श्रीमच्छङ्करभगवत्पूज्यपादविरचितम्

छान्दोग्योपनिषद्भाष्यम्

करतलकलिताद्वयात्मतत्त्वं क्षपितदुरन्तचिरन्तनप्रमोहम् ।
उपचितमुदितोदितैर्गुणौघैः उपनिषदामयमुज्जहार भाष्यम् ॥

ಪ್ರಥಮೋಽಧ್ಯಾಯಃ

ಪ್ರಥಮಃ ಖಂಡಃ

‘ಓಮಿತ್ಯೇತದಕ್ಷರಮ್’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಷ್ಟಾಧ್ಯಾಯೀ ಛಾಂದೋಗ್ಯೋಪನಿಷತ್ । ತಸ್ಯಾಃ ಸಂಕ್ಷೇಪತಃ ಅರ್ಥಜಿಜ್ಞಾಸುಭ್ಯಃ ಋಜುವಿವರಣಮಲ್ಪಗ್ರಂಥಮಿದಮಾರಭ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಸಂಬಂಧಃ — ಸಮಸ್ತಂ ಕರ್ಮಾಧಿಗತಂ ಪ್ರಾಣಾದಿದೇವತಾವಿಜ್ಞಾನಸಹಿತಮ್ ಅರ್ಚಿರಾದಿಮಾರ್ಗೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತಿಕಾರಣಮ್ ; ಕೇವಲಂ ಚ ಕರ್ಮ ಧೂಮಾದಿಮಾರ್ಗೇಣ ಚಂದ್ರಲೋಕಪ್ರತಿಪತ್ತಿಕಾರಣಮ್ ; ಸ್ವಭಾವವೃತ್ತಾನಾಂ ಚ ಮಾರ್ಗದ್ವಯಪರಿಭ್ರಷ್ಟಾನಾಂ ಕಷ್ಟಾ ಅಧೋಗತಿರುಕ್ತಾ ; ನ ಚ ಉಭಯೋರ್ಮಾರ್ಗಯೋರನ್ಯತರಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಮಾರ್ಗೇ ಆತ್ಯಂತಿಕೀ ಪುರುಷಾರ್ಥಸಿದ್ಧಿಃ — ಇತ್ಯತಃ ಕರ್ಮನಿರಪೇಕ್ಷಮ್ ಅದ್ವೈತಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನಂ ಸಂಸಾರಗತಿತ್ರಯಹೇತೂಪಮರ್ದೇನ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಉಪನಿಷದಾರಭ್ಯತೇ । ನ ಚ ಅದ್ವೈತಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನಾದನ್ಯತ್ರ ಆತ್ಯಂತಿಕೀ ನಿಃಶ್ರೇಯಸಪ್ರಾಪ್ತಿಃ । ವಕ್ಷ್ಯತಿ ಹಿ — ‘ಅಥ ಯೇಽನ್ಯಥಾತೋ ವಿದುರನ್ಯರಾಜಾನಸ್ತೇ ಕ್ಷಯ್ಯಲೋಕಾ ಭವಂತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೫ । ೨) ; ವಿಪರ್ಯಯೇ ಚ — ‘ಸ ಸ್ವರಾಡ್ ಭವತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೫ । ೨) — ಇತಿ । ತಥಾ — ದ್ವೈತವಿಷಯಾನೃತಾಭಿಸಂಧಸ್ಯ ಬಂಧನಮ್ , ತಸ್ಕರಸ್ಯೇವ ತಪ್ತಪರಶುಗ್ರಹಣೇ ಬಂಧದಾಹಭಾವಃ, ಸಂಸಾರದುಃಖಪ್ರಾಪ್ತಿಶ್ಚ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ — ಅದ್ವೈತಾತ್ಮಸತ್ಯಾಭಿಸಂಧಸ್ಯ, ಅತಸ್ಕರಸ್ಯೇವ ತಪ್ತಪರಶುಗ್ರಹಣೇ ಬಂಧದಾಹಾಭಾವಃ, ಸಂಸಾರದುಃಖನಿವೃತ್ತಿರ್ಮೋಕ್ಷಶ್ಚ — ಇತಿ ॥
ಅತ ಏವ ನ ಕರ್ಮಸಹಭಾವಿ ಅದ್ವೈತಾತ್ಮದರ್ಶನಮ್ ; ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲಭೇದೋಪಮರ್ದೇನ ‘ಸತ್ . . . ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೧), (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೨) ‘ಆತ್ಮೈವೇದಂ ಸರ್ವಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೫ । ೨) ಇತ್ಯೇವಮಾದಿವಾಕ್ಯಜನಿತಸ್ಯ ಬಾಧಕಪ್ರತ್ಯಯಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಕರ್ಮವಿಧಿಪ್ರತ್ಯಯ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಕರ್ತೃಭೋಕ್ತೃಸ್ವಭಾವವಿಜ್ಞಾನವತಃ ತಜ್ಜನಿತಕರ್ಮಫಲರಾಗದ್ವೇಷಾದಿದೋಷವತಶ್ಚ ಕರ್ಮವಿಧಾನಾತ್ । ಅಧಿಗತಸಕಲವೇದಾರ್ಥಸ್ಯ ಕರ್ಮವಿಧಾನಾತ್ ಅದ್ವೈತಜ್ಞಾನವತೋಽಪಿ ಕರ್ಮೇತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಕರ್ಮಾಧಿಕೃತವಿಷಯಸ್ಯ ಕರ್ತೃಭೋಕ್ತ್ರಾದಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಸ್ಯ ‘ಸತ . . . ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್’ ‘ಆತ್ಮೈವೇದಂ ಸರ್ವಮ್’ ಇತ್ಯನೇನೋಪಮರ್ದಿತತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಅವಿದ್ಯಾದಿದೋಷವತ ಏವ ಕರ್ಮಾಣಿ ವಿಧೀಯಂತೇ ; ನ ಅದ್ವೈತಜ್ಞಾನವತಃ । ಅತ ಏವ ಹಿ ವಕ್ಷ್ಯತಿ — ‘ಸರ್ವ ಏತೇ ಪುಣ್ಯಲೋಕಾ ಭವಂತಿ, ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥೋಽಮೃತತ್ವಮೇತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೨ । ೨೩ । ೧) ಇತಿ ॥
ತತ್ರೈತಸ್ಮಿನ್ನದ್ವೈತವಿದ್ಯಾಪ್ರಕರಣೇ ಅಭ್ಯುದಯಸಾಧನಾನಿ ಉಪಾಸನಾನ್ಯುಚ್ಯಂತೇ, ಕೈವಲ್ಯಸನ್ನಿಕೃಷ್ಟಫಲಾನಿ ಚ ಅದ್ವೈತಾದೀಷದ್ವಿಕೃತಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಾಣಿ ‘ಮನೋಮಯಃ ಪ್ರಾಣಶರೀರಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೪ । ೧೨) ಇತ್ಯಾದೀನಿ, ಕರ್ಮಸಮೃದ್ಧಿಫಲಾನಿ ಚ ಕರ್ಮಾಂಗಸಂಬಂಧೀನಿ ; ರಹಸ್ಯಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ಮನೋವೃತ್ತಿಸಾಮಾನ್ಯಾಚ್ಚ — ಯಥಾ ಅದ್ವೈತಜ್ಞಾನಂ ಮನೋವೃತ್ತಿಮಾತ್ರಮ್ , ತಥಾ ಅನ್ಯಾನ್ಯಪ್ಯುಪಾಸನಾನಿ ಮನೋವೃತ್ತಿರೂಪಾಣಿ — ಇತ್ಯಸ್ತಿ ಹಿ ಸಾಮಾನ್ಯಮ್ । ಕಸ್ತರ್ಹಿ ಅದ್ವೈತಜ್ಞಾನಸ್ಯೋಪಾಸನಾನಾಂ ಚ ವಿಶೇಷಃ ? ಉಚ್ಯತೇ — ಸ್ವಾಭಾವಿಕಸ್ಯ ಆತ್ಮನ್ಯಕ್ರಿಯೇಽಧ್ಯಾರೋಪಿತಸ್ಯ ಕರ್ತ್ರಾದಿಕಾರಕಕ್ರಿಯಾಫಲಭೇದವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನಿವರ್ತಕಮದ್ವೈತವಿಜ್ಞಾನಮ್ , ರಜ್ಜ್ವಾದಾವಿವ ಸರ್ಪಾದ್ಯಧ್ಯಾರೋಪಲಕ್ಷಣಜ್ಞಾನಸ್ಯ ರಜ್ಜ್ವಾದಿಸ್ವರೂಪನಿಶ್ಚಯಃ ಪ್ರಕಾಶನಿಮಿತ್ತಃ ; ಉಪಾಸನಂ ತು ಯಥಾಶಾಸ್ತ್ರಸಮರ್ಥಿತಂ ಕಿಂಚಿದಾಲಂಬನಮುಪಾದಾಯ ತಸ್ಮಿನ್ಸಮಾನಚಿತ್ತವೃತ್ತಿಸಂತಾನಕರಣಂ ತದ್ವಿಲಕ್ಷಣಪ್ರತ್ಯಯಾನಂತರಿತಮ್ — ಇತಿ ವಿಶೇಷಃ । ತಾನ್ಯೇತಾನ್ಯುಪಾಸನಾನಿ ಸತ್ತ್ವಶುದ್ಧಿಕರತ್ವೇನ ವಸ್ತುತತ್ತ್ವಾವಭಾಸಕತ್ವಾತ್ ಅದ್ವೈತಜ್ಞಾನೋಪಕಾರಕಾಣಿ, ಆಲಂಬನವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಸುಖಸಾಧ್ಯಾನಿ ಚ — ಇತಿ ಪೂರ್ವಮುಪನ್ಯಸ್ಯಂತೇ । ತತ್ರ ಕರ್ಮಾಭ್ಯಾಸಸ್ಯ ದೃಢೀಕೃತತ್ವಾತ್ ಕರ್ಮಪರಿತ್ಯಾಗೇನೋಪಾಸನ ಏವ ದುಃಖಂ ಚೇತಃಸಮರ್ಪಣಂ ಕರ್ತುಮಿತಿ ಕರ್ಮಾಂಗವಿಷಯಮೇವ ತಾವತ್ ಆದೌ ಉಪಾಸನಮ್ ಉಪನ್ಯಸ್ಯತೇ ॥
+ಓಮಿತ್ಯೇತದಕ್ಷರಮ್

ಓಮಿತ್ಯೇತದಕ್ಷರಮುದ್ಗೀಥಮುಪಾಸೀತ । ಓಮಿತಿ ಹ್ಯುದ್ಗಾಯತಿ ತಸ್ಯೋಪವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮ್ ॥ ೧ ॥

ಓಮಿತ್ಯೇತದಕ್ಷರಮುದ್ಗೀಥಮುಪಾಸೀತ — ಓಮಿತ್ಯೇತದಕ್ಷರಂ ಪರಮಾತ್ಮನೋಽಭಿಧಾನಂ ನೇದಿಷ್ಠಮ್ ; ತಸ್ಮಿನ್ಹಿ ಪ್ರಯುಜ್ಯಮಾನೇ ಸ ಪ್ರಸೀದತಿ, ಪ್ರಿಯನಾಮಗ್ರಹಣ ಇವ ಲೋಕಃ ; ತದಿಹ ಇತಿಪರಂ ಪ್ರಯುಕ್ತಮ್ ಅಭಿಧಾಯಕತ್ವಾದ್ವ್ಯಾವರ್ತಿತಂ ಶಬ್ದಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರಂ ಪ್ರತೀಯತೇ ; ತಥಾ ಚ ಅರ್ಚಾದಿವತ್ ಪರಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಪ್ರತೀಕಂ ಸಂಪದ್ಯತೇ ; ಏವಂ ನಾಮತ್ವೇನ ಪ್ರತೀಕತ್ವೇನ ಚ ಪರಮಾತ್ಮೋಪಾಸನಸಾಧನಂ ಶ್ರೇಷ್ಠಮಿತಿ ಸರ್ವವೇದಾಂತೇಷ್ವವಗತಮ್ ; ಜಪಕರ್ಮಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾದ್ಯಂತೇಷು ಚ ಬಹುಶಃ ಪ್ರಯೋಗಾತ್ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಸ್ಯ ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಮ್ ; ಅತಃ ತದೇತತ್ , ಅಕ್ಷರಂ ವರ್ಣಾತ್ಮಕಮ್ , ಉದ್ಗೀಥಭಕ್ತ್ಯವಯವತ್ವಾದುದ್ಗೀಥಶಬ್ದವಾಚ್ಯಮ್ , ಉಪಾಸೀತ — ಕರ್ಮಾಂಗಾವಯವಭೂತೇ ಓಂಕಾರೇಪರಮಾತ್ಮಪ್ರತೀಕೇ ದೃಢಾಮೈಕಾಗ್ರ್ಯಲಕ್ಷಣಾಂ ಮತಿಂ ಸಂತನುಯಾತ್ । ಸ್ವಯಮೇವ ಶ್ರುತಿಃ ಓಂಕಾರಸ್ಯ ಉದ್ಗೀಥಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ — ಓಮಿತಿ ಹ್ಯುದ್ಗಾಯತಿ ; ಓಮಿತ್ಯಾರಭ್ಯ, ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ , ಉದ್ಗಾಯತಿ, ಅತ ಉದ್ಗೀಥ ಓಂಕಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಯ ಉಪವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮ್ — ತಸ್ಯ ಅಕ್ಷರಸ್ಯ, ಉಪವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮ್ ಏವಮುಪಾಸನಮೇವಂವಿಭೂತ್ಯೇವಂಫಲಮಿತ್ಯಾದಿಕಥನಮ್ ಉಪವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮ್ , ಪ್ರವರ್ತತ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಃ ॥

ಏಷಾಂ ಭೂತಾನಾಂ ಪೃಥಿವೀ ರಸಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾ ಆಪೋ ರಸಃ । ಅಪಾಮೋಷಧಯೋ ರಸ ಓಷಧೀನಾಂ ಪುರುಷೋ ರಸಃ ಪುರುಷಸ್ಯ ವಾಗ್ರಸೋ ವಾಚ ಋಗ್ರಸ ಋಚಃ ಸಾಮ ರಸಃ ಸಾಮ್ನ ಉದ್ಗೀಥೋ ರಸಃ ॥ ೨ ॥

ಏಷಾಂ ಚರಾಚರಾಣಾಂ ಭೂತಾನಾಂ ಪೃಥಿವೀ ರಸಃ ಗತಿಃ ಪರಾಯಣಮವಷ್ಟಂಭಃ ; ಪೃಥಿವ್ಯಾ ಆಪಃ ರಸಃ — ಅಪ್ಸು ಹಿ ಓತಾ ಚ ಪ್ರೋತಾ ಚ ಪೃಥಿವೀ ; ಅತಃ ತಾಃ ರಸಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾಃ । ಅಪಾಮ್ ಓಷಧಯಃ ರಸಃ, ಅಪ್ಪರಿಣಾಮತ್ವಾದೋಷಧೀನಾಮ್ ; ತಾಸಾಂ ಪುರುಷೋ ರಸಃ, ಅನ್ನಪರಿಣಾಮತ್ವಾತ್ಪುರುಷಸ್ಯ ; ತಸ್ಯಾಪಿ ಪುರುಷಸ್ಯ ವಾಕ್ ರಸಃ — ಪುರುಷಾವಯವಾನಾಂ ಹಿ ವಾಕ್ ಸಾರಿಷ್ಠಾ, ಅತೋ ವಾಕ್ ಪುರುಷಸ್ಯ ರಸ ಉಚ್ಯತೇ ; ತಸ್ಯಾ ಅಪಿ ವಾಚಃ, ಋಕ್ ಸರಃ ಸಾರತರಾ ; ಋಚಃ ಸಾಮ ರಸಃ ಸಾರತರಮ್ ; ತಸ್ಯಾಪಿ ಸಾಮ್ನಃ ಉದ್ಗೀಥಃ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾದೋಂಕಾರಃ ಸಾರತರಃ ॥

ಸ ಏಷ ರಸಾನಾꣳ ರಸತಮಃ ಪರಮಃ ಪರಾರ್ಧ್ಯೋಽಷ್ಟಮೋ ಯದುದ್ಗೀಥಃ ॥ ೩ ॥

ಏವಮ್ — ಸ ಏಷಃ ಉದ್ಗೀಥಾಖ್ಯ ಓಂಕಾರಃ, ಭೂತಾದೀನಾಮುತ್ತರೋತ್ತರರಸಾನಾಮ್ , ಅತಿಶಯೇನ ರಸಃ ರಸತಮಃ ; ಪರಮಃ, ಪರಮಾತ್ಮಪ್ರತೀಕತ್ವಾತ್ ; ಪರಾರ್ಧ್ಯಃ — ಅರ್ಧಂ ಸ್ಥಾನಮ್ , ಪರಂ ಚ ತದರ್ಧಂ ಚ ಪರಾರ್ಧಮ್ , ತದರ್ಹತೀತಿ ಪರಾರ್ಧ್ಯಃ, — ಪರಮಾತ್ಮಸ್ಥಾನಾರ್ಹಃ, ಪರಮಾತ್ಮವದುಪಾಸ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ; ಅಷ್ಟಮಃ — ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿರಸಸಂಖ್ಯಾಯಾಮ್ ; ಯದುದ್ಗೀಥಃ ಯ ಉದ್ಗೀಥಃ ॥

ಕತಮಾ ಕತಮರ್ಕ್ಕತಮತ್ಕತಮತ್ಸಾಮ ಕತಮಃ ಕತಮ ಉದ್ಗೀಥ ಇತಿ ವಿಮೃಷ್ಟಂ ಭವತಿ ॥ ೪ ॥

ವಾಚ ಋಗ್ರಸಃ . . . ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ; ಕತಮಾ ಸಾ ಋಕ್ ? ಕತಮತ್ತತ್ಸಾಮಃ ? ಕತಮೋ ವಾ ಸ ಉದ್ಗೀಥಃ ? ಕತಮಾ ಕತಮೇತಿ ವೀಪ್ಸಾ ಆದರಾರ್ಥಾ । ನನು ‘ವಾ ಬಹೂನಾಂ ಜಾತಿಪರಿಪ್ರಶ್ನೇ ಡತಮಚ್’ (ಪಾ. ಸೂ. ೫ । ೩ । ೯೩) ಇತಿ ಡತಮಚ್ಪ್ರತ್ಯಯಃ ಇಷ್ಟಃ ; ನ ಹಿ ಅತ್ರ ಋಗ್ಜಾತಿಬಹುತ್ವಮ್ ; ಕಥಂ ಡತಮಚ್ಪ್ರಯೋಗಃ ? ನೈಷ ದೋಷಃ ; ಜಾತೌ ಪರಿಪ್ರಶ್ನೋ ಜಾತಿಪರಿಪ್ರಶ್ನಃ — ಇತ್ಯೇತಸ್ಮಿನ್ವಿಗ್ರಹೇ ಜಾತಾವೃಗ್ವ್ಯಕ್ತೀನಾಂ ಬಹುತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ, ನ ತು ಜಾತೇಃ ಪರಿಪ್ರಶ್ನ ಇತಿ ವಿಗೃಹ್ಯತೇ । ನನು ಜಾತೇಃ ಪರಿಪ್ರಶ್ನಃ — ಇತ್ಯಸ್ಮಿನ್ವಿಗ್ರಹೇ ‘ಕತಮಃ ಕಠಃ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯುದಾಹರಣಮುಪಪನ್ನಮ್ , ಜಾತೌ ಪರಿಪ್ರಶ್ನ ಇತ್ಯತ್ರ ತು ನ ಯುಜ್ಯತೇ — ತತ್ರಾಪಿ ಕಠಾದಿಜಾತಾವೇವ ವ್ಯಕ್ತಿಬಹುತ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಪರಿಪ್ರಶ್ನ ಇತ್ಯದೋಷಃ । ಯದಿ ಜಾತೇಃ ಪರಿಪ್ರಶ್ನಃ ಸ್ಯಾತ್ , ‘ಕತಮಾ ಕತಮರ್ಕ್’ ಇತ್ಯಾದಾವುಪಸಂಖ್ಯಾನಂ ಕರ್ತವ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ । ವಿಮೃಷ್ಟಂ ಭವತಿ ವಿಮರ್ಶಃ ಕೃತೋ ಭವತಿ ॥

ವಾಗೇವರ್ಕ್ಪ್ರಾಣಃ ಸಾಮೋಮಿತ್ಯೇತದಕ್ಷರಮುದ್ಗೀಥಃ । ತದ್ವಾ ಏತನ್ಮಿಥುನಂ ಯದ್ವಾಕ್ಚ ಪ್ರಾಣಶ್ಚರ್ಕ್ಚ ಸಾಮ ಚ ॥ ೫ ॥

ವಿಮರ್ಶೇ ಹಿ ಕೃತೇ ಸತಿ, ಪ್ರತಿವಚನೋಕ್ತಿರುಪಪನ್ನಾ — ವಾಗೇವ ಋಕ್ ಪ್ರಾಣಃ ಸಾಮ ಓಮಿತ್ಯೇತದಕ್ಷರಮುದ್ಗೀಥಃ ಇತಿ । ವಾಗೃಚೋರೇಕತ್ವೇಽಪಿ ನ ಅಷ್ಟಮತ್ವವ್ಯಾಘಾತಃ, ಪೂರ್ವಸ್ಮಾತ್ ವಾಕ್ಯಾಂತರತ್ವಾತ್ ; ಆಪ್ತಿಗುಣಸಿದ್ಧಯೇ ಹಿ ಓಮಿತ್ಯೇತದಕ್ಷರಮುದ್ಗೀಥಃ ಇತಿ । ವಾಕ್ಪ್ರಾಣೌ ಋಕ್ಸಾಮಯೋನೀ ಇತಿ ವಾಗೇವ ಋಕ್ ಪ್ರಾಣಃ ಸಾಮ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ; ಯಥಾ ಕ್ರಮಮ್ ಋಕ್ಸಾಮಯೋನ್ಯೋರ್ವಾಕ್ಪ್ರಾಣಯೋರ್ಗ್ರಹಣೇ ಹಿ ಸರ್ವಾಸಾಮೃಚಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಚ ಸಾಮ್ನಾಮವರೋಧಃ ಕೃತಃ ಸ್ಯಾತ್ ; ಸರ್ವರ್ಕ್ಸಾಮಾವರೋಧೇ ಚ ಋಕ್ಸಾಮಸಾಧ್ಯಾನಾಂ ಚ ಸರ್ವಕರ್ಮಣಾಮವರೋಧಃ ಕೃತಃ ಸ್ಯಾತ್ ; ತದವರೋಧೇ ಚ ಸರ್ವೇ ಕಾಮಾ ಅವರುದ್ಧಾಃ ಸ್ಯುಃ । ಓಮಿತ್ಯೇತದಕ್ಷರಮ್ ಉದ್ಗೀಥಃ ಇತಿ ಭಕ್ತ್ಯಾಶಂಕಾ ನಿವರ್ತ್ಯತೇ । ತದ್ವಾ ಏತತ್ ಇತಿ ಮಿಥುನಂ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ । ಕಿಂ ತನ್ಮಿಥುನಮಿತಿ, ಆಹ — ಯದ್ವಾಕ್ಚ ಪ್ರಾಣಶ್ಚ ಸರ್ವರ್ಕ್ಸಾಮಕಾರಣಭೂತೌ ಮಿಥುನಮ್ ; ಋಕ್ಚ ಸಾಮ ಚೇತಿ ಋಕ್ಸಾಮಕಾರಣೌ ಋಕ್ಸಾಮಶಬ್ದೋಕ್ತಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ ; ನ ತು ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ಋಕ್ಚ ಸಾಮ ಚ ಮಿಥುನಮ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಹಿ ವಾಕ್ಪ್ರಾಣಶ್ಚ ಇತ್ಯೇಕಂ ಮಿಥುನಮ್ , ಋಕ್ಸಾಮ ಚ ಅಪರಮ್ , ಇತಿ ದ್ವೇ ಮಿಥುನೇ ಸ್ಯಾತಾಮ್ ; ತಥಾ ಚ ತದ್ವಾ ಏತನ್ಮಿಥುನಮ್ ಇತ್ಯೇಕವಚನನಿರ್ದೇಶೋಽನುಪಪನ್ನಃ ಸ್ಯಾತ್ ; ತಸ್ಮಾತ್ ಋಕ್ಸಾಮಯೋನ್ಯೋರ್ವಾಕ್ಪ್ರಾಣಯೋರೇವ ಮಿಥುನತ್ವಮ್ ॥

ತದೇತನ್ಮಿಥುನಮೋಮಿತ್ಯೇತಸ್ಮಿನ್ನಕ್ಷರೇ ಸಂ ಸೃಜ್ಯತೇ ಯದಾ ವೈ ಮಿಥುನೌ ಸಮಾಗಚ್ಛತ ಆಪಯತೋ ವೈ ತಾವನ್ಯೋನ್ಯಸ್ಯ ಕಾಮಮ್ ॥ ೬ ॥

ತದೇತತ್ ಏವಂಲಕ್ಷಣಂ ಮಿಥುನಮ್ ಓಮಿತ್ಯೇತಸ್ಮಿನ್ನಕ್ಷರೇ ಸಂಸೃಜ್ಯತೇ ; ಏವಂ ಸರ್ವಕಾಮಾಪ್ತಿಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಂ ಮಿಥುನಮ್ ಓಂಕಾರೇ ಸಂಸೃಷ್ಟಂ ವಿದ್ಯತ ಇತಿ ಓಂಕಾರಸ್ಯ ಸರ್ವಕಾಮಾಪ್ತಿಗುಣವತ್ತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಮ್ ; ವಾಙ್ಮಯತ್ವಮ್ ಓಂಕಾರಸ್ಯ ಪ್ರಾಣನಿಷ್ಪಾದ್ಯತ್ವಂ ಚ ಮಿಥುನೇನ ಸಂಸೃಷ್ಟತ್ವಮ್ । ಮಿಥುನಸ್ಯ ಕಾಮಾಪಯಿತೃತ್ವಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತ ಉಚ್ಯತೇ — ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಮಿಥುನೌ ಮಿಥುನಾವಯವೌ ಸ್ತ್ರೀಪುಂಸೌ ಯದಾ ಸಮಾಗಚ್ಛತಃ ಗ್ರಾಮ್ಯಧರ್ಮತಯಾ ಸಂಯುಜ್ಯೇಯಾತಾಂ ತದಾ ಆಪಯತಃ ಪ್ರಾಪಯತಃ ಅನ್ಯೋನ್ಯಸ್ಯ ಇತರೇತರಸ್ಯ ತೌ ಕಾಮಮ್ , ತಥಾ ಸ್ವಾತ್ಮಾನುಪ್ರವಿಷ್ಟೇನ ಮಿಥುನೇನ ಸರ್ವಕಾಮಾಪ್ತಿಗುಣವತ್ತ್ವಮ್ ಓಂಕಾರಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥
ತದುಪಾಸಕೋಽಪ್ಯುದ್ಗಾತಾ ತದ್ಧರ್ಮಾ ಭವತೀತ್ಯಾಹ —

ಆಪಯಿತಾ ಹ ವೈ ಕಾಮಾನಾಂ ಭವತಿ ಯ ಏತದೇವಂ ವಿದ್ವಾನಕ್ಷರಮುದ್ಗೀಥಮುಪಾಸ್ತೇ ॥ ೭ ॥

ಆಪಯಿತಾ ಹ ವೈ ಕಾಮಾನಾಂ ಯಜಮಾನಸ್ಯ ಭವತಿ, ಯ ಏತತ್ ಅಕ್ಷರಮ್ ಏವಮ್ ಆಪ್ತಿಗುಣವತ್ ಉದ್ಗೀಥಮ್ ಉಪಾಸ್ತೇ, ತಸ್ಯ ಏತದ್ಯಥೋಕ್ತಂ ಫಲಮಿತ್ಯರ್ಥಃ, ‘ತಂ ಯಥಾ ಯಥೋಪಾಸತೇ ತದೇವ ಭವತಿ’ (ಶತ. ಬ್ರಾ. ೧೦ । ೫ । ೨ । ೨೦) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ॥

ತದ್ವಾ ಏತದನುಜ್ಞಾಕ್ಷರಂ ಯದ್ಧಿ ಕಿಂಚಾನುಜಾನಾತ್ಯೋಮಿತ್ಯೇವ ತದಾಹೈಷೋ ಏವ ಸಮೃದ್ಧಿರ್ಯದನುಜ್ಞಾ ಸಮರ್ಧಯಿತಾ ಹ ವೈ ಕಾಮಾನಾಂ ಭವತಿ ಯ ಏತದೇವಂ ವಿದ್ವಾನಕ್ಷರಮುದ್ಗೀಥಮುಪಾಸ್ತೇ ॥ ೮ ॥

ಸಮೃದ್ಧಿಗುಣವಾಂಶ್ಚ ಓಂಕಾರಃ ; ಕಥಮ್ ? ತತ್ ವೈ ಏತತ್ ಪ್ರಕೃತಮ್ , ಅನುಜ್ಞಾಕ್ಷರಮ್ ಅನುಜ್ಞಾ ಚ ಸಾ ಅಕ್ಷರಂ ಚ ತತ್ ; ಅನುಜ್ಞಾ ಚ ಅನುಮತಿಃ, ಓಂಕಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಥಮನುಜ್ಞೇತಿ, ಆಹ ಶ್ರುತಿರೇವ — ಯದ್ಧಿ ಕಿಂಚ ಯತ್ಕಿಂಚ ಲೋಕೇ ಜ್ಞಾನಂ ಧನಂ ವಾ ಅನುಜಾನಾತಿ ವಿದ್ವಾನ್ ಧನೀ ವಾ, ತತ್ರಾನುಮತಿಂ ಕುರ್ವನ್ ಓಮಿತ್ಯೇವ ತದಾಹ ; ತಥಾ ಚ ವೇದೇ ‘ತ್ರಯಸ್ತ್ರಿಂಶದಿತ್ಯೋಮಿತಿ ಹೋವಾಚ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿ ; ತಥಾ ಚ ಲೋಕೇಽಪಿ ತವೇದಂ ಧನಂ ಗೃಹ್ಣಾಮಿ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಓಮಿತ್ಯೇವ ಆಹ । ಅತ ಏಷಾ ಉ ಏವ ಏಷೈವ ಹಿ ಸಮೃದ್ಧಿಃ ಯದನುಜ್ಞಾ ಯಾ ಅನುಜ್ಞಾ ಸಾ ಸಮೃದ್ಧಿಃ, ತನ್ಮೂಲತ್ವಾದನುಜ್ಞಾಯಾಃ ; ಸಮೃದ್ಧೋ ಹಿ ಓಮಿತ್ಯನುಜ್ಞಾಂ ದದಾತಿ ; ತಸ್ಯಾತ್ ಸಮೃದ್ಧಿಗುಣವಾನೋಂಕಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಮೃದ್ಧಿಗುಣೋಪಾಸಕತ್ವಾತ್ ತದ್ಧರ್ಮಾ ಸನ್ ಸಮರ್ಧಯಿತಾ ಹ ವೈ ಕಾಮಾನಾಂ ಯಜಮಾನಸ್ಯ ಭವತಿ ; ಯ ಏತದೇವಂ ವಿದ್ವಾನಕ್ಷರಮುದ್ಗೀಥಮುಪಾಸ್ತೇ ಇತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವವತ್ ॥

ತೇನೇಯಂ ತ್ರಯೀವಿದ್ಯಾ ವರ್ತತೇ ಓಮಿತ್ಯಾಶ್ರಾವಯತ್ಯೋಮಿತಿ ಶಂ ಸತ್ಯೋಮಿತ್ಯುದ್ಗಾಯತ್ಯೇತಸ್ಯೈವಾಕ್ಷರಸ್ಯಾಪಚಿತ್ಯೈ ಮಹಿಮ್ನಾ ರಸೇನ ॥ ೯ ॥

ಅಥ ಇದಾನೀಮಕ್ಷರಂ ಸ್ತೌತಿ, ಉಪಾಸ್ಯತ್ವಾತ್ , ಪ್ರರೋಚನಾರ್ಥಮ್ ; ಕಥಮ್ ? ತೇನ ಅಕ್ಷರೇಣ ಪ್ರಕೃತೇನ ಇಯಮ್ ಋಗ್ವೇದಾದಿಲಕ್ಷಣಾ ತ್ರಯೀವಿದ್ಯಾ, ತ್ರಯೀವಿದ್ಯಾವಿಹಿತಂ ಕರ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ — ನ ಹಿ ತ್ರಯೀವಿದ್ಯೈವ — ಆಶ್ರಾವಣಾದಿಭಿರ್ವರ್ತತೇ । ಕರ್ಮ ತು ತಥಾ ಪ್ರವರ್ತತ ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ ; ಕಥಮ್ ? ಓಮಿತ್ಯಾಶ್ರಾವಯತಿ ಓಮಿತಿ ಶಂಸತಿ ಓಮಿತ್ಯುದ್ಗಾಯತಿ ; ಲಿಂಗಾಚ್ಚ ಸೋಮಯಾಗ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ತಚ್ಚ ಕರ್ಮ ಏತಸ್ಯೈವ ಅಕ್ಷರಸ್ಯ ಅಪಚಿತ್ಯೈ ಪೂಜಾರ್ಥಮ್ ; ಪರಮಾತ್ಮಪ್ರತೀಕಂ ಹಿ ತತ್ ; ತದಪಚಿತಿಃ ಪರಮಾತ್ಮನ ಏವಸ್ಯಾತ್ , ‘ಸ್ವಕರ್ಮಣಾ ತಮಭ್ಯರ್ಚ್ಯ ಸಿದ್ಧಿಂ ವಿಂದತಿ ಮಾನವಃ’ (ಭ. ಗೀ. ೧೮ । ೪೬) ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇಃ । ಕಿಂಚ, ಏತಸ್ಯೈವಾಕ್ಷರಸ್ಯ ಮಹಿಮ್ನಾ ಮಹತ್ತ್ವೇನ ಋತ್ವಿಗ್ಯಜಮಾನಾದಿಪ್ರಾಣೈರಿತ್ಯರ್ಥಃ ; ತಥಾ ಏತಸ್ಯೈವಾಕ್ಷರಸ್ಯ ರಸೇನ ವ್ರೀಹಿಯವಾದಿರಸನಿರ್ವೃತ್ತೇನ ಹವಿಷೇತ್ಯರ್ಥಃ ; ಯಾಗಹೋಮಾದಿ ಅಕ್ಷರೇಣ ಕ್ರಿಯತೇ ; ತಚ್ಚ ಆದಿತ್ಯಮುಪತಿಷ್ಠತೇ ; ತತೋ ವೃಷ್ಟ್ಯಾದಿಕ್ರಮೇಣ ಪ್ರಾಣೋಽನ್ನಂ ಚ ಜಾಯತೇ ; ಪ್ರಾಣೈರನ್ನೇನ ಚ ಯಜ್ಞಸ್ತಾಯತೇ ; ಅತ ಉಚ್ಯತೇ - ಅಕ್ಷರಸ್ಯ ಮಹಿಮ್ನಾ ರಸೇನ ಇತಿ ॥
ತತ್ರ ಅಕ್ಷರವಿಜ್ಞಾನವತಃ ಕರ್ಮ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಸ್ಥಿತಮಾಕ್ಷಿಪತಿ —

ತೇನೋಭೌ ಕುರುತೋ ಯಶ್ಚೈತದೇವಂ ವೇದ ಯಶ್ಚ ನ ವೇದ । ನಾನಾ ತು ವಿದ್ಯಾ ಚಾವಿದ್ಯಾ ಚ ಯದೇವ ವಿದ್ಯಯಾ ಕರೋತಿ ಶ್ರದ್ಧಯೋಪನಿಷದಾ ತದೇವ ವೀರ್ಯವತ್ತರಂ ಭವತೀತಿ ಖಲ್ವೇತಸ್ಯೈವಾಕ್ಷರಸ್ಯೋಪವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ಭವತಿ ॥ ೧೦ ॥

ತೇನ ಅಕ್ಷರೇಣ ಉಭೌ ಕುರುತಃ, ಯಶ್ಚ ಏತತ್ ಅಕ್ಷರಮ್ ಏವಂ ಯಥಾವ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ ವೇದ, ಯಶ್ಚ ಕರ್ಮಮಾತ್ರವಿತ್ ಅಕ್ಷರಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಂ ನ ವೇದ, ತಾವುಭೌ ಕುರುತಃ ಕರ್ಮ ; ತೇಯೋಶ್ಚ ಕರ್ಮಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದೇವ ಫಲಂ ಸ್ಯಾತ್ , ಕಿಂ ತತ್ರಾಕ್ಷರಯಾಥಾತ್ಮ್ಯವಿಜ್ಞಾನೇನ ಇತಿ ; ದೃಷ್ಟಂ ಹಿ ಲೋಕೇ ಹರೀತಕೀಂ ಭಕ್ಷಯತೋಃ ತದ್ರಸಾಭಿಜ್ಞೇತರಯೋಃ ವಿರೇಚನಮ್ — ನೈವಮ್ ; ಯಸ್ಮಾತ್ ನಾನಾ ತು ವಿದ್ಯಾ ಚ ಅವಿದ್ಯಾ ಚ, ಭಿನ್ನೇ ಹಿ ವಿದ್ಯಾವಿದ್ಯೇ, ತು — ಶಬ್ದಃ ಪಕ್ಷವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಃ ; ನ ಓಂಕಾರಸ್ಯ ಕರ್ಮಾಂಗತ್ವಮಾತ್ರವಿಜ್ಞಾನಮೇವ ರಸತಮಾಪ್ತಿಸಮೃದ್ಧಿಗುಣವದ್ವಿಜ್ಞಾನಮ್ ; ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? ತತೋಽಭ್ಯಧಿಕಮ್ ; ತಸ್ಮಾತ್ ತದಂಗಾಧಿಕ್ಯಾತ್ ತತ್ಫಲಾಧಿಕ್ಯಂ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ; ದೃಷ್ಟಂ ಹಿ ಲೋಕೇ ವಣಿಕ್ಶಬರಯೋಃ ಪದ್ಮರಾಗಾದಿಮಣಿವಿಕ್ರಯೇ ವಣಿಜೋ ವಿಜ್ಞಾನಾಧಿಕ್ಯಾತ್ ಫಲಾಧಿಕ್ಯಮ್ ; ತಸ್ಮಾತ್ ಯದೇವ ವಿದ್ಯಯಾ ವಿಜ್ಞಾನೇನ ಯುಕ್ತಃ ಸನ್ ಕರೋತಿ ಕರ್ಮ ಶ್ರದ್ಧಯಾ ಶ್ರದ್ದಧಾನಶ್ಚ ಸನ್ , ಉಪನಿಷದಾ ಯೋಗೇನ ಯುಕ್ತಶ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ, ತದೇವ ಕರ್ಮ ವೀರ್ಯವತ್ತರಮ್ ಅವಿದ್ವತ್ಕರ್ಮಣೋಽಧಿಕಫಲಂ ಭವತೀತಿ ; ವಿದ್ವತ್ಕರ್ಮಣೋ ವೀರ್ಯವತ್ತರತ್ವವಚನಾದವಿದುಷೋಽಪಿ ಕರ್ಮ ವೀರ್ಯವದೇವ ಭವತೀತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ನ ಚ ಅವಿದುಷಃ ಕರ್ಮಣ್ಯನಧಿಕಾರಃ, ಔಷಸ್ತ್ಯೇ ಕಾಂಡೇ ಅವಿದುಷಾಮಪ್ಯಾರ್ತ್ವಿಜ್ಯದರ್ಶನಾತ್ । ರಸತಮಾಪ್ತಿಸಮೃದ್ಧಿಗುಣವದಕ್ಷರಮಿತ್ಯೇಕಮುಪಾಸನಮ್ , ಮಧ್ಯೇ ಪ್ರಯತ್ನಾಂತರಾದರ್ಶನಾತ್ ; ಅನೇಕೈರ್ಹಿ ವಿಶೇಷಣೈಃ ಅನೇಕಧಾ ಉಪಾಸ್ಯತ್ವಾತ್ ಖಲು ಏತಸ್ಯೈವ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ಉದ್ಗೀಥಾಖ್ಯಸ್ಯ ಅಕ್ಷರಸ್ಯ ಉಪವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ಭವತಿ ॥
ಇತಿ ಪ್ರಥಮಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ದ್ವಿತೀಯಃ ಖಂಡಃ

ದೇವಾಸುರಾ ಹ ವೈ ಯತ್ರ ಸಂಯೇತಿರೇ ಉಭಯೇ ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯಾಸ್ತದ್ಧ ದೇವಾ ಉದ್ಗೀಥಮಾಜಹ್ರುರನೇನೈನಾನಭಿಭವಿಷ್ಯಾಮ ಇತಿ ॥ ೧ ॥

ದೇವಾಸುರಾಃ ದೇವಾಶ್ಚ ಅಸುರಾಶ್ಚ ; ದೇವಾಃ ದೀವ್ಯತೇರ್ದ್ಯೋತನಾರ್ಥಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರೋದ್ಭಾಸಿತಾ ಇಂದ್ರಿಯವೃತ್ತಯಃ ; ಅಸುರಾಃ ತದ್ವಿಪರೀತಾಃ ಸ್ವೇಷ್ವೇವಾಸುಷು ವಿಷ್ವಗ್ವಿಷಯಾಸು ಪ್ರಾಣನಕ್ರಿಯಾಸು ರಮಣಾತ್ ಸ್ವಾಭಾವಿಕ್ಯಃ ತಮಆತ್ಮಿಕಾ ಇಂದ್ರಿಯವೃತ್ತಯ ಏವ ; ಹ ವೈ ಇತಿ ಪೂರ್ವವೃತ್ತೋದ್ಭಾಸಕೌ ನಿಪಾತೌ ; ಯತ್ರ ಯಸ್ಮಿನ್ನಿಮಿತ್ತೇ ಇತರೇತರವಿಷಯಾಪಹಾರಲಕ್ಷಣೇ ಸಂಯೇತಿರೇ, ಸಂಪೂರ್ವಸ್ಯ ಯತತೇಃ ಸಂಗ್ರಾಮಾರ್ಥತ್ವಮಿತಿ, ಸಂಗ್ರಾಮಂ ಕೃತವಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಪ್ರಕಾಶವೃತ್ತ್ಯಭಿಭವನಾಯ ಪ್ರವೃತ್ತಾಃ ಸ್ವಾಭಾವಿಕ್ಯಸ್ತಮೋರೂಪಾ ಇಂದ್ರಿಯವೃತ್ತಯಃ ಅಸುರಾಃ, ತಥಾ ತದ್ವಿಪರೀತಾಃ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥವಿಷಯವಿವೇಕಜ್ಯೋತಿರಾತ್ಮಾನಃ ದೇವಾಃ ಸ್ವಾಭಾವಿಕತಮೋರೂಪಾಸುರಾಭಿಭವನಾಯ ಪ್ರವೃತ್ತಾಃ ಇತಿ ಅನ್ಯೋನ್ಯಾಭಿಭವೋದ್ಭವರೂಪಃ ಸಂಗ್ರಾಮ ಇವ, ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿಷು ಪ್ರತಿದೇಹಂ ದೇವಾಸುರಸಂಗ್ರಾಮೋ ಅನಾದಿಕಾಲಪ್ರವೃತ್ತ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಸ ಇಹ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಆಖ್ಯಾಯಿಕಾರೂಪೇಣ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮೋತ್ಪತ್ತಿವಿವೇಕವಿಜ್ಞಾನಾಯ ಕಥ್ಯತೇ ಪ್ರಾಣವಿಶುದ್ಧಿವಿಜ್ಞಾನವಿಧಿಪರತಯಾ । ಅತಃ ಉಭಯೇಽಪಿ ದೇವಾಸುರಾಃ, ಪ್ರಜಾಪತೇರಪತ್ಯಾನೀತಿ ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯಾಃ — ಪ್ರಜಾಪತಿಃ ಕರ್ಮಜ್ಞಾನಾಧಿಕೃತಃ ಪುರುಷಃ, ‘ಪುರುಷ ಏವೋಕ್ಥಮಯಮೇವ ಮಹಾನ್ಪ್ರಜಾಪತಿಃ’ (ಐ. ಆ. ೨ । ೧ । ೨) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ ; ತಸ್ಯ ಹಿ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಾಃ ಸ್ವಾಭಾವಿಕ್ಯಶ್ಚ ಕರಣವೃತ್ತಯೋ ವಿರುದ್ಧಾಃ ಅಪತ್ಯಾನೀವ, ತದುದ್ಭವತ್ವಾತ್ । ತತ್ ತತ್ರ ಉತ್ಕರ್ಷಾಪಕರ್ಷಲಕ್ಷಣನಿಮಿತ್ತೇ ಹ ದೇವಾಃ ಉದ್ಗೀಥಮ್ ಉದ್ಗೀಥಭಕ್ತ್ಯುಪಲಕ್ಷಿತಮೌದ್ಗಾತ್ರಂ ಕರ್ಮ ಆಜಹ್ರುಃ ಆಹೃತವಂತಃ ; ತಸ್ಯಾಪಿ ಕೇವಲಸ್ಯ ಆಹರಣಾಸಂಭವಾತ್ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾದ್ಯಾಹೃತವಂತ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ತತ್ಕಿಮರ್ಥಮಾಜಹ್ರುರಿತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಅನೇನ ಕರ್ಮಣಾ ಏನಾನ್ ಅಸುರಾನ್ ಅಭಿಭವಿಷ್ಯಾಮ ಇತಿ ಏವಮಭಿಪ್ರಾಯಾಃ ಸಂತಃ ॥
ಯದಾ ಚ ತದುದ್ಗೀಥಂ ಕರ್ಮ ಆಜಿಹೀರ್ಷವಃ, ತದಾ —

ತೇ ಹ ನಾಸಿಕ್ಯಂ ಪ್ರಾಣಮುದ್ಗೀಥಮುಪಾಸಾಂಚಕ್ರಿರೇ ತꣳ ಹಾಸುರಾಃ ಪಾಪ್ಮನಾ ವಿವಿಧುಸ್ತಸ್ಮಾತ್ತೇನೋಭಯಂ ಜಿಘ್ರತಿ ಸುರಭಿ ಚ ದುರ್ಗಂಧಿ ಚ ಪಾಪ್ಮನಾ ಹ್ಯೇಷ ವಿದ್ಧಃ ॥ ೨ ॥

ತೇ ಹ ದೇವಾಃ ನಾಸಿಕ್ಯಂ ನಾಸಿಕಾಯಾಂ ಭವಂ ಪ್ರಾಣಂ ಚೇತನಾವಂತಂ ಘ್ರಾಣಮ್ ಉದ್ಗೀಥಕರ್ತಾರಮ್ ಉದ್ಗಾತಾರಮ್ ಉದ್ಗೀಥಭಕ್ತ್ಯಾ ಉಪಾಸಾಂಚಕ್ರಿರೇ ಉಪಾಸನಂ ಕೃತವಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ; ನಾಸಿಕ್ಯಪ್ರಾಣದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಉದ್ಗೀಥಾಖ್ಯಮಕ್ಷರಮೋಂಕಾರಮ್ ಉಪಾಸಾಂಚಕ್ರಿರೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಂ ಹಿ ಪ್ರಕೃತಾರ್ಥಪರಿತ್ಯಾಗಃ ಅಪ್ರಕೃತಾರ್ಥೋಪಾದಾನಂ ಚ ನ ಕೃತಂ ಸ್ಯಾತ್ — ‘ಖಲ್ವೇತಸ್ಯಾಕ್ಷರಸ್ಯ ’ ಇತ್ಯೋಂಕಾರೋ ಹಿ ಉಪಾಸ್ಯತಯಾ ಪ್ರಕೃತಃ । ನನು ಉದ್ಗೀಥೋಪಲಕ್ಷಿತಂ ಕರ್ಮ ಆಹೃತವಂತ ಇತ್ಯವೋಚಃ ; ಇದಾನೀಮೇವ ಕಥಂ ನಾಸಿಕ್ಯಪ್ರಾಣದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಉದ್ಗೀಥಾಖ್ಯಮಕ್ಷರಮೋಂಕಾರಮ್ ಉಪಾಸಾಂಚಕ್ರಿರ ಇತ್ಯಾತ್ಥ ? ನೈಷ ದೋಷಃ ; ಉದ್ಗೀಥಕರ್ಮಣ್ಯೇವ ಹಿ ತತ್ಕರ್ತೃಪ್ರಾಣದೇವತಾದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಉದ್ಗೀಥಭಕ್ತ್ಯವಯವಶ್ಚ ಓಂಕಾರಃ ಉಪಾಸ್ಯತ್ವೇನ ವಿವಕ್ಷಿತಃ, ನ ಸ್ವತಂತ್ರಃ ; ಅತಃ ತಾದರ್ಥ್ಯೇನ ಕರ್ಮ ಆಹೃತವಂತ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮೇವೋಕ್ತಮ್ । ತಮ್ ಏವಂ ದೇವೈರ್ವೃತಮುದ್ಗಾತಾರಂ ಹ ಅಸುರಾಃ ಸ್ವಾಭಾವಿಕತಮಆತ್ಮಾನಃ ಜ್ಯೋತೀರೂಪಂ ನಾಸಿಕ್ಯಂ ಪ್ರಾಣಂ ದೇವಂ ಸ್ವಕೀಯೇನ ಪಾಪ್ಮನಾ ಅಧರ್ಮಾಸಂಗರೂಪೇಣ ವಿವಿಧುಃ ವಿದ್ಧವಂತಃ, ಸಂಸರ್ಗಂ ಕೃತವಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ ಹಿ ನಾಸಿಕ್ಯಃ ಪ್ರಾಣಃ ಕಲ್ಯಾಣಗಂಧಗ್ರಹಣಾಭಿಮಾನಾಸಂಗಾಭಿಭೂತವಿವೇಕವಿಜ್ಞಾನೋ ಬಭೂವ ; ಸ ತೇನ ದೋಷೇಣ ಪಾಪ್ಮಸಂಸರ್ಗೀ ಬಭೂವ ; ತದಿದಮುಕ್ತಮಸುರಾಃ ಪಾಪ್ಮನಾ ವಿವಿಧುರಿತಿ । ಯಸ್ಮಾದಾಸುರೇಣ ಪಾಪ್ಮನಾ ವಿದ್ಧಃ, ತಸ್ಮಾತ್ ತೇನ ಪಾಪ್ಮನಾ ಪ್ರೇರಿತಃ ಪ್ರಾಣಃ ದುರ್ಗಂಧಗ್ರಾಹಕಃ ಪ್ರಾಣಿನಾಮ್ । ಅತಃ ತೇನ ಉಭಯಂ ಜಿಘ್ರತಿ ಲೋಕಃ ಸುರಭಿ ಚ ದುರ್ಗಂಧಿ ಚ, ಪಾಪ್ಮನಾ ಹಿ ಏಷಃ ಯಸ್ಮಾತ್ ವಿದ್ಧಃ । ಉಭಯಗ್ರಹಣಮ್ ಅವಿವಕ್ಷಿತಮ್ — ‘ಯಸ್ಯೋಭಯಂ ಹವಿರಾರ್ತಿಮಾರ್ಚ್ಛತಿ’ (ತೈ. ಬ್ರಾ. ೩ । ೭ । ೧) ಇತಿ ಯದ್ವತ್ ; ‘ಯದೇವೇದಮಪ್ರತಿರೂಪಂ ಜಿಘ್ರತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೩ । ೩) ಇತಿ ಸಮಾನಪ್ರಕರಣಶ್ರುತೇಃ ॥
ಅಥ ಹ ವಾಚಮುದ್ಗೀಥಮುಪಾಸಾಂಚಕ್ರಿರೇ ತಾಂ ಹಾಸುರಾಃ ಪಾಪ್ಮನಾ ವಿವಿಧುಸ್ತಸ್ಮಾತ್ತಯೋಭಯಂ ವದತಿ ಸತ್ಯಂ ಚಾನೃತಂ ಚ ಪಾಪ್ಮನಾ ಹ್ಯೇಷಾ ವಿದ್ಧಾ ॥ ೩ ॥
ಅಥ ಹ ಚಕ್ಷುರುದ್ಗೀಥಮುಪಾಸಾಂಚಕ್ರಿರೇ ತದ್ಧಾಸುರಾಃ ಪಾಪ್ಮನಾ ವಿವಿಧುಸ್ತಸ್ಮಾತ್ತೇನೋಭಯಂ ಪಶ್ಯತಿ ದರ್ಶನೀಯಂ ಚಾದರ್ಶನೀಯಂ ಚ ಪಾಪ್ಮನಾ ಹ್ಯೇತದ್ವಿದ್ಧಮ್ ॥ ೪ ॥
ಅಥ ಹ ಶ್ರೋತ್ರಮುದ್ಗೀಥಮುಪಾಸಾಂಚಕ್ರಿರೇ ತದ್ಧಾಸುರಾಃ ಪಾಪ್ಮನಾ ವಿವಿಧುಸ್ತಸ್ಮಾತ್ತೇನೋಭಯಂ ಶೃಣೋತಿ ಶ್ರವಣೀಯಂ ಚಾಶ್ರವಣೀಯಂ ಚ ಪಾಪ್ಮನಾ ಹ್ಯೇತದ್ವಿದ್ಧಮ್ ॥ ೫ ॥

ಅಥ ಹ ಮನ ಉದ್ಗೀಥಮುಪಾಸಾಂಚಕ್ರಿರೇ ತದ್ಧಾಸುರಾಃ ಪಾಪ್ಮನಾ ವಿವಿಧುಸ್ತಸ್ಮಾತ್ತೇನೋಭಯಂ ಸಂಕಲ್ಪತೇ ಸಂಕಲ್ಪನೀಯಂ ಚಾಸಂಕಲ್ಪನೀಯಂ ಚ ಪಾಪ್ಮನಾ ಹ್ಯೇತದ್ವಿದ್ಧಮ್ ॥ ೬ ॥

ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಉಪಾಸ್ಯತ್ವಾಯ ತದ್ವಿಶುದ್ಧತ್ವಾನುಭವಾರ್ಥಃ ಅಯಂ ವಿಚಾರಃ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಪ್ರವರ್ತಿತಃ । ಅತಃ ಚಕ್ಷುರಾದಿದೇವತಾಃ ಕ್ರಮೇಣ ವಿಚಾರ್ಯ ಆಸುರೇಣ ಪಾಪ್ಮನಾ ವಿದ್ಧಾ ಇತ್ಯಪೋಹ್ಯಂತೇ । ಸಮಾನಮನ್ಯತ್ — ಅಥ ಹ ವಾಚಂ ಚಕ್ಷುಃ ಶ್ರೋತ್ರಂ ಮನ ಇತ್ಯಾದಿ । ಅನುಕ್ತಾ ಅಪ್ಯನ್ಯಾಃ ತ್ವಗ್ರಸನಾದಿದೇವತಾಃ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಾಃ, ‘ಏವಮು ಖಲ್ವೇತಾ ದೇವತಾಃ ಪಾಪ್ಮಭಿಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೩ । ೬) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ ॥

ಅಥ ಹ ಯ ಏವಾಯಂ ಮುಖ್ಯಃ ಪ್ರಾಣಸ್ತಮುದ್ಗೀಥಮುಪಾಸಾಂಚಕ್ರಿರೇ ತꣳ ಹಾಸುರಾ ಋತ್ವಾ ವಿದಧ್ವಂಸುರ್ಯಥಾಶ್ಮಾನಮಾಖಣಮೃತ್ವಾ ವಿಧ್ವಂ ಸೇತೈವಮ್ ॥ ೭ ॥

ಆಸುರೇಣ ಪಾಪ್ಮನಾ ವಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ಪ್ರಾಣಾದಿದೇವತಾಃ ಅಪೋಹ್ಯ, ಅಥ ಅನಂತರಮ್ , ಹ, ಯ ಏವಾಯಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ, ಮುಖೇ ಭವಃ ಮುಖ್ಯಃ ಪ್ರಾಣಃ, ತಮ್ ಉದ್ಗೀಥಮ್ ಉಪಾಸಾಂಚಕ್ರಿರೇ, ತಂ ಹ ಅಸುರಾಃ ಪೂರ್ವವತ್ ಋತ್ವಾ ಪ್ರಾಪ್ಯ ವಿದಧ್ವಂಸುಃ ವಿನಷ್ಟಾಃ, ಅಭಿಪ್ರಾಯಮಾತ್ರೇಣ, ಅಕೃತ್ವಾ ಕಿಂಚಿದಪಿ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ; ಕಥಂ ವಿನಷ್ಟಾ ಇತಿ, ಅತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ — ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಅಶ್ಮಾನಮ್ ಆಖಣಮ್ — ನ ಶಕ್ಯತೇ ಖನಿತುಂ ಕುದ್ದಾಲಾದಿಭಿರಪಿ, ಟಂಕೈಶ್ಚ ಛೇತ್ತುಂ ನ ಶಕ್ಯಃ ಅಖನಃ, ಅಖನ ಏವ ಆಖಣಃ, ತಮ್ — ಋತ್ವಾ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ಲೋಷ್ಟಃ ಪಾಂಸುಪಿಂಡಃ, ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾಚ್ಚ — ಅಶ್ಮನಿ ಕ್ಷಿಪ್ತಃ ಅಶ್ಮಭೇದನಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ, ತಸ್ಯ ಅಶ್ಮನಃ ಕಿಂಚಿದಪ್ಯಕೃತ್ವಾ ಸ್ವಯಂ ವಿಧ್ವಂಸೇತ ವಿದೀರ್ಯೇತ — ಏವಂ ವಿದಧ್ವಂಸುರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಂ ವಿಶುದ್ಧಃ ಅಸುರೈರಧರ್ಷಿತತ್ವಾತ್ ಪ್ರಾಣಃ ಇತಿ ॥

ಯಥಾಶ್ಮಾನಮಾಖಣಮೃತ್ವಾ ವಿಧ್ವꣳ ಸತ ಏವꣳ ಹೈವ ಸ ವಿಧ್ವꣳ ಸತೇ ಯ ಏವಂವಿದಿ ಪಾಪಂ ಕಾಮಯತೇ ಯಶ್ಚೈನಮಭಿದಾಸತಿ ಸ ಏಷೋಽಶ್ಮಾಖಣಃ ॥ ೮ ॥

ಏವಂವಿದಃ ಪ್ರಾಣಾತ್ಮಭೂತಸ್ಯ ಇದಂ ಫಲಮಾಹ — ಯಥಾಶ್ಮಾನಮಿತಿ । ಏಷ ಏವ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ ; ಏವಂ ಹೈವ ಸ ವಿಧ್ವಂಸತೇ ವಿನಶ್ಯತಿ ; ಕೋಽಸಾವಿತಿ, ಆಹ — ಯ ಏವಂವಿದಿ ಯಥೋಕ್ತಪ್ರಾಣವಿದಿ ಪಾಪಂ ತದನರ್ಹಂ ಕರ್ತುಂ ಕಾಮಯತೇ ಇಚ್ಛತಿ ಯಶ್ಚಾಪಿ ಏನಮ್ ಅಭಿದಾಸತಿ ಹಿನಸ್ತಿ ಪ್ರಾಣವಿದಂ ಪ್ರತಿ ಆಕ್ರೋಶತಾಡನಾದಿ ಪ್ರಯುಂಕ್ತೇ, ಸೋಽಪ್ಯೇವಮೇವ ವಿಧ್ವಂಸತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ; ಯಸ್ಮಾತ್ ಸ ಏಷ ಪ್ರಾಣವಿತ್ ಪ್ರಾಣಭೂತತ್ವಾತ್ ಅಶ್ಮಾಖಣ ಇವ ಅಶ್ಮಾಖಣಃ ಅಧರ್ಷಣೀಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನನು ನಾಸಿಕ್ಯೋಽಪಿ ಪ್ರಾಣಃ ವಾಯ್ವಾತ್ಮಾ, ಯಥಾ ಮುಖ್ಯಃ ; ತತ್ರ ನಾಸಿಕ್ಯಃ ಪ್ರಾಣಃ ಪಾಪ್ಮನಾ ವಿದ್ಧಃ — ಪ್ರಾಣ ಏವ ಸನ್ , ನ ಮುಖ್ಯಃ — ಕಥಮ್ ? ನೈಷ ದೋಷಃ ; ನಾಸಿಕ್ಯಸ್ತು ಸ್ಥಾನಕರಣವೈಗುಣ್ಯಾತ್ ಅಸುರೈಃ ಪಾಪ್ಮನಾ ವಿದ್ಧಃ, ವಾಯ್ವಾತ್ಮಾಪಿ ಸನ್ ; ಮುಖ್ಯಸ್ತು ತದಸಂಭವಾತ್ ಸ್ಥಾನದೇವತಾಬಲೀಯಸ್ತ್ವಾತ್ ನ ವಿದ್ಧ ಇತಿ ಶ್ಲಿಷ್ಟಮ್ — ಯಥಾ ವಾಸ್ಯಾದಯಃ ಶಿಕ್ಷಾವತ್ಪುರುಷಾಶ್ರಯಾಃ ಕಾರ್ಯವಿಶೇಷಂ ಕುರ್ವಂತಿ, ನ ಅನ್ಯಹಸ್ತಗತಾಃ, ತದ್ವತ್ ದೋಷವದ್ಧ್ರಾಣಸಚಿವತ್ವಾದ್ವಿದ್ಧಾ ಘ್ರಾಣದೇವತಾ, ನ ಮುಖ್ಯಃ ॥

ನೈವೈತೇನ ಸುರಭಿ ನ ದುರ್ಗಂಧಿ ವಿಜಾನಾತ್ಯಪಹತಪಾಪ್ಮಾ ಹ್ಯೇಷ ತೇನ ಯದಶ್ನಾತಿ ಯತ್ಪಿಬತಿ ತೇನೇತರಾನ್ಪ್ರಾಣಾನವತಿ ಏತಮು ಏವಾಂತತೋಽವಿತ್ತ್ವೋತ್ಕ್ರಾಮತಿ ವ್ಯಾದದಾತ್ಯೇವಾಂತತ ಇತಿ ॥ ೯ ॥

ಯಸ್ಮಾನ್ನ ವಿದ್ಧಃ ಅಸುರೈಃ ಮುಖ್ಯಃ, ತಸ್ಮಾತ್ ನೈವ ಏತೇನ ಸುರಭಿ ನ ದುರ್ಗಂಧಿ ಚ ವಿಜಾನಾತಿ ಲೋಕಃ ; ಘ್ರಾಣೇನೈವ ತದುಭಯಂ ವಿಜಾನಾತಿ ; ಅತಶ್ಚ ಪಾಪ್ಮಕಾರ್ಯಾದರ್ಶನಾತ್ ಅಪಹತಪಾಪ್ಮಾ ಅಪಹತಃ ವಿನಾಶಿತಃ ಅಪನೀತಃ ಪಾಪ್ಮಾ ಯಸ್ಮಾತ್ ಸೋಽಯಮಪಹತಪಾಪ್ಮಾ ಹಿ ಏಷಃ, ವಿಶುದ್ಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಸ್ಮಾಚ್ಚ ಆತ್ಮಂಭರಯಃ ಕಲ್ಯಾಣಾದ್ಯಾಸಂಗವತ್ತ್ವಾತ್ ಘ್ರಾಣಾದಯಃ — ನ ತಥಾ ಆತ್ಮಂಭರಿರ್ಮುಖ್ಯಃ ; ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? ಸರ್ವಾರ್ಥಃ ; ಕಥಮಿತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ತೇನ ಮುಖ್ಯೇನ ಯದಶ್ನಾತಿ ಯತ್ಪಿಬತಿ ಲೋಕಃ ತೇನ ಅಶಿತೇನ ಪೀತೇನ ಚ ಇತರಾನ್ ಪ್ರಾಣಾನ್ ಘ್ರಾಣಾದೀನ್ ಅವತಿ ಪಾಲಯತಿ ; ತೇನ ಹಿ ತೇಷಾಂ ಸ್ಥಿತಿರ್ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ; ಅತಃ ಸರ್ವಂಭರಿಃ ಪ್ರಾಣಃ ; ಅತೋ ವಿಶುದ್ಧಃ । ಕಥಂ ಪುನರ್ಮುಖ್ಯಾಶಿತಪೀತಾಭ್ಯಾಂ ಸ್ಥಿತಿಃ ಇತರೇಷಾಂ ಗಮ್ಯತ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಏತಮು ಏವ ಮುಖ್ಯಂ ಪ್ರಾಣಂ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಸ್ಯ ವೃತ್ತಿಮ್ , ಅನ್ನಪಾನೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ, ಅಂತತಃ ಅಂತೇ ಮರಣಕಾಲೇ ಅವಿತ್ತ್ವಾ ಅಲಬ್ಧ್ವಾ ಉತ್ಕ್ರಾಮತಿ, ಘ್ರಾಣಾದಿಪ್ರಾಣಸಮುದಾಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ; ಅಪ್ರಾಣೋ ಹಿ ನ ಶಕ್ನೋತ್ಯಶಿತುಂ ಪಾತುಂ ವಾ ; ತದಾ ಉತ್ಕ್ರಾಂತಿಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾ ಘ್ರಾಣಾದಿಕಲಾಪಸ್ಯ ; ದೃಶ್ಯತೇ ಹಿ ಉತ್ಕ್ರಾಂತೌ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾಶಿಶಿಷಾ, ಯತಃ ವ್ಯಾದದಾತ್ಯೇವ, ಆಸ್ಯವಿದಾರಣಂ ಕರೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ ; ತದ್ಧಿ ಅನ್ನಾಲಾಭೇ ಉತ್ಕ್ರಾಂತಸ್ಯ ಲಿಂಗಮ್ ॥

ತꣳ ಹಾಂಗಿರಾ ಉದ್ಗೀಥಮುಪಾಸಾಂಚಕ್ರ ಏತಮು ಏವಾಂಗಿರಸಂ ಮನ್ಯಂತೇಽಂಗಾನಾಂ ಯದ್ರಸಃ ॥ ೧೦ ॥

ತಂ ಹ ಅಂಗಿರಾಃ — ತಂ ಮುಖ್ಯಂ ಪ್ರಾಣಂ ಹ ಅಂಗಿರಾ ಇತ್ಯೇವಂಗುಣಮ್ ಉದ್ಗೀಥಮ್ ಉಪಾಸಾಂಚಕ್ರೇ ಉಪಾಸನಂ ಕೃತವಾನ್ , ಬಕೋ ದಾಲ್ಭ್ಯ ಇತಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣೇನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ; ತಥಾ ಬೃಹಸ್ಪತಿರಿತಿ, ಆಯಾಸ್ಯ ಇತಿ ಚ ಉಪಾಸಾಂಚಕ್ರೇ ಬಕಃ ಇತ್ಯೇವಂ ಸಂಬಂಧಂ ಕೃತವಂತಃ ಕೇಚಿತ್ , ಏತಮು ಏವಾಂಗಿರಸಂ ಬೃಹಸ್ಪತಿಮಾಯಾಸ್ಯಂ ಪ್ರಾಣಂ ಮನ್ಯಂತೇ — ಇತಿ ವಚನಾತ್ । ಭವತ್ಯೇವಂ ಯಥಾಶ್ರುತಾಸಂಭವೇ ; ಸಂಭವತಿ ತು ಯಥಾಶ್ರುತಮ್ ಋಷಿಚೋದನಾಯಾಮಪಿ — ಶ್ರುತ್ಯಂತರವತ್ — ’ ತಸ್ಮಾಚ್ಛತರ್ಚಿನ ಇತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ ಏತಮೇವ ಸಂತಮ್’ ಋಷಿಮಪಿ ; ತಥಾ ಮಾಧ್ಯಮಾ ಗೃತ್ಸಮದೋ ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರೋ ವಾಮದೇವೋಽತ್ರಿಃ ಇತ್ಯಾದೀನ್ ಋಷೀನೇವ ಪ್ರಾಣಮಾಪಾದಯತಿ ಶ್ರುತಿಃ ; ತಥಾ ತಾನಪಿ ಋಷೀನ್ ಪ್ರಾಣೋಪಾಸಕಾನ್ ಅಂಗಿರೋಬೃಹಸ್ಪತ್ಯಾಯಾಸ್ಯಾನ್ ಪ್ರಾಣಂ ಕರೋತ್ಯಭೇದವಿಜ್ಞಾನಾಯ — ‘ಪ್ರಾಣೋ ಹ ಪಿತಾ ಪ್ರಾಣೋ ಮಾತಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೧೫ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿವಚ್ಚ । ತಸ್ಮಾತ್ ಋಷಿಃ ಅಂಗಿರಾ ನಾಮ, ಪ್ರಾಣ ಏವ ಸನ್ , ಆತ್ಮಾನಮಂಗಿರಸಂ ಪ್ರಾಣಮುದ್ಗೀಥಮ್ ಉಪಾಸಾಂಚಕ್ರೇ ಇತ್ಯೇತತ್ ; ಯತ್ ಯಸ್ಮಾತ್ ಸಃ ಅಂಗಾನಾಂ ಪ್ರಾಣಃ ಸನ್ ರಸಃ, ತೇನಾಸೌ ಅಂಗಿರಸಃ ॥

ತೇನ ತꣳ ಹ ಬೃಹಸ್ಪತಿರುದ್ಗೀಥಮುಪಾಸಾಂಚಕ್ರ ಏತಮು ಏವ ಬೃಹಸ್ಪತಿಂ ಮನ್ಯಂತೇ ವಾಗ್ಘಿ ಬೃಹತೀ ತಸ್ಯಾ ಏಷ ಪತಿಃ ॥ ೧೧ ॥

ತಥಾ ವಾಚೋ ಬೃಹತ್ಯಾಃ ಪತಿಃ ತೇನಾಸೌ ಬೃಹಸ್ಪತಿಃ ॥

ತೇನ ತꣳ ಹಾಯಾಸ್ಯ ಉದ್ಗೀಥಮುಪಾಸಾಂಚಕ್ರ ಏತಮು ಏವಾಯಾಸ್ಯಂ ಮನ್ಯಂತ ಆಸ್ಯಾದ್ಯದಯತೇ ॥ ೧೨ ॥

ತಥಾ ಯತ್ ಯಸ್ಮಾತ್ ಆಸ್ಯಾತ್ ಅಯತೇ ನಿರ್ಗಚ್ಛತಿ ತೇನ ಆಯಾಸ್ಯಃ ಋಷಿಃ ಪ್ರಾಣ ಏವ ಸನ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಅನ್ಯೋಽಪ್ಯುಪಾಸಕಃ ಆತ್ಮಾನಮೇವ ಆಂಗಿರಸಾದಿಗುಣಂ ಪ್ರಾಣಮುದ್ಗೀಥಮುಪಾಸೀತೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ತೇನ ತꣳ ಹ ಬಕೋ ದಾಲ್ಭ್ಯೋ ವಿದಾಂಚಕಾರ । ಸ ಹ ನೈಮಿಶೀಯಾನಾಮುದ್ಗಾತಾ ಬಭೂವ ಸ ಹ ಸ್ಮೈಭ್ಯಃ ಕಾಮಾನಾಗಾಯತಿ ॥ ೧೩ ॥

ನ ಕೇವಲಮಂಗಿರಃಪ್ರಭೃತಯ ಉಪಾಸಾಂಚಕ್ರಿರೇ ; ತಂ ಹ ಬಕೋ ನಾಮ ದಲ್ಭಸ್ಯಾಪತ್ಯಂ ದಾಲ್ಭ್ಯಃ ವಿದಾಂಚಕಾರ ಯಥಾದರ್ಶಿತಂ ಪ್ರಾಣಂ ವಿಜ್ಞಾತವಾನ್ ; ವಿದಾತ್ವಾ ಚ ಸ ಹ ನೈಮಿಶೀಯಾನಾಂ ಸತ್ರಿಣಾಮ್ ಉದ್ಗಾತಾ ಬಭೂವ ; ಸ ಚ ಪ್ರಾಣವಿಜ್ಞಾನಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ಏಭ್ಯಃ ನೈಮಿಶೀಯೇಭ್ಯಃ ಕಾಮಾನ್ ಆಗಾಯತಿ ಸ್ಮ ಹ ಆಗೀತವಾನ್ಕಿಲೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಆಗಾತಾ ಹ ವೈ ಕಾಮಾನಾಂ ಭವತಿ ಯ ಏತದೇವಂ ವಿದ್ವಾನಕ್ಷರಮುದ್ಗೀಥಮುಪಾಸ್ತ ಇತ್ಯಧ್ಯಾತ್ಮಮ್ ॥ ೧೪ ॥

ತಥಾ ಅನ್ಯೋಽಪ್ಯುದ್ಗಾತಾ ಆಗಾತಾ ಹ ವೈ ಕಾಮಾನಾಂ ಭವತಿ ; ಯ ಏತತ್ ಏವಂ ವಿದ್ವಾನ್ ಯಥೋಕ್ತಗುಣಂ ಪ್ರಾಣಮ್ ಅಕ್ಷರಮುದ್ಗೀಥಮುಪಾಸ್ತೇ, ತಸ್ಯ ಏತದ್ದೃಷ್ಟಂ ಫಲಮ್ ಉಕ್ತಮ್ , ಪ್ರಾಣಾತ್ಮಭಾವಸತ್ವದೃಷ್ಟಮ್ — ‘ದೇವೋ ಭೂತ್ವಾ ದೇವಾನಪ್ಯೇತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೧ । ೨)(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೧ । ೩)(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೧ । ೪)(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೧ । ೫)(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೧ । ೬)(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೧ । ೭) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ಸಿದ್ಧಮೇವೇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಇತ್ಯಧ್ಯಾತ್ಮಮ್ — ಏತತ್ ಆತ್ಮವಿಷಯಮ್ ಉದ್ಗೀಥೋಪಾಸನಮ್ ಇತಿ ಉಕ್ತೋಪಸಂಹಾರಃ, ಅಧಿದೈವತೋದ್ಗೀಥೋಪಾಸನೇ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣೇ, ಬುದ್ಧಿಸಮಾಧಾನಾರ್ಥಃ ॥
ಇತಿ ದ್ವಿತೀಯಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ತೃತೀಯಃ ಖಂಡಃ

ಅಥಾಧಿದೈವತಂ ಯ ಏವಾಸೌ ತಪತಿ ತಮುದ್ಗೀಥಮುಪಾಸೀತೋದ್ಯನ್ವಾ ಏಷ ಪ್ರಜಾಭ್ಯ ಉದ್ಗಾಯತಿ । ಉದ್ಯಂ ಸ್ತಮೋ ಭಯಮಪಹಂತ್ಯಪಹಂತಾ ಹ ವೈ ಭಯಸ್ಯ ತಮಸೋ ಭವತಿ ಯ ಏವಂ ವೇದ ॥ ೧ ॥

ಅಥ ಅನಂತರಮ್ ಅಧಿದೈವತಂ ದೇವತಾವಿಷಯಮುದ್ಗೀಥೋಪಾಸನಂ ಪ್ರಸ್ತುತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ, ಅನೇಕಧಾ ಉಪಾಸ್ಯತ್ವಾದುದ್ಗೀಥಸ್ಯ ; ಯ ಏವಾಸೌ ಆದಿತ್ಯಃ ತಪತಿ, ತಮ್ ಉದ್ಗೀಥಮುಪಾಸೀತ ಆದಿತ್ಯದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಉದ್ಗೀಥಮುಪಾಸೀತೇತ್ಯರ್ಥಃ ; ತಮುದ್ಗೀಥಮ್ ಇತಿ ಉದ್ಗೀಥಶಬ್ದಃ ಅಕ್ಷರವಾಚೀ ಸನ್ ಕಥಮಾದಿತ್ಯೇ ವರ್ತತ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಉದ್ಯನ್ ಉದ್ಗಚ್ಛನ್ ವೈ ಏಷಃ ಪ್ರಜಾಭ್ಯಃ ಪ್ರಜಾರ್ಥಮ್ ಉದ್ಗಾಯತಿ ಪ್ರಜಾನಾಮನ್ನೋತ್ಪತ್ತ್ಯರ್ಥಮ್ ; ನ ಹಿ ಅನುದ್ಯತಿ ತಸ್ಮಿನ್ , ವ್ರೀಹ್ಯಾದೇಃ ನಿಷ್ಪತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ ; ಅತಃ ಉದ್ಗಾಯತೀವೋದ್ಗಾಯತಿ — ಯಥೈವೋದ್ಗಾತಾ ಅನ್ನಾರ್ಥಮ್ ; ಅತಃ ಉದ್ಗೀಥಃ ಸವಿತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಿಂಚ ಉದ್ಯನ್ ನೈಶಂ ತಮಃ ತಜ್ಜಂ ಚ ಭಯಂ ಪ್ರಾಣಿನಾಮ್ ಅಪಹಂತಿ ; ತಮೇವಂಗುಣಂ ಸವಿತಾರಂ ಯಃ ವೇದ, ಸಃ ಅಪಹಂತಾ ನಾಶಯಿತಾ ಹ ವೈ ಭಯಸ್ಯ ಜನ್ಮಮರಣಾದಿಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಆತ್ಮನಃ ತಮಸಶ್ಚ ತತ್ಕಾರಣಸ್ಯಾಜ್ಞಾನಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಭವತಿ ॥
ಯದ್ಯಪಿ ಸ್ಥಾನಭೇದಾತ್ಪ್ರಾಣಾದಿತ್ಯೌ ಭಿನ್ನಾವಿವ ಲಕ್ಷ್ಯೇತೇ, ತಥಾಪಿ ನ ಸ ತತ್ತ್ವಭೇದಸ್ತಯೋಃ । ಕಥಮ್ —

ಸಮಾನ ಉ ಏವಾಯಂ ಚಾಸೌ ಚೋಷ್ಣೋಽಯಮುಷ್ಣೋಽಸೌ ಸ್ವರ ಇತೀಮಮಾಚಕ್ಷತೇ ಸ್ವರ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಾಸ್ವರ ಇತ್ಯಮುಂ ತಸ್ಮಾದ್ವಾ ಏತಮಿಮಮಮುಂ ಚೋದ್ಗೀಥಮುಪಾಸೀತ ॥ ೨ ॥

ಸಮಾನ ಉ ಏವ ತುಲ್ಯ ಏವ ಪ್ರಾಣಃ ಸವಿತ್ರಾ ಗುಣತಃ, ಸವಿತಾ ಚ ಪ್ರಾಣೇನ ; ಯಸ್ಮಾತ್ ಉಷ್ಣೋಽಯಂ ಪ್ರಾಣಃ ಉಷ್ಣಶ್ಚಾಸೌ ಸವಿತಾ । ಕಿಂಚ ಸ್ವರ ಇತಿ ಇಮಂ ಪ್ರಾಣಮಾಚಕ್ಷತೇ ಕಥಯಂತಿ, ತಥಾ ಸ್ವರ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಾಸ್ವರ ಇತಿ ಚ ಅಮುಂ ಸವಿತಾರಮ್ ; ಯಸ್ಮಾತ್ ಪ್ರಾಣಃ ಸ್ವರತ್ಯೇವ ನ ಪುನರ್ಮೃತಃ ಪ್ರತ್ಯಾಗಚ್ಛತಿ, ಸವಿತಾ ತು ಅಸ್ತಮಿತ್ವಾ ಪುನರಪ್ಯಹನ್ಯಹನಿ ಪ್ರತ್ಯಾಗಚ್ಛತಿ, ಅತಃ ಪ್ರತ್ಯಾಸ್ವರಃ ; ಅಸ್ಮಾತ್ ಗುಣತೋ ನಾಮತಶ್ಚ ಸಮಾನಾವಿತರೇತರಂ ಪ್ರಾಣಾದಿತ್ಯೌ । ಅತಃ ತತ್ತ್ವಾಭೇದಾತ್ ಏತಂ ಪ್ರಾಣಮ್ ಇಮಮ್ ಅಮುಂ ಚ ಆದಿತ್ಯಮ್ ಉದ್ಗೀಥಮುಪಾಸೀತ ॥

ಅಥ ಖಲು ವ್ಯಾನಮೇವೋದ್ಗೀಥಮುಪಾಸೀತ ಯದ್ವೈ ಪ್ರಾಣಿತಿ ಸ ಪ್ರಾಣೋ ಯದಪಾನಿತಿ ಸೋಽಪಾನಃ । ಅಥ ಯಃ ಪ್ರಾಣಾಪಾನಯೋಃ ಸಂಧಿಃ ಸ ವ್ಯಾನೋ ಯೋ ವ್ಯಾನಃ ಸಾ ವಾಕ್ । ತಸ್ಮಾದಪ್ರಾಣನ್ನನಪಾನನ್ವಾಚಮಭಿವ್ಯಾಹರತಿ ॥ ೩ ॥

ಅಥ ಖಲು ಇತಿ ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣೋಪಾಸನಮುದ್ಗೀಥಸ್ಯೋಚ್ಯತೇ ; ವ್ಯಾನಮೇವ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಲಕ್ಷಣಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯೈವ ವೃತ್ತಿವಿಶೇಷಮ್ ಉದ್ಗೀಥಮ್ ಉಪಾಸೀತ । ಅಧುನಾ ತಸ್ಯ ತತ್ತ್ವಂ ನಿರೂಪ್ಯತೇ — ಯದ್ವೈ ಪುರುಷಃ ಪ್ರಾಣಿತಿ ಮುಖನಾಸಿಕಾಭ್ಯಾಂ ವಾಯುಂ ಬಹಿರ್ನಿಃಸಾರಯತಿ, ಸ ಪ್ರಾಣಾಖ್ಯೋ ವಾಯೋರ್ವೃತ್ತಿವಿಶೇಷಃ ; ಯದಪಾನಿತಿ ಅಪಶ್ವಸಿತಿ ತಾಭ್ಯಾಮೇವಾಂತರಾಕರ್ಷತಿ ವಾಯುಮ್ , ಸಃ ಅಪಾನಃ ಅಪಾನಾಖ್ಯಾ ವೃತ್ತಿಃ । ತತಃ ಕಿಮಿತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಅಥ ಯಃ ಉಕ್ತಲಕ್ಷಣಯೋಃ ಪ್ರಾಣಾಪಾನಯೋಃ ಸಂಧಿಃ ತಯೋರಂತರಾ ವೃತ್ತಿವಿಶೇಷಃ, ಸಃ ವ್ಯಾನಃ ; ಯಃ ಸಾಂಖ್ಯಾದಿಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಸಿದ್ಧಃ, ಶ್ರುತ್ಯಾ ವಿಶೇಷನಿರೂಪಣಾತ್ — ನಾಸೌ ವ್ಯಾನ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಕಸ್ಮಾತ್ಪುನಃ ಪ್ರಾಣಾಪಾನೌ ಹಿತ್ವಾ ಮಹತಾ ಆಯಾಸೇನ ವ್ಯಾನಸ್ಯೈವೋಪಾಸನಮುಚ್ಯತೇ ? ವೀರ್ಯವತ್ಕರ್ಮಹೇತುತ್ವಾತ್ । ಕಥಂ ವೀರ್ಯವತ್ಕರ್ಮಹೇತುತ್ವಮಿತಿ, ಆಹ — ಯಃ ವ್ಯಾನಃ ಸಾ ವಾಕ್ , ವ್ಯಾನಕಾರ್ಯತ್ವಾದ್ವಾಚಃ । ಯಸ್ಮಾದ್ವ್ಯಾನನಿರ್ವರ್ತ್ಯಾ ವಾಕ್ , ತಸ್ಮಾತ್ ಅಪ್ರಾಣನ್ನನಪಾನನ್ ಪ್ರಾಣಾಪಾನವ್ಯಾಪಾರಾವಕುರ್ವನ್ ವಾಚಮಭಿವ್ಯಾಹರತಿ ಉಚ್ಚಾರಯತಿ ಲೋಕಃ ॥

ಯಾ ವಾಕ್ಸರ್ಕ್ತಸ್ಮಾದಪ್ರಾಣನ್ನನಪಾನನ್ನೃಚಮಭಿವ್ಯಾಹರತಿ ಯರ್ಕ್ತತ್ಸಾಮ ತಸ್ಮಾದಪ್ರಾಣನ್ನನಪಾನನ್ಸಾಮ ಗಾಯತಿ ಯತ್ಸಾಮ ಸ ಉದ್ಗೀಥಸ್ತಸ್ಮಾದಪ್ರಾಣನ್ನನಪಾನನ್ನುದ್ಗಾಯತಿ ॥ ೪ ॥

ತಥಾ ವಾಗ್ವಿಶೇಷಾಮೃಚಮ್ , ಋಕ್ಸಂಸ್ಥಂ ಚ ಸಾಮ, ಸಾಮಾವಯವಂ ಚೋದ್ಗೀಥಮ್ , ಅಪ್ರಾಣನ್ನನಪಾನನ್ ವ್ಯಾನೇನೈವ ನಿರ್ವರ್ತಯತೀತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥

ಅತೋ ಯಾನ್ಯನ್ಯಾನಿ ವೀರ್ಯವಂತಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಯಥಾಗ್ನೇರ್ಮಂಥನಮಾಜೇಃ ಸರಣಂ ದೃಢಸ್ಯ ಧನುಷ ಆಯಮನಮಪ್ರಾಣನ್ನನಪಾನಂ ಸ್ತಾನಿ ಕರೋತ್ಯೇತಸ್ಯ ಹೇತೋರ್ವ್ಯಾನಮೇವೋದ್ಗೀಥಮುಪಾಸೀತ ॥ ೫ ॥

ನ ಕೇವಲಂ ವಾಗಾದ್ಯಭಿವ್ಯಾಹರಣಮೇವ ; ಅತಃ ಅಸ್ಮಾತ್ ಅನ್ಯಾನ್ಯಪಿ ಯಾನಿ ವೀರ್ಯವಂತಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಪ್ರಯತ್ನಾಧಿಕ್ಯನಿರ್ವರ್ತ್ಯಾನಿ — ಯಥಾ ಅಗ್ನೇರ್ಮಂಥನಮ್ , ಆಜೇಃ ಮರ್ಯಾದಾಯಾಃ ಸರಣಂ ಧಾವನಮ್ , ದೃಢಸ್ಯ ಧನುಷಃ ಆಯಮನಮ್ ಆಕರ್ಷಣಮ್ — ಅಪ್ರಾಣನ್ನನಪಾನಂಸ್ತಾನಿ ಕರೋತಿ ; ಅತೋ ವಿಶಿಷ್ಟಃ ವ್ಯಾನಃ ಪ್ರಾಣಾದಿವೃತ್ತಿಭ್ಯಃ । ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯೋಪಾಸನಂ ಜ್ಯಾಯಃ, ಫಲವತ್ತ್ವಾದ್ರಾಜೋಪಾಸನವತ್ । ಏತಸ್ಯ ಹೇತೋಃ ಏತಸ್ಮಾತ್ಕಾರಣಾತ್ ವ್ಯಾನಮೇವೋದ್ಗೀಥಮುಪಾಸೀತ, ನಾನ್ಯದ್ವೃತ್ತ್ಯಂತರಮ್ । ಕರ್ಮವೀರ್ಯವತ್ತರತ್ವಂ ಫಲಮ್ ॥

ಅಥ ಖಲೂದ್ಗೀಥಾಕ್ಷರಾಣ್ಯುಪಾಸೀತೋದ್ಗೀಥ ಇತಿ ಪ್ರಾಣ ಏವೋತ್ಪ್ರಾಣೇನ ಹ್ಯುತ್ತಿಷ್ಠತಿ ವಾಗ್ಗೀರ್ವಾಚೋ ಹ ಗಿರ ಇತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇಽನ್ನಂ ಥಮನ್ನೇ ಹೀದಂ ಸರ್ವಂ ಸ್ಥಿತಮ್ ॥ ೬ ॥

ಅಥ ಅಧುನಾ ಖಲು ಉದ್ಗೀಥಾಕ್ಷರಾಣ್ಯುಪಾಸೀತ ಭಕ್ತ್ಯಕ್ಷರಾಣಿ ಮಾ ಭೂವನ್ನಿತ್ಯತೋ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ — ಉದ್ಗೀಥ ಇತಿ ; ಉದ್ಗೀಥನಾಮಾಕ್ಷರಾಣೀತ್ಯರ್ಥಃ — ನಾಮಾಕ್ಷರೋಪಾಸನೇಽಪಿ ನಾಮವತ ಏವೋಪಾಸನಂ ಕೃತಂ ಭವೇತ್ ಅಮುಕಮಿಶ್ರಾ ಇತಿ ಯದ್ವತ್ । ಪ್ರಾಣ ಏವ ಉತ್ , ಉದಿತ್ಯಸ್ಮಿನ್ನಕ್ಷರೇ ಪ್ರಾಣದೃಷ್ಟಿಃ । ಕಥಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಉತ್ತ್ವಮಿತಿ, ಆಹ — ಪ್ರಾಣೇನ ಹಿ ಉತ್ತಿಷ್ಠತಿ ಸರ್ವಃ, ಅಪ್ರಾಣಸ್ಯಾವಸಾದದರ್ಶನಾತ್ ; ಅತೋಽಸ್ತ್ಯುದಃ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಚ ಸಾಮಾನ್ಯಮ್ । ವಾಕ್ ಗೀಃ, ವಾಚೋ ಹ ಗಿರ ಇತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ ಶಿಷ್ಟಾಃ । ತಥಾ ಅನ್ನಂ ಥಮ್ , ಅನ್ನೇ ಹಿ ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಸ್ಥಿತಮ್ ; ಅತಃ ಅಸ್ತ್ಯನ್ನಸ್ಯ ಥಾಕ್ಷರಸ್ಯ ಚ ಸಾಮಾನ್ಯಮ್ ॥
ತ್ರಯಾಣಾಂ ಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತಾನಿ ಸಾಮಾನ್ಯಾನಿ ; ತಾನಿ ತೇನಾನುರೂಪೇಣ ಶೇಷೇಷ್ವಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಾನಿ —

ದ್ಯೌರೇವೋದಂತರಿಕ್ಷಂ ಗೀಃ ಪೃಥಿವೀ ಥಮಾದಿತ್ಯ ಏವೋದ್ವಾಯುರ್ಗೀರಗ್ನಿಸ್ಥಂ ಸಾಮವೇದ ಏವೋದ್ಯಜುರ್ವೇದೋ ಗೀರ್‌ಋಗ್ವೇದಸ್ಥಂ ದುಗ್ಧೇಽಸ್ಮೈ ವಾಗ್ದೋಹಂ ಯೋ ವಾಚೋ ದೋಹೋಽನ್ನವಾನನ್ನಾದೋ ಭವತಿ ಯ ಏತಾನ್ಯೇವಂ ವಿದ್ವಾನುದ್ಗೀಥಾಕ್ಷರಾಣ್ಯುಪಾಸ್ತ ಉದ್ಗೀಥ ಇತಿ ॥ ೭ ॥

ದ್ಯೌರೇವ ಉತ್ ಉಚ್ಚೈಃಸ್ಥಾನಾತ್ , ಅಂತರಿಕ್ಷಂ ಗೀಃ ಗಿರಣಾಲ್ಲೋಕಾನಾಮ್ , ಪೃಥಿವೀ ಥಂ ಪ್ರಾಣಿಸ್ಥಾನಾತ್ ; ಆದಿತ್ಯ ಏವ ಉತ್ ಊರ್ಧ್ವತ್ವಾತ್ , ವಾಯುಃ ಗೀಃ ಅಗ್ನ್ಯಾದೀನಾಂ ಗಿರಣಾತ್ , ಅಗ್ನಿಃ ಥಂ ಯಾಜ್ಞೀಯಕರ್ಮಾವಸ್ಥಾನಾತ್ ; ಸಾಮವೇದ ಏವ ಉತ್ ಸ್ವರ್ಗಸಂಸ್ತುತತ್ವಾತ್ , ಯಜುರ್ವೇದೋ ಗೀಃ ಯಜುಷಾಂ ಪ್ರತ್ತಸ್ಯ ಹವಿಷೋ ದೇವತಾನಾಂ ಗಿರಣಾತ್ , ಋಗ್ವೇದಃ ಥಮ್ ಋಚ್ಯಧ್ಯೂಢತ್ವಾತ್ಸಾಮ್ನಃ । ಉದ್ಗೀಥಾಕ್ಷರೋಪಾಸನಫಲಮಧುನೋಚ್ಯತೇ — ದುಗ್ಧೇ ದೋಗ್ಧಿ ಅಸ್ಮೈ ಸಾಧಕಾಯ ; ಕಾ ಸಾ ? ವಾಕ್ ; ಕಮ್ ? ದೋಹಮ್ ; ಕೋಽಸೌ ದೋಹ ಇತಿ, ಆಹ — ಯೋ ವಾಚೋ ದೋಹಃ, ಋಗ್ವೇದಾದಿಶಬ್ದಸಾಧ್ಯಂ ಫಲಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ, ತತ್ ವಾಚೋ ದೋಹಃ ತಂ ಸ್ವಯಮೇವ ವಾಕ್ ದೋಗ್ಧಿ ಆತ್ಮಾನಮೇವ ದೋಗ್ಧಿ । ಕಿಂಚ ಅನ್ನವಾನ್ ಪ್ರಭೂತಾನ್ನಃ ಅದಶ್ಚ ದೀಪ್ತಾಗ್ನಿರ್ಭವತಿ, ಯ ಏತಾನಿ ಯಥೋಕ್ತಾನಿ ಏವಂ ಯಥೋಕ್ತಗುಣಾನಿ ಉದ್ಗೀಥಾಕ್ಷರಾಣಿ ವಿದ್ವಾನ್ಸನ್ ಉಪಾಸ್ತೇ ಉದ್ಗೀಥ ಇತಿ ॥

ಅಥ ಖಲ್ವಾಶೀಃಸಮೃದ್ಧಿರುಪಸರಣಾನೀತ್ಯುಪಾಸೀತ ಯೇನ ಸಾಮ್ನಾ ಸ್ತೋಷ್ಯನ್ಸ್ಯಾತ್ತತ್ಸಾಮೋಪಧಾವೇತ್ ॥ ೮ ॥

ಅಥ ಖಲು ಇದಾನೀಮ್ , ಆಶೀಃಸಮೃದ್ಧಿಃ ಆಶಿಷಃ ಕಾಮಸ್ಯ ಸಮೃದ್ಧಿಃ ಯಥಾ ಭವೇತ್ ತದುಚ್ಯತ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಃ, ಉಪಸರಣಾನಿ ಉಪಸರ್ತವ್ಯಾನ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಾನಿ ಧ್ಯೇಯಾನೀತ್ಯರ್ಥಃ ; ಕಥಮ್ ? ಇತ್ಯುಪಾಸೀತ ಏವಮುಪಾಸೀತ ; ತದ್ಯಥಾ — ಯೇನ ಸಾಮ್ನಾ ಯೇನ ಸಾಮವಿಶೇಷೇಣ ಸ್ತೋಷ್ಯನ್ ಸ್ತುತಿಂ ಕರಿಷ್ಯನ್ ಸ್ಯಾತ್ ಭವೇದುದ್ಗಾತಾ ತತ್ಸಾಮ ಉಪಧಾವೇತ್ ಉಪಸರೇತ್ ಚಿಂತಯೇದುತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿಭಿಃ ॥

ಯಸ್ಯಾಮೃಚಿ ತಾಮೃಚಂ ಯದಾರ್ಷೇಯಂ ತಮೃಷಿಂ ಯಾಂ ದೇವತಾಮಭಿಷ್ಟೋಷ್ಯನ್ಸ್ಯಾತ್ತಾಂ ದೇವತಾಮುಪಧಾವೇತ್ ॥ ೯ ॥

ಯಸ್ಯಾಮೃಚಿ ತತ್ಸಾಮ ತಾಂ ಚ ಋಚಮ್ ಉಪಧಾವೇತ್ ದೇವತಾದಿಭಿಃ ; ಯದಾರ್ಷೇಯಂ ಸಾಮ ತಂ ಚ ಋಷಿಮ್ ; ಯಾಂ ದೇವತಾಮಭಿಷ್ಟೋಷ್ಯನ್ಸ್ಯಾತ್ ತಾಂ ದೇವತಾಮುಪಧಾವೇತ್ ॥

ಯೇನ ಚ್ಛಂದಸಾ ಸ್ತೋಷ್ಯನ್ಸ್ಯಾತ್ತಚ್ಛಂದ ಉಪಧಾವೇದ್ಯೇನ ಸ್ತೋಮೇನ ಸ್ತೋಷ್ಯಮಾಣಃ ಸ್ಯಾತ್ತಂ ಸ್ತೋಮಮುಪಧಾವೇತ್ ॥ ೧೦ ॥

ಯೇನ ಚ್ಛಂದಸಾ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾದಿನಾ ಸ್ತೋಷ್ಯನ್ಸ್ಯಾತ್ ತಚ್ಛಂದ ಉಪಧಾವೇತ್ ; ಯೇನ ಸ್ತೋಮೇನ ಸ್ತೋಷ್ಯಮಾಣಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಸ್ತೋಮಾಂಗಫಲಸ್ಯ ಕರ್ತೃಗಾಮಿತ್ವಾದಾತ್ಮನೇಪದಂ ಸ್ತೋಷ್ಯಮಾಣ ಇತಿ, ತಂ ಸ್ತೋಮಮುಪಧಾವೇತ್ ॥

ಯಾಂ ದಿಶಮಭಿಷ್ಟೋಷ್ಯನ್ಸ್ಯಾತ್ತಾಂ ದಿಶಮುಪಧಾವೇತ್ ॥ ೧೧ ॥

ಯಾಂ ದಿಶಮಭಿಷ್ಟೋಷ್ಯನ್ಸ್ಯಾತ್ ತಾಂ ದಿಶಮುಪಧಾವೇತ್ ಅಧಿಷ್ಠಾತ್ರಾದಿಭಿಃ ॥

ಆತ್ಮಾನಮಂತತ ಉಪಸೃತ್ಯ ಸ್ತುವೀತ ಕಾಮಂ ಧ್ಯಾಯನ್ನಪ್ರಮತ್ತೋಽಭ್ಯಾಶೋ ಹ ಯದಸ್ಮೈ ಸ ಕಾಮಃ ಸಮೃಧ್ಯೇತ ಯತ್ಕಾಮಃ ಸ್ತುವೀತೇತಿ ಯತ್ಕಾಮಃ ಸ್ತುವೀತೇತಿ ॥ ೧೨ ॥

ಆತ್ಮಾನಮ್ ಉದ್ಗಾತಾ ಸ್ವಂ ರೂಪಂ ಗೋತ್ರನಾಮಾದಿಭಿಃ — ಸಾಮಾದೀನ್ ಕ್ರಮೇಣ ಸ್ವಂ ಚ ಆತ್ಮಾನಮ್ — ಅಂತತಃ ಅಂತೇ ಉಪಸೃತ್ಯ ಸ್ತುವೀತ, ಕಾಮಂ ಧ್ಯಾಯನ್ ಅಪ್ರಮತ್ತಃ ಸ್ವರೋಷ್ಮವ್ಯಂಜನಾದಿಭ್ಯಃ ಪ್ರಮಾದಮಕುರ್ವನ್ । ತತಃ ಅಭ್ಯಾಶಃ ಕ್ಷಿಪ್ರಮೇವ ಹ ಯತ್ ಯತ್ರ ಅಸ್ಮೈ ಏವಂವಿದೇ ಸ ಕಾಮಃ ಸಮೃಧ್ಯೇತ ಸಮೃದ್ಧಿಂ ಗಚ್ಛೇತ್ । ಕೋಽಸೌ ? ಯತ್ಕಾಮಃ ಯಃ ಕಾಮಃ ಅಸ್ಯ ಸೋಽಯಂ ಯತ್ಕಾಮಃ ಸನ್ ಸ್ತುವೀತೇತಿ । ದ್ವಿರುಕ್ತಿರಾದರಾರ್ಥಾ ॥
ಇತಿ ತೃತೀಯಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ಚತುರ್ಥಃ ಖಂಡಃ

ಓಮಿತ್ಯೇತದಕ್ಷರಮುದ್ಗೀಥಮುಪಾಸೀತೋಮಿತಿ ಹ್ಯುದ್ಗಾಯತಿ ತಸ್ಯೋಪವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮ್ ॥ ೧ ॥

ಓಮಿತ್ಯೇತತ್ ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರಕೃತಸ್ಯಾಕ್ಷರಸ್ಯ ಪುನರುಪಾದಾನಮ್ ಉದ್ಗೀಥಾಕ್ಷರಾದ್ಯುಪಾಸನಾಂತರಿತತ್ವಾದನ್ಯತ್ರ ಪ್ರಸಂಗೋ ಮಾ ಭೂದಿತ್ಯೇವಮರ್ಥಮ್ ; ಪ್ರಕೃತಸ್ಯೈವಾಕ್ಷರಸ್ಯಾಮೃತಾಭಯಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯೋಪಾಸನಂ ವಿಧಾತವ್ಯಮಿತ್ಯಾರಂಭಃ । ಓಮಿತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ॥

ದೇವಾ ವೈ ಮೃತ್ಯೋರ್ಬಿಭ್ಯತಸ್ತ್ರಯೀಂ ವಿದ್ಯಾಂ ಪ್ರಾವಿಶꣳ ಸ್ತೇ ಛಂದೋಭಿರಚ್ಛಾದಯನ್ಯದೇಭಿರಚ್ಛಾದಯꣳ ಸ್ತಚ್ಛಂದಸಾಂ ಛಂದಸ್ತ್ವಮ್ ॥ ೨ ॥

ದೇವಾ ವೈ ಮೃತ್ಯೋಃ ಮಾರಕಾತ್ ಬಿಭ್ಯತಃ ಕಿಂ ಕೃತವಂತ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ತ್ರಯೀಂ ವಿದ್ಯಾಂ ತ್ರಯೀವಿಹಿತಂ ಕರ್ಮ ಪ್ರಾವಿಶನ್ ಪ್ರವಿಷ್ಟವಂತಃ, ವೈದಿಕಂ ಕರ್ಮ ಪ್ರಾರಬ್ಧವಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ, ತತ್ ಮೃತ್ಯೋಸ್ತ್ರಾಣಂ ಮನ್ಯಮಾನಾಃ । ಕಿಂಚ, ತೇ ಕರ್ಮಣ್ಯವಿನಿಯುಕ್ತೈಃ ಛಂದೋಭಿಃ ಮಂತ್ರೈಃ ಜಪಹೋಮಾದಿ ಕುರ್ವಂತಃ ಆತ್ಮಾನಂ ಕರ್ಮಾಂತರೇಷ್ವಚ್ಛಾದಯನ್ ಛಾದಿತವಂತಃ । ಯತ್ ಯಸ್ಮಾತ್ ಏಭಿಃ ಮಂತ್ರೈಃ ಅಚ್ಛಾದಯನ್ , ತತ್ ತಸ್ಮಾತ್ ಛಂದಸಾಂ ಮಂತ್ರಾಣಾಂ ಛಾದನಾತ್ ಛಂದಸ್ತ್ವಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮೇವ ॥

ತಾನು ತತ್ರ ಮೃತ್ಯುರ್ಯಥಾ ಮತ್ಸ್ಯಮುದಕೇ ಪರಿಪಶ್ಯೇದೇವಂ ಪರ್ಯಪಶ್ಯದೃಚಿ ಸಾಮ್ನಿ ಯಜುಷಿ । ತೇ ನು ವಿದಿತ್ವೋರ್ಧ್ವಾ ಋಚಃ ಸಾಮ್ನೋ ಯಜುಷಃ ಸ್ವರಮೇವ ಪ್ರಾವಿಶನ್ ॥ ೩ ॥

ತಾನ್ ತತ್ರ ದೇವಾನ್ಕರ್ಮಪರಾನ್ ಮೃತ್ಯುಃ ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಮತ್ಸ್ಯಘಾತಕೋ ಮತ್ಸ್ಯಮುದಕೇ ನಾತಿಗಂಭೀರೇ ಪರಿಪಶ್ಯೇತ್ ಬಡಿಶೋದಕಸ್ರಾವೋಪಾಯಸಾಧ್ಯಂ ಮನ್ಯಮಾನಃ, ಏವಂ ಪರ್ಯಪಶ್ಯತ್ ದೃಷ್ಟವಾನ್ ; ಮೃತ್ಯುಃ ಕರ್ಮಕ್ಷಯೋಪಾಯೇನ ಸಾಧ್ಯಾಂದೇವಾನ್ಮೇನೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕ್ವಾಸೌ ದೇವಾಂದದರ್ಶೇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಋಚಿ ಸಾಮ್ನಿ ಯಜುಷಿ, ಋಗ್ಯಜುಃಸಾಮಸಂಬಂಧಿಕರ್ಮಣೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತೇ ನು ದೇವಾಃ ವೈದಿಕೇನ ಕರ್ಮಣಾ ಸಂಸ್ಕೃತಾಃ ಶುದ್ಧಾತ್ಮಾನಃ ಸಂತಃ ಮೃತ್ಯೋಶ್ಚಿಕೀರ್ಷಿತಂ ವಿದಿತವಂತಃ ; ವಿದಿತ್ವಾ ಚ ತೇ ಊರ್ಧ್ವಾಃ ವ್ಯಾವೃತ್ತಾಃ ಕರ್ಮಭ್ಯಃ ಋಚಃ ಸಾಮ್ನಃ ಯಜುಷಃ ಋಗ್ಯಜುಃಸಾಮಸಂಬದ್ಧಾತ್ಕರ್ಮಣಃ ಅಭ್ಯುತ್ಥಾಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತೇನ ಕರ್ಮಣಾ ಮೃತ್ಯುಭಯಾಪಗಮಂ ಪ್ರತಿ ನಿರಾಶಾಃ ತದಪಾಸ್ಯ ಅಮೃತಾಭಯಗುಣಮಕ್ಷರಂ ಸ್ವರಂ ಸ್ವರಶಬ್ದಿತಂ ಪ್ರಾವಿಶನ್ನೇವ ಪ್ರವಿಷ್ಟವಂತಃ, ಓಂಕಾರೋಪಾಸನಪರಾಃ ಸಂವೃತ್ತಾಃ ; ಏವ - ಶಬ್ದಃ ಅವಧಾರಣಾರ್ಥಃ ಸನ್ ಸಮುಚ್ಚಯಪ್ರತಿಷೇಧಾರ್ಥಃ ; ತದುಪಾಸನಪರಾಃ ಸಂವೃತ್ತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಕಥಂ ಪುನಃ ಸ್ವರಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಮಕ್ಷರಸ್ಯೇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ —

ಯದಾ ವಾ ಋಚಮಾಪ್ನೋತ್ಯೋಮಿತ್ಯೇವಾತಿಸ್ವರತ್ಯೇವꣳ ಸಾಮೈವಂ ಯಜುರೇಷ ಉ ಸ್ವರೋ ಯದೇತದಕ್ಷರಮೇತದಮೃತಮಭಯಂ ತತ್ಪ್ರವಿಶ್ಯ ದೇವಾ ಅಮೃತಾ ಅಭಯಾ ಅಭವನ್ ॥ ೪ ॥

ಯದಾ ವೈ ಋಚಮ್ ಆಪ್ನೋತಿ ಓಮಿತ್ಯೇವಾತಿಸ್ವರತಿ ಏವಂ ಸಾಮ ಏವಂ ಯಜುಃ ; ಏಷ ಉ ಸ್ವರಃ ; ಕೋಽಸೌ ? ಯದೇತದಕ್ಷರಮ್ ಏತದಮೃತಮ್ ಅಭಯಮ್ , ತತ್ಪ್ರವಿಶ್ಯ ಯಥಾಗುಣಮೇವ ಅಮೃತಾ ಅಭಯಾಶ್ಚ ಅಭವನ್ ದೇವಾಃ ॥

ಸ ಯ ಏತದೇವಂ ವಿದ್ವಾನಕ್ಷರಂ ಪ್ರಣೌತ್ಯೇತದೇವಾಕ್ಷರꣳ ಸ್ವರಮಮೃತಮಭಯಂ ಪ್ರವಿಶತಿ ತತ್ಪ್ರವಿಶ್ಯ ಯದಮೃತಾ ದೇವಾಸ್ತದಮೃತೋ ಭವತಿ ॥ ೫ ॥

ಸ ಯಃ ಅನ್ಯೋಽಪಿ ದೇವವದೇವ ಏತದಕ್ಷರಮ್ ಏವಮ್ ಅಮೃತಾಭಯಗುಣಂ ವಿದ್ವಾನ್ ಪ್ರಣೌತಿ ಸ್ತೌತಿ ; ಉಪಾಸನಮೇವಾತ್ರ ಸ್ತುತಿರಭಿಪ್ರೇತಾ, ಸ ತಥೈವ ಏತದೇವಾಕ್ಷರಂ ಸ್ವರಮಮೃತಮಭಯಂ ಪ್ರವಿಶತಿ ; ತತ್ಪ್ರವಿಶ್ಯ ಚ — ರಾಜಕುಲಂ ಪ್ರವಿಷ್ಟಾನಾಮಿವ ರಾಜ್ಞೋಽಂತರಂಗಬಹಿರಂಗತಾವತ್ ನ ಪರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಂತರಂಗಬಹಿರಂಗತಾವಿಶೇಷಃ — ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? ಯದಮೃತಾ ದೇವಾಃ ಯೇನಾಮೃತತ್ವೇನ ಯದಮೃತಾ ಅಭೂವನ್ , ತೇನೈವಾಮೃತತ್ವೇನ ವಿಶಿಷ್ಟಃ ತದಮೃತೋ ಭವತಿ ; ನ ನ್ಯೂನತಾ ನಾಪ್ಯಧಿಕತಾ ಅಮೃತತ್ವೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಇತಿ ಚತುರ್ಥಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ಪಂಚಮಃ ಖಂಡಃ

ಪ್ರಾಣಾದಿತ್ಯದೃಷ್ಟಿವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯೋದ್ಗೀಥಸ್ಯೋಪಾಸನಮುಕ್ತಮೇವಾನೂದ್ಯ ಪ್ರಣವೋದ್ಗೀಥಯೋರೇಕತ್ವಂ ಕೃತ್ವಾ ತಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಾಣರಶ್ಮಿಭೇದಗುಣವಿಶಿಷ್ಟದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಅಕ್ಷರಸ್ಯೋಪಾಸನಮನೇಕಪುತ್ರಫಲಮಿದಾನೀಂ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾರಭ್ಯತೇ —

ಅಥ ಖಲು ಯ ಉದ್ಗೀಥಃ ಸ ಪ್ರಣವೋ ಯಃ ಪ್ರಣವಃ ಸ ಉದ್ಗೀಥ ಇತ್ಯಸೌ ವಾ ಆದಿತ್ಯ ಉದ್ಗೀಥ ಏಷ ಪ್ರಣವ ಓಮಿತಿ ಹ್ಯೇಷ ಸ್ವರನ್ನೇತಿ ॥ ೧ ॥

ಅಥ ಖಲು ಯ ಉದ್ಗೀಥಃ ಸ ಪ್ರಣವಃ ಬಹ್ವೃಚಾನಾಮ್ , ಯಶ್ಚ ಪ್ರಣವಃ ತೇಷಾಂ ಸ ಏವ ಚ್ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ಉದ್ಗೀಥಶಬ್ದವಾಚ್ಯಃ । ಅಸೌ ವಾ ಆದಿತ್ಯ ಉದ್ಗೀಥಃ ಏಷ ಪ್ರಣವಃ ; ಪ್ರಣವಶಬ್ದವಾಚ್ಯೋಽಪಿ ಸ ಏವ ಬಹ್ವೃಚಾನಾಮ್ , ನಾನ್ಯಃ । ಉದ್ಗೀಥ ಆದಿತ್ಯಃ ಕಥಮ್ ? ಉದ್ಗೀಥಾಖ್ಯಮಕ್ಷರಮ್ ಓಮಿತಿ ಏತತ್ ಏಷಃ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಸ್ವರನ್ ಉಚ್ಚಾರಯನ್ , ಅನೇಕಾರ್ಥತ್ವಾದ್ಧಾತೂನಾಮ್ ; ಅಥವಾ ಸ್ವರನ್ ಗಚ್ಛನ್ ಏತಿ । ಅತಃ ಅಸಾವುದ್ಗೀಥಃ ಸವಿತಾ ॥

ಏತಮು ಏವಾಹಮಭ್ಯಗಾಸಿಷಂ ತಸ್ಮಾನ್ಮಮ ತ್ವಮೇಕೋಽಸೀತಿ ಹ ಕೌಷೀತಕಿಃ ಪುತ್ರಮುವಾಚ ರಶ್ಮೀꣳ ಸ್ತ್ವಂ ಪರ್ಯಾವರ್ತಯಾದ್ಬಹವೋ ವೈ ತೇ ಭವಿಷ್ಯಂತೀತ್ಯಧಿದೈವತಮ್ ॥ ೨ ॥

ತಮ್ ಏತಮ್ ಉ ಏವ ಅಹಮ್ ಅಭ್ಯಗಾಸಿಷಮ್ ಆಭಿಮುಖ್ಯೇನ ಗೀತವಾನಸ್ಮಿ, ಆದಿತ್ಯರಶ್ಮ್ಯಭೇದಂ ಕೃತ್ವಾ ಧ್ಯಾನಂ ಕೃತವಾನಸ್ಮೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತೇನ ತಸ್ಮಾತ್ಕಾರಣಾತ್ ಮಮ ತ್ವಮೇಕೋಽಸಿ ಪುತ್ರ ಇತಿ ಹ ಕೌಷೀತಕಿಃ ಕುಷೀತಕಸ್ಯಾಪತ್ಯಂ ಕೌಷೀತಕಿಃ ಪುತ್ರಮುವಾಚ ಉಕ್ತವಾನ್ । ಅತಃ ರಶ್ಮೀನಾದಿತ್ಯಂ ಚ ಭೇದೇನ ತ್ವಂ ಪರ್ಯಾವರ್ತಯಾತ್ ಪರ್ಯಾವರ್ತಯೇತ್ಯರ್ಥಃ, ತ್ವಂಯೋಗಾತ್ । ಏವಂ ಬಹವೋ ವೈ ತೇ ತವ ಪುತ್ರಾ ಭವಿಷ್ಯಂತೀತ್ಯಧಿದೈವತಮ್ ॥

ಅಥಾಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಯ ಏವಾಯಂ ಮುಖ್ಯಃ ಪ್ರಾಣಸ್ತಮುದ್ಗೀಥಮುಪಾಸೀತೋಮಿತಿ ಹ್ಯೇಷ ಸ್ವರನ್ನೇತಿ ॥ ೩ ॥

ಅಥ ಅನಂತರಮ್ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಮ್ ಉಚ್ಯತೇ । ಯ ಏವಾಯಂ ಮುಖ್ಯಃ ಪ್ರಾಣಸ್ತಮುದ್ಗೀಥಮುಪಾಸೀತೇತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವವತ್ । ತಥಾ ಓಮಿತಿ ಹ್ಯೇಷ ಪ್ರಾಣೋಽಪಿ ಸ್ವರನ್ನೇಪಿ ಓಮಿತಿ ಹ್ಯನುಜ್ಞಾಂ ಕುರ್ವನ್ನಿವ ವಾಗಾದಿಪ್ರವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮೇತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಹಿ ಮರಣಕಾಲೇ ಮುಮೂರ್ಷೋಃ ಸಮೀಪಸ್ಥಾಃ ಪ್ರಾಣಸ್ಯೋಂಕರಣಂ ಶೃಣ್ವಂತೀತಿ । ಏತತ್ಸಾಮಾನ್ಯಾದಾದಿತ್ಯೇಽಪ್ಯೋಂಕರಣಮನುಜ್ಞಾಮಾತ್ರಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ॥

ಏತಮು ಏವಾಹಮಭ್ಯಗಾಸಿಷಂ ತಸ್ಮಾನ್ಮಮ ತ್ವಮೇಕೋಽಸೀತಿ ಹ ಕೌಷೀತಕಿಃ ಪುತ್ರಮುವಾಚ ಪ್ರಾಣಾꣳ ಸ್ತ್ವಂ ಭೂಮಾನಮಭಿಗಾಯತಾದ್ಬಹವೋ ವೈ ಮೇ ಭವಿಷ್ಯಂತೀತಿ ॥ ೪ ॥

ಏತಮು ಏವಾಹಮಭ್ಯಗಾಸಿಷಮಿತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವವದೇವ । ಅತೋ ವಾಗಾದೀನ್ಮುಖ್ಯಂ ಚ ಪ್ರಾಣಂ ಭೇದಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಮುದ್ಗೀಥಂ ಪಶ್ಯನ್ ಭೂಮಾನಂ ಮನಸಾ ಅಭಿಗಾಯತಾತ್ , ಪೂರ್ವವದಾವರ್ತಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ; ಬಹವೋ ವೈ ಮೇ ಮಮ ಪುತ್ರಾ ಭವಿಷ್ಯಂತೀತ್ಯೇವಮಭಿಪ್ರಾಯಃ ಸನ್ನಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರಾಣಾದಿತ್ಯೈಕತ್ವೋದ್ಗೀಥ ದೃಷ್ಟೇಃ ಏಕಪುತ್ರತ್ವಫಲದೋಷೇಣಾಪೋದಿತತ್ವಾತ್ ರಶ್ಮಿಪ್ರಾಣಭೇದದೃಷ್ಟೇಃ ಕರ್ತವ್ಯತಾ ಚೋದ್ಯತೇ ಅಸ್ಮಿನ್ಖಂಡೇ ಬಹುಪುತ್ರಫಲತ್ವಾರ್ಥಮ್ ॥

ಅಥ ಖಲು ಯ ಉದ್ಗೀಥಃ ಸ ಪ್ರಣವೋ ಯಃ ಪ್ರಣವಃ ಸ ಉದ್ಗೀಥ ಇತಿ ಹೋತೃಷದನಾದ್ಧೈವಾಪಿ ದುರುದ್ಗೀತಮನುಸಮಾಹರತೀತ್ಯನುಸಮಾಹರತೀತಿ ॥ ೫ ॥

ಅಥ ಖಲು ಯ ಉದ್ಗೀಥ ಇತ್ಯಾದಿ ಪ್ರಣವೋದ್ಗೀಥೈಕತ್ವದರ್ಶನಮುಕ್ತಮ್ , ತಸ್ಯೈತತ್ಫಲಮುಚ್ಯತೇ — ಹೋತೃಷದನಾತ್ ಹೋತಾ ಯತ್ರಸ್ಥಃ ಶಂಸತಿ ತತ್ಸ್ಥಾನಂ ಹೋತೃಷದನಮ್ , ಹೌತ್ರಾತ್ಕರ್ಮಣಃ ಸಮ್ಯಕ್ಪ್ರಯುಕ್ತಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಹಿ ದೇಶಮಾತ್ರಾತ್ಫಲಮಾಹರ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ಕಿಂ ತತ್ ? ಹ ಏವಾಪಿ ದುರುದ್ಗೀತಂ ದುಷ್ಟಮುದ್ಗೀತಮ್ ಉದ್ಗಾನಂ ಕೃತಮ್ ಉದ್ಗಾತ್ರಾ ಸ್ವಕರ್ಮಣಿ ಕ್ಷತಂ ಕೃತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ; ತದನುಸಮಾಹರತಿ ಅನುಸಂಧತ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ — ಚಿಕಿತ್ಸಯೇವ ಧಾತುವೈಷಮ್ಯಸಮೀಕರಣಮಿತಿ ॥
ಇತಿ ಪಂಚಮಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ಷಷ್ಠಃ ಖಂಡಃ

ಅಥೇದಾನೀಂ ಸರ್ವಫಲಸಂಪತ್ತ್ಯರ್ಥಮ್ ಉದ್ಗೀಥಸ್ಯ ಉಪಾಸನಾಂತರಂ ವಿಧಿತ್ಸ್ಯತೇ —

ಇಯಮೇವರ್ಗಗ್ನಿಃ ಸಾಮ ತದೇತದೇತಸ್ಯಾಮೃಚ್ಯಧ್ಯೂಢꣳ ಸಾಮ ತಸ್ಮಾದೃಚ್ಯಧ್ಯೂಢꣳ ಸಾಮ ಗೀಯತ ಇಯಮೇವ ಸಾಗ್ನಿರಮಸ್ತತ್ಸಾಮ ॥ ೧ ॥

ಇಯಮೇವ ಪೃಥಿವೀ ಋಕ್ ; ಋಚಿ ಪೃಥಿವಿದೃಷ್ಟಿಃ ಕಾರ್ಯಾ । ತಥಾ ಅಗ್ನಿಃ ಸಾಮ ; ಸಾಮ್ನಿ ಅಗ್ನಿದೃಷ್ಟಿಃ । ಕಥಂ ಪೃಥಿವ್ಯಗ್ನ್ಯೋಃ ಋಕ್ಸಾಮತ್ವಮಿತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ತದೇತತ್ ಅಗ್ನ್ಯಾಖ್ಯಂ ಸಾಮ ಏತಸ್ಯಾಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾಮ್ ಋಚಿ ಅಧ್ಯೂಢಮ್ ಅಧಿಗತಮ್ ಉಪರಿಭಾವೇನ ಸ್ಥಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ; ಋಚೀವ ಸಾಮ ; ತಸ್ಮಾತ್ ಅತ ಏವ ಕಾರಣಾತ್ ಋಚ್ಯಧ್ಯೂಢಮೇವ ಸಾಮ ಗೀಯತೇ ಇದಾನೀಮಪಿ ಸಾಮಗೈಃ । ಯಥಾ ಚ ಋಕ್ಸಾಮನೀ ನಾತ್ಯಂತಂ ಭಿನ್ನೇ ಅನ್ಯೋನ್ಯಮ್ , ತಥೈತೌ ಪೃಥಿವ್ಯಗ್ನೀ ; ಕಥಮ್ ? ಇಯಮೇವ ಪೃಥಿವೀ ಸಾ ಸಾಮನಾಮಾರ್ಧಶಬ್ದವಾಚ್ಯಾ ; ಇತರಾರ್ಧಶಬ್ದವಾಚ್ಯಃ ಅಗ್ನಿಃ ಅಮಃ ; ತತ್ ಏತತ್ಪೃಥಿವ್ಯಗ್ನಿದ್ವಯಂ ಸಾಮೈಕಶಬ್ದಾಭಿಧೇಯತ್ವಮಾಪನ್ನಂ ಸಾಮ ; ತಸ್ಮಾನ್ನಾನ್ಯೋನ್ಯಂ ಭಿನ್ನಂ ಪೃಥಿವ್ಯಗ್ನಿದ್ವಯಂ ನಿತ್ಯಸಂಶ್ಲಿಷ್ಟಮೃಕ್ಸಾಮನೀ ಇವ । ತಸ್ಮಾಚ್ಚ ಪೃಥಿವ್ಯಗ್ನ್ಯೋರ್‌ಋಕ್ಸಾಮತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಾಮಾಕ್ಷರಯೋಃ ಪೃಥಿವ್ಯಗ್ನಿದೃಷ್ಟಿವಿಧಾನಾರ್ಥಮಿಯಮೇವ ಸಾ ಅಗ್ನಿರಮ ಇತಿ ಕೇಚಿತ್ ॥

ಅಂತರಿಕ್ಷಮೇವರ್ಗ್ವಾಯುಃ ಸಾಮ ತದೇತದೇತಸ್ಯಾಮೃಚ್ಯಧ್ಯೂಢꣳ ಸಾಮ ತಸ್ಮಾದೃಚ್ಯಧ್ಯೂಢꣳ ಸಾಮ ಗೀಯತೇಽಂತರಿಕ್ಷಮೇವ ಸಾ ವಾಯುರಮಸ್ತತ್ಸಾಮ ॥ ೨ ॥

ಅಂತರಿಕ್ಷಮೇವ ಋಕ್ ವಾಯುಃ ಸಾಮ ಇತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವವತ್ ॥
ದ್ಯೌರೇವರ್ಗಾದಿತ್ಯಃ ಸಾಮ ತದೇತದೇತಸ್ಯಾಮೃಚ್ಯಧ್ಯೂಢꣳ ಸಾಮ ತಸ್ಮಾದೃಚ್ಯಧ್ಯೂಢꣳ ಸಾಮ ಗೀಯತೇ ದ್ಯೌರೇವ ಸಾದಿತ್ಯೋಽಮಸ್ತತ್ಸಾಮ ॥ ೩ ॥

ನಕ್ಷತ್ರಾಣ್ಯೇವರ್ಕ್ಚಂದ್ರಮಾಃ ಸಾಮ ತದೇತದೇತಸ್ಯಾಮೃಚ್ಯಧ್ಯೂಢꣳ ಸಾಮ ತಸ್ಮಾದೃಚ್ಯಧ್ಯೂಢꣳ ಸಾಮ ಗೀಯತೇ ನಕ್ಷತ್ರಾಣ್ಯೇವ ಸಾ ಚಂದ್ರಮಾ ಅಮಸ್ತತ್ಸಾಮ ॥ ೪ ॥

ನಕ್ಷತ್ರಾಣಾಮಧಿಪತಿಶ್ಚಂದ್ರಮಾ ಅತಃ ಸ ಸಾಮ ॥

ಅಥ ಯದೇತದಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ಶುಕ್ಲಂ ಭಾಃ ಸೈವರ್ಗಥ ಯನ್ನೀಲಂ ಪರಃ ಕೃಷ್ಣಂ ತತ್ಸಾಮ ತದೇತದೇತಸ್ಯಾಮೃಚ್ಯಧ್ಯೂಢꣳ ಸಾಮ ತಸ್ಮಾದೃಚ್ಯಧ್ಯೂಢꣳ ಸಾಮ ಗೀಯತೇ ॥ ೫ ॥

ಅಥ ಯದೇತದಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ಶುಕ್ಲಂ ಭಾಃ ಶುಕ್ಲಾ ದೀಪ್ತಿಃ ಸೈವ ಋಕ್ । ಅಥ ಯದಾದಿತ್ಯೇ ನೀಲಂ ಪರಃ ಕೃಷ್ಣಂ ಪರೋಽತಿಶಯೇನ ಕಾರ್ಷ್ಣ್ಯಂ ತತ್ಸಾಮ । ತದ್ಧ್ಯೇಕಾಂತಸಮಾಹಿತದೃಷ್ಟೇರ್ದೃಶ್ಯತೇ ॥

ಅಥ ಯದೇವೈತದಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ಶುಕ್ಲಂ ಭಾಃ ಸೈವ ಸಾಥ ಯನ್ನೀಲಂ ಪರಃ ಕೃಷ್ಣಂ ತದಮಸ್ತತ್ಸಾಮಾಥ ಯ ಏಷೋಽಂತರಾದಿತ್ಯೇ ಹಿರಣ್ಮಯಃ ಪುರುಷೋ ದೃಶ್ಯತೇ ಹಿರಣ್ಯಶ್ಮಶ್ರುರ್ಹಿರಣ್ಯಕೇಶ ಆಪ್ರಣಖಾತ್ಸರ್ವ ಏವ ಸುವರ್ಣಃ ॥ ೬ ॥

ತೇ ಏವೈತೇ ಭಾಸೌ ಶುಕ್ಲಕೃಷ್ಣತ್ವೇ ಸಾ ಚ ಅಮಶ್ಚ ಸಾಮ । ಅಥ ಯ ಏಷಃ ಅಂತರಾದಿತ್ಯೇ ಆದಿತ್ಯಸ್ಯಾಂತಃ ಮಧ್ಯೇ ಹಿರಣ್ಮಯಃ ಹಿರಣ್ಮಯ ಇವ ಹಿರಣ್ಮಯಃ । ನ ಹಿ ಸುವರ್ಣವಿಕಾರತ್ವಂ ದೇವಸ್ಯ ಸಂಭವತಿ, ಋಕ್ಸಾಮಗೇಷ್ಣತ್ವಾಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾಸಂಭವಾತ್ ; ನ ಹಿ ಸೌವರ್ಣೇಽಚೇತನೇ ಪಾಪ್ಮಾದಿಪ್ರಾಪ್ತಿರಸ್ತಿ, ಯೇನ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯೇತ, ಚಾಕ್ಷುಷೇ ಚ ಅಗ್ರಹಣಾತ್ ; ಅತಃ ಲುಪ್ತೋಪಮ ಏವ ಹಿರಣ್ಮಯಶಬ್ದಃ, ಜ್ಯೋತಿರ್ಮಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಉತ್ತರೇಷ್ವಪಿ ಸಮಾನಾ ಯೋಜನಾ । ಪುರುಷಃ ಪುರಿ ಶಯನಾತ್ ಪೂರಯತಿ ವಾ ಸ್ವೇನ ಆತ್ಮನಾ ಜಗದಿತಿ ; ದೃಶ್ಯತೇ ನಿವೃತ್ತಚಕ್ಷುರ್ಭಿಃ ಸಮಾಹಿತಚೇತೋಭಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾದಿಸಾಧನಾಪೇಕ್ಷೈಃ । ತೇಜಸ್ವಿನೋಽಪಿ ಶ್ಮಶ್ರುಕೇಶಾದಯಃ ಕೃಷ್ಣಾಃ ಸ್ಯುರಿತ್ಯತೋ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ — ಹಿರಣ್ಯಶ್ಮಶ್ರುರ್ಹಿರಣ್ಯಕೇಶ ಇತಿ ; ಜ್ಯೋತಿರ್ಮಯಾನ್ಯೇವಸ್ಯ ಶ್ಮಶ್ರೂಣಿ ಕೇಶಾಶ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಆಪ್ರಣಖಾತ್ ಪ್ರಣಖಃ ನಖಾಗ್ರಂ ನಖಾಗ್ರೇಣ ಸಹ ಸರ್ವಃ ಸುವರ್ಣ ಇವ ಭಾರೂಪ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ತಸ್ಯ ಯಥಾ ಕಪ್ಯಾಸಂ ಪುಂಡರೀಕಮೇವಮಕ್ಷಿಣೀ ತಸ್ಯೋದಿತಿ ನಾಮ ಸ ಏಷ ಸರ್ವೇಭ್ಯಃ ಪಾಪ್ಮಭ್ಯ ಉದಿತ ಉದೇತಿ ಹ ವೈ ಸರ್ವೇಭ್ಯಃ ಪಾಪ್ಮಭ್ಯೋ ಯ ಏವಂ ವೇದ ॥ ೭ ॥

ತಸ್ಯ ಏವಂ ಸರ್ವತಃ ಸುವರ್ಣವರ್ಣಸ್ಯಾಪ್ಯಕ್ಷ್ಣೋರ್ವಿಶೇಷಃ । ಕಥಮ್ ? ತಸ್ಯ ಯಥಾ ಕಪೇಃ ಮರ್ಕಟಸ್ಯ ಆಸಃ ಕಪ್ಯಾಸಃ ; ಆಸೇರುಪವೇಶನಾರ್ಥಸ್ಯ ಕರಣೇ ಘಞ್ ; ಕಪಿಪೃಷ್ಠಾಂತಃ ಯೇನೋಪವಿಶತಿ ; ಕಪ್ಯಾಸ ಇವ ಪುಂಡರೀಕಮ್ ಅತ್ಯಂತತೇಜಸ್ವಿ ಏವಮ್ ದೇವಸ್ಯ ಅಕ್ಷಿಣೀ ; ಉಪಮಿತೋಪಮಾನತ್ವಾತ್ ನ ಹೀನೋಪಮಾ । ತಸ್ಯ ಏವಂಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಗೌಣಮಿದಂ ನಾಮ ಉದಿತಿ ; ಕಥಂ ಗೌಣತ್ವಮ್ ? ಸ ಏಷಃ ದೇವಃ ಸರ್ವೇಭ್ಯಃ ಪಾಪ್ಮಭ್ಯಃ ಪಾಪ್ಮನಾ ಸಹ ತತ್ಕಾರ್ಯೇಭ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ, ‘ಯ ಆತ್ಮಾಪಹತಪಾಪ್ಮಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೭ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿ ವಕ್ಷ್ಯತಿ, ಉದಿತಃ ಉತ್ ಇತಃ, ಉದ್ಗತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತಃ ಅಸೌ ಉನ್ನಾಮಾ । ತಮ್ ಏವಂಗುಣಸಂಪನ್ನಮುನ್ನಾಮಾನಂ ಯಥೋಕ್ತೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಯೋ ವೇದ ಸೋಽಪ್ಯೇವಮೇವ ಉದೇತಿ ಉದ್ಗಚ್ಛತಿ ಸರ್ವೇಭ್ಯಃ ಪಾಪ್ಮಭ್ಯಃ — ಹ ವೈ ಇತ್ಯವಧಾರಣಾರ್ಥೌ ನಿಪಾತೌ — ಉದೇತ್ಯೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ತಸ್ಯರ್ಕ್ಚ ಸಾಮ ಚ ಗೇಷ್ಣೌ ತಸ್ಮಾದುದ್ಗೀಥಸ್ತಸ್ಮಾತ್ತ್ವೇವೋದ್ಗಾತೈತಸ್ಯ ಹಿ ಗಾತಾ ಸ ಏಷ ಯೇ ಚಾಮುಷ್ಮಾತ್ಪರಾಂಚೋ ಲೋಕಾಸ್ತೇಷಾಂ ಚೇಷ್ಟೇ ದೇವಕಾಮಾನಾಂ ಚೇತ್ಯಧಿದೈವತಮ್ ॥ ೮ ॥

ತಸ್ಯೋದ್ಗೀಥತ್ವಂ ದೇವಸ್ಯ ಆದಿತ್ಯಾದೀನಾಮಿವ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾ ಆಹ — ತಸ್ಯ ಋಕ್ಚ ಸಾಮ ಚ ಗೇಷ್ಣೌ ಪೃಥಿವ್ಯಾದ್ಯುಕ್ತಲಕ್ಷಣೇ ಪರ್ವಣೀ । ಸರ್ವಾತ್ಮಾ ಹಿ ದೇವಃ । ಪರಾಪರಲೋಕಕಾಮೇಶಿತೃತ್ವಾದುಪಪದ್ಯತೇ ಪೃಥಿವ್ಯಗ್ನ್ಯಾದ್ಯೃಕ್ಸಾಮಗೇಷ್ಣತ್ವಮ್ , ಸರ್ವಯೋನಿತ್ವಾಚ್ಚ । ಯತ ಏವಮುನ್ನಾಮಾ ಚ ಅಸೌ ಋಕ್ಸಾಮಗೇಷ್ಣಶ್ಚ ತಸ್ಮಾದೃಕ್ಸಾಮಗೇಷ್ಣತ್ವೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಉದ್ಗೀಥತ್ವಮುಚ್ಯತೇ ಪರೋಕ್ಷೇಣ, ಪರೋಕ್ಷಪ್ರಿಯತ್ವಾದ್ದೇವಸ್ಯ, ತಸ್ಮಾದುದ್ಗೀಥ ಇತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ತ್ವೇವ ಹೇತೋಃ ಉದಂ ಗಾಯತೀತ್ಯುಗ್ದಾತಾ । ಯಸ್ಮಾದ್ಧಿ ಏತಸ್ಯ ಯಥೋಕ್ತಸ್ಯೋನ್ನಾಮ್ನಃ ಗಾತಾ ಅಸೌ ಅತೋ ಯುಕ್ತಾ ಉದ್ಗೀತೇತಿ ನಾಮಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ ಉದ್ಗಾತುಃ । ಸ ಏಷಃ ದೇವಃ ಉನ್ನಾಮಾ ಯೇ ಚ ಅಮುಷ್ಮಾತ್ ಆದಿತ್ಯಾತ್ ಪರಾಂಚಃ ಪರಾಗಂಚನಾತ್ ಊರ್ಧ್ವಾ ಲೋಕಾಃ ತೇಷಾಂ ಲೋಕಾನಾಂ ಚ ಈಷ್ಟೇ ನ ಕೇವಲಮೀಶಿತೃತ್ವಮೇವ, ಚ - ಶಬ್ದಾದ್ಧಾರಯತಿ ಚ, ‘ಸ ದಾಧಾರ ಪೃಥಿವೀಂ ದ್ಯಾಮುತೇಮಾಮ್’ (ಋ. ಸಂ. ಮಂ. ೧೦ । ೧೨೧ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರವರ್ಣಾತ್ । ಕಿಂಚ, ದೇವಕಾಮಾನಾಮೀಷ್ಟೇ ಇತಿ ಏತತ್ ಅಧಿದೈವತಂ ದೇವತಾವಿಷಯಂ ದೇವಸ್ಯೋದ್ಗೀಥಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಮುಕ್ತಮ್ ॥
ಇತಿ ಷಷ್ಠಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ಸಪ್ತಮಃ ಖಂಡಃ

ಅಥಾಧ್ಯಾತ್ಮಂ ವಾಗೇವರ್ಕ್ಪ್ರಾಣಃ ಸಾಮ ತದೇತದೇತಸ್ಯಾಮೃಚ್ಯಧ್ಯೂಢꣳ ಸಾಮ ತಸ್ಮಾದೃಚ್ಯಧ್ಯೂಢꣳ ಸಾಮ ಗೀಯತೇ । ವಾಗೇವ ಸಾ ಪ್ರಾಣೋಽಮಸ್ತತ್ಸಾಮ ॥ ೧ ॥

ಅಥ ಅಧುನಾ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಮುಚ್ಯತೇ — ವಾಗೇವ ಋಕ್ ಪ್ರಾಣಃ ಸಾಮ, ಅಧರೋಪರಿಸ್ಥಾನತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ । ಪ್ರಾಣೋ ಘ್ರಾಣಮುಚ್ಯತೇ ಸಹ ವಾಯುನಾ । ವಾಗೇವ ಸಾ ಪ್ರಾಣೋಽಮ ಇತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವವತ್ ॥

ಚಕ್ಷುರೇವರ್ಗಾತ್ಮಾ ಸಾಮ ತದೇತದೇತಸ್ಯಾಮೃಚ್ಯಧ್ಯೂಢꣳ ಸಾಮ ತಸ್ಮಾದೃಚ್ಯಧ್ಯೂಢꣳ ಸಾಮ ಗೀಯತೇ । ಚಕ್ಷುರೇವ ಸಾತ್ಮಾಮಸ್ತತ್ಸಾಮ ॥ ೨ ॥

ಚಕ್ಷುರೇವ ಋಕ್ ಆತ್ಮಾ ಸಾಮ । ಆತ್ಮೇತಿ ಚ್ಛಾಯಾತ್ಮಾ, ತತ್ಸ್ಥತ್ವಾತ್ಸಾಮ ॥

ಶ್ರೋತ್ರಮೇವರ್ಙ್ಮನಃ ಸಾಮ ತದೇತದೇತಸ್ಯಾಮೃಚ್ಯಧ್ಯೂಢꣳ ಸಾಮ ತಸ್ಮಾದೃಚ್ಯಧ್ಯೂಢꣳ ಸಾಮ ಗೀಯತೇ । ಶ್ರೋತ್ರಮೇವ ಸಾ ಮನೋಽಮಸ್ತತ್ಸಾಮ ॥ ೩ ॥

ಶ್ರೋತ್ರಮೇವ ಋಕ್ ಮನಃ ಸಾಮ, ಶ್ರೋತ್ರಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವಾನ್ಮನಸಃ ಸಾಮತ್ವಮ್ ॥

ಅಥ ಯದೇತದಕ್ಷ್ಣಃ ಶುಕ್ಲಂ ಭಾಃ ಸೈವರ್ಗಥ ಯಮ್ನೀಲಂ ಪರಃ ಕೃಷ್ಣಂ ತತ್ಸಾಮ ತದೇತದೇತಸ್ಯಾಮೃಚ್ಯಧ್ಯೂಢꣳ ಸಾಮ ತಸ್ಮಾದೃಚ್ಯಧ್ಯೂಢꣳ ಸಾಮ ಗೀಯತೇ । ಅಥ ಯದೇವೈತದಕ್ಷ್ಣಃ ಶುಕ್ಲಂ ಭಾಃ ಸೈವ ಸಾಥ ಯನ್ನೀಲಂ ಪರಃ ಕೃಷ್ಣಂ ತದಮಸ್ತತ್ಸಾಮ ॥ ೪ ॥

ಅಥ ಯದೇತದಕ್ಷ್ಣಃ ಶುಕ್ಲಂ ಭಾಃ ಸೈವ ಋಕ್ । ಅಥ ಯನ್ನೀಲಂ ಪರಃ ಕೃಷ್ಣಮಾದಿತ್ಯ ಇವ ದೃಕ್ಶಕ್ತ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಂ ತತ್ಸಾಮ ॥

ಅಥ ಯ ಏಷೋಽಂತರಕ್ಷಿಣಿ ಪುರುಷೋ ದೃಶ್ಯತೇ ಸೈವರ್ಕ್ತತ್ಸಾಮ ತದುಕ್ಥಂ ತದ್ಯಜುಸ್ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ತಸ್ಯೈತಸ್ಯ ತದೇವ ರೂಪಂ ಯದಮುಷ್ಯ ರೂಪಂ ಯಾವಮುಷ್ಯ ಗೇಷ್ಣೌ ತೌ ಗೇಷ್ಣೌ ಯನ್ನಾಮ ತನ್ನಾಮ ॥ ೫ ॥

ಅಥ ಯ ಏಷೋಽಂತರಕ್ಷಿಣಿ ಪುರುಷೋ ದೃಶ್ಯತೇ, ಪೂರ್ವವತ್ । ಸೈವ ಋಕ್ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಂ ವಾಗಾದ್ಯಾ, ಪೃಥಿವ್ಯಾದ್ಯಾ ಚ ಅಧಿದೈವತಮ್ ; ಪ್ರಸಿದ್ಧಾ ಚ ಋಕ್ ಪಾದಬದ್ಧಾಕ್ಷರಾತ್ಮಿಕಾ ; ತಥಾ ಸಾಮ ; ಉಕ್ಥಸಾಹಚರ್ಯಾದ್ವಾ ಸ್ತೋತ್ರಂ ಸಾಮ ಋಕ ಶಸ್ತ್ರಮ್ ಉಕ್ಥಾದನ್ಯತ್ ತಥಾ ಯಜುಃ ಸ್ವಾಹಾಸ್ವಧಾವಷಡಾದಿ ಸರ್ವಮೇವ ವಾಗ್ಯಜುಃ ತತ್ಸ ಏವ । ಸರ್ವಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ಸರ್ವಯೋನಿತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ಹ್ಯವೋಚಾಮ । ಋಗಾದಿಪ್ರಕರಣಾತ್ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ತ್ರಯೋ ವೇದಾಃ । ತಸ್ಯೈತಸ್ಯ ಚಾಕ್ಷುಷಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ತದೇವ ರೂಪಮತಿದಿಶ್ಯತೇ । ಕಿಂ ತತ್ ? ಯದಮುಷ್ಯ ಆದಿತ್ಯಪುರುಷಸ್ಯ — ಹಿರಣ್ಮಯ ಇತ್ಯಾದಿ ಯದಧಿದೈವತಮುಕ್ತಮ್ , ಯಾವಮುಷ್ಯ ಗೇಷ್ಣೌ ಪರ್ವಣೀ, ತಾವೇವಾಸ್ಯಾಪಿ ಚಾಕ್ಷುಷಸ್ಯ ಗೇಷ್ಣೌ ; ಯಚ್ಚಾಮುಷ್ಯ ನಾಮ ಉದಿತ್ಯುದ್ಗೀಥ ಇತಿ ಚ ತದೇವಾಸ್ಯ ನಾಮ । ಸ್ಥಾನಭೇದಾತ್ ರೂಪಗುಣನಾಮಾತಿದೇಶಾತ್ ಈಶಿತೃತ್ವವಿಷಯಭೇದವ್ಯಪದೇಶಾಚ್ಚ ಆದಿತ್ಯಚಾಕ್ಷುಷಯೋರ್ಭೇದ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ’ ಅಮುನಾ’ ‘ಅನೇನೈವ’ (ಛಾ. ಉ. ೧ । ೭ । ೮) ಇತ್ಯೇಕಸ್ಯೋಭಯಾತ್ಮತ್ವಪ್ರಾಪ್ತ್ಯನುಪಪತ್ತೇಃ । ದ್ವಿಧಾಭಾವೇನೋಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ — ವಕ್ಷ್ಯತಿ ಹಿ ‘ಸ ಏಕಧಾ ಭವತಿ ತ್ರಿಧಾ ಭವತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೬ । ೨) ಇತ್ಯಾದಿ, ನ ; ಚೇತನಸ್ಯೈಕಸ್ಯ ನಿರವಯವತ್ವಾದ್ದ್ವಿಧಾಭಾವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ತಸ್ಮಾದಧ್ಯಾತ್ಮಾಧಿದೈವತಯೋರೇಕತ್ವಮೇವ । ಯತ್ತು ರೂಪಾದ್ಯತಿದೇಶೋ ಭೇದಕಾರಣಮವೋಚಃ, ನ ತದ್ಭೇದಾವಗಮಾಯ ; ಕಿಂ ತರ್ಹಿ, ಸ್ಥಾನಭೇದಾದ್ಭೇದಾಶಂಕಾ ಮಾ ಭೂದಿತ್ಯೇವಮರ್ಥಮ್ ॥

ಸ ಏಷ ಯೇ ಚೈತಸ್ಮಾದರ್ವಾಂಚೋ ಲೋಕಾಸ್ತೇಷಾಂ ಚೇಷ್ಟೇ ಮನುಷ್ಯಕಾಮಾನಾಂ ಚೇತಿ ತದ್ಯ ಇಮೇ ವೀಣಾಯಾಂ ಗಾಯಂತ್ಯೇತಂ ತೇ ಗಾಯಂತಿ ತಸ್ಮಾತ್ತೇ ಧನಸನಯಃ ॥ ೬ ॥

ಸ ಏಷಃ ಚಾಕ್ಷುಷಃ ಪುರುಷಃ ಯೇ ಚ ಏತಸ್ಮಾತ್ ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಾದಾತ್ಮನಃ ಅರ್ವಾಂಚಃ ಅರ್ವಾಗ್ಗತಾಃ ಲೋಕಾಃ ತೇಷಾಂ ಚೇಷ್ಟೇ ಮನುಷ್ಯಸಂಬಂಧಿನಾಂ ಚ ಕಾಮಾನಾಮ್ । ತತ್ ತಸ್ಮಾತ್ ಯ ಇಮೇ ವೀಣಾಯಾಂ ಗಾಯಂತಿ ಗಾಯಕಾಃ ತ ಏತಮೇವ ಗಾಯಂತಿ । ಯಸ್ಮಾದೀಶ್ವರಂ ಗಾಯಂತಿ ತಸ್ಮಾತ್ತೇ ಧನಸನಯಃ ಧನಲಾಭಯುಕ್ತಾಃ, ಧನವಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಅಥ ಯ ಏತದೇವಂ ವಿದ್ವಾನ್ಸಾಮ ಗಾಯತ್ಯುಭೌ ಸ ಗಾಯತಿ ಸೋಽಮುನೈವ ಸ ಏಷ ಯೇ ಚಾಮುಷ್ಮಾತ್ಪರಾಂಚೋ ಲೋಕಾಸ್ತಾꣳಶ್ಚಾಪ್ನೋತಿ ದೇವಕಾಮಾꣳಶ್ಚ ॥ ೭ ॥

ಅಥ ಯ ಏತದೇವಂ ವಿದ್ವಾನ್ ಯಥೋಕ್ತಂ ದೇವಮುದ್ಗೀಥಂ ವಿದ್ವಾನ್ ಸಾಮ ಗಾಯತಿ ಉಭೌ ಸ ಗಾಯತಿ ಚಾಕ್ಷುಷಮಾದಿತ್ಯಂ ಚ । ತಸ್ಯೈವಂವಿದಃ ಫಲಮುಚ್ಯತೇ — ಸೋಽಮುನೈವ ಆದಿತ್ಯೇನ ಸ ಏಷ ಯೇ ಚ ಅಮುಷ್ಮಾತ್ಪರಾಂಚಃ ಲೋಕಾಃ ತಾಂಶ್ಚ ಆಪ್ನೋತಿ, ಆದಿತ್ಯಾಂತರ್ಗತದೇವೋ ಭೂತ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ, ದೇವಕಾಮಾಂಶ್ಚ ॥
ಅಥಾನೇನೈವ ಯೇ ಚೈತಸ್ಮಾದರ್ವಾಂಚೋ ಲೋಕಾಸ್ತಾꣳಶ್ಚಾಪ್ನೋತಿ ಮನುಷ್ಯಕಾಮಾꣳಶ್ಚ ತಸ್ಮಾದು ಹೈವಂವಿದುದ್ಗಾತಾ ಬ್ರೂಯಾತ್ ॥ ೮ ॥

ಕಂ ತೇ ಕಾಮಮಾಗಾಯಾನೀತ್ಯೇಷ ಹ್ಯೇವ ಕಾಮಾಗಾನಸ್ಯೇಷ್ಟೇ ಯ ಏವಂ ವಿದ್ವಾನ್ಸಾಮ ಗಾಯತಿ ಸಾಮ ಗಾಯತಿ ॥ ೯ ॥

ಅಥ ಅನೇನೈವ ಚಾಕ್ಷುಷೇಣೈವ ಯೇ ಚ ಏತಸ್ಮಾದರ್ವಾಂಚೋ ಲೋಕಾಃ ತಾಂಶ್ಚ ಆಪ್ನೋತಿ, ಮನುಷ್ಯಕಾಮಾಂಶ್ಚ — ಚಾಕ್ಷುಷೋ ಭೂತ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಮಾದು ಹ ಏವಂವಿತ್ ಉದ್ಗಾತಾ ಬ್ರೂಯಾತ್ ಯಜಮಾನಮ್ — ಕಮ್ ಇಷ್ಟಂ ತೇ ತವ ಕಾಮಮಾಗಾಯಾನೀತಿ । ಏಷ ಹಿ ಯಸ್ಮಾದುದ್ಗಾತಾ ಕಾಮಾಗಾನಸ್ಯ ಉದ್ಗಾನೇನ ಕಾಮಂ ಸಂಪಾದಯಿತುಮೀಷ್ಟೇ ಸಮರ್ಥಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕೋಽಸೌ ? ಯ ಏವಂ ವಿದ್ವಾನ್ ಸಾಮ ಗಾಯತಿ । ದ್ವಿರುಕ್ತಿರುಪಾಸನಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಾ ॥
ಇತಿ ಸಪ್ತಮಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ಅಷ್ಟಮಃ ಖಂಡಃ

ತ್ರಯೋ ಹೋದ್ಗೀಥೇ ಕುಶಲಾ ಬಭೂವುಃ ಶಿಲಕಃ ಶಾಲಾವತ್ಯಶ್ಚೈಕಿತಾಯನೋ ದಾಲ್ಭ್ಯಃ ಪ್ರವಾಹಣೋ ಜೈವಲಿರಿತಿ ತೇ ಹೋಚುರುದ್ಗೀಥೇ ವೈ ಕುಶಲಾಃ ಸ್ಮೋ ಹಂತೋದ್ಗೀಥೇ ಕಥಾಂ ವದಾಮ ಇತಿ ॥ ೧ ॥

ಅನೇಕಧೋಪಾಸ್ಯತ್ವಾತ್ ಅಕ್ಷರಸ್ಯ ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ಪರೋವರೀಯಸ್ತ್ವಗುಣಫಲಮುಪಾಸನಾಂತರಮಾನಿನಾಯ । ಇತಿಹಾಸಸ್ತು ಸುಖಾವಬೋಧನಾರ್ಥಃ । ತ್ರಯಃ ತ್ರಿಸಂಖ್ಯಾಕಾಃ, ಹ ಇತ್ಯೈತಿಹ್ಯಾರ್ಥಃ, ಉದ್ಗೀಥೇ ಉದ್ಗೀಥಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತಿ, ಕುಶಲಾಃ ನಿಪುಣಾ ಬಭೂವುಃ ; ಕಸ್ಮಿಂಶ್ಚಿದ್ದೇಶೇಕಾಲೇ ಚ ನಿಮಿತ್ತೇ ವಾ ಸಮೇತಾನಾಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ನ ಹಿ ಸರ್ವಸ್ಮಿಂಜಗತಿ ತ್ರಯಾಣಾಮೇವ ಕೌಶಲಮುದ್ಗೀಥಾದಿವಿಜ್ಞಾನೇ । ಶ್ರೂಯಂತೇ ಹಿ ಉಷಸ್ತಿಜಾನಶ್ರುತಿಕೈಕೇಯಪ್ರಭೃತಯಃ ಸರ್ವಜ್ಞಕಲ್ಪಾಃ । ಕೇ ತೇ ತ್ರಯ ಇತಿ, ಆಹ — ಶಿಲಕಃ ನಾಮತಃ, ಶಲಾವತೋಽಪತ್ಯಂ ಶಾಲಾವತ್ಯಃ ; ಚಿಕಿತಾಯನಸ್ಯಾಪತ್ಯಂ ಚೈಕಿತಾಯನಃ, ದಲ್ಭಗೋತ್ರೋ ದಾಲ್ಭ್ಯಃ, ದ್ವ್ಯಾಮುಷ್ಯಾಯಣೋ ವಾ ; ಪ್ರವಾಹಣೋ ನಾಮತಃ, ಜೀವಲಸ್ಯಾಪತ್ಯಂ ಜೈವಲಿಃ ಇತ್ಯೇತೇ ತ್ರಯಃ — ತೇ ಹೋಚುಃ ಅನ್ಯೋನ್ಯಮ್ — ಉದ್ಗೀಥೇ ವೈ ಕುಶಲಾಃ ನಿಪುಣಾ ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾಃ ಸ್ಮಃ । ಅತೋ ಹಂತ ಯದ್ಯನುಮತಿರ್ಭವತಾಮ್ ಉದ್ಗೀಥೇ ಉದ್ಗೀಥಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತಾಂ ಕಥಾಂ ವಿಚಾರಣಾಂ ಪಕ್ಷಪ್ರತಿಪಕ್ಷೋಪನ್ಯಾಸೇನ ವದಾಮಃ ವಾದಂ ಕುರ್ಮ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಚ ತದ್ವಿದ್ಯಸಂವಾದೇ ವಿಪರೀತಗ್ರಹಣನಾಶೋಽಪೂರ್ವವಿಜ್ಞಾನೋಪಜನಃ ಸಂಶಯನಿವೃತ್ತಿಶ್ಚೇತಿ । ಅತಃ ತದ್ವಿದ್ಯಸಂಯೋಗಃ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತಿ ಚ ಇತಿಹಾಸಪ್ರಯೋಜನಮ್ । ದೃಶ್ಯತೇ ಹಿ ಶಿಲಕಾದೀನಾಮ್ ॥

ತಥೇತಿ ಹ ಸಮುಪವಿವಿಶುಃ ಸ ಹ ಪ್ರವಾಹಣೋ ಜೈವಲಿರುವಾಚ ಭಗವಂತಾವಗ್ರೇ ವದತಾಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಯೋರ್ವದತೋರ್ವಾಚꣳ ಶ್ರೋಷ್ಯಾಮೀತಿ ॥ ೨ ॥

ತಥೇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ತೇ ಸಮುಪವಿವಿಶುಃ ಹ ಉಪವಿಷ್ಟವಂತಃ ಕಿಲ । ತತ್ರ ರಾಜ್ಞಃ ಪ್ರಾಗಲ್ಭ್ಯೋಪಪತ್ತೇಃ ಸ ಹ ಪ್ರವಾಹಣೋ ಜೈವಲಿರುವಾಚ ಇತರೌ — ಭಗವಂತೌ ಪೂಜಾವಂತೌ ಅಗ್ರೇ ಪೂರ್ವಂ ವದತಾಮ್ ; ಬ್ರಾಹ್ಮಣಯೋರಿತಿ ಲಿಂಗಾದ್ರಾಜಾ ಅಸೌ ; ಯುವಯೋರ್ಬ್ರಾಹ್ಮಣಯೋಃ ವದತೋಃ ವಾಚಂ ಶ್ರೋಷ್ಯಾಮಿ ; ಅರ್ಥರಹಿತಾಮಿತ್ಯಪರೇ, ವಾಚಮಿತಿ ವಿಶೇಷಣಾತ್ ॥

ಸ ಹ ಶಿಲಕಃ ಶಾಲಾವತ್ಯಶ್ಚೈಕಿತಾಯನಂ ದಾಲ್ಭ್ಯಮುವಾಚ ಹಂತ ತ್ವಾ ಪೃಚ್ಛಾನೀತಿ ಪೃಚ್ಛೇತಿ ಹೋವಾಚ ॥ ೩ ॥

ಉಕ್ತಯೋಃ ಸ ಹ ಶಿಲಕಃ ಶಾಲಾವತ್ಯಃ ಚೈಕಿತಾಯನಂ ದಾಲ್ಭ್ಯಮುವಾಚ — ಹಂತ ಯದ್ಯನುಮಂಸ್ಯಸೇ ತ್ವಾ ತ್ವಾಂ ಪೃಚ್ಛಾನಿ ಇತ್ಯುಕ್ತಃ ಇತರಃ ಪೃಚ್ಛೇತಿ ಹೋವಾಚ ॥

ಕಾ ಸಾಮ್ನೋ ಗತಿರಿತಿ ಸ್ವರ ಇತಿ ಹೋವಾಚ ಸ್ವರಸ್ಯ ಕಾ ಗತಿರಿತಿ ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ಹೋವಾಚ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಕಾ ಗತಿರಿತ್ಯನ್ನಮಿತಿ ಹೋವಾಚಾನ್ನಸ್ಯ ಕಾ ಗತಿರಿತ್ಯಾಪ ಇತಿ ಹೋವಾಚ ॥ ೪ ॥

ಲಬ್ಧಾನುಮತಿರಾಹ — ಕಾ ಸಾಮ್ನಃ — ಪ್ರಕೃತತ್ವಾದುದ್ಗೀಥಸ್ಯ ; ಉದ್ಗೀಥೋ ಹಿ ಅತ್ರ ಉಪಾಸ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರಕೃತಃ ; ‘ಪರೋವರೀಯಾಂಸಮುದ ಗೀಥಮ್’ ಇತಿ ಚ ವಕ್ಷ್ಯತಿ — ಗತಿಃ ಆಶ್ರಯಃ, ಪರಾಯಣಮಿತ್ಯೇತತ್ । ಏವಂ ಪೃಷ್ಟೋ ದಾಲ್ಭ್ಯ ಉವಾಚ — ಸ್ವರ ಇತಿ, ಸ್ವರಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ಸಾಮ್ನಃ । ಯೋ ಯದಾತ್ಮಕಃ ಸ ತದ್ಗತಿಸ್ತದಾಶ್ರಯಶ್ಚ ಭವತೀತಿ ಯುಕ್ತಮ್ , ಮೃದಾಶ್ರಯ ಇವ ಘಟಾದಿಃ । ಸ್ವರಸ್ಯ ಕಾ ಗತಿರಿತಿ, ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ಹೋವಾಚ ; ಪ್ರಾಣನಿಷ್ಪಾದ್ಯೋ ಹಿ ಸ್ವರಃ, ತಸ್ಮಾತ್ಸ್ವರಸ್ಯ ಪ್ರಾಣೋ ಗತಿಃ । ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಕಾ ಗತಿರಿತಿ, ಅನ್ನಮಿತಿ ಹೋವಾಚ ; ಅನ್ನಾವಷ್ಟಂಭೋ ಹಿ ಪ್ರಾಣಃ, ‘ಶುಷ್ಯತಿ ವೈ ಪ್ರಾಣ ಋತೇಽನ್ನಾತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೫ । ೧೨ । ೧) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ, ‘ಅನ್ನಂ ದಾಮ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೨ । ೧) ಇತಿ ಚ । ಅನ್ನಸ್ಯ ಕಾ ಗತಿರಿತಿ, ಆಪ ಇತಿ ಹೋವಾಚ, ಅಪ್ಸಂಭವತ್ವಾದನ್ನಸ್ಯ ॥

ಅಪಾಂ ಕಾ ಗತಿರಿತ್ಯಸೌ ಲೋಕ ಇತಿ ಹೋವಾಚಾಮುಷ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯ ಕಾ ಗತಿರಿತಿ ನ ಸ್ವರ್ಗಂ ಲೋಕಮತಿ ನಯೇದಿತಿ ಹೋವಾಚ ಸ್ವರ್ಗಂ ವಯಂ ಲೋಕಂ ಸಾಮಾಭಿಸಂಸ್ಥಾಪಯಾಮಃ ಸ್ವರ್ಗಸꣳ ಸ್ತಾವꣳ ಹಿ ಸಾಮೇತಿ ॥ ೫ ॥

ಅಪಾಂ ಕಾ ಗತಿರಿತಿ, ಅಸೌ ಲೋಕ ಇತಿ ಹೋವಾಚ ; ಅಮುಷ್ಮಾದ್ಧಿ ಲೋಕಾದ್ವೃಷ್ಟಿಃ ಸಂಭವತಿ । ಅಮುಷ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯ ಕಾ ಗತಿರಿತಿ ಪೃಷ್ಟಃ ದಾಲ್ಭ್ಯ ಉವಾಚ — ಸ್ವರ್ಗಮಮುಂ ಲೋಕಮತೀತ್ಯ ಆಶ್ರಯಾಂತರಂ ಸಾಮ ನ ನಯೇತ್ಕಶ್ಚಿತ್ ಇತಿ ಹೋವಾಚ ಆಹ । ಅತೋ ವಯಮಪಿ ಸ್ವರ್ಗಂ ಲೋಕಂ ಸಾಮ ಅಭಿಸಂಸ್ಥಾಪಯಾಮಃ ; ಸ್ವರ್ಗಲೋಕಪ್ರತಿಷ್ಠಂ ಸಾಮ ಜಾನೀಮ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ವರ್ಗಸಂಸ್ತಾವಂ ಸ್ವರ್ಗತ್ವೇನ ಸಂಸ್ತವನಂ ಸಂಸ್ತಾವೋ ಯಸ್ಯ ತತ್ಸಾಮ ಸ್ವರ್ಗಸಂಸ್ತಾವಮ್ , ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಸ್ವರ್ಗೋ ವೈ ಲೋಕಃ ಸಾಮ ವೇದ ಇತಿ ಶ್ರುತಿಃ ॥

ತꣳ ಹ ಶಿಲಕಃ ಶಾಲಾವತ್ಯಶ್ಚೈಕಿತಾಯನಂ ದಾಲ್ಭ್ಯಮುವಾಚಾಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ವೈ ಕಿಲ ತೇ ದಾಲ್ಭ್ಯ ಸಾಮ ಯಸ್ತ್ವೇತರ್ಹಿ ಬ್ರೂಯಾನ್ಮೂರ್ಧಾ ತೇ ವಿಪತಿಷ್ಯತೀತಿ ಮೂರ್ಧಾ ತೇ ವಿಪತೇದಿತಿ ॥ ೬ ॥

ತಮ್ ಇತರಃ ಶಿಕಲಃ ಶಾಲಾವತ್ಯಃ ಚೈಕಿತಾಯನಂ ದಾಲ್ಭ್ಯಮುವಾಚ — ಅಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮ್ ಅಸಂಸ್ಥಿತಮ್ , ಪರೋವರೀಯಸ್ತ್ವೇನಾಸಮಾಪ್ತಗತಿ ಸಾಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ; ವೈ ಇತ್ಯಾಗಮಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ ಕಿಲೇತಿ ಚ, ದಾಲ್ಭ್ಯ ತೇ ತವ ಸಾಮ । ಯಸ್ತು ಅಸಹಿಷ್ಣುಃ ಸಾಮವಿತ್ ಏತರ್ಹಿ ಏತಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ಬ್ರೂಯಾತ್ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿಪರೀತವಿಜ್ಞಾನಮ್ — ಅಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ಸಾಮ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮಿತಿ — ಏವಂವಾದಾಪರಾಧಿನೋ ಮೂರ್ಧಾ ಶಿರಃ ತೇ ವಿಪತಿಷ್ಯತಿ ವಿಸ್ಪಷ್ಟಂ ಪತಿಷ್ಯತೀತಿ । ಏವಮುಕ್ತಸ್ಯಾಪರಾಧಿನಃ ತಥೈವ ತದ್ವಿಪತೇತ್ ನ ಸಂಶಯಃ ; ನ ತ್ವಹಂ ಬ್ರವೀಮೀತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ನನು ಮೂರ್ಧಪಾತಾರ್ಹಂ ಚೇದಪರಾಧಂ ಕೃತವಾನ್ , ಅತಃ ಪರೇಣಾನುಕ್ತಸ್ಯಾಪಿ ಪತೇನ್ಮೂರ್ಧಾ, ನ ಚೇದಪರಾಧೀ ಉಕ್ತಸ್ಯಾಪಿ ನೈವ ಪತತಿ ; ಅನ್ಯಥಾ ಅಕೃತಾಭ್ಯಾಗಮಃ ಕೃತನಾಶಶ್ಚ ಸ್ಯಾತಾಮ್ । ನೈಷ ದೋಷಃ, ಕೃತಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ ಶುಭಾಶುಭಸ್ಯ ಫಲಪ್ರಾಪ್ತೇರ್ದೇಶಕಾಲನಿಮಿತ್ತಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ತತ್ರೈವಂ ಸತಿ ಮೂರ್ಧಪಾತನಿಮಿತ್ತಸ್ಯಾಪ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪರಾಭಿವ್ಯಾಹಾರನಿಮಿತ್ತಾಪೇಕ್ಷತ್ವಮಿತಿ ॥

ಹಂತಾಹಮೇತದ್ಭಗವತ್ತೋ ವೇದಾನೀತಿ ವಿದ್ಧೀತಿ ಹೋವಾಚಾಮುಷ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯ ಕಾ ಗತಿರಿತ್ಯಯಂ ಲೋಕ ಇತಿ ಹೋವಾಚಾಸ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯ ಕಾ ಗತಿರಿತಿ ನ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಂ ಲೋಕಮತಿ ನಯೇದಿತಿ ಹೋವಾಚ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಂ ವಯಂ ಲೋಕꣳ ಸಾಮಾಭಿಸꣳ ಸ್ಥಾಪಯಾಮಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಸꣳ ಸ್ತಾವꣳ ಹಿ ಸಾಮೇತಿ ॥ ೭ ॥

ಏವಮುಕ್ತೋ ದಾಲ್ಭ್ಯ ಆಹ — ಹಂತಾಹಮೇತದ್ಭಗವತ್ತಃ ಭಗವತಃ ವೇದಾನಿ ಯತ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಂ ಸಾಮ ಇತ್ಯುಕ್ತಃ ಪ್ರತ್ಯುವಾಚ ಶಾಲಾವತ್ಯಃ — ವಿದ್ಧೀತಿ ಹೋವಾಚ । ಅಮುಷ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯ ಕಾ ಗತಿರಿತಿ ಪೃಷ್ಟಃ ದಾಲ್ಭ್ಯೇನ ಶಾಲಾವತ್ಯಃ ಅಯಂ ಲೋಕ ಇತಿ ಹೋವಾಚ ; ಅಯಂ ಹಿ ಲೋಕೋ ಯಾಗದಾನಹೋಮಾದಿಭಿರಮುಂ ಲೋಕಂ ಪುಷ್ಯತೀತಿ ; ‘ಅತಃ ಪ್ರದಾನಂ ದೇವಾ ಉಪಜೀವಂತಿ’ ( ? ) ಇತಿ ಹಿ ಶ್ರುತಯಃ ; ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಹಿ ಸರ್ವಭೂತಾನಾಂ ಧರಣೀ ಪ್ರತಿಷ್ಠೇತಿ ; ಅತಃ ಸಾಮ್ನೋಽಪ್ಯಯಂ ಲೋಕಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠೈವೇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಅಸ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯ ಕಾ ಗತಿರಿತ್ಯುಕ್ತಃ ಆಹ ಶಾಲಾವತ್ಯಃ — ನ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಮ್ ಇಮಂ ಲೋಕಮತೀತ್ಯ ನಯೇತ್ ಸಾಮ ಕಶ್ಚಿತ್ । ಅತೋ ವಯಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಂ ಲೋಕಂ ಸಾಮ ಅಭಿಸಂಸ್ಥಾಪಯಾಮಃ ; ಯಸ್ಮಾತ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಸಂಸ್ತಾವಂ ಹಿ, ಪ್ರತಿಷ್ಠಾತ್ವೇನ ಸಂಸ್ತುತಂ ಸಾಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ; ‘ಇಯಂ ವೈ ರಥಂತರಮ್’ (ತಾಂ. ಬ್ರಾ. ೧೮ । ೬ । ೧೧) ಇತಿ ಚ ಶ್ರುತಿಃ ॥

ತꣳ ಹ ಪ್ರವಾಹಣೋ ಜೈವಲಿರುವಾಚಾಂತವದ್ವೈ ಕಿಲ ತೇ ಶಾಲಾವತ್ಯ ಸಾಮ ಯಸ್ತ್ವೇತರ್ಹಿ ಬ್ರೂಯಾನ್ಮೂರ್ಧಾ ತೇ ವಿಪತಿಷ್ಯತೀತಿ ಮೂರ್ಧಾ ತೇ ವಿಪತೇದಿತಿ ಹಂತಾಹಮೇತದ್ಭಗವತ್ತೋ ವೇದಾನೀತಿ ವಿದ್ಧೀತಿ ಹೋವಾಚ ॥ ೮ ॥

ತಮೇವಮುಕ್ತವಂತಂ ಹ ಪ್ರವಾಹಣೋ ಜೈವಲಿರುವಾಚ ಅಂತವದ್ವೈ ಕಿಲ ತೇ ಶಾಲಾವತ್ಯ ಸಾಮೇತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವವತ್ । ತತಃ ಶಾಲಾವತ್ಯ ಆಹ — ಹಂತಾಹಮೇತದ್ಭಗವತ್ತೋ ವೇದಾನೀತಿ ; ವಿದ್ಧೀತಿ ಹೋವಾಚ ಇತರಃ ॥
ಇತಿ ಅಷ್ಟಮಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ನವಮಃ ಖಂಡಃ

ಅಸ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯ ಕಾ ಗತಿರಿತ್ಯಾಕಾಶ ಇತಿ ಹೋವಾಚ ಸರ್ವಾಣಿ ಹ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನ್ಯಾಕಾಶಾದೇವ ಸಮುತ್ಪದ್ಯಂತ ಆಕಾಶಂ ಪ್ರತ್ಯಸ್ತಂ ಯಂತ್ಯಾಕಾಶೋ ಹ್ಯೇವೈಭ್ಯೋ ಜ್ಯಾಯಾನಾಕಾಶಃ ಪರಾಯಣಮ್ ॥ ೧ ॥

ಅನುಜ್ಞಾತಃ ಆಹ — ಅಸ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯ ಕಾ ಗತಿರಿತಿ, ಆಕಾಶ ಇತಿ ಹೋವಾಚ ಪ್ರವಾಹಣಃ ; ಆಕಾಶ ಇತಿ ಚ ಪರ ಆತ್ಮಾ, ‘ಆಕಾಶೋ ವೈ ನಾಮ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧೪ । ೧) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ; ತಸ್ಯ ಹಿ ಕರ್ಮ ಸರ್ವಭೂತೋತ್ಪಾದಕತ್ವಮ್ ; ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಹಿ ಭೂತಪ್ರಲಯಃ — ‘ತತ್ತೇಜೋಽಸೃಜತ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೩) ‘ತೇಜಃ ಪರಸ್ಯಾಂ ದೇವತಾಯಾಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೬) ಇತಿ ಹಿ ವಕ್ಷ್ಯತಿ ; ಸರ್ವಾಣಿ ಹ ವೈ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಸ್ಥಾವರಜಂಗಮಾನಿ ಆಕಾಶಾದೇವ ಸಮುತ್ಪದ್ಯಂತೇ ತೇಜೋಬನ್ನಾದಿಕ್ರಮೇಣ, ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ , ಆಕಾಶಂ ಪ್ರತಿ ಅಸ್ತಂ ಯಂತಿ ಪ್ರಲಯಕಾಲೇ ತೇನೈವ ವಿಪರೀತಕ್ರಮೇಣ ; ಹಿ ಯಸ್ಮಾದಾಕಾಶ ಏವೈಭ್ಯಃ ಸರ್ವೇಭ್ಯೋ ಭೂತೇಭ್ಯಃ ಜ್ಯಾಯಾನ್ ಮಹತ್ತರಃ, ಅತಃ ಸ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಭೂತಾನಾಂ ಪರಮಯನಂ ಪರಾಯಣಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ತ್ರಿಷ್ವಪಿ ಕಾಲೇಷ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಸ ಏಷ ಪರೋವರೀಯಾನುದ್ಗೀಥಃ ಸ ಏಷೋಽನಂತಃ ಪರೋವರೀಯೋ ಹಾಸ್ಯ ಭವತಿ ಪರೋವರೀಯಸೋ ಹ ಲೋಕಾಂಜಯತಿ ಯ ಏತದೇವಂ ವಿದ್ವಾನ್ಪರೋವರೀಯಾꣳಸಮುದ್ಗೀಥಮುಪಾಸ್ತೇ ॥ ೨ ॥

ಯಸ್ಮಾತ್ ಪರಂ ಪರಂ ವರೀಯಃ ವರೀಯಸೋಽಪ್ಯೇಷ ವರಃ ಪರಶ್ಚ ವರೀಯಾಂಶ್ಚ ಪರೋವರೀಯಾನ್ ಉದ್ಗೀಥಃ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಸಂಪನ್ನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ, ಅತ ಏವ ಸ ಏಷಃ ಅನಂತಃ ಅವಿದ್ಯಮಾನಾಂತಃ । ತಮೇತಂ ಪರೋವರೀಯಾಂಸಂ ಪರಮಾತ್ಮಭೂತಮನಂತಮ್ ಏವಂ ವಿದ್ವಾನ್ ಪರೋವರೀಯಾಂಸಮುದ್ಗೀಥಮುಪಾಸ್ತೇ । ತಸ್ಯೈತತ್ಫಲಮಾಹ — ಪರೋವರೀಯಃ ಪರಂ ಪರಂ ವರೀಯೋ ವಿಶಿಷ್ಟತರಂ ಜೀವನಂ ಹ ಅಸ್ಯ ವಿದುಷೋ ಭವತಿ ದೃಷ್ಟಂ ಫಲಮ್ , ಅದೃಷ್ಟಂ ಚ ಪರೋವರೀಯಸಃ ಉತ್ತರೋತ್ತರವಿಶಿಷ್ಟತರಾನೇವ ಬ್ರಹ್ಮಾಕಾಶಾಂತಾನ್ ಲೋಕಾನ್ ಜಯತಿ — ಯ ಏತದೇವಂ ವಿದ್ವಾನುದ್ಗೀಥಮುಪಾಸ್ತೇ ॥

ತꣳ ಹೈತಮತಿಧನ್ವಾ ಶೌನಕ ಉದರಶಾಂಡಿಲ್ಯಾಯೋಕ್ತ್ವೋವಾಚ ಯಾವತ್ತ ಏನಂ ಪ್ರಜಾಯಾಮುದ್ಗೀಥಂ ವೇದಿಷ್ಯಂತೇ ಪರೋವರೀಯೋ ಹೈಭ್ಯಸ್ತಾವದಸ್ಮಿಂಲ್ಲೋಕೇ ಜೀವನಂ ಭವಿಷ್ಯತಿ ॥ ೩ ॥

ಕಿಂ ಚ ತಮೇತಮುದ್ಗೀಥಂ ವಿದ್ವಾನ್ ಅತಿಧನ್ವಾ ನಾಮತಃ, ಶುನಕಸ್ಯಾಪತ್ಯಂ ಶೌನಕಃ, ಉದರಶಾಂಡಿಲ್ಯಾಯ ಶಿಷ್ಯಾಯ ಏತಮ್ ಉದ್ಗೀಥದರ್ಶನಮ್ ಉಕ್ತ್ವಾ ಉವಾಚ — ಯಾವತ್ ತೇ ತವ ಪ್ರಜಾಯಾಮ್ , ಪ್ರಜಾಸಂತತಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ, ಏನಮ್ ಉದ್ಗೀಥಂ ತ್ವತ್ಸಂತತಿಜಾ ವೇದಿಷ್ಯಂತೇ ಜ್ಞಾಸ್ಯಂತಿ, ತಾವಂತಂ ಕಾಲಂ ಪರೋವರೀಯೋ ಹೈಭ್ಯಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇಭ್ಯೋ ಲೌಕಿಕಜೀವನೇಭ್ಯಃ ಉತ್ತರೋತ್ತರವಿಶಿಷ್ಟತರಂ ಜೀವನಂ ತೇಭ್ಯೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ ॥

ತಥಾಮುಷ್ಮಿಂಲ್ಲೋಕೇ ಲೋಕ ಇತಿ ಸ ಯ ಏತಮೇವಂ ವಿದ್ವಾನುಪಾಸ್ತೇ ಪರೋವರೀಯ ಏವ ಹಾಸ್ಯಾಸ್ಮಿಂಲ್ಲೋಕೇ ಜೀವನಂ ಭವತಿ ತಥಾಮುಷ್ಮಿಂಲ್ಲೋಕೇ ಲೋಕ ಇತಿ ಲೋಕೇ ಲೋಕ ಇತಿ ॥ ೪ ॥

ತಥಾ ಅದೃಷ್ಟೇಽಪಿ ಪರಲೋಕೇ ಅಮುಷ್ಮಿನ್ ಪರೋವರೀಯಾಂಲ್ಲೋಕೋ ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯುಕ್ತವಾನ್ ಶಾಂಡಿಲ್ಯಾಯ ಅತಿಧನ್ವಾ ಶೌನಕಃ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ಫಲಂ ಪೂರ್ವೇಷಾಂ ಮಹಾಭಾಗ್ಯಾನಾಮ್ , ನೈದಂಯುಗೀನಾನಾಮ್ — ಇತ್ಯಾಶಂಕಾನಿವೃತ್ತಯೇ ಆಹ — ಸ ಯಃ ಕಶ್ಚಿತ್ ಏತಮೇವಂ ವಿದ್ವಾನ್ ಉದ್ಗೀಥಮ್ ಏತರ್ಹಿ ಉಪಾಸ್ತೇ, ತಸ್ಯಾಪ್ಯೇವಮೇವ ಪರೋವರೀಯ ಏವ ಹ ಅಸ್ಯ ಅಸ್ಮಿಂಲ್ಲೋಕೇ ಜೀವನಂ ಭವತಿ ತಥಾ ಅಮುಷ್ಮಿಂಲ್ಲೋಕೇ ಲೋಕ ಇತಿ ॥
ಇತಿ ನವಮಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ದಶಮಃ ಖಂಡಃ

ಮಟಚೀಹತೇಷು ಕುರುಷ್ವಾಚಿಕ್ಯಾ ಸಹ ಜಾಯಯೋಷಸ್ತಿರ್ಹ ಚಾಕ್ರಾಯಣ ಇಭ್ಯಗ್ರಾಮೇ ಪ್ರದ್ರಾಣಕ ಉವಾಸ ॥ ೧ ॥

ಉದ್ಗೀಥೋಪಾಸನಪ್ರಸಂಗೇನ ಪ್ರಸ್ತಾವಪ್ರತಿಹಾರವಿಷಯಮಪ್ಯುಪಾಸನಂ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತೀದಮಾರಭ್ಯತೇ ; ಆಖ್ಯಾಯಿಕಾ ತು ಸುಖಾವಬೋಧಾರ್ಥಾ । ಮಟಚೀಹತೇಷು ಮಟಚ್ಯಃ ಅಶನಯಃ ತಾಭಿರ್ಹತೇಷು ನಾಶಿತೇಷು ಕುರುಷು ಕುರುಸಸ್ಯೇಷ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತತೋ ದುರ್ಭಿಕ್ಷೇ ಜಾತೇ ಆಟಿಕ್ಯಾ ಅನುಪಜಾತಪಯೋಧರಾದಿಸ್ತ್ರೀವ್ಯಂಜನಯಾ ಸಹ ಜಾಯಯಾ ಉಷಸ್ತಿರ್ಹ ನಾಮತಃ, ಚಕ್ರಸ್ಯಾಪತ್ಯಂ ಚಾಕ್ರಾಯಣಃ ; ಇಭೋ ಹಸ್ತೀ ತಮರ್ಹತೀತಿ ಇಭ್ಯಃ ಈಶ್ವರಃ, ಹಸ್ತ್ಯಾರೋಹೋ ವಾ, ತಸ್ಯ ಗ್ರಾಮಃ ಇಭ್ಯಗ್ರಾಮಃ ತಸ್ಮಿನ್ ; ಪ್ರದ್ರಾಣಕಃ ಅನ್ನಾಲಾಭಾತ್ , ‘ದ್ರಾ ಕುತ್ಸಾಯಾಂ ಗತೌ’, ಕುತ್ಸಿತಾಂ ಗತಿಂ ಗತಃ, ಅಂತ್ಯಾವಸ್ಥಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ; ಉವಾಸ ಉಷಿತವಾನ್ ಕಸ್ಯಚಿದ್ಗೃಹಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ॥

ಸ ಹೇಭ್ಯಂ ಕುಲ್ಮಾಷಾನ್ಖಾದಂತಂ ಬಿಭಿಕ್ಷೇ ತꣳ ಹೋವಾಚ । ನೇತೋಽನ್ಯೇ ವಿದ್ಯಂತೇ ಯಚ್ಚ ಯೇ ಮ ಇಮ ಉಪನಿಹಿತಾ ಇತಿ ॥ ೨ ॥

ಸಃ ಅನ್ನಾರ್ಥಮಟನ್ ಇಭ್ಯಂ ಕುಲ್ಮಾಷಾನ್ ಕುತ್ಸಿತಾನ್ಮಾಷಾನ್ ಖಾದಂತಂ ಭಕ್ಷಯಂತಂ ಯದೃಚ್ಛಯೋಪಲಭ್ಯ ಬಿಭಿಕ್ಷೇ ಯಾಚಿತವಾನ್ । ತಮ್ ಉಷಸ್ತಿಂ ಹ ಉವಾಚ ಇಭ್ಯಃ — ನ ಇತಃ, ಅಸ್ಮಾನ್ಮಯಾ ಭಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾದುಚ್ಛಿಷ್ಟರಾಶೇಃ ಕುಲ್ಮಾಷಾ ಅನ್ಯೇ ನ ವಿದ್ಯಂತೇ ; ಯಚ್ಚ ಯೇ ರಾಶೌ ಮೇ ಮಮ ಉಪನಿಹಿತಾಃ ಪ್ರಕ್ಷಿಪ್ತಾಃ ಇಮೇ ಭಾಜನೇ, ಕಿಂ ಕರೋಮಿ ; ಇತ್ಯುಕ್ತಃ ಪ್ರತ್ಯುವಾಚ ಉಷಸ್ತಿಃ —

ಏತೇಷಾಂ ಮೇ ದೇಹೀತಿ ಹೋವಾಚ ತಾನಸ್ಮೈ ಪ್ರದದೌ ಹಂತಾನುಪಾನಮಿತ್ಯುಚ್ಛಿಷ್ಟಂ ವೈ ಮೇ ಪೀತꣳ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಹೋವಾಚ ॥ ೩ ॥

ಏತೇಷಾಮ್ ಏತಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ, ಮೇ ಮಹ್ಯಂ ದೇಹೀತಿ ಹ ಉವಾಚ ; ತಾನ್ ಸ ಇಭ್ಯಃ ಅಸ್ಮೈ ಉಷಸ್ತಯೇ ಪ್ರದದೌ ಪ್ರದತ್ತವಾನ್ । ಪಾನಾಯ ಸಮೀಪಸ್ಥಮುದಕಂ ಚ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಉವಾಚ — ಹಂತ ಗೃಹಾಣಾನುಪಾನಮ್ ; ಇತ್ಯುಕ್ತಃ ಪ್ರತ್ಯುವಾಚ — ಉಚ್ಛಿಷ್ಟಂ ವೈ ಮೇ ಮಮ ಇದಮುದಕಂ ಪೀತಂ ಸ್ಯಾತ್ , ಯದಿ ಪಾಸ್ಯಾಮಿ ; ಇತ್ಯುಕ್ತವಂತಂ ಪ್ರತ್ಯುವಾಚ ಇತರಃ —

ನ ಸ್ವಿದೇತೇಽಪ್ಯುಚ್ಛಿಷ್ಟಾ ಇತಿ ನ ವಾ ಅಜೀವಿಷ್ಯಮಿಮಾನಖಾದನ್ನಿತಿ ಹೋವಾಚ ಕಾಮೋ ಮ ಉದಪಾನಮಿತಿ ॥ ೪ ॥

ಕಿಂ ನ ಸ್ವಿದೇತೇ ಕುಲ್ಮಾಷಾ ಅಪ್ಯುಚ್ಛಿಷ್ಟಾಃ, ಇತ್ಯುಕ್ತಃ ಆಹ ಉಷಸ್ತಿಃ — ನ ವೈ ಅಜೀವಿಷ್ಯಂ ನೈವ ಜೀವಿಷ್ಯಾಮಿ ಇಮಾನ್ ಕುಲ್ಮಾಷಾನ್ ಅಖಾದನ್ ಅಭಕ್ಷಯನ್ ಇತಿ ಹೋವಾಚ । ಕಾಮಃ ಇಚ್ಛಾತಃ ಮೇ ಮಮ ಉದಕಪಾನಂ ಲಭ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತಶ್ಚೈತಾಮವಸ್ಥಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಧರ್ಮಯಶೋವತಃ ಸ್ವಾತ್ಮಪರೋಪಕಾರಸಮರ್ಥಸ್ಯೈತದಪಿ ಕರ್ಮ ಕುರ್ವತೋ ನ ಅಘಸ್ಪರ್ಶ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ತಸ್ಯಾಪಿ ಜೀವಿತಂ ಪ್ರತಿ ಉಪಾಯಾಂತರೇಽಜುಗುಪ್ಸಿತೇ ಸತಿ ಜುಗುಪ್ಸಿತಮೇತತ್ಕರ್ಮ ದೋಷಾಯ ; ಜ್ಞಾನಾವಲೇಪೇನ ಕುರ್ವತೋ ನರಕಪಾತಃ ಸ್ಯಾದೇವೇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ, ಪ್ರದ್ರಾಣಕಶಬ್ದಶ್ರವಣಾತ್ ॥

ಸ ಹ ಖಾದಿತ್ವಾತಿಶೇಷಾಂಜಾಯಾಯಾ ಆಜಹಾರ ಸಾಗ್ರ ಏವ ಸುಭಿಕ್ಷಾ ಬಭೂವ ತಾನ್ಪ್ರತಿಗೃಹ್ಯ ನಿದಧೌ ॥ ೫ ॥

ತಾಂಶ್ಚ ಸ ಖಾದಿತ್ವಾ ಅತಿಶೇಷಾನ್ ಅತಿಶಿಷ್ಟಾನ್ ಜಾಯಾಯೈ ಕಾರುಣ್ಯಾದಾಜಹಾರ ; ಸಾ ಆಟಿಕೀ ಅಗ್ರೇ ಏವ ಕುಲ್ಮಾಷಪ್ರಾಪ್ತೇಃ ಸುಭಿಕ್ಷಾ ಶೋಭನಭಿಕ್ಷಾ, ಲಬ್ಧಾನ್ನೇತ್ಯೇತತ್ , ಬಭೂವ ಸಂವೃತ್ತಾ ; ತಥಾಪಿ ಸ್ತ್ರೀಸ್ವಾಭಾವ್ಯಾದನವಜ್ಞಾಯ ತಾನ್ಕುಲ್ಮಾಷಾನ್ ಪತ್ಯುರ್ಹಸ್ತಾತ್ಪ್ರತಿಗೃಹ್ಯ ನಿದಧೌ ನಿಕ್ಷಿಪ್ತವತೀ ॥

ಸ ಹ ಪ್ರಾತಃ ಸಂಜಿಹಾನ ಉವಾಚ ಯದ್ಬತಾನ್ನಸ್ಯ ಲಭೇಮಹಿ ಲಭೇಮಹಿ ಧನಮಾತ್ರಾꣳ ರಾಜಾಸೌ ಯಕ್ಷ್ಯತೇ ಸ ಮಾ ಸರ್ವೈರಾರ್ತ್ವಿಜ್ಯೈರ್ವೃಣೀತೇತಿ ॥ ೬ ॥

ಸ ತಸ್ಯಾಃ ಕರ್ಮ ಜಾನನ್ ಪ್ರಾತಃ ಉಷಃಕಾಲೇ ಸಂಜಿಹಾನಃ ಶಯನಂ ನಿದ್ರಾಂ ವಾ ಪರಿತ್ಯಜನ್ ಉವಾಚ ಪತ್ನ್ಯಾಃ ಶೃಣ್ವಂತ್ಯಾಃ — ಯತ್ ಯದಿ ಬತೇತಿ ಖಿದ್ಯಮಾನಃ ಅನ್ನಸ್ಯ ಸ್ತೋಕಂ ಲಭೇಮಹಿ, ತದ್ಭುಕ್ತ್ವಾನ್ನಂ ಸಮರ್ಥೋ ಗತ್ವಾ ಲಭೇಮಹಿ ಧನಮಾತ್ರಾಂ ಧನಸ್ಯಾಲ್ಪಮ್ ; ತತಃ ಅಸ್ಮಾಕಂ ಜೀವನಂ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ । ಧನಲಾಭೇ ಚ ಕಾರಣಮಾಹ — ರಾಜಾಸೌ ನಾತಿದೂರೇ ಸ್ಥಾನೇ ಯಕ್ಷ್ಯತೇ ; ಯಜಮಾನತ್ವಾತ್ತಸ್ಯ ಆತ್ಮನೇಪದಮ್ ; ಸ ಚ ರಾಜಾ ಮಾ ಮಾಂ ಪಾತ್ರಮುಪಲಭ್ಯ ಸರ್ವೈರಾರ್ತ್ವಿಜ್ಯೈಃ ಋತ್ವಿಕ್ಕರ್ಮಭಿಃ ಋತ್ವಿಕ್ಕರ್ಮಪ್ರಯೋಜನಾಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ವೃಣೀತೇತಿ ॥

ತಂ ಜಾಯೋವಾಚ ಹಂತ ಪತ ಇಮ ಏವ ಕುಲ್ಮಾಷಾ ಇತಿ ತಾನ್ಖಾದಿತ್ವಾಮುಂ ಯಜ್ಞಂ ವಿತತಮೇಯಾಯ ॥ ೭ ॥

ಏವಮುಕ್ತವಂತಂ ಜಾಯೋವಾಚ — ಹಂತ ಗೃಹಾಣ ಹೇ ಪತೇ ಇಮೇ ಏವ ಯೇ ಮದ್ಧಸ್ತೇ ವಿನಿಕ್ಷಿಪ್ತಾಸ್ತ್ವಯಾ ಕುಲ್ಮಾಷಾ ಇತಿ । ತಾನ್ಖಾದಿತ್ವಾ ಅಮುಂ ಯಜ್ಞಂ ರಾಜ್ಞೋ ವಿತತಂ ವಿಸ್ತಾರಿತಮೃತ್ವಿಗ್ಭಿಃ ಏಯಾಯ ॥

ತತ್ರೋದ್ಗಾತೄನಾಸ್ತಾವೇ ಸ್ತೋಷ್ಯಮಾಣಾನುಪೋಪವಿವೇಶ ಸ ಹ ಪ್ರಸ್ತೋತಾರಮುವಾಚ ॥ ೮ ॥

ತತ್ರ ಚ ಗತ್ವಾ, ಉದ್ಗಾತೄನ್ ಉದ್ಗಾತೃಪುರುಷಾನಾಗತ್ಯ, ಆ ಸ್ತುವಂತ್ಯಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ಆಸ್ತಾವಃ ತಸ್ಮಿನ್ನಾಸ್ತಾವೇ ಸ್ತೋಷ್ಯಮಾಣಾನ್ ಉಪೋಪವಿವೇಶ ಸಮೀಪೇ ಉಪವಿಷ್ಟಸ್ತೇಷಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಉಪವಿಶ್ಯ ಚ ಸ ಹ ಪ್ರಸ್ತೋತಾರಮುವಾಚ ॥

ಪ್ರಸ್ತೋತರ್ಯಾ ದೇವತಾ ಪ್ರಸ್ತಾವಮನ್ವಾಯತ್ತಾ ತಾಂ ಚೇದವಿದ್ವಾನ್ಪ್ರಸ್ತೋಷ್ಯಸಿ ಮೂರ್ಧಾ ತೇ ವಿಪತಿಷ್ಯತೀತಿ ॥ ೯ ॥

ಹೇ ಪ್ರಸ್ತೋತಃ ಇತ್ಯಾಮಂತ್ರ್ಯ ಅಭಿಮುಖೀಕರಣಾಯ, ಯಾ ದೇವತಾ ಪ್ರಸ್ತಾವಂ ಪ್ರಸ್ತಾವಭಕ್ತಿಮ್ ಅನುಗತಾ ಅನ್ವಾಯತ್ತಾ, ತಾಂ ಚೇತ್ ದೇವತಾಂ ಪ್ರಸ್ತಾವಭಕ್ತೇಃ ಅವಿದ್ವಾನ್ಸನ್ ಪ್ರಸ್ತೋಷ್ಯಸಿ, ವಿದುಷೋ ಮಮ ಸಮೀಪೇ — ತತ್ಪರೋಕ್ಷೇಽಪಿ ಚೇತ್ ವಿಪತೇತ್ತಸ್ಯ ಮೂರ್ಧಾ, ಕರ್ಮಮಾತ್ರವಿದಾಮನಧಿಕಾರ ಏವ ಕರ್ಮಣಿ ಸ್ಯಾತ್ ; ತಚ್ಚಾನಿಷ್ಟಮ್ , ಅವಿದುಷಾಮಪಿ ಕರ್ಮದರ್ಶನಾತ್ , ದಕ್ಷಿಣಮಾರ್ಗಶ್ರುತೇಶ್ಚ ; ಅನಧಿಕಾರೇ ಚ ಅವಿದುಷಾಮುತ್ತರ ಏವೈಕೋ ಮಾರ್ಗಃ ಶ್ರೂಯೇತ ; ನ ಚ ಸ್ಮಾರ್ತಕರ್ಮನಿಮಿತ್ತ ಏವ ದಕ್ಷಿಣಃ ಪಂಥಾಃ, ‘ಯಜ್ಞೇನ ದಾನೇನ’ (ಬೃ. ಉ. ೬ । ೨ । ೧೬) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ ; ‘ತಥೋಕ್ತಸ್ಯ ಮಯಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೧ । ೧೧ । ೫), (ಛಾ. ಉ. ೧ । ೧೧ । ೭), (ಛಾ. ಉ. ೧ । ೧೧ । ೯) ಇತಿ ಚ ವಿಶೇಷಣಾದ್ವಿದ್ವತ್ಸಮಕ್ಷಮೇವ ಕರ್ಮಣ್ಯನಧಿಕಾರಃ, ನ ಸರ್ವತ್ರಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಸ್ಮಾರ್ತಕರ್ಮಾಧ್ಯಯನಾದಿಷು ಚ ; ಅನುಜ್ಞಾಯಾಸ್ತತ್ರ ತತ್ರ ದರ್ಶನಾತ್ , ಕರ್ಮಮಾತ್ರವಿದಾಮಪ್ಯಧಿಕಾರಃ ಸಿದ್ಧಃ ಕರ್ಮಣೀತಿ — ಮೂರ್ಧಾ ತೇ ವಿಪತಿಷ್ಯತೀತಿ ॥
ಏವಮೇವೋದ್ಗಾತಾರಮುವಾಚೋದ್ಗಾತರ್ಯಾ ದೇವತೋದ್ಗೀಥಮನ್ವಾಯತ್ತಾ ತಾಂ ಚೇದವಿದ್ವಾನುದ್ಗಾಸ್ಯಸಿ ಮೂರ್ಧಾ ತೇ ವಿಪತಿಷ್ಯತೀತಿ ॥ ೧೦ ॥

ಏವಮೇವ ಪ್ರತಿಹರ್ತಾರಮುವಾಚ ಪ್ರತಿಹರ್ತರ್ಯಾ ದೇವತಾ ಪ್ರತಿಹಾರಮನ್ವಾಯತ್ತಾ ತಾಂ ಚೇದವಿದ್ವಾನ್ಪ್ರತಿಹರಿಷ್ಯಸಿ ಮೂರ್ಧಾ ತೇ ವಿಪತಿಷ್ಯತೀತಿ ತೇ ಹ ಸಮಾರತಾಸ್ತೂಷ್ಣೀಮಾಸಾಂಚಕ್ರಿರೇ ॥ ೧೧ ॥

ಏವಮೇವೋದ್ಗಾತಾರಂ ಪ್ರತಿಹರ್ತಾರಮುವಾಚೇತ್ಯಾದಿ ಸಮಾನಮನ್ಯತ್ । ತೇ ಪ್ರಸ್ತೋತ್ರಾದಯಃ ಕರ್ಮಭ್ಯಃ ಸಮಾರತಾಃ ಉಪರತಾಃ ಸಂತಃ ಮೂರ್ಧಪಾತಭಯಾತ್ ತೂಷ್ಣೀಮಾಸಾಂಚಕ್ರಿರೇ ಅನ್ಯಚ್ಚಾಕುರ್ವಂತಃ, ಅರ್ಥಿತ್ವಾತ್ ॥
ಇತಿ ದಶಮಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ಏಕಾದಶಃ ಖಂಡಃ

ಅಥ ಹೈನಂ ಯಜಮಾನ ಉವಾಚ ಭಗವಂತಂ ವಾ ಅಹಂ ವಿವಿದಿಷಾಣೀತ್ಯುಷಸ್ತಿರಸ್ಮಿ ಚಾಕ್ರಾಯಣ ಇತಿ ಹೋವಾಚ ॥ ೧ ॥

ಅಥ ಅನಂತರಂ ಹ ಏನಮ್ ಉಷಸ್ತಿಂ ಯಜಮಾನಃ ರಾಜಾ ಉವಾಚ ಭಗವಂತಂ ಪೂಜಾವಂತಮ್ ವೈ ಅಹಂ ವಿವಿದಿಷಾಣಿ ವೇದಿತುಮಿಚ್ಛಾಮಿ ; ಇತ್ಯುಕ್ತಃ ಉಷಸ್ತಿಃ ಅಸ್ಮಿ ಚಾಕ್ರಾಯಣಃ ತವಾಪಿ ಶ್ರೋತ್ರಪಥಮಾಗತೋ ಯದಿ — ಇತಿ ಹ ಉವಾಚ ಉಕ್ತವಾನ್ ॥

ಸ ಹೋವಾಚ ಭಗವಂತಂ ವಾ ಅಹಮೇಭಿಃ ಸರ್ವೈರಾರ್ತ್ವಿಜ್ಯೈಃ ಪರ್ಯೈಷಿಷಂ ಭಗವತೋ ವಾ ಅಹಮವಿತ್ತ್ಯಾನ್ಯಾನವೃಷಿ ॥ ೨ ॥

ಸ ಹ ಯಜಮಾನಃ ಉವಾಚ — ಸತ್ಯಮೇವಮಹಂ ಭಗವಂತಂ ಬಹುಗುಣಮಶ್ರೌಷಮ್ , ಸರ್ವೈಶ್ಚ ಋತ್ವಿಕ್ಕರ್ಮಭಿಃ ಆರ್ತ್ವಿಜ್ಯೈಃ ಪರ್ಯೈಷಿಷಂ ಪರ್ಯೇಷಣಂ ಕೃತವಾನಸ್ಮಿ ; ಅನ್ವಿಷ್ಯ ಭಗವತೋ ವಾ ಅಹಮ್ ಅವಿತ್ತ್ಯಾ ಅಲಾಭೇನ ಅನ್ಯಾನಿಮಾನ್ ಅವೃಷಿ ವೃತವಾನಸ್ಮಿ ॥

ಭಗವಾꣳಸ್ತ್ವೇವ ಮೇ ಸರ್ವೈರಾರ್ತ್ವಿಜ್ಯೈರಿತಿ ತಥೇತ್ಯಥ ತರ್ಹ್ಯೇತ ಏವ ಸಮತಿಸೃಷ್ಟಾಃ ಸ್ತುವತಾಂ ಯಾವತ್ತ್ವೇಭ್ಯೋ ಧನಂ ದದ್ಯಾಸ್ತಾವನ್ಮಮ ದದ್ಯಾ ಇತಿ ತಥೇತಿ ಹ ಯಜಮಾನ ಉವಾಚ ॥ ೩ ॥

ಅದ್ಯಾಪಿ ಭಗವಾಂಸ್ತ್ವೇವ ಮೇ ಮಮ ಸರ್ವೈರಾರ್ತ್ವಿಜ್ಯೈಃ ಋತ್ವಿಕ್ಕರ್ಮಾರ್ಥಮ್ ಅಸ್ತು, ಇತ್ಯುಕ್ತಃ ತಥೇತ್ಯಾಹ ಉಷಸ್ತಿಃ ; ಕಿಂ ತು ಅಥೈವಂ ತರ್ಹಿ ಏತೇ ಏವ ತ್ವಯಾ ಪೂರ್ವಂ ವೃತಾಃ ಮಯಾ ಸಮತಿಸೃಷ್ಟಾಃ ಮಯಾ ಸಂಯಕ್ಪ್ರಸನ್ನೇನಾನುಜ್ಞಾತಾಃ ಸಂತಃ ಸ್ತುವತಾಮ್ ; ತ್ವಯಾ ತ್ವೇತತ್ಕಾರ್ಯಮ್ — ಯಾವತ್ತ್ವೇಭ್ಯಃ ಪ್ರಸ್ತೋತ್ರಾದಿಭ್ಯಃ ಸರ್ವೇಭ್ಯೋ ಧನಂ ದದ್ಯಾಃ ಪ್ರಯಚ್ಛಸಿ, ತಾವನ್ಮಮ ದದ್ಯಾಃ ; ಇತ್ಯುಕ್ತಃ ತಥೇತಿ ಹ ಯಜಮಾನಃ ಉವಾಚ ॥

ಅಥ ಹೈನಂ ಪ್ರಸ್ತೋತೋಪಸಸಾದ ಪ್ರಸ್ತೋತರ್ಯಾ ದೇವತಾ ಪ್ರಸ್ತಾವಮನ್ವಾಯತ್ತಾ ತಾಂ ಚೇದವಿದ್ವಾನ್ಪ್ರಸ್ತೋಷ್ಯಸಿ ಮೂರ್ಧಾ ತೇ ವಿಪತಿಷ್ಯತೀತಿ ಮಾ ಭಗವಾನವೋಚತ್ಕತಮಾ ಸಾ ದೇವತೇತಿ ॥ ೪ ॥

ಅಥ ಹ ಏನಮ್ ಔಷಸ್ತ್ಯಂ ವಚಃ ಶ್ರುತ್ವಾ ಪ್ರಸ್ತೋತಾ ಉಪಸಸಾದ ಉಷಸ್ತಿಂ ವಿನಯೇನೋಪಜಗಾಮ । ಪ್ರಸ್ತೋತರ್ಯಾ ದೇವತೇತ್ಯಾದಿ ಮಾ ಮಾಂ ಭಗವಾನವೋಚತ್ಪೂರ್ವಮ್ — ಕತಮಾ ಸಾ ದೇವತಾ ಯಾ ಪ್ರಸ್ತಾವಭಕ್ತಿಮನ್ವಾಯತ್ತೇತಿ ॥

ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ಹೋವಾಚ ಸರ್ವಾಣಿ ಹ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಪ್ರಾಣಮೇವಾಭಿಸಂವಿಶಂತಿಪ್ರಾಣಮಭ್ಯುಜ್ಜಿಹತೇ ಸೈಷಾ ದೇವತಾ ಪ್ರಸ್ತಾವಮನ್ವಾಯತ್ತಾ ತಾಂ ಚೇದವಿದ್ವಾನ್ಪ್ರಾಸ್ತೋಷ್ಯೋ ಮೂರ್ಧಾ ತೇ ವ್ಯಪತಿಷ್ಯತ್ತಥೋಕ್ತಸ್ಯ ಮಯೇತಿ ॥ ೫ ॥

ಪೃಷ್ಟಃ ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ಹ ಉವಾಚ ; ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರಸ್ತಾವಸ್ಯ ಪ್ರಾಣೋ ದೇವತೇತಿ । ಕಥಮ್ ? ಸರ್ವಾಣಿ ಸ್ಥಾವರಜಂಗಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಪ್ರಾಣಮೇವ ಅಭಿಸಂವಿಶಂತಿ ಪ್ರಲಯಕಾಲೇ, ಪ್ರಾಣಮಭಿಲಕ್ಷಯಿತ್ವಾ ಪ್ರಾಣಾತ್ಮನೈವೋಜ್ಜಿಹತೇ ಪ್ರಾಣಾದೇವೋದ್ಗಚ್ಛಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ಉತ್ಪತ್ತಿಕಾಲೇ ; ಅತಃ ಸೈಷಾ ದೇವತಾ ಪ್ರಸ್ತಾವಮನ್ವಾಯತ್ತಾ ; ತಾಂ ಚೇತವಿದ್ವಾನ್ ತ್ವಂ ಪ್ರಾಸ್ತೋಷ್ಯಃ ಪ್ರಸ್ತವನಂ ಪ್ರಸ್ತಾವಭಕ್ತಿಂ ಕೃತವಾನಸಿ ಯದಿ, ಮೂರ್ಧಾ ಶಿರಃ ತೇ ವ್ಯಪತಿಷ್ಯತ್ ವಿಪತಿತಮಭವಿಷ್ಯತ್ ಯಥೋಕ್ತಸ್ಯ ಮಯಾ ತತ್ಕಾಲೇ ಮೂರ್ಧಾ ತೇ ವಿಪತಿಷ್ಯತೀತಿ । ಅತಸ್ತ್ವಾ ಸಾಧು ಕೃತಮ್ ; ಮಯಾ ನಿಷಿದ್ಧಃ ಕರ್ಮಣೋ ಯದುಪರಮಾಮಕಾರ್ಷಿರಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥

ಅಥ ಹೈನಮುದ್ಗಾತೋಪಸಸಾದೋದ್ಗಾತರ್ಯಾ ದೇವತೋದ್ಗೀಥಮನ್ವಾಯತ್ತಾ ತಾಂ ಚೇದವಿದ್ವಾನುದ್ಗಾಸ್ಯಸಿ ಮೂರ್ಧಾ ತೇ ವಿಪತಿಷ್ಯತೀತಿ ಮಾ ಭಗವಾನವೋಚತ್ಕತಮಾ ಸಾ ದೇವತೇತಿ ॥ ೬ ॥

ತಥೋದ್ಗಾತಾ ಪಪ್ರಚ್ಛ ಕತಮಾ ಸಾ ಉದ್ಗೀಥಭಕ್ತಿಮನುಗತಾ ಅನ್ವಾಯತ್ತಾ ದೇವತೇತಿ ॥

ಆದಿತ್ಯ ಇತಿ ಹೋವಾಚ ಸರ್ವಾಣಿ ಹ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನ್ಯಾದಿತ್ಯಮುಚ್ಚೈಃ ಸಂತಂ ಗಾಯಂತಿ ಸೈಷಾ ದೇವತೋದ್ಗೀಥಮನ್ವಾಯತ್ತಾ ತಾಂ ಚೇತವಿದ್ವಾನುದಗಾಸ್ಯೋ ಮೂರ್ಧಾ ತೇ ವ್ಯಪತಿಷ್ಯತ್ತಥೋಕ್ತಸ್ಯ ಮಯೇತಿ ॥ ೭ ॥

ಪೃಷ್ಟಃ ಆದಿತ್ಯ ಇತಿ ಹೋವಾಚ । ಸರ್ವಾಣಿ ಹ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಆದಿತ್ಯಮ್ ಉಚ್ಚೈಃ ಊರ್ಧ್ವಂ ಸಂತಂ ಗಾಯಂತಿ ಶಬ್ದಯಂತಿ, ಸ್ತುವಂತೀತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ, ಉಚ್ಛಬ್ದಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ , ಪ್ರಶಬ್ದಸಾಮಾನ್ಯಾದಿವ ಪ್ರಾಣಃ । ಅತಃ ಸೈಷಾ ದೇವತೇತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವವತ್ ॥

ಅಥ ಹೈನಂ ಪ್ರತಿಹರ್ತೋಪಸಸಾದ ಪ್ರತಿಹರ್ತರ್ಯಾ ದೇವತಾ ಪ್ರತಿಹಾರಮನ್ವಾಯತ್ತಾ ತಾಂ ಚೇದವಿದ್ವಾನ್ಪ್ರತಿಹರಿಷ್ಯಸಿ ಮೂರ್ಧಾ ತೇ ವಿಪತಿಷ್ಯತೀತಿ ಮಾ ಭಗವಾನವೋಚತ್ಕತಮಾ ಸಾ ದೇವತೇತಿ ॥ ೮ ॥

ಏವಮೇವಾಥ ಹ ಏನಂ ಪ್ರತಿಹರ್ತಾ ಉಪಸಸಾದ ಕತಮಾ ಸಾ ದೇವತಾ ಪ್ರತಿಹಾರಮನ್ವಾಯತ್ತೇತಿ ॥

ಅನ್ನಮಿತಿ ಹೋವಾಚ ಸರ್ವಾಣಿ ಹ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನ್ಯನ್ನಮೇವ ಪ್ರತಿಹರಮಾಣಾನಿ ಜೀವಂತಿ ಸೈಷಾ ದೇವತಾ ಪ್ರತಿಹಾರಮನ್ವಾಯತ್ತಾ ತಾಂ ಚೇದವಿದ್ವಾನ್ಪ್ರತ್ಯಹರಿಷ್ಯೋ ಮೂರ್ಧಾ ತೇ ವ್ಯಪತಿಷ್ಯತ್ತಥೋಕ್ತಸ್ಯ ಮಯೇತಿ ತಥೋಕ್ತಸ್ಯ ಮಯೇತಿ ॥ ೯ ॥

ಪೃಷ್ಟಃ ಅನ್ನಮಿತಿ ಹೋವಾಚ । ಸರ್ವಾಣಿ ಹ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನ್ಯನ್ನಮೇವ ಆತ್ಮಾನಂ ಪ್ರತಿ ಸರ್ವತಃ ಪ್ರತಿಹರಮಾಣಾನಿ ಜೀವಂತಿ । ಸೈಷಾ ದೇವತಾ ಪ್ರತಿಶಬ್ದಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ಪ್ರತಿಹಾರಭಕ್ತಿಮನುಗತಾ । ಸಮಾನಮನ್ಯತ್ತಥೋಕ್ತಸ್ಯ ಮಯೇತಿ । ಪ್ರಸ್ತಾವೋದ್ಗೀಥಪ್ರತಿಹಾರಭಕ್ತೀಃ ಪ್ರಾಣಾದಿತ್ಯಾನ್ನದೃಷ್ಟ್ಯೋಪಾಸೀತೇತಿ ಸಮುದಾಯಾರ್ಥಃ । ಪ್ರಾಣಾದ್ಯಾಪತ್ತಿಃ ಕರ್ಮಸಮೃದ್ಧಿರ್ವಾ ಫಲಮಿತಿ ॥
ಇತಿ ಏಕಾದಶಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ದ್ವಾದಶಃ ಖಂಡಃ

ಅಥಾತಃ ಶೌವ ಉದ್ಗೀಥಸ್ತದ್ಧ ಬಕೋ ದಾಲ್ಭ್ಯೋ ಗ್ಲಾವೋ ವಾ ಮೈತ್ರೇಯಃ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಮುದ್ವವ್ರಾಜ ॥ ೧ ॥

ಅತೀತೇ ಖಂಡೇಽನ್ನಾಪ್ರಾಪ್ತಿನಿಮಿತ್ತಾ ಕಷ್ಟಾವಸ್ಥೋಕ್ತಾ ಉಚ್ಛಿಷ್ಟೋಚ್ಛಿಷ್ಟಪರ್ಯುಷಿತಭಕ್ಷಣಲಕ್ಷಣಾ ; ಸಾ ಮಾ ಭೂದಿತ್ಯನ್ನಲಾಭಾಯ ಅಥ ಅನಂತರಂ ಶೌವಃ ಶ್ವಭಿರ್ದೃಷ್ಟಃ ಉದ್ಗೀಥಃ ಉದ್ಗಾನಂ ಸಾಮ ಅತಃ ಪ್ರಸ್ತೂಯತೇ । ತತ್ ತತ್ರ ಹ ಕಿಲ ಬಕೋ ನಾಮತಃ, ದಲ್ಭಸ್ಯಾಪತ್ಯಂ ದಾಲ್ಭ್ಯಃ ; ಗ್ಲಾವೋ ವಾ ನಾಮತಃ, ಮಿತ್ರಾಯಾಶ್ಚಾಪತ್ಯಂ ಮೈತ್ರೇಯಃ ; ವಾಶಬ್ದಶ್ಚಾರ್ಥೇ ; ದ್ವ್ಯಾಮುಷ್ಯಾಯಣೋ ಹ್ಯಸೌ ; ವಸ್ತುವಿಷಯೇ ಕ್ರಿಯಾಸ್ವಿವ ವಿಕಲ್ಪಾನುಪಪತ್ತೇಃ ; ದ್ವಿನಾಮಾ ದ್ವಿಗೋತ್ರ ಇತ್ಯಾದಿ ಹಿ ಸ್ಮೃತಿಃ ; ದೃಶ್ಯತೇ ಚ ಉಭಯತಃ ಪಿಂಡಭಾಕ್ತ್ವಮ್ ; ಉದ್ಗೀಥೇ ಬದ್ಧಚಿತ್ತತ್ವಾತ್ ಋಷಾವನಾದರಾದ್ವಾ । ವಾ - ಶಬ್ದಃ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾರ್ಥಃ । ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಂ ಕರ್ತುಂ ಗ್ರಾಮಾದ್ಬಹಿಃ ಉದ್ವವ್ರಾಜ ಉದ್ಗತವಾನ್ವಿವಿಕ್ತದೇಶಸ್ಥೋದಕಾಭ್ಯಾಶಮ್ । ‘ಉದ ವವ್ರಾಜ’ ‘ಪ್ರತಿಪಾಲಯಾಂಚಕಾರ’ (ಛಾ. ಉ. ೧ । ೧೨ । ೩) ಇತಿ ಚ ಏಕವಚನಾಲ್ಲಿಂಗಾತ್ ಏಕೋಽಸೌ ಋಷಿಃ । ಶ್ವೋದ್ಗೀಥಕಾಲಪ್ರತಿಪಾಲನಾತ್ ಋಷೇಃ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಕರಣಮನ್ನಕಾಮನಯೇತಿ ಲಕ್ಷ್ಯತ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯತಃ ॥

ತಸ್ಮೈ ಶ್ವಾ ಶ್ವೇತಃ ಪ್ರಾದುರ್ಬಭೂವ ತಮನ್ಯೇ ಶ್ವಾನ ಉಪಸಮೇತ್ಯೋಚುರನ್ನಂ ನೋ ಭಗವಾನಾಗಾಯತ್ವಶನಾಯಾಮವಾ ಇತಿ ॥ ೨ ॥

ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೇನ ತೋಷಿತಾ ದೇವತಾ ಋಷಿರ್ವಾ ಶ್ವರೂಪಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಶ್ವಾ ಶ್ವೇತಃ ಸನ್ ತಸ್ಮೈ ಋಷಯೇ ತದನುಗ್ರಹಾರ್ಥಂ ಪ್ರಾದುರ್ಬಭೂವ ಪ್ರಾದುಶ್ಚಕಾರ । ತಮನ್ಯೇ ಶುಕ್ಲಂ ಶ್ವಾನಂ ಕ್ಷುಲ್ಲಕಾಃ ಶ್ವಾನಃ ಉಪಸಮೇತ್ಯ ಊಚುಃ ಉಕ್ತವಂತಃ — ಅನ್ನಂ ನಃ ಅಸ್ಮಭ್ಯಂ ಭಗವಾನ್ ಆಗಾಯತು ಆಗಾನೇನ ನಿಷ್ಪಾದಯತ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣವಾಗಾದಯೋ ವಾ ಪ್ರಾಣಮನ್ವನ್ನಭುಜಃ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಪರಿತೋಷಿತಾಃ ಸಂತಃ ಅನುಗೃಹ್ಣೀಯುರೇನಂ ಶ್ವರೂಪಮಾದಾಯೇತಿ ಯುಕ್ತಮೇವಂ ಪ್ರತಿಪತ್ತುಮ್ । ಅಶನಾಯಾಮ ವೈ ಬುಭುಕ್ಷಿತಾಃ ಸ್ಮೋ ವೈ ಇತಿ ॥

ತಾನ್ಹೋವಾಚೇಹೈವ ಮಾ ಪ್ರಾತರುಪಸಮೀಯಾತೇತಿ ತದ್ಧ ಬಕೋ ದಾಲ್ಭ್ಯೋ ಗ್ಲಾವೋ ವಾ ಮೈತ್ರೇಯಃ ಪ್ರತಿಪಾಲಯಾಂಚಕಾರ ॥ ೩ ॥

ಏವಮುಕ್ತೇ ಶ್ವಾ ಶ್ವೇತ ಉವಾಚ ತಾನ್ ಕ್ಷುಲ್ಲಕಾನ್ ಶುನಃ, ಇಹೈವ ಅಸ್ಮಿನ್ನೇವ ದೇಶೇ ಮಾ ಮಾಂ ಪ್ರಾತಃ ಪ್ರಾತಃಕಾಲೇ ಉಪಸಮೀಯಾತೇತಿ । ದೈರ್ಘ್ಯಂ ಛಾಂದಸಮ್ , ಸಮೀಯಾತೇತಿ ಪ್ರಮಾದಪಾಠೋ ವಾ । ಪ್ರಾತಃಕಾಲಕರಣಂ ತತ್ಕಾಲ ಏವ ಕರ್ತವ್ಯಾರ್ಥಮ್ , ಅನ್ನದಸ್ಯ ವಾ ಸವಿತುರಪರಾಹ್ಣೇಽನಾಭಿಮುಖ್ಯಾತ್ । ತತ್ ತತ್ರೈವ ಹ ಬಕೋ ದಾಲ್ಭ್ಯೋ ಗ್ಲಾವೋ ವಾ ಮೈತ್ರೇಯ ಋಷಿಃ ಪ್ರತಿಪಾಲಯಾಂಚಕಾರ ಪ್ರತೀಕ್ಷಣಂ ಕೃತವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ತೇ ಹ ಯಥೈವೇದಂ ಬಹಿಷ್ಪವಮಾನೇನ ಸ್ತೋಷ್ಯಮಾಣಾಃ ಸꣳರಬ್ಧಾಃ ಸರ್ಪಂತೀತ್ಯೇವಮಾಸಸೃಪುಸ್ತೇ ಹ ಸಮುಪವಿಶ್ಯ ಹಿಂ ಚಕ್ರುಃ ॥ ೪ ॥

ತೇ ಶ್ವಾನಃ ತತ್ರೈವ ಆಗತ್ಯ ಋಷೇಃ ಸಮಕ್ಷಂ ಯಥೈವೇಹ ಕರ್ಮಣಿ ಬಹಿಷ್ಪವಮಾನೇನ ಸ್ತೋತ್ರೇಣ ಸ್ತೋಷ್ಯಮಾಣಾಃ ಉದ್ಗಾತೃಪುರುಷಾಃ ಸಂರಬ್ಧಾಃ ಸಂಲಗ್ನಾಃ ಅನ್ಯೋನ್ಯಮೇವ ಸರ್ಪಂತಿ, ಏವಂ ಮುಖೇನಾನ್ಯೋನ್ಯಸ್ಯ ಪುಚ್ಛಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಆಸಸೃಪುಃ ಆಸೃಪ್ತವಂತಃ, ಪರಿಭ್ರಮಣಂ ಕೃತವಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ; ತ ಏವಂ ಸಂಸೃಪ್ಯ ಸಮುಪವಿಶ್ಯ ಉಪವಿಷ್ಟಾಃ ಸಂತಃ ಹಿಂ ಚಕ್ರುಃ ಹಿಂಕಾರಂ ಕೃತವಂತಃ ॥

ಓ೩ಮದಾ೩ಮೋಂ೩ ಪಿಬಾ೩ಮೋಂ೩ ದೇವೋ ವರುಣಃ ಪ್ರಜಾಪತಿಃ ಸವಿತಾ೨ನ್ನಮಹಾ೨ಹರದನ್ನಪತೇ೩ । ನ್ನಮಿಹಾ೨ಹರಾ೨ಹರೋ೩ಮಿತಿ ॥ ೫ ॥

ಓಮದಾಮೋಂ ಪಿಬಾಮೋಂ ದೇವಃ, ದ್ಯೋತನಾತ್ ; ವರುಣಃ ವರ್ಷಣಾಜ್ಜಗತಃ ; ಪ್ರಜಾಪತಿಃ, ಪಾಲನಾತ್ಪ್ರಜಾನಾಮ್ ; ಸವಿತಾ ಪ್ರಸವಿತೃತ್ವಾತ್ಸರ್ವಸ್ಯ ಆದಿತ್ಯ ಉಚ್ಯತೇ । ಏತೈಃ ಪರ್ಯಾಯೈಃ ಸ ಏವಂಭೂತಃ ಆದಿತ್ಯಃ ಅನ್ನಮ್ ಅಸ್ಮಭ್ಯಮ್ ಇಹ ಆಹರತ್ ಆಹರತ್ವಿತಿ । ತೇ ಏವಂ ಹಿಂ ಕೃತ್ವಾ ಪುನರಪ್ಯೂಚುಃ — ಸ ತ್ವಂ ಹೇ ಅನ್ನಪತೇ ; ಸ ಹಿ ಸರ್ವಸ್ಯಾನ್ನಸ್ಯ ಪ್ರಸವಿತೃತ್ವಾತ್ಪತಿಃ ; ನ ಹಿ ತತ್ಪಾಕೇನ ವಿನಾ ಪ್ರಸೂತಮನ್ನಮಣುಮಾತ್ರಮಪಿ ಜಾಯತೇ ಪ್ರಾಣಿನಾಮ್ ; ಅತೋಽನ್ನಪತಿಃ । ಹೇ ಅನ್ನಪತೇ, ಅನ್ನಮಸ್ಮಭ್ಯಮಿಹಾಹರಾಹರೇತಿ ; ಅಭ್ಯಾಸಃ ಆದರಾರ್ಥಃ । ಓಮಿತಿ ॥
ಇತಿ ದ್ವಾದಶಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ತ್ರಯೋದಶಃ ಖಂಡಃ

ಭಕ್ತಿವಿಷಯೋಪಾಸನಂ ಸಾಮಾವಯವಸಂಬದ್ಧಮಿತ್ಯತಃ ಸಾಮಾವಯವಾಂತರಸ್ತೋಭಾಕ್ಷರವಿಷಯಾಣ್ಯುಪಾಸನಾಂತರಾಣಿ ಸಂಹತಾನ್ಯುಪದಿಶ್ಯಂತೇಽನಂತರಮ್ , ತೇಷಾಂ ಸಾಮಾವಯವಸಂಬದ್ಧತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್ —

ಅಯಂ ವಾವ ಲೋಕೋ ಹಾಉಕಾರೋ ವಾಯುರ್ಹಾಇಕಾರಶ್ಚಂದ್ರಮಾ ಅಥಕಾರಃ । ಆತ್ಮೇಹಕಾರೋಽಗ್ನಿರೀಕಾರಃ ॥ ೧ ॥

ಅಯಂ ವಾವ ಅಯಮೇವ ಲೋಕಃ ಹಾಉಕಾರಃ ಸ್ತೋಭೋ ರಥಂತರೇ ಸಾಮ್ನಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ — ‘ಇಯಂ ವೈ ರಥಂತರಮ್’ (ತಾಂ. ಬ್ರಾ. ೧೮ । ೬ । ೧೧) ಇತ್ಯಸ್ಮಾತ್ಸಂಬಂಧಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ಹಾಉಕಾರಸ್ತೋಭೋಽಯಂ ಲೋಕಃ ಇತ್ಯೇವಮುಪಾಸೀತ । ವಾಯುರ್ಹಾಇಕಾರಃ ; ವಾಮದೇವ್ಯೇ ಸಾಮನಿ ಹಾಇಕಾರಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ ; ವಾಯ್ವಪ್ಸಂಬಂಧಶ್ಚ ವಾಮದೇವ್ಯಸ್ಯ ಸಾಮ್ನೋ ಯೋನಿಃ ಇತ್ಯಸ್ಮಾತ್ಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ಹಾಇಕಾರಂ ವಾಯುದೃಷ್ಟ್ಯೋಪಾಸೀತ । ಚಂದ್ರಮಾ ಅಥಕಾರಃ ; ಚಂದ್ರದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಅಥಕಾರಮುಪಾಸೀತ ; ಅನ್ನೇ ಹೀದಂ ಸ್ಥಿತಮ್ ; ಅನ್ನಾತ್ಮಾ ಚಂದ್ರಃ ; ಥಕಾರಾಕಾರಸಾಮಾನ್ಯಾಚ್ಚ । ಆತ್ಮಾ ಇಹಕಾರಃ ; ಇಹೇತಿ ಸ್ತೋಭಃ ; ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೋ ಹ್ಯಾತ್ಮಾ ಇಹೇತಿ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತೇ ; ಇಹೇತಿ ಚ ಸ್ತೋಭಃ, ತತ್ಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ಅಗ್ನಿರೀಕಾರಃ ; ಈನಿಧನಾನಿ ಚ ಆಗ್ನೇಯಾನಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಸಾಮಾನೀತ್ಯತಸ್ತತ್ಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ॥

ಆದಿತ್ಯ ಊಕಾರೋ ನಿಹವ ಏಕಾರೋ ವಿಶ್ವೇದೇವಾ ಔಹೋಯಿಕಾರಃ ಪ್ರಜಾಪತಿರ್ಹಿಂಕಾರಃ ಪ್ರಾಣಃ ಸ್ವರೋಽನ್ನಂ ಯಾ ವಾಗ್ವಿರಾಟ್ ॥ ೨ ॥

ಆದಿತ್ಯಃ ಊಕಾರಃ ; ಉಚ್ಚೈರೂರ್ಧ್ವಂ ಸಂತಮಾದಿತ್ಯಂ ಗಾಯಂತೀತಿ ಊಕಾರಶ್ಚಾಯಂ ಸ್ತೋಭಃ ; ಆದಿತ್ಯದೈವತ್ಯೇ ಸಾಮ್ನಿ ಸ್ತೋಭ ಇತಿ ಆದಿತ್ಯ ಊಕಾರಃ । ನಿಹವ ಇತ್ಯಾಹ್ವಾನಮ್ ; ಏಕಾರಃ ಸ್ತೋಭಃ ; ಏಹೀತಿ ಚ ಆಹ್ವಯಂತೀತಿ ತತ್ಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ । ವಿಶ್ವೇದೇವಾ ಔಹೋಯಿಕಾರಃ, ವೈಶ್ವದೇವ್ಯೇ ಸಾಮ್ನಿ ಸ್ತೋಭಸ್ಯ ದರ್ಶನಾತ್ । ಪ್ರಜಾಪತಿರ್ಹಿಂಕಾರಃ, ಆನಿರುಕ್ತ್ಯಾತ್ , ಹಿಂಕಾರಸ್ಯ ಚ ಅವ್ಯಕ್ತತ್ವಾತ್ । ಪ್ರಾಣಃ ಸ್ವರಃ ; ಸ್ವರ ಇತಿ ಸ್ತೋಭಃ ; ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಚ ಸ್ವರಹೇತುತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ । ಅನ್ನಂ ಯಾ ಯಾ ಇತಿ ಸ್ತೋಭಃ ಅನ್ನಮ್ , ಅನ್ನೇನ ಹೀದಂ ಯಾತೀತ್ಯತಸ್ತತ್ಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ । ವಾಗಿತಿ ಸ್ತೋಭೋ ವಿರಾಟ್ ಅನ್ನಂ ದೇವತಾವಿಶೇಷೋ ವಾ, ವೈರಾಜೇ ಸಾಮ್ನಿ ಸ್ತೋಭದರ್ಶನಾತ್ ॥

ಅನಿರುಕ್ತಸ್ತ್ರಯೋದಶಃ ಸ್ತೋಭಃ ಸಂಚರೋ ಹುಂಕಾರಃ ॥ ೩ ॥

ಅನಿರುಕ್ತಃ ಅವ್ಯಕ್ತತ್ವಾದಿದಂ ಚೇದಂ ಚೇತಿ ನಿರ್ವಕ್ತುಂ ನ ಶಕ್ಯತ ಇತ್ಯತಃ ಸಂಚರಃ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಮಾನಸ್ವರೂಪ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕೋಽಸಾವಿತಿ, ಆಹ — ತ್ರಯೋದಶಃ ಸ್ತೋಭಃ ಹುಂಕಾರಃ । ಅವ್ಯಕ್ತೋ ಹ್ಯಯಮ್ ; ಅತೋಽನಿರುಕ್ತವಿಶೇಷ ಏವೋಪಾಸ್ಯ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥
ಸ್ತೋಭಾಕ್ಷರೋಪಾಸನಾಫಲಮಾಹ —

ದುಗ್ಧೇಽಸ್ಮೈ ವಾಗ್ದೋಹಂ ಯೋ ವಾಚೋ ದೋಹೋಽನ್ನವಾನನ್ನಾದೋ ಭವತಿ ಯ ಏತಾಮೇವꣳಸಾಮ್ನಾ ಮುಪನಿಷದಂ ವೇದೋಪನಿಷದಂ ವೇದೇತಿ ॥ ೪ ॥

ದುಗ್ಧೇಽಸ್ಮೈ ವಾಗ್ದೋಹಮಿತ್ಯಾದ್ಯುಕ್ತಾರ್ಥಮ್ । ಯ ಏತಾಮೇವಂ ಯಥೋಕ್ತಲಕ್ಷಣಾಂ ಸಾಮ್ನಾಂ ಸಾಮಾವಯವಸ್ತೋಭಾಕ್ಷರವಿಷಯಾಮ್ ಉಪನಿಷದಂ ದರ್ಶನಂ ವೇದ, ತಸ್ಯ ಏತದ್ಯಥೋಕ್ತಂ ಫಲಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ದ್ವಿರಭ್ಯಾಸಃ ಅಧ್ಯಾಯಪರಿಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಾಮಾವಯವವಿಷಯೋಪಾಸನಾವಿಶೇಷಪರಿಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಃ ಇತಿ ಶಬ್ದ ಇತಿ ॥
ಇತಿ ತ್ರಯೋದಶಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥
ಇತಿ ಶ್ರೀಮತ್ಪರಮಹಂಸಪರಿವ್ರಾಜಕಾಚಾರ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರೀಗೋವಿಂದಭಗವತ್ಪೂಜ್ಯಪಾದಶಿಷ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರೀಮಚ್ಛಂಕರಭಗವತಃ ಕೃತೌ ಛಾಂದೋಗ್ಯೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯೇ ಪ್ರಥಮೋಽಧ್ಯಾಯಃ ಸಮಾಪ್ತಃ ॥