श्रीमच्छङ्करभगवत्पूज्यपादविरचितम्

बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्

करतलकलिताद्वयात्मतत्त्वं क्षपितदुरन्तचिरन्तनप्रमोहम् ।
उपचितमुदितोदितैर्गुणौघैः उपनिषदामयमुज्जहार भाष्यम् ॥

పఞ్చమోఽధ్యాయః

ప్రథమం బ్రాహ్మణమ్

ఓం ఖం బ్రహ్మ । ఖం పురాణం వాయురం ఖమితి హ స్మాహ కౌరవ్యాయణీపుత్రో వేదోఽయం బ్రాహ్మణా విదుర్వేదైనేన యద్వేదితవ్యమ్ ॥ ౧ ॥

పూర్ణమద ఇత్యాది ఖిలకాణ్డమారభ్యతే । అధ్యాయచతుష్టయేన యదేవ సాక్షాదపరోక్షాద్బ్రహ్మ, య ఆత్మా సర్వాన్తరః నిరుపాధికః అశనాయాద్యతీతః నేతి నేతీతి వ్యపదేశ్యః నిర్ధారితః, యద్విజ్ఞానం కేవలమమృతత్వసాధనమ్ — అధునా తస్యైవ ఆత్మనః సోపాధికస్య శబ్దార్థాదివ్యవహారవిషయాపన్నస్య పురస్తాదనుక్తాని ఉపాసనాని కర్మభిరవిరుద్ధాని ప్రకృష్టాభ్యుదయసాధనాని క్రమముక్తిభాఞ్జి చ ; తాని వక్తవ్యానీతి పరః సన్దర్భః ; సర్వోపాసనశేషత్వేన ఓఙ్కారో దమం దానం దయామ్ ఇత్యేతాని చ విధిత్సితాని । పూర్ణమదః — పూర్ణమ్ న కుతశ్చిత్ వ్యావృత్తం వ్యాపీత్యేతత్ ; నిష్ఠా చ కర్తరి ద్రష్టవ్యా ; అద ఇతి పరోక్షాభిధాయి సర్వనామ, తత్ పరం బ్రహ్మేత్యర్థః ; తత్ సమ్పూర్ణమ్ ఆకాశవద్వ్యాపి నిరన్తరం నిరుపాధికం చ ; తదేవ ఇదం సోపాధికం నామరూపస్థం వ్యవహారాపన్నం పూర్ణం స్వేన రూపేణ పరమాత్మనా వ్యాప్యేవ, న ఉపాధిపరిచ్ఛిన్నేన విశేషాత్మనా ; తదిదం విశేషాపన్నం కార్యాత్మకం బ్రహ్మ పూర్ణాత్కారణాత్మనః ఉదచ్యతే ఉద్రిచ్యతే, ఉద్గచ్ఛతీత్యేతత్ । యద్యపి కార్యాత్మనా ఉద్రిచ్యతే తథాపి యత్స్వరూపం పూర్ణత్వమ్ పరమాత్మభావం తన్న జహాతి, పూర్ణమేవ ఉద్రిచ్యతే । పూర్ణస్య కార్యాత్మనో బ్రహ్మణః, పూర్ణం పూర్ణత్వమ్ , ఆదాయ గృహీత్వా ఆత్మస్వరూపైకరసత్వమాపద్య విద్యయా, అవిద్యాకృతం భూతమాత్రోపాధిసంసర్గజమ్ అన్యత్వావభాసం తిరస్కృత్య, పూర్ణమేవ అనన్తరమబాహ్యం ప్రజ్ఞానఘనైకరసస్వభావం కేవలం బ్రహ్మ అవశిష్యతే । యదుక్తమ్ — ‘బ్రహ్మ వా ఇదమగ్ర ఆసీత్ తదాత్మానమేవావేత్ తస్మాత్తత్సర్వమభవత్’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౧౦) ఇతి — ఎషః అస్య మన్త్రస్యార్థః ; తత్ర ‘బ్రహ్మ’ ఇత్యస్యార్థః ‘పూర్ణమదః’ ఇతి ; ఇదం పూర్ణమ్ ఇతి ‘బ్రహ్మ వా ఇదమగ్ర ఆసీత్’ ఇత్యస్యార్థః ; తథా చ శ్రుత్యన్తరమ్ — ‘యదేవేహ తదముత్ర యదముత్ర తదన్విహ’ (క. ఉ. ౨ । ౧ । ౧౦) ఇతి ; అతః అదఃశబ్దవాచ్యం పూర్ణం బ్రహ్మ, తదేవ ఇదం పూర్ణం కార్యస్థం నామరూపోపాధిసంయుక్తమ్ అవిద్యయా ఉద్రిక్తమ్ తస్మాదేవ పరమార్థస్వరూపాత్ అన్యదివ ప్రత్యవభాసమానమ్ — తత్ , యత్ ఆత్మానమేవ పరం పూర్ణం బ్రహ్మ విదిత్వా — అహమ్ అదః పూర్ణం బ్రహ్మాస్మి ఇత్యేవమ్ , పూర్ణమాదాయ, తిరస్కృత్య అపూర్ణస్వరూపతామ్ అవిద్యాకృతాం నామరూపోపాధిసమ్పర్కజామ్ ఎతయా బ్రహ్మవిద్యయా పూర్ణమేవ కేవలమ్ అవశిష్యతే ; తథా చోక్తమ్ ‘తస్మాత్తత్సర్వమభవత్’ ఇతి । యః సర్వోపనిషదర్థో బ్రహ్మ, స ఎషః అనేన మన్త్రేణ అనూద్యతే, ఉత్తరసమ్బన్ధార్థమ్ । బ్రహ్మవిద్యాసాధనత్వేన హి వక్ష్యమాణాని సాధనాని ఓఙ్కారదమదానదయాఖ్యాని విధిత్సితాని, ఖిలప్రకరణసమ్బన్ధాత్ సర్వోపాసనాఙ్గభూతాని చ ॥
అత్రైకే వర్ణయన్తి — పూర్ణాత్ కారణాత్ పూర్ణం కార్యమ్ ఉద్రిచ్యతే ; ఉద్రిక్తం కార్యం వర్తమానకాలేఽపి పూర్ణమేవ పరమార్థవస్తుభూతం ద్వైతరూపేణ ; పునః ప్రలయకాలే పూర్ణస్య కార్యస్య పూర్ణతామ్ ఆదాయ ఆత్మని ధిత్వా పూర్ణమేవ అవశిష్యతే కారణరూపమ్ ; ఎవమ్ ఉత్పత్తిస్థితిప్రలయేషు త్రిష్వపి కాలేషు కార్యకారణయోః పూర్ణతైవ ; సా చ ఎకైవ పూర్ణతా కార్యకారణయోర్భేదేన వ్యపదిశ్యతే ; ఎవం చ ద్వైతాద్వైతాత్మకమేకం బ్రహ్మ । యథా కిల సముద్రో జలతరఙ్గఫేనబుద్బుదాద్యాత్మక ఎవ, యథా చ జలం సత్యం తదుద్భవాశ్చ తరఙ్గఫేనబుద్బుదాదయః సముద్రాత్మభూతా ఎవ ఆవిర్భావతిరోభావధర్మాణః పరమార్థసత్యా ఎవ — ఎవం సర్వమిదం ద్వైతం పరమార్థసత్యమేవ జలతరఙ్గాదిస్థానీయమ్ , సముద్రజలస్థానీయం తు పరం బ్రహ్మ । ఎవం చ కిల ద్వైతస్య సత్యత్వే కర్మకాణ్డస్య ప్రామాణ్యమ్ , యదా పునర్ద్వైతం ద్వైతమివావిద్యాకృతం మృగతృష్ణికావదనృతమ్ , అద్వైతమేవ పరమార్థతః, తదా కిల కర్మకాణ్డం విషయాభావాత్ అప్రమాణం భవతి ; తథా చ విరోధ ఎవ స్యాత్ । వేదైకదేశభూతా ఉపనిషత్ ప్రమాణమ్ , పరమార్థాద్వైతవస్తుప్రతిపాదకత్వాత్ ; అప్రమాణం కర్మకాణ్డమ్ , అసద్ద్వైతవిషయత్వాత్ । తద్విరోధపరిజిహీర్షయా శ్రుత్యా ఎతదుక్తం కార్యకారణయోః సత్యత్వం సముద్రవత్ ‘పూర్ణమదః’ ఇత్యాదినా ఇతి । తదసత్ , విశిష్టవిషయాపవాదవికల్పయోరసమ్భవాత్ । న హి ఇయం సువివక్షితా కల్పనా । కస్మాత్ ? యథా క్రియావిషయే ఉత్సర్గప్రాప్తస్య ఎకదేశే అపవాదః క్రియతే, యథా ‘అహింసన్సర్వభూతాన్యన్యత్ర తీర్థేభ్యః’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧౫ । ౧) ఇతి హింసా సర్వభూతవిషయా ఉత్సర్గేణ నివారితా తీర్థే విశిష్టవిషయే జ్యోతిష్టోమాదావనుజ్ఞాయతే, న చ తథా వస్తువిషయే ఇహ అద్వైతం బ్రహ్మ ఉత్సర్గేణ ప్రతిపాద్య పునః తదేకదేశే అపవదితుం శక్యతే, బ్రహ్మణః అద్వైతత్వాదేవ ఎకదేశానుపపత్తేః । తథా వికల్పానుపపత్తేశ్చ ; యథా ‘అతిరాత్రే షోడశినం గృహ్ణాతి’ ( ? ) ‘నాతిరాత్రే షోడశినం గృహ్ణాతి’ ( ? ) ఇతి గ్రహణాగ్రహణయోః పురుషాధీనత్వాత్ వికల్పో భవతి ; న త్విహ తథా వస్తువిషయే ద్వైతం వా స్యాత్ అద్వైతం వేతి వికల్పః సమ్భవతి, అపురుషతన్త్రత్వాదాత్మవస్తునః, విరోధాచ్చ ద్వైతాద్వైతత్వయోరేకస్య । తస్మాత్ న సువివక్షితా ఇయం కల్పనా । శ్రుతిన్యాయవిరోధాచ్చ । సైన్ధవఘనవత్ ప్రజ్ఞానైకరసఘనం నిరన్తరం పూర్వాపరబాహ్యాభ్యన్తరభేదవివర్జితం సబాహ్యాభ్యన్తరమ్ అజం నేతి నేతి అస్థూలమనణ్వహ్రస్వమజరమభయమమృతమ్ — ఇత్యేవమాద్యాః శ్రుతయః నిశ్చితార్థాః సంశయవిపర్యాసాశఙ్కారహితాః సర్వాః సముద్రే ప్రక్షిప్తాః స్యుః, అకిఞ్చిత్కరత్వాత్ । తథా న్యాయవిరోధోఽపి, సావయవస్యానేకాత్మకస్య క్రియావతో నిత్యత్వానుపపత్తేః ; నిత్యత్వం చ ఆత్మనః స్మృత్యాదిదర్శనాత్ అనుమీయతే ; తద్విరోధశ్చ ప్రాప్నోతి అనిత్యత్వే ; భవత్కల్పనానర్థక్యం చ ; స్ఫుటమేవ చ అస్మిన్పక్షే కర్మకాణ్డానర్థక్యమ్ , అకృతాభ్యాగమకృతవిప్రణాశప్రసఙ్గాత్ । నను బ్రహ్మణో ద్వైతాద్వైతాత్మకత్వే సముద్రాదిదృష్టాన్తా విద్యన్తే ; కథముచ్యతే భవతా ఎకస్య ద్వైతాద్వైతత్వం విరుద్ధమితి ? న, అన్యవిషయత్వాత్ ; నిత్యనిరవయవవస్తువిషయం హి విరుద్ధత్వమ్ అవోచామ ద్వైతాద్వైతత్వస్య, న కార్యవిషయే సావయవే । తస్మాత్ శ్రుతిస్మృతిన్యాయవిరోధాత్ అనుపపన్నేయం కల్పనా । అస్యాః కల్పనాయాః వరమ్ ఉపనిషత్పరిత్యాగ ఎవ । అధ్యేయత్వాచ్చ న శాస్త్రార్థా ఇయం కల్పనా ; న హి జననమరణాద్యనర్థశతసహస్రభేదసమాకులం సముద్రవనాదివత్ సావయవమ్ అనేకరసం బ్రహ్మ ధ్యేయత్వేన విజ్ఞేయత్వేన వా శ్రుత్యా ఉపదిశ్యతే ; ప్రజ్ఞానఘనతాం చ ఉపదిశతి ; ‘ఎకధైవానుద్రష్టవ్యమ్’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨౦) ఇతి చ ; అనేకధాదర్శనాపవాదాచ్చ ‘మృత్యోః స మృత్యుమాప్నోతి య ఇహ నానేవ పశ్యతి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౧౯) ఇతి ; యచ్చ శ్రుత్యా నిన్దితమ్ , తన్న కర్తవ్యమ్ ; యచ్చ న క్రియతే, న స శాస్త్రార్థః ; బ్రహ్మణోఽనేకరసత్వమ్ అనేకధాత్వం చ ద్వైతరూపం నిన్దితత్వాత్ న ద్రష్టవ్యమ్ ; అతో న శాస్త్రార్థః ; యత్తు ఎకరసత్వం బ్రహ్మణః తత్ ద్రష్టవ్యత్వాత్ ప్రశస్తమ్ , ప్రశస్తత్వాచ్చ శాస్త్రార్థో భవితుమర్హతి । యత్తూక్తం వేదైకదేశస్య అప్రామాణ్యం కర్మవిషయే ద్వైతాభావాత్ , అద్వైతే చ ప్రామాణ్యమితి — తన్న, యథాప్రాప్తోపదేశార్థత్వాత్ ; న హి ద్వైతమ్ అద్వైతం వా వస్తు జాతమాత్రమేవ పురుషం జ్ఞాపయిత్వా పశ్చాత్కర్మ వా బ్రహ్మవిద్యాం వా ఉపదిశతి శాస్త్రమ్ ; న చ ఉపదేశార్హం ద్వైతమ్ , జాతమాత్రప్రాణిబుద్ధిగమ్యత్వాత్ ; న చ ద్వైతస్య అనృతత్వబుద్ధిః ప్రథమమేవ కస్యచిత్ స్యాత్ , యేన ద్వైతస్య సత్యత్వముపదిశ్య పశ్చాత్ ఆత్మనః ప్రామాణ్యం ప్రతిపాదయేత్ శాస్త్రమ్ । నాపి పాషణ్డిభిరపి ప్రస్థాపితాః శాస్త్రస్య ప్రామాణ్యం న గృహ్ణీయుః । తస్మాత్ యథాప్రాప్తమేవ ద్వైతమ్ అవిద్యాకృతం స్వాభావికమ్ ఉపాదాయ స్వాభావిక్యైవ అవిద్యయా యుక్తాయ రాగద్వేషాదిదోషవతే యథాభిమతపురుషార్థసాధనం కర్మ ఉపదిశత్యగ్రే ; పశ్చాత్ ప్రసిద్ధక్రియాకారకఫలస్వరూపదోషదర్శనవతే తద్విపరీతౌదాసీన్యస్వరూపావస్థానఫలార్థినే తదుపాయభూతామ్ ఆత్మైకత్వదర్శనాత్మికాం బ్రహ్మవిద్యామ్ ఉపదిశతి । అథైవం సతి తదౌదాసీన్యస్వరూపావస్థానే ఫలే ప్రాప్తే శాస్త్రస్య ప్రామాణ్యం ప్రతి అర్థిత్వం నివర్తతే ; తదభావాత్ శాస్త్రస్యాపి శాస్త్రత్వం తం ప్రతి నివర్తత ఎవ । తథా ప్రతిపురుషం పరిసమాప్తం శాస్త్రమ్ ఇతి న శాస్త్రవిరోధగన్ధోఽపి అస్తి, అద్వైతజ్ఞానావసానత్వాత్ శాస్త్రశిష్యశాసనాదిద్వైతభేదస్య ; అన్యతమావస్థానే హి విరోధః స్యాత్ అవస్థితస్య ; ఇతరేతరాపేక్షత్వాత్తు శాస్త్రశిష్యశాసనానాం నాన్యతమోఽపి అవతిష్ఠతే ; సర్వసమాప్తౌ తు కస్య విరోధ ఆశఙ్క్యేత అద్వైతే కేవలే శివే సిద్ధే ; నాప్యవిరోధతా, అత ఎవ । అథాపి అభ్యుపగమ్య బ్రూమః — ద్వైతాద్వైతాత్మకత్వేఽపి శాస్త్రవిరోధస్య తుల్యత్వాత్ ; యదాపి సముద్రాదివత్ ద్వైతాద్వైతాత్మకమేకం బ్రహ్మ అభ్యుపగచ్ఛామః నాన్యద్వస్త్వన్తరమ్ , తదాపి భవదుక్తాత్ శాస్త్రవిరోధాత్ న ముచ్యామహే ; కథమ్ ? ఎకం హి పరం బ్రహ్మ ద్వైతాద్వైతాత్మకమ్ ; తత్ శోకమోహాద్యతీతత్వాత్ ఉపదేశం న కాఙ్క్షతి ; న చ ఉపదేష్టా అన్యః బ్రహ్మణః ; ద్వైతాద్వైతరూపస్య బ్రహ్మణః ఎకస్యైవ అభ్యుపగమాత్ । అథ ద్వైతవిషయస్య అనేకత్వాత్ అన్యోన్యోపదేశః, న బ్రహ్మవిషయ ఉపదేశ ఇతి చేత్ — తదా ద్వైతాద్వైతాత్మకమ్ ఎకమేవ బ్రహ్మ, నాన్యదస్తి ఇతి విరుధ్యతే । యస్మిన్ద్వైతవిషయే అన్యోన్యోపదేశః, సః అన్యః ద్వైతం చ అన్యదేవ ఇతి సముద్రదృష్టాన్తో విరుద్ధః । న చ సముద్రోదకైకత్వవత్ విజ్ఞానైకత్వే బ్రహ్మణః అన్యత్ర ఉపదేశగ్రహణాదికల్పనా సమ్భవతి ; న హి హస్తాదిద్వైతాద్వైతాత్మకే దేవదత్తే వాక్కర్ణయోః దేవదత్తైకదేశభూతయోః వాక్ ఉపదేష్ట్రీ కర్ణః కేవల ఉపదేశస్య గ్రహీతా, దేవదత్తస్తు న ఉపదేష్టా నాప్యుపదేశస్య గ్రహీతా — ఇతి కల్పయితుం శక్యతే, సముద్రైకోదకాత్మత్వవత్ ఎకవిజ్ఞానవత్త్వాత్ దేవదత్తస్య । తస్మాత్ శ్రుతిన్యాయవిరోధశ్చ అభిప్రేతార్థాసిద్ధిశ్చ ఎవంకల్పనాయాం స్యాత్ । తస్మాత్ యథావ్యాఖ్యాత ఎవ అస్మాభిః పూర్ణమదః ఇత్యస్య మన్త్రస్య అర్థః ॥
ఓం ఖం బ్రహ్మ ఇతి మన్త్రః ; అయం చ అన్యత్ర అవినియుక్తః ఇహ బ్రాహ్మణేన ధ్యానకర్మణి వినియుజ్యతే । అత్ర చ బ్రహ్మేతి విశేష్యాభిధానమ్ , ఖమితి విశేషణమ్ । విశేషణవిశేష్యయోశ్చ సామానాధికరణ్యేన నిర్దేశః నీలోత్పలవత్ — ఖం బ్రహ్మేతి బ్రహ్మశబ్దో బృహద్వస్తుమాత్రాస్పదః అవిశేషితః, అతః విశేష్యతే — ఖం బ్రహ్మేతి ; యత్తత్ ఖం బ్రహ్మ, తత్ ఓంశబ్దవాచ్యమ్ , ఓంశబ్దస్వరూపమేవ వా ; ఉభయథాపి సామానాధికరణ్యమ్ అవిరుద్ధమ్ । ఇహ చ బ్రహ్మోపాసనసాధనత్వార్థమ్ ఓంశబ్దః ప్రయుక్తః, తథా చ శ్రుత్యన్తరాత్ ‘ఎతదాలమ్బనం శ్రేష్ఠమేతదాలమ్బనం పరమ్’ (క. ఉ. ౧ । ౨ । ౧౭) ‘ఓమిత్యాత్మానం యుఞ్జీత’ (తై. నా. ౨౪ । ౧) ‘ఓమిత్యేతేనైవాక్షరేణ పరం పురుషమభిధ్యాయీత’ (ప్ర. ఉ. ౫ । ౫) ‘ఓమిత్యేవం ధ్యాయథ ఆత్మానమ్’ (ము. ఉ. ౨ । ౨ । ౬) ఇత్యాదేః । అన్యార్థాసమ్భవాచ్చ ఉపదేశస్య । యథా అన్యత్ర ‘ఓమితి శంసతి ఓమిత్యుద్గాయతి’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౧ । ౯) ఇత్యేవమాదౌ స్వాధ్యాయారమ్భాపవర్గయోశ్చ ఓఙ్కారప్రయోగః వినియోగాదవగమ్యతే, న చ తథా అర్థాన్తరమ్ ఇహ అవగమ్యతే । తస్మాత్ ధ్యానసాధనత్వేనైవ ఇహ ఓఙ్కారశబ్దస్య ఉపదేశః । యద్యపి బ్రహ్మాత్మాదిశబ్దా బ్రహ్మణో వాచకాః, తథాపి శ్రుతిప్రామాణ్యాత్ బ్రహ్మణో నేదిష్ఠమభిధానమ్ ఓఙ్కారః । అత ఎవ బ్రహ్మప్రతిపత్తౌ ఇదం పరం సాధనమ్ । తచ్చ ద్విప్రకారేణ, ప్రతీకత్వేన అభిధానత్వేన చ । ప్రతీకత్వేన — యథా విష్ణ్వాదిప్రతిమా అభేదేన, ఎవమ్ ఓఙ్కారః బ్రహ్మేతి ప్రతిపత్తవ్యః । తథా హ్యోఙ్కారాలమ్బనస్య బ్రహ్మ ప్రసీదతి, ‘ఎతదాలమ్బనం శ్రేష్ఠమేతదాలమ్బనం పరమ్ । ఎతదాలమ్బనం జ్ఞాత్వా బ్రహ్మలోకే మహీయతే’ (క. ఉ. ౧ । ౨ । ౧౭) ఇతి శ్రుతేః ॥
తత్ర ఖమితి భౌతికే ఖే ప్రతీతిర్మా భూత్ ఇత్యాహ — ఖం పురాణం చిరన్తనం ఖం పరమాత్మాకాశమిత్యర్థః । యత్తత్పరమాత్మాకాశం పురాణం ఖమ్ , తత్ చక్షురాద్యవిషయత్వాత్ నిరాలమ్బనమ్ అశక్యం గ్రహీతుమితి శ్రద్ధాభక్తిభ్యాం భావవిశేషేణ చ ఓఙ్కారే ఆవేశయతి — యథా విష్ణ్వఙ్గాఙ్కితాయాం శిలాదిప్రతిమాయాం విష్ణుం లోకః, ఎవమ్ । వాయురం ఖమ్ , వాయుః అస్మిన్విద్యత ఇతి వాయురమ్ , ఖం ఖమాత్రం ఖమిత్యుచ్యతే, న పురాణం ఖమ్ — ఇత్యేవమ్ ఆహ స్మ । కోఽసౌ ? కౌరవ్యాయణీపుత్రః । వాయురే హి ఖే ముఖ్యః ఖశబ్దవ్యవహారః ; తస్మాన్ముఖ్యే సంప్రత్యయో యుక్త ఇతి మన్యతే । తత్ర యది పురాణం ఖం బ్రహ్మ నిరుపాధిస్వరూపమ్ , యది వా వాయురం ఖం సోపాధికం బ్రహ్మ, సర్వథాపి ఓఙ్కారః ప్రతీకత్వేనైవ ప్రతిమావత్ సాధనత్వం ప్రతిపద్యతే, ‘ఎతద్వై సత్యకామ పరం చాపరం చ బ్రహ్మ యదోఙ్కారః’ (ప్ర. ఉ. ౫ । ౨) ఇతి శ్రుత్యన్తరాత్ । కేవలం ఖశబ్దార్థే విప్రతిపత్తిః । వేదోఽయమ్ ఓఙ్కారః, వేద విజానాతి అనేన యద్వేదితవ్యమ్ తస్మాద్వేదః ఓఙ్కారః వాచకః అభిధానమ్ ; తేనాభిధానేన యద్వేదితవ్యం బ్రహ్మ ప్రకాశ్యమానమ్ అభిధీయమానం వేద సాధకో విజానాతి ఉపలభతే, తస్మాత్ వేదోఽయమితి బ్రాహ్మణా విదుః ; తస్మాత్ బ్రాహ్మణానామభిధానత్వేన సాధనత్వమభిప్రేతమ్ ఓఙ్కారస్య । అథవా వేదోఽయమిత్యాది అర్థవాదః ; కథమ్ ఓఙ్కారః బ్రహ్మణః ప్రతీకత్వేన విహితః ; ఓం ఖం బ్రహ్మ ఇతి సామానాధికరణ్యాత్ తస్య స్తుతిః ఇదానీం వేదత్వేన ; సర్వో హి అయం వేద ఓఙ్కార ఎవ ; ఎతత్ప్రభవః ఎతదాత్మకః సర్వః ఋగ్యజుఃసామాదిభేదభిన్నః ఎష ఓఙ్కారః, ‘తద్యథా శఙ్కునా సర్వాణి పర్ణాని’ (ఛా. ఉ. ౨ । ౨౩ । ౩) ఇత్యాదిశ్రుత్యన్తరాత్ ; ఇతశ్చాయం వేదః ఓఙ్కారః, యద్వేదితవ్యమ్ , తత్సర్వం వేదితవ్యమ్ ఓఙ్కారేణైవ వేద ఎనేన ; అతః అయమోఙ్కారో వేదః ; ఇతరస్యాపి వేదస్య వేదత్వమ్ అత ఎవ ; తస్మాత్ విశిష్టోఽయమోఙ్కారః సాధనత్వేన ప్రతిపత్తవ్య ఇతి । అథవా వేదః సః ; కోఽసౌ ? యం బ్రాహ్మణా విదుః ఓఙ్కారమ్ ; బ్రాహ్మణానాం హి అసౌ ప్రణవోద్గీథాదివికల్పైర్విజ్ఞేయః ; తస్మిన్హి ప్రయుజ్యమానే సాధనత్వేన సర్వో వేదః ప్రయుక్తో భవతీతి ॥
ఇతి పఞ్చమాధ్యాయస్య ప్రథమం బ్రాహ్మణమ్ ॥

ద్వితీయం బ్రాహ్మణమ్

త్రయాః ప్రాజాపత్యాః ప్రజాపతౌ పితరి బ్రహ్మచర్యమూషుర్దేవా మనుష్యా అసురా ఉషిత్వా బ్రహ్మచర్యం దేవా ఊచుర్బ్రవీతు నో భవానితి తేభ్యో హైతదక్షరమువాచ ద ఇతి వ్యజ్ఞాసిష్టా౩ ఇతి వ్యజ్ఞాసిష్మేతి హోచుర్దామ్యతేతి న ఆత్థేత్యోమితి హోవాచ వ్యజ్ఞాసిష్టేతి ॥ ౧ ॥

అధునా దమాదిసాధనత్రయవిధానార్థోఽయమారమ్భః — త్రయాః, త్రిసఙ్ఖ్యాకాః ప్రాజాపత్యాః ప్రజాపతేరపత్యాని ప్రాజాపత్యాః, తే కిమ్ ? ప్రజాపతౌ పితరి బ్రహ్మచర్యం శిష్యత్వవృత్తేర్బ్రహ్మచర్యస్య ప్రాధాన్యాత్ శిష్యాః సన్తో బ్రహ్మచర్యమ్ ఊషుః ఉషితవన్త ఇత్యర్థః । కే తే ? విశేషతః దేవా మనుష్యా అసురాశ్చ । తే చ ఉషిత్వా బ్రహ్మచర్యం కిమకుర్వన్నిత్యుచ్యతే — తేషాం దేవా ఊచుః పితరం ప్రజాపతిమ్ । కిమితి ? బ్రవీతు కథయతు, నః అస్మభ్యమ్ యదనుశాసనం భవానితి । తేభ్యః ఎవమర్థిభ్యః హ ఎతదక్షరం వర్ణమాత్రమ్ ఉవాచ — ద ఇతి । ఉక్త్వా చ తాన్ పప్రచ్ఛ పితా — కిం వ్యజ్ఞాసిష్టా౩ ఇతి, మయా ఉపదేశార్థమభిహితస్యాక్షరస్య అర్థం విజ్ఞాతవన్తః ఆహోస్విన్నేతి । దేవా ఊచుః — వ్యజ్ఞాసిష్మేతి, విజ్ఞాతవన్తో వయమ్ । యద్యేవమ్ , ఉచ్యతాం కిం మయోక్తమితి । దేవా ఊచుః — దామ్యత, అదాన్తా యూయం స్వభావతః అతో దాన్తా భవతేతి నః అస్మాన్ ఆత్థ కథయసి । ఇతర ఆహ — ఓమితి సమ్యగ్వ్యజ్ఞాసిష్టేతి ॥

అథ హైనం మనుష్యా ఊచుర్బ్రవీతు నో భవానితి తేభ్యో హైతదేవాక్షరమువాచ ద ఇతి వ్యజ్ఞాసిష్టా౩ ఇతి వ్యజ్ఞాసిష్మేతి హోచుర్దత్తేతి న ఆత్థేత్యోమితి హోవాచ వ్యజ్ఞాసిష్టేతి ॥ ౨ ॥

సమానమన్యత్ । స్వభావతో లుబ్ధా యూయమ్ , అతో యథాశక్తి సంవిభజత దత్తేతి నః అస్మాన్ ఆత్థ, కిమన్యద్బ్రూయాత్ నో హితమితి మనుష్యాః ॥

అథ హైనమసురా ఊచుర్బ్రవీతు నో భవానితి తేభ్యో హైతదేవాక్షరమువాచ ద ఇతి వ్యజ్ఞాసిష్టా౩ ఇతి వ్యజ్ఞాసిష్మేతి హోచుర్దయధ్వమితి న ఆత్థేత్యోమితి హోవాచ వ్యజ్ఞాసిష్టేతి తదేతదేవైషా దైవీ వాగనువదతి స్తనయిత్నుర్ద ద ద ఇతి దామ్యత దత్త దయధ్వమితి తదేతత్త్రయం శిక్షేద్దమం దానం దయామితి ॥ ౩ ॥

తథా అసురాః దయధ్వమితి ; క్రూరా యూయం హింసాదిపరాః, అతో దయధ్వం ప్రాణిషు దయాం కురుతేతి । తదేతత్ప్రజాపతేరనుశాసనమ్ అద్యాప్యనువర్తత ఎవ । యః పూర్వం ప్రజాపతిర్దేవాదీననుశశాస సోఽద్యాపి అనుశాస్త్యేవ దైవ్యా స్తనయిత్నులక్షణయా వాచా । కథమేషా శ్రూయతే దైవీ వాక్ ? కాసౌ స్తనయిత్నుః ? ద ద ద ఇతి, దామ్యత దత్త దయధ్వమితి — ఎషాం వాక్యానాముపలక్షణాయ త్రిర్దకార ఉచ్చార్యతే అనుకృతిః ; న తు స్తనయిత్నుశబ్దః త్రిరేవ, సఙ్ఖ్యానియమస్య లోకే అప్రసిద్ధత్వాత్ । యస్మాత్ అద్యాపి ప్రజాపతిః దామ్యత దత్త దయధ్వమిత్యనుశాస్త్యేవ, తస్మాత్కారణాత్ ఎతత్త్రయమ్ ; కిం తత్ త్రయమిత్యుచ్యతే — దమం దానం దయామితి శిక్షేత్ ఉపాదద్యాత్ ప్రజాపతేరనుశాసనమస్మాభిః కర్తవ్యమిత్యేవం మతిం కుర్యాత్ । తథా చ స్మృతిః — ‘త్రివిధం నరకస్యేదం ద్వారం నాశనమాత్మనః । కామః క్రోధస్తథా లోభస్తస్మాదేతత్త్రయం త్యజేత్’ (భ. గీ. ౧౬ । ౨౧) ఇతి । అస్య హి విధేః శేషః పూర్వః । తథాపి దేవాదీనుద్దిశ్య కిమర్థం దకారత్రయముచ్చారితవాన్ ప్రజాపతిః పృథగనుశాసనార్థిభ్యః ; తే వా కథం వివేకేన ప్రతిపన్నాః ప్రజాపతేర్మనోగతం సమానేనైవ దకారవర్ణమాత్రేణేతి పరాభిప్రాయజ్ఞా వికల్పయన్తి । అత్రైకే ఆహుః — అదాన్తత్వాదాతృత్వాదయాలుత్వైః అపరాధిత్వమాత్మనో మన్యమానాః శఙ్కితా ఎవ ప్రజాపతావూషుః, కిం నో వక్ష్యతీతి ; తేషాం చ దకారశ్రవణమాత్రాదేవ ఆత్మాశఙ్కావశేన తదర్థప్రతిపత్తిరభూత్ ; లోకేఽపి హి ప్రసిద్ధమ్ — పుత్రాః శిష్యాశ్చానుశాస్యాః సన్తో దోషాత్ నివర్తయితవ్యా ఇతి ; అతో యుక్తం ప్రజాపతేర్దకారమాత్రోచ్చారణమ్ ; దమాదిత్రయే చ దకారాన్వయాత్ ఆత్మనో దోషానురూప్యేణ దేవాదీనాం వివేకేన ప్రతిపత్తుం చేతి ; ఫలం తు ఎతత్ ఆత్మదోషజ్ఞానే సతి దోషాత్ నివర్తయితుం శక్యతే అల్పేనాప్యుపదేశేన, యథా దేవాదయో దకారమాత్రేణేతి । నను ఎతత్ త్రయాణాం దేవాదీనామనుశాసనం దేవాదిభిరపి ఎకైకమేవ ఉపాదేయమ్ , అద్యత్వేఽపి న తు త్రయం మనుష్యైః శిక్షితవ్యమితి । అత్రోచ్యతే — పూర్వైర్దేవాదిభిర్విశిష్టైరనుష్ఠితమ్ ఎతత్త్రయమ్ , తస్మాత్ మనుష్యైరేవ శిక్షితవ్యమితి । తత్ర దయాలుత్వస్యాననుష్ఠేయత్వం స్యాత్ , కథమ్ ? అసురైరప్రశస్తైరనుష్ఠితత్వాదితి చేత్ — న, తుల్యత్వాత్ త్రయాణామ్ ; అతః అన్యోఽత్రాభిప్రాయః — ప్రజాపతేః పుత్రా దేవాదయస్త్రయః ; పుత్రేభ్యశ్చ హితమేవ పిత్రా ఉపదేష్టవ్యమ్ ; ప్రజాపతిశ్చ హితజ్ఞః నాన్యథా ఉపదిశతి ; తస్మాత్ పుత్రానుశాసనం ప్రజాపతేః పరమమ్ ఎతత్ హితమ్ ; అతో మనుష్యైరేవ ఎతత్ త్రయం శిక్షితవ్యమితి । అథవా న దేవాః అసురా వా అన్యే కేచన విద్యన్తే మనుష్యేభ్యః ; మనుష్యాణామేవ అదాన్తాః యే అన్యైరుత్తమైర్గుణైః సమ్పన్నాః ; తే దేవాః ; లోభప్రధానా మనుష్యాః ; తథా హింసాపరాః క్రూరా అసురాః ; తే ఎవ మనుష్యాః అదాన్తత్వాదిదోషత్రయమపేక్ష్య దేవాదిశబ్దభాజో భవన్తి, ఇతరాంశ్చ గుణాన్ సత్త్వరజస్తమాంసి అపేక్ష్య ; అతః మనుష్యైరేవ శిక్షితవ్యమ్ ఎతత్త్రయమితి, తదపేక్షయైవ ప్రజాపతినోపదిష్టత్వాత్ ; తథా హి మనుష్యా అదాన్తా లుబ్ధాః క్రూరాశ్చ దృశ్యన్తే ; తథా చ స్మృతిః — ‘కామః క్రోధస్తథా లోభస్తస్మాదేతత్త్రయం త్యజేత్’ (భ. గీ. ౧౬ । ౨౧) ఇతి ॥
ఇతి పఞ్చమాధ్యాయస్య ద్వితీయం బ్రాహ్మణమ్ ॥

తృతీయం బ్రాహ్మణమ్

దమాదిసాధనత్రయం సర్వోపాసనశేషం విహితమ్ ; దాన్తః అలుబ్ధః దయాలుః సన్ సర్వోపాసనేష్వధిక్రియతే । తత్ర నిరుపాధికస్య బ్రహ్మణో దర్శనమ్ అతిక్రాన్తమ్ ; అథ అధునా సోపాధికస్య తస్యైవ అభ్యుదయఫలాని వక్తవ్యానీత్యేవమర్థోఽయమారమ్భః —

ఎష ప్రజాపతిర్యద్ధృదయమేతద్బ్రహ్మైతత్సర్వం తదేతత్త్ర్యక్షరం హృదయమితి హృ ఇత్యేకమక్షరమభిహరన్త్యస్మై స్వాశ్చాన్యే చ య ఎవం వేద ద ఇత్యేకమక్షరం దదత్యస్మై స్వాశ్చాన్యే చ య ఎవం వేద యమిత్యేకమక్షరమేతి స్వర్గం లోకం య ఎవం వేద ॥ ౧ ॥

ఎష ప్రజాపతిః యద్ధృదయం ప్రజాపతిః అనుశాస్తీత్యనన్తరమేవాభిహితమ్ । కః పునరసౌ అనుశాస్తా ప్రజాపతిరిత్యుచ్యతే — ఎష ప్రజాపతిః ; కోసౌ ? యద్ధృదయమ్ , హృదయమితి హృదయస్థా బుద్ధిరుచ్యతే ; యస్మిన్ శాకల్యబ్రాహ్మణాన్తే నామరూపకర్మణాముపసంహార ఉక్తో దిగ్విభాగద్వారేణ, తదేతత్ సర్వభూతప్రతిష్ఠం సర్వభూతాత్మభూతం హృదయం ప్రజాపతిః ప్రజానాం స్రష్టా ; ఎతత్ బ్రహ్మ, బృహత్త్వాత్ సర్వాత్మత్వాచ్చ బ్రహ్మ ; ఎతత్సర్వమ్ ; ఉక్తం పఞ్చమాధ్యాయే హృదయస్య సర్వత్వమ్ ; తత్సర్వం యస్మాత్ తస్మాదుపాస్యం హృదయం బ్రహ్మ । తత్ర హృదయనామాక్షరవిషయమేవ తావత్ ఉపాసనముచ్యతే ; తదేతత్ హృదయమితి నామ త్ర్యక్షరమ్ , త్రీణి అక్షరాణి అస్యేతి త్ర్యక్షరమ్ ; కాని పునస్తాని త్రీణ్యక్షరాణ్యుచ్యన్తే ; హృ ఇత్యేకమక్షరమ్ ; అభిహరన్తి, హృతేరాహృతికర్మణః హృ ఇత్యేతద్రూపమితి యో వేద, యస్మాత్ హృదయాయ బ్రహ్మణే స్వాశ్చ ఇన్ద్రియాణి అన్యే చ విషయాః శబ్దాదయః స్వం స్వం కార్యమభిహరన్తి, హృదయం చ భోక్త్రర్థమభిహరతి — అతః హృదయనామ్నః హృ ఇత్యేతదక్షరమితి యో వేద — అస్మై విదుషే అభిహరన్తి స్వాశ్చ జ్ఞాతయః అన్యే చాసమ్బద్ధాః, బలిమితి వాక్యశేషః । విజ్ఞానానురూప్యేణ ఎతత్ఫలమ్ । తథా ద ఇత్యేతదప్యేకమక్షరమ్ ; ఎతదపి దానార్థస్య దదాతేః ద ఇత్యేతద్రూపం హృదయనామాక్షరత్వేన నిబద్ధమ్ । అత్రాపి — హృదయాయ బ్రహ్మణే స్వాశ్చ కరణాని అన్యే చ విషయాః స్వం స్వం వీర్యం దదతి, హృదయం భోక్త్రే దదాతి స్వం వీర్యమ్ , అతో దకార ఇత్యేవం యో వేద, అస్మై దదతి స్వాశ్చ అన్యే చ । తథా యమిత్యేతదప్యేకమక్షరమ్ ; ఇణో గత్యర్థస్య యమిత్యేతద్రూపమ్ అస్మిన్నామ్ని నిబద్ధమితి యో వేద, స స్వర్గం లోకమేతి । ఎవం నామాక్షరాదపి ఈదృశం విశిష్టం ఫలం ప్రాప్నోతి, కిము వక్తవ్యం హృదయస్వరూపోపాసనాత్ — ఇతి హృదయస్తుతయే నామాక్షరోపన్యాసః ॥
ఇతి పఞ్చమాధ్యాయస్య తృతీయం బ్రాహ్మణమ్ ॥

చతుర్థం బ్రాహ్మణమ్

తద్వై తదేతదేవ తదాస సత్యమేవ స యో హైతం మహద్యక్షం ప్రథమజం వేద సత్యం బ్రహ్మేతి జయతీమాంల్లోకాఞ్జిత ఇన్న్వసావసద్య ఎవమేతన్మహద్యక్షం ప్రథమజం వేద సత్యం బ్రహ్మేతి సత్యం హ్యేవ బ్రహ్మ ॥ ౧ ॥

తస్యైవ హృదయాఖ్యస్య బ్రహ్మణః సత్యమిత్యుపాసనం విధిత్సన్నాహ — తత్ , తదితి హృదయం బ్రహ్మ పరామృష్టమ్ ; వై ఇతి స్మరణార్థమ్ ; తత్ యత్ హృదయం బ్రహ్మ స్మర్యత ఇత్యేకః తచ్ఛబ్దః ; తదేతదుచ్యతే ప్రకారాన్తరేణేతి ద్వితీయః తచ్ఛబ్దః । కిం పునః తత్ప్రకారాన్తరమ్ ? ఎతదేవ తదితి ఎతచ్ఛబ్దేన సమ్బధ్యతే తృతీయస్తచ్ఛబ్దః ; ఎతదితి వక్ష్యమాణం బుద్ధౌ సన్నిధీకృత్య ఆహ ; ఆస బభూవ ; కిం పునః ఎతదేవ ఆస ? యదుక్తం హృదయం బ్రహ్మేతి, తత్ ఇతి, తృతీయః తచ్ఛబ్దో వినియుక్తః । కిం తదితి విశేషతో నిర్దిశతి ; సత్యమేవ, సచ్చ త్యచ్చ మూర్తం చామూర్తం చ సత్యం బ్రహ్మ, పఞ్చభూతాత్మకమిత్యేతత్ । స యః కశ్చిత్ సత్యాత్మానమ్ ఎతమ్ , మహత్ మహత్త్వాత్ , యక్షం పూజ్యమ్ , ప్రథమజం ప్రథమజాతమ్ , సర్వస్మాత్సంసారిణ ఎతదేవాగ్రే జాతం బ్రహ్మ అతః ప్రథమజమ్ , వేద విజానాతి సత్యం బ్రహ్మేతి ; తస్యేదం ఫలముచ్యతే — యథా సత్యేన బ్రహ్మణా ఇమే లోకా ఆత్మసాత్కృతా జితాః, ఎవం సత్యాత్మానం బ్రహ్మ మహద్యక్షం ప్రథమజం వేద, స జయతి ఇమాన్ లోకాన్ ; కిం చ జితో వశీకృతః, ఇన్ను ఇత్థమ్ , యథా బ్రహ్మణా అసౌ శత్రురితి వాక్యశేషః । అసచ్చ అసద్భవేత్ అసౌ శత్రుః జితో భవేదిత్యర్థః । కస్య ఎతత్ఫలమితి పునర్నిగమయతి — య ఎవమేతన్మహద్యక్షం ప్రథమజం వేద సత్యం బ్రహ్మేతి । అతో విద్యానురూపం ఫలం యుక్తమ్ , సత్యం హ్యేవ యస్మాద్బ్రహ్మ ॥
ఇతి పఞ్చమాధ్యాయస్య చతుర్థం బ్రాహ్మణమ్ ॥

పఞ్చమం బ్రాహ్మణమ్

ఆప ఎవేదమగ్ర ఆసుస్తా ఆపః సత్యమసృజన్త సత్యం బ్రహ్మ బ్రహ్మ ప్రజాపతిం ప్రజాపతిర్దేవాంస్తే దేవాః సత్యమేవోపాసతే తదేతత్త్ర్యక్షరం సత్యమితి స ఇత్యేకమక్షరం తీత్యేకమక్షరం యమిత్యేకమక్షరం ప్రథమోత్తమే అక్షరే సత్యం మధ్యతోఽనృతం తదేతదనృతముభయతః సత్యేన పరిగృహీతం సత్యభూయమేవ భవతి నైవం విద్వాంసమనృతం హినస్తి ॥ ౧ ॥

సత్యస్య బ్రహ్మణః స్తుత్యర్థమిదమాహ । మహద్యక్షం ప్రథమజమిత్యుక్తమ్ , తత్కథం ప్రథమజత్వమిత్యుచ్యతే — ఆప ఎవేదమగ్ర ఆసుః ; ఆప ఇతి కర్మసమవాయిన్యః అగ్నిహోత్రాద్యాహుతయః ; అగ్నిహోత్రాద్యాహుతేః ద్రవాత్మకత్వాత్ అప్త్వమ్ ; తాశ్చ ఆపః అగ్నిహోత్రాదికర్మాపవర్గోత్తరకాలం కేనచిదదృష్టేన సూక్ష్మేణ ఆత్మనా కర్మసమవాయిత్వమపరిత్యజన్త్యః ఇతరభూతసహితా ఎవ న కేవలాః, కర్మసమవాయిత్వాత్తు ప్రాధాన్యమపామ్ — ఇతి సర్వాణ్యేవ భూతాని ప్రాగుత్పత్తేః అవ్యాకృతావస్థాని కర్తృసహితాని నిర్దిశ్యన్తే ‘ఆపః’ ఇతి ; తా ఆపః బీజభూతా జగతః అవ్యాకృతాత్మనా అవస్థితాః ; తా ఎవ ఇదం సర్వం నామరూపవికృతం జగత్ అగ్రే ఆసుః, నాన్యత్కిఞ్చిద్వికారజాతమాసీత్ ; తాః పునః ఆపః సత్యమసృజన్త ; తస్మాత్సత్యం బ్రహ్మ ప్రథమజమ్ ; తదేతత్ హిరణ్యగర్భస్య సూత్రాత్మనో జన్మ, యదవ్యాకృతస్య జగతో వ్యాకరణమ్ , తత్ సత్యం బ్రహ్మ కుతః ? మహత్త్వాత్ ; కథం మహత్త్వమిత్యాహ — యస్మాత్ సర్వస్య స్రష్టృ ; కథమ్ ? యత్సత్యం బ్రహ్మ, తత్ ప్రజాపతిం ప్రజానాం పతిం విరాజం సూర్యాదికరణమ్ అసృజతేత్యనుషఙ్గః ; ప్రజాపతిః దేవాన్ , స విరాట్ ప్రజాపతిః దేవానసృజత ; యస్మాత్ సర్వమేవం క్రమేణ సత్యాద్బ్రహ్మణో జాతమ్ , తస్మాన్మహత్సత్యం బ్రహ్మ । కథం పునర్యక్షమిత్యుచ్యతే — తే ఎవం సృష్టా దేవాః పితరమపి విరాజమతీత్య, తదేవ సత్యం బ్రహ్మ ఉపాసతే ; అత ఎతత్ ప్రథమజం మహత్ యక్షమ్ ; తస్మాత్ సర్వాత్మనా ఉపాస్యం తత్ ; తస్యాపి సత్యస్య బ్రహ్మణో నామ సత్యమితి ; తదేతత్ త్ర్యక్షరమ్ ; కాని తాన్యక్షరాణీత్యాహ — స ఇత్యేకమక్షరమ్ ; తీత్యేకమక్షరమ్ , తీతి ఈకారానుబన్ధో నిర్దేశార్థః ; యమిత్యేకమక్షరమ్ ; తత్ర తేషాం ప్రథమోత్తమే అక్షరే సకారయకారౌ సత్యమ్ , మృత్యురూపాభావాత్ ; మధ్యతః మధ్యే అనృతమ్ ; అనృతం హి మృత్యుః మృత్య్వనృతయోః తకారసామాన్యాత్ । తదేతత్ అనృతం తకారాక్షరం మృత్యురూపమ్ ఉభయతః సత్యేన సకారయకారలక్షణేన పరిగృహీతం వ్యాప్తమ్ అన్తర్భావితం సత్యరూపాభ్యామ్ , అతః అకిఞ్చిత్కరం తత్ , సత్యభూయమేవ సత్యబాహుల్యమేవ భవతి ; ఎవం సత్యబాహుల్యం సర్వస్య మృత్యోరనృతస్య అకిఞ్చిత్కరత్వం చ యో విద్వాన్ , తమేవం విద్వాంసమ్ అనృతం కదాచిత్ ప్రమాదోక్తం న హినస్తి ॥

తద్యత్తత్సత్యమసౌ స ఆదిత్యో య ఎష ఎతస్మిన్మణ్డలే పురుషో యశ్చాయం దక్షిణేఽక్షన్పురుషస్తావేతావన్యోన్యస్మిన్ప్రతిష్ఠితౌ రశ్మిభిరేషోఽస్మిన్ప్రతిష్ఠితః ప్రాణైరయమముష్మిన్స యదోత్క్రమిష్యన్భవతి శుద్ధమేవైతన్మణ్డలం పశ్యతి నైనమేతే రశ్మయః ప్రత్యాయన్తి ॥ ౨ ॥

అస్యాధునా సత్యస్య బ్రహ్మణః సంస్థానవిశేషే ఉపాసనముచ్యతే — తద్యత్ ; కిం తత్ ? సత్యం బ్రహ్మ ప్రథమజమ్ ; కిమ్ ? అసౌ సః ; కోఽసౌ ? ఆదిత్యః ; కః పునరసావాదిత్యః ? య ఎషః ; క ఎషః ? యః ఎతస్మిన్ ఆదిత్యమణ్డలే పురుషః అభిమానీ, సోఽసౌ సత్యం బ్రహ్మ । యశ్చాయమ్ అధ్యాత్మమ్ యోఽయం దక్షిణేఽక్షన్ అక్షణి పురుషః ; చ - శబ్దాత్ స చ సత్యం బ్రహ్మేతి సమ్బన్ధః । తావేతౌ ఆదిత్యాక్షిస్థౌ పురుషౌ ఎకస్య సత్యస్య బ్రహ్మణః సంస్థానవిశేషౌ యస్మాత్ , తస్మాత్ అన్యోన్యస్మిన్ ఇతరేతరస్మిన్ ఆదిత్యశ్చాక్షుషే చాక్షుషశ్చ ఆదిత్యే ప్రతిష్ఠితౌ, అధ్యాత్మాధిదైవతయోః అన్యోన్యోపకార్యోపకారకత్వాత్ ; కథం ప్రతిష్ఠితావిత్యుచ్యతే — రశ్మిభిః ప్రకాశేన అనుగ్రహం కుర్వన్ ఎష ఆదిత్యః అస్మింశ్చాక్షుషే అధ్యాత్మే ప్రతిష్ఠితః ; అయం చ చాక్షుషః ప్రాణైరాదిత్యమనుగృహ్ణన్ అముష్మిన్ ఆదిత్యే అధిదైవే ప్రతిష్ఠితః ; సః అస్మిన్ శరీరే విజ్ఞానమయో భోక్తా యదా యస్మిన్కాలే ఉత్క్రమిష్యన్భవతి, తదా అసౌ చాక్షుష ఆదిత్యపురుషః రశ్మీనుపసంహృత్య కేవలేన ఔదాసీన్యేన రూపేణ వ్యవతిష్ఠతే ; తదా అయం విజ్ఞానమయః పశ్యతి శుద్ధమేవ కేవలం విరశ్మి ఎతన్మణ్డలం చన్ద్రమణ్డలమివ ; తదేతత్ అరిష్టదర్శనమ్ ప్రాసఙ్గికం ప్రదర్శ్యతే, కథం నామ పురుషః కరణీయే యత్నవాన్స్యాదితి ; న — ఎవం చాక్షుషం పురుషమురరీకృత్య తం ప్రత్యనుగ్రహాయ ఎతే రశ్మయః స్వామికర్తవ్యవశాత్పూర్వమాగచ్ఛన్తోఽపి, పునః తత్కర్మక్షయమనురుధ్యమానా ఇవ నోపయన్తి న ప్రత్యాగచ్ఛన్తి ఎనమ్ । అతోఽవగమ్యతే పరస్పరోపకార్యోపకారకభావాత్ సత్యస్యైవ ఎకస్య ఆత్మనః అంశౌ ఎతావితి ॥

య ఎష ఎతస్మిన్మణ్డలే పురుషస్తస్య భూరితి శిర ఎకం శిర ఎకమేతదక్షరం భువ ఇతి బాహూ ద్వౌ బాహూ ద్వే ఎతే అక్షరే స్వరితి ప్రతిష్ఠా ద్వే ప్రతిష్ఠే ద్వే ఎతే అక్షరే తస్యోపనిషదహరితి హన్తి పాప్మానం జహాతి చ య ఎవం వేద ॥ ౩ ॥

తత్ర యః, అసౌ కః ? యః ఎషః ఎతస్మిన్మణ్డలే పురుషః సత్యనామా ; తస్య వ్యాహృతయః అవయవాః ; కథమ్ ? భూరితి యేయం వ్యాహృతిః, సా తస్య శిరః, ప్రాథమ్యాత్ ; తత్ర సామాన్యం స్వయమేవాహ శ్రుతిః — ఎకమ్ ఎకసఙ్ఖ్యాయుక్తం శిరః, తథా ఎతత్ అక్షరమ్ ఎకం భూరితి । భువ ఇతి బాహూ, ద్విత్వసామాన్యాత్ ; ద్వౌ బాహూ, ద్వే ఎతే అక్షరే । తథా స్వరితి ప్రతిష్ఠా ; ద్వే ప్రతిష్ఠే ద్వే ఎతే అక్షరే ; ప్రతిష్ఠే పాదౌ ప్రతితిష్ఠత్యాభ్యామితి । తస్యాస్య వ్యాహృత్యవయవస్య సత్యస్య బ్రహ్మణ ఉపనిషత్ రహస్యమ్ అభిధానమ్ , యేనాభిధానేన అభిధీయమానం తద్బ్రహ్మ అభిముఖీ భవతి లోకవత్ ; కాసావిత్యాహ — అహరితి ; అహరితి చైతత్ రూపం హన్తేర్జహాతేశ్చేతి యో వేద, స హన్తి జహాతి చ పాప్మానం య ఎవం వేద ॥

యోఽయం దక్షిణేఽక్షన్పురుషస్తస్య భూరితి శిర ఎకం శిర ఎకమేతదక్షరం భువ ఇతి బాహూ ద్వౌ బాహూ ద్వే ఎతే అక్షరే స్వరితి ప్రతిష్ఠా ద్వే ప్రతిష్ఠే ద్వే ఎతే అక్షరే తస్యోపనిషదహమితి హన్తి పాప్మానం జహాతి చ య ఎవం వేద ॥ ౪ ॥

ఎవం యోఽయం దక్షిణేఽక్షన్పురుషః, తస్య భూరితి శిర ఇత్యాది సర్వం సమానమ్ । తస్యోపనిషత్ — అహమితి, ప్రత్యగాత్మభూతత్వాత్ । పూర్వవత్ హన్తేః జహాతేశ్చేతి ॥
ఇతి పఞ్చమాధ్యాయస్య పఞ్చమం బ్రాహ్మణమ్ ॥

షష్ఠం బ్రాహ్మణమ్

ఉపాధీనామనేకత్వాదనేకవిశేషణత్వాచ్చ తస్యైవ ప్రకృతస్య బ్రహ్మణో మనఉపాధివిశిష్టస్యోపాసనం విధిత్సన్నాహ —
మనోమయోఽయం+పురుషః

మనోమయోఽయం పురుషో భాః సత్యస్తస్మిన్నన్తర్హృదయే యథా వ్రీహిర్వా యవో వా స ఎష సర్వస్యేశానః సర్వస్యాధిపతిః సర్వమిదం ప్రశాస్తి యదిదం కిం చ ॥ ౧ ॥

మనోమయః మనఃప్రాయః, మనసి ఉపలభ్యమానత్వాత్ ; మనసా చోపలభత ఇతి మనోమయోఽయం పురుషః ; భాఃసత్యః, భా ఎవ సత్యం సద్భావః స్వరూపం యస్య సోఽయం భాఃసత్యః, భాస్వర ఇత్యేతత్ ; మనసః సర్వార్థావభాసకత్వాత్ మనోమయత్వాచ్చ అస్య భాస్వరత్వమ్ ; తస్మిన్ అన్తర్హృదయే హృదయస్యాన్తః తస్మిన్నిత్యేతత్ ; యథా వ్రీహిర్వా యవో వా పరిమాణతః, ఎవంపరిమాణః తస్మిన్నన్తర్హృదయే యోగిభిర్దృశ్యత ఇత్యర్థః । స ఎషః సర్వస్యేశానః సర్వస్య స్వభేదజాతస్య ఈశానః స్వామీ ; స్వామిత్వేఽపి సతి కశ్చిదమాత్యాదితన్త్రః, అయం తు న తథా ; కిం తర్హి అధిపతిః అధిష్ఠాయ పాలయితా ; సర్వమిదం ప్రశాస్తి, యదిదం కిఞ్చ యత్కిఞ్చిత్సర్వం జగత్ , తత్సర్వం ప్రశాస్తి । ఎవం మనోమయస్యోపాసనాత్ తథారూపాపత్తిరేవ ఫలమ్ । ‘తం యథా యథోపాసతే తదేవ భవతి’ (శత. బ్రా. ౧౦ । ౫ । ౨ । ౨౦) ఇతి బ్రాహ్మణమ్ ॥
ఇతి పఞ్చమాధ్యాయస్య షష్ఠం బ్రాహ్మణమ్ ॥

సప్తమం బ్రాహ్మణమ్

విద్యుద్బ్రహ్మేత్యాహుర్విదానాద్విద్యుద్విద్యత్యేనం పాప్మనో య ఎవం వేద విద్యుద్బ్రహ్మేతి విద్యుద్ధ్యేవ బ్రహ్మ ॥ ౧ ॥

తథైవ ఉపాసనాన్తరం సత్యస్య బ్రహ్మణో విశిష్టఫలమారభ్యతే — విద్యుద్బ్రహ్మేత్యాహుః । విద్యుతో బ్రహ్మణో నిర్వచనముచ్యతే — విదానాత్ అవఖణ్డనాత్ తమసో మేఘాన్ధకారం విదార్య హి అవభాసతే, అతో విద్యుత్ ; ఎవంగుణం విద్యుత్ బ్రహ్మేతి యో వేద, అసౌ విద్యతి అవఖణ్డయతి వినాశయతి పాప్మనః, ఎనమాత్మానం ప్రతి ప్రతికూలభూతాః పాప్మానో యే తాన్ సర్వాన్ పాప్మనః అవఖణ్డయతీత్యర్థః । య ఎవం వేద విద్యుద్బ్రహ్మేతి తస్యానురూపం ఫలమ్ , విద్యుత్ హి యస్మాత్ బ్రహ్మ ॥
ఇతి పఞ్చమాధ్యాయస్య సప్తమం బ్రాహ్మణమ్ ॥

అష్టమం బ్రాహ్మణమ్

వాచం ధేనుముపాసీత తస్యాశ్చత్వారః స్తనాః స్వాహాకారో వషట్కారో హన్తకారః స్వధాకారస్తస్యై ద్వౌ స్తనౌ దేవా ఉపజీవన్తి స్వాహాకారం చ వషట్కారం చ హన్తకారం మనుష్యాః స్వధాకారం పితరస్తస్యాః ప్రాణ ఋషభో మనో వత్సః ॥ ౧ ॥

పునః ఉపాసనాన్తరమ్ తస్యైవ బ్రహ్మణః వాగ్వై బ్రహ్మేతి ; వాగితి శబ్దః త్రయీ ; తాం వాచం ధేనుమ్ , ధేనురివ ధేనుః, యథా ధేనుః చతుర్భిః స్తనైః స్తన్యం పయః క్షరతి వత్సాయ ఎవం వాగ్ధేనుః వక్ష్యమాణైః స్తనైః పయ ఇవ అన్నం క్షరతి దేవాదిభ్యః । కే పునః తే స్తనాః ? కే వా తే, యేభ్యః క్షరతి ? తస్యాః ఎతస్యా వాచో ధేన్వాః, ద్వౌ స్తనౌ దేవా ఉపజీవన్తి వత్సస్థానీయాః ; కౌ తౌ ? స్వాహాకారం చ వషట్కారం చ ; ఆభ్యాం హి హవిః దీయతే దేవేభ్యః । హన్తకారం మనుష్యాః ; హన్తేతి మనుష్యేభ్యః అన్నం ప్రయచ్ఛన్తి । స్వధాకారం పితరః ; స్వధాకారేణ హి పితృభ్యః స్వధాం ప్రయచ్ఛన్తి । తస్యా ధేన్వా వాచః ప్రాణః ఋషభః ; ప్రాణేన హి వాక్ప్రసూయతే ; మనో వత్సః ; మనసా హి ప్రస్రావ్యతే ; మనసా హ్యాలోచితే విషయే వాక్ ప్రవర్తతే ; తస్మాత్ మనః వత్సస్థానీయమ్ । ఎవం వాగ్ధేనూపాసకః తాద్భావ్యమేవ ప్రతిపద్యతే ॥
ఇతి పఞ్చమాధ్యాయస్య అష్టమం బ్రాహ్మణమ్ ॥

నవమం బ్రాహ్మణమ్

అయమగ్నిర్వైశ్వానరో యోఽయమన్తః పురుషే యేనేదమన్నం పచ్యతే యదిదమద్యతే తస్యైష ఘోషో భవతి యమేతత్కర్ణావపిధాయ శృణోతి స యదోత్క్రమిష్యన్భవతి నైనం ఘోషం శృణోతి ॥ ౧ ॥

అయమగ్నిర్వైశ్వానరః, పూర్వవదుపాసనాన్తరమ్ ; అయమ్ అగ్నిః వైశ్వానరః ; కోఽయమగ్నిరిత్యాహ — యోఽయమన్తః పురుషే । కిం శరీరారమ్భకః ? నేత్యుచ్యతే — యేన అగ్నినా వైశ్వానరాఖ్యేన ఇదమన్నం పచ్యతే । కిం తదన్నమ్ ? యదిదమ్ అద్యతే భుజ్యతే అన్నం ప్రజాభిః, జాఠరోఽగ్నిరిత్యర్థః । తస్య సాక్షాదుపలక్షణార్థమిదమాహ — తస్యాగ్నేః అన్నం పచతః జాఠరస్య ఎష ఘోషో భవతి ; కోఽసౌ ? యం ఘోషమ్ , ఎతదితి క్రియావిశేషణమ్ , కర్ణావపిధాయ అఙ్గులీభ్యామపిధానం కృత్వా శృణోతి । తం ప్రజాపతిముపాసీత వైశ్వానరమగ్నిమ్ । అత్రాపి తాద్భావ్యం ఫలమ్ । తత్ర ప్రాసఙ్గికమిదమరిష్టలక్షణముచ్యతే — సోఽత్ర శరీరే భోక్తా యదా ఉత్క్రమిష్యన్భవతి, నైనం ఘోషం శృణోతి ॥
ఇతి పఞ్చమాధ్యాయస్య నవమం బ్రాహ్మణమ్ ॥

దశమం బ్రాహ్మణమ్

యదా వై పురుషోఽస్మాల్లోకాత్ప్రైతి స వాయుమాగచ్ఛతి తస్మై స తత్ర విజిహితే యథా రథచక్రస్య ఖం తేన స ఊర్ధ్వ ఆక్రమతే స ఆదిత్యమాగచ్ఛతి తస్మై స తత్ర విజిహీతే యథా లమ్బరస్య ఖం తేన స ఊర్ధ్వ ఆక్రమతే స చన్ద్రమసమాగచ్ఛతి తస్మై స తత్ర విజిహీతే యథా దున్దుభేః ఖం తేన స ఊర్ధ్వ ఆక్రమతే స లోకమాగచ్ఛత్యశోకమహిమం తస్మిన్వసతి శాశ్వతీః సమాః ॥ ౧ ॥

సర్వేషామస్మిన్ప్రకరణే ఉపాసనానాం గతిరియం ఫలం చోచ్యతే — యదా వై పురుషః విద్వాన్ అస్మాత్ లోకాత్ ప్రైతి శరీరం పరిత్యజతి, సః తదా వాయుమ్ ఆగచ్ఛతి, అన్తరిక్షే తిర్యగ్భూతో వాయుః స్తిమితః అభేద్యస్తిష్ఠతి ; స వాయుః తత్ర స్వాత్మని తస్మై సమ్ప్రాప్తాయ విజిహీతే స్వాత్మావయవాన్ విగమయతి ఛిద్రీకరోత్యాత్మానమిత్యర్థః । కిమ్పరిమాణం ఛిద్రమిత్యుచ్యతే — యథా రథచక్రస్య ఖం ఛిద్రం ప్రసిద్ధపరిమాణమ్ ; తేన ఛిద్రేణ స విద్వాన్ ఊర్ధ్వః ఆక్రమతే ఊర్ధ్వః సన్ గచ్ఛతి । స ఆదిత్యమాగచ్ఛతి ; ఆదిత్యః బ్రహ్మలోకం జిగమిషోర్మార్గనిరోధం కృత్వా స్థితః ; సోఽపి ఎవంవిదే ఉపాసకాయ ద్వారం ప్రయచ్ఛతి ; తస్మై స తత్ర విజిహీతే ; యథా లమ్బరస్య ఖం వాదిత్రవిశేషస్య ఛిద్రపరిమాణమ్ ; తేన స ఊర్ధ్వ ఆక్రమతే । స చన్ద్రమసమ్ ఆగచ్ఛతి ; సోఽపి తస్మై తత్ర విజిహీతే ; యథా దున్దుభేః ఖం ప్రసిద్ధమ్ ; తేన స ఊర్ధ్వ ఆక్రమతే । స లోకం ప్రజాపతిలోకమ్ ఆగచ్ఛతి ; కింవిశిష్టమ్ ? అశోకం మానసేన దుఃఖేన వివర్జితమిత్యేతత్ ; అహిమం హిమవర్జితం శారీరదుఃఖవర్జితమిత్యర్థః ; తం ప్రాప్య తస్మిన్ వసతి శాశ్వతీః నిత్యాః సమాః సంవత్సరానిత్యర్థః ; బ్రహ్మణో బహూన్కల్పాన్ వసతీత్యేతత్ ॥
ఇతి పఞ్చమాధ్యాయస్య దశమం బ్రాహ్మణమ్ ॥

ఎకాదశం బ్రాహ్మణమ్

ఎతద్వై పరమం తపో యద్వ్యాహితస్తప్యతే పరమం హైవ లోకం జయతి య ఎవం వేదైతద్వై పరమం తపో యం ప్రేతమరణ్యం హరన్తి పరమం హైవ లోకం జయతి య ఎవం వేదైతద్వై పరమం తపో యం ప్రేతమగ్నావభ్యాదధతి పరమం హైవ లోకం జయతి య ఎవం వేద ॥ ౧ ॥

ఎతద్వై పరమం తపః ; కిం తత్ ? యత్ వ్యాహితః వ్యాధితః జ్వరాదిపరిగృహీతః సన్ యత్ తప్యతే తదేతత్ పరమం తప ఇత్యేవం చిన్తయేత్ , దుఃఖసామాన్యాత్ । తస్య ఎవం చిన్తయతో విదుషః కర్మక్షయహేతుః తదేవ తపో భవతి అనిన్దతః అవిషీదతః । స ఎవ చ తేన విజ్ఞానతపసా దగ్ధకిల్బిషః పరమం హైవ లోకం జయతి, య ఎవం వేద । తథా ముమూర్షుః ఆదావేవ కల్పయతి ; కిమ్ ? ఎతద్వై పరమం తపః, యం ప్రేతం మాం గ్రామాదరణ్యం హరన్తి ఋత్విజః అన్త్యకర్మణే, తత్ గ్రామాదరణ్యగమనసామాన్యాత్ పరమం మమ తత్ తపో భవిష్యతి ; గ్రామాదరణ్యగమనం పరమం తప ఇతి హి ప్రసిద్ధమ్ । పరమం హైవ లోకం జయతి, య ఎవం వేద । తథా ఎతద్వై పరమం తపః యం ప్రేతమగ్నావభ్యాదధతి, అగ్నిప్రవేశసామాన్యాత్ । పరమం హైవ లోకం జయతి య ఎవం వేద ॥
ఇతి పఞ్చమాధ్యాయస్య ఎకాదశం బ్రాహ్మణమ్ ॥

ద్వాదశం బ్రాహ్మణమ్

అన్నం బ్రహ్మేత్యేక ఆహుస్తన్న తథా పూయతి వా అన్నమృతే ప్రాణాత్ప్రాణో బ్రహ్మేత్యేక ఆహుస్తన్న తథా శుష్యతి వై ప్రాణ ఋతేఽన్నాదేతే హ త్వేవ దేవతే ఎకధాభూయం భూత్వా పరమతాం గచ్ఛతస్తద్ధ స్మాహ ప్రాతృదః పితరం కింస్విదేవైవం విదుషే సాధు కుర్యాం కిమేవాస్మా అసాధు కుర్యామితి స హ స్మాహ పాణినా మా ప్రాతృద కస్త్వేనయోరేకధాభూయం భూత్వా పరమతాం గచ్ఛతీతి తస్మా ఉ హైతదువాచ వీత్యన్నం వై వ్యన్నే హీమాని సర్వాణి భూతాని విష్టాని రమితి ప్రాణో వై రం ప్రాణే హీమాని సర్వాణి భూతాని రమన్తే సర్వాణి హ వా అస్మిన్భూతాని విశన్తి సర్వాణి భూతాని రమన్తే య ఎవం వేద ॥ ౧ ॥

అన్నం బ్రహ్మేతి, తథా ఎతత్ ఉపాసనాన్తరం విధిత్సన్నాహ — అన్నం బ్రహ్మ, అన్నమ్ అద్యతే యత్ తత్ బ్రహ్మేత్యేక ఆచార్యా ఆహుః ; తత్ న తథా గ్రహీతవ్యమ్ అన్నం బ్రహ్మేతి । అన్యే చాహుః — ప్రాణో బ్రహ్మేతి ; తచ్చ తథా న గ్రహీతవ్యమ్ । కిమర్థం పునః అన్నం బ్రహ్మేతి న గ్రాహ్యమ్ ? యస్మాత్ పూయతి క్లిద్యతే పూతిభావమాపద్యతే ఋతే ప్రాణాత్ , తత్కథం బ్రహ్మ భవితుమర్హతి ; బ్రహ్మ హి నామ తత్ , యదవినాశి । అస్తు తర్హి ప్రాణో బ్రహ్మ ; నైవమ్ ; యస్మాత్ శుష్యతి వై ప్రాణః శోషముపైతి ఋతే అన్నాత్ ; అత్తా హి ప్రాణః ; అతః అన్నేన ఆద్యేన వినా న శక్నోతి ఆత్మానం ధారయితుమ్ ; తస్మాత్ శుష్యతి వై ప్రాణః ఋతేఽన్నాత్ ; అతః ఎకైకస్య బ్రహ్మతా నోపపద్యతే యస్మాత్ , తస్మాత్ ఎతే హ తు ఎవ అన్నప్రాణదేవతే ఎకధాభూయమ్ ఎకధాభావం భూత్వా గత్వా పరమతాం పరమత్వం గచ్ఛతః బ్రహ్మత్వం ప్రాప్నుతః । తదేతత్ ఎవమధ్యవస్య హ స్మ ఆహ — స్మ ప్రాతృదో నామ పితరమాత్మనః ; కింస్విత్ స్విదితి వితర్కే ; యథా మయా బ్రహ్మ పరికల్పితమ్ , ఎవం విదుషే కింస్విత్ సాధు కుర్యామ్ , సాధు శోభనం పూజామ్ , కాం తు అస్మై పూజాం కుర్యామిత్యభిప్రాయః ; కిమేవ అస్మై విదుషే అసాధు కుర్యామ్ , కృతకృత్యోఽసౌ ఇత్యభిప్రాయః । అన్నప్రాణౌ సహభూతౌ బ్రహ్మేతి విద్వాన్ నాసౌ అసాధుకరణేన ఖణ్డితో భవతి, నాపి సాధుకరణేన మహీకృతః । తమ్ ఎవంవాదినం స పితా హ స్మ ఆహ పాణినా హస్తేన నివారయన్ , మా ప్రాతృద మైవం వోచః । కస్తు ఎనయోః అన్నప్రాణయోః ఎకధాభూయం భూత్వా పరమతాం కస్తు గచ్ఛతి ? న కశ్చిదపి విద్వాన్ అనేన బ్రహ్మదర్శనేన పరమతాం గచ్ఛతి ; తస్మాత్ నైవం వక్తుమర్హసి కృతకృత్యోఽసావితి ; యద్యేవమ్ , బ్రవీతు భవాన్ కథం పరమతాం గచ్ఛతీతి । తస్మై ఉ హ ఎతత్ వక్ష్యమాణం వచ ఉవాచ । కిం తత్ ? వీతి ; కిం తత్ వి ఇత్యుచ్యతే — అన్నం వై వి ; అన్నే హి యస్మాత్ ఇమాని సర్వాణి భూతాని విష్టాని ఆశ్రితాని, అతః అన్నం వి ఇత్యుచ్యతే । కిఞ్చ రమ్ ఇతి ; రమితి చ ఉక్తవాన్పితా ; కిం పునస్తత్ రమ్ ? ప్రాణో వై రమ్ ; కుత ఇత్యాహ ; ప్రాణే హి యస్మాత్ బలాశ్రయే సతి సర్వాణి భూతాని రమన్తే, అతో రం ప్రాణః । సర్వభూతాశ్రయగుణమన్నమ్ , సర్వభూతరతిగుణశ్చ ప్రాణః । న హి కశ్చిదనాయతనః నిరాశ్రయః రమతే ; నాపి సత్యప్యాయతనే అప్రాణో దుర్బలో రమతే ; యదా తు ఆయతనవాన్ప్రాణీ బలవాంశ్చ తదా కృతార్థమాత్మానం మన్యమానో రమతే లోకః ; ‘యువా స్యాత్సాధుయువాధ్యాయకః’ (తై. ఉ. ౨ । ౮ । ౩) ఇత్యాదిశ్రుతేః । ఇదానీమ్ ఎవంవిదః ఫలమాహ — సర్వాణి హ వై అస్మిన్ భూతాని విశన్తి అన్నగుణజ్ఞానాత్ , సర్వాణి భూతాని రమన్తే ప్రాణగుణజ్ఞానాత్ , య ఎవం వేద ॥
ఇతి పఞ్చమాధ్యాయస్య ద్వాదశం బ్రాహ్మణమ్ ॥

త్రయోదశం బ్రాహ్మణమ్

ఉక్థం ప్రాణో వా ఉక్థం ప్రాణో హీదం సర్వముత్థాపయత్యుద్ధాస్మాదుక్థవిద్వీరస్తిష్ఠత్యుక్థస్య సాయుజ్యం సలోకతాం జయతి య ఎవం వేద ॥ ౧ ॥

ఉక్థమ్ — తథా ఉపాసనాన్తరమ్ ; ఉక్థం శస్త్రమ్ ; తద్ధి ప్రధానం మహావ్రతే క్రతౌ ; కిం పునస్తదుక్థమ్ ; ప్రాణో వై ఉక్థమ్ ; ప్రాణశ్చ ప్రధాన ఇన్ద్రియాణామ్ , ఉక్థం చ శస్త్రాణామ్ , అత ఉక్థమిత్యుపాసీత । కథం ప్రాణ ఉక్థమిత్యాహ — ప్రాణః హి యస్మాత్ ఇదం సర్వమ్ ఉత్థాపయతి ; ఉత్థాపనాత్ ఉక్థం ప్రాణః ; న హి అప్రాణః కశ్చిదుత్తిష్ఠతి ; తదుపాసనఫలమాహ — ఉత్ హ అస్మాత్ ఎవంవిదః ఉక్థవిత్ ప్రాణవిత్ వీరః పుత్రః ఉత్తిష్ఠతి హ — దృష్టమ్ ఎతత్ఫలమ్ ; అదృష్టం తు ఉక్థస్య సాయుజ్యం సలోకతాం జయతి, య ఎవం వేద ॥

యజుః ప్రాణో వై యజుః ప్రాణే హీమాని సర్వాణి భూతాని యుజ్యన్తే యుజ్యన్తే హాస్మై సర్వాణి భూతాని శ్రైష్ఠ్యాయ యజుషః సాయుజ్యం సలోకతాం జయతి య ఎవం వేద ॥ ౨ ॥

యజురితి చోపాసీత ప్రాణమ్ ; ప్రాణో వై యజుః ; కథం యజుః ప్రాణః ? ప్రాణే హి యస్మాత్ సర్వాణి భూతాని యుజ్యన్తే ; న హి అసతి ప్రాణే కేనచిత్ కస్యచిత్ యోగసామర్థ్యమ్ ; అతో యునక్తీతి ప్రాణో యజుః । ఎవంవిదః ఫలమాహ — యుజ్యన్తే ఉద్యచ్ఛన్తే ఇత్యర్థః, హ అస్మై ఎవంవిదే, సర్వాణి భూతాని, శ్రైష్ఠ్యం శ్రేష్ఠభావః తస్మై శ్రైష్ఠ్యాయ శ్రేష్ఠభావాయ, అయం నః శ్రేష్ఠో భవేదితి ; యజుషః ప్రాణస్య సాయుజ్యమిత్యాది సర్వం సమానమ్ ॥

సామ ప్రాణో వై సామ ప్రాణే హీమాని సర్వాణి భూతాని సమ్యఞ్చి సమ్యఞ్చి హాస్మై సర్వాణి భూతాని శ్రైష్ఠ్యాయ కల్పన్తే సామ్నః సాయుజ్యం సలోకతాం జయతి య ఎవం వేద ॥ ౩ ॥

సామేతి చోపాసీత ప్రాణమ్ । ప్రాణో వై సామ ; కథం ప్రాణః సామ ? ప్రాణే హి యస్మాత్ సర్వాణి భూతాని సమ్యఞ్చి సఙ్గచ్ఛన్తే, సఙ్గమనాత్ సామ్యాపత్తిహేతుత్వాత్ సామ ప్రాణః ; సమ్యఞ్చి సఙ్గచ్ఛన్తే హ అస్మై సర్వాణి భూతాని ; న కేవలం సఙ్గచ్ఛన్త ఎవ, శ్రేష్ఠభావాయ చ అస్మై కల్పన్తే సమర్థ్యన్తే ; సామ్నః సాయుజ్యమిత్యాది పూర్వవత్ ॥

క్షత్త్రం ప్రాణో వై క్షత్త్రం ప్రాణో హి వై క్షత్త్రం త్రాయతే హైనం ప్రాణః క్షణితోః ప్ర క్షత్త్రమత్రమాప్నోతి క్షత్త్రస్య సాయుజ్యం సలోకతాం జయతి య ఎవం వేద ॥ ౪ ॥

తం ప్రాణం క్షత్త్రమిత్యుపాసీత । ప్రాణో వై క్షత్త్రమ్ ; ప్రసిద్ధమ్ ఎతత్ — ప్రాణో హి వై క్షత్త్రమ్ । కథం ప్రసిద్ధతేత్యాహ — త్రాయతే పాలయతి ఎవం పిణ్డం దేహం ప్రాణః, క్షణితోః శస్త్రాదిహింసితాత్ పునః మాంసేన ఆపూరయతి యస్మాత్ , తస్మాత్ క్షతత్రాణాత్ ప్రసిద్ధం క్షత్త్రత్వం ప్రాణస్య । విద్వత్ఫలమాహ — ప్ర క్షత్త్రమత్రమ్ , న త్రాయతే అన్యేన కేనచిదిత్యత్రమ్ , క్షత్త్రం ప్రాణః, తమ్ అత్రం క్షత్త్రం ప్రాణం ప్రాప్నోతీత్యర్థః । శాఖాన్తరే వా పాఠాత్ క్షత్త్రమాత్రం ప్రాప్నోతి, ప్రాణో భవతీత్యర్థః । క్షత్త్రస్య సాయుజ్యం సలోకతాం జయతి, య ఎవం వేద ॥
ఇతి పఞ్చమాధ్యాయస్య త్రయోదశం బ్రాహ్మణమ్ ॥

చతుర్దశం బ్రాహ్మణమ్

భూమిరన్తరిక్షం ద్యౌరిత్యష్టావక్షరాణ్యష్టాక్షరం హ వా ఎకం గాయత్ర్యై పదమేతదు హైవాస్యా ఎతత్స యావదేషు త్రిషు లోకేషు తావద్ధజయతి యోఽస్యా ఎతదేవం పదం వేద ॥ ౧ ॥

బ్రహ్మణో హృదయాద్యనేకోపాధివిశిష్టస్య ఉపాసనముక్తమ్ ; అథ ఇదానీం గాయత్ర్యుపాధివిశిష్టస్య ఉపాసనం వక్తవ్యమిత్యారభ్యతే । సర్వచ్ఛన్దసాం హి గాయత్రీఛన్దః ప్రధానభూతమ్ ; తత్ప్రయోక్తృగయత్రాణాత్ గాయత్రీతి వక్ష్యతి ; న చ అన్యేషాం ఛన్దసాం ప్రయోక్తృప్రాణత్రాణసామర్థ్యమ్ ; ప్రాణాత్మభూతా చ సా ; సర్వచ్ఛన్దసాం చ ఆత్మా ప్రాణః ; ప్రాణశ్చ క్షతత్రాణాత్ క్షత్త్రమిత్యుక్తమ్ ; ప్రాణశ్చ గాయత్రీ ; తస్మాత్ తదుపాసనమేవ విధిత్స్యతే ; ద్విజోత్తమజన్మహేతుత్వాచ్చ — ‘గాయత్ర్యా బ్రాహ్మణమసృజత త్రిష్టుభా రాజన్యం జగత్యా వైశ్యమ్’ ( ? ) ఇతి ద్విజోత్తమస్య ద్వితీయం జన్మ గాయత్రీనిమిత్తమ్ ; తస్మాత్ ప్రధానా గాయత్రీ ; ‘బ్రహ్మణా వ్యుత్థాయ బ్రాహ్మణా అభివదన్తి, స బ్రాహ్మణో విపాపో విరజోఽవిచికిత్సో బ్రాహ్మణో భవతి’ (బృ. ఉ. ౩ । ౫ । ౧), (బృ. ఉ. ౩ । ౮ । ౮), (బృ. ఉ. ౩ । ౮ । ౧౦), (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨౩) ఇత్యుత్తమపురుషార్థసమ్బన్ధం బ్రాహ్మణస్య దర్శయతి ; తచ్చ బ్రాహ్మణత్వం గాయత్రీజన్మమూలమ్ ; అతో వక్తవ్యం గాయత్ర్యాః సతత్త్వమ్ । గాయత్ర్యా హి యః సృష్టో ద్విజోత్తమః నిరఙ్కుశ ఎవ ఉత్తమపురుషార్థసాధనే అధిక్రియతే ; అతః తన్మూలః పరమపురుషార్థసమ్బన్ధః । తస్మాత్ తదుపాసనవిధానాయ ఆహ — భూమిరన్తరిక్షం ద్యౌరిత్యేతాని అష్టావక్షరాణి ; అష్టాక్షరమ్ అష్ఠావక్షరాణి యస్య తత్ ఇదమష్టాక్షరమ్ ; హ వై ప్రసిద్ధావద్యోతకౌ ; ఎకం ప్రథమమ్ , గాయత్ర్యై గాయత్ర్యాః, పదమ్ ; యకారేణైవ అష్టత్వపూరణమ్ । ఎతత్ ఉ హ ఎవ ఎతదేవ అస్యా గాయత్ర్యాః పదం పాదః ప్రథమః భూమ్యాదిలక్షణః త్రైలోక్యాత్మా, అష్టాక్షరత్వసామాన్యాత్ । ఎవమ్ ఎతత్ త్రైలోక్యాత్మకం గాయత్ర్యాః ప్రథమం పదం యో వేద, తస్యైతత్ఫలమ్ — స విద్వాన్ యావత్కిఞ్చిత్ ఎషు త్రిషు లోకేషు జేతవ్యమ్ , తావత్సర్వం హ జయతి, యః అస్యై ఎతదేవం పదం వేద ॥

ఋచో యజూంషి సామానీత్యష్టావక్షరాణ్యష్టాక్షరం హ వా ఎకం గాయత్ర్యై పదమేతదు హైవాస్యా ఎతత్స యావతీయం త్రయీ విద్యా తావద్ధ జయతి యోఽస్యా ఎతదేవం పదం వేద ॥ ౨ ॥

తథా ఋచః యజూంషి సామానీతి త్రయీవిద్యానామాక్షరాణి ఎతాన్యపి అష్టావేవ ; తథైవ అష్టాక్షరం హ వై ఎకం గాయత్ర్యై పదం ద్వితీయమ్ , ఎతత్ ఉ హ ఎవ అస్యా ఎతత్ ఋగ్యజుఃసామలక్షణమ్ అష్టాక్షరత్వసామాన్యాదేవ । సః యావతీ ఇయం త్రయీ విద్యా త్రయ్యా విద్యయా యావత్ఫలజాతమ్ ఆప్యతే, తావత్ హ జయతి, యోఽస్యా ఎతత్ గాయత్ర్యాః త్రైవిద్యలక్షణం పదం వేద ॥

ప్రాణోఽపానో వ్యాన ఇత్యష్టావక్షరాణ్యష్టాక్షరం హ వా ఎకం గాయత్ర్యై పదమేతదు హైవాస్యా ఎతత్స యావదిదం ప్రాణి తావద్ధ జయతి యోఽస్యా ఎతదేవం పదం వేదాథాస్యా ఎతదేవ తురీయం దర్శతం పదం పరోరజా య ఎషతపతి యద్వై చతుర్థం తత్తురీయం దర్శతం పదమితి దదృశ ఇవ హ్యేష పరోరజా ఇతి సర్వము హ్యేవైష రజ ఉపర్యుపరి తపత్యేవం హైవ శ్రియా యశసా తపతి యోఽస్యా ఎతదేవం పదం వేద ॥ ౩ ॥

తథా ప్రాణః అపానః వ్యానః ఎతాన్యపి ప్రాణాద్యభిధానాక్షరాణి అష్టౌ ; తచ్చ గాయత్ర్యాస్తృతీయం పదమ్ ; యావదిదం ప్రాణిజాతమ్ , తావత్ హ జయతి, యోఽస్యా ఎతదేవం గాయత్ర్యాస్తృతీయం పదం వేద । అథ అనన్తరం గాయత్ర్యాస్త్రిపదాయాః శబ్దాత్మికాయాస్తురీయం పదముచ్యతే అభిధేయభూతమ్ , అస్యాః ప్రకృతాయా గాయత్ర్యాః ఎతదేవ వక్ష్యమాణం తురీయం దర్శతం పదం పరోరజా య ఎష తపతి ; తురీయమిత్యాదివాక్యపదార్థం స్వయమేవ వ్యాచష్టే శ్రుతిః — యద్వై చతుర్థం ప్రసిద్ధం లోకే, తదిహ తురీయశబ్దేనాభిధీయతే ; దర్శతం పదమిత్యస్య కోఽర్థ ఇత్యుచ్యతే — దదృశే ఇవ దృశ్యతే ఇవ హి ఎషః మణ్డలాన్తర్గతః పురుషః ; అతో దర్శతం పదముచ్యతే ; పరోరజా ఇత్యస్య పదస్య కోఽర్థ ఇత్యుచ్యతే — సర్వం సమస్తమ్ ఉ హి ఎవ ఎషః మణ్డలస్థః పురుషః రజః రజోజాతం సమస్తం లోకమిత్యర్థః, ఉపర్యుపరి ఆధిపత్యభావేన సర్వం లోకం రజోజాతం తపతి ; ఉపర్యుపరీతి వీప్సా సర్వలోకాధిపత్యఖ్యాపనార్థా ; నను సర్వశబ్దేనైవ సిద్ధత్వాత్ వీప్సా అనర్థికా — నైష దోషః ; యేషామ్ ఉపరిష్టాత్ సవితా దృశ్యతే తద్విషయ ఎవ సర్వశబ్దః స్యాదిత్యాశఙ్కానివృత్త్యర్థా వీప్సా, ‘యే చాముష్మాత్పరాఞ్చో లోకాస్తేషాం చేష్టే దేవకామానాం చ’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౬ । ౮) ఇతి శ్రుత్యన్తరాత్ ; తస్మాత్ సర్వావరోధార్థా వీప్సా ; యథా అసౌ సవితా సర్వాధిపత్యలక్షణయా శ్రియా యశసా చ ఖ్యాత్యా తపతి, ఎవం హైవ శ్రియా యశసా చ తపతి, యోఽస్యా ఎతదేవం తురీయం దర్శతం పదం వేద ॥

సైషా గాయత్ర్యేతస్మింస్తురీయే దర్శతే పదే పరోరజసి ప్రతిష్ఠితా తద్వై తత్సత్యే ప్రతిష్ఠితం చక్షుర్వై సత్యం చక్షుర్హి వై సత్యం తస్మాద్యదిదానీం ద్వౌ వివదమానావేయాతామహమదర్శమహమశ్రౌషమితి య ఎవం బ్రూయాదహమదర్శమితి తస్మా ఎవ శ్రద్దధ్యామ తద్వై తత్సత్యం బలే ప్రతిష్ఠితం ప్రాణో వై బలం తత్ప్రాణే ప్రతిష్ఠితం తస్మాదాహుర్బలం సత్యాదోగీయ ఇత్యేవంవేషా గాయత్ర్యధ్యాత్మం ప్రతిష్ఠితా సా హైషా గయాంస్తత్రే ప్రాణా వై గయాస్తత్ప్రాణాంస్తత్రే తద్యద్గయాంస్తత్రే తస్మాద్గాయత్రీ నామ స యామేవామూం సావిత్రీమన్వాహైషైవ సా స యస్మా అన్వాహ తస్య ప్రాణాంస్త్రాయతే ॥ ౪ ॥

సైషా త్రిపదా ఉక్తా యా త్రైలోక్యత్రైవిద్యప్రాణలక్షణా గాయత్రీ ఎతస్మిన్ చతుర్థే తురీయే దర్శతే పదే పరోరజసి ప్రతిష్ఠితా, మూర్తామూర్తరసత్వాత్ ఆదిత్యస్య ; రసాపాయే హి వస్తు నీరసమ్ అప్రతిష్ఠితం భవతి, యథా కాష్ఠాది దగ్ధసారమ్ , తద్వత్ ; తథా మూర్తామూర్తాత్మకం జగత్ త్రిపదా గాయత్రీ ఆదిత్యే ప్రతిష్ఠితా తద్రసత్వాత్ సహ త్రిభిః పాదైః ; తద్వై తురీయం పదం సత్యే ప్రతిష్ఠితమ్ ; కిం పునః తత్ సత్యమిత్యుచ్యతే — చక్షుర్వై సత్యమ్ । కథం చక్షుః సత్యమిత్యాహ — ప్రసిద్ధమేతత్ , చక్షుర్హి వై సత్యమ్ । కథం ప్రసిద్ధతేత్యాహ — తస్మాత్ — యత్ యది ఇదానీమేవ ద్వౌ వివదమానౌ విరుద్ధం వదమానౌ ఎయాతామ్ ఆగచ్ఛేయాతామ్ ; అహమ్ అదర్శం దృష్టవానస్మీతి అన్య ఆహ ; అహమ్ అశ్రౌషమ్ — త్వయా దృష్టం న తథా తద్వస్త్వితి ; తయోః య ఎవం బ్రూయాత్ — అహమద్రాక్షమితి, తస్మై ఎవ శ్రద్దధ్యామ ; న పునః యః బ్రూయాత్ అహమశ్రౌషమితి ; శ్రోతుః మృషా శ్రవణమపి సమ్భవతి ; న తు చక్షుషో మృషా దర్శనమ్ ; తస్మాత్ న అశ్రౌషమిత్యుక్తవతే శ్రద్దధ్యామ ; తస్మాత్ సత్యప్రతిపత్తిహేతుత్వాత్ సత్యం చక్షుః ; తస్మిన్ సత్యే చక్షుషి సహ త్రిభిః ఇతరైః పాదైః తురీయం పదం ప్రతిష్ఠితమిత్యర్థః । ఉక్తం చ ‘స ఆదిత్యః కస్మిన్ప్రతిష్ఠిత ఇతి చక్షుషీతి’ (బృ. ఉ. ౩ । ౯ । ౨౦) । తద్వై తురీయపదాశ్రయం సత్యం బలే ప్రతిష్ఠితమ్ ; కిం పునః తత్ బలమిత్యాహ — ప్రాణో వై బలమ్ ; తస్మిన్ప్రాణే బలే ప్రతిష్ఠితం సత్యమ్ । తథా చోక్తమ్ — ‘సూత్రే తదోతం చ ప్రోతం చ’ (బృ. ఉ. ౩ । ౭ । ౨) ఇతి । యస్మాత్ బలే సత్యం ప్రతిష్ఠితమ్ , తస్మాదాహుః — బలం సత్యాదోగీయః ఓజీయః ఓజస్తరమిత్యర్థః ; లోకేఽపి యస్మిన్హి యదాశ్రితం భవతి, తస్మాదాశ్రితాత్ ఆశ్రయస్య బలవత్తరత్వం ప్రసిద్ధమ్ ; న హి దుర్బలం బలవతః క్వచిత్ ఆశ్రయభూతం దృష్టమ్ ; ఎవం ఉక్తన్యాయేన ఉ ఎషా గాయత్రీ అధ్యాత్మమ్ అధ్యాత్మే ప్రాణే ప్రతిష్ఠితా ; సైషా గాయత్రీ ప్రాణః ; అతో గాయత్ర్యాం జగత్ప్రతిష్ఠితమ్ ; యస్మిన్ప్రాణే సర్వే దేవా ఎకం భవన్తి, సర్వే వేదాః, కర్మాణి ఫలం చ ; సైవం గాయత్రీ ప్రాణరూపా సతీ జగత ఆత్మా । సా హ ఎషా గయాన్ తత్రే త్రాతవతీ ; కే పునర్గయాః ? ప్రాణాః వాగాదయః వై గయాః, శబ్దకరణాత్ ; తాన్ తత్రే సైషా గాయత్రీ । తత్ తత్ర యత్ యస్మాత్ గయాన్ తత్రే, తస్మాత్ గాయత్రీ నామ ; గయత్రాణాత్ గాయత్రీతి ప్రథితా । సః ఆచార్యః ఉపనీయమాణవకమష్టవర్షం యామేవ అమూం గాయత్రీం సావిత్రీం సవితృదేవతాకామ్ అన్వాహ పచ్ఛః అర్ధర్చశః సమస్తాం చ, ఎషైవ స సాక్షాత్ ప్రాణః జగత ఆత్మా మాణవకాయ సమర్పితా ఇహ ఇదానీం వ్యాఖ్యాతా, నాన్యా ; స ఆచార్యః యస్మై మాణవకాయ అన్వాహ అనువక్తి, తస్య మాణవకస్య గయాన్ ప్రాణాన్ త్రాయతే నరకాదిపతనాత్ ॥

తాం హైతామేకే సావిత్రీమనుష్ఠుభమన్వాహుర్వాగనుష్టుబేతద్వాచమనుబ్రూమ ఇతి న తథా కుర్యాద్గాయత్రీమేవ సావిత్రీమనుబ్రూయాద్యది హ వా అప్యేవంవిద్బహ్వివ ప్రతిగృహ్ణాతి న హైవ తద్గాయత్ర్యా ఎకఞ్చన పదం ప్రతి ॥ ౫ ॥

తామేతాం సావిత్రీం హ ఎకే శాఖినః అనుష్టుభమ్ అనుష్టుప్ప్రభవామ్ అనుష్టుప్ఛన్దస్కామ్ అన్వాహురుపనీతాయ । తదభిప్రాయమాహ — వాక్ అనుష్టుప్ , వాక్చ శరీరే సరస్వతీ, తామేవ హి వాచం సరస్వతీం మాణవకాయానుబ్రూమ ఇత్యేతద్వదన్తః । న తథా కుర్యాత్ న తథా విద్యాత్ , యత్ తే ఆహుః మృషైవ తత్ ; కిం తర్హి గాయత్రీమేవ సావిత్రీమనుబ్రూయాత్ ; కస్మాత్ ? యస్మాత్ ప్రాణో గాయత్రీత్యుక్తమ్ ; ప్రాణే ఉక్తే, వాక్చ సరస్వతీ చ అన్యే చ ప్రాణాః సర్వం మాణవకాయ సమర్పితం భవతి । కిఞ్చేదం ప్రాసఙ్గికముక్త్వా గాయత్రీవిదం స్తౌతి — యది హ వై అపి ఎవంవిత్ బహ్వివ — న హి తస్య సర్వాత్మనో బహు నామాస్తి కిఞ్చిత్ , సర్వాత్మకత్వాద్విదుషః — ప్రతిగృహ్ణాతి, న హైవ తత్ ప్రతిగ్రహజాతం గాయత్ర్యా ఎకఞ్చన ఎకమపి పదం ప్రతి పర్యాప్తమ్ ॥

స య ఇమాంస్త్రీంల్లోకాన్పూర్ణాన్ప్రతిగృహ్ణీయాత్సోఽస్యా ఎతత్ప్రథమం పదమాప్నుయాదథ యావతీయం త్రయీ విద్యా యస్తావత్ప్రతిగృహ్ణీయాత్సోఽస్యా ఎతద్ద్వితీయం పదమాప్నుయాదథ యావదిదం ప్రాణి యస్తావత్ప్రతిగృహ్ణీయాత్సోఽస్యా ఎతత్తృతీయం పదమాప్నుయాదథాస్యా ఎతదేవ తురీయం దర్శతం పదం పరోరజా య ఎష తపతి నైవ కేనచనాప్యం కుత ఉ ఎతావత్ప్రతిగృహ్ణీయాత్ ॥ ౬ ॥

స య ఇమాంస్త్రీన్ — స యః గాయత్రీవిత్ ఇమాన్ భూరాదీన్ త్రీన్ గోశ్వాదిధనపూర్ణాన్ లోకాన్ ప్రతిగృహ్ణీయాత్ , స ప్రతిగ్రహః, అస్యా గాయత్ర్యా ఎతత్ప్రథమం పదం యద్వ్యాఖ్యాతమ్ ఆప్నుయాత్ ప్రథమపదవిజ్ఞానఫలమ్ , తేన భుక్తం స్యాత్ , న త్వధికదోషోత్పాదకః స ప్రతిగ్రహః । అథ పునః యావతీ ఇయం త్రయీ విద్యా, యస్తావత్ ప్రతిగృహ్ణీయాత్ , సోఽస్యా ఎతద్ద్వితీయం పదమాప్నుయాత్ , ద్వితీయపద విజ్ఞానఫలం తేన భుక్తం స్యాత్ । తథా యావదిదం ప్రాణి, యస్తావత్ప్రతిగృహ్ణీయాత్ , సోఽస్యా ఎతత్తృతీయం పదమాప్నుయాత్ , తేన తృతీయపదవిజ్ఞానఫలం భుక్తం స్యాత్ । కల్పయిత్వేదముచ్యతే ; పాదత్రయసమమపి యది కశ్చిత్ప్రతిగృహ్ణీయాత్ , తత్పాదత్రయవిజ్ఞానఫలస్యైవ క్షయకారణమ్ , న త్వన్యస్య దోషస్య కర్తృత్వే క్షమమ్ ; న చైవం దాతా ప్రతిగ్రహీతా వా ; గాయత్రీవిజ్ఞానస్తుతయే కల్ప్యతే ; దాతా ప్రతిగ్రహీతా చ యద్యప్యేవం సమ్భావ్యతే, నాసౌ ప్రతిగ్రహః అపరాధక్షమః ; కస్మాత్ ? యతః అభ్యధికమపి పురుషార్థవిజ్ఞానమ్ అవశిష్టమేవ చతుర్థపాదవిషయం గాయత్ర్యాః ; తద్దర్శయతి — అథ అస్యాః ఎతదేవ తురీయం దర్శతం పదం పరోరజా య ఎష తపతి ; యద్యైతత్ నైవ కేనచన కేనచిదపి ప్రతిగ్రహేణ ఆప్యం నైవ ప్రాప్యమిత్యర్థః, యథా పూర్వోక్తాని త్రీణి పదాని ; ఎతాన్యపి నైవ ఆప్యాని కేనచిత్ ; కల్పయిత్వా ఎవముక్తమ్ ; పరమార్థతః కుత ఉ ఎతావత్ ప్రతిగృహ్ణీయాత్ త్రైలోక్యాదిసమమ్ । తస్మాత్ గాయత్రీ ఎవంప్రకారా ఉపాస్యేత్యర్థః ॥

తస్యా ఉపస్థానం గాయత్ర్యస్యేకపదీ ద్విపదీ త్రిపదీ చతుష్పద్యపదసి న హి పద్యసే । నమస్తే తురీయాయ దర్శతాయ పదాయ పరోరజసేఽసావదో మా ప్రాపదితి యం ద్విష్యాదసావస్మై కామో మా సమృద్ధీతి వా న హైవాస్మై స కామః సమృధ్యతే యస్మా ఎవముపతిష్ఠతేఽహమదః ప్రాపమితి వా ॥ ౭ ॥

తస్యా ఉపస్థానమ్ — తస్యా గాయత్ర్యాః ఉపస్థానమ్ ఉపేత్య స్థానం నమస్కరణమ్ అనేన మన్త్రేణ । కోఽసౌ మన్త్ర ఇత్యాహ — హే గాయత్రి అసి భవసి త్రైలోక్యపాదేన ఎకపదీ, త్రయీవిద్యారూపేణ ద్వితీయేన ద్విపదీ, ప్రాణాదినా తృతీయేన త్రిపద్యసి, చతుర్థేన తురీయేణ చతుష్పద్యసి ; ఎవం చతుర్భిః పాదైః ఉపాసకైః పద్యసే జ్ఞాయసే ; అతః పరం పరేణ నిరుపాధికేన స్వేన ఆత్మనా అపదసి — అవిద్యమానం పదం యస్యాస్తవ, యేన పద్యసే — సా త్వం అపత్ అసి, యస్మాత్ న హి పద్యసే, నేతి నేత్యాత్మత్వాత్ । అతో వ్యవహారవిషయాయ నమస్తే తురీయాయ దర్శతాయ పదాయ పరోరజసే । అసౌ శత్రుః పాప్మా త్వత్ప్రాప్తివిఘ్నకరః, అదః తత్ ఆత్మనః కార్యం యత్ త్వత్ప్రాప్తివిఘ్నకర్తృత్వమ్ , మా ప్రాపత్ మైవ ప్రాప్నోతు ; ఇతి - శబ్దో మన్త్రపరిసమాప్త్యర్థః ; యం ద్విష్యాత్ యం ప్రతి ద్వేషం కుర్యాత్ స్వయం విద్వాన్ , తం ప్రతి అనేనోపస్థానమ్ ; అసౌ శత్రుః అముకనామేతి నామ గృహ్ణీయాత్ ; అస్మై యజ్ఞదత్తాయ అభిప్రేతః కామః మా సమృద్ధి సమృద్ధిం మా ప్రాప్నోత్వితి వా ఉపతిష్ఠతే ; న హైవాస్మై దేవదత్తాయ స కామః సమృధ్యతే ; కస్మై ? యస్మై ఎవముపతిష్ఠతే । అహం అదః దేవదత్తాభిప్రేతం ప్రాపమితి వా ఉపతిష్ఠతే । అసావదో మా ప్రాపదిత్యాదిత్రయాణాం మన్త్రపదానాం యథాకామం వికల్పః ॥

ఎతద్ధ వై తజ్జనకో వైదేహో బుడిలమాశ్వతరాశ్విమువాచ యన్ను హో తద్గాయత్రీవిదబ్రూథా అథ కథం హస్తీభూతో వహసీతి ముఖం హ్యస్యాః సమ్రాణ్న విదాఞ్చకారేతి హోవాచ తస్యా అగ్నిరేవ ముఖం యది హ వా అపి బహ్వివాగ్నావభ్యాదధతి సర్వమేవ తత్సన్దహత్యేవం హైవైవంవిద్యద్యపి బహ్వివ పాపం కురుతే సర్వమేవ తత్సమ్ప్సాయ శుద్ధః పూతోఽజరోఽమృతః సమ్భవతి ॥ ౮ ॥

గాయత్ర్యా ముఖవిధానాయ అర్థవాద ఉచ్యతే — ఎతత్ హ కిల వై స్మర్యతే, తత్ తత్ర గాయత్రీవిజ్ఞానవిషయే ; జనకో వైదేహః, బుడిలో నామతః, అశ్వతరాశ్వస్యాపత్యమ్ ఆశ్వతరాశ్విః, తం కిల ఉక్తవాన్ ; యత్ ను ఇతి వితర్కే, హో అహో ఇత్యేతత్ , తత్ యత్ త్వం గాయత్రీవిదబ్రూథాః, గాయత్రీవిదస్మీతి యదబ్రూథాః, కిమిదం తస్య వచసోఽననురూపమ్ ; అథ కథమ్ , యది గాయత్రీవిత్ , ప్రతిగ్రహదోషేణ హస్తీభూతో వహసీతి । స ప్రత్యాహ రాజ్ఞా స్మారితః — ముఖం గాయత్ర్యాః హి యస్మాత్ అస్యాః, హే సమ్రాట్ , న విదాఞ్చకార న విజ్ఞాతవానస్మి — ఇతి హోవాచ ; ఎకాఙ్గవికలత్వాత్ గాయత్రీవిజ్ఞానం మమ అఫలం జాతమ్ ।
శృణు తర్హి ; తస్యా గాయత్ర్యా అగ్నిరేవ ముఖమ్ ; యది హ వై అపి బహ్వివేన్ధనమ్ అగ్నావభ్యాదధతి లౌకికాః, సర్వమేవ తత్సన్దహత్యేవేన్ధనమ్ అగ్నిః — ఎవం హైవ ఎవంవిత్ గాయత్ర్యా అగ్నిర్ముఖమిత్యేవం వేత్తీత్యేవంవిత్ స్యాత్ స్వయం గాయత్ర్యాత్మా అగ్నిముఖః సన్ । యద్యపి బహ్వివ పాపం కురుతే ప్రతిగ్రహాదిదోషమ్ , తత్సర్వం పాపజాతం సమ్ప్సాయ భక్షయిత్వా శుద్ధః అగ్నివత్ పూతశ్చ తస్మాత్ప్రతిగ్రహదోషాత్ గాయత్ర్యాత్మా అజరోఽమృతశ్చ సమ్భవతి ॥
ఇతి పఞ్చమాధ్యాయస్య చతుర్దశం బ్రాహ్మణమ్ ॥

పఞ్చదశం బ్రాహ్మణమ్

హిరణ్మయేన పాత్రేణ సత్యస్యాపిహితం ముఖమ్ । తత్త్వం పూషన్నపావృణు సత్యధర్మాయ దృష్టయే । పూషన్నేకర్షే యమ సూర్య ప్రాజాపత్య వ్యూహ రశ్మీన్ । సమూహ తేజో యత్తే రూపం కల్యాణతమం తత్తే పశ్యామి । యోఽసావసౌ పురుషః సోఽహమస్మి । వాయురనిలమమృతమథేదం భస్మాన్తం శరీరమ్ । ఓం క్రతో స్మర కృతం స్మర క్రతో స్మర కృతం స్మర । అగ్నే నయ సుపథా రాయే అస్మాన్విశ్వాని దేవ వయునాని విద్వాన్ । యుయోధ్యస్మజ్జుహురాణమేనో భూయిష్ఠాం తే నమఉక్తిం విధేమ ॥ ౧ ॥

యో జ్ఞానకర్మసముచ్చయకారీ సః అన్తకాలే ఆదిత్యం ప్రార్థయతి ; అస్తి చ ప్రసఙ్గః ; గాయత్ర్యాస్తురీయః పాదో హి సః ; తదుపస్థానం ప్రకృతమ్ ; అతః స ఎవ ప్రార్థ్యతే । హిరణ్మయేన జ్యోతిర్మయేన పాత్రేణ, యథా పాత్రేణ ఇష్టం వస్తు అపిధీయతే, ఎవమిదం సత్యాఖ్యం బ్రహ్మ జ్యోతిర్మయేన మణ్డలేనాపిహితమివ అసమాహితచేతసామదృశ్యత్వాత్ ; తదుచ్యతే — సత్యస్యాపిహితం ముఖం ముఖ్యం స్వరూపమ్ ; తత్ అపిధానం పాత్రమపిధానమివ దర్శనప్రతిబన్ధకారణమ్ , తత్ త్వమ్ , హే పూషన్ , జగతః పోషణాత్పూషా సవితా, అపావృణు అపావృతం కురు దర్శనప్రతిబన్ధకారణమపనయేత్యర్థః ; సత్యధర్మాయ సత్యం ధర్మోఽస్య మమ సోఽహం సత్యధర్మా, తస్మై త్వదాత్మభూతాయేత్యర్థః ; దృష్టయే దర్శనాయ ; పూషన్నిత్యాదీని నామాని ఆమన్త్రణార్థాని సవితుః ; ఎకర్షే, ఎకశ్చాసావృషిశ్చ ఎకర్షిః, దర్శనాదృషిః ; స హి సర్వస్య జగత ఆత్మా చక్షుశ్చ సన్ సర్వం పశ్యతి ; ఎకో వా గచ్ఛతీత్యేకర్షిః, ‘సూర్య ఎకాకీ చరతి’ (తై. సం. ౮ । ౪ । ౧౮) ఇతి మన్త్రవర్ణాత్ ; యమ, సర్వం హి జగతః సంయమనం త్వత్కృతమ్ ; సూర్య, సుష్ఠు ఈరయతే రసాన్ రశ్మీన్ ప్రాణాన్ ధియో వా జగత ఇతి ; ప్రాజాపత్య, ప్రజాపతేరీశ్వరస్యాపత్యం హిరణ్యగర్భస్య వా, హే ప్రాజాపత్య ; వ్యూహ విగమయ రశ్మీన్ ; సమూహ సఙ్క్షిప ఆత్మనస్తేజః, యేనాహం శక్నుయాం ద్రష్టుమ్ ; తేజసా హ్యపహతదృష్టిః న శక్నుయాం త్వత్స్వరూపమఞ్జసా ద్రష్టుమ్ , విద్యోతన ఇవ రూపాణామ్ ; అత ఉపసంహర తేజః ; యత్ తే తవ రూపం సర్వకల్యాణానామతిశయేన కల్యాణం కల్యాణతమమ్ ; తత్ తే తవ పశ్యామి పశ్యామో వయమ్ , వచనవ్యత్యయేన । యోఽసౌ భూర్భువఃస్వర్వ్యాహృత్యవయవః పురుషః, పురుషాకృతిత్వాత్పురుషః, సోఽహమస్మి భవామి ; ‘అహరహమ్’ ఇతి చ ఉపనిషద ఉక్తత్వాదాదిత్యచాక్షుషయోః తదేవేదం పరామృశ్యతే ; సోఽహమస్మ్యమృతమితి సమ్బన్ధః ; మమామృతస్య సత్యస్య శరీరపాతే, శరీరస్థో యః ప్రాణో వాయుః స అనిలం బాహ్యం వాయుమేవ ప్రతిగచ్ఛతు ; తథా అన్యా దేవతాః స్వాం స్వాం ప్రకృతిం గచ్ఛన్తు ; అథ ఇదమపి భస్మాన్తం సత్ పృథివీం యాతు శరీరమ్ । అథేదానీమ్ ఆత్మనః సఙ్కల్పభూతాం మనసి వ్యవస్థితామ్ అగ్నిదేవతాం ప్రార్థయతే — ఓం క్రతో ; ఓమితి క్రతో ఇతి చ సమ్బోధనార్థావేవ ; ఓఙ్కారప్రతీకత్వాత్ ఓం ; మనోమయత్వాచ్చ క్రతుః ; హే ఓం, హే క్రతో, స్మర స్మర్తవ్యమ్ ; అన్తకాలే హి త్వత్స్మరణవశాత్ ఇష్టా గతిః ప్రాప్యతే ; అతః ప్రార్థ్యతే — యత్ మయా కృతమ్ , తత్ స్మర ; పునరుక్తిః ఆదరార్థా । కిఞ్చ హే అగ్నే, నయ ప్రాపయ, సుపథా శోభనేన మార్గేణ, రాయే ధనాయ కర్మఫలప్రాప్తయే ఇత్యర్థః ; న దక్షిణేన కృష్ణేన పునరావృత్తియుక్తేన, కిం తర్హి శుక్లేనైవ సుపథా ; అస్మాన్ విశ్వాని సర్వాణి, హే దేవ, వయునాని ప్రజ్ఞానాని సర్వప్రాణినాం విద్వాన్ ; కిఞ్చ యుయోధి అపనయ వియోజయ అస్మత్ అస్మత్తః, జుహురాణం కుటిలమ్ , ఎనః పాపం పాపజాతం సర్వమ్ ; తేన పాపేన వియుక్తా వయమ్ ఎష్యామ ఉత్తరేణ పథా త్వత్ప్రసాదాత్ ; కిం తు వయం తుభ్యమ్ పరిచర్యాం కర్తుం న శక్నుమః ; భూయిష్ఠాం బహుతమాం తే తుభ్యం నమఉక్తిం నమస్కారవచనం విధేమ నమస్కారోక్త్యా పరిచరేమేత్యర్థః, అన్యత్కర్తుమశక్తాః సన్త ఇతి ॥
ఇతి పఞ్చమాధ్యాయస్య పఞ్చదశం బ్రాహ్మణమ్ ॥
ఇతి శ్రీమత్పరమహంసపరివ్రాజకాచార్యస్య శ్రీగోవిన్దభగవత్పూజ్యపాదశిష్యస్య శ్రీమచ్ఛఙ్కరభగవతః కృతౌ బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యే పఞ్చమోఽధ్యాయః ॥