ప్రథమం బ్రాహ్మణమ్
ఓం యో హ వై జ్యేష్ఠం చ శ్రేష్ఠం చ వేద జ్యేష్ఠశ్చ శ్రేష్ఠశ్చ స్వానాం భవతి ప్రాణో వై జ్యేష్ఠశ్చ శ్రేష్ఠశ్చ జ్యేష్ఠశ్చ శ్రేష్ఠశ్చ స్వానాం భవత్యపి చ యేషాం బుభూషతి య ఎవం వేద ॥ ౧ ॥
ఓం ప్రాణో గాయత్రీత్యుక్తమ్ । కస్మాత్పునః కారణాత్ ప్రాణభావః గాయత్ర్యాః, న పునర్వాగాదిభావ ఇతి, యస్మాత్ జ్యేష్ఠశ్చ శ్రేష్ఠశ్చ ప్రాణః, న వాగాదయో జ్యైష్ఠ్యశ్రైష్ఠ్యభాజః ; కథం జ్యేష్ఠత్వం శ్రేష్ఠత్వం చ ప్రాణస్యేతి తన్నిర్దిధారయిషయా ఇదమారభ్యతే । అథవా ఉక్థయజుఃసామక్షత్త్రాదిభావైః ప్రాణస్యైవ ఉపాసనమభిహితమ్ , సత్స్వపి అన్యేషు చక్షురాదిషు ; తత్ర హేతుమాత్రమిహ ఆనన్తర్యేణ సమ్బధ్యతే ; న పునః పూర్వశేషతా । వివక్షితం తు ఖిలత్వాదస్య కాణ్డస్య పూర్వత్ర యదనుక్తం విశిష్టఫలం ప్రాణవిషయముపాసనం తద్వక్తవ్యమితి । యః కశ్చిత్ , హ వై ఇత్యవధారణార్థౌ ; యో జ్యేష్ఠశ్రేష్ఠగుణం వక్ష్యమాణం యో వేద అసౌ భవత్యేవ జ్యేష్ఠశ్చ శ్రేష్ఠశ్చ ; ఎవం ఫలేన ప్రలోభితః సన్ ప్రశ్నాయ అభిముఖీభూతః ; తస్మై చాహ — ప్రాణో వై జ్యేష్ఠశ్చ శ్రేష్ఠశ్చ । కథం పునరవగమ్యతే ప్రాణో జ్యేష్ఠశ్చ శ్రేష్ఠశ్చేతి, యస్మాత్ నిషేకకాల ఎవ శుక్రశోణితసమ్బన్ధః ప్రాణాదికలాపస్యావిశిష్టః ? తథాపి న అప్రాణం శుక్రం విరోహతీతి ప్రథమో వృత్తిలాభః ప్రాణస్య చక్షురాదిభ్యః ; అతో జ్యేష్ఠో వయసా ప్రాణః ; నిషేకకాలాదారభ్య గర్భం పుష్యతి ప్రాణః ; ప్రాణే హి లబ్ధవృత్తౌ పశ్చాచ్చక్షురాదీనాం వృత్తిలాభః ; అతో యుక్తం ప్రాణస్య జ్యేష్ఠత్వం చక్షురాదిషు ; భవతి తు కశ్చిత్కులే జ్యేష్ఠః, గుణహీనత్వాత్తు న శ్రేష్ఠః ; మధ్యమః కనిష్ఠో వా గుణాఢ్యత్వాత్ భవేత్ శ్రేష్ఠః, న జ్యేష్ఠః ; న తు తథా ఇహేత్యాహ — ప్రాణ ఎవ తు జ్యేష్ఠశ్చ శ్రేష్ఠశ్చ । కథం పునః శ్రైష్ఠ్యమవగమ్యతే ప్రాణస్య ? తదిహ సంవాదేన దర్శయిష్యామః । సర్వథాపి తు ప్రాణం జ్యేష్ఠశ్రేష్ఠగుణం యో వేద ఉపాస్తే, స స్వానాం జ్ఞాతీనాం జ్యేష్ఠశ్చ శ్రేష్ఠశ్చ భవతి, జ్యేష్ఠశ్రేష్ఠగుణోపాసనసామర్థ్యాత్ ; స్వవ్యతిరేకేణాపి చ యేషాం మధ్యే జ్యేష్ఠశ్చ శ్రేష్ఠశ్చ భవిష్యామీతి బుభూషతి భవితుమిచ్ఛతి, తేషామపి జ్యేష్ఠశ్రేష్ఠప్రాణదర్శీ జ్యేష్ఠశ్చ శ్రేష్ఠశ్చ భవతి । నను వయోనిమిత్తం జ్యేష్ఠత్వమ్ , తత్ ఇచ్ఛాతః కథం భవతీత్యుచ్యతే — నైష దోషః, ప్రాణవత్ వృత్తిలాభస్యైవ జ్యేష్ఠత్వస్య వివక్షితత్వాత్ ॥
యో హ వై వసిష్ఠాం వేద వసిష్ఠః స్వానాం భవతి వాగ్వై వసిష్ఠా వసిష్ఠః స్వానాం భవత్యపి చ యేషాం బుభూషతి య ఎవం వేద ॥ ౨ ॥
యో హ వై వసిష్ఠాం వేద వసిష్ఠః స్వానాం భవతి । తద్దర్శనానురూప్యేణ ఫలమ్ । యేషాం చ జ్ఞాతివ్యతిరేకేణ వసిష్ఠో భవితుమిచ్ఛతి, తేషాం చ వసిష్ఠో భవతి । ఉచ్యతాం తర్హి, కాసౌ వసిష్ఠేతి ; వాగ్వై వసిష్ఠా ; వాసయత్యతిశయేన వస్తే వేతి వసిష్ఠా ; వాగ్గ్మినో హి ధనవన్తో వసన్త్యతిశయేన ; ఆచ్ఛాదనార్థస్య వా వసేర్వసిష్ఠా ; అభిభవన్తి హి వాచా వాగ్గ్మినః అన్యాన్ । తేన వసిష్ఠగుణవత్పరిజ్ఞానాత్ వసిష్ఠగుణో భవతీతి దర్శనానురూపం ఫలమ్ ॥
యో హ వై ప్రతిష్ఠాం వేద ప్రతితిష్ఠతి సమే ప్రతితిష్ఠతి దుర్గే చక్షుర్వై ప్రతిష్ఠా చక్షుషా హి సమే చ దుర్గే చ ప్రతితిష్ఠతి ప్రతితిష్ఠతి సమే ప్రతితిష్ఠతి దుర్గే య ఎవం వేద ॥ ౩ ॥
యో హ వై ప్రతిష్ఠాం వేద, ప్రతితిష్ఠత్యనయేతి ప్రతిష్ఠా, తాం ప్రతిష్ఠాం ప్రతిష్ఠాగుణవతీం యో వేద, తస్య ఎతత్ఫలమ్ ; ప్రతితిష్ఠతి సమే దేశే కాలే చ ; తథా దుర్గే విషమే చ దుర్గమనే చ దేశే దుర్భిక్షాదౌ వా కాలే విషమే । యద్యేవముచ్యతామ్ , కాసౌ ప్రతిష్ఠా ; చక్షుర్వై ప్రతిష్ఠా ; కథం చక్షుషః ప్రతిష్ఠాత్వమిత్యాహ — చక్షుషా హి సమే చ దుర్గే చ దృష్ట్వా ప్రతితిష్ఠతి । అతోఽనురూపం ఫలమ్ , ప్రతితిష్ఠతి సమే, ప్రతితిష్ఠతి దుర్గే, య ఎవం వేదేతి ॥
యో హ వై సమ్పదం వేద సం హాస్మై పద్యతే యం కామం కామయతే శ్రోత్రం వై సమ్పచ్ఛ్రోత్రే హీమే సర్వే వేదా అభిసమ్పన్నాః సం హాస్మై పద్యతే యం కామం కామయతే య ఎవం వేద ॥ ౪ ॥
యో హ వై సమ్పదం వేద, సమ్పద్గుణయుక్తం యో వేద, తస్య ఎతత్ఫలమ్ ; అస్మై విదుషే సమ్పద్యతే హ ; కిమ్ ? యం కామం కామయతే, స కామః । కిం పునః సమ్పద్గుణకమ్ ? శ్రోత్రం వై సమ్పత్ । కథం పునః శ్రోత్రస్య సమ్పద్గుణత్వమిత్యుచ్యతే — శ్రోత్రే సతి హి యస్మాత్ సర్వే వేదా అభిసమ్పన్నాః, శ్రోత్రేన్ద్రియవతోఽధ్యేయత్వాత్ ; వేదవిహితకర్మాయత్తాశ్చ కామాః ; తస్మాత్ శ్రోత్రం సమ్పత్ । అతో విజ్ఞానానురూపం ఫలమ్ , సం హాస్మై పద్యతే, యం కామం కామయతే, య ఎవం వేద ॥
యో హ వా ఆయతనం వేదాయతనం స్వానాం భవత్యాయతనం జనానాం మనో వా ఆయతనమాయతనం స్వానాం భవత్యాయతనం జనానాం య ఎవం వేద ॥ ౫ ॥
యో హ వా ఆయతనం వేద ; ఆయతనమ్ ఆశ్రయః, తత్ యో వేద, ఆయతనం స్వానాం భవతి, ఆయతనం జనానామన్యేషామపి । కిం పునః తత్ ఆయతనమిత్యుచ్యతే — మనో వై ఆయతనమ్ ఆశ్రయః ఇన్ద్రియాణాం విషయాణాం చ ; మనఆశ్రితా హి విషయా ఆత్మనో భోగ్యత్వం ప్రతిపద్యన్తే ; మనఃసఙ్కల్పవశాని చ ఇన్ద్రియాణి ప్రవర్తన్తే నివర్తన్తే చ ; అతో మన ఆయతనమ్ ఇన్ద్రియాణామ్ । అతో దర్శనానురూప్యేణ ఫలమ్ , ఆయతనం స్వానాం భవతి, ఆయతనం జనానామ్ , య ఎవం వేద ॥
యో హ వై ప్రజాతిం వేద ప్రజాయతే హ ప్రజయా పశుభీ రేతో వై ప్రజాతిః ప్రజాయతే హ ప్రజయా పశుభిర్య ఎవం వేద ॥ ౬ ॥
యో హ వై ప్రజాతిం వేద, ప్రజాయతే హ ప్రజయా పశుభిశ్చ సమ్పన్నో భవతి । రేతో వై ప్రజాతిః ; రేతసా ప్రజననేన్ద్రియముపలక్ష్యతే । తద్విజ్ఞానానురూపం ఫలమ్ , ప్రజాయతే హ ప్రజయా పశుభిః, య ఎవం వేద ॥
తే హేమే ప్రాణా అహంశ్రేయసే వివదమానా బ్రహ్మ జగ్ముస్తద్ధోచుః కో నో వసిష్ఠ ఇతి తద్ధోవాచ యస్మిన్వ ఉత్క్రాన్త ఇదం శరీరం పాపీయో మన్యతే స వో వసిష్ఠ ఇతి ॥ ౭ ॥
తే హేమే ప్రాణా వాగాదయః, అహంశ్రేయసే అహం శ్రేయానిత్యేతస్మై ప్రయోజనాయ, వివదమానాః విరుద్ధం వదమానాః, బ్రహ్మ జగ్ముః బ్రహ్మ గతవన్తః, బ్రహ్మశబ్దవాచ్యం ప్రజాపతిమ్ ; గత్వా చ తద్బ్రహ్మ హ ఊచుః ఉక్తవన్తః — కః నః అస్మాకం మధ్యే, వసిష్ఠః, కోఽస్మాకం మధ్యే వసతి చ వాసయతి చ । తద్బ్రహ్మ తైః పృష్టం సత్ హ ఉవాచ ఉక్తవత్ — యస్మిన్ వః యుష్మాకం మధ్యే ఉత్క్రాన్తే నిర్గతే శరీరాత్ , ఇదం శరీరం పూర్వస్మాదతిశయేన పాపీయః పాపతరం మన్యతే లోకః ; శరీరం హి నామ అనేకాశుచిసఙ్ఘాతత్వాత్ జీవతోఽపి పాపమేవ, తతోఽపి కష్టతరం యస్మిన్ ఉత్క్రాన్తే భవతి ; వైరాగ్యార్థమిదముచ్యతే — పాపీయ ఇతి ; స వః యుష్మాకం మధ్యే వసిష్ఠో భవిష్యతి । జానన్నపి వసిష్ఠం ప్రజాపతిః నోవాచ అయం వసిష్ఠ ఇతి ఇతరేషామ్ అప్రియపరిహారాయ ॥
వాగ్ఘోచ్చక్రామ సా సంవత్సరం ప్రోష్యాగత్యోవాచ కథమశకత మదృతే జీవితుమితి తే హోచుర్యథాకలా అవదన్తో వాచా ప్రాణన్తః ప్రాణేన పశ్యన్తశ్చక్షుషా శృణ్వన్తః శ్రోత్రేణ విద్వాంసో మనసా ప్రజాయమానా రేతసైవమజీవిష్మేతి ప్రవివేశ హ వాక్ ॥ ౮ ॥
తే ఎవముక్తా బ్రహ్మణా ప్రాణాః ఆత్మనో వీర్యపరీక్షణాయ క్రమేణ ఉచ్చక్రముః । తత్ర వాగేవ ప్రథమం హ అస్మాత్ శరీరాత్ ఉచ్చక్రామ ఉత్క్రాన్తవతీ ; సా చోత్క్రమ్య, సంవత్సరం ప్రోష్య ప్రోషితా భూత్వా, పునరాగత్యోవాచ — కథమ్ అశకత శక్తవన్తః యూయమ్ , మదృతే మాం వినా, జీవితుమితి । తే ఎవముక్తాః ఊచుః — యథా లోకే అకలాః మూకాః, అవదన్తః వాచా, ప్రాణన్తః ప్రాణనవ్యాపారం కుర్వన్తః ప్రాణేన, పశ్యన్తః దర్శనవ్యాపారం చక్షుషా కుర్వన్తః, తథా శృణ్వన్తః శ్రోత్రేణ, విద్వాంసః మనసా కార్యాకార్యాదివిషయమ్ , ప్రజాయమానాః రేతసా పుత్రాన్ ఉత్పాదయన్తః, ఎవమజీవిష్మ వయమ్ — ఇత్యేవం ప్రాణైః దత్తోత్తరా వాక్ ఆత్మనః అస్మిన్ అవసిష్ఠత్వం బుద్ధ్వా, ప్రవివేశ హ వాక్ ॥
చక్షుర్హోచ్చక్రామ తత్సంవత్సరం ప్రోష్యాగత్యోవాచ కథమశకత మదృతే జీవితుమితి తే హోచుర్యథాన్ధా అపశ్యన్తశ్చక్షుషా ప్రాణన్తః ప్రాణేన వదన్తో వాచా శృణ్వన్తః శ్రోత్రేణ విద్వాంసో మనసా ప్రజాయమానా రేతసైవమజీవిష్మేతి ప్రవివేశ హ చక్షుః ॥ ౯ ॥
శ్రోత్రం హోచ్చక్రామ తత్సంవత్సరం ప్రోష్యాగత్యోవాచ కథమశకత మదృతే జీవితుమితి తే హోచుర్యథా బధిరా అశృణ్వన్తః శ్రోత్రేణ ప్రాణాన్తః ప్రాణేన వదన్తో వాచా పశ్యన్తశ్చక్షుషా విద్వాంసో మనసా ప్రజాయమానా రేతసైవమజీవిష్మేతి ప్రవివేశ హ శ్రోత్రమ్ ॥ ౧౦ ॥
మనో హోచ్చక్రామ తత్సంవత్సరం ప్రోష్యాగత్యోవాచ కథమశకత మదృతే జీవితుమితి తే హోచుర్యథా ముగ్ధా అవిద్వాంసో మనసా ప్రాణన్తః ప్రాణేన వదన్తో వాచా పశ్యన్తశ్చక్షుషా శృణ్వన్తః శ్రోత్రేణ ప్రజాయమానా రేతసైవమజీవిష్మేతి ప్రవివేశ హ మనః ॥ ౧౧ ॥
రేతో హోచ్చక్రామ తత్సంవత్సరం ప్రోష్యాగత్యోవాచ కథమశకత మదృతే జీవితుమితి తే హోచుర్యథా క్లీబా అప్రజాయమానా రేతసా ప్రాణన్తః ప్రాణేన వదన్తో వాచా పశ్యన్తశ్చక్షుషా శృణ్వన్తః శ్రోత్రేణ విద్వాంసో మనసైవమజీవిష్మేతి ప్రవివేశ హ రేతః ॥ ౧౨ ॥
తథా చక్షుర్హోచ్చక్రామేత్యాది పూర్వవత్ । శ్రోత్రం మనః ప్రజాతిరితి ॥
అథ హ ప్రాణ ఉత్క్రమిష్యన్యథా మహాసుహయః సైన్ధవః పడ్వీశశఙ్కూన్సంవృహేదేవం హైవేమాన్ప్రాణాన్సంవవర్హ తే హోచుర్మా భగవ ఉత్క్రమీర్న వై శక్ష్యామస్త్వదృతే జీవితుమితి తస్యో మే బలిం కురుతేతి తథేతి ॥ ౧౩ ॥
అథ హ ప్రాణ ఉత్క్రమిష్యన్ ఉత్క్రమణం కరిష్యన్ ; తదానీమేవ స్వస్థానాత్ప్రచలితా వాగాదయః । కిమివేత్యాహ — యథా లోకే, మహాంశ్చాసౌ సుహయశ్చ మహాసుహయః, శోభనో హయః లక్షణోపేతః, మహాన్ పరిమాణతః, సిన్ధుదేశే భవః సైన్ధవః అభిజనతః, పడ్వీశశఙ్కూన్ పాదబన్ధనశఙ్కూన్ , పడ్వీశాశ్చ తే శఙ్కవశ్చ తాన్ , సంవృహేత్ ఉద్యచ్ఛేత్ యుగపదుత్ఖనేత్ అశ్వారోహే ఆరూఢే పరీక్షణాయ ; ఎవం హ ఎవ ఇమాన్ వాగాదీన్ ప్రాణాన్ సంవవర్హ ఉద్యతవాన్ స్వస్థానాత్ భ్రంశితవాన్ । తే వాగాదయః హ ఊచుః — హే భగవః భగవన్ మా ఉత్క్రమీః ; యస్మాత్ న వై శక్ష్యామః త్వదృతే త్వాం వినా జీవితుమితి । యద్యేవం మమ శ్రేష్ఠతా విజ్ఞాతా భవద్భిః, అహమత్ర శ్రేష్ఠః, తస్య ఉ మే మమ బలిం కరం కురుత కరం ప్రయచ్ఛతేతి । అయం చ ప్రాణసంవాదః కల్పితః విదుషః శ్రేష్ఠపరీక్షణప్రకారోపదేశః ; అనేన హి ప్రకారేణ విద్వాన్ కో ను ఖలు అత్ర శ్రేష్ఠ ఇతి పరీక్షణం కరోతి ; స ఎష పరీక్షణప్రకారః సంవాదభూతః కథ్యతే ; న హి అన్యథా సంహత్యకారిణాం సతామ్ ఎషామ్ అఞ్జసైవ సంవత్సరమాత్రమేవ ఎకైకస్య నిర్గమనాది ఉపపద్యతే ; తస్మాత్ విద్వానేవ అనేన ప్రకారేణ విచారయతి వాగాదీనాం ప్రధానబుభుత్సుః ఉపాసనాయ ; బలిం ప్రార్థితాః సన్తః ప్రాణాః, తథేతి ప్రతిజ్ఞాతవన్తః ॥
సా హ వాగువాచ యద్వా అహం వసిష్ఠాస్మి త్వం తద్వసిష్ఠోఽసీతి యద్వా అహం ప్రతిష్ఠాస్మి త్వం తత్ప్రతిష్ఠోఽసీతి చక్షుర్యద్వా అహం సమ్పదస్మి త్వం తత్సమ్పదసీతి శ్రోత్రం యద్వా అహమాయతనమస్మి త్వం తదాయతనమసీతి మనో యద్వా అహం ప్రజాతిరస్మి త్వం తత్ప్రజాతిరసీతి రేతస్తస్యో మే కిమన్నం కిం వాస ఇతి యదిదం కిఞ్చాశ్వభ్య ఆ కృమిభ్య ఆ కీటపతఙ్గేభ్యస్తత్తేఽన్నమాపో వాస ఇతి న హ వా అస్యానన్నం జగ్ధం భవతి నానన్నం ప్రతిగృహీతం య ఎవమేతదనస్యాన్నం వేద తద్విద్వాంసః శ్రోత్రియా అశిష్యన్త ఆచామన్త్యశిత్వాచామన్త్యేతమేవ తదనమనగ్నం కుర్వన్తో మన్యన్తే ॥ ౧౪ ॥
సా హ వాక్ ప్రథమం బలిదానాయ ప్రవృత్తా హ కిల ఉవాచ ఉక్తవతీ — యత్ వై అహం వసిష్ఠాస్మి, యత్ మమ వసిష్ఠత్వమ్ , తత్ తవైవ ; తేన వసిష్ఠగుణేన త్వం తద్వసిష్ఠోఽసీతి । యత్ వై అహం ప్రతిష్ఠాస్మి, త్వం తత్ప్రతిష్ఠోఽసి, యా మమ ప్రతిష్ఠా సా త్వమసీతి చక్షుః । సమానమ్ అన్యత్ । సమ్పదాయతనప్రజాతిత్వగుణాన్ క్రమేణ సమర్పితవన్తః । యద్యేవమ్ , సాధు బలిం దత్తవన్తో భవన్తః ; బ్రూత — తస్య ఉ మే ఎవంగుణవిశిష్టస్య కిమన్నమ్ , కిం వాస ఇతి ; ఆహురితరే — యదిదం లోకే కిఞ్చ కిఞ్చిత్ అన్నం నామ ఆ శ్వభ్యః ఆ కృమిభ్యః ఆ కీటపతఙ్గేభ్యః, యచ్చ శ్వాన్నం కృమ్యన్నం కీటపతఙ్గాన్నం చ, తేన సహ సర్వమేవ యత్కిఞ్చిత్ ప్రాణిభిరద్యమానమ్ అన్నమ్ , తత్సర్వం తవాన్నమ్ । సర్వం ప్రాణస్యాన్నమితి దృష్టిః అత్ర విధీయతే ॥
కేచిత్తు సర్వభక్షణే దోషాభావం వదన్తి ప్రాణాన్నవిదః ; తత్ అసత్ , శాస్త్రాన్తరేణ ప్రతిషిద్ధత్వాత్ । తేనాస్య వికల్ప ఇతి చేత్ , న, అవిధాయకత్వాత్ । న హ వా అస్యానన్నం జగ్ధం భవతీతి — సర్వం ప్రాణస్యాన్నమిత్యేతస్య విజ్ఞానస్య విహితస్య స్తుత్యర్థమేతత్ ; తేనైకవాక్యతాపత్తేః ; న తు శాస్త్రాన్తరవిహితస్య బాధనే సామర్థ్యమ్ , అన్యపరత్వాదస్య । ప్రాణమాత్రస్య సర్వమన్నమ్ ఇత్యేతదృర్శనమ్ ఇహ విధిత్సితమ్ , న తు సర్వం భక్షయేదితి । యత్తు సర్వభక్షణే దోషాభావజ్ఞానమ్ , తత్ మిథ్యైవ, ప్రమాణాభావాత్ । విదుషః ప్రాణత్వాత్ సర్వాన్నోపపత్తేః సామర్థ్యాత్ అదోష ఎవేతి చేత్ , న, అశేషాన్నత్వానుపపత్తేః ; సత్యం యద్యపి విద్వాన్ ప్రాణః, యేన కార్యకరణసఙ్ఘాతేన విశిష్టస్య విద్వత్తా తేన కార్యకరణసఙ్ఘాతేన కృమికీటదేవాద్యశేషాన్నభక్షణం నోపపద్యతే ; తేన తత్ర అశేషాన్నభక్షణే దోషాభావజ్ఞాపనమనర్థకమ్ , అప్రాప్తత్వాదశేషాన్నభక్షణదోషస్య । నను ప్రాణః సన్ భక్షయత్యేవ కృమికీటాద్యన్నమపి ; బాఢమ్ , కిన్తు న తద్విషయః ప్రతిషేధోఽస్తి ; తస్మాత్ — దైవరక్తం కింశుకమ్ — తత్ర దోషాభావః ; అతః తద్రూపేణ దోషాభావజ్ఞాపనమనర్థకమ్ , అప్రాప్తత్వాత్ అశేషాన్నభక్షణదోషస్య । యేన తు కార్యకరణసఙ్ఘాతసమ్బన్ధేన ప్రతిషేధః క్రియతే, తత్సమ్బన్ధేన తు ఇహ నైవ ప్రతిప్రసవోఽస్తి । తస్మాత్ తత్ప్రతిషేధాతిక్రమే దోష ఎవ స్యాత్ , అన్యవిషయత్వాత్ ‘న హ వై’ ఇత్యాదేః । న చ బ్రాహ్మణాదిశరీరస్య సర్వాన్నత్వదర్శనమిహ విధీయతే, కిన్తు ప్రాణమాత్రస్యైవ । యథా చ సామాన్యేన సర్వాన్నస్య ప్రాణస్య కిఞ్చిత్ అన్నజాతం కస్యచిత్ జీవనహేతుః, యథా విషం విషజస్య క్రిమేః, తదేవ అన్యస్య ప్రాణాన్నమపి సత్ దృష్టమేవ దోషముత్పాదయతి మరణాదిలక్షణమ్ — తథా సర్వాన్నస్యాపి ప్రాణస్య ప్రతిషిద్ధాన్నభక్షణే బ్రాహ్మణత్వాదిదేహసమ్బన్ధాత్ దోష ఎవ స్యాత్ । తస్మాత్ మిథ్యాజ్ఞానమేవ అభక్ష్యభక్షణే దోషాభావజ్ఞానమ్ ॥
ఆపో వాస ఇతి ; ఆపః భక్ష్యమాణాః వాసఃస్థానీయాస్తవ । అత్ర చ ప్రాణస్య ఆపో వాస ఇత్యేతద్దర్శనం విధీయతే ; న తు వాసఃకార్యే ఆపో వినియోక్తుం శక్యాః ; తస్మాత్ యథాప్రాప్తే అబ్భక్షణే దర్శనమాత్రం కర్తవ్యమ్ । న హ వై అస్య సర్వం ప్రాణస్యాన్నమిత్యేవంవిదః అనన్నమ్ అనదనీయం జగ్ధం భుక్తం న భవతి హ ; యద్యపి అనేన అనదనీయం భుక్తమ్ , అదనీయమేవ భుక్తం స్యాత్ , న తు తత్కృతదోషేణ లిప్యతే — ఇత్యేతత్ విద్యాస్తుతిరిత్యవోచామ । తథా న అనన్నం ప్రతిగృహీతమ్ ; యద్యపి అప్రతిగ్రాహ్యం హస్త్యాది ప్రతిగృహీతం స్యాత్ తదపి అన్నమేవ ప్రతిగ్రాహ్యం ప్రతిగృహీతం స్యాత్ , తత్రాపి అప్రతిగ్రాహ్యప్రతిగ్రహదోషేణ న లిప్యత ఇతి స్తుత్యర్థమేవ ; య ఎవమ్ ఎతత్ అనస్య ప్రాణస్య అన్నం వేద ; ఫలం తు ప్రాణాత్మభావ ఎవ ; న త్వేతత్ ఫలాభిప్రాయేణ, కిం తర్హి స్తుత్యభిప్రాయేణేతి । నను ఎతదేవ ఫలం కస్మాన్న భవతి ? న, ప్రాణాత్మదర్శినః ప్రాణాత్మభావ ఎవ ఫలమ్ ; తత్ర చ ప్రాణాత్మభూతస్య సర్వాత్మనః అనదనీయమపి ఆద్యమేవ, తథా అప్రతిగ్రాహ్యమపి ప్రతిగ్రాహ్యమేవ — ఇతి యథాప్రాప్తమేవ ఉపాదాయ విద్యా స్తూయతే ; అతో నైవ ఫలవిధిసరూపతా వాక్యస్య । యస్మాత్ ఆపో వాసః ప్రాణస్య, తస్మాత్ విద్వాంసః బ్రాహ్మణాః శ్రోత్రియా అధీతవేదాః, అశిష్యన్తః భోక్ష్యమాణాః, ఆచామన్తి అపః ; అశిత్వా ఆచామన్తి భుక్త్వా చ ఉత్తరకాలమ్ అపః భక్షయన్తి ; తత్ర తేషామాచామతాం కోఽభిప్రాయ ఇత్యాహ — ఎతమేవానం ప్రాణమ్ అనగ్నం కుర్వన్తో మన్యన్తే ; అస్తి చైతత్ — యో యస్మై వాసో దదాతి, స తమ్ అనగ్నం కరోమీతి హి మన్యతే ; ప్రాణస్య చ ఆపో వాస ఇతి హ్యుక్తమ్ । యదపః పిబామి తత్ప్రాణస్య వాసో దదామి ఇతి విజ్ఞానం కర్తవ్యమిత్యేవమర్థమేతత్ । నను భోక్ష్యమాణః భుక్తవాంశ్చ ప్రయతో భవిష్యామీత్యాచామతి ; తత్ర చ ప్రాణస్యానగ్నతాకరణార్థత్వే చ ద్వికార్యతా ఆచమనస్య స్యాత్ ; న చ కార్యద్వయమ్ ఆచమనస్య ఎకస్య యుక్తమ్ ; యది ప్రాయత్యార్థమ్ , న అనగ్నతార్థమ్ ; అథ అనగ్నతార్థమ్ , న ప్రాయత్యార్థమ్ ; యస్మాదేవమ్ , తస్మాత్ ద్వితీయమ్ ఆచమనాన్తరం ప్రాణస్యానగ్నతాకరణాయ భవతు — న, క్రియాద్విత్వోపపత్తేః ; ద్వే హ్యేతే క్రియే ; భోక్ష్యమాణస్య భుక్తవతశ్చ యత్ ఆచమనం స్మృతివిహితమ్ , తత్ ప్రాయత్యార్థం భవతి క్రియామాత్రమేవ ; న తు తత్ర ప్రాయత్యం దర్శనాది అపేక్షతే ; తత్ర చ ఆచమనాఙ్గభూతాస్వప్సు వాసోవిజ్ఞానం ప్రాణస్య ఇతికర్తవ్యతయా చోద్యతే ; న తు తస్మిన్క్రియమాణే ఆచమనస్య ప్రాయత్యార్థతా బాధ్యతే, క్రియాన్తరత్వాదాచమనస్య । తస్మాత్ భోక్ష్యమాణస్య భుక్తవతశ్చ యత్ ఆచమనమ్ , తత్ర ఆపో వాసః ప్రాణస్యేతి దర్శనమాత్రం విధీయతే, అప్రాప్తత్వాదన్యతః ॥
ఇతి షష్ఠాధ్యాయస్య ప్రథమం బ్రాహ్మణమ్ ॥
ద్వితీయం బ్రాహ్మణమ్
శ్వేతకేతుర్హ వా ఆరుణేయ ఇత్యస్య సమ్బన్ధః । ఖిలాధికారోఽయమ్ ; తత్ర యదనుక్తం తదుచ్యతే । సప్తమాధ్యాయాన్తే జ్ఞానకర్మసముచ్చయకారిణా అగ్నేర్మార్గయాచనం కృతమ్ — అగ్నే నయ సుపథేతి । తత్ర అనేకేషాం పథాం సద్భావః మన్త్రేణ సామర్థ్యాత్ప్రదర్శితః, సుపథేతి విశేషణాత్ । పన్థానశ్చ కృతవిపాకప్రతిపత్తిమార్గాః ; వక్ష్యతి చ
‘యత్కృత్వా’ (బృ. ఉ. ౬ । ౨ । ౨) ఇత్యాది । తత్ర చ కతి కర్మవిపాకప్రతిపత్తిమార్గా ఇతి సర్వసంసారగత్యుపసంహారార్థోఽయమారమ్భః — ఎతావతీ హి సంసారగతిః, ఎతావాన్ కర్మణో విపాకః స్వాభావికస్య శాస్త్రీయస్య చ సవిజ్ఞానస్యేతి । యద్యపి
‘ద్వయా హ ప్రాజాపత్యాః’ (బృ. ఉ. ౧ । ౩ । ౧) ఇత్యత్ర స్వాభావికః పాప్మా సూచితః, న చ తస్యేదం కార్యమితి విపాకః ప్రదర్శితః ; శాస్త్రీయస్యైవ తు విపాకః ప్రదర్శితః త్ర్యన్నాత్మప్రతిపత్త్యన్తేన, బ్రహ్మవిద్యారమ్భే తద్వైరాగ్యస్య వివక్షితత్వాత్ । తత్రాపి కేవలేన కర్మణా పితృలోకః, విద్యయా విద్యాసంయుక్తేన చ కర్మణా దేవలోక ఇత్యుక్తమ్ । తత్ర కేన మార్గేణ పితృలోకం ప్రతిపద్యతే, కేన వా దేవలోకమితి నోక్తమ్ । తచ్చ ఇహ ఖిలప్రకరణే అశేషతో వక్తవ్యమిత్యత ఆరభ్యతే । అన్తే చ సర్వోపసంహారః శాస్త్రస్యేష్టః । అపి చ ఎతావదమృతత్వమిత్యుక్తమ్ , న కర్మణః అమృతత్వాశా అస్తీతి చ ; తత్ర హేతుః నోక్తః ; తదర్థశ్చాయమారమ్భః । యస్మాత్ ఇయం కర్మణో గతిః, న నిత్యేఽమృతత్వే వ్యాపారోఽస్తి, తస్మాత్ ఎతావదేవామృతత్వసాధనమితి సామర్థ్యాత్ హేతుత్వం సమ్పద్యతే । అపి చ ఉక్తమగ్నిహోత్రే — న త్వేవైతయోస్త్వముత్క్రాన్తిం న గతిం న ప్రతిష్ఠాం న తృప్తిం న పునరావృత్తిం న లోకం ప్రత్యుత్థాయినం వేత్థేతి ; తత్ర ప్రతివచనే
‘తే వా ఎతే ఆహుతీ హుతే ఉత్క్రామతః’ (శత. బ్రా. ౧౧ । ౬ । ౨ । ౪) ఇత్యాదినా ఆహుతేః కార్యముక్తమ్ ; తచ్చైతత్ కర్తుః ఆహుతిలక్షణస్య కర్మణః ఫలమ్ ; న హి కర్తారమనాశ్రిత్య ఆహుతిలక్షణస్య కర్మణః స్వాతన్త్ర్యేణ ఉత్క్రాన్త్యాదికార్యారమ్భ ఉపపద్యతే, కర్త్రర్థత్వాత్కర్మణః కార్యారమ్భస్య, సాధనాశ్రయత్వాచ్చ కర్మణః ; తత్ర అగ్నిహోత్రస్తుత్యర్థత్వాత్ అగ్నిహోత్రస్యైవ కార్యమిత్యుక్తం షట్ప్రకారమపి ; ఇహ తు తదేవ కర్తుః ఫలమిత్యుపదిశ్యతే షట్ప్రకారమపి, కర్మఫలవిజ్ఞానస్య వివక్షితత్వాత్ । తద్ద్వారేణ చ పఞ్చాగ్నిదర్శనమ్ ఇహ ఉత్తరమార్గప్రతిపత్తిసాధానం విధిత్సితమ్ । ఎవమ్ , అశేషసంసారగత్యుపసంహారః, కర్మకాణ్డస్య ఎషా నిష్ఠా — ఇత్యేతద్ద్వయం దిదర్శయిషుః ఆఖ్యాయికాం ప్రణయతి ॥
శ్వేతకేతుర్హ వా ఆరుణేయః పఞ్చాలానాం పరిషదమాజగామ స ఆజగామ జైవలిం ప్రవాహణం పరిచారయమాణం తముదీక్ష్యాభ్యువాద కుమారా౩ ఇతి స భో౩ ఇతి ప్రతిశుశ్రావానుశిష్టోఽన్వసి పిత్రేత్యోమితి హోవాచ ॥ ౧ ॥
శ్వేతకేతుః నామతః, అరుణస్యాపత్యమ్ ఆరుణిః, తస్యాపత్యమ్ ఆరుణేయః ; హ - శబ్దః ఐతిహ్యార్థః ; వై నిశ్చయార్థః ; పిత్రా అనుశిష్టః సన్ ఆత్మనో యశఃప్రథనాయ పఞ్చాలానాం పరిషదమాజగామ ; పఞ్చాలాః ప్రసిద్ధాః ; తేషాం పరిషదమాగత్య, జిత్వా, రాజ్ఞోఽపి పరిషదం జేష్యామీతి గర్వేణ స ఆజగామ ; జీవలస్యాపత్యం జైవలిం పఞ్చాలరాజం ప్రవాహణనామానం స్వభృత్యైః పరిచారయమాణమ్ ఆత్మనః పరిచరణం కారయన్తమిత్యేతత్ ; స రాజా పూర్వమేవ తస్య విద్యాభిమానగర్వం శ్రుత్వా, వినేతవ్యోఽయమితి మత్వా, తముదీక్ష్య ఉత్ప్రేక్ష్య ఆగతమాత్రమేవ అభ్యువాద అభ్యుక్తవాన్ , కుమారా౩ ఇతి సమ్బోధ్య ; భర్త్సనార్థా ప్లుతిః । ఎవముక్తః సః ప్రతిశుశ్రావ — భో౩ ఇతి । భో౩ ఇతి అప్రతిరూపమపి క్షత్త్రియం ప్రతి ఉక్తవాన్ క్రుద్ధః సన్ । అనుశిష్టః అనుశాసితోఽసి భవసి కిం పిత్రా — ఇత్యువాచ రాజా । ప్రత్యాహ ఇతరః — ఓమితి, బాఢమనుశిష్టోఽస్మి, పృచ్ఛ యది సంశయస్తే ॥
వేత్థ యథేమాః ప్రజాః ప్రయత్యో విప్రతిపద్యన్తా౩ ఇతి నేతి హోవాచ వేత్థో యథేమం లోకం పునరాపద్యన్తా౩ ఇతి నేతి హైవోవాచ వేత్థో యథాసౌ లోక ఎవం బహుభిః పునః పునః ప్రయద్భిర్న సమ్పూర్యతా౩ ఇతి నేతి హైవోవాచ వేత్థో యతిథ్యామాహుత్యాం హుతాయామాపః పురుషవాచో భూత్వా సముత్థాయ వదన్తీ౩ ఇతి నేతి హైవోవాచ వేత్థో దేవయానస్య వా పథః ప్రతిపదం పితృయాణస్య వా యత్కృత్వా దేవయానం వా పన్థానం ప్రతిపద్యన్తే పితృయాణం వాపి హి న ఋషేర్వచః శ్రుతం ద్వే సృతీ అశృణవం పితృణామహం దేవానాముత మర్త్యానాం తాభ్యామిదం విశ్వమేజత్సమేతి యదన్తరా పితరం మాతరం చేతి నాహమత ఎకఞ్చన వేదేతి హోవాచ ॥ ౨ ॥
యద్యేవమ్ , వేత్థ విజానాసి కిమ్ , యథా యేన ప్రకారేణ ఇమాః ప్రజాః ప్రసిద్ధాః, ప్రయత్యః మ్రియమాణాః, విప్రతిపద్యన్తా౩ ఇతి విప్రతిపద్యన్తే ; విచారణార్థా ప్లుతిః ; సమానేన మార్గేణ గచ్ఛన్తీనాం మార్గద్వైవిధ్యం యత్ర భవతి, తత్ర కాశ్చిత్ప్రజా అన్యేన మార్గేణ గచ్ఛన్తి కాశ్చిదన్యేనేతి విప్రతిపత్తిః ; యథా తాః ప్రజా విప్రతిపద్యన్తే, తత్ కిం వేత్థేత్యర్థః । నేతి హోవాచ ఇతరః । తర్హి వేత్థ ఉ యథా ఇమం లోకం పునః ఆపద్యన్తా౩ ఇతి, పునరాపద్యన్తే, యథా పునరాగచ్ఛన్తి ఇమం లోకమ్ । నేతి హైవోవాచ శ్వేతకేతుః । వేత్థ ఉ యథా అసౌ లోక ఎవం ప్రసిద్ధేన న్యాయేన పునః పునరసకృత్ ప్రయద్భిః మ్రియమాణైః యథా యేన ప్రకారేణ న సమ్పూర్యతా౩ ఇతి, న సమ్పూర్యతేఽసౌ లోకః, తత్కిం వేత్థ । నేతి హైవోవాచ । వేత్థ ఉ యతిథ్యాం యత్సఙ్ఖ్యాకాయామ్ ఆహుత్యామ్ ఆహుతౌ హుతాయమ్ ఆపః పురుషవాచః, పురుషస్య యా వాక్ సైవ యాసాం వాక్ , తాః పురుషవాచో భూత్వా పురుషశబ్దవాచ్యా వా భూత్వా ; యదా పురుషాకారపరిణతాః, తదా పురుషవాచో భవన్తి ; సముత్థాయ సమ్యగుత్థాయ ఉద్భూతాః సత్యః వదన్తీ౩ ఇతి । నేతి హైవోవాచ । యద్యేవం వేత్థ ఉ దేవయానస్య పథో మార్గస్య ప్రతిపదమ్ , ప్రతిపద్యతే యేన సా ప్రతిపత్ తాం ప్రతిపదమ్ , పితృయాణస్య వా ప్రతిపదమ్ ; ప్రతిపచ్ఛబ్దవాచ్యమర్థమాహ — యత్కర్మ కృత్వా యథావిశిష్టం కర్మ కృత్వేత్యర్థః, దేవయానం వా పన్థానం మార్గం ప్రతిపద్యన్తే, పితృయాణం వా యత్కర్మ కృత్వా ప్రతిపద్యన్తే, తత్కర్మ ప్రతిపదుచ్యతే ; తాం ప్రతిపదం కిం వేత్థ, దేవలోకపితృలోకప్రతిపత్తిసాధనం కిం వేత్థేత్యర్థః । అప్యత్ర అస్యార్థస్య ప్రకాశకమ్ ఋషేః మన్త్రస్య వచః వాక్యమ్ నః శ్రుతమస్తి, మన్త్రోఽపి అస్యార్థస్య ప్రకాశకో విద్యత ఇత్యర్థః । కోఽసౌ మన్త్ర ఇత్యుచ్యతే — ద్వే సృతీ ద్వౌ మార్గావశృణవం శ్రుతవానస్మి ; తయోః ఎకా పితృణాం ప్రాపికా పితృలోకసమ్బద్ధా, తయా సృత్యా పితృలోకం ప్రాప్నోతీత్యర్థః ; అహమశృణవమితి వ్యవహితేన సమ్బన్ధః ; దేవానామ్ ఉత అపి దేవానాం సమ్బన్ధినీ అన్యా, దేవాన్ప్రాపయతి సా । కే పునః ఉభాభ్యాం సృతిభ్యాం పితౄన్ దేవాంశ్చ గచ్ఛన్తీత్యుచ్యతే — ఉత అపి మర్త్యానాం మనుష్యాణాం సమ్బన్ధిన్యౌ ; మనుష్యా ఎవ హి సృతిభ్యాం గచ్ఛన్తీత్యర్థః । తాభ్యాం సృతిభ్యామ్ ఇదం విశ్వం సమస్తమ్ ఎజత్ గచ్ఛత్ సమేతి సఙ్గచ్ఛతే । తే చ ద్వే సృతీ యదన్తరా యయోరన్తరా యదన్తరా, పితరం మాతరం చ, మాతాపిత్రోః అన్తరా మధ్యే ఇత్యర్థః । కౌ తౌ మాతాపితరౌ ? ద్యావాపృథివ్యౌ అణ్డకపాలే ; ‘ఇయం వై మాతా అసౌ పితా’ (శత. బ్రా. ౧౩ । ౩ । ౯ । ౭) ఇతి హి వ్యాఖ్యాతం బ్రాహ్మణేన । అణ్డకపాలయోర్మధ్యే సంసారవిషయే ఎవ ఎతే సృతీ, న ఆత్యన్తికామృతత్వగమనాయ । ఇతర ఆహ — న అహమ్ అతః అస్మాత్ ప్రశ్నసముదాయాత్ ఎకఞ్చన ఎకమపి ప్రశ్నమ్ , న వేద, నాహం వేదేతి హోవాచ శ్వేతకేతుః ॥
అథైనం వసత్యోపమన్త్రయాఞ్చక్రేఽనాదృత్య వసతిం కుమారః ప్రదుద్రావ స ఆజగామ పితరం తం హోవాచేతి వావ కిల నో భవాన్పురానుశిష్టానవోచ ఇతి కథం సుమేధ ఇతి పఞ్చ మా ప్రశ్నాన్రాజన్యబన్ధురప్రాక్షీత్తతో నైకఞ్చన వేదేతి కతమే త ఇతీమ ఇతి హ ప్రతీకాన్యుదాజహార ॥ ౩ ॥
అథ అనన్తరమ్ అపనీయ విద్యాభిమానగర్వమ్ ఎనం ప్రకృతం శ్వేతకేతుమ్ , వసత్యా వసతిప్రయోజనేన ఉపమన్త్రయాఞ్చక్రే ; ఇహ వసన్తు భవన్తః, పాద్యమర్ఘ్యం చ ఆనీయతామ్ — ఇత్యుపమన్త్రణం కృతవాన్రాజా । అనాదృత్య తాం వసతిం కుమారః శ్వేతకేతుః ప్రదుద్రావ ప్రతిగతవాన్ పితరం ప్రతి । స చ ఆజగామ పితరమ్ , ఆగత్య చ ఉవాచ తమ్ , కథమితి — వావ కిల ఎవం కిల, నః అస్మాన్ భవాన్ పురా సమావర్తనకాలే అనుశిష్టాన్ సర్వాభిర్విద్యాభిః అవోచః అవోచదితి । సోపాలమ్భం పుత్రస్య వచః శ్రుత్వా ఆహ పితా — కథం కేన ప్రకారేణ తవ దుఃఖముపజాతమ్ , హే సుమేధః, శోభనా మేధా యస్యేతి సుమేధాః । శృణు, మమ యథా వృత్తమ్ ; పఞ్చ పఞ్చసఙ్ఖ్యాకాన్ ప్రశ్నాన్ మా మాం రాజన్యబన్ధుః రాజన్యా బన్ధవో యస్యేతి ; పరిభవవచనమేతత్ రాజన్యబన్ధురితి ; అప్రాక్షీత్ పృష్టవాన్ ; తతః తస్మాత్ న ఎకఞ్చన ఎకమపి న వేద న విజ్ఞాతవానస్మి । కతమే తే రాజ్ఞా పృష్టాః ప్రశ్నా ఇతి పిత్రా ఉక్తః పుత్రః ‘ఇమే తే’ ఇతి హ ప్రతీకాని ముఖాని ప్రశ్నానామ్ ఉదాజహార ఉదాహృతవాన్ ॥
స హోవాచ తథా నస్త్వం తాత జానీథా యథా యదహం కిఞ్చ వేద సర్వమహం తత్తుభ్యమవోచం ప్రేహి తు తత్ర ప్రతీత్య బ్రహ్మచర్యం వత్స్యావ ఇతి భవానేవ గచ్ఛత్వితి స ఆజగామ గౌతమో యత్ర ప్రవాహణస్య జైవలేరాస తస్మా ఆసనమాహృత్యోదకమాహారయాఞ్చకారాథ హాస్మా అర్ఘ్యం చకార తం హోవాచ వరం భగవతే గౌతమాయ దద్మ ఇతి ॥ ౪ ॥
స హోవాచ పితా పుత్రం క్రుద్ధముపశమయన్ — తథా తేన ప్రకారేణ నః అస్మాన్ త్వమ్ , హే తాత వత్స, జానీథా గృహ్ణీథాః, యథా యదహం కిఞ్చ విజ్ఞానజాతం వేద సర్వం తత్ తుభ్యమ్ అవోచమ్ ఇత్యేవ జానీథాః ; కోఽన్యో మమ ప్రియతరోఽస్తి త్వత్తః, యదర్థం రక్షిష్యే ; అహమపి ఎతత్ న జానామి, యత్ రాజ్ఞా పృష్టమ్ ; తస్మాత్ ప్రేహి ఆగచ్ఛ ; తత్ర ప్రతీత్య గత్వా రాజ్ఞి బ్రహ్మచర్యం వత్స్యావో విద్యార్థమితి । స ఆహ — భవానేవ గచ్ఛత్వితి, నాహం తస్య ముఖం నిరీక్షితుముత్సహే । స ఆజగామ, గౌతమః గోత్రతో గౌతమః, ఆరుణిః, యత్ర ప్రవాహణస్య జైవలేరాస ఆసనమ్ ఆస్థాయికా ; షష్ఠీద్వయం ప్రథమాస్థానే ; తస్మై గౌతమాయ ఆగతాయ ఆసనమ్ అనురూపమ్ ఆహృత్య ఉదకం భృత్యైరాహారయాఞ్చకార ; అథ హ అస్మై అర్ఘ్యం పురోధసా కృతవాన్ మన్త్రవత్ , మధుపర్కం చ । కృత్వా చైవం పూజాం తం హోవాచ — వరం భగవతే గౌతమాయ తుభ్యం దద్మ ఇతి గోశ్వాదిలక్షణమ్ ॥
స హోవాచ ప్రతిజ్ఞాతో మ ఎష వరో యాం తు కుమారస్యాన్తే వాచమభాషథాస్తాం మే బ్రూహీతి ॥ ౫ ॥
స హోవాచ గౌతమః — ప్రతిజ్ఞాతః మే మమ ఎష వరః త్వయా ; అస్యాం ప్రతిజ్ఞాయాం దృఢీకురు ఆత్మానమ్ ; యాం తు వాచం కుమారస్య మమ పుత్రస్య అన్తే సమీపే వాచమభాషథాః ప్రశ్నరూపామ్ , తామేవ మే బ్రూహి ; స ఎవ నో వర ఇతి ॥
స హోవాచ దైవేషు వై గౌతమ తద్వరేషు మానుషాణాం బ్రూహీతి ॥ ౬ ॥
స హోవాచ రాజా — దైవేషు వరేషు తద్వై గౌతమ, యత్ త్వం ప్రార్థయసే ; మానుషాణామన్యతమం ప్రార్థయ వరమ్ ॥
స హోవాచ విజ్ఞాయతే హాస్తి హిరణ్యస్యాపాత్తం గోఅశ్వానాం దాసీనాం ప్రవారాణాం పరిదానస్య మా నో భవాన్బహోరనన్తస్యాపర్యన్తస్యాభ్యవదాన్యో భూదితి స వై గౌతమ తీర్థేనేచ్ఛాసా ఇత్యుపైమ్యహం భవన్తమితి వాచా హ స్మైవ పూర్వ ఉపయన్తి స హోపాయనకీర్త్యోవాస ॥ ౭ ॥
స హోవాచ గౌతమః — భవతాపి విజ్ఞాయతే హ మమాస్తి సః ; న తేన ప్రార్థితేన కృత్యం మమ, యం త్వం దిత్ససి మానుషం వరమ్ ; యస్మాత్ మమాప్యస్తి హిరణ్యస్య ప్రభూతస్య అపాత్తం ప్రాప్తమ్ ; గోఅశ్వానామ్ అపాత్తమస్తీతి సర్వత్రానుషఙ్గః ; దాసీనామ్ , ప్రవారాణాం పరివారాణామ్ , పరిధానస్య చ ; న చ యత్ మమ విద్యమానమ్ , తత్ త్వత్తః ప్రార్థనీయమ్ , త్వయా వా దేయమ్ ; ప్రతిజ్ఞాతశ్చ వరః త్వయా ; త్వమేవ జానీషే, యదత్ర యుక్తమ్ , ప్రతిజ్ఞా రక్షణీయా తవేతి ; మమ పునః అయమభిప్రాయః — మా భూత్ నః అస్మాన్ అభి, అస్మానేవ కేవలాన్ప్రతి, భవాన్ సర్వత్ర వదాన్యో భూత్వా, అవదాన్యో మా భూత్ కదర్యో మా భూదిత్యర్థః ; బహోః ప్రభూతస్య, అనన్తస్య అనన్తఫలస్యేత్యేతత్ , అపర్యన్తస్య అపరిసమాప్తికస్య పుత్రపౌత్రాదిగామికస్యేత్యేతత్ , ఈదృశస్య విత్తస్య, మాం ప్రత్యేవ కేవలమ్ అదాతా మా భూద్భవాన్ ; న చ అన్యత్ర అదేయమస్తి భవతః । ఎవముక్త ఆహ — స త్వం వై హే గౌతమ తీర్థేన న్యాయేన శాస్త్రవిహితేన విద్యాం మత్తః ఇచ్ఛాసై ఇచ్ఛ అన్వాప్తుమ్ ; ఇత్యుక్తో గౌతమ ఆహ — ఉపైమి ఉపగచ్ఛామి శిష్యత్వేన అహం భవన్తమితి । వాచా హ స్మైవ కిల పూర్వే బ్రాహ్మణాః క్షత్త్రియాన్ విద్యార్థినః సన్తః వైశ్యాన్వా, క్షత్త్రియా వా వైశ్యాన్ ఆపది ఉపయన్తి శిష్యవృత్త్యా హి ఉపగచ్ఛన్తి, న ఉపాయనశుశ్రూషాదిభిః ; అతః స గౌతమః హ ఉపాయనకీర్త్యా ఉపగమనకీర్తనమాత్రేణైవ ఉవాస ఉషితవాన్ , న ఉపాయనం చకార ॥
స హోవాచ తథా నస్త్వం గౌతమ మాపరాధాస్తవ చ పితామహా యథేయం విద్యేతః పూర్వం న కస్మింశ్చన బ్రాహ్మణ ఉవాస తాం త్వహం తుభ్యం వక్ష్యామి కో హి త్వైవం బ్రువన్తమర్హతి ప్రత్యాఖ్యాతుమితి ॥ ౮ ॥
ఎవం గౌతమేన ఆపదన్తరే ఉక్తే, స హోవాచ రాజా పీడిత మత్వా క్షామయన్ — తథా నః అస్మాన్ ప్రతి, మా అపరాధాః అపరాధం మా కార్షీః, అస్మదీయోఽపరాధః న గ్రహీతవ్య ఇత్యర్థః ; తవ చ పితామహాః అస్మాత్పితామహేషు యథా అపరాధం న జగృహుః, తథా పితామహానాం వృత్తమ్ అస్మాస్వపి భవతా రక్షణీయమిత్యర్థః । యథా ఇయం విద్యా త్వయా ప్రార్థితా ఇతః త్వత్సమ్ప్రదానాత్పూర్వమ్ ప్రాక్ న కస్మిన్నపి బ్రాహ్మణే ఉవాస ఉషితవతీ, తథా త్వమపి జానీషే ; సర్వదా క్షత్త్రియపరమ్పరయా ఇయం విద్యా ఆగతా ; సా స్థితిః మయాపి రక్షణీయా, యది శక్యతే ఇతి — ఉక్తమ్ ‘దైవేషు గౌతమ తద్వరేషు మానుషాణాం బ్రూహి’ ఇతి ; న పునః తవ అదేయో వర ఇతి ; ఇతః పరం న శక్యతే రక్షితుమ్ ; తామపి విద్యామ్ అహం తుభ్యం వక్ష్యామి । కో హి అన్యోఽపి హి యస్మాత్ ఎవం బ్రూవన్తం త్వామ్ అర్హతి ప్రత్యాఖ్యాతుమ్ — న వక్ష్యామీతి ; అహం పునః కథం న వక్ష్యే తుభ్యమితి ॥
అసౌ వై లోకోఽగ్నిర్గౌతమ తస్యాదిత్య ఎవ సమిద్రశ్మయో ధూమోఽహరర్చిర్దిశోఽఙ్గారా అవాన్తరదిశో విస్ఫులిఙ్గాస్తస్మిన్నేతస్మిన్నగ్నౌ దేవాః శ్రద్ధాం జుహ్వతి తస్యా ఆహుత్యై సోమో రాజా సమ్భవతి ॥ ౯ ॥
అసౌ వై లోకోఽగ్నిర్గౌతమేత్యాది — చతుర్థః ప్రశ్నః ప్రాథమ్యేన నిర్ణీయతే ; క్రమభఙ్గస్తు ఎతన్నిర్ణయాయత్తత్వాదితరప్రశ్ననిర్ణయస్య । అసౌ ద్యౌర్లోకః అగ్నిః హే, గౌతమ ; ద్యులోకే అగ్నిదృష్టిః అనగ్నౌ విధీయతే, యథా యోషిత్పురుషయోః ; తస్య ద్యులోకాగ్నేః ఆదిత్య ఎవ సమిత్ , సమిన్ధనాత్ ; ఆదిత్యేన హి సమిధ్యతే అసౌ లోకః ; రశ్మయో ధూమః, సమిధ ఉత్థానసామాన్యాత్ ; ఆదిత్యాద్ధి రశ్మయో నిర్గతాః, సమిధశ్చ ధూమో లోకే ఉత్తిష్ఠతి ; అహః అర్చిః, ప్రకాశసామాన్యాత్ ; దిశః అఙ్గారాః, ఉపశమసామాన్యాత్ ; అవాన్తరదిశో విస్ఫులిఙ్గాః, విస్ఫులిఙ్గవద్విక్షేపాత్ ; తస్మిన్ ఎతస్మిన్ ఎవంగుణవిశిష్టే ద్యులోకాగ్నౌ, దేవాః ఇన్ద్రాదయః, శ్రద్ధాం జుహ్వతి ఆహుతిద్రవ్యస్థానీయాం ప్రక్షిపన్తి ; తస్యా ఆహుత్యాః ఆహుతేః సోమో రాజా పితృణాం బ్రాహ్మణానాం చ సమ్భవతి । తత్ర కే దేవాః కథం జుహ్వతి కిం వా శ్రద్ధాఖ్యం హవిరిత్యతః ఉక్తమస్మాభిః సమ్బన్ధే ;
‘నత్వేవైనయోస్త్వముత్క్రాన్తిమ్’ (శత. బ్రా. ౧౧ । ౬ । ౨ । ౪) ఇత్యాదిపదార్థషట్కనిర్ణయార్థమ్ అగ్నిహోత్రే ఉక్తమ్ ;
‘తే వా ఎతే అగ్నిహోత్రాహుతీ హుతే సత్యావుత్క్రామతః’ (శత. బ్రా. ౧౧ । ౬ । ౨ । ౬, ౭),
‘తే అన్తరిక్షమావిశతః’ (శత. బ్రా. ౧౧ । ౬ । ౨ । ౬), ‘తే అన్తరిక్షమాహవనీయం కుర్వాతే వాయుం సమిధం మరీచీరేవ శుక్రామాహుతిమ్’,
‘తే అన్తరిక్షం తర్పయతః’ (శత. బ్రా. ౧౧ । ౬ । ౨ । ౬),
‘తే తత ఉత్క్రామతః’ (శత. బ్రా. ౧౧ । ౬ । ౨ । ౬),
‘తే దివమావిశతః’ (శత. బ్రా. ౧౧ । ౬ । ౨ । ౭),
‘తే దివమాహవనీయం కుర్వాతే ఆదిత్యం సమిధమ్’ (శత. బ్రా. ౧౧ । ౬ । ౨ । ౭) ఇత్యేవమాది ఉక్తమ్ । తత్ర అగ్నిహోత్రాహుతీ ససాధనే ఎవ ఉత్క్రామతః । యథా ఇహ యైః సాధనైర్విశిష్టే యే జ్ఞాయేతే ఆహవనీయాగ్నిసమిద్ధూమాఙ్గారవిస్ఫులిఙ్గాహుతిద్రవ్యైః, తే తథైవ ఉత్క్రామతః అస్మాల్లోకాత్ అముం లోకమ్ । తత్ర అగ్నిః అగ్నిత్వేన, సమిత్ సమిత్త్వేన, ధూమో ధూమత్వేన, అఙ్గారాః అఙ్గారత్వేన, విస్ఫులిఙ్గా విస్ఫులిఙ్గత్వేన, ఆహుతిద్రవ్యమపి పయఆద్యాహుతిద్రవ్యత్వేనైవ సర్గాదౌ అవ్యాకృతావస్థాయామపి పరేణ సూక్ష్మేణ ఆత్మనా వ్యవతిష్ఠతే । తత్ విద్యమానమేవ ససాధనమ్ అగ్నిహోత్రలక్షణం కర్మ అపూర్వేణాత్మనా వ్యవస్థితం సత్ , తత్పునః వ్యాకరణకాలే తథైవ అన్తరిక్షాదీనామ్ ఆహవనీయాద్యగ్న్యాదిభావం కుర్వత్ విపరిణమతే । తథైవ ఇదానీమపి అగ్నిహోత్రాఖ్యం కర్మ । ఎవమ్ అగ్నిహోత్రాహుత్యపూర్వపరిణామాత్మకం జగత్ సర్వమితి ఆహుత్యోరేవ స్తుత్యర్థత్వేన ఉత్క్రాన్త్యాద్యాః లోకం ప్రత్యుత్థాయితాన్తాః షట్ పదార్థాః కర్మప్రకరణే అధస్తాన్నిర్ణీతాః । ఇహ తు కర్తుః కర్మవిపాకవివక్షాయాం ద్యులోకాగ్న్యాద్యారభ్య పఞ్చాగ్నిదర్శనమ్ ఉత్తరమార్గప్రతిపత్తిసాధనం విశిష్టకర్మఫలోపభోగాయ విధిత్సితమితి ద్యులోకాగ్న్యాదిదర్శనం ప్రస్తూయతే । తత్ర యే ఆధ్యాత్మికాః ప్రాణాః ఇహ అగ్నిహోత్రస్య హోతారః, తే ఎవ ఆధిదైవికత్వేన పరిణతాః సన్తః ఇన్ద్రాదయో భవన్తి ; త ఎవ తత్ర హోతారో ద్యులోకాగ్నౌ ; తే చ ఇహ అగ్నిహోత్రస్య ఫలభోగాయ అగ్నిహోత్రం హుతవన్తః ; తే ఎవ ఫలపరిణామకాలేఽపి తత్ఫలభోక్తృత్వాత్ తత్ర తత్ర హోతృత్వం ప్రతిపద్యన్తే, తథా తథా విపరిణమమానా దేవశబ్దవాచ్యాః సన్తః । అత్ర చ యత్ పయోద్రవ్యమ్ అగ్నిహోత్రకర్మాశ్రయభూతమ్ ఇహ ఆహవనీయే ప్రక్షిప్తమ్ అగ్నినా భక్షితమ్ అదృష్టేన సూక్ష్మేణ రూపేణ విపరిణతమ్ సహ కర్త్రా యజమానేన అముం లోకమ్ ధూమాదిక్రమేణ అన్తరిక్షమ్ అన్తరిక్షాత్ ద్యులోకమ్ ఆవిశతి ; తాః సూక్ష్మా ఆపః ఆహుతికార్యభూతా అగ్నిహోత్రసమవాయిన్యః కర్తృసహితాః శ్రద్ధాశబ్దవాచ్యాః సోమలోకే కర్తుః శరీరాన్తరారమ్భాయ ద్యులోకం ప్రవిశన్త్యః హూయన్త ఇత్యుచ్యన్తే ; తాః తత్ర ద్యులోకం ప్రవిశ్య సోమమణ్డలే కర్తుః శరీరమారభన్తే । తదేతదుచ్యతే — ‘దేవాః శ్రద్ధాం జుహ్వతి, తస్యా ఆహుత్యై సోమో రాజా సమ్భవతి’ ఇతి,
‘శ్రద్ధా వా ఆపః’ (తై. సం. ౧ । ౬ । ౮) ఇతి శ్రుతేః ।
‘వేత్థ యతిథ్యామాహుత్యాం హుతాయామాపః పురుషవాచో భూత్వా సముత్థాయ వదన్తి’ (బృ. ఉ. ౬ । ౨ । ౨) ఇతి ప్రశ్నః ; తస్య చ నిర్ణయవిషయే ‘అసౌ వై లోకోఽగ్నిః’ ఇతి ప్రస్తుతమ్ ; తస్మాత్ ఆపః కర్మసమవాయిన్యః కర్తుః శరీరారమ్భికాః శ్రద్ధాశబ్దవాచ్యా ఇతి నిశ్చీయతే । భూయస్త్వాత్ ‘ఆపః పురుషవాచః’ ఇతి వ్యపదేశః, న తు ఇతరాణి భూతాని న సన్తీతి ; కర్మప్రయుక్తశ్చ శరీరారమ్భః ; కర్మ చ అప్సమవాయి ; తతశ్చ అపాం ప్రాధాన్యం శరీరకర్తృత్వే ; తేన చ ‘ఆపః పురుషవాచః’ ఇతి వ్యపదేశః ; కర్మకృతో హి జన్మారమ్భః సర్వత్ర । తత్ర యద్యపి అగ్నిహోత్రాహుతిస్తుతిద్వారేణ ఉత్క్రాన్త్యాదయః ప్రస్తుతాః షట్పదార్థా అగ్నిహోత్రే, తథాపి వైదికాని సర్వాణ్యేవ కర్మాణి అగ్నిహోత్రప్రభృతీని లక్ష్యన్తే ; దారాగ్నిసమ్బద్ధం హి పాఙ్క్తం కర్మ ప్రస్తుత్యోక్తమ్ —
‘కర్మణా పితృలోకః’ (బృ. ఉ. ౧ । ౫ । ౧౬) ఇతి ; వక్ష్యతి చ —
‘అథ యే యజ్ఞేన దానేన తపసా లోకాఞ్జయన్తి’ (బృ. ఉ. ౬ । ౨ । ౧౫) ఇతి ॥
పర్జన్యో వా అగ్నిర్గౌతమ తస్య సంవత్సర ఎవ సమిదభ్రాణి ధూమో విద్యుదర్చిరశనిరఙ్గారా హ్రాదునయో విస్ఫులిఙ్గాస్తస్మిన్నేతస్మిన్నగ్నౌ దేవాః సోమం రాజానం జుహ్వతి తస్యా ఆహుత్యై వృష్టిః సమ్భవతి ॥ ౧౦ ॥
పర్జన్యో వా అగ్నిర్గౌతమ, ద్వితీయ ఆహుత్యాధారః ఆహుత్యోరావృత్తిక్రమేణ । పర్జన్యో నామ వృష్ట్యుపకరణాభిమానీ దేవతాత్మా । తస్య సంవత్సర ఎవ సమిత్ ; సంవత్సరేణ హి శరదాదిభిర్గ్రీష్మాన్తైః స్వావయవైర్విపరివర్తమానేన పర్జన్యోఽగ్నిర్దీప్యతే । అభ్రాణి ధూమః, ధూమప్రభవత్వాత్ ధూమవదుపలక్ష్యత్వాద్వా । విద్యుత్ అర్చిః, ప్రకాశసామాన్యాత్ । అశనిః అఙ్గారాః, ఉపశాన్తకాఠిన్యసామాన్యాభ్యామ్ । హ్రాదునయః హ్లాదునయః స్తనయిత్నుశబ్దాః విస్ఫులిఙ్గాః, విక్షేపానేకత్వసామాన్యాత్ । తస్మిన్నేతస్మిన్నితి ఆహుత్యధికరణనిర్దేశః । దేవా ఇతి, తే ఎవ హోతారః సోమం రాజానం జుహ్వతి ; యోఽసౌ ద్యులోకాగ్నౌ శ్రద్ధాయాం హుతాయామభినిర్వృత్తః సోమః, స ద్వితీయే పర్జన్యాగ్నౌ హూయతే ; తస్యాశ్చ సోమాహుతేర్వృష్టిః సమ్భవతి ॥
అయం వై లోకోఽగ్నిర్గౌతమ తస్య పృథివ్యేవ సమిదగ్నిర్ధూమో రాత్రిరర్చిశ్చన్ద్రమా అఙ్గారా నక్షత్రాణి విస్ఫులిఙ్గాస్తస్మిన్నేతస్మిన్నగ్నౌ దేవా వృష్టిం జుహ్వతి తస్యా ఆహుత్యా అన్నం సమ్భవతి ॥ ౧౧ ॥
అయం వై లోకోఽగ్నిర్గౌతమ । అయం లోక ఇతి ప్రాణిజన్మోపభోగాశ్రయః క్రియాకారకఫలవిశిష్టః, స తృతీయోఽగ్నిః । తస్యాగ్నేః పృథివ్యేవ సమిత్ ; పృథివ్యా హి అయం లోకః అనేకప్రాణ్యుపభోగసమ్పన్నయా సమిధ్యతే । అగ్నిః ధూమః, పృథివ్యాశ్రయోత్థానసామాన్యాత్ ; పార్థివం హి ఇన్ధనద్రవ్యమ్ ఆశ్రిత్య అగ్నిః ఉత్తిష్ఠతి, యథా సమిదాశ్రయేణ ధూమః । రాత్రిః అర్చిః, సమిత్సమ్బన్ధప్రభవసామాన్యాత్ ; అగ్నేః సమిత్సమ్బన్ధేన హి అర్చిః సమ్భవతి, తథా పృథివీసమిత్సమ్బన్ధేన శర్వరీ ; పృథివీఛాయాం హి శార్వరం తమ ఆచక్షతే । చన్ద్రమా అఙ్గారాః, తత్ప్రభవత్వసామాన్యాత్ ; అర్చిషో హి అఙ్గారాః ప్రభవన్తి, తథా రాత్రౌ చన్ద్రమాః ; ఉపశాన్తత్వసామాన్యాద్వా । నక్షత్రాణి విస్ఫులిఙ్గాః, విస్ఫులిఙ్గవద్విక్షేపసామాన్యాత్ । తస్మిన్నేతస్మిన్నిత్యాది పూర్వవత్ । వృష్టిం జుహ్వతి, తస్యా ఆహుతేః అన్నం సమ్భవతి, వృష్టిప్రభవత్వస్య ప్రసిద్ధత్వాత్ వ్రీహియవాదేరన్నస్య ॥
పురుషో వా అగ్నిర్గౌతమ తస్య వ్యాత్తమేవ సమిత్ప్రాణో ధూమో వాగర్చిశ్చక్షురఙ్గారాః శ్రోత్రం విస్ఫులిఙ్గాస్తస్మిన్నేతస్మిన్నగ్నౌ దేవా అన్నం జుహ్వతి తస్యా ఆహుత్యై రేతః సమ్భవతి ॥ ౧౨ ॥
పురుషో వా అగ్నిర్గౌతమ ; ప్రసిద్ధః శిరఃపాణ్యాదిమాన్ పురుషః చతుర్థోఽగ్నిః తస్య వ్యాత్తం వివృతం ముఖం సమిత్ ; వివృతేన హి ముఖేన దీప్యతే పురుషః వచనస్వాధ్యాయాదౌ, యథా సమిధా అగ్నిః । ప్రాణో ధూమః తదుత్థానసామాన్యాత్ ; ముఖాద్ధి ప్రాణ ఉత్తిష్ఠతి । వాక్ శబ్దః అర్చిః వ్యఞ్జకత్వసామాన్యాత్ ; అర్చిశ్చ వ్యఞ్జకమ్ , తథా వాక్ శబ్దః అభిధేయవ్యఞ్జకః । చక్షుః అఙ్గారాః, ఉపశమసామాన్యాత్ ప్రకాశాశ్రయత్వాద్వా । శ్రోత్రం విస్ఫులిఙ్గాః, విక్షేపసామాన్యాత్ । తస్మిన్ అన్నం జుహ్వతి । నను నైవ దేవా అన్నమిహ జుహ్వతో దృశ్యన్తే — నైష దోషః, ప్రాణానాం దేవత్వోపపత్తేః ; అధిదైవమ్ ఇన్ద్రాదయో దేవాః ; తే ఎవ అధ్యాత్మం ప్రాణాః ; తే చ అన్నస్య పురుషే ప్రక్షేప్తారః ; తస్యా ఆహుతేః రేతః సమ్భవతి ; అన్నపరిణామో హి రేతః ॥
యోషా వా అగ్నిర్గౌతమ తస్యా ఉపస్థ ఎవ సమిల్లోమాని ధూమో యోనిరర్చిర్యదన్తః కరోతి తేఽఙ్గారా అభినన్దా విస్ఫులిఙ్గాస్తస్మిన్నేతస్మిన్నగ్నౌ దేవా రేతో జుహ్వతి తస్యా ఆహుత్యై పురుషః సమ్భవతి స జీవతి యావజ్జీవత్యథ యదా మ్రియతే ॥ ౧౩ ॥
యోషా వా అగ్నిర్గౌతమ । యోషేతి స్త్రీ పఞ్చమో హోమాధికరణమ్ అగ్నిః తస్యాః ఉపస్థ ఎవ సమిత్ ; తేన హి సా సమిధ్యతే । లోమాని ధూమః, తదుత్థానసామాన్యాత్ । యోనిః అర్చిః, వర్ణసామాన్యాత్ । యదన్తః కరోతి, తేఽఙ్గారాః ; అన్తఃకరణం మైథునవ్యాపారః, తేఽఙ్గారాః, వీర్యోపశమహేతుత్వసామాన్యాత్ ; వీర్యాద్యుపశమకారణం మైథునమ్ , తథా అఙ్గారభావః అగ్నేరుపశమకారణమ్ । అభినన్దాః సుఖలవాః క్షుద్రత్వసామాన్యాత్ విస్ఫులిఙ్గాః । తస్మిన్ రేతో జుహ్వతి । తస్యా ఆహుతేః పురుషః సమ్భవతి । ఎవం ద్యుపర్జన్యాయంలోకపురుషయోషాగ్నిషు క్రమేణ హూయమానాః శ్రద్ధాసోమవృష్ట్యన్నరేతోభావేన స్థూలతారతమ్యక్రమమాపద్యమానాః శ్రద్ధాశబ్దవాచ్యా ఆపః పురుషశబ్దమారభన్తే । యః ప్రశ్నః చతుర్థః
‘వేత్థ యతిథ్యామాహుత్యాం హుతాయామాపః పురుషవాచో భూత్వా సముత్థాయ వదన్తీ౩’ (బృ. ఉ. ౬ । ౨ । ౨) ఇతి, స ఎష నిర్ణీతః — పఞ్చమ్యామాహుతౌ యోషాగ్నౌ హుతాయాం రేతోభూతా ఆపః పురుషవాచో భవన్తీతి । స పురుషః ఎవం క్రమేణ జాతో జీవతి ; కియన్తం కాలమిత్యుచ్యతే — యావజ్జీవతి యావదస్మిన్ శరీరే స్థితినిమిత్తం కర్మ విద్యతే, తావదిత్యర్థః । అథ తత్క్షయే యదా యస్మిన్కాలే మ్రియతే ॥
అథైనమగ్నయే హరన్తి తస్యాగ్నిరేవాగ్నిర్భవతి సమిత్సమిద్ధూమో ధూమోఽర్చిరర్చిరఙ్గారా విస్ఫులిఙ్గా విస్ఫులిఙ్గాస్తస్మిన్నేతస్మిన్నగ్నౌ దేవాః పురుషం జుహ్వతి తస్యా ఆహుత్యై పురుషో భాస్వరవర్ణః సమ్భవతి ॥ ౧౪ ॥
అథ తదా ఎనం మృతమ్ అగ్నయే అగ్న్యర్థమేవ అన్త్యాహుత్యై హరన్తి ఋత్విజః ; తస్య ఆహుతిభూతస్య ప్రసిద్ధః అగ్నిరేవ హోమాధికరణమ్ , న పరికల్ప్యోఽగ్నిః ; ప్రసిద్ధైవ సమిత్ సమిత్ ; ధూమో ధూమః ; అర్చిః అర్చిః ; అఙ్గారా అఙ్గారాః ; విస్ఫులిఙ్గా విస్ఫులిఙ్గాః ; యథాప్రసిద్ధమేవ సర్వమిత్యర్థః । తస్మిన్ పురుషమ్ అన్త్యాహుతిం జుహ్వతి ; తస్యై ఆహుత్యై ఆహుతేః, పురుషః భాస్వరవర్ణః అతిశయదీప్తిమాన్ , నిషేకాదిభిరన్త్యాహుత్యన్తైః కర్మభిః సంస్కృతత్వాత్ , సమ్భవతి నిష్పద్యతే ॥
తే య ఎవమేతద్విదుర్యే చామీ అరణ్యే శ్రద్ధాం సత్యముపాసతే తేఽర్చిరభిసమ్భవన్త్యర్చిషోఽహరహ్న ఆపూర్యమాణపక్షమాపూర్యమాణపక్షాద్యాన్షణ్మాసానుదఙ్ఙాదిత్య ఎతి మాసేభ్యో దేవలోకం దేవలోకాదాదిత్యమాదిత్యాద్వైద్యుతం తాన్వైద్యుతాన్పురుషో మానస ఎత్య బ్రహ్మలోకాన్గమయతి తే తేషు బ్రహ్మలోకేషు పరాః పరావతో వసన్తి తేషాం న పునరావృత్తిః ॥ ౧౫ ॥
ఇదానీం ప్రథమప్రశ్ననిరాకరణార్థమాహ — తే ; కే ? యే ఎవం యథోక్తం పఞ్చాగ్నిదర్శనమేతత్ విదుః ; ఎవంశబ్దాత్ అగ్నిసమిద్ధూమార్చిరఙ్గారవిస్ఫులిఙ్గశ్రద్ధాదివిశిష్టాః పఞ్చాగ్నయో నిర్దిష్టాః ; తాన్ ఎవమ్ ఎతాన్ పఞ్చాగ్నీన్ విదురిత్యర్థః ॥
నను అగ్నిహోత్రాహుతిదర్శనవిషయమేవ ఎతద్దర్శనమ్ ; తత్ర హి ఉక్తమ్ ఉత్క్రాన్త్యాదిపదార్థషట్కనిర్ణయే
‘దివమేవాహవనీయం కుర్వాతే’ (శత. బ్రా. ౧౧ । ౬ । ౨ । ౭) ఇత్యాది ; ఇహాపి అముష్య లోకస్యాగ్నిత్వమ్ , ఆదిత్యస్య చ సమిత్త్వమిత్యాది బహు సామ్యమ్ ; తస్మాత్ తచ్ఛేషమేవ ఎతద్దర్శనమితి — న, యతిథ్యామితి ప్రశ్నప్రతివచనపరిగ్రహాత్ ; యతిథ్యామిత్యస్య ప్రశ్నస్య ప్రతివచనస్య యావదేవ పరిగ్రహః, తావదేవ ఎవంశబ్దేన పరామ్రష్టుం యుక్తమ్ , అన్యథా ప్రశ్నానర్థక్యాత్ ; నిర్జ్ఞాతత్వాచ్చ సఙ్ఖ్యాయాః అగ్నయ ఎవ వక్తవ్యాః ; అథ నిర్జ్ఞాతమప్యనూద్యతే, యథాప్రాప్తస్యైవ అనువదనం యుక్తమ్ , న తు ‘అసౌ లోకోఽగ్నిః’ ఇతి ; అథ ఉపలక్షణార్థః, తథాపి ఆద్యేన అన్త్యేన చ ఉపలక్షణం యుక్తమ్ । శ్రుత్యన్తరాచ్చ ; సమానే హి ప్రకరణే ఛాన్దోగ్యశ్రుతౌ
‘పఞ్చాగ్నీన్వేద’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౦ । ౧౦) ఇతి పఞ్చసఙ్ఖ్యాయా ఎవోపాదానాత్ అనగ్నిహోత్రశేషమ్ ఎతత్ పఞ్చాగ్నిదర్శనమ్ । యత్తు అగ్నిసమిదాదిసామాన్యమ్ , తత్ అగ్నిహోత్రస్తుత్యర్థమిత్యవోచామ ; తస్మాత్ న ఉత్క్రాన్త్యాదిపదార్థషట్కపరిజ్ఞానాత్ అర్చిరాదిప్రతిపత్తిః, ఎవమితి ప్రకృతోపాదానేన అర్చిరాదిప్రతిపత్తివిధానాత్ ॥
కే పునస్తే, యే ఎవం విదుః ? గృహస్థా ఎవ । నను తేషాం యజ్ఞాదిసాధనేన ధూమాదిప్రతిపత్తిః విధిత్సితా — న, అనేవంవిదామపి గృహస్థానాం యజ్ఞాదిసాధనోపపత్తేః, భిక్షువానప్రస్థయోశ్చ అరణ్యసమ్బన్ధేన గ్రహణాత్ , గృహస్థకర్మసమ్బద్ధత్వాచ్చ పఞ్చాగ్నిదర్శనస్య । అతః నాపి బ్రహ్మచారిణః ‘ఎవం విదుః’ ఇతి గృహ్యన్తే ; తేషాం తు ఉత్తరే పథి ప్రవేశః స్మృతిప్రామాణ్యాత్ —
‘అష్టాశీతిసహస్రాణామృషీణామూర్ధ్వరేతసామ్ । ఉత్తరేణార్యమ్ణః పన్థాస్తేఽమృతత్వం హి భేజిరే’ ( ? )ఇతి । తస్మాత్ యే గృహస్థాః ఎవమ్ — అగ్నిజోఽహమ్ , అగ్న్యపత్యమ్ — ఇతి, ఎవమ్ క్రమేణ అగ్నిభ్యో జాతః అగ్నిరూపః ఇత్యేవమ్ , యే విదుః, తే చ, యే చ అమీ అరణ్యే వానప్రస్థాః పరివ్రాజకాశ్చారణ్యనిత్యాః, శ్రద్ధాం శ్రద్ధాయుక్తాః సన్తః, సత్యం బ్రహ్మ హిరణ్యగర్భాత్మానముపాసతే, న పునః శ్రద్ధాం చ ఉపాసతే, తే సర్వేఽర్చిరభిసమ్భవన్తి । యావత్ గృహస్థాః పఞ్చాగ్నివిద్యాం సత్యం వా బ్రహ్మ న విదుః, తావత్ శ్రద్ధాద్యాహుతిక్రమేణ పఞ్చమ్యామాహుతౌ హుతాయాం తతో యోషాగ్నేర్జాతాః, పునర్లోకం ప్రత్యుత్థాయినః అగ్నిహోత్రాదికర్మానుష్ఠాతారో భవన్తి ; తేన కర్మణా ధూమాదిక్రమేణ పునః పితృలోకమ్ , పునః పర్జన్యాదిక్రమేణ ఇమమ్ ఆవర్తన్తే । తతః పునర్యోషాగ్నేర్జాతాః పునః కర్మ కృత్వా — ఇత్యేవమేవ ఘటీయన్త్రవత్ గత్యాగతిభ్యాం పునః పునః ఆవర్తన్తే । యదా తు ఎవం విదుః, తతో ఘటీయన్త్రభ్రమణాద్వినిర్ముక్తాః సన్తః అర్చిరభిసమ్భవన్తి ; అర్చిరితి న అగ్నిజ్వాలామాత్రమ్ , కిం తర్హి అర్చిరభిమానినీ అర్చిఃశబ్దవాచ్యా దేవతా ఉత్తరమార్గలక్షణా వ్యవస్థితైవ ; తామభిసమ్భవన్తి ; న హి పరివ్రాజకానామ్ అగ్న్యర్చిషైవ సాక్షాత్సమ్బన్ధోఽస్తి ; తేన దేవతైవ పరిగృహ్యతే అర్చిఃశబ్దవాచ్యా । అతః అహర్దేవతామ్ ; మరణకాలనియమానుపపత్తేః అహఃశబ్దోఽపి దేవతైవ ; ఆయుషః క్షయే హి మరణమ్ ; న హి ఎవంవిదా అహన్యేవ మర్తవ్యమితి అహః మరణకాలో నియన్తుం శక్యతే ; న చ రాత్రౌ ప్రేతాః సన్తః అహః ప్రతీక్షన్తే,
‘స యావత్క్షిప్యేత్మనస్తావదాదిత్యం గచ్ఛతి’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౬ । ౫) ఇతి శ్రుత్యన్తరాత్ । అహ్న ఆపూర్యమాణపక్షమ్ , అహర్దేవతయా అతివాహితా ఆపూర్యమాణపక్షదేవతాం ప్రతిపద్యన్తే, శుక్లపక్షదేవతామిత్యేతత్ । ఆపూర్యమాణపక్షాత్ యాన్ షణ్మాసాన్ ఉదఙ్ ఉత్తరాం దిశమ్ ఆదిత్యః సవితా ఎతి, తాన్మాసాన్ప్రతిపద్యన్తే శుక్లపక్షదేవతయా అతివాహితాః సన్తః ; మాసానితి బహువచనాత్ సఙ్ఘచారిణ్యః షట్ ఉత్తరాయణదేవతాః ; తేభ్యో మాసేభ్యః షణ్మాసదేవతాభిరతివాహితాః దేవలోకాభిమానినీం దేవతాం ప్రతిపద్యన్తే । దేవలోకాత్ ఆదిత్యమ్ ; ఆదిత్యాత్ వైద్యుతం విద్యుదభిమానినీం దేవతాం ప్రతిపద్యన్తే । విద్యుద్దేవతాం ప్రాప్తాన్ బ్రహ్మలోకవాసీ పురుషః బ్రహ్మణా మనసా సృష్టో మానసః కశ్చిత్ ఎత్య ఆగత్య బ్రహ్మలోకాన్గమయతి ; బ్రహ్మలోకానితి అధరోత్తరభూమిభేదేన భిన్నా ఇతి గమ్యన్తే, బహువచనప్రయోగాత్ , ఉపాసనతారతమ్యోపపత్తేశ్చ । తే తేన పురుషేణ గమితాః సన్తః, తేషు బ్రహ్మలోకేషు పరాః ప్రకృష్టాః సన్తః, స్వయం పరావతః ప్రకృష్టాః సమాః సంవత్సరాననేకాన్ వసన్తి, బ్రహ్మణోఽనేకాన్కల్పాన్వసన్తీత్యర్థః । తేషాం బ్రహ్మలోకం గతానాం నాస్తి పునరావృత్తిః అస్మిన్సంసారే న పునరాగమనమ్ , ‘ఇహ’ ఇతి శాఖాన్తరపాఠాత్ ; ఇహేతి ఆకృతిమాత్రగ్రహణమితి చేత్ ,
‘శ్వోభూతే పౌర్ణమాసీమ్’ ( ? ) ఇతి యద్వత్ — న, ఇహేతివిశేషణానర్థక్యాత్ , యది హి నావర్తన్త ఎవ ఇహగ్రహణమనర్థకమేవ స్యాత్ ;
‘శ్వోభూతే పౌర్ణమాసీమ్’ ( ? ) ఇత్యత్ర పౌర్ణమాస్యాః శ్వోభూతత్వమనుక్తం న జ్ఞాయత ఇతి యుక్తం విశేషయితుమ్ ; న హి తత్ర శ్వఆకృతిః శబ్దార్థో విద్యత ఇతి శ్వఃశబ్దో నిరర్థక ఎవ ప్రయుజ్యతే ; యత్ర తు విశేషణశబ్దే ప్రయుక్తే అన్విష్యమాణే విశేషణఫలం చేన్న గమ్యతే, తత్ర యుక్తో నిరర్థకత్వేన ఉత్స్రష్టుం విశేషణశబ్దః ; న తు సత్యాం విశేషణఫలాగతౌ । తస్మాత్ అస్మాత్కల్పాదూర్ధ్వమ్ ఆవృత్తిర్గమ్యతే ॥
అథ యే యజ్ఞేన దానేన తపసా లోకాఞ్జయన్తి తే ధూమమభిసమ్భవన్తి ధూమాద్రాత్రిం రాత్రేరపక్షీయమాణపక్షమపక్షీయమాణపక్షాద్యాన్షణ్మాసాన్దక్షిణాదిత్య ఎతి మాసేభ్యః పితృలోకం పితృలోకాచ్చన్ద్రం తే చన్ద్రం ప్రాప్యాన్నం భవన్తి తాంస్తత్ర దేవా యథా సోమం రాజానమాప్యాయస్వాపక్షీయస్వేత్యేవమేనాంస్తత్ర భక్షయన్తి తేషాం యదా తత్పర్యవైత్యథేమమేవాకాశమభినిష్పద్యన్త ఆకాశాద్వాయుం వాయోర్వృష్టిం వృష్టేః పృథివీం తే పృథివీం ప్రాప్యాన్నం భవన్తి తే పునః పురుషాగ్నౌ హూయన్తే తతో యోషాగ్నౌ జాయన్తే లోకాన్ప్రత్యుత్థాయినస్య ఎవమేవానుపరివర్తన్తేఽథ య ఎతౌ పన్థానౌ న విదుస్తే కీటాః పతఙ్గా యదిదం దన్దశూకమ్ ॥ ౧౬ ॥
అథ పునః యే నైవం విదుః, ఉత్క్రాన్త్యాద్యగ్నిహోత్రసమ్బద్ధపదార్థషట్కస్యైవ వేదితారః కేవలకర్మిణః, యజ్ఞేనాగ్నిహోత్రాదినా, దానేన బహిర్వేది భిక్షమాణేషు ద్రవ్యసంవిభాగలక్షణేన, తపసా బహిర్వేద్యేవ దీక్షాదివ్యతిరిక్తేన కృచ్ఛ్రచాన్ద్రాయణాదినా, లోకాన్ జయన్తి ; లోకానితి బహువచనాత్ తత్రాపి ఫలతారతమ్యమభిప్రేతమ్ । తే ధూమమభిసమ్భవన్తి ; ఉత్తరమార్గ ఇవ ఇహాపి దేవతా ఎవ ధూమాదిశబ్దవాచ్యాః, ధూమదేవతాం ప్రతిపద్యన్త ఇత్యర్థః ; ఆతివాహికత్వం చ దేవతానాం తద్వదేవ । ధూమాత్ రాత్రిం రాత్రిదేవతామ్ , తతః అపక్షీయమాణపక్షమ్ అపక్షీయమాణపక్షదేవతామ్ , తతో యాన్షణ్మాసాన్ దక్షిణాం దిశమాదిత్య ఎతి తాన్ మాసదేవతావిశేషాన్ ప్రతిపద్యన్తే । మాసేభ్యః పితృలోకమ్ , పితృలోకాచ్చన్ద్రమ్ । తే చన్ద్రం ప్రాప్య అన్నం భవన్తి ; తాన్ తత్రాన్నభూతాన్ , యథా సోమం రాజానమిహ యజ్ఞే ఋత్విజః ఆప్యాయస్వ అపక్షీయస్వేతి భక్షయన్తి, ఎవమ్ ఎనాన్ చన్ద్రం ప్రాప్తాన్ కర్మిణః భృత్యానివ స్వామినః భక్షయన్తి ఉపభుఞ్జతే దేవాః ; ‘ఆప్యాయస్వాపక్షీయస్వ’ ఇతి న మన్త్రః ; కిం తర్హి ఆప్యాయ్య ఆప్యాయ్య చమసస్థమ్ , భక్షణేన అపక్షయం చ కృత్వా, పునః పునర్భక్షయన్తీత్యర్థః ; ఎవం దేవా అపి సోమలోకే లబ్ధశరీరాన్ కర్మిణః ఉపకరణభూతాన్ పునః పునః విశ్రామయన్తః కర్మానురూపం ఫలం ప్రయచ్ఛన్తః — తద్ధి తేషామాప్యాయనం సోమస్య ఆప్యాయనమివ ఉపభుఞ్జతే ఉపకరణభూతాన్ దేవాః । తేషాం కర్మిణామ్ యదా యస్మిన్కాలే, తత్ యజ్ఞదానాదిలక్షణం సోమలోకప్రాపకం కర్మ, పర్యవైతి పరిగచ్ఛతి పరిక్షీయత ఇత్యర్థః, అథ తదా ఇమమేవ ప్రసిద్ధమాకాశమభినిష్పద్యన్తే ; యాస్తాః శ్రద్ధాశబ్దవాచ్యా ద్యులోకాగ్నౌ హుతా ఆపః సోమాకారపరిణతాః, యాభిః సోమలోకే కర్మిణాముపభోగాయ శరీరమారబ్ధమ్ అమ్మయమ్ , తాః కర్మక్షయాత్ హిమపిణ్డ ఇవాతపసమ్పర్కాత్ ప్రవిలీయన్తే ; ప్రవిలీనాః సూక్ష్మా ఆకాశభూతా ఇవ భవన్తి ; తదిదముచ్యతే — ‘ఇమమేవాకాశమభినిష్పద్యన్తే’ ఇతి । తే పునరపి కర్మిణః తచ్ఛరీరాః సన్తః పురోవాతాదినా ఇతశ్చ అముతశ్చ నీయన్తే అన్తరిక్షగాః ; తదాహ — ఆకాశాద్వాయుమితి । వాయోర్వృష్టిం ప్రతిపద్యన్తే ; తదుక్తమ్ — పర్జన్యాగ్నౌ సోమం రాజానం జుహ్వతీతి । తతో వృష్టిభూతా ఇమాం పృథివీం పతన్తి । తే పృథివీం ప్రాప్య వ్రీహియవాది అన్నం భవన్తి ; తదుక్తమ్ — అస్మింల్లోకేఽగ్నౌ వృష్టిం జుహ్వతి తస్యా ఆహుత్యా అన్నం సమ్భవతీతి । తే పునః పురుషాగ్నౌ హూయన్తే అన్నభూతా రేతఃసిచి ; తతో రేతోభూతా యోషాగ్నౌ హూయన్తే ; తతో జాయన్తే ; లోకం ప్రత్యుత్థాయినః తే లోకం ప్రత్యుత్తిష్ఠన్తః అగ్నిహోత్రాదికర్మ అనుతిష్ఠన్తి । తతో ధూమాదినా పునః పునః సోమలోకమ్ , పునరిమం లోకమితి — తే ఎవం కర్మిణః అనుపరివర్తన్తే ఘటీయన్త్రవత్ చక్రీభూతా బమ్భ్రమతీత్యర్థః, ఉత్తరమార్గాయ సద్యోముక్తయే వా యావద్బ్రహ్మ న విదుః ;
‘ఇతి ను కామయమానః సంసరతి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౬) ఇత్యుక్తమ్ । అథ పునః యే ఉత్తరం దక్షిణం చ ఎతౌ పన్థానౌ న విదుః, ఉత్తరస్య దక్షిణస్య వా పథః ప్రతిపత్తయే జ్ఞానం కర్మ వా నానుతిష్ఠన్తీత్యర్థః ; తే కిం భవన్తీత్యుచ్యతే — తే కీటాః పతఙ్గాః, యదిదం యచ్చేదం దన్దశూకం దంశమశకమిత్యేతత్ , భవన్తి । ఎవం హి ఇయం సంసారగతిః కష్టా, అస్యాం నిమగ్నస్య పునరుద్ధార ఎవ దుర్లభః । తథా చ శ్రుత్యన్తరమ్ —
‘తానీమాని క్షుద్రాణ్యసకృదావర్తీని భూతాని భవన్తి జాయస్వ మ్రియస్వ’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧ । ౮) ఇతి । తస్మాత్సర్వోత్సాహేన యథాశక్తి స్వాభావికకర్మజ్ఞానహానేన దక్షిణోత్తరమార్గప్రతిపత్తిసాధనం శాస్త్రీయం కర్మ జ్ఞానం వా అనుతిష్ఠేదితి వాక్యార్థః ; తథా చోక్తమ్ —
‘అతో వై ఖలు దుర్నిష్ప్రపతరం తస్మాజ్జుగుప్సేత’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౦ । ౬) ఇతి శ్రుత్యన్తరాత్ మోక్షాయ ప్రయతేతేత్యర్థః । అత్రాపి ఉత్తరమార్గప్రతిపత్తిసాధన ఎవ మహాన్ యత్నః కర్తవ్య ఇతి గమ్యతే, ‘ఎవమేవానుపరివర్తన్తే’ ఇత్యుక్తత్వాత్ । ఎవం ప్రశ్నాః సర్వే నిర్ణీతాః ;
‘అసౌ వై లోకః’ (బృ. ఉ. ౬ । ౨ । ౯) ఇత్యారభ్య
‘పురుషః సమ్భవతి’ (బృ. ఉ. ౬ । ౨ । ౧౩) ఇతి చతుర్థః ప్రశ్నః
‘యతిథ్యామాహుత్యామ్’ (బృ. ఉ. ౬ । ౨ । ౨) ఇత్యాదిః ప్రాథమ్యేన ; పఞ్చమస్తు ద్వితీయత్వేన దేవయానస్య వా పథః ప్రతిపదం పితృయాణస్య వేతి దక్షిణోత్తరమార్గప్రతిపత్తిసాధనకథనేన ; తేనైవ చ ప్రథమోఽపి — అగ్నేరారభ్య కేచిదర్చిః ప్రతిపద్యన్తే కేచిద్ధూమమితి విప్రతిపత్తిః ; పునరావృత్తిశ్చ ద్వితీయః ప్రశ్నః — ఆకాశాదిక్రమేణేమం లోకమాగచ్ఛన్తీతి ; తేనైవ — అసౌ లోకో న సమ్పూర్యతే కీటపతఙ్గాదిప్రతిపత్తేశ్చ కేషాఞ్చిదితి, తృతీయోఽపి ప్రశ్నో నిర్ణీతః ॥
ఇతి షష్ఠాధ్యాయస్య ద్వితీయం బ్రాహ్మణమ్ ॥
తృతీయం బ్రాహ్మణమ్
ఉపసద్వ్రతీ
స యః కామయేత మహత్ప్రాప్నుయామిత్యుదగయన ఆపూర్యమాణపక్షస్య పుణ్యాహే ద్వాదశాహముపసద్వ్రతీ భూత్వౌదుమ్బరే కంసే చమసే వా సర్వౌషధం ఫలానీతి సమ్భృత్య పరిసముహ్య పరిలిప్యాగ్నిముపసమాధాయ పరిస్తీర్యావృతాజ్యం సంస్కృత్య పుంసా నక్షత్రేణ మన్థం సన్నీయ జుహోతి । యావన్తో దేవాస్త్వయి జాతవేదస్తిర్యఞ్చో ఘ్నన్తి పురుషస్య కామాన్ । తేభ్యోఽహం భాగధేయం జుహోమి తే మా తృప్తాః సర్వైః కామైస్తర్పయన్తు స్వాహా । యా తిరశ్చీ నిపద్యతేఽహం విధరణీ ఇతి తాం త్వా ఘృతస్య ధారయా యజే సంరాధనీమహం స్వాహా ॥ ౧ ॥
స యః కామయేత । జ్ఞానకర్మణోర్గతిరుక్తా ; తత్ర జ్ఞానం స్వతన్త్రమ్ ; కర్మ తు దైవమానుషవిత్తద్వయాయత్తమ్ ; తేన కర్మార్థం విత్తముపార్జనీయమ్ ; తచ్ చ అప్రత్యవాయకారిణోపాయేనేతి తదర్థం మన్థాఖ్యం కర్మ ఆరభ్యతే మహత్త్వప్రాప్తయే ; మహత్త్వే చ సతి అర్థసిద్ధం హి విత్తమ్ । తదుచ్యతే — స యః కామయేత, స యో విత్తార్థీ కర్మణ్యధికృతః యః కామయేత ; కిమ్ ? మహత్ మహత్త్వమ్ ప్రాప్నుయామ్ , మహాన్స్యామితీత్యర్థః । తత్ర మన్థకర్మణో విధిత్సితస్య కాలోఽభిధీయతే — ఉదగయనే ఆదిత్యస్య ; తత్ర సర్వత్ర ప్రాప్తౌ ఆపూర్యమాణపక్షస్య శుక్లపక్షస్య ; తత్రాపి సర్వత్ర ప్రాప్తౌ, పుణ్యాహే అనుకూలే ఆత్మనః కర్మసిద్ధికర ఇత్యర్థః ; ద్వాదశాహమ్ , యస్మిన్పుణ్యేఽనుకూలే కర్మ చికీర్షతి తతః ప్రాక్ పుణ్యాహమేవారభ్య ద్వాదశాహమ్ , ఉపసద్వ్రతీ, ఉపసత్సు వ్రతమ్ , ఉపసదః ప్రసిద్ధా జ్యోతిష్టోమే, తత్ర చ స్తనోపచయాపచయద్వారేణ పయోభక్షణం తద్వ్రతమ్ ; అత్ర చ తత్కర్మానుపసంహారాత్ కేవలమితికర్తవ్యతాశూన్యం పయోభక్షణమాత్రముపాదీయతే ; నను ఉపసదో వ్రతమితి యదా విగ్రహః, తదా సర్వమితికర్తవ్యతారూపం గ్రాహ్యం భవతి, తత్ కస్మాత్ న పరిగృహ్యత ఇత్యుచ్యతే — స్మార్తత్వాత్కర్మణః ; స్మార్తం హీదం మన్థకర్మ । నను శ్రుతివిహితం సత్ కథం స్మార్తం భవితుమర్హతి — స్మృత్యనువాదినీ హి శ్రుతిరియమ్ ; శ్రౌతత్వే హి ప్రకృతివికారభావః ; తతశ్చ ప్రాకృతధర్మగ్రాహిత్వం వికారకర్మణః ; న తు ఇహ శ్రౌతత్వమ్ ; అత ఎవ చ ఆవసథ్యాగ్నౌ ఎతత్కర్మ విధీయతే, సర్వా చ ఆవృత్ స్మార్తైవేతి । ఉపసద్వ్రతీ భూత్వా పయోవ్రతీ సన్నిత్యర్థః ఔదుమ్బరే ఉదుమ్బరవృక్షమయే, కంసే చమసే వా, తస్యైవ విశేషణమ్ — కంసాకారే చమసాకరే వా ఔదుమ్బర ఎవ ; ఆకారే తు వికల్పః, న ఔదుమ్బరత్వే । అత్ర సర్వౌషధం సర్వాసామోషధీనాం సమూహం యథాసమ్భవం యథాశక్తి చ సర్వా ఓషధీః సమాహృత్య ; తత్ర గ్రామ్యాణాం తు దశ నియమేన గ్రాహ్యా వ్రీహియవాద్యా వక్ష్యమాణాః ; అధికగ్రహణే తు న దోషః ; గ్రామ్యాణాం ఫలాని చ యథాసమ్భవం యథాశక్తి చ ; ఇతిశబ్దః సమస్తసమ్భారోపచయప్రదర్శనార్థః ; అన్యదపి యత్సమ్భరణీయం తత్సర్వం సమ్భృత్యేత్యర్థః ; క్రమస్తత్ర గృహ్యోక్తో ద్రష్టవ్యః । పరిసమూహనపరిలేపనే భూమిసంస్కారః । అగ్నిముపసమాధాయేతి వచనాత్ ఆవసథ్యేఽగ్నావితి గమ్యతే, ఎకవచనాత్ ఉపసమాధానశ్రవణాచ్చ ; విద్యమానస్యైవ ఉపసమాధానమ్ ; పరిస్తీర్య దర్భాన్ ; ఆవృతా — స్మార్తత్వాత్కర్మణః స్థాలీపాకావృత్ పరిగృహ్యతే — తయా ఆజ్యం సంస్కృత్య ; పుంసా నక్షత్రేణ పున్నామ్నా నక్షత్రేణ పుణ్యాహసంయుక్తేన, మన్థం సర్వౌషధఫలపిష్టం తత్రౌదుమ్బరే చమసే దధని మధుని ఘృతే చ ఉపసిచ్య ఎకయా ఉపమన్థన్యా ఉపసమ్మథ్య, సన్నీయ మధ్యే సంస్థాప్య, ఔదుమ్బరేణ స్రువేణ ఆవాపస్థానే ఆజ్యస్య జుహోతి ఎతైర్మన్త్రైః ‘యావన్తో దేవాః’ ఇత్యాద్యైః ॥
జ్యేష్ఠాయ స్వాహా శ్రేష్ఠాయ స్వాహేత్యగ్నౌ హుత్వా మన్థే సంస్రవమవనయతి ప్రాణాయ స్వాహా వసిష్ఠాయై స్వాహేత్యగ్నౌ హుత్వా మన్థే సంస్రవమవనయతి వాచే స్వాహా ప్రతిష్ఠాయై స్వాహేత్యగ్నౌ హుత్వా మన్థే సంస్రవమవనయతి చక్షుషే స్వాహా సమ్పదే స్వాహేత్యగ్నౌ హుత్వా మన్థే సంస్రవమవనయతి శ్రోత్రాయ స్వాహాయతనాయ స్వాహేత్యగ్నౌ హుత్వా మన్థే సంస్రవమవనయతి మనసే స్వాహా ప్రజాత్యై స్వాహేత్యగ్నౌ హుత్వా మన్థే సంస్రవమవనయతి రేతసే స్వాహేత్యగ్నౌ హుత్వా సంస్రవమవనయతి ॥ ౨ ॥
అగ్నయే స్వాహేత్యగ్నౌ హుత్వా మన్థే సంస్రవమవనయతి సోమాయ స్వాహేత్యగ్నౌ హుత్వా మన్థే సంస్రవమవనయతి భూః స్వాహేత్యగ్నౌ హుత్వా మన్థే సంస్రవమవనయతి భువః స్వాహేత్యగ్నౌ హుత్వా మన్థే సంస్రవమవనయతి స్వః స్వాహేత్యగ్నౌ హుత్వా మన్థే సంస్రవమవనయతి భూర్భువఃస్వః స్వాహేత్యగ్నౌ హుత్వా మన్థే సంస్రవమవనయతి బ్రహ్మణే స్వాహేత్యగ్నౌ హుత్వా మన్థే సంస్రవమవనయతి క్షత్త్రాయ స్వాహేత్యగ్నౌ హుత్వా మన్థే సంస్రవమవనయతి భూతాయ స్వాహేత్యగ్నౌ హుత్వా మన్థే సంస్రవమవనయతి భవిష్యతే స్వాహేత్యగ్నౌ హుత్వా మన్థే సంస్రవమవనయతి విశ్వాయ స్వాహేత్యగ్నౌ హుత్వా మన్థే సంస్రవమవనయతి సర్వాయ స్వాహేత్యగ్నౌ హుత్వా మన్థే సంస్రవమవనయతి ప్రజాపతయే స్వాహేత్యగ్నౌ హుత్వా మన్థే సంస్రవమవనయతి ॥ ౩ ॥
జ్యేష్ఠాయ స్వాహా శ్రేష్ఠాయ స్వాహేత్యారభ్య ద్వే ద్వే ఆహుతీ హుత్వా మన్థే సంస్రవమవనయతి, స్రువావలేపనమాజ్యం మన్థే సంస్రావయతి । ఎతస్మాదేవ జ్యేష్ఠాయ శ్రేష్ఠాయేత్యాదిప్రాణలిఙ్గాత్ జ్యేష్ఠశ్రేష్ఠాదిప్రాణవిద ఎవ అస్మిన్ కర్మణ్యధికారః । ‘రేతసే’ ఇత్యారభ్య ఎకైకామాహుతిం హుత్వా మన్థే సంస్రవమవనయతి, అపరయా ఉపమన్థన్యా పునర్మథ్నాతి ॥
అథైనమభిమృశతి భ్రమదసి జ్వలదసి పూర్ణమసి ప్రస్తబ్ధమస్యేకసభమసి హిఙ్కృతమసి హిఙ్క్రియమాణమస్యుద్గీథమస్యుద్గీయమానమసి శ్రావితమసి ప్రత్యాశ్రావితమస్యార్ద్రే సన్దీప్తమసి విభూరసి ప్రభూరస్యన్నమసి జ్యోతిరసి నిధనమసి సంవర్గోఽసీతి ॥ ౪ ॥
అథైనమభిమృశతి ‘భ్రమదసి’ ఇత్యనేన మన్త్రేణ ॥
అథైనముద్యచ్ఛత్యామం స్యామం హి తే మహి స హి రాజేశానోఽధిపతిః స మాం రాజేశానోఽధిపతిం కరోత్వితి ॥ ౫ ॥
అథైనముద్యచ్ఛతి సహ పాత్రేణ హస్తే గృహ్ణాతి ‘ఆమంస్యామంహి తే మహి’ ఇత్యనేన ॥
అథైనమాచామతి తత్సవితుర్వరేణ్యమ్ । మధు వాతా ఋతాయతే మధు క్షరన్తి సిన్ధవః । మాధ్వీర్నః సన్త్వోషధీః । భూః స్వాహా । భర్గో దేవస్య ధీమహి । మధు నక్తముతోషసో మధుమత్పార్థివం రజః । మధు ద్యౌరస్తు నః పితా । భువః స్వాహా । ధియో యో నః ప్రచోదయాత్ । మధుమాన్నో వనస్పతిర్మధుమాం అస్తు సూర్యః । మాధ్వీర్గావో భవన్తు నః । స్వః స్వాహేతి । సర్వాం చ సావిత్రీమన్వాహ సర్వాశ్చ మధుమతీరహమేవేదం సర్వం భూయాసం భూర్భువః స్వః స్వాహేత్యన్తత ఆచమ్య పాణీ ప్రక్షాల్య జఘనేనాగ్నిం ప్రాక్శిరాః సంవిశతి ప్రాతరాదిత్యముపతిష్ఠతే దిశామేకపుణ్డరీకమస్యహం మనుష్యాణామేకపుణ్డరీకం భూయాసమితి యథేతమేత్య జఘనేనాగ్నిమాసీనో వంశం జపతి ॥ ౬ ॥
అథైనమ్ ఆచామతి భక్షయతి, గాయత్ర్యాః ప్రథమపాదేన మధుమత్యా ఎకయా వ్యాహృత్యా చ ప్రథమయా ప్రథమగ్రాసమాచామతి ; తథా గాయత్రీద్వితీయపాదేన మధుమత్యా ద్వితీయయా ద్వితీయయా చ వ్యాహృత్యా ద్వితీయం గ్రాసమ్ ; తథా తృతీయేన గాయత్రీపాదేన తృతీయయా మధుమత్యా తృతీయయా చ వ్యాహృత్యా తృతీయం గ్రాసమ్ । సర్వాం సావిత్రీం సర్వాశ్చ మధుమతీరుక్త్వా ‘అహమేవేదం సర్వం భూయాసమ్’ ఇతి చ అన్తే ‘భూర్భువఃస్వః స్వాహా’ ఇతి సమస్తం భక్షయతి । యథా చతుర్భిర్గ్రాసైః తద్ద్రవ్యం సర్వం పరిసమాప్యతే, తథా పూర్వమేవ నిరూపయేత్ । యత్ పాత్రావలిప్తమ్ , తత్ పాత్రం సర్వం నిర్ణిజ్య తూష్ణీం పిబేత్ । పాణీ ప్రక్షాల్య ఆప ఆచమ్య జఘనేనాగ్నిం పశ్చాదగ్నేః ప్రాక్శిరాః సంవిశతి । ప్రాతఃసన్ధ్యాముపాస్య ఆదిత్యముపతిష్ఠతే ‘దిశామేకపుణ్డరీకమ్’ ఇత్యనేన మన్త్రేణ । యథేతం యథాగతమ్ , ఎత్య ఆగత్య జఘనేనాగ్నిమ్ ఆసీనో వంశం జపతి ॥
తం హైతముద్దాలక ఆరుణిర్వాజసనేయాయ యాజ్ఞవల్క్యాయాన్తేవాసిన ఉక్త్వోవాచాపి య ఎనం శుష్కే స్థాణౌ నిషిఞ్చేజ్జాయేరఞ్ఛాఖాః ప్రరోహేయుః పలాశానీతి ॥ ౭ ॥
ఎతము హైవ వాజసనేయో యాజ్ఞవల్క్యో మధుకాయ పైఙ్గ్యాయాన్తేవాసిన ఉక్త్వోవాచాపి య ఎనం శుష్కే స్థాణౌ నిషిఞ్చేజ్జాయేరఞ్ఛాఖాః ప్రరోహేయుః పలాశానీతి ॥ ౮ ॥
ఎతము హైవ మధుకః పైఙ్గ్యశ్చూలాయ భాగవిత్తయేఽన్తేవాసిన ఉక్త్వోవాచాపి య ఎనం శుష్కే స్థాణౌ నిషిఞ్చేజ్జాయేరఞ్ఛాఖాః ప్రరోహేయుః పలాశానీతి ॥ ౯ ॥
ఎతము హైవ చూలో భాగవిత్తిర్జానకాయ ఆయస్థూణాయాన్తేవాసిన ఉక్త్వోవాచాపి య ఎనం శుష్కే స్థాణౌ నిషిఞ్చేజ్జాయేరఞ్ఛాఖాః ప్రరోహేయుః పలాశానీతి ॥ ౧౦ ॥
ఎతము హైవ జానకిరాయస్థూణః సత్యకామాయ జాబాలాయాన్తేవాసిన ఉక్త్వోవాచాపి య ఎనం శుష్కే స్థాణౌ నిషిఞ్చేజ్జాయేరఞ్ఛాఖాః ప్రరోహేయుః పలాశానీతి ॥ ౧౧ ॥
ఎతము హైవ సత్యకామో జాబాలోఽన్తేవాసిభ్య ఉక్త్వోవాచాపి య ఎనం శుష్కే స్థాణౌ నిషిఞ్చేజ్జాయేరఞ్ఛాఖాః ప్రరోహేయుః పలాశానీతి తమేతం నాపుత్రాయ వాన్తేవాసినే వా బ్రూయాత్ ॥ ౧౨ ॥
‘తం హైతముద్దాలకః’ ఇత్యాది సత్యకామో జాబాలోన్తేవాసిభ్య ఉక్త్వా ఉవాచ — అపి యః ఎనం శుష్కే స్థాణౌ నిషిఞ్చేత్ , జాయేరన్నేవ అస్మిన్ శాఖాః ప్రరోహేయుః పలాశాని — ఇత్యేవమన్తమ్ ఎనం మన్థమ్ ఉద్దాలకాత్ప్రభృతి ఎకైకాచార్యక్రమాగతం సత్యకామ ఆచార్యో బహుభ్యోఽన్తేవాసిభ్య ఉక్త్వోవాచ । కిమన్యదువాచేత్యుచ్యతే — అపి యః ఎనం శష్కే స్థాణౌ గతప్రాణేఽపి ఎనం మన్థం భక్షణాయ సంస్కృతం నిషిఞ్చేత్ ప్రక్షిపేత్ , జాయేరన్ ఉత్పద్యేరన్నేవ అస్మిన్ స్థాణౌ శాఖా అవయవా వృక్షస్య, ప్రరోహేయుశ్చ పలాశాని పర్ణాని, యథా జీవతః స్థాణోః ; కిముత అనేన కర్మణా కామః సిధ్యేదితి ; ధ్రువఫలమిదం కర్మేతి కర్మస్తుత్యర్థమేతత్ । విద్యాధిగమే షట్ తీర్థాని ; తేషామిహ సప్రాణదర్శనస్య మన్థవిజ్ఞానస్యాధిగమే ద్వే ఎవ తీర్థే అనుజ్ఞాయేతే, పుత్రశ్చాన్తేవాసీ చ ॥
చతురౌదుమ్బరో భవత్యౌదుమ్బరః స్రువ ఔదుమ్బరశ్చమస ఔదుమ్బర ఇధ్మ ఔదుమ్బర్యా ఉపమన్థన్యౌ దశ గ్రామ్యాణి ధాన్యాని భవన్తి వ్రీహియవాస్తిలమాషా అణుప్రియఙ్గవో గోధూమాశ్చ మసూరాశ్చ ఖల్వాశ్చ ఖలకులాశ్చ తాన్పిష్టాన్దధని మధుని ఘృత ఉపసిఞ్చత్యాజ్యస్య జుహోతి ॥ ౧౩ ॥
చతురౌదుమ్బరో భవతీతి వ్యాఖ్యాతమ్ । దశ గ్రామ్యాణి ధాన్యాని భవన్తి, గ్రామ్యాణాం తు ధాన్యానాం దశ నియమేన గ్రాహ్యా ఇత్యవోచామ । కే త ఇతి నిర్దిశ్యన్తే — వ్రీహియవాః, తిలమాషాః, అణుప్రియఙ్గవః అణవశ్చ అణుశబ్దవాచ్యాః, క్వచిద్దేశే ప్రియఙ్గవః ప్రసిద్ధాః కఙ్గుశబ్దేన, ఖల్వా నిష్పావాః వల్లశబ్దవాచ్యా లోకే, ఖలకులాః కులత్థాః । ఎతద్వ్యతిరేకేణ యథాశక్తి సర్వౌషధయో.. గ్రాహ్యాః ఫలాని చ — ఇత్యవోచామ, అయాజ్ఞికాని వర్జయిత్వా ॥
ఇతి షష్ఠాధ్యాయస్య తృతీయం బ్రాహ్మణమ్ ॥
చతుర్థం బ్రాహ్మణమ్
ఎషాం వై భూతానాం పృథివీ రసః పృథివ్యా ఆపోఽపామోషధయ ఓషధీనాం పుష్పాణి పుష్పాణాం ఫలాని ఫలానాం పురుషః పురుషస్య రేతః ॥ ౧ ॥
యాదృగ్జన్మా యథోత్పాదితః యైర్వా గుణైర్విశిష్టః పుత్ర ఆత్మనః పితుశ్చ లోక్యో భవతీతి, తత్సమ్పాదనాయ బ్రాహ్మణమారభ్యతే । ప్రాణదర్శినః శ్రీమన్థం కర్మ కృతవతః పుత్రమన్థేఽధికారః । యదా పుత్రమన్థం చికీర్షతి తదా శ్రీమన్థం కృత్వా ఋతుకాలం పత్న్యాః ప్రతీక్షత ఇత్యేతత్ రేతస ఓషధ్యాదిరసతమత్వస్తుత్యా అవగమ్యతే । ఎషాం వై చరాచరాణాం భూతానాం పృథివీ రసః సారభూతః, సర్వభూతానాం మధ్వితి హ్యుక్తమ్ । పృథివ్యా ఆపో రసః, అప్సు హి పృథివ్యోతా చ ప్రోతా చ అపామోషధయో రసః, కార్యత్వాత్ రసత్వమోషధ్యాదీనాం । ఓషధీనాం పుష్పాణి । పుష్పాణాం ఫలాని । ఫలానాం పురుషః । పురుషస్య రేతః,
‘సర్వేభ్యోఽఙ్గేభ్యస్తేజః సమ్భూతమ్’ (ఐ. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ఇతి శ్రుత్యన్తరాత్ ॥
స హ ప్రజాపతిరీక్షాఞ్చక్రే హన్తాస్మై ప్రతిష్ఠాం కల్పయానీతి స స్త్రియం ససృజే తాం సృష్ట్వాధ ఉపాస్త తస్మాత్స్త్రియమధ ఉపాసీత స ఎతం ప్రాఞ్చం గ్రావాణమాత్మన ఎవ సముదపారయత్తేనైనామభ్యసృజత్ ॥ ౨ ॥
యత ఎవం సర్వభూతానాం సారతమమ్ ఎతత్ రేతః, అతః కాను ఖల్వస్య యోగ్యా ప్రతిష్టేతి స హ స్రష్టా ప్రజాపతిరీక్షాఞ్చక్రే । ఈక్షాం కృత్వా స స్త్రియం ససృజే । తాం చ సృష్ట్వా అధ ఉపాస్త మైథునాఖ్యం కర్మ అధఉపాసనం నామ కృతవాన్ । తస్మాత్స్త్రియమధ ఉపాసీత ; శ్రేష్ఠానుశ్రయణా హి ప్రజాః । అత్ర వాజపేయసామాన్యక్లృప్తిమాహ — స ఎనం ప్రాఞ్చం ప్రకృష్టగతియుక్తమ్ ఆత్మనో గ్రావాణం సోమాభిషవోపలస్థానీయం కాఠిన్యసామాన్యాత్ ప్రజననేన్ద్రియమ్ , ఉదపారయత్ ఉత్పూరితవాన్ స్త్రీవ్యఞ్జనం ప్రతి ; తేన ఎనాం స్త్రియమ్ అభ్యసృజత్ అభిసంసర్గం కృతవాన్ ॥
తస్యా వేదిరుపస్థో లోమాని బర్హిశ్చర్మాధిషవణే సమిద్ధో మధ్యతస్తౌ ముష్కౌ స యావాన్హ వై వాజపేయేన యజమానస్య లోకో భవతి తావానస్య లోకో భవతి య ఎవం విద్వానధోపహాసం చరత్యాసాం స్త్రీణాం సుకృతం వృఙ్క్తేఽథ య ఇదమవిద్వానధోపహాసం చరత్యాస్య స్త్రియః సుకృతం వృఞ్జతే ॥ ౩ ॥
తస్యా వేదిరిత్యాది సర్వం సామాన్యం ప్రసిద్ధమ్ । సమిద్ధోఽగ్నిః మధ్యతః స్త్రీవ్యఞ్జనస్య ; తౌ ముష్కౌ అధిషవణఫలకే ఇతి వ్యవహితేన సమ్బధ్యతే । వాజపేయయాజినో యావాన్ లోకః ప్రసిద్ధః, తావాన్ విదుషః మైథునకర్మణో లోకః ఫలమితి స్తూయతే । తస్మాత్ బీభత్సా నో కార్యేతి । య ఎవం విద్వానధోపహాసం చరతి ఆసాం స్త్రీణాం సుకృతం వృఙ్క్తే ఆవర్జయతి । అథ పునః యః వాజపేయసమ్పత్తిం న జానాతి అవిద్వాన్ రేతసో రసతమత్వం చ అధోపహాసం చరతి, ఆ అస్య స్త్రియః సుకృతమ్ ఆవృఞ్జతే అవిదుషః ॥
ఎతదద్ధ స్మ వై తద్విద్వానుద్దాలక ఆరుణిరాహైతద్ధ స్మ వై తద్విద్వాన్నాకో మౌద్గల్య ఆహైతద్ధ స్మ వై తద్విద్వాన్కుమారహారిత ఆహ బహవో మర్యా బ్రాహ్మణాయనా నిరిన్ద్రియా విసుకృతోఽస్మాల్లోకాత్ప్రయన్తి య ఇదమవిద్వాంసోఽధోపహాసం చరన్తీతి బహు వా ఇదం సుప్తస్య వా జాగ్రతో వా రేతః స్కన్దతి ॥ ౪ ॥
ఎతద్ధ స్మ వై తత్ విద్వాన్ ఉద్దాలక ఆరుణిః ఆహ అధోపహాసాఖ్యం మైథునకర్మ వాజపేయసమ్పన్నం విద్వానిత్యర్థః । తథా నాకో మౌద్గల్యః కుమారహారితశ్చ । కిం త ఆహురిత్యుచ్యతే — బహవో మర్యా మరణధర్మిణో మనుష్యాః, బ్రాహ్మణా అయనం యేషాం తే బ్రాహ్మణాయనాః బ్రహ్మబన్ధవః జాతిమాత్రోపజీవిన ఇత్యేతత్ , నిరిన్ద్రియాః విశ్లిష్టేన్ద్రియాః, విసుకృతః విగతసుకృతకర్మాణః, అవిద్వాంసః మైథునకర్మాసక్తా ఇత్యర్థః ; తే కిమ్ ? అస్మాత్ లోకాత్ ప్రయన్తి పరలోకాత్ పరిభ్రష్టా ఇతి । మైథునకర్మణోఽత్యన్తపాపహేతుత్వం దర్శయతి — య ఇదమవిద్వాంసోఽధోపహాసం చరన్తీతి । శ్రీమన్థం కృత్వా పత్న్యా ఋతుకాలం బ్రహ్మచర్యేణ ప్రతీక్షతే ; యది ఇదం రేతః స్కన్దతి, బహు వా అల్పం వా, సుప్తస్య వా జాగ్రతో వా, రాగప్రాబల్యాత్ ॥౪॥
తదభిమృశేదను వా మన్త్రయేత యన్మేఽద్య రేతః పృథివీమస్కాన్త్సీద్యదోషధీరప్యసరద్యదపః । ఇదమహం తద్రేత ఆదదే పునర్మామైత్విన్ద్రియం పునస్తేజః పునర్భగః । పునరగ్నిర్ధిష్ణ్యా యథాస్థానం కల్పన్తామిత్యనామికాఙ్గుష్ఠాభ్యామాదాయాన్తరేణ స్తనౌ వా భ్రువౌ వా నిమృజ్యాత్ ॥ ౫ ॥
తదభిమృశేత్ , అనుమన్త్రయేత వా అనుజపేదిత్యర్థః । యదా అభిమృశతి, తదా అనామికాఙ్గుష్ఠాభ్యాం తద్రేత ఆదత్తే ‘ఆదదే’ ఇత్యేవమన్తేన మన్త్రేణ ; ‘పునర్మామ్’ ఇత్యేతేన నిమృజ్యాత్ అన్తరేణ మధ్యే భ్రువౌ భ్రువోర్వా, స్తనౌ స్తనయోర్వా ॥
అథ యద్యుదక ఆత్మానం పశ్యేత్తదభిమన్త్రయేత మయి తేజ ఇన్ద్రియం యశో ద్రవిణం సుకృతమితి శ్రీర్హ వా ఎషా స్త్రీణాం యన్మలోద్వాసాస్తస్మాన్మలోద్వాససం యశస్వినీమభిక్రమ్యోపమన్త్రయేత ॥ ౬ ॥
అథ యది కదాచిత్ ఉదకే ఆత్మానమ్ ఆత్మచ్ఛాయాం పశ్యేత్ , తత్రాపి అభిమన్త్రయేత అనేన మన్త్రేణ ‘మయి తేజః’ ఇతి । శ్రీర్హ వా ఎషా పత్నీ స్త్రీణాం మధ్యే యత్ యస్మాత్ మలోద్వాసాః ఉద్గతమలవద్వాసాః, తస్మాత్ తాం మలోద్వాససం యశస్వినీం శ్రీమతీమభిక్రమ్య అభిగత్య ఉపమన్త్రయేత ఇదమ్ — అద్య ఆవాభ్యాం కార్యం యత్పుత్రోత్పాదనమితి, త్రిరాత్రాన్తే ఆప్లుతామ్ ॥
సా చేదస్మై న దద్యాత్కామమేనామవక్రీణీయాత్సా చేదస్మై నైవ దద్యాత్కామమేనాం యష్ట్యా వా పాణినా వోపహత్యాతిక్రామేదిన్ద్రియేణ తే యశసా యశ ఆదద ఇత్యయశా ఎవ భవతి ॥ ౭ ॥
సా చేదస్మై న దద్యాత్ మైథునం కర్తుమ్ , కామమ్ ఎనామ్ అవక్రీణీయాత్ ఆభరణాదినా జ్ఞాపయేత్ । తథాపి సా నైవ దద్యాత్ , కామమేనాం యష్ట్యా వా పాణినా వా ఉపహత్య అతిక్రామేత్ మైథునాయ । శప్స్యామి త్వాం దుర్భగాం కరిష్యామీతి ప్రఖ్యాప్య, తామనేన మన్త్రేణోపగచ్ఛేత్ — ‘ఇన్ద్రియేణ తే యశసా యశ ఆదదే’ ఇతి । సా తస్మాత్ తదభిశాపాత్ వన్ధ్యా దుర్భగేతి ఖ్యాతా అయశా ఎవ భవతి ॥
సా చేదస్మై దద్యాదిన్ద్రియేణ తే యశసా యశ ఆదధామీతి యశస్వినావేవ భవతః ॥ ౮ ॥
సా చేదస్మై దద్యాత్ , అనుగుణైవ స్యాద్భర్తుః, తదా అనేన మన్త్రేణ ఉపగచ్ఛేత్ ‘ఇన్ద్రియేణ తే యశసా యశ ఆదధామి’ ఇతి ; తదా యశస్వినావేవ ఉభావపి భవతః ॥
స యామిచ్ఛేత్కామయేత మేతి తస్యామర్థం నిష్ఠాయ ముఖేన ముఖం సన్ధాయోపస్థమస్యా అభిమృశ్య జపేదఙ్గాదఙ్గాత్సమ్భవసి హృదయాదధిజాయసే । స త్వమఙ్గకషాయోఽసి దిగ్ధవిద్ధమివ మాదయేమామమూం మయీతి ॥ ౯ ॥
స యాం స్వభార్యామిచ్ఛేత్ — ఇయం మాం కామయేతేతి, తస్యామ్ అర్థం ప్రజననేన్ద్రియమ్ నిష్ఠాయ నిక్షిప్య, ముఖేన ముఖం సన్ధాయ, ఉపస్థమస్యా అభిమృశ్య, జపేదిమం మన్త్రమ్ — ‘అఙ్గాదఙ్గాత్’ ఇతి ॥
అథ యామిచ్ఛేన్న గర్భం దధీతేతి తస్యామర్థం నిష్ఠాయ ముఖేన ముఖం సన్ధాయాభిప్రాణ్యాపాన్యాదిన్ద్రియేణ తే రేతసా రేత ఆదద ఇత్యరేతా ఎవ భవతి ॥ ౧౦ ॥
అథ యామిచ్ఛేత్ — న గర్భం దధీత న ధారయేత్ గర్భిణీ మా భూదితి, తస్యామ్ అర్థమితి పూర్వవత్ । అభిప్రాణ్య అభిప్రాణనం ప్రథమం కృత్వా, పశ్చాత్ అపాన్యాత్ — ‘ఇన్ద్రియేణ తే రేతసా రేత ఆదదే’ ఇత్యనేన మన్త్రేణ ; అరేతా ఎవ భవతి, న గర్భిణీ భవతీత్యర్థః ॥
అథ యామిచ్ఛేద్దధీతేతి తస్యామర్థం నిష్ఠాయ ముఖేన ముఖం సన్ధాయాపాన్యాభిప్రాణ్యాదిన్ద్రియేణ తే రేతసా రేత ఆదధామీతి గర్భిణ్యేవ భవతి ॥ ౧౧ ॥
అథ యామిచ్ఛేత్ — దధీత గర్భమితి, తస్యామర్థమిత్యాది పూర్వవత్ । పూర్వవిపర్యయేణ అపాన్య అభిప్రాణ్యాత్ ‘ఇన్ద్రియేణ తే రేతసా రేత ఆదధామి’ ఇతి ; గర్భిణ్యేవ భవతి ॥
అథ యస్య జాయాయై జారః స్యాత్తం చేద్ద్విష్యాదామపాత్రేఽగ్నిముపసమాధాయ ప్రతిలోమం శరబర్హిస్తీర్త్వా తస్మిన్నేతాః శరభృష్టీః ప్రతిలోమాః సర్పిషాక్తా జుహుయాన్మమ సమిద్ధేఽహౌషీః ప్రాణాపానౌ త ఆదదేఽసావితి మమ సమిద్ధేఽహౌషీః పుత్రపశూంస్త ఆదదేఽసావితి మమ సమిద్ధేఽహౌషీరిష్టాసుకృతే త ఆదదేఽసావితి మమ సమిద్ధేఽహౌషీరాశాపరాకాశౌ త ఆదదేఽసావితి స వా ఎష నిరిన్ద్రియో విసుకృతోఽస్మాల్లోకాత్ప్రైతి యమేవంవిద్బ్రాహ్మణః శపతి తస్మాదేవంవిచ్ఛ్రోత్రియస్య దారేణ నోపహాసమిచ్ఛేదుత హ్యేవంవిత్పరో భవతి ॥ ౧౨ ॥
అథ పునర్యస్య జాయాయై జారః ఉపపతిః స్యాత్ , తం చేత్ ద్విష్యాత్ , అభిచరిష్యామ్యేనమితి మన్యేత, తస్యేదం కర్మ । ఆమపాత్రే అగ్నిముపసమాధాయ సర్వం ప్రతిలోమం కుర్యాత్ ; తస్మిన్ అగ్నౌ ఎతాః శరభృష్టీః శరేషీకాః ప్రతిలోమాః సర్పిషా అక్తాః ఘృతాభ్యక్తాః జుహుయాత్ ‘మమ సమిద్ధేఽహౌషీః’ ఇత్యాద్యా ఆహుతీః ; అన్తే సర్వాసామ్ అసావితి నామగ్రహణం ప్రత్యేకమ్ ; స ఎషః ఎవంవిత్ , యం బ్రాహ్మణః శపతి, సః విసుకృతః విగతపుణ్యకర్మా ప్రైతి । తస్మాత్ ఎవంవిత్ శ్రోత్రియస్య దారేణ నోపహాసమిచ్ఛేత్ నర్మాపి న కుర్యాత్ , కిముత అధోపహాసమ్ ; హి యస్మాత్ ఎవంవిదపి తావత్ పరో భవతి శత్రుర్భవతీత్యర్థః ॥
అథ యస్య జాయామార్తవం విన్దేత్త్ర్యహం కంసేన పిబేదహతవాసా నైనాం వృషలో న వృషల్యుపహన్యాత్త్రిరాత్రాన్త ఆప్లుత్య వ్రీహీనవఘాతయేత్ ॥ ౧౩ ॥
అథ యస్య జాయామ్ ఆర్తవం విన్దేత్ ఋతుభావం ప్రాప్నుయాత్ — ఇత్యేవమాదిగ్రన్థః ‘శ్రీర్హ వా ఎషా స్త్రీణామ్’ ఇత్యతః పూర్వం ద్రష్టవ్యః, సామర్థ్యాత్ । త్ర్యహం కంసేన పిబేత్ , అహతవాసాశ్చ స్యాత్ ; నైనాం స్నాతామ్ అస్నాతాం చ వృషలో వృషలీ వా నోపహన్యాత్ నోపస్పృశేత్ । త్రిరాత్రాన్తే త్రిరాత్రవ్రతసమాప్తౌ ఆప్లుత్య స్నాత్వా అహతవాసాః స్యాదితి వ్యవహితేన సమ్బన్ధః ; తామ్ ఆప్లుతాం వ్రీహన్ అవఘాతయేత్ వ్రీహ్యవఘాతాయ తామేవ వినియుఞ్జ్యాత్ ॥
స య ఇచ్ఛేత్పుత్రో మే శుక్లో జాయేత వేదమనుబ్రువీత సర్వమాయురియాదితి క్షీరౌదనం పాచయిత్వా సర్పిష్మన్తమశ్నీయాతామీశ్వరౌ జనయితవై ॥ ౧౪ ॥
స య ఇచ్ఛేత్ — పుత్రో మే శుక్లో వర్ణతో జాయేత, వేదమేకమనుబ్రువీత, సర్వమాయురియాత్ — వర్షశతం క్షీరౌదనం పాచయిత్వా సర్పిష్మన్తమశ్నీయాతామ్ ఈశ్వరౌ సమర్థౌ జనయితవై జనయితుమ్ ॥
అథ య ఇచ్ఛేత్పుత్రో మే కపిలః పిఙ్గలో జాయతే ద్వౌ వేదావనుబ్రువీత్ సర్వమాయురియాదితి దధ్యోదనం పాచయిత్వా సర్పిష్మన్తమశ్నీయాతామీశ్వరౌ జనయితవై ॥ ౧౫ ॥
దధ్యోదనం దధ్నా చరుం పాచయిత్వా ; ద్వివేదం చేదిచ్ఛతి పుత్రమ్ , తదా ఎవమశననియమః ॥
అథ య ఇచ్ఛేత్పుత్రో మే శ్యామో లోహితాక్షో జాయేత త్రీన్వేదాననుబ్రువీత సర్వమాయురియాదిత్యుదౌదనం పాచయిత్వా సర్పిష్మన్తమశ్నీయాతామీశ్వరౌ జనయితవై ॥ ౧౬ ॥
కేవలమేవ స్వాభావికమోదనమ్ । ఉదగ్రహణమ్ అన్యప్రసఙ్గనివృత్త్యర్థమ్ ॥
అథ య ఇచ్ఛేద్దుహితా మే పణ్డితా జాయేత సర్వమాయురియాదితి తిలౌదనం పాచయిత్వా సర్పిష్మన్తమశ్నీయాతామీశ్వరౌ జనయితవై ॥ ౧౭ ॥
దుహితుః పాణ్డిత్యం గృహతన్త్రవిషయమేవ, వేదేఽనధికారాత్ । తిలౌదనం కృశరమ్ ॥
అథ య ఇచ్ఛేత్పుత్రో మే పణ్డితో విగీతః సమితిఙ్గమః శుశ్రూషితాం వాచం భాషితా జాయేత సర్వాన్వేదాననుబ్రువీత సర్వమాయురియాదితి మాంసౌదనం పాచయిత్వా సర్పిష్మన్తమశ్నీయాతామీశ్వరౌ జనయితవా ఔక్షేణ వార్షభేణ వా ॥ ౧౮ ॥
వివిధం గీతో విగీతః ప్రఖ్యాత ఇత్యర్థః ; సమితిఙ్గమః సభాం గచ్ఛతీతి ప్రగల్భ ఇత్యర్థః, పాణ్డిత్యస్య పృథగ్గ్రహణాత్ ; శుశ్రూషితాం శ్రోతుమిష్టాం రమణీయాం వాచం భాషితా సంస్కృతాయా అర్థవత్యా వాచో భాషితేత్యర్థః । మాంసమిశ్రమోదనం మాంసౌదనమ్ । తన్మాంసనియమార్థమాహ — ఔక్షేణ వా మాంసేన ; ఉక్షా సేచనసమర్థః పుఙ్గవః, తదీయం మాంసమ్ ; ఋషభః తతోఽప్యధికవయాః, తదీయమ్ ఆర్షభం మాంసమ్ ॥
అథాభిప్రాతరేవ స్థాలీపాకావృతాజ్యం చేష్టిత్వా స్థాలీపాకస్యోపఘాతం జుహోత్యగ్నయే స్వాహానుమతయే స్వాహా దేవాయ సవిత్రే సత్యప్రసవాయ స్వాహేతి హుత్వోద్ధృత్య ప్రాశ్నాతి ప్రాశ్యేతరస్యాః ప్రయచ్ఛతి ప్రక్షాల్య పాణీ ఉదపాత్రం పూరయిత్వా తేనైనాం త్రిరభ్యుక్షత్యుత్తిష్ఠాతో విశ్వావసోఽన్యామిచ్ఛ ప్రపూర్వ్యాం సం జాయాం పత్యా సహేతి ॥ ౧౯ ॥
అథాభిప్రాతరేవ కాలే అవఘాతనిర్వృత్తాన్ తణ్డులానాదాయ స్థాలీపాకావృతా స్థాలీపాకవిధినా, ఆజ్యం చేష్టిత్వా, ఆజ్యసంస్కారం కృత్వా, చరుం శ్రపయిత్వా, స్థాలీపాకస్య ఆహుతీః జుహోతి, ఉపఘాతమ్ ఉపహత్యోపహత్య ‘అగ్నయే స్వాహా’ ఇత్యాద్యాః । గార్హ్యః సర్వో విధిః ద్రష్టవ్యః అత్ర ; హుత్వా ఉద్ధృత్య చరుశేషం ప్రాశ్నాతి ; స్వయం ప్రాశ్య ఇతరస్యాః పత్న్యై ప్రయచ్ఛతి ఉచ్ఛిష్టమ్ । ప్రక్షాల్య పాణీ ఆచమ్య ఉదపాత్రం పూరయిత్వా తేనోదకేన ఎనాం త్రిరభ్యుక్షతి అనేన మన్త్రేణ ‘ఉత్తిష్ఠాతః’ ఇతి, సకృన్మన్త్రోచ్చారణమ్ ॥
అథైనామభిపద్యతేఽమోఽహమస్మి సా త్వం సా త్వమస్యమోఽహం సామాహమస్మి ఋక్త్వం ద్యౌరహం పృథివీ త్వం తావేహి సంరభావహై సహ రేతో దధావహై పుంసే పుత్రాయ విత్తయ ఇతి ॥ ౨౦ ॥
అథైనామభిమన్త్ర్య క్షీరౌదనాది యథాపత్యకామం భుక్త్వేతి క్రమో ద్రష్టవ్యః । సంవేశనకాలే — ‘అమోఽహమస్మి’ ఇత్యాదిమన్త్రేణాభిపద్యతే ॥
అథాస్యా ఊరూ విహాపయతి విజిహీథాం ద్యావాపృథివీ ఇతి తస్యామర్థం నిష్ఠాయ ముఖేన ముఖం సన్ధాయ త్రిరేనామనులోమామనుమార్ష్టి విష్ణుర్యోనిం కల్పయతు త్వష్టా రూపాణి పింశతు । ఆసిఞ్చతు ప్రజాపతిర్ధాతా గర్భం దధాతు తే । గర్భం ధేహి సినీవాలి గర్భం ధేహి పృథుష్టుకే । గర్భం తే అశ్వినౌ దేవావాధత్తాం పుష్కరస్రజౌ ॥ ౨౧ ॥
అథాస్యా ఊరూ విహాపయతి ‘విజిహీథాం ద్యావాపృథివీ’ ఇత్యనేన । తస్యామర్థమిత్యాది పూర్వవత్ । త్రిః ఎనాం శిరఃప్రభృతి అనులోమామనుమార్ష్టి ‘విష్ణుర్యోనిమ్’ ఇత్యాది ప్రతిమన్త్రమ్ ॥
హిరణ్మయీ అరణీ యాభ్యాం నిర్మన్థతామశ్వినౌ । తం తే గర్భం హవామహే దశమే మాసి సూతయే । యథాగ్నిగర్భా పృథివీ యథా ద్యౌరిన్ద్రేణ గర్భిణీ । వాయుర్దిశాం యథా గర్భ ఎవం గర్భం దధామి తేఽసావితి ॥ ౨౨ ॥
అన్తే నామ గృహ్ణాతి — అసావితి తస్యాః ॥
సోష్యన్తీమద్భిరభ్యుక్షతి । యథా వాయుః పుష్కరిణీం సమిఙ్గయతి సర్వతః । ఎవా తే గర్భ ఎజతు సహావైతు జరాయుణా । ఇన్ద్రస్యాయం వ్రజః కృతః సార్గలః సపరిశ్రయః । తమిన్ద్ర నిర్జహి గర్భేణ సావరాం సహేతి ॥ ౨౩ ॥
సోష్యన్తీమ్ అద్భిరభ్యుక్షతి ప్రసవకాలే సుఖప్రసవనార్థమ్ అనేన మన్త్రేణ — ‘యథా వాయుః పుష్కరిణీం సమిఙ్గయతి సర్వతః । ఎవా తే గర్భ ఎజతు’ ఇతి ॥
జాతేఽగ్నిముపసమాధాయాఙ్క ఆధాయ కంసే పృషదాజ్యం సన్నీయ పృషదాజ్యస్యోపఘాతం జుహోత్యస్మిన్సహస్రం పుష్యాసమేధమానః స్వే గృహే । అస్యోపసన్ద్యాం మా చ్ఛైత్సీత్ప్రజయా చ పశుభిశ్చ స్వాహా । మయి ప్రాణాంస్త్వయి మనసా జుహోమి స్వాహా । యత్కర్మణాత్యరీరిచం యద్వా న్యూనమిహాకరమ్ । అగ్నిష్టత్స్విష్టకృద్విద్వాన్స్విష్టం సుహుతం కరోతు నః స్వాహేతి ॥ ౨౪ ॥
అథ జాతకర్మ । జాతేఽగ్నిముపసమాధాయ అఙ్కే ఆధాయ పుత్రమ్ , కంసే పృషదాజ్యం సన్నీయ సంయోజ్య దధిఘృతే, పృషదాజ్యస్య ఉపఘాతం జుహోతి ‘అస్మిన్సహస్రమ్’ ఇత్యాద్యావాపస్థానే ॥
అథాస్య దక్షిణం కర్ణమభినిధాయ వాగ్వాగితి త్రిరథ దధి మధు ఘృతం సన్నీయానన్తర్హితేన జాతరూపేణ ప్రాశయతి । భూస్తే దధామి భువస్తే దధామి స్వస్తే దధామి భూర్భువఃస్వః సర్వం త్వయి దధామీతి ॥ ౨౫ ॥
అథాస్య దక్షిణం కర్ణమభినిధాయ స్వం ముఖమ్ ‘వాగ్వాక్’ ఇతి త్రిర్జపేత్ । అథ దధి మధు ఘృతం సన్నీయ అనన్తర్హితేన అవ్యవహితేన జాతరూపేణ హిరణ్యేన ప్రాశయతి ఎతైర్మన్త్రైః ప్రత్యేకమ్ ॥
అథాస్య నామ కరోతి వేదోఽసీతి తదస్య తద్గుహ్యమేవ నామ భవతి ॥ ౨౬ ॥
అథాస్య నామధేయం కరోతి ‘వేదోఽసి’ ఇతి । తదస్య తద్గుహ్యం నామ భవతి — వేద ఇతి ॥
అథైనం మాత్రే ప్రదాయ స్తనం ప్రయచ్ఛతి యస్తే స్తనః శశయో యో మయోభూర్యో రత్నధా వసువిద్యః సుదత్రః । యేన విశ్వా పుష్యసి వార్యాణి సరస్వతి తమిహ ధాతవే కరితి ॥ ౨౭ ॥
అథైనం మాత్రే ప్రదాయ స్వాఙ్కస్థమ్ , స్తనం ప్రయచ్ఛతి ‘యస్తే స్తనః’ ఇత్యాదిమన్త్రేణ ॥
అథాస్య మాతరమభిమన్త్రయతే । ఇలాసి మైత్రావరుణీ వీరే వీరమజీజనత్ । సా త్వం వీరవతీ భవ యాస్మాన్వీరవతోఽకరదితి । తం వా ఎతమాహురతిపితా బతాభూరతిపితామహో బతాభూః పరమాం బత కాష్ఠాం ప్రాపచ్ఛ్రియా యశసా బ్రహ్మవర్చసేన య ఎవంవిదో బ్రాహ్మణస్య పుత్రో జాయత ఇతి ॥ ౨౮ ॥
అథాస్య మాతరమభిమన్త్రయతే ‘ఇలాసి’ ఇత్యనేన । తం వా ఎతమాహురితి — అనేన విధినా జాతః పుత్రః పితరం పితామహం చ అతిశేతే ఇతి శ్రియా యశసా బ్రహ్మవర్చసేన పరమాం నిష్ఠాం ప్రాపత్ — ఇత్యేవం స్తుత్యో భవతీత్యర్థః । యస్య చ ఎవంవిదో బ్రాహ్మణస్య పుత్రో జాయతే, స చ ఎవం స్తుత్యో భవతీత్యధ్యాహార్యమ్ ॥
ఇతి షష్ఠాధ్యాయస్య చతుర్థం బ్రాహ్మణమ్ ॥