श्रीमच्छङ्करभगवत्पूज्यपादविरचितम्

छान्दोग्योपनिषद्भाष्यम्

करतलकलिताद्वयात्मतत्त्वं क्षपितदुरन्तचिरन्तनप्रमोहम् ।
उपचितमुदितोदितैर्गुणौघैः उपनिषदामयमुज्जहार भाष्यम् ॥

ಷಷ್ಠೋಽಧ್ಯಾಯಃ

ಪ್ರಥಮಃ ಖಂಡಃ

ಶ್ವೇತಕೇತುಃ ಹ ಆರುಣೇಯ ಆಸ ಇತ್ಯಾದ್ಯಧ್ಯಾಯಸಂಬಂಧಃ — ‘ಸರ್ವಂ ಖಲ್ವಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತಜ್ಜಲಾನ್’ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ಕಥಂ ತಸ್ಮಾತ್ ಜಗದಿದಂ ಜಾಯತೇ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಚ ಲೀಯತೇ ಅನಿತಿ ಚ ತೇನೈವ ಇತ್ಯೇತದ್ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ಅನಂತರಂ ಚ ಏಕಸ್ಮಿನ್ಭುಕ್ತೇ ವಿದುಷಿ ಸರ್ವಂ ಜಗತ್ತೃಪ್ತಂ ಭವತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ತತ್ ಏಕತ್ವೇ ಸತಿ ಆತ್ಮನಃ ಸರ್ವಭೂತಸ್ಥಸ್ಯ ಉಪಪದ್ಯತೇ, ನ ಆತ್ಮಭೇದೇ ; ಕಥಂ ಚ ತದೇಕತ್ವಮಿತಿ ತದರ್ಥೋಽಯಂ ಷಷ್ಠೋಽಧ್ಯಾಯ ಆರಭ್ಯತೇ —

ಶ್ವೇತಕೇತುರ್ಹಾರುಣೇಯ ಆಸ ತꣳ ಹ ಪಿತೋವಾಚ ಶ್ವೇತಕೇತೋ ವಸ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಂ ನ ವೈಸೋಮ್ಯಾಸ್ಮತ್ಕುಲೀನೋಽನನೂಚ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಬಂಧುರಿವ ಭವತೀತಿ ॥ ೧ ॥

ಪಿತಾಪುತ್ರಾಖ್ಯಾಯಿಕಾ ವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಸಾರಿಷ್ಠತ್ವಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಾ । ಶ್ವೇತಕೇತುರಿತಿ ನಾಮತಃ, ಹ ಇತ್ಯೈತಿಹ್ಯಾರ್ಥಃ, ಆರುಣೇಯಃ ಅರುಣಸ್ಯ ಪೌತ್ರಃ ಆಸ ಬಭೂವ । ತಂ ಪುತ್ರಂ ಹ ಆರುಣಿಃ ಪಿತಾ ಯೋಗ್ಯಂ ವಿದ್ಯಾಭಾಜನಂ ಮನ್ವಾನಃ ತಸ್ಯೋಪನಯನಕಾಲಾತ್ಯಯಂ ಚ ಪಶ್ಯನ್ ಉವಾಚ — ಹೇ ಶ್ವೇತಕೇತೋ ಅನುರೂಪಂ ಗುರುಂ ಕುಲಸ್ಯ ನೋ ಗತ್ವಾ ವಸ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮ್ ; ನ ಚ ಏತದ್ಯುಕ್ತಂ ಯದಸ್ಮತ್ಕುಲೀನೋ ಹೇ ಸೋಮ್ಯ ಅನನೂಚ್ಯ ಅನಧೀತ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಬಂಧುರಿವ ಭವತೀತಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನ್ಬಂಧೂನ್ವ್ಯಪದಿಶತಿ ನ ಸ್ವಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣವೃತ್ತ ಇತಿ । ತಸ್ಯ ಅತಃ ಪ್ರವಾಸೋ ಅನುಮೀಯತೇ ಪಿತುಃ, . ಯೇನ ಸ್ವಯಂ ಗುಣವಾನ್ಸನ್ ಪುತ್ರಂ ನೋಪನೇಷ್ಯತಿ ॥

ಸ ಹ ದ್ವಾದಶವರ್ಷ ಉಪೇತ್ಯ ಚತುರ್ವಿꣳಶತಿವರ್ಷಃ ಸರ್ವಾನ್ವೇದಾನಧೀತ್ಯ ಮಹಾಮನಾ ಅನೂಚಾನಮಾನೀ ಸ್ತಬ್ಧ ಏಯಾಯ ತꣳಹ ಪಿತೋವಾಚ ॥ ೨ ॥

ಸಃ ಪಿತ್ರೋಕ್ತಃ ಶ್ವೇತಕೇತುಃ ಹ ದ್ವಾದಶವರ್ಷಃ ಸನ್ ಉಪೇತ್ಯ ಆಚಾರ್ಯಂ ಯಾವಚ್ಚತುರ್ವಿಂಶತಿವರ್ಷೋ ಬಭೂವ, ತಾವತ್ ಸರ್ವಾನ್ವೇದಾನ್ ಚತುರೋಽಪ್ಯಧೀತ್ಯ ತದರ್ಥಂ ಚ ಬುದ್ಧ್ವಾ ಮಹಾಮನಾಃ ಮಹತ್ ಗಂಭೀರಂ ಮನಃ ಯಸ್ಯ ಅಸಮಮಾತ್ಮಾನಮನ್ಯೈರ್ಮನ್ಯಮಾನಂ ಮನಃ ಯಸ್ಯ ಸೋಽಯಂ ಮಹಾಮನಾಃ ಅನೂಚಾನಮಾನೀ ಅನೂಚಾನಮಾತ್ಮಾನಂ ಮನ್ಯತ ಇತಿ ಏವಂಶೀಲೋ ಯಃ ಸೋಽನೂಚಾನಮಾನೀ ಸ್ತಬ್ಧಃ ಅಪ್ರಣತಸ್ವಭಾವಃ ಏಯಾಯ ಗೃಹಮ್ । ತಮ್ ಏವಂಭೂತಂ ಹ ಆತ್ಮನೋಽನನುರೂಪಶೀಲಂ ಸ್ತಬ್ಧಂ ಮಾನಿನಂ ಪುತ್ರಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಪಿತೋವಾಚ ಸದ್ಧರ್ಮಾವತಾರಚಿಕೀರ್ಷಯಾ ॥

ಶ್ವೇತಕೇತೋ ಯನ್ನು ಸೋಮ್ಯೇದಂ ಮಹಾಮನಾ ಅನೂಚಾನಮಾನೀ ಸ್ತಬ್ಧೋಽಸ್ಯುತ ತಮಾದೇಶಮಪ್ರಾಕ್ಷ್ಯಃ ಯೇನಾಶ್ರುತꣳ ಶ್ರುತಂ ಭವತ್ಯಮತಂ ಮತಮವಿಜ್ಞಾತಂ ವಿಜ್ಞಾತಮಿತಿ ಕಥಂ ನು ಭಗವಃ ಸ ಆದೇಶೋ ಭವತೀತಿ ॥ ೩ ॥

ಶ್ವೇತಕೇತೋ ಯನ್ನು ಇದಂ ಮಹಾಮನಾಃ ಅನೂಚಾನಮಾನೀ ಸ್ತಬ್ಧಶ್ಚಾಸಿ, ಕಸ್ತೇಽತಿಶಯಃ ಪ್ರಾಪ್ತಃ ಉಪಾಧ್ಯಾಯಾತ್ , ಉತ ಅಪಿ ತಮಾದೇಶಂ ಆದಿಶ್ಯತ ಇತ್ಯಾದೇಶಃ ಕೇವಲಶಾಸ್ತ್ರಾಚರ್ಯೋಪದೇಶಗಮ್ಯಮಿತ್ಯೇತತ್ , ಯೇನ ವಾ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಆದಿಶ್ಯತೇ ಸ ಆದೇಶಃ ತಮಪ್ರಾಕ್ಷ್ಯಃ ಪೃಷ್ಟವಾನಸ್ಯಾಚಾರ್ಯಮ್ ? ತಮಾದೇಶಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ — ಯೇನ ಆದೇಶೇನ ಶ್ರುತೇನ ಅಶ್ರುತಮಪಿ ಅನ್ಯಚ್ಛ್ರುತಂ ಭವತಿ ಅಮತಂ ಮತಮ್ ಅತರ್ಕಿತಂ ತರ್ಕಿತಂ ಭವತಿ ಅವಿಜ್ಞಾತಂ ವಿಜ್ಞಾತಂ ಅನಿಶ್ಚಿತಂ ನಿಶ್ಚಿತಂ ಭವತೀತಿ । ಸರ್ವಾನಪಿ ವೇದಾನಧೀತ್ಯ ಸರ್ವಂ ಚ ಅನ್ಯದ್ವೇದ್ಯಮಧಿಗಮ್ಯಾಪಿ ಅಕೃತಾರ್ಥ ಏವ ಭವತಿ ಯಾವದಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ನ ಜಾನಾತೀತ್ಯಾಖ್ಯಾಯಿಕಾತೋಽವಗಮ್ಯತೇ । ತದೇತದದ್ಭುತಂ ಶ್ರುತ್ವಾ ಆಹ, ಕಥಂ ನು ಏತದಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ ಅನ್ಯವಿಜ್ಞಾನೇನಾನ್ಯದ್ವಿಜ್ಞಾತಂ ಭವತೀತಿ ; ಏವಂ ಮನ್ವಾನಃ ಪೃಚ್ಛತಿ — ಕಥಂ ನು ಕೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಹೇ ಭಗವಃ ಸ ಆದೇಶೋ ಭವತೀತಿ ॥

ಯಥಾ ಸೋಮ್ಯೈಕೇನ ಮೃತ್ಪಿಂಡೇನ ಸರ್ವಂ ಮೃನ್ಮಯಂ ವಿಜ್ಞಾತꣳ ಸ್ಯಾದ್ವಾಚಾರಂಭಣಂ ವಿಕಾರೋ ನಾಮಧೇಯಂ ಮೃತ್ತಿಕೇತ್ಯೇವ ಸತ್ಯಮ್ ॥ ೪ ॥

ಯಥಾ ಸ ಆದೇಶೋ ಭವತಿ ತಚ್ಛೃಣು ಹೇ ಸೋಮ್ಯ — ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಏಕೇನ ಮೃತ್ಪಿಂಡೇನ ರುಚಕಕುಂಭಾದಿಕಾರಣಭೂತೇನ ವಿಜ್ಞಾತೇನ ಸರ್ವಮನ್ಯತ್ತದ್ವಿಕಾರಜಾತಂ ಮೃನ್ಮಯಂ ಮೃದ್ವಿಕಾರಜಾತಂ ವಿಜ್ಞಾತಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಕಥಂ ಮೃತ್ಪಿಂಡೇ ಕಾರಣೇ ವಿಜ್ಞಾತೇ ಕಾರ್ಯಮನ್ಯದ್ವಿಜ್ಞಾತಂ ಸ್ಯಾತ್ ? ನೈಷ ದೋಷಃ, ಕಾರಣೇನಾನನ್ಯತ್ವಾತ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯ । ಯನ್ಮನ್ಯಸೇ ಅನ್ಯಸ್ಮಿನ್ವಿಜ್ಞಾತೇಽನ್ಯನ್ನ ಜ್ಞಾಯತ ಇತಿ — ಸತ್ಯಮೇವಂ ಸ್ಯಾತ್ , ಯದ್ಯನ್ಯತ್ಕಾರಣಾತ್ಕಾರ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ , ನ ತ್ವೇವಮನ್ಯತ್ಕಾರಣಾತ್ಕಾರ್ಯಮ್ । ಕಥಂ ತರ್ಹೀದಂ ಲೋಕೇ — ಇದಂ ಕಾರಣಮಯಮಸ್ಯ ವಿಕಾರ ಇತಿ ? ಶೃಣು । ವಾಚಾರಂಭಣಂ ವಾಗಾರಂಭಣಂ ವಾಗಾಲಂಬನಮಿತ್ಯೇತತ್ । ಕೋಽಸೌ ? ವಿಕಾರೋ ನಾಮಧೇಯಂ ನಾಮೈವ ನಾಮಧೇಯಮ್ , ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಧೇಯಪ್ರತ್ಯಯಃ, ವಾಗಾಲಂಬನಮಾತ್ರಂ ನಾಮೈವ ಕೇವಲಂ ನ ವಿಕಾರೋ ನಾಮ ವಸ್ತ್ವಸ್ತಿ ; ಪರಮಾರ್ಥತೋ ಮೃತ್ತಿಕೇತ್ಯೇವ ಮೃತ್ತಿಕೈವ ತು ಸತ್ಯಂ ವಸ್ತ್ವಸ್ತಿ ॥

ಯಥಾ ಸೋಮ್ಯೈಕೇನ ಲೋಹಮಣಿನಾ ಸರ್ವಂ ಲೋಹಮಯಂ ವಿಜ್ಞಾತꣳಸ್ಯಾದ್ವಾಚಾರಂಭಣಂ ವಿಕಾರೋ ನಾಮಧೇಯಂ ಲೋಹಿತಮಿತ್ಯೇವ ಸತ್ಯಮ್ ॥ ೫ ॥

ಯಥಾ ಸೋಮ್ಯ ಏಕೇನ ಲೋಹಮಣಿನಾ ಸುವರ್ಣಪಿಂಡೇನ ಸರ್ವಮನ್ಯದ್ವಿಕಾರಜಾತಂ ಕಟಕಮುಕುಟಕೇಯೂರಾದಿ ವಿಜ್ಞಾತಂ ಸ್ಯಾತ್ । ವಾಚಾರಂಭಣಮಿತ್ಯಾದಿ ಸಮಾನಮ್ ॥
ಯಥಾ ಸೋಮ್ಯೈಕೇನ ನಖನಿಕೃಂತನೇನ ಸರ್ವಂ ಕಾರ್ಷ್ಣಾಯಸಂ ವಿಜ್ಞಾತꣳ ಸ್ಯಾದ್ವಾಚಾರಂಭಣಂ ವಿಕಾರೋ ನಾಮಧೇಯಂ ಕೃಷ್ಣಾಯಸಮಿತ್ಯೇವ ಸತ್ಯಮೇವꣳ ಸೋಮ್ಯ ಸ ಆದೇಶೋ ಭವತೀತಿ ॥ ೬ ॥
ಯಥಾ ಸೋಮ್ಯ ಏಕೇನ ನಖನಿಕೃಂತನೇನೋಪಲಕ್ಷಿತೇನ ಕೃಷ್ಣಾಯಸಪಿಂಡೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ; ಸರ್ವಂ ಕಾರ್ಷ್ಣಾಯಸಂ ಕೃಷ್ಣಾಯಸವಿಕಾರಜಾತಂ ವಿಜ್ಞಾತಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಸಮಾನಮನ್ಯತ್ । ಅನೇಕದೃಷ್ಟಾಂತೋಪಾದಾನಂ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಾನೇಕಭೇದಾನುಗಮಾರ್ಥಮ್ , ದೃಢಪ್ರತೀತ್ಯರ್ಥಂ ಚ । ಏವಂ ಸೋಮ್ಯ ಸ ಆದೇಶಃ, ಯಃ ಮಯೋಕ್ತಃ ಭವತಿ । ಇತ್ಯುಕ್ತವತಿ ಪಿತರಿ, ಆಹ ಇತರಃ —

ನ ವೈ ನೂನಂ ಭಗವಂತಸ್ತ ಏತದವೇದಿಷುರ್ಯದ್ಧ್ಯೇತದವೇದಿಷ್ಯನ್ಕಥಂ ಮೇ ನಾವಕ್ಷ್ಯನ್ನಿತಿ ಭಗವಾꣳಸ್ತ್ವೇವ ಮೇ ತದ್ಬ್ರವೀತ್ವಿತಿ ತಥಾ ಸೋಮ್ಯೇತಿ ಹೋವಾಚ ॥ ೭ ॥

ನ ವೈ ನೂನಂ ಭಗವಂತಃ ಪೂಜಾವಂತಃ ಗುರವಃ ಮಮ ಯೇ, ತೇ ಏತತ್ ಯದ್ಭವದುಕ್ತಂ ವಸ್ತು ನಾವೇದಿಷುಃ ನ ವಿಜ್ಞಾತವಂತಃ ನೂನಮ್ । ಯತ್ ಯದಿ ಹಿ ಅವೇದಿಷ್ಯನ್ ವಿದಿತವಂತಃ ಏತದ್ವಸ್ತು, ಕಥಂ ಮೇ ಗುಣವತೇ ಭಕ್ತಾಯಾನುಗತಾಯ ನಾವಕ್ಷ್ಯನ್ ನೋಕ್ತವಂತಃ, ತೇನಾಹಂ ಮನ್ಯೇ — ನ ವಿದಿತವಂತ ಇತಿ । ಅವಾಚ್ಯಮಪಿ ಗುರೋರ್ನ್ಯಗ್ಭಾವಮವಾದೀತ್ ಪುನರ್ಗುರುಕುಲಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರೇಷಣಭಯಾತ್ । ಅತೋ ಭಗವಾಂಸ್ತ್ವೇವ ಮೇ ಮಹ್ಯಂ ತದ್ವಸ್ತು, ಯೇನ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಜ್ಞಾತೇನ ಮೇ ಸ್ಯಾತ್ , ತದ್ಬ್ರವೀತು ಕಥಯತು ; ಇತ್ಯುಕ್ತಃ ಪಿತೋವಾಚ — ತಥಾಸ್ತು ಸೋಮ್ಯೇತಿ ॥
ಇತಿ ಪ್ರಥಮಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ದ್ವಿತೀಯಃ ಖಂಡಃ

ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮಗ್ರ ಆಸೀದೇಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್ । ತದ್ಧೈಕ ಆಹುರಸದೇವೇದಮಗ್ರ ಆಸೀದೇಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಂ ತಸ್ಮಾದಸತಃ ಸಜ್ಜಾಯತ ॥ ೧ ॥

ಸದೇವ ಸದಿತಿ ಅಸ್ತಿತಾಮಾತ್ರಂ ವಸ್ತು ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ನಿರ್ವಿಶೇಷಂ ಸರ್ವಗತಮೇಕಂ ನಿರಂಜನಂ ನಿರವಯವಂ ವಿಜ್ಞಾನಮ್ , ಯದವಗಮ್ಯತೇ ಸರ್ವವೇದಾಂತೇಭ್ಯಃ । ಏವ - ಶಬ್ದಃ ಅವಧಾರಣಾರ್ಥಃ । ಕಿಂ ತದವಧ್ರಿಯತ ಇತಿ, ಆಹ — ಇದಂ ಜಗತ್ , ನಾಮರೂಪಕ್ರಿಯಾವದ್ವಿಕೃತಮುಪಲಭ್ಯತೇ ಯತ್ , ತತ್ಸದೇವಾಸೀತ್ ಇತಿ ಆಸೀಚ್ಛಬ್ದೇನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ಕದಾ ಸದೇವೇದಮಾಸೀದಿತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಅಗ್ರೇ ಜಗತಃ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಃ । ಕಿಂ ನೇದಾನೀಮಿದಂ ಸತ್ , ಯೇನ ಅಗ್ರೇ ಆಸೀದಿತಿ ವಿಶೇಷ್ಯತೇ ? ನ । ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ವಿಶೇಷಣಮ್ ? ಇದಾನೀಮಪೀದಂ ಸದೇವ, ಕಿಂತು ನಾಮರೂಪವಿಶೇಷಣವದಿದಂಶಬ್ದಬುದ್ಧಿವಿಷಯಂ ಚ ಇತೀದಂ ಚ ಭವತಿ । ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಸ್ತು ಅಗ್ರೇ ಕೇವಲಸಚ್ಛಬ್ದಬುದ್ಧಿಮಾತ್ರಗಮ್ಯಮೇವೇತಿ ಸದೇವೇದಮಗ್ರ ಆಸೀದಿತ್ಯವಧಾರ್ಯತೇ । ನ ಹಿ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಃ ನಾಮವದ್ರೂಪವದ್ವಾ ಇದಮಿತಿ ಗ್ರಹೀತುಂ ಶಕ್ಯಂ ವಸ್ತು ಸುಷುಪ್ತಕಾಲೇ ಇವ । ಯಥಾ ಸುಷುಪ್ತಾದುತ್ಥಿತಃ ಸತ್ತ್ವಮಾತ್ರಮವಗಚ್ಛತಿ ಸುಷುಪ್ತೇ ಸನ್ಮಾತ್ರಮೇವ ಕೇವಲಂ ವಸ್ತ್ವಿತಿ, ತಥಾ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಯಥಾ ಇದಮುಚ್ಯತೇ ಲೋಕೇ — ಪೂರ್ವಾಹ್ಣೇ ಧಟಾದಿ ಸಿಸೃಕ್ಷುಣಾ ಕುಲಾಲೇನ ಮೃತ್ಪಿಂಡಂ ಪ್ರಸಾರಿತಮುಪಲಭ್ಯ ಗ್ರಾಮಾಂತರಂ ಗತ್ವಾ ಪ್ರತ್ಯಾಗತಃ ಅಪರಾಹ್ಣೇ ತತ್ರೈವ ಘಟಶರಾವಾದ್ಯನೇಕಭೇದಭಿನ್ನಂ ಕಾರ್ಯಮುಪಲಭ್ಯ ಮೃದೇವೇದಂ ಘಟಶರಾವಾದಿ ಕೇವಲಂ ಪೂರ್ವಾಹ್ನ ಆಸೀದಿತಿ, ತಥಾ ಇಹಾಪ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಸದೇವೇದಮಗ್ರ ಆಸೀದಿತಿ । ಏಕಮೇವೇತಿ । ಸ್ವಕಾರ್ಯಪತಿತಮನ್ಯನ್ನಾಸ್ತೀತಿ ಏಕಮೇವೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಅದ್ವಿತೀಯಮಿತಿ । ಮೃದ್ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಮೃದಃ ಯಥಾ ಅನ್ಯದ್ಘಟಾದ್ಯಾಕಾರೇಣ ಪರಿಣಮಯಿತೃಕುಲಾಲಾದಿನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಂ ದೃಷ್ಟಮ್ , ತಥಾ ಸದ್ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಸತಃ ಸಹಕಾರಿಕಾರಣಂ ದ್ವಿತೀಯಂ ವಸ್ತ್ವಂತರಂ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತೇ — ಅದ್ವಿತೀಯಮಿತಿ, ನಾಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಂ ವಸ್ತ್ವಂತರಂ ವಿದ್ಯತೇ ಇತ್ಯದ್ವಿತೀಯಮ್ । ನನು ವೈಶೇಷಿಕಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಸತ್ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ಸರ್ವಸ್ಯೋಪಪದ್ಯತೇ, ದ್ರವ್ಯಗುಣಾದಿಷು ಸಚ್ಛಬ್ದಬುದ್ಧ್ಯನುವೃತ್ತೇಃ — ಸದ್ದ್ರವ್ಯಂ ಸನ್ಗುಣಃ ಸನ್ಕರ್ಮೇತ್ಯಾದಿದರ್ಶನಾತ್ । ಸತ್ಯಮೇವಂ ಸ್ಯಾದಿದಾನೀಮ್ ; ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಸ್ತು ನೈವೇದಂ ಕಾರ್ಯಂ ಸದೇವಾಸೀದಿತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ ವೈಶೇಷಿಕೈಃ, ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಃ ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ನ ಚ ಏಕಮೇವ ಸದದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರಿಚ್ಛಂತಿ । ತಸ್ಮಾದ್ವೈಶೇಷಿಕಪರಿಕಲ್ಪಿತಾತ್ಸತಃ ಅನ್ಯತ್ಕಾರಣಮಿದಂ ಸದುಚ್ಯತೇ ಮೃದಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತೇಭ್ಯಃ । ತತ್ ತತ್ರ ಹ ಏತಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರ್ವಸ್ತುನಿರೂಪಣೇ ಏಕೇ ವೈನಾಶಿಕಾ ಆಹುಃ ವಸ್ತು ನಿರೂಪಯಂತಃ — ಅಸತ್ ಸದಭಾವಮಾತ್ರಂ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಃ ಇದಂ ಜಗತ್ ಏಕಮೇವ ಅಗ್ರೇ ಅದ್ವಿತೀಯಮಾಸೀದಿತಿ । ಸದಭಾವಮಾತ್ರಂ ಹಿ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಸ್ತತ್ತ್ವಂ ಕಲ್ಪಯಂತಿ ಬೌದ್ಧಾಃ । ನ ತು ಸತ್ಪ್ರತಿದ್ವಂದ್ವಿ ವಸ್ತ್ವಂತರಮಿಚ್ಛಂತಿ । ಯಥಾ ಸಚ್ಚಾಸದಿತಿ ಗೃಹ್ಯಮಾಣಂ ಯಥಾಭೂತಂ ತದ್ವಿಪರೀತಂ ತತ್ತ್ವಂ ಭವತೀತಿ ನೈಯಾಯಿಕಾಃ । ನನು ಸದಭಾವಮಾತ್ರಂ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಶ್ಚೇದಭಿಪ್ರೇತಂ ವೈನಾಶಿಕೈಃ, ಕಥಂ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರಿದಮಾಸೀದಸದೇಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಂ ಚೇತಿ ಕಾಲಸಂಬಂಧಃ ಸಙ್‍ಖ್ಯಾಸಮ್ವಂಧೋಽದ್ವಿತೀಯತ್ವಂ ಚ ಉಚ್ಯತೇ ತೈಃ । ಬಾಢಂ ನ ಯುಕ್ತಂ ತೇಷಾಂ ಭಾವಾಭಾವಮಾತ್ರಮಭ್ಯುಪಗಚ್ಛತಾಮ್ । ಅಸತ್ತ್ವಮಾತ್ರಾಭ್ಯುಪಗಮೋಽಪ್ಯಯುಕ್ತ ಏವ, ಅಭ್ಯುಪಗಂತುರನಭ್ಯುಪಗಮಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಇದಾನೀಮಭ್ಯುಪಗಂತಾ ಅಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ ನ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರಿತಿ ಚೇತ್ , ನ, ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಃ ಸದಭಾವಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾತ್ । ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇ ರಸದೇವೇತಿ ಕಲ್ಪನಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ನನು ಕಥಂ ವಸ್ತ್ವಾಕೃತೇಃ ಶಬ್ದಾರ್ಥತ್ವೇ ಅಸದೇಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮಿತಿ ಪದಾರ್ಥವಾಕ್ಯಾರ್ಥೋಪಪತ್ತಿಃ, ತದನುಪಪತ್ತೌ ಚ ಇದಂ ವಾಕ್ಯಮಪ್ರಮಾಣಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತೇತಿ ಚೇತ್ , ನೈಷ ದೋಷಃ, ಸದ್ಗ್ರಹಣನಿವೃತ್ತಿಪರತ್ವಾದ್ವಾಕ್ಯಸ್ಯ । ಸದಿತ್ಯಯಂ ತಾವಚ್ಛಬ್ದಃ ಸದಾಕೃತಿವಾಚಕಃ । ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮಿತ್ಯೇತೌ ಚ ಸಚ್ಛಬ್ದೇನ ಸಮಾನಾಧಿಕರಣೌ ; ತಥೇದಮಾಸೀದಿತಿ ಚ । ತತ್ರ ನಞ್ ಸದ್ವಾಕ್ಯೇ ಪ್ರಯುಕ್ತಃ ಸದ್ವಾಕ್ಯಮೇವಾವಲಂಬ್ಯ ಸದ್ವಾಕ್ಯಾರ್ಥವಿಷಯಾಂ ಬುದ್ಧಿಂ ಸದೇಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮಿದಮಾಸೀದಿತ್ಯೇವಂಲಕ್ಷಣಾಂ ತತಃ ಸದ್ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾನ್ನಿವರ್ತಯತಿ, ಅಶ್ವಾರೂಢ ಇವ ಅಶ್ವಾಲಂಬನಃ ಅಶ್ವಂ ತದಭಿಮುಖವಿಷಯಾನ್ನಿವರ್ತಯತಿ — ತದ್ವತ್ । ನ ತು ಪುನಃ ಸದಭಾವಮೇವ ಅಬಿಧತ್ತೇ । ಅತಃ ಪುರುಷಸ್ಯ ವಿಪರೀತಗ್ರಹಣನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಪರಮ್ ಇದಮಸದೇವೇತ್ಯಾದಿ ವಾಕ್ಯಂ ಪ್ರಯುಜ್ಯತೇ । ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ ಹಿ ವಿಪರೀತಗ್ರಹಣಂ ತತೋ ನಿವರ್ತಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥವತ್ತ್ವಾತ್ ಅಸದಾದಿವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರೌತತ್ವಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಚ ಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯದೋಷಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಅಸತಃ ಸರ್ವಾಭಾವರೂಪಾತ್ ಸತ್ ವಿದ್ಯಮಾನಮ್ ಜಾಯತ ಸಮುತ್ಪನ್ನಮ್ ಅಡಭಾವಃ ಛಾಂದಸಃ ॥

ಕುತಸ್ತು ಖಲು ಸೋಮ್ಯೈವಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಹೋವಾಚ ಕಥಮಸತಃ ಸಜ್ಜಾಯೇತೇತಿ । ಸತ್ತ್ವೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮಗ್ರ ಆಸೀದೇಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್ ॥ ೨ ॥

ತದೇತದ್ವಿಪರೀತಗ್ರಹಣಂ ಮಹಾವೈನಾಶಿಕಪಕ್ಷಂ ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ ಪ್ರತಿಷೇಧತಿ — ಕುತಸ್ತು ಪ್ರಮಾಣಾತ್ಖಲು ಹೇ ಸೋಮ್ಯ ಏವಂ ಸ್ಯಾತ್ ಅಸತಃ ಸಜ್ಜಾಯೇತ ಇತ್ಯೇವಂ ಕುತೋ ಭವೇತ್ ? ನ ಕುತಶ್ಚಿತ್ಪ್ರಮಾಣಾದೇವಂ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದಪಿ ಬೀಜೋಪಮರ್ದೇಽಂಕುರೋ ಜಾಯಮಾನೋ ದೃಷ್ಟಃ ಅಭಾವಾದೇವೇತಿ, ತದಪ್ಯಭ್ಯುಪಗಮವಿರುದ್ಧಂ ತೇಷಾಮ್ । ಕಥಮ್ ? ಯೇ ತಾವದ್ಬೀಜಾವಯವಾಃ ಬೀಜಸಂಸ್ಥಾನವಿಶಿಷ್ಟಾಃ ತೇಽಂಕುರೇಽಪ್ಯನುವರ್ತಂತ ಏವ, ನ ತೇಷಾಮುಪಮರ್ದೋಽಂಕುರಜನ್ಮನಿ । ಯತ್ಪುನರ್ಬೀಜಾಕಾರಸಂಸ್ಥಾನಮ್ , ತದ್ಬೀಜಾವಯವವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ವಸ್ತುಭೂತಂ ನ ವೈನಾಶಿಕೈರಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ, ಯದಂಕುರಜನ್ಮನ್ಯುಪಮೃದ್ಯೇತ । ಅಥ ತದಸ್ತಿ ಅವಯವವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ವಸ್ತುಭೂತಮ್ , ತಥಾ ಚ ಸತಿ ಅಭ್ಯುಪಗಮವಿರೋಧಃ । ಅಥ ಸಂವೃತ್ಯಾ ಅಭ್ಯುಪಗತಂ ಬೀಜಸಂಸ್ಥಾನರೂಪಮುಪಮೃದ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ , ಕೇಯಂ ಸಂವೃತಿರ್ನಾಮ — ಕಿಮಸಾವಭಾವಃ, ಉತ ಭಾವಃ ಇತಿ ? ಯದ್ಯಭಾವಃ, ದೃಷ್ಟಾಂತಾಭಾವಃ । ಅಥ ಭಾವಃ, ತಥಾಪಿ ನಾಭಾವಾದಂಕುರೋತ್ಪತ್ತಿಃ, ಬೀಜಾವಯವೇಭ್ಯೋ ಹಿ ಅಂಕುರೋತ್ಪತ್ತಿಃ । ಅವಯವಾ ಅಪ್ಯುಪಮೃದ್ಯಂತ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ, ತದವಯವೇಷು ತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ । ಯಥಾ ವೈನಾಶಿಕಾನಾಂ ಬೀಜಸಂಸ್ಥಾನರೂಪೋಽವಯವೀ ನಾಸ್ತಿ, ತಥಾ ಅವಯವಾ ಅಪೀತಿ ತೇಷಾಮಪ್ಯುಪಮರ್ದಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಬೀಜಾವಯವಾನಾಮಪಿ ಸೂಕ್ಷ್ಮಾವಯವಾಃ ತದವಯವಾನಾಮಪ್ಯನ್ಯೇ ಸೂಕ್ಷ್ಮತರಾವಯವಾಃ ಇತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಸಂಗಸ್ಯಾನಿವೃತ್ತೇಃ ಸರ್ವತ್ರೋಪಮರ್ದಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಸದ್ಬುದ್ಧ್ಯನುವೃತ್ತೇಃ ಸತ್ತ್ವಾನಿವೃತ್ತಿಶ್ಚೇತಿ ಸದ್ವಾದಿನಾಂ ಸತ ಏವ ಸದುತ್ಪತ್ತಿಃ ಸೇತ್ಸ್ಯತಿ । ನ ತು ಅಸದ್ವಾದಿನಾಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೋಽಸ್ತಿ ಅಸತಃ ಸದುತ್ಪತ್ತೇಃ । ಮೃತ್ಪಿಂಡಾದ್ಘಟೋತ್ಪತ್ತಿರ್ದೃಶ್ಯತೇ ಸದ್ವಾದಿನಾಮ್ , ತದ್ಭಾವೇ ಭಾವಾತ್ತದಭಾವೇ ಚಾಭಾವಾತ್ । ಯದ್ಯಭಾವಾದೇವ ಘಟ ಉತ್ಪದ್ಯೇತ, ಘಟಾರ್ಥಿನಾ ಮೃತ್ಪಿಂಡೋ ನೋಪಾದೀಯೇತ, ಅಭಾವಶಬ್ದಬುದ್ಧ್ಯನುವೃತ್ತಿಶ್ಚ ಘಟಾದೌ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ ; ನ ತ್ವೇತದಸ್ತಿ ; ಅತಃ ನಾಸತಃ ಸದುತ್ಪತ್ತಿಃ । ಯದಪ್ಯಾಹುಃ ಮೃದ್ಬುದ್ಧಿರ್ಘಟಬುದ್ಧೇರ್ನಿಮಿತ್ತಮಿತಿ ಮೃದ್ಬುದ್ಧಿರ್ಘಟಬುದ್ಧೇಃ ಕಾರಣಮುಚ್ಯತೇ, ನ ತು ಪರಮಾರ್ಥತ ಏವ ಮೃದ್ಘಟೋ ವಾ ಅಸ್ತೀತಿ, ತದಪಿ ಮೃದ್ಬುದ್ಧಿರ್ವಿದ್ಯಮಾನಾ ವಿದ್ಯಮಾನಾಯಾ ಏವ ಘಟಬುದ್ಧೇಃ ಕಾರಣಮಿತಿ ನಾಸತಃ ಸದುತ್ಪತ್ತಿಃ । ಮೃದ್ಘಟಬುದ್ಧ್ಯೋಃ ನಿಮಿತ್ತನೈಮಿತ್ತಿಕತಯಾ ಆನಂತರ್ಯಮಾತ್ರಮ್ , ನ ತು ಕಾರ್ಯಕಾರಣತ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ, ಬುದ್ಧೀನಾಂ ನೈರಂತರ್ಯೇ ಗಮ್ಯಮಾನೇ ವೈನಾಶಿಕಾನಾಂ ಬಹಿರ್ದೃಷ್ಟಾಂತಾಭಾವಾತ್ । ಅತಃ ಕುತಸ್ತು ಖಲು ಸೋಮ್ಯ ಏವಂ ಸ್ಯಾತ್ ಇತಿ ಹ ಉವಾಚ — ಕಥಂ ಕೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಅಸತಃ ಸಜ್ಜಾಯೇತ ಇತಿ ; ಅಸತಃ ಸದುತ್ಪತ್ತೌ ನ ಕಶ್ಚಿದಪಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಪ್ರಕಾರೋಽಸ್ತೀತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಏವಮಸದ್ವಾದಿಪಕ್ಷಮುನ್ಮಥ್ಯ ಉಪಸಂಹರತಿ — ಸತ್ತ್ವೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮಗ್ರ ಆಸೀದಿತಿ ಸ್ವಪಕ್ಷಸಿದ್ಧಿಮ್ । ನನು ಸದ್ವಾದಿನೋಽಪಿ ಸತಃ ಸದುತ್ಪದ್ಯತೇ ಇತಿ ನೈವ ದೃಷ್ಟಾಂತೋಽಸ್ತಿ, ಘಟಾದ್ಘಟಾಂತರೋತ್ಪತ್ತ್ಯದರ್ಶನಾತ್ । ಸತ್ಯಮೇವಂ ನ ಸತಃ ಸದಂತರಮುತ್ಪದ್ಯತೇ ; ಕಿಂ ತರ್ಹಿ, ಸದೇವ ಸಂಸ್ಥಾನಾಂತರೇಣಾವತಿಷ್ಠತೇ — ಯಥಾ ಸರ್ಪಃ ಕುಂಡಲೀ ಭವತಿ, ಯಥಾ ಚ ಮೃತ್ ಚೂರ್ಣಪಿಂಡಘಟಕಪಾಲಾದಿಪ್ರಭೇದೈಃ । ಯದ್ಯೇವಂ ಸದೇವ ಸರ್ವಪ್ರಕಾರಾವಸ್ಥಮ್ , ಕಥಂ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರಿದಮಾಸೀದಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ ? ನನು ನ ಶ್ರುತಂ ತ್ವಯಾ, ಸದೇವೇತ್ಯವಧಾರಣಮ್ ಇದಂ — ಶಬ್ದವಾಚ್ಯಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ । ಪ್ರಾಪ್ತಂ ತರ್ಹಿ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಃ ಅಸದೇವಾಸೀತ್ ನ ಇದಂ — ಶಬ್ದವಾಚ್ಯಮ್ , ಇದಾನೀಮಿದಂ ಜಾತಮಿತಿ । ನ, ಸತ ಏವ ಇದಂ — ಶಬ್ದಬುದ್ಧಿವಿಷಯತಯಾ ಅವಸ್ಥಾನಾತ್ , ಯಥಾ ಮೃದೇವ ಪಿಂಡಘಟಾದಿಶಬ್ದಬುದ್ಧಿವಿಷಯತ್ವೇನಾವತಿಷ್ಠತೇ — ತದ್ವತ್ । ನನು ಯಥಾ ಮೃದ್ವಸ್ತು ಏವಂ ಪಿಂಡಘಟಾದ್ಯಪಿ, ತದ್ವತ್ ಸದ್ಬುದ್ಧೇರನ್ಯಬುದ್ಧಿವಿಷಯತ್ವಾತ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಸತೋಽನ್ಯದ್ವಸ್ತ್ವಂತರಂ ಸ್ಯಾತ್ಕಾರ್ಯಜಾತಂ ಯಥಾ ಅಶ್ವಾದ್ಗೌಃ । ನ, ಪಿಂಡಘಟಾದೀನಾಮಿತರೇತರವ್ಯಭಿಚಾರೇಽಪಿ ಮೃತ್ತ್ವಾವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಘಟಃ ಪಿಂಡಂ ವ್ಯಭಿಚರತಿ ಪಿಂಡಶ್ಚ ಘಟಮ್ , ತಥಾಪಿ ಪಿಂಡಘಟೌ ಮೃತ್ತ್ವಂ ನ ವ್ಯಭಿಚರತಃ ತಸ್ಮಾನ್ಮೃನ್ಮಾತ್ರಂ ಪಿಂಡಘಟೌ । ವ್ಯಭಿಚರತಿ ತ್ವಶ್ವಂ ಗೌಃ ಅಶ್ವೋ ವಾ ಗಾಮ್ । ತಸ್ಮಾನ್ಮೃದಾದಿಸಂಸ್ಥಾನಮಾತ್ರಂ ಘಟಾದಯಃ । ಏವಂ ಸತ್ಸಂಸ್ಥಾನಮಾತ್ರಮಿದಂ ಸರ್ವಮಿತಿ ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಃ ಸದೇವೇತಿ, ವಾಚಾರಂಭಣಮಾತ್ರತ್ವಾದ್ವಿಕಾರಸಂಸ್ಥಾನಮಾತ್ರಸ್ಯ । ನನು ನಿರವಯವಂ ಸತ್ , ‘ನಿಷ್ಕಲಂ ನಿಷ್ಕ್ರಿಯಂ ಶಾಂತಂ ನಿರವದ್ಯಂ ನಿರಂಜನಂ’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೬ । ೧೯) ‘ದಿವ್ಯೋ ಹ್ಯಮೂರ್ತಃ ಪುರುಷಃ ಸಬಾಹ್ಯಾಭ್ಯಂತರೋ ಹ್ಯಜಃ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೧ । ೨) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ ; ನಿರವಯವಸ್ಯ ಸತಃ ಕಥಂ ವಿಕಾರಸಂಸ್ಥಾನಮುಪಪದ್ಯತೇ ? ನೈಷ ದೋಷಃ, ರಜ್ಜ್ವಾದ್ಯವಯವೇಭ್ಯಃ ಸರ್ಪಾದಿಸಂಸ್ಥಾನವತ್ ಬುದ್ಧಿಪರಿಕಲ್ಪಿತೇಭ್ಯಃ ಸದವಯವೇಭ್ಯಃ ವಿಕಾರಸಂಸ್ಥಾನೋಪಪತ್ತೇಃ । ‘ವಾಚಾರಂಭಣಂ ವಿಕಾರೋ ನಾಮಧೇಯಂ ಮೃತ್ತಿಕೇತ್ಯೇವ ಸತ್ಯಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧ । ೪) ಏವಂ ಸದೇವ ಸತ್ಯಮ್ — ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಂ ಪರಮಾರ್ಥತಃ ಇದಂಬುದ್ಧಿಕಾಲೇಽಪಿ ॥

ತದೈಕ್ಷತ ಬಹು ಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಜಾಯೇಯೇತಿ ತತ್ತೇಜೋಽಸೃಜತ ತತ್ತೇಜ ಐಕ್ಷತ ಬಹು ಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಜಾಯೇಯೇತಿ ತದಪೋಽಸೃಜತ । ತಸ್ಮಾದ್ಯತ್ರ ಕ್ವಚ ಶೋಚತಿ ಸ್ವೇದತೇ ವಾ ಪುರುಷಸ್ತೇಜಸ ಏವ ತದಧ್ಯಾಪೋ ಜಾಯಂತೇ ॥ ೩ ॥

ತತ್ ಸತ್ ಐಕ್ಷತ ಈಕ್ಷಾಂ ದರ್ಶನಂ ಕೃತವತ್ । ಅತಶ್ಚ ನ ಪ್ರಧಾನಂ ಸಾಂಖ್ಯಪರಿಕಲ್ಪಿತಂ ಜಗತ್ಕಾರಣಮ್ , ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಚೇತನತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ಇದಂ ತು ಸತ್ ಚೇತನಮ್ , ಈಕ್ಷಿತೃತ್ವಾತ್ । ತತ್ಕಥಮೈಕ್ಷತೇತಿ, ಆಹ — ಬಹು ಪ್ರಭೂತಂ ಸ್ಯಾಂ ಭವೇಯಂ ಪ್ರಜಾಯೇಯ ಪ್ರಕರ್ಷೇಣೋತ್ಪದ್ಯೇಯ, ಯಥಾ ಮೃದ್ಘಟಾದ್ಯಾಕಾರೇಣ ಯಥಾ ವಾ ರಜ್ಜ್ವಾದಿ ಸರ್ಪಾದ್ಯಾಕಾರೇಣ ಬುದ್ಧಿಪರಿಕಲ್ಪಿತೇನ । ಅಸದೇವ ತರ್ಹಿ ಸರ್ವಮ್ , ಯದ್ಗೃಹ್ಯತೇ ರಜ್ಜುರಿವ ಸರ್ಪಾದ್ಯಾಕಾರೇಣ । ನ, ಸತ ಏವ ದ್ವೈತಭೇದೇನ ಅನ್ಯಥಾಗೃಹ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ ನ ಅಸತ್ತ್ವಂ ಕಸ್ಯಚಿತ್ಕ್ವಚಿದಿತಿ ಬ್ರೂಮಃ । ಯಥಾ ಸತೋಽನ್ಯದ್ವಸ್ತ್ವಂತರಂ ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯ ಪುನಸ್ತಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಃ ಪ್ರಧ್ವಂಸಾಚ್ಚೋರ್ಧ್ವಮ್ ಅಸತ್ತ್ವಂ ಬ್ರುವತೇ ತಾರ್ಕಿಕಾಃ, ನ ತಥಾ ಅಸ್ಮಾಭಿಃ ಕದಾಚಿತ್ಕ್ವಚಿದಪಿ ಸತೋಽನ್ಯದಭಿಧಾನಮಭಿಧೇಯಂ ವಾ ವಸ್ತು ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ಸದೇವ ತು ಸರ್ವಮಭಿಧಾನಮಭಿಧೀಯತೇ ಚ ಯದನ್ಯಬುದ್ಧ್ಯಾ, ಯಥಾ ರಜ್ಜುರೇವ ಸರ್ಪಬುದ್ಧ್ಯಾ ಸರ್ಪ ಇತ್ಯಭಿಧೀಯತೇ, ಯಥಾ ವಾ ಪಿಂಡಘಟಾದಿ ಮೃದೋಽನ್ಯಬುದ್ಧ್ಯಾ ಪಿಂಡಘಟಾದಿಶಬ್ದೇನಾಭಿಧೀಯತೇ ಲೋಕೇ । ರಜ್ಜುವಿವೇಕದರ್ಶಿನಾಂ ತು ಸರ್ಪಾಭಿಧಾನಬುದ್ಧೀ ನಿವರ್ತೇತೇ, ಯಥಾ ಚ ಮೃದ್ವಿವೇಕದರ್ಶಿನಾಂ ಘಟಾದಿಶಬ್ದಬುದ್ಧೀ, ತದ್ವತ್ ಸದ್ವಿವೇಕದರ್ಶಿನಾಮನ್ಯವಿಕಾರಶಬ್ದಬುದ್ಧೀ ನಿವರ್ತೇತೇ — ‘ಯತೋ ವಾಚೋ ನಿವರ್ತಂತೇ । ಅಪ್ರಾಪ್ಯ ಮನಸಾ ಸಹ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೯ । ೧) ಇತಿ, ‘ಅನಿರುಕ್ತೇಽನಿಲಯನೇ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೭ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ । ಏವಮೀಕ್ಷಿತ್ವಾ ತತ್ ತೇಜಃ ಅಸೃಜತ ತೇಜಃ ಸೃಷ್ಟವತ್ । ನನು ‘ತಸ್ಮಾದ್ವಾ ಏತಸ್ಮಾದಾತ್ಮನ ಆಕಾಶಃ ಸಂಭೂತಃ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ಆಕಾಶಾದ್ವಾಯುಃ ತತಸ್ತೃತೀಯಂ ತೇಜಃ ಶ್ರುತಮ್ , ಇಹ ಕಥಂ ಪ್ರಾಥಮ್ಯೇನ ತಸ್ಮಾದೇವ ತೇಜಃ ಸೃಜ್ಯತೇ ತತ ಏವ ಚ ಆಕಾಶಮಿತಿ ವಿರುದ್ಧಮ್ ? ನೈಷ ದೋಷಃ, ಆಕಾಶವಾಯುಸರ್ಗಾನಂತರಂ ತತ್ಸತ್ ತೇಜೋಽಸೃಜತೇತಿ ಕಲ್ಪನೋಪಪತ್ತೇಃ । ಅಥವಾ ಅವಿವಕ್ಷಿತಃ ಇಹ ಸೃಷ್ಟಿಕ್ರಮಃ ; ಸತ್ಕಾರ್ಯಮಿದಂ ಸರ್ವಮ್ , ಅತಃ ಸದೇಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮಿತ್ಯೇತದ್ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ , ಮೃದಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತಾತ್ । ಅಥವಾ ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ ತೇಜೋಬನ್ನಾನಾಮೇವ ಸೃಷ್ಟಿಮಾಚಷ್ಟೇ । ತೇಜ ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಲೋಕೇ ದಗ್ಧೃ ಪಕ್ತೃ ಪ್ರಕಾಶಕಂ ರೋಹಿತಂ ಚೇತಿ । ತತ್ ಸತ್ಸೃಷ್ಟಂ ತೇಜಃ ಐಕ್ಷತ ತೇಜೋರೂಪಸಂಸ್ಥಿತಂ ಸತ್ ಐಕ್ಷತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಬಹು ಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಜಾಯೇಯೇತಿ ಪೂರ್ವವತ್ । ತತ್ ಅಪೋಽಸೃಜತ ಆಪಃ ದ್ರವಾಃ ಸ್ನಿಗ್ಧಾಃ ಸ್ಯಂದಿನ್ಯಃ ಶುಕ್ಲಾಶ್ಚೇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾ ಲೋಕೇ । ಯಸ್ಮಾತ್ತೇಜಸಃ ಕಾರ್ಯಭೂತಾ ಆಪಃ, ತಸ್ಮಾದ್ಯತ್ರ ಕ್ವಚ ದೇಶೇ ಕಾಲೇ ವಾ ಶೋಚತಿ ಸಂತಪ್ಯತೇ ಸ್ವೇದತೇ ಪ್ರಸ್ವಿದ್ಯತೇ ವಾ ಪುರುಷಃ ತೇಜಸ ಏವ ತತ್ ತದಾ ಆಪಃ ಅಧಿಜಾಯಂತೇ ॥

ತಾ ಆಪ ಐಕ್ಷಂತ ಬಹ್ವ್ಯಃ ಸ್ಯಾಮ ಪ್ರಜಾಯೇಮಹೀತಿ ತಾ ಅನ್ನಮಸೃಜಂತ ತಸ್ಮಾದ್ಯತ್ರ ಕ್ವ ಚ ವರ್ಷತಿ ತದೇವ ಭೂಯಿಷ್ಠಮನ್ನಂ ಭವತ್ಯದ್ಭ್ಯ ಏವ ತದಧ್ಯನ್ನಾದ್ಯಂ ಜಾಯತೇ ॥ ೪ ॥

ತಾ ಆಪ ಐಕ್ಷಂತ ಪೂರ್ವವದೇವ ಅಬಾಕಾರಸಂಸ್ಥಿತಂ ಸದೈಕ್ಷತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಬಹ್ವಯಃ ಪ್ರಭೂತಾಃ ಸ್ಯಾಮ ಭವೇಮ ಪ್ರಜಾಯೇಮಹಿ ಉತ್ಪದ್ಯೇಮಹೀತಿ । ತಾ ಅನ್ನಮಸೃಜಂತ ಪೃಥಿವೀಲಕ್ಷಣಮ್ । ಪಾರ್ಥಿವಂ ಹಿ ಅನ್ನಮ್ ; ಯಸ್ಮಾದಪ್ಕಾರ್ಯಮನ್ನಮ್ , ತಸ್ಮಾತ್ ಯತ್ರ ಕ್ವ ಚ ವರ್ಷತಿ ದೇಶೇ ತತ್ ತತ್ರೈವ ಭೂಯಿಷ್ಠಂ ಪ್ರಭೂತಮನ್ನಂ ಭವತಿ । ಅತಃ ಅದ್ಭ್ಯ ಏವ ತದನ್ನಾದ್ಯಮಧಿಜಾಯತೇ । ತಾ ಅನ್ನಮಸೃಜಂತೇತಿ ಪೃಥಿವ್ಯುಕ್ತಾ ಪೂರ್ವಮ್ , ಇಹ ತು ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಅನ್ನಂ ಚ ತದಾದ್ಯಂ ಚೇತಿ ವಿಶೇಷಣಾತ್ ವ್ರೀಹಿಯವಾದ್ಯಾ ಉಚ್ಯಂತೇ । ಅನ್ನಂ ಚ ಗುರು ಸ್ಥಿರಂ ಧಾರಣಂ ಕೃಷ್ಣಂ ಚ ರೂಪತಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ ॥
ನನು ತೇಜಃಪ್ರಭೃತಿಷು ಈಕ್ಷಣಂ ನ ಗಮ್ಯತೇ, ಹಿಂಸಾದಿಪ್ರತಿಷೇಧಾಭಾವಾತ್ ತ್ರಾಸಾದಿಕಾರ್ಯಾನುಪಲಂಭಾಚ್ಚ ; ತತ್ರ ಕಥಂ ತತ್ತೇಜ ಐಕ್ಷತೇತ್ಯಾದಿ ? ನೈಷ ದೋಷಃ । ಈಕ್ಷಿತೃಕಾರಣಪರಿಣಾಮತ್ವಾತ್ತೇಜಃಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ಸತ ಏವ ಈಕ್ಷಿತುಃ ನಿಯತಕ್ರಮವಿಶಿಷ್ಟಕಾರ್ಯೋತ್ಪಾದಕತ್ವಾಚ್ಚ ತೇಜಃಪ್ರಭೃತಿ ಈಕ್ಷತೇ ಇವ ಈಕ್ಷತೇ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ಭೂತಮ್ । ನನು ಸತೋಽಪ್ಯುಪಚರಿತಮೇವ ಈಕ್ಷಿತೃತ್ವಮ್ । ನ । ಸದೀಕ್ಷಣಸ್ಯ ಕೇವಲಶಬ್ದಗಮ್ಯತ್ವಾತ್ ನ ಶಕ್ಯಮುಪಚರಿತಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಮ್ । ತೇಜಃಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ತ್ವನುಮೀಯತೇ ಮುಖ್ಯೇಕ್ಷಣಾಭಾವ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮುಪಚರಿತಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಮ್ । ನನು ಸತೋಽಪಿ ಮೃದ್ವತ್ಕಾರಣತ್ವಾದಚೇತನತ್ವಂ ಶಕ್ಯಮನುಮಾತುಮ್ । ಅತಃ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯೈವಾಚೇತನಸ್ಯ ಸತಶ್ಚೇತನಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ನಿಯತಕಾಲಕ್ರಮವಿಶಿಷ್ಟಕಾರ್ಯೋತ್ಪಾದಕತ್ವಾಚ್ಚ ಐಕ್ಷತ ಇವ ಐಕ್ಷತೇತಿ ಶಕ್ಯಮನುಮಾತುಮ್ ಉಪಚರಿತಮೇವ ಈಕ್ಷಣಮ್ । ದೃಷ್ಟಶ್ಚ ಲೋಕೇ ಅಚೇತನೇ ಚೇತನವದುಪಚಾರಃ, ಯಥಾ ಕೂಲಂ ಪಿಪತಿಷತೀತಿ ತದ್ವತ್ ಸತೋಽಪಿ ಸ್ಯಾತ್ । ನ, ‘ತತ್ಸತ್ಯಂ ಸ ಆತ್ಮಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧೪ । ೩) ಇತಿ ತಸ್ಮಿನ್ನಾತ್ಮೋಪದೇಶಾತ್ । ಆತ್ಮೋಪದೇಶೋಽಪ್ಯುಪಚರಿತ ಇತಿ ಚೇತ್— ಯಥಾ ಮಮಾತ್ಮಾ ಭದ್ರಸೇನ ಇತಿ ಸರ್ವಾರ್ಥಕಾರಿಣ್ಯನಾತ್ಮನಿ ಆತ್ಮೋಪಚಾರಃ — ತದ್ವತ್ ; ನ, ಸದಸ್ಮೀತಿ ಸತ್ಸತ್ಯಾಭಿಸಂಧಸ್ಯ ‘ತಸ್ಯ ತಾವದೇವ ಚಿರಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧೪ । ೨) ಇತಿ ಮೋಕ್ಷೋಪದೇಶಾತ್ । ಸೋಽಪ್ಯುಪಚಾರ ಇತಿ ಚೇತ್— ಪ್ರಧಾನಾತ್ಮಾಭಿಸಂಧಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಸಾಮೀಪ್ಯಂ ವರ್ತತ ಇತಿ ಮೋಕ್ಷೋಪದೇಶೋಽಪ್ಯುಪಚರಿತ ಏವ, ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಗ್ರಾಮಂ ಗಂತುಂ ಪ್ರಸ್ಥಿತಃ ಪ್ರಾಪ್ತವಾನಹಂ ಗ್ರಾಮಮಿತಿ ಬ್ರೂಯಾತ್ತ್ವಗಪೇಕ್ಷಯಾ — ತದ್ವತ್ ; ನ, ಯೇನ ವಿಜ್ಞಾತೇನಾವಿಜ್ಞಾತಂ ವಿಜ್ಞಾತಂ ಭವತೀತ್ಯುಪಕ್ರಮಾತ್ । ಸತಿ ಏಕಸ್ಮಿನ್ವಿಜ್ಞಾತೇ ಸರ್ವಂ ವಿಜ್ಞಾತಂ ಭವತಿ, ತದನನ್ಯತ್ವಾತ್ ಸರ್ವಸ್ಯಾದ್ವಿತೀಯವಚನಾಚ್ಚ । ನ ಚ ಅನ್ಯದ್ವಿಜ್ಞಾತವ್ಯಮವಶಿಷ್ಟಂ ಶ್ರಾವಿತಂ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಅನುಮೇಯಂ ವಾ ಲಿಂಗತಃ ಅಸ್ತಿ, ಯೇನ ಮೋಕ್ಷೋಪದೇಶ ಉಪಚರಿತಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಸರ್ವಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಪಾಠಕಾರ್ಥಸ್ಯ ಉಪಚರಿತತ್ವಪರಿಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ವೃಥಾ ಶ್ರಮಃ ಪರಿಕಲ್ಪಯಿತುಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಪುರುಷಾರ್ಥಸಾಧನವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತರ್ಕೇಣೈವಾಧಿಗತತ್ವಾತ್ತಸ್ಯ । ತಸ್ಮಾದ್ವೇದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾತ್ ನ ಯುಕ್ತಃ ಶ್ರುತಾರ್ಥಪರಿತ್ಯಾಗಃ । ಅತಃ ಚೇತನಾವತ್ಕಾರಣಂ ಜಗತ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥
ಇತಿ ದ್ವಿತೀಯಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ತೃತೀಯಃ ಖಂಡಃ

ತೇಷಾಂ ಖಲ್ವೇಷಾಂ ಭೂತಾನಾಂ ತ್ರೀಣ್ಯೇವ ಬೀಜಾನಿ ಭವಂತ್ಯಾಂಡಜಂ ಜೀವಜಮುದ್ಭಿಜ್ಜಮಿತಿ ॥ ೧ ॥

ತೇಷಾಂ ಜೀವಾವಿಷ್ಟಾನಾಂ ಖಲು ಏಷಾಂ ಪಕ್ಷ್ಯಾದೀನಾಂ ಭೂತಾನಾಮ್ , ಏಷಾಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷನಿರ್ದೇಶಾತ್ , ನ ತು ತೇಜಃಪ್ರಭೃತೀನಾಮ್ , ತೇಷಾಂ ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣಸ್ಯ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ ; ಅಸತಿ ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷನಿರ್ದೇಶಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ದೇವತಾಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾಚ್ಚ ತೇಜಃಪ್ರಭೃತಿಷು — ‘ಇಮಾಸ್ತಿಸ್ರೋ ದೇವತಾಃ’ ಇತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ ತೇಷಾಂ ಖಲ್ವೇಷಾಂ ಭೂತಾನಾಂ ಪಕ್ಷಿಪಶುಸ್ಥಾವರಾದೀನಾಂ ತ್ರೀಣ್ಯೇವ ನಾತಿರಿಕ್ತಾನಿ ಬೀಜಾನಿ ಕಾರಣಾನಿ ಭವಂತಿ । ಕಾನಿ ತಾನೀತಿ, ಉಚ್ಯಂತೇ — ಆಂಡಜಮ್ ಅಂಡಾಜ್ಜಾತಮಂಡಜಮ್ ಅಂಡಜಮೇವ ಆಂಡಜಂ ಪಕ್ಷ್ಯಾದಿ । ಪಕ್ಷಿಸರ್ಪಾದಿಭ್ಯೋ ಹಿ ಪಕ್ಷಿಸರ್ಪಾದಯೋ ಜಾಯಮಾನಾ ದೃಶ್ಯಂತೇ । ತೇನ ಪಕ್ಷೀ ಪಕ್ಷಿಣಾಂ ಬೀಜಂ ಸರ್ಪಃ ಸರ್ಪಾಣಾಂ ಬೀಜಂ ತಥಾ ಅನ್ಯದಪ್ಯಂಡಾಜ್ಜಾತಂ ತಜ್ಜಾತೀಯಾನಾಂ ಬೀಜಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನನು ಅಂಡಾಜ್ಜಾತಮ್ ಅಂಡಜಮುಚ್ಯತೇ, ಅತೋಽಂಡಮೇವ ಬೀಜಮಿತಿ ಯುಕ್ತಮ್ ; ಕಥಮಂಡಜಂ ಬೀಜಮುಚ್ಯತೇ ? ಸತ್ಯಮೇವಂ ಸ್ಯಾತ್ , ಯದಿ ತ್ವದಿಚ್ಛಾತಂತ್ರಾ ಶ್ರುತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ ; ಸ್ವತಂತ್ರಾ ತು ಶ್ರುತಿಃ, ಯತ ಆಹ ಅಂಡಜಾದ್ಯೇವ ಬೀಜಂ ನ ಅಂಡಾದೀತಿ । ದೃಶ್ಯತೇ ಚ ಅಂಡಜಾದ್ಯಭಾವೇ ತಜ್ಜಾತೀಯಸಂತತ್ಯಭಾವಃ, ನ ಅಂಡಾದ್ಯಭಾವೇ । ಅತಃ ಅಂಡಜಾದೀನ್ಯೇವ ಬೀಜಾನಿ ಅಂಡಜಾದೀನಾಮ್ । ತಥಾ ಜೀವಾಜ್ಜಾತಂ ಜೀವಜಂ ಜರಾಯುಜಮಿತ್ಯೇತತ್ಪುರುಷಪಶ್ವಾದಿ । ಉದ್ಭಿಜ್ಜಮ್ ಉದ್ಭಿನತ್ತೀತ್ಯುದ್ಭಿತ್ ಸ್ಥಾವರಂ ತತೋ ಜಾತಮುದ್ಭಿಜ್ಜಮ್ , ಧಾನಾ ವಾ ಉದ್ಭಿತ್ ತತೋ ಜಾಯತ ಇತ್ಯುದ್ಭಿಜ್ಜಂ ಸ್ಥಾವರಬೀಜಂ ಸ್ಥಾವರಾಣಾಂ ಬೀಜಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ವೇದಜಸಂಶೋಕಜಯೋರಂಡಜೋದ್ಭಿಜ್ಜಯೋರೇವ ಯಥಾಸಂಭವಮಂತರ್ಭಾವಃ । ಏವಂ ಹಿ ಅವಧಾರಣಂ ತ್ರೀಣ್ಯೇವ ಬೀಜಾನೀತ್ಯುಪಪನ್ನಂ ಭವತಿ ॥

ಸೇಯಂ ದೇವತೈಕ್ಷತ ಹಂತಾಹಮಿಮಾಸ್ತಿಸ್ರೋ ದೇವತಾ ಅನೇನ ಜೀವೇನಾತ್ಮನಾನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ನಾಮರೂಪೇ ವ್ಯಾಕರವಾಣೀತಿ ॥ ೨ ॥

ಸೇಯಂ ಪ್ರಕೃತಾ ಸದಾಖ್ಯಾ ತೇಜೋಬನ್ನಯೋನಿಃ ದೇವತಾ ಉಕ್ತಾ ಐಕ್ಷತ ಈಕ್ಷಿತವತೀ ಯಥಾಪೂರ್ವಂ ಬಹು ಸ್ಯಾಮಿತಿ । ತದೇವ ಬಹುಭವನಂ ಪ್ರಯೋಜನಂ ನಾದ್ಯಾಪಿ ನಿರ್ವೃತ್ತಮ್ ಇತ್ಯತಃ ಈಕ್ಷಾಂ ಪುನಃ ಕೃತವತೀ ಬಹುಭವನಮೇವ ಪ್ರಯೋಜನಮುರರೀಕೃತ್ಯ । ಕಥಮ್ ? ಹಂತ ಇದಾನೀಮಹಮಿಮಾಃ ಯಥೋಕ್ತಾಃ ತೇಜಆದ್ಯಾಃ ತಿಸ್ರೋ ದೇವತಾಃ ಅನೇನ ಜೀವೇನೇತಿ ಸ್ವಬುದ್ಧಿಸ್ಥಂ ಪೂರ್ವಸೃಷ್ಟ್ಯನುಭೂತಪ್ರಾಣಧಾರಣಮ್ ಆತ್ಮಾನಮೇವ ಸ್ಮರಂತೀ ಆಹ— ಅನೇನ ಜೀವೇನ ಆತ್ಮನೇತಿ । ಪ್ರಾಣಧಾರಣಕರ್ತ್ರಾ ಆತ್ಮನೇತಿ ವಚನಾತ್ ಸ್ವಾತ್ಮನೋಽವ್ಯತಿರಿಕ್ತೇನ ಚೈತನ್ಯಸ್ವರೂಪತಯಾ ಅವಿಶಿಷ್ಟೇನೇತ್ಯೇತದ್ದರ್ಶಯತಿ । ಅನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ತೇಜೋಬನ್ನಭೂತಮಾತ್ರಾಸಂಸರ್ಗೇಣ ಲಬ್ಧವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನಾ ಸತೀ ನಾಮ ಚ ರೂಪಂ ಚ ನಾಮರೂಪೇ ವ್ಯಾಕರವಾಣಿ ವಿಸ್ಪಷ್ಟಮಾಕರವಾಣಿ, ಅಸೌನಾಮಾಯಮ್ ಇದಂರೂಪ ಇತಿ ವ್ಯಾಕುರ್ಯಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ನನು ನ ಯುಕ್ತಮಿದಮ್ — ಅಸಂಸಾರಿಣ್ಯಾಃ ಸರ್ವಜ್ಞಾಯಾಃ ದೇವತಾಯಾಃ ಬುದ್ಧಿಪೂರ್ವಕಮನೇಕಶತಸಹಸ್ರಾನರ್ಥಾಶ್ರಯಂ ದೇಹಮನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ದುಃಖಮನುಭವಿಷ್ಯಾಮೀತಿ ಸಂಕಲ್ಪನಮ್ , ಅನುಪ್ರವೇಶಶ್ಚ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇ ಸತಿ । ಸತ್ಯಮೇವಂ ನ ಯುಕ್ತಂ ಸ್ಯಾತ್ — ಯದಿ ಸ್ವೇನೈವಾವಿಕೃತೇನ ರೂಪೇಣಾನುಪ್ರವಿಶೇಯಂ ದುಃಖಮನುಭವೇಯಮಿತಿ ಚ ಸಂಕಲ್ಪಿತವತೀ ; ನ ತ್ವೇವಮ್ । ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ? ಅನೇನ ಜೀವೇನ ಆತ್ಮನಾ ಅನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ಇತಿ ವಚನಾತ್ । ಜೀವೋ ಹಿ ನಾಮ ದೇವತಾಯಾ ಆಭಾಸಮಾತ್ರಮ್ , ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿ ಭೂತಮಾತ್ರಾಸಂಸರ್ಗಜನಿತಃ — ಆದರ್ಶೇ ಇವ ಪ್ರವಿಷ್ಟಃ ಪುರುಷಪ್ರತಿಬಿಂಬಃ, ಜಲಾದಿಷ್ವಿವ ಚ ಸೂರ್ಯಾದೀನಾಮ್ । ಅಚಿಂತ್ಯಾನಂತಶಕ್ತಿಮತ್ಯಾ ದೇವತಾಯಾಃ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಸಂಬಂಧಃ ಚೈತನ್ಯಾಭಾಸಃ ದೇವತಾಸ್ವರೂಪವಿವೇಕಾಗ್ರಹಣನಿಮಿತ್ತಃ ಸುಖೀ ದುಃಖೀ ಮೂಢ ಇತ್ಯಾದ್ಯನೇಕವಿಕಲ್ಪಪ್ರತ್ಯಯಹೇತುಃ । ಛಾಯಾಮಾತ್ರೇಣ ಜೀವರೂಪೇಣಾನುಪ್ರವಿಷ್ಟತ್ವಾತ್ ದೇವತಾ ನ ದೈಹಿಕೈಃ ಸ್ವತಃ ಸುಖದುಃಖಾದಿಭಿಃ ಸಂಬಧ್ಯತೇ — ಯಥಾ ಪುರುಷಾದಿತ್ಯಾದಯಃ ಆದರ್ಶೋದಕಾದಿಷು ಚ್ಛಾಯಾಮಾತ್ರೇಣಾನುಪ್ರವಿಷ್ಟಾಃ ಆದರ್ಶೋದಕಾದಿದೋಷೈರ್ನ ಸಂಬಧ್ಯಂತೇ — ತದ್ವದ್ದೇವತಾಪಿ । ‘ಸೂರ್ಯೋ ಯಥಾ ಸರ್ವಲೋಕಸ್ಯ ಚಕ್ಷುರ್ನ ಲಿಪ್ಯತೇ ಚಾಕ್ಷುಷೈರ್ಬಾಹ್ಯದೋಷೈಃ । ಏಕಸ್ತಥಾ ಸರ್ವಭೂತಾಂತರಾತ್ಮಾ ನ ಲಿಪ್ಯತೇ ಲೋಕದುಃಖೇನ ಬಾಹ್ಯಃ’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೩ । ೧) ‘ಆಕಾಶವತ್ಸರ್ವಗತಶ್ಚ ನಿತ್ಯಃ’ (ಶತ. ಬ್ರಾ. ೧೦ । ೬ । ೩ । ೨) ಇತಿ ಹಿ ಕಾಠಕೇ ; ‘ಧ್ಯಾಯತೀವ ಲೇಲಾಯತೀವ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೭) ಇತಿ ಚ ವಾಜಸನೇಯಕೇ । ನನು ಚ್ಛಾಯಾಮಾತ್ರಶ್ಚೇಜ್ಜೀವಃ ಮೃಷೈವ ಪ್ರಾಪ್ತಃ, ತಥಾ ಪರಲೋಕೇಹಲೋಕಾದಿ ಚ ತಸ್ಯ । ನೈಷ ದೋಷಃ, ಸದಾತ್ಮನಾ ಸತ್ಯತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ಸರ್ವಂ ಚ ನಾಮರೂಪಾದಿ ಸದಾತ್ಮನೈವ ಸತ್ಯಂ ವಿಕಾರಜಾತಮ್ , ಸ್ವತಸ್ತ್ವನೃತಮೇವ, ‘ವಾಚಾರಂಭಣಂ ವಿಕಾರೋ ನಾಮಧೇಯಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧ । ೪) ಇತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಜೀವೋಽಪೀತಿ । ಯಕ್ಷಾನುರೂಪೋ ಹಿ ಬಲಿರಿತಿ ನ್ಯಾಯಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ । ಅತಃ ಸದಾತ್ಮನಾ ಸರ್ವವ್ಯವಹಾರಾಣಾಂ ಸರ್ವವಿಕಾರಾಣಾಂ ಚ ಸತ್ಯತ್ವಂ ಸತೋಽನ್ಯತ್ವೇ ಚ ಅನೃತತ್ವಮಿತಿ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ದೋಷಃ ತಾರ್ಕಿಕೈರಿಹಾನುವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಃ, ಯಥಾ ಇತರೇತರವಿರುದ್ಧದ್ವೈತವಾದಾಃ ಸ್ವಬುದ್ಧಿವಿಕಲ್ಪಮಾತ್ರಾ ಅತತ್ತ್ವನಿಷ್ಠಾ ಇತಿ ಶಕ್ಯಂ ವಕ್ತುಮ್ ॥

ತಾಸಾಂ ತ್ರಿವೃತಂ ತ್ರಿವೃತಮೇಕೈಕಾಂ ಕರವಾಣೀತಿ ಸೇಯಂ ದೇವತೇಮಾಸ್ತಿಸ್ರೋ ದೇವತಾ ಅನೇನೈವ ಜೀವೇನಾತ್ಮನಾನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ನಾಮರೂಪೇ ವ್ಯಾಕರೋತ್ ॥ ೩ ॥

ಸೈವಂ ತಿಸ್ರೋ ದೇವತಾಃ ಅನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ಸ್ವಾತ್ಮಾವಸ್ಥೇ ಬೀಜಭೂತೇ ಅವ್ಯಾಕೃತೇ ನಾಮರೂಪೇ ವ್ಯಾಕರವಾಣೀತಿ ಈಕ್ಷಿತ್ವಾ ತಾಸಾಂ ಚ ತಿಸೃಣಾಂ ದೇವತಾನಾಮೇಕೈಕಾಂ ತ್ರಿವೃತಂ ತ್ರಿವೃತಂ ಕರವಾಣಿ — ಏಕೈಕಸ್ಯಾಸ್ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣೇ ಏಕೈಕಸ್ಯಾಃ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ದ್ವಯೋರ್ದ್ವಯೋರ್ಗುಣಭಾವಃ ; ಅನ್ಯಥಾ ಹಿ ರಜ್ಜ್ವಾ ಇವ ಏಕಮೇವ ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣಂ ಸ್ಯಾತ್ , ನ ತು ತಿಸೃಣಾಂ ಪೃಥಕ್ಪೃಥಕ್ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣಮಿತಿ । ಏವಂ ಹಿ ತೇಜೋಬನ್ನಾನಾಂ ಪೃಥಙ್ನಾಮಪ್ರತ್ಯಯಲಾಭಃ ಸ್ಯಾತ್ — ತೇಜ ಇದಮ್ ಇಮಾ ಆಪಃ ಅನ್ನಮಿದಮ್ ಇತಿ ಚ । ಸತಿ ಚ ಪೃಥಙ್ನಾಮಪ್ರತ್ಯಯಲಾಭೇ ದೇವತಾನಾಂ ಸಮ್ಯಗ್ವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ ಪ್ರಯೋಜನಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಏವಮೀಕ್ಷಿತ್ವಾ ಸೇಯಂ ದೇವತಾ ಇಮಾಸ್ತಿಸ್ರೋ ದೇವತಾಃ ಅನೇನೈವ ಯಥೋಕ್ತೇನೈವ ಜೀವೇನ ಸೂರ್ಯಬಿಂಬವದಂತಃ ಪ್ರವಿಶ್ಯ ವೈರಾಜಂ ಪಿಂಡಂ ಪ್ರಥಮಂ ದೇವಾದೀನಾಂ ಚ ಪಿಂಡಾನನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ಯಥಾಸಂಕಲ್ಪಮೇವ ನಾಮರೂಪೇ ವ್ಯಾಕರೋತ್ — ಅಸೌನಾಮಾ ಅಯಮ್ ಇದಂರೂಪ ಇತಿ ॥

ತಾಸಾಂ ತ್ರಿವೃತಂ ತ್ರಿವೃತಮೇಕೈಕಾಮಕರೋದ್ಯಥಾ ತು ಖಲು ಸೋಮ್ಯೇಮಾಸ್ತಿಸ್ರೋ ದೇವತಾಸ್ತ್ರಿವೃತ್ತ್ರಿವೃದೇಕೈಕಾ ಭವತಿ ತನ್ಮೇ ವಿಜಾನೀಹೀತಿ ॥ ೪ ॥

ತಾಸಾಂ ಚ ದೇವತಾನಾಂ ಗುಣಪ್ರಧಾನಭಾವೇನ ತ್ರಿವೃತಂ ತ್ರಿವೃತಮ್ ಏಕೈಕಾಮಕರೋತ್ ಕೃತವತೀ ದೇವತಾ । ತಿಷ್ಠತು ತಾವದ್ದೇವತಾದಿಪಿಂಡಾನಾಂ ನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಂ ವ್ಯಾಕೃತಾನಾಂ ತೇಜೋಬನ್ನಮಯತ್ವೇನ ತ್ರಿಧಾತ್ವಮ್ , ಯಥಾ ತು ಬಹಿರಿಮಾಃ ಪಿಂಡೇಭ್ಯಸ್ತಿಸ್ರೋ ದೇವತಾತ್ತ್ರಿವೃದೇಕೈಕಾ ಭವತಿ ತನ್ಮೇ ಮಮ ನಿಗದತಃ ವಿಜಾನೀಹಿ ವಿಸ್ಪಷ್ಟಮ್ ಅವಧಾರಯ ಉದಾಹರಣತಃ ॥
ಇತಿ ತೃತೀಯಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ಚತುರ್ಥಃ ಖಂಡಃ

ಯದಗ್ನೇ ರೋಹಿತꣳ ರೂಪಂ ತೇಜಸಸ್ತದ್ರೂಪಂ ಯಚ್ಛುಕ್ಲಂ ತದಪಾಂ ಯತ್ಕೃಷ್ಣಂ ತದನ್ನಸ್ಯಾಪಾಗಾದಗ್ನೇರಗ್ನಿತ್ವಂ ವಾಚಾರಂಭಣಂ ವಿಕಾರೋ ನಾಮಧೇಯಂ ತ್ರೀಣಿ ರೂಪಾಣೀತ್ಯೇವ ಸತ್ಯಮ್ ॥ ೧ ॥

ಯತ್ತದ್ದೇವತಾನಾಂ ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣಮುಕ್ತಮ್ ತಸ್ಯೈವೋದಾಹರಣಮುಚ್ಯತೇ — ಉದಾಹರಣಂ ನಾಮ ಏಕದೇಶಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಅಶೇಷಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮುದಾಹ್ರಿಯತ ಇತಿ । ತದೇತದಾಹ — ಯದಗ್ನೇಃ ತ್ರಿವೃತ್ಕೃತಸ್ಯ ರೋಹಿತಂ ರೂಪಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಲೋಕೇ, ತತ್ ಅತ್ರಿವೃತ್ಕೃತಸ್ಯ ತೇಜಸೋ ರೂಪಮಿತಿ ವಿದ್ಧಿ । ತಥಾ ಯಚ್ಛುಕ್ಲಂ ರೂಪಮಗ್ನೇರೇವ ತದಪಾಮತ್ರಿವೃತ್ಕೃತಾನಾಮ್ ; ಯತ್ಕೃಷ್ಣಂ ತಸ್ಯೈವಾಗ್ನೇಃ ರೂಪಮ್ ತದನ್ನಸ್ಯ ಪೃಥಿವ್ಯಾಃ ಅತ್ರಿವೃತ್ಕೃತಾಯಾಃ ಇತಿ ವಿದ್ಧಿ । ತತ್ರೈವಂ ಸತಿ ರೂಪತ್ರಯವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಅಗ್ನಿರಿತಿ ಯನ್ಮನ್ಯಸೇ ತ್ವಮ್ , ತಸ್ಯಾಗ್ನೇರಗ್ನಿತ್ವಮಿದಾನೀಮ್ ಅಪಾಗಾತ್ ಅಪಗತಮ್ । ಪ್ರಾಗ್ರೂಪತ್ರಯವಿವೇಕವಿಜ್ಞಾನಾತ್ ಯಾ ಅಗ್ನಿಬುದ್ಧಿರಾಸೀತ್ ತೇ, ಸಾ ಅಗ್ನಿಬುದ್ಧಿರಪಗತಾ ಅಗ್ನಿಶಬ್ದಶ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ — ಯಥಾ ದೃಶ್ಯಮಾನರಕ್ತೋಪಧಾನಸಂಯುಕ್ತಃ ಸ್ಫಟಿಕೋ ಗೃಹ್ಯಮಾಣಃ ಪದ್ಮರಾಗೋಽಯಮಿತಿಶಬ್ದಬುದ್ಧ್ಯೋಃ ಪ್ರಯೋಜಕೋ ಭವತಿ ಪ್ರಾಗುಪಧಾನಸ್ಫಟಿಕಯೋರ್ವಿವೇಕವಿಜ್ಞಾನಾತ್ , ತದ್ವಿವೇಕವಿಜ್ಞಾನೇ ತು ಪದ್ಮರಾಗಶಬ್ದಬುದ್ಧೀ ನಿವರ್ತೇತೇ ತದ್ವಿವೇಕವಿಜ್ಞಾತುಃ — ತದ್ವತ್ । ನನು ಕಿಮತ್ರ ಬುದ್ಧಿಶಬ್ದಕಲ್ಪನಯಾ ಕ್ರಿಯತೇ, ಪ್ರಾಗ್ರೂಪತ್ರಯವಿವೇಕಕರಣಾದಗ್ನಿರೇವಾಸೀತ್ , ತದಗ್ನೇರಗ್ನಿತ್ವಂ ರೋಹಿತಾದಿರೂಪವಿವೇಕಕರಣಾದಪಾಗಾದಿತಿ ಯುಕ್ತಮ್ — ಯಥಾ ತಂತ್ವಪಕರ್ಷಣೇ ಪಟಾಭಾವಃ । ನೈವಮ್ , ಬುದ್ಧಿಶಬ್ದಮಾತ್ರಮೇವ ಹಿ ಅಗ್ನಿಃ ; ಯತ ಆಹ ವಾಚಾರಂಭಣಮಗ್ನಿರ್ನಾಮ ವಿಕಾರೋ ನಾಮಧೇಯಂ ನಾಮಮಾತ್ರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತಃ ಅಗ್ನಿಬುದ್ಧಿರಪಿ ಮೃಷೈವ । ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ತತ್ರ ಸತ್ಯಮ್ ? ತ್ರೀಣಿ ರೂಪಾಣೀತ್ಯೇವ ಸತ್ಯಮ್ , ನಾಣುಮಾತ್ರಮಪಿ ರೂಪತ್ರಯವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಸತ್ಯಮಸ್ತೀತ್ಯವಧಾರಣಾರ್ಥಃ ॥
ಯದಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ರೋಹಿತꣳ ರೂಪಂ ತೇಜಸಸ್ತದ್ರೂಪಂ ಯಚ್ಛುಕ್ಲಂ ತದಪಾಂ ಯತ್ಕೃಷ್ಣಂ ತದನ್ನಸ್ಯಾಪಾಗಾದಾದಿತ್ಯಾದಾದಿತ್ಯತ್ವಂ ವಾಚಾರಂಭಣಂ ವಿಕಾರೋ ನಾಮಧೇಯಂ ತ್ರೀಣಿ ರೂಪಾಣೀತ್ಯೇವ ಸತ್ಯಮ್ ॥ ೨ ॥
ಯಚ್ಚಂದ್ರಮಸೋ ರೋಹಿತꣳ ರೂಪಂ ತೇಜಸಸ್ತದ್ರೂಪಂ ಯಚ್ಛುಕ್ಲಂ ತದಪಾಂ ಯತ್ಕೃಷ್ಣಂ ತದನ್ನಸ್ಯಾಪಾಗಾಚ್ಚಾಂದ್ರಾಚ್ಚಂದ್ರತ್ವಂ ವಾಚಾರಂಭಣಂ ವಿಕಾರೋ ನಾಮಧೇಯಂ ತ್ರೀಣಿ ರೂಪಾಣೀತ್ಯೇವ ಸತ್ಯಮ್ ॥ ೩ ॥

ಯದ್ವಿದ್ಯುತೋ ರೋಹಿತꣳ ರೂಪಂ ತೇಜಸಸ್ತದ್ರೂಪಂ ಯತ್ಛುಕ್ಲಂ ತದಪಾಂ ಯತ್ಕೃಷ್ಣಂ ತದನ್ನಸ್ಯಾಪಾಗಾದ್ವಿದ್ಯುತೋ ವಿದ್ಯುತ್ತ್ವಂ ವಾಚಾರಂಭಣಂ ವಿಕಾರೋ ನಾಮಧೇಯಂ ತ್ರೀಣಿ ರೂಪಾಣೀತ್ಯೇವ ಸತ್ಯಮ್ ॥ ೪ ॥

ತಥಾ ಯದಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ಯಚ್ಚಂದ್ರಮಸೋ ಯದ್ವಿದ್ಯುತ ಇತ್ಯಾದಿ ಸಮಾನಮ್ । ನನು ‘ಯಥಾ ತು ಖಲು ಸೋಮ್ಯೇಮಾಸ್ತಿಸ್ರೋ ದೇವತಾಸ್ತ್ರಿವೃತ್ತ್ರಿವೃದೇಕೈಕಾ ಭವತಿ ತನ್ಮೇ ವಿಜಾನೀಹಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೪ । ೪) ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ತೇಜಸ ಏವ ಚತುರ್ಭಿರಪ್ಯುದಾಹರಣೈಃ ಅಗ್ನ್ಯಾದಿಭಿಃ ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣಂ ದರ್ಶಿತಮ್ , ನ ಅಬನ್ನಯೋರುದಾಹರಣಂ ದರ್ಶಿತಂ ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣೇ । ನೈಷ ದೋಷಃ ಅಬನ್ನವಿಷಯಾಣ್ಯಪ್ಯುದಾಹರಣಾನಿ ಏವಮೇವ ಚ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಾನೀತಿ ಮನ್ಯತೇ ಶ್ರುತಿಃ । ತೇಜಸ ಉದಾಹರಣಮುಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಮ್ , ರೂಪವತ್ತ್ವಾತ್ಸ್ಪಷ್ಟಾರ್ಥತ್ವೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚ । ಗಂಧರಸಯೋರನುದಾಹರಣಂ ತ್ರಯಾಣಾಮಸಂಭವಾತ್ । ನ ಹಿ ಗಂಧರಸೌ ತೇಜಸಿ ಸ್ತಃ । ಸ್ಪರ್ಶಶಬ್ದಯೋರನುದಾಹರಣಂ ವಿಭಾಗೇನ ದರ್ಶಯಿತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ಯದಿ ಸರ್ವಂ ಜಗತ್ ತ್ರಿವೃತ್ಕೃತಮಿತಿ ಅಗ್ನ್ಯಾದಿವತ್ ತ್ರೀಣಿ ರೂಪಾಣೀತ್ಯೇವ ಸತ್ಯಮ್ , ಅಗ್ನೇರಗ್ನಿತ್ವವತ್ ಅಪಾಗಾಜ್ಜಗತೋ ಜಗತ್ತ್ವಮ್ । ತಥಾ ಅನ್ನಸ್ಯಾಪ್ಯಪ್ಶುಂಗತ್ವಾತ್ ಆಪ ಇತ್ಯೇವ ಸತ್ಯಂ ವಾಚಾರಂಭಣಮಾತ್ರಮನ್ನಮ್ । ತಥಾ ಅಪಾಮಪಿ ತೇಜಃಶುಂಗತ್ವಾತ್ ವಾಚಾರಂಭಣತ್ವಂ ತೇಜ ಇತ್ಯೇವ ಸತ್ಯಮ್ । ತೇಜಸೋಽಪಿಸಚ್ಛುಂಗತ್ವಾತ್ ವಾಚಾರಂಭಣತ್ವಂ ಸದಿತ್ಯೇವ ಸತ್ಯಮ್ ಇತ್ಯೇಷೋಽರ್ಥೋ ವಿವಕ್ಷಿತಃ । ನನು ವಾಯ್ವಂತರಿಕ್ಷೇ ತು ಅತ್ರಿವೃತ್ಕೃತೇ ತೇಜಃಪ್ರಭೃತಿಷ್ವನಂತರ್ಭೂತತ್ವಾತ್ ಅವಶಿಷ್ಯೇತೇ, ಏವಂ ಗಂಧರಸಶಬ್ದಸ್ಪರ್ಶಾಶ್ಚಾವಶಿಷ್ಟಾ ಇತಿ ಕಥಂ ಸತಾ ವಿಜ್ಞಾತೇನ ಸರ್ವಮನ್ಯದವಿಜ್ಞಾತಂ ವಿಜ್ಞಾತಂ ಭವೇತ್ ? ತದ್ವಿಜ್ಞಾನೇ ವಾ ಪ್ರಕಾರಾಂತರಂ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ನೈಷ ದೋಷಃ, ರೂಪವದ್ದ್ರವ್ಯೇ ಸರ್ವಸ್ಯ ದರ್ಶನಾತ್ । ಕಥಮ್ ? ತೇಜಸಿ ತಾವದ್ರೂಪವತಿ ಶಬ್ದಸ್ಪರ್ಶಯೋರಪ್ಯುಪಲಂಭಾತ್ ವಾಯ್ವಂತರಿಕ್ಷಯೋಃ ತತ್ರ ಸ್ಪರ್ಶಶಬ್ದಗುಣವತೋಃ ಸದ್ಭಾವೋ ಅನುಮೀಯತೇ । ತಥಾ ಅಬನ್ನಯೋಃ ರೂಪವತೋ ರಸಗಂಧಾಂತರ್ಭಾವ ಇತಿ । ರೂಪವತಾಂ ತ್ರಯಾಣಾಂ ತೇಜೋಬನ್ನಾನಾಂ ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣಪ್ರದರ್ಶನೇನ ಸರ್ವಂ ತದಂತರ್ಭೂತಂ ಸದ್ವಿಕಾರತ್ವಾತ್ ತ್ರೀಣ್ಯೇವ ರೂಪಾಣಿ ವಿಜ್ಞಾತಂ ಮನ್ಯತೇ ಶ್ರುತಿಃ । ನ ಹಿ ಮೂರ್ತಂ ರೂಪವದ್ದ್ರವ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ವಾಯ್ವಾಕಾಶಯೋಃ ತದ್ಗುಣಯೋರ್ಗಂಧರಸಯೋರ್ವಾ ಗ್ರಹಣಮಸ್ತಿ । ಅಥವಾ ರೂಪವತಾಮಪಿ ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣಂ ಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಮೇವ ಮನ್ಯತೇ ಶ್ರುತಿಃ । ಯಥಾ ತು ತ್ರಿವೃತ್ಕೃತೇ ತ್ರೀಣಿ ರೂಪಾಣೀತ್ಯೇವ ಸತ್ಯಮ್ , ತಥಾ ಪಂಚೀಕರಣೇಽಪಿ ಸಮಾನೋ ನ್ಯಾಯ ಇತ್ಯತಃ ಸರ್ವಸ್ಯ ಸದ್ವಿಕಾರತ್ವಾತ್ ಸತಾ ವಿಜ್ಞಾತೇನ ಸರ್ವಮಿದಂ ವಿಜ್ಞಾತಂ ಸ್ಯಾತ್ ಸದೇಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಂ ಸತ್ಯಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮೇವ ಭವತಿ । ತದೇಕಸ್ಮಿನ್ಸತಿ ವಿಜ್ಞಾತೇ ಸರ್ವಮಿದಂ ವಿಜ್ಞಾತಂ ಭವತೀತಿ ಸೂಕ್ತಮ್ ॥

ಏತದ್ಧ ಸ್ಮ ವೈ ತದ್ವಿದ್ವಾಂಸ ಆಹುಃ ಪೂರ್ವೇ ಮಹಾಶಾಲಾ ಮಹಾಶ್ರೋತ್ರಿಯಾ ನ ನೋಽದ್ಯ ಕಶ್ಚನಾಶ್ರುತಮಮತಮವಿಜ್ಞಾತಮುದಾಹರಿಷ್ಯತೀತಿ ಹ್ಯೇಭ್ಯೋ ವಿದಾಂಚಕ್ರುಃ ॥ ೫ ॥

ಏತತ್ ವಿದ್ವಾಂಸಃ ವಿದಿತವಂತಃ ಪೂರ್ವೇ ಅತಿಕ್ರಾಂತಾಃ ಮಹಾಶಾಲಾಃ ಮಹಾಶ್ರೋತ್ರಿಯಾಃ ಆಹುಃ ಹ ಸ್ಮ ವೈ ಕಿಲ । ಕಿಮುಕ್ತವಂತ ಇತಿ, ಆಹ — ನ ನಃ ಅಸ್ಮಾಕಂ ಕುಲೇ ಅದ್ಯ ಇದಾನೀಂ ಯಥೋಕ್ತವಿಜ್ಞಾನವತಾಂ ಕಶ್ಚನ ಕಶ್ಚಿದಪಿ ಅಶ್ರುತಮಮತಮವಿಜ್ಞಾತಮ್ ಉದಾಹರಿಷ್ಯತಿ ನೋದಾಹರಿಷ್ಯತಿ, ಸರ್ವಂ ವಿಜ್ಞಾತಮೇವ ಅಸ್ಮತ್ಕುಲೀನಾನಾಂ ಸದ್ವಿಜ್ಞಾನವತ್ತ್ವಾತ್ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ತೇ ಪುನಃ ಕಥಂ ಸರ್ವಂ ವಿಜ್ಞಾತವಂತ ಇತಿ, ಆಹ — ಏಭ್ಯಃ ತ್ರಿಭ್ಯಃ ರೋಹಿತಾದಿರೂಪೇಭ್ಯಃ ತ್ರಿವೃತ್ಕೃತೇಭ್ಯಃ ವಿಜ್ಞಾತೇಭ್ಯಃ ಸರ್ವಮಪ್ಯನ್ಯಚ್ಛಿಷ್ಟಮೇವಮೇವೇತಿ ವಿದಾಂಚಕ್ರುಃ ವಿಜ್ಞಾತವಂತಃ ಯಸ್ಮಾತ್ , ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಜ್ಞಾ ಏವ ಸದ್ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ ತೇ ಆಸುರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥವಾ ಏಭ್ಯೋ ವಿದಾಂಚಕ್ರುರಿತಿ ಅಗ್ನ್ಯಾದಿಭ್ಯೋ ದೃಷ್ಟಾಂತೇಭ್ಯೋ ವಿಜ್ಞಾತೇಭ್ಯಃ ಸರ್ವಮನ್ಯದ್ವಿದಾಂಚಕ್ರುರಿತ್ಯೇತತ್ ॥
ಯದು ರೋಹಿತಮಿವಾಭೂದಿತಿ ತೇಜಸಸ್ತದ್ರೂಪಮಿತಿ ತದ್ವಿದಾಂಚಕ್ರುರ್ಯದು ಶುಕ್ಲಮಿವಾಭೂದಿತ್ಯಪಾಂ ರೂಪಮಿತಿ ತದ್ವಿದಾಂಚಕ್ರುರ್ಯದು ಕೃಷ್ಣಮಿವಾಭೂದಿತ್ಯನ್ನಸ್ಯ ರೂಪಮಿತಿ ತದ್ವಿದಾಂಚಕ್ರುಃ ॥ ೬ ॥

ಯದ್ವವಿಜ್ಞಾತಮಿವಾಭೂದಿತ್ಯೇತಾಸಾಮೇವ ದೇವತಾನಾಂ ಸಮಾಸ ಇತಿ ತದ್ವಿದಾಂಚಕ್ರುರ್ಯಥಾ ತು ಖಲು ಸೋಮ್ಯೇಮಾಸ್ತಿಸ್ರೋ ದೇವತಾಃ ಪುರುಷಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ತ್ರಿವೃತ್ತ್ರಿವೃದೇಕೈಕಾ ಭವತಿ ತನ್ಮೇ ವಿಜಾನೀಹೀತಿ ॥ ೭ ॥

ಕಥಮ್ ? ಯದನ್ಯದ್ರೂಪೇಣ ಸಂದಿಹ್ಯಮಾನೇ ಕಪೋತಾದಿರೂಪೇ ರೋಹಿತಮಿವ ಯದ್ಗೃಹ್ಯಮಾಣಮಭೂತ್ ತೇಷಾಂ ಪೂರ್ವೇಷಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಮ್ , ತತ್ತೇಜಸೋ ರೂಪಮಿತಿ ವಿದಾಂಚಕ್ರುಃ । ತಥಾ ಯಚ್ಛುಕ್ಲಮಿವಾಭೂದ್ಗೃಹ್ಯಮಾಣಂ ತದಪಾಂ ರೂಪಮ್ , ಯತ್ಕೃಷ್ಣಮಿವ । ಗೃಹ್ಯಮಾಣಂ ತದನ್ನಸ್ಯೇತಿ ವಿದಾಂಚಕ್ರುಃ । ಏವಮೇವಾತ್ಯಂತದುರ್ಲಕ್ಷ್ಯಂ ಯತ್ ಉ ಅಪಿ ಅವಿಜ್ಞಾತಮಿವ ವಿಶೇಷತೋ ಅಗೃಹ್ಯಮಾಣಮಭೂತ್ ತದಪ್ಯೇತಾಸಾಮೇವ ತಿಸೃಣಾಂ ದೇವತಾನಾಂ ಸಮಾಸಃ ಸಮುದಾಯ ಇತಿ ವಿದಾಂಚಕ್ರುಃ । ಏವಂ ತಾವದ್ಬಾಹ್ಯಂ ವಸ್ತ್ವಗ್ನ್ಯಾದಿವದ್ವಿಜ್ಞಾತಮ್ , ತಥೇದಾನೀಂ ಯಥಾ ತು ಖಲು ಹೇ ಸೋಮ್ಯ ಇಮಾಃ ಯಥೋಕ್ತಾಸ್ತಿಸ್ರೋ ದೇವತಾಃ ಪುರುಷಂ ಶಿರಃಪಾಣ್ಯಾದಿಲಕ್ಷಣಂ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಸಂಘಾತಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಪುರುಷೇಣೋಪಯುಜ್ಯಮಾನಾಃ ತ್ರಿವೃತ್ತ್ರಿವೃದೇಕೈಕಾ ಭವತಿ, ತತ್ ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಂ ವಿಜಾನೀಹಿ ನಿಗದತಃ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಆಹ ॥
ಇತಿ ಚತುರ್ಥಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ಪಂಚಮಃ ಖಂಡಃ

ಅನ್ನಮಶಿತಂ ತ್ರೇಧಾ ವಿಧೀಯತೇ ತಸ್ಯ ಯಃ ಸ್ಥವಿಷ್ಠೋ ಧಾತುಸ್ತತ್ಪುರೀಷಂ ಭವತಿ ಯೋ ಮಧ್ಯಮಸ್ತನ್ಮಾꣳಸಂ ಯೋಽಣಿಷ್ಠಸ್ತನ್ಮನಃ ॥ ೧ ॥

ಅನ್ನಮ್ ಅಶಿತಂ ಭುಕ್ತಂ ತ್ರೇಧಾ ವಿಧೀಯತೇ ಜಾಠರೇಣಾಗ್ನಿನಾ ಪಚ್ಯಮಾನಂ ತ್ರಿಧಾ ವಿಭಜ್ಯತೇ । ಕಥಮ್ ? ತಸ್ಯಾನ್ನಸ್ಯ ತ್ರಿಧಾ ವಿಧೀಯಮಾನಸ್ಯ ಯಃ ಸ್ಥವಿಷ್ಠಃ ಸ್ಥೂಲತಮೋ ಧಾತುಃ ಸ್ಥೂಲತಮಂ ವಸ್ತು ವಿಭಕ್ತಸ್ಯ ಸ್ಥೂಲಾಂಶಃ, ತತ್ಪುರೀಷಂ ಭವತಿ ; ಯೋ ಮಧ್ಯಮಾಂಶಃ ಧಾತುರನ್ನಸ್ಯ, ತದ್ರಸಾದಿಕ್ರಮೇಣ ಪರಿಣಮ್ಯ ಮಾಂಸಂ ಭವತಿ ; ಯಃ ಅಣಿಷ್ಠಃ ಅಣುತಮೋ ಧಾತುಃ, ಸ ಊರ್ಧ್ವಂ ಹೃದಯಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಸೂಕ್ಷ್ಮಾಸು ಹಿತಾಖ್ಯಾಸು ನಾಡೀಷು ಅನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ವಾಗಾದಿಕರಣಸಂಘಾತಸ್ಯ ಸ್ಥಿತಿಮುತ್ಪಾದಯನ್ ಮನೋ ಭವತಿ । ಮನೋರೂಪೇಣ ವಿಪರಿಣಮನ್ ಮನಸ ಉಪಚಯಂ ಕರೋತಿ । ತತಶ್ಚ ಅನ್ನೋಪಚಿತತ್ವಾತ್ ಮನಸಃ ಭೌತಿಕತ್ವಮೇವ ನ ವೈಶೇಷಿಕತಂತ್ರೋಕ್ತಲಕ್ಷಣಂ ನಿತ್ಯಂ ನಿರವಯವಂ ಚೇತಿ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಯದಪಿ ಮನೋಽಸ್ಯ ದೈವಂ ಚಕ್ಷುರಿತಿ ವಕ್ಷ್ಯತಿ ತದಪಿ ನ ನಿತ್ಯತ್ವಾಪೇಕ್ಷಯಾ ; ಕಿಂ ತರ್ಹಿ, ಸೂಕ್ಷ್ಮವ್ಯವಹಿತವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟಾದಿಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯವಿಷಯವ್ಯಾಪಾರಕತ್ವಾಪೇಕ್ಷಯಾ । ಯಚ್ಚಾನ್ಯೇಂದ್ರಿಯವಿಷಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ನಿತ್ಯತ್ವಮ್ , ತದಪ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿಕಮೇವೇತಿ ವಕ್ಷ್ಯಾಮಃ, ‘ಸತ್ . . . ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್’ ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ॥

ಆಪಃ ಪೀತಾಸ್ತ್ರೇಧಾ ವಿಧೀಯಂತೇ ತಾಸಾಂ ಯಃ ಸ್ಥವಿಷ್ಠೋ ಧಾತುಸ್ತನ್ಮೂತ್ರಂ ಭವತಿ ಯೋ ಮಧ್ಯಮಸ್ತಲ್ಲೋಹಿತಂ ಯೋಽಣಿಷ್ಠಃ ಸ ಪ್ರಾಣಃ ॥ ೨ ॥

ತಥಾ ಆಪಃ ಪೀತಾಃ ತ್ರೇಧಾ ವಿಧೀಯಂತೇ । ತಾಸಾಂ ಯಃ ಸ್ಥವಿಷ್ಠೋ ಧಾತುಃ, ತನ್ಮೂತ್ರಂ ಭವತಿ, ಯೋ ಮಧ್ಯಮಃ, ತಲ್ಲೋಹಿತಂ ಭವತಿ ; ಯೋಽಣಿಷ್ಠಃ, ಸ ಪ್ರಾಣೋ ಭವತಿ । ವಕ್ಷ್ಯತಿ ಹಿ — ‘ಆಪೋಮಯಃ ಪ್ರಾಣೋ ನಪಿಬತೋ ವಿಚ್ಛೇತ್ಸ್ಯತೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೭ । ೧) ಇತಿ ॥

ತೇಜೋಽಶಿತಂ ತ್ರೇಧಾ ವಿಧೀಯತೇ ತಸ್ಯ ಯಃ ಸ್ಥವಿಷ್ಠೋ ಧಾತುಸ್ತದಸ್ಥಿ ಭವತಿ ಯೋ ಮಧ್ಯಮಃ ಸ ಮಜ್ಜಾ ಯೋಽಣಿಷ್ಠಃ ಸಾ ವಾಕ್ ॥ ೩ ॥

ತಥಾ ತೇಜಃ ಅಶಿತಂ ತೈಲಘೃತಾದಿ ಭಕ್ಷಿತಂ ತ್ರೇಧಾ ವಿಧೀಯತೇ । ತಸ್ಯ ಯಃ ಸ್ಥವಿಷ್ಠೋ ಧಾತುಃ ತದಸ್ಥಿ ಭವತಿ ; ಯೋ ಮಧ್ಯಮಃ, ಸ ಮಜ್ಜಾ ಅಸ್ಥ್ಯಂತರ್ಗತಃ ಸ್ನೇಹಃ ; ಯೋಽಣಿಷ್ಠಃ ಸಾ ವಾಕ್ । ತೈಲಘೃತಾದಿಭಕ್ಷಣಾದ್ಧಿ ವಾಗ್ವಿಶದಾ ಭಾಷಣೇ ಸಮರ್ಥಾ ಭವತೀತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಲೋಕೇ ॥

ಅನ್ನಮಯꣳ ಹಿ ಸೋಮ್ಯ ಮನ ಆಪೋಮಯಃ ಪ್ರಾಣಸ್ತೇಜೋಮಯೀ ವಾಗಿತಿ ಭೂಯ ಏವ ಮಾ ಭಗವಾನ್ವಿಜ್ಞಾಪಯತ್ವಿತಿ ತಥಾ ಸೋಮ್ಯೇತಿ ಹೋವಾಚ ॥ ೪ ॥

ಯತ ಏವಮ್ , ಅನ್ನಮಯಂ ಹಿ ಸೋಮ್ಯ ಮನಃ ಆಪೋಮಯಃ ಪ್ರಾಣಃ ತೇಜೋಮಯೀ ವಾಕ್ । ನನು ಕೇವಲಾನ್ನಭಕ್ಷಿಣ ಆಖುಪ್ರಭೃತಯೋ ವಾಗ್ಮಿನಃ ಪ್ರಾಣವಂತಶ್ಚ, ತಥಾ ಅಬ್ಮಾತ್ರಭಕ್ಷ್ಯಾಃ ಸಾಮುದ್ರಾ ಮೀನಮಕರಪ್ರಭೃತಯೋ ಮನಸ್ವಿನೋ ವಾಗ್ಮಿನಶ್ಚ, ತಥಾ ಸ್ನೇಹಪಾನಾಮಪಿ ಪ್ರಾಣವತ್ತ್ವಂ ಮನಸ್ವಿತ್ವಂ ಚ ಅನುಮೇಯಮ್ ; ಯದಿ ಸಂತಿ, ತತ್ರ ಕಥಮನ್ನಮಯಂ ಹಿ ಸೋಮ್ಯ ಮನ ಇತ್ಯಾದ್ಯುಚ್ಯತೇ ? ನೈಷ ದೋಷಃ, ಸರ್ವಸ್ಯ ತ್ರಿವೃತ್ಕೃತತ್ವಾತ್ಸರ್ವತ್ರ ಸರ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಹಿ ಅತ್ರಿವೃತ್ಕೃತಮನ್ನಮಶ್ನಾತಿ ಕಶ್ಚಿತ್ , ಆಪೋ ವಾ ಅತ್ರಿವೃತ್ಕೃತಾಃ ಪೀಯಂತೇ, ತೇಜೋ ವಾ ಅತ್ರಿವೃತ್ಕೃತಮಶ್ನಾತಿ ಕಶ್ಚಿತ್ ಇತ್ಯನ್ನಾದಾನಾಮಾಖುಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ವಾಗ್ಮಿತ್ವಂ ಪ್ರಾಣವತ್ತ್ವಂ ಚ ಇತ್ಯಾದ್ಯವಿರುದ್ಧಮ್ । ಇತ್ಯೇವಂ ಪ್ರತ್ಯಾಯಿತಃ ಶ್ವೇತಕೇತುರಾಹ — ಭೂಯ ಏವ ಪುನರೇವ ಮಾ ಮಾಂ ಭಗವಾನ್ ಅನ್ನಮಯಂ ಹಿ ಸೋಮ್ಯ ಮನ ಇತ್ಯಾದಿ ವಿಜ್ಞಾಪಯತು ದೃಷ್ಟಾಂತೇನಾವಗಮಯತು, ನಾದ್ಯಾಪಿ ಮಮ ಅಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಸಮ್ಯಙ್ನಿಶ್ಚಯೋ ಜಾತಃ । ಯಸ್ಮಾತ್ತೇಜೋಬನ್ನಮಯತ್ವೇನಾವಿಶಿಷ್ಟೇ ದೇಹೇ ಏಕಸ್ಮಿನ್ನುಪಯುಜ್ಯಮಾನಾನ್ಯನ್ನಾಪ್ಸ್ನೇಹಜಾತಾನಿ ಅಣಿಷ್ಠಧಾತುರೂಪೇಣ ಮನಃಪ್ರಾಣವಾಚ ಉಪಚಿನ್ವಂತಿ ಸ್ವಜಾತ್ಯನತಿಕ್ರಮೇಣೇತಿ ದುರ್ವಿಜ್ಞೇಯಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ; ಅತೋ ಭೂಯ ಏವೇತ್ಯಾದ್ಯಾಹ । ತಮೇವಮುಕ್ತವಂತಂ ತಥಾಸ್ತು ಸೋಮ್ಯೇತಿ ಹ ಉವಾಚ ಪಿತಾ ಶೃಣ್ವತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ಯಥೈತದುಪಪದ್ಯತೇ ಯತ್ಪೃಚ್ಛಸಿ ॥
ಇತಿ ಪಂಚಮಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ಷಷ್ಠಃ ಖಂಡಃ

ದಧ್ನಃ ಸೋಮ್ಯ ಮಥ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಯೋಽಣಿಮಾ ಸ ಊರ್ಧ್ವಃ ಸಮುದೀಷತಿ ತತ್ಸರ್ಪಿರ್ಭವತಿ ॥ ೧ ॥

ದಧ್ನಃ ಸೋಮ್ಯ ಮಥ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಯೋಽಣಿಮಾ ಅಣುಭಾವಃ ಸ ಊರ್ಧ್ವಃ ಸಮುದೀಷತಿ ಸಂಭೂಯೋರ್ಧ್ವಂ ನವನೀತಭಾವೇನ ಗಚ್ಛತಿ, ತತ್ಸರ್ಪಿರ್ಭವತಿ ॥

ಏವಮೇವ ಖಲು ಸೋಮ್ಯಾನ್ನಸ್ಯಾಶ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಯೋಽಣಿಮಾ ಸ ಊರ್ಧ್ವಃ ಸಮುದೀಷತಿ ತನ್ಮನೋ ಭವತಿ ॥ ೨ ॥

ಯಥಾ ಅಯಂ ದೃಷ್ಠಾಂತಃ, ಏವಮೇವ ಖಲು ಸೋಮ್ಯ ಅನ್ನಸ್ಯ ಓದನಾದೇಃ ಅಶ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಭುಜ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಔದರ್ಯೇಣಾಗ್ನಿನಾ ವಾಯುಸಹಿತೇನ ಖಜೇನೇವ ಮಥ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಯೋಽಣಿಮಾ ಸ ಊರ್ಧ್ವಃ ಸಮುದೀಷತಿ ; ತನ್ಮನೋ ಭವತಿ, ಮನೋವಯವೈಃ ಸಹ ಸಂಭೂಯ ಮನ ಉಪಚಿನೋತೀತ್ಯೇತತ್ ॥

ಅಪಾಂ ಸೋಮ್ಯ ಪೀಯಮಾನಾನಾಂ ಯೋಽಣಿಮಾ ಸ ಊರ್ಧ್ವಃ ಸಮುದೀಷತಿ ಸ ಪ್ರಾಣೋ ಭವತಿ ॥ ೩ ॥

ತಥಾ ಅಪಾಂ ಸೋಮ್ಯ ಪೀಯಮಾನಾನಾಂ ಯೋ ಅಣಿಮಾ, ಸ ಊರ್ಧ್ವಃ ಸಮುದೀಷತಿ, ಸ ಪ್ರಾಣೋ ಭವತೀತಿ ॥

ತೇಜಸಃ ಸೋಮ್ಯಾಶ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಯೋಽಣಿಮಾ ಸ ಊರ್ಧ್ವಃ ಸಮುದೀಷತಿ ಸಾ ವಾಗ್ಭವತಿ ॥ ೪ ॥

ಏವಮೇವ ಖಲು ಸೋಮ್ಯ ತೇಜಸೋಽಶ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಯೋಽಣಿಮಾ ಸ ಊರ್ಧ್ವಃ ಸಮುದೀಷತಿ ಸಾ ವಾಗ್ಭವತಿ ॥

ಅನ್ನಮಯಂ ಹಿ ಸೋಮ್ಯ ಮನ ಆಪೋಮಯಃ ಪ್ರಾಣಸ್ತೇಜೋಮಯೀ ವಾಗಿತಿ ಭೂಯ ಏವ ಮಾ ಭಗವಾನ್ವಿಜ್ಞಾಪಯತ್ವಿತಿ ತಥಾ ಸೋಮ್ಯೇತಿ ಹೋವಾಚ ॥ ೫ ॥

ಅನ್ನಮಯಂ ಹಿ ಸೋಮ್ಯ ಮನಃ ಆಪೋಮಯಃ ಪ್ರಾಣಃ ತೇಜೋಮಯೀ ವಾಕ್ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮೇವ ಮಯೋಕ್ತಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಅತಃ ಅಪ್ತೇಜಸೋರಸ್ತ್ವೇತತ್ಸರ್ವಮೇವಮ್ । ಮನಸ್ತ್ವನ್ನಮಯಮಿತ್ಯತ್ರ ನೈಕಾಂತೇನ ಮಮ ನಿಶ್ಚಯೋ ಜಾತಃ । ಅತಃ ಭೂಯ ಏವ ಮಾ ಭಗವಾನ್ ಮನಸೋಽನ್ನಮಯತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ವಿಜ್ಞಾಪಯತ್ವಿತಿ । ತಥಾ ಸೋಮ್ಯೇತಿ ಹ ಉವಾಚ ಪಿತಾ ॥
ಇತಿ ಷಷ್ಠಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ಸಪ್ತಮಃ ಖಂಡಃ

ಷೋಡಶಕಲಃ ಸೋಮ್ಯ ಪುರುಷಃ ಪಂಚದಶಾಹಾನಿ ಮಾಶೀಃ ಕಾಮಮಪಃ ಪಿಬಾಪೋಮಯಃ ಪ್ರಾಣೋ ನಪಿಬತೋ ವಿಚ್ಛೇತ್ಸ್ಯತ ಇತಿ ॥ ೧ ॥

ಅನ್ನಸ್ಯ ಭುಕ್ತಸ್ಯ ಯೋ ಅಣಿಷ್ಠೋ ಧಾತುಃ, ಸ ಮನಸಿ ಶಕ್ತಿಮಧಾತ್ । ಸಾ ಅನ್ನೋಪಚಿತಾ ಮನಸಃ ಶಕ್ತಿಃ ಷೋಡಶಧಾ ಪ್ರವಿಭಜ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ಕಲಾತ್ವೇನ ನಿರ್ದಿದಿಕ್ಷಿತಾ । ತಯಾ ಮನಸ್ಯನ್ನೋಪಚಿತಯಾ ಶಕ್ತ್ಯಾ ಷೋಡಶಧಾ ಪ್ರವಿಭಕ್ತಯಾ ಸಂಯುಕ್ತಃ ತದ್ವನ್ಕಾರ್ಯಕಾರಣಸಂಘಾತಲಕ್ಷಣೋ ಜೀವವಿಶಿಷ್ಟಃ ಪುರುಷಃ ಷೋಡಶಕಲ ಉಚ್ಯತೇ ; ಯಸ್ಯಾಂ ಸತ್ಯಾಂ ದ್ರಷ್ಟಾ ಶ್ರೋತಾ ಮಂತಾ ಬೋದ್ಧಾ ಕರ್ತಾ ವಿಜ್ಞಾತಾ ಸರ್ವಕ್ರಿಯಾಸಮರ್ಥಃ ಪುರುಷೋ ಭವತಿ ; ಹೀಯಮಾನಾಯಾಂ ಚ ಯಸ್ಯಾಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಹಾನಿಃ । ವಕ್ಷ್ಯತಿ ಚ ‘ಅಥಾನ್ನಸ್ಯಾಯೀ ದ್ರಷ್ಟಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೯ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿ । ಸರ್ವಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಸ್ಯ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಮನಃಕೃತಮೇವ । ಮಾನಸೇನ ಹಿ ಬಲೇನ ಸಂಪನ್ನಾ ಬಲಿನೋ ದೃಶ್ಯಂತೇ ಲೋಕೇ ಧ್ಯಾನಾಹಾರಾಶ್ಚ ಕೇಚಿತ್ , ಅನ್ನಸ್ಯ ಸರ್ವಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ । ಅತಃ ಅನ್ನಕೃತಂ ಮಾನಸಂ ವೀರ್ಯಮ್ ಷೋಡಶ ಕಲಾಃ ಯಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ಸೋಽಯಂ ಷೋಡಶಕಲಃ ಪುರುಷಃ । ಏತಚ್ಚೇತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೀಕರ್ತುಮಿಚ್ಛಸಿ, ಪಂಚದಶಸಂಖ್ಯಾಕಾನ್ಯಹಾನಿ ಮಾಶೀಃ ಅಶನಂ ಮಾಕಾರ್ಷೀಃ, ಕಾಮಮ್ ಇಚ್ಛಾತಃ ಅಪಃ ಪಿಬ, ಯಸ್ಮಾತ್ ನಪಿಬತಃ ಅಪಃ ತೇ ಪ್ರಾಣೋ ವಿಚ್ಛೇತ್ಸ್ಯತೇ ವಿಚ್ಛೇದಮಾಪತ್ಸ್ಯತೇ, ಯಸ್ಮಾದಾಪೋಮಯಃ ಅಬ್ವಿಕಾರಃ ಪ್ರಾಣ ಇತ್ಯವೋಚಾಮ । ನ ಹಿ ಕಾರ್ಯಂ ಸ್ವಕಾರಣೋಪಷ್ಟಂಭಮಂತರೇಣ ಅವಿಭ್ರಂಶಮಾನಂ ಸ್ಥಾತುಮುತ್ಸಹತೇ ॥

ಸ ಹ ಪಂಚದಶಾಹಾನಿ ನಾಶಾಥ ಹೈನಮುಪಸಸಾದ ಕಿಂ ಬ್ರವೀಮಿ ಭೋ ಇತ್ಯೃಚಃ ಸೋಮ್ಯ ಯಜೂꣳಷಿ ಸಾಮಾನೀತಿ ಸ ಹೋವಾಚ ನ ವೈ ಮಾ ಪ್ರತಿಭಾಂತಿ ಭೋ ಇತಿ ॥ ೨ ॥

ಸ ಹ ಏವಂ ಶ್ರುತ್ವಾ ಮನಸಃ ಅನ್ನಮಯತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೀಕರ್ತುಮಿಚ್ಛನ್ ಪಂಚದಶಾಹಾನಿ ನ ಆಶ ಅಶನಂ ನ ಕೃತವಾನ್ । ಅಥ ಷೋಡಶೇಽಹನಿ ಹ ಏವಂ ಪಿತರಮುಪಸಸಾದ ಉಪಗತವಾನ್ ಉಪಗಮ್ಯ ಚ ಉವಾಚ — ಕಿಂ ಬ್ರವೀಮಿ ಭೋ ಇತಿ । ಇತರ ಆಹ — ಋಚಃ ಸೋಮ್ಯ ಯಜೂಂಷಿ ಸಾಮಾನ್ಯಧೀಷ್ವೇತಿ । ಏವಮುಕ್ತಃ ಪಿತ್ರಾ ಆಹ — ನ ವೈ ಮಾ ಮಾಮ್ ಋಗಾದೀನಿ ಪ್ರತಿಭಾಂತಿ ಮಮ ಮನಸಿ ನ ದೃಶ್ಯಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ಹೇ ಭೋ ಭಗವನ್ನಿತಿ ॥

ತꣳಹೋವಾಚ ಯಥಾ ಸೋಮ್ಯ ಮಹತೋಽಭ್ಯಾಹಿತಸ್ಯೈಕೋಽಂಗಾರಃ ಖದ್ಯೋತಮಾತ್ರಃ ಪರಿಶಿಷ್ಟಃ ಸ್ಯಾತ್ತೇನ ತತೋಽಪಿ ನ ಬಹು ದಹೇದೇವꣳ ಸೋಮ್ಯ ತೇ ಷೋಡಶಾನಾಂ ಕಲಾನಾಮೇಕಾ ಕಲಾತಿಶಿಷ್ಟಾ ಸ್ಯಾತ್ತಯೈತರ್ಹಿ ವೇದಾನ್ನಾನುಭವಸ್ಯಶಾನಾಥ ಮೇ ವಿಜ್ಞಾಸ್ಯಸೀತಿ ॥ ೩ ॥

ಏವಮುಕ್ತವಂತಂ ಪಿತಾ ಆಹ — ಶೃಣು ತತ್ರ ಕಾರಣಮ್ , ಯೇನ ತೇ ತಾನಿ ಋಗಾದೀನಿ ನ ಪ್ರತಿಭಾಂತೀತಿ ; ತಂ ಹ ಉವಾಚ — ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಹೇ ಸೋಮ್ಯ ಮಹತಃ ಮಹತ್ಪರಿಮಾಣಸ್ಯ ಅಭ್ಯಾಹಿತಸ್ಯ ಉಪಚಿತಸ್ಯ ಇಂಧನೈಃ ಅಗ್ನೇಃ ಏಕೋಽಂಗಾರಃ ಖದ್ಯೋತಮಾತ್ರಃ ಖದ್ಯೋತಪರಿಮಾಣಃ ಶಾಂತಸ್ಯ ಪರಿಶಿಷ್ಟಃ ಅವಶಿಷ್ಟಃ ಸ್ಯಾತ್ ಭವೇತ್ , ತೇನಾಂಗಾರೇಣ ತತೋಽಪಿ ತತ್ಪರಿಮಾಣಾತ್ ಈಷದಪಿ ನ ಬಹು ದಹೇತ್ , ಏವಮೇವ ಖಲು ಸೋಮ್ಯ ತೇ ತವ ಅನ್ನೋಪಚಿತಾನಾಂ ಷೋಡಶಾನಾಂ ಕಲಾನಾಮೇಕಾ ಕಲಾ ಅವಯವಃ ಅತಿಶಿಷ್ಟಾ ಅವಶಿಷ್ಟಾ ಸ್ಯಾತ್ , ತಯಾ ತ್ವಂ ಖದ್ಯೋತಮಾತ್ರಾಂಗಾರತುಲ್ಯಯಾ ಏತರ್ಹಿ ಇದಾನೀಂ ವೇದಾನ್ ನಾನುಭವಸಿ ನ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಸೇ, ಶ್ರುತ್ವಾ ಚ ಮೇ ಮಮ ವಾಚಮ್ ಅಥ ಅಶೇಷಂ ವಿಜ್ಞಾಸ್ಯಸಿ ಅಶಾನ ಭುಂಕ್ಷ್ವ ತಾವತ್ ॥

ಸ ಹಾಶಾಥ ಹೈನಮುಪಸಸಾದ ತꣳ ಹ ಯತ್ಕಿಂಚ ಪಪ್ರಚ್ಛ ಸರ್ವꣳ ಹ ಪ್ರತಿಪೇದೇ ॥ ೪ ॥

ಸ ಹ ತಥೈವ ಆಶ ಭುಕ್ತವಾನ್ । ಅಥ ಅನಂತರಂ ಹ ಏವಂ ಪಿತರಂ ಶುಶ್ರೂಷುಃ ಉಪಸಸಾದ । ತಂ ಹ ಉಪಗತಂ ಪುತ್ರಂ ಯತ್ಕಿಂಚ ಋಗಾದಿಷು ಪಪ್ರಚ್ಛ ಗ್ರಂಥರೂಪಮರ್ಥಜಾತಂ ವಾ ಪಿತಾ । ಸ ಶ್ವೇತಕೇತುಃ ಸರ್ವಂ ಹ ತತ್ಪ್ರತಿಪೇದೇ ಋಗಾದ್ಯರ್ಥತೋ ಗ್ರಂಥತಶ್ಚ ॥

ತಂಹೋವಾಚ ಯಥಾ ಸೋಮ್ಯ ಮಹತೋಽಭ್ಯಾಹಿತಸ್ಯೈಕಮಂಗಾರಂ ಖದ್ಯೋತಮಾತ್ರಂ ಪರಿಶಿಷ್ಟಂ ತಂ ತೃಣೈರುಪಸಮಾಧಾಯ ಪ್ರಾಜ್ವಲಯೇತ್ತೇನ ತತೋಽಪಿ ಬಹು ದಹೇತ್ ॥ ೫ ॥

ತಂ ಹ ಉವಾಚ ಪುನಃ ಪಿತಾ — ಯಥಾ ಸೋಮ್ಯ ಮಹತಃ ಅಭ್ಯಾಹಿತಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿ ಸಮಾನಮ್ , ಏಕಮಂಗಾರಂ ಶಾಂತಸ್ಯಾಗ್ನೇಃ ಖದ್ಯೋತಮಾತ್ರಂ ಪರಿಶಿಷ್ಟಂ ತಂ ತೃಣೈಶ್ಚೂರ್ಣೈಶ್ಚ ಉಪಸಮಾಧಾಯ ಪ್ರಾಜ್ವಲಯೇತ್ ವರ್ಧಯೇತ್ । ತೇನೇದ್ಧೇನ ಅಂಗಾರೇಣ ತತೋಽಪಿ ಪೂರ್ವಪರಿಮಾಣಾತ್ ಬಹು ದಹೇತ್ ॥

ಏವꣳ ಸೋಮ್ಯ ತೇ ಷೋಡಶಾನಾಂ ಕಲಾನಾಮೇಕಾ ಕಲಾತಿಶಿಷ್ಟಾಭೂತ್ಸಾನ್ನೇನೋಪಸಮಾಹಿತಾ ಪ್ರಾಜ್ವಾಲೀ ತಯೈತರ್ಹಿ ವೇದಾನನುಭವಸ್ಯನ್ನಮಯꣳ ಹಿ ಸೋಮ್ಯ ಮನ ಆಪೋಮಯಃ ಪ್ರಾಣಸ್ತೇಜೋಮಯೀ ವಾಗಿತಿ ತದ್ಧಾಸ್ಯ ವಿಜಜ್ಞಾವಿತಿ ವಿಜಜ್ಞಾವಿತಿ ॥ ೬ ॥

ಏವಂ ಸೋಮ್ಯ ತೇ ಷೋಡಶಾನಾಮನ್ನಕಲಾನಾಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯರೂಪಾಣಾಮ್ ಏಕಾ ಕಲಾ ಅತಿಶಿಷ್ಟಾ ಅಭೂತ್ ಅತಿಶಿಷ್ಟಾ ಆಸೀತ್ , ಪಂಚದಶಾಹಾನ್ಯಭುಕ್ತವತಃ ಏಕೈಕೇನಾಹ್ನಾ ಏಕೈಕಾ ಕಲಾ ಚಂದ್ರಮಸ ಇವ ಅಪರಪಕ್ಷೇ ಕ್ಷೀಣಾ, ಸಾ ಅತಿಶಿಷ್ಟಾ ಕಲಾ ತವ ಅನ್ನೇನ ಭುಕ್ತೇನೋಪಸಮಾಹಿತಾ ವರ್ಧಿತಾ ಉಪಚಿತಾ ಪ್ರಾಜ್ವಾಲೀ, ದೈರ್ಘ್ಯಂ ಛಾಂದಸಮ್ , ಪ್ರಜ್ವಲಿತಾ ವರ್ಧಿತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರಾಜ್ವಾಲಿದಿತಿ ಪಾಠಾಂತರಮ್ , ತದಾ ತೇನೋಪಸಮಾಹಿತಾ ಸ್ವಯಂ ಪ್ರಜ್ವಲಿತವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತಯಾ ವರ್ಧಿತಯಾ ಏತರ್ಹಿ ಇದಾನೀಂ ವೇದಾನನುಭವಸಿ ಉಪಲಭಸೇ । ಏವಂ ವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯನುವೃತ್ತಿಭ್ಯಾಮನ್ನಮಯತ್ವಂ ಮನಸಃ ಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಉಪಸಂಹರತಿ — ಅನ್ನಮಯಂ ಹಿ ಸೋಮ್ಯ ಮನ ಇತ್ಯಾದಿ । ಯಥಾ ಏತನ್ಮನಸೋಽನ್ನಮಯತ್ವಂ ತವ ಸಿದ್ಧಮ್ , ತಥಾ ಆಪೋಮಯಃ ಪ್ರಾಣಃ ತೇಜೋಮಯೀ ವಾಕ್ ಇತ್ಯೇತದಪಿ ಸಿದ್ಧಮೇವೇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ತದೇತದ್ಧ ಅಸ್ಯ ಪಿತುರುಕ್ತಂ ಮನಆದೀನಾಮನ್ನಾದಿಮಯತ್ವಂ ವಿಜಜ್ಞೌ ವಿಜ್ಞಾತವಾನ್ ಶ್ವೇತಕೇತುಃ । ದ್ವಿರಭ್ಯಾಸಃ ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣಪ್ರಕರಣಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಇತಿ ಸಪ್ತಮಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ಅಷ್ಟಮಃ ಖಂಡಃ

ಉದ್ದಾಲಕೋ ಹಾರುಣಿಃ ಶ್ವೇತಕೇತುಂ ಪುತ್ರಮುವಾಚ ಸ್ವಪ್ನಾಂತಂ ಮೇ ಸೋಮ್ಯ ವಿಜಾನೀಹೀತಿ ಯತ್ರೈತತ್ಪುರುಷಃ ಸ್ವಪಿತಿ ನಾಮ ಸತಾ ಸೋಮ್ಯ ತದಾ ಸಂಪನ್ನೋ ಭವತಿ ಸ್ವಮಪೀತೋ ಭವತಿ ತಸ್ಮಾದೇನꣳ ಸ್ವಪಿತೀತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ ಸ್ವꣳ ಹ್ಯಪೀತೋ ಭವತಿ ॥ ೧ ॥

ಯಸ್ಮಿನ್ಮನಸಿ ಜೀವೇನಾತ್ಮನಾನುಪ್ರವಿಷ್ಟಾ ಪರಾ ದೇವತಾ — ಆದರ್ಶೇ ಇವ ಪುರುಷಃ ಪ್ರತಿಬಿಂಬೇನ ಜಲಾದಿಷ್ವಿವ ಚ ಸೂರ್ಯಾದಯಃ ಪ್ರತಿಬಿಂಬೈಃ, ತನ್ಮನಃ ಅನ್ನಮಯಂ ತೇಜೋಮಯಾಭ್ಯಾಂ ವಾಕ್ಪ್ರಾಣಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಗತಮಧಿಗತಮ್ । ಯನ್ಮಯೋ ಯತ್ಸ್ಥಶ್ಚ ಜೀವೋ ಮನನದರ್ಶನಶ್ರವಣಾದಿವ್ಯವಹಾರಾಯ ಕಲ್ಪತೇ ತದುಪರಮೇ ಚ ಸ್ವಂ ದೇವತಾರೂಪಮೇವ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ । ತದುಕ್ತಂ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ — ‘ಧ್ಯಾಯತೀವ ಲೇಲಾಯತೀವ’ ‘ಸಧೀಃ ಸ್ವಪ್ನೋ ಭೂತ್ವೇಮಂ ಲೋಕಮತಿಕ್ರಾಮತಿ’ (ಬೃ. ಮಾ. ೪ । ೧ । ೭) ‘ಸ ವಾ ಅಯಮಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಜ್ಞಾನಮಯೋ ಮನೋಮಯಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೫), (ಬೃ. ಮಾ. ೪ । ೨ । ೬) ಇತ್ಯಾದಿ, ‘ಸ್ವಪ್ನೇನ ಶಾರೀರಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೧೧) ಇತ್ಯಾದಿ, ‘ಪ್ರಾಣನ್ನೇವ ಪ್ರಾಣೋ ನಾಮ ಭವತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೭) ಇತ್ಯಾದಿ ಚ । ತಸ್ಯಾಸ್ಯ ಮನಸ್ಥಸ್ಯ ಮನಆಖ್ಯಾಂ ಗತಸ್ಯ ಮನಉಪಶಮದ್ವಾರೇಣೇಂದ್ರಿಯವಿಷಯೇಭ್ಯೋ ನಿವೃತ್ತಸ್ಯ ಯಸ್ಯಾಂ ಪರಸ್ಯಾಂ ದೇವತಾಯಾಂ ಸ್ವಾತ್ಮಭೂತಾಯಾಂ ಯದವಸ್ಥಾನಮ್ , ತತ್ , ಪುತ್ರಾಯ ಆಚಿಖ್ಯಾಸುಃ ಉದ್ದಾಲಕೋ ಹ ಕಿಲ ಆರುಣಿಃ ಶ್ವೇತಕೇತುಂ ಪುತ್ರಮುವಾಚ ಉಕ್ತವಾನ್ — ಸ್ವಪ್ನಾಂತಂ ಸ್ವಪ್ನಮಧ್ಯಮ್ ಸ್ವಪ್ನ ಇತಿ ದರ್ಶನವೃತ್ತೇಃ ಸ್ವಪ್ನಸ್ಯಾಖ್ಯಾ, ತಸ್ಯ ಮಧ್ಯಂ ಸ್ವಪ್ನಾಂತಂ ಸುಷುಪ್ತಮಿತ್ಯೇತತ್ ; ಅಥವಾ ಸ್ವಪ್ನಾಂತಂ ಸ್ವಪ್ನಸತತ್ತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ರಾಪ್ಯರ್ಥಾತ್ಸುಷುಪ್ತಮೇವ ಭವತಿ, ‘ಸ್ವಮಪೀತೋ ಭವತಿ’ ಇತಿ ವಚನಾತ್ ; ನ ಹಿ ಅನ್ಯತ್ರ ಸುಷುಪ್ತಾತ್ ಸ್ವಮಪೀತಿಂ ಜೀವಸ್ಯ ಇಚ್ಛಂತಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ । ತತ್ರ ಹಿ ಆದರ್ಶಾಪನಯನೇ ಪುರುಷಪ್ರತಿಬಿಂಬಃ ಆದರ್ಶಗತಃ ಯಥಾ ಸ್ವಮೇವ ಪುರುಷಮಪೀತೋ ಭವತಿ, ಏವಂ ಮನ ಆದ್ಯುಪರಮೇ ಚೈತನ್ಯಪ್ರತಿಬಿಂಬರೂಪೇಣ ಜೀವೇನ ಆತ್ಮನಾ ಮನಸಿ ಪ್ರವಿಷ್ಟಾ ನಾಮರೂಪವ್ಯಾಕರಣಾಯ ಪರಾ ದೇವತಾ ಸಾ ಸ್ವಮೇವ ಆತ್ಮಾನಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ಜೀವರೂಪತಾಂ ಮನಆಖ್ಯಾಂ ಹಿತ್ವಾ । ಅತಃ ಸುಷುಪ್ತ ಏವ ಸ್ವಪ್ನಾಂತಶಬ್ದವಾಚ್ಯ ಇತ್ಯವಗಮ್ಯತೇ । ಯತ್ರ ತು ಸುಪ್ತಃ ಸ್ವಪ್ನಾನ್ಪಶ್ಯತಿ ತತ್ಸ್ವಾಪ್ನಂ ದರ್ಶನಂ ಸುಖದುಃಖಸಂಯುಕ್ತಮಿತಿ ಪುಣ್ಯಾಪುಣ್ಯಕಾರ್ಯಮ್ । ಪುಣ್ಯಾಪುಣ್ಯಯೋರ್ಹಿ ಸುಖದುಃಖಾರಂಭಕತ್ವಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ಪುಣ್ಯಾಪುಣ್ಯಯೋಶ್ಚಾವಿದ್ಯಾಕಾಮೋಪಷ್ಟಂಭೇನೈವ ಸುಖದುಃಖದರ್ಶನಕಾರ್ಯಾರಂಭಕತ್ವಮುಪಪದ್ಯತೇ ನಾನ್ಯಥೇತ್ಯವಿದ್ಯಾಕಾಮಕರ್ಮಭಿಃ ಸಂಸಾರಹೇತುಭಿಃ ಸಂಯುಕ್ತ ಏವ ಸ್ವಪ್ನೇ ಇತಿ ನ ಸ್ವಮಪೀತೋ ಭವತಿ । ‘ಅನನ್ವಾಗತಂ ಪುಣ್ಯೇನಾನನ್ವಾಗತಂ ಪಾಪೇನ ತೀರ್ಣೋ ಹಿ ತದಾ ಸರ್ವಾನ್ ಶೋಕಾನ್ ಹೃದಯಸ್ಯ ಭವತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೨೨) ‘ತದ್ವಾ ಅಸ್ಯೈತದತಿಚ್ಛಂದಾ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೨೧) ‘ಏಷ ಪರಮ ಆನಂದಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೩೩) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ । ಸುಷುಪ್ತ ಏವ ಸ್ವಂ ದೇವತಾರೂಪಂ ಜೀವತ್ವವಿನಿರ್ಮುಕ್ತಂ ದರ್ಶಯಿಷ್ಯಾಮೀತ್ಯಾಹ — ಸ್ವಪ್ನಾಂತಂ ಮೇ ಮಮ ನಿಗದತೋ ಹೇ ಸೋಮ್ಯ ವಿಜಾನೀಹಿ ವಿಸ್ಪಷ್ಟಮವಧಾರಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕದಾ ಸ್ವಪ್ನಾಂತೋ ಭವತೀತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಯತ್ರ ಯಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ಏತನ್ನಾಮ ಭವತಿ ಪುರುಷಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ಸ್ಯತಃ । ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಹಿ ಲೋಕೇ ಸ್ವಪಿತೀತಿ । ಗೌಣಂ ಚೇದಂ ನಾಮೇತ್ಯಾಹ — ಯದಾ ಸ್ವಪಿತೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ ಪುರುಷಃ, ತದಾ ತಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ಸತಾ ಸಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯಯಾ ಪ್ರಕೃತಯಾ ದೇವತಯಾ ಸಂಪನ್ನೋ ಭವತಿ ಸಂಗತಃ ಏಕೀಭೂತೋ ಭವತಿ । ಮನಸಿ ಪ್ರವಿಷ್ಟಂ ಮನಆದಿಸಂಸರ್ಗಕೃತಂ ಜೀವರೂಪಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಸ್ವಂ ಸದ್ರೂಪಂ ಯತ್ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯಮ್ ಅಪೀತಃ ಅಪಿಗತಃ ಭವತಿ । ಅತಃ ತಸ್ಮಾತ್ ಸ್ವಪಿತೀತ್ಯೇನಮಾಚಕ್ಷತೇ ಲೌಕಿಕಾಃ । ಸ್ವಮಾತ್ಮಾನಂ ಹಿ ಯಸ್ಮಾದಪೀತೋ ಭವತಿ ; ಗುಣನಾಮಪ್ರಸಿದ್ಧಿತೋಽಪಿ ಸ್ವಾತ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ಗಮ್ಯತೇ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಕಥಂ ಪುನರ್ಲೌಕಿಕಾನಾಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾ ಸ್ವಾತ್ಮಸಂಪತ್ತಿಃ ? ಜಾಗ್ರಚ್ಛ್ರಮನಿಮಿತ್ತೋದ್ಭವತ್ವಾತ್ಸ್ವಾಪಸ್ಯ ಇತ್ಯಾಹುಃ — ಜಾಗರಿತೇ ಹಿ ಪುಣ್ಯಾಪುಣ್ಯನಿಮಿತ್ತಸುಖದುಃಖಾದ್ಯನೇಕಾಯಾಸಾನುಭವಾಚ್ಛ್ರಾಂತೋ ಭವತಿ ; ತತಶ್ಚ ಆಯಸ್ತಾನಾಂ ಕರಣಾನಾಮನೇಕವ್ಯಾಪಾರನಿಮಿತ್ತಗ್ಲಾನಾನಾಂ ಸ್ವವ್ಯಾಪಾರೇಭ್ಯ ಉಪರಮೋ ಭವತಿ । ಶ್ರುತೇಶ್ಚ ‘ಶ್ರಾಮ್ಯತ್ಯೇವ ವಾಕ್ ಶ್ರಾಮ್ಯತಿ ಚಕ್ಷುಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೫ । ೨೧) ಇತ್ಯೇವಮಾದಿ । ತಥಾ ಚ ‘ಗೃಹೀತಾ ವಾಕ್ ಗೃಹೀತಂ ಚಕ್ಷುಃ ಗೃಹೀತಂ ಶ್ರೋತ್ರಂ ಗೃಹೀತಂ ಮನಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧೭) ಇತ್ಯೇವಮಾದೀನಿ ಕರಣಾನಿ ಪ್ರಾಣಗ್ರಸ್ತಾನಿ ; ಪ್ರಾಣ ಏಕಃ ಅಶ್ರಾಂತಃ ದೇಹೇ ಕುಲಾಯೇ ಯೋ ಜಾಗರ್ತಿ, ತದಾ ಜೀವಃ ಶ್ರಮಾಪನುತ್ತಯೇ ಸ್ವಂ ದೇವತಾರೂಪಮಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ । ನಾನ್ಯತ್ರ ಸ್ವರೂಪಾವಸ್ಥಾನಾಚ್ಛ್ರಮಾಪನೋದಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಯುಕ್ತಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿರ್ಲೌಕಿಕಾನಾಮ್ — ಸ್ವಂ ಹ್ಯಪೀತೋ ಭವತೀತಿ । ದೃಶ್ಯತೇ ಹಿ ಲೋಕೇ ಜ್ವರಾದಿರೋಗಗ್ರಸ್ತಾನಾಂ ತದ್ವಿನಿರ್ಮೋಕೇ ಸ್ವಾತ್ಮಸ್ಥಾನಾಂ ವಿಶ್ರಮಣಮ್ , ತದ್ವದಿಹಾಪಿ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ‘ತದ್ಯಥಾ ಶ್ಯೇನೋ ವಾ ಸುಪರ್ಣೋ ವಾ ವಿಪರಿಪತ್ಯ ಶ್ರಾಂತಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೧೯) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಶ್ಚ ॥

ಸ ಯಥಾ ಶಕುನಿಃ ಸೂತ್ರೇಣ ಪ್ರಬದ್ಧೋ ದಿಶಂ ದಿಶಂ ಪತಿತ್ವಾನ್ಯತ್ರಾಯತನಮಲಬ್ಧ್ವಾ ಬಂಧನಮೇವೋಪಶ್ರಯತ ಏವಮೇವ ಖಲು ಸೋಮ್ಯ ತನ್ಮನೋ ದಿಶಂ ದಿಶಂ ಪತಿತ್ವಾನ್ಯತ್ರಾಯತನಮಲಬ್ಧ್ವಾ ಪ್ರಾಣಮೇವೋಪಶ್ರಯತೇ ಪ್ರಾಣಬಂಧನꣳ ಹಿ ಸೋಮ್ಯ ಮನ ಇತಿ ॥ ೨ ॥

ತತ್ರಾಯಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ ಯಥೋಕ್ತೇಽರ್ಥೇ — ಸ ಯಥಾ ಶಕುನಿಃ ಪಕ್ಷೀ ಶಕುನಿಘಾತಕಸ್ಯ ಹಸ್ತಗತೇನ ಸೂತ್ರೇಣ ಪ್ರಬದ್ಧಃ ಪಾಶಿತಃ ದಿಶಂ ದಿಶಂ ಬಂಧನಮೋಕ್ಷಾರ್ಥೀ ಸನ್ ಪ್ರತಿದಿಶಂ ಪತಿತ್ವಾ ಅನ್ಯತ್ರ ಬಂಧನಾತ್ ಆಯತನಮ್ ಆಶ್ರಯಂ ವಿಶ್ರಣಾಯ ಅಲಬ್ಧ್ವಾ ಅಪ್ರಾಪ್ಯ ಬಂಧನಮೇವೋಪಶ್ರಯತೇ । ಏವಮೇವ ಯಥಾ ಅಯಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ ಖಲು ಹೇ ಸೋಮ್ಯ ತನ್ಮನಃ ತತ್ಪ್ರಕೃತಂ ಷೋಡಶಕಲಮನ್ನೋಪಚಿತಂ ಮನೋ ನಿರ್ಧಾರಿತಮ್ , ತತ್ಪ್ರವಿಷ್ಟಃ ತತ್ಸ್ಥಃ ತದುಪಲಕ್ಷಿತೋ ಜೀವಃ ತನ್ಮನ ಇತಿ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ — ಮಂಚಾಕ್ರೋಶನವತ್ । ಸ ಮನಆಖ್ಯೋಪಾಧಿಃ ಜೀವಃ ಅವಿದ್ಯಾಕಾಮಕರ್ಮೋಪದಿಷ್ಟಾಂ ದಿಶಂ ದಿಶಂ ಸುಖದುಃಖಾದಿಲಕ್ಷಣಾಂ ಜಾಗ್ರತ್ಸ್ವಪ್ನಯೋಃ ಪತಿತ್ವಾ ಗತ್ವಾ ಅನುಭೂಯೇತ್ಯರ್ಥಃ, ಅನ್ಯತ್ರ ಸದಾಖ್ಯಾತ್ ಸ್ವಾತ್ಮನಃ ಆಯತನಂ ವಿಶ್ರಮಣಸ್ಥಾನಮಲಬ್ಧ್ವಾ ಪ್ರಾಣಮೇವ, ಪ್ರಾಣೇನ ಸರ್ವಕಾರ್ಯಕರಣಾಶ್ರಯೇಣೋಪಲಕ್ಷಿತಾ ಪ್ರಾಣ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ಸದಾಖ್ಯಾ ಪರಾ ದೇವತಾ, ‘ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೧೮) ‘ಪ್ರಾಣಶರೀರೋ ಭಾರೂಪಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೪ । ೨) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ । ಅತಃ ತಾಂ ದೇವತಾಂ ಪ್ರಾಣಂ ಪ್ರಾಣಾಖ್ಯಾಮೇವ ಉಪಶ್ರಯತೇ । ಪ್ರಾಣೋ ಬಂಧನಂ ಯಸ್ಯ ಮನಸಃ ತತ್ಪ್ರಾಣಬಂಧನಂ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಸೋಮ್ಯ ಮನಃ ಪ್ರಾಣೋಪಲಕ್ಷಿತದೇವತಾಶ್ರಯಮ್ , ಮನ ಇತಿ ತದುಪಲಕ್ಷಿತೋ ಜೀವ ಇತಿ ॥

ಅಶನಾಪಿಪಾಸೇ ಮೇ ಸೋಮ್ಯ ವಿಜಾನೀಹೀತಿ ಯತ್ರೈತತ್ಪುರುಷೋಽಶಿಶಿಷತಿ ನಾಮಾಪ ಏವ ತದಶಿತಂ ನಯಂತೇ ತದ್ಯಥಾ ಗೋನಾಯೋಽಶ್ವನಾಯಃ ಪುರುಷನಾಯ ಇತ್ಯೇವಂ ತದಪ ಆಚಕ್ಷತೇಽಶನಾಯೇತಿ ತತ್ರೈತಚ್ಛುಂಗಮುತ್ಪತಿತꣳ ಸೋಮ್ಯ ವಿಜಾನೀಹಿ ನೇದಮಮೂಲಂ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ॥ ೩ ॥

ಏವಂ ಸ್ವಪಿತಿನಾಮಪ್ರಸಿದ್ಧಿದ್ವಾರೇಣ ಯಜ್ಜೀವಸ್ಯ ಸತ್ಯಸ್ವರೂಪಂ ಜಗತೋ ಮೂಲಮ್ , ತತ್ಪುತ್ರಸ್ಯ ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ ಆಹ ಅನ್ನಾದಿಕಾರ್ಯಕಾರಣಪರಂಪರಯಾಪಿ ಜಗತೋ ಮೂಲಂ ಸದ್ದಿದರ್ಶಯಿಷುಃ — ಅಶನಾಪಿಪಾಸೇ ಅಶಿತುಮಿಚ್ಛಾ ಅಶನಾ, ಸನ್ ಯಲೋಪೇನ, ಪಾತುಮಿಚ್ಛಾ ಪಿಪಾಸಾ ತೇ ಅಶನಾಪಿಪಾಸೇ ಅಶನಾಪಿಪಾಸಯೋಃ ಸತತ್ತ್ವಂ ವಿಜಾನೀಹೀತ್ಯೇತತ್ । ಯತ್ರ ಯಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ಏತನ್ನಾಮ ಪುರುಷೋ ಭವತಿ । ಕಿಂ ತತ್ ? ಅಶಿಶಿಷತಿ ಅಶಿತುಮಿಚ್ಛತೀತಿ । ತದಾ ತಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ಕಿಂನಿಮಿತ್ತಂ ನಾಮ ಭವತೀತಿ, ಆಹ — ಯತ್ತತ್ಪುರುಷೇಣ ಅಶಿತಮನ್ನಂ ಕಠಿನಂ ಪೀತಾ ಆಪೋ ನಯಂತೇ ದ್ರವೀಕೃತ್ಯ ರಸಾದಿಭಾವೇನ ವಿಪರಿಣಮಯಂತೇ, ತದಾ ಭುಕ್ತಮನ್ನಂ ಜೀರ್ಯತಿ । ಅಥ ಚ ಭವತ್ಯಸ್ಯ ನಾಮ ಅಶಿಶಿಷತೀತಿ ಗೌಣಮ್ । ಜೀರ್ಣೇ ಹಿ ಅನ್ನೇ ಅಶಿತುಮಿಚ್ಛತಿ ಸರ್ವೋ ಹಿ ಜಂತುಃ । ತತ್ರ ಅಪಾಮಶಿತನೇತೃತ್ವಾತ್ ಅಶನಾಯಾ ಇತಿ ನಾಮ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯೇತಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ । ತಥಾ ಗೋನಾಯಃ ಗಾಂ ನಯತೀತಿ ಗೋನಾಯಃ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ಗೋಪಾಲಃ, ಯಥಾ ಅಶ್ವಾನ್ನಯತೀತ್ಯಶ್ವನಾಯಃ ಅಶ್ವಪಾಲ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ಪುರುಷನಾಯಃ ಪುರುಷಾನ್ನಯತೀತಿ ರಾಜಾ ಸೇನಾಪತಿರ್ವಾ, ಏವಂ ತತ್ ತದಾ ಅಪ ಆಚಕ್ಷತೇ ಲೌಕಿಕಾಃ ಅಶನಾಯೇತಿ ವಿಸರ್ಜನೀಯಲೋಪೇನ । ತತ್ರೈವಂ ಸತಿ ಅದ್ಭಿಃ ರಸಾದಿಭಾವೇನ ನೀತೇನ ಅಶಿತೇನಾನ್ನೇನ ನಿಷ್ಪಾದಿತಮಿದಂ ಶರೀರಂ ವಟಕಣಿಕಾಯಾಮಿವ ಶುಂಗಃ ಅಂಕುರ ಉತ್ಪತಿತಃ ಉದ್ಗತಃ ; ತಮಿಮಂ ಶುಂಗಂ ಕಾರ್ಯಂ ಶರೀರಾಖ್ಯಂ ವಟಾದಿಶುಂಗವದುತ್ಪತಿತಂ ಹೇ ಸೋಮ್ಯ ವಿಜಾನೀಹಿ । ಕಿಂ ತತ್ರ ವಿಜ್ಞೇಯಮಿತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಶೃಣು ಇದಂ ಶುಂಗವತ್ಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ ಶರೀರಂ ನಾಮೂಲಂ ಮೂಲರಹಿತಂ ಭವಿಷ್ಯತಿ ಇತ್ಯುಕ್ತಃ ಆಹ ಶ್ವೇತಕೇತುಃ ॥

ತಸ್ಯ ಕ್ವ ಮೂಲꣳ ಸ್ಯಾದನ್ಯತ್ರಾನ್ನಾದೇವಮೇವ ಖಲು ಸೋಮ್ಯಾನ್ನೇನ ಶುಂಗೇನಾಪೋ ಮೂಲಮನ್ವಿಚ್ಛದ್ಭಿಃ ಸೋಮ್ಯ ಶುಂಗೇನ ತೇಜೋ ಮೂಲಮನ್ವಿಚ್ಛ ತೇಜಸಾ ಸೋಮ್ಯ ಶುಂಗೇನ ಸನ್ಮೂಲಮನ್ವಿಚ್ಛ ಸನ್ಮೂಲಾಃ ಸೋಮ್ಯೇಮಾಃ ಸರ್ವಾಃ ಪ್ರಜಾಃ ಸದಾಯತನಾಃ ಸತ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಃ ॥ ೪ ॥

ಯದ್ಯೇವಂ ಸಮೂಲಮಿದಂ ಶರೀರಂ ವಟಾದಿಶುಂಗವತ್ , ತಸ್ಯ ಅಸ್ಯ ಶರೀರಸ್ಯ ಕ್ವ ಮೂಲಂ ಸ್ಯಾತ್ ಭವೇತ್ ಇತ್ಯೇವಂ ಪೃಷ್ಟಃ ಆಹ ಪಿತಾ — ತಸ್ಯ ಕ್ವ ಮೂಲಂ ಸ್ಯಾತ್ ಅನ್ಯತ್ರಾನ್ನಾದನ್ನಂ ಮೂಲಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಕಥಮ್ ? ಅಶಿತಂ ಹಿ ಅನ್ನಮದ್ಭಿರ್ದ್ರವೀಕೃತಂ ಜಾಠರೇಣಾಗ್ನಿನಾ ಪಚ್ಯಮಾನಂ ರಸಭಾವೇನ ಪರಿಣಮತೇ । ರಸಾಚ್ಛೋಣಿತಂ ಶೋಣಿತಾನ್ಮಾಂಸಂ ಮಾಂಸಾನ್ಮೇದೋ ಮೇದಸೋಽಸ್ಥೀನ್ಯಸ್ಥಿಭ್ಯೋ ಮಜ್ಜಾ ಮಜ್ಜಾಯಾಃ ಶುಕ್ರಮ್ । ತಥಾ ಯೋಷಿದ್ಭುಕ್ತಂ ಚ ಅನ್ನಂ ರಸಾದಿಕ್ರಮೇಣೈವಂ ಪರಿಣತಂ ಲೋಹಿತಂ ಭವತಿ । ತಾಭ್ಯಾಂ ಶುಕ್ರಶೋಣಿತಾಭ್ಯಾಮನ್ನಕಾರ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಯುಕ್ತಾಭ್ಯಾಮನ್ನೇನ ಏವಂ ಪ್ರತ್ಯಹಂ ಭುಜ್ಯಮಾನೇನ ಆಪೂರ್ಯಮಾಣಾಭ್ಯಾಂ ಕುಡ್ಯಮಿವ ಮೃತ್ಪಿಂಡೈಃ ಪ್ರತ್ಯಹಮುಪಚೀಯಮಾನಃ ಅನ್ನಮೂಲಃ ದೇಹಶುಂಗಃ ಪರಿನಿಷ್ಪನ್ನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯತ್ತು ದೇಹಶುಂಗಸ್ಯ ಮೂಲಮನ್ನಂ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಮ್ , ತದಪಿ ದೇಹವದ್ವಿನಾಶೋತ್ಪತ್ತಿಮತ್ತ್ವಾತ್ ಕಸ್ಮಾಚ್ಚಿನ್ಮೂಲಾದುತ್ಪತಿತಂ ಶುಂಗ ಏವೇತಿ ಕೃತ್ವಾ ಆಹ — ಯಥಾ ದೇಹಶುಂಗಃ ಅನ್ನಮೂಲಃ ಏವಮೇವ ಖಲು ಸೋಮ್ಯ ಅನ್ನೇನ ಶುಂಗೇನ ಕಾರ್ಯಭೂತೇನ ಅಪೋ ಮೂಲಮನ್ನಸ್ಯ ಶುಂಗಸ್ಯಾನ್ವಿಚ್ಛ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಸ್ವ ।
ಅಪಾಮಪಿ ವಿನಾಶೋತ್ಪತ್ತಿಮತ್ತ್ವಾತ್ ಶುಂಗತ್ವಮೇವೇತಿ ಅದ್ಭಿಃ ಸೋಮ್ಯ ಶುಂಗೇನ ಕಾರ್ಯೇಣ ಕಾರಣಂ ತೇಜೋ ಮೂಲಮನ್ವಿಚ್ಛ । ತೇಜಸೋಽಪಿ ವಿನಾಶೋತ್ಪತ್ತಿಮತ್ತ್ವಾತ್ ಶುಂಗತ್ವಮಿತಿ ತೇಜಸಾ ಸೋಮ್ಯ ಶುಂಗೇನ ಸನ್ಮೂಲಮ್ ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಂ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯಮ್ । ಯಸ್ಮಿನ್ಸರ್ವಮಿದಂ ವಾಚಾರಂಭಣಂ ವಿಕಾರೋ ನಾಮಧೇಯಮನೃತಂ ರಜ್ಜ್ವಾಮಿವ ಸರ್ಪಾದಿವಿಕಲ್ಪಜಾತಮಧ್ಯಸ್ತಮವಿದ್ಯಯಾ, ತದಸ್ಯ ಜಗತೋ ಮೂಲಮ್ ; ಅತಃ ಸನ್ಮೂಲಾಃ ಸತ್ಕಾರಣಾಃ ಹೇ ಸೋಮ್ಯ ಇಮಾಃ ಸ್ಥಾವರಜಂಗಮಲಕ್ಷಣಾಃ ಸರ್ವಾಃ ಪ್ರಜಾಃ । ನ ಕೇವಲಂ ಸನ್ಮೂಲಾ ಏವ, ಇದಾನೀಮಪಿ ಸ್ಥಿತಿಕಾಲೇ ಸದಾಯತನಾಃ ಸದಾಶ್ರಯಾ ಏವ । ನ ಹಿ ಮೃದಮನಾಶ್ರಿತ್ಯ ಘಟಾದೇಃ ಸತ್ತ್ವಂ ಸ್ಥಿತಿರ್ವಾ ಅಸ್ತಿ । ಅತಃ ಮೃದ್ವತ್ಸನ್ಮೂಲತ್ವಾತ್ಪ್ರಜಾನಾಂ ಸತ್ ಆಯತನಂ ಯಾಸಾಂ ತಾಃ ಸದಾಯತನಾಃ ಪ್ರಜಾಃ । ಅಂತೇ ಚ ಸತ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಃ ಸದೇವ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ಲಯಃ ಸಮಾಪ್ತಿಃ ಅವಸಾನಂ ಪರಿಶೇಷಃ ಯಾಸಾಂ ತಾಃ ಸತ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಃ ॥

ಅಥ ಯತ್ರೈತತ್ಪುರುಷಃ ಪಿಪಾಸತಿ ನಾಮ ತೇಜ ಏವ ತತ್ಪೀತಂ ನಯತೇ ತದ್ಯಥಾ ಗೋನಾಯೋಽಶ್ವನಾಯಃ ಪುರುಷನಾಯ ಇತ್ಯೇವಂ ತತ್ತೇಜ ಆಚಷ್ಟ ಉದನ್ಯೇತಿ ತತ್ರೈತದೇವ ಶುಂಗಮುತ್ಪತಿತꣳ ಸೋಮ್ಯ ವಿಜಾನೀಹಿ ನೇದಮಮೂಲಂ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ॥ ೫ ॥

ಅಥ ಇದಾನೀಮಪ್ಶುಂಗದ್ವಾರೇಣ ಸತೋ ಮೂಲಸ್ಯಾನುಗಮಃ ಕಾರ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ — ಯತ್ರ ಯಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ಏತನ್ನಾಮ ಪಿಪಾಸತಿ ಪಾತುಮಿಚ್ಛತೀತಿ ಪುರುಷೋ ಭವತಿ । ಅಶಿಶಿಷತೀತಿವತ್ ಇದಮಪಿ ಗೌಣಮೇವ ನಾಮ ಭವತಿ । ದ್ರವೀಕೃತಸ್ಯಾಶಿತಸ್ಯಾನ್ನಸ್ಯ ನೇತ್ರ್ಯಃ ಆಪಃ ಅನ್ನಶುಂಗಂ ದೇಹಂ ಕ್ಲೇದಯಂತ್ಯಃ ಶಿಥಿಲೀಕುರ್ಯುಃ ಅಬ್ಬಾಹುಲ್ಯಾತ್ ಯದಿ ತೇಜಸಾ ನ ಶೋಷ್ಯಂತೇ । ನಿತರಾಂ ಚ ತೇಜಸಾ ಶೋಷ್ಯಮಾಣಾಸ್ವಪ್ಸು ದೇಹಭಾವೇನ ಪರಿಣಮಮಾನಾಸು ಪಾತುಮಿಚ್ಛಾ ಪುರುಷಸ್ಯ ಜಾಯತೇ ; ತದಾ ಪುರುಷಃ ಪಿಪಾಸತಿ ನಾಮ ; ತದೇತದಾಹ — ತೇಜ ಏವ ತತ್ ತದಾ ಪೀತಮಬಾದಿ ಶೋಷಯತ್ ದೇಹಗತಲೋಹಿತಪ್ರಾಣಭಾವೇನ ನಯತೇ ಪರಿಣಮಯತಿ । ತದ್ಯಥಾ ಗೋನಾಯ ಇತ್ಯಾದಿ ಸಮಾನಮ್ ; ಏವಂ ತತ್ತೇಜ ಆಚಷ್ಟೇ ಲೋಕಃ — ಉದನ್ಯೇತಿ ಉದಕಂ ನಯತೀತ್ಯುದನ್ಯಮ್ , ಉದನ್ಯೇತಿ ಚ್ಛಾಂದಸಂ ತತ್ರಾಪಿ ಪೂರ್ವವತ್ । ಅಪಾಮಪಿ ಏತದೇವ ಶರೀರಾಖ್ಯಂ ಶುಂಗಂ ನಾನ್ಯದಿತ್ಯೇವಮಾದಿ ಸಮಾನಮನ್ಯತ್ ॥

ತಸ್ಯ ಕ್ವ ಮೂಲꣳ ಸ್ಯಾದನ್ಯತ್ರಾದ್ಭ್ಯೋಽದ್ಭಿಃ ಸೋಮ್ಯ ಶುಂಗೇನ ತೇಜೋ ಮೂಲಮನ್ವಿಚ್ಛ ತೇಜಸಾ ಸೋಮ್ಯ ಶುಂಗೇನ ಸನ್ಮೂಲಮನ್ವಿಚ್ಛ ಸನ್ಮೂಲಾಃ ಸೋಮ್ಯೇಮಾಃ ಸರ್ವಾಃ ಪ್ರಜಾಃ ಸದಾಯತನಾಃ ಸತ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ಯಥಾ ತು ಖಲು ಸೋಮ್ಯೇಮಾಸ್ತಿಸ್ರೋ ದೇವತಾಃ ಪುರುಷಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ತ್ರಿವೃತ್ತ್ರಿವೃದೇಕೈಕಾ ಭವತಿ ತದುಕ್ತಂ ಪುರಸ್ತಾದೇವ ಭವತ್ಯಸ್ಯ ಸೋಮ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ಪ್ರಯತೋ ವಾಙ್ಮನಸಿ ಸಂಪದ್ಯತೇ ಮನಃ ಪ್ರಾಣೇ ಪ್ರಾಣಸ್ತೇಜಸಿ ತೇಜಃ ಪರಸ್ಯಾಂ ದೇವತಾಯಾಮ್ ॥ ೬ ॥

ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ತೇಜಸೋಽಪ್ಯೇತದೇವ ಶರೀರಾಖ್ಯಂ ಶುಂಗಮ್ । ಅತಃ ಅಪ್ಶುಂಗೇನ ದೇಹೇನ ಆಪೋ ಮೂಲಂ ಗಮ್ಯತೇ । ಅದ್ಭಿಃ ಶುಂಗೇನ ತೇಜೋ ಮೂಲಂ ಗಮ್ಯತೇ । ತೇಜಸಾ ಶುಂಗೇನ ಸನ್ಮೂಲಂ ಗಮ್ಯತೇ ಪೂರ್ವವತ್ । ಏವಂ ಹಿ ತೇಜೋಬನ್ನಮಯಸ್ಯ ದೇಹಶುಂಗಸ್ಯ ವಾಚಾರಂಭಣಮಾತ್ರಸ್ಯ ಅನ್ನಾದಿಪರಂಪರಯಾ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯಂ ಸನ್ಮೂಲಮಭಯಮಸಂತ್ರಾಸಂ ನಿರಾಯಾಸಂ ಸನ್ಮೂಲಮನ್ವಿಚ್ಛೇತಿ ಪುತ್ರಂ ಗಮಯಿತ್ವಾ ಅಶಿಶಿಷತಿ ಪಿಪಾಸತೀತಿ ನಾಮಪ್ರಸಿದ್ಧಿದ್ವಾರೇಣ ಯದನ್ಯತ್ ಇಹ ಅಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಕರಣೇ ತೇಜೋಬನ್ನಾನಾಂ ಪುರುಷೇಣೋಪಯುಜ್ಯಮಾನಾನಾಂ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಸ್ಯ ದೇಹಶುಂಗಸ್ಯ ಸ್ವಜಾತ್ಯಸಾಂಕರ್ಯೇಣೋಪಚಯಕರತ್ವಂ ವಕ್ತವ್ಯಂ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ , ತದಿಹೋಕ್ತಮೇವ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮಿತಿ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಂ ವ್ಯಪದಿಶತಿ — ಯಥಾ ತು ಖಲು ಯೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಇಮಾಃ ತೇಜೋಬನ್ನಾಖ್ಯಾಃ ತಿಸ್ರಃ ದೇವತಾಃ ಪುರುಷಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ತ್ರಿವೃತ್ತ್ರಿವೃದೇಕೈಕಾ ಭವತಿ, ತದುಕ್ತಂ ಪುರಸ್ತಾದೇವ ಭವತಿ ‘ಅನ್ನಮಶಿತಂ ತ್ರೇಧಾ ವಿಧೀಯತೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೫ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿ ತತ್ರೈವೋಕ್ತಮ್ । ಅನ್ನಾದೀನಾಮಶಿತಾನಾಂ ಯೇ ಮಧ್ಯಮಾ ಧಾತವಃ, ತೇ ಸಾಪ್ತಧಾತುಕಂ ಶರೀರಮುಪಚಿನ್ವಂತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ — ಮಾಂಸಂ ಭವತಿ ಲೋಹಿತಂ ಭವತಿ ಮಜ್ಜಾ ಭವತಿ ಅಸ್ಥಿ ಭವತೀತಿ । ಯೇ ತ್ವಣಿಷ್ಠಾ ಧಾತವಃ ಮನಃ ಪ್ರಾಣಂ ವಾಚಂ ದೇಹಸ್ಯಾಂತಃಕರಣಸಂಘಾತಮುಪಚಿನ್ವಂತೀತಿ ಚ ಉಕ್ತಮ್ — ತನ್ಮನೋ ಭವತಿ ಸ ಪ್ರಾಣೋ ಭವತಿ ಸ ವಾಗ್ಭವತೀತಿ ।
ಸೋಽಯಂ ಪ್ರಾಣಕರಣಸಂಘಾತಃ ದೇಹೇ ವಿಶೀರ್ಣೇ ದೇಹಾಂತರಂ ಜೀವಾಧಿಷ್ಠಿತಃ ಯೇನ ಕ್ರಮೇಣ ಪೂರ್ವದೇಹಾತ್ಪ್ರಚ್ಯುತಃ ಗಚ್ಛತಿ, ತದಾಹ — ಅಸ್ಯ ಹೇ ಸೋಮ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ಪ್ರಯತಃ ಮ್ರಿಯಮಾಣಸ್ಯ ವಾಕ್ ಮನಸಿ ಸಂಪದ್ಯತೇ ಮನಸ್ಯುಪಸಂಹ್ರಿಯತೇ । ಅಥ ತದಾಹುಃ ಜ್ಞಾತಯೋ ನ ವದತೀತಿ । ಮನಃಪೂರ್ವಕೋ ಹಿ ವಾಗ್ವ್ಯಾಪಾರಃ, ‘ಯದ್ವೈ ಮನಸಾ ಧ್ಯಾಯತಿ ತದ್ವಾಚಾ ವದತಿ’ ( ? ) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ವಾಚ್ಯುಪಸಂಹೃತಾಯಾಂ ಮನಸಿ ಮನನವ್ಯಾಪಾರೇಣ ಕೇವಲೇನ ವರ್ತತೇ । ಮನೋಽಪಿ ಯದಾ ಉಪಸಂಹ್ರಿಯತೇ, ತದಾ ಮನಃ ಪ್ರಾಣೇ ಸಂಪನ್ನಂ ಭವತಿ — ಸುಷುಪ್ತಕಾಲೇ ಇವ ; ತದಾ ಪಾರ್ಶ್ವಸ್ಥಾ ಜ್ಞಾತಯಃ ನ ವಿಜಾನಾತೀತ್ಯಾಹುಃ । ಪ್ರಾಣಶ್ಚ ತದೋರ್ಧ್ವೋಚ್ಛ್ವಾಸೀ ಸ್ವಾತ್ಮನ್ಯುಪಸಂಹೃತಬಾಹ್ಯಕರಣಃ ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾಯಾಂ ದರ್ಶನಾತ್ ಹಸ್ತಪಾದಾದೀನ್ವಿಕ್ಷಿಪನ್ ಮರ್ಮಸ್ಥಾನಾನಿ ನಿಕೃಂತನ್ನಿವ ಉತ್ಸೃಜನ್ ಕ್ರಮೇಣೋಪಸಂಹೃತಃ ತೇಜಸಿ ಸಂಪದ್ಯತೇ ; ತದಾಹುಃ ಜ್ಞಾತಯೋ ನ ಚಲತೀತಿ । ಮೃತಃ ನೇತಿ ವಾ ವಿಚಿಕಿತ್ಸಂತಃ ದೇಹಮಾಲಭಮಾನಾಃ ಉಷ್ಣಂ ಚ ಉಪಲಭಮಾನಾಃ ದೇಹಃ ಉಷ್ಣಃ ಜೀವತೀತಿ ಯದಾ ತದಪ್ಯೌಷ್ಣ್ಯಲಿಂಗಂ ತೇಜ ಉಪಸಂಹ್ರಿಯತೇ, ತದಾ ತತ್ತೇಜಃ ಪರಸ್ಯಾಂ ದೇವತಾಯಾಂ ಪ್ರಶಾಮ್ಯತಿ । ತದೈವಂ ಕ್ರಮೇಣೋಪಸಂಹೃತೇ ಸ್ವಮೂಲಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಚ ಮನಸಿ ತತ್ಸ್ಥೋ ಜೀವೋಽಪಿ ಸುಷುಪ್ತಕಾಲವತ್ ನಿಮಿತ್ತೋಪಸಂಹಾರಾದುಪಸಂಹ್ರಿಯಮಾಣಃ ಸನ್ ಸತ್ಯಾಭಿಸಂಧಿಪೂರ್ವಕಂ ಚೇದುಪಸಂಹ್ರಿಯತೇ ಸದೇವ ಸಂಪದ್ಯತೇ ನ ಪುನರ್ದೇಹಾಂತರಾಯ ಸುಷುಪ್ತಾದಿವೋತ್ತಿಷ್ಠತಿ, ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಸಭಯೇ ದೇಶೇ ವರ್ತಮಾನಃ ಕಥಂಚಿದಿವಾಭಯಂ ದೇಶಂ ಪ್ರಾಪ್ತಃ — ತದ್ವತ್ । ಇತರಸ್ತು ಅನಾತ್ಮಜ್ಞಃ ತಸ್ಮಾದೇವ ಮೂಲಾತ್ ಸುಷುಪ್ತಾದಿವೋತ್ಥಾಯ ಮೃತ್ವಾ ಪುನರ್ದೇಹಜಾಲಮಾವಿಶತಿ ಯಸ್ಮಾನ್ಮೂಲಾದುತ್ಥಾಯ ದೇಹಮಾವಿಶತಿ ಜೀವಃ ॥

ಸ ಯ ಏಷೋಽಣಿಮೈತದಾತ್ಮ್ಯಮಿದꣳ ಸರ್ವಂ ತತ್ಸತ್ಯꣳ ಸ ಆತ್ಮಾ ತತ್ತ್ವಮಸಿ ಶ್ವೇತಕೇತೋ ಇತಿ ಭೂಯ ಏವ ಮಾ ಭಗವಾನ್ವಿಜ್ಞಾಪಯತ್ವಿತಿ ತಥಾ ಸೋಮ್ಯೇತಿ ಹೋವಾಚ ॥ ೭ ॥

ಸ ಯಃ ಸದಾಖ್ಯಃ ಏಷಃ ಉಕ್ತಃ ಅಣಿಮಾ ಅಣುಭಾವಃ ಜಗತೋ ಮೂಲಮ್ ಐತದಾತ್ಮ್ಯಮ್ ಏತತ್ಸದಾತ್ಮಾ ಯಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ತತ್ ಏತದಾತ್ಮ ತಸ್ಯ ಭಾವಃ ಐತದಾತ್ಮ್ಯಮ್ । ಏತೇನ ಸದಾಖ್ಯೇನ ಆತ್ಮನಾ ಆತ್ಮವತ್ ಸರ್ವಮಿದಂ ಜಗತ್ । ಚಾನ್ಯೋಽಸ್ತ್ಯಸ್ಯಾತ್ಮಾಸಂಸಾರೀ, ‘ನಾನ್ಯದತೋಽಸ್ತಿ ದ್ರಷ್ಟೃ ನಾನ್ಯದತೋಽಸ್ತಿ ಶ್ರೋತೃ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೮ । ೧೧) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ । ಯೇನ ಚ ಆತ್ಮನಾ ಆತ್ಮವತ್ಸರ್ವಮಿದಂ ಜಗತ್ , ತದೇವ ಸದಾಖ್ಯಂ ಕಾರಣಂ ಸತ್ಯಂ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ । ಅತಃ ಸ ಏವ ಆತ್ಮಾ ಜಗತಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಸ್ವರೂಪಂ ಸತತ್ತ್ವಂ ಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಮ್ , ಆತ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ನಿರುಪಪದಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಿ ಗವಾದಿಶಬ್ದವತ್ ನಿರೂಢತ್ವಾತ್ । ಅತಃ ತತ್ ಸತ್ ತ್ವಮಸೀತಿ ಹೇ ಶ್ವೇತಕೇತೋ ಇತ್ಯೇವಂ ಪ್ರತ್ಯಾಯಿತಃ ಪುತ್ರಃ ಆಹ — ಭೂಯ ಏವ ಮಾ ಭಗವಾನ್ ವಿಜ್ಞಾಪಯತು, ಯದ್ಭವದುಕ್ತಂ ತತ್ ಸಂದಿಗ್ಧಂ ಮಮ — ಅಹನ್ಯಹನಿ ಸರ್ವಾಃ ಪ್ರಜಾಃ ಸುಷುಪ್ತೌ ಸತ್ ಸಂಪದ್ಯಂತೇ ಇತ್ಯೇತತ್ , ಯೇನ ಸತ್ ಸಂಪದ್ಯ ನ ವಿದುಃ ಸತ್ಸಂಪನ್ನಾ ವಯಮಿತಿ । ಅತಃ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಮಾಂ ಪ್ರತ್ಯಾಯಯತ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಮುಕ್ತಃ ತಥಾ ಅಸ್ತು ಸೋಮ್ಯ ಇತಿ ಹ ಉವಾಚ ಪಿತಾ ॥
ಇತಿ ಅಷ್ಟಮಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ನವಮಃ ಖಂಡಃ

ಯಥಾ ಸೋಮ್ಯ ಮಧು ಮಧುಕೃತೋ ನಿಸ್ತಿಷ್ಠಂತಿ ನಾನಾತ್ಯಯಾನಾಂ ವೃಕ್ಷಾಣಾꣳ ರಸಾನ್ಸಮವಹಾರಮೇಕತಾꣳ ರಸಂ ಗಮಯಂತಿ ॥ ೧ ॥

ಯತ್ಪೃಚ್ಛಸಿ — ಅಹನ್ಯಹನಿ ಸತ್ಸಂಪದ್ಯ ನ ವಿದುಃ ಸತ್ಸಂಪನ್ನಾಃ ಸ್ಮ ಇತಿ, ತತ್ಕಸ್ಮಾದಿತಿ — ಅತ್ರ ಶೃಣು ದೃಷ್ಟಾಂತಮ್ — ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಹೇ ಸೋಮ್ಯ ಮಧುಕೃತಃ ಮಧು ಕುರ್ವಂತೀತಿ ಮಧುಕೃತಃ ಮಧುಕರಮಕ್ಷಿಕಾಃ ಮಧು ನಿಸ್ತಿಷ್ಠಂತಿ ಮಧು ನಿಷ್ಪಾದಯಂತಿ ತತ್ಪರಾಃ ಸಂತಃ । ಕಥಮ್ ? ನಾನಾತ್ಯಯಾನಾಂ ನಾನಾಗತೀನಾಂ ನಾನಾದಿಕ್ಕಾನಾಂ ವೃಕ್ಷಾಣಾಂ ರಸಾನ್ ಸಮವಹಾರಂ ಸಮಾಹೃತ್ಯ ಏಕತಾಮ್ ಏಕಭಾವಂ ಮಧುತ್ವೇನ ರಸಾನ್ ಗಮಯಂತಿ ಮಧುತ್ವಮಾಪಾದಯಂತಿ ॥

ತೇ ಯಥಾ ತತ್ರ ನ ವಿವೇಕಂ ಲಭಂತೇಽಮುಷ್ಯಾಹಂ ವೃಕ್ಷಸ್ಯ ರಸೋಽಸ್ಮ್ಯಮುಷ್ಯಾಹಂ ವೃಕ್ಷಸ್ಯ ರಸೋಽಸ್ಮೀತ್ಯೇವಮೇವ ಖಲು ಸೋಮ್ಯೇಮಾಃ ಸರ್ವಾಃ ಪ್ರಜಾಃ ಸತಿ ಸಂಪದ್ಯ ನ ವಿದುಃ ಸತಿ ಸಂಪದ್ಯಾಮಹ ಇತಿ ॥ ೨ ॥

ತೇ ರಸಾಃ ಯಥಾ ಮಧುತ್ವೇನೈಕತಾಂ ಗತಾಃ ತತ್ರ ಮಧುನಿ ವಿವೇಕಂ ನ ಲಭಂತೇ ; ಕಥಮ್ ? ಅಮುಷ್ಯಾಹಮಾಮ್ರಸ್ಯ ಪನಸಸ್ಯ ವಾ ವೃಕ್ಷಸ್ಯ ರಸೋಽಸ್ಮೀತಿ — ಯಥಾ ಹಿ ಲೋಕೇ ಬಹೂನಾಂ ಚೇತನಾವತಾಂ ಸಮೇತಾನಾಂ ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ವಿವೇಕಲಾಭೋ ಭವತಿ ಅಮುಷ್ಯಾಹಂ ಪುತ್ರಃ ಅಮುಷ್ಯಾಹಂ ನಪ್ತಾಸ್ಮೀತಿ ; ತೇ ಚ ಲಬ್ಧವಿವೇಕಾಃ ಸಂತಃ ನ ಸಂಕೀರ್ಯಂತೇ ; ನ ತಥಾ ಇಹ ಅನೇಕಪ್ರಕಾರವೃಕ್ಷರಸಾನಾಮಪಿ ಮಧುರಾಮ್ಲತಿಕ್ತಕಟುಕಾದೀನಾಂ ಮಧುತ್ವೇನ ಏಕತಾಂ ಗತಾನಾಂ ಮಧುರಾದಿಭಾವೇನ ವಿವೇಕೋ ಗೃಹ್ಯತ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಯಥಾ ಅಯಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ, ಇತ್ಯೇವಮೇವ ಖಲು ಸೋಮ್ಯ ಇಮಾಃ ಸರ್ವಾಃ ಪ್ರಜಾಃ ಅಹನ್ಯಹನಿ ಸತಿ ಸಂಪದ್ಯ ಸುಷುಪ್ತಿಕಾಲೇ ಮರಣಪ್ರಲಯಯೋಶ್ಚ ನ ವಿದುಃ ನ ವಿಜಾನೀಯುಃ — ಸತಿ ಸಂಪದ್ಯಾಮಹೇ ಇತಿ ಸಂಪನ್ನಾ ಇತಿ ವಾ ॥

ತ ಇಹ ವ್ಯಾಘ್ರೋ ವಾ ಸಿಂಹೋ ವಾ ವೃಕೋ ವಾ ವರಾಹೋ ವಾ ಕೀಟೋ ವಾ ಪತಂಗೋ ವಾ ದꣳಶೋ ವಾ ಮಶಕೋ ವಾ ಯದ್ಯದ್ಭವಂತಿ ತದಾಭವಂತಿ ॥ ೩ ॥

ಯಸ್ಮಾಚ್ಚ ಏವಮಾತ್ಮನಃ ಸದ್ರೂಪತಾಮಜ್ಞಾತ್ವೈವ ಸತ್ಸಂಪದ್ಯಂತೇ, ಅತಃ ತೇ ಇಹ ಲೋಕೇ ಯತ್ಕರ್ಮನಿಮಿತ್ತಾಂ ಯಾಂ ಯಾಂ ಜಾತಿಂ ಪ್ರತಿಪನ್ನಾ ಆಸುಃ ವ್ಯಾಘ್ರಾದೀನಾಮ್ — ವ್ಯಾಘ್ರೋಽಹಂ ಸಿಂಹೋಹಽಮಿತ್ಯೇವಮ್ , ತೇ ತತ್ಕರ್ಮಜ್ಞಾನವಾಸನಾಂಕಿತಾಃ ಸಂತಃ ಸತ್ಪ್ರವಿಷ್ಟಾ ಅಪಿ ತದ್ಭಾವೇನೈವ ಪುನರಾಭವಂತಿ ಪುನಃ ಸತ ಆಗತ್ಯ ವ್ಯಾಘ್ರೋ ವಾ ಸಿಂಹೋ ವಾ ವೃಕೋ ವಾ ವರಾಹೋ ವಾ ಕೀಟೋ ವಾ ಪತಂಗೋ ವಾ ದಂಶೋ ವಾ ಮಶಕೋ ವಾ ಯದ್ಯತ್ಪೂರ್ವಮಿಹ ಲೋಕೇ ಭವಂತಿ ಬಭೂವುರಿತ್ಯರ್ಥಃ, ತದೇವ ಪುನರಾಗತ್ಯ ಭವಂತಿ । ಯುಗಸಹಸ್ರಕೋಟ್ಯಂತರಿತಾಪಿ ಸಂಸಾರಿಣಃ ಜಂತೋಃ ಯಾ ಪುರಾ ಭಾವಿತಾ ವಾಸನಾ, ಸಾ ನ ನಶ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ಯಥಾಪ್ರಜ್ಞಂ ಹಿ ಸಂಭವಾಃ’ (ಐ. ಆ. ೨ । ೩ । ೨) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ ॥

ಸ ಯ ಏಷೋಽಣಿಮೈತದಾತ್ಮ್ಯಮಿದꣳ ಸರ್ವꣳ ತತ್ಸತ್ಯಂ ಸ ಆತ್ಮಾ ತತ್ತ್ವಮಸಿ ಶ್ವೇತಕೇತೋ ಇತಿ ಭೂಯ ಏವ ಮಾ ಭಗವಾನ್ವಿಜ್ಞಾಪಯತ್ವಿತಿ ತಥಾ ಸೋಮ್ಯೇತಿ ಹೋವಾಚ ॥ ೪ ॥

ತಾಃ ಪ್ರಜಾಃ ಯಸ್ಮಿನ್ಪ್ರವಿಶ್ಯ ಪುನರಾವಿರ್ಭವಂತಿ, ಯೇ ತು ಇತೋಽನ್ಯೇ ಸತ್ಸತ್ಯಾತ್ಮಾಭಿಸಂಧಾಃ ಯಮಣುಭಾವಂ ಯದಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರವಿಶ್ಯ ನಾವರ್ತಂತೇ, ಸ ಯ ಏಷೋಽಣಿಮೇತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಸ್ವಕೀಯೇ ಗೃಹೇ ಸುಪ್ತಃ ಉತ್ಥಾಯ ಗ್ರಾಮಾಂತರಂ ಗತಃ ಜಾನಾತಿ ಸ್ವಗೃಹಾದಾಗತೋಽಸ್ಮೀತಿ, ಏವಂ ಸತ ಆಗತೋಽಸ್ಮೀತಿ ಚ ಜಂತೂನಾಂ ಕಸ್ಮಾದ್ವಿಜ್ಞಾನಂ ನ ಭವತೀತಿ ಭೂಯ ಏವ ಮಾ ಭಗವಾನ್ವಿಜ್ಞಾಪಯತು ಇತ್ಯುಕ್ತಃ ತಥಾ ಸೋಮ್ಯೇತಿ ಹ ಉವಾಚ ಪಿತಾ ॥
ಇತಿ ನವಮಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ದಶಮಃ ಖಂಡಃ

ಇಮಾಃ ಸೋಮ್ಯ ನದ್ಯಃ ಪುರಸ್ತಾತ್ಪ್ರಾಚ್ಯಃ ಸ್ಯಂದಂತೇ ಪಶ್ಚಾತ್ಪ್ರತೀಚ್ಯಸ್ತಾಃ ಸಮುದ್ರಾತ್ಸಮುದ್ರಮೇವಾಪಿಯಂತಿ ಸ ಸಮುದ್ರ ಏವ ಭವತಿ ತಾ ಯಥಾ ತತ್ರ ನ ವಿದುರಿಯಮಹಮಸ್ಮೀಯಮಹಮಸ್ಮೀತಿ ॥ ೧ ॥

ಶೃಣು ತತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮ್ — ಯಥಾ ಸೋಮ್ಯ ಇಮಾ ನದ್ಯಃ ಗಂಗಾದ್ಯಾಃ ಪುರಸ್ತಾತ್ ಪೂರ್ವಾಂ ದಿಶಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರಾಚ್ಯಃ ಪ್ರಾಗಂಚನಾಃ ಸ್ಯಂದಂತೇ ಸ್ರವಂತೀ । ಪಶ್ಚಾತ್ ಪ್ರತೀಚೀ ದಿಶಂ ಪ್ರತಿ ಸಿಂಧ್ವಾದ್ಯಾಃ ಪ್ರತೀಚೀಮ್ ಅಂಜಂತಿ ಗಚ್ಛಂತೀತಿ ಪ್ರತೀಚ್ಯಃ, ತಾಃ ಸಮುದ್ರಾದಂಭೋನಿಧೇಃ ಜಲಧರೈರಾಕ್ಷಿಪ್ತಾಃ ಪುನರ್ವೃಷ್ಟಿರೂಪೇಣ ಪತಿತಾಃ ಗಂಗಾದಿನದೀರೂಪಿಣ್ಯಃ ಪುನಃ ಸಮುದ್ರಮ್ ಅಂಭೋನಿಧಿಮೇವ ಅಪಿಯಂತಿ ಸ ಸಮುದ್ರ ಏವ ಭವತಿ । ತಾ ನದ್ಯಃ ಯಥಾ ತತ್ರ ಸಮುದ್ರೇ ಸಮುದ್ರಾತ್ಮನಾ ಏಕತಾಂ ಗತಾಃ ನ ವಿದುಃ ನ ಜಾನಂತಿ — ಇಯಂ ಗಂಗಾಂ ಅಹಮಸ್ಮಿ ಇಯಂ ಯಮುನಾ ಅಹಮಸ್ಮೀತಿ ಚ ॥
ಏವಮೇವ ಖಲು ಸೋಮ್ಯೇಮಾಃ ಸರ್ವಾಃ ಪ್ರಜಾಃ ಸತ ಆಗಮ್ಯ ನ ವಿದುಃ ಸತ ಆಗಚ್ಛಾಮಾಹ ಇತಿ ತ ಇಹ ವ್ಯಾಘ್ರೋ ವಾ ಸಿꣳಹೋ ವಾ ವೃಕೋ ವಾ ವರಾಹೋ ವಾ ಕೀಟೋ ವಾ ಪತಂಗೋ ವಾ ದꣳಶೋ ವಾ ಮಶಕೋ ವಾ ಯದ್ಯದ್ಭವಂತಿ ತದಾಭವಂತಿ ॥ ೨ ॥

ಸ ಯ ಏಷೋಽಣಿಮೈತದಾತ್ಮ್ಯಮಿದಂ ಸರ್ವಂ ತತ್ಸತ್ಯಂ ಸ ಆತ್ಮಾ ತತ್ತ್ವಮಸಿ ಶ್ವೇತಕೇತೋ ಇತಿ ಭೂಯ ಏವ ಮಾ ಭಗವಾನ್ವಿಜ್ಞಾಪಯತ್ವಿತಿ ತಥಾ ಸೋಮ್ಯೇತಿ ಹೋವಾಚ ॥ ೩ ॥

ಏವಮೇವ ಖಲು ಸೋಮ್ಯ ಇಮಾಃ ಸರ್ವಾಃ ಪ್ರಜಾಃ ಯಸ್ಮಾತ್ ಸತಿ ಸಂಪದ್ಯ ನ ವಿದುಃ, ತಸ್ಮಾತ್ಸತ ಆಗಮ್ಯ ವಿದುಃ — ಸತ ಆಗಚ್ಛಾಮಹೇ ಆಗತಾ ಇತಿ ವಾ । ತ ಇಹ ವ್ಯಾಘ್ರ ಇತ್ಯಾದಿ ಸಮಾನಮನ್ಯತ್ । ದೃಷ್ಟಂ ಲೋಕೇ ಜಲೇ ವೀಚೀತರಂಗಫೇನಬುದ್ಬುದಾದಯ ಉತ್ಥಿತಾಃ ಪುನಸ್ತದ್ಭಾವಂ ಗತಾ ವಿನಷ್ಟಾ ಇತಿ । ಜೀವಾಸ್ತು ತತ್ಕಾರಣಭಾವಂ ಪ್ರತ್ಯಹಂ ಗಚ್ಛಂತೋಽಪಿ ಸುಷುಪ್ತೇ ಮರಣಪ್ರಲಯಯೋಶ್ಚ ನ ವಿನಶ್ಯಂತೀತ್ಯೇತತ್ , ಭೂಯ ಏವ ಮಾ ಭಗವಾನ್ವಿಜ್ಞಾಪಯತು ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ । ತಥಾ ಸೋಮ್ಯೇತಿ ಹ ಉವಾಚ ಪಿತಾ ॥
ಇತಿ ದಶಮಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ಏಕಾದಶಃ ಖಂಡಃ

ಅಸ್ಯ ಸೋಮ್ಯ ಮಹತೋ ವೃಕ್ಷಸ್ಯ ಯೋ ಮೂಲೇಽಭ್ಯಾಹನ್ಯಾಜ್ಜೀವನ್ಸ್ರವೇದ್ಯೋ ಮಧ್ಯೇಽಭ್ಯಾಹನ್ಯಾಜ್ಜೀವನ್ಸ್ರವೇದ್ಯೋಽಗ್ರೇಽಭ್ಯಾಹನ್ಯಾಜ್ಜೀವನ್ಸ್ರವೇತ್ಸ ಏಷ ಜೀವೇನಾತ್ಮನಾನುಪ್ರಭೂತಃ ಪೇಪೀಯಮಾನೋ ಮೋದಮಾನಸ್ತಿಷ್ಟತಿ ॥ ೧ ॥

ಶೃಣು ದೃಷ್ಟಾಂತಮ್ — ಅಸ್ಯ ಹೇ ಸೋಮ್ಯ ಮಹತಃ ಅನೇಕಶಾಖಾದಿಯುಕ್ತಸ್ಯ ವೃಕ್ಷಸ್ಯ, ಅಸ್ಯೇತ್ಯಗ್ರತಃ ಸ್ಥಿತಂ ವೃಕ್ಷಂ ದರ್ಶಯನ್ ಆಹ — ಯದಿ ಯಃ ಕಶ್ಚಿತ್ ಅಸ್ಯ ಮೂಲೇ ಅಭ್ಯಾಹನ್ಯಾತ್ , ಪರಶ್ವಾದಿನಾ ಸಕೃದ್ಘಾತಮಾತ್ರೇಣ ನ ಶುಷ್ಯತೀತಿ ಜೀವನ್ನೇವ ಭವತಿ, ತದಾ, ತಸ್ಯ ರಸಃ ಸ್ರವೇತ್ । ತಥಾ ಯೋ ಮಧ್ಯೇ ಅಭ್ಯಾಹನ್ಯಾತ್ ಜೀವನ್ಸ್ರವೇತ್ , ತಥಾ ಯೋಽಗ್ರೇ ಅಭ್ಯಾಹನ್ಯಾತ್ ಜೀವನ್ಸ್ರವೇತ್ । ಸ ಏಷ ವೃಕ್ಷಃ ಇದಾನೀಂ ಜೀವೇನ ಆತ್ಮನಾ ಅನುಪ್ರಭೂತಃ ಅನುವ್ಯಾಪ್ತಃ ಪೇಪೀಯಮಾನಃ ಅತ್ಯರ್ಥಂ ಪಿಬನ್ ಉದಕಂ ಭೌಮಾಂಶ್ಚ ರಸಾನ್ ಮೂಲೈರ್ಗೃಹ್ಣನ್ ಮೋದಮಾನಃ ಹರ್ಷಂ ಪ್ರಾಪ್ನುವನ್ ತಿಷ್ಠತಿ ॥

ಅಸ್ಯ ಯದೇಕಾಂ ಶಾಖಾಂ ಜೀವೋ ಜಹಾತ್ಯಥ ಸಾ ಶುಷ್ಯತಿ ದ್ವಿತೀಯಾಂ ಜಹಾತ್ಯಥ ಸಾ ಶುಷ್ಯತಿ ತೃತೀಯಾಂ ಜಹಾತ್ಯಥ ಸಾ ಶುಷ್ಯತಿ ಸರ್ವಂ ಜಹಾತಿ ಸರ್ವಃ ಶುಷ್ಯತಿ ॥ ೨ ॥

ತಸ್ಯಾಸ್ಯ ಯದೇಕಾಂ ಶಾಖಾಂ ರೋಗಗ್ರಸ್ತಾಮ್ ಆಹತಾಂ ವಾ ಜೀವಃ ಜಹಾತಿ ಉಪಸಂಹರತಿ ಶಾಖಾಯಾಂ ವಿಪ್ರಸೃತಮಾತ್ಮಾಂಶಮ್ , ಅಥ ಸಾ ಶುಷ್ಯತಿ । ವಾಙ್ಮನಃಪ್ರಾಣಕರಣಗ್ರಾಮಾನುಪ್ರವಿಷ್ಟೋ ಹಿ ಜೀವ ಇತಿ ತದುಪಸಂಹಾರೇ ಉಪಸಂಹ್ರಿಯತೇ । ಜೀವೇನ ಚ ಪ್ರಾಣಯುಕ್ತೇನ ಅಶಿತಂ ಪೀತಂ ಚ ರಸತಾಂ ಗತಂ ಜೀವಚ್ಛರೀರಂ ವೃಕ್ಷಂ ಚ ವರ್ಧಯತ್ ರಸರೂಪೇಣ ಜೀವಸ್ಯ ಸದ್ಭಾವೇ ಲಿಂಗಂ ಭವತಿ । ಅಶಿತಪೀತಾಭ್ಯಾಂ ಹಿ ದೇಹೇ ಜೀವಸ್ತಿಷ್ಠತಿ । ತೇ ಚ ಅಶಿತಪೀತೇ ಜೀವಕರ್ಮಾನುಸಾರಿಣೀ ಇತಿ ತಸ್ಯೈಕಾಂಗವೈಕಲ್ಯನಿಮಿತ್ತಂ ಕರ್ಮ ಯದೋಪಸ್ಥಿತಂ ಭವತಿ, ತದಾ ಜೀವಃ ಏಕಾಂ ಶಾಖಾಂ ಜಹಾತಿ ಶಾಖಾಯ ಆತ್ಮಾನಮುಪಸಂಹರತಿ ; ಅಥ ತದಾ ಸಾ ಶಾಖಾ ಶುಷ್ಯತಿ । ಜೀವಸ್ಥಿತಿನಿಮಿತ್ತೋ ರಸಃ ಜೀವಕರ್ಮಾಕ್ಷಿಪ್ತಃ ಜೀವೋಪಸಂಹಾರೇ ನ ತಿಷ್ಠತಿ । ರಸಾಪಗಮೇ ಚ ಶಾಖಾ ಶೋಷಮುಪೈತಿ । ತಥಾ ಸರ್ವಂ ವೃಕ್ಷಮೇವ ಯದಾ ಅಯಂ ಜಹಾತಿ ತದಾ ಸರ್ವೋಽಪಿ ವೃಕ್ಷಃ ಶುಷ್ಯತಿ । ವೃಕ್ಷಸ್ಯ ರಸಸ್ರವಣಶೋಷಣಾದಿಲಿಂಗಾತ್ ಜೀವವತ್ತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಶ್ರುತೇಶ್ಚ ಚೇತನಾವಂತಃ ಸ್ಥಾವರಾ ಇತಿ ಬೌದ್ಧಕಾಣಾದಮತಮಚೇತನಾಃ ಸ್ಥಾವರಾ ಇತ್ಯೇತದಸಾರಮಿತಿ ದರ್ಶಿತಂ ಭವತಿ ॥

ಏವಮೇವ ಖಲು ಸೋಮ್ಯ ವಿದ್ಧೀತಿ ಹೋವಾಚ ಜೀವಾಪೇತಂ ವಾವ ಕಿಲೇದಂ ಮ್ರಿಯತೇ ನ ಜೀವೋ ಮ್ರಿಯತ ಇತಿ ಸ ಯ ಏಷೋಽಣಿಮೈತದಾತ್ಮ್ಯಮಿದಂ ಸರ್ವಂ ತತ್ಸತ್ಯಂ ಸ ಆತ್ಮಾ ತತ್ತ್ವಮಸಿ ಶ್ವೇತಕೇತೋ ಇತಿ ಭೂಯ ಏವ ಮಾ ಭಗವಾನ್ವಿಜ್ಞಾಪಯತ್ವಿತಿ ತಥಾ ಸೋಮ್ಯೇತಿ ಹೋವಾಚ ॥ ೩ ॥

ಯಥಾ ಅಸ್ಮಿನ್ವೃಕ್ಷದೃಷ್ಟಾಂತೇ ದರ್ಶಿತಮ್ — ಜೀವೇನ ಯುಕ್ತಃ ವೃಕ್ಷಃ ಅಶುಷ್ಕಃ ರಸಪಾನಾದಿಯುಕ್ತಃ ಜೀವತೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ತದಪೇತಶ್ಚ ಮ್ರಿಯತ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ; ಏವಮೇವ ಖಲು ಸೋಮ್ಯ ವಿದ್ಧೀತಿ ಹ ಉವಾಚ — ಜೀವಾಪೇತಂ ಜೀವವಿಯುಕ್ತಂ ವಾವ ಕಿಲ ಇದಂ ಶರೀರಂ ಮ್ರಿಯತೇ ನ ಜೀವೋ ಮ್ರಿಯತ ಇತಿ । ಕಾರ್ಯಶೇಷೇ ಚ ಸುಪ್ತೋತ್ಥಿತಸ್ಯ ಮಮ ಇದಂ ಕಾರ್ಯಶೇಷಮ್ ಅಪರಿಸಮಾಪ್ತಮಿತಿ ಸ್ಮೃತ್ವಾ ಸಮಾಪನದರ್ಶನಾತ್ । ಜಾತಮಾತ್ರಾಣಾಂ ಚ ಜಂತೂನಾಂ ಸ್ತನ್ಯಾಭಿಲಾಷಭಯಾದಿದರ್ಶನಾಚ್ಚ ಅತೀತಜನ್ಮಾಂತರಾನುಭೂತಸ್ತನ್ಯಪಾನದುಃಖಾನುಭವಸ್ಮೃತಿರ್ಗಮ್ಯತೇ । ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದೀನಾಂ ಚ ವೈದಿಕಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಮರ್ಥವತ್ತ್ವಾತ್ ನ ಜೀವೋ ಮ್ರಿಯತ ಇತಿ । ಸ ಯ ಏಷೋಽಣಿಮೇತ್ಯಾದಿ ಸಮಾನಮ್ । ಕಥಂ ಪುನರಿದಮತ್ಯಂತಸ್ಥೂಲಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿ ನಾಮರೂಪವಜ್ಜಗತ್ ಅತ್ಯಂತಸೂಕ್ಷ್ಮಾತ್ಸದ್ರೂಪಾನ್ನಾಮರೂಪರಹಿತಾತ್ಸತೋ ಜಾಯತೇ, ಇತಿ ಏತದ್ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಭೂಯ ಏವ ಮಾ ಭಗವಾನ್ವಿಜ್ಞಾಪಯತು ಇತಿ । ತಥಾ ಸೋಮ್ಯೇತಿ ಹ ಉವಾಚ ಪಿತಾ ॥
ಇತಿ ಏಕಾದಶಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ದ್ವಾದಶಃ ಖಂಡಃ

ನ್ಯಗ್ರೋಧಫಲಮತ ಆಹರೇತೀದಂ ಭಗವ ಇತಿ ಭಿಂದ್ಧೀತಿ ಭಿನ್ನಂ ಭಗವ ಇತಿ ಕಿಮತ್ರ ಪಶ್ಯಸೀತ್ಯಣ್ವ್ಯ ಇವೇಮಾ ಧಾನಾ ಭಗವ ಇತ್ಯಾಸಾಮಂಗೈಕಾಂ ಭಿಂದ್ಧೀತಿ ಭಿನ್ನಾ ಭಗವ ಇತಿ ಕಿಮತ್ರ ಪಶ್ಯಸೀತಿ ನ ಕಿಂಚನ ಭಗವ ಇತಿ ॥ ೧ ॥

ಯದಿ ಏತತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೀಕರ್ತುಮಿಚ್ಛಸಿ ಅತೋಽಸ್ಮಾನ್ಮಹತಃ ನ್ಯಗ್ರೋಧಾತ್ ಫಲಮೇಕಮಾಹರ — ಇತ್ಯುಕ್ತಃ ತಥಾ ಚಕಾರ ಸಃ ; ಇದಂ ಭಗವ ಉಪಹೃತಂ ಫಲಮಿತಿ ದರ್ಶಿತವಂತಂ ಪ್ರತಿ ಆಹ — ಫಲಂ ಭಿಂದ್ಧೀತಿ । ಭಿನ್ನಮಿತ್ಯಾಹ ಇತರಃ । ತಮಾಹ ಪಿತಾ — ಕಿಮತ್ರ ಪಶ್ಯಸೀತಿ ; ಉಕ್ತಃ ಆಹ — ಅಣ್ವ್ಯಃ ಅಣುತರಾ ಇವ ಇಮಾಃ ಧಾನಾಃ ಬೀಜಾನಿ ಪಶ್ಯಾಮಿ ಭಗವ ಇತಿ । ಆಸಾಂ ಧಾನಾನಾಮೇಕಾಂ ಧಾನಾಮ್ ಅಂಗ ಹೇ ವತ್ಸ ಭಿಂದ್ಘಿ, ಇತ್ಯುಕ್ತಃ ಆಹ — ಭಿನ್ನಾ ಭಗವ ಇತಿ । ಯದಿ ಭಿನ್ನಾ ಧಾನಾ ತಸ್ಯಾಂ ಭಿನ್ನಾಯಾಂ ಕಿಂ ಪಶ್ಯಸಿ, ಇತ್ಯುಕ್ತಃ ಆಹ — ನ ಕಿಂಚನ ಪಶ್ಯಾಮಿ ಭಗವ ಇತಿ ॥

ತꣳ ಹೋವಾಚ ಯಂ ವೈ ಸೋಮ್ಯೈತಮಣಿಮಾನಂ ನ ನಿಭಾಲಯಸ ಏತಸ್ಯ ವೈ ಸೋಮ್ಯೈಷೋಽಣಿಮ್ನ ಏವಂ ಮಹಾನ್ಯಗ್ರೋಧಸ್ತಿಷ್ಠತಿ ಶ್ರದ್ಧತ್ಸ್ವ ಸೋಮ್ಯೇತಿ ॥ ೨ ॥

ತಂ ಪುತ್ರಂ ಹ ಉವಾಚ — ವಟಧಾನಾಯಾಂ ಭಿನ್ನಾಯಾಂ ಯಂ ವಟಬೀಜಾಣಿಮಾನಂ ಹೇ ಸೋಮ್ಯ ಏತಂ ನ ನಿಭಾಲಯಸೇ ನ ಪಶ್ಯಸಿ, ತಥಾ ಅಪ್ಯೇತಸ್ಯ ವೈ ಕಿಲ ಸೋಮ್ಯ ಏಷ ಮಹಾನ್ಯಗ್ರೋಧಃ ಬೀಜಸ್ಯ ಅಣಿಮ್ನಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮಸ್ಯ ಅದೃಶ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಭೂತಃ ಸ್ಥೂಲಶಾಖಾಸ್ಕಂಧಫಲಪಲಾಶವಾನ್ ತಿಷ್ಠತಿ ಉತ್ಪನ್ನಃ ಸನ್ , ಉತ್ತಿಷ್ಠತೀತಿ ವಾ, ಉಚ್ಛಬ್ದೋಽಧ್ಯಾಹಾರ್ಯಃ । ಅತಃ ಶ್ರದ್ಧತ್ಸ್ವ ಸೋಮ್ಯ ಸತ ಏವ ಅಣಿಮ್ನಃ ಸ್ಥೂಲಂ ನಾಮರೂಪಾದಿಮತ್ಕಾರ್ಯಂ ಜಗದುತ್ಪನ್ನಮಿತಿ । ಯದ್ಯಪಿ ನ್ಯಾಯಾಗಮಾಭ್ಯಾಂ ನಿರ್ಧಾರಿತೋಽರ್ಥಃ ತಥೈವೇತ್ಯವಗಮ್ಯತೇ, ತಥಾಪಿ ಅತ್ಯಂತಸೂಕ್ಷ್ಮೇಷ್ವರ್ಥೇಷು ಬಾಹ್ಯವಿಷಯಾಸಕ್ತಮನಸಃ ಸ್ವಭಾವಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯಾಸತ್ಯಾಂ ಗುರುತರಾಯಾಂ ಶ್ರದ್ಧಾಯಾಂ ದುರವಗಮತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ — ಶ್ರದ್ಧತ್ಸ್ವೇತಿ । ಶ್ರದ್ಧಾಯಾಂ ತು ಸತ್ಯಾಂ ಮನಸಃ ಸಮಾಧಾನಂ ಬುಭುತ್ಸಿತೇಽರ್ಥೇ ಭವೇತ್ , ತತಶ್ಚ ತದರ್ಥಾವಗತಿಃ, ‘ಅನ್ಯತ್ರಮನಾ ಅಭೂವಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೫ । ೩) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ ॥

ಸ ಯ ಏಷೋಽಣಿಮೈತದಾತ್ಮ್ಯಮಿದꣳ ಸರ್ವಂ ತತ್ಸತ್ಯꣳ ಸ ಆತ್ಮಾ ತತ್ತ್ವಮಸಿ ಶ್ವೇತಕೇತೋ ಇತಿ ಭೂಯ ಏವ ಮಾ ಭಗವಾನ್ವಿಜ್ಞಾಪಯತ್ವಿತಿ ತಥಾ ಸೋಮ್ಯೇತಿ ಹೋವಾಚ ॥ ೩ ॥

ಸ ಯ ಇತ್ಯಾದ್ಯುಕ್ತಾರ್ಥಮ್ । ಯದಿ ತತ್ಸಜ್ಜಗತೋ ಮೂಲಮ್ , ಕಸ್ಮಾನ್ನೋಪಲಭ್ಯತ ಇತ್ಯೇತದ್ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಮಾ ಭಗವಾನ್ಭೂಯ ಏವ ವಿಜ್ಞಾಪಯತ್ವಿತಿ । ತಥಾ ಸೋಮ್ಯೇತಿ ಹ ಉವಾಚ ಪಿತಾ ॥
ಇದಿ ದ್ವಾದಶಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ತ್ರಯೋದಶಃ ಖಂಡಃ

ಲವಣಮೇತದುದಕೇಽವಧಾಯಾಥ ಮಾ ಪ್ರಾತರುಪಸೀದಥಾ ಇತಿ ಸ ಹ ತಥಾ ಚಕಾರ ತಂ ಹೋವಾಚ ಯದ್ದೋಷಾ ಲವಣಮುದಕೇಽವಾಧಾ ಅಂಗ ತದಾಹರೇತಿ ತದ್ಧಾವಮೃಶ್ಯ ನ ವಿವೇದ ॥ ೧ ॥

ವಿದ್ಯಮಾನಮಪಿ ವಸ್ತು ನೋಪಲಭ್ಯತೇ, ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ತು ಉಪಲಭ್ಯತ ಇತಿ ಶೃಣು ಅತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮ್ — ಯದಿ ಚ ಇಮಮರ್ಥಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೀಕರ್ತುಮಿಚ್ಛಸಿ, ಪಿಂಡರೂಪಂ ಲವಣಮ್ ಏತದ್ಘಟಾದೌ ಉದಕೇ ಅವಧಾಯ ಪ್ರಕ್ಷಿಪ್ಯ ಅಥ ಮಾ ಮಾಂ ಶ್ವಃ ಪ್ರಾತಃ ಉಪಸೀದಥಾಃ ಉಪಗಚ್ಛೇಥಾಃ ಇತಿ । ಸ ಹ ಪಿತ್ರೋಕ್ತಮರ್ಥಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೀಕರ್ತುಮಿಚ್ಛನ್ ತಥಾ ಚಕಾರ । ತಂ ಹ ಉವಾಚ ಪರೇದ್ಯುಃ ಪ್ರಾತಃ — ಯಲ್ಲವಣಂ ದೋಷಾ ರಾತ್ರೌ ಉದಕೇ ಅವಾಧಾಃ ನಿಕ್ಷಿಪ್ತವಾನಸಿ ಅಂಗ ಹೇ ವತ್ಸ ತದಾಹರ — ಇತ್ಯುಕ್ತಃ ತಲ್ಲವಣಮಾಜಿಹೀರ್ಷುಃ ಹ ಕಿಲ ಅವಮೃಶ್ಯ ಉದಕೇ ನ ವಿವೇದ ನ ವಿಜ್ಞಾತವಾನ್ । ಯಥಾ ತಲ್ಲವಣಂ ವಿದ್ಯಮಾನಮೇವ ಸತ್ ಅಪ್ಸು ಲೀನಂ ಸಂಶ್ಲಿಷ್ಟಮಭೂತ್ ॥

ಯಥಾ ವಿಲೀನಮೇವಾಂಗಾಸ್ಯಾಂತಾದಾಚಾಮೇತಿ ಕಥಮಿತಿ ಲವಣಮಿತಿ ಮಧ್ಯಾದಾಚಾಮೇತಿ ಕಥಮಿತಿ ಲವಣಮಿತ್ಯಂತಾದಾಚಾಮೇತಿ ಕಥಮಿತಿ ಲವಣಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಸ್ಯೈತದಥ ಮೋಪಸೀದಥಾ ಇತಿ ತದ್ಧ ತಥಾ ಚಕಾರ ತಚ್ಛಶ್ವತ್ಸಂವರ್ತತೇ ತಂꣳ ಹೋವಾಚಾತ್ರ ವಾವ ಕಿಲ ಸತ್ಸೋಮ್ಯ ನ ನಿಭಾಲಯಸೇಽತ್ರೈವ ಕಿಲೇತಿ ॥ ೨ ॥

ಯಥಾ ವಿಲೀನಂ ಲವಣಂ ನ ವೇತ್ಥ, ತಥಾಪಿ ತಚ್ಚಕ್ಷುಷಾ ಸ್ಪರ್ಶನೇನ ಚ ಪಿಂಡರೂಪಂ ಲವಣಮಗೃಹ್ಯಮಾಣಂ ವಿದ್ಯತ ಏವ ಅಪ್ಸು, ಉಪಲಭ್ಯತೇ ಚ ಉಪಾಯಾಂತರೇಣ — ಇತ್ಯೇತತ್ ಪುತ್ರಂ ಪ್ರತ್ಯಾಯಯಿತುಮಿಚ್ಛನ್ ಆಹ — ಅಂಗ ಅಸ್ಯೋದಕಸ್ಯ ಅಂತಾತ್ ಉಪರಿ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಆಚಾಮ — ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಪುತ್ರಂ ತಥಾಕೃತವಂತಮುವಾಚ — ಕಥಮಿತಿ ; ಇತರ ಆಹ — ಲವಣಂ ಸ್ವಾದುತ ಇತಿ । ತಥಾ ಮಧ್ಯಾದುದಕಸ್ಯ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಆಚಾಮ ಇತಿ, ಕಥಮಿತಿ, ಲವಣಮಿತಿ । ತಥಾಂತಾತ್ ಅಧೋದೇಶಾತ್ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಆಚಾಮ ಇತಿ, ಕಥಮಿತಿ, ಲವಣಮಿತಿ । ಯದ್ಯೇವಮ್ , ಅಭಿಪ್ರಾಸ್ಯ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಏತದುದಕಮ್ ಆಚಮ್ಯ ಅಥ ಮೋಪಸೀದಥಾಃ ಇತಿ ; ತದ್ಧ ತಥಾ ಚಕಾರ ಲವಣಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಪಿತೃಸಮೀಪಮಾಜಗಾಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ಇದಂ ವಚನಂ ಬ್ರುವನ್ — ತಲ್ಲವಣಂ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವೋದಕೇ ಯನ್ಮಯಾ ರಾತ್ರೌ ಕ್ಷಿಪ್ತಂ ಶಶ್ವನ್ನಿತ್ಯಂ ಸಂವರ್ತತೇ ವಿದ್ಯಮಾನಮೇವ ಸತ್ ಸಮ್ಯಗ್ವರ್ತತೇ । ಇತಿ ಏವಮುಕ್ತವಂತಂ ತಂ ಹ ಉವಾಚ ಪಿತಾ — ಯಥೇದಂ ಲವಣಂ ದರ್ಶನಸ್ಪರ್ಶನಾಭ್ಯಾಂ ಪೂರ್ವಂ ಗೃಹೀತಂ ಪುನರುದಕೇ ವಿಲೀನಂ ತಾಭ್ಯಾಮಗೃಹ್ಯಮಾಣಮಪಿ ವಿದ್ಯತ ಏವ ಉಪಾಯಾಂತರೇಣ ಜಿಹ್ವಯೋಪಲಭ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ — ಏವಮೇವ ಅತ್ರೈವ ಅಸ್ಮಿನ್ನೇವ ತೇಜೋಬನ್ನಾದಿಕಾರ್ಯೇ ಶುಂಗೇ ದೇಹೇ, ವಾವ ಕಿಲೇತ್ಯಾಚಾರ್ಯೋಪದೇಶಸ್ಮರಣಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥೌ, ಸತ್ ತೇಜೋಬನ್ನಾದಿಶುಂಗಕಾರಣಂ ವಟಬೀಜಾಣಿಮವದ್ವಿದ್ಯಮಾನಮೇವ ಇಂದ್ರಿಯೈರ್ನೋಪಲಭಸೇ ನ ನಿಭಾಲಯಸೇ । ಯಥಾ ಅತ್ರೈವೋದಕೇ ದರ್ಶನಸ್ಪರ್ಶನಾಭ್ಯಾಮನುಪಲಭ್ಯಮಾನಂ ಲವಣಂ ವಿದ್ಯಮಾನಮೇವ ಜಿಹ್ವಯಾ ಉಪಲಬ್ಧವಾನಸಿ — ಏವಮೇವಾತ್ರೈವ ಕಿಲ ವಿದ್ಯಮಾನಂ ಸತ್ ಜಗನ್ಮೂಲಮ್ ಉಪಾಯಾಂತರೇಣ ಲವಣಾಣಿಮವತ್ ಉಪಲಪ್ಸ್ಯಸ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಃ ॥

ಸ ಯ ಏಷೋಽಣಿಮೈತದಾತ್ಮ್ಯಮಿದꣳ ಸರ್ವಂ ತತ್ಸತ್ಯꣳ ಸ ಆತ್ಮಾ ತತ್ತ್ವಮಸಿ ಶ್ವೇತಕೇತೋ ಇತಿ ಭೂಯ ಏವ ಮಾ ಭಗವಾನ್ವಿಜ್ಞಾಪಯತ್ವಿತಿ ತಥಾ ಸೋಮ್ಯೇತಿ ಹೋವಾಚ ॥ ೩ ॥

ಸ ಯ ಇತ್ಯಾದಿ ಸಮಾನಮ್ । ಯದ್ಯೇವಂ ಲವಣಾಣಿಮವದಿಂದ್ರಿಯೈರನುಪಲಭ್ಯಮಾನಮಪಿ ಜಗನ್ಮೂಲಂ ಸತ್ ಉಪಾಯಾಂತರೇಣ ಉಪಲಬ್ಧುಂ ಶಕ್ಯತೇ, ಯದುಪಲಂಭಾತ್ಕೃತಾರ್ಥಃ ಸ್ಯಾಮ್ ಅನುಪಲಂಭಾಚ್ಚಾಕೃತಾರ್ಥಃ ಸ್ಯಾಮಹಮ್ , ತಸ್ಯೈವೋಪಲಬ್ಧೌ ಕ ಉಪಾಯಃ ಇತ್ಯೇತತ್ ಭೂಯ ಏವ ಮಾ ಭಗವಾನ್ ವಿಜ್ಞಾಪಯತು ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ । ತಥಾ ಸೋಮ್ಯ ಇತಿ ಹ ಉವಾಚ ॥
ಇತಿ ತ್ರಯೋದಶಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ಚತುರ್ದಶಃ ಖಂಡಃ

ಯಥಾ ಸೋಮ್ಯ ಪುರುಷಂ ಗಂಧಾರೇಭ್ಯೋಽಭಿನದ್ಧಾಕ್ಷಮಾನೀಯ ತಂ ತತೋಽತಿಜನೇ ವಿಸೃಜೇತ್ಸ ಯಥಾ ತತ್ರ ಪ್ರಾಙ್ವೋದಙ್ವಾಧರಾಙ್ವಾ ಪ್ರತ್ಯಙ್ವಾ ಪ್ರಧ್ಮಾಯೀತಾಭಿನದ್ಧಾಕ್ಷ ಆನೀತೋಽಭಿನದ್ಧಾಕ್ಷೋ ವಿಸೃಷ್ಟಃ ॥ ೧ ॥

ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಹೇ ಸೋಮ್ಯ ಪುರುಷಂ ಯಂ ಕಂಚಿತ್ ಗಂಧಾರೇಭ್ಯೋ ಜನಪದೇಭ್ಯಃ ಅಭಿನದ್ಧಾಕ್ಷಂ ಬದ್ಧಚಕ್ಷುಷಮ್ ಆನೀಯ ದ್ರವ್ಯಹರ್ತಾ ತಸ್ಕರಃ ತಮಭಿನದ್ಧಾಕ್ಷಮೇವ ಬದ್ಧಹಸ್ತಮ್ ಅರಣ್ಯೇ ತತೋಽಪ್ಯತಿಜನೇ ಅತಿಗತಜನೇ ಅತ್ಯಂತವಿಗತಜನೇ ದೇಶೇ ವಿಸೃಜೇತ್ , ಸ ತತ್ರ ದಿಗ್ಭ್ರಮೋಪೇತಃ ಯಥಾ ಪ್ರಾಙ್ವಾ ಪ್ರಾಗಂಚನಃ ಪ್ರಾಹ್ಮುಖೋ ವೇತ್ಯರ್ಥಃ, ತಥೋದಙ್ವಾ ಅಧರಾಙ್ವಾ ಪ್ರತ್ಯಙ್ವಾ ಪ್ರಧ್ಮಾಯೀತ ಶಬ್ದಂ ಕುರ್ಯಾತ್ ವಿಕ್ರೋಶೇತ್ — ಅಭಿನದ್ಧಾಕ್ಷೋಽಹಂ ಗಂಧಾರೇಭ್ಯಸ್ತಸ್ಕರೇಣಾನೀತೋಽಭಿನದ್ಧಾಕ್ಷ ಏವ ವಿಸೃಷ್ಟ ಇತಿ ॥
ತಸ್ಯ+ತಾವದೇವ+ಚಿರಮ್

ತಸ್ಯ ಯಥಾಭಿನಹನಂ ಪ್ರಮುಚ್ಯ ಪ್ರಬ್ರೂಯಾದೇತಾಂ ದಿಶಂ ಗಂಧಾರಾ ಏತಾಂ ದಿಶಂ ವ್ರಜೇತಿ ಸ ಗ್ರಾಮಾದ್ಗ್ರಾಮಂ ಪೃಚ್ಛನ್ಪಂಡಿತೋ ಮೇಧಾವೀ ಗಂಧಾರಾನೇವೋಪಸಂಪದ್ಯೇತೈವಮೇವೇಹಾಚಾರ್ಯವಾನ್ಪುರುಷೋ ವೇದ ತಸ್ಯ ತಾವದೇವ ಚಿರಂ ಯಾವನ್ನ ವಿಮೋಕ್ಷ್ಯೇಽಥ ಸಂಪತ್ಸ್ಯ ಇತಿ ॥ ೨ ॥

ಏವಂ ವಿಕ್ರೋಶತಃ ತಸ್ಯ ಯಥಾಭಿನಹನಂ ಯಥಾ ಬಂಧನಂ ಪ್ರಮುಚ್ಯ ಮುಕ್ತ್ವಾ ಕಾರುಣಿಕಃ ಕಶ್ಚಿತ್ ಏತಾಂ ದಿಶಮುತ್ತರತಃ ಗಂಧಾರಾಃ ಏತಾಂ ದಿಶಂ ವ್ರಜ — ಇತಿ ಪ್ರಬ್ರೂಯಾತ್ । ಸ ಏವಂ ಕಾರುಣಿಕೇನ ಬಂಧನಾನ್ಮೋಕ್ಷಿತಃ ಗ್ರಾಮಾತ್ ಗ್ರಾಮಾಂತರಂ ಪೃಚ್ಛನ್ ಪಂಡಿತಃ ಉಪದೇಶವಾನ್ ಮೇಧಾವೀ ಪರೋಪದಿಷ್ಟಗ್ರಾಮಪ್ರವೇಶಮಾರ್ಗಾವಧಾರಣಸಮರ್ಥಃ ಸನ್ ಗಂಧಾರಾನೇವೋಪಸಂಪದ್ಯೇತ । ನೇತರೋ ಮೂಢಮತಿಃ ದೇಶಾಂತರದರ್ಶನತೃಡ್ವಾ । ಯಥಾ ಅಯಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ ವರ್ಣಿತಃ — ಸ್ವವಿಷಯೇಭ್ಯೋ ಗಂಧಾರೇಭ್ಯಃ ಪುರುಷಃ ತಸ್ಕರೈರಭಿನದ್ಧಾಕ್ಷಃ ಅವಿವೇಕಃ ದಿಙ್ಮೂಢಃ ಅಶನಾಯಾಪಿಪಾಸಾದಿಮಾನ್ ವ್ಯಾಘ್ರತಸ್ಕರಾದ್ಯನೇಕಭಯಾನರ್ಥವ್ರಾತಯುತಮರಣ್ಯಂ ಪ್ರವೇಶಿತಃ ದುಃಖಾರ್ತಃ ವಿಕ್ರೋಶನ್ ಬಂಧನೇಭ್ಯೋ ಮುಮುಕ್ಷುಸ್ತಿಷ್ಠತಿ, ಸ ಕಥಂಚಿದೇವ ಕಾರುಣಿಕೇನ ಕೇನಚಿನ್ಮೋಕ್ಷಿತಃ ಸ್ವದೇಶಾನ್ಗಂಧಾರಾನೇವಾಪನ್ನಃ ನಿರ್ವೃತಃ ಸುಖ್ಯಭೂತ್ — ಏವಮೇವ ಸತಃ ಜಗದಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಾತ್ತೇಜೋಬನ್ನಾದಿಮಯಂ ದೇಹಾರಣ್ಯಂ ವಾತಪಿತ್ತಕಫರುಧಿರಮೇದೋಮಾಂಸಾಸ್ಥಿಮಜ್ಜಾಶುಕ್ರಕೃಮಿಮೂತ್ರಪುರೀಷವತ್ ಶೀತೋಷ್ಣಾದ್ಯನೇಕದ್ವಂದ್ವದುಃಖವಚ್ಚ ಇದಂ ಮೋಹಪಟಾಭಿನದ್ಧಾಕ್ಷಃ ಭಾರ್ಯಾಪುತ್ರಮಿತ್ರಪಶುಬಂಧ್ವಾದಿದೃಷ್ಟಾದೃಷ್ಟಾನೇಕವಿಷಯತೃಷ್ಣಾಪಾಶಿತಃ ಪುಣ್ಯಾಪುಣ್ಯಾದಿತಸ್ಕರೈಃ ಪ್ರವೇಶಿತಃ ಅಹಮಮುಷ್ಯ ಪುತ್ರಃ, ಮಮೈತೇ ಬಾಂಧವಾಃ, ಸುಖ್ಯಹಂ ದುಃಖೀ ಮೂಢಃ ಪಂಡಿತೋ ಧಾರ್ಮಿಕೋ ಬಂಧುಮಾನ್ ಜಾತಃ ಮೃತೋ ಜೀರ್ಣಃ ಪಾಪೀ, ಪುತ್ರೋ ಮೇ ಮೃತಃ, ಧನಂ ಮೇ ನಷ್ಟಮ್ , ಹಾ ಹತೋಽಸ್ಮಿ, ಕಥಂ ಜೀವಿಷ್ಯಾಮಿ, ಕಾ ಮೇ ಗತಿಃ, ಕಿಂ ಮೇ ತ್ರಾಣಮ್ — ಇತ್ಯೇವಮನೇಕಶತಸಹಸ್ರಾನರ್ಥಜಾಲವಾನ್ ವಿಕ್ರೋಶನ್ ಕಥಂಚಿದೇವ ಪುಣ್ಯಾತಿಶಯಾತ್ಪರಮಕಾರುಣಿಕಂ ಕಂಚಿತ್ಸದ್ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮವಿದಂ ವಿಮುಕ್ತಬಂಧನಂ ಬ್ರಹ್ಮಿಷ್ಠಂ ಯದಾ ಆಸಾದಯತಿ, ತೇನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾ ಕಾರುಣ್ಯಾತ್ ದರ್ಶಿತಸಂಸಾರವಿಷಯದೋಷದರ್ಶನಮಾರ್ಗಃ ವಿರಕ್ತಃ ಸಂಸಾರವಿಷಯೇಭ್ಯಃ — ನಾಸಿ ತ್ವಂ ಸಂಸಾರೀ ಅಮುಷ್ಯ ಪುತ್ರತ್ವಾದಿಧರ್ಮವಾನ್ , ಕಿಂ ತರ್ಹಿ, ಸತ್ ಯತ್ತತ್ತ್ವಮಸಿ —ಇತ್ಯವಿದ್ಯಾಮೋಹಪಟಾಭಿನಹನಾನ್ಮೋಕ್ಷಿತಃ ಗಂಧಾರಪುರುಷವಚ್ಚ ಸ್ವಂ ಸದಾತ್ಮಾನಮ್ ಉಪಸಂಪದ್ಯ ಸುಖೀ ನಿರ್ವೃತಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯೇತಮೇವಾರ್ಥಮಾಹ — ಆಚಾರ್ಯವಾನ್ಪುರುಷೋ ವೇದೇತಿ । ತಸ್ಯಾಸ್ಯ ಏವಮಾಚಾರ್ಯವತೋ ಮುಕ್ತಾವಿದ್ಯಾಭಿನಹನಸ್ಯ ತಾವದೇವ ತಾವಾನೇವ ಕಾಲಃ ಚಿರಂ ಕ್ಷೇಪಃ ಸದಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಸಂಪತ್ತೇರಿತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಃ । ಕಿಯಾನ್ಕಾಲಶ್ಚಿರಮಿತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಯಾವನ್ನ ವಿಮೋಕ್ಷ್ಯೇ ನ ವಿಮೋಕ್ಷ್ಯತೇ ಇತ್ಯೇತತ್ಪುರುಷವ್ಯತ್ಯಯೇನ, ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ; ಯೇನ ಕರ್ಮಣಾ ಶರೀರಮಾರಬ್ಧಂ ತಸ್ಯೋಪಭೋಗೇನ ಕ್ಷಯಾತ್ ದೇಹಪಾತೋ ಯಾವದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥ ತದೈವ ಸತ್ ಸಂಪತ್ಸ್ಯೇ ಸಂಪತ್ಸ್ಯತೇ ಇತಿ ಪೂರ್ವವತ್ । ನ ಹಿ ದೇಹಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಸತ್ಸಂಪತ್ತೇಶ್ಚ ಕಾಲಭೇದೋಽಸ್ತಿ ಯೇನ ಅಥ - ಶಬ್ದಃ ಆನಂತರ್ಯಾರ್ಥಃ ಸ್ಯಾತ್ ॥
ನನು ಯಥಾ ಸದ್ವಿಜ್ಞಾನಾನಂತರಮೇವ ದೇಹಪಾತಃ ಸತ್ಸಂಪತ್ತಿಶ್ಚ ನ ಭವತಿ ಕರ್ಮಶೇಷವಶಾತ್ , ತಥಾ ಅಪ್ರವೃತ್ತಫಲಾನಿ ಪ್ರಾಗ್ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತೇರ್ಜನ್ಮಾಂತರಸಂಚಿತಾನ್ಯಪಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಸಂತೀತಿ ತತ್ಫಲೋಪಭೋಗಾರ್ಥಂ ಪತಿತೇ ಅಸ್ಮಿಞ್ಶರೀರಾಂತರಮಾರಬ್ಧವ್ಯಮ್ । ಉತ್ಪನ್ನೇ ಚ ಜ್ಞಾನೇ ಯಾವಜ್ಜೀವಂ ವಿಹಿತಾನಿ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಾನಿ ವಾ ಕರ್ಮಾಣಿ ಕರೋತ್ಯೇವೇತಿ ತತ್ಫಲೋಪಭೋಗಾರ್ಥಂ ಚ ಅವಶ್ಯಂ ಶರೀರಾಂತರಮಾರಬ್ಧವ್ಯಮ್ , ತತಶ್ಚ ಕರ್ಮಾಣಿ ತತಃ ಶರೀರಾಂತರಮ್ ಇತಿ ಜ್ಞಾನಾನರ್ಥಕ್ಯಮ್ , ಕರ್ಮಣಾಂ ಫಲವತ್ತ್ವಾತ್ । ಅಥ ಜ್ಞಾನವತಃ ಕ್ಷೀಯಂತೇ ಕರ್ಮಾಣಿ, ತದಾ ಜ್ಞಾನಪ್ರಾಪ್ತಿಸಮಕಾಲಮೇವ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸತ್ಸಂಪತ್ತಿಹೇತುತ್ವಾನ್ಮೋಕ್ಷಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶರೀರಪಾತಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಆಚಾರ್ಯಾಭಾವಃ ಇತಿ ಆಚಾರ್ಯವಾನ್ಪುರುಷೋ ವೇದ ಇತ್ಯನುಪಪತ್ತಿಃ । ಜ್ಞಾನಾನ್ಮೋಕ್ಷಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಶ್ಚ ದೇಶಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಪಾಯಜ್ಞಾನವದನೈಕಾಂತಿಕಫಲತ್ವಂ ವಾ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ । ನ, ಕರ್ಮಣಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತಾಪ್ರವೃತ್ತಫಲವತ್ತ್ವವಿಶೇಷೋಪಪತ್ತೇಃ । ಯದುಕ್ತಮ್ ಅಪ್ರವೃತ್ತಫಲಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಧ್ರುವಫಲವತ್ತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ ಶರೀರೇ ಪತಿತೇ ಶರೀರಾಂತರಮಾರಬ್ಧವ್ಯಮ್ ಅಪ್ರವೃತ್ತಕರ್ಮಫಲೋಪಭೋಗಾರ್ಥಮಿತಿ, ಏತದಸತ್ । ವಿದುಷಃ ‘ತಸ್ಯ ತಾವದೇವ ಚಿರಮ್’ ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾತ್ । ನನು ‘ಪುಣ್ಯೋ ವೈ ಪುಣ್ಯೇನ ಕರ್ಮಣಾ ಭವತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೨ । ೧೫) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇರಪಿ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮೇವ । ಸತ್ಯಮೇವಮ್ । ತಥಾಪಿ ಪ್ರವೃತ್ತಫಲಾನಾಮಪ್ರವೃತ್ತಫಲಾನಾಂ ಚ ಕರ್ಮಣಾಂ ವಿಶೇಷೋಽಸ್ತಿ । ಕಥಮ್ ? ಯಾನಿ ಪ್ರವೃತ್ತಫಲಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಯೈರ್ವಿದ್ವಚ್ಛರೀರಮಾರಬ್ಧಮ್ , ತೇಷಾಮುಪಭಾಗೇನೈವ ಕ್ಷಯಃ — ಯಥಾ ಆರಬ್ಧವೇಗಸ್ಯ ಲಕ್ಷ್ಯಮುಕ್ತೇಷ್ವಾದೇಃ ವೇಗಕ್ಷಯಾದೇವ ಸ್ಥಿತಿಃ, ನ ತು ಲಕ್ಷ್ಯವೇಧಸಮಕಾಲಮೇವ ಪ್ರಯೋಜನಂ ನಾಸ್ತೀತಿ — ತದ್ವತ್ । ಅನ್ಯಾನಿ ತು ಅಪ್ರವೃತ್ತಫಲಾನಿ ಇಹ ಪ್ರಾಗ್ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತೇರೂರ್ಧ್ವಂ ಚ ಕೃತಾನಿ ವಾ ಕ್ರಿಯಮಾಣಾನಿ ವಾ ಅತೀತಜನ್ಮಾಂತರಕೃತಾನಿ ವಾ ಅಪ್ರವೃತ್ತಫಲಾನಿ ಜ್ಞಾನೇನ ದಹ್ಯಂತೇ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತೇನೇವ ; ‘ಜ್ಞಾನಾಗ್ನಿಃ ಸರ್ವಕರ್ಮಾಣಿ ಭಸ್ಮಸಾತ್ಕುರುತೇ ತಥಾ’ (ಭ. ಗೀ. ೪ । ೩೭) ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇಶ್ಚ । ‘ಕ್ಷೀಯಂತೇ ಚಾಸ್ಯ ಕರ್ಮಾಣಿ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೨ । ೯) ಇತಿ ಚ ಆಥರ್ವಣೇ । ಅತಃ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ ಜೀವನಾದಿಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವೇಽಪಿ ಪ್ರವೃತ್ತಫಲಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಮವಶ್ಯಮೇವ ಫಲೋಪಭೋಗಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಮುಕ್ತೇಷುವತ್ ತಸ್ಯ ತಾವದೇವ ಚಿರಮಿತಿ ಯುಕ್ತಮೇವೋಕ್ತಮಿತಿ ಯಥೋಕ್ತದೋಷಚೋದನಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತೇರೂರ್ಧ್ವಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ ಕರ್ಮಾಭಾವಮವೋಚಾಮ ‘ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥೋಽಮೃತತ್ವಮೇತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೨ । ೨೩ । ೧) ಇತ್ಯತ್ರ । ತಚ್ಚ ಸ್ಮರ್ತುಮರ್ಹಸಿ ॥

ಸ ಯ ಏಷೋಽಣಿಮೈತದಾತ್ಮ್ಯಮಿದꣳ ಸರ್ವಂ ತತ್ಸತ್ಯꣳ ಸ ಆತ್ಮಾ ತತ್ತ್ವಮಸಿ ಶ್ವೇತಕೇತೋ ಇತಿ ಭೂಯ ಏವ ಮಾ ಭಗವಾನ್ವಿಜ್ಞಾಪಯತ್ವಿತಿ ತಥಾ ಸೋಮ್ಯೇತಿ ಹೋವಾಚ ॥ ೩ ॥

ಸ ಯ ಇತ್ಯಾದ್ಯುಕ್ತಾರ್ಥಮ್ । ಆಚಾರ್ಯವಾನ್ ವಿದ್ವಾನ್ ಯೇನ ಕ್ರಮೇಣ ಸತ್ ಸಂಪದ್ಯತೇ, ತಂ ಕ್ರಮಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಭೂಯ ಏವ ಮಾ ಭಗವಾನ್ವಿಜ್ಞಾಪಯತ್ವಿತಿ । ತಥಾ ಸೋಮ್ಯ ಇತಿ ಹ ಉವಾಚ ॥
ಇತಿ ಚತುರ್ದಶಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ಪಂಚದಶಃ ಖಂಡಃ

ಪುರುಷಂ ಸೋಮ್ಯೋತೋಪತಾಪಿನಂ ಜ್ಞಾತಯಃ ಪರ್ಯುಪಾಸತೇ ಜಾನಾಸಿ ಮಾಂ ಜಾನಾಸಿ ಮಾಮಿತಿ ತಸ್ಯ ಯಾವನ್ನ ವಾಙ್ಮನಸಿ ಸಂಪದ್ಯತೇ ಮನಃ ಪ್ರಾಣೇ ಪ್ರಾಣಸ್ತೇಜಸಿ ತೇಜಃ ಪರಸ್ಯಾಂ ದೇವತಾಯಾಂ ತಾವಜ್ಜಾನಾತಿ ॥ ೧ ॥

ಪುರುಷಂ ಹೇ ಸೋಮ್ಯ ಉತ ಉಪತಾಪಿನಂ ಜ್ವರಾದ್ಯುಪತಾಪವಂತಂ ಜ್ಞಾತಯಃ ಬಾಂಧವಾಃ ಪರಿವಾರ್ಯ ಉಪಾಸತೇ ಮುಮೂರ್ಷುಮ್ — ಜಾನಾಸಿ ಮಾಂ ತವ ಪಿತರಂ ಪುತ್ರಂ ಭ್ರಾತರಂ ವಾ — ಇತಿ ಪೃಚ್ಛಂತಃ । ತಸ್ಯ ಮುಮೂರ್ಷೋಃ ಯಾವನ್ನ ವಾಙ್ಮನಸಿ ಸಂಪದ್ಯತೇ ಮನಃ ಪ್ರಾಣೇ ಪ್ರಾಣಸ್ತೇಜಸಿ ತೇಜಃ ಪರಸ್ಯಾಂ ದೇವತಾಯಾಮ್ ಇತ್ಯೇತದುಕ್ತಾರ್ಥಮ್ ॥

ಅಥ ಯದಾಸ್ಯ ವಾಙ್ಮನಸಿ ಸಂಪದ್ಯತೇ ಮನಃ ಪ್ರಾಣೇ ಪ್ರಾಣಸ್ತೇಜಸಿ ತೇಜಃ ಪರಸ್ಯಾಂ ದೇವತಾಯಾಮಥ ನ ಜಾನಾತಿ ॥ ೨ ॥

ಸಂಸಾರಿಣಃ ಯಃ ಮರಣಕ್ರಮಃ ಸ ಏವಾಯಂ ವಿದುಷೋಽಪಿ ಸತ್ಸಂಪತ್ತಿಕ್ರಮ ಇತ್ಯೇತದಾಹ — ಪರಸ್ಯಾಂ ದೇವತಾಯಾಂ ತೇಜಸಿ ಸಂಪನ್ನೇ ಅಥ ನ ಜಾನಾತಿ । ಅವಿದ್ವಾಂಸ್ತು ಸತ ಉತ್ಥಾಯ ಪ್ರಾಗ್ಭಾವಿತಂ ವ್ಯಾಘ್ರಾದಿಭಾವಂ ದೇವಮನುಷ್ಯಾದಿಭಾವಂ ವಾ ವಿಶತಿ । ವಿದ್ವಾಂಸ್ತು ಶಾಸ್ತ್ರಾಚಾರ್ಯೋಪದೇಶಜನಿತಜ್ಞಾನದೀಪಪ್ರಕಾಶಿತಂ ಸದ್ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರವಿಶ್ಯ ನ ಆವರ್ತತೇ ಇತ್ಯೇಷ ಸತ್ಸಂಪತ್ತಿಕ್ರಮಃ । ಅನ್ಯೇ ತು ಮೂರ್ಧನ್ಯಯಾ ನಾಡ್ಯಾ ಉತ್ಕ್ರಮ್ಯ ಆದಿತ್ಯಾದಿದ್ವಾರೇಣ ಸದ್ಗಚ್ಛಂತೀತ್ಯಾಹುಃ ; ತದಸತ್ , ದೇಶಕಾಲನಿಮಿತ್ತಫಲಾಭಿಸಂಧಾನೇನ ಗಮನದರ್ಶನಾತ್ । ನ ಹಿ ಸದಾತ್ಮೈಕತ್ವದರ್ಶಿನಃ ಸತ್ಯಾಭಿಸಂಧಸ್ಯ ದೇಶಕಾಲನಿಮಿತ್ತಫಲಾದ್ಯನೃತಾಭಿಸಂಧಿರುಪಪದ್ಯತೇ, ವಿರೋಧಾತ್ । ಅವಿದ್ಯಾಕಾಮಕರ್ಮಣಾಂ ಚ ಗಮನನಿಮಿತ್ತಾನಾಂ ಸದ್ವಿಜ್ಞಾನಹುತಾಶನವಿಪ್ಲುಷ್ಟತ್ವಾತ್ ಗಮನಾನುಪಪತ್ತಿರೇವ ; ‘ಪರ್ಯೋಪ್ತಕಾಮಸ್ಯ ಕೃತಾತ್ಮನಸ್ತ್ವಿಹೈವ ಸರ್ವೇ ಪ್ರವಿಲೀಯಂತಿ ಕಾಮಾಃ’ (ಮು. ಉ. ೩ । ೨ । ೨) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಥರ್ವಣೇ ನದೀಸಮುದ್ರದೃಷ್ಟಾಂತಶ್ರುತೇಶ್ಚ ॥

ಸ ಯ ಏಷೋಽಣಿಮೈತದಾತ್ಮ್ಯಮಿದꣳ ಸರ್ವಂ ತತ್ಸತ್ಯꣳ ಸ ಆತ್ಮಾ ತತ್ತ್ವಮಸಿ ಶ್ವೇತಕೇತೋ ಇತಿ ಭೂಯ ಏವ ಮಾ ಭಗವಾನ್ವಿಜ್ಞಾಪಯತ್ವಿತಿ ತಥಾ ಸೋಮ್ಯೇತಿ ಹೋವಾಚ ॥ ೩ ॥

ಸ ಯ ಇತ್ಯಾದಿ ಸಮಾನಮ್ । ಯದಿ ಮರಿಷ್ಯತೋ ಮುಮುಕ್ಷತಶ್ಚ ತುಲ್ಯಾ ಸತ್ಸಂಪತ್ತಿಃ, ತತ್ರ ವಿದ್ವಾನ್ ಸತ್ಸಂಪನ್ನೋ ನಾವರ್ತತೇ, ಆವರ್ತತೇ ತ್ವವಿದ್ವಾನ್ — ಇತ್ಯತ್ರ ಕಾರಣಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಭೂಯ ಏವ ಮಾ ಭಗವಾನ್ವಿಜ್ಞಾಪಯತ್ವಿತಿ । ತಥಾ ಸೋಮ್ಯೇತಿ ಹ ಉವಾಚ ॥
ಇತಿ ಪಂಚದಶಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ಷೋಡಶಃ ಖಂಡಃ

ಪುರುಷꣳ ಸೋಮ್ಯೋತ ಹಸ್ತಗೃಹೀತಮಾನಯಂತ್ಯಪಹಾರ್ಷೀತ್ಸ್ತೇಯಮಕಾರ್ಷೀತ್ಪರಶುಮಸ್ಮೈ ತಪತೇತಿ ಸ ಯದಿ ತಸ್ಯ ಕರ್ತಾ ಭವತಿ ತತ ಏವಾನೃತಮಾತ್ಮಾನಂ ಕುರುತೇ ಸೋಽನೃತಾಭಿಸಂಧೋಽನೃತೇನಾತ್ಮಾನಮಂತರ್ಧಾಯ ಪರಶುಂ ತಪ್ತಂ ಪ್ರತಿಗೃಹ್ಣಾತಿ ಸ ದಹ್ಯತೇಽಥ ಹನ್ಯತೇ ॥ ೧ ॥

ಶೃಣು — ಯಥಾ ಸೋಮ್ಯ ಪುರುಷಂ ಚೌರ್ಯಕರ್ಮಣಿ ಸಂದಿಹ್ಯಮಾನಂ ನಿಗ್ರಹಾಯ ಪರೀಕ್ಷಣಾಯ ಚ ಉತ ಅಪಿ ಹಸ್ತಗೃಹೀತಂ ಬದ್ಧಹಸ್ತಮ್ ಆನಯಂತಿ ರಾಜಪುರುಷಾಃ । ಕಿಂ ಕೃತವಾನಯಮಿತಿ ಪೃಷ್ಟಾಶ್ಚ ಆಹುಃ — ಅಪಹಾರ್ಷೀದ್ಧನಮಸ್ಯಾಯಮ್ । ತೇ ಚ ಆಹುಃ — ಕಿಮಪಹರಣಮಾತ್ರೇಣ ಬಂಧನಮರ್ಹತಿ, ಅನ್ಯಥಾ ದತ್ತೇಽಪಿ ಧನೇ ಬಂಧನಪ್ರಸಂಗಾತ್ ; ಇತ್ಯುಕ್ತಾಃ ಪುನರಾಹುಃ — ಸ್ತೇಯಮಕಾರ್ಷೀತ್ ಚೌರ್ಯೇಣ ಧನಮಪಹಾರ್ಷೀದಿತಿ । ತೇಷ್ವೇವಂ ವದತ್ಸು ಇತರಃ ಅಪಹ್ನುತೇ — ನಾಹಂ ತತ್ಕರ್ತೇತಿ । ತೇ ಚ ಆಹುಃ — ಸಂದಿಹ್ಯಮಾನಂ ಸ್ತೇಯಮಕಾರ್ಷೀಃ ತ್ವಮಸ್ಯ ಧನಸ್ಯೇತಿ । ತಸ್ಮಿಂಶ್ಚ ಅಪಹ್ನುವಾನೇ ಆಹುಃ — ಪರಶುಮಸ್ಮೈ ತಪತೇತಿ ಶೋಧಯತ್ವಾತ್ಮಾನಮಿತಿ । ಸ ಯದಿ ತಸ್ಯ ಸ್ತೈನ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ತಾ ಭವತಿ ಬಹಿಶ್ಚಾಪಹ್ನುತೇ, ಸ ಏವಂಭೂತಃ ತತ ಏವಾನೃತಮನ್ಯಥಾಭೂತಂ ಸಂತಮನ್ಯಥಾತ್ಮಾನಂ ಕುರುತೇ । ಸ ತಥಾ ಅನೃತಾಭಿಸಂಧೋಽನೃತೇನಾತ್ಮಾನಮಂತರ್ಧಾಯ ವ್ಯವಹಿತಂ ಕೃತ್ವಾ ಪರಶುಂ ತಪ್ತಂ ಮೋಹಾತ್ಪ್ರತಿಗೃಹ್ಣಾತಿ, ಸ ದಹ್ಯತೇ, ಅಥ ಹನ್ಯತೇ ರಾಜಪುರುಷೈಃ ಸ್ವಕೃತೇನಾನೃತಾಭಿಸಂಧಿದೋಷೇಣ ॥

ಅಥ ಯದಿ ತಸ್ಯಾಕರ್ತಾ ಭವತಿ ತತ ಏವ ಸತ್ಯಮಾತ್ಮಾನಂ ಕುರುತೇ ಸ ಸತ್ಯಾಭಿಸಂಧಃ ಸತ್ಯೇನಾತ್ಮಾನಮಂತರ್ಧಾಯ ಪರಶುಂ ತಪ್ತಂ ಪ್ರತಿಗೃಹ್ಣಾತಿ ಸ ನ ದಹ್ಯತೇಽಥ ಮುಚ್ಯತೇ ॥ ೨ ॥

ಅಥ ಯದಿ ತಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ ಅಕರ್ತಾ ಭವತಿ, ತತ ಏವ ಸತ್ಯಮಾತ್ಮಾನಂ ಕುರುತೇ । ಸ ಸತ್ಯೇನ ತಯಾ ಸ್ತೈನ್ಯಾಕರ್ತೃತಯಾ ಆತ್ಮಾನಮಂತರ್ಧಾಯ ಪರಶುಂ ತಪ್ತಂ ಪ್ರತಿಗೃಹ್ಣಾತಿ । ಸ ಸತ್ಯಾಭಿಸಂಧಃ ಸನ್ ನ ದಹ್ಯತೇ ಸತ್ಯವ್ಯವಧಾನಾತ್ , ಅಥ ಮುಚ್ಯತೇ ಚ ಮೃಷಾಭಿಯೋಕ್ತೃಭ್ಯಃ । ತಪ್ತಪರಶುಹಸ್ತತಲಸಂಯೋಗಸ್ಯ ತುಲ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಸ್ತೇಯಕರ್ತ್ರಕರ್ತ್ರೋರನೃತಾಭಿಸಂಧೋ ದಹ್ಯತೇ ನ ತು ಸತ್ಯಾಭಿಸಂಧಃ ॥

ಸ ಯಥಾ ತತ್ರ ನಾದಾಹ್ಯೇತೈತದಾತ್ಮ್ಯಮಿದꣳ ಸರ್ವಂ ತತ್ಸತ್ಯꣳ ಸ ಆತ್ಮಾ ತತ್ತ್ವಮಸಿ ಶ್ವೇತಕೇತೋ ಇದಿ ತದ್ಧಾಸ್ಯ ವಿಜಜ್ಞಾವಿತಿ ವಿಜಜ್ಞಾವಿತಿ ॥ ೩ ॥

ಸ ಯಥಾ ಸತ್ಯಾಭಿಸಂಧಃ ತಪ್ತಪರಶುಗ್ರಹಣಕರ್ಮಣಿ ಸತ್ಯವ್ಯವಹಿತಹಸ್ತತಲತ್ವಾತ್ ನಾದಾಹ್ಯೇತ ನ ದಹ್ಯೇತೇತ್ಯೇತತ್ , ಏವಂ ಸದ್ಬ್ರಹ್ಮಸತ್ಯಾಭಿಸಂಧೇತರಯೋಃ ಶರೀರಪಾತಕಾಲೇ ಚ ತುಲ್ಯಾಯಾಂ ಸತ್ಸಂಪತ್ತೌ ವಿದ್ವಾನ್ ಸತ್ಸಂಪದ್ಯ ನ ಪುನರ್ವ್ಯಾಘ್ರದೇವಾದಿದೇಹಗ್ರಹಣಾಯ ಆವರ್ತತೇ । ಅವಿದ್ವಾಂಸ್ತು ವಿಕಾರಾನೃತಾಭಿಸಂಧಃ ಪುನರ್ವ್ಯಾಘ್ರಾದಿಭಾವಂ ದೇವತಾದಿಭಾವಂ ವಾ ಯಥಾಕರ್ಮ ಯಥಾಶ್ರುತಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ । ಯದಾತ್ಮಾಭಿಸಂಧ್ಯನಭಿಸಂಧಿಕೃತೇ ಮೋಕ್ಷಬಂಧನೇ, ಯಚ್ಚ ಮೂಲಂ ಜಗತಃ, ಯದಾಯತನಾ ಯತ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಶ್ಚ ಸರ್ವಾಃ ಪ್ರಜಾಃ, ಯದಾತ್ಮಕಂ ಚ ಸರ್ವಂ ಯಚ್ಚಾಜಮಮೃತಮಭಯಂ ಶಿವಮದ್ವಿತೀಯಮ್ , ತತ್ಸತ್ಯಂ ಸ ಆತ್ಮಾ ತವ, ಅತಸ್ತತ್ತ್ವಮಸಿ ಶ್ವೇತಕೇತೋ — ಇತ್ಯುಕ್ತಾರ್ಥಮಸಕೃದ್ವಾಕ್ಯಮ್ । ಕಃ ಪುನರಸೌ ಶ್ವೇತಕೇತುಃ ತ್ವಂಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ? ಯೋಽಹಂ ಶ್ವೇತಕೇತುರುದ್ದಾಲಕಸ್ಯ ಪುತ್ರ ಇತಿ ವೇದ ಆತ್ಮಾನಮಾದೇಶಂ ಶ್ರುತ್ವಾ ಮತ್ವಾ ವಿಜ್ಞಾಯ ಚ, ಅಶ್ರುತಮಮತಮವಿಜ್ಞಾತಂ ವಿಜ್ಞಾತುಂ ಪಿತರಂ ಪಪ್ರಚ್ಛ ‘ಕಥಂ ನು ಭಗವಃ ಸ ಆದೇಶೋ ಭವತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧ । ೩) ಇತಿ । ಸ ಏಷಃ ಅಧಿಕೃತಃ ಶ್ರೋತಾ ಮಂತಾ ವಿಜ್ಞಾತಾ ತೇಜೋಬನ್ನಮಯಂ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಂ ಪ್ರವಿಷ್ಟಾ ಪರೈವ ದೇವತಾ ನಾಮರೂಪವ್ಯಾಕರಣಾಯ — ಆದರ್ಶೇ ಇವ ಪುರುಷಃ ಸೂರ್ಯಾದಿರಿವ ಜಲಾದೌ ಪ್ರತಿಬಿಂಬರೂಪೇಣ । ಸ ಆತ್ಮಾನಂ ಕಾರ್ಯಕರಣೇಭ್ಯಃ ಪ್ರವಿಭಕ್ತಂ ಸದ್ರೂಪಂ ಸರ್ವಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರಾಕ್ ಪಿತುಃ ಶ್ರವಣಾತ್ ನ ವಿಜಜ್ಞೌ । ಅಥೇದಾನೀಂ ಪಿತ್ರಾ ಪ್ರತಿಬೋಧಿತಃ ತತ್ತ್ವಮಸಿ ಇತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತೈರ್ಹೇತುಭಿಶ್ಚ ತತ್ ಪಿತುರಸ್ಯ ಹ ಕಿಲೋಕ್ತಂ ಸದೇವಾಹಮಸ್ಮೀತಿ ವಿಜಜ್ಞೌ ವಿಜ್ಞಾತವಾನ್ । ದ್ವಿರ್ವಚನಮಧ್ಯಾಯಪರಿಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಮ್ ॥
ಕಿಂ ಪುನರತ್ರ ಷಷ್ಠೇ ವಾಕ್ಯಪ್ರಮಾಣೇನ ಜನಿತಂ ಫಲಮಾತ್ಮನಿ ? ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವಯೋರಧಿಕೃತತ್ವವಿಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತಿಃ ತಸ್ಯ ಫಲಮ್ , ಯಮವೋಚಾಮ ತ್ವಂಶಬ್ದವಾಚ್ಯಮರ್ಥಂ ಶ್ರೋತುಂ ಮಂತುಂ ಚ ಅಧಿಕೃತಮವಿಜ್ಞಾತವಿಜ್ಞಾನಫಲಾರ್ಥಮ್ । ಪ್ರಾಕ್ಚ ಏತಸ್ಮಾದ್ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ ಅಹಮೇವಂ ಕರಿಷ್ಯಾಮ್ಯಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದೀನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ, ಅಹಮತ್ರಾಧಿಕೃತಃ, ಏಷಾಂ ಚ ಕರ್ಮಣಾಂ ಫಲಮಿಹಾಮುತ್ರ ಚ ಭೋಕ್ಷ್ಯೇ, ಕೃತೇಷು ವಾ ಕರ್ಮಸು ಕೃತಕರ್ತವ್ಯಃ ಸ್ಯಾಮ್ — ಇತ್ಯೇವಂ ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವಯೋರಧಿಕೃತೋಽಸ್ಮೀತ್ಯಾತ್ಮನಿ ಯದ್ವಿಜ್ಞಾನಮಭೂತ್ ತಸ್ಯ, ಯತ್ಸಜ್ಜಗತೋ ಮೂಲಮ್ ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಂ ತತ್ತ್ವಮಸೀತ್ಯನೇನ ವಾಕ್ಯೇನ ಪ್ರತಿಬುದ್ಧಸ್ಯ ನಿವರ್ತತೇ, ವಿರೋಧಾತ್ — ನ ಹಿ ಏಕಸ್ಮಿನ್ನದ್ವಿತೀಯೇ ಆತ್ಮನಿ ಅಯಮಹಮಸ್ಮೀತಿ ವಿಜ್ಞಾತೇ ಮಮೇದಮ್ ಅನ್ಯದನೇನ ಕರ್ತವ್ಯಮ್ ಇದಂ ಕೃತ್ವಾ ಅಸ್ಯ ಫಲಂ ಭೋಕ್ಷ್ಯೇ — ಇತಿ ವಾ ಭೇದವಿಜ್ಞಾನಮುಪಪದ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸತ್ಸತ್ಯಾದ್ವಿತೀಯಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನೇ ವಿಕಾರಾನೃತಜೀವಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನಂ ನಿವರ್ತತೇ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ನನು ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ ಇತ್ಯತ್ರ ತ್ವಂಶಬ್ದವಾಚ್ಯೇಽರ್ಥೇ ಸದ್ಬುದ್ಧಿರಾದಿಶ್ಯತೇ — ಯಥಾ ಆದಿತ್ಯಮನಆದಿಷು ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಬುದ್ಧಿಃ, ಯಥಾ ಚ ಲೋಕೇ ಪ್ರತಿಮಾದಿಷು ವಿಷ್ಣ್ವಾದಿಬುದ್ಧಿಃ, ತದ್ವತ್ ; ನ ತು ಸದೇವ ತ್ವಮಿತಿ ; ಯದಿ ಸದೇವ ಶ್ವೇತಕೇತುಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಕಥಮಾತ್ಮಾನಂ ನ ವಿಜಾನೀಯಾತ್ , ಯೇನ ತಸ್ಮೈ ತತ್ತ್ವಮಸೀತ್ಯುಪದಿಶ್ಯತೇ ? ನ, ಆದಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾತ್ — ‘ಆದಿತ್ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೯ । ೧) ಇತ್ಯಾದೌ ಇತಿಶಬ್ದವ್ಯವಧಾನಾತ್ ನ ಸಾಕ್ಷಾದ್ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ಗಮ್ಯತೇ, ರೂಪಾದಿಮತ್ತ್ವಾಚ್ಚ ಆದಿತ್ಯಾದೀನಾಮ್ । ಆಕಾಶಮನಸೋಶ್ಚ ಇತಿಶಬ್ದವ್ಯವಧಾನಾದೇವ ಅಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮ್ । ಇಹ ತು ಸತ ಏವೇಹ ಪ್ರವೇಶಂ ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ ಇತಿ ನಿರಂಕುಶಂ ಸದಾತ್ಮಭಾವಮುಪದಿಶತಿ । ನನು ಪರಾಕ್ರಮಾದಿಗುಣಃ ಸಿಂಹೋಽಸಿ ತ್ವಮ್ ಇತಿವತ್ ತತ್ತ್ವಮಸೀತಿ ಸ್ಯಾತ್ । ನ, ಮೃದಾದಿವತ್ ಸದೇಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಂ ಸತ್ಯಮ್ ಇತ್ಯುಪದೇಶಾತ್ । ನ ಚ ಉಪಚಾರವಿಜ್ಞಾನಾತ್ ‘ತಸ್ಯ ತಾವದೇವ ಚಿರಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧೪ । ೨) ಇತಿ ಸತ್ಸಂಪತ್ತಿರುಪದಿಶ್ಯೇತ । ಮೃಷಾತ್ವಾದುಪಚಾರವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ — ತ್ವಮಿಂದ್ರೋ ಯಮ ಇತಿವತ್ । ನಾಪಿ ಸ್ತುತಿಃ, ಅನುಪಾಸ್ಯತ್ವಾಚ್ಛ್ವೇತಕೇತೋಃ । ನಾಪಿ ಸತ್ ಶ್ವೇತಕೇತುತ್ವೋಪದೇಶೇನ ಸ್ತೂಯೇತ — ನ ಹಿ ರಾಜಾ ದಾಸಸ್ತ್ವಮಿತಿ ಸ್ತುತ್ಯಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನಾಪಿ ಸತಃ ಸರ್ವಾತ್ಮನ ಏಕದೇಶನಿರೋಧೋ ಯುಕ್ತಃ ತತ್ತ್ವಮಸೀತಿದೇಶಾಧಿಪತೇರಿವ ಗ್ರಾಮಾಧ್ಯಕ್ಷಸ್ತ್ವಮಿತಿ । ನ ಚ ಅನ್ಯಾ ಗತಿರಿಹ ಸದಾತ್ಮತ್ವೋಪದೇಶಾತ್ ಅರ್ಥಾಂತರಭೂತಾ ಸಂಭವತಿ । ನನು ಸದಸ್ಮೀತಿ ಬುದ್ಧಿಮಾತ್ರಮಿಹ ಕರ್ತವ್ಯತಯಾ ಚೋದ್ಯತೇ ನ ತ್ವಜ್ಞಾತಂ ಸದಸೀತಿ ಜ್ಞಾಪ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ । ನನ್ವಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷೇಽಪಿ ‘ಅಶ್ರುತಂ ಶ್ರುತಂ ಭವತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧ । ೩) ಇತ್ಯಾದ್ಯನುಪಪನ್ನಮ್ । ನ, ಸದಸ್ಮೀತಿ ಬುದ್ಧಿವಿಧೇಃ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥತ್ವಾತ್ । ನ, ‘ಆಚಾರ್ಯವಾನ್ಪುರುಷೋ ವೇದ । ತಸ್ಯ ತಾವದೇವ ಚಿರಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧೪ । ೨) ಇತ್ಯುಪದೇಶಾತ್ । ಯದಿ ಹಿ ಸದಸ್ಮೀತಿ ಬುದ್ಧಿಮಾತ್ರಂ ಕರ್ತವ್ಯತಯಾ ವಿಧೀಯತೇ ನ ತು ತ್ವಂಶಬ್ದವಾಚ್ಯಸ್ಯ ಸದ್ರೂಪತ್ವಮೇವ, ತದಾ ನ ಆಚಾರ್ಯವಾನ್ವೇದ ಇತಿ ಜ್ಞಾನೋಪಯೋಪದೇಶೋ ವಾಚ್ಯಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಯಥಾ ‘ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಜುಹುಯಾತ್’ ( ? ) ಇತ್ಯೇವಮಾದಿಷ್ವರ್ಥಪ್ರಾಪ್ತಮೇವ ಆಚಾರ್ಯವತ್ತ್ವಮಿತಿ, ತದ್ವತ್ । ‘ತಸ್ಯ ತಾವದೇವ ಚಿರಮ್’ ಇತಿ ಚ ಕ್ಷೇಪಕರಣಂ ನ ಯುಕ್ತಂ ಸ್ಯಾತ್ , ಸದಾತ್ಮತತ್ತ್ವೇ ಅವಿಜ್ಞಾತೇಽಪಿ ಸಕೃದ್ಬುದ್ಧಿಮಾತ್ರಕರಣೇ ಮೋಕ್ಷಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಚ ತತ್ತ್ವಮಸೀತ್ಯುಕ್ತೇ ನಾಹಂ ಸದಿತಿ ಪ್ರಮಾಣವಾಕ್ಯಮಜನಿತಾ ಬುದ್ಧಿಃ ನಿವರ್ತಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಾ ; ನೋತ್ಪನ್ನೇತಿ ವಾ ಶಕ್ಯಂ ವಕ್ತುಮ್ , ಸರ್ವೋಪನಿಷದ್ವಾಕ್ಯಾನಾಂ ತತ್ಪರತಯೈವೋಪಕ್ಷಯಾತ್ । ಯಥಾ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿವಿಧಿಜನಿತಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಕರ್ತವ್ಯತಾಬುದ್ಧೀನಾಮತಥಾರ್ಥತ್ವಮನುತ್ಪನ್ನತ್ವಂ ವಾ ನ ಶಕ್ಯತೇ ವಕ್ತುಮ್ — ತದ್ವತ್ । ಯತ್ತೂಕ್ತಂ ಸದಾತ್ಮಾ ಸನ್ ಆತ್ಮಾನಂ ಕಥಂ ನ ಜಾನೀಯಾದಿತಿ, ನಾಸೌ ದೋಷಃ, ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತವ್ಯತಿರಿಕ್ತಃ ಅಹಂ ಜೀವಃ ಕರ್ತಾ ಭೋಕ್ತೇತ್ಯಪಿ ಸ್ವಭಾವತಃ ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ವಿಜ್ಞಾನಾದರ್ಶನಾತ್ । ಕಿಮು ತಸ್ಯ ಸದಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನಮ್ । ಕಥಮೇವಂ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತವಿಜ್ಞಾನೇ ಅಸತಿ ತೇಷಾಂ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿವಿಜ್ಞಾನಂ ಸಂಭವತಿ ದೃಶ್ಯತೇ ಚ । ತದ್ವತ್ತಸ್ಯಾಪಿ ದೇಹಾದಿಷ್ವಾತ್ಮಬುದ್ಧಿತ್ವಾತ್ ನ ಸ್ಯಾತ್ಸದಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ವಿಕಾರಾನೃತಾಧಿಕೃತಜೀವಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನನಿವರ್ತಕಮೇವ ಇದಂ ವಾಕ್ಯಮ್ ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮಿತಿ ॥
ಇತಿ ಷೋಡಶಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥
ಇತಿ ಶ್ರೀಮತ್ಪರಮಹಂಸಪರಿವ್ರಾಜಕಾಚಾರ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರೀಗೋವಿಂದಭಗವತ್ಪೂಜ್ಯಪಾದಶಿಷ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರೀಮಚ್ಛಂಕರಭಗವತಃ ಕೃತೌ ಛಾಂದೋಗ್ಯೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯೇ ಷಷ್ಠೋಽಧ್ಯಾಯಃ ಸಮಾಪ್ತಃ ॥