ಪ್ರಥಮಃ ಖಂಡಃ
ವಾಯುಪ್ರಾಣಯೋರ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪಾದದೃಷ್ಟ್ಯಧ್ಯಾಸಃ ಪುರಸ್ತಾದ್ವರ್ಣಿತಃ । ಅಥೇದಾನೀಂ ತಯೋಃ ಸಾಕ್ಷಾದ್ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇನೋಪಾಸ್ಯತ್ವಾಯೋತ್ತರಮಾರಭ್ಯತೇ । ಸುಖಾವಬೋಧಾರ್ಥಾ ಆಖ್ಯಾಯಿಕಾ, ವಿದ್ಯಾದಾನಗ್ರಹಣವಿಧಿಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಾ ಚ । ಶ್ರದ್ಧಾನ್ನದಾನಾನುದ್ಧತತ್ವಾದೀನಾಂ ಚ ವಿದ್ಯಾಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಧನತ್ವಂ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯತೇ ಆಖ್ಯಾಯಿಕಯಾ —
ಜಾನಶ್ರುತಿರ್ಹ ಪೌತ್ರಾಯಣಃ ಶ್ರದ್ಧಾದೇಯೋ ಬಹುದಾಯೀ ಬಹುಪಾಕ್ಯ ಆಸ ಸ ಹ ಸರ್ವತ ಆವಸಥಾನ್ಮಾಪಯಾಂಚಕ್ರೇ ಸರ್ವತ ಏವ ಮೇಽನ್ನಮತ್ಸ್ಯಂತೀತಿ ॥ ೧ ॥
ಜಾನಶ್ರುತಿಃ ಜನಶ್ರುತಸ್ಯಾಪತ್ಯಮ್ । ಹ ಐತಿಹ್ಯಾರ್ಥಃ । ಪುತ್ರಸ್ಯ ಪೌತ್ರಃ ಪೌತ್ರಾಯಣಃ ಸ ಏವ ಶ್ರದ್ಧಾದೇಯಃ ಶ್ರದ್ಧಾಪುರಃಸರಮೇವ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದಿಭ್ಯೋ ಯಮಸ್ಯೇತಿ ಶ್ರದ್ಧಾದೇಯಃ । ಬಹುದಾಯೀ ಪ್ರಭೂತಂ ದಾತುಂ ಶೀಲಮಸ್ಯೇತಿ ಬಹುದಾಯೀ । ಬಹುಪಾಕ್ಯಃ ಬಹು ಪಕ್ತವ್ಯಮಹನ್ಯಹನಿ ಗೃಹೇ ಯಸ್ಯಾಸೌ ಬಹುಪಾಕ್ಯಃ ; ಭೋಜನಾರ್ಥಿಭ್ಯೋ ಬಹ್ವಸ್ಯ ಗೃಹೇಽನ್ನಂ ಪಚ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಂಗುಣಸಂಪನ್ನೋಽಸೌ ಜಾನಶ್ರುತಿಃ ಪೌತ್ರಾಯಣೋ ವಿಶಿಷ್ಟೇ ದೇಶೇ ಕಾಲೇ ಚ ಕಸ್ಮಿಂಶ್ಚಿತ್ ಆಸ ಬಭೂವ । ಸ ಹ ಸರ್ವತಃ ಸರ್ವಾಸು ದಿಕ್ಷು ಗ್ರಾಮೇಷು ನಗರೇಷು ಆವಸಥಾನ್ ಏತ್ಯ ವಸಂತಿ ಯೇಷ್ವಿತಿ ಆವಸಥಾಃ ತಾನ್ ಮಾಪಯಾಂಚಕ್ರೇ ಕಾರಿತವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸರ್ವತ ಏವ ಮೇ ಮಮ ಅನ್ನಂ ತೇಷ್ವಾವಸಥೇಷು ವಸಂತಃ ಅತ್ಸ್ಯಂತಿ ಭೋಕ್ಷ್ಯಂತ ಇತ್ಯೇವಮಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥
ಅಥ ಹꣳಸಾ ನಿಶಾಯಾಮತಿಪೇತುಸ್ತದ್ಧೈವꣳ ಹꣳ ಸೋಹꣳ ಸಮಭ್ಯುವಾದ ಹೋ ಹೋಽಯಿ ಭಲ್ಲಾಕ್ಷ ಭಲ್ಲಾಕ್ಷ ಜಾನಶ್ರುತೇಃ ಪೌತ್ರಾಯಣಸ್ಯ ಸಮಂ ದಿವಾ ಜ್ಯೋತಿರಾತತಂ ತನ್ಮಾ ಪ್ರಸಾಂಕ್ಷೀ ಸ್ತತ್ತ್ವಾ ಮಾ ಪ್ರಧಾಕ್ಷೀರಿತಿ ॥ ೨ ॥
ತತ್ರೈವಂ ಸತಿ ರಾಜನಿ ತಸ್ಮಿನ್ಘರ್ಮಕಾಲೇ ಹರ್ಮ್ಯತಲಸ್ಥೇ ಅಥ ಹ ಹಂಸಾ ನಿಶಾಯಾಂ ರಾತ್ರೌ ಅತಿಪೇತುಃ । ಋಷಯೋ ದೇವತಾ ವಾ ರಾಜ್ಞೋಽನ್ನದಾನಗುಣೈಸ್ತೋಷಿತಾಃ ಸಂತಃ ಹಂಸರೂಪಾ ಭೂತ್ವಾ ರಾಜ್ಞೋ ದರ್ಶನಗೋಚರೇ ಅತಿಪೇತುಃ ಪತಿತವಂತಃ । ತತ್ ತಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ತೇಷಾಂ ಪತತಾಂ ಹಂಸಾನಾಮ್ ಏಕಃ ಪೃಷ್ಠತಃ ಪತನ್ ಅಗ್ರತಃ ಪತಂತಂ ಹಂಸಮಭ್ಯುವಾದ ಅಭ್ಯುಕ್ತವಾನ್ — ಹೋ ಹೋಯೀತಿ ಭೋ ಭೋ ಇತಿ ಸಂಬೋಧ್ಯ ಭಲ್ಲಾಕ್ಷ ಭಲ್ಲಾಕ್ಷೇತ್ಯಾದರಂ ದರ್ಶಯನ್ ಯಥಾ ಪಶ್ಯ ಪಶ್ಯಾಶ್ಚರ್ಯಮಿತಿ ತದ್ವತ್ ; ಭಲ್ಲಾಕ್ಷೇತಿ ಮಂದದೃಷ್ಟಿತ್ವಂ ಸೂಚಯನ್ನಾಹ ; ಅಥವಾ ಸಮ್ಯಗ್ಬ್ರಹ್ಮದರ್ಶನಾಭಿಮಾನವತ್ತ್ವಾತ್ತಸ್ಯ ಅಸಕೃದುಪಾಲಬ್ಧಸ್ತೇನ ಪೀಡ್ಯಮಾನೋಽಮರ್ಷಿತಯಾ ತತ್ಸೂಚಯತಿ ಭಲ್ಲಾಕ್ಷೇತಿ ; ಜಾನಶ್ರುತೇಃ ಪೌತ್ರಾಯಣಸ್ಯ ಸಮಂ ತುಲ್ಯಂ ದಿವಾ ದ್ಯುಲೋಕೇನ ಜ್ಯೋತಿಃ ಪ್ರಭಾಸ್ವರಮ್ ಅನ್ನದಾನಾದಿಜನಿತಪ್ರಭಾವಜಮ್ ಆತತಂ ವ್ಯಾಪ್ತಂ ದ್ಯುಲೋಕಸ್ಪೃಗಿತ್ಯರ್ಥಃ ; ದಿವಾ ಅಹ್ನಾ ವಾ ಸಮಂ ಜ್ಯೋತಿರಿತ್ಯೇತತ್ ; ತನ್ಮಾ ಪ್ರಸಾಂಕ್ಷೀಃ ಸಂಜನಂ ಸಕ್ತಿಂ ತೇನ ಜ್ಯೋತಿಷಾ ಸಂಬಂಧಂ ಮಾ ಕಾರ್ಷಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ಪ್ರಸಂಜನೇನ ತತ್ ಜ್ಯೋತಿಃ ತ್ವಾ ತ್ವಾಂ ಮಾ ಪ್ರಧಾಕ್ಷೀಃ ಮಾ ದಹತ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ ; ಪುರುಷವ್ಯತ್ಯಯೇನ ಮಾ ಪ್ರಧಾಕ್ಷೀದಿತಿ ॥
ತಮು ಹ ಪರಃ ಪ್ರತ್ಯುವಾಚ ಕಮ್ವರ ಏನಮೇತತ್ಸಂತꣳ ಸಯುಗ್ವಾನಮಿವ ರೈಕ್ವಮಾತ್ಥೇತಿ ಯೋ ನು ಕಥꣳ ಸಯುಗ್ವಾ ರೈಕ್ವ ಇತಿ ॥ ೩ ॥
ತಮ್ ಏವಮುಕ್ತವಂತಂ ಪರಃ ಇತರೋಽಗ್ರಗಾಮೀ ಪ್ರತ್ಯುವಾಚ — ಅರೇ ನಿಕೃಷ್ಟೋಽಯಂ ರಾಜಾ ವರಾಕಃ, ತಂ ಕಮು ಏನಂ ಸಂತಂ ಕೇನ ಮಾಹಾತ್ಮ್ಯೇನ ಯುಕ್ತಂ ಸಂತಮಿತಿ ಕುತ್ಸಯತಿ ಏನಮೇವಂ ಸಬಹುಮಾನಮೇತದ್ವಚನಮಾತ್ಥ ರೈಕ್ವಮಿವ ಸಯುಗ್ವಾನಮ್ , ಸಹ ಯುಗ್ವನಾ ಗಂತ್ರ್ಯಾ ವರ್ತತ ಇತಿ ಸಯುಗ್ವಾ ರೈಕ್ವಃ, ತಮಿವ ಆತ್ಥ ಏನಮ್ ; ಅನನುರೂಪಮಸ್ಮಿನ್ನಯುಕ್ತಮೀದೃಶಂ ವಕ್ತುಂ ರೈಕ್ವ ಇವೇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಇತರಶ್ಚ ಆಹ — ಯೋ ನು ಕಥಂ ತ್ವಯೋಚ್ಯತೇ ಸಯುಗ್ವಾ ರೈಕ್ವಃ । ಇತ್ಯುಕ್ತವಂತಂ ಭಲ್ಲಾಕ್ಷ ಆಹ — ಶೃಣು ಯಥಾ ಸ ರೈಕ್ವಃ ॥
ಯಥಾ ಕೃತಾಯವಿಜಿತಾಯಾಧರೇಯಾಃ ಸಂಯಂತ್ಯೇವಮೇನಂ ಸರ್ವಂ ತದಭಿಸಮೈತಿ ಯತ್ಕಿಂಚಪ್ರಜಾಃ ಸಾಧು ಕುರ್ವಂತಿ ಯಸ್ತದ್ವೇದ ಯತ್ಸ ವೇದ ಸ ಮಯೈತದುಕ್ತ ಇತಿ ॥ ೪ ॥
ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಕೃತಾಯಃ ಕೃತೋ ನಾಮಾಯೋ ದ್ಯೂತಸಮಯೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಶ್ಚತುರಂಕಃ, ಸ ಯದಾ ಜಯತಿ ದ್ಯೂತೇ ಪ್ರವೃತ್ತಾನಾಮ್ , ತಸ್ಮೈ ವಿಜಿತಾಯ ತದರ್ಥಮಿತರೇ ತ್ರಿದ್ವ್ಯೇಕಾಂಕಾ ಅಧರೇಯಾಃ ತ್ರೇತಾದ್ವಾಪರಕಲಿನಾಮಾನಃ ಸಂಯಂತಿ ಸಂಗಚ್ಛಂತೇಽಂತರ್ಭವಂತಿ ; ಚತುರಂಕೇ ಕೃತಾಯೇ ತ್ರಿದ್ವ್ಯೇಕಾಂಕಾನಾಂ ವಿದ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ತದಂತರ್ಭವಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಥಾ ಅಯಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ, ಏವಮೇನಂ ರೈಕ್ವಂ ಕೃತಾಯಸ್ಥಾನೀಯಂ ತ್ರೇತಾದ್ಯಯಸ್ಥಾನೀಯಂ ಸರ್ವಂ ತದಭಿಸಮೈತಿ ಅಂತರ್ಭವತಿ ರೈಕ್ವೇ । ಕಿಂ ತತ್ ? ಯತ್ಕಿಂಚ ಲೋಕೇ ಸರ್ವಾಃ ಪ್ರಜಾಃ ಸಾಧು ಶೋಭನಂ ಧರ್ಮಜಾತಂ ಕುರ್ವಂತಿ, ತತ್ಸರ್ವಂ ರೈಕ್ವಸ್ಯ ಧರ್ಮೇಽಂತರ್ಭವತಿ, ತಸ್ಯ ಚ ಫಲೇ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿಧರ್ಮಫಲಮಂತರ್ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಅನ್ಯೋಽಪಿ ಕಶ್ಚಿತ್ ಯಃ ತತ್ ವೇದ್ಯಂ ವೇದ । ಕಿಂ ತತ್ ? ಯತ್ ವೇದ್ಯಂ ಸಃ ರೈಕ್ವಃ ವೇದ ; ತದ್ವೇದ್ಯಮನ್ಯೋಽಪಿ ಯೋ ವೇದ, ತಮಪಿ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿಧರ್ಮಜಾತಂ ತತ್ಫಲಂ ಚ ರೈಕ್ವಮಿವಾಭಿಸಮೈತೀತ್ಯನುವರ್ತತೇ । ಸಃ ಏವಂಭೂತಃ ಅರೈಕ್ವೋಽಪಿ ಮಯಾ ವಿದ್ವಾನ್ ಏತದುಕ್ತಃ ಏವಮುಕ್ತಃ, ರೈಕ್ವವತ್ಸ ಏವ ಕೃತಾಯಸ್ಥಾನೀಯೋ ಭವತೀತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥
ತದು ಹ ಜಾನಶ್ರುತಿಃ ಪೌತ್ರಾಯಣ ಉಪಶುಶ್ರಾವ ಸ ಹ ಸಂಜಿಹಾನ ಏವ ಕ್ಷತ್ತಾರಮುವಾಚಾಂಗಾರೇ ಹ ಸಯುಗ್ವಾನಮಿವ ರೈಕ್ವಮಾತ್ಥೇತಿ ಯೋ ನು ಕಥಂ ಸಯುಗ್ವಾ ರೈಕ್ವ ಇತಿ ॥ ೫ ॥
ಯಥಾ ಕೃತಾಯವಿಜಿತಾಯಾಧರೇಯಾಃ ಸಂಯಂತ್ಯೇವಮೇನಂ ಸರ್ವಂ ತದಭಿಸಮೈತಿ ಯತ್ಕಿಂಚ ಪ್ರಜಾಃ ಸಾಧು ಕುರ್ವಂತಿ ಯಸ್ತದ್ವೇದ ಯತ್ಸ ವೇದ ಸ ಮಯೈತದುಕ್ತ ಇತಿ ॥ ೬ ॥
ತದು ಹ ತದೇತದೀದೃಶಂ ಹಂಸವಾಕ್ಯಮಾತ್ಮನಃ ಕುತ್ಸಾರೂಪಮನ್ಯಸ್ಯ ವಿದುಷೋ ರೈಕ್ವಾದೇಃ ಪ್ರಶಂಸಾರೂಪಮ್ ಉಪಶುಶ್ರಾವ ಶ್ರುತವಾನ್ಹರ್ಮ್ಯತಲಸ್ಥೋ ರಾಜಾ ಜಾನಶ್ರುತಿಃ ಪೌತ್ರಾಯಣಃ । ತಚ್ಚ ಹಂಸವಾಕ್ಯಂ ಸ್ಮರನ್ನೇವ ಪೌನಃಪುನ್ಯೇನ ರಾತ್ರಿಶೇಷಮತಿವಾಹಯಾಮಾಸ । ತತಃ ಸ ವಂದಿಭೀ ರಾಜಾ ಸ್ತುತಿಯುಕ್ತಾಭಿರ್ವಾಗ್ಭಿಃ ಪ್ರತಿಬೋಧ್ಯಮಾನಃ ಉವಾಚ ಕ್ಷತ್ತಾರಂ ಸಂಜಿಹಾನ ಏವ ಶಯನಂ ನಿದ್ರಾಂ ವಾ ಪರಿತ್ಯಜನ್ನೇವ, ಹೇಽಂಗ ವತ್ಸ ಅರೇ ಸಯುಗ್ವಾನಮಿವ ರೈಕ್ವಮಾತ್ಥ ಕಿಂ ಮಾಮ್ ; ಸ ಏವ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಹೋ ನಾಹಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಅಥವಾ ಸಯುಗ್ವಾನಂ ರೈಕ್ವಮಾತ್ಥ ಗತ್ವಾ ಮಮ ತದ್ದಿದೃಕ್ಷಾಮ್ । ತದಾ ಇವಶಬ್ದೋಽವಧಾರಣಾರ್ಥೋಽನರ್ಥಕೋ ವಾ ವಾಚ್ಯಃ । ಸ ಚ ಕ್ಷತ್ತಾ ಪ್ರತ್ಯುವಾಚ ರೈಕ್ವಾನಯನಕಾಮೋ ರಾಜ್ಞೋಽಭಿಪ್ರಾಯಜ್ಞಃ — ಯೋ ನು ಕಥಂ ಸಯುಗ್ವಾ ರೈಕ್ವ ಇತಿ, ರಾಜ್ಞಾ ಏವಂ ಚೋಕ್ತಃ ಆನೇತುಂ ತಚ್ಚಿಹ್ನಂ ಜ್ಞಾತುಮಿಚ್ಛನ್ ಯೋ ನು ಕಥಂ ಸಯುಗ್ವಾ ರೈಕ್ವ ಇತ್ಯವೋಚತ್ । ಸ ಚ ಭಲ್ಲಾಕ್ಷವಚನಮೇವಾವೋಚತ್ ತಸ್ಯ ಸ್ಮರನ್ ॥
ಸ ಹ ಕ್ಷತ್ತಾನ್ವಿಷ್ಯ ನಾವಿದಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯೇಯಾಯ ತꣳ ಹೋವಾಚ ಯತ್ರಾರೇ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯಾನ್ವೇಷಣಾ ತದೇನಮರ್ಚ್ಛೇತಿ ॥ ೭ ॥
ಸ ಹ ಕ್ಷತ್ತಾ ನಗರಂ ಗ್ರಾಮಂ ವಾ ಗತ್ವಾ ಅನ್ವಿಷ್ಯ ರೈಕ್ವಂ ನಾವಿದಂ ನ ವ್ಯಜ್ಞಾಸಿಷಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯೇಯಾಯ ಪ್ರತ್ಯಾಗತವಾನ್ । ತಂ ಹೋವಾಚ ಕ್ಷತ್ತಾರಮ್ — ಅರೇ ಯತ್ರ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ ಏಕಾಂತೇಽರಣ್ಯೇ ನದೀಪುಲಿನಾದೌ ವಿವಿಕ್ತೇ ದೇಶೇ ಅನ್ವೇಷಣಾ ಅನುಮಾರ್ಗಣಂ ಭವತಿ, ತತ್ ತತ್ರ ಏನಂ ರೈಕ್ವಮ್ ಅರ್ಚ್ಛ ಋಚ್ಛ ಗಚ್ಛ, ತತ್ರ ಮಾರ್ಗಣಂ ಕುರ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಸೋಽಧಸ್ತಾಚ್ಛಕಟಸ್ಯ ಪಾಮಾನಂ ಕಷಮಾಣಮುಪೋಪವಿವೇಶ ತಂ ಹಾಭ್ಯುವಾದ ತ್ವಂ ನು ಭಗವಃ ಸಯುಗ್ವಾ ರೈಕ್ವ ಇತ್ಯಹಂ ಹ್ಯರಾ೩ ಇತಿ ಹ ಪ್ರತಿಜಜ್ಞೇ ಸ ಹ ಕ್ಷತ್ತಾವಿದಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯೇಯಾಯ ॥ ೮ ॥
ಇತ್ಯುಕ್ತಃ ಕ್ಷತ್ತಾ ಅನ್ವಿಷ್ಯ ತಂ ವಿಜನೇ ದೇಶೇ ಅಧಸ್ತಾಚ್ಛಕಟಸ್ಯ ಗಂತ್ರ್ಯಾಃ ಪಾಮಾನಂ ಖರ್ಜೂಂ ಕಷಮಾಣಂ ಕಂಡೂಯಮಾನಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ, ಅಯಂ ನೂನಂ ಸಯುಗ್ವಾ ರೈಕ್ವ ಇತಿ ಉಪ ಸಮೀಪೇ ಉಪವಿವೇಶ ವಿನಯೇನೋಪವಿಷ್ಟವಾನ್ । ತಂ ಚ ರೈಕ್ವಂ ಹ ಅಭ್ಯುವಾದ ಉಕ್ತವಾನ್ । ತ್ವಮಸಿ ಹೇ ಭಗವಃ ಭಗವನ್ ಸಯುಗ್ವಾ ರೈಕ್ವ ಇತಿ । ಏವಂ ಪೃಷ್ಟಃ ಅಹಮಸ್ಮಿ ಹಿ ಅರಾ೩ ಅರೇ ಇತಿ ಹ ಅನಾದರ ಏವ ಪ್ರತಿಜಜ್ಞೇ ಅಭ್ಯುಪಗತವಾನ್ — ಸ ತಂ ವಿಜ್ಞಾಯ ಅವಿದಂ ವಿಜ್ಞಾತವಾನಸ್ಮೀತಿ ಪ್ರತ್ಯೇಯಾಯ ಪ್ರತ್ಯಾಗತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಇತಿ ಪ್ರಥಮಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥
ದ್ವಿತೀಯಃ ಖಂಡಃ
ತದು ಹ ಜಾನಶ್ರುತಿಃ ಪೌತ್ರಾಯಣಃ ಷಟ್ಶತಾನಿ ಗವಾಂ ನಿಷ್ಕಮಶ್ವತರೀರಥಂ ತದಾದಾಯ ಪ್ರತಿಚಕ್ರಮೇ ತಂ ಹಾಭ್ಯುವಾದ ॥ ೧ ॥
ತತ್ ತತ್ರ ಋಷೇರ್ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ಅಭಿಪ್ರಾಯಂ ಬುದ್ಧ್ವಾ ಧನಾರ್ಥಿತಾಂ ಚ ಉ ಹ ಏವ ಜಾನಶ್ರುತಿಃ ಪೌತ್ರಾಯಣಃ ಷಟ್ಶತಾನಿ ಗವಾಂ ನಿಷ್ಕಂ ಕಂಠಹಾರಮ್ ಅಶ್ವತರೀರಥಮ್ ಅಶ್ವತರೀಭ್ಯಾಂ ಯುಕ್ತಂ ರಥಂ ತದಾದಾಯ ಧನಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಪ್ರತಿಚಕ್ರಮೇ ರೈಕ್ವಂ ಪ್ರತಿ ಗತವಾನ್ । ತಂ ಚ ಗತ್ವಾ ಅಭ್ಯುವಾದ ಹ ಅಭ್ಯುಕ್ತವಾನ್ ॥
ರೈಕ್ವೇಮಾನಿ ಷಟ್ಶತಾನಿ ಗವಾಮಯಂ ನಿಷ್ಕೋಽಯಮಶ್ವತರೀರಥೋಽನು ಮ ಏತಾಂ ಭಗವೋ ದೇವತಾꣳ ಶಾಧಿ ಯಾಂ ದೇವತಾಮುಪಾಸ್ಸ ಇತಿ ॥ ೨ ॥
ಹೇ ರೈಕ್ವ ಗವಾಂ ಷಟ್ ಶತಾನಿ ಇಮಾನಿ ತುಭ್ಯಂ ಮಯಾ ಆನೀತಾನಿ, ಅಯಂ ನಿಷ್ಕಃ ಅಶ್ವತರೀರಥಶ್ಚಾಯಮ್ ಏತದ್ಧನಮಾದತ್ಸ್ವ । ಭಗವೋಽನುಶಾಧಿ ಚ ಮೇ ಮಾಮ್ ಏತಾಮ್ , ಯಾಂ ಚ ದೇವತಾಂ ತ್ವಮುಪಾಸ್ಸೇ ತದ್ದೇವತೋಪದೇಶೇನ ಮಾಮನುಶಾಧೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ತಮು ಹ ಪರಃ ಪ್ರತ್ಯುವಾಚಾಹ ಹಾರೇತ್ವಾ ಶೂದ್ರ ತವೈವ ಸಹ ಗೋಭಿರಸ್ತ್ವಿತಿ ತದು ಹ ಪುನರೇವ ಜಾನಶ್ರುತಿಃ ಪೌತ್ರಾಯಣಃ ಸಹಸ್ರಂ ಗವಾಂ ನಿಷ್ಕಮಶ್ವತರೀರಥಂ ದುಹಿತರಂ ತದಾದಾಯ ಪ್ರತಿಚಕ್ರಮೇ ॥ ೩ ॥
ತಮ್ ಏವಮುಕ್ತವಂತಂ ರಾಜಾನಂ ಪ್ರತ್ಯುವಾಚ ಪರೋ ರೈಕ್ವಃ । ಅಹೇತ್ಯಯಂ ನಿಪಾತೋ ವಿನಿಗ್ರಹಾರ್ಥೀಯೋಽನ್ಯತ್ರ, ಇಹ ತ್ವನರ್ಥಕಃ, ಏವಶಬ್ದಸ್ಯ ಪೃಥಕ್ಪ್ರಯೋಗಾತ್ । ಹಾರೇತ್ವಾ ಹಾರೇಣ ಯುಕ್ತಾ ಇತ್ವಾ ಗಂತ್ರೀ ಸೇಯಂ ಹಾರೇತ್ವಾ ಗೋಭಿಃ ಸಹ ತವೈವಾಸ್ತು ತವೈವ ತಿಷ್ಠತು ನ ಮಮ ಅಪರ್ಯಾಪ್ತೇನ ಕರ್ಮಾರ್ಥಮನೇನ ಪ್ರಯೋಜನಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಹೇ ಶೂದ್ರೇತಿ — ನನು ರಾಜಾಸೌ ಕ್ಷತ್ತೃಸಂಬಂಧಾತ್ , ಸ ಹ ಕ್ಷತ್ತಾರಮುವಾಚೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ; ವಿದ್ಯಾಗ್ರಹಣಾಯ ಚ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸಮೀಪೋಪಗಮಾತ್ ಶೂದ್ರಸ್ಯ ಚ ಅನಧಿಕಾರಾತ್ ಕಥಮಿದಮನನುರೂಪಂ ರೈಕ್ವೇಣೋಚ್ಯತೇ ಹೇ ಶೂದ್ರೇತಿ । ತತ್ರಾಹುರಾಚಾರ್ಯಾಃ — ಹಂಸವಚನಶ್ರವಣಾತ್ ಶುಗೇನಮಾವಿವೇಶ ; ತೇನಾಸೌ ಶುಚಾ ಶ್ರುತ್ವಾ ರೈಕ್ವಸ್ಯ ಮಹಿಮಾನಂ ವಾ ಆದ್ರವತೀತಿ ಋಷಿಃ ಆತ್ಮನಃ ಪರೋಕ್ಷಜ್ಞತಾಂ ದರ್ಶಯನ್ ಶೂದ್ರೇತ್ಯಾಹೇತಿ । ಶೂದ್ರವದ್ವಾ ಧನೇನೈವ ಏವಂ ವಿದ್ಯಾಗ್ರಹಣಾಯೋಪಜಾಗಮ ನ ಚ ಶುಶ್ರೂಷಯಾ । ನ ತು ಜಾತ್ಯೈವ ಶೂದ್ರ ಇತಿ । ಅಪರೇ ಪುನರಾಹುಃ ಅಲ್ಪಂ ಧನಮಾಹೃತಮಿತಿ ರುಷೈವ ಏವಮುಕ್ತವಾನ್ ಶೂದ್ರೇತಿ । ಲಿಂಗಂ ಚ ಬಹ್ವಾಹರಣೇ ಉಪಾದಾನಂ ಧನಸ್ಯೇತಿ । ತದು ಹ ಋಷೇರ್ಮತಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಪುನರೇವ ಜಾನಶ್ರುತಿಃ ಪೌತ್ರಾಯಣೋ ಗವಾಂ ಸಹಸ್ರಮಧಿಕಂ ಜಾಯಾಂ ಚ ಋಷೇರಭಿಮತಾಂ ದುಹಿತರಮಾತ್ಮನಃ ತದಾದಾಯ ಪ್ರತಿಚಕ್ರಮೇ ಕ್ರಾಂತವಾನ್ ॥
ತꣳ ಹಾಭ್ಯುವಾದ ರೈಕ್ವೇದꣳ ಸಹಸ್ರಂ ಗವಾಮಯಂ ನಿಷ್ಕೋಽಯಮಶ್ವತರೀರಥ ಇಯಂ ಜಾಯಾಯಂ ಗ್ರಾಮೋ ಯಸ್ಮಿನ್ನಾಸ್ಸೇಽನ್ವೇವ ಮಾ ಭಗವಃ ಶಾಧೀತಿ ॥ ೪ ॥
ತಸ್ಯಾ ಹ ಮುಖಮುಪೋದ್ಗೃಹ್ಣನ್ನುವಾಚಾಜಹಾರೇಮಾಃ ಶೂದ್ರಾನೇನೈವ ಮುಖೇನಾಲಾಪಯಿಷ್ಯಥಾ ಇತಿ ತೇ ಹೈತೇ ರೈಕ್ವಪರ್ಣಾ ನಾಮ ಮಹಾವೃಷೇಷು ಯತ್ರಾಸ್ಮಾ ಉವಾಸ ಸ ತಸ್ಮೈ ಹೋವಾಚ ॥ ೫ ॥
ರೈಕ್ವ ಇದಂ ಗವಾಂ ಸಹಸ್ರಮ್ ಅಯಂ ನಿಷ್ಕಃ ಅಯಮಶ್ವತರೀರಥಃ ಇಯಂ ಜಾಯಾ ಜಾಯಾರ್ಥಂ ಮಮ ದುಹಿತಾ ಆನೀತಾ ಅಯಂ ಚ ಗ್ರಾಮಃ ಯಸ್ಮಿನ್ನಾಸ್ಸೇ ತಿಷ್ಠಸಿ ಸ ಚ ತ್ವದರ್ಥೇ ಮಯಾ ಕಲ್ಪಿತಃ ; ತದೇತತ್ಸರ್ವಮಾದಾಯ ಅನುಶಾಧ್ಯೇವ ಮಾ ಮಾಂ ಹೇ ಭಗವಃ, ಇತ್ಯುಕ್ತಃ ತಸ್ಯಾ ಜಾಯಾರ್ಥಮಾನೀತಾಯಾ ರಾಜ್ಞೋ ದುಹಿತುಃ ಹ ಏವ ಮುಖಂ ದ್ವಾರಂ ವಿದ್ಯಾಯಾ ದಾನೇ ತೀರ್ಥಮ್ ಉಪೋದ್ಗೃಹ್ಣನ್ ಜಾನನ್ನಿತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ಬ್ರಹ್ಮಚಾರೀ ಧನದಾಯೀ ಮೇಧಾವೀ ಶ್ರೋತ್ರಿಯಃ ಪ್ರಿಯಃ । ವಿದ್ಯಯಾ ವಾ ವಿದ್ಯಾಂ ಪ್ರಾಹ ತೀರ್ಥಾನಿ ಷಣ್ಮಮ’ ( ? ) ಇತಿ ವಿದ್ಯಾಯಾ ವಚನಂ ವಿಜ್ಞಾಯತೇ ಹಿ । ಏವಂ ಜಾನನ್ ಉಪೋದ್ಗೃಹ್ಣನ್ ಉವಾಚ ಉಕ್ತವಾನ್ । ಆಜಹಾರ ಆಹೃತವಾನ್ ಭವಾನ್ ಇಮಾಃ ಗಾಃ ಯಚ್ಚಾನ್ಯದ್ಧನಂ ತತ್ಸಾಧ್ವಿತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಃ ಶೂದ್ರೇತಿ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾನುಕೃತಿಮಾತ್ರಂ ನ ತು ಕಾರಣಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಪೂರ್ವವತ್ । ಅನೇನೈವ ಮುಖೇನ ವಿದ್ಯಾಗ್ರಹಣತೀರ್ಥೇನ ಆಲಾಪಯಿಷ್ಯಥಾಃ ಆಲಾಪಯಸೀತಿ ಮಾಂ ಭಾಣಯಸೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತೇ ಹ ಏತೇ ಗ್ರಾಮಾ ರೈಕ್ವಪರ್ಣಾ ನಾಮ ವಿಖ್ಯಾತಾ ಮಹಾವೃಷೇಷು ದೇಶೇಷು ಯತ್ರ ಯೇಷು ಗ್ರಾಮೇಷು ಉವಾಸ ಉಷಿತವಾನ್ ರೈಕ್ವಃ, ತಾನಸೌ ಗ್ರಾಮಾನದಾದಸ್ಮೈ ರೈಕ್ವಾಯ ರಾಜಾ । ತಸ್ಮೈ ರಾಜ್ಞೇ ಧನಂ ದತ್ತವತೇ ಹ ಕಿಲ ಉವಾಚ ವಿದ್ಯಾಂ ಸಃ ರೈಕ್ವಃ ॥
ಇತಿ ದ್ವಿತೀಯಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥
ತೃತೀಯಃ ಖಂಡಃ
ವಾಯುರ್ವಾವ ಸಂವರ್ಗೋ ಯದಾ ವಾ ಅಗ್ನಿರುದ್ವಾಯತಿ ವಾಯುಮೇವಾಪ್ಯೇತಿ ಯದಾ ಸೂರ್ಯೋಽಸ್ತಮೇತಿ ವಾಯುಮೇವಾಪ್ಯೇತಿ ಯದಾ ಚಂದ್ರೋಽಸ್ತಮೇತಿ ವಾಯುಮೇವಾಪ್ಯೇತಿ ॥ ೧ ॥
ವಾಯುರ್ವಾವ ಸಂವರ್ಗಃ ವಾಯುರ್ಬಾಹ್ಯಃ, ವಾವೇತ್ಯವಧಾರಣಾರ್ಥಃ, ಸಂವರ್ಜನಾತ್ಸಂಗ್ರಹಣಾತ್ಸಂಗ್ರಸನಾದ್ವಾ ಸಂವರ್ಗಃ ; ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾ ಅಗ್ನ್ಯಾದ್ಯಾ ದೇವತಾ ಆತ್ಮಭಾವಮಾಪಾದಯತೀತ್ಯತಃ ಸಂವರ್ಗಃ ಸಂವರ್ಜನಾಖ್ಯೋ ಗುಣೋ ಧ್ಯೇಯೋ ವಾಯೋಃ, ಕೃತಾಯಾಂತರ್ಭಾವದೃಷ್ಟಾಂತಾತ್ । ಕಥಂ ಸಂವರ್ಗತ್ವಂ ವಾಯೋರಿತಿ, ಆಹ — ಯದಾ ಯಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ವೈ ಅಗ್ನಿಃ ಉದ್ವಾಯತಿ ಉದ್ವಾಸನಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ಉಪಶಾಮ್ಯತಿ, ತದಾ ಅಸೌ ಅಗ್ನಿಃ ವಾಯುಮೇವ ಅಪ್ಯೇತಿ ವಾಯುಸ್ವಾಭಾವ್ಯಮಪಿಗಚ್ಛತಿ । ತಥಾ ಯದಾ ಸೂರ್ಯೋಽಸ್ತಮೇತಿ, ವಾಯುಮೇವಾಪ್ಯೇತಿ । ಯದಾ ಚಂದ್ರೋಽಸ್ತಮೇತಿ ವಾಯುಮೇವಾಪ್ಯೇತಿ । ನನು ಕಥಂ ಸೂರ್ಯಾಚಂದ್ರಮಸೋಃ ಸ್ವರೂಪಾವಸ್ಥಿತಯೋಃ ವಾಯೌ ಅಪಿಗಮನಮ್ ? ನೈಷ ದೋಷಃ, ಅಸ್ತಮನೇ ಅದರ್ಶನಪ್ರಾಪ್ತೇಃ ವಾಯುನಿಮಿತ್ತತ್ವಾತ್ ; ವಾಯುನಾ ಹಿ ಅಸ್ತಂ ನೀಯತೇ ಸೂರ್ಯಃ, ಚಲನಸ್ಯ ವಾಯುಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ । ಅಥವಾ ಪ್ರಲಯೇ ಸೂರ್ಯಾಚಂದ್ರಮಸೋಃ ಸ್ವರೂಪಭ್ರಂಶೇ ತೇಜೋರೂಪಯೋರ್ವಾಯಾವೇವ ಅಪಿಗಮನಂ ಸ್ಯಾತ್ ॥
ಯದಾಪ ಉಚ್ಛುಷ್ಯಂತಿ ವಾಯುಮೇವಾಪಿಯಂತಿ ವಾಯುರ್ಹ್ಯೇವೈತಾನ್ಸರ್ವಾನ್ಸಂವೃಂಕ್ತ ಇತ್ಯಧಿದೈವತಮ್ ॥ ೨ ॥
ತಥಾ ಯದಾ ಆಪಃ ಉಚ್ಛುಷ್ಯಂತಿ ಉಚ್ಛೋಷಮಾಪ್ನುವಂತಿ, ತದಾ ವಾಯುಮೇವ ಅಪಿಯಂತಿ । ವಾಯುರ್ಹಿ ಯಸ್ಮಾದೇವ ಏತಾನ್ ಅಗ್ನ್ಯಾದ್ಯಾನ್ಮಹಾಬಲಾನ್ ಸಂವೃಂಕ್ತೇ, ಅತೋ ವಾಯುಃ ಸಂವರ್ಗಗುಣ ಉಪಾಸ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಇತ್ಯಧಿದೈವತಂ ದೇವತಾಸು ಸಂವರ್ಗದರ್ಶನಮುಕ್ತಮ್ ॥
ಅಥಾಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಪ್ರಾಣೋ ವಾವ ಸಂವರ್ಗಃ ಸ ಯದಾ ಸ್ವಪಿತಿ ಪ್ರಾಣಮೇವ ವಾಗಪ್ಯೇತಿ ಪ್ರಾಣಂ ಚಕ್ಷುಃ ಪ್ರಾಣꣳ ಶ್ರೋತ್ರಂ ಪ್ರಾಣಂ ಮನಃ ಪ್ರಾಣೋ ಹ್ಯೇವೈತಾನ್ಸರ್ವಾನ್ಸಂವೃಂಕ್ತ ಇತಿ ॥ ೩ ॥
ಅಥ ಅನಂತರಮ್ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಮ್ ಆತ್ಮನಿ ಸಂವರ್ಗದರ್ಶನಮಿದಮುಚ್ಯತೇ । ಪ್ರಾಣಃ ಮುಖ್ಯಃ ವಾವ ಸಂವರ್ಗಃ । ಸ ಪುರುಷಃ ಯದಾ ಯಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ಸ್ವಪಿತಿ, ತದಾ ಪ್ರಾಣಮೇವ ವಾಗಪ್ಯೇತಿ — ವಾಯುಮಿವಾಗ್ನಿಃ । ಪ್ರಾಣಂ ಚಕ್ಷುಃ ಪ್ರಾಣಂ ಶ್ರೋತ್ರಂ ಪ್ರಾಣಂ ಮನಃ ಪ್ರಾಣೋ ಹಿ ಯಸ್ಮಾದೇವೈತಾನ್ವಾಗಾದೀನ್ ಸರ್ವಾನ್ಸಂವೃಂಕ್ತ ಇತಿ ॥
ತೌ ವಾ ಏತೌ ದ್ವೌ ಸಂವರ್ಗೌ ವಾಯುರೇವ ದೇವೇಷು ಪ್ರಾಣಃ ಪ್ರಾಣೇಷು ॥ ೪ ॥
ತೌ ವಾ ಏತೌ ದ್ವೌ ಸಂವರ್ಗೌ ಸಂವರ್ಜನಗುಣೌ — ವಾಯುರೇವ ದೇವೇಷು ಸಂವರ್ಗಃ ಪ್ರಾಣಃ ಪ್ರಾಣೇಷು ವಾಗಾದಿಷು ಮುಖ್ಯಃ ॥
ಅಥ ಹ ಶೌನಕಂ ಚ ಕಾಪೇಯಮಭಿಪ್ರತಾರಿಣಂ ಚ ಕಾಕ್ಷಸೇನಿಂ ಪರಿವಿಷ್ಯಮಾಣೌ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರೀ ಬಿಭಿಕ್ಷೇ ತಸ್ಮಾ ಉ ಹ ನ ದದತುಃ ॥ ೫ ॥
ಅಥ ಏತಯೋಃ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಮ್ ಇಯಮಾಖ್ಯಾಯಿಕಾ ಆರಭ್ಯತೇ । ಹೇತ್ಯೈತಿಹ್ಯಾರ್ಥಃ । ಶೌನಕಂ ಚ ಶುನಕಸ್ಯಾಪತ್ಯಂ ಶೌನಕಂ ಕಾಪೇಯಂ ಕಪಿಗೋತ್ರಮಭಿಪ್ರತಾರಿಣಂ ಚ ನಾಮತಃ ಕಕ್ಷಸೇನಸ್ಯಾಪತ್ಯಂ ಕಾಕ್ಷಸೇನಿಂ ಭೋಜನಾಯೋಪವಿಷ್ಟೌ ಪರಿವಿಷ್ಯಮಾಣೌ ಸೂಪಕಾರೈಃ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರೀ ಬ್ರಹ್ಮವಿಚ್ಛೌಂಡೋ ಬಿಭಿಕ್ಷೇ ಭಿಕ್ಷಿತವಾನ್ । ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಣೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿನ್ಮಾನಿತಾಂ ಬುದ್ಧ್ವಾ ತಂ ಜಿಜ್ಞಾಸಮಾನೌ ತಸ್ಮೈ ಉ ಭಿಕ್ಷಾಂ ನ ದದತುಃ ನ ದತ್ತವಂತೌ ಹ ಕಿಮಯಂ ವಕ್ಷ್ಯತೀತಿ ॥
ಸ ಹೋವಾಚ ಮಹಾತ್ಮನಶ್ಚತುರೋ ದೇವ ಏಕಃ ಕಃ ಸ ಜಗಾರ ಭುವನಸ್ಯ ಗೋಪಾಸ್ತಂ ಕಾಪೇಯ ನಾಭಿಪಶ್ಯಂತಿ ಮರ್ತ್ಯಾ ಅಭಿಪ್ರತಾರಿನ್ಬಹುಧಾ ವಸಂತಂ ಯಸ್ಮೈ ವಾ ಏತದನ್ನಂ ತಸ್ಮಾ ಏತನ್ನ ದತ್ತಮಿತಿ ॥ ೬ ॥
ಸ ಹ ಉವಾಚ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರೀ ಮಹಾತ್ಮನಶ್ಚತುರ ಇತಿ ದ್ವಿತೀಯಾಬಹುವಚನಮ್ । ದೇವ ಏಕಃ ಅಗ್ನ್ಯಾದೀನ್ವಾಯುರ್ವಾಗಾದೀನ್ಪ್ರಾಣಃ । ಕಃ ಸಃ ಪ್ರಜಾಪತಿಃ ಜಗಾರ ಗ್ರಸಿತವಾನ್ । ಕಃ ಸ ಜಾಗರೇತಿ ಪ್ರಶ್ನಮೇಕೇ । ಭುವನಸ್ಯ ಭವಂತ್ಯಸ್ಮಿನ್ಭೂತಾನೀತಿ ಭುವನಂ ಭೂರಾದಿಃ ಸರ್ವೋ ಲೋಕಃ ತಸ್ಯ ಗೋಪಾಃ ಗೋಪಾಯಿತಾ ರಕ್ಷಿತಾ ಗೋಪ್ತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಂ ಕಂ ಪ್ರಜಾಪತಿಂ ಹೇ ಕಾಪೇಯ ನಾಭಿಪಶ್ಯಂತಿ ನ ಜಾನಂತಿ ಮರ್ತ್ಯಾಃ ಮರಣಧರ್ಮಾಣೋಽವಿವೇಕಿನೋ ವಾ ಹೇ ಅಭಿಪ್ರತಾರಿನ್ ಬಹುಧಾ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಾಧಿದೈವತಾಧಿಭೂತಪ್ರಕಾರೈಃ ವಸಂತಮ್ । ಯಸ್ಮೈ ವೈ ಏತತ್ ಅಹನ್ಯಹನಿ ಅನ್ನಮ್ ಅದನಾಯಾಹ್ರಿಯತೇ ಸಂಸ್ಕ್ರಿಯತೇ ಚ, ತಸ್ಮೈ ಪ್ರಜಾಪತಯೇ ಏತದನ್ನಂ ನ ದತ್ತಮಿತಿ ॥
ತದು ಹ ಶೌನಕಃ ಕಾಪೇಯಃ ಪ್ರತಿಮನ್ವಾನಃ ಪ್ರತ್ಯೇಯಾಯಾತ್ಮಾ ದೇವಾನಾಂ ಜನಿತಾ ಪ್ರಜಾನಾಂ ಹಿರಣ್ಯದꣳಷ್ಟ್ರೋ ಬಭಸೋಽನಸೂರಿರ್ಮಹಾಂತಮಸ್ಯ ಮಹಿಮಾನಮಾಹುರನದ್ಯಮಾನೋ ಯದನನ್ನಮತ್ತೀತಿ ವೈ ವಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿನ್ನೇದಮುಪಾಸ್ಮಹೇ ದತ್ತಾಸ್ಮೈ ಭಿಕ್ಷಾಮಿತಿ ॥ ೭ ॥
ತದು ಹ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಣೋ ವಚನಂ ಶೌನಕಃ ಕಾಪೇಯಃ ಪ್ರತಿಮನ್ವಾನಃ ಮನಸಾ ಆಲೋಚಯನ್ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಣಂ ಪ್ರತ್ಯೇಯಾಯ ಆಜಗಾಮ । ಗತ್ವಾ ಚ ಆಹ ಯಂ ತ್ವಮವೋಚಃ ನಾಭಿಪಶ್ಯಂತಿ ಮರ್ತ್ಯಾ ಇತಿ, ತಂ ವಯಂ ಪಶ್ಯಾಮಃ । ಕಥಮ್ ? ಆತ್ಮಾ ಸರ್ವಸ್ಯ ಸ್ಥಾವರಜಂಗಮಸ್ಯ । ಕಿಂಚ ದೇವಾನಾಮಗ್ನ್ಯಾದೀನಾಮ್ ಆತ್ಮನಿ ಸಂಹೃತ್ಯ ಗ್ರಸಿತ್ವಾ ಪುನರ್ಜನಯಿತಾ ಉತ್ಪಾದಯಿತಾ ವಾಯುರೂಪೇಣಾಧಿದೈವತಮಗ್ನ್ಯಾದೀನಾಮ್ । ಅಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಚ ಪ್ರಾಣರೂಪೇಣ ವಾಗಾದೀನಾಂ ಪ್ರಜಾನಾಂ ಚ ಜನಿತಾ । ಅಥವಾ ಆತ್ಮಾ ದೇವಾನಾಮಗ್ನಿವಾಗಾದೀನಾಂ ಜನಿತಾ ಪ್ರಜಾನಾಂ ಸ್ಥಾವರಜಂಗಮಾನಾಮ್ । ಹಿರಣ್ಯದಂಷ್ಟ್ರಃ ಅಮೃತದಂಷ್ಟ್ರಃ ಅಭಗ್ನದಂಷ್ಟ್ರ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಬಭಸೋ ಭಕ್ಷಣಶೀಲಃ । ಅನಸೂರಿಃ ಸೂರಿರ್ಮೇಧಾವೀ ನ ಸೂರಿರಸೂರಿಸ್ತತ್ಪ್ರತಿಷೇಧೋಽನಸೂರಿಃ ಸೂರಿರೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಮಹಾಂತಮತಿಪ್ರಮಾಣಮಪ್ರಮೇಯಮಸ್ಯ ಪ್ರಜಾಪತೇರ್ಮಹಿಮಾನಂ ವಿಭೂತಿಮ್ ಆಹುರ್ಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ । ಯಸ್ಮಾತ್ಸ್ವಯಮನ್ಯೈರನದ್ಯಮಾನಃ ಅಭಕ್ಷ್ಯಮಾಣಃ ಯದನನ್ನಮ್ ಅಗ್ನಿವಾಗಾದಿದೇವತಾರೂಪಮ್ ಅತ್ತಿ ಭಕ್ಷಯತೀತಿ । ವಾ ಇತಿ ನಿರರ್ಥಕಃ । ವಯಂ ಹೇ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿನ್ , ಆ ಇದಮ್ ಏವಂ ಯಥೋಕ್ತಲಕ್ಷಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಯಮಾ ಉಪಾಸ್ಮಹೇ । ವಯಮಿತಿ ವ್ಯವಹಿತೇನ ಸಂಬಂಧಃ । ಅನ್ಯೇ ನ ವಯಮಿದಮುಪಾಸ್ಮಹೇ, ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? ಪರಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಉಪಾಸ್ಮಹೇ ಇತಿ ವರ್ಣಯಂತಿ । ದತ್ತಾಸ್ಮೈ ಭಿಕ್ಷಾಮಿತ್ಯವೋಚದ್ಭೃತ್ಯಾನ್ ॥
ತಸ್ಮಾ ಉ ಹ ದದುಸ್ತೇ ವಾ ಏತೇ ಪಂಚಾನ್ಯೇ ಪಂಚಾನ್ಯೇ ದಶ ಸಂತಸ್ತತ್ಕೃತಂ ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಾಸು ದಿಕ್ಷ್ವನ್ನಮೇವ ದಶ ಕೃತꣳ ಸೈಷಾ ವಿರಾಡನ್ನಾದೀ ತಯೇದꣳ ಸರ್ವಂ ದೃಷ್ಟꣳ ಸರ್ವಮಸ್ಯೇದಂ ದೃಷ್ಟಂ ಭವತ್ಯನ್ನಾದೋ ಭವತಿ ಯ ಏವಂ ವೇದ ಯ ಏವಂ ವೇದ ॥ ೮ ॥
ತಸ್ಮಾ ಉ ಹ ದದುಃ ತೇ ಹಿ ಭಿಕ್ಷಾಮ್ । ತೇ ವೈ ಯೇ ಗ್ರಸ್ಯಂತೇ ಅಗ್ನ್ಯಾದಯಃ ಯಶ್ಚ ತೇಷಾಂ ಗ್ರಸಿತಾ ವಾಯುಃ ಪಂಚಾನ್ಯೇ ವಾಗಾದಿಭ್ಯಃ, ತಥಾ ಅನ್ಯೇ ತೇಭ್ಯಃ ಪಂಚಾಧ್ಯಾತ್ಮಂ ವಾಗಾದಯಃ ಪ್ರಾಣಶ್ಚ, ತೇ ಸರ್ವೇ ದಶ ಭವಂತಿ ಸಂಖ್ಯಯಾ, ದಶ ಸಂತಃ ತತ್ಕೃತಂ ಭವತಿ ತೇ, ಚತುರಂಕ ಏಕಾಯಃ ಏವಂ ಚತ್ವಾರಸ್ತ್ರ್ಯಂಕಾಯಃ ಏವಂ ತ್ರಯೋಽಪರೇ ದ್ವ್ಯಂಕಾಯಃ ಏವಂ ದ್ವಾವನ್ಯಾವೇಕಾಂಕಾಯಃ ಏವಮೇಕೋಽನ್ಯಃ ಇತ್ಯೇವಂ ದಶ ಸಂತಃ ತತ್ಕೃತಂ ಭವತಿ । ಯತ ಏವಮ್ , ತಸ್ಮಾತ್ ಸರ್ವಾಸು ದಿಕ್ಷು ದಶಸ್ವಪ್ಯಗ್ನ್ಯಾದ್ಯಾ ವಾಗಾದ್ಯಾಶ್ಚ ದಶಸಂಖ್ಯಾಸಾಮಾನ್ಯಾದನ್ನಮೇವ, ‘ದಶಾಕ್ಷರಾ ವಿರಾಟ್’ ‘ವಿರಾಡನ್ನಮ್’ ಇತಿ ಹಿ ಶ್ರುತಿಃ । ಅತೋಽನ್ನಮೇವ, ದಶಸಂಖ್ಯತ್ವಾತ್ । ತತ ಏವ ದಶ ಕೃತಂ ಕೃತೇಽಂತರ್ಭಾವಾತ್ ಚತುರಂಕಾಯತ್ವೇನೇತ್ಯವೋಚಾಮ । ಸೈಷಾ ವಿರಾಟ್ ದಶಸಂಖ್ಯಾ ಸತೀ ಅನ್ನಂ ಚ ಅನ್ನಾದೀ ಅನ್ನಾದಿನೀ ಚ ಕೃತತ್ವೇನ । ಕೃತೇ ಹಿ ದಶಸಂಖ್ಯಾ ಅಂತರ್ಭೂತಾ, ಅತೋಽನ್ನಮನ್ನಾದಿನೀ ಚ ಸಾ । ತಥಾ ವಿದ್ವಾಂದಶದೇವತಾತ್ಮಭೂತಃ ಸನ್ ವಿರಾಟ್ತ್ವೇನ ದಶಸಂಖ್ಯಯಾ ಅನ್ನಂ ಕೃತಸಂಖ್ಯಯಾ ಅನ್ನಾದೀ ಚ । ತಯಾ ಅನ್ನಾನ್ನಾದಿನ್ಯಾ ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಜಗತ್ ದಶದಿಕ್ಸಂಸ್ಥಂ ದೃಷ್ಟಂ ಕೃತಸಂಖ್ಯಾಭೂತಯಾ ಉಪಲಬ್ಧಮ್ । ಏವಂವಿದಃ ಅಸ್ಯ ಸರ್ವಂ ಕೃತಸಂಖ್ಯಾಭೂತಸ್ಯ ದಶದಿಕ್ಸಂಬದ್ಧಂ ದೃಷ್ಟಮ್ ಉಪಲಬ್ಧಂ ಭವತಿ । ಕಿಂಚ ಅನ್ನಾದಶ್ಚ ಭವತಿ, ಯ ಏವಂ ವೇದ ಯಥೋಕ್ತದರ್ಶೀ । ದ್ವಿರಭ್ಯಾಸಃ ಉಪಾಸನಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಇತಿ ತೃತೀಯಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥
ಚತುರ್ಥಃ ಖಂಡಃ
ಸತ್ಯಕಾಮೋ ಹ ಜಾಬಾಲೋ ಜಬಾಲಾಂ ಮಾತರಮಾಮಂತ್ರಯಾಂಚಕ್ರೇ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಂ ಭವತಿ ವಿವತ್ಸ್ಯಾಮಿ ಕಿಂಗೋತ್ರೋ ನ್ವಹಮಸ್ಮೀತಿ ॥ ೧ ॥
ಸರ್ವಂ ವಾಗಾದ್ಯಗ್ನ್ಯಾದಿ ಚ ಅನ್ನಾನ್ನಾದತ್ವಸಂಸ್ತುತಂ ಜಗದೇಕೀಕೃತ್ಯ ಷೋಡಶಧಾ ಪ್ರವಿಭಜ್ಯ ತಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿರ್ವಿಧಾತವ್ಯೇತ್ಯಾರಭ್ಯತೇ । ಶ್ರದ್ಧಾತಪಸೋರ್ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಾಂಗತ್ವಪ್ರದರ್ಶನಾಯ ಆಖ್ಯಾಯಿಕಾ । ಸತ್ಯಕಾಮೋ ಹ ನಾಮತಃ, ಹ—ಶಬ್ದ ಐತಿಹ್ಯಾರ್ಥಃ, ಜಬಾಲಾಯಾ ಅಪತ್ಯಂ ಜಾಬಾಲಃ ಜಬಾಲಾಂ ಸ್ವಾಂ ಮಾತರಮ್ ಆಮಂತ್ರಯಾಂಚಕ್ರೇ ಆಮಂತ್ರಿತವಾನ್ । ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಂ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಗ್ರಹಣಾಯ ಹೇ ಭವತಿ ವಿವತ್ಸ್ಯಾಮಿ ಆಚಾರ್ಯಕುಲೇ, ಕಿಂಗೋತ್ರೋಽಹಂ ಕಿಮಸ್ಯ ಮಮ ಗೋತ್ರಂ ಸೋಽಹಂ ಕಿಂಗೋತ್ರೋ ನು ಅಹಮಸ್ಮೀತಿ ॥
ಸಾ ಹೈನಮುವಾಚ ನಾಹಮೇತದ್ವೇದ ತಾತ ಯದ್ಗೋತ್ರಸ್ತ್ವಮಸಿ ಬಹ್ವಹಂ ಚರಂತೀ ಪರಿಚಾರಿಣೀ ಯೌವನೇ ತ್ವಾಮಲಭೇ ಸಾಹಮೇತನ್ನ ವೇದ ಯದ್ಗೋತ್ರಸ್ತ್ವಮಸಿ ಜಬಾಲಾ ತು ನಾಮಾಹಮಸ್ಮಿ ಸತ್ಯಕಾಮೋ ನಾಮ ತ್ವಮಸಿ ಸ ಸತ್ಯಕಾಮ ಏವ ಜಾಬಾಲೋ ಬ್ರವೀಥಾ ಇತಿ ॥ ೨ ॥
ಏವಂ ಪೃಷ್ಟಾ ಜಬಾಲಾ ಸಾ ಹ ಏನಂ ಪುತ್ರಮುವಾಚ — ನಾಹಮೇತತ್ ತವ ಗೋತ್ರಂ ವೇದ, ಹೇ ತಾತ ಯದ್ಗೋತ್ರಸ್ತ್ವಮಸಿ । ಕಸ್ಮಾನ್ನ ವೇತ್ಸೀತ್ಯುಕ್ತಾ ಆಹ — ಬಹು ಭರ್ತೃಗೃಹೇ ಪರಿಚರ್ಯಾಜಾತಮತಿಥ್ಯಭ್ಯಾಗತಾದಿ ಚರಂತೀ ಅಹಂ ಪರಿಚಾರಿಣೀ ಪರಿಚರಂತೀತಿ ಪರಿಚರಣಶೀಲೈವಾಹಮ್ , ಪರಿಚರಣಚಿತ್ತತಯಾ ಗೋತ್ರಾದಿಸ್ಮರಣೇ ಮಮ ಮನೋ ನಾಭೂತ್ । ಯೌವನೇ ಚ ತತ್ಕಾಲೇ ತ್ವಾಮಲಭೇ ಲಬ್ಧವತ್ಯಸ್ಮಿ । ತದೈವ ತೇ ಪಿತೋಪರತಃ ; ಅತೋಽನಾಥಾ ಅಹಮ್ , ಸಾಹಮೇತನ್ನ ವೇದ ಯದ್ಗೋತ್ರಸ್ತ್ವಮಸಿ । ಜಬಾಲಾ ತು ನಾಮಾಹಮಸ್ಮಿ, ಸತ್ಯಕಾಮೋ ನಾಮ ತ್ವಮಸಿ, ಸ ತ್ವಂ ಸತ್ಯಕಾಮ ಏವಾಹಂ ಜಾಬಾಲೋಽಸ್ಮೀತ್ಯಾಚಾರ್ಯಾಯ ಬ್ರವೀಥಾಃ ; ಯದ್ಯಾಚಾರ್ಯೇಣ ಪೃಷ್ಟ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥
ಸ ಹ ಹಾರಿದ್ರುಮತಂ ಗೌತಮಮೇತ್ಯೋವಾಚ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಂ ಭಗವತಿ ವತ್ಸ್ಯಾಮ್ಯುಪೇಯಾಂ ಭಗವಂತಮಿತಿ ॥ ೩ ॥
ತꣳ ಹೋವಾಚ ಕಿಂಗೋತ್ರೋ ನು ಸೋಮ್ಯಾಸೀತಿ ಸ ಹೋವಾಚ ನಾಹಮೇತದ್ವೇದ ಭೋ ಯದ್ಗೋತ್ರೋಽಹಮಸ್ಮ್ಯಪೃಚ್ಛಂ ಮಾತರಂ ಸಾ ಮಾ ಪ್ರತ್ಯಬ್ರವೀದ್ಬಹ್ವಹಂ ಚರಂತೀ ಪರಿಚಾರಿಣೀ ಯೌವನೇ ತ್ವಾಮಲಭೇ ಸಾಹಮೇತನ್ನ ವೇದ ಯದ್ಗೋತ್ರಸ್ತ್ವಮಸಿ ಜಬಾಲಾ ತು ನಾಮಾಹಮಸ್ಮಿ ಸತ್ಯಕಾಮೋ ನಾಮ ತ್ವಮಸೀತಿ ಸೋಽಹಂ ಸತ್ಯಕಾಮೋ ಜಾಬಾಲೋಽಸ್ಮಿ ಭೋ ಇತಿ ॥ ೪ ॥
ಸ ಹ ಸತ್ಯಕಾಮಃ ಹಾರಿದ್ರುಮತಂ ಹರಿದ್ರುಮತೋಽಪತ್ಯಂ ಹಾರಿದ್ರುಮತಂ ಗೌತಮಂ ಗೋತ್ರತಃ ಏತ್ಯ ಗತ್ವಾ ಉವಾಚ — ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಂ ಭಗವತಿ ಪೂಜಾವತಿ ತ್ವಯಿ ವತ್ಸ್ಯಾಮಿ ಅತಃ ಉಪೇಯಾಮ್ ಉಪಗಚ್ಛೇಯಂ ಶಿಷ್ಯತಯಾ ಭಗವಂತಮ್ ಇತ್ಯುಕ್ತವಂತಂ ತಂ ಹ ಉವಾಚ ಗೌತಮಃ ಕಿಂಗೋತ್ರಃ ನು ಸೋಮ್ಯ ಅಸೀತಿ, ವಿಜ್ಞಾತಕುಲಗೋತ್ರಃ ಶಿಷ್ಯ ಉಪನೇತವ್ಯಃ ; ಇತಿ ಪೃಷ್ಟಃ ಪ್ರತ್ಯಾಹ ಸತ್ಯಕಾಮಃ । ಸ ಹ ಉವಾಚ — ನಾಹಮೇತದ್ವೇದ ಭೋ, ಯದ್ಗೋತ್ರೋಽಹಮಸ್ಮಿ ; ಕಿಂ ತು ಅಪೃಚ್ಛಂ ಪೃಷ್ಟವಾನಸ್ಮಿ ಮಾತರಮ್ ; ಸಾ ಮಯಾ ಪೃಷ್ಟಾ ಮಾಂ ಪ್ರತ್ಯಬ್ರವೀನ್ಮಾತಾ ; ಬಹ್ವಹಂ ಚರಂತೀತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವವತ್ ; ತಸ್ಯಾ ಅಹಂ ವಚಃ ಸ್ಮರಾಮಿ ; ಸೋಽಹಂ ಸತ್ಯಕಾಮೋ ಜಾಬಾಲೋಽಸ್ಮಿ ಭೋ ಇತಿ ॥
ತꣳ ಹೋವಾಚ ನೈತದಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ವಿವಕ್ತುಮರ್ಹತಿ ಸಮಿಧꣳ ಸೋಮ್ಯಾಹರೋಪ ತ್ವಾ ನೇಷ್ಯೇ ನ ಸತ್ಯಾದಗಾ ಇತಿ ತಮುಪನೀಯ ಕೃಶಾನಾಮಬಲಾನಾಂ ಚತುಃಶತಾ ಗಾ ನಿರಾಕೃತ್ಯೋವಾಚೇಮಾಃ ಸೋಮ್ಯಾನುಸಂವ್ರಜೇತಿ ತಾ ಅಭಿಪ್ರಸ್ಥಾಪಯನ್ನುವಾಚ ನಾಸಹಸ್ರೇಣಾವರ್ತೇಯೇತಿ ಸ ಹ ವರ್ಷಗಣಂ ಪ್ರೋವಾಸ ತಾ ಯದಾ ಸಹಸ್ರꣳ ಸಂಪೇದುಃ ॥ ೫ ॥
ತಂ ಹ ಉವಾಚ ಗೌತಮಃ — ನೈತದ್ವಚಃ ಅಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ವಿಶೇಷೇಣ ವಕ್ತುಮರ್ಹತಿ ಆರ್ಜವಾರ್ಥಸಂಯುಕ್ತಮ್ । ಋಜಾವೋ ಹಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ನೇತರೇ ಸ್ವಭಾವತಃ । ಯಸ್ಮಾನ್ನ ಸತ್ಯಾತ್ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಜಾತಿಧರ್ಮಾತ್ ಅಗಾಃ ನಾಪೇತವಾನಸಿ, ಅತಃ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಂ ತ್ವಾಮುಪನೇಷ್ಯೇ ; ಅತಃ ಸಂಸ್ಕಾರಾರ್ಥಂ ಹೋಮಾಯ ಸಮಿಧಂ ಸೋಮ್ಯ ಆಹರ, ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ತಮುಪನೀಯ ಕೃಶಾನಾಮಬಲಾನಾಂ ಗೋಯೂಥಾನ್ನಿರಾಕೃತ್ಯ ಅಪಕೃಷ್ಯ ಚತುಃಶತಾ ಚತ್ವಾರಿಶತಾನಿ ಗವಾಮ್ ಉವಾಚ — ಇಮಾಃ ಗಾಃ ಸೋಮ್ಯ ಅನುಸಂವ್ರಜ ಅನುಗಚ್ಛ । ಇತ್ಯುಕ್ತಃ ತಾ ಅರಣ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಭಿಪ್ರಸ್ಥಾಪಯನ್ನುವಾಚ — ನಾಸಹಸ್ರೇಣ ಅಪೂರ್ಣೇನ ಸಹಸ್ರೇಣ ನಾವರ್ತೇಯ ನ ಪ್ರತ್ಯಾಗಚ್ಛೇಯಮ್ । ಸ ಏವಮುಕ್ತ್ವಾ ಗಾಃ ಅರಣ್ಯಂ ತೃಣೋದಕಬಹುಲಂ ದ್ವಂದ್ವರಹಿತಂ ಪ್ರವೇಶ್ಯ ಸ ಹ ವರ್ಷಗಣಂ ದೀರ್ಘಂ ಪ್ರೋವಾಸ ಪ್ರೋಷಿತವಾನ್ । ತಾಃ ಸಮ್ಯಗ್ಗಾವಃ ರಕ್ಷಿತಾಃ ಯದಾ ಯಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ಸಹಸ್ರಂ ಸಂಪೇದುಃ ಸಂಪನ್ನಾ ಬಭೂವುಃ ॥
ಇತಿ ಚತುರ್ಥಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥
ಪಂಚಮಃ ಖಂಡಃ
ಅಥ ಹೈನಮೃಷಭೋಽಭ್ಯುವಾದ ಸತ್ಯಕಾಮ೩ ಇತಿ ಭಗವ ಇತಿ ಹ ಪ್ರತಿಶುಶ್ರಾವ ಪ್ರಾಪ್ತಾಃ ಸೋಮ್ಯ ಸಹಸ್ರꣳ ಸ್ಮಃ ಪ್ರಾಪಯ ನ ಆಚಾರ್ಯಕುಲಮ್ ॥ ೧ ॥
ತಮೇತಂ ಶ್ರದ್ಧಾತಪೋಭ್ಯಾಂ ಸಿದ್ಧಂ ವಾಯುದೇವತಾ ದಿಕ್ಸಂಬಂಧಿನೀ ತುಷ್ಟಾ ಸತೀ ಋಷಭಮನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ಋಷಭಭಾವಮಾಪನ್ನಾ ಅನುಗ್ರಹಾಯ ಅಥ ಹ ಏನಮೃಷಭೋಽಭ್ಯುವಾದ ಅಭ್ಯುಕ್ತವಾನ್ ಸತ್ಯಕಾಮ೩ ಇತಿ ಸಂಬೋಧ್ಯ । ತಮ್ ಅಸೌ ಸತ್ಯಕಾಮೋ ಭಗವ ಇತಿ ಹ ಪ್ರತಿಶುಶ್ರಾವ ಪ್ರತಿವಚನಂ ದದೌ । ಪ್ರಾಪ್ತಾಃ ಸೋಮ್ಯ ಸಹಸ್ರಂ ಸ್ಮಃ, ಪೂರ್ಣಾ ತವ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾ, ಅತಃ ಪ್ರಾಪಯ ನಃ ಅಸ್ಮಾನಾಚಾರ್ಯಕುಲಮ್ ॥
ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚ ತೇ ಪಾದಂ ಬ್ರವಾಣೀತಿ ಬ್ರವೀತು ಮೇ ಭಗವಾನಿತಿ ತಸ್ಮೈ ಹೋವಾಚ ಪ್ರಾಚೀ ದಿಕ್ಕಲಾ ಪ್ರತೀಚೀ ದಿಕ್ಕಲಾ ದಕ್ಷಿಣಾ ದಿಕ್ಕಲೋದೀಚೀ ದಿಕ್ಕಲೈಷ ವೈ ಸೋಮ್ಯ ಚತುಷ್ಕಲಃ ಪಾದೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಕಾಶವಾನ್ನಾಮ ॥ ೨ ॥
ಕಿಂಚ ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪರಸ್ಯ ತೇ ತುಭ್ಯಂ ಪಾದಂ ಬ್ರವಾಣಿ ಕಥಯಾನಿ । ಇತ್ಯುಕ್ತಃ ಪ್ರತ್ಯುವಾಚ — ಬ್ರವೀತು
ಕಥಯತು ಮೇ ಮಹ್ಯಂ ಭಗವಾನ್ । ಇತ್ಯುಕ್ತಃ ಋಷಭಃ ತಸ್ಮೈ ಸತ್ಯಕಾಮಾಯ ಹ ಉವಾಚ — ಪ್ರಾಚೀ ದಿಕ್ಕಲಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪಾದಸ್ಯ ಚತುರ್ಥೋ ಭಾಗಃ । ತಥಾ ಪ್ರತೀಚೀ ದಿಕ್ಕಲಾ ದಕ್ಷಿಣಾ ದಿಕ್ಕಲಾ ಉದೀಚೀ ದಿಕ್ಕಲಾ, ಏಷ ವೈ ಸೋಮ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪಾದಃ ಚತುಷ್ಕಲಃ ಚತಸ್ರಃ ಕಲಾ ಅವಯವಾ ಯಸ್ಯ ಸೋಽಯಂ ಚತುಷ್ಕಲಃ ಪಾದೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಕಾಶವಾನ್ನಾಮ ಪ್ರಕಾಶವಾನಿತ್ಯೇವ ನಾಮ ಅಭಿಧಾನಂ ಯಸ್ಯ । ತಥೋತ್ತರೇಽಪಿ ಪಾದಾಸ್ತ್ರಯಶ್ಚತುಷ್ಕಲಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ॥
ಸ ಯ ಏತಮೇವಂ ವಿದ್ವಾಂಶ್ಚತುಷ್ಕಲಂ ಪಾದಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಕಾಶವಾನಿತ್ಯುಪಾಸ್ತೇ ಪ್ರಕಾಶವಾನಸ್ಮಿಂಲ್ಲೋಕೇ ಭವತಿ ಪ್ರಕಾಶವತೋ ಹ ಲೋಕಾಂಜಯತಿ ಯ ಏತಮೇವಂ ವಿದ್ವಾಂಶ್ಚತುಷ್ಕಲಂ ಪಾದಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಕಾಶವಾನಿತ್ಯುಪಾಸ್ತೇ ॥ ೩ ॥
ಸ ಯಃ ಕಶ್ಚಿತ್ ಏವಂ ಯಥೋಕ್ತಮೇತಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಚತುಷ್ಕಲಂ ಪಾದಂ ವಿದ್ವಾನ್ ಪ್ರಕಾಶವಾನಿತ್ಯನೇನ ಗುಣೇನ ವಿಶಿಷ್ಟಮ್ ಉಪಾಸ್ತೇ, ತಸ್ಯೇದಂ ಫಲಮ್ — ಪ್ರಕಾಶವಾನಸ್ಮಿಂಲ್ಲೋಕೇ ಭವತಿ ಪ್ರಖ್ಯಾತೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ; ತಥಾ ಅದೃಷ್ಟಂ ಫಲಮ್ — ಪ್ರಕಾಶವತಃ ಹ ಲೋಕಾನ್ ದೇವಾದಿಸಂಬಂಧಿನಃ ಮೃತಃ ಸನ್ ಜಯತಿ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ; ಯ ಏತಮೇವಂ ವಿದ್ವಾನ್ ಚತುಷ್ಕಲಂ ಪಾದಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಕಾಶವಾನಿತ್ಯುಪಾಸ್ತೇ ॥
ಇತಿ ಪಂಚಮಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥
ಷಷ್ಠಃ ಖಂಡಃ
ಅಗ್ನಿಷ್ಟೇ ಪಾದಂ ವಕ್ತೇತಿ ಸ ಹ ಶ್ವೋಭೂತೇ ಗಾ ಅಭಿಪ್ರಸ್ಥಾಪಯಾಂಚಕಾರ ತಾ ಯತ್ರಾಭಿ ಸಾಯಂ ಬಭೂವುಸ್ತತ್ರಾಗ್ನಿಮುಪಸಮಾಧಾಯ ಗಾ ಉಪರುಧ್ಯ ಸಮಿಧಮಾಧಾಯ ಪಶ್ಚಾದಗ್ನೇಃ ಪ್ರಾಙುಪೋಪವಿವೇಶ ॥ ೧ ॥
ಸೋಽಗ್ನಿಃ ತೇ ಪಾದಂ ವಕ್ತೇತ್ಯುಪರರಾಮ ಋಷಭಃ । ಸಃ ಸತ್ಯಕಾಮಃ ಹ ಶ್ವೋಭೂತೇ ಪರೇದ್ಯುಃ ನೈತ್ಯಕಂ ನಿತ್ಯಂ ಕರ್ಮ ಕೃತ್ವಾ ಗಾಃ ಅಭಿಪ್ರಸ್ಥಾಪಯಾಂಚಕಾರ ಆಚಾರ್ಯಕುಲಂ ಪ್ರತಿ । ತಾಃ ಶನೈಶ್ಚರಂತ್ಯಃ ಆಚಾರ್ಯಕುಲಾಭಿಮುಖ್ಯಃ ಪ್ರಸ್ಥಿತಾಃ ಯತ್ರ ಯಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ದೇಶೇಽಭಿ ಸಾಯಂ ನಿಶಾಯಾಮಭಿಸಂಬಭೂವುಃ ಏಕತ್ರಾಭಿಮುಖ್ಯಃ ಸಂಭೂತಾಃ, ತತ್ರಾಗ್ನಿಮುಪಸಮಾಧಾಯ ಗಾ ಉಪರುಧ್ಯ ಸಮಿಧಮಾಧಾಯ ಪಶ್ಚಾದಗ್ನೇಃ ಪ್ರಾಙ್ಮುಖಃ ಉಪವಿವೇಶ ಋಷಭವಚೋ ಧ್ಯಾಯನ್ ॥
ತಮಗ್ನಿರಭ್ಯುವಾದ ಸತ್ಯಕಾಮ೩ ಇತಿ ಭಗವ ಇತಿ ಹ ಪ್ರತಿಶುಶ್ರಾವ ॥ ೨ ॥
ತಮಗ್ನಿರಭ್ಯುವಾದ ಸತ್ಯಕಾಮ೩ ಇತಿ ಸಂಬೋಧ್ಯ । ತಮ್ ಅಸೌ ಸತ್ಯಕಾಮೋ ಭಗವ ಇತಿ ಹ ಪ್ರತಿಶುಶ್ರಾವ ಪ್ರತಿವಚನಂ ದದೌ ॥
ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸೋಮ್ಯ ತೇ ಪಾದಂ ಬ್ರವಾಣೀತಿ ಬ್ರವಿತು ಮೇ ಭಗವಾನಿತಿ ತಸ್ಮೈ ಹೋವಾಚ ಪೃಥಿವೀ ಕಲಾಂತರಿಕ್ಷಂ ಕಲಾ ದ್ಯೌಃ ಕಲಾ ಸಮುದ್ರಃ ಕಲೈಷ ವೈ ಸೋಮ್ಯ ಚತುಷ್ಕಲಃ ಪಾದೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನಂತವಾನ್ನಾಮ ॥ ೩ ॥
ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸೋಮ್ಯ ತೇ ಪಾದಂ ಬ್ರವಾಣೀತಿ । ಬ್ರವೀತು ಮೇ ಭಗವಾನಿತಿ । ತಸ್ಮೈ ಹ ಉವಾಚ, ಪೃಥಿವೀ ಕಲಾ ಅಂತರಿಕ್ಷಂ ಕಲಾ ದ್ಯೌಃ ಕಲಾ ಸಮುದ್ರಃ ಕಲೇತ್ಯಾತ್ಮಗೋಚರಮೇವ ದರ್ಶನಮಗ್ನಿರಬ್ರವೀತ್ । ಏಷ ವೈ ಸೋಮ್ಯ ಚತುಷ್ಕಲಃ ಪಾದೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನಂತವಾನ್ನಾಮ ॥
ಸ ಯ ಏತಮೇವಂ ವಿದ್ವಾꣳಶ್ಚತುಷ್ಕಲಂ ಪಾದಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನಂತವಾನಿತ್ಯುಪಾಸ್ತೇಽನಂತವಾನಸ್ಮಿಂಲ್ಲೋಕೇ ಭವತ್ಯ ನಂತವತೋ ಹ ಲೋಕಾಂಜಯತಿ ಯ ಏತಮೇವಂ ವಿದ್ವಾꣳಶ್ಚತುಷ್ಕಲಂ ಪಾದಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನಂತವಾನಿತ್ಯುಪಾಸ್ತೇ ॥ ೪ ॥
ಸ ಯಃ ಕಶ್ಚಿತ್ ಯಥೋಕ್ತಂ ಪಾದಮನಂತವತ್ತ್ವೇನ ಗುಣೇನೋಪಾಸ್ತೇ, ಸ ತಥೈವ ತದ್ಗುಣೋ ಭವತ್ಯಸ್ಮಿಂಲ್ಲೋಕೇ, ಮೃತಶ್ಚ ಅನಂತವತೋ ಹ ಲೋಕಾನ್ ಸ ಜಯತಿ ; ಯ ಏತಮೇವಮಿತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವವತ್ ॥
ಇತಿ ಷಷ್ಠಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥
ಸಪ್ತಮಃ ಖಂಡಃ
ಹꣳಸಸ್ತೇ ಪಾದಂ ವಕ್ತೇತಿ ಸ ಹ ಶ್ವೋಭೂತೇ ಗಾ ಅಭಿಪ್ರಸ್ಥಾಪಯಾಂಚಕಾರ ತಾ ಯತ್ರಾಭಿ ಸಾಯಂ ಬಭೂವುಸ್ತತ್ರಾಗ್ನಿಮುಪಸಮಾಧಾಯ ಗಾ ಉಪಾರುಧ್ಯ ಸಮಿಧಮಾಧಾಯ ಪಶ್ಚಾದಗ್ನೇಃ ಪ್ರಾಙುಪೋಪವಿವೇಶ ॥ ೧ ॥
ತꣳ ಹꣳಸ ಉಪನಿಪತ್ಯಾಭ್ಯುವಾದ ಸತ್ಯಕಾಮ೩ ಇತಿ ಭಗವ ಇತಿ ಹ ಪ್ರತಿಶುಶ್ರಾವ ॥ ೨ ॥
ಸೋಽಗ್ನಿಃ ಹಂಸಃ ತೇ ಪಾದಂ ವಕ್ತೇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಉಪರರಾಮ । ಹಂಸ ಆದಿತ್ಯಃ, ಶೌಕ್ಲ್ಯಾತ್ಪತನಸಾಮಾನ್ಯಾಚ್ಚ । ಸ ಹ ಶ್ವೋಭೂತೇ ಇತ್ಯಾದಿ ಸಮಾನಮ್ ॥
ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸೋಮ್ಯ ತೇ ಪಾದಂ ಬ್ರವಾಣೀತಿ ಬ್ರವೀತು ಮೇ ಭಗವಾನಿತಿ ತಸ್ಮೈ ಹೋವಾಚಾಗ್ನಿಃ ಕಲಾ ಸೂರ್ಯಃ ಕಲಾ ಚಂದ್ರಃ ಕಲಾ ವಿದ್ಯುತ್ಕಲೈಷ ವೈ ಸೋಮ್ಯ ಚತುಷ್ಕಲಃ ಪಾದೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಮಾನ್ನಾಮ ॥ ೩ ॥
ಸ ಯ ಏತಮೇವಂ ವಿದ್ವಾꣳಶ್ಚತುಷ್ಕಲಂ ಪಾದಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಮಾನಿತ್ಯುಪಾಸ್ತೇ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಮಾನಸ್ಮಿಂಲ್ಲೋಕೇ ಭವತಿ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಮತೋ ಹ ಲೋಕಾಂಜಯತಿ ಯ ಏತಮೇವಂ ವಿದ್ವಾꣳಶ್ಚತುಷ್ಕಲಂ ಪಾದಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಮಾನಿತ್ಯುಪಾಸ್ತೇ ॥ ೪ ॥
ಅಗ್ನಿಃ ಕಲಾ ಸೂರ್ಯಃ ಕಲಾ ಚಂದ್ರಃ ಕಲಾ ವಿದ್ಯುತ್ಕಲೈಷ ವೈ ಸೋಮ್ಯೇತಿ ಜ್ಯೋತಿರ್ವಿಷಯಮೇವ ಚ ದರ್ಶನಂ ಪ್ರೋವಾಚ ; ಅತೋ ಹಂಸಸ್ಯ ಆದಿತ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರತೀಯತೇ । ವಿದ್ವತ್ಫಲಮ್ — ಜ್ಯೋತಿಷ್ಮಾನ್ ದೀಪ್ತಿಯುಕ್ತೋಽಸ್ಮಿಂಲ್ಲೋಕೇ ಭವತಿ । ಚಂದ್ರಾದಿತ್ಯಾದೀನಾಂ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಮತ ಏವ ಚ ಮೃತ್ವಾ ಲೋಕಾನ್ ಜಯತಿ । ಸಮಾನಮುತ್ತರಮ್ ॥
ಇತಿ ಸಪ್ತಮಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥
ಅಷ್ಟಮಃ ಖಂಡಃ
ಮದ್ಗುಷ್ಟೇ ಪಾದಂ ವಕ್ತೇತಿ ಸ ಹ ಶ್ವೋಭೂತೇ ಗಾ ಅಭಿಪ್ರಸ್ಥಾಪಯಾಂಚಕಾರ ತಾ ಯತ್ರಾಭಿ ಸಾಯಂ ಬಭೂವುಸ್ತತ್ರಾಗ್ನಿಮುಪಸಮಾಧಾಯ ಗಾ ಉಪರುಧ್ಯ ಸಮಿಧಮಾಧಾಯ ಪಶ್ಚಾದಗ್ನೇಃ ಪ್ರಾಙುಪೋಪವಿವೇಶ ॥ ೧ ॥
ಹಂಸೋಽಪಿ ಮದ್ಗುಷ್ಟೇ ಪಾದಂ ವಕ್ತೇತ್ಯುಪರರಾಮ । ಮದ್ಗುಃ ಉದಕಚರಃ ಪಕ್ಷೀ, ಸ ಚ ಅಪ್ಸಂಬಂಧಾತ್ಪ್ರಾಣಃ । ಸ ಹ ಶ್ವೋಭೂತೇ ಇತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವವತ್ ॥
ತಂ ಮದ್ಗುರುಪನಿಪತ್ಯಾಭ್ಯುವಾದ ಸತ್ಯಕಾಮ೩ ಇತಿ ಭಗವ ಇತಿ ಹ ಪ್ರತಿಶುಶ್ರಾವ ॥ ೨ ॥
ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸೋಮ್ಯ ತೇ ಪಾದಂ ಬ್ರವಾಣೀತಿ ಬ್ರವೀತು ಮೇ ಭಗವಾನಿತಿ ತಸ್ಮೈ ಹೋವಾಚ ಪ್ರಾಣಃ ಕಲಾ ಚಕ್ಷುಃ ಕಲಾ ಶ್ರೋತ್ರಂ ಕಲಾ ಮನಃ ಕಲೈಷ ವೈ ಸೋಮ್ಯ ಚತುಷ್ಕಲಃ ಪಾದೋ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಆಯತನವಾನ್ನಾಮ ॥ ೩ ॥
ಸ ಚ ಮದ್ಗುಃ ಪ್ರಾಣಃ ಸ್ವವಿಷಯಮೇವ ಚ ದರ್ಶನಮುವಾಚ ಪ್ರಾಣಃ ಕಲೇತ್ಯಾದ್ಯಾಯತನವಾನಿತ್ಯೇವಂ ನಾಮ । ಆಯತನಂ ನಾಮ ಮನಃ ಸರ್ವಕರಣೋಪಹೃತಾನಾಂ ಭೋಗಾನಾಂ ತದ್ಯಸ್ಮಿನ್ಪಾದೇ ವಿದ್ಯತ ಇತ್ಯಾಯತನವಾನ್ನಾಮ ಪಾದಃ ॥
ಸ ಯ ಏತಮೇವಂ ವಿದ್ವಾꣳಶ್ಚತುಷ್ಕಲಂ ಪಾದಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಆಯತನವಾನಿತ್ಯುಪಾಸ್ತ ಆಯತನವಾನಸ್ಮಿಂಲ್ಲೋಕೇ ಭವತ್ಯಾಯತನವತೋ ಹ ಲೋಕಾಂಜಯತಿ ಯ ಏತಮೇವಂ ವಿದ್ವಾꣳಶ್ಚತುಷ್ಕಲಂ ಪಾದಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಆಯತನವಾನಿತ್ಯುಪಾಸ್ತೇ ॥ ೪ ॥
ತಂ ಪಾದಂ ತಥೈವೋಪಾಸ್ತೇ ಯಃ ಸ ಆಯತನವಾನ್ ಆಶ್ರಯವಾನಸ್ಮಿಂಲ್ಲೋಕೇ ಭವತಿ । ಆಯತನವತ ಏವ ಸಾವಕಾಶಾಂಲ್ಲೋಕಾನ್ಮೃತೋ ಜಯತಿ । ಯ ಏತಮೇವಮಿತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವವತ್ ॥
ಇತಿ ಅಷ್ಟಮಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥
ನವಮಃ ಖಂಡಃ
ಪ್ರಾಪ ಹಾಚಾರ್ಯಕುಲಂ ತಮಾಚಾರ್ಯೋಽಭ್ಯುವಾದ ಸತ್ಯಕಾಮ೩ ಇತಿ ಭಗವ ಇತಿ ಹ ಪ್ರತಿಶುಶ್ರಾವ ॥ ೧ ॥
ಸ ಏವಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿತ್ಸನ್ ಪ್ರಾಪ ಹ ಪ್ರಾಪ್ತವಾನಾಚಾರ್ಯಕುಲಮ್ । ತಮಾಚಾರ್ಯೋಽಭ್ಯುವಾದ ಸತ್ಯಕಾಮ೩ ಇತಿ ; ಭಗವ ಇತಿ ಹ ಪ್ರತಿಶುಶ್ರಾವ ॥
ಬ್ರಹ್ಮವಿದಿವ ವೈ ಸೋಮ್ಯ ಭಾಸಿ ಕೋ ನು ತ್ವಾನುಶಶಾಸೇತ್ಯನ್ಯೇ ಮನುಷ್ಯೇಭ್ಯ ಇತಿ ಹ ಪ್ರತಿಜಜ್ಞೇ ಭಗವಾꣳಸ್ತ್ವೇವ ಮೇ ಕಾಮೇ ಬ್ರೂಯಾತ್ ॥ ೨ ॥
ಬ್ರಹ್ಮವಿದಿವ ವೈ ಸೋಮ್ಯ ಭಾಸಿ । ಪ್ರಸನ್ನೇಂದ್ರಿಯಃ ಪ್ರಹಸಿತವದನಶ್ಚ ನಿಶ್ಚಿಂತಃ ಕೃತಾರ್ಥೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಭವತಿ । ಅತ ಆಹ ಆಚಾರ್ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಿವ ಭಾಸೀತಿ ; ಕೋ ನ್ವಿತಿ ವಿತರ್ಕಯನ್ನುವಾಚ — ಕಸ್ತ್ವಾಮನುಶಶಾಸೇತಿ । ಸ ಚ ಆಹ ಸತ್ಯಕಾಮಃ ಅನ್ಯೇ ಮನುಷ್ಯೇಭ್ಯಃ । ದೇವತಾ ಮಾಮನುಶಿಷ್ಟವತ್ಯಃ । ಕೋಽನ್ಯೋ ಭಗವಚ್ಛಿಷ್ಯಂ ಮಾಂ ಮನುಷ್ಯಃ ಸನ್ ಅನುಶಾಸಿತುಮುತ್ಸಹೇತೇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಅತೋಽನ್ಯೇ ಮನುಷ್ಯೇಭ್ಯ ಇತಿ ಹ ಪ್ರತಿಜಜ್ಞೇ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತವಾನ್ । ಭಗವಾಂಸ್ತ್ವೇವ ಮೇ ಕಾಮೇ ಮಮೇಚ್ಛಾಯಾಂ ಬ್ರೂಯಾತ್ ಕಿಮನ್ಯೈರುಕ್ತೇನ, ನಾಹಂ ತದ್ಗಣಯಾಮೀತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥
ಶ್ರುತꣳ ಹ್ಯೇವ ಮೇ ಭಗವದ್ದೃಶೇಭ್ಯ ಆಚಾರ್ಯಾದ್ಧೈವ ವಿದ್ಯಾ ವಿದಿತಾ ಸಾಧಿಷ್ಠಂ ಪ್ರಾಪತೀತಿ ತಸ್ಮೈ ಹೈತದೇವೋವಾಚಾತ್ರ ಹ ನ ಕಿಂಚನ ವೀಯಾಯೇತಿ ವೀಯಾಯೇತಿ ॥ ೩ ॥
ಕಿಂಚ ಶ್ರುತಂ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಮಮ ವಿದ್ಯತೇ ಏವಾಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಭಗವದ್ದೃಶೇಭ್ಯೋ ಭಗವತ್ಸಮೇಭ್ಯಃ ಋಷಿಭ್ಯಃ । ಆಚಾರ್ಯಾದ್ಧೈವ ವಿದ್ಯಾ ವಿದಿತಾ ಸಾಧಿಷ್ಠಂ ಸಾಧುತಮತ್ವಂ ಪ್ರಾಪತಿ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ; ಅತೋ ಭಗವಾನೇವ ಬ್ರೂಯಾದಿತ್ಯುಕ್ತಃ ಆಚಾರ್ಯಃ ಅಬ್ರವೀತ್ ತಸ್ಮೈ ತಾಮೇವ ದೈವತೈರುಕ್ತಾಂ ವಿದ್ಯಾಮ್ । ಅತ್ರ ಹ ನ ಕಿಂಚನ ಷೋಡಶಕಲವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಕಿಂಚಿದೇಕದೇಶಮಾತ್ರಮಪಿ ನ ವೀಯಾಯ ನ ವಿಗತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ದ್ವಿರಭ್ಯಾಸೋ ವಿದ್ಯಾಪರಿಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಇತಿ ನವಮಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥
ದಶಮಃ ಖಂಡಃ
ಪುನರ್ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಂ ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ವಕ್ಷ್ಯಾಮೀತ್ಯಾರಭತೇ ಗತಿಂ ಚ ತದ್ವಿದೋಽಗ್ನಿವಿದ್ಯಾಂ ಚ । ಆಖ್ಯಾಯಾಯಿಕಾ ಪೂರ್ವವಚ್ಛ್ರದ್ಧತಪಸೋರ್ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಸಾಧನತ್ವಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಾ —
ಉಪಕೋಸಲೋ ಹ ವೈ ಕಾಮಲಾಯನಃ ಸತ್ಯಕಾಮೇ ಜಾಬಾಲೇ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮುವಾಸ ತಸ್ಯ ಹ ದ್ವಾದಶ ವರ್ಷಾಣ್ಯಗ್ನೀನ್ಪರಿಚಚಾರ ಸ ಹ ಸ್ಮಾನ್ಯಾನಂತೇವಾಸಿನಃ ಸಮಾವರ್ತಯꣳಸ್ತꣳ ಹ ಸ್ಮೈವ ನ ಸಮಾವರ್ತಯತಿ ॥ ೧ ॥
ಉಪಕೋಸಲೋ ಹ ವೈ ನಾಮತಃ ಕಮಲಸ್ಯಾಪತ್ಯಂ ಕಾಮಲಾಯನಃ ಸತ್ಯಕಾಮೇ ಜಾಬಾಲೇ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮುವಾಸ । ತಸ್ಯ, ಹ ಐತಿಹ್ಯಾರ್ಥಃ, ತಸ್ಯ ಆಚಾರ್ಯಸ್ಯ ದ್ವಾದಶ ವರ್ಷಾಣಿ ಅಗ್ನೀನ್ಪರಿಚಚಾರ ಅಗ್ನೀನಾಂ ಪರಿಚರಣಂ ಕೃತವಾನ್ । ಸ ಹ ಸ್ಮ ಆಚಾರ್ಯಃ ಅನ್ಯಾನ್ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಣಃ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಂ ಗ್ರಾಹಯಿತ್ವಾ ಸಮಾವರ್ತಯನ್ ತಮೇವೋಪಕೋಸಲಮೇಕಂ ನ ಸಮಾವರ್ತಯತಿ ಸ್ಮ ಹ ॥
ತಂ ಜಾಯೋವಾಚ ತಪ್ತೋ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರೀ ಕುಶಲಮಗ್ನೀನ್ಪರಿಚಚಾರೀನ್ಮಾ ತ್ವಾಗ್ನಯಃ ಪರಿಪ್ರವೋಚನ್ಪ್ರಬ್ರೂಹ್ಯಸ್ಮಾ ಇತಿ ತಸ್ಮೈ ಹಾಪ್ರೋಚ್ಯೈವ ಪ್ರವಾಸಾಂಚಕ್ರೇ ॥ ೨ ॥
ತಮ್ ಆಚಾರ್ಯಂ ಜಾಯಾ ಉವಾಚ — ತಪ್ತೋ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರೀ ಕುಶಲಂ ಸಮ್ಯಕ್ ಅಗ್ನೀನ್ ಪರಿಚಚಾರೀತ್ ಪರಿಚರಿತವಾನ್ ; ಭಗವಾಂಶ್ಚ ಅಗ್ನಿಷು ಭಕ್ತಂ ನ ಸಮಾವರ್ತಯತಿ ; ಅತಃ ಅಸ್ಮದ್ಭಕ್ತಂ ನ ಸಮಾವರ್ತಯತೀತಿ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ತ್ವಾಮ್ ಅಗ್ನಯಃ ಮಾ ಪರಿಪ್ರವೋಚನ್ ಗರ್ಹಾಂ ತವ ಮಾ ಕುರ್ಯುಃ ; ಅತಃ ಪ್ರಬ್ರೂಹಿ ಅಸ್ಮೈ ವಿದ್ಯಾಮಿಷ್ಟಾಮ್ ಉಪಕೋಸಲಾಯೇತಿ । ತಸ್ಮೈ ಏವಂ ಜಾಯಯಾ ಉಕ್ತೋಽಪಿ ಹ ಅಪ್ರೋಚ್ಯೈವ ಅನುಕ್ತ್ವೈವ ಕಿಂಚಿತ್ಪ್ರವಾಸಾಂಚಕ್ರೇ ಪ್ರವಸಿತವಾನ್ ॥
ಸ ಹ ವ್ಯಾಧಿನಾನಶಿತುಂ ದಧ್ರೇ ತಮಾಚಾರ್ಯಜಾಯೋವಾಚ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿನ್ನಶಾನ ಕಿಂ ನು ನಾಶ್ನಾಸೀತಿ ಸ ಹೋವಾಚ ಬಹವ ಇಮೇಽಸ್ಮಿನ್ಪುರುಷೇ ಕಾಮಾ ನಾನಾತ್ಯಯಾ ವ್ಯಾಧಿಭಿಃ ಪ್ರತಿಪೂರ್ಣೋಽಸ್ಮಿ ನಾಶಿಷ್ಯಾಮೀತಿ ॥ ೩ ॥
ಸ ಹ ಉಪಕೋಸಲಃ ವ್ಯಾಧಿನಾ ಮಾನಸೇನ ದುಃಖೇನ ಅನಶಿತುಮ್ ಅನಶನಂ ಕರ್ತುಂ ದಧ್ರೇ ಧೃತವಾನ್ಮನಃ । ತಂ ತೂಷ್ಣೀಮಗ್ನ್ಯಾಗಾರೇಽವಸ್ಥಿತಮ್ ಆಚಾರ್ಯಜಾಯೋವಾಚ — ಹೇ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿನ್ ಅಶಾನ ಭುಂಕ್ಷ್ವ, ಕಿಂ ನು ಕಸ್ಮಾನ್ನು ಕಾರಣಾನ್ನಾಶ್ನಾಸಿ ? ಇತಿ । ಸ ಹ ಉವಾಚ — ಬಹವಃ ಅನೇಕೇಽಸ್ಮಿನ್ಪುರುಷೇಽಕೃತಾರ್ಥೇ ಪ್ರಾಕೃತೇ ಕಾಮಾಃ ಇಚ್ಛಾಃ ಕರ್ತವ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ನಾನಾ ಅತ್ಯಯಃ ಅತಿಗಮನಂ ಯೇಷಾಂ ವ್ಯಾಧೀನಾಂ ಕರ್ತವ್ಯಚಿಂತಾನಾಂ ತೇ ನಾನಾತ್ಯಯಾಃ ವ್ಯಾಧಯಃ ಕರ್ತವ್ಯತಾಪ್ರಾಪ್ತಿನಿಮಿತ್ತಾನಿ ಚಿತ್ತದುಃಖಾನೀತ್ಯರ್ಥಃ ; ತೈಃ ಪ್ರತಿಪೂರ್ಣೋಽಸ್ಮಿ ; ಅತೋ ನಾಶಿಷ್ಯಾಮೀತಿ ॥
ಅಥ ಹಾಗ್ನಯಃ ಸಮೂದಿರೇ ತಪ್ತೋ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರೀ ಕುಶಲಂ ನಃ ಪರ್ಯಚಾರೀದ್ಧಂತಾಸ್ಮೈ ಪ್ರಬ್ರವಾಮೇತಿ ತಸ್ಮೈ ಹೋಚುಃ ಪ್ರಾಣೋ ಬ್ರಹ್ಮ ಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಖಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ॥ ೪ ॥
ಉಕ್ತ್ವಾ ತೂಷ್ಣೀಂಭೂತೇ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಣಿ, ಅಥ ಹ ಅಗ್ನಯಃ ಶುಶ್ರೂಷಯಾವರ್ಜಿತಾಃ ಕಾರುಣ್ಯಾವಿಷ್ಟಾಃ ಸಂತಃ ತ್ರಯೋಽಪಿ ಸಮೂದಿರೇ ಸಂಭೂಯೋಕ್ತವಂತಃ — ಹಂತ ಇದಾನೀಮ್ ಅಸ್ಮೈ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಣೇ ಅಸ್ಮದ್ಭಕ್ತಾಯ ದುಃಖಿತಾಯ ತಪಸ್ವಿನೇ ಶ್ರದ್ದಧಾನಾಯ ಸರ್ವೇಽನುಶಾಸ್ಮಃ ಅನುಪ್ರಬ್ರವಾಮ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಮ್ , ಇತಿ ಏವಂ ಸಂಪ್ರಧಾರ್ಯ, ತಸ್ಮೈ ಹ ಊಚುಃ ಉಕ್ತವಂತಃ — ಪ್ರಾಣೋ ಬ್ರಹ್ಮ ಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಖಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ॥
ಸ ಹೋವಾಚ ವಿಜಾನಾಮ್ಯಹಂ ಯತ್ಪ್ರಾಣೋ ಬ್ರಹ್ಮ ಕಂ ಚ ತು ಖಂ ಚ ನ ವಿಜಾನಾಮೀತಿ ತೇ ಹೋಚುರ್ಯದ್ವಾವ ಕಂ ತದೇವ ಖಂ ಯದೇವ ಖಂ ತದೇವ ಕಮಿತಿ ಪ್ರಾಣಂ ಚ ಹಾಸ್ಮೈ ತದಾಕಾಶಂ ಚೋಚುಃ ॥ ೫ ॥
ಸ ಹ ಉವಾಚ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರೀ — ವಿಜಾನಾಮ್ಯಹಂ ಯದ್ಭವದ್ಭಿರುಕ್ತಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಪದಾರ್ಥಕತ್ವಾತ್ಪ್ರಾಣೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ, ಸಃ ಯಸ್ಮಿನ್ಸತಿ ಜೀವನಂ ಯದಪಗಮೇ ಚ ನ ಭವತಿ, ತಸ್ಮಿನ್ವಾಯುವಿಶೇಷೇ ಲೋಕೇ ರೂಢಃ ; ಅತಃ ಯುಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ತಸ್ಯ ; ತೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧಪದಾರ್ಥಕತ್ವಾದ್ವಿಜಾನಾಮ್ಯಹಂ ಯತ್ಪ್ರಾಣೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ । ಕಂ ಚ ತು ಖಂ ಚ ನ ವಿಜಾನಾಮೀತಿ । ನನು ಕಂಖಂಶಬ್ದಯೋರಪಿ ಸುಖಾಕಾಶವಿಷಯತ್ವೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧಪದಾರ್ಥಕತ್ವಮೇವ, ಕಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಣೋಽಜ್ಞಾನಮ್ ? ನೂನಮ್ , ಸುಖಸ್ಯ ಕಂಶಬ್ದವಾಚ್ಯಸ್ಯ ಕ್ಷಣಪ್ರಧ್ವಂಸಿತ್ವಾತ್ ಖಂಶಬ್ದವಾಚ್ಯಸ್ಯ ಚ ಆಕಾಶಸ್ಯಾಚೇತನಸ್ಯ ಕಥಂ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮಿತಿ, ಮನ್ಯತೇ ; ಕಥಂ ಚ ಭಗವತಾಂ ವಾಕ್ಯಮಪ್ರಮಾಣಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ; ಅತೋ ನ ವಿಜಾನಾಮೀತ್ಯಾಹ । ತಮ್ ಏವಮುಕ್ತವಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಣಂ ತೇ ಹ ಅಗ್ನಯ ಊಚುಃ — ಯದ್ವಾವ ಯದೇವ ವಯಂ ಕಮ್ ಅವೋಚಾಮ, ತದೇವ ಖಮ್ ಆಕಾಶಮ್ , ಇತ್ಯೇವಂ ಖೇನ ವಿಶೇಷ್ಯಮಾಣಂ ಕಂ ವಿಷಯೇಂದ್ರಿಯಸಂಯೋಗಜಾತ್ಸುಖಾನ್ನಿವರ್ತಿತಂ ಸ್ಯಾತ್ — ನೀಲೇನೇವ ವಿಶೇಷ್ಯಮಾಣಮುತ್ಪಲಂ ರಕ್ತಾದಿಭ್ಯಃ । ಯದೇವ ಖಮ್ ಇತ್ಯಾಕಾಶಮವೋಚಾಮ, ತದೇವ ಚ ಕಂ ಸುಖಮಿತಿ ಜಾನೀಹಿ । ಏವಂ ಚ ಸುಖೇನ ವಿಶೇಷ್ಯಮಾಣಂ ಖಂ ಭೌತಿಕಾದಚೇತನಾತ್ಖಾನ್ನಿವರ್ತಿತಂ ಸ್ಯಾತ್ — ನೀಲೋತ್ಪಲವದೇವ । ಸುಖಮಾಕಾಶಸ್ಥಂ ನೇತರಲ್ಲೌಕಿಕಮ್ , ಆಕಾಶಂ ಚ ಸುಖಾಶ್ರಯಂ ನೇತರದ್ಭೌತಿಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನನ್ವಾಕಾಶಂ ಚೇತ್ ಸುಖೇನ ವಿಶೇಷಯಿತುಮಿಷ್ಟಮ್ , ಅಸ್ತ್ವನ್ಯತರದೇವ ವಿಶೇಷಣಮ್ — ಯದ್ವಾವ ಕಂ ತದೇವ ಖಮ್ ಇತಿ, ಅತಿರಿಕ್ತಮಿತರತ್ ; ಯದೇವ ಖಂ ತದೇವ ಕಮಿತಿ ಪೂರ್ವವಿಶೇಷಣಂ ವಾ ; ನನು ಸುಖಾಕಾಶಯೋರುಭಯೋರಪಿ ಲೌಕಿಕಸುಖಾಕಾಶಾಭ್ಯಾಂ ವ್ಯಾವೃತ್ತಿರಿಷ್ಟೇತ್ಯವೋಚಾಮ । ಸುಖೇನ ಆಕಾಶೇ ವಿಶೇಷಿತೇ ವ್ಯಾವೃತ್ತಿರುಭಯೋರರ್ಥಪ್ರಾಪ್ತೈವೇತಿ ಚೇತ್ , ಸತ್ಯಮೇವಮ್ ; ಕಿಂತು ಸುಖೇನ ವಿಶೇಷಿತಸ್ಯೈವ ಆಕಾಶಸ್ಯ ಧ್ಯೇಯತ್ವಂ ವಿಹಿತಮ್ ; ನ ತ್ವಾಕಾಶಗುಣಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ಶುಖಸ್ಯ ಧ್ಯೇಯತ್ವಂ ವಿಹಿತಂ ಸ್ಯಾತ್ , ವಿಶೇಷಣೋಪಾದಾನಸ್ಯ ವಿಶೇಷ್ಯನಿಯಂತೃತ್ವೇನೈವೋಪಕ್ಷಯಾತ್ । ಅತಃ ಖೇನ ಸುಖಮಪಿ ವಿಶೇಷ್ಯತೇ ಧ್ಯೇಯತ್ವಾಯ । ಕುತಶ್ಚೈತನ್ನಿಶ್ಚೀಯತೇ ? ಕಂಶಬ್ದಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸಂಬಂಧಾತ್ ಕಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ । ಯದಿ ಹಿ ಸುಖಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಖಸ್ಯ ಧ್ಯೇಯತ್ವಂ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ಸ್ಯಾತ್ , ಕಂ ಖಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಬ್ರೂಯುಃ ಅಗ್ನಯಃ ಪ್ರಥಮಮ್ । ನ ಚೈವಮುಕ್ತವಂತಃ । ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? ಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಖಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ । ಅತಃ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಣೋ ಮೋಹಾಪನಯನಾಯ ಕಂಖಂಶಬ್ದಯೋರಿತರೇತರವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯತ್ವನಿರ್ದೇಶೋ ಯುಕ್ತ ಏವ ಯದ್ವಾವ ಕಮಿತ್ಯಾದಿಃ । ತದೇತದಗ್ನಿಭಿರುಕ್ತಂ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮಸ್ಮದ್ಬೋಧಾಯ ಶ್ರುತಿರಾಹ — ಪ್ರಾಣಂ ಚ ಹ ಅಸ್ಮೈ ಬ್ರಹ್ಮಾಚರಿಣೇ, ತಸ್ಯ ಆಕಾಶಃ ತದಾಕಾಶಃ, ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಸಂಬಂಧೀ ಆಶ್ರಯತ್ವೇನ ಹಾರ್ದ ಆಕಾಶ ಇತ್ಯರ್ಥಃ, ಸುಖಗುಣವತ್ತ್ವನಿರ್ದೇಶಾತ್ ; ತಂ ಚ ಆಕಾಶಂ ಸುಖಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತತ್ಸ್ಥಂ ಚ ಪ್ರಾಣಂ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಪರ್ಕಾದೇವ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಭಯಂ ಪ್ರಾಣಂ ಚ ಆಕಾಶಂ ಚ ಸಮುಚ್ಚಿತ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೀ ಊಚುಃ ಅಗ್ನಯ ಇತಿ ॥
ಇತಿ ದಶಮಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥
ಏಕಾದಶಃ ಖಂಡಃ
ಅಥ ಹೈನಂ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯೋಽನುಶಶಾಸ ಪೃಥಿವ್ಯಗ್ನಿರನ್ನಮಾದಿತ್ಯ ಇತಿ ಯ ಏಷ ಆದಿತ್ಯೇ ಪುರುಷೋ ದೃಶ್ಯತೇ ಸೋಽಹಮಸ್ಮಿ ಸ ಏವಾಹಮಸ್ಮೀತಿ ॥ ೧ ॥
ಸಂಭೂಯಾಗ್ನಯಃ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಣೇ ಬ್ರಹ್ಮ ಉಕ್ತವಂತಃ । ಅಥ ಅನಂತರಂ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಸ್ವಸ್ವವಿಷಯಾಂ ವಿದ್ಯಾಂ ವಕ್ತುಮಾರೇಭಿರೇ । ತತ್ರ ಆದೌ ಏನಂ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಣಂ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಃ ಅಗ್ನಿಃ ಅನುಶಶಾಸ — ಪೃಥಿವ್ಯಗ್ನಿರನ್ನಮಾದಿತ್ಯ ಇತಿ ಮಮೈತಾಶ್ಚತಸ್ರಸ್ತನವಃ । ತತ್ರ ಯ ಆದಿತ್ಯೇ ಏಷ ಪುರುಷೋ ದೃಶ್ಯತೇ, ಸೋಽಹಮಸ್ಮಿ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯೋಽಗ್ನಿಃ, ಯಶ್ಚ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯೋಽಗ್ನಿಃ ಸ ಏವಾಹಮಾದಿತ್ಯೇ ಪುರುಷೋಽಸ್ಮಿ, ಇತಿ ಪುನಃ ಪರಾವೃತ್ತ್ಯಾ ಸ ಏವಾಹಮಸ್ಮೀತಿ ವಚನಮ್ । ಪೃಥಿವ್ಯನ್ನಯೋರಿವ ಭೋಜ್ಯತ್ವಲಕ್ಷಣಯೋಃ ಸಂಬಂಧೋ ನ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಾದಿತ್ಯಯೋಃ । ಅತ್ತೃತ್ವಪಕ್ತೃತ್ವಪ್ರಕಾಶನಧರ್ಮಾ ಅವಿಶಿಷ್ಟಾ ಇತ್ಯತಃ ಏಕತ್ವಮೇವಾನಯೋರತ್ಯಂತಮ್ । ಪೃಥಿವ್ಯನ್ನಯೋಸ್ತು ಭೋಜ್ಯತ್ವೇನ ಆಭ್ಯಾಂ ಸಂಬಂಧಃ ॥
ಸ ಯ ಏತಮೇವಂ ವಿದ್ವಾನುಪಾಸ್ತೇಽಪಹತೇ ಪಾಪಕೃತ್ಯಾಂ ಲೋಕೀ ಭವತಿ ಸರ್ವಮಾಯುರೇತಿ ಜ್ಯೋಗ್ಜೀವತಿ ನಾಸ್ಯಾವರಪುರುಷಾಃ ಕ್ಷೀಯಂತ ಉಪ ವಯಂ ತಂ ಭುಂಜಾಮೋಽಸ್ಮಿꣳಶ್ಚ ಲೋಕೇಽಮುಷ್ಮಿꣳಶ್ಚ ಯ ಏತಮೇವಂ ವಿದ್ವಾನುಪಾಸ್ತೇ ॥ ೨ ॥
ಸ ಯಃ ಕಶ್ಚಿತ್ ಏವಂ ಯಥೋಕ್ತಂ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಮಗ್ನಿಮ್ ಅನ್ನಾನ್ನಾದತ್ವೇನ ಚತುರ್ಧಾ ಪ್ರವಿಭಕ್ತಮ್ ಉಪಾಸ್ತೇ, ಸೋಽಪಹತೇ ವಿನಾಶಯತಿ ಪಾಪಕೃತ್ಯಾಂ ಪಾಪಂ ಕರ್ಮ । ಲೋಕೀ ಲೋಕವಾಂಶ್ಚಾಸ್ಮದೀಯೇನ ಲೋಕೇನಾಗ್ನೇಯೇನ ತದ್ವಾನ್ಭವತಿ ಯಥಾ ವಯಮ್ । ಇಹ ಚ ಲೋಕೇ ಸರ್ವಂ ವರ್ಷಶತಮ್ ಆಯುರೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ । ಜ್ಯೋಕ್ ಉಜ್ಜ್ವಲಂ ಜೀವತಿ ನಾಪ್ರಖ್ಯಾತ ಇತ್ಯೇತತ್ । ನ ಚ ಅಸ್ಯ ಅವರಾಶ್ಚ ತೇ ಪುರುಷಾಶ್ಚ ಅಸ್ಯ ವಿದುಷಃ ಸಂತತಿಜಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ, ನ ಕ್ಷೀಯಂತೇ ಸಂತತ್ಯುಚ್ಛೇದೋ ನ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಿಂ ಚ ತಂ ವಯಮ್ ಉಪಭುಂಜಾಮಃ ಪಾಲಯಾಮಃ ಅಸ್ಮಿಂಶ್ಚ ಲೋಕೇ ಜೀವಂತಮ್ ಅಮುಷ್ಮಿಂಶ್ಚ ಪರಲೋಕೇ । ಯ ಏತಮೇವಂ ವಿದ್ವಾನುಪಾಸ್ತೇ, ಯಥೋಕ್ತಂ ತಸ್ಯ ತತ್ಫಲಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಇತಿ ಏಕಾದಶಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥
ದ್ವಾದಶಃ ಖಂಡಃ
ಅಥ ಹೈನಮನ್ವಾಹಾರ್ಯಪಚನೋಽನುಶಶಾಸಾಪೋ ದಿಶೋ ನಕ್ಷತ್ರಾಣಿ ಚಂದ್ರಮಾ ಇತಿ ಯ ಏಷ ಚಂದ್ರಮಸಿ ಪುರುಷೋ ದೃಶ್ಯತೇ ಸೋಽಹಮಸ್ಮಿ ಸ ಏವಾಹಮಸ್ಮೀತಿ ॥ ೧ ॥
ಸ ಯ ಏತಮೇವಂ ವಿದ್ವಾನುಪಾಸ್ತೇಽಪಹತೇ ಪಾಪಕೃತ್ಯಾಂ ಲೋಕೀ ಭವತಿ ಸರ್ವಮಾಯುರೇತಿ ಜ್ಯೋಗ್ಜೀವತಿ ನಾಸ್ಯಾವರಪುರುಷಾಃ ಕ್ಷೀಯಂತ ಉಪ ವಯಂ ತಂ ಭುಂಜಾಮೋಽಸ್ಮಿꣳಶ್ಚ ಲೋಕೇಽಮುಷ್ಮಿꣳಶ್ಚ ಯ ಏತಮೇವಂ ವಿದ್ವಾನುಪಾಸ್ತೇ ॥ ೨ ॥
ಅಥ ಹ ಏನಮ್ ಅನ್ವಾಹಾರ್ಯಪಚನಃ ಅನುಶಶಾಸ ದಕ್ಷಿಣಾಗ್ನಿಃ — ಆಪೋ ದಿಶೋ ನಕ್ಷತ್ರಾಣಿ ಚಂದ್ರಮಾ ಇತ್ಯೇತಾ ಮಮ ಚತಸ್ರಸ್ತನವಃ ಚತುರ್ಧಾ ಅಹಮನ್ವಾಹಾರ್ಯಪಚನೇ ಆತ್ಮಾನಂ ಪ್ರವಿಭಜ್ಯಾವಸ್ಥಿತಃ । ತತ್ರ ಯ ಏಷ ಚಂದ್ರಮಸಿ ಪುರುಷೋ ದೃಶ್ಯತೇ, ಸೋಽಹಮಸ್ಮಿ, ಸ ಏವಾಹಮಸ್ಮೀತಿ ಪೂರ್ವವತ್ । ಅನ್ನಸಂಬಂಧಾಜ್ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್ವಸಾಮಾನ್ಯಾಚ್ಚ ಅನ್ವಾಹಾರ್ಯಪಚನಚಂದ್ರಮಸೋರೇಕತ್ವಂ ದಕ್ಷಿಣದಿಕ್ಸಂಬಂಧಾಚ್ಚ । ಅಪಾಂ ನಕ್ಷತ್ರಾಣಾಂ ಚ ಪೂರ್ವವದನ್ನತ್ವೇನೈವ ಸಂಬಂಧಃ, ನಕ್ಷತ್ರಾಣಾಂ ಚಂದ್ರಮಸೋ ಭೋಗ್ಯತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ । ಅಪಾಮನ್ನೋತ್ಪಾದಕತ್ವಾದನ್ನತ್ವಂ ದಕ್ಷಿಣಾಗ್ನೇಃ — ಪೃಥಿವೀವದ್ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಸ್ಯ । ಸಮಾನಮನ್ಯತ್ ॥
ಇತಿ ದ್ವಾದಶಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥
ಚತುರ್ದಶಃ ಖಂಡಃ
ತೇ ಹೋಚುರುಪಕೋಸಲೈಷಾ ಸೋಮ್ಯ ತೇಽಸ್ಮದ್ವಿದ್ಯಾತ್ಮವಿದ್ಯಾ ಚಾಚಾರ್ಯಸ್ತು ತೇ ಗತಿಂ ವಕ್ತೇತ್ಯಾಜಗಾಮ ಹಾಸ್ಯಾಚಾರ್ಯಸ್ತಮಾಚಾರ್ಯೋಽಭ್ಯುವಾದೋಪಕೋಸಲ೩ ಇತಿ ॥ ೧ ॥
ತೇ ಪುನಃ ಸಂಭೂಯೋಚುಃ ಹ — ಉಪಕೋಸಲ ಏಷಾ ಸೋಮ್ಯ ತೇ ತವ ಅಸ್ಮದ್ವಿದ್ಯಾ ಅಗ್ನಿವಿದ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ; ಆತ್ಮವಿದ್ಯಾ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾ ಪ್ರಾಣೋ ಬ್ರಹ್ಮ ಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಖಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಚ ; ಆಚಾರ್ಯಸ್ತು ತೇ ಗತಿಂ ವಕ್ತಾ ವಿದ್ಯಾಫಲಪ್ರಾಪ್ತಯೇ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಉಪರೇಮುರಗ್ನಯಃ । ಆಜಗಾಮ ಹ ಅಸ್ಯ ಆಚಾರ್ಯಃ ಕಾಲೇನ । ತಂ ಚ ಶಿಷ್ಯಮ್ ಆಚಾರ್ಯೋ ಅಭ್ಯುವಾದ ಉಪಕೋಸಲ೩ ಇತಿ ॥
ಭಗವ ಇತಿ ಹ ಪ್ರತಿಶುಶ್ರಾವ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ ಇವ ಸೋಮ್ಯ ತೇ ಮುಖಂ ಭಾತಿ ಕೋ ನು ತ್ವಾನುಶಶಾಸೇತಿ ಕೋ ನು ಮಾನುಶಿಷ್ಯಾದ್ಭೋ ಇತೀಹಾಪೇವ ನಿಹ್ನುತ ಇಮೇ ನೂನಮೀದೃಶಾ ಅನ್ಯಾದೃಶಾ ಇತೀಹಾಗ್ನೀನಭ್ಯೂದೇ ಕಿಂ ನು ಸೋಮ್ಯ ಕಿಲ ತೇಽವೋಚನ್ನಿತಿ ॥ ೨ ॥
ಇದಮಿತಿ ಹ ಪ್ರತಿಜಜ್ಞೇ ಲೋಕಾನ್ವಾವ ಕಿಲ ಸೋಮ್ಯ ತೇಽವೋಚನ್ನಹಂ ತು ತೇ ತದ್ವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ ಯಥಾ ಪುಷ್ಕರಪಲಾಶ ಆಪೋ ನ ಶ್ಲಿಷ್ಯಂತ ಏವಮೇವಂವಿದಿ ಪಾಪಂ ಕರ್ಮ ನ ಶ್ಲಿಷ್ಯತ ಇತಿ ಬ್ರವೀತು ಮೇ ಭಗವಾನಿತಿ ತಸ್ಮೈ ಹೋವಾಚ ॥ ೩ ॥
ಭಗವ ಇತಿ ಹ ಪ್ರತಿಶುಶ್ರಾವ । ಬ್ರಹ್ಮವಿದ ಇವ ಸೋಮ್ಯ ತೇ ಮುಖಂ ಪ್ರಸನ್ನಂ ಭಾತಿ ಕೋ ನು ತ್ವಾ ಅನುಶಶಾಸ ಇತ್ಯುಕ್ತಃ ಪ್ರತ್ಯಾಹ — ಕೋ ನು ಮಾ ಅನುಶಿಷ್ಯಾತ್ ಅನುಶಾಸನಂ ಕುರ್ಯಾತ್ ಭೋ ಭಗವನ್ ತ್ವಯಿ ಪ್ರೋಷಿತೇ, ಇತಿ ಇಹ ಅಪ ಇವ ನಿಹ್ನುತೇ ಅಪನಿಹ್ನುತ ಇವೇತಿ ವ್ಯವಹಿತೇನ ಸಂಬಂಧಃ, ನ ಚ ಅಪನಿಹ್ನುತೇ, ನ ಚ ಯಥಾವದಗ್ನಿಭಿರುಕ್ತಂ ಬ್ರವೀತೀತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಕಥಮ್ ? ಇಮೇ ಅಗ್ನಯಃ ಮಯಾ ಪರಿಚರಿತಾಃ ಉಕ್ತವಂತಃ ನೂನಮ್ , ಯತಸ್ತ್ವಾಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ವೇಪಮಾನಾ ಇವ ಈದೃಶಾ ದೃಶ್ಯಂತೇ ಪೂರ್ವಮನ್ಯಾದೃಶಾಃ ಸಂತಃ, ಇತಿ ಇಹ ಅಗ್ನೀನ್ ಅಭ್ಯೂದೇ ಅಭ್ಯುಕ್ತವಾನ್ ಕಾಕ್ವಾ ಅಗ್ನೀಂದರ್ಶಯನ್ । ಕಿಂ ನು ಸೋಮ್ಯ ಕಿಲ ತೇ ತುಭ್ಯಮ್ ಅವೋಚನ್ ಅಗ್ನಯಃ ? ಇತಿ, ಪೃಷ್ಟಃ ಇತ್ಯೇವಮ್ ಇದಮುಕ್ತವಂತಃ ಇತ್ಯೇವಂ ಹ ಪ್ರತಿಜಜ್ಞೇ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತವಾನ್ ಪ್ರತೀಕಮಾತ್ರಂ ಕಿಂಚಿತ್ , ನ ಸರ್ವಂ ಯಥೋಕ್ತಮಗ್ನಿಭಿರುಕ್ತಮವೋಚತ್ । ಯತ ಆಹ ಆಚಾರ್ಯಃ — ಲೋಕಾನ್ವಾವ ಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನ್ ಹೇ ಸೋಮ್ಯ ಕಿಲ ತೇ ಅವೋಚನ್ , ನ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಾಕಲ್ಯೇನ । ಅಹಂ ತು ತೇ ತುಭ್ಯಂ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಯದಿಚ್ಛಸಿ ತ್ವಂ ಶ್ರೋತುಂ ವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ, ಶೃಣು ತಸ್ಯ ಮಯೋಚ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜ್ಞಾನಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಮ್ — ಯಥಾ ಪುಷ್ಕರಪಲಾಶೇ ಪದ್ಮಪತ್ರೇ ಆಪೋ ನ ಶ್ಲಿಷ್ಯಂತೇ, ಏವಂ ಯಥಾ ವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ ಬ್ರಹ್ಮ, ಏವಂವಿದಿ ಪಾಪಂ ಕರ್ಮ ನ ಶ್ಲಿಷ್ಯತೇ ನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ಇತಿ । ಏವಮುಕ್ತವತಿ ಆಚಾರ್ಯೇ ಆಹ ಉಪಕೋಸಲಃ — ಬ್ರವೀತು ಮೇ ಭಗವಾನಿತಿ । ತಸ್ಮೈ ಹ ಉವಾಚ ಆಚಾರ್ಯಃ ॥
ಇತಿ ಚತುರ್ದಶಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥
ಷೋಡಶಃ ಖಂಡಃ
ರಹಸ್ಯಪ್ರಕರಣೇ ಪ್ರಸಂಗಾತ್ ಆರಣ್ಯಕತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಾಚ್ಚ ಯಜ್ಞೇ ಕ್ಷತ ಉತ್ಪನ್ನೇ ವ್ಯಾಹೃತಯಃ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಾರ್ಥಾ ವಿಧಾತವ್ಯಾಃ, ತದಭಿಜ್ಞಸ್ಯ ಚ ಋತ್ವಿಜೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಮೌನಮಿತ್ಯತ ಇದಮಾರಭ್ಯತೇ —
ಏಷ ಹ ವೈ ಯಜ್ಞೋ ಯೋಽಯಂ ಪವತ ಏಷ ಹ ಯನ್ನಿದಂ ಸರ್ವಂ ಪುನಾತಿ ಯದೇಷ ಯನ್ನಿದಂ ಸರ್ವಂ ಪುನಾತಿ ತಸ್ಮಾದೇಷ ಏವ ಯಜ್ಞಸ್ತಸ್ಯ ಮನಶ್ಚ ವಾಕ್ಚ ವರ್ತನೀ ॥ ೧ ॥
ಏಷ ವೈ ಏಷ ವಾಯುಃ ಯೋಽಯಂ ಪವತೇ ಅಯಂ ಯಜ್ಞಃ । ಹ ವೈ ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥಾವದ್ಯೋತಕೌ ನಿಪಾತೌ । ವಾಯುಪ್ರತಿಷ್ಠೋ ಹಿ ಯಜ್ಞಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ ಶ್ರುತಿಷು, ‘ಸ್ವಾಹರಾ ವಾತೇಧಾಃ’ ‘ಅಯಂ ವೈ ಯಜ್ಞೋ ಯೋಽಯಂ ಪವತೇ’ (ಐ. ಬ್ರಾ. ೨೫ । ೮) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ । ವಾತ ಏವ ಹಿ ಚಲನಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ಕ್ರಿಯಾಸಮವಾಯೀ, ‘ವಾತ ಏವ ಯಜ್ಞಸ್ಯಾರಂಭಕೋ ವಾತಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ’ ಇತಿ ಚ ಶ್ರವಣಾತ್ । ಏಷ ಹ ಯನ್ ಗಚ್ಛನ್ ಚಲನ್ ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಜಗತ್ ಪುನಾತಿ ಪಾವಯತಿ ಶೋಧಯತಿ । ನ ಹಿ ಅಚಲತಃ ಶುದ್ಧಿರಸ್ತಿ । ದೋಷನಿರಸನಂ ಚಲತೋ ಹಿ ದೃಷ್ಟಂ ನ ಸ್ಥಿರಸ್ಯ । ಯತ್ ಯಸ್ಮಾಚ್ಚ ಯನ್ ಏಷ ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಪುನಾತಿ, ತಸ್ಮಾದೇಷ ಏವ ಯಜ್ಞಃ ಯತ್ಪುನಾತೀತಿ । ತಸ್ಯಾಸ್ಯೈವಂ ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಯಜ್ಞಸ್ಯ ವಾಕ್ಚ ಮಂತ್ರೋಚ್ಚಾರಣೇ ವ್ಯಾಪೃತಾ, ಮನಶ್ಚ ಯಥಾಭೂತಾರ್ಥಜ್ಞಾನೇ ವ್ಯಾಪೃತಮ್ , ತೇ ಏತೇ ವಾಙ್ಮನಸೇ ವರ್ತನೀ ಮಾರ್ಗೌ, ಯಾಭ್ಯಾಂ ಯಜ್ಞಸ್ತಾಯಮಾನಃ ಪ್ರವರ್ತತೇ ತೇ ವರ್ತನೀ ; ‘ಪ್ರಾಣಾಪಾನಪರಿಚಲನವತ್ಯಾ ಹಿ ವಾಚಶ್ಚಿತ್ತಸ್ಯ ಚೋತ್ತರೋತ್ತರಕ್ರಮೋ ಯದ್ಯಜ್ಞಃ’ (ಐ. ಆ. ೨ । ೩) ಇತಿ ಹಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮ್ । ಅತೋ ವಾಙ್ಮನಸಾಭ್ಯಾಂ ಯಜ್ಞೋ ವರ್ತತ ಇತಿ ವಾಙ್ಮನಸೇ ವರ್ತನೀ ಉಚ್ಯೇತೇ ಯಜ್ಞಸ್ಯ ॥
ತಯೋರನ್ಯತರಾಂ ಮನಸಾ ಸಂಸ್ಕರೋತಿ ಬ್ರಹ್ಮಾ ವಾಚಾ ಹೋತಾಧ್ವರ್ಯುರುದ್ಗಾತಾನ್ಯತರಾಂ ಸ ಯತ್ರೋಪಾಕೃತೇ ಪ್ರಾತರನುವಾಕೇ ಪುರಾ ಪರಿಧಾನೀಯಾಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಾ ವ್ಯವದತಿ ॥ ೨ ॥
ಅನ್ಯತರಾಮೇವ ವರ್ತನೀꣳ ಸꣳಸ್ಕರೋತಿ ಹೀಯತೇಽನ್ಯತರಾ ಸ ಯಥೈಕಪಾದ್ವ್ರಜನ್ರಥೋ ವೈಕೇನ ಚಕ್ರೇಣ ವರ್ತಮಾನೋ ರಿಷ್ಯತ್ಯೇವಮಸ್ಯ ಯಜ್ಞೋ ರಿಷ್ಯತಿ ಯಜ್ಞಂ ರಿಷ್ಯಂತಂ ಯಜಮಾನೋಽನುರಿಷ್ಯತಿ ಸ ಇಷ್ಟ್ವಾ ಪಾಪೀಯಾನ್ಭವತಿ ॥ ೩ ॥
ತಯೋಃ ವರ್ತನ್ಯೋಃ ಅನ್ಯತರಾಂ ವರ್ತನೀಂ ಮನಸಾ ವಿವೇಕಜ್ಞಾನವತಾ ಸಂಸ್ಕರೋತಿ ಬ್ರಹ್ಮಾ ಋತ್ವಿಕ್ , ವಾಚಾ ವರ್ತನ್ಯಾ ಹೋತಾಧ್ವರ್ಯುರುದ್ಗಾತಾ ಇತ್ಯೇತೇ ತ್ರಯೋಽಪಿ ಋತ್ವಿಜಃ ಅನ್ಯತರಾಂ ವಾಗ್ಲಕ್ಷಣಾಂ ವರ್ತನೀಂ ವಾಚೈವ ಸಂಸ್ಕುರ್ವಂತಿ । ತತ್ರೈವಂ ಸತಿ ವಾಙ್ಮನಸೇ ವರ್ತನೀ ಸಂಸ್ಕಾರ್ಯೇ ಯಜ್ಞೇ । ಅಥ ಸ ಬ್ರಹ್ಮಾ ಯತ್ರ ಯಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ಉಪಾಕೃತೇ ಪ್ರಾರಬ್ಧೇ ಪ್ರಾತರನುವಾಕೇ ಶಸ್ತ್ರೇ, ಪುರಾ ಪೂರ್ವಂ ಪರಿಧಾನೀಯಾಯಾ ಋಚಃ ಬ್ರಹ್ಮಾ ಏತಸ್ಮಿನ್ನಂತರೇ ಕಾಲೇ ವ್ಯವದತಿ ಮೌನಂ ಪರಿತ್ಯಜತಿ ಯದಿ, ತದಾ ಅನ್ಯತರಾಮೇವ ವಾಗ್ವರ್ತನೀಂ ಸಂಸ್ಕರೋತಿ । ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸಂಸ್ಕ್ರಿಯಮಾಣಾ ಮನೋವರ್ತನೀ ಹೀಯತೇ ವಿನಶ್ಯತಿ ಛಿದ್ರೀಭವತಿ ಅನ್ಯತರಾ ; ಸ ಯಜ್ಞಃ ವಾಗ್ವರ್ತನ್ಯೈವ ಅನ್ಯತರಯಾ ವರ್ತಿತುಮಶಕ್ನುವನ್ ರಿಷ್ಯತಿ । ಕಥಮಿವೇತಿ, ಆಹ — ಸ ಯಥೈಕಪಾತ್ ಪುರುಷಃ ವ್ರಜನ್ ಗಚ್ಛನ್ನಧ್ವಾನಂ ರಿಷ್ಯತಿ, ರಥೋ ವೈಕೇನ ಚಕ್ರೇಣ ವರ್ತಮಾನೋ ಗಚ್ಛನ್ ರಿಷ್ಯತಿ, ಏವಮಸ್ಯ ಯಜಮಾನಸ್ಯ ಕುಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಯಜ್ಞೋ ರಿಷ್ಯತಿ ವಿನಶ್ಯತಿ । ಯಜ್ಞಂ ರಿಷ್ಯಂತಂ ಯಜಮಾನೋಽನುರಿಷ್ಯತಿ । ಯಜ್ಞಪ್ರಾಣೋ ಹಿ ಯಜಮಾನಃ । ಅತೋ ಯುಕ್ತೋ ಯಜ್ಞರೇಷೇ ರೇಷಸ್ತಸ್ಯ । ಸಃ ತಂ ಯಜ್ಞಮಿಷ್ಟ್ವಾ ತಾದೃಶಂ ಪಾಪೀಯಾನ್ ಪಾಪತರೋ ಭವತಿ ॥
ಅಥ ಯತ್ರೋಪಾಕೃತೇ ಪ್ರಾತರನುವಾಕೇ ನ ಪುರಾ ಪರಿಧಾನೀಯಾಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಾ ವ್ಯವದತ್ಯುಭೇ ಏವ ವರ್ತನೀ ಸಂಸ್ಕುರ್ವಂತಿ ನ ಹೀಯತೇಽನ್ಯತರಾ ॥ ೪ ॥
ಸ ಯಥೋಭಯಪಾದ್ವ್ರಜನ್ರಥೋ ವೋಭಾಭ್ಯಾಂ ಚಕ್ರಾಭ್ಯಾಂ ವರ್ತಮಾನಃ ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠತ್ಯೇವಮಸ್ಯ ಯಜ್ಞಃ ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠತಿ ಯಜ್ಞಂ ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠಂತಂ ಯಜಮಾನೋಽನುಪ್ರತಿತಿಷ್ಠತಿ ಸ ಇಷ್ಟ್ವಾ ಶ್ರೇಯಾನ್ಭವತಿ ॥ ೫ ॥
ಅಥ ಪುನಃ ಯತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಾ ವಿದ್ವಾನ್ ಮೌನಂ ಪರಿಗೃಹ್ಯ ವಾಗ್ವಿಸರ್ಗಮಕುರ್ವನ್ ವರ್ತತೇ ಯಾವತ್ಪರಿಧಾನೀಯಾಯಾ ನ ವ್ಯವದತಿ, ತಥೈವ ಸರ್ವರ್ತ್ವಿಜಃ, ಉಭೇ ಏವ ವರ್ತನೀ ಸಂಸ್ಕುರ್ವಂತಿ ನ ಹೀಯತೇಽನ್ಯತರಾಪಿ । ಕಿಮಿವೇತ್ಯಾಹ ಪೂರ್ವೋಕ್ತವಿಪರೀತೌ ದೃಷ್ಟಾಂತೌ । ಏವಮಸ್ಯ ಯಜಮಾನಸ್ಯ ಯಜ್ಞಃ ಸ್ವವರ್ತನೀಭ್ಯಾಂ ವರ್ತಮಾನಃ ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠತಿ ಸ್ವೇನ ಆತ್ಮನಾವಿನಶ್ಯನ್ವರ್ತತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಜ್ಞಂ ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠಂತಂ ಯಜಮಾನೋಽನುಪ್ರತಿತಿಷ್ಠತಿ । ಸಃ ಯಜಮಾನಃ ಏವಂ ಮೌನವಿಜ್ಞಾನವದ್ಬ್ರಹ್ಮೋಪೇತಂ ಯಜ್ಞಮಿಷ್ಟ್ವಾ ಶ್ರೇಯಾನ್ಭವತಿ ಶ್ರೇಷ್ಠೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಇತಿ ಷೋಡಶಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥
ಸಪ್ತದಶಃ ಖಂಡಃ
ಅತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಮೌನಂ ವಿಹಿತಮ್ , ತದ್ರೇಷೇ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಕರ್ಮಣಿ ಚ ಅಥಾನ್ಯಸ್ಮಿಂಶ್ಚ ಹೌತ್ರಾದಿಕರ್ಮರೇಷೇ ವ್ಯಾಹೃತಿಹೋಮಃ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಮಿತಿ ತದರ್ಥಂ ವ್ಯಾಹೃತಯೋ ವಿಧಾತವ್ಯಾ ಇತ್ಯಾಹ —
ಪ್ರಜಾಪತಿರ್ಲೋಕಾನಭ್ಯತಪತ್ತೇಷಾಂ ತಪ್ಯಮಾನಾನಾಂ ರಸಾನ್ಪ್ರಾವೃಹದಗ್ನಿಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾ ವಾಯುಮಂತರಿಕ್ಷಾದಾದಿತ್ಯಂ ದಿವಃ ॥ ೧ ॥
ಪ್ರಜಾಪತಿಃ ಲೋಕಾನಭ್ಯತಪತ್ ಲೋಕಾನುದ್ದಿಶ್ಯ ತತ್ರ ಸಾರಜಿಘೃಕ್ಷಯಾ ಧ್ಯಾನಲಕ್ಷಣಂ ತಪಶ್ಚಚಾರ । ತೇಷಾಂ ತಪ್ಯಮಾನಾನಾಂ ಲೋಕಾನಾಂ ರಸಾನ್ ಸಾರರೂಪಾನ್ಪ್ರಾವೃಹತ್ ಉದ್ಧೃತವಾನ್ ಜಗ್ರಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಾನ್ ? ಅಗ್ನಿಂ ರಸಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾಃ, ವಾಯುಮಂತರಿಕ್ಷಾತ್ , ಆದಿತ್ಯಂ ದಿವಃ ॥
ಸ ಏತಾಸ್ತಿಸ್ರೋ ದೇವತಾ ಅಭ್ಯತಪತ್ತಾಸಾಂ ತಪ್ಯಮಾನಾನಾꣳ ರಸಾನ್ಪ್ರಾವೃಹದಗ್ನೇರ್ಋಚೋ ವಾಯೋರ್ಯಜೂಂಷಿ ಸಾಮಾನ್ಯಾದಿತ್ಯಾತ್ ॥ ೨ ॥
ಪುನರಪ್ಯೇವಮೇವಾಗ್ನ್ಯಾದ್ಯಾಃ ಸ ಏತಾಸ್ತಿಸ್ರೋ ದೇವತಾ ಉದ್ದಿಶ್ಯ ಅಭ್ಯತಪತ್ । ತತೋಽಪಿ ಸಾರಂ ರಸಂ ತ್ರಯೀವಿದ್ಯಾಂ ಜಗ್ರಾಹ ॥
ಸ ಏತಾಂ ತ್ರಯೀಂ ವಿದ್ಯಾಮಭ್ಯತಪತ್ತಸ್ಯಾಸ್ತಪ್ಯಮಾನಾಯಾ ರಸಾನ್ಪ್ರಾವೃಹದ್ಭೂರಿತ್ಯೃಗ್ಭ್ಯೋ ಭುವರಿತಿ ಯಜುರ್ಭ್ಯಃ ಸ್ವರಿತಿ ಸಾಮಭ್ಯಃ ॥ ೩ ॥
ತದ್ಯದೃಕ್ತೋ ರಿಷ್ಯೇದ್ಭೂಃ ಸ್ವಾಹೇತಿ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯೇ ಜುಹುಯಾದೃಚಾಮೇವ ತದ್ರಸೇನರ್ಚಾಂ ವೀರ್ಯೇಣರ್ಚಾಂ ಯಜ್ಞಸ್ಯ ವಿರಿಷ್ಟಂ ಸಂದಧಾತಿ ॥ ೪ ॥
ಸ ಏತಾಂ ಪುನರಭ್ಯತಪತ್ ತ್ರಯೀಂ ವಿದ್ಯಾಮ್ । ತಸ್ಯಾಸ್ತಪ್ಯಮಾನಾಯಾ ರಸಂ ಭೂರಿತಿ ವ್ಯಾಹೃತಿಮ್ ಋಗ್ಭ್ಯೋ ಜಗ್ರಾಹ ; ಭುವರಿತಿ ವ್ಯಾಹೃತಿಂ ಯಜುರ್ಭ್ಯಃ ; ಸ್ವರಿತಿ ವ್ಯಾಹೃತಿಂ ಸಾಮಭ್ಯಃ । ಅತ ಏವ ಲೋಕದೇವವೇದರಸಾ ಮಹಾವ್ಯಾಹೃತಯಃ । ಅತಃ ತತ್ ತತ್ರ ಯಜ್ಞೇ ಯದಿ ಋಕ್ತಃ ಋಕ್ಸಂಬಂಧಾದೃಙ್ನಿಮಿತ್ತಂ ರಿಷ್ಯೇತ್ ಯಜ್ಞಃ ಕ್ಷತಂ ಪ್ರಾಪ್ನುಯಾತ್ , ಭೂಃ ಸ್ವಾಹೇತಿ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯೇ ಜುಹುಯಾತ್ । ಸಾ ತತ್ರ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಿಃ । ಕಥಮ್ ? ಋಚಾಮೇವ, ತದಿತಿ ಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಣಮ್ , ರಸೇನ ಋಚಾಂ ವಿರ್ಯೇಣ ಓಜಸಾ ಋಚಾಂ ಯಜ್ಞಸ್ಯ ಋಕ್ಸಂಬಂಧಿನೋ ಯಜ್ಞಸ್ಯ ವಿರಿಷ್ಟಂ ವಿಚ್ಛಿನ್ನಂ ಕ್ಷತರೂಪಮುತ್ಪನ್ನಂ ಸಂದಧಾತಿ ಪ್ರತಿಸಂಧತ್ತೇ ॥
ಸ ಯದಿ ಯಜುಷ್ಟೋ ರಿಷ್ಯೇದ್ಭುವಃ ಸ್ವಾಹೇತಿ ದಕ್ಷಿಣಾಗ್ನೌ ಜುಹುಯಾದ್ಯಜುಷಾಮೇವ ತದ್ರಸೇನ ಯಜುಷಾಂ ವೀರ್ಯೇಣ ಯಜುಷಾಂ ಯಜ್ಞಸ್ಯ ವಿರಿಷ್ಟಂ ಸಂದಧಾತಿ ॥ ೫ ॥
ಅಥ ಯದಿ ಸಾಮತೋ ರಿಷ್ಯೇತ್ಸ್ವಃ ಸ್ವಾಹೇತ್ಯಾಹವನೀಯೇ ಜುಹುಯಾತ್ಸಾಮ್ನಾಮೇವ ತದ್ರಸೇನ ಸಾಮ್ನಾಂ ವೀರ್ಯೇಣ ಸಾಮ್ನಾಂ ಯಜ್ಞಸ್ಯ ವಿರಿಷ್ಟಂ ಸಂದಧಾತಿ ॥ ೬ ॥
ಅಥ ಯದಿ ಯಜುಷ್ಟೋ ಯಜುರ್ನಿಮಿತ್ತಂ ರಿಷ್ಯೇತ್ , ಭುವಃ ಸ್ವಾಹೇತಿ ದಕ್ಷಿಣಾಗ್ನೌ ಜುಹುಯಾತ್ । ತಥಾ ಸಾಮನಿಮಿತ್ತೇ ರೇಷೇ ಸ್ವಃ ಸ್ವಾಹೇತ್ಯಾಹವನೀಯೇ ಜುಹುಯಾತ್ । ತಥಾ ಪೂರ್ವವದ್ಯಜ್ಞಂ ಸಂದಧಾತಿ । ಬ್ರಹ್ಮನಿಮಿತ್ತೇ ತು ರೇಷೇ ತ್ರಿಷ್ವಗ್ನಿಷು ತಿಸೃಭಿರ್ವ್ಯಾಹೃತಿಭಿರ್ಜುಹುಯಾತ್ । ತ್ರಯ್ಯಾ ಹಿ ವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಸ ರೇಷಃ, ‘ಅಥ ಕೇನ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮಿತ್ಯನಯೈವ ತ್ರಯ್ಯಾ ವಿದ್ಯಯಾ’ ( ? ) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ನ್ಯಾಯಾಂತರಂ ವಾ ಮೃಗ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವನಿಮಿತ್ತೇ ರೇಷೇ ॥
ತದ್ಯಥಾ ಲವಣೇನ ಸುವರ್ಣಂ ಸಂದಧ್ಯಾತ್ಸುವರ್ಣೇನ ರಜತಂ ರಜತೇನ ತ್ರಪು ತ್ರಪುಣಾ ಸೀಸಂ ಸೀಸೇನ ಲೋಹಂ ಲೋಹೇನ ದಾರು ದಾರು ಚರ್ಮಣಾ ॥ ೭ ॥
ಏವಮೇಷಾಂ ಲೋಕಾನಾಮಾಸಾಂ ದೇವತಾನಾಮಸ್ಯಾಸ್ತ್ರಯ್ಯಾ ವಿದ್ಯಾಯಾ ವೀರ್ಯೇಣ ಯಜ್ಞಸ್ಯ ವಿರಿಷ್ಟಂ ಸಂದಧಾತಿ ಭೇಷಜಕೃತೋ ಹ ವಾ ಏಷ ಯಜ್ಞೋ ಯತ್ರೈವಂವಿದ್ಬ್ರಹ್ಮಾ ಭವತಿ ॥ ೮ ॥
ತದ್ಯಥಾ ಲವಣೇನ ಸುವರ್ಣಂ ಸಂದಧ್ಯಾತ್ । ಕ್ಷಾರೇಣ ಟಂಕಣಾದಿನಾ ಖರೇ ಮೃದುತ್ವಕರಂ ಹಿ ತತ್ । ಸುವರ್ಣೇನ ರಜತಮಶಕ್ಯಸಂಧಾನಂ ಸಂದಧ್ಯಾತ್ । ರಜತೇನ ತಥಾ ತ್ರಪು, ತ್ರಪುಣಾ ಸೀಸಮ್ , ಸೀಸೇನ ಲೋಹಮ್ , ಲೋಹೇನ ದಾರು, ದಾರು ಚರ್ಮಣಾ ಚರ್ಮಬಂಧನೇನ । ಏವಮೇಷಾಂ ಲೋಕಾನಾಮಾಸಾಂ ದೇವತಾನಾಮಸ್ಯಾಸ್ತ್ರಯ್ಯಾ ವಿದ್ಯಾಯಾ ವೀರ್ಯೇಣ ರಸಾಖ್ಯೇನೌಜಸಾ ಯಜ್ಞಸ್ಯ ವಿರಿಷ್ಟಂ ಸಂದಧಾತಿ । ಭೇಷಜಕೃತೋ ಹ ವಾ ಏಷ ಯಜ್ಞಃ — ರೋಗಾರ್ತ ಇವ ಪುಮಾಂಶ್ಚಿಕಿತ್ಸಕೇನ ಸುಶಿಕ್ಷಿತೇನ ಏಷ ಯಜ್ಞೋ ಭವತಿ । ಕೋಽಸೌ ? ಯತ್ರ ಯಸ್ಮಿನ್ಯಜ್ಞೇ ಏವಂವಿತ್ ಯಥೋಕ್ತವ್ಯಾಹೃತಿಹೋಮಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತವಿತ್ ಬ್ರಹ್ಮಾ ಋತ್ವಿಗ್ಭವತಿ ಸ ಯಜ್ಞ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಏಷ ಹ ವಾ ಉದಕ್ಪ್ರವಣೋ ಯಜ್ಞೋ ಯತ್ರೈವಂವಿದ್ಬ್ರಹ್ಮಾ ಭವತ್ಯೇವಂವಿದಂ ಹ ವಾ ಏಷಾ ಬ್ರಹ್ಮಾಣಮನುಗಾಥಾ ಯತೋ ಯತ ಆವರ್ತತೇ ತತ್ತದ್ಗಚ್ಛತಿ ॥ ೯ ॥
ಕಿಂ ಚ, ಏಷ ಹ ವಾ ಉದಕ್ಪ್ರವಣ ಉದಙ್ನಿಮ್ನೋ ದಕ್ಷಿಣೋಚ್ಛ್ರಾಯೋ ಯಜ್ಞೋ ಭವತಿ ; ಉತ್ತರಮಾರ್ಗಪ್ರತಿಪತ್ತಿಹೇತುರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯತ್ರೈವಂವಿದ್ಬ್ರಹ್ಮಾ ಭವತಿ । ಏವಂವಿದಂ ಹ ವೈ ಬ್ರಹ್ಮಾಣಮ್ ಋತ್ವಿಜಂ ಪ್ರತಿ ಏಷಾ ಅನುಗಾಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ತುತಿಪರಾ — ಯತೋ ಯತ ಆವರ್ತತೇ ಕರ್ಮ ಪ್ರದೇಶಾತ್ ಋತ್ವಿಜಾಂ ಯಜ್ಞಃ ಕ್ಷತೀಭವನ್ , ತತ್ತದ್ಯಜ್ಞಸ್ಯ ಕ್ಷತರೂಪಂ ಪ್ರತಿಸಂದಧತ್ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತೇನ ಗಚ್ಛತಿ ಪರಿಪಾಲಯತೀತ್ಯೇತತ್ ॥
ಮಾನವೋ ಬ್ರಹ್ಮೈವೈಕ ಋತ್ವಿಕ್ಕುರೂನಶ್ವಾಭಿರಕ್ಷತ್ಯೇವಂವಿದ್ಧ ವೈ ಬ್ರಹ್ಮಾ ಯಜ್ಞಂ ಯಜಮಾನಂ ಸರ್ವಾಂಶ್ಚರ್ತ್ವಿಜೋಽಭಿರಕ್ಷತಿ ತಸ್ಮಾದೇವಂವಿದಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮಾಣಂ ಕುರ್ವೀತ ನಾನೇವಂವಿದಂ ನಾನೇವಂವಿದಮ್ ॥ ೧೦ ॥
ಮಾನವೋ ಬ್ರಹ್ಮಾ ಮೌನಾಚರಣಾನ್ಮನನಾದ್ವಾ ಜ್ಞಾನವತ್ತ್ವಾತ್ ; ತತೋ ಬ್ರಹ್ಮೈವೈಕಃ ಋತ್ವಿಕ್ ಕುರೂನ್ ಕರ್ತೄನ್ — ಯೋದ್ಧೄನಾರೂಢಾನಶ್ವಾ ಬಡಬಾ ಯಥಾ ಅಭಿರಕ್ಷತಿ, ಏವಂವಿತ್ ಹ ವೈ ಬ್ರಹ್ಮಾ ಯಜ್ಞಂ ಯಜಮಾನಂ ಸರ್ವಾಂಶ್ಚ ಋತ್ವಿಜೋಽಭಿರಕ್ಷತಿ, ತತ್ಕೃತದೋಷಾಪನಯನಾತ್ । ಯತ ಏವಂ ವಿಶಿಷ್ಟೋ ಬ್ರಹ್ಮಾ ವಿದ್ವಾನ್ , ತಸ್ಮಾದೇವಂವಿದಮೇವ ಯಥೋಕ್ತವ್ಯಾಹೃತ್ಯಾದಿವಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಣಂ ಕುರ್ವೀತ, ನಾನೇವಂವಿದಂ ಕದಾಚನೇತಿ । ದ್ವಿರಭ್ಯಾಸೋಽಧ್ಯಾಯಪರಿಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಇತಿ ಸಪ್ತದಶಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥
ಇತಿ ಶ್ರೀಮತ್ಪರಮಹಂಸಪರಿವ್ರಾಜಕಾಚಾರ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರೀಗೋವಿಂದಭಗವತ್ಪೂಜ್ಯಪಾದಶಿಷ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರೀಮಚ್ಛಂಕರಭಗವತಃ ಕೃತೌ ಛಾಂದೋಗ್ಯೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯೇ ಚತುರ್ಥೋಽಧ್ಯಾಯಃ ಸಮಾಪ್ತಃ ॥