श्रीमच्छङ्करभगवत्पूज्यपादविरचितम्

छान्दोग्योपनिषद्भाष्यम्

करतलकलिताद्वयात्मतत्त्वं क्षपितदुरन्तचिरन्तनप्रमोहम् ।
उपचितमुदितोदितैर्गुणौघैः उपनिषदामयमुज्जहार भाष्यम् ॥

ಸಪ್ತಮೋಽಧ್ಯಾಯಃ

ಪ್ರಥಮಃ ಖಂಡಃ

ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವೋಪದೇಶಪ್ರಧಾನಪರಃ ಷಷ್ಠೋಽಧ್ಯಾಯಃ ಸದಾತ್ಮೈಕತ್ವನಿರ್ಣಯಪರತಯೈವೋಪಯುಕ್ತಃ । ನ ಸತೋಽರ್ವಾಗ್ವಿಕಾರಲಕ್ಷಣಾನಿ ತತ್ತ್ವಾನಿ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಾನೀತ್ಯತಸ್ತಾನಿ ನಾಮಾದೀನಿ ಪ್ರಾಣಾಂತಾನಿ ಕ್ರಮೇಣ ನಿರ್ದಿಶ್ಯ ತದ್ದ್ವಾರೇಣಾಪಿ ಭೂಮಾಖ್ಯಂ ನಿರತಿಶಯಂ ತತ್ತ್ವಂ ನಿರ್ದೇಕ್ಷ್ಯಾಮಿ — ಶಾಖಾಚಂದ್ರದರ್ಶನವತ್ , ಇತೀಮಂ ಸಪ್ತಮಂ ಪ್ರಪಾಠಕಮಾರಭತೇ ; ಅನಿರ್ದಿಷ್ಟೇಷು ಹಿ ಸತೋಽರ್ವಾಕ್ತತ್ತ್ವೇಷು ಸನ್ಮಾತ್ರೇ ಚ ನಿರ್ದಿಷ್ಟೇ ಅನ್ಯದಪ್ಯವಿಜ್ಞಾತಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕಾ ಕಸ್ಯಚಿತ್ಸ್ಯಾತ್ , ಸಾ ಮಾ ಭೂದಿತಿ ವಾ ತಾನಿ ನಿರ್ದಿದಿಕ್ಷತಿ ; ಅಥವಾ ಸೋಪಾನಾರೋಹಣವತ್ ಸ್ಥೂಲಾದಾರಭ್ಯ ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮತರಂ ಚ ಬುದ್ಧಿವಿಷಯಂ ಜ್ಞಾಪಯಿತ್ವಾ ತದತಿರಿಕ್ತೇ ಸ್ವಾರಾಜ್ಯೇಽಭಿಷೇಕ್ಷ್ಯಾಮೀತಿ ನಾಮಾದೀನಿ ನಿರ್ದಿದಿಕ್ಷತಿ ; ಅಥವಾ ನಾಮಾದ್ಯುತ್ತರೋತ್ತರವಿಶಿಷ್ಟಾನಿ ತತ್ತ್ವಾನಿ ಅತಿತರಾಂ ಚ ತೇಷಾಮುತ್ಕೃಷ್ಟತಮಂ ಭೂಮಾಖ್ಯಂ ತತ್ತ್ವಮಿತಿ ತತ್ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಂ ನಾಮಾದೀನಾಂ ಕ್ರಮೇಣೋಪನ್ಯಾಸಃ । ಆಖ್ಯಾಯಿಕಾ ತು ಪರವಿದ್ಯಾಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಾ । ಕಥಮ್ ? ನಾರದೋ ದೇವರ್ಷಿಃ ಕೃತಕರ್ತವ್ಯಃ ಸರ್ವವಿದ್ಯೋಽಪಿ ಸನ್ ಅನಾತ್ಮಜ್ಞತ್ವಾತ್ ಶುಶೋಚೈವ, ಕಿಮು ವಕ್ತವ್ಯಮ್ ಅನ್ಯೋಽಲ್ಪವಿಜ್ಜಂತುಃ ಅಕೃತಪುಣ್ಯಾತಿಶಯೋಽಕೃತಾರ್ಥ ಇತಿ ; ಅಥವಾ ನಾನ್ಯದಾತ್ಮಜ್ಞಾನಾನ್ನಿರತಿಶಯಶ್ರೇಯಃಸಾಧನಮಸ್ತೀತ್ಯೇತತ್ಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಂ ಸನತ್ಕುಮಾರನಾರದಾಖ್ಯಾಯಿಕಾ ಆರಭ್ಯತೇ, ಯೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಸಾಧನಶಕ್ತಿಸಂಪನ್ನಸ್ಯಾಪಿ ನಾರದಸ್ಯ ದೇವರ್ಷೇಃ ಶ್ರೇಯೋ ನ ಬಭೂವ, ಯೇನೋತ್ತಮಾಭಿಜನವಿದ್ಯಾವೃತ್ತಸಾಧನಶಕ್ತಿಸಂಪತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಾಭಿಮಾನಂ ಹಿತ್ವಾ ಪ್ರಾಕೃತಪುರುಷವತ್ ಸನತ್ಕುಮಾರಮುಪಸಸಾದ ಶ್ರೇಯಃಸಾಧನಪ್ರಾಪ್ತಯೇ ; ಅತಃ ಪ್ರಖ್ಯಾಪಿತಂ ಭವತಿ ನಿರತಿಶಯಶ್ರೇಯಃಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಧನತ್ವಮಾತ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾ ಇತಿ ॥

ಅಧೀಹಿ ಭಗವ ಇತಿ ಹೋಪಸಸಾದ ಸನತ್ಕುಮಾರಂ ನಾರದಸ್ತꣳ ಹೋವಾಚ ಯದ್ವೇತ್ಥ ತೇನ ಮೋಪಸೀದ ತತಸ್ಯ ಊರ್ಧ್ವಂ ವಕ್ಷ್ಯಾಮೀತಿ ಸ ಹೋವಾಚ ॥ ೧ ॥

ಅಧೀಹಿ ಅಧೀಷ್ವ ಭಗವಃ ಭಗವನ್ನಿತಿ ಹ ಕಿಲ ಉಪಸಸಾದ । ಅಧೀಹಿ ಭಗವ ಇತಿ ಮನ್‍ತ್ರಃ । ಸನತ್ಕುಮಾರಂ ಯೋಗೀಶ್ವರಂ ಬ್ರಹ್ಮಿಷ್ಠಂ ನಾರದಃ ಉಪಸನ್ನವಾನ್ । ತಂ ನ್ಯಾಯತಃ ಉಪಸನ್ನಂ ಹ ಉವಾಚ — ಯದಾತ್ಮವಿಷಯೇ ಕಿಂಚಿದ್ವೇತ್ಥ ತೇನ ತತ್ಪ್ರಖ್ಯಾಪನೇನ ಮಾಮುಪಸೀದ ಇದಮಹಂ ಜಾನೇ ಇತಿ, ತತಃ ಅಹಂ ಭವತಃ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ ತೇ ತುಭ್ಯಮ್ ಊರ್ಧ್ವಂ ವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ, ಇತ್ಯುಕ್ತವತಿ ಸ ಹ ಉವಾಚ ನಾರದಃ ॥

ಋಗ್ವೇದಂ ಭಗವೋಽಧ್ಯೇಮಿ ಯಜುರ್ವೇದꣳ ಸಾಮವೇದಮಾಥರ್ವಣಂ ಚತುರ್ಥಮಿತಿಹಾಸಪುರಾಣಂ ಪಂಚಮಂ ವೇದಾನಾಂ ವೇದಂ ಪಿತ್ರ್ಯꣳ ರಾಶಿಂ ದೈವಂ ನಿಧಿಂ ವಾಕೋವಾಕ್ಯಮೇಕಾಯನಂ ದೇವವಿದ್ಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಂ ಭೂತವಿದ್ಯಾಂ ಕ್ಷತ್ತ್ರವಿದ್ಯಾಂ ನಕ್ಷತ್ರವಿದ್ಯಾꣳ ಸರ್ಪದೇವಜನವಿದ್ಯಾಮೇತದ್ಭಗವೋಽಧ್ಯೇಮಿ ॥ ೨ ॥

ಋಗ್ವೇದಂ ಭಗವಃ ಅಧ್ಯೇಮಿ ಸ್ಮರಾಮಿ, ‘ಯದ್ವೇತ್ಥ’ ಇತಿ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಯಜುರ್ವೇದಂ ಸಾಮವೇದಮಾಥರ್ವಣಂ ಚತುರ್ಥಂ ವೇದಂ ವೇದಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾತ್ ಇತಿಹಾಸಪುರಾಣಂ ಪಂಚಮಂ ವೇದಂ ವೇದಾನಾಂ ಭಾರತಪಂಚಮಾನಾಂ ವೇದಂ ವ್ಯಾಕರಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವ್ಯಾಕರಣೇನ ಹಿ ಪದಾದಿವಿಭಾಗಶಃ ಋಗ್ವೇದಾದಯೋ ಜ್ಞಾಯಂತೇ ; ಪಿತ್ರ್ಯಂ ಶ್ರಾದ್ಧಕಲ್ಪಮ್ ; ರಾಶಿಂ ಗಣಿತಮ್ ; ದೈವಮ್ ಉತ್ಪಾತಜ್ಞಾನಮ್ ; ನಿಧಿಂ ಮಹಾಕಾಲಾದಿನಿಧಿಶಾಸ್ತ್ರಮ್ ; ವಾಕೋವಾಕ್ಯಂ ತರ್ಕಶಾಸ್ತ್ರಮ್ ; ಏಕಾಯನಂ ನೀತಿಶಾಸ್ತ್ರಮ್ ; ದೇವವಿದ್ಯಾಂ ನಿರುಕ್ತಮ್ ; ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಋಗ್ಯಜುಃಸಾಮಾಖ್ಯಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಂ ಶಿಕ್ಷಾಕಲ್ಪಚ್ಛಂದಶ್ಚಿತಯಃ ; ಭೂತವಿದ್ಯಾಂ ಭೂತತನ್‍ತ್ರಮ್ ; ಕ್ಷತ್ರವಿದ್ಯಾಂ ಧನುರ್ವೇದಮ್ ; ನಕ್ಷತ್ರವಿದ್ಯಾಂ ಜ್ಯೌತಿಷಮ್ ; ಸರ್ಪದೇವಜನವಿದ್ಯಾಂ ಸರ್ಪವಿದ್ಯಾಂ ಗಾರುಡಂ ದೇವಜನವಿದ್ಯಾಂ ಗಂಧಯುಕ್ತಿನೃತ್ಯಗೀತವಾದ್ಯಶಿಲ್ಪಾದಿವಿಜ್ಞಾನಾನಿ ; ಏತತ್ಸರ್ವಂ ಹೇ ಭಗವಃ ಅಧ್ಯೇಮಿ ॥

ಸೋಽಹಂ ಭಗವೋ ಮನ್‍ತ್ರವಿದೇವಾಸ್ಮಿ ನಾತ್ಮವಿಚ್ಛ್ರುತಂ ಹ್ಯೇವ ಮೇ ಭಗವದ್ದೃಶೇಭ್ಯಸ್ತರತಿ ಶೋಕಮಾತ್ಮವಿದಿತಿ ಸೋಽಹಂ ಭಗವಃ ಶೋಚಾಮಿ ತಂ ಮಾ ಭಗವಾಂಛೋಕಸ್ಯ ಪಾರಂ ತಾರಯತ್ವಿತಿ ತಂ ಹೋವಾಚ ಯದ್ವೈ ಕಿಂಚೈತದಧ್ಯಗೀಷ್ಠಾ ನಾಮೈವೈತತ್ ॥ ೩ ॥

ಸೋಽಹಂ ಭಗವಃ ಏತತ್ಸರ್ವಂ ಜಾನನ್ನಪಿ ಮನ್‍ತ್ರವಿದೇವಾಸ್ಮಿ ಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾತ್ರವಿಜ್ಞಾನವಾನೇವಾಸ್ಮೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಸರ್ವೋ ಹಿ ಶಬ್ದಃ ಅಭಿಧಾನಮಾತ್ರಮ್ ಅಭಿಧಾನಂ ಚ ಸರ್ವಂ ಮಂತ್ರೇಷ್ವಂತರ್ಭವತಿ । ಮನ್‍ತ್ರವಿದೇವಾಸ್ಮಿ ಮನ್‍ತ್ರವಿತ್ಕರ್ಮವಿದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ಮಂತ್ರೇಷು ಕರ್ಮಾಣಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೪ । ೧) ಇತಿ ಹಿ ವಕ್ಷ್ಯತಿ । ನ ಆತ್ಮವಿತ್ ನ ಆತ್ಮಾನಂ ವೇದ್ಮಿ । ನನ್ವಾತ್ಮಾಪಿ ಮಂತ್ರೈಃ ಪ್ರಕಾಶ್ಯತ ಏವೇತಿ ಕಥಂ ಮನ್‍ತ್ರವಿಚ್ಚೇತ್ ನಾತ್ಮವಿತ್ ? ನ, ಅಭಿಧಾನಾಭಿಧೇಯಭೇದಸ್ಯ ವಿಕಾರತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ವಿಕಾರ ಆತ್ಮೇಷ್ಯತೇ । ನನ್ವಾತ್ಮಾಪ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದೇನ ಅಭಿಧೀಯತೇ । ನ, ‘ಯತೋ ವಾಚೋ ನಿವರ್ತಂತೇ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೯ । ೧), ‘ಯತ್ರ ನಾನ್ಯತ್ಪಶ್ಯತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೪ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ । ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ‘ಆತ್ಮೈವಾಧಸ್ತಾತ್’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೫ । ೨) ‘ಸ ಆತ್ಮಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧೬ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾಃ ಆತ್ಮಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಾಯಯಂತಿ ? ನೈಷ ದೋಷಃ । ದೇಹವತಿ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಿ ಭೇದವಿಷಯೇ ಪ್ರಯುಜ್ಯಮಾನಃ ಶಬ್ದಃ ದೇಹಾದೀನಾಮಾತ್ಮತ್ವೇ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾಯಮಾನೇ ಯತ್ಪರಿಶಿಷ್ಟಂ ಸತ್ , ಅವಾಚ್ಯಮಪಿ ಪ್ರತ್ಯಾಯಯತಿ — ಯಥಾ ಸರಾಜಿಕಾಯಾಂ ದೃಶ್ಯಮಾನಾಯಾಂ ಸೇನಾಯಾಂ ಛತ್ರಧ್ವಜಪತಾಕಾದಿವ್ಯವಹಿತೇ ಅದೃಶ್ಯಮಾನೇಽಪಿ ರಾಜನಿ ಏಷ ರಾಜಾ ದೃಶ್ಯತ ಇತಿ ಭವತಿ ಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಃ ; ತತ್ರ ಕೋಽಸೌ ರಾಜೇತಿ ರಾಜವಿಶೇಷನಿರೂಪಣಾಯಾಂ ದೃಶ್ಯಮಾನೇತರಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಅನ್ಯಸ್ಮಿನ್ನದೃಶ್ಯಮಾನೇಽಪಿ ರಾಜನಿ ರಾಜಪ್ರತೀತಿರ್ಭವೇತ್ — ತದ್ವತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಸೋಽಹಂ ಮನ್‍ತ್ರವಿತ್ ಕರ್ಮವಿದೇವಾಸ್ಮಿ, ಕರ್ಮಕಾರ್ಯಂ ಚ ಸರ್ವಂ ವಿಕಾರ ಇತಿ ವಿಕಾರಜ್ಞ ಏವಾಸ್ಮಿ, ನ ಆತ್ಮವಿತ್ ನ ಆತ್ಮಪ್ರಕೃತಿಸ್ವರೂಪಜ್ಞ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ ಏವೋಕ್ತಮ್ ‘ಆಚಾರ್ಯವಾನ್ಪುರುಷೋ ವೇದ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧೪ । ೨) ಇತಿ ; ‘ಯತೋ ವಾಚೋ ನಿವರ್ತಂತೇ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೯ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಶ್ಚ । ಶ್ರುತಮಾಗಮಜ್ಞಾನಮಸ್ತ್ಯೇವ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಮೇ ಮಮ ಭಗವದ್ದೄಶೇಭ್ಯೋ ಯುಷ್ಮತ್ಸದೃಶೇಭ್ಯಃ ತರತಿ ಅತಿಕ್ರಮತಿ ಶೋಕಂ ಮನಸ್ತಾಪಮ್ ಅಕೃತಾರ್ಥಬುದ್ಧಿತಾಮ್ ಆತ್ಮವಿತ್ ಇತಿ ; ಅತಃ ಸೋಽಹಮನಾತ್ಮವಿತ್ತ್ವಾತ್ ಹೇ ಭಗವಃ ಶೋಚಾಮಿ ಅಕೃತಾರ್ಥಬುದ್ಧ್ಯಾ ಸಂತಪ್ಯೇ ಸರ್ವದಾ ; ತಂ ಮಾ ಮಾಂ ಶೋಕಸ್ಯ ಶೋಕಸಾಗರಸ್ಯ ಪಾರಮ್ ಅಂತಂ ಭಗವಾನ್ ತಾರಯತು ಆತ್ಮಜ್ಞಾನೋಡುಪೇನ ಕೃತಾರ್ಥಬುದ್ಧಿಮಾಪಾದಯತು ಅಭಯಂ ಗಮಯತ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಮ್ ಏವಮುಕ್ತವಂತಂ ಹ ಉವಾಚ — ಯದ್ವೈ ಕಿಂಚ ಏತದಧ್ಯಗೀಷ್ಠಾಃ ಅಧೀತವಾನಸಿ, ಅಧ್ಯಯನೇನ ತದರ್ಥಜ್ಞಾನಮುಪಲಕ್ಷ್ಯತೇ, ಜ್ಞಾತವಾನಸೀತ್ಯೇತತ್ , ನಾಮೈವೈತತ್ , ‘ವಾಚಾರಂಭಣಂ ವಿಕಾರೋ ನಾಮಧೇಯಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧ । ೪) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ॥

ನಾಮ ವಾ ಋಗ್ವೇದೋ ಯಜುರ್ವೇದಃ ಸಾಮವೇದ ಆಥರ್ವಣಶ್ಚತುರ್ಥ ಇತಿಹಾಸಪುರಾಣಃ ಪಂಚಮೋ ವೇದಾನಾಂ ವೇದಃ ಪಿತ್ರ್ಯೋ ರಾಶಿರ್ದೈವೋ ನಿಧಿರ್ವಾಕೋವಾಕ್ಯಮೇಕಾಯನಂ ದೇವವಿದ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾ ಭೂತವಿದ್ಯಾ ಕ್ಷತ್ತ್ರವಿದ್ಯಾ ನಕ್ಷತ್ರವಿದ್ಯಾ ಸರ್ಪದೇವಜನವಿದ್ಯಾ ನಾಮೈವೈತನ್ನಾಮೋಪಾಸ್ಸ್ವೇತಿ ॥ ೪ ॥

ನಾಮ ವಾ ಋಗ್ವೇದೋ ಯಜುರ್ವೇದ ಇತ್ಯಾದಿ ನಾಮೈವೈತತ್ । ನಾಮೋಪಾಸ್ಸ್ವ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಬುದ್ಧ್ಯಾ — ಯಥಾ ಪ್ರತಿಮಾಂ ವಿಷ್ಣುಬುದ್ಧ್ಯಾ ಉಪಾಸ್ತೇ, ತದ್ವತ್ ॥

ಸ ಯೋ ನಾಮ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸ್ತೇ ಯಾವನ್ನಾಮ್ನೋ ಗತಂ ತತ್ರಾಸ್ಯ ಯಥಾಕಾಮಚಾರೋ ಭವತಿ ಯೋ ನಾಮ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸ್ತೇಽಸ್ತಿ ಭಗವೋ ನಾಮ್ನೋ ಭೂಯ ಇತಿ ನಾಮ್ನೋ ವಾವ ಭೂಯೋಽಸ್ತೀತಿ ತನ್ಮೇ ಭಗವಾನ್ಬ್ರವೀತ್ವಿತಿ ॥ ೫ ॥

ಸ ಯಸ್ತು ನಾಮ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸ್ತೇ, ತಸ್ಯ ಯತ್ಫಲಂ ಭವತಿ, ತಚ್ಛೃಣು — ಯಾವನ್ನಾಮ್ನೋ ಗತಂ ನಾಮ್ನೋ ಗೋಚರಂ ತತ್ರ ತಸ್ಮಿನ್ ನಾಮವಿಷಯೇಅಸ್ಯ ಯಥಾಕಾಮಚಾರಃ ಕಾಮಚರಣಂ ರಾಜ್ಞ ಇವ ಸ್ವವಿಷಯೇ ಭವತಿ । ಯೋ ನಾಮ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸ್ತೇ ಇತ್ಯುಪಸಂಹಾರಃ । ಕಿಮಸ್ತಿ ಭಗವಃ ನಾಮ್ನೋ ಭೂಯಃ ಅಧಿಕತರಂ ಯದ್ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟ್ಯರ್ಹಮನ್ಯದಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಸನತ್ಕುಮಾರ ಆಹ — ನಾಮ್ನೋ ವಾವ ಭೂಯಃ ಅಸ್ತ್ಯೇವೇತಿ । ಉಕ್ತಃ ಆಹ — ಯದ್ಯಸ್ತಿ ತನ್ಮೇ ಭಗವಾನ್ಬ್ರವೀತು ಇತಿ ॥
ಇತಿ ಪ್ರಥಮಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ದ್ವಿತೀಯಃ ಖಂಡಃ

ವಾಗ್ವಾವ ನಾಮ್ನೋ ಭೂಯಸೀ ವಾಗ್ವಾ ಋಗ್ವೇದಂ ವಿಜ್ಞಾಪಯತಿ ಯಜುರ್ವೇದꣳ ಸಾಮವೇದಮಾಥರ್ವಣಂ ಚತುರ್ಥಮಿತಿಹಾಸಪುರಾಣಂ ಪಂಚಮಂ ವೇದಾನಾಂ ವೇದಂ ಪಿತ್ರ್ಯꣳ ರಾಶಿಂ ದೈವಂ ನಿಧಿಂ ವಾಕೋವಾಕ್ಯಮೇಕಾಯನಂ ದೇವವಿದ್ಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಂ ಭೂತವಿದ್ಯಾಂ ಕ್ಷತ್ರವಿದ್ಯಾಂ ಸರ್ಪದೇವಜನವಿದ್ಯಾಂ ದಿವಂ ಚ ಪೃಥಿವೀಂ ಚ ವಾಯುಂ ಚಾಕಾಶಂ ಚಾಪಶ್ಚ ತೇಜಶ್ಚ ದೇವಾꣳಶ್ಚ ಮನುಷ್ಯಾꣳಶ್ಚ ಪಶೂꣳಶ್ಚ ವಯಾꣳಸಿ ಚ ತೃಣವನಸ್ಪತೀಞ್ಶ್ವಾಪದಾನ್ಯಾಕೀಟಪತಂಗಪಿಪೀಲಕಂ ಧರ್ಮಂ ಚಾಧರ್ಮಂ ಚ ಸತ್ಯಂ ಚಾನೃತಂ ಚ ಸಾಧು ಚಾಸಾಧು ಚ ಹೃದಯಜ್ಞಂ ಚಾಹೃದಯಜ್ಞಂ ಚ ಯದ್ವೈ ವಾಙ್ನಾಭವಿಷ್ಯನ್ನ ಧರ್ಮೋ ನಾಧರ್ಮೋ ವ್ಯಜ್ಞಾಪಯಿಷ್ಯನ್ನ ಸತ್ಯಂ ನಾನೃತಂ ನ ಸಾಧು ನಾಸಾಧು ನ ಹೃದಯಜ್ಞೋ ನಾಹೃದಯಜ್ಞೋ ವಾಗೇವೈತತ್ಸರ್ವಂ ವಿಜ್ಞಾಪಯತಿ ವಾಚಮುಪಾಸ್ಸ್ವೇತಿ ॥ ೧ ॥

ವಾಗ್ವಾವ । ವಾಗಿತಿ ಇಂದ್ರಿಯಂ ಜಿಹ್ವಾಮೂಲಾದಿಷ್ವಷ್ಟಸು ಸ್ಥಾನೇಷು ಸ್ಥಿತಂ ವರ್ಣಾನಾಮಭಿವ್ಯಂಜಕಮ್ । ವರ್ಣಾಶ್ಚ ನಾಮೇತಿ ನಾಮ್ನೋ ವಾಗ್ಭೂಯಸೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಕಾರ್ಯಾದ್ಧಿ ಕಾರಣಂ ಭೂಯೋ ದೃಷ್ಟಂ ಲೋಕೇ — ಯಥಾ ಪುತ್ರಾತ್ಪಿತಾ, ತದ್ವತ್ । ಕಥಂ ಚ ವಾಙ್ನಾಮ್ನೋ ಭೂಯಸೀತಿ, ಆಹ — ವಾಗ್ವಾ ಋಗ್ವೇದಂ ವಿಜ್ಞಾಪಯತಿ — ಅಯಮ್ ಋಗ್ವೇದ ಇತಿ । ತಥಾ ಯಜುರ್ವೇದಮಿತ್ಯಾದಿ ಸಮಾನಮ್ । ಹೃದಯಜ್ಞಂ ಹೃದಯಪ್ರಿಯಮ್ ; ತದ್ವಿಪರೀತಮಹೃದಯಜ್ಞಮ್ । ಯತ್ ಯದಿ ವಾಙ್ ನಾಭವಿಷ್ಯತ್ ಧರ್ಮಾದಿ ನ ವ್ಯಜ್ಞಾಪಯಿಷ್ಯತ್ , ವಾಗಭಾವೇ ಅಧ್ಯಯನಾಭಾವಃ ಅಧ್ಯಯನಾಭಾವೇ ತದರ್ಥಶ್ರವಣಾಭಾವಃ ತಚ್ಛ್ರವಣಾಭಾವೇ ಧರ್ಮಾದಿ ನ ವ್ಯಜ್ಞಾಪಯಿಷ್ಯತ್ ನ ವಿಜ್ಞಾತಮಭವಿಷ್ಯದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ವಾಗೇವೈತತ್ ಶಬ್ದೋಚ್ಚಾರಣೇನ ಸರ್ವಂ ವಿಜ್ಞಾಪಯತಿ । ಅತಃ ಭೂಯಸೀ ವಾಙ್ನಾಮ್ನಃ । ತಸ್ಮಾದ್ವಾಚಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸ್ಸ್ವ ॥

ಸ ಯೋ ವಾಚಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸ್ತೇ ಯಾವದ್ವಾಚೋ ಗತಂ ತತ್ರಾಸ್ಯ ಯಥಾಕಾಮಚಾರೋ ಭವತಿ ಯೋ ವಾಚಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸ್ತೇಽಸ್ತಿ ಭಗವೋ ವಾಚೋ ಭೂಯ ಇತಿ ವಾಚೋ ವಾವ ಭೂಯೋಽಸ್ತೀತಿ ತನ್ಮೇ ಭಗವಾನ್ಬ್ರವೀತ್ವಿತಿ ॥ ೨ ॥

ಸಮಾನಮನ್ಯತ್ ॥
ಇತಿ ದ್ವಿತೀಯಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ತೃತೀಯಃ ಖಂಡಃ

ಮನೋ ವಾವ ವಾಚೋ ಭೂಯೋ ಯಥಾ ವೈ ದ್ವೇ ವಾಮಲಕೇ ದ್ವೇ ವಾ ಕೋಲೇ ದ್ವೌ ವಾಕ್ಷೌ ಮುಷ್ಟಿರನುಭವತ್ಯೇವಂ ವಾಚಂ ಚ ನಾಮ ಚ ಮನೋಽನುಭವತಿ ಸ ಯದಾ ಮನಸಾ ಮನಸ್ಯತಿ ಮಂತ್ರಾನಧೀಯೀಯೇತ್ಯಥಾಧೀತೇ ಕರ್ಮಾಣಿ ಕುರ್ವೀಯೇತ್ಯಥ ಕುರುತೇ ಪುತ್ರಾಂಶ್ಚ ಪಶೂಂಶ್ಚೇತ್ಛೇಯೇತ್ಯಥೇಚ್ಛತ ಇಮಂ ಚ ಲೋಕಮಮುಂ ಚೇತ್ಛೇಯೇತ್ಯಥೇಚ್ಛತೇ ಮನೋ ಹ್ಯಾತ್ಮಾ ಮನೋ ಹಿ ಲೋಕೋ ಮನೋ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಮನ ಉಪಾಸ್ಸ್ವೇತಿ ॥ ೧ ॥

ಮನಃ ಮನಸ್ಯನವಿಶಿಷ್ಟಮಂತಃಕರಣಂ ವಾಚಃ ಭೂಯಃ । ತದ್ಧಿ ಮನಸ್ಯನವ್ಯಾಪಾರವತ್ ವಾಚಂ ವಕ್ತವ್ಯೇ ಪ್ರೇರಯತಿ । ತೇನ ವಾಕ್ ಮನಸ್ಯಂತರ್ಭವತಿ । ಯಚ್ಚ ಯಸ್ಮಿನ್ನಂತರ್ಭವತಿ ತತ್ತಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಕತ್ವಾತ್ ತತೋ ಭೂಯೋ ಭವತಿ । ಯಥಾ ವೈ ಲೋಕೇ ದ್ವೇ ವಾ ಆಮಲಕೇ ಫಲೇ ದ್ವೇ ವಾ ಕೋಲೇ ಬದರಫಲೇ ದ್ವೌ ವಾ ಅಕ್ಷೌ ವಿಭೀತಕಫಲೇ ಮುಷ್ಟಿರನುಭವತಿ ಮುಷ್ಟಿಸ್ತೇ ಫಲೇ ವ್ಯಾಪ್ನೋತಿ ಮುಷ್ಟೌ ಹಿ ತೇ ಅಂತರ್ಭವತಃ, ಏವಂ ವಾಚಂ ಚ ನಾಮ ಚ ಆಮಲಕಾದಿವತ್ ಮನೋಽನುಭವತಿ । ಸ ಯದಾ ಪುರುಷಃ ಯಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ಮನಸಾ ಅಂತಃಕರಣೇನ ಮನಸ್ಯತಿ, ಮನಸ್ಯನಂ ವಿವಕ್ಷಾಬುದ್ಧಿಃ, ಕಥಂ ಮಂತ್ರಾನ್ ಅಧೀಯೀಯ ಉಚ್ಚಾರಯೇಯಮ್ — ಇತ್ಯೇವಂ ವಿವಕ್ಷಾಂ ಕೃತ್ವಾ ಅಥಾಧೀತೇ । ತಥಾ ಕರ್ಮಾಣಿ ಕುರ್ವೀಯೇತಿ ಚಿಕೀರ್ಷಾಬುದ್ಧಿಂ ಕೃತ್ವಾ ಅಥ ಕುರುತೇ । ಪುತ್ರಾಂಶ್ಚ ಪಶೂಂಶ್ಚ ಇಚ್ಛೇಯೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೀಚ್ಛಾಂ ಕೃತ್ವಾ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಪಾಯಾನುಷ್ಠಾನೇನ ಅಥೇಚ್ಛತೇ, ಪುತ್ರಾದೀನ್ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಇಮಂ ಚ ಲೋಕಮ್ ಅಮುಂ ಚ ಉಪಾಯೇನ ಇಚ್ಛೇಯೇತಿ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಪಾಯಾನುಷ್ಠಾನೇನ ಅಥೇಚ್ಛತೇ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ । ಮನೋ ಹಿ ಆತ್ಮಾ, ಆತ್ಮನಃ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ಚ ಸತಿ ಮನಸಿ ನಾನ್ಯಥೇತಿ ಮನೋ ಹಿ ಆತ್ಮೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಮನೋ ಹಿ ಲೋಕಃ, ಸತ್ಯೇವ ಹಿ ಮನಸಿ ಲೋಕೋ ಭವತಿ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಪಾಯಾನುಷ್ಠಾನಂ ಚ ಇತಿ ಮನೋ ಹಿ ಲೋಕಃ ಯಸ್ಮಾತ್ , ತಸ್ಮಾನ್ಮನೋ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮ । ಯತ ಏವಂ ತಸ್ಮಾನ್ಮನ ಉಪಾಸ್ಸ್ವೇತಿ ॥

ಸ ಯೋ ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸ್ತೇ ಯಾವನ್ಮನಸೋ ಗತಂ ತತ್ರಾಸ್ಯ ಯಥಾಕಾಮಚಾರೋ ಭವತಿ ಯೋ ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸ್ತೇಽಸ್ತಿ ಭಗವೋ ಮನಸೋ ಭೂಯ ಇತಿ ಮನಸೋ ವಾವ ಭೂಯೋಽಸ್ತೀತಿ ತನ್ಮೇ ಭಗವಾನ್ಬ್ರವೀತ್ವಿತಿ ॥ ೨ ॥

ಸ ಯೋ ಮನ ಇತ್ಯಾದಿ ಸಮಾನಮ್ ॥
ಇತಿ ತೃತೀಯಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ಚತುರ್ಥಃ ಖಂಡಃ

ಸಂಕಲ್ಪೋ ವಾವ ಮನಸೋ ಭೂಯಾನ್ಯದಾ ವೈ ಸಂಕಲ್ಪಯತೇಽಥ ಮನಸ್ಯತ್ಯಥ ವಾಚಮೀರಯತಿ ತಾಮು ನಾಮ್ನೀರಯತಿ ನಾಮ್ನಿ ಮಂತ್ರಾ ಏಕಂ ಭವಂತಿ ಮಂತ್ರೇಷು ಕರ್ಮಾಣಿ ॥ ೧ ॥

ಸಂಕಲ್ಪೋ ವಾವ ಮನಸೋ ಭೂಯಾನ್ । ಸಂಕಲ್ಪೋಽಪಿ ಮನಸ್ಯನವತ್ ಅಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿಃ, ಕರ್ತವ್ಯಾಕರ್ತವ್ಯವಿಷಯವಿಭಾಗೇನ ಸಮರ್ಥನಮ್ । ವಿಭಾಗೇನ ಹಿ ಸಮರ್ಥಿತೇ ವಿಷಯೇ ಚಿಕೀರ್ಷಾಬುದ್ಧಿಃ ಮನಸ್ಯನಾನಂತರಂ ಭವತಿ । ಕಥಮ್ ? ಯದಾ ವೈ ಸಂಕಲ್ಪಯತೇ ಕರ್ತವ್ಯಾದಿವಿಷಯಾನ್ವಿಭಜತೇ — ಇದಂ ಕರ್ತುಂ ಯುಕ್ತಮ್ ಇದಂ ಕರ್ತುಮಯುಕ್ತಮಿತಿ, ಅಥ ಮನಸ್ಯತಿ ಮಂತ್ರಾನಧೀಯೀಯೇತ್ಯಾದಿ । ಅಥ ಅನಂತರಂ ವಾಚಮ್ ಈರಯತಿ ಮಂತ್ರಾದ್ಯುಚ್ಚಾರಣೇ । ತಾಂ ಚ ವಾಚಮ್ ಉ ನಾಮ್ನಿ ನಾಮೋಚ್ಚಾರಣನಿಮಿತ್ತಂ ವಿವಕ್ಷಾಂ ಕೃತ್ವಾ ಈರಯತಿ । ನಾಮ್ನಿ ನಾಮಸಾಮಾನ್ಯೇ ಮಂತ್ರಾಃ ಶಬ್ದವಿಶೇಷಾಃ ಸಂತಃ ಏಕಂ ಭವಂತಿ ಅಂತರ್ಭವಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಾಮಾನ್ಯೇ ಹಿ ವಿಶೇಷಃ ಅಂತರ್ಭವತಿ । ಮಂತ್ರೇಷು ಕರ್ಮಾಣ್ಯೇಕಂ ಭವಂತಿ । ಮನ್‍ತ್ರಪ್ರಕಾಶಿತಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಕ್ರಿಯಂತೇ, ನ ಅಮನ್‍ತ್ರಕಮಸ್ತಿ ಕರ್ಮ । ಯದ್ಧಿ ಮನ್‍ತ್ರಪ್ರಕಾಶನೇನ ಲಬ್ಧಸತ್ತಾಕಂ ಸತ್ ಕರ್ಮ, ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇನೇದಂ ಕರ್ತವ್ಯಮ್ ಅಸ್ಮೈ ಫಲಾಯೇತಿ ವಿಧೀಯತೇ, ಯಾಪ್ಯುತ್ಪತ್ತಿರ್ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇಷು ಕರ್ಮಣಾಂ ದೃಶ್ಯತೇ, ಸಾಪಿ ಮಂತ್ರೇಷು ಲಬ್ಧಸತ್ತಾಕಾನಾಮೇವ ಕರ್ಮಣಾಂ ಸ್ಪಷ್ಟೀಕರಣಮ್ । ನ ಹಿ ಮಂತ್ರಾಪ್ರಕಾಶಿತಂ ಕರ್ಮ ಕಿಂಚಿತ್ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ಉತ್ಪನ್ನಂ ದೃಶ್ಯತೇ । ತ್ರಯೀವಿಹಿತಂ ಕರ್ಮೇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಲೋಕೇ ; ತ್ರಯೀಶಬ್ದಶ್ಚ ಋಗ್ಯಜುಃಸಾಮಸಮಾಖ್ಯಾ । ಮಂತ್ರೇಷು ಕರ್ಮಾಣಿ ಕವಯೋ ಯಾನ್ಯಪಶ್ಯನ್ — ಇತಿ ಚ ಆಥರ್ವಣೇ । ತಸ್ಮಾದ್ಯುಕ್ತಂ ಮಂತ್ರೇಷು ಕರ್ಮಾಣ್ಯೇಕಂ ಭವಂತೀತಿ ॥

ತಾನಿ ಹ ವಾ ಏತಾನಿ ಸಂಕಲ್ಪೈಕಾಯನಾನಿ ಸಂಕಲ್ಪಾತ್ಮಕಾನಿ ಸಂಕಲ್ಪೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾನಿ ಸಮಕ್ಲೃಪ್ತಾಂ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವೀ ಸಮಕಲ್ಪೇತಾಂ ವಾಯುಶ್ಚಾಕಾಶಂ ಚ ಸಮಕಲ್ಪಂತಾಪಶ್ಚ ತೇಜಶ್ಚ ತೇಷಾꣳ ಸಙ್‍ಕ್ಲೃತ್ಯೈ ವರ್ಷꣳ ಸಂಕಲ್ಪತೇ ವರ್ಷಸ್ಯ ಸಂಕ್ಲೃಪ್ತ್ಯಾ ಅನ್ನꣳ ಸಂಕಲ್ಪತೇಽನ್ನಸ್ಯ ಸಙ್‍ಕ್ಲೃತ್ಯೈ ಪ್ರಾಣಾಃ ಸಂಕಲ್ಪಂತೇ ಪ್ರಾಣಾನಾꣳ ಸಙ್‍ಕ್ಲೃತ್ಯೈ ಮಂತ್ರಾಃ ಸಂಕಲ್ಪಂತೇ ಮಂತ್ರಾಣಾꣳ ಸಙ್‍ಕ್ಲೃತ್ಯೈ ಕರ್ಮಾಣಿ ಸಂಕಲ್ಪಂತೇ ಕರ್ಮಣಾꣳ ಸಙ್‍ಕ್ಲೃತ್ಯೈ ಲೋಕಃ ಸಂಕಲ್ಪತೇ ಲೋಕಸ್ಯ ಸಙ್‍ಕ್ಲೃತ್ಯೈ ಸರ್ವꣳ ಸಂಕಲ್ಪತೇ ಸ ಏಷ ಸಂಕಲ್ಪಃ ಸಂಕಲ್ಪಮುಪಾಸ್ಸ್ವೇತಿ ॥ ೨ ॥

ತಾನಿ ಹ ವಾ ಏತಾನಿ ಮನಆದೀನಿ ಸಂಕಲ್ಪೈಕಾಯನಾನಿ ಸಂಕಲ್ಪಃ ಏಕೋ ಅಯನಂ ಗಮನಂ ಪ್ರಲಯಃ ಯೇಷಾಂ ತಾನಿ ಸಂಕಲ್ಪೈಕಾಯನಾನಿ, ಸಂಕಲ್ಪಾತ್ಮಕಾನಿ ಉತ್ಪತ್ತೌ, ಸಂಕಲ್ಪೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾನಿ ಸ್ಥಿತೌ । ಸಮಕ್ಲೃಪತಾಂ ಸಂಕಲ್ಪಂ ಕೃತವತ್ಯಾವಿವ ಹಿ ದ್ಯೌಶ್ಚ ಪೃಥಿವೀ ಚ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವೀ, ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯೌ ನಿಶ್ಚಲೇ ಲಕ್ಷ್ಯೇತೇ । ತಥಾ ಸಮಕಲ್ಪೇತಾಂ ವಾಯುಶ್ಚಾಕಾಶಂ ಚ ಏತಾವಪಿ ಸಂಕಲ್ಪಂ ಕೃತವಂತಾವಿವ । ತಥಾ ಸಮಕಲ್ಪಂತ ಆಪಶ್ಚ ತೇಜಶ್ಚ, ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣ ನಿಶ್ಚಲಾನಿ ಲಕ್ಷ್ಯಂತೇ । ಯತಸ್ತೇಷಾಂ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನಾಂ ಸಙ್‍ಕ್ಲೃಪ್ತ್ಯೈ ಸಂಕಲ್ಪನಿಮಿತ್ತಂ ವರ್ಷಂ ಸಂಕಲ್ಪತೇ ಸಮರ್ಥೀಭವತಿ । ತಥಾ ವರ್ಷಸ್ಯ ಸಙ್‍ಕ್ಲೃಪ್ತ್ಯೈ ಸಂಕಲ್ಪನಿಮಿತ್ತಮ್ ಅನ್ನಂ ಸಂಕಲ್ಪತೇ । ವೃಷ್ಟೇರ್ಹಿ ಅನ್ನಂ ಭವತಿ । ಅನ್ನಸ್ಯ ಸಙ್‍ಕ್ಲೃಪ್ತ್ಯೈ ಪ್ರಾಣಾಃ ಸಂಕಲ್ಪಂತೇ । ಅನ್ನಮಯಾ ಹಿ ಪ್ರಾಣಾಃ ಅನ್ನೋಪಷ್ಠಂಭಕಾಃ । ‘ಅನ್ನಂ ದಾಮ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೨ । ೧) ಇತಿ ಹಿ ಶ್ರುತಿಃ । ತೇಷಾಂ ಸಙ್‍ಕ್ಲೃತ್ಯೈ ಮಂತ್ರಾಃ ಸಂಕಲ್ಪಂತೇ । ಪ್ರಾಣವಾನ್ಹಿ ಮಂತ್ರಾನಧೀತೇ ನಾಬಲಃ । ಮಂತ್ರಾಣಾಂ ಹಿ ಸಙ್‍ಕ್ಲೃಪ್ತ್ಯೈ ಕರ್ಮಾಣ್ಯಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದೀನಿ ಸಂಕಲ್ಪಂತೇ ಅನುಷ್ಠೀಯಮಾನಾನಿ ಮನ್‍ತ್ರಪ್ರಕಾಶಿತಾನಿ ಸಮರ್ಥೀಭವಂತಿ ಫಲಾಯ । ತತೋ ಲೋಕಃ ಫಲಂ ಸಂಕಲ್ಪತೇ ಕರ್ಮಕರ್ತೃಸಮವಾಯಿತಯಾ ಸಮರ್ಥೀಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಲೋಕಸ್ಯ ಸಙ್‍ಕ್ಲೃತ್ಯೈ ಸರ್ವಂ ಜಗತ್ ಸಂಕಲ್ಪತೇ ಸ್ವರೂಪಾವೈಕಲ್ಯಾಯ । ಏತದ್ಧೀದಂ ಸರ್ವಂ ಜಗತ್ ಯತ್ಫಲಾವಸಾನಂ ತತ್ಸರ್ವಂ ಸಂಕಲ್ಪಮೂಲಮ್ । ಅತಃ ವಿಶಿಷ್ಟಃ ಸ ಏಷ ಸಂಕಲ್ಪಃ । ಅತಃ ಸಂಕಲ್ಪಮುಪಾಸ್ಸ್ವ — ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಫಲಮಾಹ ತದುಪಾಸಕಸ್ಯ ॥

ಸ ಯಃ ಸಂಕಲ್ಪಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸ್ತೇ ಸಂಕ್ಲೃಪ್ತಾನ್ವೈ ಸ ಲೋಕಾಂಧ್ರುವಾಂಧ್ರುವಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾನ್ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತೋಽವ್ಯಥಮಾನಾನವ್ಯಥಮಾನೋಽಭಿಸಿಧ್ಯತಿ ಯಾವತ್ಸಂಕಲ್ಪಸ್ಯ ಗತಂ ತತ್ರಾಸ್ಯ ಯಥಾಕಾಮಚಾರೋ ಭವತಿ ಯಃ ಸಂಕಲ್ಪಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸ್ತೇಽಸ್ತಿ ಭಗವಃ ಸಂಕಲ್ಪಾದ್ಭೂಯ ಇತಿ ಸಂಕಲ್ಪಾದ್ವಾವ ಭೂಯೋಽಸ್ತೀತಿ ತನ್ಮೇ ಭಗವಾನ್ಬ್ರವೀತ್ವಿತಿ ॥ ೩ ॥

ಸ ಯಃ ಸಂಕಲ್ಪಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಬುದ್ಧ್ಯಾ ಉಪಾಸ್ತೇ, ಸಙ್‍ಕ್ಲೃಪ್ತಾನ್ವೈ ಧಾತ್ರಾ ಅಸ್ಯೇಮೇ ಲೋಕಾಃ ಫಲಮಿತಿ ಕ್ಲೃಪ್ತಾನ್ ಸಮರ್ಥಿತಾನ್ ಸಂಕಲ್ಪಿತಾನ್ ಸ ವಿದ್ವಾನ್ ಧ್ರುವಾನ್ ನಿತ್ಯಾನ್ ಅತ್ಯಂತಾಧ್ರುವಾಪೇಕ್ಷಯಾ, ಧ್ರುವಶ್ಚ ಸ್ವಯಮ್ , ಲೋಕಿನೋ ಹಿ ಅಧ್ರುವತ್ವೇ ಲೋಕೇ ಧ್ರುವಕ್ಲೃಪ್ತಿರ್ವ್ಯರ್ಥೇತಿ ಧ್ರುವಃ ಸನ್ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾನುಪಕರಣಸಂಪನ್ನಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ, ಪಶುಪುತ್ರಾದಿಭಿಃ ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠತೀತಿ ದರ್ಶನಾತ್ , ಸ್ವಯಂ ಚ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಃ ಆತ್ಮೀಯೋಪಕರಣಸಂಪನ್ನಃ ಅವ್ಯಥಮಾನಾತ್ ಅಮಿತ್ರಾದಿತ್ರಾಸರಹಿತಾನ್ ಅವ್ಯಥಮಾನಶ್ಚ ಸ್ವಯಮ್ ಅಭಿಸಿಧ್ಯತಿ ಅಭಿಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಾವತ್ಸಂಕಲ್ಪಸ್ಯ ಗತಂ ಸಂಕಲ್ಪಗೋಚರಃ ತತ್ರಾಸ್ಯ ಯಥಾಕಾಮಚಾರೋ ಭವತಿ, ಆತ್ಮನಃ ಸಂಕಲ್ಪಸ್ಯ, ನ ತು ಸರ್ವೇಷಾಂ ಸಂಕಲ್ಪಸ್ಯೇತಿ, ಉತ್ತರಫಲವಿರೋಧಾತ್ । ಯಃ ಸಂಕಲ್ಪಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸ್ತೇ ಇತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವವತ್ ॥
ಇತಿ ಚತುರ್ಥಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ಪಂಚಮಃ ಖಂಡಃ

ಚಿತ್ತಂ ವಾವ ಸಂಕಲ್ಪಾದ್ಭೂಯೋ ಯದಾ ವೈ ಚೇತಯತೇಽಥ ಸಂಕಲ್ಪಯತೇಽಥ ಮನಸ್ಯತ್ಯಥ ವಾಚಮೀರಯತಿ ತಾಮು ನಾಮ್ನೀರಯತಿ ನಾಮ್ನಿ ಮಂತ್ರಾ ಏಕಂ ಭವಂತಿ ಮಂತ್ರೇಷು ಕರ್ಮಾಣಿ ॥ ೧ ॥

ಚಿತ್ತಂ ವಾವ ಸಂಕಲ್ಪಾದ್ಭೂಯಃ । ಚಿತ್ತಂ ಚೇತಯಿತೃತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಕಾಲಾನುರೂಪಬೋಧವತ್ತ್ವಮ್ ಅತೀತಾನಾಗತವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನನಿರೂಪಣಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಚ, ತತ್ಸಂಕಲ್ಪಾದಪಿ ಭೂಯಃ । ಕಥಮ್ ? ಯದಾ ವೈ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ವಸ್ತು ಇದಮೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಮಿತಿ ಚೇತಯತೇ, ತದಾ ತದಾದಾನಾಯ ವಾ ಅಪೋಹಾಯ ವಾ ಅಥ ಸಂಕಲ್ಪಯತೇ ಅಥ ಮನಸ್ಯತೀತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವವತ್ ॥

ತಾನಿ ಹ ವಾ ಏತಾನಿ ಚಿತ್ತೈಕಾಯನಾನಿ ಚಿತ್ತಾತ್ಮಾನಿ ಚಿತ್ತೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾನಿ ತಸ್ಮಾದ್ಯದ್ಯಪಿ ಬಹುವಿದಚಿತ್ತೋ ಭವತಿ ನಾಯಮಸ್ತೀತ್ಯೇವೈನಮಾಹುರ್ಯದಯಂ ವೇದ ಯದ್ವಾ ಅಯಂ ವಿದ್ವಾನ್ನೇತ್ಥಮಚಿತ್ತಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಥ ಯದ್ಯಲ್ಪವಿಚ್ಚಿತ್ತವಾನ್ಭವತಿ ತಸ್ಮಾ ಏವೋತ ಶುಶ್ರೂಷಂತೇ ಚಿತ್ತಂ ಹ್ಯೇವೈಷಾಮೇಕಾಯನಂ ಚಿತ್ತಮಾತ್ಮಾ ಚಿತ್ತಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ಚಿತ್ತಮುಪಾಸ್ಸ್ವೇತಿ ॥ ೨ ॥

ತಾನಿ ಸಂಕಲ್ಪಾದೀನಿ ಕರ್ಮಫಲಾಂತಾನಿ ಚಿತ್ತೈಕಾಯನಾನಿ ಚಿತ್ತಾತ್ಮಾನಿ ಚಿತ್ತೋತ್ಪತ್ತೀನಿ ಚಿತ್ತೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾನಿ ಚಿತ್ತಸ್ಥಿತಾನೀತ್ಯಪಿ ಪೂರ್ವವತ್ । ಕಿಂಚ ಚಿತ್ತಸ್ಯ ಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಮ್ । ಯಸ್ಮಾಚ್ಚಿತ್ತಂ ಸಂಕಲ್ಪಾದಿಮೂಲಮ್ , ತಸ್ಮಾತ್ ಯದ್ಯಪಿ ಬಹುವಿತ್ ಬಹುಶಾಸ್ತ್ರಾದಿಪರಿಜ್ಞಾನವಾನ್ಸನ್ ಅಚಿತ್ತೋ ಭವತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಾದಿಚೇತಯಿತೃತ್ವಸಾಮರ್ಥ್ಯವಿರಹಿತೋ ಭವತಿ, ತಂ ನಿಪುಣಾಃ ಲೌಕಿಕಾಃ ನಾಯಮಸ್ತಿ ವಿದ್ಯಮಾನೋಽಪ್ಯಸತ್ಸಮ ಏವೇತಿ ಏನಮಾಹುಃ । ಯಚ್ಚಾಯಂ ಕಿಂಚಿತ್ ಶಾಸ್ತ್ರಾದಿ ವೇದ ಶ್ರುತವಾನ್ ತದಾಪ್ಯಸ್ಯ ವೃಥೈವೇತಿ ಕಥಯಂತಿ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಯದ್ಯಯಂ ವಿದ್ವಾನ್ಸ್ಯಾತ್ ಇತ್ಥಮೇವಮಚಿತ್ತೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ತಸ್ಮಾದಸ್ಯ ಶ್ರುತಮಪ್ಯಶ್ರುತಮೇವೇತ್ಯಾಹುರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥ ಅಲ್ಪವಿದಪಿ ಯದಿ ಚಿತ್ತವಾನ್ಭವತಿ ತಸ್ಮಾ ಏತಸ್ಮೈ ತದುಕ್ತಾರ್ಥಗ್ರಹಣಾಯೈವ ಉತ ಅಪಿ ಶುಶ್ರೂಷಂತೇ ಶ್ರೋತುಮಿಚ್ಛಂತಿ ತಸ್ಮಾಚ್ಚ । ಚಿತ್ತಂ ಹ್ಯೇವೈಷಾಂ ಸಂಕಲ್ಪಾದೀನಾಮ್ ಏಕಾಯನಮಿತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವವತ್ ॥

ಸ ಯಶ್ಚಿತ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸ್ತೇ ಚಿತಾನ್ವೈ ಸ ಲೋಕಾಂಧ್ರುವಾಂಧ್ರುವಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾನ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತೋಽವ್ಯಥಮಾನಾನವ್ಯಥಮಾನೋಽಭಿಸಿಧ್ಯತಿ ಯಾವಚ್ಚಿತ್ತಸ್ಯ ಗತಂ ತತ್ರಾಸ್ಯ ಯಥಾಕಾಮಚಾರೋ ಭವತಿ ಯಶ್ಚಿತ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸ್ತೇಽಸ್ತಿ ಭಗವಶ್ಚಿತ್ತಾದ್ಭೂಯ ಇತಿ ಚಿತ್ತಾದ್ವಾವ ಭೂಯೋಽಸ್ತೀತಿ ತನ್ಮೇ ಭಗವಾನ್ಬ್ರವೀತ್ವಿತಿ ॥ ೩ ॥

ಚಿತಾನ್ ಉಪಚಿತಾನ್ಬುದ್ಧಿಮದ್ಗುಣೈಃ ಸ ಚಿತ್ತೋಪಾಸಕಃ ಧ್ರುವಾನಿತ್ಯಾದಿ ಚ ಉಕ್ತಾರ್ಥಮ್ ॥
ಇತಿ ಪಂಚಮಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ಷಷ್ಠಃ ಖಂಡಃ

ಧ್ಯಾನಂ ವಾವ ಚಿತ್ತಾದ್ಭೂಯೋ ಧ್ಯಾಯತೀವ ಪೃಥಿವೀ ಧ್ಯಾಯತೀವಾಂತರಿಕ್ಷಂ ಧ್ಯಾಯತೀವ ದ್ಯೌರ್ಧ್ಯಾಯಂತೀವಾಪೋ ಧ್ಯಾಯಂತೀವ ಪರ್ವತಾ ದೇವಮನುಷ್ಯಾಸ್ತಸ್ಮಾದ್ಯ ಇಹ ಮನುಷ್ಯಾಣಾಂ ಮಹತ್ತಾಂ ಪ್ರಾಪ್ನುವಂತಿ ಧ್ಯಾನಾಪಾದಾಂಶಾ ಇವೈವ ತೇ ಭವಂತ್ಯಥ ಯೇಽಲ್ಪಾಃ ಕಲಹಿನಃ ಪಿಶುನಾ ಉಪವಾದಿನಸ್ತೇಽಥ ಯೇ ಪ್ರಭವೋ ಧ್ಯಾನಾಪಾದಾಂಶಾ ಇವೈವ ತೇ ಭವಂತಿ ಧ್ಯಾನಮುಪಾಸ್ಸ್ವೇತಿ ॥ ೧ ॥

ಸ ಯೋ ಧ್ಯಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸ್ತೇ ಯಾವದ್ಧ್ಯಾನಸ್ಯ ಗತಂ ತತ್ರಾಸ್ಯ ಯಥಾಕಾಮಚಾರೋ ಭವತಿ ಯೋ ಧ್ಯಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸ್ತೇಽಸ್ತಿ ಭಗವೋ ಧ್ಯಾನಾದ್ಭೂಯ ಇತಿ ಧ್ಯಾನಾದ್ವಾವ ಭೂಯೋಽಸ್ತೀತಿ ತನ್ಮೇ ಭಗವಾನ್ಬ್ರವೀತ್ವಿತಿ ॥ ೨ ॥

ಧ್ಯಾನಂ ವಾವ ಚಿತ್ತಾದ್ಭೂಯಃ । ಧ್ಯಾನಂ ನಾಮ ಶಾಸ್ತ್ರೋಕ್ತದೇವತಾದ್ಯಾಲಂಬನೇಷ್ವಚಲಃ ಭಿನ್ನಜಾತೀಯೈರನಂತರಿತಃ ಪ್ರತ್ಯಯಸಂತಾನಃ, ಏಕಾಗ್ರತೇತಿ ಯಮಾಹುಃ । ದೃಶ್ಯತೇ ಚ ಧ್ಯಾನಸ್ಯ ಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಂ ಫಲತಃ । ಕಥಮ್ ? ಯಥಾ ಯೋಗೀ ಧ್ಯಾಯನ್ನಿಶ್ಚಲೋ ಭವತಿ ಧ್ಯಾನಫಲಲಾಭೇ, ಏವಂ ಧ್ಯಾಯತೀವ ನಿಶ್ಚಲಾ ದೃಶ್ಯತೇ ಪೃಥಿವೀ । ಧ್ಯಾಯತೀವಾಂತರಿಕ್ಷಮಿತ್ಯಾದಿ ಸಮಾನಮನ್ಯತ್ । ದೇವಾಶ್ಚ ಮನುಷ್ಯಾಶ್ಚ ದೇವಮನುಷ್ಯಾಃ ಮನುಷ್ಯಾ ಏವ ವಾ ದೇವಸಮಾಃ ದೇವಮನುಷ್ಯಾಃ ಶಮಾದಿಗುಣಸಂಪನ್ನಾಃ ಮನುಷ್ಯಾಃ ದೇವಸ್ವರೂಪಂ ನ ಜಹತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಸ್ಮಾದೇವಂ ವಿಶಿಷ್ಟಂ ಧ್ಯಾನಮ್ , ತಸ್ಮಾತ್ ಯ ಇಹ ಲೋಕೇ ಮನುಷ್ಯಾಣಾಮೇವ ಧನೈರ್ವಿದ್ಯಯಾ ಗುಣೈರ್ವಾ ಮಹತ್ತಾಂ ಮಹತ್ತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ನುವಂತಿ ಧನಾದಿಮಹತ್ತ್ವಹೇತುಂ ಲಭಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಧ್ಯಾನಾಪಾದಾಂಶಾ ಇವ ಧ್ಯಾನಸ್ಯ ಆಪಾದನಮ್ ಆಪಾದಃ ಧ್ಯಾನಫಲಲಾಭ ಇತ್ಯೇತತ್ , ತಸ್ಯಾಂಶಃ ಅವಯವಃ ಕಲಾ ಕಾಚಿದ್ಧ್ಯಾನಫಲಲಾಭಕಲಾವಂತ ಇವೈವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತೇ ಭವಂತಿ ನಿಶ್ಚಲಾ ಇವ ಲಕ್ಷ್ಯಂತೇ ನ ಕ್ಷುದ್ರಾ ಇವ । ಅಥಾ ಯೇ ಪುನರಲ್ಪಾಃ ಕ್ಷುದ್ರಾಃ ಕಿಂಚಿದಪಿ ಧನಾದಿಮಹತ್ತ್ವೈಕದೇಶಮಪ್ರಾಪ್ತಾಃ ತೇ ಪೂರ್ವೋಕ್ತವಿಪರೀತಾಃ ಕಲಹಿನಃ ಕಲಹಶೀಲಾಃ ಪಿಶುನಾಃ ಪರದೋಷೋದ್ಭಾಸಕಾಃ ಉಪವಾದಿನಃ ಪರದೋಷಂ ಸಾಮೀಪ್ಯಯುಕ್ತಮೇವ ವದಿತುಂ ಶೀಲಂ ಯೇಷಾಂ ತೇ ಉಪವಾದಿನಶ್ಚ ಭವಂತಿ । ಅಥ ಯೇ ಮಹತ್ತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಾಃ ಧನಾದಿನಿಮಿತ್ತಂ ತೇ ಅನ್ಯಾನ್ಪ್ರತಿ ಪ್ರಭವಂತೀತಿ ಪ್ರಭವಃ ವಿದ್ಯಾಚಾರ್ಯರಾಜೇಶ್ವರಾದಯೋ ಧ್ಯಾನಾಪಾದಾಂಶಾ ಇವೇತ್ಯಾದ್ಯುಕ್ತಾರ್ಥಮ್ । ಅತಃ ದೃಶ್ಯತೇ ಧ್ಯಾನಸ್ಯ ಮಹತ್ತ್ವಂ ಫಲತಃ ; ಅತಃ ಭೂಯಶ್ಚಿತ್ತಾತ್ ; ಅತಸ್ತದುಪಾಸ್ಸ್ವ ಇತ್ಯಾದ್ಯುಕ್ತಾರ್ಥಮ್ ॥
ಇತಿ ಷಷ್ಠಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ಸಪ್ತಮಃ ಖಂಡಃ

ವಿಜ್ಞಾನಂ ವಾವ ಧ್ಯಾನಾದ್ಭೂಯೋ ವಿಜ್ಞಾನೇನ ವಾ ಋಗ್ವೇದಂ ವಿಜಾನಾತಿ ಯಜುರ್ವೇದꣳ ಸಾಮವೇದಮಾಥರ್ವಣಂ ಚತುರ್ಥಮಿತಿಹಾಸಪುರಾಣಂ ಪಂಚಮಂ ವೇದಾನಾಂ ವೇದಂ ಪಿತ್ರ್ಯꣳ ರಾಶಿಂ ದೈವಂ ನಿಧಿಂ ವಾಕೋವಾಕ್ಯಮೇಕಾಯನಂ ದೇವವಿದ್ಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಂ ಭೂತವಿದ್ಯಾಂ ಕ್ಷತ್ತ್ರವಿದ್ಯಾಂ ನಕ್ಷತ್ರವಿದ್ಯಾꣳ ಸರ್ಪದೇವಜನವಿದ್ಯಾಂ ದಿವಂ ಚ ಪೃಥಿವೀಂ ಚ ವಾಯುಂ ಚಾಕಾಶಂ ಚಾಪಶ್ಚ ತೇಜಶ್ಚ ದೇವಾꣳಶ್ಚ ಮನುಷ್ಯಾꣳಶ್ಚ ಪಶೂꣳಶ್ಚ ವಯಾꣳಸಿ ಚ ತೃಣವನಸ್ಪತೀಂಛ್ವಾಪದಾನ್ಯಾಕೀಟಪತಂಗಪಿಪೀಲಕಂ ಧರ್ಮಂ ಚಾಧರ್ಮಂ ಚ ಸತ್ಯಂ ಚಾನೃತಂ ಚ ಸಾಧು ಚಾಸಾಧು ಚ ಹೃದಯಜ್ಞಂ ಚಾಹೃದಯಜ್ಞಂ ಚಾನ್ನಂ ಚ ರಸಂ ಚೇಮಂ ಚ ಲೋಕಮಮುಂ ಚ ವಿಜ್ಞಾನೇನೈವ ವಿಜಾನಾತಿ ವಿಜ್ಞಾನಮುಪಾಸ್ಸ್ವೇತಿ ॥ ೧ ॥

ವಿಜ್ಞಾನಂ ವಾವ ಧ್ಯಾನಾದ್ಭೂಯಃ । ವಿಜ್ಞಾನಂ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥವಿಷಯಂ ಜ್ಞಾನಂ ತಸ್ಯ ಧ್ಯಾನಕಾರಣತ್ವಾತ್ ಧ್ಯಾನಾದ್ಭೂಯಸ್ತ್ವಮ್ । ಕಥಂ ಚ ತಸ್ಯ ಭೂಯಸ್ತ್ವಮಿತಿ, ಆಹ — ವಿಜ್ಞಾನೇನ ವೈ ಋಗ್ವೇದಂ ವಿಜಾನಾತಿ ಅಯಮೃಗ್ವೇದ ಇತಿ ಪ್ರಮಾಣತಯಾ ಯಸ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನಂ ಧ್ಯಾನಕಾರಣಮ್ । ತಥಾ ಯಜುರ್ವೇದಮಿತ್ಯಾದಿ । ಕಿಂಚ ಪಶ್ವಾದೀಂಶ್ಚ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮೌ ಶಾಸ್ತ್ರಸಿದ್ಧೌ ಸಾಧ್ವಸಾಧುನೀ ಲೋಕತಃ ಸ್ಮಾರ್ತೇ ವಾ ದೃಷ್ಟವಿಷಯಂ ಚ ಸರ್ವಂ ವಿಜ್ಞಾನೇನೈವ ವಿಜಾನಾತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಮಾದ್ಯುಕ್ತಂ ಧ್ಯಾನಾದ್ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಭೂಯಸ್ತ್ವಮ್ । ಅತೋ ವಿಜ್ಞಾನಮುಪಾಸ್ಸ್ವೇತಿ ॥

ಸ ಯೋ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸ್ತೇ ವಿಜ್ಞಾನವತೋ ವೈ ಸ ಲೋಕಾಂಜ್ಞಾನವತೋಽಭಿಸಿಧ್ಯತಿ ಯಾವದ್ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಗತಂ ತತ್ರಾಸ್ಯ ಯಥಾಕಾಮಚಾರೋ ಭವತಿ ಯೋ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸ್ತೇಽಸ್ತಿ ಭಗವೋ ವಿಜ್ಞಾನಾದ್ಭೂಯ ಇತಿ ವಿಜ್ಞಾನಾದ್ವಾವ ಭೂಯೋಽಸ್ತೀತಿ ತನ್ಮೇ ಭಗವಾನ್ಬ್ರವೀತ್ವಿತಿ ॥ ೨ ॥

ಶೃಣು ಉಪಾಸನಫಲಂ ವಿಜ್ಞಾನವತಃ । ವಿಜ್ಞಾನಂ ಯೇಷು ಲೋಕೇಷು ತಾನ್ವಿಜ್ಞಾನವತೋ ಲೋಕಾನ್ ಜ್ಞಾನವತಶ್ಚ ಅಭಿಸಿಧ್ಯತಿ ಅಭಿಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ । ವಿಜ್ಞಾನಂ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥವಿಷಯಂ ಜ್ಞಾನಮ್ , ಅನ್ಯವಿಷಯಂ ನೈಪುಣ್ಯಮ್ , ತದ್ವದ್ಭಿರ್ಯುಕ್ತಾಂಲ್ಲೋಕಾನ್ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಾವದ್ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವವತ್ ॥
ಇತಿ ಸಪ್ತಮಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ಅಷ್ಟಮಃ ಖಂಡಃ

ಬಲಂ ವಾವ ವಿಜ್ಞಾನಾದ್ಭೂಯೋಽಪಿ ಹ ಶತಂ ವಿಜ್ಞಾನವತಾಮೇಕೋ ಬಲವಾನಾಕಂಪಯತೇ ಸ ಯದಾ ಬಲೀ ಭವತ್ಯಥೋತ್ಥಾತಾ ಭವತ್ಯುತ್ತಿಷ್ಠನ್ಪರಿಚರಿತಾ ಭವತಿ ಪರಿಚರನ್ನುಪಸತ್ತಾ ಭವತ್ಯುಪಸೀದಂದ್ರಷ್ಟಾ ಭವತಿ ಶ್ರೋತಾ ಭವತಿ ಮಂತಾ ಭವತಿ ಬೋದ್ಧಾ ಭವತಿ ಕರ್ತಾ ಭವತಿ ವಿಜ್ಞಾತಾ ಭವತಿ ಬಲೇನ ವೈ ಪೃಥಿವೀ ತಿಷ್ಠತಿ ಬಲೇನಾಂತರಿಕ್ಷಂ ಬಲೇನ ದ್ಯೌರ್ಬಲೇನ ಪರ್ವತಾ ಬಲೇನ ದೇವಮನುಷ್ಯಾ ಬಲೇನ ಪಶವಶ್ಚ ವಯಾಂಸಿ ಚ ತೃಣವನಸ್ಪತಯಃ ಶ್ವಾಪದಾನ್ಯಾಕೀಟಪತಂಗಪಿಪೀಲಕಂ ಬಲೇನ ಲೋಕಸ್ತಿಷ್ಠತಿ ಬಲಮುಪಾಸ್ಸ್ವೇತಿ ॥ ೧ ॥

ಸ ಯೋ ಬಲಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸ್ತೇ ಯಾವದ್ಬಲಸ್ಯ ಗತಂ ತತ್ರಾಸ್ಯ ಯಥಾಕಾಮಚಾರೋ ಭವತಿ ಯೋ ಬಲಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸ್ತೇಽಸ್ತಿ ಭಗವೋ ಬಲಾದ್ಭೂಯ ಇತಿ ಬಲಾದ್ವಾವ ಭೂಯೋಽಸ್ತೀತಿ ತನ್ಮೇ ಭಗವಾನ್ಬ್ರವೀತ್ವಿತಿ ॥ ೨ ॥

ಬಲಂ ವಾವ ವಿಜ್ಞಾನಾದ್ಭೂಯಃ । ಬಲಮಿತ್ಯನ್ನೋಪಯೋಗಜನಿತಂ ಮನಸೋ ವಿಜ್ಞೇಯೇ ಪ್ರತಿಭಾನಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್ । ಅನಶನಾದೃಗಾದೀನಿ ‘ನ ವೈ ಮಾ ಪ್ರತಿಭಾಂತಿ ಭೋ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೭ । ೨) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಶರೀರೇಽಪಿ ತದೇವೋತ್ಥಾನಾದಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಯಸ್ಮಾದ್ವಿಜ್ಞಾನವತಾಂ ಶತಮಪ್ಯೇಕಃ ಪ್ರಾಣೀ ಬಲವಾನಾಕಂಪಯತೇ ಯಥಾ ಹಸ್ತೀ ಮತ್ತೋ ಮನುಷ್ಯಾಣಾಂ ಶತಂ ಸಮುದಿತಮಪಿ । ಯಸ್ಮಾದೇವಮನ್ನಾದ್ಯುಪಯೋಗನಿಮಿತ್ತಂ ಬಲಮ್ , ತಸ್ಮಾತ್ಸ ಪುರುಷಃ ಯದಾ ಬಲೀ ಬಲೇನ ತದ್ವಾನ್ಭವತಿ ಅಥೋತ್ಥಾತಾ ಉತ್ಥಾನಸ್ಯ ಕರ್ತಾ ಉತ್ತಿಷ್ಠಂಶ್ಚ ಗುರೂಣಾಮಾಚಾರ್ಯಸ್ಯ ಚ ಪರಿಚರಿತಾ ಪರಿಚರಣಸ್ಯ ಶುಶ್ರೂಷಾಯಾಃ ಕರ್ತಾ ಭವತಿ ಪರಿಚರನ್ ಉಪಸತ್ತಾ ತೇಷಾಂ ಸಮೀಪಗೋಽಂತರಂಗಃ ಪ್ರಿಯೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಉಪಸೀದಂಶ್ಚ ಸಾಮೀಪ್ಯಂ ಗಚ್ಛನ್ ಏಕಾಗ್ರತಯಾ ಆಚಾರ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯಸ್ಯ ಚ ಉಪದೇಷ್ಟುಃ ಗುರೋರ್ದ್ರಷ್ಟಾ ಭವತಿ । ತತಸ್ತದುಕ್ತಸ್ಯ ಶ್ರೋತಾ ಭವತಿ । ತತ ಇದಮೇಭಿರುಕ್ತಮ್ ಏವಮುಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯುಪಪತ್ತಿತೋ ಮಂತಾ ಭವತಿ ; ಮನ್ವಾನಶ್ಚ ಬೋದ್ಧಾ ಭವತಿ ಏವಮೇವೇದಮಿತಿ । ತತ ಏವಂ ನಿಶ್ಚಿತ್ಯ ತದುಕ್ತಾರ್ಥಸ್ಯ ಕರ್ತಾ ಅನುಷ್ಠಾತಾ ಭವತಿ ವಿಜ್ಞಾತಾ ಅನುಷ್ಠಾನಫಲಸ್ಯಾನುಭವಿತಾ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಿಂಚ ಬಲಸ್ಯ ಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಮ್ — ಬಲೇನ ವೈ ಪೃಥಿವೀ ತಿಷ್ಠತೀತ್ಯಾದಿ ಋಜ್ವರ್ಥಮ್ ॥
ಇತಿ ಅಷ್ಟಮಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ನವಮಃ ಖಂಡಃ

ಅನ್ನಂ ವಾವ ಬಲಾದ್ಭೂಯಸ್ತಸ್ಮಾದ್ಯದ್ಯಪಿ ದಶ ರಾತ್ರೀರ್ನಾಶ್ನೀಯಾದ್ಯದ್ಯು ಹ ಜೀವೇದಥವಾದ್ರಷ್ಟಾಶ್ರೋತಾಮಂತಾಬೋದ್ಧಾಕರ್ತಾವಿಜ್ಞಾತಾ ಭವತ್ಯಥಾನ್ನಸ್ಯಾಯೈ ದ್ರಷ್ಟಾ ಭವತಿ ಶ್ರೋತಾ ಭವತಿ ಮಂತಾ ಭವತಿ ಬೋದ್ಧಾ ಭವತಿ ಕರ್ತಾ ಭವತಿ ವಿಜ್ಞಾತಾ ಭವತ್ಯನ್ನಮುಪಾಸ್ಸ್ವೇತಿ ॥ ೧ ॥

ಅನ್ನಂ ವಾವ ಬಲಾದ್ಭೂಯಃ, ಬಲಹೇತುತ್ವಾತ್ । ಕಥಮನ್ನಸ್ಯ ಬಲಹೇತುತ್ವಮಿತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಯಸ್ಮಾದ್ಬಲಕಾರಣಮನ್ನಮ್ , ತಸ್ಮಾತ್ ಯದ್ಯಪಿ ಕಶ್ಚಿದ್ದಶ ರಾತ್ರೀರ್ನಾಶ್ನೀಯಾತ್ , ಸೋಽನ್ನೋಪಯೋಗನಿಮಿತ್ತಸ್ಯ ಬಲಸ್ಯ ಹಾನ್ಯಾ ಮ್ರಿಯತೇ ; ಯದ್ಯು ಹ ಜೀವೇತ್ — ದೃಶ್ಯಂತೇ ಹಿ ಮಾಸಮಪ್ಯನಶ್ನಂತೋ ಜೀವಂತಃ — ಅಥವಾ ಸ ಜೀವನ್ನಪಿ ಅದ್ರಷ್ಟಾ ಭವತಿ ಗುರೋರಪಿ, ತತ ಏವ ಅಶ್ರೋತೇತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವವಿಪರೀತಂ ಸರ್ವಂ ಭವತಿ । ಅಥ ಯದಾ ಬಹೂನ್ಯಹಾನ್ಯನಶಿತಃ ದರ್ಶನಾದಿಕ್ರಿಯಾಸ್ವಸಮರ್ಥಃ ಸನ್ ಅನ್ನಸ್ಯಾಯೀ, ಆಗಮನಮ್ ಆಯಃ ಅನ್ನಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ, ಸಃ ಯಸ್ಯ ವಿದ್ಯತೇ ಸೋಽನ್ನಸ್ಯಾಯೀ । ಆಯೈ ಇತ್ಯೇತದ್ವರ್ಣವ್ಯತ್ಯಯೇನ । ಅಥ ಅನ್ನಸ್ಯಾಯಾ ಇತ್ಯಪಿ ಪಾಠೇ ಏವಮೇವಾರ್ಥಃ, ದ್ರಷ್ಟೇತ್ಯಾದಿಕಾರ್ಯಶ್ರವಣಾತ್ । ದೃಶ್ಯತೇ ಹಿ ಅನ್ನೋಪಯೋಗೇ ದರ್ಶನಾದಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್ , ನ ತದಪ್ರಾಪ್ತೌ ; ಅತೋಽನ್ನಮುಪಾಸ್ಸ್ವೇತಿ ॥

ಸ ಯೋಽನ್ನಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸ್ತೇಽನ್ನವತೋ ವೈ ಸ ಲೋಕಾನ್ಪಾನವತೋಽಭಿಸಿಧ್ಯತಿ ಯಾವದನ್ನಸ್ಯ ಗತಂ ತತ್ರಾಸ್ಯ ಯಥಾಕಾಮಚಾರೋ ಭವತಿ ಯೋಽನ್ನಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸ್ತೇಽಸ್ತಿ ಭಗವೋಽನ್ನಾದ್ಭೂಯ ಇತ್ಯನ್ನಾದ್ವಾವ ಭೂಯೋಽಸ್ತೀತಿ ತನ್ಮೇ ಭಗವಾನ್ಬ್ರವೀತ್ವಿತಿ ॥ ೨ ॥

ಫಲಂ ಚ ಅನ್ನವತಃ ಪ್ರಭೂತಾನ್ನಾನ್ವೈ ಸ ಲೋಕಾನ್ ಪಾನವತಃ ಪ್ರಭೂತೋದಕಾಂಶ್ಚ ಅನ್ನಪಾನಯೋರ್ನಿತ್ಯಸಂಬಂಧಾತ್ ಲೋಕಾನಭಿಸಿಧ್ಯತಿ । ಸಮಾನಮನ್ಯತ್ ॥
ಇತಿ ನವಮಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ದಶಮಃ ಖಂಡಃ

ಆಪೋ ವಾವಾನ್ನಾದ್ಭೂಯಸ್ತಸ್ಮಾದ್ಯದಾ ಸುವೃಷ್ಟಿರ್ನ ಭವತಿ ವ್ಯಾಧೀಯಂತೇ ಪ್ರಾಣಾ ಅನ್ನಂ ಕ ನೀಯೋ ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯಥ ಯದಾ ಸುವೃಷ್ಟಿರ್ಭವತ್ಯಾನಂದಿನಃ ಪ್ರಾಣಾ ಭವಂತ್ಯನ್ನಂ ಬಹು ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯಾಪ ಏವೇಮಾ ಮೂರ್ತಾ ಯೇಯಂ ಪೃಥಿವೀ ಯದಂತರಿಕ್ಷಂ ಯದ್ದ್ಯೌರ್ಯತ್ಪರ್ವತಾ ಯದ್ದೇವಮನುಷ್ಯಾ ಯತ್ಪಶವಶ್ಚ ವಯಾꣳಸಿ ಚ ತೃಣವನಸ್ಪತಯಃ ಶ್ವಾಪದಾನ್ಯಾಕೀಟಪತಂಗಪಿಪೀಲಕಮಾಪ ಏವೇಮಾ ಮೂರ್ತಾ ಅಪ ಉಪಾಸ್ಸ್ವೇತಿ ॥ ೧ ॥

ಆಪೋ ವಾವ ಅನ್ನಾದ್ಭೂಯಸ್ಯ ಅನ್ನಕಾರಣತ್ವಾತ್ । ಯಸ್ಮಾದೇವಂ ತಸ್ಮಾತ್ ಯದಾ ಯಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ಸುವೃಷ್ಟಿಃ ಸಸ್ಯಹಿತಾ ಶೋಭನಾ ವೃಷ್ಟಿಃ ನ ಭವತಿ, ತದಾ ವ್ಯಾಧೀಯಂತೇ ಪ್ರಾಣಾ ದುಃಖಿನೋ ಭವಂತಿ । ಕಿಂನಿಮಿತ್ತಮಿತಿ, ಆಹ — ಅನ್ನಮಸ್ಮಿನ್ಸಂವತ್ಸರೇ ನಃ ಕನೀಯಃ ಅಲ್ಪತರಂ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ । ಅಥ ಪುನರ್ಯದಾ ಸುವೃಷ್ಟಿರ್ಭವತಿ, ತದಾ ಆನಂದಿನಃ ಸುಖಿನಃ ಹೃಷ್ಟಾಃ ಪ್ರಾಣಾಃ ಪ್ರಾಣಿನಃ ಭವಂತಿ ಅನ್ನಂ ಬಹು ಪ್ರಭೂತಂ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ । ಅಪ್ಸಂಭವತ್ವಾನ್ಮೂರ್ತಸ್ಯ ಅನ್ನಸ್ಯ ಆಪ ಏವೇಮಾ ಮೂರ್ತಾಃ ಮೂರ್ತಭೇದಾಕಾರಪರಿಣತಾ ಇತಿ ಮೂರ್ತಾಃ — ಯೇಯಂ ಪೃಥಿವೀ ಯದಂತಂರಿಕ್ಷಮಿತ್ಯಾದಿ । ಆಪ ಏವೇಮಾ ಮೂರ್ತಾಃ ; ಅತಃ ಅಪ ಉಪಾಸ್ಸ್ವೇತಿ ॥

ಸ ಯೋಽಪೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸ್ತ ಆಪ್ನೋತಿ ಸರ್ವಾನ್ಕಾಮಾꣳಸ್ತೃಪ್ತಿಮಾನ್ಭವತಿ ಯಾವದಪಾಂ ಗತಂ ತತ್ರಾಸ್ಯ ಯಥಾಕಾಮಚಾರೋ ಭವತಿ ಯೋಽಪೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸ್ತೇಽಸ್ತಿ ಭಗವೋಽದ್ಭ್ಯೋ ಭೂಯ ಇತ್ಯದ್ಭ್ಯೋ ವಾವ ಭೂಯೋಽಸ್ತೀತಿ ತನ್ಮೇ ಭಗವಾನ್ಬ್ರವೀತ್ವಿತಿ ॥ ೨ ॥

ಫಲಮ್ — ಸ ಯಃ ಅಪೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸ್ತೇ ಆಪ್ನೋತಿ ಸರ್ವಾನ್ಕಾಮಾನ್ ಕಾಮ್ಯಾನ್ಮೂರ್ತಿಮತೋ ವಿಷಯಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಪ್ಸಂಭವತ್ವಾಚ್ಚ ತೃಪ್ತೇರಂಬೂಪಾಸನಾತ್ತೃಪ್ತಿಮಾಂಶ್ಚ ಭವತಿ । ಸಮಾನಮನ್ಯತ್ ॥
ಇತಿ ದಶಮಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ಏಕಾದಶಃ ಖಂಡಃ

ತೇಜೋ ವಾವಾದ್ಭ್ಯೋ ಭೂಯಸ್ತದ್ವಾ ಏತದ್ವಾಯುಮಾಗೃಹ್ಯಾಕಾಶಮಭಿತಪತಿ ತದಾಹುರ್ನಿಶೋಚತಿ ನಿತಪತಿ ವರ್ಷಿಷ್ಯತಿ ವಾ ಇತಿ ತೇಜ ಏವ ತತ್ಪೂರ್ವಂ ದರ್ಶಯಿತ್ವಾಥಾಪಃ ಸೃಜತೇ ತದೇತದೂರ್ಧ್ವಾಭಿಶ್ಚ ತಿರಶ್ಚೀಭಿಶ್ಚ ವಿದ್ಯುದ್ಭಿರಾಹ್ರಾದಾಶ್ಚರಂತಿ ತಸ್ಮಾದಾಹುರ್ವಿದ್ಯೋತತೇ ಸ್ತನಯತಿ ವರ್ಷಿಷ್ಯತಿ ವಾ ಇತಿ ತೇಜ ಏವ ತತ್ಪೂರ್ವಂ ದರ್ಶಯಿತ್ವಾಥಾಪಃ ಸೃಜತೇ ತೇಜ ಉಪಾಸ್ಸ್ವೇತಿ ॥ ೧ ॥

ತೇಜೋ ವಾವ ಅದ್ಭ್ಯೋ ಭೂಯಃ, ತೇಜಸೋಽಪ್ಕಾರಣತ್ವಾತ್ । ಕಥಮಪ್ಕಾರಣತ್ವಮಿತಿ, ಆಹ — ಯಸ್ಮಾದಬ್ಯೋನಿಸ್ತೇಜಃ, ತಸ್ಮಾತ್ ತದ್ವಾ ಏತತ್ತೇಜೋ ವಾಯುಮಾಗೃಹ್ಯ ಅವಷ್ಟಭ್ಯ ಸ್ವಾತ್ಮನಾ ನಿಶ್ಚಲೀಕೃತ್ಯ ವಾಯುಮ್ ಆಕಾಶಮಭಿತಪತಿ ಆಕಾಶಮಭಿವ್ಯಾಪ್ನುವತ್ತಪತಿ ಯದಾ, ತದಾ ಆಹುರ್ಲೌಕಿಕಾಃ — ನಿಶೋಚತಿ ಸಂತಪತಿ ಸಾಮಾನ್ಯೇನ ಜಗತ್ , ನಿತಪತಿ ದೇಹಾನ್ , ಅತೋ ವರ್ಷಿಷ್ಯತಿ ವೈ ಇತಿ । ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಹಿ ಲೋಕೇ ಕಾರಣಮಭ್ಯುದ್ಯತಂ ದೃಷ್ಟವತಃ ಕಾರ್ಯಂ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ವಿಜ್ಞಾನಮ್ । ತೇಜ ಏವ ತತ್ಪೂರ್ವಮಾತ್ಮಾನಮುದ್ಭೂತಂ ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ ಅಥ ಅನಂತರಮ್ ಅಪಃ ಸೃಜತೇ, ಅತಃ ಅಪ್ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾದ್ಭೂಯೋಽದ್ಭ್ಯಸ್ತೇಜಃ । ಕಿಂಚಾನ್ಯತ್ , ತದೇತತ್ತೇಜ ಏವ ಸ್ತನಯಿತ್ನುರೂಪೇಣ ವರ್ಷಹೇತುರ್ಭವತಿ । ಕಥಮ್ ? ಊರ್ಧ್ವಾಭಿಶ್ಚ ಊರ್ಧ್ವಗಾಭಿಃ ವಿದ್ಯುದ್ಭಿಃ ತಿರಶ್ಚೀಭಿಶ್ಚ ತಿರ್ಯಗ್ಗತಾಭಿಶ್ಚ ಸಹ ಆಹ್ರಾದಾಃ ಸ್ತನಯನಶಬ್ದಾಶ್ಚರಂತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ತದ್ದರ್ಶನಾದಾಹುರ್ಲೌಕಿಕಾಃ — ವಿದ್ಯೋತತೇ ಸ್ತನಯತಿ, ವರ್ಷಿಷ್ಯತಿ ವೈ ಇತ್ಯಾದ್ಯುಕ್ತಾರ್ಥಮ್ । ಅತಸ್ತೇಜ ಉಪಾಸ್ಸ್ವೇತಿ ॥

ಸ ಯಸ್ತೇಜೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸ್ತೇ ತೇಜಸ್ವೀ ವೈ ಸ ತೇಜಸ್ವತೋ ಲೋಕಾನ್ಭಾಸ್ವತೋಽಪಹತತಮಸ್ಕಾನಭಿಸಿಧ್ಯತಿ ಯಾವತ್ತೇಜಸೋ ಗತಂ ತತ್ರಾಸ್ಯ ಯಥಾಕಾಮಚಾರೋ ಭವತಿ ಯಸ್ತೇಜೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸ್ತೇಽಸ್ತಿ ಭಗವಸ್ತೇಜಸೋ ಭೂಯ ಇತಿ ತೇಜಸೋ ವಾವ ಭೂಯೋಽಸ್ತೀತಿ ತನ್ಮೇ ಭಗವಾನ್ಬ್ರವೀತ್ವಿತಿ ॥ ೨ ॥

ತಸ್ಯ ತೇಜಸ ಉಪಾಸನಫಲಮ್ — ತೇಜಸ್ವೀ ವೈ ಭವತಿ । ತೇಜಸ್ವತ ಏವ ಚ ಲೋಕಾನ್ಭಾಸ್ವತಃ ಪ್ರಕಾಶವತಃ ಅಪಹತತಮಸ್ಕಾನ್ ಬಾಹ್ಯಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಾಜ್ಞಾನಾದ್ಯಪನೀತತಮಸ್ಕಾನ್ ಅಭಿಸಿಧ್ಯತಿ । ಋಜ್ವರ್ಥಮನ್ಯತ್ ॥
ಇತಿ ಏಕಾದಶಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ದ್ವಾದಶಃ ಖಂಡಃ

ಆಕಾಶೋ ವಾವ ತೇಜಸೋ ಭೂಯಾನಾಕಾಶೇ ವೈ ಸೂರ್ಯಾಚಂದ್ರಮಸಾವುಭೌ ವಿದ್ಯುನ್ನಕ್ಷತ್ರಾಣ್ಯಗ್ನಿರಾಕಾಶೇನಾಹ್ವಯತ್ಯಾಕಾಶೇನ ಶೃಣೋತ್ಯಾಕಾಶೇನ ಪ್ರತಿಶೃಣೋತ್ಯಾಕಾಶೇ ರಮತ ಆಕಾಶೇ ನ ರಮತ ಆಕಾಶೇ ಜಾಯತ ಆಕಾಶಮಭಿಜಾಯತ ಆಕಾಶಮುಪಾಸ್ಸ್ವೇತಿ ॥ ೧ ॥

ಆಕಾಶೋ ವಾವ ತೇಜಸೋ ಭೂಯಾನ್ , ವಾಯುಸಹಿತಸ್ಯ ತೇಜಸಃ ಕಾರಣತ್ವಾದ್ವ್ಯೋಮ್ನಃ । ‘ವಾಯುಮಾಗೃಹ್ಯ’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೧೧ । ೧) ಇತಿ ತೇಜಸಾ ಸಹೋಕ್ತಃ ವಾಯುರಿತಿ ಪೃಥಗಿಹ ನೋಕ್ತಸ್ತೇಜಸಃ । ಕಾರಣಂ ಹಿ ಲೋಕೇ ಕಾರ್ಯಾದ್ಭೂಯೋ ದೃಷ್ಟಮ್ — ಯಥಾ ಘಟಾದಿಭ್ಯೋ ಮೃತ್ , ತಥಾ ಆಕಾಶೋ ವಾಯುಸಹಿತಸ್ಯ ತೇಜಸಃ ಕಾರಣಮಿತಿ ತತೋ ಭೂಯಾನ್ । ಕಥಮ್ ? ಆಕಾಶೇ ವೈ ಸೂರ್ಯಾಚಂದ್ರಮಸಾವುಭೌ ತೇಜೋರೂಪೌ ವಿದ್ಯುನ್ನಕ್ಷತ್ರಾಣ್ಯಗ್ನಿಶ್ಚ ತೇಜೋರೂಪಾಣ್ಯಾಕಾಶೇಽಂತಃ । ಯಚ್ಚ ಯಸ್ಯಾಂತರ್ವರ್ತಿ ತದಲ್ಪಮ್ , ಭೂಯ ಇತರತ್ । ಕಿಂಚ ಆಕಾಶೇನ ಆಹ್ವಯತಿ ಚ ಅನ್ಯಮನ್ಯಃ ; ಆಹೂತಶ್ಚೇತರಃ ಆಕಾಶೇನ ಶೃಣೋತಿ ; ಅನ್ಯೋಕ್ತಂ ಚ ಶಬ್ದಮ್ ಅನ್ಯಃ ಪ್ರತಿಶೃಣೋತಿ ; ಆಕಾಶೇ ರಮತೇ ಕ್ರೀಡತ್ಯನ್ಯೋನ್ಯಂ ಸರ್ವಃ ; ತಥಾ ಚ ರಮತೇ ಚ ಆಕಾಶೇ ಬಂಧ್ವಾದಿವಿಯೋಗೇ ; ಆಕಾಶೇ ಜಾಯತೇ, ನ ಮೂರ್ತೇನಾವಷ್ಟಬ್ಧೇ । ತಥಾ ಆಕಾಶಮಭಿ ಲಕ್ಷ್ಯ ಅಂಕುರಾದಿ ಜಾಯತೇ, ನ ಪ್ರತಿಲೋಮಮ್ । ಅತಃ ಆಕಾಶಮುಪಾಸ್ಸ್ವ ॥

ಸ ಯ ಆಕಾಶಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸ್ತ ಆಕಾಶವತೋ ವೈ ಸ ಲೋಕಾನ್ಪ್ರಕಾಶವತೋಽಸಂಬಾಧಾನುರುಗಾಯವತೋಽಭಿಸಿಧ್ಯತಿ ಯಾವದಾಕಾಶಸ್ಯ ಗತಂ ತತ್ರಾಸ್ಯ ಯಥಾಕಾಮಚಾರೋ ಭವತಿ ಯ ಆಕಾಶಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸ್ತೇಽಸ್ತಿ ಭಗವ ಆಕಾಶಾದ್ಭೂಯ ಇತ್ಯಾಕಾಶಾದ್ವಾವ ಭೂಯೋಽಸ್ತೀತಿ ತನ್ಮೇ ಭಗವಾನ್ಬ್ರವೀತ್ವಿತಿ ॥ ೨ ॥

ಫಲಂ ಶೃಣು — ಆಕಾಶವತೋ ವೈ ವಿಸ್ತಾರಯುಕ್ತಾನ್ಸ ವಿದ್ವಾಂಲ್ಲೋಕಾನ್ಪ್ರಕಾಶವತಃ, ಪ್ರಕಾಶಾಕಾಶಯೋರ್ನಿತ್ಯಸಂಬಂಧಾತ್ಪ್ರಕಾಶವತಶ್ಚ ಲೋಕಾನಸಂಬಾಧಾನ್ ಸಂಬಾಧನಂ ಸಂಬಾಧಃ ಸಂಬಾಧೋಽನ್ಯೋನ್ಯಪೀಡಾ ತದ್ರಹಿತಾನಸಂಬಾಧಾನ್ ಉರುಗಾಯವತಃ ವಿಸ್ತೀರ್ಣಗತೀನ್ವಿಸ್ತೀರ್ಣಪ್ರಚಾರಾಂಲ್ಲೋಕಾನ್ ಅಭಿಸಿಧ್ಯತಿ । ಯಾವದಾಕಾಶಸ್ಯೇತ್ಯಾದ್ಯುಕ್ತಾರ್ಥಮ್ ॥
ಇತಿ ದ್ವಾದಶಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ತ್ರಯೋದಶಃ ಖಂಡಃ

ಸ್ಮರೋ ವಾವಾಕಾಶಾದ್ಭೂಯಸ್ತಸ್ಮಾದ್ಯದ್ಯಪಿ ಬಹವ ಆಸೀರನ್ನ ಸ್ಮರಂತೋ ನೈವ ತೇ ಕಂಚನ ಶೃಣುಯುರ್ನ ಮನ್ವೀರನ್ನ ವಿಜಾನೀರನ್ಯದಾ ವಾವ ತೇ ಸ್ಮರೇಯುರಥ ಶೃಣುಯುರಥ ಮನ್ವೀರನ್ನಥ ವಿಜಾನೀರನ್ಸ್ಮರೇಣ ವೈ ಪುತ್ರಾನ್ವಿಜಾನಾತಿ ಸ್ಮರೇಣ ಪಶೂನ್ಸ್ಮರಮುಪಾಸ್ಸ್ವೇತಿ ॥ ೧ ॥

ಸ ಯಃ ಸ್ಮರಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸ್ತೇ ಯಾವತ್ಸ್ಮರಸ್ಯ ಗತಂ ತತ್ರಾಸ್ಯ ಯಥಾಕಾಮಚಾರೋ ಭವತಿ ಯಃ ಸ್ಮರಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸ್ತೇಽಸ್ತಿ ಭಗವಃ ಸ್ಮರಾದ್ಭೂಯ ಇತಿ ಸ್ಮರಾದ್ವಾವ ಭೂಯೋಽಸ್ತೀತಿ ತನ್ಮೇ ಭಗವಾನ್ಬ್ರವೀತ್ವಿತಿ ॥ ೨ ॥

ಸ್ಮರೋ ವಾವ ಆಕಾಶಾದ್ಭೂಯಃ, ಸ್ಮರಣಂ ಸ್ಮರೋಽಂತಃಕರಣಧರ್ಮಃ, ಸ ಆಕಾಶಾದ್ಭೂಯಾನಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಂ ಲಿಂಗವ್ಯತ್ಯಯೇನ । ಸ್ಮರ್ತುಃ ಸ್ಮರಣೇ ಹಿ ಸತಿ ಆಕಾಶಾದಿ ಸರ್ವಮರ್ಥವತ್ , ಸ್ಮರಣವತೋ ಭೋಗ್ಯತ್ವಾತ್ । ಅಸತಿ ತು ಸ್ಮರಣೇ ಸದಪ್ಯಸದೇವ, ಸತ್ತ್ವಕಾರ್ಯಾಭಾವಾತ್ । ನಾಪಿ ಸತ್ತ್ವಂ ಸ್ಮೃತ್ಯಭಾವೇ ಶಕ್ಯಮಾಕಾಶಾದೀನಾಮವಗಂತುಮಿತ್ಯತಃ ಸ್ಮರಣಸ್ಯ ಆಕಾಶಾದ್ಭೂಯಸ್ತ್ವಮ್ । ದೃಶ್ಯತೇ ಹಿ ಲೋಕೇ ಸ್ಮರಣಸ್ಯ ಭೂಯಸ್ತ್ವಂ ಯಸ್ಮಾತ್ , ತಸ್ಮಾದ್ಯದ್ಯಪಿ ಸಮುದಿತಾ ಬಹವ ಏಕಸ್ಮಿನ್ನಾಸೀರನ್ ಉಪವಿಶೇಯುಃ, ತೇ ತತ್ರ ಆಸೀನಾಃ ಅನ್ಯೋನ್ಯಭಾಷಿತಮಪಿ ನ ಸ್ಮರಂತಶ್ಚೇತ್ಸ್ಯುಃ, ನೈವ ತೇ ಕಂಚನ ಶಬ್ದಂ ಶೃಣುಯುಃ ; ತಥಾ ನ ಮನ್ವೀರನ್ , ಮಂತವ್ಯಂ ಚೇತ್ಸ್ಮರೇಯುಃ ತದಾ ಮನ್ವೀರನ್ , ಸ್ಮೃತ್ಯಭಾವಾನ್ನ ಮನ್ವೀರನ್ ; ತಥಾ ನ ವಿಜಾನೀರನ್ । ಯದಾ ವಾವ ತೇ ಸ್ಮರೇಯುರ್ಮಂತವ್ಯಂ ವಿಜ್ಞಾತಾವ್ಯಂ ಶ್ರೋತವ್ಯಂ ಚ, ಅಥ ಶೃಣುಯುಃ ಅಥ ಮನ್ವೀರನ್ ಅಥ ವಿಜಾನೀರನ್ । ತಥಾ ಸ್ಮರೇಣ ವೈ — ಮಮ ಪುತ್ರಾ ಏತೇ — ಇತಿ ಪುತ್ರಾನ್ವಿಜಾನಾತಿ, ಸ್ಮರೇಣ ಪಶೂನ್ । ಅತೋ ಭೂಯಸ್ತ್ವಾತ್ಸ್ಮರಮುಪಾಸ್ಸ್ವೇತಿ । ಉಕ್ತಾರ್ಥಮನ್ಯತ್ ॥
ಇತಿ ತ್ರಯೋದಶಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ಚತುರ್ದಶಃ ಖಂಡಃ

ಆಶಾ ವಾವ ಸ್ಮರಾದ್ಭೂಯಸ್ಯಾಶೇದ್ಧೋ ವೈ ಸ್ಮರೋ ಮಂತ್ರಾನಧೀತೇ ಕರ್ಮಾಣಿ ಕುರುತೇ ಪುತ್ರಾꣳಶ್ಚ ಪಶೂꣳಶ್ಚೇಚ್ಛತ ಇಮಂ ಚ ಲೋಕಮಮುಂ ಚೇಚ್ಛತ ಆಶಾಮುಪಾಸ್ಸ್ವೇತಿ ॥ ೧ ॥

ಆಶಾ ವಾವ ಸ್ಮರಾದ್ಭೂಯಸೀ, ಆಶಾ ಅಪ್ರಾಪ್ತವಸ್ತ್ವಾಕಾಂಕ್ಷಾ, ಆಶಾ ತೃಷ್ಣಾ ಕಾಮ ಇತಿ ಯಾಮಾಹುಃ ಪರ್ಯಾಯೈಃ ; ಸಾ ಚ ಸ್ಮರಾದ್ಭೂಯಸೀ । ಕಥಮ್ ? ಆಶಯಾ ಹಿ ಅಂತಃಕರಣಸ್ಥಯಾ ಸ್ಮರತಿ ಸ್ಮರ್ತವ್ಯಮ್ । ಆಶಾವಿಷಯರೂಪಂ ಸ್ಮರನ್ ಅಸೌ ಸ್ಮರೋ ಭವತಿ । ಅತಃ ಆಶೇದ್ಧಃ ಆಶಯಾ ಅಭಿವರ್ಧಿತಃ ಸ್ಮರಭೂತಃ ಸ್ಮರನ್ ಋಗಾದೀನ್ಮಂತ್ರಾನಧೀತೇ ; ಅಧೀತ್ಯ ಚ ತದರ್ಥಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇಭ್ಯೋ ವಿಧೀಂಶ್ಚ ಶ್ರುತ್ವಾ ಕರ್ಮಾಣಿ ಕುರುತೇ ತತ್ಫಲಾಶಯೈವ ; ಪುತ್ರಾಂಶ್ಚ ಪಶೂಂಶ್ಚ ಕರ್ಮಫಲಭೂತಾನ್ ಇಚ್ಛತೇ ಅಭಿವಾಂಛತಿ ; ಆಶಯೈವ ತತ್ಸಾಧನಾನ್ಯನುತಿಷ್ಠತಿ । ಇಮಂ ಚ ಲೋಕಮ್ ಆಶೇದ್ಧ ಏವ ಸ್ಮರನ್ ಲೋಕಸಂಗ್ರಹಹೇತುಭಿರಿಚ್ಛತೇ । ಅಮುಂ ಚ ಲೋಕಮ್ ಆಶೇದ್ಧಃ ಸ್ಮರನ್ ತತ್ಸಾಧನಾನುಷ್ಠಾನೇನ ಇಚ್ಛತೇ । ಅತಃ ಆಶಾರಶನಾವಬದ್ಧಂ ಸ್ಮರಾಕಾಶಾದಿನಾಮಪರ್ಯಂತಂ ಜಗಚ್ಚಕ್ರೀಭೂತಂ ಪ್ರತಿಪ್ರಾಣಿ । ಅತಃ ಆಶಾಯಾಃ ಸ್ಮರಾದಪಿ ಭೂಯಸ್ತ್ವಮಿತ್ಯತ ಆಶಾಮುಪಾಸ್ಸ್ವ ॥

ಸ ಯ ಆಶಾಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸ್ತ ಆಶಯಾಸ್ಯ ಸರ್ವೇ ಕಾಮಾಃ ಸಮೃಧ್ಯಂತ್ಯಮೋಘಾ ಹಾಸ್ಯಾಶಿಷೋ ಭವಂತಿ ಯಾವದಾಶಾಯಾ ಗತಂ ತತ್ರಾಸ್ಯ ಯಥಾಕಾಮಚಾರೋ ಭವತಿ ಯ ಆಶಾಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸ್ತೇಽಸ್ತಿ ಭಗವ ಆಶಾಯಾ ಭೂಯ ಇತ್ಯಾಶಾಯಾ ವಾವ ಭೂಯೋಽಸ್ತೀತಿ ತನ್ಮೇ ಭಗವಾನ್ಬ್ರವೀತ್ವಿತಿ ॥ ೨ ॥

ಯಸ್ತ್ವಾಶಾಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸ್ತೇ ಶೃಣು ತಸ್ಯ ಫಲಮ್ — ಆಶಯಾ ಸದೋಪಾಸಿತಯಾ ಅಸ್ಯೋಪಾಸಕಸ್ಯ ಸರ್ವೇ ಕಾಮಾಃ ಸಮೃಧ್ಯಂತಿ ಸಮೃದ್ಧಿಂ ಗಚ್ಛಂತಿ । ಅಮೋಘಾ ಹ ಅಸ್ಯ ಆಶಿಷಃ ಪ್ರಾರ್ಥನಾಃ ಸರ್ವಾಃ ಭವಂತಿ ; ಯತ್ಪ್ರಾರ್ಥಿತಂ ಸರ್ವಂ ತದವಶ್ಯಂ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಾವದಾಶಾಯಾ ಗತಮಿತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವವತ್ ॥
ಇತಿ ಚತುರ್ದಶಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ಪಂಚದಶಃ ಖಂಡಃ

ಪ್ರಾಣೋ ವಾ ಆಶಾಯಾ ಭೂಯಾನ್ಯಥಾ ವಾ ಅರಾ ನಾಭೌ ಸಮರ್ಪಿತಾ ಏವಮಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಾಣೇ ಸರ್ವಂ ಸಮರ್ಪಿತಂ ಪ್ರಾಣಃ ಪ್ರಾಣೇನ ಯಾತಿ ಪ್ರಾಣಃ ಪ್ರಾಣಂ ದದಾತಿ ಪ್ರಾಣಾಯ ದದಾತಿ ಪ್ರಾಣೋ ಹ ಪಿತಾ ಪ್ರಾಣೋ ಮಾತಾ ಪ್ರಾಣೋ ಭ್ರಾತಾ ಪ್ರಾಣಃ ಸ್ವಸಾ ಪ್ರಾಣ ಆಚಾರ್ಯಃ ಪ್ರಾಣೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಃ ॥ ೧ ॥

ನಾಮೋಪಕ್ರಮಮಾಶಾಂತಂ ಕಾರ್ಯಕಾರಣತ್ವೇನ ನಿಮಿತ್ತನೈಮಿತ್ತಿಕತ್ವೇನ ಚ ಉತ್ತರೋತ್ತರಭೂಯಸ್ತಯಾ ಅವಸ್ಥಿತಂ ಸ್ಮೃತಿನಿಮಿತ್ತಸದ್ಭಾವಮಾಶಾರಶನಾಪಶೈರ್ವಿಪಾಶಿತಂ ಸರ್ವಂ ಸರ್ವತೋ ಬಿಸಮಿವ ತಂತುಭಿರ್ಯಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಾಣೇ ಸಮರ್ಪಿತಮ್ , ಯೇನ ಚ ಸರ್ವತೋ ವ್ಯಾಪಿನಾ ಅಂತರ್ಬಹಿರ್ಗತೇನ ಸೂತ್ರೇ ಮಣಿಗಣಾ ಇವ ಸೂತ್ರೇಣ ಗ್ರಥಿತಂ ವಿಧೃತಂ ಚ, ಸ ಏಷ ಪ್ರಾಣೋ ವಾ ಆಶಾಯಾ ಭೂಯಾನ್ । ಕಥಮಸ್ಯ ಭೂಯಸ್ತ್ವಮಿತಿ, ಆಹ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸಮರ್ಥಯನ್ ತದ್ಭೂಯಸ್ತ್ವಮ್ — ಯಥಾ ವೈ ಲೋಕೇ ರಥಚಕ್ರಸ್ಯ ಅರಾಃ ರಥನಾಭೌ ಸಮರ್ಪಿತಾಃ ಸಂಪ್ರೋತಾಃ ಸಂಪ್ರವೇಶಿತಾ ಇತ್ಯೇತತ್ , ಏವಮಸ್ಮಿಂಲ್ಲಿಂಗಸಂಘಾತರೂಪೇ ಪ್ರಾಣೇ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮನಿ ದೈಹಿಕೇ ಮುಖ್ಯೇ — ಯಸ್ಮಿನ್ಪರಾ ದೇವತಾ ನಾಮರೂಪವ್ಯಾಕರಣಾಯ ಆದರ್ಶಾದೌ ಪ್ರತಿಬಿಂಬವಜ್ಜೀವೇನ ಆತ್ಮನಾ ಅನುಪ್ರವಿಷ್ಟಾ ; ಯಶ್ಚ ಮಹಾರಾಜಸ್ಯೇವ ಸರ್ವಾಧಿಕಾರೀಶ್ವರಸ್ಯ, ‘ಕಸ್ಮಿನ್ನ್ವಹಮುತ್ಕ್ರಾಂತ ಉತ್ಕ್ರಾಂತೋ ಭವಿಷ್ಯಾಮಿ ಕಸ್ಮಿನ್ವಾ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಸ್ಯಾಮೀತಿ ಸ ಪ್ರಾಣಮಸೃಜತ’ (ಪ್ರ. ಉ. ೬ । ೩) (ಪ್ರ. ಉ. ೬ । ೪) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ; ಯಸ್ತು ಚ್ಛಾಯೇವಾನುಗತ ಈಶ್ವರಮ್ , ‘ತದ್ಯಥಾ ರಥಸ್ಯಾರೇಷು ನೇಮಿರರ್ಪಿತೋ ನಾಭಾವರಾ ಅರ್ಪಿತಾ ಏವಮೇವೈತಾ ಭೂತಮಾತ್ರಾಃ ಪ್ರಜ್ಞಾಮಾತ್ರಾಸ್ವರ್ಪಿತಾಃ ಪ್ರಜ್ಞಾಮಾತ್ರಾಃ ಪ್ರಾಣೇಽರ್ಪಿತಾಃ ಸ ಏಷ ಪ್ರಾಣ ಏವ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮಾ’ (ಕೌ. ಉ. ೩ । ೯) ಇತಿ ಕೌಷೀತಕಿನಾಮ್ — ಅತ ಏವಮಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಾಣೇ ಸರ್ವಂ ಯಥೋಕ್ತಂ ಸಮರ್ಪಿತಮ್ । ಅತಃ ಸ ಏಷ ಪ್ರಾಣೋಽಪರತಂತ್ರಾಃ ಪ್ರಾಣೇನ ಸ್ವಶಕ್ತ್ಯೈವ ಯಾತಿ, ನಾನ್ಯಕೃತಂ ಗಮನಾದಿಕ್ರಿಯಾಸ್ವಸ್ಯ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸರ್ವಂ ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲಭೇದಜಾತಂ ಪ್ರಾಣ ಏವ, ನ ಪ್ರಾಣಾದ್ಬಹಿರ್ಭೂತಮಸ್ತೀತಿ ಪ್ರಕರಣಾರ್ಥಃ । ಪ್ರಾಣಃ ಪ್ರಾಣಂ ದದಾತಿ । ಯದ್ದದಾತಿ ತತ್ಸ್ವಾತ್ಮಭೂತಮೇವ । ಯಸ್ಮೈ ದದಾತಿ ತದಪಿ ಪ್ರಾಣಾಯೈವ । ಅತಃ ಪಿತ್ರಾದ್ಯಾಖ್ಯೋಽಪಿ ಪ್ರಾಣ ಏವ ॥

ಸ ಯದಿ ಪಿತರಂ ವಾ ಮಾತರಂ ವಾ ಭ್ರಾತರಂ ವಾ ಸ್ವಸಾರಂ ವಾಚಾರ್ಯಂ ವಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಂ ವಾ ಕಿಂಚಿದ್ಭೃಶಮಿವ ಪ್ರತ್ಯಾಹ ಧಿಕ್ತ್ವಾಸ್ತ್ವಿತ್ಯೇವೈನಮಾಹುಃ ಪಿತೃಹಾ ವೈ ತ್ವಮಸಿ ಮಾತೃಹಾ ವೈ ತ್ವಮಸಿ ಭ್ರಾತೃಹಾ ವೈ ತ್ವಮಸಿ ಸ್ವಸೃಹಾ ವೈ ತ್ವಮಸ್ಯಾಚಾರ್ಯಹಾ ವೈ ತ್ವಮಸಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಹಾ ವೈ ತ್ವಮಸೀತಿ ॥ ೨ ॥

ಕಥಂ ಪಿತ್ರಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥೋತ್ಸರ್ಗೇಣ ಪ್ರಾಣವಿಷಯತ್ವಮಿತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಸತಿ ಪ್ರಾಣೇ ಪಿತ್ರಾದಿಷು ಪಿತ್ರಾದಿಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾತ್ ತದುತ್ಕ್ರಾಂತೌ ಚ ಪ್ರಯೋಗಾಭಾವಾತ್ । ಕಥಂ ತದಿತಿ, ಆಹ — ಸ ಯಃ ಕಶ್ಚಿತ್ಪಿತ್ರಾದೀನಾಮನ್ಯತಮಂ ಯದಿ ತಂ ಭೃಶಮಿವ ತದನನುರೂಪಮಿವ ಕಿಂಚಿದ್ವಚನಂ ತ್ವಂಕಾರಾದಿಯುಕ್ತಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ, ತದೈನಂ ಪಾರ್ಶ್ವಸ್ಥಾ ಆಹುಃ ವಿವೇಕಿನಃ — ಧಿಕ್ತ್ವಾ ಅಸ್ತು ಧಿಗಸ್ತು ತ್ವಾಮಿತ್ಯೇವಮ್ । ಪಿತೃಹಾಂ ವೈ ತ್ವಂ ಪಿತುರ್ಹಂತೇತ್ಯಾದಿ ॥

ಅಥ ಯದ್ಯಪ್ಯೇನಾನುತ್ಕ್ರಾಂತಪ್ರಾಣಾಂಛೂಲೇನ ಸಮಾಸಂ ವ್ಯತಿಷಂದಹೇನ್ನೈವೈನಂ ಬ್ರೂಯುಃ ಪಿತೃಹಾಸೀತಿ ನ ಮಾತೃಹಾಸೀತಿ ನ ಭ್ರಾತೃಹಾಸೀತಿ ನ ಸ್ವಸೃಹಾಸೀತಿ ನಾಚಾರ್ಯಹಾಸೀತಿ ನ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಹಾಸೀತಿ ॥ ೩ ॥

ಅಥ ಏನಾನೇವ ಉತ್ಕ್ರಾಂತಪ್ರಾಣಾನ್ ತ್ಯಕ್ತದೇಹನಾಥಾನ್ ಯದ್ಯಪಿ ಶೂಲೇನ ಸಮಾಸಂ ಸಮಸ್ಯ ವ್ಯತಿಷಂದಹೇತ್ ವ್ಯತ್ಯಸ್ಯ ಸಂದಹೇತ್ , ಏವಮಪ್ಯತಿಕ್ರೂರಂ ಕರ್ಮ ಸಮಾಸವ್ಯತ್ಯಾಸಾದಿಪ್ರಕಾರೇಣ ದಹನಲಕ್ಷಣಂ ತದ್ದೇಹಸಂಬದ್ಧಮೇವ ಕುರ್ವಾಣಂ ನೈವೈನಂ ಬ್ರೂಯುಃ ಪಿತೃಹೇತ್ಯಾದಿ । ತಸ್ಮಾದನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಮವಗಮ್ಯತೇ ಏತತ್ಪಿತ್ರಾದ್ಯಾಖ್ಯೋಽಪಿ ಪ್ರಾಣ ಏವೇತಿ ॥

ಪ್ರಾಣೋ ಹ್ಯೇವೈತಾನಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಭವತಿ ಸ ವಾ ಏಷ ಏವಂ ಪಶ್ಯನ್ನೇವಂ ಮನ್ವಾನ ಏವಂ ವಿಜಾನನ್ನತಿವಾದೀ ಭವತಿ ತಂ ಚೇದ್ಬ್ರೂಯುರತಿವಾದ್ಯಸೀತ್ಯತಿವಾದ್ಯಸ್ಮೀತಿ ಬ್ರೂಯಾನ್ನಾಪಹ್ನುವೀತ ॥ ೪ ॥

ತಸ್ಮಾತ್ ಪ್ರಾಣೋ ಹ್ಯೇವೈತಾನಿ ಪಿತ್ರಾದೀನಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಭವತಿ ಚಲಾನಿ ಸ್ಥಿರಾಣಿ ಚ । ಸ ವಾ ಏಷ ಪ್ರಾಣವಿದೇವಂ ಯಥೋಕ್ತಪ್ರಕಾರೇಣ ಪಶ್ಯನ್ ಫಲತೋ ಅನುಭವನ್ ಏವಂ ಮನ್ವಾನಃ ಉಪಪತ್ತಿಭಿಶ್ಚಿಂತಯನ್ ಏವಂ ವಿಜಾನನ್ ಉಪಪತ್ತಿಭಿಃ ಸಂಯೋಜ್ಯ ಏವಮೇವೇತಿ ನಿಶ್ಚಯಂ ಕುರ್ವನ್ನಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಮನನವಿಜ್ಞಾನಾಭ್ಯಾಂ ಹಿ ಸಂಭೂತಃ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥೋ ನಿಶ್ಚಿತೋ ದೃಷ್ಟೋ ಭವೇತ್ । ಅತ ಏವಂ ಪಶ್ಯನ್ ಅತಿವಾದೀ ಭವತಿ ನಾಮಾದ್ಯಾಶಾಂತಮತೀತ್ಯ ವದನಶೀಲೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತಂ ಚೇದ್ಬ್ರೂಯುಃ ತಂ ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಸ್ತಂಬಪರ್ಯಂತಸ್ಯ ಹಿ ಜಗತಃ ಪ್ರಾಣ ಆತ್ಮಾ ಅಹಮಿತಿ ಬ್ರುವಾಣಂ ಯದಿ ಬ್ರೂಯುಃ ಅತಿವಾದ್ಯಸೀತಿ, ಬಾಢಮ್ ಅತಿವಾದ್ಯಸ್ಮೀತಿ ಬ್ರೂಯಾತ್ , ನ ಅಪಹ್ನುವೀತ । ಕಸ್ಮಾದ್ಧಿ ಅಸಾವಪಹ್ನುವೀತ ? ಯತ್ಪ್ರಾಣಂ ಸರ್ವೇಶ್ವರಮ್ ಅಯಮಹಮಸ್ಮಿ ಇತ್ಯಾತ್ಮತ್ವೇನೋಪಗತಃ ॥
ಇತಿ ಪಂಚದಶಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ಷೋಡಶಃ ಖಂಡಃ

ಸ ಏಷ ನಾರದಃ ಸರ್ವಾತಿಶಯಂ ಪ್ರಾಣಂ ಸ್ವಮಾತ್ಮಾನಂ ಸರ್ವಾತ್ಮಾನಂ ಶ್ರುತ್ವಾ ನಾತಃ ಪರಮಸ್ತೀತ್ಯುಪರರಾಮ, ನ ಪೂರ್ವವತ್ಕಿಮಸ್ತಿ ಭಗವಃ ಪ್ರಾಣಾದ್ಭೂಯ ಇತಿ ಪಪ್ರಚ್ಛ ಯತಃ । ತಮೇವ ವಿಕಾರಾನೃತಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನೇನ ಪರಿತುಷ್ಟಮಕೃತಾರ್ಥಂ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯಾತಿವಾದಿನಮಾತ್ಮಾನಂ ಮನ್ಯಮಾನಂ ಯೋಗ್ಯಂ ಶಿಷ್ಯಂ ಮಿಥ್ಯಾಗ್ರಹವಿಶೇಷಾತ್ ವಿಪ್ರಚ್ಯಾವಯನ್ ಆಹ ಭಗವಾನ್ಸನತ್ಕುಮಾರಃ —

ಏಷ ತು ವಾ ಅತಿವದತಿ ಯಃ ಸತ್ಯೇನಾತಿವದತಿ ಸೋಽಹಂ ಭಗವಃ ಸತ್ಯೇನಾತಿವದಾನೀತಿ ಸತ್ಯಂ ತ್ವೇವ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಮಿತಿ ಸತ್ಯಂ ಭಗವೋ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸ ಇತಿ ॥ ೧ ॥

ಏಷ ತು ವಾ ಅತಿವದತಿ, ಯಮಹಂ ವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ । ನ ಪ್ರಾಣವಿದತಿವಾದೀ ಪರಮಾರ್ಥತಃ । ನಾಮಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಂ ತು ತಸ್ಯಾತಿವಾದಿತ್ವಮ್ । ಯಸ್ತು ಭೂಮಾಖ್ಯಂ ಸರ್ವಾತಿಕ್ರಾಂತಂ ತತ್ತ್ವಂ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯಂ ವೇದ, ಸೋಽತಿವಾದೀತ್ಯಾಹ — ಏಷ ತು ವಾ ಅತಿವದತಿ ಯಃ ಸತ್ಯೇನ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯವಿಜ್ಞಾನವತ್ತಯಾ ಅತಿವದತಿ । ಸೋಽಹಂ ತ್ವಾಂ ಪ್ರಪನ್ನಃ ಭಗವಃ ಸತ್ಯೇನಾತಿವದಾನಿ ; ತಥಾ ಮಾಂ ನಿಯುನಕ್ತು ಭಗವಾನ್ , ಯಥಾ ಅಹಂ ಸತ್ಯೇನಾತಿವದಾನೀತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಯದ್ಯೇವಂ ಸತ್ಯೇನಾತಿವದಿತುಮಿಚ್ಛಸಿ, ಸತ್ಯಮೇವ ತು ತಾವದ್ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತ ಆಹ ನಾರದಃ । ತಥಾಸ್ತು ತರ್ಹಿ ಸತ್ಯಂ ಭಗವೋ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸೇ ವಿಶೇಷೇಣ ಜ್ಞಾತುಮಿಚ್ಛೇಯಂ ತ್ವತ್ತೋಽಹಮಿತಿ ॥
ಇತಿ ಷೋಡಶಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ಸಪ್ತದಶಃ ಖಂಡಃ

ಯದಾ ವೈ ವಿಜಾನಾತ್ಯಥ ಸತ್ಯಂ ವದತಿ ನಾವಿಜಾನನ್ಸತ್ಯಂ ವದತಿ ವಿಜಾನನ್ನೇವ ಸತ್ಯಂ ವದತಿ ವಿಜ್ಞಾನಂ ತ್ವೇವ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಮಿತಿ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಭಗವೋ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸ ಇತಿ ॥ ೧ ॥

ಯದಾ ವೈ ಸತ್ಯಂ ಪರಮಾರ್ಥತಃ ವಿಜಾನಾತಿ — ಇದಂ ಪರಮಾರ್ಥತಃ ಸತ್ಯಮಿತಿ, ತತಃ ಅನೃತಂ ವಿಕಾರಜಾತಂ ವಾಚಾರಂಭಣಂ ಹಿತ್ವಾ ಸರ್ವವಿಕಾರಾವಸ್ಥಂ ಸದೇವೈಕಂ ಸತ್ಯಮಿತಿ ತದೇವ ಅಥ ವದತಿ ಯದ್ವದತಿ । ನನು ವಿಕಾರೋಽಪಿ ಸತ್ಯಮೇವ, ‘ನಾಮರೂಪೇ ಸತ್ಯಂ ತಾಭ್ಯಾಮಯಂ ಪ್ರಾಣಶ್ಛನ್ನಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೬ । ೩) ‘ಪ್ರಾಣಾ ವೈ ಸತ್ಯಂ ತೇಷಾಮೇಷ ಸತ್ಯಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೧ । ೨೦) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ । ಸತ್ಯಮುಕ್ತಂ ಸತ್ಯತ್ವಂ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ವಿಕಾರಸ್ಯ, ನ ತು ಪರಮಾರ್ಥಾಪೇಕ್ಷಮುಕ್ತಮ್ । ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? ಇಂದ್ರಿಯವಿಷಯಾವಿಷಯತ್ವಾಪೇಕ್ಷಂ ಸಚ್ಚ ತ್ಯಚ್ಚೇತಿ ಸತ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ತದ್ದ್ವಾರೇಣ ಚ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯಸ್ಯೋಪಲಬ್ಧಿರ್ವಿವಕ್ಷಿತೇತಿ । ‘ಪ್ರಾಣಾ ವೈ ಸತ್ಯಂ ತೇಷಾಮೇಷ ಸತ್ಯಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೩ । ೬) ಇತಿ ಚ ಉಕ್ತಮ್ । ಇಹಾಪಿ ತದಿಷ್ಟಮೇವ । ಇಹ ತು ಪ್ರಾಣವಿಷಯಾತ್ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ತ್ಯವಿಜ್ಞಾನಾಭಿಮಾನಾದ್ವ್ಯುತ್ಥಾಪ್ಯ ನಾರದಂ ಯತ್ಸದೇವ ಸತ್ಯಂ ಪರಮಾರ್ಥತೋ ಭೂಮಾಖ್ಯಮ್ , ತದ್ವಿಜ್ಞಾಪಯಿಷ್ಯಾಮೀತಿ ಏಷ ವಿಶೇಷತೋ ವಿವಕ್ಷಿತೋಽರ್ಥಃ । ನಾವಿಜಾನನ್ಸತ್ಯಂ ವದತಿ’ ಯಸ್ತ್ವವಿಜಾನನ್ವದತಿ ಸೋಽಗ್ನ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನಾಗ್ನ್ಯಾದೀನ್ಪರಮಾರ್ಥಸದ್ರೂಪಾನ್ಮನ್ಯಮಾನೋ ವದತಿ’ ನ ತು ತೇ ರೂಪತ್ರಯವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಪರಮಾರ್ಥತಃ ಸಂತಿ । ತಥಾ ತಾನ್ಯಪಿ ರೂಪಾಣಿ ಸದಪೇಕ್ಷಯಾ ನೈವ ಸಂತೀತ್ಯತೋ ನಾವಿಜಾನನ್ಸತ್ಯಂ ವದತಿ । ವಿಜಾನನ್ನೇವ ಸತ್ಯಂ ವದತಿ । ನ ಚ ತತ್ಸತ್ಯವಿಜ್ಞಾನಮವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತಮಪ್ರಾರ್ಥಿತಂ ಜ್ಞಾಯತ ಇತ್ಯಾಹ — ವಿಜ್ಞಾನಂ ತ್ವೇವ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಮಿತಿ । ಯದ್ಯೇವಮ್ , ವಿಜ್ಞಾನಂ ಭಗವೋ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸೇ ಇತಿ । ಏವಂ ಸತ್ಯಾದೀನಾಂ ಚ ಉತ್ತರೋತ್ತರಾಣಾಂ ಕರೋತ್ಯಂತಾನಾಂ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಹೇತುತ್ವಂ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮ್ ॥
ಇತಿ ಸಪ್ತದಶಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ಅಷ್ಟಾದಶಃ ಖಂಡಃ

ಯದಾ ವೈ ಮನುತೇಽಥ ವಿಜಾನಾತಿ ನಾಮತ್ವಾ ವಿಜಾನಾತಿ ಮತ್ವೈವ ವಿಜಾನಾತಿ ಮತಿಸ್ತ್ವೇವ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯೇತಿ ಮತಿಂ ಭಗವೋ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸ ಇತಿ ॥ ೧ ॥

ಯದಾ ವೈ ಮನುತ ಇತಿ । ಮತಿಃ ಮನನಂ ತರ್ಕಃ ॥
ಇತಿ ಅಷ್ಟಾದಶಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ಏಕೋನವಿಂಶಃ ಖಂಡಃ

ಯದಾ ವೈ ಶ್ರದ್ದಧಾತ್ಯಥ ಮನುತೇ ನಾಶ್ರದ್ದಧನ್ಮನುತೇ ಶ್ರದ್ದಧದೇವ ಮನುತೇ ಶ್ರದ್ಧಾ ತ್ವೇವ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯೇತಿ ಶ್ರದ್ಧಾಂ ಭಗವೋ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸ ಇತಿ ॥ ೧ ॥

ಮಂತವ್ಯವಿಷಯೇ ಆದರಃ ಆಸ್ತಿಕ್ಯಬುದ್ಧಿಃ ಶ್ರದ್ಧಾ ॥
ಇತಿ ಏಕೋನವಿಂಶತಿತಮಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ವಿಂಶಃ ಖಂಡಃ

ಯದಾ ವೈ ನಿಸ್ತಿಷ್ಠತ್ಯಥ ಶ್ರದ್ದಧಾತಿ ನಾನಿಸ್ತಿಷ್ಠಂಛ್ರದ್ದಧಾತಿ ನಿಸ್ತಿಷ್ಠನ್ನೇವ ಶ್ರದ್ದಧಾತಿ ನಿಷ್ಠಾ ತ್ವೇವ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯೇತಿ ನಿಷ್ಠಾಂ ಭಗವೋ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸ ಇತಿ ॥ ೧ ॥

ನಿಷ್ಠಾ ಗುರುಶುಶ್ರೂಷಾದಿತತ್ಪರತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನಾಯ ॥
ಇತಿ ವಿಂಶತಿತಮಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ಏಕವಿಂಶಃ ಖಂಡಃ

ಯದಾ ವೈ ಕರೋತ್ಯಥ ನಿಸ್ತಿಷ್ಠತಿ ನಾಕೃತ್ವಾ ನಿಸ್ತಿಷ್ಠತಿ ಕೃತ್ವೈವ ನಿಸ್ತಿಷ್ಠತಿ ಕೃತಿಸ್ತ್ವೇವ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯೇತಿ ಕೃತಿಂ ಭಗವೋ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸ ಇತಿ ॥ ೧ ॥

ಯದಾ ವೈ ಕರೋತಿ । ಕೃತಿಃ ಇಂದ್ರಿಯಸಂಯಮಃ ಚಿತ್ತೈಕಾಗ್ರತಾಕರಣಂ ಚ । ಸತ್ಯಾಂ ಹಿ ತಸ್ಯಾಂ ನಿಷ್ಠಾದೀನಿ ಯಥೋಕ್ತಾನಿ ಭವಂತಿ ವಿಜ್ಞಾನಾವಸಾನಾನಿ ॥
ಇತಿ ಏಕವಿಂಶಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ದ್ವಾವಿಂಶಃ ಖಂಡಃ

ಯದಾ ವೈ ಸುಖಂ ಲಭತೇಽಥ ಕರೋತಿ ನಾಸುಖಂ ಲಬ್ಧ್ವಾ ಕರೋತಿ ಸುಖಮೇವ ಲಬ್ಧ್ವಾ ಕರೋತಿ ಸುಖಂ ತ್ವೇವ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಮಿತಿ ಸುಖಂ ಭಗವೋ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸ ಇತಿ ॥ ೧ ॥

ಸಾಪಿ ಕೃತಿಃ ಯದಾ ಸುಖಂ ಲಭತೇ ಸುಖಂ ನಿರತಿಶಯಂ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಂ ಲಬ್ಧವ್ಯಂ ಮಯೇತಿ ಮನ್ಯತೇ ತದಾ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಥಾ ದೃಷ್ಟಫಲಸುಖಾ ಕೃತಿಃ ತಥೇಹಾಪಿ ನಾಸುಖಂ ಲಬ್ಧ್ವಾ ಕರೋತಿ । ಭವಿಷ್ಯದಪಿ ಫಲಂ ಲಬ್ಧ್ವೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ತದುದ್ದಿಶ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ । ಅಥೇದಾನೀಂ ಕೃತ್ಯಾದಿಷೂತ್ತರೋತ್ತರೇಷು ಸತ್ಸು ಸತ್ಯಂ ಸ್ವಯಮೇವ ಪ್ರತಿಭಾಸತ ಇತಿ ನ ತದ್ವಿಜ್ಞಾನಾಯ ಪೃಥಗ್ಯತ್ನಃ ಕಾರ್ಯ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ; ತತ ಇದಮುಚ್ಯತೇ — ಸುಖಂ ತ್ವೇವ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಮಿತ್ಯಾದಿ । ಸುಖಂ ಭಗವೋ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸ ಇತ್ಯಭಿಮುಖೀಭೂತಾಯ ಆಹ ॥
ಇದಿ ದ್ವಾವಿಂಶಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ತ್ರಯೋವಿಂಶಃ ಖಂಡಃ

ಯೋ ವೈ ಭೂಮಾ ತತ್ಸುಖಂ ನಾಲ್ಪೇ ಸುಖಮಸ್ತಿ ಭೂಮೈವ ಸುಖಂ ಭೂಮಾ ತ್ವೇವ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯ ಇತಿ ಭೂಮಾನಂ ಭಗವೋ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸ ಇತಿ ॥ ೧ ॥

ಯೋ ವೈ ಭೂಮಾ ಮಹತ್ ನಿರತಿಶಯಂ ಬಹ್ವಿತಿ ಪರ್ಯಾಯಾಃ, ತತ್ಸುಖಮ್ । ತತೋಽರ್ವಾಕ್ಸಾತಿಶಯತ್ವಾದಲ್ಪಮ್ । ಅತಸ್ತಸ್ಮಿನ್ನಲ್ಪೇ ಸುಖಂ ನಾಸ್ತಿ, ಅಲ್ಪಸ್ಯಾಧಿಕತೃಷ್ಣಾಹೇತುತ್ವಾತ್ । ತೃಷ್ಣಾ ಚ ದುಃಖಬೀಜಮ್ । ನ ಹಿ ದುಃಖಬೀಜಂ ಸುಖಂ ದೃಷ್ಟಂ ಜ್ವರಾದಿ ಲೋಕೇ । ತಸ್ಮಾದ್ಯುಕ್ತಂ ನಾಲ್ಪೇ ಸುಖಮಸ್ತೀತಿ । ಅತೋ ಭೂಮೈವ ಸುಖಮ್ । ತೃಷ್ಣಾದಿದುಃಖಬೀಜತ್ವಾಸಂಭವಾದ್ಭೂಮ್ನಃ ॥
ಇತಿ ತ್ರಯೋವಿಂಶಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ಚತುರ್ವಿಂಶಃ ಖಂಡಃ

+“ಸ್ವೇ+ಮಹಿಮ್ನಿ”(ಛಾ.+ಉ.+೭ ।+೨೪ ।+೧)

ಯತ್ರ ನಾನ್ಯತ್ಪಶ್ಯತಿ ನಾನ್ಯಚ್ಛೃಣೋತಿ ನಾನ್ಯದ್ವಿಜಾನಾತಿ ಸ ಭೂಮಾಥ ಯತ್ರಾನ್ಯತ್ಪಶ್ಯತ್ಯನ್ಯಚ್ಛೃಣೋತ್ಯನ್ಯದ್ವಿಜಾನಾತಿ ತದಲ್ಪಂ ಯೋ ವೈ ಭೂಮಾ ತದಮೃತಮಥ ಯದಲ್ಪಂ ತನ್ಮರ್ತ್ಯꣳ ಸ ಭಗವಃ ಕಸ್ಮಿನ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ ಇತಿ ಸ್ವೇ ಮಹಿಮ್ನಿ ಯದಿ ವಾ ನ ಮಹಿಮ್ನೀತಿ ॥ ೧ ॥

ಕಿಂಲಕ್ಷಣೋಽಸೌ ಭೂಮೇತಿ, ಆಹ — ಯತ್ರ ಯಸ್ಮಿನ್ಭೂಮ್ನಿ ತತ್ತ್ವೇ ನ ಅನ್ಯದ್ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮನ್ಯೇನ ಕರಣೇನ ದ್ರಷ್ಟಾ ಅನ್ಯೋ ವಿಭಕ್ತೋ ದೃಶ್ಯಾತ್ಪಶ್ಯತಿ । ತಥಾ ನಾನ್ಯಚ್ಛೃಣೋತಿ । ನಾಮರೂಪಯೋರೇವಾಂತರ್ಭಾವಾದ್ವಿಷಯಭೇದಸ್ಯ ತದ್ಗ್ರಾಹಕಯೋರೇವೇಹ ದರ್ಶನಶ್ರವಣಯೋರ್ಗ್ರಹಣಮ್ ಅನ್ಯೇಷಾಂ ಚ ಉಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥತ್ವೇನ । ಮನನಂ ತು ಅತ್ರೋಕ್ತಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಂ ನಾನ್ಯನ್ಮನುತ ಇತಿ, ಪ್ರಾಯಶೋ ಮನನಪೂರ್ವಕತ್ವಾದ್ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ । ತಥಾ ನಾನ್ಯದ್ವಿಜಾನಾತಿ । ಏವಂಲಕ್ಷಣೋ ಯಃ ಸ ಭೂಮಾ । ಕಿಮತ್ರ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾನ್ಯದರ್ಶನಾಭಾವೋ ಭೂಮ್ನ್ಯುಚ್ಯತೇ ನಾನ್ಯತ್ಪಶ್ಯತೀತ್ಯಾದಿನಾ, ಅಥ ಅನ್ಯನ್ನ ಪಶ್ಯತಿ, ಆತ್ಮಾನಂ ಪಶ್ಯತೀತ್ಯೇತತ್ । ಕಿಂಚಾತಃ ? ಯದ್ಯನ್ಯದರ್ಶನಾದ್ಯಭಾವಮಾತ್ರಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ತದಾ ದ್ವೈತಸಂವ್ಯವಹಾರವಿಲಕ್ಷಣೋ ಭೂಮೇತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತಿ । ಅಥ ಅನ್ಯದರ್ಶನವಿಶೇಷಪ್ರತಿಷೇಧೇನ ಆತ್ಮಾನಂ ಪಶ್ಯತೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ತದೈಕಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲಭೇದೋಽಭ್ಯುಪಗತೋ ಭವೇತ್ । ಯದ್ಯೇವಂ ಕೋ ದೋಷಃ ಸ್ಯಾತ್ ? ನನ್ವಯಮೇವ ದೋಷಃ — ಸಂಸಾರಾನಿವೃತ್ತಿಃ । ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲಭೇದೋ ಹಿ ಸಂಸಾರ ಇತಿ ಆತ್ಮೈಕತ್ವೇ ಏವ ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲಭೇದಃ ಸಂಸಾರವಿಲಕ್ಷಣ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ, ಆತ್ಮನೋ ನಿರ್ವಿಶೇಷೈಕತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ದರ್ಶನಾದಿಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲಭೇದಾಭ್ಯುಪಗಮಸ್ಯ ಶಬ್ದಮಾತ್ರತ್ವಾತ್ । ಅನ್ಯದರ್ಶನಾದ್ಯಭಾವೋಕ್ತಿಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಯತ್ರ ಇತಿ ಅನ್ಯನ್ನ ಪಶ್ಯತಿ ಇತಿ ಚ ವಿಶೇಷಣೇ ಅನರ್ಥಕೇ ಸ್ಯಾತಾಮಿತಿ ಚೇತ್ — ದೃಶ್ಯತೇ ಹಿ ಲೋಕೇ ಯತ್ರ ಶೂನ್ಯೇ ಗೃಹೇಽನ್ಯನ್ನ ಪಶ್ಯತೀತ್ಯುಕ್ತೇ ಸ್ತಂಭಾದೀನಾತ್ಮಾನಂ ಚ ನ ನ ಪಶ್ಯತೀತಿ ಗಮ್ಯತೇ ; ಏವಮಿಹಾಪೀತಿ ಚೇತ್ , ನ, ತತ್ತ್ವಮಸೀತ್ಯೇಕತ್ವೋಪದೇಶಾದಧಿಕರಣಾಧಿಕರ್ತವ್ಯಭೇದಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ತಥಾ ಸದೇಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಂ ಸತ್ಯಮಿತಿ ಷಷ್ಠೇ ನಿರ್ಧಾರಿತತ್ವಾತ್ । ‘ಅದೃಶ್ಯೇಽನಾತ್ಮ್ಯೇ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೭ । ೧) ‘ನ ಸಂದೃಶೇ ತಿಷ್ಠತಿ ರೂಪಮಸ್ಯ’ (ತೈ. ನಾ. ೧ । ೩) ‘ವಿಜ್ಞಾತಾರಮರೇ ಕೇನ ವಿಜಾನೀಯಾತ್’ (ಛಾ. ಉ. ೨ । ೪ । ೧೪) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ದರ್ಶನಾದ್ಯನುಪಪತ್ತಿಃ । ಯತ್ರ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಮನರ್ಥಕಂ ಪ್ರಾಪ್ತಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ, ಅವಿದ್ಯಾಕೃತಭೇದಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ , ಯಥಾ ಸತ್ಯೈಕತ್ವಾದ್ವಿತೀಯತ್ವಬುದ್ಧಿಂ ಪ್ರಕೃತಾಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಸದೇಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮಿತಿ ಸಂಖ್ಯಾದ್ಯನರ್ಹಮಪ್ಯುಚ್ಯತೇ, ಏವಂ ಭೂಮ್ನ್ಯೇಕಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಯತ್ರ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಮ್ । ಅವಿದ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಮನ್ಯದರ್ಶನಾನುವಾದೇನ ಚ ಭೂಮ್ನಸ್ತದಭಾವತ್ವಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ ನಾನ್ಯತ್ಪಶ್ಯತಿ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಂಸಾರವ್ಯವಹಾರೋ ಭೂಮ್ನಿ ನಾಸ್ತೀತಿ ಸಮುದಾಯಾರ್ಥಃ । ಅಥ ಯತ್ರಾವಿದ್ಯಾವಿಷಯೇ ಅನ್ಯೋಽನ್ಯೇನಾನ್ಯತ್ಪಶ್ಯತೀತಿ ತದಲ್ಪಮ್ ಅವಿದ್ಯಾಕಾಲಭಾವೀತ್ಯರ್ಥಃ ; ಯಥಾ ಸ್ವಪ್ನದೃಶ್ಯಂ ವಸ್ತು ಪ್ರಾಕ್ ಪ್ರಬೋಧಾತ್ತತ್ಕಾಲಭಾವೀತಿ, ತದ್ವತ್ । ತತ ಏವ ತನ್ಮರ್ತ್ಯಂ ವಿನಾಶಿ ಸ್ವಪ್ನವಸ್ತುವದೇವ । ತದ್ವಿಪರೀತೋ ಭೂಮಾ ಯಸ್ತದಮೃತಮ್ । ತಚ್ಛಬ್ದಃ ಅಮೃತತ್ವಪರಃ ; ಸ ತರ್ಹಿ ಏವಂಲಕ್ಷಣೋ ಭೂಮಾ ಹೇ ಭಗವನ್ ಕಸ್ಮಿನ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ ಇತಿ ಉಕ್ತವಂತಂ ನಾರದಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ ಸನತ್ಕುಮಾರಃ — ಸ್ವೇ ಮಹಿಮ್ನೀತಿ ಸ್ವೇ ಆತ್ಮೀಯೇ ಮಹಿಮ್ನಿ ಮಾಹಾತ್ಮ್ಯೇ ವಿಭೂತೌ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತೋ ಭೂಮಾ । ಯದಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಮಿಚ್ಛಸಿ ಕ್ವಚಿತ್ , ಯದಿ ವಾ ಪರಮಾರ್ಥಮೇವ ಪೃಚ್ಛಸಿ, ನ ಮಹಿಮ್ನ್ಯಪಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ ಇತಿ ಬ್ರೂಮಃ ; ಅಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಃ ಅನಾಶ್ರಿತೋ ಭೂಮಾ ಕ್ವಚಿದಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಗೋಅಶ್ವಮಿಹ ಮಹಿಮೇತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ ಹಸ್ತಿಹಿರಣ್ಯಂ ದಾಸಭಾರ್ಯಂ ಕ್ಷೇತ್ರಾಣ್ಯಾಯತನಾನೀತಿ ನಾಹಮೇವಂ ಬ್ರವೀಮಿ ಬ್ರವೀಮೀತಿ ಹೋವಾಚಾನ್ಯೋ ಹ್ಯನ್ಯಸ್ಮಿನ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ ಇತಿ ॥ ೨ ॥

ಯದಿ ಸ್ವಮಹಿಮ್ನಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಃ ಭೂಮಾ, ಕಥಂ ತರ್ಹ್ಯಪ್ರತಿಷ್ಠ ಉಚ್ಯತೇ ? ಶೃಣು— ಗೋಅಶ್ವಾದೀಹ ಮಹೀಮೇತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ । ಗಾವಶ್ಚಾಶ್ವಾಶ್ಚ ಗೋಅಶ್ವಂ ದ್ವಂದ್ವೈಕವದ್ಭಾವಃ । ಸರ್ವತ್ರ ಗವಾಶ್ವಾದಿ ಮಹಿಮೇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ತದಾಶ್ರಿತಃ ತತ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಶ್ಚೈತ್ರೋ ಭವತಿ ಯಥಾ, ನಾಹಮೇವಂ ಸ್ವತೋಽನ್ಯಂ ಮಹಿಮಾನಮಾಶ್ರಿತೋ ಭೂಮಾ ಚೈತ್ರವದಿತಿ ಬ್ರವೀಮಿ, ಅತ್ರ ಹೇತುತ್ವೇನ ಅನ್ಯೋ ಹ್ಯನ್ಯಸ್ಮಿನ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ ಇತಿ ವ್ಯವಹಿತೇನ ಸಂಬಂಧಃ । ಕಿಂತ್ವೇವಂ ಬ್ರವೀಮೀತಿ ಹ ಉವಾಚ — ಸ ಏವೇತ್ಯಾದಿ ॥
ಇತಿ ಚತುರ್ವಿಂಶಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ಪಂಚವಿಂಶಃ ಖಂಡಃ

ಸ ಏವಾಧಸ್ತಾತ್ಸ ಉಪರಿಷ್ಟಾತ್ಸ ಪಶ್ಚಾತ್ಸ ಪುರಸ್ತಾತ್ಸ ದಕ್ಷಿಣತಃ ಸ ಉತ್ತರತಃ ಸ ಏವೇದꣳ ಸರ್ವಮಿತ್ಯಥಾತೋಽಹಂಕಾರಾದೇಶ ಏವಾಹಮೇವಾಧಸ್ತಾದಹಮುಪರಿಷ್ಟಾದಹಂ ಪಶ್ಚಾದಹಂ ಪುರಸ್ತಾದಹಂ ದಕ್ಷಿಣತೋಽಹಮುತ್ತರತೋಽಹಮೇವೇದꣳ ಸರ್ವಮಿತಿ ॥ ೧ ॥

ಕಸ್ಮಾತ್ಪುನಃ ಕ್ವಚಿನ್ನ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಯಸ್ಮಾತ್ಸ ಏವ ಭೂಮಾ ಅಧಸ್ತಾತ್ ನ ತದ್ವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾನ್ಯದ್ವಿದ್ಯತೇ ಯಸ್ಮಿನ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತಥೋಪರಿಷ್ಟಾದಿತ್ಯಾದಿ ಸಮಾನಮ್ । ಸತಿ ಭೂಮ್ನೋಽನ್ಯಸ್ಮಿನ್ , ಭೂಮಾ ಹಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಃ ಸ್ಯಾತ್ ; ನ ತು ತದಸ್ತಿ । ಸ ಏವ ತು ಸರ್ವಮ್ । ಅತಸ್ತಸ್ಮಾದಸೌ ನ ಕ್ವಚಿತ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಃ । ‘ಯತ್ರ ನಾನ್ಯತ್ಪಶ್ಯತಿ’ ಇತ್ಯಧಿಕರಣಾಧಿಕರ್ತವ್ಯತಾನಿರ್ದೇಶಾತ್ ಸ ಏವಾಧಸ್ತಾದಿತಿ ಚ ಪರೋಕ್ಷನಿರ್ದೇಶಾತ್ ದ್ರಷ್ಟುರ್ಜೀವಾದನ್ಯೋ ಭೂಮಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕಾ ಕಸ್ಯಚಿನ್ಮಾ ಭೂದಿತಿ ಅಥಾತಃ ಅನಂತರಮ್ ಅಹಂಕಾರಾದೇಶಃ ಅಹಂಕಾರೇಣ ಆದಿಶ್ಯತ ಇತ್ಯಹಂಕಾರಾದೇಶಃ । ದ್ರಷ್ಟುರನನ್ಯತ್ವದರ್ಶನಾರ್ಥಂ ಭೂಮೈವ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ ಅಹಂಕಾರೇಣ ಅಹಮೇವಾಧಸ್ತಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ॥

ಅಥಾತ ಆತ್ಮಾದೇಶ ಏವಾತ್ಮೈವಾಧಸ್ತಾದಾತ್ಮೋಪರಿಷ್ಟಾದಾತ್ಮಾ ಪಶ್ಚಾದಾತ್ಮಾ ಪುರಸ್ತಾದಾತ್ಮಾ ದಕ್ಷಿಣತ ಆತ್ಮೋತ್ತರತ ಆತ್ಮೈವೇದꣳ ಸರ್ವಮಿತಿ ಸ ವಾ ಏಷ ಏವಂ ಪಶ್ಯನ್ನೇವಂ ಮನ್ವಾನ ಏವಂ ವಿಜಾನನ್ನಾತ್ಮರತಿರಾತ್ಮಕ್ರೀಡ ಆತ್ಮಮಿಥುನ ಆತ್ಮಾನಂದಃ ಸ ಸ್ವರಾಡ್ಭವತಿ ತಸ್ಯ ಸರ್ವೇಷು ಲೋಕೇಷು ಕಾಮಚಾರೋ ಭವತಿ ಅಥ ಯೇಽನ್ಯಥಾತೋ ವಿದುರನ್ಯರಾಜಾನಸ್ತೇ ಕ್ಷಯ್ಯಲೋಕಾ ಭವಂತಿ ತೇಷಾꣳ ಸರ್ವೇಷು ಲೋಕೇಷ್ವಕಾಮಚಾರೋ ಭವತಿ ॥ ೨ ॥

ಅಹಂಕಾರೇಣ ದೇಹಾದಿಸಂಘಾತೋಽಪ್ಯಾದಿಶ್ಯತೇಽವಿವೇಕಿಭಿಃ ಇತ್ಯತಃ ತದಾಶಂಕಾ ಮಾ ಭೂದಿತಿ ಅಥ ಅನಂತರಮ್ ಆತ್ಮಾದೇಶಃ ಆತ್ಮನೈವ ಕೇವಲೇನ ಸತ್ಸ್ವರೂಪೇಣ ಶುದ್ಧೇನ ಆದಿಶ್ಯತೇ । ಆತ್ಮೈವ ಸರ್ವತಃ ಸರ್ವಮ್ — ಇತ್ಯೇವಮ್ ಏಕಮಜಂ ಸರ್ವತೋ ವ್ಯೋಮವತ್ಪೂರ್ಣಮ್ ಅನ್ಯಶೂನ್ಯಂ ಪಶ್ಯನ್ ಸ ವಾ ಏಷ ವಿದ್ವಾನ್ ಮನನವಿಜ್ಞಾನಾಭ್ಯಾಮ್ ಆತ್ಮರತಿಃ ಆತ್ಮನ್ಯೇವ ರತಿಃ ರಮಣಂ ಯಸ್ಯ ಸೋಽಯಮಾತ್ಮರತಿಃ । ತಥಾ ಆತ್ಮಕ್ರೀಡಃ । ದೇಹಮಾತ್ರಸಾಧನಾಃ ರತಿಃ ಬಾಹ್ಯಸಾಧನಾ ಕ್ರೀಡಾ, ಲೋಕೇ ಸ್ತ್ರೀಭಿಃ ಸಖಿಭಿಶ್ಚ ಕ್ರೀಡತೀತಿ ದರ್ಶನಾತ್ । ನ ತಥಾ ವಿದುಷಃ ; ಕಿಂ ತರ್ಹಿ, ಆತ್ಮವಿಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತಮೇವೋಭಯಂ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಮಿಥುನಂ ದ್ವಂದ್ವಜನಿತಂ ಸುಖಂ ತದಪಿ ದ್ವಂದ್ವನಿರಪೇಕ್ಷಂ ಯಸ್ಯ ವಿದುಷಃ । ತಥಾ ಆತ್ಮಾನಂದಃ, ಶಬ್ದಾದಿನಿಮಿತ್ತಃ ಆನಂದಃ ಅವಿದುಷಾಮ್ , ನ ತಥಾ ಅಸ್ಯ ವಿದುಷಃ ; ಕಿಂ ತರ್ಹಿ, ಆತ್ಮನಿಮಿತ್ತಮೇವ ಸರ್ವಂ ಸರ್ವದಾ ಸರ್ವಪ್ರಕಾರೇಣ ಚ ; ದೇಹಜೀವಿತಭೋಗಾದಿನಿಮಿತ್ತಬಾಹ್ಯವಸ್ತುನಿರಪೇಕ್ಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ ಏವಂಲಕ್ಷಣಃ ವಿದ್ವಾನ್ ಜೀವನ್ನೇವ ಸ್ವಾರಾಜ್ಯೇಽಭಿಷಿಕ್ತಃ ಪತಿತೇಽಪಿ ದೇಹೇ ಸ್ವರಾಡೇವ ಭವತಿ । ಯತ ಏವಂ ಭವತಿ, ತತ ಏವ ತಸ್ಯ ಸರ್ವೇಷು ಲೋಕೇಷು ಕಾಮಚಾರೋ ಭವತಿ । ಪ್ರಾಣಾದಿಷು ಪೂರ್ವಭೂಮಿಷು ‘ತತ್ರಾಸ್ಯ’ ಇತಿ ತಾವನ್ಮಾತ್ರಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಕಾಮಚಾರತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ಅನ್ಯರಾಜತ್ವಂ ಚ ಅರ್ಥಪ್ರಾಪ್ತಮ್ , ಸಾತಿಶಯತ್ವಾತ್ । ಯಥಾಪ್ರಾಪ್ತಸ್ವಾರಾಜ್ಯಕಾಮಚಾರತ್ವಾನುವಾದೇನ ತತ್ತನ್ನಿವೃತ್ತಿರಿಹೋಚ್ಯತೇ — ಸ ಸ್ವರಾಡಿತ್ಯಾದಿನಾ । ಅಥ ಪುನಃ ಯೇ ಅನ್ಯಥಾ ಅತಃ ಉಕ್ತದರ್ಶನಾದನ್ಯಥಾ ವೈಪರೀತ್ಯೇನ ಯಥೋಕ್ತಮೇವ ವಾ ಸಮ್ಯಕ್ ನ ವಿದುಃ, ತೇ ಅನ್ಯರಾಜಾನಃ ಭವಂತಿ ಅನ್ಯಃ ಪರೋ ರಾಜಾ ಸ್ವಾಮೀ ಯೇಷಾಂ ತೇ ಅನ್ಯರಾಜಾನಸ್ತೇ ಕಿಂಚ ಕ್ಷಯ್ಯಲೋಕಾಃ ಕ್ಷಯ್ಯೋ ಲೋಕೋ ಯೇಷಾಂ ತೇ ಕ್ಷಯ್ಯಲೋಕಾಃ, ಭೇದದರ್ಶನಸ್ಯ ಅಲ್ಪವಿಷಯತ್ವಾತ್ , ಅಲ್ಪಂ ಚ ತನ್ಮರ್ತ್ಯಮಿತ್ಯವೋಚಾಮ । ತಸ್ಮಾತ್ ಯೇ ದ್ವೈತದರ್ಶಿನಃ ತೇ ಕ್ಷಯ್ಯಲೋಕಾಃ ಸ್ವದರ್ಶನಾನುರೂಪ್ಯೇಣೈವ ಭವಂತಿ ; ಅತ ಏವ ತೇಷಾಂ ಸರ್ವೇಷು ಲೋಕೇಷ್ವಕಾಮಚಾರೋ ಭವತಿ ॥
ಇತಿ ಪಂಚವಿಂಶಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ಷಡ್ವಿಂಶಃ ಖಂಡಃ

ತಸ್ಯ ಹ ವಾ ಏತಸ್ಯೈವಂ ಪಶ್ಯತ ಏವಂ ಮನ್ವಾನಸ್ಯೈವಂ ವಿಜಾನತ ಆತ್ಮತಃ ಪ್ರಾಣ ಆತ್ಮತ ಆಶಾತ್ಮತಃ ಸ್ಮರ ಆತ್ಮತ ಆಕಾಶ ಆತ್ಮತಸ್ತೇಜ ಆತ್ಮತ ಆಪ ಆತ್ಮತ ಆವಿರ್ಭಾವತಿರೋಭಾವಾವಾತ್ಮತೋಽನ್ನಮಾತ್ಮತೋ ಬಲಮಾತ್ಮತೋ ವಿಜ್ಞಾನಮಾತ್ಮತೋ ಧ್ಯಾನಮಾತ್ಮತಶ್ಚಿತ್ತಮಾತ್ಮತಃ ಸಂಕಲ್ಪ ಆತ್ಮತೋ ಮನ ಆತ್ಮತೋ ವಾಗಾತ್ಮತೋ ನಾಮಾತ್ಮತೋ ಮಂತ್ರಾ ಆತ್ಮತಃ ಕರ್ಮಾಣ್ಯಾತ್ಮತ ಏವೇದಂ ಸರ್ವಮಿತಿ ॥ ೧ ॥

ತಸ್ಯ ಹ ವಾ ಏತಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿ ಸ್ವಾರಾಜ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ವಿದುಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರಾಕ್ಸದಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನಾತ್ ಸ್ವಾತ್ಮನೋಽನ್ಯಸ್ಮಾತ್ಸತಃ ಪ್ರಾಣಾದೇರ್ನಾಮಾಂತಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಲಯಾವಭೂತಾಮ್ । ಸದಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನೇ ತು ಸತಿ ಇದಾನೀಂ ಸ್ವಾತ್ಮತ ಏವ ಸಂವೃತ್ತೌ । ತಥಾ ಸರ್ವೋಽಪ್ಯನ್ಯೋ ವ್ಯವಹಾರ ಆತ್ಮತ ಏವ ವಿದುಷಃ ॥

ತದೇಷ ಶ್ಲೋಕೋ ನ ಪಶ್ಯೋ ಮೃತ್ಯುಂ ಪಶ್ಯತಿ ನ ರೋಗಂ ನೋತ ದುಃಖತಾꣳ ಸರ್ವꣳ ಹ ಪಶ್ಯಃ ಪಶ್ಯತಿ ಸರ್ವಮಾಪ್ನೋತಿ ಸರ್ವಶ ಇತಿ ಸ ಏಕಧಾ ಭವತಿ ತ್ರಿಧಾ ಭವತಿ ಪಂಚಧಾ ಸಪ್ತಧಾ ನವಧಾ ಚೈವ ಪುನಶ್ಚೈಕಾದಶಃ ಸ್ಮೃತಃ ಶತಂ ಚ ದಶ ಚೈಕಶ್ಚ ಸಹಸ್ರಾಣಿ ಚ ವಿꣳಶತಿರಾಹಾರಶುದ್ಧೌ ಸತ್ತ್ವಶುದ್ಧಿಃ ಸತ್ತ್ವಶುದ್ಧೌ ಧ್ರುವಾ ಸ್ಮೃತಿಃ ಸ್ಮೃತಿಲಂಭೇ ಸರ್ವಗ್ರಂಥೀನಾಂ ವಿಪ್ರಮೋಕ್ಷಸ್ತಸ್ಮೈ ಮೃದಿತಕಷಾಯಾಯ ತಮಸಸ್ಪಾರಂ ದರ್ಶಯತಿ ಭಗವಾನ್ಸನಾತ್ಕುಮಾರಸ್ತꣳ ಸ್ಕಂದ ಇತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ ತꣳ ಸ್ಕಂದ ಇತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ ॥ ೨ ॥

ಕಿಂಚ ತತ್ ಏತಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಏಷ ಶ್ಲೋಕಃ ಮಂತ್ರೋಽಪಿ ಭವತಿ — ನ ಪಶ್ಯಃ ಪಶ್ಯತೀತಿ ಪಶ್ಯಃ ಯಥೋಕ್ತದರ್ಶೀ ವಿದ್ವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ, ಮೃತ್ಯುಂ ಮರಣಂ ರೋಗಂ ಜ್ವರಾದಿ ದುಃಖತಾಂ ದುಃಖಭಾವಂ ಚಾಪಿ ನ ಪಶ್ಯತಿ । ಸರ್ವಂ ಹ ಸರ್ವಮೇವ ಸ ಪಶ್ಯಃ ಪಶ್ಯತಿ ಆತ್ಮಾನಮೇವ । ಸರ್ವಂ ತತಃ ಸರ್ವಮಾಪ್ನೋತಿ ಸರ್ವಶಃ ಸರ್ವಪ್ರಕಾರೈರಿತಿ । ಕಿಂಚ ಸ ವಿದ್ವಾನ್ ಪ್ರಾಕ್ಸೃಷ್ಟಿಪ್ರಭೇದಾತ್ ಏಕಧೈವ ಭವತಿ ; ಏಕಧೈವ ಚ ಸನ್ ತ್ರಿಧಾದಿಭೇದೈರನಂತಭೇದಪ್ರಕಾರೋ ಭವತಿ ಸೃಷ್ಟಿಕಾಲೇ ; ಪುನಃ ಸಂಹಾರಕಾಲೇ ಮೂಲಮೇವ ಸ್ವಂ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಮ್ ಏಕಧಾಭಾವಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ಸ್ವತನ್‍ತ್ರ ಏವ — ಇತಿ ವಿದ್ಯಾಂ ಫಲೇನ ಪ್ರರೋಚಯನ್ ಸ್ತೌತಿ । ಅಥೇದಾನೀಂ ಯಥೋಕ್ತಾಯಾ ವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಸಮ್ಯಗವಭಾಸಕಾರಣಂ ಮುಖಾವಭಾಸಕಾರಣಸ್ಯೇವ ಆದರ್ಶಸ್ಯ ವಿಶುದ್ಧಿಕಾರಣಂ ಸಾಧನಮುಪದಿಶ್ಯತೇ — ಆಹಾರಶುದ್ಧೌ । ಆಹ್ರಿಯತ ಇತ್ಯಾಹಾರಃ ಶಬ್ದಾದಿವಿಷಯವಿಜ್ಞಾನಂ ಭೋಕ್ತುರ್ಭೋಗಾಯ ಆಹ್ರಿಯತೇ । ತಸ್ಯ ವಿಷಯೋಪಲಬ್ಧಿಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಶುದ್ಧಿಃ ಆಹಾರಶುದ್ಧಿಃ, ರಾಗದ್ವೇಷಮೋಹದೋಷೈರಸಂಸೃಷ್ಟಂ ವಿಷಯವಿಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಯಾಮಾಹಾರಶುದ್ಧೌ ಸತ್ಯಾಂ ತದ್ವತೋಽಂತಃಕರಣಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ಶುದ್ಧಿಃ ನೈರ್ಮಲ್ಯಂ ಭವತಿ । ಸತ್ತ್ವಶುದ್ಧೌ ಚ ಸತ್ಯಾಂ ಯಥಾವಗತೇ ಭೂಮಾತ್ಮನಿ ಧ್ರುವಾ ಅವಿಚ್ಛಿನ್ನಾ ಸ್ಮೃತಿಃ ಅವಿಸ್ಮರಣಂ ಭವತಿ । ತಸ್ಯಾಂ ಚ ಲಬ್ಧಾಯಾಂ ಸ್ಮೃತಿಲಂಭೇ ಸತಿ ಸರ್ವೇಷಾಮವಿದ್ಯಾಕೃತಾನರ್ಥಪಾಶರೂಪಾಣಾಮ್ ಅನೇಕಜನ್ಮಾಂತರಾನುಭವಭಾವನಾಕಠಿನೀಕೃತಾನಾಂ ಹೃದಯಾಶ್ರಯಾಣಾಂ ಗ್ರಂಥೀನಾಂ ವಿಪ್ರಮೋಕ್ಷಃ ವಿಶೇಷೇಣ ಪ್ರಮೋಕ್ಷಣಂ ವಿನಾಶೋ ಭವತೀತಿ । ಯತ ಏತದುತ್ತರೋತ್ತರಂ ಯಥೋಕ್ತಮಾಹಾರಶುದ್ಧಿಮೂಲಂ ತಸ್ಮಾತ್ಸಾ ಕಾರ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸರ್ವಂ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಮಶೇಷತ ಉಕ್ತ್ವಾ ಆಖ್ಯಾಯಿಕಾಮುಪಸಂಹರತಿ ಶ್ರುತಿಃ — ತಸ್ಮೈ ಮೃದಿತಕಷಾಯಾಯ ವಾರ್ಕ್ಷಾದಿರಿವ ಕಷಾಯೋ ರಾಗದ್ವೇಷಾದಿದೋಷಃ ಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ರಂಚನಾರೂಪತ್ವಾತ್ ಸಃ ಜ್ಞಾನವೈರಾಗ್ಯಾಭ್ಯಾಸರೂಪಕ್ಷಾರೇಣ ಕ್ಷಾಲಿತಃ ಮೃದಿತಃ ವಿನಾಶಿತಃ ಯಸ್ಯ ನಾರದಸ್ಯ, ತಸ್ಮೈ ಯೋಗ್ಯಾಯ ಮೃದಿತಕಷಾಯಾಯ ತಮಸಃ ಅವಿದ್ಯಾಲಕ್ಷಣಾತ್ ಪಾರಂ ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ ದರ್ಶಿತವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕೋಽಸೌ ? ಭಗವಾನ್ ‘ಉತ್ಪತ್ತಿಂ ಪ್ರಲಯಂ ಚೈವ ಭೂತಾನಾಮಾಗತಿಂ ಗತಿಮ್ । ವೇತ್ತಿ ವಿದ್ಯಾಮವಿದ್ಯಾಂ ಚ ಸ ವಾಚ್ಯೋ ಭಗವಾನಿತಿ’ ಏವಂಧರ್ಮಾ ಸನತ್ಕುಮಾರಃ । ತಮೇವ ಸನತ್ಕುಮಾರಂ ದೇವಂ ಸ್ಕಂದ ಇತಿ ಆಚಕ್ಷತೇ ಕಥಯಂತಿ ತದ್ವಿದಃ । ದ್ವಿರ್ವಚನಮಧ್ಯಾಯಪರಿಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಮ್ ॥
ಇತಿ ಷಡ್ವಿಂಶಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥
ಇತಿ ಶ್ರೀಮತ್ಪರಮಹಂಸಪರಿವ್ರಾಜಕಾಚಾರ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರೀಗೋವಿಂದಭಗವತ್ಪೂಜ್ಯಪಾದಶಿಷ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರೀಮತ್ಛಂಕರಭಗವತಃ ಕೃತೌ ಛಾಂದೋಗ್ಯೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯೇ ಸಪ್ತಮೋಽಧ್ಯಾಯಃ ಸಮಾಪ್ತಃ ॥