श्रीमच्छङ्करभगवत्पूज्यपादविरचितम्

छान्दोग्योपनिषद्भाष्यम्

करतलकलिताद्वयात्मतत्त्वं क्षपितदुरन्तचिरन्तनप्रमोहम् ।
उपचितमुदितोदितैर्गुणौघैः उपनिषदामयमुज्जहार भाष्यम् ॥

ಅಷ್ಟಮೋಽಧ್ಯಾಯಃ

ಪ್ರಥಮಃ ಖಂಡಃ

ಯದ್ಯಪಿ ದಿಗ್ದೇಶಕಾಲಾದಿಭೇದಶೂನ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ‘ಸತ್ . . . ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್’ ‘ಆತ್ಮೈವೇದಂ ಸರ್ವಮ್’ ಇತಿ ಷಷ್ಠಸಪ್ತಮಯೋರಧಿಗತಮ್ , ತಥಾಪಿ ಇಹ ಮಂದಬುದ್ಧೀನಾಂ ದಿಗ್ದೇಶಾದಿಭೇದವದ್ವಸ್ತ್ವಿತಿ ಏವಂಭಾವಿತಾ ಬುದ್ಧಿಃ ನ ಶಕ್ಯತೇ ಸಹಸಾ ಪರಮಾರ್ಥವಿಷಯಾ ಕರ್ತುಮಿತಿ, ಅನಧಿಗಮ್ಯ ಚ ಬ್ರಹ್ಮ ನ ಪುರುಷಾರ್ಥಸಿದ್ಧಿರಿತಿ, ತದಧಿಗಮಾಯ ಹೃದಯಪುಂಡರೀಕದೇಶಃ ಉಪದೇಷ್ಟವ್ಯಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಸತ್ಸಮ್ಯಕ್ಪ್ರತ್ಯಯೈಕವಿಷಯಂ ನಿರ್ಗುಣಂ ಚ ಆತ್ಮತತ್ತ್ವಮ್ , ತಥಾಪಿ ಮಂದಬುದ್ಧೀನಾಂ ಗುಣವತ್ತ್ವಸ್ಯೇಷ್ಟತ್ವಾತ್ ಸತ್ಯಕಾಮಾದಿಗುಣವತ್ತ್ವಂ ಚ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ತಥಾ ಯದ್ಯಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಂ ಸ್ತ್ರ್ಯಾದಿವಿಷಯೇಭ್ಯಃ ಸ್ವಯಮೇವೋಪರಮೋ ಭವತಿ, ತಥಾಪ್ಯಾನೇಕಜನ್ಮವಿಷಯಸೇವಾಭ್ಯಾಸಜನಿತಾ ವಿಷಯವಿಷಯಾ ತೃಷ್ಣಾ ನ ಸಹಸಾ ನಿವರ್ತಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾದಿಸಾಧನವಿಶೇಷೋ ವಿಧಾತವ್ಯಃ । ತಥಾ ಯದ್ಯಪ್ಯಾತ್ಮೈಕತ್ವವಿದಾಂ ಗಂತೃಗಮನಗಂತವ್ಯಾಭಾವಾದವಿದ್ಯಾದಿಶೇಷಸ್ಥಿತಿನಿಮಿತ್ತಕ್ಷಯೇ ಗಗನ ಇವ ವಿದ್ಯುದುದ್ಭೂತ ಇವ ವಾಯುಃ ದಗ್ಧೇಂಧನ ಇವ ಅಗ್ನಿಃ ಸ್ವಾತ್ಮನ್ಯೇವ ನಿವೃತ್ತಿಃ, ತಥಾಪಿ ಗಂತೃಗಮನಾದಿವಾಸಿತಬುದ್ಧೀನಾಂ ಹೃದಯದೇಶಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸಕಾನಾಂ ಮೂರ್ಧನ್ಯಯಾ ನಾಡ್ಯಾ ಗತಿರ್ವಕ್ತವ್ಯೇತ್ಯಷ್ಟಮಃ ಪ್ರಪಾಠಕ ಆರಭ್ಯತೇ । ದಿಗ್ದೇಶಗುಣಗತಿಫಲಭೇದಶೂನ್ಯಂ ಹಿ ಪರಮಾರ್ಥಸದದ್ವಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಮಂದಬುದ್ಧೀನಾಮಸದಿವ ಪ್ರತಿಭಾತಿ । ಸನ್ಮಾರ್ಗಸ್ಥಾಸ್ತಾವದ್ಭವಂತು ತತಃ ಶನೈಃ ಪರಮಾರ್ಥಸದಪಿ ಗ್ರಾಹಯಿಷ್ಯಾಮೀತಿ ಮನ್ಯತೇ ಶ್ರುತಿಃ —

ಅಥ ಯದಿದಮಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮಪುರೇ ದಹರಂ ಪುಂಡರೀಕಂ ವೇಶ್ಮ ದಹರೋಽಸ್ಮಿನ್ನಂತರಾಕಾಶಸ್ತಸ್ಮಿನ್ಯದಂತಸ್ತದನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಂ ತದ್ವಾವ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಮಿತಿ ॥ ೧ ॥

ಅಥ ಅನಂತರಂ ಯದಿದಂ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಂ ದಹರಮ್ ಅಲ್ಪಂ ಪುಂಡರೀಕಂ ಪುಂಡರೀಕಸದೃಶಂ ವೇಶ್ಮೇವ ವೇಶ್ಮ, ದ್ವಾರಪಾಲಾದಿಮತ್ತ್ವಾತ್ । ಅಸ್ಮಿನ್ ಬ್ರಹ್ಮಪುರೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪರಸ್ಯ ಪುರಮ್ — ರಾಜ್ಞೋಽನೇಕಪ್ರಕೃತಿಮದ್ಯಥಾ ಪುರಮ್ , ತಥೇದಮನೇಕೇಂದ್ರಿಯಮನೋಬುದ್ಧಿಭಿಃ ಸ್ವಾಮ್ಯರ್ಥಕಾರಿಭಿರ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಬ್ರಹ್ಮಪುರಮ್ । ಪುರೇ ಚ ವೇಶ್ಮ ರಾಜ್ಞೋ ಯಥಾ, ತಥಾ ತಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮಪುರೇ ಶರೀರೇ ದಹರಂ ವೇಶ್ಮ, ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಲಬ್ಧ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಥಾ ವಿಷ್ಣೋಃ ಸಾಲಗ್ರಾಮಃ । ಅಸ್ಮಿನ್ಹಿ ಸ್ವವಿಕಾರಶುಂಗೇ ದೇಹೇ ನಾಮರೂಪವ್ಯಾಕರಣಾಯ ಪ್ರವಿಷ್ಟಂ ಸದಾಖ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜೀವೇನ ಆತ್ಮನೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಮಾದಸ್ಮಿನ್ಹೃದಯಪುಂಡರೀಕೇ ವೇಶ್ಮನಿ ಉಪಸಂಹೃತಕರಣೈರ್ಬ್ರಾಹ್ಮವಿಷಯವಿರಕ್ತೈಃ ವಿಶೇಷತೋ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಸತ್ಯಸಾಧನಾಭ್ಯಾಂ ಯುಕ್ತೈಃ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಗುಣವದ್ಧ್ಯಾಯಮಾನೈಃ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಲಭ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರಕರಣಾರ್ಥಃ । ದಹರಃ ಅಲ್ಪತರಃ ಅಸ್ಮಿಂದಹರೇ ವೇಶ್ಮನಿ ವೇಶ್ಮನಃ ಅಲ್ಪತ್ವಾತ್ತದಂತರ್ವರ್ತಿನೋಽಲ್ಪತರತ್ವಂ ವೇಶ್ಮನಃ । ಅಂತರಾಕಾಶಃ ಆಕಾಶಾಖ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ‘ಆಕಾಶೋ ವೈ ನಾಮ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧೪ । ೧) ಇತಿ ಹಿ ವಕ್ಷ್ಯತಿ । ಆಕಾಶ ಇವ ಅಶರೀರತ್ವಾತ್ ಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವಸರ್ವಗತತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಾಚ್ಚ । ತಸ್ಮಿನ್ನಾಕಾಶಾಖ್ಯೇ ಯದಂತಃ ಮಧ್ಯೇ ತದನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ತದ್ವಾವ ತದೇವ ಚ ವಿಶೇಷೇಣ ಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಂ ಗುರ್ವಾಶ್ರಯಶ್ರವಣಾದ್ಯುಪಾಯೈರನ್ವಿಷ್ಯ ಚ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರಣೀಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ತಂ ಚೇದ್ಬ್ರೂಯುರ್ಯದಿದಮಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮಪುರೇ ದಹರಂ ಪುಂಡರೀಕಂ ವೇಶ್ಮ ದಹರೋಽಸ್ಮಿನ್ನಂತರಾಕಾಶಃ ಕಿಂ ತದತ್ರ ವಿದ್ಯತೇ ಯದನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಂ ಯದ್ವಾವ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಮಿತಿ ಸ ಬ್ರೂಯಾತ್ ॥ ೨ ॥

ತಂ ಚೇತ್ ಏವಮುಕ್ತವಂತಮಾಚಾರ್ಯಂ ಯದಿ ಬ್ರೂಯುಃ ಅಂತೇವಾಸಿನಶ್ಚೋದಯೇಯುಃ ; ಕಥಮ್ ? ಯದಿದಮಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮಪುರೇ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೇ ಅಂತಃ ದಹರಂ ಪುಂಡರೀಕಂ ವೇಶ್ಮ, ತತೋಽಪ್ಯಂತಃ ಅಲ್ಪತರ ಏವ ಆಕಾಶಃ । ಪುಂಡರೀಕ ಏವ ವೇಶ್ಮನಿ ತಾವತ್ಕಿಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಕಿಂ ತತೋಽಲ್ಪತರೇ ಖೇ ಯದ್ಭವೇದಿತ್ಯಾಹುಃ । ದಹರೋಽಸ್ಮಿನ್ನಂತರಾಕಾಶಃ ಕಿಂ ತದತ್ರ ವಿದ್ಯತೇ, ನ ಕಿಂಚನ ವಿದ್ಯತ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಯದಿ ನಾಮ ಬದರಮಾತ್ರಂ ಕಿಮಪಿ ವಿದ್ಯತೇ, ಕಿಂ ತಸ್ಯಾನ್ವೇಷಣೇನ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸನೇನ ವಾ ಫಲಂ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತುಃ ಸ್ಯಾತ್ ? ಅತಃ ಯತ್ತತ್ರಾನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಂ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಂ ವಾ ನ ತೇನ ಪ್ರಯೋಜನಮಿತ್ಯುಕ್ತವತಃ ಸ ಆಚಾರ್ಯೋ ಬ್ರೂಯಾದಿತಿ ಶ್ರುತೇರ್ವಚನಮ್ ॥

ಯಾವಾನ್ವಾ ಅಯಮಾಕಾಶಸ್ತಾವಾನೇಷೋಽಂತರ್ಹೃದಯ ಆಕಾಶ ಉಭೇ ಅಸ್ಮಿಂದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವೀ ಅಂತರೇವ ಸಮಾಹಿತೇ ಉಭಾವಗ್ನಿಶ್ಚ ವಾಯುಶ್ಚ ಸೂರ್ಯಾಚಂದ್ರಮಸಾವುಭೌ ವಿದ್ಯುನ್ನಕ್ಷತ್ರಾಣಿ ಯಚ್ಚಾಸ್ಯೇಹಾಸ್ತಿ ಯಚ್ಚ ನಾಸ್ತಿ ಸರ್ವಂ ತದಸ್ಮಿನ್ಸಮಾಹಿತಮಿತಿ ॥ ೩ ॥

ಶೃಣುತ — ತತ್ರ ಯದ್ಬ್ರೂಥ ಪುಂಡರೀಕಾಂತಃಸ್ಥಸ್ಯ ಖಸ್ಯಾಲ್ಪತ್ವಾತ್ ತತ್ಸ್ಥಮಲ್ಪತರಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ, ತದಸತ್ । ನ ಹಿ ಖಂ ಪುಂಡರೀಕವೇಶ್ಮಗತಂ ಪುಂಡರೀಕಾದಲ್ಪತರಂ ಮತ್ವಾ ಅವೋಚಂ ದಹರೋಽಸ್ಮಿನ್ನಂತರಾಕಾಶ ಇತಿ । ಕಿಂ ತರ್ಹಿ, ಪುಂಡರೀಕಮಲ್ಪಂ ತದನುವಿಧಾಯಿ ತತ್ಸ್ಥಮಂತಃಕರಣಂ ಪುಂಡರೀಕಾಕಾಶಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಂ ತಸ್ಮಿನ್ವಿಶುದ್ಧೇ ಸಂಹೃತಕರಣಾನಾಂ ಯೋಗಿನಾಂ ಸ್ವಚ್ಛ ಇವೋದಕೇ ಪ್ರತಿಬಿಂಬರೂಪಮಾದರ್ಶ ಇವ ಚ ಶುದ್ಧೇ ಸ್ವಚ್ಛಂ ವಿಜ್ಞಾನಜ್ಯೋತಿಃಸ್ವರೂಪಾವಭಾಸಂ ತಾವನ್ಮಾತ್ರಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಲಭ್ಯತ ಇತಿ ದಹರೋಽಸ್ಮಿನ್ನಂತರಾಕಾಶ ಇತ್ಯವೋಚಾಮ ಅಂತಃಕರಣೋಪಾಧಿನಿಮಿತ್ತಮ್ । ಸ್ವತಸ್ತು ಯಾವಾನ್ವೈ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ ಪರಿಮಾಣತೋಽಯಮಾಕಾಶಃ ಭೌತಿಕಃ, ತಾವಾನೇಷೋಽಂತರ್ಹೃದಯೇ ಆಕಾಶಃ ಯಸ್ಮಿನ್ನನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಂ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಂ ಚ ಅವೋಚಾಮ । ನಾಪ್ಯಾಕಾಶತುಲ್ಯಪರಿಮಾಣತ್ವಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ತಾವಾನಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಕಿಂ ತರ್ಹಿ, ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನುರೂಪಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಾಂತಾಂತರಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ । ಕಥಂ ಪುನರ್ನ ಆಕಾಶಸಮಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯವಗಮ್ಯತೇ, ‘ಯೇನಾವೃತಂ ಖಂ ಚ ದಿವಂ ಮಹೀಂ ಚ’ (ತೈ. ನಾ. ೧), ‘ತಸ್ಮಾದ್ವಾ ಏತಸ್ಮಾದಾತ್ಮನ ಆಕಾಶಃ ಸಂಭೂತಃ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧), ‘ಏತಸ್ಮಿನ್ನು ಖಲ್ವಕ್ಷರೇ ಗಾರ್ಗ್ಯಾಕಾಶಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೮ । ೧೧) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ । ಕಿಂ ಚ ಉಭೇ ಅಸ್ಮಿಂದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವೀ ಬ್ರಹ್ಮಾಕಾಶೇ ಬುದ್ಧ್ಯುಪಾಧಿವಿಶಿಷ್ಟೇ ಅಂತರೇವ ಸಮಾಹಿತೇ ಸಮ್ಯಗಾಹಿತೇ ಸ್ಥಿತೇ । ‘ಯಥಾ ವಾ ಅರಾ ನಾಭೌ’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೧೫ । ೧) ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ಹಿ ; ತಥಾ ಉಭಾವಗ್ನಿಶ್ಚ ವಾಯುಶ್ಚೇತ್ಯಾದಿ ಸಮಾನಮ್ । ಯಚ್ಚ ಅಸ್ಯ ಆತ್ಮನ ಆತ್ಮೀಯತ್ವೇನ ದೇಹವತೋಽಸ್ತಿ ವಿದ್ಯತೇ ಇಹ ಲೋಕೇ । ತಥಾ ಯಚ್ಚ ಆತ್ಮೀಯತ್ವೇನ ನ ವಿದ್ಯತೇ । ನಷ್ಟಂ ಭವಿಷ್ಯಚ್ಚ ನಾಸ್ತೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ನ ತು ಅತ್ಯಂತಮೇವಾಸತ್ , ತಸ್ಯ ಹೃದ್ಯಾಕಾಶೇ ಸಮಾಧಾನಾನುಪಪತ್ತೇಃ ॥

ತಂ ಚೇದ್ಬ್ರೂಯುರಸ್ಮಿꣳಶ್ಚೇದಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮಪುರೇ ಸರ್ವꣳ ಸಮಾಹಿತꣳ ಸರ್ವಾಣಿ ಚ ಭೂತಾನಿ ಸರ್ವೇ ಚ ಕಾಮಾ ಯದೈತಜ್ಜರಾ ವಾಪ್ನೋತಿ ಪ್ರಧ್ವಂಸತೇ ವಾ ಕಿಂ ತತೋಽತಿಶಿಷ್ಯತ ಇತಿ ॥ ೪ ॥

ತಂ ಚೇತ್ ಏವಮುಕ್ತವಂತಂ ಬ್ರೂಯುಃ ಪುನರಂತೇವಾಸಿನಃ — ಅಸ್ಮಿಂಶ್ಚೇತ್ ಯಥೋಕ್ತೇ ಚೇತ್ ಯದಿ ಬ್ರಹ್ಮಪುರೇ ಬ್ರಹ್ಮಪುರೋಪಲಕ್ಷಿತಾಂತರಾಕಾಶೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಸಮಾಹಿತಂ ಸರ್ವಾಣಿ ಚ ಭೂತಾನಿ ಸರ್ವೇ ಚ ಕಾಮಾಃ । ಕಥಮಾಚಾರ್ಯೇಣಾನುಕ್ತಾಃ ಕಾಮಾ ಅಂತೇವಾಸಿಭಿರುಚ್ಯಂತೇ ? ನೈಷ ದೋಷಃ । ಯಚ್ಚ ಅಸ್ಯ ಇಹಾಸ್ತಿ ಯಚ್ಚ ನಾಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತಾ ಏವ ಹಿ ಆಚಾರ್ಯೇಣ ಕಾಮಾಃ । ಅಪಿ ಚ ಸರ್ವಶಬ್ದೇನ ಚ ಉಕ್ತಾ ಏವ ಕಾಮಾಃ । ಯದಾ ಯಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ಏತಚ್ಛರೀರಂ ಬ್ರಹ್ಮಪುರಾಖ್ಯಂ ಜರಾ ವಲೀಪಲಿತಾದಿಲಕ್ಷಣಾ ವಯೋಹಾನಿರ್ವಾ ಆಪ್ನೋತಿ, ಶಸ್ತ್ರಾದಿನಾ ವಾ ವೃಕ್ಣಂ ಪ್ರಧ್ವಂಸತೇ ವಿಸ್ರಂಸತೇ ವಿನಶ್ಯತಿ, ಕಿಂ ತತೋಽನ್ಯದತಿಶಿಷ್ಯತೇ ? ಘಟಾಶ್ರಿತಕ್ಷೀರದಧಿಸ್ನೇಹಾದಿವತ್ ಘಟನಾಶೇ ದೇಹನಾಶೇಽಪಿ ದೇಹಾಶ್ರಯಮುತ್ತರೋತ್ತರಂ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವನಾಶಾನ್ನಶ್ಯತೀತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ನಾಶೇ ಕಿಂ ತತೋಽನ್ಯತ್ ಯಥೋಕ್ತಾದತಿಶಿಷ್ಯತೇ ಅವತಿಷ್ಠತೇ, ನ ಕಿಂಚನಾವತಿಷ್ಠತ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥

ಸ ಬ್ರೂಯಾನ್ನಾಸ್ಯ ಜರಯೈತಜ್ಜೀರ್ಯತಿ ನ ವಧೇನಾಸ್ಯ ಹನ್ಯತ ಏತತ್ಸತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಪುರಮಸ್ಮಿನ್ಕಾಮಾಃ ಸಮಾಹಿತಾ ಏಷ ಆತ್ಮಾಪಹತಪಾಪ್ಮಾ ವಿಜರೋ ವಿಮೃತ್ಯುರ್ವಿಶೋಕೋ ವಿಜಿಘತ್ಸೋಽಪಿಪಾಸಃ ಸತ್ಯಕಾಮಃ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪೋ ಯಥಾ ಹ್ಯೇವೇಹ ಪ್ರಜಾ ಅನ್ವಾವಿಶಂತಿ ಯಥಾನುಶಾಸನಂ ಯಂ ಯಮಂತಮಭಿಕಾಮಾ ಭವಂತಿ ಯಂ ಜನಪದಂ ಯಂ ಕ್ಷೇತ್ರಭಾಗಂ ತಂ ತಮೇವೋಪಜೀವಂತಿ ॥ ೫ ॥

ಏವಮಂತೇವಾಸಿಭಿಶ್ಚೋದಿತಃ ಸ ಆಚಾರ್ಯೋ ಬ್ರೂಯಾತ್ ತನ್ಮತಿಮಪನಯನ್ । ಕಥಮ್ ? ಅಸ್ಯ ದೇಹಸ್ಯ ಜರಯಾ ಏತತ್ ಯಥೋಕ್ತಮಂತರಾಕಾಶಾಖ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಯಸ್ಮಿನ್ಸರ್ವಂ ಸಮಾಹಿತಂ ನ ಜೀರ್ಯತಿ ದೇಹವನ್ನ ವಿಕ್ರಿಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಚ ಅಸ್ಯ ವಧೇನ ಶಸ್ತ್ರಾದಿಘಾತೇನ ಏತದ್ಧನ್ಯತೇ, ಯಥಾ ಆಕಾಶಮ್ ; ಕಿಮು ತತೋಽಪಿ ಸೂಕ್ಷ್ಮತರಮಶಬ್ದಮಸ್ಪರ್ಶಂ ಬ್ರಹ್ಮ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿದೋಷೈರ್ನ ಸ್ಪೃಶ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಥಂ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿದೋಷೈರ್ನ ಸ್ಪೃಶ್ಯತ ಇತಿ ಏತಸ್ಮಿನ್ನವಸರೇ ವಕ್ತವ್ಯಂ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ , ತತ್ಪ್ರಕೃತವ್ಯಾಸಂಗೋ ಮಾ ಭೂದಿತಿ ನೋಚ್ಯತೇ । ಇಂದ್ರವಿರೋಚನಾಖ್ಯಾಯಿಕಾಯಾಮುಪರಿಷ್ಟಾದ್ವಕ್ಷ್ಯಾಮೋ ಯುಕ್ತಿತಃ । ಏತತ್ಸತ್ಯಮವಿತಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಪುರಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಪುರಂ ಬ್ರಹ್ಮಪುರಮ್ ; ಶರೀರಾಖ್ಯಂ ತು ಬ್ರಹ್ಮಪುರಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ತತ್ತು ಅನೃತಮೇವ, ‘ವಾಚಾರಂಭಣಂ ವಿಕಾರೋ ನಾಮಧೇಯಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧ । ೪), (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧ । ೫), (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧ । ೬) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ತದ್ವಿಕಾರೋ ಅನೃತೇಽಪಿ ದೇಹಶುಂಗೇ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಲಭ್ಯತ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಪುರಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಮ್ । ಸತ್ಯಂ ತು ಬ್ರಹ್ಮಪುರಮೇತದೇವ ಬ್ರಹ್ಮ, ಸರ್ವವ್ಯವಹಾರಾಸ್ಪದತ್ವಾತ್ । ಅತಃ ಅಸ್ಮಿನ್ಪುಂಡರೀಕೋಪಲಕ್ಷಿತೇ ಬ್ರಹ್ಮಪುರೇ ಸರ್ವೇ ಕಾಮಾಃ, ಯೇ ಬಹಿರ್ಭವದ್ಭಿಃ ಪ್ರಾರ್ಥ್ಯಂತೇ, ತೇ ಅಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಸಮಾಹಿತಾಃ । ಅತಃ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಪಾಯಮೇವಾನುತಿಷ್ಠತ, ಬಾಹ್ಯವಿಷಯತೃಷ್ಣಾಂ ತ್ಯಜತ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಏಷ ಆತ್ಮಾ ಭವತಾಂ ಸ್ವರೂಪಮ್ । ಶೃಣುತ ತಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಮ್ — ಅಪಹತಪಾಪ್ಮಾ, ಅಪಹತಃ ಪಾಪ್ಮಾ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾಖ್ಯೋ ಯಸ್ಯ ಸೋಽಯಮಪಹತಪಾಪ್ಮಾ । ತಥಾ ವಿಜರಃ ವಿಗತಜರಃ ವಿಮೃತ್ಯುಶ್ಚ । ತದುಕ್ತಂ ಪೂರ್ವಮೇವ ನ ವಧೇನಾಸ್ಯ ಹನ್ಯತ ಇತಿ ; ಕಿಮರ್ಥಂ ಪುನರುಚ್ಯತೇ ? ಯದ್ಯಪಿ ದೇಹಸಂಬಂಧಿಭ್ಯಾಂ ಜರಾಮೃತ್ಯುಭ್ಯಾಂ ನ ಸಂಬಂಧ್ಯತೇ, ಅನ್ಯಥಾಪಿ ಸಂಬಂಧಸ್ತಾಭ್ಯಾಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕಾನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮ್ । ವಿಶೋಕಃ ವಿಗತಶೋಕಃ । ಶೋಕೋ ನಾಮ ಇಷ್ಟಾದಿವಿಯೋಗನಿಮಿತ್ತೋ ಮಾನಸಃ ಸಂತಾಪಃ । ವಿಜಿಘತ್ಸಃ ವಿಗತಾಶನೇಚ್ಛಃ । ಅಪಿಪಾಸಃ ಅಪಾನೇಚ್ಛಃ । ನನು ಅಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವೇನ ಜರಾದಯಃ ಶೋಕಾಂತಾಃ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಾ ಏವ ಭವಂತಿ, ಕಾರಣಪ್ರತಿಷೇಧಾತ್ । ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಕಾರ್ಯಾ ಹಿ ತೇ ಇತಿ । ಜರಾದಿಪ್ರತಿಷೇಧೇನ ವಾ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಯೋಃ ಕಾರ್ಯಾಭಾವೇ ವಿದ್ಯಮಾನಯೋರಪ್ಯಸತ್ಸಮತ್ವಮಿತಿ ಪೃಥಕ್ಪ್ರತಿಷೇಧೋಽನರ್ಥಕಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಸತ್ಯಮೇವಮ್ , ತಥಾಪಿ ಧರ್ಮಕಾರ್ಯಾನಂದವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಾನಂದೋ ಯಥೇಶ್ವರೇ, ‘ವಿಜ್ಞಾನಮಾನಂದಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೨೮) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ, ತಥಾ ಅಧರ್ಮಕಾರ್ಯಜರಾದಿವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಪಿ ಜರಾದಿದುಃಖಸ್ವರೂಪಂ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೇತ । ಅತಃ ಯುಕ್ತಸ್ತನ್ನಿವೃತ್ತಯೇ ಜರಾದೀನಾಂ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾಭ್ಯಾಂ ಪೃಥಕ್ಪ್ರತಿಷೇಧಃ । ಜರಾದಿಗ್ರಹಣಂ ಸರ್ವದುಃಖೋಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಮ್ । ಪಾಪನಿಮಿತ್ತಾನಾಂ ತು ದುಃಖಾನಾಮಾನಂತ್ಯಾತ್ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಚ ತತ್ಪ್ರತಿಷೇಧಸ್ಯ ಅಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ ಸರ್ವದುಃಖಪ್ರತಿಷೇಧಾರ್ಥಂ ಯುಕ್ತಮೇವಾಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವವಚನಮ್ । ಸತ್ಯಾಃ ಅವಿತಥಾಃ ಕಾಮಾಃ ಯಸ್ಯ ಸೋಽಯಂ ಸತ್ಯಕಾಮಃ । ವಿತಥಾ ಹಿ ಸಂಸಾರಿಣಾಂ ಕಾಮಾಃ ; ಈಶ್ವರಸ್ಯ ತದ್ವಿಪರೀತಾಃ । ತಥಾ ಕಾಮಹೇತವಃ ಸಂಕಲ್ಪಾ ಅಪಿ ಸತ್ಯಾಃ ಯಸ್ಯ ಸ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪಃ । ಸಂಕಲ್ಪಾಃ ಕಾಮಾಶ್ಚ ಶುದ್ಧಸತ್ತ್ವೋಪಾಧಿನಿಮಿತ್ತಾಃ ಈಶ್ವರಸ್ಯ, ಚಿತ್ರಗುವತ್ ; ನ ಸ್ವತಃ ‘ನೇತಿ ನೇತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೩ । ೬) ಇತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ಯಥೋಕ್ತಲಕ್ಷಣ ಏಷ ಆತ್ಮಾ ವಿಜ್ಞೇಯೋ ಗುರುಭ್ಯಃ ಶಾಸ್ತ್ರತಶ್ಚ ಆತ್ಮಸಂವೇದ್ಯತಯಾ ಚ ಸ್ವಾರಾಜ್ಯಕಾಮೈಃ । ನ ಚೇದ್ವಿಜ್ಞಾಯತೇ ಕೋ ದೋಷಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ, ಶೃಣುತ ಅತ್ರ ದೋಷಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ — ಯಥಾ ಹ್ಯೇವ ಇಹ ಲೋಕೇ ಪ್ರಜಾಃ ಅನ್ವಾವಿಶಂತಿ ಅನುವರ್ತಂತೇ ಯಥಾನುಶಾಸನಮ್ ; ಯಥೇಹ ಪ್ರಜಾಃ ಅನ್ಯಂ ಸ್ವಾಮಿನಂ ಮನ್ಯಮಾನಾಃ ತಸ್ಯ ಸ್ವಾಮಿನೋ ಯಥಾ ಯಥಾನುಶಾಸನಂ ತಥಾ ತಥಾನ್ವಾವಿಶಂತಿ । ಕಿಮ್ ? ಯಂ ಯಮಂತಂ ಪ್ರತ್ಯಂತಂ ಜನಪದಂ ಕ್ಷೇತ್ರಭಾಗಂ ಚ ಅಭಿಕಾಮಾಃ ಅರ್ಥಿನ್ಯಃ ಭವಂತಿ ಆತ್ಮಬುದ್ಧ್ಯನುರೂಪಮ್ , ತಂ ತಮೇವ ಚ ಪ್ರತ್ಯಂತಾದಿಮ್ ಉಪಜೀವಂತೀತಿ । ಏಷ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ ಅಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯದೋಷಂ ಪ್ರತಿ ಪುಣ್ಯಫಲೋಪಭೋಗೇ ॥
+“ತದ್ಯಥೇಹ+ಕರ್ಮಜಿತಃ”(ಛಾ.ಉ.+೮.೧.೬)

ತದ್ಯಥೇಹ ಕರ್ಮಜಿತೋ ಲೋಕಃ ಕ್ಷೀಯತ ಏವಮೇವಾಮುತ್ರ ಪುಣ್ಯಜಿತೋ ಲೋಕಃ ಕ್ಷೀಯತೇ ತದ್ಯ ಇಹಾತ್ಮಾನಮನನುವಿದ್ಯ ವ್ರಜಂತ್ಯೇತಾꣳಶ್ಚ ಸತ್ಯಾನ್ಕಾಮಾꣳಸ್ತೇಷಾꣳ ಸರ್ವೇಷು ಲೋಕೇಷ್ವಕಾಮಚಾರೋ ಭವತ್ಯಥ ಯ ಇಹಾತ್ಮಾನಮನುವಿದ್ಯ ವ್ರಜಂತ್ಯೇತಾꣳಶ್ಚ ಸತ್ಯಾನ್ಕಾಮಾಂಸ್ತೇಷಾꣳ ಸರ್ವೇಷು ಲೋಕೇಷು ಕಾಮಚಾರೋ ಭವತಿ ॥ ೬ ॥

ಅಥ ಅನ್ಯೋ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ ತತ್ಕ್ಷಯಂ ಪ್ರತಿ ತದ್ಯಥೇಹೇತ್ಯಾದಿಃ । ತತ್ ತತ್ರ ಯಥಾ ಇಹ ಲೋಕೇ ತಾಸಾಮೇವ ಸ್ವಾಮ್ಯನುಶಾಸನಾನುವರ್ತಿನೀನಾಂ ಪ್ರಜಾನಾಂ ಸೇವಾದಿಜಿತೋ ಲೋಕಃ ಪರಾಧೀನೋಪಭೋಗಃ ಕ್ಷೀಯತೇ ಅಂತವಾನ್ಭವತಿ । ಅಥ ಇದಾನೀಂ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮುಪಸಂಹರತಿ — ಏವಮೇವ ಅಮುತ್ರ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಪುಣ್ಯಜಿತೋ ಲೋಕಃ ಪರಾಧೀನೋಪಭೋಗಃ ಕ್ಷೀಯತ ಏವೇತಿ । ಉಕ್ತಃ ದೋಷಃ ಏಷಾಮಿತಿ ವಿಷಯಂ ದರ್ಶಯತಿ — ತದ್ಯ ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ತತ್ ತತ್ರ ಯೇ ಇಹ ಅಸ್ಮಿಂಲ್ಲೋಕೇ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಣೋರಧಿಕೃತಾಃ ಯೋಗ್ಯಾಃ ಸಂತಃ ಆತ್ಮಾನಂ ಯಥೋಕ್ತಲಕ್ಷಣಂ ಶಾಸ್ತ್ರಾಚಾರ್ಯೋಪದಿಷ್ಟಮನನುವಿದ್ಯ ಯಥೋಪದೇಶಮನು ಸ್ವಸಂವೇದ್ಯತಾಮಕೃತ್ವಾ ವ್ರಜಂತಿ ದೇಹಾದಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಯಂತಿ, ಯ ಏತಾಂಶ್ಚ ಯಥೋಕ್ತಾನ್ ಸತ್ಯಾನ್ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪಕಾರ್ಯಾಂಶ್ಚ ಸ್ವಾತ್ಮಸ್ಥಾನ್ಕಾಮಾನ್ ಅನನುವಿದ್ಯ ವ್ರಜಂತಿ, ತೇಷಾಂ ಸರ್ವೇಷು ಲೋಕೇಷು ಅಕಾಮಚಾರಃ ಅಸ್ವತನ್‍ತ್ರತಾ ಭವತಿ — ಯಥಾ ರಾಜಾನುಶಾಸನಾನುವರ್ತಿನೀನಾಂ ಪ್ರಜಾನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥ ಯೇ ಅನ್ಯೇ ಇಹ ಲೋಕೇ ಆತ್ಮಾನಂ ಶಾಸ್ತ್ರಾಚಾರ್ಯೋಪದೇಶಮನುವಿದ್ಯ ಸ್ವಾತ್ಮಸಂವೇದ್ಯತಾಮಾಪಾದ್ಯ ವ್ರಜಂತಿ ಯಥೋಕ್ತಾಂಶ್ಚ ಸತ್ಯಾನ್ಕಾಮಾನ್ , ತೇಷಾಂ ಸರ್ವೇಷು ಲೋಕೇಷು ಕಾಮಚಾರೋ ಭವತಿ — ರಾಜ್ಞ ಇವ ಸಾರ್ವಭೌಮಸ್ಯ ಇಹ ಲೋಕೇ ॥
ಇತಿ ಪ್ರಥಮಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ದ್ವಿತೀಯಃ ಖಂಡಃ

ಸ ಯದಿ ಪಿತೃಲೋಕಕಾಮೋ ಭವತಿ ಸಂಕಲ್ಪಾದೇವಾಸ್ಯ ಪಿತರಃ ಸಮುತ್ತಿಷ್ಠಂತಿ ತೇನ ಪಿತೃಲೋಕೇನ ಸಂಪನ್ನೋ ಮಹೀಯತೇ ॥ ೧ ॥

ಕಥಂ ಸರ್ವೇಷು ಲೋಕೇಷು ಕಾಮಚಾರೋ ಭವತೀತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಯ ಆತ್ಮಾನಂ ಯಥೋಕ್ತಲಕ್ಷಣಂ ಹೃದಿ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕೃತವಾನ್ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾದಿಸಾಧನಸಂಪನ್ನಃ ಸನ್ ತತ್ಸ್ಥಾಂಶ್ಚ ಸತ್ಯಾನ್ಕಾಮಾನ್ ; ಸ ತ್ಯಕ್ತದೇಹಃ ಯದಿ ಪಿತೃಲೋಕಕಾಮಃ ಪಿತರೋ ಜನಯಿತಾರಃ ತ ಏವ ಸುಖಹೇತುತ್ವೇನ ಭೋಗ್ಯತ್ವಾತ್ ಲೋಕಾ ಉಚ್ಯಂತೇ, ತೇಷು ಕಾಮೋ ಯಸ್ಯ ತೈಃ ಪಿತೃಭಿಃ ಸಂಬಂಧೇಚ್ಛಾ ಯಸ್ಯ ಭವತಿ, ತಸ್ಯ ಸಂಕಲ್ಪಮಾತ್ರಾದೇವ ಪಿತರಃ ಸಮುತ್ತಿಷ್ಠಂತಿ ಆತ್ಮಸಂಬಂಧಿತಾಮಾಪದ್ಯಂತೇ, ವಿಶುದ್ಧಸತ್ತ್ವತಯಾ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪತ್ವಾತ್ ಈಶ್ವರಸ್ಯೇವ । ತೇನ ಪಿತೃಲೋಕೇನ ಭೋಗೇನ ಸಂಪನ್ನಃ ಸಂಪತ್ತಿಃ ಇಷ್ಟಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ತಯಾ ಸಮೃದ್ಧಃ ಮಹೀಯತೇ ಪೂಜ್ಯತೇ ವರ್ಧತೇ ವಾ ಮಹಿಮಾನಮನುಭವತಿ ॥
ಅಥ ಯದಿ ಮಾತೃಲೋಕಕಾಮೋ ಭವತಿ ಸಂಕಲ್ಪಾದೇವಾಸ್ಯ ಮಾತರಃ ಸಮುತ್ತಿಷ್ಠಂತಿ ತೇನ ಮಾತೃಲೋಕೇನ ಸಂಪನ್ನೋ ಮಹೀಯತೇ ॥ ೨ ॥
ಅಥ ಯದಿ ಭ್ರಾತೃಲೋಕಕಾಮೋ ಭವತಿ ಸಂಕಲ್ಪಾದೇವಾಸ್ಯ ಭ್ರಾತರಃ ಸಮುತ್ತಿಷ್ಠಂತಿ ತೇನ ಭ್ರಾತೃಲೋಕೇನ ಸಂಪನ್ನೋ ಮಹೀಯತೇ ॥ ೩ ॥
ಅಥ ಯದಿ ಸ್ವಸೃಲೋಕಕಾಮೋ ಭವತಿ ಸಂಕಲ್ಪಾದೇವಾಸ್ಯ ಸ್ವಸಾರಃ ಸಮುತ್ತಿಷ್ಠಂತಿ ತೇನ ಸ್ವಸೃಲೋಕೇನ ಸಂಪನ್ನೋ ಮಹೀಯತೇ ॥ ೪ ॥
ಅಥ ಯದಿ ಸಖಿಲೋಕಕಾಮೋ ಭವತಿ ಸಂಕಲ್ಪಾದೇವಾಸ್ಯ ಸಖಾಯಃ ಸಮುತ್ತಿಷ್ಠಂತಿ ತೇನ ಸಖಿಲೋಕೇನ ಸಂಪನ್ನೋ ಮಹೀಯತೇ ॥ ೫ ॥
ಅಥ ಯದಿ ಗಂಧಮಾಲ್ಯಲೋಕಕಾಮೋ ಭವತಿ ಸಂಕಲ್ಪಾದೇವಾಸ್ಯ ಗಂಧಮಾಲ್ಯೇ ಸಮುತ್ತಿಷ್ಠತಸ್ತೇನ ಗಂಧಮಾಲ್ಯಲೋಕೇನ ಸಂಪನ್ನೋ ಮಹೀಯತೇ ॥ ೬ ॥
ಅಥ ಯದ್ಯನ್ನಪಾನಲೋಕಕಾಮೋ ಭವತಿ ಸಂಕಲ್ಪಾದೇವಾಸ್ಯಾನ್ನಪಾನೇ ಸಮುತ್ತಿಷ್ಠತಸ್ತೇನಾನ್ನಪಾನಲೋಕೇನ ಸಂಪನ್ನೋ ಮಹೀಯತೇ ॥ ೭ ॥
ಅಥ ಯದಿ ಗೀತವಾದಿತ್ರಲೋಕಕಾಮೋ ಭವತಿ ಸಂಕಲ್ಪಾದೇವಾಸ್ಯ ಗೀತವಾದಿತ್ರೇ ಸಮುತ್ತಿಷ್ಠತಸ್ತೇನ ಗೀತವಾದಿತ್ರಲೋಕೇನ ಸಂಪನ್ನೋ ಮಹೀಯತೇ ॥ ೮ ॥

ಅಥ ಯದಿ ಸ್ತ್ರೀಲೋಕಕಾಮೋ ಭವತಿ ಸಂಕಲ್ಪಾದೇವಾಸ್ಯ ಸ್ತ್ರಿಯಃ ಸಮುತ್ತಿಷ್ಠಂತಿ ತೇನ ಸ್ತ್ರೀಲೋಕೇನ ಸಂಪನ್ನೋ ಮಹೀಯತೇ ॥ ೯ ॥

ಸಮಾನಮನ್ಯತ್ । ಮಾತರೋ ಜನಯಿತ್ರ್ಯಃ ಅತೀತಾಃ ಸುಖಹೇತುಭೂತಾಃ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ । ನ ಹಿ ದುಃಖಹೇತುಭೂತಾಸು ಗ್ರಾಮಸೂಕರಾದಿಜನ್ಮನಿಮಿತ್ತಾಸು ಮಾತೃಷು ವಿಶುದ್ಧಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ಯೋಗಿನಃ ಇಚ್ಛಾ ತತ್ಸಂಬಂಧೋ ವಾ ಯುಕ್ತಃ ॥

ಯಂ ಯಮಂತಮಭಿಕಾಮೋ ಭವತಿ ಯಂ ಕಾಮಂ ಕಾಮಯತೇ ಸೋಽಸ್ಯ ಸಂಕಲ್ಪಾದೇವ ಸಮುತ್ತಿಷ್ಠತಿ ತೇನ ಸಂಪನ್ನೋ ಮಹೀಯತೇ ॥ ೧೦ ॥

ಯಂ ಯಮಂತಂ ಪ್ರದೇಶಮಭಿಕಾಮೋ ಭವತಿ, ಯಂ ಚ ಕಾಮಂ ಕಾಮಯತೇ ಯಥೋಕ್ತವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಪಿ, ಸಃ ಅಸ್ಯಾಂತಃ ಪ್ರಾಪ್ತುಮಿಷ್ಟಃ ಕಾಮಶ್ಚ ಸಂಕಲ್ಪಾದೇವ ಸಮುತ್ತಿಷ್ಠತ್ಯಸ್ಯ । ತೇನ ಇಚ್ಛಾವಿಘಾತತಯಾ ಅಭಿಪ್ರೇತಾರ್ಥಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾ ಚ ಸಂಪನ್ನೋ ಮಹೀಯತೇ ಇತ್ಯುಕ್ತಾರ್ಥಮ್ ॥
ಇತಿ ದ್ವಿತೀಯಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ತೃತೀಯಃ ಖಂಡಃ

ತ ಇಮೇ ಸತ್ಯಾಃ ಕಾಮಾ ಅನೃತಾಪಿಧಾನಾಸ್ತೇಷಾಂ ಸತ್ಯಾನಾಂ ಸತಾಮನೃತಮಪಿಧಾನಂ ಯೋ ಯೋ ಹ್ಯಸ್ಯೇತಃ ಪ್ರೈತಿ ನ ತಮಿಹ ದರ್ಶನಾಯ ಲಭತೇ ॥ ೧ ॥

ಯಥೋಕ್ತಾತ್ಮಧ್ಯಾನಸಾಧನಾನುಷ್ಠಾನಂ ಪ್ರತಿ ಸಾಧಕಾನಾಮುತ್ಸಾಹಜನನಾರ್ಥಮನುಕ್ರೋಶಂತ್ಯಾಹ — ಕಷ್ಟಮಿದಂ ಖಲು ವರ್ತತೇ, ಯತ್ಸ್ವಾತ್ಮಸ್ಥಾಃ ಶಕ್ಯಪ್ರಾಪ್ಯಾ ಅಪಿ ತ ಇಮೇ ಸತ್ಯಾಃ ಕಾಮಾಃ ಅನೃತಾಪಿಧಾನಾಃ, ತೇಷಾಮಾತ್ಮಸ್ಥಾನಾಂ ಸ್ವಾಶ್ರಯಾಣಾಮೇವ ಸತಾಮನೃತಂ ಬಾಹ್ಯವಿಷಯೇಷು ಸ್ತ್ರ್ಯನ್ನಭೋಜನಾಚ್ಛಾದನಾದಿಷು ತೃಷ್ಣಾ ತನ್ನಿಮಿತ್ತಂ ಚ ಸ್ವೇಚ್ಛಾಪ್ರಚಾರತ್ವಂ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತತ್ವಾದನೃತಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ತನ್ನಿಮಿತ್ತಂ ಸತ್ಯಾನಾಂ ಕಾಮಾನಾಮಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತಿ ಅಪಿಧಾನಮಿವಾಪಿಧಾನಮ್ । ಕಥಮನೃತಾಪಿಧಾನನಿಮಿತ್ತಂ ತೇಷಾಮಲಾಭ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಯೋ ಯೋ ಹಿ ಯಸ್ಮಾದಸ್ಯ ಜಂತೋಃ ಪುತ್ರೋ ಭ್ರಾತಾ ವಾ ಇಷ್ಟಃ ಇತಃ ಅಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕಾತ್ ಪ್ರೈತಿ ಪ್ರಗಚ್ಛತಿ ಮ್ರಿಯತೇ, ತಮಿಷ್ಟಂ ಪುತ್ರಂ ಭ್ರಾತರಂ ವಾ ಸ್ವಹೃದಯಾಕಾಶೇ ವಿದ್ಯಮಾನಮಪಿ ಇಹ ಪುನರ್ದರ್ಶನಾಯೇಚ್ಛನ್ನಪಿ ನ ಲಭತೇ ॥

ಅಥ ಯೇ ಚಾಸ್ಯೇಹ ಜೀವಾ ಯೇ ಚ ಪ್ರೇತಾ ಯಚ್ಚಾನ್ಯದಿಚ್ಛನ್ನ ಲಭತೇ ಸರ್ವಂ ತದತ್ರ ಗತ್ವಾ ವಿಂದತೇಽತ್ರ ಹ್ಯಸ್ಯೈತೇ ಸತ್ಯಾಃ ಕಾಮಾ ಅನೃತಾಪಿಧಾನಾಸ್ತದ್ಯಥಾಪಿ ಹಿರಣ್ಯನಿಧಿಂ ನಿಹಿತಮಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾ ಉಪರ್ಯುಪರಿ ಸಂಚರಂತೋ ನ ವಿಂದೇಯುರೇವಮೇವೇಮಾಃ ಸರ್ವಾಃ ಪ್ರಜಾ ಅಹರಹರ್ಗಚ್ಛಂತ್ಯ ಏತಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ನ ವಿಂದಂತ್ಯನೃತೇನ ಹಿ ಪ್ರತ್ಯೂಢಾಃ ॥ ೨ ॥

ಅಥ ಪುನಃ ಯೇ ಚ ಅಸ್ಯ ವಿದುಷಃ ಜಂತೋರ್ಜೀವಾಃ ಜೀವಂತೀಹ ಪುತ್ರಾಃ ಭ್ರಾತ್ರಾದಯೋ ವಾ, ಯೇ ಚ ಪ್ರೇತಾಃ ಮೃತಾಃ ಇಷ್ಟಾಃ ಸಂಬಂಧಿನಃ, ಯಚ್ಚಾನ್ಯದಿಹ ಲೋಕೇ ವಸ್ತ್ರಾನ್ನಪಾನಾದಿ ರತ್ನಾನಿ ವಾ ವಸ್ತ್ವಿಚ್ಛನ್ ನ ಲಭತೇ, ತತ್ಸರ್ವಮತ್ರ ಹೃದಯಾಕಾಶಾಖ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಗತ್ವಾ ಯಥೋಕ್ತೇನ ವಿಧಿನಾ ವಿಂದತೇ ಲಭತೇ । ಅತ್ರ ಅಸ್ಮಿನ್ಹಾರ್ದಾಕಾಶೇ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಅಸ್ಯ ತೇ ಯಥೋಕ್ತಾಃ ಸತ್ಯಾಃ ಕಾಮಾಃ ವರ್ತಂತೇ ಅನೃತಾಪಿಧಾನಾಃ । ಕಥಮಿವ ತದನ್ಯಾಯ್ಯಮಿತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ತತ್ ತತ್ರ ಯಥಾ ಹಿರಣ್ಯನಿಧಿಂ ಹಿರಣ್ಯಮೇವ ಪುನರ್ಗ್ರಹಣಾಯ ನಿಧಾತೃಭಿಃ ನಿಧೀಯತ ಇತಿ ನಿಧಿಃ ತಂ ಹಿರಣ್ಯನಿಧಿಂ ನಿಹಿತಂ ಭೂಮೇರಧಸ್ತಾನ್ನಿಕ್ಷಿಪ್ತಮ್ ಅಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾಃ ನಿಧಿಶಾಸ್ತ್ರೈರ್ನಿಧಿಕ್ಷೇತ್ರಮಜಾನಂತಃ ತೇ ನಿಧೇಃ ಉಪರ್ಯುಪರಿ ಸಂಚರಂತೋಽಪಿ ನಿಧಿಂ ನ ವಿಂದೇಯುಃ ಶಕ್ಯವೇದನಮಪಿ, ಏವಮೇವ ಇಮಾಃ ಅವಿದ್ಯಾವತ್ಯಃ ಸರ್ವಾ ಇಮಾಃ ಪ್ರಜಾಃ ಯಥೋಕ್ತಂ ಹೃದಯಾಕಾಶಾಖ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಲೋಕಃ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಃ ತಮ್ ಅಹರಹಃ ಪ್ರತ್ಯಹಂ ಗಚ್ಛಂತ್ಯೋಽಪಿ ಸುಷುಪ್ತಕಾಲೇ ನ ವಿಂದಂತಿ ನ ಲಭಂತೇ — ಏಷೋಽಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಭಾವಮಾಪನ್ನೋಽಸ್ಮ್ಯದ್ಯೇತಿ । ಅನೃತೇನ ಹಿ ಯಥೋಕ್ತೇನ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಪ್ರತ್ಯೂಢಾಃ ಹೃತಾಃ, ಸ್ವರೂಪಾದವಿದ್ಯಾದಿದೋಷೈರ್ಬಹಿರಪಕೃಷ್ಟಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತಃ ಕಷ್ಟಮಿದಂ ವರ್ತತೇ ಜಂತೂನಾಂ ಯತ್ಸ್ವಾಯತ್ತಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮ ನ ಲಭ್ಯತೇ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥

ಸ ವಾ ಏಷ ಆತ್ಮಾ ಹೃದಿ ತಸ್ಯೈತದೇವ ನಿರುಕ್ತಂ ಹೃದ್ಯಯಮಿತಿ ತಸ್ಮಾದ್ಧೃದಯಮಹರಹರ್ವಾ ಏವಂವಿತ್ಸ್ವರ್ಗಂ ಲೋಕಮೇತಿ ॥ ೩ ॥

ಸ ವೈ ಯಃ ‘ಆತ್ಮಾಪಹತಪಾಪ್ಮಾ’ ಇತಿ ಪ್ರಕೃತಃ, ವೈ - ಶಬ್ದೇನ ತಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ । ಏಷಃ ವಿವಕ್ಷಿತ ಆತ್ಮಾ ಹೃದಿ ಹೃದಯಪುಂಡರೀಕೇ ಆಕಾಶಶಬ್ದೇನಾಭಿಹಿತಃ । ತಸ್ಯ ಏತಸ್ಯ ಹೃದಯಸ್ಯ ಏತದೇವ ನಿರುಕ್ತಂ ನಿರ್ವಚನಮ್ , ನಾನ್ಯತ್ । ಹೃದಿ ಅಯಮಾತ್ಮಾ ವರ್ತತ ಇತಿ ಯಸ್ಮಾತ್ , ತಸ್ಮಾದ್ಧೃದಯಮ್ , ಹೃದಯನಾಮನಿರ್ವಚನಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾಪಿ ಸ್ವಹೃದಯೇ ಆತ್ಮೇತ್ಯವಗಂತವ್ಯಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಅಹರಹರ್ವೈ ಪ್ರತ್ಯಹಮ್ ಏವಂವಿತ್ ಹೃದಿ ಅಯಮಾತ್ಮೇತಿ ಜಾನನ್ ಸ್ವರ್ಗಂ ಲೋಕಂ ಹಾರ್ದಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಏತಿ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ । ನನು ಅನೇವಂವಿದಪಿ ಸುಷುಪ್ತಕಾಲೇ ಹಾರ್ದಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ಏವ, ‘ಸತಾ ಸೋಮ್ಯ ತದಾ ಸಂಪನ್ನಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೧) ಇತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ಬಾಢಮೇವಮ್ , ತಥಾಪ್ಯಸ್ತಿ ವಿಶೇಷಃ — ಯಥಾ ಜಾನನ್ನಜಾನಂಶ್ಚ ಸರ್ವೋ ಜಂತುಃ ಸದ್ಬ್ರಹ್ಮೈವ, ತಥಾಪಿ ತತ್ತ್ವಮಸೀತಿ ಪ್ರತಿಬೋಧಿತಃ ವಿದ್ವಾನ್ — ಸದೇವ ನಾನ್ಯೋಽಸ್ಮಿ — ಇತಿ ಜಾನನ್ ಸದೇವ ಭವತಿ ; ಏವಮೇವ ವಿದ್ವಾನವಿದ್ವಾಂಶ್ಚ ಸುಷುಪ್ತೇ ಯದ್ಯಪಿ ಸತ್ಸಂಪದ್ಯತೇ, ತಥಾಪ್ಯೇವಂವಿದೇವ ಸ್ವರ್ಗಂ ಲೋಕಮೇತೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ದೇಹಪಾತೇಽಪಿ ವಿದ್ಯಾಫಲಸ್ಯಾವಶ್ಯಂಭಾವಿತ್ವಾದಿತ್ಯೇಷ ವಿಶೇಷಃ ॥

ಅಥ ಯ ಏಷ ಸಂಪ್ರಸಾದೋಽಸ್ಮಾಚ್ಛರೀರಾತ್ಸಮುತ್ಥಾಯ ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿರುಪಸಂಪದ್ಯ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತ ಏಷ ಆತ್ಮೇತಿ ಹೋವಾಚೈತದಮೃತಮಭಯಮೇತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ತಸ್ಯ ಹ ವಾ ಏತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಾಮ ಸತ್ಯಮಿತಿ ॥ ೪ ॥

ಸುಷುಪ್ತಕಾಲೇ ಸ್ವೇನ ಆತ್ಮನಾ ಸತಾ ಸಂಪನ್ನಃ ಸನ್ ಸಮ್ಯಕ್ಪ್ರಸೀದತೀತಿ ಜಾಗ್ರತ್ಸ್ವಪ್ನಯೋರ್ವಿಷಯೇಂದ್ರಿಯಸಂಯೋಗಜಾತಂ ಕಾಲುಷ್ಯಂ ಜಹಾತೀತಿ ಸಂಪ್ರಸಾದಶಬ್ದೋ ಯದ್ಯಪಿ ಸರ್ವಜಂತೂನಾಂ ಸಾಧಾರಣಃ, ತಥಾಪಿ ಏವಂವಿತ್ ಸ್ವರ್ಗಂ ಲೋಕಮೇತೀತಿ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾತ್ ಏಷ ಸಂಪ್ರಸಾದ ಇತಿ ಸಂನಿಹಿತವದ್ಯತ್ನವಿಶೇಷಾತ್ ಸಃ ಅಥೇದಂ ಶರೀರಂ ಹಿತ್ವಾ ಅಸ್ಮಾಚ್ಛರೀರಾತ್ಸಮುತ್ಥಾಯ ಶರೀರಾತ್ಮಭಾವನಾಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ತು ಆಸನಾದಿವ ಸಮುತ್ಥಾಯೇತಿ ಇಹ ಯುಕ್ತಮ್ , ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣೇತಿ ವಿಶೇಷಣಾತ್ — ನ ಹಿ ಅನ್ಯತ ಉತ್ಥಾಯ ಸ್ವರೂಪಂ ಸಂಪತ್ತವ್ಯಮ್ । ಸ್ವರೂಪಮೇವ ಹಿ ತನ್ನ ಭವತಿ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಂ ಚೇತ್ಸ್ಯಾತ್ । ಪರಂ ಪರಮಾತ್ಮಲಕ್ಷಣಂ ವಿಜ್ಞಪ್ತಿಸ್ವಭಾವಂ ಜ್ಯೋತಿರುಪಸಂಪದ್ಯ ಸ್ವಾಸ್ಥ್ಯಮುಪಗಮ್ಯೇತ್ಯೇತತ್ । ಸ್ವೇನ ಆತ್ಮೀಯೇನ ರೂಪೇಣ ಅಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ, ಪ್ರಾಗೇತಸ್ಯಾಃ ಸ್ವರೂಪಸಂಪತ್ತೇರವಿದ್ಯಯಾ ದೇಹಮೇವ ಅಪರಂ ರೂಪಮ್ ಆತ್ಮತ್ವೇನೋಪಗತ ಇತಿ ತದಪೇಕ್ಷಯಾ ಇದಮುಚ್ಯತೇ — ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣೇತಿ । ಅಶರೀರತಾ ಹಿ ಆತ್ಮನಃ ಸ್ವರೂಪಮ್ । ಯತ್ಸ್ವಂ ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿಃಸ್ವರೂಪಮಾಪದ್ಯತೇ ಸಂಪ್ರಸಾದಃ, ಏಷ ಆತ್ಮೇತಿ ಹ ಉವಾಚ — ಸ ಬ್ರೂಯಾದಿತಿ ಯಃ ಶ್ರುತ್ಯಾ ನಿಯುಕ್ತಃ ಅಂತೇವಾಸಿಭ್ಯಃ । ಕಿಂ ಚ ಏತದಮೃತಮ್ ಅವಿನಾಶಿ ಭೂಮಾ ‘ಯೋ ವೈ ಭೂಮಾ ತದಮೃತಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೪ । ೧) ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಅತ ಏವಾಭಯಮ್ , ಭೂಮ್ನೋ ದ್ವಿತೀಯಾಭಾವಾತ್ । ಅತ ಏತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ । ತಸ್ಯ ಹ ವಾ ಏತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಾಮ ಅಭಿಧಾನಮ್ । ಕಿಂ ತತ್ ? ಸತ್ಯಮಿತಿ । ಸತ್ಯಂ ಹಿ ಅವಿತಥಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ‘ತತ್ಸತ್ಯಂ ಸ ಆತ್ಮಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ಇತಿ ಹಿ ಉಕ್ತಮ್ । ಅಥ ಕಿಮರ್ಥಮಿದಂ ನಾಮ ಪುನರುಚ್ಯತೇ ? ತದುಪಾಸನವಿಧಿಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಮ್ ॥

ತಾನಿ ಹ ವಾ ಏತಾನಿ ತ್ರೀಣ್ಯಕ್ಷರಾಣಿ ಸತೀಯಮಿತಿ ತದ್ಯತ್ಸತ್ತದಮೃತಮಥ ಯತ್ತಿ ತನ್ಮರ್ತ್ಯಮಥ ಯದ್ಯಂ ತೇನೋಭೇ ಯಚ್ಛತಿ ಯದನೇನೋಭೇ ಯಚ್ಛತಿ ತಸ್ಮಾದ್ಯಮಹರಹರ್ವಾ ಏವಂವಿತ್ಸ್ವರ್ಗಂ ಲೋಕಮೇತಿ ॥ ೫ ॥

ತಾನಿ ಹ ವಾ ಏತಾನಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಾಮಾಕ್ಷರಾಣಿ ತ್ರೀಣ್ಯೇತಾನಿ ಸತೀಯಮಿತಿ, ಸಕಾರಸ್ತಕಾರೋ ಯಮಿತಿ ಚ । ಈಕಾರಸ್ತಕಾರೇ ಉಚ್ಚಾರಣಾರ್ಥೋಽನುಬಂಧಃ, ಹ್ರಸ್ವೇನೈವಾಕ್ಷರೇಣ ಪುನಃ ಪ್ರತಿನಿರ್ದೇಶಾತ್ । ತೇಷಾಂ ತತ್ ತತ್ರ ಯತ್ ಸತ್ ಸಕಾರಃ ತದಮೃತಂ ಸದ್ಬ್ರಹ್ಮ — ಅಮೃತವಾಚಕತ್ವಾದಮೃತ ಏವ ಸಕಾರಸ್ತಕಾರಾಂತೋ ನಿರ್ದಿಷ್ಠಃ । ಅಥ ಯತ್ತಿ ತಕಾರಃ ತನ್ಮರ್ತ್ಯಮ್ । ಅಥ ಯತ್ ಯಮ್ ಅಕ್ಷರಮ್ , ತೇನಾಕ್ಷರೇಣಾಮೃತಮರ್ತ್ಯಾಖ್ಯೇ ಪೂರ್ವೇ ಉಭೇ ಅಕ್ಷರೇ ಯಚ್ಛತಿ ನಿಯಮಯತಿ ವಶೀಕರೋತ್ಯಾತ್ಮನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯತ್ ಯಸ್ಮಾತ್ ಅನೇನ ಯಮಿತ್ಯೇತೇನ ಉಭೇ ಯಚ್ಛತಿ, ತಸ್ಮಾತ್ ಯಮ್ । ಸಂಯತೇ ಇವ ಹಿ ಏತೇನ ಯಮಾ ಲಕ್ಷ್ಯೇತೇ । ಬ್ರಹ್ಮನಾಮಾಕ್ಷರಸ್ಯಾಪಿ ಇದಮಮೃತತ್ವಾದಿಧರ್ಮವತ್ತ್ವಂ ಮಹಾಭಾಗ್ಯಮ್ , ಕಿಮುತ ನಾಮವತಃ — ಇತ್ಯುಪಾಸ್ಯತ್ವಾಯ ಸ್ತೂಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮ ನಾಮನಿರ್ವಚನೇನ । ಏವಂ ನಾಮವತೋ ವೇತ್ತಾ ಏವಂವಿತ್ । ಅಹರಹರ್ವಾ ಏವಂವಿತ್ಸ್ವರ್ಗಂ ಲೋಕಮೇತೀತ್ಯುಕ್ತಾರ್ಥಮ್ ॥
ಇತಿ ತೃತೀಯಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ಚತುರ್ಥಃ ಖಂಡಃ

ಅಥ ಯ ಆತ್ಮಾ ಸ ಸೇತುರ್ವಿಧೃತಿರೇಷಾಂ ಲೋಕಾನಾಮಸಂಭೇದಾಯ ನೈತꣳ ಸೇತುಮಹೋರಾತ್ರೇ ತರತೋ ನ ಜರಾ ನ ಮೃತ್ಯುರ್ನ ಶೋಕೋ ನ ಸುಕೃತಂ ನ ದುಷ್ಕೃತꣳ ಸರ್ವೇ ಪಾಪ್ಮಾನೋಽತೋ ನಿವರ್ತಂತೇಽಪಹತಪಾಪ್ಮಾ ಹ್ಯೇಷ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಃ ॥ ೧ ॥

ಅಥ ಯ ಆತ್ಮೇತಿ । ಉಕ್ತಲಕ್ಷಣೋ ಯಃ ಸಂಪ್ರಸಾದಃ, ತಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಂ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣೈರುಕ್ತೈರನುಕ್ತೈಶ್ಚ ಗುಣೈಃ ಪುನಃ ಸ್ತೂಯತೇ, ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಸಾಧನಸಂಬಂಧಾರ್ಥಮ್ । ಯ ಏಷಃ ಯಥೋಕ್ತಲಕ್ಷಣಃ ಆತ್ಮಾ, ಸ ಸೇತುರಿವ ಸೇತುಃ । ವಿಧೃತಿಃ ವಿಧರಣಃ । ಅನೇನ ಹಿ ಸರ್ವಂ ಜಗದ್ವರ್ಣಾಶ್ರಮಾದಿಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲಾದಿಭೇದನಿಯಮೈಃ ಕರ್ತುರನುರೂಪಂ ವಿದಧತಾ ವಿಧೃತಮ್ । ಅಧ್ರಿಯಮಾಣಂ ಹಿ ಈಶ್ವರೇಣೇದಂ ವಿಶ್ವಂ ವಿನಶ್ಯೇದ್ಯತಃ, ತಸ್ಮಾತ್ಸ ಸೇತುಃ ವಿಧೃತಿಃ । ಕಿಮರ್ಥಂ ಸ ಸೇತುರಿತಿ, ಆಹ — ಏಷಾಂ ಭೂರಾದೀನಾಂ ಲೋಕಾನಾಂ ಕರ್ತೃಕರ್ಮಫಲಾಶ್ರಯಾಣಾಮ್ ಅಸಂಭೇದಾಯ ಅವಿದಾರಣಾಯ ಅವಿನಾಶಾಯೇತ್ಯೇತತ್ । ಕಿಂವಿಶಿಷ್ಟಶ್ಚಾಸೌ ಸೇತುರಿತಿ, ಆಹ — ನೈತಮ್ , ಸೇತುಮಾತ್ಮಾನಮಹೋರಾತ್ರೇ ಸರ್ವಸ್ಯ ಜನಿಮತಃ ಪರಿಚ್ಛೇದಕೇ ಸತೀ ನೈತಂ ತರತಃ । ಯಥಾ ಅನ್ಯೇ ಸಂಸಾರಿಣಃ ಕಾಲೇನ ಅಹೋರಾತ್ರಾದಿಲಕ್ಷಣೇನ ಪರಿಚ್ಛೇದ್ಯಾ, ನ ತಥಾ ಅಯಂ ಕಾಲಪರಿಚ್ಛೇದ್ಯ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ, ‘ಯಸ್ಮಾದರ್ವಾಕ್ಸಂವತ್ಸರೋಽಹೋಭಿಃ ಪರಿವರ್ತತೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೧೬) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ । ಅತ ಏವ ಏನಂ ನ ಜರಾ ತರತಿ ನ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ । ತಥಾ ನ ಮೃತ್ಯುಃ ನ ಶೋಕಃ ನ ಸುಕೃತಂ ನ ದುಷ್ಕೃತಮ್ , ಸುಕೃತದುಷ್ಕೃತೇ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮೌ । ಪ್ರಾಪ್ತಿರತ್ರ ತರಣಶಬ್ದೇನ ಅಭಿಪ್ರೇತಾ, ನಾತಿಕ್ರಮಣಮ್ । ಕಾರಣಂ ಹಿ ಆತ್ಮಾ । ನ ಶಕ್ಯಂ ಹಿ ಕಾರಣಾತಿಕ್ರಮಣಂ ಕರ್ತುಂ ಕಾರ್ಯೇಣ । ಅಹೋರಾತ್ರಾದಿ ಚ ಸರ್ವಂ ಸತಃ ಕಾರ್ಯಮ್ । ಅನ್ಯೇನ ಹಿ ಅನ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಅತಿಕ್ರಮಣಂ ವಾ ಕ್ರಿಯೇತ, ನ ತು ತೇನೈವ ತಸ್ಯ । ನ ಹಿ ಘಟೇನ ಮೃತ್ಪ್ರಾಪ್ಯತೇ ಅತಿಕ್ರಮ್ಯತೇ ವಾ । ಯದ್ಯಪಿ ಪೂರ್ವಮ್ ‘ಯ ಆತ್ಮಾಪಹತಪಾಪ್ಮಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೭ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಪಾಪ್ಮಾದಿಪ್ರತಿಷೇಧ ಉಕ್ತ ಏವ, ತಥಾಪೀಹಾಯಂ ವಿಶೇಷಃ — ನ ತರತೀತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಿವಿಷಯತ್ವಂ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಅವಿಶೇಷೇಣ ಜರಾದ್ಯಭಾವಮಾತ್ರಮುಕ್ತಮ್ । ಅಹೋರಾತ್ರಾದ್ಯಾ ಉಕ್ತಾ ಅನುಕ್ತಾಶ್ಚ ಅನ್ಯೇ ಸರ್ವೇ ಪಾಪ್ಮಾನಃ ಉಚ್ಯಂತೇ ; ಅತಃ ಅಸ್ಮಾದಾತ್ಮನಃ ಸೇತೋಃ ನಿವರ್ತಂತೇ ಅಪ್ರಾಪ್ಯೈವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಪಹತಪಾಪ್ಮಾ ಹಿ ಏಷ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಲೋಕಃ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಃ ಉಕ್ತಃ ॥

ತಸ್ಮಾದ್ವಾ ಏತꣳ ಸೇತುಂ ತೀರ್ತ್ವಾಂಧಃ ಸನ್ನನಂಧೋ ಭವತಿ ವಿದ್ಧಃ ಸನ್ನವಿದ್ಧೋ ಭವತ್ಯುಪತಾಪೀ ಸನ್ನನುಪತಾಪೀ ಭವತಿ ತಸ್ಮಾದ್ವಾ ಏತꣳ ಸೇತುಂ ತೀರ್ತ್ವಾಪಿ ನಕ್ತಮಹರೇವಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ ಸಕೃದ್ವಿಭಾತೋ ಹ್ಯೇವೈಷ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಃ ॥ ೨ ॥

ಯಸ್ಮಾಚ್ಚ ಪಾಪ್ಮಕಾರ್ಯಮಾಂಧ್ಯಾದಿ ಶರೀರವತಃ ಸ್ಯಾತ್ ನ ತ್ವಶರೀರಸ್ಯ, ತಸ್ಮಾದ್ವಾ ಏತಮಾತ್ಮಾನಂ ಸೇತುಂ ತೀರ್ತ್ವಾ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಅನಂಧೋ ಭವತಿ ದೇಹವತ್ತ್ವೇ ಪೂರ್ವಮಂಧೋಽಪಿ ಸನ್ । ತಥಾ ವಿದ್ಧಃ ಸನ್ ದೇಹವತ್ತ್ವೇ ಸ ದೇಹವಿಯೋಗೇ ಸೇತುಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಅವಿದ್ಧೋ ಭವತಿ । ತಥೋಪತಾಪೀ ರೋಗಾದ್ಯುಪತಾಪವಾನ್ಸನ್ ಅನುಪತಾಪೀ ಭವತಿ । ಕಿಂಚ ಯಸ್ಮಾದಹೋರಾತ್ರೇ ನ ಸ್ತಃ ಸೇತೌ, ತಸ್ಮಾದ್ವಾ ಏತಂ ಸೇತುಂ ತೀರ್ತ್ವಾ ಪ್ರಾಪ್ಯ ನಕ್ತಮಪಿ ತಮೋರೂಪಂ ರಾತ್ರಿರಪಿ ಸರ್ವಮಹರೇವಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ ; ವಿಜ್ಞಪ್ತ್ಯಾತ್ಮಜ್ಯೋತಿಃಸ್ವರೂಪಮಹರಿವಾಹಃ ಸದೈಕರೂಪಂ ವಿದುಷಃ ಸಂಪದ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಕೃದ್ವಿಭಾತಃ ಸದಾ ವಿಭಾತಃ ಸದೈಕರೂಪಃ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣ ಏಷ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಃ ॥

ತದ್ಯ ಏವೈತಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯೇಣಾನುವಿಂದಂತಿ ತೇಷಾಮೇವೈಷ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಸ್ತೇಷಾꣳ ಸರ್ವೇಷು ಲೋಕೇಷು ಕಾಮಚಾರೋ ಭವತಿ ॥ ೩ ॥

ತತ್ ತತ್ರೈವಂ ಸತಿ ಏವಂ ಯಥೋಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯೇಣ ಸ್ತ್ರೀವಿಷಯತೃಷ್ಣಾತ್ಯಾಗೇನ ಶಾಸ್ತ್ರಾಚಾರ್ಯೋಪದೇಶಮನುವಿಂದಂತಿ ಸ್ವಾತ್ಮಸಂವೇದ್ಯತಾಮಾಪಾದಯಂತಿ ಯೇ, ತೇಷಾಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಸಾಧನವತಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಮ್ ಏಷ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಃ, ನಾನ್ಯೇಷಾಂ ಸ್ತ್ರೀವಿಷಯಸಂಪರ್ಕಜಾತತೃಷ್ಣಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಮಪೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತೇಷಾಂ ಸರ್ವೇಷು ಲೋಕೇಷು ಕಾಮಚಾರೋ ಭವತೀತ್ಯುಕ್ತಾರ್ಥಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಪರಮಮ್ ಏತತ್ಸಾಧನಂ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥
ಇತಿ ಚತುರ್ಥಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ಪಂಚಮಃ ಖಂಡಃ

ಯ ಆತ್ಮಾ ಸೇತುತ್ವಾದಿಗುಣೈಃ ಸ್ತುತಃ, ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಯೇ ಜ್ಞಾನಸಹಕಾರಿಸಾಧನಾಂತರಂ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾಖ್ಯಂ ವಿಧಾತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ । ಯಜ್ಞಾದಿಭಿಶ್ಚ ತತ್ಸ್ತೌತಿ ಕರ್ತವ್ಯಾರ್ಥಮ್ —

ಅಥ ಯದ್ಯಜ್ಞ ಇತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮೇವ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯೇಣ ಹ್ಯೇವ ಯೋ ಜ್ಞಾತಾ ತಂ ವಿಂದತೇಽಥ ಯದಿಷ್ಟಮಿತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮೇವ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯೇಣ ಹ್ಯೇವೇಷ್ಟ್ವಾತ್ಮಾನಮನುವಿಂದತೇ ॥ ೧ ॥

ಅಥ ಯದ್ಯಜ್ಞ ಇತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ ಲೋಕೇ ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥಸಾಧನಂ ಕಥಯಂತಿ ಶಿಷ್ಟಾಃ, ತದ್ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮೇವ । ಯಜ್ಞಸ್ಯಾಪಿ ಯತ್ಫಲಂ ತತ್ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯವಾಲ್ಲಂಭತೇ ; ಅತಃ ಯಜ್ಞೋಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮೇವೇತಿ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಮ್ । ಕಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಂ ಯಜ್ಞ ಇತಿ, ಆಹ — ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯೇಣೈವ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಯೋ ಜ್ಞಾತಾ ಸ ತಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ಯಜ್ಞಸ್ಯಾಪಿ ಪಾರಂಪರ್ಯೇಣ ಫಲಭೂತಂ ವಿಂದತೇ ಲಭತೇ, ತತೋ ಯಜ್ಞೋಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮೇವೇತಿ । ಯೋ ಜ್ಞಾತಾ — ಇತ್ಯಕ್ಷರಾನುವೃತ್ತೇಃ ಯಜ್ಞೋ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮೇವ । ಅಥ ಯದಿಷ್ಟಮಿತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ, ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮೇವ ತತ್ । ಕಥಮ್ ? ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯೇಣೈವ ಸಾಧನೇನ ತಮ್ ಈಶ್ವರಮ್ ಇಷ್ಟ್ವಾ ಪೂಜಯಿತ್ವಾ ಅಥವಾ ಏಷಣಾಮ್ ಆತ್ಮವಿಷಯಾಂ ಕೃತ್ವಾ ತಮಾತ್ಮಾನಮನುವಿಂದತೇ । ಏಷಣಾದಿಷ್ಟಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮೇವ ॥

ಅಥ ಯತ್ಸತ್ತ್ರಾಯಣಮಿತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮೇವ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯೇಣ ಹ್ಯೇವ ಸತ ಆತ್ಮನಸ್ತ್ರಾಣಂ ವಿಂದತೇಽಥ ಯನ್ಮೌನಮಿತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮೇವ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯೇಣ ಹ್ಯೇವಾತ್ಮಾನಮನುವಿದ್ಯ ಮನುತೇ ॥ ೨ ॥

ಅಥ ಯತ್ಸತ್ತ್ರಾಯಣಮಿತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ, ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮೇವ ತತ್ । ತಥಾ ಸತಃ ಪರಸ್ಮಾದಾತ್ಮನಃ ಆತ್ಮನಸ್ತ್ರಾಣಂ ರಕ್ಷಣಂ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಸಾಧನೇನ ವಿಂದತೇ । ಅತಃ ಸತ್ತ್ರಾಯಣಶಬ್ದಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮೇವ ತತ್ । ಅಥ ಯನ್ಮೌನಮಿತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ, ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮೇವ ತತ್ ; ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯೇಣೈವ ಸಾಧನೇನ ಯುಕ್ತಃ ಸನ್ ಆತ್ಮಾನಂ ಶಾಸ್ತ್ರಾಚಾರ್ಯಾಭ್ಯಾಮನುವಿದ್ಯ ಪಶ್ಚಾತ್ ಮನುತೇ ಧ್ಯಾಯತಿ । ಅತೋ ಮೌನಶಬ್ದಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮೇವ ॥

ಅಥ ಯದನಾಶಕಾಯನಮಿತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮೇವ ತದೇಷ ಹ್ಯಾತ್ಮಾ ನ ನಶ್ಯತಿ ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯೇಣಾನುವಿಂದತೇಽಥ ಯದರಣ್ಯಾಯನಮಿತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮೇವ ತದರಶ್ಚ ಹ ವೈ ಣ್ಯಶ್ಚಾರ್ಣವೌ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇ ತೃತೀಯಸ್ಯಾಮಿತೋ ದಿವಿ ತದೈರಂ ಮದೀಯꣳ ಸರಸ್ತದಶ್ವತ್ಥಃ ಸೋಮಸವನಸ್ತದಪರಾಜಿತಾ ಪೂರ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಭುವಿಮಿತꣳ ಹಿರಣ್ಮಯಮ್ ॥ ೩ ॥

ಅಥ ಯದನಾಶಕಾಯನಮಿತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ, ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮೇವ ತತ್ । ಯಮಾತ್ಮಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯೇಣ ಅನುವಿಂದತೇ, ಸ ಏಷ ಹಿ ಆತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಸಾಧನವತೋ ನ ನಶ್ಯತಿ ; ತಸ್ಮಾದನಾಶಕಾಯನಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮೇವ । ಅಥ ಯದರಣ್ಯಾಯನಮಿತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ, ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮೇವ ತತ್ । ಅರಣ್ಯಶಬ್ದ್ಯಯೋರರ್ಣವಯೋರ್ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯವತೋಽಯನಾದರಣ್ಯಾಯನಂ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮ್ । ಯೋ ಜ್ಞಾನಾದ್ಯಜ್ಞಃ ಏಷಣಾದಿಷ್ಟಂ ಸತಸ್ತ್ರಾಣಾತ್ಸತ್ತ್ರಾಯಣಂ ಮನನಾನ್ಮೌನಮ್ ಅನಶನಾದನಾಶಕಾಯನಮ್ ಅರಣ್ಯಯೋರ್ಗಮನಾದರಣ್ಯಾಯನಮ್ ಇತ್ಯಾದಿಭಿರ್ಮಹದ್ಭಿಃ ಪುರುಷಾರ್ಥಸಾಧನೈಃ ಸ್ತುತತ್ವಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಂ ಪರಮಂ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸಹಕಾರಿಕಾರಣಂ ಸಾಧನಮ್ — ಇತ್ಯತೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾ ಯತ್ನತೋ ರಕ್ಷಣೀಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ ತತ್ರ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇ ಅರಶ್ಚ ಹ ವೈ ಪ್ರಸಿದ್ಧೋ ಣ್ಯಶ್ಚ ಅರ್ಣವೌ ಸಮುದ್ರೌ ಸಮುದ್ರೋಪಮೇ ವಾ ಸರಸೀ, ತೃತೀಯಸ್ಯಾಂ ಭುವಮಂತರಿಕ್ಷಂ ಚ ಅಪೇಕ್ಷ್ಯ ತೃತೀಯಾ ದ್ಯೌಃ ತಸ್ಯಾಂ ತೃತೀಯಸ್ಯಾಮ್ ಇತಃ ಅಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕಾದಾರಭ್ಯ ಗಣ್ಯಮಾನಾಯಾಂ ದಿವಿ । ತತ್ ತತ್ರೈವ ಚ ಐರಮ್ ಇರಾ ಅನ್ನಂ ತನ್ಮಯಃ ಐರಃ ಮಂಡಃ ತೇನ ಪೂರ್ಣಮ್ ಐರಂ ಮದೀಯಂ ತದುಪಯೋಗಿನಾಂ ಮದಕರಂ ಹರ್ಷೋತ್ಪಾದಕಂ ಸರಃ । ತತ್ರೈವ ಚ ಅಶ್ವತ್ಥೋ ವೃಕ್ಷಃ ಸೋಮಸವನೋ ನಾಮತಃ ಸೋಮೋಽಮೃತಂ ತನ್ನಿಸ್ರವಃ ಅಮೃತಸ್ರವ ಇತಿ ವಾ । ತತ್ರೈವ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಸಾಧನರಹಿತೈರ್ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಸಾಧನವದ್ಭ್ಯಃ ಅನ್ಯೈಃ ನ ಜೀಯತ ಇತಿ ಅಪರಾಜಿತಾ ನಾಮ ಪೂಃ ಪುರೀ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ಯ । ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಚ ಪ್ರಭುಣಾ ವಿಶೇಷೇಣ ಮಿತಂ ನಿರ್ಮಿತಂ ತಚ್ಚ ಹಿರಣ್ಮಯಂ ಸೌವರ್ಣಂ ಪ್ರಭುವಿಮಿತಂ ಮಂಡಪಮಿತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಃ ॥

ತದ್ಯ ಏವೈತಾವರಂ ಚ ಣ್ಯಂ ಚಾರ್ಣವೌ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯೇಣಾನುವಿಂದಂತಿ ತೇಷಾಮೇವೈಷ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಸ್ತೇಷಾꣳ ಸರ್ವೇಷು ಲೋಕೇಷು ಕಾಮಚಾರೋ ಭವತಿ ॥ ೪ ॥

ತತ್ ತತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇ ಏತಾವರ್ಣವೌ ಯಾವರಣ್ಯಾಖ್ಯಾವುಕ್ತೌ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯೇಣ ಸಾಧನೇನ ಅನುವಿಂದಂತಿ ಯೇ, ತೇಷಾಮೇವ ಏಷಃ ಯೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಃ । ತೇಷಾಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಸಾಧನವತಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಂ ಸರ್ವೇಷು ಲೋಕೇಷು ಕಾಮಚಾರೋ ಭವತಿ, ನಾನ್ಯೇಷಾಮಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಪರಾಣಾಂ ಬಾಹ್ಯವಿಷಯಾಸಕ್ತಬುದ್ಧೀನಾಂ ಕದಾಚಿದಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ನನ್ವತ್ರ ‘ತ್ವಮಿಂದ್ರಸ್ತ್ವಂ ಯಮಸ್ತ್ವಂ ವರುಣಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಭಿರ್ಯಥಾ ಕಶ್ಚಿತ್ಸ್ತೂಯತೇ ಮಹಾರ್ಹಃ, ಏವಮಿಷ್ಟಾದಿಭಿಃ ಶಬ್ದೈಃ ನ ಸ್ತ್ರ್ಯಾದಿವಿಷಯತೃಷ್ಣಾನಿವೃತ್ತಿಮಾತ್ರಂ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಹಮ್ ; ಕಿಂ ತರ್ಹಿ, ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನತ್ವಾತ್ ತದೇವೇಷ್ಟಾದಿಭಿಃ ಸ್ತೂಯತ ಇತಿ ಕೇಚಿತ । ನ, ಸ್ತ್ರ್ಯಾದಿಬಾಹ್ಯವಿಷಯತೃಷ್ಣಾಪಹೃತಚಿತ್ತಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮವಿವೇಕವಿಜ್ಞಾನಾನುಪಪತ್ತೇಃ, ‘ಪರಾಂಚಿ ಖಾನಿ ವ್ಯತೃಣತ್ಸ್ವಯಂಭೂಸ್ತಸ್ಮಾತ್ಪರಾಙ್ಪಶ್ಯತಿ ನಾಂತರಾತ್ಮನ್’ (ಕಾ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಶತೇಭ್ಯಃ । ಜ್ಞಾನಸಹಕಾರಿಕಾರಣಂ ಸ್ತ್ರ್ಯಾದಿವಿಷಯತೃಷ್ಣಾನಿವೃತ್ತಿಸಾಧನಂ ವಿಧಾತವ್ಯಮೇವೇತಿ ಯುಕ್ತೈವ ತತ್ಸ್ತುತಿಃ । ನನು ಚ ಯಜ್ಞಾದಿಭಿಃ ಸ್ತುತಂ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮಿತಿ ಯಜ್ಞಾದೀನಾಂ ಪುರುಷಾರ್ಥಸಾಧನತ್ವಂ ಗಮ್ಯತೇ । ಸತ್ಯಂ ಗಮ್ಯತೇ, ನ ತ್ವಿಹ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ಪ್ರತಿ ಯಜ್ಞಾದೀನಾಂ ಸಾಧನತ್ವಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಯಜ್ಞಾದಿಭಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಂ ಸ್ತೂಯತೇ ; ಕಿಂ ತರ್ಹಿ, ತೇಷಾಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಪುರುಷಾರ್ಥಸಾಧನತ್ವಮಪೇಕ್ಷ್ಯ । ಯಥೇಂದ್ರಾದಿಭಿಃ ರಾಜಾ, ನ ತು ಯತ್ರೇಂದ್ರಾದೀನಾಂ ವ್ಯಾಪಾರಃ ತತ್ರೈವ ರಾಜ್ಞ ಇತಿ — ತದ್ವತ್ ॥
ಯ ಇಮೇಽರ್ಣವಾದಯೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಲೌಕಿಕಾಃ ಸಂಕಲ್ಪಜಾಶ್ಚ ಪಿತ್ರಾದಯೋ ಭೋಗಾಃ, ತೇ ಕಿಂ ಪ್ರಾರ್ಥಿವಾ ಆಪ್ಯಾಶ್ಚ ಯಥೇಹ ಲೋಕೇ ದೃಶ್ಯಂತೇ ತದ್ವದರ್ಣವವೃಕ್ಷಪೂಃಸ್ವರ್ಣಮಂಡಪಾನಿ, ಆಹೋಮ್ವಿತ್ ಮಾನಸಪ್ರತ್ಯಯಮಾತ್ರಾಣೀತಿ । ಕಿಂಚಾತಃ ? ಯದಿ ಪಾರ್ಥಿವಾ ಆಪ್ಯಾಶ್ಚ ಸ್ಥೂಲಾಃ ಸ್ಯುಃ, ಹೃದ್ಯಾಕಾಶೇ ಸಮಾಧಾನಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಪುರಾಣೇ ಚ ಮನೋಮಯಾನಿ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇ ಶರೀರಾದೀನೀತಿ ವಾಕ್ಯಂ ವಿರುಧ್ಯೇತ ; ‘ಅಶೋಕಮಹಿಮಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೫ । ೧೦ । ೧) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಶ್ಚ ಶ್ರುತಯಃ । ನನು ಸಮುದ್ರಾಃ ಸರಿತಃ ಸರಾಂಸಿ ವಾಪ್ಯಃ ಕೂಪಾ ಯಜ್ಞಾ ವೇದಾ ಮಂತ್ರಾದಯಶ್ಚ ಮೂರ್ತಿಮಂತಃ ಬ್ರಹ್ಮಾಣಮುಪತಿಷ್ಠಂತೇ ಇತಿ ಮಾನಸತ್ವೇ ವಿರುಧ್ಯೇತ ಪುರಾಣಸ್ಮೃತಿಃ । ನ, ಮೂರ್ತಿಮತ್ತ್ವೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧರೂಪಾಣಾಮೇವ ತತ್ರ ಗಮನಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಮೂರ್ತಿವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಸಾಗರಾದೀನಾಂ ಮೂರ್ತ್ಯಂತರಂ ಸಾಗರಾದಿಭಿರುಪಾತ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಗಂತೃ ಕಲ್ಪನೀಯಮ್ । ತುಲ್ಯಾಯಾಂ ಚ ಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ಯಥಾಪ್ರಸಿದ್ಧಾ ಏವ ಮಾನಸ್ಯಃ ಆಕಾರವತ್ಯಃ ಪುಂಸ್ತ್ರ್ಯಾದ್ಯಾ ಮೂರ್ತಯೋ ಯುಕ್ತಾಃ ಕಲ್ಪಯಿತುಮ್ , ಮಾನಸದೇಹಾನುರೂಪ್ಯಸಂಬಂಧೋಪಪತ್ತೇಃ । ದೃಷ್ಟಾ ಹಿ ಮಾನಸ್ಯ ಏವ ಆಕಾರವತ್ಯಃ ಪುಂಸ್ತ್ರ್ಯಾದ್ಯಾ ಮೂರ್ತಯಃ ಸ್ವಪ್ನೇ । ನನು ತಾ ಅನೃತಾ ಏವ ; ‘ತ ಇಮೇ ಸತ್ಯಾಃ ಕಾಮಾಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೩ । ೧) ಇತಿ ಶ್ರುತಿಃ ತಥಾ ಸತಿ ವಿರುಧ್ಯೇತ । ನ, ಮಾನಸಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ಮಾನಸಾ ಹಿ ಪ್ರತ್ಯಯಾಃ ಸ್ತ್ರೀಪುರುಷಾದ್ಯಾಕಾರಾಃ ಸ್ವಪ್ನೇ ದೃಶ್ಯಂತೇ । ನನು ಜಾಗ್ರದ್ವಾಸನಾರೂಪಾಃ ಸ್ವಪ್ನದೃಶ್ಯಾಃ, ನ ತು ತತ್ರ ಸ್ತ್ರ್ಯಾದಯಃ ಸ್ವಪ್ನೇ ವಿದ್ಯಂತೇ । ಅತ್ಯಲ್ಪಮಿದಮುಚ್ಯತೇ । ಜಾಗ್ರದ್ವಿಷಯಾ ಅಪಿ ಮಾನಸಪ್ರತ್ಯಯಾಭಿನಿರ್ವೃತ್ತಾ ಏವ, ಸದೀಕ್ಷಾಭಿನಿರ್ವೃತ್ತತೇಜೋಬನ್ನಮಯತ್ವಾಜ್ಜಾಗ್ರದ್ವಿಷಯಾಣಾಮ್ । ಸಂಕಲ್ಪಮೂಲಾ ಹಿ ಲೋಕಾ ಇತಿ ಚ ಉಕ್ತಮ್ ‘ಸಮಕ್ಲೃಪ್ತಾಂ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವೀ’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೪ । ೨) ಇತ್ಯತ್ರ । ಸರ್ವಶ್ರುತಿಷು ಚ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನ ಉತ್ಪತ್ತಿಃ ಪ್ರಲಯಶ್ಚ ತತ್ರೈವ ಸ್ಥಿತಿಶ್ಚ ‘ಯಥಾ ವಾ ಅರಾ ನಾಭೌ’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೧೫ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಉಚ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾನ್ಮಾನಸಾನಾಂ ಬಾಹ್ಯಾನಾಂ ಚ ವಿಷಯಾಣಾಮ್ ಇತರೇತರಕಾರ್ಯಕಾರಣತ್ವಮಿಷ್ಯತ ಏವ ಬೀಜಾಂಕುರವತ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಬಾಹ್ಯಾ ಏವ ಮಾನಸಾಃ ಮಾನಸಾ ಏವ ಚ ಬಾಹ್ಯಾಃ, ನಾನೃತತ್ವಂ ತೇಷಾಂ ಕದಾಚಿದಪಿ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಭವತಿ । ನನು ಸ್ವಪ್ನೇ ದೃಷ್ಟಾಃ ಪ್ರತಿಬುದ್ಧಸ್ಯಾನೃತಾ ಭವಂತಿ ವಿಷಯಾಃ । ಸತ್ಯಮೇವ । ಜಾಗ್ರಾದ್ಬೋಧಾಪೇಕ್ಷಂ ತು ತದನೃತತ್ವಂ ನ ಸ್ವತಃ । ತಥಾ ಸ್ವಪ್ನಬೋಧಾಪೇಕ್ಷಂ ಚ ಜಾಗ್ರದ್ದೃಷ್ಟವಿಷಯಾನೃತತ್ವಂ ನ ಸ್ವತಃ । ವಿಶೇಷಾಕಾರಮಾತ್ರಂ ತು ಸರ್ವೇಷಾಂ ಮಿಥ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಯನಿಮಿತ್ತಮಿತಿ ವಾಚಾರಂಭಣಂ ವಿಕಾರೋ ನಾಮಧೇಯಮನೃತಮ್ , ತ್ರೀಣಿ ರೂಪಾಣೀತ್ಯೇವ ಸತ್ಯಮ್ । ತಾನ್ಯಪ್ಯಾಕಾರವಿಶೇಷತೋಽನೃತಂ ಸ್ವತಃ ಸನ್ಮಾತ್ರರೂಪತಯಾ ಸತ್ಯಮ್ । ಪ್ರಾಕ್ಸದಾತ್ಮಪ್ರತಿಬೋಧಾತ್ಸ್ವವಿಷಯೇಽಪಿ ಸರ್ವಂ ಸತ್ಯಮೇವ ಸ್ವಪ್ನದೃಶ್ಯಾ ಇವೇತಿ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿರೋಧಃ । ತಸ್ಮಾನ್ಮಾನಸಾ ಏವ ಬ್ರಾಹ್ಮಲೌಕಿಕಾ ಅರಣ್ಯಾದಯಃ ಸಂಕಲ್ಪಜಾಶ್ಚ ಪಿತ್ರಾದಯಃ ಕಾಮಾಃ । ಬಾಹ್ಯವಿಷಯಭೋಗವದಶುದ್ಧಿರಹಿತತ್ವಾಚ್ಛುದ್ಧಸತ್ತ್ವಸಂಕಲ್ಪಜನ್ಯಾ ಇತಿ ನಿರತಿಶಯಸುಖಾಃ ಸತ್ಯಾಶ್ಚ ಈಶ್ವರಾಣಾಂ ಭವಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಸತ್ಸತ್ಯಾತ್ಮಪ್ರತಿಬೋಧೇಽಪಿ ರಜ್ಜ್ವಾಮಿವ ಕಲ್ಪಿತಾಃ ಸರ್ಪಾದಯಃ ಸದಾತ್ಮಸ್ವರೂಪತಾಮೇವ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತ ಇತಿ ಸದಾತ್ಮನಾ ಸತ್ಯಾ ಏವ ಭವಂತಿ ॥
ಇತಿ ಪಂಚಮಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ಷಷ್ಠಃ ಖಂಡಃ

ಯಸ್ತು ಹೃದಯಪುಂಡರೀಕಗತಂ ಯಥೋಕ್ತಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾದಿಸಾಧನಸಂಪನ್ನಃ ತ್ಯಕ್ತಬಾಹ್ಯವಿಷಯಾನೃತತೃಷ್ಣಃ ಸನ್ ಉಪಾಸ್ತೇ, ತಸ್ಯೇಯಂ ಮೂರ್ಧನ್ಯಯಾ ನಾಡ್ಯಾ ಗತಿರ್ವಕ್ತವ್ಯೇತಿ ನಾಡೀಖಂಡ ಆರಭ್ಯತೇ —

ಅಥ ಯಾ ಏತಾ ಹೃದಯಸ್ಯ ನಾಡ್ಯಸ್ತಾಃ ಪಿಂಗಲಸ್ಯಾಣಿಮ್ನಸ್ತಿಷ್ಠಂತಿ ಶುಕ್ಲಸ್ಯ ನೀಲಸ್ಯ ಪೀತಸ್ಯ ಲೋಹಿತಸ್ಯೇತ್ಯಸೌ ವಾ ಆದಿತ್ಯಃ ಪಿಂಗಲ ಏಷ ಶುಕ್ಲ ಏಷ ನೀಲ ಏಷ ಪೀತ ಏಷ ಲೋಹಿತಃ ॥ ೧ ॥

ಅಥ ಯಾ ಏತಾಃ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾಃ ಹೃದಯಸ್ಯ ಪುಂಡರೀಕಾಕಾರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಸ್ಥಾನಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಿನ್ಯಃ ನಾಡ್ಯಃ ಹೃದಯಮಾಂಸಪಿಂಡಾತ್ಸರ್ವತೋ ವಿನಿಃಸೃತಾಃ ಆದಿತ್ಯಮಂಡಲಾದಿವ ರಶ್ಮಯಃ, ತಾಶ್ಚೈತಾಃ ಪಿಂಗಲಸ್ಯ ವರ್ಣವಿಶೇಷವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಅಣಿಮ್ನಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮರಸಸ್ಯ ರಸೇನ ಪೂರ್ಣಾಃ ತದಾಕಾರಾ ಏವ ತಿಷ್ಟಂತಿ ವರ್ತಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಶುಕ್ಲಸ್ಯ ನೀಲಸ್ಯ ಪೀತಸ್ಯ ಲೋಹಿತಸ್ಯ ಚ ರಸಸ್ಯ ಪೂರ್ಣಾ ಇತಿ ಸರ್ವತ್ರ ಅಧ್ಯಾಹಾರ್ಯಮ್ । ಸೌರೇಣ ತೇಜಸಾ ಪಿತ್ತಾಖ್ಯೇನ ಪಾಕಾಭಿನಿರ್ವೃತ್ತೇನ ಕಫೇನ ಅಲ್ಪೇನ ಸಂಪರ್ಕಾತ್ ಪಿಂಗಲಂ ಭವತಿ ಸೌರಂ ತೇಜಃ ಪಿತ್ತಾಖ್ಯಮ್ । ತದೇವ ಚ ವಾತಭೂಯಸ್ತ್ವಾತ್ ನೀಲಂ ಭವತಿ । ತದೇವ ಚ ಕಫಭೂಯಸ್ತ್ವಾತ್ ಶುಕ್ಲಮ್ । ಕಫೇನ ಸಮತಾಯಾಂ ಪೀತಮ್ । ಶೋಣಿತಬಾಹುಲ್ಯೇನ ಲೋಹಿತಮ್ । ವೈದ್ಯಕಾದ್ವಾ ವರ್ಣವಿಶೇಷಾ ಅನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಾಃ ಕಥಂ ಭವಂತೀತಿ । ಶ್ರುತಿಸ್ತ್ವಾಹ — ಆದಿತ್ಯಸಂಬಂಧಾದೇವ ತತ್ತೇಜಸೋ ನಾಡೀಷ್ವನುಗತಸ್ಯೈತೇ ವರ್ಣವಿಶೇಷಾ ಇತಿ । ಕಥಮ್ ? ಅಸೌ ವಾ ಆದಿತ್ಯಃ ಪಿಂಗಲೋ ವರ್ಣತಃ, ಏಷ ಆದಿತ್ಯಃ ಶುಕ್ಲೋಽಪ್ಯೇಷ ನೀಲ ಏಷ ಪೀತ ಏಷ ಲೋಹಿತ ಆದಿತ್ಯ ಏವ ॥

ತದ್ಯಥಾ ಮಹಾಪಥ ಆತತ ಉಭೌ ಗ್ರಾಮೌ ಗಚ್ಛತೀಮಂ ಚಾಮುಂ ಚೈವಮೇವೈತಾ ಆದಿತ್ಯಸ್ಯ ರಶ್ಮಯ ಉಭೌ ಲೋಕೌ ಗಚ್ಛಂತೀಮಂ ಚಾಮುಂ ಚಾಮುಷ್ಮಾದಾದಿತ್ಯಾತ್ಪ್ರತಾಯಂತೇ ತಾ ಆಸು ನಾಡೀಷು ಸೃಪ್ತಾ ಆಭ್ಯೋ ನಾಡೀಭ್ಯಃ ಪ್ರತಾಯಂತೇ ತೇಽಮುಷ್ಮಿನ್ನಾದಿತ್ಯೇ ಸೃಪ್ತಾಃ ॥ ೨ ॥

ತಸ್ಯಾಧ್ಯಾತ್ಮಂ ನಾಡೀಭಿಃ ಕಥಂ ಸಂಬಂಧ ಇತಿ, ಅತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ — ತತ್ ತತ್ರ ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಮಹಾನ್ ವಿಸ್ತೀರ್ಣಃ ಪಂಥಾ ಮಹಾಪಥಃ ಆತತಃ ವ್ಯಾಪ್ತಃ ಉಭೌ ಗ್ರಾಮೌ ಗಚ್ಛತಿ ಇಮಂ ಚ ಸಂನಿಹಿತಮ್ ಅಮುಂ ಚ ವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟಂ ದೂರಸ್ಥಮ್ , ಏವಂ ಯಥಾ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ ಮಹಾಪಥಃ ಉಭೌ ಗ್ರಾಮೌ ಪ್ರವಿಷ್ಟಃ, ಏವಮೇವೈತಾಃ ಆದಿತ್ಯಸ್ಯ ರಶ್ಮಯಃ ಉಭೌ ಲೋಕೌ ಅಮುಂ ಚ ಆದಿತ್ಯಮಂಡಲಮ್ ಇಮಂ ಚ ಪುರುಷಂ ಗಚ್ಛಂತಿ ಉಭಯತ್ರ ಪ್ರವಿಷ್ಟಾಃ । ಯಥಾ ಮಹಾಪಥಃ । ಕಥಮ್ ? ಅಮುಷ್ಮಾದಾದಿತ್ಯಮಂಡಲಾತ್ ಪ್ರತಾಯಂತೇ ಸಂತತಾ ಭವಂತಿ । ತಾ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಮಾಸು ಪಿಂಗಲಾದಿವರ್ಣಾಸು ಯಥೋಕ್ತಾಸು ನಾಡೀಷು ಸೃಪ್ತಾಃ ಗತಾಃ ಪ್ರವಿಷ್ಟಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಆಭ್ಯೋ ನಾಡೀಭ್ಯಃ ಪ್ರತಾಯಂತೇ ಪ್ರವೃತ್ತಾಃ ಸಂತಾನಭೂತಾಃ ಸತ್ಯಃ ತೇ ಅಮುಷ್ಮಿನ್ । ರಶ್ಮೀನಾಮುಭಯಲಿಂಗತ್ವಾತ್ ತೇ ಇತ್ಯುಚ್ಯಂತೇ ॥

ತದ್ಯತ್ರೈತತ್ಸುಪ್ತಃ ಸಮಸ್ತಃ ಸಂಪ್ರಸನ್ನಃ ಸ್ವಪ್ನಂ ನ ವಿಜಾನಾತ್ಯಾಸು ತದಾ ನಾಡೀಷು ಸೃಪ್ತೋ ಭವತಿ ತಂ ನ ಕಶ್ಚನ ಪಾಪ್ಮಾ ಸ್ಪೃಶತಿ ತೇಜಸಾ ಹಿ ತದಾ ಸಂಪನ್ನೋ ಭವತಿ ॥ ೩ ॥

ತತ್ ತತ್ರ ಏವಂ ಸತಿ ಯತ್ರ ಯಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ಏತತ್ ಸ್ವಪನಮ್ ಅಯಂ ಜೀವಃ ಸುಪ್ತೋ ಭವತಿ । ಸ್ವಾಪಸ್ಯ ದ್ವಿಪ್ರಕಾರತ್ವಾದ್ವಿಶೇಷಣಂ ಸಮಸ್ತ ಇತಿ । ಉಪಸಂಹೃತಸರ್ವಕರಣವೃತ್ತಿರಿತ್ಯೇತತ್ । ಅತಃ ಬಾಹ್ಯವಿಷಯಸಂಪರ್ಕಜನಿತಕಾಲುಷ್ಯಾಭಾವಾತ್ ಸಮ್ಯಕ್ ಪ್ರಸನ್ನಃ ಸಂಪ್ರಸನ್ನೋ ಭವತಿ । ಅತ ಏವ ಸ್ವಪ್ನಂ ವಿಷಯಾಕಾರಾಭಾಸಂ ಮಾನಸಂ ಸ್ವಪ್ನಪ್ರತ್ಯಯಂ ನ ವಿಜಾನಾತಿ ನಾನುಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದೈವಂ ಸುಪ್ತೋ ಭವತಿ, ಆಸು ಸೌರತೇಜಃಪೂರ್ಣಾಸು ಯಥೋಕ್ತಾಸು ನಾಡೀಷು ತದಾ ಸೃಪ್ತಃ ಪ್ರವಿಷ್ಟಃ, ನಾಡೀಭಿರ್ದ್ವಾರಭೂತಾಭಿಃ ಹೃದಯಾಕಾಶಂ ಗತೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಹಿ ಅನ್ಯತ್ರ ಸತ್ಸಂಪತ್ತೇಃ ಸ್ವಪ್ನಾದರ್ಶನಮಸ್ತೀತಿ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ನಾಡೀಷ್ವಿತಿ ಸಪ್ತಮೀ ತೃತೀಯಯಾ ಪರಿಣಮ್ಯತೇ । ತಂ ಸತಾ ಸಂಪನ್ನಂ ನ ಕಶ್ಚನ ನ ಕಶ್ಚಿದಪಿ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮರೂಪಃ ಪಾಪ್ಮಾ ಸ್ಪೃಶತೀತಿ, ಸ್ವರೂಪಾವಸ್ಥಿತತ್ವಾತ್ ತದಾ ಆತ್ಮನಃ । ದೇಹೇಂದ್ರಿಯವಿಶಿಷ್ಟಂ ಹಿ ಸುಖದುಃಖಕಾರ್ಯಪ್ರದಾನೇನ ಪಾಪ್ಮಾ ಸ್ಪೃಶತೀತಿ, ನ ತು ಸತ್ಸಂಪನ್ನಂ ಸ್ವರೂಪಾವಸ್ಥಂ ಕಶ್ಚಿದಪಿ ಪಾಪ್ಮಾ ಸ್ಪ್ರಷ್ಟುಮುತ್ಸಹತೇ, ಅವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ಅನ್ಯೋ ಹಿ ಅನ್ಯಸ್ಯ ವಿಷಯೋ ಭವತಿ, ನ ತ್ವನ್ಯತ್ವಂ ಕೇನಚಿತ್ಕುತಶ್ಚಿದಪಿ ಸತ್ಸಂಪನ್ನಸ್ಯ । ಸ್ವರೂಪಪ್ರಚ್ಯವನಂ ತು ಆತ್ಮನೋ ಜಾಗ್ರತ್ಸ್ವಪ್ನಾವಸ್ಥಾಂ ಪ್ರತಿ ಗಮನಂ ಬಾಹ್ಯವಿಷಯಪ್ರತಿಬೋಧಃ ಅವಿದ್ಯಾಕಾಮಕರ್ಮಬೀಜಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಹುತಾಶಾದಾಹನಿಮಿತ್ತಮಿತ್ಯವೋಚಾಮ ಷಷ್ಠೇ ಏವ ; ತದಿಹಾಪಿ ಪ್ರತ್ಯೇತವ್ಯಮ್ । ಯದೈವಂ ಸುಪ್ತಃ ಸೌರೇಣ ತೇಜಸಾ ಹಿ ನಾಡ್ಯಂತರ್ಗತೇನ ಸರ್ವತಃ ಸಂಪನ್ನಃ ವ್ಯಾಪ್ತಃ ಭವತಿ । ಅತಃ ವಿಶೇಷೇಣ ಚಕ್ಷುರಾದಿನಾಡೀದ್ವಾರೈರ್ಬಾಹ್ಯವಿಷಯಭೋಗಾಯ ಅಪ್ರಸೃತಾನಿ ಕರಣಾನಿ ಅಸ್ಯ ತದಾ ಭವಂತಿ । ತಸ್ಮಾದಯಂ ಕರಣಾನಾಂ ನಿರೋಧಾತ್ ಸ್ವಾತ್ಮನ್ಯೇವಾವಸ್ಥಿತಃ ಸ್ವಪ್ನಂ ನ ವಿಜಾನಾತೀತಿ ಯುಕ್ತಮ್ ॥

ಅಥ ಯತ್ರೈತದಬಲಿಮಾನಂ ನೀತೋ ಭವತಿ ತಮಭಿತ ಆಸೀನಾ ಆಹುರ್ಜಾನಾಸಿ ಮಾಂ ಜಾನಾಸಿ ಮಾಮಿತಿ ಸ ಯಾವದಸ್ಮಾಚ್ಛರೀರಾದನುತ್ಕ್ರಾಂತೋ ಭವತಿ ತಾವಜ್ಜಾನಾತಿ ॥ ೪ ॥

ತತ್ರ ಏವಂ ಸತಿ, ಅಥ ಯತ್ರ ಯಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ಅಬಲಿಮಾನಮ್ ಅಬಲಭಾವಂ ದೇಹಸ್ಯ ರೋಗಾದಿನಿಮಿತ್ತಂ ಜರಾದಿನಿಮಿತ್ತಂ ವಾ ಕೃಶೀಭಾವಮ್ ಏತತ್ ನಯನಂ ನೀತಃ ಪ್ರಾಪಿತಃ ದೇವದತ್ತೋ ಭವತಿ ಮುಮೂರ್ಷುರ್ಯದಾ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತಮಭಿತಃ ಸರ್ವತೋ ವೇಷ್ಟಯಿತ್ವಾ ಆಸೀನಾ ಜ್ಞಾತಯಃ ಆಹುಃ — ಜಾನಾಸಿ ಮಾಂ ತವ ಪುತ್ರಂ ಜಾನಾಸಿ ಮಾಂ ಪಿತರಂ ಚ ಇತ್ಯಾದಿ । ಸ ಮುಮೂರ್ಷುಃ ಯಾವದಸ್ಮಾಚ್ಛರೀರಾದನುತ್ಕ್ರಾಂತಃ ಅನಿರ್ಗತಃ ಭವತಿ ತಾವತ್ಪುತ್ರಾದೀಂಜಾನಾತಿ ॥

ಅಥ ಯತ್ರೈತದಸ್ಮಾಚ್ಛರೀರಾದುತ್ಕ್ರಾಮತ್ಯಥೈತೈರೇವ ರಶ್ಮಿಭಿರೂರ್ಧ್ವಮಾಕ್ರಮತೇ ಸ ಓಮಿತಿ ವಾ ಹೋದ್ವಾ ಮೀಯತೇ ಸ ಯಾವತ್ಕ್ಷಿಪ್ಯೇನ್ಮನಸ್ತಾವದಾದಿತ್ಯಂ ಗಚ್ಛತ್ಯೇತದ್ವೈ ಖಲು ಲೋಕದ್ವಾರಂ ವಿದುಷಾಂ ಪ್ರಪದನಂ ನಿರೋಧೋಽವಿದುಷಾಮ್ ॥ ೫ ॥

ಅಥ ಯತ್ರ ಯದಾ, ಏತತ್ಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಣಮಿತಿ, ಅಸ್ಮಾಚ್ಛರೀರಾದುತ್ಕ್ರಾಮತಿ, ಅಥ ತದಾ ಏತೈರೇವ ಯಥೋಕ್ತಾಭಿಃ ರಶ್ಮಿಭಿಃ ಊರ್ಧ್ವಮಾಕ್ರಮತೇ ಯಥಾಕರ್ಮಜಿತಂ ಲೋಕಂ ಪ್ರೈತಿ ಅವಿದ್ವಾನ್ । ಇತರಸ್ತು ವಿದ್ವಾನ್ ಯಥೋಕ್ತಸಾಧನಸಂಪನ್ನಃ ಸ ಓಮಿತಿ ಓಂಕಾರೇಣ ಆತ್ಮಾನಂ ಧ್ಯಾಯನ್ ಯಥಾಪೂರ್ವಂ ವಾ ಹ ಏವ, ಉದ್ವಾ ಊರ್ಧ್ವಂ ವಾ ವಿದ್ವಾಂಶ್ಚೇತ್ ಇತರಸ್ತಿರ್ಯಙ್ವೇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಮೀಯತೇ ಪ್ರಮೀಯತೇ ಗಚ್ಛತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ ವಿದ್ವಾನ್ ಉತ್ಕ್ರಮಿಷ್ಯನ್ಯಾವತ್ಕ್ಷಿಪ್ಯೇನ್ಮನಃ ಯಾವತಾ ಕಾಲೇನ ಮನಸಃ ಕ್ಷೇಪಃ ಸ್ಯಾತ್ , ತಾವತಾ ಕಾಲೇನ ಆದಿತ್ಯಂ ಗಚ್ಛತಿ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ಕ್ಷಿಪ್ರಂ ಗಚ್ಛತೀತ್ಯರ್ಥಃ, ನ ತು ತಾವತೈವ ಕಾಲೇನೇತಿ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ । ಕಿಮರ್ಥಮಾದಿತ್ಯಂ ಗಚ್ಛತೀತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಏತದ್ವೈ ಖಲು ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಸ್ಯ ದ್ವಾರಂ ಯ ಆದಿತ್ಯಃ ; ತೇನ ದ್ವಾರಭೂತೇನ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ಗಚ್ಛತಿ ವಿದ್ವಾನ್ । ಅತಃ ವಿದುಷಾಂ ಪ್ರಪದನಮ್ , ಪ್ರಪದ್ಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಮನೇನ ದ್ವಾರೇಣೇತಿ ಪ್ರಪದನಮ್ । ನಿರೋಧನಂ ನಿರೋಧಃ ಅಸ್ಮಾದಾದಿತ್ಯಾದವಿದುಷಾಂ ಭವತೀತಿ ನಿರೋಧಃ, ಸೌರೇಣ ತೇಜಸಾ ದೇಹೇ ಏವ ನಿರುದ್ಧಾಃ ಸಂತಃ ಮೂರ್ಧನ್ಯಯಾ ನಾಡ್ಯಾ ನೋತ್ಕ್ರಮಂತ ಏವೇತ್ಯರ್ಥಃ, ‘ವಿಷ್ವಙ್ಙನ್ಯಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೬ । ೬) ಇತಿ ಶ್ಲೋಕಾತ್ ॥

ತದೇಷ ಶ್ಲೋಕಃ । ಶತಂ ಚೈಕಾ ಚ ಹೃದಯಸ್ಯ ನಾಡ್ಯಸ್ತಾಸಾಂ ಮೂರ್ಧಾನಮಭಿನಿಃಸೃತೈಕಾ ತಯೋರ್ಧ್ವಮಾಯನ್ನಮೃತತ್ವಮೇವ ವಿಷ್ವಙ್ಙನ್ಯಾ ಉತ್ಕ್ರಮಣೇ ಭವಂತ್ಯುತ್ಕ್ರಮಣೇ ಭವಂತಿ ॥ ೬ ॥

ತತ್ ತಸ್ಮಿನ್ ಯಥೋಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಏಷ ಶ್ಲೋಕೋ ಮಂತ್ರೋ ಭವತಿ — ಶತಂ ಚ ಏಕಾ ಏಕೋತ್ತರಶತಂ ನಾಡ್ಯಃ ಹೃದಯಸ್ಯ ಮಾಂಸಪಿಂಡಭೂತಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಿನ್ಯಃ ಪ್ರಧಾನತೋ ಭವಂತಿ, ಆನಂತ್ಯಾದ್ದೇಹನಾಡೀನಾಮ್ । ತಾಸಾಮೇಕಾ ಮೂರ್ಧಾನಮಭಿನಿಃಸೃತಾ ವಿನಿರ್ಗತಾ । ತಯೋರ್ಧ್ವಮಾಯನ್ ಗಚ್ಛನ್ ಅಮೃತತ್ವಮ್ ಅಮೃತಭಾವಮೇತಿ । ವಿಷ್ವಕ್ ನಾನಾಗತಯಃ ತಿರ್ಯಗ್ವಿಸರ್ಪಿಣ್ಯ ಊರ್ಧ್ವಗಾಶ್ಚ ಅನ್ಯಾ ನಾಡ್ಯಃ ಭವಂತಿ ಸಂಸಾರಗಮನದ್ವಾರಭೂತಾಃ ; ನ ತ್ವಮೃತತ್ವಾಯ ; ಕಿಂ ತರ್ಹಿ, ಉತ್ಕ್ರಮಣೇ ಏವ ಉತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯರ್ಥಮೇವ ಭವಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ದ್ವಿರಭ್ಯಾಸಃ ಪ್ರಕರಣಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಇತಿ ಷಷ್ಠಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ಸಪ್ತಮಃ ಖಂಡಃ

‘ಅಥ ಯ ಏಷ ಸಂಪ್ರಸಾದೋಽಸ್ಮಾಚ್ಛರೀರಾತ್ಸಮುತ್ಥಾಯ ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿರುಪಸಂಪದ್ಯ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತ ಏಷ ಆತ್ಮೇತಿ ಹೋವಾಚೈತದಮೃತಭಯಮೇತದ್ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೩ । ೪) ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತತ್ರ ಕೋಽಸೌ ಸಂಪ್ರಸಾದಃ ? ಕಥಂ ವಾ ತಸ್ಯಾಧಿಗಮಃ, ಯಥಾ ಸೋಽಸ್ಮಾಚ್ಛರೀರಾತ್ಸಮುತ್ಥಾಯ ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿರುಪಸಂಪದ್ಯ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ ? ಯೇನ ಸ್ವರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ ಸಂ ಕಿಂಲಕ್ಷಣ ಆತ್ಮಾ ? ಸಂಪ್ರಸಾದಸ್ಯ ಚ ದೇಹಸಂಬಂಧೀನಿ ಪರರೂಪಾಣಿ, ತತೋ ಯದನ್ಯತ್ಕಥಂ ಸ್ವರೂಪಮ್ ? ಇತಿ ಏತೇಽರ್ಥಾ ವಕ್ತವ್ಯಾ ಇತ್ಯುತ್ತರೋ ಗ್ರಂಥ ಆರಭ್ಯತೇ । ಆಖ್ಯಾಯಿಕಾ ತು ವಿದ್ಯಾಗ್ರಹಣಸಂಪ್ರದಾನವಿಧಿಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಾ ವಿದ್ಯಾಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಾ ಚ — ರಾಜಸೇವಿತಂ ಪಾನೀಯಮಿತಿವತ್ ।

ಯ ಆತ್ಮಾಪಹತಪಾಪ್ಮಾ ವಿಜರೋ ವಿಮೃತ್ಯುರ್ವಿಶೋಕೋ ವಿಜಿಘತ್ಸೋಽಪಿಪಾಸಃ ಸತ್ಯಕಾಮಃ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪಃ ಸೋಽನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಃ ಸ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಃ ಸ ಸರ್ವಾꣳಶ್ಚ ಲೋಕಾನಾಪ್ನೋತಿ ಸರ್ವಾꣳಶ್ಚ ಕಾಮಾನ್ಯಸ್ತಮಾತ್ಮಾನಮನುವಿದ್ಯ ವಿಜಾನಾತೀತಿ ಹ ಪ್ರಜಾಪತಿರುವಾಚ ॥ ೧ ॥

ಯ ಆತ್ಮಾ ಅಪಹತಪಾಪ್ಮಾ ವಿಜರೋ ವಿಮೃತ್ಯುರ್ವಿಶೋಕೋ ವಿಜಿಘತ್ಸೋಽಪಿಪಾಸಃ ಸತ್ಯಕಾಮಃ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪಃ, ಯಸ್ಯೋಪಾಸನಾಯ ಉಪಲಬ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಹೃದಯಪುಂಡರೀಕಮಭಿಹಿತಮ್ , ಯಸ್ಮಿನ್ಕಾಮಾಃ ಸಮಾಹಿತಾಃ ಸತ್ಯಾಃ ಅನೃತಾಪಿಧಾನಾಃ, ಯದುಪಾಸನಸಹಭಾವಿ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಂ ಸಾಧನಮುಕ್ತಮ್ , ಉಪಾಸನಫಲಭೂತಕಾಮಪ್ರತಿಪತ್ತಯೇ ಚ ಮೂರ್ಧನ್ಯಯಾ ನಾಡ್ಯಾ ಗತಿರಭಿಹಿತಾ, ಸೋಽನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಃ ಶಾಸ್ತ್ರಾಚಾರ್ಯೋಪದೇಶೈರ್ಜ್ಞಾತವ್ಯಃ ಸ ವಿಶೇಷೇಣ ಜ್ಞಾತುಮೇಷ್ಟವ್ಯಃ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಃ ಸ್ವಸಂವೇದ್ಯತಾಮಾಪಾದಯಿತವ್ಯಃ । ಕಿಂ ತಸ್ಯಾನ್ವೇಷಣಾದ್ವಿಜಿಜ್ಞಾಸನಾಚ್ಚ ಸ್ಯಾದಿತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಸ ಸರ್ವಾಂಶ್ಚ ಲೋಕಾನಾಪ್ನೋತಿ ಸರ್ವಾಂಶ್ಚ ಕಾಮಾನ್ ; ಯಃ ತಮಾತ್ಮಾನಂ ಯಥೋಕ್ತೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಶಾಸ್ತ್ರಾಚಾರ್ಯೋಪದೇಶೇನ ಅನ್ವಿಷ್ಯ ವಿಜಾನಾತಿ ಸ್ವಸಂವೇದ್ಯತಾಮಾಪಾದಯತಿ, ತಸ್ಯ ಏತತ್ಸರ್ವಲೋಕಕಾಮಾವಾಪ್ತಿಃ ಸರ್ವಾತ್ಮತಾ ಫಲಂ ಭವತೀತಿ ಹ ಕಿಲ ಪ್ರಜಾಪತಿರುವಾಚ । ಅನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಃ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯ ಇತಿ ಚ ಏಷ ನಿಯಮವಿಧಿರೇವ, ನ ಅಪೂರ್ವವಿಧಿಃ । ಏವಮನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯೋ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ, ದೃಷ್ಟಾರ್ಥತ್ವಾದನ್ವೇಷಣವಿಜಿಜ್ಞಾಸನಯೋಃ । ದೃಷ್ಟಾರ್ಥತ್ವಂ ಚ ದರ್ಶಯಿಷ್ಯತಿ ‘ನಾಹಮತ್ರ ಭೋಗ್ಯಂ ಪಶ್ಯಾಮಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೯ । ೧), (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧೦ । ೨), (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧೧ । ೨) ಇತ್ಯನೇನ ಅಸಕೃತ್ । ಪರರೂಪೇಣ ಚ ದೇಹಾದಿಧರ್ಮೈರವಗಮ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಆತ್ಮನಃ ಸ್ವರೂಪಾಧಿಗಮೇ ವಿಪರೀತಾಧಿಗಮನಿವೃತ್ತಿರ್ದೃಷ್ಟಂ ಫಲಮಿತಿ ನಿಯಮಾರ್ಥತೈವ ಅಸ್ಯ ವಿಧೇರ್ಯುಕ್ತಾ, ನ ತ್ವಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದೀನಾಮಿವ ಅಪೂರ್ವವಿಧಿತ್ವಮಿಹ ಸಂಭವತಿ ॥

ತದ್ಧೋಭಯೇ ದೇವಾಸುರಾ ಅನುಬುಬುಧಿರೇ ತೇ ಹೋಚುರ್ಹಂತ ತಮಾತ್ಮಾನಮನ್ವಿಚ್ಛಾಮೋ ಯಮಾತ್ಮಾನಮನ್ವಿಷ್ಯ ಸರ್ವಾꣳಶ್ಚ ಲೋಕಾನಾಪ್ನೋತಿ ಸರ್ವಾꣳಶ್ಚ ಕಾಮಾನಿತೀಂದ್ರೋ ಹೈವ ದೇವಾನಾಮಭಿಪ್ರವವ್ರಾಜ ವಿರೋಚನೋಽಸುರಾಣಾಂ ತೌ ಹಾಸಂವಿದಾನಾವೇವ ಸಮಿತ್ಪಾಣೀ ಪ್ರಜಾಪತಿಸಕಾಶಮಾಜಗ್ಮತುಃ ॥ ೨ ॥

ತದ್ಧೋಭಯೇ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಖ್ಯಾಯಿಕಾಪ್ರಯೋಜನಮುಕ್ತಮ್ । ತದ್ಧ ಕಿಲ ಪ್ರಜಾಪತೇರ್ವಚನಮ್ ಉಭಯೇ ದೇವಾಸುರಾಃ ದೇವಾಶ್ಚಾಸುರಾಶ್ಚ ದೇವಾಸುರಾಃ ಅನು ಪರಂಪರಾಗತಂ ಸ್ವಕರ್ಣಗೋಚರಾಪನ್ನಮ್ ಅನುಬುಬುಧಿರೇ ಅನುಬುದ್ಧವಂತಃ । ತೇ ಚ ಏತತ್ಪ್ರಜಾಪತಿವಚೋ ಬುದ್ಧ್ವಾ ಕಿಮಕುರ್ವನ್ನಿತಿ, ಉಚ್ಯತೇ ತೇ ಹ ಊಚುಃ ಉಕ್ತವಂತಃ ಅನ್ಯೋನ್ಯಂ ದೇವಾಃ ಸ್ವಪರಿಷದಿ ಅಸುರಾಶ್ಚ — ಹಂತ ಯದಿ ಅನುಮತಿರ್ಭವತಾಮ್ , ಪ್ರಜಾಪತಿನೋಕ್ತಂ ತಮಾತ್ಮಾನಮನ್ವಿಚ್ಛಾಮಃ ಅನ್ವೇಷಣಂ ಕುರ್ಮಃ, ಯಮಾತ್ಮಾನಮನ್ವಿಷ್ಯ ಸರ್ವಾಂಶ್ಚ ಲೋಕಾನಾಪ್ನೋತಿ ಸರ್ವಾಂಶ್ಚ ಕಾಮಾನ್ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಇಂದ್ರಃ ಹೈವ ರಾಜೈವ ಸ್ವಯಂ ದೇವಾನಾಮ್ ಇತರಾಂದೇವಾಂಶ್ಚ ಭೋಗಪರಿಚ್ಛದಂ ಚ ಸರ್ವಂ ಸ್ಥಾಪಯಿತ್ವಾ ಶರೀರಮಾತ್ರೇಣೈವ ಪ್ರಜಾಪತಿಂ ಪ್ರತಿ ಅಭಿಪ್ರವವ್ರಾಜ ಪ್ರಗತವಾನ್ , ತಥಾ ವಿರೋಚನಃ ಅಸುರಾಣಾಮ್ । ವಿನಯೇನ ಗುರವಃ ಅಭಿಗಂತವ್ಯಾ ಇತ್ಯೇತದ್ದರ್ಶಯತಿ, ತ್ರೈಲೋಕ್ಯ ರಾಜ್ಯಾಚ್ಚ ಗುರುತರಾ ವಿದ್ಯೇತಿ, ಯತಃ ದೇವಾಸುರರಾಜೌ ಮಹಾರ್ಹಭೋಗಾರ್ಹೌ ಸಂತೌ ತಥಾ ಗುರುಮಭ್ಯುಪಗತವಂತೌ । ತೌ ಹ ಕಿಲ ಅಸಂವಿದಾನಾವೇವ ಅನ್ಯೋನ್ಯಂ ಸಂವಿದಮಕುರ್ವಾಣೌ ವಿದ್ಯಾಫಲಂ ಪ್ರತಿ ಅನ್ಯೋನ್ಯಮೀರ್ಷ್ಯಾಂ ದರ್ಶಯಂತೌ ಸಮಿತ್ಪಾಣೀ ಸಮಿದ್ಭಾರಹಸ್ತೌ ಪ್ರಜಾಪತಿಸಕಾಶಮಾಜಗ್ಮತುಃ ಆಗತವಂತೌ ॥

ತೌ ಹ ದ್ವಾತ್ರಿꣳಶತಂ ವರ್ಷಾಣಿ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮೂಷತುಸ್ತೌ ಹ ಪ್ರಜಾಪತಿರುವಾಚ ಕಿಮಿಚ್ಛಂತಾವವಾಸ್ತಮಿತಿ ತೌ ಹೋಚತುರ್ಯ ಆತ್ಮಾಪಹತಪಾಪ್ಮಾ ವಿಜರೋ ವಿಮೃತ್ಯುರ್ವಿಶೋಕೋ ವಿಜಿಘತ್ಸೋಽಪಿಪಾಸಃ ಸತ್ಯಕಾಮಃ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪಃ ಸೋಽನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಃ ಸ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಃ ಸ ಸರ್ವಾꣳಶ್ಚ ಲೋಕಾನಾಪ್ನೋತಿ ಸರ್ವಾꣳಶ್ಚ ಕಾಮಾನ್ಯಸ್ತಮಾತ್ಮಾನಮನುವಿದ್ಯ ವಿಜಾನಾತೀತಿ ಭಗವತೋ ವಚೋ ವೇದಯಂತೇ ತಮಿಚ್ಛಂತಾವವಾಸ್ತಮಿತಿ ॥ ೩ ॥

ತೌ ಹ ಗತ್ವಾ ದ್ವಾತ್ರಿಂಶತಂ ವರ್ಷಾಣಿ ಶುಶ್ರೂಷಾಪರೌ ಭೂತ್ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮ್ ಊಷತುಃ ಉಷಿತವಂತೌ । ಅಭಿಪ್ರಾಯಜ್ಞಃ ಪ್ರಜಾಪತಿಃ ತಾವುವಾಚ — ಕಿಮಿಚ್ಛಂತೌ ಕಿಂ ಪ್ರಯೋಜನಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಇಚ್ಛಂತೌ ಅವಾಸ್ತಮ್ ಉಷಿತವಂತೌ ಯುವಾಮಿತಿ । ಇತ್ಯುಕ್ತೌ ತೌ ಹ ಊಚತುಃ — ಯ ಆತ್ಮೇತ್ಯಾದಿ ಭಗವತೋ ವಚೋ ವೇದಯಂತೇ ಶಿಷ್ಟಾಃ, ಅತಃ ತಮಾತ್ಮಾನಂ ಜ್ಞಾತುಮಿಚ್ಛಂತೌ ಅವಾಸ್ತಮಿತಿ । ಯದ್ಯಪಿ ಪ್ರಾಕ್ಪ್ರಜಾಪತೇಃ ಸಮೀಪಾಗಮನಾತ್ ಅನ್ಯೋನ್ಯಮೀರ್ಷ್ಯಾಯುಕ್ತಾವಭೂತಾಮ್ , ತಥಾಪಿ ವಿದ್ಯಾಪ್ರಾಪ್ತಿಪ್ರಯೋಜನಗೌರವಾತ್ ತ್ಯಕ್ತರಾಗದ್ವೇಷಮೋಹೇರ್ಷ್ಯಾದಿದೋಷಾವೇವ ಭೂತ್ವಾ ಊಷತುಃ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಂ ಪ್ರಜಾಪತೌ । ತೇನೇದಂ ಪ್ರಖ್ಯಾಪಿತಮಾತ್ಮವಿದ್ಯಾಗೌರವಮ್ ॥

ತೌ ಹ ಪ್ರಜಾಪತಿರುವಾಚ ಯ ಏಷೋಽಕ್ಷಿಣಿ ಪುರುಷೋ ದೃಶ್ಯತ ಏಷ ಆತ್ಮೇತಿ ಹೋವಾಚೈತದಮೃತಮಭಯಮೇತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಥ ಯೋಽಯಂ ಭಗವೋಽಪ್ಸು ಪರಿಖ್ಯಾಯತೇ ಯಶ್ಚಾಯಮಾದರ್ಶೇ ಕತಮ ಏಷ ಇತ್ಯೇಷ ಉ ಏವೈಷು ಸರ್ವೇಷ್ವಂತೇಷು ಪರಿಖ್ಯಾಯತ ಇತಿ ಹೋವಾಚ ॥ ೪ ॥

ತೌ ಏವಂ ತಪಸ್ವಿನೌ ಶುದ್ಧಕಲ್ಮಷೌ ಯೋಗ್ಯೌ ಉಪಲಕ್ಷ್ಯ ಪ್ರಜಾಪತಿರುವಾಚ ಹ — ಯ ಏಷೋಽಕ್ಷಿಣಿ ಪುರುಷಃ ನಿವೃತ್ತಚಕ್ಷುರ್ಭಿರ್ಮೃದಿತಕಷಾಯೈಃ ದೃಶ್ಯತೇ ಯೋಗಿಭಿರ್ದ್ರಷ್ಟಾ, ಏಷ ಆತ್ಮಾಪಹತಪಾಪ್ಮಾದಿಗುಣಃ, ಯಮವೋಚಂ ಪುರಾ ಅಹಂ ಯದ್ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಸರ್ವಲೋಕಕಾಮಾವಾಪ್ತಿಃ ಏತದಮೃತಂ ಭೂಮಾಖ್ಯಮ್ ಅತ ಏವಾಭಯಮ್ , ಅತ ಏವ ಬ್ರಹ್ಮ ವೃದ್ಧತಮಮಿತಿ । ಅಥೈತತ್ಪ್ರಜಾಪತಿನೋಕ್ತಮ್ ಅಕ್ಷಿಣಿ ಪುರುಷೋ ದೃಶ್ಯತೇ ಇತಿ ವಚಃ ಶ್ರುತ್ವಾ ಛಾಯಾರೂಪಂ ಪುರುಷಂ ಜಗೃಹತುಃ । ಗೃಹೀತ್ವಾ ಚ ದೃಢೀಕರಣಾಯ ಪ್ರಜಾಪತಿಂ ಪೃಷ್ಟವಂತೌ — ಅಥ ಯೋಽಯಂ ಹೇ ಭಗವಃ ಅಪ್ಸು ಪರಿಖ್ಯಾಯತೇ ಪರಿ ಸಮಂತಾತ್ ಜ್ಞಾಯತೇ, ಯಶ್ಚಾಯಮಾದರ್ಶೇ ಆತ್ಮನಃ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಾಕಾರಃ ಪರಿಖ್ಯಾಯತೇ ಖಂಗಾದೌ ಚ, ಕತಮ ಏಷ ಏಷಾಂ ಭಗವದ್ಭಿರುಕ್ತಃ, ಕಿಂ ವಾ ಏಕ ಏವ ಸರ್ವೇಷ್ವಿತಿ । ಏವಂ ಪೃಷ್ಟಃ ಪ್ರಜಾಪತಿರುವಾಚ — ಏಷ ಉ ಏವ ಯಶ್ಚಕ್ಷುಷಿ ದ್ರಷ್ಟಾ ಮಯೋಕ್ತ ಇತಿ । ಏತನ್ಮನಸಿ ಕೃತ್ವಾ ಏಷು ಸರ್ವೇಷ್ವಂತೇಷು ಮಧ್ಯೇಷು ಪರಿಖ್ಯಾಯತ ಇತಿ ಹ ಉವಾಚ ॥
ನನು ಕಥಂ ಯುಕ್ತಂ ಶಿಷ್ಯಯೋರ್ವಿಪರೀತಗ್ರಹಣಮನುಜ್ಞಾತುಂ ಪ್ರಜಾಪತೇಃ ವಿಗತದೋಷಸ್ಯ ಆಚಾರ್ಯಸ್ಯ ಸತಃ ? ಸತ್ಯಮೇವಮ್ , ನಾನುಜ್ಞಾತಮ್ । ಕಥಮ್ ? ಆತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಾರೋಪಿತಪಾಂಡಿತ್ಯಮಹತ್ತ್ವಬೋದ್ಧೃತ್ವೌ ಹಿ ಇಂದ್ರವಿರೋಚನೌ, ತಥೈವ ಚ ಪ್ರಥಿತೌ ಲೋಕೇ ; ತೌ ಯದಿ ಪ್ರಜಾಪತಿನಾ ‘ಮೂಢೌ ಯುವಾಂ ವಿಪರೀತಗ್ರಾಹಿಣೌ’ ಇತ್ಯುಕ್ತೌ ಸ್ಯಾತಾಮ್ ; ತತಃ ತಯೋಶ್ಚಿತ್ತೇ ದುಃಖಂ ಸ್ಯಾತ್ ; ತಜ್ಜನಿತಾಚ್ಚ ಚಿತ್ತಾವಸಾದಾತ್ ಪುನಃಪ್ರಶ್ನಶ್ರವಣಗ್ರಹಣಾವಧಾರಣಂ ಪ್ರತಿ ಉತ್ಸಾಹವಿಘಾತಃ ಸ್ಯಾತ್ ; ಅತೋ ರಕ್ಷಣೀಯೌ ಶಿಷ್ಯಾವಿತಿ ಮನ್ಯತೇ ಪ್ರಜಾಪತಿಃ । ಗೃಹ್ಣೀತಾಂ ತಾವತ್ , ತದುದಶರಾವದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಅಪನೇಷ್ಯಾಮೀತಿ ಚ । ನನು ನ ಯುಕ್ತಮ್ ಏಷ ಉ ಏವ ಇತ್ಯನೃತಂ ವಕ್ತುಮ್ । ನ ಚ ಅನೃತಮುಕ್ತಮ್ । ಕಥಮ್ ? ಆತ್ಮನೋಕ್ತಃ ಅಕ್ಷಿಪುರುಷಃ ಮನಸಿ ಸಂನಿಹಿತತರಃ ಶಿಷ್ಯಗೃಹೀತಾಚ್ಛಾಯಾತ್ಮನಃ ; ಸರ್ವೇಷಾಂ ಚಾಭ್ಯಂತರಃ ‘ಸರ್ವಾಂತರಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೫ । ೧) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ; ತಮೇವಾವೋಚತ್ ಏಷ ಉ ಏವ ಇತಿ ; ಅತೋ ನಾನೃತಮುಕ್ತಂ ಪ್ರಜಾಪತಿನಾ ॥
ಇತಿ ಸಪ್ತಮಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ಅಷ್ಟಮಃ ಖಂಡಃ

ತಥಾ ಚ ತಯೋರ್ವಿಪರೀತಗ್ರಹಣನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಹಿ ಆಹ —

ಉದಶರಾವ ಆತ್ಮಾನಮವೇಕ್ಷ್ಯ ಯದಾತ್ಮನೋ ನ ವಿಜಾನೀಥಸ್ತನ್ಮೇ ಪ್ರಬ್ರೂತಮಿತಿ ತೌ ಹೋದಶರಾವೇಽವೇಕ್ಷಾಂಚಕ್ರಾತೇ ತೌ ಹ ಪ್ರಜಾಪತಿರುವಾಚ ಕಿಂ ಪಶ್ಯಥ ಇತಿ ತೌ ಹೋಚತುಃ ಸರ್ವಮೇವೇದಮಾವಾಂ ಭಗವ ಆತ್ಮಾನಂ ಪಶ್ಯಾವ ಆ ಲೋಮಭ್ಯ ಆ ನಖೇಭ್ಯಃ ಪ್ರತಿರೂಪಮಿತಿ ॥ ೧ ॥

ಉದಶರಾವೇ ಉದಕಪೂರ್ಣೇ ಶರಾವಾದೌ ಆತ್ಮಾನಮವೇಕ್ಷ್ಯ ಅನಂತರಂ ಯತ್ ತತ್ರ ಆತ್ಮಾನಂ ಪಶ್ಯಂತೌ ನ ವಿಜಾನೀಥಃ ತನ್ಮೇ ಮಮ ಪ್ರಬ್ರೂತಮ್ ಆಚಕ್ಷೀಯಾಥಾಮ್ — ಇತ್ಯುಕ್ತೌ ತೌ ಹ ತಥೈವ ಉದಶರಾವೇ ಅವೇಕ್ಷಾಂಚಕ್ರಾತೇ ಅವೇಕ್ಷಣಂ ಚಕ್ರತುಃ । ತಥಾ ಕೃತವಂತೌ ತೌ ಹ ಪ್ರಜಾಪತಿರುವಾಚ — ಕಿಂ ಪಶ್ಯಥಃ ಇತಿ । ನನು ತನ್ಮೇ ಪ್ರಬ್ರೂತಮ್ ಇತ್ಯುಕ್ತಾಭ್ಯಾಮ್ ಉದಶರಾವೇ ಅವೇಕ್ಷಣಂ ಕೃತ್ವಾ ಪ್ರಜಾಪತಯೇ ನ ನಿವೇದಿತಮ್ — ಇದಮಾವಾಭ್ಯಾಂ ನ ವಿದಿತಮಿತಿ, ಅನಿವೇದಿತೇ ಚ ಅಜ್ಞಾನಹೇತೌ ಹ ಪ್ರಜಾಪತಿರುವಾಚ — ಕಿಂ ಪಶ್ಯಥ ಇತಿ, ತತ್ರ ಕೋಽಭಿಪ್ರಾಯ ಇತಿ ; ಉಚ್ಯತೇ — ನೈವ ತಯೋಃ ಇದಮಾವಯೋರವಿದಿತಮಿತ್ಯಾಶಂಕಾ ಅಭೂತ್ , ಛಾಯಾತ್ಮನ್ಯಾತ್ಮಪ್ರತ್ಯಯೋ ನಿಶ್ಚಿತ ಏವ ಆಸೀತ್ । ಯೇನ ವಕ್ಷ್ಯತಿ ‘ತೌ ಹ ಶಾಂತಹೃದಯೌ ಪ್ರವವ್ರಜತುಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೮ । ೩) ಇತಿ । ನ ಹಿ ಅನಿಶ್ಚಿತೇ ಅಭಿಪ್ರೇತಾರ್ಥೇ ಪ್ರಶಾಂತಹೃದಯತ್ವಮುಪಪದ್ಯತೇ । ತೇನ ನೋಚತುಃ ಇದಮಾವಾಭ್ಯಾಮವಿದಿತಮಿತಿ । ವಿಪರೀತಗ್ರಾಹಿಣೌ ಚ ಶಿಷ್ಯೌ ಅನುಪೇಕ್ಷಣೀಯೌ ಇತಿ ಸ್ವಯಮೇವ ಪಪ್ರಚ್ಛ — ಕಿಂ ಪಶ್ಯಥಃ ಇತಿ ; ವಿಪರೀತನಿಶ್ಚಯಾಪನಯಾಯ ಚ ವಕ್ಷ್ಯತಿ ‘ಸಾಧ್ವಲಂಕೃತೌ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೮ । ೨) ಇತ್ಯೇವಮಾದಿ । ತೌ ಹ ಊಚತುಃ — ಸರ್ವಮೇವೇದಮ್ ಆವಾಂ ಭಗವಃ ಆತ್ಮಾನಂ ಪಶ್ಯಾವಃ ಆ ಲೋಮಭ್ಯ ಆ ನಖೇಭ್ಯಃ ಪ್ರತಿರೂಪಮಿತಿ, ಯಥೈವ ಆವಾಂ ಹೇ ಭಗವಃ ಲೋಮನಖಾದಿಮಂತೌ ಸ್ವಃ, ಏವಮೇವೇದಂ ಲೋಮನಖಾದಿಸಹಿತಮಾವಯೋಃ ಪ್ರತಿರೂಪಮುದಶರಾವೇ ಪಶ್ಯಾವ ಇತಿ ॥

ತೌ ಹ ಪ್ರಜಾಪತಿರುವಾಚ ಸಾಧ್ವಲಂಕೃತೌ ಸುವಸನೌ ಪರಿಷ್ಕೃತೌ ಭೂತ್ವೋದಶರಾವೇಽವೇಕ್ಷೇಥಾಮಿತಿ ತೌ ಹ ಸಾಧ್ವಲಂಕೃತೌ ಸುವಸನೌ ಪರಿಷ್ಕೃತೌ ಭೂತ್ವೋದಶರಾವೇಽವೇಕ್ಷಾಂಚಕ್ರಾತೇ ತೌ ಹ ಪ್ರಜಾಪತಿರುವಾಚ ಕಿಂ ಪಶ್ಯಥ ಇತಿ ॥ ೨ ॥

ತೌ ಹ ಪುನಃ ಪ್ರಜಾಪತಿರುವಾಚ ಚ್ಛಾಯಾತ್ಮನಿಶ್ಚಯಾಪನಯಾಯ — ಸಾಧ್ವಲಂಕೃತೌ ಯಥಾ ಸ್ವಗೃಹೇ ಸುವಸನೌ ಮಹಾರ್ಹವಸ್ತ್ರಪರಿಧಾನೌ ಪರಿಷ್ಕೃತೌ ಚ್ಛಿನ್ನಲೋಮನಖೌ ಚ ಭೂತ್ವಾ ಉದಶರಾವೇ ಪುನರೀಕ್ಷೇಥಾಮಿತಿ । ಇಹ ಚ ನ ಆದಿದೇಶ — ಯದಜ್ಞಾತಂ ತನ್ಮೇ ಪ್ರಬ್ರೂತಮ್ ಇತಿ । ಕಥಂ ಪುನರನೇನ ಸಾಧ್ವಲಂಕಾರಾದಿ ಕೃತ್ವಾ ಉದಶರಾವೇ ಅವೇಕ್ಷಣೇನ ತಯೋಶ್ಛಾಯಾತ್ಮಗ್ರಹೋಽಪನೀತಃ ಸ್ಯಾತ್ ? ಸಾಧ್ವಲಂಕಾರಸುವಸನಾದೀನಾಮಾಗಂತುಕಾನಾಂ ಛಾಯಾಕರತ್ವಮುದಶರಾವೇ ಯಥಾ ಶರೀರಸಂಬದ್ಧಾನಾಮ್ , ಏವಂ ಶರೀರಸ್ಯಾಪಿ ಚ್ಛಾಯಾಕರತ್ವಂ ಪೂರ್ವಂ ಬಭೂವೇತಿ ಗಮ್ಯತೇ ; ಶರೀರೈಕದೇಶಾನಾಂ ಚ ಲೋಮನಖಾದೀನಾಂ ನಿತ್ಯತ್ವೇನ ಅಭಿಪ್ರೇತಾನಾಮಖಂಡಿತಾನಾಂ ಛಾಯಾಕರತ್ವಂ ಪೂರ್ವಮಾಸೀತ್ ; ಛಿನ್ನೇಷು ಚ ನೈವ ಲೋಮನಖಾದಿಚ್ಛಾಯಾ ದೃಶ್ಯತೇ ; ಅತಃ ಲೋಮನಖಾದಿವಚ್ಛರೀರಸ್ಯಾಪ್ಯಾಗಮಾಪಾಯಿತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಉದಶರಾವಾದೌ ದೃಶ್ಯಮಾನಸ್ಯ ತನ್ನಿಮಿತ್ತಸ್ಯ ಚ ದೇಹಸ್ಯ ಅನಾತ್ಮತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಮ್ ; ಉದಶರಾವಾದೌ ಛಾಯಾಕರತ್ವಾತ್ , ದೇಹಸಂಬದ್ಧಾಲಂಕಾರಾದಿವತ್ । ನ ಕೇವಲಮೇತಾವತ್ , ಏತೇನ ಯಾವತ್ಕಿಂಚಿದಾತ್ಮೀಯತ್ವಾಭಿಮತಂ ಸುಖದುಃಖರಾಗದ್ವೇಷಮೋಹಾದಿ ಚ ಕಾದಾಚಿತ್ಕತ್ವಾತ್ ನಖಲೋಮಾದಿವದನಾತ್ಮೇತಿ ಪ್ರತ್ಯೇತವ್ಯಮ್ । ಏವಮಶೇಷಮಿಥ್ಯಾಗ್ರಹಾಪನಯನಿಮಿತ್ತೇ ಸಾಧ್ವಲಂಕಾರಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಪ್ರಜಾಪತಿನೋಕ್ತೇ, ಶ್ರುತ್ವಾ ತಥಾ ಕೃತವತೋರಪಿ ಚ್ಛಾಯಾತ್ಮವಿಪರೀತಗ್ರಹೋ ನಾಪಜಗಾಮ ಯಸ್ಮಾತ್ , ತಸ್ಮಾತ್ ಸ್ವದೋಷೇಣೈವ ಕೇನಚಿತ್ಪ್ರತಿಬದ್ಧವಿವೇಕವಿಜ್ಞಾನೌ ಇಂದ್ರವಿರೋಚನೌ ಅಭೂತಾಮಿತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ತೌ ಪೂರ್ವವದೇವ ದೃಢನಿಶ್ಚಯೌ ಪಪ್ರಚ್ಛ — ಕಿಂ ಪಶ್ಯಥಃ ಇತಿ ॥

ತೌ ಹೋಚತುರ್ಯಥೈವೇದಮಾವಾಂ ಭಗವಃ ಸಾಧ್ವಲಂಕೃತೌ ಸುವಸನೌ ಪರಿಷ್ಕೃತೌ ಸ್ವ ಏವಮೇವೇಮೌ ಭಗವಃ ಸಾಧ್ವಲಂಕೃತೌ ಸುವಸನೌ ಪರಿಷ್ಕೃತಾವಿತ್ಯೇಷ ಆತ್ಮೇತಿ ಹೋವಾಚೈತದಮೃತಮಭಯಮೇತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ತೌ ಹ ಶಾಂತಹೃದಯೌ ಪ್ರವವ್ರಜತುಃ ॥ ೩ ॥

ತೌ ತಥೈವ ಪ್ರತಿಪನ್ನೌ, ಯಥೈವೇದಮಿತಿ ಪೂರ್ವವತ್ , ಯಥಾ ಸಾಧ್ವಲಂಕಾರಾದಿವಿಶಿಷ್ಟೌ ಆವಾಂ ಸ್ವಃ, ಏವಮೇವೇಮೌ ಛಾಯಾತ್ಮಾನೌ — ಇತಿ ಸುತರಾಂ ವಿಪರೀತನಿಶ್ಚಯೌ ಬಭೂವತುಃ । ಯಸ್ಯ ಆತ್ಮನೋ ಲಕ್ಷಣಮ್ ‘ಯ ಆತ್ಮಾಪಹತಪಾಪ್ಮಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೭ । ೧) ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಪುನಸ್ತದ್ವಿಶೇಷಮನ್ವಿಷ್ಯಮಾಣಯೋಃ ‘ಯ ಏಷೋಽಕ್ಷಿಣಿ ಪುರುಷೋ ದೃಶ್ಯತೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೭ । ೪) ಇತಿ ಸಾಕ್ಷಾದಾತ್ಮನಿ ನಿರ್ದಿಷ್ಟೇ, ತದ್ವಿಪರೀತಗ್ರಹಾಪನಯಾಯ ಉದಶರಾವಮಸಾಧ್ವಲಂಕಾರದೃಷ್ಟಾಂತೇಽಪ್ಯಭಿಹಿತೇ, ಆತ್ಮಸ್ವರೂಪಬೋಧಾದ್ವಿಪರೀತಗ್ರಹೋ ನಾಪಗತಃ । ಅತಃ ಸ್ವದೋಷೇಣ ಕೇನಚಿತ್ಪ್ರತಿಬದ್ಧವಿವೇಕವಿಜ್ಞಾನಸಾಮರ್ಥ್ಯಾವಿತಿ ಮತ್ವಾ ಯಥಾಭಿಪ್ರೇತಮೇವ ಆತ್ಮಾನಂ ಮನಸಿ ನಿಧಾಯ ಏಷ ಆತ್ಮೇತಿ ಹ ಉವಾಚ ಏತದಮೃತಮಭಯಮೇತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಪ್ರಜಾಪತಿಃ ಪೂರ್ವವತ್ । ನ ತು ತದಭಿಪ್ರೇತಮಾತ್ಮಾನಮ್ । ‘ಯ ಆತ್ಮಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೭ । ೧) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾತ್ಮಲಕ್ಷಣಶ್ರವಣೇನ ಅಕ್ಷಿಪುರುಷಶ್ರುತ್ಯಾ ಚ ಉದಶರಾವಾದ್ಯುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಚ ಸಂಸ್ಕೃತೌ ತಾವತ್ । ಮದ್ವಚನಂ ಸರ್ವಂ ಪುನಃ ಪುನಃ ಸ್ಮರತೋಃ ಪ್ರತಿಬಂಧಕ್ಷಯಾಚ್ಚ ಸ್ವಯಮೇವ ಆತ್ಮವಿಷಯೇ ವಿವೇಕೋ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ಮನ್ವಾನಃ ಪುನರ್ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾದೇಶೇ ಚ ತಯೋಶ್ಚಿತ್ತದುಃಖೋತ್ಪತ್ತಿಂ ಪರಿಜಿಹೀರ್ಷನ್ ಕೃತಾರ್ಥಬುದ್ಧಿತಯಾ ಗಚ್ಛಂತಾವಪ್ಯುಪೇಕ್ಷಿತವಾನ್ಪ್ರಜಾಪತಿಃ । ತೌ ಹ ಇಂದ್ರವಿರೋಚನೌ ಶಾಂತಹೃದಯೌ ತುಷ್ಟಹೃದಯೌ ಕೃತಾರ್ಥಬುದ್ಧೀ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ; ನ ತು ಶಮ ಏವ ; ಶಮಶ್ಚೇತ್ ತಯೋರ್ಜಾತಃ ವಿಪರೀತಗ್ರಹೋ ವಿಗತೋಽಭವಿಷ್ಯತ್ ; ಪ್ರವವ್ರಜತುಃ ಗತವಂತೌ ॥

ತೌ ಹಾನ್ವೀಕ್ಷ್ಯ ಪ್ರಜಾಪತಿರುವಾಚಾನುಪಲಭ್ಯಾತ್ಮಾನಮನನುವಿದ್ಯ ವ್ರಜತೋ ಯತರ ಏತದುಪನಿಷದೋ ಭವಿಷ್ಯಂತಿ ದೇವಾ ವಾಸುರಾ ವಾ ತೇ ಪರಾಭವಿಷ್ಯಂತೀತಿ ಸ ಹ ಶಾಂತಹೃದಯ ಏವ ವಿರೋಚನೋಽಸುರಾಂಜಗಾಮ ತೇಭ್ಯೋ ಹೈತಾಮುಪನಿಷದಂ ಪ್ರೋವಾಚಾತ್ಮೈವೇಹ ಮಹಯ್ಯ ಆತ್ಮಾ ಪರಿಚರ್ಯ ಆತ್ಮಾನಮೇವೇಹ ಮಹಯನ್ನಾತ್ಮಾನಂ ಪರಿಚರನ್ನುಭೌ ಲೋಕಾವವಾಪ್ನೋತೀಮಂ ಚಾಮುಂ ಚೇತಿ ॥ ೪ ॥

ಏವಂ ತಯೋಃ ಗತಯೋಃ ಇಂದ್ರವಿರೋಚನಯೋಃ ರಾಜ್ಞೋಃ ಭೋಗಾಸಕ್ತಯೋಃ ಯಥೋಕ್ತವಿಸ್ಮರಣಂ ಸ್ಯಾತ್ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಅಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಚನೇನ ಚ ಚಿತ್ತದುಃಖಂ ಪರಿಜಿಹೀರ್ಷುಃ ತೌ ದೂರಂ ಗಚ್ಛಂತೌ ಅನ್ವೀಕ್ಷ್ಯ ಯ ಆತ್ಮಾಪಹತಪಾಪ್ಮಾ ಇತ್ಯಾದಿವಚನವತ್ ಏತದಪ್ಯನಯೋಃ ಶ್ರವಣಗೋಚರತ್ವಮೇಷ್ಯತೀತಿ ಮತ್ವಾ ಉವಾಚ ಪ್ರಜಾಪತಿಃ — ಅನುಪಲಭ್ಯ ಯಥೋಕ್ತಲಕ್ಷಣಮಾತ್ಮಾನಮ್ ಅನನುವಿದ್ಯ ಸ್ವಾತ್ಮಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಚ ಅಕೃತ್ವಾ ವಿಪರೀತನಿಶ್ಚಯೌ ಚ ಭೂತ್ವಾ ಇಂದ್ರವಿರೋಚನಾವೇತೌ ವ್ರಜತಃ ಗಚ್ಛೇಯಾತಾಮ್ । ಅತಃ ಯತರೇ ದೇವಾ ವಾ ಅಸುರಾ ವಾ ಕಿಂ ವಿಶೇಷಿತೇನ, ಏತದುಪನಿಷದಃ ಆಭ್ಯಾಂ ಯಾ ಗೃಹೀತಾ ಆತ್ಮವಿದ್ಯಾ ಸೇಯಮುಪನಿಷತ್ ಯೇಷಾಂ ದೇವಾನಾಮಸುರಾಣಾಂ ವಾ, ತ ಏತದುಪನಿಷದಃ ಏವಂವಿಜ್ಞಾನಾಃ ಏತನ್ನಿಶ್ಚಯಾಃ ಭವಿಷ್ಯಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತೇ ಕಿಮ್ ? ಪರಾಭವಿಷ್ಯಂತಿ ಶ್ರೇಯೋಮಾರ್ಗಾತ್ಪರಾಭೂತಾ ಬಹಿರ್ಭೂತಾ ವಿನಷ್ಟಾ ಭವಿಷ್ಯಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ವಗೃಹಂ ಗಚ್ಛತೋಃ ಸುರಾಸುರರಾಜಯೋಃ ಯೋಽಸುರರಾಜಃ, ಸ ಹ ಶಾಂತಹೃದಯ ಏವ ಸನ್ ವಿರೋಚನಃ ಅಸುರಾಂಜಗಾಮ । ಗತ್ವಾ ಚ ತೇಭ್ಯೋಽಸುರೇಭ್ಯಃ ಶರೀರಾತ್ಮಬುದ್ಧಿಃ ಯೋಪನಿಷತ್ ತಾಮೇತಾಮುಪನಿಷದಂ ಪ್ರೋವಾಚ ಉಕ್ತವಾನ್ — ದೇಹಮಾತ್ರಮೇವ ಆತ್ಮಾ ಪಿತ್ರೋಕ್ತ ಇತಿ । ತಸ್ಮಾದಾತ್ಮೈವ ದೇಹಃ ಇಹ ಲೋಕೇ ಮಹಯ್ಯಃ ಪೂಜನೀಯಃ, ತಥಾ ಪರಿಚರ್ಯಃ ಪರಿಚರ್ಯಣೀಯಃ, ತಥಾ ಆತ್ಮಾನಮೇವ ಇಹ ಲೋಕೇ ದೇಹಂ ಮಹಯನ್ ಪರಿಚರಂಶ್ಚ ಉಭೌ ಲೋಕೌ ಅವಾಪ್ನೋತಿ ಇಮಂ ಚ ಅಮುಂ ಚ । ಇಹಲೋಕಪರಲೋಕಯೋರೇವ ಸರ್ವೇ ಲೋಕಾಃ ಕಾಮಾಶ್ಚ ಅಂತರ್ಭವಂತೀತಿ ರಾಜ್ಞೋಽಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥

ತಸ್ಮಾದಪ್ಯದ್ಯೇಹಾದದಾನಮಶ್ರದ್ದಧಾನಮಯಜಮಾನಮಾಹುರಾಸುರೋ ಬತೇತ್ಯಸುರಾಣಾꣳ ಹ್ಯೇಷೋಪನಿಷತ್ಪ್ರೇತಸ್ಯ ಶರೀರಂ ಭಿಕ್ಷಯಾ ವಸನೇನಾಲಂಕಾರೇಣೇತಿ ಸꣳಸ್ಕುರ್ವಂತ್ಯೇತೇನ ಹ್ಯಮುಂ ಲೋಕಂ ಜೇಷ್ಯಂತೋ ಮನ್ಯಂತೇ ॥ ೫ ॥

ತಸ್ಮಾತ್ ತತ್ಸಂಪ್ರದಾಯಃ ಅದ್ಯಾಪ್ಯನುವರ್ತತ ಇತಿ ಇಹ ಲೋಕೇ ಅದದಾನಂ ದಾನಮಕುರ್ವಾಣಮ್ ಅವಿಭಾಗಶೀಲಮ್ ಅಶ್ರದ್ದಧಾನಂ ಸತ್ಕಾರ್ಯೇಷು ಶ್ರದ್ಧಾರಹಿತಂ ಯಥಾಶಕ್ತ್ಯಯಜಮಾನಮ್ ಅಯಜನಸ್ವಭಾವಮ್ ಆಹುಃ ಆಸುರಃ ಖಲ್ವಯಂ ಯತ ಏವಂಸ್ವಭಾವಃ ಬತ ಇತಿ ಖಿದ್ಯಮಾನಾ ಆಹುಃ ಶಿಷ್ಟಾಃ । ಅಸುರಾಣಾಂ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಅಶ್ರದ್ದಧಾನತಾದಿಲಕ್ಷಣೈಷೋಪನಿಷತ್ । ತಯೋಪನಿಷದಾ ಸಂಸ್ಕೃತಾಃ ಸಂತಃ ಪ್ರೇತಸ್ಯ ಶರೀರಂ ಕುಣಪಂ ಭಿಕ್ಷಯಾ ಗಂಧಮಾಲ್ಯಾನ್ನಾದಿಲಕ್ಷಣಯಾ ವಸನೇನ ವಸ್ತ್ರಾದಿನಾಚ್ಛಾದನಾದಿಪ್ರಕಾರೇಣಾಲಂಕಾರೇಣ ಧ್ವಜಪತಾಕಾದಿಕರಣೇನೇತ್ಯೇವಂ ಸಂಸ್ಕುರ್ವಂತಿ । ಏತೇನ ಕುಣಪಸಂಸ್ಕಾರೇಣ ಅಮುಂ ಪ್ರೇತ್ಯ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಂ ಲೋಕಂ ಜೇಷ್ಯಂತೋ ಮನ್ಯಂತೇ ॥
ಇತಿ ಅಷ್ಟಮಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ನವಮಃ ಖಂಡಃ

ಅಥ ಹೇಂದ್ರೋಽಪ್ರಾಪ್ಯೈವ ದೇವಾನೇತದ್ಭಯಂ ದದರ್ಶ ಯಥೈವ ಖಲ್ವಯಮಸ್ಮಿಂಛರೀರೇ ಸಾಧ್ವಲಂಕೃತೇ ಸಾಧ್ವಲಂಕೃತೋ ಭವತಿ ಸುವಸನೇ ಸುವಸನಃ ಪರಿಷ್ಕೃತೇ ಪರಿಷ್ಕೃತ ಏವಮೇವಾಯಮಸ್ಮಿನ್ನಂಧೇಽಂಧೋ ಭವತಿ ಸ್ರಾಮೇ ಸ್ರಾಮಃ ಪರಿವೃಕ್ಣೇ ಪರಿವೃಕ್ಣೋಽಸ್ಯೈವ ಶರೀರಸ್ಯ ನಾಶಮನ್ವೇಷ ನಶ್ಯತಿ ನಾಹಮತ್ರ ಭೋಗ್ಯಂ ಪಶ್ಯಾಮೀತಿ ॥ ೧ ॥

ಅಥ ಹ ಕಿಲ ಇಂದ್ರಃ ಅಪ್ರಾಪ್ಯೈವ ದೇವಾನ್ ದೈವ್ಯಾ ಅಕ್ರೌರ್ಯಾದಿಸಂಪದಾ ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ ಗುರೋರ್ವಚನಂ ಪುನಃ ಪುನಃ ಸ್ಮರನ್ನೇವ ಗಚ್ಛನ್ ಏತದ್ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಂ ಭಯಂ ಸ್ವಾತ್ಮಗ್ರಹಣನಿಮಿತ್ತಂ ದದರ್ಶ ದೃಷ್ಟವಾನ್ । ಉದಶರಾವದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಪ್ರಜಾಪತಿನಾ ಯದರ್ಥೋ ನ್ಯಾಯ ಉಕ್ತಃ, ತದೇಕದೇಶೋ ಮಘವತಃ ಪ್ರತ್ಯಭಾತ್ ಬುದ್ಧೌ, ಯೇನ ಚ್ಛಾಯತ್ಮಗ್ರಹಣೇ ದೋಷಂ ದದರ್ಶ । ಕಥಮ್ ? ಯಥೈವ ಖಲು ಅಯಮಸ್ಮಿಂಛರೀರೇ ಸಾಧ್ವಲಂಕೃತೇ ಛಾಯಾತ್ಮಾಪಿ ಸಾಧ್ವಲಂಕೃತೋ ಭವತಿ, ಸುವಸನೇ ಚ ಸುವಸನಃ ಪರಿಷ್ಕೃತೇ ಪರಿಷ್ಕೃತಃ ಯಥಾ ನಖಲೋಮಾದಿದೇಹಾವಯವಾಪಗಮೇ ಛಾಯಾತ್ಮಾಪಿ ಪರಿಷ್ಕೃತೋ ಭವತಿ ನಖಲೋಮಾದಿರಹಿತೋ ಭವತಿ, ಏವಮೇವಾಯಂ ಛಾಯಾತ್ಮಾಪಿ ಅಸ್ಮಿಂಛರೀರೇ ನಖಲೋಮಾದಿಭಿರ್ದೇಹಾವಯವತ್ವಸ್ಯ ತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ ಅಂಧೇ ಚಕ್ಷುಷೋಽಪಗಮೇ ಅಂಧೋ ಭವತಿ, ಸ್ರಾಮೇ ಸ್ರಾಮಃ । ಸ್ರಾಮಃ ಕಿಲ ಏಕನೇತ್ರಃ ತಸ್ಯಾಂಧತ್ವೇನ ಗತತ್ವಾತ್ । ಚಕ್ಷುರ್ನಾಸಿಕಾ ವಾ ಯಸ್ಯ ಸದಾ ಸ್ರವತಿ ಸ ಸ್ರಾಮಃ । ಪರಿವೃಕ್ಣಃ ಛಿನ್ನಹಸ್ತಃ ಛಿನ್ನಪಾದೋ ವಾ । ಸ್ರಾಮೇ ಪರಿವೃಕ್ಣೇ ವಾ ದೇಹೇ ಛಾಯಾತ್ಮಾಪಿ ತಥಾ ಭವತಿ । ತಥಾ ಅಸ್ಯ ದೇಹಸ್ಯ ನಾಶಮನು ಏಷ ನಶ್ಯತಿ । ಅತಃ ನಾಹಮತ್ರ ಅಸ್ಮಿಂಶ್ಛಾಯಾತ್ಮದರ್ಶನೇ ದೇಹಾತ್ಮದರ್ಶನೇ ವಾ ಭೋಗ್ಯಂ ಫಲಂ ಪಶ್ಯಾಮೀತಿ ॥

ಸ ಸಮಿತ್ಪಾಣಿಃ ಪುನರೇಯಾಯ ತꣳ ಹ ಪ್ರಜಾಪತಿರುವಾಚ ಮಘವನ್ಯಚ್ಛಾಂತಹೃದಯಃ ಪ್ರಾವ್ರಾಜೀಃ ಸಾರ್ಧಂ ವಿರೋಚನೇನ ಕಿಮಿಚ್ಛನ್ಪುನರಾಗಮ ಇತಿ ಸ ಹೋವಾಚ ಯಥೈವ ಖಲ್ವಯಂ ಭಗವೋಽಸ್ಮಿಂಛರೀರೇ ಸಾಧ್ವಲಂಕೃತೇ ಸಾಧ್ವಲಂಕೃತೋ ಭವತಿ ಸುವಸನೇ ಸುವಸನಃ ಪರಿಷ್ಕೃತೇ ಪರಿಷ್ಕೃತ ಏವಮೇವಾಯಮಸ್ಮಿನ್ನಂಧೇಽಂಧೋ ಭವತಿ ಸ್ರಾಮೇ ಸ್ರಾಮಃ ಪರಿವೃಕ್ಣೇ ಪರಿವೃಕ್ಣೋಽಸ್ಯೈವ ಶರೀರಸ್ಯ ನಾಶಮನ್ವೇಷ ನಶ್ಯತಿ ನಾಹಮತ್ರ ಭೋಗ್ಯಂ ಪಶ್ಯಾಮೀತಿ ॥ ೨ ॥

ಏವಂ ದೋಷಂ ದೇಹಚ್ಛಾಯಾತ್ಮದರ್ಶನೇ ಅಧ್ಯವಸ್ಯ ಸ ಸಮಿತ್ಪಾಣಿಃ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಂ ವಸ್ತುಂ ಪುನರೇಯಾಯ । ತಂ ಹ ಪ್ರಜಾಪತಿರುವಾಚ — ಮಘವನ್ ಯತ್ ಶಾಂತಹೃದಯಃ ಪ್ರಾವ್ರಾಜೀಃ ಪ್ರಗತವಾನಸಿ ವಿರೋಚನೇನ ಸಾರ್ಧಂ ಕಿಮಿಚ್ಛನ್ಪುನರಾಗಮ ಇತಿ । ವಿಜಾನನ್ನಪಿ ಪುನಃ ಪಪ್ರಚ್ಛ ಇಂದ್ರಾಭಿಪ್ರಾಯಾಭಿವ್ಯಕ್ತಯೇ — ‘ಯದ್ವೇತ್ಥ ತೇನ ಮೋಪಸೀದ’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೧ । ೧) ಇತಿ ಯದ್ವತ್ । ತಥಾ ಚ ಸ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯಂ ಪ್ರಕಟಮಕರೋತ್ — ಯಥೈವ ಖಲ್ವಯಮಿತ್ಯಾದಿ ; ಏವಮೇವೇತಿ ಚ ಅನ್ವಮೋದತ ಪ್ರಜಾಪತಿಃ ॥
ನನು ತುಲ್ಯೇಽಕ್ಷಿಪುರುಷಶ್ರವಣೇ, ದೇಹಚ್ಛಾಯಾಮ್ ಇಂದ್ರೋಽಗ್ರಹೀದಾತ್ಮೇತಿ ದೇಹಮೇವ ತು ವಿರೋಚನಃ, ತತ್ಕಿಂನಿಮಿತ್ತಮ್ ? ತತ್ರ ಮನ್ಯತೇ । ಯಥಾ ಇಂದ್ರಸ್ಯ ಉದಶರಾವಾದಿಪ್ರಜಾಪತಿವಚನಂ ಸ್ಮರತೋ ದೇವಾನಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯೈವ ಆಚಾರ್ಯೋಕ್ತಬುದ್ಧ್ಯಾ ಛಾಯಾತ್ಮಗ್ರಹಣಂ ತತ್ರ ದೋಷದರ್ಶನಂ ಚ ಅಭೂತ್ , ನ ತಥಾ ವಿರೋಚನಸ್ಯ ; ಕಿಂ ತರ್ಹಿ, ದೇಹೇ ಏವ ಆತ್ಮದರ್ಶನಮ್ ; ನಾಪಿ ತತ್ರ ದೋಷದರ್ಶನಂ ಬಭೂವ । ತದ್ವದೇವ ವಿದ್ಯಾಗ್ರಹಣಸಾಮರ್ಥ್ಯಪ್ರತಿಬಂಧದೋಷಾಲ್ಪತ್ವಬಹುತ್ವಾಪೇಕ್ಷಮ್ ಇಂದ್ರವಿರೋಚನಯೋಶ್ಛಾಯಾತ್ಮದೇಹಯೋರ್ಗ್ರಹಣಮ್ । ಇಂದ್ರೋಽಲ್ಪದೋಷತ್ವಾತ್ ‘ದೃಶ್ಯತೇ’ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಮೇವ ಶ್ರದ್ದಧಾನತಯಾ ಜಗ್ರಾಹ ; ಇತರಃ ಛಾಯಾನಿಮಿತ್ತಂ ದೇಹಂ ಹಿತ್ವಾ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಂ ಲಕ್ಷಣಯಾ ಜಗ್ರಾಹ — ಪ್ರಜಾಪತಿನೋಕ್ತೋಽಯಮಿತಿ, ದೋಷಭೂಯಸ್ತ್ವಾತ್ । ಯಥಾ ಕಿಲ ನೀಲಾನೀಲಯೋರಾದರ್ಶೇ ದೃಶ್ಯಮಾನಯೋರ್ವಾಸಸೋರ್ಯನ್ನೀಲಂ ತನ್ಮಹಾರ್ಹಮಿತಿ ಚ್ಛಾಯಾನಿಮಿತ್ತಂ ವಾಸ ಏವೋಚ್ಯತೇ ನ ಚ್ಛಯಾ — ತದ್ವದಿತಿ ವಿರೋಚನಾಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಸ್ವಚಿತ್ತಗುಣದೋಷವಶಾದೇವ ಹಿ ಶಬ್ದಾರ್ಥಾವಧಾರಣಂ ತುಲ್ಯೇಽಪಿ ಶ್ರವಣೇ ಖ್ಯಾಪಿತಂ ‘ದಾಮ್ಯತ ದತ್ತ ದಯಧ್ವಮ್’ ಇತಿ ದಕಾರಮಾತ್ರಶ್ರವಣಾಚ್ಛ್ರುತ್ಯಂತರೇ । ನಿಮಿತ್ತಾನ್ಯಪಿ ತದನುಗುಣಾನ್ಯೇವ ಸಹಕಾರೀಣಿ ಭವಂತಿ ॥

ಏವಮೇವೈಷ ಮಘವನ್ನಿತಿ ಹೋವಾಚೈತಂ ತ್ವೇವ ತೇ ಭೂಯೋಽನುವ್ಯಾಖ್ಯಾಸ್ಯಾಮಿ ವಸಾಪರಾಣಿ ದ್ವಾತ್ರಿಂಶತಂ ವರ್ಷಾಣೀತಿ ಸ ಹಾಪರಾಣಿ ದ್ವಾತ್ರಿಂಶತಂ ವರ್ಷಾಣ್ಯುವಾಸ ತಸ್ಮೈ ಹೋವಾಚ ॥ ೩ ॥

ಏವಮೇವೈಷ ಮಘವನ್ , ಸಮ್ಯಕ್ತ್ವಯಾ ಅವಗತಮ್ , ನ ಚ್ಛಾಯಾ ಆತ್ಮಾ — ಇತ್ಯುವಾಚ ಪ್ರಜಾಪತಿಃ । ಯೋ ಮಯೋಕ್ತ ಆತ್ಮಾ ಪ್ರಕೃತಃ, ಏತಮೇವಾತ್ಮಾನಂ ತು ತೇ ಭೂಯಃ ಪೂರ್ವಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮಪಿ ಅನುವ್ಯಾಖ್ಯಾಸ್ಯಾಮಿ । ಯಸ್ಮಾತ್ಸಕೃದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ ದೋಷರಹಿತಾನಾಮವಧಾರಣವಿಷಯಂ ಪ್ರಾಪ್ತಮಪಿ ನಾಗ್ರಹೀಃ, ಅತಃ ಕೇನಚಿದ್ದೋಷೇಣ ಪ್ರತಿಬದ್ಧಗ್ರಹಣಸಾಮರ್ಥ್ಯಸ್ತ್ವಮ್ । ಅತಸ್ತತ್ಕ್ಷಪಣಾಯ ವಸ ಅಪರಾಣಿ ದ್ವಾತ್ರಿಂಶತಂ ವರ್ಷಾಣಿ — ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ತಥೋಷಿತವತೇ ಕ್ಷಪಿತದೋಷಾಯ ತಸ್ಮೈ ಹ ಉವಾಚ ॥
ಇತಿ ನವಮಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ದಶಮಃ ಖಂಡಃ

ಯ ಏಷ ಸ್ವಪ್ನೇ ಮಹೀಯಮಾನಶ್ಚರತ್ಯೇಷ ಆತ್ಮೇತಿ ಹೋವಾಚೈತದಮೃತಮಭಯಮೇತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಸ ಹ ಶಾಂತಹೃದಯಃ ಪ್ರವವ್ರಾಜ ಸ ಹಾಪ್ರಾಪ್ಯೈವ ದೇವಾನೇತದ್ಭಯಂ ದದರ್ಶ ತದ್ಯದ್ಯಪೀದꣳ ಶರೀರಮಂಧಂ ಭವತ್ಯನಂಧಃ ಸ ಭವತಿ ಯದಿ ಸ್ರಾಮಮಸ್ರಾಮೋ ನೈವೈಷೋಽಸ್ಯ ದೋಷೇಣ ದುಷ್ಯತಿ ॥ ೧ ॥

ಯ ಆತ್ಮಾಪಹತಪಾಪ್ಮಾದಿಲಕ್ಷಣಃ ‘ಯ ಏಷೋಽಕ್ಷಿಣಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೭ । ೪) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತ ಏಷ ಸಃ । ಕೋಽಸೌ ? ಯಃ ಸ್ವಪ್ನೇ ಮಹೀಯಮಾನಃ ಸ್ತ್ರ್ಯಾದಿಭಿಃ ಪೂಜ್ಯಮಾನಶ್ಚರತಿ ಅನೇಕವಿಧಾನ್ಸ್ವಪ್ನಭೋಗಾನನುಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಏಷ ಆತ್ಮೇತಿ ಹ ಉವಾಚ ಇತ್ಯಾದಿ ಸಮಾನಮ್ । ಸ ಹ ಏವಮುಕ್ತಃ ಇಂದ್ರಃ ಶಾಂತಹೃದಯಃ ಪ್ರವವ್ರಾಜ । ಸ ಹ ಅಪ್ರಾಪ್ಯೈವ ದೇವಾನ್ ಪೂರ್ವವದಸ್ಮಿನ್ನಪ್ಯಾತ್ಮನಿ ಭಯಂ ದದರ್ಶ । ಕಥಮ್ ? ತದಿದಂ ಶರೀರಂ ಯದ್ಯಪ್ಯಂಧಂ ಭವತಿ, ಸ್ವಪ್ನಾತ್ಮಾ ಯಃ ಅನಂಧಃ ಸ ಭವತಿ । ಯದಿ ಸ್ರಾಮಮಿದಂ ಶರೀರಮ್ , ಅಸ್ರಾಮಶ್ಚ ಸ ಭವತಿ । ನೈವೈಷ ಸ್ವಪ್ನಾತ್ಮಾ ಅಸ್ಯ ದೇಹಸ್ಯ ದೋಷೇಣ ದುಷ್ಯತಿ ॥
ನ ವಧೇನಾಸ್ಯ ಹನ್ಯತೇ ನಾಸ್ಯ ಸ್ರಾಮ್ಯೇಣ ಸ್ರಾಮೋ ಘ್ನಂತಿ ತ್ವೇವೈನಂ ವಿಚ್ಛಾದಯಂತೀವಾಪ್ರಿಯವೇತ್ತೇವ ಭವತ್ಯಪಿ ರೋದಿತೀವ ನಾಹಮತ್ರ ಭೋಗ್ಯಂ ಪಶ್ಯಾಮೀತಿ ॥ ೨ ॥
ಸ ಸಮಿತ್ಪಾಣಿಃ ಪುನರೇಯಾಯ ತꣳ ಹ ಪ್ರಜಾಪತಿರುವಾಚ ಮಘವನ್ಯಚ್ಛಾಂತಹೃದಯಃ ಪ್ರಾವ್ರಾಜೀಃ ಕಿಮಿಚ್ಛನ್ಪುನರಾಗಮ ಇತಿ ಸ ಹೋವಾಚ ತದ್ಯದ್ಯಪೀದಂ ಭಗವಃ ಶರೀರಮಂಧಂ ಭವತ್ಯನಂಧಃ ಸ ಭವತಿ ಯದಿ ಸ್ರಾಮಮಸ್ರಾಮೋ ನೈವೈಷೋಽಸ್ಯ ದೋಷೇಣ ದುಷ್ಯತಿ ॥ ೩ ॥

ನ ವಧೇನಾಸ್ಯ ಹನ್ಯತೇ ನಾಸ್ಯ ಸ್ರಾಮ್ಯೇಣ ಸ್ರಾಮೋ ಘ್ನಂತಿ ತ್ವೇವೈನಂ ವಿಚ್ಛಾದಯಂತೀವಾಪ್ರಿಯವೇತ್ತೇವ ಭವತ್ಯಪಿ ರೋದಿತೀವ ನಾಹಮತ್ರ ಭೋಗ್ಯಂ ಪಶ್ಯಾಮೀತ್ಯೇವಮೇವೈಷ ಮಘವನ್ನಿತಿ ಹೋವಾಚೈತಂ ತ್ವೇವ ತೇ ಭೂಯೋಽನುವ್ಯಾಖ್ಯಾಸ್ಯಾಮಿ ವಸಾಪರಾಣಿ ದ್ವಾತ್ರಿಂಶತಂ ವರ್ಷಾಣೀತಿ ಸ ಹಾಪರಾಣಿ ದ್ವಾತ್ರಿಂಶತಂ ವರ್ಷಾಣ್ಯುವಾಸ ತಸ್ಮೈ ಹೋವಾಚ ॥ ೪ ॥

ನಾಪಿ ಅಸ್ಯ ವಧೇನ ಸ ಹನ್ಯತೇ ಛಾಯಾತ್ಮವತ್ । ನ ಚ ಅಸ್ಯ ಸ್ರಾಮ್ಯೇಣ ಸ್ರಾಮಃ ಸ್ವಪ್ನಾತ್ಮಾ ಭವತಿ । ಯದಧ್ಯಾಯಾದೌ ಆಗಮಮಾತ್ರೇಣೋಪನ್ಯಸ್ತಮ್ — ‘ನಾಸ್ಯ ಜರಯೈತಜ್ಜೀರ್ಯತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧ । ೫) ಇತ್ಯಾದಿ, ತದಿಹ ನ್ಯಾಯೇನೋಪಪಾದಯಿತುಮುಪನ್ಯಸ್ತಮ್ । ನ ತಾವದಯಂ ಛಾಯಾತ್ಮವದ್ದೇಹದೋಷಯುಕ್ತಃ, ಕಿಂ ತು ಘ್ನಂತಿ ತ್ವೇವ ಏನಮ್ । ಏವ - ಶಬ್ದಃ ಇವಾರ್ಥೇ । ಘ್ನಂತೀವೈನಂ ಕೇಚನೇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ , ನ ತು ಘ್ನಂತ್ಯೇವೇತಿ, ಉತ್ತರೇಷು ಸರ್ವೇಷ್ವಿವಶಬ್ದದರ್ಶನಾತ್ । ನಾಸ್ಯ ವಧೇನ ಹನ್ಯತ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಾತ್ ಘ್ನಂತಿ ತ್ವೇವೇತಿ ಚೇತ್ , ನೈವಮ್ । ಪ್ರಜಾಪತಿಂ ಪ್ರಮಾಣೀಕುರ್ವತಃ ಅನೃತವಾದಿತ್ವಾಪಾದನಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ‘ಏತದಮೃತಮ್’ ಇತ್ಯೇತತ್ಪ್ರಜಾಪತಿವಚನಂ ಕಥಂ ಮೃಷಾ ಕುರ್ಯಾದಿಂದ್ರಃ ತಂ ಪ್ರಮಾಣೀಕುರ್ವನ್ । ನನು ಚ್ಛಾಯಾಪುರುಷೇ ಪ್ರಜಾಪತಿನೋಕ್ತೇ ‘ಅಸ್ಯ ಶರೀರಸ್ಯ ನಾಶಮನ್ವೇಷ ನಶ್ಯತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೯ । ೨) ಇತಿ ದೋಷಮಭ್ಯದಧಾತ್ , ತಥೇಹಾಪಿ ಸ್ಯಾತ್ । ನೈವಮ್ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ‘ಯ ಏಷೋಽಕ್ಷಿಣಿ ಪುರುಷೋ ದೃಶ್ಯತೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೭ । ೪) ಇತಿ ನ ಚ್ಛಾಯಾತ್ಮಾ ಪ್ರಜಾಪತಿನೋಕ್ತ ಇತಿ ಮನ್ಯತೇ ಮಘವಾನ್ । ಕಥಮ್ ? ಅಪಹತಪಾಪ್ಮಾದಿಲಕ್ಷಣೇ ಪೃಷ್ಟೇ ಯದಿ ಚ್ಛಾಯಾತ್ಮಾ ಪ್ರಜಾಪತಿನೋಕ್ತ ಇತಿ ಮನ್ಯತೇ, ತದಾ ಕಥಂ ಪ್ರಜಾಪತಿಂ ಪ್ರಮಾಣೀಕೃತ್ಯ ಪುನಃ ಶ್ರವಣಾಯ ಸಮಿತ್ಪಾಣಿರ್ಗಚ್ಛೇತ್ ? ಜಗಾಮ ಚ । ತಸ್ಮಾತ್ ನ ಚ್ಛಾಯಾತ್ಮಾ ಪ್ರಜಾಪತಿನೋಕ್ತ ಇತಿ ಮನ್ಯತೇ । ತಥಾ ಚ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ — ದ್ರಷ್ಟಾ ಅಕ್ಷಿಣಿ ದೃಶ್ಯತ ಇತಿ । ತಥಾ ವಿಚ್ಛಾದಯಂತೀವ ವಿದ್ರಾವಯಂತೀವ, ತಥಾ ಚ ಪುತ್ರಾದಿಮರಣನಿಮಿತ್ತಮಪ್ರಿಯವೇತ್ತೇವ ಭವತಿ । ಅಪಿ ಚ ಸ್ವಯಮಪಿ ರೋದಿತೀವ । ನನು ಅಪ್ರಿಯಂ ವೇತ್ತ್ಯೇವ, ಕಥಂ ವೇತ್ತೇವೇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ನ, ಅಮೃತಾಭಯತ್ವವಚನಾನುಪಪತ್ತೇಃ, ‘ಧ್ಯಾಯತೀವ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೭) ಇತಿ ಚ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ । ನನು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರೋಧ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ, ಶರೀರಾತ್ಮತ್ವಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವದ್ಭ್ರಾಂತಿಸಂಭವಾತ್ । ತಿಷ್ಠತು ತಾವದಪ್ರಿಯವೇತ್ತೇವ ನ ವೇತಿ । ನಾಹಮತ್ರ ಭೋಗ್ಯಂ ಪಶ್ಯಾಮಿ । ಸ್ವಪ್ನಾತ್ಮಜ್ಞಾನೇಽಪಿ ಇಷ್ಟಂ ಫಲಂ ನೋಪಲಭೇ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಏವಮೇವೈಷಃ ತವಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣೇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಃ, ಆತ್ಮನೋಽಮೃತಾಭಯಗುಣವತ್ತ್ವಸ್ಯಾಭಿಪ್ರೇತತ್ವಾತ್ । ದ್ವಿರುಕ್ತಮಪಿ ನ್ಯಾಯತೋ ಮಯಾ ಯಥಾವನ್ನಾವಧಾರಯತಿ ; ತಸ್ಮಾತ್ಪೂರ್ವವತ್ ಅಸ್ಯ ಅದ್ಯಾಪಿ ಪ್ರತಿಬಂಧಕಾರಣಮಸ್ತೀತಿ ಮನ್ವಾನಃ ತತ್ಕ್ಷಪಣಾಯ ವಸ ಅಪರಾಣಿ ದ್ವಾತ್ರಿಂಶತಂ ವರ್ಷಾಣಿ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮ್ ಇತ್ಯಾದಿದೇಶ ಪ್ರಜಾಪತಿಃ । ತಥಾ ಉಷಿತವತೇ ಕ್ಷಪಿತಕಲ್ಮಷಾಯ ಆಹ ॥
ಇತಿ ದಶಮಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ಏಕಾದಶಃ ಖಂಡಃ

ತದ್ಯತ್ರೈತತ್ಸುಪ್ತಃ ಸಮಸ್ತಃ ಸಂಪ್ರಸನ್ನಃ ಸ್ವಪ್ನಂ ನ ವಿಜಾನಾತ್ಯೇಷ ಆತ್ಮೇತಿ ಹೋವಾಚೈತದಮೃತಮಭಯಮೇತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಸ ಹ ಶಾಂತಹೃದಯಃ ಪ್ರವವ್ರಾಜ ಸ ಹಾಪ್ರಾಪ್ಯೈವ ದೇವಾನೇತದ್ಭಯಂ ದದರ್ಶ ನಾಹ ಖಲ್ವಯಮೇವꣳ ಸಂಪ್ರತ್ಯಾತ್ಮಾನಂ ಜಾನಾತ್ಯಯಮಹಮಸ್ಮೀತಿ ನೋ ಏವೇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ವಿನಾಶಮೇವಾಪೀತೋ ಭವತಿ ನಾಹಮತ್ರ ಭೋಗ್ಯಂ ಪಶ್ಯಾಮೀತಿ ॥ ೧ ॥

ಸ ಸಮಿತ್ಪಾಣಿಃ ಪುನರೇಯಾಯ ತꣳ ಹ ಪ್ರಜಾಪತಿರುವಾಚ ಮಘವನ್ಯಚ್ಛಾಂತಹೃದಯಃ ಪ್ರಾವ್ರಾಜೀಃ ಕಿಮಿಚ್ಛನ್ಪುನರಾಗಮ ಇತಿ ಸ ಹೋವಾಚ ನಾಹ ಖಲ್ವಯಂ ಭಗವ ಏವꣳ ಸಂಪ್ರತ್ಯಾತ್ಮಾನಂ ಜಾನಾತ್ಯಯಮಹಮಸ್ಮೀತಿ ನೋ ಏವೇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ವಿನಾಶಮೇವಾಪೀತೋ ಭವತಿ ನಾಹಮತ್ರ ಭೋಗ್ಯಂ ಪಶ್ಯಾಮೀತಿ ॥ ೨ ॥

ಪೂರ್ವವದೇತಂ ತ್ವೇವ ತ ಇತ್ಯಾದ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ತದ್ಯತ್ರೈತತ್ಸುಪ್ತ ಇತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ ವಾಕ್ಯಮ್ । ಅಕ್ಷಿಣಿ ಯೋ ದ್ರಷ್ಟಾ ಸ್ವಪ್ನೇ ಚ ಮಹೀಯಮಾನಶ್ಚರತಿ ಸ ಏಷಃ ಸುಪ್ತಃ ಸಮಸ್ತಃ ಸಂಪ್ರಸನ್ನಃ ಸ್ವಪ್ನಂ ನ ವಿಜಾನಾತಿ, ಏಷ ಆತ್ಮೇತಿ ಹ ಉವಾಚ ಏತದಮೃತಮಭಯಮೇತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಸ್ವಾಭಿಪ್ರೇತಮೇವ । ಮಘವಾನ್ ತತ್ರಾಪಿ ದೋಷಂ ದದರ್ಶ । ಕಥಮ್ ? ನಾಹ ನೈವ ಸುಷುಪ್ತಸ್ಥೋಽಪ್ಯಾತ್ಮಾ ಖಲ್ವಯಂ ಸಂಪ್ರತಿ ಸಮ್ಯಗಿದಾನೀಂ ಚ ಆತ್ಮಾನಂ ಜಾನಾತಿ ನೈವಂ ಜಾನಾತಿ । ಕಥಮ್ ? ಅಯಮಹಮಸ್ಮೀತಿ ನೋ ಏವೇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಚೇತಿ । ಯಥಾ
ಜಾಗ್ರತಿ ಸ್ವಪ್ನೇ ವಾ । ಅತೋ ವಿನಾಶಮೇವ ವಿನಾಶಮಿವೇತಿ ಪೂರ್ವವದ್ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಅಪೀತಃ ಅಪಿಗತೋ ಭವತಿ, ವಿನಷ್ಟ ಇವ ಭವತೀತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಜ್ಞಾನೇ ಹಿ ಸತಿ ಜ್ಞಾತುಃ ಸದ್ಭಾವೋಽವಗಮ್ಯತೇ, ನ ಅಸತಿ ಜ್ಞಾನೇ । ನ ಚ ಸುಷುಪ್ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಂ ದೃಶ್ಯತೇ ; ಅತೋ ವಿನಷ್ಟ ಇವೇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ನ ತು ವಿನಾಶಮೇವ ಆತ್ಮನೋ ಮನ್ಯತೇ ಅಮೃತಾಭಯವಚನಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿಚ್ಛನ್ ॥

ಏವಮೇವೈಷ ಮಘವನ್ನಿತಿ ಹೋವಾಚೈತಂ ತ್ವೇವ ತೇ ಭೂಯೋಽನುವ್ಯಾಖ್ಯಾಸ್ಯಾಮಿ ನೋ ಏವಾನ್ಯತ್ರೈತಸ್ಮಾದ್ವಸಾಪರಾಣಿ ಪಂಚ ವರ್ಷಾಣೀತಿ ಸ ಹಾಪರಾಣಿ ಪಂಚ ವರ್ಷಾಣ್ಯುವಾಸ ತಾನ್ಯೇಕಶತꣳ ಸಂಪೇದುರೇತತ್ತದ್ಯದಾಹುರೇಕಶತಂ ಹ ವೈ ವರ್ಷಾಣಿ ಮಘವಾನ್ಪ್ರಜಾಪತೌ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮುವಾಸ ತಸ್ಮೈ ಹೋವಾಚ ॥ ೩ ॥

ಪೂರ್ವವದೇವಮೇವೇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಆಹ — ಯೋ ಮಯಾ ಉಕ್ತಃ ತ್ರಿಭಿಃ ಪರ್ಯಾಯೈಃ ತಮೇವೈತಂ ನೋ ಏವಾನ್ಯತ್ರೈತಸ್ಮಾದಾತ್ಮನಃ ಅನ್ಯಂ ಕಂಚನ, ಕಿಂ ತರ್ಹಿ, ಏತಮೇವ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಸ್ಯಾಮಿ । ಸ್ವಲ್ಪಸ್ತು ದೋಷಸ್ತವಾವಶಿಷ್ಟಃ, ತತ್ಕ್ಷಪಣಾಯ ವಸ ಅಪರಾಣಿ ಅನ್ಯಾನಿ ಪಂಚ ವರ್ಷಾಣಿ — ಇತ್ಯುಕ್ತಃ ಸಃ ತಥಾ ಚಕಾರ । ತಸ್ಮೈ ಮೃದಿತಕಷಾಯಾದಿದೋಷಾಯ ಸ್ಥಾನತ್ರಯದೋಷಸಂಬಂಧರಹಿತಮಾತ್ಮನಃ ಸ್ವರೂಪಮ್ ಅಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಲಕ್ಷಣಂ ಮಘವತೇ ತಸ್ಮೈ ಹ ಉವಾಚ । ತಾನ್ಯೇಕಶತಂ ವರ್ಷಾಣಿ ಸಂಪೇದುಃ ಸಂಪನ್ನಾನಿ ಬಭೂವುಃ । ಯದಾಹುರ್ಲೋಕೇ ಶಿಷ್ಟಾಃ — ಏಕಶತಂ ಹ ವೈ ವರ್ಷಾಣಿ ಮಘವಾನ್ಪ್ರಜಾಪತೌ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮುವಾಸ ಇತಿ । ತದೇತದ್ದ್ವಾತ್ರಿಂಶತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ದರ್ಶಿತಮಿತ್ಯಾಖ್ಯಾಯಿಕಾತಃ ಅಪಸೃತ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಉಚ್ಯತೇ । ಏವಂ ಕಿಲ ತದಿಂದ್ರತ್ವಾದಪಿ ಗುರುತರಮ್ ಇಂದ್ರೇಣಾಪಿ ಮಹತಾ ಯತ್ನೇನ ಏಕೋತ್ತರವರ್ಷಶತಕೃತಾಯಾಸೇನ ಪ್ರಾಪ್ತಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಮ್ । ಅತೋ ನಾತಃ ಪರಂ ಪುರುಷಾರ್ಥಾಂತರಮಸ್ತೀತ್ಯಾತ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಸ್ತೌತಿ ॥
ಇತಿ ಏಕಾದಶಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ದ್ವಾದಶಃ ಖಂಡಃ

ಮಘವನ್ಮರ್ತ್ಯಂ ವಾ ಇದꣳ ಶರೀರಮಾತ್ತಂ ಮೃತ್ಯುನಾ ತದಸ್ಯಾಮೃತಸ್ಯಾಶರೀರಸ್ಯಾತ್ಮನೋಽಧಿಷ್ಠಾನಮಾತ್ತೋ ವೈ ಸಶರೀರಃ ಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯಾಭ್ಯಾಂ ನ ವೈ ಸಶರೀರಸ್ಯ ಸತಃ ಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯಯೋರಪಹತಿರಸ್ತ್ಯಶರೀರಂ ವಾವ ಸಂತಂ ನ ಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯೇ ಸ್ಪೃಶತಃ ॥ ೧ ॥

ಮಘವನ್ ಮರ್ತ್ಯಂ ವೈ ಮರಣಧರ್ಮೀದಂ ಶರೀರಮ್ । ಯನ್ಮನ್ಯಸೇಽಕ್ಷ್ಯಾಧಾರಾದಿಲಕ್ಷಣಃ ಸಂಪ್ರಸಾದಲಕ್ಷಣ ಆತ್ಮಾ ಮಯೋಕ್ತೋ ವಿನಾಶಮೇವಾಪೀತೋ ಭವತೀತಿ, ಶೃಣು ತತ್ರ ಕಾರಣಮ್ — ಯದಿದಂ ಶರೀರಂ ವೈ ಯತ್ಪಶ್ಯಸಿ ತದೇತತ್ ಮರ್ತ್ಯಂ ವಿನಾಶಿ । ತಚ್ಚ ಆತ್ತಂ ಮೃತ್ಯುನಾ ಗ್ರಸ್ತಂ ಸತತಮೇವ । ಕದಾಚಿದೇವ ಮ್ರಿಯತ ಇತಿ ಮರ್ತ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತೇ ನ ತಥಾ ಸಂತ್ರಾಸೋ ಭವತಿ, ಯಥಾ ಗ್ರಸ್ತಮೇವ ಸದಾ ವ್ಯಾಪ್ತಮೇವ ಮೃತ್ಯುನೇತ್ಯುಕ್ತೇ — ಇತಿ ವೈರಾಗ್ಯಾರ್ಥಂ ವಿಶೇಷ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಆತ್ತಂ ಮೃತ್ಯುನೇತಿ । ಕಥಂ ನಾಮ ದೇಹಾಭಿಮಾನತೋ ವಿರಕ್ತಃ ಸನ್ ನಿವರ್ತತ ಇತಿ । ಶರೀರಮಿತ್ಯತ್ರ ಸಹೇಂದ್ರಿಯಮನೋಭಿರುಚ್ಯತೇ । ತಚ್ಛರೀರಮಸ್ಯ ಸಂಪ್ರಸಾದಸ್ಯ ತ್ರಿಸ್ಥಾನತಯಾ ಗಮ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಅಮೃತಸ್ಯ ಮರಣಾದಿದೇಹೇಂದ್ರಿಯಮನೋಧರ್ಮವರ್ಜಿತಸ್ಯೇತ್ಯೇತತ್ ; ಅಮೃತಸ್ಯೇತ್ಯನೇನೈವ ಅಶರೀರತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ಪುನರಶರೀರಸ್ಯೇತಿ ವಚನಂ ವಾಯ್ವಾದಿವತ್ ಸಾವಯವತ್ವಮೂರ್ತಿಮತ್ತ್ವೇ ಮಾ ಭೂತಾಮಿತಿ ; ಆತ್ಮನೋ ಭೋಗಾಧಿಷ್ಠಾನಮ್ ; ಆತ್ಮನೋ ವಾ ಸತ ಈಕ್ಷಿತುಃ ತೇಜೋಬನ್ನಾದಿಕ್ರಮೇಣ ಉತ್ಪನ್ನಮಧಿಷ್ಠಾನಮ್ ; ಜೀವ ರೂಪೇಣ ಪ್ರವಿಶ್ಯ ಸದೇವಾಧಿತಿಷ್ಠತ್ಯಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ವಾ ಅಧಿಷ್ಠಾನಮ್ । ಯಸ್ಯೇದಮೀದೃಶಂ ನಿತ್ಯಮೇವ ಮೃತ್ಯುಗ್ರಸ್ತಂ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಜನಿತತ್ವಾತ್ಪ್ರಿಯವದಧಿಷ್ಠಾನಮ್ , ತದಧಿಷ್ಠಿತಃ ತದ್ವಾನ್ ಸಶರೀರೋ ಭವತಿ । ಅಶರೀರಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ಆತ್ಮನಃ ತದೇವಾಹಂ ಶರೀರಂ ಶರೀರಮೇವ ಚ ಅಹಮ್ — ಇತ್ಯವಿವೇಕಾದಾತ್ಮಭಾವಃ ಸಶರೀರತ್ವಮ್ ; ಅತ ಏವ ಸಶರೀರಃ ಸನ್ ಆತ್ತಃ ಗ್ರಸ್ತಃ ಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯಾಭ್ಯಾಮ್ । ಪ್ರಸಿದ್ಧಮೇತತ್ । ತಸ್ಯ ಚ ನ ವೈ ಸಶರೀರಸ್ಯ ಸತಃ ಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯಯೋಃ ಬಾಹ್ಯವಿಷಯಸಂಯೋಗವಿಯೋಗನಿಮಿತ್ತಯೋಃ ಬಾಹ್ಯವಿಷಯಸಂಯೋಗವಿಯೋಗೌ ಮಮೇತಿ ಮನ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಅಪಹತಿಃ ವಿನಾಶಃ ಉಚ್ಛೇದಃ ಸಂತತಿರೂಪಯೋರ್ನಾಸ್ತೀತಿ । ತಂ ಪುನರ್ದೇಹಾಭಿಮಾನಾದಶರೀರಸ್ವರೂಪವಿಜ್ಞಾನೇನ ನಿವರ್ತಿತಾವಿವೇಕಜ್ಞಾನಮಶರೀರಂ ಸಂತಂ ಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯೇ ನ ಸ್ಪೃಶತಃ । ಸ್ಪೃಶಿಃ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಸಂಬಧ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರಿಯಂ ನ ಸ್ಪೃಶತಿ ಅಪ್ರಿಯಂ ನ ಸ್ಪೃಶತೀತಿ ವಾಕ್ಯದ್ವಯಂ ಭವತಿ । ‘ನ ಮ್ಲೇಚ್ಛಾಶುಚ್ಯಧಾರ್ಮಿಕೈಃ ಸಹ ಸಂಭಾಷೇತ’ (ಗೌ. ಧ. ೧ । ೯ । ೧೭) ಇತಿ ಯದ್ವತ್ । ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಕಾರ್ಯೇ ಹಿ ತೇ ; ಅಶರೀರತಾ ತು ಸ್ವರೂಪಮಿತಿ ತತ್ರ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಯೋರಸಂಭವಾತ್ ತತ್ಕಾರ್ಯಭಾವೋ ದೂರತ ಏವೇತ್ಯತೋ ನ ಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯೇ ಸ್ಪೃಶತಃ ॥
ನನು ಯದಿ ಪ್ರಿಯಮಪ್ಯಶರೀರಂ ನ ಸ್ಪೃಶತೀತಿ, ಯನ್ಮಘವತೋಕ್ತಂ ಸುಷುಪ್ತಸ್ಥೋ ವಿನಾಶಮೇವಾಪೀತೋ ಭವತೀತಿ, ತದೇವೇಹಾಪ್ಯಾಪನ್ನಮ್ । ನೈಷ ದೋಷಃ, ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಕಾರ್ಯಯೋಃ ಶರೀರಸಂಬಂಧಿನೋಃ ಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯಯೋಃ ಪ್ರತಿಷೇಧಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ — ಅಶರೀರಂ ನ ಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯೇ ಸ್ಪೃಶತ ಇತಿ । ಆಗಮಾಪಾಯಿನೋರ್ಹಿ ಸ್ಪರ್ಶಶಬ್ದೋ ದೃಷ್ಟಃ — ಯಥಾ ಶೀತಸ್ಪರ್ಶ ಉಷ್ಣಸ್ಪರ್ಶ ಇತಿ, ನ ತ್ವಗ್ನೇರುಷ್ಣಪ್ರಕಾಶಯೋಃ ಸ್ವಭಾವಭೂತಯೋರಗ್ನಿನಾ ಸ್ಪರ್ಶ ಇತಿ ಭವತಿ ; ತಥಾ ಅಗ್ನೇಃ ಸವಿತುರ್ವಾ ಉಷ್ಣಪ್ರಕಾಶವತ್ ಸ್ವರೂಪಭೂತಸ್ಯ ಆನಂದಸ್ಯ ಪ್ರಿಯಸ್ಯಾಪಿ ನೇಹ ಪ್ರತಿಷೇಧಃ, ‘ವಿಜ್ಞಾನಮಾನಂದಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೨೮) ‘ಆನಂದೋ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ತೈ. ಉ. ೩ । ೬ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ । ಇಹಾಪಿ ಭೂಮೈವ ಸುಖಮಿತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ನನು ಭೂಮ್ನಃ ಪ್ರಿಯಸ್ಯ ಏಕತ್ವೇ ಅಸಂವೇದ್ಯತ್ವಾತ್ ಸ್ವರೂಪೇಣೈವ ವಾ ನಿತ್ಯಸಂವೇದ್ಯತ್ವಾತ್ ನಿರ್ವಿಶೇಷತೇತಿ ನ ಇಂದ್ರಸ್ಯ ತದಿಷ್ಟಮ್ , ‘ನಾಹ ಖಲ್ವಯಂ ಸಂಪ್ರತ್ಯಾತ್ಮಾನಂ ಜಾನಾತ್ಯಯಮಹಮಸ್ಮೀತಿ ನೋ ಏವೇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ವಿನಾಶಮೇವಾಪೀತೋ ಭವತಿ ನಾಹಮತ್ರ ಭೋಗ್ಯಂ ಪಶ್ಯಾಮಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೧೧ । ೨) ಇತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ತದ್ಧಿ ಇಂದ್ರಸ್ಯೇಷ್ಟಮ್ — ಯದ್ಭೂತಾನಿ ಚ ಆತ್ಮಾನಂ ಚ ಜಾನಾತಿ, ನ ಚ ಅಪ್ರಿಯಂ ಕಿಂಚಿದ್ವೇತ್ತಿ, ಸ ಸರ್ವಾಂಶ್ಚ ಲೋಕಾನಾಪ್ನೋತಿ ಸರ್ವಾಂಶ್ಚ ಕಾಮಾನ್ ಯೇನ ಜ್ಞಾನೇನ । ಸತ್ಯಮೇತದಿಷ್ಟಮಿಂದ್ರಸ್ಯ — ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಮತ್ತೋಽನ್ಯಾನಿ, ಲೋಕಾಃ ಕಾಮಾಶ್ಚ ಸರ್ವೇ ಮತ್ತೋ ಅನ್ಯೇ, ಅಹಮೇಷಾಂ ಸ್ವಾಮೀತಿ । ನ ತ್ವೇತದಿಂದ್ರಸ್ಯ ಹಿತಮ್ । ಹಿತಂ ಚ ಇಂದ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಜಾಪತಿನಾ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ವ್ಯೋಮವದಶರೀರಾತ್ಮತಯಾ ಸರ್ವಭೂತಲೋಕಕಾಮಾತ್ಮತ್ವೋಪಗಮೇನ ಯಾ ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ, ತದ್ಧಿತಮಿಂದ್ರಾಯ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರಜಾಪತಿನಾ ಅಭಿಪ್ರೇತಮ್ । ನ ತು ರಾಜ್ಞೋ ರಾಜ್ಯಾಪ್ತಿವದನ್ಯತ್ವೇನ । ತತ್ರೈವಂ ಸತಿ ಕಂ ಕೇನ ವಿಜಾನೀಯಾದಾತ್ಮೈಕತ್ವೇ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನ್ಯಯಮಹಮಸ್ಮೀತಿ । ನನ್ವಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷೇ ‘ಸ್ತ್ರೀಭಿರ್ವಾ ಯಾನೈರ್ವಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧೨ । ೩) ‘ಸ ಯದಿ ಪಿತೃಲೋಕಕಾಮಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೨ । ೧) ‘ಸ ಏಕಧಾ ಭವತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೬ । ೨) ಇತ್ಯಾದ್ಯೈಶ್ವರ್ಯಶ್ರುತಯೋಽನುಪಪನ್ನಾಃ ; ನ, ಸರ್ವಾತ್ಮನಃ ಸರ್ವಫಲಸಂಬಂಧೋಪಪತ್ತೇರವಿರೋಧಾತ್ — ಮೃದ ಇವ ಸರ್ವಘಟಕರಕಕುಂಡಾದ್ಯಾಪ್ತಿಃ । ನನು ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವೇ ದುಃಖಸಂಬಂಧೋಽಪಿ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇತ್ , ನ, ದುಃಖಸ್ಯಾಪ್ಯಾತ್ಮತ್ವೋಪಗಮಾದವಿರೋಧಃ । ಆತ್ಮನ್ಯವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪನಾನಿಮಿತ್ತಾನಿ ದುಃಖಾನಿ — ರಜ್ಜ್ವಾಮಿವ ಸರ್ಪಾದಿಕಲ್ಪನಾನಿಮಿತ್ತಾನಿ । ಸಾ ಚ ಅವಿದ್ಯಾ ಅಶರೀರಾತ್ಮೈಕತ್ವಸ್ವರೂಪದರ್ಶನೇನ ದುಃಖನಿಮಿತ್ತಾ ಉಚ್ಛಿನ್ನೇತಿ ದುಃಖಸಂಬಂಧಾಶಂಕಾ ನ ಸಂಭವತಿ । ಶುದ್ಧಸತ್ತ್ವಸಂಕಲ್ಪನಿಮಿತ್ತಾನಾಂ ತು ಕಾಮಾನಾಮ್ ಈಶ್ವರದೇಹಸಂಬಂಧಃ ಸರ್ವಭೂತೇಷು ಮಾನಸಾನಾಮ್ । ಪರ ಏವ ಸರ್ವಸತ್ತ್ವೋಪಾಧಿದ್ವಾರೇಣ ಭೋಕ್ತೇತಿ ಸರ್ವಾವಿದ್ಯಾಕೃತಸಂವ್ಯವಹಾರಾಣಾಂ ಪರ ಏವ ಆತ್ಮಾ ಆಸ್ಪದಂ ನಾನ್ಯೋಽಸ್ತೀತಿ ವೇದಾಂತಸಿದ್ಧಾಂತಃ ॥
‘ಯ ಏಷೋಽಕ್ಷಿಣಿ ಪುರುಷೋ ದೃಶ್ಯತೇ’ ಇತಿ ಚ್ಛಾಯಾಪುರುಷ ಏವ ಪ್ರಜಾಪತಿನಾ ಉಕ್ತಃ, ಸ್ವಪ್ನಸುಷುಪ್ತಯೋಶ್ಚ ಅನ್ಯ ಏವ, ನ ಪರೋಽಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಲಕ್ಷಣಃ, ವಿರೋಧಾತ್ ಇತಿ ಕೇಚಿನ್ಮನ್ಯಂತೇ । ಛಾಯಾದ್ಯಾತ್ಮನಾಂ ಚ ಉಪದೇಶೇ ಪ್ರಯೋಜನಮಾಚಕ್ಷತೇ । ಆದಾವೇವ ಉಚ್ಯಮಾನೇ ಕಿಲ ದುರ್ವಿಜ್ಞೇಯತ್ವಾತ್ಪರಸ್ಯ ಆತ್ಮನಃ ಅತ್ಯಂತಬಾಹ್ಯವಿಷಯಾಸಕ್ತಚೇತಸಃ ಅತ್ಯಂತಸೂಕ್ಷ್ಮವಸ್ತುಶ್ರವಣೇ ವ್ಯಾಮೋಹೋ ಮಾ ಭೂದಿತಿ । ಯಥಾ ಕಿಲ ದ್ವಿತೀಯಾಯಾಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ಚಂದ್ರಂ ದಿದರ್ಶಯಿಷುಃ ವೃಕ್ಷಂ ಕಂಚಿತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಾದೌ ದರ್ಶಯತಿ — ಪಶ್ಯ ಅಮುಮೇಷ ಚಂದ್ರ ಇತಿ, ತತೋಽನ್ಯಂ ತತೋಽಪ್ಯನ್ಯಂ ಗಿರಿಮೂರ್ಧಾನಂ ಚ ಚಂದ್ರಸಮೀಪಸ್ಥಮ್ — ಏಷ ಚಂದ್ರ ಇತಿ, ತತೋಽಸೌ ಚಂದ್ರಂ ಪಶ್ಯತಿ, ಏವಮೇತತ್ ‘ಯ ಏಷೋಽಕ್ಷಿಣಿ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರಜಾಪತಿನಾ ತ್ರಿಭಿಃ ಪರ್ಯಾಯೈಃ, ನ ಪರ ಇತಿ । ಚತುರ್ಥೇ ತು ಪರ್ಯಾಯೇ ದೇಹಾನ್ಮರ್ತ್ಯಾತ್ಸಮುತ್ಥಾಯ ಅಶರೀರತಾಮಾಪನ್ನೋ ಜ್ಯೋತಿಃಸ್ವರೂಪಮ್ । ಯಸ್ಮಿನ್ನುತ್ತಮಪುರುಷೇ ಸ್ತ್ರಯಾದಿಭಿರ್ಜಕ್ಷತ್ಕ್ರೀಡನ್ ರಮಮಾಣೋ ಭವತಿ, ಸ ಉತ್ತಮಃ ಪುರುಷಃ ಪರ ಉಕ್ತ ಇತಿ ಚ ಆಹುಃ । ಸತ್ಯಮ್ , ರಮಣೀಯಾ ತಾವದಿಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾ ಶ್ರೋತುಮ್ । ನ ತು ಅರ್ಥೋಽಸ್ಯ ಗ್ರಂಥಸ್ಯ ಏವಂ ಸಂಭವತಿ । ಕಥಮ್ ? ‘ಅಕ್ಷಿಣಿ ಪುರುಷೋ ದೃಶ್ಯತೇ’ ಇತ್ಯುಪನ್ಯಸ್ಯ ಶಿಷ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ಛಾಯಾತ್ಮನಿ ಗೃಹೀತೇ ತಯೋಸ್ತದ್ವಿಪರೀತಗ್ರಹಣಂ ಮತ್ವಾ ತದಪನಯಾಯ ಉದಶರಾವೋಪನ್ಯಾಸಃ ‘ಕಿಂ ಪಶ್ಯಥಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೮ । ೧) ಇತಿ ಚ ಪ್ರಶ್ನಃ ಸಾಧ್ವಲಂಕಾರೋಪದೇಶಶ್ಚ ಅನರ್ಥಕಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಯದಿ ಛಾಯಾತ್ಮೈವ ಪ್ರಜಾಪತಿನಾ ‘ಅಕ್ಷಿಣಿ ದೃಶ್ಯತೇ’ ಇತ್ಯುಪದಿಷ್ಟಃ । ಕಿಂಚ ಯದಿ ಸ್ವಯಮುಪದಿಷ್ಟ ಇತಿ ಗ್ರಹಣಸ್ಯಾಪ್ಯಪನಯನಕಾರಣಂ ವಕ್ತವ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಸ್ವಪ್ನಸುಷುಪ್ತಾತ್ಮಗ್ರಹಣಯೋರಪಿ ತದಪನಯಕಾರಣಂ ಚ ಸ್ವಯಂ ಬ್ರೂಯಾತ್ । ನ ಚ ಉಕ್ತಮ್ । ತೇನ ಮನ್ಯಾಮಹೇ ನ ಅಕ್ಷಿಣಿ ಚ್ಛಾಯಾತ್ಮಾ ಪ್ರಜಾಪತಿನಾ ಉಪದಿಷ್ಟಃ । ಕಿಂ ಚಾನ್ಯತ್ , ಅಕ್ಷಿಣಿ ದ್ರಷ್ಟಾ ಚೇತ್ ‘ದೃಶ್ಯತೇ’ ಇತ್ಯುಪದಿಷ್ಟಃ ಸ್ಯಾತ್ , ತತ ಇದಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ‘ಏತಂ ತ್ವೇವ ತೇ’ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಸ್ವಪ್ನೇಽಪಿ ದ್ರಷ್ಟುರೇವೋಪದೇಶಃ । ಸ್ವಪ್ನೇ ನ ದ್ರಷ್ಟೋಪದಿಷ್ಟ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ, ‘ಅಪಿ ರೋದಿತೀವ’ ‘ಅಪ್ರಿಯವೇತ್ತೇವ’ ಇತ್ಯುಪದೇಶಾತ್ । ನ ಚ ದ್ರಷ್ಟುರನ್ಯಃ ಕಶ್ಚಿತ್ಸ್ವಪ್ನೇ ಮಹೀಯಮಾನಶ್ಚರತಿ । ‘ಅತ್ರಾಯಂ ಪುರುಷಃ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೯) ಇತಿ ನ್ಯಾಯತಃ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಸ್ವಪ್ನೇ ಸಧೀರ್ಭವತಿ, ತಥಾಪಿ ನ ಧೀಃ ಸ್ವಪ್ನಭೋಗೋಪಲಬ್ಧಿಂ ಪ್ರತಿ ಕರಣತ್ವಂ ಭಜತೇ । ಕಿಂ ತರ್ಹಿ, ಪಟಚಿತ್ರವಜ್ಜಾಗ್ರದ್ವಾಸನಾಶ್ರಯಾ ದೃಶ್ಯೈವ ಧೀರ್ಭವತೀತಿ ನ ದ್ರಷ್ಟುಃ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್ವಬಾಧಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಕಿಂಚಾನ್ಯತ್ , ಜಾಗ್ರತ್ಸ್ವಪ್ನಯೋರ್ಭೂತಾನಿ ಚ ಆತ್ಮಾನಂ ಚ ಜಾನಾತಿ — ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನ್ಯಯಮಹಮಸ್ಮೀತಿ । ಪ್ರಾಪ್ತೌ ಸತ್ಯಾಂ ಪ್ರತಿಷೇಧೋ ಯುಕ್ತಃ ಸ್ಯಾತ್ — ನಾಹ ಖಲ್ವಯಮಿತ್ಯಾದಿ । ತಥಾ ಚೇತನಸ್ಯೈವ ಅವಿದ್ಯಾನಿಮಿತ್ತಯೋಃ ಸಶರೀರತ್ವೇ ಸತಿ ಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯಯೋರಪಹತಿರ್ನಾಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ತಸ್ಯೈವಾಶರೀರಸ್ಯ ಸತೋ ವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಸತ್ಯಾಂ ಸಶರೀರತ್ವೇ ಪ್ರಾಪ್ತಯೋಃ ಪ್ರತಿಷೇಧೋ ಯುಕ್ತಃ ‘ಅಶರೀರಂ ವಾವ ಸಂತಂ ನ ಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯೇ ಸ್ಪೃಶತಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧೨ । ೧) ಇತಿ । ಏಕಶ್ಚಾತ್ಮಾ ಸ್ವಪ್ನಬುದ್ವಾಂತಯೋರ್ಮಹಾಮತ್ಸ್ಯವದಸಂಗಃ ಸಂಚರತೀತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಯಚ್ಚೋಕ್ತಂ ಸಂಪ್ರಸಾದಃ ಶರೀರಾತ್ಸಮುತ್ಥಾಯ ಯಸ್ಮಿನ್‌ಸ್ತ್ರ್ಯಾದಿಭಿಃ ರಮಮಾಣೋ ಭವತಿ ಸೋಽನ್ಯಃ ಸಂಪ್ರಸಾದಾದಧಿಕರಣನಿರ್ದಿಷ್ಟ ಉತ್ತಮಃ ಪುರುಷ ಇತಿ, ತದಪ್ಯಸತ್ । ಚತುರ್ಥೇಽಪಿ ಪರ್ಯಾಯೇ ‘ಏತಂ ತ್ವೇವ ತೇ’ ಇತಿ ವಚನಾತ್ । ಯದಿ ತತೋಽನ್ಯೋಽಭಿಪ್ರೇತಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಪೂರ್ವವತ್ ‘ಏತಂ ತ್ವೇವ ತೇ’ ಇತಿ ನ ಬ್ರೂಯಾನ್ಮೃಷಾ ಪ್ರಜಾಪತಿಃ । ಕಿಂಚಾನ್ಯತ್ , ತೇಜೋಬನ್ನಾದೀನಾಂ ಸ್ರಷ್ಟುಃ ಸತಃ ಸ್ವವಿಕಾರದೇಹಶುಂಗೇ ಪ್ರವೇಶಂ ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ ಪ್ರವಿಷ್ಟಾಯ ಪುನಃ ತತ್ತ್ವಮಸೀತ್ಯುಪದೇಶಃ ಮೃಷಾ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ತಸ್ಮಿಂಸ್ತ್ವಂ ಸ್ತ್ರ್ಯಾದಿಭಿಃ ರಂತಾ ಭವಿಷ್ಯಸೀತಿ ಯುಕ್ತ ಉಪದೇಶೋಽಭವಿಷ್ಯತ್ ಯದಿ ಸಂಪ್ರಸಾದಾದನ್ಯ ಉತ್ತಮಃ ಪುರುಷೋ ಭವೇತ್ । ತಥಾ ಭೂಮ್ನಿ ‘ಅಹಮೇವ’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೫ । ೨) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ಯ ‘ಆತ್ಮೈವೇದಂ ಸರ್ವಮ್’ ಇತಿ ನೋಪಸಮಹರಿಷ್ಯತ್ , ಯದಿ ಭೂಮಾ ಜೀವಾದನ್ಯೋಽಭವಿಷ್ಯತ್ , ‘ನಾನ್ಯೋಽತೋಽಸ್ತಿ ದ್ರಷ್ಟಾ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೭ । ೨೩) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಂತರಾಚ್ಚ । ಸರ್ವಶ್ರುತಿಷು ಚ ಪರಸ್ಮಿನ್ನಾತ್ಮಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗೋ ನಾಭವಿಷ್ಯತ್ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ ಚೇತ್ಸರ್ವಜಂತೂನಾಂ ಪರ ಆತ್ಮಾ ನ ಭವೇತ್ । ತಸ್ಮಾದೇಕ ಏವ ಆತ್ಮಾ ಪ್ರಕರಣೀ ಸಿದ್ಧಃ ॥
ನ ಚ ಆತ್ಮನಃ ಸಂಸಾರಿತ್ವಮ್ , ಅವಿದ್ಯಾಧ್ಯಸ್ತತ್ವಾದಾತ್ಮನಿ ಸಂಸಾರಸ್ಯ । ನ ಹಿ ರಜ್ಜುಶುಕ್ತಿಕಾಗಗನಾದಿಷು ಸರ್ಪರಜತಮಲಾದೀನಿ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಾಧ್ಯಸ್ತಾನಿ ತೇಷಾಂ ಭವಂತೀತಿ । ಏತೇನ ಸಶರೀರಸ್ಯ ಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯಯೋರಪಹತಿರ್ನಾಸ್ತೀತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ಯಚ್ಚ ಸ್ಥಿತಮಪ್ರಿಯವೇತ್ತೇವೇತಿ ನಾಪ್ರಿಯವೇತ್ತೈವೇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಏವಂ ಚ ಸತಿ ಸರ್ವಪರ್ಯಾಯೇಷು ‘ಏತದಮೃತಮಭಯಮೇತದ್ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತಿ ಪ್ರಜಾಪತೇರ್ವಚನಮ್ , ಯದಿ ವಾ ಪ್ರಜಾಪತಿಚ್ಛದ್ಮರೂಪಾಯಾಃ ಶ್ರುತೇರ್ವಚನಮ್ , ಸತ್ಯಮೇವ ಭವೇತ್ । ನ ಚ ತತ್ಕುತರ್ಕಬುದ್ಧ್ಯಾ ಮೃಷಾ ಕರ್ತುಂ ಯುಕ್ತಮ್ , ತತೋ ಗುರುತರಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಸ್ಯಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ನನು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ದುಃಖಾದ್ಯಪ್ರಿಯವೇತ್ತೃತ್ವಮವ್ಯಭಿಚಾರ್ಯನುಭೂಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ, ಜರಾದಿರಹಿತೋ ಜೀರ್ಣೋಽಹಂ ಜಾತೋಽಹಮಾಯುಷ್ಮಾನ್ಗೌರಃ ಕೃಷ್ಣೋ ಮೃತಃ — ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಭವವತ್ತದುಪಪತ್ತೇಃ । ಸರ್ವಮಪ್ಯೇತತ್ಸತ್ಯಮಿತಿ ಚೇತ್ , ಅಸ್ತ್ಯೇವೈತದೇವಂ ದುರವಗಮಮ್ , ಯೇನ ದೇವರಾಜೋಽಪ್ಯುದಶರಾವಾದಿದರ್ಶಿತಾವಿನಾಶಯುಕ್ತಿರಪಿ ಮುಮೋಹೈವಾತ್ರ ‘ವಿನಾಶಮೇವಾಪೀತೋ ಭವತಿ’ ಇತಿ । ತಥಾ ವಿರೋಚನೋ ಮಹಾಪ್ರಾಜ್ಞಃ ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯೋಽಪಿ ದೇಹಮಾತ್ರಾತ್ಮದರ್ಶನೋ ಬಭೂವ । ತಥಾ ಇಂದ್ರಸ್ಯ ಆತ್ಮವಿನಾಶಭಯಸಾಗರೇ ಏವ ವೈನಾಶಿಕಾ ನ್ಯಮಜ್ಜನ್ । ತಥಾ ಸಾಂಖ್ಯಾ ದ್ರಷ್ಟಾರಂ ದೇಹಾದಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತಮವಗಮ್ಯಾಪಿ ತ್ಯಕ್ತಾಗಮಪ್ರಮಾಣತ್ವಾತ್ ಮೃತ್ಯುವಿಷಯೇ ಏವ ಅನ್ಯತ್ವದರ್ಶನೇ ತಸ್ಥುಃ । ತಥಾ ಅನ್ಯೇ ಕಾಣಾದಾದಿದರ್ಶನಾಃ ಕಷಾಯರಕ್ತಮಿವ ಕ್ಷಾರಾದಿಭಿರ್ವಸ್ತ್ರಂ ನವಭಿರಾತ್ಮಗುಣೈರ್ಯುಕ್ತಮಾತ್ಮದ್ರವ್ಯಂ ವಿಶೋಧಯಿತುಂ ಪ್ರವೃತ್ತಾಃ । ತಥಾ ಅನ್ಯೇ ಕರ್ಮಿಣೋ ಬಾಹ್ಯವಿಷಯಾಪಹೃತಚೇತಸಃ ವೇದಪ್ರಮಾಣಾ ಅಪಿ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯಮಾತ್ಮೈಕತ್ವಂ ಸವಿನಾಶಮಿವ ಇಂದ್ರವನ್ಮನ್ಯಮಾನಾ ಘಟೀಯನ್‍ತ್ರವತ್ ಆರೋಹಾವರೋಹಪ್ರಕಾರೈರನಿಶಂ ಬಂಭ್ರಮಂತಿ ; ಕಿಮನ್ಯೇ ಕ್ಷುದ್ರಜಂತವೋ ವಿವೇಕಹೀನಾಃ ಸ್ವಭಾವತ ಏವ ಬಹಿರ್ವಿಷಯಾಪಹೃತಚೇತಸಃ । ತಸ್ಮಾದಿದಂ ತ್ಯಕ್ತಸರ್ವಬಾಹ್ಯೈಷಣೈಃ ಅನನ್ಯಶರಣೈಃ ಪರಮಹಂಸಪರಿವ್ರಾಜಕೈಃ ಅತ್ಯಾಶ್ರಮಿಭಿರ್ವೇದಾಂತವಿಜ್ಞಾನಪರೈರೇವ ವೇದನೀಯಂ ಪೂಜ್ಯತಮೈಃ ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯಂ ಚ ಇಮಂ ಸಂಪ್ರದಾಯಮನುಸರದ್ಭಿಃ ಉಪನಿಬದ್ಧಂ ಪ್ರಕರಣಚತುಷ್ಟಯೇನ । ತಥಾ ಅನುಶಾಸತಿ ಅದ್ಯಾಪಿ ‘ತ ಏವ ನಾನ್ಯೇ’ ಇತಿ ॥

ಅಶರೀರೋ ವಾಯುರಭ್ರಂ ವಿದ್ಯುತ್ಸ್ತನಯಿತ್ನುರಶರೀರಾಣ್ಯೇತಾನಿ ತದ್ಯಥೈತಾನ್ಯಮುಷ್ಮಾದಾಕಾಶಾತ್ಸಮುತ್ಥಾಯ ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿರುಪಸಂಪದ್ಯ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯಂತೇ ॥ ೨ ॥

ತತ್ರ ಅಶರೀರಸ್ಯ ಸಂಪ್ರಸಾದಸ್ಯ ಅವಿದ್ಯಯಾ ಶರೀರೇಣಾವಿಶೇಷತಾಂ ಸಶರೀರತಾಮೇವ ಸಂಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ಶರೀರಾತ್ಸಮುತ್ಥಾಯ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣ ಯಥಾ ಅಭಿನಿಷ್ಪತ್ತಿಃ, ತಥಾ ವಕ್ತವ್ಯೇತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತ ಉಚ್ಯತೇ — ಅಶರೀರೋ ವಾಯುಃ ಅವಿದ್ಯಮಾನಂ ಶಿರಃಪಾಣ್ಯಾದಿಮಚ್ಛರೀರಮಸ್ಯೇತ್ಯಶರೀರಃ । ಕಿಂ ಚ ಅಭ್ರಂ ವಿದ್ಯುತ್ಸ್ತನಯಿತ್ನುರಿತ್ಯೇತಾನಿ ಚ ಅಶರೀರಾಣಿ । ತತ್ ತತ್ರೈವಂ ಸತಿ ವರ್ಷಾದಿಪ್ರಯೋಜನಾವಸಾನೇ ಯಥಾ, ಅಮುಷ್ಮಾದಿತಿ ಭೂಮಿಷ್ಠಾ ಶ್ರುತಿಃ ದ್ಯುಲೋಕಸಂಬಂಧಿನಮಾಕಾಶದೇಶಂ ವ್ಯಪದಿಶತಿ, ಏತಾನಿ ಯಥೋಕ್ತಾನ್ಯಾಕಾಶಸಮಾನರೂಪತಾಮಾಪನ್ನಾನಿ ಸ್ವೇನ ವಾಯ್ವಾದಿರೂಪೇಣಾಗೃಹ್ಯಮಾಣಾನಿ ಆಕಾಶಾಖ್ಯತಾಂ ಗತಾನಿ — ಯಥಾ ಸಂಪ್ರಸಾದಃ ಅವಿದ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಶರೀರಾತ್ಮಭಾವಮೇವ ಆಪನ್ನಃ, ತಾನಿ ಚ ತಥಾಭೂತಾನ್ಯಮುಷ್ಮಾತ್ ದ್ಯುಲೋಕಸಂಬಂಧಿನ ಆಕಾಶದೇಶಾತ್ಸಮುತ್ತಿಷ್ಟಂತಿ ವರ್ಷಣಾದಿಪ್ರಯೋಜನಾಭಿನಿರ್ವೃತ್ತಯೇ । ಕಥಮ್ ? ಶಿಶಿರಾಪಾಯೇ ಸಾವಿತ್ರಂ ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿಃ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಂ ಗ್ರೈಷ್ಮಕಮುಪಸಂಪದ್ಯ ಸಾವಿತ್ರಮಭಿತಾಪಂ ಪ್ರಾಪ್ಯೇತ್ಯಥಃ । ಆದಿತ್ಯಾಭಿತಾಪೇನ ಪೃಥಗ್ಭಾವಮಾಪಾದಿತಾಃ ಸಂತಃ ಸ್ವೇನ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣ ಪುರೋವಾತಾದಿವಾಯುರೂಪೇಣ ಸ್ತಿಮಿತಭಾವಂ ಹಿತ್ವಾ ಅಭ್ರಮಪಿ ಭೂಮಿಪರ್ವತಹಸ್ತ್ಯಾದಿರೂಪೇಣ ವಿದ್ಯುದಪಿ ಸ್ವೇನ ಜ್ಯೋತಿರ್ಲತಾದಿಚಪಲರೂಪೇಣ ಸ್ತನಯಿತ್ನುರಪಿ ಸ್ವೇನ ಗರ್ಜಿತಾಶನಿರೂಪೇಣೇತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾವೃಡಾಗಮೇ ಸ್ವೇನ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯಂತೇ ॥

ಏವಮೇವೈಷ ಸಂಪ್ರಸಾದೋಽಸ್ಮಾಚ್ಛರೀರಾತ್ಸಮುತ್ಥಾಯ ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿರುಪಸಂಪದ್ಯ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ ಸ ಉತ್ತಮಪುರುಷಃ ಸ ತತ್ರ ಪರ್ಯೇತಿ ಜಕ್ಷತ್ಕ್ರೀಡನ್ ರಮಮಾಣಃ ಸ್ತ್ರೀಭಿರ್ವಾ ಯಾನೈರ್ವಾ ಜ್ಞಾತಿಭಿರ್ವಾ ನೋಪಜನꣳ ಸ್ಮರನ್ನಿದꣳ ಶರೀರꣳ ಸ ಯಥಾ ಪ್ರಯೋಗ್ಯ ಆಚರಣೇ ಯುಕ್ತ ಏವಮೇವಾಯಮಸ್ಮಿಂಛರೀರೇ ಪ್ರಾಣೋ ಯುಕ್ತಃ ॥ ೩ ॥

ಯಥಾ ಅಯಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೋ ವಾಯ್ವಾದೀನಾಮಾಕಾಶಾದಿಸಾಮ್ಯಗಮನವದವಿದ್ಯಯಾ ಸಂಸಾರಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಶರೀರಸಾಮ್ಯಮಾಪನ್ನಃ ಅಹಮಮುಷ್ಯ ಪುತ್ರೋ ಜಾತೋ ಜೀರ್ಣೋ ಮರಿಷ್ಯೇ — ಇತ್ಯೇವಂಪ್ರಕಾರಂ ಪ್ರಜಾಪತಿನೇವ ಮಘವಾನ್ ಯಥೋಕ್ತೇನ ಕ್ರಮೇಣ ನಾಸಿ ತ್ವಂ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಧರ್ಮಾ ತತ್ತ್ವಮಸೀತಿ ಪ್ರತಿಬೋಧಿತಃ ಸನ್ ಸ ಏಷ ಸಂಪ್ರಸಾದೋ ಜೀವೋಽಸ್ಮಾಚ್ಛರೀರಾದಾಕಾಶಾದಿವ ವಾಯ್ವಾದಯಃ ಸಮುತ್ಥಾಯ ದೇಹಾದಿವಿಲಕ್ಷಣಮಾತ್ಮನೋ ರೂಪಮವಗಮ್ಯ ದೇಹಾತ್ಮಭಾವನಾಂ ಹಿತ್ವೇತ್ಯೇತತ್ , ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣ ಸದಾತ್ಮನೈವಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತ ಇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ ಪುರಸ್ತಾತ್ । ಸ ಯೇನ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣ ಸಂಪ್ರಸಾದೋಽಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ — ಪ್ರಾಕ್ಪ್ರತಿಬೋಧಾತ್ ತದ್ಭ್ರಾಂತಿನಿಮಿತ್ತಾತ್ಸರ್ಪೋ ಭವತಿ ಯಥಾ ರಜ್ಜುಃ, ಪಶ್ಚಾತ್ಕೃತಪ್ರಕಾಶಾ ರಜ್ಜ್ವಾತ್ಮನಾ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ, ಏವಂ ಚ ಸ ಉತ್ತಮಪುರುಷಃ ಉತ್ತಮಶ್ಚಾಸೌ ಪುರುಷಶ್ಚೇತ್ಯುತ್ತಮಪುರುಷಃ ಸ ಏವ ಉತ್ತಮಪುರುಷಃ । ಅಕ್ಷಿಸ್ವಪ್ನಪುರುಷೌ ವ್ಯಕ್ತೌ ಅವ್ಯಕ್ತಶ್ಚ ಸುಷುಪ್ತಃ ಸಮಸ್ತಃ ಸಂಪ್ರಸನ್ನಃ ಅಶರೀರಶ್ಚ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣೇತಿ । ಏಷಾಮೇವ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾವಸ್ಥಿತಃ ಕ್ಷರಾಕ್ಷರೌ ವ್ಯಾಕೃತಾವ್ಯಾಕೃತಾವಪೇಕ್ಷ್ಯ ಉತ್ತಮಪುರುಷಃ ; ಕೃತನಿರ್ವಚನೋ ಹಿ ಅಯಂ ಗೀತಾಸು । ಸಃ ಸಂಪ್ರಸಾದಃ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣ ತತ್ರ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಸ್ವಸ್ಥತಯಾ ಸರ್ವಾತ್ಮಭೂತಃ ಪರ್ಯೇತಿ ಕ್ವಚಿದಿಂದ್ರಾದ್ಯಾತ್ಮನಾ ಜಕ್ಷತ್ ಹಸನ್ ಭಕ್ಷಯನ್ ವಾ ಭಕ್ಷ್ಯಾನ್ ಉಚ್ಚಾವಚಾನ್ ಈಪ್ಸಿತಾನ್ ಕ್ವಚಿನ್ಮನೋಮಾತ್ರೈಃ ಸಂಕಲ್ಪಾದೇವ ಸಮುತ್ಥಿತೈರ್ಬ್ರಾಹ್ಮಲೌಕಿಕೈರ್ವಾ ಕ್ರೀಡನ್ ಸ್ತ್ರ್ಯಾದಿಭಿಃ ರಮಮಾಣಶ್ಚ ಮನಸೈವ, ನೋಪಜನಮ್ , ಸ್ತ್ರೀಪುಂಸಯೋರನ್ಯೋನ್ಯೋಪಗಮೇನ ಜಾಯತ ಇತ್ಯುಪಜನಮ್ ಆತ್ಮಭಾವೇನ ವಾ ಆತ್ಮಸಾಮೀಪ್ಯೇನ ಜಾಯತ ಇತ್ಯುಪಜನಮಿದಂ ಶರೀರಮ್ , ತನ್ನ ಸ್ಮರನ್ । ತತ್ಸ್ಮರಣೇ ಹಿ ದುಃಖಮೇವ ಸ್ಯಾತ್ , ದುಃಖಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ ತಸ್ಯ । ನನ್ವನುಭೂತಂ ಚೇತ್ ನ ಸ್ಮರೇತ್ ಅಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಮುಕ್ತಸ್ಯ ; ನೈಷ ದೋಷಃ । ಯೇನ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಾದಿನಾ ಜನಿತಮ್ ತಚ್ಚ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಾದಿ ವಿದ್ಯಯಾ ಉಚ್ಛೇದಿತಮ್ , ಅತಸ್ತನ್ನಾನುಭೂತಮೇವೇತಿ ನ ತದಸ್ಮರಣೇ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಹಾನಿಃ । ನ ಹಿ ಉನ್ಮತ್ತೇನ ಗ್ರಹಗೃಹೀತೇನ ವಾ ಯದನುಭೂತಂ ತದುನ್ಮಾದಾದ್ಯಪಗಮೇಽಪಿ ಸ್ಮರ್ತವ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ ; ತಥೇಹಾಪಿ ಸಂಸಾರಿಭಿರವಿದ್ಯಾದೋಷವದ್ಭಿಃ ಯದನುಭೂಯತೇ ತತ್ಸರ್ವಾತ್ಮಾನಮಶರೀರಂ ನ ಸ್ಪೃಶತಿ, ಅವಿದ್ಯಾನಿಮಿತ್ತಾಭಾವಾತ್ । ಯೇ ತು ಉಚ್ಛಿನ್ನದೋಷೈರ್ಮೃದಿತಕಷಾಯೈಃ ಮಾನಸಾಃ ಸತ್ಯಾಃ ಕಾಮಾ ಅನೃತಾಪಿಧಾನಾ ಅನುಭೂಯಂತೇ ವಿದ್ಯಾಭಿವ್ಯಂಗ್ಯತ್ವಾತ್ , ತ ಏವ ಮುಕ್ತೇನ ಸರ್ವಾತ್ಮಭೂತೇನ ಸಂಬಧ್ಯಂತ ಇತಿ ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ತುತಯೇ ನಿರ್ದಿಶ್ಯಂತೇ ; ಅತಃ ಸಾಧ್ವೇತದ್ವಿಶಿನಷ್ಟಿ — ‘ಯ ಏತೇ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧೨ । ೫) ಇತಿ । ಯತ್ರ ಕ್ವಚನ ಭವಂತೋಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಹಿ ತೇ ಲೋಕೇ ಭವಂತೀತಿ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಚ್ಯಂತೇ ॥
ನನು ಕಥಮೇಕಃ ಸನ್ ನಾನ್ಯತ್ಪಶ್ಯತಿ ನಾನ್ಯಚ್ಛೃಣೋತಿ ನಾನ್ಯದ್ವಿಜಾನಾತಿ ಸ ಭೂಮಾ ಕಾಮಾಂಶ್ಚ ಬ್ರಾಹ್ಮಲೌಕಿಕಾನ್ಪಶ್ಯನ್ರಮತೇ ಇತಿ ಚ ವಿರುದ್ಧಮ್ , ಯಥಾ ಏಕೋ ಯಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಕ್ಷಣೇ ಪಶ್ಯತಿ ಸ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಕ್ಷಣೇ ನ ಪಶ್ಯತಿ ಚ ಇತಿ । ನೈಷ ದೋಷಃ, ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ಪರಿಹೃತತ್ವಾತ್ । ದ್ರಷ್ಟುರ್ದೃಷ್ಟೇರವಿಪರಿಲೋಪಾತ್ಪಶ್ಯನ್ನೇವ ಭವತಿ ; ದ್ರಷ್ಟುರನ್ಯತ್ವೇನ ಕಾಮಾನಾಮಭಾವಾನ್ನ ಪಶ್ಯತಿ ಚ ಇತಿ । ಯದ್ಯಪಿ ಸುಷುಪ್ತೇ ತದುಕ್ತಮ್ , ಮುಕ್ತಸ್ಯಾಪಿ ಸರ್ವೈಕತ್ವಾತ್ಸಮಾನೋ ದ್ವಿತೀಯಾಭಾವಃ । ‘ಕೇನ ಕಂ ಪಶ್ಯೇತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೧೪) ಇತಿ ಚ ಉಕ್ತಮೇವ । ಅಶರೀರಸ್ವರೂಪೋಽಪಹತಪಾಪ್ಮಾದಿಲಕ್ಷಣಃ ಸನ್ ಕಥಮೇಷ ಪುರುಷೋಽಕ್ಷಿಣಿ ದೃಶ್ಯತ ಇತ್ಯುಕ್ತಃ ಪ್ರಜಾಪತಿನಾ ? ತತ್ರ ಯಥಾ ಅಸಾವಕ್ಷಿಣಿ ಸಾಕ್ಷಾದ್ದೃಶ್ಯತೇ ತದ್ವಕ್ತವ್ಯಮಿತೀದಮಾರಭ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಕೋ ಹೇತುರಕ್ಷಿಣಿ ದರ್ಶನೇ ಇತಿ, ಆಹ — ಸ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ ಯಥಾ ಪ್ರಯೋಗ್ಯಃ, ಪ್ರಯೋಗ್ಯಪರೋ ವಾ ಸ-ಶಬ್ದಃ, ಪ್ರಯುಜ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರಯೋಗಃ, ಅಶ್ವೋ ಬಲೀವರ್ದೋ ವಾ ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಆಚರತ್ಯನೇನೇತ್ಯಾಚರಣಃ ರಥಃ ಅನೋ ವಾ ತಸ್ಮಿನ್ನಾಚರಣೇ ಯುಕ್ತಃ ತದಾಕರ್ಷಣಾಯ, ಏವಮಸ್ಮಿಂಛರೀರೇ ರಥಸ್ಥಾನೀಯೇ ಪ್ರಾಣಃ ಪಂಚವೃತ್ತಿರಿಂದ್ರಿಯಮನೋಬುದ್ಧಿಸಂಯುಕ್ತಃ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮಾ ವಿಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತಿದ್ವಯಸಂಮೂರ್ಛಿತಾತ್ಮಾ ಯುಕ್ತಃ ಸ್ವಕರ್ಮಫಲೋಪಭೋಗನಿಮಿತ್ತಂ ನಿಯುಕ್ತಃ, ‘ಕಸ್ಮಿನ್ನ್ವಹಮುತ್ಕ್ರಾಂತೇ ಉತ್ಕ್ರಾಂತೋ ಭವಿಷ್ಯಾಮಿ ಕಸ್ಮಿನ್ವಾ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಸ್ಯಾಮೀತಿ’ (ಪ್ರ. ಉ. ೬ । ೩) ಈಶ್ವರೇಣ ರಾಜ್ಞೇವ ಸರ್ವಾಧಿಕಾರೀ ದರ್ಶನಶ್ರವಣಚೇಷ್ಟಾವ್ಯಾಪಾರೇಽಧಿಕೃತಃ । ತಸ್ಯೈವ ತು ಮಾತ್ರಾ ಏಕದೇಶಶ್ಚಕ್ಷುರಿಂದ್ರಿಯಂ ರೂಪೋಪಲಬ್ಧಿದ್ವಾರಭೂತಮ್ ॥

ಅಥ ಯತ್ರೈತದಾಕಾಶಮನುವಿಷಣ್ಣಂ ಚಕ್ಷುಃ ಸ ಚಾಕ್ಷುಷಃ ಪುರುಷೋ ದರ್ಶನಾಯ ಚಕ್ಷುರಥ ಯೋ ವೇದೇದಂ ಜಿಘ್ರಾಣೀತಿ ಸ ಆತ್ಮಾ ಗಂಧಾಯ ಘ್ರಾಣಮಥ ಯೋ ವೇದೇದಮಭಿವ್ಯಾಹರಾಣೀತಿ ಸ ಆತ್ಮಾಭಿವ್ಯಾಹಾರಾಯ ವಾಗಥ ಯೋ ವೇದೇದಂ ಶೃಣವಾನೀತಿ ಸ ಆತ್ಮಾ ಶ್ರವಣಾಯ ಶ್ರೋತ್ರಮ್ ॥ ೪ ॥

ಅಥ ಯತ್ರ ಕೃಷ್ಣತಾರೋಪಲಕ್ಷಿತಮ್ ಆಕಾಶಂ ದೇಹಚ್ಛಿದ್ರಮ್ ಅನುವಿಷಣ್ಣಮ್ ಅನುಷಕ್ತಮ್ ಅನುಗತಮ್ , ತತ್ರ ಸ ಪ್ರಕೃತಃ ಅಶರೀರ ಆತ್ಮಾ ಚಾಕ್ಷುಷಃ ಚಕ್ಷುಷಿ ಭವ ಇತಿ ಚಾಕ್ಷುಷಃ ತಸ್ಯ ದರ್ಶನಾಯ ರೂಪೋಪಲಬ್ಧಯೇ ಚಕ್ಷುಃ ಕರಣಮ್ ; ಯಸ್ಯ ತತ್ ದೇಹಾದಿಭಿಃ ಸಂಹತತ್ವಾತ್ ಪರಸ್ಯ ದ್ರಷ್ಟುರರ್ಥೇ, ಸೋಽತ್ರ ಚಕ್ಷುಷಿ ದರ್ಶನೇನ ಲಿಂಗೇನ ದೃಶ್ಯತೇ ಪರಃ ಅಶರೀರೋಽಸಂಹತಃ । ‘ಅಕ್ಷಿಣಿ ದೃಶ್ಯತೇ’ ಇತಿ ಪ್ರಜಾಪತಿನೋಕ್ತಂ ಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯದ್ವಾರೋಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಮ್ ; ಸರ್ವವಿಷಯೋಪಲಬ್ಧಾ ಹಿ ಸ ಏವೇತಿ । ಸ್ಫುಟೋಪಲಬ್ಧಿಹೇತುತ್ವಾತ್ತು ‘ಅಕ್ಷಿಣಿ’ ಇತಿ ವಿಶೇಷವಚನಂ ಸರ್ವಶ್ರುತಿಷು । ‘ಅಹಮದರ್ಶಮಿತಿ ತತ್ಸತ್ಯಂ ಭವತಿ’ ಇತಿ ಚ ಶ್ರುತೇಃ । ಅಥಾಪಿ ಯೋಽಸ್ಮಿಂದೇಹೇ ವೇದ ; ಕಥಮ್ ? ಇದಂ ಸುಗಂಧಿ ದುರ್ಗಂಧಿ ವಾ ಜಿಘ್ರಾಣೀತಿ ಅಸ್ಯ ಗಂಧಂ ವಿಜಾನೀಯಾಮಿತಿ, ಸ ಆತ್ಮಾ, ತಸ್ಯ ಗಂಧಾಯ ಗಂಧವಿಜ್ಞಾನಾಯ ಘ್ರಾಣಮ್ । ಅಥ ಯೋ ವೇದ ಇದಂ ವಚನಮ್ ಅಭಿವ್ಯಾಹರಾಣೀತಿ ವದಿಷ್ಯಾಮೀತಿ, ಸ ಆತ್ಮಾ, ಅಭಿವ್ಯಾಹರಣಕ್ರಿಯಾಸಿದ್ಧಯೇ ಕರಣಂ ವಾಗಿಂದ್ರಿಯಮ್ । ಅಥ ಯೋ ವೇದ — ಇದಂ ಶೃಣವಾನೀತಿ, ಸ ಆತ್ಮಾ, ಶ್ರವಣಾಯ ಶ್ರೋತ್ರಮ್ ॥

ಅಥ ಯೋ ವೇದೇದಂ ಮನ್ವಾನೀತಿ ಸ ಆತ್ಮಾ ಮನೋಽಸ್ಯ ದೈವಂ ಚಕ್ಷುಃ ಸ ವಾ ಏಷ ಏತೇನ ದೈವೇನ ಚಕ್ಷುಷಾ ಮನಸೈತಾನ್ಕಾಮಾನ್ಪಶ್ಯನ್ರಮತೇ ಯ ಏತೇ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇ ॥ ೫ ॥

ಅಥ ಯೋ ವೇದ — ಇದಂ ಮನ್ವಾನೀತಿ ಮನನವ್ಯಾಪಾರಮಿಂದ್ರಿಯಾಸಂಸ್ಪೃಷ್ಟಂ ಕೇವಲಂ ಮನ್ವಾನೀತಿ ವೇದ, ಸ ಆತ್ಮಾ, ಮನನಾಯ ಮನಃ । ಯೋ ವೇದ ಸ ಆತ್ಮೇತ್ಯೇವಂ ಸರ್ವತ್ರ ಪ್ರಯೋಗಾತ್ ವೇದನಮಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಮಿತ್ಯವಗಮ್ಯತೇ — ಯಥಾ ಯಃ ಪುರಸ್ತಾತ್ಪ್ರಕಾಶಯತಿ ಸ ಆದಿತ್ಯಃ, ಯೋ ದಕ್ಷಿಣತಃ ಯಃ ಪಶ್ಚಾತ್ ಉತ್ತರತೋ ಯ ಊರ್ಧ್ವಂ ಪ್ರಕಾಶಯತಿ ಸ ಆದಿತ್ಯಃ — ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಪ್ರಕಾಶಸ್ವರೂಪಃ ಸ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ದರ್ಶನಾದಿಕ್ರಿಯಾನಿರ್ವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಾನಿ ತು ಚಕ್ಷುರಾದಿಕರಣಾನಿ । ಇದಂ ಚ ಅಸ್ಯ ಆತ್ಮನಃ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದವಗಮ್ಯತೇ — ಆತ್ಮನಃ ಸತ್ತಾಮಾತ್ರ ಏವ ಜ್ಞಾನಕರ್ತೃತ್ವಮ್ , ನ ತು ವ್ಯಾಪೃತತಯಾ — ಯಥಾ ಸವಿತುಃ ಸತ್ತಾಮಾತ್ರ ಏವ ಪ್ರಕಾಶನಕರ್ತೃತ್ವಮ್ , ನ ತು ವ್ಯಾಪೃತತಯೇತಿ — ತದ್ವತ್ । ಮನೋಽಸ್ಯ ಆತ್ಮನೋ ದೈವಮಪ್ರಾಕೃತಮ್ ಇತರೇಂದ್ರಿಯೈರಸಾಧಾರಣಂ ಚಕ್ಷುಃ ಚಷ್ಟೇ ಪಶ್ಯತ್ಯನೇನೇತಿ ಚಕ್ಷುಃ । ವರ್ತಮಾನಕಾಲವಿಷಯಾಣಿ ಚ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಅತೋ ಅದೈವಾನಿ ತಾನಿ । ಮನಸ್ತು ತ್ರಿಕಾಲವಿಷಯೋಪಲಬ್ಧಿಕರಣಂ ಮೃದಿತದೋಷಂ ಚ ಸೂಕ್ಷ್ಮವ್ಯವಹಿತಾದಿಸರ್ವೋಪಲಬ್ಧಿಕರಣಂ ಚ ಇತಿ ದೈವಂ ಚಕ್ಷುರುಚ್ಯತೇ । ಸ ವೈ ಮುಕ್ತಃ ಸ್ವರೂಪಾಪನ್ನಃ ಅವಿದ್ಯಾಕೃತದೇಹೇಂದ್ರಿಯಮನೋವಿಯುಕ್ತಃ ಸರ್ವಾತ್ಮಭಾವಮಾಪನ್ನಃ ಸನ್ ಏಷ ವ್ಯೋಮವದ್ವಿಶುದ್ಧಃ ಸರ್ವೇಶ್ವರೋ ಮನಉಪಾಧಿಃ ಸನ್ ಏತೇನೈವೇಶ್ವರೇಣ ಮನಸಾ ಏತಾನ್ಕಾಮಾನ್ ಸವಿತೃಪ್ರಕಾಶವತ್ ನಿತ್ಯಪ್ರತತೇನ ದರ್ಶನೇನ ಪಶ್ಯನ್ ರಮತೇ । ಕಾನ್ಕಾಮಾನಿತಿ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ — ಯ ಏತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಲೋಕೇ ಹಿರಣ್ಯನಿಧಿವತ್ ಬಾಹ್ಯವಿಷಯಾಸಂಗಾನೃತೇನಾಪಿಹಿತಾಃ ಸಂಕಲ್ಪಮಾತ್ರಲಭ್ಯಾಃ ತಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ತಂ ವಾ ಏತಂ ದೇವಾ ಆತ್ಮಾನಮುಪಾಸತೇ ತಸ್ಮಾತ್ತೇಷಾꣳ ಸರ್ವೇಚ ಲೋಕಾ ಆತ್ತಾಃ ಸರ್ವೇ ಚ ಕಾಮಾಃ ಸ ಸರ್ವಾꣳಶ್ಚ ಲೋಕಾನಾಪ್ನೋತಿ ಸರ್ವಾꣳಶ್ಚ ಕಾಮಾನ್ಯಸ್ತಮಾತ್ಮಾನಮನುವಿದ್ಯ ವಿಜಾನಾತೀತಿ ಹ ಪ್ರಜಾಪತಿರುವಾಚ ಪ್ರಜಾಪತಿರುವಾಚ ॥ ೬ ॥

ಯಸ್ಮಾದೇಷ ಇಂದ್ರಾಯ ಪ್ರಜಾಪತಿನೋಕ್ತ ಆತ್ಮಾ, ತಸ್ಮಾತ್ ತತಃ ಶ್ರುತ್ವಾ ತಮಾತ್ಮಾನಮದ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ದೇವಾ ಉಪಾಸತೇ । ತದುಪಾಸನಾಚ್ಚ ತೇಷಾಂ ಸರ್ವೇ ಚ ಲೋಕಾ ಆತ್ತಾಃ ಪ್ರಾಪ್ತಾಃ ಸರ್ವೇ ಚ ಕಾಮಾಃ । ಯದರ್ಥಂ ಹಿ ಇಂದ್ರಃ ಏಕಶತಂ ವರ್ಷಾಣಿ ಪ್ರಜಾಪತೌ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮುವಾಸ, ತತ್ಫಲಂ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ದೇವೈರಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ತದ್ಯುಕ್ತಂ ದೇವಾನಾಂ ಮಹಾಭಾಗ್ಯತ್ವಾತ್ , ನ ತ್ವಿದಾನೀಂ ಮನುಷ್ಯಾಣಾಮಲ್ಪಜೀವಿತತ್ವಾನ್ಮಂದತರಪ್ರಜ್ಞತ್ವಾಚ್ಚ ಸಂಭವತೀತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ, ಇದಮುಚ್ಯತೇ — ಸ ಸರ್ವಾಂಶ್ಚ ಲೋಕಾನಾಪ್ನೋತಿ ಸರ್ವಾಂಶ್ಚ ಕಾಮಾನ್ ಇದಾನೀಂತನೋಽಪಿ । ಕೋಽಸೌ ? ಇಂದ್ರಾದಿವತ್ ಯಃ ತಮಾತ್ಮಾನಮನುವಿದ್ಯ ವಿಜಾನಾತೀತಿ ಹ ಸಾಮಾನ್ಯೇನ ಕಿಲ ಪ್ರಜಾಪತಿರುವಾಚ । ಅತಃ ಸರ್ವೇಷಾಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಂ ತತ್ಫಲಪ್ರಾಪ್ತಿಶ್ಚ ತುಲ್ಯೈವ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ದ್ವಿರ್ವಚನಂ ಪ್ರಕರಣಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಮ್ ॥
ಇತಿ ದ್ವಾದಶಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ತ್ರಯೋದಶಃ ಖಂಡಃ

ಶ್ಯಾಮಾಚ್ಛಬಲಂ ಪ್ರಪದ್ಯೇ ಶಬಲಾಚ್ಛ್ಯಾಮಂ ಪ್ರಪದ್ಯೇಽಶ್ವ ಇವ ರೋಮಾಣಿ ವಿಧೂಯ ಪಾಪಂ ಚಂದ್ರಂ ಇವ ರಾಹೋರ್ಮುಖಾತ್ಪ್ರಮುಚ್ಯ ಧೂತ್ವಾ ಶರೀರಮಕೃತಂ ಕೃತಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಮಭಿಸಂಭವಾಮೀತ್ಯಭಿಸಂಭವಾಮೀತಿ ॥ ೧ ॥

ಶ್ಯಾಮಾತ್ ಶಬಲಂ ಪ್ರಪದ್ಯೇ ಇತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರಾಮ್ನಾಯಃ ಪಾವನಃ ಜಪಾರ್ಥಶ್ಚ ಧ್ಯಾನಾರ್ಥೋ ವಾ । ಶ್ಯಾಮಃ ಗಂಭೀರೋ ವರ್ಣಃ ಶ್ಯಾಮ ಇವ ಶ್ಯಾಮಃ ಹಾರ್ದಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಅತ್ಯಂತದುರವಗಾಹ್ಯತ್ವಾತ್ ತತ್ ಹಾರ್ದಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಧ್ಯಾನೇನ ತಸ್ಮಾಚ್ಛ್ಯಾಮಾತ್ ಶಬಲಂ ಶಬಲ ಇವ ಶಬಲಃ ಅರಣ್ಯಾದ್ಯನೇಕಕಾಮಮಿಶ್ರತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಸ್ಯ ಶಾಬಲ್ಯಂ ತಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ಶಬಲಂ ಪ್ರಪದ್ಯೇ ಮನಸಾ ಶರೀರಪಾತಾದ್ವಾ ಊರ್ಧ್ವಂ ಗಚ್ಛೇಯಮ್ । ಯಸ್ಮಾದಹಂ ಶಬಲಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಾತ್ ನಾಮರೂಪವ್ಯಾಕರಣಾಯ ಶ್ಯಾಮಂ ಪ್ರಪದ್ಯೇ ಹಾರ್ದಭಾವಂ ಪ್ರಪನ್ನೋಽಸ್ಮೀತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಅತಃ ತಮೇವ ಪ್ರಕೃತಿಸ್ವರೂಪಮಾತ್ಮಾನಂ ಶಬಲಂ ಪ್ರಪದ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಥಂ ಶಬಲಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ಪ್ರಪದ್ಯೇ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಅಶ್ವ ಇವ ಸ್ವಾನಿ ಲೋಮಾನಿ ವಿಧೂಯ ಕಂಪನೇನ ಶ್ರಮಂ ಪಾಂಸ್ವಾದಿ ಚ ರೋಮತಃ ಅಪನೀಯ ಯಥಾ ನಿರ್ಮಲೋ ಭವತಿ, ಏವಂ ಹಾರ್ದಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇನ ವಿಧೂಯ ಪಾಪಂ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾಖ್ಯಂ ಚಂದ್ರ ಇವ ಚ ರಾಹುಗ್ರಸ್ತಃ ತಸ್ಮಾದ್ರಾಹೋರ್ಮುಖಾತ್ಪ್ರಮುಚ್ಯ ಭಾಸ್ವರೋ ಭವತಿ ಯಥಾ — ಏವಂ ಧೂತ್ವಾ ಪ್ರಹಾಯ ಶರೀರಂ ಸರ್ವಾನರ್ಥಾಶ್ರಯಮ್ ಇಹೈವ ಧ್ಯಾನೇನ ಕೃತಾತ್ಮಾ ಕೃತಕೃತ್ಯಃ ಸನ್ ಅಕೃತಂ ನಿತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಮ್ ಅಭಿಸಂಭವಾಮೀತಿ । ದ್ವಿರ್ವಚನಂ ಮನ್‍ತ್ರಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಮ್ ॥
ಇತಿ ತ್ರಯೋದಶಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ಚತುರ್ದಶಃ ಖಂಡಃ

ಆಕಾಶೋ ವೈ ನಾಮ ನಾಮರೂಪಯೋರ್ನಿರ್ವಹಿತಾ ತೇ ಯದಂತರಾ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ತದಮೃತꣳ ಸ ಆತ್ಮಾ ಪ್ರಜಾಪತೇಃ ಸಭಾಂ ವೇಶ್ಮ ಪ್ರಪದ್ಯೇ ಯಶೋಽಹಂ ಭವಾಮಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನಾಂ ಯಶೋ ರಾಜ್ಞಾಂ ಯಶೋ ವಿಶಾಂ ಯಶೋಽಹಮನುಪ್ರಾಪತ್ಸಿ ಸ ಹಾಹಂ ಯಶಸಾಂ ಯಶಃ ಶ್ಯೇತಮದತ್ಕಮದತ್ಕꣳ ಶ್ಯೇತಂ ಲಿಂದು ಮಾಭಿಗಾಂ ಲಿಂದು ಮಾಭಿಗಾಮ್ ॥ ೧ ॥

ಆಕಾಶೋ ವಾ ಇತ್ಯಾದಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಲಕ್ಷಣನಿರ್ದೇಶಾರ್ಥಮ್ ಆಧ್ಯಾನಾಯ । ಆಕಾಶೋ ವೈ ನಾಮ ಶ್ರುತಿಷು ಪ್ರಸಿದ್ಧ ಆತ್ಮಾ । ಆಕಾಶ ಇವ ಅಶರೀರತ್ವಾತ್ಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವಾಚ್ಚ । ಸ ಚ ಆಕಾಶಃ ನಾಮರೂಪಯೋಃ ಸ್ವಾತ್ಮಸ್ಥಯೋರ್ಜಗದ್ಬೀಜಭೂತಯೋಃ ಸಲಿಲಸ್ಯೇವ ಫೇನಸ್ಥಾನೀಯಯೋಃ ನಿರ್ವಹಿತಾ ನಿರ್ವೋಢಾ ವ್ಯಾಕರ್ತಾ । ತೇ ನಾಮರೂಪೇ ಯದಂತರಾ ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಅಂತರಾ ಮಧ್ಯೇ ವರ್ತೇತೇ, ತಯೋರ್ವಾ ನಾಮರೂಪಯೋರಂತರಾ ಮಧ್ಯೇ ಯನ್ನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಮಸ್ಪೃಷ್ಟಂ ಯದಿತ್ಯೇತತ್ , ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ನಾಮರೂಪವಿಲಕ್ಷಣಂ ನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಮಸ್ಪೃಷ್ಟಂ ತಥಾಪಿ ತಯೋರ್ನಿರ್ವೋಢೃ ಏವಂಲಕ್ಷಣಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಇದಮೇವ ಮೈತ್ರೇಯೀಬ್ರಾಹ್ಮಣೇನೋಕ್ತಮ್ ; ಚಿನ್ಮಾತ್ರಾನುಗಮಾತ್ಸರ್ವತ್ರ ಚಿತ್ಸ್ವರೂಪತೈವೇತಿ ಗಮ್ಯತೇ ಏಕವಾಕ್ಯತಾ । ಕಥಂ ತದವಗಮ್ಯತ ಇತಿ, ಆಹ — ಸ ಆತ್ಮಾ । ಆತ್ಮಾ ಹಿ ನಾಮ ಸರ್ವಜಂತೂನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಚೇತನಃ ಸ್ವಸಂವೇದ್ಯಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ ತೇನೈವ ಸ್ವರೂಪೇಣೋನ್ನೀಯ ಅಶರೀರೋ ವ್ಯೋಮವತ್ಸರ್ವಗತ ಆತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯವಗಂತವ್ಯಮ್ । ತಚ್ಚ ಆತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮ ಅಮೃತಮ್ ಅಮರಣಧರ್ಮಾ । ಅತ ಊರ್ಧ್ವಂ ಮನ್‍ತ್ರಃ । ಪ್ರಜಾಪತಿಃ ಚತುರ್ಮುಖಃ ತಸ್ಯ ಸಭಾಂ ವೇಶ್ಮ ಪ್ರಭುವಿಮಿತಂ ವೇಶ್ಮ ಪ್ರಪದ್ಯೇ ಗಚ್ಛೇಯಮ್ । ಕಿಂಚ ಯಶೋಽಹಂ ಯಶೋ ನಾಮ ಆತ್ಮಾ ಅಹಂ ಭವಾಮಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನಾಮ್ । ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ಏವ ಹಿ ವಿಶೇಷತಸ್ತಮುಪಾಸತೇ ತತಸ್ತೇಷಾಂ ಯಶೋ ಭವಾಮಿ । ತಥಾ ರಾಜ್ಞಾಂ ವಿಶಾಂ ಚ । ತೇಽಪ್ಯಧಿಕೃತಾ ಏವೇತಿ ತೇಷಾಮಪ್ಯಾತ್ಮಾ ಭವಾಮಿ । ತದ್ಯಶೋಽಹಮನುಪ್ರಾಪತ್ಸಿ ಅನುಪ್ರಾಪ್ತುಮಿಚ್ಛಾಮಿ । ಸ ಹ ಅಹಂ ಯಶಸಾಮಾತ್ಮನಾಂ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಮನೋಬುದ್ಧಿಲಕ್ಷಣಾನಾಮಾತ್ಮಾ । ಕಿಮರ್ಥಮಹಮೇವಂ ಪ್ರಪದ್ಯ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಶ್ಯೇತಂ ವರ್ಣತಃ ಪಕ್ವಬದರಸಮಂ ರೋಹಿತಮ್ । ತಥಾ ಅದತ್ಕಂ ದಂತರಹಿತಮಪ್ಯದತ್ಕಂ ಭಕ್ಷಯಿತೃ ಸ್ತ್ರೀವ್ಯಂಜನಂ ತತ್ಸೇವಿನಾಂ ತೇಜೋಬಲವೀರ್ಯವಿಜ್ಞಾನಧರ್ಮಾಣಾಮ್ ಅಪಹಂತೃ ವಿನಾಶಯಿತ್ರಿತ್ಯೇತತ್ । ಯದೇವಂಲಕ್ಷಣಂ ಶ್ಯೇತಂ ಲಿಂದು ಪಿಚ್ಛಲಂ ತನ್ಮಾ ಅಭಿಗಾಂ ಮಾ ಅಭಿಗಚ್ಛೇಯಮ್ । ದ್ವಿರ್ವಚನಮತ್ಯಂತಾನರ್ಥಹೇತುತ್ವಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಮ್ ॥
ಇತಿ ಚತುರ್ದಶಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ಪಂಚದಶಃ ಖಂಡಃ

ತದ್ಧೈತದ್ಬ್ರಹ್ಮಾ ಪ್ರಜಾಪತಯ ಉವಾಚ ಪ್ರಜಾಪತಿರ್ಮನವೇ ಮನುಃ ಪ್ರಜಾಭ್ಯ ಆಚಾರ್ಯಕುಲಾದ್ವೇದಮಧೀತ್ಯ ಯಥಾವಿಧಾನಂ ಗುರೋಃ ಕರ್ಮಾತಿಶೇಷೇಣಾಭಿಸಮಾವೃತ್ಯ ಕುಟುಂಬೇ ಶುಚೌ ದೇಶೇ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಮಧೀಯಾನೋ ಧಾರ್ಮಿಕಾನ್ವಿದಧದಾತ್ಮನಿ ಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಸಂಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪ್ಯಾಹಿಂಸನ್ಸರ್ವಭೂತಾನ್ಯನ್ಯತ್ರ ತೀರ್ಥೇಭ್ಯಃ ಸ ಖಲ್ವೇವಂ ವರ್ತಯನ್ಯಾವದಾಯುಷಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಮಭಿಸಂಪದ್ಯತೇ ನ ಚ ಪುನರಾವರ್ತತೇ ನ ಚ ಪುನರಾವರ್ತತೇ ॥ ೧ ॥

ತದ್ಧೈತತ್ ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಸೋಪಕರಣಮ್ ‘ಓಮಿತ್ಯೇತದಕ್ಷರಮ್’ ಇತ್ಯಾದ್ಯೈಃ ಸಹೋಪಾಸನೈಃ ತದ್ವಾಚಕೇನ ಗ್ರಂಥೇನ ಅಷ್ಟಾಧ್ಯಾಯೀಲಕ್ಷಣೇನ ಸಹ ಬ್ರಹ್ಮಾ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಃ ಪರಮೇಶ್ವರೋ ವಾ ತದ್ದ್ವಾರೇಣ ಪ್ರಜಾಪತಯೇ ಕಶ್ಯಪಾಯ ಉವಾಚ ; ಅಸಾವಪಿ ಮನವೇ ಸ್ವಪುತ್ರಾಯ ; ಮನುಃ ಪ್ರಜಾಭ್ಯಃ ಇತ್ಯೇವಂ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಸಂಪ್ರದಾಯಪರಂಪರಯಾಗತಮ್ ಉಪನಿಷದ್ವಿಜ್ಞಾನಮ್ ಅದ್ಯಾಪಿ ವಿದ್ವತ್ಸು ಅವಗಮ್ಯತೇ । ಯಥೇಹ ಷಷ್ಠಾದ್ಯಧ್ಯಾಯತ್ರಯೇ ಪ್ರಕಾಶಿತಾ ಆತ್ಮವಿದ್ಯಾ ಸಫಲಾ ಅವಗಮ್ಯತೇ, ತಥಾ ಕರ್ಮಣಾಂ ನ ಕಶ್ಚನಾರ್ಥ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ, ತದಾನರ್ಥಕ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಿಪರಿಜಿಹೀರ್ಷಯಾ ಇದಂ ಕರ್ಮಣೋ ವಿದ್ವದ್ಭಿರನುಷ್ಠೀಯಮಾನಸ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟಫಲವತ್ತ್ವೇನ ಅರ್ಥವತ್ತ್ವಮುಚ್ಯತೇ — ಆಚಾರ್ಯಕುಲಾದ್ವೇದಮಧೀತ್ಯ ಸಹಾರ್ಥತಃ ಅಧ್ಯಯನಂ ಕೃತ್ವಾ ಯಥಾವಿಧಾನಂ ಯಥಾಸ್ಮೃತ್ಯುಕ್ತೈರ್ನಿಯಮೈರ್ಯುಕ್ತಃ ಸನ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸರ್ವಸ್ಯಾಪಿ ವಿಧೇಃ ಸ್ಮೃತ್ಯುಕ್ತಸ್ಯ ಉಪಕುರ್ವಾಣಕಂ ಪ್ರತಿ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವೇ ಗುರುಶುಶ್ರೂಷಾಯಾಃ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಮಾಹ — ಗುರೋಃ ಕರ್ಮ ಯತ್ಕರ್ತವ್ಯಂ ತತ್ಕೃತ್ವಾ ಕರ್ಮಶೂನ್ಯೋ ಯೋಽತಿಶಿಷ್ಟಃ ಕಾಲಃ ತೇನ ಕಾಲೇನ ವೇದಮಧೀತ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಂ ಹಿ ನಿಯಮವತಾ ಅಧೀತೋ ವೇದಃ ಕರ್ಮಜ್ಞಾನಫಲಪ್ರಾಪ್ತಯೇ ಭವತಿ, ನಾನ್ಯಥೇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಅಭಿಸಮಾವೃತ್ಯ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಂ ಸಮಾಪಯಿತ್ವಾ ಗುರುಕುಲಾನ್ನಿವೃತ್ಯ ನ್ಯಾಯತೋ ದಾರಾನಾಹೃತ್ಯ ಕುಟುಂಬೇ ಸ್ಥಿತ್ವಾ ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯೇ ವಿಹಿತೇ ಕರ್ಮಣಿ ತಿಷ್ಠನ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ರಾಪಿ ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯವಿಹಿತಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಮುಚ್ಯತೇ — ಶುಚೌ ವಿವಿಕ್ತೇ ಅಮೇಧ್ಯಾದಿರಹಿತೇ ದೇಶೇ ಯಥಾವದಾಸೀನಃ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಮಧೀಯಾನಃ ನೈತ್ಯಕಮಧಿಕಂ ಚ ಯಥಾಶಕ್ತಿ ಋಗಾದ್ಯಭ್ಯಾಸಂ ಚ ಕುರ್ವನ್ ಧಾರ್ಮಿಕಾನ್ಪುತ್ರಾಞ್ಶಿಷ್ಯಾಂಶ್ಚ ಧರ್ಮಯುಕ್ತಾನ್ವಿದಧತ್ ಧಾರ್ಮಿಕತ್ವೇನ ತಾನ್ನಿಯಮಯನ್ ಆತ್ಮನಿ ಸ್ವಹೃದಯೇ ಹಾರ್ದೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಸಂಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪ್ಯ ಉಪಸಂಹೃತ್ಯ ಇಂದ್ರಿಯಗ್ರಹಣಾತ್ಕರ್ಮಾಣಿ ಚ ಸಂನ್ಯಸ್ಯ ಅಹಿಂಸನ್ ಹಿಂಸಾಂ ಪರಪೀಡಾಮಕುರ್ವನ್ ಸರ್ವಭೂತಾನಿ ಸ್ಥಾವರಜಂಗಮಾನಿ ಭೂತಾನ್ಯಪೀಡಯನ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಭಿಕ್ಷಾನಿಮಿತ್ತಮಟನಾದಿನಾಪಿ ಪರಪೀಡಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ — ಅನ್ಯತ್ರ ತೀರ್ಥೇಭ್ಯಃ । ತೀರ್ಥಂ ನಾಮ ಶಾಸ್ತ್ರಾನುಜ್ಞಾವಿಷಯಃ, ತತೋಽನ್ಯತ್ರೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸರ್ವಾಶ್ರಮಿಣಾಂ ಚ ಏತತ್ಸಮಾನಮ್ । ತೀರ್ಥೇಭ್ಯೋಽನ್ಯತ್ರ ಅಹಿಂಸೈವೇತ್ಯನ್ಯೇ ವರ್ಣಯಂತಿ । ಕುಟುಂಬೇ ಏವೈತತ್ಸರ್ವಂ ಕುರ್ವನ್ , ಸ ಖಲ್ವಧಿಕೃತಃ, ಯಾವದಾಯುಷಂ ಯಾವಜ್ಜೀವಮ್ ಏವಂ ಯಥೋಕ್ತೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣೈವ ವರ್ತಯನ್ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಮಭಿಸಂಪದ್ಯತೇ ದೇಹಾಂತೇ । ನ ಚ ಪುನರಾವರ್ತತೇ ಶರೀರಗ್ರಹಣಾಯ, ಪುನರಾವೃತ್ತೇಃ ಪ್ರಾಪ್ತಾಯಾಃ ಪ್ರತಿಷೇಧಾತ್ । ಅರ್ಚಿರಾದಿನಾ ಮಾರ್ಗೇಣ ಕಾರ್ಯಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಮಭಿಸಂಪದ್ಯ ಯಾವದ್ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಸ್ಥಿತಿಃ ತಾವತ್ತತ್ರೈವ ತಿಷ್ಠತಿ ಪ್ರಾಕ್ತತೋ ನಾವರ್ತತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ದ್ವಿರಭ್ಯಾಸಃ ಉಪನಿಷದ್ವಿದ್ಯಾಪರಿಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಇತಿ ಪಂಚದಶಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥
ಇತಿ ಶ್ರೀಮತ್ಪರಮಹಂಸಪರಿವ್ರಾಜಕಾಚಾರ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರೀಗೋವಿಂದಭಗವತ್ಪೂಜ್ಯಪಾದಶಿಷ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರೀಮತ್ಛಂಕರಭಗವತಃ ಕೃತೌ ಛಾಂದೋಗ್ಯೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯೇ ಅಷ್ಟಮೋಽಧ್ಯಾಯಃ ಸಮಾಪ್ತಃ ॥