந்தி யா ஹ்யேவ புத்ரைஷணா ஸா வித்தைஷணா யா வித்தைஷணா ஸா லோகைஷணோபே⁴ ஹ்யேதே ஏஷணே ஏவ ப⁴வத: । ஸ ஏஷ நேதி நேத்யாத்மாக்³ருஹ்யோ ந ஹி க்³ருஹ்யதே(அ)ஶீர்யோ ந ஹி ஶீர்யதே(அ)ஸங்கோ³ ந ஹி ஸஜ்யதே(அ)ஸிதோ ந வ்யத²தே ந ரிஷ்யத்யேதமு ஹைவைதே ந தரத இத்யத: பாபமகரவமித்யத: கல்யாணமகரவமித்யுபே⁴ உ ஹைவைஷ ஏதே தரதி நைநம் க்ருதாக்ருதே தபத: ॥ 22 ॥

ஸஹேதுகௌ ப³ந்த⁴மோக்ஷௌ அபி⁴ஹிதௌ மந்த்ரப்³ராஹ்மணாப்⁴யாம் ; ஶ்லோகைஶ்ச புந: மோக்ஷஸ்வரூபம் விஸ்தரேண ப்ரதிபாதி³தம் ; ஏவம் ஏதஸ்மிந் ஆத்மவிஷயே ஸர்வோ வேத³: யதா² உபயுக்தோ ப⁴வதி, தத் ததா² வக்தவ்யமிதி தத³ர்தே²யம் கண்டி³கா ஆரப்⁴யதே । தச்ச யதா² அஸ்மிந்ப்ரபாட²கே அபி⁴ஹிதம் ஸப்ரயோஜநம் அநூத்³ய அத்ரைவ உபயோக³: க்ருத்ஸ்நஸ்ய வேத³ஸ்ய காம்யராஶிவர்ஜிதஸ்ய — இத்யேவமர்த² உக்தார்தா²நுவாத³: ‘ஸ வா ஏஷ:’ இத்யாதி³: । ஸ இதி உக்தபராமர்ஶார்த²: ; கோ(அ)ஸௌ உக்த: பராம்ருஶ்யதே ? தம் ப்ரதிநிர்தி³ஶதி — ய ஏஷ விஜ்ஞாநமய இதி — அதீதாநந்தரவாக்யோக்தஸம்ப்ரத்யயோ மா பூ⁴தி³தி, ய: ஏஷ: ; கதம: ஏஷ: இத்யுச்யதே — விஜ்ஞாநமய: ப்ராணேஷ்விதி ; உக்தவாக்யோல்லிங்க³நம் ஸம்ஶயநிவ்ருத்த்யர்த²ம் ; உக்தம் ஹி பூர்வம் ஜநகப்ரஶ்நாரம்பே⁴ ‘கதம ஆத்மேதி யோ(அ)யம் விஜ்ஞாநமய: ப்ராணேஷு’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 7) இத்யாதி³ । ஏதது³க்தம் ப⁴வதி — யோ(அ)யம் ‘விஜ்ஞாநமய: ப்ராணேஷு’ இத்யாதி³நா வாக்யேந ப்ரதிபாதி³த: ஸ்வயம் ஜ்யோதிராத்மா, ஸ ஏஷ: காமகர்மாவித்³யாநாமநாத்மத⁴ர்மத்வப்ரதிபாத³நத்³வாரேண மோக்ஷித: பரமாத்மபா⁴வமாபாதி³த: — பர ஏவாயம் நாந்ய இதி ; ஏஷ ஸ: ஸாக்ஷாந்மஹாநஜ ஆத்மேத்யுக்த: । யோ(அ)யம் விஜ்ஞாநமய: ப்ராணேஷ்விதி யதா²வ்யாக்²யாதார்த² ஏவ । ய ஏஷ: அந்தர்ஹ்ருத³யே ஹ்ருத³யபுண்ட³ரீகமத்⁴யே ய ஏஷ ஆகாஶோ பு³த்³தி⁴விஜ்ஞாநஸம்ஶ்ரய:, தஸ்மிந்நாகாஶே பு³த்³தி⁴விஜ்ஞாநஸஹிதே ஶேதே திஷ்ட²தி ; அத²வா ஸம்ப்ரஸாத³காலே அந்தர்ஹ்ருத³யே ய ஏஷ ஆகாஶ: பர ஏவ ஆத்மா நிருபாதி⁴க: விஜ்ஞாநமயஸ்ய ஸ்வஸ்வபா⁴வ:, தஸ்மிந் ஸ்வஸ்வபா⁴வே பரமாத்மநி ஆகாஶாக்²யே ஶேதே ; சதுர்தே² ஏதத்³வ்யாக்²யாதம் ‘க்வைஷ ததா³பூ⁴த்’ (ப்³ரு. உ. 2 । 1 । 16) இத்யஸ்ய ப்ரதிவசநத்வேந । ஸ ச ஸர்வஸ்ய ப்³ரஹ்மேந்த்³ராதே³: வஶீ ; ஸர்வோ ஹி அஸ்ய வஶே வர்ததே ; உக்தம் ச ‘ஏதஸ்ய வா அக்ஷரஸ்ய ப்ரஶாஸநே’ (ப்³ரு. உ. 3 । 8 । 9) இதி । ந கேவலம் வஶீ, ஸர்வஸ்ய ஈஶாந: ஈஶிதா ச ப்³ரஹ்மேந்த்³ரப்ரப்⁴ருதீநாம் । ஈஶித்ருத்வம் ச கதா³சித் ஜாதிக்ருதம் , யதா² ராஜகுமாரஸ்ய ப³லவத்தராநபி ப்⁴ருத்யாந்ப்ரதி, தத்³வந்மா பூ⁴தி³த்யாஹ — ஸர்வஸ்யாதி⁴பதி: அதி⁴ஷ்டா²ய பாலயிதா, ஸ்வதந்த்ர இத்யர்த²: ; ந ராஜபுத்ரவத் அமாத்யாதி³ப்⁴ருத்யதந்த்ர: । த்ரயமப்யேதத் வஶித்வாதி³ ஹேதுஹேதுமத்³ரூபம் — யஸ்மாத் ஸர்வஸ்யாதி⁴பதி:, ததோ(அ)ஸௌ ஸர்வஸ்யேஶாந: ; யோ ஹி யமதி⁴ஷ்டா²ய பாலயதி, ஸ தம் ப்ரதீஷ்ட ஏவேதி ப்ரஸித்³த⁴ம் , யஸ்மாச்ச ஸர்வஸ்யேஶாந:, தஸ்மாத் ஸர்வஸ்ய வஶீதி । கிஞ்சாந்யத் ஸ ஏவம்பூ⁴தோ ஹ்ருத்³யந்தர்ஜ்யோதி: புருஷோ விஜ்ஞாநமய: ந ஸாது⁴நா ஶாஸ்த்ரவிஹிதேந கர்மணா பூ⁴யாந்ப⁴வதி, ந வர்த⁴தே பூர்வாவஸ்தா²த: கேநசித்³த⁴ர்மேண ; நோ ஏவ ஶாஸ்த்ரப்ரதிஷித்³தே⁴ந அஸாது⁴நா கர்மணா கநீயாந் அல்பதரோ ப⁴வதி, பூர்வாவஸ்தா²தோ ந ஹீயத இத்யர்த²: । கிம் ச ஸர்வோ ஹி அதி⁴ஷ்டா²நபாலநாதி³ குர்வந் பராநுக்³ரஹபீடா³க்ருதேந த⁴ர்மாத⁴ர்மாக்²யேந யுஜ்யதே ; அஸ்யைவ து கத²ம் தத³பா⁴வ இத்யுச்யதே — யஸ்மாத் ஏஷ ஸர்வேஶ்வர: ஸந் கர்மணோ(அ)பீஶிதும் ப⁴வத்யேவ ஶீலமஸ்ய, தஸ்மாத் ந கர்மணா ஸம்ப³த்⁴யதே । கிம் ச ஏஷ பூ⁴தாதி⁴பதி: ப்³ரஹ்மாதி³ஸ்தம்ப³பர்யந்தாநாம் பூ⁴தாநாமதி⁴பதிரித்யுக்தார்த²ம் பத³ம் । ஏஷ பூ⁴தாநாம் தேஷாமேவ பாலயிதா ரக்ஷிதா । ஏஷ ஸேது: ; கிம்விஶிஷ்ட இத்யாஹ — வித⁴ரண: வர்ணாஶ்ரமாதி³வ்யவஸ்தா²யா விதா⁴ரயிதா ; ததா³ஹ — ஏஷாம் பூ⁴ராதீ³நாம் ப்³ரஹ்மலோகாந்தாநாம் லோகாநாம் அஸம்பே⁴தா³ய அஸம்பி⁴ந்நமர்யாதா³யை ; பரமேஶ்வரேண ஸேதுவத³விதா⁴ர்யமாணா லோகா: ஸம்பி⁴ந்நமர்யாதா³: ஸ்யு: ; அதோ லோகாநாமஸம்பே⁴தா³ய ஸேதுபூ⁴தோ(அ)யம் பரமேஶ்வர:, ய: ஸ்வயம் ஜ்யோதிராத்மைவ ஏவம்வித் ஸர்வஸ்ய வஶீ — இத்யாதி³ ப்³ரஹ்மவித்³யாயா: ப²லமேதந்நிர்தி³ஷ்டம் । ‘கிஞ்ஜ்யோதிரயம் புருஷ:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 2) இத்யேவமாதி³ஷஷ்ட²ப்ரபாட²கவிஹிதாயாமேதஸ்யாம் ப்³ரஹ்மவித்³யாயாம் ஏவம்ப²லாயாம் காம்யைகதே³ஶவர்ஜிதம் க்ருத்ஸ்நம் கர்மகாண்ட³ம் தாத³ர்த்²யேந விநியுஜ்யதே ; தத் கத²மித்யுச்யதே — தமேதம் ஏவம்பூ⁴தமௌபநிஷத³ம் புருஷம் , வேதா³நுவசநேந மந்த்ரப்³ராஹ்மணாத்⁴யயநேந நித்யஸ்வாத்⁴யாயலக்ஷணேந, விவிதி³ஷந்தி வேதி³துமிச்ச²ந்தி ; கே ? ப்³ராஹ்மணா: ; ப்³ராஹ்மணக்³ரஹணமுபலக்ஷணார்த²ம் ; அவிஶிஷ்டோ ஹி அதி⁴கார: த்ரயாணாம் வர்ணாநாம் ; அத²வா கர்மகாண்டே³ந மந்த்ரப்³ராஹ்மணேந வேதா³நுவசநேந விவிதி³ஷந்தி ; கத²ம் விவிதி³ஷந்தீத்யுச்யதே — யஜ்ஞேநேத்யாதி³ ॥
யே புந: மந்த்ரப்³ராஹ்மணலக்ஷணேந வேதா³நுவசநேந ப்ரகாஶ்யமாநம் விவிதி³ஷந்தி — இதி வ்யாசக்ஷதே, தேஷாம் ஆரண்யகமாத்ரமேவ வேதா³நுவசநம் ஸ்யாத் ; ந ஹி கர்மகாண்டே³ந பர ஆத்மா ப்ரகாஶ்யதே ; ‘தம் த்வௌபநிஷத³ம்’ (ப்³ரு. உ. 3 । 9 । 26) இதி விஶேஷஶ்ருதே: । வேதா³நுவசநேநேதி ச அவிஶேஷிதத்வாத் ஸமஸ்தக்³ராஹி இத³ம் வசநம் ; ந ச ததே³கதே³ஶோத்ஸர்க³: யுக்த: । நநு த்வத்பக்ஷே(அ)பி உபநிஷத்³வர்ஜமிதி ஏகதே³ஶத்வம் ஸ்யாத் — ந, ஆத்³யவ்யாக்²யாநே அவிரோதா⁴த் அஸ்மத்பக்ஷே நைஷ தோ³ஷோ ப⁴வதி ; யதா³ வேதா³நுவசநஶப்³தே³ந நித்ய: ஸ்வாத்⁴யாயோ விதீ⁴யதே, ததா³ உபநிஷத³பி க்³ருஹீதைவேதி, வேதா³நுவசநஶப்³தா³ர்தை²கதே³ஶோ ந பரித்யக்தோ ப⁴வதி । யஜ்ஞாதி³ஸஹபாடா²ச்ச — யஜ்ஞாதீ³நி கர்மாண்யேவ அநுக்ரமிஷ்யந் வேதா³நுவசநஶப்³த³ம் ப்ரயுங்க்தே ; தஸ்மாத் கர்மைவ வேதா³நுவசநஶப்³தே³நோச்யத இதி க³ம்யதே ; கர்ம ஹி நித்யஸ்வாத்⁴யாய: ॥
கத²ம் புந: நித்யஸ்வாத்⁴யாயாதி³பி⁴: கர்மபி⁴: ஆத்மாநம் விவிதி³ஷந்தி ? நைவ ஹி தாநி ஆத்மாநம் ப்ரகாஶயந்தி, யதா² உபநிஷத³: — நைஷ தோ³ஷ:, கர்மணாம் விஶுத்³தி⁴ஹேதுத்வாத் ; கர்மபி⁴: ஸம்ஸ்க்ருதா ஹி விஶுத்³தா⁴த்மாந: ஶக்நுவந்தி ஆத்மாநமுபநிஷத்ப்ரகாஶிதம் அப்ரதிப³ந்தே⁴ந வேதி³தும் ; ததா² ஹ்யாத²ர்வணே — ‘விஶுத்³த⁴ஸத்த்வஸ்ததஸ்து தம் பஶ்யதே நிஷ்கலம் த்⁴யாயமாந:’ (மு. உ. 3 । 1 । 8) இதி ; ஸ்ம்ருதிஶ்ச ‘ஜ்ஞாநமுத்பத்³யதே பும்ஸாம் க்ஷயாத்பாபஸ்ய கர்மண:’ (மோ. த⁴. 204 । 8) இத்யாதி³: । கத²ம் புந: நித்யாநி கர்மாணி ஸம்ஸ்காரார்தா²நீத்யவக³ம்யதே ? ‘ஸ ஹ வா ஆத்மயாஜீ யோ வேதே³த³ம் மே(அ)நேநாங்க³ம் ஸம்ஸ்க்ரியத இத³ம் மே(அ)நேநாங்க³முபதீ⁴யதே’ (ஶத. ப்³ரா. 11 । 2 । 6 । 13) இத்யாதி³ஶ்ருதே: ; ஸர்வேஷு ச ஸ்ம்ருதிஶாஸ்த்ரேஷு கர்மாணி ஸம்ஸ்காரார்தா²ந்யேவ ஆசக்ஷதே ‘அஷ்டாசத்வாரிம்ஶத்ஸம்ஸ்காரா:’ (கௌ³. த⁴. 1 । 8 । 8 த: 22, 24, 25) இத்யாதி³ஷு । கீ³தாஸு ச — ‘யஜ்ஞோ தா³நம் தபஶ்சைவ பாவநாநி மநீஷிணாம் । ’ (ப⁴. கீ³. 18 । 5) ‘ஸர்வே(அ)ப்யேதே யஜ்ஞவிதோ³ யஜ்ஞக்ஷபிதகல்மஷா:’ (ப⁴. கீ³. 4 । 30) இதி । யஜ்ஞேநேதி — த்³ரவ்யயஜ்ஞா ஜ்ஞாநயஜ்ஞாஶ்ச ஸம்ஸ்காரார்தா²: ; ஸம்ஸ்க்ருதஸ்ய ச விஶுத்³த⁴ஸத்த்வஸ்ய ஜ்ஞாநோத்பத்திரப்ரதிப³ந்தே⁴ந ப⁴விஷ்யதி ; அதோ யஜ்ஞேந விவிதி³ஷந்தி । தா³நேந — தா³நமபி பாபக்ஷயஹேதுத்வாத் த⁴ர்மவ்ருத்³தி⁴ஹேதுத்வாச்ச । தபஸா, தப இதி அவிஶேஷேண க்ருச்ச்²ரசாந்த்³ராயணாதி³ப்ராப்தௌ விஶேஷணம் — அநாஶகேநேதி ; காமாநஶநம் அநாஶகம் , ந து போ⁴ஜநநிவ்ருத்தி: ; போ⁴ஜநநிவ்ருத்தௌ ம்ரியத ஏவ, ந ஆத்மவேத³நம் । வேதா³நுவசநயஜ்ஞதா³நதப:ஶப்³தே³ந ஸர்வமேவ நித்யம் கர்ம உபலக்ஷ்யதே ; ஏவம் காம்யவர்ஜிதம் நித்யம் கர்மஜாதம் ஸர்வம் ஆத்மஜ்ஞாநோத்பத்தித்³வாரேண மோக்ஷஸாத⁴நத்வம் ப்ரதிபத்³யதே ; ஏவம் கர்மகாண்டே³ந அஸ்ய ஏகவாக்யதாவக³தி: । ஏவம் யதோ²க்தேந ந்யாயேந ஏதமேவ ஆத்மாநம் விதி³த்வா யதா²ப்ரகாஶிதம் , முநிர்ப⁴வதி, மநநாந்முநி:, யோகீ³ ப⁴வதீத்யர்த²: ; ஏதமேவ விதி³த்வா முநிர்ப⁴வதி, நாந்யம் । நநு அந்யவேத³நே(அ)பி முநித்வம் ஸ்யாத் ; கத²மவதா⁴ர்யதே — ஏதமேவேதி — பா³ட⁴ம் , அந்யவேத³நே(அ)பி முநிர்ப⁴வேத் ; கிம் து அந்யவேத³நே ந முநிரேவ ஸ்யாத் , கிம் தர்ஹி கர்ம்யபி ப⁴வேத் ஸ: ; ஏதம் து ஔபநிஷத³ம் புருஷம் விதி³த்வா, முநிரேவ ஸ்யாத் , ந து கர்மீ ; அத: அஸாதா⁴ரணம் முநித்வம் விவக்ஷிதமஸ்யேதி அவதா⁴ரயதி — ஏதமேவேதி ; ஏதஸ்மிந்ஹி விதி³தே, கேந கம் பஶ்யேதி³த்யேவம் க்ரியாஸம்ப⁴வாத் மநநமேவ ஸ்யாத் । கிம் ச ஏதமேவ ஆத்மாநம் ஸ்வம் லோகம் இச்ச²ந்த: ப்ரார்த²யந்த: ப்ரவ்ராஜிந: ப்ரவ்ரஜநஶீலா: ப்ரவ்ரஜந்தி ப்ரகர்ஷேண வ்ரஜந்தி, ஸர்வாணி கர்மாணி ஸந்ந்யஸ்யந்தீத்யர்த²: । ‘ஏதமேவ லோகமிச்ச²ந்த:’ இத்யவதா⁴ரணாத் ந பா³ஹ்யலோகத்ரயேப்ஸூநாம் பாரிவ்ராஜ்யே அதி⁴கார இதி க³ம்யதே ; ந ஹி க³ங்கா³த்³வாரம் ப்ரதிபித்ஸு: காஶீதே³ஶநிவாஸீ பூர்வாபி⁴முக²: ப்ரைதி । தஸ்மாத் பா³ஹ்யலோகத்ரயார்தி²நாம் புத்ரகர்மாபரப்³ரஹ்மவித்³யா: ஸாத⁴நம் , ‘புத்ரேணாயம் லோகோ ஜய்யோ நாந்யேந கர்மணா’ (ப்³ரு. உ. 1 । 5 । 16) இத்யாதி³ஶ்ருதே: ; அத: தத³ர்தி²பி⁴: புத்ராதி³ஸாத⁴நம் ப்ரத்யாக்²யாய, ந பாரிவ்ராஜ்யம் ப்ரதிபத்தும் யுக்தம் , அதத்ஸாத⁴நத்வாத்பாரிவ்ராஜ்யஸ்ய । தஸ்மாத் ‘ஏதமேவ லோகமிச்ச²ந்த: ப்ரவ்ரஜந்தி’ இதி யுக்தமவதா⁴ரணம் । ஆத்மலோகப்ராப்திர்ஹி அவித்³யாநிவ்ருத்தௌ ஸ்வாத்மந்யவஸ்தா²நமேவ । தஸ்மாத் ஆத்மாநம் சேத் லோகமிச்ச²தி ய:, தஸ்ய ஸர்வக்ரியோபரம ஏவ ஆத்மலோகஸாத⁴நம் முக்²யம் அந்தரங்க³ம் , யதா² புத்ராதி³ரேவ பா³ஹ்யலோகத்ரயஸ்ய, புத்ராதி³கர்மண ஆத்மலோகம் ப்ரதி அஸாத⁴நத்வாத் । அஸம்ப⁴வேந ச விருத்³த⁴த்வமவோசாம । தஸ்மாத் ஆத்மாநம் லோகமிச்ச²ந்த: ப்ரவ்ரஜந்த்யேவ, ஸர்வக்ரியாப்⁴யோ நிவர்தேரந்நேவேத்யர்த²: । யதா² ச பா³ஹ்யலோகத்ரயார்தி²ந: ப்ரதிநியதாநி புத்ராதீ³நி ஸாத⁴நாநி விஹிதாநி, ஏவமாத்மலோகார்தி²ந: ஸர்வைஷணாநிவ்ருத்தி: பாரிவ்ராஜ்யம் ப்³ரஹ்மவிதோ³ விதீ⁴யத ஏவ । குத: புந: தே ஆத்மலோகார்தி²ந: ப்ரவ்ரஜந்த்யேவேத்யுச்யதே ; தத்ர அர்த²வாத³வாக்யரூபேண ஹேதும் த³ர்ஶயதி — ஏதத்³த⁴ ஸ்ம வை தத் । ததே³தத் பாரிவ்ராஜ்யே காரணமுச்யதே — ஹ ஸ்ம வை கில பூர்வே அதிக்ராந்தகாலீநா வித்³வாம்ஸ: ஆத்மஜ்ஞா:, ப்ரஜாம் கர்ம அபரப்³ரஹ்மவித்³யாம் ச ; ப்ரஜோபலக்ஷிதம் ஹி த்ரயமேதத் பா³ஹ்யலோகத்ரயஸாத⁴நம் நிர்தி³ஶ்யதே ‘ப்ரஜாம்’ இதி । ப்ரஜாம் கிம் ? ந காமயந்தே, புத்ராதி³லோகத்ரயஸாத⁴நம் ந அநுதிஷ்ட²ந்தீத்யர்த²: । நநு அபரப்³ரஹ்மத³ர்ஶநமநுதிஷ்ட²ந்த்யேவ, தத்³ப³லாத்³தி⁴ வ்யுத்தா²நம் — ந அபவாதா³த் ; ‘ப்³ரஹ்ம தம் பராதா³த்³யோ(அ)ந்யத்ராத்மநோ ப்³ரஹ்ம வேத³’ (ப்³ரு. உ. 2 । 4 । 6) ‘ஸர்வம் தம் பராதா³த் —’ இதி அபரப்³ரஹ்மத³ர்ஶநமபி அபவத³த்யேவ, அபரப்³ரஹ்மணோ(அ)பி ஸர்வமத்⁴யாந்தர்பா⁴வாத் ; ‘யத்ர நாந்யத்பஶ்யதி’ (சா². உ. 7 । 24 । 1) இதி ச ; பூர்வாபரபா³ஹ்யாந்தரத³ர்ஶநப்ரதிஷேதா⁴ச்ச அபூர்வமநபரமநந்தரமபா³ஹ்யமிதி ; ‘தத்கேந கம் பஶ்யேத்³விஜாநீயாத்’ (ப்³ரு. உ. 2 । 4 । 14) இதி ச ; தஸ்மாத் ந ஆத்மத³ர்ஶநவ்யதிரேகேண அந்யத் வ்யுத்தா²நகாரணமபேக்ஷதே । க: புந: தேஷாமபி⁴ப்ராய இத்யுச்யதே — கிம் ப்ரயோஜநம் ப²லம் ஸாத்⁴யம் கரிஷ்யாம: ப்ரஜயா ஸாத⁴நேந ; ப்ரஜா ஹி பா³ஹ்யலோகஸாத⁴நம் நிர்ஜ்ஞாதா ; ஸ ச பா³ஹ்யலோகோ நாஸ்தி அஸ்மாகம் ஆத்மவ்யதிரிக்த: ; ஸர்வம் ஹி அஸ்மாகம் ஆத்மபூ⁴தமேவ, ஸர்வஸ்ய ச வயம் ஆத்மபூ⁴தா: ; ஆத்மா ச ந: ஆத்மத்வாதே³வ ந கேநசித் ஸாத⁴நேந உத்பாத்³ய: ஆப்ய: விகார்ய: ஸம்ஸ்கார்யோ வா । யத³பி ஆத்மயாஜிந: ஸம்ஸ்காரார்த²ம் கர்மேதி, தத³பி கார்யகரணாத்மத³ர்ஶநவிஷயமேவ, இத³ம் மே அநேந அங்க³ம் ஸம்ஸ்க்ரியதே — இதி அங்கா³ங்கி³த்வாதி³ஶ்ரவணாத் ; ந ஹி விஜ்ஞாநக⁴நைகரஸநைரந்தர்யத³ர்ஶிந: அங்கா³ங்கி³ஸம்ஸ்காரோபதா⁴நத³ர்ஶநம் ஸம்ப⁴வதி । தஸ்மாத் ந கிஞ்சித் ப்ரஜாதி³ஸாத⁴நை: கரிஷ்யாம: ; அவிது³ஷாம் ஹி தத் ப்ரஜாதி³ஸாத⁴நை: கர்தவ்யம் ப²லம் ; ந ஹி ம்ருக³த்ருஷ்ணிகாயாமுத³கபாநாய தது³த³கத³ர்ஶீ ப்ரவ்ருத்த இதி, தத்ர ஊஷரமாத்ரமுத³காபா⁴வம் பஶ்யதோ(அ)பி ப்ரவ்ருத்திர்யுக்தா ; ஏவம் அஸ்மாகமபி பரமார்தா²த்மலோகத³ர்ஶிநாம் ப்ரஜாதி³ஸாத⁴நஸாத்⁴யே ம்ருக³த்ருஷ்ணிகாதி³ஸமே அவித்³வத்³த³ர்ஶநவிஷயே ந ப்ரவ்ருத்திர்யுக்தேத்யபி⁴ப்ராய: । ததே³தது³ச்யதே — யேஷாம் அஸ்மாகம் பரமார்த²த³ர்ஶிநாம் ந:, அயமாத்மா அஶநாயாதி³விநிர்முக்த: ஸாத்⁴வஸாது⁴ப்⁴யாமவிகார்ய: அயம் லோக: ப²லமபி⁴ப்ரேதம் ; ந சாஸ்ய ஆத்மந: ஸாத்⁴யஸாத⁴நாதி³ஸர்வஸம்ஸாரத⁴ர்மவிநிர்முக்தஸ்ய ஸாத⁴நம் கிஞ்சித் ஏஷிதவ்யம் ; ஸாத்⁴யஸ்ய ஹி ஸாத⁴நாந்வேஷணா க்ரியதே ; அஸாத்⁴யஸ்ய ஸாத⁴நாந்வேஷணாயாம் ஹி, ஜலபு³த்³த்⁴யா ஸ்த²ல இவ தரணம் க்ருதம் ஸ்யாத் , கே² வா ஶாகுநபதா³ந்வேஷணம் । தஸ்மாத் ஏதமாத்மாநம் விதி³த்வா ப்ரவ்ரஜேயுரேவ ப்³ராஹ்மணா:, ந கர்ம ஆரபே⁴ரந்நித்யர்த²:, யஸ்மாத் பூர்வே ப்³ராஹ்மணா ஏவம் வித்³வாம்ஸ: ப்ரஜாமகாமயமாநா: । தே ஏவம் ஸாத்⁴யஸாத⁴நஸம்வ்யவஹாரம் நிந்த³ந்த: அவித்³வத்³விஷயோ(அ)யமிதி க்ருத்வா, கிம் க்ருதவந்த இத்யுச்யதே — தே ஹ ஸ்ம கில புத்ரைஷணாயாஶ்ச வித்தைஷணாயாஶ்ச லோகைஷணாயாஶ்ச வ்யுத்தா²யாத² பி⁴க்ஷாசர்யம் சரந்தீத்யாதி³ வ்யாக்²யாதம் ॥
தஸ்மாத் ஆத்மாநம் லோகமிச்ச²ந்த: ப்ரவ்ரஜந்தி ப்ரவ்ரஜேயு: — இத்யேஷ விதி⁴: அர்த²வாதே³ந ஸங்க³ச்ச²தே ; ந ஹி ஸார்த²வாத³ஸ்ய அஸ்ய லோகஸ்துத்யாபி⁴முக்²யம் உபபத்³யதே ; ப்ரவ்ரஜந்தீத்யஸ்யார்த²வாத³ரூபோ ஹி ‘ஏதத்³த⁴ ஸ்ம’ இத்யாதி³ருத்தரோ க்³ரந்த²: ; அர்த²வாத³ஶ்சேத் , நார்த²வாதா³ந்தரமபேக்ஷேத ; அபேக்ஷதே து ‘ஏதத்³த⁴ ஸ்ம’ இத்யாத்³யர்த²வாத³ம் ‘ப்ரவ்ரஜந்தி’ இத்யேதத் । யஸ்மாத் பூர்வே வித்³வாம்ஸ: ப்ரஜாதி³கர்மப்⁴யோ நிவ்ருத்தா: ப்ரவ்ரஜிதவந்த ஏவ, தஸ்மாத் அது⁴நாதநா அபி ப்ரவ்ரஜந்தி ப்ரவ்ரஜேயு: — இத்யேவம் ஸம்ப³த்⁴யமாநம் ந லோகஸ்துத்யபி⁴முக²ம் ப⁴விதுமர்ஹதி ; விஜ்ஞாநஸமாநகர்த்ருகத்வோபதே³ஶாதி³த்யாதி³நா அவோசாம । வேதா³நுவசநாதி³ஸஹபாடா²ச்ச ; யதா² ஆத்மவேத³நஸாத⁴நத்வேந விஹிதாநாம் வேதா³நுவசநாதீ³நாம் யதா²ர்த²த்வமேவ, நார்த²வாத³த்வம் , ததா² தைரேவ ஸஹ படி²தஸ்ய பாரிவ்ராஜ்யஸ்ய ஆத்மலோகப்ராப்திஸாத⁴நத்வேந அர்த²வாத³த்வமயுக்தம் । ப²லவிபா⁴கோ³பதே³ஶாச்ச ; ‘ஏதமேவாத்மாநம் லோகம் விதி³த்வா’ இதி அந்யஸ்மாத் பா³ஹ்யாத் லோகாத் ஆத்மாநம் ப²லாந்தரத்வேந ப்ரவிப⁴ஜதி, யதா² — புத்ரேணைவாயம் லோகோ ஜய்ய: நாந்யேந கர்மணா, கர்மணா பித்ருலோக: — இதி । ந ச ப்ரவ்ரஜந்தீத்யேதத் ப்ராப்தவத் லோகஸ்துதிபரம் , ப்ரதா⁴நவச்ச அர்த²வாதா³பேக்ஷம் — ஸக்ருச்ச்²ருதம் ஸ்யாத் । தஸ்மாத் ப்⁴ராந்திரேவ ஏஷா — லோகஸ்துதிபரமிதி । ந ச அநுஷ்டே²யேந பாரிவ்ராஜ்யேந ஸ்துதிருபபத்³யதே ; யதி³ பாரிவ்ராஜ்யம் அநுஷ்டே²யமபி ஸத் அந்யஸ்துத்யர்த²ம் ஸ்யாத் , த³ர்ஶபூர்ணமாஸாதீ³நாமபி அநுஷ்டே²யாநாம் ஸ்துத்யர்த²தா ஸ்யாத் । ந ச அந்யத்ர கர்தவ்யதா ஏதஸ்மாத்³விஷயாத் நிர்ஜ்ஞாதா, யத இஹ ஸ்துத்யர்தோ² ப⁴வேத் । யதி³ புந: க்வசித்³விதி⁴: பரிகல்ப்யேத பாரிவ்ராஜ்யஸ்ய, ஸ இஹைவ முக்²ய: நாந்யத்ர ஸம்ப⁴வதி । யத³பி அநதி⁴க்ருதவிஷயே பாரிவ்ராஜ்யம் பரிகல்ப்யதே, தத்ர வ்ருக்ஷாத்³யாரோஹணாத்³யபி பாரிவ்ராஜ்யவத் கல்ப்யேத, கர்தவ்யத்வேந அநிர்ஜ்ஞாதத்வாவிஶேஷாத் । தஸ்மாத் ஸ்துதித்வக³ந்தோ⁴(அ)பி அத்ர ந ஶக்ய: கல்பயிதும் ॥
யதி³ அயமாத்மா லோக இஷ்யதே, கிமர்த²ம் தத்ப்ராப்திஸாத⁴நத்வேந கர்மாண்யேவ ந ஆரபே⁴ரந் , கிம் பாரிவ்ராஜ்யேந — இத்யத்ரோச்யதே — அஸ்ய ஆத்மலோகஸ்ய கர்மபி⁴ரஸம்ப³ந்தா⁴த் ; யமாத்மாநமிச்ச²ந்த: ப்ரவ்ரஜேயு:, ஸ ஆத்மா ஸாத⁴நத்வேந ப²லத்வேந ச உத்பாத்³யத்வாதி³ப்ரகாராணாமந்யதமத்வேநாபி கர்மபி⁴: ந ஸம்ப³த்⁴யதே ; தஸ்மாத் — ஸ ஏஷ நேதி நேத்யாத்மாக்³ருஹ்யோ ந ஹி க்³ருஹ்யதே — இத்யாதி³லக்ஷண: ; யஸ்மாத் ஏவம்லக்ஷண ஆத்மா கர்மப²லஸாத⁴நாஸம்ப³ந்தீ⁴ ஸர்வஸம்ஸாரத⁴ர்மவிலக்ஷண: அஶநாயாத்³யதீத: அஸ்தூ²லாதி³த⁴ர்மவாந் அஜோ(அ)ஜரோ(அ)மரோ(அ)ம்ருதோ(அ)ப⁴ய: ஸைந்த⁴வக⁴நவத்³விஜ்ஞாநைகரஸஸ்வபா⁴வ: ஸ்வயம் ஜ்யோதி: ஏக ஏவாத்³வய: அபூர்வோ(அ)நபரோ(அ)நந்தரோ(அ)பா³ஹ்ய: — இத்யேதத் ஆக³மதஸ்தர்கதஶ்ச ஸ்தா²பிதம் , விஶேஷதஶ்சேஹ ஜநகயாஜ்ஞவல்க்யஸம்வாதே³ அஸ்மிந் ; தஸ்மாத் ஏவம்லக்ஷணே ஆத்மநி விதி³தே ஆத்மத்வேந நைவ கர்மாரம்ப⁴ உபபத்³யதே । தஸ்மாதா³த்மா நிர்விஶேஷ: । ந ஹி சக்ஷுஷ்மாந் பதி² ப்ரவ்ருத்த: அஹநி கூபே கண்டகே வா பததி ; க்ருத்ஸ்நஸ்ய ச கர்மப²லஸ்ய வித்³யாப²லே(அ)ந்தர்பா⁴வாத் ; ந ச அயத்நப்ராப்யே வஸ்துநி வித்³வாந் யத்நமாதிஷ்ட²தி ; ‘அத்கே சேந்மது⁴ விந்தே³த கிமர்த²ம் பர்வதம் வ்ரஜேத் । இஷ்டஸ்யார்த²ஸ்ய ஸம்ப்ராப்தௌ கோ வித்³வாந்யத்நமாசரேத்’ ‘ஸர்வம் கர்மாகி²லம் பார்த² ஜ்ஞாநே பரிஸமாப்யதே —’ (ப⁴. கீ³. 4 । 33) இதி கீ³தாஸு । இஹாபி ச ஏதஸ்யைவ பரமாநந்த³ஸ்ய ப்³ரஹ்மவித்ப்ராப்யஸ்ய அந்யாநி பூ⁴தாநி மாத்ராமுபஜீவந்தீத்யுக்தம் । அதோ ப்³ரஹ்மவிதா³ம் ந கர்மாரம்ப⁴: ॥
யஸ்மாத் ஸர்வைஷணாவிநிவ்ருத்த: ஸ ஏஷ நேதி நேத்யாத்மாநமாத்மத்வேநோபக³ம்ய தத்³ரூபேணைவ வர்ததே, தஸ்மாத் ஏதம் ஏவம்வித³ம் நேதி நேத்யாத்மபூ⁴தம் , உ ஹ ஏவ ஏதே வக்ஷ்யமாணே ந தரத: ந ப்ராப்நுத: — இதி யுக்தமேவேதி வாக்யஶேஷ: । கே தே இத்யுச்யதே — அத: அஸ்மாந்நிமித்தாத் ஶரீரதா⁴ரணாதி³ஹேதோ:, பாபம் அபுண்யம் கர்ம அகரவம் க்ருதவாநஸ்மி — கஷ்டம் க²லு மம வ்ருத்தம் , அநேந பாபேந கர்மணா அஹம் நரகம் ப்ரதிபத்ஸ்யே — இதி யோ(அ)யம் பஶ்சாத் பாபம் கர்ம க்ருதவத: — பரிதாப: ஸ ஏவம் நேதி நேத்யாத்மபூ⁴தம் ந தரதி ; ததா² அத: கல்யாணம் ப²லவிஷயகாமாந்நிமித்தாத் யஜ்ஞதா³நாதி³லக்ஷணம் புண்யம் ஶோப⁴நம் கர்ம க்ருதவாநஸ்மி, அதோ(அ)ஹம் அஸ்ய ப²லம் ஸுக²முபபோ⁴க்ஷ்யே தே³ஹாந்தரே — இத்யேஷோ(அ)பி ஹர்ஷ: தம் ந தரதி । உபே⁴ உ ஹ ஏவ ஏஷ: ப்³ரஹ்மவித் ஏதே கர்மணீ தரதி புண்யபாபலக்ஷணே । ஏவம் ப்³ரஹ்மவித³: ஸந்ந்யாஸிந உபே⁴ அபி கர்மணீ க்ஷீயேதே — பூர்வஜந்மநி க்ருதே யே தே, இஹ ஜந்மநி க்ருதே யே தே ச ; அபூர்வே ச ந ஆரப்⁴யேதே । கிம் ச நைநம் க்ருதாக்ருதே, க்ருதம் நித்யாநுஷ்டா²நம் , அக்ருதம் தஸ்யைவ அக்ரியா, தே அபி க்ருதாக்ருதே ஏநம் ந தபத: ; அநாத்மஜ்ஞம் ஹி, க்ருதம் ப²லதா³நேந, அக்ருதம் ப்ரத்யவாயோத்பாத³நேந, தபத: ; அயம் து ப்³ரஹ்மவித் ஆத்மவித்³யாக்³நிநா ஸர்வாணி கர்மாணி ப⁴ஸ்மீகரோதி, ‘யதை²தா⁴ம்ஸி ஸமித்³தோ⁴(அ)க்³நி:’ (ப⁴. கீ³. 4 । 37) இத்யாதி³ஸ்ம்ருதே: ; ஶரீராரம்ப⁴கயோஸ்து உபபோ⁴கே³நைவ க்ஷய: । அதோ ப்³ரஹ்மவித் அகர்மஸம்ப³ந்தீ⁴ ॥

ததே³தத்³ருசாப்⁴யுக்தம் । ஏஷ நித்யோ மஹிமா ப்³ராஹ்மணஸ்ய ந வர்த⁴தே கர்மணா நோ கநீயாந் । தஸ்யைவ ஸ்யாத்பத³வித்தம் விதி³த்வா ந லிப்யதே கர்மணா பாபகேநேதி । தஸ்மாதே³வம்விச்சா²ந்தோ தா³ந்த உபரதஸ்திதிக்ஷு: ஸமாஹிதோ பூ⁴த்வாத்மந்யேவாத்மாநம் பஶ்யதி ஸர்வமாத்மாநம் பஶ்யதி நைநம் பாப்மா தரதி ஸர்வம் பாப்மாநம் தரதி நைநம் பாப்மா தபதி ஸர்வம் பாப்மாநம் தபதி விபாபோ விரஜோ(அ)விசிகித்ஸோ ப்³ராஹ்மணோ ப⁴வத்யேஷ ப்³ரஹ்மலோக: ஸம்ராடே³நம் ப்ராபிதோ(அ)ஸீதி ஹோவாச யாஜ்ஞவல்க்ய: ஸோ(அ)ஹம் ப⁴க³வதே விதே³ஹாந்த³தா³மி மாம் சாபி ஸஹ தா³ஸ்யாயேதி ॥ 23 ॥

ததே³தத்³வஸ்து ப்³ராஹ்மணேநோக்தம் ருசா மந்த்ரேண அப்⁴யுக்தம் ப்ரகாஶிதம் । ஏஷ: நேதி நேத்யாதி³லக்ஷண: நித்யோ மஹிமா ; அந்யே து மஹிமாந: கர்மக்ருதா இத்யநித்யா: ; அயம் து தத்³விலக்ஷணோ மஹிமா ஸ்வாபா⁴விகத்வாந்நித்ய: ப்³ரஹ்மவித³: ப்³ராஹ்மணஸ்ய த்யக்தஸர்வைஷணஸ்ய । குதோ(அ)ஸ்ய நித்யத்வமிதி ஹேதுமாஹ — கர்மணா ந வர்த⁴தே ஶுப⁴லக்ஷணேந க்ருதேந வ்ருத்³தி⁴லக்ஷணாம் விக்ரியாம் ந ப்ராப்நோதி ; அஶுபே⁴ந கர்மணா நோ கநீயாந் நாப்யபக்ஷயலக்ஷணாம் விக்ரியாம் ப்ராப்நோதி ; உபசயாபசயஹேதுபூ⁴தா ஏவ ஹி ஸர்வா விக்ரியா இதி ஏதாப்⁴யாம் ப்ரதிஷித்⁴யந்தே ; அத: அவிக்ரியாத்வாத் நித்ய ஏஷ மஹிமா । தஸ்மாத் தஸ்யைவ மஹிம்ந:, ஸ்யாத் ப⁴வேத் , பத³வித் — பத³ஸ்ய வேத்தா, பத்³யதே க³ம்யதே ஜ்ஞாயத இதி மஹிம்ந: ஸ்வரூபமேவ பத³ம் , தஸ்ய பத³ஸ்ய வேதி³தா । கிம் தத்பத³வேத³நேந ஸ்யாதி³த்யுச்யதே — தம் விதி³த்வா மஹிமாநம் , ந லிப்யதே ந ஸம்ப³த்⁴யதே கர்மணா பாபகேந த⁴ர்மாத⁴ர்மலக்ஷணேந, உப⁴யமபி பாபகமேவ விது³ஷ: । யஸ்மாதே³வம் அகர்மஸம்ப³ந்தீ⁴ ஏஷ ப்³ராஹ்மணஸ்ய மஹிமா நேதி நேத்யாதி³லக்ஷண:, தஸ்மாத் ஏவம்வித் ஶாந்த: பா³ஹ்யேந்த்³ரியவ்யாபாரத உபஶாந்த:, ததா² தா³ந்த: அந்த:கரணத்ருஷ்ணாதோ நிவ்ருத்த:, உபரத: ஸர்வைஷணாவிநிர்முக்த: ஸந்ந்யாஸீ, திதிக்ஷு: த்³வந்த்³வஸஹிஷ்ணு:, ஸமாஹித: இந்த்³ரியாந்த:கரணசலநரூபாத்³வ்யாவ்ருத்த்யா ஐகாக்³ர்யரூபேண ஸமாஹிதோ பூ⁴த்வா ; ததே³தது³க்தம் புரஸ்தாத் ‘பா³ல்யம் ச பாண்டி³த்யம் ச நிர்வித்³ய’ (ப்³ரு. உ. 3 । 5 । 1) இதி ; ஆத்மந்யேவ ஸ்வே கார்யகரணஸங்கா⁴தே ஆத்மாநம் ப்ரத்யக்சேதயிதாரம் பஶ்யதி । தத்ர கிம் தாவந்மாத்ரம் பரிச்சி²ந்நம் ? நேத்யுச்யதே — ஸர்வம் ஸமஸ்தம் ஆத்மாநமேவ பஶ்யதி, நாந்யத் ஆத்மவ்யதிரிக்தம் வாலாக்³ரமாத்ரமப்யஸ்தீத்யேவம் பஶ்யதி ; மநநாத் முநிர்ப⁴வதி ஜாக்³ரத்ஸ்வப்நஸுஷுப்தாக்²யம் ஸ்தா²நத்ரயம் ஹித்வா । ஏவம் பஶ்யந்தம் ப்³ராஹ்மணம் நைநம் பாப்மா புண்யபாபலக்ஷண: தரதி, ந ப்ராப்நோதி ; அயம் து ப்³ரஹ்மவித் ஸர்வம் பாப்மாநம் தரதி ஆத்மபா⁴வேநைவ வ்யாப்நோதி அதிக்ராமதி । நைநம் பாப்மா க்ருதாக்ருதலக்ஷண: தபதி இஷ்டப²லப்ரத்யவாயோத்பாத³நாப்⁴யாம் ; ஸர்வம் பாப்மாநம் அயம் தபதி ப்³ரஹ்மவித் ஸர்வாத்மத³ர்ஶநவஹ்நிநா ப⁴ஸ்மீகரோதி । ஸ ஏஷ ஏவம்வித் விபாப: விக³தத⁴ர்மாத⁴ர்ம:, விரஜ: விக³தரஜ:, ரஜ: காம:, விக³தகாம:, அவிசிகித்ஸ: சி²ந்நஸம்ஶய:, அஹமஸ்மி ஸர்வாத்மா பரம் ப்³ரஹ்மேதி நிஶ்சிதமதி: ப்³ராஹ்மணோ ப⁴வதி — அயம் து ஏவம்பூ⁴த: ஏதஸ்யாமவஸ்தா²யாம் முக்²யோ ப்³ராஹ்மண:, ப்ராகே³தஸ்மாத் ப்³ரஹ்மஸ்வரூபாவஸ்தா²நாத் கௌ³ணமஸ்ய ப்³ராஹ்மண்யம் । ஏஷ ப்³ரஹ்மலோக: — ப்³ரஹ்மைவ லோகோ ப்³ரஹ்மலோக: முக்²யோ நிருபசரித: ஸர்வாத்மபா⁴வலக்ஷண:, ஹே ஸம்ராட் । ஏநம் ப்³ரஹ்மலோகம் பரிப்ராபிதோ(அ)ஸி அப⁴யம் நேதி நேத்யாதி³லக்ஷணம் — இதி ஹோவாச யாஜ்ஞவல்க்ய: । ஏவம் ப்³ரஹ்மபூ⁴தோ ஜநக: யாஜ்ஞவல்க்யேந ப்³ரஹ்மபா⁴வமாபாதி³த: ப்ரத்யாஹ — ஸோ(அ)ஹம் த்வயா ப்³ரஹ்மபா⁴வமாபாதி³த: ஸந் ப⁴க³வதே துப்⁴யம் விதே³ஹாந் தே³ஶாந் மம ராஜ்யம் ஸமஸ்தம் த³தா³மி, மாம் ச ஸஹ விதே³ஹை: தா³ஸ்யாய தா³ஸகர்மணே — த³தா³மீதி ச - ஶப்³தா³த்ஸம்ப³த்⁴யதே । பரிஸமாபிதா ப்³ரஹ்மவித்³யா ஸஹ ஸந்ந்யாஸேந ஸாங்கா³ ஸேதிகர்தவ்யதாகா ; பரிஸமாப்த: பரமபுருஷார்த²: ; ஏதாவத் புருஷேண கர்தவ்யம் , ஏஷ நிஷ்டா², ஏஷா பரா க³தி:, ஏதந்நி:ஶ்ரேயஸம் , ஏதத்ப்ராப்ய க்ருதக்ருத்யோ ப்³ராஹ்மணோ ப⁴வதி, ஏதத் ஸர்வவேதா³நுஶாஸநமிதி ॥

ஸ வா ஏஷ மஹாநஜ ஆத்மாந்நாதோ³ வஸுதா³நோ விந்த³தே வஸு ய ஏவம் வேத³ ॥ 24 ॥

யோ(அ)யம் ஜநகயாஜ்ஞவல்க்யாக்²யாயிகாயாம் வ்யாக்²யாத ஆத்மா ஸ வை ஏஷ: மஹாந் அஜ: ஆத்மா அந்நாத³: ஸர்வபூ⁴தஸ்த²: ஸர்வாந்நாநாமத்தா, வஸுதா³ந: — வஸு த⁴நம் ஸர்வப்ராணிகர்மப²லம் — தஸ்ய தா³தா, ப்ராணிநாம் யதா²கர்ம ப²லேந யோஜயிதேத்யர்த²: ; தமேதத் அஜமந்நாத³ம் வஸுதா³நமாத்மாநம் அந்நாத³வஸுதா³நகு³ணாப்⁴யாம் யுக்தம் யோ வேத³, ஸ: ஸர்வபூ⁴தேஷ்வாத்மபூ⁴த: அந்நமத்தி, விந்த³தே ச வஸு ஸர்வம் கர்மப²லஜாதம் லப⁴தே ஸர்வாத்மத்வாதே³வ, ய ஏவம் யதோ²க்தம் வேத³ । அத²வா த்³ருஷ்டப²லார்தி²பி⁴ரபி ஏவம்கு³ண உபாஸ்ய: ; தேந அந்நாத³: வஸோஶ்ச லப்³தா⁴, த்³ருஷ்டேநைவ ப²லேந அந்நாத்த்ருத்வேந கோ³ஶ்வாதி³நா ச அஸ்ய யோகோ³ ப⁴வதீத்யர்த²: ॥

ஸ வா ஏஷ மஹாநஜ ஆத்மாஜரோ(அ)மரோ(அ)ம்ருதோ(அ)ப⁴யோ ப்³ரஹ்மாப⁴யம் வை ப்³ரஹ்மாப⁴யம் ஹி வை ப்³ரஹ்ம ப⁴வதி ய ஏவம் வேத³ ॥ 25 ॥

இதா³நீம் ஸமஸ்தஸ்யைவ ஆரண்யகஸ்ய யோ(அ)ர்த² உக்த:, ஸ ஸமுச்சித்ய அஸ்யாம் கண்டி³காயாம் நிர்தி³ஶ்யதே, ஏதாவாந்ஸமஸ்தாரண்யகார்த² இதி । ஸ வா ஏஷ மஹாநஜ ஆத்மா அஜர: ந ஜீர்யத இதி, ந விபரிணமத இத்யர்த²: ; அமர: — யஸ்மாச்ச அஜர:, தஸ்மாத் அமர:, ந ம்ரியத இத்யமர: ; யோ ஹி ஜாயதே ஜீர்யதே ச, ஸ விநஶ்யதி ம்ரியதே வா ; அயம் து அஜத்வாத் அஜரத்வாச்ச அவிநாஶீ யத:, அத ஏவ அம்ருத: । யஸ்மாத் ஜநிப்ரப்⁴ருதிபி⁴: த்ரிபி⁴ர்பா⁴வவிகாரை: வர்ஜித:, தஸ்மாத் இதரைரபி பா⁴வவிகாரைஸ்த்ரிபி⁴: தத்க்ருதைஶ்ச காமகர்மமோஹாதி³பி⁴ர்ம்ருத்யுரூபைர்வர்ஜித இத்யேதத் । அப⁴ய: அத ஏவ ; யஸ்மாச்ச ஏவம் பூர்வோக்தவிஶேஷண:, தஸ்மாத்³ப⁴யவர்ஜித: ; ப⁴யம் ச ஹி நாம அவித்³யாகார்யம் ; தத்கார்யப்ரதிஷேதே⁴ந பா⁴வவிகாரப்ரதிஷேதே⁴ந ச அவித்³யாயா: ப்ரதிஷேத⁴: ஸித்³தோ⁴ வேதி³தவ்ய: । அப⁴ய ஆத்மா ஏவம்கு³ணவிஶிஷ்ட: கிமஸௌ ? ப்³ரஹ்ம பரிவ்ருட⁴ம் நிரதிஶயம் மஹதி³த்யர்த²: । அப⁴யம் வை ப்³ரஹ்ம ; ப்ரஸித்³த⁴மேதத் லோகே — அப⁴யம் ப்³ரஹ்மேதி । தஸ்மாத்³யுக்தம் ஏவம்கு³ணவிஶிஷ்ட ஆத்மா ப்³ரஹ்மேதி । ய ஏவம் யதோ²க்தமாத்மாநமப⁴யம் ப்³ரஹ்ம வேத³, ஸ: அப⁴யம் ஹி வை ப்³ரஹ்ம ப⁴வதி । ஏஷ ஸர்வஸ்யா உபநிஷத³: ஸங்க்ஷிப்தோ(அ)ர்த² உக்த: । ஏதஸ்யைவார்த²ஸ்ய ஸம்யக்ப்ரபோ³தா⁴ய உத்பத்திஸ்தி²திப்ரலயாதி³கல்பநா க்ரியாகாரகப²லாத்⁴யாரோபணா ச ஆத்மநி க்ருதா ; தத³போஹேந ச நேதி நேதீத்யத்⁴யாரோபிதவிஶேஷாபநயத்³வாரேண புந: தத்த்வமாவேதி³தம் । யதா² ஏகப்ரப்⁴ருத்யாபரார்த⁴ஸங்க்²யாஸ்வரூபபரிஜ்ஞாநாய ரேகா²த்⁴யாரோபணம் க்ருத்வா — ஏகேயம் ரேகா², த³ஶேயம் , ஶதேயம் , ஸஹஸ்ரேயம் — இதி க்³ராஹயதி, அவக³மயதி ஸங்க்²யாஸ்வரூபம் கேவலம் , ந து ஸங்க்²யாயா ரேகா²த்மத்வமேவ ; யதா² ச அகாராதீ³ந்யக்ஷராணி விஜிக்³ராஹயிஷு: பத்ரமஷீரேகா²தி³ஸம்யோகோ³பாயமாஸ்தா²ய வர்ணாநாம் ஸதத்த்வமாவேத³யதி, ந பத்ரமஷ்யாத்³யாத்மதாமக்ஷராணாம் க்³ராஹயதி — ததா² சேஹ உத்பத்த்யாத்³யநேகோபாயமாஸ்தா²ய ஏகம் ப்³ரஹ்மதத்த்வமாவேதி³தம் , புந: தத்கல்பிதோபாயஜநிதவிஶேஷபரிஶோத⁴நார்த²ம் நேதி நேதீதி தத்த்வோபஸம்ஹார: க்ருத: । தது³பஸம்ஹ்ருதம் புந: பரிஶுத்³த⁴ம் கேவலமேவ ஸப²லம் ஜ்ஞாநம் அந்தே(அ)ஸ்யாம் கண்டி³காயாமிதி ॥
இதி சதுர்தா²த்⁴யாயஸ்ய சதுர்த²ம் ப்³ராஹ்மணம் ॥

பஞ்சமம் ப்³ராஹ்மணம்

ஆக³மப்ரதா⁴நேந மது⁴காண்டே³ந ப்³ரஹ்மதத்த்வம் நிர்தா⁴ரிதம் । புந: தஸ்யைவ உபபத்திப்ரதா⁴நேந யாஜ்ஞவல்கீயேந காண்டே³ந பக்ஷப்ரதிபக்ஷபரிக்³ரஹம் க்ருத்வா விக்³ருஹ்யவாதே³ந விசாரிதம் । ஶிஷ்யாசார்யஸம்ப³ந்தே⁴ந ச ஷஷ்டே² ப்ரஶ்நப்ரதிவசநந்யாயேந ஸவிஸ்தரம் விசார்யோபஸம்ஹ்ருதம் । அதே²தா³நீம் நிக³மநஸ்தா²நீயம் மைத்ரேயீப்³ராஹ்மணமாரப்⁴யதே ; அயம் ச ந்யாய: வாக்யகோவிதை³: பரிக்³ருஹீத: — ‘ஹேத்வபதே³ஶாத்ப்ரதிஜ்ஞாயா: புநர்வசநம் நிக³மநம்’ (ந்யா. ஸூ. 1 । 1 । 39) இதி । அத²வா ஆக³மப்ரதா⁴நேந மது⁴காண்டே³ந யத் அம்ருதத்வஸாத⁴நம் ஸஸந்ந்யாஸமாத்மஜ்ஞாநமபி⁴ஹிதம் , ததே³வ தர்கேணாபி அம்ருதத்வஸாத⁴நம் ஸஸந்ந்யாஸமாத்மஜ்ஞாநமதி⁴க³ம்யதே ; தர்கப்ரதா⁴நம் ஹி யாஜ்ஞவல்கீயம் காண்ட³ம் ; தஸ்மாத் ஶாஸ்த்ரதர்காப்⁴யாம் நிஶ்சிதமேதத் — யதே³தத் ஆத்மஜ்ஞாநம் ஸஸந்ந்யாஸம் அம்ருதத்வஸாத⁴நமிதி ; தஸ்மாத் ஶாஸ்த்ரஶ்ரத்³தா⁴வத்³பி⁴: அம்ருதத்வப்ரதிபித்ஸுபி⁴: ஏதத் ப்ரதிபத்தவ்யமிதி ; ஆக³மோபபத்திப்⁴யாம் ஹி நிஶ்சிதோ(அ)ர்த²: ஶ்ரத்³தே⁴யோ ப⁴வதி அவ்யபி⁴சாராதி³தி । அக்ஷராணாம் து சதுர்தே² யதா² வ்யாக்²யாதோ(அ)ர்த²:, ததா² ப்ரதிபத்தவ்யோ(அ)த்ராபி ; யாந்யக்ஷராணி அவ்யாக்²யாதாநி தாநி வ்யாக்²யாஸ்யாம: ॥

அத² ஹ யாஜ்ஞவல்க்யஸ்ய த்³வே பா⁴ர்யே ப³பூ⁴வதுர்மைத்ரேயீ ச காத்யாயநீ ச தயோர்ஹ மைத்ரேயீ ப்³ரஹ்மவாதி³நீ ப³பூ⁴வ ஸ்த்ரீப்ரஜ்ஞைவ தர்ஹி காத்யாயந்யத² ஹ யாஜ்ஞவல்க்யோ(அ)ந்யத்³வ்ருத்தமுபாகரிஷ்யந் ॥ 1 ॥

அதே²தி ஹேதூபதே³ஶாநந்தர்யப்ரத³ர்ஶநார்த²: । ஹேதுப்ரதா⁴நாநி ஹி வாக்யாநி அதீதாநி । தத³நந்தரம் ஆக³மப்ரதா⁴நேந ப்ரதிஜ்ஞாதோ(அ)ர்த²: நிக³ம்யதே மைத்ரேயீப்³ராஹ்மணேந । ஹ - ஶப்³த³: வ்ருத்தாவத்³யோதக: । யாஜ்ஞவல்க்யஸ்ய ருஷே: கில த்³வே பா⁴ர்யே பத்ந்யௌ ப³பூ⁴வது: ஆஸ்தாம் — மைத்ரேயீ ச நாமத ஏகா, அபரா காத்யாயநீ நாமத: । தயோர்பா⁴ர்யயோ: மைத்ரேயீ ஹ கில ப்³ரஹ்மவாதி³நீ ப்³ரஹ்மவத³நஶீலா ப³பூ⁴வ ஆஸீத் ; ஸ்த்ரீப்ரஜ்ஞா - ஸ்த்ரியாம் யா உசிதா ஸா ஸ்த்ரீப்ரஜ்ஞா — ஸைவ யஸ்யா: ப்ரஜ்ஞா க்³ருஹப்ரயோஜநாந்வேஷணாலக்ஷணா, ஸா ஸ்த்ரீப்ரஜ்ஞைவ தர்ஹி தஸ்மிந்காலே ஆஸீத் காத்யாயநீ । அத² ஏவம் ஸதி ஹ கில யாஜ்ஞவல்க்ய: அந்யத் பூர்வஸ்மாத்³கா³ர்ஹஸ்த்²யலக்ஷணாத்³வ்ருத்தாத் பாரிவ்ராஜ்யலக்ஷணம் வ்ருத்தம் உபாகரிஷ்யந் உபாசிகீர்ஷு: ஸந் ॥

மைத்ரேயீதி ஹோவாச யாஜ்ஞவல்க்ய: ப்ரவ்ரஜிஷ்யந்வா அரே(அ)ஹமஸ்மாத்ஸ்தா²நாத³ஸ்மி ஹந்த தே(அ)நயா காத்யாயந்யாந்தம் கரவாணீதி ॥ 2 ॥

ஹே மைத்ரேயீதி ஜ்யேஷ்டா²ம் பா⁴ர்யாமாமந்த்ரயாமாஸ ; ஆமந்த்ர்ய சோவாச ஹ — ப்ரவ்ரஜிஷ்யந் பாரிவ்ராஜ்யம் கரிஷ்யந் வை அரே மைத்ரேயி அஸ்மாத் ஸ்தா²நாத் கா³ர்ஹஸ்த்²யாத் அஹம் அஸ்மி ப⁴வாமி । மைத்ரேயி அநுஜாநீஹி மாம் ; ஹந்த இச்ச²ஸி யதி³, தே அநயா காத்யாயந்யா அந்தம் கரவாணி — இத்யாதி³ வ்யாக்²யாதம் ॥
ஸா ஹோவாச மைத்ரேயீ யந்நு ம இயம் ப⁴கோ³: ஸர்வா ப்ருதி²வீ வித்தேந பூர்ணா ஸ்யாத்ஸ்யாம் ந்வஹம் தேநாம்ருதாஹோ3 நேதி நேதி ஹோவாச யாஜ்ஞவல்க்யோ யதை²வோபகரணவதாம் ஜீவிதம் ததை²வ தே ஜீவிதம் ஸ்யாத³ம்ருதத்வஸ்ய து நாஶாஸ்தி வித்தேநேதி ॥ 3 ॥

ஸா ஹோவாச மைத்ரேயீ யேநாஹம் நாம்ருதா ஸ்யாம் கிமஹம் தேந குர்யாம் யதே³வ ப⁴க³வாந்வேத³ ததே³வ மே ப்³ரூஹீதி ॥ 4 ॥

ஸா ஏவமுக்தா உவாச மைத்ரேயீ — ஸர்வேயம் ப்ருதி²வீ வித்தேந பூர்ணா ஸ்யாத் , நு கிம் ஸ்யாம் , கிமஹம் வித்தஸாத்⁴யேந கர்மணா அம்ருதா, ஆஹோ ந ஸ்யாமிதி । நேதி ஹோவாச யாஜ்ஞவல்க்ய இத்யாதி³ ஸமாநமந்யத் ॥

ஸ ஹோவாச யாஜ்ஞவல்க்ய: ப்ரியா வை க²லு நோ ப⁴வதீ ஸதீ ப்ரியமவ்ருத⁴த்³த⁴ந்த தர்ஹி ப⁴வத்யேதத்³வ்யாக்²யாஸ்யாமி தே வ்யாசக்ஷாணஸ்ய து மே நிதி³த்⁴யாஸஸ்வேதி ॥ 5 ॥

ஸ: ஹ உவாச — ப்ரியைவ பூர்வம் க²லு ந: அஸ்மப்⁴யம் ப⁴வதீ, ப⁴வந்தீ ஸதீ, ப்ரியமேவ அவ்ருத⁴த் வர்தி⁴தவதீ நிர்தா⁴ரிதவதீ அஸி ; அத: துஷ்டோ(அ)ஹம் ; ஹந்த இச்ச²ஸி சேத் அம்ருதத்வஸாத⁴நம் ஜ்ஞாதும் , ஹே ப⁴வதி, தே துப்⁴யம் தத் அம்ருத்வஸாத⁴நம் வ்யாக்²யாஸ்யாமி ॥

ஸ ஹோவாச ந வா அரே பத்யு: காமாய பதி: ப்ரியோ ப⁴வத்யாத்மநஸ்து காமாய பதி: ப்ரியோ ப⁴வதி । ந வா அரே ஜாயாயை காமாய ஜாயா ப்ரியா ப⁴வத்யாத்மநஸ்து காமாய ஜாயா ப்ரியா ப⁴வதி । ந வா அரே புத்ராணாம் காமாய புத்ரா: ப்ரியா ப⁴வந்த்யாத்மநஸ்து காமாய புத்ரா: ப்ரியா ப⁴வந்தி । ந வா அரே வித்தஸ்ய காமாய வித்தம் ப்ரியம் ப⁴வத்யாத்மநஸ்து காமாய வித்தம் ப்ரியம் ப⁴வதி । ந வா அரே பஶூநாம் காமாய பஶவ: ப்ரியா ப⁴வந்த்யாத்மநஸ்து காமாய பஶவ: ப்ரியா ப⁴வந்தி । ந வா அரே ப்³ரஹ்மண: காமாய ப்³ரஹ்ம ப்ரியம் ப⁴வத்யாத்மநஸ்து காமாய ப்³ரஹ்ம ப்ரியம் ப⁴வதி । ந வா அரே க்ஷத்த்ரஸ்ய காமாய க்ஷத்த்ரம் ப்ரியம் ப⁴வத்யாத்மநஸ்து காமாய க்ஷத்த்ரம் ப்ரியம் ப⁴வதி । ந வா அரே லோகாநாம் காமாய லோகா: ப்ரியா ப⁴வந்த்யாத்மநஸ்து காமாய லோகா: ப்ரியா ப⁴வந்தி । ந வா அரே தே³வாநாம் காமாய தே³வா: ப்ரியா ப⁴வந்த்யாத்மநஸ்து காமாய தே³வா: ப்ரியா ப⁴வந்தி । ந வா அரே வேதா³நாம் காமாய வேதா³: ப்ரியா ப⁴வந்த்யாத்மநஸ்து காமாய வேதா³: ப்ரியா ப⁴வந்தி । ந வா அரே பூ⁴தாநாம் காமாய பூ⁴தாநி ப்ரியாணி ப⁴வந்த்யாத்மநஸ்து காமாய பூ⁴தாநி ப்ரியாணி ப⁴வந்தி । ந வா அரே ஸர்வஸ்ய காமாய ஸர்வம் ப்ரியம் ப⁴வத்யாத்மநஸ்து காமாய ஸர்வம் ப்ரியம் ப⁴வதி । ஆத்மா வா அரே த்³ரஷ்டவ்ய: ஶ்ரோதவ்யோ மந்தவ்யோ நிதி³த்⁴யாஸிதவ்யோ மைத்ரேய்யாத்மநி க²ல்வரே த்³ருஷ்டே ஶ்ருதே மதே விஜ்ஞாத இத³ம் ஸர்வம் விதி³தம் ॥ 6 ॥

ஆத்மநி க²லு அரே மைத்ரேயி த்³ருஷ்டே ; கத²ம் த்³ருஷ்ட ஆத்மநீதி, உச்யதே — பூர்வம் ஆசார்யாக³மாப்⁴யாம் ஶ்ருதே, புந: தர்கேணோபபத்த்யா மதே விசாரிதே, ஶ்ரவணம் து ஆக³மமாத்ரேண, மதே உபபத்த்யா, பஶ்சாத் விஜ்ஞாதே — ஏவமேதத் நாந்யதே²தி நிர்தா⁴ரிதே ; கிம் ப⁴வதீத்யுச்யதே — இத³ம் விதி³தம் ப⁴வதி ; இத³ம் ஸர்வமிதி யத் ஆத்மநோ(அ)ந்யத் , ஆத்மவ்யதிரேகேணாபா⁴வாத் ॥
ப்³ரஹ்ம தம் பராதா³த்³யோ(அ)ந்யத்ராத்மநோ ப்³ரஹ்ம வேத³ க்ஷத்த்ரம் தம் பராதா³த்³யோ(அ)ந்யத்ராத்மந: க்ஷத்த்ரம் வேத³ லோகாஸ்தம் பராது³ர்யோ(அ)ந்யத்ராத்மநோ லோகாந்வேத³ தே³வாஸ்தம் பராது³ர்யோ(அ)ந்யத்ராத்மநோ தே³வாந்வேத³ வேதா³ஸ்தம் பராது³ர்யோ(அ)ந்யத்ராத்மநோ வேதா³ந்வேத³ பூ⁴தாநி தம் பராது³ர்யோ(அ)ந்யத்ராத்மநோ பூ⁴தாநி வேத³ ஸர்வம் தம் பராதா³த்³யோ(அ)ந்யத்ராத்மந: ஸர்வம் வேதே³த³ம் ப்³ரஹ்மேத³ம் க்ஷத்த்ரமிமே லோகா இமே தே³வா இமே வேதா³ இமாநி பூ⁴தாநீத³ம் ஸர்வம் யத³யமாத்மா ॥ 7 ॥
ஸ யதா² து³ந்து³பே⁴ர்ஹந்யமாநஸ்ய ந பா³ஹ்யாஞ்ச²ப்³தா³ஞ்ச²க்நுயாத்³க்³ரஹணாய து³ந்து³பே⁴ஸ்து க்³ரஹணேந து³ந்து³ப்⁴யாகா⁴தஸ்ய வா ஶப்³தோ³ க்³ருஹீத: ॥ 8 ॥
ஸ யதா² ஶங்க²ஸ்ய த்⁴மாயமாநஸ்ய ந பா³ஹ்யாஞ்ச²ப்³தா³ஞ்ச²க்நுயாத்³க்³ரஹணாய ஶங்க²ஸ்ய து க்³ரஹணேந ஶங்க²த்⁴மஸ்ய வா ஶப்³தோ³ க்³ருஹீத: ॥ 9 ॥

ஸ யதா² வீணாயை வாத்³யமாநாயை ந பா³ஹ்யாஞ்ச²ப்³தா³ஞ்ச²க்நுயாத்³க்³ரஹணாய வீணாயை து க்³ரஹணேந வீணாவாத³ஸ்ய வா ஶப்³தோ³ க்³ருஹீத: ॥ 10 ॥

தம் அயதா²ர்த²த³ர்ஶிநம் பராதா³த் பராகுர்யாத் , கைவல்யாஸம்ப³ந்தி⁴நம் குர்யாத் — அயமநாத்மஸ்வரூபேண மாம் பஶ்யதீத்யபராதா⁴தி³தி பா⁴வ: ॥
ஸ யதா²ர்த்³ரைதா⁴க்³நேரப்⁴யாஹிதஸ்ய ப்ருத²க்³தூ⁴மா விநிஶ்சரந்த்யேவம் வா அரே(அ)ஸ்ய மஹதோ பூ⁴தஸ்ய நிஶ்வஸிதமேதத்³யத்³ருக்³வேதோ³ யஜுர்வேத³: ஸாமவேதோ³(அ)த²ர்வாங்கி³ரஸ இதிஹாஸ: புராணம் வித்³யா உபநிஷத³: ஶ்லோகா: ஸூத்ராண்யநுவ்யாக்²யாநாநி வ்யாக்²யாநாநீஷ்டம் ஹுதமாஶிதம் பாயிதமயம் ச லோக: பரஶ்ச லோக: ஸர்வாணி ச பூ⁴தாந்யஸ்யைவைதாநி ஸர்வாணி நிஶ்வஸிதாநி ॥ 11 ॥

ஸ யதா² ஸர்வாஸாமபாம் ஸமுத்³ர ஏகாயநமேவம் ஸர்வேஷாம் ஸ்பர்ஶாநாம் த்வகே³காயநமேவம் ஸர்வேஷாம் க³ந்தா⁴நாம் நாஸிகே ஏகாயநமேவம் ஸர்வேஷாம் ரஸாநாம் ஜிஹ்வைகாயநமேவம் ஸர்வேஷாம் ரூபாணாம் சக்ஷுரேகாயநமேவம் ஸர்வேஷாம் ஶப்³தா³நாம் ஶ்ரோத்ரமேகாயநமேவம் ஸர்வேஷாம் ஸங்கல்பாநாம் மந ஏகாயநமேவம் ஸர்வாஸாம் வித்³யாநாம் ஹ்ருத³யமேகாயநமேவம் ஸர்வேஷாம் கர்மணா ஹஸ்தாவேகாயநமேவம் ஸர்வேஷாமாநந்தா³நாமுபஸ்த² ஏகாயநமேவம் ஸர்வேஷாம் விஸர்கா³ணாம் பாயுரேகாயநமேவம் ஸர்வேஷாமத்⁴வநாம் பாதா³வேகாயநமேவம் ஸர்வேஷாம் வேதா³நாம் வாகே³காயநம் ॥ 12 ॥

சதுர்தே² ஶப்³த³நிஶ்வாஸேநைவ லோகாத்³யர்த²நிஶ்வாஸ: ஸாமர்த்²யாத் உக்தோ ப⁴வதீதி ப்ருத²க் நோக்த: । இஹ து ஸர்வஶாஸ்த்ரார்தோ²பஸம்ஹார இதி க்ருத்வா அர்த²ப்ராப்தோ(அ)ப்யர்த²: ஸ்பஷ்டீகர்தவ்ய இதி ப்ருத²கு³ச்யதே ॥

ஸ யதா² ஸைந்த⁴வக⁴நோ(அ)நந்தரோ(அ)பா³ஹ்ய: க்ருத்ஸ்நோ ரஸக⁴ந ஏவைவம் வா அரே(அ)யமாத்மாநந்தரோ(அ)பா³ஹ்ய: க்ருத்ஸ்ந: ப்ரஜ்ஞாநக⁴ந ஏவைதேப்⁴யோ பூ⁴தேப்⁴ய: ஸமுத்தா²ய தாந்யேவாநுவிநஶ்யதி ந ப்ரேத்ய ஸம்ஜ்ஞாஸ்தீத்யரே ப்³ரவீமீதி ஹோவாச யாஜ்ஞவல்க்ய: ॥ 13 ॥

ஸர்வகார்யப்ரலயே வித்³யாநிமித்தே, ஸைந்த⁴வக⁴நவத் அநந்தர: அபா³ஹ்ய: க்ருத்ஸ்ந: ப்ரஜ்ஞாநக⁴ந ஏக ஆத்மா அவதிஷ்ட²தே ; பூர்வம் து பூ⁴தமாத்ராஸம்ஸர்க³விஶேஷாத் லப்³த⁴விஶேஷவிஜ்ஞாந: ஸந் ; தஸ்மிந் ப்ரவிலாபிதே வித்³யயா விஶேஷவிஜ்ஞாநே தந்நிமித்தே ச பூ⁴தஸம்ஸர்கே³ ந ப்ரேத்ய ஸம்ஜ்ஞா அஸ்தி — இத்யேவம் யாஜ்ஞவல்க்யேநோக்தா ॥

ஸா ஹோவாச மைத்ரேய்யத்ரைவ மா ப⁴க³வாந்மோஹாந்தமாபீபிபந்ந வா அஹமிமம் விஜாநாமீதி ஸ ஹோவாச ந வா அரே(அ)ஹம் மோஹம் ப்³ரவீம்யவிநாஶீ வா அரே(அ)யமாத்மாநுச்சி²த்தித⁴ர்மா ॥ 14 ॥

ஸா ஹோவாச — அத்ரைவ மா ப⁴க³வாந் ஏதஸ்மிந்நேவ வஸ்துநி ப்ரஜ்ஞாநக⁴ந ஏவ, ந ப்ரேத்ய ஸம்ஜ்ஞாஸ்தீதி, மோஹாந்தம் மோஹமத்⁴யம் , ஆபீபிபத் ஆபீபத³த் அவக³மிதவாநஸி, ஸம்மோஹிதவாநஸீத்யர்த²: ; அத: ந வா அஹம் இமமாத்மாநம் உக்தலக்ஷணம் விஜாநாமி விவேகத இதி । ஸ ஹோவாச — நாஹம் மோஹம் ப்³ரவீமி, அவிநாஶீ வா அரே(அ)யமாத்மா யத: ; விநநம் ஶீலமஸ்யேதி விநாஶீ, ந விநாஶீ அவிநாஶீ, விநாஶஶப்³தே³ந விக்ரியா, அவிநாஶீதி அவிக்ரிய ஆத்மேத்யர்த²: ; அரே மைத்ரேயி, அயமாத்மா ப்ரக்ருத: அநுச்சி²த்தத⁴ர்மா ; உச்சி²த்திருச்சே²த³:, உச்சே²த³: அந்த: விநாஶ:, உச்சி²த்தி: த⁴ர்ம: அஸ்ய இதி உச்சி²த்தித⁴ர்மா, ந உச்சி²த்தித⁴ர்மா அநுச்சி²த்தித⁴ர்மா, நாபி விக்ரியாலக்ஷண:, நாப்யுச்சே²த³லக்ஷண: விநாஶ: அஸ்ய வித்³யத இத்யர்த²: ॥

யத்ர ஹி த்³வைதமிவ ப⁴வதி ததி³தர இதரம் பஶ்யதி ததி³தர இதரம் ஜிக்⁴ரதி ததி³தர இதரம் ரஸயதே ததி³தர இதரமபி⁴வத³தி ததி³தர இதரம் ஶ்ருணோதி ததி³தர இதரம் மநுதே ததி³தர இதரம் ஸ்ப்ருஶதி ததி³தர இதரம் விஜாநாதி யத்ர த்வஸ்ய ஸர்வமாத்மைவாபூ⁴த்தத்கேந கம் பஶ்யேத்தத்கேந கம் ஜிக்⁴ரேத்தத்கேந கம் ரஸயேத்தத்கேந கமபி⁴வதே³த்தத்கேந கம் ஶ்ருணுயாத்தத்கேந கம் மந்வீத தத்கேந கம் ஸ்ப்ருஶேத்தத்கேந கம் விஜாநீயாத்³யேநேத³ம் ஸர்வம் விஜாநாதி தம் கேந விஜாநீயாத்ஸ ஏஷ நேதி நேத்யாத்மாக்³ருஹ்யோ ந க்³ருஹ்யதே(அ)ஶீர்யோ ந ஹி ஶீர்யதே(அ)ஸங்கோ³ ந ஹி ஸஜ்யதே(அ)ஸிதோ ந வ்யத²தே ந ரிஷ்யதி விஜ்ஞாதாரமரே கேந விஜாநீயாதி³த்யுக்தாநுஶாஸநாஸி மைத்ரேய்யேதாவத³ரே க²ல்வம்ருதத்வமிதி ஹோக்த்வா யாஜ்ஞவல்க்யோ விஜஹார ॥ 15 ॥

சதுர்ஷ்வபி ப்ரபாட²கேஷு ஏக ஆத்மா துல்யோ நிர்தா⁴ரித: பரம் ப்³ரஹ்ம ; உபாயவிஶேஷஸ்து தஸ்யாதி⁴க³மே அந்யஶ்சாந்யஶ்ச ; உபேயஸ்து ஸ ஏவ ஆத்மா, ய: சதுர்தே² — ‘அதா²த ஆதே³ஶோ நேதி நேதி’ (ப்³ரு. உ. 2 । 3 । 6) இதி நிர்தி³ஷ்ட: ; ஸ ஏவ பஞ்சமே ப்ராணபணோபந்யாஸேந ஶாகல்யயாஜ்ஞவல்க்யஸம்வாதே³ நிர்தா⁴ரித:, புந: பஞ்சமஸமாப்தௌ, புநர்ஜநகயாஜ்ஞவல்க்யஸம்வாதே³, புந: இஹ உபநிஷத்ஸமாப்தௌ । சதுர்ணாமபி ப்ரபாட²காநாம் ஏததா³த்மநிஷ்ட²தா, நாந்யோ(அ)ந்தராலே கஶ்சித³பி விவக்ஷிதோ(அ)ர்த²: — இத்யேதத்ப்ரத³ர்ஶநாய அந்தே உபஸம்ஹார: — ஸ ஏஷ நேதி நேத்யாதி³: । யஸ்மாத் ப்ரகாரஶதேநாபி நிரூப்யமாணே தத்த்வே, நேதி நேத்யாத்மைவ நிஷ்டா², ந அந்யா உபலப்⁴யதே தர்கேண வா ஆக³மேந வா ; தஸ்மாத் ஏததே³வாம்ருதத்வஸாத⁴நம் , யதே³தத் நேதி நேத்யாத்மபரிஜ்ஞாநம் ஸர்வஸந்ந்யாஸஶ்ச இத்யேதமர்த²முபஸஞ்ஜிஹீர்ஷந்நாஹ — ஏதாவத் ஏதாவந்மாத்ரம் யதே³தத் நேதி நேத்யத்³வைதாத்மத³ர்ஶநம் ; இத³ம் ச அந்யஸஹகாரிகாரணநிரபேக்ஷமேவ அரே மைத்ரேயி அம்ருதத்வஸாத⁴நம் । யத்ப்ருஷ்டவத்யஸி — யதே³வ ப⁴க³வாந்வேத³ ததே³வ மே ப்³ரூஹ்யம்ருதத்வஸாத⁴நமிதி, தத் ஏதாவதே³வேதி விஜ்ஞேயம் த்வயா — இதி ஹ ஏவம் கில அம்ருதத்வஸாத⁴நமாத்மஜ்ஞாநம் ப்ரியாயை பா⁴ர்யாயை உக்த்வா யாஜ்ஞவல்க்ய: — கிம் க்ருதவாந் ? யத்பூர்வம் ப்ரதிஜ்ஞாதம் ‘ப்ரவ்ரஜிஷ்யந்நஸ்மி’ (ப்³ரு. உ. 4 । 5 । 2) இதி, தச்சகார, விஜஹார ப்ரவ்ரஜிதவாநித்யர்த²: । பரிஸமாப்தா ப்³ரஹ்மவித்³யா ஸந்ந்யாஸபர்யவஸாநா । ஏதாவாந் உபதே³ஶ:, ஏதத் வேதா³நுஶாஸநம் , ஏஷா பரமநிஷ்டா², ஏஷ புருஷார்த²கர்தவ்யதாந்த இதி ॥
இதா³நீம் விசார்யதே ஶாஸ்த்ரார்த²விவேகப்ரதிபத்தயே । யத ஆகுலாநி ஹி வாக்யாநி த்³ருஶ்யந்தே — ‘யாவஜ்ஜீவமக்³நிஹோத்ரம் ஜுஹுயாத்’ ( ? ) ‘யாவஜ்ஜீவம் த³ர்ஶபூர்ணமாஸாப்⁴யாம் யஜேத’ ( ? ) ‘குர்வந்நேவேஹ கர்மாணி ஜிஜீவிஷேச்ச²தம் ஸமா:’ (ஈ. உ. 2) ‘ஏதத்³வை ஜராமர்யம் ஸத்ரம் யத³க்³நிஹோத்ரம்’ (ஶத. ப்³ரா. 12 । 4 । 1 । 1) இத்யாதீ³நி ஐகாஶ்ரம்யஜ்ஞாபகாநி ; அந்யாநி ச ஆஶ்ரமாந்தரப்ரதிபாத³காநி வாக்யாநி ‘விதி³த்வா வ்யுத்தா²ய ப்ரவ்ரஜந்தி’ (ப்³ரு. உ. 3 । 5 । 1) ‘ப்³ரஹ்மசர்யம் ஸமாப்ய க்³ருஹீ ப⁴வேத்³க்³ருஹாத்³வநீ பூ⁴த்வா ப்ரவ்ரஜேத் யதி³ வேதரதா² ப்³ரஹ்மசர்யாதே³வ ப்ரவ்ரஜேத்³க்³ருஹாத்³வா வநாத்³வா’ (ஜா. உ. 4) இதி, ‘த்³வாவேவ பந்தா²நாவநுநிஷ்க்ராந்ததரௌ ப⁴வத:, க்ரியாபத²ஶ்சைவ புரஸ்தாத்ஸந்ந்யாஸஶ்ச, தயோ: ஸந்ந்யாஸ ஏவாதிரேசயதி’ ( ? ) இதி, ‘ந கர்மணா ந ப்ரஜயா த⁴நேந த்யாகே³நைகே(அ)ம்ருதத்வமாநஶு:’ (தை. நா. 10 । 5) இத்யாதீ³நி । ததா² ஸ்ம்ருதயஶ்ச — ‘ப்³ரஹ்மசர்யவாந்ப்ரவ்ரஜதி’ (ஆ. த⁴. 2 । 21 । 8 । 10) ‘அவிஶீர்ணப்³ரஹ்மசர்யோ யமிச்சே²த்தமாவஸேத்’ (வ. 8 । 2 ? ) ‘தஸ்யாஶ்ரமவிகல்பமேகே ப்³ருவதே’ (கௌ³. த⁴. 3 । 1) ; ததா² ‘வேதா³நதீ⁴த்ய ப்³ரஹ்மசர்யேண புத்ரபௌத்ராநிச்சே²த்பாவநார்த²ம் பித்ரூணாம் । அக்³நீநாதா⁴ய விதி⁴வச்சேஷ்டயஜ்ஞோ வநம் ப்ரவிஶ்யாத² முநிர்பு³பூ⁴ஷேத்’ (மோ. த⁴. 175 । 6) । ‘ப்ராஜாபத்யாம் நிரூப்யேஷ்டிம் ஸர்வவேத³ஸத³க்ஷிணாம் । ஆத்மந்யக்³நீந்ஸமாரோப்ய ப்³ராஹ்மண: ப்ரவ்ரஜேத்³க்³ருஹாத்’ (மநு. 6 । 38) இத்யாத்³யா: । ஏவம் வ்யுத்தா²நவிகல்பக்ரமயதே²ஷ்டாஶ்ரமப்ரதிபத்திப்ரதிபாத³காநி ஹி ஶ்ருதிஸ்ம்ருதிவாக்யாநி ஶதஶ உபலப்⁴யந்த இதரேதரவிருத்³தா⁴நி । ஆசாரஶ்ச தத்³விதா³ம் । விப்ரதிபத்திஶ்ச ஶாஸ்த்ரார்த²ப்ரதிபத்த்ரூணாம் ப³ஹுவிதா³மபி । அதோ ந ஶக்யதே ஶாஸ்த்ரார்தோ² மந்த³பு³த்³தி⁴பி⁴ர்விவேகேந ப்ரதிபத்தும் । பரிநிஷ்டி²தஶாஸ்த்ரந்யாயபு³த்³தி⁴பி⁴ரேவ ஹி ஏஷாம் வாக்யாநாம் விஷயவிபா⁴க³: ஶக்யதே அவதா⁴ரயிதும் । தஸ்மாத் ஏஷாம் விஷயவிபா⁴க³ஜ்ஞாபநாய யதா²பு³த்³தி⁴ஸாமர்த்²யம் விசாரயிஷ்யாம: ॥
யாவஜ்ஜீவஶ்ருத்யாதி³வாக்யாநாமந்யார்தா²ஸம்ப⁴வாத் க்ரியாவஸாந ஏவ வேதா³ர்த²: ; ‘தம் யஜ்ஞபாத்ரைர்த³ஹந்தி’ ( ? ) இத்யந்த்யகர்மஶ்ரவணாத் ; ஜராமர்யஶ்ரவணாச்ச ; லிங்கா³ச்ச ‘ப⁴ஸ்மாந்தம் ஶரீரம்’ (ஈ. உ. 17) இதி ; ந ஹி பாரிவ்ராஜ்யபக்ஷே ப⁴ஸ்மாந்ததா ஶரீரஸ்ய ஸ்யாத் । ஸ்ம்ருதிஶ்ச — ‘நிஷேகாதி³ஶ்மஶாநாந்தோ மந்த்ரைர்யஸ்யோதி³தோ விதி⁴: । தஸ்ய ஶாஸ்த்ரே(அ)தி⁴காரோ(அ)ஸ்மிம்ஜ்ஞேயோ நாந்யஸ்ய கஸ்யசித்’ (மநு. 2 । 16) இதி ; ஸ மந்த்ரகம் ஹி யத்கர்ம வேதே³ந இஹ விதீ⁴யதே, தஸ்ய ஶ்மஶாநாந்ததாம் த³ர்ஶயதி ஸ்ம்ருதி: ; அதி⁴காராபா⁴வப்ரத³ர்ஶநாச்ச — அத்யந்தமேவ ஶ்ருத்யதி⁴காராபா⁴வ: அகர்மிணோ க³ம்யதே । அக்³ந்யுத்³வாஸநாபவாதா³ச்ச, ‘வீரஹா வா ஏஷ தே³வாநாம் யோ(அ)க்³நிமுத்³வாஸயதே’ (தை. ஸம். 1 । 5 । 2 । 1) இதி । நநு வ்யுத்தா²நாதி³விதா⁴நாத் வைகல்பிகம் க்ரியாவஸாநத்வம் வேதா³ர்த²ஸ்ய — ந, அந்யார்த²த்வாத் வ்யுத்தா²நாதி³ஶ்ருதீநாம் ; ‘யாவஜ்ஜீவமக்³நிஹோத்ரம் ஜுஹோதி’ ( ? ) ‘யாவஜ்ஜீவம் த³ர்ஶபூர்ணமாஸாப்⁴யாம் யஜேத’ ( ? ) இத்யேவமாதீ³நாம் ஶ்ருதீநாம் ஜீவநமாத்ரநிமித்தத்வாத் யதா³ ந ஶக்யதே அந்யார்த²தா கல்பயிதும் , ததா³ வ்யுத்தா²நாதி³வாக்யாநாம் கர்மாநதி⁴க்ருதவிஷயத்வஸம்ப⁴வாத் ; ‘குர்வந்நேவேஹ கர்மாணி ஜிஜீவிஷேச்ச²தம் ஸமா:’ (ஈ. உ. 2) இதி ச மந்த்ரவர்ணாத் , ஜரயா வா ஹ்யேவாஸ்மாந்முச்யதே ம்ருத்யுநா வா — இதி ச ஜராம்ருத்யுப்⁴யாமந்யத்ர கர்மவியோக³ச்சி²த்³ராஸம்ப⁴வாத் கர்மிணாம் ஶ்மஶாநாந்தத்வம் ந வைகல்பிகம் ; காணகுப்³ஜாத³யோ(அ)பி கர்மண்யநதி⁴க்ருதா அநுக்³ராஹ்யா ஏவ ஶ்ருத்யேதி வ்யுத்தா²நாத்³யாஶ்ரமாந்தரவிதா⁴நம் நாநுபபந்நம் । பாரிவ்ராஜ்யக்ரமவிதா⁴நஸ்ய அநவகாஶத்வமிதி சேத் , ந, விஶ்வஜித்ஸர்வமேத⁴யோ: யாவஜ்ஜீவவித்⁴யபவாத³த்வாத் ; யாவஜ்ஜீவாக்³நிஹோத்ராதி³விதே⁴: விஶ்வஜித்ஸர்வமேத⁴யோரேவ அபவாத³:, தத்ர ச க்ரமப்ரதிபத்திஸம்ப⁴வ: — ‘ப்³ரஹ்மசர்யம் ஸமாப்ய க்³ருஹீ ப⁴வேத்³க்³ருஹாத்³வநீ பூ⁴த்வா ப்ரவ்ரஜேத்’ (ஜா. உ. 4) இதி । விரோதா⁴நுபபத்தே: ; ந ஹி ஏவம்விஷயத்வே பாரிவ்ராஜ்யக்ரமவிதா⁴நவாக்யஸ்ய, கஶ்சித்³விரோத⁴: க்ரமப்ரதிபத்தே: ; அந்யவிஷயபரிகல்பநாயாம் து யாவஜ்ஜீவவிதா⁴நஶ்ருதி: ஸ்வவிஷயாத்ஸங்கோசிதா ஸ்யாத் ; க்ரமப்ரதிபத்தேஸ்து விஶ்வஜித்ஸர்வமேத⁴விஷயத்வாத் ந கஶ்சித்³பா³த⁴: ॥
ந, ஆத்மஜ்ஞாநஸ்ய அம்ருதத்வஹேதுத்வாப்⁴யுபக³மாத் । யத்தாவத் ‘ஆத்மேத்யேவோபாஸீத’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 7) இத்யாரப்⁴ய ஸ ஏஷ நேதி நேத்யேதத³ந்தேந க்³ரந்தே²ந யது³பஸம்ஹ்ருதம் ஆத்மஜ்ஞாநம் , தத் அம்ருதத்வஸாத⁴நமித்யப்⁴யுபக³தம் ப⁴வதா ; தத்ர ஏதாவதே³வாம்ருதத்வஸாத⁴நம் அந்யநிரபேக்ஷமித்யேதத் ந ம்ருஷ்யதே । தத்ர ப⁴வந்தம் ப்ருச்சா²மி, கிமர்த²மாத்மஜ்ஞாநம் மர்ஷயதி ப⁴வாநிதி । ஶ்ருணு தத்ர காரணம் — யதா² ஸ்வர்க³காமஸ்ய ஸ்வர்க³ப்ராப்த்யுபாயமஜாநத: அக்³நிஹோத்ராதி³ ஸ்வர்க³ப்ராப்திஸாத⁴நம் ஜ்ஞாபயதி, ததா² இஹாப்யம்ருதத்வப்ரதிபித்ஸோ: அம்ருதத்வப்ராப்த்யுபாயமஜாநத: ‘யதே³வ ப⁴க³வாந்வேத³ ததே³வ மே ப்³ரூஹி’ (ப்³ரு. உ. 4 । 5 । 4) இத்யேவமாகாங்க்ஷிதம் அம்ருதத்வஸாத⁴நம் ‘ஏதாவத³ரே’ (ப்³ரு. உ. 4 । 5 । 15) இத்யேவமாதௌ³ வேதே³ந ஜ்ஞாப்யத இதி । ஏவம் தர்ஹி, யதா² ஜ்ஞாபிதமக்³நிஹோத்ராதி³ ஸ்வர்க³ஸாத⁴நமப்⁴யுபக³ம்யதே, ததா² இஹாபி ஆத்மஜ்ஞாநம் — யதா² ஜ்ஞாப்யதே ததா²பூ⁴தமேவ அம்ருதத்வஸாத⁴நமாத்மஜ்ஞாநமப்⁴யுபக³ந்தும் யுக்தம் ; துல்யப்ராமாண்யாது³ப⁴யத்ர । யத்³யேவம் கிம் ஸ்யாத் ? ஸர்வகர்மஹேதூபமர்த³கத்வாதா³த்மஜ்ஞாநஸ்ய வித்³யோத்³ப⁴வே கர்மநிவ்ருத்தி: ஸ்யாத் ; தா³ராக்³நிஸம்ப³த்³தா⁴நாம் தாவத் அக்³நிஹோத்ராதி³கர்மணாம் பே⁴த³பு³த்³தி⁴விஷயஸம்ப்ரதா³நகாரகஸாத்⁴யத்வம் ; அந்யபு³த்³தி⁴பரிச்சே²த்³யாம் ஹி அந்யாதி³தே³வதாம் ஸம்ப்ரதா³நகாரகபூ⁴தாமந்தரேண, ந ஹி தத்கர்ம நிர்வர்த்யதே ; யயா ஹி ஸம்ப்ரதா³நகாரகபு³த்³த்⁴யா ஸம்ப்ரதா³நகாரகம் கர்மஸாத⁴நத்வேநோபதி³ஶ்யதே, ஸா இஹ வித்³யயா நிவர்த்யதே — ‘அந்யோ(அ)ஸாவந்யோ(அ)ஹமஸ்மீதி ந ஸ வேத³’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 10) ‘தே³வாஸ்தம் பராது³ர்யோ(அ)ந்யத்ராத்மநோ தே³வாந்வேத³’ (ப்³ரு. உ. 4 । 5 । 12) ‘ம்ருத்யோ: ஸ ம்ருத்யுமாப்நோதி ய இஹ நாநேவ பஶ்யதி’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 19) ‘ஏகதை⁴வாநுத்³ரஷ்டவ்யம் ஸர்வமாத்மாநம் பஶ்யதி’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 20) இத்யாதி³ஶ்ருதிப்⁴ய: । ந ச தே³ஶகாலநிமித்தாத்³யபேக்ஷத்வம் , வ்யவஸ்தி²தாத்மவஸ்துவிஷயத்வாத் ஆத்மஜ்ஞாநஸ்ய । க்ரியாயாஸ்து புருஷதந்த்ரத்வாத் ஸ்யாத் தே³ஶகாலநிமித்தாத்³யபேக்ஷத்வம் ; ஜ்ஞாநம் து வஸ்துதந்த்ரத்வாத் ந தே³ஶகாலநிமித்தாதி³ அபேக்ஷதே ; யதா² அக்³நி: உஷ்ண:, ஆகாஶ: அமூர்த: — இதி, ததா² ஆத்மவிஜ்ஞாநமபி । நநு ஏவம் ஸதி ப்ரமாணபூ⁴தஸ்ய கர்மவிதே⁴: நிரோத⁴: ஸ்யாத் ; ந ச துல்யப்ரமாணயோ: இதரேதரநிரோதோ⁴ யுக்த: — ந, ஸ்வாபா⁴விகபே⁴த³பு³த்³தி⁴மாத்ரநிரோத⁴கத்வாத் ; ந ஹி வித்⁴யந்தரநிரோத⁴கம் ஆத்மஜ்ஞாநம் , ஸ்வாபா⁴விகபே⁴த³பு³த்³தி⁴மாத்ரம் நிருணத்³தி⁴ । ததா²பி ஹேத்வபஹாராத் கர்மாநுபபத்தே: விதி⁴நிரோத⁴ ஏவ ஸ்யாதி³தி சேத் — ந, காமப்ரதிஷேதா⁴த் காம்யப்ரவ்ருத்திநிரோத⁴வத் அதோ³ஷாத் ; யதா² ‘ஸ்வர்க³காமோ யஜேத’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 23) இதி ஸ்வர்க³ஸாத⁴நே யாகே³ ப்ரவ்ருத்தஸ்ய காமப்ரதிஷேத⁴விதே⁴: காமே விஹதே காம்யயாகா³நுஷ்டா²நப்ரவ்ருத்தி: நிருத்⁴யதே ; ந ச ஏதாவதா காம்யவிதி⁴ர்நிருத்³தோ⁴ ப⁴வதி । காமப்ரதிஷேத⁴விதி⁴நா காம்யவிதே⁴: அநர்த²கத்வஜ்ஞாநாத் ப்ரவ்ருத்த்யநுபபத்தே: நிருத்³த⁴ ஏவ ஸ்யாதி³தி சேத் — ப⁴வது ஏவம் கர்மவிதி⁴நிரோதோ⁴(அ)பி । யதா² காமப்ரதிஷேதே⁴ காம்யவிதே⁴:, ஏவம் ப்ராமாண்யாநுபபத்திரிதி சேத் — அநநுஷ்டே²யத்வே அநுஷ்டா²துரபா⁴வாத் அநுஷ்டா²நவித்⁴யாநர்த²க்யாத் அப்ராமாண்யமேவ கர்மவிதீ⁴நாமிதி சேத் — ந, ப்ராகா³த்மஜ்ஞாநாத் ப்ரவ்ருத்த்யுபபத்தே: ; ஸ்வாபா⁴விகஸ்ய க்ரியாகாரகப²லபே⁴த³விஜ்ஞாநஸ்ய ப்ராகா³த்மஜ்ஞாநாத் கர்மஹேதுத்வமுபபத்³யத ஏவ ; யதா² காமவிஷயே தோ³ஷவிஜ்ஞாநோத்பத்தே: ப்ராக் காம்யகர்மப்ரவ்ருத்திஹேதுத்வம் ஸ்யாதே³வ ஸ்வர்கா³தீ³ச்சா²யா: ஸ்வாபா⁴விக்யா:, தத்³வத் । ததா² ஸதி அநர்தா²ர்தோ² வேத³ இதி சேத் — ந, அர்தா²நர்த²யோ: அபி⁴ப்ராயதந்த்ரத்வாத் ; மோக்ஷமேகம் வர்ஜயித்வா அந்யஸ்யாவித்³யாவிஷயத்வாத் ; புருஷாபி⁴ப்ராயதந்த்ரௌ ஹி அர்தா²நர்தௌ², மரணாதி³காம்யேஷ்டித³ர்ஶநாத் । தஸ்மாத் யாவதா³த்மஜ்ஞாநவிதே⁴ராபி⁴முக்²யம் , தாவதே³வ கர்மவித⁴ய: ; தஸ்மாத் ந ஆத்மஜ்ஞாநஸஹபா⁴வித்வம் கர்மணாமித்யத: ஸித்³த⁴ம் ஆத்மஜ்ஞாநமேவ அம்ருதத்வஸாத⁴நம் ‘ஏதாவத³ரே க²ல்வம்ருதத்வம்’ (ப்³ரு. உ. 4 । 5 । 15) இதி, கர்மநிரபேக்ஷத்வாத் ஜ்ஞாநஸ்ய । அதோ விது³ஷஸ்தாவத் பாரிவ்ராஜ்யம் ஸித்³த⁴ம் , ஸம்ப்ரதா³நாதி³கர்மகாரகஜாத்யாதி³ஶூந்யாவிக்ரியப்³ரஹ்மாத்மத்³ருட⁴ப்ரதிபத்திமாத்ரேண வசநமந்தரேணாபி உக்தந்யாயத: । ததா² ச வ்யாக்²யாதமேதத் — ‘யேஷாம் நோ(அ)யமாத்மா(அ)யம் லோக:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 22) இதி ஹேதுவசநேந, பூர்வேவித்³வாம்ஸ: ப்ரஜாமகாமயமாநா வ்யுத்திஷ்ட²ந்தீதி — பாரிவ்ராஜ்யம் விது³ஷாம் ஆத்மலோகாவபோ³தா⁴தே³வ । ததா² ச விவிதி³ஷோரபி ஸித்³த⁴ம் பாரிவ்ராஜ்யம் , ‘ஏதமேவாத்மாநம் லோகமிச்ச²ந்த: ப்ரவ்ரஜந்தி’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 22) இதி வசநாத் ; கர்மணாம் ச அவித்³வத்³விஷயத்வமவோசாம ; அவித்³யாவிஷயே ச உத்பத்த்யாதி³விகாரஸம்ஸ்காரார்தா²நி கர்மாணீத்யத: — ஆத்மஸம்ஸ்காரத்³வாரேண ஆத்மஜ்ஞாநஸாத⁴நத்வமபி கர்மணாமவோசாம — யஜ்ஞாதி³பி⁴ர்விவிதி³ஷந்தீதி । அத² ஏவம் ஸதி அவித்³வத்³விஷயாணாம் ஆஶ்ரமகர்மணாம் ப³லாப³லவிசாரணாயாம் , ஆத்மஜ்ஞாநோத்பாத³நம் ப்ரதி யமப்ரதா⁴நாநாம் அமாநித்வாதீ³நாம் மாநஸாநாம் ச த்⁴யாநஜ்ஞாநவைராக்³யாதீ³நாம் ஸந்நிபத்யோபகாரகத்வம் ; ஹிம்ஸாராக³த்³வேஷாதி³பா³ஹுல்யாத் ப³ஹுக்லிஷ்டகர்மவிமிஶ்ரிதா இதரே — இதி ; அத: பாரிவ்ராஜ்யம் முமுக்ஷூணாம் ப்ரஶம்ஸந்தி — ‘த்யாக³ ஏவ ஹி ஸர்வேஷாமுக்தாநாமபி கர்மணாம் । வைராக்³யம் புநரேதஸ்ய மோக்ஷஸ்ய பரமோ(அ)வதி⁴:’ ( ? ) ‘கிம் தே த⁴நேந கிமு ப³ந்து⁴பி⁴ஸ்தே கிம் தே தா³ரைர்ப்³ராஹ்மண யோ மரிஷ்யஸி । ஆத்மாநமந்விச்ச² கு³ஹாம் ப்ரவிஷ்டம் பிதாமஹாஸ்தே க்வ க³தா: பிதா ச’ (மோ. த⁴. 175 । 38, 277 । 38) । ஏவம் ஸாங்க்²யயோக³ஶாஸ்த்ரேஷு ச ஸந்ந்யாஸ: ஜ்ஞாநம் ப்ரதி ப்ரத்யாஸந்ந உச்யதே ; காமப்ரவ்ருத்த்யபா⁴வாச்ச ; காமப்ரவ்ருத்தேர்ஹி ஜ்ஞாநப்ரதிகூலதா ஸர்வஶாஸ்த்ரேஷு ப்ரஸித்³தா⁴ । தஸ்மாத் விரக்தஸ்ய முமுக்ஷோ: விநாபி ஜ்ஞாநேந ‘ப்³ரஹ்மசர்யாதே³வ ப்ரவ்ரஜேத்’ (ஜா. உ. 4) இத்யாதி³ உபபந்நம் । நநு ஸாவகாஶத்வாத் அநதி⁴க்ருதவிஷயமேததி³த்யுக்தம் , யாவஜ்ஜீவஶ்ருத்யுபரோதா⁴த் — நைஷ தோ³ஷ:, நிதராம் ஸாவகாஶத்வாத் யாவஜ்ஜீவஶ்ருதீநாம் ; அவித்³வத்காமிகர்தவ்யதாம் ஹி அவோசாம ஸர்வகர்மணாம் ; ந து நிரபேக்ஷமேவ ஜீவநநிமித்தமேவ கர்தவ்யம் கர்ம ; ப்ராயேண ஹி புருஷா: காமப³ஹுலா: ; காமஶ்ச அநேகவிஷய: அநேககர்மஸாத⁴நஸாத்⁴யஶ்ச ; அநேகப²லஸாத⁴நாநி ச வைதி³காநி கர்மாணி தா³ராக்³நிஸம்ப³ந்த⁴புருஷகர்தவ்யாநி, புந: புநஶ்ச அநுஷ்டீ²யமாநாநி ப³ஹுப²லாநி க்ருஷ்யாதி³வத் , வர்ஷஶதஸமாப்தீநி ச கா³ர்ஹஸ்த்²யே வா அரண்யே வா ; அத: தத³பேக்ஷயா யாவஜ்ஜீவஶ்ருதய: ; ‘குர்வந்நேவேஹ கர்மாணி’ (ஈ. உ. 2) இதி ச மந்த்ரவர்ண: । தஸ்மிம்ஶ்ச பக்ஷே விஶ்வஜித்ஸர்வமேத⁴யோ: கர்மபரித்யாக³:, யஸ்மிம்ஶ்ச பக்ஷே யாவஜ்ஜீவாநுஷ்டா²நம் , ததா³ ஶ்மஶாநாந்தத்வம் ப⁴ஸ்மாந்ததா ச ஶரீரஸ்ய । இதரவர்ணாபேக்ஷயா வா யாவஜ்ஜீவஶ்ருதி: ; ந ஹி க்ஷத்த்ரியவைஶ்யயோ: பாரிவ்ராஜ்யப்ரதிபத்திரஸ்தி ; ததா² ‘மந்த்ரைர்யஸ்யோதி³தோ விதி⁴:’ (மநு. 2 । 16) ‘ஐகாஶ்ரம்யம் த்வாசார்யா:’ (கௌ³. த⁴. 1 । 3 । 35) இத்யேவமாதீ³நாம் க்ஷத்த்ரியவைஶ்யாபேக்ஷத்வம் । தஸ்மாத் புருஷஸாமர்த்²யஜ்ஞாநவைராக்³யகாமாத்³யபேக்ஷயா வ்யுத்தா²நவிகல்பக்ரமபாரிவ்ராஜ்யப்ரதிபத்திப்ரகாரா: ந விருத்⁴யந்தே ; அநதி⁴க்ருதாநாம் ச ப்ருத²க்³விதா⁴நாத் பாரிவ்ராஜ்யஸ்ய ‘ஸ்நாதகோ வாஸ்நாதகோ வோத்ஸந்நாக்³நிரநக்³நிகோ வா’ (ஜா. உ. 4) இத்யாதி³நா ; தஸ்மாத் ஸித்³தா⁴நி ஆஶ்ரமாந்தராணி அதி⁴க்ருதாநாமேவ ॥
இதி சதுர்தா²த்⁴யாயஸ்ய பஞ்சமம் ப்³ராஹ்மணம் ॥

ஷஷ்ட²ம் ப்³ராஹ்மணம்

அத² வம்ஶ: பௌதிமாஷ்யோ கௌ³பவநாத்³கௌ³பவந: பௌதிமாஷ்யாத்பௌதிமாஷ்யோ கௌ³பவநாத்³கௌ³பவந: கௌஶிகாத்கௌஶிக: கௌண்டி³ந்யாத்கௌண்டி³ந்ய: ஶாண்டி³ல்யாச்சா²ண்டி³ல்ய: கௌஶிகாச்ச கௌ³தமாச்ச கௌ³தம: ॥ 1 ॥
ஆக்³நிவேஶ்யாதா³க்³நிவேஶ்யோ கா³ர்க்³யாத்³கா³ர்க்³யோ கா³ர்க்³யாத்³கா³ர்க்³யோ கௌ³தமாத்³கௌ³தம: ஸைதவாத்ஸைதவ: பாராஶர்யாயணாத்பாராஶர்யாயணோ கா³ர்க்³யாயணாத்³கா³ர்க்³யாயண உத்³தா³லகாயநாது³த்³தா³லகாயநோ ஜாபா³லாயநாஜ்ஜாபா³லாயநோ மாத்⁴யந்தி³நாயநாந்மாத்⁴யந்தி³நாயந: ஸௌகராயணாத்ஸௌகராயண: காஷாயணாத்காஷாயண: ஸாயகாயநாத்ஸாயகாயந: கௌஶிகாயநே: கௌஶிகாயநி: ॥ 2 ॥

க்⁴ருதகௌஶிகாத்³க்⁴ருதகௌஶிக: பாராஶர்யாயணாத்பாராஶர்யாயண: பாராஶர்யாத்பாராஶர்யோ ஜாதூகர்ண்யாஜ்ஜாதூகர்ண்ய ஆஸுராயணாச்சயாஸ்காச்சாஸுராயணஸ்த்ரைவணேஸ்த்ரைவணிரௌபஜந்த⁴நேரௌபஜந்த⁴நிராஸுரேராஸுரிர்பா⁴ரத்³வாஜாத்³பா⁴ரத்³வாஜ ஆத்ரேயாதா³த்ரேயோ மாண்டேர்மாண்டிர்கௌ³தமாத்³கௌ³தமோ கௌ³தமாத்³கௌ³தமோ வாத்ஸ்யாத்³வாத்ஸ்ய: ஶாண்டி³ல்யாச்சா²ண்டி³ல்ய: கைஶோர்யாத்காப்யாத்கைஶோர்ய: காப்ய:குமாரஹாரிதாத்குமாரஹாரிதோ கா³லவாத்³கா³லவோ வித³ர்பீ⁴கௌண்டி³ந்யாத்³வித³ர்பீ⁴கௌண்டி³ந்யோ வத்ஸநபாதோ பா³ப்⁴ரவாத்³வத்ஸநபாத்³பா³ப்⁴ரவ: பத²: ஸௌப⁴ராத்பந்தா²: ஸௌப⁴ரோ(அ)யாஸ்யாதா³ங்கி³ரஸாத³யாஸ்ய ஆங்கி³ரஸ ஆபூ⁴தேஸ்த்வாஷ்ட்ராதா³பூ⁴திஸ்த்வாஷ்ட்ரோ விஶ்வரூபாத்த்வாஷ்ட்ராத்³விஶ்வரூபஸ்த்வாஷ்ட்ரோ(அ)ஶ்விப்⁴யாமஶ்விநௌ த³தீ⁴ச ஆத²ர்வணாத்³த³த்⁴யங்ஙாத²ர்வணோ(அ)த²ர்வணோர்தை³வாத³த²ர்வா தை³வோ ம்ருத்யோ: ப்ராத்⁴வம்ஸநாந்ம்ருத்யு: ப்ராத்⁴வம்ஸந: ப்ரத்⁴வம்ஸநாத்ப்ரத்⁴வம்ஸந ஏகர்ஷேரேகர்ஷிர்விப்ரசித்தேர்விப்ரசித்திர்வ்யஷ்டேர்வ்யஷ்டி: ஸநாரோ: ஸநாரு: ஸநாதநாத்ஸநாதந: ஸநகா³த்ஸநக³: பரமேஷ்டி²ந: பரமேஷ்டீ² ப்³ரஹ்மணோ ப்³ரஹ்ம ஸ்வயம்பு⁴ ப்³ரஹ்மணே நம: ॥ 3 ॥

அத² அநந்தரம் யாஜ்ஞவல்கீயஸ்ய காண்ட³ஸ்ய வம்ஶ ஆரப்⁴யதே, யதா² மது⁴காண்ட³ஸ்ய வம்ஶ: । வ்யாக்²யாநம் து பூர்வவத் । ப்³ரஹ்ம ஸ்வயம்பு⁴ ப்³ரஹ்மணே நம ஓமிதி ॥
இதி சதுர்தா²த்⁴யாயஸ்ய ஷஷ்ட²ம் ப்³ராஹ்மணம் ॥
இதி ஶ்ரீமத்பரமஹம்ஸபரிவ்ராஜகாசார்யஸ்ய ஶ்ரீகோ³விந்த³ப⁴க³வத்பூஜ்யபாத³ஶிஷ்யஸ்ய ஶ்ரீமச்ச²ங்கரப⁴க³வத: க்ருதௌ ப்³ருஹதா³ரண்யகோபநிஷத்³பா⁴ஷ்யே சதுர்தோ²(அ)த்⁴யாய: ॥

பஞ்சமோ(அ)த்⁴யாய:

ப்ரத²மம் ப்³ராஹ்மணம்

ஓம் க²ம் ப்³ரஹ்ம । க²ம் புராணம் வாயுரம் க²மிதி ஹ ஸ்மாஹ கௌரவ்யாயணீபுத்ரோ வேதோ³(அ)யம் ப்³ராஹ்மணா விது³ர்வேதை³நேந யத்³வேதி³தவ்யம் ॥ 1 ॥

பூர்ணமத³ இத்யாதி³ கி²லகாண்ட³மாரப்⁴யதே । அத்⁴யாயசதுஷ்டயேந யதே³வ ஸாக்ஷாத³பரோக்ஷாத்³ப்³ரஹ்ம, ய ஆத்மா ஸர்வாந்தர: நிருபாதி⁴க: அஶநாயாத்³யதீத: நேதி நேதீதி வ்யபதே³ஶ்ய: நிர்தா⁴ரித:, யத்³விஜ்ஞாநம் கேவலமம்ருதத்வஸாத⁴நம் — அது⁴நா தஸ்யைவ ஆத்மந: ஸோபாதி⁴கஸ்ய ஶப்³தா³ர்தா²தி³வ்யவஹாரவிஷயாபந்நஸ்ய புரஸ்தாத³நுக்தாநி உபாஸநாநி கர்மபி⁴ரவிருத்³தா⁴நி ப்ரக்ருஷ்டாப்⁴யுத³யஸாத⁴நாநி க்ரமமுக்திபா⁴ஞ்ஜி ச ; தாநி வக்தவ்யாநீதி பர: ஸந்த³ர்ப⁴: ; ஸர்வோபாஸநஶேஷத்வேந ஓங்காரோ த³மம் தா³நம் த³யாம் இத்யேதாநி ச விதி⁴த்ஸிதாநி । பூர்ணமத³: — பூர்ணம் ந குதஶ்சித் வ்யாவ்ருத்தம் வ்யாபீத்யேதத் ; நிஷ்டா² ச கர்தரி த்³ரஷ்டவ்யா ; அத³ இதி பரோக்ஷாபி⁴தா⁴யி ஸர்வநாம, தத் பரம் ப்³ரஹ்மேத்யர்த²: ; தத் ஸம்பூர்ணம் ஆகாஶவத்³வ்யாபி நிரந்தரம் நிருபாதி⁴கம் ச ; ததே³வ இத³ம் ஸோபாதி⁴கம் நாமரூபஸ்த²ம் வ்யவஹாராபந்நம் பூர்ணம் ஸ்வேந ரூபேண பரமாத்மநா வ்யாப்யேவ, ந உபாதி⁴பரிச்சி²ந்நேந விஶேஷாத்மநா ; ததி³த³ம் விஶேஷாபந்நம் கார்யாத்மகம் ப்³ரஹ்ம பூர்ணாத்காரணாத்மந: உத³ச்யதே உத்³ரிச்யதே, உத்³க³ச்ச²தீத்யேதத் । யத்³யபி கார்யாத்மநா உத்³ரிச்யதே ததா²பி யத்ஸ்வரூபம் பூர்ணத்வம் பரமாத்மபா⁴வம் தந்ந ஜஹாதி, பூர்ணமேவ உத்³ரிச்யதே । பூர்ணஸ்ய கார்யாத்மநோ ப்³ரஹ்மண:, பூர்ணம் பூர்ணத்வம் , ஆதா³ய க்³ருஹீத்வா ஆத்மஸ்வரூபைகரஸத்வமாபத்³ய வித்³யயா, அவித்³யாக்ருதம் பூ⁴தமாத்ரோபாதி⁴ஸம்ஸர்க³ஜம் அந்யத்வாவபா⁴ஸம் திரஸ்க்ருத்ய, பூர்ணமேவ அநந்தரமபா³ஹ்யம் ப்ரஜ்ஞாநக⁴நைகரஸஸ்வபா⁴வம் கேவலம் ப்³ரஹ்ம அவஶிஷ்யதே । யது³க்தம் — ‘ப்³ரஹ்ம வா இத³மக்³ர ஆஸீத் ததா³த்மாநமேவாவேத் தஸ்மாத்தத்ஸர்வமப⁴வத்’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 10) இதி — ஏஷ: அஸ்ய மந்த்ரஸ்யார்த²: ; தத்ர ‘ப்³ரஹ்ம’ இத்யஸ்யார்த²: ‘பூர்ணமத³:’ இதி ; இத³ம் பூர்ணம் இதி ‘ப்³ரஹ்ம வா இத³மக்³ர ஆஸீத்’ இத்யஸ்யார்த²: ; ததா² ச ஶ்ருத்யந்தரம் — ‘யதே³வேஹ தத³முத்ர யத³முத்ர தத³ந்விஹ’ (க. உ. 2 । 1 । 10) இதி ; அத: அத³:ஶப்³த³வாச்யம் பூர்ணம் ப்³ரஹ்ம, ததே³வ இத³ம் பூர்ணம் கார்யஸ்த²ம் நாமரூபோபாதி⁴ஸம்யுக்தம் அவித்³யயா உத்³ரிக்தம் தஸ்மாதே³வ பரமார்த²ஸ்வரூபாத் அந்யதி³வ ப்ரத்யவபா⁴ஸமாநம் — தத் , யத் ஆத்மாநமேவ பரம் பூர்ணம் ப்³ரஹ்ம விதி³த்வா — அஹம் அத³: பூர்ணம் ப்³ரஹ்மாஸ்மி இத்யேவம் , பூர்ணமாதா³ய, திரஸ்க்ருத்ய அபூர்ணஸ்வரூபதாம் அவித்³யாக்ருதாம் நாமரூபோபாதி⁴ஸம்பர்கஜாம் ஏதயா ப்³ரஹ்மவித்³யயா பூர்ணமேவ கேவலம் அவஶிஷ்யதே ; ததா² சோக்தம் ‘தஸ்மாத்தத்ஸர்வமப⁴வத்’ இதி । ய: ஸர்வோபநிஷத³ர்தோ² ப்³ரஹ்ம, ஸ ஏஷ: அநேந மந்த்ரேண அநூத்³யதே, உத்தரஸம்ப³ந்தா⁴ர்த²ம் । ப்³ரஹ்மவித்³யாஸாத⁴நத்வேந ஹி வக்ஷ்யமாணாநி ஸாத⁴நாநி ஓங்காரத³மதா³நத³யாக்²யாநி விதி⁴த்ஸிதாநி, கி²லப்ரகரணஸம்ப³ந்தா⁴த் ஸர்வோபாஸநாங்க³பூ⁴தாநி ச ॥
அத்ரைகே வர்ணயந்தி — பூர்ணாத் காரணாத் பூர்ணம் கார்யம் உத்³ரிச்யதே ; உத்³ரிக்தம் கார்யம் வர்தமாநகாலே(அ)பி பூர்ணமேவ பரமார்த²வஸ்துபூ⁴தம் த்³வைதரூபேண ; புந: ப்ரலயகாலே பூர்ணஸ்ய கார்யஸ்ய பூர்ணதாம் ஆதா³ய ஆத்மநி தி⁴த்வா பூர்ணமேவ அவஶிஷ்யதே காரணரூபம் ; ஏவம் உத்பத்திஸ்தி²திப்ரலயேஷு த்ரிஷ்வபி காலேஷு கார்யகாரணயோ: பூர்ணதைவ ; ஸா ச ஏகைவ பூர்ணதா கார்யகாரணயோர்பே⁴தே³ந வ்யபதி³ஶ்யதே ; ஏவம் ச த்³வைதாத்³வைதாத்மகமேகம் ப்³ரஹ்ம । யதா² கில ஸமுத்³ரோ ஜலதரங்க³பே²நபு³த்³பு³தா³த்³யாத்மக ஏவ, யதா² ச ஜலம் ஸத்யம் தது³த்³ப⁴வாஶ்ச தரங்க³பே²நபு³த்³பு³தா³த³ய: ஸமுத்³ராத்மபூ⁴தா ஏவ ஆவிர்பா⁴வதிரோபா⁴வத⁴ர்மாண: பரமார்த²ஸத்யா ஏவ — ஏவம் ஸர்வமித³ம் த்³வைதம் பரமார்த²ஸத்யமேவ ஜலதரங்கா³தி³ஸ்தா²நீயம் , ஸமுத்³ரஜலஸ்தா²நீயம் து பரம் ப்³ரஹ்ம । ஏவம் ச கில த்³வைதஸ்ய ஸத்யத்வே கர்மகாண்ட³ஸ்ய ப்ராமாண்யம் , யதா³ புநர்த்³வைதம் த்³வைதமிவாவித்³யாக்ருதம் ம்ருக³த்ருஷ்ணிகாவத³ந்ருதம் , அத்³வைதமேவ பரமார்த²த:, ததா³ கில கர்மகாண்ட³ம் விஷயாபா⁴வாத் அப்ரமாணம் ப⁴வதி ; ததா² ச விரோத⁴ ஏவ ஸ்யாத் । வேதை³கதே³ஶபூ⁴தா உபநிஷத் ப்ரமாணம் , பரமார்தா²த்³வைதவஸ்துப்ரதிபாத³கத்வாத் ; அப்ரமாணம் கர்மகாண்ட³ம் , அஸத்³த்³வைதவிஷயத்வாத் । தத்³விரோத⁴பரிஜிஹீர்ஷயா ஶ்ருத்யா ஏதது³க்தம் கார்யகாரணயோ: ஸத்யத்வம் ஸமுத்³ரவத் ‘பூர்ணமத³:’ இத்யாதி³நா இதி । தத³ஸத் , விஶிஷ்டவிஷயாபவாத³விகல்பயோரஸம்ப⁴வாத் । ந ஹி இயம் ஸுவிவக்ஷிதா கல்பநா । கஸ்மாத் ? யதா² க்ரியாவிஷயே உத்ஸர்க³ப்ராப்தஸ்ய ஏகதே³ஶே அபவாத³: க்ரியதே, யதா² ‘அஹிம்ஸந்ஸர்வபூ⁴தாந்யந்யத்ர தீர்தே²ப்⁴ய:’ (சா². உ. 8 । 15 । 1) இதி ஹிம்ஸா ஸர்வபூ⁴தவிஷயா உத்ஸர்கே³ண நிவாரிதா தீர்தே² விஶிஷ்டவிஷயே ஜ்யோதிஷ்டோமாதா³வநுஜ்ஞாயதே, ந ச ததா² வஸ்துவிஷயே இஹ அத்³வைதம் ப்³ரஹ்ம உத்ஸர்கே³ண ப்ரதிபாத்³ய புந: ததே³கதே³ஶே அபவதி³தும் ஶக்யதே, ப்³ரஹ்மண: அத்³வைதத்வாதே³வ ஏகதே³ஶாநுபபத்தே: । ததா² விகல்பாநுபபத்தேஶ்ச ; யதா² ‘அதிராத்ரே ஷோட³ஶிநம் க்³ருஹ்ணாதி’ ( ? ) ‘நாதிராத்ரே ஷோட³ஶிநம் க்³ருஹ்ணாதி’ ( ? ) இதி க்³ரஹணாக்³ரஹணயோ: புருஷாதீ⁴நத்வாத் விகல்போ ப⁴வதி ; ந த்விஹ ததா² வஸ்துவிஷயே த்³வைதம் வா ஸ்யாத் அத்³வைதம் வேதி விகல்ப: ஸம்ப⁴வதி, அபுருஷதந்த்ரத்வாதா³த்மவஸ்துந:, விரோதா⁴ச்ச த்³வைதாத்³வைதத்வயோரேகஸ்ய । தஸ்மாத் ந ஸுவிவக்ஷிதா இயம் கல்பநா । ஶ்ருதிந்யாயவிரோதா⁴ச்ச । ஸைந்த⁴வக⁴நவத் ப்ரஜ்ஞாநைகரஸக⁴நம் நிரந்தரம் பூர்வாபரபா³ஹ்யாப்⁴யந்தரபே⁴த³விவர்ஜிதம் ஸபா³ஹ்யாப்⁴யந்தரம் அஜம் நேதி நேதி அஸ்தூ²லமநண்வஹ்ரஸ்வமஜரமப⁴யமம்ருதம் — இத்யேவமாத்³யா: ஶ்ருதய: நிஶ்சிதார்தா²: ஸம்ஶயவிபர்யாஸாஶங்காரஹிதா: ஸர்வா: ஸமுத்³ரே ப்ரக்ஷிப்தா: ஸ்யு:, அகிஞ்சித்கரத்வாத் । ததா² ந்யாயவிரோதோ⁴(அ)பி, ஸாவயவஸ்யாநேகாத்மகஸ்ய க்ரியாவதோ நித்யத்வாநுபபத்தே: ; நித்யத்வம் ச ஆத்மந: ஸ்ம்ருத்யாதி³த³ர்ஶநாத் அநுமீயதே ; தத்³விரோத⁴ஶ்ச ப்ராப்நோதி அநித்யத்வே ; ப⁴வத்கல்பநாநர்த²க்யம் ச ; ஸ்பு²டமேவ ச அஸ்மிந்பக்ஷே கர்மகாண்டா³நர்த²க்யம் , அக்ருதாப்⁴யாக³மக்ருதவிப்ரணாஶப்ரஸங்கா³த் । நநு ப்³ரஹ்மணோ த்³வைதாத்³வைதாத்மகத்வே ஸமுத்³ராதி³த்³ருஷ்டாந்தா வித்³யந்தே ; கத²முச்யதே ப⁴வதா ஏகஸ்ய த்³வைதாத்³வைதத்வம் விருத்³த⁴மிதி ? ந, அந்யவிஷயத்வாத் ; நித்யநிரவயவவஸ்துவிஷயம் ஹி விருத்³த⁴த்வம் அவோசாம த்³வைதாத்³வைதத்வஸ்ய, ந கார்யவிஷயே ஸாவயவே । தஸ்மாத் ஶ்ருதிஸ்ம்ருதிந்யாயவிரோதா⁴த் அநுபபந்நேயம் கல்பநா । அஸ்யா: கல்பநாயா: வரம் உபநிஷத்பரித்யாக³ ஏவ । அத்⁴யேயத்வாச்ச ந ஶாஸ்த்ரார்தா² இயம் கல்பநா ; ந ஹி ஜநநமரணாத்³யநர்த²ஶதஸஹஸ்ரபே⁴த³ஸமாகுலம் ஸமுத்³ரவநாதி³வத் ஸாவயவம் அநேகரஸம் ப்³ரஹ்ம த்⁴யேயத்வேந விஜ்ஞேயத்வேந வா ஶ்ருத்யா உபதி³ஶ்யதே ; ப்ரஜ்ஞாநக⁴நதாம் ச உபதி³ஶதி ; ‘ஏகதை⁴வாநுத்³ரஷ்டவ்யம்’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 20) இதி ச ; அநேகதா⁴த³ர்ஶநாபவாதா³ச்ச ‘ம்ருத்யோ: ஸ ம்ருத்யுமாப்நோதி ய இஹ நாநேவ பஶ்யதி’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 19) இதி ; யச்ச ஶ்ருத்யா நிந்தி³தம் , தந்ந கர்தவ்யம் ; யச்ச ந க்ரியதே, ந ஸ ஶாஸ்த்ரார்த²: ; ப்³ரஹ்மணோ(அ)நேகரஸத்வம் அநேகதா⁴த்வம் ச த்³வைதரூபம் நிந்தி³தத்வாத் ந த்³ரஷ்டவ்யம் ; அதோ ந ஶாஸ்த்ரார்த²: ; யத்து ஏகரஸத்வம் ப்³ரஹ்மண: தத் த்³ரஷ்டவ்யத்வாத் ப்ரஶஸ்தம் , ப்ரஶஸ்தத்வாச்ச ஶாஸ்த்ரார்தோ² ப⁴விதுமர்ஹதி । யத்தூக்தம் வேதை³கதே³ஶஸ்ய அப்ராமாண்யம் கர்மவிஷயே த்³வைதாபா⁴வாத் , அத்³வைதே ச ப்ராமாண்யமிதி — தந்ந, யதா²ப்ராப்தோபதே³ஶார்த²த்வாத் ; ந ஹி த்³வைதம் அத்³வைதம் வா வஸ்து ஜாதமாத்ரமேவ புருஷம் ஜ்ஞாபயித்வா பஶ்சாத்கர்ம வா ப்³ரஹ்மவித்³யாம் வா உபதி³ஶதி ஶாஸ்த்ரம் ; ந ச உபதே³ஶார்ஹம் த்³வைதம் , ஜாதமாத்ரப்ராணிபு³த்³தி⁴க³ம்யத்வாத் ; ந ச த்³வைதஸ்ய அந்ருதத்வபு³த்³தி⁴: ப்ரத²மமேவ கஸ்யசித் ஸ்யாத் , யேந த்³வைதஸ்ய ஸத்யத்வமுபதி³ஶ்ய பஶ்சாத் ஆத்மந: ப்ராமாண்யம் ப்ரதிபாத³யேத் ஶாஸ்த்ரம் । நாபி பாஷண்டி³பி⁴ரபி ப்ரஸ்தா²பிதா: ஶாஸ்த்ரஸ்ய ப்ராமாண்யம் ந க்³ருஹ்ணீயு: । தஸ்மாத் யதா²ப்ராப்தமேவ த்³வைதம் அவித்³யாக்ருதம் ஸ்வாபா⁴விகம் உபாதா³ய ஸ்வாபா⁴விக்யைவ அவித்³யயா யுக்தாய ராக³த்³வேஷாதி³தோ³ஷவதே யதா²பி⁴மதபுருஷார்த²ஸாத⁴நம் கர்ம உபதி³ஶத்யக்³ரே ; பஶ்சாத் ப்ரஸித்³த⁴க்ரியாகாரகப²லஸ்வரூபதோ³ஷத³ர்ஶநவதே தத்³விபரீதௌதா³ஸீந்யஸ்வரூபாவஸ்தா²நப²லார்தி²நே தது³பாயபூ⁴தாம் ஆத்மைகத்வத³ர்ஶநாத்மிகாம் ப்³ரஹ்மவித்³யாம் உபதி³ஶதி । அதை²வம் ஸதி ததௌ³தா³ஸீந்யஸ்வரூபாவஸ்தா²நே ப²லே ப்ராப்தே ஶாஸ்த்ரஸ்ய ப்ராமாண்யம் ப்ரதி அர்தி²த்வம் நிவர்ததே ; தத³பா⁴வாத் ஶாஸ்த்ரஸ்யாபி ஶாஸ்த்ரத்வம் தம் ப்ரதி நிவர்தத ஏவ । ததா² ப்ரதிபுருஷம் பரிஸமாப்தம் ஶாஸ்த்ரம் இதி ந ஶாஸ்த்ரவிரோத⁴க³ந்தோ⁴(அ)பி அஸ்தி, அத்³வைதஜ்ஞாநாவஸாநத்வாத் ஶாஸ்த்ரஶிஷ்யஶாஸநாதி³த்³வைதபே⁴த³ஸ்ய ; அந்யதமாவஸ்தா²நே ஹி விரோத⁴: ஸ்யாத் அவஸ்தி²தஸ்ய ; இதரேதராபேக்ஷத்வாத்து ஶாஸ்த்ரஶிஷ்யஶாஸநாநாம் நாந்யதமோ(அ)பி அவதிஷ்ட²தே ; ஸர்வஸமாப்தௌ து கஸ்ய விரோத⁴ ஆஶங்க்யேத அத்³வைதே கேவலே ஶிவே ஸித்³தே⁴ ; நாப்யவிரோத⁴தா, அத ஏவ । அதா²பி அப்⁴யுபக³ம்ய ப்³ரூம: — த்³வைதாத்³வைதாத்மகத்வே(அ)பி ஶாஸ்த்ரவிரோத⁴ஸ்ய துல்யத்வாத் ; யதா³பி ஸமுத்³ராதி³வத் த்³வைதாத்³வைதாத்மகமேகம் ப்³ரஹ்ம அப்⁴யுபக³ச்சா²ம: நாந்யத்³வஸ்த்வந்தரம் , ததா³பி ப⁴வது³க்தாத் ஶாஸ்த்ரவிரோதா⁴த் ந முச்யாமஹே ; கத²ம் ? ஏகம் ஹி பரம் ப்³ரஹ்ம த்³வைதாத்³வைதாத்மகம் ; தத் ஶோகமோஹாத்³யதீதத்வாத் உபதே³ஶம் ந காங்க்ஷதி ; ந ச உபதே³ஷ்டா அந்ய: ப்³ரஹ்மண: ; த்³வைதாத்³வைதரூபஸ்ய ப்³ரஹ்மண: ஏகஸ்யைவ அப்⁴யுபக³மாத் । அத² த்³வைதவிஷயஸ்ய அநேகத்வாத் அந்யோந்யோபதே³ஶ:, ந ப்³ரஹ்மவிஷய உபதே³ஶ இதி சேத் — ததா³ த்³வைதாத்³வைதாத்மகம் ஏகமேவ ப்³ரஹ்ம, நாந்யத³ஸ்தி இதி விருத்⁴யதே । யஸ்மிந்த்³வைதவிஷயே அந்யோந்யோபதே³ஶ:, ஸ: அந்ய: த்³வைதம் ச அந்யதே³வ இதி ஸமுத்³ரத்³ருஷ்டாந்தோ விருத்³த⁴: । ந ச ஸமுத்³ரோத³கைகத்வவத் விஜ்ஞாநைகத்வே ப்³ரஹ்மண: அந்யத்ர உபதே³ஶக்³ரஹணாதி³கல்பநா ஸம்ப⁴வதி ; ந ஹி ஹஸ்தாதி³த்³வைதாத்³வைதாத்மகே தே³வத³த்தே வாக்கர்ணயோ: தே³வத³த்தைகதே³ஶபூ⁴தயோ: வாக் உபதே³ஷ்ட்ரீ கர்ண: கேவல உபதே³ஶஸ்ய க்³ரஹீதா, தே³வத³த்தஸ்து ந உபதே³ஷ்டா நாப்யுபதே³ஶஸ்ய க்³ரஹீதா — இதி கல்பயிதும் ஶக்யதே, ஸமுத்³ரைகோத³காத்மத்வவத் ஏகவிஜ்ஞாநவத்த்வாத் தே³வத³த்தஸ்ய । தஸ்மாத் ஶ்ருதிந்யாயவிரோத⁴ஶ்ச அபி⁴ப்ரேதார்தா²ஸித்³தி⁴ஶ்ச ஏவம்கல்பநாயாம் ஸ்யாத் । தஸ்மாத் யதா²வ்யாக்²யாத ஏவ அஸ்மாபி⁴: பூர்ணமத³: இத்யஸ்ய மந்த்ரஸ்ய அர்த²: ॥
ஓம் க²ம் ப்³ரஹ்ம இதி மந்த்ர: ; அயம் ச அந்யத்ர அவிநியுக்த: இஹ ப்³ராஹ்மணேந த்⁴யாநகர்மணி விநியுஜ்யதே । அத்ர ச ப்³ரஹ்மேதி விஶேஷ்யாபி⁴தா⁴நம் , க²மிதி விஶேஷணம் । விஶேஷணவிஶேஷ்யயோஶ்ச ஸாமாநாதி⁴கரண்யேந நிர்தே³ஶ: நீலோத்பலவத் — க²ம் ப்³ரஹ்மேதி ப்³ரஹ்மஶப்³தோ³ ப்³ருஹத்³வஸ்துமாத்ராஸ்பத³: அவிஶேஷித:, அத: விஶேஷ்யதே — க²ம் ப்³ரஹ்மேதி ; யத்தத் க²ம் ப்³ரஹ்ம, தத் ஓம்ஶப்³த³வாச்யம் , ஓம்ஶப்³த³ஸ்வரூபமேவ வா ; உப⁴யதா²பி ஸாமாநாதி⁴கரண்யம் அவிருத்³த⁴ம் । இஹ ச ப்³ரஹ்மோபாஸநஸாத⁴நத்வார்த²ம் ஓம்ஶப்³த³: ப்ரயுக்த:, ததா² ச ஶ்ருத்யந்தராத் ‘ஏததா³லம்ப³நம் ஶ்ரேஷ்ட²மேததா³லம்ப³நம் பரம்’ (க. உ. 1 । 2 । 17) ‘ஓமித்யாத்மாநம் யுஞ்ஜீத’ (தை. நா. 24 । 1) ‘ஓமித்யேதேநைவாக்ஷரேண பரம் புருஷமபி⁴த்⁴யாயீத’ (ப்ர. உ. 5 । 5) ‘ஓமித்யேவம் த்⁴யாயத² ஆத்மாநம்’ (மு. உ. 2 । 2 । 6) இத்யாதே³: । அந்யார்தா²ஸம்ப⁴வாச்ச உபதே³ஶஸ்ய । யதா² அந்யத்ர ‘ஓமிதி ஶம்ஸதி ஓமித்யுத்³கா³யதி’ (சா². உ. 1 । 1 । 9) இத்யேவமாதௌ³ ஸ்வாத்⁴யாயாரம்பா⁴பவர்க³யோஶ்ச ஓங்காரப்ரயோக³: விநியோகா³த³வக³ம்யதே, ந ச ததா² அர்தா²ந்தரம் இஹ அவக³ம்யதே । தஸ்மாத் த்⁴யாநஸாத⁴நத்வேநைவ இஹ ஓங்காரஶப்³த³ஸ்ய உபதே³ஶ: । யத்³யபி ப்³ரஹ்மாத்மாதி³ஶப்³தா³ ப்³ரஹ்மணோ வாசகா:, ததா²பி ஶ்ருதிப்ராமாண்யாத் ப்³ரஹ்மணோ நேதி³ஷ்ட²மபி⁴தா⁴நம் ஓங்கார: । அத ஏவ ப்³ரஹ்மப்ரதிபத்தௌ இத³ம் பரம் ஸாத⁴நம் । தச்ச த்³விப்ரகாரேண, ப்ரதீகத்வேந அபி⁴தா⁴நத்வேந ச । ப்ரதீகத்வேந — யதா² விஷ்ண்வாதி³ப்ரதிமா அபே⁴தே³ந, ஏவம் ஓங்கார: ப்³ரஹ்மேதி ப்ரதிபத்தவ்ய: । ததா² ஹ்யோங்காராலம்ப³நஸ்ய ப்³ரஹ்ம ப்ரஸீத³தி, ‘ஏததா³லம்ப³நம் ஶ்ரேஷ்ட²மேததா³லம்ப³நம் பரம் । ஏததா³லம்ப³நம் ஜ்ஞாத்வா ப்³ரஹ்மலோகே மஹீயதே’ (க. உ. 1 । 2 । 17) இதி ஶ்ருதே: ॥
தத்ர க²மிதி பௌ⁴திகே கே² ப்ரதீதிர்மா பூ⁴த் இத்யாஹ — க²ம் புராணம் சிரந்தநம் க²ம் பரமாத்மாகாஶமித்யர்த²: । யத்தத்பரமாத்மாகாஶம் புராணம் க²ம் , தத் சக்ஷுராத்³யவிஷயத்வாத் நிராலம்ப³நம் அஶக்யம் க்³ரஹீதுமிதி ஶ்ரத்³தா⁴ப⁴க்திப்⁴யாம் பா⁴வவிஶேஷேண ச ஓங்காரே ஆவேஶயதி — யதா² விஷ்ண்வங்கா³ங்கிதாயாம் ஶிலாதி³ப்ரதிமாயாம் விஷ்ணும் லோக:, ஏவம் । வாயுரம் க²ம் , வாயு: அஸ்மிந்வித்³யத இதி வாயுரம் , க²ம் க²மாத்ரம் க²மித்யுச்யதே, ந புராணம் க²ம் — இத்யேவம் ஆஹ ஸ்ம । கோ(அ)ஸௌ ? கௌரவ்யாயணீபுத்ர: । வாயுரே ஹி கே² முக்²ய: க²ஶப்³த³வ்யவஹார: ; தஸ்மாந்முக்²யே ஸம்ப்ரத்யயோ யுக்த இதி மந்யதே । தத்ர யதி³ புராணம் க²ம் ப்³ரஹ்ம நிருபாதி⁴ஸ்வரூபம் , யதி³ வா வாயுரம் க²ம் ஸோபாதி⁴கம் ப்³ரஹ்ம, ஸர்வதா²பி ஓங்கார: ப்ரதீகத்வேநைவ ப்ரதிமாவத் ஸாத⁴நத்வம் ப்ரதிபத்³யதே, ‘ஏதத்³வை ஸத்யகாம பரம் சாபரம் ச ப்³ரஹ்ம யதோ³ங்கார:’ (ப்ர. உ. 5 । 2) இதி ஶ்ருத்யந்தராத் । கேவலம் க²ஶப்³தா³ர்தே² விப்ரதிபத்தி: । வேதோ³(அ)யம் ஓங்கார:, வேத³ விஜாநாதி அநேந யத்³வேதி³தவ்யம் தஸ்மாத்³வேத³: ஓங்கார: வாசக: அபி⁴தா⁴நம் ; தேநாபி⁴தா⁴நேந யத்³வேதி³தவ்யம் ப்³ரஹ்ம ப்ரகாஶ்யமாநம் அபி⁴தீ⁴யமாநம் வேத³ ஸாத⁴கோ விஜாநாதி உபலப⁴தே, தஸ்மாத் வேதோ³(அ)யமிதி ப்³ராஹ்மணா விது³: ; தஸ்மாத் ப்³ராஹ்மணாநாமபி⁴தா⁴நத்வேந ஸாத⁴நத்வமபி⁴ப்ரேதம் ஓங்காரஸ்ய । அத²வா வேதோ³(அ)யமித்யாதி³ அர்த²வாத³: ; கத²ம் ஓங்கார: ப்³ரஹ்மண: ப்ரதீகத்வேந விஹித: ; ஓம் க²ம் ப்³ரஹ்ம இதி ஸாமாநாதி⁴கரண்யாத் தஸ்ய ஸ்துதி: இதா³நீம் வேத³த்வேந ; ஸர்வோ ஹி அயம் வேத³ ஓங்கார ஏவ ; ஏதத்ப்ரப⁴வ: ஏததா³த்மக: ஸர்வ: ருக்³யஜு:ஸாமாதி³பே⁴த³பி⁴ந்ந: ஏஷ ஓங்கார:, ‘தத்³யதா² ஶங்குநா ஸர்வாணி பர்ணாநி’ (சா². உ. 2 । 23 । 3) இத்யாதி³ஶ்ருத்யந்தராத் ; இதஶ்சாயம் வேத³: ஓங்கார:, யத்³வேதி³தவ்யம் , தத்ஸர்வம் வேதி³தவ்யம் ஓங்காரேணைவ வேத³ ஏநேந ; அத: அயமோங்காரோ வேத³: ; இதரஸ்யாபி வேத³ஸ்ய வேத³த்வம் அத ஏவ ; தஸ்மாத் விஶிஷ்டோ(அ)யமோங்கார: ஸாத⁴நத்வேந ப்ரதிபத்தவ்ய இதி । அத²வா வேத³: ஸ: ; கோ(அ)ஸௌ ? யம் ப்³ராஹ்மணா விது³: ஓங்காரம் ; ப்³ராஹ்மணாநாம் ஹி அஸௌ ப்ரணவோத்³கீ³தா²தி³விகல்பைர்விஜ்ஞேய: ; தஸ்மிந்ஹி ப்ரயுஜ்யமாநே ஸாத⁴நத்வேந ஸர்வோ வேத³: ப்ரயுக்தோ ப⁴வதீதி ॥
இதி பஞ்சமாத்⁴யாயஸ்ய ப்ரத²மம் ப்³ராஹ்மணம் ॥

த்³விதீயம் ப்³ராஹ்மணம்

த்ரயா: ப்ராஜாபத்யா: ப்ரஜாபதௌ பிதரி ப்³ரஹ்மசர்யமூஷுர்தே³வா மநுஷ்யா அஸுரா உஷித்வா ப்³ரஹ்மசர்யம் தே³வா ஊசுர்ப்³ரவீது நோ ப⁴வாநிதி தேப்⁴யோ ஹைதத³க்ஷரமுவாச த³ இதி வ்யஜ்ஞாஸிஷ்டா3 இதி வ்யஜ்ஞாஸிஷ்மேதி ஹோசுர்தா³ம்யதேதி ந ஆத்தே²த்யோமிதி ஹோவாச வ்யஜ்ஞாஸிஷ்டேதி ॥ 1 ॥

அது⁴நா த³மாதி³ஸாத⁴நத்ரயவிதா⁴நார்தோ²(அ)யமாரம்ப⁴: — த்ரயா:, த்ரிஸங்க்²யாகா: ப்ராஜாபத்யா: ப்ரஜாபதேரபத்யாநி ப்ராஜாபத்யா:, தே கிம் ? ப்ரஜாபதௌ பிதரி ப்³ரஹ்மசர்யம் ஶிஷ்யத்வவ்ருத்தேர்ப்³ரஹ்மசர்யஸ்ய ப்ராதா⁴ந்யாத் ஶிஷ்யா: ஸந்தோ ப்³ரஹ்மசர்யம் ஊஷு: உஷிதவந்த இத்யர்த²: । கே தே ? விஶேஷத: தே³வா மநுஷ்யா அஸுராஶ்ச । தே ச உஷித்வா ப்³ரஹ்மசர்யம் கிமகுர்வந்நித்யுச்யதே — தேஷாம் தே³வா ஊசு: பிதரம் ப்ரஜாபதிம் । கிமிதி ? ப்³ரவீது கத²யது, ந: அஸ்மப்⁴யம் யத³நுஶாஸநம் ப⁴வாநிதி । தேப்⁴ய: ஏவமர்தி²ப்⁴ய: ஹ ஏதத³க்ஷரம் வர்ணமாத்ரம் உவாச — த³ இதி । உக்த்வா ச தாந் பப்ரச்ச² பிதா — கிம் வ்யஜ்ஞாஸிஷ்டா3 இதி, மயா உபதே³ஶார்த²மபி⁴ஹிதஸ்யாக்ஷரஸ்ய அர்த²ம் விஜ்ஞாதவந்த: ஆஹோஸ்விந்நேதி । தே³வா ஊசு: — வ்யஜ்ஞாஸிஷ்மேதி, விஜ்ஞாதவந்தோ வயம் । யத்³யேவம் , உச்யதாம் கிம் மயோக்தமிதி । தே³வா ஊசு: — தா³ம்யத, அதா³ந்தா யூயம் ஸ்வபா⁴வத: அதோ தா³ந்தா ப⁴வதேதி ந: அஸ்மாந் ஆத்த² கத²யஸி । இதர ஆஹ — ஓமிதி ஸம்யக்³வ்யஜ்ஞாஸிஷ்டேதி ॥

அத² ஹைநம் மநுஷ்யா ஊசுர்ப்³ரவீது நோ ப⁴வாநிதி தேப்⁴யோ ஹைததே³வாக்ஷரமுவாச த³ இதி வ்யஜ்ஞாஸிஷ்டா3 இதி வ்யஜ்ஞாஸிஷ்மேதி ஹோசுர்த³த்தேதி ந ஆத்தே²த்யோமிதி ஹோவாச வ்யஜ்ஞாஸிஷ்டேதி ॥ 2 ॥

ஸமாநமந்யத் । ஸ்வபா⁴வதோ லுப்³தா⁴ யூயம் , அதோ யதா²ஶக்தி ஸம்விப⁴ஜத த³த்தேதி ந: அஸ்மாந் ஆத்த², கிமந்யத்³ப்³ரூயாத் நோ ஹிதமிதி மநுஷ்யா: ॥

அத² ஹைநமஸுரா ஊசுர்ப்³ரவீது நோ ப⁴வாநிதி தேப்⁴யோ ஹைததே³வாக்ஷரமுவாச த³ இதி வ்யஜ்ஞாஸிஷ்டா3 இதி வ்யஜ்ஞாஸிஷ்மேதி ஹோசுர்த³யத்⁴வமிதி ந ஆத்தே²த்யோமிதி ஹோவாச வ்யஜ்ஞாஸிஷ்டேதி ததே³ததே³வைஷா தை³வீ வாக³நுவத³தி ஸ்தநயித்நுர்த³ த³ த³ இதி தா³ம்யத த³த்த த³யத்⁴வமிதி ததே³தத்த்ரயம் ஶிக்ஷேத்³த³மம் தா³நம் த³யாமிதி ॥ 3 ॥

ததா² அஸுரா: த³யத்⁴வமிதி ; க்ரூரா யூயம் ஹிம்ஸாதி³பரா:, அதோ த³யத்⁴வம் ப்ராணிஷு த³யாம் குருதேதி । ததே³தத்ப்ரஜாபதேரநுஶாஸநம் அத்³யாப்யநுவர்தத ஏவ । ய: பூர்வம் ப்ரஜாபதிர்தே³வாதீ³நநுஶஶாஸ ஸோ(அ)த்³யாபி அநுஶாஸ்த்யேவ தை³வ்யா ஸ்தநயித்நுலக்ஷணயா வாசா । கத²மேஷா ஶ்ரூயதே தை³வீ வாக் ? காஸௌ ஸ்தநயித்நு: ? த³ த³ த³ இதி, தா³ம்யத த³த்த த³யத்⁴வமிதி — ஏஷாம் வாக்யாநாமுபலக்ஷணாய த்ரிர்த³கார உச்சார்யதே அநுக்ருதி: ; ந து ஸ்தநயித்நுஶப்³த³: த்ரிரேவ, ஸங்க்²யாநியமஸ்ய லோகே அப்ரஸித்³த⁴த்வாத் । யஸ்மாத் அத்³யாபி ப்ரஜாபதி: தா³ம்யத த³த்த த³யத்⁴வமித்யநுஶாஸ்த்யேவ, தஸ்மாத்காரணாத் ஏதத்த்ரயம் ; கிம் தத் த்ரயமித்யுச்யதே — த³மம் தா³நம் த³யாமிதி ஶிக்ஷேத் உபாத³த்³யாத் ப்ரஜாபதேரநுஶாஸநமஸ்மாபி⁴: கர்தவ்யமித்யேவம் மதிம் குர்யாத் । ததா² ச ஸ்ம்ருதி: — ‘த்ரிவித⁴ம் நரகஸ்யேத³ம் த்³வாரம் நாஶநமாத்மந: । காம: க்ரோத⁴ஸ்ததா² லோப⁴ஸ்தஸ்மாதே³தத்த்ரயம் த்யஜேத்’ (ப⁴. கீ³. 16 । 21) இதி । அஸ்ய ஹி விதே⁴: ஶேஷ: பூர்வ: । ததா²பி தே³வாதீ³நுத்³தி³ஶ்ய கிமர்த²ம் த³காரத்ரயமுச்சாரிதவாந் ப்ரஜாபதி: ப்ருத²க³நுஶாஸநார்தி²ப்⁴ய: ; தே வா கத²ம் விவேகேந ப்ரதிபந்நா: ப்ரஜாபதேர்மநோக³தம் ஸமாநேநைவ த³காரவர்ணமாத்ரேணேதி பராபி⁴ப்ராயஜ்ஞா விகல்பயந்தி । அத்ரைகே ஆஹு: — அதா³ந்தத்வாதா³த்ருத்வாத³யாலுத்வை: அபராதி⁴த்வமாத்மநோ மந்யமாநா: ஶங்கிதா ஏவ ப்ரஜாபதாவூஷு:, கிம் நோ வக்ஷ்யதீதி ; தேஷாம் ச த³காரஶ்ரவணமாத்ராதே³வ ஆத்மாஶங்காவஶேந தத³ர்த²ப்ரதிபத்திரபூ⁴த் ; லோகே(அ)பி ஹி ப்ரஸித்³த⁴ம் — புத்ரா: ஶிஷ்யாஶ்சாநுஶாஸ்யா: ஸந்தோ தோ³ஷாத் நிவர்தயிதவ்யா இதி ; அதோ யுக்தம் ப்ரஜாபதேர்த³காரமாத்ரோச்சாரணம் ; த³மாதி³த்ரயே ச த³காராந்வயாத் ஆத்மநோ தோ³ஷாநுரூப்யேண தே³வாதீ³நாம் விவேகேந ப்ரதிபத்தும் சேதி ; ப²லம் து ஏதத் ஆத்மதோ³ஷஜ்ஞாநே ஸதி தோ³ஷாத் நிவர்தயிதும் ஶக்யதே அல்பேநாப்யுபதே³ஶேந, யதா² தே³வாத³யோ த³காரமாத்ரேணேதி । நநு ஏதத் த்ரயாணாம் தே³வாதீ³நாமநுஶாஸநம் தே³வாதி³பி⁴ரபி ஏகைகமேவ உபாதே³யம் , அத்³யத்வே(அ)பி ந து த்ரயம் மநுஷ்யை: ஶிக்ஷிதவ்யமிதி । அத்ரோச்யதே — பூர்வைர்தே³வாதி³பி⁴ர்விஶிஷ்டைரநுஷ்டி²தம் ஏதத்த்ரயம் , தஸ்மாத் மநுஷ்யைரேவ ஶிக்ஷிதவ்யமிதி । தத்ர த³யாலுத்வஸ்யாநநுஷ்டே²யத்வம் ஸ்யாத் , கத²ம் ? அஸுரைரப்ரஶஸ்தைரநுஷ்டி²தத்வாதி³தி சேத் — ந, துல்யத்வாத் த்ரயாணாம் ; அத: அந்யோ(அ)த்ராபி⁴ப்ராய: — ப்ரஜாபதே: புத்ரா தே³வாத³யஸ்த்ரய: ; புத்ரேப்⁴யஶ்ச ஹிதமேவ பித்ரா உபதே³ஷ்டவ்யம் ; ப்ரஜாபதிஶ்ச ஹிதஜ்ஞ: நாந்யதா² உபதி³ஶதி ; தஸ்மாத் புத்ராநுஶாஸநம் ப்ரஜாபதே: பரமம் ஏதத் ஹிதம் ; அதோ மநுஷ்யைரேவ ஏதத் த்ரயம் ஶிக்ஷிதவ்யமிதி । அத²வா ந தே³வா: அஸுரா வா அந்யே கேசந வித்³யந்தே மநுஷ்யேப்⁴ய: ; மநுஷ்யாணாமேவ அதா³ந்தா: யே அந்யைருத்தமைர்கு³ணை: ஸம்பந்நா: ; தே தே³வா: ; லோப⁴ப்ரதா⁴நா மநுஷ்யா: ; ததா² ஹிம்ஸாபரா: க்ரூரா அஸுரா: ; தே ஏவ மநுஷ்யா: அதா³ந்தத்வாதி³தோ³ஷத்ரயமபேக்ஷ்ய தே³வாதி³ஶப்³த³பா⁴ஜோ ப⁴வந்தி, இதராம்ஶ்ச கு³ணாந் ஸத்த்வரஜஸ்தமாம்ஸி அபேக்ஷ்ய ; அத: மநுஷ்யைரேவ ஶிக்ஷிதவ்யம் ஏதத்த்ரயமிதி, தத³பேக்ஷயைவ ப்ரஜாபதிநோபதி³ஷ்டத்வாத் ; ததா² ஹி மநுஷ்யா அதா³ந்தா லுப்³தா⁴: க்ரூராஶ்ச த்³ருஶ்யந்தே ; ததா² ச ஸ்ம்ருதி: — ‘காம: க்ரோத⁴ஸ்ததா² லோப⁴ஸ்தஸ்மாதே³தத்த்ரயம் த்யஜேத்’ (ப⁴. கீ³. 16 । 21) இதி ॥
இதி பஞ்சமாத்⁴யாயஸ்ய த்³விதீயம் ப்³ராஹ்மணம் ॥

த்ருதீயம் ப்³ராஹ்மணம்

த³மாதி³ஸாத⁴நத்ரயம் ஸர்வோபாஸநஶேஷம் விஹிதம் ; தா³ந்த: அலுப்³த⁴: த³யாலு: ஸந் ஸர்வோபாஸநேஷ்வதி⁴க்ரியதே । தத்ர நிருபாதி⁴கஸ்ய ப்³ரஹ்மணோ த³ர்ஶநம் அதிக்ராந்தம் ; அத² அது⁴நா ஸோபாதி⁴கஸ்ய தஸ்யைவ அப்⁴யுத³யப²லாநி வக்தவ்யாநீத்யேவமர்தோ²(அ)யமாரம்ப⁴: —

ஏஷ ப்ரஜாபதிர்யத்³த்⁴ருத³யமேதத்³ப்³ரஹ்மைதத்ஸர்வம் ததே³தத்த்ர்யக்ஷரம் ஹ்ருத³யமிதி ஹ்ரு இத்யேகமக்ஷரமபி⁴ஹரந்த்யஸ்மை ஸ்வாஶ்சாந்யே ச ய ஏவம் வேத³ த³ இத்யேகமக்ஷரம் த³த³த்யஸ்மை ஸ்வாஶ்சாந்யே ச ய ஏவம் வேத³ யமித்யேகமக்ஷரமேதி ஸ்வர்க³ம் லோகம் ய ஏவம் வேத³ ॥ 1 ॥

ஏஷ ப்ரஜாபதி: யத்³த்⁴ருத³யம் ப்ரஜாபதி: அநுஶாஸ்தீத்யநந்தரமேவாபி⁴ஹிதம் । க: புநரஸௌ அநுஶாஸ்தா ப்ரஜாபதிரித்யுச்யதே — ஏஷ ப்ரஜாபதி: ; கோஸௌ ? யத்³த்⁴ருத³யம் , ஹ்ருத³யமிதி ஹ்ருத³யஸ்தா² பு³த்³தி⁴ருச்யதே ; யஸ்மிந் ஶாகல்யப்³ராஹ்மணாந்தே நாமரூபகர்மணாமுபஸம்ஹார உக்தோ தி³க்³விபா⁴க³த்³வாரேண, ததே³தத் ஸர்வபூ⁴தப்ரதிஷ்ட²ம் ஸர்வபூ⁴தாத்மபூ⁴தம் ஹ்ருத³யம் ப்ரஜாபதி: ப்ரஜாநாம் ஸ்ரஷ்டா ; ஏதத் ப்³ரஹ்ம, ப்³ருஹத்த்வாத் ஸர்வாத்மத்வாச்ச ப்³ரஹ்ம ; ஏதத்ஸர்வம் ; உக்தம் பஞ்சமாத்⁴யாயே ஹ்ருத³யஸ்ய ஸர்வத்வம் ; தத்ஸர்வம் யஸ்மாத் தஸ்மாது³பாஸ்யம் ஹ்ருத³யம் ப்³ரஹ்ம । தத்ர ஹ்ருத³யநாமாக்ஷரவிஷயமேவ தாவத் உபாஸநமுச்யதே ; ததே³தத் ஹ்ருத³யமிதி நாம த்ர்யக்ஷரம் , த்ரீணி அக்ஷராணி அஸ்யேதி த்ர்யக்ஷரம் ; காநி புநஸ்தாநி த்ரீண்யக்ஷராண்யுச்யந்தே ; ஹ்ரு இத்யேகமக்ஷரம் ; அபி⁴ஹரந்தி, ஹ்ருதேராஹ்ருதிகர்மண: ஹ்ரு இத்யேதத்³ரூபமிதி யோ வேத³, யஸ்மாத் ஹ்ருத³யாய ப்³ரஹ்மணே ஸ்வாஶ்ச இந்த்³ரியாணி அந்யே ச விஷயா: ஶப்³தா³த³ய: ஸ்வம் ஸ்வம் கார்யமபி⁴ஹரந்தி, ஹ்ருத³யம் ச போ⁴க்த்ரர்த²மபி⁴ஹரதி — அத: ஹ்ருத³யநாம்ந: ஹ்ரு இத்யேதத³க்ஷரமிதி யோ வேத³ — அஸ்மை விது³ஷே அபி⁴ஹரந்தி ஸ்வாஶ்ச ஜ்ஞாதய: அந்யே சாஸம்ப³த்³தா⁴:, ப³லிமிதி வாக்யஶேஷ: । விஜ்ஞாநாநுரூப்யேண ஏதத்ப²லம் । ததா² த³ இத்யேதத³ப்யேகமக்ஷரம் ; ஏதத³பி தா³நார்த²ஸ்ய த³தா³தே: த³ இத்யேதத்³ரூபம் ஹ்ருத³யநாமாக்ஷரத்வேந நிப³த்³த⁴ம் । அத்ராபி — ஹ்ருத³யாய ப்³ரஹ்மணே ஸ்வாஶ்ச கரணாநி அந்யே ச விஷயா: ஸ்வம் ஸ்வம் வீர்யம் த³த³தி, ஹ்ருத³யம் போ⁴க்த்ரே த³தா³தி ஸ்வம் வீர்யம் , அதோ த³கார இத்யேவம் யோ வேத³, அஸ்மை த³த³தி ஸ்வாஶ்ச அந்யே ச । ததா² யமித்யேதத³ப்யேகமக்ஷரம் ; இணோ க³த்யர்த²ஸ்ய யமித்யேதத்³ரூபம் அஸ்மிந்நாம்நி நிப³த்³த⁴மிதி யோ வேத³, ஸ ஸ்வர்க³ம் லோகமேதி । ஏவம் நாமாக்ஷராத³பி ஈத்³ருஶம் விஶிஷ்டம் ப²லம் ப்ராப்நோதி, கிமு வக்தவ்யம் ஹ்ருத³யஸ்வரூபோபாஸநாத் — இதி ஹ்ருத³யஸ்துதயே நாமாக்ஷரோபந்யாஸ: ॥
இதி பஞ்சமாத்⁴யாயஸ்ய த்ருதீயம் ப்³ராஹ்மணம் ॥

சதுர்த²ம் ப்³ராஹ்மணம்

தத்³வை ததே³ததே³வ ததா³ஸ ஸத்யமேவ ஸ யோ ஹைதம் மஹத்³யக்ஷம் ப்ரத²மஜம் வேத³ ஸத்யம் ப்³ரஹ்மேதி ஜயதீமாம்ல்லோகாஞ்ஜித இந்ந்வஸாவஸத்³ய ஏவமேதந்மஹத்³யக்ஷம் ப்ரத²மஜம் வேத³ ஸத்யம் ப்³ரஹ்மேதி ஸத்யம் ஹ்யேவ ப்³ரஹ்ம ॥ 1 ॥

தஸ்யைவ ஹ்ருத³யாக்²யஸ்ய ப்³ரஹ்மண: ஸத்யமித்யுபாஸநம் விதி⁴த்ஸந்நாஹ — தத் , ததி³தி ஹ்ருத³யம் ப்³ரஹ்ம பராம்ருஷ்டம் ; வை இதி ஸ்மரணார்த²ம் ; தத் யத் ஹ்ருத³யம் ப்³ரஹ்ம ஸ்மர்யத இத்யேக: தச்ச²ப்³த³: ; ததே³தது³ச்யதே ப்ரகாராந்தரேணேதி த்³விதீய: தச்ச²ப்³த³: । கிம் புந: தத்ப்ரகாராந்தரம் ? ஏததே³வ ததி³தி ஏதச்ச²ப்³தே³ந ஸம்ப³த்⁴யதே த்ருதீயஸ்தச்ச²ப்³த³: ; ஏததி³தி வக்ஷ்யமாணம் பு³த்³தௌ⁴ ஸந்நிதீ⁴க்ருத்ய ஆஹ ; ஆஸ ப³பூ⁴வ ; கிம் புந: ஏததே³வ ஆஸ ? யது³க்தம் ஹ்ருத³யம் ப்³ரஹ்மேதி, தத் இதி, த்ருதீய: தச்ச²ப்³தோ³ விநியுக்த: । கிம் ததி³தி விஶேஷதோ நிர்தி³ஶதி ; ஸத்யமேவ, ஸச்ச த்யச்ச மூர்தம் சாமூர்தம் ச ஸத்யம் ப்³ரஹ்ம, பஞ்சபூ⁴தாத்மகமித்யேதத் । ஸ ய: கஶ்சித் ஸத்யாத்மாநம் ஏதம் , மஹத் மஹத்த்வாத் , யக்ஷம் பூஜ்யம் , ப்ரத²மஜம் ப்ரத²மஜாதம் , ஸர்வஸ்மாத்ஸம்ஸாரிண ஏததே³வாக்³ரே ஜாதம் ப்³ரஹ்ம அத: ப்ரத²மஜம் , வேத³ விஜாநாதி ஸத்யம் ப்³ரஹ்மேதி ; தஸ்யேத³ம் ப²லமுச்யதே — யதா² ஸத்யேந ப்³ரஹ்மணா இமே லோகா ஆத்மஸாத்க்ருதா ஜிதா:, ஏவம் ஸத்யாத்மாநம் ப்³ரஹ்ம மஹத்³யக்ஷம் ப்ரத²மஜம் வேத³, ஸ ஜயதி இமாந் லோகாந் ; கிம் ச ஜிதோ வஶீக்ருத:, இந்நு இத்த²ம் , யதா² ப்³ரஹ்மணா அஸௌ ஶத்ருரிதி வாக்யஶேஷ: । அஸச்ச அஸத்³ப⁴வேத் அஸௌ ஶத்ரு: ஜிதோ ப⁴வேதி³த்யர்த²: । கஸ்ய ஏதத்ப²லமிதி புநர்நிக³மயதி — ய ஏவமேதந்மஹத்³யக்ஷம் ப்ரத²மஜம் வேத³ ஸத்யம் ப்³ரஹ்மேதி । அதோ வித்³யாநுரூபம் ப²லம் யுக்தம் , ஸத்யம் ஹ்யேவ யஸ்மாத்³ப்³ரஹ்ம ॥
இதி பஞ்சமாத்⁴யாயஸ்ய சதுர்த²ம் ப்³ராஹ்மணம் ॥

பஞ்சமம் ப்³ராஹ்மணம்

ஆப ஏவேத³மக்³ர ஆஸுஸ்தா ஆப: ஸத்யமஸ்ருஜந்த ஸத்யம் ப்³ரஹ்ம ப்³ரஹ்ம ப்ரஜாபதிம் ப்ரஜாபதிர்தே³வாம்ஸ்தே தே³வா: ஸத்யமேவோபாஸதே ததே³தத்த்ர்யக்ஷரம் ஸத்யமிதி ஸ இத்யேகமக்ஷரம் தீத்யேகமக்ஷரம் யமித்யேகமக்ஷரம் ப்ரத²மோத்தமே அக்ஷரே ஸத்யம் மத்⁴யதோ(அ)ந்ருதம் ததே³தத³ந்ருதமுப⁴யத: ஸத்யேந பரிக்³ருஹீதம் ஸத்யபூ⁴யமேவ ப⁴வதி நைவம் வித்³வாம்ஸமந்ருதம் ஹிநஸ்தி ॥ 1 ॥

ஸத்யஸ்ய ப்³ரஹ்மண: ஸ்துத்யர்த²மித³மாஹ । மஹத்³யக்ஷம் ப்ரத²மஜமித்யுக்தம் , தத்கத²ம் ப்ரத²மஜத்வமித்யுச்யதே — ஆப ஏவேத³மக்³ர ஆஸு: ; ஆப இதி கர்மஸமவாயிந்ய: அக்³நிஹோத்ராத்³யாஹுதய: ; அக்³நிஹோத்ராத்³யாஹுதே: த்³ரவாத்மகத்வாத் அப்த்வம் ; தாஶ்ச ஆப: அக்³நிஹோத்ராதி³கர்மாபவர்கோ³த்தரகாலம் கேநசித³த்³ருஷ்டேந ஸூக்ஷ்மேண ஆத்மநா கர்மஸமவாயித்வமபரித்யஜந்த்ய: இதரபூ⁴தஸஹிதா ஏவ ந கேவலா:, கர்மஸமவாயித்வாத்து ப்ராதா⁴ந்யமபாம் — இதி ஸர்வாண்யேவ பூ⁴தாநி ப்ராகு³த்பத்தே: அவ்யாக்ருதாவஸ்தா²நி கர்த்ருஸஹிதாநி நிர்தி³ஶ்யந்தே ‘ஆப:’ இதி ; தா ஆப: பீ³ஜபூ⁴தா ஜக³த: அவ்யாக்ருதாத்மநா அவஸ்தி²தா: ; தா ஏவ இத³ம் ஸர்வம் நாமரூபவிக்ருதம் ஜக³த் அக்³ரே ஆஸு:, நாந்யத்கிஞ்சித்³விகாரஜாதமாஸீத் ; தா: புந: ஆப: ஸத்யமஸ்ருஜந்த ; தஸ்மாத்ஸத்யம் ப்³ரஹ்ம ப்ரத²மஜம் ; ததே³தத் ஹிரண்யக³ர்ப⁴ஸ்ய ஸூத்ராத்மநோ ஜந்ம, யத³வ்யாக்ருதஸ்ய ஜக³தோ வ்யாகரணம் , தத் ஸத்யம் ப்³ரஹ்ம குத: ? மஹத்த்வாத் ; கத²ம் மஹத்த்வமித்யாஹ — யஸ்மாத் ஸர்வஸ்ய ஸ்ரஷ்ட்ரு ; கத²ம் ? யத்ஸத்யம் ப்³ரஹ்ம, தத் ப்ரஜாபதிம் ப்ரஜாநாம் பதிம் விராஜம் ஸூர்யாதி³கரணம் அஸ்ருஜதேத்யநுஷங்க³: ; ப்ரஜாபதி: தே³வாந் , ஸ விராட் ப்ரஜாபதி: தே³வாநஸ்ருஜத ; யஸ்மாத் ஸர்வமேவம் க்ரமேண ஸத்யாத்³ப்³ரஹ்மணோ ஜாதம் , தஸ்மாந்மஹத்ஸத்யம் ப்³ரஹ்ம । கத²ம் புநர்யக்ஷமித்யுச்யதே — தே ஏவம் ஸ்ருஷ்டா தே³வா: பிதரமபி விராஜமதீத்ய, ததே³வ ஸத்யம் ப்³ரஹ்ம உபாஸதே ; அத ஏதத் ப்ரத²மஜம் மஹத் யக்ஷம் ; தஸ்மாத் ஸர்வாத்மநா உபாஸ்யம் தத் ; தஸ்யாபி ஸத்யஸ்ய ப்³ரஹ்மணோ நாம ஸத்யமிதி ; ததே³தத் த்ர்யக்ஷரம் ; காநி தாந்யக்ஷராணீத்யாஹ — ஸ இத்யேகமக்ஷரம் ; தீத்யேகமக்ஷரம் , தீதி ஈகாராநுப³ந்தோ⁴ நிர்தே³ஶார்த²: ; யமித்யேகமக்ஷரம் ; தத்ர தேஷாம் ப்ரத²மோத்தமே அக்ஷரே ஸகாரயகாரௌ ஸத்யம் , ம்ருத்யுரூபாபா⁴வாத் ; மத்⁴யத: மத்⁴யே அந்ருதம் ; அந்ருதம் ஹி ம்ருத்யு: ம்ருத்ய்வந்ருதயோ: தகாரஸாமாந்யாத் । ததே³தத் அந்ருதம் தகாராக்ஷரம் ம்ருத்யுரூபம் உப⁴யத: ஸத்யேந ஸகாரயகாரலக்ஷணேந பரிக்³ருஹீதம் வ்யாப்தம் அந்தர்பா⁴விதம் ஸத்யரூபாப்⁴யாம் , அத: அகிஞ்சித்கரம் தத் , ஸத்யபூ⁴யமேவ ஸத்யபா³ஹுல்யமேவ ப⁴வதி ; ஏவம் ஸத்யபா³ஹுல்யம் ஸர்வஸ்ய ம்ருத்யோரந்ருதஸ்ய அகிஞ்சித்கரத்வம் ச யோ வித்³வாந் , தமேவம் வித்³வாம்ஸம் அந்ருதம் கதா³சித் ப்ரமாதோ³க்தம் ந ஹிநஸ்தி ॥

தத்³யத்தத்ஸத்யமஸௌ ஸ ஆதி³த்யோ ய ஏஷ ஏதஸ்மிந்மண்ட³லே புருஷோ யஶ்சாயம் த³க்ஷிணே(அ)க்ஷந்புருஷஸ்தாவேதாவந்யோந்யஸ்மிந்ப்ரதிஷ்டி²தௌ ரஶ்மிபி⁴ரேஷோ(அ)ஸ்மிந்ப்ரதிஷ்டி²த: ப்ராணைரயமமுஷ்மிந்ஸ யதோ³த்க்ரமிஷ்யந்ப⁴வதி ஶுத்³த⁴மேவைதந்மண்ட³லம் பஶ்யதி நைநமேதே ரஶ்மய: ப்ரத்யாயந்தி ॥ 2 ॥

அஸ்யாது⁴நா ஸத்யஸ்ய ப்³ரஹ்மண: ஸம்ஸ்தா²நவிஶேஷே உபாஸநமுச்யதே — தத்³யத் ; கிம் தத் ? ஸத்யம் ப்³ரஹ்ம ப்ரத²மஜம் ; கிம் ? அஸௌ ஸ: ; கோ(அ)ஸௌ ? ஆதி³த்ய: ; க: புநரஸாவாதி³த்ய: ? ய ஏஷ: ; க ஏஷ: ? ய: ஏதஸ்மிந் ஆதி³த்யமண்ட³லே புருஷ: அபி⁴மாநீ, ஸோ(அ)ஸௌ ஸத்யம் ப்³ரஹ்ம । யஶ்சாயம் அத்⁴யாத்மம் யோ(அ)யம் த³க்ஷிணே(அ)க்ஷந் அக்ஷணி புருஷ: ; ச - ஶப்³தா³த் ஸ ச ஸத்யம் ப்³ரஹ்மேதி ஸம்ப³ந்த⁴: । தாவேதௌ ஆதி³த்யாக்ஷிஸ்தௌ² புருஷௌ ஏகஸ்ய ஸத்யஸ்ய ப்³ரஹ்மண: ஸம்ஸ்தா²நவிஶேஷௌ யஸ்மாத் , தஸ்மாத் அந்யோந்யஸ்மிந் இதரேதரஸ்மிந் ஆதி³த்யஶ்சாக்ஷுஷே சாக்ஷுஷஶ்ச ஆதி³த்யே ப்ரதிஷ்டி²தௌ, அத்⁴யாத்மாதி⁴தை³வதயோ: அந்யோந்யோபகார்யோபகாரகத்வாத் ; கத²ம் ப்ரதிஷ்டி²தாவித்யுச்யதே — ரஶ்மிபி⁴: ப்ரகாஶேந அநுக்³ரஹம் குர்வந் ஏஷ ஆதி³த்ய: அஸ்மிம்ஶ்சாக்ஷுஷே அத்⁴யாத்மே ப்ரதிஷ்டி²த: ; அயம் ச சாக்ஷுஷ: ப்ராணைராதி³த்யமநுக்³ருஹ்ணந் அமுஷ்மிந் ஆதி³த்யே அதி⁴தை³வே ப்ரதிஷ்டி²த: ; ஸ: அஸ்மிந் ஶரீரே விஜ்ஞாநமயோ போ⁴க்தா யதா³ யஸ்மிந்காலே உத்க்ரமிஷ்யந்ப⁴வதி, ததா³ அஸௌ சாக்ஷுஷ ஆதி³த்யபுருஷ: ரஶ்மீநுபஸம்ஹ்ருத்ய கேவலேந ஔதா³ஸீந்யேந ரூபேண வ்யவதிஷ்ட²தே ; ததா³ அயம் விஜ்ஞாநமய: பஶ்யதி ஶுத்³த⁴மேவ கேவலம் விரஶ்மி ஏதந்மண்ட³லம் சந்த்³ரமண்ட³லமிவ ; ததே³தத் அரிஷ்டத³ர்ஶநம் ப்ராஸங்கி³கம் ப்ரத³ர்ஶ்யதே, கத²ம் நாம புருஷ: கரணீயே யத்நவாந்ஸ்யாதி³தி ; ந — ஏவம் சாக்ஷுஷம் புருஷமுரரீக்ருத்ய தம் ப்ரத்யநுக்³ரஹாய ஏதே ரஶ்மய: ஸ்வாமிகர்தவ்யவஶாத்பூர்வமாக³ச்ச²ந்தோ(அ)பி, புந: தத்கர்மக்ஷயமநுருத்⁴யமாநா இவ நோபயந்தி ந ப்ரத்யாக³ச்ச²ந்தி ஏநம் । அதோ(அ)வக³ம்யதே பரஸ்பரோபகார்யோபகாரகபா⁴வாத் ஸத்யஸ்யைவ ஏகஸ்ய ஆத்மந: அம்ஶௌ ஏதாவிதி ॥

ய ஏஷ ஏதஸ்மிந்மண்ட³லே புருஷஸ்தஸ்ய பூ⁴ரிதி ஶிர ஏகம் ஶிர ஏகமேதத³க்ஷரம் பு⁴வ இதி பா³ஹூ த்³வௌ பா³ஹூ த்³வே ஏதே அக்ஷரே ஸ்வரிதி ப்ரதிஷ்டா² த்³வே ப்ரதிஷ்டே² த்³வே ஏதே அக்ஷரே தஸ்யோபநிஷத³ஹரிதி ஹந்தி பாப்மாநம் ஜஹாதி ச ய ஏவம் வேத³ ॥ 3 ॥

தத்ர ய:, அஸௌ க: ? ய: ஏஷ: ஏதஸ்மிந்மண்ட³லே புருஷ: ஸத்யநாமா ; தஸ்ய வ்யாஹ்ருதய: அவயவா: ; கத²ம் ? பூ⁴ரிதி யேயம் வ்யாஹ்ருதி:, ஸா தஸ்ய ஶிர:, ப்ராத²ம்யாத் ; தத்ர ஸாமாந்யம் ஸ்வயமேவாஹ ஶ்ருதி: — ஏகம் ஏகஸங்க்²யாயுக்தம் ஶிர:, ததா² ஏதத் அக்ஷரம் ஏகம் பூ⁴ரிதி । பு⁴வ இதி பா³ஹூ, த்³வித்வஸாமாந்யாத் ; த்³வௌ பா³ஹூ, த்³வே ஏதே அக்ஷரே । ததா² ஸ்வரிதி ப்ரதிஷ்டா² ; த்³வே ப்ரதிஷ்டே² த்³வே ஏதே அக்ஷரே ; ப்ரதிஷ்டே² பாதௌ³ ப்ரதிதிஷ்ட²த்யாப்⁴யாமிதி । தஸ்யாஸ்ய வ்யாஹ்ருத்யவயவஸ்ய ஸத்யஸ்ய ப்³ரஹ்மண உபநிஷத் ரஹஸ்யம் அபி⁴தா⁴நம் , யேநாபி⁴தா⁴நேந அபி⁴தீ⁴யமாநம் தத்³ப்³ரஹ்ம அபி⁴முகீ² ப⁴வதி லோகவத் ; காஸாவித்யாஹ — அஹரிதி ; அஹரிதி சைதத் ரூபம் ஹந்தேர்ஜஹாதேஶ்சேதி யோ வேத³, ஸ ஹந்தி ஜஹாதி ச பாப்மாநம் ய ஏவம் வேத³ ॥

யோ(அ)யம் த³க்ஷிணே(அ)க்ஷந்புருஷஸ்தஸ்ய பூ⁴ரிதி ஶிர ஏகம் ஶிர ஏகமேதத³க்ஷரம் பு⁴வ இதி பா³ஹூ த்³வௌ பா³ஹூ த்³வே ஏதே அக்ஷரே ஸ்வரிதி ப்ரதிஷ்டா² த்³வே ப்ரதிஷ்டே² த்³வே ஏதே அக்ஷரே தஸ்யோபநிஷத³ஹமிதி ஹந்தி பாப்மாநம் ஜஹாதி ச ய ஏவம் வேத³ ॥ 4 ॥

ஏவம் யோ(அ)யம் த³க்ஷிணே(அ)க்ஷந்புருஷ:, தஸ்ய பூ⁴ரிதி ஶிர இத்யாதி³ ஸர்வம் ஸமாநம் । தஸ்யோபநிஷத் — அஹமிதி, ப்ரத்யகா³த்மபூ⁴தத்வாத் । பூர்வவத் ஹந்தே: ஜஹாதேஶ்சேதி ॥
இதி பஞ்சமாத்⁴யாயஸ்ய பஞ்சமம் ப்³ராஹ்மணம் ॥

ஷஷ்ட²ம் ப்³ராஹ்மணம்

உபாதீ⁴நாமநேகத்வாத³நேகவிஶேஷணத்வாச்ச தஸ்யைவ ப்ரக்ருதஸ்ய ப்³ரஹ்மணோ மநஉபாதி⁴விஶிஷ்டஸ்யோபாஸநம் விதி⁴த்ஸந்நாஹ —

மநோமயோ(அ)யம் புருஷோ பா⁴: ஸத்யஸ்தஸ்மிந்நந்தர்ஹ்ருத³யே யதா² வ்ரீஹிர்வா யவோ வா ஸ ஏஷ ஸர்வஸ்யேஶாந: ஸர்வஸ்யாதி⁴பதி: ஸர்வமித³ம் ப்ரஶாஸ்தி யதி³த³ம் கிம் ச ॥ 1 ॥

மநோமய: மந:ப்ராய:, மநஸி உபலப்⁴யமாநத்வாத் ; மநஸா சோபலப⁴த இதி மநோமயோ(அ)யம் புருஷ: ; பா⁴:ஸத்ய:, பா⁴ ஏவ ஸத்யம் ஸத்³பா⁴வ: ஸ்வரூபம் யஸ்ய ஸோ(அ)யம் பா⁴:ஸத்ய:, பா⁴ஸ்வர இத்யேதத் ; மநஸ: ஸர்வார்தா²வபா⁴ஸகத்வாத் மநோமயத்வாச்ச அஸ்ய பா⁴ஸ்வரத்வம் ; தஸ்மிந் அந்தர்ஹ்ருத³யே ஹ்ருத³யஸ்யாந்த: தஸ்மிந்நித்யேதத் ; யதா² வ்ரீஹிர்வா யவோ வா பரிமாணத:, ஏவம்பரிமாண: தஸ்மிந்நந்தர்ஹ்ருத³யே யோகி³பி⁴ர்த்³ருஶ்யத இத்யர்த²: । ஸ ஏஷ: ஸர்வஸ்யேஶாந: ஸர்வஸ்ய ஸ்வபே⁴த³ஜாதஸ்ய ஈஶாந: ஸ்வாமீ ; ஸ்வாமித்வே(அ)பி ஸதி கஶ்சித³மாத்யாதி³தந்த்ர:, அயம் து ந ததா² ; கிம் தர்ஹி அதி⁴பதி: அதி⁴ஷ்டா²ய பாலயிதா ; ஸர்வமித³ம் ப்ரஶாஸ்தி, யதி³த³ம் கிஞ்ச யத்கிஞ்சித்ஸர்வம் ஜக³த் , தத்ஸர்வம் ப்ரஶாஸ்தி । ஏவம் மநோமயஸ்யோபாஸநாத் ததா²ரூபாபத்திரேவ ப²லம் । ‘தம் யதா² யதோ²பாஸதே ததே³வ ப⁴வதி’ (ஶத. ப்³ரா. 10 । 5 । 2 । 20) இதி ப்³ராஹ்மணம் ॥
இதி பஞ்சமாத்⁴யாயஸ்ய ஷஷ்ட²ம் ப்³ராஹ்மணம் ॥

ஸப்தமம் ப்³ராஹ்மணம்

வித்³யுத்³ப்³ரஹ்மேத்யாஹுர்விதா³நாத்³வித்³யுத்³வித்³யத்யேநம் பாப்மநோ ய ஏவம் வேத³ வித்³யுத்³ப்³ரஹ்மேதி வித்³யுத்³த்⁴யேவ ப்³ரஹ்ம ॥ 1 ॥

ததை²வ உபாஸநாந்தரம் ஸத்யஸ்ய ப்³ரஹ்மணோ விஶிஷ்டப²லமாரப்⁴யதே — வித்³யுத்³ப்³ரஹ்மேத்யாஹு: । வித்³யுதோ ப்³ரஹ்மணோ நிர்வசநமுச்யதே — விதா³நாத் அவக²ண்ட³நாத் தமஸோ மேகா⁴ந்த⁴காரம் விதா³ர்ய ஹி அவபா⁴ஸதே, அதோ வித்³யுத் ; ஏவம்கு³ணம் வித்³யுத் ப்³ரஹ்மேதி யோ வேத³, அஸௌ வித்³யதி அவக²ண்ட³யதி விநாஶயதி பாப்மந:, ஏநமாத்மாநம் ப்ரதி ப்ரதிகூலபூ⁴தா: பாப்மாநோ யே தாந் ஸர்வாந் பாப்மந: அவக²ண்ட³யதீத்யர்த²: । ய ஏவம் வேத³ வித்³யுத்³ப்³ரஹ்மேதி தஸ்யாநுரூபம் ப²லம் , வித்³யுத் ஹி யஸ்மாத் ப்³ரஹ்ம ॥
இதி பஞ்சமாத்⁴யாயஸ்ய ஸப்தமம் ப்³ராஹ்மணம் ॥

அஷ்டமம் ப்³ராஹ்மணம்

வாசம் தே⁴நுமுபாஸீத தஸ்யாஶ்சத்வார: ஸ்தநா: ஸ்வாஹாகாரோ வஷட்காரோ ஹந்தகார: ஸ்வதா⁴காரஸ்தஸ்யை த்³வௌ ஸ்தநௌ தே³வா உபஜீவந்தி ஸ்வாஹாகாரம் ச வஷட்காரம் ச ஹந்தகாரம் மநுஷ்யா: ஸ்வதா⁴காரம் பிதரஸ்தஸ்யா: ப்ராண ருஷபோ⁴ மநோ வத்ஸ: ॥ 1 ॥

புந: உபாஸநாந்தரம் தஸ்யைவ ப்³ரஹ்மண: வாக்³வை ப்³ரஹ்மேதி ; வாகி³தி ஶப்³த³: த்ரயீ ; தாம் வாசம் தே⁴நும் , தே⁴நுரிவ தே⁴நு:, யதா² தே⁴நு: சதுர்பி⁴: ஸ்தநை: ஸ்தந்யம் பய: க்ஷரதி வத்ஸாய ஏவம் வாக்³தே⁴நு: வக்ஷ்யமாணை: ஸ்தநை: பய இவ அந்நம் க்ஷரதி தே³வாதி³ப்⁴ய: । கே புந: தே ஸ்தநா: ? கே வா தே, யேப்⁴ய: க்ஷரதி ? தஸ்யா: ஏதஸ்யா வாசோ தே⁴ந்வா:, த்³வௌ ஸ்தநௌ தே³வா உபஜீவந்தி வத்ஸஸ்தா²நீயா: ; கௌ தௌ ? ஸ்வாஹாகாரம் ச வஷட்காரம் ச ; ஆப்⁴யாம் ஹி ஹவி: தீ³யதே தே³வேப்⁴ய: । ஹந்தகாரம் மநுஷ்யா: ; ஹந்தேதி மநுஷ்யேப்⁴ய: அந்நம் ப்ரயச்ச²ந்தி । ஸ்வதா⁴காரம் பிதர: ; ஸ்வதா⁴காரேண ஹி பித்ருப்⁴ய: ஸ்வதா⁴ம் ப்ரயச்ச²ந்தி । தஸ்யா தே⁴ந்வா வாச: ப்ராண: ருஷப⁴: ; ப்ராணேந ஹி வாக்ப்ரஸூயதே ; மநோ வத்ஸ: ; மநஸா ஹி ப்ரஸ்ராவ்யதே ; மநஸா ஹ்யாலோசிதே விஷயே வாக் ப்ரவர்ததே ; தஸ்மாத் மந: வத்ஸஸ்தா²நீயம் । ஏவம் வாக்³தே⁴நூபாஸக: தாத்³பா⁴வ்யமேவ ப்ரதிபத்³யதே ॥
இதி பஞ்சமாத்⁴யாயஸ்ய அஷ்டமம் ப்³ராஹ்மணம் ॥

நவமம் ப்³ராஹ்மணம்

அயமக்³நிர்வைஶ்வாநரோ யோ(அ)யமந்த: புருஷே யேநேத³மந்நம் பச்யதே யதி³த³மத்³யதே தஸ்யைஷ கோ⁴ஷோ ப⁴வதி யமேதத்கர்ணாவபிதா⁴ய ஶ்ருணோதி ஸ யதோ³த்க்ரமிஷ்யந்ப⁴வதி நைநம் கோ⁴ஷம் ஶ்ருணோதி ॥ 1 ॥

அயமக்³நிர்வைஶ்வாநர:, பூர்வவது³பாஸநாந்தரம் ; அயம் அக்³நி: வைஶ்வாநர: ; கோ(அ)யமக்³நிரித்யாஹ — யோ(அ)யமந்த: புருஷே । கிம் ஶரீராரம்ப⁴க: ? நேத்யுச்யதே — யேந அக்³நிநா வைஶ்வாநராக்²யேந இத³மந்நம் பச்யதே । கிம் தத³ந்நம் ? யதி³த³ம் அத்³யதே பு⁴ஜ்யதே அந்நம் ப்ரஜாபி⁴:, ஜாட²ரோ(அ)க்³நிரித்யர்த²: । தஸ்ய ஸாக்ஷாது³பலக்ஷணார்த²மித³மாஹ — தஸ்யாக்³நே: அந்நம் பசத: ஜாட²ரஸ்ய ஏஷ கோ⁴ஷோ ப⁴வதி ; கோ(அ)ஸௌ ? யம் கோ⁴ஷம் , ஏததி³தி க்ரியாவிஶேஷணம் , கர்ணாவபிதா⁴ய அங்கு³லீப்⁴யாமபிதா⁴நம் க்ருத்வா ஶ்ருணோதி । தம் ப்ரஜாபதிமுபாஸீத வைஶ்வாநரமக்³நிம் । அத்ராபி தாத்³பா⁴வ்யம் ப²லம் । தத்ர ப்ராஸங்கி³கமித³மரிஷ்டலக்ஷணமுச்யதே — ஸோ(அ)த்ர ஶரீரே போ⁴க்தா யதா³ உத்க்ரமிஷ்யந்ப⁴வதி, நைநம் கோ⁴ஷம் ஶ்ருணோதி ॥
இதி பஞ்சமாத்⁴யாயஸ்ய நவமம் ப்³ராஹ்மணம் ॥

த³ஶமம் ப்³ராஹ்மணம்

யதா³ வை புருஷோ(அ)ஸ்மால்லோகாத்ப்ரைதி ஸ வாயுமாக³ச்ச²தி தஸ்மை ஸ தத்ர விஜிஹிதே யதா² ரத²சக்ரஸ்ய க²ம் தேந ஸ ஊர்த்⁴வ ஆக்ரமதே ஸ ஆதி³த்யமாக³ச்ச²தி தஸ்மை ஸ தத்ர விஜிஹீதே யதா² லம்ப³ரஸ்ய க²ம் தேந ஸ ஊர்த்⁴வ ஆக்ரமதே ஸ சந்த்³ரமஸமாக³ச்ச²தி தஸ்மை ஸ தத்ர விஜிஹீதே யதா² து³ந்து³பே⁴: க²ம் தேந ஸ ஊர்த்⁴வ ஆக்ரமதே ஸ லோகமாக³ச்ச²த்யஶோகமஹிமம் தஸ்மிந்வஸதி ஶாஶ்வதீ: ஸமா: ॥ 1 ॥

ஸர்வேஷாமஸ்மிந்ப்ரகரணே உபாஸநாநாம் க³திரியம் ப²லம் சோச்யதே — யதா³ வை புருஷ: வித்³வாந் அஸ்மாத் லோகாத் ப்ரைதி ஶரீரம் பரித்யஜதி, ஸ: ததா³ வாயும் ஆக³ச்ச²தி, அந்தரிக்ஷே திர்யக்³பூ⁴தோ வாயு: ஸ்திமித: அபே⁴த்³யஸ்திஷ்ட²தி ; ஸ வாயு: தத்ர ஸ்வாத்மநி தஸ்மை ஸம்ப்ராப்தாய விஜிஹீதே ஸ்வாத்மாவயவாந் விக³மயதி சி²த்³ரீகரோத்யாத்மாநமித்யர்த²: । கிம்பரிமாணம் சி²த்³ரமித்யுச்யதே — யதா² ரத²சக்ரஸ்ய க²ம் சி²த்³ரம் ப்ரஸித்³த⁴பரிமாணம் ; தேந சி²த்³ரேண ஸ வித்³வாந் ஊர்த்⁴வ: ஆக்ரமதே ஊர்த்⁴வ: ஸந் க³ச்ச²தி । ஸ ஆதி³த்யமாக³ச்ச²தி ; ஆதி³த்ய: ப்³ரஹ்மலோகம் ஜிக³மிஷோர்மார்க³நிரோத⁴ம் க்ருத்வா ஸ்தி²த: ; ஸோ(அ)பி ஏவம்விதே³ உபாஸகாய த்³வாரம் ப்ரயச்ச²தி ; தஸ்மை ஸ தத்ர விஜிஹீதே ; யதா² லம்ப³ரஸ்ய க²ம் வாதி³த்ரவிஶேஷஸ்ய சி²த்³ரபரிமாணம் ; தேந ஸ ஊர்த்⁴வ ஆக்ரமதே । ஸ சந்த்³ரமஸம் ஆக³ச்ச²தி ; ஸோ(அ)பி தஸ்மை தத்ர விஜிஹீதே ; யதா² து³ந்து³பே⁴: க²ம் ப்ரஸித்³த⁴ம் ; தேந ஸ ஊர்த்⁴வ ஆக்ரமதே । ஸ லோகம் ப்ரஜாபதிலோகம் ஆக³ச்ச²தி ; கிம்விஶிஷ்டம் ? அஶோகம் மாநஸேந து³:கே²ந விவர்ஜிதமித்யேதத் ; அஹிமம் ஹிமவர்ஜிதம் ஶாரீரது³:க²வர்ஜிதமித்யர்த²: ; தம் ப்ராப்ய தஸ்மிந் வஸதி ஶாஶ்வதீ: நித்யா: ஸமா: ஸம்வத்ஸராநித்யர்த²: ; ப்³ரஹ்மணோ ப³ஹூந்கல்பாந் வஸதீத்யேதத் ॥
இதி பஞ்சமாத்⁴யாயஸ்ய த³ஶமம் ப்³ராஹ்மணம் ॥

ஏகாத³ஶம் ப்³ராஹ்மணம்

ஏதத்³வை பரமம் தபோ யத்³வ்யாஹிதஸ்தப்யதே பரமம் ஹைவ லோகம் ஜயதி ய ஏவம் வேதை³தத்³வை பரமம் தபோ யம் ப்ரேதமரண்யம் ஹரந்தி பரமம் ஹைவ லோகம் ஜயதி ய ஏவம் வேதை³தத்³வை பரமம் தபோ யம் ப்ரேதமக்³நாவப்⁴யாத³த⁴தி பரமம் ஹைவ லோகம் ஜயதி ய ஏவம் வேத³ ॥ 1 ॥

ஏதத்³வை பரமம் தப: ; கிம் தத் ? யத் வ்யாஹித: வ்யாதி⁴த: ஜ்வராதி³பரிக்³ருஹீத: ஸந் யத் தப்யதே ததே³தத் பரமம் தப இத்யேவம் சிந்தயேத் , து³:க²ஸாமாந்யாத் । தஸ்ய ஏவம் சிந்தயதோ விது³ஷ: கர்மக்ஷயஹேது: ததே³வ தபோ ப⁴வதி அநிந்த³த: அவிஷீத³த: । ஸ ஏவ ச தேந விஜ்ஞாநதபஸா த³க்³த⁴கில்பி³ஷ: பரமம் ஹைவ லோகம் ஜயதி, ய ஏவம் வேத³ । ததா² முமூர்ஷு: ஆதா³வேவ கல்பயதி ; கிம் ? ஏதத்³வை பரமம் தப:, யம் ப்ரேதம் மாம் க்³ராமாத³ரண்யம் ஹரந்தி ருத்விஜ: அந்த்யகர்மணே, தத் க்³ராமாத³ரண்யக³மநஸாமாந்யாத் பரமம் மம தத் தபோ ப⁴விஷ்யதி ; க்³ராமாத³ரண்யக³மநம் பரமம் தப இதி ஹி ப்ரஸித்³த⁴ம் । பரமம் ஹைவ லோகம் ஜயதி, ய ஏவம் வேத³ । ததா² ஏதத்³வை பரமம் தப: யம் ப்ரேதமக்³நாவப்⁴யாத³த⁴தி, அக்³நிப்ரவேஶஸாமாந்யாத் । பரமம் ஹைவ லோகம் ஜயதி ய ஏவம் வேத³ ॥
இதி பஞ்சமாத்⁴யாயஸ்ய ஏகாத³ஶம் ப்³ராஹ்மணம் ॥

த்³வாத³ஶம் ப்³ராஹ்மணம்

அந்நம் ப்³ரஹ்மேத்யேக ஆஹுஸ்தந்ந ததா² பூயதி வா அந்நம்ருதே ப்ராணாத்ப்ராணோ ப்³ரஹ்மேத்யேக ஆஹுஸ்தந்ந ததா² ஶுஷ்யதி வை ப்ராண ருதே(அ)ந்நாதே³தே ஹ த்வேவ தே³வதே ஏகதா⁴பூ⁴யம் பூ⁴த்வா பரமதாம் க³ச்ச²தஸ்தத்³த⁴ ஸ்மாஹ ப்ராத்ருத³: பிதரம் கிம்ஸ்விதே³வைவம் விது³ஷே ஸாது⁴ குர்யாம் கிமேவாஸ்மா அஸாது⁴ குர்யாமிதி ஸ ஹ ஸ்மாஹ பாணிநா மா ப்ராத்ருத³ கஸ்த்வேநயோரேகதா⁴பூ⁴யம் பூ⁴த்வா பரமதாம் க³ச்ச²தீதி தஸ்மா உ ஹைதது³வாச வீத்யந்நம் வை வ்யந்நே ஹீமாநி ஸர்வாணி பூ⁴தாநி விஷ்டாநி ரமிதி ப்ராணோ வை ரம் ப்ராணே ஹீமாநி ஸர்வாணி பூ⁴தாநி ரமந்தே ஸர்வாணி ஹ வா அஸ்மிந்பூ⁴தாநி விஶந்தி ஸர்வாணி பூ⁴தாநி ரமந்தே ய ஏவம் வேத³ ॥ 1 ॥

அந்நம் ப்³ரஹ்மேதி, ததா² ஏதத் உபாஸநாந்தரம் விதி⁴த்ஸந்நாஹ — அந்நம் ப்³ரஹ்ம, அந்நம் அத்³யதே யத் தத் ப்³ரஹ்மேத்யேக ஆசார்யா ஆஹு: ; தத் ந ததா² க்³ரஹீதவ்யம் அந்நம் ப்³ரஹ்மேதி । அந்யே சாஹு: — ப்ராணோ ப்³ரஹ்மேதி ; தச்ச ததா² ந க்³ரஹீதவ்யம் । கிமர்த²ம் புந: அந்நம் ப்³ரஹ்மேதி ந க்³ராஹ்யம் ? யஸ்மாத் பூயதி க்லித்³யதே பூதிபா⁴வமாபத்³யதே ருதே ப்ராணாத் , தத்கத²ம் ப்³ரஹ்ம ப⁴விதுமர்ஹதி ; ப்³ரஹ்ம ஹி நாம தத் , யத³விநாஶி । அஸ்து தர்ஹி ப்ராணோ ப்³ரஹ்ம ; நைவம் ; யஸ்மாத் ஶுஷ்யதி வை ப்ராண: ஶோஷமுபைதி ருதே அந்நாத் ; அத்தா ஹி ப்ராண: ; அத: அந்நேந ஆத்³யேந விநா ந ஶக்நோதி ஆத்மாநம் தா⁴ரயிதும் ; தஸ்மாத் ஶுஷ்யதி வை ப்ராண: ருதே(அ)ந்நாத் ; அத: ஏகைகஸ்ய ப்³ரஹ்மதா நோபபத்³யதே யஸ்மாத் , தஸ்மாத் ஏதே ஹ து ஏவ அந்நப்ராணதே³வதே ஏகதா⁴பூ⁴யம் ஏகதா⁴பா⁴வம் பூ⁴த்வா க³த்வா பரமதாம் பரமத்வம் க³ச்ச²த: ப்³ரஹ்மத்வம் ப்ராப்நுத: । ததே³தத் ஏவமத்⁴யவஸ்ய ஹ ஸ்ம ஆஹ — ஸ்ம ப்ராத்ருதோ³ நாம பிதரமாத்மந: ; கிம்ஸ்வித் ஸ்விதி³தி விதர்கே ; யதா² மயா ப்³ரஹ்ம பரிகல்பிதம் , ஏவம் விது³ஷே கிம்ஸ்வித் ஸாது⁴ குர்யாம் , ஸாது⁴ ஶோப⁴நம் பூஜாம் , காம் து அஸ்மை பூஜாம் குர்யாமித்யபி⁴ப்ராய: ; கிமேவ அஸ்மை விது³ஷே அஸாது⁴ குர்யாம் , க்ருதக்ருத்யோ(அ)ஸௌ இத்யபி⁴ப்ராய: । அந்நப்ராணௌ ஸஹபூ⁴தௌ ப்³ரஹ்மேதி வித்³வாந் நாஸௌ அஸாது⁴கரணேந க²ண்டி³தோ ப⁴வதி, நாபி ஸாது⁴கரணேந மஹீக்ருத: । தம் ஏவம்வாதி³நம் ஸ பிதா ஹ ஸ்ம ஆஹ பாணிநா ஹஸ்தேந நிவாரயந் , மா ப்ராத்ருத³ மைவம் வோச: । கஸ்து ஏநயோ: அந்நப்ராணயோ: ஏகதா⁴பூ⁴யம் பூ⁴த்வா பரமதாம் கஸ்து க³ச்ச²தி ? ந கஶ்சித³பி வித்³வாந் அநேந ப்³ரஹ்மத³ர்ஶநேந பரமதாம் க³ச்ச²தி ; தஸ்மாத் நைவம் வக்துமர்ஹஸி க்ருதக்ருத்யோ(அ)ஸாவிதி ; யத்³யேவம் , ப்³ரவீது ப⁴வாந் கத²ம் பரமதாம் க³ச்ச²தீதி । தஸ்மை உ ஹ ஏதத் வக்ஷ்யமாணம் வச உவாச । கிம் தத் ? வீதி ; கிம் தத் வி இத்யுச்யதே — அந்நம் வை வி ; அந்நே ஹி யஸ்மாத் இமாநி ஸர்வாணி பூ⁴தாநி விஷ்டாநி ஆஶ்ரிதாநி, அத: அந்நம் வி இத்யுச்யதே । கிஞ்ச ரம் இதி ; ரமிதி ச உக்தவாந்பிதா ; கிம் புநஸ்தத் ரம் ? ப்ராணோ வை ரம் ; குத இத்யாஹ ; ப்ராணே ஹி யஸ்மாத் ப³லாஶ்ரயே ஸதி ஸர்வாணி பூ⁴தாநி ரமந்தே, அதோ ரம் ப்ராண: । ஸர்வபூ⁴தாஶ்ரயகு³ணமந்நம் , ஸர்வபூ⁴தரதிகு³ணஶ்ச ப்ராண: । ந ஹி கஶ்சித³நாயதந: நிராஶ்ரய: ரமதே ; நாபி ஸத்யப்யாயதநே அப்ராணோ து³ர்ப³லோ ரமதே ; யதா³ து ஆயதநவாந்ப்ராணீ ப³லவாம்ஶ்ச ததா³ க்ருதார்த²மாத்மாநம் மந்யமாநோ ரமதே லோக: ; ‘யுவா ஸ்யாத்ஸாது⁴யுவாத்⁴யாயக:’ (தை. உ. 2 । 8 । 3) இத்யாதி³ஶ்ருதே: । இதா³நீம் ஏவம்வித³: ப²லமாஹ — ஸர்வாணி ஹ வை அஸ்மிந் பூ⁴தாநி விஶந்தி அந்நகு³ணஜ்ஞாநாத் , ஸர்வாணி பூ⁴தாநி ரமந்தே ப்ராணகு³ணஜ்ஞாநாத் , ய ஏவம் வேத³ ॥
இதி பஞ்சமாத்⁴யாயஸ்ய த்³வாத³ஶம் ப்³ராஹ்மணம் ॥

த்ரயோத³ஶம் ப்³ராஹ்மணம்

உக்த²ம் ப்ராணோ வா உக்த²ம் ப்ராணோ ஹீத³ம் ஸர்வமுத்தா²பயத்யுத்³தா⁴ஸ்மாது³க்த²வித்³வீரஸ்திஷ்ட²த்யுக்த²ஸ்ய ஸாயுஜ்யம் ஸலோகதாம் ஜயதி ய ஏவம் வேத³ ॥ 1 ॥

உக்த²ம் — ததா² உபாஸநாந்தரம் ; உக்த²ம் ஶஸ்த்ரம் ; தத்³தி⁴ ப்ரதா⁴நம் மஹாவ்ரதே க்ரதௌ ; கிம் புநஸ்தது³க்த²ம் ; ப்ராணோ வை உக்த²ம் ; ப்ராணஶ்ச ப்ரதா⁴ந இந்த்³ரியாணாம் , உக்த²ம் ச ஶஸ்த்ராணாம் , அத உக்த²மித்யுபாஸீத । கத²ம் ப்ராண உக்த²மித்யாஹ — ப்ராண: ஹி யஸ்மாத் இத³ம் ஸர்வம் உத்தா²பயதி ; உத்தா²பநாத் உக்த²ம் ப்ராண: ; ந ஹி அப்ராண: கஶ்சிது³த்திஷ்ட²தி ; தது³பாஸநப²லமாஹ — உத் ஹ அஸ்மாத் ஏவம்வித³: உக்த²வித் ப்ராணவித் வீர: புத்ர: உத்திஷ்ட²தி ஹ — த்³ருஷ்டம் ஏதத்ப²லம் ; அத்³ருஷ்டம் து உக்த²ஸ்ய ஸாயுஜ்யம் ஸலோகதாம் ஜயதி, ய ஏவம் வேத³ ॥

யஜு: ப்ராணோ வை யஜு: ப்ராணே ஹீமாநி ஸர்வாணி பூ⁴தாநி யுஜ்யந்தே யுஜ்யந்தே ஹாஸ்மை ஸர்வாணி பூ⁴தாநி ஶ்ரைஷ்ட்²யாய யஜுஷ: ஸாயுஜ்யம் ஸலோகதாம் ஜயதி ய ஏவம் வேத³ ॥ 2 ॥

யஜுரிதி சோபாஸீத ப்ராணம் ; ப்ராணோ வை யஜு: ; கத²ம் யஜு: ப்ராண: ? ப்ராணே ஹி யஸ்மாத் ஸர்வாணி பூ⁴தாநி யுஜ்யந்தே ; ந ஹி அஸதி ப்ராணே கேநசித் கஸ்யசித் யோக³ஸாமர்த்²யம் ; அதோ யுநக்தீதி ப்ராணோ யஜு: । ஏவம்வித³: ப²லமாஹ — யுஜ்யந்தே உத்³யச்ச²ந்தே இத்யர்த²:, ஹ அஸ்மை ஏவம்விதே³, ஸர்வாணி பூ⁴தாநி, ஶ்ரைஷ்ட்²யம் ஶ்ரேஷ்ட²பா⁴வ: தஸ்மை ஶ்ரைஷ்ட்²யாய ஶ்ரேஷ்ட²பா⁴வாய, அயம் ந: ஶ்ரேஷ்டோ² ப⁴வேதி³தி ; யஜுஷ: ப்ராணஸ்ய ஸாயுஜ்யமித்யாதி³ ஸர்வம் ஸமாநம் ॥

ஸாம ப்ராணோ வை ஸாம ப்ராணே ஹீமாநி ஸர்வாணி பூ⁴தாநி ஸம்யஞ்சி ஸம்யஞ்சி ஹாஸ்மை ஸர்வாணி பூ⁴தாநி ஶ்ரைஷ்ட்²யாய கல்பந்தே ஸாம்ந: ஸாயுஜ்யம் ஸலோகதாம் ஜயதி ய ஏவம் வேத³ ॥ 3 ॥

ஸாமேதி சோபாஸீத ப்ராணம் । ப்ராணோ வை ஸாம ; கத²ம் ப்ராண: ஸாம ? ப்ராணே ஹி யஸ்மாத் ஸர்வாணி பூ⁴தாநி ஸம்யஞ்சி ஸங்க³ச்ச²ந்தே, ஸங்க³மநாத் ஸாம்யாபத்திஹேதுத்வாத் ஸாம ப்ராண: ; ஸம்யஞ்சி ஸங்க³ச்ச²ந்தே ஹ அஸ்மை ஸர்வாணி பூ⁴தாநி ; ந கேவலம் ஸங்க³ச்ச²ந்த ஏவ, ஶ்ரேஷ்ட²பா⁴வாய ச அஸ்மை கல்பந்தே ஸமர்த்²யந்தே ; ஸாம்ந: ஸாயுஜ்யமித்யாதி³ பூர்வவத் ॥

க்ஷத்த்ரம் ப்ராணோ வை க்ஷத்த்ரம் ப்ராணோ ஹி வை க்ஷத்த்ரம் த்ராயதே ஹைநம் ப்ராண: க்ஷணிதோ: ப்ர க்ஷத்த்ரமத்ரமாப்நோதி க்ஷத்த்ரஸ்ய ஸாயுஜ்யம் ஸலோகதாம் ஜயதி ய ஏவம் வேத³ ॥ 4 ॥

தம் ப்ராணம் க்ஷத்த்ரமித்யுபாஸீத । ப்ராணோ வை க்ஷத்த்ரம் ; ப்ரஸித்³த⁴ம் ஏதத் — ப்ராணோ ஹி வை க்ஷத்த்ரம் । கத²ம் ப்ரஸித்³த⁴தேத்யாஹ — த்ராயதே பாலயதி ஏவம் பிண்ட³ம் தே³ஹம் ப்ராண:, க்ஷணிதோ: ஶஸ்த்ராதி³ஹிம்ஸிதாத் புந: மாம்ஸேந ஆபூரயதி யஸ்மாத் , தஸ்மாத் க்ஷதத்ராணாத் ப்ரஸித்³த⁴ம் க்ஷத்த்ரத்வம் ப்ராணஸ்ய । வித்³வத்ப²லமாஹ — ப்ர க்ஷத்த்ரமத்ரம் , ந த்ராயதே அந்யேந கேநசிதி³த்யத்ரம் , க்ஷத்த்ரம் ப்ராண:, தம் அத்ரம் க்ஷத்த்ரம் ப்ராணம் ப்ராப்நோதீத்யர்த²: । ஶாகா²ந்தரே வா பாடா²த் க்ஷத்த்ரமாத்ரம் ப்ராப்நோதி, ப்ராணோ ப⁴வதீத்யர்த²: । க்ஷத்த்ரஸ்ய ஸாயுஜ்யம் ஸலோகதாம் ஜயதி, ய ஏவம் வேத³ ॥
இதி பஞ்சமாத்⁴யாயஸ்ய த்ரயோத³ஶம் ப்³ராஹ்மணம் ॥

சதுர்த³ஶம் ப்³ராஹ்மணம்

பூ⁴மிரந்தரிக்ஷம் த்³யௌரித்யஷ்டாவக்ஷராண்யஷ்டாக்ஷரம் ஹ வா ஏகம் கா³யத்ர்யை பத³மேதது³ ஹைவாஸ்யா ஏதத்ஸ யாவதே³ஷு த்ரிஷு லோகேஷு தாவத்³த⁴ஜயதி யோ(அ)ஸ்யா ஏததே³வம் பத³ம் வேத³ ॥ 1 ॥

ப்³ரஹ்மணோ ஹ்ருத³யாத்³யநேகோபாதி⁴விஶிஷ்டஸ்ய உபாஸநமுக்தம் ; அத² இதா³நீம் கா³யத்ர்யுபாதி⁴விஶிஷ்டஸ்ய உபாஸநம் வக்தவ்யமித்யாரப்⁴யதே । ஸர்வச்ச²ந்த³ஸாம் ஹி கா³யத்ரீச²ந்த³: ப்ரதா⁴நபூ⁴தம் ; தத்ப்ரயோக்த்ருக³யத்ராணாத் கா³யத்ரீதி வக்ஷ்யதி ; ந ச அந்யேஷாம் ச²ந்த³ஸாம் ப்ரயோக்த்ருப்ராணத்ராணஸாமர்த்²யம் ; ப்ராணாத்மபூ⁴தா ச ஸா ; ஸர்வச்ச²ந்த³ஸாம் ச ஆத்மா ப்ராண: ; ப்ராணஶ்ச க்ஷதத்ராணாத் க்ஷத்த்ரமித்யுக்தம் ; ப்ராணஶ்ச கா³யத்ரீ ; தஸ்மாத் தது³பாஸநமேவ விதி⁴த்ஸ்யதே ; த்³விஜோத்தமஜந்மஹேதுத்வாச்ச — ‘கா³யத்ர்யா ப்³ராஹ்மணமஸ்ருஜத த்ரிஷ்டுபா⁴ ராஜந்யம் ஜக³த்யா வைஶ்யம்’ ( ? ) இதி த்³விஜோத்தமஸ்ய த்³விதீயம் ஜந்ம கா³யத்ரீநிமித்தம் ; தஸ்மாத் ப்ரதா⁴நா கா³யத்ரீ ; ‘ப்³ரஹ்மணா வ்யுத்தா²ய ப்³ராஹ்மணா அபி⁴வத³ந்தி, ஸ ப்³ராஹ்மணோ விபாபோ விரஜோ(அ)விசிகித்ஸோ ப்³ராஹ்மணோ ப⁴வதி’ (ப்³ரு. உ. 3 । 5 । 1), (ப்³ரு. உ. 3 । 8 । 8), (ப்³ரு. உ. 3 । 8 । 10), (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 23) இத்யுத்தமபுருஷார்த²ஸம்ப³ந்த⁴ம் ப்³ராஹ்மணஸ்ய த³ர்ஶயதி ; தச்ச ப்³ராஹ்மணத்வம் கா³யத்ரீஜந்மமூலம் ; அதோ வக்தவ்யம் கா³யத்ர்யா: ஸதத்த்வம் । கா³யத்ர்யா ஹி ய: ஸ்ருஷ்டோ த்³விஜோத்தம: நிரங்குஶ ஏவ உத்தமபுருஷார்த²ஸாத⁴நே அதி⁴க்ரியதே ; அத: தந்மூல: பரமபுருஷார்த²ஸம்ப³ந்த⁴: । தஸ்மாத் தது³பாஸநவிதா⁴நாய ஆஹ — பூ⁴மிரந்தரிக்ஷம் த்³யௌரித்யேதாநி அஷ்டாவக்ஷராணி ; அஷ்டாக்ஷரம் அஷ்டா²வக்ஷராணி யஸ்ய தத் இத³மஷ்டாக்ஷரம் ; ஹ வை ப்ரஸித்³தா⁴வத்³யோதகௌ ; ஏகம் ப்ரத²மம் , கா³யத்ர்யை கா³யத்ர்யா:, பத³ம் ; யகாரேணைவ அஷ்டத்வபூரணம் । ஏதத் உ ஹ ஏவ ஏததே³வ அஸ்யா கா³யத்ர்யா: பத³ம் பாத³: ப்ரத²ம: பூ⁴ம்யாதி³லக்ஷண: த்ரைலோக்யாத்மா, அஷ்டாக்ஷரத்வஸாமாந்யாத் । ஏவம் ஏதத் த்ரைலோக்யாத்மகம் கா³யத்ர்யா: ப்ரத²மம் பத³ம் யோ வேத³, தஸ்யைதத்ப²லம் — ஸ வித்³வாந் யாவத்கிஞ்சித் ஏஷு த்ரிஷு லோகேஷு ஜேதவ்யம் , தாவத்ஸர்வம் ஹ ஜயதி, ய: அஸ்யை ஏததே³வம் பத³ம் வேத³ ॥

ருசோ யஜூம்ஷி ஸாமாநீத்யஷ்டாவக்ஷராண்யஷ்டாக்ஷரம் ஹ வா ஏகம் கா³யத்ர்யை பத³மேதது³ ஹைவாஸ்யா ஏதத்ஸ யாவதீயம் த்ரயீ வித்³யா தாவத்³த⁴ ஜயதி யோ(அ)ஸ்யா ஏததே³வம் பத³ம் வேத³ ॥ 2 ॥

ததா² ருச: யஜூம்ஷி ஸாமாநீதி த்ரயீவித்³யாநாமாக்ஷராணி ஏதாந்யபி அஷ்டாவேவ ; ததை²வ அஷ்டாக்ஷரம் ஹ வை ஏகம் கா³யத்ர்யை பத³ம் த்³விதீயம் , ஏதத் உ ஹ ஏவ அஸ்யா ஏதத் ருக்³யஜு:ஸாமலக்ஷணம் அஷ்டாக்ஷரத்வஸாமாந்யாதே³வ । ஸ: யாவதீ இயம் த்ரயீ வித்³யா த்ரய்யா வித்³யயா யாவத்ப²லஜாதம் ஆப்யதே, தாவத் ஹ ஜயதி, யோ(அ)ஸ்யா ஏதத் கா³யத்ர்யா: த்ரைவித்³யலக்ஷணம் பத³ம் வேத³ ॥

ப்ராணோ(அ)பாநோ வ்யாந இத்யஷ்டாவக்ஷராண்யஷ்டாக்ஷரம் ஹ வா ஏகம் கா³யத்ர்யை பத³மேதது³ ஹைவாஸ்யா ஏதத்ஸ யாவதி³த³ம் ப்ராணி தாவத்³த⁴ ஜயதி யோ(அ)ஸ்யா ஏததே³வம் பத³ம் வேதா³தா²ஸ்யா ஏததே³வ துரீயம் த³ர்ஶதம் பத³ம் பரோரஜா ய ஏஷதபதி யத்³வை சதுர்த²ம் தத்துரீயம் த³ர்ஶதம் பத³மிதி த³த்³ருஶ இவ ஹ்யேஷ பரோரஜா இதி ஸர்வமு ஹ்யேவைஷ ரஜ உபர்யுபரி தபத்யேவம் ஹைவ ஶ்ரியா யஶஸா தபதி யோ(அ)ஸ்யா ஏததே³வம் பத³ம் வேத³ ॥ 3 ॥

ததா² ப்ராண: அபாந: வ்யாந: ஏதாந்யபி ப்ராணாத்³யபி⁴தா⁴நாக்ஷராணி அஷ்டௌ ; தச்ச கா³யத்ர்யாஸ்த்ருதீயம் பத³ம் ; யாவதி³த³ம் ப்ராணிஜாதம் , தாவத் ஹ ஜயதி, யோ(அ)ஸ்யா ஏததே³வம் கா³யத்ர்யாஸ்த்ருதீயம் பத³ம் வேத³ । அத² அநந்தரம் கா³யத்ர்யாஸ்த்ரிபதா³யா: ஶப்³தா³த்மிகாயாஸ்துரீயம் பத³முச்யதே அபி⁴தே⁴யபூ⁴தம் , அஸ்யா: ப்ரக்ருதாயா கா³யத்ர்யா: ஏததே³வ வக்ஷ்யமாணம் துரீயம் த³ர்ஶதம் பத³ம் பரோரஜா ய ஏஷ தபதி ; துரீயமித்யாதி³வாக்யபதா³ர்த²ம் ஸ்வயமேவ வ்யாசஷ்டே ஶ்ருதி: — யத்³வை சதுர்த²ம் ப்ரஸித்³த⁴ம் லோகே, ததி³ஹ துரீயஶப்³தே³நாபி⁴தீ⁴யதே ; த³ர்ஶதம் பத³மித்யஸ்ய கோ(அ)ர்த² இத்யுச்யதே — த³த்³ருஶே இவ த்³ருஶ்யதே இவ ஹி ஏஷ: மண்ட³லாந்தர்க³த: புருஷ: ; அதோ த³ர்ஶதம் பத³முச்யதே ; பரோரஜா இத்யஸ்ய பத³ஸ்ய கோ(அ)ர்த² இத்யுச்யதே — ஸர்வம் ஸமஸ்தம் உ ஹி ஏவ ஏஷ: மண்ட³லஸ்த²: புருஷ: ரஜ: ரஜோஜாதம் ஸமஸ்தம் லோகமித்யர்த²:, உபர்யுபரி ஆதி⁴பத்யபா⁴வேந ஸர்வம் லோகம் ரஜோஜாதம் தபதி ; உபர்யுபரீதி வீப்ஸா ஸர்வலோகாதி⁴பத்யக்²யாபநார்தா² ; நநு ஸர்வஶப்³தே³நைவ ஸித்³த⁴த்வாத் வீப்ஸா அநர்தி²கா — நைஷ தோ³ஷ: ; யேஷாம் உபரிஷ்டாத் ஸவிதா த்³ருஶ்யதே தத்³விஷய ஏவ ஸர்வஶப்³த³: ஸ்யாதி³த்யாஶங்காநிவ்ருத்த்யர்தா² வீப்ஸா, ‘யே சாமுஷ்மாத்பராஞ்சோ லோகாஸ்தேஷாம் சேஷ்டே தே³வகாமாநாம் ச’ (சா². உ. 1 । 6 । 8) இதி ஶ்ருத்யந்தராத் ; தஸ்மாத் ஸர்வாவரோதா⁴ர்தா² வீப்ஸா ; யதா² அஸௌ ஸவிதா ஸர்வாதி⁴பத்யலக்ஷணயா ஶ்ரியா யஶஸா ச க்²யாத்யா தபதி, ஏவம் ஹைவ ஶ்ரியா யஶஸா ச தபதி, யோ(அ)ஸ்யா ஏததே³வம் துரீயம் த³ர்ஶதம் பத³ம் வேத³ ॥

ஸைஷா கா³யத்ர்யேதஸ்மிம்ஸ்துரீயே த³ர்ஶதே பதே³ பரோரஜஸி ப்ரதிஷ்டி²தா தத்³வை தத்ஸத்யே ப்ரதிஷ்டி²தம் சக்ஷுர்வை ஸத்யம் சக்ஷுர்ஹி வை ஸத்யம் தஸ்மாத்³யதி³தா³நீம் த்³வௌ விவத³மாநாவேயாதாமஹமத³ர்ஶமஹமஶ்ரௌஷமிதி ய ஏவம் ப்³ரூயாத³ஹமத³ர்ஶமிதி தஸ்மா ஏவ ஶ்ரத்³த³த்⁴யாம தத்³வை தத்ஸத்யம் ப³லே ப்ரதிஷ்டி²தம் ப்ராணோ வை ப³லம் தத்ப்ராணே ப்ரதிஷ்டி²தம் தஸ்மாதா³ஹுர்ப³லம் ஸத்யாதோ³கீ³ய இத்யேவம்வேஷா கா³யத்ர்யத்⁴யாத்மம் ப்ரதிஷ்டி²தா ஸா ஹைஷா க³யாம்ஸ்தத்ரே ப்ராணா வை க³யாஸ்தத்ப்ராணாம்ஸ்தத்ரே தத்³யத்³க³யாம்ஸ்தத்ரே தஸ்மாத்³கா³யத்ரீ நாம ஸ யாமேவாமூம் ஸாவித்ரீமந்வாஹைஷைவ ஸா ஸ யஸ்மா அந்வாஹ தஸ்ய ப்ராணாம்ஸ்த்ராயதே ॥ 4 ॥

ஸைஷா த்ரிபதா³ உக்தா யா த்ரைலோக்யத்ரைவித்³யப்ராணலக்ஷணா கா³யத்ரீ ஏதஸ்மிந் சதுர்தே² துரீயே த³ர்ஶதே பதே³ பரோரஜஸி ப்ரதிஷ்டி²தா, மூர்தாமூர்தரஸத்வாத் ஆதி³த்யஸ்ய ; ரஸாபாயே ஹி வஸ்து நீரஸம் அப்ரதிஷ்டி²தம் ப⁴வதி, யதா² காஷ்டா²தி³ த³க்³த⁴ஸாரம் , தத்³வத் ; ததா² மூர்தாமூர்தாத்மகம் ஜக³த் த்ரிபதா³ கா³யத்ரீ ஆதி³த்யே ப்ரதிஷ்டி²தா தத்³ரஸத்வாத் ஸஹ த்ரிபி⁴: பாதை³: ; தத்³வை துரீயம் பத³ம் ஸத்யே ப்ரதிஷ்டி²தம் ; கிம் புந: தத் ஸத்யமித்யுச்யதே — சக்ஷுர்வை ஸத்யம் । கத²ம் சக்ஷு: ஸத்யமித்யாஹ — ப்ரஸித்³த⁴மேதத் , சக்ஷுர்ஹி வை ஸத்யம் । கத²ம் ப்ரஸித்³த⁴தேத்யாஹ — தஸ்மாத் — யத் யதி³ இதா³நீமேவ த்³வௌ விவத³மாநௌ விருத்³த⁴ம் வத³மாநௌ ஏயாதாம் ஆக³ச்சே²யாதாம் ; அஹம் அத³ர்ஶம் த்³ருஷ்டவாநஸ்மீதி அந்ய ஆஹ ; அஹம் அஶ்ரௌஷம் — த்வயா த்³ருஷ்டம் ந ததா² தத்³வஸ்த்விதி ; தயோ: ய ஏவம் ப்³ரூயாத் — அஹமத்³ராக்ஷமிதி, தஸ்மை ஏவ ஶ்ரத்³த³த்⁴யாம ; ந புந: ய: ப்³ரூயாத் அஹமஶ்ரௌஷமிதி ; ஶ்ரோது: ம்ருஷா ஶ்ரவணமபி ஸம்ப⁴வதி ; ந து சக்ஷுஷோ ம்ருஷா த³ர்ஶநம் ; தஸ்மாத் ந அஶ்ரௌஷமித்யுக்தவதே ஶ்ரத்³த³த்⁴யாம ; தஸ்மாத் ஸத்யப்ரதிபத்திஹேதுத்வாத் ஸத்யம் சக்ஷு: ; தஸ்மிந் ஸத்யே சக்ஷுஷி ஸஹ த்ரிபி⁴: இதரை: பாதை³: துரீயம் பத³ம் ப்ரதிஷ்டி²தமித்யர்த²: । உக்தம் ச ‘ஸ ஆதி³த்ய: கஸ்மிந்ப்ரதிஷ்டி²த இதி சக்ஷுஷீதி’ (ப்³ரு. உ. 3 । 9 । 20) । தத்³வை துரீயபதா³ஶ்ரயம் ஸத்யம் ப³லே ப்ரதிஷ்டி²தம் ; கிம் புந: தத் ப³லமித்யாஹ — ப்ராணோ வை ப³லம் ; தஸ்மிந்ப்ராணே ப³லே ப்ரதிஷ்டி²தம் ஸத்யம் । ததா² சோக்தம் — ‘ஸூத்ரே ததோ³தம் ச ப்ரோதம் ச’ (ப்³ரு. உ. 3 । 7 । 2) இதி । யஸ்மாத் ப³லே ஸத்யம் ப்ரதிஷ்டி²தம் , தஸ்மாதா³ஹு: — ப³லம் ஸத்யாதோ³கீ³ய: ஓஜீய: ஓஜஸ்தரமித்யர்த²: ; லோகே(அ)பி யஸ்மிந்ஹி யதா³ஶ்ரிதம் ப⁴வதி, தஸ்மாதா³ஶ்ரிதாத் ஆஶ்ரயஸ்ய ப³லவத்தரத்வம் ப்ரஸித்³த⁴ம் ; ந ஹி து³ர்ப³லம் ப³லவத: க்வசித் ஆஶ்ரயபூ⁴தம் த்³ருஷ்டம் ; ஏவம் உக்தந்யாயேந உ ஏஷா கா³யத்ரீ அத்⁴யாத்மம் அத்⁴யாத்மே ப்ராணே ப்ரதிஷ்டி²தா ; ஸைஷா கா³யத்ரீ ப்ராண: ; அதோ கா³யத்ர்யாம் ஜக³த்ப்ரதிஷ்டி²தம் ; யஸ்மிந்ப்ராணே ஸர்வே தே³வா ஏகம் ப⁴வந்தி, ஸர்வே வேதா³:, கர்மாணி ப²லம் ச ; ஸைவம் கா³யத்ரீ ப்ராணரூபா ஸதீ ஜக³த ஆத்மா । ஸா ஹ ஏஷா க³யாந் தத்ரே த்ராதவதீ ; கே புநர்க³யா: ? ப்ராணா: வாகா³த³ய: வை க³யா:, ஶப்³த³கரணாத் ; தாந் தத்ரே ஸைஷா கா³யத்ரீ । தத் தத்ர யத் யஸ்மாத் க³யாந் தத்ரே, தஸ்மாத் கா³யத்ரீ நாம ; க³யத்ராணாத் கா³யத்ரீதி ப்ரதி²தா । ஸ: ஆசார்ய: உபநீயமாணவகமஷ்டவர்ஷம் யாமேவ அமூம் கா³யத்ரீம் ஸாவித்ரீம் ஸவித்ருதே³வதாகாம் அந்வாஹ பச்ச²: அர்த⁴ர்சஶ: ஸமஸ்தாம் ச, ஏஷைவ ஸ ஸாக்ஷாத் ப்ராண: ஜக³த ஆத்மா மாணவகாய ஸமர்பிதா இஹ இதா³நீம் வ்யாக்²யாதா, நாந்யா ; ஸ ஆசார்ய: யஸ்மை மாணவகாய அந்வாஹ அநுவக்தி, தஸ்ய மாணவகஸ்ய க³யாந் ப்ராணாந் த்ராயதே நரகாதி³பதநாத் ॥

தாம் ஹைதாமேகே ஸாவித்ரீமநுஷ்டு²ப⁴மந்வாஹுர்வாக³நுஷ்டுபே³தத்³வாசமநுப்³ரூம இதி ந ததா² குர்யாத்³கா³யத்ரீமேவ ஸாவித்ரீமநுப்³ரூயாத்³யதி³ ஹ வா அப்யேவம்வித்³ப³ஹ்விவ ப்ரதிக்³ருஹ்ணாதி ந ஹைவ தத்³கா³யத்ர்யா ஏகஞ்சந பத³ம் ப்ரதி ॥ 5 ॥

தாமேதாம் ஸாவித்ரீம் ஹ ஏகே ஶாகி²ந: அநுஷ்டுப⁴ம் அநுஷ்டுப்ப்ரப⁴வாம் அநுஷ்டுப்ச²ந்த³ஸ்காம் அந்வாஹுருபநீதாய । தத³பி⁴ப்ராயமாஹ — வாக் அநுஷ்டுப் , வாக்ச ஶரீரே ஸரஸ்வதீ, தாமேவ ஹி வாசம் ஸரஸ்வதீம் மாணவகாயாநுப்³ரூம இத்யேதத்³வத³ந்த: । ந ததா² குர்யாத் ந ததா² வித்³யாத் , யத் தே ஆஹு: ம்ருஷைவ தத் ; கிம் தர்ஹி கா³யத்ரீமேவ ஸாவித்ரீமநுப்³ரூயாத் ; கஸ்மாத் ? யஸ்மாத் ப்ராணோ கா³யத்ரீத்யுக்தம் ; ப்ராணே உக்தே, வாக்ச ஸரஸ்வதீ ச அந்யே ச ப்ராணா: ஸர்வம் மாணவகாய ஸமர்பிதம் ப⁴வதி । கிஞ்சேத³ம் ப்ராஸங்கி³கமுக்த்வா கா³யத்ரீவித³ம் ஸ்தௌதி — யதி³ ஹ வை அபி ஏவம்வித் ப³ஹ்விவ — ந ஹி தஸ்ய ஸர்வாத்மநோ ப³ஹு நாமாஸ்தி கிஞ்சித் , ஸர்வாத்மகத்வாத்³விது³ஷ: — ப்ரதிக்³ருஹ்ணாதி, ந ஹைவ தத் ப்ரதிக்³ரஹஜாதம் கா³யத்ர்யா ஏகஞ்சந ஏகமபி பத³ம் ப்ரதி பர்யாப்தம் ॥

ஸ ய இமாம்ஸ்த்ரீம்ல்லோகாந்பூர்ணாந்ப்ரதிக்³ருஹ்ணீயாத்ஸோ(அ)ஸ்யா ஏதத்ப்ரத²மம் பத³மாப்நுயாத³த² யாவதீயம் த்ரயீ வித்³யா யஸ்தாவத்ப்ரதிக்³ருஹ்ணீயாத்ஸோ(அ)ஸ்யா ஏதத்³த்³விதீயம் பத³மாப்நுயாத³த² யாவதி³த³ம் ப்ராணி யஸ்தாவத்ப்ரதிக்³ருஹ்ணீயாத்ஸோ(அ)ஸ்யா ஏதத்த்ருதீயம் பத³மாப்நுயாத³தா²ஸ்யா ஏததே³வ துரீயம் த³ர்ஶதம் பத³ம் பரோரஜா ய ஏஷ தபதி நைவ கேநசநாப்யம் குத உ ஏதாவத்ப்ரதிக்³ருஹ்ணீயாத் ॥ 6 ॥

ஸ ய இமாம்ஸ்த்ரீந் — ஸ ய: கா³யத்ரீவித் இமாந் பூ⁴ராதீ³ந் த்ரீந் கோ³ஶ்வாதி³த⁴நபூர்ணாந் லோகாந் ப்ரதிக்³ருஹ்ணீயாத் , ஸ ப்ரதிக்³ரஹ:, அஸ்யா கா³யத்ர்யா ஏதத்ப்ரத²மம் பத³ம் யத்³வ்யாக்²யாதம் ஆப்நுயாத் ப்ரத²மபத³விஜ்ஞாநப²லம் , தேந பு⁴க்தம் ஸ்யாத் , ந த்வதி⁴கதோ³ஷோத்பாத³க: ஸ ப்ரதிக்³ரஹ: । அத² புந: யாவதீ இயம் த்ரயீ வித்³யா, யஸ்தாவத் ப்ரதிக்³ருஹ்ணீயாத் , ஸோ(அ)ஸ்யா ஏதத்³த்³விதீயம் பத³மாப்நுயாத் , த்³விதீயபத³ விஜ்ஞாநப²லம் தேந பு⁴க்தம் ஸ்யாத் । ததா² யாவதி³த³ம் ப்ராணி, யஸ்தாவத்ப்ரதிக்³ருஹ்ணீயாத் , ஸோ(அ)ஸ்யா ஏதத்த்ருதீயம் பத³மாப்நுயாத் , தேந த்ருதீயபத³விஜ்ஞாநப²லம் பு⁴க்தம் ஸ்யாத் । கல்பயித்வேத³முச்யதே ; பாத³த்ரயஸமமபி யதி³ கஶ்சித்ப்ரதிக்³ருஹ்ணீயாத் , தத்பாத³த்ரயவிஜ்ஞாநப²லஸ்யைவ க்ஷயகாரணம் , ந த்வந்யஸ்ய தோ³ஷஸ்ய கர்த்ருத்வே க்ஷமம் ; ந சைவம் தா³தா ப்ரதிக்³ரஹீதா வா ; கா³யத்ரீவிஜ்ஞாநஸ்துதயே கல்ப்யதே ; தா³தா ப்ரதிக்³ரஹீதா ச யத்³யப்யேவம் ஸம்பா⁴வ்யதே, நாஸௌ ப்ரதிக்³ரஹ: அபராத⁴க்ஷம: ; கஸ்மாத் ? யத: அப்⁴யதி⁴கமபி புருஷார்த²விஜ்ஞாநம் அவஶிஷ்டமேவ சதுர்த²பாத³விஷயம் கா³யத்ர்யா: ; தத்³த³ர்ஶயதி — அத² அஸ்யா: ஏததே³வ துரீயம் த³ர்ஶதம் பத³ம் பரோரஜா ய ஏஷ தபதி ; யத்³யைதத் நைவ கேநசந கேநசித³பி ப்ரதிக்³ரஹேண ஆப்யம் நைவ ப்ராப்யமித்யர்த²:, யதா² பூர்வோக்தாநி த்ரீணி பதா³நி ; ஏதாந்யபி நைவ ஆப்யாநி கேநசித் ; கல்பயித்வா ஏவமுக்தம் ; பரமார்த²த: குத உ ஏதாவத் ப்ரதிக்³ருஹ்ணீயாத் த்ரைலோக்யாதி³ஸமம் । தஸ்மாத் கா³யத்ரீ ஏவம்ப்ரகாரா உபாஸ்யேத்யர்த²: ॥

தஸ்யா உபஸ்தா²நம் கா³யத்ர்யஸ்யேகபதீ³ த்³விபதீ³ த்ரிபதீ³ சதுஷ்பத்³யபத³ஸி ந ஹி பத்³யஸே । நமஸ்தே துரீயாய த³ர்ஶதாய பதா³ய பரோரஜஸே(அ)ஸாவதோ³ மா ப்ராபதி³தி யம் த்³விஷ்யாத³ஸாவஸ்மை காமோ மா ஸம்ருத்³தீ⁴தி வா ந ஹைவாஸ்மை ஸ காம: ஸம்ருத்⁴யதே யஸ்மா ஏவமுபதிஷ்ட²தே(அ)ஹமத³: ப்ராபமிதி வா ॥ 7 ॥

தஸ்யா உபஸ்தா²நம் — தஸ்யா கா³யத்ர்யா: உபஸ்தா²நம் உபேத்ய ஸ்தா²நம் நமஸ்கரணம் அநேந மந்த்ரேண । கோ(அ)ஸௌ மந்த்ர இத்யாஹ — ஹே கா³யத்ரி அஸி ப⁴வஸி த்ரைலோக்யபாதே³ந ஏகபதீ³, த்ரயீவித்³யாரூபேண த்³விதீயேந த்³விபதீ³, ப்ராணாதி³நா த்ருதீயேந த்ரிபத்³யஸி, சதுர்தே²ந துரீயேண சதுஷ்பத்³யஸி ; ஏவம் சதுர்பி⁴: பாதை³: உபாஸகை: பத்³யஸே ஜ்ஞாயஸே ; அத: பரம் பரேண நிருபாதி⁴கேந ஸ்வேந ஆத்மநா அபத³ஸி — அவித்³யமாநம் பத³ம் யஸ்யாஸ்தவ, யேந பத்³யஸே — ஸா த்வம் அபத் அஸி, யஸ்மாத் ந ஹி பத்³யஸே, நேதி நேத்யாத்மத்வாத் । அதோ வ்யவஹாரவிஷயாய நமஸ்தே துரீயாய த³ர்ஶதாய பதா³ய பரோரஜஸே । அஸௌ ஶத்ரு: பாப்மா த்வத்ப்ராப்திவிக்⁴நகர:, அத³: தத் ஆத்மந: கார்யம் யத் த்வத்ப்ராப்திவிக்⁴நகர்த்ருத்வம் , மா ப்ராபத் மைவ ப்ராப்நோது ; இதி - ஶப்³தோ³ மந்த்ரபரிஸமாப்த்யர்த²: ; யம் த்³விஷ்யாத் யம் ப்ரதி த்³வேஷம் குர்யாத் ஸ்வயம் வித்³வாந் , தம் ப்ரதி அநேநோபஸ்தா²நம் ; அஸௌ ஶத்ரு: அமுகநாமேதி நாம க்³ருஹ்ணீயாத் ; அஸ்மை யஜ்ஞத³த்தாய அபி⁴ப்ரேத: காம: மா ஸம்ருத்³தி⁴ ஸம்ருத்³தி⁴ம் மா ப்ராப்நோத்விதி வா உபதிஷ்ட²தே ; ந ஹைவாஸ்மை தே³வத³த்தாய ஸ காம: ஸம்ருத்⁴யதே ; கஸ்மை ? யஸ்மை ஏவமுபதிஷ்ட²தே । அஹம் அத³: தே³வத³த்தாபி⁴ப்ரேதம் ப்ராபமிதி வா உபதிஷ்ட²தே । அஸாவதோ³ மா ப்ராபதி³த்யாதி³த்ரயாணாம் மந்த்ரபதா³நாம் யதா²காமம் விகல்ப: ॥

ஏதத்³த⁴ வை தஜ்ஜநகோ வைதே³ஹோ பு³டி³லமாஶ்வதராஶ்விமுவாச யந்நு ஹோ தத்³கா³யத்ரீவித³ப்³ரூதா² அத² கத²ம் ஹஸ்தீபூ⁴தோ வஹஸீதி முக²ம் ஹ்யஸ்யா: ஸம்ராண்ந விதா³ஞ்சகாரேதி ஹோவாச தஸ்யா அக்³நிரேவ முக²ம் யதி³ ஹ வா அபி ப³ஹ்விவாக்³நாவப்⁴யாத³த⁴தி ஸர்வமேவ தத்ஸந்த³ஹத்யேவம் ஹைவைவம்வித்³யத்³யபி ப³ஹ்விவ பாபம் குருதே ஸர்வமேவ தத்ஸம்ப்ஸாய ஶுத்³த⁴: பூதோ(அ)ஜரோ(அ)ம்ருத: ஸம்ப⁴வதி ॥ 8 ॥

கா³யத்ர்யா முக²விதா⁴நாய அர்த²வாத³ உச்யதே — ஏதத் ஹ கில வை ஸ்மர்யதே, தத் தத்ர கா³யத்ரீவிஜ்ஞாநவிஷயே ; ஜநகோ வைதே³ஹ:, பு³டி³லோ நாமத:, அஶ்வதராஶ்வஸ்யாபத்யம் ஆஶ்வதராஶ்வி:, தம் கில உக்தவாந் ; யத் நு இதி விதர்கே, ஹோ அஹோ இத்யேதத் , தத் யத் த்வம் கா³யத்ரீவித³ப்³ரூதா²:, கா³யத்ரீவித³ஸ்மீதி யத³ப்³ரூதா²:, கிமித³ம் தஸ்ய வசஸோ(அ)நநுரூபம் ; அத² கத²ம் , யதி³ கா³யத்ரீவித் , ப்ரதிக்³ரஹதோ³ஷேண ஹஸ்தீபூ⁴தோ வஹஸீதி । ஸ ப்ரத்யாஹ ராஜ்ஞா ஸ்மாரித: — முக²ம் கா³யத்ர்யா: ஹி யஸ்மாத் அஸ்யா:, ஹே ஸம்ராட் , ந விதா³ஞ்சகார ந விஜ்ஞாதவாநஸ்மி — இதி ஹோவாச ; ஏகாங்க³விகலத்வாத் கா³யத்ரீவிஜ்ஞாநம் மம அப²லம் ஜாதம் ।
ஶ்ருணு தர்ஹி ; தஸ்யா கா³யத்ர்யா அக்³நிரேவ முக²ம் ; யதி³ ஹ வை அபி ப³ஹ்விவேந்த⁴நம் அக்³நாவப்⁴யாத³த⁴தி லௌகிகா:, ஸர்வமேவ தத்ஸந்த³ஹத்யேவேந்த⁴நம் அக்³நி: — ஏவம் ஹைவ ஏவம்வித் கா³யத்ர்யா அக்³நிர்முக²மித்யேவம் வேத்தீத்யேவம்வித் ஸ்யாத் ஸ்வயம் கா³யத்ர்யாத்மா அக்³நிமுக²: ஸந் । யத்³யபி ப³ஹ்விவ பாபம் குருதே ப்ரதிக்³ரஹாதி³தோ³ஷம் , தத்ஸர்வம் பாபஜாதம் ஸம்ப்ஸாய ப⁴க்ஷயித்வா ஶுத்³த⁴: அக்³நிவத் பூதஶ்ச தஸ்மாத்ப்ரதிக்³ரஹதோ³ஷாத் கா³யத்ர்யாத்மா அஜரோ(அ)ம்ருதஶ்ச ஸம்ப⁴வதி ॥
இதி பஞ்சமாத்⁴யாயஸ்ய சதுர்த³ஶம் ப்³ராஹ்மணம் ॥

பஞ்சத³ஶம் ப்³ராஹ்மணம்

ஹிரண்மயேந பாத்ரேண ஸத்யஸ்யாபிஹிதம் முக²ம் । தத்த்வம் பூஷந்நபாவ்ருணு ஸத்யத⁴ர்மாய த்³ருஷ்டயே । பூஷந்நேகர்ஷே யம ஸூர்ய ப்ராஜாபத்ய வ்யூஹ ரஶ்மீந் । ஸமூஹ தேஜோ யத்தே ரூபம் கல்யாணதமம் தத்தே பஶ்யாமி । யோ(அ)ஸாவஸௌ புருஷ: ஸோ(அ)ஹமஸ்மி । வாயுரநிலமம்ருதமதே²த³ம் ப⁴ஸ்மாந்தம் ஶரீரம் । ஓம் க்ரதோ ஸ்மர க்ருதம் ஸ்மர க்ரதோ ஸ்மர க்ருதம் ஸ்மர । அக்³நே நய ஸுபதா² ராயே அஸ்மாந்விஶ்வாநி தே³வ வயுநாநி வித்³வாந் । யுயோத்⁴யஸ்மஜ்ஜுஹுராணமேநோ பூ⁴யிஷ்டா²ம் தே நமஉக்திம் விதே⁴ம ॥ 1 ॥

யோ ஜ்ஞாநகர்மஸமுச்சயகாரீ ஸ: அந்தகாலே ஆதி³த்யம் ப்ரார்த²யதி ; அஸ்தி ச ப்ரஸங்க³: ; கா³யத்ர்யாஸ்துரீய: பாதோ³ ஹி ஸ: ; தது³பஸ்தா²நம் ப்ரக்ருதம் ; அத: ஸ ஏவ ப்ரார்த்²யதே । ஹிரண்மயேந ஜ்யோதிர்மயேந பாத்ரேண, யதா² பாத்ரேண இஷ்டம் வஸ்து அபிதீ⁴யதே, ஏவமித³ம் ஸத்யாக்²யம் ப்³ரஹ்ம ஜ்யோதிர்மயேந மண்ட³லேநாபிஹிதமிவ அஸமாஹிதசேதஸாமத்³ருஶ்யத்வாத் ; தது³ச்யதே — ஸத்யஸ்யாபிஹிதம் முக²ம் முக்²யம் ஸ்வரூபம் ; தத் அபிதா⁴நம் பாத்ரமபிதா⁴நமிவ த³ர்ஶநப்ரதிப³ந்த⁴காரணம் , தத் த்வம் , ஹே பூஷந் , ஜக³த: போஷணாத்பூஷா ஸவிதா, அபாவ்ருணு அபாவ்ருதம் குரு த³ர்ஶநப்ரதிப³ந்த⁴காரணமபநயேத்யர்த²: ; ஸத்யத⁴ர்மாய ஸத்யம் த⁴ர்மோ(அ)ஸ்ய மம ஸோ(அ)ஹம் ஸத்யத⁴ர்மா, தஸ்மை த்வதா³த்மபூ⁴தாயேத்யர்த²: ; த்³ருஷ்டயே த³ர்ஶநாய ; பூஷந்நித்யாதீ³நி நாமாநி ஆமந்த்ரணார்தா²நி ஸவிது: ; ஏகர்ஷே, ஏகஶ்சாஸாவ்ருஷிஶ்ச ஏகர்ஷி:, த³ர்ஶநாத்³ருஷி: ; ஸ ஹி ஸர்வஸ்ய ஜக³த ஆத்மா சக்ஷுஶ்ச ஸந் ஸர்வம் பஶ்யதி ; ஏகோ வா க³ச்ச²தீத்யேகர்ஷி:, ‘ஸூர்ய ஏகாகீ சரதி’ (தை. ஸம். 8 । 4 । 18) இதி மந்த்ரவர்ணாத் ; யம, ஸர்வம் ஹி ஜக³த: ஸம்யமநம் த்வத்க்ருதம் ; ஸூர்ய, ஸுஷ்டு² ஈரயதே ரஸாந் ரஶ்மீந் ப்ராணாந் தி⁴யோ வா ஜக³த இதி ; ப்ராஜாபத்ய, ப்ரஜாபதேரீஶ்வரஸ்யாபத்யம் ஹிரண்யக³ர்ப⁴ஸ்ய வா, ஹே ப்ராஜாபத்ய ; வ்யூஹ விக³மய ரஶ்மீந் ; ஸமூஹ ஸங்க்ஷிப ஆத்மநஸ்தேஜ:, யேநாஹம் ஶக்நுயாம் த்³ரஷ்டும் ; தேஜஸா ஹ்யபஹதத்³ருஷ்டி: ந ஶக்நுயாம் த்வத்ஸ்வரூபமஞ்ஜஸா த்³ரஷ்டும் , வித்³யோதந இவ ரூபாணாம் ; அத உபஸம்ஹர தேஜ: ; யத் தே தவ ரூபம் ஸர்வகல்யாணாநாமதிஶயேந கல்யாணம் கல்யாணதமம் ; தத் தே தவ பஶ்யாமி பஶ்யாமோ வயம் , வசநவ்யத்யயேந । யோ(அ)ஸௌ பூ⁴ர்பு⁴வ:ஸ்வர்வ்யாஹ்ருத்யவயவ: புருஷ:, புருஷாக்ருதித்வாத்புருஷ:, ஸோ(அ)ஹமஸ்மி ப⁴வாமி ; ‘அஹரஹம்’ இதி ச உபநிஷத³ உக்தத்வாதா³தி³த்யசாக்ஷுஷயோ: ததே³வேத³ம் பராம்ருஶ்யதே ; ஸோ(அ)ஹமஸ்ம்யம்ருதமிதி ஸம்ப³ந்த⁴: ; மமாம்ருதஸ்ய ஸத்யஸ்ய ஶரீரபாதே, ஶரீரஸ்தோ² ய: ப்ராணோ வாயு: ஸ அநிலம் பா³ஹ்யம் வாயுமேவ ப்ரதிக³ச்ச²து ; ததா² அந்யா தே³வதா: ஸ்வாம் ஸ்வாம் ப்ரக்ருதிம் க³ச்ச²ந்து ; அத² இத³மபி ப⁴ஸ்மாந்தம் ஸத் ப்ருதி²வீம் யாது ஶரீரம் । அதே²தா³நீம் ஆத்மந: ஸங்கல்பபூ⁴தாம் மநஸி வ்யவஸ்தி²தாம் அக்³நிதே³வதாம் ப்ரார்த²யதே — ஓம் க்ரதோ ; ஓமிதி க்ரதோ இதி ச ஸம்போ³த⁴நார்தா²வேவ ; ஓங்காரப்ரதீகத்வாத் ஓம் ; மநோமயத்வாச்ச க்ரது: ; ஹே ஓம், ஹே க்ரதோ, ஸ்மர ஸ்மர்தவ்யம் ; அந்தகாலே ஹி த்வத்ஸ்மரணவஶாத் இஷ்டா க³தி: ப்ராப்யதே ; அத: ப்ரார்த்²யதே — யத் மயா க்ருதம் , தத் ஸ்மர ; புநருக்தி: ஆத³ரார்தா² । கிஞ்ச ஹே அக்³நே, நய ப்ராபய, ஸுபதா² ஶோப⁴நேந மார்கே³ண, ராயே த⁴நாய கர்மப²லப்ராப்தயே இத்யர்த²: ; ந த³க்ஷிணேந க்ருஷ்ணேந புநராவ்ருத்தியுக்தேந, கிம் தர்ஹி ஶுக்லேநைவ ஸுபதா² ; அஸ்மாந் விஶ்வாநி ஸர்வாணி, ஹே தே³வ, வயுநாநி ப்ரஜ்ஞாநாநி ஸர்வப்ராணிநாம் வித்³வாந் ; கிஞ்ச யுயோதி⁴ அபநய வியோஜய அஸ்மத் அஸ்மத்த:, ஜுஹுராணம் குடிலம் , ஏந: பாபம் பாபஜாதம் ஸர்வம் ; தேந பாபேந வியுக்தா வயம் ஏஷ்யாம உத்தரேண பதா² த்வத்ப்ரஸாதா³த் ; கிம் து வயம் துப்⁴யம் பரிசர்யாம் கர்தும் ந ஶக்நும: ; பூ⁴யிஷ்டா²ம் ப³ஹுதமாம் தே துப்⁴யம் நமஉக்திம் நமஸ்காரவசநம் விதே⁴ம நமஸ்காரோக்த்யா பரிசரேமேத்யர்த²:, அந்யத்கர்துமஶக்தா: ஸந்த இதி ॥
இதி பஞ்சமாத்⁴யாயஸ்ய பஞ்சத³ஶம் ப்³ராஹ்மணம் ॥
இதி ஶ்ரீமத்பரமஹம்ஸபரிவ்ராஜகாசார்யஸ்ய ஶ்ரீகோ³விந்த³ப⁴க³வத்பூஜ்யபாத³ஶிஷ்யஸ்ய ஶ்ரீமச்ச²ங்கரப⁴க³வத: க்ருதௌ ப்³ருஹதா³ரண்யகோபநிஷத்³பா⁴ஷ்யே பஞ்சமோ(அ)த்⁴யாய: ॥

ஷஷ்டோ²(அ)த்⁴யாய:

ப்ரத²மம் ப்³ராஹ்மணம்

ஓம் யோ ஹ வை ஜ்யேஷ்ட²ம் ச ஶ்ரேஷ்ட²ம் ச வேத³ ஜ்யேஷ்ட²ஶ்ச ஶ்ரேஷ்ட²ஶ்ச ஸ்வாநாம் ப⁴வதி ப்ராணோ வை ஜ்யேஷ்ட²ஶ்ச ஶ்ரேஷ்ட²ஶ்ச ஜ்யேஷ்ட²ஶ்ச ஶ்ரேஷ்ட²ஶ்ச ஸ்வாநாம் ப⁴வத்யபி ச யேஷாம் பு³பூ⁴ஷதி ய ஏவம் வேத³ ॥ 1 ॥

ஓம் ப்ராணோ கா³யத்ரீத்யுக்தம் । கஸ்மாத்புந: காரணாத் ப்ராணபா⁴வ: கா³யத்ர்யா:, ந புநர்வாகா³தி³பா⁴வ இதி, யஸ்மாத் ஜ்யேஷ்ட²ஶ்ச ஶ்ரேஷ்ட²ஶ்ச ப்ராண:, ந வாகா³த³யோ ஜ்யைஷ்ட்²யஶ்ரைஷ்ட்²யபா⁴ஜ: ; கத²ம் ஜ்யேஷ்ட²த்வம் ஶ்ரேஷ்ட²த்வம் ச ப்ராணஸ்யேதி தந்நிர்தி³தா⁴ரயிஷயா இத³மாரப்⁴யதே । அத²வா உக்த²யஜு:ஸாமக்ஷத்த்ராதி³பா⁴வை: ப்ராணஸ்யைவ உபாஸநமபி⁴ஹிதம் , ஸத்ஸ்வபி அந்யேஷு சக்ஷுராதி³ஷு ; தத்ர ஹேதுமாத்ரமிஹ ஆநந்தர்யேண ஸம்ப³த்⁴யதே ; ந புந: பூர்வஶேஷதா । விவக்ஷிதம் து கி²லத்வாத³ஸ்ய காண்ட³ஸ்ய பூர்வத்ர யத³நுக்தம் விஶிஷ்டப²லம் ப்ராணவிஷயமுபாஸநம் தத்³வக்தவ்யமிதி । ய: கஶ்சித் , ஹ வை இத்யவதா⁴ரணார்தௌ² ; யோ ஜ்யேஷ்ட²ஶ்ரேஷ்ட²கு³ணம் வக்ஷ்யமாணம் யோ வேத³ அஸௌ ப⁴வத்யேவ ஜ்யேஷ்ட²ஶ்ச ஶ்ரேஷ்ட²ஶ்ச ; ஏவம் ப²லேந ப்ரலோபி⁴த: ஸந் ப்ரஶ்நாய அபி⁴முகீ²பூ⁴த: ; தஸ்மை சாஹ — ப்ராணோ வை ஜ்யேஷ்ட²ஶ்ச ஶ்ரேஷ்ட²ஶ்ச । கத²ம் புநரவக³ம்யதே ப்ராணோ ஜ்யேஷ்ட²ஶ்ச ஶ்ரேஷ்ட²ஶ்சேதி, யஸ்மாத் நிஷேககால ஏவ ஶுக்ரஶோணிதஸம்ப³ந்த⁴: ப்ராணாதி³கலாபஸ்யாவிஶிஷ்ட: ? ததா²பி ந அப்ராணம் ஶுக்ரம் விரோஹதீதி ப்ரத²மோ வ்ருத்திலாப⁴: ப்ராணஸ்ய சக்ஷுராதி³ப்⁴ய: ; அதோ ஜ்யேஷ்டோ² வயஸா ப்ராண: ; நிஷேககாலாதா³ரப்⁴ய க³ர்ப⁴ம் புஷ்யதி ப்ராண: ; ப்ராணே ஹி லப்³த⁴வ்ருத்தௌ பஶ்சாச்சக்ஷுராதீ³நாம் வ்ருத்திலாப⁴: ; அதோ யுக்தம் ப்ராணஸ்ய ஜ்யேஷ்ட²த்வம் சக்ஷுராதி³ஷு ; ப⁴வதி து கஶ்சித்குலே ஜ்யேஷ்ட²:, கு³ணஹீநத்வாத்து ந ஶ்ரேஷ்ட²: ; மத்⁴யம: கநிஷ்டோ² வா கு³ணாட்⁴யத்வாத் ப⁴வேத் ஶ்ரேஷ்ட²:, ந ஜ்யேஷ்ட²: ; ந து ததா² இஹேத்யாஹ — ப்ராண ஏவ து ஜ்யேஷ்ட²ஶ்ச ஶ்ரேஷ்ட²ஶ்ச । கத²ம் புந: ஶ்ரைஷ்ட்²யமவக³ம்யதே ப்ராணஸ்ய ? ததி³ஹ ஸம்வாதே³ந த³ர்ஶயிஷ்யாம: । ஸர்வதா²பி து ப்ராணம் ஜ்யேஷ்ட²ஶ்ரேஷ்ட²கு³ணம் யோ வேத³ உபாஸ்தே, ஸ ஸ்வாநாம் ஜ்ஞாதீநாம் ஜ்யேஷ்ட²ஶ்ச ஶ்ரேஷ்ட²ஶ்ச ப⁴வதி, ஜ்யேஷ்ட²ஶ்ரேஷ்ட²கு³ணோபாஸநஸாமர்த்²யாத் ; ஸ்வவ்யதிரேகேணாபி ச யேஷாம் மத்⁴யே ஜ்யேஷ்ட²ஶ்ச ஶ்ரேஷ்ட²ஶ்ச ப⁴விஷ்யாமீதி பு³பூ⁴ஷதி ப⁴விதுமிச்ச²தி, தேஷாமபி ஜ்யேஷ்ட²ஶ்ரேஷ்ட²ப்ராணத³ர்ஶீ ஜ்யேஷ்ட²ஶ்ச ஶ்ரேஷ்ட²ஶ்ச ப⁴வதி । நநு வயோநிமித்தம் ஜ்யேஷ்ட²த்வம் , தத் இச்சா²த: கத²ம் ப⁴வதீத்யுச்யதே — நைஷ தோ³ஷ:, ப்ராணவத் வ்ருத்திலாப⁴ஸ்யைவ ஜ்யேஷ்ட²த்வஸ்ய விவக்ஷிதத்வாத் ॥

யோ ஹ வை வஸிஷ்டா²ம் வேத³ வஸிஷ்ட²: ஸ்வாநாம் ப⁴வதி வாக்³வை வஸிஷ்டா² வஸிஷ்ட²: ஸ்வாநாம் ப⁴வத்யபி ச யேஷாம் பு³பூ⁴ஷதி ய ஏவம் வேத³ ॥ 2 ॥

யோ ஹ வை வஸிஷ்டா²ம் வேத³ வஸிஷ்ட²: ஸ்வாநாம் ப⁴வதி । தத்³த³ர்ஶநாநுரூப்யேண ப²லம் । யேஷாம் ச ஜ்ஞாதிவ்யதிரேகேண வஸிஷ்டோ² ப⁴விதுமிச்ச²தி, தேஷாம் ச வஸிஷ்டோ² ப⁴வதி । உச்யதாம் தர்ஹி, காஸௌ வஸிஷ்டே²தி ; வாக்³வை வஸிஷ்டா² ; வாஸயத்யதிஶயேந வஸ்தே வேதி வஸிஷ்டா² ; வாக்³க்³மிநோ ஹி த⁴நவந்தோ வஸந்த்யதிஶயேந ; ஆச்சா²த³நார்த²ஸ்ய வா வஸேர்வஸிஷ்டா² ; அபி⁴ப⁴வந்தி ஹி வாசா வாக்³க்³மிந: அந்யாந் । தேந வஸிஷ்ட²கு³ணவத்பரிஜ்ஞாநாத் வஸிஷ்ட²கு³ணோ ப⁴வதீதி த³ர்ஶநாநுரூபம் ப²லம் ॥

யோ ஹ வை ப்ரதிஷ்டா²ம் வேத³ ப்ரதிதிஷ்ட²தி ஸமே ப்ரதிதிஷ்ட²தி து³ர்கே³ சக்ஷுர்வை ப்ரதிஷ்டா² சக்ஷுஷா ஹி ஸமே ச து³ர்கே³ ச ப்ரதிதிஷ்ட²தி ப்ரதிதிஷ்ட²தி ஸமே ப்ரதிதிஷ்ட²தி து³ர்கே³ ய ஏவம் வேத³ ॥ 3 ॥

யோ ஹ வை ப்ரதிஷ்டா²ம் வேத³, ப்ரதிதிஷ்ட²த்யநயேதி ப்ரதிஷ்டா², தாம் ப்ரதிஷ்டா²ம் ப்ரதிஷ்டா²கு³ணவதீம் யோ வேத³, தஸ்ய ஏதத்ப²லம் ; ப்ரதிதிஷ்ட²தி ஸமே தே³ஶே காலே ச ; ததா² து³ர்கே³ விஷமே ச து³ர்க³மநே ச தே³ஶே து³ர்பி⁴க்ஷாதௌ³ வா காலே விஷமே । யத்³யேவமுச்யதாம் , காஸௌ ப்ரதிஷ்டா² ; சக்ஷுர்வை ப்ரதிஷ்டா² ; கத²ம் சக்ஷுஷ: ப்ரதிஷ்டா²த்வமித்யாஹ — சக்ஷுஷா ஹி ஸமே ச து³ர்கே³ ச த்³ருஷ்ட்வா ப்ரதிதிஷ்ட²தி । அதோ(அ)நுரூபம் ப²லம் , ப்ரதிதிஷ்ட²தி ஸமே, ப்ரதிதிஷ்ட²தி து³ர்கே³, ய ஏவம் வேதே³தி ॥

யோ ஹ வை ஸம்பத³ம் வேத³ ஸம் ஹாஸ்மை பத்³யதே யம் காமம் காமயதே ஶ்ரோத்ரம் வை ஸம்பச்ச்²ரோத்ரே ஹீமே ஸர்வே வேதா³ அபி⁴ஸம்பந்நா: ஸம் ஹாஸ்மை பத்³யதே யம் காமம் காமயதே ய ஏவம் வேத³ ॥ 4 ॥

யோ ஹ வை ஸம்பத³ம் வேத³, ஸம்பத்³கு³ணயுக்தம் யோ வேத³, தஸ்ய ஏதத்ப²லம் ; அஸ்மை விது³ஷே ஸம்பத்³யதே ஹ ; கிம் ? யம் காமம் காமயதே, ஸ காம: । கிம் புந: ஸம்பத்³கு³ணகம் ? ஶ்ரோத்ரம் வை ஸம்பத் । கத²ம் புந: ஶ்ரோத்ரஸ்ய ஸம்பத்³கு³ணத்வமித்யுச்யதே — ஶ்ரோத்ரே ஸதி ஹி யஸ்மாத் ஸர்வே வேதா³ அபி⁴ஸம்பந்நா:, ஶ்ரோத்ரேந்த்³ரியவதோ(அ)த்⁴யேயத்வாத் ; வேத³விஹிதகர்மாயத்தாஶ்ச காமா: ; தஸ்மாத் ஶ்ரோத்ரம் ஸம்பத் । அதோ விஜ்ஞாநாநுரூபம் ப²லம் , ஸம் ஹாஸ்மை பத்³யதே, யம் காமம் காமயதே, ய ஏவம் வேத³ ॥

யோ ஹ வா ஆயதநம் வேதா³யதநம் ஸ்வாநாம் ப⁴வத்யாயதநம் ஜநாநாம் மநோ வா ஆயதநமாயதநம் ஸ்வாநாம் ப⁴வத்யாயதநம் ஜநாநாம் ய ஏவம் வேத³ ॥ 5 ॥

யோ ஹ வா ஆயதநம் வேத³ ; ஆயதநம் ஆஶ்ரய:, தத் யோ வேத³, ஆயதநம் ஸ்வாநாம் ப⁴வதி, ஆயதநம் ஜநாநாமந்யேஷாமபி । கிம் புந: தத் ஆயதநமித்யுச்யதே — மநோ வை ஆயதநம் ஆஶ்ரய: இந்த்³ரியாணாம் விஷயாணாம் ச ; மநஆஶ்ரிதா ஹி விஷயா ஆத்மநோ போ⁴க்³யத்வம் ப்ரதிபத்³யந்தே ; மந:ஸங்கல்பவஶாநி ச இந்த்³ரியாணி ப்ரவர்தந்தே நிவர்தந்தே ச ; அதோ மந ஆயதநம் இந்த்³ரியாணாம் । அதோ த³ர்ஶநாநுரூப்யேண ப²லம் , ஆயதநம் ஸ்வாநாம் ப⁴வதி, ஆயதநம் ஜநாநாம் , ய ஏவம் வேத³ ॥

யோ ஹ வை ப்ரஜாதிம் வேத³ ப்ரஜாயதே ஹ ப்ரஜயா பஶுபீ⁴ ரேதோ வை ப்ரஜாதி: ப்ரஜாயதே ஹ ப்ரஜயா பஶுபி⁴ர்ய ஏவம் வேத³ ॥ 6 ॥

யோ ஹ வை ப்ரஜாதிம் வேத³, ப்ரஜாயதே ஹ ப்ரஜயா பஶுபி⁴ஶ்ச ஸம்பந்நோ ப⁴வதி । ரேதோ வை ப்ரஜாதி: ; ரேதஸா ப்ரஜநநேந்த்³ரியமுபலக்ஷ்யதே । தத்³விஜ்ஞாநாநுரூபம் ப²லம் , ப்ரஜாயதே ஹ ப்ரஜயா பஶுபி⁴:, ய ஏவம் வேத³ ॥

தே ஹேமே ப்ராணா அஹம்ஶ்ரேயஸே விவத³மாநா ப்³ரஹ்ம ஜக்³முஸ்தத்³தோ⁴சு: கோ நோ வஸிஷ்ட² இதி தத்³தோ⁴வாச யஸ்மிந்வ உத்க்ராந்த இத³ம் ஶரீரம் பாபீயோ மந்யதே ஸ வோ வஸிஷ்ட² இதி ॥ 7 ॥

தே ஹேமே ப்ராணா வாகா³த³ய:, அஹம்ஶ்ரேயஸே அஹம் ஶ்ரேயாநித்யேதஸ்மை ப்ரயோஜநாய, விவத³மாநா: விருத்³த⁴ம் வத³மாநா:, ப்³ரஹ்ம ஜக்³மு: ப்³ரஹ்ம க³தவந்த:, ப்³ரஹ்மஶப்³த³வாச்யம் ப்ரஜாபதிம் ; க³த்வா ச தத்³ப்³ரஹ்ம ஹ ஊசு: உக்தவந்த: — க: ந: அஸ்மாகம் மத்⁴யே, வஸிஷ்ட²:, கோ(அ)ஸ்மாகம் மத்⁴யே வஸதி ச வாஸயதி ச । தத்³ப்³ரஹ்ம தை: ப்ருஷ்டம் ஸத் ஹ உவாச உக்தவத் — யஸ்மிந் வ: யுஷ்மாகம் மத்⁴யே உத்க்ராந்தே நிர்க³தே ஶரீராத் , இத³ம் ஶரீரம் பூர்வஸ்மாத³திஶயேந பாபீய: பாபதரம் மந்யதே லோக: ; ஶரீரம் ஹி நாம அநேகாஶுசிஸங்கா⁴தத்வாத் ஜீவதோ(அ)பி பாபமேவ, ததோ(அ)பி கஷ்டதரம் யஸ்மிந் உத்க்ராந்தே ப⁴வதி ; வைராக்³யார்த²மித³முச்யதே — பாபீய இதி ; ஸ வ: யுஷ்மாகம் மத்⁴யே வஸிஷ்டோ² ப⁴விஷ்யதி । ஜாநந்நபி வஸிஷ்ட²ம் ப்ரஜாபதி: நோவாச அயம் வஸிஷ்ட² இதி இதரேஷாம் அப்ரியபரிஹாராய ॥

வாக்³கோ⁴ச்சக்ராம ஸா ஸம்வத்ஸரம் ப்ரோஷ்யாக³த்யோவாச கத²மஶகத மத்³ருதே ஜீவிதுமிதி தே ஹோசுர்யதா²கலா அவத³ந்தோ வாசா ப்ராணந்த: ப்ராணேந பஶ்யந்தஶ்சக்ஷுஷா ஶ்ருண்வந்த: ஶ்ரோத்ரேண வித்³வாம்ஸோ மநஸா ப்ரஜாயமாநா ரேதஸைவமஜீவிஷ்மேதி ப்ரவிவேஶ ஹ வாக் ॥ 8 ॥

தே ஏவமுக்தா ப்³ரஹ்மணா ப்ராணா: ஆத்மநோ வீர்யபரீக்ஷணாய க்ரமேண உச்சக்ரமு: । தத்ர வாகே³வ ப்ரத²மம் ஹ அஸ்மாத் ஶரீராத் உச்சக்ராம உத்க்ராந்தவதீ ; ஸா சோத்க்ரம்ய, ஸம்வத்ஸரம் ப்ரோஷ்ய ப்ரோஷிதா பூ⁴த்வா, புநராக³த்யோவாச — கத²ம் அஶகத ஶக்தவந்த: யூயம் , மத்³ருதே மாம் விநா, ஜீவிதுமிதி । தே ஏவமுக்தா: ஊசு: — யதா² லோகே அகலா: மூகா:, அவத³ந்த: வாசா, ப்ராணந்த: ப்ராணநவ்யாபாரம் குர்வந்த: ப்ராணேந, பஶ்யந்த: த³ர்ஶநவ்யாபாரம் சக்ஷுஷா குர்வந்த:, ததா² ஶ்ருண்வந்த: ஶ்ரோத்ரேண, வித்³வாம்ஸ: மநஸா கார்யாகார்யாதி³விஷயம் , ப்ரஜாயமாநா: ரேதஸா புத்ராந் உத்பாத³யந்த:, ஏவமஜீவிஷ்ம வயம் — இத்யேவம் ப்ராணை: த³த்தோத்தரா வாக் ஆத்மந: அஸ்மிந் அவஸிஷ்ட²த்வம் பு³த்³த்⁴வா, ப்ரவிவேஶ ஹ வாக் ॥
சக்ஷுர்ஹோச்சக்ராம தத்ஸம்வத்ஸரம் ப்ரோஷ்யாக³த்யோவாச கத²மஶகத மத்³ருதே ஜீவிதுமிதி தே ஹோசுர்யதா²ந்தா⁴ அபஶ்யந்தஶ்சக்ஷுஷா ப்ராணந்த: ப்ராணேந வத³ந்தோ வாசா ஶ்ருண்வந்த: ஶ்ரோத்ரேண வித்³வாம்ஸோ மநஸா ப்ரஜாயமாநா ரேதஸைவமஜீவிஷ்மேதி ப்ரவிவேஶ ஹ சக்ஷு: ॥ 9 ॥
ஶ்ரோத்ரம் ஹோச்சக்ராம தத்ஸம்வத்ஸரம் ப்ரோஷ்யாக³த்யோவாச கத²மஶகத மத்³ருதே ஜீவிதுமிதி தே ஹோசுர்யதா² ப³தி⁴ரா அஶ்ருண்வந்த: ஶ்ரோத்ரேண ப்ராணாந்த: ப்ராணேந வத³ந்தோ வாசா பஶ்யந்தஶ்சக்ஷுஷா வித்³வாம்ஸோ மநஸா ப்ரஜாயமாநா ரேதஸைவமஜீவிஷ்மேதி ப்ரவிவேஶ ஹ ஶ்ரோத்ரம் ॥ 10 ॥
மநோ ஹோச்சக்ராம தத்ஸம்வத்ஸரம் ப்ரோஷ்யாக³த்யோவாச கத²மஶகத மத்³ருதே ஜீவிதுமிதி தே ஹோசுர்யதா² முக்³தா⁴ அவித்³வாம்ஸோ மநஸா ப்ராணந்த: ப்ராணேந வத³ந்தோ வாசா பஶ்யந்தஶ்சக்ஷுஷா ஶ்ருண்வந்த: ஶ்ரோத்ரேண ப்ரஜாயமாநா ரேதஸைவமஜீவிஷ்மேதி ப்ரவிவேஶ ஹ மந: ॥ 11 ॥

ரேதோ ஹோச்சக்ராம தத்ஸம்வத்ஸரம் ப்ரோஷ்யாக³த்யோவாச கத²மஶகத மத்³ருதே ஜீவிதுமிதி தே ஹோசுர்யதா² க்லீபா³ அப்ரஜாயமாநா ரேதஸா ப்ராணந்த: ப்ராணேந வத³ந்தோ வாசா பஶ்யந்தஶ்சக்ஷுஷா ஶ்ருண்வந்த: ஶ்ரோத்ரேண வித்³வாம்ஸோ மநஸைவமஜீவிஷ்மேதி ப்ரவிவேஶ ஹ ரேத: ॥ 12 ॥

ததா² சக்ஷுர்ஹோச்சக்ராமேத்யாதி³ பூர்வவத் । ஶ்ரோத்ரம் மந: ப்ரஜாதிரிதி ॥

அத² ஹ ப்ராண உத்க்ரமிஷ்யந்யதா² மஹாஸுஹய: ஸைந்த⁴வ: பட்³வீஶஶங்கூந்ஸம்வ்ருஹேதே³வம் ஹைவேமாந்ப்ராணாந்ஸம்வவர்ஹ தே ஹோசுர்மா ப⁴க³வ உத்க்ரமீர்ந வை ஶக்ஷ்யாமஸ்த்வத்³ருதே ஜீவிதுமிதி தஸ்யோ மே ப³லிம் குருதேதி ததே²தி ॥ 13 ॥

அத² ஹ ப்ராண உத்க்ரமிஷ்யந் உத்க்ரமணம் கரிஷ்யந் ; ததா³நீமேவ ஸ்வஸ்தா²நாத்ப்ரசலிதா வாகா³த³ய: । கிமிவேத்யாஹ — யதா² லோகே, மஹாம்ஶ்சாஸௌ ஸுஹயஶ்ச மஹாஸுஹய:, ஶோப⁴நோ ஹய: லக்ஷணோபேத:, மஹாந் பரிமாணத:, ஸிந்து⁴தே³ஶே ப⁴வ: ஸைந்த⁴வ: அபி⁴ஜநத:, பட்³வீஶஶங்கூந் பாத³ப³ந்த⁴நஶங்கூந் , பட்³வீஶாஶ்ச தே ஶங்கவஶ்ச தாந் , ஸம்வ்ருஹேத் உத்³யச்சே²த் யுக³பது³த்க²நேத் அஶ்வாரோஹே ஆரூடே⁴ பரீக்ஷணாய ; ஏவம் ஹ ஏவ இமாந் வாகா³தீ³ந் ப்ராணாந் ஸம்வவர்ஹ உத்³யதவாந் ஸ்வஸ்தா²நாத் ப்⁴ரம்ஶிதவாந் । தே வாகா³த³ய: ஹ ஊசு: — ஹே ப⁴க³வ: ப⁴க³வந் மா உத்க்ரமீ: ; யஸ்மாத் ந வை ஶக்ஷ்யாம: த்வத்³ருதே த்வாம் விநா ஜீவிதுமிதி । யத்³யேவம் மம ஶ்ரேஷ்ட²தா விஜ்ஞாதா ப⁴வத்³பி⁴:, அஹமத்ர ஶ்ரேஷ்ட²:, தஸ்ய உ மே மம ப³லிம் கரம் குருத கரம் ப்ரயச்ச²தேதி । அயம் ச ப்ராணஸம்வாத³: கல்பித: விது³ஷ: ஶ்ரேஷ்ட²பரீக்ஷணப்ரகாரோபதே³ஶ: ; அநேந ஹி ப்ரகாரேண வித்³வாந் கோ நு க²லு அத்ர ஶ்ரேஷ்ட² இதி பரீக்ஷணம் கரோதி ; ஸ ஏஷ பரீக்ஷணப்ரகார: ஸம்வாத³பூ⁴த: கத்²யதே ; ந ஹி அந்யதா² ஸம்ஹத்யகாரிணாம் ஸதாம் ஏஷாம் அஞ்ஜஸைவ ஸம்வத்ஸரமாத்ரமேவ ஏகைகஸ்ய நிர்க³மநாதி³ உபபத்³யதே ; தஸ்மாத் வித்³வாநேவ அநேந ப்ரகாரேண விசாரயதி வாகா³தீ³நாம் ப்ரதா⁴நபு³பு⁴த்ஸு: உபாஸநாய ; ப³லிம் ப்ரார்தி²தா: ஸந்த: ப்ராணா:, ததே²தி ப்ரதிஜ்ஞாதவந்த: ॥

ஸா ஹ வாகு³வாச யத்³வா அஹம் வஸிஷ்டா²ஸ்மி த்வம் தத்³வஸிஷ்டோ²(அ)ஸீதி யத்³வா அஹம் ப்ரதிஷ்டா²ஸ்மி த்வம் தத்ப்ரதிஷ்டோ²(அ)ஸீதி சக்ஷுர்யத்³வா அஹம் ஸம்பத³ஸ்மி த்வம் தத்ஸம்பத³ஸீதி ஶ்ரோத்ரம் யத்³வா அஹமாயதநமஸ்மி த்வம் ததா³யதநமஸீதி மநோ யத்³வா அஹம் ப்ரஜாதிரஸ்மி த்வம் தத்ப்ரஜாதிரஸீதி ரேதஸ்தஸ்யோ மே கிமந்நம் கிம் வாஸ இதி யதி³த³ம் கிஞ்சாஶ்வப்⁴ய ஆ க்ருமிப்⁴ய ஆ கீடபதங்கே³ப்⁴யஸ்தத்தே(அ)ந்நமாபோ வாஸ இதி ந ஹ வா அஸ்யாநந்நம் ஜக்³த⁴ம் ப⁴வதி நாநந்நம் ப்ரதிக்³ருஹீதம் ய ஏவமேதத³நஸ்யாந்நம் வேத³ தத்³வித்³வாம்ஸ: ஶ்ரோத்ரியா அஶிஷ்யந்த ஆசாமந்த்யஶித்வாசாமந்த்யேதமேவ தத³நமநக்³நம் குர்வந்தோ மந்யந்தே ॥ 14 ॥

ஸா ஹ வாக் ப்ரத²மம் ப³லிதா³நாய ப்ரவ்ருத்தா ஹ கில உவாச உக்தவதீ — யத் வை அஹம் வஸிஷ்டா²ஸ்மி, யத் மம வஸிஷ்ட²த்வம் , தத் தவைவ ; தேந வஸிஷ்ட²கு³ணேந த்வம் தத்³வஸிஷ்டோ²(அ)ஸீதி । யத் வை அஹம் ப்ரதிஷ்டா²ஸ்மி, த்வம் தத்ப்ரதிஷ்டோ²(அ)ஸி, யா மம ப்ரதிஷ்டா² ஸா த்வமஸீதி சக்ஷு: । ஸமாநம் அந்யத் । ஸம்பதா³யதநப்ரஜாதித்வகு³ணாந் க்ரமேண ஸமர்பிதவந்த: । யத்³யேவம் , ஸாது⁴ ப³லிம் த³த்தவந்தோ ப⁴வந்த: ; ப்³ரூத — தஸ்ய உ மே ஏவம்கு³ணவிஶிஷ்டஸ்ய கிமந்நம் , கிம் வாஸ இதி ; ஆஹுரிதரே — யதி³த³ம் லோகே கிஞ்ச கிஞ்சித் அந்நம் நாம ஆ ஶ்வப்⁴ய: ஆ க்ருமிப்⁴ய: ஆ கீடபதங்கே³ப்⁴ய:, யச்ச ஶ்வாந்நம் க்ரும்யந்நம் கீடபதங்கா³ந்நம் ச, தேந ஸஹ ஸர்வமேவ யத்கிஞ்சித் ப்ராணிபி⁴ரத்³யமாநம் அந்நம் , தத்ஸர்வம் தவாந்நம் । ஸர்வம் ப்ராணஸ்யாந்நமிதி த்³ருஷ்டி: அத்ர விதீ⁴யதே ॥
கேசித்து ஸர்வப⁴க்ஷணே தோ³ஷாபா⁴வம் வத³ந்தி ப்ராணாந்நவித³: ; தத் அஸத் , ஶாஸ்த்ராந்தரேண ப்ரதிஷித்³த⁴த்வாத் । தேநாஸ்ய விகல்ப இதி சேத் , ந, அவிதா⁴யகத்வாத் । ந ஹ வா அஸ்யாநந்நம் ஜக்³த⁴ம் ப⁴வதீதி — ஸர்வம் ப்ராணஸ்யாந்நமித்யேதஸ்ய விஜ்ஞாநஸ்ய விஹிதஸ்ய ஸ்துத்யர்த²மேதத் ; தேநைகவாக்யதாபத்தே: ; ந து ஶாஸ்த்ராந்தரவிஹிதஸ்ய பா³த⁴நே ஸாமர்த்²யம் , அந்யபரத்வாத³ஸ்ய । ப்ராணமாத்ரஸ்ய ஸர்வமந்நம் இத்யேதத்³ருர்ஶநம் இஹ விதி⁴த்ஸிதம் , ந து ஸர்வம் ப⁴க்ஷயேதி³தி । யத்து ஸர்வப⁴க்ஷணே தோ³ஷாபா⁴வஜ்ஞாநம் , தத் மித்²யைவ, ப்ரமாணாபா⁴வாத் । விது³ஷ: ப்ராணத்வாத் ஸர்வாந்நோபபத்தே: ஸாமர்த்²யாத் அதோ³ஷ ஏவேதி சேத் , ந, அஶேஷாந்நத்வாநுபபத்தே: ; ஸத்யம் யத்³யபி வித்³வாந் ப்ராண:, யேந கார்யகரணஸங்கா⁴தேந விஶிஷ்டஸ்ய வித்³வத்தா தேந கார்யகரணஸங்கா⁴தேந க்ருமிகீடதே³வாத்³யஶேஷாந்நப⁴க்ஷணம் நோபபத்³யதே ; தேந தத்ர அஶேஷாந்நப⁴க்ஷணே தோ³ஷாபா⁴வஜ்ஞாபநமநர்த²கம் , அப்ராப்தத்வாத³ஶேஷாந்நப⁴க்ஷணதோ³ஷஸ்ய । நநு ப்ராண: ஸந் ப⁴க்ஷயத்யேவ க்ருமிகீடாத்³யந்நமபி ; பா³ட⁴ம் , கிந்து ந தத்³விஷய: ப்ரதிஷேதோ⁴(அ)ஸ்தி ; தஸ்மாத் — தை³வரக்தம் கிம்ஶுகம் — தத்ர தோ³ஷாபா⁴வ: ; அத: தத்³ரூபேண தோ³ஷாபா⁴வஜ்ஞாபநமநர்த²கம் , அப்ராப்தத்வாத் அஶேஷாந்நப⁴க்ஷணதோ³ஷஸ்ய । யேந து கார்யகரணஸங்கா⁴தஸம்ப³ந்தே⁴ந ப்ரதிஷேத⁴: க்ரியதே, தத்ஸம்ப³ந்தே⁴ந து இஹ நைவ ப்ரதிப்ரஸவோ(அ)ஸ்தி । தஸ்மாத் தத்ப்ரதிஷேதா⁴திக்ரமே தோ³ஷ ஏவ ஸ்யாத் , அந்யவிஷயத்வாத் ‘ந ஹ வை’ இத்யாதே³: । ந ச ப்³ராஹ்மணாதி³ஶரீரஸ்ய ஸர்வாந்நத்வத³ர்ஶநமிஹ விதீ⁴யதே, கிந்து ப்ராணமாத்ரஸ்யைவ । யதா² ச ஸாமாந்யேந ஸர்வாந்நஸ்ய ப்ராணஸ்ய கிஞ்சித் அந்நஜாதம் கஸ்யசித் ஜீவநஹேது:, யதா² விஷம் விஷஜஸ்ய க்ரிமே:, ததே³வ அந்யஸ்ய ப்ராணாந்நமபி ஸத் த்³ருஷ்டமேவ தோ³ஷமுத்பாத³யதி மரணாதி³லக்ஷணம் — ததா² ஸர்வாந்நஸ்யாபி ப்ராணஸ்ய ப்ரதிஷித்³தா⁴ந்நப⁴க்ஷணே ப்³ராஹ்மணத்வாதி³தே³ஹஸம்ப³ந்தா⁴த் தோ³ஷ ஏவ ஸ்யாத் । தஸ்மாத் மித்²யாஜ்ஞாநமேவ அப⁴க்ஷ்யப⁴க்ஷணே தோ³ஷாபா⁴வஜ்ஞாநம் ॥
ஆபோ வாஸ இதி ; ஆப: ப⁴க்ஷ்யமாணா: வாஸ:ஸ்தா²நீயாஸ்தவ । அத்ர ச ப்ராணஸ்ய ஆபோ வாஸ இத்யேதத்³த³ர்ஶநம் விதீ⁴யதே ; ந து வாஸ:கார்யே ஆபோ விநியோக்தும் ஶக்யா: ; தஸ்மாத் யதா²ப்ராப்தே அப்³ப⁴க்ஷணே த³ர்ஶநமாத்ரம் கர்தவ்யம் । ந ஹ வை அஸ்ய ஸர்வம் ப்ராணஸ்யாந்நமித்யேவம்வித³: அநந்நம் அநத³நீயம் ஜக்³த⁴ம் பு⁴க்தம் ந ப⁴வதி ஹ ; யத்³யபி அநேந அநத³நீயம் பு⁴க்தம் , அத³நீயமேவ பு⁴க்தம் ஸ்யாத் , ந து தத்க்ருததோ³ஷேண லிப்யதே — இத்யேதத் வித்³யாஸ்துதிரித்யவோசாம । ததா² ந அநந்நம் ப்ரதிக்³ருஹீதம் ; யத்³யபி அப்ரதிக்³ராஹ்யம் ஹஸ்த்யாதி³ ப்ரதிக்³ருஹீதம் ஸ்யாத் தத³பி அந்நமேவ ப்ரதிக்³ராஹ்யம் ப்ரதிக்³ருஹீதம் ஸ்யாத் , தத்ராபி அப்ரதிக்³ராஹ்யப்ரதிக்³ரஹதோ³ஷேண ந லிப்யத இதி ஸ்துத்யர்த²மேவ ; ய ஏவம் ஏதத் அநஸ்ய ப்ராணஸ்ய அந்நம் வேத³ ; ப²லம் து ப்ராணாத்மபா⁴வ ஏவ ; ந த்வேதத் ப²லாபி⁴ப்ராயேண, கிம் தர்ஹி ஸ்துத்யபி⁴ப்ராயேணேதி । நநு ஏததே³வ ப²லம் கஸ்மாந்ந ப⁴வதி ? ந, ப்ராணாத்மத³ர்ஶிந: ப்ராணாத்மபா⁴வ ஏவ ப²லம் ; தத்ர ச ப்ராணாத்மபூ⁴தஸ்ய ஸர்வாத்மந: அநத³நீயமபி ஆத்³யமேவ, ததா² அப்ரதிக்³ராஹ்யமபி ப்ரதிக்³ராஹ்யமேவ — இதி யதா²ப்ராப்தமேவ உபாதா³ய வித்³யா ஸ்தூயதே ; அதோ நைவ ப²லவிதி⁴ஸரூபதா வாக்யஸ்ய । யஸ்மாத் ஆபோ வாஸ: ப்ராணஸ்ய, தஸ்மாத் வித்³வாம்ஸ: ப்³ராஹ்மணா: ஶ்ரோத்ரியா அதீ⁴தவேதா³:, அஶிஷ்யந்த: போ⁴க்ஷ்யமாணா:, ஆசாமந்தி அப: ; அஶித்வா ஆசாமந்தி பு⁴க்த்வா ச உத்தரகாலம் அப: ப⁴க்ஷயந்தி ; தத்ர தேஷாமாசாமதாம் கோ(அ)பி⁴ப்ராய இத்யாஹ — ஏதமேவாநம் ப்ராணம் அநக்³நம் குர்வந்தோ மந்யந்தே ; அஸ்தி சைதத் — யோ யஸ்மை வாஸோ த³தா³தி, ஸ தம் அநக்³நம் கரோமீதி ஹி மந்யதே ; ப்ராணஸ்ய ச ஆபோ வாஸ இதி ஹ்யுக்தம் । யத³ப: பிபா³மி தத்ப்ராணஸ்ய வாஸோ த³தா³மி இதி விஜ்ஞாநம் கர்தவ்யமித்யேவமர்த²மேதத் । நநு போ⁴க்ஷ்யமாண: பு⁴க்தவாம்ஶ்ச ப்ரயதோ ப⁴விஷ்யாமீத்யாசாமதி ; தத்ர ச ப்ராணஸ்யாநக்³நதாகரணார்த²த்வே ச த்³விகார்யதா ஆசமநஸ்ய ஸ்யாத் ; ந ச கார்யத்³வயம் ஆசமநஸ்ய ஏகஸ்ய யுக்தம் ; யதி³ ப்ராயத்யார்த²ம் , ந அநக்³நதார்த²ம் ; அத² அநக்³நதார்த²ம் , ந ப்ராயத்யார்த²ம் ; யஸ்மாதே³வம் , தஸ்மாத் த்³விதீயம் ஆசமநாந்தரம் ப்ராணஸ்யாநக்³நதாகரணாய ப⁴வது — ந, க்ரியாத்³வித்வோபபத்தே: ; த்³வே ஹ்யேதே க்ரியே ; போ⁴க்ஷ்யமாணஸ்ய பு⁴க்தவதஶ்ச யத் ஆசமநம் ஸ்ம்ருதிவிஹிதம் , தத் ப்ராயத்யார்த²ம் ப⁴வதி க்ரியாமாத்ரமேவ ; ந து தத்ர ப்ராயத்யம் த³ர்ஶநாதி³ அபேக்ஷதே ; தத்ர ச ஆசமநாங்க³பூ⁴தாஸ்வப்ஸு வாஸோவிஜ்ஞாநம் ப்ராணஸ்ய இதிகர்தவ்யதயா சோத்³யதே ; ந து தஸ்மிந்க்ரியமாணே ஆசமநஸ்ய ப்ராயத்யார்த²தா பா³த்⁴யதே, க்ரியாந்தரத்வாதா³சமநஸ்ய । தஸ்மாத் போ⁴க்ஷ்யமாணஸ்ய பு⁴க்தவதஶ்ச யத் ஆசமநம் , தத்ர ஆபோ வாஸ: ப்ராணஸ்யேதி த³ர்ஶநமாத்ரம் விதீ⁴யதே, அப்ராப்தத்வாத³ந்யத: ॥
இதி ஷஷ்டா²த்⁴யாயஸ்ய ப்ரத²மம் ப்³ராஹ்மணம் ॥

த்³விதீயம் ப்³ராஹ்மணம்

ஶ்வேதகேதுர்ஹ வா ஆருணேய இத்யஸ்ய ஸம்ப³ந்த⁴: । கி²லாதி⁴காரோ(அ)யம் ; தத்ர யத³நுக்தம் தது³ச்யதே । ஸப்தமாத்⁴யாயாந்தே ஜ்ஞாநகர்மஸமுச்சயகாரிணா அக்³நேர்மார்க³யாசநம் க்ருதம் — அக்³நே நய ஸுபதே²தி । தத்ர அநேகேஷாம் பதா²ம் ஸத்³பா⁴வ: மந்த்ரேண ஸாமர்த்²யாத்ப்ரத³ர்ஶித:, ஸுபதே²தி விஶேஷணாத் । பந்தா²நஶ்ச க்ருதவிபாகப்ரதிபத்திமார்கா³: ; வக்ஷ்யதி ச ‘யத்க்ருத்வா’ (ப்³ரு. உ. 6 । 2 । 2) இத்யாதி³ । தத்ர ச கதி கர்மவிபாகப்ரதிபத்திமார்கா³ இதி ஸர்வஸம்ஸாரக³த்யுபஸம்ஹாரார்தோ²(அ)யமாரம்ப⁴: — ஏதாவதீ ஹி ஸம்ஸாரக³தி:, ஏதாவாந் கர்மணோ விபாக: ஸ்வாபா⁴விகஸ்ய ஶாஸ்த்ரீயஸ்ய ச ஸவிஜ்ஞாநஸ்யேதி । யத்³யபி ‘த்³வயா ஹ ப்ராஜாபத்யா:’ (ப்³ரு. உ. 1 । 3 । 1) இத்யத்ர ஸ்வாபா⁴விக: பாப்மா ஸூசித:, ந ச தஸ்யேத³ம் கார்யமிதி விபாக: ப்ரத³ர்ஶித: ; ஶாஸ்த்ரீயஸ்யைவ து விபாக: ப்ரத³ர்ஶித: த்ர்யந்நாத்மப்ரதிபத்த்யந்தேந, ப்³ரஹ்மவித்³யாரம்பே⁴ தத்³வைராக்³யஸ்ய விவக்ஷிதத்வாத் । தத்ராபி கேவலேந கர்மணா பித்ருலோக:, வித்³யயா வித்³யாஸம்யுக்தேந ச கர்மணா தே³வலோக இத்யுக்தம் । தத்ர கேந மார்கே³ண பித்ருலோகம் ப்ரதிபத்³யதே, கேந வா தே³வலோகமிதி நோக்தம் । தச்ச இஹ கி²லப்ரகரணே அஶேஷதோ வக்தவ்யமித்யத ஆரப்⁴யதே । அந்தே ச ஸர்வோபஸம்ஹார: ஶாஸ்த்ரஸ்யேஷ்ட: । அபி ச ஏதாவத³ம்ருதத்வமித்யுக்தம் , ந கர்மண: அம்ருதத்வாஶா அஸ்தீதி ச ; தத்ர ஹேது: நோக்த: ; தத³ர்த²ஶ்சாயமாரம்ப⁴: । யஸ்மாத் இயம் கர்மணோ க³தி:, ந நித்யே(அ)ம்ருதத்வே வ்யாபாரோ(அ)ஸ்தி, தஸ்மாத் ஏதாவதே³வாம்ருதத்வஸாத⁴நமிதி ஸாமர்த்²யாத் ஹேதுத்வம் ஸம்பத்³யதே । அபி ச உக்தமக்³நிஹோத்ரே — ந த்வேவைதயோஸ்த்வமுத்க்ராந்திம் ந க³திம் ந ப்ரதிஷ்டா²ம் ந த்ருப்திம் ந புநராவ்ருத்திம் ந லோகம் ப்ரத்யுத்தா²யிநம் வேத்தே²தி ; தத்ர ப்ரதிவசநே ‘தே வா ஏதே ஆஹுதீ ஹுதே உத்க்ராமத:’ (ஶத. ப்³ரா. 11 । 6 । 2 । 4) இத்யாதி³நா ஆஹுதே: கார்யமுக்தம் ; தச்சைதத் கர்து: ஆஹுதிலக்ஷணஸ்ய கர்மண: ப²லம் ; ந ஹி கர்தாரமநாஶ்ரித்ய ஆஹுதிலக்ஷணஸ்ய கர்மண: ஸ்வாதந்த்ர்யேண உத்க்ராந்த்யாதி³கார்யாரம்ப⁴ உபபத்³யதே, கர்த்ரர்த²த்வாத்கர்மண: கார்யாரம்ப⁴ஸ்ய, ஸாத⁴நாஶ்ரயத்வாச்ச கர்மண: ; தத்ர அக்³நிஹோத்ரஸ்துத்யர்த²த்வாத் அக்³நிஹோத்ரஸ்யைவ கார்யமித்யுக்தம் ஷட்ப்ரகாரமபி ; இஹ து ததே³வ கர்து: ப²லமித்யுபதி³ஶ்யதே ஷட்ப்ரகாரமபி, கர்மப²லவிஜ்ஞாநஸ்ய விவக்ஷிதத்வாத் । தத்³த்³வாரேண ச பஞ்சாக்³நித³ர்ஶநம் இஹ உத்தரமார்க³ப்ரதிபத்திஸாதா⁴நம் விதி⁴த்ஸிதம் । ஏவம் , அஶேஷஸம்ஸாரக³த்யுபஸம்ஹார:, கர்மகாண்ட³ஸ்ய ஏஷா நிஷ்டா² — இத்யேதத்³த்³வயம் தி³த³ர்ஶயிஷு: ஆக்²யாயிகாம் ப்ரணயதி ॥

ஶ்வேதகேதுர்ஹ வா ஆருணேய: பஞ்சாலாநாம் பரிஷத³மாஜகா³ம ஸ ஆஜகா³ம ஜைவலிம் ப்ரவாஹணம் பரிசாரயமாணம் தமுதீ³க்ஷ்யாப்⁴யுவாத³ குமாரா3 இதி ஸ போ⁴3 இதி ப்ரதிஶுஶ்ராவாநுஶிஷ்டோ(அ)ந்வஸி பித்ரேத்யோமிதி ஹோவாச ॥ 1 ॥

ஶ்வேதகேது: நாமத:, அருணஸ்யாபத்யம் ஆருணி:, தஸ்யாபத்யம் ஆருணேய: ; ஹ - ஶப்³த³: ஐதிஹ்யார்த²: ; வை நிஶ்சயார்த²: ; பித்ரா அநுஶிஷ்ட: ஸந் ஆத்மநோ யஶ:ப்ரத²நாய பஞ்சாலாநாம் பரிஷத³மாஜகா³ம ; பஞ்சாலா: ப்ரஸித்³தா⁴: ; தேஷாம் பரிஷத³மாக³த்ய, ஜித்வா, ராஜ்ஞோ(அ)பி பரிஷத³ம் ஜேஷ்யாமீதி க³ர்வேண ஸ ஆஜகா³ம ; ஜீவலஸ்யாபத்யம் ஜைவலிம் பஞ்சாலராஜம் ப்ரவாஹணநாமாநம் ஸ்வப்⁴ருத்யை: பரிசாரயமாணம் ஆத்மந: பரிசரணம் காரயந்தமித்யேதத் ; ஸ ராஜா பூர்வமேவ தஸ்ய வித்³யாபி⁴மாநக³ர்வம் ஶ்ருத்வா, விநேதவ்யோ(அ)யமிதி மத்வா, தமுதீ³க்ஷ்ய உத்ப்ரேக்ஷ்ய ஆக³தமாத்ரமேவ அப்⁴யுவாத³ அப்⁴யுக்தவாந் , குமாரா3 இதி ஸம்போ³த்⁴ய ; ப⁴ர்த்ஸநார்தா² ப்லுதி: । ஏவமுக்த: ஸ: ப்ரதிஶுஶ்ராவ — போ⁴3 இதி । போ⁴3 இதி அப்ரதிரூபமபி க்ஷத்த்ரியம் ப்ரதி உக்தவாந் க்ருத்³த⁴: ஸந் । அநுஶிஷ்ட: அநுஶாஸிதோ(அ)ஸி ப⁴வஸி கிம் பித்ரா — இத்யுவாச ராஜா । ப்ரத்யாஹ இதர: — ஓமிதி, பா³ட⁴மநுஶிஷ்டோ(அ)ஸ்மி, ப்ருச்ச² யதி³ ஸம்ஶயஸ்தே ॥

வேத்த² யதே²மா: ப்ரஜா: ப்ரயத்யோ விப்ரதிபத்³யந்தா3 இதி நேதி ஹோவாச வேத்தோ² யதே²மம் லோகம் புநராபத்³யந்தா3 இதி நேதி ஹைவோவாச வேத்தோ² யதா²ஸௌ லோக ஏவம் ப³ஹுபி⁴: புந: புந: ப்ரயத்³பி⁴ர்ந ஸம்பூர்யதா3 இதி நேதி ஹைவோவாச வேத்தோ² யதித்²யாமாஹுத்யாம் ஹுதாயாமாப: புருஷவாசோ பூ⁴த்வா ஸமுத்தா²ய வத³ந்தீ3 இதி நேதி ஹைவோவாச வேத்தோ² தே³வயாநஸ்ய வா பத²: ப்ரதிபத³ம் பித்ருயாணஸ்ய வா யத்க்ருத்வா தே³வயாநம் வா பந்தா²நம் ப்ரதிபத்³யந்தே பித்ருயாணம் வாபி ஹி ந ருஷேர்வச: ஶ்ருதம் த்³வே ஸ்ருதீ அஶ்ருணவம் பித்ருணாமஹம் தே³வாநாமுத மர்த்யாநாம் தாப்⁴யாமித³ம் விஶ்வமேஜத்ஸமேதி யத³ந்தரா பிதரம் மாதரம் சேதி நாஹமத ஏகஞ்சந வேதே³தி ஹோவாச ॥ 2 ॥

யத்³யேவம் , வேத்த² விஜாநாஸி கிம் , யதா² யேந ப்ரகாரேண இமா: ப்ரஜா: ப்ரஸித்³தா⁴:, ப்ரயத்ய: ம்ரியமாணா:, விப்ரதிபத்³யந்தா3 இதி விப்ரதிபத்³யந்தே ; விசாரணார்தா² ப்லுதி: ; ஸமாநேந மார்கே³ண க³ச்ச²ந்தீநாம் மார்க³த்³வைவித்⁴யம் யத்ர ப⁴வதி, தத்ர காஶ்சித்ப்ரஜா அந்யேந மார்கே³ண க³ச்ச²ந்தி காஶ்சித³ந்யேநேதி விப்ரதிபத்தி: ; யதா² தா: ப்ரஜா விப்ரதிபத்³யந்தே, தத் கிம் வேத்தே²த்யர்த²: । நேதி ஹோவாச இதர: । தர்ஹி வேத்த² உ யதா² இமம் லோகம் புந: ஆபத்³யந்தா3 இதி, புநராபத்³யந்தே, யதா² புநராக³ச்ச²ந்தி இமம் லோகம் । நேதி ஹைவோவாச ஶ்வேதகேது: । வேத்த² உ யதா² அஸௌ லோக ஏவம் ப்ரஸித்³தே⁴ந ந்யாயேந புந: புநரஸக்ருத் ப்ரயத்³பி⁴: ம்ரியமாணை: யதா² யேந ப்ரகாரேண ந ஸம்பூர்யதா3 இதி, ந ஸம்பூர்யதே(அ)ஸௌ லோக:, தத்கிம் வேத்த² । நேதி ஹைவோவாச । வேத்த² உ யதித்²யாம் யத்ஸங்க்²யாகாயாம் ஆஹுத்யாம் ஆஹுதௌ ஹுதாயம் ஆப: புருஷவாச:, புருஷஸ்ய யா வாக் ஸைவ யாஸாம் வாக் , தா: புருஷவாசோ பூ⁴த்வா புருஷஶப்³த³வாச்யா வா பூ⁴த்வா ; யதா³ புருஷாகாரபரிணதா:, ததா³ புருஷவாசோ ப⁴வந்தி ; ஸமுத்தா²ய ஸம்யகு³த்தா²ய உத்³பூ⁴தா: ஸத்ய: வத³ந்தீ3 இதி । நேதி ஹைவோவாச । யத்³யேவம் வேத்த² உ தே³வயாநஸ்ய பதோ² மார்க³ஸ்ய ப்ரதிபத³ம் , ப்ரதிபத்³யதே யேந ஸா ப்ரதிபத் தாம் ப்ரதிபத³ம் , பித்ருயாணஸ்ய வா ப்ரதிபத³ம் ; ப்ரதிபச்ச²ப்³த³வாச்யமர்த²மாஹ — யத்கர்ம க்ருத்வா யதா²விஶிஷ்டம் கர்ம க்ருத்வேத்யர்த²:, தே³வயாநம் வா பந்தா²நம் மார்க³ம் ப்ரதிபத்³யந்தே, பித்ருயாணம் வா யத்கர்ம க்ருத்வா ப்ரதிபத்³யந்தே, தத்கர்ம ப்ரதிபது³ச்யதே ; தாம் ப்ரதிபத³ம் கிம் வேத்த², தே³வலோகபித்ருலோகப்ரதிபத்திஸாத⁴நம் கிம் வேத்தே²த்யர்த²: । அப்யத்ர அஸ்யார்த²ஸ்ய ப்ரகாஶகம் ருஷே: மந்த்ரஸ்ய வச: வாக்யம் ந: ஶ்ருதமஸ்தி, மந்த்ரோ(அ)பி அஸ்யார்த²ஸ்ய ப்ரகாஶகோ வித்³யத இத்யர்த²: । கோ(அ)ஸௌ மந்த்ர இத்யுச்யதே — த்³வே ஸ்ருதீ த்³வௌ மார்கா³வஶ்ருணவம் ஶ்ருதவாநஸ்மி ; தயோ: ஏகா பித்ருணாம் ப்ராபிகா பித்ருலோகஸம்ப³த்³தா⁴, தயா ஸ்ருத்யா பித்ருலோகம் ப்ராப்நோதீத்யர்த²: ; அஹமஶ்ருணவமிதி வ்யவஹிதேந ஸம்ப³ந்த⁴: ; தே³வாநாம் உத அபி தே³வாநாம் ஸம்ப³ந்தி⁴நீ அந்யா, தே³வாந்ப்ராபயதி ஸா । கே புந: உபா⁴ப்⁴யாம் ஸ்ருதிப்⁴யாம் பித்ரூந் தே³வாம்ஶ்ச க³ச்ச²ந்தீத்யுச்யதே — உத அபி மர்த்யாநாம் மநுஷ்யாணாம் ஸம்ப³ந்தி⁴ந்யௌ ; மநுஷ்யா ஏவ ஹி ஸ்ருதிப்⁴யாம் க³ச்ச²ந்தீத்யர்த²: । தாப்⁴யாம் ஸ்ருதிப்⁴யாம் இத³ம் விஶ்வம் ஸமஸ்தம் ஏஜத் க³ச்ச²த் ஸமேதி ஸங்க³ச்ச²தே । தே ச த்³வே ஸ்ருதீ யத³ந்தரா யயோரந்தரா யத³ந்தரா, பிதரம் மாதரம் ச, மாதாபித்ரோ: அந்தரா மத்⁴யே இத்யர்த²: । கௌ தௌ மாதாபிதரௌ ? த்³யாவாப்ருதி²வ்யௌ அண்ட³கபாலே ; ‘இயம் வை மாதா அஸௌ பிதா’ (ஶத. ப்³ரா. 13 । 3 । 9 । 7) இதி ஹி வ்யாக்²யாதம் ப்³ராஹ்மணேந । அண்ட³கபாலயோர்மத்⁴யே ஸம்ஸாரவிஷயே ஏவ ஏதே ஸ்ருதீ, ந ஆத்யந்திகாம்ருதத்வக³மநாய । இதர ஆஹ — ந அஹம் அத: அஸ்மாத் ப்ரஶ்நஸமுதா³யாத் ஏகஞ்சந ஏகமபி ப்ரஶ்நம் , ந வேத³, நாஹம் வேதே³தி ஹோவாச ஶ்வேதகேது: ॥

அதை²நம் வஸத்யோபமந்த்ரயாஞ்சக்ரே(அ)நாத்³ருத்ய வஸதிம் குமார: ப்ரது³த்³ராவ ஸ ஆஜகா³ம பிதரம் தம் ஹோவாசேதி வாவ கில நோ ப⁴வாந்புராநுஶிஷ்டாநவோச இதி கத²ம் ஸுமேத⁴ இதி பஞ்ச மா ப்ரஶ்நாந்ராஜந்யப³ந்து⁴ரப்ராக்ஷீத்ததோ நைகஞ்சந வேதே³தி கதமே த இதீம இதி ஹ ப்ரதீகாந்யுதா³ஜஹார ॥ 3 ॥

அத² அநந்தரம் அபநீய வித்³யாபி⁴மாநக³ர்வம் ஏநம் ப்ரக்ருதம் ஶ்வேதகேதும் , வஸத்யா வஸதிப்ரயோஜநேந உபமந்த்ரயாஞ்சக்ரே ; இஹ வஸந்து ப⁴வந்த:, பாத்³யமர்க்⁴யம் ச ஆநீயதாம் — இத்யுபமந்த்ரணம் க்ருதவாந்ராஜா । அநாத்³ருத்ய தாம் வஸதிம் குமார: ஶ்வேதகேது: ப்ரது³த்³ராவ ப்ரதிக³தவாந் பிதரம் ப்ரதி । ஸ ச ஆஜகா³ம பிதரம் , ஆக³த்ய ச உவாச தம் , கத²மிதி — வாவ கில ஏவம் கில, ந: அஸ்மாந் ப⁴வாந் புரா ஸமாவர்தநகாலே அநுஶிஷ்டாந் ஸர்வாபி⁴ர்வித்³யாபி⁴: அவோச: அவோசதி³தி । ஸோபாலம்ப⁴ம் புத்ரஸ்ய வச: ஶ்ருத்வா ஆஹ பிதா — கத²ம் கேந ப்ரகாரேண தவ து³:க²முபஜாதம் , ஹே ஸுமேத⁴:, ஶோப⁴நா மேதா⁴ யஸ்யேதி ஸுமேதா⁴: । ஶ்ருணு, மம யதா² வ்ருத்தம் ; பஞ்ச பஞ்சஸங்க்²யாகாந் ப்ரஶ்நாந் மா மாம் ராஜந்யப³ந்து⁴: ராஜந்யா ப³ந்த⁴வோ யஸ்யேதி ; பரிப⁴வவசநமேதத் ராஜந்யப³ந்து⁴ரிதி ; அப்ராக்ஷீத் ப்ருஷ்டவாந் ; தத: தஸ்மாத் ந ஏகஞ்சந ஏகமபி ந வேத³ ந விஜ்ஞாதவாநஸ்மி । கதமே தே ராஜ்ஞா ப்ருஷ்டா: ப்ரஶ்நா இதி பித்ரா உக்த: புத்ர: ‘இமே தே’ இதி ஹ ப்ரதீகாநி முகா²நி ப்ரஶ்நாநாம் உதா³ஜஹார உதா³ஹ்ருதவாந் ॥

ஸ ஹோவாச ததா² நஸ்த்வம் தாத ஜாநீதா² யதா² யத³ஹம் கிஞ்ச வேத³ ஸர்வமஹம் தத்துப்⁴யமவோசம் ப்ரேஹி து தத்ர ப்ரதீத்ய ப்³ரஹ்மசர்யம் வத்ஸ்யாவ இதி ப⁴வாநேவ க³ச்ச²த்விதி ஸ ஆஜகா³ம கௌ³தமோ யத்ர ப்ரவாஹணஸ்ய ஜைவலேராஸ தஸ்மா ஆஸநமாஹ்ருத்யோத³கமாஹாரயாஞ்சகாராத² ஹாஸ்மா அர்க்⁴யம் சகார தம் ஹோவாச வரம் ப⁴க³வதே கௌ³தமாய த³த்³ம இதி ॥ 4 ॥

ஸ ஹோவாச பிதா புத்ரம் க்ருத்³த⁴முபஶமயந் — ததா² தேந ப்ரகாரேண ந: அஸ்மாந் த்வம் , ஹே தாத வத்ஸ, ஜாநீதா² க்³ருஹ்ணீதா²:, யதா² யத³ஹம் கிஞ்ச விஜ்ஞாநஜாதம் வேத³ ஸர்வம் தத் துப்⁴யம் அவோசம் இத்யேவ ஜாநீதா²: ; கோ(அ)ந்யோ மம ப்ரியதரோ(அ)ஸ்தி த்வத்த:, யத³ர்த²ம் ரக்ஷிஷ்யே ; அஹமபி ஏதத் ந ஜாநாமி, யத் ராஜ்ஞா ப்ருஷ்டம் ; தஸ்மாத் ப்ரேஹி ஆக³ச்ச² ; தத்ர ப்ரதீத்ய க³த்வா ராஜ்ஞி ப்³ரஹ்மசர்யம் வத்ஸ்யாவோ வித்³யார்த²மிதி । ஸ ஆஹ — ப⁴வாநேவ க³ச்ச²த்விதி, நாஹம் தஸ்ய முக²ம் நிரீக்ஷிதுமுத்ஸஹே । ஸ ஆஜகா³ம, கௌ³தம: கோ³த்ரதோ கௌ³தம:, ஆருணி:, யத்ர ப்ரவாஹணஸ்ய ஜைவலேராஸ ஆஸநம் ஆஸ்தா²யிகா ; ஷஷ்டீ²த்³வயம் ப்ரத²மாஸ்தா²நே ; தஸ்மை கௌ³தமாய ஆக³தாய ஆஸநம் அநுரூபம் ஆஹ்ருத்ய உத³கம் ப்⁴ருத்யைராஹாரயாஞ்சகார ; அத² ஹ அஸ்மை அர்க்⁴யம் புரோத⁴ஸா க்ருதவாந் மந்த்ரவத் , மது⁴பர்கம் ச । க்ருத்வா சைவம் பூஜாம் தம் ஹோவாச — வரம் ப⁴க³வதே கௌ³தமாய துப்⁴யம் த³த்³ம இதி கோ³ஶ்வாதி³லக்ஷணம் ॥

ஸ ஹோவாச ப்ரதிஜ்ஞாதோ ம ஏஷ வரோ யாம் து குமாரஸ்யாந்தே வாசமபா⁴ஷதா²ஸ்தாம் மே ப்³ரூஹீதி ॥ 5 ॥

ஸ ஹோவாச கௌ³தம: — ப்ரதிஜ்ஞாத: மே மம ஏஷ வர: த்வயா ; அஸ்யாம் ப்ரதிஜ்ஞாயாம் த்³ருடீ⁴குரு ஆத்மாநம் ; யாம் து வாசம் குமாரஸ்ய மம புத்ரஸ்ய அந்தே ஸமீபே வாசமபா⁴ஷதா²: ப்ரஶ்நரூபாம் , தாமேவ மே ப்³ரூஹி ; ஸ ஏவ நோ வர இதி ॥

ஸ ஹோவாச தை³வேஷு வை கௌ³தம தத்³வரேஷு மாநுஷாணாம் ப்³ரூஹீதி ॥ 6 ॥

ஸ ஹோவாச ராஜா — தை³வேஷு வரேஷு தத்³வை கௌ³தம, யத் த்வம் ப்ரார்த²யஸே ; மாநுஷாணாமந்யதமம் ப்ரார்த²ய வரம் ॥

ஸ ஹோவாச விஜ்ஞாயதே ஹாஸ்தி ஹிரண்யஸ்யாபாத்தம் கோ³அஶ்வாநாம் தா³ஸீநாம் ப்ரவாராணாம் பரிதா³நஸ்ய மா நோ ப⁴வாந்ப³ஹோரநந்தஸ்யாபர்யந்தஸ்யாப்⁴யவதா³ந்யோ பூ⁴தி³தி ஸ வை கௌ³தம தீர்தே²நேச்சா²ஸா இத்யுபைம்யஹம் ப⁴வந்தமிதி வாசா ஹ ஸ்மைவ பூர்வ உபயந்தி ஸ ஹோபாயநகீர்த்யோவாஸ ॥ 7 ॥

ஸ ஹோவாச கௌ³தம: — ப⁴வதாபி விஜ்ஞாயதே ஹ மமாஸ்தி ஸ: ; ந தேந ப்ரார்தி²தேந க்ருத்யம் மம, யம் த்வம் தி³த்ஸஸி மாநுஷம் வரம் ; யஸ்மாத் மமாப்யஸ்தி ஹிரண்யஸ்ய ப்ரபூ⁴தஸ்ய அபாத்தம் ப்ராப்தம் ; கோ³அஶ்வாநாம் அபாத்தமஸ்தீதி ஸர்வத்ராநுஷங்க³: ; தா³ஸீநாம் , ப்ரவாராணாம் பரிவாராணாம் , பரிதா⁴நஸ்ய ச ; ந ச யத் மம வித்³யமாநம் , தத் த்வத்த: ப்ரார்த²நீயம் , த்வயா வா தே³யம் ; ப்ரதிஜ்ஞாதஶ்ச வர: த்வயா ; த்வமேவ ஜாநீஷே, யத³த்ர யுக்தம் , ப்ரதிஜ்ஞா ரக்ஷணீயா தவேதி ; மம புந: அயமபி⁴ப்ராய: — மா பூ⁴த் ந: அஸ்மாந் அபி⁴, அஸ்மாநேவ கேவலாந்ப்ரதி, ப⁴வாந் ஸர்வத்ர வதா³ந்யோ பூ⁴த்வா, அவதா³ந்யோ மா பூ⁴த் கத³ர்யோ மா பூ⁴தி³த்யர்த²: ; ப³ஹோ: ப்ரபூ⁴தஸ்ய, அநந்தஸ்ய அநந்தப²லஸ்யேத்யேதத் , அபர்யந்தஸ்ய அபரிஸமாப்திகஸ்ய புத்ரபௌத்ராதி³கா³மிகஸ்யேத்யேதத் , ஈத்³ருஶஸ்ய வித்தஸ்ய, மாம் ப்ரத்யேவ கேவலம் அதா³தா மா பூ⁴த்³ப⁴வாந் ; ந ச அந்யத்ர அதே³யமஸ்தி ப⁴வத: । ஏவமுக்த ஆஹ — ஸ த்வம் வை ஹே கௌ³தம தீர்தே²ந ந்யாயேந ஶாஸ்த்ரவிஹிதேந வித்³யாம் மத்த: இச்சா²ஸை இச்ச² அந்வாப்தும் ; இத்யுக்தோ கௌ³தம ஆஹ — உபைமி உபக³ச்சா²மி ஶிஷ்யத்வேந அஹம் ப⁴வந்தமிதி । வாசா ஹ ஸ்மைவ கில பூர்வே ப்³ராஹ்மணா: க்ஷத்த்ரியாந் வித்³யார்தி²ந: ஸந்த: வைஶ்யாந்வா, க்ஷத்த்ரியா வா வைஶ்யாந் ஆபதி³ உபயந்தி ஶிஷ்யவ்ருத்த்யா ஹி உபக³ச்ச²ந்தி, ந உபாயநஶுஶ்ரூஷாதி³பி⁴: ; அத: ஸ கௌ³தம: ஹ உபாயநகீர்த்யா உபக³மநகீர்தநமாத்ரேணைவ உவாஸ உஷிதவாந் , ந உபாயநம் சகார ॥

ஸ ஹோவாச ததா² நஸ்த்வம் கௌ³தம மாபராதா⁴ஸ்தவ ச பிதாமஹா யதே²யம் வித்³யேத: பூர்வம் ந கஸ்மிம்ஶ்சந ப்³ராஹ்மண உவாஸ தாம் த்வஹம் துப்⁴யம் வக்ஷ்யாமி கோ ஹி த்வைவம் ப்³ருவந்தமர்ஹதி ப்ரத்யாக்²யாதுமிதி ॥ 8 ॥

ஏவம் கௌ³தமேந ஆபத³ந்தரே உக்தே, ஸ ஹோவாச ராஜா பீடி³த மத்வா க்ஷாமயந் — ததா² ந: அஸ்மாந் ப்ரதி, மா அபராதா⁴: அபராத⁴ம் மா கார்ஷீ:, அஸ்மதீ³யோ(அ)பராத⁴: ந க்³ரஹீதவ்ய இத்யர்த²: ; தவ ச பிதாமஹா: அஸ்மாத்பிதாமஹேஷு யதா² அபராத⁴ம் ந ஜக்³ருஹு:, ததா² பிதாமஹாநாம் வ்ருத்தம் அஸ்மாஸ்வபி ப⁴வதா ரக்ஷணீயமித்யர்த²: । யதா² இயம் வித்³யா த்வயா ப்ரார்தி²தா இத: த்வத்ஸம்ப்ரதா³நாத்பூர்வம் ப்ராக் ந கஸ்மிந்நபி ப்³ராஹ்மணே உவாஸ உஷிதவதீ, ததா² த்வமபி ஜாநீஷே ; ஸர்வதா³ க்ஷத்த்ரியபரம்பரயா இயம் வித்³யா ஆக³தா ; ஸா ஸ்தி²தி: மயாபி ரக்ஷணீயா, யதி³ ஶக்யதே இதி — உக்தம் ‘தை³வேஷு கௌ³தம தத்³வரேஷு மாநுஷாணாம் ப்³ரூஹி’ இதி ; ந புந: தவ அதே³யோ வர இதி ; இத: பரம் ந ஶக்யதே ரக்ஷிதும் ; தாமபி வித்³யாம் அஹம் துப்⁴யம் வக்ஷ்யாமி । கோ ஹி அந்யோ(அ)பி ஹி யஸ்மாத் ஏவம் ப்³ரூவந்தம் த்வாம் அர்ஹதி ப்ரத்யாக்²யாதும் — ந வக்ஷ்யாமீதி ; அஹம் புந: கத²ம் ந வக்ஷ்யே துப்⁴யமிதி ॥

அஸௌ வை லோகோ(அ)க்³நிர்கௌ³தம தஸ்யாதி³த்ய ஏவ ஸமித்³ரஶ்மயோ தூ⁴மோ(அ)ஹரர்சிர்தி³ஶோ(அ)ங்கா³ரா அவாந்தரதி³ஶோ விஸ்பு²லிங்கா³ஸ்தஸ்மிந்நேதஸ்மிந்நக்³நௌ தே³வா: ஶ்ரத்³தா⁴ம் ஜுஹ்வதி தஸ்யா ஆஹுத்யை ஸோமோ ராஜா ஸம்ப⁴வதி ॥ 9 ॥

அஸௌ வை லோகோ(அ)க்³நிர்கௌ³தமேத்யாதி³ — சதுர்த²: ப்ரஶ்ந: ப்ராத²ம்யேந நிர்ணீயதே ; க்ரமப⁴ங்க³ஸ்து ஏதந்நிர்ணயாயத்தத்வாதி³தரப்ரஶ்நநிர்ணயஸ்ய । அஸௌ த்³யௌர்லோக: அக்³நி: ஹே, கௌ³தம ; த்³யுலோகே அக்³நித்³ருஷ்டி: அநக்³நௌ விதீ⁴யதே, யதா² யோஷித்புருஷயோ: ; தஸ்ய த்³யுலோகாக்³நே: ஆதி³த்ய ஏவ ஸமித் , ஸமிந்த⁴நாத் ; ஆதி³த்யேந ஹி ஸமித்⁴யதே அஸௌ லோக: ; ரஶ்மயோ தூ⁴ம:, ஸமித⁴ உத்தா²நஸாமாந்யாத் ; ஆதி³த்யாத்³தி⁴ ரஶ்மயோ நிர்க³தா:, ஸமித⁴ஶ்ச தூ⁴மோ லோகே உத்திஷ்ட²தி ; அஹ: அர்சி:, ப்ரகாஶஸாமாந்யாத் ; தி³ஶ: அங்கா³ரா:, உபஶமஸாமாந்யாத் ; அவாந்தரதி³ஶோ விஸ்பு²லிங்கா³:, விஸ்பு²லிங்க³வத்³விக்ஷேபாத் ; தஸ்மிந் ஏதஸ்மிந் ஏவம்கு³ணவிஶிஷ்டே த்³யுலோகாக்³நௌ, தே³வா: இந்த்³ராத³ய:, ஶ்ரத்³தா⁴ம் ஜுஹ்வதி ஆஹுதித்³ரவ்யஸ்தா²நீயாம் ப்ரக்ஷிபந்தி ; தஸ்யா ஆஹுத்யா: ஆஹுதே: ஸோமோ ராஜா பித்ருணாம் ப்³ராஹ்மணாநாம் ச ஸம்ப⁴வதி । தத்ர கே தே³வா: கத²ம் ஜுஹ்வதி கிம் வா ஶ்ரத்³தா⁴க்²யம் ஹவிரித்யத: உக்தமஸ்மாபி⁴: ஸம்ப³ந்தே⁴ ; ‘நத்வேவைநயோஸ்த்வமுத்க்ராந்திம்’ (ஶத. ப்³ரா. 11 । 6 । 2 । 4) இத்யாதி³பதா³ர்த²ஷட்கநிர்ணயார்த²ம் அக்³நிஹோத்ரே உக்தம் ; ‘தே வா ஏதே அக்³நிஹோத்ராஹுதீ ஹுதே ஸத்யாவுத்க்ராமத:’ (ஶத. ப்³ரா. 11 । 6 । 2 । 6, 7), ‘தே அந்தரிக்ஷமாவிஶத:’ (ஶத. ப்³ரா. 11 । 6 । 2 । 6), ‘தே அந்தரிக்ஷமாஹவநீயம் குர்வாதே வாயும் ஸமித⁴ம் மரீசீரேவ ஶுக்ராமாஹுதிம்’, ‘தே அந்தரிக்ஷம் தர்பயத:’ (ஶத. ப்³ரா. 11 । 6 । 2 । 6), ‘தே தத உத்க்ராமத:’ (ஶத. ப்³ரா. 11 । 6 । 2 । 6), ‘தே தி³வமாவிஶத:’ (ஶத. ப்³ரா. 11 । 6 । 2 । 7), ‘தே தி³வமாஹவநீயம் குர்வாதே ஆதி³த்யம் ஸமித⁴ம்’ (ஶத. ப்³ரா. 11 । 6 । 2 । 7) இத்யேவமாதி³ உக்தம் । தத்ர அக்³நிஹோத்ராஹுதீ ஸஸாத⁴நே ஏவ உத்க்ராமத: । யதா² இஹ யை: ஸாத⁴நைர்விஶிஷ்டே யே ஜ்ஞாயேதே ஆஹவநீயாக்³நிஸமித்³தூ⁴மாங்கா³ரவிஸ்பு²லிங்கா³ஹுதித்³ரவ்யை:, தே ததை²வ உத்க்ராமத: அஸ்மால்லோகாத் அமும் லோகம் । தத்ர அக்³நி: அக்³நித்வேந, ஸமித் ஸமித்த்வேந, தூ⁴மோ தூ⁴மத்வேந, அங்கா³ரா: அங்கா³ரத்வேந, விஸ்பு²லிங்கா³ விஸ்பு²லிங்க³த்வேந, ஆஹுதித்³ரவ்யமபி பயஆத்³யாஹுதித்³ரவ்யத்வேநைவ ஸர்கா³தௌ³ அவ்யாக்ருதாவஸ்தா²யாமபி பரேண ஸூக்ஷ்மேண ஆத்மநா வ்யவதிஷ்ட²தே । தத் வித்³யமாநமேவ ஸஸாத⁴நம் அக்³நிஹோத்ரலக்ஷணம் கர்ம அபூர்வேணாத்மநா வ்யவஸ்தி²தம் ஸத் , தத்புந: வ்யாகரணகாலே ததை²வ அந்தரிக்ஷாதீ³நாம் ஆஹவநீயாத்³யக்³ந்யாதி³பா⁴வம் குர்வத் விபரிணமதே । ததை²வ இதா³நீமபி அக்³நிஹோத்ராக்²யம் கர்ம । ஏவம் அக்³நிஹோத்ராஹுத்யபூர்வபரிணாமாத்மகம் ஜக³த் ஸர்வமிதி ஆஹுத்யோரேவ ஸ்துத்யர்த²த்வேந உத்க்ராந்த்யாத்³யா: லோகம் ப்ரத்யுத்தா²யிதாந்தா: ஷட் பதா³ர்தா²: கர்மப்ரகரணே அத⁴ஸ்தாந்நிர்ணீதா: । இஹ து கர்து: கர்மவிபாகவிவக்ஷாயாம் த்³யுலோகாக்³ந்யாத்³யாரப்⁴ய பஞ்சாக்³நித³ர்ஶநம் உத்தரமார்க³ப்ரதிபத்திஸாத⁴நம் விஶிஷ்டகர்மப²லோபபோ⁴கா³ய விதி⁴த்ஸிதமிதி த்³யுலோகாக்³ந்யாதி³த³ர்ஶநம் ப்ரஸ்தூயதே । தத்ர யே ஆத்⁴யாத்மிகா: ப்ராணா: இஹ அக்³நிஹோத்ரஸ்ய ஹோதார:, தே ஏவ ஆதி⁴தை³விகத்வேந பரிணதா: ஸந்த: இந்த்³ராத³யோ ப⁴வந்தி ; த ஏவ தத்ர ஹோதாரோ த்³யுலோகாக்³நௌ ; தே ச இஹ அக்³நிஹோத்ரஸ்ய ப²லபோ⁴கா³ய அக்³நிஹோத்ரம் ஹுதவந்த: ; தே ஏவ ப²லபரிணாமகாலே(அ)பி தத்ப²லபோ⁴க்த்ருத்வாத் தத்ர தத்ர ஹோத்ருத்வம் ப்ரதிபத்³யந்தே, ததா² ததா² விபரிணமமாநா தே³வஶப்³த³வாச்யா: ஸந்த: । அத்ர ச யத் பயோத்³ரவ்யம் அக்³நிஹோத்ரகர்மாஶ்ரயபூ⁴தம் இஹ ஆஹவநீயே ப்ரக்ஷிப்தம் அக்³நிநா ப⁴க்ஷிதம் அத்³ருஷ்டேந ஸூக்ஷ்மேண ரூபேண விபரிணதம் ஸஹ கர்த்ரா யஜமாநேந அமும் லோகம் தூ⁴மாதி³க்ரமேண அந்தரிக்ஷம் அந்தரிக்ஷாத் த்³யுலோகம் ஆவிஶதி ; தா: ஸூக்ஷ்மா ஆப: ஆஹுதிகார்யபூ⁴தா அக்³நிஹோத்ரஸமவாயிந்ய: கர்த்ருஸஹிதா: ஶ்ரத்³தா⁴ஶப்³த³வாச்யா: ஸோமலோகே கர்து: ஶரீராந்தராரம்பா⁴ய த்³யுலோகம் ப்ரவிஶந்த்ய: ஹூயந்த இத்யுச்யந்தே ; தா: தத்ர த்³யுலோகம் ப்ரவிஶ்ய ஸோமமண்ட³லே கர்து: ஶரீரமாரப⁴ந்தே । ததே³தது³ச்யதே — ‘தே³வா: ஶ்ரத்³தா⁴ம் ஜுஹ்வதி, தஸ்யா ஆஹுத்யை ஸோமோ ராஜா ஸம்ப⁴வதி’ இதி, ‘ஶ்ரத்³தா⁴ வா ஆப:’ (தை. ஸம். 1 । 6 । 8) இதி ஶ்ருதே: । ‘வேத்த² யதித்²யாமாஹுத்யாம் ஹுதாயாமாப: புருஷவாசோ பூ⁴த்வா ஸமுத்தா²ய வத³ந்தி’ (ப்³ரு. உ. 6 । 2 । 2) இதி ப்ரஶ்ந: ; தஸ்ய ச நிர்ணயவிஷயே ‘அஸௌ வை லோகோ(அ)க்³நி:’ இதி ப்ரஸ்துதம் ; தஸ்மாத் ஆப: கர்மஸமவாயிந்ய: கர்து: ஶரீராரம்பி⁴கா: ஶ்ரத்³தா⁴ஶப்³த³வாச்யா இதி நிஶ்சீயதே । பூ⁴யஸ்த்வாத் ‘ஆப: புருஷவாச:’ இதி வ்யபதே³ஶ:, ந து இதராணி பூ⁴தாநி ந ஸந்தீதி ; கர்மப்ரயுக்தஶ்ச ஶரீராரம்ப⁴: ; கர்ம ச அப்ஸமவாயி ; ததஶ்ச அபாம் ப்ராதா⁴ந்யம் ஶரீரகர்த்ருத்வே ; தேந ச ‘ஆப: புருஷவாச:’ இதி வ்யபதே³ஶ: ; கர்மக்ருதோ ஹி ஜந்மாரம்ப⁴: ஸர்வத்ர । தத்ர யத்³யபி அக்³நிஹோத்ராஹுதிஸ்துதித்³வாரேண உத்க்ராந்த்யாத³ய: ப்ரஸ்துதா: ஷட்பதா³ர்தா² அக்³நிஹோத்ரே, ததா²பி வைதி³காநி ஸர்வாண்யேவ கர்மாணி அக்³நிஹோத்ரப்ரப்⁴ருதீநி லக்ஷ்யந்தே ; தா³ராக்³நிஸம்ப³த்³த⁴ம் ஹி பாங்க்தம் கர்ம ப்ரஸ்துத்யோக்தம் — ‘கர்மணா பித்ருலோக:’ (ப்³ரு. உ. 1 । 5 । 16) இதி ; வக்ஷ்யதி ச — ‘அத² யே யஜ்ஞேந தா³நேந தபஸா லோகாஞ்ஜயந்தி’ (ப்³ரு. உ. 6 । 2 । 15) இதி ॥

பர்ஜந்யோ வா அக்³நிர்கௌ³தம தஸ்ய ஸம்வத்ஸர ஏவ ஸமித³ப்⁴ராணி தூ⁴மோ வித்³யுத³ர்சிரஶநிரங்கா³ரா ஹ்ராது³நயோ விஸ்பு²லிங்கா³ஸ்தஸ்மிந்நேதஸ்மிந்நக்³நௌ தே³வா: ஸோமம் ராஜாநம் ஜுஹ்வதி தஸ்யா ஆஹுத்யை வ்ருஷ்டி: ஸம்ப⁴வதி ॥ 10 ॥

பர்ஜந்யோ வா அக்³நிர்கௌ³தம, த்³விதீய ஆஹுத்யாதா⁴ர: ஆஹுத்யோராவ்ருத்திக்ரமேண । பர்ஜந்யோ நாம வ்ருஷ்ட்யுபகரணாபி⁴மாநீ தே³வதாத்மா । தஸ்ய ஸம்வத்ஸர ஏவ ஸமித் ; ஸம்வத்ஸரேண ஹி ஶரதா³தி³பி⁴ர்க்³ரீஷ்மாந்தை: ஸ்வாவயவைர்விபரிவர்தமாநேந பர்ஜந்யோ(அ)க்³நிர்தீ³ப்யதே । அப்⁴ராணி தூ⁴ம:, தூ⁴மப்ரப⁴வத்வாத் தூ⁴மவது³பலக்ஷ்யத்வாத்³வா । வித்³யுத் அர்சி:, ப்ரகாஶஸாமாந்யாத் । அஶநி: அங்கா³ரா:, உபஶாந்தகாடி²ந்யஸாமாந்யாப்⁴யாம் । ஹ்ராது³நய: ஹ்லாது³நய: ஸ்தநயித்நுஶப்³தா³: விஸ்பு²லிங்கா³:, விக்ஷேபாநேகத்வஸாமாந்யாத் । தஸ்மிந்நேதஸ்மிந்நிதி ஆஹுத்யதி⁴கரணநிர்தே³ஶ: । தே³வா இதி, தே ஏவ ஹோதார: ஸோமம் ராஜாநம் ஜுஹ்வதி ; யோ(அ)ஸௌ த்³யுலோகாக்³நௌ ஶ்ரத்³தா⁴யாம் ஹுதாயாமபி⁴நிர்வ்ருத்த: ஸோம:, ஸ த்³விதீயே பர்ஜந்யாக்³நௌ ஹூயதே ; தஸ்யாஶ்ச ஸோமாஹுதேர்வ்ருஷ்டி: ஸம்ப⁴வதி ॥

அயம் வை லோகோ(அ)க்³நிர்கௌ³தம தஸ்ய ப்ருதி²வ்யேவ ஸமித³க்³நிர்தூ⁴மோ ராத்ரிரர்சிஶ்சந்த்³ரமா அங்கா³ரா நக்ஷத்ராணி விஸ்பு²லிங்கா³ஸ்தஸ்மிந்நேதஸ்மிந்நக்³நௌ தே³வா வ்ருஷ்டிம் ஜுஹ்வதி தஸ்யா ஆஹுத்யா அந்நம் ஸம்ப⁴வதி ॥ 11 ॥

அயம் வை லோகோ(அ)க்³நிர்கௌ³தம । அயம் லோக இதி ப்ராணிஜந்மோபபோ⁴கா³ஶ்ரய: க்ரியாகாரகப²லவிஶிஷ்ட:, ஸ த்ருதீயோ(அ)க்³நி: । தஸ்யாக்³நே: ப்ருதி²வ்யேவ ஸமித் ; ப்ருதி²வ்யா ஹி அயம் லோக: அநேகப்ராண்யுபபோ⁴க³ஸம்பந்நயா ஸமித்⁴யதே । அக்³நி: தூ⁴ம:, ப்ருதி²வ்யாஶ்ரயோத்தா²நஸாமாந்யாத் ; பார்தி²வம் ஹி இந்த⁴நத்³ரவ்யம் ஆஶ்ரித்ய அக்³நி: உத்திஷ்ட²தி, யதா² ஸமிதா³ஶ்ரயேண தூ⁴ம: । ராத்ரி: அர்சி:, ஸமித்ஸம்ப³ந்த⁴ப்ரப⁴வஸாமாந்யாத் ; அக்³நே: ஸமித்ஸம்ப³ந்தே⁴ந ஹி அர்சி: ஸம்ப⁴வதி, ததா² ப்ருதி²வீஸமித்ஸம்ப³ந்தே⁴ந ஶர்வரீ ; ப்ருதி²வீசா²யாம் ஹி ஶார்வரம் தம ஆசக்ஷதே । சந்த்³ரமா அங்கா³ரா:, தத்ப்ரப⁴வத்வஸாமாந்யாத் ; அர்சிஷோ ஹி அங்கா³ரா: ப்ரப⁴வந்தி, ததா² ராத்ரௌ சந்த்³ரமா: ; உபஶாந்தத்வஸாமாந்யாத்³வா । நக்ஷத்ராணி விஸ்பு²லிங்கா³:, விஸ்பு²லிங்க³வத்³விக்ஷேபஸாமாந்யாத் । தஸ்மிந்நேதஸ்மிந்நித்யாதி³ பூர்வவத் । வ்ருஷ்டிம் ஜுஹ்வதி, தஸ்யா ஆஹுதே: அந்நம் ஸம்ப⁴வதி, வ்ருஷ்டிப்ரப⁴வத்வஸ்ய ப்ரஸித்³த⁴த்வாத் வ்ரீஹியவாதே³ரந்நஸ்ய ॥

புருஷோ வா அக்³நிர்கௌ³தம தஸ்ய வ்யாத்தமேவ ஸமித்ப்ராணோ தூ⁴மோ வாக³ர்சிஶ்சக்ஷுரங்கா³ரா: ஶ்ரோத்ரம் விஸ்பு²லிங்கா³ஸ்தஸ்மிந்நேதஸ்மிந்நக்³நௌ தே³வா அந்நம் ஜுஹ்வதி தஸ்யா ஆஹுத்யை ரேத: ஸம்ப⁴வதி ॥ 12 ॥

புருஷோ வா அக்³நிர்கௌ³தம ; ப்ரஸித்³த⁴: ஶிர:பாண்யாதி³மாந் புருஷ: சதுர்தோ²(அ)க்³நி: தஸ்ய வ்யாத்தம் விவ்ருதம் முக²ம் ஸமித் ; விவ்ருதேந ஹி முகே²ந தீ³ப்யதே புருஷ: வசநஸ்வாத்⁴யாயாதௌ³, யதா² ஸமிதா⁴ அக்³நி: । ப்ராணோ தூ⁴ம: தது³த்தா²நஸாமாந்யாத் ; முகா²த்³தி⁴ ப்ராண உத்திஷ்ட²தி । வாக் ஶப்³த³: அர்சி: வ்யஞ்ஜகத்வஸாமாந்யாத் ; அர்சிஶ்ச வ்யஞ்ஜகம் , ததா² வாக் ஶப்³த³: அபி⁴தே⁴யவ்யஞ்ஜக: । சக்ஷு: அங்கா³ரா:, உபஶமஸாமாந்யாத் ப்ரகாஶாஶ்ரயத்வாத்³வா । ஶ்ரோத்ரம் விஸ்பு²லிங்கா³:, விக்ஷேபஸாமாந்யாத் । தஸ்மிந் அந்நம் ஜுஹ்வதி । நநு நைவ தே³வா அந்நமிஹ ஜுஹ்வதோ த்³ருஶ்யந்தே — நைஷ தோ³ஷ:, ப்ராணாநாம் தே³வத்வோபபத்தே: ; அதி⁴தை³வம் இந்த்³ராத³யோ தே³வா: ; தே ஏவ அத்⁴யாத்மம் ப்ராணா: ; தே ச அந்நஸ்ய புருஷே ப்ரக்ஷேப்தார: ; தஸ்யா ஆஹுதே: ரேத: ஸம்ப⁴வதி ; அந்நபரிணாமோ ஹி ரேத: ॥

யோஷா வா அக்³நிர்கௌ³தம தஸ்யா உபஸ்த² ஏவ ஸமில்லோமாநி தூ⁴மோ யோநிரர்சிர்யத³ந்த: கரோதி தே(அ)ங்கா³ரா அபி⁴நந்தா³ விஸ்பு²லிங்கா³ஸ்தஸ்மிந்நேதஸ்மிந்நக்³நௌ தே³வா ரேதோ ஜுஹ்வதி தஸ்யா ஆஹுத்யை புருஷ: ஸம்ப⁴வதி ஸ ஜீவதி யாவஜ்ஜீவத்யத² யதா³ ம்ரியதே ॥ 13 ॥

யோஷா வா அக்³நிர்கௌ³தம । யோஷேதி ஸ்த்ரீ பஞ்சமோ ஹோமாதி⁴கரணம் அக்³நி: தஸ்யா: உபஸ்த² ஏவ ஸமித் ; தேந ஹி ஸா ஸமித்⁴யதே । லோமாநி தூ⁴ம:, தது³த்தா²நஸாமாந்யாத் । யோநி: அர்சி:, வர்ணஸாமாந்யாத் । யத³ந்த: கரோதி, தே(அ)ங்கா³ரா: ; அந்த:கரணம் மைது²நவ்யாபார:, தே(அ)ங்கா³ரா:, வீர்யோபஶமஹேதுத்வஸாமாந்யாத் ; வீர்யாத்³யுபஶமகாரணம் மைது²நம் , ததா² அங்கா³ரபா⁴வ: அக்³நேருபஶமகாரணம் । அபி⁴நந்தா³: ஸுக²லவா: க்ஷுத்³ரத்வஸாமாந்யாத் விஸ்பு²லிங்கா³: । தஸ்மிந் ரேதோ ஜுஹ்வதி । தஸ்யா ஆஹுதே: புருஷ: ஸம்ப⁴வதி । ஏவம் த்³யுபர்ஜந்யாயம்லோகபுருஷயோஷாக்³நிஷு க்ரமேண ஹூயமாநா: ஶ்ரத்³தா⁴ஸோமவ்ருஷ்ட்யந்நரேதோபா⁴வேந ஸ்தூ²லதாரதம்யக்ரமமாபத்³யமாநா: ஶ்ரத்³தா⁴ஶப்³த³வாச்யா ஆப: புருஷஶப்³த³மாரப⁴ந்தே । ய: ப்ரஶ்ந: சதுர்த²: ‘வேத்த² யதித்²யாமாஹுத்யாம் ஹுதாயாமாப: புருஷவாசோ பூ⁴த்வா ஸமுத்தா²ய வத³ந்தீ3’ (ப்³ரு. உ. 6 । 2 । 2) இதி, ஸ ஏஷ நிர்ணீத: — பஞ்சம்யாமாஹுதௌ யோஷாக்³நௌ ஹுதாயாம் ரேதோபூ⁴தா ஆப: புருஷவாசோ ப⁴வந்தீதி । ஸ புருஷ: ஏவம் க்ரமேண ஜாதோ ஜீவதி ; கியந்தம் காலமித்யுச்யதே — யாவஜ்ஜீவதி யாவத³ஸ்மிந் ஶரீரே ஸ்தி²திநிமித்தம் கர்ம வித்³யதே, தாவதி³த்யர்த²: । அத² தத்க்ஷயே யதா³ யஸ்மிந்காலே ம்ரியதே ॥

அதை²நமக்³நயே ஹரந்தி தஸ்யாக்³நிரேவாக்³நிர்ப⁴வதி ஸமித்ஸமித்³தூ⁴மோ தூ⁴மோ(அ)ர்சிரர்சிரங்கா³ரா விஸ்பு²லிங்கா³ விஸ்பு²லிங்கா³ஸ்தஸ்மிந்நேதஸ்மிந்நக்³நௌ தே³வா: புருஷம் ஜுஹ்வதி தஸ்யா ஆஹுத்யை புருஷோ பா⁴ஸ்வரவர்ண: ஸம்ப⁴வதி ॥ 14 ॥

அத² ததா³ ஏநம் ம்ருதம் அக்³நயே அக்³ந்யர்த²மேவ அந்த்யாஹுத்யை ஹரந்தி ருத்விஜ: ; தஸ்ய ஆஹுதிபூ⁴தஸ்ய ப்ரஸித்³த⁴: அக்³நிரேவ ஹோமாதி⁴கரணம் , ந பரிகல்ப்யோ(அ)க்³நி: ; ப்ரஸித்³தை⁴வ ஸமித் ஸமித் ; தூ⁴மோ தூ⁴ம: ; அர்சி: அர்சி: ; அங்கா³ரா அங்கா³ரா: ; விஸ்பு²லிங்கா³ விஸ்பு²லிங்கா³: ; யதா²ப்ரஸித்³த⁴மேவ ஸர்வமித்யர்த²: । தஸ்மிந் புருஷம் அந்த்யாஹுதிம் ஜுஹ்வதி ; தஸ்யை ஆஹுத்யை ஆஹுதே:, புருஷ: பா⁴ஸ்வரவர்ண: அதிஶயதீ³ப்திமாந் , நிஷேகாதி³பி⁴ரந்த்யாஹுத்யந்தை: கர்மபி⁴: ஸம்ஸ்க்ருதத்வாத் , ஸம்ப⁴வதி நிஷ்பத்³யதே ॥

தே ய ஏவமேதத்³விது³ர்யே சாமீ அரண்யே ஶ்ரத்³தா⁴ம் ஸத்யமுபாஸதே தே(அ)ர்சிரபி⁴ஸம்ப⁴வந்த்யர்சிஷோ(அ)ஹரஹ்ந ஆபூர்யமாணபக்ஷமாபூர்யமாணபக்ஷாத்³யாந்ஷண்மாஸாநுத³ங்ஙாதி³த்ய ஏதி மாஸேப்⁴யோ தே³வலோகம் தே³வலோகாதா³தி³த்யமாதி³த்யாத்³வைத்³யுதம் தாந்வைத்³யுதாந்புருஷோ மாநஸ ஏத்ய ப்³ரஹ்மலோகாந்க³மயதி தே தேஷு ப்³ரஹ்மலோகேஷு பரா: பராவதோ வஸந்தி தேஷாம் ந புநராவ்ருத்தி: ॥ 15 ॥

இதா³நீம் ப்ரத²மப்ரஶ்நநிராகரணார்த²மாஹ — தே ; கே ? யே ஏவம் யதோ²க்தம் பஞ்சாக்³நித³ர்ஶநமேதத் விது³: ; ஏவம்ஶப்³தா³த் அக்³நிஸமித்³தூ⁴மார்சிரங்கா³ரவிஸ்பு²லிங்க³ஶ்ரத்³தா⁴தி³விஶிஷ்டா: பஞ்சாக்³நயோ நிர்தி³ஷ்டா: ; தாந் ஏவம் ஏதாந் பஞ்சாக்³நீந் விது³ரித்யர்த²: ॥
நநு அக்³நிஹோத்ராஹுதித³ர்ஶநவிஷயமேவ ஏதத்³த³ர்ஶநம் ; தத்ர ஹி உக்தம் உத்க்ராந்த்யாதி³பதா³ர்த²ஷட்கநிர்ணயே ‘தி³வமேவாஹவநீயம் குர்வாதே’ (ஶத. ப்³ரா. 11 । 6 । 2 । 7) இத்யாதி³ ; இஹாபி அமுஷ்ய லோகஸ்யாக்³நித்வம் , ஆதி³த்யஸ்ய ச ஸமித்த்வமித்யாதி³ ப³ஹு ஸாம்யம் ; தஸ்மாத் தச்சே²ஷமேவ ஏதத்³த³ர்ஶநமிதி — ந, யதித்²யாமிதி ப்ரஶ்நப்ரதிவசநபரிக்³ரஹாத் ; யதித்²யாமித்யஸ்ய ப்ரஶ்நஸ்ய ப்ரதிவசநஸ்ய யாவதே³வ பரிக்³ரஹ:, தாவதே³வ ஏவம்ஶப்³தே³ந பராம்ரஷ்டும் யுக்தம் , அந்யதா² ப்ரஶ்நாநர்த²க்யாத் ; நிர்ஜ்ஞாதத்வாச்ச ஸங்க்²யாயா: அக்³நய ஏவ வக்தவ்யா: ; அத² நிர்ஜ்ஞாதமப்யநூத்³யதே, யதா²ப்ராப்தஸ்யைவ அநுவத³நம் யுக்தம் , ந து ‘அஸௌ லோகோ(அ)க்³நி:’ இதி ; அத² உபலக்ஷணார்த²:, ததா²பி ஆத்³யேந அந்த்யேந ச உபலக்ஷணம் யுக்தம் । ஶ்ருத்யந்தராச்ச ; ஸமாநே ஹி ப்ரகரணே சா²ந்தோ³க்³யஶ்ருதௌ ‘பஞ்சாக்³நீந்வேத³’ (சா². உ. 5 । 10 । 10) இதி பஞ்சஸங்க்²யாயா ஏவோபாதா³நாத் அநக்³நிஹோத்ரஶேஷம் ஏதத் பஞ்சாக்³நித³ர்ஶநம் । யத்து அக்³நிஸமிதா³தி³ஸாமாந்யம் , தத் அக்³நிஹோத்ரஸ்துத்யர்த²மித்யவோசாம ; தஸ்மாத் ந உத்க்ராந்த்யாதி³பதா³ர்த²ஷட்கபரிஜ்ஞாநாத் அர்சிராதி³ப்ரதிபத்தி:, ஏவமிதி ப்ரக்ருதோபாதா³நேந அர்சிராதி³ப்ரதிபத்திவிதா⁴நாத் ॥
கே புநஸ்தே, யே ஏவம் விது³: ? க்³ருஹஸ்தா² ஏவ । நநு தேஷாம் யஜ்ஞாதி³ஸாத⁴நேந தூ⁴மாதி³ப்ரதிபத்தி: விதி⁴த்ஸிதா — ந, அநேவம்விதா³மபி க்³ருஹஸ்தா²நாம் யஜ்ஞாதி³ஸாத⁴நோபபத்தே:, பி⁴க்ஷுவாநப்ரஸ்த²யோஶ்ச அரண்யஸம்ப³ந்தே⁴ந க்³ரஹணாத் , க்³ருஹஸ்த²கர்மஸம்ப³த்³த⁴த்வாச்ச பஞ்சாக்³நித³ர்ஶநஸ்ய । அத: நாபி ப்³ரஹ்மசாரிண: ‘ஏவம் விது³:’ இதி க்³ருஹ்யந்தே ; தேஷாம் து உத்தரே பதி² ப்ரவேஶ: ஸ்ம்ருதிப்ராமாண்யாத் — ‘அஷ்டாஶீதிஸஹஸ்ராணாம்ருஷீணாமூர்த்⁴வரேதஸாம் । உத்தரேணார்யம்ண: பந்தா²ஸ்தே(அ)ம்ருதத்வம் ஹி பே⁴ஜிரே’ ( ? )இதி । தஸ்மாத் யே க்³ருஹஸ்தா²: ஏவம் — அக்³நிஜோ(அ)ஹம் , அக்³ந்யபத்யம் — இதி, ஏவம் க்ரமேண அக்³நிப்⁴யோ ஜாத: அக்³நிரூப: இத்யேவம் , யே விது³:, தே ச, யே ச அமீ அரண்யே வாநப்ரஸ்தா²: பரிவ்ராஜகாஶ்சாரண்யநித்யா:, ஶ்ரத்³தா⁴ம் ஶ்ரத்³தா⁴யுக்தா: ஸந்த:, ஸத்யம் ப்³ரஹ்ம ஹிரண்யக³ர்பா⁴த்மாநமுபாஸதே, ந புந: ஶ்ரத்³தா⁴ம் ச உபாஸதே, தே ஸர்வே(அ)ர்சிரபி⁴ஸம்ப⁴வந்தி । யாவத் க்³ருஹஸ்தா²: பஞ்சாக்³நிவித்³யாம் ஸத்யம் வா ப்³ரஹ்ம ந விது³:, தாவத் ஶ்ரத்³தா⁴த்³யாஹுதிக்ரமேண பஞ்சம்யாமாஹுதௌ ஹுதாயாம் ததோ யோஷாக்³நேர்ஜாதா:, புநர்லோகம் ப்ரத்யுத்தா²யிந: அக்³நிஹோத்ராதி³கர்மாநுஷ்டா²தாரோ ப⁴வந்தி ; தேந கர்மணா தூ⁴மாதி³க்ரமேண புந: பித்ருலோகம் , புந: பர்ஜந்யாதி³க்ரமேண இமம் ஆவர்தந்தே । தத: புநர்யோஷாக்³நேர்ஜாதா: புந: கர்ம க்ருத்வா — இத்யேவமேவ க⁴டீயந்த்ரவத் க³த்யாக³திப்⁴யாம் புந: புந: ஆவர்தந்தே । யதா³ து ஏவம் விது³:, ததோ க⁴டீயந்த்ரப்⁴ரமணாத்³விநிர்முக்தா: ஸந்த: அர்சிரபி⁴ஸம்ப⁴வந்தி ; அர்சிரிதி ந அக்³நிஜ்வாலாமாத்ரம் , கிம் தர்ஹி அர்சிரபி⁴மாநிநீ அர்சி:ஶப்³த³வாச்யா தே³வதா உத்தரமார்க³லக்ஷணா வ்யவஸ்தி²தைவ ; தாமபி⁴ஸம்ப⁴வந்தி ; ந ஹி பரிவ்ராஜகாநாம் அக்³ந்யர்சிஷைவ ஸாக்ஷாத்ஸம்ப³ந்தோ⁴(அ)ஸ்தி ; தேந தே³வதைவ பரிக்³ருஹ்யதே அர்சி:ஶப்³த³வாச்யா । அத: அஹர்தே³வதாம் ; மரணகாலநியமாநுபபத்தே: அஹ:ஶப்³தோ³(அ)பி தே³வதைவ ; ஆயுஷ: க்ஷயே ஹி மரணம் ; ந ஹி ஏவம்விதா³ அஹந்யேவ மர்தவ்யமிதி அஹ: மரணகாலோ நியந்தும் ஶக்யதே ; ந ச ராத்ரௌ ப்ரேதா: ஸந்த: அஹ: ப்ரதீக்ஷந்தே, ‘ஸ யாவத்க்ஷிப்யேத்மநஸ்தாவதா³தி³த்யம் க³ச்ச²தி’ (சா². உ. 8 । 6 । 5) இதி ஶ்ருத்யந்தராத் । அஹ்ந ஆபூர்யமாணபக்ஷம் , அஹர்தே³வதயா அதிவாஹிதா ஆபூர்யமாணபக்ஷதே³வதாம் ப்ரதிபத்³யந்தே, ஶுக்லபக்ஷதே³வதாமித்யேதத் । ஆபூர்யமாணபக்ஷாத் யாந் ஷண்மாஸாந் உத³ங் உத்தராம் தி³ஶம் ஆதி³த்ய: ஸவிதா ஏதி, தாந்மாஸாந்ப்ரதிபத்³யந்தே ஶுக்லபக்ஷதே³வதயா அதிவாஹிதா: ஸந்த: ; மாஸாநிதி ப³ஹுவசநாத் ஸங்க⁴சாரிண்ய: ஷட் உத்தராயணதே³வதா: ; தேப்⁴யோ மாஸேப்⁴ய: ஷண்மாஸதே³வதாபி⁴ரதிவாஹிதா: தே³வலோகாபி⁴மாநிநீம் தே³வதாம் ப்ரதிபத்³யந்தே । தே³வலோகாத் ஆதி³த்யம் ; ஆதி³த்யாத் வைத்³யுதம் வித்³யுத³பி⁴மாநிநீம் தே³வதாம் ப்ரதிபத்³யந்தே । வித்³யுத்³தே³வதாம் ப்ராப்தாந் ப்³ரஹ்மலோகவாஸீ புருஷ: ப்³ரஹ்மணா மநஸா ஸ்ருஷ்டோ மாநஸ: கஶ்சித் ஏத்ய ஆக³த்ய ப்³ரஹ்மலோகாந்க³மயதி ; ப்³ரஹ்மலோகாநிதி அத⁴ரோத்தரபூ⁴மிபே⁴தே³ந பி⁴ந்நா இதி க³ம்யந்தே, ப³ஹுவசநப்ரயோகா³த் , உபாஸநதாரதம்யோபபத்தேஶ்ச । தே தேந புருஷேண க³மிதா: ஸந்த:, தேஷு ப்³ரஹ்மலோகேஷு பரா: ப்ரக்ருஷ்டா: ஸந்த:, ஸ்வயம் பராவத: ப்ரக்ருஷ்டா: ஸமா: ஸம்வத்ஸராநநேகாந் வஸந்தி, ப்³ரஹ்மணோ(அ)நேகாந்கல்பாந்வஸந்தீத்யர்த²: । தேஷாம் ப்³ரஹ்மலோகம் க³தாநாம் நாஸ்தி புநராவ்ருத்தி: அஸ்மிந்ஸம்ஸாரே ந புநராக³மநம் , ‘இஹ’ இதி ஶாகா²ந்தரபாடா²த் ; இஹேதி ஆக்ருதிமாத்ரக்³ரஹணமிதி சேத் , ‘ஶ்வோபூ⁴தே பௌர்ணமாஸீம்’ ( ? ) இதி யத்³வத் — ந, இஹேதிவிஶேஷணாநர்த²க்யாத் , யதி³ ஹி நாவர்தந்த ஏவ இஹக்³ரஹணமநர்த²கமேவ ஸ்யாத் ; ‘ஶ்வோபூ⁴தே பௌர்ணமாஸீம்’ ( ? ) இத்யத்ர பௌர்ணமாஸ்யா: ஶ்வோபூ⁴தத்வமநுக்தம் ந ஜ்ஞாயத இதி யுக்தம் விஶேஷயிதும் ; ந ஹி தத்ர ஶ்வஆக்ருதி: ஶப்³தா³ர்தோ² வித்³யத இதி ஶ்வ:ஶப்³தோ³ நிரர்த²க ஏவ ப்ரயுஜ்யதே ; யத்ர து விஶேஷணஶப்³தே³ ப்ரயுக்தே அந்விஷ்யமாணே விஶேஷணப²லம் சேந்ந க³ம்யதே, தத்ர யுக்தோ நிரர்த²கத்வேந உத்ஸ்ரஷ்டும் விஶேஷணஶப்³த³: ; ந து ஸத்யாம் விஶேஷணப²லாக³தௌ । தஸ்மாத் அஸ்மாத்கல்பாதூ³ர்த்⁴வம் ஆவ்ருத்திர்க³ம்யதே ॥

அத² யே யஜ்ஞேந தா³நேந தபஸா லோகாஞ்ஜயந்தி தே தூ⁴மமபி⁴ஸம்ப⁴வந்தி தூ⁴மாத்³ராத்ரிம் ராத்ரேரபக்ஷீயமாணபக்ஷமபக்ஷீயமாணபக்ஷாத்³யாந்ஷண்மாஸாந்த³க்ஷிணாதி³த்ய ஏதி மாஸேப்⁴ய: பித்ருலோகம் பித்ருலோகாச்சந்த்³ரம் தே சந்த்³ரம் ப்ராப்யாந்நம் ப⁴வந்தி தாம்ஸ்தத்ர தே³வா யதா² ஸோமம் ராஜாநமாப்யாயஸ்வாபக்ஷீயஸ்வேத்யேவமேநாம்ஸ்தத்ர ப⁴க்ஷயந்தி தேஷாம் யதா³ தத்பர்யவைத்யதே²மமேவாகாஶமபி⁴நிஷ்பத்³யந்த ஆகாஶாத்³வாயும் வாயோர்வ்ருஷ்டிம் வ்ருஷ்டே: ப்ருதி²வீம் தே ப்ருதி²வீம் ப்ராப்யாந்நம் ப⁴வந்தி தே புந: புருஷாக்³நௌ ஹூயந்தே ததோ யோஷாக்³நௌ ஜாயந்தே லோகாந்ப்ரத்யுத்தா²யிநஸ்ய ஏவமேவாநுபரிவர்தந்தே(அ)த² ய ஏதௌ பந்தா²நௌ ந விது³ஸ்தே கீடா: பதங்கா³ யதி³த³ம் த³ந்த³ஶூகம் ॥ 16 ॥

அத² புந: யே நைவம் விது³:, உத்க்ராந்த்யாத்³யக்³நிஹோத்ரஸம்ப³த்³த⁴பதா³ர்த²ஷட்கஸ்யைவ வேதி³தார: கேவலகர்மிண:, யஜ்ஞேநாக்³நிஹோத்ராதி³நா, தா³நேந ப³ஹிர்வேதி³ பி⁴க்ஷமாணேஷு த்³ரவ்யஸம்விபா⁴க³லக்ஷணேந, தபஸா ப³ஹிர்வேத்³யேவ தீ³க்ஷாதி³வ்யதிரிக்தேந க்ருச்ச்²ரசாந்த்³ராயணாதி³நா, லோகாந் ஜயந்தி ; லோகாநிதி ப³ஹுவசநாத் தத்ராபி ப²லதாரதம்யமபி⁴ப்ரேதம் । தே தூ⁴மமபி⁴ஸம்ப⁴வந்தி ; உத்தரமார்க³ இவ இஹாபி தே³வதா ஏவ தூ⁴மாதி³ஶப்³த³வாச்யா:, தூ⁴மதே³வதாம் ப்ரதிபத்³யந்த இத்யர்த²: ; ஆதிவாஹிகத்வம் ச தே³வதாநாம் தத்³வதே³வ । தூ⁴மாத் ராத்ரிம் ராத்ரிதே³வதாம் , தத: அபக்ஷீயமாணபக்ஷம் அபக்ஷீயமாணபக்ஷதே³வதாம் , ததோ யாந்ஷண்மாஸாந் த³க்ஷிணாம் தி³ஶமாதி³த்ய ஏதி தாந் மாஸதே³வதாவிஶேஷாந் ப்ரதிபத்³யந்தே । மாஸேப்⁴ய: பித்ருலோகம் , பித்ருலோகாச்சந்த்³ரம் । தே சந்த்³ரம் ப்ராப்ய அந்நம் ப⁴வந்தி ; தாந் தத்ராந்நபூ⁴தாந் , யதா² ஸோமம் ராஜாநமிஹ யஜ்ஞே ருத்விஜ: ஆப்யாயஸ்வ அபக்ஷீயஸ்வேதி ப⁴க்ஷயந்தி, ஏவம் ஏநாந் சந்த்³ரம் ப்ராப்தாந் கர்மிண: ப்⁴ருத்யாநிவ ஸ்வாமிந: ப⁴க்ஷயந்தி உபபு⁴ஞ்ஜதே தே³வா: ; ‘ஆப்யாயஸ்வாபக்ஷீயஸ்வ’ இதி ந மந்த்ர: ; கிம் தர்ஹி ஆப்யாய்ய ஆப்யாய்ய சமஸஸ்த²ம் , ப⁴க்ஷணேந அபக்ஷயம் ச க்ருத்வா, புந: புநர்ப⁴க்ஷயந்தீத்யர்த²: ; ஏவம் தே³வா அபி ஸோமலோகே லப்³த⁴ஶரீராந் கர்மிண: உபகரணபூ⁴தாந் புந: புந: விஶ்ராமயந்த: கர்மாநுரூபம் ப²லம் ப்ரயச்ச²ந்த: — தத்³தி⁴ தேஷாமாப்யாயநம் ஸோமஸ்ய ஆப்யாயநமிவ உபபு⁴ஞ்ஜதே உபகரணபூ⁴தாந் தே³வா: । தேஷாம் கர்மிணாம் யதா³ யஸ்மிந்காலே, தத் யஜ்ஞதா³நாதி³லக்ஷணம் ஸோமலோகப்ராபகம் கர்ம, பர்யவைதி பரிக³ச்ச²தி பரிக்ஷீயத இத்யர்த²:, அத² ததா³ இமமேவ ப்ரஸித்³த⁴மாகாஶமபி⁴நிஷ்பத்³யந்தே ; யாஸ்தா: ஶ்ரத்³தா⁴ஶப்³த³வாச்யா த்³யுலோகாக்³நௌ ஹுதா ஆப: ஸோமாகாரபரிணதா:, யாபி⁴: ஸோமலோகே கர்மிணாமுபபோ⁴கா³ய ஶரீரமாரப்³த⁴ம் அம்மயம் , தா: கர்மக்ஷயாத் ஹிமபிண்ட³ இவாதபஸம்பர்காத் ப்ரவிலீயந்தே ; ப்ரவிலீநா: ஸூக்ஷ்மா ஆகாஶபூ⁴தா இவ ப⁴வந்தி ; ததி³த³முச்யதே — ‘இமமேவாகாஶமபி⁴நிஷ்பத்³யந்தே’ இதி । தே புநரபி கர்மிண: தச்ச²ரீரா: ஸந்த: புரோவாதாதி³நா இதஶ்ச அமுதஶ்ச நீயந்தே அந்தரிக்ஷகா³: ; ததா³ஹ — ஆகாஶாத்³வாயுமிதி । வாயோர்வ்ருஷ்டிம் ப்ரதிபத்³யந்தே ; தது³க்தம் — பர்ஜந்யாக்³நௌ ஸோமம் ராஜாநம் ஜுஹ்வதீதி । ததோ வ்ருஷ்டிபூ⁴தா இமாம் ப்ருதி²வீம் பதந்தி । தே ப்ருதி²வீம் ப்ராப்ய வ்ரீஹியவாதி³ அந்நம் ப⁴வந்தி ; தது³க்தம் — அஸ்மிம்ல்லோகே(அ)க்³நௌ வ்ருஷ்டிம் ஜுஹ்வதி தஸ்யா ஆஹுத்யா அந்நம் ஸம்ப⁴வதீதி । தே புந: புருஷாக்³நௌ ஹூயந்தே அந்நபூ⁴தா ரேத:ஸிசி ; ததோ ரேதோபூ⁴தா யோஷாக்³நௌ ஹூயந்தே ; ததோ ஜாயந்தே ; லோகம் ப்ரத்யுத்தா²யிந: தே லோகம் ப்ரத்யுத்திஷ்ட²ந்த: அக்³நிஹோத்ராதி³கர்ம அநுதிஷ்ட²ந்தி । ததோ தூ⁴மாதி³நா புந: புந: ஸோமலோகம் , புநரிமம் லோகமிதி — தே ஏவம் கர்மிண: அநுபரிவர்தந்தே க⁴டீயந்த்ரவத் சக்ரீபூ⁴தா ப³ம்ப்⁴ரமதீத்யர்த²:, உத்தரமார்கா³ய ஸத்³யோமுக்தயே வா யாவத்³ப்³ரஹ்ம ந விது³: ; ‘இதி நு காமயமாந: ஸம்ஸரதி’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 6) இத்யுக்தம் । அத² புந: யே உத்தரம் த³க்ஷிணம் ச ஏதௌ பந்தா²நௌ ந விது³:, உத்தரஸ்ய த³க்ஷிணஸ்ய வா பத²: ப்ரதிபத்தயே ஜ்ஞாநம் கர்ம வா நாநுதிஷ்ட²ந்தீத்யர்த²: ; தே கிம் ப⁴வந்தீத்யுச்யதே — தே கீடா: பதங்கா³:, யதி³த³ம் யச்சேத³ம் த³ந்த³ஶூகம் த³ம்ஶமஶகமித்யேதத் , ப⁴வந்தி । ஏவம் ஹி இயம் ஸம்ஸாரக³தி: கஷ்டா, அஸ்யாம் நிமக்³நஸ்ய புநருத்³தா⁴ர ஏவ து³ர்லப⁴: । ததா² ச ஶ்ருத்யந்தரம் — ‘தாநீமாநி க்ஷுத்³ராண்யஸக்ருதா³வர்தீநி பூ⁴தாநி ப⁴வந்தி ஜாயஸ்வ ம்ரியஸ்வ’ (சா². உ. 5 । 1 । 8) இதி । தஸ்மாத்ஸர்வோத்ஸாஹேந யதா²ஶக்தி ஸ்வாபா⁴விககர்மஜ்ஞாநஹாநேந த³க்ஷிணோத்தரமார்க³ப்ரதிபத்திஸாத⁴நம் ஶாஸ்த்ரீயம் கர்ம ஜ்ஞாநம் வா அநுதிஷ்டே²தி³தி வாக்யார்த²: ; ததா² சோக்தம் — ‘அதோ வை க²லு து³ர்நிஷ்ப்ரபதரம் தஸ்மாஜ்ஜுகு³ப்ஸேத’ (சா². உ. 5 । 10 । 6) இதி ஶ்ருத்யந்தராத் மோக்ஷாய ப்ரயதேதேத்யர்த²: । அத்ராபி உத்தரமார்க³ப்ரதிபத்திஸாத⁴ந ஏவ மஹாந் யத்ந: கர்தவ்ய இதி க³ம்யதே, ‘ஏவமேவாநுபரிவர்தந்தே’ இத்யுக்தத்வாத் । ஏவம் ப்ரஶ்நா: ஸர்வே நிர்ணீதா: ; ‘அஸௌ வை லோக:’ (ப்³ரு. உ. 6 । 2 । 9) இத்யாரப்⁴ய ‘புருஷ: ஸம்ப⁴வதி’ (ப்³ரு. உ. 6 । 2 । 13) இதி சதுர்த²: ப்ரஶ்ந: ‘யதித்²யாமாஹுத்யாம்’ (ப்³ரு. உ. 6 । 2 । 2) இத்யாதி³: ப்ராத²ம்யேந ; பஞ்சமஸ்து த்³விதீயத்வேந தே³வயாநஸ்ய வா பத²: ப்ரதிபத³ம் பித்ருயாணஸ்ய வேதி த³க்ஷிணோத்தரமார்க³ப்ரதிபத்திஸாத⁴நகத²நேந ; தேநைவ ச ப்ரத²மோ(அ)பி — அக்³நேராரப்⁴ய கேசித³ர்சி: ப்ரதிபத்³யந்தே கேசித்³தூ⁴மமிதி விப்ரதிபத்தி: ; புநராவ்ருத்திஶ்ச த்³விதீய: ப்ரஶ்ந: — ஆகாஶாதி³க்ரமேணேமம் லோகமாக³ச்ச²ந்தீதி ; தேநைவ — அஸௌ லோகோ ந ஸம்பூர்யதே கீடபதங்கா³தி³ப்ரதிபத்தேஶ்ச கேஷாஞ்சிதி³தி, த்ருதீயோ(அ)பி ப்ரஶ்நோ நிர்ணீத: ॥
இதி ஷஷ்டா²த்⁴யாயஸ்ய த்³விதீயம் ப்³ராஹ்மணம் ॥

த்ருதீயம் ப்³ராஹ்மணம்

ஸ ய: காமயேத மஹத்ப்ராப்நுயாமித்யுத³க³யந ஆபூர்யமாணபக்ஷஸ்ய புண்யாஹே த்³வாத³ஶாஹமுபஸத்³வ்ரதீ பூ⁴த்வௌது³ம்ப³ரே கம்ஸே சமஸே வா ஸர்வௌஷத⁴ம் ப²லாநீதி ஸம்ப்⁴ருத்ய பரிஸமுஹ்ய பரிலிப்யாக்³நிமுபஸமாதா⁴ய பரிஸ்தீர்யாவ்ருதாஜ்யம் ஸம்ஸ்க்ருத்ய பும்ஸா நக்ஷத்ரேண மந்த²ம் ஸந்நீய ஜுஹோதி । யாவந்தோ தே³வாஸ்த்வயி ஜாதவேத³ஸ்திர்யஞ்சோ க்⁴நந்தி புருஷஸ்ய காமாந் । தேப்⁴யோ(அ)ஹம் பா⁴க³தே⁴யம் ஜுஹோமி தே மா த்ருப்தா: ஸர்வை: காமைஸ்தர்பயந்து ஸ்வாஹா । யா திரஶ்சீ நிபத்³யதே(அ)ஹம் வித⁴ரணீ இதி தாம் த்வா க்⁴ருதஸ்ய தா⁴ரயா யஜே ஸம்ராத⁴நீமஹம் ஸ்வாஹா ॥ 1 ॥

ஸ ய: காமயேத । ஜ்ஞாநகர்மணோர்க³திருக்தா ; தத்ர ஜ்ஞாநம் ஸ்வதந்த்ரம் ; கர்ம து தை³வமாநுஷவித்தத்³வயாயத்தம் ; தேந கர்மார்த²ம் வித்தமுபார்ஜநீயம் ; தச் ச அப்ரத்யவாயகாரிணோபாயேநேதி தத³ர்த²ம் மந்தா²க்²யம் கர்ம ஆரப்⁴யதே மஹத்த்வப்ராப்தயே ; மஹத்த்வே ச ஸதி அர்த²ஸித்³த⁴ம் ஹி வித்தம் । தது³ச்யதே — ஸ ய: காமயேத, ஸ யோ வித்தார்தீ² கர்மண்யதி⁴க்ருத: ய: காமயேத ; கிம் ? மஹத் மஹத்த்வம் ப்ராப்நுயாம் , மஹாந்ஸ்யாமிதீத்யர்த²: । தத்ர மந்த²கர்மணோ விதி⁴த்ஸிதஸ்ய காலோ(அ)பி⁴தீ⁴யதே — உத³க³யநே ஆதி³த்யஸ்ய ; தத்ர ஸர்வத்ர ப்ராப்தௌ ஆபூர்யமாணபக்ஷஸ்ய ஶுக்லபக்ஷஸ்ய ; தத்ராபி ஸர்வத்ர ப்ராப்தௌ, புண்யாஹே அநுகூலே ஆத்மந: கர்மஸித்³தி⁴கர இத்யர்த²: ; த்³வாத³ஶாஹம் , யஸ்மிந்புண்யே(அ)நுகூலே கர்ம சிகீர்ஷதி தத: ப்ராக் புண்யாஹமேவாரப்⁴ய த்³வாத³ஶாஹம் , உபஸத்³வ்ரதீ, உபஸத்ஸு வ்ரதம் , உபஸத³: ப்ரஸித்³தா⁴ ஜ்யோதிஷ்டோமே, தத்ர ச ஸ்தநோபசயாபசயத்³வாரேண பயோப⁴க்ஷணம் தத்³வ்ரதம் ; அத்ர ச தத்கர்மாநுபஸம்ஹாராத் கேவலமிதிகர்தவ்யதாஶூந்யம் பயோப⁴க்ஷணமாத்ரமுபாதீ³யதே ; நநு உபஸதோ³ வ்ரதமிதி யதா³ விக்³ரஹ:, ததா³ ஸர்வமிதிகர்தவ்யதாரூபம் க்³ராஹ்யம் ப⁴வதி, தத் கஸ்மாத் ந பரிக்³ருஹ்யத இத்யுச்யதே — ஸ்மார்தத்வாத்கர்மண: ; ஸ்மார்தம் ஹீத³ம் மந்த²கர்ம । நநு ஶ்ருதிவிஹிதம் ஸத் கத²ம் ஸ்மார்தம் ப⁴விதுமர்ஹதி — ஸ்ம்ருத்யநுவாதி³நீ ஹி ஶ்ருதிரியம் ; ஶ்ரௌதத்வே ஹி ப்ரக்ருதிவிகாரபா⁴வ: ; ததஶ்ச ப்ராக்ருதத⁴ர்மக்³ராஹித்வம் விகாரகர்மண: ; ந து இஹ ஶ்ரௌதத்வம் ; அத ஏவ ச ஆவஸத்²யாக்³நௌ ஏதத்கர்ம விதீ⁴யதே, ஸர்வா ச ஆவ்ருத் ஸ்மார்தைவேதி । உபஸத்³வ்ரதீ பூ⁴த்வா பயோவ்ரதீ ஸந்நித்யர்த²: ஔது³ம்ப³ரே உது³ம்ப³ரவ்ருக்ஷமயே, கம்ஸே சமஸே வா, தஸ்யைவ விஶேஷணம் — கம்ஸாகாரே சமஸாகரே வா ஔது³ம்ப³ர ஏவ ; ஆகாரே து விகல்ப:, ந ஔது³ம்ப³ரத்வே । அத்ர ஸர்வௌஷத⁴ம் ஸர்வாஸாமோஷதீ⁴நாம் ஸமூஹம் யதா²ஸம்ப⁴வம் யதா²ஶக்தி ச ஸர்வா ஓஷதீ⁴: ஸமாஹ்ருத்ய ; தத்ர க்³ராம்யாணாம் து த³ஶ நியமேந க்³ராஹ்யா வ்ரீஹியவாத்³யா வக்ஷ்யமாணா: ; அதி⁴கக்³ரஹணே து ந தோ³ஷ: ; க்³ராம்யாணாம் ப²லாநி ச யதா²ஸம்ப⁴வம் யதா²ஶக்தி ச ; இதிஶப்³த³: ஸமஸ்தஸம்பா⁴ரோபசயப்ரத³ர்ஶநார்த²: ; அந்யத³பி யத்ஸம்ப⁴ரணீயம் தத்ஸர்வம் ஸம்ப்⁴ருத்யேத்யர்த²: ; க்ரமஸ்தத்ர க்³ருஹ்யோக்தோ த்³ரஷ்டவ்ய: । பரிஸமூஹநபரிலேபநே பூ⁴மிஸம்ஸ்கார: । அக்³நிமுபஸமாதா⁴யேதி வசநாத் ஆவஸத்²யே(அ)க்³நாவிதி க³ம்யதே, ஏகவசநாத் உபஸமாதா⁴நஶ்ரவணாச்ச ; வித்³யமாநஸ்யைவ உபஸமாதா⁴நம் ; பரிஸ்தீர்ய த³ர்பா⁴ந் ; ஆவ்ருதா — ஸ்மார்தத்வாத்கர்மண: ஸ்தா²லீபாகாவ்ருத் பரிக்³ருஹ்யதே — தயா ஆஜ்யம் ஸம்ஸ்க்ருத்ய ; பும்ஸா நக்ஷத்ரேண புந்நாம்நா நக்ஷத்ரேண புண்யாஹஸம்யுக்தேந, மந்த²ம் ஸர்வௌஷத⁴ப²லபிஷ்டம் தத்ரௌது³ம்ப³ரே சமஸே த³த⁴நி மது⁴நி க்⁴ருதே ச உபஸிச்ய ஏகயா உபமந்த²ந்யா உபஸம்மத்²ய, ஸந்நீய மத்⁴யே ஸம்ஸ்தா²ப்ய, ஔது³ம்ப³ரேண ஸ்ருவேண ஆவாபஸ்தா²நே ஆஜ்யஸ்ய ஜுஹோதி ஏதைர்மந்த்ரை: ‘யாவந்தோ தே³வா:’ இத்யாத்³யை: ॥
ஜ்யேஷ்டா²ய ஸ்வாஹா ஶ்ரேஷ்டா²ய ஸ்வாஹேத்யக்³நௌ ஹுத்வா மந்தே² ஸம்ஸ்ரவமவநயதி ப்ராணாய ஸ்வாஹா வஸிஷ்டா²யை ஸ்வாஹேத்யக்³நௌ ஹுத்வா மந்தே² ஸம்ஸ்ரவமவநயதி வாசே ஸ்வாஹா ப்ரதிஷ்டா²யை ஸ்வாஹேத்யக்³நௌ ஹுத்வா மந்தே² ஸம்ஸ்ரவமவநயதி சக்ஷுஷே ஸ்வாஹா ஸம்பதே³ ஸ்வாஹேத்யக்³நௌ ஹுத்வா மந்தே² ஸம்ஸ்ரவமவநயதி ஶ்ரோத்ராய ஸ்வாஹாயதநாய ஸ்வாஹேத்யக்³நௌ ஹுத்வா மந்தே² ஸம்ஸ்ரவமவநயதி மநஸே ஸ்வாஹா ப்ரஜாத்யை ஸ்வாஹேத்யக்³நௌ ஹுத்வா மந்தே² ஸம்ஸ்ரவமவநயதி ரேதஸே ஸ்வாஹேத்யக்³நௌ ஹுத்வா ஸம்ஸ்ரவமவநயதி ॥ 2 ॥

அக்³நயே ஸ்வாஹேத்யக்³நௌ ஹுத்வா மந்தே² ஸம்ஸ்ரவமவநயதி ஸோமாய ஸ்வாஹேத்யக்³நௌ ஹுத்வா மந்தே² ஸம்ஸ்ரவமவநயதி பூ⁴: ஸ்வாஹேத்யக்³நௌ ஹுத்வா மந்தே² ஸம்ஸ்ரவமவநயதி பு⁴வ: ஸ்வாஹேத்யக்³நௌ ஹுத்வா மந்தே² ஸம்ஸ்ரவமவநயதி ஸ்வ: ஸ்வாஹேத்யக்³நௌ ஹுத்வா மந்தே² ஸம்ஸ்ரவமவநயதி பூ⁴ர்பு⁴வ:ஸ்வ: ஸ்வாஹேத்யக்³நௌ ஹுத்வா மந்தே² ஸம்ஸ்ரவமவநயதி ப்³ரஹ்மணே ஸ்வாஹேத்யக்³நௌ ஹுத்வா மந்தே² ஸம்ஸ்ரவமவநயதி க்ஷத்த்ராய ஸ்வாஹேத்யக்³நௌ ஹுத்வா மந்தே² ஸம்ஸ்ரவமவநயதி பூ⁴தாய ஸ்வாஹேத்யக்³நௌ ஹுத்வா மந்தே² ஸம்ஸ்ரவமவநயதி ப⁴விஷ்யதே ஸ்வாஹேத்யக்³நௌ ஹுத்வா மந்தே² ஸம்ஸ்ரவமவநயதி விஶ்வாய ஸ்வாஹேத்யக்³நௌ ஹுத்வா மந்தே² ஸம்ஸ்ரவமவநயதி ஸர்வாய ஸ்வாஹேத்யக்³நௌ ஹுத்வா மந்தே² ஸம்ஸ்ரவமவநயதி ப்ரஜாபதயே ஸ்வாஹேத்யக்³நௌ ஹுத்வா மந்தே² ஸம்ஸ்ரவமவநயதி ॥ 3 ॥

ஜ்யேஷ்டா²ய ஸ்வாஹா ஶ்ரேஷ்டா²ய ஸ்வாஹேத்யாரப்⁴ய த்³வே த்³வே ஆஹுதீ ஹுத்வா மந்தே² ஸம்ஸ்ரவமவநயதி, ஸ்ருவாவலேபநமாஜ்யம் மந்தே² ஸம்ஸ்ராவயதி । ஏதஸ்மாதே³வ ஜ்யேஷ்டா²ய ஶ்ரேஷ்டா²யேத்யாதி³ப்ராணலிங்கா³த் ஜ்யேஷ்ட²ஶ்ரேஷ்டா²தி³ப்ராணவித³ ஏவ அஸ்மிந் கர்மண்யதி⁴கார: । ‘ரேதஸே’ இத்யாரப்⁴ய ஏகைகாமாஹுதிம் ஹுத்வா மந்தே² ஸம்ஸ்ரவமவநயதி, அபரயா உபமந்த²ந்யா புநர்மத்²நாதி ॥

அதை²நமபி⁴ம்ருஶதி ப்⁴ரமத³ஸி ஜ்வலத³ஸி பூர்ணமஸி ப்ரஸ்தப்³த⁴மஸ்யேகஸப⁴மஸி ஹிங்க்ருதமஸி ஹிங்க்ரியமாணமஸ்யுத்³கீ³த²மஸ்யுத்³கீ³யமாநமஸி ஶ்ராவிதமஸி ப்ரத்யாஶ்ராவிதமஸ்யார்த்³ரே ஸந்தீ³ப்தமஸி விபூ⁴ரஸி ப்ரபூ⁴ரஸ்யந்நமஸி ஜ்யோதிரஸி நித⁴நமஸி ஸம்வர்கோ³(அ)ஸீதி ॥ 4 ॥

அதை²நமபி⁴ம்ருஶதி ‘ப்⁴ரமத³ஸி’ இத்யநேந மந்த்ரேண ॥

அதை²நமுத்³யச்ச²த்யாமம் ஸ்யாமம் ஹி தே மஹி ஸ ஹி ராஜேஶாநோ(அ)தி⁴பதி: ஸ மாம் ராஜேஶாநோ(அ)தி⁴பதிம் கரோத்விதி ॥ 5 ॥

அதை²நமுத்³யச்ச²தி ஸஹ பாத்ரேண ஹஸ்தே க்³ருஹ்ணாதி ‘ஆமம்ஸ்யாமம்ஹி தே மஹி’ இத்யநேந ॥

அதை²நமாசாமதி தத்ஸவிதுர்வரேண்யம் । மது⁴ வாதா ருதாயதே மது⁴ க்ஷரந்தி ஸிந்த⁴வ: । மாத்⁴வீர்ந: ஸந்த்வோஷதீ⁴: । பூ⁴: ஸ்வாஹா । ப⁴ர்கோ³ தே³வஸ்ய தீ⁴மஹி । மது⁴ நக்தமுதோஷஸோ மது⁴மத்பார்தி²வம் ரஜ: । மது⁴ த்³யௌரஸ்து ந: பிதா । பு⁴வ: ஸ்வாஹா । தி⁴யோ யோ ந: ப்ரசோத³யாத் । மது⁴மாந்நோ வநஸ்பதிர்மது⁴மாம் அஸ்து ஸூர்ய: । மாத்⁴வீர்கா³வோ ப⁴வந்து ந: । ஸ்வ: ஸ்வாஹேதி । ஸர்வாம் ச ஸாவித்ரீமந்வாஹ ஸர்வாஶ்ச மது⁴மதீரஹமேவேத³ம் ஸர்வம் பூ⁴யாஸம் பூ⁴ர்பு⁴வ: ஸ்வ: ஸ்வாஹேத்யந்தத ஆசம்ய பாணீ ப்ரக்ஷால்ய ஜக⁴நேநாக்³நிம் ப்ராக்ஶிரா: ஸம்விஶதி ப்ராதராதி³த்யமுபதிஷ்ட²தே தி³ஶாமேகபுண்ட³ரீகமஸ்யஹம் மநுஷ்யாணாமேகபுண்ட³ரீகம் பூ⁴யாஸமிதி யதே²தமேத்ய ஜக⁴நேநாக்³நிமாஸீநோ வம்ஶம் ஜபதி ॥ 6 ॥

அதை²நம் ஆசாமதி ப⁴க்ஷயதி, கா³யத்ர்யா: ப்ரத²மபாதே³ந மது⁴மத்யா ஏகயா வ்யாஹ்ருத்யா ச ப்ரத²மயா ப்ரத²மக்³ராஸமாசாமதி ; ததா² கா³யத்ரீத்³விதீயபாதே³ந மது⁴மத்யா த்³விதீயயா த்³விதீயயா ச வ்யாஹ்ருத்யா த்³விதீயம் க்³ராஸம் ; ததா² த்ருதீயேந கா³யத்ரீபாதே³ந த்ருதீயயா மது⁴மத்யா த்ருதீயயா ச வ்யாஹ்ருத்யா த்ருதீயம் க்³ராஸம் । ஸர்வாம் ஸாவித்ரீம் ஸர்வாஶ்ச மது⁴மதீருக்த்வா ‘அஹமேவேத³ம் ஸர்வம் பூ⁴யாஸம்’ இதி ச அந்தே ‘பூ⁴ர்பு⁴வ:ஸ்வ: ஸ்வாஹா’ இதி ஸமஸ்தம் ப⁴க்ஷயதி । யதா² சதுர்பி⁴ர்க்³ராஸை: தத்³த்³ரவ்யம் ஸர்வம் பரிஸமாப்யதே, ததா² பூர்வமேவ நிரூபயேத் । யத் பாத்ராவலிப்தம் , தத் பாத்ரம் ஸர்வம் நிர்ணிஜ்ய தூஷ்ணீம் பிபே³த் । பாணீ ப்ரக்ஷால்ய ஆப ஆசம்ய ஜக⁴நேநாக்³நிம் பஶ்சாத³க்³நே: ப்ராக்ஶிரா: ஸம்விஶதி । ப்ராத:ஸந்த்⁴யாமுபாஸ்ய ஆதி³த்யமுபதிஷ்ட²தே ‘தி³ஶாமேகபுண்ட³ரீகம்’ இத்யநேந மந்த்ரேண । யதே²தம் யதா²க³தம் , ஏத்ய ஆக³த்ய ஜக⁴நேநாக்³நிம் ஆஸீநோ வம்ஶம் ஜபதி ॥
தம் ஹைதமுத்³தா³லக ஆருணிர்வாஜஸநேயாய யாஜ்ஞவல்க்யாயாந்தேவாஸிந உக்த்வோவாசாபி ய ஏநம் ஶுஷ்கே ஸ்தா²ணௌ நிஷிஞ்சேஜ்ஜாயேரஞ்சா²கா²: ப்ரரோஹேயு: பலாஶாநீதி ॥ 7 ॥
ஏதமு ஹைவ வாஜஸநேயோ யாஜ்ஞவல்க்யோ மது⁴காய பைங்க்³யாயாந்தேவாஸிந உக்த்வோவாசாபி ய ஏநம் ஶுஷ்கே ஸ்தா²ணௌ நிஷிஞ்சேஜ்ஜாயேரஞ்சா²கா²: ப்ரரோஹேயு: பலாஶாநீதி ॥ 8 ॥
ஏதமு ஹைவ மது⁴க: பைங்க்³யஶ்சூலாய பா⁴க³வித்தயே(அ)ந்தேவாஸிந உக்த்வோவாசாபி ய ஏநம் ஶுஷ்கே ஸ்தா²ணௌ நிஷிஞ்சேஜ்ஜாயேரஞ்சா²கா²: ப்ரரோஹேயு: பலாஶாநீதி ॥ 9 ॥
ஏதமு ஹைவ சூலோ பா⁴க³வித்திர்ஜாநகாய ஆயஸ்தூ²ணாயாந்தேவாஸிந உக்த்வோவாசாபி ய ஏநம் ஶுஷ்கே ஸ்தா²ணௌ நிஷிஞ்சேஜ்ஜாயேரஞ்சா²கா²: ப்ரரோஹேயு: பலாஶாநீதி ॥ 10 ॥
ஏதமு ஹைவ ஜாநகிராயஸ்தூ²ண: ஸத்யகாமாய ஜாபா³லாயாந்தேவாஸிந உக்த்வோவாசாபி ய ஏநம் ஶுஷ்கே ஸ்தா²ணௌ நிஷிஞ்சேஜ்ஜாயேரஞ்சா²கா²: ப்ரரோஹேயு: பலாஶாநீதி ॥ 11 ॥

ஏதமு ஹைவ ஸத்யகாமோ ஜாபா³லோ(அ)ந்தேவாஸிப்⁴ய உக்த்வோவாசாபி ய ஏநம் ஶுஷ்கே ஸ்தா²ணௌ நிஷிஞ்சேஜ்ஜாயேரஞ்சா²கா²: ப்ரரோஹேயு: பலாஶாநீதி தமேதம் நாபுத்ராய வாந்தேவாஸிநே வா ப்³ரூயாத் ॥ 12 ॥

‘தம் ஹைதமுத்³தா³லக:’ இத்யாதி³ ஸத்யகாமோ ஜாபா³லோந்தேவாஸிப்⁴ய உக்த்வா உவாச — அபி ய: ஏநம் ஶுஷ்கே ஸ்தா²ணௌ நிஷிஞ்சேத் , ஜாயேரந்நேவ அஸ்மிந் ஶாகா²: ப்ரரோஹேயு: பலாஶாநி — இத்யேவமந்தம் ஏநம் மந்த²ம் உத்³தா³லகாத்ப்ரப்⁴ருதி ஏகைகாசார்யக்ரமாக³தம் ஸத்யகாம ஆசார்யோ ப³ஹுப்⁴யோ(அ)ந்தேவாஸிப்⁴ய உக்த்வோவாச । கிமந்யது³வாசேத்யுச்யதே — அபி ய: ஏநம் ஶஷ்கே ஸ்தா²ணௌ க³தப்ராணே(அ)பி ஏநம் மந்த²ம் ப⁴க்ஷணாய ஸம்ஸ்க்ருதம் நிஷிஞ்சேத் ப்ரக்ஷிபேத் , ஜாயேரந் உத்பத்³யேரந்நேவ அஸ்மிந் ஸ்தா²ணௌ ஶாகா² அவயவா வ்ருக்ஷஸ்ய, ப்ரரோஹேயுஶ்ச பலாஶாநி பர்ணாநி, யதா² ஜீவத: ஸ்தா²ணோ: ; கிமுத அநேந கர்மணா காம: ஸித்⁴யேதி³தி ; த்⁴ருவப²லமித³ம் கர்மேதி கர்மஸ்துத்யர்த²மேதத் । வித்³யாதி⁴க³மே ஷட் தீர்தா²நி ; தேஷாமிஹ ஸப்ராணத³ர்ஶநஸ்ய மந்த²விஜ்ஞாநஸ்யாதி⁴க³மே த்³வே ஏவ தீர்தே² அநுஜ்ஞாயேதே, புத்ரஶ்சாந்தேவாஸீ ச ॥

சதுரௌது³ம்ப³ரோ ப⁴வத்யௌது³ம்ப³ர: ஸ்ருவ ஔது³ம்ப³ரஶ்சமஸ ஔது³ம்ப³ர இத்⁴ம ஔது³ம்ப³ர்யா உபமந்த²ந்யௌ த³ஶ க்³ராம்யாணி தா⁴ந்யாநி ப⁴வந்தி வ்ரீஹியவாஸ்திலமாஷா அணுப்ரியங்க³வோ கோ³தூ⁴மாஶ்ச மஸூராஶ்ச க²ல்வாஶ்ச க²லகுலாஶ்ச தாந்பிஷ்டாந்த³த⁴நி மது⁴நி க்⁴ருத உபஸிஞ்சத்யாஜ்யஸ்ய ஜுஹோதி ॥ 13 ॥

சதுரௌது³ம்ப³ரோ ப⁴வதீதி வ்யாக்²யாதம் । த³ஶ க்³ராம்யாணி தா⁴ந்யாநி ப⁴வந்தி, க்³ராம்யாணாம் து தா⁴ந்யாநாம் த³ஶ நியமேந க்³ராஹ்யா இத்யவோசாம । கே த இதி நிர்தி³ஶ்யந்தே — வ்ரீஹியவா:, திலமாஷா:, அணுப்ரியங்க³வ: அணவஶ்ச அணுஶப்³த³வாச்யா:, க்வசித்³தே³ஶே ப்ரியங்க³வ: ப்ரஸித்³தா⁴: கங்கு³ஶப்³தே³ந, க²ல்வா நிஷ்பாவா: வல்லஶப்³த³வாச்யா லோகே, க²லகுலா: குலத்தா²: । ஏதத்³வ்யதிரேகேண யதா²ஶக்தி ஸர்வௌஷத⁴யோ.. க்³ராஹ்யா: ப²லாநி ச — இத்யவோசாம, அயாஜ்ஞிகாநி வர்ஜயித்வா ॥
இதி ஷஷ்டா²த்⁴யாயஸ்ய த்ருதீயம் ப்³ராஹ்மணம் ॥

சதுர்த²ம் ப்³ராஹ்மணம்

ஏஷாம் வை பூ⁴தாநாம் ப்ருதி²வீ ரஸ: ப்ருதி²வ்யா ஆபோ(அ)பாமோஷத⁴ய ஓஷதீ⁴நாம் புஷ்பாணி புஷ்பாணாம் ப²லாநி ப²லாநாம் புருஷ: புருஷஸ்ய ரேத: ॥ 1 ॥

யாத்³ருக்³ஜந்மா யதோ²த்பாதி³த: யைர்வா கு³ணைர்விஶிஷ்ட: புத்ர ஆத்மந: பிதுஶ்ச லோக்யோ ப⁴வதீதி, தத்ஸம்பாத³நாய ப்³ராஹ்மணமாரப்⁴யதே । ப்ராணத³ர்ஶிந: ஶ்ரீமந்த²ம் கர்ம க்ருதவத: புத்ரமந்தே²(அ)தி⁴கார: । யதா³ புத்ரமந்த²ம் சிகீர்ஷதி ததா³ ஶ்ரீமந்த²ம் க்ருத்வா ருதுகாலம் பத்ந்யா: ப்ரதீக்ஷத இத்யேதத் ரேதஸ ஓஷத்⁴யாதி³ரஸதமத்வஸ்துத்யா அவக³ம்யதே । ஏஷாம் வை சராசராணாம் பூ⁴தாநாம் ப்ருதி²வீ ரஸ: ஸாரபூ⁴த:, ஸர்வபூ⁴தாநாம் மத்⁴விதி ஹ்யுக்தம் । ப்ருதி²வ்யா ஆபோ ரஸ:, அப்ஸு ஹி ப்ருதி²வ்யோதா ச ப்ரோதா ச அபாமோஷத⁴யோ ரஸ:, கார்யத்வாத் ரஸத்வமோஷத்⁴யாதீ³நாம் । ஓஷதீ⁴நாம் புஷ்பாணி । புஷ்பாணாம் ப²லாநி । ப²லாநாம் புருஷ: । புருஷஸ்ய ரேத:, ‘ஸர்வேப்⁴யோ(அ)ங்கே³ப்⁴யஸ்தேஜ: ஸம்பூ⁴தம்’ (ஐ. உ. 2 । 1 । 1) இதி ஶ்ருத்யந்தராத் ॥

ஸ ஹ ப்ரஜாபதிரீக்ஷாஞ்சக்ரே ஹந்தாஸ்மை ப்ரதிஷ்டா²ம் கல்பயாநீதி ஸ ஸ்த்ரியம் ஸஸ்ருஜே தாம் ஸ்ருஷ்ட்வாத⁴ உபாஸ்த தஸ்மாத்ஸ்த்ரியமத⁴ உபாஸீத ஸ ஏதம் ப்ராஞ்சம் க்³ராவாணமாத்மந ஏவ ஸமுத³பாரயத்தேநைநாமப்⁴யஸ்ருஜத் ॥ 2 ॥

யத ஏவம் ஸர்வபூ⁴தாநாம் ஸாரதமம் ஏதத் ரேத:, அத: காநு க²ல்வஸ்ய யோக்³யா ப்ரதிஷ்டேதி ஸ ஹ ஸ்ரஷ்டா ப்ரஜாபதிரீக்ஷாஞ்சக்ரே । ஈக்ஷாம் க்ருத்வா ஸ ஸ்த்ரியம் ஸஸ்ருஜே । தாம் ச ஸ்ருஷ்ட்வா அத⁴ உபாஸ்த மைது²நாக்²யம் கர்ம அத⁴உபாஸநம் நாம க்ருதவாந் । தஸ்மாத்ஸ்த்ரியமத⁴ உபாஸீத ; ஶ்ரேஷ்டா²நுஶ்ரயணா ஹி ப்ரஜா: । அத்ர வாஜபேயஸாமாந்யக்ல்ருப்திமாஹ — ஸ ஏநம் ப்ராஞ்சம் ப்ரக்ருஷ்டக³தியுக்தம் ஆத்மநோ க்³ராவாணம் ஸோமாபி⁴ஷவோபலஸ்தா²நீயம் காடி²ந்யஸாமாந்யாத் ப்ரஜநநேந்த்³ரியம் , உத³பாரயத் உத்பூரிதவாந் ஸ்த்ரீவ்யஞ்ஜநம் ப்ரதி ; தேந ஏநாம் ஸ்த்ரியம் அப்⁴யஸ்ருஜத் அபி⁴ஸம்ஸர்க³ம் க்ருதவாந் ॥

தஸ்யா வேதி³ருபஸ்தோ² லோமாநி ப³ர்ஹிஶ்சர்மாதி⁴ஷவணே ஸமித்³தோ⁴ மத்⁴யதஸ்தௌ முஷ்கௌ ஸ யாவாந்ஹ வை வாஜபேயேந யஜமாநஸ்ய லோகோ ப⁴வதி தாவாநஸ்ய லோகோ ப⁴வதி ய ஏவம் வித்³வாநதோ⁴பஹாஸம் சரத்யாஸாம் ஸ்த்ரீணாம் ஸுக்ருதம் வ்ருங்க்தே(அ)த² ய இத³மவித்³வாநதோ⁴பஹாஸம் சரத்யாஸ்ய ஸ்த்ரிய: ஸுக்ருதம் வ்ருஞ்ஜதே ॥ 3 ॥

தஸ்யா வேதி³ரித்யாதி³ ஸர்வம் ஸாமாந்யம் ப்ரஸித்³த⁴ம் । ஸமித்³தோ⁴(அ)க்³நி: மத்⁴யத: ஸ்த்ரீவ்யஞ்ஜநஸ்ய ; தௌ முஷ்கௌ அதி⁴ஷவணப²லகே இதி வ்யவஹிதேந ஸம்ப³த்⁴யதே । வாஜபேயயாஜிநோ யாவாந் லோக: ப்ரஸித்³த⁴:, தாவாந் விது³ஷ: மைது²நகர்மணோ லோக: ப²லமிதி ஸ்தூயதே । தஸ்மாத் பீ³ப⁴த்ஸா நோ கார்யேதி । ய ஏவம் வித்³வாநதோ⁴பஹாஸம் சரதி ஆஸாம் ஸ்த்ரீணாம் ஸுக்ருதம் வ்ருங்க்தே ஆவர்ஜயதி । அத² புந: ய: வாஜபேயஸம்பத்திம் ந ஜாநாதி அவித்³வாந் ரேதஸோ ரஸதமத்வம் ச அதோ⁴பஹாஸம் சரதி, ஆ அஸ்ய ஸ்த்ரிய: ஸுக்ருதம் ஆவ்ருஞ்ஜதே அவிது³ஷ: ॥

ஏதத³த்³த⁴ ஸ்ம வை தத்³வித்³வாநுத்³தா³லக ஆருணிராஹைதத்³த⁴ ஸ்ம வை தத்³வித்³வாந்நாகோ மௌத்³க³ல்ய ஆஹைதத்³த⁴ ஸ்ம வை தத்³வித்³வாந்குமாரஹாரித ஆஹ ப³ஹவோ மர்யா ப்³ராஹ்மணாயநா நிரிந்த்³ரியா விஸுக்ருதோ(அ)ஸ்மால்லோகாத்ப்ரயந்தி ய இத³மவித்³வாம்ஸோ(அ)தோ⁴பஹாஸம் சரந்தீதி ப³ஹு வா இத³ம் ஸுப்தஸ்ய வா ஜாக்³ரதோ வா ரேத: ஸ்கந்த³தி ॥ 4 ॥

ஏதத்³த⁴ ஸ்ம வை தத் வித்³வாந் உத்³தா³லக ஆருணி: ஆஹ அதோ⁴பஹாஸாக்²யம் மைது²நகர்ம வாஜபேயஸம்பந்நம் வித்³வாநித்யர்த²: । ததா² நாகோ மௌத்³க³ல்ய: குமாரஹாரிதஶ்ச । கிம் த ஆஹுரித்யுச்யதே — ப³ஹவோ மர்யா மரணத⁴ர்மிணோ மநுஷ்யா:, ப்³ராஹ்மணா அயநம் யேஷாம் தே ப்³ராஹ்மணாயநா: ப்³ரஹ்மப³ந்த⁴வ: ஜாதிமாத்ரோபஜீவிந இத்யேதத் , நிரிந்த்³ரியா: விஶ்லிஷ்டேந்த்³ரியா:, விஸுக்ருத: விக³தஸுக்ருதகர்மாண:, அவித்³வாம்ஸ: மைது²நகர்மாஸக்தா இத்யர்த²: ; தே கிம் ? அஸ்மாத் லோகாத் ப்ரயந்தி பரலோகாத் பரிப்⁴ரஷ்டா இதி । மைது²நகர்மணோ(அ)த்யந்தபாபஹேதுத்வம் த³ர்ஶயதி — ய இத³மவித்³வாம்ஸோ(அ)தோ⁴பஹாஸம் சரந்தீதி । ஶ்ரீமந்த²ம் க்ருத்வா பத்ந்யா ருதுகாலம் ப்³ரஹ்மசர்யேண ப்ரதீக்ஷதே ; யதி³ இத³ம் ரேத: ஸ்கந்த³தி, ப³ஹு வா அல்பம் வா, ஸுப்தஸ்ய வா ஜாக்³ரதோ வா, ராக³ப்ராப³ல்யாத் ॥4॥

தத³பி⁴ம்ருஶேத³நு வா மந்த்ரயேத யந்மே(அ)த்³ய ரேத: ப்ருதி²வீமஸ்காந்த்ஸீத்³யதோ³ஷதீ⁴ரப்யஸரத்³யத³ப: । இத³மஹம் தத்³ரேத ஆத³தே³ புநர்மாமைத்விந்த்³ரியம் புநஸ்தேஜ: புநர்ப⁴க³: । புநரக்³நிர்தி⁴ஷ்ண்யா யதா²ஸ்தா²நம் கல்பந்தாமித்யநாமிகாங்கு³ஷ்டா²ப்⁴யாமாதா³யாந்தரேண ஸ்தநௌ வா ப்⁴ருவௌ வா நிம்ருஜ்யாத் ॥ 5 ॥

தத³பி⁴ம்ருஶேத் , அநுமந்த்ரயேத வா அநுஜபேதி³த்யர்த²: । யதா³ அபி⁴ம்ருஶதி, ததா³ அநாமிகாங்கு³ஷ்டா²ப்⁴யாம் தத்³ரேத ஆத³த்தே ‘ஆத³தே³’ இத்யேவமந்தேந மந்த்ரேண ; ‘புநர்மாம்’ இத்யேதேந நிம்ருஜ்யாத் அந்தரேண மத்⁴யே ப்⁴ருவௌ ப்⁴ருவோர்வா, ஸ்தநௌ ஸ்தநயோர்வா ॥

அத² யத்³யுத³க ஆத்மாநம் பஶ்யேத்தத³பி⁴மந்த்ரயேத மயி தேஜ இந்த்³ரியம் யஶோ த்³ரவிணம் ஸுக்ருதமிதி ஶ்ரீர்ஹ வா ஏஷா ஸ்த்ரீணாம் யந்மலோத்³வாஸாஸ்தஸ்மாந்மலோத்³வாஸஸம் யஶஸ்விநீமபி⁴க்ரம்யோபமந்த்ரயேத ॥ 6 ॥

அத² யதி³ கதா³சித் உத³கே ஆத்மாநம் ஆத்மச்சா²யாம் பஶ்யேத் , தத்ராபி அபி⁴மந்த்ரயேத அநேந மந்த்ரேண ‘மயி தேஜ:’ இதி । ஶ்ரீர்ஹ வா ஏஷா பத்நீ ஸ்த்ரீணாம் மத்⁴யே யத் யஸ்மாத் மலோத்³வாஸா: உத்³க³தமலவத்³வாஸா:, தஸ்மாத் தாம் மலோத்³வாஸஸம் யஶஸ்விநீம் ஶ்ரீமதீமபி⁴க்ரம்ய அபி⁴க³த்ய உபமந்த்ரயேத இத³ம் — அத்³ய ஆவாப்⁴யாம் கார்யம் யத்புத்ரோத்பாத³நமிதி, த்ரிராத்ராந்தே ஆப்லுதாம் ॥

ஸா சேத³ஸ்மை ந த³த்³யாத்காமமேநாமவக்ரீணீயாத்ஸா சேத³ஸ்மை நைவ த³த்³யாத்காமமேநாம் யஷ்ட்யா வா பாணிநா வோபஹத்யாதிக்ராமேதி³ந்த்³ரியேண தே யஶஸா யஶ ஆத³த³ இத்யயஶா ஏவ ப⁴வதி ॥ 7 ॥

ஸா சேத³ஸ்மை ந த³த்³யாத் மைது²நம் கர்தும் , காமம் ஏநாம் அவக்ரீணீயாத் ஆப⁴ரணாதி³நா ஜ்ஞாபயேத் । ததா²பி ஸா நைவ த³த்³யாத் , காமமேநாம் யஷ்ட்யா வா பாணிநா வா உபஹத்ய அதிக்ராமேத் மைது²நாய । ஶப்ஸ்யாமி த்வாம் து³ர்ப⁴கா³ம் கரிஷ்யாமீதி ப்ரக்²யாப்ய, தாமநேந மந்த்ரேணோபக³ச்சே²த் — ‘இந்த்³ரியேண தே யஶஸா யஶ ஆத³தே³’ இதி । ஸா தஸ்மாத் தத³பி⁴ஶாபாத் வந்த்⁴யா து³ர்ப⁴கே³தி க்²யாதா அயஶா ஏவ ப⁴வதி ॥

ஸா சேத³ஸ்மை த³த்³யாதி³ந்த்³ரியேண தே யஶஸா யஶ ஆத³தா⁴மீதி யஶஸ்விநாவேவ ப⁴வத: ॥ 8 ॥

ஸா சேத³ஸ்மை த³த்³யாத் , அநுகு³ணைவ ஸ்யாத்³ப⁴ர்து:, ததா³ அநேந மந்த்ரேண உபக³ச்சே²த் ‘இந்த்³ரியேண தே யஶஸா யஶ ஆத³தா⁴மி’ இதி ; ததா³ யஶஸ்விநாவேவ உபா⁴வபி ப⁴வத: ॥

ஸ யாமிச்சே²த்காமயேத மேதி தஸ்யாமர்த²ம் நிஷ்டா²ய முகே²ந முக²ம் ஸந்தா⁴யோபஸ்த²மஸ்யா அபி⁴ம்ருஶ்ய ஜபேத³ங்கா³த³ங்கா³த்ஸம்ப⁴வஸி ஹ்ருத³யாத³தி⁴ஜாயஸே । ஸ த்வமங்க³கஷாயோ(அ)ஸி தி³க்³த⁴வித்³த⁴மிவ மாத³யேமாமமூம் மயீதி ॥ 9 ॥

ஸ யாம் ஸ்வபா⁴ர்யாமிச்சே²த் — இயம் மாம் காமயேதேதி, தஸ்யாம் அர்த²ம் ப்ரஜநநேந்த்³ரியம் நிஷ்டா²ய நிக்ஷிப்ய, முகே²ந முக²ம் ஸந்தா⁴ய, உபஸ்த²மஸ்யா அபி⁴ம்ருஶ்ய, ஜபேதி³மம் மந்த்ரம் — ‘அங்கா³த³ங்கா³த்’ இதி ॥

அத² யாமிச்சே²ந்ந க³ர்ப⁴ம் த³தீ⁴தேதி தஸ்யாமர்த²ம் நிஷ்டா²ய முகே²ந முக²ம் ஸந்தா⁴யாபி⁴ப்ராண்யாபாந்யாதி³ந்த்³ரியேண தே ரேதஸா ரேத ஆத³த³ இத்யரேதா ஏவ ப⁴வதி ॥ 10 ॥

அத² யாமிச்சே²த் — ந க³ர்ப⁴ம் த³தீ⁴த ந தா⁴ரயேத் க³ர்பி⁴ணீ மா பூ⁴தி³தி, தஸ்யாம் அர்த²மிதி பூர்வவத் । அபி⁴ப்ராண்ய அபி⁴ப்ராணநம் ப்ரத²மம் க்ருத்வா, பஶ்சாத் அபாந்யாத் — ‘இந்த்³ரியேண தே ரேதஸா ரேத ஆத³தே³’ இத்யநேந மந்த்ரேண ; அரேதா ஏவ ப⁴வதி, ந க³ர்பி⁴ணீ ப⁴வதீத்யர்த²: ॥

அத² யாமிச்சே²த்³த³தீ⁴தேதி தஸ்யாமர்த²ம் நிஷ்டா²ய முகே²ந முக²ம் ஸந்தா⁴யாபாந்யாபி⁴ப்ராண்யாதி³ந்த்³ரியேண தே ரேதஸா ரேத ஆத³தா⁴மீதி க³ர்பி⁴ண்யேவ ப⁴வதி ॥ 11 ॥

அத² யாமிச்சே²த் — த³தீ⁴த க³ர்ப⁴மிதி, தஸ்யாமர்த²மித்யாதி³ பூர்வவத் । பூர்வவிபர்யயேண அபாந்ய அபி⁴ப்ராண்யாத் ‘இந்த்³ரியேண தே ரேதஸா ரேத ஆத³தா⁴மி’ இதி ; க³ர்பி⁴ண்யேவ ப⁴வதி ॥

அத² யஸ்ய ஜாயாயை ஜார: ஸ்யாத்தம் சேத்³த்³விஷ்யாதா³மபாத்ரே(அ)க்³நிமுபஸமாதா⁴ய ப்ரதிலோமம் ஶரப³ர்ஹிஸ்தீர்த்வா தஸ்மிந்நேதா: ஶரப்⁴ருஷ்டீ: ப்ரதிலோமா: ஸர்பிஷாக்தா ஜுஹுயாந்மம ஸமித்³தே⁴(அ)ஹௌஷீ: ப்ராணாபாநௌ த ஆத³தே³(அ)ஸாவிதி மம ஸமித்³தே⁴(அ)ஹௌஷீ: புத்ரபஶூம்ஸ்த ஆத³தே³(அ)ஸாவிதி மம ஸமித்³தே⁴(அ)ஹௌஷீரிஷ்டாஸுக்ருதே த ஆத³தே³(அ)ஸாவிதி மம ஸமித்³தே⁴(அ)ஹௌஷீராஶாபராகாஶௌ த ஆத³தே³(அ)ஸாவிதி ஸ வா ஏஷ நிரிந்த்³ரியோ விஸுக்ருதோ(அ)ஸ்மால்லோகாத்ப்ரைதி யமேவம்வித்³ப்³ராஹ்மண: ஶபதி தஸ்மாதே³வம்விச்ச்²ரோத்ரியஸ்ய தா³ரேண நோபஹாஸமிச்சே²து³த ஹ்யேவம்வித்பரோ ப⁴வதி ॥ 12 ॥

அத² புநர்யஸ்ய ஜாயாயை ஜார: உபபதி: ஸ்யாத் , தம் சேத் த்³விஷ்யாத் , அபி⁴சரிஷ்யாம்யேநமிதி மந்யேத, தஸ்யேத³ம் கர்ம । ஆமபாத்ரே அக்³நிமுபஸமாதா⁴ய ஸர்வம் ப்ரதிலோமம் குர்யாத் ; தஸ்மிந் அக்³நௌ ஏதா: ஶரப்⁴ருஷ்டீ: ஶரேஷீகா: ப்ரதிலோமா: ஸர்பிஷா அக்தா: க்⁴ருதாப்⁴யக்தா: ஜுஹுயாத் ‘மம ஸமித்³தே⁴(அ)ஹௌஷீ:’ இத்யாத்³யா ஆஹுதீ: ; அந்தே ஸர்வாஸாம் அஸாவிதி நாமக்³ரஹணம் ப்ரத்யேகம் ; ஸ ஏஷ: ஏவம்வித் , யம் ப்³ராஹ்மண: ஶபதி, ஸ: விஸுக்ருத: விக³தபுண்யகர்மா ப்ரைதி । தஸ்மாத் ஏவம்வித் ஶ்ரோத்ரியஸ்ய தா³ரேண நோபஹாஸமிச்சே²த் நர்மாபி ந குர்யாத் , கிமுத அதோ⁴பஹாஸம் ; ஹி யஸ்மாத் ஏவம்வித³பி தாவத் பரோ ப⁴வதி ஶத்ருர்ப⁴வதீத்யர்த²: ॥

அத² யஸ்ய ஜாயாமார்தவம் விந்தே³த்த்ர்யஹம் கம்ஸேந பிபே³த³ஹதவாஸா நைநாம் வ்ருஷலோ ந வ்ருஷல்யுபஹந்யாத்த்ரிராத்ராந்த ஆப்லுத்ய வ்ரீஹீநவகா⁴தயேத் ॥ 13 ॥

அத² யஸ்ய ஜாயாம் ஆர்தவம் விந்தே³த் ருதுபா⁴வம் ப்ராப்நுயாத் — இத்யேவமாதி³க்³ரந்த²: ‘ஶ்ரீர்ஹ வா ஏஷா ஸ்த்ரீணாம்’ இத்யத: பூர்வம் த்³ரஷ்டவ்ய:, ஸாமர்த்²யாத் । த்ர்யஹம் கம்ஸேந பிபே³த் , அஹதவாஸாஶ்ச ஸ்யாத் ; நைநாம் ஸ்நாதாம் அஸ்நாதாம் ச வ்ருஷலோ வ்ருஷலீ வா நோபஹந்யாத் நோபஸ்ப்ருஶேத் । த்ரிராத்ராந்தே த்ரிராத்ரவ்ரதஸமாப்தௌ ஆப்லுத்ய ஸ்நாத்வா அஹதவாஸா: ஸ்யாதி³தி வ்யவஹிதேந ஸம்ப³ந்த⁴: ; தாம் ஆப்லுதாம் வ்ரீஹந் அவகா⁴தயேத் வ்ரீஹ்யவகா⁴தாய தாமேவ விநியுஞ்ஜ்யாத் ॥

ஸ ய இச்சே²த்புத்ரோ மே ஶுக்லோ ஜாயேத வேத³மநுப்³ருவீத ஸர்வமாயுரியாதி³தி க்ஷீரௌத³நம் பாசயித்வா ஸர்பிஷ்மந்தமஶ்நீயாதாமீஶ்வரௌ ஜநயிதவை ॥ 14 ॥

ஸ ய இச்சே²த் — புத்ரோ மே ஶுக்லோ வர்ணதோ ஜாயேத, வேத³மேகமநுப்³ருவீத, ஸர்வமாயுரியாத் — வர்ஷஶதம் க்ஷீரௌத³நம் பாசயித்வா ஸர்பிஷ்மந்தமஶ்நீயாதாம் ஈஶ்வரௌ ஸமர்தௌ² ஜநயிதவை ஜநயிதும் ॥

அத² ய இச்சே²த்புத்ரோ மே கபில: பிங்க³லோ ஜாயதே த்³வௌ வேதா³வநுப்³ருவீத் ஸர்வமாயுரியாதி³தி த³த்⁴யோத³நம் பாசயித்வா ஸர்பிஷ்மந்தமஶ்நீயாதாமீஶ்வரௌ ஜநயிதவை ॥ 15 ॥

த³த்⁴யோத³நம் த³த்⁴நா சரும் பாசயித்வா ; த்³விவேத³ம் சேதி³ச்ச²தி புத்ரம் , ததா³ ஏவமஶநநியம: ॥

அத² ய இச்சே²த்புத்ரோ மே ஶ்யாமோ லோஹிதாக்ஷோ ஜாயேத த்ரீந்வேதா³நநுப்³ருவீத ஸர்வமாயுரியாதி³த்யுதௌ³த³நம் பாசயித்வா ஸர்பிஷ்மந்தமஶ்நீயாதாமீஶ்வரௌ ஜநயிதவை ॥ 16 ॥

கேவலமேவ ஸ்வாபா⁴விகமோத³நம் । உத³க்³ரஹணம் அந்யப்ரஸங்க³நிவ்ருத்த்யர்த²ம் ॥

அத² ய இச்சே²த்³து³ஹிதா மே பண்டி³தா ஜாயேத ஸர்வமாயுரியாதி³தி திலௌத³நம் பாசயித்வா ஸர்பிஷ்மந்தமஶ்நீயாதாமீஶ்வரௌ ஜநயிதவை ॥ 17 ॥

து³ஹிது: பாண்டி³த்யம் க்³ருஹதந்த்ரவிஷயமேவ, வேதே³(அ)நதி⁴காராத் । திலௌத³நம் க்ருஶரம் ॥

அத² ய இச்சே²த்புத்ரோ மே பண்டி³தோ விகீ³த: ஸமிதிங்க³ம: ஶுஶ்ரூஷிதாம் வாசம் பா⁴ஷிதா ஜாயேத ஸர்வாந்வேதா³நநுப்³ருவீத ஸர்வமாயுரியாதி³தி மாம்ஸௌத³நம் பாசயித்வா ஸர்பிஷ்மந்தமஶ்நீயாதாமீஶ்வரௌ ஜநயிதவா ஔக்ஷேண வார்ஷபே⁴ண வா ॥ 18 ॥

விவித⁴ம் கீ³தோ விகீ³த: ப்ரக்²யாத இத்யர்த²: ; ஸமிதிங்க³ம: ஸபா⁴ம் க³ச்ச²தீதி ப்ரக³ல்ப⁴ இத்யர்த²:, பாண்டி³த்யஸ்ய ப்ருத²க்³க்³ரஹணாத் ; ஶுஶ்ரூஷிதாம் ஶ்ரோதுமிஷ்டாம் ரமணீயாம் வாசம் பா⁴ஷிதா ஸம்ஸ்க்ருதாயா அர்த²வத்யா வாசோ பா⁴ஷிதேத்யர்த²: । மாம்ஸமிஶ்ரமோத³நம் மாம்ஸௌத³நம் । தந்மாம்ஸநியமார்த²மாஹ — ஔக்ஷேண வா மாம்ஸேந ; உக்ஷா ஸேசநஸமர்த²: புங்க³வ:, ததீ³யம் மாம்ஸம் ; ருஷப⁴: ததோ(அ)ப்யதி⁴கவயா:, ததீ³யம் ஆர்ஷப⁴ம் மாம்ஸம் ॥

அதா²பி⁴ப்ராதரேவ ஸ்தா²லீபாகாவ்ருதாஜ்யம் சேஷ்டித்வா ஸ்தா²லீபாகஸ்யோபகா⁴தம் ஜுஹோத்யக்³நயே ஸ்வாஹாநுமதயே ஸ்வாஹா தே³வாய ஸவித்ரே ஸத்யப்ரஸவாய ஸ்வாஹேதி ஹுத்வோத்³த்⁴ருத்ய ப்ராஶ்நாதி ப்ராஶ்யேதரஸ்யா: ப்ரயச்ச²தி ப்ரக்ஷால்ய பாணீ உத³பாத்ரம் பூரயித்வா தேநைநாம் த்ரிரப்⁴யுக்ஷத்யுத்திஷ்டா²தோ விஶ்வாவஸோ(அ)ந்யாமிச்ச² ப்ரபூர்வ்யாம் ஸம் ஜாயாம் பத்யா ஸஹேதி ॥ 19 ॥

அதா²பி⁴ப்ராதரேவ காலே அவகா⁴தநிர்வ்ருத்தாந் தண்டு³லாநாதா³ய ஸ்தா²லீபாகாவ்ருதா ஸ்தா²லீபாகவிதி⁴நா, ஆஜ்யம் சேஷ்டித்வா, ஆஜ்யஸம்ஸ்காரம் க்ருத்வா, சரும் ஶ்ரபயித்வா, ஸ்தா²லீபாகஸ்ய ஆஹுதீ: ஜுஹோதி, உபகா⁴தம் உபஹத்யோபஹத்ய ‘அக்³நயே ஸ்வாஹா’ இத்யாத்³யா: । கா³ர்ஹ்ய: ஸர்வோ விதி⁴: த்³ரஷ்டவ்ய: அத்ர ; ஹுத்வா உத்³த்⁴ருத்ய சருஶேஷம் ப்ராஶ்நாதி ; ஸ்வயம் ப்ராஶ்ய இதரஸ்யா: பத்ந்யை ப்ரயச்ச²தி உச்சி²ஷ்டம் । ப்ரக்ஷால்ய பாணீ ஆசம்ய உத³பாத்ரம் பூரயித்வா தேநோத³கேந ஏநாம் த்ரிரப்⁴யுக்ஷதி அநேந மந்த்ரேண ‘உத்திஷ்டா²த:’ இதி, ஸக்ருந்மந்த்ரோச்சாரணம் ॥

அதை²நாமபி⁴பத்³யதே(அ)மோ(அ)ஹமஸ்மி ஸா த்வம் ஸா த்வமஸ்யமோ(அ)ஹம் ஸாமாஹமஸ்மி ருக்த்வம் த்³யௌரஹம் ப்ருதி²வீ த்வம் தாவேஹி ஸம்ரபா⁴வஹை ஸஹ ரேதோ த³தா⁴வஹை பும்ஸே புத்ராய வித்தய இதி ॥ 20 ॥

அதை²நாமபி⁴மந்த்ர்ய க்ஷீரௌத³நாதி³ யதா²பத்யகாமம் பு⁴க்த்வேதி க்ரமோ த்³ரஷ்டவ்ய: । ஸம்வேஶநகாலே — ‘அமோ(அ)ஹமஸ்மி’ இத்யாதி³மந்த்ரேணாபி⁴பத்³யதே ॥

அதா²ஸ்யா ஊரூ விஹாபயதி விஜிஹீதா²ம் த்³யாவாப்ருதி²வீ இதி தஸ்யாமர்த²ம் நிஷ்டா²ய முகே²ந முக²ம் ஸந்தா⁴ய த்ரிரேநாமநுலோமாமநுமார்ஷ்டி விஷ்ணுர்யோநிம் கல்பயது த்வஷ்டா ரூபாணி பிம்ஶது । ஆஸிஞ்சது ப்ரஜாபதிர்தா⁴தா க³ர்ப⁴ம் த³தா⁴து தே । க³ர்ப⁴ம் தே⁴ஹி ஸிநீவாலி க³ர்ப⁴ம் தே⁴ஹி ப்ருது²ஷ்டுகே । க³ர்ப⁴ம் தே அஶ்விநௌ தே³வாவாத⁴த்தாம் புஷ்கரஸ்ரஜௌ ॥ 21 ॥

அதா²ஸ்யா ஊரூ விஹாபயதி ‘விஜிஹீதா²ம் த்³யாவாப்ருதி²வீ’ இத்யநேந । தஸ்யாமர்த²மித்யாதி³ பூர்வவத் । த்ரி: ஏநாம் ஶிர:ப்ரப்⁴ருதி அநுலோமாமநுமார்ஷ்டி ‘விஷ்ணுர்யோநிம்’ இத்யாதி³ ப்ரதிமந்த்ரம் ॥

ஹிரண்மயீ அரணீ யாப்⁴யாம் நிர்மந்த²தாமஶ்விநௌ । தம் தே க³ர்ப⁴ம் ஹவாமஹே த³ஶமே மாஸி ஸூதயே । யதா²க்³நிக³ர்பா⁴ ப்ருதி²வீ யதா² த்³யௌரிந்த்³ரேண க³ர்பி⁴ணீ । வாயுர்தி³ஶாம் யதா² க³ர்ப⁴ ஏவம் க³ர்ப⁴ம் த³தா⁴மி தே(அ)ஸாவிதி ॥ 22 ॥

அந்தே நாம க்³ருஹ்ணாதி — அஸாவிதி தஸ்யா: ॥

ஸோஷ்யந்தீமத்³பி⁴ரப்⁴யுக்ஷதி । யதா² வாயு: புஷ்கரிணீம் ஸமிங்க³யதி ஸர்வத: । ஏவா தே க³ர்ப⁴ ஏஜது ஸஹாவைது ஜராயுணா । இந்த்³ரஸ்யாயம் வ்ரஜ: க்ருத: ஸார்க³ல: ஸபரிஶ்ரய: । தமிந்த்³ர நிர்ஜஹி க³ர்பே⁴ண ஸாவராம் ஸஹேதி ॥ 23 ॥

ஸோஷ்யந்தீம் அத்³பி⁴ரப்⁴யுக்ஷதி ப்ரஸவகாலே ஸுக²ப்ரஸவநார்த²ம் அநேந மந்த்ரேண — ‘யதா² வாயு: புஷ்கரிணீம் ஸமிங்க³யதி ஸர்வத: । ஏவா தே க³ர்ப⁴ ஏஜது’ இதி ॥

ஜாதே(அ)க்³நிமுபஸமாதா⁴யாங்க ஆதா⁴ய கம்ஸே ப்ருஷதா³ஜ்யம் ஸந்நீய ப்ருஷதா³ஜ்யஸ்யோபகா⁴தம் ஜுஹோத்யஸ்மிந்ஸஹஸ்ரம் புஷ்யாஸமேத⁴மாந: ஸ்வே க்³ருஹே । அஸ்யோபஸந்த்³யாம் மா ச்சை²த்ஸீத்ப்ரஜயா ச பஶுபி⁴ஶ்ச ஸ்வாஹா । மயி ப்ராணாம்ஸ்த்வயி மநஸா ஜுஹோமி ஸ்வாஹா । யத்கர்மணாத்யரீரிசம் யத்³வா ந்யூநமிஹாகரம் । அக்³நிஷ்டத்ஸ்விஷ்டக்ருத்³வித்³வாந்ஸ்விஷ்டம் ஸுஹுதம் கரோது ந: ஸ்வாஹேதி ॥ 24 ॥

அத² ஜாதகர்ம । ஜாதே(அ)க்³நிமுபஸமாதா⁴ய அங்கே ஆதா⁴ய புத்ரம் , கம்ஸே ப்ருஷதா³ஜ்யம் ஸந்நீய ஸம்யோஜ்ய த³தி⁴க்⁴ருதே, ப்ருஷதா³ஜ்யஸ்ய உபகா⁴தம் ஜுஹோதி ‘அஸ்மிந்ஸஹஸ்ரம்’ இத்யாத்³யாவாபஸ்தா²நே ॥

அதா²ஸ்ய த³க்ஷிணம் கர்ணமபி⁴நிதா⁴ய வாக்³வாகி³தி த்ரிரத² த³தி⁴ மது⁴ க்⁴ருதம் ஸந்நீயாநந்தர்ஹிதேந ஜாதரூபேண ப்ராஶயதி । பூ⁴ஸ்தே த³தா⁴மி பு⁴வஸ்தே த³தா⁴மி ஸ்வஸ்தே த³தா⁴மி பூ⁴ர்பு⁴வ:ஸ்வ: ஸர்வம் த்வயி த³தா⁴மீதி ॥ 25 ॥

அதா²ஸ்ய த³க்ஷிணம் கர்ணமபி⁴நிதா⁴ய ஸ்வம் முக²ம் ‘வாக்³வாக்’ இதி த்ரிர்ஜபேத் । அத² த³தி⁴ மது⁴ க்⁴ருதம் ஸந்நீய அநந்தர்ஹிதேந அவ்யவஹிதேந ஜாதரூபேண ஹிரண்யேந ப்ராஶயதி ஏதைர்மந்த்ரை: ப்ரத்யேகம் ॥

அதா²ஸ்ய நாம கரோதி வேதோ³(அ)ஸீதி தத³ஸ்ய தத்³கு³ஹ்யமேவ நாம ப⁴வதி ॥ 26 ॥

அதா²ஸ்ய நாமதே⁴யம் கரோதி ‘வேதோ³(அ)ஸி’ இதி । தத³ஸ்ய தத்³கு³ஹ்யம் நாம ப⁴வதி — வேத³ இதி ॥

அதை²நம் மாத்ரே ப்ரதா³ய ஸ்தநம் ப்ரயச்ச²தி யஸ்தே ஸ்தந: ஶஶயோ யோ மயோபூ⁴ர்யோ ரத்நதா⁴ வஸுவித்³ய: ஸுத³த்ர: । யேந விஶ்வா புஷ்யஸி வார்யாணி ஸரஸ்வதி தமிஹ தா⁴தவே கரிதி ॥ 27 ॥

அதை²நம் மாத்ரே ப்ரதா³ய ஸ்வாங்கஸ்த²ம் , ஸ்தநம் ப்ரயச்ச²தி ‘யஸ்தே ஸ்தந:’ இத்யாதி³மந்த்ரேண ॥

அதா²ஸ்ய மாதரமபி⁴மந்த்ரயதே । இலாஸி மைத்ராவருணீ வீரே வீரமஜீஜநத் । ஸா த்வம் வீரவதீ ப⁴வ யாஸ்மாந்வீரவதோ(அ)கரதி³தி । தம் வா ஏதமாஹுரதிபிதா ப³தாபூ⁴ரதிபிதாமஹோ ப³தாபூ⁴: பரமாம் ப³த காஷ்டா²ம் ப்ராபச்ச்²ரியா யஶஸா ப்³ரஹ்மவர்சஸேந ய ஏவம்விதோ³ ப்³ராஹ்மணஸ்ய புத்ரோ ஜாயத இதி ॥ 28 ॥

அதா²ஸ்ய மாதரமபி⁴மந்த்ரயதே ‘இலாஸி’ இத்யநேந । தம் வா ஏதமாஹுரிதி — அநேந விதி⁴நா ஜாத: புத்ர: பிதரம் பிதாமஹம் ச அதிஶேதே இதி ஶ்ரியா யஶஸா ப்³ரஹ்மவர்சஸேந பரமாம் நிஷ்டா²ம் ப்ராபத் — இத்யேவம் ஸ்துத்யோ ப⁴வதீத்யர்த²: । யஸ்ய ச ஏவம்விதோ³ ப்³ராஹ்மணஸ்ய புத்ரோ ஜாயதே, ஸ ச ஏவம் ஸ்துத்யோ ப⁴வதீத்யத்⁴யாஹார்யம் ॥
இதி ஷஷ்டா²த்⁴யாயஸ்ய சதுர்த²ம் ப்³ராஹ்மணம் ॥

பஞ்சமம் ப்³ராஹ்மணம்

அத² வம்ஶ: । பௌதிமாஷீபுத்ர: காத்யாயநீபுத்ராத்காத்யாயநீபுத்ரோ கௌ³தமீபுத்ராத்³கௌ³தமீபுத்ரோ பா⁴ரத்³வாஜீபுத்ராத்³பா⁴ரத்³வாஜீபுத்ர: பாராஶரீபுத்ராத்பாராஶரீபுத்ர ஔபஸ்வஸ்தீபுத்ராதௌ³பஸ்வஸ்தீபுத்ர: பாராஶரீபுத்ராத்பாராஶரீபுத்ர: காத்யாயநீபுத்ராத்காத்யாயநீபுத்ர: கௌஶிகீபுத்ராத்கௌஶிகீபுத்ர ஆலம்பீ³புத்ராச்ச வையாக்⁴ரபதீ³புத்ராச்ச வையாக்⁴ரபதீ³புத்ர: காண்வீபுத்ராச்ச காபீபுத்ராச்ச காபீபுத்ர: ॥ 1 ॥

அதே²தா³நீம் ஸமஸ்தப்ரவசநவம்ஶ: ஸ்த்ரீப்ராதா⁴ந்யாத் । கு³ணவாந்புத்ரோ ப⁴வதீதி ப்ரஸ்துதம் ; அத: ஸ்த்ரீவிஶேஷணேநைவ புத்ரவிஶேஷணாத் ஆசார்யபரம்பரா கீர்த்யதே । தாநீமாநி ஶுக்லாநீதி அவ்யாமிஶ்ராணி ப்³ராஹ்மணேந । அத²வா யாநீமாநி யஜூம்ஷி தாநி ஶுக்லாநி ஶுத்³தா⁴நீத்யேதத் । ப்ரஜாபதிமாரப்⁴ய யாவத்பௌதிமாஷீபுத்ர: தாவத் அதோ⁴முகோ² நியதாசார்யபூர்வக்ரமோ வம்ஶ: ஸமாநம் ஆ ஸாஞ்ஜீவீபுத்ராத் ; ப்³ரஹ்மண: ப்ரவசநாக்²யஸ்ய ; தச்சைதத் ப்³ரஹ்ம ப்ரஜாபதிப்ரப³ந்த⁴பரம்பரயா ஆக³த்ய அஸ்மாஸ்வநேகதா⁴ விப்ரஸ்ருதம் அநாத்³யநந்தம் ஸ்வயம்பு⁴ ப்³ரஹ்ம நித்யம் ; தஸ்மை ப்³ரஹ்மணே நம: । நமஸ்தத³நுவர்திப்⁴யோ கு³ருப்⁴ய: ॥1-2-3-4॥
ஆத்ரேயீபுத்ராதா³த்ரேயீபுத்ரோ கௌ³தமீபுத்ராத்³கௌ³தமீபுத்ரோ பா⁴ரத்³வாஜீபுத்ராத்³பா⁴ரத்³வாஜீபுத்ர: பாராஶரீபுத்ராத்பராஶரீபுத்ரோ வாத்ஸீபுத்ராத்³வாத்ஸீபுத்ர: பாராஶரீபுத்ராத்பாராஶரீபுத்ரோ வார்காருணீபுத்ராத்³வார்காருணீபுத்ரோ வார்காருணீபுத்ராத்³வார்காருணீபுத்ர ஆர்தபா⁴கீ³புத்ராதா³ர்தபா⁴கீ³புத்ர: ஶௌங்கீ³புத்ராச்சௌ²ங்கீ³புத்ர: ஸாங்க்ருதீபுத்ராத்ஸாங்க்ருதீபுத்ர ஆலம்பா³யநீபுத்ராதா³லம்பா³யநீபுத்ர ஆலம்பீ³புத்ராதா³லம்பீ³புத்ரோ ஜாயந்தீபுத்ராஜ்ஜாயந்தீபுத்ரோ மாண்டூ³காயநீபுத்ராந்மாண்டூ³காயநீபுத்ரோ மாண்டூ³கீபுத்ராந்மாண்டூ³கீ புத்ர: ஶாண்ட³லீபுத்ராச்சா²ண்ட³லீபுத்ரோ ராதீ²தரீபுத்ராத்³ராதீ²தரீபுத்ரோ பா⁴லுகீபுத்ராத்³பா⁴லுகீபுத்ர: க்ரௌஞ்சிகீபுத்ராப்⁴யாம் க்ரௌஞ்சிகீபுத்ரௌ வைத³ப்⁴ருதீபுத்ராத்³வைத³ப்⁴ருதீபுத்ர: கார்ஶகேயீபுத்ராத்கார்ஶகேயீபுத்ர: ப்ராசீநயோகீ³புத்ராத்ப்ராசீநயோகீ³புத்ர: ஸாஞ்ஜீவீபுத்ராத்ஸாஞ்ஜீவீபுத்ர: ப்ராஶ்நீபுத்ராதா³ஸுரிவாஸிந: ப்ராஶ்நீபுத்ர ஆஸுராயணாதா³ஸுராயண ஆஸுரேராஸுரி: ॥ 2 ॥
யாஜ்ஞவல்க்யாத்³யாஜ்ஞவல்க்ய உத்³தா³லகாது³த்³தா³லகோ(அ)ருணாத³ருண உபவேஶேருபவேஶி: குஶ்ரே: குஶ்ரிர்வாஜஶ்ரவஸோ வாஜஶ்ரவா ஜிஹ்வாவதோ பா³த்⁴யோகா³ஜ்ஜிஹ்வாவாந்பா³த்⁴யோகோ³(அ)ஸிதாத்³வார்ஷக³ணாத³ஸிதோ வார்ஷக³ணோ ஹரிதாத்கஶ்யபாத்³த⁴ரித: கஶ்யப: ஶில்பாத்கஶ்யபாச்சி²ல்ப: கஶ்யப: கஶ்யபாந்நைத்⁴ருவே: கஶ்யபோ நைத்⁴ருவிர்வாசோ வாக³ம்பி⁴ண்யா அம்பி⁴ண்யாதி³த்யாதா³தி³த்யாநீமாநி ஶுக்லாநி யஜூம்ஷி வாஜஸநேயேந யாஜ்ஞவல்க்யேநாக்²யாயந்தே ॥ 3 ॥
ஸமாநமா ஸாஞ்ஜீவீபுத்ராத்ஸாஞ்ஜீவீபுத்ரோ மாண்டூ³காயநேர்மாண்டூ³காயநிர்மாண்ட³வ்யாந்மாண்ட³வ்ய: கௌத்ஸாத்கௌத்ஸோ மாஹித்தே²ர்மாஹித்தி²ர்வாமகக்ஷாயணாத்³வாமகக்ஷாயண: ஶாண்டி³ல்யாச்ச²ண்டி³ல்யோ வாத்ஸ்யாத்³வாத்ஸ்ய: குஶ்ரே: குஶ்ரிர்யஜ்ஞவசஸோ ராஜஸ்தம்பா³யநாத்³யஜ்ஞவசா ராஜஸ்தம்பா³யநஸ்துராத்காவஷேயாத்துர: காவஷேய: ப்ரஜாபதே: ப்ரஜாபதிர்ப்³ரஹ்மணோ ப்³ரஹ்ம ஸ்வயம்பு⁴ ப்³ரஹ்மணே நம: ॥ 4 ॥
இதி ஷஷ்டா²த்⁴யாயஸ்ய பஞ்சமம் ப்³ராஹ்மணம் ॥