श्रीमच्छङ्करभगवत्पूज्यपादविरचितम्

छान्दोग्योपनिषद्भाष्यम्

करतलकलिताद्वयात्मतत्त्वं क्षपितदुरन्तचिरन्तनप्रमोहम् ।
उपचितमुदितोदितैर्गुणौघैः उपनिषदामयमुज्जहार भाष्यम् ॥

ತೃತೀಯೋಽಧ್ಯಾಯಃ

ಪ್ರಥಮಃ ಖಂಡಃ

‘ಅಸೌ ವಾ ಆದಿತ್ಯಃ’ ಇತ್ಯಾದಿ ಅಧ್ಯಾಯಾರಂಭೇ ಸಂಬಂಧಃ । ಅತೀತಾನಂತರಾಧ್ಯಾಯಾಂತೇ ಉಕ್ತಮ್ ‘ಯಜ್ಞಸ್ಯ ಮಾತ್ರಾಂ ವೇದ’ ಇತಿ । ಯಜ್ಞವಿಷಯಾಣಿ ಚ ಸಾಮಹೋಮಮಂತ್ರೋತ್ಥಾನಾನಿ ವಿಶಿಷ್ಟಫಲಪ್ರಾಪ್ತಯೇ ಯಜ್ಞಾಂಗಭೂತಾನ್ಯುಪದಿಷ್ಟಾನಿ । ಸರ್ವಯಜ್ಞಾನಾಂ ಚ ಕಾರ್ಯನಿರ್ವೃತ್ತಿರೂಪಃ ಸವಿತಾ ಮಹತ್ಯಾ ಶ್ರಿಯಾ ದೀಪ್ಯತೇ । ಸ ಏಷ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿಕರ್ಮಫಲಭೂತಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಸರ್ವೈರುಪಜೀವ್ಯತೇ । ಅತೋ ಯಜ್ಞವ್ಯಪದೇಶಾನಂತರಂ ತತ್ಕಾರ್ಯಭೂತಸವಿತೃವಿಷಯಮುಪಾಸನಂ ಸರ್ವಪುರುಷಾರ್ಥೇಭ್ಯಃ ಶ್ರೇಷ್ಠತಮಫಲಂ ವಿಧಾಸ್ಯಾಮೀತ್ಯೇವಮಾರಭತೇ ಶ್ರುತಿಃ —

ಅಸೌ ವಾ ಆದಿತ್ಯೋ ದೇವಮಧು ತಸ್ಯ ದ್ಯೌರೇವ ತಿರಶ್ಚೀನವꣳಶೋಽಂತರಿಕ್ಷಮಪೂಪೋ ಮರೀಚಯಃ ಪುತ್ರಾಃ ॥ ೧ ॥

ಅಸೌ ವಾ ಆದಿತ್ಯೋ ದೇವಮಧ್ವಿತ್ಯಾದಿ । ದೇವಾನಾಂ ಮೋದನಾತ್ ಮಧ್ವಿವ ಮಧು ಅಸೌ ಆದಿತ್ಯಃ । ವಸ್ವಾದೀನಾಂ ಚ ಮೋದನಹೇತುತ್ವಂ ವಕ್ಷ್ಯತಿ ಸರ್ವಯಜ್ಞಫಲರೂಪತ್ವಾದಾದಿತ್ಯಸ್ಯ । ಕಥಂ ಮಧುತ್ವಮಿತಿ, ಆಹ — ತಸ್ಯ ಮಧುನಃ ದ್ಯೌರೇವ ಭ್ರಾಮರಸ್ಯೇವ ಮಧುನಃ ತಿರಶ್ಚೀನವಂಶಃ ತಿರಶ್ಚೀನಶ್ಚಾಸೌ ವಂಶಶ್ಚೇತಿ ತಿರಶ್ಚೀನವಂಶಃ । ತಿರ್ಯಗ್ಗತೇವ ಹಿ ದ್ಯೌರ್ಲಕ್ಷ್ಯತೇ । ಅಂತರಿಕ್ಷಂ ಚ ಮಧ್ವಪೂಪಃ ದ್ಯುವಂಶೇ ಲಗ್ನಃ ಸನ್ ಲಂಬತ ಇವ, ಅತೋ ಮಧ್ವಪೂಪಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ಅಂತರಿಕ್ಷಂ ಮಧ್ವಪೂಪಃ, ಮಧುನಃ ಸವಿತುರಾಶ್ರಯತ್ವಾಚ್ಚ । ಮರೀಚಯಃ ರಶ್ಮಯಃ ರಶ್ಮಿಸ್ಥಾ ಆಪೋ ಭೌಮಾಃ ಸವಿತ್ರಾಕೃಷ್ಟಾಃ । ‘ಏತಾ ವಾ ಆಪಃ ಸ್ವರಾಜೋ ಯನ್ಮರೀಚಯಃ’ ( ? ) ಇತಿ ಹಿ ವಿಜ್ಞಾಯಂತೇ । ತಾ ಅಂತರಿಕ್ಷಮಧ್ವಪೂಪಸ್ಥರಶ್ಮ್ಯಂತರ್ಗತತ್ವಾತ್ ಭ್ರಮರಬೀಜಭೂತಾಃ ಪುತ್ರಾ ಇವ ಹಿತಾ ಲಕ್ಷ್ಯಂತ ಇತಿ ಪುತ್ರಾ ಇವ ಪುತ್ರಾಃ, ಮಧ್ವಪೂಪನಾಡ್ಯಂತರ್ಗತಾ ಹಿ ಭ್ರಮರಪುತ್ರಾಃ ॥

ತಸ್ಯ ಯೇ ಪ್ರಾಂಚೋ ರಶ್ಮಯಸ್ತಾ ಏವಾಸ್ಯ ಪ್ರಾಚ್ಯೋ ಮಧುನಾಡ್ಯಃ । ಋಚ ಏವ ಮಧುಕೃತ ಋಗ್ವೇದ ಏವ ಪುಷ್ಪಂ ತಾ ಅಮೃತಾ ಆಪಸ್ತಾ ವಾ ಏತಾ ಋಚಃ ॥ ೨ ॥

ತಸ್ಯ ಸವಿತುಃ ಮಧ್ವಾಶ್ರಯಸ್ಯ ಮಧುನೋ ಯೇ ಪ್ರಾಂಚಃ ಪ್ರಾಚ್ಯಾಂ ದಿಶಿ ಗತಾಃ ರಶ್ಮಯಃ, ತಾ ಏವ ಅಸ್ಯ ಪ್ರಾಚ್ಯಃ ಪ್ರಾಗಂಚನಾತ್ ಮಧುನೋ ನಾಡ್ಯಃ ಮಧುನಾಡ್ಯ ಇವ ಮಧ್ವಾಧಾರಚ್ಛಿದ್ರಾಣೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ರ ಋಚ ಏವ ಮಧುಕೃತಃ ಲೋಹಿತರೂಪಂ ಸವಿತ್ರಾಶ್ರಯಂ ಮಧು ಕುರ್ವಂತೀತಿ ಮಧುಕೃತಃ ಭ್ರಮರಾ ಇವ ; ಯತೋ ರಸಾನಾದಾಯ ಮಧು ಕುರ್ವಂತಿ, ತತ್ಪುಷ್ಪಮಿವ ಪುಷ್ಪಮ್ ಋಗ್ವೇದ ಏವ । ತತ್ರ ಋಗ್ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸಮುದಾಯಸ್ಯ ಋಗ್ವೇದಾಖ್ಯತ್ವಾತ್ ಶಬ್ದಮಾತ್ರಾಚ್ಚ ಭೋಗ್ಯರೂಪರಸನಿಸ್ರಾವಾಸಂಭವಾತ್ ಋಗ್ವೇದಶಬ್ದೇನ ಅತ್ರ ಋಗ್ವೇದವಿಹಿತಂ ಕರ್ಮ, ತತೋ ಹಿ ಕರ್ಮಫಲಭೂತಮಧುರಸನಿಸ್ರಾವಸಂಭವಾತ್ । ಮಧುಕರೈರಿವ ಪುಷ್ಪಸ್ಥಾನೀಯಾದೃಗ್ವೇದವಿಹಿತಾತ್ಕರ್ಮಣಃ ಅಪ ಆದಾಯ ಋಗ್ಭಿರ್ಮಧು ನಿರ್ವರ್ತ್ಯತೇ । ಕಾಸ್ತಾ ಆಪ ಇತಿ, ಆಹ — ತಾಃ ಕರ್ಮಣಿ ಪ್ರಯುಕ್ತಾಃ ಸೋಮಾಜ್ಯಪಯೋರೂಪಾಃ ಅಗ್ನೌ ಪ್ರಕ್ಷಿಪ್ತಾಃ ತತ್ಪಾಕಾಭಿನಿರ್ವೃತ್ತಾ ಅಮೃತಾಃ ಅಮೃತಾರ್ಥತ್ವಾದತ್ಯಂತರಸವತ್ಯಃ ಆಪೋ ಭವಂತಿ । ತದ್ರಸಾನಾದಾಯ ತಾ ವಾ ಏತಾ ಋಚಃ ಪುಷ್ಪೇಭ್ಯೋ ರಸಮಾದದಾನಾ ಇವ ಭ್ರಮರಾ ಋಚಃ ॥

ಏತಮೃಗ್ವೇದಮಭ್ಯತಪꣳಸ್ತಸ್ಯಾಭಿತಪ್ತಸ್ಯ ಯಶಸ್ತೇಜ ಇಂದ್ರಿಯಂ ವೀರ್ಯಮನ್ನಾದ್ಯಂ ರಸೋಽಜಾಯತ ॥ ೩ ॥

ಏತಮ್ ಋಗ್ವೇದಮ್ ಋಗ್ವೇದವಿಹಿತಂ ಕರ್ಮ ಪುಷ್ಪಸ್ಥಾನೀಯಮ್ ಅಭ್ಯತಪನ್ ಅಭಿತಾಪಂ ಕೃತವತ್ಯ ಇವ ಏತಾ ಋಚಃ ಕರ್ಮಣಿ ಪ್ರಯುಕ್ತಾಃ । ಋಗ್ಭಿರ್ಹಿ ಮಂತ್ರೈಃ ಶಸ್ತ್ರಾದ್ಯಂಗಭಾವಮುಪಗತೈಃ ಕ್ರಿಯಮಾಣಂ ಕರ್ಮ ಮಧುನಿರ್ವರ್ತಕಂ ರಸಂ ಮುಂಚತೀತ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ, ಪುಷ್ಪಾಣೀವ ಭ್ರಮರೈರಾಚೂಷ್ಯಮಾಣಾನಿ । ತದೇತದಾಹ — ತಸ್ಯ ಋಗ್ವೇದಸ್ಯ ಅಭಿತಪ್ತಸ್ಯ । ಕೋಽಸೌ ರಸಃ, ಯಃ ಋಙ್ಮಧುಕರಾಭಿತಾಪನಿಃಸೃತ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ? ಯಶಃ ವಿಶ್ರುತತ್ವಂ ತೇಜಃ ದೇಹಗತಾ ದೀಪ್ತಿಃ ಇಂದ್ರಿಯಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯೋಪೇತೈರಿಂದ್ರಿಯೈರವೈಕಲ್ಯಂ ವೀರ್ಯಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಬಲಮಿತ್ಯರ್ಥಃ, ಅನ್ನಾದ್ಯಮ್ ಅನ್ನಂ ಚ ತದಾದ್ಯಂ ಚ ಯೇನೋಪಯುಜ್ಯಮಾನೇನಾಹನ್ಯಹನಿ ದೇವಾನಾಂ ಸ್ಥಿತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ ತದನ್ನಾದ್ಯಮ್ ಏಷ ರಸಃ ಅಜಾಯತ ಯಾಗಾದಿಲಕ್ಷಣಾತ್ಕರ್ಮಣಃ ॥

ತದ್ವ್ಯಕ್ಷರತ್ತದಾದಿತ್ಯಮಭಿತೋಽಶ್ರಯತ್ತದ್ವಾ ಏತದ್ಯದೇತದಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ರೋಹಿತꣳ ರೂಪಮ್ ॥ ೪ ॥

ಯಶ ಆದ್ಯನ್ನಾದ್ಯಪರ್ಯಂತಂ ತತ್ ವ್ಯಕ್ಷರತ್ ವಿಶೇಷೇಣಾಕ್ಷರತ್ ಅಗಮತ್ । ಗತ್ವಾ ಚ ತದಾದಿತ್ಯಮ್ ಅಭಿತಃ ಪಾರ್ಶ್ವತಃ ಪೂರ್ವಭಾಗಂ ಸವಿತುಃ ಅಶ್ರಯತ್ ಆಶ್ರಿತವದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಮುಷ್ಮಿನ್ನಾದಿತ್ಯೇ ಸಂಚಿತಂ ಕರ್ಮಫಲಾಖ್ಯಂ ಮಧು ಭೋಕ್ಷ್ಯಾಮಹ ಇತ್ಯೇವಂ ಹಿ ಯಶಆದಿಲಕ್ಷಣಫಲಪ್ರಾಪ್ತಯೇ ಕರ್ಮಾಣಿ ಕ್ರಿಯಂತೇ ಮನುಷ್ಯೈಃ — ಕೇದಾರನಿಷ್ಪಾದನಮಿವ ಕರ್ಷಕೈಃ । ತತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯತೇ ಶ್ರದ್ಧಾಹೇತೋಃ । ತದ್ವಾ ಏತತ್ ; ಕಿಂ ತತ್ ? ಯದೇತತ್ ಆದಿತ್ಯಸ್ಯ ಉದ್ಯತೋ ದೃಶ್ಯತೇ ರೋಹಿತಂ ರೂಪಮ್ ॥
ಇತಿ ಪ್ರಥಮಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ದ್ವಿತೀಯಃ ಖಂಡಃ

ಅಥ ಯೇಽಸ್ಯ ದಕ್ಷಿಣಾ ರಶ್ಮಯಸ್ತಾ ಏವಾಸ್ಯ ದಕ್ಷಿಣಾ ಮಧುನಾಡ್ಯೋ ಯಜೂꣳಷ್ಯೇವ ಮಧುಕೃತೋ ಯಜುರ್ವೇದ ಏವ ಪುಷ್ಪಂ ತಾ ಅಮೃತಾ ಆಪಃ ॥ ೧ ॥

ಅಥ ಯೇ ಅಸ್ಯ ದಕ್ಷಿಣಾ ರಶ್ಮಯ ಇತ್ಯಾದಿ ಸಮಾನಮ್ । ಯಜೂಂಷ್ಯೇವ ಮಧುಕೃತಃ ಯಜುರ್ವೇದವಿಹಿತೇ ಕರ್ಮಣಿ ಪ್ರಯುಕ್ತಾನಿ, ಪೂರ್ವವನ್ಮಧುಕೃತ ಇವ । ಯಜುರ್ವೇದವಿಹಿತಂ ಕರ್ಮ ಪುಷ್ಪಸ್ಥಾನೀಯಂ ಪುಷ್ಪಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ತಾ ಏವ ಸೋಮಾದ್ಯಾ ಅಮೃತಾ ಆಪಃ ॥
ತಾನಿ ವಾ ಏತಾನಿ ಯಜೂꣳಷ್ಯೇತಂ ಯಜುರ್ವೇದಮಭ್ಯತಪꣳಸ್ತಸ್ಯಾಭಿತಪ್ತಸ್ಯ ಯಶಸ್ತೇಜ ಇಂದ್ರಿಯಂ ವೀರ್ಯಮನ್ನಾದ್ಯꣳ ರಸೋಽಜಾಯತ ॥ ೨ ॥

ತದ್ವ್ಯಕ್ಷರತ್ತದಾದಿತ್ಯಮಭಿತೋಽಶ್ರಯತ್ತದ್ವಾ ಏತದ್ಯದೇತದಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ಶುಕ್ಲꣳ ರೂಪಮ್ ॥ ೩ ॥

ತಾನಿ ವಾ ಏತಾನಿ ಯಜೂಂಷ್ಯೇತಂ ಯಜುರ್ವೇದಮಭ್ಯತಪನ್ ಇತ್ಯೇವಮಾದಿ ಸರ್ವಂ ಸಮಾನಮ್ । ಮಧು ಏತದಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ದೃಶ್ಯತೇ ಶುಕ್ಲಂ ರೂಪಮ್ ॥
ಇತಿ ದ್ವಿತೀಯಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ತೃತೀಯಃ ಖಂಡಃ

ಅಥ ಯೇಽಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಂಚೋ ರಶ್ಮಯಸ್ತಾ ಏವಾಸ್ಯ ಪ್ರತೀಚ್ಯೋ ಮಧುನಾಡ್ಯಃ ಸಾಮಾನ್ಯೇವ ಮಧುಕೃತಃ ಸಾಮವೇದ ಏವ ಪುಷ್ಪಂ ತಾ ಅಮೃತಾ ಆಪಃ ॥ ೧ ॥
ತಾನಿ ವಾ ಏತಾನಿ ಸಾಮಾನ್ಯೇತಂ ಸಾಮವೇದಮಭ್ಯತಪಂಸ್ತಸ್ಯಾಭಿತಪ್ತಸ್ಯ ಯಶಸ್ತೇಜ ಇಂದ್ರಿಯಂ ವೀರ್ಯಮನ್ನಾದ್ಯꣳ ರಸೋಽಜಾಯತ ॥ ೨ ॥

ತದ್ವ್ಯಕ್ಷರತ್ತದಾದಿತ್ಯಮಭಿತೋಽಶ್ರಯತ್ತದ್ವಾ ಏತದ್ಯದೇತದಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ಕೃಷ್ಣꣳ ರೂಪಮ್ ॥ ೩ ॥

ಅಥ ಯೇಽಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಂಚೋ ರಶ್ಮಯ ಇತ್ಯಾದಿ ಸಮಾನಮ್ । ತಥಾ ಸಾಮ್ನಾಂ ಮಧು, ಏತದಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ಕೃಷ್ಣಂ ರೂಪಮ್ ॥
ಇತಿ ತೃತೀಯಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ಚತುರ್ಥಃ ಖಂಡಃ

ಅಥ ಯೇಽಸ್ಯೋದಂಚೋ ರಶ್ಮಯಸ್ತಾ ಏವಾಸ್ಯೋದೀಚ್ಯೋ ಮಧುನಾಡ್ಯೋಽಥರ್ವಾಂಗಿರಸ ಏವ ಮಧುಕೃತ ಇತಿಹಾಸಪುರಾಣಂ ಪುಷ್ಪಂ ತಾ ಅಮೃತಾ ಆಪಃ ॥ ೧ ॥
ತೇ ವಾ ಏತೇಽಥರ್ವಾಂಗಿರಸ ಏತದಿತಿಹಾಸಪುರಾಣಮಭ್ಯತಪꣳ ಸ್ತಸ್ಯಾಭಿತಪ್ತಸ್ಯ ಯಶಸ್ತೇಜ ಇಂದ್ರಿಯಂ ವೀರ್ಯಮನ್ನಾದ್ಯꣳ ರಸೋಽಜಾಯತ ॥ ೨ ॥

ತದ್ವ್ಯಕ್ಷರತ್ತದಾದಿತ್ಯಮಭಿತೋಽಶ್ರಯತ್ತದ್ವಾ ಏತದ್ಯದೇತದಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ಪರಂ ಕೃಷ್ಣꣳ ರೂಪಮ್ ॥ ೩ ॥

ಅಥ ಯೇಽಸ್ಯೋದಂಚೋ ರಶ್ಮಯ ಇತ್ಯಾದಿ ಸಮಾನಮ್ । ಅಥರ್ವಾಂಗಿರಸಃ ಅಥರ್ವಣಾ ಅಂಗಿರಸಾ ಚ ದೃಷ್ಟಾ ಮಂತ್ರಾ ಅಥರ್ವಾಂಗಿರಸಃ, ಕರ್ಮಣಿ ಪ್ರಯುಕ್ತಾ ಮಧುಕೃತಃ । ಇತಿಹಾಸಪುರಾಣಂ ಪುಷ್ಪಮ್ । ತಯೋಶ್ಚೇತಿಹಾಸಪುರಾಣಯೋರಶ್ವಮೇಧೇ ಪಾರಿಪ್ಲವಾಸು ರಾತ್ರಿಷು ಕರ್ಮಾಂಗತ್ವೇನ ವಿನಿಯೋಗಃ ಸಿದ್ಧಃ । ಮಧು ಏತದಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ಪರಂ ಕೃಷ್ಣಂ ರೂಪಮ್ ಅತಿಶಯೇನ ಕೃಷ್ಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಇತಿ ಚತುರ್ಥಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ಪಂಚಮಃ ಖಂಡಃ

ಅಥ ಯೇಽಸ್ಯೋರ್ಧ್ವಾ ರಶ್ಮಯಸ್ತಾ ಏವಾಸ್ಯೋರ್ಧ್ವಾ ಮಧುನಾಡ್ಯೋ ಗುಹ್ಯಾ ಏವಾದೇಶಾ ಮಧುಕೃತೋ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಪುಷ್ಪಂ ತಾ ಅಮೃತಾ ಆಪಃ ॥ ೧ ॥
ತೇ ವಾ ಏತೇ ಗುಹ್ಯಾ ಆದೇಶಾ ಏತದ್ಬ್ರಹ್ಮಾಭ್ಯತಪꣳ ಸ್ತಸ್ಯಾಭಿತಪ್ತಸ್ಯ ಯಶಸ್ತೇಜ ಇಂದ್ರಿಯಂ ವೀರ್ಯಮನ್ನಾದ್ಯꣳ ರಸೋಽಜಾಯತ ॥ ೨ ॥

ತದ್ವ್ಯಕ್ಷರತ್ತದಾದಿತ್ಯಮಭಿತೋಽಶ್ರಯತ್ತದ್ವಾ ಏತದ್ಯದೇತದಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ಮಧ್ಯೇ ಕ್ಷೋಭತ ಇವ ॥ ೩ ॥

ಅಥ ಯೇಽಸ್ಯೋರ್ಧ್ವಾ ರಶ್ಮಯ ಇತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವವತ್ । ಗುಹ್ಯಾ ಗೋಪ್ಯಾ ರಹಸ್ಯಾ ಏವ ಆದೇಶಾ ಲೋಕದ್ವಾರೀಯಾದಿವಿಧಯ ಉಪಾಸನಾನಿ ಚ ಕರ್ಮಾಂಗವಿಷಯಾಣಿ ಮಧುಕೃತಃ, ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಶಬ್ದಾಧಿಕಾರಾತ್ಪ್ರಣವಾಖ್ಯಂ ಪುಷ್ಪಮ್ । ಸಮಾನಮನ್ಯತ್ । ಮಧು ಏತತ್ ಆದಿತ್ಯಸ್ಯ ಮಧ್ಯೇ ಕ್ಷೋಭತ ಇವ ಸಮಾಹಿತದೃಷ್ಟೇರ್ದೃಶ್ಯತೇ ಸಂಚಲತೀವ ॥

ತೇ ವಾ ಏತೇ ರಸಾನಾꣳ ರಸಾ ವೇದಾ ಹಿ ರಸಾಸ್ತೇಷಾಮೇತೇ ರಸಾಸ್ತಾನಿ ವಾ ಏತಾನ್ಯಮೃತಾನಾಮಮೃತಾನಿ ವೇದಾ ಹ್ಯಮೃತಾಸ್ತೇಷಾಮೇತಾನ್ಯಮೃತಾನಿ ॥ ೪ ॥

ತೇ ವಾ ಏತೇ ಯಥೋಕ್ತಾ ರೋಹಿತಾದಿರೂಪವಿಶೇಷಾ ರಸಾನಾಂ ರಸಾಃ । ಕೇಷಾಂ ರಸಾನಾಮಿತಿ, ಆಹ — ವೇದಾ ಹಿ ಯಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕನಿಷ್ಯಂದತ್ವಾತ್ಸಾರಾ ಇತಿ ರಸಾಃ, ತೇಷಾಂ ರಸಾನಾಂ ಕರ್ಮಭಾವಮಾಪನ್ನಾನಾಮಪ್ಯೇತೇ ರೋಹಿತಾದಿವಿಶೇಷಾ ರಸಾ ಅತ್ಯಂತಸಾರಭೂತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಅಮೃತಾನಾಮಮೃತಾನಿ ವೇದಾ ಹ್ಯಮೃತಾಃ, ನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ , ತೇಷಾಮೇತಾನಿ ರೋಹಿತಾದೀನಿ ರೂಪಾಣ್ಯಮೃತಾನಿ । ರಸಾನಾಂ ರಸಾ ಇತ್ಯಾದಿ ಕರ್ಮಸ್ತುತಿರೇಷಾ — ಯಸ್ಯೈವಂವಿಶಿಷ್ಟಾನ್ಯಮೃತಾನಿ ಫಲಮಿತಿ ॥
ಇತಿ ಪಂಚಮಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ಷಷ್ಠಃ ಖಂಡಃ

ತದ್ಯತ್ಪ್ರಥಮಮಮೃತಂ ತದ್ವಸವ ಉಪಜೀವಂತ್ಯಗ್ನಿನಾ ಮುಖೇನ ನ ವೈ ದೇವಾ ಅಶ್ನಂತಿ ನ ಪಿಬಂತ್ಯೇತದೇವಾಮೃತಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ತೃಪ್ಯಂತಿ ॥ ೧ ॥

ತತ್ ತತ್ರ ಯತ್ಪ್ರಥಮಮಮೃತಂ ರೋಹಿತರೂಪಲಕ್ಷಣಂ ತದ್ವಸವಃ ಪ್ರಾತಃಸವನೇಶಾನಾ ಉಪಜೀವಂತಿ ಅಗ್ನಿನಾ ಮುಖೇನ ಅಗ್ನಿನಾ ಪ್ರಧಾನಭೂತೇನ, ಅಗ್ನಿಪ್ರಧಾನಾಃ ಸಂತ ಉಪಜೀವಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ಅನ್ನಾದ್ಯಂ ರಸೋಽಜಾಯತ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧ । ೩) (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೨ । ೨) (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೩ । ೨) (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೪ । ೨) (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೫ । ೨) ಇತಿ ವಚನಾತ್ ಕಬಲಗ್ರಾಹಮಶ್ನಂತೀತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ , ತತ್ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತೇ — ನ ವೈ ದೇವಾ ಅಶ್ನಂತಿ ನ ಪಿಬಂತೀತಿ । ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಉಪಜೀವಂತೀತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಏತದೇವ ಹಿ ಯಥೋಕ್ತಮಮೃತಂ ರೋಹಿತಂ ರೂಪಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಉಪಲಭ್ಯ ಸರ್ವಕರಣೈರನುಭೂಯ ತೃಪ್ಯಂತಿ, ದೃಶೇಃ ಸರ್ವಕರಣದ್ವಾರೋಪಲಬ್ಧ್ಯರ್ಥತ್ವಾತ್ । ನನು ರೋಹಿತಂ ರೂಪಂ ದೃಷ್ಟ್ವೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ; ಕಥಮನ್ಯೇಂದ್ರಿಯವಿಷಯತ್ವಂ ರೂಪಸ್ಯೇತಿ ; ನ, ಯಶಆದೀನಾಂ ಶ್ರೋತ್ರಾದಿಗಂಯತ್ವಾತ್ । ಶ್ರೋತ್ರಗ್ರಾಹ್ಯಂ ಯಶಃ । ತೇಜೋರೂಪಂ ಚಾಕ್ಷುಷಮ್ । ಇಂದ್ರಿಯಂ ವಿಷಯಗ್ರಹಣಕಾರ್ಯಾನುಮೇಯಂ ಕರಣಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್ । ವೀರ್ಯಂ ಬಲಂ ದೇಹಗತ ಉತ್ಸಾಹಃ ಪ್ರಾಣವತ್ತಾ । ಅನ್ನಾದ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಹಮುಪಜೀವ್ಯಮಾನಂ ಶರೀರಸ್ಥಿತಿಕರಂ ಯದ್ಭವತಿ । ರಸೋ ಹ್ಯೇವಮಾತ್ಮಕಃ ಸರ್ವಃ । ಯಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ತೃಪ್ಯಂತಿ ಸರ್ವೇ । ದೇವಾ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ತೃಪ್ಯಂತೀತಿ ಏತತ್ಸರ್ವಂ ಸ್ವಕರಣೈರನುಭೂಯ ತೃಪ್ಯಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಆದಿತ್ಯಸಂಶ್ರಯಾಃ ಸಂತೋ ವೈಗಂಧ್ಯಾದಿದೇಹಕರಣದೋಷರಹಿತಾಶ್ಚ ॥

ತ ಏತದೇವ ರೂಪಮಭಿಸಂವಿಶಂತ್ಯೇತಸ್ಮಾದ್ರೂಪಾದುದ್ಯಂತಿ ॥ ೨ ॥

ಕಿಂ ತೇ ನಿರುದ್ಯಮಾ ಅಮೃತಮುಪಜೀವಂತಿ ? ನ ; ಕಥಂ ತರ್ಹಿ, ಏತದೇವ ರೂಪಮ್ ಅಭಿಲಕ್ಷ್ಯ ಅಧುನಾ ಭೋಗಾವಸರೋ ನಾಸ್ಮಾಕಮಿತಿ ಬುದ್ಧ್ವಾ ಅಭಿಸಂವಿಶಂತಿ ಉದಾಸತೇ । ಯದಾ ವೈ ತಸ್ಯಾಮೃತಸ್ಯ ಭೋಗಾವಸರೋ ಭವೇತ್ , ತದೈತಸ್ಮಾದಮೃತಾದಮೃತಭೋಗನಿಮಿತ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ; ಏತಸ್ಮಾದ್ರೂಪಾತ್ ಉದ್ಯಂತಿ ಉತ್ಸಾಹವಂತೋ ಭವಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಹಿ ಅನುತ್ಸಾಹವತಾಮನನುತಿಷ್ಠತಾಮಲಸಾನಾಂ ಭೋಗಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ಲೋಕೇ ದೃಷ್ಟಾ ॥

ಸ ಯ ಏತದೇವಮಮೃತಂ ವೇದ ವಸೂನಾಮೇವೈಕೋ ಭೂತ್ವಾಗ್ನಿನೈವ ಮುಖೇನೈತದೇವಾಮೃತಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ತೃಪ್ಯತಿ ಸ ಏತದೇವ ರೂಪಮಭಿಸಂವಿಶತ್ಯೇತಸ್ಮಾದ್ರೂಪಾದುದೇತಿ ॥ ೩ ॥

ಸ ಯಃ ಕಶ್ಚಿತ್ ಏತದೇವಂ ಯಥೋದಿತಮ್ ಋಙ್ಮಧುಕರತಾಪರಸಸಂಕ್ಷರಣಮ್ ಋಗ್ವೇದವಿಹಿತಕರ್ಮಪುಷ್ಪಾತ್ ತಸ್ಯ ಚ ಆದಿತ್ಯಸಂಶ್ರಯಣಂ ರೋಹಿತರೂಪತ್ವಂ ಚ ಅಮೃತಸ್ಯ ಪ್ರಾಚೀದಿಗ್ಗತರಶ್ಮಿನಾಡೀಸಂಸ್ಥತಾಂ ವಸುದೇವಭೋಗ್ಯತಾಂ ತದ್ವಿದಶ್ಚ ವಸುಭಿಃ ಸಹೈಕತಾಂ ಗತ್ವಾ ಅಗ್ನಿನಾ ಮುಖೇನೋಪಜೀವನಂ ದರ್ಶನಮಾತ್ರೇಣ ತೃಪ್ತಿಂ ಚ ಸ್ವಭೋಗಾವಸರೇ ಉದ್ಯಮನಂ ತತ್ಕಾಲಾಪಾಯೇ ಚ ಸಂವೇಶನಂ ವೇದ, ಸೋಽಪಿ ವಸುವತ್ ಸರ್ವಂ ತಥೈವಾನುಭವತಿ ॥

ಸ ಯಾವದಾದಿತ್ಯಃ ಪುರಸ್ತಾದುದೇತಾ ಪಶ್ಚಾದಸ್ತಮೇತಾ ವಸೂನಾಮೇವ ತಾವದಾಧಿಪತ್ಯꣳ ಸ್ವಾರಾಜ್ಯಂ ಪರ್ಯೇತಾ ॥ ೪ ॥

ಕಿಯಂತಂ ಕಾಲಂ ವಿದ್ವಾಂಸ್ತದಮೃತಮುಪಜೀವತೀತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಸ ವಿದ್ವಾನ್ ಯಾವದಾದಿತ್ಯಃ ಪುರಸ್ತಾತ್ ಪ್ರಾಚ್ಯಾಂ ದಿಶಿ ಉದೇತಾ ಪಶ್ಚಾತ್ ಪ್ರತೀಚ್ಯಾಮ್ ಅಸ್ತಮೇತಾ, ತಾವದ್ವಸೂನಾಂ ಭೋಗಕಾಲಃ ತಾವಂತಮೇವ ಕಾಲಂ ವಸೂನಾಮಾಧಿಪತ್ಯಂ ಸ್ವಾರಾಜ್ಯಂ ಪರ್ಯೇತಾ ಪರಿತೋ ಗಂತಾ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಯಥಾ ಚಂದ್ರಮಂಡಲಸ್ಥಃ ಕೇವಲಕರ್ಮೀ ಪರತಂತ್ರೋ ದೇವಾನಾಮನ್ನಭೂತಃ ; ಕಿಂ ತರ್ಹಿ, ಅಯಮ್ ಆಧಿಪತ್ಯಂ ಸ್ವಾರಾಜ್ಯಂ ಸ್ವರಾಡ್ಭಾವಂ ಚ ಅಧಿಗಚ್ಛತಿ ॥
ಇತಿ ಷಷ್ಠಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ಸಪ್ತಮಃ ಖಂಡಃ

ಅಥ ಯದ್ದ್ವಿತೀಯಮಮೃತಂ ತದ್ರುದ್ರಾ ಉಪಜೀವಂತೀಂದ್ರೇಣ ಮುಖೇನ ನ ವೈ ದೇವಾ ಅಶ್ನಂತಿ ನ ಪಿಬಂತ್ಯೇತದೇವಾಮೃತಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ತೃಪ್ಯಂತಿ ॥ ೧ ॥
ತ ಏತದೇವ ರೂಪಮಭಿಸಂವಿಶಂತ್ಯೇತಸ್ಮಾದ್ರೂಪಾದುದ್ಯಂತಿ ॥ ೨ ॥

ಸ ಯ ಏತದೇವಮಮೃತಂ ವೇದ ರುದ್ರಾಣಾಮೇವೈಕೋ ಭೂತ್ವೇಂದ್ರೇಣೈವ ಮುಖೇನೈತದೇವಾಮೃತಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ತೃಪ್ಯತಿ ಸ ಏತದೇವ ರೂಪಮಭಿಸಂವಿಶತ್ಯೇತಸ್ಮಾದ್ರೂಪಾದುದೇತಿ ॥ ೩ ॥

ಅಥ ಯದ್ದ್ವಿತೀಯಮಮೃತಂ ತದ್ರುದ್ರಾ ಉಪಜೀವಂತೀತ್ಯಾದಿ ಸಮಾನಮ್ ॥

ಸ ಯಾವದಾದಿತ್ಯಃ ಪುರಸ್ತಾದುದೇತಾ ಪಶ್ಚಾದಸ್ತಮೇತಾ ದ್ವಿಸ್ತಾವದ್ದಕ್ಷಿಣತ ಉದೇತೋತ್ತರತೋಽಸ್ತಮೇತಾ ರುದ್ರಾಣಾಮೇವ ತಾವದಾಧಿಪತ್ಯꣳ ಸ್ವಾರಾಜ್ಯಂ ಪರ್ಯೇತಾ ॥ ೪ ॥

ಸ ಯಾವದಾದಿತ್ಯಃ ಪುರಸ್ತಾದುದೇತಾ ಪಶ್ಚಾದಸ್ತಮೇತಾ ದ್ವಿಸ್ತಾವತ್ ತತೋ ದ್ವಿಗುಣಂ ಕಾಲಂ ದಕ್ಷಿಣತ ಉದೇತಾ ಉತ್ತರತೋಽಸ್ತಮೇತಾ ರುದ್ರಾಣಾಂ ತಾವದ್ಭೋಗಕಾಲಃ ॥
ಇತಿ ಸಪ್ತಮಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ಅಷ್ಟಮಃ ಖಂಡಃ

ಅಥ ಯತ್ತೃತೀಯಮಮೃತಂ ತದಾದಿತ್ಯಾ ಉಪಜೀವಂತಿ ವರುಣೇನ ಮುಖೇನ ನ ವೈ ದೇವಾ ಅಶ್ನಂತಿ ನ ಪಿಬಂತ್ಯೇತದೇವಾಮೃತಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ತೃಪ್ಯಂತಿ ॥ ೧ ॥
ತ ಏತದೇವ ರೂಪಮಭಿಸಂವಿಶಂತ್ಯೇತಸ್ಮಾದ್ರೂಪಾದುದ್ಯಂತಿ ॥ ೨ ॥
ಸ ಯ ಏತದೇವಮಮೃತಂ ವೇದಾದಿತ್ಯಾನಾಮೇವೈಕೋ ಭೂತ್ವಾ ವರುಣೇನೈವ ಮುಖೇನೈತದೇವಾಮೃತಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ತೃಪ್ಯತಿ ಸ ಏತದೇವ ರೂಪಮಭಿಸಂವಿಶತ್ಯೇತಸ್ಮಾದ್ರೂಪಾದುದೇತಿ ॥ ೩ ॥

ಸ ಯಾವಾದಾದಿತ್ಯೋ ದಕ್ಷಿಣತ ಉದೇತೋತ್ತರತೋಽಸ್ತಮೇತಾ ದ್ವಿಸ್ತಾವತ್ಪಶ್ಚಾದುದೇತಾ ಪುರಸ್ತಾದಸ್ತಮೇತಾದಿತ್ಯಾನಾಮೇವ ತಾವದಾಧಿಪತ್ಯಂ ಸ್ವಾರಾಜ್ಯꣳ ಪರ್ಯೇತಾ ॥ ೪ ॥

ತಥಾ ಪಶ್ಚಾತ್ ಉತ್ತರತಃ ಊರ್ಧ್ವಮುದೇತಾ ವಿಪರ್ಯಯೇಣ ಅಸ್ತಮೇತಾ । ಪೂರ್ವಸ್ಮಾತ್ಪೂರ್ವಸ್ಮಾದ್ದ್ವಿಗುಣೋತ್ತರೋತ್ತರೇಣ ಕಾಲೇನೇತ್ಯಪೌರಾಣಂ ದರ್ಶನಮ್ । ಸವಿತುಃ ಚತುರ್ದಿಶಮಿಂದ್ರಯಮವರುಣಸೋಮಪುರೀಷು ಉದಯಾಸ್ತಮಯಕಾಲಸ್ಯ ತುಲ್ಯತ್ವಂ ಹಿ ಪೌರಾಣಿಕೈರುಕ್ತಮ್ , ಮಾನಸೋತ್ತರಸ್ಯ ಮೂರ್ಧನಿ ಮೇರೋಃ ಪ್ರದಕ್ಷಿಣಾವೃತ್ತೇಸ್ತುಲ್ಯತ್ವಾದಿತಿ । ಅತ್ರೋಕ್ತಃ ಪರಿಹಾರಃ ಆಚಾರ್ಯೈಃ । ಅಮರಾವತ್ಯಾದೀನಾಂ ಪುರೀಣಾಂ ದ್ವಿಗುಣೋತ್ತರೋತ್ತರೇಣ ಕಾಲೇನೋದ್ವಾಸಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಉದಯಶ್ಚ ನಾಮ ಸವಿತುಃ ತನ್ನಿವಾಸಿನಾಂ ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಚಕ್ಷುರ್ಗೋಚರಾಪತ್ತಿಃ, ತದತ್ಯಯಶ್ಚ ಅಸ್ತಮನಮ್ ; ನ ಪರಮಾರ್ಥತ ಉದಯಾಸ್ತಮನೇ ಸ್ತಃ । ತನ್ನಿವಾಸಿನಾಂ ಚ ಪ್ರಾಣಿನಾಮಭಾವೇ ತಾನ್ಪ್ರತಿ ತೇನೈವ ಮಾರ್ಗೇಣ ಗಚ್ಛನ್ನಪಿ ನೈವೋದೇತಾ ನಾಸ್ತಮೇತೇತಿ, ಚಕ್ಷುರ್ಗೋಚರಾಪತ್ತೇಸ್ತದತ್ಯಯಸ್ಯ ಚ ಅಭಾವಾತ್ । ತಥಾ ಅಮರಾವತ್ಯಾಃ ಸಕಾಶಾದ್ದ್ವಿಗುಣಂ ಕಾಲಂ ಸಂಯಮನೀ ಪುರೀ ವಸತಿ, ಅತಸ್ತನ್ನಿವಾಸಿನಃ ಪ್ರಾಣಿನಃ ಪ್ರತಿ ದಕ್ಷಿಣತ ಇವ ಉದೇತಿ ಉತ್ತರತೋಽಸ್ತಮೇತಿ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇಽಸ್ಮದ್ಬುದ್ಧಿಂ ಚ ಅಪೇಕ್ಷ್ಯ । ತಥೋತ್ತರಾಸ್ವಪಿ ಪುರೀಷು ಯೋಜನಾ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಚ ಮೇರುರುತ್ತರತೋ ಭವತಿ । ಯದಾ ಅಮರಾವತ್ಯಾಂ ಮಧ್ಯಾಹ್ನಗತಃ ಸವಿತಾ, ತದಾ ಸಂಯಮನ್ಯಾಮುದ್ಯಂದೃಶ್ಯತೇ ; ತತ್ರ ಮಧ್ಯಾಹ್ನಗತೋ ವಾರುಣ್ಯಾಮುದ್ಯಂದೃಶ್ಯತೇ ; ತಥೋತ್ತರಸ್ಯಾಮ್ , ಪ್ರದಕ್ಷಿಣಾವೃತ್ತೇಸ್ತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ । ಇಲಾವೃತವಾಸಿನಾಂ ಸರ್ವತಃ ಪರ್ವತಪ್ರಾಕಾರನಿವಾರಿತಾದಿತ್ಯರಶ್ಮೀನಾಂ ಸವಿತಾ ಊರ್ಧ್ವ ಇವ ಉದೇತಾ ಅರ್ವಾಗಸ್ತಮೇತಾ ದೃಶ್ಯತೇ, ಪರ್ವತೋರ್ಧ್ವಚ್ಛಿದ್ರಪ್ರವೇಶಾತ್ಸವಿತೃಪ್ರಕಾಶಸ್ಯ । ತಥಾ ಋಗಾದ್ಯಮೃತೋಪಜೀವಿನಾಮಮೃತಾನಾಂ ಚ ದ್ವಿಗುಣೋತ್ತರೋತ್ತರವೀರ್ಯವತ್ತ್ವಮನುಮೀಯತೇ ಭೋಗಕಾಲದ್ವೈಗುಣ್ಯಲಿಂಗೇನ । ಉದ್ಯಮನಸಂವೇಶನಾದಿ ದೇವಾನಾಂ ರುದ್ರಾದೀನಾಂ ವಿದುಷಶ್ಚ ಸಮಾನಮ್ ॥
ಇತಿ ಅಷ್ಟಮಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ನವಮಃ ಖಂಡಃ

ಅಥ ಯಚ್ಚತುರ್ಥಮಮೃತಂ ತನ್ಮರುತ ಉಪಜೀವಂತಿ ಸೋಮೇನ ಮುಖೇನ ನ ವೈ ದೇವಾ ಅಶ್ನಂತಿ ನ ಪಿಬಂತ್ಯೇತದೇವಾಮೃತಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ತೃಪ್ಯಂತಿ ॥ ೧ ॥
ತ ಏತದೇವ ರೂಪಮಭಿಸಂವಿಶಂತ್ಯೇತಸ್ಮಾದ್ರೂಪಾದುದ್ಯಂತಿ ॥ ೨ ॥
ಸ ಯ ಏತದೇವಮಮೃತಂ ದೇವ ಮರುತಾಮೇವೈಕೋ ಭೂತ್ವಾ ಸೋಮೇನೈವ ಮುಖೇನೈತದೇವಾಮೃತಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ತೃಪ್ಯತಿ ಸ ಏತದೇವ ರೂಪಮಭಿಸಂವಿಶತ್ಯೇತಸ್ಮಾದ್ರೂಪಾದುದೇತಿ ॥ ೩ ॥
ಸ ಯಾವದಾದಿತ್ಯಃ ಪಶ್ಚಾದುದೇತಾ ಪುರಸ್ತಾದಸ್ತಮೇತಾ ದ್ವಿಸ್ತಾವದುತ್ತರತ ಉದೇತಾ ದಕ್ಷಿಣತೋಽಸ್ತಮೇತಾ ಮರುತಾಮೇವ ತಾವದಾಧಿಪತ್ಯಂ ಸ್ವಾರಾಜ್ಯꣳ ಪರ್ಯೇತಾ ॥ ೪ ॥
ಇತಿ ನವಮಃ ಖಂಡಃ ॥

ದಶಮಃ ಖಂಡಃ

ಅಥ ಯತ್ಪಂಚಮಮಮೃತಂ ತತ್ಸಾಧ್ಯಾ ಉಪಜೀವಂತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಮುಖೇನ ನ ವೈ ದೇವಾ ಅಶ್ನಂತಿ ನ ಪಿಬಂತ್ಯೇತದೇವಾಮೃತಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ತೃಪ್ಯಂತಿ ॥ ೧ ॥
ತ ಏತದೇವ ರೂಪಮಭಿಸಂವಿಶಂತ್ಯೇತಸ್ಮಾದ್ರೂಪಾದುದ್ಯಂತಿ ॥ ೨ ॥
ಸ ಯ ಏತದೇವಮಮೃತಂ ವೇದ ಸಾಧ್ಯಾನಾಮೇವೈಕೋ ಭೂತ್ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೈವ ಮುಖೇನೈತದೇವಾಮೃತಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ತೃಪ್ಯತಿ ಸ ಏತದೇವ ರೂಪಮಭಿಸಂವಿಶತ್ಯೇತಸ್ಮಾದ್ರೂಪಾದುದೇತಿ ॥ ೩ ॥
ಸ ಯಾವದಾದಿತ್ಯ ಉತ್ತರತ ಉದೇತಾ ದಕ್ಷಿಣತೋಽಸ್ತಮೇತಾ ದ್ವಿಸ್ತಾವದೂರ್ಧ್ವ ಉದೇತಾರ್ವಾಗಸ್ತಮೇತಾ ಸಾಧ್ಯಾನಾಮೇವ ತಾವದಾಧಿಪತ್ಯಂ ಸ್ವಾರಾಜ್ಯꣳ ಪರ್ಯೇತಾ ॥ ೪ ॥
ಇತಿ ದಶಮಃ ಖಂಡಃ ॥

ಏಕಾದಶಃ ಖಂಡಃ

ಅಥ ತತ ಊರ್ಧ್ವ ಉದೇತ್ಯ ನೈವೋದೇತಾ ನಾಸ್ತಮೇತೈಕಲ ಏವ ಮಧ್ಯೇ ಸ್ಥಾತಾ ತದೇಷ ಶ್ಲೋಕಃ ॥ ೧ ॥

ಕೃತ್ವೈವಮುದಯಾಸ್ತಮನೇನ ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಸ್ವಕರ್ಮಫಲಭೋಗನಿಮಿತ್ತಮನುಗ್ರಹಮ್ , ತತ್ಕರ್ಮಫಲಭೋಗಕ್ಷಯೇ ತಾನಿ ಪ್ರಾಣಿಜಾತಾನ್ಯಾತ್ಮನಿ ಸಂಹೃತ್ಯ, ಅಥ ತತಃ ತಸ್ಮಾದನಂತರಂ ಪ್ರಾಣ್ಯನುಗ್ರಹಕಾಲಾದೂರ್ಧ್ವಃ ಸನ್ ಆತ್ಮನ್ಯುದೇತ್ಯ ಉದ್ಗಂಯ ಯಾನ್ಪ್ರತ್ಯುದೇತಿ ತೇಷಾಂ ಪ್ರಾಣಿನಾಮಭಾವಾತ್ ಸ್ವಾತ್ಮಸ್ಥಃ ನೈವೋದೇತಾ ನಾಸ್ತಮೇತಾ ಏಕಲಃ ಅದ್ವಿತೀಯಃ ಅನವಯವಃ ಮಧ್ಯೇ ಸ್ವಾತ್ಮನ್ಯೇವ ಸ್ಥಾತಾ । ತತ್ರ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿದ್ವಾನ್ವಸ್ವಾದಿಸಮಾನಚರಣಃ ರೋಹಿತಾದ್ಯಮೃತಭೋಗಭಾಗೀ ಯಥೋಕ್ತಕ್ರಮೇಣ ಸ್ವಾತ್ಮಾನಂ ಸವಿತಾರಮಾತ್ಮತ್ವೇನೋಪೇತ್ಯ ಸಮಾಹಿತಃ ಸನ್ ಏತಂ ಮಂತ್ರಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಉತ್ಥಿತಃ ಅನ್ಯಸ್ಮೈ ಪೃಷ್ಟವತೇ ಜಗಾದ ಯತಸ್ತ್ವಮಾಗತೋ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಾತ್ ಕಿಂ ತತ್ರಾಪ್ಯಹೋರಾತ್ರಾಭ್ಯಾಂ ಪರಿವರ್ತಮಾನಃ ಸವಿತಾ ಪ್ರಾಣಿನಾಮಾಯುಃ ಕ್ಷಪಯತಿ ಯಥೇಹಾಸ್ಮಾಕಮ್ ; ಇತ್ಯೇವಂ ಪೃಷ್ಟಃ ಪ್ರತ್ಯಾಹ — ತತ್ ತತ್ರ ಯಥಾ ಪೃಷ್ಟೇ ಯಥೋಕ್ತೇ ಚ ಅರ್ಥೇ ಏಷ ಶ್ಲೋಕೋ ಭವತಿ ತೇನೋಕ್ತೋ ಯೋಗಿನೇತಿ ಶ್ರುತೇರ್ವಚನಮಿದಮ್ ॥

ನ ವೈ ತತ್ರ ನ ನಿಂಲೋಚ ನೋದಿಯಾಯ ಕದಾಚನ । ದೇವಾಸ್ತೇನಾಹꣳ ಸತ್ಯೇನ ಮಾ ವಿರಾಧಿಷಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೇತಿ ॥ ೨ ॥

ನ ವೈ ತತ್ರ ಯತೋಽಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಾದಾಗತಃ ತಸ್ಮಿನ್ನ ವೈ ತತ್ರ ಏತದಸ್ತಿ ಯತ್ಪೃಚ್ಛಸಿ । ನ ಹಿ ತತ್ರ ನಿಂಲೋಚ ಅಸ್ತಮಗಮತ್ಸವಿತಾ ನ ಚ ಉದಿಯಾಯ ಉದ್ಗತಃ ಕುತಶ್ಚಿತ್ ಕದಾಚನ ಕಸ್ಮಿಂಶ್ಚಿದಪಿ ಕಾಲೇ ಇತಿ । ಉದಯಾಸ್ತಮಯವರ್ಜಿತಃ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಃ ಇತ್ಯನುಪಪನ್ನಮ್ ಇತ್ಯುಕ್ತಃ ಶಪಥಮಿವ ಪ್ರತಿಪೇದೇ ಹೇ ದೇವಾಃ ಸಾಕ್ಷಿಣೋ ಯೂಯಂ ಶೃಣುತ, ಯಥಾ ಮಯೋಕ್ತಂ ಸತ್ಯಂ ವಚಃ ತೇನ ಸತ್ಯೇನ ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪೇಣ ಮಾ ವಿರಾಧಿಷಿ ಮಾ ವಿರುಧ್ಯೇಯಮ್ , ಅಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಮಮ ಮಾ ಭೂದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಸತ್ಯಂ ತೇನೋಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ ಶ್ರುತಿಃ —

ನ ಹ ವಾ ಅಸ್ಮಾ ಉದೇತಿ ನ ನಿಂಲೋಚತಿ ಸಕೃದ್ದಿವಾ ಹೈವಾಸ್ಮೈ ಭವತಿ ಯ ಏತಾಮೇವಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪನಿಷದಂ ವೇದ ॥ ೩ ॥

ನ ಹ ವಾ ಅಸ್ಮೈ ಯಥೋಕ್ತಬ್ರಹ್ಮವಿದೇ ನ ಉದೇತಿ ನ ನಿಂಲೋಚತಿ ನಾಸ್ತಮೇತಿ, ಕಿಂ ತು ಬ್ರಹ್ಮವಿದೇಽಸ್ಮೈ ಸಕೃದ್ದಿವಾ ಹೈವ ಸದೈವ ಅಹರ್ಭವತಿ, ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್ವಾತ್ ; ಯ ಏತಾಂ ಯಥೋಕ್ತಾಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪನಿಷದಂ ವೇದಗುಹ್ಯಂ ವೇದ, ಏವಂ ತಂತ್ರೇಣ ವಂಶಾದಿತ್ರಯಂ ಪ್ರತ್ಯಮೃತಸಂಬಂಧಂ ಚ ಯಚ್ಚ ಅನ್ಯದವೋಚಾಮ ಏವಂ ಜಾನಾತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿದ್ವಾನ್ ಉದಯಾಸ್ತಮಯಕಾಲಾಪರಿಚ್ಛೇದ್ಯಂ ನಿತ್ಯಮಜಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ತದ್ಧೈತದ್ಬ್ರಹ್ಮಾ ಪ್ರಜಾಪತಯ ಉವಾಚ ಪ್ರಜಾಪತಿರ್ಮನವೇ ಮನುಃ ಪ್ರಜಾಭ್ಯಸ್ತದ್ಧೈತದುದ್ದಾಲಕಾಯಾರುಣಯೇ ಜ್ಯೇಷ್ಠಾಯ ಪುತ್ರಾಯ ಪಿತಾ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರೋವಾಚ ॥ ೪ ॥

ತದ್ಧೈತತ್ ಮಧುಜ್ಞಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮಾ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಃ ವಿರಾಜೇ ಪ್ರಜಾಪತಯೇ ಉವಾಚ ; ಸೋಽಪಿ ಮನವೇ ; ಮನುರಿಕ್ಷ್ವಾಕ್ವಾದ್ಯಾಭ್ಯಃ ಪ್ರಜಾಭ್ಯಃ ಪ್ರೋವಾಚೇತಿ ವಿದ್ಯಾಂ ಸ್ತೌತಿ — ಬ್ರಹ್ಮಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಕ್ರಮಾಗತೇತಿ । ಕಿಂ ಚ, ತದ್ಧೈತತ್ ಮಧುಜ್ಞಾನಮ್ ಉದ್ದಾಲಕಾಯ ಆರುಣಯೇ ಪಿತಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನಂ ಜ್ಯೇಷ್ಠಾಯ ಪುತ್ರಾಯ ಪ್ರೋವಾಚ ॥

ಇದಂ ವಾವ ತಜ್ಜ್ಯೇಷ್ಠಾಯ ಪುತ್ರಾಯ ಪಿತಾ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಬ್ರೂಯಾತ್ಪ್ರಣಾಯ್ಯಾಯ ವಾಂತೇವಾಸಿನೇ ॥ ೫ ॥

ಇದಂ ವಾವ ತದ್ಯಥೋಕ್ತಮ್ ಅನ್ಯೋಽಪಿ ಜ್ಯೇಷ್ಠಾಯ ಪುತ್ರಾಯ ಸರ್ವಪ್ರಿಯಾರ್ಹಾಯ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಬ್ರೂಯಾತ್ । ಪ್ರಣಾಯ್ಯಾಯ ವಾ ಯೋಗ್ಯಾಯ ಅಂತೇವಾಸಿನೇ ಶಿಷ್ಯಾಯ ॥

ನಾನ್ಯಸ್ಮೈ ಕಸ್ಮೈಚನ ಯದ್ಯಪ್ಯಸ್ಮಾ ಇಮಾಮದ್ಭಿಃ ಪರಿಗೃಹೀತಾಂ ಧನಸ್ಯ ಪೂರ್ಣಾಂ ದದ್ಯಾದೇತದೇವ ತತೋ ಭೂಯ ಇತ್ಯೇತದೇವ ತತೋ ಭೂಯ ಇತಿ ॥ ೬ ॥

ನಾನ್ಯಸ್ಮೈ ಕಸ್ಮೈಚನ ಪ್ರಬ್ರೂಯಾತ್ । ತೀರ್ಥದ್ವಯಮನುಜ್ಞಾತಮನೇಕೇಷಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತಾನಾಂ ತೀರ್ಥಾನಾಮಾಚಾರ್ಯಾದೀನಾಮ್ । ಕಸ್ಮಾತ್ಪುನಸ್ತೀರ್ಥಸಂಕೋಚನಂ ವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಕೃತಮಿತಿ, ಆಹ — ಯದ್ಯಪಿ ಅಸ್ಮೈ ಆಚಾರ್ಯಾಯ ಇಮಾಂ ಕಶ್ಚಿತ್ಪೃಥಿವೀಮ್ ಅದ್ಭಿಃ ಪರಿಗೃಹೀತಾಂ ಸಮುದ್ರಪರಿವೇಷ್ಟಿತಾಂ ಸಮಸ್ತಾಮಪಿ ದದ್ಯಾತ್ , ಅಸ್ಯಾ ವಿದ್ಯಾಯಾ ನಿಷ್ಕ್ರಯಾರ್ಥಮ್ , ಆಚಾರ್ಯಾಯ ಧನಸ್ಯ ಪೂರ್ಣಾಂ ಸಂಪನ್ನಾಂ ಭೋಗೋಪಕರಣೈಃ ; ನಾಸಾವಸ್ಯ ನಿಷ್ಕ್ರಯಃ, ಯಸ್ಮಾತ್ ತತೋಽಪಿ ದಾನಾತ್ ಏತದೇವ ಯನ್ಮಧುವಿದ್ಯಾದಾನಂ ಭೂಯಃ ಬಹುತರಫಲಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ದ್ವಿರಭ್ಯಾಸಃ ಆದರಾರ್ಥಃ ॥
ಇತಿ ಏಕಾದಶಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ದ್ವಾದಶಃ ಖಂಡಃ

ಯತ ಏವಮತಿಶಯಫಲೈಷಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾ, ಅತಃ ಸಾ ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣಾಪಿ ವಕ್ತವ್ಯೇತಿ ‘ಗಾಯತ್ರೀ ವಾ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾರಭ್ಯತೇ । ಗಾಯತ್ರೀದ್ವಾರೇಣ ಚ ಉಚ್ಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮ, ಸರ್ವವಿಶೇಷರಹಿತಸ್ಯ ‘ನೇತಿ ನೇತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೩ । ೬) ಇತ್ಯಾದಿವಿಶೇಷಪ್ರತಿಷೇಧಗಂಯಸ್ಯ ದುರ್ಬೋಧತ್ವಾತ್ । ಸತ್ಸ್ವನೇಕೇಷು ಚ್ಛಂದಃಸುಗಾಯತ್ರ್ಯಾ ಏವ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನದ್ವಾರತಯೋಪಾದಾನಂ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾತ್ । ಸೋಮಾಹರಣಾತ್ ಇತರಚ್ಛಂದೋಕ್ಷರಾಹರಣೇನ ಇತರಚ್ಛಂದೋವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಾ ಚ ಸರ್ವಸವನವ್ಯಾಪಕತ್ವಾಚ್ಚ ಯಜ್ಞೇ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಃ । ಗಾಯತ್ರೀಸಾರತ್ವಾಚ್ಚ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯ ಮಾತರಮಿವ, ಹಿತ್ವಾ ಗುರುತರಾಂ ಗಾಯತ್ರೀಂ ತತೋಽನ್ಯದ್ಗುರುತರಂ ನ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ಯಥೋಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಪೀತಿ, ತಸ್ಯಾಮತ್ಯಂತಗೌರವಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ಅತೋ ಗಾಯತ್ರೀಮುಖೇನೈವ ಬ್ರಹ್ಮೋಚ್ಯತೇ —

ಗಾಯತ್ರೀ ವಾ ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಭೂತಂ ಯದಿದಂ ಕಿಂಚ ವಾಗ್ವೈ ಗಾಯತ್ರೀ ವಾಗ್ವಾ ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಭೂತಂ ಗಾಯತಿ ಚ ತ್ರಾಯತೇ ಚ ॥ ೧ ॥

ಗಾಯತ್ರೀ ವಾ ಇತ್ಯವಧಾರಣಾರ್ಥೋ ವೈ - ಶಬ್ದಃ । ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಭೂತಂ ಪ್ರಾಣಿಜಾತಂ ಯತ್ಕಿಂಚ ಸ್ಥಾವರಂ ಜಂಗಮಂ ವಾ ತತ್ಸರ್ವಂ ಗಾಯತ್ರ್ಯೇವ । ತಸ್ಯಾಶ್ಛಂದೋಮಾತ್ರಾಯಾಃ ಸರ್ವಭೂತತ್ವಮನುಪಪನ್ನಮಿತಿ ಗಾಯತ್ರೀಕಾರಣಂ ವಾಚಂ ಶಬ್ದರೂಪಾಮಾಪಾದಯತಿ ಗಾಯತ್ರೀಂ ವಾಗ್ವೈ ಗಾಯತ್ರೀತಿ । ವಾಗ್ವಾ ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಭೂತಮ್ । ಯಸ್ಮಾತ್ ವಾಕ್ ಶಬ್ದರೂಪಾ ಸತೀ ಸರ್ವಂ ಭೂತಂ ಗಾಯತಿ ಶಬ್ದಯತಿ — ಅಸೌ ಗೌಃ ಅಸಾವಶ್ವ ಇತಿ ಚ, ತ್ರಾಯತೇ ಚ ರಕ್ಷತಿ — ಅಮುಷ್ಮಾನ್ಮಾ ಭೈಷೀಃ ಕಿಂ ತೇ ಭಯಮುತ್ಥಿತಮ್ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಸರ್ವತೋ ಭಯಾನ್ನಿವರ್ತ್ಯಮಾನಃ ವಾಚಾ ತ್ರಾತಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಯತ್ ವಾಕ್ ಭೂತಂ ಗಾಯತಿ ಚ ತ್ರಾಯತೇ ಚ, ಗಾಯತ್ರ್ಯೇವ ತತ್ ಗಾಯತಿ ಚ ತ್ರಾಯತೇ ಚ, ವಾಚಃ ಅನನ್ಯತ್ವಾದ್ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಃ । ಗಾನಾತ್ತ್ರಾಣಾಚ್ಚ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾ ಗಾಯತ್ರೀತ್ವಮ್ ॥

ಯಾ ವೈ ಸಾ ಗಾಯತ್ರೀಯಂ ವಾವ ಸಾ ಯೇಯಂ ಪೃಥಿವ್ಯಸ್ಯಾꣳ ಹೀದꣳ ಸರ್ವಂ ಭೂತಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮೇತಾಮೇವ ನಾತಿಶೀಯತೇ ॥ ೨ ॥

ಯಾ ವೈ ಸಾ ಏವಂಲಕ್ಷಣಾ ಸರ್ವಭೂತರೂಪಾ ಗಾಯತ್ರೀ, ಇಯಂ ವಾವ ಸಾ ಯೇಯಂ ಪೃಥಿವೀ । ಕಥಂ ಪುನರಿಯಂ ಪೃಥಿವೀ ಗಾಯತ್ರೀತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಸರ್ವಭೂತಸಂಬಂಧಾತ್ । ಕಥಂ ಸರ್ವಭೂತಸಂಬಂಧಃ, ಅಸ್ಯಾಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾಂ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಸರ್ವಂ ಸ್ಥಾವರಂ ಜಂಗಮಂ ಚ ಭೂತಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮ್ , ಏತಾಮೇವ ಪೃಥಿವೀಂ ನಾತಿಶೀಯತೇ ನಾತಿವರ್ತತ ಇತ್ಯೇತತ್ । ಯಥಾ ಗಾನತ್ರಾಣಾಭ್ಯಾಂ ಭೂತಸಂಬಂಧೋ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಃ, ಏವಂ ಭೂತಪ್ರತಿಷ್ಠಾನಾದ್ಭೂತಸಂಬದ್ಧಾ ಪೃಥಿವೀ ; ಅತೋ ಗಾಯತ್ರೀ ಪೃಥಿವೀ ॥

ಯಾ ವೈ ಸಾ ಪೃಥಿವೀಯಂ ವಾವ ಸಾ ಯದಿದಮಸ್ಮಿನ್ಪುರುಷೇ ಶರೀರಮಸ್ಮಿನ್ಹೀಮೇ ಪ್ರಾಣಾಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾ ಏತದೇವ ನಾತಿಶೀಯಂತೇ ॥ ೩ ॥

ಯಾ ವೈ ಸಾ ಪೃಥಿವೀ ಗಾಯತ್ರೀ ಇಯಂ ವಾವ ಸಾ ಇದಮೇವ । ತತ್ಕಿಮ್ ? ಯದಿದಮಸ್ಮಿನ್ಪುರುಷೇ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತೇ ಜೀವತಿ ಶರೀರಮ್ , ಪಾರ್ಥಿವತ್ವಾಚ್ಛರೀರಸ್ಯ । ಕಥಂ ಶರೀರಸ್ಯ ಗಾಯತ್ರೀತ್ವಮಿತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಅಸ್ಮಿನ್ಹಿ ಇಮೇ ಪ್ರಾಣಾಃ ಭೂತಶಬ್ದವಾಚ್ಯಾಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾಃ, ಅತಃ ಪೃಥಿವೀವದ್ಭೂತಶಬ್ದವಾಚ್ಯಪ್ರಾಣಪ್ರತಿಷ್ಠಾನಾತ್ ಶರೀರಂ ಗಾಯತ್ರೀ, ಏತದೇವ ಯಸ್ಮಾಚ್ಛರೀರಂ ನಾತಿಶೀಯಂತೇ ಪ್ರಾಣಾಃ ॥

ಯದ್ವೈ ತತ್ಪುರುಷೇ ಶರೀರಮಿದಂ ವಾವ ತದ್ಯದಿದಮಸ್ಮಿನ್ನಂತಃ ಪುರುಷೇ ಹೃದಯಮಸ್ಮಿನ್ಹೀಮೇ ಪ್ರಾಣಾಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾ ಏತದೇವ ನಾತಿಶೀಯಂತೇ ॥ ೪ ॥

ಯದ್ವೈ ತತ್ಪುರುಷೇ ಶರೀರಂ ಗಾಯತ್ರೀ ಇದಂ ವಾವ ತತ್ । ಯದಿದಮಸ್ಮಿನ್ನಂತಃ ಮಧ್ಯೇ ಪುರುಷೇ ಹೃದಯಂ ಪುಂಡರೀಕಾಖ್ಯಮ್ ಏತದ್ಗಾಯತ್ರೀ । ಕಥಮಿತಿ, ಆಹ — ಅಸ್ಮಿನ್ಹಿ ಇಮೇ ಪ್ರಾಣಾಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾಃ, ಅತಃ ಶರೀರವತ್ ಗಾಯತ್ರೀ ಹೃದಯಮ್ । ಏತದೇವ ಚ ನಾತಿಶೀಯಂತೇ ಪ್ರಾಣಾಃ । ‘ಪ್ರಾಣೋ ಹ ಪಿತಾ । ಪ್ರಾಣೋ ಮಾತಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೧೫ । ೧) ‘ಅಹಿಂಸನ್ಸರ್ವಭೂತಾನಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧೫ । ೧) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ಭೂತಶಬ್ದವಾಚ್ಯಾಃ ಪ್ರಾಣಾಃ ॥

ಸೈಷಾ ಚತುಷ್ಪದಾ ಷಡ್‌ವಿಧಾ ಗಾಯತ್ರೀ ತದೇತದೃಚಾಭ್ಯನೂಕ್ತಮ್ ॥ ೫ ॥

ಸೈಷಾ ಚತುಷ್ಪದಾ ಷಡಕ್ಷರಪದಾ ಛಂದೋರೂಪಾ ಸತೀ ಭವತಿ ಗಾಯತ್ರೀ ಷಡ್‌ವಿಧಾ — ವಾಗ್ಭೂತಪೃಥಿವೀಶರೀರಹೃದಯಪ್ರಾಣರೂಪಾ ಸತೀ ಷಡ್‌ವಿಧಾ ಭವತಿ । ವಾಕ್ಪ್ರಾಣಯೋರನ್ಯಾರ್ಥನಿರ್ದಿಷ್ಟಯೋರಪಿ ಗಾಯತ್ರೀಪ್ರಕಾರತ್ವಮ್ , ಅನ್ಯಥಾ ಷಡ್‌ವಿಧಸಂಖ್ಯಾಪೂರಣಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ತತ್ ಏತಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಏತತ್ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಖ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಗಾಯತ್ರ್ಯನುಗತಂ ಗಾಯತ್ರೀಮುಖೇನೋಕ್ತಮ್ ಋಚಾ ಅಪಿ ಮಂತ್ರೇಣಾಭ್ಯನೂಕ್ತಂ ಪ್ರಕಾಶಿತಮ್ ॥

ತಾವಾನಸ್ಯ ಮಹಿಮಾ ತತೋ ಜ್ಯಾಯಂಶ್ಚ ಪೂರುಷಃ । ಪಾದೋಽಸ್ಯ ಸರ್ವಾ ಭೂತಾನಿ ತ್ರಿಪಾದಸ್ಯಾಮೃತಂ ದಿವೀತಿ ॥ ೬ ॥

ತಾವಾನ್ ಅಸ್ಯ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಖ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಮಸ್ತಸ್ಯ ಮಹಿಮಾ ವಿಭೂತಿವಿಸ್ತಾರಃ, ಯಾವಾಂಶ್ಚತುಷ್ಪಾತ್ಷಡ್‌ವಿಧಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಕಾರಃ ಪಾದೋ ಗಾಯತ್ರೀತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ । ಅತಃ ತಸ್ಮಾದ್ವಿಕಾರಲಕ್ಷಣಾದ್ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಖ್ಯಾದ್ವಾಚಾರಂಭಣಮಾತ್ರಾತ್ ತತೋ ಜ್ಯಾಯನ್ ಮಹತ್ತರಶ್ಚ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯರೂಪೋಽವಿಕಾರಃ ಪೂರುಷಃ ಪುರುಷಃ ಸರ್ವಪೂರಣಾತ್ ಪುರಿ ಶಯನಾಚ್ಚ । ತಸ್ಯ ಅಸ್ಯ ಪಾದಃ ಸರ್ವಾ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ತೇಜೋಬನ್ನಾದೀನಿ ಸಸ್ಥಾವರಜಂಗಮಾನಿ, ತ್ರಿಪಾತ್ ತ್ರಯಃ ಪಾದಾ ಅಸ್ಯ ಸೋಽಯಂ ತ್ರಿಪಾತ್ ; ತ್ರಿಪಾದಮೃತಂ ಪುರುಷಾಖ್ಯಂ ಸಮಸ್ತಸ್ಯ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾತ್ಮನೋ ದಿವಿ ದ್ಯೋತನವತಿ ಸ್ವಾತ್ಮನ್ಯವಸ್ಥಿತಮಿತ್ಯರ್ಥ ಇತಿ ॥

ಯದ್ವೈ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತೀದಂ ವಾವ ತದ್ಯೋಯಂ ಬಹಿರ್ಧಾ ಪುರುಷಾದಾಕಾಶೋ ಯೋ ವೈ ಸ ಬಹಿರ್ಧಾ ಪುರುಷಾದಾಕಾಶಃ ॥ ೭ ॥

ಯದ್ವೈ ತತ್ ತ್ರಿಪಾದಮೃತಂ ಗಾಯತ್ರೀಮುಖೇನೋಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ, ಇದಂ ವಾವ ತತ್ ಇದಮೇವ ತತ್ ; ಯೋಽಯಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ ಬಹಿರ್ಧಾ ಬಹಿಃ ಪುರುಷಾದಾಕಾಶಃ ಭೌತಿಕೋ ಯೋ ವೈ, ಸ ಬಹಿರ್ಧಾ ಪುರುಷಾದಾಕಾಶ ಉಕ್ತಃ ॥

ಅಯಂ ವಾವ ಸ ಯೋಽಯಮಂತಃ ಪುರುಷ ಆಕಾಶೋ ಯೋ ವೈ ಸೋಽಂತಃ ಪುರುಷ ಆಕಾಶಃ ॥ ೮ ॥

ಅಯಂ ವಾವ ಸಃ, ಯೋಽಯಮಂತಃ ಪುರುಷೇ ಶರೀರೇ ಆಕಾಶಃ । ಯೋ ವೈ ಸೋಽಂತಃ ಪುರುಷ ಆಕಾಶಃ ॥

ಅಯಂ ವಾವ ಸ ಯೋಽಯಮಂತರ್ಹೃದಯ ಆಕಾಶಸ್ತದೇತತ್ಪೂರ್ಣಮಪ್ರವರ್ತಿ ಪೂರ್ಣಾಮಪ್ರವರ್ತಿನೀಂ ಶ್ರಿಯಂ ಲಭತೇ ಯ ಏವಂ ವೇದ ॥ ೯ ॥

ಅಯಂ ವಾವ ಸಃ, ಯೋಽಯಮಂತರ್ಹೃದಯೇ ಹೃದಯಪುಂಡರೀಕೇ ಆಕಾಶಃ । ಕಥಮೇಕಸ್ಯ ಸತ ಆಕಾಶಸ್ಯ ತ್ರಿಧಾ ಭೇದ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಬಾಹ್ಯೇಂದ್ರಿಯವಿಷಯೇ ಜಾಗರಿತಸ್ಥಾನೇ ನಭಸಿ ದುಃಖಬಾಹುಲ್ಯಂ ದೃಶ್ಯತೇ । ತತೋಽಂತಃಶರೀರೇ ಸ್ವಪ್ನಸ್ಥಾನಭೂತೇ ಮಂದತರಂ ದುಃಖಂ ಭವತಿ । ಸ್ವಪ್ನಾನ್ಪಶ್ಯತೋ ಹೃದಯಸ್ಥೇ ಪುನರ್ನಭಸಿ ನ ಕಂಚನ ಕಾಮಂ ಕಾಮಯತೇ ನ ಕಂಚನ ಸ್ವಪ್ನಂ ಪಶ್ಯತಿ । ಅತಃ ಸರ್ವದುಃಖನಿವೃತ್ತಿರೂಪಮಾಕಾಶಂ ಸುಷುಪ್ತಸ್ಥಾನಮ್ । ಅತೋ ಯುಕ್ತಮೇಕಸ್ಯಾಪಿ ತ್ರಿಧಾ ಭೇದಾನ್ವಾಖ್ಯಾನಮ್ । ಬಹಿರ್ಧಾ ಪುರುಷಾದಾರಭ್ಯ ಆಕಾಶಸ್ಯ ಹೃದಯೇ ಸಂಕೋಚಕರಣಂ ಚೇತಃಸಮಾಧಾನಸ್ಥಾನಸ್ತುತಯೇ — ಯಥಾ ‘ತ್ರಯಾಣಾಮಪಿ ಲೋಕಾನಾಂ ಕುರುಕ್ಷೇತ್ರಂ ವಿಶಿಷ್ಯತೇ । ಅರ್ಧತಸ್ತು ಕುರುಕ್ಷೇತ್ರಮರ್ಧತಸ್ತು ಪೃಥೂದಕಮ್’ ( ? ) ಇತಿ, ತದ್ವತ್ । ತದೇತದ್ಧಾರ್ದಾಕಾಶಾಖ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪೂರ್ಣಂ ಸರ್ವಗತಮ್ , ನ ಹೃದಯಮಾತ್ರಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಮಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ , ಯದ್ಯಪಿ ಹೃದಯಾಕಾಶೇ ಚೇತಃ ಸಮಾಧೀಯತೇ । ಅಪ್ರವರ್ತಿ ನ ಕುತಶ್ಚಿತ್ಕ್ವಚಿತ್ಪ್ರವರ್ತಿತುಂ ಶೀಲಮಸ್ಯೇತ್ಯಪ್ರವರ್ತಿ, ತದನುಚ್ಛಿತ್ತಿಧರ್ಮಕಮ್ । ಯಥಾ ಅನ್ಯಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾನ್ಯುಚ್ಛಿತ್ತಿಧರ್ಮಕಾಣಿ, ನ ತಥಾ ಹಾರ್ದಂ ನಭಃ । ಪೂರ್ಣಾಮಪ್ರವರ್ತಿನೀಮನುಚ್ಛೇದಾತ್ಮಿಕಾಂ ಶ್ರಿಯಂ ವಿಭೂತಿಂ ಗುಣಫಲಂ ಲಭತೇ ದೃಷ್ಟಮ್ । ಯ ಏವಂ ಯಥೋಕ್ತಂ ಪೂರ್ಣಾಪ್ರವರ್ತಿಗುಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ ಜಾನಾತಿ ಇಹೈವ ಜೀವನ್ ತದ್ಭಾವಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಇತಿ ದ್ವಾದಶಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ತ್ರಯೋದಶಃ ಖಂಡಃ

ತಸ್ಯ ಹ ವಾ ಏತಸ್ಯ ಹೃದಯಸ್ಯ ಪಂಚ ದೇವಸುಷಯಃ ಸ ಯೋಽಸ್ಯ ಪ್ರಾಙ್ಸುಷಿಃ ಸ ಪ್ರಾಣಸ್ತಚ್ಚಕ್ಷುಃ ಸ ಆದಿತ್ಯಸ್ತದೇತತ್ತೇಜೋಽನ್ನಾದ್ಯಮಿತ್ಯುಪಾಸೀತ ತೇಜಸ್ವ್ಯನ್ನಾದೋ ಭವತಿ ಯ ಏವಂ ವೇದ ॥ ೧ ॥

ತಸ್ಯ ಹ ವಾ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಖ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಉಪಾಸನಾಂಗತ್ವೇನ ದ್ವಾರಪಾಲಾದಿಗುಣವಿಧಾನಾರ್ಥಮಾರಭ್ಯತೇ । ಯಥಾ ಲೋಕೇ ದ್ವಾರಪಾಲಾಃ ರಾಜ್ಞ ಉಪಾಸನೇನ ವಶೀಕೃತಾ ರಾಜಪ್ರಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಾ ಭವಂತಿ, ತಥೇಹಾಪೀತಿ । ತಸ್ಯ ಇತಿ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ಹೃದಯಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏತಸ್ಯ ಅನಂತರನಿರ್ದಿಷ್ಟಸ್ಯ ಪಂಚ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾಕಾಃ ದೇವಾನಾಂ ಸುಷಯಃ ದೇವಸುಷಯಃ ಸ್ವರ್ಗಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಿದ್ವಾರಚ್ಛಿದ್ರಾಣಿ, ದೇವೈಃ ಪ್ರಾಣಾದಿತ್ಯಾದಿಭಿಃ ರಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾನಿ ಇತ್ಯತೋ ದೇವಸುಷಯಃ ; ತಸ್ಯ ಸ್ವರ್ಗಲೋಕಭವನಸ್ಯ ಹೃದಯಸ್ಯ ಅಸ್ಯ ಯಃ ಪ್ರಾಙ್ಸುಷಿಃ ಪೂರ್ವಾಭಿಮುಖಸ್ಯ ಪ್ರಾಗ್ಗತಂ ಯಚ್ಛಿದ್ರಂ ದ್ವಾರಂ ಸ ಪ್ರಾಣಃ ; ತತ್ಸ್ಥಃ ತೇನ ದ್ವಾರೇಣ ಯಃ ಸಂಚರತಿ ವಾಯುವಿಶೇಷಃ ಸ ಪ್ರಾಗನಿತೀತಿ ಪ್ರಾಣಃ । ತೇನೈವ ಸಂಬದ್ಧಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ತಚ್ಚಕ್ಷುಃ ; ತಥೈವ ಸ ಆದಿತ್ಯಃ ‘ಆದಿತ್ಯೋ ಹ ವೈ ಬ್ರಾಹ್ಮಪ್ರಾಣಃ’ (ಪ್ರ. ಉ. ೩ । ೮) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ಚಕ್ಷುರೂಪಪ್ರತಿಷ್ಠಾಕ್ರಮೇಣ ಹೃದಿ ಸ್ಥಿತಃ ; ‘ಸ ಆದಿತ್ಯಃ ಕಸ್ಮಿನ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ ಇತಿ ಚಕ್ಷುಷಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೨೦) ಇತ್ಯಾದಿ ಹಿ ವಾಜಸನೇಯಕೇ । ಪ್ರಾಣವಾಯುದೇವತೈವ ಹಿ ಏಕಾ ಚಕ್ಷುರಾದಿತ್ಯಶ್ಚ ಸಹಾಶ್ರಯೇಣ । ವಕ್ಷ್ಯತಿ ಚ — ಪ್ರಾಣಾಯ ಸ್ವಾಹೇತಿ ಹುತಂ ಹವಿಃ ಸರ್ವಮೇತತ್ತರ್ಪಯತೀತಿ । ತದೇತತ್ ಪ್ರಾಣಾಖ್ಯಂ ಸ್ವರ್ಗಲೋಕದ್ವಾರಪಾಲತ್ವಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮ । ಸ್ವರ್ಗಲೋಕಂ ಪ್ರತಿಪಿತ್ಸುಃ ತೇಜಸ್ವೀ ಏತತ್ ಚಕ್ಷುರಾದಿತ್ಯಸ್ವರೂಪೇಣ ಅನ್ನಾದ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ ಸವಿತುಃ ತೇಜಃ ಅನ್ನಾದ್ಯಮ್ ಇತ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ಗುಣಾಭ್ಯಾಮ್ ಉಪಾಸೀತ । ತತಃ ತೇಜಸ್ವ್ಯನ್ನಾದಶ್ಚ ಆಮಯಾವಿತ್ವರಹಿತೋ ಭವತಿ ; ಯ ಏವಂ ವೇದ ತಸ್ಯೈತದ್ಗುಣಫಲಮ್ । ಉಪಾಸನೇನ ವಶೀಕೃತೋ ದ್ವಾರಪಃ ಸ್ವರ್ಗಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಿಹೇತುರ್ಭವತೀತಿ ಮುಖ್ಯಂ ಚ ಫಲಮ್ ॥

ಅಥ ಯೋಽಸ್ಯ ದಕ್ಷಿಣಃ ಸುಷಿಃ ಸ ವ್ಯಾನಸ್ತಚ್ಛ್ರೋತ್ರꣳ ಸ ಚಂದ್ರಮಾಸ್ತದೇತಚ್ಛ್ರೀಶ್ಚ ಯಶಶ್ಚೇತ್ಯುಪಾಸೀತ ಶ್ರೀಮಾನ್ಯಶಸ್ವೀ ಭವತಿ ಯ ಏವಂ ವೇದ ॥ ೨ ॥

ಅಥ ಯೋಽಸ್ಯ ದಕ್ಷಿಣಃ ಸುಷಿಃ ತತ್ಸ್ಥೋ ವಾಯುವಿಶೇಷಃ ಸ ವೀರ್ಯವತ್ಕರ್ಮ ಕುರ್ವನ್ ವಿಗೃಹ್ಯ ವಾ ಪ್ರಾಣಾಪಾನೌ ನಾನಾ ವಾ ಅನಿತೀತಿ ವ್ಯಾನಃ । ತತ್ಸಂಬದ್ಧಮೇವ ಚ ತಚ್ಛ್ರೋತ್ರಮಿಂದ್ರಿಯಮ್ । ತಥಾ ಸ ಚಂದ್ರಮಾಃ — ಶ್ರೋತ್ರೇಣ ಸೃಷ್ಟಾ ದಿಶಶ್ಚ ಚಂದ್ರಮಾಶ್ಚ ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಸಹಾಶ್ರಯೌ ಪೂರ್ವವತ್ ; ತದೇತತ್ ಶ್ರೀಶ್ಚ ವಿಭೂತಿಃ ಶ್ರೋತ್ರಚಂದ್ರಮಸೋರ್ಜ್ಞಾನಾನ್ನಹೇತುತ್ವಮ್ ; ಅತಸ್ತಾಭ್ಯಾಂ ಶ್ರೀತ್ವಮ್ । ಜ್ಞಾನಾನ್ನವತಶ್ಚ ಯಶಃ ಖ್ಯಾತಿರ್ಭವತೀತಿ ಯಶೋಹೇತುತ್ವಾತ್ ಯಶಸ್ತ್ವಮ್ । ಅತಸ್ತಾಭ್ಯಾಂ ಗುಣಾಭ್ಯಾಮುಪಾಸೀತೇತ್ಯಾದಿ ಸಮಾನಮ್ ॥ ೨ ॥

ಅಥ ಯೋಽಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಙ್ಸುಷಿಃ ಸೋಽಪಾನಃ ಸಾ ವಾಕ್ಯೋಽಗ್ನಿಸ್ತದೇತದ್ಬ್ರಹ್ಮವರ್ಚಸಮನ್ನಾದ್ಯಮಿತ್ಯುಪಾಸೀತ ಬ್ರಹ್ಮವರ್ಚಸ್ಯನ್ನಾದೋ ಭವತಿ ಯ ಏವಂ ವೇದ ॥ ೩ ॥

ಅಥ ಯೋಽಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಙ್ಸುಷಿಃ ಪಶ್ಚಿಮಃ ತತ್ಸ್ಥೋ ವಾಯುವಿಶೇಷಃ ಸ ಮೂತ್ರಪುರೀಷಾದ್ಯಪನಯನ್ ಅಧೋಽನಿತೀತ್ಯಪಾನಃ । ಸಾ ತಥಾ ವಾಕ್ , ತತ್ಸಂಬಂಧಾತ್ ; ತಥಾ ಅಗ್ನಿಃ ; ತದೇತದ್ಬ್ರಹ್ಮವರ್ಚಸಂ ವೃತ್ತಸ್ವಾಧ್ಯಾಯನಿಮಿತ್ತಂ ತೇಜಃ ಬ್ರಹ್ಮವರ್ಚಸಮ್ , ಅಗ್ನಿಸಂಬಂಧಾದ್ವೃತ್ತಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ । ಅನ್ನಗ್ರಸನಹೇತುತ್ವಾತ್ ಅಪಾನಸ್ಯ ಅನ್ನಾದ್ಯತ್ವಮ್ । ಸಮಾನಮನ್ಯತ್ ॥

ಅಥ ಯೋಽಸ್ಯೋದಙ್ಸುಷಿಃ ಸ ಸಮಾನಸ್ತನ್ಮನಃ ಸ ಪರ್ಜನ್ಯಸ್ತದೇತತ್ಕೀರ್ತಿಶ್ಚ ವ್ಯುಷ್ಟಿಶ್ಚೇತ್ಯುಪಾಸೀತ ಕೀರ್ತಿಮಾನ್ವ್ಯುಷ್ಟಿಮಾನ್ಭವತಿ ಯ ಏವಂ ವೇದ ॥ ೪ ॥

ಅಥ ಯೋಽಸ್ಯೋದಙ್ ಸುಷಿಃ ಉದಗ್ಗತಃ ಸುಷಿಃ ತತ್ಸ್ಥೋ ವಾಯುವಿಶೇಷಃ ಸೋಽಶಿತಪೀತೇ ಸಮಂ ನಯತೀತಿ ಸಮಾನಃ । ತತ್ಸಂಬದ್ಧಂ ಮನೋಽಂತಃಕರಣಮ್ , ಸ ಪರ್ಜನ್ಯೋ ವೃಷ್ಟ್ಯಾತ್ಮಕೋ ದೇವಃ ಪರ್ಜನ್ಯನಿಮಿತ್ತಾಶ್ಚ ಆಪ ಇತಿ, ‘ಮನಸಾ ಸೃಷ್ಟಾ ಆಪಶ್ಚ ವರುಣಶ್ಚ’ (ಐ. ಆ. ೨ । ೧) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ತದೇತತ್ಕೀರ್ತಿಶ್ಚ, ಮನಸೋ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕೀರ್ತಿಹೇತುತ್ವಾತ್ । ಆತ್ಮಪರೋಕ್ಷಂ ವಿಶ್ರುತತ್ವಂ ಕೀರ್ತಿರ್ಯಶಃ । ಸ್ವಕರಣಸಂವೇದ್ಯಂ ವಿಶ್ರುತತ್ವಂ ವ್ಯುಷ್ಟಿಃ ಕಾಂತಿರ್ದೇಹಗತಂ ಲಾವಣ್ಯಮ್ । ತತಶ್ಚ ಕೀರ್ತಿಸಂಭವಾತ್ಕೀರ್ತಿಶ್ಚೇತಿ । ಸಮಾನಮನ್ಯತ್ ॥

ಅಥ ಯೋಽಸ್ಯೋರ್ಧ್ವಃ ಸುಷಿಃ ಸ ಉದಾನಃ ಸ ವಾಯುಃ ಸ ಆಕಾಶಸ್ತದೇತದೋಜಶ್ಚ ಮಹಶ್ಚೇತ್ಯುಪಾಸೀತೌಜಸ್ವೀ ಮಹಸ್ವಾನ್ಭವತಿ ಯ ಏವಂ ವೇದ ॥ ೫ ॥

ಅಥ ಯೋಽಸ್ಯೋರ್ಧ್ವಃ ಸುಷಿಃ ಸ ಉದಾನಃ ಆ ಪಾದತಲಾದಾರಭ್ಯೋರ್ಧ್ವಮುತ್ಕ್ರಮಣಾತ್ ಉತ್ಕರ್ಷಾರ್ಥಂ ಚ ಕರ್ಮ ಕುರ್ವನ್ ಅನಿತೀತ್ಯುದಾನಃ । ಸ ವಾಯುಃ ತದಾಧಾರಶ್ಚ ಆಕಾಶಃ । ತದೇತತ್ ವಾಯ್ವಾಕಾಶಯೋರೋಜೋಹೇತುತ್ವಾದೋಜಃ ಬಲಂ ಮಹತ್ವಾಚ್ಚ ಮಹ ಇತಿ । ಸಮಾನಮನ್ಯತ್ ॥

ತೇ ವಾ ಏತೇ ಪಂಚ ಬ್ರಹ್ಮಪುರುಷಾಃ ಸ್ವರ್ಗಸ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯ ದ್ವಾರಪಾಃ ಸ ಯ ಏತಾನೇವಂ ಪಂಚ ಬ್ರಹ್ಮಪುರುಷಾನ್ಸ್ವರ್ಗಸ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯ ದ್ವಾರಪಾನ್ವೇದಾಸ್ಯ ಕುಲೇ ವೀರೋ ಜಾಯತೇ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ಸ್ವರ್ಗಂ ಲೋಕಂ ಯ ಏತಾನೇವಂ ಪಂಚ ಬ್ರಹ್ಮಪುರುಷಾನ್ಸ್ವರ್ಗಸ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯ ದ್ವಾರಪಾನ್ವೇದ ॥ ೬ ॥

ತೇ ವಾ ಏತೇ ಯಥೋಕ್ತಾಃ ಪಂಚಸುಷಿಸಂಬಂಧಾತ್ ಪಂಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಹಾರ್ದಸ್ಯ ಪುರುಷಾಃ ರಾಜಪುರುಷಾ ಇವ ದ್ವಾರಸ್ಥಾಃ ಸ್ವರ್ಗಸ್ಯ ಹಾರ್ದಸ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯ ದ್ವಾರಪಾಃ ದ್ವಾರಪಾಲಾಃ । ಏತೈರ್ಹಿ ಚಕ್ಷುಃಶ್ರೋತ್ರವಾಙ್ಮನಃಪ್ರಾಣೈರ್ಬಹಿರ್ಮುಖಪ್ರವೃತ್ತೈರ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಹಾರ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತಿದ್ವಾರಾಣಿ ನಿರುದ್ಧಾನಿ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಹಿ ಏತದಜಿತಕರಣತಯಾ ಬಾಹ್ಯವಿಷಯಾಸಂಗಾನೃತಪ್ರರೂಢತ್ವಾತ್ ನ ಹಾರ್ದೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಮನಸ್ತಿಷ್ಠತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಸತ್ಯಮುಕ್ತಮೇತೇ ಪಂಚ ಬ್ರಹ್ಮಪುರುಷಾಃ ಸ್ವರ್ಗಸ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯ ದ್ವಾರಪಾ ಇತಿ । ಅತಃ ಸ ಯ ಏತಾನೇವಂ ಯಥೋಕ್ತಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಾನ್ ಸ್ವರ್ಗಸ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯ ದ್ವಾರಪಾನ್ ವೇದ ಉಪಾಸ್ತೇ ಉಪಾಸನಯಾ ವಶೀಕರೋತಿ, ಸ ರಾಜದ್ವಾರಪಾಲಾನಿವೋಪಾಸನೇನ ವಶೀಕೃತ್ಯ ತೈರನಿವಾರಿತಃ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ಸ್ವರ್ಗಂ ಲೋಕಂ ರಾಜಾನಮಿವ ಹಾರ್ದಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ಕಿಂ ಚ ಅಸ್ಯ ವಿದುಷಃ ಕುಲೇ ವೀರಃ ಪುತ್ರೋ ಜಾಯತೇ ವೀರಪುರುಷಸೇವನಾತ್ । ತಸ್ಯ ಚ ಋಣಾಪಾಕರಣೇನ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಪ್ರವೃತ್ತಿಹೇತುತ್ವಮ್ । ತತಶ್ಚ ಸ್ವರ್ಗಲೋಕಪ್ರತಿಪತ್ತಯೇ ಪಾರಂಪರ್ಯೇಣ ಭವತೀತಿ ಸ್ವರ್ಗಲೋಕಪ್ರತಿಪತ್ತಿರೇವೈಕಂ ಫಲಮ್ ॥

ಅಥ ಯದತಃ ಪರೋ ದಿವೋ ಜ್ಯೋತಿರ್ದೀಪ್ಯತೇ ವಿಶ್ವತಃ ಪೃಷ್ಠೇಷು ಸರ್ವತಃ ಪೃಷ್ಠೇಷ್ವನುತ್ತಮೇಷೂತ್ತಮೇಷು ಲೋಕೇಷ್ವಿದಂ ವಾವ ತದ್ಯದಿದಮಸ್ಮಿನ್ನಂತಃ ಪುರುಷೇ ಜ್ಯೋತಿಃ ॥ ೭ ॥

ಅಥ ಯತ್ ಅಸೌ ವಿದ್ವಾನ್ ಸ್ವರ್ಗಂ ಲೋಕಂ ವೀರಪುರುಷಸೇವನಾತ್ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ, ಯಚ್ಚೋಕ್ತಂ ತ್ರಿಪಾದಸ್ಯಾಮೃತಂ ದಿವೀತಿ, ತದಿದಂ ಲಿಂಗೇನ ಚಕ್ಷುಃಶ್ರೋತ್ರೇಂದ್ರಿಯಗೋಚರಮಾಪಾದಯಿತವ್ಯಮ್ , ಯಥಾ ಅಗ್ನ್ಯಾದಿ ಧೂಮಾದಿಲಿಂಗೇನ । ತಥಾ ಹಿ ಏವಮೇವೇದಮಿತಿ ಯಥೋಕ್ತೇ ಅರ್ಥೇ ದೃಢಾ ಪ್ರತೀತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ — ಅನನ್ಯತ್ವೇನ ಚ ನಿಶ್ಚಯ ಇತಿ । ಅತ ಆಹ — ಯದತಃ ಅಮುಷ್ಮಾತ್ ದಿವಃ ದ್ಯುಲೋಕಾತ್ , ಪರಃ ಪರಮಿತಿ ಲಿಂಗವ್ಯತ್ಯಯೇನ, ಜ್ಯೋತಿರ್ದೀಪ್ಯತೇ, ಸ್ವಯಂಪ್ರಭಂ ಸದಾಪ್ರಕಾಶತ್ವಾದ್ದೀಪ್ಯತ ಇವ ದೀಪ್ಯತ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ಅಗ್ನ್ಯಾದಿವಜ್ಜ್ವಲನಲಕ್ಷಣಾಯಾ ದೀಪ್ತೇರಸಂಭವಾತ್ । ವಿಶ್ವತಃ ಪೃಷ್ಠೇಷ್ವಿತ್ಯೇತಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ಸರ್ವತಃ ಪೃಷ್ಠೇಷ್ವಿತಿ, ಸಂಸಾರಾದುಪರೀತ್ಯರ್ಥಃ ; ಸಂಸಾರ ಏವ ಹಿ ಸರ್ವಃ, ಅಸಂಸಾರಿಣಃ ಏಕತ್ವಾನ್ನಿರ್ಭೇದತ್ವಾಚ್ಚ । ಅನುತ್ತಮೇಷು, ತತ್ಪುರುಷಸಮಾಸಾಶಂಕಾನಿವೃತ್ತಯೇ ಆಹ ಉತ್ತಮೇಷು ಲೋಕೇಷ್ವಿತಿ ; ಸತ್ಯಲೋಕಾದಿಷು ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾದಿಕಾರ್ಯರೂಪಸ್ಯ ಪರಸ್ಯೇಶ್ವರಸ್ಯ ಆಸನ್ನತ್ವಾದುಚ್ಯತೇ ಉತ್ತಮೇಷು ಲೋಕೇಷ್ವಿತಿ । ಇದಂ ವಾವ ಇದಮೇವ ತತ್ ಯದಿದಮಸ್ಮಿನ್ಪುರುಷೇ ಅಂತಃ ಮಧ್ಯೇ ಜ್ಯೋತಿಃ ಚಕ್ಷುಃಶ್ರೋತ್ರಗ್ರಾಹ್ಯೇಣ ಲಿಂಗೇನೋಷ್ಣಿಮ್ನಾ ಶಬ್ದೇನ ಚ ಅವಗಮ್ಯತೇ । ಯತ್ ತ್ವಚಾ ಸ್ಪರ್ಶರೂಪೇಣ ಗೃಹ್ಯತೇ ತಚ್ಚಕ್ಷುಷೈವ, ದೃಢಪ್ರತೀತಿಕರತ್ವಾತ್ತ್ವಚಃ, ಅವಿನಾಭೂತತ್ವಾಚ್ಚ ರೂಪಸ್ಪರ್ಶಯೋಃ ॥

ತಸ್ಯೈಷಾ ದೃಷ್ಟಿರ್ಯತ್ರೈತದಸ್ಮಿಂಛರೀರೇ ಸꣳಸ್ಪರ್ಶೇನೋಷ್ಣಿಮಾನಂ ವಿಜಾನಾತಿ ತಸ್ಯೈಷಾ ಶ್ರುತಿರ್ಯತ್ರೈತತ್ಕರ್ಣಾವಪಿಗೃಹ್ಯ ನಿನದಮಿವ ನದಥುರಿವಾಗ್ನೇರಿವ ಜ್ವಲತ ಉಪಶೃಣೋತಿ ತದೇತದ್ದೃಷ್ಟಂ ಚ ಶ್ರುತಂ ಚೇತ್ಯುಪಾಸೀತ ಚಕ್ಷುಷ್ಯಃ ಶ್ರುತೋ ಭವತಿ ಯ ಏವಂ ವೇದ ಯ ಏವಂ ವೇದ ॥ ೮ ॥

ಕಥಂ ಪುನಃ ತಸ್ಯ ಜ್ಯೋತಿಷಃ ಲಿಂಗಂ ತ್ವಗ್ದೃಷ್ಟಿಗೋಚರತ್ವಮಾಪದ್ಯತ ಇತಿ, ಆಹ — ಯತ್ರ ಯಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ, ಏತದಿತಿ ಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಣಮ್ , ಅಸ್ಮಿಞ್ಶರೀರೇ ಹಸ್ತೇನ ಆಲಭ್ಯ ಸಂಸ್ಪರ್ಶೇನ ಉಷ್ಣಿಮಾನಂ ರೂಪಸಹಭಾವಿನಮುಷ್ಣಸ್ಪರ್ಶಭಾವಂ ವಿಜಾನಾತಿ, ಸ ಹಿ ಉಷ್ಣಿಮಾ ನಾಮರೂಪವ್ಯಾಕರಣಾಯ ದೇಹಮನುಪ್ರವಿಷ್ಟಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯಾತ್ಮಜ್ಯೋತಿಷಃ ಲಿಂಗಮ್ , ಅವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ । ನ ಹಿ ಜೀವಂತಮಾತ್ಮಾನಮುಷ್ಣಿಮಾ ವ್ಯಭಿಚರತಿ । ಉಷ್ಣ ಏವ ಜೀವಿಷ್ಯನ್ ಶೀತೋ ಮರಿಷ್ಯನ್ ಇತಿ ಹಿ ವಿಜ್ಞಾಯತೇ । ಮರಣಕಾಲೇ ಚ ತೇಜಃ ಪರಸ್ಯಾಂ ದೇವತಾಯಾಮಿತಿ ಪರೇಣಾವಿಭಾಗತ್ವೋಪಗಮಾತ್ । ಅತಃ ಅಸಾಧಾರಣಂ ಲಿಂಗಮೌಷ್ಣ್ಯಮಗ್ನೇರಿವ ಧೂಮಃ । ಅತಸ್ತಸ್ಯ ಪರಸ್ಯೈಷಾ ದೃಷ್ಟಿಃ ಸಾಕ್ಷಾದಿವ ದರ್ಶನಂ ದರ್ಶನೋಪಾಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ತಸ್ಯ ಜ್ಯೋತಿಷಃ ಏಷಾ ಶ್ರುತಿಃ ಶ್ರವಣಂ ಶ್ರವಣೋಪಾಯೋಽಪ್ಯುಚ್ಯಮಾನಃ । ಯತ್ರ ಯದಾ ಪುರುಷಃ ಜ್ಯೋತಿಷೋ ಲಿಂಗಂ ಶುಶ್ರೂಷತಿ ಶ್ರೋತುಮಿಚ್ಛತಿ, ತದಾ ಏತತ್ ಕರ್ಣಾವಪಿಗೃಹ್ಯ, ಏತಚ್ಛಬ್ದಃ ಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಣಮ್ , ಅಪಿಗೃಹ್ಯ ಅಪಿಧಾಯೇತ್ಯರ್ಥಃ, ಅಂಗುಲಿಭ್ಯಾಂ ಪ್ರೋರ್ಣುತ್ಯ ನಿನದಮಿವ ರಥಸ್ಯೇವ ಘೋಷೋ ನಿನದಃ ತಮಿವ ಶೃಣೋತಿ, ನದಥುರಿವ ಋಷಭಕೂಜಿತಮಿವ ಶಬ್ದಃ, ಯಥಾ ಚ ಅಗ್ನೇರ್ಬಹಿರ್ಜ್ವಲತಃ ಏವಂ ಶಬ್ದಮಂತಃಶರೀರೇ ಉಪಶೃಣೋತಿ, ತದೇತತ್ ಜ್ಯೋತಿಃ ದೃಷ್ಟಶ್ರುತಲಿಂಗತ್ವಾತ್ ದೃಷ್ಟಂ ಚ ಶ್ರುತಂ ಚ ಇತ್ಯುಪಾಸೀತ । ತಥೋಪಾಸನಾತ್ ಚಕ್ಷುಷ್ಯಃ ದರ್ಶನೀಯಃ ಶ್ರುತಃ ವಿಶ್ರುತಶ್ಚ । ಯತ್ ಸ್ಪರ್ಶಗುಣೋಪಾಸನನಿಮಿತ್ತಂ ಫಲಂ ತತ್ ರೂಪೇ ಸಂಪಾದಯತಿ ಚಕ್ಷುಷ್ಯ ಇತಿ, ರೂಪಸ್ಪರ್ಶಯೋಃ ಸಹಭಾವಿತ್ವಾತ್ , ಇಷ್ಟತ್ವಾಚ್ಚ ದರ್ಶನೀಯತಾಯಾಃ । ಏವಂ ಚ ವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಫಲಮುಪಪನ್ನಂ ಸ್ಯಾತ್ , ನ ತು ಮೃದುತ್ವಾದಿಸ್ಪರ್ಶವತ್ತ್ವೇ । ಯ ಏವಂ ಯಥೋಕ್ತೌ ಗುಣೌ ವೇದ । ಸ್ವರ್ಗಲೋಕಪ್ರತಿಪತ್ತಿಸ್ತು ಉಕ್ತಮದೃಷ್ಟಂ ಫಲಮ್ । ದ್ವಿರಭ್ಯಾಸಃ ಆದರಾರ್ಥಃ ॥
ಇತಿ ತ್ರಯೋದಶಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ಚತುರ್ದಶಃ ಖಂಡಃ

ಪುನಸ್ತಸ್ಯೈವ ತ್ರಿಪಾದಮೃತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನಂತಗುಣವತೋಽನಂತಶಕ್ತೇರನೇಕಭೇದೋಪಾಸ್ಯಸ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟಗುಣಶಕ್ತಿಮತ್ತ್ವೇನೋಪಾಸನಂ ವಿಧಿತ್ಸನ್ ಆಹ —

ಸರ್ವಂ ಖಲ್ವಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತಜ್ಜಲಾನಿತಿ ಶಾಂತ ಉಪಾಸೀತ । ಅಥ ಖಲು ಕ್ರತುಮಯಃ ಪುರುಷೋ ಯಥಾಕ್ರತುರಸ್ಮಿಂಲ್ಲೋಕೇ ಪುರುಷೋ ಭವತಿ ತಥೇತಃ ಪ್ರೇತ್ಯ ಭವತಿ ಸ ಕ್ರತುಂ ಕುರ್ವೀತ ॥ ೧ ॥

ಸರ್ವಂ ಸಮಸ್ತಮ್ , ಖಲ್ವಿತಿ ವಾಕ್ಯಾಲಂಕಾರಾರ್ಥೋ ನಿಪಾತಃ । ಇದಂ ಜಗತ್ ನಾಮರೂಪವಿಕೃತಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿವಿಷಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಕಾರಣಮ್ ; ವೃದ್ಧತಮತ್ವಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮ । ಕಥಂ ಸರ್ವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮಿತ್ಯತ ಆಹ — ತಜ್ಜಲಾನಿತಿ ; ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಾತಂ ತೇಜೋಬನ್ನಾದಿಕ್ರಮೇಣ ಸರ್ವಮ್ ; ಅತಃ ತಜ್ಜಮ್ ; ತಥಾ ತೇನೈವ ಜನನಕ್ರಮೇಣ ಪ್ರತಿಲೋಮತಯಾ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಲೀಯತೇ ತದಾತ್ಮತಯಾ ಶ್ಲಿಷ್ಯತ ಇತಿ ತಲ್ಲಮ್ ; ತಥಾ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಸ್ಥಿತಿಕಾಲೇ, ಅನಿತಿ ಪ್ರಾಣಿತಿ ಚೇಷ್ಟತ ಇತಿ । ಏವಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತಯಾ ತ್ರಿಷು ಕಾಲೇಷ್ವವಿಶಿಷ್ಟಮ್ , ತದ್ವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಗ್ರಹಣಾತ್ । ಅತಃ ತದೇವೇದಂ ಜಗತ್ । ಯಥಾ ಚ ಇದಂ ತದೇವೈಕಮದ್ವಿತೀಯಂ ತಥಾ ಷಷ್ಠೇ ವಿಸ್ತರೇಣ ವಕ್ಷ್ಯಾಮಃ । ಯಸ್ಮಾಚ್ಚ ಸರ್ವಮಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ಅತಃ ಶಾಂತಃ ರಾಗದ್ವೇಷಾದಿದೋಷರಹಿತಃ ಸಂಯತಃ ಸನ್ , ಯತ್ ತತ್ಸರ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತತ್ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣೈರ್ಗುಣೈರುಪಾಸೀತ । ಕಥಮುಪಾಸೀತ ? ಕ್ರತುಂ ಕುರ್ವೀತ — ಕ್ರತುಃ ನಿಶ್ಚಯೋಽಧ್ಯವಸಾಯಃ ಏವಮೇವ ನಾನ್ಯಥೇತ್ಯವಿಚಲಃ ಪ್ರತ್ಯಯಃ, ತಂ ಕ್ರತುಂ ಕುರ್ವೀತ ಉಪಾಸೀತ ಇತ್ಯನೇನ ವ್ಯವಹಿತೇನ ಸಂಬಂಧಃ । ಕಿಂ ಪುನಃ ಕ್ರತುಕರಣೇನ ಕರ್ತವ್ಯಂ ಪ್ರಯೋಜನಮ್ ? ಕಥಂ ವಾ ಕ್ರತುಃ ಕರ್ತವ್ಯಃ ? ಕ್ರತುಕರಣಂ ಚ ಅಭಿಪ್ರೇತಾರ್ಥಸಿದ್ಧಿಸಾಧನಂ ಕಥಮ್ ? ಇತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದನಾರ್ಥಮ್ ಅಥೇತ್ಯಾದಿಗ್ರಂಥಃ । ಅಥ ಖಲ್ವಿತಿ ಹೇತ್ವರ್ಥಃ । ಯಸ್ಮಾತ್ಕ್ರತುಮಯಃ ಕ್ರತುಪ್ರಾಯೋಽಧ್ಯವಸಾಯಾತ್ಮಕಃ ಪುರುಷಃ ಜೀವಃ ; ಯಥಾಕ್ರತುಃ ಯಾದೃಶಃ ಕ್ರತುಃ ಅಸ್ಯ ಸೋಽಯಂ ಯಥಾಕ್ರತುಃ ಯಥಾಧ್ಯವಸಾಯಃ ಯಾದೃಙ್ನಿಶ್ಚಯಃ ಅಸ್ಮಿಂಲ್ಲೋಕೇ ಜೀವನ್ ಇಹ ಪುರುಷೋ ಭವತಿ, ತಥಾ ಇತಃ ಅಸ್ಮಾದ್ದೇಹಾತ್ ಪ್ರೇತ್ಯ ಮೃತ್ವಾ ಭವತಿ ; ಕ್ರತ್ವನುರೂಪಫಲಾತ್ಮಕೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಂ ಹಿ ಏತಚ್ಛಾಸ್ತ್ರತೋ ದೃಷ್ಟಮ್ — ‘ಯಂ ಯಂ ವಾಪಿ ಸ್ಮರನ್ಭಾವಂ ತ್ಯಜತ್ಯಂತೇ ಕಲೇಬರಮ್’ (ಭ. ಗೀ. ೮ । ೬) ಇತ್ಯಾದಿ । ಯತ ಏವಂ ವ್ಯವಸ್ಥಾ ಶಾಸ್ತ್ರದೃಷ್ಟಾ, ಅತಃ ಸಃ ಏವಂ ಜಾನನ್ ಕ್ರತುಂ ಕುರ್ವೀತ ; ಯಾದೃಶಂ ಕ್ರತುಂ ವಕ್ಷ್ಯಾಮಃ ತಮ್ । ಯತ ಏವಂ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾದುಪಪದ್ಯತೇ ಕ್ರತ್ವನುರೂಪಂ ಫಲಮ್ , ಅತಃ ಸ ಕರ್ತವ್ಯಃ ಕ್ರತುಃ ॥

ಮನೋಮಯಃ ಪ್ರಾಣಶರೀರೋ ಭಾರೂಪಃ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪ ಆಕಾಶಾತ್ಮಾ ಸರ್ವಕರ್ಮಾ ಸರ್ವಕಾಮಃ ಸರ್ವಗಂಧಃ ಸರ್ವರಸಃ ಸರ್ವಮಿದಮಭ್ಯಾತ್ತೋಽವಾಕ್ಯನಾದರಃ ॥ ೨ ॥

ಕಥಮ್ ? ಮನೋಮಯಃ ಮನಃಪ್ರಾಯಃ ; ಮನುತೇಽನೇನೇತಿ ಮನಃ ತತ್ ಸ್ವವೃತ್ತ್ಯಾ ವಿಷಯೇಷು ಪ್ರವೃತ್ತಂ ಭವತಿ, ತೇನ ಮನಸಾ ತನ್ಮಯಃ ; ತಥಾ ಪ್ರವೃತ್ತ ಇವ ತತ್ಪ್ರಾಯೋ ನಿವೃತ್ತ ಇವ ಚ । ಅತ ಏವ ಪ್ರಾಣಶರೀರಃ ಪ್ರಾಣೋ ಲಿಂಗಾತ್ಮಾ ವಿಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತಿದ್ವಯಸಂಮೂರ್ಛಿತಃ, ‘ಯೋ ವೈ ಪ್ರಾಣಃ ಸಾ ಪ್ರಜ್ಞಾ ಯಾ ವಾ ಪ್ರಜ್ಞಾ ಸ ಪ್ರಾಣಃ’ (ಕೌ. ಉ. ೩ । ೩) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಸಃ ಶರೀರಂ ಯಸ್ಯ, ಸ ಪ್ರಾಣಶರೀರಃ, ‘ಮನೋಮಯಃ ಪ್ರಾಣಶರೀರನೇತಾ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೨ । ೮) ಇತಿ ಚ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ । ಭಾರೂಪಃ ಭಾ ದೀಪ್ತಿಃ ಚೈತನ್ಯಲಕ್ಷಣಂ ರೂಪಂ ಯಸ್ಯ ಸಃ ಭಾರೂಪಃ । ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪಃ ಸತ್ಯಾ ಅವಿತಥಾಃ ಸಂಕಲ್ಪಾಃ ಯಸ್ಯ, ಸೋಽಯಂ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪಃ ; ನ ಯಥಾ ಸಂಸಾರಿಣ ಇವಾನೈಕಾಂತಿಕಫಲಃ ಸಂಕಲ್ಪ ಈಶ್ವರಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಂಸಾರಿಣಃ ಅನೃತೇನ ಮಿಥ್ಯಾಫಲತ್ವಹೇತುನಾ ಪ್ರತ್ಯೂಢತ್ವಾತ್ ಸಂಕಲ್ಪಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾಫಲತ್ವಂ ವಕ್ಷ್ಯತಿ — ‘ಅನೃತೇನ ಹಿ ಪ್ರತ್ಯೂಢಾಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೩ । ೨) ಇತಿ । ಆಕಾಶಾತ್ಮಾ ಆಕಾಶ ಇವ ಆತ್ಮಾ ಸ್ವರೂಪಂ ಯಸ್ಯ ಸಃ ಆಕಾಶಾತ್ಮಾ । ಸರ್ವಗತತ್ವಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವಂ ರೂಪಾದಿಹೀನತ್ವಂ ಚ ಆಕಾಶತುಲ್ಯತಾ ಈಶ್ವರಸ್ಯ । ಸರ್ವಕರ್ಮಾ ಸರ್ವಂ ವಿಶ್ವಂ ತೇನೇಶ್ವರೇಣ ಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ಜಗತ್ಸರ್ವಂ ಕರ್ಮ ಯಸ್ಯ ಸ ಸರ್ವಕರ್ಮಾ, ‘ಸ ಹಿ ಸರ್ವಸ್ಯ ಕರ್ತಾ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೧೩) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಸರ್ವಕಾಮಃ ಸರ್ವೇ ಕಾಮಾ ದೋಷರಹಿತಾ ಅಸ್ಯೇತಿ ಸರ್ವಕಾಮಃ, ‘ಧರ್ಮಾವಿರುದ್ಧೋ ಭೂತೇಷು ಕಾಮೋಽಸ್ಮಿ’ (ಭ. ಗೀ. ೭ । ೧೧) ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇಃ । ನನು ಕಾಮೋಽಸ್ಮೀತಿ ವಚನಾತ್ ಇಹ ಬಹುವ್ರೀಹಿರ್ನ ಸಂಭವತಿ ಸರ್ವಕಾಮ ಇತಿ । ನ, ಕಾಮಸ್ಯ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವಾತ್ ಶಬ್ದಾದಿವತ್ಪಾರಾರ್ಥ್ಯಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಚ ದೇವಸ್ಯ । ತಸ್ಮಾತ್ ಯಥೇಹ ಸರ್ವಕಾಮ ಇತಿ ಬಹುವ್ರೀಹಿಃ, ತಥಾ ಕಾಮೋಽಸ್ಮೀತಿ ಸ್ಮೃತ್ಯರ್ಥೋ ವಾಚ್ಯಃ । ಸರ್ವಗಂಧಃ ಸರ್ವೇ ಗಂಧಾಃ ಸುಖಕರಾ ಅಸ್ಯ ಸೋಽಯಂ ಸರ್ವಗಂಧಃ, ‘ಪುಣ್ಯೋ ಗಂಧಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾಮ್’ (ಭ. ಗೀ. ೭ । ೯) ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇಃ । ತಥಾ ರಸಾ ಅಪಿ ವಿಜ್ಞೇಯಾಃ ; ಅಪುಣ್ಯಗಂಧರಸಗ್ರಹಣಸ್ಯ ಪಾಪ್ಮಸಂಬಂಧನಿಮಿತ್ತತ್ವಶ್ರವಣಾತ್ , ‘ತಸ್ಮಾತ್ತೇನೋಭಯಂ ಜಿಘ್ರತಿ ಸುರಭಿ ಚ ದುರ್ಗಂಧಿ ಚ । ಪಾಪ್ಮನಾ ಹ್ಯೇಷ ವಿದ್ಧಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೧ । ೨ । ೨) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ನ ಚ ಪಾಪ್ಮಸಂಸರ್ಗ ಈಶ್ವರಸ್ಯ, ಅವಿದ್ಯಾದಿದೋಷಸ್ಯಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಸರ್ವಮಿದಂ ಜಗತ್ ಅಭ್ಯಾತ್ತಃ ಅಭಿವ್ಯಾಪ್ತಃ । ಅತತೇರ್ವ್ಯಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಸ್ಯ ಕರ್ತರಿ ನಿಷ್ಠಾ । ತಥಾ ಅವಾಕೀ — ಉಚ್ಯತೇ ಅನಯೇತಿ ವಾಕ್ ವಾಗೇವ ವಾಕಃ, ಯದ್ವಾ ವಚೇರ್ಘಞಂತಸ್ಯ ಕರಣೇ ವಾಕಃ, ಸ ಯಸ್ಯ ವಿದ್ಯತೇ ಸ ವಾಕೀ, ನ ವಾಕೀ ಅವಾಕೀ । ವಾಕ್ಪ್ರತಿಷೇಧಶ್ಚ ಅತ್ರ ಉಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಃ । ಗಂಧರಸಾದಿಶ್ರವಣಾತ್ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತಾನಿ ಘ್ರಾಣಾದೀನಿ ಕರಣಾನಿ ಗಂಧಾದಿಗ್ರಹಣಾಯ ; ಅತಃ ವಾಕ್ಪ್ರತಿಷೇಧೇನ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯಂತೇ ತಾನಿ ; ‘ಅಪಾಣಿಪಾದೋ ಜವನೋ ಗ್ರಹೀತಾ ಪಶ್ಯತ್ಯಚಕ್ಷುಃ ಸ ಶೃಣೋತ್ಯಕರ್ಣಃ’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೩ । ೧೯) ಇತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರವರ್ಣಾತ್ । ಅನಾದರಃ ಅಸಂಭ್ರಮಃ ; ಅಪ್ರಾಪ್ತಪ್ರಾಪ್ತೌ ಹಿ ಸಂಭ್ರಮಃ ಸ್ಯಾದನಾಪ್ತಕಾಮಸ್ಯ । ನ ತು ಆಪ್ತಕಾಮತ್ವಾತ್ ನಿತ್ಯತೃಪ್ತಸ್ಯೇಶ್ವರಸ್ಯ ಸಂಭ್ರಮೋಽಸ್ತಿ ಕ್ವಚಿತ್ ॥

ಏಷ ಮ ಆತ್ಮಾಂತರ್ಹೃದಯೇಽಣೀಯಾನ್ವ್ರೀಹೇರ್ವಾ ಯವಾದ್ವಾ ಸರ್ಷಪಾದ್ವಾ ಶ್ಯಾಮಾಕಾದ್ವಾ ಶ್ಯಾಮಾಕತಂಡುಲಾದ್ವೈಷ ಮ ಆತ್ಮಾಂತರ್ಹೃದಯೇ ಜ್ಯಾಯಾನ್ಪೃಥಿವ್ಯಾ ಜ್ಯಾಯಾನಂತರಿಕ್ಷಾಜ್ಜ್ಯಾಯಾಂದಿವೋ ಜ್ಯಾಯಾನೇಭ್ಯೋ ಲೋಕೇಭ್ಯಃ ॥ ೩ ॥

ಏಷಃ ಯಥೋಕ್ತಗುಣಃ ಮೇ ಮಮ ಆತ್ಮಾ ಅಂತರ್ಹೃದಯೇ ಹೃದಯಪುಂಡರೀಕಸ್ಯಾಂತಃ ಮಧ್ಯೇ ಅಣೀಯಾನ್ ಅಣುತರಃ, ವ್ರೀಹೇರ್ವಾ ಯವಾದ್ವಾ ಇತ್ಯಾದಿ ಅತ್ಯಂತಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಮ್ । ಶ್ಯಾಮಾಕಾದ್ವಾ ಶ್ಯಾಮಾಕತಂಡುಲಾದ್ವಾ ಇತಿ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಪರಿಮಾಣಾತ್ ಅಣೀಯಾನಿತ್ಯುಕ್ತೇಽಣುಪರಿಮಾಣತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಮಾಶಂಕ್ಯ, ಅತಃ ತತ್ಪ್ರತಿಷೇಧಾಯಾರಭತೇ — ಏಷ ಮ ಆತ್ಮಾಂತರ್ಹೃದಯೇ ಜ್ಯಾಯಾನ್ಪೃಥಿವ್ಯಾ ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ಜ್ಯಾಯಃಪರಿಮಾಣಾಚ್ಚ ಜ್ಯಾಯಸ್ತ್ವಂ ದರ್ಶಯನ್ ಅನಂತಪರಿಮಾಣತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ — ಮನೋಮಯ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಜ್ಯಾಯಾನೇಭ್ಯೋ ಲೋಕೇಭ್ಯ ಇತ್ಯಂತೇನ ॥

ಸರ್ವಕರ್ಮಾ ಸರ್ವಕಾಮಃ ಸರ್ವಗಂಧಃ ಸರ್ವರಸಃ ಸರ್ವಮಿದಮಭ್ಯಾತ್ತೋಽವಾಕ್ಯನಾದರ ಏಷ ಮ ಆತ್ಮಾಂತರ್ಹೃದಯ ಏತದ್ಬ್ರಹ್ಮೈತಮಿತಃ ಪ್ರೇತ್ಯಾಭಿಸಂಭವಿತಾಸ್ಮೀತಿ ಯಸ್ಯ ಸ್ಯಾದದ್ಧಾ ನ ವಿಚಿಕಿತ್ಸಾಸ್ತೀತಿ ಹ ಸ್ಮಾಹ ಶಾಂಡಿಲ್ಯಃ ಶಾಂಡಿಲ್ಯಃ ॥ ೪ ॥

ಯಥೋಕ್ತಗುಣಲಕ್ಷಣಃ ಈಶ್ವರಃ ಧ್ಯೇಯಃ, ನ ತು ತದ್ಗುಣವಿಶಿಷ್ಟ ಏವ — ಯಥಾ ರಾಜಪುರುಷಮಾನಯ ಚಿತ್ರಗುಂ ವಾ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ನ ವಿಶೇಷಣಸ್ಯಾಪ್ಯಾನಯನೇ ವ್ಯಾಪ್ರಿಯತೇ, ತದ್ವದಿಹಾಪಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ; ಅತಸ್ತನ್ನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಸರ್ವಕರ್ಮೇತ್ಯಾದಿ ಪುನರ್ವಚನಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಮನೋಮಯತ್ವಾದಿಗುಣವಿಶಿಷ್ಟ ಏವೇಶ್ವರೋ ಧ್ಯೇಯಃ । ಅತ ಏವ ಷಷ್ಠಸಪ್ತಮಯೋರಿವ ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ‘ಆತ್ಮೈವೇದಂ ಸರ್ವಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೫ । ೨) ಇತಿ ನೇಹ ಸ್ವಾರಾಜ್ಯೇಽಭಿಷಿಂಚತಿ, ಏಷ ಮ ಆತ್ಮಾ ಏತದ್ಬ್ರಹ್ಮೈತಮಿತಃ ಪ್ರೇತ್ಯಾಭಿಸಂಭವಿತಾಸ್ಮಿ ಇತಿ ಲಿಂಗಾತ್ ; ನ ತು ಆತ್ಮಶಬ್ದೇನ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮೈವ ಉಚ್ಯತೇ, ಮಮೇತಿ ಷಷ್ಠ್ಯಾಃ ಸಂಬಂಧಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಾಯಕತ್ವಾತ್ , ಏತಮಭಿಸಂಭವಿತಾಸ್ಮೀತಿ ಚ ಕರ್ಮಕರ್ತೃತ್ವನಿರ್ದೇಶಾತ್ । ನನು ಷಷ್ಠೇಽಪಿ ‘ಅಥ ಸಂಪತ್ಸ್ಯೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧೪ । ೨) ಇತಿ ಸತ್ಸಂಪತ್ತೇಃ ಕಾಲಾಂತರಿತತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ । ನ, ಆರಬ್ಧಸಂಸ್ಕಾರಶೇಷಸ್ಥಿತ್ಯರ್ಥಪರತ್ವಾತ್ ; ನ ಕಾಲಾಂತರಿತಾರ್ಥತಾ, ಅನ್ಯಥಾ ತತ್ತ್ವಮಸೀತ್ಯೇತಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಬಾಧಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಆತ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಗರ್ಥತ್ವಂ ಸರ್ವಂ ಖಲ್ವಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಚ ಪ್ರಕೃತಮ್ ಏಷ ಮ ಆತ್ಮಾಂತರ್ಹೃದಯ ಏತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ತಥಾಪಿ ಅಂತರ್ಧಾನಮೀಷದಪರಿತ್ಯಜ್ಯೈವ ಏತಮಾತ್ಮಾನಂ ಇತಃ ಅಸ್ಮಾಚ್ಛರೀರಾತ್ ಪ್ರೇತ್ಯ ಅಭಿಸಂಭವಿತಾಸ್ಮೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಯಥಾಕ್ರತುರೂಪಸ್ಯ ಆತ್ಮನಃ ಪ್ರತಿಪತ್ತಾಸ್ಮೀತಿ ಯಸ್ಯೈವಂವಿದಃ ಸ್ಯಾತ್ ಭವೇತ್ ಅದ್ಧಾ ಸತ್ಯಮ್ ಏವಂ ಸ್ಯಾಮಹಂ ಪ್ರೇತ್ಯ, ಏವಂ ನ ಸ್ಯಾಮಿತಿ ನ ಚ ವಿಚಿಕಿತ್ಸಾ ಅಸ್ತಿ ಇತ್ಯೇತಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಕ್ರತುಫಲಸಂಬಂಧೇ, ಸ ತಥೈವೇಶ್ವರಭಾವಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ವಿದ್ವಾನ್ , ಇತ್ಯೇತದಾಹ ಸ್ಮ ಉಕ್ತವಾನ್ಕಿಲ ಶಾಂಡಿಲ್ಯೋ ನಾಮ ಋಷಿಃ । ದ್ವಿರಭ್ಯಾಸಃ ಆದರಾರ್ಥಃ ॥
ಇತಿ ಚತುರ್ದಶಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ಪಂಚದಶಃ ಖಂಡಃ

‘ಅಸ್ಯ ಕುಲೇ ವೀರೋ ಜಾಯತೇ’ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ನ ವೀರಜನ್ಮಮಾತ್ರಂ ಪಿತುಸ್ತ್ರಾಣಾಯ, ‘ತಸ್ಮಾತ್ಪುತ್ರಮನುಶಿಷ್ಟಂ ಲೋಕ್ಯಮಾಹುಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೫ । ೧೭) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ । ಅತಸ್ತದ್ದೀರ್ಘಾಯುಷ್ಟ್ವಂ ಕಥಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯೇವಮರ್ಥಂ ಕೋಶವಿಜ್ಞಾನಾರಂಭಃ । ಅಭ್ಯರ್ಹಿತವಿಜ್ಞಾನವ್ಯಾಸಂಗಾದನಂತರಮೇವ ನೋಕ್ತಂ ತದಿದಾನೀಮೇವ ಆರಭ್ಯತೇ —

ಅಂತರಿಕ್ಷೋದರಃ ಕೋಶೋ ಭೂಮಿಬುಧ್ನೋ ನ ಜೀರ್ಯತಿ ದೀಶೋ ಹ್ಯಸ್ಯ ಸ್ರಕ್ತಯೋ ದ್ಯೌರಸ್ಯೋತ್ತರಂ ಬಿಲꣳ ಸ ಏಷ ಕೋಶೋ ವಸುಧಾನಸ್ತಸ್ಮಿನ್ವಿಶ್ವಮಿದꣳ ಶ್ರಿತಮ್ ॥ ೧ ॥

ಅಂತರಿಕ್ಷಮ್ ಉದರಮ್ ಅಂತಃಸುಷಿರಂ ಯಸ್ಯ ಸೋಽಯಮ್ ಅಂತರಿಕ್ಷೋದರಃ, ಕೋಶಃ ಕೋಶ ಇವ ಅನೇಕಧರ್ಮಸಾದೃಶ್ಯಾತ್ಕೋಶಃ ; ಸ ಚ ಭೂಮಿಬುಧ್ನಃ ಭೂಮಿರ್ಬುಧ್ನೋ ಮೂಲಂ ಯಸ್ಯ ಸ ಭೂಮಿಬುಧ್ನಃ, ನ ಜೀರ್ಯತಿ ನ ವಿನಶ್ಯತಿ, ತ್ರೈಲೋಕ್ಯಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ । ಸಹಸ್ರಯುಗಕಾಲಾವಸ್ಥಾಯೀ ಹಿ ಸಃ । ದಿಶೋ ಹಿ ಅಸ್ಯ ಸರ್ವಾಃ ಸ್ರಕ್ತಯಃ ಕೋಣಾಃ । ದ್ಯೌರಸ್ಯ ಕೋಶಸ್ಯ ಉತ್ತರಮ್ ಊರ್ಧ್ವಂ ಬಿಲಮ್ ; ಸ ಏಷ ಯಥೋಕ್ತಗುಣಃ ಕೋಶಃ ವಸುಧಾನಃ ವಸು ಧೀಯತೇಽಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಕರ್ಮಫಲಾಖ್ಯಮ್ , ಅತೋ ವಸುಧಾನಃ । ತಸ್ಮಿನ್ನಂತಃ ವಿಶ್ವಂ ಸಮಸ್ತಂ ಪ್ರಾಣಿಕರ್ಮಫಲಂ ಸಹ ತತ್ಸಾಧನೈಃ ಇದಂ ಯದ್ಗೃಹ್ಯತೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಪ್ರಮಾಣೈಃ ಶ್ರಿತಮ್ ಆಶ್ರಿತಂ ಸ್ಥಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಚೀ ದಿಗ್ಜುಹೂರ್ನಾಮ ಸಹಮಾನಾ ನಾಮ ದಕ್ಷಿಣಾ ರಾಜ್ಞೀ ನಾಮ ಪ್ರತೀಚೀ ಸುಭೂತಾ ನಾಮೋದೀಚೀ ತಾಸಾಂ ವಾಯುರ್ವತ್ಸಃ ಸ ಯ ಏತಮೇವಂ ವಾಯುಂ ದಿಶಾಂ ವತ್ಸಂ ವೇದ ನ ಪುತ್ರರೋದಂ ರೋದಿತಿ ಸೋಽಹಮೇತಮೇವಂ ವಾಯುಂ ದಿಶಾಂ ವತ್ಸಂ ವೇದ ಮಾ ಪುತ್ರರೋದಂ ರುದಮ್ ॥ ೨ ॥

ತಸ್ಯಾಸ್ಯ ಪ್ರಾಚೀ ದಿಕ್ ಪ್ರಾಗ್ಗತೋ ಭಾಗಃ ಜುಹೂರ್ನಾಮ ಜುಹ್ವತ್ಯಸ್ಯಾಂ ದಿಶಿ ಕರ್ಮಿಣಃ ಪ್ರಾಙ್ಮುಖಾಃ ಸಂತ ಇತಿ ಜುಹೂರ್ನಾಮ । ಸಹಮಾನಾ ನಾಮ ಸಹಂತೇಽಸ್ಯಾಂ ಪಾಪಕರ್ಮಫಲಾನಿ ಯಮಪುರ್ಯಾಂ ಪ್ರಾಣಿನ ಇತಿ ಸಹಮಾನಾ ನಾಮ ದಕ್ಷಿಣಾ ದಿಕ್ । ತಥಾ ರಾಜ್ಞೀ ನಾಮ ಪ್ರತೀಚೀ ಪಶ್ಚಿಮಾ ದಿಕ್ , ರಾಜ್ಞೀ ರಾಜ್ಞಾ ವರುಣೇನಾಧಿಷ್ಠಿತಾ, ಸಂಧ್ಯಾರಾಗಯೋಗಾದ್ವಾ । ಸುಭೂತಾ ನಾಮ ಭೂತಿಮದ್ಭಿರೀಶ್ವರಕುಬೇರಾದಿಭಿರಧಿಷ್ಠಿತತ್ವಾತ್ ಸುಭೂತಾ ನಾಮ ಉದೀಚೀ । ತಾಸಾಂ ದಿಶಾಂ ವಾಯುಃ ವತ್ಸಃ, ದಿಗ್ಜತ್ವಾದ್ವಾಯೋಃ, ಪುರೋವಾತ ಇತ್ಯಾದಿದರ್ಶನಾತ್ । ಸ ಯಃ ಕಶ್ಚಿತ್ ಪುತ್ರದೀರ್ಘಜೀವಿತಾರ್ಥೀ ಏವಂ ಯಥೋಕ್ತಗುಣಂ ವಾಯುಂ ದಿಶಾಂ ವತ್ಸಮ್ ಅಮೃತಂ ವೇದ, ಸ ನ ಪುತ್ರರೋದಂ ಪುತ್ರನಿಮಿತ್ತಂ ರೋದನಂ ನ ರೋದಿತಿ, ಪುತ್ರೋ ನ ಮ್ರಿಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯತ ಏವಂ ವಿಶಿಷ್ಟಂ ಕೋಶದಿಗ್ವತ್ಸವಿಷಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಮ್ , ಅತಃ ಸೋಽಹಂ ಪುತ್ರಜೀವಿತಾರ್ಥೀ ಏವಮೇತಂ ವಾಯುಂ ದಿಶಾಂ ವತ್ಸಂ ವೇದ ಜಾನೇ । ಅತಃ ಪುತ್ರರೋದಂ ಮಾ ರುದಂ ಪುತ್ರಮರಣನಿಮಿತ್ತಂ ಪುತ್ರರೋದೋ ಮಮ ಮಾ ಭೂದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಅರಿಷ್ಟಂ ಕೋಶಂ ಪ್ರಪದ್ಯೇಽಮುನಾಮುನಾಮುನಾ ಪ್ರಾಣಂ ಪ್ರಪದ್ಯೇಽಮುನಾಮುನಾಮುನಾ ಭೂಃ ಪ್ರಪದ್ಯೇಽಮುನಾಮುನಾಮುನಾ ಭುವಃ ಪ್ರಪದ್ಯೇಽಮುನಾಮುನಾಮುನಾ ಸ್ವಃ ಪ್ರಪದ್ಯೇಽಮುನಾಮುನಾಮುನಾ ॥ ೩ ॥

ಅರಿಷ್ಟಮ್ ಅವಿನಾಶಿನಂ ಕೋಶಂ ಯಥೋಕ್ತಂ ಪ್ರಪದ್ಯೇ ಪ್ರಪನ್ನೋಽಸ್ಮಿ ಪುತ್ರಾಯುಷೇ । ಅಮುನಾಮುನಾಮುನೇತಿ ತ್ರಿರ್ನಾಮ ಗೃಹ್ಣಾತಿ ಪುತ್ರಸ್ಯ । ತಥಾ ಪ್ರಾಣಂ ಪ್ರಪದ್ಯೇಽಮುನಾಮುನಾಮುನಾ, ಭೂಃ ಪ್ರಪದ್ಯೇಽಮುನಾಮುನಾಮುನಾ, ಭುವಃ ಪ್ರಪದ್ಯೇಽಮುನಾಮುನಾಮುನಾ, ಸ್ವಃ ಪ್ರಪದ್ಯೇಽಮುನಾಮುನಾಮುನಾ, ಸರ್ವತ್ರ ಪ್ರಪದ್ಯೇ ಇತಿ ತ್ರಿರ್ನಾಮ ಗೃಹ್ಣಾತಿ ಪುನಃ ಪುನಃ ॥

ಸ ಯದವೋಚಂ ಪ್ರಾಣಂ ಪ್ರಪದ್ಯ ಇತಿ ಪ್ರಾಣೋ ವಾ ಇದꣳ ಸರ್ವಂ ಭೂತಂ ಯದಿದಂ ಕಿಂಚ ತಮೇವ ತತ್ಪ್ರಾಪತ್ಸಿ ॥ ೪ ॥

ಸ ಯದವೋಚಂ ಪ್ರಾಣಂ ಪ್ರಪದ್ಯ ಇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾರ್ಥಮುಪನ್ಯಾಸಃ । ಪ್ರಾಣೋ ವಾ ಇದꣳ ಸರ್ವಂ ಭೂತಂ ಯದಿದಂ ಜಗತ್ । ‘ಯಥಾ ವಾ ಅರಾ ನಾಭೌ’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೧೩ । ೧) ಇತಿ ವಕ್ಷ್ಯತಿ । ಅತಸ್ತಮೇವ ಸರ್ವಂ ತತ್ ತೇನ ಪ್ರಾಣಪ್ರತಿಪಾದನೇನ ಪ್ರಾಪತ್ಸಿ ಪ್ರಪನ್ನೋಽಭೂವಮ್ ॥

ಅಥ ಯದವೋಚಂ ಭೂಃ ಪ್ರಪದ್ಯ ಇತಿ ಪೃಥಿವೀಂ ಪ್ರಪದ್ಯೇಽಂತರಿಕ್ಷಂ ಪ್ರಪದ್ಯೇ ದಿವಂ ಪ್ರಪದ್ಯ ಇತ್ಯೇವ ತದವೋಚಮ್ ॥ ೫ ॥

ತಥಾ ಭೂಃ ಪ್ರಪದ್ಯೇ ಇತಿ ತ್ರೀಂಲ್ಲೋಕಾನ್ಭೂರಾದೀನ್ಪ್ರಪದ್ಯೇ ಇತಿ ತದವೋಚಮ್ ॥

ಅಥ ಯದವೋಚಂ ಭುವಃ ಪ್ರಪದ್ಯ ಇತ್ಯಗ್ನಿಂ ಪ್ರಪದ್ಯೇ ವಾಯುಂ ಪ್ರಪದ್ಯ ಆದಿತ್ಯಂ ಪ್ರಪದ್ಯ ಇತ್ಯೇವ ತದವೋಚಮ್ ॥ ೬ ॥

ಅಥ ಯದವೋಚಂ ಭುವಃ ಪ್ರಪದ್ಯೇ ಇತಿ, ಅಗ್ನ್ಯಾದೀನ್ಪ್ರಪದ್ಯೇ ಇತಿ ತದವೋಚಮ್ ॥

ಅಥ ಯದವೋಚಂ ಸ್ವಃ ಪ್ರಪದ್ಯ ಇತ್ಯೃಗ್ವೇದಂ ಪ್ರಪದ್ಯೇ ಯಜುರ್ವೇದಂ ಪ್ರಪದ್ಯೇ ಸಾಮವೇದಂ ಪ್ರಪದ್ಯ ಇತ್ಯೇವ ತದವೋಚಂ ತದವೋಚಮ್ ॥ ೭ ॥

ಅಥ ಯದವೋಚಂ ಸ್ವಃ ಪ್ರಪದ್ಯೇ ಇತಿ, ಋಗ್ವೇದಾದೀನ್ಪ್ರಪದ್ಯೇ ಇತ್ಯೇವ ತದವೋಚಮಿತಿ । ಉಪರಿಷ್ಟಾನ್ಮಂತ್ರಾನ್ ಜಪೇತ್ ತತಃ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಮಜರಂ ಕೋಶಂ ಸದಿಗ್ವತ್ಸಂ ಯಥಾವದ್ಧ್ಯಾತ್ವಾ । ದ್ವಿರ್ವಚನಮಾದರಾರ್ಥಮ್ ॥
ಇತಿ ಪಂಚದಶಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ಷೋಡಶಃ ಖಂಡಃ

ಪುತ್ರಾಯುಷ ಉಪಾಸನಮುಕ್ತಂ ಜಪಶ್ಚ । ಅಥೇದಾನೀಮಾತ್ಮನಃ ದೀರ್ಘಜೀವನಾಯೇದಮುಪಾಸನಂ ಜಪಂ ಚ ವಿದಧದಾಹ ; ಜೀವನ್ಹಿ ಸ್ವಯಂ ಪುತ್ರಾದಿಫಲೇನ ಯುಜ್ಯತೇ, ನಾನ್ಯಥಾ । ಇತ್ಯತಃ ಆತ್ಮಾನಂ ಯಜ್ಞಂ ಸಂಪಾದಯತಿ ಪುರುಷಃ —

ಪುರುಷೋ ವಾವ ಯಜ್ಞಸ್ತಸ್ಯ ಯಾನಿ ಚತುರ್ವಿಂಶತಿ ವರ್ಷಾಣಿ ತತ್ಪ್ರಾತಃಸವನಂ ಚತುರ್ವಿಂಶತ್ಯಕ್ಷರಾ ಗಾಯತ್ರೀ ಗಾಯತ್ರಂ ಪ್ರಾತಃಸವನಂ ತದಸ್ಯ ವಸವೋಽನ್ವಾಯತ್ತಾಃ ಪ್ರಾಣಾ ವಾವ ವಸವ ಏತೇ ಹೀದಂ ಸರ್ವಂ ವಾಸಯಂತಿ ॥ ೧ ॥

ಪುರುಷಃ ಜೀವನವಿಶಿಷ್ಟಃ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಃ ಯಥಾಪ್ರಸಿದ್ಧ ಏವ ; ವಾವಶಬ್ದೋಽವಧಾರಣಾರ್ಥಃ ; ಪುರುಷ ಏವ ಯಜ್ಞ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಹಿ ಸಾಮಾನ್ಯೈಃ ಸಂಪಾದಯತಿ ಯಜ್ಞತ್ವಮ್ । ಕಥಮ್ ? ತಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ಯಾನಿ ಚತುರ್ವಿಂಶತಿವರ್ಷಾಣ್ಯಾಯುಷಃ, ತತ್ಪ್ರಾತಃಸವನಂ ಪುರುಷಾಖ್ಯಸ್ಯ ಯಜ್ಞಸ್ಯ । ಕೇನ ಸಾಮಾನ್ಯೇನೇತಿ, ಆಹ — ಚತುರ್ವಿಂಶತ್ಯಕ್ಷರಾ ಗಾಯತ್ರೀ ಛಂದಃ, ಗಾಯತ್ರಂ ಗಾಯತ್ರೀಛಂದಸ್ಕಂ ಹಿ ವಿಧಿಯಜ್ಞಸ್ಯ ಪ್ರಾತಃಸವನಮ್ ; ಅತಃ ಪ್ರಾತಃಸವನಸಂಪನ್ನೇನ ಚತುರ್ವಿಂಶತಿವರ್ಷಾಯುಷಾ ಯುಕ್ತಃ ಪುರುಷಃ ಅತೋ ವಿಧಿಯಜ್ಞಸಾದೃಶ್ಯಾತ್ ಯಜ್ಞಃ । ತಥೋತ್ತರಯೋರಪ್ಯಾಯುಷೋಃ ಸವನದ್ವಯಸಂಪತ್ತಿಃ ತ್ರಿಷ್ಟುಬ್ಜಗತ್ಯಕ್ಷರಸಂಖ್ಯಾಸಾಮಾನ್ಯತೋ ವಾಚ್ಯಾ । ಕಿಂಚ, ತದಸ್ಯ ಪುರುಷಯಜ್ಞಸ್ಯ ಪ್ರಾತಃಸವನಂ ವಿಧಿಯಜ್ಞಸ್ಯೇವ ವಸವಃ ದೇವಾ ಅನ್ವಾಯತ್ತಾಃ ಅನುಗತಾಃ ; ಸವನದೇವತಾತ್ವೇನ ಸ್ವಾಮಿನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪುರುಷಯಜ್ಞೇಽಪಿ ವಿಧಿಯಜ್ಞ ಇವ ಅಗ್ನ್ಯಾದಯೋ ವಸವಃ ದೇವಾಃ ಪ್ರಾಪ್ತಾ ಇತ್ಯತೋ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ — ಪ್ರಾಣಾ ವಾವ ವಸವಃ ವಾಗಾದಯೋ ವಾಯವಶ್ಚ । ಏತೇ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಇದಂ ಪುರುಷಾದಿಪ್ರಾಣಿಜಾತಮ್ ಏತೇ ವಾಸಯಂತಿ । ಪ್ರಾಣೇಷು ಹಿ ದೇಹೇ ವಸತ್ಸು ಸರ್ವಮಿದಂ ವಸತಿ, ನಾನ್ಯಥಾ । ಇತ್ಯತೋ ವಸನಾದ್ವಾಸನಾಚ್ಚ ವಸವಃ ॥

ತಂ ಚೇದೇತಸ್ಮಿನ್ವಯಸಿ ಕಿಂಚಿದುಪತಪೇತ್ಸ ಬ್ರೂಯಾತ್ಪ್ರಾ ವಸವ ಇದಂ ಮೇ ಪ್ರಾತಃಸವನಂ ಮಾಧ್ಯಂಂದಿನꣳ ಸವನಮನುಸಂತನುತೇತಿ ಮಾಹಂ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ವಸೂನಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಯಜ್ಞೋ ವಿಲೋಪ್ಸೀಯೇತ್ಯುದ್ಧೈವ ತತ ಏತ್ಯಗದೋ ಹ ಭವತಿ ॥ ೨ ॥

ತಂ ಚೇತ್ ಯಜ್ಞಸಂಪಾದಿನಮ್ ಏತಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಾತಃಸವನಸಂಪನ್ನೇ ವಯಸಿ ಕಿಂಚಿತ್ ವ್ಯಾಧ್ಯಾದಿ ಮರಣಶಂಕಾಕಾರಣಮ್ ಉಪತಪೇತ್ ದುಃಖಮುತ್ಪಾದಯೇತ್ , ಸ ತದಾ ಯಜ್ಞಸಂಪಾದೀ ಪುರುಷಃ ಆತ್ಮಾನಂ ಯಜ್ಞಂ ಮನ್ಯಮಾನಃ ಬ್ರೂಯಾತ್ ಜಪೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ ಇಮಂ ಮಂತ್ರಮ್ — ಹೇ ಪ್ರಾಣಾಃ ವಸವಃ ಇದಂ ಮೇ ಪ್ರಾತಃಸವನಂ ಮಮ ಯಜ್ಞಸ್ಯ ವರ್ತತೇ, ತತ್ ಮಾಧ್ಯಂದಿನಂ ಸವನಮ್ ಅನುಸಂತನುತೇತಿ ಮಾಧ್ಯಂದಿನೇನ ಸವನೇನ ಆಯುಷಾ ಸಹಿತಂ ಏಕೀಭೂತಂ ಸಂತತಂ ಕುರುತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಮಾ ಅಹಂ ಯಜ್ಞಃ ಯುಷ್ಮಾಕಂ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ವಸೂನಾಂ ಪ್ರಾತಃಸವನೇಶಾನಾಂ ಮಧ್ಯೇ ವಿಲೋಪ್ಸೀಯ ವಿಲುಪ್ಯೇಯ ವಿಚ್ಛಿದ್ಯೇಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಇತಿಶಬ್ದೋ ಮಂತ್ರಪರಿಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ ತೇನ ಜಪೇನ ಧ್ಯಾನೇನ ಚ ತತಃ ತಸ್ಮಾದುಪತಾಪಾತ್ ಉತ್ ಏತಿ ಉದ್ಗಚ್ಛತಿ । ಉದ್ಗಂಯ ವಿಮುಕ್ತಃ ಸನ್ ಅಗದೋ ಹ ಅನುಪತಾಪೋ ಭವತ್ಯೇವ ॥

ಅಥ ಯಾನಿ ಚತುಶ್ಚತ್ವಾರಿಂಶದ್ವರ್ಷಾಣಿ ತನ್ಮಾಧ್ಯಂದಿನಂ ಸವನಂ ಚತುಶ್ಚತ್ವಾರಿಂಶದಕ್ಷರಾ ತ್ರಿಷ್ಟುಪ್ತ್ರೈಷ್ಟುಭಂ ಮಾಧ್ಯಂಂದಿನꣳ ಸವನಂ ತದಸ್ಯ ರುದ್ರಾ ಅನ್ವಾಯತ್ತಾಃ ಪ್ರಾಣಾ ವಾವ ರುದ್ರಾ ಏತೇ ಹೀದಂ ಸರ್ವꣳ ರೋದಯಂತಿ ॥ ೩ ॥

ಅಥ ಯಾನಿ ಚತುಶ್ಚತ್ವಾರಿಂಶದ್ವರ್ಷಾಣೀತ್ಯಾದಿ ಸಮಾನಮ್ । ರುದಂತಿ ರೋದಯಂತೀತಿ ಪ್ರಾಣಾ ರುದ್ರಾಃ । ಕ್ರೂರಾ ಹಿ ತೇ ಮಧ್ಯಮೇ ವಯಸಿ, ಅತೋ ರುದ್ರಾಃ ॥
ತಂ ಚೇದೇತಸ್ಮಿನ್ವಯಸಿ ಕಿಂಚಿದುಪತಪೇತ್ಸಬ್ರೂಯಾತ್ಪ್ರಾಣಾ ರುದ್ರಾ ಇದಂ ಮೇ ಮಾಧ್ಯಂಂದಿನꣳ ಸವನಂ ತೃತೀಯಸವನಮನುಸಂತನುತೇತಿ ಮಾಹಂ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ರುದ್ರಾಣಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಯಜ್ಞೋ ವಿಲೋಪ್ಸೀಯೇತ್ಯುದ್ಧೈವ ತತ ಏತ್ಯಗದೋ ಹ ಭವತಿ ॥ ೪ ॥
ಅಥ ಯಾನ್ಯಷ್ಟಾಚತ್ವಾರಿꣳಶದ್ವರ್ಷಾಣಿ ತತ್ತೃತೀಯಸವನಮಷ್ಟಾಚತ್ವಾರಿꣳಶದಕ್ಷರಾ ಜಗತೀ ಜಾಗತಂ ತೃತೀಯಸವನಂ ತದಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾ ಅನ್ವಾಯತ್ತಾಃ ಪ್ರಾಣಾ ವಾವಾದಿತ್ಯಾ ಏತೇ ಹೀದಂ ಸರ್ವಮಾದದತೇ ॥ ೫ ॥

ತಂ ಚೇದಸ್ಮಿನ್ವಯಸಿ ಕಿಂಚಿದುಪತಪೇತ್ಸ ಬ್ರೂಯಾತ್ಪ್ರಾಣಾ ಆದಿತ್ಯಾ ಇದಂ ಮೇ ತೃತೀಯಸವನಮಾಯುರನುಸಂತನುತೇತಿ ಮಾಹಂ ಪ್ರಾಣಾನಾಮಾದಿತ್ಯಾನಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಯಜ್ಞೋ ವಿಲೋಪ್ಸೀಯೇತ್ಯುದ್ಧೈವ ತತ ಏತ್ಯಗದೋ ಹೈವ ಭವತಿ ॥ ೬ ॥

ತಥಾ ಆದಿತ್ಯಾಃ ಪ್ರಾಣಾಃ । ತೇ ಹಿ ಇದಂ ಶಬ್ದಾದಿಜಾತಮ್ ಆದದತೇ, ಅತ ಆದಿತ್ಯಾಃ । ತೃತೀಯಸವನಮಾಯುಃ ಷೋಡಶೋತ್ತರವರ್ಷಶತಂ ಸಮಾಪಯತ ಅನುಸಂತನುತ ಯಜ್ಞಂ ಸಮಾಪಯತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಮಾನಮನ್ಯತ್ ॥
ನಿಶ್ಚಿತಾ ಹಿ ವಿದ್ಯಾ ಫಲಾಯೇತ್ಯೇತದ್ದರ್ಶಯನ್ ಉದಾಹರತಿ —

ಏತದ್ಧ ಸ್ಮ ವೈ ತದ್ವಿದ್ವಾನಾಹ ಮಹಿದಾಸ ಐತರೇಯಃ ಸ ಕಿಂ ಮ ಏತದುಪತಪಸಿ ಯೋಽಹಮನೇನ ನ ಪ್ರೇಷ್ಯಾಮೀತಿ ಸ ಹ ಷೋಡಶಂ ವರ್ಷಶತಮಜೀವತ್ಪ್ರ ಹ ಷೋಡಶಂ ವರ್ಷಶತಂ ಜೀವತಿ ಯ ಏವಂ ವೇದ ॥ ೭ ॥

ಏತತ್ ಯಜ್ಞದರ್ಶನಂ ಹ ಸ್ಮ ವೈ ಕಿಲ ತದ್ವಿದ್ವಾನಾಹ ಮಹಿದಾಸೋ ನಾಮತಃ ; ಇತರಾಯಾ ಅಪತ್ಯಮ್ ಐತರೇಯಃ । ಕಿಂ ಕಸ್ಮಾತ್ ಮೇ ಮಮ ಏತತ್ ಉಪತಪನಮ್ ಉಪತಪಸಿ ಸ ತ್ವಂ ಹೇ ರೋಗ ; ಯೋಽಹಂ ಯಜ್ಞಃ ಅನೇನ ತ್ವತ್ಕೃತೇನೋಪತಾಪೇನ ನ ಪ್ರೇಷ್ಯಾಮಿ ನ ಮರಿಷ್ಯಾಮಿ ; ಅತೋ ವೃಥಾ ತವ ಶ್ರಮ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಇತ್ಯೇವಮಾಹ ಸ್ಮ — ಇತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ । ಸ ಏವಂನಿಶ್ಚಯಃ ಸನ್ ಷೋಡಶಂ ವರ್ಷಶತಮಜೀವತ್ । ಅನ್ಯೋಽಪ್ಯೇವಂನಿಶ್ಚಯಃ ಷೋಡಶಂ ವರ್ಷಶತಂ ಪ್ರಜೀವತಿ, ಯ ಏವಂ ಯಥೋಕ್ತಂ ಯಜ್ಞಸಂಪಾದನಂ ವೇದ ಜಾನಾತಿ, ಸ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಇತಿ ಷೋಡಶಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ಸಪ್ತದಶಃ ಖಂಡಃ

ಸ ಯದಶಿಶಿಷತಿ ಯತ್ಪಿಪಾಸತಿ ಯನ್ನ ರಮತೇ ತಾ ಅಸ್ಯ ದೀಕ್ಷಾಃ ॥ ೧ ॥

ಸ ಯದಶಿಶಿಷತೀತ್ಯಾದಿಯಜ್ಞಸಾಮಾನ್ಯನಿರ್ದೇಶಃ ಪುರುಷಸ್ಯ ಪೂರ್ವೇಣೈವ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ಯದಶಿಶಿಷತಿ ಅಶಿತುಮಿಚ್ಛತಿ ; ತಥಾ ಪಿಪಾಸತಿ ಪಾತುಮಿಚ್ಛತಿ ; ಯನ್ನ ರಮತೇ ಇಷ್ಟಾದ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಿನಿಮಿತ್ತಮ್ ; ಯದೇವಂಜಾತೀಯಕಂ ದುಃಖಮನುಭವತಿ, ತಾ ಅಸ್ಯ ದೀಕ್ಷಾಃ ; ದುಃಖಸಾಮಾನ್ಯಾದ್ವಿಧಿಯಜ್ಞಸ್ಯೇವ ॥

ಅಥ ಯದಶ್ನಾತಿ ಯತ್ಪಿಬತಿ ಯದ್ರಮತೇ ತದುಪಸದೈರೇತಿ ॥ ೨ ॥

ಅಥ ಯದಶ್ನಾತಿ ಯತ್ಪಿಬತಿ ಯದ್ರಮತೇ ರತಿಂ ಚ ಅನುಭವತಿ ಇಷ್ಟಾದಿಸಂಯೋಗಾತ್ , ತತ್ ಉಪಸದೈಃ ಸಮಾನತಾಮೇತಿ । ಉಪಸದಾಂ ಚ ಪಯೋವ್ರತತ್ವನಿಮಿತ್ತಂ ಸುಖಮಸ್ತಿ । ಅಲ್ಪಭೋಜನೀಯಾನಿ ಚ ಅಹಾನ್ಯಾಸನ್ನಾನಿ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ವಾಸಃ ; ಅತೋಽಶನಾದೀನಾಮುಪಸದಾಂ ಚ ಸಾಮಾನ್ಯಮ್ ॥

ಅಥ ಯದ್ಧಸತಿ ಯಜ್ಜಕ್ಷತಿ ಯನ್ಮೈಥುನಂ ಚರತಿ ಸ್ತುತಶಸ್ತ್ರೈರೇವ ತದೇತಿ ॥ ೩ ॥

ಅಥ ಯದ್ಧಸತಿ ಯಜ್ಜಕ್ಷತಿ ಭಕ್ಷಯತಿ ಯನ್ಮೈಥುನಂ ಚರತಿ, ಸ್ತುತಶಸ್ತ್ರೈರೇವ ತತ್ಸಮಾನತಾಮೇತಿ ; ಶಬ್ದವತ್ತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ॥

ಅಥ ಯತ್ತಪೋ ದಾನಮಾರ್ಜವಮಹಿಂಸಾ ಸತ್ಯವಚನಮಿತಿ ತಾ ಅಸ್ಯ ದಕ್ಷಿಣಾಃ ॥ ೪ ॥

ಅಥ ಯತ್ತಪೋ ದಾನಮಾರ್ಜವಮಹಿಂಸಾ ಸತ್ಯವಚನಮಿತಿ, ತಾ ಅಸ್ಯ ದಕ್ಷಿಣಾಃ, ಧರ್ಮಪುಷ್ಟಿಕರತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ॥

ತಸ್ಮಾದಾಹುಃ ಸೋಷ್ಯತ್ಯಸೋಷ್ಟೇತಿ ಪುನರುತ್ಪಾದನಮೇವಾಸ್ಯ ತನ್ಮರಣಮೇವಾವಭೃಥಃ ॥ ೫ ॥

ಯಸ್ಮಾಚ್ಚ ಯಜ್ಞಃ ಪುರುಷಃ, ತಸ್ಮಾತ್ ತಂ ಜನಯಿಷ್ಯತಿ ಮಾತಾ ಯದಾ, ತದಾ ಆಹುರನ್ಯೇ ಸೋಷ್ಯತೀತಿ ತಸ್ಯ ಮಾತರಮ್ ; ಯದಾ ಚ ಪ್ರಸೂತಾ ಭವತಿ, ತದಾ ಅಸೋಷ್ಟ ಪೂರ್ಣಿಕೇತಿ ; ವಿಧಿಯಜ್ಞೇ ಇವ ಸೋಷ್ಯತಿ ಸೋಮಂ ದೇವದತ್ತಃ, ಅಸೋಷ್ಟ ಸೋಮಂ ಯಜ್ಞದತ್ತ ಇತಿ ; ಅತಃ ಶಬ್ದಸಾಮಾನ್ಯಾದ್ವಾ ಪುರುಷೋ ಯಜ್ಞಃ । ಪುನರುತ್ಪಾದನಮೇವಾಸ್ಯ ತತ್ ಪುರುಷಾಖ್ಯಸ್ಯ ಯಜ್ಞಸ್ಯ, ಯತ್ಸೋಷ್ಯತ್ಯಸೋಷ್ಟೇತಿ ಶಬ್ದಸಂಬಂಧಿತ್ವಂ ವಿಧಿಯಜ್ಞಸ್ಯೇವ । ಕಿಂಚ ತನ್ಮರಣಮೇವ ಅಸ್ಯ ಪುರುಷಯಜ್ಞಸ್ಯ ಅವಭೃಥಃ, ಸಮಾಪ್ತಿಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ॥

ತದ್ಧೈತದ್ಘೋರ ಆಂಗಿರಸಃ ಕೃಷ್ಣಾಯ ದೇವಕೀಪುತ್ರಾಯೋಕ್ತ್ವೋವಾಚಾಪಿಪಾಸ ಏವ ಸ ಬಭೂವ ಸೋಽಂತವೇಲಾಯಾಮೇತತ್ತ್ರಯಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯೇತಾಕ್ಷಿತಮಸ್ಯಚ್ಯುತಮಸಿ ಪ್ರಾಣಸಂ ಶಿತಮಸೀತಿ ತತ್ರೈತೇ ದ್ವೇ ಋಚೌ ಭವತಃ ॥ ೬ ॥

ತದ್ಧೈತತ್ ಯಜ್ಞದರ್ಶನಂ ಘೋರಃ ನಾಮತಃ, ಆಂಗಿರಸಃ ಗೋತ್ರತಃ, ಕೃಷ್ಣಾಯ ದೇವಕೀಪುತ್ರಾಯ ಶಿಷ್ಯಾಯ ಉಕ್ತ್ವಾ, ಉವಾಚ ತದೇತತ್ತ್ರಯಮ್ ಇತ್ಯಾದಿವ್ಯವಹಿತೇನ ಸಂಬಂಧಃ । ಸ ಚ ಏತದ್ದರ್ಶನಂ ಶ್ರುತ್ವಾ ಅಪಿಪಾಸ ಏವಾನ್ಯಾಭ್ಯೋ ವಿದ್ಯಾಭ್ಯೋ ಬಭೂವ । ಇತ್ಥಂ ಚ ವಿಶಿಷ್ಟಾ ಇಯಮ್ , ಯತ್ಕೃಷ್ಣಸ್ಯ ದೇವಕೀಪುತ್ರಸ್ಯ ಅನ್ಯಾಂ ವಿದ್ಯಾಂ ಪ್ರತಿ ತೃಡ್‌ವಿಚ್ಛೇದಕರೀ ಇತಿ ಪುರುಷಯಜ್ಞವಿದ್ಯಾಂ ಸ್ತೌತಿ । ಘೋರ ಆಂಗಿರಸಃ ಕೃಷ್ಣಾಯೋಕ್ತ್ವೇಮಾಂ ವಿದ್ಯಾಂ ಕಿಮುವಾಚೇತಿ, ತದಾಹ — ಸ ಏವಂ ಯಥೋಕ್ತಯಜ್ಞವಿತ್ ಅಂತವೇಲಾಯಾಂ ಮರಣಕಾಲೇ ಏತತ್ ಮಂತ್ರತ್ರಯಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯೇತ ಜಪೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಿಂ ತತ್ ? ಅಕ್ಷಿತಮ್ ಅಕ್ಷೀಣಮ್ ಅಕ್ಷತಂ ವಾ ಅಸಿ ಇತ್ಯೇಕಂ ಯಜುಃ । ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಾದಿತ್ಯಸ್ಥಂ ಪ್ರಾಣಂ ಚ ಏಕೀಕೃತ್ಯ ಆಹ । ತಥಾ ತಮೇವ ಆಹ, ಅಚ್ಯುತಂ ಸ್ವರೂಪಾದಪ್ರಚ್ಯುತಮಸಿ ಇತಿ ದ್ವಿತೀಯಂ ಯಜುಃ । ಪ್ರಾಣಸಂಶಿತಂ ಪ್ರಾಣಶ್ಚ ಸ ಸಂಶಿತಂ ಸಂಯಕ್ತನೂಕೃತಂ ಚ ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ತತ್ ತ್ವಮಸಿ ಇತಿ ತೃತೀಯಂ ಯಜುಃ । ತತ್ರ ಏತಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ವಿದ್ಯಾಸ್ತುತಿಪರೇ ದ್ವೇ ಋಚೌ ಮಂತ್ರೌ ಭವತಃ, ನ ಜಪಾರ್ಥೇ, ತ್ರಯಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯೇತ ಇತಿ ತ್ರಿತ್ವಸಂಖ್ಯಾಬಾಧನಾತ್ ; ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾ ಹಿ ತದಾ ಸ್ಯಾತ್ ॥

ಆದಿತ್ಪ್ರತ್ನಸ್ಯ ರೇತಸಃ । ಉದ್ವಯಂ ತಮಸಸ್ಪರಿ ಜ್ಯೋತಿಃ ಪಶ್ಯಂತ ಉತ್ತರꣳಸ್ವಃ ಪಶ್ಯಂತಿ ಉತ್ತರಂ ದೇವಂ ದೇವತ್ರಾ ಸೂರ್ಯಮಗನ್ಮ ಜ್ಯೋತಿರುತ್ತಮಮಿತಿ ಜ್ಯೋತಿರುತ್ತಮಮಿತಿ ॥ ೭ ॥

ಆದಿತ್ ಇತ್ಯತ್ರ ಆಕಾರಸ್ಯಾನುಬಂಧಸ್ತಕಾರಃ ಅನರ್ಥಕ ಇಚ್ಛಬ್ದಶ್ಚ । ಪ್ರತ್ನಸ್ಯ ಚಿರಂತನಸ್ಯ ಪುರಾಣಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ; ರೇತಸಃ ಕಾರಣಸ್ಯ ಬೀಜಭೂತಸ್ಯ ಜಗತಃ, ಸದಾಖ್ಯಸ್ಯ ಜ್ಯೋತಿಃ ಪ್ರಕಾಶಂ ಪಶ್ಯಂತಿ । ಆಶಬ್ದ ಉತ್ಸೃಷ್ಟಾನುಬಂಧಃ ಪಶ್ಯಂತೀತ್ಯನೇನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ; ಕಿಂ ತಜ್ಜ್ಯೋತಿಃ ಪಶ್ಯಂತಿ ; ವಾಸರಮ್ ಅಹಃ ಅಹರಿವ ತತ್ ಸರ್ವತೋ ವ್ಯಾಪ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜ್ಯೋತಿಃ ; ನಿವೃತ್ತಚಕ್ಷುಷೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾದಿನಿವೃತ್ತಿಸಾಧನೈಃ ಶುದ್ಧಾಂತಃಕರಣಾಃ ಆ ಸಮಂತತಃ ಜ್ಯೋತಿಃ ಪಶ್ಯಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಪರಃ ಪರಮಿತಿ ಲಿಂಗವ್ಯತ್ಯಯೇನ, ಜ್ಯೋತಿಷ್ಪರತ್ವಾತ್ , ಯತ್ ಇಧ್ಯತೇ ದೀಪ್ಯತೇ ದಿವಿ ದ್ಯೋತನವತಿ ಪರಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವರ್ತಮಾನಮ್ ಯೇನ ಜ್ಯೋತಿಷೇದ್ಧಃ ಸವಿತಾ ತಪತಿ ಚಂದ್ರಮಾ ಭಾತಿ ವಿದ್ಯುದ್ವಿದ್ಯೋತತೇ ಗ್ರಹತಾರಾಗಣಾ ವಿಭಾಸಂತೇ । ಕಿಂ ಚ, ಅನ್ಯೋ ಮಂತ್ರದೃಗಾಹ ಯಥೋಕ್ತಂ ಜ್ಯೋತಿಃ ಪಶ್ಯನ್ — ಉದ್ವಯಂ ತಮಸಃ ಅಜ್ಞಾನಲಕ್ಷಣಾತ್ ಪರಿ ಪರಸ್ತಾದಿತಿ ಶೇಷಃ ; ತಮಸೋ ವಾ ಅಪನೇತೃ ಯಜ್ಜ್ಯೋತಿಃ ಉತ್ತರಮ್ — ಆದಿತ್ಯಸ್ಥಂ ಪರಿಪಶ್ಯಂತಃ ವಯಮ್ ಉತ್ ಅಗನ್ಮ ಇತಿ ವ್ಯವಹಿತೇನ ಸಂಬಂಧಃ ; ತಜ್ಜ್ಯೋತಿಃ ಸ್ವಃ ಸ್ವಮ್ ಆತ್ಮೀಯಮಸ್ಮದ್ಧೃದಿ ಸ್ಥಿತಮ್ , ಆದಿತ್ಯಸ್ಥಂ ಚ ತದೇಕಂ ಜ್ಯೋತಿಃ ; ಯತ್ ಉತ್ತರಮ್ ಉತ್ಕೃಷ್ಟತರಮೂರ್ಧ್ವತರಂ ವಾ ಅಪರಂ ಜ್ಯೋತಿರಪೇಕ್ಷ್ಯ, ಪಶ್ಯಂತಃ ಉದಗನ್ಮ ವಯಮ್ । ಕಮುದಗನ್ಮೇತಿ, ಆಹ । ದೇವಂ ದ್ಯೋತನವಂತಂ ದೇವತ್ರಾ ದೇವೇಷು ಸರ್ವೇಷು, ಸೂರ್ಯಂ ರಸಾನಾಂ ರಶ್ಮೀನಾಂ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಚ ಜಗತಃ ಈರಣಾತ್ಸೂರ್ಯಃ ತಮುದಗನ್ಮ ಗತವಂತಃ, ಜ್ಯೋತಿರುತ್ತಮಂ ಸರ್ವಜ್ಯೋತಿರ್ಭ್ಯ ಉತ್ಕೃಷ್ಟತಮಮ್ ಅಹೋ ಪ್ರಾಪ್ತಾ ವಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಇದಂ ತಜ್ಜ್ಯೋತಿಃ, ಯತ್ ಋಗ್ಭ್ಯಾಂ ಸ್ತುತಂ ಯದ್ಯಜುಸ್ತ್ರಯೇಣ ಪ್ರಕಾಶಿತಮ್ । ದ್ವಿರಭ್ಯಾಸೋ ಯಜ್ಞಕಲ್ಪನಾಪರಿಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಇತಿ ಸಪ್ತದಶಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ಅಷ್ಟಾದಶಃ ಖಂಡಃ

+“ಮನೋ+ಬ್ರಹ್ಮ”(ಛಾ.+ಉ.+೩ ।+೧೮ ।+೧)

ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಸೀತೇತ್ಯಧ್ಯಾತ್ಮಮಥಾಧಿದೈವತಮಾಕಾಶೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಭಯಮಾದಿಷ್ಟಂ ಭವತ್ಯಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಚಾಧಿದೈವತಂ ಚ ॥ ೧ ॥

ಮನೋಮಯ ಈಶ್ವರ ಉಕ್ತಃ ಆಕಾಶಾತ್ಮೇತಿ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಗುಣೈಕದೇಶತ್ವೇನ । ಅಥೇದಾನೀಂ ಮನಆಕಾಶಯೋಃ ಸಮಸ್ತಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿವಿಧಾನಾರ್ಥ ಆರಂಭಃ ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾದಿ । ಮನಃ ಮನುತೇಽನೇನೇತ್ಯಂತಃಕರಣಂ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಪರಮಿತ್ಯುಪಾಸೀತೇತಿ ಏತದಾತ್ಮವಿಷಯಂ ದರ್ಶನಮ್ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಮ್ । ಅಥ ಅಧಿದೈವತಂ ದೇವತಾವಿಷಯಮಿದಂ ವಕ್ಷ್ಯಾಮಃ । ಆಕಾಶೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸೀತ ; ಏವಮುಭಯಮಧ್ಯಾತ್ಮಮಧಿದೈವತಂ ಚ ಉಭಯಂ ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿವಿಷಯಮ್ ಆದಿಷ್ಟಮ್ ಉಪದಿಷ್ಟಂ ಭವತಿ ; ಆಕಾಶಮನಸೋಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವಾತ್ ಮನಸೋಪಲಭ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ, ಯೋಗ್ಯಂ ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟೇಃ, ಆಕಾಶಶ್ಚ, ಸರ್ವಗತತ್ವಾತ್ಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವಾದುಪಾಧಿಹೀನತ್ವಾಚ್ಚ ॥

ತದೇತಚ್ಚತುಷ್ಪಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ ವಾಕ್ಪಾದಃ ಪ್ರಾಣಃ ಪಾದಶ್ಚಕ್ಷುಃ ಪಾದಃ ಶ್ರೋತ್ರಂ ಪಾದ ಇತ್ಯಧ್ಯಾತ್ಮಮಥಾಧಿದೈವತಮಗ್ನಿಃ ಪಾದೋ ವಾಯುಃ ಪಾದ ಆದಿತ್ಯಃ ಪಾದೋ ದಿಶಃ ಪಾದ ಇತ್ಯುಭಯಮೇವಾದಿಷ್ಟಂ ಭವತ್ಯಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಚೈವಾಧಿದೈವತಂ ಚ ॥ ೨ ॥

ತದೇತತ್ ಮನಆಖ್ಯಂ ಚತುಷ್ಪಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ, ಚತ್ವಾರಃ ಪಾದಾ ಅಸ್ಯೇತಿ । ಕಥಂ ಚತುಷ್ಪಾತ್ತ್ವಂ ಮನಸೋ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ, ಆಹ — ವಾಕ್ಪ್ರಾಣಶ್ಚಕ್ಷುಃಶ್ರೋತ್ರಮಿತ್ಯೇತೇ ಪಾದಾಃ ಇತ್ಯಧ್ಯಾತ್ಮಮ್ । ಅಥಾಧಿದೈವತಮ್ ಆಕಾಶಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಗ್ನಿರ್ವಾಯುರಾದಿತ್ಯೋ ದಿಶ ಇತ್ಯೇತೇ । ಏವಮುಭಯಮೇವ ಚತುಷ್ಪಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಆದಿಷ್ಟಂ ಭವತಿ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಚೈವಾಧಿದೈವತಂ ಚ । ತತ್ರ ವಾಗೇವ ಮನಸೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚತುರ್ಥಃ ಪಾದ ಇತರಪಾದತ್ರಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ — ವಾಚಾ ಹಿ ಪಾದೇನೇವ ಗವಾದಿ ವಕ್ತವ್ಯವಿಷಯಂ ಪ್ರತಿ ತಿಷ್ಠತಿ ; ಅತೋ ಮನಸಃ ಪಾದ ಇವ ವಾಕ್ । ತಥಾ ಪ್ರಾಣೋ ಘ್ರಾಣಃ ಪಾದಃ ; ತೇನಾಪಿ ಗಂಧವಿಷಯಂ ಪ್ರತಿ ಚ ಕ್ರಾಮತಿ । ತಥಾ ಚಕ್ಷುಃ ಪಾದಃ ಶ್ರೋತ್ರಂ ಪಾದ ಇತ್ಯೇವಮಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಚತುಷ್ಪಾತ್ತ್ವಂ ಮನಸೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ । ಅಥಾಧಿದೈವತಮ್ ಅಗ್ನಿವಾಯ್ವಾದಿತ್ಯದಿಶಃ ಆಕಾಶಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉದರ ಇವ ಗೋಃ ಪಾದಾ ಇವ ಲಗ್ನಾ ಉಪಲಭ್ಯಂತೇ ; ತೇನ ತಸ್ಯ ಆಕಾಶಸ್ಯ ಅಗ್ನ್ಯಾದಯಃ ಪಾದಾ ಉಚ್ಯಂತೇ । ಏವಮುಭಯಮಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಚೈವಾಧಿದೈವತಂ ಚ ಚತುಷ್ಪಾದಾದಿಷ್ಟಂ ಭವತಿ ॥

ವಾಗೇವ ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚತುರ್ಥಃ ಪಾದಃ ಸೋಽಗ್ನಿನಾ ಜ್ಯೋತಿಷಾ ಭಾತಿ ಚ ತಪತಿ ಚ ಭಾತಿ ಚ ತಪತಿ ಚ ಕೀರ್ತ್ಯಾ ಯಶಸಾ ಬ್ರಹ್ಮವರ್ಚಸೇನ ಯ ಏವಂ ವೇದ ॥ ೩ ॥

ತತ್ರ ವಾಗೇವ ಮನಸೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚತುರ್ಥಃ ಪಾದಃ । ಸೋಽಗ್ನಿನಾ ಅಧಿದೈವತೇನ ಜ್ಯೋತಿಷಾ ಭಾತಿ ಚ ದೀಪ್ಯತೇ ತಪತಿ ಚ ಸಂತಾಪಂ ಚ ಔಷ್ಣ್ಯಂ ಕರೋತಿ । ಅಥವಾ ತೈಲಘೃತಾದ್ಯಾಗ್ನೇಯಾಶನೇನ ಇದ್ಧಾ ವಾಗ್ಭಾತಿ ಚ ತಪತಿ ಚ ವದನಾಯೋತ್ಸಾಹವತೀ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿದ್ವತ್ಫಲಮ್ , ಭಾತಿ ಚ ತಪತಿ ಚ ಕೀರ್ತ್ಯಾ ಯಶಸಾ ಬ್ರಹ್ಮವರ್ಚಸೇನ, ಯ ಏವಂ ಯಥೋಕ್ತಂ ವೇದ ॥
ಪ್ರಾಣ ಏವ ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚತುರ್ಥಃ ಪಾದಃ ಸ ವಾಯುನಾ ಜ್ಯೋತಿಷಾ ಭಾತಿ ಚ ತಪತಿ ಚ ಭಾತಿ ಚ ತಪತಿ ಚ ಕೀರ್ತ್ಯಾ ಯಶಸಾ ಬ್ರಹ್ಮವರ್ಚಸೇನ ಯ ಏವಂ ವೇದ ॥ ೪ ॥
ಚಕ್ಷುರೇವ ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚತುರ್ಥಃ ಪಾದಃ ಸ ಆದಿತ್ಯೇನ ಜ್ಯೋತಿಷಾ ಭಾತಿ ಚ ತಪತಿ ಚ ಭಾತಿ ಚ ತಪತಿ ಚ ಕೀರ್ತ್ಯಾ ಯಶಸಾ ಬ್ರಹ್ಮವರ್ಚಸೇನ ಯ ಏವಂ ವೇದ ॥ ೫ ॥

ಶ್ರೋತ್ರಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚತುರ್ಥಃ ಪಾದಃ ಸ ದಿಗ್ಭಿರ್ಜ್ಯೋತಿಷಾ ಭಾತಿ ಚ ತಪತಿ ಚ ಭಾತಿ ಚ ತಪತಿ ಚ ಕೀರ್ತ್ಯಾ ಯಶಸಾ ಬ್ರಹ್ಮವರ್ಚಸೇನ ಯ ಏವಂ ವೇದ ಯ ಏವಂ ವೇದ ॥ ೬ ॥

ತಥಾ ಪ್ರಾಣ ಏವ ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚತುರ್ಥಃ ಪಾದಃ । ಸ ವಾಯುನಾ ಗಂಧಾಯ ಭಾತಿ ಚ ತಪತಿ ಚ । ತಥಾ ಚಕ್ಷುಃ ಆದಿತ್ಯೇನ ರೂಪಗ್ರಹಣಾಯ, ಶ್ರೋತ್ರಂ ದಿಗ್ಭಿಃ ಶಬ್ದಗ್ರಹಣಾಯ । ವಿದ್ಯಾಫಲಂ ಸಮಾನಂ ಸರ್ವತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಪತ್ತಿರದೃಷ್ಟಂ ಫಲಂ ಯ ಏವಂ ವೇದ । ದ್ವಿರುಕ್ತಿರ್ದರ್ಶನಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಾ ॥
ಇತಿ ಅಷ್ಟಾದಶಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ಏಕೋನವಿಂಶಃ ಖಂಡಃ

ಆದಿತ್ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪಾದ ಉಕ್ತ ಇತಿ ತಸ್ಮಿನ್ಸಕಲಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟ್ಯರ್ಥಮಿದಮಾರಭ್ಯತೇ —

ಆದಿತ್ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾದೇಶಸ್ತಸ್ಯೋಪವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮಸದೇವೇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್ । ತತ್ಸದಾಸೀತ್ತತ್ಸಮಭವತ್ತದಾಂಡಂ ನಿರವರ್ತತ ತತ್ಸಂವತ್ಸರಸ್ಯ ಮಾತ್ರಾಮಶಯತ ತನ್ನಿರಭಿದ್ಯತ ತೇ ಆಂಡಕಪಾಲೇ ರಜತಂ ಚ ಸುವರ್ಣಂ ಚಾಭವತಾಮ್ ॥ ೧ ॥

ಆದಿತ್ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾದೇಶಃ ಉಪದೇಶಃ ; ತಸ್ಯೋಪವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ಕ್ರಿಯತೇ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಮ್ । ಅಸತ್ ಅವ್ಯಾಕೃತನಾಮರೂಪಮ್ ಇದಂ ಜಗತ್ ಅಶೇಷಮಗ್ರೇ ಪ್ರಾಗವಸ್ಥಾಯಾಮುತ್ಪತ್ತೇಃ ಆಸೀತ್ , ನ ತ್ವಸದೇವ ; ‘ಕಥಮಸತಃ ಸಜ್ಜಾಯೇತ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೨) ಇತಿ ಅಸತ್ಕಾರ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷೇಧಾತ್ । ನನು ಇಹಾಸದೇವೇತಿ ವಿಧಾನಾದ್ವಿಕಲ್ಪಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನ, ಕ್ರಿಯಾಸ್ವಿವ ವಸ್ತುನಿ ವಿಕಲ್ಪಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಇದಮಸದೇವೇತಿ ? ನನ್ವವೋಚಾಮ ಅವ್ಯಾಕೃತನಾಮರೂಪತ್ವಾದಸದಿವಾಸದಿತಿ । ನನ್ವೇವಶಬ್ದೋಽವಧಾರಣಾರ್ಥಃ ; ಸತ್ಯಮೇವಮ್ , ನ ತು ಸತ್ತ್ವಾಭಾವಮವಧಾರಯತಿ ; ಕಿಂ ತರ್ಹಿ, ವ್ಯಾಕೃತನಾಮರೂಪಾಭಾವಮವಧಾರಯತಿ ; ನಾಮರೂಪವ್ಯಾಕೃತವಿಷಯೇ ಸಚ್ಛಬ್ದಪ್ರಯೋಗೋ ದೃಷ್ಟಃ । ತಚ್ಚ ನಾಮರೂಪವ್ಯಾಕರಣಮಾದಿತ್ಯಾಯತ್ತಂ ಪ್ರಾಯಶೋ ಜಗತಃ । ತದಭಾವೇ ಹಿ ಅಂಧಂ ತಮ ಇವ ಇದಂ ನ ಪ್ರಜ್ಞಾಯೇತ ಕಿಂಚನ ಇತ್ಯತಃ ತತ್ಸ್ತುತಿಪರೇ ವಾಕ್ಯೇ ಸದಪೀದಂ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರ್ಜಗದಸದೇವೇತ್ಯಾದಿತ್ಯಂ ಸ್ತೌತಿ ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟ್ಯರ್ಹತ್ವಾಯ ; ಆದಿತ್ಯನಿಮಿತ್ತೋ ಹಿ ಲೋಕೇ ಸದಿತಿ ವ್ಯವಹಾರಃ — ಯಥಾ ಅಸದೇವೇದಂ ರಾಜ್ಞಃ ಕುಲಂ ಸರ್ವಗುಣಸಂಪನ್ನೇ ಪೂರ್ಣವರ್ಮಣಿ ರಾಜನ್ಯಸತೀತಿ ತದ್ವತ್ । ನ ಚ ಸತ್ತ್ವಮಸತ್ತ್ವಂ ವಾ ಇಹ ಜಗತಃ ಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷಿತಮ್ , ಆದಿತ್ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾದೇಶಪರತ್ವಾತ್ । ಉಪಸಂಹರಿಷ್ಯತ್ಯಂತೇ ಆದಿತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸ್ತ ಇತಿ । ತತ್ಸದಾಸೀತ್ ತತ್ ಅಸಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯಂ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಃ ಸ್ತಿಮಿತಮ್ ಅನಿಸ್ಪಂದಮಸದಿವ ಸತ್ಕಾರ್ಯಾಭಿಮುಖಮ್ ಈಷದುಪಜಾತಪ್ರವೃತ್ತಿ ಸದಾಸೀತ್ ; ತತೋ ಲಬ್ಧಪರಿಸ್ಪಂದಂ ತತ್ಸಮಭವತ್ ಅಲ್ಪತರನಾಮರೂಪವ್ಯಾಕರಣೇನ ಅಂಕುರೀಭೂತಮಿವ ಬೀಜಮ್ । ತತೋಽಪಿ ಕ್ರಮೇಣ ಸ್ಥೂಲೀಭವತ್ ಅದ್ಭ್ಯಃ ಆಂಡಂ ಸಮವರ್ತತ ಸಂವೃತ್ತಮ್ । ಆಂಡಮಿತಿ ದೈರ್ಘ್ಯಂ ಛಾಂದಸಮ್ । ತದಂಡಂ ಸಂವತ್ಸರಸ್ಯ ಕಾಲಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಮಾತ್ರಾಂ ಪರಿಮಾಣಮ್ । ಅಭಿನ್ನಸ್ವರೂಪಮೇವ ಅಶಯತ ಸ್ಥಿತಂ ಬಭೂವ । ತತ್ ತತಃ ಸಂವತ್ಸರಪರಿಮಾಣಾತ್ಕಾಲಾದೂರ್ಧ್ವಂ ನಿರಭಿದ್ಯತ ನಿರ್ಭಿನ್ನಮ್ — ವಯಸಾಮಿವಾಂಡಮ್ । ತಸ್ಯ ನಿರ್ಭಿನ್ನಸ್ಯಾಂಡಸ್ಯ ಕಪಾಲೇ ದ್ವೇ ರಜತಂ ಚ ಸುವರ್ಣಂ ಚ ಅಭವತಾಂ ಸಂವೃತ್ತೇ ॥

ತದ್ಯದ್ರಜತಂ ಸೇಯಂ ಪೃಥಿವೀ ಯತ್ಸುವರ್ಣಂ ಸಾ ದ್ಯೌರ್ಯಜ್ಜರಾಯು ತೇ ಪರ್ವತಾ ಯದುಲ್ಬಂ ಸಮೇಘೋ ನೀಹಾರೋ ಯಾ ಧಮನಯಸ್ತಾ ನದ್ಯೋ ಯದ್ವಾಸ್ತೇಯಮುದಕಂ ಸ ಸಮುದ್ರಃ ॥ ೨ ॥

ತತ್ ತಯೋಃ ಕಪಾಲಯೋಃ ಯದ್ರಜತಂ ಕಪಾಲಮಾಸೀತ್ , ಸೇಯಂ ಪೃಥಿವೀ ಪೃಥಿವ್ಯುಪಲಕ್ಷಿತಮಧೋಽಂಡಕಪಾಲಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯತ್ಸುವರ್ಣಂ ಕಪಾಲಂ ಸಾ ದ್ಯೌಃ ದ್ಯುಲೋಕೋಪಲಕ್ಷಿತಮೂರ್ಧ್ವಂ ಕಪಾಲಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಜ್ಜರಾಯು ಗರ್ಭಪರಿವೇಷ್ಟನಂ ಸ್ಥೂಲಮ್ ಅಂಡಸ್ಯ ದ್ವಿಶಕಲೀಭಾವಕಾಲೇ ಆಸೀತ್ , ತೇ ಪರ್ವತಾ ಬಭೂವುಃ । ಯದುಲ್ಬಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ಗರ್ಭಪರಿವೇಷ್ಟನಮ್ , ತತ್ ಸಹ ಮೇಘೈಃ ಸಮೇಘಃ ನೀಹಾರೋಽವಶ್ಯಾಯಃ ಬಭೂವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಾ ಗರ್ಭಸ್ಯ ಜಾತಸ್ಯ ದೇಹೇ ಧಮನಯಃ ಶಿರಾಃ, ತಾನದ್ಯೋ ಬಭೂವುಃ । ಯತ್ ತಸ್ಯ ವಸ್ತೌ ಭವಂ ವಾಸ್ತೇಯಮುದಕಮ್ , ಸ ಸಮುದ್ರಃ ॥

ಅಥ ಯತ್ತದಜಾಯತ ಸೋಽಸಾವಾದಿತ್ಯಸ್ತಂ ಜಾಯಮಾನಂ ಘೋಷಾ ಉಲೂಲವೋಽನೂದತಿಷ್ಠನ್ಸರ್ವಾಣಿ ಚ ಭೂತಾನಿ ಸರ್ವೇ ಚ ಕಾಮಾಸ್ತಸ್ಮಾತ್ತಸ್ಯೋದಯಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರತ್ಯಾಯನಂ ಪ್ರತಿ ಘೋಷಾ ಉಲೂಲವೋಽನೂತ್ತಿಷ್ಠಂತಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಚ ಭೂತಾನಿ ಸರ್ವೇ ಚ ಕಾಮಾಃ ॥ ೩ ॥

ಅಥ ಯತ್ತದಜಾಯತ ಗರ್ಭರೂಪಂ ತಸ್ಮಿನ್ನಂಡೇ, ಸೋಽಸಾವಾದಿತ್ಯಃ ; ತಮಾದಿತ್ಯಂ ಜಾಯಮಾನಂ ಘೋಷಾಃ ಶಬ್ದಾಃ ಉಲೂಲವಃ ಉರೂರವೋ ವಿಸ್ತೀರ್ಣರವಾಃ ಉದತಿಷ್ಠನ್ ಉತ್ಥಿವಂತಃ ಈಶ್ವರಸ್ಯೇವೇಹ ಪ್ರಥಮಪುತ್ರಜನ್ಮನಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಚ ಸ್ಥಾವರಜಂಗಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಸರ್ವೇ ಚ ತೇಷಾಂ ಭೂತಾನಾಂ ಕಾಮಾಃ ಕಾಂಯಂತ ಇತಿ ವಿಷಯಾಃ ಸ್ತ್ರೀವಸ್ತ್ರಾನ್ನಾದಯಃ । ಯಸ್ಮಾದಾದಿತ್ಯಜನ್ಮನಿಮಿತ್ತಾ ಭೂತಕಾಮೋತ್ಪತ್ತಿಃ, ತಸ್ಮಾದದ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ತಸ್ಯಾದಿತ್ಯಸ್ಯೋದಯಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರತ್ಯಾಯನಂ ಪ್ರತಿ ಅಸ್ತಗಮನಂ ಚ ಪ್ರತಿ, ಅಥವಾ ಪುನಃ ಪುನಃ ಪ್ರತ್ಯಾಗಮನಂ ಪ್ರತ್ಯಾಯನಂ ತತ್ಪ್ರತಿ ತನ್ನಿಮಿತ್ತೀಕೃತ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ; ಸರ್ವಾಣಿ ಚ ಭೂತಾನಿ ಸರ್ವೇ ಚ ಕಾಮಾ ಘೋಷಾ ಉಲೂಲವಶ್ಚಾನುತಿಷ್ಠಂತಿ । ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಹಿ ಏತದುದಯಾದೌ ಸವಿತುಃ ॥

ಸ ಯ ಏತಮೇವಂ ವಿದ್ವಾನಾದಿತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸ್ತೇಽಭ್ಯಾಶೋ ಹ ಯದೇನಂ ಸಾಧವೋ ಘೋಷಾ ಆ ಚ ಗಚ್ಛೇಯುರುಪ ಚ ನಿಮ್ರೇಡೇರನ್ನಿಮ್ರೇಜೇರನ್ ॥ ೪ ॥

ಸ ಯಃ ಕಶ್ಚಿತ್ ಏತಮೇವಂ ಯಥೋಕ್ತಮಹಿಮಾನಂ ವಿದ್ವಾನ್ಸನ್ ಆದಿತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸ್ತೇ, ಸ ತದ್ಭಾವಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಿಂಚ ದೃಷ್ಟಂ ಫಲಮ್ ಅಭ್ಯಾಶಃ ಕ್ಷಿಪ್ರಂ ತದ್ವಿದಃ, ಯದಿತಿ ಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಣಮ್ , ಏನಮೇವಂವಿದಂ ಸಾಧವಃ ಶೋಭನಾ ಘೋಷಾಃ, ಸಾಧುತ್ವಂ ಘೋಷಾದೀನಾಂ ಯದುಪಭೋಗೇ ಪಾಪಾನುಬಂಧಾಭಾವಃ, ಆ ಚ ಗಚ್ಛೇಯುಃ ಆಗಚ್ಛೇಯುಶ್ಚ, ಉಪ ಚ ನಿಮ್ರೇಡೇರನ್ ಉಪನಿಮ್ರೇಡೇರಂಶ್ಚ — ನ ಕೇವಲಮಾಗಮನಮಾತ್ರಂ ಘೋಷಾಣಾಮ್ ಉಪಸುಖಯೇಯುಶ್ಚ ಉಪಸುಖಂ ಚ ಕುರ್ಯುರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ದ್ವಿರಭ್ಯಾಸಃ ಅಧ್ಯಾಯಪರಿಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಃ ಆದರಾರ್ಥಶ್ಚ ॥
ಇತಿ ಏಕೋನವಿಂಶಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥
ಇತಿ ಶ್ರೀಮತ್ಪರಮಹಂಸಪರಿವ್ರಾಜಕಾಚಾರ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರೀಗೋವಿಂದಭಗವತ್ಪೂಜ್ಯಪಾದಶಿಷ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರೀಮಚ್ಛಂಕರಭಗವತಃ ಕೃತೌ ಛಾಂದೋಗ್ಯೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯೇ ತೃತೀಯೋಽಧ್ಯಾಯಃ ಸಮಾಪ್ತಃ ॥