ದ್ವಿತೀಯೋಽಧ್ಯಾಯಃ

ಪ್ರಥಮಃ ಖಂಡಃ

‘ಓಮಿತ್ಯೇತದಕ್ಷರಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಸಾಮಾವಯವವಿಷಯಮುಪಾಸನಮನೇಕಫಲಮುಪದಿಷ್ಟಮ್ । ಅನಂತರಂ ಚ ಸ್ತೋಭಾಕ್ಷರವಿಷಯಮುಪಾಸನಮುಕ್ತಮ್ — ಸರ್ವಥಾಪಿ ಸಾಮೈಕದೇಶಸಂಬದ್ಧಮೇವ ತದಿತಿ । ಅಥೇದಾನೀಂ ಸಮಸ್ತೇ ಸಾಮ್ನಿ ಸಮಸ್ತಸಾಮವಿಷಯಾಣ್ಯುಪಾಸನಾನಿ ವಕ್ಷ್ಯಾಮೀತ್ಯಾರಭತೇ ಶ್ರುತಿಃ । ಯುಕ್ತಂ ಹಿ ಏಕದೇಶೋಪಾಸನಾನಂತರಮೇಕದೇಶಿವಿಷಯಮುಪಾಸನಮುಚ್ಯತ ಇತಿ ॥

ಸಮಸ್ತಸ್ಯ ಖಲು ಸಾಮ್ನ ಉಪಾಸನꣳ ಸಾಧು ಯತ್ಖಲು ಸಾಧು ತತ್ಸಾಮೇತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ ಯದಸಾಧು ತದಸಾಮೇತಿ ॥ ೧ ॥

ಸಮಸ್ತಸ್ಯ ಸರ್ವಾವಯವವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಪಾಂಚಭಕ್ತಿಕಸ್ಯ ಸಾಪ್ತಭಕ್ತಿಕಸ್ಯ ಚ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಖಲ್ವಿತಿ ವಾಕ್ಯಾಲಂಕಾರಾರ್ಥಃ । ಸಾಮ್ನ ಉಪಾಸನಂ ಸಾಧು । ಸಮಸ್ತೇ ಸಾಮ್ನಿ ಸಾಧುದೃಷ್ಟಿವಿಧಿಪರತ್ವಾನ್ನ ಪುರ್ವೋಪಾಸನನಿಂದಾರ್ಥತ್ವಂ ಸಾಧುಶಬ್ದಸ್ಯ । ನನು ಪೂರ್ವತ್ರಾವಿದ್ಯಮಾನಂ ಸಾಧುತ್ವಂ ಸಮಸ್ತೇ ಸಾಮ್ನ್ಯಭಿಧೀಯತೇ । ನ, ‘ಸಾಧು ಸಾಮೇತ್ಯುಪಾಸ್ತೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೨ । ೧ । ೪) ಇತ್ಯುಪಸಂಹಾರಾತ್ । ಸಾಧುಶಬ್ದಃ ಶೋಭನವಾಚೀ । ಕಥಮವಗಂಯತ ಇತಿ, ಆಹ — ಯತ್ಖಲು ಲೋಕೇ ಸಾಧು ಶೋಭನಮನವದ್ಯಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ , ತತ್ಸಾಮೇತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ ಕುಶಲಾಃ । ಯದಸಾಧು ವಿಪರೀತಮ್ , ತದಸಾಮೇತಿ ॥

ತದುತಾಪ್ಯಾಹುಃ ಸಾಮ್ನೈನಮುಪಾಗಾದಿತಿ ಸಾಧುನೈನಮುಪಾಗಾದಿತ್ಯೇವ ತದಾಹುರಸಾಮ್ನೈನಮುಪಾಗಾದಿತ್ಯಸಾಧುನೈನಮುಪಾಗಾದಿತ್ಯೇವ ತದಾಹುಃ ॥ ೨ ॥

ತತ್ ತತ್ರೈವ ಸಾಧ್ವಸಾಧುವಿವೇಕಕರಣೇ ಉತಾಪ್ಯಾಹುಃ — ಸಾಮ್ನಾ ಏನಂ ರಾಜಾನಂ ಸಾಮಂತಂ ಚ ಉಪಾಗಾತ್

ಉಪಗತವಾನ್ ; ಕೋಽಸೌ ? ಯತಃ ಅಸಾಧುತ್ವಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾಶಂಕಾ ಸ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ; ಶೋಭನಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಸಾಧುನಾ ಏನಮುಪಾಗಾತ್ ಇತ್ಯೇವ ತತ್ ತತ್ರ ಆಹುಃ ಲೌಕಿಕಾಃ ಬಂಧನಾದ್ಯಸಾಧುಕಾರ್ಯಮಪಶ್ಯಂತಃ । ಯತ್ರ ಪುನರ್ವಿಪರ್ಯಯೇಣ ಬಂಧನಾದ್ಯಸಾಧುಕಾರ್ಯಂ ಪಶ್ಯಂತಿ, ತತ್ರ ಅಸಾಮ್ನಾ ಏನಮುಪಾಗಾದಿತಿ ಅಸಾಧುನೈನಮುಪಾಗಾದಿತ್ಯೇವ ತದಾಹುಃ ॥

ಅಥೋತಾಪ್ಯಾಹುಃ ಸಾಮ ನೋ ಬತೇತಿ ಯತ್ಸಾಧು ಭವತಿ ಸಾಧು ಬತೇತ್ಯೇವ ತದಾಹುರಸಾಮ ನೋ ಬತೇತಿ ಯದಸಾಧು ಭವತ್ಯಸಾಧು ಬತೇತ್ಯೇವ ತದಾಹುಃ ॥ ೩ ॥

ಅಥೋತಾಪ್ಯಾಹುಃ ಸ್ವಸಂವೇದ್ಯಂ ಸಾಮ ನಃ ಅಸ್ಮಾಕಂ ಬತೇತಿ ಅನುಕಂಪಯಂತಃ ಸಂವೃತ್ತಮಿತ್ಯಾಹುಃ ; ಏತತ್ತೈರುಕ್ತಂ ಭವತಿ, ಯತ್ಸಾಧು ಭವತಿ ಸಾಧು ಬತೇತ್ಯೇವ ತದಾಹುಃ ; ವಿಪರ್ಯಯೇ ಜಾತೇ ಅಸಾಮ ನೋ ಬತೇತಿ ; ಯದಸಾಧು ಭವತಿ ಅಸಾಧು ಬತೇತ್ಯೇವ ತದಾಹುಃ ; ತಸ್ಮಾತ್ಸಾಮಸಾಧುಶಬ್ದಯೋರೇಕಾರ್ಥತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥

ಸ ಯ ಏತದೇವಂ ವಿದ್ವಾನ್ಸಾಧು ಸಾಮೇತ್ಯುಪಾಸ್ತೇಽಭ್ಯಾಶೋ ಹ ಯದೇನꣳ ಸಾಧವೋ ಧರ್ಮಾ ಆ ಚ ಗಚ್ಛೇಯುರುಪ ಚ ನಮೇಯುಃ ॥ ೪ ॥

ಅತಃ ಸ ಯಃ ಕಶ್ಚಿತ್ಸಾಧು ಸಾಮೇತಿ ಸಾಧುಗುಣವತ್ಸಾಮೇತ್ಯುಪಾಸ್ತೇ ಸಮಸ್ತಂ ಸಾಮ ಸಾಧುಗುಣವದ್ವಿದ್ವಾನ್ , ತಸ್ಯೈತತ್ಫಲಮ್ ಅಭ್ಯಾಶೋ ಹ ಕ್ಷಿಪ್ರಂ ಹ, ಯತ್ ಇತಿ ಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಣಾರ್ಥಮ್ , ಏನಮ್ ಉಪಾಸಕಂ ಸಾಧವಃ ಶೋಭನಾಃ ಧರ್ಮಾಃ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತ್ಯವಿರುದ್ಧಾಃ ಆ ಚ ಗಚ್ಛೇಯುಃ ಆಗಚ್ಛೇಯುಶ್ಚ ; ನ ಕೇವಲಮಾಗಚ್ಛೇಯುಃ, ಉಪ ಚ ನಮೇಯುಃ ಉಪನಮೇಯುಶ್ಚ, ಭೋಗ್ಯತ್ವೇನೋಪತಿಷ್ಠೇಯುರಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಇತಿ ಪ್ರಥಮಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ದ್ವಿತೀಯಃ ಖಂಡಃ

ಲೋಕೇಷು ಪಂಚವಿಧꣳ ಸಾಮೋಪಾಸೀತ ಪೃಥಿವೀ ಹಿಂಕಾರಃ । ಅಗ್ನಿಃ ಪ್ರಸ್ತಾವೋಽಂತರಿಕ್ಷಮುದ್ಗೀಥ ಆದಿತ್ಯಃ ಪ್ರತಿಹಾರೋ ದ್ಯೌರ್ನಿಧನಮಿತ್ಯೂರ್ಧ್ವೇಷು ॥ ೧ ॥

ಕಾನಿ ಪುನಸ್ತಾನಿ ಸಾಧುದೃಷ್ಟಿವಿಶಿಷ್ಟಾನಿ ಸಮಸ್ತಾನಿ ಸಾಮಾನ್ಯುಪಾಸ್ಯಾನೀತಿ, ಇಮಾನಿ ತಾನ್ಯುಚ್ಯಂತೇ — ಲೋಕೇಷು ಪಂಚವಿಧಮ್ ಇತ್ಯಾದೀನಿ । ನನು ಲೋಕಾದಿದೃಷ್ಟ್ಯಾ ತಾನ್ಯುಪಾಸ್ಯಾನಿ ಸಾಧುದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಚ ಇತಿ ವಿರುದ್ಧಮ್ ; ನ, ಸಾಧ್ವರ್ಥಸ್ಯ ಲೋಕಾದಿಕಾರ್ಯೇಷುಕಾರಣಸ್ಯಾನುಗತತ್ವಾತ್ — ಮೃದಾದಿವದ್ಧಟಾದಿವಿಕಾರೇಷು । ಸಾಧುಶಬ್ದವಾಚ್ಯೋಽರ್ಥೋ ಧರ್ಮೋ ಬ್ರಹ್ಮ ವಾ ಸರ್ವಥಾಪಿ ಲೋಕಾದಿಕಾರ್ಯೇಷ್ವನುಗತಮ್ । ಅತಃ ಯಥಾ ಯತ್ರ ಘಟಾದಿದೃಷ್ಟಿಃ ಮೃದಾದಿದೃಷ್ಟ್ಯನುಗತೈವ ಸಾ, ತಥಾ ಸಾಧುದೃಷ್ಟ್ಯನುಗತೈವ ಲೋಕಾದಿದೃಷ್ಟಿಃ — ಧರ್ಮಾದಿಕಾರ್ಯತ್ವಾಲ್ಲೋಕಾದೀನಾಮ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಕಾರಣತ್ವಮವಿಶಿಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮಧರ್ಮಯೋಃ, ತಥಾಪಿ ಧರ್ಮ ಏವ ಸಾಧುಶಬ್ದವಾಚ್ಯ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ , ಸಾಧುಕಾರೀ ಸಾಧುರ್ಭವತಿ ಇತಿ ಧರ್ಮವಿಷಯೇ ಸಾಧುಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾತ್ । ನನು ಲೋಕಾದಿಕಾರ್ಯೇಷು ಕಾರಣಸ್ಯಾನುಗತತ್ವಾದರ್ಥಪ್ರಾಪ್ತೈವ ತದ್ದೃಷ್ಟಿರಿತಿ ‘ಸಾಧು ಸಾಮೇತ್ಯುಪಾಸ್ತೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೨ । ೧ । ೪) ಇತಿ ನ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ ; ನ, ಶಾಸ್ತ್ರಗಮ್ಯತ್ವಾತ್ತದ್ದೃಷ್ಟೇಃ ; ಸರ್ವತ್ರ ಹಿ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಾಪಿತಾ ಏವ ಧರ್ಮಾ ಉಪಾಸ್ಯಾಃ, ನ ವಿದ್ಯಮಾನಾ ಅಪ್ಯಶಾಸ್ತ್ರೀಯಾಃ ॥

ಲೋಕೇಷು ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಷು ಪಂಚವಿಧಂ ಪಂಚಭಕ್ತಿಭೇದೇನ ಪಂಚಪ್ರಕಾರಂ ಸಾಧು ಸಮಸ್ತಂ ಸಾಮೋಪಾಸೀತ । ಕಥಮ್ ? ಪೃಥಿವೀ ಹಿಂಕಾರಃ । ಲೋಕೇಷ್ವಿತಿ ಯಾ ಸಪ್ತಮೀ, ತಾಂ ಪ್ರಥಮಾತ್ವೇನ ವಿಪರಿಣಮಯ್ಯ ಪೃಥಿವೀದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಹಿಂಕಾರೇ ಪೃಥಿವೀ ಹಿಂಕಾರ ಇತ್ಯುಪಾಸೀತ । ವ್ಯತ್ಯಸ್ಯ ವಾ ಸಪ್ತಮೀಶ್ರುತಿಂ ಲೋಕವಿಷಯಾಂ ಹಿಂಕಾರಾದಿಷು ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿದೃಷ್ಟಿಂ ಕೃತ್ವೋಪಾಸೀತ । ತತ್ರ ಪೃಥಿವೀ ಹಿಂಕಾರಃ, ಪ್ರಾಥಮ್ಯಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ । ಅಗ್ನಿಃ ಪ್ರಸ್ತಾವಃ । ಅಗ್ನೌ ಹಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಪ್ರಸ್ತೂಯಂತೇ । ಪ್ರಸ್ತಾವಶ್ಚ ಭಕ್ತಿಃ । ಅಂತರಿಕ್ಷಮುದ್ಗೀಥಃ । ಅಂತರಿಕ್ಷಂ ಹಿ ಗಗನಮ್ । ಗಕಾರವಿಶಿಷ್ಟಶ್ಚೋದ್ಗೀಥಃ । ಆದಿತ್ಯಃ ಪ್ರತಿಹಾರಃ, ಪ್ರತಿಪ್ರಾಣ್ಯಭಿಮುಖತ್ವಾನ್ಮಾಂ ಪ್ರತಿ ಮಾಂ ಪ್ರತೀತಿ । ದ್ಯೌರ್ನಿಧನಮ್ । ದಿವಿ ನಿಧೀಯಂತೇ ಹಿ ಇತೋ ಗತಾ ಇತ್ಯೂರ್ಧ್ವೇಷೂರ್ಧ್ವಗತೇಷು ಲೋಕದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಸಾಮೋಪಾಸನಮ್ ॥

ಅಥಾವೃತ್ತೇಷು ದ್ಯೌರ್ಹಿಂಕಾರ ಆದಿತ್ಯಃ ಪ್ರಸ್ತಾವೋಽಂತರಿಕ್ಷಮುದ್ಗೀಥೋಽಗ್ನಿಃ ಪ್ರತಿಹಾರಃ ಪೃಥಿವೀ ನಿಧನಮ್ ॥ ೨ ॥

ಅಥ ಆವೃತ್ತೇಷು ಅವಾಙ್ಮುಖೇಷು ಪಂಚವಿಧಮುಚ್ಯತೇ ಸಾಮೋಪಾಸನಮ್ । ಗತ್ಯಾಗತಿವಿಶಿಷ್ಟಾ ಹಿ ಲೋಕಾಃ । ಯಥಾ ತೇ, ತಥಾದೃಷ್ಟ್ಯೈವ ಸಾಮೋಪಾಸನಂ ವಿಧೀಯತೇ ಯತಃ, ಅತ ಆವೃತ್ತೇಷು ಲೋಕೇಷು । ದ್ಯೌರ್ಹಿಂಕಾರಃ, ಪ್ರಾಥಮ್ಯಾತ್ । ಆದಿತ್ಯಃ ಪ್ರಸ್ತಾವಃ, ಉದಿತೇ ಹ್ಯಾದಿತ್ಯೇ ಪ್ರಸ್ತೂಯಂತೇ ಕರ್ಮಾಣಿ ಪ್ರಾಣಿನಾಮ್ । ಅಂತರಿಕ್ಷಮುದ್ಗೀಥಃ ಪೂರ್ವವತ್ । ಅಗ್ನಿಃ ಪ್ರತಿಹಾರಃ, ಪ್ರಾಣಿಭಿಃ ಪ್ರತಿಹರಣಾದಗ್ನೇಃ । ಪೃಥಿವೀ ನಿಧನಮ್ , ತತ ಆಗತಾನಾಮಿಹ ನಿಧನಾತ್ ॥

ಕಲ್ಪಂತೇ ಹಾಸ್ಮೈ ಲೋಕಾ ಊರ್ಧ್ವಾಶ್ಚಾವೃತ್ತಾಶ್ಚ ಯ ಏತದೇವಂ ವಿದ್ವಾಂಲ್ಲೋಕೇಷು ಪಂಚವಿಧಂ ಸಾಮೋಪಾಸ್ತೇ ॥ ೩ ॥

ಉಪಾಸನಫಲಂ — ಕಲ್ಪಂತೇ ಸಮರ್ಥಾ ಭವಂತಿ ಹ ಅಸ್ಮೈ ಲೋಕಾ ಊರ್ಧ್ವಾಶ್ಚ ಆವೃತ್ತಾಶ್ಚ, ಗತ್ಯಾಗತಿವಿಶಿಷ್ಟಾ ಭೋಗ್ಯತ್ವೇನ ವ್ಯವತಿಷ್ಠಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯ ಏತದೇವಂ ವಿದ್ವಾನ್ ಲೋಕೇಷು ಪಂಚವಿಧಂ ಸಮಸ್ತಂ ಸಾಧು ಸಾಮೇತ್ಯುಪಾಸ್ತೇ ಇತಿ ಸರ್ವತ್ರ ಯೋಜನಾ ಪಂಚವಿಧೇ ಸಪ್ತವಿಧೇ ಚ ॥

ಇತಿ ದ್ವಿತೀಯಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ತೃತೀಯಃ ಖಂಡಃ

ವೃಷ್ಟೌ ಪಂಚವಿಧಂ ಸಾಮೋಪಾಸೀತ ಪುರೋವಾತೋ ಹಿಂಕಾರೋ ಮೇಘೋ ಜಾಯತೇ ಸ ಪ್ರಸ್ತಾವೋ ವರ್ಷತಿ ಸ ಉದ್ಗೀಥೋ ವಿದ್ಯೋತತೇ ಸ್ತನಯತಿ ಸ ಪ್ರತಿಹಾರ ಉದ್ಗೃಹ್ಣಾತಿ ತನ್ನಿಧನಮ್ ॥ ೧ ॥

ವೃಷ್ಟೌ ಪಂಚವಿಧಂ ಸಾಮ ಉಪಾಸೀತ । ಲೋಕಸ್ಥಿತೇಃ ವೃಷ್ಟಿನಿಮಿತ್ತತ್ವಾದಾನಂತರ್ಯಮ್ । ಪುರೋವಾತೋ ಹಿಂಕಾರಃ । ಪುರೋವಾತಾದ್ಯುದ್ಗ್ರಹಣಾಂತಾ ಹಿ ವೃಷ್ಟಿಃ, ಯಥಾ ಸಾಮ ಹಿಂಕಾರಾದಿನಿಧನಾಂತಮ್ ; ಅತಃ ಪುರೋವಾತೋ ಹಿಂಕಾರಃ, ಪ್ರಾಥಮ್ಯಾತ್ । ಮೇಘೋ ಜಾಯತೇ ಸ ಪ್ರಸ್ತಾವಃ ; ಪ್ರಾವೃಷಿ ಮೇಘಜನನೇ ವೃಷ್ಟೇಃ ಪ್ರಸ್ತಾವ ಇತಿ ಹಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ ; ವರ್ಷತಿ ಸ ಉದ್ಗೀಥಃ, ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಾತ್ ; ವಿದ್ಯೋತತೇ ಸ್ತನಯತಿ ಸ ಪ್ರತಿಹಾರಃ, ಪ್ರತಿಹೃತತ್ವಾತ್ ; ಉದ್ಗೃಹ್ಣಾತಿ ತತ್ ನಿಧನಮ್ , ಸಮಾಪ್ತಿಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ॥

ವರ್ಷತಿ ಹಾಸ್ಮೈ ವರ್ಷಯತಿ ಹ ಯ ಏತದೇವಂ ವಿದ್ವಾನ್ವೃಷ್ಟೌ ಪಂಚವಿಧಂ ಸಾಮೋಪಾಸ್ತೇ ॥ ೨ ॥

ಫಲಮುಪಾಸನಸ್ಯ — ವರ್ಷತಿ ಹ ಅಸ್ಮೈ ಇಚ್ಛಾತಃ । ತಥಾ ವರ್ಷಯತಿ ಹ ಅಸತ್ಯಾಮಪಿ ವೃಷ್ಟೌ । ಯ ಏತದಿತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವವತ್ ॥

ಇತಿ ತೃತೀಯಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ಚತುರ್ಥಃ ಖಂಡಃ

ಸರ್ವಾಸ್ವಪ್ಸು ಪಂಚವಿಧꣳ ಸಾಮೋಪಾಸೀತ ಮೇಘೋ ಯತ್ಸಂಪ್ಲವತೇ ಸ ಹಿಂಕಾರೋ ಯದ್ವರ್ಷತಿ ಸ ಪ್ರಸ್ತಾವೋ ಯಾಃ ಪ್ರಾಚ್ಯಃ ಸ್ಯಂದಂತೇ ಸ ಉದ್ಗೀಥೋ ಯಾಃ ಪ್ರತೀಚ್ಯಃ ಸ ಪ್ರತಿಹಾರಃ ಸಮುದ್ರೋ ನಿಧನಮ್ ॥ ೧ ॥

ಸರ್ವಾಸ್ವಪ್ಸು ಪಂಚವಿಧಂ ಸಾಮ ಉಪಾಸೀತ । ವೃಷ್ಟಿಪೂರ್ವಕತ್ವಾತ್ಸರ್ವಾಸಾಮಪಾಮಾನಂತರ್ಯಮ್ । ಮೇಘೋ ಯತ್ಸಂಪ್ಲವತೇ ಏಕೀಭಾವೇನೇತರೇತರಂ ಘನೀಭವತಿ ಮೇಘಃ ಯದಾ ಉನ್ನತಃ, ತದಾ ಸಂಪ್ಲವತೇ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ತದಾ ಅಪಾಮಾರಭ್ಭಃ ಸ ಹಿಂಕಾರಃ ; ಯದ್ವರ್ಷತಿ ಸ ಪ್ರಸ್ತಾವಃ ; ಆಪಃ ಸರ್ವತೋ ವ್ಯಾಪ್ತುಂ ಪ್ರಸ್ತುತಾಃ । ಯಾಃ ಪ್ರಾಚ್ಯಃ ಸ್ಯಂದಂತೇ ಸ ಉದ್ಗೀಥಃ, ಶ್ರೌಷ್ಠ್ಯಾತ್ ; ಯಾಃ ಪ್ರತೀಚ್ಯಃ ಸ ಪ್ರತಿಹಾರಃ, ಪ್ರತಿಶಬ್ದಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ; ಸಮುದ್ರೋ ನಿಧನಮ್ , ತನ್ನಿಧನತ್ವಾದಪಾಮ್ ॥

ನ ಹಾಪ್ಸು ಪॆತ್ಯಪ್ಸುಮಾನ್ಭವತಿ ಯ ಏತದೇವಂ ವಿದ್ವಾನ್ಸರ್ವಾಸ್ವಪ್ಸು ಪಂಚವಿಧꣳ ಸಾಮೋಪಾಸ್ತೇ ॥ ೨ ॥

ನ ಹ ಅಪ್ಸು ಪ್ರೈತಿಂ । ನೇಚ್ಛತಿ ಚೇತ್ । ಅಪ್ಸುಮಾನ್ ಅಂಮಾನ್ಭವತಿ ಫಲಮ್ ॥

ಇತಿ ಚತುರ್ಥಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ಪಂಚಮಃ ಖಂಡಃ

ಋತುಷು ಪಂಚವಿಧꣳ ಸಾಮೋಪಾಸೀತ ವಸಂತೋ ಹಿಂಕಾರೋ ಗ್ರೀಷ್ಮಃ ಪ್ರಸ್ತಾವೋ ವರ್ಷಾ ಉದ್ಗೀಥಃ ಶರತ್ಪ್ರತಿಹಾರೋ ಹೇಮಂತೋ ನಿಧನಮ್ ॥ ೧ ॥

ಋತುಷು ಪಂಚವಿಧಂ ಸಾಮ ಉಪಾಸೀತ । ಋತುವ್ಯವಸ್ಥಾಯಾ ಯಥೋಕ್ತಾಂಬುನಿಮಿತ್ತತ್ವಾದಾನಂತರ್ಯಮ್ । ವಸಂತೋ ಹಿಂಕಾರಃ, ಪ್ರಾಥಮ್ಯಾತ್ ; ಗ್ರೀಷ್ಮಃ ಪ್ರಸ್ತಾವಃ ; ಯವಾದಿಸಂಗ್ರಹಃ ಪ್ರಸ್ತೂಯತೇ ಹಿ ಪ್ರಾವೃಡರ್ಥಮ್ ; ವರ್ಷಾ ಉದ್ಗೀಥಃ, ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾತ್ ; ಶರತ್ ಪ್ರತಿಹಾರಃ, ರೋಗಿಣಾಂ ಮೃತಾನಾಂ ಚ ಪ್ರತಿಹರಣಾತ್ ; ಹೇಮಂತೋ ನಿಧನಮ್ , ನಿವಾತೇ ನಿಧನಾತ್ಪ್ರಾಣಿನಾಮ್ ॥

ಕಲ್ಪಂತೇ ಹಾಸ್ಮಾ ೠತವ ೠತುಮಾನ್ಭವತಿ ಯ ಏತದೇವಂ ವಿದ್ವಾನೃತುಷು ಪಂಚವಿಧꣳ ಸಾಮೋಪಾಸ್ತೇ ॥ ೨ ॥

ಫಲಮ್ — ಕಲ್ಪಂತೇ ಹ ಋತುವ್ಯವಸ್ಥಾನುರೂಪಂ ಭೋಗ್ಯತ್ವೇನಾಸ್ಮೈ ಉಪಾಸಕಾಯ ಋತವಃ । ಋತುಮಾನ್ ಆರ್ತವೈರ್ಭೋಗೈಶ್ಚ ಸಂಪನ್ನೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಇತಿ ಪಂಚಮಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ಷಷ್ಠಃ ಖಂಡಃ

ಪಶುಷು ಪಂಚವಿಧꣳ ಸಾಮೋಪಾಸೀತಾಜಾ ಹಿಂಕಾರೋಽವಯಃ ಪ್ರಸ್ತಾವೋ ಗಾವ ಉದ್ಗೀಥೋಽಶ್ವಾಃ ಪ್ರತಿಹಾರಃ ಪುರುಷೋ ನಿಧನಮ್ ॥ ೧ ॥

ಪಶುಷು ಪಂಚವಿಧಂ ಸಾಮ ಉಪಾಸೀತ । ಸಂಯಗ್ವೃತ್ತೇಷ್ವೃತುಷು ಪಶವ್ಯಃ ಕಾಲ ಇತ್ಯಾನಂತರ್ಯಮ್ । ಅಜಾ ಹಿಂಕಾರಃ, ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾತ್ , ಪ್ರಾಥಮ್ಯಾದ್ವಾ — ‘ಅಜಃ ಪಶೂನಾಂ ಪ್ರಥಮಃ’ ( ? ) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ; ಅವಯಃ ಪ್ರಸ್ತಾವಃ, ಸಾಹಚರ್ಯದರ್ಶನಾದಜಾವೀನಾಮ್ ; ಗಾವ ಉದ್ಗೀಥಃ, ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಾತ್ ; ಅಶ್ವಾಃ ಪ್ರತಿಹಾರಃ, ಪ್ರತಿಹಾರಣಾತ್ಪುರುಷಾಣಾಮ್ ; ಪುರುಷೋ ನಿಧನಮ್ , ಪುರುಷಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ಪಶೂನಾಮ್ ॥

ಭವಂತಿ ಹಾಸ್ಯ ಪಶವಃ ಪಶುಮಾನ್ಭವತಿ ಯ ಏತದೇವಂ ವಿದ್ವಾನ್ಪಶುಷು ಪಂಚವಿಧꣳ ಸಾಮೋಪಾಸ್ತೇ ॥ ೨ ॥

ಫಲಮ್ — ಭವಂತಿ ಹ ಅಸ್ಯ ಪಶವಃ ಪಶುಮಾನ್ಭವತಿ, ಪಶುಫಲೈಶ್ಚ ಭೋಗತ್ಯಾಗಾದಿಭಿರ್ಯುಜ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಇತಿ ಷಷ್ಠಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ಸಪ್ತಮಃ ಖಂಡಃ

ಪ್ರಾಣೇಷು ಪಂಚವಿಧಂ ಪರೋವರೀಯಃ ಸಾಮೋಪಾಸೀತ ಪ್ರಾಣೋ ಹಿಂಕಾರೋ ವಾಕ್ಪ್ರಸ್ತಾವಶ್ಚಕ್ಷುರುದ್ಗೀಥಃ ಶ್ರೋತ್ರಂ ಪ್ರತಿಹಾರೋ ಮನೋ ನಿಧನಂ ಪರೋವರೀಯಾಂಸಿ ವಾ ಏತಾನಿ ॥ ೧ ॥

ಪ್ರಾಣೇಷು ಪಂಚವಿಧಂ ಪರೋವರೀಯಃ ಸಾಮ ಉಪಾಸೀತ, ಪರಂ ಪರಂ ವರೀಯಸ್ತ್ವಗುಣವತ್ಪ್ರಾಣದೃಷ್ಟಿವಿಶಿಷ್ಟಂ ಸಾಮೋಪಾಸೀತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರಾಣೋ ಹಿಂಕಾರಃ, ಉತ್ತರೋತ್ತರವರೀಯಸಾಂ ಪ್ರಾಥಮ್ಯಾತ್ ; ವಾಕ್ ಪ್ರಸ್ತಾವಃ, ವಾಚಾ ಹಿ ಪ್ರಸ್ತೂಯತೇ ಸರ್ವಮ್ , ವಾಗ್ವರೀಯಸೀ ಪ್ರಾಣಾತ್ — ಅಪ್ರಾಪ್ತಮಪ್ಯುಚ್ಯತೇ ವಾಚಾ, ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯೈವ ತು ಗಂಧಸ್ಯ ಗ್ರಾಹಕಃ ಪ್ರಾಣಃ ; ಚಕ್ಷುರುದ್ಗೀಥಃ, ವಾಚೋ ಬಹುತರವಿಷಯಂ ಪ್ರಕಾಶಯತಿ ಚಕ್ಷುಃ, ಅತೋ ವರೀಯೋ ವಾಚಃ ಉದ್ಗೀಥಃ, ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಾತ್ ; ಶ್ರೋತ್ರಂ ಪ್ರತಿಹಾರಃ, ಪ್ರತಿಹೃತತ್ವಾತ್ ; ವರೀಯಶ್ಚಕ್ಷುಷಃ, ಸರ್ವತಃ ಶ್ರವಣಾತ್ ; ಮನೋ ನಿಧನಮ್ , ಮನಸಿ ಹಿ ನಿಧೀಯಂತೇ ಪುರುಷಸ್ಯ ಭೋಗ್ಯತ್ವೇನ ಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯಾಹೃತಾ ವಿಷಯಾಃ ; ವರೀಯಸ್ತ್ವಂ ಚ ಶ್ರೋತ್ರಾನ್ಮನಸಃ, ಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯವಿಷಯವ್ಯಾಪಕತ್ವಾತ್ ; ಅತೀಂದ್ರಿಯವಿಷಯೋಽಪಿ ಮನಸೋ ಗೋಚರ ಏವೇತಿ । ಯಥೋಕ್ತಹೇತುಭ್ಯಃ ಪರೋವರೀಯಾಂಸಿ ಪ್ರಾಣಾದೀನಿ ವೈ ಏತಾನಿ ॥

ಪರೋವರೀಯೋ ಹಾಸ್ಯ ಭವತಿ ಪರೋವರೀಯಸೋ ಹ ಲೋಕಾಂಜಯತಿ ಯ ಏತದೇವಂ ವಿದ್ವಾನ್ಪ್ರಾಣೇಷು ಪಂಚವಿಧಂ ಪರೋವರೀಯಃ ಸಾಮೋಪಾಸ್ತ ಇತಿ ತು ಪಂಚವಿಧಸ್ಯ ॥ ೨ ॥

ಏತದ್ದೃಷ್ಟ್ಯಾ ವಿಶಿಷ್ಟಂ ಯಃ ಪರೋವರೀಯಃ ಸಾಮ ಉಪಾಸ್ತೇ, ಪರೋವರೀಯೋ ಹ ಅಸ್ಯ ಜೀವನಂ ಭವತೀತ್ಯುಕ್ತಾರ್ಥಮ್ । ಇತಿ ತು ಪಂಚವಿಧಸ್ಯ ಸಾಮ್ನ ಉಪಾಸನಮುಕ್ತಮಿತಿ ಸಪ್ತವಿಧೇ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣವಿಷಯೇ ಬುದ್ಧಿಸಮಾಧಾನಾರ್ಥಮ್ । ನಿರಪೇಕ್ಷೋ ಹಿ ಪಂಚವಿಧೇ, ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣೇ ಬುದ್ಧಿಂ ಸಮಾಧಿತ್ಸತಿ ॥

ಇತಿ ಸಪ್ತಮಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ಅಷ್ಟಮಃ ಖಂಡಃ

ಅಥ ಸಪ್ತವಿಧಸ್ಯ ವಾಚಿ ಸಪ್ತವಿಧꣳ ಸಾಮೋಪಾಸೀತ ಯತ್ಕಿಂಚ ವಾಚೋ ಹುಮಿತಿ ಸ ಹಿಂಕಾರೋ ಯುತ್ಪ್ರೇತಿ ಸ ಪ್ರಸ್ತಾವೋ ಯದೇತಿ ಸ ಆದಿಃ ॥ ೧ ॥

ಅಥ ಅನಂತರಂ ಸಪ್ತವಿಧಸ್ಯ ಸಮಸ್ತಸ್ಯ ಸಾಮ್ನ ಉಪಾಸನಂ ಸಾಧ್ವಿದಮಾರಭ್ಯತೇ । ವಾಚಿ ಇತಿ ಸಪ್ತಮೀ ಪೂರ್ವವತ್ , ವಾಗ್ದೃಷ್ಟಿವಿಶಿಷ್ಟಂ ಸಪ್ತವಿಧಂ ಸಾಮೋಪಾಸೀತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯತ್ಕಿಂಚ ವಾಚಃ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಹುಮಿತಿ ಯೋ ವಿಶೇಷಃ ಸ ಹಿಂಕಾರಃ, ಹಕಾರಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ । ಯತ್ಪ್ರೇತಿ ಶಬ್ದರೂಪಂ ಸ ಪ್ರಸ್ತಾವಃ, ಪ್ರ - ಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ । ಯತ್ ಆ ಇತಿ ಸ ಆದಿಃ, ಆಕಾರಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ । ಆದಿರಿತ್ಯೋಂಕಾರಃ, ಸರ್ವಾದಿತ್ವಾತ್ ॥

ಯದುದಿತಿ ಸ ಉದ್ಗೀಥೋ ಯತ್ಪ್ರತೀತಿ ಸ ಪ್ರತಿಹಾರೋ ಯದುಪೇತಿ ಸ ಉಪದ್ರವೋ ಯನ್ನೀತಿ ತನ್ನಿಧನಮ್ ॥ ೨ ॥

ಯದುದಿತಿ ಸ ಉದ್ಗೀಥಃ, ಉತ್ಪೂರ್ವತ್ವಾದುದ್ಗೀಥಸ್ಯ ; ಯತ್ಪ್ರತೀತಿ ಸ ಪ್ರತಿಹಾರಃ, ಪ್ರತಿಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ; ಯದುಪೇತಿ ಸ ಉಪದ್ರವಃ, ಉಪೋಪಕ್ರಮತ್ವಾದುಪದ್ರವಸ್ಯ ; ಯನ್ನೀತಿ ತನ್ನಿಧನಮ್ , ನಿ - ಶಬ್ದಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ॥

ದುಗ್ಧೇಽಸ್ಮೈ ವಾಗ್ದೋಹಂ ಯೋ ವಾಚೋ ದೋಹೋಽನ್ನವಾನನ್ನಾದೋ ಭವತಿ ಯ ಏತದೇವಂ ವಿದ್ವಾನ್ವಾಚಿ ಸಪ್ತವಿಧꣳ ಸಾಮೋಪಾಸ್ತೇ ॥ ೩ ॥

ದುಗ್ಧೇಽಸ್ಮೈ ಇತ್ಯಾದ್ಯುಕ್ತಾರ್ಥಮ್ ॥

ಇತಿ ಅಷ್ಟಮಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ನವಮಃ ಖಂಡಃ

ಅಥ ಖಲ್ವಮುಮಾದಿತ್ಯꣳ ಸಪ್ತವಿಧꣳ ಸಾಮೋಪಾಸೀತ ಸರ್ವದಾ ಸಮಸ್ತೇನ ಸಾಮ ಮಾಂ ಪ್ರತಿ ಮಾಂ ಪ್ರತೀತಿ ಸರ್ವೇಣ ಸಮಸ್ತೇನ ಸಾಮ ॥ ೧ ॥

ಅವಯವಮಾತ್ರೇ ಸಾಮ್ನ್ಯಾದಿತ್ಯದೃಷ್ಟಿಃ ಪಂಚವಿಧೇಷೂಕ್ತಾ ಪ್ರಥಮೇ ಚಾಧ್ಯಾಯೇ । ಅಥ ಇದಾನೀಂ ಖಲು ಅಮುಮಾದಿತ್ಯಂ ಸಮಸ್ತೇ ಸಾಮ್ನ್ಯವಯವವಿಭಾಗಶೋಽಧ್ಯಸ್ಯ ಸಪ್ತವಿಧಂ ಸಾಮೋಪಾಸೀತ । ಕಥಂ ಪುನಃ ಸಾಮತ್ವಮಾದಿತ್ಯಸ್ಯೇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಉದ್ಗೀಥತ್ವೇ ಹೇತುವದಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ಸಾಮತ್ವೇ ಹೇತುಃ । ಕೋಽಸೌ ? ಸರ್ವದಾ ಸಮಃ ವೃದ್ಧಿಕ್ಷಯಾಭಾವಾತ್ ; ತೇನ ಹೇತುನಾ ಸಾಮ ಆದಿತ್ಯಃ । ಮಾಂ ಪ್ರತಿ ಮಾಂ ಪ್ರತೀತಿ ತುಲ್ಯಾಂ ಬುದ್ಧಿಮುತ್ಪಾದಯತಿ ; ಅತಃ ಸರ್ವೇಣ ಸಮಃ ; ಅತಃ ಸಾಮ, ಸಮತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಉದ್ಗೀಥಭಕ್ತಿಸಾಮಾನ್ಯವಚನಾದೇವ ಲೋಕಾದಿಷೂಕ್ತಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ಹಿಂಕಾರಾದಿತ್ವಂ ಗಮ್ಯತ ಇತಿ ಹಿಂಕಾರಾದಿತ್ವೇ ಕಾರಣಂ ನೋಕ್ತಮ್ । ಸಾಮತ್ವೇ ಪುನಃ ಸವಿತುರನುಕ್ತಂ ಕಾರಣಂ ನ ಸುಬೋಧಮಿತಿ ಸಮತ್ವಮುಕ್ತಮ್ ॥

ತಸ್ಮಿನ್ನಿಮಾನಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನ್ಯನ್ವಾಯತ್ತಾನೀತಿ ವಿದ್ಯಾತ್ತಸ್ಯ ಯತ್ಪುರೋದಯಾತ್ಸ ಹಿಂಕಾರಸ್ತದಸ್ಯ ಪಶವೋಽನ್ವಾಯತ್ತಾಸ್ತಸ್ಮಾತ್ತೇ ಹಿಂ ಕುರ್ವಂತಿ ಹಿಂಕಾರಭಾಜಿನೋ ಹ್ಯೇತಸ್ಯ ಸಾಮ್ನಃ ॥ ೨ ॥

ತಸ್ಮಿನ್ ಆದಿತ್ಯೇ ಅವಯವವಿಭಾಗಶಃ ಇಮಾನಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾನಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ಅನ್ವಾಯತ್ತಾನಿ ಅನುಗತಾನ್ಯಾದಿತ್ಯಮುಪಜೀವ್ಯತ್ವೇನ ಇತಿ ವಿದ್ಯಾತ್ । ಕಥಮ್ ? ತಸ್ಯ ಆದಿತ್ಯಸ್ಯ ಯತ್ಪುರೋದಯಾತ್ ಧರ್ಮರೂಪಮ್ , ಸ ಹಿಂಕಾರಃ ಭಕ್ತಿಃ ; ತತ್ರೇದಂ ಸಾಮಾನ್ಯಮ್ , ಯತ್ತಸ್ಯ ಹಿಂಕಾರಭಕ್ತಿರೂಪಮ್ । ತದಸ್ಯಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ಸಾಮ್ನಃ ಪಶವಃ ಗವಾದಯಃ ಅನ್ವಾಯತ್ತಾಃ ಅನುಗತಾಃ ತದ್ಭಕ್ತಿರೂಪಮುಪಜೀವಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಸ್ಮಾದೇವಮ್ , ತಸ್ಮಾತ್ತೇ ಹಿಂ ಕುರ್ವಂತಿ ಪಶವಃ ಪ್ರಾಗುದಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಧಿಂಕಾರಭಾಜಿನೋ ಹಿ ಏತಸ್ಯ ಆದಿತ್ಯಾಖ್ಯಸ್ಯ ಸಾಮ್ನಃ, ತದ್ಭಕ್ತಿಭಜನಶೀಲತ್ವಾದ್ಧಿ ತ ಏವಂ ವರ್ತಂತೇ ॥

ಅಥ ಯತ್ಪ್ರಥಮೋದಿತೇ ಸ ಪ್ರಸ್ತಾವಸ್ತದಸ್ಯ ಮನುಷ್ಯಾ ಅನ್ವಾಯತ್ತಾಸ್ತಸ್ಮಾತ್ತೇ ಪ್ರಸ್ತುತಿಕಾಮಾಃ ಪ್ರಶಂಸಾಕಾಮಾಃ ಪ್ರಸ್ತಾವಭಾಜಿನೋ ಹ್ಯೇತಸ್ಯ ಸಾಮ್ನಃ ॥ ೩ ॥

ಅಥ ಯತ್ಪ್ರಥಮೋದಿತೇ ಸವಿತೃರೂಪಮ್ , ತದಸ್ಯ ಆದಿತ್ಯಾಖ್ಯಸ್ಯ ಸಾಮ್ನಃ ಸ ಪ್ರಸ್ತಾವಃ ; ತದಸ್ಯ ಮನುಷ್ಯಾ ಅನ್ವಾಯತ್ತಾಃ ಪೂರ್ವವತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ತೇ ಪ್ರಸ್ತುತಿಂ ಪ್ರಶಂಸಾಂ ಕಾಮಯಂತೇ, ಯಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಸ್ತಾವಭಾಜಿನೋ ಹಿ ಏತಸ್ಯ ಸಾಮ್ನಃ ॥

ಅಥ ಯತ್ಸಂಗವವೇಲಾಯಾꣳ ಸ ಆದಿಸ್ತದಸ್ಯ ವಯಾಂ ಸ್ಯನ್ವಾಯತ್ತಾನಿ ತಸ್ಮಾತ್ತಾನ್ಯಂತರಿಕ್ಷೇಽನಾರಂಬಣಾನ್ಯಾದಾಯಾತ್ಮಾನಂ ಪರಿಪತಂತ್ಯಾದಿಭಾಜೀನಿ ಹ್ಯೇತಸ್ಯ ಸಾಮ್ನಃ ॥ ೪ ॥

ಅಥ ಯತ್ ಸಂಗವವೇಲಾಯಾಂ ಗವಾಂ ರಶ್ಮೀನಾಂ ಸಂಗಮನಂ ಸಂಗವೋ ಯಸ್ಯಾಂ ವೇಲಾಯಾಮ್ , ಗವಾಂ ವಾ ವತ್ಸೈಃ ಸಹಃ, ಸಾ ಸಂಗವವೇಲಾ ತಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ಯತ್ಸಾವಿತ್ರಂ ರೂಪಮ್ , ಸ ಆದಿಃ ಭಕ್ತಿವಿಶೇಷಃ ಓಂಕಾರಃ ।

ತದಸ್ಯ ವಯಾಂಸಿ ಪಕ್ಷಿಣೋಽನ್ವಾಯತ್ತಾನಿ । ಯತ ಏವಮ್ , ತಸ್ಮಾತ್ ತಾನಿ ವಯಾಂಸಿ ಅಂತರಿಕ್ಷೇ ಅನಾರಂಬಣಾನಿ ಅನಾಲಂಬನಾನಿ, ಆತ್ಮಾನಮಾದಾಯ ಆತ್ಮಾನಮೇವ ಆಲಂಬನತ್ವೇನ ಗೃಹೀತ್ವಾ, ಪರಿಪತಂತಿ ಗಚ್ಛಂತಿ ; ಅತ ಆಕಾರಸಾಮಾನ್ಯಾದಾದಿಭಕ್ತಿಭಾಜೀನಿ ಹಿ ಏತಸ್ಯ ಸಾಮ್ನಃ ॥

ಅಥ ಯತ್ಸಂಪ್ರತಿಮಧ್ಯಂದಿನೇ ಸ ಉದ್ಗೀಥಸ್ತದಸ್ಯ ದೇವಾ ಅನ್ವಾಯತ್ತಾಸ್ತಸ್ಮಾತ್ತೇ ಸತ್ತಮಾಃ ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯಾನಾಮುದ್ಗೀಥಭಾಜಿನೋ ಹ್ಯೇತಸ್ಯ ಸಾಮ್ನಃ ॥ ೫ ॥

ಅಥ ಯತ್ ಸಂಪ್ರತಿಮಧ್ಯಂದಿನೇ ಋಜುಮಧ್ಯಂದಿನೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ, ಸ ಉದ್ಗೀಥಭಕ್ತಿಃ, ತದಸ್ಯ ದೇವಾ ಅನ್ವಾಯತ್ತಾಃ, ದ್ಯೋತನಾತಿಶಯಾತ್ತತ್ಕಾಲೇ । ತಸ್ಮಾತ್ತೇ ಸತ್ತಮಾಃ ವಿಶಿಷ್ಟತಮಾಃ ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯಾನಾಂ ಪ್ರಜಾಪತ್ಯಪತ್ಯಾನಾಮ್ , ಉದ್ಗೀಥಭಾಜಿನೋ ಹಿ ಏತಸ್ಯ ಸಾಮ್ನಃ ॥

ಅಥ ಯದೂರ್ಧ್ವಂ ಮಧ್ಯಂದಿನಾತ್ಪ್ರಾಗಪರಾಹ್ಣಾತ್ಸ ಪ್ರತಿಹಾರಸ್ತದಸ್ಯ ಗರ್ಭಾ ಅನ್ವಾಯತ್ತಾಸ್ತಸ್ಮಾತ್ತೇ ಪ್ರತಿಹೃತಾನಾವಪದ್ಯಂತೇ ಪ್ರತಿಹಾರಭಾಜಿನೋ ಹ್ಯೇತಸ್ಯ ಸಾಮ್ನಃ ॥ ೬ ॥

ಅಥ ಯದೂರ್ಧ್ವಂ ಮಧ್ಯಂದಿನಾತ್ ಪ್ರಾಗಪರಾಹ್ಣಾತ್ ಯದ್ರೂಪಂ ಸವಿತುಃ, ಸ ಪ್ರತಿಹಾರಃ ; ತದಸ್ಯ ಗರ್ಭಾ ಅನ್ವಾಯತ್ತಾಃ । ಅತಃ ತೇ ಸವಿತುಃ ಪ್ರತಿಹಾರಭಕ್ತಿರೂಪೇಣೋರ್ಧ್ವಂ ಪ್ರತಿಹೃತಾಃ ಸಂತಃ ನಾವಪದ್ಯಂತೇ ನಾಧಃ ಪತಂತಿ, ತದ್ದ್ವಾರೇ ಸತ್ಯಪೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯತಃ ಪ್ರತಿಹಾರಭಾಜಿನೋ ಹಿ ಏತಸ್ಯ ಸಾಮ್ನೋ ಗರ್ಭಾಃ ॥

ಅಥ ಯದೂರ್ಧ್ವಮಪರಾಹ್ಣಾತ್ಪ್ರಾಗಸ್ತಮಯಾತ್ಸಉಪದ್ರವಸ್ತದಸ್ಯಾರಣ್ಯಾ ಅನ್ವಾಯತ್ತಾಸ್ತಸ್ಮಾತ್ತೇ ಪುರುಷಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಕಕ್ಷꣳ ಶ್ವಭ್ರಮಿತ್ಯುಪದ್ರವಂತ್ಯುಪದ್ರವಭಾಜಿನೋ ಹ್ಯೇತಸ್ಯ ಸಾಮ್ನಃ ॥ ೭ ॥

ಅಥ ಯದೂರ್ಧ್ವಮಪರಾಹ್ಣಾತ್ ಪ್ರಾಗಸ್ತಮಯಾತ್ ಸ ಉಪದ್ರವಃ, ತದಸ್ಯ ಆರಣ್ಯಾಃ ಪಶವಃ ಅನ್ವಾಯತ್ತಾಃ । ತಸ್ಮಾತ್ತೇ ಪುರುಷಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಭೀತಾಃ ಕಕ್ಷಮ್ ಅರಣ್ಯಂ ಶ್ವಭ್ರಂ ಭಯಶೂನ್ಯಮಿತಿ ಉಪದ್ರವಂತಿ ಉಪಗಚ್ಛಂತಿ ; ದೃಷ್ಟ್ವೋಪದ್ರವಣಾತ್ ಉಪದ್ರವಭಾಜಿನೋ ಹಿ ಏತಸ್ಯ ಸಾಮ್ನಃ ॥

ಅಥ ಯತ್ಪ್ರಥಮಾಸ್ತಮಿತೇ ತನ್ನಿಧನಂ ತದಸ್ಯ ಪಿತರೋಽನ್ವಾಯತ್ತಾಸ್ತಸ್ಮಾತ್ತಾನ್ನಿದಧತಿ ನಿಧನಭಾಜಿನೋ ಹ್ಯೇತಸ್ಯ ಸಾಮ್ನ ಏವಂ ಖಲ್ವಮುಮಾದಿತ್ಯಂ ಸಪ್ತವಿಧꣳ ಸಾಮೋಪಾಸ್ತೇ ॥ ೮ ॥

ಅಥ ಯತ್ ಪ್ರಥಮಾಸ್ತಮಿತೇಽದರ್ಶನಂ ಜಿಗಮಿಷತಿ ಸವಿತರಿ, ತನ್ನಿಧನಮ್ , ತದಸ್ಯ ಪಿತರಃ ಅನ್ವಾಯತ್ತಾಃ ; ತಸ್ಮಾತ್ತಾನ್ನಿದಧತಿ — ಪಿತೃಪಿತಾಮಹಪ್ರಪಿತಾಮಹರೂಪೇಣ ದರ್ಭೇಷು ನಿಕ್ಷಿಪಂತಿ ತಾನ್ ; ತದರ್ಥಂ ಪಿಂಡಾನ್ವಾ ಸ್ಥಾಪಯಂತಿ । ನಿಧನಸಂಬಂಧಾನ್ನಿಧನಭಾಜಿನೋ ಹಿ ಏತಸ್ಯ ಸಾಮ್ನಃ ಪಿತರಃ । ಏವಮವಯವಶಃ ಸಪ್ತಧಾ ವಿಭಕ್ತಂ ಖಲು ಅಮುಮಾದಿತ್ಯಂ ಸಪ್ತವಿಧಂ ಸಾಮೋಪಾಸ್ತೇ ಯಃ, ತಸ್ಯ ತದಾಪತ್ತಿಃ ಫಲಮಿತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಃ ॥

ಇತಿ ನವಮಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ದಶಮಃ ಖಂಡಃ

ಮೃತ್ಯುಃ ಆದಿತ್ಯಃ, ಅಹೋರಾತ್ರಾದಿಕಾಲೇನ ಜಗತಃ ಪ್ರಮಾಪಯಿತೃತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಯ ಅತಿತರಣಾಯ ಇದಂ ಸಾಮೋಪಾಸನಮುಪದಿಶ್ಯತೇ —

ಅಥ ಖಲ್ವಾತ್ಮಸಂಮಿತಮತಿಮೃತ್ಯು ಸಪ್ತವಿಧꣳ ಸಾಮೋಪಾಸೀತ ಹಿಂಕಾರ ಇತಿ ತ್ರ್ಯಕ್ಷರಂ ಪ್ರಸ್ತಾವ ಇತಿ ತ್ರ್ಯಕ್ಷರಂ ತತ್ಸಮಮ್ ॥ ೧ ॥

ಅಥ ಖಲು ಅನಂತರಮ್ , ಆದಿತ್ಯಮೃತ್ಯುವಿಷಯಸಾಮೋಪಾಸನಸ್ಯ ; ಆತ್ಮಸಂಮಿತಂ ಸ್ವಾವಯವತುಲ್ಯತಯಾ ಮಿತಮ್ , ಪರಮಾತ್ಮತುಲ್ಯತಯಾ ವಾ ಸಂಮಿತಮ್ , ಅತಿಮೃತ್ಯು, ಮೃತ್ಯುಜಯಹೇತುತ್ವಾತ್ ; ಯಥಾ ಪ್ರಥಮೇಽಧ್ಯಾಯೇ ಉದ್ಗೀಥಭಕ್ತಿನಾಮಾಕ್ಷರಾಣಿ ಉದ್ಗೀಥ ಇತ್ಯುಪಾಸ್ಯತ್ವೇನೋಕ್ತಾನಿ, ತಥೇಹ ಸಾಮ್ನಃ ಸಪ್ತವಿಧಭಕ್ತಿನಾಮಾಕ್ಷರಾಣಿ ಸಮಾಹೃತ್ಯ ತ್ರಿಭಿಸ್ತ್ರಿಭಿಃ ಸಮತಯಾ ಸಾಮತ್ವಂ ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯ ಉಪಾಸ್ಯತ್ವೇನ ಉಚ್ಯಂತೇ । ತದುಪಾಸನಂ ಮೃತ್ಯುಗೋಚರಾಕ್ಷರಸಂಖ್ಯಾಸಾಮಾನ್ಯೇನ ಮೃತ್ಯುಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ, ತದತಿರಿಕ್ತಾಕ್ಷರೇಣ ತಸ್ಯ ಆದಿತ್ಯಸ್ಯ ಮೃತ್ಯೋರತಿಕ್ತಮಣಾಯೈವ ಸಂಕ್ರಮಣಂ ಕಲ್ಪಯತಿ । ಅತಿಮೃತ್ಯು ಸಪ್ತವಿಧಂ ಸಾಮ ಉಪಾಸೀತ, ಮೃತ್ಯುಮತಿಕ್ರಾಂತಮತಿರಿಕ್ತಾಕ್ಷರಸಂಖ್ಯಯಾ ಇತ್ಯತಿಮೃತ್ಯು ಸಾಮ । ತಸ್ಯ ಪ್ರಥಮಭಕ್ತಿನಾಮಾಕ್ಷರಾಣಿ ಹಿಂಕಾರ ಇತಿ ; ಏತತ್ ತ್ರ್ಯಕ್ಷರಂ ಭಕ್ತಿನಾಮ । ಪ್ರಸ್ತಾವ ಇತಿ ಚ ಭಕ್ತೇಸ್ತ್ರ್ಯಕ್ಷರಮೇವ ನಾಮ ; ತತ್ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಮಮ್ ॥

ಆದಿರಿತಿ ದ್ವ್ಯಕ್ಷರಂ ಪ್ರತಿಹಾರ ಇತಿ ಚತುರಕ್ಷರಂ ತತ ಇಹೈಕಂ ತತ್ಸಮಮ್ ॥ ೨ ॥

ಆದಿರಿತಿ ದ್ವ್ಯಕ್ಷರಮ್ ; ಸಪ್ತವಿಧಸ್ಯ ಸಾಮ್ನಃ ಸಂಖ್ಯಾಪೂರಣೇ ಓಂಕಾರಃ ಆದಿರಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಪ್ರತಿಹಾರ ಇತಿ ಚತುರಕ್ಷರಮ್ । ತತ ಇಹೈಕಮಕ್ಷರಮವಚ್ಛಿದ್ಯ ಆದ್ಯಕ್ಷರಯೋಃ ಪ್ರಕ್ಷಿಪ್ಯತೇ ; ತೇನ ತತ್ ಸಮಮೇವ ಭವತಿ ॥

ಉದ್ಗೀಥ ಇತಿ ತ್ರ್ಯಕ್ಷರಮುಪದ್ರವ ಇತಿ ಚತುರಕ್ಷರಂ ತ್ರಿಭಿಸ್ತ್ರಿಭಿಃ ಸಮಂ ಭವತ್ಯಕ್ಷರಮತಿಶಿಷ್ಯತೇ ತ್ರ್ಯಕ್ಷರಂ ತತ್ಸಮಮ್ ॥ ೩ ॥

ಉದ್ಗೀಥ ಇತಿ ತ್ರ್ಯಕ್ಷರಮ್ ಉಪದ್ರವ ಇತಿ ಚತುರಕ್ಷರಂ ತ್ರಿಭಿಸ್ತ್ರಿಭಿಃ ಸಮಂ ಭವತಿ । ಅಕ್ಷರಮತಿಶಿಷ್ಯತೇ ಅತಿರಿಚ್ಯತೇ । ತೇನ ವೈಷಂಯೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ, ಸಾಮ್ನಃ ಸಮತ್ವಕರಣಾಯ ಆಹ — ತದೇಕಮಪಿ ಸದಕ್ಷರಮಿತಿ ತ್ರ್ಯಕ್ಷರಮೇವ ಭವತಿ । ಅತಃ ತತ್ ಸಮಮ್ ॥

ನಿಧನಮಿತಿ ತ್ರ್ಯಕ್ಷರಂ ತತ್ಸಮಮೇವ ಭವತಿ ತಾನಿ ಹ ವಾ ಏತಾನಿ ದ್ವಾವಿಂ ಶತಿರಕ್ಷರಾಣಿ ॥ ೪ ॥

ನಿಧನಮಿತಿ ತ್ರ್ಯಕ್ಷರಂ ತತ್ಸಮಮೇವ ಭವತಿ । ಏವಂ ತ್ರ್ಯಕ್ಷರಸಮತಯಾ ಸಾಮತ್ವಂ ಸಂಪಾದ್ಯ ಯಥಾಪ್ರಾಪ್ತಾನ್ಯೇವಾಕ್ಷರಾಣಿ ಸಂಖ್ಯಾಯಂತೇ — ತಾನಿ ಹ ವಾ ಏತಾನಿ ಸಪ್ತಭಕ್ತಿನಾಮಾಕ್ಷರಾಣಿ ದ್ವಾವಿಂಶತಿಃ ॥

ಏಕವಿಂಶತ್ಯಾದಿತ್ಯಮಾಪ್ನೋತ್ಯೇಕವಿಂಶೋ ವಾ ಇತೋಽಸಾವಾದಿತ್ಯೋ ದ್ವಾವಿಂಶೇನ ಪರಮಾದಿತ್ಯಾಜ್ಜಯತಿ ತನ್ನಾಕಂ ತದ್ವಿಶೋಕಮ್ ॥ ೫ ॥

ತತ್ರೈಕವಿಂಶತ್ಯಕ್ಷರಸಂಖ್ಯಯಾ ಆದಿತ್ಯಮಾಪ್ನೋತಿ ಮೃತ್ಯುಮ್ । ಯಸ್ಮಾದೇಕವಿಂಶಃ ಇತಃ ಅಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕಾತ್ ಅಸಾವಾದಿತ್ಯಃ ಸಂಖ್ಯಯಾ । ‘ದ್ವಾದಶ ಮಾಸಾಃ ಪಂಚರ್ತವಸ್ತ್ರಯ ಇಮೇ ಲೋಕಾ ಅಸಾವಾದಿತ್ಯ ಏಕವಿಂಶಃ’ (ಐ. ಬ್ರಾ. ೪ । ೫), (ತಾಂ. ಬ್ರಾ. ೧೦ । ೧ । ೧೦) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ; ಅತಿಶಿಷ್ಟೇನ ದ್ವಾವಿಂಶೇನಾಕ್ಷರೇಣ ಪರಂ ಮೃತ್ಯೋಃ ಆದಿತ್ಯಾತ್ ಜಯತಿ ಆಪ್ನೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಚ್ಚ ತದಾದಿತ್ಯಾತ್ಪರಮ್ ; ಕಿಂ ತತ್ ? ನಾಕಮ್ , ಕಮಿತಿ ಸುಖಂ ತಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷೇಧೋಽಕಂ ತನ್ನ ಭವತೀತಿ ನಾಕಮ್ , ಕಮೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ, ಅಮೃತ್ಯುವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ವಿಶೋಕಂ ಚ ತತ್ ವಿಗತಶೋಕಂ ಮಾನಸದುಃಖರಹಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ — ತದಾಪ್ನೋತೀತಿ ॥

ಆಪ್ನೋತಿ ಹಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ಜಯಂ ಪರೋ ಹಾಸ್ಯಾದಿತ್ಯಜಯಾಜ್ಜಯೋ ಭವತಿ ಯ ಏತದೇವಂ ವಿದ್ವಾನಾತ್ಮಸಂಮಿತಮತಿಮೃತ್ಯು ಸಪ್ತವಿಧꣳ ಸಾಮೋಪಾಸ್ತೇ ಸಾಮೋಪಾಸ್ತೇ ॥ ೬ ॥

ಉಕ್ತಸ್ಯೈವ ಪಿಂಡಿತಾರ್ಥಮಾಹ — ಏಕವಿಂಶತಿಸಂಖ್ಯಯಾ ಆದಿತ್ಯಸ್ಯ ಜಯಮನು, ಪರೋ ಹ, ಅಸ್ಯ ಏವಂವಿದಃ ಆದಿತ್ಯಜಯಾತ್ ಮೃತ್ಯುಗೋಚರಾತ್ ಪರೋ ಜಯೋ ಭವತಿ, ದ್ವಾವಿಂಶತ್ಯಕ್ಷರಸಂಖ್ಯಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯ ಏತದೇವಂ ವಿದ್ವಾನಿತ್ಯಾದ್ಯುಕ್ತಾರ್ಥಮ್ , ತಸ್ಯೈತದ್ಯಥೋಕ್ತಂ ಫಲಮಿತಿ । ದ್ವಿರಭ್ಯಾಸಃ ಸಾಪ್ತವಿಧ್ಯಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಇತಿ ದಶಮಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ಏಕಾದಶಃ ಖಂಡಃ

ಮನೋ ಹಿಂಕಾರೋ ವಾಕ್ಪ್ರಸ್ತಾವಶ್ಚಕ್ಷುರುದ್ಗೀಥಃ ಶ್ರೋತ್ರಂ ಪ್ರತಿಹಾರಃ ಪ್ರಾಣೋ ನಿಧನಮೇತದ್ಗಾಯತ್ರಂ ಪ್ರಾಣೇಷು ಪ್ರೋತಮ್ ॥ ೧ ॥

ವಿನಾ ನಾಮಗ್ರಹಣಂ ಪಂಚವಿಧಸ್ಯ ಸಪ್ತವಿಧಸ್ಯ ಚ ಸಾಮ್ನ ಉಪಾಸನಮುಕ್ತಮ್ । ಅಥೇದಾನೀಂ ಗಾಯತ್ರಾದಿನಾಮಗ್ರಹಣಪೂರ್ವಕಂ ವಿಶಿಷ್ಟಫಲಾನಿ ಸಾಮೋಪಾಸನಾಂತರಾಣ್ಯುಚ್ಯಂತೇ । ಯಥಾಕ್ರಮಂ ಗಾಯತ್ರಾದೀನಾಂ ಕರ್ಮಣಿ ಪ್ರಯೋಗಃ, ತಥೈವ ಮನೋ ಹಿಂಕಾರಃ, ಮನಸಃ ಸರ್ವಕರಣವೃತ್ತೀನಾಂ ಪ್ರಾಥಮ್ಯಾತ್ । ತದಾನಂತರ್ಯಾತ್ ವಾಕ್ ಪ್ರಸ್ತಾವಃ ; ಚಕ್ಷುಃ ಉದ್ಗೀಥಃ, ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಾತ್ । ಶ್ರೋತ್ರಂ ಪ್ರತಿಹಾರಃ, ಪ್ರತಿಹೃತತ್ವಾತ್ । ಪ್ರಾಣೋ ನಿಧನಮ್ , ಯಥೋಕ್ತಾನಾಂ ಪ್ರಾಣೇ ನಿಧನಾತ್ಸ್ವಾಪಕಾಲೇ । ಏತದ್ಗಾಯತ್ರಂ ಸಾಮ ಪ್ರಾಣೇಷು ಪ್ರೋತಮ್ , ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಃ ಪ್ರಾಣಸಂಸ್ತುತತ್ವಾತ್ ॥

ಸ ಏವಮೇತದ್ಗಾಯತ್ರಂ ಪ್ರಾಣೇಷು ಪ್ರೋತಂ ವೇದ ಪ್ರಾಣೀ ಭವತಿ ಸರ್ವಮಾಯುರೇತಿ ಜ್ಯೋಗ್ಜೀವತಿ ಮಹಾನ್ಪ್ರಜಯಾ ಪಶುಭಿರ್ಭವತಿ ಮಹಾನ್ಕೀರ್ತ್ಯಾ ಮಹಾಮನಾಃ ಸ್ಯಾತ್ತದ್ವ್ರತಮ್ ॥ ೨ ॥

ಸಃ, ಯ ಏವಮೇತದ್ಗಾಯತ್ರಂ ಪ್ರಾಣೇಷು ಪ್ರೋತಂ ವೇದ, ಪ್ರಾಣೀ ಭವತಿ ; ಅವಿಕಲಕರಣೋ ಭವತೀತ್ಯೇತತ್ । ಸರ್ವಮಾಯುರೇತಿ, ಶತಂ ವರ್ಷಾಣಿ ಸರ್ವಮಾಯುಃ ಪುರುಷಸ್ಯ ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಜ್ಯೋಕ್ ಉಜ್ಜ್ವಲಃ ಸನ್ ಜೀವತಿ । ಮಹಾನ್ ಭವತಿ ಪ್ರಜಾದಿಭಿಃ । ಮಹಾಂಶ್ಚ ಕೀರ್ತ್ಯಾ । ಗಾಯತ್ರೋಪಾಸಕಸ್ಯ ಏತತ್ ವ್ರತಂ ಭವತಿ, ಯತ್ ಮಹಾಮನಾಃ ಅಕ್ಷುದ್ರಚಿತ್ತಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಇತಿ ಏಕಾದಶಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ದ್ವಾದಶಃ ಖಂಡಃ

ಅಭಿಮಂಥತಿ ಸ ಹಿಂಕಾರೋ ಧೂಮೋ ಜಾಯತೇ ಸ ಪ್ರಸ್ತಾವೋ ಜ್ವಲತಿ ಸ ಉದ್ಗೀಥೋಽಂಗಾರಾ ಭವಂತಿ ಸ ಪ್ರತಿಹಾರ ಉಪಶಾಂಯತಿ ತನ್ನಿಧನಂ ಸಂಶಾಂಯತಿ ತನ್ನಿಧನಮೇತದ್ರಥಂತರಮಗ್ನೌ ಪ್ರೋತಮ್ ॥ ೧ ॥

ಅಭಿಮಂಥತಿ ಸ ಹಿಂಕಾರಃ, ಪ್ರಾಥಂಯಾತ್ । ಅಗ್ನೇರ್ಧೂಮೋ ಜಾಯತೇ ಸ ಪ್ರಸ್ತಾವಃ, ಆನಂತರ್ಯಾತ್ । ಜ್ವಲತಿ ಸ ಉದ್ಗೀಥಃ, ಹವಿಃಸಂಬಂಧಾಚ್ಛ್ರೈಷ್ಠ್ಯಂ ಜ್ವಲನಸ್ಯ । ಅಂಗಾರಾ ಭವಂತಿ ಸ ಪ್ರತಿಹಾರಃ, ಅಂಗಾರಾಣಾಂ ಪ್ರತಿಹೃತತ್ವಾತ್ । ಉಪಶಮಃ, ಸಾವಶೇಷತ್ವಾದಗ್ನೇಃ, ಸಂಶಮಃ ನಿಃಶೇಷೋಪಶಮಃ ; ಸಮಾಪ್ತಿಸಾಮಾನ್ಯಾನ್ನಿಧನಮ್ । ಏತದ್ರಥಂತರಮ್ ಅಗ್ನೌ ಪ್ರೋತಮ್ । ಮಂಥನೇ ಹಿ ಅಗ್ನಿರ್ಗೀಯತೇ ॥

ಸ ಯ ಏವಮೇತದ್ರಥಂತರಮಗ್ನೌ ಪ್ರೋತಂ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮವರ್ಚಸ್ಯನ್ನಾದೋ ಭವತಿ ಸರ್ವಮಾಯುರೇತಿ ಜ್ಯೋಗ್ಜೀವತಿ ಮಹಾನ್ಪ್ರಜಯಾ ಪಶುಭಿರ್ಭವತಿ ಮಹಾನ್ಕೀರ್ತ್ಯಾ ನ ಪ್ರತ್ಯಙ್ಙಗ್ನಿಮಾಚಾಮೇನ್ನ ನಿಷ್ಠೀವೇತ್ತದ್ವ್ರತಮ್ ॥ ೨ ॥

ಸ ಯ ಇತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವವತ್ । ಬ್ರಹ್ಮವರ್ಚಸೀ ವೃತ್ತಸ್ವಾಧ್ಯಾಯನಿಮಿತ್ತಂ ತೇಜೋ ಬ್ರಹ್ಮವರ್ಚಸಮ್ । ತೇಜಸ್ತು ಕೇವಲಂ ತ್ವಿಡ್ಭಾವಃ । ಅನ್ನಾದೋ ದೀಪ್ತಾಗ್ನಿಃ । ನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ , ಅಗ್ನೇರಭಿಮುಖೋ ನ ಆಚಾಮೇತ್ ನ ಭಕ್ಷಯೇತ್ಕಿಂಚಿತ್ ; ನ ನಿಷ್ಠೀವೇತ್ ಶ್ಲೇಷ್ಮನಿರಸನಂ ಚ ನ ಕುರ್ಯಾತ್ ; ತದ್ವ್ರತಮ್ ॥

ಇತಿ ದ್ವಾದಶಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ತ್ರಯೋದಶಃ ಖಂಡಃ

ಉಪಮಂತ್ರಯತೇ ಸ ಹಿಂಕಾರೋ ಜ್ಞಪಯತೇ ಸ ಪ್ರಸ್ತಾವಃ ಸ್ತ್ರಿಯಾ ಸಹ ಶೇತೇ ಸ ಉದ್ಗೀಥಃ ಪ್ರತಿ ಸ್ತ್ರೀಂ ಸಹ ಶೇತೇ ಸ ಪ್ರತಿಹಾರಃ ಕಾಲಂ ಗಚ್ಛತಿ ತನ್ನಿಧನಂ ಪಾರಂ ಗಚ್ಛತಿ ತನ್ನಿಧನಮೇತದ್ವಾಮದೇವ್ಯಂ ಮಿಥುನೇ ಪ್ರೋತಮ್ ॥ ೧ ॥

ಉಪಮಂತ್ರಯತೇ ಸಂಕೇತಂ ಕರೋತಿ, ಪ್ರಾಥಮ್ಯಾತ್ ಸ ಹಿಂಕಾರಃ । ಜ್ಞಪಯತೇ ತೋಷಯತಿ, ಸ ಪ್ರಸ್ತಾವಃ । ಸಹಶಯನಮ್ ಏಕಪರ್ಯಂಕಗಮನಮ್ , ಸ ಉದ್ಗೀಥಃ, ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಾತ್ । ಪ್ರತಿ ಸ್ತ್ರೀಂ ಶಯನಂ ಸ್ತ್ರಿಯಾ ಅಭಿಮುಖೀಭಾವಃ, ಸ ಪ್ರತಿಹಾರಃ । ಕಾಲಂ ಗಚ್ಛತಿ ಮೈಥುನೇನ, ಪಾರಂ ಸಮಾಪ್ತಿಂ ಗಚ್ಛತಿ ತನ್ನಿಧನಮ್ ; ಏತದ್ವಾಮದೇವ್ಯಂ ಮಿಥುನೇ ಪ್ರೋತಮ್ , ವಾಯ್ವಂಬುಮಿಥುನಸಂಬಂಧಾತ್ ॥

ಸ ಯ ಏವಮೇತದ್ವಾಮದೇವ್ಯಂ ಮಿಥುನೇ ಪ್ರೋತಂ ವೇದ ಮಿಥುನೀ ಭವತಿ ಮಿಥುನಾನ್ಮಿಥುನಾತ್ಪ್ರಜಾಯತೇ ಸರ್ವಮಾಯುರೇತಿ ಜ್ಯೋಗ್ಜೀವತಿ ಮಹಾನ್ಪ್ರಜಯಾ ಪಶುಭಿರ್ಭವತಿ ಮಹಾನ್ಕೀರ್ತ್ಯಾ ನ ಕಾಂಚನ ಪರಿಹರೇತ್ತದ್ವ್ರತಮ್ ॥ ೨ ॥

ಸ ಯ ಇತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವವತ್ । ಮಿಥುನೀಭವತಿ ಅವಿಧುರೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಮಿಥುನಾನ್ಮಿಥುನಾತ್ಪ್ರಜಾಯತೇ ಇತಿ ಅಮೋಘರೇತಸ್ತ್ವಮುಚ್ಯತೇ । ನ ಕಾಂಚನ, ಕಾಂಚಿದಪಿ ಸ್ತ್ರಿಯಂ ಸ್ವಾತ್ಮತಲ್ಪಪ್ರಾಪ್ತಾಂ ನ ಪರಿಹರೇತ್ ಸಮಾಗಮಾರ್ಥಿನೀಮ್ , ವಾಮದೇವ್ಯಸಾಮೋಪಾಸನಾಂಗತ್ವೇನ ವಿಧಾನಾತ್ । ಏತಸ್ಮಾದನ್ಯತ್ರ ಪ್ರತಿಷೇಧಸ್ಮೃತಯಃ । ವಚನಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಚ್ಚ ಧರ್ಮಾವಗತೇರ್ನ ಪ್ರತಿಷೇಧಶಾಸ್ತ್ರೇಣಾಸ್ಯ ವಿರೋಧಃ ॥

ಇತಿ ತ್ರಯೋದಶಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ಚತುರ್ದಶಃ ಖಂಡಃ

ಉದ್ಯನ್ಹಿಂಕಾರ ಉದಿತಃ ಪ್ರಸ್ತಾವೋ ಮಧ್ಯಂದಿನ ಉದ್ಗೀಥೋಽಪರಾಹ್ಣಃ ಪ್ರತಿಹಾರೋಽಸ್ತಂ ಯನ್ನಿಧನಮೇತದ್ಬೃಹದಾದಿತ್ಯೇ ಪ್ರೋತಮ್ ॥ ೧ ॥

ಉದ್ಯನ್ಸವಿತಾ ಸ ಹಿಂಕಾರಃ, ಪ್ರಾಥಂಯಾದ್ದರ್ಶನಸ್ಯ । ಉದಿತಃ ಪ್ರಸ್ತಾವಃ, ಪ್ರಸ್ತವನಹೇತುತ್ವಾತ್ಕರ್ಮಣಾಮ್ । ಮಧ್ಯಂದಿನ ಉದ್ಗೀಥಃ, ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಾತ್ । ಅಪರಾಹ್ಣಃ ಪ್ರತಿಹಾರಃ, ಪಶ್ವಾದೀನಾಂ ಗೃಹಾನ್ಪ್ರತಿ ಹರಣಾತ್ । ಯದಸ್ತಂ ಯಂಸ್ತನ್ನಿಧನಮ್ , ರಾತ್ರೌ ಗೃಹೇ ನಿಧಾನಾತ್ಪ್ರಾಣಿನಾಮ್ । ಏತದ್ಬೃಹತ್ ಆದಿತ್ಯೇ ಪ್ರೋತಮ್ , ಬೃಹತಃ ಆದಿತ್ಯದೈವತ್ಯತ್ವಾತ್ ॥

ಸ ಯ ಏವಮೇತದ್ಬೃಹದಾದಿತ್ಯೇ ಪ್ರೋತಂ ವೇದ ತೇಜಸ್ವ್ಯನ್ನಾದೋ ಭವತಿ ಸರ್ವಮಾಯುರೇತಿ ಜ್ಯೋಗ್ಜೀವತಿ ಮಹಾನ್ಪ್ರಜಯಾ ಪಶುಭಿರ್ಭವತಿ ಮಹಾನ್ಕೀರ್ತ್ಯಾ ತಪಂತಂ ನ ನಿಂದೇತ್ತದ್ವ್ರತಮ್ ॥ ೨ ॥

ಸ ಯ ಇತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವವತ್ । ತಪಂತಂ ನ ನಿಂದೇತ್ ; ತದ್ವ್ರತಮ್ ॥

ಇತಿ ಚತುರ್ದಶಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ಪಂಚದಶಃ ಖಂಡಃ

ಅಭ್ರಾಣಿ ಸಂಪ್ಲವಂತೇ ಸ ಹಿಂಕಾರೋ ಮೇಘೋ ಜಾಯತೇ ಸ ಪ್ರಸ್ತಾವೋ ವರ್ಷತಿ ಸ ಉದ್ಗೀಥೋ ವಿದ್ಯೋತತೇ ಸ್ತನಯತಿ ಸ ಪ್ರತಿಹಾರ ಉದ್ಗೃಹ್ಣಾತಿ ತನ್ನಿಧನಮೇತದ್ವೈರೂಪಂ ಪರ್ಜನ್ಯೇ ಪ್ರೋತಮ್ ॥ ೧ ॥

ಅಭ್ರಾಣಿ ಅಬ್ಭರಣಾತ್ । ಮೇಘಃ ಉದಕಸೇಕ್ತೃತ್ವಾತ್ । ಉಕ್ತಾರ್ಥಮನ್ಯತ್ । ಏತದ್ವೈರೂಪಂ ನಾಮ ಸಾಮ ಪರ್ಜನ್ಯೇ ಪ್ರೋತಮ್ । ಅನೇಕರೂಪತ್ವಾತ್ ಅಭ್ರಾದಿಭಿಃ ಪರ್ಜನ್ಯಸ್ಯ, ವೈರೂಪ್ಯಮ್ ॥

ಸ ಯ ಏವಮೇತದ್ವೈರೂಪಂ ಪರ್ಜನ್ಯೇ ಪ್ರೋತಂ ವೇದ ವಿರೂಪಾꣳಶ್ಚ ಸುರೂಪಾꣳಶ್ಚ ಪಶೂನವರುಂಧೇ ಸರ್ವಮಾಯುರೇತಿ ಜ್ಯೋಗ್ಜೀವತಿ ಮಹಾನ್ಪ್ರಜಯಾ ಪಶುಭಿರ್ಭವತಿ ಮಹಾನ್ಕೀರ್ತ್ಯಾ ವರ್ಷಂತಂ ನ ನಿಂದೇತ್ತದ್ಬ್ರತಮ್ ॥ ೨ ॥

ವಿರೂಪಾಂಶ್ಚ ಸುರೂಪಾಂಶ್ಚಾಜಾವಿಪ್ರಭೃತೀನ್ಪಶೂನವರುಂಧೇ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ವರ್ಷಂತಂ ನ ನಿಂದೇತ್ ತದ್ವ್ರತಮ್ ॥

ಇತಿ ಪಂಚದಶಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ಷೋಡಶಃ ಖಂಡಃ

ವಸಂತೋ ಹಿಂಕಾರೋ ಗ್ರೀಷ್ಮಃ ಪ್ರಸ್ತಾವೋ ವರ್ಷಾ ಉದ್ಗೀಥಃ ಶರತ್ಪ್ರತಿಹಾರೋ ಹೇಮಂತೋ ನಿಧನಮೇತದ್ವೈರಾಜಮೃತುಷು ಪ್ರೋತಮ್ ॥ ೧ ॥

ವಸಂತೋ ಹಿಂಕಾರಃ, ಪ್ರಾಥಮ್ಯಾತ್ । ಗ್ರೀಷ್ಮಃ ಪ್ರಸ್ತಾವಃ ಇತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವವತ್ ॥

ಸ ಯ ಏವಮೇತದ್ವೈರಾಜಮೃತುಷು ಪ್ರೋತಂ ವೇದ ವಿರಾಜತಿ ಪ್ರಜಯಾ ಪಶುಭಿರ್ಬ್ರಹ್ಮವರ್ಚಸೇನ ಸರ್ವಮಾಯುರೇತಿ ಜ್ಯೋಗ್ಜೀವತಿ ಮಹಾನ್ಪ್ರಜಯಾ ಪಶುಭಿರ್ಭವತಿ ಮಹಾನ್ಕೀರ್ತ್ಯರ್ತೂನ್ನ ನಿಂದೇತ್ತದ್ವ್ರತಮ್ ॥ ೨ ॥

ಏತದ್ವೈರಾಜಮೃತುಷು ಪ್ರೋತಂ ವೇದ, ವಿರಾಜತಿ ಋತುವತ್ — ಯಥಾ ಋತವಃ ಆರ್ತವೈರ್ಧರ್ಮೈರ್ವಿರಾಜಂತೇ, ಏವಂ ಪ್ರಜಾದಿಭಿರ್ವಿದ್ವಾನಿತಿ । ಉಕ್ತಮನ್ಯಮ್ । ಋತೂನ್ನ ನಿಂದೇತ್ , ತದ್ವ್ರತಮ್ ॥

ಇತಿ ಷೋಡಶಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ಸಪ್ತದಶಃ ಖಂಡಃ

ಪೃಥಿವೀ ಹಿಂಕಾರೋಽಂತರಿಕ್ಷಂ ಪ್ರಸ್ತಾವೋ ದ್ಯೌರುದ್ಗೀಥೋ ದಿಶಃ ಪ್ರತಿಹಾರಃ ಸಮುದ್ರೋ ನಿಧನಮೇತಾಃ ಶಕ್ವರ್ಯೋ ಲೋಕೇಷು ಪ್ರೋತಾಃ ॥ ೧ ॥

ಪೃಥಿವೀ ಹಿಂಕಾರ ಇತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವವತ್ । ಶಕ್ವರ್ಯ ಇತಿ ನಿತ್ಯಂ ಬಹುವಚನಂ ರೇವತ್ಯ ಇವ । ಲೋಕೇಷು ಪ್ರೋತಾಃ ॥

ಸ ಯ ಏವಮೇತಾಃ ಶಕ್ವರ್ಯೋ ಲೋಕೇಷು ಪ್ರೋತಾ ವೇದ ಲೋಕೀ ಭವತಿ ಸರ್ವಮಾಯುರೇತಿ ಜ್ಯೋಗ್ಜೀವತಿ ಮಹಾನ್ಪ್ರಜಯಾ ಪಶುಭಿರ್ಭವತಿ ಮಹಾನ್ಕೀರ್ತ್ಯಾ ಲೋಕಾನ್ನ ನಿಂದೇತ್ತದ್ವ್ರತಮ್ ॥ ೨ ॥

ಲೋಕೀ ಭವತಿ ಲೋಕಫಲೇನ ಯುಜ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಲೋಕಾನ್ನ ನಿಂದೇತ್ , ತದ್ವ್ರತಮ್ ॥

ಇತಿ ಸಪ್ತದಶಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ಅಷ್ಟಾದಶಃ ಖಂಡಃ

ಅಜಾ ಹಿಂಕಾರೋಽವಯಃ ಪ್ರಸ್ತಾವೋ ಗಾವ ಉದ್ಗೀಥೋಽಶ್ವಾಃ ಪ್ರತಿಹಾರಃ ಪುರುಷೋ ನಿಧನಮೇತಾ ರೇವತ್ಯಃ ಪಶುಷು ಪ್ರೋತಾಃ ॥ ೧ ॥

ಅಜಾ ಹಿಂಕಾರ ಇತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವವತ್ । ಪಶುಷು ಪ್ರೋತಾಃ ॥

ಸ ಯ ಏವಮೇತಾ ರೇವತ್ಯಃ ಪಶುಷು ಪ್ರೋತಾ ವೇದ ಪಶುಮಾನ್ಭವತಿ ಸರ್ವಮಾಯುರೇತಿ ಜ್ಯೋಗ್ಜೀವತಿ ಮಹಾನ್ಪ್ರಜಯಾ ಪಶುಭಿರ್ಭವತಿ ಮಹಾನ್ಕೀರ್ತ್ಯಾ ಪಶೂನ್ನ ನಿಂದೇತ್ತದ್ವ್ರತಮ್ ॥ ೨ ॥

ಪಶೂನ್ ನ ನಿಂದೇತ್ , ತದ್ವ್ರತಮ್ ॥

ಇತಿ ಅಷ್ಟಾದಶಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ಏಕೋನವಿಂಶಃ ಖಂಡಃ

ಲೋಮ ಹಿಂಕಾರಸ್ತ್ವಕ್ಪ್ರಸ್ತಾವೋ ಮಾಂಸಮುದ್ಗೀಥೋಽಸ್ಥಿ ಪ್ರತಿಹಾರೋ ಮಜ್ಜಾ ನಿಧನಮೇತದ್ಯಜ್ಞಾಯಜ್ಞೀಯಮಂಗೇಷು ಪ್ರೋತಮ್ ॥ ೧ ॥

ಲೋಮ ಹಿಂಕಾರಃ, ದೇಹಾವಯವಾನಾಂ ಪ್ರಾಥಮ್ಯಾತ್ । ತ್ವಕ್ ಪ್ರಸ್ತಾವಃ, ಆನಂತರ್ಯಾತ್ । ಮಾಂಸಮ್ ಉದ್ಗೀಥಃ, ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಾತ್ । ಅಸ್ಥಿ ಪ್ರತಿಹಾರಃ, ಪ್ರತಿಹೃತತ್ವಾತ್ । ಮಜ್ಜಾ ನಿಧನಮ್ , ಆಂತ್ಯಾತ್ । ಏತದ್ಯಜ್ಞಾಯಜ್ಞೀಯಂ ನಾಮ ಸಾಮ ದೇಹಾವಯವೇಷು ಪ್ರೋತಮ್ ॥

ಸ ಯ ಏವಮೇತದ್ಯಜ್ಞಾಯಜ್ಞೀಯಮಂಗೇಷು ಪ್ರೋತಂ ವೇದಾಂಗೀ ಭವತಿ ನಾಂಗೇನ ವಿಹೂರ್ಛತಿ ಸರ್ವಮಾಯುರೇತಿ ಜ್ಯೋಗ್ಜೀವತಿ ಮಹಾನ್ಪ್ರಜಯಾ ಪಶುಭಿರ್ಭವತಿ ಮಹಾನ್ಕೀರ್ತ್ಯಾ ಸಂವತ್ಸರಂ ಮಜ್ಜ್ಞೋ ನಾಶ್ನೀಯಾತ್ತದ್ವ್ರತಂ ಮಜ್ಜ್ಞೋ ನಾಶ್ನೀಯಾದಿತಿ ವಾ ॥ ೨ ॥

ಅಂಗೀ ಭವತಿ ಸಮಗ್ರಾಂಗೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ನಾಂಗೇನ ಹಸ್ತಪಾದಾದಿನಾ ವಿಹೂರ್ಛತಿ ನ ಕುಟಿಲೀಭವತಿ, ಪಂಗುಃ ಕುಣೀ ವಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಂವತ್ಸರಂ ಸಂವತ್ಸರಮಾತ್ರಂ ಮಜ್ಜ್ಞೋ ಮಾಂಸಾನಿ ನಾಶ್ನೀಯಾತ್ ನ ಭಕ್ಷಯೇತ್ । ಬಹುವಚನಂ ಮತ್ಸ್ಯೋಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಮ್ । ಮಜ್ಜ್ಞೋ ನಾಶ್ನೀಯಾತ್ ಸರ್ವದೈವ ನಾಶ್ನೀಯಾದಿತಿ ವಾ, ತದ್ವ್ರತಮ್ ॥

ಇತಿ ಏಕೋನವಿಂಶಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ವಿಂಶಃ ಖಂಡಃ

ಅಗ್ನಿರ್ಹಿಂಕಾರೋ ವಾಯುಃ ಪ್ರಸ್ತಾವ ಆದಿತ್ಯ ಉದ್ಗೀಥೋ ನಕ್ಷತ್ರಾಣಿ ಪ್ರತಿಹಾರಶ್ಚಂದ್ರಮಾ ನಿಧನಮೇತದ್ರಾಜನಂ ದೇವತಾಸು ಪ್ರೋತಮ್ ॥ ೧ ॥

ಅಗ್ನಿಃ ಹಿಂಕಾರಃ, ಪ್ರಥಮಸ್ಥಾನತ್ವಾತ್ । ವಾಯುಃ ಪ್ರಸ್ತಾವಃ, ಆನಂತರ್ಯಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ । ಆದಿತ್ಯಃ ಉದ್ಗೀಥಃ, ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಾತ್ । ನಕ್ಷತ್ರಾಣಿ ಪ್ರತಿಹಾರಃ, ಪ್ರತಿಹೃತತ್ವಾತ್ । ಚಂದ್ರಮಾ ನಿಧನಮ್ , ಕರ್ಮಿಣಾಂ ತನ್ನಿಧನಾತ್ । ಏತದ್ರಾಜನಂ ದೇವತಾಸು ಪ್ರೋತಮ್ , ದೇವತಾನಾಂ ದೀಪ್ತಿಮತ್ತ್ವಾತ್ ॥

ಸ ಯ ಏವಮೇತದ್ರಾಜನಂ ದೇವತಾಸು ಪ್ರೋತಂ ವೇದೈತಾಸಾಮೇವ ದೇವತಾನಾꣳ ಸಲೋಕತಾꣳ ಸಾರ್ಷ್ಟಿತಾಂꣳಸಾಯುಜ್ಯಂ ಗಚ್ಛತಿ ಸರ್ವಮಾಯುರೇತಿ ಜ್ಯೋಗ್ಜೀವತಿ ಮಹಾನ್ಪ್ರಜಯಾ ಪಶುಭಿರ್ಭವತಿ ಮಹಾನ್ಕೀರ್ತ್ಯಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನ್ನ ನಿಂದೇತ್ತದ್ವ್ರತಮ್ ॥ ೨ ॥

ವಿದ್ವತ್ಫಲಮ್ — ಏತಾಸಾಮೇವಾಗ್ನ್ಯಾದೀನಾಂ ದೇವತಾನಾಂ ಸಲೋಕತಾಂ ಸಮಾನಲೋಕತಾಂ ಸಾರ್ಷ್ಟಿತಾಂ ಸಮಾನರ್ದ್ಧಿತ್ವಂ ಸಾಯುಜ್ಯಂ ಸಯುಗ್ಭಾವಮ್ ಏಕದೇಹದೇಹಿತ್ವಮಿತ್ಯೇತತ್ , ವಾ - ಶಬ್ದೋಽತ್ರ ಲುಪ್ತೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ ; ಸಲೋಕತಾಂ ವಾ ಇತ್ಯಾದಿ ; ಭಾವನಾವಿಶೇಷತಃ ಫಲವಿಶೇಷೋಪಪತ್ತೇಃ । ಗಚ್ಛತಿ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ; ಸಮುಚ್ಚಯಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ । ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನ್ ನ ನಿಂದೇತ್ , ತದ್ವ್ರತಮ್ । ‘ಏತೇ ವೈ ದೇವಾಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಯದ್ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಃ’ ( ? ) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ಬ್ರಾಹ್ಮಣನಿಂದಾ ದೇವತಾನಿಂದೈವೇತಿ ॥

ಇತಿ ವಿಂಶಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ಏಕವಿಂಶಃ ಖಂಡಃ

ತ್ರಯೀ ವಿದ್ಯಾ ಹಿಂಕಾರಸ್ತ್ರಯ ಇಮೇ ಲೋಕಾಃ ಸ ಪ್ರಸ್ತಾವೋಽಗ್ನಿರ್ವಾಯುರಾದಿತ್ಯಃ ಸ ಉದ್ಗೀಥೋ ನಕ್ಷತ್ರಾಣಿ ವಯಾಂಸಿ ಮರೀಚಯಃ ಸ ಪ್ರತಿಹಾರಃ ಸರ್ಪಾ ಗಂಧರ್ವಾಃ ಪಿತರಸ್ತನ್ನಿಧನಮೇತತ್ಸಾಮ ಸರ್ವಸ್ಮಿನ್ಪ್ರೋತಮ್ ॥ ೧ ॥

ತ್ರಯೀ ವಿದ್ಯಾ ಹಿಂಕಾರಃ । ಅಗ್ನ್ಯಾದಿಸಾಮ್ನ ಆನಂತರ್ಯಂ ತ್ರಯೀವಿದ್ಯಾಯಾ ಅಗ್ನ್ಯಾದಿಕಾರ್ಯತ್ವಶ್ರುತೇಃ । ಹಿಂಕಾರಃ ಪ್ರಾಥಂಯಾತ್ಸರ್ವಕರ್ತವ್ಯಾನಾಮ್ । ತ್ರಯ ಇಮೇ ಲೋಕಾಸ್ತತ್ಕಾರ್ಯತ್ವಾದನಂತರಾ ಇತಿ ಪ್ರಸ್ತಾವಃ । ಅಗ್ನ್ಯಾದೀನಾಮುದ್ಗೀಥತ್ವಂ ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಾತ್ । ನಕ್ಷತ್ರಾದೀನಾಂ ಪ್ರತಿಹೃತತ್ವಾತ್ಪ್ರತಿಹಾರತ್ವಮ್ । ಸರ್ಪಾದೀನಾಂ ಧಕಾರಸಾಮಾನ್ಯಾನ್ನಿಧನತ್ವಮ್ । ಏತತ್ಸಾಮ ನಾಮವಿಶೇಷಾಭಾವಾತ್ಸಾಮಸಮುದಾಯಃ ಸಾಮಶಬ್ದಃ ಸರ್ವಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರೋತಮ್ । ತ್ರಯೀವಿದ್ಯಾದಿ ಹಿ ಸರ್ವಮ್ । ತ್ರಯೀವಿದ್ಯಾದಿದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಹಿಂಕಾರಾದಿಸಾಮಭಕ್ತಯ ಉಪಾಸ್ಯಾಃ । ಅತೀತೇಷ್ವಪಿ ಸಾಮೋಪಾಸನೇಷು ಯೇಷು ಯೇಷು ಪ್ರೋತಂ ಯದ್ಯತ್ಸಾಮ, ತದ್ದೃಷ್ಟ್ಯಾ ತದುಪಾಸ್ಯಮಿತಿ । ಕರ್ಮಾಂಗಾನಾಂ ದೃಷ್ಟಿವಿಶೇಷೇಣೇವಾಜ್ಯಸ್ಯ ಸಂಸ್ಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ ॥

ಸ ಯ ಏವಮೇತತ್ಸಾಮ ಸರ್ವಸ್ಮಿನ್ಪ್ರೋತಂ ವೇದ ಸರ್ವಂ ಹ ಭವತಿ ॥ ೨ ॥

ಸರ್ವವಿಷಯಸಾಮವಿದಃ ಫಲಮ್ — ಸರ್ವಂ ಹ ಭವತಿ ಸರ್ವೇಶ್ವರೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ನಿರುಪಚರಿತಸರ್ವಭಾವೇ ಹಿ ದಿಕ್ಸ್ಥೇಭ್ಯೋ ಬಲಿಪ್ರಾಪ್ತ್ಯನುಪಪತ್ತಿಃ ॥

ತದೇಷ ಶ್ಲೋಕೋ ಯಾನಿ ಪಂಚಧಾ ತ್ರೀಣಿ ತ್ರೀಣಿ ತೇಭ್ಯೋ ನ ಜ್ಯಾಯಃ ಪರಮನ್ಯದಸ್ತಿ ॥ ೩ ॥

ತತ್ ಏತಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಏಷಃ ಶ್ಲೋಕಃ ಮಂತ್ರೋಽಪ್ಯಸ್ತಿ । ಯಾನಿ ಪಂಚಧಾ ಪಂಚಪ್ರಕಾರೇಣ ಹಿಂಕಾರಾದಿವಿಭಾಗೈಃ ಪ್ರೋಕ್ತಾನಿ ತ್ರೀಣಿ ತ್ರೀಣಿ ತ್ರಯೀವಿದ್ಯಾದೀನಿ, ತೇಭ್ಯಃ ಪಂಚತ್ರಿಕೇಭ್ಯಃ ಜ್ಯಾಯಃ ಮಹತ್ತರಂ ಪರಂ ಚ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಮ್ ಅನ್ಯತ್ ವಸ್ತ್ವಂತರಂ ನಾಸ್ತಿ ನ ವಿದ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ರೈವ ಹಿ ಸರ್ವಸ್ಯಾಂತರ್ಭಾವಃ ॥

ಯಸ್ತದ್ವೇದ ಸ ವೇದ ಸರ್ವꣳ ಸರ್ವಾ ದಿಶೋ ಬಲಿಮಸ್ಮೈ ಹರಂತಿ ಸರ್ವಮಸ್ಮೀತ್ಯುಪಾಸೀತ ತದ್ವ್ರತಂ ತದ್ವ್ರತಮ್ ॥ ೪ ॥

ಯಃ ತತ್ ಯಥೋಕ್ತಂ ಸರ್ವಾತ್ಮಕಂ ಸಾಮ ವೇದ, ಸ ವೇದ ಸರ್ವಂ ಸ ಸರ್ವಜ್ಞೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಸರ್ವಾ ದಿಶಃ ಸರ್ವದಿಕ್ಸ್ಥಾ ಅಸ್ಮೈ ಏವಂವಿದೇ ಬಲಿಂ ಭೋಗಂ ಹರಂತಿ ಪ್ರಾಪಯಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಸರ್ವಮ್ ಅಸ್ಮಿ ಭವಾಮಿ ಇತಿ ಏವಮ್ ಏತತ್ಸಾಮ ಉಪಾಸೀತ, ತಸ್ಯ ಏತದೇವ ವ್ರತಮ್ । ದ್ವಿರುಕ್ತಿಃ ಸಾಮೋಪಾಸನಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಾ ॥

ಇತಿ ಏಕವಿಂಶಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ದ್ವಾವಿಂಶಃ ಖಂಡಃ

ವಿನರ್ದಿ ಸಾಮ್ನೋ ವೃಣೇ ಪಶವ್ಯಮಿತ್ಯಗ್ನೇರುದ್ಗೀಥೋಽನಿರುಕ್ತಃ ಪ್ರಜಾಪತೇರ್ನಿರುಕ್ತಃ ಸೋಮಸ್ಯ ಮೃದು ಶ್ಲಕ್ಷ್ಣಂ ವಾಯೋಃ ಶ್ಲಕ್ಷ್ಣಂ ಬಲವದಿಂದ್ರಸ್ಯ ಕ್ರೌಂಚಂ ಬೃಹಸ್ಪತೇರಪಧ್ವಾಂತಂ ವರುಣಸ್ಯ ತಾನ್ಸರ್ವಾನೇವೋಪಸೇವೇತ ವಾರುಣಂ ತ್ವೇವ ವರ್ಜಯೇತ್ ॥ ೧ ॥

ಸಾಮೋಪಾಸನಪ್ರಸಂಗೇನ ಗಾನವಿಶೇಷಾದಿಸಂಪತ್ ಉದ್ಗಾತುರುಪದಿಶ್ಯತೇ, ಫಲವಿಶೇಷಸಂಬಂಧಾತ್ । ವಿನರ್ದಿ ವಿಶಿಷ್ಟೋ ನರ್ದಃ ಸ್ವರವಿಶೇಷಃ ಋಷಭಕೂಜಿತಸಮೋಽಸ್ಯಾಸ್ತೀತಿ ವಿನರ್ದಿ ಗಾನಮಿತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಃ । ತಚ್ಚ ಸಾಮ್ನಃ ಸಂಬಂಧಿ ಪಶುಭ್ಯೋ ಹಿತಂ ಪಶವ್ಯಮ್ ಅಗ್ನೇಃ ಅಗ್ನಿದೇವತ್ಯಂ ಚ ಉದ್ಗೀಥಃ ಉದ್ಗಾನಮ್ । ತದಹಮೇವಂವಿಶಿಷ್ಟಂ ವೃಣೇ ಪ್ರಾರ್ಥಯೇ ಇತಿ ಕಶ್ಚಿದ್ಯಜಮಾನಃ ಉದ್ಗಾತಾ ವಾ ಮನ್ಯತೇ । ಅನಿರುಕ್ತಃ ಅಮುಕಸಮಃ ಇತ್ಯವಿಶೇಷಿತಃ ಪ್ರಜಾಪತೇಃ ಪ್ರಜಾಪತಿದೇವತ್ಯಃ ಸ ಗಾನವಿಶೇಷಃ, ಆನಿರುಕ್ತ್ಯಾತ್ಪ್ರಜಾಪತೇಃ । ನಿರುಕ್ತಃ ಸ್ಪಷ್ಟಃ । ಸೋಮಸ್ಯ ಸೋಮದೇವತ್ಯಃ ಸ ಉದ್ಗೀಥ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಮೃದು ಶ್ಲಕ್ಷ್ಣಂ ಚ ಗಾನಂ ವಾಯೋಃ ವಾಯುದೇವತ್ಯಂ ತತ್ । ಶ್ಲಕ್ಷ್ಣಂ ಬಲವಚ್ಚ ಪ್ರಯತ್ನಾಧಿಕ್ಯೋಪೇತಂ ಚ ಇಂದ್ರಸ್ಯ ಐಂದ್ರಂ ತದ್ಗಾನಮ್ । ಕ್ರೌಂಚಂ ಕ್ರೌಂಚಪಕ್ಷಿನಿನಾದಸಮಂ ಬೃಹಸ್ಪತೇಃ ಬಾರ್ಹಸ್ಪತ್ಯಂ ತತ್ । ಅಪಧ್ವಾಂತಂ ಭಿನ್ನಕಾಂಸ್ಯಸ್ವರಸಮಂ ವರುಣಸ್ಯ ಏತದ್ಗಾನಮ್ । ತಾನ್ಸರ್ವಾನೇವೋಪಸೇವೇತ ಪ್ರಯುಂಜೀತ ವಾರುಣಂ ತ್ವೇವೈಕಂ ವರ್ಜಯೇತ್ ॥

ಅಮೃತತ್ವಂ ದೇವೇಭ್ಯ ಆಗಾಯಾನೀತ್ಯಾಗಾಯೇತ್ಸ್ವಧಾಂ ಪಿತೃಭ್ಯ ಆಶಾಂ ಮನುಷ್ಯೇಭ್ಯಸ್ತೃಣೋದಕಂ ಪಶುಭ್ಯಃ ಸ್ವರ್ಗಂ ಲೋಕಂ ಯಜಮಾನಾಯಾನ್ನಮಾತ್ಮನ ಆಗಾಯಾನೀತ್ಯೇತಾನಿ ಮನಸಾ ಧ್ಯಾಯನ್ನಪ್ರಮತ್ತಃ ಸ್ತುವೀತ ॥ ೨ ॥

ಅಮೃತತ್ವಂ ದೇವೇಭ್ಯ ಆಗಾಯಾನಿ ಸಾಧಯಾನಿ ; ಸ್ವಧಾಂ ಪಿತೃಭ್ಯ ಆಗಾಯಾನಿ ; ಆಶಾಂ ಮನುಷ್ಯೇಭ್ಯಃ, ಆಶಾಂ ಪ್ರಾರ್ಥನಾಂ ಪ್ರಾರ್ಥಿತಮಿತ್ಯೇತತ್ ; ತೃಣೋದಕಂ ಪಶುಭ್ಯಃ ; ಸ್ವರ್ಗಂ ಲೋಕಂ ಯಜಮಾನಾಯ ; ಅನ್ನಮ್ ಆತ್ಮನೇ ಮಹ್ಯಮ್ ಆಗಾಯಾನಿ ; ಇತ್ಯೇತಾನಿ ಮನಸಾ ಚಿಂತಯನ್ ಧ್ಯಾಯನ್ ಅಪ್ರಮತ್ತಃ ಸ್ವರೋಷ್ಮವ್ಯಂಜನಾದಿಭ್ಯಃ ಸ್ತುವೀತ ॥

ಸರ್ವೇ ಸ್ವರಾ ಇಂದ್ರಸ್ಯಾತ್ಮಾನಃ ಸರ್ವ ಊಷ್ಮಾಣಃ ಪ್ರಜಾಪತೇರಾತ್ಮಾನಃ ಸರ್ವೇ ಸ್ಪರ್ಶಾ ಮೃತ್ಯೋರಾತ್ಮಾನಸ್ತಂ ಯದಿ ಸ್ವರೇಷೂಪಾಲಭೇತೇಂದ್ರಂ ಶರಣಂ ಪ್ರಪನ್ನೋಽಭೂವಂ ಸ ತ್ವಾ ಪ್ರತಿ ವಕ್ಷ್ಯತೀತ್ಯೇನಂ ಬ್ರೂಯಾತ್ ॥ ೩ ॥

ಸರ್ವೇ ಸ್ವರಾ ಅಕಾರಾದಯ ಇಂದ್ರಸ್ಯ ಬಲಕರ್ಮಣಃ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಆತ್ಮಾನಃ ದೇಹಾವಯವಸ್ಥಾನೀಯಾಃ । ಸರ್ವೇ ಊಷ್ಮಾಣಃ ಶಷಸಹಾದಯಃ ಪ್ರಜಾಪತೇರ್ವಿರಾಜಃ ಕಶ್ಯಪಸ್ಯ ವಾ ಆತ್ಮಾನಃ । ಸರ್ವೇ ಸ್ಪರ್ಶಾಃ ಕಾದಯೋ ವ್ಯಂಜನಾನಿ ಮೃತ್ಯೋರಾತ್ಮಾನಃ ತಮೇವಂವಿದಮುದ್ಗಾತಾರಂ ಯದಿ ಕಶ್ಚಿತ್ ಸ್ವರೇಷೂಪಾಲಭೇತ — ಸ್ವರಸ್ತ್ವಯಾ ದುಷ್ಟಃ ಪ್ರಯುಕ್ತ ಇತಿ, ಏವಮುಪಾಲಬ್ಧಃ ಇಂದ್ರಂ ಪ್ರಾಣಮೀಶ್ವರಂ ಶರಣಮ್ ಆಶ್ರಯಂ ಪ್ರಪನ್ನೋಽಭೂವಂ ಸ್ವರಾನ್ಪ್ರಯುಂಜಾನೋಽಹಮ್ , ಸ ಇಂದ್ರಃ ಯತ್ತವ ವಕ್ತವ್ಯಂ ತ್ವಾ ತ್ವಾಂ ಪ್ರತಿ ವಕ್ಷ್ಯತಿ ಸ ಏವ ದೇವ ಉತ್ತರಂ ದಾಸ್ಯತೀತ್ಯೇನಂ ಬ್ರೂಯಾತ್ ॥

ಅಥ ಯದ್ಯೇನಮೂಷ್ಮಸೂಪಾಲಭೇತ ಪ್ರಜಾಪತಿಂ ಶರಣಂ ಪ್ರಪನ್ನೋಽಭೂವಂ ಸ ತ್ವಾ ಪ್ರತಿ ಪೇಕ್ಷ್ಯತೀತ್ಯೇನಂ ಬ್ರೂಯಾದಥ ಯದ್ಯೇನಂ ಸ್ಪರ್ಶೇಷೂಪಾಲಭೇತ ಮೃತ್ಯುಂ ಶರಣಂ ಪ್ರಪನ್ನೋಽಭೂವಂ ಸ ತ್ವಾ ಪ್ರತಿ ಧಕ್ಷ್ಯತೀತ್ಯೇನಂ ಬ್ರೂಯಾತ್ ॥ ೪ ॥

ಅಥ ಯದ್ಯೇನಮೂಷ್ಮಸು ತಥೈವೋಪಾಲಭೇತ, ಪ್ರಜಾಪತಿಂ ಶರಣಂ ಪ್ರಪನ್ನೋಽಭೂವಮ್ , ಸ ತ್ವಾ ಪ್ರತಿ ಪೇಕ್ಷ್ಯತಿ ಸಂಚೂರ್ಣಯಿಷ್ಯತೀತ್ಯೇನಂ ಬ್ರೂಯಾತ್ । ಅಥ ಯದ್ಯೇನಂ ಸ್ಪರ್ಶೇಷೂಪಾಲಭೇತ, ಮೃತ್ಯುಂ ಶರಣಂ ಪ್ರಪನ್ನೋಽಭೂವಮ್ , ಸ ತ್ವಾ ಪ್ರತಿ ಧಕ್ಷ್ಯತಿ ಭಸ್ಮೀಕರಿಷ್ಯತೀತ್ಯೇನಂ ಬ್ರೂಯಾತ್ ॥

ಸರ್ವೇ ಸ್ವರಾ ಘೋಷವಂತೋ ಬಲವಂತೋ ವಕ್ತವ್ಯಾ ಇಂದ್ರೇ ಬಲಂ ದದಾನೀತಿ ಸರ್ವ ಊಷ್ಮಾಣೋಽಗ್ರಸ್ತಾ ಅನಿರಸ್ತಾ ವಿವೃತಾ ವಕ್ತವ್ಯಾಃ ಪ್ರಜಾಪತೇರಾತ್ಮಾನಂ ಪರಿದದಾನೀತಿ ಸರ್ವೇ ಸ್ಪರ್ಶಾಲೇಶೇನಾನಭಿನಿಹಿತಾ ವಕ್ತವ್ಯಾ ಮೃತ್ಯೋರಾತ್ಮಾನಂ ಪರಿಹರಾಣೀತಿ ॥ ೫ ॥

ಯತ ಇಂದ್ರಾದ್ಯಾತ್ಮಾನಃ ಸ್ವರಾದಯಃ, ಅತಃ ಸರ್ವೇ ಸ್ವರಾಃ ಘೋಷವಂತಃ ಬಲವಂತೋ ವಕ್ತವ್ಯಾಃ । ತಥಾ

ಅಹಮಿಂದ್ರೇ ಬಲಂ ದದಾನಿ ಬಲಮಾದಧಾನೀತಿ । ತಥಾ ಸರ್ವೇ ಊಷ್ಮಾಣಃ ಅಗ್ರಸ್ತಾಃ ಅಂತರಪ್ರವೇಶಿತಾಃ ಅನಿರಸ್ತಾಃ ಬಹಿರಪ್ರಕ್ಷಿಪ್ತಾಃ ವಿವೃತಾಃ ವಿವೃತಪ್ರಯತ್ನೋಪೇತಾಃ । ಪ್ರಜಾಪತೇರಾತ್ಮಾನಂ ಪರಿದದಾನಿ ಪ್ರಯಚ್ಛಾನೀತಿ । ಸರ್ವೇ ಸ್ಪರ್ಶಾಃ ಲೇಶೇನ ಶನಕೈಃ ಅನಭಿನಿಹಿತಾಃ ಅನಭಿನಿಕ್ಷಿಪ್ತಾ ವಕ್ತವ್ಯಾಃ । ಮೃತ್ಯೋರಾತ್ಮಾನಂ ಬಾಲಾನಿವ ಶನಕೈಃ ಪರಿಹರನ್ ಮೃತ್ಯೋರಾತ್ಮಾನಂ ಪರಿಹರಾಣೀತಿ ॥

ಇತಿ ದ್ವಾವಿಂಶಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ತ್ರಯೋವಿಂಶಃ ಖಂಡಃ

ತ್ರಯೋ ಧರ್ಮಸ್ಕಂಧಾ ಯಜ್ಞೋಽಧ್ಯಯನಂ ದಾನಮಿತಿ ಪ್ರಥಮಸ್ತಪ ಏವ ದ್ವಿತೀಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರ್ಯಾಚಾರ್ಯಕುಲವಾಸೀ ತೃತೀಯೋಽತ್ಯಂತಮಾತ್ಮಾನಮಾಚಾರ್ಯಕುಲೇಽವಸಾದಯನ್ಸರ್ವ ಏತೇ ಪುಣ್ಯಲೋಕಾ ಭವಂತಿ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥೋಽಮೃತತ್ವಮೇತಿ ॥ ೧ ॥

ಓಂಕಾರಸ್ಯೋಪಾಸನವಿಧ್ಯರ್ಥಂ ತ್ರಯೋ ಧರ್ಮಸ್ಕಂಧಾ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾರಭ್ಯತೇ । ನೈವಂ ಮಂತವ್ಯಂ ಸಾಮಾವಯವಭೂತಸ್ಯೈವೋದ್ಗೀಥಾದಿಲಕ್ಷಣಸ್ಯೋಂಕಾರಸ್ಯೋಪಾಸನಾತ್ಫಲಂ ಪ್ರಾಪ್ಯತ ಇತಿ ; ಕಿಂ ತರ್ಹಿ, ಯತ್ಸರ್ವೈರಪಿ ಸಾಮೋಪಾಸನೈಃ ಕರ್ಮಭಿಶ್ಚಾಪ್ರಾಪ್ಯಂ ತತ್ಫಲಮಮೃತತ್ವಂ ಕೇವಲಾದೋಂಕಾರೋಪಾಸನಾತ್ಪ್ರಾಪ್ಯತ ಇತಿ । ತತ್ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಂ ಸಾಮಪ್ರಕರಣೇ ತದುಪನ್ಯಾಸಃ । ತ್ರಯಃ ತ್ರಿಸಂಖ್ಯಾಕಾ ಧರ್ಮಸ್ಯ ಸ್ಕಂಧಾಃ ಧರ್ಮಸ್ಕಂಧಾಃ ಧರ್ಮಪ್ರವಿಭಾಗಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ; ಕೇ ತೇ ಇತಿ, ಆಹ — ಯಜ್ಞಃ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಃ, ಅಧ್ಯಯನಂ ಸನಿಯಮಸ್ಯ ಋಗಾದೇರಭ್ಯಾಸಃ, ದಾನಂ ಬಹಿರ್ವೇದಿ ಯಥಾಶಕ್ತಿ ದ್ರವ್ಯಸಂವಿಭಾಗೋ ಭಿಕ್ಷಮಾಣೇಭ್ಯಃ, ಇತಿ ಏಷಃ ಪ್ರಥಮಃ ಧರ್ಮಸ್ಕಂಧಃ ಗೃಹಸ್ಥಸಮವೇತತ್ವಾತ್ ತನ್ನಿರ್ವರ್ತಕೇನ ಗೃಹಸ್ಥೇನ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ ; ಪ್ರಥಮಃ ಏಕ ಇತ್ಯರ್ಥಃ, ದ್ವಿತೀಯತೃತೀಯಶ್ರವಣಾತ್ ನ ಆದ್ಯಾರ್ಥಃ । ತಪ ಏವ ದ್ವಿತೀಯಃ ; ತಪ ಇತಿ ಕೃಚ್ಛ್ರಚಾಂದ್ರಾಯಣಾದಿ ತದ್ವಾನ್ ತಾಪಸಃ ಪರಿವ್ರಾಡ್ವಾ, ನ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥಃ ಆಶ್ರಮಧರ್ಮಮಾತ್ರಸಂಸ್ಥಃ, ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥಸ್ಯ ತು ಅಮೃತತ್ವಶ್ರವಣಾತ್ ; ದ್ವಿತೀಯಃ ಧರ್ಮಸ್ಕಂಧಃ । ಬ್ರಹ್ಮಚಾರೀ ಆಚಾರ್ಯಕುಲೇ ವಸ್ತುಂ ಶೀಲಮಸ್ಯೇತ್ಯಾಚಾರ್ಯಕುಲವಾಸೀ । ಅತ್ಯಂತಂ ಯಾವಜ್ಜೀವಮ್ ಆತ್ಮಾನಂ ನಿಯಮೈಃ ಆಚಾರ್ಯಕುಲೇ ಅವಸಾದಯನ್ ಕ್ಷಪಯನ್ ದೇಹಂ ತೃತೀಯಃ ಧರ್ಮಸ್ಕಂಧಃ । ಅತ್ಯಂತಮಿತ್ಯಾದಿವಿಶೇಷಣಾನ್ನೈಷ್ಠಿಕ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ಉಪಕುರ್ವಾಣಸ್ಯ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಗ್ರಹಣಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ನ ಪುಣ್ಯಲೋಕತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯೇಣ । ಸರ್ವ ಏತೇ ತ್ರಯೋಽಪ್ಯಾಶ್ರಮಿಣಃ ಯಥೋಕ್ತೈರ್ಧರ್ಮೈಃ ಪುಣ್ಯಲೋಕಾ ಭವಂತಿ ; ಪುಣ್ಯೋ ಲೋಕೋ ಯೇಷಾಂ ತ ಇಮೇ ಪುಣ್ಯಲೋಕಾ ಆಶ್ರಮಿಣೋ ಭವಂತಿ । ಅವಶಿಷ್ಟಸ್ತ್ವನುಕ್ತಃ ಪರಿವ್ರಾಟ್ ತುರೀಯಃ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥಾಃ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮ್ಯಕ್ಸ್ಥಿತಃ, ಸೋಽಮೃತತ್ವಂ ಪುಣ್ಯಲೋಕವಿಲಕ್ಷಣಮಮರಣಭಾವಮಾತ್ಯಂತಿಕಮ್ ಏತಿ, ನ ಆಪೇಕ್ಷಿಕಮ್ , ದೇವಾದ್ಯಮೃತತ್ವವತ್ , ಪುಣ್ಯಲೋಕಾತ್ಪೃಥಕ್ ಅಮೃತತ್ವಸ್ಯ ವಿಭಾಗಕರಣಾತ್ ॥

ಯದಿ ಚ ಪುಣ್ಯಲೋಕಾತಿಶಯಮಾತ್ರಮಮೃತತ್ವಮಭವಿಷ್ಯತ್ , ತತಃ ಪುಣ್ಯಲೋಕತ್ವಾದ್ವಿಭಕ್ತಂ ನಾವಕ್ಷ್ಯತ್ । ವಿಭಕ್ತೋಪದೇಶಾಚ್ಚ ಆತ್ಯಂತಿಕಮಮೃತತ್ವಮಿತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ಅತ್ರ ಚ ಆಶ್ರಮಧರ್ಮಫಲೋಪನ್ಯಾಸಃ ಪ್ರಣವಸೇವಾಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಃ, ನ ತತ್ಫಲವಿಧ್ಯರ್ಥಃ, ಸ್ತುತಯೇ ಚ ಪ್ರಣವಸೇವಾಯಾಃ, ಆಶ್ರಮಧರ್ಮಫಲವಿಧಯೇ ಚ, ಇತಿ ಹಿ ಭಿದ್ಯೇತ ವಾಕ್ಯಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಸ್ಮೃತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಾಶ್ರಮಫಲಾನುವಾದೇನ ಪ್ರಣವಸೇವಾಫಲಮಮೃತತ್ವಂ ಬ್ರುವನ್ ಪ್ರಣವಸೇವಾಂ ಸ್ತೌತಿ । ಯಥಾ ಪೂರ್ಣವರ್ಮಣಃ ಸೇವಾ ಭಕ್ತಪರಿಧಾನಮಾತ್ರಫಲಾ, ರಾಜವರ್ಮಣಸ್ತು ಸೇವಾ ರಾಜ್ಯತುಲ್ಯಫಲೇತಿ — ತದ್ವತ್ । ಪ್ರಣವಶ್ಚ ತತ್ಸತ್ಯಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತತ್ಪ್ರತೀಕತ್ವಾತ್ । ‘ಏತದ್ಧ್ಯೇವಾಕ್ಷರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಏತದ್ಧ್ಯೇವಾಕ್ಷರಂ ಪರಮ್’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೧೬) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಮ್ನಾನಾತ್ಕಾಠಕೇ, ಯುಕ್ತಂ ತತ್ಸೇವಾತೋಽಮೃತತ್ವಮ್ ॥

ಅತ್ರ ಆಹುಃ ಕೇಚಿತ್ — ಚತುರ್ಣಾಮಾಶ್ರಮಿಣಾಮವಿಶೇಷೇಣ ಸ್ವಧರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಾತ್ಪುಣ್ಯಲೋಕತಾ ಇಹೋಕ್ತಾ ಜ್ಞಾನವರ್ಜಿತಾನಾಮ್ ‘ಸರ್ವ ಏತೇ ಪುಣ್ಯಲೋಕಾ ಭವಂತಿ’ ಇತಿ । ನಾತ್ರ ಪರಿವ್ರಾಡವಶೇಷಿತಃ ; ಪರಿವ್ರಾಜಕಸ್ಯಾಪಿ ಜ್ಞಾನಂ ಯಮಾ ನಿಯಮಾಶ್ಚ ತಪ ಏವೇತಿ ; ತಪ ಏವ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯತ್ರ ತಪಃ — ಶಬ್ದೇನ ಪರಿವ್ರಾಟ್ತಾಪಸೌ ಗೃಹೀತೌ । ಅತಸ್ತೇಷಾಮೇವ ಚತುರ್ಣಾಂ ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥಃ ಪ್ರಣವಸೇವಕಃ ಸೋಽಮೃತತ್ವಮೇತೀತಿ ಚತುರ್ಣಾಮಧಿಕೃತತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್ , ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥತ್ವೇಽಪ್ರತಿಷೇಧಾಚ್ಚ, ಸ್ವಕರ್ಮಚ್ಛಿದ್ರೇ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥತಾಯಾಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ ಯವವರಾಹಾದಿಶಬ್ದವತ್ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥಶಬ್ದಃ ಪರಿವ್ರಾಜಕೇ ರೂಢಃ, ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಂಸ್ಥಿತಿನಿಮಿತ್ತಮುಪಾದಾಯ ಪ್ರವೃತ್ತತ್ವಾತ್ । ನ ಹಿ ರೂಢಿಶಬ್ದಾ ನಿಮಿತ್ತಮುಪಾದದತೇ । ಸರ್ವೇಷಾಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸ್ಥಿತಿರುಪಪದ್ಯತೇ । ಯತ್ರ ಯತ್ರ ನಿಮಿತ್ತಮಸ್ತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಂಸ್ಥಿತಿಃ, ತಸ್ಯ ತಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತವತೋ ವಾಚಕಂ ಸಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥಶಬ್ದಂ ಪರಿವ್ರಾಡೇಕವಿಷಯೇ ಸಂಕೋಚೇ ಕಾರಣಾಭಾವಾತ್ ನಿರೋದ್ಧುಮಯುಕ್ತಮ್ । ನ ಚ ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯಾಶ್ರಮಧರ್ಮಮಾತ್ರೇಣಾಮೃತತ್ವಮ್ , ಜ್ಞಾನಾನರ್ಥಕ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯಧರ್ಮಯುಕ್ತಮೇವ ಜ್ಞಾನಮಮೃತತ್ವಸಾಧನಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ, ಆಶ್ರಮಧರ್ಮತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್ । ಧರ್ಮೋ ವಾ ಜ್ಞಾನವಿಶಿಷ್ಟೋಽಮೃತತ್ವಸಾಧನಮಿತ್ಯೇತದಪಿ ಸರ್ವಾಶ್ರಮಧರ್ಮಾಣಾಮವಿಶಿಷ್ಟಮ್ । ನ ಚ ವಚನಮಸ್ತಿ ಪರಿವ್ರಾಜಕಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಃ, ನಾನ್ಯೇಷಾಮ್ ಇತಿ । ಜ್ಞಾನಾನ್ಮೋಕ್ಷ ಇತಿ ಚ ಸರ್ವೋಪನಿಷದಾಂ ಸಿದ್ಧಾಂತಃ । ತಸ್ಮಾದ್ಯ ಏವ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥಃ ಸ್ವಾಶ್ರಮವಿಹಿತಧರ್ಮವತಾಮ್ , ಸೋಽಮೃತತ್ವಮೇತೀತಿ ॥

ನ, ಕರ್ಮನಿಮಿತ್ತವಿದ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಯಯೋರ್ವಿರೋಧಾತ್ । ಕರ್ತ್ರಾದಿಕಾರಕಕ್ರಿಯಾಫಲಭೇದಪ್ರತ್ಯಯವತ್ತ್ವಂ ಹಿ ನಿಮಿತ್ತಮುಪಾದಾಯ ಇದಂ ಕುರು ಇದಂ ಮಾ ಕಾರ್ಷೀಃ ಇತಿ ಕರ್ಮವಿಧಯಃ ಪ್ರವೃತ್ತಾಃ । ತಚ್ಚ ನಿಮಿತ್ತಂ ನ ಶಾಸ್ತ್ರಕೃತಮ್ , ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿಷು ದರ್ಶನಾತ್ । ‘ಸತ್ . . . . . ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೧) ‘ಆತ್ಮೈವೇದಂ ಸರ್ವಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೬ । ೨) ‘ಬ್ರಹ್ಮೈವೇದಂ ಸರ್ವಮ್’ ಇತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಜನ್ಯಃ ಪ್ರತ್ಯಯೋ ವಿದ್ಯಾರೂಪಃ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಂ ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲಭೇದಪ್ರತ್ಯಯಂ ಕರ್ಮವಿಧಿನಿಮಿತ್ತಮನುಪಮೃದ್ಯ ನ ಜಾಯತೇ, ಭೇದಾಭೇದಪ್ರತ್ಯಯಯೋರ್ವಿರೋಧಾತ್ । ನ ಹಿ ತೈಮಿರಿಕದ್ವಿಚಂದ್ರಾದಿಭೇದಪ್ರತ್ಯಯಮನುಪಮೃದ್ಯ ತಿಮಿರಾಪಗಮೇ ಚಂದ್ರಾದ್ಯೇಕತ್ವಪ್ರತ್ಯಯ ಉಪಜಾಯತೇ, ವಿದ್ಯಾವಿದ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಯಯೋರ್ವಿರೋಧಾತ್ । ತತ್ರೈವಂ ಸತಿ ಯಂ ಭೇದಪ್ರತ್ಯಯಮುಪಾದಾಯ ಕರ್ಮವಿಧಯಃ ಪ್ರವೃತ್ತಾಃ, ಸ ಯಸ್ಯೋಪಮರ್ದಿತಃ ‘ಸತ್ . . . ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೧) ‘ತತ್ಸತ್ಯಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ‘ವಿಕಾರಭೇದೋಽನೃತಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧ । ೪) ಇತ್ಯೇತದ್ವಾಕ್ಯಪ್ರಮಾಣಜನಿತೇನೈಕತ್ವಪ್ರತ್ಯಯೇನ, ಸ ಸರ್ವಕರ್ಮಭ್ಯೋ ನಿವೃತ್ತಃ, ನಿಮಿತ್ತನಿವೃತ್ತೇಃ ; ಸ ಚ ನಿವೃತ್ತಕರ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥ ಉಚ್ಯತೇ ; ಸ ಚ ಪರಿವ್ರಾಡೇವ, ಅನ್ಯಸ್ಯಾಸಂಭವಾತ್ , ಅನ್ಯೋ ಹಿ ಅನಿವೃತ್ತಭೇದಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸೋಽನ್ಯತ್ಪಶ್ಯಞ್ಶೃಣ್ವನ್ಮನ್ವಾನೋ ವಿಜಾನನ್ನಿದಂ ಕೃತ್ವೇದಂ ಪ್ರಾಪ್ನುಯಾಮಿತಿ ಹಿ ಮನ್ಯತೇ । ತಸ್ಯೈವಂ ಕುರ್ವತೋ ನ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥತಾ, ವಾಚಾರಂಭಣಮಾತ್ರವಿಕಾರಾನೃತಾಭಿಸಂಧಿಪ್ರತ್ಯಯವತ್ತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಅಸತ್ಯಮಿತ್ಯುಪಮರ್ದಿತೇ ಭೇದಪ್ರತ್ಯಯೇ ಸತ್ಯಮಿದಮನೇನ ಕರ್ತವ್ಯಂ ಮಯೇತಿ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರಮೇಯಬುದ್ಧಿರುಪಪದ್ಯತೇ — ಆಕಾಶ ಇವ ತಲಮಲಬುದ್ಧಿರ್ವಿವೇಕಿನಃ । ಉಪಮರ್ದಿತೇಽಪಿ ಭೇದಪ್ರತ್ಯಯೇ ಕರ್ಮಭ್ಯೋ ನ ನಿವರ್ತತೇ ಚೇತ್ , ಪ್ರಾಗಿವ ಭೇದಪ್ರತ್ಯಯಾನುಪಮರ್ದನಾದೇಕತ್ವಪ್ರತ್ಯಯವಿಧಾಯಕಂ ವಾಕ್ಯಮಪ್ರಮಾಣೀಕೃತಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಅಭಕ್ಷ್ಯಭಕ್ಷಣಾದಿಪ್ರತಿಷೇಧವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯವತ್ ಯುಕ್ತಮೇಕತ್ವವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್ , ಸರ್ವೋಪನಿಷದಾಂ ತತ್ಪರತ್ವಾತ್ । ಕರ್ಮವಿಧೀನಾಮಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ, ಅನುಪಮರ್ದಿತಭೇದಪ್ರತ್ಯಯವತ್ಪುರುಷವಿಷಯೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೋಪಪತ್ತೇಃ ಸ್ವಪ್ನಾದಿಪ್ರತ್ಯಯ ಇವ ಪ್ರಾಕ್ಪ್ರಬೋಧಾತ್ । ವಿವೇಕಿನಾಮಕರಣಾತ್ ಕರ್ಮವಿಧಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೋಚ್ಛೇದ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ, ಕಾಂಯವಿಧ್ಯನುಚ್ಛೇದದರ್ಶನಾತ್ । ನ ಹಿ, ಕಾಮಾತ್ಮತಾ ನ ಪ್ರಶಸ್ತೇತ್ಯೇವಂ ವಿಜ್ಞಾನವದ್ಭಿಃ ಕಾಂಯಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ನಾನುಷ್ಠೀಯಂತ ಇತಿ, ಕಾಂಯಕರ್ಮವಿಧಯ ಉಚ್ಛಿದ್ಯಂತೇ, ಅನುಷ್ಠೀಯಂತ ಏವ ಕಾಮಿಭಿರಿತಿ ; ತಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥೈರ್ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಭಿರ್ನಾನುಷ್ಠೀಯಂತೇ ಕರ್ಮಾಣೀತಿ ನ ತದ್ವಿಧಯ ಉಚ್ಛಿದ್ಯಂತೇ, ಅಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಭಿರನುಷ್ಠೀಯಂತ ಏವೇತಿ । ಪರಿವ್ರಾಜಕಾನಾಂ ಭಿಕ್ಷಾಚರಣಾದಿವತ್ ಉತ್ಪನ್ನೈಕತ್ವಪ್ರತ್ಯಯಾನಾಮಪಿ ಗೃಹಸ್ಥಾದೀನಾಮಗ್ರಿಹೋತ್ರಾದಿಕರ್ಮಾನಿವೃತ್ತಿರಿತಿ ಚೇತ್ , ನ, ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಚಿಂತಾಯಾಂ ಪುರುಷಪ್ರವೃತ್ತೇರದೃಷ್ಟಾಂತತ್ವಾತ್ — ನ ಹಿ, ನಾಭಿಚರೇದಿತಿ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಮಪ್ಯಭಿಚರಣಂ ಕಶ್ಚಿತ್ಕುರ್ವಂದೃಷ್ಟ ಇತಿ, ಶತ್ರೌ ದ್ವೇಷರಹಿತೇನಾಪಿ ವಿವೇಕಿನಾ ಅಭಿಚರಣಂ ಕ್ರಿಯತೇ । ನ ಚ ಕರ್ಮವಿಧಿಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತೇ ಭೇದಪ್ರತ್ಯಯೇ ಬಾಧಿತೇ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದೌ ಪ್ರವರ್ತಕಂ ನಿಮಿತ್ತಮಸ್ತಿ, ಪರಿವ್ರಾಜಕಸ್ಯೇವ ಭಿಕ್ಷಾಚರಣಾದೌ ಬುಭುಕ್ಷಾದಿ ಪ್ರವರ್ತಕಮ್ । ಇಹಾಪ್ಯಕರಣೇ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಭಯಂ ಪ್ರವರ್ತಕಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ, ಭೇದಪ್ರತ್ಯಯವತೋಽಧಿಕೃತತ್ವಾತ್ । ಭೇದಪ್ರತ್ಯಯವಾನ್ ಅನುಪಮರ್ದಿತಭೇದಬುದ್ಧಿರ್ವಿದ್ಯಯಾ ಯಃ, ಸ ಕರ್ಮಣ್ಯಧಿಕೃತ ಇತ್ಯವೋಚಾಮ ; ಯೋ ಹಿ ಅಧಿಕೃತಃ ಕರ್ಮಣಿ, ತಸ್ಯ ತದಕರಣೇ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಃ ; ನ ನಿವೃತ್ತಾಧಿಕಾರಸ್ಯ, ಗೃಹಸ್ಥಸ್ಯೇವ, ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಣೋ ವಿಶೇಷಧರ್ಮಾನನುಷ್ಠಾನೇ । ಏವಂ ತರ್ಹಿ ಸರ್ವಃ ಸ್ವಾಶ್ರಮಸ್ಥಃ ಉತ್ಪನ್ನೈಕತ್ವಪ್ರತ್ಯಯಃ ಪರಿವ್ರಾಡಿತಿ ಚೇತ್ , ನ, ಸ್ವಸ್ವಾಮಿತ್ವಭೇದಬುದ್ಧ್ಯನಿವೃತ್ತೇಃ, ಕರ್ಮಾರ್ಥತ್ವಾಚ್ಚ ಇತರಾಶ್ರಮಾಣಾಮ್ — ‘ಅಥ ಕರ್ಮ ಕುರ್ವೀಯ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೧೭) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸ್ವಸ್ವಾಮಿತ್ವಾಭಾವಾತ್ ಭಿಕ್ಷುರೇಕ ಏವ ಪರಿವ್ರಾಟ್ , ನ ಗೃಹಸ್ಥಾದಿಃ । ಏಕತ್ವಪ್ರತ್ಯಯವಿಧಿಜನಿತೇನ ಪ್ರತ್ಯಯೇನ ವಿಧಿನಿಮಿತ್ತಭೇದಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯೋಪಮರ್ದಿತತ್ವಾತ್ ಯಮನಿಯಮಾದ್ಯನುಪಪತ್ತಿಃ ಪರಿವ್ರಾಜಕಸ್ಯೇತಿ ಚೇತ್ , ನ, ಬುಭುಕ್ಷಾದಿನಾ ಏಕತ್ವಪ್ರತ್ಯಯಾತ್ಪ್ರಚ್ಯಾವಿತಸ್ಯೋಪಪತ್ತೇಃ, ನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಸೇವಾಪ್ರಾಪ್ತಿಃ, ಏಕತ್ವಪ್ರತ್ಯಯೋತ್ಪತ್ತೇಃ ಪ್ರಾಗೇವ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ನ ಹಿ ರಾತ್ರೌ ಕೂಪೇ ಕಂಟಕೇ ವಾ ಪತಿತಃ ಉದಿತೇಽಪಿ ಸವಿತರಿ ಪತತಿ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸಿದ್ಧಂ ನಿವೃತ್ತಕರ್ಮಾ ಭಿಕ್ಷುಕ ಏವ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥ ಇತಿ । ಯತ್ಪುನರುಕ್ತಂ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಜ್ಞಾನವರ್ಜಿತಾನಾಂ ಪುಣ್ಯಲೋಕತೇತಿ — ಸತ್ಯಮೇತತ್ । ಯಚ್ಚೋಕ್ತಂ ತಪಃಶಬ್ದೇನ ಪರಿವ್ರಾಡಪ್ಯುಕ್ತ ಇತಿ — ಏತದಸತ್ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಪರಿವ್ರಾಜಕಸ್ಯೈವ ನಿವೃತ್ತಭೇದಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥತಾಸಂಭವಾತ್ । ಸ ಏವ ಹಿ ಅವಶೇಷಿತ ಇತ್ಯವೋಚಾಮ । ಏಕತ್ವವಿಜ್ಞಾನವತೋಽಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿವತ್ತಪೋನಿವೃತ್ತೇಶ್ಚ । ಭೇದಬುದ್ಧಿಮತ ಏವ ಹಿ ತಪಃಕರ್ತವ್ಯತಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಏತೇನ ಕರ್ಮಚ್ಛಿದ್ರೇ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥತಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್ , ಅಪ್ರತಿಷೇಧಶ್ಚ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಃ । ತಥಾ ಜ್ಞಾನವಾನೇವ ನಿವೃತ್ತಕರ್ಮಾ ಪರಿವ್ರಾಡಿತಿ ಜ್ಞಾನವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಯತ್ಪುನರುಕ್ತಂ ಯವವರಾಹಾದಿಶಬ್ದವತ್ಪರಿವ್ರಾಜಕೇ ನ ರೂಢೋ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥಶಬ್ದ ಇತಿ, ತತ್ಪರಿಹೃತಮ್ ; ತಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥತಾಸಂಭವಾನ್ನಾನ್ಯಸ್ಯೇತಿ । ಯತ್ಪುನರುಕ್ತಂ ರೂಢಶಬ್ದಾಃ ನಿಮಿತ್ತಂ ನೋಪಾದದತ ಇತಿ, ತನ್ನ, ಗೃಹಸ್ಥತಕ್ಷಪರಿವ್ರಾಜಕಾದಿಶಬ್ದದರ್ಶನಾತ್ । ಗೃಹಸ್ಥಿತಿಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯತಕ್ಷಣಾದಿನಿಮಿತ್ತೋಪಾದಾನಾ ಅಪಿ, ಗೃಹಸ್ಥಪರಿವ್ರಾಜಕಾವಾಶ್ರಮಿವಿಶೇಷೇ, ವಿಶಿಷ್ಟಜಾತಿಮತಿ ಚ ತಕ್ಷೇತಿ, ರೂಢಾ ದೃಶ್ಯಂತೇ ಶಬ್ದಾಃ । ನ ಯತ್ರ ಯತ್ರ ನಿಮಿತ್ತಾನಿ ತತ್ರ ತತ್ರ ವರ್ತಂತೇ, ಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಭಾವಾತ್ । ತಥಾ ಇಹಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥಶಬ್ದೋ ನಿವೃತ್ತಸರ್ವಕರ್ಮತತ್ಸಾಧನಪರಿವ್ರಾಡೇಕವಿಷಯೇಽತ್ಯಾಶ್ರಮಿಣಿ ಪರಮಹಂಸಾಖ್ಯೇ ವೃತ್ತ ಇಹ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ, ಮುಖ್ಯಾಮೃತತ್ವಫಲಶ್ರವಣಾತ್ । ಅತಶ್ಚೇದಮೇವೈಕಂ ವೇದೋಕ್ತಂ ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯಮ್ , ನ ಯಜ್ಞೋಪವೀತತ್ರಿದಂಡಕಮಂಡಲ್ವಾದಿಪರಿಗ್ರಹ ಇತಿ ; ‘ಮುಂಡೋಽಪರಿಗ್ರಹೋಽಸಂಗಃ’ (ಜಾ. ಉ. ೫) ಇತಿ ಚ । ಶ್ರುತಿಃ ‘ಅತ್ಯಾಶ್ರಮಿಭ್ಯಃ ಪರಮಂ ಪವಿತ್ರಮ್’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೬ । ೨೧) ಇತ್ಯಾದಿ ಚ ಶ್ವೇತಾಶ್ವತರೀಯೇ ; ‘ನಿಸ್ತುತಿರ್ನಿರ್ನಮಸ್ಕಾರಃ’ (ಮೋ. ಧ. ೨೪೨ । ೯) ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತಿಭ್ಯಶ್ಚ ; ‘ತಸ್ಮಾತ್ಕರ್ಮ ನ ಕುರ್ವಂತಿ ಯತಯಃ ಪಾರದರ್ಶಿನಃ । ’ (ಮೋ. ಧ. ೨೪೧ । ೭)‘ತಸ್ಮಾದಲಿಂಗೋ ಧರ್ಮಜ್ಞೋಽವ್ಯಕ್ತಲಿಂಗಃ’ (ಅಶ್ವ. ೪೬ । ೫೧) (ವ. ೧೦ । ೧೨) ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತಿಭ್ಯಶ್ಚ ॥

ಯತ್ತು ಸಾಂಖ್ಯೈಃ ಕರ್ಮತ್ಯಾಗೋಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ, ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲಭೇದಬುದ್ಧೇಃ ಸತ್ಯತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ , ತನ್ಮೃಷಾ । ಯಚ್ಚ ಬೌದ್ಧೈಃ ಶೂನ್ಯತಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ ಅಕರ್ತೃತ್ವಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ, ತದಪ್ಯಸತ್ , ತದಭ್ಯುಪಗಂತುಃ ಸತ್ತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ಯಚ್ಚ ಅಜ್ಞೈರಲಸತಯಾ ಅಕರ್ತೃತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಃ, ಸೋಽಪ್ಯಸತ್ , ಕಾರಕಬುದ್ಧೇರನಿವರ್ತಿತತ್ವಾತ್ಪ್ರಮಾಣೇನ । ತಸ್ಮಾತ್ ವೇದಾಂತಪ್ರಮಾಣಜನಿತೈಕತ್ವಪ್ರತ್ಯಯವತ ಏವ ಕರ್ಮನಿವೃತ್ತಿಲಕ್ಷಣಂ ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥತ್ವಂ ಚೇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಏತೇನ ಗೃಹಸ್ಥಸ್ಯೈಕತ್ವವಿಜ್ಞಾನೇ ಸತಿ ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯಮರ್ಥಸಿದ್ಧಮ್ ॥

ನನು ಅಗ್ನ್ಯುತ್ಸಾದನದೋಷಭಾಕ್ಸ್ಯಾತ್ ಪರಿವ್ರಜನ್ — ‘ವೀರಹಾ ವಾ ಏಷ ದೇವಾನಾಂ ಯೋಽಗ್ರಿಮುದ್ವಾಸಯತೇ’ (ತೈ. ಸಂ. ೧ । ೫ । ೨) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ, ನ, ದೈವೋತ್ಸಾದಿತತ್ವಾತ್ , ಉತ್ಸನ್ನ ಏವ ಹಿ ಸ ಏಕತ್ವದರ್ಶನೇ ಜಾತೇ — ‘ಅಪಾಗಾದಗ್ನೇರಗ್ನಿತ್ವಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೪ । ೧) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಅತೋ ನ ದೋಷಭಾಕ್ ಗೃಹಸ್ಥಃ ಪರಿವ್ರಜನ್ನಿತಿ ॥

ಯತ್ಸಂಸ್ಥಃ ಅಮೃತತ್ವಮೇತಿ, ತನ್ನಿರೂಪಣಾರ್ಥಮಾಹ —

ಪ್ರಜಾಪತಿರ್ಲೋಕಾನಭ್ಯತಪತ್ತೇಭ್ಯೋಽಭಿತಪ್ತೇಭ್ಯಸ್ತ್ರಯೀ ವಿದ್ಯಾ ಸಂಪ್ರಾಸ್ರವತ್ತಾಮಭ್ಯತಪತ್ತಸ್ಯಾ ಅಭಿತಪ್ತಾಯಾ ಏತಾನ್ಯಕ್ಷರಾಣಿ ಸಂಪ್ರಾಸ್ರವಂತ ಭೂರ್ಭುವಃ ಸ್ವರಿತಿ ॥ ೨ ॥

ಪ್ರಜಾಪತಿಃ ವಿರಾಟ್ ಕಶ್ಯಪೋ ವಾ, ಲೋಕಾನ್ ಉದ್ದಿಶ್ಯ ತೇಷು ಸಾರಜಿಘೃಕ್ಷಯಾ ಅಭ್ಯತಪತ್ ಅಭಿತಾಪಂ ಕೃತವಾನ್ ಧ್ಯಾನಂ ತಪಃ ಕೃತವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ, ತೇಭ್ಯಃ ಅಭಿತಪ್ತೇಭ್ಯಃ ಸಾರಭೂತಾ ತ್ರಯೀ ವಿದ್ಯಾ ಸಂಪ್ರಾಸ್ರವತ್ ಪ್ರಜಾಪತೇರ್ಮನಸಿ ಪ್ರತ್ಯಭಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಾಮಭ್ಯತಪತ್ — ಪೂರ್ವವತ್ । ತಸ್ಯಾ ಅಭಿತಪ್ತಾಯಾಃ ಏತಾನ್ಯಕ್ಷರಾಣಿ ಸಂಪ್ರಾಸ್ರವಂತ ಭೂರ್ಭುವಃ ಸ್ವರಿತಿ ವ್ಯಾಹೃತಯಃ ॥

+ತದ್ಯಥಾ+ಶಂಕುನಾ(ಛಾ.+ಉ.+೨ ।+೨೩ ।+೩)

ತಾನ್ಯಭ್ಯತಪತ್ತೇಭ್ಯೋಽಭಿತಪ್ತೇಭ್ಯ ಓಂಕಾರಃ ಸಂಪ್ರಾಸ್ರವತ್ತದ್ಯಥಾ ಶಂಕುನಾ ಸರ್ವಾಣಿ ಪರ್ಣಾನಿ ಸಂತೃಣ್ಣಾನ್ಯೇವಮೋಂಕಾರೇಣ ಸರ್ವಾ ವಾಕ್ಸಂತೃಣ್ಣೋಂಕಾರ ಏವೇದಂ ಸರ್ವಮೋಂಕಾರ ಏವೇದಂ ಸರ್ವಮ್ ॥ ೩ ॥

ತಾನಿ ಅಕ್ಷರಾಣಿ ಅಭ್ಯತಪತ್ , ತೇಭ್ಯಃ ಅಭಿತಪ್ತೇಭ್ಯಃ ಓಂಕಾರಃ ಸಂಪ್ರಾಸ್ರವತ್ । ತತ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಕೀದೃಶಮಿತಿ, ಆಹ — ತದ್ಯಥಾ ಶಂಕುನಾ ಪರ್ಣನಾಲೇನ ಸರ್ವಾಣಿ ಪರ್ಣಾನಿ ಪತ್ರಾವಯವಜಾತಾನಿ ಸಂತೃಣ್ಣಾನಿ ನಿವಿದ್ಧಾನಿ ವ್ಯಾಪ್ತಾನೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಮ್ ಓಂಕಾರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಪರಮಾತ್ಮನಃ ಪ್ರತೀಕಭೂತೇನ ಸರ್ವಾ ವಾಕ್ ಶಬ್ದಜಾತಂ ಸಂತೃಣ್ಣಾ — ‘ಅಕಾರೋ ವೈ ಸರ್ವಾ ವಾಕ್’ (ಐ. ಆ. ೨ । ೩ । ೭) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ । ಪರಮಾತ್ಮವಿಕಾರಶ್ಚ ನಾಮಧೇಯಮಾತ್ರಮ್ ಇತ್ಯತಃ ಓಂಕಾರ ಏವೇದಂ ಸರ್ವಮಿತಿ । ದ್ವಿರಭ್ಯಾಸಃ ಆದರಾರ್ಥಃ । ಲೋಕಾದಿನಿಷ್ಪಾದನಕಥನಮ್ ಓಂಕಾರಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಮಿತಿ ॥

ಇತಿ ತ್ರಯೋವಿಂಶಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ಚತುರ್ವಿಂಶಃ ಖಂಡಃ

ಸಾಮೋಪಾಸನಪ್ರಸಂಗೇನ ಕರ್ಮಗುಣಭೂತತ್ವಾನ್ನಿವರ್ತ್ಯ ಓಂಕಾರಂ ಪರಮಾತ್ಮಪ್ರತೀಕತ್ವಾದಮೃತತ್ವಹೇತುತ್ವೇನ ಮಹೀಕೃತ್ಯ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯೈವ ಯಜ್ಞಸ್ಯ ಅಂಗಭೂತಾನಿ ಸಾಮಹೋಮಮಂತ್ರೋತ್ಥಾನಾನ್ಯುಪದಿದಿಕ್ಷನ್ನಾಹ —

ಬ್ರಹ್ಮವಾದಿನೋ ವದಂತಿ ಯದ್ವಸೂನಾಂ ಪ್ರಾತಃ ಸವನꣳ ರುದ್ರಾಣಾಂ ಮಾಧ್ಯಂದಿನꣳ ಸವನಮಾದಿತ್ಯಾನಾಂ ಚ ವಿಶ್ವೇಷಾಂ ಚ ದೇವಾನಾಂ ತೃತೀಯಸವನಮ್ ॥ ೧ ॥

ಬ್ರಹ್ಮವಾದಿನೋ ವದಂತಿ, ಯತ್ಪ್ರಾತಃಸವನಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ತದ್ವಸೂನಾಮ್ । ತೈಶ್ಚ ಪ್ರಾತಃಸವನಸಂಬದ್ಧೋಽಯಂ ಲೋಕೋ ವಶೀಕೃತಃ ಪ್ರಾತಃಸವನೇಶಾನೈಃ । ತಥಾ ರುದॆರ್ಮಾಧ್ಯಂದಿನಸವನೇಶಾನೈಃ ಅಂತರಿಕ್ಷಲೋಕಃ । ಆದಿತ್ಯೈಶ್ಚ ವಿಶ್ವೈರ್ದೇವೈಶ್ಚ ತೃತೀಯಸವನೇಶಾನೈಸ್ತೃತೀಯೋ ಲೋಕೋ ವಶೀಕೃತಃ । ಇತಿ ಯಜಮಾನಸ್ಯ ಲೋಕೋಽನ್ಯಃ ಪರಿಶಿಷ್ಟೋ ನ ವಿದ್ಯತೇ ॥

ಕ್ವ ತರ್ಹಿ ಯಜಮಾನಸ್ಯ ಲೋಕ ಇತಿ ಸ ಯಸ್ತಂ ನ ವಿದ್ಯಾತ್ಕಥಂ ಕುರ್ಯಾದಥ ವಿದ್ವಾನ್ಕುರ್ಯಾತ್ ॥ ೨ ॥

ಅತಃ ಕ್ವ ತರ್ಹಿ ಯಜಮಾನಸ್ಯ ಲೋಕಃ, ಯದರ್ಥಂ ಯಜತೇ ; ನ ಕ್ವಚಿಲ್ಲೋಕೋಽಸ್ತೀತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ — ‘ಲೋಕಾಯ ವೈ ಯಜತೇ ಯೋ ಯಜತೇ’ ( ? ) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಲೋಕಾಭಾವೇ ಚ ಸ ಯೋ ಯಜಮಾನಃ ತಂ ಲೋಕಸ್ವೀಕರಣೋಪಾಯಂ ಸಾಮಹೋಮಮಂತ್ರೋತ್ಥಾನಲಕ್ಷಣಂ ನ ವಿದ್ಯಾತ್ ನ ವಿಜಾನೀಯಾತ್ , ಸೋಽಜ್ಞಃ ಕಥಂ ಕುರ್ಯಾತ್ ಯಜ್ಞಮ್ , ನ ಕಥಂಚನ ತಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಮುಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಾಮಾದಿವಿಜ್ಞಾನಸ್ತುತಿಪರತ್ವಾತ್ ನ ಅವಿದುಷಃ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಕರ್ಮಮಾತ್ರವಿದಃ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತೇ — ಸ್ತುತಯೇ ಚ ಸಾಮಾದಿವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ, ಅವಿದ್ವತ್ಕರ್ತೃತ್ವಪ್ರತಿಷೇಧಾಯ ಚ ಇತಿ ಹಿ ಭಿದ್ಯೇತ ವಾಕ್ಯಮ್ । ಆದ್ಯೇ ಚ ಔಷಸ್ತ್ಯೇ ಕಾಂಡೇ ಅವಿದುಷೋಽಪಿ ಕರ್ಮಾಸ್ತೀತಿ ಹೇತುಮವೋಚಾಮ । ಅಥ ಏತದ್ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಂ ಸಾಮಾದ್ಯುಪಾಯಂ ವಿದ್ವಾನ್ಕುರ್ಯಾತ್ ॥

ಪುರಾ ಪ್ರಾತರನುವಾಕಸ್ಯೋಪಾಕರಣಾಜ್ಜಘನೇನ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಸ್ಯೋದಙ್ಮುಖ ಉಪವಿಶ್ಯ ಸ ವಾಸವಂ ಸಾಮಾಭಿಗಾಯತಿ ॥ ೩ ॥

ಕಿಂ ತದ್ವೇದ್ಯಮಿತಿ, ಆಹ — ಪುರಾ ಪೂರ್ವಂ ಪ್ರಾತರನುವಾಕಸ್ಯ ಶಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಾರಂಭಾತ್ ಜಘನೇನ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಸ್ಯ ಪಶ್ಚಾತ್ ಉದಙ್ಮುಖಃ ಸನ್ ಉಪವಿಶ್ಯ ಸಃ ವಾಸವಂ ವಸುದೈವತ್ಯಂ ಸಾಮ ಅಭಿಗಾಯತಿ ॥

ಲೋ೩ಕದ್ವಾರಮಪಾವಾ೩ರ್ಣೂ ೩೩ ಪಶ್ಯೇಮ ತ್ವಾ ವಯಂ ರಾ ೩೩೩೩೩ ಹು೩ಮ್ ಆ ೩೩ ಜ್ಯಾ ೩ ಯೋ ೩ ಆ ೩೨೧೧೧ ಇತಿ ॥ ೪ ॥

ಲೋಕದ್ವಾರಮ್ ಅಸ್ಯ ಪೃಥಿವೀಲೋಕಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತಯೇ ದ್ವಾರಮ್ ಅಪಾವೃಣು ಹೇ ಅಗ್ನೇ ತೇನ ದ್ವಾರೇಣ ಪಶ್ಯೇಮ ತ್ವಾ ತ್ವಾಂ ರಾಜ್ಯಾಯೇತಿ ॥

ಅಥ ಜುಹೋತಿ ನಮೋಽಗ್ನಯೇ ಪೃಥಿವೀಕ್ಷಿತೇ ಲೋಕಕ್ಷಿತೇ ಲೋಕಂ ಮೇ ಯಜಮಾನಾಯ ವಿಂದೈಷ ವೈ ಯಜಮಾನಸ್ಯ ಲೋಕ ಏತಾಸ್ಮಿ ॥ ೫ ॥

ಅಥ ಅನಂತರಂ ಜುಹೋತಿ ಅನೇನ ಮಂತ್ರೇಣ — ನಮೋಽಗ್ನಯೇ ಪ್ರಹ್ವೀಭೂತಾಃ ತುಭ್ಯಂ ವಯಂ ಪೃಥಿವೀಕ್ಷಿತೇ ಪೃಥಿವೀನಿವಾಸಾಯ ಲೋಕಕ್ಷಿತೇ ಲೋಕನಿವಾಸಾಯ, ಪೃಥಿವೀಲೋಕನಿವಾಸಾಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ; ಲೋಕಂ ಮೇ ಮಹ್ಯಂ ಯಜಮಾನಾಯ ವಿಂದ ಲಭಸ್ವ ; ಏಷ ವೈ ಮಮ ಯಜಮಾನಸ್ಯ ಲೋಕಃ ಏತಾ ಗಂತಾ ಅಸ್ಮಿ ॥

ಅತ್ರ ಯಜಮಾನಃ ಪರಸ್ತಾದಾಯುಷಃ ಸ್ವಾಹಾಪಜಹಿ ಪರಿಘಮಿತ್ಯುಕ್ತ್ವೋತ್ತಿಷ್ಠತಿ ತಸ್ಮೈ ವಸವಃ ಪ್ರಾತಃಸವನಂ ಸಂಪ್ರಯಚ್ಛಂತಿ ॥ ೬ ॥

ಅತ್ರ ಅಸ್ಮಿಂಲ್ಲೋಕೇ ಯಜಮಾನಃ ಅಹಮ್ ಆಯುಷಃ ಪರಸ್ತಾತ್ ಊರ್ಧ್ವಂ ಮೃತಃ ಸನ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ವಾಹೇತಿ ಜುಹೋತಿ । ಅಪಜಹಿ ಅಪನಯ ಪರಿಘಂ ಲೋಕದ್ವಾರಾರ್ಗಲಮ್ — ಇತಿ ಏತಂ ಮಂತ್ರಮ್ ಉಕ್ತ್ವಾ ಉತ್ತಿಷ್ಠತಿ । ಏವಮೇತೈರ್ವಸುಭ್ಯಃ ಪ್ರಾತಃಸವನಸಂಬದ್ಧೋ ಲೋಕೋ ನಿಷ್ಕ್ರೀತಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತತಸ್ತೇ ಪ್ರಾತಃಸವನಂ ವಸವೋ ಯಜಮಾನಾಯ ಸಂಪ್ರಯಚ್ಛಂತಿ ॥

ಪುರಾ ಮಾಧ್ಯಂದಿನಸ್ಯ ಸವನಸ್ಯೋಪಾಕರಣಾಜ್ಜಘನೇನಾಗ್ನೀಧ್ರೀಯಸ್ಯೋದಙ್ಮುಖ ಉಪವಿಶ್ಯ ಸರೌದ್ರಂ ಸಾಮಾಭಿಗಾಯತಿ ॥ ೭ ॥

ಲೋ೩ಕದ್ವರಮಪಾವಾ೩ರ್ಣೂ೩೩ ಪಶ್ಯೇಮ ತ್ವಾ ವಯಂ ವೈರಾ೩೩೩೩೩ ಹು೩ಮ್ ಆ೩೩ಜ್ಯಾ೩ಯೋ೩ ಆ೩೨೧೧೧ಇತಿ ॥ ೮ ॥

ತಥಾ ಆಗ್ನೀಧ್ರೀಯಸ್ಯ ದಕ್ಷಿಣಾಗ್ನೇಃ ಜಘನೇನ ಉದಙ್ಮುಖ ಉಪವಿಶ್ಯ ಸಃ ರೌದ್ರಂ ಸಾಮ ಅಭಿಗಾಯತಿ ಯಜಮಾನಃ ರುದ್ರದೈವತ್ಯಂ ವೈರಾಜ್ಯಾಯ ॥

ಅಥ ಜುಹೋತಿ ನಮೋ ವಾಯವೇಽಂತರಿಕ್ಷಕ್ಷಿತೇ ಲೋಕಕ್ಷಿತೇ ಲೋಕಂ ಮೇ ಯಜಮಾನಾಯ ವಿಂದೈಷ ವೈ ಯಜಮಾನಸ್ಯ ಲೋಕ ಏತಾಸ್ಮಿ ॥ ೯ ॥

ಅತ್ರ ಯಜಮಾನಃ ಪರಸ್ತಾದಾಯುಷಃ ಸ್ವಾಹಾಪಜಹಿ ಪರಿಘಮಿತ್ಯುಕ್ತ್ವೋತ್ತಿಷ್ಠತಿ ತಸ್ಮೈ ರುದ್ರಾ ಮಾಧ್ಯಂದಿನಂ ಸವನಂ ಸಂಪ್ರಯಚ್ಛಂತಿ ॥ ೧೦ ॥

ಅಂತರಿಕ್ಷಕ್ಷಿತ ಇತ್ಯಾದಿ ಸಮಾನಮ್ ॥

ಪುರಾ ತೃತೀಯಸವನಸ್ಯೋಪಾಕರಣಾಜ್ಜಘನೇನಾಹವನೀಯಸ್ಯೋದಙ್ಮುಖ ಉಪವಿಶ್ಯ ಸ ಆದಿತ್ಯಂ ಸ ವೈಶ್ವದೇವಂ ಸಾಮಾಭಿಗಾಯತಿ ॥ ೧೧ ॥

ಲೋ೩ಕದ್ವಾರಮಪಾವಾ೩ರ್ಣೂ೩೩ಪಶ್ಯೇಮ ತ್ವಾ ವಯಂ ಸ್ವಾರಾ ೩೩೩೩೩ ಹು೩ಮ್ ಆ೩೩ ಜ್ಯಾ೩ ಯೋ೩ ಆ ೩೨೧೧೧ ಇತಿ ॥ ೧೨ ॥

ಆದಿತ್ಯಮಥ ವೈಶ್ವದೇವಂ ಲೋ೩ಕದ್ವಾರಮಪಾವಾ೩ರ್ಣೂ೩೩ ಪಶ್ಯೇಮ ತ್ವಾ ವಯಂ ಸಾಮ್ರಾ೩೩೩೩೩ ಹು೩ಮ್ ಆ೩೩ ಜ್ಯಾ೩ಯೋ೩ಆ ೩೨೧೧೧ ಇತಿ ॥ ೧೩ ॥

ತಥಾ ಆಹವನೀಯಸ್ಯೋದಙ್ಮುಖ ಉಪವಿಶ್ಯ ಸಃ ಆದಿತ್ಯದೈವತ್ಯಮ್ ಆದಿತ್ಯಂ ವೈಶ್ವದೇವಂ ಚ ಸಾಮ ಅಭಿಗಾಯತಿ ಕ್ರಮೇಣ ಸ್ವಾರಾಜ್ಯಾಯ ಸಾಮ್ರಾಜ್ಯಾಯ ॥

ಅಥ ಜುಹೋತಿ ನಮ ಆದಿತ್ಯೇಭ್ಯಶ್ಚ ವಿಶ್ವೇಭ್ಯಶ್ಚ ದೇವೇಭ್ಯೋ ದಿವಿಕ್ಷಿದ್ಭ್ಯೋ ಲೋಕಕ್ಷಿದ್ಭ್ಯೋ ಲೋಕಂ ಮೇ ಯಜಮಾನಾಯ ವಿಂದತ ॥ ೧೪ ॥

ಏಷ ವೈ ಯಜಮಾನಸ್ಯ ಲೋಕ ಏತಾಸ್ಮ್ಯತ್ರ ಯಜಮಾನಃ ಪರಸ್ತಾದಾಯುಷಃ ಸ್ವಾಹಾಪಹತ ಪರಿಘಮಿತ್ಯುಕ್ತ್ವೋತ್ತಿಷ್ಠತಿ ॥ ೧೫ ॥

ದಿವಿಕ್ಷಿದ್ಭ್ಯ ಇತ್ಯೇವಮಾದಿ ಸಮಾನಮನ್ಯತ್ । ವಿಂದತ ಅಪಹತ ಇತಿ ಬಹುವಚನಮಾತ್ರಂ ವಿಶೇಷಃ । ಯಾಜಮಾನಂ ತ್ವೇತತ್ , ಏತಾಸ್ಮ್ಯತ್ರ ಯಜಮಾನ ಇತ್ಯಾದಿಲಿಂಗಾತ್ ॥

ತಸ್ಮಾ ಆದಿತ್ಯಾಶ್ಚ ವಿಶ್ವೇ ಚ ದೇವಾಸ್ತೃತೀಯಸವನಂ ಸಂಪ್ರಯಜ್ಛಂತ್ಯೇಷ ಹ ವೈ ಯಜ್ಞಸ್ಯ ಮಾತ್ರಾಂ ವೇದ ಯ ಏವಂ ವೇದ ಯ ಏವಂ ವೇದ ॥ ೧೬ ॥

ಏಷ ಹ ವೈ ಯಜಮಾನಃ ಏವಂವಿತ್ ಯಥೋಕ್ತಸ್ಯ ಸಾಮಾದೇರ್ವಿದ್ವಾನ್ ಯಜ್ಞಸ್ಯ ಮಾತ್ರಾಂ ಯಜ್ಞಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಂ ವೇದ ಯಥೋಕ್ತಮ್ । ಯ ಏವಂ ವೇದೇತಿ ದ್ವಿರುಕ್ತಿರಧ್ಯಾಯಪರಿಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಾ ॥

ಇತಿ ಚತುರ್ವಿಂಶಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ಇತಿ ಶ್ರೀಮತ್ಪರಮಹಂಸಪರಿವ್ರಾಜಕಾಚಾರ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರೀಗೋವಿಂದಭಗವತ್ಪೂಜ್ಯಪಾದಶಿಷ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರೀಮಚ್ಛಂಕರಭಗವತಃ ಕೃತೌ ಛಾಂದೋಗ್ಯೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯೇ ದ್ವಿತೀಯೋಽಧ್ಯಾಯಃ ಸಮಾಪ್ತಃ ॥

छान्दोग्योपनिषद्भाष्यम्