छान्दोग्योपनिषद्भाष्यम्

ಓಮಿತ್ಯೇತದಕ್ಷರಮುದ್ಗೀಥಮುಪಾಸೀತ — ಓಮಿತ್ಯೇತದಕ್ಷರಂ ಪರಮಾತ್ಮನೋಽಭಿಧಾನಂ ನೇದಿಷ್ಠಮ್ ; ತಸ್ಮಿನ್ಹಿ ಪ್ರಯುಜ್ಯಮಾನೇ ಸ ಪ್ರಸೀದತಿ, ಪ್ರಿಯನಾಮಗ್ರಹಣ ಇವ ಲೋಕಃ ; ತದಿಹ ಇತಿಪರಂ ಪ್ರಯುಕ್ತಮ್ ಅಭಿಧಾಯಕತ್ವಾದ್ವ್ಯಾವರ್ತಿತಂ ಶಬ್ದಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರಂ ಪ್ರತೀಯತೇ ; ತಥಾ ಚ ಅರ್ಚಾದಿವತ್ ಪರಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಪ್ರತೀಕಂ ಸಂಪದ್ಯತೇ ; ಏವಂ ನಾಮತ್ವೇನ ಪ್ರತೀಕತ್ವೇನ ಚ ಪರಮಾತ್ಮೋಪಾಸನಸಾಧನಂ ಶ್ರೇಷ್ಠಮಿತಿ ಸರ್ವವೇದಾಂತೇಷ್ವವಗತಮ್ ; ಜಪಕರ್ಮಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾದ್ಯಂತೇಷು ಚ ಬಹುಶಃ ಪ್ರಯೋಗಾತ್ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಸ್ಯ ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಮ್ ; ಅತಃ ತದೇತತ್ , ಅಕ್ಷರಂ ವರ್ಣಾತ್ಮಕಮ್ , ಉದ್ಗೀಥಭಕ್ತ್ಯವಯವತ್ವಾದುದ್ಗೀಥಶಬ್ದವಾಚ್ಯಮ್ , ಉಪಾಸೀತ — ಕರ್ಮಾಂಗಾವಯವಭೂತೇ ಓಂಕಾರೇಪರಮಾತ್ಮಪ್ರತೀಕೇ ದೃಢಾಮೈಕಾಗ್ರ್ಯಲಕ್ಷಣಾಂ ಮತಿಂ ಸಂತನುಯಾತ್ । ಸ್ವಯಮೇವ ಶ್ರುತಿಃ ಓಂಕಾರಸ್ಯ ಉದ್ಗೀಥಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ — ಓಮಿತಿ ಹ್ಯುದ್ಗಾಯತಿ ; ಓಮಿತ್ಯಾರಭ್ಯ, ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ , ಉದ್ಗಾಯತಿ, ಅತ ಉದ್ಗೀಥ ಓಂಕಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಯ ಉಪವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮ್ — ತಸ್ಯ ಅಕ್ಷರಸ್ಯ, ಉಪವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮ್ ಏವಮುಪಾಸನಮೇವಂವಿಭೂತ್ಯೇವಂಫಲಮಿತ್ಯಾದಿಕಥನಮ್ ಉಪವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮ್ , ಪ್ರವರ್ತತ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಃ ॥

ಏಷಾಂ ಚರಾಚರಾಣಾಂ ಭೂತಾನಾಂ ಪೃಥಿವೀ ರಸಃ ಗತಿಃ ಪರಾಯಣಮವಷ್ಟಂಭಃ ; ಪೃಥಿವ್ಯಾ ಆಪಃ ರಸಃ — ಅಪ್ಸು ಹಿ ಓತಾ ಚ ಪ್ರೋತಾ ಚ ಪೃಥಿವೀ ; ಅತಃ ತಾಃ ರಸಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾಃ । ಅಪಾಮ್ ಓಷಧಯಃ ರಸಃ, ಅಪ್ಪರಿಣಾಮತ್ವಾದೋಷಧೀನಾಮ್ ; ತಾಸಾಂ ಪುರುಷೋ ರಸಃ, ಅನ್ನಪರಿಣಾಮತ್ವಾತ್ಪುರುಷಸ್ಯ ; ತಸ್ಯಾಪಿ ಪುರುಷಸ್ಯ ವಾಕ್ ರಸಃ — ಪುರುಷಾವಯವಾನಾಂ ಹಿ ವಾಕ್ ಸಾರಿಷ್ಠಾ, ಅತೋ ವಾಕ್ ಪುರುಷಸ್ಯ ರಸ ಉಚ್ಯತೇ ; ತಸ್ಯಾ ಅಪಿ ವಾಚಃ, ಋಕ್ ಸರಃ ಸಾರತರಾ ; ಋಚಃ ಸಾಮ ರಸಃ ಸಾರತರಮ್ ; ತಸ್ಯಾಪಿ ಸಾಮ್ನಃ ಉದ್ಗೀಥಃ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾದೋಂಕಾರಃ ಸಾರತರಃ ॥

ಏವಮ್ — ಸ ಏಷಃ ಉದ್ಗೀಥಾಖ್ಯ ಓಂಕಾರಃ, ಭೂತಾದೀನಾಮುತ್ತರೋತ್ತರರಸಾನಾಮ್ , ಅತಿಶಯೇನ ರಸಃ ರಸತಮಃ ; ಪರಮಃ, ಪರಮಾತ್ಮಪ್ರತೀಕತ್ವಾತ್ ; ಪರಾರ್ಧ್ಯಃ — ಅರ್ಧಂ ಸ್ಥಾನಮ್ , ಪರಂ ಚ ತದರ್ಧಂ ಚ ಪರಾರ್ಧಮ್ , ತದರ್ಹತೀತಿ ಪರಾರ್ಧ್ಯಃ, — ಪರಮಾತ್ಮಸ್ಥಾನಾರ್ಹಃ, ಪರಮಾತ್ಮವದುಪಾಸ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ; ಅಷ್ಟಮಃ — ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿರಸಸಂಖ್ಯಾಯಾಮ್ ; ಯದುದ್ಗೀಥಃ ಯ ಉದ್ಗೀಥಃ ॥

ವಾಚ ಋಗ್ರಸಃ . . . ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ; ಕತಮಾ ಸಾ ಋಕ್ ? ಕತಮತ್ತತ್ಸಾಮಃ ? ಕತಮೋ ವಾ ಸ ಉದ್ಗೀಥಃ ? ಕತಮಾ ಕತಮೇತಿ ವೀಪ್ಸಾ ಆದರಾರ್ಥಾ । ನನು ‘ವಾ ಬಹೂನಾಂ ಜಾತಿಪರಿಪ್ರಶ್ನೇ ಡತಮಚ್’ (ಪಾ. ಸೂ. ೫ । ೩ । ೯೩) ಇತಿ ಡತಮಚ್ಪ್ರತ್ಯಯಃ ಇಷ್ಟಃ ; ನ ಹಿ ಅತ್ರ ಋಗ್ಜಾತಿಬಹುತ್ವಮ್ ; ಕಥಂ ಡತಮಚ್ಪ್ರಯೋಗಃ ? ನೈಷ ದೋಷಃ ; ಜಾತೌ ಪರಿಪ್ರಶ್ನೋ ಜಾತಿಪರಿಪ್ರಶ್ನಃ — ಇತ್ಯೇತಸ್ಮಿನ್ವಿಗ್ರಹೇ ಜಾತಾವೃಗ್ವ್ಯಕ್ತೀನಾಂ ಬಹುತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ, ನ ತು ಜಾತೇಃ ಪರಿಪ್ರಶ್ನ ಇತಿ ವಿಗೃಹ್ಯತೇ । ನನು ಜಾತೇಃ ಪರಿಪ್ರಶ್ನಃ — ಇತ್ಯಸ್ಮಿನ್ವಿಗ್ರಹೇ ‘ಕತಮಃ ಕಠಃ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯುದಾಹರಣಮುಪಪನ್ನಮ್ , ಜಾತೌ ಪರಿಪ್ರಶ್ನ ಇತ್ಯತ್ರ ತು ನ ಯುಜ್ಯತೇ — ತತ್ರಾಪಿ ಕಠಾದಿಜಾತಾವೇವ ವ್ಯಕ್ತಿಬಹುತ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಪರಿಪ್ರಶ್ನ ಇತ್ಯದೋಷಃ । ಯದಿ ಜಾತೇಃ ಪರಿಪ್ರಶ್ನಃ ಸ್ಯಾತ್ , ‘ಕತಮಾ ಕತಮರ್ಕ್’ ಇತ್ಯಾದಾವುಪಸಂಖ್ಯಾನಂ ಕರ್ತವ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ । ವಿಮೃಷ್ಟಂ ಭವತಿ ವಿಮರ್ಶಃ ಕೃತೋ ಭವತಿ ॥

ವಿಮರ್ಶೇ ಹಿ ಕೃತೇ ಸತಿ, ಪ್ರತಿವಚನೋಕ್ತಿರುಪಪನ್ನಾ — ವಾಗೇವ ಋಕ್ ಪ್ರಾಣಃ ಸಾಮ ಓಮಿತ್ಯೇತದಕ್ಷರಮುದ್ಗೀಥಃ ಇತಿ । ವಾಗೃಚೋರೇಕತ್ವೇಽಪಿ ನ ಅಷ್ಟಮತ್ವವ್ಯಾಘಾತಃ, ಪೂರ್ವಸ್ಮಾತ್ ವಾಕ್ಯಾಂತರತ್ವಾತ್ ; ಆಪ್ತಿಗುಣಸಿದ್ಧಯೇ ಹಿ ಓಮಿತ್ಯೇತದಕ್ಷರಮುದ್ಗೀಥಃ ಇತಿ । ವಾಕ್ಪ್ರಾಣೌ ಋಕ್ಸಾಮಯೋನೀ ಇತಿ ವಾಗೇವ ಋಕ್ ಪ್ರಾಣಃ ಸಾಮ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ; ಯಥಾ ಕ್ರಮಮ್ ಋಕ್ಸಾಮಯೋನ್ಯೋರ್ವಾಕ್ಪ್ರಾಣಯೋರ್ಗ್ರಹಣೇ ಹಿ ಸರ್ವಾಸಾಮೃಚಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಚ ಸಾಮ್ನಾಮವರೋಧಃ ಕೃತಃ ಸ್ಯಾತ್ ; ಸರ್ವರ್ಕ್ಸಾಮಾವರೋಧೇ ಚ ಋಕ್ಸಾಮಸಾಧ್ಯಾನಾಂ ಚ ಸರ್ವಕರ್ಮಣಾಮವರೋಧಃ ಕೃತಃ ಸ್ಯಾತ್ ; ತದವರೋಧೇ ಚ ಸರ್ವೇ ಕಾಮಾ ಅವರುದ್ಧಾಃ ಸ್ಯುಃ । ಓಮಿತ್ಯೇತದಕ್ಷರಮ್ ಉದ್ಗೀಥಃ ಇತಿ ಭಕ್ತ್ಯಾಶಂಕಾ ನಿವರ್ತ್ಯತೇ । ತದ್ವಾ ಏತತ್ ಇತಿ ಮಿಥುನಂ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ । ಕಿಂ ತನ್ಮಿಥುನಮಿತಿ, ಆಹ — ಯದ್ವಾಕ್ಚ ಪ್ರಾಣಶ್ಚ ಸರ್ವರ್ಕ್ಸಾಮಕಾರಣಭೂತೌ ಮಿಥುನಮ್ ; ಋಕ್ಚ ಸಾಮ ಚೇತಿ ಋಕ್ಸಾಮಕಾರಣೌ ಋಕ್ಸಾಮಶಬ್ದೋಕ್ತಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ ; ನ ತು ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ಋಕ್ಚ ಸಾಮ ಚ ಮಿಥುನಮ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಹಿ ವಾಕ್ಪ್ರಾಣಶ್ಚ ಇತ್ಯೇಕಂ ಮಿಥುನಮ್ , ಋಕ್ಸಾಮ ಚ ಅಪರಮ್ , ಇತಿ ದ್ವೇ ಮಿಥುನೇ ಸ್ಯಾತಾಮ್ ; ತಥಾ ಚ ತದ್ವಾ ಏತನ್ಮಿಥುನಮ್ ಇತ್ಯೇಕವಚನನಿರ್ದೇಶೋಽನುಪಪನ್ನಃ ಸ್ಯಾತ್ ; ತಸ್ಮಾತ್ ಋಕ್ಸಾಮಯೋನ್ಯೋರ್ವಾಕ್ಪ್ರಾಣಯೋರೇವ ಮಿಥುನತ್ವಮ್ ॥

ತದೇತತ್ ಏವಂಲಕ್ಷಣಂ ಮಿಥುನಮ್ ಓಮಿತ್ಯೇತಸ್ಮಿನ್ನಕ್ಷರೇ ಸಂಸೃಜ್ಯತೇ ; ಏವಂ ಸರ್ವಕಾಮಾಪ್ತಿಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಂ ಮಿಥುನಮ್ ಓಂಕಾರೇ ಸಂಸೃಷ್ಟಂ ವಿದ್ಯತ ಇತಿ ಓಂಕಾರಸ್ಯ ಸರ್ವಕಾಮಾಪ್ತಿಗುಣವತ್ತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಮ್ ; ವಾಙ್ಮಯತ್ವಮ್ ಓಂಕಾರಸ್ಯ ಪ್ರಾಣನಿಷ್ಪಾದ್ಯತ್ವಂ ಚ ಮಿಥುನೇನ ಸಂಸೃಷ್ಟತ್ವಮ್ । ಮಿಥುನಸ್ಯ ಕಾಮಾಪಯಿತೃತ್ವಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತ ಉಚ್ಯತೇ — ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಮಿಥುನೌ ಮಿಥುನಾವಯವೌ ಸ್ತ್ರೀಪುಂಸೌ ಯದಾ ಸಮಾಗಚ್ಛತಃ ಗ್ರಾಮ್ಯಧರ್ಮತಯಾ ಸಂಯುಜ್ಯೇಯಾತಾಂ ತದಾ ಆಪಯತಃ ಪ್ರಾಪಯತಃ ಅನ್ಯೋನ್ಯಸ್ಯ ಇತರೇತರಸ್ಯ ತೌ ಕಾಮಮ್ , ತಥಾ ಸ್ವಾತ್ಮಾನುಪ್ರವಿಷ್ಟೇನ ಮಿಥುನೇನ ಸರ್ವಕಾಮಾಪ್ತಿಗುಣವತ್ತ್ವಮ್ ಓಂಕಾರಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥

ಆಪಯಿತಾ ಹ ವೈ ಕಾಮಾನಾಂ ಯಜಮಾನಸ್ಯ ಭವತಿ, ಯ ಏತತ್ ಅಕ್ಷರಮ್ ಏವಮ್ ಆಪ್ತಿಗುಣವತ್ ಉದ್ಗೀಥಮ್ ಉಪಾಸ್ತೇ, ತಸ್ಯ ಏತದ್ಯಥೋಕ್ತಂ ಫಲಮಿತ್ಯರ್ಥಃ, ‘ತಂ ಯಥಾ ಯಥೋಪಾಸತೇ ತದೇವ ಭವತಿ’ (ಶತ. ಬ್ರಾ. ೧೦ । ೫ । ೨ । ೨೦) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ॥

ಸಮೃದ್ಧಿಗುಣವಾಂಶ್ಚ ಓಂಕಾರಃ ; ಕಥಮ್ ? ತತ್ ವೈ ಏತತ್ ಪ್ರಕೃತಮ್ , ಅನುಜ್ಞಾಕ್ಷರಮ್ ಅನುಜ್ಞಾ ಚ ಸಾ ಅಕ್ಷರಂ ಚ ತತ್ ; ಅನುಜ್ಞಾ ಚ ಅನುಮತಿಃ, ಓಂಕಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಥಮನುಜ್ಞೇತಿ, ಆಹ ಶ್ರುತಿರೇವ — ಯದ್ಧಿ ಕಿಂಚ ಯತ್ಕಿಂಚ ಲೋಕೇ ಜ್ಞಾನಂ ಧನಂ ವಾ ಅನುಜಾನಾತಿ ವಿದ್ವಾನ್ ಧನೀ ವಾ, ತತ್ರಾನುಮತಿಂ ಕುರ್ವನ್ ಓಮಿತ್ಯೇವ ತದಾಹ ; ತಥಾ ಚ ವೇದೇ ‘ತ್ರಯಸ್ತ್ರಿಂಶದಿತ್ಯೋಮಿತಿ ಹೋವಾಚ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿ ; ತಥಾ ಚ ಲೋಕೇಽಪಿ ತವೇದಂ ಧನಂ ಗೃಹ್ಣಾಮಿ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಓಮಿತ್ಯೇವ ಆಹ । ಅತ ಏಷಾ ಉ ಏವ ಏಷೈವ ಹಿ ಸಮೃದ್ಧಿಃ ಯದನುಜ್ಞಾ ಯಾ ಅನುಜ್ಞಾ ಸಾ ಸಮೃದ್ಧಿಃ, ತನ್ಮೂಲತ್ವಾದನುಜ್ಞಾಯಾಃ ; ಸಮೃದ್ಧೋ ಹಿ ಓಮಿತ್ಯನುಜ್ಞಾಂ ದದಾತಿ ; ತಸ್ಯಾತ್ ಸಮೃದ್ಧಿಗುಣವಾನೋಂಕಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಮೃದ್ಧಿಗುಣೋಪಾಸಕತ್ವಾತ್ ತದ್ಧರ್ಮಾ ಸನ್ ಸಮರ್ಧಯಿತಾ ಹ ವೈ ಕಾಮಾನಾಂ ಯಜಮಾನಸ್ಯ ಭವತಿ ; ಯ ಏತದೇವಂ ವಿದ್ವಾನಕ್ಷರಮುದ್ಗೀಥಮುಪಾಸ್ತೇ ಇತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವವತ್ ॥

ಅಥ ಇದಾನೀಮಕ್ಷರಂ ಸ್ತೌತಿ, ಉಪಾಸ್ಯತ್ವಾತ್ , ಪ್ರರೋಚನಾರ್ಥಮ್ ; ಕಥಮ್ ? ತೇನ ಅಕ್ಷರೇಣ ಪ್ರಕೃತೇನ ಇಯಮ್ ಋಗ್ವೇದಾದಿಲಕ್ಷಣಾ ತ್ರಯೀವಿದ್ಯಾ, ತ್ರಯೀವಿದ್ಯಾವಿಹಿತಂ ಕರ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ — ನ ಹಿ ತ್ರಯೀವಿದ್ಯೈವ — ಆಶ್ರಾವಣಾದಿಭಿರ್ವರ್ತತೇ । ಕರ್ಮ ತು ತಥಾ ಪ್ರವರ್ತತ ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ ; ಕಥಮ್ ? ಓಮಿತ್ಯಾಶ್ರಾವಯತಿ ಓಮಿತಿ ಶಂಸತಿ ಓಮಿತ್ಯುದ್ಗಾಯತಿ ; ಲಿಂಗಾಚ್ಚ ಸೋಮಯಾಗ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ತಚ್ಚ ಕರ್ಮ ಏತಸ್ಯೈವ ಅಕ್ಷರಸ್ಯ ಅಪಚಿತ್ಯೈ ಪೂಜಾರ್ಥಮ್ ; ಪರಮಾತ್ಮಪ್ರತೀಕಂ ಹಿ ತತ್ ; ತದಪಚಿತಿಃ ಪರಮಾತ್ಮನ ಏವಸ್ಯಾತ್ , ‘ಸ್ವಕರ್ಮಣಾ ತಮಭ್ಯರ್ಚ್ಯ ಸಿದ್ಧಿಂ ವಿಂದತಿ ಮಾನವಃ’ (ಭ. ಗೀ. ೧೮ । ೪೬) ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇಃ । ಕಿಂಚ, ಏತಸ್ಯೈವಾಕ್ಷರಸ್ಯ ಮಹಿಮ್ನಾ ಮಹತ್ತ್ವೇನ ಋತ್ವಿಗ್ಯಜಮಾನಾದಿಪ್ರಾಣೈರಿತ್ಯರ್ಥಃ ; ತಥಾ ಏತಸ್ಯೈವಾಕ್ಷರಸ್ಯ ರಸೇನ ವ್ರೀಹಿಯವಾದಿರಸನಿರ್ವೃತ್ತೇನ ಹವಿಷೇತ್ಯರ್ಥಃ ; ಯಾಗಹೋಮಾದಿ ಅಕ್ಷರೇಣ ಕ್ರಿಯತೇ ; ತಚ್ಚ ಆದಿತ್ಯಮುಪತಿಷ್ಠತೇ ; ತತೋ ವೃಷ್ಟ್ಯಾದಿಕ್ರಮೇಣ ಪ್ರಾಣೋಽನ್ನಂ ಚ ಜಾಯತೇ ; ಪ್ರಾಣೈರನ್ನೇನ ಚ ಯಜ್ಞಸ್ತಾಯತೇ ; ಅತ ಉಚ್ಯತೇ - ಅಕ್ಷರಸ್ಯ ಮಹಿಮ್ನಾ ರಸೇನ ಇತಿ ॥

ತೇನ ಅಕ್ಷರೇಣ ಉಭೌ ಕುರುತಃ, ಯಶ್ಚ ಏತತ್ ಅಕ್ಷರಮ್ ಏವಂ ಯಥಾವ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ ವೇದ, ಯಶ್ಚ ಕರ್ಮಮಾತ್ರವಿತ್ ಅಕ್ಷರಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಂ ನ ವೇದ, ತಾವುಭೌ ಕುರುತಃ ಕರ್ಮ ; ತೇಯೋಶ್ಚ ಕರ್ಮಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದೇವ ಫಲಂ ಸ್ಯಾತ್ , ಕಿಂ ತತ್ರಾಕ್ಷರಯಾಥಾತ್ಮ್ಯವಿಜ್ಞಾನೇನ ಇತಿ ; ದೃಷ್ಟಂ ಹಿ ಲೋಕೇ ಹರೀತಕೀಂ ಭಕ್ಷಯತೋಃ ತದ್ರಸಾಭಿಜ್ಞೇತರಯೋಃ ವಿರೇಚನಮ್ — ನೈವಮ್ ; ಯಸ್ಮಾತ್ ನಾನಾ ತು ವಿದ್ಯಾ ಚ ಅವಿದ್ಯಾ ಚ, ಭಿನ್ನೇ ಹಿ ವಿದ್ಯಾವಿದ್ಯೇ, ತು — ಶಬ್ದಃ ಪಕ್ಷವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಃ ; ನ ಓಂಕಾರಸ್ಯ ಕರ್ಮಾಂಗತ್ವಮಾತ್ರವಿಜ್ಞಾನಮೇವ ರಸತಮಾಪ್ತಿಸಮೃದ್ಧಿಗುಣವದ್ವಿಜ್ಞಾನಮ್ ; ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? ತತೋಽಭ್ಯಧಿಕಮ್ ; ತಸ್ಮಾತ್ ತದಂಗಾಧಿಕ್ಯಾತ್ ತತ್ಫಲಾಧಿಕ್ಯಂ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ; ದೃಷ್ಟಂ ಹಿ ಲೋಕೇ ವಣಿಕ್ಶಬರಯೋಃ ಪದ್ಮರಾಗಾದಿಮಣಿವಿಕ್ರಯೇ ವಣಿಜೋ ವಿಜ್ಞಾನಾಧಿಕ್ಯಾತ್ ಫಲಾಧಿಕ್ಯಮ್ ; ತಸ್ಮಾತ್ ಯದೇವ ವಿದ್ಯಯಾ ವಿಜ್ಞಾನೇನ ಯುಕ್ತಃ ಸನ್ ಕರೋತಿ ಕರ್ಮ ಶ್ರದ್ಧಯಾ ಶ್ರದ್ದಧಾನಶ್ಚ ಸನ್ , ಉಪನಿಷದಾ ಯೋಗೇನ ಯುಕ್ತಶ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ, ತದೇವ ಕರ್ಮ ವೀರ್ಯವತ್ತರಮ್ ಅವಿದ್ವತ್ಕರ್ಮಣೋಽಧಿಕಫಲಂ ಭವತೀತಿ ; ವಿದ್ವತ್ಕರ್ಮಣೋ ವೀರ್ಯವತ್ತರತ್ವವಚನಾದವಿದುಷೋಽಪಿ ಕರ್ಮ ವೀರ್ಯವದೇವ ಭವತೀತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ನ ಚ ಅವಿದುಷಃ ಕರ್ಮಣ್ಯನಧಿಕಾರಃ, ಔಷಸ್ತ್ಯೇ ಕಾಂಡೇ ಅವಿದುಷಾಮಪ್ಯಾರ್ತ್ವಿಜ್ಯದರ್ಶನಾತ್ । ರಸತಮಾಪ್ತಿಸಮೃದ್ಧಿಗುಣವದಕ್ಷರಮಿತ್ಯೇಕಮುಪಾಸನಮ್ , ಮಧ್ಯೇ ಪ್ರಯತ್ನಾಂತರಾದರ್ಶನಾತ್ ; ಅನೇಕೈರ್ಹಿ ವಿಶೇಷಣೈಃ ಅನೇಕಧಾ ಉಪಾಸ್ಯತ್ವಾತ್ ಖಲು ಏತಸ್ಯೈವ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ಉದ್ಗೀಥಾಖ್ಯಸ್ಯ ಅಕ್ಷರಸ್ಯ ಉಪವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ಭವತಿ ॥

ದೇವಾಸುರಾಃ ದೇವಾಶ್ಚ ಅಸುರಾಶ್ಚ ; ದೇವಾಃ ದೀವ್ಯತೇರ್ದ್ಯೋತನಾರ್ಥಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರೋದ್ಭಾಸಿತಾ ಇಂದ್ರಿಯವೃತ್ತಯಃ ; ಅಸುರಾಃ ತದ್ವಿಪರೀತಾಃ ಸ್ವೇಷ್ವೇವಾಸುಷು ವಿಷ್ವಗ್ವಿಷಯಾಸು ಪ್ರಾಣನಕ್ರಿಯಾಸು ರಮಣಾತ್ ಸ್ವಾಭಾವಿಕ್ಯಃ ತಮಆತ್ಮಿಕಾ ಇಂದ್ರಿಯವೃತ್ತಯ ಏವ ; ಹ ವೈ ಇತಿ ಪೂರ್ವವೃತ್ತೋದ್ಭಾಸಕೌ ನಿಪಾತೌ ; ಯತ್ರ ಯಸ್ಮಿನ್ನಿಮಿತ್ತೇ ಇತರೇತರವಿಷಯಾಪಹಾರಲಕ್ಷಣೇ ಸಂಯೇತಿರೇ, ಸಂಪೂರ್ವಸ್ಯ ಯತತೇಃ ಸಂಗ್ರಾಮಾರ್ಥತ್ವಮಿತಿ, ಸಂಗ್ರಾಮಂ ಕೃತವಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಪ್ರಕಾಶವೃತ್ತ್ಯಭಿಭವನಾಯ ಪ್ರವೃತ್ತಾಃ ಸ್ವಾಭಾವಿಕ್ಯಸ್ತಮೋರೂಪಾ ಇಂದ್ರಿಯವೃತ್ತಯಃ ಅಸುರಾಃ, ತಥಾ ತದ್ವಿಪರೀತಾಃ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥವಿಷಯವಿವೇಕಜ್ಯೋತಿರಾತ್ಮಾನಃ ದೇವಾಃ ಸ್ವಾಭಾವಿಕತಮೋರೂಪಾಸುರಾಭಿಭವನಾಯ ಪ್ರವೃತ್ತಾಃ ಇತಿ ಅನ್ಯೋನ್ಯಾಭಿಭವೋದ್ಭವರೂಪಃ ಸಂಗ್ರಾಮ ಇವ, ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿಷು ಪ್ರತಿದೇಹಂ ದೇವಾಸುರಸಂಗ್ರಾಮೋ ಅನಾದಿಕಾಲಪ್ರವೃತ್ತ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಸ ಇಹ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಆಖ್ಯಾಯಿಕಾರೂಪೇಣ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮೋತ್ಪತ್ತಿವಿವೇಕವಿಜ್ಞಾನಾಯ ಕಥ್ಯತೇ ಪ್ರಾಣವಿಶುದ್ಧಿವಿಜ್ಞಾನವಿಧಿಪರತಯಾ । ಅತಃ ಉಭಯೇಽಪಿ ದೇವಾಸುರಾಃ, ಪ್ರಜಾಪತೇರಪತ್ಯಾನೀತಿ ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯಾಃ — ಪ್ರಜಾಪತಿಃ ಕರ್ಮಜ್ಞಾನಾಧಿಕೃತಃ ಪುರುಷಃ, ‘ಪುರುಷ ಏವೋಕ್ಥಮಯಮೇವ ಮಹಾನ್ಪ್ರಜಾಪತಿಃ’ (ಐ. ಆ. ೨ । ೧ । ೨) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ ; ತಸ್ಯ ಹಿ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಾಃ ಸ್ವಾಭಾವಿಕ್ಯಶ್ಚ ಕರಣವೃತ್ತಯೋ ವಿರುದ್ಧಾಃ ಅಪತ್ಯಾನೀವ, ತದುದ್ಭವತ್ವಾತ್ । ತತ್ ತತ್ರ ಉತ್ಕರ್ಷಾಪಕರ್ಷಲಕ್ಷಣನಿಮಿತ್ತೇ ಹ ದೇವಾಃ ಉದ್ಗೀಥಮ್ ಉದ್ಗೀಥಭಕ್ತ್ಯುಪಲಕ್ಷಿತಮೌದ್ಗಾತ್ರಂ ಕರ್ಮ ಆಜಹ್ರುಃ ಆಹೃತವಂತಃ ; ತಸ್ಯಾಪಿ ಕೇವಲಸ್ಯ ಆಹರಣಾಸಂಭವಾತ್ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾದ್ಯಾಹೃತವಂತ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ತತ್ಕಿಮರ್ಥಮಾಜಹ್ರುರಿತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಅನೇನ ಕರ್ಮಣಾ ಏನಾನ್ ಅಸುರಾನ್ ಅಭಿಭವಿಷ್ಯಾಮ ಇತಿ ಏವಮಭಿಪ್ರಾಯಾಃ ಸಂತಃ ॥

ತೇ ಹ ದೇವಾಃ ನಾಸಿಕ್ಯಂ ನಾಸಿಕಾಯಾಂ ಭವಂ ಪ್ರಾಣಂ ಚೇತನಾವಂತಂ ಘ್ರಾಣಮ್ ಉದ್ಗೀಥಕರ್ತಾರಮ್ ಉದ್ಗಾತಾರಮ್ ಉದ್ಗೀಥಭಕ್ತ್ಯಾ ಉಪಾಸಾಂಚಕ್ರಿರೇ ಉಪಾಸನಂ ಕೃತವಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ; ನಾಸಿಕ್ಯಪ್ರಾಣದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಉದ್ಗೀಥಾಖ್ಯಮಕ್ಷರಮೋಂಕಾರಮ್ ಉಪಾಸಾಂಚಕ್ರಿರೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಂ ಹಿ ಪ್ರಕೃತಾರ್ಥಪರಿತ್ಯಾಗಃ ಅಪ್ರಕೃತಾರ್ಥೋಪಾದಾನಂ ಚ ನ ಕೃತಂ ಸ್ಯಾತ್ — ‘ಖಲ್ವೇತಸ್ಯಾಕ್ಷರಸ್ಯ ’ ಇತ್ಯೋಂಕಾರೋ ಹಿ ಉಪಾಸ್ಯತಯಾ ಪ್ರಕೃತಃ । ನನು ಉದ್ಗೀಥೋಪಲಕ್ಷಿತಂ ಕರ್ಮ ಆಹೃತವಂತ ಇತ್ಯವೋಚಃ ; ಇದಾನೀಮೇವ ಕಥಂ ನಾಸಿಕ್ಯಪ್ರಾಣದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಉದ್ಗೀಥಾಖ್ಯಮಕ್ಷರಮೋಂಕಾರಮ್ ಉಪಾಸಾಂಚಕ್ರಿರ ಇತ್ಯಾತ್ಥ ? ನೈಷ ದೋಷಃ ; ಉದ್ಗೀಥಕರ್ಮಣ್ಯೇವ ಹಿ ತತ್ಕರ್ತೃಪ್ರಾಣದೇವತಾದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಉದ್ಗೀಥಭಕ್ತ್ಯವಯವಶ್ಚ ಓಂಕಾರಃ ಉಪಾಸ್ಯತ್ವೇನ ವಿವಕ್ಷಿತಃ, ನ ಸ್ವತಂತ್ರಃ ; ಅತಃ ತಾದರ್ಥ್ಯೇನ ಕರ್ಮ ಆಹೃತವಂತ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮೇವೋಕ್ತಮ್ । ತಮ್ ಏವಂ ದೇವೈರ್ವೃತಮುದ್ಗಾತಾರಂ ಹ ಅಸುರಾಃ ಸ್ವಾಭಾವಿಕತಮಆತ್ಮಾನಃ ಜ್ಯೋತೀರೂಪಂ ನಾಸಿಕ್ಯಂ ಪ್ರಾಣಂ ದೇವಂ ಸ್ವಕೀಯೇನ ಪಾಪ್ಮನಾ ಅಧರ್ಮಾಸಂಗರೂಪೇಣ ವಿವಿಧುಃ ವಿದ್ಧವಂತಃ, ಸಂಸರ್ಗಂ ಕೃತವಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ ಹಿ ನಾಸಿಕ್ಯಃ ಪ್ರಾಣಃ ಕಲ್ಯಾಣಗಂಧಗ್ರಹಣಾಭಿಮಾನಾಸಂಗಾಭಿಭೂತವಿವೇಕವಿಜ್ಞಾನೋ ಬಭೂವ ; ಸ ತೇನ ದೋಷೇಣ ಪಾಪ್ಮಸಂಸರ್ಗೀ ಬಭೂವ ; ತದಿದಮುಕ್ತಮಸುರಾಃ ಪಾಪ್ಮನಾ ವಿವಿಧುರಿತಿ । ಯಸ್ಮಾದಾಸುರೇಣ ಪಾಪ್ಮನಾ ವಿದ್ಧಃ, ತಸ್ಮಾತ್ ತೇನ ಪಾಪ್ಮನಾ ಪ್ರೇರಿತಃ ಪ್ರಾಣಃ ದುರ್ಗಂಧಗ್ರಾಹಕಃ ಪ್ರಾಣಿನಾಮ್ । ಅತಃ ತೇನ ಉಭಯಂ ಜಿಘ್ರತಿ ಲೋಕಃ ಸುರಭಿ ಚ ದುರ್ಗಂಧಿ ಚ, ಪಾಪ್ಮನಾ ಹಿ ಏಷಃ ಯಸ್ಮಾತ್ ವಿದ್ಧಃ । ಉಭಯಗ್ರಹಣಮ್ ಅವಿವಕ್ಷಿತಮ್ — ‘ಯಸ್ಯೋಭಯಂ ಹವಿರಾರ್ತಿಮಾರ್ಚ್ಛತಿ’ (ತೈ. ಬ್ರಾ. ೩ । ೭ । ೧) ಇತಿ ಯದ್ವತ್ ; ‘ಯದೇವೇದಮಪ್ರತಿರೂಪಂ ಜಿಘ್ರತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೩ । ೩) ಇತಿ ಸಮಾನಪ್ರಕರಣಶ್ರುತೇಃ ॥

ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಉಪಾಸ್ಯತ್ವಾಯ ತದ್ವಿಶುದ್ಧತ್ವಾನುಭವಾರ್ಥಃ ಅಯಂ ವಿಚಾರಃ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಪ್ರವರ್ತಿತಃ । ಅತಃ ಚಕ್ಷುರಾದಿದೇವತಾಃ ಕ್ರಮೇಣ ವಿಚಾರ್ಯ ಆಸುರೇಣ ಪಾಪ್ಮನಾ ವಿದ್ಧಾ ಇತ್ಯಪೋಹ್ಯಂತೇ । ಸಮಾನಮನ್ಯತ್ — ಅಥ ಹ ವಾಚಂ ಚಕ್ಷುಃ ಶ್ರೋತ್ರಂ ಮನ ಇತ್ಯಾದಿ । ಅನುಕ್ತಾ ಅಪ್ಯನ್ಯಾಃ ತ್ವಗ್ರಸನಾದಿದೇವತಾಃ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಾಃ, ‘ಏವಮು ಖಲ್ವೇತಾ ದೇವತಾಃ ಪಾಪ್ಮಭಿಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೩ । ೬) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ ॥

ಆಸುರೇಣ ಪಾಪ್ಮನಾ ವಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ಪ್ರಾಣಾದಿದೇವತಾಃ ಅಪೋಹ್ಯ, ಅಥ ಅನಂತರಮ್ , ಹ, ಯ ಏವಾಯಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ, ಮುಖೇ ಭವಃ ಮುಖ್ಯಃ ಪ್ರಾಣಃ, ತಮ್ ಉದ್ಗೀಥಮ್ ಉಪಾಸಾಂಚಕ್ರಿರೇ, ತಂ ಹ ಅಸುರಾಃ ಪೂರ್ವವತ್ ಋತ್ವಾ ಪ್ರಾಪ್ಯ ವಿದಧ್ವಂಸುಃ ವಿನಷ್ಟಾಃ, ಅಭಿಪ್ರಾಯಮಾತ್ರೇಣ, ಅಕೃತ್ವಾ ಕಿಂಚಿದಪಿ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ; ಕಥಂ ವಿನಷ್ಟಾ ಇತಿ, ಅತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ — ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಅಶ್ಮಾನಮ್ ಆಖಣಮ್ — ನ ಶಕ್ಯತೇ ಖನಿತುಂ ಕುದ್ದಾಲಾದಿಭಿರಪಿ, ಟಂಕೈಶ್ಚ ಛೇತ್ತುಂ ನ ಶಕ್ಯಃ ಅಖನಃ, ಅಖನ ಏವ ಆಖಣಃ, ತಮ್ — ಋತ್ವಾ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ಲೋಷ್ಟಃ ಪಾಂಸುಪಿಂಡಃ, ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾಚ್ಚ — ಅಶ್ಮನಿ ಕ್ಷಿಪ್ತಃ ಅಶ್ಮಭೇದನಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ, ತಸ್ಯ ಅಶ್ಮನಃ ಕಿಂಚಿದಪ್ಯಕೃತ್ವಾ ಸ್ವಯಂ ವಿಧ್ವಂಸೇತ ವಿದೀರ್ಯೇತ — ಏವಂ ವಿದಧ್ವಂಸುರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಂ ವಿಶುದ್ಧಃ ಅಸುರೈರಧರ್ಷಿತತ್ವಾತ್ ಪ್ರಾಣಃ ಇತಿ ॥

ಏವಂವಿದಃ ಪ್ರಾಣಾತ್ಮಭೂತಸ್ಯ ಇದಂ ಫಲಮಾಹ — ಯಥಾಶ್ಮಾನಮಿತಿ । ಏಷ ಏವ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ ; ಏವಂ ಹೈವ ಸ ವಿಧ್ವಂಸತೇ ವಿನಶ್ಯತಿ ; ಕೋಽಸಾವಿತಿ, ಆಹ — ಯ ಏವಂವಿದಿ ಯಥೋಕ್ತಪ್ರಾಣವಿದಿ ಪಾಪಂ ತದನರ್ಹಂ ಕರ್ತುಂ ಕಾಮಯತೇ ಇಚ್ಛತಿ ಯಶ್ಚಾಪಿ ಏನಮ್ ಅಭಿದಾಸತಿ ಹಿನಸ್ತಿ ಪ್ರಾಣವಿದಂ ಪ್ರತಿ ಆಕ್ರೋಶತಾಡನಾದಿ ಪ್ರಯುಂಕ್ತೇ, ಸೋಽಪ್ಯೇವಮೇವ ವಿಧ್ವಂಸತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ; ಯಸ್ಮಾತ್ ಸ ಏಷ ಪ್ರಾಣವಿತ್ ಪ್ರಾಣಭೂತತ್ವಾತ್ ಅಶ್ಮಾಖಣ ಇವ ಅಶ್ಮಾಖಣಃ ಅಧರ್ಷಣೀಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನನು ನಾಸಿಕ್ಯೋಽಪಿ ಪ್ರಾಣಃ ವಾಯ್ವಾತ್ಮಾ, ಯಥಾ ಮುಖ್ಯಃ ; ತತ್ರ ನಾಸಿಕ್ಯಃ ಪ್ರಾಣಃ ಪಾಪ್ಮನಾ ವಿದ್ಧಃ — ಪ್ರಾಣ ಏವ ಸನ್ , ನ ಮುಖ್ಯಃ — ಕಥಮ್ ? ನೈಷ ದೋಷಃ ; ನಾಸಿಕ್ಯಸ್ತು ಸ್ಥಾನಕರಣವೈಗುಣ್ಯಾತ್ ಅಸುರೈಃ ಪಾಪ್ಮನಾ ವಿದ್ಧಃ, ವಾಯ್ವಾತ್ಮಾಪಿ ಸನ್ ; ಮುಖ್ಯಸ್ತು ತದಸಂಭವಾತ್ ಸ್ಥಾನದೇವತಾಬಲೀಯಸ್ತ್ವಾತ್ ನ ವಿದ್ಧ ಇತಿ ಶ್ಲಿಷ್ಟಮ್ — ಯಥಾ ವಾಸ್ಯಾದಯಃ ಶಿಕ್ಷಾವತ್ಪುರುಷಾಶ್ರಯಾಃ ಕಾರ್ಯವಿಶೇಷಂ ಕುರ್ವಂತಿ, ನ ಅನ್ಯಹಸ್ತಗತಾಃ, ತದ್ವತ್ ದೋಷವದ್ಧ್ರಾಣಸಚಿವತ್ವಾದ್ವಿದ್ಧಾ ಘ್ರಾಣದೇವತಾ, ನ ಮುಖ್ಯಃ ॥

ಯಸ್ಮಾನ್ನ ವಿದ್ಧಃ ಅಸುರೈಃ ಮುಖ್ಯಃ, ತಸ್ಮಾತ್ ನೈವ ಏತೇನ ಸುರಭಿ ನ ದುರ್ಗಂಧಿ ಚ ವಿಜಾನಾತಿ ಲೋಕಃ ; ಘ್ರಾಣೇನೈವ ತದುಭಯಂ ವಿಜಾನಾತಿ ; ಅತಶ್ಚ ಪಾಪ್ಮಕಾರ್ಯಾದರ್ಶನಾತ್ ಅಪಹತಪಾಪ್ಮಾ ಅಪಹತಃ ವಿನಾಶಿತಃ ಅಪನೀತಃ ಪಾಪ್ಮಾ ಯಸ್ಮಾತ್ ಸೋಽಯಮಪಹತಪಾಪ್ಮಾ ಹಿ ಏಷಃ, ವಿಶುದ್ಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಸ್ಮಾಚ್ಚ ಆತ್ಮಂಭರಯಃ ಕಲ್ಯಾಣಾದ್ಯಾಸಂಗವತ್ತ್ವಾತ್ ಘ್ರಾಣಾದಯಃ — ನ ತಥಾ ಆತ್ಮಂಭರಿರ್ಮುಖ್ಯಃ ; ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? ಸರ್ವಾರ್ಥಃ ; ಕಥಮಿತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ತೇನ ಮುಖ್ಯೇನ ಯದಶ್ನಾತಿ ಯತ್ಪಿಬತಿ ಲೋಕಃ ತೇನ ಅಶಿತೇನ ಪೀತೇನ ಚ ಇತರಾನ್ ಪ್ರಾಣಾನ್ ಘ್ರಾಣಾದೀನ್ ಅವತಿ ಪಾಲಯತಿ ; ತೇನ ಹಿ ತೇಷಾಂ ಸ್ಥಿತಿರ್ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ; ಅತಃ ಸರ್ವಂಭರಿಃ ಪ್ರಾಣಃ ; ಅತೋ ವಿಶುದ್ಧಃ । ಕಥಂ ಪುನರ್ಮುಖ್ಯಾಶಿತಪೀತಾಭ್ಯಾಂ ಸ್ಥಿತಿಃ ಇತರೇಷಾಂ ಗಮ್ಯತ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಏತಮು ಏವ ಮುಖ್ಯಂ ಪ್ರಾಣಂ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಸ್ಯ ವೃತ್ತಿಮ್ , ಅನ್ನಪಾನೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ, ಅಂತತಃ ಅಂತೇ ಮರಣಕಾಲೇ ಅವಿತ್ತ್ವಾ ಅಲಬ್ಧ್ವಾ ಉತ್ಕ್ರಾಮತಿ, ಘ್ರಾಣಾದಿಪ್ರಾಣಸಮುದಾಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ; ಅಪ್ರಾಣೋ ಹಿ ನ ಶಕ್ನೋತ್ಯಶಿತುಂ ಪಾತುಂ ವಾ ; ತದಾ ಉತ್ಕ್ರಾಂತಿಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾ ಘ್ರಾಣಾದಿಕಲಾಪಸ್ಯ ; ದೃಶ್ಯತೇ ಹಿ ಉತ್ಕ್ರಾಂತೌ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾಶಿಶಿಷಾ, ಯತಃ ವ್ಯಾದದಾತ್ಯೇವ, ಆಸ್ಯವಿದಾರಣಂ ಕರೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ ; ತದ್ಧಿ ಅನ್ನಾಲಾಭೇ ಉತ್ಕ್ರಾಂತಸ್ಯ ಲಿಂಗಮ್ ॥

ತಂ ಹ ಅಂಗಿರಾಃ — ತಂ ಮುಖ್ಯಂ ಪ್ರಾಣಂ ಹ ಅಂಗಿರಾ ಇತ್ಯೇವಂಗುಣಮ್ ಉದ್ಗೀಥಮ್ ಉಪಾಸಾಂಚಕ್ರೇ ಉಪಾಸನಂ ಕೃತವಾನ್ , ಬಕೋ ದಾಲ್ಭ್ಯ ಇತಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣೇನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ; ತಥಾ ಬೃಹಸ್ಪತಿರಿತಿ, ಆಯಾಸ್ಯ ಇತಿ ಚ ಉಪಾಸಾಂಚಕ್ರೇ ಬಕಃ ಇತ್ಯೇವಂ ಸಂಬಂಧಂ ಕೃತವಂತಃ ಕೇಚಿತ್ , ಏತಮು ಏವಾಂಗಿರಸಂ ಬೃಹಸ್ಪತಿಮಾಯಾಸ್ಯಂ ಪ್ರಾಣಂ ಮನ್ಯಂತೇ — ಇತಿ ವಚನಾತ್ । ಭವತ್ಯೇವಂ ಯಥಾಶ್ರುತಾಸಂಭವೇ ; ಸಂಭವತಿ ತು ಯಥಾಶ್ರುತಮ್ ಋಷಿಚೋದನಾಯಾಮಪಿ — ಶ್ರುತ್ಯಂತರವತ್ — ’ ತಸ್ಮಾಚ್ಛತರ್ಚಿನ ಇತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ ಏತಮೇವ ಸಂತಮ್’ ಋಷಿಮಪಿ ; ತಥಾ ಮಾಧ್ಯಮಾ ಗೃತ್ಸಮದೋ ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರೋ ವಾಮದೇವೋಽತ್ರಿಃ ಇತ್ಯಾದೀನ್ ಋಷೀನೇವ ಪ್ರಾಣಮಾಪಾದಯತಿ ಶ್ರುತಿಃ ; ತಥಾ ತಾನಪಿ ಋಷೀನ್ ಪ್ರಾಣೋಪಾಸಕಾನ್ ಅಂಗಿರೋಬೃಹಸ್ಪತ್ಯಾಯಾಸ್ಯಾನ್ ಪ್ರಾಣಂ ಕರೋತ್ಯಭೇದವಿಜ್ಞಾನಾಯ — ‘ಪ್ರಾಣೋ ಹ ಪಿತಾ ಪ್ರಾಣೋ ಮಾತಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೧೫ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿವಚ್ಚ । ತಸ್ಮಾತ್ ಋಷಿಃ ಅಂಗಿರಾ ನಾಮ, ಪ್ರಾಣ ಏವ ಸನ್ , ಆತ್ಮಾನಮಂಗಿರಸಂ ಪ್ರಾಣಮುದ್ಗೀಥಮ್ ಉಪಾಸಾಂಚಕ್ರೇ ಇತ್ಯೇತತ್ ; ಯತ್ ಯಸ್ಮಾತ್ ಸಃ ಅಂಗಾನಾಂ ಪ್ರಾಣಃ ಸನ್ ರಸಃ, ತೇನಾಸೌ ಅಂಗಿರಸಃ ॥

ತಥಾ ವಾಚೋ ಬೃಹತ್ಯಾಃ ಪತಿಃ ತೇನಾಸೌ ಬೃಹಸ್ಪತಿಃ ॥

ತಥಾ ಯತ್ ಯಸ್ಮಾತ್ ಆಸ್ಯಾತ್ ಅಯತೇ ನಿರ್ಗಚ್ಛತಿ ತೇನ ಆಯಾಸ್ಯಃ ಋಷಿಃ ಪ್ರಾಣ ಏವ ಸನ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಅನ್ಯೋಽಪ್ಯುಪಾಸಕಃ ಆತ್ಮಾನಮೇವ ಆಂಗಿರಸಾದಿಗುಣಂ ಪ್ರಾಣಮುದ್ಗೀಥಮುಪಾಸೀತೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ನ ಕೇವಲಮಂಗಿರಃಪ್ರಭೃತಯ ಉಪಾಸಾಂಚಕ್ರಿರೇ ; ತಂ ಹ ಬಕೋ ನಾಮ ದಲ್ಭಸ್ಯಾಪತ್ಯಂ ದಾಲ್ಭ್ಯಃ ವಿದಾಂಚಕಾರ ಯಥಾದರ್ಶಿತಂ ಪ್ರಾಣಂ ವಿಜ್ಞಾತವಾನ್ ; ವಿದಾತ್ವಾ ಚ ಸ ಹ ನೈಮಿಶೀಯಾನಾಂ ಸತ್ರಿಣಾಮ್ ಉದ್ಗಾತಾ ಬಭೂವ ; ಸ ಚ ಪ್ರಾಣವಿಜ್ಞಾನಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ಏಭ್ಯಃ ನೈಮಿಶೀಯೇಭ್ಯಃ ಕಾಮಾನ್ ಆಗಾಯತಿ ಸ್ಮ ಹ ಆಗೀತವಾನ್ಕಿಲೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ತಥಾ ಅನ್ಯೋಽಪ್ಯುದ್ಗಾತಾ ಆಗಾತಾ ಹ ವೈ ಕಾಮಾನಾಂ ಭವತಿ ; ಯ ಏತತ್ ಏವಂ ವಿದ್ವಾನ್ ಯಥೋಕ್ತಗುಣಂ ಪ್ರಾಣಮ್ ಅಕ್ಷರಮುದ್ಗೀಥಮುಪಾಸ್ತೇ, ತಸ್ಯ ಏತದ್ದೃಷ್ಟಂ ಫಲಮ್ ಉಕ್ತಮ್ , ಪ್ರಾಣಾತ್ಮಭಾವಸತ್ವದೃಷ್ಟಮ್ — ‘ದೇವೋ ಭೂತ್ವಾ ದೇವಾನಪ್ಯೇತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೧ । ೨)(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೧ । ೩)(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೧ । ೪)(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೧ । ೫)(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೧ । ೬)(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೧ । ೭) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ಸಿದ್ಧಮೇವೇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಇತ್ಯಧ್ಯಾತ್ಮಮ್ — ಏತತ್ ಆತ್ಮವಿಷಯಮ್ ಉದ್ಗೀಥೋಪಾಸನಮ್ ಇತಿ ಉಕ್ತೋಪಸಂಹಾರಃ, ಅಧಿದೈವತೋದ್ಗೀಥೋಪಾಸನೇ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣೇ, ಬುದ್ಧಿಸಮಾಧಾನಾರ್ಥಃ ॥

ಅಥ ಅನಂತರಮ್ ಅಧಿದೈವತಂ ದೇವತಾವಿಷಯಮುದ್ಗೀಥೋಪಾಸನಂ ಪ್ರಸ್ತುತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ, ಅನೇಕಧಾ ಉಪಾಸ್ಯತ್ವಾದುದ್ಗೀಥಸ್ಯ ; ಯ ಏವಾಸೌ ಆದಿತ್ಯಃ ತಪತಿ, ತಮ್ ಉದ್ಗೀಥಮುಪಾಸೀತ ಆದಿತ್ಯದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಉದ್ಗೀಥಮುಪಾಸೀತೇತ್ಯರ್ಥಃ ; ತಮುದ್ಗೀಥಮ್ ಇತಿ ಉದ್ಗೀಥಶಬ್ದಃ ಅಕ್ಷರವಾಚೀ ಸನ್ ಕಥಮಾದಿತ್ಯೇ ವರ್ತತ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಉದ್ಯನ್ ಉದ್ಗಚ್ಛನ್ ವೈ ಏಷಃ ಪ್ರಜಾಭ್ಯಃ ಪ್ರಜಾರ್ಥಮ್ ಉದ್ಗಾಯತಿ ಪ್ರಜಾನಾಮನ್ನೋತ್ಪತ್ತ್ಯರ್ಥಮ್ ; ನ ಹಿ ಅನುದ್ಯತಿ ತಸ್ಮಿನ್ , ವ್ರೀಹ್ಯಾದೇಃ ನಿಷ್ಪತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ ; ಅತಃ ಉದ್ಗಾಯತೀವೋದ್ಗಾಯತಿ — ಯಥೈವೋದ್ಗಾತಾ ಅನ್ನಾರ್ಥಮ್ ; ಅತಃ ಉದ್ಗೀಥಃ ಸವಿತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಿಂಚ ಉದ್ಯನ್ ನೈಶಂ ತಮಃ ತಜ್ಜಂ ಚ ಭಯಂ ಪ್ರಾಣಿನಾಮ್ ಅಪಹಂತಿ ; ತಮೇವಂಗುಣಂ ಸವಿತಾರಂ ಯಃ ವೇದ, ಸಃ ಅಪಹಂತಾ ನಾಶಯಿತಾ ಹ ವೈ ಭಯಸ್ಯ ಜನ್ಮಮರಣಾದಿಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಆತ್ಮನಃ ತಮಸಶ್ಚ ತತ್ಕಾರಣಸ್ಯಾಜ್ಞಾನಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಭವತಿ ॥

ಸಮಾನ ಉ ಏವ ತುಲ್ಯ ಏವ ಪ್ರಾಣಃ ಸವಿತ್ರಾ ಗುಣತಃ, ಸವಿತಾ ಚ ಪ್ರಾಣೇನ ; ಯಸ್ಮಾತ್ ಉಷ್ಣೋಽಯಂ ಪ್ರಾಣಃ ಉಷ್ಣಶ್ಚಾಸೌ ಸವಿತಾ । ಕಿಂಚ ಸ್ವರ ಇತಿ ಇಮಂ ಪ್ರಾಣಮಾಚಕ್ಷತೇ ಕಥಯಂತಿ, ತಥಾ ಸ್ವರ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಾಸ್ವರ ಇತಿ ಚ ಅಮುಂ ಸವಿತಾರಮ್ ; ಯಸ್ಮಾತ್ ಪ್ರಾಣಃ ಸ್ವರತ್ಯೇವ ನ ಪುನರ್ಮೃತಃ ಪ್ರತ್ಯಾಗಚ್ಛತಿ, ಸವಿತಾ ತು ಅಸ್ತಮಿತ್ವಾ ಪುನರಪ್ಯಹನ್ಯಹನಿ ಪ್ರತ್ಯಾಗಚ್ಛತಿ, ಅತಃ ಪ್ರತ್ಯಾಸ್ವರಃ ; ಅಸ್ಮಾತ್ ಗುಣತೋ ನಾಮತಶ್ಚ ಸಮಾನಾವಿತರೇತರಂ ಪ್ರಾಣಾದಿತ್ಯೌ । ಅತಃ ತತ್ತ್ವಾಭೇದಾತ್ ಏತಂ ಪ್ರಾಣಮ್ ಇಮಮ್ ಅಮುಂ ಚ ಆದಿತ್ಯಮ್ ಉದ್ಗೀಥಮುಪಾಸೀತ ॥

ಅಥ ಖಲು ಇತಿ ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣೋಪಾಸನಮುದ್ಗೀಥಸ್ಯೋಚ್ಯತೇ ; ವ್ಯಾನಮೇವ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಲಕ್ಷಣಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯೈವ ವೃತ್ತಿವಿಶೇಷಮ್ ಉದ್ಗೀಥಮ್ ಉಪಾಸೀತ । ಅಧುನಾ ತಸ್ಯ ತತ್ತ್ವಂ ನಿರೂಪ್ಯತೇ — ಯದ್ವೈ ಪುರುಷಃ ಪ್ರಾಣಿತಿ ಮುಖನಾಸಿಕಾಭ್ಯಾಂ ವಾಯುಂ ಬಹಿರ್ನಿಃಸಾರಯತಿ, ಸ ಪ್ರಾಣಾಖ್ಯೋ ವಾಯೋರ್ವೃತ್ತಿವಿಶೇಷಃ ; ಯದಪಾನಿತಿ ಅಪಶ್ವಸಿತಿ ತಾಭ್ಯಾಮೇವಾಂತರಾಕರ್ಷತಿ ವಾಯುಮ್ , ಸಃ ಅಪಾನಃ ಅಪಾನಾಖ್ಯಾ ವೃತ್ತಿಃ । ತತಃ ಕಿಮಿತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಅಥ ಯಃ ಉಕ್ತಲಕ್ಷಣಯೋಃ ಪ್ರಾಣಾಪಾನಯೋಃ ಸಂಧಿಃ ತಯೋರಂತರಾ ವೃತ್ತಿವಿಶೇಷಃ, ಸಃ ವ್ಯಾನಃ ; ಯಃ ಸಾಂಖ್ಯಾದಿಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಸಿದ್ಧಃ, ಶ್ರುತ್ಯಾ ವಿಶೇಷನಿರೂಪಣಾತ್ — ನಾಸೌ ವ್ಯಾನ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಕಸ್ಮಾತ್ಪುನಃ ಪ್ರಾಣಾಪಾನೌ ಹಿತ್ವಾ ಮಹತಾ ಆಯಾಸೇನ ವ್ಯಾನಸ್ಯೈವೋಪಾಸನಮುಚ್ಯತೇ ? ವೀರ್ಯವತ್ಕರ್ಮಹೇತುತ್ವಾತ್ । ಕಥಂ ವೀರ್ಯವತ್ಕರ್ಮಹೇತುತ್ವಮಿತಿ, ಆಹ — ಯಃ ವ್ಯಾನಃ ಸಾ ವಾಕ್ , ವ್ಯಾನಕಾರ್ಯತ್ವಾದ್ವಾಚಃ । ಯಸ್ಮಾದ್ವ್ಯಾನನಿರ್ವರ್ತ್ಯಾ ವಾಕ್ , ತಸ್ಮಾತ್ ಅಪ್ರಾಣನ್ನನಪಾನನ್ ಪ್ರಾಣಾಪಾನವ್ಯಾಪಾರಾವಕುರ್ವನ್ ವಾಚಮಭಿವ್ಯಾಹರತಿ ಉಚ್ಚಾರಯತಿ ಲೋಕಃ ॥

ತಥಾ ವಾಗ್ವಿಶೇಷಾಮೃಚಮ್ , ಋಕ್ಸಂಸ್ಥಂ ಚ ಸಾಮ, ಸಾಮಾವಯವಂ ಚೋದ್ಗೀಥಮ್ , ಅಪ್ರಾಣನ್ನನಪಾನನ್ ವ್ಯಾನೇನೈವ ನಿರ್ವರ್ತಯತೀತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥

ನ ಕೇವಲಂ ವಾಗಾದ್ಯಭಿವ್ಯಾಹರಣಮೇವ ; ಅತಃ ಅಸ್ಮಾತ್ ಅನ್ಯಾನ್ಯಪಿ ಯಾನಿ ವೀರ್ಯವಂತಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಪ್ರಯತ್ನಾಧಿಕ್ಯನಿರ್ವರ್ತ್ಯಾನಿ — ಯಥಾ ಅಗ್ನೇರ್ಮಂಥನಮ್ , ಆಜೇಃ ಮರ್ಯಾದಾಯಾಃ ಸರಣಂ ಧಾವನಮ್ , ದೃಢಸ್ಯ ಧನುಷಃ ಆಯಮನಮ್ ಆಕರ್ಷಣಮ್ — ಅಪ್ರಾಣನ್ನನಪಾನಂಸ್ತಾನಿ ಕರೋತಿ ; ಅತೋ ವಿಶಿಷ್ಟಃ ವ್ಯಾನಃ ಪ್ರಾಣಾದಿವೃತ್ತಿಭ್ಯಃ । ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯೋಪಾಸನಂ ಜ್ಯಾಯಃ, ಫಲವತ್ತ್ವಾದ್ರಾಜೋಪಾಸನವತ್ । ಏತಸ್ಯ ಹೇತೋಃ ಏತಸ್ಮಾತ್ಕಾರಣಾತ್ ವ್ಯಾನಮೇವೋದ್ಗೀಥಮುಪಾಸೀತ, ನಾನ್ಯದ್ವೃತ್ತ್ಯಂತರಮ್ । ಕರ್ಮವೀರ್ಯವತ್ತರತ್ವಂ ಫಲಮ್ ॥

ಅಥ ಅಧುನಾ ಖಲು ಉದ್ಗೀಥಾಕ್ಷರಾಣ್ಯುಪಾಸೀತ ಭಕ್ತ್ಯಕ್ಷರಾಣಿ ಮಾ ಭೂವನ್ನಿತ್ಯತೋ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ — ಉದ್ಗೀಥ ಇತಿ ; ಉದ್ಗೀಥನಾಮಾಕ್ಷರಾಣೀತ್ಯರ್ಥಃ — ನಾಮಾಕ್ಷರೋಪಾಸನೇಽಪಿ ನಾಮವತ ಏವೋಪಾಸನಂ ಕೃತಂ ಭವೇತ್ ಅಮುಕಮಿಶ್ರಾ ಇತಿ ಯದ್ವತ್ । ಪ್ರಾಣ ಏವ ಉತ್ , ಉದಿತ್ಯಸ್ಮಿನ್ನಕ್ಷರೇ ಪ್ರಾಣದೃಷ್ಟಿಃ । ಕಥಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಉತ್ತ್ವಮಿತಿ, ಆಹ — ಪ್ರಾಣೇನ ಹಿ ಉತ್ತಿಷ್ಠತಿ ಸರ್ವಃ, ಅಪ್ರಾಣಸ್ಯಾವಸಾದದರ್ಶನಾತ್ ; ಅತೋಽಸ್ತ್ಯುದಃ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಚ ಸಾಮಾನ್ಯಮ್ । ವಾಕ್ ಗೀಃ, ವಾಚೋ ಹ ಗಿರ ಇತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ ಶಿಷ್ಟಾಃ । ತಥಾ ಅನ್ನಂ ಥಮ್ , ಅನ್ನೇ ಹಿ ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಸ್ಥಿತಮ್ ; ಅತಃ ಅಸ್ತ್ಯನ್ನಸ್ಯ ಥಾಕ್ಷರಸ್ಯ ಚ ಸಾಮಾನ್ಯಮ್ ॥

ದ್ಯೌರೇವ ಉತ್ ಉಚ್ಚೈಃಸ್ಥಾನಾತ್ , ಅಂತರಿಕ್ಷಂ ಗೀಃ ಗಿರಣಾಲ್ಲೋಕಾನಾಮ್ , ಪೃಥಿವೀ ಥಂ ಪ್ರಾಣಿಸ್ಥಾನಾತ್ ; ಆದಿತ್ಯ ಏವ ಉತ್ ಊರ್ಧ್ವತ್ವಾತ್ , ವಾಯುಃ ಗೀಃ ಅಗ್ನ್ಯಾದೀನಾಂ ಗಿರಣಾತ್ , ಅಗ್ನಿಃ ಥಂ ಯಾಜ್ಞೀಯಕರ್ಮಾವಸ್ಥಾನಾತ್ ; ಸಾಮವೇದ ಏವ ಉತ್ ಸ್ವರ್ಗಸಂಸ್ತುತತ್ವಾತ್ , ಯಜುರ್ವೇದೋ ಗೀಃ ಯಜುಷಾಂ ಪ್ರತ್ತಸ್ಯ ಹವಿಷೋ ದೇವತಾನಾಂ ಗಿರಣಾತ್ , ಋಗ್ವೇದಃ ಥಮ್ ಋಚ್ಯಧ್ಯೂಢತ್ವಾತ್ಸಾಮ್ನಃ । ಉದ್ಗೀಥಾಕ್ಷರೋಪಾಸನಫಲಮಧುನೋಚ್ಯತೇ — ದುಗ್ಧೇ ದೋಗ್ಧಿ ಅಸ್ಮೈ ಸಾಧಕಾಯ ; ಕಾ ಸಾ ? ವಾಕ್ ; ಕಮ್ ? ದೋಹಮ್ ; ಕೋಽಸೌ ದೋಹ ಇತಿ, ಆಹ — ಯೋ ವಾಚೋ ದೋಹಃ, ಋಗ್ವೇದಾದಿಶಬ್ದಸಾಧ್ಯಂ ಫಲಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ, ತತ್ ವಾಚೋ ದೋಹಃ ತಂ ಸ್ವಯಮೇವ ವಾಕ್ ದೋಗ್ಧಿ ಆತ್ಮಾನಮೇವ ದೋಗ್ಧಿ । ಕಿಂಚ ಅನ್ನವಾನ್ ಪ್ರಭೂತಾನ್ನಃ ಅದಶ್ಚ ದೀಪ್ತಾಗ್ನಿರ್ಭವತಿ, ಯ ಏತಾನಿ ಯಥೋಕ್ತಾನಿ ಏವಂ ಯಥೋಕ್ತಗುಣಾನಿ ಉದ್ಗೀಥಾಕ್ಷರಾಣಿ ವಿದ್ವಾನ್ಸನ್ ಉಪಾಸ್ತೇ ಉದ್ಗೀಥ ಇತಿ ॥

ಅಥ ಖಲು ಇದಾನೀಮ್ , ಆಶೀಃಸಮೃದ್ಧಿಃ ಆಶಿಷಃ ಕಾಮಸ್ಯ ಸಮೃದ್ಧಿಃ ಯಥಾ ಭವೇತ್ ತದುಚ್ಯತ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಃ, ಉಪಸರಣಾನಿ ಉಪಸರ್ತವ್ಯಾನ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಾನಿ ಧ್ಯೇಯಾನೀತ್ಯರ್ಥಃ ; ಕಥಮ್ ? ಇತ್ಯುಪಾಸೀತ ಏವಮುಪಾಸೀತ ; ತದ್ಯಥಾ — ಯೇನ ಸಾಮ್ನಾ ಯೇನ ಸಾಮವಿಶೇಷೇಣ ಸ್ತೋಷ್ಯನ್ ಸ್ತುತಿಂ ಕರಿಷ್ಯನ್ ಸ್ಯಾತ್ ಭವೇದುದ್ಗಾತಾ ತತ್ಸಾಮ ಉಪಧಾವೇತ್ ಉಪಸರೇತ್ ಚಿಂತಯೇದುತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿಭಿಃ ॥

ಯಸ್ಯಾಮೃಚಿ ತತ್ಸಾಮ ತಾಂ ಚ ಋಚಮ್ ಉಪಧಾವೇತ್ ದೇವತಾದಿಭಿಃ ; ಯದಾರ್ಷೇಯಂ ಸಾಮ ತಂ ಚ ಋಷಿಮ್ ; ಯಾಂ ದೇವತಾಮಭಿಷ್ಟೋಷ್ಯನ್ಸ್ಯಾತ್ ತಾಂ ದೇವತಾಮುಪಧಾವೇತ್ ॥

ಯೇನ ಚ್ಛಂದಸಾ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾದಿನಾ ಸ್ತೋಷ್ಯನ್ಸ್ಯಾತ್ ತಚ್ಛಂದ ಉಪಧಾವೇತ್ ; ಯೇನ ಸ್ತೋಮೇನ ಸ್ತೋಷ್ಯಮಾಣಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಸ್ತೋಮಾಂಗಫಲಸ್ಯ ಕರ್ತೃಗಾಮಿತ್ವಾದಾತ್ಮನೇಪದಂ ಸ್ತೋಷ್ಯಮಾಣ ಇತಿ, ತಂ ಸ್ತೋಮಮುಪಧಾವೇತ್ ॥

ಯಾಂ ದಿಶಮಭಿಷ್ಟೋಷ್ಯನ್ಸ್ಯಾತ್ ತಾಂ ದಿಶಮುಪಧಾವೇತ್ ಅಧಿಷ್ಠಾತ್ರಾದಿಭಿಃ ॥

ಆತ್ಮಾನಮ್ ಉದ್ಗಾತಾ ಸ್ವಂ ರೂಪಂ ಗೋತ್ರನಾಮಾದಿಭಿಃ — ಸಾಮಾದೀನ್ ಕ್ರಮೇಣ ಸ್ವಂ ಚ ಆತ್ಮಾನಮ್ — ಅಂತತಃ ಅಂತೇ ಉಪಸೃತ್ಯ ಸ್ತುವೀತ, ಕಾಮಂ ಧ್ಯಾಯನ್ ಅಪ್ರಮತ್ತಃ ಸ್ವರೋಷ್ಮವ್ಯಂಜನಾದಿಭ್ಯಃ ಪ್ರಮಾದಮಕುರ್ವನ್ । ತತಃ ಅಭ್ಯಾಶಃ ಕ್ಷಿಪ್ರಮೇವ ಹ ಯತ್ ಯತ್ರ ಅಸ್ಮೈ ಏವಂವಿದೇ ಸ ಕಾಮಃ ಸಮೃಧ್ಯೇತ ಸಮೃದ್ಧಿಂ ಗಚ್ಛೇತ್ । ಕೋಽಸೌ ? ಯತ್ಕಾಮಃ ಯಃ ಕಾಮಃ ಅಸ್ಯ ಸೋಽಯಂ ಯತ್ಕಾಮಃ ಸನ್ ಸ್ತುವೀತೇತಿ । ದ್ವಿರುಕ್ತಿರಾದರಾರ್ಥಾ ॥

ಓಮಿತ್ಯೇತತ್ ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರಕೃತಸ್ಯಾಕ್ಷರಸ್ಯ ಪುನರುಪಾದಾನಮ್ ಉದ್ಗೀಥಾಕ್ಷರಾದ್ಯುಪಾಸನಾಂತರಿತತ್ವಾದನ್ಯತ್ರ ಪ್ರಸಂಗೋ ಮಾ ಭೂದಿತ್ಯೇವಮರ್ಥಮ್ ; ಪ್ರಕೃತಸ್ಯೈವಾಕ್ಷರಸ್ಯಾಮೃತಾಭಯಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯೋಪಾಸನಂ ವಿಧಾತವ್ಯಮಿತ್ಯಾರಂಭಃ । ಓಮಿತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ॥

ದೇವಾ ವೈ ಮೃತ್ಯೋಃ ಮಾರಕಾತ್ ಬಿಭ್ಯತಃ ಕಿಂ ಕೃತವಂತ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ತ್ರಯೀಂ ವಿದ್ಯಾಂ ತ್ರಯೀವಿಹಿತಂ ಕರ್ಮ ಪ್ರಾವಿಶನ್ ಪ್ರವಿಷ್ಟವಂತಃ, ವೈದಿಕಂ ಕರ್ಮ ಪ್ರಾರಬ್ಧವಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ, ತತ್ ಮೃತ್ಯೋಸ್ತ್ರಾಣಂ ಮನ್ಯಮಾನಾಃ । ಕಿಂಚ, ತೇ ಕರ್ಮಣ್ಯವಿನಿಯುಕ್ತೈಃ ಛಂದೋಭಿಃ ಮಂತ್ರೈಃ ಜಪಹೋಮಾದಿ ಕುರ್ವಂತಃ ಆತ್ಮಾನಂ ಕರ್ಮಾಂತರೇಷ್ವಚ್ಛಾದಯನ್ ಛಾದಿತವಂತಃ । ಯತ್ ಯಸ್ಮಾತ್ ಏಭಿಃ ಮಂತ್ರೈಃ ಅಚ್ಛಾದಯನ್ , ತತ್ ತಸ್ಮಾತ್ ಛಂದಸಾಂ ಮಂತ್ರಾಣಾಂ ಛಾದನಾತ್ ಛಂದಸ್ತ್ವಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮೇವ ॥

ತಾನ್ ತತ್ರ ದೇವಾನ್ಕರ್ಮಪರಾನ್ ಮೃತ್ಯುಃ ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಮತ್ಸ್ಯಘಾತಕೋ ಮತ್ಸ್ಯಮುದಕೇ ನಾತಿಗಂಭೀರೇ ಪರಿಪಶ್ಯೇತ್ ಬಡಿಶೋದಕಸ್ರಾವೋಪಾಯಸಾಧ್ಯಂ ಮನ್ಯಮಾನಃ, ಏವಂ ಪರ್ಯಪಶ್ಯತ್ ದೃಷ್ಟವಾನ್ ; ಮೃತ್ಯುಃ ಕರ್ಮಕ್ಷಯೋಪಾಯೇನ ಸಾಧ್ಯಾಂದೇವಾನ್ಮೇನೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕ್ವಾಸೌ ದೇವಾಂದದರ್ಶೇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಋಚಿ ಸಾಮ್ನಿ ಯಜುಷಿ, ಋಗ್ಯಜುಃಸಾಮಸಂಬಂಧಿಕರ್ಮಣೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತೇ ನು ದೇವಾಃ ವೈದಿಕೇನ ಕರ್ಮಣಾ ಸಂಸ್ಕೃತಾಃ ಶುದ್ಧಾತ್ಮಾನಃ ಸಂತಃ ಮೃತ್ಯೋಶ್ಚಿಕೀರ್ಷಿತಂ ವಿದಿತವಂತಃ ; ವಿದಿತ್ವಾ ಚ ತೇ ಊರ್ಧ್ವಾಃ ವ್ಯಾವೃತ್ತಾಃ ಕರ್ಮಭ್ಯಃ ಋಚಃ ಸಾಮ್ನಃ ಯಜುಷಃ ಋಗ್ಯಜುಃಸಾಮಸಂಬದ್ಧಾತ್ಕರ್ಮಣಃ ಅಭ್ಯುತ್ಥಾಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತೇನ ಕರ್ಮಣಾ ಮೃತ್ಯುಭಯಾಪಗಮಂ ಪ್ರತಿ ನಿರಾಶಾಃ ತದಪಾಸ್ಯ ಅಮೃತಾಭಯಗುಣಮಕ್ಷರಂ ಸ್ವರಂ ಸ್ವರಶಬ್ದಿತಂ ಪ್ರಾವಿಶನ್ನೇವ ಪ್ರವಿಷ್ಟವಂತಃ, ಓಂಕಾರೋಪಾಸನಪರಾಃ ಸಂವೃತ್ತಾಃ ; ಏವ - ಶಬ್ದಃ ಅವಧಾರಣಾರ್ಥಃ ಸನ್ ಸಮುಚ್ಚಯಪ್ರತಿಷೇಧಾರ್ಥಃ ; ತದುಪಾಸನಪರಾಃ ಸಂವೃತ್ತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಯದಾ ವೈ ಋಚಮ್ ಆಪ್ನೋತಿ ಓಮಿತ್ಯೇವಾತಿಸ್ವರತಿ ಏವಂ ಸಾಮ ಏವಂ ಯಜುಃ ; ಏಷ ಉ ಸ್ವರಃ ; ಕೋಽಸೌ ? ಯದೇತದಕ್ಷರಮ್ ಏತದಮೃತಮ್ ಅಭಯಮ್ , ತತ್ಪ್ರವಿಶ್ಯ ಯಥಾಗುಣಮೇವ ಅಮೃತಾ ಅಭಯಾಶ್ಚ ಅಭವನ್ ದೇವಾಃ ॥

ಸ ಯಃ ಅನ್ಯೋಽಪಿ ದೇವವದೇವ ಏತದಕ್ಷರಮ್ ಏವಮ್ ಅಮೃತಾಭಯಗುಣಂ ವಿದ್ವಾನ್ ಪ್ರಣೌತಿ ಸ್ತೌತಿ ; ಉಪಾಸನಮೇವಾತ್ರ ಸ್ತುತಿರಭಿಪ್ರೇತಾ, ಸ ತಥೈವ ಏತದೇವಾಕ್ಷರಂ ಸ್ವರಮಮೃತಮಭಯಂ ಪ್ರವಿಶತಿ ; ತತ್ಪ್ರವಿಶ್ಯ ಚ — ರಾಜಕುಲಂ ಪ್ರವಿಷ್ಟಾನಾಮಿವ ರಾಜ್ಞೋಽಂತರಂಗಬಹಿರಂಗತಾವತ್ ನ ಪರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಂತರಂಗಬಹಿರಂಗತಾವಿಶೇಷಃ — ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? ಯದಮೃತಾ ದೇವಾಃ ಯೇನಾಮೃತತ್ವೇನ ಯದಮೃತಾ ಅಭೂವನ್ , ತೇನೈವಾಮೃತತ್ವೇನ ವಿಶಿಷ್ಟಃ ತದಮೃತೋ ಭವತಿ ; ನ ನ್ಯೂನತಾ ನಾಪ್ಯಧಿಕತಾ ಅಮೃತತ್ವೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಅಥ ಖಲು ಯ ಉದ್ಗೀಥಃ ಸ ಪ್ರಣವಃ ಬಹ್ವೃಚಾನಾಮ್ , ಯಶ್ಚ ಪ್ರಣವಃ ತೇಷಾಂ ಸ ಏವ ಚ್ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ಉದ್ಗೀಥಶಬ್ದವಾಚ್ಯಃ । ಅಸೌ ವಾ ಆದಿತ್ಯ ಉದ್ಗೀಥಃ ಏಷ ಪ್ರಣವಃ ; ಪ್ರಣವಶಬ್ದವಾಚ್ಯೋಽಪಿ ಸ ಏವ ಬಹ್ವೃಚಾನಾಮ್ , ನಾನ್ಯಃ । ಉದ್ಗೀಥ ಆದಿತ್ಯಃ ಕಥಮ್ ? ಉದ್ಗೀಥಾಖ್ಯಮಕ್ಷರಮ್ ಓಮಿತಿ ಏತತ್ ಏಷಃ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಸ್ವರನ್ ಉಚ್ಚಾರಯನ್ , ಅನೇಕಾರ್ಥತ್ವಾದ್ಧಾತೂನಾಮ್ ; ಅಥವಾ ಸ್ವರನ್ ಗಚ್ಛನ್ ಏತಿ । ಅತಃ ಅಸಾವುದ್ಗೀಥಃ ಸವಿತಾ ॥

ತಮ್ ಏತಮ್ ಉ ಏವ ಅಹಮ್ ಅಭ್ಯಗಾಸಿಷಮ್ ಆಭಿಮುಖ್ಯೇನ ಗೀತವಾನಸ್ಮಿ, ಆದಿತ್ಯರಶ್ಮ್ಯಭೇದಂ ಕೃತ್ವಾ ಧ್ಯಾನಂ ಕೃತವಾನಸ್ಮೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತೇನ ತಸ್ಮಾತ್ಕಾರಣಾತ್ ಮಮ ತ್ವಮೇಕೋಽಸಿ ಪುತ್ರ ಇತಿ ಹ ಕೌಷೀತಕಿಃ ಕುಷೀತಕಸ್ಯಾಪತ್ಯಂ ಕೌಷೀತಕಿಃ ಪುತ್ರಮುವಾಚ ಉಕ್ತವಾನ್ । ಅತಃ ರಶ್ಮೀನಾದಿತ್ಯಂ ಚ ಭೇದೇನ ತ್ವಂ ಪರ್ಯಾವರ್ತಯಾತ್ ಪರ್ಯಾವರ್ತಯೇತ್ಯರ್ಥಃ, ತ್ವಂಯೋಗಾತ್ । ಏವಂ ಬಹವೋ ವೈ ತೇ ತವ ಪುತ್ರಾ ಭವಿಷ್ಯಂತೀತ್ಯಧಿದೈವತಮ್ ॥

ಅಥ ಅನಂತರಮ್ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಮ್ ಉಚ್ಯತೇ । ಯ ಏವಾಯಂ ಮುಖ್ಯಃ ಪ್ರಾಣಸ್ತಮುದ್ಗೀಥಮುಪಾಸೀತೇತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವವತ್ । ತಥಾ ಓಮಿತಿ ಹ್ಯೇಷ ಪ್ರಾಣೋಽಪಿ ಸ್ವರನ್ನೇಪಿ ಓಮಿತಿ ಹ್ಯನುಜ್ಞಾಂ ಕುರ್ವನ್ನಿವ ವಾಗಾದಿಪ್ರವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮೇತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಹಿ ಮರಣಕಾಲೇ ಮುಮೂರ್ಷೋಃ ಸಮೀಪಸ್ಥಾಃ ಪ್ರಾಣಸ್ಯೋಂಕರಣಂ ಶೃಣ್ವಂತೀತಿ । ಏತತ್ಸಾಮಾನ್ಯಾದಾದಿತ್ಯೇಽಪ್ಯೋಂಕರಣಮನುಜ್ಞಾಮಾತ್ರಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ॥

ಏತಮು ಏವಾಹಮಭ್ಯಗಾಸಿಷಮಿತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವವದೇವ । ಅತೋ ವಾಗಾದೀನ್ಮುಖ್ಯಂ ಚ ಪ್ರಾಣಂ ಭೇದಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಮುದ್ಗೀಥಂ ಪಶ್ಯನ್ ಭೂಮಾನಂ ಮನಸಾ ಅಭಿಗಾಯತಾತ್ , ಪೂರ್ವವದಾವರ್ತಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ; ಬಹವೋ ವೈ ಮೇ ಮಮ ಪುತ್ರಾ ಭವಿಷ್ಯಂತೀತ್ಯೇವಮಭಿಪ್ರಾಯಃ ಸನ್ನಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರಾಣಾದಿತ್ಯೈಕತ್ವೋದ್ಗೀಥ ದೃಷ್ಟೇಃ ಏಕಪುತ್ರತ್ವಫಲದೋಷೇಣಾಪೋದಿತತ್ವಾತ್ ರಶ್ಮಿಪ್ರಾಣಭೇದದೃಷ್ಟೇಃ ಕರ್ತವ್ಯತಾ ಚೋದ್ಯತೇ ಅಸ್ಮಿನ್ಖಂಡೇ ಬಹುಪುತ್ರಫಲತ್ವಾರ್ಥಮ್ ॥

ಅಥ ಖಲು ಯ ಉದ್ಗೀಥ ಇತ್ಯಾದಿ ಪ್ರಣವೋದ್ಗೀಥೈಕತ್ವದರ್ಶನಮುಕ್ತಮ್ , ತಸ್ಯೈತತ್ಫಲಮುಚ್ಯತೇ — ಹೋತೃಷದನಾತ್ ಹೋತಾ ಯತ್ರಸ್ಥಃ ಶಂಸತಿ ತತ್ಸ್ಥಾನಂ ಹೋತೃಷದನಮ್ , ಹೌತ್ರಾತ್ಕರ್ಮಣಃ ಸಮ್ಯಕ್ಪ್ರಯುಕ್ತಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಹಿ ದೇಶಮಾತ್ರಾತ್ಫಲಮಾಹರ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ಕಿಂ ತತ್ ? ಹ ಏವಾಪಿ ದುರುದ್ಗೀತಂ ದುಷ್ಟಮುದ್ಗೀತಮ್ ಉದ್ಗಾನಂ ಕೃತಮ್ ಉದ್ಗಾತ್ರಾ ಸ್ವಕರ್ಮಣಿ ಕ್ಷತಂ ಕೃತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ; ತದನುಸಮಾಹರತಿ ಅನುಸಂಧತ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ — ಚಿಕಿತ್ಸಯೇವ ಧಾತುವೈಷಮ್ಯಸಮೀಕರಣಮಿತಿ ॥

ಇಯಮೇವ ಪೃಥಿವೀ ಋಕ್ ; ಋಚಿ ಪೃಥಿವಿದೃಷ್ಟಿಃ ಕಾರ್ಯಾ । ತಥಾ ಅಗ್ನಿಃ ಸಾಮ ; ಸಾಮ್ನಿ ಅಗ್ನಿದೃಷ್ಟಿಃ । ಕಥಂ ಪೃಥಿವ್ಯಗ್ನ್ಯೋಃ ಋಕ್ಸಾಮತ್ವಮಿತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ತದೇತತ್ ಅಗ್ನ್ಯಾಖ್ಯಂ ಸಾಮ ಏತಸ್ಯಾಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾಮ್ ಋಚಿ ಅಧ್ಯೂಢಮ್ ಅಧಿಗತಮ್ ಉಪರಿಭಾವೇನ ಸ್ಥಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ; ಋಚೀವ ಸಾಮ ; ತಸ್ಮಾತ್ ಅತ ಏವ ಕಾರಣಾತ್ ಋಚ್ಯಧ್ಯೂಢಮೇವ ಸಾಮ ಗೀಯತೇ ಇದಾನೀಮಪಿ ಸಾಮಗೈಃ । ಯಥಾ ಚ ಋಕ್ಸಾಮನೀ ನಾತ್ಯಂತಂ ಭಿನ್ನೇ ಅನ್ಯೋನ್ಯಮ್ , ತಥೈತೌ ಪೃಥಿವ್ಯಗ್ನೀ ; ಕಥಮ್ ? ಇಯಮೇವ ಪೃಥಿವೀ ಸಾ ಸಾಮನಾಮಾರ್ಧಶಬ್ದವಾಚ್ಯಾ ; ಇತರಾರ್ಧಶಬ್ದವಾಚ್ಯಃ ಅಗ್ನಿಃ ಅಮಃ ; ತತ್ ಏತತ್ಪೃಥಿವ್ಯಗ್ನಿದ್ವಯಂ ಸಾಮೈಕಶಬ್ದಾಭಿಧೇಯತ್ವಮಾಪನ್ನಂ ಸಾಮ ; ತಸ್ಮಾನ್ನಾನ್ಯೋನ್ಯಂ ಭಿನ್ನಂ ಪೃಥಿವ್ಯಗ್ನಿದ್ವಯಂ ನಿತ್ಯಸಂಶ್ಲಿಷ್ಟಮೃಕ್ಸಾಮನೀ ಇವ । ತಸ್ಮಾಚ್ಚ ಪೃಥಿವ್ಯಗ್ನ್ಯೋರ್‌ಋಕ್ಸಾಮತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಾಮಾಕ್ಷರಯೋಃ ಪೃಥಿವ್ಯಗ್ನಿದೃಷ್ಟಿವಿಧಾನಾರ್ಥಮಿಯಮೇವ ಸಾ ಅಗ್ನಿರಮ ಇತಿ ಕೇಚಿತ್ ॥

ಅಂತರಿಕ್ಷಮೇವ ಋಕ್ ವಾಯುಃ ಸಾಮ ಇತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವವತ್ ॥

ನಕ್ಷತ್ರಾಣಾಮಧಿಪತಿಶ್ಚಂದ್ರಮಾ ಅತಃ ಸ ಸಾಮ ॥

ಅಥ ಯದೇತದಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ಶುಕ್ಲಂ ಭಾಃ ಶುಕ್ಲಾ ದೀಪ್ತಿಃ ಸೈವ ಋಕ್ । ಅಥ ಯದಾದಿತ್ಯೇ ನೀಲಂ ಪರಃ ಕೃಷ್ಣಂ ಪರೋಽತಿಶಯೇನ ಕಾರ್ಷ್ಣ್ಯಂ ತತ್ಸಾಮ । ತದ್ಧ್ಯೇಕಾಂತಸಮಾಹಿತದೃಷ್ಟೇರ್ದೃಶ್ಯತೇ ॥

ತೇ ಏವೈತೇ ಭಾಸೌ ಶುಕ್ಲಕೃಷ್ಣತ್ವೇ ಸಾ ಚ ಅಮಶ್ಚ ಸಾಮ । ಅಥ ಯ ಏಷಃ ಅಂತರಾದಿತ್ಯೇ ಆದಿತ್ಯಸ್ಯಾಂತಃ ಮಧ್ಯೇ ಹಿರಣ್ಮಯಃ ಹಿರಣ್ಮಯ ಇವ ಹಿರಣ್ಮಯಃ । ನ ಹಿ ಸುವರ್ಣವಿಕಾರತ್ವಂ ದೇವಸ್ಯ ಸಂಭವತಿ, ಋಕ್ಸಾಮಗೇಷ್ಣತ್ವಾಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾಸಂಭವಾತ್ ; ನ ಹಿ ಸೌವರ್ಣೇಽಚೇತನೇ ಪಾಪ್ಮಾದಿಪ್ರಾಪ್ತಿರಸ್ತಿ, ಯೇನ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯೇತ, ಚಾಕ್ಷುಷೇ ಚ ಅಗ್ರಹಣಾತ್ ; ಅತಃ ಲುಪ್ತೋಪಮ ಏವ ಹಿರಣ್ಮಯಶಬ್ದಃ, ಜ್ಯೋತಿರ್ಮಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಉತ್ತರೇಷ್ವಪಿ ಸಮಾನಾ ಯೋಜನಾ । ಪುರುಷಃ ಪುರಿ ಶಯನಾತ್ ಪೂರಯತಿ ವಾ ಸ್ವೇನ ಆತ್ಮನಾ ಜಗದಿತಿ ; ದೃಶ್ಯತೇ ನಿವೃತ್ತಚಕ್ಷುರ್ಭಿಃ ಸಮಾಹಿತಚೇತೋಭಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾದಿಸಾಧನಾಪೇಕ್ಷೈಃ । ತೇಜಸ್ವಿನೋಽಪಿ ಶ್ಮಶ್ರುಕೇಶಾದಯಃ ಕೃಷ್ಣಾಃ ಸ್ಯುರಿತ್ಯತೋ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ — ಹಿರಣ್ಯಶ್ಮಶ್ರುರ್ಹಿರಣ್ಯಕೇಶ ಇತಿ ; ಜ್ಯೋತಿರ್ಮಯಾನ್ಯೇವಸ್ಯ ಶ್ಮಶ್ರೂಣಿ ಕೇಶಾಶ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಆಪ್ರಣಖಾತ್ ಪ್ರಣಖಃ ನಖಾಗ್ರಂ ನಖಾಗ್ರೇಣ ಸಹ ಸರ್ವಃ ಸುವರ್ಣ ಇವ ಭಾರೂಪ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ತಸ್ಯ ಏವಂ ಸರ್ವತಃ ಸುವರ್ಣವರ್ಣಸ್ಯಾಪ್ಯಕ್ಷ್ಣೋರ್ವಿಶೇಷಃ । ಕಥಮ್ ? ತಸ್ಯ ಯಥಾ ಕಪೇಃ ಮರ್ಕಟಸ್ಯ ಆಸಃ ಕಪ್ಯಾಸಃ ; ಆಸೇರುಪವೇಶನಾರ್ಥಸ್ಯ ಕರಣೇ ಘಞ್ ; ಕಪಿಪೃಷ್ಠಾಂತಃ ಯೇನೋಪವಿಶತಿ ; ಕಪ್ಯಾಸ ಇವ ಪುಂಡರೀಕಮ್ ಅತ್ಯಂತತೇಜಸ್ವಿ ಏವಮ್ ದೇವಸ್ಯ ಅಕ್ಷಿಣೀ ; ಉಪಮಿತೋಪಮಾನತ್ವಾತ್ ನ ಹೀನೋಪಮಾ । ತಸ್ಯ ಏವಂಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಗೌಣಮಿದಂ ನಾಮ ಉದಿತಿ ; ಕಥಂ ಗೌಣತ್ವಮ್ ? ಸ ಏಷಃ ದೇವಃ ಸರ್ವೇಭ್ಯಃ ಪಾಪ್ಮಭ್ಯಃ ಪಾಪ್ಮನಾ ಸಹ ತತ್ಕಾರ್ಯೇಭ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ, ‘ಯ ಆತ್ಮಾಪಹತಪಾಪ್ಮಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೭ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿ ವಕ್ಷ್ಯತಿ, ಉದಿತಃ ಉತ್ ಇತಃ, ಉದ್ಗತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತಃ ಅಸೌ ಉನ್ನಾಮಾ । ತಮ್ ಏವಂಗುಣಸಂಪನ್ನಮುನ್ನಾಮಾನಂ ಯಥೋಕ್ತೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಯೋ ವೇದ ಸೋಽಪ್ಯೇವಮೇವ ಉದೇತಿ ಉದ್ಗಚ್ಛತಿ ಸರ್ವೇಭ್ಯಃ ಪಾಪ್ಮಭ್ಯಃ — ಹ ವೈ ಇತ್ಯವಧಾರಣಾರ್ಥೌ ನಿಪಾತೌ — ಉದೇತ್ಯೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ತಸ್ಯೋದ್ಗೀಥತ್ವಂ ದೇವಸ್ಯ ಆದಿತ್ಯಾದೀನಾಮಿವ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾ ಆಹ — ತಸ್ಯ ಋಕ್ಚ ಸಾಮ ಚ ಗೇಷ್ಣೌ ಪೃಥಿವ್ಯಾದ್ಯುಕ್ತಲಕ್ಷಣೇ ಪರ್ವಣೀ । ಸರ್ವಾತ್ಮಾ ಹಿ ದೇವಃ । ಪರಾಪರಲೋಕಕಾಮೇಶಿತೃತ್ವಾದುಪಪದ್ಯತೇ ಪೃಥಿವ್ಯಗ್ನ್ಯಾದ್ಯೃಕ್ಸಾಮಗೇಷ್ಣತ್ವಮ್ , ಸರ್ವಯೋನಿತ್ವಾಚ್ಚ । ಯತ ಏವಮುನ್ನಾಮಾ ಚ ಅಸೌ ಋಕ್ಸಾಮಗೇಷ್ಣಶ್ಚ ತಸ್ಮಾದೃಕ್ಸಾಮಗೇಷ್ಣತ್ವೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಉದ್ಗೀಥತ್ವಮುಚ್ಯತೇ ಪರೋಕ್ಷೇಣ, ಪರೋಕ್ಷಪ್ರಿಯತ್ವಾದ್ದೇವಸ್ಯ, ತಸ್ಮಾದುದ್ಗೀಥ ಇತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ತ್ವೇವ ಹೇತೋಃ ಉದಂ ಗಾಯತೀತ್ಯುಗ್ದಾತಾ । ಯಸ್ಮಾದ್ಧಿ ಏತಸ್ಯ ಯಥೋಕ್ತಸ್ಯೋನ್ನಾಮ್ನಃ ಗಾತಾ ಅಸೌ ಅತೋ ಯುಕ್ತಾ ಉದ್ಗೀತೇತಿ ನಾಮಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ ಉದ್ಗಾತುಃ । ಸ ಏಷಃ ದೇವಃ ಉನ್ನಾಮಾ ಯೇ ಚ ಅಮುಷ್ಮಾತ್ ಆದಿತ್ಯಾತ್ ಪರಾಂಚಃ ಪರಾಗಂಚನಾತ್ ಊರ್ಧ್ವಾ ಲೋಕಾಃ ತೇಷಾಂ ಲೋಕಾನಾಂ ಚ ಈಷ್ಟೇ ನ ಕೇವಲಮೀಶಿತೃತ್ವಮೇವ, ಚ - ಶಬ್ದಾದ್ಧಾರಯತಿ ಚ, ‘ಸ ದಾಧಾರ ಪೃಥಿವೀಂ ದ್ಯಾಮುತೇಮಾಮ್’ (ಋ. ಸಂ. ಮಂ. ೧೦ । ೧೨೧ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರವರ್ಣಾತ್ । ಕಿಂಚ, ದೇವಕಾಮಾನಾಮೀಷ್ಟೇ ಇತಿ ಏತತ್ ಅಧಿದೈವತಂ ದೇವತಾವಿಷಯಂ ದೇವಸ್ಯೋದ್ಗೀಥಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಮುಕ್ತಮ್ ॥

ಅಥ ಅಧುನಾ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಮುಚ್ಯತೇ — ವಾಗೇವ ಋಕ್ ಪ್ರಾಣಃ ಸಾಮ, ಅಧರೋಪರಿಸ್ಥಾನತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ । ಪ್ರಾಣೋ ಘ್ರಾಣಮುಚ್ಯತೇ ಸಹ ವಾಯುನಾ । ವಾಗೇವ ಸಾ ಪ್ರಾಣೋಽಮ ಇತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವವತ್ ॥

ಚಕ್ಷುರೇವ ಋಕ್ ಆತ್ಮಾ ಸಾಮ । ಆತ್ಮೇತಿ ಚ್ಛಾಯಾತ್ಮಾ, ತತ್ಸ್ಥತ್ವಾತ್ಸಾಮ ॥

ಶ್ರೋತ್ರಮೇವ ಋಕ್ ಮನಃ ಸಾಮ, ಶ್ರೋತ್ರಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವಾನ್ಮನಸಃ ಸಾಮತ್ವಮ್ ॥

ಅಥ ಯದೇತದಕ್ಷ್ಣಃ ಶುಕ್ಲಂ ಭಾಃ ಸೈವ ಋಕ್ । ಅಥ ಯನ್ನೀಲಂ ಪರಃ ಕೃಷ್ಣಮಾದಿತ್ಯ ಇವ ದೃಕ್ಶಕ್ತ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಂ ತತ್ಸಾಮ ॥

ಅಥ ಯ ಏಷೋಽಂತರಕ್ಷಿಣಿ ಪುರುಷೋ ದೃಶ್ಯತೇ, ಪೂರ್ವವತ್ । ಸೈವ ಋಕ್ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಂ ವಾಗಾದ್ಯಾ, ಪೃಥಿವ್ಯಾದ್ಯಾ ಚ ಅಧಿದೈವತಮ್ ; ಪ್ರಸಿದ್ಧಾ ಚ ಋಕ್ ಪಾದಬದ್ಧಾಕ್ಷರಾತ್ಮಿಕಾ ; ತಥಾ ಸಾಮ ; ಉಕ್ಥಸಾಹಚರ್ಯಾದ್ವಾ ಸ್ತೋತ್ರಂ ಸಾಮ ಋಕ ಶಸ್ತ್ರಮ್ ಉಕ್ಥಾದನ್ಯತ್ ತಥಾ ಯಜುಃ ಸ್ವಾಹಾಸ್ವಧಾವಷಡಾದಿ ಸರ್ವಮೇವ ವಾಗ್ಯಜುಃ ತತ್ಸ ಏವ । ಸರ್ವಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ಸರ್ವಯೋನಿತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ಹ್ಯವೋಚಾಮ । ಋಗಾದಿಪ್ರಕರಣಾತ್ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ತ್ರಯೋ ವೇದಾಃ । ತಸ್ಯೈತಸ್ಯ ಚಾಕ್ಷುಷಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ತದೇವ ರೂಪಮತಿದಿಶ್ಯತೇ । ಕಿಂ ತತ್ ? ಯದಮುಷ್ಯ ಆದಿತ್ಯಪುರುಷಸ್ಯ — ಹಿರಣ್ಮಯ ಇತ್ಯಾದಿ ಯದಧಿದೈವತಮುಕ್ತಮ್ , ಯಾವಮುಷ್ಯ ಗೇಷ್ಣೌ ಪರ್ವಣೀ, ತಾವೇವಾಸ್ಯಾಪಿ ಚಾಕ್ಷುಷಸ್ಯ ಗೇಷ್ಣೌ ; ಯಚ್ಚಾಮುಷ್ಯ ನಾಮ ಉದಿತ್ಯುದ್ಗೀಥ ಇತಿ ಚ ತದೇವಾಸ್ಯ ನಾಮ । ಸ್ಥಾನಭೇದಾತ್ ರೂಪಗುಣನಾಮಾತಿದೇಶಾತ್ ಈಶಿತೃತ್ವವಿಷಯಭೇದವ್ಯಪದೇಶಾಚ್ಚ ಆದಿತ್ಯಚಾಕ್ಷುಷಯೋರ್ಭೇದ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ’ ಅಮುನಾ’ ‘ಅನೇನೈವ’ (ಛಾ. ಉ. ೧ । ೭ । ೮) ಇತ್ಯೇಕಸ್ಯೋಭಯಾತ್ಮತ್ವಪ್ರಾಪ್ತ್ಯನುಪಪತ್ತೇಃ । ದ್ವಿಧಾಭಾವೇನೋಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ — ವಕ್ಷ್ಯತಿ ಹಿ ‘ಸ ಏಕಧಾ ಭವತಿ ತ್ರಿಧಾ ಭವತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೬ । ೨) ಇತ್ಯಾದಿ, ನ ; ಚೇತನಸ್ಯೈಕಸ್ಯ ನಿರವಯವತ್ವಾದ್ದ್ವಿಧಾಭಾವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ತಸ್ಮಾದಧ್ಯಾತ್ಮಾಧಿದೈವತಯೋರೇಕತ್ವಮೇವ । ಯತ್ತು ರೂಪಾದ್ಯತಿದೇಶೋ ಭೇದಕಾರಣಮವೋಚಃ, ನ ತದ್ಭೇದಾವಗಮಾಯ ; ಕಿಂ ತರ್ಹಿ, ಸ್ಥಾನಭೇದಾದ್ಭೇದಾಶಂಕಾ ಮಾ ಭೂದಿತ್ಯೇವಮರ್ಥಮ್ ॥

ಸ ಏಷಃ ಚಾಕ್ಷುಷಃ ಪುರುಷಃ ಯೇ ಚ ಏತಸ್ಮಾತ್ ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಾದಾತ್ಮನಃ ಅರ್ವಾಂಚಃ ಅರ್ವಾಗ್ಗತಾಃ ಲೋಕಾಃ ತೇಷಾಂ ಚೇಷ್ಟೇ ಮನುಷ್ಯಸಂಬಂಧಿನಾಂ ಚ ಕಾಮಾನಾಮ್ । ತತ್ ತಸ್ಮಾತ್ ಯ ಇಮೇ ವೀಣಾಯಾಂ ಗಾಯಂತಿ ಗಾಯಕಾಃ ತ ಏತಮೇವ ಗಾಯಂತಿ । ಯಸ್ಮಾದೀಶ್ವರಂ ಗಾಯಂತಿ ತಸ್ಮಾತ್ತೇ ಧನಸನಯಃ ಧನಲಾಭಯುಕ್ತಾಃ, ಧನವಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಅಥ ಯ ಏತದೇವಂ ವಿದ್ವಾನ್ ಯಥೋಕ್ತಂ ದೇವಮುದ್ಗೀಥಂ ವಿದ್ವಾನ್ ಸಾಮ ಗಾಯತಿ ಉಭೌ ಸ ಗಾಯತಿ ಚಾಕ್ಷುಷಮಾದಿತ್ಯಂ ಚ । ತಸ್ಯೈವಂವಿದಃ ಫಲಮುಚ್ಯತೇ — ಸೋಽಮುನೈವ ಆದಿತ್ಯೇನ ಸ ಏಷ ಯೇ ಚ ಅಮುಷ್ಮಾತ್ಪರಾಂಚಃ ಲೋಕಾಃ ತಾಂಶ್ಚ ಆಪ್ನೋತಿ, ಆದಿತ್ಯಾಂತರ್ಗತದೇವೋ ಭೂತ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ, ದೇವಕಾಮಾಂಶ್ಚ ॥

ಅಥ ಅನೇನೈವ ಚಾಕ್ಷುಷೇಣೈವ ಯೇ ಚ ಏತಸ್ಮಾದರ್ವಾಂಚೋ ಲೋಕಾಃ ತಾಂಶ್ಚ ಆಪ್ನೋತಿ, ಮನುಷ್ಯಕಾಮಾಂಶ್ಚ — ಚಾಕ್ಷುಷೋ ಭೂತ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಮಾದು ಹ ಏವಂವಿತ್ ಉದ್ಗಾತಾ ಬ್ರೂಯಾತ್ ಯಜಮಾನಮ್ — ಕಮ್ ಇಷ್ಟಂ ತೇ ತವ ಕಾಮಮಾಗಾಯಾನೀತಿ । ಏಷ ಹಿ ಯಸ್ಮಾದುದ್ಗಾತಾ ಕಾಮಾಗಾನಸ್ಯ ಉದ್ಗಾನೇನ ಕಾಮಂ ಸಂಪಾದಯಿತುಮೀಷ್ಟೇ ಸಮರ್ಥಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕೋಽಸೌ ? ಯ ಏವಂ ವಿದ್ವಾನ್ ಸಾಮ ಗಾಯತಿ । ದ್ವಿರುಕ್ತಿರುಪಾಸನಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಾ ॥

ಅನೇಕಧೋಪಾಸ್ಯತ್ವಾತ್ ಅಕ್ಷರಸ್ಯ ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ಪರೋವರೀಯಸ್ತ್ವಗುಣಫಲಮುಪಾಸನಾಂತರಮಾನಿನಾಯ । ಇತಿಹಾಸಸ್ತು ಸುಖಾವಬೋಧನಾರ್ಥಃ । ತ್ರಯಃ ತ್ರಿಸಂಖ್ಯಾಕಾಃ, ಹ ಇತ್ಯೈತಿಹ್ಯಾರ್ಥಃ, ಉದ್ಗೀಥೇ ಉದ್ಗೀಥಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತಿ, ಕುಶಲಾಃ ನಿಪುಣಾ ಬಭೂವುಃ ; ಕಸ್ಮಿಂಶ್ಚಿದ್ದೇಶೇಕಾಲೇ ಚ ನಿಮಿತ್ತೇ ವಾ ಸಮೇತಾನಾಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ನ ಹಿ ಸರ್ವಸ್ಮಿಂಜಗತಿ ತ್ರಯಾಣಾಮೇವ ಕೌಶಲಮುದ್ಗೀಥಾದಿವಿಜ್ಞಾನೇ । ಶ್ರೂಯಂತೇ ಹಿ ಉಷಸ್ತಿಜಾನಶ್ರುತಿಕೈಕೇಯಪ್ರಭೃತಯಃ ಸರ್ವಜ್ಞಕಲ್ಪಾಃ । ಕೇ ತೇ ತ್ರಯ ಇತಿ, ಆಹ — ಶಿಲಕಃ ನಾಮತಃ, ಶಲಾವತೋಽಪತ್ಯಂ ಶಾಲಾವತ್ಯಃ ; ಚಿಕಿತಾಯನಸ್ಯಾಪತ್ಯಂ ಚೈಕಿತಾಯನಃ, ದಲ್ಭಗೋತ್ರೋ ದಾಲ್ಭ್ಯಃ, ದ್ವ್ಯಾಮುಷ್ಯಾಯಣೋ ವಾ ; ಪ್ರವಾಹಣೋ ನಾಮತಃ, ಜೀವಲಸ್ಯಾಪತ್ಯಂ ಜೈವಲಿಃ ಇತ್ಯೇತೇ ತ್ರಯಃ — ತೇ ಹೋಚುಃ ಅನ್ಯೋನ್ಯಮ್ — ಉದ್ಗೀಥೇ ವೈ ಕುಶಲಾಃ ನಿಪುಣಾ ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾಃ ಸ್ಮಃ । ಅತೋ ಹಂತ ಯದ್ಯನುಮತಿರ್ಭವತಾಮ್ ಉದ್ಗೀಥೇ ಉದ್ಗೀಥಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತಾಂ ಕಥಾಂ ವಿಚಾರಣಾಂ ಪಕ್ಷಪ್ರತಿಪಕ್ಷೋಪನ್ಯಾಸೇನ ವದಾಮಃ ವಾದಂ ಕುರ್ಮ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಚ ತದ್ವಿದ್ಯಸಂವಾದೇ ವಿಪರೀತಗ್ರಹಣನಾಶೋಽಪೂರ್ವವಿಜ್ಞಾನೋಪಜನಃ ಸಂಶಯನಿವೃತ್ತಿಶ್ಚೇತಿ । ಅತಃ ತದ್ವಿದ್ಯಸಂಯೋಗಃ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತಿ ಚ ಇತಿಹಾಸಪ್ರಯೋಜನಮ್ । ದೃಶ್ಯತೇ ಹಿ ಶಿಲಕಾದೀನಾಮ್ ॥

ತಥೇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ತೇ ಸಮುಪವಿವಿಶುಃ ಹ ಉಪವಿಷ್ಟವಂತಃ ಕಿಲ । ತತ್ರ ರಾಜ್ಞಃ ಪ್ರಾಗಲ್ಭ್ಯೋಪಪತ್ತೇಃ ಸ ಹ ಪ್ರವಾಹಣೋ ಜೈವಲಿರುವಾಚ ಇತರೌ — ಭಗವಂತೌ ಪೂಜಾವಂತೌ ಅಗ್ರೇ ಪೂರ್ವಂ ವದತಾಮ್ ; ಬ್ರಾಹ್ಮಣಯೋರಿತಿ ಲಿಂಗಾದ್ರಾಜಾ ಅಸೌ ; ಯುವಯೋರ್ಬ್ರಾಹ್ಮಣಯೋಃ ವದತೋಃ ವಾಚಂ ಶ್ರೋಷ್ಯಾಮಿ ; ಅರ್ಥರಹಿತಾಮಿತ್ಯಪರೇ, ವಾಚಮಿತಿ ವಿಶೇಷಣಾತ್ ॥

ಉಕ್ತಯೋಃ ಸ ಹ ಶಿಲಕಃ ಶಾಲಾವತ್ಯಃ ಚೈಕಿತಾಯನಂ ದಾಲ್ಭ್ಯಮುವಾಚ — ಹಂತ ಯದ್ಯನುಮಂಸ್ಯಸೇ ತ್ವಾ ತ್ವಾಂ ಪೃಚ್ಛಾನಿ ಇತ್ಯುಕ್ತಃ ಇತರಃ ಪೃಚ್ಛೇತಿ ಹೋವಾಚ ॥

ಲಬ್ಧಾನುಮತಿರಾಹ — ಕಾ ಸಾಮ್ನಃ — ಪ್ರಕೃತತ್ವಾದುದ್ಗೀಥಸ್ಯ ; ಉದ್ಗೀಥೋ ಹಿ ಅತ್ರ ಉಪಾಸ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರಕೃತಃ ; ‘ಪರೋವರೀಯಾಂಸಮುದ ಗೀಥಮ್’ ಇತಿ ಚ ವಕ್ಷ್ಯತಿ — ಗತಿಃ ಆಶ್ರಯಃ, ಪರಾಯಣಮಿತ್ಯೇತತ್ । ಏವಂ ಪೃಷ್ಟೋ ದಾಲ್ಭ್ಯ ಉವಾಚ — ಸ್ವರ ಇತಿ, ಸ್ವರಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ಸಾಮ್ನಃ । ಯೋ ಯದಾತ್ಮಕಃ ಸ ತದ್ಗತಿಸ್ತದಾಶ್ರಯಶ್ಚ ಭವತೀತಿ ಯುಕ್ತಮ್ , ಮೃದಾಶ್ರಯ ಇವ ಘಟಾದಿಃ । ಸ್ವರಸ್ಯ ಕಾ ಗತಿರಿತಿ, ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ಹೋವಾಚ ; ಪ್ರಾಣನಿಷ್ಪಾದ್ಯೋ ಹಿ ಸ್ವರಃ, ತಸ್ಮಾತ್ಸ್ವರಸ್ಯ ಪ್ರಾಣೋ ಗತಿಃ । ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಕಾ ಗತಿರಿತಿ, ಅನ್ನಮಿತಿ ಹೋವಾಚ ; ಅನ್ನಾವಷ್ಟಂಭೋ ಹಿ ಪ್ರಾಣಃ, ‘ಶುಷ್ಯತಿ ವೈ ಪ್ರಾಣ ಋತೇಽನ್ನಾತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೫ । ೧೨ । ೧) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ, ‘ಅನ್ನಂ ದಾಮ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೨ । ೧) ಇತಿ ಚ । ಅನ್ನಸ್ಯ ಕಾ ಗತಿರಿತಿ, ಆಪ ಇತಿ ಹೋವಾಚ, ಅಪ್ಸಂಭವತ್ವಾದನ್ನಸ್ಯ ॥

ಅಪಾಂ ಕಾ ಗತಿರಿತಿ, ಅಸೌ ಲೋಕ ಇತಿ ಹೋವಾಚ ; ಅಮುಷ್ಮಾದ್ಧಿ ಲೋಕಾದ್ವೃಷ್ಟಿಃ ಸಂಭವತಿ । ಅಮುಷ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯ ಕಾ ಗತಿರಿತಿ ಪೃಷ್ಟಃ ದಾಲ್ಭ್ಯ ಉವಾಚ — ಸ್ವರ್ಗಮಮುಂ ಲೋಕಮತೀತ್ಯ ಆಶ್ರಯಾಂತರಂ ಸಾಮ ನ ನಯೇತ್ಕಶ್ಚಿತ್ ಇತಿ ಹೋವಾಚ ಆಹ । ಅತೋ ವಯಮಪಿ ಸ್ವರ್ಗಂ ಲೋಕಂ ಸಾಮ ಅಭಿಸಂಸ್ಥಾಪಯಾಮಃ ; ಸ್ವರ್ಗಲೋಕಪ್ರತಿಷ್ಠಂ ಸಾಮ ಜಾನೀಮ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ವರ್ಗಸಂಸ್ತಾವಂ ಸ್ವರ್ಗತ್ವೇನ ಸಂಸ್ತವನಂ ಸಂಸ್ತಾವೋ ಯಸ್ಯ ತತ್ಸಾಮ ಸ್ವರ್ಗಸಂಸ್ತಾವಮ್ , ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಸ್ವರ್ಗೋ ವೈ ಲೋಕಃ ಸಾಮ ವೇದ ಇತಿ ಶ್ರುತಿಃ ॥

ತಮ್ ಇತರಃ ಶಿಕಲಃ ಶಾಲಾವತ್ಯಃ ಚೈಕಿತಾಯನಂ ದಾಲ್ಭ್ಯಮುವಾಚ — ಅಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮ್ ಅಸಂಸ್ಥಿತಮ್ , ಪರೋವರೀಯಸ್ತ್ವೇನಾಸಮಾಪ್ತಗತಿ ಸಾಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ; ವೈ ಇತ್ಯಾಗಮಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ ಕಿಲೇತಿ ಚ, ದಾಲ್ಭ್ಯ ತೇ ತವ ಸಾಮ । ಯಸ್ತು ಅಸಹಿಷ್ಣುಃ ಸಾಮವಿತ್ ಏತರ್ಹಿ ಏತಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ಬ್ರೂಯಾತ್ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿಪರೀತವಿಜ್ಞಾನಮ್ — ಅಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ಸಾಮ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮಿತಿ — ಏವಂವಾದಾಪರಾಧಿನೋ ಮೂರ್ಧಾ ಶಿರಃ ತೇ ವಿಪತಿಷ್ಯತಿ ವಿಸ್ಪಷ್ಟಂ ಪತಿಷ್ಯತೀತಿ । ಏವಮುಕ್ತಸ್ಯಾಪರಾಧಿನಃ ತಥೈವ ತದ್ವಿಪತೇತ್ ನ ಸಂಶಯಃ ; ನ ತ್ವಹಂ ಬ್ರವೀಮೀತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ನನು ಮೂರ್ಧಪಾತಾರ್ಹಂ ಚೇದಪರಾಧಂ ಕೃತವಾನ್ , ಅತಃ ಪರೇಣಾನುಕ್ತಸ್ಯಾಪಿ ಪತೇನ್ಮೂರ್ಧಾ, ನ ಚೇದಪರಾಧೀ ಉಕ್ತಸ್ಯಾಪಿ ನೈವ ಪತತಿ ; ಅನ್ಯಥಾ ಅಕೃತಾಭ್ಯಾಗಮಃ ಕೃತನಾಶಶ್ಚ ಸ್ಯಾತಾಮ್ । ನೈಷ ದೋಷಃ, ಕೃತಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ ಶುಭಾಶುಭಸ್ಯ ಫಲಪ್ರಾಪ್ತೇರ್ದೇಶಕಾಲನಿಮಿತ್ತಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ತತ್ರೈವಂ ಸತಿ ಮೂರ್ಧಪಾತನಿಮಿತ್ತಸ್ಯಾಪ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪರಾಭಿವ್ಯಾಹಾರನಿಮಿತ್ತಾಪೇಕ್ಷತ್ವಮಿತಿ ॥

ಏವಮುಕ್ತೋ ದಾಲ್ಭ್ಯ ಆಹ — ಹಂತಾಹಮೇತದ್ಭಗವತ್ತಃ ಭಗವತಃ ವೇದಾನಿ ಯತ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಂ ಸಾಮ ಇತ್ಯುಕ್ತಃ ಪ್ರತ್ಯುವಾಚ ಶಾಲಾವತ್ಯಃ — ವಿದ್ಧೀತಿ ಹೋವಾಚ । ಅಮುಷ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯ ಕಾ ಗತಿರಿತಿ ಪೃಷ್ಟಃ ದಾಲ್ಭ್ಯೇನ ಶಾಲಾವತ್ಯಃ ಅಯಂ ಲೋಕ ಇತಿ ಹೋವಾಚ ; ಅಯಂ ಹಿ ಲೋಕೋ ಯಾಗದಾನಹೋಮಾದಿಭಿರಮುಂ ಲೋಕಂ ಪುಷ್ಯತೀತಿ ; ‘ಅತಃ ಪ್ರದಾನಂ ದೇವಾ ಉಪಜೀವಂತಿ’ ( ? ) ಇತಿ ಹಿ ಶ್ರುತಯಃ ; ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಹಿ ಸರ್ವಭೂತಾನಾಂ ಧರಣೀ ಪ್ರತಿಷ್ಠೇತಿ ; ಅತಃ ಸಾಮ್ನೋಽಪ್ಯಯಂ ಲೋಕಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠೈವೇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಅಸ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯ ಕಾ ಗತಿರಿತ್ಯುಕ್ತಃ ಆಹ ಶಾಲಾವತ್ಯಃ — ನ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಮ್ ಇಮಂ ಲೋಕಮತೀತ್ಯ ನಯೇತ್ ಸಾಮ ಕಶ್ಚಿತ್ । ಅತೋ ವಯಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಂ ಲೋಕಂ ಸಾಮ ಅಭಿಸಂಸ್ಥಾಪಯಾಮಃ ; ಯಸ್ಮಾತ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಸಂಸ್ತಾವಂ ಹಿ, ಪ್ರತಿಷ್ಠಾತ್ವೇನ ಸಂಸ್ತುತಂ ಸಾಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ; ‘ಇಯಂ ವೈ ರಥಂತರಮ್’ (ತಾಂ. ಬ್ರಾ. ೧೮ । ೬ । ೧೧) ಇತಿ ಚ ಶ್ರುತಿಃ ॥

ತಮೇವಮುಕ್ತವಂತಂ ಹ ಪ್ರವಾಹಣೋ ಜೈವಲಿರುವಾಚ ಅಂತವದ್ವೈ ಕಿಲ ತೇ ಶಾಲಾವತ್ಯ ಸಾಮೇತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವವತ್ । ತತಃ ಶಾಲಾವತ್ಯ ಆಹ — ಹಂತಾಹಮೇತದ್ಭಗವತ್ತೋ ವೇದಾನೀತಿ ; ವಿದ್ಧೀತಿ ಹೋವಾಚ ಇತರಃ ॥

ಅನುಜ್ಞಾತಃ ಆಹ — ಅಸ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯ ಕಾ ಗತಿರಿತಿ, ಆಕಾಶ ಇತಿ ಹೋವಾಚ ಪ್ರವಾಹಣಃ ; ಆಕಾಶ ಇತಿ ಚ ಪರ ಆತ್ಮಾ, ‘ಆಕಾಶೋ ವೈ ನಾಮ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧೪ । ೧) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ; ತಸ್ಯ ಹಿ ಕರ್ಮ ಸರ್ವಭೂತೋತ್ಪಾದಕತ್ವಮ್ ; ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಹಿ ಭೂತಪ್ರಲಯಃ — ‘ತತ್ತೇಜೋಽಸೃಜತ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೩) ‘ತೇಜಃ ಪರಸ್ಯಾಂ ದೇವತಾಯಾಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೬) ಇತಿ ಹಿ ವಕ್ಷ್ಯತಿ ; ಸರ್ವಾಣಿ ಹ ವೈ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಸ್ಥಾವರಜಂಗಮಾನಿ ಆಕಾಶಾದೇವ ಸಮುತ್ಪದ್ಯಂತೇ ತೇಜೋಬನ್ನಾದಿಕ್ರಮೇಣ, ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ , ಆಕಾಶಂ ಪ್ರತಿ ಅಸ್ತಂ ಯಂತಿ ಪ್ರಲಯಕಾಲೇ ತೇನೈವ ವಿಪರೀತಕ್ರಮೇಣ ; ಹಿ ಯಸ್ಮಾದಾಕಾಶ ಏವೈಭ್ಯಃ ಸರ್ವೇಭ್ಯೋ ಭೂತೇಭ್ಯಃ ಜ್ಯಾಯಾನ್ ಮಹತ್ತರಃ, ಅತಃ ಸ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಭೂತಾನಾಂ ಪರಮಯನಂ ಪರಾಯಣಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ತ್ರಿಷ್ವಪಿ ಕಾಲೇಷ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಯಸ್ಮಾತ್ ಪರಂ ಪರಂ ವರೀಯಃ ವರೀಯಸೋಽಪ್ಯೇಷ ವರಃ ಪರಶ್ಚ ವರೀಯಾಂಶ್ಚ ಪರೋವರೀಯಾನ್ ಉದ್ಗೀಥಃ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಸಂಪನ್ನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ, ಅತ ಏವ ಸ ಏಷಃ ಅನಂತಃ ಅವಿದ್ಯಮಾನಾಂತಃ । ತಮೇತಂ ಪರೋವರೀಯಾಂಸಂ ಪರಮಾತ್ಮಭೂತಮನಂತಮ್ ಏವಂ ವಿದ್ವಾನ್ ಪರೋವರೀಯಾಂಸಮುದ್ಗೀಥಮುಪಾಸ್ತೇ । ತಸ್ಯೈತತ್ಫಲಮಾಹ — ಪರೋವರೀಯಃ ಪರಂ ಪರಂ ವರೀಯೋ ವಿಶಿಷ್ಟತರಂ ಜೀವನಂ ಹ ಅಸ್ಯ ವಿದುಷೋ ಭವತಿ ದೃಷ್ಟಂ ಫಲಮ್ , ಅದೃಷ್ಟಂ ಚ ಪರೋವರೀಯಸಃ ಉತ್ತರೋತ್ತರವಿಶಿಷ್ಟತರಾನೇವ ಬ್ರಹ್ಮಾಕಾಶಾಂತಾನ್ ಲೋಕಾನ್ ಜಯತಿ — ಯ ಏತದೇವಂ ವಿದ್ವಾನುದ್ಗೀಥಮುಪಾಸ್ತೇ ॥

ಕಿಂ ಚ ತಮೇತಮುದ್ಗೀಥಂ ವಿದ್ವಾನ್ ಅತಿಧನ್ವಾ ನಾಮತಃ, ಶುನಕಸ್ಯಾಪತ್ಯಂ ಶೌನಕಃ, ಉದರಶಾಂಡಿಲ್ಯಾಯ ಶಿಷ್ಯಾಯ ಏತಮ್ ಉದ್ಗೀಥದರ್ಶನಮ್ ಉಕ್ತ್ವಾ ಉವಾಚ — ಯಾವತ್ ತೇ ತವ ಪ್ರಜಾಯಾಮ್ , ಪ್ರಜಾಸಂತತಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ, ಏನಮ್ ಉದ್ಗೀಥಂ ತ್ವತ್ಸಂತತಿಜಾ ವೇದಿಷ್ಯಂತೇ ಜ್ಞಾಸ್ಯಂತಿ, ತಾವಂತಂ ಕಾಲಂ ಪರೋವರೀಯೋ ಹೈಭ್ಯಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇಭ್ಯೋ ಲೌಕಿಕಜೀವನೇಭ್ಯಃ ಉತ್ತರೋತ್ತರವಿಶಿಷ್ಟತರಂ ಜೀವನಂ ತೇಭ್ಯೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ ॥

ತಥಾ ಅದೃಷ್ಟೇಽಪಿ ಪರಲೋಕೇ ಅಮುಷ್ಮಿನ್ ಪರೋವರೀಯಾಂಲ್ಲೋಕೋ ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯುಕ್ತವಾನ್ ಶಾಂಡಿಲ್ಯಾಯ ಅತಿಧನ್ವಾ ಶೌನಕಃ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ಫಲಂ ಪೂರ್ವೇಷಾಂ ಮಹಾಭಾಗ್ಯಾನಾಮ್ , ನೈದಂಯುಗೀನಾನಾಮ್ — ಇತ್ಯಾಶಂಕಾನಿವೃತ್ತಯೇ ಆಹ — ಸ ಯಃ ಕಶ್ಚಿತ್ ಏತಮೇವಂ ವಿದ್ವಾನ್ ಉದ್ಗೀಥಮ್ ಏತರ್ಹಿ ಉಪಾಸ್ತೇ, ತಸ್ಯಾಪ್ಯೇವಮೇವ ಪರೋವರೀಯ ಏವ ಹ ಅಸ್ಯ ಅಸ್ಮಿಂಲ್ಲೋಕೇ ಜೀವನಂ ಭವತಿ ತಥಾ ಅಮುಷ್ಮಿಂಲ್ಲೋಕೇ ಲೋಕ ಇತಿ ॥

ಉದ್ಗೀಥೋಪಾಸನಪ್ರಸಂಗೇನ ಪ್ರಸ್ತಾವಪ್ರತಿಹಾರವಿಷಯಮಪ್ಯುಪಾಸನಂ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತೀದಮಾರಭ್ಯತೇ ; ಆಖ್ಯಾಯಿಕಾ ತು ಸುಖಾವಬೋಧಾರ್ಥಾ । ಮಟಚೀಹತೇಷು ಮಟಚ್ಯಃ ಅಶನಯಃ ತಾಭಿರ್ಹತೇಷು ನಾಶಿತೇಷು ಕುರುಷು ಕುರುಸಸ್ಯೇಷ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತತೋ ದುರ್ಭಿಕ್ಷೇ ಜಾತೇ ಆಟಿಕ್ಯಾ ಅನುಪಜಾತಪಯೋಧರಾದಿಸ್ತ್ರೀವ್ಯಂಜನಯಾ ಸಹ ಜಾಯಯಾ ಉಷಸ್ತಿರ್ಹ ನಾಮತಃ, ಚಕ್ರಸ್ಯಾಪತ್ಯಂ ಚಾಕ್ರಾಯಣಃ ; ಇಭೋ ಹಸ್ತೀ ತಮರ್ಹತೀತಿ ಇಭ್ಯಃ ಈಶ್ವರಃ, ಹಸ್ತ್ಯಾರೋಹೋ ವಾ, ತಸ್ಯ ಗ್ರಾಮಃ ಇಭ್ಯಗ್ರಾಮಃ ತಸ್ಮಿನ್ ; ಪ್ರದ್ರಾಣಕಃ ಅನ್ನಾಲಾಭಾತ್ , ‘ದ್ರಾ ಕುತ್ಸಾಯಾಂ ಗತೌ’, ಕುತ್ಸಿತಾಂ ಗತಿಂ ಗತಃ, ಅಂತ್ಯಾವಸ್ಥಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ; ಉವಾಸ ಉಷಿತವಾನ್ ಕಸ್ಯಚಿದ್ಗೃಹಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ॥

ಸಃ ಅನ್ನಾರ್ಥಮಟನ್ ಇಭ್ಯಂ ಕುಲ್ಮಾಷಾನ್ ಕುತ್ಸಿತಾನ್ಮಾಷಾನ್ ಖಾದಂತಂ ಭಕ್ಷಯಂತಂ ಯದೃಚ್ಛಯೋಪಲಭ್ಯ ಬಿಭಿಕ್ಷೇ ಯಾಚಿತವಾನ್ । ತಮ್ ಉಷಸ್ತಿಂ ಹ ಉವಾಚ ಇಭ್ಯಃ — ನ ಇತಃ, ಅಸ್ಮಾನ್ಮಯಾ ಭಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾದುಚ್ಛಿಷ್ಟರಾಶೇಃ ಕುಲ್ಮಾಷಾ ಅನ್ಯೇ ನ ವಿದ್ಯಂತೇ ; ಯಚ್ಚ ಯೇ ರಾಶೌ ಮೇ ಮಮ ಉಪನಿಹಿತಾಃ ಪ್ರಕ್ಷಿಪ್ತಾಃ ಇಮೇ ಭಾಜನೇ, ಕಿಂ ಕರೋಮಿ ; ಇತ್ಯುಕ್ತಃ ಪ್ರತ್ಯುವಾಚ ಉಷಸ್ತಿಃ —

ಏತೇಷಾಮ್ ಏತಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ, ಮೇ ಮಹ್ಯಂ ದೇಹೀತಿ ಹ ಉವಾಚ ; ತಾನ್ ಸ ಇಭ್ಯಃ ಅಸ್ಮೈ ಉಷಸ್ತಯೇ ಪ್ರದದೌ ಪ್ರದತ್ತವಾನ್ । ಪಾನಾಯ ಸಮೀಪಸ್ಥಮುದಕಂ ಚ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಉವಾಚ — ಹಂತ ಗೃಹಾಣಾನುಪಾನಮ್ ; ಇತ್ಯುಕ್ತಃ ಪ್ರತ್ಯುವಾಚ — ಉಚ್ಛಿಷ್ಟಂ ವೈ ಮೇ ಮಮ ಇದಮುದಕಂ ಪೀತಂ ಸ್ಯಾತ್ , ಯದಿ ಪಾಸ್ಯಾಮಿ ; ಇತ್ಯುಕ್ತವಂತಂ ಪ್ರತ್ಯುವಾಚ ಇತರಃ —

ಕಿಂ ನ ಸ್ವಿದೇತೇ ಕುಲ್ಮಾಷಾ ಅಪ್ಯುಚ್ಛಿಷ್ಟಾಃ, ಇತ್ಯುಕ್ತಃ ಆಹ ಉಷಸ್ತಿಃ — ನ ವೈ ಅಜೀವಿಷ್ಯಂ ನೈವ ಜೀವಿಷ್ಯಾಮಿ ಇಮಾನ್ ಕುಲ್ಮಾಷಾನ್ ಅಖಾದನ್ ಅಭಕ್ಷಯನ್ ಇತಿ ಹೋವಾಚ । ಕಾಮಃ ಇಚ್ಛಾತಃ ಮೇ ಮಮ ಉದಕಪಾನಂ ಲಭ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತಶ್ಚೈತಾಮವಸ್ಥಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಧರ್ಮಯಶೋವತಃ ಸ್ವಾತ್ಮಪರೋಪಕಾರಸಮರ್ಥಸ್ಯೈತದಪಿ ಕರ್ಮ ಕುರ್ವತೋ ನ ಅಘಸ್ಪರ್ಶ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ತಸ್ಯಾಪಿ ಜೀವಿತಂ ಪ್ರತಿ ಉಪಾಯಾಂತರೇಽಜುಗುಪ್ಸಿತೇ ಸತಿ ಜುಗುಪ್ಸಿತಮೇತತ್ಕರ್ಮ ದೋಷಾಯ ; ಜ್ಞಾನಾವಲೇಪೇನ ಕುರ್ವತೋ ನರಕಪಾತಃ ಸ್ಯಾದೇವೇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ, ಪ್ರದ್ರಾಣಕಶಬ್ದಶ್ರವಣಾತ್ ॥

ತಾಂಶ್ಚ ಸ ಖಾದಿತ್ವಾ ಅತಿಶೇಷಾನ್ ಅತಿಶಿಷ್ಟಾನ್ ಜಾಯಾಯೈ ಕಾರುಣ್ಯಾದಾಜಹಾರ ; ಸಾ ಆಟಿಕೀ ಅಗ್ರೇ ಏವ ಕುಲ್ಮಾಷಪ್ರಾಪ್ತೇಃ ಸುಭಿಕ್ಷಾ ಶೋಭನಭಿಕ್ಷಾ, ಲಬ್ಧಾನ್ನೇತ್ಯೇತತ್ , ಬಭೂವ ಸಂವೃತ್ತಾ ; ತಥಾಪಿ ಸ್ತ್ರೀಸ್ವಾಭಾವ್ಯಾದನವಜ್ಞಾಯ ತಾನ್ಕುಲ್ಮಾಷಾನ್ ಪತ್ಯುರ್ಹಸ್ತಾತ್ಪ್ರತಿಗೃಹ್ಯ ನಿದಧೌ ನಿಕ್ಷಿಪ್ತವತೀ ॥

ಸ ತಸ್ಯಾಃ ಕರ್ಮ ಜಾನನ್ ಪ್ರಾತಃ ಉಷಃಕಾಲೇ ಸಂಜಿಹಾನಃ ಶಯನಂ ನಿದ್ರಾಂ ವಾ ಪರಿತ್ಯಜನ್ ಉವಾಚ ಪತ್ನ್ಯಾಃ ಶೃಣ್ವಂತ್ಯಾಃ — ಯತ್ ಯದಿ ಬತೇತಿ ಖಿದ್ಯಮಾನಃ ಅನ್ನಸ್ಯ ಸ್ತೋಕಂ ಲಭೇಮಹಿ, ತದ್ಭುಕ್ತ್ವಾನ್ನಂ ಸಮರ್ಥೋ ಗತ್ವಾ ಲಭೇಮಹಿ ಧನಮಾತ್ರಾಂ ಧನಸ್ಯಾಲ್ಪಮ್ ; ತತಃ ಅಸ್ಮಾಕಂ ಜೀವನಂ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ । ಧನಲಾಭೇ ಚ ಕಾರಣಮಾಹ — ರಾಜಾಸೌ ನಾತಿದೂರೇ ಸ್ಥಾನೇ ಯಕ್ಷ್ಯತೇ ; ಯಜಮಾನತ್ವಾತ್ತಸ್ಯ ಆತ್ಮನೇಪದಮ್ ; ಸ ಚ ರಾಜಾ ಮಾ ಮಾಂ ಪಾತ್ರಮುಪಲಭ್ಯ ಸರ್ವೈರಾರ್ತ್ವಿಜ್ಯೈಃ ಋತ್ವಿಕ್ಕರ್ಮಭಿಃ ಋತ್ವಿಕ್ಕರ್ಮಪ್ರಯೋಜನಾಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ವೃಣೀತೇತಿ ॥

ಏವಮುಕ್ತವಂತಂ ಜಾಯೋವಾಚ — ಹಂತ ಗೃಹಾಣ ಹೇ ಪತೇ ಇಮೇ ಏವ ಯೇ ಮದ್ಧಸ್ತೇ ವಿನಿಕ್ಷಿಪ್ತಾಸ್ತ್ವಯಾ ಕುಲ್ಮಾಷಾ ಇತಿ । ತಾನ್ಖಾದಿತ್ವಾ ಅಮುಂ ಯಜ್ಞಂ ರಾಜ್ಞೋ ವಿತತಂ ವಿಸ್ತಾರಿತಮೃತ್ವಿಗ್ಭಿಃ ಏಯಾಯ ॥

ತತ್ರ ಚ ಗತ್ವಾ, ಉದ್ಗಾತೄನ್ ಉದ್ಗಾತೃಪುರುಷಾನಾಗತ್ಯ, ಆ ಸ್ತುವಂತ್ಯಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ಆಸ್ತಾವಃ ತಸ್ಮಿನ್ನಾಸ್ತಾವೇ ಸ್ತೋಷ್ಯಮಾಣಾನ್ ಉಪೋಪವಿವೇಶ ಸಮೀಪೇ ಉಪವಿಷ್ಟಸ್ತೇಷಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಉಪವಿಶ್ಯ ಚ ಸ ಹ ಪ್ರಸ್ತೋತಾರಮುವಾಚ ॥

ಹೇ ಪ್ರಸ್ತೋತಃ ಇತ್ಯಾಮಂತ್ರ್ಯ ಅಭಿಮುಖೀಕರಣಾಯ, ಯಾ ದೇವತಾ ಪ್ರಸ್ತಾವಂ ಪ್ರಸ್ತಾವಭಕ್ತಿಮ್ ಅನುಗತಾ ಅನ್ವಾಯತ್ತಾ, ತಾಂ ಚೇತ್ ದೇವತಾಂ ಪ್ರಸ್ತಾವಭಕ್ತೇಃ ಅವಿದ್ವಾನ್ಸನ್ ಪ್ರಸ್ತೋಷ್ಯಸಿ, ವಿದುಷೋ ಮಮ ಸಮೀಪೇ — ತತ್ಪರೋಕ್ಷೇಽಪಿ ಚೇತ್ ವಿಪತೇತ್ತಸ್ಯ ಮೂರ್ಧಾ, ಕರ್ಮಮಾತ್ರವಿದಾಮನಧಿಕಾರ ಏವ ಕರ್ಮಣಿ ಸ್ಯಾತ್ ; ತಚ್ಚಾನಿಷ್ಟಮ್ , ಅವಿದುಷಾಮಪಿ ಕರ್ಮದರ್ಶನಾತ್ , ದಕ್ಷಿಣಮಾರ್ಗಶ್ರುತೇಶ್ಚ ; ಅನಧಿಕಾರೇ ಚ ಅವಿದುಷಾಮುತ್ತರ ಏವೈಕೋ ಮಾರ್ಗಃ ಶ್ರೂಯೇತ ; ನ ಚ ಸ್ಮಾರ್ತಕರ್ಮನಿಮಿತ್ತ ಏವ ದಕ್ಷಿಣಃ ಪಂಥಾಃ, ‘ಯಜ್ಞೇನ ದಾನೇನ’ (ಬೃ. ಉ. ೬ । ೨ । ೧೬) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ ; ‘ತಥೋಕ್ತಸ್ಯ ಮಯಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೧ । ೧೧ । ೫), (ಛಾ. ಉ. ೧ । ೧೧ । ೭), (ಛಾ. ಉ. ೧ । ೧೧ । ೯) ಇತಿ ಚ ವಿಶೇಷಣಾದ್ವಿದ್ವತ್ಸಮಕ್ಷಮೇವ ಕರ್ಮಣ್ಯನಧಿಕಾರಃ, ನ ಸರ್ವತ್ರಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಸ್ಮಾರ್ತಕರ್ಮಾಧ್ಯಯನಾದಿಷು ಚ ; ಅನುಜ್ಞಾಯಾಸ್ತತ್ರ ತತ್ರ ದರ್ಶನಾತ್ , ಕರ್ಮಮಾತ್ರವಿದಾಮಪ್ಯಧಿಕಾರಃ ಸಿದ್ಧಃ ಕರ್ಮಣೀತಿ — ಮೂರ್ಧಾ ತೇ ವಿಪತಿಷ್ಯತೀತಿ ॥

ಏವಮೇವೋದ್ಗಾತಾರಂ ಪ್ರತಿಹರ್ತಾರಮುವಾಚೇತ್ಯಾದಿ ಸಮಾನಮನ್ಯತ್ । ತೇ ಪ್ರಸ್ತೋತ್ರಾದಯಃ ಕರ್ಮಭ್ಯಃ ಸಮಾರತಾಃ ಉಪರತಾಃ ಸಂತಃ ಮೂರ್ಧಪಾತಭಯಾತ್ ತೂಷ್ಣೀಮಾಸಾಂಚಕ್ರಿರೇ ಅನ್ಯಚ್ಚಾಕುರ್ವಂತಃ, ಅರ್ಥಿತ್ವಾತ್ ॥

ಅಥ ಅನಂತರಂ ಹ ಏನಮ್ ಉಷಸ್ತಿಂ ಯಜಮಾನಃ ರಾಜಾ ಉವಾಚ ಭಗವಂತಂ ಪೂಜಾವಂತಮ್ ವೈ ಅಹಂ ವಿವಿದಿಷಾಣಿ ವೇದಿತುಮಿಚ್ಛಾಮಿ ; ಇತ್ಯುಕ್ತಃ ಉಷಸ್ತಿಃ ಅಸ್ಮಿ ಚಾಕ್ರಾಯಣಃ ತವಾಪಿ ಶ್ರೋತ್ರಪಥಮಾಗತೋ ಯದಿ — ಇತಿ ಹ ಉವಾಚ ಉಕ್ತವಾನ್ ॥

ಸ ಹ ಯಜಮಾನಃ ಉವಾಚ — ಸತ್ಯಮೇವಮಹಂ ಭಗವಂತಂ ಬಹುಗುಣಮಶ್ರೌಷಮ್ , ಸರ್ವೈಶ್ಚ ಋತ್ವಿಕ್ಕರ್ಮಭಿಃ ಆರ್ತ್ವಿಜ್ಯೈಃ ಪರ್ಯೈಷಿಷಂ ಪರ್ಯೇಷಣಂ ಕೃತವಾನಸ್ಮಿ ; ಅನ್ವಿಷ್ಯ ಭಗವತೋ ವಾ ಅಹಮ್ ಅವಿತ್ತ್ಯಾ ಅಲಾಭೇನ ಅನ್ಯಾನಿಮಾನ್ ಅವೃಷಿ ವೃತವಾನಸ್ಮಿ ॥

ಅದ್ಯಾಪಿ ಭಗವಾಂಸ್ತ್ವೇವ ಮೇ ಮಮ ಸರ್ವೈರಾರ್ತ್ವಿಜ್ಯೈಃ ಋತ್ವಿಕ್ಕರ್ಮಾರ್ಥಮ್ ಅಸ್ತು, ಇತ್ಯುಕ್ತಃ ತಥೇತ್ಯಾಹ ಉಷಸ್ತಿಃ ; ಕಿಂ ತು ಅಥೈವಂ ತರ್ಹಿ ಏತೇ ಏವ ತ್ವಯಾ ಪೂರ್ವಂ ವೃತಾಃ ಮಯಾ ಸಮತಿಸೃಷ್ಟಾಃ ಮಯಾ ಸಂಯಕ್ಪ್ರಸನ್ನೇನಾನುಜ್ಞಾತಾಃ ಸಂತಃ ಸ್ತುವತಾಮ್ ; ತ್ವಯಾ ತ್ವೇತತ್ಕಾರ್ಯಮ್ — ಯಾವತ್ತ್ವೇಭ್ಯಃ ಪ್ರಸ್ತೋತ್ರಾದಿಭ್ಯಃ ಸರ್ವೇಭ್ಯೋ ಧನಂ ದದ್ಯಾಃ ಪ್ರಯಚ್ಛಸಿ, ತಾವನ್ಮಮ ದದ್ಯಾಃ ; ಇತ್ಯುಕ್ತಃ ತಥೇತಿ ಹ ಯಜಮಾನಃ ಉವಾಚ ॥

ಅಥ ಹ ಏನಮ್ ಔಷಸ್ತ್ಯಂ ವಚಃ ಶ್ರುತ್ವಾ ಪ್ರಸ್ತೋತಾ ಉಪಸಸಾದ ಉಷಸ್ತಿಂ ವಿನಯೇನೋಪಜಗಾಮ । ಪ್ರಸ್ತೋತರ್ಯಾ ದೇವತೇತ್ಯಾದಿ ಮಾ ಮಾಂ ಭಗವಾನವೋಚತ್ಪೂರ್ವಮ್ — ಕತಮಾ ಸಾ ದೇವತಾ ಯಾ ಪ್ರಸ್ತಾವಭಕ್ತಿಮನ್ವಾಯತ್ತೇತಿ ॥

ಪೃಷ್ಟಃ ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ಹ ಉವಾಚ ; ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರಸ್ತಾವಸ್ಯ ಪ್ರಾಣೋ ದೇವತೇತಿ । ಕಥಮ್ ? ಸರ್ವಾಣಿ ಸ್ಥಾವರಜಂಗಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಪ್ರಾಣಮೇವ ಅಭಿಸಂವಿಶಂತಿ ಪ್ರಲಯಕಾಲೇ, ಪ್ರಾಣಮಭಿಲಕ್ಷಯಿತ್ವಾ ಪ್ರಾಣಾತ್ಮನೈವೋಜ್ಜಿಹತೇ ಪ್ರಾಣಾದೇವೋದ್ಗಚ್ಛಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ಉತ್ಪತ್ತಿಕಾಲೇ ; ಅತಃ ಸೈಷಾ ದೇವತಾ ಪ್ರಸ್ತಾವಮನ್ವಾಯತ್ತಾ ; ತಾಂ ಚೇತವಿದ್ವಾನ್ ತ್ವಂ ಪ್ರಾಸ್ತೋಷ್ಯಃ ಪ್ರಸ್ತವನಂ ಪ್ರಸ್ತಾವಭಕ್ತಿಂ ಕೃತವಾನಸಿ ಯದಿ, ಮೂರ್ಧಾ ಶಿರಃ ತೇ ವ್ಯಪತಿಷ್ಯತ್ ವಿಪತಿತಮಭವಿಷ್ಯತ್ ಯಥೋಕ್ತಸ್ಯ ಮಯಾ ತತ್ಕಾಲೇ ಮೂರ್ಧಾ ತೇ ವಿಪತಿಷ್ಯತೀತಿ । ಅತಸ್ತ್ವಾ ಸಾಧು ಕೃತಮ್ ; ಮಯಾ ನಿಷಿದ್ಧಃ ಕರ್ಮಣೋ ಯದುಪರಮಾಮಕಾರ್ಷಿರಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥

ತಥೋದ್ಗಾತಾ ಪಪ್ರಚ್ಛ ಕತಮಾ ಸಾ ಉದ್ಗೀಥಭಕ್ತಿಮನುಗತಾ ಅನ್ವಾಯತ್ತಾ ದೇವತೇತಿ ॥

ಪೃಷ್ಟಃ ಆದಿತ್ಯ ಇತಿ ಹೋವಾಚ । ಸರ್ವಾಣಿ ಹ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಆದಿತ್ಯಮ್ ಉಚ್ಚೈಃ ಊರ್ಧ್ವಂ ಸಂತಂ ಗಾಯಂತಿ ಶಬ್ದಯಂತಿ, ಸ್ತುವಂತೀತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ, ಉಚ್ಛಬ್ದಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ , ಪ್ರಶಬ್ದಸಾಮಾನ್ಯಾದಿವ ಪ್ರಾಣಃ । ಅತಃ ಸೈಷಾ ದೇವತೇತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವವತ್ ॥

ಏವಮೇವಾಥ ಹ ಏನಂ ಪ್ರತಿಹರ್ತಾ ಉಪಸಸಾದ ಕತಮಾ ಸಾ ದೇವತಾ ಪ್ರತಿಹಾರಮನ್ವಾಯತ್ತೇತಿ ॥

ಪೃಷ್ಟಃ ಅನ್ನಮಿತಿ ಹೋವಾಚ । ಸರ್ವಾಣಿ ಹ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನ್ಯನ್ನಮೇವ ಆತ್ಮಾನಂ ಪ್ರತಿ ಸರ್ವತಃ ಪ್ರತಿಹರಮಾಣಾನಿ ಜೀವಂತಿ । ಸೈಷಾ ದೇವತಾ ಪ್ರತಿಶಬ್ದಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ಪ್ರತಿಹಾರಭಕ್ತಿಮನುಗತಾ । ಸಮಾನಮನ್ಯತ್ತಥೋಕ್ತಸ್ಯ ಮಯೇತಿ । ಪ್ರಸ್ತಾವೋದ್ಗೀಥಪ್ರತಿಹಾರಭಕ್ತೀಃ ಪ್ರಾಣಾದಿತ್ಯಾನ್ನದೃಷ್ಟ್ಯೋಪಾಸೀತೇತಿ ಸಮುದಾಯಾರ್ಥಃ । ಪ್ರಾಣಾದ್ಯಾಪತ್ತಿಃ ಕರ್ಮಸಮೃದ್ಧಿರ್ವಾ ಫಲಮಿತಿ ॥

ಅತೀತೇ ಖಂಡೇಽನ್ನಾಪ್ರಾಪ್ತಿನಿಮಿತ್ತಾ ಕಷ್ಟಾವಸ್ಥೋಕ್ತಾ ಉಚ್ಛಿಷ್ಟೋಚ್ಛಿಷ್ಟಪರ್ಯುಷಿತಭಕ್ಷಣಲಕ್ಷಣಾ ; ಸಾ ಮಾ ಭೂದಿತ್ಯನ್ನಲಾಭಾಯ ಅಥ ಅನಂತರಂ ಶೌವಃ ಶ್ವಭಿರ್ದೃಷ್ಟಃ ಉದ್ಗೀಥಃ ಉದ್ಗಾನಂ ಸಾಮ ಅತಃ ಪ್ರಸ್ತೂಯತೇ । ತತ್ ತತ್ರ ಹ ಕಿಲ ಬಕೋ ನಾಮತಃ, ದಲ್ಭಸ್ಯಾಪತ್ಯಂ ದಾಲ್ಭ್ಯಃ ; ಗ್ಲಾವೋ ವಾ ನಾಮತಃ, ಮಿತ್ರಾಯಾಶ್ಚಾಪತ್ಯಂ ಮೈತ್ರೇಯಃ ; ವಾಶಬ್ದಶ್ಚಾರ್ಥೇ ; ದ್ವ್ಯಾಮುಷ್ಯಾಯಣೋ ಹ್ಯಸೌ ; ವಸ್ತುವಿಷಯೇ ಕ್ರಿಯಾಸ್ವಿವ ವಿಕಲ್ಪಾನುಪಪತ್ತೇಃ ; ದ್ವಿನಾಮಾ ದ್ವಿಗೋತ್ರ ಇತ್ಯಾದಿ ಹಿ ಸ್ಮೃತಿಃ ; ದೃಶ್ಯತೇ ಚ ಉಭಯತಃ ಪಿಂಡಭಾಕ್ತ್ವಮ್ ; ಉದ್ಗೀಥೇ ಬದ್ಧಚಿತ್ತತ್ವಾತ್ ಋಷಾವನಾದರಾದ್ವಾ । ವಾ - ಶಬ್ದಃ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾರ್ಥಃ । ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಂ ಕರ್ತುಂ ಗ್ರಾಮಾದ್ಬಹಿಃ ಉದ್ವವ್ರಾಜ ಉದ್ಗತವಾನ್ವಿವಿಕ್ತದೇಶಸ್ಥೋದಕಾಭ್ಯಾಶಮ್ । ‘ಉದ ವವ್ರಾಜ’ ‘ಪ್ರತಿಪಾಲಯಾಂಚಕಾರ’ (ಛಾ. ಉ. ೧ । ೧೨ । ೩) ಇತಿ ಚ ಏಕವಚನಾಲ್ಲಿಂಗಾತ್ ಏಕೋಽಸೌ ಋಷಿಃ । ಶ್ವೋದ್ಗೀಥಕಾಲಪ್ರತಿಪಾಲನಾತ್ ಋಷೇಃ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಕರಣಮನ್ನಕಾಮನಯೇತಿ ಲಕ್ಷ್ಯತ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯತಃ ॥

ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೇನ ತೋಷಿತಾ ದೇವತಾ ಋಷಿರ್ವಾ ಶ್ವರೂಪಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಶ್ವಾ ಶ್ವೇತಃ ಸನ್ ತಸ್ಮೈ ಋಷಯೇ ತದನುಗ್ರಹಾರ್ಥಂ ಪ್ರಾದುರ್ಬಭೂವ ಪ್ರಾದುಶ್ಚಕಾರ । ತಮನ್ಯೇ ಶುಕ್ಲಂ ಶ್ವಾನಂ ಕ್ಷುಲ್ಲಕಾಃ ಶ್ವಾನಃ ಉಪಸಮೇತ್ಯ ಊಚುಃ ಉಕ್ತವಂತಃ — ಅನ್ನಂ ನಃ ಅಸ್ಮಭ್ಯಂ ಭಗವಾನ್ ಆಗಾಯತು ಆಗಾನೇನ ನಿಷ್ಪಾದಯತ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣವಾಗಾದಯೋ ವಾ ಪ್ರಾಣಮನ್ವನ್ನಭುಜಃ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಪರಿತೋಷಿತಾಃ ಸಂತಃ ಅನುಗೃಹ್ಣೀಯುರೇನಂ ಶ್ವರೂಪಮಾದಾಯೇತಿ ಯುಕ್ತಮೇವಂ ಪ್ರತಿಪತ್ತುಮ್ । ಅಶನಾಯಾಮ ವೈ ಬುಭುಕ್ಷಿತಾಃ ಸ್ಮೋ ವೈ ಇತಿ ॥

ಏವಮುಕ್ತೇ ಶ್ವಾ ಶ್ವೇತ ಉವಾಚ ತಾನ್ ಕ್ಷುಲ್ಲಕಾನ್ ಶುನಃ, ಇಹೈವ ಅಸ್ಮಿನ್ನೇವ ದೇಶೇ ಮಾ ಮಾಂ ಪ್ರಾತಃ ಪ್ರಾತಃಕಾಲೇ ಉಪಸಮೀಯಾತೇತಿ । ದೈರ್ಘ್ಯಂ ಛಾಂದಸಮ್ , ಸಮೀಯಾತೇತಿ ಪ್ರಮಾದಪಾಠೋ ವಾ । ಪ್ರಾತಃಕಾಲಕರಣಂ ತತ್ಕಾಲ ಏವ ಕರ್ತವ್ಯಾರ್ಥಮ್ , ಅನ್ನದಸ್ಯ ವಾ ಸವಿತುರಪರಾಹ್ಣೇಽನಾಭಿಮುಖ್ಯಾತ್ । ತತ್ ತತ್ರೈವ ಹ ಬಕೋ ದಾಲ್ಭ್ಯೋ ಗ್ಲಾವೋ ವಾ ಮೈತ್ರೇಯ ಋಷಿಃ ಪ್ರತಿಪಾಲಯಾಂಚಕಾರ ಪ್ರತೀಕ್ಷಣಂ ಕೃತವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ತೇ ಶ್ವಾನಃ ತತ್ರೈವ ಆಗತ್ಯ ಋಷೇಃ ಸಮಕ್ಷಂ ಯಥೈವೇಹ ಕರ್ಮಣಿ ಬಹಿಷ್ಪವಮಾನೇನ ಸ್ತೋತ್ರೇಣ ಸ್ತೋಷ್ಯಮಾಣಾಃ ಉದ್ಗಾತೃಪುರುಷಾಃ ಸಂರಬ್ಧಾಃ ಸಂಲಗ್ನಾಃ ಅನ್ಯೋನ್ಯಮೇವ ಸರ್ಪಂತಿ, ಏವಂ ಮುಖೇನಾನ್ಯೋನ್ಯಸ್ಯ ಪುಚ್ಛಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಆಸಸೃಪುಃ ಆಸೃಪ್ತವಂತಃ, ಪರಿಭ್ರಮಣಂ ಕೃತವಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ; ತ ಏವಂ ಸಂಸೃಪ್ಯ ಸಮುಪವಿಶ್ಯ ಉಪವಿಷ್ಟಾಃ ಸಂತಃ ಹಿಂ ಚಕ್ರುಃ ಹಿಂಕಾರಂ ಕೃತವಂತಃ ॥

ಓಮದಾಮೋಂ ಪಿಬಾಮೋಂ ದೇವಃ, ದ್ಯೋತನಾತ್ ; ವರುಣಃ ವರ್ಷಣಾಜ್ಜಗತಃ ; ಪ್ರಜಾಪತಿಃ, ಪಾಲನಾತ್ಪ್ರಜಾನಾಮ್ ; ಸವಿತಾ ಪ್ರಸವಿತೃತ್ವಾತ್ಸರ್ವಸ್ಯ ಆದಿತ್ಯ ಉಚ್ಯತೇ । ಏತೈಃ ಪರ್ಯಾಯೈಃ ಸ ಏವಂಭೂತಃ ಆದಿತ್ಯಃ ಅನ್ನಮ್ ಅಸ್ಮಭ್ಯಮ್ ಇಹ ಆಹರತ್ ಆಹರತ್ವಿತಿ । ತೇ ಏವಂ ಹಿಂ ಕೃತ್ವಾ ಪುನರಪ್ಯೂಚುಃ — ಸ ತ್ವಂ ಹೇ ಅನ್ನಪತೇ ; ಸ ಹಿ ಸರ್ವಸ್ಯಾನ್ನಸ್ಯ ಪ್ರಸವಿತೃತ್ವಾತ್ಪತಿಃ ; ನ ಹಿ ತತ್ಪಾಕೇನ ವಿನಾ ಪ್ರಸೂತಮನ್ನಮಣುಮಾತ್ರಮಪಿ ಜಾಯತೇ ಪ್ರಾಣಿನಾಮ್ ; ಅತೋಽನ್ನಪತಿಃ । ಹೇ ಅನ್ನಪತೇ, ಅನ್ನಮಸ್ಮಭ್ಯಮಿಹಾಹರಾಹರೇತಿ ; ಅಭ್ಯಾಸಃ ಆದರಾರ್ಥಃ । ಓಮಿತಿ ॥

ಅಯಂ ವಾವ ಅಯಮೇವ ಲೋಕಃ ಹಾಉಕಾರಃ ಸ್ತೋಭೋ ರಥಂತರೇ ಸಾಮ್ನಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ — ‘ಇಯಂ ವೈ ರಥಂತರಮ್’ (ತಾಂ. ಬ್ರಾ. ೧೮ । ೬ । ೧೧) ಇತ್ಯಸ್ಮಾತ್ಸಂಬಂಧಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ಹಾಉಕಾರಸ್ತೋಭೋಽಯಂ ಲೋಕಃ ಇತ್ಯೇವಮುಪಾಸೀತ । ವಾಯುರ್ಹಾಇಕಾರಃ ; ವಾಮದೇವ್ಯೇ ಸಾಮನಿ ಹಾಇಕಾರಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ ; ವಾಯ್ವಪ್ಸಂಬಂಧಶ್ಚ ವಾಮದೇವ್ಯಸ್ಯ ಸಾಮ್ನೋ ಯೋನಿಃ ಇತ್ಯಸ್ಮಾತ್ಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ಹಾಇಕಾರಂ ವಾಯುದೃಷ್ಟ್ಯೋಪಾಸೀತ । ಚಂದ್ರಮಾ ಅಥಕಾರಃ ; ಚಂದ್ರದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಅಥಕಾರಮುಪಾಸೀತ ; ಅನ್ನೇ ಹೀದಂ ಸ್ಥಿತಮ್ ; ಅನ್ನಾತ್ಮಾ ಚಂದ್ರಃ ; ಥಕಾರಾಕಾರಸಾಮಾನ್ಯಾಚ್ಚ । ಆತ್ಮಾ ಇಹಕಾರಃ ; ಇಹೇತಿ ಸ್ತೋಭಃ ; ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೋ ಹ್ಯಾತ್ಮಾ ಇಹೇತಿ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತೇ ; ಇಹೇತಿ ಚ ಸ್ತೋಭಃ, ತತ್ಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ಅಗ್ನಿರೀಕಾರಃ ; ಈನಿಧನಾನಿ ಚ ಆಗ್ನೇಯಾನಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಸಾಮಾನೀತ್ಯತಸ್ತತ್ಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ॥

ಆದಿತ್ಯಃ ಊಕಾರಃ ; ಉಚ್ಚೈರೂರ್ಧ್ವಂ ಸಂತಮಾದಿತ್ಯಂ ಗಾಯಂತೀತಿ ಊಕಾರಶ್ಚಾಯಂ ಸ್ತೋಭಃ ; ಆದಿತ್ಯದೈವತ್ಯೇ ಸಾಮ್ನಿ ಸ್ತೋಭ ಇತಿ ಆದಿತ್ಯ ಊಕಾರಃ । ನಿಹವ ಇತ್ಯಾಹ್ವಾನಮ್ ; ಏಕಾರಃ ಸ್ತೋಭಃ ; ಏಹೀತಿ ಚ ಆಹ್ವಯಂತೀತಿ ತತ್ಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ । ವಿಶ್ವೇದೇವಾ ಔಹೋಯಿಕಾರಃ, ವೈಶ್ವದೇವ್ಯೇ ಸಾಮ್ನಿ ಸ್ತೋಭಸ್ಯ ದರ್ಶನಾತ್ । ಪ್ರಜಾಪತಿರ್ಹಿಂಕಾರಃ, ಆನಿರುಕ್ತ್ಯಾತ್ , ಹಿಂಕಾರಸ್ಯ ಚ ಅವ್ಯಕ್ತತ್ವಾತ್ । ಪ್ರಾಣಃ ಸ್ವರಃ ; ಸ್ವರ ಇತಿ ಸ್ತೋಭಃ ; ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಚ ಸ್ವರಹೇತುತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ । ಅನ್ನಂ ಯಾ ಯಾ ಇತಿ ಸ್ತೋಭಃ ಅನ್ನಮ್ , ಅನ್ನೇನ ಹೀದಂ ಯಾತೀತ್ಯತಸ್ತತ್ಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ । ವಾಗಿತಿ ಸ್ತೋಭೋ ವಿರಾಟ್ ಅನ್ನಂ ದೇವತಾವಿಶೇಷೋ ವಾ, ವೈರಾಜೇ ಸಾಮ್ನಿ ಸ್ತೋಭದರ್ಶನಾತ್ ॥

ಅನಿರುಕ್ತಃ ಅವ್ಯಕ್ತತ್ವಾದಿದಂ ಚೇದಂ ಚೇತಿ ನಿರ್ವಕ್ತುಂ ನ ಶಕ್ಯತ ಇತ್ಯತಃ ಸಂಚರಃ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಮಾನಸ್ವರೂಪ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕೋಽಸಾವಿತಿ, ಆಹ — ತ್ರಯೋದಶಃ ಸ್ತೋಭಃ ಹುಂಕಾರಃ । ಅವ್ಯಕ್ತೋ ಹ್ಯಯಮ್ ; ಅತೋಽನಿರುಕ್ತವಿಶೇಷ ಏವೋಪಾಸ್ಯ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥

ದುಗ್ಧೇಽಸ್ಮೈ ವಾಗ್ದೋಹಮಿತ್ಯಾದ್ಯುಕ್ತಾರ್ಥಮ್ । ಯ ಏತಾಮೇವಂ ಯಥೋಕ್ತಲಕ್ಷಣಾಂ ಸಾಮ್ನಾಂ ಸಾಮಾವಯವಸ್ತೋಭಾಕ್ಷರವಿಷಯಾಮ್ ಉಪನಿಷದಂ ದರ್ಶನಂ ವೇದ, ತಸ್ಯ ಏತದ್ಯಥೋಕ್ತಂ ಫಲಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ದ್ವಿರಭ್ಯಾಸಃ ಅಧ್ಯಾಯಪರಿಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಾಮಾವಯವವಿಷಯೋಪಾಸನಾವಿಶೇಷಪರಿಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಃ ಇತಿ ಶಬ್ದ ಇತಿ ॥

ಸಮಸ್ತಸ್ಯ ಸರ್ವಾವಯವವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಪಾಂಚಭಕ್ತಿಕಸ್ಯ ಸಾಪ್ತಭಕ್ತಿಕಸ್ಯ ಚ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಖಲ್ವಿತಿ ವಾಕ್ಯಾಲಂಕಾರಾರ್ಥಃ । ಸಾಮ್ನ ಉಪಾಸನಂ ಸಾಧು । ಸಮಸ್ತೇ ಸಾಮ್ನಿ ಸಾಧುದೃಷ್ಟಿವಿಧಿಪರತ್ವಾನ್ನ ಪುರ್ವೋಪಾಸನನಿಂದಾರ್ಥತ್ವಂ ಸಾಧುಶಬ್ದಸ್ಯ । ನನು ಪೂರ್ವತ್ರಾವಿದ್ಯಮಾನಂ ಸಾಧುತ್ವಂ ಸಮಸ್ತೇ ಸಾಮ್ನ್ಯಭಿಧೀಯತೇ । ನ, ‘ಸಾಧು ಸಾಮೇತ್ಯುಪಾಸ್ತೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೨ । ೧ । ೪) ಇತ್ಯುಪಸಂಹಾರಾತ್ । ಸಾಧುಶಬ್ದಃ ಶೋಭನವಾಚೀ । ಕಥಮವಗಂಯತ ಇತಿ, ಆಹ — ಯತ್ಖಲು ಲೋಕೇ ಸಾಧು ಶೋಭನಮನವದ್ಯಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ , ತತ್ಸಾಮೇತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ ಕುಶಲಾಃ । ಯದಸಾಧು ವಿಪರೀತಮ್ , ತದಸಾಮೇತಿ ॥

ತತ್ ತತ್ರೈವ ಸಾಧ್ವಸಾಧುವಿವೇಕಕರಣೇ ಉತಾಪ್ಯಾಹುಃ — ಸಾಮ್ನಾ ಏನಂ ರಾಜಾನಂ ಸಾಮಂತಂ ಚ ಉಪಾಗಾತ್

ಉಪಗತವಾನ್ ; ಕೋಽಸೌ ? ಯತಃ ಅಸಾಧುತ್ವಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾಶಂಕಾ ಸ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ; ಶೋಭನಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಸಾಧುನಾ ಏನಮುಪಾಗಾತ್ ಇತ್ಯೇವ ತತ್ ತತ್ರ ಆಹುಃ ಲೌಕಿಕಾಃ ಬಂಧನಾದ್ಯಸಾಧುಕಾರ್ಯಮಪಶ್ಯಂತಃ । ಯತ್ರ ಪುನರ್ವಿಪರ್ಯಯೇಣ ಬಂಧನಾದ್ಯಸಾಧುಕಾರ್ಯಂ ಪಶ್ಯಂತಿ, ತತ್ರ ಅಸಾಮ್ನಾ ಏನಮುಪಾಗಾದಿತಿ ಅಸಾಧುನೈನಮುಪಾಗಾದಿತ್ಯೇವ ತದಾಹುಃ ॥

ಅಥೋತಾಪ್ಯಾಹುಃ ಸ್ವಸಂವೇದ್ಯಂ ಸಾಮ ನಃ ಅಸ್ಮಾಕಂ ಬತೇತಿ ಅನುಕಂಪಯಂತಃ ಸಂವೃತ್ತಮಿತ್ಯಾಹುಃ ; ಏತತ್ತೈರುಕ್ತಂ ಭವತಿ, ಯತ್ಸಾಧು ಭವತಿ ಸಾಧು ಬತೇತ್ಯೇವ ತದಾಹುಃ ; ವಿಪರ್ಯಯೇ ಜಾತೇ ಅಸಾಮ ನೋ ಬತೇತಿ ; ಯದಸಾಧು ಭವತಿ ಅಸಾಧು ಬತೇತ್ಯೇವ ತದಾಹುಃ ; ತಸ್ಮಾತ್ಸಾಮಸಾಧುಶಬ್ದಯೋರೇಕಾರ್ಥತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥

ಅತಃ ಸ ಯಃ ಕಶ್ಚಿತ್ಸಾಧು ಸಾಮೇತಿ ಸಾಧುಗುಣವತ್ಸಾಮೇತ್ಯುಪಾಸ್ತೇ ಸಮಸ್ತಂ ಸಾಮ ಸಾಧುಗುಣವದ್ವಿದ್ವಾನ್ , ತಸ್ಯೈತತ್ಫಲಮ್ ಅಭ್ಯಾಶೋ ಹ ಕ್ಷಿಪ್ರಂ ಹ, ಯತ್ ಇತಿ ಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಣಾರ್ಥಮ್ , ಏನಮ್ ಉಪಾಸಕಂ ಸಾಧವಃ ಶೋಭನಾಃ ಧರ್ಮಾಃ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತ್ಯವಿರುದ್ಧಾಃ ಆ ಚ ಗಚ್ಛೇಯುಃ ಆಗಚ್ಛೇಯುಶ್ಚ ; ನ ಕೇವಲಮಾಗಚ್ಛೇಯುಃ, ಉಪ ಚ ನಮೇಯುಃ ಉಪನಮೇಯುಶ್ಚ, ಭೋಗ್ಯತ್ವೇನೋಪತಿಷ್ಠೇಯುರಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಕಾನಿ ಪುನಸ್ತಾನಿ ಸಾಧುದೃಷ್ಟಿವಿಶಿಷ್ಟಾನಿ ಸಮಸ್ತಾನಿ ಸಾಮಾನ್ಯುಪಾಸ್ಯಾನೀತಿ, ಇಮಾನಿ ತಾನ್ಯುಚ್ಯಂತೇ — ಲೋಕೇಷು ಪಂಚವಿಧಮ್ ಇತ್ಯಾದೀನಿ । ನನು ಲೋಕಾದಿದೃಷ್ಟ್ಯಾ ತಾನ್ಯುಪಾಸ್ಯಾನಿ ಸಾಧುದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಚ ಇತಿ ವಿರುದ್ಧಮ್ ; ನ, ಸಾಧ್ವರ್ಥಸ್ಯ ಲೋಕಾದಿಕಾರ್ಯೇಷುಕಾರಣಸ್ಯಾನುಗತತ್ವಾತ್ — ಮೃದಾದಿವದ್ಧಟಾದಿವಿಕಾರೇಷು । ಸಾಧುಶಬ್ದವಾಚ್ಯೋಽರ್ಥೋ ಧರ್ಮೋ ಬ್ರಹ್ಮ ವಾ ಸರ್ವಥಾಪಿ ಲೋಕಾದಿಕಾರ್ಯೇಷ್ವನುಗತಮ್ । ಅತಃ ಯಥಾ ಯತ್ರ ಘಟಾದಿದೃಷ್ಟಿಃ ಮೃದಾದಿದೃಷ್ಟ್ಯನುಗತೈವ ಸಾ, ತಥಾ ಸಾಧುದೃಷ್ಟ್ಯನುಗತೈವ ಲೋಕಾದಿದೃಷ್ಟಿಃ — ಧರ್ಮಾದಿಕಾರ್ಯತ್ವಾಲ್ಲೋಕಾದೀನಾಮ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಕಾರಣತ್ವಮವಿಶಿಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮಧರ್ಮಯೋಃ, ತಥಾಪಿ ಧರ್ಮ ಏವ ಸಾಧುಶಬ್ದವಾಚ್ಯ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ , ಸಾಧುಕಾರೀ ಸಾಧುರ್ಭವತಿ ಇತಿ ಧರ್ಮವಿಷಯೇ ಸಾಧುಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾತ್ । ನನು ಲೋಕಾದಿಕಾರ್ಯೇಷು ಕಾರಣಸ್ಯಾನುಗತತ್ವಾದರ್ಥಪ್ರಾಪ್ತೈವ ತದ್ದೃಷ್ಟಿರಿತಿ ‘ಸಾಧು ಸಾಮೇತ್ಯುಪಾಸ್ತೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೨ । ೧ । ೪) ಇತಿ ನ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ ; ನ, ಶಾಸ್ತ್ರಗಮ್ಯತ್ವಾತ್ತದ್ದೃಷ್ಟೇಃ ; ಸರ್ವತ್ರ ಹಿ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಾಪಿತಾ ಏವ ಧರ್ಮಾ ಉಪಾಸ್ಯಾಃ, ನ ವಿದ್ಯಮಾನಾ ಅಪ್ಯಶಾಸ್ತ್ರೀಯಾಃ ॥

ಲೋಕೇಷು ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಷು ಪಂಚವಿಧಂ ಪಂಚಭಕ್ತಿಭೇದೇನ ಪಂಚಪ್ರಕಾರಂ ಸಾಧು ಸಮಸ್ತಂ ಸಾಮೋಪಾಸೀತ । ಕಥಮ್ ? ಪೃಥಿವೀ ಹಿಂಕಾರಃ । ಲೋಕೇಷ್ವಿತಿ ಯಾ ಸಪ್ತಮೀ, ತಾಂ ಪ್ರಥಮಾತ್ವೇನ ವಿಪರಿಣಮಯ್ಯ ಪೃಥಿವೀದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಹಿಂಕಾರೇ ಪೃಥಿವೀ ಹಿಂಕಾರ ಇತ್ಯುಪಾಸೀತ । ವ್ಯತ್ಯಸ್ಯ ವಾ ಸಪ್ತಮೀಶ್ರುತಿಂ ಲೋಕವಿಷಯಾಂ ಹಿಂಕಾರಾದಿಷು ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿದೃಷ್ಟಿಂ ಕೃತ್ವೋಪಾಸೀತ । ತತ್ರ ಪೃಥಿವೀ ಹಿಂಕಾರಃ, ಪ್ರಾಥಮ್ಯಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ । ಅಗ್ನಿಃ ಪ್ರಸ್ತಾವಃ । ಅಗ್ನೌ ಹಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಪ್ರಸ್ತೂಯಂತೇ । ಪ್ರಸ್ತಾವಶ್ಚ ಭಕ್ತಿಃ । ಅಂತರಿಕ್ಷಮುದ್ಗೀಥಃ । ಅಂತರಿಕ್ಷಂ ಹಿ ಗಗನಮ್ । ಗಕಾರವಿಶಿಷ್ಟಶ್ಚೋದ್ಗೀಥಃ । ಆದಿತ್ಯಃ ಪ್ರತಿಹಾರಃ, ಪ್ರತಿಪ್ರಾಣ್ಯಭಿಮುಖತ್ವಾನ್ಮಾಂ ಪ್ರತಿ ಮಾಂ ಪ್ರತೀತಿ । ದ್ಯೌರ್ನಿಧನಮ್ । ದಿವಿ ನಿಧೀಯಂತೇ ಹಿ ಇತೋ ಗತಾ ಇತ್ಯೂರ್ಧ್ವೇಷೂರ್ಧ್ವಗತೇಷು ಲೋಕದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಸಾಮೋಪಾಸನಮ್ ॥

ಅಥ ಆವೃತ್ತೇಷು ಅವಾಙ್ಮುಖೇಷು ಪಂಚವಿಧಮುಚ್ಯತೇ ಸಾಮೋಪಾಸನಮ್ । ಗತ್ಯಾಗತಿವಿಶಿಷ್ಟಾ ಹಿ ಲೋಕಾಃ । ಯಥಾ ತೇ, ತಥಾದೃಷ್ಟ್ಯೈವ ಸಾಮೋಪಾಸನಂ ವಿಧೀಯತೇ ಯತಃ, ಅತ ಆವೃತ್ತೇಷು ಲೋಕೇಷು । ದ್ಯೌರ್ಹಿಂಕಾರಃ, ಪ್ರಾಥಮ್ಯಾತ್ । ಆದಿತ್ಯಃ ಪ್ರಸ್ತಾವಃ, ಉದಿತೇ ಹ್ಯಾದಿತ್ಯೇ ಪ್ರಸ್ತೂಯಂತೇ ಕರ್ಮಾಣಿ ಪ್ರಾಣಿನಾಮ್ । ಅಂತರಿಕ್ಷಮುದ್ಗೀಥಃ ಪೂರ್ವವತ್ । ಅಗ್ನಿಃ ಪ್ರತಿಹಾರಃ, ಪ್ರಾಣಿಭಿಃ ಪ್ರತಿಹರಣಾದಗ್ನೇಃ । ಪೃಥಿವೀ ನಿಧನಮ್ , ತತ ಆಗತಾನಾಮಿಹ ನಿಧನಾತ್ ॥

ಉಪಾಸನಫಲಂ — ಕಲ್ಪಂತೇ ಸಮರ್ಥಾ ಭವಂತಿ ಹ ಅಸ್ಮೈ ಲೋಕಾ ಊರ್ಧ್ವಾಶ್ಚ ಆವೃತ್ತಾಶ್ಚ, ಗತ್ಯಾಗತಿವಿಶಿಷ್ಟಾ ಭೋಗ್ಯತ್ವೇನ ವ್ಯವತಿಷ್ಠಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯ ಏತದೇವಂ ವಿದ್ವಾನ್ ಲೋಕೇಷು ಪಂಚವಿಧಂ ಸಮಸ್ತಂ ಸಾಧು ಸಾಮೇತ್ಯುಪಾಸ್ತೇ ಇತಿ ಸರ್ವತ್ರ ಯೋಜನಾ ಪಂಚವಿಧೇ ಸಪ್ತವಿಧೇ ಚ ॥

ವೃಷ್ಟೌ ಪಂಚವಿಧಂ ಸಾಮ ಉಪಾಸೀತ । ಲೋಕಸ್ಥಿತೇಃ ವೃಷ್ಟಿನಿಮಿತ್ತತ್ವಾದಾನಂತರ್ಯಮ್ । ಪುರೋವಾತೋ ಹಿಂಕಾರಃ । ಪುರೋವಾತಾದ್ಯುದ್ಗ್ರಹಣಾಂತಾ ಹಿ ವೃಷ್ಟಿಃ, ಯಥಾ ಸಾಮ ಹಿಂಕಾರಾದಿನಿಧನಾಂತಮ್ ; ಅತಃ ಪುರೋವಾತೋ ಹಿಂಕಾರಃ, ಪ್ರಾಥಮ್ಯಾತ್ । ಮೇಘೋ ಜಾಯತೇ ಸ ಪ್ರಸ್ತಾವಃ ; ಪ್ರಾವೃಷಿ ಮೇಘಜನನೇ ವೃಷ್ಟೇಃ ಪ್ರಸ್ತಾವ ಇತಿ ಹಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ ; ವರ್ಷತಿ ಸ ಉದ್ಗೀಥಃ, ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಾತ್ ; ವಿದ್ಯೋತತೇ ಸ್ತನಯತಿ ಸ ಪ್ರತಿಹಾರಃ, ಪ್ರತಿಹೃತತ್ವಾತ್ ; ಉದ್ಗೃಹ್ಣಾತಿ ತತ್ ನಿಧನಮ್ , ಸಮಾಪ್ತಿಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ॥

ಫಲಮುಪಾಸನಸ್ಯ — ವರ್ಷತಿ ಹ ಅಸ್ಮೈ ಇಚ್ಛಾತಃ । ತಥಾ ವರ್ಷಯತಿ ಹ ಅಸತ್ಯಾಮಪಿ ವೃಷ್ಟೌ । ಯ ಏತದಿತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವವತ್ ॥

ಸರ್ವಾಸ್ವಪ್ಸು ಪಂಚವಿಧಂ ಸಾಮ ಉಪಾಸೀತ । ವೃಷ್ಟಿಪೂರ್ವಕತ್ವಾತ್ಸರ್ವಾಸಾಮಪಾಮಾನಂತರ್ಯಮ್ । ಮೇಘೋ ಯತ್ಸಂಪ್ಲವತೇ ಏಕೀಭಾವೇನೇತರೇತರಂ ಘನೀಭವತಿ ಮೇಘಃ ಯದಾ ಉನ್ನತಃ, ತದಾ ಸಂಪ್ಲವತೇ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ತದಾ ಅಪಾಮಾರಭ್ಭಃ ಸ ಹಿಂಕಾರಃ ; ಯದ್ವರ್ಷತಿ ಸ ಪ್ರಸ್ತಾವಃ ; ಆಪಃ ಸರ್ವತೋ ವ್ಯಾಪ್ತುಂ ಪ್ರಸ್ತುತಾಃ । ಯಾಃ ಪ್ರಾಚ್ಯಃ ಸ್ಯಂದಂತೇ ಸ ಉದ್ಗೀಥಃ, ಶ್ರೌಷ್ಠ್ಯಾತ್ ; ಯಾಃ ಪ್ರತೀಚ್ಯಃ ಸ ಪ್ರತಿಹಾರಃ, ಪ್ರತಿಶಬ್ದಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ; ಸಮುದ್ರೋ ನಿಧನಮ್ , ತನ್ನಿಧನತ್ವಾದಪಾಮ್ ॥

ನ ಹ ಅಪ್ಸು ಪ್ರೈತಿಂ । ನೇಚ್ಛತಿ ಚೇತ್ । ಅಪ್ಸುಮಾನ್ ಅಂಮಾನ್ಭವತಿ ಫಲಮ್ ॥

ಋತುಷು ಪಂಚವಿಧಂ ಸಾಮ ಉಪಾಸೀತ । ಋತುವ್ಯವಸ್ಥಾಯಾ ಯಥೋಕ್ತಾಂಬುನಿಮಿತ್ತತ್ವಾದಾನಂತರ್ಯಮ್ । ವಸಂತೋ ಹಿಂಕಾರಃ, ಪ್ರಾಥಮ್ಯಾತ್ ; ಗ್ರೀಷ್ಮಃ ಪ್ರಸ್ತಾವಃ ; ಯವಾದಿಸಂಗ್ರಹಃ ಪ್ರಸ್ತೂಯತೇ ಹಿ ಪ್ರಾವೃಡರ್ಥಮ್ ; ವರ್ಷಾ ಉದ್ಗೀಥಃ, ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾತ್ ; ಶರತ್ ಪ್ರತಿಹಾರಃ, ರೋಗಿಣಾಂ ಮೃತಾನಾಂ ಚ ಪ್ರತಿಹರಣಾತ್ ; ಹೇಮಂತೋ ನಿಧನಮ್ , ನಿವಾತೇ ನಿಧನಾತ್ಪ್ರಾಣಿನಾಮ್ ॥

ಫಲಮ್ — ಕಲ್ಪಂತೇ ಹ ಋತುವ್ಯವಸ್ಥಾನುರೂಪಂ ಭೋಗ್ಯತ್ವೇನಾಸ್ಮೈ ಉಪಾಸಕಾಯ ಋತವಃ । ಋತುಮಾನ್ ಆರ್ತವೈರ್ಭೋಗೈಶ್ಚ ಸಂಪನ್ನೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಪಶುಷು ಪಂಚವಿಧಂ ಸಾಮ ಉಪಾಸೀತ । ಸಂಯಗ್ವೃತ್ತೇಷ್ವೃತುಷು ಪಶವ್ಯಃ ಕಾಲ ಇತ್ಯಾನಂತರ್ಯಮ್ । ಅಜಾ ಹಿಂಕಾರಃ, ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾತ್ , ಪ್ರಾಥಮ್ಯಾದ್ವಾ — ‘ಅಜಃ ಪಶೂನಾಂ ಪ್ರಥಮಃ’ ( ? ) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ; ಅವಯಃ ಪ್ರಸ್ತಾವಃ, ಸಾಹಚರ್ಯದರ್ಶನಾದಜಾವೀನಾಮ್ ; ಗಾವ ಉದ್ಗೀಥಃ, ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಾತ್ ; ಅಶ್ವಾಃ ಪ್ರತಿಹಾರಃ, ಪ್ರತಿಹಾರಣಾತ್ಪುರುಷಾಣಾಮ್ ; ಪುರುಷೋ ನಿಧನಮ್ , ಪುರುಷಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ಪಶೂನಾಮ್ ॥

ಫಲಮ್ — ಭವಂತಿ ಹ ಅಸ್ಯ ಪಶವಃ ಪಶುಮಾನ್ಭವತಿ, ಪಶುಫಲೈಶ್ಚ ಭೋಗತ್ಯಾಗಾದಿಭಿರ್ಯುಜ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಪ್ರಾಣೇಷು ಪಂಚವಿಧಂ ಪರೋವರೀಯಃ ಸಾಮ ಉಪಾಸೀತ, ಪರಂ ಪರಂ ವರೀಯಸ್ತ್ವಗುಣವತ್ಪ್ರಾಣದೃಷ್ಟಿವಿಶಿಷ್ಟಂ ಸಾಮೋಪಾಸೀತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರಾಣೋ ಹಿಂಕಾರಃ, ಉತ್ತರೋತ್ತರವರೀಯಸಾಂ ಪ್ರಾಥಮ್ಯಾತ್ ; ವಾಕ್ ಪ್ರಸ್ತಾವಃ, ವಾಚಾ ಹಿ ಪ್ರಸ್ತೂಯತೇ ಸರ್ವಮ್ , ವಾಗ್ವರೀಯಸೀ ಪ್ರಾಣಾತ್ — ಅಪ್ರಾಪ್ತಮಪ್ಯುಚ್ಯತೇ ವಾಚಾ, ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯೈವ ತು ಗಂಧಸ್ಯ ಗ್ರಾಹಕಃ ಪ್ರಾಣಃ ; ಚಕ್ಷುರುದ್ಗೀಥಃ, ವಾಚೋ ಬಹುತರವಿಷಯಂ ಪ್ರಕಾಶಯತಿ ಚಕ್ಷುಃ, ಅತೋ ವರೀಯೋ ವಾಚಃ ಉದ್ಗೀಥಃ, ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಾತ್ ; ಶ್ರೋತ್ರಂ ಪ್ರತಿಹಾರಃ, ಪ್ರತಿಹೃತತ್ವಾತ್ ; ವರೀಯಶ್ಚಕ್ಷುಷಃ, ಸರ್ವತಃ ಶ್ರವಣಾತ್ ; ಮನೋ ನಿಧನಮ್ , ಮನಸಿ ಹಿ ನಿಧೀಯಂತೇ ಪುರುಷಸ್ಯ ಭೋಗ್ಯತ್ವೇನ ಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯಾಹೃತಾ ವಿಷಯಾಃ ; ವರೀಯಸ್ತ್ವಂ ಚ ಶ್ರೋತ್ರಾನ್ಮನಸಃ, ಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯವಿಷಯವ್ಯಾಪಕತ್ವಾತ್ ; ಅತೀಂದ್ರಿಯವಿಷಯೋಽಪಿ ಮನಸೋ ಗೋಚರ ಏವೇತಿ । ಯಥೋಕ್ತಹೇತುಭ್ಯಃ ಪರೋವರೀಯಾಂಸಿ ಪ್ರಾಣಾದೀನಿ ವೈ ಏತಾನಿ ॥

ಏತದ್ದೃಷ್ಟ್ಯಾ ವಿಶಿಷ್ಟಂ ಯಃ ಪರೋವರೀಯಃ ಸಾಮ ಉಪಾಸ್ತೇ, ಪರೋವರೀಯೋ ಹ ಅಸ್ಯ ಜೀವನಂ ಭವತೀತ್ಯುಕ್ತಾರ್ಥಮ್ । ಇತಿ ತು ಪಂಚವಿಧಸ್ಯ ಸಾಮ್ನ ಉಪಾಸನಮುಕ್ತಮಿತಿ ಸಪ್ತವಿಧೇ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣವಿಷಯೇ ಬುದ್ಧಿಸಮಾಧಾನಾರ್ಥಮ್ । ನಿರಪೇಕ್ಷೋ ಹಿ ಪಂಚವಿಧೇ, ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣೇ ಬುದ್ಧಿಂ ಸಮಾಧಿತ್ಸತಿ ॥

ಅಥ ಅನಂತರಂ ಸಪ್ತವಿಧಸ್ಯ ಸಮಸ್ತಸ್ಯ ಸಾಮ್ನ ಉಪಾಸನಂ ಸಾಧ್ವಿದಮಾರಭ್ಯತೇ । ವಾಚಿ ಇತಿ ಸಪ್ತಮೀ ಪೂರ್ವವತ್ , ವಾಗ್ದೃಷ್ಟಿವಿಶಿಷ್ಟಂ ಸಪ್ತವಿಧಂ ಸಾಮೋಪಾಸೀತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯತ್ಕಿಂಚ ವಾಚಃ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಹುಮಿತಿ ಯೋ ವಿಶೇಷಃ ಸ ಹಿಂಕಾರಃ, ಹಕಾರಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ । ಯತ್ಪ್ರೇತಿ ಶಬ್ದರೂಪಂ ಸ ಪ್ರಸ್ತಾವಃ, ಪ್ರ - ಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ । ಯತ್ ಆ ಇತಿ ಸ ಆದಿಃ, ಆಕಾರಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ । ಆದಿರಿತ್ಯೋಂಕಾರಃ, ಸರ್ವಾದಿತ್ವಾತ್ ॥

ಯದುದಿತಿ ಸ ಉದ್ಗೀಥಃ, ಉತ್ಪೂರ್ವತ್ವಾದುದ್ಗೀಥಸ್ಯ ; ಯತ್ಪ್ರತೀತಿ ಸ ಪ್ರತಿಹಾರಃ, ಪ್ರತಿಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ; ಯದುಪೇತಿ ಸ ಉಪದ್ರವಃ, ಉಪೋಪಕ್ರಮತ್ವಾದುಪದ್ರವಸ್ಯ ; ಯನ್ನೀತಿ ತನ್ನಿಧನಮ್ , ನಿ - ಶಬ್ದಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ॥

ದುಗ್ಧೇಽಸ್ಮೈ ಇತ್ಯಾದ್ಯುಕ್ತಾರ್ಥಮ್ ॥

ಅವಯವಮಾತ್ರೇ ಸಾಮ್ನ್ಯಾದಿತ್ಯದೃಷ್ಟಿಃ ಪಂಚವಿಧೇಷೂಕ್ತಾ ಪ್ರಥಮೇ ಚಾಧ್ಯಾಯೇ । ಅಥ ಇದಾನೀಂ ಖಲು ಅಮುಮಾದಿತ್ಯಂ ಸಮಸ್ತೇ ಸಾಮ್ನ್ಯವಯವವಿಭಾಗಶೋಽಧ್ಯಸ್ಯ ಸಪ್ತವಿಧಂ ಸಾಮೋಪಾಸೀತ । ಕಥಂ ಪುನಃ ಸಾಮತ್ವಮಾದಿತ್ಯಸ್ಯೇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಉದ್ಗೀಥತ್ವೇ ಹೇತುವದಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ಸಾಮತ್ವೇ ಹೇತುಃ । ಕೋಽಸೌ ? ಸರ್ವದಾ ಸಮಃ ವೃದ್ಧಿಕ್ಷಯಾಭಾವಾತ್ ; ತೇನ ಹೇತುನಾ ಸಾಮ ಆದಿತ್ಯಃ । ಮಾಂ ಪ್ರತಿ ಮಾಂ ಪ್ರತೀತಿ ತುಲ್ಯಾಂ ಬುದ್ಧಿಮುತ್ಪಾದಯತಿ ; ಅತಃ ಸರ್ವೇಣ ಸಮಃ ; ಅತಃ ಸಾಮ, ಸಮತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಉದ್ಗೀಥಭಕ್ತಿಸಾಮಾನ್ಯವಚನಾದೇವ ಲೋಕಾದಿಷೂಕ್ತಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ಹಿಂಕಾರಾದಿತ್ವಂ ಗಮ್ಯತ ಇತಿ ಹಿಂಕಾರಾದಿತ್ವೇ ಕಾರಣಂ ನೋಕ್ತಮ್ । ಸಾಮತ್ವೇ ಪುನಃ ಸವಿತುರನುಕ್ತಂ ಕಾರಣಂ ನ ಸುಬೋಧಮಿತಿ ಸಮತ್ವಮುಕ್ತಮ್ ॥

ತಸ್ಮಿನ್ ಆದಿತ್ಯೇ ಅವಯವವಿಭಾಗಶಃ ಇಮಾನಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾನಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ಅನ್ವಾಯತ್ತಾನಿ ಅನುಗತಾನ್ಯಾದಿತ್ಯಮುಪಜೀವ್ಯತ್ವೇನ ಇತಿ ವಿದ್ಯಾತ್ । ಕಥಮ್ ? ತಸ್ಯ ಆದಿತ್ಯಸ್ಯ ಯತ್ಪುರೋದಯಾತ್ ಧರ್ಮರೂಪಮ್ , ಸ ಹಿಂಕಾರಃ ಭಕ್ತಿಃ ; ತತ್ರೇದಂ ಸಾಮಾನ್ಯಮ್ , ಯತ್ತಸ್ಯ ಹಿಂಕಾರಭಕ್ತಿರೂಪಮ್ । ತದಸ್ಯಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ಸಾಮ್ನಃ ಪಶವಃ ಗವಾದಯಃ ಅನ್ವಾಯತ್ತಾಃ ಅನುಗತಾಃ ತದ್ಭಕ್ತಿರೂಪಮುಪಜೀವಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಸ್ಮಾದೇವಮ್ , ತಸ್ಮಾತ್ತೇ ಹಿಂ ಕುರ್ವಂತಿ ಪಶವಃ ಪ್ರಾಗುದಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಧಿಂಕಾರಭಾಜಿನೋ ಹಿ ಏತಸ್ಯ ಆದಿತ್ಯಾಖ್ಯಸ್ಯ ಸಾಮ್ನಃ, ತದ್ಭಕ್ತಿಭಜನಶೀಲತ್ವಾದ್ಧಿ ತ ಏವಂ ವರ್ತಂತೇ ॥

ಅಥ ಯತ್ಪ್ರಥಮೋದಿತೇ ಸವಿತೃರೂಪಮ್ , ತದಸ್ಯ ಆದಿತ್ಯಾಖ್ಯಸ್ಯ ಸಾಮ್ನಃ ಸ ಪ್ರಸ್ತಾವಃ ; ತದಸ್ಯ ಮನುಷ್ಯಾ ಅನ್ವಾಯತ್ತಾಃ ಪೂರ್ವವತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ತೇ ಪ್ರಸ್ತುತಿಂ ಪ್ರಶಂಸಾಂ ಕಾಮಯಂತೇ, ಯಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಸ್ತಾವಭಾಜಿನೋ ಹಿ ಏತಸ್ಯ ಸಾಮ್ನಃ ॥

ಅಥ ಯತ್ ಸಂಗವವೇಲಾಯಾಂ ಗವಾಂ ರಶ್ಮೀನಾಂ ಸಂಗಮನಂ ಸಂಗವೋ ಯಸ್ಯಾಂ ವೇಲಾಯಾಮ್ , ಗವಾಂ ವಾ ವತ್ಸೈಃ ಸಹಃ, ಸಾ ಸಂಗವವೇಲಾ ತಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ಯತ್ಸಾವಿತ್ರಂ ರೂಪಮ್ , ಸ ಆದಿಃ ಭಕ್ತಿವಿಶೇಷಃ ಓಂಕಾರಃ ।

ತದಸ್ಯ ವಯಾಂಸಿ ಪಕ್ಷಿಣೋಽನ್ವಾಯತ್ತಾನಿ । ಯತ ಏವಮ್ , ತಸ್ಮಾತ್ ತಾನಿ ವಯಾಂಸಿ ಅಂತರಿಕ್ಷೇ ಅನಾರಂಬಣಾನಿ ಅನಾಲಂಬನಾನಿ, ಆತ್ಮಾನಮಾದಾಯ ಆತ್ಮಾನಮೇವ ಆಲಂಬನತ್ವೇನ ಗೃಹೀತ್ವಾ, ಪರಿಪತಂತಿ ಗಚ್ಛಂತಿ ; ಅತ ಆಕಾರಸಾಮಾನ್ಯಾದಾದಿಭಕ್ತಿಭಾಜೀನಿ ಹಿ ಏತಸ್ಯ ಸಾಮ್ನಃ ॥

ಅಥ ಯತ್ ಸಂಪ್ರತಿಮಧ್ಯಂದಿನೇ ಋಜುಮಧ್ಯಂದಿನೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ, ಸ ಉದ್ಗೀಥಭಕ್ತಿಃ, ತದಸ್ಯ ದೇವಾ ಅನ್ವಾಯತ್ತಾಃ, ದ್ಯೋತನಾತಿಶಯಾತ್ತತ್ಕಾಲೇ । ತಸ್ಮಾತ್ತೇ ಸತ್ತಮಾಃ ವಿಶಿಷ್ಟತಮಾಃ ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯಾನಾಂ ಪ್ರಜಾಪತ್ಯಪತ್ಯಾನಾಮ್ , ಉದ್ಗೀಥಭಾಜಿನೋ ಹಿ ಏತಸ್ಯ ಸಾಮ್ನಃ ॥

ಅಥ ಯದೂರ್ಧ್ವಂ ಮಧ್ಯಂದಿನಾತ್ ಪ್ರಾಗಪರಾಹ್ಣಾತ್ ಯದ್ರೂಪಂ ಸವಿತುಃ, ಸ ಪ್ರತಿಹಾರಃ ; ತದಸ್ಯ ಗರ್ಭಾ ಅನ್ವಾಯತ್ತಾಃ । ಅತಃ ತೇ ಸವಿತುಃ ಪ್ರತಿಹಾರಭಕ್ತಿರೂಪೇಣೋರ್ಧ್ವಂ ಪ್ರತಿಹೃತಾಃ ಸಂತಃ ನಾವಪದ್ಯಂತೇ ನಾಧಃ ಪತಂತಿ, ತದ್ದ್ವಾರೇ ಸತ್ಯಪೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯತಃ ಪ್ರತಿಹಾರಭಾಜಿನೋ ಹಿ ಏತಸ್ಯ ಸಾಮ್ನೋ ಗರ್ಭಾಃ ॥

ಅಥ ಯದೂರ್ಧ್ವಮಪರಾಹ್ಣಾತ್ ಪ್ರಾಗಸ್ತಮಯಾತ್ ಸ ಉಪದ್ರವಃ, ತದಸ್ಯ ಆರಣ್ಯಾಃ ಪಶವಃ ಅನ್ವಾಯತ್ತಾಃ । ತಸ್ಮಾತ್ತೇ ಪುರುಷಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಭೀತಾಃ ಕಕ್ಷಮ್ ಅರಣ್ಯಂ ಶ್ವಭ್ರಂ ಭಯಶೂನ್ಯಮಿತಿ ಉಪದ್ರವಂತಿ ಉಪಗಚ್ಛಂತಿ ; ದೃಷ್ಟ್ವೋಪದ್ರವಣಾತ್ ಉಪದ್ರವಭಾಜಿನೋ ಹಿ ಏತಸ್ಯ ಸಾಮ್ನಃ ॥

ಅಥ ಯತ್ ಪ್ರಥಮಾಸ್ತಮಿತೇಽದರ್ಶನಂ ಜಿಗಮಿಷತಿ ಸವಿತರಿ, ತನ್ನಿಧನಮ್ , ತದಸ್ಯ ಪಿತರಃ ಅನ್ವಾಯತ್ತಾಃ ; ತಸ್ಮಾತ್ತಾನ್ನಿದಧತಿ — ಪಿತೃಪಿತಾಮಹಪ್ರಪಿತಾಮಹರೂಪೇಣ ದರ್ಭೇಷು ನಿಕ್ಷಿಪಂತಿ ತಾನ್ ; ತದರ್ಥಂ ಪಿಂಡಾನ್ವಾ ಸ್ಥಾಪಯಂತಿ । ನಿಧನಸಂಬಂಧಾನ್ನಿಧನಭಾಜಿನೋ ಹಿ ಏತಸ್ಯ ಸಾಮ್ನಃ ಪಿತರಃ । ಏವಮವಯವಶಃ ಸಪ್ತಧಾ ವಿಭಕ್ತಂ ಖಲು ಅಮುಮಾದಿತ್ಯಂ ಸಪ್ತವಿಧಂ ಸಾಮೋಪಾಸ್ತೇ ಯಃ, ತಸ್ಯ ತದಾಪತ್ತಿಃ ಫಲಮಿತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಃ ॥

ಅಥ ಖಲು ಅನಂತರಮ್ , ಆದಿತ್ಯಮೃತ್ಯುವಿಷಯಸಾಮೋಪಾಸನಸ್ಯ ; ಆತ್ಮಸಂಮಿತಂ ಸ್ವಾವಯವತುಲ್ಯತಯಾ ಮಿತಮ್ , ಪರಮಾತ್ಮತುಲ್ಯತಯಾ ವಾ ಸಂಮಿತಮ್ , ಅತಿಮೃತ್ಯು, ಮೃತ್ಯುಜಯಹೇತುತ್ವಾತ್ ; ಯಥಾ ಪ್ರಥಮೇಽಧ್ಯಾಯೇ ಉದ್ಗೀಥಭಕ್ತಿನಾಮಾಕ್ಷರಾಣಿ ಉದ್ಗೀಥ ಇತ್ಯುಪಾಸ್ಯತ್ವೇನೋಕ್ತಾನಿ, ತಥೇಹ ಸಾಮ್ನಃ ಸಪ್ತವಿಧಭಕ್ತಿನಾಮಾಕ್ಷರಾಣಿ ಸಮಾಹೃತ್ಯ ತ್ರಿಭಿಸ್ತ್ರಿಭಿಃ ಸಮತಯಾ ಸಾಮತ್ವಂ ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯ ಉಪಾಸ್ಯತ್ವೇನ ಉಚ್ಯಂತೇ । ತದುಪಾಸನಂ ಮೃತ್ಯುಗೋಚರಾಕ್ಷರಸಂಖ್ಯಾಸಾಮಾನ್ಯೇನ ಮೃತ್ಯುಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ, ತದತಿರಿಕ್ತಾಕ್ಷರೇಣ ತಸ್ಯ ಆದಿತ್ಯಸ್ಯ ಮೃತ್ಯೋರತಿಕ್ತಮಣಾಯೈವ ಸಂಕ್ರಮಣಂ ಕಲ್ಪಯತಿ । ಅತಿಮೃತ್ಯು ಸಪ್ತವಿಧಂ ಸಾಮ ಉಪಾಸೀತ, ಮೃತ್ಯುಮತಿಕ್ರಾಂತಮತಿರಿಕ್ತಾಕ್ಷರಸಂಖ್ಯಯಾ ಇತ್ಯತಿಮೃತ್ಯು ಸಾಮ । ತಸ್ಯ ಪ್ರಥಮಭಕ್ತಿನಾಮಾಕ್ಷರಾಣಿ ಹಿಂಕಾರ ಇತಿ ; ಏತತ್ ತ್ರ್ಯಕ್ಷರಂ ಭಕ್ತಿನಾಮ । ಪ್ರಸ್ತಾವ ಇತಿ ಚ ಭಕ್ತೇಸ್ತ್ರ್ಯಕ್ಷರಮೇವ ನಾಮ ; ತತ್ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಮಮ್ ॥

ಆದಿರಿತಿ ದ್ವ್ಯಕ್ಷರಮ್ ; ಸಪ್ತವಿಧಸ್ಯ ಸಾಮ್ನಃ ಸಂಖ್ಯಾಪೂರಣೇ ಓಂಕಾರಃ ಆದಿರಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಪ್ರತಿಹಾರ ಇತಿ ಚತುರಕ್ಷರಮ್ । ತತ ಇಹೈಕಮಕ್ಷರಮವಚ್ಛಿದ್ಯ ಆದ್ಯಕ್ಷರಯೋಃ ಪ್ರಕ್ಷಿಪ್ಯತೇ ; ತೇನ ತತ್ ಸಮಮೇವ ಭವತಿ ॥

ಉದ್ಗೀಥ ಇತಿ ತ್ರ್ಯಕ್ಷರಮ್ ಉಪದ್ರವ ಇತಿ ಚತುರಕ್ಷರಂ ತ್ರಿಭಿಸ್ತ್ರಿಭಿಃ ಸಮಂ ಭವತಿ । ಅಕ್ಷರಮತಿಶಿಷ್ಯತೇ ಅತಿರಿಚ್ಯತೇ । ತೇನ ವೈಷಂಯೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ, ಸಾಮ್ನಃ ಸಮತ್ವಕರಣಾಯ ಆಹ — ತದೇಕಮಪಿ ಸದಕ್ಷರಮಿತಿ ತ್ರ್ಯಕ್ಷರಮೇವ ಭವತಿ । ಅತಃ ತತ್ ಸಮಮ್ ॥

ನಿಧನಮಿತಿ ತ್ರ್ಯಕ್ಷರಂ ತತ್ಸಮಮೇವ ಭವತಿ । ಏವಂ ತ್ರ್ಯಕ್ಷರಸಮತಯಾ ಸಾಮತ್ವಂ ಸಂಪಾದ್ಯ ಯಥಾಪ್ರಾಪ್ತಾನ್ಯೇವಾಕ್ಷರಾಣಿ ಸಂಖ್ಯಾಯಂತೇ — ತಾನಿ ಹ ವಾ ಏತಾನಿ ಸಪ್ತಭಕ್ತಿನಾಮಾಕ್ಷರಾಣಿ ದ್ವಾವಿಂಶತಿಃ ॥

ತತ್ರೈಕವಿಂಶತ್ಯಕ್ಷರಸಂಖ್ಯಯಾ ಆದಿತ್ಯಮಾಪ್ನೋತಿ ಮೃತ್ಯುಮ್ । ಯಸ್ಮಾದೇಕವಿಂಶಃ ಇತಃ ಅಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕಾತ್ ಅಸಾವಾದಿತ್ಯಃ ಸಂಖ್ಯಯಾ । ‘ದ್ವಾದಶ ಮಾಸಾಃ ಪಂಚರ್ತವಸ್ತ್ರಯ ಇಮೇ ಲೋಕಾ ಅಸಾವಾದಿತ್ಯ ಏಕವಿಂಶಃ’ (ಐ. ಬ್ರಾ. ೪ । ೫), (ತಾಂ. ಬ್ರಾ. ೧೦ । ೧ । ೧೦) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ; ಅತಿಶಿಷ್ಟೇನ ದ್ವಾವಿಂಶೇನಾಕ್ಷರೇಣ ಪರಂ ಮೃತ್ಯೋಃ ಆದಿತ್ಯಾತ್ ಜಯತಿ ಆಪ್ನೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಚ್ಚ ತದಾದಿತ್ಯಾತ್ಪರಮ್ ; ಕಿಂ ತತ್ ? ನಾಕಮ್ , ಕಮಿತಿ ಸುಖಂ ತಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷೇಧೋಽಕಂ ತನ್ನ ಭವತೀತಿ ನಾಕಮ್ , ಕಮೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ, ಅಮೃತ್ಯುವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ವಿಶೋಕಂ ಚ ತತ್ ವಿಗತಶೋಕಂ ಮಾನಸದುಃಖರಹಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ — ತದಾಪ್ನೋತೀತಿ ॥

ಉಕ್ತಸ್ಯೈವ ಪಿಂಡಿತಾರ್ಥಮಾಹ — ಏಕವಿಂಶತಿಸಂಖ್ಯಯಾ ಆದಿತ್ಯಸ್ಯ ಜಯಮನು, ಪರೋ ಹ, ಅಸ್ಯ ಏವಂವಿದಃ ಆದಿತ್ಯಜಯಾತ್ ಮೃತ್ಯುಗೋಚರಾತ್ ಪರೋ ಜಯೋ ಭವತಿ, ದ್ವಾವಿಂಶತ್ಯಕ್ಷರಸಂಖ್ಯಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯ ಏತದೇವಂ ವಿದ್ವಾನಿತ್ಯಾದ್ಯುಕ್ತಾರ್ಥಮ್ , ತಸ್ಯೈತದ್ಯಥೋಕ್ತಂ ಫಲಮಿತಿ । ದ್ವಿರಭ್ಯಾಸಃ ಸಾಪ್ತವಿಧ್ಯಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ವಿನಾ ನಾಮಗ್ರಹಣಂ ಪಂಚವಿಧಸ್ಯ ಸಪ್ತವಿಧಸ್ಯ ಚ ಸಾಮ್ನ ಉಪಾಸನಮುಕ್ತಮ್ । ಅಥೇದಾನೀಂ ಗಾಯತ್ರಾದಿನಾಮಗ್ರಹಣಪೂರ್ವಕಂ ವಿಶಿಷ್ಟಫಲಾನಿ ಸಾಮೋಪಾಸನಾಂತರಾಣ್ಯುಚ್ಯಂತೇ । ಯಥಾಕ್ರಮಂ ಗಾಯತ್ರಾದೀನಾಂ ಕರ್ಮಣಿ ಪ್ರಯೋಗಃ, ತಥೈವ ಮನೋ ಹಿಂಕಾರಃ, ಮನಸಃ ಸರ್ವಕರಣವೃತ್ತೀನಾಂ ಪ್ರಾಥಮ್ಯಾತ್ । ತದಾನಂತರ್ಯಾತ್ ವಾಕ್ ಪ್ರಸ್ತಾವಃ ; ಚಕ್ಷುಃ ಉದ್ಗೀಥಃ, ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಾತ್ । ಶ್ರೋತ್ರಂ ಪ್ರತಿಹಾರಃ, ಪ್ರತಿಹೃತತ್ವಾತ್ । ಪ್ರಾಣೋ ನಿಧನಮ್ , ಯಥೋಕ್ತಾನಾಂ ಪ್ರಾಣೇ ನಿಧನಾತ್ಸ್ವಾಪಕಾಲೇ । ಏತದ್ಗಾಯತ್ರಂ ಸಾಮ ಪ್ರಾಣೇಷು ಪ್ರೋತಮ್ , ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಃ ಪ್ರಾಣಸಂಸ್ತುತತ್ವಾತ್ ॥

ಸಃ, ಯ ಏವಮೇತದ್ಗಾಯತ್ರಂ ಪ್ರಾಣೇಷು ಪ್ರೋತಂ ವೇದ, ಪ್ರಾಣೀ ಭವತಿ ; ಅವಿಕಲಕರಣೋ ಭವತೀತ್ಯೇತತ್ । ಸರ್ವಮಾಯುರೇತಿ, ಶತಂ ವರ್ಷಾಣಿ ಸರ್ವಮಾಯುಃ ಪುರುಷಸ್ಯ ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಜ್ಯೋಕ್ ಉಜ್ಜ್ವಲಃ ಸನ್ ಜೀವತಿ । ಮಹಾನ್ ಭವತಿ ಪ್ರಜಾದಿಭಿಃ । ಮಹಾಂಶ್ಚ ಕೀರ್ತ್ಯಾ । ಗಾಯತ್ರೋಪಾಸಕಸ್ಯ ಏತತ್ ವ್ರತಂ ಭವತಿ, ಯತ್ ಮಹಾಮನಾಃ ಅಕ್ಷುದ್ರಚಿತ್ತಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಅಭಿಮಂಥತಿ ಸ ಹಿಂಕಾರಃ, ಪ್ರಾಥಂಯಾತ್ । ಅಗ್ನೇರ್ಧೂಮೋ ಜಾಯತೇ ಸ ಪ್ರಸ್ತಾವಃ, ಆನಂತರ್ಯಾತ್ । ಜ್ವಲತಿ ಸ ಉದ್ಗೀಥಃ, ಹವಿಃಸಂಬಂಧಾಚ್ಛ್ರೈಷ್ಠ್ಯಂ ಜ್ವಲನಸ್ಯ । ಅಂಗಾರಾ ಭವಂತಿ ಸ ಪ್ರತಿಹಾರಃ, ಅಂಗಾರಾಣಾಂ ಪ್ರತಿಹೃತತ್ವಾತ್ । ಉಪಶಮಃ, ಸಾವಶೇಷತ್ವಾದಗ್ನೇಃ, ಸಂಶಮಃ ನಿಃಶೇಷೋಪಶಮಃ ; ಸಮಾಪ್ತಿಸಾಮಾನ್ಯಾನ್ನಿಧನಮ್ । ಏತದ್ರಥಂತರಮ್ ಅಗ್ನೌ ಪ್ರೋತಮ್ । ಮಂಥನೇ ಹಿ ಅಗ್ನಿರ್ಗೀಯತೇ ॥

ಸ ಯ ಇತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವವತ್ । ಬ್ರಹ್ಮವರ್ಚಸೀ ವೃತ್ತಸ್ವಾಧ್ಯಾಯನಿಮಿತ್ತಂ ತೇಜೋ ಬ್ರಹ್ಮವರ್ಚಸಮ್ । ತೇಜಸ್ತು ಕೇವಲಂ ತ್ವಿಡ್ಭಾವಃ । ಅನ್ನಾದೋ ದೀಪ್ತಾಗ್ನಿಃ । ನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ , ಅಗ್ನೇರಭಿಮುಖೋ ನ ಆಚಾಮೇತ್ ನ ಭಕ್ಷಯೇತ್ಕಿಂಚಿತ್ ; ನ ನಿಷ್ಠೀವೇತ್ ಶ್ಲೇಷ್ಮನಿರಸನಂ ಚ ನ ಕುರ್ಯಾತ್ ; ತದ್ವ್ರತಮ್ ॥

ಉಪಮಂತ್ರಯತೇ ಸಂಕೇತಂ ಕರೋತಿ, ಪ್ರಾಥಮ್ಯಾತ್ ಸ ಹಿಂಕಾರಃ । ಜ್ಞಪಯತೇ ತೋಷಯತಿ, ಸ ಪ್ರಸ್ತಾವಃ । ಸಹಶಯನಮ್ ಏಕಪರ್ಯಂಕಗಮನಮ್ , ಸ ಉದ್ಗೀಥಃ, ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಾತ್ । ಪ್ರತಿ ಸ್ತ್ರೀಂ ಶಯನಂ ಸ್ತ್ರಿಯಾ ಅಭಿಮುಖೀಭಾವಃ, ಸ ಪ್ರತಿಹಾರಃ । ಕಾಲಂ ಗಚ್ಛತಿ ಮೈಥುನೇನ, ಪಾರಂ ಸಮಾಪ್ತಿಂ ಗಚ್ಛತಿ ತನ್ನಿಧನಮ್ ; ಏತದ್ವಾಮದೇವ್ಯಂ ಮಿಥುನೇ ಪ್ರೋತಮ್ , ವಾಯ್ವಂಬುಮಿಥುನಸಂಬಂಧಾತ್ ॥

ಸ ಯ ಇತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವವತ್ । ಮಿಥುನೀಭವತಿ ಅವಿಧುರೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಮಿಥುನಾನ್ಮಿಥುನಾತ್ಪ್ರಜಾಯತೇ ಇತಿ ಅಮೋಘರೇತಸ್ತ್ವಮುಚ್ಯತೇ । ನ ಕಾಂಚನ, ಕಾಂಚಿದಪಿ ಸ್ತ್ರಿಯಂ ಸ್ವಾತ್ಮತಲ್ಪಪ್ರಾಪ್ತಾಂ ನ ಪರಿಹರೇತ್ ಸಮಾಗಮಾರ್ಥಿನೀಮ್ , ವಾಮದೇವ್ಯಸಾಮೋಪಾಸನಾಂಗತ್ವೇನ ವಿಧಾನಾತ್ । ಏತಸ್ಮಾದನ್ಯತ್ರ ಪ್ರತಿಷೇಧಸ್ಮೃತಯಃ । ವಚನಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಚ್ಚ ಧರ್ಮಾವಗತೇರ್ನ ಪ್ರತಿಷೇಧಶಾಸ್ತ್ರೇಣಾಸ್ಯ ವಿರೋಧಃ ॥

ಉದ್ಯನ್ಸವಿತಾ ಸ ಹಿಂಕಾರಃ, ಪ್ರಾಥಂಯಾದ್ದರ್ಶನಸ್ಯ । ಉದಿತಃ ಪ್ರಸ್ತಾವಃ, ಪ್ರಸ್ತವನಹೇತುತ್ವಾತ್ಕರ್ಮಣಾಮ್ । ಮಧ್ಯಂದಿನ ಉದ್ಗೀಥಃ, ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಾತ್ । ಅಪರಾಹ್ಣಃ ಪ್ರತಿಹಾರಃ, ಪಶ್ವಾದೀನಾಂ ಗೃಹಾನ್ಪ್ರತಿ ಹರಣಾತ್ । ಯದಸ್ತಂ ಯಂಸ್ತನ್ನಿಧನಮ್ , ರಾತ್ರೌ ಗೃಹೇ ನಿಧಾನಾತ್ಪ್ರಾಣಿನಾಮ್ । ಏತದ್ಬೃಹತ್ ಆದಿತ್ಯೇ ಪ್ರೋತಮ್ , ಬೃಹತಃ ಆದಿತ್ಯದೈವತ್ಯತ್ವಾತ್ ॥

ಸ ಯ ಇತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವವತ್ । ತಪಂತಂ ನ ನಿಂದೇತ್ ; ತದ್ವ್ರತಮ್ ॥

ಅಭ್ರಾಣಿ ಅಬ್ಭರಣಾತ್ । ಮೇಘಃ ಉದಕಸೇಕ್ತೃತ್ವಾತ್ । ಉಕ್ತಾರ್ಥಮನ್ಯತ್ । ಏತದ್ವೈರೂಪಂ ನಾಮ ಸಾಮ ಪರ್ಜನ್ಯೇ ಪ್ರೋತಮ್ । ಅನೇಕರೂಪತ್ವಾತ್ ಅಭ್ರಾದಿಭಿಃ ಪರ್ಜನ್ಯಸ್ಯ, ವೈರೂಪ್ಯಮ್ ॥

ವಿರೂಪಾಂಶ್ಚ ಸುರೂಪಾಂಶ್ಚಾಜಾವಿಪ್ರಭೃತೀನ್ಪಶೂನವರುಂಧೇ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ವರ್ಷಂತಂ ನ ನಿಂದೇತ್ ತದ್ವ್ರತಮ್ ॥

ವಸಂತೋ ಹಿಂಕಾರಃ, ಪ್ರಾಥಮ್ಯಾತ್ । ಗ್ರೀಷ್ಮಃ ಪ್ರಸ್ತಾವಃ ಇತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವವತ್ ॥

ಏತದ್ವೈರಾಜಮೃತುಷು ಪ್ರೋತಂ ವೇದ, ವಿರಾಜತಿ ಋತುವತ್ — ಯಥಾ ಋತವಃ ಆರ್ತವೈರ್ಧರ್ಮೈರ್ವಿರಾಜಂತೇ, ಏವಂ ಪ್ರಜಾದಿಭಿರ್ವಿದ್ವಾನಿತಿ । ಉಕ್ತಮನ್ಯಮ್ । ಋತೂನ್ನ ನಿಂದೇತ್ , ತದ್ವ್ರತಮ್ ॥

ಪೃಥಿವೀ ಹಿಂಕಾರ ಇತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವವತ್ । ಶಕ್ವರ್ಯ ಇತಿ ನಿತ್ಯಂ ಬಹುವಚನಂ ರೇವತ್ಯ ಇವ । ಲೋಕೇಷು ಪ್ರೋತಾಃ ॥

ಲೋಕೀ ಭವತಿ ಲೋಕಫಲೇನ ಯುಜ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಲೋಕಾನ್ನ ನಿಂದೇತ್ , ತದ್ವ್ರತಮ್ ॥

ಅಜಾ ಹಿಂಕಾರ ಇತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವವತ್ । ಪಶುಷು ಪ್ರೋತಾಃ ॥

ಪಶೂನ್ ನ ನಿಂದೇತ್ , ತದ್ವ್ರತಮ್ ॥

ಲೋಮ ಹಿಂಕಾರಃ, ದೇಹಾವಯವಾನಾಂ ಪ್ರಾಥಮ್ಯಾತ್ । ತ್ವಕ್ ಪ್ರಸ್ತಾವಃ, ಆನಂತರ್ಯಾತ್ । ಮಾಂಸಮ್ ಉದ್ಗೀಥಃ, ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಾತ್ । ಅಸ್ಥಿ ಪ್ರತಿಹಾರಃ, ಪ್ರತಿಹೃತತ್ವಾತ್ । ಮಜ್ಜಾ ನಿಧನಮ್ , ಆಂತ್ಯಾತ್ । ಏತದ್ಯಜ್ಞಾಯಜ್ಞೀಯಂ ನಾಮ ಸಾಮ ದೇಹಾವಯವೇಷು ಪ್ರೋತಮ್ ॥

ಅಂಗೀ ಭವತಿ ಸಮಗ್ರಾಂಗೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ನಾಂಗೇನ ಹಸ್ತಪಾದಾದಿನಾ ವಿಹೂರ್ಛತಿ ನ ಕುಟಿಲೀಭವತಿ, ಪಂಗುಃ ಕುಣೀ ವಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಂವತ್ಸರಂ ಸಂವತ್ಸರಮಾತ್ರಂ ಮಜ್ಜ್ಞೋ ಮಾಂಸಾನಿ ನಾಶ್ನೀಯಾತ್ ನ ಭಕ್ಷಯೇತ್ । ಬಹುವಚನಂ ಮತ್ಸ್ಯೋಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಮ್ । ಮಜ್ಜ್ಞೋ ನಾಶ್ನೀಯಾತ್ ಸರ್ವದೈವ ನಾಶ್ನೀಯಾದಿತಿ ವಾ, ತದ್ವ್ರತಮ್ ॥

ಅಗ್ನಿಃ ಹಿಂಕಾರಃ, ಪ್ರಥಮಸ್ಥಾನತ್ವಾತ್ । ವಾಯುಃ ಪ್ರಸ್ತಾವಃ, ಆನಂತರ್ಯಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ । ಆದಿತ್ಯಃ ಉದ್ಗೀಥಃ, ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಾತ್ । ನಕ್ಷತ್ರಾಣಿ ಪ್ರತಿಹಾರಃ, ಪ್ರತಿಹೃತತ್ವಾತ್ । ಚಂದ್ರಮಾ ನಿಧನಮ್ , ಕರ್ಮಿಣಾಂ ತನ್ನಿಧನಾತ್ । ಏತದ್ರಾಜನಂ ದೇವತಾಸು ಪ್ರೋತಮ್ , ದೇವತಾನಾಂ ದೀಪ್ತಿಮತ್ತ್ವಾತ್ ॥

ವಿದ್ವತ್ಫಲಮ್ — ಏತಾಸಾಮೇವಾಗ್ನ್ಯಾದೀನಾಂ ದೇವತಾನಾಂ ಸಲೋಕತಾಂ ಸಮಾನಲೋಕತಾಂ ಸಾರ್ಷ್ಟಿತಾಂ ಸಮಾನರ್ದ್ಧಿತ್ವಂ ಸಾಯುಜ್ಯಂ ಸಯುಗ್ಭಾವಮ್ ಏಕದೇಹದೇಹಿತ್ವಮಿತ್ಯೇತತ್ , ವಾ - ಶಬ್ದೋಽತ್ರ ಲುಪ್ತೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ ; ಸಲೋಕತಾಂ ವಾ ಇತ್ಯಾದಿ ; ಭಾವನಾವಿಶೇಷತಃ ಫಲವಿಶೇಷೋಪಪತ್ತೇಃ । ಗಚ್ಛತಿ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ; ಸಮುಚ್ಚಯಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ । ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನ್ ನ ನಿಂದೇತ್ , ತದ್ವ್ರತಮ್ । ‘ಏತೇ ವೈ ದೇವಾಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಯದ್ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಃ’ ( ? ) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ಬ್ರಾಹ್ಮಣನಿಂದಾ ದೇವತಾನಿಂದೈವೇತಿ ॥

ತ್ರಯೀ ವಿದ್ಯಾ ಹಿಂಕಾರಃ । ಅಗ್ನ್ಯಾದಿಸಾಮ್ನ ಆನಂತರ್ಯಂ ತ್ರಯೀವಿದ್ಯಾಯಾ ಅಗ್ನ್ಯಾದಿಕಾರ್ಯತ್ವಶ್ರುತೇಃ । ಹಿಂಕಾರಃ ಪ್ರಾಥಂಯಾತ್ಸರ್ವಕರ್ತವ್ಯಾನಾಮ್ । ತ್ರಯ ಇಮೇ ಲೋಕಾಸ್ತತ್ಕಾರ್ಯತ್ವಾದನಂತರಾ ಇತಿ ಪ್ರಸ್ತಾವಃ । ಅಗ್ನ್ಯಾದೀನಾಮುದ್ಗೀಥತ್ವಂ ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಾತ್ । ನಕ್ಷತ್ರಾದೀನಾಂ ಪ್ರತಿಹೃತತ್ವಾತ್ಪ್ರತಿಹಾರತ್ವಮ್ । ಸರ್ಪಾದೀನಾಂ ಧಕಾರಸಾಮಾನ್ಯಾನ್ನಿಧನತ್ವಮ್ । ಏತತ್ಸಾಮ ನಾಮವಿಶೇಷಾಭಾವಾತ್ಸಾಮಸಮುದಾಯಃ ಸಾಮಶಬ್ದಃ ಸರ್ವಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರೋತಮ್ । ತ್ರಯೀವಿದ್ಯಾದಿ ಹಿ ಸರ್ವಮ್ । ತ್ರಯೀವಿದ್ಯಾದಿದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಹಿಂಕಾರಾದಿಸಾಮಭಕ್ತಯ ಉಪಾಸ್ಯಾಃ । ಅತೀತೇಷ್ವಪಿ ಸಾಮೋಪಾಸನೇಷು ಯೇಷು ಯೇಷು ಪ್ರೋತಂ ಯದ್ಯತ್ಸಾಮ, ತದ್ದೃಷ್ಟ್ಯಾ ತದುಪಾಸ್ಯಮಿತಿ । ಕರ್ಮಾಂಗಾನಾಂ ದೃಷ್ಟಿವಿಶೇಷೇಣೇವಾಜ್ಯಸ್ಯ ಸಂಸ್ಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ ॥

ಸರ್ವವಿಷಯಸಾಮವಿದಃ ಫಲಮ್ — ಸರ್ವಂ ಹ ಭವತಿ ಸರ್ವೇಶ್ವರೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ನಿರುಪಚರಿತಸರ್ವಭಾವೇ ಹಿ ದಿಕ್ಸ್ಥೇಭ್ಯೋ ಬಲಿಪ್ರಾಪ್ತ್ಯನುಪಪತ್ತಿಃ ॥

ತತ್ ಏತಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಏಷಃ ಶ್ಲೋಕಃ ಮಂತ್ರೋಽಪ್ಯಸ್ತಿ । ಯಾನಿ ಪಂಚಧಾ ಪಂಚಪ್ರಕಾರೇಣ ಹಿಂಕಾರಾದಿವಿಭಾಗೈಃ ಪ್ರೋಕ್ತಾನಿ ತ್ರೀಣಿ ತ್ರೀಣಿ ತ್ರಯೀವಿದ್ಯಾದೀನಿ, ತೇಭ್ಯಃ ಪಂಚತ್ರಿಕೇಭ್ಯಃ ಜ್ಯಾಯಃ ಮಹತ್ತರಂ ಪರಂ ಚ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಮ್ ಅನ್ಯತ್ ವಸ್ತ್ವಂತರಂ ನಾಸ್ತಿ ನ ವಿದ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ರೈವ ಹಿ ಸರ್ವಸ್ಯಾಂತರ್ಭಾವಃ ॥

ಯಃ ತತ್ ಯಥೋಕ್ತಂ ಸರ್ವಾತ್ಮಕಂ ಸಾಮ ವೇದ, ಸ ವೇದ ಸರ್ವಂ ಸ ಸರ್ವಜ್ಞೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಸರ್ವಾ ದಿಶಃ ಸರ್ವದಿಕ್ಸ್ಥಾ ಅಸ್ಮೈ ಏವಂವಿದೇ ಬಲಿಂ ಭೋಗಂ ಹರಂತಿ ಪ್ರಾಪಯಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಸರ್ವಮ್ ಅಸ್ಮಿ ಭವಾಮಿ ಇತಿ ಏವಮ್ ಏತತ್ಸಾಮ ಉಪಾಸೀತ, ತಸ್ಯ ಏತದೇವ ವ್ರತಮ್ । ದ್ವಿರುಕ್ತಿಃ ಸಾಮೋಪಾಸನಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಾ ॥

ಸಾಮೋಪಾಸನಪ್ರಸಂಗೇನ ಗಾನವಿಶೇಷಾದಿಸಂಪತ್ ಉದ್ಗಾತುರುಪದಿಶ್ಯತೇ, ಫಲವಿಶೇಷಸಂಬಂಧಾತ್ । ವಿನರ್ದಿ ವಿಶಿಷ್ಟೋ ನರ್ದಃ ಸ್ವರವಿಶೇಷಃ ಋಷಭಕೂಜಿತಸಮೋಽಸ್ಯಾಸ್ತೀತಿ ವಿನರ್ದಿ ಗಾನಮಿತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಃ । ತಚ್ಚ ಸಾಮ್ನಃ ಸಂಬಂಧಿ ಪಶುಭ್ಯೋ ಹಿತಂ ಪಶವ್ಯಮ್ ಅಗ್ನೇಃ ಅಗ್ನಿದೇವತ್ಯಂ ಚ ಉದ್ಗೀಥಃ ಉದ್ಗಾನಮ್ । ತದಹಮೇವಂವಿಶಿಷ್ಟಂ ವೃಣೇ ಪ್ರಾರ್ಥಯೇ ಇತಿ ಕಶ್ಚಿದ್ಯಜಮಾನಃ ಉದ್ಗಾತಾ ವಾ ಮನ್ಯತೇ । ಅನಿರುಕ್ತಃ ಅಮುಕಸಮಃ ಇತ್ಯವಿಶೇಷಿತಃ ಪ್ರಜಾಪತೇಃ ಪ್ರಜಾಪತಿದೇವತ್ಯಃ ಸ ಗಾನವಿಶೇಷಃ, ಆನಿರುಕ್ತ್ಯಾತ್ಪ್ರಜಾಪತೇಃ । ನಿರುಕ್ತಃ ಸ್ಪಷ್ಟಃ । ಸೋಮಸ್ಯ ಸೋಮದೇವತ್ಯಃ ಸ ಉದ್ಗೀಥ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಮೃದು ಶ್ಲಕ್ಷ್ಣಂ ಚ ಗಾನಂ ವಾಯೋಃ ವಾಯುದೇವತ್ಯಂ ತತ್ । ಶ್ಲಕ್ಷ್ಣಂ ಬಲವಚ್ಚ ಪ್ರಯತ್ನಾಧಿಕ್ಯೋಪೇತಂ ಚ ಇಂದ್ರಸ್ಯ ಐಂದ್ರಂ ತದ್ಗಾನಮ್ । ಕ್ರೌಂಚಂ ಕ್ರೌಂಚಪಕ್ಷಿನಿನಾದಸಮಂ ಬೃಹಸ್ಪತೇಃ ಬಾರ್ಹಸ್ಪತ್ಯಂ ತತ್ । ಅಪಧ್ವಾಂತಂ ಭಿನ್ನಕಾಂಸ್ಯಸ್ವರಸಮಂ ವರುಣಸ್ಯ ಏತದ್ಗಾನಮ್ । ತಾನ್ಸರ್ವಾನೇವೋಪಸೇವೇತ ಪ್ರಯುಂಜೀತ ವಾರುಣಂ ತ್ವೇವೈಕಂ ವರ್ಜಯೇತ್ ॥

ಅಮೃತತ್ವಂ ದೇವೇಭ್ಯ ಆಗಾಯಾನಿ ಸಾಧಯಾನಿ ; ಸ್ವಧಾಂ ಪಿತೃಭ್ಯ ಆಗಾಯಾನಿ ; ಆಶಾಂ ಮನುಷ್ಯೇಭ್ಯಃ, ಆಶಾಂ ಪ್ರಾರ್ಥನಾಂ ಪ್ರಾರ್ಥಿತಮಿತ್ಯೇತತ್ ; ತೃಣೋದಕಂ ಪಶುಭ್ಯಃ ; ಸ್ವರ್ಗಂ ಲೋಕಂ ಯಜಮಾನಾಯ ; ಅನ್ನಮ್ ಆತ್ಮನೇ ಮಹ್ಯಮ್ ಆಗಾಯಾನಿ ; ಇತ್ಯೇತಾನಿ ಮನಸಾ ಚಿಂತಯನ್ ಧ್ಯಾಯನ್ ಅಪ್ರಮತ್ತಃ ಸ್ವರೋಷ್ಮವ್ಯಂಜನಾದಿಭ್ಯಃ ಸ್ತುವೀತ ॥

ಸರ್ವೇ ಸ್ವರಾ ಅಕಾರಾದಯ ಇಂದ್ರಸ್ಯ ಬಲಕರ್ಮಣಃ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಆತ್ಮಾನಃ ದೇಹಾವಯವಸ್ಥಾನೀಯಾಃ । ಸರ್ವೇ ಊಷ್ಮಾಣಃ ಶಷಸಹಾದಯಃ ಪ್ರಜಾಪತೇರ್ವಿರಾಜಃ ಕಶ್ಯಪಸ್ಯ ವಾ ಆತ್ಮಾನಃ । ಸರ್ವೇ ಸ್ಪರ್ಶಾಃ ಕಾದಯೋ ವ್ಯಂಜನಾನಿ ಮೃತ್ಯೋರಾತ್ಮಾನಃ ತಮೇವಂವಿದಮುದ್ಗಾತಾರಂ ಯದಿ ಕಶ್ಚಿತ್ ಸ್ವರೇಷೂಪಾಲಭೇತ — ಸ್ವರಸ್ತ್ವಯಾ ದುಷ್ಟಃ ಪ್ರಯುಕ್ತ ಇತಿ, ಏವಮುಪಾಲಬ್ಧಃ ಇಂದ್ರಂ ಪ್ರಾಣಮೀಶ್ವರಂ ಶರಣಮ್ ಆಶ್ರಯಂ ಪ್ರಪನ್ನೋಽಭೂವಂ ಸ್ವರಾನ್ಪ್ರಯುಂಜಾನೋಽಹಮ್ , ಸ ಇಂದ್ರಃ ಯತ್ತವ ವಕ್ತವ್ಯಂ ತ್ವಾ ತ್ವಾಂ ಪ್ರತಿ ವಕ್ಷ್ಯತಿ ಸ ಏವ ದೇವ ಉತ್ತರಂ ದಾಸ್ಯತೀತ್ಯೇನಂ ಬ್ರೂಯಾತ್ ॥

ಅಥ ಯದ್ಯೇನಮೂಷ್ಮಸು ತಥೈವೋಪಾಲಭೇತ, ಪ್ರಜಾಪತಿಂ ಶರಣಂ ಪ್ರಪನ್ನೋಽಭೂವಮ್ , ಸ ತ್ವಾ ಪ್ರತಿ ಪೇಕ್ಷ್ಯತಿ ಸಂಚೂರ್ಣಯಿಷ್ಯತೀತ್ಯೇನಂ ಬ್ರೂಯಾತ್ । ಅಥ ಯದ್ಯೇನಂ ಸ್ಪರ್ಶೇಷೂಪಾಲಭೇತ, ಮೃತ್ಯುಂ ಶರಣಂ ಪ್ರಪನ್ನೋಽಭೂವಮ್ , ಸ ತ್ವಾ ಪ್ರತಿ ಧಕ್ಷ್ಯತಿ ಭಸ್ಮೀಕರಿಷ್ಯತೀತ್ಯೇನಂ ಬ್ರೂಯಾತ್ ॥

ಯತ ಇಂದ್ರಾದ್ಯಾತ್ಮಾನಃ ಸ್ವರಾದಯಃ, ಅತಃ ಸರ್ವೇ ಸ್ವರಾಃ ಘೋಷವಂತಃ ಬಲವಂತೋ ವಕ್ತವ್ಯಾಃ । ತಥಾ

ಅಹಮಿಂದ್ರೇ ಬಲಂ ದದಾನಿ ಬಲಮಾದಧಾನೀತಿ । ತಥಾ ಸರ್ವೇ ಊಷ್ಮಾಣಃ ಅಗ್ರಸ್ತಾಃ ಅಂತರಪ್ರವೇಶಿತಾಃ ಅನಿರಸ್ತಾಃ ಬಹಿರಪ್ರಕ್ಷಿಪ್ತಾಃ ವಿವೃತಾಃ ವಿವೃತಪ್ರಯತ್ನೋಪೇತಾಃ । ಪ್ರಜಾಪತೇರಾತ್ಮಾನಂ ಪರಿದದಾನಿ ಪ್ರಯಚ್ಛಾನೀತಿ । ಸರ್ವೇ ಸ್ಪರ್ಶಾಃ ಲೇಶೇನ ಶನಕೈಃ ಅನಭಿನಿಹಿತಾಃ ಅನಭಿನಿಕ್ಷಿಪ್ತಾ ವಕ್ತವ್ಯಾಃ । ಮೃತ್ಯೋರಾತ್ಮಾನಂ ಬಾಲಾನಿವ ಶನಕೈಃ ಪರಿಹರನ್ ಮೃತ್ಯೋರಾತ್ಮಾನಂ ಪರಿಹರಾಣೀತಿ ॥

ಓಂಕಾರಸ್ಯೋಪಾಸನವಿಧ್ಯರ್ಥಂ ತ್ರಯೋ ಧರ್ಮಸ್ಕಂಧಾ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾರಭ್ಯತೇ । ನೈವಂ ಮಂತವ್ಯಂ ಸಾಮಾವಯವಭೂತಸ್ಯೈವೋದ್ಗೀಥಾದಿಲಕ್ಷಣಸ್ಯೋಂಕಾರಸ್ಯೋಪಾಸನಾತ್ಫಲಂ ಪ್ರಾಪ್ಯತ ಇತಿ ; ಕಿಂ ತರ್ಹಿ, ಯತ್ಸರ್ವೈರಪಿ ಸಾಮೋಪಾಸನೈಃ ಕರ್ಮಭಿಶ್ಚಾಪ್ರಾಪ್ಯಂ ತತ್ಫಲಮಮೃತತ್ವಂ ಕೇವಲಾದೋಂಕಾರೋಪಾಸನಾತ್ಪ್ರಾಪ್ಯತ ಇತಿ । ತತ್ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಂ ಸಾಮಪ್ರಕರಣೇ ತದುಪನ್ಯಾಸಃ । ತ್ರಯಃ ತ್ರಿಸಂಖ್ಯಾಕಾ ಧರ್ಮಸ್ಯ ಸ್ಕಂಧಾಃ ಧರ್ಮಸ್ಕಂಧಾಃ ಧರ್ಮಪ್ರವಿಭಾಗಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ; ಕೇ ತೇ ಇತಿ, ಆಹ — ಯಜ್ಞಃ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಃ, ಅಧ್ಯಯನಂ ಸನಿಯಮಸ್ಯ ಋಗಾದೇರಭ್ಯಾಸಃ, ದಾನಂ ಬಹಿರ್ವೇದಿ ಯಥಾಶಕ್ತಿ ದ್ರವ್ಯಸಂವಿಭಾಗೋ ಭಿಕ್ಷಮಾಣೇಭ್ಯಃ, ಇತಿ ಏಷಃ ಪ್ರಥಮಃ ಧರ್ಮಸ್ಕಂಧಃ ಗೃಹಸ್ಥಸಮವೇತತ್ವಾತ್ ತನ್ನಿರ್ವರ್ತಕೇನ ಗೃಹಸ್ಥೇನ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ ; ಪ್ರಥಮಃ ಏಕ ಇತ್ಯರ್ಥಃ, ದ್ವಿತೀಯತೃತೀಯಶ್ರವಣಾತ್ ನ ಆದ್ಯಾರ್ಥಃ । ತಪ ಏವ ದ್ವಿತೀಯಃ ; ತಪ ಇತಿ ಕೃಚ್ಛ್ರಚಾಂದ್ರಾಯಣಾದಿ ತದ್ವಾನ್ ತಾಪಸಃ ಪರಿವ್ರಾಡ್ವಾ, ನ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥಃ ಆಶ್ರಮಧರ್ಮಮಾತ್ರಸಂಸ್ಥಃ, ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥಸ್ಯ ತು ಅಮೃತತ್ವಶ್ರವಣಾತ್ ; ದ್ವಿತೀಯಃ ಧರ್ಮಸ್ಕಂಧಃ । ಬ್ರಹ್ಮಚಾರೀ ಆಚಾರ್ಯಕುಲೇ ವಸ್ತುಂ ಶೀಲಮಸ್ಯೇತ್ಯಾಚಾರ್ಯಕುಲವಾಸೀ । ಅತ್ಯಂತಂ ಯಾವಜ್ಜೀವಮ್ ಆತ್ಮಾನಂ ನಿಯಮೈಃ ಆಚಾರ್ಯಕುಲೇ ಅವಸಾದಯನ್ ಕ್ಷಪಯನ್ ದೇಹಂ ತೃತೀಯಃ ಧರ್ಮಸ್ಕಂಧಃ । ಅತ್ಯಂತಮಿತ್ಯಾದಿವಿಶೇಷಣಾನ್ನೈಷ್ಠಿಕ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ಉಪಕುರ್ವಾಣಸ್ಯ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಗ್ರಹಣಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ನ ಪುಣ್ಯಲೋಕತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯೇಣ । ಸರ್ವ ಏತೇ ತ್ರಯೋಽಪ್ಯಾಶ್ರಮಿಣಃ ಯಥೋಕ್ತೈರ್ಧರ್ಮೈಃ ಪುಣ್ಯಲೋಕಾ ಭವಂತಿ ; ಪುಣ್ಯೋ ಲೋಕೋ ಯೇಷಾಂ ತ ಇಮೇ ಪುಣ್ಯಲೋಕಾ ಆಶ್ರಮಿಣೋ ಭವಂತಿ । ಅವಶಿಷ್ಟಸ್ತ್ವನುಕ್ತಃ ಪರಿವ್ರಾಟ್ ತುರೀಯಃ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥಾಃ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮ್ಯಕ್ಸ್ಥಿತಃ, ಸೋಽಮೃತತ್ವಂ ಪುಣ್ಯಲೋಕವಿಲಕ್ಷಣಮಮರಣಭಾವಮಾತ್ಯಂತಿಕಮ್ ಏತಿ, ನ ಆಪೇಕ್ಷಿಕಮ್ , ದೇವಾದ್ಯಮೃತತ್ವವತ್ , ಪುಣ್ಯಲೋಕಾತ್ಪೃಥಕ್ ಅಮೃತತ್ವಸ್ಯ ವಿಭಾಗಕರಣಾತ್ ॥

ಯದಿ ಚ ಪುಣ್ಯಲೋಕಾತಿಶಯಮಾತ್ರಮಮೃತತ್ವಮಭವಿಷ್ಯತ್ , ತತಃ ಪುಣ್ಯಲೋಕತ್ವಾದ್ವಿಭಕ್ತಂ ನಾವಕ್ಷ್ಯತ್ । ವಿಭಕ್ತೋಪದೇಶಾಚ್ಚ ಆತ್ಯಂತಿಕಮಮೃತತ್ವಮಿತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ಅತ್ರ ಚ ಆಶ್ರಮಧರ್ಮಫಲೋಪನ್ಯಾಸಃ ಪ್ರಣವಸೇವಾಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಃ, ನ ತತ್ಫಲವಿಧ್ಯರ್ಥಃ, ಸ್ತುತಯೇ ಚ ಪ್ರಣವಸೇವಾಯಾಃ, ಆಶ್ರಮಧರ್ಮಫಲವಿಧಯೇ ಚ, ಇತಿ ಹಿ ಭಿದ್ಯೇತ ವಾಕ್ಯಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಸ್ಮೃತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಾಶ್ರಮಫಲಾನುವಾದೇನ ಪ್ರಣವಸೇವಾಫಲಮಮೃತತ್ವಂ ಬ್ರುವನ್ ಪ್ರಣವಸೇವಾಂ ಸ್ತೌತಿ । ಯಥಾ ಪೂರ್ಣವರ್ಮಣಃ ಸೇವಾ ಭಕ್ತಪರಿಧಾನಮಾತ್ರಫಲಾ, ರಾಜವರ್ಮಣಸ್ತು ಸೇವಾ ರಾಜ್ಯತುಲ್ಯಫಲೇತಿ — ತದ್ವತ್ । ಪ್ರಣವಶ್ಚ ತತ್ಸತ್ಯಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತತ್ಪ್ರತೀಕತ್ವಾತ್ । ‘ಏತದ್ಧ್ಯೇವಾಕ್ಷರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಏತದ್ಧ್ಯೇವಾಕ್ಷರಂ ಪರಮ್’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೧೬) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಮ್ನಾನಾತ್ಕಾಠಕೇ, ಯುಕ್ತಂ ತತ್ಸೇವಾತೋಽಮೃತತ್ವಮ್ ॥

ಅತ್ರ ಆಹುಃ ಕೇಚಿತ್ — ಚತುರ್ಣಾಮಾಶ್ರಮಿಣಾಮವಿಶೇಷೇಣ ಸ್ವಧರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಾತ್ಪುಣ್ಯಲೋಕತಾ ಇಹೋಕ್ತಾ ಜ್ಞಾನವರ್ಜಿತಾನಾಮ್ ‘ಸರ್ವ ಏತೇ ಪುಣ್ಯಲೋಕಾ ಭವಂತಿ’ ಇತಿ । ನಾತ್ರ ಪರಿವ್ರಾಡವಶೇಷಿತಃ ; ಪರಿವ್ರಾಜಕಸ್ಯಾಪಿ ಜ್ಞಾನಂ ಯಮಾ ನಿಯಮಾಶ್ಚ ತಪ ಏವೇತಿ ; ತಪ ಏವ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯತ್ರ ತಪಃ — ಶಬ್ದೇನ ಪರಿವ್ರಾಟ್ತಾಪಸೌ ಗೃಹೀತೌ । ಅತಸ್ತೇಷಾಮೇವ ಚತುರ್ಣಾಂ ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥಃ ಪ್ರಣವಸೇವಕಃ ಸೋಽಮೃತತ್ವಮೇತೀತಿ ಚತುರ್ಣಾಮಧಿಕೃತತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್ , ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥತ್ವೇಽಪ್ರತಿಷೇಧಾಚ್ಚ, ಸ್ವಕರ್ಮಚ್ಛಿದ್ರೇ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥತಾಯಾಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ ಯವವರಾಹಾದಿಶಬ್ದವತ್ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥಶಬ್ದಃ ಪರಿವ್ರಾಜಕೇ ರೂಢಃ, ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಂಸ್ಥಿತಿನಿಮಿತ್ತಮುಪಾದಾಯ ಪ್ರವೃತ್ತತ್ವಾತ್ । ನ ಹಿ ರೂಢಿಶಬ್ದಾ ನಿಮಿತ್ತಮುಪಾದದತೇ । ಸರ್ವೇಷಾಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸ್ಥಿತಿರುಪಪದ್ಯತೇ । ಯತ್ರ ಯತ್ರ ನಿಮಿತ್ತಮಸ್ತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಂಸ್ಥಿತಿಃ, ತಸ್ಯ ತಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತವತೋ ವಾಚಕಂ ಸಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥಶಬ್ದಂ ಪರಿವ್ರಾಡೇಕವಿಷಯೇ ಸಂಕೋಚೇ ಕಾರಣಾಭಾವಾತ್ ನಿರೋದ್ಧುಮಯುಕ್ತಮ್ । ನ ಚ ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯಾಶ್ರಮಧರ್ಮಮಾತ್ರೇಣಾಮೃತತ್ವಮ್ , ಜ್ಞಾನಾನರ್ಥಕ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯಧರ್ಮಯುಕ್ತಮೇವ ಜ್ಞಾನಮಮೃತತ್ವಸಾಧನಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ, ಆಶ್ರಮಧರ್ಮತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್ । ಧರ್ಮೋ ವಾ ಜ್ಞಾನವಿಶಿಷ್ಟೋಽಮೃತತ್ವಸಾಧನಮಿತ್ಯೇತದಪಿ ಸರ್ವಾಶ್ರಮಧರ್ಮಾಣಾಮವಿಶಿಷ್ಟಮ್ । ನ ಚ ವಚನಮಸ್ತಿ ಪರಿವ್ರಾಜಕಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಃ, ನಾನ್ಯೇಷಾಮ್ ಇತಿ । ಜ್ಞಾನಾನ್ಮೋಕ್ಷ ಇತಿ ಚ ಸರ್ವೋಪನಿಷದಾಂ ಸಿದ್ಧಾಂತಃ । ತಸ್ಮಾದ್ಯ ಏವ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥಃ ಸ್ವಾಶ್ರಮವಿಹಿತಧರ್ಮವತಾಮ್ , ಸೋಽಮೃತತ್ವಮೇತೀತಿ ॥

ನ, ಕರ್ಮನಿಮಿತ್ತವಿದ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಯಯೋರ್ವಿರೋಧಾತ್ । ಕರ್ತ್ರಾದಿಕಾರಕಕ್ರಿಯಾಫಲಭೇದಪ್ರತ್ಯಯವತ್ತ್ವಂ ಹಿ ನಿಮಿತ್ತಮುಪಾದಾಯ ಇದಂ ಕುರು ಇದಂ ಮಾ ಕಾರ್ಷೀಃ ಇತಿ ಕರ್ಮವಿಧಯಃ ಪ್ರವೃತ್ತಾಃ । ತಚ್ಚ ನಿಮಿತ್ತಂ ನ ಶಾಸ್ತ್ರಕೃತಮ್ , ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿಷು ದರ್ಶನಾತ್ । ‘ಸತ್ . . . . . ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೧) ‘ಆತ್ಮೈವೇದಂ ಸರ್ವಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೬ । ೨) ‘ಬ್ರಹ್ಮೈವೇದಂ ಸರ್ವಮ್’ ಇತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಜನ್ಯಃ ಪ್ರತ್ಯಯೋ ವಿದ್ಯಾರೂಪಃ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಂ ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲಭೇದಪ್ರತ್ಯಯಂ ಕರ್ಮವಿಧಿನಿಮಿತ್ತಮನುಪಮೃದ್ಯ ನ ಜಾಯತೇ, ಭೇದಾಭೇದಪ್ರತ್ಯಯಯೋರ್ವಿರೋಧಾತ್ । ನ ಹಿ ತೈಮಿರಿಕದ್ವಿಚಂದ್ರಾದಿಭೇದಪ್ರತ್ಯಯಮನುಪಮೃದ್ಯ ತಿಮಿರಾಪಗಮೇ ಚಂದ್ರಾದ್ಯೇಕತ್ವಪ್ರತ್ಯಯ ಉಪಜಾಯತೇ, ವಿದ್ಯಾವಿದ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಯಯೋರ್ವಿರೋಧಾತ್ । ತತ್ರೈವಂ ಸತಿ ಯಂ ಭೇದಪ್ರತ್ಯಯಮುಪಾದಾಯ ಕರ್ಮವಿಧಯಃ ಪ್ರವೃತ್ತಾಃ, ಸ ಯಸ್ಯೋಪಮರ್ದಿತಃ ‘ಸತ್ . . . ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೧) ‘ತತ್ಸತ್ಯಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ‘ವಿಕಾರಭೇದೋಽನೃತಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧ । ೪) ಇತ್ಯೇತದ್ವಾಕ್ಯಪ್ರಮಾಣಜನಿತೇನೈಕತ್ವಪ್ರತ್ಯಯೇನ, ಸ ಸರ್ವಕರ್ಮಭ್ಯೋ ನಿವೃತ್ತಃ, ನಿಮಿತ್ತನಿವೃತ್ತೇಃ ; ಸ ಚ ನಿವೃತ್ತಕರ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥ ಉಚ್ಯತೇ ; ಸ ಚ ಪರಿವ್ರಾಡೇವ, ಅನ್ಯಸ್ಯಾಸಂಭವಾತ್ , ಅನ್ಯೋ ಹಿ ಅನಿವೃತ್ತಭೇದಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸೋಽನ್ಯತ್ಪಶ್ಯಞ್ಶೃಣ್ವನ್ಮನ್ವಾನೋ ವಿಜಾನನ್ನಿದಂ ಕೃತ್ವೇದಂ ಪ್ರಾಪ್ನುಯಾಮಿತಿ ಹಿ ಮನ್ಯತೇ । ತಸ್ಯೈವಂ ಕುರ್ವತೋ ನ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥತಾ, ವಾಚಾರಂಭಣಮಾತ್ರವಿಕಾರಾನೃತಾಭಿಸಂಧಿಪ್ರತ್ಯಯವತ್ತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಅಸತ್ಯಮಿತ್ಯುಪಮರ್ದಿತೇ ಭೇದಪ್ರತ್ಯಯೇ ಸತ್ಯಮಿದಮನೇನ ಕರ್ತವ್ಯಂ ಮಯೇತಿ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರಮೇಯಬುದ್ಧಿರುಪಪದ್ಯತೇ — ಆಕಾಶ ಇವ ತಲಮಲಬುದ್ಧಿರ್ವಿವೇಕಿನಃ । ಉಪಮರ್ದಿತೇಽಪಿ ಭೇದಪ್ರತ್ಯಯೇ ಕರ್ಮಭ್ಯೋ ನ ನಿವರ್ತತೇ ಚೇತ್ , ಪ್ರಾಗಿವ ಭೇದಪ್ರತ್ಯಯಾನುಪಮರ್ದನಾದೇಕತ್ವಪ್ರತ್ಯಯವಿಧಾಯಕಂ ವಾಕ್ಯಮಪ್ರಮಾಣೀಕೃತಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಅಭಕ್ಷ್ಯಭಕ್ಷಣಾದಿಪ್ರತಿಷೇಧವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯವತ್ ಯುಕ್ತಮೇಕತ್ವವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್ , ಸರ್ವೋಪನಿಷದಾಂ ತತ್ಪರತ್ವಾತ್ । ಕರ್ಮವಿಧೀನಾಮಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ, ಅನುಪಮರ್ದಿತಭೇದಪ್ರತ್ಯಯವತ್ಪುರುಷವಿಷಯೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೋಪಪತ್ತೇಃ ಸ್ವಪ್ನಾದಿಪ್ರತ್ಯಯ ಇವ ಪ್ರಾಕ್ಪ್ರಬೋಧಾತ್ । ವಿವೇಕಿನಾಮಕರಣಾತ್ ಕರ್ಮವಿಧಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೋಚ್ಛೇದ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ, ಕಾಂಯವಿಧ್ಯನುಚ್ಛೇದದರ್ಶನಾತ್ । ನ ಹಿ, ಕಾಮಾತ್ಮತಾ ನ ಪ್ರಶಸ್ತೇತ್ಯೇವಂ ವಿಜ್ಞಾನವದ್ಭಿಃ ಕಾಂಯಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ನಾನುಷ್ಠೀಯಂತ ಇತಿ, ಕಾಂಯಕರ್ಮವಿಧಯ ಉಚ್ಛಿದ್ಯಂತೇ, ಅನುಷ್ಠೀಯಂತ ಏವ ಕಾಮಿಭಿರಿತಿ ; ತಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥೈರ್ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಭಿರ್ನಾನುಷ್ಠೀಯಂತೇ ಕರ್ಮಾಣೀತಿ ನ ತದ್ವಿಧಯ ಉಚ್ಛಿದ್ಯಂತೇ, ಅಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಭಿರನುಷ್ಠೀಯಂತ ಏವೇತಿ । ಪರಿವ್ರಾಜಕಾನಾಂ ಭಿಕ್ಷಾಚರಣಾದಿವತ್ ಉತ್ಪನ್ನೈಕತ್ವಪ್ರತ್ಯಯಾನಾಮಪಿ ಗೃಹಸ್ಥಾದೀನಾಮಗ್ರಿಹೋತ್ರಾದಿಕರ್ಮಾನಿವೃತ್ತಿರಿತಿ ಚೇತ್ , ನ, ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಚಿಂತಾಯಾಂ ಪುರುಷಪ್ರವೃತ್ತೇರದೃಷ್ಟಾಂತತ್ವಾತ್ — ನ ಹಿ, ನಾಭಿಚರೇದಿತಿ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಮಪ್ಯಭಿಚರಣಂ ಕಶ್ಚಿತ್ಕುರ್ವಂದೃಷ್ಟ ಇತಿ, ಶತ್ರೌ ದ್ವೇಷರಹಿತೇನಾಪಿ ವಿವೇಕಿನಾ ಅಭಿಚರಣಂ ಕ್ರಿಯತೇ । ನ ಚ ಕರ್ಮವಿಧಿಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತೇ ಭೇದಪ್ರತ್ಯಯೇ ಬಾಧಿತೇ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದೌ ಪ್ರವರ್ತಕಂ ನಿಮಿತ್ತಮಸ್ತಿ, ಪರಿವ್ರಾಜಕಸ್ಯೇವ ಭಿಕ್ಷಾಚರಣಾದೌ ಬುಭುಕ್ಷಾದಿ ಪ್ರವರ್ತಕಮ್ । ಇಹಾಪ್ಯಕರಣೇ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಭಯಂ ಪ್ರವರ್ತಕಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ, ಭೇದಪ್ರತ್ಯಯವತೋಽಧಿಕೃತತ್ವಾತ್ । ಭೇದಪ್ರತ್ಯಯವಾನ್ ಅನುಪಮರ್ದಿತಭೇದಬುದ್ಧಿರ್ವಿದ್ಯಯಾ ಯಃ, ಸ ಕರ್ಮಣ್ಯಧಿಕೃತ ಇತ್ಯವೋಚಾಮ ; ಯೋ ಹಿ ಅಧಿಕೃತಃ ಕರ್ಮಣಿ, ತಸ್ಯ ತದಕರಣೇ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಃ ; ನ ನಿವೃತ್ತಾಧಿಕಾರಸ್ಯ, ಗೃಹಸ್ಥಸ್ಯೇವ, ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಣೋ ವಿಶೇಷಧರ್ಮಾನನುಷ್ಠಾನೇ । ಏವಂ ತರ್ಹಿ ಸರ್ವಃ ಸ್ವಾಶ್ರಮಸ್ಥಃ ಉತ್ಪನ್ನೈಕತ್ವಪ್ರತ್ಯಯಃ ಪರಿವ್ರಾಡಿತಿ ಚೇತ್ , ನ, ಸ್ವಸ್ವಾಮಿತ್ವಭೇದಬುದ್ಧ್ಯನಿವೃತ್ತೇಃ, ಕರ್ಮಾರ್ಥತ್ವಾಚ್ಚ ಇತರಾಶ್ರಮಾಣಾಮ್ — ‘ಅಥ ಕರ್ಮ ಕುರ್ವೀಯ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೧೭) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸ್ವಸ್ವಾಮಿತ್ವಾಭಾವಾತ್ ಭಿಕ್ಷುರೇಕ ಏವ ಪರಿವ್ರಾಟ್ , ನ ಗೃಹಸ್ಥಾದಿಃ । ಏಕತ್ವಪ್ರತ್ಯಯವಿಧಿಜನಿತೇನ ಪ್ರತ್ಯಯೇನ ವಿಧಿನಿಮಿತ್ತಭೇದಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯೋಪಮರ್ದಿತತ್ವಾತ್ ಯಮನಿಯಮಾದ್ಯನುಪಪತ್ತಿಃ ಪರಿವ್ರಾಜಕಸ್ಯೇತಿ ಚೇತ್ , ನ, ಬುಭುಕ್ಷಾದಿನಾ ಏಕತ್ವಪ್ರತ್ಯಯಾತ್ಪ್ರಚ್ಯಾವಿತಸ್ಯೋಪಪತ್ತೇಃ, ನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಸೇವಾಪ್ರಾಪ್ತಿಃ, ಏಕತ್ವಪ್ರತ್ಯಯೋತ್ಪತ್ತೇಃ ಪ್ರಾಗೇವ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ನ ಹಿ ರಾತ್ರೌ ಕೂಪೇ ಕಂಟಕೇ ವಾ ಪತಿತಃ ಉದಿತೇಽಪಿ ಸವಿತರಿ ಪತತಿ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸಿದ್ಧಂ ನಿವೃತ್ತಕರ್ಮಾ ಭಿಕ್ಷುಕ ಏವ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥ ಇತಿ । ಯತ್ಪುನರುಕ್ತಂ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಜ್ಞಾನವರ್ಜಿತಾನಾಂ ಪುಣ್ಯಲೋಕತೇತಿ — ಸತ್ಯಮೇತತ್ । ಯಚ್ಚೋಕ್ತಂ ತಪಃಶಬ್ದೇನ ಪರಿವ್ರಾಡಪ್ಯುಕ್ತ ಇತಿ — ಏತದಸತ್ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಪರಿವ್ರಾಜಕಸ್ಯೈವ ನಿವೃತ್ತಭೇದಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥತಾಸಂಭವಾತ್ । ಸ ಏವ ಹಿ ಅವಶೇಷಿತ ಇತ್ಯವೋಚಾಮ । ಏಕತ್ವವಿಜ್ಞಾನವತೋಽಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿವತ್ತಪೋನಿವೃತ್ತೇಶ್ಚ । ಭೇದಬುದ್ಧಿಮತ ಏವ ಹಿ ತಪಃಕರ್ತವ್ಯತಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಏತೇನ ಕರ್ಮಚ್ಛಿದ್ರೇ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥತಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್ , ಅಪ್ರತಿಷೇಧಶ್ಚ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಃ । ತಥಾ ಜ್ಞಾನವಾನೇವ ನಿವೃತ್ತಕರ್ಮಾ ಪರಿವ್ರಾಡಿತಿ ಜ್ಞಾನವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಯತ್ಪುನರುಕ್ತಂ ಯವವರಾಹಾದಿಶಬ್ದವತ್ಪರಿವ್ರಾಜಕೇ ನ ರೂಢೋ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥಶಬ್ದ ಇತಿ, ತತ್ಪರಿಹೃತಮ್ ; ತಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥತಾಸಂಭವಾನ್ನಾನ್ಯಸ್ಯೇತಿ । ಯತ್ಪುನರುಕ್ತಂ ರೂಢಶಬ್ದಾಃ ನಿಮಿತ್ತಂ ನೋಪಾದದತ ಇತಿ, ತನ್ನ, ಗೃಹಸ್ಥತಕ್ಷಪರಿವ್ರಾಜಕಾದಿಶಬ್ದದರ್ಶನಾತ್ । ಗೃಹಸ್ಥಿತಿಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯತಕ್ಷಣಾದಿನಿಮಿತ್ತೋಪಾದಾನಾ ಅಪಿ, ಗೃಹಸ್ಥಪರಿವ್ರಾಜಕಾವಾಶ್ರಮಿವಿಶೇಷೇ, ವಿಶಿಷ್ಟಜಾತಿಮತಿ ಚ ತಕ್ಷೇತಿ, ರೂಢಾ ದೃಶ್ಯಂತೇ ಶಬ್ದಾಃ । ನ ಯತ್ರ ಯತ್ರ ನಿಮಿತ್ತಾನಿ ತತ್ರ ತತ್ರ ವರ್ತಂತೇ, ಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಭಾವಾತ್ । ತಥಾ ಇಹಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥಶಬ್ದೋ ನಿವೃತ್ತಸರ್ವಕರ್ಮತತ್ಸಾಧನಪರಿವ್ರಾಡೇಕವಿಷಯೇಽತ್ಯಾಶ್ರಮಿಣಿ ಪರಮಹಂಸಾಖ್ಯೇ ವೃತ್ತ ಇಹ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ, ಮುಖ್ಯಾಮೃತತ್ವಫಲಶ್ರವಣಾತ್ । ಅತಶ್ಚೇದಮೇವೈಕಂ ವೇದೋಕ್ತಂ ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯಮ್ , ನ ಯಜ್ಞೋಪವೀತತ್ರಿದಂಡಕಮಂಡಲ್ವಾದಿಪರಿಗ್ರಹ ಇತಿ ; ‘ಮುಂಡೋಽಪರಿಗ್ರಹೋಽಸಂಗಃ’ (ಜಾ. ಉ. ೫) ಇತಿ ಚ । ಶ್ರುತಿಃ ‘ಅತ್ಯಾಶ್ರಮಿಭ್ಯಃ ಪರಮಂ ಪವಿತ್ರಮ್’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೬ । ೨೧) ಇತ್ಯಾದಿ ಚ ಶ್ವೇತಾಶ್ವತರೀಯೇ ; ‘ನಿಸ್ತುತಿರ್ನಿರ್ನಮಸ್ಕಾರಃ’ (ಮೋ. ಧ. ೨೪೨ । ೯) ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತಿಭ್ಯಶ್ಚ ; ‘ತಸ್ಮಾತ್ಕರ್ಮ ನ ಕುರ್ವಂತಿ ಯತಯಃ ಪಾರದರ್ಶಿನಃ । ’ (ಮೋ. ಧ. ೨೪೧ । ೭)‘ತಸ್ಮಾದಲಿಂಗೋ ಧರ್ಮಜ್ಞೋಽವ್ಯಕ್ತಲಿಂಗಃ’ (ಅಶ್ವ. ೪೬ । ೫೧) (ವ. ೧೦ । ೧೨) ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತಿಭ್ಯಶ್ಚ ॥

ಯತ್ತು ಸಾಂಖ್ಯೈಃ ಕರ್ಮತ್ಯಾಗೋಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ, ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲಭೇದಬುದ್ಧೇಃ ಸತ್ಯತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ , ತನ್ಮೃಷಾ । ಯಚ್ಚ ಬೌದ್ಧೈಃ ಶೂನ್ಯತಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ ಅಕರ್ತೃತ್ವಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ, ತದಪ್ಯಸತ್ , ತದಭ್ಯುಪಗಂತುಃ ಸತ್ತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ಯಚ್ಚ ಅಜ್ಞೈರಲಸತಯಾ ಅಕರ್ತೃತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಃ, ಸೋಽಪ್ಯಸತ್ , ಕಾರಕಬುದ್ಧೇರನಿವರ್ತಿತತ್ವಾತ್ಪ್ರಮಾಣೇನ । ತಸ್ಮಾತ್ ವೇದಾಂತಪ್ರಮಾಣಜನಿತೈಕತ್ವಪ್ರತ್ಯಯವತ ಏವ ಕರ್ಮನಿವೃತ್ತಿಲಕ್ಷಣಂ ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥತ್ವಂ ಚೇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಏತೇನ ಗೃಹಸ್ಥಸ್ಯೈಕತ್ವವಿಜ್ಞಾನೇ ಸತಿ ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯಮರ್ಥಸಿದ್ಧಮ್ ॥

ನನು ಅಗ್ನ್ಯುತ್ಸಾದನದೋಷಭಾಕ್ಸ್ಯಾತ್ ಪರಿವ್ರಜನ್ — ‘ವೀರಹಾ ವಾ ಏಷ ದೇವಾನಾಂ ಯೋಽಗ್ರಿಮುದ್ವಾಸಯತೇ’ (ತೈ. ಸಂ. ೧ । ೫ । ೨) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ, ನ, ದೈವೋತ್ಸಾದಿತತ್ವಾತ್ , ಉತ್ಸನ್ನ ಏವ ಹಿ ಸ ಏಕತ್ವದರ್ಶನೇ ಜಾತೇ — ‘ಅಪಾಗಾದಗ್ನೇರಗ್ನಿತ್ವಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೪ । ೧) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಅತೋ ನ ದೋಷಭಾಕ್ ಗೃಹಸ್ಥಃ ಪರಿವ್ರಜನ್ನಿತಿ ॥

ಪ್ರಜಾಪತಿಃ ವಿರಾಟ್ ಕಶ್ಯಪೋ ವಾ, ಲೋಕಾನ್ ಉದ್ದಿಶ್ಯ ತೇಷು ಸಾರಜಿಘೃಕ್ಷಯಾ ಅಭ್ಯತಪತ್ ಅಭಿತಾಪಂ ಕೃತವಾನ್ ಧ್ಯಾನಂ ತಪಃ ಕೃತವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ, ತೇಭ್ಯಃ ಅಭಿತಪ್ತೇಭ್ಯಃ ಸಾರಭೂತಾ ತ್ರಯೀ ವಿದ್ಯಾ ಸಂಪ್ರಾಸ್ರವತ್ ಪ್ರಜಾಪತೇರ್ಮನಸಿ ಪ್ರತ್ಯಭಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಾಮಭ್ಯತಪತ್ — ಪೂರ್ವವತ್ । ತಸ್ಯಾ ಅಭಿತಪ್ತಾಯಾಃ ಏತಾನ್ಯಕ್ಷರಾಣಿ ಸಂಪ್ರಾಸ್ರವಂತ ಭೂರ್ಭುವಃ ಸ್ವರಿತಿ ವ್ಯಾಹೃತಯಃ ॥

ತಾನಿ ಅಕ್ಷರಾಣಿ ಅಭ್ಯತಪತ್ , ತೇಭ್ಯಃ ಅಭಿತಪ್ತೇಭ್ಯಃ ಓಂಕಾರಃ ಸಂಪ್ರಾಸ್ರವತ್ । ತತ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಕೀದೃಶಮಿತಿ, ಆಹ — ತದ್ಯಥಾ ಶಂಕುನಾ ಪರ್ಣನಾಲೇನ ಸರ್ವಾಣಿ ಪರ್ಣಾನಿ ಪತ್ರಾವಯವಜಾತಾನಿ ಸಂತೃಣ್ಣಾನಿ ನಿವಿದ್ಧಾನಿ ವ್ಯಾಪ್ತಾನೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಮ್ ಓಂಕಾರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಪರಮಾತ್ಮನಃ ಪ್ರತೀಕಭೂತೇನ ಸರ್ವಾ ವಾಕ್ ಶಬ್ದಜಾತಂ ಸಂತೃಣ್ಣಾ — ‘ಅಕಾರೋ ವೈ ಸರ್ವಾ ವಾಕ್’ (ಐ. ಆ. ೨ । ೩ । ೭) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ । ಪರಮಾತ್ಮವಿಕಾರಶ್ಚ ನಾಮಧೇಯಮಾತ್ರಮ್ ಇತ್ಯತಃ ಓಂಕಾರ ಏವೇದಂ ಸರ್ವಮಿತಿ । ದ್ವಿರಭ್ಯಾಸಃ ಆದರಾರ್ಥಃ । ಲೋಕಾದಿನಿಷ್ಪಾದನಕಥನಮ್ ಓಂಕಾರಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಮಿತಿ ॥

ಬ್ರಹ್ಮವಾದಿನೋ ವದಂತಿ, ಯತ್ಪ್ರಾತಃಸವನಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ತದ್ವಸೂನಾಮ್ । ತೈಶ್ಚ ಪ್ರಾತಃಸವನಸಂಬದ್ಧೋಽಯಂ ಲೋಕೋ ವಶೀಕೃತಃ ಪ್ರಾತಃಸವನೇಶಾನೈಃ । ತಥಾ ರುದॆರ್ಮಾಧ್ಯಂದಿನಸವನೇಶಾನೈಃ ಅಂತರಿಕ್ಷಲೋಕಃ । ಆದಿತ್ಯೈಶ್ಚ ವಿಶ್ವೈರ್ದೇವೈಶ್ಚ ತೃತೀಯಸವನೇಶಾನೈಸ್ತೃತೀಯೋ ಲೋಕೋ ವಶೀಕೃತಃ । ಇತಿ ಯಜಮಾನಸ್ಯ ಲೋಕೋಽನ್ಯಃ ಪರಿಶಿಷ್ಟೋ ನ ವಿದ್ಯತೇ ॥

ಅತಃ ಕ್ವ ತರ್ಹಿ ಯಜಮಾನಸ್ಯ ಲೋಕಃ, ಯದರ್ಥಂ ಯಜತೇ ; ನ ಕ್ವಚಿಲ್ಲೋಕೋಽಸ್ತೀತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ — ‘ಲೋಕಾಯ ವೈ ಯಜತೇ ಯೋ ಯಜತೇ’ ( ? ) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಲೋಕಾಭಾವೇ ಚ ಸ ಯೋ ಯಜಮಾನಃ ತಂ ಲೋಕಸ್ವೀಕರಣೋಪಾಯಂ ಸಾಮಹೋಮಮಂತ್ರೋತ್ಥಾನಲಕ್ಷಣಂ ನ ವಿದ್ಯಾತ್ ನ ವಿಜಾನೀಯಾತ್ , ಸೋಽಜ್ಞಃ ಕಥಂ ಕುರ್ಯಾತ್ ಯಜ್ಞಮ್ , ನ ಕಥಂಚನ ತಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಮುಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಾಮಾದಿವಿಜ್ಞಾನಸ್ತುತಿಪರತ್ವಾತ್ ನ ಅವಿದುಷಃ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಕರ್ಮಮಾತ್ರವಿದಃ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತೇ — ಸ್ತುತಯೇ ಚ ಸಾಮಾದಿವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ, ಅವಿದ್ವತ್ಕರ್ತೃತ್ವಪ್ರತಿಷೇಧಾಯ ಚ ಇತಿ ಹಿ ಭಿದ್ಯೇತ ವಾಕ್ಯಮ್ । ಆದ್ಯೇ ಚ ಔಷಸ್ತ್ಯೇ ಕಾಂಡೇ ಅವಿದುಷೋಽಪಿ ಕರ್ಮಾಸ್ತೀತಿ ಹೇತುಮವೋಚಾಮ । ಅಥ ಏತದ್ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಂ ಸಾಮಾದ್ಯುಪಾಯಂ ವಿದ್ವಾನ್ಕುರ್ಯಾತ್ ॥

ಕಿಂ ತದ್ವೇದ್ಯಮಿತಿ, ಆಹ — ಪುರಾ ಪೂರ್ವಂ ಪ್ರಾತರನುವಾಕಸ್ಯ ಶಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಾರಂಭಾತ್ ಜಘನೇನ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಸ್ಯ ಪಶ್ಚಾತ್ ಉದಙ್ಮುಖಃ ಸನ್ ಉಪವಿಶ್ಯ ಸಃ ವಾಸವಂ ವಸುದೈವತ್ಯಂ ಸಾಮ ಅಭಿಗಾಯತಿ ॥

ಲೋಕದ್ವಾರಮ್ ಅಸ್ಯ ಪೃಥಿವೀಲೋಕಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತಯೇ ದ್ವಾರಮ್ ಅಪಾವೃಣು ಹೇ ಅಗ್ನೇ ತೇನ ದ್ವಾರೇಣ ಪಶ್ಯೇಮ ತ್ವಾ ತ್ವಾಂ ರಾಜ್ಯಾಯೇತಿ ॥

ಅಥ ಅನಂತರಂ ಜುಹೋತಿ ಅನೇನ ಮಂತ್ರೇಣ — ನಮೋಽಗ್ನಯೇ ಪ್ರಹ್ವೀಭೂತಾಃ ತುಭ್ಯಂ ವಯಂ ಪೃಥಿವೀಕ್ಷಿತೇ ಪೃಥಿವೀನಿವಾಸಾಯ ಲೋಕಕ್ಷಿತೇ ಲೋಕನಿವಾಸಾಯ, ಪೃಥಿವೀಲೋಕನಿವಾಸಾಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ; ಲೋಕಂ ಮೇ ಮಹ್ಯಂ ಯಜಮಾನಾಯ ವಿಂದ ಲಭಸ್ವ ; ಏಷ ವೈ ಮಮ ಯಜಮಾನಸ್ಯ ಲೋಕಃ ಏತಾ ಗಂತಾ ಅಸ್ಮಿ ॥

ಅತ್ರ ಅಸ್ಮಿಂಲ್ಲೋಕೇ ಯಜಮಾನಃ ಅಹಮ್ ಆಯುಷಃ ಪರಸ್ತಾತ್ ಊರ್ಧ್ವಂ ಮೃತಃ ಸನ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ವಾಹೇತಿ ಜುಹೋತಿ । ಅಪಜಹಿ ಅಪನಯ ಪರಿಘಂ ಲೋಕದ್ವಾರಾರ್ಗಲಮ್ — ಇತಿ ಏತಂ ಮಂತ್ರಮ್ ಉಕ್ತ್ವಾ ಉತ್ತಿಷ್ಠತಿ । ಏವಮೇತೈರ್ವಸುಭ್ಯಃ ಪ್ರಾತಃಸವನಸಂಬದ್ಧೋ ಲೋಕೋ ನಿಷ್ಕ್ರೀತಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತತಸ್ತೇ ಪ್ರಾತಃಸವನಂ ವಸವೋ ಯಜಮಾನಾಯ ಸಂಪ್ರಯಚ್ಛಂತಿ ॥

ತಥಾ ಆಗ್ನೀಧ್ರೀಯಸ್ಯ ದಕ್ಷಿಣಾಗ್ನೇಃ ಜಘನೇನ ಉದಙ್ಮುಖ ಉಪವಿಶ್ಯ ಸಃ ರೌದ್ರಂ ಸಾಮ ಅಭಿಗಾಯತಿ ಯಜಮಾನಃ ರುದ್ರದೈವತ್ಯಂ ವೈರಾಜ್ಯಾಯ ॥

ಅಂತರಿಕ್ಷಕ್ಷಿತ ಇತ್ಯಾದಿ ಸಮಾನಮ್ ॥

ತಥಾ ಆಹವನೀಯಸ್ಯೋದಙ್ಮುಖ ಉಪವಿಶ್ಯ ಸಃ ಆದಿತ್ಯದೈವತ್ಯಮ್ ಆದಿತ್ಯಂ ವೈಶ್ವದೇವಂ ಚ ಸಾಮ ಅಭಿಗಾಯತಿ ಕ್ರಮೇಣ ಸ್ವಾರಾಜ್ಯಾಯ ಸಾಮ್ರಾಜ್ಯಾಯ ॥

ದಿವಿಕ್ಷಿದ್ಭ್ಯ ಇತ್ಯೇವಮಾದಿ ಸಮಾನಮನ್ಯತ್ । ವಿಂದತ ಅಪಹತ ಇತಿ ಬಹುವಚನಮಾತ್ರಂ ವಿಶೇಷಃ । ಯಾಜಮಾನಂ ತ್ವೇತತ್ , ಏತಾಸ್ಮ್ಯತ್ರ ಯಜಮಾನ ಇತ್ಯಾದಿಲಿಂಗಾತ್ ॥

ಏಷ ಹ ವೈ ಯಜಮಾನಃ ಏವಂವಿತ್ ಯಥೋಕ್ತಸ್ಯ ಸಾಮಾದೇರ್ವಿದ್ವಾನ್ ಯಜ್ಞಸ್ಯ ಮಾತ್ರಾಂ ಯಜ್ಞಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಂ ವೇದ ಯಥೋಕ್ತಮ್ । ಯ ಏವಂ ವೇದೇತಿ ದ್ವಿರುಕ್ತಿರಧ್ಯಾಯಪರಿಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಾ ॥

ಅಸೌ ವಾ ಆದಿತ್ಯೋ ದೇವಮಧ್ವಿತ್ಯಾದಿ । ದೇವಾನಾಂ ಮೋದನಾತ್ ಮಧ್ವಿವ ಮಧು ಅಸೌ ಆದಿತ್ಯಃ । ವಸ್ವಾದೀನಾಂ ಚ ಮೋದನಹೇತುತ್ವಂ ವಕ್ಷ್ಯತಿ ಸರ್ವಯಜ್ಞಫಲರೂಪತ್ವಾದಾದಿತ್ಯಸ್ಯ । ಕಥಂ ಮಧುತ್ವಮಿತಿ, ಆಹ — ತಸ್ಯ ಮಧುನಃ ದ್ಯೌರೇವ ಭ್ರಾಮರಸ್ಯೇವ ಮಧುನಃ ತಿರಶ್ಚೀನವಂಶಃ ತಿರಶ್ಚೀನಶ್ಚಾಸೌ ವಂಶಶ್ಚೇತಿ ತಿರಶ್ಚೀನವಂಶಃ । ತಿರ್ಯಗ್ಗತೇವ ಹಿ ದ್ಯೌರ್ಲಕ್ಷ್ಯತೇ । ಅಂತರಿಕ್ಷಂ ಚ ಮಧ್ವಪೂಪಃ ದ್ಯುವಂಶೇ ಲಗ್ನಃ ಸನ್ ಲಂಬತ ಇವ, ಅತೋ ಮಧ್ವಪೂಪಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ಅಂತರಿಕ್ಷಂ ಮಧ್ವಪೂಪಃ, ಮಧುನಃ ಸವಿತುರಾಶ್ರಯತ್ವಾಚ್ಚ । ಮರೀಚಯಃ ರಶ್ಮಯಃ ರಶ್ಮಿಸ್ಥಾ ಆಪೋ ಭೌಮಾಃ ಸವಿತ್ರಾಕೃಷ್ಟಾಃ । ‘ಏತಾ ವಾ ಆಪಃ ಸ್ವರಾಜೋ ಯನ್ಮರೀಚಯಃ’ ( ? ) ಇತಿ ಹಿ ವಿಜ್ಞಾಯಂತೇ । ತಾ ಅಂತರಿಕ್ಷಮಧ್ವಪೂಪಸ್ಥರಶ್ಮ್ಯಂತರ್ಗತತ್ವಾತ್ ಭ್ರಮರಬೀಜಭೂತಾಃ ಪುತ್ರಾ ಇವ ಹಿತಾ ಲಕ್ಷ್ಯಂತ ಇತಿ ಪುತ್ರಾ ಇವ ಪುತ್ರಾಃ, ಮಧ್ವಪೂಪನಾಡ್ಯಂತರ್ಗತಾ ಹಿ ಭ್ರಮರಪುತ್ರಾಃ ॥

ತಸ್ಯ ಸವಿತುಃ ಮಧ್ವಾಶ್ರಯಸ್ಯ ಮಧುನೋ ಯೇ ಪ್ರಾಂಚಃ ಪ್ರಾಚ್ಯಾಂ ದಿಶಿ ಗತಾಃ ರಶ್ಮಯಃ, ತಾ ಏವ ಅಸ್ಯ ಪ್ರಾಚ್ಯಃ ಪ್ರಾಗಂಚನಾತ್ ಮಧುನೋ ನಾಡ್ಯಃ ಮಧುನಾಡ್ಯ ಇವ ಮಧ್ವಾಧಾರಚ್ಛಿದ್ರಾಣೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ರ ಋಚ ಏವ ಮಧುಕೃತಃ ಲೋಹಿತರೂಪಂ ಸವಿತ್ರಾಶ್ರಯಂ ಮಧು ಕುರ್ವಂತೀತಿ ಮಧುಕೃತಃ ಭ್ರಮರಾ ಇವ ; ಯತೋ ರಸಾನಾದಾಯ ಮಧು ಕುರ್ವಂತಿ, ತತ್ಪುಷ್ಪಮಿವ ಪುಷ್ಪಮ್ ಋಗ್ವೇದ ಏವ । ತತ್ರ ಋಗ್ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸಮುದಾಯಸ್ಯ ಋಗ್ವೇದಾಖ್ಯತ್ವಾತ್ ಶಬ್ದಮಾತ್ರಾಚ್ಚ ಭೋಗ್ಯರೂಪರಸನಿಸ್ರಾವಾಸಂಭವಾತ್ ಋಗ್ವೇದಶಬ್ದೇನ ಅತ್ರ ಋಗ್ವೇದವಿಹಿತಂ ಕರ್ಮ, ತತೋ ಹಿ ಕರ್ಮಫಲಭೂತಮಧುರಸನಿಸ್ರಾವಸಂಭವಾತ್ । ಮಧುಕರೈರಿವ ಪುಷ್ಪಸ್ಥಾನೀಯಾದೃಗ್ವೇದವಿಹಿತಾತ್ಕರ್ಮಣಃ ಅಪ ಆದಾಯ ಋಗ್ಭಿರ್ಮಧು ನಿರ್ವರ್ತ್ಯತೇ । ಕಾಸ್ತಾ ಆಪ ಇತಿ, ಆಹ — ತಾಃ ಕರ್ಮಣಿ ಪ್ರಯುಕ್ತಾಃ ಸೋಮಾಜ್ಯಪಯೋರೂಪಾಃ ಅಗ್ನೌ ಪ್ರಕ್ಷಿಪ್ತಾಃ ತತ್ಪಾಕಾಭಿನಿರ್ವೃತ್ತಾ ಅಮೃತಾಃ ಅಮೃತಾರ್ಥತ್ವಾದತ್ಯಂತರಸವತ್ಯಃ ಆಪೋ ಭವಂತಿ । ತದ್ರಸಾನಾದಾಯ ತಾ ವಾ ಏತಾ ಋಚಃ ಪುಷ್ಪೇಭ್ಯೋ ರಸಮಾದದಾನಾ ಇವ ಭ್ರಮರಾ ಋಚಃ ॥

ಏತಮ್ ಋಗ್ವೇದಮ್ ಋಗ್ವೇದವಿಹಿತಂ ಕರ್ಮ ಪುಷ್ಪಸ್ಥಾನೀಯಮ್ ಅಭ್ಯತಪನ್ ಅಭಿತಾಪಂ ಕೃತವತ್ಯ ಇವ ಏತಾ ಋಚಃ ಕರ್ಮಣಿ ಪ್ರಯುಕ್ತಾಃ । ಋಗ್ಭಿರ್ಹಿ ಮಂತ್ರೈಃ ಶಸ್ತ್ರಾದ್ಯಂಗಭಾವಮುಪಗತೈಃ ಕ್ರಿಯಮಾಣಂ ಕರ್ಮ ಮಧುನಿರ್ವರ್ತಕಂ ರಸಂ ಮುಂಚತೀತ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ, ಪುಷ್ಪಾಣೀವ ಭ್ರಮರೈರಾಚೂಷ್ಯಮಾಣಾನಿ । ತದೇತದಾಹ — ತಸ್ಯ ಋಗ್ವೇದಸ್ಯ ಅಭಿತಪ್ತಸ್ಯ । ಕೋಽಸೌ ರಸಃ, ಯಃ ಋಙ್ಮಧುಕರಾಭಿತಾಪನಿಃಸೃತ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ? ಯಶಃ ವಿಶ್ರುತತ್ವಂ ತೇಜಃ ದೇಹಗತಾ ದೀಪ್ತಿಃ ಇಂದ್ರಿಯಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯೋಪೇತೈರಿಂದ್ರಿಯೈರವೈಕಲ್ಯಂ ವೀರ್ಯಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಬಲಮಿತ್ಯರ್ಥಃ, ಅನ್ನಾದ್ಯಮ್ ಅನ್ನಂ ಚ ತದಾದ್ಯಂ ಚ ಯೇನೋಪಯುಜ್ಯಮಾನೇನಾಹನ್ಯಹನಿ ದೇವಾನಾಂ ಸ್ಥಿತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ ತದನ್ನಾದ್ಯಮ್ ಏಷ ರಸಃ ಅಜಾಯತ ಯಾಗಾದಿಲಕ್ಷಣಾತ್ಕರ್ಮಣಃ ॥

ಯಶ ಆದ್ಯನ್ನಾದ್ಯಪರ್ಯಂತಂ ತತ್ ವ್ಯಕ್ಷರತ್ ವಿಶೇಷೇಣಾಕ್ಷರತ್ ಅಗಮತ್ । ಗತ್ವಾ ಚ ತದಾದಿತ್ಯಮ್ ಅಭಿತಃ ಪಾರ್ಶ್ವತಃ ಪೂರ್ವಭಾಗಂ ಸವಿತುಃ ಅಶ್ರಯತ್ ಆಶ್ರಿತವದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಮುಷ್ಮಿನ್ನಾದಿತ್ಯೇ ಸಂಚಿತಂ ಕರ್ಮಫಲಾಖ್ಯಂ ಮಧು ಭೋಕ್ಷ್ಯಾಮಹ ಇತ್ಯೇವಂ ಹಿ ಯಶಆದಿಲಕ್ಷಣಫಲಪ್ರಾಪ್ತಯೇ ಕರ್ಮಾಣಿ ಕ್ರಿಯಂತೇ ಮನುಷ್ಯೈಃ — ಕೇದಾರನಿಷ್ಪಾದನಮಿವ ಕರ್ಷಕೈಃ । ತತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯತೇ ಶ್ರದ್ಧಾಹೇತೋಃ । ತದ್ವಾ ಏತತ್ ; ಕಿಂ ತತ್ ? ಯದೇತತ್ ಆದಿತ್ಯಸ್ಯ ಉದ್ಯತೋ ದೃಶ್ಯತೇ ರೋಹಿತಂ ರೂಪಮ್ ॥

ಅಥ ಯೇ ಅಸ್ಯ ದಕ್ಷಿಣಾ ರಶ್ಮಯ ಇತ್ಯಾದಿ ಸಮಾನಮ್ । ಯಜೂಂಷ್ಯೇವ ಮಧುಕೃತಃ ಯಜುರ್ವೇದವಿಹಿತೇ ಕರ್ಮಣಿ ಪ್ರಯುಕ್ತಾನಿ, ಪೂರ್ವವನ್ಮಧುಕೃತ ಇವ । ಯಜುರ್ವೇದವಿಹಿತಂ ಕರ್ಮ ಪುಷ್ಪಸ್ಥಾನೀಯಂ ಪುಷ್ಪಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ತಾ ಏವ ಸೋಮಾದ್ಯಾ ಅಮೃತಾ ಆಪಃ ॥

ತಾನಿ ವಾ ಏತಾನಿ ಯಜೂಂಷ್ಯೇತಂ ಯಜುರ್ವೇದಮಭ್ಯತಪನ್ ಇತ್ಯೇವಮಾದಿ ಸರ್ವಂ ಸಮಾನಮ್ । ಮಧು ಏತದಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ದೃಶ್ಯತೇ ಶುಕ್ಲಂ ರೂಪಮ್ ॥

ಅಥ ಯೇಽಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಂಚೋ ರಶ್ಮಯ ಇತ್ಯಾದಿ ಸಮಾನಮ್ । ತಥಾ ಸಾಮ್ನಾಂ ಮಧು, ಏತದಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ಕೃಷ್ಣಂ ರೂಪಮ್ ॥

ಅಥ ಯೇಽಸ್ಯೋದಂಚೋ ರಶ್ಮಯ ಇತ್ಯಾದಿ ಸಮಾನಮ್ । ಅಥರ್ವಾಂಗಿರಸಃ ಅಥರ್ವಣಾ ಅಂಗಿರಸಾ ಚ ದೃಷ್ಟಾ ಮಂತ್ರಾ ಅಥರ್ವಾಂಗಿರಸಃ, ಕರ್ಮಣಿ ಪ್ರಯುಕ್ತಾ ಮಧುಕೃತಃ । ಇತಿಹಾಸಪುರಾಣಂ ಪುಷ್ಪಮ್ । ತಯೋಶ್ಚೇತಿಹಾಸಪುರಾಣಯೋರಶ್ವಮೇಧೇ ಪಾರಿಪ್ಲವಾಸು ರಾತ್ರಿಷು ಕರ್ಮಾಂಗತ್ವೇನ ವಿನಿಯೋಗಃ ಸಿದ್ಧಃ । ಮಧು ಏತದಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ಪರಂ ಕೃಷ್ಣಂ ರೂಪಮ್ ಅತಿಶಯೇನ ಕೃಷ್ಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಅಥ ಯೇಽಸ್ಯೋರ್ಧ್ವಾ ರಶ್ಮಯ ಇತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವವತ್ । ಗುಹ್ಯಾ ಗೋಪ್ಯಾ ರಹಸ್ಯಾ ಏವ ಆದೇಶಾ ಲೋಕದ್ವಾರೀಯಾದಿವಿಧಯ ಉಪಾಸನಾನಿ ಚ ಕರ್ಮಾಂಗವಿಷಯಾಣಿ ಮಧುಕೃತಃ, ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಶಬ್ದಾಧಿಕಾರಾತ್ಪ್ರಣವಾಖ್ಯಂ ಪುಷ್ಪಮ್ । ಸಮಾನಮನ್ಯತ್ । ಮಧು ಏತತ್ ಆದಿತ್ಯಸ್ಯ ಮಧ್ಯೇ ಕ್ಷೋಭತ ಇವ ಸಮಾಹಿತದೃಷ್ಟೇರ್ದೃಶ್ಯತೇ ಸಂಚಲತೀವ ॥

ತೇ ವಾ ಏತೇ ಯಥೋಕ್ತಾ ರೋಹಿತಾದಿರೂಪವಿಶೇಷಾ ರಸಾನಾಂ ರಸಾಃ । ಕೇಷಾಂ ರಸಾನಾಮಿತಿ, ಆಹ — ವೇದಾ ಹಿ ಯಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕನಿಷ್ಯಂದತ್ವಾತ್ಸಾರಾ ಇತಿ ರಸಾಃ, ತೇಷಾಂ ರಸಾನಾಂ ಕರ್ಮಭಾವಮಾಪನ್ನಾನಾಮಪ್ಯೇತೇ ರೋಹಿತಾದಿವಿಶೇಷಾ ರಸಾ ಅತ್ಯಂತಸಾರಭೂತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಅಮೃತಾನಾಮಮೃತಾನಿ ವೇದಾ ಹ್ಯಮೃತಾಃ, ನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ , ತೇಷಾಮೇತಾನಿ ರೋಹಿತಾದೀನಿ ರೂಪಾಣ್ಯಮೃತಾನಿ । ರಸಾನಾಂ ರಸಾ ಇತ್ಯಾದಿ ಕರ್ಮಸ್ತುತಿರೇಷಾ — ಯಸ್ಯೈವಂವಿಶಿಷ್ಟಾನ್ಯಮೃತಾನಿ ಫಲಮಿತಿ ॥

ತತ್ ತತ್ರ ಯತ್ಪ್ರಥಮಮಮೃತಂ ರೋಹಿತರೂಪಲಕ್ಷಣಂ ತದ್ವಸವಃ ಪ್ರಾತಃಸವನೇಶಾನಾ ಉಪಜೀವಂತಿ ಅಗ್ನಿನಾ ಮುಖೇನ ಅಗ್ನಿನಾ ಪ್ರಧಾನಭೂತೇನ, ಅಗ್ನಿಪ್ರಧಾನಾಃ ಸಂತ ಉಪಜೀವಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ಅನ್ನಾದ್ಯಂ ರಸೋಽಜಾಯತ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧ । ೩) (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೨ । ೨) (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೩ । ೨) (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೪ । ೨) (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೫ । ೨) ಇತಿ ವಚನಾತ್ ಕಬಲಗ್ರಾಹಮಶ್ನಂತೀತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ , ತತ್ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತೇ — ನ ವೈ ದೇವಾ ಅಶ್ನಂತಿ ನ ಪಿಬಂತೀತಿ । ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಉಪಜೀವಂತೀತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಏತದೇವ ಹಿ ಯಥೋಕ್ತಮಮೃತಂ ರೋಹಿತಂ ರೂಪಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಉಪಲಭ್ಯ ಸರ್ವಕರಣೈರನುಭೂಯ ತೃಪ್ಯಂತಿ, ದೃಶೇಃ ಸರ್ವಕರಣದ್ವಾರೋಪಲಬ್ಧ್ಯರ್ಥತ್ವಾತ್ । ನನು ರೋಹಿತಂ ರೂಪಂ ದೃಷ್ಟ್ವೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ; ಕಥಮನ್ಯೇಂದ್ರಿಯವಿಷಯತ್ವಂ ರೂಪಸ್ಯೇತಿ ; ನ, ಯಶಆದೀನಾಂ ಶ್ರೋತ್ರಾದಿಗಂಯತ್ವಾತ್ । ಶ್ರೋತ್ರಗ್ರಾಹ್ಯಂ ಯಶಃ । ತೇಜೋರೂಪಂ ಚಾಕ್ಷುಷಮ್ । ಇಂದ್ರಿಯಂ ವಿಷಯಗ್ರಹಣಕಾರ್ಯಾನುಮೇಯಂ ಕರಣಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್ । ವೀರ್ಯಂ ಬಲಂ ದೇಹಗತ ಉತ್ಸಾಹಃ ಪ್ರಾಣವತ್ತಾ । ಅನ್ನಾದ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಹಮುಪಜೀವ್ಯಮಾನಂ ಶರೀರಸ್ಥಿತಿಕರಂ ಯದ್ಭವತಿ । ರಸೋ ಹ್ಯೇವಮಾತ್ಮಕಃ ಸರ್ವಃ । ಯಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ತೃಪ್ಯಂತಿ ಸರ್ವೇ । ದೇವಾ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ತೃಪ್ಯಂತೀತಿ ಏತತ್ಸರ್ವಂ ಸ್ವಕರಣೈರನುಭೂಯ ತೃಪ್ಯಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಆದಿತ್ಯಸಂಶ್ರಯಾಃ ಸಂತೋ ವೈಗಂಧ್ಯಾದಿದೇಹಕರಣದೋಷರಹಿತಾಶ್ಚ ॥

ಕಿಂ ತೇ ನಿರುದ್ಯಮಾ ಅಮೃತಮುಪಜೀವಂತಿ ? ನ ; ಕಥಂ ತರ್ಹಿ, ಏತದೇವ ರೂಪಮ್ ಅಭಿಲಕ್ಷ್ಯ ಅಧುನಾ ಭೋಗಾವಸರೋ ನಾಸ್ಮಾಕಮಿತಿ ಬುದ್ಧ್ವಾ ಅಭಿಸಂವಿಶಂತಿ ಉದಾಸತೇ । ಯದಾ ವೈ ತಸ್ಯಾಮೃತಸ್ಯ ಭೋಗಾವಸರೋ ಭವೇತ್ , ತದೈತಸ್ಮಾದಮೃತಾದಮೃತಭೋಗನಿಮಿತ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ; ಏತಸ್ಮಾದ್ರೂಪಾತ್ ಉದ್ಯಂತಿ ಉತ್ಸಾಹವಂತೋ ಭವಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಹಿ ಅನುತ್ಸಾಹವತಾಮನನುತಿಷ್ಠತಾಮಲಸಾನಾಂ ಭೋಗಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ಲೋಕೇ ದೃಷ್ಟಾ ॥

ಸ ಯಃ ಕಶ್ಚಿತ್ ಏತದೇವಂ ಯಥೋದಿತಮ್ ಋಙ್ಮಧುಕರತಾಪರಸಸಂಕ್ಷರಣಮ್ ಋಗ್ವೇದವಿಹಿತಕರ್ಮಪುಷ್ಪಾತ್ ತಸ್ಯ ಚ ಆದಿತ್ಯಸಂಶ್ರಯಣಂ ರೋಹಿತರೂಪತ್ವಂ ಚ ಅಮೃತಸ್ಯ ಪ್ರಾಚೀದಿಗ್ಗತರಶ್ಮಿನಾಡೀಸಂಸ್ಥತಾಂ ವಸುದೇವಭೋಗ್ಯತಾಂ ತದ್ವಿದಶ್ಚ ವಸುಭಿಃ ಸಹೈಕತಾಂ ಗತ್ವಾ ಅಗ್ನಿನಾ ಮುಖೇನೋಪಜೀವನಂ ದರ್ಶನಮಾತ್ರೇಣ ತೃಪ್ತಿಂ ಚ ಸ್ವಭೋಗಾವಸರೇ ಉದ್ಯಮನಂ ತತ್ಕಾಲಾಪಾಯೇ ಚ ಸಂವೇಶನಂ ವೇದ, ಸೋಽಪಿ ವಸುವತ್ ಸರ್ವಂ ತಥೈವಾನುಭವತಿ ॥

ಕಿಯಂತಂ ಕಾಲಂ ವಿದ್ವಾಂಸ್ತದಮೃತಮುಪಜೀವತೀತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಸ ವಿದ್ವಾನ್ ಯಾವದಾದಿತ್ಯಃ ಪುರಸ್ತಾತ್ ಪ್ರಾಚ್ಯಾಂ ದಿಶಿ ಉದೇತಾ ಪಶ್ಚಾತ್ ಪ್ರತೀಚ್ಯಾಮ್ ಅಸ್ತಮೇತಾ, ತಾವದ್ವಸೂನಾಂ ಭೋಗಕಾಲಃ ತಾವಂತಮೇವ ಕಾಲಂ ವಸೂನಾಮಾಧಿಪತ್ಯಂ ಸ್ವಾರಾಜ್ಯಂ ಪರ್ಯೇತಾ ಪರಿತೋ ಗಂತಾ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಯಥಾ ಚಂದ್ರಮಂಡಲಸ್ಥಃ ಕೇವಲಕರ್ಮೀ ಪರತಂತ್ರೋ ದೇವಾನಾಮನ್ನಭೂತಃ ; ಕಿಂ ತರ್ಹಿ, ಅಯಮ್ ಆಧಿಪತ್ಯಂ ಸ್ವಾರಾಜ್ಯಂ ಸ್ವರಾಡ್ಭಾವಂ ಚ ಅಧಿಗಚ್ಛತಿ ॥

ಅಥ ಯದ್ದ್ವಿತೀಯಮಮೃತಂ ತದ್ರುದ್ರಾ ಉಪಜೀವಂತೀತ್ಯಾದಿ ಸಮಾನಮ್ ॥

ಸ ಯಾವದಾದಿತ್ಯಃ ಪುರಸ್ತಾದುದೇತಾ ಪಶ್ಚಾದಸ್ತಮೇತಾ ದ್ವಿಸ್ತಾವತ್ ತತೋ ದ್ವಿಗುಣಂ ಕಾಲಂ ದಕ್ಷಿಣತ ಉದೇತಾ ಉತ್ತರತೋಽಸ್ತಮೇತಾ ರುದ್ರಾಣಾಂ ತಾವದ್ಭೋಗಕಾಲಃ ॥

ತಥಾ ಪಶ್ಚಾತ್ ಉತ್ತರತಃ ಊರ್ಧ್ವಮುದೇತಾ ವಿಪರ್ಯಯೇಣ ಅಸ್ತಮೇತಾ । ಪೂರ್ವಸ್ಮಾತ್ಪೂರ್ವಸ್ಮಾದ್ದ್ವಿಗುಣೋತ್ತರೋತ್ತರೇಣ ಕಾಲೇನೇತ್ಯಪೌರಾಣಂ ದರ್ಶನಮ್ । ಸವಿತುಃ ಚತುರ್ದಿಶಮಿಂದ್ರಯಮವರುಣಸೋಮಪುರೀಷು ಉದಯಾಸ್ತಮಯಕಾಲಸ್ಯ ತುಲ್ಯತ್ವಂ ಹಿ ಪೌರಾಣಿಕೈರುಕ್ತಮ್ , ಮಾನಸೋತ್ತರಸ್ಯ ಮೂರ್ಧನಿ ಮೇರೋಃ ಪ್ರದಕ್ಷಿಣಾವೃತ್ತೇಸ್ತುಲ್ಯತ್ವಾದಿತಿ । ಅತ್ರೋಕ್ತಃ ಪರಿಹಾರಃ ಆಚಾರ್ಯೈಃ । ಅಮರಾವತ್ಯಾದೀನಾಂ ಪುರೀಣಾಂ ದ್ವಿಗುಣೋತ್ತರೋತ್ತರೇಣ ಕಾಲೇನೋದ್ವಾಸಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಉದಯಶ್ಚ ನಾಮ ಸವಿತುಃ ತನ್ನಿವಾಸಿನಾಂ ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಚಕ್ಷುರ್ಗೋಚರಾಪತ್ತಿಃ, ತದತ್ಯಯಶ್ಚ ಅಸ್ತಮನಮ್ ; ನ ಪರಮಾರ್ಥತ ಉದಯಾಸ್ತಮನೇ ಸ್ತಃ । ತನ್ನಿವಾಸಿನಾಂ ಚ ಪ್ರಾಣಿನಾಮಭಾವೇ ತಾನ್ಪ್ರತಿ ತೇನೈವ ಮಾರ್ಗೇಣ ಗಚ್ಛನ್ನಪಿ ನೈವೋದೇತಾ ನಾಸ್ತಮೇತೇತಿ, ಚಕ್ಷುರ್ಗೋಚರಾಪತ್ತೇಸ್ತದತ್ಯಯಸ್ಯ ಚ ಅಭಾವಾತ್ । ತಥಾ ಅಮರಾವತ್ಯಾಃ ಸಕಾಶಾದ್ದ್ವಿಗುಣಂ ಕಾಲಂ ಸಂಯಮನೀ ಪುರೀ ವಸತಿ, ಅತಸ್ತನ್ನಿವಾಸಿನಃ ಪ್ರಾಣಿನಃ ಪ್ರತಿ ದಕ್ಷಿಣತ ಇವ ಉದೇತಿ ಉತ್ತರತೋಽಸ್ತಮೇತಿ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇಽಸ್ಮದ್ಬುದ್ಧಿಂ ಚ ಅಪೇಕ್ಷ್ಯ । ತಥೋತ್ತರಾಸ್ವಪಿ ಪುರೀಷು ಯೋಜನಾ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಚ ಮೇರುರುತ್ತರತೋ ಭವತಿ । ಯದಾ ಅಮರಾವತ್ಯಾಂ ಮಧ್ಯಾಹ್ನಗತಃ ಸವಿತಾ, ತದಾ ಸಂಯಮನ್ಯಾಮುದ್ಯಂದೃಶ್ಯತೇ ; ತತ್ರ ಮಧ್ಯಾಹ್ನಗತೋ ವಾರುಣ್ಯಾಮುದ್ಯಂದೃಶ್ಯತೇ ; ತಥೋತ್ತರಸ್ಯಾಮ್ , ಪ್ರದಕ್ಷಿಣಾವೃತ್ತೇಸ್ತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ । ಇಲಾವೃತವಾಸಿನಾಂ ಸರ್ವತಃ ಪರ್ವತಪ್ರಾಕಾರನಿವಾರಿತಾದಿತ್ಯರಶ್ಮೀನಾಂ ಸವಿತಾ ಊರ್ಧ್ವ ಇವ ಉದೇತಾ ಅರ್ವಾಗಸ್ತಮೇತಾ ದೃಶ್ಯತೇ, ಪರ್ವತೋರ್ಧ್ವಚ್ಛಿದ್ರಪ್ರವೇಶಾತ್ಸವಿತೃಪ್ರಕಾಶಸ್ಯ । ತಥಾ ಋಗಾದ್ಯಮೃತೋಪಜೀವಿನಾಮಮೃತಾನಾಂ ಚ ದ್ವಿಗುಣೋತ್ತರೋತ್ತರವೀರ್ಯವತ್ತ್ವಮನುಮೀಯತೇ ಭೋಗಕಾಲದ್ವೈಗುಣ್ಯಲಿಂಗೇನ । ಉದ್ಯಮನಸಂವೇಶನಾದಿ ದೇವಾನಾಂ ರುದ್ರಾದೀನಾಂ ವಿದುಷಶ್ಚ ಸಮಾನಮ್ ॥

ಕೃತ್ವೈವಮುದಯಾಸ್ತಮನೇನ ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಸ್ವಕರ್ಮಫಲಭೋಗನಿಮಿತ್ತಮನುಗ್ರಹಮ್ , ತತ್ಕರ್ಮಫಲಭೋಗಕ್ಷಯೇ ತಾನಿ ಪ್ರಾಣಿಜಾತಾನ್ಯಾತ್ಮನಿ ಸಂಹೃತ್ಯ, ಅಥ ತತಃ ತಸ್ಮಾದನಂತರಂ ಪ್ರಾಣ್ಯನುಗ್ರಹಕಾಲಾದೂರ್ಧ್ವಃ ಸನ್ ಆತ್ಮನ್ಯುದೇತ್ಯ ಉದ್ಗಂಯ ಯಾನ್ಪ್ರತ್ಯುದೇತಿ ತೇಷಾಂ ಪ್ರಾಣಿನಾಮಭಾವಾತ್ ಸ್ವಾತ್ಮಸ್ಥಃ ನೈವೋದೇತಾ ನಾಸ್ತಮೇತಾ ಏಕಲಃ ಅದ್ವಿತೀಯಃ ಅನವಯವಃ ಮಧ್ಯೇ ಸ್ವಾತ್ಮನ್ಯೇವ ಸ್ಥಾತಾ । ತತ್ರ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿದ್ವಾನ್ವಸ್ವಾದಿಸಮಾನಚರಣಃ ರೋಹಿತಾದ್ಯಮೃತಭೋಗಭಾಗೀ ಯಥೋಕ್ತಕ್ರಮೇಣ ಸ್ವಾತ್ಮಾನಂ ಸವಿತಾರಮಾತ್ಮತ್ವೇನೋಪೇತ್ಯ ಸಮಾಹಿತಃ ಸನ್ ಏತಂ ಮಂತ್ರಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಉತ್ಥಿತಃ ಅನ್ಯಸ್ಮೈ ಪೃಷ್ಟವತೇ ಜಗಾದ ಯತಸ್ತ್ವಮಾಗತೋ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಾತ್ ಕಿಂ ತತ್ರಾಪ್ಯಹೋರಾತ್ರಾಭ್ಯಾಂ ಪರಿವರ್ತಮಾನಃ ಸವಿತಾ ಪ್ರಾಣಿನಾಮಾಯುಃ ಕ್ಷಪಯತಿ ಯಥೇಹಾಸ್ಮಾಕಮ್ ; ಇತ್ಯೇವಂ ಪೃಷ್ಟಃ ಪ್ರತ್ಯಾಹ — ತತ್ ತತ್ರ ಯಥಾ ಪೃಷ್ಟೇ ಯಥೋಕ್ತೇ ಚ ಅರ್ಥೇ ಏಷ ಶ್ಲೋಕೋ ಭವತಿ ತೇನೋಕ್ತೋ ಯೋಗಿನೇತಿ ಶ್ರುತೇರ್ವಚನಮಿದಮ್ ॥

ನ ವೈ ತತ್ರ ಯತೋಽಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಾದಾಗತಃ ತಸ್ಮಿನ್ನ ವೈ ತತ್ರ ಏತದಸ್ತಿ ಯತ್ಪೃಚ್ಛಸಿ । ನ ಹಿ ತತ್ರ ನಿಂಲೋಚ ಅಸ್ತಮಗಮತ್ಸವಿತಾ ನ ಚ ಉದಿಯಾಯ ಉದ್ಗತಃ ಕುತಶ್ಚಿತ್ ಕದಾಚನ ಕಸ್ಮಿಂಶ್ಚಿದಪಿ ಕಾಲೇ ಇತಿ । ಉದಯಾಸ್ತಮಯವರ್ಜಿತಃ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಃ ಇತ್ಯನುಪಪನ್ನಮ್ ಇತ್ಯುಕ್ತಃ ಶಪಥಮಿವ ಪ್ರತಿಪೇದೇ ಹೇ ದೇವಾಃ ಸಾಕ್ಷಿಣೋ ಯೂಯಂ ಶೃಣುತ, ಯಥಾ ಮಯೋಕ್ತಂ ಸತ್ಯಂ ವಚಃ ತೇನ ಸತ್ಯೇನ ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪೇಣ ಮಾ ವಿರಾಧಿಷಿ ಮಾ ವಿರುಧ್ಯೇಯಮ್ , ಅಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಮಮ ಮಾ ಭೂದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ನ ಹ ವಾ ಅಸ್ಮೈ ಯಥೋಕ್ತಬ್ರಹ್ಮವಿದೇ ನ ಉದೇತಿ ನ ನಿಂಲೋಚತಿ ನಾಸ್ತಮೇತಿ, ಕಿಂ ತು ಬ್ರಹ್ಮವಿದೇಽಸ್ಮೈ ಸಕೃದ್ದಿವಾ ಹೈವ ಸದೈವ ಅಹರ್ಭವತಿ, ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್ವಾತ್ ; ಯ ಏತಾಂ ಯಥೋಕ್ತಾಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪನಿಷದಂ ವೇದಗುಹ್ಯಂ ವೇದ, ಏವಂ ತಂತ್ರೇಣ ವಂಶಾದಿತ್ರಯಂ ಪ್ರತ್ಯಮೃತಸಂಬಂಧಂ ಚ ಯಚ್ಚ ಅನ್ಯದವೋಚಾಮ ಏವಂ ಜಾನಾತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿದ್ವಾನ್ ಉದಯಾಸ್ತಮಯಕಾಲಾಪರಿಚ್ಛೇದ್ಯಂ ನಿತ್ಯಮಜಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ತದ್ಧೈತತ್ ಮಧುಜ್ಞಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮಾ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಃ ವಿರಾಜೇ ಪ್ರಜಾಪತಯೇ ಉವಾಚ ; ಸೋಽಪಿ ಮನವೇ ; ಮನುರಿಕ್ಷ್ವಾಕ್ವಾದ್ಯಾಭ್ಯಃ ಪ್ರಜಾಭ್ಯಃ ಪ್ರೋವಾಚೇತಿ ವಿದ್ಯಾಂ ಸ್ತೌತಿ — ಬ್ರಹ್ಮಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಕ್ರಮಾಗತೇತಿ । ಕಿಂ ಚ, ತದ್ಧೈತತ್ ಮಧುಜ್ಞಾನಮ್ ಉದ್ದಾಲಕಾಯ ಆರುಣಯೇ ಪಿತಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನಂ ಜ್ಯೇಷ್ಠಾಯ ಪುತ್ರಾಯ ಪ್ರೋವಾಚ ॥

ಇದಂ ವಾವ ತದ್ಯಥೋಕ್ತಮ್ ಅನ್ಯೋಽಪಿ ಜ್ಯೇಷ್ಠಾಯ ಪುತ್ರಾಯ ಸರ್ವಪ್ರಿಯಾರ್ಹಾಯ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಬ್ರೂಯಾತ್ । ಪ್ರಣಾಯ್ಯಾಯ ವಾ ಯೋಗ್ಯಾಯ ಅಂತೇವಾಸಿನೇ ಶಿಷ್ಯಾಯ ॥

ನಾನ್ಯಸ್ಮೈ ಕಸ್ಮೈಚನ ಪ್ರಬ್ರೂಯಾತ್ । ತೀರ್ಥದ್ವಯಮನುಜ್ಞಾತಮನೇಕೇಷಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತಾನಾಂ ತೀರ್ಥಾನಾಮಾಚಾರ್ಯಾದೀನಾಮ್ । ಕಸ್ಮಾತ್ಪುನಸ್ತೀರ್ಥಸಂಕೋಚನಂ ವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಕೃತಮಿತಿ, ಆಹ — ಯದ್ಯಪಿ ಅಸ್ಮೈ ಆಚಾರ್ಯಾಯ ಇಮಾಂ ಕಶ್ಚಿತ್ಪೃಥಿವೀಮ್ ಅದ್ಭಿಃ ಪರಿಗೃಹೀತಾಂ ಸಮುದ್ರಪರಿವೇಷ್ಟಿತಾಂ ಸಮಸ್ತಾಮಪಿ ದದ್ಯಾತ್ , ಅಸ್ಯಾ ವಿದ್ಯಾಯಾ ನಿಷ್ಕ್ರಯಾರ್ಥಮ್ , ಆಚಾರ್ಯಾಯ ಧನಸ್ಯ ಪೂರ್ಣಾಂ ಸಂಪನ್ನಾಂ ಭೋಗೋಪಕರಣೈಃ ; ನಾಸಾವಸ್ಯ ನಿಷ್ಕ್ರಯಃ, ಯಸ್ಮಾತ್ ತತೋಽಪಿ ದಾನಾತ್ ಏತದೇವ ಯನ್ಮಧುವಿದ್ಯಾದಾನಂ ಭೂಯಃ ಬಹುತರಫಲಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ದ್ವಿರಭ್ಯಾಸಃ ಆದರಾರ್ಥಃ ॥

ಗಾಯತ್ರೀ ವಾ ಇತ್ಯವಧಾರಣಾರ್ಥೋ ವೈ - ಶಬ್ದಃ । ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಭೂತಂ ಪ್ರಾಣಿಜಾತಂ ಯತ್ಕಿಂಚ ಸ್ಥಾವರಂ ಜಂಗಮಂ ವಾ ತತ್ಸರ್ವಂ ಗಾಯತ್ರ್ಯೇವ । ತಸ್ಯಾಶ್ಛಂದೋಮಾತ್ರಾಯಾಃ ಸರ್ವಭೂತತ್ವಮನುಪಪನ್ನಮಿತಿ ಗಾಯತ್ರೀಕಾರಣಂ ವಾಚಂ ಶಬ್ದರೂಪಾಮಾಪಾದಯತಿ ಗಾಯತ್ರೀಂ ವಾಗ್ವೈ ಗಾಯತ್ರೀತಿ । ವಾಗ್ವಾ ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಭೂತಮ್ । ಯಸ್ಮಾತ್ ವಾಕ್ ಶಬ್ದರೂಪಾ ಸತೀ ಸರ್ವಂ ಭೂತಂ ಗಾಯತಿ ಶಬ್ದಯತಿ — ಅಸೌ ಗೌಃ ಅಸಾವಶ್ವ ಇತಿ ಚ, ತ್ರಾಯತೇ ಚ ರಕ್ಷತಿ — ಅಮುಷ್ಮಾನ್ಮಾ ಭೈಷೀಃ ಕಿಂ ತೇ ಭಯಮುತ್ಥಿತಮ್ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಸರ್ವತೋ ಭಯಾನ್ನಿವರ್ತ್ಯಮಾನಃ ವಾಚಾ ತ್ರಾತಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಯತ್ ವಾಕ್ ಭೂತಂ ಗಾಯತಿ ಚ ತ್ರಾಯತೇ ಚ, ಗಾಯತ್ರ್ಯೇವ ತತ್ ಗಾಯತಿ ಚ ತ್ರಾಯತೇ ಚ, ವಾಚಃ ಅನನ್ಯತ್ವಾದ್ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಃ । ಗಾನಾತ್ತ್ರಾಣಾಚ್ಚ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾ ಗಾಯತ್ರೀತ್ವಮ್ ॥

ಯಾ ವೈ ಸಾ ಏವಂಲಕ್ಷಣಾ ಸರ್ವಭೂತರೂಪಾ ಗಾಯತ್ರೀ, ಇಯಂ ವಾವ ಸಾ ಯೇಯಂ ಪೃಥಿವೀ । ಕಥಂ ಪುನರಿಯಂ ಪೃಥಿವೀ ಗಾಯತ್ರೀತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಸರ್ವಭೂತಸಂಬಂಧಾತ್ । ಕಥಂ ಸರ್ವಭೂತಸಂಬಂಧಃ, ಅಸ್ಯಾಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾಂ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಸರ್ವಂ ಸ್ಥಾವರಂ ಜಂಗಮಂ ಚ ಭೂತಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮ್ , ಏತಾಮೇವ ಪೃಥಿವೀಂ ನಾತಿಶೀಯತೇ ನಾತಿವರ್ತತ ಇತ್ಯೇತತ್ । ಯಥಾ ಗಾನತ್ರಾಣಾಭ್ಯಾಂ ಭೂತಸಂಬಂಧೋ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಃ, ಏವಂ ಭೂತಪ್ರತಿಷ್ಠಾನಾದ್ಭೂತಸಂಬದ್ಧಾ ಪೃಥಿವೀ ; ಅತೋ ಗಾಯತ್ರೀ ಪೃಥಿವೀ ॥

ಯಾ ವೈ ಸಾ ಪೃಥಿವೀ ಗಾಯತ್ರೀ ಇಯಂ ವಾವ ಸಾ ಇದಮೇವ । ತತ್ಕಿಮ್ ? ಯದಿದಮಸ್ಮಿನ್ಪುರುಷೇ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತೇ ಜೀವತಿ ಶರೀರಮ್ , ಪಾರ್ಥಿವತ್ವಾಚ್ಛರೀರಸ್ಯ । ಕಥಂ ಶರೀರಸ್ಯ ಗಾಯತ್ರೀತ್ವಮಿತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಅಸ್ಮಿನ್ಹಿ ಇಮೇ ಪ್ರಾಣಾಃ ಭೂತಶಬ್ದವಾಚ್ಯಾಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾಃ, ಅತಃ ಪೃಥಿವೀವದ್ಭೂತಶಬ್ದವಾಚ್ಯಪ್ರಾಣಪ್ರತಿಷ್ಠಾನಾತ್ ಶರೀರಂ ಗಾಯತ್ರೀ, ಏತದೇವ ಯಸ್ಮಾಚ್ಛರೀರಂ ನಾತಿಶೀಯಂತೇ ಪ್ರಾಣಾಃ ॥

ಯದ್ವೈ ತತ್ಪುರುಷೇ ಶರೀರಂ ಗಾಯತ್ರೀ ಇದಂ ವಾವ ತತ್ । ಯದಿದಮಸ್ಮಿನ್ನಂತಃ ಮಧ್ಯೇ ಪುರುಷೇ ಹೃದಯಂ ಪುಂಡರೀಕಾಖ್ಯಮ್ ಏತದ್ಗಾಯತ್ರೀ । ಕಥಮಿತಿ, ಆಹ — ಅಸ್ಮಿನ್ಹಿ ಇಮೇ ಪ್ರಾಣಾಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾಃ, ಅತಃ ಶರೀರವತ್ ಗಾಯತ್ರೀ ಹೃದಯಮ್ । ಏತದೇವ ಚ ನಾತಿಶೀಯಂತೇ ಪ್ರಾಣಾಃ । ‘ಪ್ರಾಣೋ ಹ ಪಿತಾ । ಪ್ರಾಣೋ ಮಾತಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೧೫ । ೧) ‘ಅಹಿಂಸನ್ಸರ್ವಭೂತಾನಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧೫ । ೧) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ಭೂತಶಬ್ದವಾಚ್ಯಾಃ ಪ್ರಾಣಾಃ ॥

ಸೈಷಾ ಚತುಷ್ಪದಾ ಷಡಕ್ಷರಪದಾ ಛಂದೋರೂಪಾ ಸತೀ ಭವತಿ ಗಾಯತ್ರೀ ಷಡ್‌ವಿಧಾ — ವಾಗ್ಭೂತಪೃಥಿವೀಶರೀರಹೃದಯಪ್ರಾಣರೂಪಾ ಸತೀ ಷಡ್‌ವಿಧಾ ಭವತಿ । ವಾಕ್ಪ್ರಾಣಯೋರನ್ಯಾರ್ಥನಿರ್ದಿಷ್ಟಯೋರಪಿ ಗಾಯತ್ರೀಪ್ರಕಾರತ್ವಮ್ , ಅನ್ಯಥಾ ಷಡ್‌ವಿಧಸಂಖ್ಯಾಪೂರಣಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ತತ್ ಏತಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಏತತ್ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಖ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಗಾಯತ್ರ್ಯನುಗತಂ ಗಾಯತ್ರೀಮುಖೇನೋಕ್ತಮ್ ಋಚಾ ಅಪಿ ಮಂತ್ರೇಣಾಭ್ಯನೂಕ್ತಂ ಪ್ರಕಾಶಿತಮ್ ॥

ತಾವಾನ್ ಅಸ್ಯ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಖ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಮಸ್ತಸ್ಯ ಮಹಿಮಾ ವಿಭೂತಿವಿಸ್ತಾರಃ, ಯಾವಾಂಶ್ಚತುಷ್ಪಾತ್ಷಡ್‌ವಿಧಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಕಾರಃ ಪಾದೋ ಗಾಯತ್ರೀತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ । ಅತಃ ತಸ್ಮಾದ್ವಿಕಾರಲಕ್ಷಣಾದ್ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಖ್ಯಾದ್ವಾಚಾರಂಭಣಮಾತ್ರಾತ್ ತತೋ ಜ್ಯಾಯನ್ ಮಹತ್ತರಶ್ಚ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯರೂಪೋಽವಿಕಾರಃ ಪೂರುಷಃ ಪುರುಷಃ ಸರ್ವಪೂರಣಾತ್ ಪುರಿ ಶಯನಾಚ್ಚ । ತಸ್ಯ ಅಸ್ಯ ಪಾದಃ ಸರ್ವಾ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ತೇಜೋಬನ್ನಾದೀನಿ ಸಸ್ಥಾವರಜಂಗಮಾನಿ, ತ್ರಿಪಾತ್ ತ್ರಯಃ ಪಾದಾ ಅಸ್ಯ ಸೋಽಯಂ ತ್ರಿಪಾತ್ ; ತ್ರಿಪಾದಮೃತಂ ಪುರುಷಾಖ್ಯಂ ಸಮಸ್ತಸ್ಯ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾತ್ಮನೋ ದಿವಿ ದ್ಯೋತನವತಿ ಸ್ವಾತ್ಮನ್ಯವಸ್ಥಿತಮಿತ್ಯರ್ಥ ಇತಿ ॥

ಯದ್ವೈ ತತ್ ತ್ರಿಪಾದಮೃತಂ ಗಾಯತ್ರೀಮುಖೇನೋಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ, ಇದಂ ವಾವ ತತ್ ಇದಮೇವ ತತ್ ; ಯೋಽಯಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ ಬಹಿರ್ಧಾ ಬಹಿಃ ಪುರುಷಾದಾಕಾಶಃ ಭೌತಿಕೋ ಯೋ ವೈ, ಸ ಬಹಿರ್ಧಾ ಪುರುಷಾದಾಕಾಶ ಉಕ್ತಃ ॥

ಅಯಂ ವಾವ ಸಃ, ಯೋಽಯಮಂತಃ ಪುರುಷೇ ಶರೀರೇ ಆಕಾಶಃ । ಯೋ ವೈ ಸೋಽಂತಃ ಪುರುಷ ಆಕಾಶಃ ॥

ಅಯಂ ವಾವ ಸಃ, ಯೋಽಯಮಂತರ್ಹೃದಯೇ ಹೃದಯಪುಂಡರೀಕೇ ಆಕಾಶಃ । ಕಥಮೇಕಸ್ಯ ಸತ ಆಕಾಶಸ್ಯ ತ್ರಿಧಾ ಭೇದ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಬಾಹ್ಯೇಂದ್ರಿಯವಿಷಯೇ ಜಾಗರಿತಸ್ಥಾನೇ ನಭಸಿ ದುಃಖಬಾಹುಲ್ಯಂ ದೃಶ್ಯತೇ । ತತೋಽಂತಃಶರೀರೇ ಸ್ವಪ್ನಸ್ಥಾನಭೂತೇ ಮಂದತರಂ ದುಃಖಂ ಭವತಿ । ಸ್ವಪ್ನಾನ್ಪಶ್ಯತೋ ಹೃದಯಸ್ಥೇ ಪುನರ್ನಭಸಿ ನ ಕಂಚನ ಕಾಮಂ ಕಾಮಯತೇ ನ ಕಂಚನ ಸ್ವಪ್ನಂ ಪಶ್ಯತಿ । ಅತಃ ಸರ್ವದುಃಖನಿವೃತ್ತಿರೂಪಮಾಕಾಶಂ ಸುಷುಪ್ತಸ್ಥಾನಮ್ । ಅತೋ ಯುಕ್ತಮೇಕಸ್ಯಾಪಿ ತ್ರಿಧಾ ಭೇದಾನ್ವಾಖ್ಯಾನಮ್ । ಬಹಿರ್ಧಾ ಪುರುಷಾದಾರಭ್ಯ ಆಕಾಶಸ್ಯ ಹೃದಯೇ ಸಂಕೋಚಕರಣಂ ಚೇತಃಸಮಾಧಾನಸ್ಥಾನಸ್ತುತಯೇ — ಯಥಾ ‘ತ್ರಯಾಣಾಮಪಿ ಲೋಕಾನಾಂ ಕುರುಕ್ಷೇತ್ರಂ ವಿಶಿಷ್ಯತೇ । ಅರ್ಧತಸ್ತು ಕುರುಕ್ಷೇತ್ರಮರ್ಧತಸ್ತು ಪೃಥೂದಕಮ್’ ( ? ) ಇತಿ, ತದ್ವತ್ । ತದೇತದ್ಧಾರ್ದಾಕಾಶಾಖ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪೂರ್ಣಂ ಸರ್ವಗತಮ್ , ನ ಹೃದಯಮಾತ್ರಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಮಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ , ಯದ್ಯಪಿ ಹೃದಯಾಕಾಶೇ ಚೇತಃ ಸಮಾಧೀಯತೇ । ಅಪ್ರವರ್ತಿ ನ ಕುತಶ್ಚಿತ್ಕ್ವಚಿತ್ಪ್ರವರ್ತಿತುಂ ಶೀಲಮಸ್ಯೇತ್ಯಪ್ರವರ್ತಿ, ತದನುಚ್ಛಿತ್ತಿಧರ್ಮಕಮ್ । ಯಥಾ ಅನ್ಯಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾನ್ಯುಚ್ಛಿತ್ತಿಧರ್ಮಕಾಣಿ, ನ ತಥಾ ಹಾರ್ದಂ ನಭಃ । ಪೂರ್ಣಾಮಪ್ರವರ್ತಿನೀಮನುಚ್ಛೇದಾತ್ಮಿಕಾಂ ಶ್ರಿಯಂ ವಿಭೂತಿಂ ಗುಣಫಲಂ ಲಭತೇ ದೃಷ್ಟಮ್ । ಯ ಏವಂ ಯಥೋಕ್ತಂ ಪೂರ್ಣಾಪ್ರವರ್ತಿಗುಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ ಜಾನಾತಿ ಇಹೈವ ಜೀವನ್ ತದ್ಭಾವಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ತಸ್ಯ ಹ ವಾ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಖ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಉಪಾಸನಾಂಗತ್ವೇನ ದ್ವಾರಪಾಲಾದಿಗುಣವಿಧಾನಾರ್ಥಮಾರಭ್ಯತೇ । ಯಥಾ ಲೋಕೇ ದ್ವಾರಪಾಲಾಃ ರಾಜ್ಞ ಉಪಾಸನೇನ ವಶೀಕೃತಾ ರಾಜಪ್ರಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಾ ಭವಂತಿ, ತಥೇಹಾಪೀತಿ । ತಸ್ಯ ಇತಿ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ಹೃದಯಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏತಸ್ಯ ಅನಂತರನಿರ್ದಿಷ್ಟಸ್ಯ ಪಂಚ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾಕಾಃ ದೇವಾನಾಂ ಸುಷಯಃ ದೇವಸುಷಯಃ ಸ್ವರ್ಗಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಿದ್ವಾರಚ್ಛಿದ್ರಾಣಿ, ದೇವೈಃ ಪ್ರಾಣಾದಿತ್ಯಾದಿಭಿಃ ರಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾನಿ ಇತ್ಯತೋ ದೇವಸುಷಯಃ ; ತಸ್ಯ ಸ್ವರ್ಗಲೋಕಭವನಸ್ಯ ಹೃದಯಸ್ಯ ಅಸ್ಯ ಯಃ ಪ್ರಾಙ್ಸುಷಿಃ ಪೂರ್ವಾಭಿಮುಖಸ್ಯ ಪ್ರಾಗ್ಗತಂ ಯಚ್ಛಿದ್ರಂ ದ್ವಾರಂ ಸ ಪ್ರಾಣಃ ; ತತ್ಸ್ಥಃ ತೇನ ದ್ವಾರೇಣ ಯಃ ಸಂಚರತಿ ವಾಯುವಿಶೇಷಃ ಸ ಪ್ರಾಗನಿತೀತಿ ಪ್ರಾಣಃ । ತೇನೈವ ಸಂಬದ್ಧಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ತಚ್ಚಕ್ಷುಃ ; ತಥೈವ ಸ ಆದಿತ್ಯಃ ‘ಆದಿತ್ಯೋ ಹ ವೈ ಬ್ರಾಹ್ಮಪ್ರಾಣಃ’ (ಪ್ರ. ಉ. ೩ । ೮) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ಚಕ್ಷುರೂಪಪ್ರತಿಷ್ಠಾಕ್ರಮೇಣ ಹೃದಿ ಸ್ಥಿತಃ ; ‘ಸ ಆದಿತ್ಯಃ ಕಸ್ಮಿನ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ ಇತಿ ಚಕ್ಷುಷಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೨೦) ಇತ್ಯಾದಿ ಹಿ ವಾಜಸನೇಯಕೇ । ಪ್ರಾಣವಾಯುದೇವತೈವ ಹಿ ಏಕಾ ಚಕ್ಷುರಾದಿತ್ಯಶ್ಚ ಸಹಾಶ್ರಯೇಣ । ವಕ್ಷ್ಯತಿ ಚ — ಪ್ರಾಣಾಯ ಸ್ವಾಹೇತಿ ಹುತಂ ಹವಿಃ ಸರ್ವಮೇತತ್ತರ್ಪಯತೀತಿ । ತದೇತತ್ ಪ್ರಾಣಾಖ್ಯಂ ಸ್ವರ್ಗಲೋಕದ್ವಾರಪಾಲತ್ವಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮ । ಸ್ವರ್ಗಲೋಕಂ ಪ್ರತಿಪಿತ್ಸುಃ ತೇಜಸ್ವೀ ಏತತ್ ಚಕ್ಷುರಾದಿತ್ಯಸ್ವರೂಪೇಣ ಅನ್ನಾದ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ ಸವಿತುಃ ತೇಜಃ ಅನ್ನಾದ್ಯಮ್ ಇತ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ಗುಣಾಭ್ಯಾಮ್ ಉಪಾಸೀತ । ತತಃ ತೇಜಸ್ವ್ಯನ್ನಾದಶ್ಚ ಆಮಯಾವಿತ್ವರಹಿತೋ ಭವತಿ ; ಯ ಏವಂ ವೇದ ತಸ್ಯೈತದ್ಗುಣಫಲಮ್ । ಉಪಾಸನೇನ ವಶೀಕೃತೋ ದ್ವಾರಪಃ ಸ್ವರ್ಗಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಿಹೇತುರ್ಭವತೀತಿ ಮುಖ್ಯಂ ಚ ಫಲಮ್ ॥

ಅಥ ಯೋಽಸ್ಯ ದಕ್ಷಿಣಃ ಸುಷಿಃ ತತ್ಸ್ಥೋ ವಾಯುವಿಶೇಷಃ ಸ ವೀರ್ಯವತ್ಕರ್ಮ ಕುರ್ವನ್ ವಿಗೃಹ್ಯ ವಾ ಪ್ರಾಣಾಪಾನೌ ನಾನಾ ವಾ ಅನಿತೀತಿ ವ್ಯಾನಃ । ತತ್ಸಂಬದ್ಧಮೇವ ಚ ತಚ್ಛ್ರೋತ್ರಮಿಂದ್ರಿಯಮ್ । ತಥಾ ಸ ಚಂದ್ರಮಾಃ — ಶ್ರೋತ್ರೇಣ ಸೃಷ್ಟಾ ದಿಶಶ್ಚ ಚಂದ್ರಮಾಶ್ಚ ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಸಹಾಶ್ರಯೌ ಪೂರ್ವವತ್ ; ತದೇತತ್ ಶ್ರೀಶ್ಚ ವಿಭೂತಿಃ ಶ್ರೋತ್ರಚಂದ್ರಮಸೋರ್ಜ್ಞಾನಾನ್ನಹೇತುತ್ವಮ್ ; ಅತಸ್ತಾಭ್ಯಾಂ ಶ್ರೀತ್ವಮ್ । ಜ್ಞಾನಾನ್ನವತಶ್ಚ ಯಶಃ ಖ್ಯಾತಿರ್ಭವತೀತಿ ಯಶೋಹೇತುತ್ವಾತ್ ಯಶಸ್ತ್ವಮ್ । ಅತಸ್ತಾಭ್ಯಾಂ ಗುಣಾಭ್ಯಾಮುಪಾಸೀತೇತ್ಯಾದಿ ಸಮಾನಮ್ ॥ ೨ ॥

ಅಥ ಯೋಽಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಙ್ಸುಷಿಃ ಪಶ್ಚಿಮಃ ತತ್ಸ್ಥೋ ವಾಯುವಿಶೇಷಃ ಸ ಮೂತ್ರಪುರೀಷಾದ್ಯಪನಯನ್ ಅಧೋಽನಿತೀತ್ಯಪಾನಃ । ಸಾ ತಥಾ ವಾಕ್ , ತತ್ಸಂಬಂಧಾತ್ ; ತಥಾ ಅಗ್ನಿಃ ; ತದೇತದ್ಬ್ರಹ್ಮವರ್ಚಸಂ ವೃತ್ತಸ್ವಾಧ್ಯಾಯನಿಮಿತ್ತಂ ತೇಜಃ ಬ್ರಹ್ಮವರ್ಚಸಮ್ , ಅಗ್ನಿಸಂಬಂಧಾದ್ವೃತ್ತಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ । ಅನ್ನಗ್ರಸನಹೇತುತ್ವಾತ್ ಅಪಾನಸ್ಯ ಅನ್ನಾದ್ಯತ್ವಮ್ । ಸಮಾನಮನ್ಯತ್ ॥

ಅಥ ಯೋಽಸ್ಯೋದಙ್ ಸುಷಿಃ ಉದಗ್ಗತಃ ಸುಷಿಃ ತತ್ಸ್ಥೋ ವಾಯುವಿಶೇಷಃ ಸೋಽಶಿತಪೀತೇ ಸಮಂ ನಯತೀತಿ ಸಮಾನಃ । ತತ್ಸಂಬದ್ಧಂ ಮನೋಽಂತಃಕರಣಮ್ , ಸ ಪರ್ಜನ್ಯೋ ವೃಷ್ಟ್ಯಾತ್ಮಕೋ ದೇವಃ ಪರ್ಜನ್ಯನಿಮಿತ್ತಾಶ್ಚ ಆಪ ಇತಿ, ‘ಮನಸಾ ಸೃಷ್ಟಾ ಆಪಶ್ಚ ವರುಣಶ್ಚ’ (ಐ. ಆ. ೨ । ೧) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ತದೇತತ್ಕೀರ್ತಿಶ್ಚ, ಮನಸೋ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕೀರ್ತಿಹೇತುತ್ವಾತ್ । ಆತ್ಮಪರೋಕ್ಷಂ ವಿಶ್ರುತತ್ವಂ ಕೀರ್ತಿರ್ಯಶಃ । ಸ್ವಕರಣಸಂವೇದ್ಯಂ ವಿಶ್ರುತತ್ವಂ ವ್ಯುಷ್ಟಿಃ ಕಾಂತಿರ್ದೇಹಗತಂ ಲಾವಣ್ಯಮ್ । ತತಶ್ಚ ಕೀರ್ತಿಸಂಭವಾತ್ಕೀರ್ತಿಶ್ಚೇತಿ । ಸಮಾನಮನ್ಯತ್ ॥

ಅಥ ಯೋಽಸ್ಯೋರ್ಧ್ವಃ ಸುಷಿಃ ಸ ಉದಾನಃ ಆ ಪಾದತಲಾದಾರಭ್ಯೋರ್ಧ್ವಮುತ್ಕ್ರಮಣಾತ್ ಉತ್ಕರ್ಷಾರ್ಥಂ ಚ ಕರ್ಮ ಕುರ್ವನ್ ಅನಿತೀತ್ಯುದಾನಃ । ಸ ವಾಯುಃ ತದಾಧಾರಶ್ಚ ಆಕಾಶಃ । ತದೇತತ್ ವಾಯ್ವಾಕಾಶಯೋರೋಜೋಹೇತುತ್ವಾದೋಜಃ ಬಲಂ ಮಹತ್ವಾಚ್ಚ ಮಹ ಇತಿ । ಸಮಾನಮನ್ಯತ್ ॥

ತೇ ವಾ ಏತೇ ಯಥೋಕ್ತಾಃ ಪಂಚಸುಷಿಸಂಬಂಧಾತ್ ಪಂಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಹಾರ್ದಸ್ಯ ಪುರುಷಾಃ ರಾಜಪುರುಷಾ ಇವ ದ್ವಾರಸ್ಥಾಃ ಸ್ವರ್ಗಸ್ಯ ಹಾರ್ದಸ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯ ದ್ವಾರಪಾಃ ದ್ವಾರಪಾಲಾಃ । ಏತೈರ್ಹಿ ಚಕ್ಷುಃಶ್ರೋತ್ರವಾಙ್ಮನಃಪ್ರಾಣೈರ್ಬಹಿರ್ಮುಖಪ್ರವೃತ್ತೈರ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಹಾರ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತಿದ್ವಾರಾಣಿ ನಿರುದ್ಧಾನಿ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಹಿ ಏತದಜಿತಕರಣತಯಾ ಬಾಹ್ಯವಿಷಯಾಸಂಗಾನೃತಪ್ರರೂಢತ್ವಾತ್ ನ ಹಾರ್ದೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಮನಸ್ತಿಷ್ಠತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಸತ್ಯಮುಕ್ತಮೇತೇ ಪಂಚ ಬ್ರಹ್ಮಪುರುಷಾಃ ಸ್ವರ್ಗಸ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯ ದ್ವಾರಪಾ ಇತಿ । ಅತಃ ಸ ಯ ಏತಾನೇವಂ ಯಥೋಕ್ತಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಾನ್ ಸ್ವರ್ಗಸ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯ ದ್ವಾರಪಾನ್ ವೇದ ಉಪಾಸ್ತೇ ಉಪಾಸನಯಾ ವಶೀಕರೋತಿ, ಸ ರಾಜದ್ವಾರಪಾಲಾನಿವೋಪಾಸನೇನ ವಶೀಕೃತ್ಯ ತೈರನಿವಾರಿತಃ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ಸ್ವರ್ಗಂ ಲೋಕಂ ರಾಜಾನಮಿವ ಹಾರ್ದಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ಕಿಂ ಚ ಅಸ್ಯ ವಿದುಷಃ ಕುಲೇ ವೀರಃ ಪುತ್ರೋ ಜಾಯತೇ ವೀರಪುರುಷಸೇವನಾತ್ । ತಸ್ಯ ಚ ಋಣಾಪಾಕರಣೇನ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಪ್ರವೃತ್ತಿಹೇತುತ್ವಮ್ । ತತಶ್ಚ ಸ್ವರ್ಗಲೋಕಪ್ರತಿಪತ್ತಯೇ ಪಾರಂಪರ್ಯೇಣ ಭವತೀತಿ ಸ್ವರ್ಗಲೋಕಪ್ರತಿಪತ್ತಿರೇವೈಕಂ ಫಲಮ್ ॥

ಅಥ ಯತ್ ಅಸೌ ವಿದ್ವಾನ್ ಸ್ವರ್ಗಂ ಲೋಕಂ ವೀರಪುರುಷಸೇವನಾತ್ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ, ಯಚ್ಚೋಕ್ತಂ ತ್ರಿಪಾದಸ್ಯಾಮೃತಂ ದಿವೀತಿ, ತದಿದಂ ಲಿಂಗೇನ ಚಕ್ಷುಃಶ್ರೋತ್ರೇಂದ್ರಿಯಗೋಚರಮಾಪಾದಯಿತವ್ಯಮ್ , ಯಥಾ ಅಗ್ನ್ಯಾದಿ ಧೂಮಾದಿಲಿಂಗೇನ । ತಥಾ ಹಿ ಏವಮೇವೇದಮಿತಿ ಯಥೋಕ್ತೇ ಅರ್ಥೇ ದೃಢಾ ಪ್ರತೀತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ — ಅನನ್ಯತ್ವೇನ ಚ ನಿಶ್ಚಯ ಇತಿ । ಅತ ಆಹ — ಯದತಃ ಅಮುಷ್ಮಾತ್ ದಿವಃ ದ್ಯುಲೋಕಾತ್ , ಪರಃ ಪರಮಿತಿ ಲಿಂಗವ್ಯತ್ಯಯೇನ, ಜ್ಯೋತಿರ್ದೀಪ್ಯತೇ, ಸ್ವಯಂಪ್ರಭಂ ಸದಾಪ್ರಕಾಶತ್ವಾದ್ದೀಪ್ಯತ ಇವ ದೀಪ್ಯತ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ಅಗ್ನ್ಯಾದಿವಜ್ಜ್ವಲನಲಕ್ಷಣಾಯಾ ದೀಪ್ತೇರಸಂಭವಾತ್ । ವಿಶ್ವತಃ ಪೃಷ್ಠೇಷ್ವಿತ್ಯೇತಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ಸರ್ವತಃ ಪೃಷ್ಠೇಷ್ವಿತಿ, ಸಂಸಾರಾದುಪರೀತ್ಯರ್ಥಃ ; ಸಂಸಾರ ಏವ ಹಿ ಸರ್ವಃ, ಅಸಂಸಾರಿಣಃ ಏಕತ್ವಾನ್ನಿರ್ಭೇದತ್ವಾಚ್ಚ । ಅನುತ್ತಮೇಷು, ತತ್ಪುರುಷಸಮಾಸಾಶಂಕಾನಿವೃತ್ತಯೇ ಆಹ ಉತ್ತಮೇಷು ಲೋಕೇಷ್ವಿತಿ ; ಸತ್ಯಲೋಕಾದಿಷು ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾದಿಕಾರ್ಯರೂಪಸ್ಯ ಪರಸ್ಯೇಶ್ವರಸ್ಯ ಆಸನ್ನತ್ವಾದುಚ್ಯತೇ ಉತ್ತಮೇಷು ಲೋಕೇಷ್ವಿತಿ । ಇದಂ ವಾವ ಇದಮೇವ ತತ್ ಯದಿದಮಸ್ಮಿನ್ಪುರುಷೇ ಅಂತಃ ಮಧ್ಯೇ ಜ್ಯೋತಿಃ ಚಕ್ಷುಃಶ್ರೋತ್ರಗ್ರಾಹ್ಯೇಣ ಲಿಂಗೇನೋಷ್ಣಿಮ್ನಾ ಶಬ್ದೇನ ಚ ಅವಗಮ್ಯತೇ । ಯತ್ ತ್ವಚಾ ಸ್ಪರ್ಶರೂಪೇಣ ಗೃಹ್ಯತೇ ತಚ್ಚಕ್ಷುಷೈವ, ದೃಢಪ್ರತೀತಿಕರತ್ವಾತ್ತ್ವಚಃ, ಅವಿನಾಭೂತತ್ವಾಚ್ಚ ರೂಪಸ್ಪರ್ಶಯೋಃ ॥

ಕಥಂ ಪುನಃ ತಸ್ಯ ಜ್ಯೋತಿಷಃ ಲಿಂಗಂ ತ್ವಗ್ದೃಷ್ಟಿಗೋಚರತ್ವಮಾಪದ್ಯತ ಇತಿ, ಆಹ — ಯತ್ರ ಯಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ, ಏತದಿತಿ ಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಣಮ್ , ಅಸ್ಮಿಞ್ಶರೀರೇ ಹಸ್ತೇನ ಆಲಭ್ಯ ಸಂಸ್ಪರ್ಶೇನ ಉಷ್ಣಿಮಾನಂ ರೂಪಸಹಭಾವಿನಮುಷ್ಣಸ್ಪರ್ಶಭಾವಂ ವಿಜಾನಾತಿ, ಸ ಹಿ ಉಷ್ಣಿಮಾ ನಾಮರೂಪವ್ಯಾಕರಣಾಯ ದೇಹಮನುಪ್ರವಿಷ್ಟಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯಾತ್ಮಜ್ಯೋತಿಷಃ ಲಿಂಗಮ್ , ಅವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ । ನ ಹಿ ಜೀವಂತಮಾತ್ಮಾನಮುಷ್ಣಿಮಾ ವ್ಯಭಿಚರತಿ । ಉಷ್ಣ ಏವ ಜೀವಿಷ್ಯನ್ ಶೀತೋ ಮರಿಷ್ಯನ್ ಇತಿ ಹಿ ವಿಜ್ಞಾಯತೇ । ಮರಣಕಾಲೇ ಚ ತೇಜಃ ಪರಸ್ಯಾಂ ದೇವತಾಯಾಮಿತಿ ಪರೇಣಾವಿಭಾಗತ್ವೋಪಗಮಾತ್ । ಅತಃ ಅಸಾಧಾರಣಂ ಲಿಂಗಮೌಷ್ಣ್ಯಮಗ್ನೇರಿವ ಧೂಮಃ । ಅತಸ್ತಸ್ಯ ಪರಸ್ಯೈಷಾ ದೃಷ್ಟಿಃ ಸಾಕ್ಷಾದಿವ ದರ್ಶನಂ ದರ್ಶನೋಪಾಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ತಸ್ಯ ಜ್ಯೋತಿಷಃ ಏಷಾ ಶ್ರುತಿಃ ಶ್ರವಣಂ ಶ್ರವಣೋಪಾಯೋಽಪ್ಯುಚ್ಯಮಾನಃ । ಯತ್ರ ಯದಾ ಪುರುಷಃ ಜ್ಯೋತಿಷೋ ಲಿಂಗಂ ಶುಶ್ರೂಷತಿ ಶ್ರೋತುಮಿಚ್ಛತಿ, ತದಾ ಏತತ್ ಕರ್ಣಾವಪಿಗೃಹ್ಯ, ಏತಚ್ಛಬ್ದಃ ಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಣಮ್ , ಅಪಿಗೃಹ್ಯ ಅಪಿಧಾಯೇತ್ಯರ್ಥಃ, ಅಂಗುಲಿಭ್ಯಾಂ ಪ್ರೋರ್ಣುತ್ಯ ನಿನದಮಿವ ರಥಸ್ಯೇವ ಘೋಷೋ ನಿನದಃ ತಮಿವ ಶೃಣೋತಿ, ನದಥುರಿವ ಋಷಭಕೂಜಿತಮಿವ ಶಬ್ದಃ, ಯಥಾ ಚ ಅಗ್ನೇರ್ಬಹಿರ್ಜ್ವಲತಃ ಏವಂ ಶಬ್ದಮಂತಃಶರೀರೇ ಉಪಶೃಣೋತಿ, ತದೇತತ್ ಜ್ಯೋತಿಃ ದೃಷ್ಟಶ್ರುತಲಿಂಗತ್ವಾತ್ ದೃಷ್ಟಂ ಚ ಶ್ರುತಂ ಚ ಇತ್ಯುಪಾಸೀತ । ತಥೋಪಾಸನಾತ್ ಚಕ್ಷುಷ್ಯಃ ದರ್ಶನೀಯಃ ಶ್ರುತಃ ವಿಶ್ರುತಶ್ಚ । ಯತ್ ಸ್ಪರ್ಶಗುಣೋಪಾಸನನಿಮಿತ್ತಂ ಫಲಂ ತತ್ ರೂಪೇ ಸಂಪಾದಯತಿ ಚಕ್ಷುಷ್ಯ ಇತಿ, ರೂಪಸ್ಪರ್ಶಯೋಃ ಸಹಭಾವಿತ್ವಾತ್ , ಇಷ್ಟತ್ವಾಚ್ಚ ದರ್ಶನೀಯತಾಯಾಃ । ಏವಂ ಚ ವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಫಲಮುಪಪನ್ನಂ ಸ್ಯಾತ್ , ನ ತು ಮೃದುತ್ವಾದಿಸ್ಪರ್ಶವತ್ತ್ವೇ । ಯ ಏವಂ ಯಥೋಕ್ತೌ ಗುಣೌ ವೇದ । ಸ್ವರ್ಗಲೋಕಪ್ರತಿಪತ್ತಿಸ್ತು ಉಕ್ತಮದೃಷ್ಟಂ ಫಲಮ್ । ದ್ವಿರಭ್ಯಾಸಃ ಆದರಾರ್ಥಃ ॥

ಸರ್ವಂ ಸಮಸ್ತಮ್ , ಖಲ್ವಿತಿ ವಾಕ್ಯಾಲಂಕಾರಾರ್ಥೋ ನಿಪಾತಃ । ಇದಂ ಜಗತ್ ನಾಮರೂಪವಿಕೃತಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿವಿಷಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಕಾರಣಮ್ ; ವೃದ್ಧತಮತ್ವಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮ । ಕಥಂ ಸರ್ವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮಿತ್ಯತ ಆಹ — ತಜ್ಜಲಾನಿತಿ ; ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಾತಂ ತೇಜೋಬನ್ನಾದಿಕ್ರಮೇಣ ಸರ್ವಮ್ ; ಅತಃ ತಜ್ಜಮ್ ; ತಥಾ ತೇನೈವ ಜನನಕ್ರಮೇಣ ಪ್ರತಿಲೋಮತಯಾ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಲೀಯತೇ ತದಾತ್ಮತಯಾ ಶ್ಲಿಷ್ಯತ ಇತಿ ತಲ್ಲಮ್ ; ತಥಾ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಸ್ಥಿತಿಕಾಲೇ, ಅನಿತಿ ಪ್ರಾಣಿತಿ ಚೇಷ್ಟತ ಇತಿ । ಏವಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತಯಾ ತ್ರಿಷು ಕಾಲೇಷ್ವವಿಶಿಷ್ಟಮ್ , ತದ್ವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಗ್ರಹಣಾತ್ । ಅತಃ ತದೇವೇದಂ ಜಗತ್ । ಯಥಾ ಚ ಇದಂ ತದೇವೈಕಮದ್ವಿತೀಯಂ ತಥಾ ಷಷ್ಠೇ ವಿಸ್ತರೇಣ ವಕ್ಷ್ಯಾಮಃ । ಯಸ್ಮಾಚ್ಚ ಸರ್ವಮಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ಅತಃ ಶಾಂತಃ ರಾಗದ್ವೇಷಾದಿದೋಷರಹಿತಃ ಸಂಯತಃ ಸನ್ , ಯತ್ ತತ್ಸರ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತತ್ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣೈರ್ಗುಣೈರುಪಾಸೀತ । ಕಥಮುಪಾಸೀತ ? ಕ್ರತುಂ ಕುರ್ವೀತ — ಕ್ರತುಃ ನಿಶ್ಚಯೋಽಧ್ಯವಸಾಯಃ ಏವಮೇವ ನಾನ್ಯಥೇತ್ಯವಿಚಲಃ ಪ್ರತ್ಯಯಃ, ತಂ ಕ್ರತುಂ ಕುರ್ವೀತ ಉಪಾಸೀತ ಇತ್ಯನೇನ ವ್ಯವಹಿತೇನ ಸಂಬಂಧಃ । ಕಿಂ ಪುನಃ ಕ್ರತುಕರಣೇನ ಕರ್ತವ್ಯಂ ಪ್ರಯೋಜನಮ್ ? ಕಥಂ ವಾ ಕ್ರತುಃ ಕರ್ತವ್ಯಃ ? ಕ್ರತುಕರಣಂ ಚ ಅಭಿಪ್ರೇತಾರ್ಥಸಿದ್ಧಿಸಾಧನಂ ಕಥಮ್ ? ಇತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದನಾರ್ಥಮ್ ಅಥೇತ್ಯಾದಿಗ್ರಂಥಃ । ಅಥ ಖಲ್ವಿತಿ ಹೇತ್ವರ್ಥಃ । ಯಸ್ಮಾತ್ಕ್ರತುಮಯಃ ಕ್ರತುಪ್ರಾಯೋಽಧ್ಯವಸಾಯಾತ್ಮಕಃ ಪುರುಷಃ ಜೀವಃ ; ಯಥಾಕ್ರತುಃ ಯಾದೃಶಃ ಕ್ರತುಃ ಅಸ್ಯ ಸೋಽಯಂ ಯಥಾಕ್ರತುಃ ಯಥಾಧ್ಯವಸಾಯಃ ಯಾದೃಙ್ನಿಶ್ಚಯಃ ಅಸ್ಮಿಂಲ್ಲೋಕೇ ಜೀವನ್ ಇಹ ಪುರುಷೋ ಭವತಿ, ತಥಾ ಇತಃ ಅಸ್ಮಾದ್ದೇಹಾತ್ ಪ್ರೇತ್ಯ ಮೃತ್ವಾ ಭವತಿ ; ಕ್ರತ್ವನುರೂಪಫಲಾತ್ಮಕೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಂ ಹಿ ಏತಚ್ಛಾಸ್ತ್ರತೋ ದೃಷ್ಟಮ್ — ‘ಯಂ ಯಂ ವಾಪಿ ಸ್ಮರನ್ಭಾವಂ ತ್ಯಜತ್ಯಂತೇ ಕಲೇಬರಮ್’ (ಭ. ಗೀ. ೮ । ೬) ಇತ್ಯಾದಿ । ಯತ ಏವಂ ವ್ಯವಸ್ಥಾ ಶಾಸ್ತ್ರದೃಷ್ಟಾ, ಅತಃ ಸಃ ಏವಂ ಜಾನನ್ ಕ್ರತುಂ ಕುರ್ವೀತ ; ಯಾದೃಶಂ ಕ್ರತುಂ ವಕ್ಷ್ಯಾಮಃ ತಮ್ । ಯತ ಏವಂ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾದುಪಪದ್ಯತೇ ಕ್ರತ್ವನುರೂಪಂ ಫಲಮ್ , ಅತಃ ಸ ಕರ್ತವ್ಯಃ ಕ್ರತುಃ ॥

ಕಥಮ್ ? ಮನೋಮಯಃ ಮನಃಪ್ರಾಯಃ ; ಮನುತೇಽನೇನೇತಿ ಮನಃ ತತ್ ಸ್ವವೃತ್ತ್ಯಾ ವಿಷಯೇಷು ಪ್ರವೃತ್ತಂ ಭವತಿ, ತೇನ ಮನಸಾ ತನ್ಮಯಃ ; ತಥಾ ಪ್ರವೃತ್ತ ಇವ ತತ್ಪ್ರಾಯೋ ನಿವೃತ್ತ ಇವ ಚ । ಅತ ಏವ ಪ್ರಾಣಶರೀರಃ ಪ್ರಾಣೋ ಲಿಂಗಾತ್ಮಾ ವಿಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತಿದ್ವಯಸಂಮೂರ್ಛಿತಃ, ‘ಯೋ ವೈ ಪ್ರಾಣಃ ಸಾ ಪ್ರಜ್ಞಾ ಯಾ ವಾ ಪ್ರಜ್ಞಾ ಸ ಪ್ರಾಣಃ’ (ಕೌ. ಉ. ೩ । ೩) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಸಃ ಶರೀರಂ ಯಸ್ಯ, ಸ ಪ್ರಾಣಶರೀರಃ, ‘ಮನೋಮಯಃ ಪ್ರಾಣಶರೀರನೇತಾ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೨ । ೮) ಇತಿ ಚ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ । ಭಾರೂಪಃ ಭಾ ದೀಪ್ತಿಃ ಚೈತನ್ಯಲಕ್ಷಣಂ ರೂಪಂ ಯಸ್ಯ ಸಃ ಭಾರೂಪಃ । ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪಃ ಸತ್ಯಾ ಅವಿತಥಾಃ ಸಂಕಲ್ಪಾಃ ಯಸ್ಯ, ಸೋಽಯಂ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪಃ ; ನ ಯಥಾ ಸಂಸಾರಿಣ ಇವಾನೈಕಾಂತಿಕಫಲಃ ಸಂಕಲ್ಪ ಈಶ್ವರಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಂಸಾರಿಣಃ ಅನೃತೇನ ಮಿಥ್ಯಾಫಲತ್ವಹೇತುನಾ ಪ್ರತ್ಯೂಢತ್ವಾತ್ ಸಂಕಲ್ಪಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾಫಲತ್ವಂ ವಕ್ಷ್ಯತಿ — ‘ಅನೃತೇನ ಹಿ ಪ್ರತ್ಯೂಢಾಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೩ । ೨) ಇತಿ । ಆಕಾಶಾತ್ಮಾ ಆಕಾಶ ಇವ ಆತ್ಮಾ ಸ್ವರೂಪಂ ಯಸ್ಯ ಸಃ ಆಕಾಶಾತ್ಮಾ । ಸರ್ವಗತತ್ವಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವಂ ರೂಪಾದಿಹೀನತ್ವಂ ಚ ಆಕಾಶತುಲ್ಯತಾ ಈಶ್ವರಸ್ಯ । ಸರ್ವಕರ್ಮಾ ಸರ್ವಂ ವಿಶ್ವಂ ತೇನೇಶ್ವರೇಣ ಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ಜಗತ್ಸರ್ವಂ ಕರ್ಮ ಯಸ್ಯ ಸ ಸರ್ವಕರ್ಮಾ, ‘ಸ ಹಿ ಸರ್ವಸ್ಯ ಕರ್ತಾ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೧೩) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಸರ್ವಕಾಮಃ ಸರ್ವೇ ಕಾಮಾ ದೋಷರಹಿತಾ ಅಸ್ಯೇತಿ ಸರ್ವಕಾಮಃ, ‘ಧರ್ಮಾವಿರುದ್ಧೋ ಭೂತೇಷು ಕಾಮೋಽಸ್ಮಿ’ (ಭ. ಗೀ. ೭ । ೧೧) ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇಃ । ನನು ಕಾಮೋಽಸ್ಮೀತಿ ವಚನಾತ್ ಇಹ ಬಹುವ್ರೀಹಿರ್ನ ಸಂಭವತಿ ಸರ್ವಕಾಮ ಇತಿ । ನ, ಕಾಮಸ್ಯ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವಾತ್ ಶಬ್ದಾದಿವತ್ಪಾರಾರ್ಥ್ಯಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಚ ದೇವಸ್ಯ । ತಸ್ಮಾತ್ ಯಥೇಹ ಸರ್ವಕಾಮ ಇತಿ ಬಹುವ್ರೀಹಿಃ, ತಥಾ ಕಾಮೋಽಸ್ಮೀತಿ ಸ್ಮೃತ್ಯರ್ಥೋ ವಾಚ್ಯಃ । ಸರ್ವಗಂಧಃ ಸರ್ವೇ ಗಂಧಾಃ ಸುಖಕರಾ ಅಸ್ಯ ಸೋಽಯಂ ಸರ್ವಗಂಧಃ, ‘ಪುಣ್ಯೋ ಗಂಧಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾಮ್’ (ಭ. ಗೀ. ೭ । ೯) ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇಃ । ತಥಾ ರಸಾ ಅಪಿ ವಿಜ್ಞೇಯಾಃ ; ಅಪುಣ್ಯಗಂಧರಸಗ್ರಹಣಸ್ಯ ಪಾಪ್ಮಸಂಬಂಧನಿಮಿತ್ತತ್ವಶ್ರವಣಾತ್ , ‘ತಸ್ಮಾತ್ತೇನೋಭಯಂ ಜಿಘ್ರತಿ ಸುರಭಿ ಚ ದುರ್ಗಂಧಿ ಚ । ಪಾಪ್ಮನಾ ಹ್ಯೇಷ ವಿದ್ಧಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೧ । ೨ । ೨) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ನ ಚ ಪಾಪ್ಮಸಂಸರ್ಗ ಈಶ್ವರಸ್ಯ, ಅವಿದ್ಯಾದಿದೋಷಸ್ಯಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಸರ್ವಮಿದಂ ಜಗತ್ ಅಭ್ಯಾತ್ತಃ ಅಭಿವ್ಯಾಪ್ತಃ । ಅತತೇರ್ವ್ಯಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಸ್ಯ ಕರ್ತರಿ ನಿಷ್ಠಾ । ತಥಾ ಅವಾಕೀ — ಉಚ್ಯತೇ ಅನಯೇತಿ ವಾಕ್ ವಾಗೇವ ವಾಕಃ, ಯದ್ವಾ ವಚೇರ್ಘಞಂತಸ್ಯ ಕರಣೇ ವಾಕಃ, ಸ ಯಸ್ಯ ವಿದ್ಯತೇ ಸ ವಾಕೀ, ನ ವಾಕೀ ಅವಾಕೀ । ವಾಕ್ಪ್ರತಿಷೇಧಶ್ಚ ಅತ್ರ ಉಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಃ । ಗಂಧರಸಾದಿಶ್ರವಣಾತ್ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತಾನಿ ಘ್ರಾಣಾದೀನಿ ಕರಣಾನಿ ಗಂಧಾದಿಗ್ರಹಣಾಯ ; ಅತಃ ವಾಕ್ಪ್ರತಿಷೇಧೇನ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯಂತೇ ತಾನಿ ; ‘ಅಪಾಣಿಪಾದೋ ಜವನೋ ಗ್ರಹೀತಾ ಪಶ್ಯತ್ಯಚಕ್ಷುಃ ಸ ಶೃಣೋತ್ಯಕರ್ಣಃ’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೩ । ೧೯) ಇತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರವರ್ಣಾತ್ । ಅನಾದರಃ ಅಸಂಭ್ರಮಃ ; ಅಪ್ರಾಪ್ತಪ್ರಾಪ್ತೌ ಹಿ ಸಂಭ್ರಮಃ ಸ್ಯಾದನಾಪ್ತಕಾಮಸ್ಯ । ನ ತು ಆಪ್ತಕಾಮತ್ವಾತ್ ನಿತ್ಯತೃಪ್ತಸ್ಯೇಶ್ವರಸ್ಯ ಸಂಭ್ರಮೋಽಸ್ತಿ ಕ್ವಚಿತ್ ॥

ಏಷಃ ಯಥೋಕ್ತಗುಣಃ ಮೇ ಮಮ ಆತ್ಮಾ ಅಂತರ್ಹೃದಯೇ ಹೃದಯಪುಂಡರೀಕಸ್ಯಾಂತಃ ಮಧ್ಯೇ ಅಣೀಯಾನ್ ಅಣುತರಃ, ವ್ರೀಹೇರ್ವಾ ಯವಾದ್ವಾ ಇತ್ಯಾದಿ ಅತ್ಯಂತಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಮ್ । ಶ್ಯಾಮಾಕಾದ್ವಾ ಶ್ಯಾಮಾಕತಂಡುಲಾದ್ವಾ ಇತಿ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಪರಿಮಾಣಾತ್ ಅಣೀಯಾನಿತ್ಯುಕ್ತೇಽಣುಪರಿಮಾಣತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಮಾಶಂಕ್ಯ, ಅತಃ ತತ್ಪ್ರತಿಷೇಧಾಯಾರಭತೇ — ಏಷ ಮ ಆತ್ಮಾಂತರ್ಹೃದಯೇ ಜ್ಯಾಯಾನ್ಪೃಥಿವ್ಯಾ ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ಜ್ಯಾಯಃಪರಿಮಾಣಾಚ್ಚ ಜ್ಯಾಯಸ್ತ್ವಂ ದರ್ಶಯನ್ ಅನಂತಪರಿಮಾಣತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ — ಮನೋಮಯ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಜ್ಯಾಯಾನೇಭ್ಯೋ ಲೋಕೇಭ್ಯ ಇತ್ಯಂತೇನ ॥

ಯಥೋಕ್ತಗುಣಲಕ್ಷಣಃ ಈಶ್ವರಃ ಧ್ಯೇಯಃ, ನ ತು ತದ್ಗುಣವಿಶಿಷ್ಟ ಏವ — ಯಥಾ ರಾಜಪುರುಷಮಾನಯ ಚಿತ್ರಗುಂ ವಾ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ನ ವಿಶೇಷಣಸ್ಯಾಪ್ಯಾನಯನೇ ವ್ಯಾಪ್ರಿಯತೇ, ತದ್ವದಿಹಾಪಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ; ಅತಸ್ತನ್ನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಸರ್ವಕರ್ಮೇತ್ಯಾದಿ ಪುನರ್ವಚನಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಮನೋಮಯತ್ವಾದಿಗುಣವಿಶಿಷ್ಟ ಏವೇಶ್ವರೋ ಧ್ಯೇಯಃ । ಅತ ಏವ ಷಷ್ಠಸಪ್ತಮಯೋರಿವ ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ‘ಆತ್ಮೈವೇದಂ ಸರ್ವಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೫ । ೨) ಇತಿ ನೇಹ ಸ್ವಾರಾಜ್ಯೇಽಭಿಷಿಂಚತಿ, ಏಷ ಮ ಆತ್ಮಾ ಏತದ್ಬ್ರಹ್ಮೈತಮಿತಃ ಪ್ರೇತ್ಯಾಭಿಸಂಭವಿತಾಸ್ಮಿ ಇತಿ ಲಿಂಗಾತ್ ; ನ ತು ಆತ್ಮಶಬ್ದೇನ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮೈವ ಉಚ್ಯತೇ, ಮಮೇತಿ ಷಷ್ಠ್ಯಾಃ ಸಂಬಂಧಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಾಯಕತ್ವಾತ್ , ಏತಮಭಿಸಂಭವಿತಾಸ್ಮೀತಿ ಚ ಕರ್ಮಕರ್ತೃತ್ವನಿರ್ದೇಶಾತ್ । ನನು ಷಷ್ಠೇಽಪಿ ‘ಅಥ ಸಂಪತ್ಸ್ಯೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧೪ । ೨) ಇತಿ ಸತ್ಸಂಪತ್ತೇಃ ಕಾಲಾಂತರಿತತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ । ನ, ಆರಬ್ಧಸಂಸ್ಕಾರಶೇಷಸ್ಥಿತ್ಯರ್ಥಪರತ್ವಾತ್ ; ನ ಕಾಲಾಂತರಿತಾರ್ಥತಾ, ಅನ್ಯಥಾ ತತ್ತ್ವಮಸೀತ್ಯೇತಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಬಾಧಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಆತ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಗರ್ಥತ್ವಂ ಸರ್ವಂ ಖಲ್ವಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಚ ಪ್ರಕೃತಮ್ ಏಷ ಮ ಆತ್ಮಾಂತರ್ಹೃದಯ ಏತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ತಥಾಪಿ ಅಂತರ್ಧಾನಮೀಷದಪರಿತ್ಯಜ್ಯೈವ ಏತಮಾತ್ಮಾನಂ ಇತಃ ಅಸ್ಮಾಚ್ಛರೀರಾತ್ ಪ್ರೇತ್ಯ ಅಭಿಸಂಭವಿತಾಸ್ಮೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಯಥಾಕ್ರತುರೂಪಸ್ಯ ಆತ್ಮನಃ ಪ್ರತಿಪತ್ತಾಸ್ಮೀತಿ ಯಸ್ಯೈವಂವಿದಃ ಸ್ಯಾತ್ ಭವೇತ್ ಅದ್ಧಾ ಸತ್ಯಮ್ ಏವಂ ಸ್ಯಾಮಹಂ ಪ್ರೇತ್ಯ, ಏವಂ ನ ಸ್ಯಾಮಿತಿ ನ ಚ ವಿಚಿಕಿತ್ಸಾ ಅಸ್ತಿ ಇತ್ಯೇತಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಕ್ರತುಫಲಸಂಬಂಧೇ, ಸ ತಥೈವೇಶ್ವರಭಾವಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ವಿದ್ವಾನ್ , ಇತ್ಯೇತದಾಹ ಸ್ಮ ಉಕ್ತವಾನ್ಕಿಲ ಶಾಂಡಿಲ್ಯೋ ನಾಮ ಋಷಿಃ । ದ್ವಿರಭ್ಯಾಸಃ ಆದರಾರ್ಥಃ ॥

ಅಂತರಿಕ್ಷಮ್ ಉದರಮ್ ಅಂತಃಸುಷಿರಂ ಯಸ್ಯ ಸೋಽಯಮ್ ಅಂತರಿಕ್ಷೋದರಃ, ಕೋಶಃ ಕೋಶ ಇವ ಅನೇಕಧರ್ಮಸಾದೃಶ್ಯಾತ್ಕೋಶಃ ; ಸ ಚ ಭೂಮಿಬುಧ್ನಃ ಭೂಮಿರ್ಬುಧ್ನೋ ಮೂಲಂ ಯಸ್ಯ ಸ ಭೂಮಿಬುಧ್ನಃ, ನ ಜೀರ್ಯತಿ ನ ವಿನಶ್ಯತಿ, ತ್ರೈಲೋಕ್ಯಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ । ಸಹಸ್ರಯುಗಕಾಲಾವಸ್ಥಾಯೀ ಹಿ ಸಃ । ದಿಶೋ ಹಿ ಅಸ್ಯ ಸರ್ವಾಃ ಸ್ರಕ್ತಯಃ ಕೋಣಾಃ । ದ್ಯೌರಸ್ಯ ಕೋಶಸ್ಯ ಉತ್ತರಮ್ ಊರ್ಧ್ವಂ ಬಿಲಮ್ ; ಸ ಏಷ ಯಥೋಕ್ತಗುಣಃ ಕೋಶಃ ವಸುಧಾನಃ ವಸು ಧೀಯತೇಽಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಕರ್ಮಫಲಾಖ್ಯಮ್ , ಅತೋ ವಸುಧಾನಃ । ತಸ್ಮಿನ್ನಂತಃ ವಿಶ್ವಂ ಸಮಸ್ತಂ ಪ್ರಾಣಿಕರ್ಮಫಲಂ ಸಹ ತತ್ಸಾಧನೈಃ ಇದಂ ಯದ್ಗೃಹ್ಯತೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಪ್ರಮಾಣೈಃ ಶ್ರಿತಮ್ ಆಶ್ರಿತಂ ಸ್ಥಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ತಸ್ಯಾಸ್ಯ ಪ್ರಾಚೀ ದಿಕ್ ಪ್ರಾಗ್ಗತೋ ಭಾಗಃ ಜುಹೂರ್ನಾಮ ಜುಹ್ವತ್ಯಸ್ಯಾಂ ದಿಶಿ ಕರ್ಮಿಣಃ ಪ್ರಾಙ್ಮುಖಾಃ ಸಂತ ಇತಿ ಜುಹೂರ್ನಾಮ । ಸಹಮಾನಾ ನಾಮ ಸಹಂತೇಽಸ್ಯಾಂ ಪಾಪಕರ್ಮಫಲಾನಿ ಯಮಪುರ್ಯಾಂ ಪ್ರಾಣಿನ ಇತಿ ಸಹಮಾನಾ ನಾಮ ದಕ್ಷಿಣಾ ದಿಕ್ । ತಥಾ ರಾಜ್ಞೀ ನಾಮ ಪ್ರತೀಚೀ ಪಶ್ಚಿಮಾ ದಿಕ್ , ರಾಜ್ಞೀ ರಾಜ್ಞಾ ವರುಣೇನಾಧಿಷ್ಠಿತಾ, ಸಂಧ್ಯಾರಾಗಯೋಗಾದ್ವಾ । ಸುಭೂತಾ ನಾಮ ಭೂತಿಮದ್ಭಿರೀಶ್ವರಕುಬೇರಾದಿಭಿರಧಿಷ್ಠಿತತ್ವಾತ್ ಸುಭೂತಾ ನಾಮ ಉದೀಚೀ । ತಾಸಾಂ ದಿಶಾಂ ವಾಯುಃ ವತ್ಸಃ, ದಿಗ್ಜತ್ವಾದ್ವಾಯೋಃ, ಪುರೋವಾತ ಇತ್ಯಾದಿದರ್ಶನಾತ್ । ಸ ಯಃ ಕಶ್ಚಿತ್ ಪುತ್ರದೀರ್ಘಜೀವಿತಾರ್ಥೀ ಏವಂ ಯಥೋಕ್ತಗುಣಂ ವಾಯುಂ ದಿಶಾಂ ವತ್ಸಮ್ ಅಮೃತಂ ವೇದ, ಸ ನ ಪುತ್ರರೋದಂ ಪುತ್ರನಿಮಿತ್ತಂ ರೋದನಂ ನ ರೋದಿತಿ, ಪುತ್ರೋ ನ ಮ್ರಿಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯತ ಏವಂ ವಿಶಿಷ್ಟಂ ಕೋಶದಿಗ್ವತ್ಸವಿಷಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಮ್ , ಅತಃ ಸೋಽಹಂ ಪುತ್ರಜೀವಿತಾರ್ಥೀ ಏವಮೇತಂ ವಾಯುಂ ದಿಶಾಂ ವತ್ಸಂ ವೇದ ಜಾನೇ । ಅತಃ ಪುತ್ರರೋದಂ ಮಾ ರುದಂ ಪುತ್ರಮರಣನಿಮಿತ್ತಂ ಪುತ್ರರೋದೋ ಮಮ ಮಾ ಭೂದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಅರಿಷ್ಟಮ್ ಅವಿನಾಶಿನಂ ಕೋಶಂ ಯಥೋಕ್ತಂ ಪ್ರಪದ್ಯೇ ಪ್ರಪನ್ನೋಽಸ್ಮಿ ಪುತ್ರಾಯುಷೇ । ಅಮುನಾಮುನಾಮುನೇತಿ ತ್ರಿರ್ನಾಮ ಗೃಹ್ಣಾತಿ ಪುತ್ರಸ್ಯ । ತಥಾ ಪ್ರಾಣಂ ಪ್ರಪದ್ಯೇಽಮುನಾಮುನಾಮುನಾ, ಭೂಃ ಪ್ರಪದ್ಯೇಽಮುನಾಮುನಾಮುನಾ, ಭುವಃ ಪ್ರಪದ್ಯೇಽಮುನಾಮುನಾಮುನಾ, ಸ್ವಃ ಪ್ರಪದ್ಯೇಽಮುನಾಮುನಾಮುನಾ, ಸರ್ವತ್ರ ಪ್ರಪದ್ಯೇ ಇತಿ ತ್ರಿರ್ನಾಮ ಗೃಹ್ಣಾತಿ ಪುನಃ ಪುನಃ ॥

ಸ ಯದವೋಚಂ ಪ್ರಾಣಂ ಪ್ರಪದ್ಯ ಇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾರ್ಥಮುಪನ್ಯಾಸಃ । ಪ್ರಾಣೋ ವಾ ಇದꣳ ಸರ್ವಂ ಭೂತಂ ಯದಿದಂ ಜಗತ್ । ‘ಯಥಾ ವಾ ಅರಾ ನಾಭೌ’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೧೩ । ೧) ಇತಿ ವಕ್ಷ್ಯತಿ । ಅತಸ್ತಮೇವ ಸರ್ವಂ ತತ್ ತೇನ ಪ್ರಾಣಪ್ರತಿಪಾದನೇನ ಪ್ರಾಪತ್ಸಿ ಪ್ರಪನ್ನೋಽಭೂವಮ್ ॥

ತಥಾ ಭೂಃ ಪ್ರಪದ್ಯೇ ಇತಿ ತ್ರೀಂಲ್ಲೋಕಾನ್ಭೂರಾದೀನ್ಪ್ರಪದ್ಯೇ ಇತಿ ತದವೋಚಮ್ ॥

ಅಥ ಯದವೋಚಂ ಭುವಃ ಪ್ರಪದ್ಯೇ ಇತಿ, ಅಗ್ನ್ಯಾದೀನ್ಪ್ರಪದ್ಯೇ ಇತಿ ತದವೋಚಮ್ ॥

ಅಥ ಯದವೋಚಂ ಸ್ವಃ ಪ್ರಪದ್ಯೇ ಇತಿ, ಋಗ್ವೇದಾದೀನ್ಪ್ರಪದ್ಯೇ ಇತ್ಯೇವ ತದವೋಚಮಿತಿ । ಉಪರಿಷ್ಟಾನ್ಮಂತ್ರಾನ್ ಜಪೇತ್ ತತಃ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಮಜರಂ ಕೋಶಂ ಸದಿಗ್ವತ್ಸಂ ಯಥಾವದ್ಧ್ಯಾತ್ವಾ । ದ್ವಿರ್ವಚನಮಾದರಾರ್ಥಮ್ ॥

ಪುರುಷಃ ಜೀವನವಿಶಿಷ್ಟಃ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಃ ಯಥಾಪ್ರಸಿದ್ಧ ಏವ ; ವಾವಶಬ್ದೋಽವಧಾರಣಾರ್ಥಃ ; ಪುರುಷ ಏವ ಯಜ್ಞ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಹಿ ಸಾಮಾನ್ಯೈಃ ಸಂಪಾದಯತಿ ಯಜ್ಞತ್ವಮ್ । ಕಥಮ್ ? ತಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ಯಾನಿ ಚತುರ್ವಿಂಶತಿವರ್ಷಾಣ್ಯಾಯುಷಃ, ತತ್ಪ್ರಾತಃಸವನಂ ಪುರುಷಾಖ್ಯಸ್ಯ ಯಜ್ಞಸ್ಯ । ಕೇನ ಸಾಮಾನ್ಯೇನೇತಿ, ಆಹ — ಚತುರ್ವಿಂಶತ್ಯಕ್ಷರಾ ಗಾಯತ್ರೀ ಛಂದಃ, ಗಾಯತ್ರಂ ಗಾಯತ್ರೀಛಂದಸ್ಕಂ ಹಿ ವಿಧಿಯಜ್ಞಸ್ಯ ಪ್ರಾತಃಸವನಮ್ ; ಅತಃ ಪ್ರಾತಃಸವನಸಂಪನ್ನೇನ ಚತುರ್ವಿಂಶತಿವರ್ಷಾಯುಷಾ ಯುಕ್ತಃ ಪುರುಷಃ ಅತೋ ವಿಧಿಯಜ್ಞಸಾದೃಶ್ಯಾತ್ ಯಜ್ಞಃ । ತಥೋತ್ತರಯೋರಪ್ಯಾಯುಷೋಃ ಸವನದ್ವಯಸಂಪತ್ತಿಃ ತ್ರಿಷ್ಟುಬ್ಜಗತ್ಯಕ್ಷರಸಂಖ್ಯಾಸಾಮಾನ್ಯತೋ ವಾಚ್ಯಾ । ಕಿಂಚ, ತದಸ್ಯ ಪುರುಷಯಜ್ಞಸ್ಯ ಪ್ರಾತಃಸವನಂ ವಿಧಿಯಜ್ಞಸ್ಯೇವ ವಸವಃ ದೇವಾ ಅನ್ವಾಯತ್ತಾಃ ಅನುಗತಾಃ ; ಸವನದೇವತಾತ್ವೇನ ಸ್ವಾಮಿನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪುರುಷಯಜ್ಞೇಽಪಿ ವಿಧಿಯಜ್ಞ ಇವ ಅಗ್ನ್ಯಾದಯೋ ವಸವಃ ದೇವಾಃ ಪ್ರಾಪ್ತಾ ಇತ್ಯತೋ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ — ಪ್ರಾಣಾ ವಾವ ವಸವಃ ವಾಗಾದಯೋ ವಾಯವಶ್ಚ । ಏತೇ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಇದಂ ಪುರುಷಾದಿಪ್ರಾಣಿಜಾತಮ್ ಏತೇ ವಾಸಯಂತಿ । ಪ್ರಾಣೇಷು ಹಿ ದೇಹೇ ವಸತ್ಸು ಸರ್ವಮಿದಂ ವಸತಿ, ನಾನ್ಯಥಾ । ಇತ್ಯತೋ ವಸನಾದ್ವಾಸನಾಚ್ಚ ವಸವಃ ॥

ತಂ ಚೇತ್ ಯಜ್ಞಸಂಪಾದಿನಮ್ ಏತಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಾತಃಸವನಸಂಪನ್ನೇ ವಯಸಿ ಕಿಂಚಿತ್ ವ್ಯಾಧ್ಯಾದಿ ಮರಣಶಂಕಾಕಾರಣಮ್ ಉಪತಪೇತ್ ದುಃಖಮುತ್ಪಾದಯೇತ್ , ಸ ತದಾ ಯಜ್ಞಸಂಪಾದೀ ಪುರುಷಃ ಆತ್ಮಾನಂ ಯಜ್ಞಂ ಮನ್ಯಮಾನಃ ಬ್ರೂಯಾತ್ ಜಪೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ ಇಮಂ ಮಂತ್ರಮ್ — ಹೇ ಪ್ರಾಣಾಃ ವಸವಃ ಇದಂ ಮೇ ಪ್ರಾತಃಸವನಂ ಮಮ ಯಜ್ಞಸ್ಯ ವರ್ತತೇ, ತತ್ ಮಾಧ್ಯಂದಿನಂ ಸವನಮ್ ಅನುಸಂತನುತೇತಿ ಮಾಧ್ಯಂದಿನೇನ ಸವನೇನ ಆಯುಷಾ ಸಹಿತಂ ಏಕೀಭೂತಂ ಸಂತತಂ ಕುರುತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಮಾ ಅಹಂ ಯಜ್ಞಃ ಯುಷ್ಮಾಕಂ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ವಸೂನಾಂ ಪ್ರಾತಃಸವನೇಶಾನಾಂ ಮಧ್ಯೇ ವಿಲೋಪ್ಸೀಯ ವಿಲುಪ್ಯೇಯ ವಿಚ್ಛಿದ್ಯೇಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಇತಿಶಬ್ದೋ ಮಂತ್ರಪರಿಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ ತೇನ ಜಪೇನ ಧ್ಯಾನೇನ ಚ ತತಃ ತಸ್ಮಾದುಪತಾಪಾತ್ ಉತ್ ಏತಿ ಉದ್ಗಚ್ಛತಿ । ಉದ್ಗಂಯ ವಿಮುಕ್ತಃ ಸನ್ ಅಗದೋ ಹ ಅನುಪತಾಪೋ ಭವತ್ಯೇವ ॥

ಅಥ ಯಾನಿ ಚತುಶ್ಚತ್ವಾರಿಂಶದ್ವರ್ಷಾಣೀತ್ಯಾದಿ ಸಮಾನಮ್ । ರುದಂತಿ ರೋದಯಂತೀತಿ ಪ್ರಾಣಾ ರುದ್ರಾಃ । ಕ್ರೂರಾ ಹಿ ತೇ ಮಧ್ಯಮೇ ವಯಸಿ, ಅತೋ ರುದ್ರಾಃ ॥

ತಥಾ ಆದಿತ್ಯಾಃ ಪ್ರಾಣಾಃ । ತೇ ಹಿ ಇದಂ ಶಬ್ದಾದಿಜಾತಮ್ ಆದದತೇ, ಅತ ಆದಿತ್ಯಾಃ । ತೃತೀಯಸವನಮಾಯುಃ ಷೋಡಶೋತ್ತರವರ್ಷಶತಂ ಸಮಾಪಯತ ಅನುಸಂತನುತ ಯಜ್ಞಂ ಸಮಾಪಯತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಮಾನಮನ್ಯತ್ ॥

ಏತತ್ ಯಜ್ಞದರ್ಶನಂ ಹ ಸ್ಮ ವೈ ಕಿಲ ತದ್ವಿದ್ವಾನಾಹ ಮಹಿದಾಸೋ ನಾಮತಃ ; ಇತರಾಯಾ ಅಪತ್ಯಮ್ ಐತರೇಯಃ । ಕಿಂ ಕಸ್ಮಾತ್ ಮೇ ಮಮ ಏತತ್ ಉಪತಪನಮ್ ಉಪತಪಸಿ ಸ ತ್ವಂ ಹೇ ರೋಗ ; ಯೋಽಹಂ ಯಜ್ಞಃ ಅನೇನ ತ್ವತ್ಕೃತೇನೋಪತಾಪೇನ ನ ಪ್ರೇಷ್ಯಾಮಿ ನ ಮರಿಷ್ಯಾಮಿ ; ಅತೋ ವೃಥಾ ತವ ಶ್ರಮ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಇತ್ಯೇವಮಾಹ ಸ್ಮ — ಇತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ । ಸ ಏವಂನಿಶ್ಚಯಃ ಸನ್ ಷೋಡಶಂ ವರ್ಷಶತಮಜೀವತ್ । ಅನ್ಯೋಽಪ್ಯೇವಂನಿಶ್ಚಯಃ ಷೋಡಶಂ ವರ್ಷಶತಂ ಪ್ರಜೀವತಿ, ಯ ಏವಂ ಯಥೋಕ್ತಂ ಯಜ್ಞಸಂಪಾದನಂ ವೇದ ಜಾನಾತಿ, ಸ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಸ ಯದಶಿಶಿಷತೀತ್ಯಾದಿಯಜ್ಞಸಾಮಾನ್ಯನಿರ್ದೇಶಃ ಪುರುಷಸ್ಯ ಪೂರ್ವೇಣೈವ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ಯದಶಿಶಿಷತಿ ಅಶಿತುಮಿಚ್ಛತಿ ; ತಥಾ ಪಿಪಾಸತಿ ಪಾತುಮಿಚ್ಛತಿ ; ಯನ್ನ ರಮತೇ ಇಷ್ಟಾದ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಿನಿಮಿತ್ತಮ್ ; ಯದೇವಂಜಾತೀಯಕಂ ದುಃಖಮನುಭವತಿ, ತಾ ಅಸ್ಯ ದೀಕ್ಷಾಃ ; ದುಃಖಸಾಮಾನ್ಯಾದ್ವಿಧಿಯಜ್ಞಸ್ಯೇವ ॥

ಅಥ ಯದಶ್ನಾತಿ ಯತ್ಪಿಬತಿ ಯದ್ರಮತೇ ರತಿಂ ಚ ಅನುಭವತಿ ಇಷ್ಟಾದಿಸಂಯೋಗಾತ್ , ತತ್ ಉಪಸದೈಃ ಸಮಾನತಾಮೇತಿ । ಉಪಸದಾಂ ಚ ಪಯೋವ್ರತತ್ವನಿಮಿತ್ತಂ ಸುಖಮಸ್ತಿ । ಅಲ್ಪಭೋಜನೀಯಾನಿ ಚ ಅಹಾನ್ಯಾಸನ್ನಾನಿ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ವಾಸಃ ; ಅತೋಽಶನಾದೀನಾಮುಪಸದಾಂ ಚ ಸಾಮಾನ್ಯಮ್ ॥

ಅಥ ಯದ್ಧಸತಿ ಯಜ್ಜಕ್ಷತಿ ಭಕ್ಷಯತಿ ಯನ್ಮೈಥುನಂ ಚರತಿ, ಸ್ತುತಶಸ್ತ್ರೈರೇವ ತತ್ಸಮಾನತಾಮೇತಿ ; ಶಬ್ದವತ್ತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ॥

ಅಥ ಯತ್ತಪೋ ದಾನಮಾರ್ಜವಮಹಿಂಸಾ ಸತ್ಯವಚನಮಿತಿ, ತಾ ಅಸ್ಯ ದಕ್ಷಿಣಾಃ, ಧರ್ಮಪುಷ್ಟಿಕರತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ॥

ಯಸ್ಮಾಚ್ಚ ಯಜ್ಞಃ ಪುರುಷಃ, ತಸ್ಮಾತ್ ತಂ ಜನಯಿಷ್ಯತಿ ಮಾತಾ ಯದಾ, ತದಾ ಆಹುರನ್ಯೇ ಸೋಷ್ಯತೀತಿ ತಸ್ಯ ಮಾತರಮ್ ; ಯದಾ ಚ ಪ್ರಸೂತಾ ಭವತಿ, ತದಾ ಅಸೋಷ್ಟ ಪೂರ್ಣಿಕೇತಿ ; ವಿಧಿಯಜ್ಞೇ ಇವ ಸೋಷ್ಯತಿ ಸೋಮಂ ದೇವದತ್ತಃ, ಅಸೋಷ್ಟ ಸೋಮಂ ಯಜ್ಞದತ್ತ ಇತಿ ; ಅತಃ ಶಬ್ದಸಾಮಾನ್ಯಾದ್ವಾ ಪುರುಷೋ ಯಜ್ಞಃ । ಪುನರುತ್ಪಾದನಮೇವಾಸ್ಯ ತತ್ ಪುರುಷಾಖ್ಯಸ್ಯ ಯಜ್ಞಸ್ಯ, ಯತ್ಸೋಷ್ಯತ್ಯಸೋಷ್ಟೇತಿ ಶಬ್ದಸಂಬಂಧಿತ್ವಂ ವಿಧಿಯಜ್ಞಸ್ಯೇವ । ಕಿಂಚ ತನ್ಮರಣಮೇವ ಅಸ್ಯ ಪುರುಷಯಜ್ಞಸ್ಯ ಅವಭೃಥಃ, ಸಮಾಪ್ತಿಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ॥

ತದ್ಧೈತತ್ ಯಜ್ಞದರ್ಶನಂ ಘೋರಃ ನಾಮತಃ, ಆಂಗಿರಸಃ ಗೋತ್ರತಃ, ಕೃಷ್ಣಾಯ ದೇವಕೀಪುತ್ರಾಯ ಶಿಷ್ಯಾಯ ಉಕ್ತ್ವಾ, ಉವಾಚ ತದೇತತ್ತ್ರಯಮ್ ಇತ್ಯಾದಿವ್ಯವಹಿತೇನ ಸಂಬಂಧಃ । ಸ ಚ ಏತದ್ದರ್ಶನಂ ಶ್ರುತ್ವಾ ಅಪಿಪಾಸ ಏವಾನ್ಯಾಭ್ಯೋ ವಿದ್ಯಾಭ್ಯೋ ಬಭೂವ । ಇತ್ಥಂ ಚ ವಿಶಿಷ್ಟಾ ಇಯಮ್ , ಯತ್ಕೃಷ್ಣಸ್ಯ ದೇವಕೀಪುತ್ರಸ್ಯ ಅನ್ಯಾಂ ವಿದ್ಯಾಂ ಪ್ರತಿ ತೃಡ್‌ವಿಚ್ಛೇದಕರೀ ಇತಿ ಪುರುಷಯಜ್ಞವಿದ್ಯಾಂ ಸ್ತೌತಿ । ಘೋರ ಆಂಗಿರಸಃ ಕೃಷ್ಣಾಯೋಕ್ತ್ವೇಮಾಂ ವಿದ್ಯಾಂ ಕಿಮುವಾಚೇತಿ, ತದಾಹ — ಸ ಏವಂ ಯಥೋಕ್ತಯಜ್ಞವಿತ್ ಅಂತವೇಲಾಯಾಂ ಮರಣಕಾಲೇ ಏತತ್ ಮಂತ್ರತ್ರಯಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯೇತ ಜಪೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಿಂ ತತ್ ? ಅಕ್ಷಿತಮ್ ಅಕ್ಷೀಣಮ್ ಅಕ್ಷತಂ ವಾ ಅಸಿ ಇತ್ಯೇಕಂ ಯಜುಃ । ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಾದಿತ್ಯಸ್ಥಂ ಪ್ರಾಣಂ ಚ ಏಕೀಕೃತ್ಯ ಆಹ । ತಥಾ ತಮೇವ ಆಹ, ಅಚ್ಯುತಂ ಸ್ವರೂಪಾದಪ್ರಚ್ಯುತಮಸಿ ಇತಿ ದ್ವಿತೀಯಂ ಯಜುಃ । ಪ್ರಾಣಸಂಶಿತಂ ಪ್ರಾಣಶ್ಚ ಸ ಸಂಶಿತಂ ಸಂಯಕ್ತನೂಕೃತಂ ಚ ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ತತ್ ತ್ವಮಸಿ ಇತಿ ತೃತೀಯಂ ಯಜುಃ । ತತ್ರ ಏತಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ವಿದ್ಯಾಸ್ತುತಿಪರೇ ದ್ವೇ ಋಚೌ ಮಂತ್ರೌ ಭವತಃ, ನ ಜಪಾರ್ಥೇ, ತ್ರಯಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯೇತ ಇತಿ ತ್ರಿತ್ವಸಂಖ್ಯಾಬಾಧನಾತ್ ; ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾ ಹಿ ತದಾ ಸ್ಯಾತ್ ॥

ಆದಿತ್ ಇತ್ಯತ್ರ ಆಕಾರಸ್ಯಾನುಬಂಧಸ್ತಕಾರಃ ಅನರ್ಥಕ ಇಚ್ಛಬ್ದಶ್ಚ । ಪ್ರತ್ನಸ್ಯ ಚಿರಂತನಸ್ಯ ಪುರಾಣಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ; ರೇತಸಃ ಕಾರಣಸ್ಯ ಬೀಜಭೂತಸ್ಯ ಜಗತಃ, ಸದಾಖ್ಯಸ್ಯ ಜ್ಯೋತಿಃ ಪ್ರಕಾಶಂ ಪಶ್ಯಂತಿ । ಆಶಬ್ದ ಉತ್ಸೃಷ್ಟಾನುಬಂಧಃ ಪಶ್ಯಂತೀತ್ಯನೇನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ; ಕಿಂ ತಜ್ಜ್ಯೋತಿಃ ಪಶ್ಯಂತಿ ; ವಾಸರಮ್ ಅಹಃ ಅಹರಿವ ತತ್ ಸರ್ವತೋ ವ್ಯಾಪ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜ್ಯೋತಿಃ ; ನಿವೃತ್ತಚಕ್ಷುಷೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾದಿನಿವೃತ್ತಿಸಾಧನೈಃ ಶುದ್ಧಾಂತಃಕರಣಾಃ ಆ ಸಮಂತತಃ ಜ್ಯೋತಿಃ ಪಶ್ಯಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಪರಃ ಪರಮಿತಿ ಲಿಂಗವ್ಯತ್ಯಯೇನ, ಜ್ಯೋತಿಷ್ಪರತ್ವಾತ್ , ಯತ್ ಇಧ್ಯತೇ ದೀಪ್ಯತೇ ದಿವಿ ದ್ಯೋತನವತಿ ಪರಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವರ್ತಮಾನಮ್ ಯೇನ ಜ್ಯೋತಿಷೇದ್ಧಃ ಸವಿತಾ ತಪತಿ ಚಂದ್ರಮಾ ಭಾತಿ ವಿದ್ಯುದ್ವಿದ್ಯೋತತೇ ಗ್ರಹತಾರಾಗಣಾ ವಿಭಾಸಂತೇ । ಕಿಂ ಚ, ಅನ್ಯೋ ಮಂತ್ರದೃಗಾಹ ಯಥೋಕ್ತಂ ಜ್ಯೋತಿಃ ಪಶ್ಯನ್ — ಉದ್ವಯಂ ತಮಸಃ ಅಜ್ಞಾನಲಕ್ಷಣಾತ್ ಪರಿ ಪರಸ್ತಾದಿತಿ ಶೇಷಃ ; ತಮಸೋ ವಾ ಅಪನೇತೃ ಯಜ್ಜ್ಯೋತಿಃ ಉತ್ತರಮ್ — ಆದಿತ್ಯಸ್ಥಂ ಪರಿಪಶ್ಯಂತಃ ವಯಮ್ ಉತ್ ಅಗನ್ಮ ಇತಿ ವ್ಯವಹಿತೇನ ಸಂಬಂಧಃ ; ತಜ್ಜ್ಯೋತಿಃ ಸ್ವಃ ಸ್ವಮ್ ಆತ್ಮೀಯಮಸ್ಮದ್ಧೃದಿ ಸ್ಥಿತಮ್ , ಆದಿತ್ಯಸ್ಥಂ ಚ ತದೇಕಂ ಜ್ಯೋತಿಃ ; ಯತ್ ಉತ್ತರಮ್ ಉತ್ಕೃಷ್ಟತರಮೂರ್ಧ್ವತರಂ ವಾ ಅಪರಂ ಜ್ಯೋತಿರಪೇಕ್ಷ್ಯ, ಪಶ್ಯಂತಃ ಉದಗನ್ಮ ವಯಮ್ । ಕಮುದಗನ್ಮೇತಿ, ಆಹ । ದೇವಂ ದ್ಯೋತನವಂತಂ ದೇವತ್ರಾ ದೇವೇಷು ಸರ್ವೇಷು, ಸೂರ್ಯಂ ರಸಾನಾಂ ರಶ್ಮೀನಾಂ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಚ ಜಗತಃ ಈರಣಾತ್ಸೂರ್ಯಃ ತಮುದಗನ್ಮ ಗತವಂತಃ, ಜ್ಯೋತಿರುತ್ತಮಂ ಸರ್ವಜ್ಯೋತಿರ್ಭ್ಯ ಉತ್ಕೃಷ್ಟತಮಮ್ ಅಹೋ ಪ್ರಾಪ್ತಾ ವಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಇದಂ ತಜ್ಜ್ಯೋತಿಃ, ಯತ್ ಋಗ್ಭ್ಯಾಂ ಸ್ತುತಂ ಯದ್ಯಜುಸ್ತ್ರಯೇಣ ಪ್ರಕಾಶಿತಮ್ । ದ್ವಿರಭ್ಯಾಸೋ ಯಜ್ಞಕಲ್ಪನಾಪರಿಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಮನೋಮಯ ಈಶ್ವರ ಉಕ್ತಃ ಆಕಾಶಾತ್ಮೇತಿ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಗುಣೈಕದೇಶತ್ವೇನ । ಅಥೇದಾನೀಂ ಮನಆಕಾಶಯೋಃ ಸಮಸ್ತಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿವಿಧಾನಾರ್ಥ ಆರಂಭಃ ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾದಿ । ಮನಃ ಮನುತೇಽನೇನೇತ್ಯಂತಃಕರಣಂ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಪರಮಿತ್ಯುಪಾಸೀತೇತಿ ಏತದಾತ್ಮವಿಷಯಂ ದರ್ಶನಮ್ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಮ್ । ಅಥ ಅಧಿದೈವತಂ ದೇವತಾವಿಷಯಮಿದಂ ವಕ್ಷ್ಯಾಮಃ । ಆಕಾಶೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸೀತ ; ಏವಮುಭಯಮಧ್ಯಾತ್ಮಮಧಿದೈವತಂ ಚ ಉಭಯಂ ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿವಿಷಯಮ್ ಆದಿಷ್ಟಮ್ ಉಪದಿಷ್ಟಂ ಭವತಿ ; ಆಕಾಶಮನಸೋಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವಾತ್ ಮನಸೋಪಲಭ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ, ಯೋಗ್ಯಂ ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟೇಃ, ಆಕಾಶಶ್ಚ, ಸರ್ವಗತತ್ವಾತ್ಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವಾದುಪಾಧಿಹೀನತ್ವಾಚ್ಚ ॥

ತದೇತತ್ ಮನಆಖ್ಯಂ ಚತುಷ್ಪಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ, ಚತ್ವಾರಃ ಪಾದಾ ಅಸ್ಯೇತಿ । ಕಥಂ ಚತುಷ್ಪಾತ್ತ್ವಂ ಮನಸೋ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ, ಆಹ — ವಾಕ್ಪ್ರಾಣಶ್ಚಕ್ಷುಃಶ್ರೋತ್ರಮಿತ್ಯೇತೇ ಪಾದಾಃ ಇತ್ಯಧ್ಯಾತ್ಮಮ್ । ಅಥಾಧಿದೈವತಮ್ ಆಕಾಶಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಗ್ನಿರ್ವಾಯುರಾದಿತ್ಯೋ ದಿಶ ಇತ್ಯೇತೇ । ಏವಮುಭಯಮೇವ ಚತುಷ್ಪಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಆದಿಷ್ಟಂ ಭವತಿ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಚೈವಾಧಿದೈವತಂ ಚ । ತತ್ರ ವಾಗೇವ ಮನಸೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚತುರ್ಥಃ ಪಾದ ಇತರಪಾದತ್ರಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ — ವಾಚಾ ಹಿ ಪಾದೇನೇವ ಗವಾದಿ ವಕ್ತವ್ಯವಿಷಯಂ ಪ್ರತಿ ತಿಷ್ಠತಿ ; ಅತೋ ಮನಸಃ ಪಾದ ಇವ ವಾಕ್ । ತಥಾ ಪ್ರಾಣೋ ಘ್ರಾಣಃ ಪಾದಃ ; ತೇನಾಪಿ ಗಂಧವಿಷಯಂ ಪ್ರತಿ ಚ ಕ್ರಾಮತಿ । ತಥಾ ಚಕ್ಷುಃ ಪಾದಃ ಶ್ರೋತ್ರಂ ಪಾದ ಇತ್ಯೇವಮಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಚತುಷ್ಪಾತ್ತ್ವಂ ಮನಸೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ । ಅಥಾಧಿದೈವತಮ್ ಅಗ್ನಿವಾಯ್ವಾದಿತ್ಯದಿಶಃ ಆಕಾಶಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉದರ ಇವ ಗೋಃ ಪಾದಾ ಇವ ಲಗ್ನಾ ಉಪಲಭ್ಯಂತೇ ; ತೇನ ತಸ್ಯ ಆಕಾಶಸ್ಯ ಅಗ್ನ್ಯಾದಯಃ ಪಾದಾ ಉಚ್ಯಂತೇ । ಏವಮುಭಯಮಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಚೈವಾಧಿದೈವತಂ ಚ ಚತುಷ್ಪಾದಾದಿಷ್ಟಂ ಭವತಿ ॥

ತತ್ರ ವಾಗೇವ ಮನಸೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚತುರ್ಥಃ ಪಾದಃ । ಸೋಽಗ್ನಿನಾ ಅಧಿದೈವತೇನ ಜ್ಯೋತಿಷಾ ಭಾತಿ ಚ ದೀಪ್ಯತೇ ತಪತಿ ಚ ಸಂತಾಪಂ ಚ ಔಷ್ಣ್ಯಂ ಕರೋತಿ । ಅಥವಾ ತೈಲಘೃತಾದ್ಯಾಗ್ನೇಯಾಶನೇನ ಇದ್ಧಾ ವಾಗ್ಭಾತಿ ಚ ತಪತಿ ಚ ವದನಾಯೋತ್ಸಾಹವತೀ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿದ್ವತ್ಫಲಮ್ , ಭಾತಿ ಚ ತಪತಿ ಚ ಕೀರ್ತ್ಯಾ ಯಶಸಾ ಬ್ರಹ್ಮವರ್ಚಸೇನ, ಯ ಏವಂ ಯಥೋಕ್ತಂ ವೇದ ॥

ತಥಾ ಪ್ರಾಣ ಏವ ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚತುರ್ಥಃ ಪಾದಃ । ಸ ವಾಯುನಾ ಗಂಧಾಯ ಭಾತಿ ಚ ತಪತಿ ಚ । ತಥಾ ಚಕ್ಷುಃ ಆದಿತ್ಯೇನ ರೂಪಗ್ರಹಣಾಯ, ಶ್ರೋತ್ರಂ ದಿಗ್ಭಿಃ ಶಬ್ದಗ್ರಹಣಾಯ । ವಿದ್ಯಾಫಲಂ ಸಮಾನಂ ಸರ್ವತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಪತ್ತಿರದೃಷ್ಟಂ ಫಲಂ ಯ ಏವಂ ವೇದ । ದ್ವಿರುಕ್ತಿರ್ದರ್ಶನಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಾ ॥

ಆದಿತ್ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾದೇಶಃ ಉಪದೇಶಃ ; ತಸ್ಯೋಪವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ಕ್ರಿಯತೇ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಮ್ । ಅಸತ್ ಅವ್ಯಾಕೃತನಾಮರೂಪಮ್ ಇದಂ ಜಗತ್ ಅಶೇಷಮಗ್ರೇ ಪ್ರಾಗವಸ್ಥಾಯಾಮುತ್ಪತ್ತೇಃ ಆಸೀತ್ , ನ ತ್ವಸದೇವ ; ‘ಕಥಮಸತಃ ಸಜ್ಜಾಯೇತ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೨) ಇತಿ ಅಸತ್ಕಾರ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷೇಧಾತ್ । ನನು ಇಹಾಸದೇವೇತಿ ವಿಧಾನಾದ್ವಿಕಲ್ಪಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನ, ಕ್ರಿಯಾಸ್ವಿವ ವಸ್ತುನಿ ವಿಕಲ್ಪಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಇದಮಸದೇವೇತಿ ? ನನ್ವವೋಚಾಮ ಅವ್ಯಾಕೃತನಾಮರೂಪತ್ವಾದಸದಿವಾಸದಿತಿ । ನನ್ವೇವಶಬ್ದೋಽವಧಾರಣಾರ್ಥಃ ; ಸತ್ಯಮೇವಮ್ , ನ ತು ಸತ್ತ್ವಾಭಾವಮವಧಾರಯತಿ ; ಕಿಂ ತರ್ಹಿ, ವ್ಯಾಕೃತನಾಮರೂಪಾಭಾವಮವಧಾರಯತಿ ; ನಾಮರೂಪವ್ಯಾಕೃತವಿಷಯೇ ಸಚ್ಛಬ್ದಪ್ರಯೋಗೋ ದೃಷ್ಟಃ । ತಚ್ಚ ನಾಮರೂಪವ್ಯಾಕರಣಮಾದಿತ್ಯಾಯತ್ತಂ ಪ್ರಾಯಶೋ ಜಗತಃ । ತದಭಾವೇ ಹಿ ಅಂಧಂ ತಮ ಇವ ಇದಂ ನ ಪ್ರಜ್ಞಾಯೇತ ಕಿಂಚನ ಇತ್ಯತಃ ತತ್ಸ್ತುತಿಪರೇ ವಾಕ್ಯೇ ಸದಪೀದಂ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರ್ಜಗದಸದೇವೇತ್ಯಾದಿತ್ಯಂ ಸ್ತೌತಿ ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟ್ಯರ್ಹತ್ವಾಯ ; ಆದಿತ್ಯನಿಮಿತ್ತೋ ಹಿ ಲೋಕೇ ಸದಿತಿ ವ್ಯವಹಾರಃ — ಯಥಾ ಅಸದೇವೇದಂ ರಾಜ್ಞಃ ಕುಲಂ ಸರ್ವಗುಣಸಂಪನ್ನೇ ಪೂರ್ಣವರ್ಮಣಿ ರಾಜನ್ಯಸತೀತಿ ತದ್ವತ್ । ನ ಚ ಸತ್ತ್ವಮಸತ್ತ್ವಂ ವಾ ಇಹ ಜಗತಃ ಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷಿತಮ್ , ಆದಿತ್ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾದೇಶಪರತ್ವಾತ್ । ಉಪಸಂಹರಿಷ್ಯತ್ಯಂತೇ ಆದಿತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸ್ತ ಇತಿ । ತತ್ಸದಾಸೀತ್ ತತ್ ಅಸಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯಂ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಃ ಸ್ತಿಮಿತಮ್ ಅನಿಸ್ಪಂದಮಸದಿವ ಸತ್ಕಾರ್ಯಾಭಿಮುಖಮ್ ಈಷದುಪಜಾತಪ್ರವೃತ್ತಿ ಸದಾಸೀತ್ ; ತತೋ ಲಬ್ಧಪರಿಸ್ಪಂದಂ ತತ್ಸಮಭವತ್ ಅಲ್ಪತರನಾಮರೂಪವ್ಯಾಕರಣೇನ ಅಂಕುರೀಭೂತಮಿವ ಬೀಜಮ್ । ತತೋಽಪಿ ಕ್ರಮೇಣ ಸ್ಥೂಲೀಭವತ್ ಅದ್ಭ್ಯಃ ಆಂಡಂ ಸಮವರ್ತತ ಸಂವೃತ್ತಮ್ । ಆಂಡಮಿತಿ ದೈರ್ಘ್ಯಂ ಛಾಂದಸಮ್ । ತದಂಡಂ ಸಂವತ್ಸರಸ್ಯ ಕಾಲಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಮಾತ್ರಾಂ ಪರಿಮಾಣಮ್ । ಅಭಿನ್ನಸ್ವರೂಪಮೇವ ಅಶಯತ ಸ್ಥಿತಂ ಬಭೂವ । ತತ್ ತತಃ ಸಂವತ್ಸರಪರಿಮಾಣಾತ್ಕಾಲಾದೂರ್ಧ್ವಂ ನಿರಭಿದ್ಯತ ನಿರ್ಭಿನ್ನಮ್ — ವಯಸಾಮಿವಾಂಡಮ್ । ತಸ್ಯ ನಿರ್ಭಿನ್ನಸ್ಯಾಂಡಸ್ಯ ಕಪಾಲೇ ದ್ವೇ ರಜತಂ ಚ ಸುವರ್ಣಂ ಚ ಅಭವತಾಂ ಸಂವೃತ್ತೇ ॥

ತತ್ ತಯೋಃ ಕಪಾಲಯೋಃ ಯದ್ರಜತಂ ಕಪಾಲಮಾಸೀತ್ , ಸೇಯಂ ಪೃಥಿವೀ ಪೃಥಿವ್ಯುಪಲಕ್ಷಿತಮಧೋಽಂಡಕಪಾಲಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯತ್ಸುವರ್ಣಂ ಕಪಾಲಂ ಸಾ ದ್ಯೌಃ ದ್ಯುಲೋಕೋಪಲಕ್ಷಿತಮೂರ್ಧ್ವಂ ಕಪಾಲಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಜ್ಜರಾಯು ಗರ್ಭಪರಿವೇಷ್ಟನಂ ಸ್ಥೂಲಮ್ ಅಂಡಸ್ಯ ದ್ವಿಶಕಲೀಭಾವಕಾಲೇ ಆಸೀತ್ , ತೇ ಪರ್ವತಾ ಬಭೂವುಃ । ಯದುಲ್ಬಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ಗರ್ಭಪರಿವೇಷ್ಟನಮ್ , ತತ್ ಸಹ ಮೇಘೈಃ ಸಮೇಘಃ ನೀಹಾರೋಽವಶ್ಯಾಯಃ ಬಭೂವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಾ ಗರ್ಭಸ್ಯ ಜಾತಸ್ಯ ದೇಹೇ ಧಮನಯಃ ಶಿರಾಃ, ತಾನದ್ಯೋ ಬಭೂವುಃ । ಯತ್ ತಸ್ಯ ವಸ್ತೌ ಭವಂ ವಾಸ್ತೇಯಮುದಕಮ್ , ಸ ಸಮುದ್ರಃ ॥

ಅಥ ಯತ್ತದಜಾಯತ ಗರ್ಭರೂಪಂ ತಸ್ಮಿನ್ನಂಡೇ, ಸೋಽಸಾವಾದಿತ್ಯಃ ; ತಮಾದಿತ್ಯಂ ಜಾಯಮಾನಂ ಘೋಷಾಃ ಶಬ್ದಾಃ ಉಲೂಲವಃ ಉರೂರವೋ ವಿಸ್ತೀರ್ಣರವಾಃ ಉದತಿಷ್ಠನ್ ಉತ್ಥಿವಂತಃ ಈಶ್ವರಸ್ಯೇವೇಹ ಪ್ರಥಮಪುತ್ರಜನ್ಮನಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಚ ಸ್ಥಾವರಜಂಗಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಸರ್ವೇ ಚ ತೇಷಾಂ ಭೂತಾನಾಂ ಕಾಮಾಃ ಕಾಂಯಂತ ಇತಿ ವಿಷಯಾಃ ಸ್ತ್ರೀವಸ್ತ್ರಾನ್ನಾದಯಃ । ಯಸ್ಮಾದಾದಿತ್ಯಜನ್ಮನಿಮಿತ್ತಾ ಭೂತಕಾಮೋತ್ಪತ್ತಿಃ, ತಸ್ಮಾದದ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ತಸ್ಯಾದಿತ್ಯಸ್ಯೋದಯಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರತ್ಯಾಯನಂ ಪ್ರತಿ ಅಸ್ತಗಮನಂ ಚ ಪ್ರತಿ, ಅಥವಾ ಪುನಃ ಪುನಃ ಪ್ರತ್ಯಾಗಮನಂ ಪ್ರತ್ಯಾಯನಂ ತತ್ಪ್ರತಿ ತನ್ನಿಮಿತ್ತೀಕೃತ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ; ಸರ್ವಾಣಿ ಚ ಭೂತಾನಿ ಸರ್ವೇ ಚ ಕಾಮಾ ಘೋಷಾ ಉಲೂಲವಶ್ಚಾನುತಿಷ್ಠಂತಿ । ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಹಿ ಏತದುದಯಾದೌ ಸವಿತುಃ ॥

ಸ ಯಃ ಕಶ್ಚಿತ್ ಏತಮೇವಂ ಯಥೋಕ್ತಮಹಿಮಾನಂ ವಿದ್ವಾನ್ಸನ್ ಆದಿತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸ್ತೇ, ಸ ತದ್ಭಾವಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಿಂಚ ದೃಷ್ಟಂ ಫಲಮ್ ಅಭ್ಯಾಶಃ ಕ್ಷಿಪ್ರಂ ತದ್ವಿದಃ, ಯದಿತಿ ಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಣಮ್ , ಏನಮೇವಂವಿದಂ ಸಾಧವಃ ಶೋಭನಾ ಘೋಷಾಃ, ಸಾಧುತ್ವಂ ಘೋಷಾದೀನಾಂ ಯದುಪಭೋಗೇ ಪಾಪಾನುಬಂಧಾಭಾವಃ, ಆ ಚ ಗಚ್ಛೇಯುಃ ಆಗಚ್ಛೇಯುಶ್ಚ, ಉಪ ಚ ನಿಮ್ರೇಡೇರನ್ ಉಪನಿಮ್ರೇಡೇರಂಶ್ಚ — ನ ಕೇವಲಮಾಗಮನಮಾತ್ರಂ ಘೋಷಾಣಾಮ್ ಉಪಸುಖಯೇಯುಶ್ಚ ಉಪಸುಖಂ ಚ ಕುರ್ಯುರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ದ್ವಿರಭ್ಯಾಸಃ ಅಧ್ಯಾಯಪರಿಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಃ ಆದರಾರ್ಥಶ್ಚ ॥

ಜಾನಶ್ರುತಿಃ ಜನಶ್ರುತಸ್ಯಾಪತ್ಯಮ್ । ಹ ಐತಿಹ್ಯಾರ್ಥಃ । ಪುತ್ರಸ್ಯ ಪೌತ್ರಃ ಪೌತ್ರಾಯಣಃ ಸ ಏವ ಶ್ರದ್ಧಾದೇಯಃ ಶ್ರದ್ಧಾಪುರಃಸರಮೇವ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದಿಭ್ಯೋ ಯಮಸ್ಯೇತಿ ಶ್ರದ್ಧಾದೇಯಃ । ಬಹುದಾಯೀ ಪ್ರಭೂತಂ ದಾತುಂ ಶೀಲಮಸ್ಯೇತಿ ಬಹುದಾಯೀ । ಬಹುಪಾಕ್ಯಃ ಬಹು ಪಕ್ತವ್ಯಮಹನ್ಯಹನಿ ಗೃಹೇ ಯಸ್ಯಾಸೌ ಬಹುಪಾಕ್ಯಃ ; ಭೋಜನಾರ್ಥಿಭ್ಯೋ ಬಹ್ವಸ್ಯ ಗೃಹೇಽನ್ನಂ ಪಚ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಂಗುಣಸಂಪನ್ನೋಽಸೌ ಜಾನಶ್ರುತಿಃ ಪೌತ್ರಾಯಣೋ ವಿಶಿಷ್ಟೇ ದೇಶೇ ಕಾಲೇ ಚ ಕಸ್ಮಿಂಶ್ಚಿತ್ ಆಸ ಬಭೂವ । ಸ ಹ ಸರ್ವತಃ ಸರ್ವಾಸು ದಿಕ್ಷು ಗ್ರಾಮೇಷು ನಗರೇಷು ಆವಸಥಾನ್ ಏತ್ಯ ವಸಂತಿ ಯೇಷ್ವಿತಿ ಆವಸಥಾಃ ತಾನ್ ಮಾಪಯಾಂಚಕ್ರೇ ಕಾರಿತವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸರ್ವತ ಏವ ಮೇ ಮಮ ಅನ್ನಂ ತೇಷ್ವಾವಸಥೇಷು ವಸಂತಃ ಅತ್ಸ್ಯಂತಿ ಭೋಕ್ಷ್ಯಂತ ಇತ್ಯೇವಮಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥

ತತ್ರೈವಂ ಸತಿ ರಾಜನಿ ತಸ್ಮಿನ್ಘರ್ಮಕಾಲೇ ಹರ್ಮ್ಯತಲಸ್ಥೇ ಅಥ ಹ ಹಂಸಾ ನಿಶಾಯಾಂ ರಾತ್ರೌ ಅತಿಪೇತುಃ । ಋಷಯೋ ದೇವತಾ ವಾ ರಾಜ್ಞೋಽನ್ನದಾನಗುಣೈಸ್ತೋಷಿತಾಃ ಸಂತಃ ಹಂಸರೂಪಾ ಭೂತ್ವಾ ರಾಜ್ಞೋ ದರ್ಶನಗೋಚರೇ ಅತಿಪೇತುಃ ಪತಿತವಂತಃ । ತತ್ ತಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ತೇಷಾಂ ಪತತಾಂ ಹಂಸಾನಾಮ್ ಏಕಃ ಪೃಷ್ಠತಃ ಪತನ್ ಅಗ್ರತಃ ಪತಂತಂ ಹಂಸಮಭ್ಯುವಾದ ಅಭ್ಯುಕ್ತವಾನ್ — ಹೋ ಹೋಯೀತಿ ಭೋ ಭೋ ಇತಿ ಸಂಬೋಧ್ಯ ಭಲ್ಲಾಕ್ಷ ಭಲ್ಲಾಕ್ಷೇತ್ಯಾದರಂ ದರ್ಶಯನ್ ಯಥಾ ಪಶ್ಯ ಪಶ್ಯಾಶ್ಚರ್ಯಮಿತಿ ತದ್ವತ್ ; ಭಲ್ಲಾಕ್ಷೇತಿ ಮಂದದೃಷ್ಟಿತ್ವಂ ಸೂಚಯನ್ನಾಹ ; ಅಥವಾ ಸಮ್ಯಗ್ಬ್ರಹ್ಮದರ್ಶನಾಭಿಮಾನವತ್ತ್ವಾತ್ತಸ್ಯ ಅಸಕೃದುಪಾಲಬ್ಧಸ್ತೇನ ಪೀಡ್ಯಮಾನೋಽಮರ್ಷಿತಯಾ ತತ್ಸೂಚಯತಿ ಭಲ್ಲಾಕ್ಷೇತಿ ; ಜಾನಶ್ರುತೇಃ ಪೌತ್ರಾಯಣಸ್ಯ ಸಮಂ ತುಲ್ಯಂ ದಿವಾ ದ್ಯುಲೋಕೇನ ಜ್ಯೋತಿಃ ಪ್ರಭಾಸ್ವರಮ್ ಅನ್ನದಾನಾದಿಜನಿತಪ್ರಭಾವಜಮ್ ಆತತಂ ವ್ಯಾಪ್ತಂ ದ್ಯುಲೋಕಸ್ಪೃಗಿತ್ಯರ್ಥಃ ; ದಿವಾ ಅಹ್ನಾ ವಾ ಸಮಂ ಜ್ಯೋತಿರಿತ್ಯೇತತ್ ; ತನ್ಮಾ ಪ್ರಸಾಂಕ್ಷೀಃ ಸಂಜನಂ ಸಕ್ತಿಂ ತೇನ ಜ್ಯೋತಿಷಾ ಸಂಬಂಧಂ ಮಾ ಕಾರ್ಷಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ಪ್ರಸಂಜನೇನ ತತ್ ಜ್ಯೋತಿಃ ತ್ವಾ ತ್ವಾಂ ಮಾ ಪ್ರಧಾಕ್ಷೀಃ ಮಾ ದಹತ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ ; ಪುರುಷವ್ಯತ್ಯಯೇನ ಮಾ ಪ್ರಧಾಕ್ಷೀದಿತಿ ॥

ತಮ್ ಏವಮುಕ್ತವಂತಂ ಪರಃ ಇತರೋಽಗ್ರಗಾಮೀ ಪ್ರತ್ಯುವಾಚ — ಅರೇ ನಿಕೃಷ್ಟೋಽಯಂ ರಾಜಾ ವರಾಕಃ, ತಂ ಕಮು ಏನಂ ಸಂತಂ ಕೇನ ಮಾಹಾತ್ಮ್ಯೇನ ಯುಕ್ತಂ ಸಂತಮಿತಿ ಕುತ್ಸಯತಿ ಏನಮೇವಂ ಸಬಹುಮಾನಮೇತದ್ವಚನಮಾತ್ಥ ರೈಕ್ವಮಿವ ಸಯುಗ್ವಾನಮ್ , ಸಹ ಯುಗ್ವನಾ ಗಂತ್ರ್ಯಾ ವರ್ತತ ಇತಿ ಸಯುಗ್ವಾ ರೈಕ್ವಃ, ತಮಿವ ಆತ್ಥ ಏನಮ್ ; ಅನನುರೂಪಮಸ್ಮಿನ್ನಯುಕ್ತಮೀದೃಶಂ ವಕ್ತುಂ ರೈಕ್ವ ಇವೇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಇತರಶ್ಚ ಆಹ — ಯೋ ನು ಕಥಂ ತ್ವಯೋಚ್ಯತೇ ಸಯುಗ್ವಾ ರೈಕ್ವಃ । ಇತ್ಯುಕ್ತವಂತಂ ಭಲ್ಲಾಕ್ಷ ಆಹ — ಶೃಣು ಯಥಾ ಸ ರೈಕ್ವಃ ॥

ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಕೃತಾಯಃ ಕೃತೋ ನಾಮಾಯೋ ದ್ಯೂತಸಮಯೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಶ್ಚತುರಂಕಃ, ಸ ಯದಾ ಜಯತಿ ದ್ಯೂತೇ ಪ್ರವೃತ್ತಾನಾಮ್ , ತಸ್ಮೈ ವಿಜಿತಾಯ ತದರ್ಥಮಿತರೇ ತ್ರಿದ್ವ್ಯೇಕಾಂಕಾ ಅಧರೇಯಾಃ ತ್ರೇತಾದ್ವಾಪರಕಲಿನಾಮಾನಃ ಸಂಯಂತಿ ಸಂಗಚ್ಛಂತೇಽಂತರ್ಭವಂತಿ ; ಚತುರಂಕೇ ಕೃತಾಯೇ ತ್ರಿದ್ವ್ಯೇಕಾಂಕಾನಾಂ ವಿದ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ತದಂತರ್ಭವಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಥಾ ಅಯಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ, ಏವಮೇನಂ ರೈಕ್ವಂ ಕೃತಾಯಸ್ಥಾನೀಯಂ ತ್ರೇತಾದ್ಯಯಸ್ಥಾನೀಯಂ ಸರ್ವಂ ತದಭಿಸಮೈತಿ ಅಂತರ್ಭವತಿ ರೈಕ್ವೇ । ಕಿಂ ತತ್ ? ಯತ್ಕಿಂಚ ಲೋಕೇ ಸರ್ವಾಃ ಪ್ರಜಾಃ ಸಾಧು ಶೋಭನಂ ಧರ್ಮಜಾತಂ ಕುರ್ವಂತಿ, ತತ್ಸರ್ವಂ ರೈಕ್ವಸ್ಯ ಧರ್ಮೇಽಂತರ್ಭವತಿ, ತಸ್ಯ ಚ ಫಲೇ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿಧರ್ಮಫಲಮಂತರ್ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಅನ್ಯೋಽಪಿ ಕಶ್ಚಿತ್ ಯಃ ತತ್ ವೇದ್ಯಂ ವೇದ । ಕಿಂ ತತ್ ? ಯತ್ ವೇದ್ಯಂ ಸಃ ರೈಕ್ವಃ ವೇದ ; ತದ್ವೇದ್ಯಮನ್ಯೋಽಪಿ ಯೋ ವೇದ, ತಮಪಿ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿಧರ್ಮಜಾತಂ ತತ್ಫಲಂ ಚ ರೈಕ್ವಮಿವಾಭಿಸಮೈತೀತ್ಯನುವರ್ತತೇ । ಸಃ ಏವಂಭೂತಃ ಅರೈಕ್ವೋಽಪಿ ಮಯಾ ವಿದ್ವಾನ್ ಏತದುಕ್ತಃ ಏವಮುಕ್ತಃ, ರೈಕ್ವವತ್ಸ ಏವ ಕೃತಾಯಸ್ಥಾನೀಯೋ ಭವತೀತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥

ತದು ಹ ತದೇತದೀದೃಶಂ ಹಂಸವಾಕ್ಯಮಾತ್ಮನಃ ಕುತ್ಸಾರೂಪಮನ್ಯಸ್ಯ ವಿದುಷೋ ರೈಕ್ವಾದೇಃ ಪ್ರಶಂಸಾರೂಪಮ್ ಉಪಶುಶ್ರಾವ ಶ್ರುತವಾನ್ಹರ್ಮ್ಯತಲಸ್ಥೋ ರಾಜಾ ಜಾನಶ್ರುತಿಃ ಪೌತ್ರಾಯಣಃ । ತಚ್ಚ ಹಂಸವಾಕ್ಯಂ ಸ್ಮರನ್ನೇವ ಪೌನಃಪುನ್ಯೇನ ರಾತ್ರಿಶೇಷಮತಿವಾಹಯಾಮಾಸ । ತತಃ ಸ ವಂದಿಭೀ ರಾಜಾ ಸ್ತುತಿಯುಕ್ತಾಭಿರ್ವಾಗ್ಭಿಃ ಪ್ರತಿಬೋಧ್ಯಮಾನಃ ಉವಾಚ ಕ್ಷತ್ತಾರಂ ಸಂಜಿಹಾನ ಏವ ಶಯನಂ ನಿದ್ರಾಂ ವಾ ಪರಿತ್ಯಜನ್ನೇವ, ಹೇಽಂಗ ವತ್ಸ ಅರೇ ಸಯುಗ್ವಾನಮಿವ ರೈಕ್ವಮಾತ್ಥ ಕಿಂ ಮಾಮ್ ; ಸ ಏವ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಹೋ ನಾಹಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಅಥವಾ ಸಯುಗ್ವಾನಂ ರೈಕ್ವಮಾತ್ಥ ಗತ್ವಾ ಮಮ ತದ್ದಿದೃಕ್ಷಾಮ್ । ತದಾ ಇವಶಬ್ದೋಽವಧಾರಣಾರ್ಥೋಽನರ್ಥಕೋ ವಾ ವಾಚ್ಯಃ । ಸ ಚ ಕ್ಷತ್ತಾ ಪ್ರತ್ಯುವಾಚ ರೈಕ್ವಾನಯನಕಾಮೋ ರಾಜ್ಞೋಽಭಿಪ್ರಾಯಜ್ಞಃ — ಯೋ ನು ಕಥಂ ಸಯುಗ್ವಾ ರೈಕ್ವ ಇತಿ, ರಾಜ್ಞಾ ಏವಂ ಚೋಕ್ತಃ ಆನೇತುಂ ತಚ್ಚಿಹ್ನಂ ಜ್ಞಾತುಮಿಚ್ಛನ್ ಯೋ ನು ಕಥಂ ಸಯುಗ್ವಾ ರೈಕ್ವ ಇತ್ಯವೋಚತ್ । ಸ ಚ ಭಲ್ಲಾಕ್ಷವಚನಮೇವಾವೋಚತ್ ತಸ್ಯ ಸ್ಮರನ್ ॥

ಸ ಹ ಕ್ಷತ್ತಾ ನಗರಂ ಗ್ರಾಮಂ ವಾ ಗತ್ವಾ ಅನ್ವಿಷ್ಯ ರೈಕ್ವಂ ನಾವಿದಂ ನ ವ್ಯಜ್ಞಾಸಿಷಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯೇಯಾಯ ಪ್ರತ್ಯಾಗತವಾನ್ । ತಂ ಹೋವಾಚ ಕ್ಷತ್ತಾರಮ್ — ಅರೇ ಯತ್ರ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ ಏಕಾಂತೇಽರಣ್ಯೇ ನದೀಪುಲಿನಾದೌ ವಿವಿಕ್ತೇ ದೇಶೇ ಅನ್ವೇಷಣಾ ಅನುಮಾರ್ಗಣಂ ಭವತಿ, ತತ್ ತತ್ರ ಏನಂ ರೈಕ್ವಮ್ ಅರ್ಚ್ಛ ಋಚ್ಛ ಗಚ್ಛ, ತತ್ರ ಮಾರ್ಗಣಂ ಕುರ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಇತ್ಯುಕ್ತಃ ಕ್ಷತ್ತಾ ಅನ್ವಿಷ್ಯ ತಂ ವಿಜನೇ ದೇಶೇ ಅಧಸ್ತಾಚ್ಛಕಟಸ್ಯ ಗಂತ್ರ್ಯಾಃ ಪಾಮಾನಂ ಖರ್ಜೂಂ ಕಷಮಾಣಂ ಕಂಡೂಯಮಾನಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ, ಅಯಂ ನೂನಂ ಸಯುಗ್ವಾ ರೈಕ್ವ ಇತಿ ಉಪ ಸಮೀಪೇ ಉಪವಿವೇಶ ವಿನಯೇನೋಪವಿಷ್ಟವಾನ್ । ತಂ ಚ ರೈಕ್ವಂ ಹ ಅಭ್ಯುವಾದ ಉಕ್ತವಾನ್ । ತ್ವಮಸಿ ಹೇ ಭಗವಃ ಭಗವನ್ ಸಯುಗ್ವಾ ರೈಕ್ವ ಇತಿ । ಏವಂ ಪೃಷ್ಟಃ ಅಹಮಸ್ಮಿ ಹಿ ಅರಾ೩ ಅರೇ ಇತಿ ಹ ಅನಾದರ ಏವ ಪ್ರತಿಜಜ್ಞೇ ಅಭ್ಯುಪಗತವಾನ್ — ಸ ತಂ ವಿಜ್ಞಾಯ ಅವಿದಂ ವಿಜ್ಞಾತವಾನಸ್ಮೀತಿ ಪ್ರತ್ಯೇಯಾಯ ಪ್ರತ್ಯಾಗತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ತತ್ ತತ್ರ ಋಷೇರ್ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ಅಭಿಪ್ರಾಯಂ ಬುದ್ಧ್ವಾ ಧನಾರ್ಥಿತಾಂ ಚ ಉ ಹ ಏವ ಜಾನಶ್ರುತಿಃ ಪೌತ್ರಾಯಣಃ ಷಟ್ಶತಾನಿ ಗವಾಂ ನಿಷ್ಕಂ ಕಂಠಹಾರಮ್ ಅಶ್ವತರೀರಥಮ್ ಅಶ್ವತರೀಭ್ಯಾಂ ಯುಕ್ತಂ ರಥಂ ತದಾದಾಯ ಧನಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಪ್ರತಿಚಕ್ರಮೇ ರೈಕ್ವಂ ಪ್ರತಿ ಗತವಾನ್ । ತಂ ಚ ಗತ್ವಾ ಅಭ್ಯುವಾದ ಹ ಅಭ್ಯುಕ್ತವಾನ್ ॥

ಹೇ ರೈಕ್ವ ಗವಾಂ ಷಟ್ ಶತಾನಿ ಇಮಾನಿ ತುಭ್ಯಂ ಮಯಾ ಆನೀತಾನಿ, ಅಯಂ ನಿಷ್ಕಃ ಅಶ್ವತರೀರಥಶ್ಚಾಯಮ್ ಏತದ್ಧನಮಾದತ್ಸ್ವ । ಭಗವೋಽನುಶಾಧಿ ಚ ಮೇ ಮಾಮ್ ಏತಾಮ್ , ಯಾಂ ಚ ದೇವತಾಂ ತ್ವಮುಪಾಸ್ಸೇ ತದ್ದೇವತೋಪದೇಶೇನ ಮಾಮನುಶಾಧೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ತಮ್ ಏವಮುಕ್ತವಂತಂ ರಾಜಾನಂ ಪ್ರತ್ಯುವಾಚ ಪರೋ ರೈಕ್ವಃ । ಅಹೇತ್ಯಯಂ ನಿಪಾತೋ ವಿನಿಗ್ರಹಾರ್ಥೀಯೋಽನ್ಯತ್ರ, ಇಹ ತ್ವನರ್ಥಕಃ, ಏವಶಬ್ದಸ್ಯ ಪೃಥಕ್ಪ್ರಯೋಗಾತ್ । ಹಾರೇತ್ವಾ ಹಾರೇಣ ಯುಕ್ತಾ ಇತ್ವಾ ಗಂತ್ರೀ ಸೇಯಂ ಹಾರೇತ್ವಾ ಗೋಭಿಃ ಸಹ ತವೈವಾಸ್ತು ತವೈವ ತಿಷ್ಠತು ನ ಮಮ ಅಪರ್ಯಾಪ್ತೇನ ಕರ್ಮಾರ್ಥಮನೇನ ಪ್ರಯೋಜನಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಹೇ ಶೂದ್ರೇತಿ — ನನು ರಾಜಾಸೌ ಕ್ಷತ್ತೃಸಂಬಂಧಾತ್ , ಸ ಹ ಕ್ಷತ್ತಾರಮುವಾಚೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ; ವಿದ್ಯಾಗ್ರಹಣಾಯ ಚ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸಮೀಪೋಪಗಮಾತ್ ಶೂದ್ರಸ್ಯ ಚ ಅನಧಿಕಾರಾತ್ ಕಥಮಿದಮನನುರೂಪಂ ರೈಕ್ವೇಣೋಚ್ಯತೇ ಹೇ ಶೂದ್ರೇತಿ । ತತ್ರಾಹುರಾಚಾರ್ಯಾಃ — ಹಂಸವಚನಶ್ರವಣಾತ್ ಶುಗೇನಮಾವಿವೇಶ ; ತೇನಾಸೌ ಶುಚಾ ಶ್ರುತ್ವಾ ರೈಕ್ವಸ್ಯ ಮಹಿಮಾನಂ ವಾ ಆದ್ರವತೀತಿ ಋಷಿಃ ಆತ್ಮನಃ ಪರೋಕ್ಷಜ್ಞತಾಂ ದರ್ಶಯನ್ ಶೂದ್ರೇತ್ಯಾಹೇತಿ । ಶೂದ್ರವದ್ವಾ ಧನೇನೈವ ಏವಂ ವಿದ್ಯಾಗ್ರಹಣಾಯೋಪಜಾಗಮ ನ ಚ ಶುಶ್ರೂಷಯಾ । ನ ತು ಜಾತ್ಯೈವ ಶೂದ್ರ ಇತಿ । ಅಪರೇ ಪುನರಾಹುಃ ಅಲ್ಪಂ ಧನಮಾಹೃತಮಿತಿ ರುಷೈವ ಏವಮುಕ್ತವಾನ್ ಶೂದ್ರೇತಿ । ಲಿಂಗಂ ಚ ಬಹ್ವಾಹರಣೇ ಉಪಾದಾನಂ ಧನಸ್ಯೇತಿ । ತದು ಹ ಋಷೇರ್ಮತಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಪುನರೇವ ಜಾನಶ್ರುತಿಃ ಪೌತ್ರಾಯಣೋ ಗವಾಂ ಸಹಸ್ರಮಧಿಕಂ ಜಾಯಾಂ ಚ ಋಷೇರಭಿಮತಾಂ ದುಹಿತರಮಾತ್ಮನಃ ತದಾದಾಯ ಪ್ರತಿಚಕ್ರಮೇ ಕ್ರಾಂತವಾನ್ ॥

ರೈಕ್ವ ಇದಂ ಗವಾಂ ಸಹಸ್ರಮ್ ಅಯಂ ನಿಷ್ಕಃ ಅಯಮಶ್ವತರೀರಥಃ ಇಯಂ ಜಾಯಾ ಜಾಯಾರ್ಥಂ ಮಮ ದುಹಿತಾ ಆನೀತಾ ಅಯಂ ಚ ಗ್ರಾಮಃ ಯಸ್ಮಿನ್ನಾಸ್ಸೇ ತಿಷ್ಠಸಿ ಸ ಚ ತ್ವದರ್ಥೇ ಮಯಾ ಕಲ್ಪಿತಃ ; ತದೇತತ್ಸರ್ವಮಾದಾಯ ಅನುಶಾಧ್ಯೇವ ಮಾ ಮಾಂ ಹೇ ಭಗವಃ, ಇತ್ಯುಕ್ತಃ ತಸ್ಯಾ ಜಾಯಾರ್ಥಮಾನೀತಾಯಾ ರಾಜ್ಞೋ ದುಹಿತುಃ ಹ ಏವ ಮುಖಂ ದ್ವಾರಂ ವಿದ್ಯಾಯಾ ದಾನೇ ತೀರ್ಥಮ್ ಉಪೋದ್ಗೃಹ್ಣನ್ ಜಾನನ್ನಿತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ಬ್ರಹ್ಮಚಾರೀ ಧನದಾಯೀ ಮೇಧಾವೀ ಶ್ರೋತ್ರಿಯಃ ಪ್ರಿಯಃ । ವಿದ್ಯಯಾ ವಾ ವಿದ್ಯಾಂ ಪ್ರಾಹ ತೀರ್ಥಾನಿ ಷಣ್ಮಮ’ ( ? ) ಇತಿ ವಿದ್ಯಾಯಾ ವಚನಂ ವಿಜ್ಞಾಯತೇ ಹಿ । ಏವಂ ಜಾನನ್ ಉಪೋದ್ಗೃಹ್ಣನ್ ಉವಾಚ ಉಕ್ತವಾನ್ । ಆಜಹಾರ ಆಹೃತವಾನ್ ಭವಾನ್ ಇಮಾಃ ಗಾಃ ಯಚ್ಚಾನ್ಯದ್ಧನಂ ತತ್ಸಾಧ್ವಿತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಃ ಶೂದ್ರೇತಿ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾನುಕೃತಿಮಾತ್ರಂ ನ ತು ಕಾರಣಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಪೂರ್ವವತ್ । ಅನೇನೈವ ಮುಖೇನ ವಿದ್ಯಾಗ್ರಹಣತೀರ್ಥೇನ ಆಲಾಪಯಿಷ್ಯಥಾಃ ಆಲಾಪಯಸೀತಿ ಮಾಂ ಭಾಣಯಸೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತೇ ಹ ಏತೇ ಗ್ರಾಮಾ ರೈಕ್ವಪರ್ಣಾ ನಾಮ ವಿಖ್ಯಾತಾ ಮಹಾವೃಷೇಷು ದೇಶೇಷು ಯತ್ರ ಯೇಷು ಗ್ರಾಮೇಷು ಉವಾಸ ಉಷಿತವಾನ್ ರೈಕ್ವಃ, ತಾನಸೌ ಗ್ರಾಮಾನದಾದಸ್ಮೈ ರೈಕ್ವಾಯ ರಾಜಾ । ತಸ್ಮೈ ರಾಜ್ಞೇ ಧನಂ ದತ್ತವತೇ ಹ ಕಿಲ ಉವಾಚ ವಿದ್ಯಾಂ ಸಃ ರೈಕ್ವಃ ॥

ವಾಯುರ್ವಾವ ಸಂವರ್ಗಃ ವಾಯುರ್ಬಾಹ್ಯಃ, ವಾವೇತ್ಯವಧಾರಣಾರ್ಥಃ, ಸಂವರ್ಜನಾತ್ಸಂಗ್ರಹಣಾತ್ಸಂಗ್ರಸನಾದ್ವಾ ಸಂವರ್ಗಃ ; ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾ ಅಗ್ನ್ಯಾದ್ಯಾ ದೇವತಾ ಆತ್ಮಭಾವಮಾಪಾದಯತೀತ್ಯತಃ ಸಂವರ್ಗಃ ಸಂವರ್ಜನಾಖ್ಯೋ ಗುಣೋ ಧ್ಯೇಯೋ ವಾಯೋಃ, ಕೃತಾಯಾಂತರ್ಭಾವದೃಷ್ಟಾಂತಾತ್ । ಕಥಂ ಸಂವರ್ಗತ್ವಂ ವಾಯೋರಿತಿ, ಆಹ — ಯದಾ ಯಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ವೈ ಅಗ್ನಿಃ ಉದ್ವಾಯತಿ ಉದ್ವಾಸನಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ಉಪಶಾಮ್ಯತಿ, ತದಾ ಅಸೌ ಅಗ್ನಿಃ ವಾಯುಮೇವ ಅಪ್ಯೇತಿ ವಾಯುಸ್ವಾಭಾವ್ಯಮಪಿಗಚ್ಛತಿ । ತಥಾ ಯದಾ ಸೂರ್ಯೋಽಸ್ತಮೇತಿ, ವಾಯುಮೇವಾಪ್ಯೇತಿ । ಯದಾ ಚಂದ್ರೋಽಸ್ತಮೇತಿ ವಾಯುಮೇವಾಪ್ಯೇತಿ । ನನು ಕಥಂ ಸೂರ್ಯಾಚಂದ್ರಮಸೋಃ ಸ್ವರೂಪಾವಸ್ಥಿತಯೋಃ ವಾಯೌ ಅಪಿಗಮನಮ್ ? ನೈಷ ದೋಷಃ, ಅಸ್ತಮನೇ ಅದರ್ಶನಪ್ರಾಪ್ತೇಃ ವಾಯುನಿಮಿತ್ತತ್ವಾತ್ ; ವಾಯುನಾ ಹಿ ಅಸ್ತಂ ನೀಯತೇ ಸೂರ್ಯಃ, ಚಲನಸ್ಯ ವಾಯುಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ । ಅಥವಾ ಪ್ರಲಯೇ ಸೂರ್ಯಾಚಂದ್ರಮಸೋಃ ಸ್ವರೂಪಭ್ರಂಶೇ ತೇಜೋರೂಪಯೋರ್ವಾಯಾವೇವ ಅಪಿಗಮನಂ ಸ್ಯಾತ್ ॥

ತಥಾ ಯದಾ ಆಪಃ ಉಚ್ಛುಷ್ಯಂತಿ ಉಚ್ಛೋಷಮಾಪ್ನುವಂತಿ, ತದಾ ವಾಯುಮೇವ ಅಪಿಯಂತಿ । ವಾಯುರ್ಹಿ ಯಸ್ಮಾದೇವ ಏತಾನ್ ಅಗ್ನ್ಯಾದ್ಯಾನ್ಮಹಾಬಲಾನ್ ಸಂವೃಂಕ್ತೇ, ಅತೋ ವಾಯುಃ ಸಂವರ್ಗಗುಣ ಉಪಾಸ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಇತ್ಯಧಿದೈವತಂ ದೇವತಾಸು ಸಂವರ್ಗದರ್ಶನಮುಕ್ತಮ್ ॥

ಅಥ ಅನಂತರಮ್ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಮ್ ಆತ್ಮನಿ ಸಂವರ್ಗದರ್ಶನಮಿದಮುಚ್ಯತೇ । ಪ್ರಾಣಃ ಮುಖ್ಯಃ ವಾವ ಸಂವರ್ಗಃ । ಸ ಪುರುಷಃ ಯದಾ ಯಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ಸ್ವಪಿತಿ, ತದಾ ಪ್ರಾಣಮೇವ ವಾಗಪ್ಯೇತಿ — ವಾಯುಮಿವಾಗ್ನಿಃ । ಪ್ರಾಣಂ ಚಕ್ಷುಃ ಪ್ರಾಣಂ ಶ್ರೋತ್ರಂ ಪ್ರಾಣಂ ಮನಃ ಪ್ರಾಣೋ ಹಿ ಯಸ್ಮಾದೇವೈತಾನ್ವಾಗಾದೀನ್ ಸರ್ವಾನ್ಸಂವೃಂಕ್ತ ಇತಿ ॥

ತೌ ವಾ ಏತೌ ದ್ವೌ ಸಂವರ್ಗೌ ಸಂವರ್ಜನಗುಣೌ — ವಾಯುರೇವ ದೇವೇಷು ಸಂವರ್ಗಃ ಪ್ರಾಣಃ ಪ್ರಾಣೇಷು ವಾಗಾದಿಷು ಮುಖ್ಯಃ ॥

ಅಥ ಏತಯೋಃ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಮ್ ಇಯಮಾಖ್ಯಾಯಿಕಾ ಆರಭ್ಯತೇ । ಹೇತ್ಯೈತಿಹ್ಯಾರ್ಥಃ । ಶೌನಕಂ ಚ ಶುನಕಸ್ಯಾಪತ್ಯಂ ಶೌನಕಂ ಕಾಪೇಯಂ ಕಪಿಗೋತ್ರಮಭಿಪ್ರತಾರಿಣಂ ಚ ನಾಮತಃ ಕಕ್ಷಸೇನಸ್ಯಾಪತ್ಯಂ ಕಾಕ್ಷಸೇನಿಂ ಭೋಜನಾಯೋಪವಿಷ್ಟೌ ಪರಿವಿಷ್ಯಮಾಣೌ ಸೂಪಕಾರೈಃ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರೀ ಬ್ರಹ್ಮವಿಚ್ಛೌಂಡೋ ಬಿಭಿಕ್ಷೇ ಭಿಕ್ಷಿತವಾನ್ । ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಣೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿನ್ಮಾನಿತಾಂ ಬುದ್ಧ್ವಾ ತಂ ಜಿಜ್ಞಾಸಮಾನೌ ತಸ್ಮೈ ಉ ಭಿಕ್ಷಾಂ ನ ದದತುಃ ನ ದತ್ತವಂತೌ ಹ ಕಿಮಯಂ ವಕ್ಷ್ಯತೀತಿ ॥

ಸ ಹ ಉವಾಚ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರೀ ಮಹಾತ್ಮನಶ್ಚತುರ ಇತಿ ದ್ವಿತೀಯಾಬಹುವಚನಮ್ । ದೇವ ಏಕಃ ಅಗ್ನ್ಯಾದೀನ್ವಾಯುರ್ವಾಗಾದೀನ್ಪ್ರಾಣಃ । ಕಃ ಸಃ ಪ್ರಜಾಪತಿಃ ಜಗಾರ ಗ್ರಸಿತವಾನ್ । ಕಃ ಸ ಜಾಗರೇತಿ ಪ್ರಶ್ನಮೇಕೇ । ಭುವನಸ್ಯ ಭವಂತ್ಯಸ್ಮಿನ್ಭೂತಾನೀತಿ ಭುವನಂ ಭೂರಾದಿಃ ಸರ್ವೋ ಲೋಕಃ ತಸ್ಯ ಗೋಪಾಃ ಗೋಪಾಯಿತಾ ರಕ್ಷಿತಾ ಗೋಪ್ತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಂ ಕಂ ಪ್ರಜಾಪತಿಂ ಹೇ ಕಾಪೇಯ ನಾಭಿಪಶ್ಯಂತಿ ನ ಜಾನಂತಿ ಮರ್ತ್ಯಾಃ ಮರಣಧರ್ಮಾಣೋಽವಿವೇಕಿನೋ ವಾ ಹೇ ಅಭಿಪ್ರತಾರಿನ್ ಬಹುಧಾ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಾಧಿದೈವತಾಧಿಭೂತಪ್ರಕಾರೈಃ ವಸಂತಮ್ । ಯಸ್ಮೈ ವೈ ಏತತ್ ಅಹನ್ಯಹನಿ ಅನ್ನಮ್ ಅದನಾಯಾಹ್ರಿಯತೇ ಸಂಸ್ಕ್ರಿಯತೇ ಚ, ತಸ್ಮೈ ಪ್ರಜಾಪತಯೇ ಏತದನ್ನಂ ನ ದತ್ತಮಿತಿ ॥

ತದು ಹ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಣೋ ವಚನಂ ಶೌನಕಃ ಕಾಪೇಯಃ ಪ್ರತಿಮನ್ವಾನಃ ಮನಸಾ ಆಲೋಚಯನ್ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಣಂ ಪ್ರತ್ಯೇಯಾಯ ಆಜಗಾಮ । ಗತ್ವಾ ಚ ಆಹ ಯಂ ತ್ವಮವೋಚಃ ನಾಭಿಪಶ್ಯಂತಿ ಮರ್ತ್ಯಾ ಇತಿ, ತಂ ವಯಂ ಪಶ್ಯಾಮಃ । ಕಥಮ್ ? ಆತ್ಮಾ ಸರ್ವಸ್ಯ ಸ್ಥಾವರಜಂಗಮಸ್ಯ । ಕಿಂಚ ದೇವಾನಾಮಗ್ನ್ಯಾದೀನಾಮ್ ಆತ್ಮನಿ ಸಂಹೃತ್ಯ ಗ್ರಸಿತ್ವಾ ಪುನರ್ಜನಯಿತಾ ಉತ್ಪಾದಯಿತಾ ವಾಯುರೂಪೇಣಾಧಿದೈವತಮಗ್ನ್ಯಾದೀನಾಮ್ । ಅಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಚ ಪ್ರಾಣರೂಪೇಣ ವಾಗಾದೀನಾಂ ಪ್ರಜಾನಾಂ ಚ ಜನಿತಾ । ಅಥವಾ ಆತ್ಮಾ ದೇವಾನಾಮಗ್ನಿವಾಗಾದೀನಾಂ ಜನಿತಾ ಪ್ರಜಾನಾಂ ಸ್ಥಾವರಜಂಗಮಾನಾಮ್ । ಹಿರಣ್ಯದಂಷ್ಟ್ರಃ ಅಮೃತದಂಷ್ಟ್ರಃ ಅಭಗ್ನದಂಷ್ಟ್ರ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಬಭಸೋ ಭಕ್ಷಣಶೀಲಃ । ಅನಸೂರಿಃ ಸೂರಿರ್ಮೇಧಾವೀ ನ ಸೂರಿರಸೂರಿಸ್ತತ್ಪ್ರತಿಷೇಧೋಽನಸೂರಿಃ ಸೂರಿರೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಮಹಾಂತಮತಿಪ್ರಮಾಣಮಪ್ರಮೇಯಮಸ್ಯ ಪ್ರಜಾಪತೇರ್ಮಹಿಮಾನಂ ವಿಭೂತಿಮ್ ಆಹುರ್ಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ । ಯಸ್ಮಾತ್ಸ್ವಯಮನ್ಯೈರನದ್ಯಮಾನಃ ಅಭಕ್ಷ್ಯಮಾಣಃ ಯದನನ್ನಮ್ ಅಗ್ನಿವಾಗಾದಿದೇವತಾರೂಪಮ್ ಅತ್ತಿ ಭಕ್ಷಯತೀತಿ । ವಾ ಇತಿ ನಿರರ್ಥಕಃ । ವಯಂ ಹೇ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿನ್ , ಆ ಇದಮ್ ಏವಂ ಯಥೋಕ್ತಲಕ್ಷಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಯಮಾ ಉಪಾಸ್ಮಹೇ । ವಯಮಿತಿ ವ್ಯವಹಿತೇನ ಸಂಬಂಧಃ । ಅನ್ಯೇ ನ ವಯಮಿದಮುಪಾಸ್ಮಹೇ, ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? ಪರಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಉಪಾಸ್ಮಹೇ ಇತಿ ವರ್ಣಯಂತಿ । ದತ್ತಾಸ್ಮೈ ಭಿಕ್ಷಾಮಿತ್ಯವೋಚದ್ಭೃತ್ಯಾನ್ ॥

ತಸ್ಮಾ ಉ ಹ ದದುಃ ತೇ ಹಿ ಭಿಕ್ಷಾಮ್ । ತೇ ವೈ ಯೇ ಗ್ರಸ್ಯಂತೇ ಅಗ್ನ್ಯಾದಯಃ ಯಶ್ಚ ತೇಷಾಂ ಗ್ರಸಿತಾ ವಾಯುಃ ಪಂಚಾನ್ಯೇ ವಾಗಾದಿಭ್ಯಃ, ತಥಾ ಅನ್ಯೇ ತೇಭ್ಯಃ ಪಂಚಾಧ್ಯಾತ್ಮಂ ವಾಗಾದಯಃ ಪ್ರಾಣಶ್ಚ, ತೇ ಸರ್ವೇ ದಶ ಭವಂತಿ ಸಂಖ್ಯಯಾ, ದಶ ಸಂತಃ ತತ್ಕೃತಂ ಭವತಿ ತೇ, ಚತುರಂಕ ಏಕಾಯಃ ಏವಂ ಚತ್ವಾರಸ್ತ್ರ್ಯಂಕಾಯಃ ಏವಂ ತ್ರಯೋಽಪರೇ ದ್ವ್ಯಂಕಾಯಃ ಏವಂ ದ್ವಾವನ್ಯಾವೇಕಾಂಕಾಯಃ ಏವಮೇಕೋಽನ್ಯಃ ಇತ್ಯೇವಂ ದಶ ಸಂತಃ ತತ್ಕೃತಂ ಭವತಿ । ಯತ ಏವಮ್ , ತಸ್ಮಾತ್ ಸರ್ವಾಸು ದಿಕ್ಷು ದಶಸ್ವಪ್ಯಗ್ನ್ಯಾದ್ಯಾ ವಾಗಾದ್ಯಾಶ್ಚ ದಶಸಂಖ್ಯಾಸಾಮಾನ್ಯಾದನ್ನಮೇವ, ‘ದಶಾಕ್ಷರಾ ವಿರಾಟ್’ ‘ವಿರಾಡನ್ನಮ್’ ಇತಿ ಹಿ ಶ್ರುತಿಃ । ಅತೋಽನ್ನಮೇವ, ದಶಸಂಖ್ಯತ್ವಾತ್ । ತತ ಏವ ದಶ ಕೃತಂ ಕೃತೇಽಂತರ್ಭಾವಾತ್ ಚತುರಂಕಾಯತ್ವೇನೇತ್ಯವೋಚಾಮ । ಸೈಷಾ ವಿರಾಟ್ ದಶಸಂಖ್ಯಾ ಸತೀ ಅನ್ನಂ ಚ ಅನ್ನಾದೀ ಅನ್ನಾದಿನೀ ಚ ಕೃತತ್ವೇನ । ಕೃತೇ ಹಿ ದಶಸಂಖ್ಯಾ ಅಂತರ್ಭೂತಾ, ಅತೋಽನ್ನಮನ್ನಾದಿನೀ ಚ ಸಾ । ತಥಾ ವಿದ್ವಾಂದಶದೇವತಾತ್ಮಭೂತಃ ಸನ್ ವಿರಾಟ್ತ್ವೇನ ದಶಸಂಖ್ಯಯಾ ಅನ್ನಂ ಕೃತಸಂಖ್ಯಯಾ ಅನ್ನಾದೀ ಚ । ತಯಾ ಅನ್ನಾನ್ನಾದಿನ್ಯಾ ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಜಗತ್ ದಶದಿಕ್ಸಂಸ್ಥಂ ದೃಷ್ಟಂ ಕೃತಸಂಖ್ಯಾಭೂತಯಾ ಉಪಲಬ್ಧಮ್ । ಏವಂವಿದಃ ಅಸ್ಯ ಸರ್ವಂ ಕೃತಸಂಖ್ಯಾಭೂತಸ್ಯ ದಶದಿಕ್ಸಂಬದ್ಧಂ ದೃಷ್ಟಮ್ ಉಪಲಬ್ಧಂ ಭವತಿ । ಕಿಂಚ ಅನ್ನಾದಶ್ಚ ಭವತಿ, ಯ ಏವಂ ವೇದ ಯಥೋಕ್ತದರ್ಶೀ । ದ್ವಿರಭ್ಯಾಸಃ ಉಪಾಸನಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಸರ್ವಂ ವಾಗಾದ್ಯಗ್ನ್ಯಾದಿ ಚ ಅನ್ನಾನ್ನಾದತ್ವಸಂಸ್ತುತಂ ಜಗದೇಕೀಕೃತ್ಯ ಷೋಡಶಧಾ ಪ್ರವಿಭಜ್ಯ ತಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿರ್ವಿಧಾತವ್ಯೇತ್ಯಾರಭ್ಯತೇ । ಶ್ರದ್ಧಾತಪಸೋರ್ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಾಂಗತ್ವಪ್ರದರ್ಶನಾಯ ಆಖ್ಯಾಯಿಕಾ । ಸತ್ಯಕಾಮೋ ಹ ನಾಮತಃ, ಹ—ಶಬ್ದ ಐತಿಹ್ಯಾರ್ಥಃ, ಜಬಾಲಾಯಾ ಅಪತ್ಯಂ ಜಾಬಾಲಃ ಜಬಾಲಾಂ ಸ್ವಾಂ ಮಾತರಮ್ ಆಮಂತ್ರಯಾಂಚಕ್ರೇ ಆಮಂತ್ರಿತವಾನ್ । ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಂ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಗ್ರಹಣಾಯ ಹೇ ಭವತಿ ವಿವತ್ಸ್ಯಾಮಿ ಆಚಾರ್ಯಕುಲೇ, ಕಿಂಗೋತ್ರೋಽಹಂ ಕಿಮಸ್ಯ ಮಮ ಗೋತ್ರಂ ಸೋಽಹಂ ಕಿಂಗೋತ್ರೋ ನು ಅಹಮಸ್ಮೀತಿ ॥

ಏವಂ ಪೃಷ್ಟಾ ಜಬಾಲಾ ಸಾ ಹ ಏನಂ ಪುತ್ರಮುವಾಚ — ನಾಹಮೇತತ್ ತವ ಗೋತ್ರಂ ವೇದ, ಹೇ ತಾತ ಯದ್ಗೋತ್ರಸ್ತ್ವಮಸಿ । ಕಸ್ಮಾನ್ನ ವೇತ್ಸೀತ್ಯುಕ್ತಾ ಆಹ — ಬಹು ಭರ್ತೃಗೃಹೇ ಪರಿಚರ್ಯಾಜಾತಮತಿಥ್ಯಭ್ಯಾಗತಾದಿ ಚರಂತೀ ಅಹಂ ಪರಿಚಾರಿಣೀ ಪರಿಚರಂತೀತಿ ಪರಿಚರಣಶೀಲೈವಾಹಮ್ , ಪರಿಚರಣಚಿತ್ತತಯಾ ಗೋತ್ರಾದಿಸ್ಮರಣೇ ಮಮ ಮನೋ ನಾಭೂತ್ । ಯೌವನೇ ಚ ತತ್ಕಾಲೇ ತ್ವಾಮಲಭೇ ಲಬ್ಧವತ್ಯಸ್ಮಿ । ತದೈವ ತೇ ಪಿತೋಪರತಃ ; ಅತೋಽನಾಥಾ ಅಹಮ್ , ಸಾಹಮೇತನ್ನ ವೇದ ಯದ್ಗೋತ್ರಸ್ತ್ವಮಸಿ । ಜಬಾಲಾ ತು ನಾಮಾಹಮಸ್ಮಿ, ಸತ್ಯಕಾಮೋ ನಾಮ ತ್ವಮಸಿ, ಸ ತ್ವಂ ಸತ್ಯಕಾಮ ಏವಾಹಂ ಜಾಬಾಲೋಽಸ್ಮೀತ್ಯಾಚಾರ್ಯಾಯ ಬ್ರವೀಥಾಃ ; ಯದ್ಯಾಚಾರ್ಯೇಣ ಪೃಷ್ಟ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥

ಸ ಹ ಸತ್ಯಕಾಮಃ ಹಾರಿದ್ರುಮತಂ ಹರಿದ್ರುಮತೋಽಪತ್ಯಂ ಹಾರಿದ್ರುಮತಂ ಗೌತಮಂ ಗೋತ್ರತಃ ಏತ್ಯ ಗತ್ವಾ ಉವಾಚ — ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಂ ಭಗವತಿ ಪೂಜಾವತಿ ತ್ವಯಿ ವತ್ಸ್ಯಾಮಿ ಅತಃ ಉಪೇಯಾಮ್ ಉಪಗಚ್ಛೇಯಂ ಶಿಷ್ಯತಯಾ ಭಗವಂತಮ್ ಇತ್ಯುಕ್ತವಂತಂ ತಂ ಹ ಉವಾಚ ಗೌತಮಃ ಕಿಂಗೋತ್ರಃ ನು ಸೋಮ್ಯ ಅಸೀತಿ, ವಿಜ್ಞಾತಕುಲಗೋತ್ರಃ ಶಿಷ್ಯ ಉಪನೇತವ್ಯಃ ; ಇತಿ ಪೃಷ್ಟಃ ಪ್ರತ್ಯಾಹ ಸತ್ಯಕಾಮಃ । ಸ ಹ ಉವಾಚ — ನಾಹಮೇತದ್ವೇದ ಭೋ, ಯದ್ಗೋತ್ರೋಽಹಮಸ್ಮಿ ; ಕಿಂ ತು ಅಪೃಚ್ಛಂ ಪೃಷ್ಟವಾನಸ್ಮಿ ಮಾತರಮ್ ; ಸಾ ಮಯಾ ಪೃಷ್ಟಾ ಮಾಂ ಪ್ರತ್ಯಬ್ರವೀನ್ಮಾತಾ ; ಬಹ್ವಹಂ ಚರಂತೀತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವವತ್ ; ತಸ್ಯಾ ಅಹಂ ವಚಃ ಸ್ಮರಾಮಿ ; ಸೋಽಹಂ ಸತ್ಯಕಾಮೋ ಜಾಬಾಲೋಽಸ್ಮಿ ಭೋ ಇತಿ ॥

ತಂ ಹ ಉವಾಚ ಗೌತಮಃ — ನೈತದ್ವಚಃ ಅಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ವಿಶೇಷೇಣ ವಕ್ತುಮರ್ಹತಿ ಆರ್ಜವಾರ್ಥಸಂಯುಕ್ತಮ್ । ಋಜಾವೋ ಹಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ನೇತರೇ ಸ್ವಭಾವತಃ । ಯಸ್ಮಾನ್ನ ಸತ್ಯಾತ್ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಜಾತಿಧರ್ಮಾತ್ ಅಗಾಃ ನಾಪೇತವಾನಸಿ, ಅತಃ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಂ ತ್ವಾಮುಪನೇಷ್ಯೇ ; ಅತಃ ಸಂಸ್ಕಾರಾರ್ಥಂ ಹೋಮಾಯ ಸಮಿಧಂ ಸೋಮ್ಯ ಆಹರ, ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ತಮುಪನೀಯ ಕೃಶಾನಾಮಬಲಾನಾಂ ಗೋಯೂಥಾನ್ನಿರಾಕೃತ್ಯ ಅಪಕೃಷ್ಯ ಚತುಃಶತಾ ಚತ್ವಾರಿಶತಾನಿ ಗವಾಮ್ ಉವಾಚ — ಇಮಾಃ ಗಾಃ ಸೋಮ್ಯ ಅನುಸಂವ್ರಜ ಅನುಗಚ್ಛ । ಇತ್ಯುಕ್ತಃ ತಾ ಅರಣ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಭಿಪ್ರಸ್ಥಾಪಯನ್ನುವಾಚ — ನಾಸಹಸ್ರೇಣ ಅಪೂರ್ಣೇನ ಸಹಸ್ರೇಣ ನಾವರ್ತೇಯ ನ ಪ್ರತ್ಯಾಗಚ್ಛೇಯಮ್ । ಸ ಏವಮುಕ್ತ್ವಾ ಗಾಃ ಅರಣ್ಯಂ ತೃಣೋದಕಬಹುಲಂ ದ್ವಂದ್ವರಹಿತಂ ಪ್ರವೇಶ್ಯ ಸ ಹ ವರ್ಷಗಣಂ ದೀರ್ಘಂ ಪ್ರೋವಾಸ ಪ್ರೋಷಿತವಾನ್ । ತಾಃ ಸಮ್ಯಗ್ಗಾವಃ ರಕ್ಷಿತಾಃ ಯದಾ ಯಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ಸಹಸ್ರಂ ಸಂಪೇದುಃ ಸಂಪನ್ನಾ ಬಭೂವುಃ ॥

ತಮೇತಂ ಶ್ರದ್ಧಾತಪೋಭ್ಯಾಂ ಸಿದ್ಧಂ ವಾಯುದೇವತಾ ದಿಕ್ಸಂಬಂಧಿನೀ ತುಷ್ಟಾ ಸತೀ ಋಷಭಮನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ಋಷಭಭಾವಮಾಪನ್ನಾ ಅನುಗ್ರಹಾಯ ಅಥ ಹ ಏನಮೃಷಭೋಽಭ್ಯುವಾದ ಅಭ್ಯುಕ್ತವಾನ್ ಸತ್ಯಕಾಮ೩ ಇತಿ ಸಂಬೋಧ್ಯ । ತಮ್ ಅಸೌ ಸತ್ಯಕಾಮೋ ಭಗವ ಇತಿ ಹ ಪ್ರತಿಶುಶ್ರಾವ ಪ್ರತಿವಚನಂ ದದೌ । ಪ್ರಾಪ್ತಾಃ ಸೋಮ್ಯ ಸಹಸ್ರಂ ಸ್ಮಃ, ಪೂರ್ಣಾ ತವ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾ, ಅತಃ ಪ್ರಾಪಯ ನಃ ಅಸ್ಮಾನಾಚಾರ್ಯಕುಲಮ್ ॥

ಕಿಂಚ ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪರಸ್ಯ ತೇ ತುಭ್ಯಂ ಪಾದಂ ಬ್ರವಾಣಿ ಕಥಯಾನಿ । ಇತ್ಯುಕ್ತಃ ಪ್ರತ್ಯುವಾಚ — ಬ್ರವೀತು

ಕಥಯತು ಮೇ ಮಹ್ಯಂ ಭಗವಾನ್ । ಇತ್ಯುಕ್ತಃ ಋಷಭಃ ತಸ್ಮೈ ಸತ್ಯಕಾಮಾಯ ಹ ಉವಾಚ — ಪ್ರಾಚೀ ದಿಕ್ಕಲಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪಾದಸ್ಯ ಚತುರ್ಥೋ ಭಾಗಃ । ತಥಾ ಪ್ರತೀಚೀ ದಿಕ್ಕಲಾ ದಕ್ಷಿಣಾ ದಿಕ್ಕಲಾ ಉದೀಚೀ ದಿಕ್ಕಲಾ, ಏಷ ವೈ ಸೋಮ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪಾದಃ ಚತುಷ್ಕಲಃ ಚತಸ್ರಃ ಕಲಾ ಅವಯವಾ ಯಸ್ಯ ಸೋಽಯಂ ಚತುಷ್ಕಲಃ ಪಾದೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಕಾಶವಾನ್ನಾಮ ಪ್ರಕಾಶವಾನಿತ್ಯೇವ ನಾಮ ಅಭಿಧಾನಂ ಯಸ್ಯ । ತಥೋತ್ತರೇಽಪಿ ಪಾದಾಸ್ತ್ರಯಶ್ಚತುಷ್ಕಲಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ॥

ಸ ಯಃ ಕಶ್ಚಿತ್ ಏವಂ ಯಥೋಕ್ತಮೇತಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಚತುಷ್ಕಲಂ ಪಾದಂ ವಿದ್ವಾನ್ ಪ್ರಕಾಶವಾನಿತ್ಯನೇನ ಗುಣೇನ ವಿಶಿಷ್ಟಮ್ ಉಪಾಸ್ತೇ, ತಸ್ಯೇದಂ ಫಲಮ್ — ಪ್ರಕಾಶವಾನಸ್ಮಿಂಲ್ಲೋಕೇ ಭವತಿ ಪ್ರಖ್ಯಾತೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ; ತಥಾ ಅದೃಷ್ಟಂ ಫಲಮ್ — ಪ್ರಕಾಶವತಃ ಹ ಲೋಕಾನ್ ದೇವಾದಿಸಂಬಂಧಿನಃ ಮೃತಃ ಸನ್ ಜಯತಿ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ; ಯ ಏತಮೇವಂ ವಿದ್ವಾನ್ ಚತುಷ್ಕಲಂ ಪಾದಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಕಾಶವಾನಿತ್ಯುಪಾಸ್ತೇ ॥

ಸೋಽಗ್ನಿಃ ತೇ ಪಾದಂ ವಕ್ತೇತ್ಯುಪರರಾಮ ಋಷಭಃ । ಸಃ ಸತ್ಯಕಾಮಃ ಹ ಶ್ವೋಭೂತೇ ಪರೇದ್ಯುಃ ನೈತ್ಯಕಂ ನಿತ್ಯಂ ಕರ್ಮ ಕೃತ್ವಾ ಗಾಃ ಅಭಿಪ್ರಸ್ಥಾಪಯಾಂಚಕಾರ ಆಚಾರ್ಯಕುಲಂ ಪ್ರತಿ । ತಾಃ ಶನೈಶ್ಚರಂತ್ಯಃ ಆಚಾರ್ಯಕುಲಾಭಿಮುಖ್ಯಃ ಪ್ರಸ್ಥಿತಾಃ ಯತ್ರ ಯಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ದೇಶೇಽಭಿ ಸಾಯಂ ನಿಶಾಯಾಮಭಿಸಂಬಭೂವುಃ ಏಕತ್ರಾಭಿಮುಖ್ಯಃ ಸಂಭೂತಾಃ, ತತ್ರಾಗ್ನಿಮುಪಸಮಾಧಾಯ ಗಾ ಉಪರುಧ್ಯ ಸಮಿಧಮಾಧಾಯ ಪಶ್ಚಾದಗ್ನೇಃ ಪ್ರಾಙ್ಮುಖಃ ಉಪವಿವೇಶ ಋಷಭವಚೋ ಧ್ಯಾಯನ್ ॥

ತಮಗ್ನಿರಭ್ಯುವಾದ ಸತ್ಯಕಾಮ೩ ಇತಿ ಸಂಬೋಧ್ಯ । ತಮ್ ಅಸೌ ಸತ್ಯಕಾಮೋ ಭಗವ ಇತಿ ಹ ಪ್ರತಿಶುಶ್ರಾವ ಪ್ರತಿವಚನಂ ದದೌ ॥

ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸೋಮ್ಯ ತೇ ಪಾದಂ ಬ್ರವಾಣೀತಿ । ಬ್ರವೀತು ಮೇ ಭಗವಾನಿತಿ । ತಸ್ಮೈ ಹ ಉವಾಚ, ಪೃಥಿವೀ ಕಲಾ ಅಂತರಿಕ್ಷಂ ಕಲಾ ದ್ಯೌಃ ಕಲಾ ಸಮುದ್ರಃ ಕಲೇತ್ಯಾತ್ಮಗೋಚರಮೇವ ದರ್ಶನಮಗ್ನಿರಬ್ರವೀತ್ । ಏಷ ವೈ ಸೋಮ್ಯ ಚತುಷ್ಕಲಃ ಪಾದೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನಂತವಾನ್ನಾಮ ॥

ಸ ಯಃ ಕಶ್ಚಿತ್ ಯಥೋಕ್ತಂ ಪಾದಮನಂತವತ್ತ್ವೇನ ಗುಣೇನೋಪಾಸ್ತೇ, ಸ ತಥೈವ ತದ್ಗುಣೋ ಭವತ್ಯಸ್ಮಿಂಲ್ಲೋಕೇ, ಮೃತಶ್ಚ ಅನಂತವತೋ ಹ ಲೋಕಾನ್ ಸ ಜಯತಿ ; ಯ ಏತಮೇವಮಿತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವವತ್ ॥

ಸೋಽಗ್ನಿಃ ಹಂಸಃ ತೇ ಪಾದಂ ವಕ್ತೇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಉಪರರಾಮ । ಹಂಸ ಆದಿತ್ಯಃ, ಶೌಕ್ಲ್ಯಾತ್ಪತನಸಾಮಾನ್ಯಾಚ್ಚ । ಸ ಹ ಶ್ವೋಭೂತೇ ಇತ್ಯಾದಿ ಸಮಾನಮ್ ॥

ಅಗ್ನಿಃ ಕಲಾ ಸೂರ್ಯಃ ಕಲಾ ಚಂದ್ರಃ ಕಲಾ ವಿದ್ಯುತ್ಕಲೈಷ ವೈ ಸೋಮ್ಯೇತಿ ಜ್ಯೋತಿರ್ವಿಷಯಮೇವ ಚ ದರ್ಶನಂ ಪ್ರೋವಾಚ ; ಅತೋ ಹಂಸಸ್ಯ ಆದಿತ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರತೀಯತೇ । ವಿದ್ವತ್ಫಲಮ್ — ಜ್ಯೋತಿಷ್ಮಾನ್ ದೀಪ್ತಿಯುಕ್ತೋಽಸ್ಮಿಂಲ್ಲೋಕೇ ಭವತಿ । ಚಂದ್ರಾದಿತ್ಯಾದೀನಾಂ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಮತ ಏವ ಚ ಮೃತ್ವಾ ಲೋಕಾನ್ ಜಯತಿ । ಸಮಾನಮುತ್ತರಮ್ ॥

ಹಂಸೋಽಪಿ ಮದ್ಗುಷ್ಟೇ ಪಾದಂ ವಕ್ತೇತ್ಯುಪರರಾಮ । ಮದ್ಗುಃ ಉದಕಚರಃ ಪಕ್ಷೀ, ಸ ಚ ಅಪ್ಸಂಬಂಧಾತ್ಪ್ರಾಣಃ । ಸ ಹ ಶ್ವೋಭೂತೇ ಇತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವವತ್ ॥

ಸ ಚ ಮದ್ಗುಃ ಪ್ರಾಣಃ ಸ್ವವಿಷಯಮೇವ ಚ ದರ್ಶನಮುವಾಚ ಪ್ರಾಣಃ ಕಲೇತ್ಯಾದ್ಯಾಯತನವಾನಿತ್ಯೇವಂ ನಾಮ । ಆಯತನಂ ನಾಮ ಮನಃ ಸರ್ವಕರಣೋಪಹೃತಾನಾಂ ಭೋಗಾನಾಂ ತದ್ಯಸ್ಮಿನ್ಪಾದೇ ವಿದ್ಯತ ಇತ್ಯಾಯತನವಾನ್ನಾಮ ಪಾದಃ ॥

ತಂ ಪಾದಂ ತಥೈವೋಪಾಸ್ತೇ ಯಃ ಸ ಆಯತನವಾನ್ ಆಶ್ರಯವಾನಸ್ಮಿಂಲ್ಲೋಕೇ ಭವತಿ । ಆಯತನವತ ಏವ ಸಾವಕಾಶಾಂಲ್ಲೋಕಾನ್ಮೃತೋ ಜಯತಿ । ಯ ಏತಮೇವಮಿತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವವತ್ ॥

ಸ ಏವಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿತ್ಸನ್ ಪ್ರಾಪ ಹ ಪ್ರಾಪ್ತವಾನಾಚಾರ್ಯಕುಲಮ್ । ತಮಾಚಾರ್ಯೋಽಭ್ಯುವಾದ ಸತ್ಯಕಾಮ೩ ಇತಿ ; ಭಗವ ಇತಿ ಹ ಪ್ರತಿಶುಶ್ರಾವ ॥

ಬ್ರಹ್ಮವಿದಿವ ವೈ ಸೋಮ್ಯ ಭಾಸಿ । ಪ್ರಸನ್ನೇಂದ್ರಿಯಃ ಪ್ರಹಸಿತವದನಶ್ಚ ನಿಶ್ಚಿಂತಃ ಕೃತಾರ್ಥೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಭವತಿ । ಅತ ಆಹ ಆಚಾರ್ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಿವ ಭಾಸೀತಿ ; ಕೋ ನ್ವಿತಿ ವಿತರ್ಕಯನ್ನುವಾಚ — ಕಸ್ತ್ವಾಮನುಶಶಾಸೇತಿ । ಸ ಚ ಆಹ ಸತ್ಯಕಾಮಃ ಅನ್ಯೇ ಮನುಷ್ಯೇಭ್ಯಃ । ದೇವತಾ ಮಾಮನುಶಿಷ್ಟವತ್ಯಃ । ಕೋಽನ್ಯೋ ಭಗವಚ್ಛಿಷ್ಯಂ ಮಾಂ ಮನುಷ್ಯಃ ಸನ್ ಅನುಶಾಸಿತುಮುತ್ಸಹೇತೇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಅತೋಽನ್ಯೇ ಮನುಷ್ಯೇಭ್ಯ ಇತಿ ಹ ಪ್ರತಿಜಜ್ಞೇ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತವಾನ್ । ಭಗವಾಂಸ್ತ್ವೇವ ಮೇ ಕಾಮೇ ಮಮೇಚ್ಛಾಯಾಂ ಬ್ರೂಯಾತ್ ಕಿಮನ್ಯೈರುಕ್ತೇನ, ನಾಹಂ ತದ್ಗಣಯಾಮೀತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥

ಕಿಂಚ ಶ್ರುತಂ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಮಮ ವಿದ್ಯತೇ ಏವಾಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಭಗವದ್ದೃಶೇಭ್ಯೋ ಭಗವತ್ಸಮೇಭ್ಯಃ ಋಷಿಭ್ಯಃ । ಆಚಾರ್ಯಾದ್ಧೈವ ವಿದ್ಯಾ ವಿದಿತಾ ಸಾಧಿಷ್ಠಂ ಸಾಧುತಮತ್ವಂ ಪ್ರಾಪತಿ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ; ಅತೋ ಭಗವಾನೇವ ಬ್ರೂಯಾದಿತ್ಯುಕ್ತಃ ಆಚಾರ್ಯಃ ಅಬ್ರವೀತ್ ತಸ್ಮೈ ತಾಮೇವ ದೈವತೈರುಕ್ತಾಂ ವಿದ್ಯಾಮ್ । ಅತ್ರ ಹ ನ ಕಿಂಚನ ಷೋಡಶಕಲವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಕಿಂಚಿದೇಕದೇಶಮಾತ್ರಮಪಿ ನ ವೀಯಾಯ ನ ವಿಗತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ದ್ವಿರಭ್ಯಾಸೋ ವಿದ್ಯಾಪರಿಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಉಪಕೋಸಲೋ ಹ ವೈ ನಾಮತಃ ಕಮಲಸ್ಯಾಪತ್ಯಂ ಕಾಮಲಾಯನಃ ಸತ್ಯಕಾಮೇ ಜಾಬಾಲೇ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮುವಾಸ । ತಸ್ಯ, ಹ ಐತಿಹ್ಯಾರ್ಥಃ, ತಸ್ಯ ಆಚಾರ್ಯಸ್ಯ ದ್ವಾದಶ ವರ್ಷಾಣಿ ಅಗ್ನೀನ್ಪರಿಚಚಾರ ಅಗ್ನೀನಾಂ ಪರಿಚರಣಂ ಕೃತವಾನ್ । ಸ ಹ ಸ್ಮ ಆಚಾರ್ಯಃ ಅನ್ಯಾನ್ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಣಃ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಂ ಗ್ರಾಹಯಿತ್ವಾ ಸಮಾವರ್ತಯನ್ ತಮೇವೋಪಕೋಸಲಮೇಕಂ ನ ಸಮಾವರ್ತಯತಿ ಸ್ಮ ಹ ॥

ತಮ್ ಆಚಾರ್ಯಂ ಜಾಯಾ ಉವಾಚ — ತಪ್ತೋ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರೀ ಕುಶಲಂ ಸಮ್ಯಕ್ ಅಗ್ನೀನ್ ಪರಿಚಚಾರೀತ್ ಪರಿಚರಿತವಾನ್ ; ಭಗವಾಂಶ್ಚ ಅಗ್ನಿಷು ಭಕ್ತಂ ನ ಸಮಾವರ್ತಯತಿ ; ಅತಃ ಅಸ್ಮದ್ಭಕ್ತಂ ನ ಸಮಾವರ್ತಯತೀತಿ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ತ್ವಾಮ್ ಅಗ್ನಯಃ ಮಾ ಪರಿಪ್ರವೋಚನ್ ಗರ್ಹಾಂ ತವ ಮಾ ಕುರ್ಯುಃ ; ಅತಃ ಪ್ರಬ್ರೂಹಿ ಅಸ್ಮೈ ವಿದ್ಯಾಮಿಷ್ಟಾಮ್ ಉಪಕೋಸಲಾಯೇತಿ । ತಸ್ಮೈ ಏವಂ ಜಾಯಯಾ ಉಕ್ತೋಽಪಿ ಹ ಅಪ್ರೋಚ್ಯೈವ ಅನುಕ್ತ್ವೈವ ಕಿಂಚಿತ್ಪ್ರವಾಸಾಂಚಕ್ರೇ ಪ್ರವಸಿತವಾನ್ ॥

ಸ ಹ ಉಪಕೋಸಲಃ ವ್ಯಾಧಿನಾ ಮಾನಸೇನ ದುಃಖೇನ ಅನಶಿತುಮ್ ಅನಶನಂ ಕರ್ತುಂ ದಧ್ರೇ ಧೃತವಾನ್ಮನಃ । ತಂ ತೂಷ್ಣೀಮಗ್ನ್ಯಾಗಾರೇಽವಸ್ಥಿತಮ್ ಆಚಾರ್ಯಜಾಯೋವಾಚ — ಹೇ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿನ್ ಅಶಾನ ಭುಂಕ್ಷ್ವ, ಕಿಂ ನು ಕಸ್ಮಾನ್ನು ಕಾರಣಾನ್ನಾಶ್ನಾಸಿ ? ಇತಿ । ಸ ಹ ಉವಾಚ — ಬಹವಃ ಅನೇಕೇಽಸ್ಮಿನ್ಪುರುಷೇಽಕೃತಾರ್ಥೇ ಪ್ರಾಕೃತೇ ಕಾಮಾಃ ಇಚ್ಛಾಃ ಕರ್ತವ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ನಾನಾ ಅತ್ಯಯಃ ಅತಿಗಮನಂ ಯೇಷಾಂ ವ್ಯಾಧೀನಾಂ ಕರ್ತವ್ಯಚಿಂತಾನಾಂ ತೇ ನಾನಾತ್ಯಯಾಃ ವ್ಯಾಧಯಃ ಕರ್ತವ್ಯತಾಪ್ರಾಪ್ತಿನಿಮಿತ್ತಾನಿ ಚಿತ್ತದುಃಖಾನೀತ್ಯರ್ಥಃ ; ತೈಃ ಪ್ರತಿಪೂರ್ಣೋಽಸ್ಮಿ ; ಅತೋ ನಾಶಿಷ್ಯಾಮೀತಿ ॥

ಉಕ್ತ್ವಾ ತೂಷ್ಣೀಂಭೂತೇ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಣಿ, ಅಥ ಹ ಅಗ್ನಯಃ ಶುಶ್ರೂಷಯಾವರ್ಜಿತಾಃ ಕಾರುಣ್ಯಾವಿಷ್ಟಾಃ ಸಂತಃ ತ್ರಯೋಽಪಿ ಸಮೂದಿರೇ ಸಂಭೂಯೋಕ್ತವಂತಃ — ಹಂತ ಇದಾನೀಮ್ ಅಸ್ಮೈ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಣೇ ಅಸ್ಮದ್ಭಕ್ತಾಯ ದುಃಖಿತಾಯ ತಪಸ್ವಿನೇ ಶ್ರದ್ದಧಾನಾಯ ಸರ್ವೇಽನುಶಾಸ್ಮಃ ಅನುಪ್ರಬ್ರವಾಮ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಮ್ , ಇತಿ ಏವಂ ಸಂಪ್ರಧಾರ್ಯ, ತಸ್ಮೈ ಹ ಊಚುಃ ಉಕ್ತವಂತಃ — ಪ್ರಾಣೋ ಬ್ರಹ್ಮ ಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಖಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ॥

ಸ ಹ ಉವಾಚ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರೀ — ವಿಜಾನಾಮ್ಯಹಂ ಯದ್ಭವದ್ಭಿರುಕ್ತಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಪದಾರ್ಥಕತ್ವಾತ್ಪ್ರಾಣೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ, ಸಃ ಯಸ್ಮಿನ್ಸತಿ ಜೀವನಂ ಯದಪಗಮೇ ಚ ನ ಭವತಿ, ತಸ್ಮಿನ್ವಾಯುವಿಶೇಷೇ ಲೋಕೇ ರೂಢಃ ; ಅತಃ ಯುಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ತಸ್ಯ ; ತೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧಪದಾರ್ಥಕತ್ವಾದ್ವಿಜಾನಾಮ್ಯಹಂ ಯತ್ಪ್ರಾಣೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ । ಕಂ ಚ ತು ಖಂ ಚ ನ ವಿಜಾನಾಮೀತಿ । ನನು ಕಂಖಂಶಬ್ದಯೋರಪಿ ಸುಖಾಕಾಶವಿಷಯತ್ವೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧಪದಾರ್ಥಕತ್ವಮೇವ, ಕಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಣೋಽಜ್ಞಾನಮ್ ? ನೂನಮ್ , ಸುಖಸ್ಯ ಕಂಶಬ್ದವಾಚ್ಯಸ್ಯ ಕ್ಷಣಪ್ರಧ್ವಂಸಿತ್ವಾತ್ ಖಂಶಬ್ದವಾಚ್ಯಸ್ಯ ಚ ಆಕಾಶಸ್ಯಾಚೇತನಸ್ಯ ಕಥಂ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮಿತಿ, ಮನ್ಯತೇ ; ಕಥಂ ಚ ಭಗವತಾಂ ವಾಕ್ಯಮಪ್ರಮಾಣಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ; ಅತೋ ನ ವಿಜಾನಾಮೀತ್ಯಾಹ । ತಮ್ ಏವಮುಕ್ತವಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಣಂ ತೇ ಹ ಅಗ್ನಯ ಊಚುಃ — ಯದ್ವಾವ ಯದೇವ ವಯಂ ಕಮ್ ಅವೋಚಾಮ, ತದೇವ ಖಮ್ ಆಕಾಶಮ್ , ಇತ್ಯೇವಂ ಖೇನ ವಿಶೇಷ್ಯಮಾಣಂ ಕಂ ವಿಷಯೇಂದ್ರಿಯಸಂಯೋಗಜಾತ್ಸುಖಾನ್ನಿವರ್ತಿತಂ ಸ್ಯಾತ್ — ನೀಲೇನೇವ ವಿಶೇಷ್ಯಮಾಣಮುತ್ಪಲಂ ರಕ್ತಾದಿಭ್ಯಃ । ಯದೇವ ಖಮ್ ಇತ್ಯಾಕಾಶಮವೋಚಾಮ, ತದೇವ ಚ ಕಂ ಸುಖಮಿತಿ ಜಾನೀಹಿ । ಏವಂ ಚ ಸುಖೇನ ವಿಶೇಷ್ಯಮಾಣಂ ಖಂ ಭೌತಿಕಾದಚೇತನಾತ್ಖಾನ್ನಿವರ್ತಿತಂ ಸ್ಯಾತ್ — ನೀಲೋತ್ಪಲವದೇವ । ಸುಖಮಾಕಾಶಸ್ಥಂ ನೇತರಲ್ಲೌಕಿಕಮ್ , ಆಕಾಶಂ ಚ ಸುಖಾಶ್ರಯಂ ನೇತರದ್ಭೌತಿಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನನ್ವಾಕಾಶಂ ಚೇತ್ ಸುಖೇನ ವಿಶೇಷಯಿತುಮಿಷ್ಟಮ್ , ಅಸ್ತ್ವನ್ಯತರದೇವ ವಿಶೇಷಣಮ್ — ಯದ್ವಾವ ಕಂ ತದೇವ ಖಮ್ ಇತಿ, ಅತಿರಿಕ್ತಮಿತರತ್ ; ಯದೇವ ಖಂ ತದೇವ ಕಮಿತಿ ಪೂರ್ವವಿಶೇಷಣಂ ವಾ ; ನನು ಸುಖಾಕಾಶಯೋರುಭಯೋರಪಿ ಲೌಕಿಕಸುಖಾಕಾಶಾಭ್ಯಾಂ ವ್ಯಾವೃತ್ತಿರಿಷ್ಟೇತ್ಯವೋಚಾಮ । ಸುಖೇನ ಆಕಾಶೇ ವಿಶೇಷಿತೇ ವ್ಯಾವೃತ್ತಿರುಭಯೋರರ್ಥಪ್ರಾಪ್ತೈವೇತಿ ಚೇತ್ , ಸತ್ಯಮೇವಮ್ ; ಕಿಂತು ಸುಖೇನ ವಿಶೇಷಿತಸ್ಯೈವ ಆಕಾಶಸ್ಯ ಧ್ಯೇಯತ್ವಂ ವಿಹಿತಮ್ ; ನ ತ್ವಾಕಾಶಗುಣಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ಶುಖಸ್ಯ ಧ್ಯೇಯತ್ವಂ ವಿಹಿತಂ ಸ್ಯಾತ್ , ವಿಶೇಷಣೋಪಾದಾನಸ್ಯ ವಿಶೇಷ್ಯನಿಯಂತೃತ್ವೇನೈವೋಪಕ್ಷಯಾತ್ । ಅತಃ ಖೇನ ಸುಖಮಪಿ ವಿಶೇಷ್ಯತೇ ಧ್ಯೇಯತ್ವಾಯ । ಕುತಶ್ಚೈತನ್ನಿಶ್ಚೀಯತೇ ? ಕಂಶಬ್ದಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸಂಬಂಧಾತ್ ಕಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ । ಯದಿ ಹಿ ಸುಖಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಖಸ್ಯ ಧ್ಯೇಯತ್ವಂ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ಸ್ಯಾತ್ , ಕಂ ಖಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಬ್ರೂಯುಃ ಅಗ್ನಯಃ ಪ್ರಥಮಮ್ । ನ ಚೈವಮುಕ್ತವಂತಃ । ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? ಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಖಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ । ಅತಃ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಣೋ ಮೋಹಾಪನಯನಾಯ ಕಂಖಂಶಬ್ದಯೋರಿತರೇತರವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯತ್ವನಿರ್ದೇಶೋ ಯುಕ್ತ ಏವ ಯದ್ವಾವ ಕಮಿತ್ಯಾದಿಃ । ತದೇತದಗ್ನಿಭಿರುಕ್ತಂ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮಸ್ಮದ್ಬೋಧಾಯ ಶ್ರುತಿರಾಹ — ಪ್ರಾಣಂ ಚ ಹ ಅಸ್ಮೈ ಬ್ರಹ್ಮಾಚರಿಣೇ, ತಸ್ಯ ಆಕಾಶಃ ತದಾಕಾಶಃ, ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಸಂಬಂಧೀ ಆಶ್ರಯತ್ವೇನ ಹಾರ್ದ ಆಕಾಶ ಇತ್ಯರ್ಥಃ, ಸುಖಗುಣವತ್ತ್ವನಿರ್ದೇಶಾತ್ ; ತಂ ಚ ಆಕಾಶಂ ಸುಖಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತತ್ಸ್ಥಂ ಚ ಪ್ರಾಣಂ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಪರ್ಕಾದೇವ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಭಯಂ ಪ್ರಾಣಂ ಚ ಆಕಾಶಂ ಚ ಸಮುಚ್ಚಿತ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೀ ಊಚುಃ ಅಗ್ನಯ ಇತಿ ॥

ಸಂಭೂಯಾಗ್ನಯಃ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಣೇ ಬ್ರಹ್ಮ ಉಕ್ತವಂತಃ । ಅಥ ಅನಂತರಂ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಸ್ವಸ್ವವಿಷಯಾಂ ವಿದ್ಯಾಂ ವಕ್ತುಮಾರೇಭಿರೇ । ತತ್ರ ಆದೌ ಏನಂ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಣಂ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಃ ಅಗ್ನಿಃ ಅನುಶಶಾಸ — ಪೃಥಿವ್ಯಗ್ನಿರನ್ನಮಾದಿತ್ಯ ಇತಿ ಮಮೈತಾಶ್ಚತಸ್ರಸ್ತನವಃ । ತತ್ರ ಯ ಆದಿತ್ಯೇ ಏಷ ಪುರುಷೋ ದೃಶ್ಯತೇ, ಸೋಽಹಮಸ್ಮಿ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯೋಽಗ್ನಿಃ, ಯಶ್ಚ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯೋಽಗ್ನಿಃ ಸ ಏವಾಹಮಾದಿತ್ಯೇ ಪುರುಷೋಽಸ್ಮಿ, ಇತಿ ಪುನಃ ಪರಾವೃತ್ತ್ಯಾ ಸ ಏವಾಹಮಸ್ಮೀತಿ ವಚನಮ್ । ಪೃಥಿವ್ಯನ್ನಯೋರಿವ ಭೋಜ್ಯತ್ವಲಕ್ಷಣಯೋಃ ಸಂಬಂಧೋ ನ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಾದಿತ್ಯಯೋಃ । ಅತ್ತೃತ್ವಪಕ್ತೃತ್ವಪ್ರಕಾಶನಧರ್ಮಾ ಅವಿಶಿಷ್ಟಾ ಇತ್ಯತಃ ಏಕತ್ವಮೇವಾನಯೋರತ್ಯಂತಮ್ । ಪೃಥಿವ್ಯನ್ನಯೋಸ್ತು ಭೋಜ್ಯತ್ವೇನ ಆಭ್ಯಾಂ ಸಂಬಂಧಃ ॥

ಸ ಯಃ ಕಶ್ಚಿತ್ ಏವಂ ಯಥೋಕ್ತಂ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಮಗ್ನಿಮ್ ಅನ್ನಾನ್ನಾದತ್ವೇನ ಚತುರ್ಧಾ ಪ್ರವಿಭಕ್ತಮ್ ಉಪಾಸ್ತೇ, ಸೋಽಪಹತೇ ವಿನಾಶಯತಿ ಪಾಪಕೃತ್ಯಾಂ ಪಾಪಂ ಕರ್ಮ । ಲೋಕೀ ಲೋಕವಾಂಶ್ಚಾಸ್ಮದೀಯೇನ ಲೋಕೇನಾಗ್ನೇಯೇನ ತದ್ವಾನ್ಭವತಿ ಯಥಾ ವಯಮ್ । ಇಹ ಚ ಲೋಕೇ ಸರ್ವಂ ವರ್ಷಶತಮ್ ಆಯುರೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ । ಜ್ಯೋಕ್ ಉಜ್ಜ್ವಲಂ ಜೀವತಿ ನಾಪ್ರಖ್ಯಾತ ಇತ್ಯೇತತ್ । ನ ಚ ಅಸ್ಯ ಅವರಾಶ್ಚ ತೇ ಪುರುಷಾಶ್ಚ ಅಸ್ಯ ವಿದುಷಃ ಸಂತತಿಜಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ, ನ ಕ್ಷೀಯಂತೇ ಸಂತತ್ಯುಚ್ಛೇದೋ ನ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಿಂ ಚ ತಂ ವಯಮ್ ಉಪಭುಂಜಾಮಃ ಪಾಲಯಾಮಃ ಅಸ್ಮಿಂಶ್ಚ ಲೋಕೇ ಜೀವಂತಮ್ ಅಮುಷ್ಮಿಂಶ್ಚ ಪರಲೋಕೇ । ಯ ಏತಮೇವಂ ವಿದ್ವಾನುಪಾಸ್ತೇ, ಯಥೋಕ್ತಂ ತಸ್ಯ ತತ್ಫಲಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಅಥ ಹ ಏನಮ್ ಅನ್ವಾಹಾರ್ಯಪಚನಃ ಅನುಶಶಾಸ ದಕ್ಷಿಣಾಗ್ನಿಃ — ಆಪೋ ದಿಶೋ ನಕ್ಷತ್ರಾಣಿ ಚಂದ್ರಮಾ ಇತ್ಯೇತಾ ಮಮ ಚತಸ್ರಸ್ತನವಃ ಚತುರ್ಧಾ ಅಹಮನ್ವಾಹಾರ್ಯಪಚನೇ ಆತ್ಮಾನಂ ಪ್ರವಿಭಜ್ಯಾವಸ್ಥಿತಃ । ತತ್ರ ಯ ಏಷ ಚಂದ್ರಮಸಿ ಪುರುಷೋ ದೃಶ್ಯತೇ, ಸೋಽಹಮಸ್ಮಿ, ಸ ಏವಾಹಮಸ್ಮೀತಿ ಪೂರ್ವವತ್ । ಅನ್ನಸಂಬಂಧಾಜ್ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್ವಸಾಮಾನ್ಯಾಚ್ಚ ಅನ್ವಾಹಾರ್ಯಪಚನಚಂದ್ರಮಸೋರೇಕತ್ವಂ ದಕ್ಷಿಣದಿಕ್ಸಂಬಂಧಾಚ್ಚ । ಅಪಾಂ ನಕ್ಷತ್ರಾಣಾಂ ಚ ಪೂರ್ವವದನ್ನತ್ವೇನೈವ ಸಂಬಂಧಃ, ನಕ್ಷತ್ರಾಣಾಂ ಚಂದ್ರಮಸೋ ಭೋಗ್ಯತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ । ಅಪಾಮನ್ನೋತ್ಪಾದಕತ್ವಾದನ್ನತ್ವಂ ದಕ್ಷಿಣಾಗ್ನೇಃ — ಪೃಥಿವೀವದ್ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಸ್ಯ । ಸಮಾನಮನ್ಯತ್ ॥

ಅಥ ಹ ಏನಮಾಹವನೀಯೋಽನುಶಶಾಸ — ಪ್ರಾಣ ಆಕಾಶೋ ದ್ಯೌರ್ವಿದ್ಯುದಿತಿ ಮಮಾಪ್ಯೇತಾಶ್ಚತಸ್ರಸ್ತನವಃ । ಯ ಏಷ ವಿದ್ಯುತಿ ಪುರುಷೋ ದೃಶ್ಯತೇ, ಸೋಽಹಮಸ್ಮೀತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವವತ್ ಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ । ದ್ಯ್ವಾಕಾಶಯೋಃ ಸ್ವಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ ವಿದ್ಯುದಾಹವನೀಯಯೋಃ ಭೋಗ್ಯತ್ವೇನೈವ ಸಂಬಂಧಃ । ಸಮಾನಮನ್ಯತ್ ॥

ತೇ ಪುನಃ ಸಂಭೂಯೋಚುಃ ಹ — ಉಪಕೋಸಲ ಏಷಾ ಸೋಮ್ಯ ತೇ ತವ ಅಸ್ಮದ್ವಿದ್ಯಾ ಅಗ್ನಿವಿದ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ; ಆತ್ಮವಿದ್ಯಾ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾ ಪ್ರಾಣೋ ಬ್ರಹ್ಮ ಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಖಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಚ ; ಆಚಾರ್ಯಸ್ತು ತೇ ಗತಿಂ ವಕ್ತಾ ವಿದ್ಯಾಫಲಪ್ರಾಪ್ತಯೇ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಉಪರೇಮುರಗ್ನಯಃ । ಆಜಗಾಮ ಹ ಅಸ್ಯ ಆಚಾರ್ಯಃ ಕಾಲೇನ । ತಂ ಚ ಶಿಷ್ಯಮ್ ಆಚಾರ್ಯೋ ಅಭ್ಯುವಾದ ಉಪಕೋಸಲ೩ ಇತಿ ॥

ಭಗವ ಇತಿ ಹ ಪ್ರತಿಶುಶ್ರಾವ । ಬ್ರಹ್ಮವಿದ ಇವ ಸೋಮ್ಯ ತೇ ಮುಖಂ ಪ್ರಸನ್ನಂ ಭಾತಿ ಕೋ ನು ತ್ವಾ ಅನುಶಶಾಸ ಇತ್ಯುಕ್ತಃ ಪ್ರತ್ಯಾಹ — ಕೋ ನು ಮಾ ಅನುಶಿಷ್ಯಾತ್ ಅನುಶಾಸನಂ ಕುರ್ಯಾತ್ ಭೋ ಭಗವನ್ ತ್ವಯಿ ಪ್ರೋಷಿತೇ, ಇತಿ ಇಹ ಅಪ ಇವ ನಿಹ್ನುತೇ ಅಪನಿಹ್ನುತ ಇವೇತಿ ವ್ಯವಹಿತೇನ ಸಂಬಂಧಃ, ನ ಚ ಅಪನಿಹ್ನುತೇ, ನ ಚ ಯಥಾವದಗ್ನಿಭಿರುಕ್ತಂ ಬ್ರವೀತೀತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಕಥಮ್ ? ಇಮೇ ಅಗ್ನಯಃ ಮಯಾ ಪರಿಚರಿತಾಃ ಉಕ್ತವಂತಃ ನೂನಮ್ , ಯತಸ್ತ್ವಾಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ವೇಪಮಾನಾ ಇವ ಈದೃಶಾ ದೃಶ್ಯಂತೇ ಪೂರ್ವಮನ್ಯಾದೃಶಾಃ ಸಂತಃ, ಇತಿ ಇಹ ಅಗ್ನೀನ್ ಅಭ್ಯೂದೇ ಅಭ್ಯುಕ್ತವಾನ್ ಕಾಕ್ವಾ ಅಗ್ನೀಂದರ್ಶಯನ್ । ಕಿಂ ನು ಸೋಮ್ಯ ಕಿಲ ತೇ ತುಭ್ಯಮ್ ಅವೋಚನ್ ಅಗ್ನಯಃ ? ಇತಿ, ಪೃಷ್ಟಃ ಇತ್ಯೇವಮ್ ಇದಮುಕ್ತವಂತಃ ಇತ್ಯೇವಂ ಹ ಪ್ರತಿಜಜ್ಞೇ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತವಾನ್ ಪ್ರತೀಕಮಾತ್ರಂ ಕಿಂಚಿತ್ , ನ ಸರ್ವಂ ಯಥೋಕ್ತಮಗ್ನಿಭಿರುಕ್ತಮವೋಚತ್ । ಯತ ಆಹ ಆಚಾರ್ಯಃ — ಲೋಕಾನ್ವಾವ ಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನ್ ಹೇ ಸೋಮ್ಯ ಕಿಲ ತೇ ಅವೋಚನ್ , ನ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಾಕಲ್ಯೇನ । ಅಹಂ ತು ತೇ ತುಭ್ಯಂ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಯದಿಚ್ಛಸಿ ತ್ವಂ ಶ್ರೋತುಂ ವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ, ಶೃಣು ತಸ್ಯ ಮಯೋಚ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜ್ಞಾನಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಮ್ — ಯಥಾ ಪುಷ್ಕರಪಲಾಶೇ ಪದ್ಮಪತ್ರೇ ಆಪೋ ನ ಶ್ಲಿಷ್ಯಂತೇ, ಏವಂ ಯಥಾ ವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ ಬ್ರಹ್ಮ, ಏವಂವಿದಿ ಪಾಪಂ ಕರ್ಮ ನ ಶ್ಲಿಷ್ಯತೇ ನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ಇತಿ । ಏವಮುಕ್ತವತಿ ಆಚಾರ್ಯೇ ಆಹ ಉಪಕೋಸಲಃ — ಬ್ರವೀತು ಮೇ ಭಗವಾನಿತಿ । ತಸ್ಮೈ ಹ ಉವಾಚ ಆಚಾರ್ಯಃ ॥

ಯ ಏಷೋಽಕ್ಷಿಣಿ ಪುರುಷಃ ದೃಶ್ಯತೇ ನಿವೃತ್ತಚಕ್ಷುರ್ಭಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾದಿಸಾಧನಸಂಪನ್ನೈಃ ಶಾಂತೈರ್ವಿವೇಕಿಭಿಃ ದೃಷ್ಟೇರ್ದ್ರಷ್ಟಾ, ‘ಚಕ್ಷುಷಶ್ಚಕ್ಷುಃ’ (ಕೇ. ಉ. ೧ । ೨) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ ; ನನು ಅಗ್ನಿಭಿರುಕ್ತಂ ವಿತಥಮ್ , ಯತಃ ಆಚಾರ್ಯಸ್ತು ತೇ ಗತಿಂ ವಕ್ತಾ ಇತಿ ಗತಿಮಾತ್ರಸ್ಯ ವಕ್ತೇತ್ಯವೋಚನ್ , ಭವಿಷ್ಯದ್ವಿಷಯಾಪರಿಜ್ಞಾನಂ ಚ ಅಗ್ನೀನಾಮ್ ; ನೈಷ ದೋಷಃ, ಸುಖಾಕಾಶಸ್ಯೈವ ಅಕ್ಷಿಣಿ ದೃಶ್ಯತ ಇತಿ ದ್ರಷ್ಟುರನುವಾದಾತ್ । ಏಷ ಆತ್ಮಾ ಪ್ರಾಣಿನಾಮಿತಿ ಹ ಉವಾಚ ಏವಮುಕ್ತವಾನ್ ; ಏತತ್ ಯದೇವ ಆತ್ಮತತ್ತ್ವಮವೋಚಾಮ, ಏತದಮೃತಮ್ ಅಮರಣಧರ್ಮಿ ಅವಿನಾಶಿ ಅತ ಏವಾಭಯಮ್ , ಯಸ್ಯ ಹಿ ವಿನಾಶಾಶಂಕಾ ತಸ್ಯ ಭಯೋಪಪತ್ತಿಃ ತದಭಾವಾದಭಯಮ್ , ಅತ ಏವ ಏತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಬೃಹದನಂತಮಿತಿ । ಕಿಂಚ, ಅಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಕ್ಷಿಪುರುಷಸ್ಯ ಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಮ್ — ತತ್ ತತ್ರ ಪುರುಷಸ್ಯ ಸ್ಥಾನೇ ಅಕ್ಷಿಣಿ ಯದ್ಯಪ್ಯಸ್ಮಿನ್ಸರ್ಪಿರ್ವೋದಕಂ ವಾ ಸಿಂಚತಿ, ವರ್ತ್ಮನೀ ಏವ ಗಚ್ಛತಿ ಪಕ್ಷ್ಮಾವೇವ ಗಚ್ಛತಿ ; ನ ಚಕ್ಷುಷಾ ಸಂಬಧ್ಯತೇ — ಪದ್ಮಪತ್ರೇಣೇವೋದಕಮ್ । ಸ್ಥಾನಸ್ಯಾಪ್ಯೇತನ್ಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಮ್ , ಕಿಂ ಪುನಃ ಸ್ಥಾನಿನೋಽಕ್ಷಿಪುರುಷಸ್ಯ ನಿರಂಜನತ್ವಂ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥

ಏತಂ ಯಥೋಕ್ತಂ ಪುರುಷಂ ಸಂಯದ್ವಾಮ ಇತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಯಸ್ಮಾದೇತಂ ಸರ್ವಾಣಿ ವಾಮಾನಿ ವನನೀಯಾನಿ ಸಂಭಜನೀಯಾನಿ ಶೋಭನಾನಿ ಅಭಿಸಂಯಂತಿ ಅಭಿಸಂಗಚ್ಛಂತೀತ್ಯತಃ ಸಂಯದ್ವಾಮಃ । ತಥಾ ಏವಂವಿದಮೇನಂ ಸರ್ವಾಣಿ ವಾಮಾನ್ಯಭಿಸಂಯಂತಿ ಯ ಏವಂ ವೇದ ॥

ಏಷ ಉ ಏವ ವಾಮನೀಃ, ಯಸ್ಮಾದೇಷ ಹಿ ಸರ್ವಾಣಿ ವಾಮಾನಿ ಪುಣ್ಯಕರ್ಮಫಲಾನಿ ಪುಣ್ಯಾನುರೂಪಂ ಪ್ರಾಣಿಭ್ಯೋ ನಯತಿ ಪ್ರಾಪಯತಿ ವಹತಿ ಚ ಆತ್ಮಧರ್ಮತ್ವೇನ । ವಿದುಷಃ ಫಲಮ್ — ಸರ್ವಾಣಿ ವಾಮಾನಿ ನಯತಿ ಯ ಏವಂ ವೇದ ॥

ಏಷ ಉ ಏವ ಭಾಮನೀಃ, ಏಷ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಸರ್ವೇಷು ಲೋಕೇಷು ಆದಿತ್ಯಚಂದ್ರಾಗ್ನ್ಯಾದಿರೂಪೈಃ ಭಾತಿ ದೀಪ್ಯತೇ, ‘ತಸ್ಯ ಭಾಸಾ ಸರ್ವಮಿದಂ ವಿಭಾತಿ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೨ । ೧೧) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಅತೋ ಭಾಮಾನಿ ನಯತೀತಿ ಭಾಮನೀಃ । ಯ ಏವಂ ವೇದ, ಅಸಾವಪಿ ಸರ್ವೇಷು ಲೋಕೇಷು ಭಾತಿ ॥

ಅಥೇದಾನೀಂ ಯಥೋಕ್ತಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ ಗತಿರುಚ್ಯತೇ । ಯತ್ ಯದಿ ಉ ಚ ಏವ ಅಸ್ಮಿನ್ ಏವಂವಿದಿ ಶವ್ಯಂ ಶವಕರ್ಮ ಮೃತೇ ಕುರ್ವಂತಿ, ಯದಿ ಚ ನ ಕುರ್ವಂತಿ ಋತ್ವಿಜಃ, ಸರ್ವಥಾಪ್ಯೇವಂವಿತ್ ತೇನ ಶವಕರ್ಮಣಾ ಅಕೃತೇನಾಪಿ ಪ್ರತಿಬದ್ಧೋ ನ ಬ್ರಹ್ಮ ನ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ; ನ ಚ ಕೃತೇನ ಶವಕರ್ಮಣಾ ಅಸ್ಯ ಕಶ್ಚನಾಭ್ಯಧಿಕೋ ಲೋಕಃ, ‘ನ ಕರ್ಮಣಾ ವರ್ಧತೇ ನೋ ಕನೀಯಾನ್’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨೩) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ । ಶವಕರ್ಮಣ್ಯನಾದರಂ ದರ್ಶಯನ್ ವಿದ್ಯಾಂ ಸ್ತೌತಿ, ನ ಪುನಃ ಶವಕರ್ಮ ಏವಂವಿದಃ ನ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತಿ । ಅಕ್ರಿಯಮಾಣೇ ಹಿ ಶವಕರ್ಮಣಿ ಕರ್ಮಣಾಂ ಫಲಾರಂಭೇ ಪ್ರತಿಬಂಧಃ ಕಶ್ಚಿದನುಮೀಯತೇಽನ್ಯತ್ರ । ಯತ ಇಹ ವಿದ್ಯಾಫಲಾರಂಭಕಾಲೇ ಶವಕರ್ಮ ಸ್ಯಾದ್ವಾ ನ ವೇತಿ ವಿದ್ಯಾವತಃ ಅಪ್ರತಿಬಂಧೇನ ಫಲಾರಂಭಂ ದರ್ಶಯತಿ । ಯೇ ಸುಖಾಕಾಶಮಕ್ಷಿಸ್ಥಂ ಸಂಯದ್ವಾಮೋ ವಾಮನೀರ್ಭಾಮನೀರಿತ್ಯೇವಂಗುಣಮುಪಾಸತೇ ಪ್ರಾಣಸಹಿತಾಮಗ್ನಿವಿದ್ಯಾಂ ಚ, ತೇಷಾಮನ್ಯತ್ಕರ್ಮ ಭವತು ಮಾ ವಾ ಭೂತ್ ಸರ್ವಥಾ ಅಪಿ ತೇ ಅರ್ಚಿಷಮೇವಾಭಿಸಂಭವಂತಿ ಅರ್ಚಿರಭಿಮಾನಿನೀಂ ದೇವತಾಮಭಿಸಂಭವಂತಿ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅರ್ಚಿಷಃ ಅರ್ಚಿರ್ದೇವತಾಯಾ ಅಹಃ ಅಹರಭಿಮಾನಿನೀಂ ದೇವತಾಮ್ , ಅಹ್ನಃ ಆಪೂರ್ಯಮಾಣಪಕ್ಷಂ ಶುಕ್ಲಪಕ್ಷದೇವತಾಮ್ , ಆಪೂರ್ಯಮಾಣಪಕ್ಷಾತ್ ಯಾನ್ಷಾಣ್ಮಾಸಾನ್ ಉದಙ್ ಉತ್ತರಾಂ ದಿಶಮ್ ಏತಿ ಸವಿತಾ ತಾನ್ಮಾಸಾನ್ ಉತ್ತರಾಯಣದೇವತಾಮ್ , ತೇಭ್ಯೋ ಮಾಸೇಭ್ಯಃ ಸಂವತ್ಸರಂ ಸಂವತ್ಸರದೇವತಾಮ್ , ತತಃ ಸಂವತ್ಸರಾದಾದಿತ್ಯಮ್ , ಆದಿತ್ಯಾಚ್ಚಂದ್ರಮಸಮ್ , ಚಂದ್ರಮಸೋ ವಿದ್ಯುತಮ್ । ತತ್ ತತ್ರಸ್ಥಾನ್ ತಾನ್ ಪುರುಷಃ ಕಶ್ಚಿದ್ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಾದೇತ್ಯ ಅಮಾನವಃ ಮಾನವ್ಯಾಂ ಸೃಷ್ಟೌ ಭವಃ ಮಾನವಃ ನ ಮಾನವಃ ಅಮಾನವಃ ಸ ಪುರುಷಃ ಏನಾನ್ಬ್ರಹ್ಮ ಸತ್ಯಲೋಕಸ್ಥಂ ಗಮಯತಿ ಗಂತೃಗಂತವ್ಯಗಮಯಿತೃತ್ವವ್ಯಪದೇಶೇಭ್ಯಃ, ಸನ್ಮಾತ್ರಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತೌ ತದನುಪಪತ್ತೇಃ । ‘ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಸನ್ಬ್ರಹ್ಮಾಪ್ಯೇತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೬) ಇತಿ ಹಿ ತತ್ರ ವಕ್ತುಂ ನ್ಯಾಯ್ಯಮ್ । ಸರ್ವಭೇದನಿರಾಸೇನ ಸನ್ಮಾತ್ರಪ್ರತಿಪತ್ತಿಂ ವಕ್ಷ್ಯತಿ । ನ ಚ ಅದೃಷ್ಟೋ ಮಾರ್ಗೋಽಗಮನಾಯೋಪತಿಷ್ಠತೇ, ‘ಸ ಏನಮವಿದಿತೋ ನ ಭುನಕ್ತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೧೫) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ । ಏಷ ದೇವಪಥಃ ದೇವೈರರ್ಚಿರಾದಿಭಿರ್ಗಮಯಿತೃತ್ವೇನಾಧಿಕೃತೈರುಪಲಕ್ಷಿತಃ ಪಂಥಾ ದೇವಪಥ ಉಚ್ಯತೇ । ಬ್ರಹ್ಮ ಗಂತವ್ಯಂ ತೇನ ಚ ಉಪಲಕ್ಷಿತ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಪಥಃ । ಏತೇನ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಮಾನಾ ಗಚ್ಛಂತೋ ಬ್ರಹ್ಮ ಇಮಂ ಮಾನವಂ ಮನುಸಂಬಂಧಿನಂ ಮನೋಃ ಸೃಷ್ಟಿಲಕ್ಷಣಮಾವರ್ತಂ ನಾವರ್ತಂತೇ ಆವರ್ತಂತೇಽಸ್ಮಿಂಜನನಮರಣಪ್ರಬಂಧಚಕ್ರಾರೂಢಾ ಘಟೀಯಂತ್ರವತ್ಪುನಃ ಪುನರಿತ್ಯಾವರ್ತಃ ತಂ ನ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತೇ । ನಾವರ್ತಂತೇ ಇತಿ ದ್ವಿರುಕ್ತಿಃ ಸಫಲಾಯಾ ವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಪರಿಸಮಾಪ್ತಿಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಾ ॥

ಏಷ ವೈ ಏಷ ವಾಯುಃ ಯೋಽಯಂ ಪವತೇ ಅಯಂ ಯಜ್ಞಃ । ಹ ವೈ ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥಾವದ್ಯೋತಕೌ ನಿಪಾತೌ । ವಾಯುಪ್ರತಿಷ್ಠೋ ಹಿ ಯಜ್ಞಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ ಶ್ರುತಿಷು, ‘ಸ್ವಾಹರಾ ವಾತೇಧಾಃ’ ‘ಅಯಂ ವೈ ಯಜ್ಞೋ ಯೋಽಯಂ ಪವತೇ’ (ಐ. ಬ್ರಾ. ೨೫ । ೮) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ । ವಾತ ಏವ ಹಿ ಚಲನಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ಕ್ರಿಯಾಸಮವಾಯೀ, ‘ವಾತ ಏವ ಯಜ್ಞಸ್ಯಾರಂಭಕೋ ವಾತಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ’ ಇತಿ ಚ ಶ್ರವಣಾತ್ । ಏಷ ಹ ಯನ್ ಗಚ್ಛನ್ ಚಲನ್ ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಜಗತ್ ಪುನಾತಿ ಪಾವಯತಿ ಶೋಧಯತಿ । ನ ಹಿ ಅಚಲತಃ ಶುದ್ಧಿರಸ್ತಿ । ದೋಷನಿರಸನಂ ಚಲತೋ ಹಿ ದೃಷ್ಟಂ ನ ಸ್ಥಿರಸ್ಯ । ಯತ್ ಯಸ್ಮಾಚ್ಚ ಯನ್ ಏಷ ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಪುನಾತಿ, ತಸ್ಮಾದೇಷ ಏವ ಯಜ್ಞಃ ಯತ್ಪುನಾತೀತಿ । ತಸ್ಯಾಸ್ಯೈವಂ ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಯಜ್ಞಸ್ಯ ವಾಕ್ಚ ಮಂತ್ರೋಚ್ಚಾರಣೇ ವ್ಯಾಪೃತಾ, ಮನಶ್ಚ ಯಥಾಭೂತಾರ್ಥಜ್ಞಾನೇ ವ್ಯಾಪೃತಮ್ , ತೇ ಏತೇ ವಾಙ್ಮನಸೇ ವರ್ತನೀ ಮಾರ್ಗೌ, ಯಾಭ್ಯಾಂ ಯಜ್ಞಸ್ತಾಯಮಾನಃ ಪ್ರವರ್ತತೇ ತೇ ವರ್ತನೀ ; ‘ಪ್ರಾಣಾಪಾನಪರಿಚಲನವತ್ಯಾ ಹಿ ವಾಚಶ್ಚಿತ್ತಸ್ಯ ಚೋತ್ತರೋತ್ತರಕ್ರಮೋ ಯದ್ಯಜ್ಞಃ’ (ಐ. ಆ. ೨ । ೩) ಇತಿ ಹಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮ್ । ಅತೋ ವಾಙ್ಮನಸಾಭ್ಯಾಂ ಯಜ್ಞೋ ವರ್ತತ ಇತಿ ವಾಙ್ಮನಸೇ ವರ್ತನೀ ಉಚ್ಯೇತೇ ಯಜ್ಞಸ್ಯ ॥

ತಯೋಃ ವರ್ತನ್ಯೋಃ ಅನ್ಯತರಾಂ ವರ್ತನೀಂ ಮನಸಾ ವಿವೇಕಜ್ಞಾನವತಾ ಸಂಸ್ಕರೋತಿ ಬ್ರಹ್ಮಾ ಋತ್ವಿಕ್ , ವಾಚಾ ವರ್ತನ್ಯಾ ಹೋತಾಧ್ವರ್ಯುರುದ್ಗಾತಾ ಇತ್ಯೇತೇ ತ್ರಯೋಽಪಿ ಋತ್ವಿಜಃ ಅನ್ಯತರಾಂ ವಾಗ್ಲಕ್ಷಣಾಂ ವರ್ತನೀಂ ವಾಚೈವ ಸಂಸ್ಕುರ್ವಂತಿ । ತತ್ರೈವಂ ಸತಿ ವಾಙ್ಮನಸೇ ವರ್ತನೀ ಸಂಸ್ಕಾರ್ಯೇ ಯಜ್ಞೇ । ಅಥ ಸ ಬ್ರಹ್ಮಾ ಯತ್ರ ಯಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ಉಪಾಕೃತೇ ಪ್ರಾರಬ್ಧೇ ಪ್ರಾತರನುವಾಕೇ ಶಸ್ತ್ರೇ, ಪುರಾ ಪೂರ್ವಂ ಪರಿಧಾನೀಯಾಯಾ ಋಚಃ ಬ್ರಹ್ಮಾ ಏತಸ್ಮಿನ್ನಂತರೇ ಕಾಲೇ ವ್ಯವದತಿ ಮೌನಂ ಪರಿತ್ಯಜತಿ ಯದಿ, ತದಾ ಅನ್ಯತರಾಮೇವ ವಾಗ್ವರ್ತನೀಂ ಸಂಸ್ಕರೋತಿ । ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸಂಸ್ಕ್ರಿಯಮಾಣಾ ಮನೋವರ್ತನೀ ಹೀಯತೇ ವಿನಶ್ಯತಿ ಛಿದ್ರೀಭವತಿ ಅನ್ಯತರಾ ; ಸ ಯಜ್ಞಃ ವಾಗ್ವರ್ತನ್ಯೈವ ಅನ್ಯತರಯಾ ವರ್ತಿತುಮಶಕ್ನುವನ್ ರಿಷ್ಯತಿ । ಕಥಮಿವೇತಿ, ಆಹ — ಸ ಯಥೈಕಪಾತ್ ಪುರುಷಃ ವ್ರಜನ್ ಗಚ್ಛನ್ನಧ್ವಾನಂ ರಿಷ್ಯತಿ, ರಥೋ ವೈಕೇನ ಚಕ್ರೇಣ ವರ್ತಮಾನೋ ಗಚ್ಛನ್ ರಿಷ್ಯತಿ, ಏವಮಸ್ಯ ಯಜಮಾನಸ್ಯ ಕುಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಯಜ್ಞೋ ರಿಷ್ಯತಿ ವಿನಶ್ಯತಿ । ಯಜ್ಞಂ ರಿಷ್ಯಂತಂ ಯಜಮಾನೋಽನುರಿಷ್ಯತಿ । ಯಜ್ಞಪ್ರಾಣೋ ಹಿ ಯಜಮಾನಃ । ಅತೋ ಯುಕ್ತೋ ಯಜ್ಞರೇಷೇ ರೇಷಸ್ತಸ್ಯ । ಸಃ ತಂ ಯಜ್ಞಮಿಷ್ಟ್ವಾ ತಾದೃಶಂ ಪಾಪೀಯಾನ್ ಪಾಪತರೋ ಭವತಿ ॥

ಅಥ ಪುನಃ ಯತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಾ ವಿದ್ವಾನ್ ಮೌನಂ ಪರಿಗೃಹ್ಯ ವಾಗ್ವಿಸರ್ಗಮಕುರ್ವನ್ ವರ್ತತೇ ಯಾವತ್ಪರಿಧಾನೀಯಾಯಾ ನ ವ್ಯವದತಿ, ತಥೈವ ಸರ್ವರ್ತ್ವಿಜಃ, ಉಭೇ ಏವ ವರ್ತನೀ ಸಂಸ್ಕುರ್ವಂತಿ ನ ಹೀಯತೇಽನ್ಯತರಾಪಿ । ಕಿಮಿವೇತ್ಯಾಹ ಪೂರ್ವೋಕ್ತವಿಪರೀತೌ ದೃಷ್ಟಾಂತೌ । ಏವಮಸ್ಯ ಯಜಮಾನಸ್ಯ ಯಜ್ಞಃ ಸ್ವವರ್ತನೀಭ್ಯಾಂ ವರ್ತಮಾನಃ ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠತಿ ಸ್ವೇನ ಆತ್ಮನಾವಿನಶ್ಯನ್ವರ್ತತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಜ್ಞಂ ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠಂತಂ ಯಜಮಾನೋಽನುಪ್ರತಿತಿಷ್ಠತಿ । ಸಃ ಯಜಮಾನಃ ಏವಂ ಮೌನವಿಜ್ಞಾನವದ್ಬ್ರಹ್ಮೋಪೇತಂ ಯಜ್ಞಮಿಷ್ಟ್ವಾ ಶ್ರೇಯಾನ್ಭವತಿ ಶ್ರೇಷ್ಠೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಪ್ರಜಾಪತಿಃ ಲೋಕಾನಭ್ಯತಪತ್ ಲೋಕಾನುದ್ದಿಶ್ಯ ತತ್ರ ಸಾರಜಿಘೃಕ್ಷಯಾ ಧ್ಯಾನಲಕ್ಷಣಂ ತಪಶ್ಚಚಾರ । ತೇಷಾಂ ತಪ್ಯಮಾನಾನಾಂ ಲೋಕಾನಾಂ ರಸಾನ್ ಸಾರರೂಪಾನ್ಪ್ರಾವೃಹತ್ ಉದ್ಧೃತವಾನ್ ಜಗ್ರಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಾನ್ ? ಅಗ್ನಿಂ ರಸಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾಃ, ವಾಯುಮಂತರಿಕ್ಷಾತ್ , ಆದಿತ್ಯಂ ದಿವಃ ॥

ಪುನರಪ್ಯೇವಮೇವಾಗ್ನ್ಯಾದ್ಯಾಃ ಸ ಏತಾಸ್ತಿಸ್ರೋ ದೇವತಾ ಉದ್ದಿಶ್ಯ ಅಭ್ಯತಪತ್ । ತತೋಽಪಿ ಸಾರಂ ರಸಂ ತ್ರಯೀವಿದ್ಯಾಂ ಜಗ್ರಾಹ ॥

ಸ ಏತಾಂ ಪುನರಭ್ಯತಪತ್ ತ್ರಯೀಂ ವಿದ್ಯಾಮ್ । ತಸ್ಯಾಸ್ತಪ್ಯಮಾನಾಯಾ ರಸಂ ಭೂರಿತಿ ವ್ಯಾಹೃತಿಮ್ ಋಗ್ಭ್ಯೋ ಜಗ್ರಾಹ ; ಭುವರಿತಿ ವ್ಯಾಹೃತಿಂ ಯಜುರ್ಭ್ಯಃ ; ಸ್ವರಿತಿ ವ್ಯಾಹೃತಿಂ ಸಾಮಭ್ಯಃ । ಅತ ಏವ ಲೋಕದೇವವೇದರಸಾ ಮಹಾವ್ಯಾಹೃತಯಃ । ಅತಃ ತತ್ ತತ್ರ ಯಜ್ಞೇ ಯದಿ ಋಕ್ತಃ ಋಕ್ಸಂಬಂಧಾದೃಙ್ನಿಮಿತ್ತಂ ರಿಷ್ಯೇತ್ ಯಜ್ಞಃ ಕ್ಷತಂ ಪ್ರಾಪ್ನುಯಾತ್ , ಭೂಃ ಸ್ವಾಹೇತಿ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯೇ ಜುಹುಯಾತ್ । ಸಾ ತತ್ರ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಿಃ । ಕಥಮ್ ? ಋಚಾಮೇವ, ತದಿತಿ ಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಣಮ್ , ರಸೇನ ಋಚಾಂ ವಿರ್ಯೇಣ ಓಜಸಾ ಋಚಾಂ ಯಜ್ಞಸ್ಯ ಋಕ್ಸಂಬಂಧಿನೋ ಯಜ್ಞಸ್ಯ ವಿರಿಷ್ಟಂ ವಿಚ್ಛಿನ್ನಂ ಕ್ಷತರೂಪಮುತ್ಪನ್ನಂ ಸಂದಧಾತಿ ಪ್ರತಿಸಂಧತ್ತೇ ॥

ಅಥ ಯದಿ ಯಜುಷ್ಟೋ ಯಜುರ್ನಿಮಿತ್ತಂ ರಿಷ್ಯೇತ್ , ಭುವಃ ಸ್ವಾಹೇತಿ ದಕ್ಷಿಣಾಗ್ನೌ ಜುಹುಯಾತ್ । ತಥಾ ಸಾಮನಿಮಿತ್ತೇ ರೇಷೇ ಸ್ವಃ ಸ್ವಾಹೇತ್ಯಾಹವನೀಯೇ ಜುಹುಯಾತ್ । ತಥಾ ಪೂರ್ವವದ್ಯಜ್ಞಂ ಸಂದಧಾತಿ । ಬ್ರಹ್ಮನಿಮಿತ್ತೇ ತು ರೇಷೇ ತ್ರಿಷ್ವಗ್ನಿಷು ತಿಸೃಭಿರ್ವ್ಯಾಹೃತಿಭಿರ್ಜುಹುಯಾತ್ । ತ್ರಯ್ಯಾ ಹಿ ವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಸ ರೇಷಃ, ‘ಅಥ ಕೇನ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮಿತ್ಯನಯೈವ ತ್ರಯ್ಯಾ ವಿದ್ಯಯಾ’ ( ? ) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ನ್ಯಾಯಾಂತರಂ ವಾ ಮೃಗ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವನಿಮಿತ್ತೇ ರೇಷೇ ॥

ತದ್ಯಥಾ ಲವಣೇನ ಸುವರ್ಣಂ ಸಂದಧ್ಯಾತ್ । ಕ್ಷಾರೇಣ ಟಂಕಣಾದಿನಾ ಖರೇ ಮೃದುತ್ವಕರಂ ಹಿ ತತ್ । ಸುವರ್ಣೇನ ರಜತಮಶಕ್ಯಸಂಧಾನಂ ಸಂದಧ್ಯಾತ್ । ರಜತೇನ ತಥಾ ತ್ರಪು, ತ್ರಪುಣಾ ಸೀಸಮ್ , ಸೀಸೇನ ಲೋಹಮ್ , ಲೋಹೇನ ದಾರು, ದಾರು ಚರ್ಮಣಾ ಚರ್ಮಬಂಧನೇನ । ಏವಮೇಷಾಂ ಲೋಕಾನಾಮಾಸಾಂ ದೇವತಾನಾಮಸ್ಯಾಸ್ತ್ರಯ್ಯಾ ವಿದ್ಯಾಯಾ ವೀರ್ಯೇಣ ರಸಾಖ್ಯೇನೌಜಸಾ ಯಜ್ಞಸ್ಯ ವಿರಿಷ್ಟಂ ಸಂದಧಾತಿ । ಭೇಷಜಕೃತೋ ಹ ವಾ ಏಷ ಯಜ್ಞಃ — ರೋಗಾರ್ತ ಇವ ಪುಮಾಂಶ್ಚಿಕಿತ್ಸಕೇನ ಸುಶಿಕ್ಷಿತೇನ ಏಷ ಯಜ್ಞೋ ಭವತಿ । ಕೋಽಸೌ ? ಯತ್ರ ಯಸ್ಮಿನ್ಯಜ್ಞೇ ಏವಂವಿತ್ ಯಥೋಕ್ತವ್ಯಾಹೃತಿಹೋಮಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತವಿತ್ ಬ್ರಹ್ಮಾ ಋತ್ವಿಗ್ಭವತಿ ಸ ಯಜ್ಞ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಕಿಂ ಚ, ಏಷ ಹ ವಾ ಉದಕ್ಪ್ರವಣ ಉದಙ್ನಿಮ್ನೋ ದಕ್ಷಿಣೋಚ್ಛ್ರಾಯೋ ಯಜ್ಞೋ ಭವತಿ ; ಉತ್ತರಮಾರ್ಗಪ್ರತಿಪತ್ತಿಹೇತುರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯತ್ರೈವಂವಿದ್ಬ್ರಹ್ಮಾ ಭವತಿ । ಏವಂವಿದಂ ಹ ವೈ ಬ್ರಹ್ಮಾಣಮ್ ಋತ್ವಿಜಂ ಪ್ರತಿ ಏಷಾ ಅನುಗಾಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ತುತಿಪರಾ — ಯತೋ ಯತ ಆವರ್ತತೇ ಕರ್ಮ ಪ್ರದೇಶಾತ್ ಋತ್ವಿಜಾಂ ಯಜ್ಞಃ ಕ್ಷತೀಭವನ್ , ತತ್ತದ್ಯಜ್ಞಸ್ಯ ಕ್ಷತರೂಪಂ ಪ್ರತಿಸಂದಧತ್ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತೇನ ಗಚ್ಛತಿ ಪರಿಪಾಲಯತೀತ್ಯೇತತ್ ॥

ಮಾನವೋ ಬ್ರಹ್ಮಾ ಮೌನಾಚರಣಾನ್ಮನನಾದ್ವಾ ಜ್ಞಾನವತ್ತ್ವಾತ್ ; ತತೋ ಬ್ರಹ್ಮೈವೈಕಃ ಋತ್ವಿಕ್ ಕುರೂನ್ ಕರ್ತೄನ್ — ಯೋದ್ಧೄನಾರೂಢಾನಶ್ವಾ ಬಡಬಾ ಯಥಾ ಅಭಿರಕ್ಷತಿ, ಏವಂವಿತ್ ಹ ವೈ ಬ್ರಹ್ಮಾ ಯಜ್ಞಂ ಯಜಮಾನಂ ಸರ್ವಾಂಶ್ಚ ಋತ್ವಿಜೋಽಭಿರಕ್ಷತಿ, ತತ್ಕೃತದೋಷಾಪನಯನಾತ್ । ಯತ ಏವಂ ವಿಶಿಷ್ಟೋ ಬ್ರಹ್ಮಾ ವಿದ್ವಾನ್ , ತಸ್ಮಾದೇವಂವಿದಮೇವ ಯಥೋಕ್ತವ್ಯಾಹೃತ್ಯಾದಿವಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಣಂ ಕುರ್ವೀತ, ನಾನೇವಂವಿದಂ ಕದಾಚನೇತಿ । ದ್ವಿರಭ್ಯಾಸೋಽಧ್ಯಾಯಪರಿಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಯೋ ಹ ವೈ ಕಶ್ಚಿತ್ ಜ್ಯೇಷ್ಠಂ ಚ ಪ್ರಥಮಂ ವಯಸಾ ಶ್ರೇಷ್ಠಂ ಚ ಗುಣೈರಭ್ಯಧಿಕಂ ವೇದ, ಸ ಜ್ಯೇಷ್ಠಶ್ಚ ಹ ವೈ ಶ್ರೇಷ್ಠಶ್ಚ ಭವತಿ । ಫಲೇನ ಪುರುಷಂ ಪ್ರಲೋಭ್ಯಾಭಿಮುಖೀಕೃತ್ಯ ಆಹ — ಪ್ರಾಣೋ ವಾವ ಜ್ಯೇಷ್ಠಶ್ಚ ವಯಸಾ ವಾಗಾದಿಭ್ಯಃ ; ಗರ್ಭಸ್ಥೇ ಹಿ ಪುರುಷೇ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ವೃತ್ತಿರ್ವಾಗಾದಿಭ್ಯಃಪೂರ್ವಂ ಲಬ್ಧಾತ್ಮಿಕಾ ಭವತಿ, ಯಯಾ ಗರ್ಭೋ ವಿವರ್ಧತೇ । ಚಕ್ಷುರಾದಿಸ್ಥಾನಾವಯವನಿಷ್ಪತ್ತೌ ಸತ್ಯಾಂ ಪಶ್ಚಾದ್ವಾಗಾದೀನಾಂ ವೃತ್ತಿಲಾಭ ಇತಿ ಪ್ರಾಣೋ ಜ್ಯೇಷ್ಠೋ ವಯಸಾ ಭವತಿ । ಶ್ರೇಷ್ಠತ್ವಂ ತು ಪ್ರತಿಪಾದಯಿಷ್ಯತಿ — ‘ಸುಹಯ’ ಇತ್ಯಾದಿನಿದರ್ಶನೇನ । ಅತಃ ಪ್ರಾಣ ಏವ ಜ್ಯೇಷ್ಠಶ್ಚ ಶ್ರೇಷ್ಠಶ್ಚ ಅಸ್ಮಿನ್ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತೇ ॥

ಯೋ ಹ ವೈ ವಸಿಷ್ಠಂ ವಸಿತೃತಮಮಾಚ್ಛಾದಯಿತೃತಮಂ ವಸುಮತ್ತಮಂ ವಾ ಯೋ ವೇದ, ಸ ತಥೈವ ವಸಿಷ್ಠೋ ಹ ಭವತಿ ಸ್ವಾನಾಂ ಜ್ಞಾತೀನಾಮ್ । ಕಸ್ತರ್ಹಿ ವಸಿಷ್ಠ ಇತಿ, ಆಹ — ವಾಗ್ವಾವ ವಸಿಷ್ಠಃ, ವಾಗ್ಮಿನೋ ಹಿ ಪುರುಷಾ ವಸಂತಿ ಅಭಿಭವಂತ್ಯನ್ಯಾನ್ ವಸುಮತ್ತಮಾಶ್ಚ, ಅತೋ ವಾಗ್ವಸಿಷ್ಠಃ ॥

ಯೋ ಹ ವೈ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಂ ವೇದ, ಸ ಅಸ್ಮಿಂಲ್ಲೋಕೇ ಅಮುಷ್ಮಿಂಶ್ಚ ಪರೇ ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠತಿ ಹ । ಕಾ ತರ್ಹಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠೇತಿ, ಆಹ — ಚಕ್ಷುರ್ವಾವ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ । ಚಕ್ಷುಷಾ ಹಿ ಪಶ್ಯನ್ ಸಮೇ ಚ ದುರ್ಗೇ ಚ ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠತಿ ಯಸ್ಮಾತ್ , ಅತಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ಚಕ್ಷುಃ ॥

ಯೋ ಹ ವೈ ಸಂಪದಂ ವೇದ, ತಸ್ಮಾ ಅಸ್ಮೈ ದೈವಾಶ್ಚ ಮಾನುಷಾಶ್ಚ ಕಾಮಾಃ ಸಂಪದ್ಯಂತೇ ಹ । ಕಾ ತರ್ಹಿ ಸಂಪದಿತಿ, ಆಹ — ಶ್ರೋತ್ರಂ ವಾವ ಸಂಪತ್ । ಯಸ್ಮಾಚ್ಛ್ರೋತ್ರೇಣ ವೇದಾ ಗೃಹ್ಯಂತೇ ತದರ್ಥವಿಜ್ಞಾನಂ ಚ, ತತಃ ಕರ್ಮಾಣಿ ಕ್ರಿಯಂತೇ ತತಃ ಕಾಮಸಂಪದಿತ್ಯೇವಮ್ , ಕಾಮಸಂಪದ್ಧೇತುತ್ವಾಚ್ಛ್ರೋತ್ರಂ ವಾವ ಸಂಪತ್ ॥

ಯೋ ಹ ವಾ ಆಯತನಂ ವೇದ, ಆಯತನಂ ಹ ಮ್ವಾನಾಂ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಿಂ ತದಾಯತನಮಿತಿ, ಆಹ — ಮನೋ ಹ ವಾ ಆಯತನಮ್ । ಇಂದ್ರಿಯೋಪಹೃತಾನಾಂ ವಿಷಯಾಣಾಂ ಭೋಕ್ತ್ರರ್ಥಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಯರೂಪಾಣಾಂ ಮನ ಆಯತನಮಾಶ್ರಯಃ । ಅತೋ ಮನೋ ಹ ವಾ ಆಯತನಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ॥

ಅಥ ಹ ಪ್ರಾಣಾಃ ಏವಂ ಯಥೋಕ್ತಗುಣಾಃ ಸಂತಃ ಅಹಂಶ್ರೇಯಸಿ ಅಹಂ ಶ್ರೇಯಾನಸ್ಮಿ ಅಹಂ ಶ್ರೇಯಾನಸ್ಮಿ ಇತ್ಯೇತಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಯೋಜನೇ ವ್ಯೂದಿರೇನಾನಾ ವಿರುದ್ಧಂ ಚೋದಿರೇ ಉಕ್ತವಂತಃ ॥

ತೇ ಹ ತೇ ಹೈವಂ ವಿವದಮಾನಾ ಆತ್ಮನಃ ಶ್ರೇಷ್ಠತ್ವವಿಜ್ಞಾನಾಯ ಪ್ರಜಾಪತಿಂ ಪಿತರಂ ಜನಯಿತಾರಂ ಕಂಚಿದೇತ್ಯ ಊಚುಃ ಉಕ್ತವಂತಃ — ಹೇ ಭಗವನ್ ಕಃ ನಃ ಅಸ್ಮಾಕಂ ಮಧ್ಯೇ ಶ್ರೇಷ್ಠಃ ಅಭ್ಯಧಿಕಃ ಗುಣೈಃ ? ಇತ್ಯೇವಂ ಪೃಷ್ಟವಂತಃ । ತಾನ್ ಪಿತೋವಾಚ ಹ — ಯಸ್ಮಿನ್ ವಃ ಯುಷ್ಮಾಕಂ ಮಧ್ಯೇ ಉತ್ಕ್ರಾಂತೇ ಶರೀರಮಿದಂ ಪಾಪಿಷ್ಠಮಿವಾತಿಶಯೇನ ಜೀವತೋಽಪಿ ಸಮುತ್ಕ್ರಾಂತಪ್ರಾಣಂ ತತೋಽಪಿ ಪಾಪಿಷ್ಠತರಮಿವಾತಿಶಯೇನ ದೃಶ್ಯೇತ ಕುಣಪಮಸ್ಪೃಶ್ಯಮಶುಚಿಂ ದೃಶ್ಯೇತ, ಸಃ ವಃ ಯುಷ್ಮಾಕಂ ಶ್ರೇಷ್ಠ ಇತ್ಯವೋಚತ್ ಕಾಕ್ವಾ ತದ್ದುಃಖಂ ಪರಿಜಿಹೀರ್ಷುಃ ॥

ತಥೋಕ್ತೇಷು ಪಿತ್ರಾ ಪ್ರಾಣೇಷು ಸಾ ಹ ವಾಕ್ ಉಚ್ಚಕ್ರಾಮ ಉತ್ಕ್ರಾಂತವತೀ ; ಸಾ ಚ ಉತ್ಕ್ರಮ್ಯ ಸಂವತ್ಸರಮಾತ್ರಂ ಪ್ರೋಷ್ಯ ಸ್ವವ್ಯಾಪಾರಾನ್ನಿವೃತ್ತಾ ಸತೀ ಪುನಃ ಪರ್ಯೇತ್ಯ ಇತರಾನ್ಪ್ರಾಣಾನುವಾಚ — ಕಥಂ ಕೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣಾಶಕತ ಶಕ್ತವಂತೋ ಯೂಯಂ ಮದೃತೇ ಮಾಂ ವಿನಾ ಜೀವಿತುಂ ಧಾರಯಿತುಮಾತ್ಮಾನಮಿತಿ ; ತೇ ಹ ಊಚುಃ — ಯಥಾ ಕಲಾ ಇತ್ಯಾದಿ, ಕಲಾಃ ಮೂಕಾಃ ಯಥಾ ಲೋಕೇಽವದಂತೋ ವಾಚಾ ಜೀವಂತಿ । ಕಥಮ್ । ಪ್ರಾಣಂತಃ ಪ್ರಾಣೇನ ಪಶ್ಯಂತಶ್ಚಕ್ಷುಷಾ ಶೃಣ್ವಂತಃ ಶ್ರೋತ್ರೇಣ ಧ್ಯಾಯಂತೋ ಮನಸಾ, ಏವಂ ಸರ್ವಕರಣಚೇಷ್ಟಾಂ ಕುರ್ವಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಂ ವಯಮಜೀವಿಷ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಆತ್ಮನೋಽಶ್ರೇಷ್ಠತಾಂ ಪ್ರಾಣೇಷು ಬುದ್ಧ್ವಾ ಪ್ರವಿವೇಶ ಹ ವಾಕ್ ಪುನಃ ಸ್ವವ್ಯಾಪಾರೇ ಪ್ರವೃತ್ತಾ ಬಭೂವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಮಾನಮನ್ಯತ್ ಚಕ್ಷುರ್ಹೋಚ್ಚಕ್ರಾಮ ಶ್ರೋತ್ರಂ ಹೋಚ್ಚಕ್ರಾಮ ಮನೋ ಹೋಚ್ಚಕ್ರಾಮೇತ್ಯಾದಿ । ಯಥಾ ಬಾಲಾ ಅಮನಸಃ ಅಪ್ರರೂಢಮನಸ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಏವಂ ಪರೀಕ್ಷಿತೇಷು ವಾಗಾದಿಷು, ಅಥ ಅನಂತರಂ ಹ ಸ ಮುಖ್ಯಃ ಪ್ರಾಣಃ ಉಚ್ಚಿಕ್ರಮಿಷನ್ ಉತ್ಕ್ರಮಿತುಮಿಚ್ಛನ್ ಕಿಮಕರೋದಿತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಸುಹಯಃ ಶೋಭನೋಽಶ್ವಃ ಪಡ್ವೀಶಶಂಕೂನ್ ಪಾದಬಂಧನಕೀಲಾನ್ ಪರೀಕ್ಷಣಾಯ ಆರೂಢೇನ ಕಶಯಾ ಹತಃ ಸನ್ ಸಂಖಿದೇತ್ ಸಮುತ್ಖನೇತ್ ಸಮುತ್ಪಾಟಯೇತ್ , ಏವಮಿತರಾನ್ವಾಗಾದೀನ್ಪ್ರಾಣಾನ್ ಸಮಖಿದತ್ ಸಮುದ್ಧೃತವಾನ್ । ತೇ ಪ್ರಾಣಾಃ ಸಂಚಾಲಿತಾಃ ಸಂತಃ ಸ್ವಸ್ಥಾನೇ ಸ್ಥಾತುಮನುತ್ಸಹಮಾನಾಃ ಅಭಿಸಮೇತ್ಯ ಮುಖ್ಯಂ ಪ್ರಾಣಂ ತಮೂಚುಃ — ಹೇ ಭಗವನ್ ಏಧಿ ಭವ ನಃ ಸ್ವಾಮೀ, ಯಸ್ಮಾತ್ ತ್ವಂ ನಃ ಶ್ರೇಷ್ಠೋಽಸಿ ; ಮಾ ಚ ಅಸ್ಮಾದ್ದೇಹಾದುತ್ಕ್ರಮೀರಿತಿ ॥

ಅಥ ಹೈನಂ ವಾಗಾದಯಃ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಶ್ರೇಷ್ಠತ್ವಂ ಕಾರ್ಯೇಣ ಆಪಾದಯಂತಃ ಆಹುಃ — ಬಲಿಮಿವ ಹರಂತೋ ರಾಜ್ಞೇ ವಿಶಃ । ಕಥಮ್ ? ವಾಕ್ ತಾವದುವಾಚ — ಯದಹಂ ವಸಿಷ್ಠೋಽಸ್ಮಿ, ಯದಿತಿ ಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಣಮ್ , ಯದ್ವಸಿಷ್ಠತ್ವಗುಣಾಸ್ಮೀತ್ಯರ್ಥಃ ; ತ್ವಂ ತದ್ವಸಿಷ್ಠಃ ತೇನ ವಸಿಷ್ಠತ್ವಗುಣೇನ ತ್ವಂ ತದ್ವಸಿಷ್ಠೋಽಸಿ ತದ್ಗುಣಸ್ತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥವಾ ತಚ್ಛಬ್ದೋಽಪಿ ಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಣಮೇವ । ತ್ವತ್ಕೃತಸ್ತ್ವದೀಯೋಽಸೌ ವಸಿಷ್ಠತ್ವಗುಣೋಽಜ್ಞಾನಾನ್ಮಮೇತಿ ಮಯಾ ಅಭಿಮತ ಇತ್ಯೇತತ್ । ತಥೋತ್ತರೇಷು ಯೋಜ್ಯಂ ಚಕ್ಷುಃಶ್ರೋತ್ರಮನಃಸು ॥

ಶ್ರುತೇರಿದಂ ವಚಃ — ಯುಕ್ತಮಿದಂ ವಾಗಾದಿಭಿರ್ಮುಖ್ಯಂ ಪ್ರಾಣಂ ಪ್ರತ್ಯಭಿಹಿತಮ್ ; ಯಸ್ಮಾನ್ನ ವೈ ಲೋಕೇ ವಾಚೋ ನ ಚಕ್ಷೂಂಷಿ ನ ಶ್ರೋತ್ರಾಣಿ ನ ಮನಾಂಸೀತಿ ವಾಗಾದೀನಿ ಕರಣಾನ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ ಲೌಕಿಕಾ ಆಗಮಜ್ಞಾ ವಾ ; ಕಿಂ ತರ್ಹಿ, ಪ್ರಾಣಾ ಇತ್ಯೇವ ಆಚಕ್ಷತೇ ಕಥಯಂತಿ ; ಯಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಣೋ ಹ್ಯೇವೈತಾನಿ ಸರ್ವಾಣಿ ವಾಗಾದೀನಿ ಕರಣಜಾತಾನಿ ಭವತಿ ; ಅತೋ ಮುಖ್ಯಂ ಪ್ರಾಣಂ ಪ್ರತ್ಯನುರೂಪಮೇವ ವಾಗಾದಿಭಿರುಕ್ತಮಿತಿ ಪ್ರಕರಣಾರ್ಥಮುಪಸಂಜಿಹೀರ್ಷತಿ ॥

ನನು ಕಥಮಿದಂ ಯುಕ್ತಂ ಚೇತನಾವಂತ ಇವ ಪುರುಷಾ ಅಹಂಶ್ರೇಷ್ಠತಾಯೈ ವಿವದಂತಃ ಅನ್ಯೋನ್ಯಂ ಸ್ಪರ್ಧೇರನ್ನಿತಿ ; ನ ಹಿ ಚಕ್ಷುರಾದೀನಾಂ ವಾಚಂ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ವದನಂ ಸಂಭವತಿ ; ತಥಾ ಅಪಗಮೋ ದೇಹಾತ್ ಪುನಃ ಪ್ರವೇಶೋ ಬ್ರಹ್ಮಗಮನಂ ಪ್ರಾಣಸ್ತುತಿರ್ವೋಪಪದ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಅಗ್ನ್ಯಾದಿಚೇತನಾವದ್ದೇವತಾಧಿಷ್ಠಿತತ್ವಾತ್ ವಾಗಾದೀನಾಂ ಚೇತನಾವತ್ತ್ವಂ ತಾವತ್ ಸಿದ್ಧಮಾಗಮತಃ । ತಾರ್ಕಿಕಸಮಯವಿರೋಧ ಇತಿ ಚೇತ್ ದೇಹೇ ಏಕಸ್ಮಿನ್ನನೇಕಚೇತನಾವತ್ತ್ವೇ, ನ, ಈಶ್ವರಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ಯೇ ತಾವದೀಶ್ವರಮಭ್ಯುಪಗಚ್ಛಂತಿ ತಾರ್ಕಿಕಾಃ, ತೇ ಮನಆದಿಕಾರ್ಯಕರಣಾನಾಮಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಾನಾಂ ಬಾಹ್ಯಾನಾಂ ಚ ಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನಾಮೀಶ್ವರಾಧಿಷ್ಠಿತಾನಾಮೇವ ನಿಯಮೇನ ಪ್ರವೃತ್ತಿಮಿಚ್ಛಂತಿ — ರಥಾದಿವತ್ । ನ ಚ ಅಸ್ಮಾಭಿಃ ಅಗ್ನ್ಯಾದ್ಯಾಶ್ಚೇತನಾವತ್ಯೋಽಪಿ ದೇವತಾ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಭೋಕ್ತ್ರ್ಯಃ ಅಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಂತೇ ; ಕಿಂ ತರ್ಹಿ, ಕಾರ್ಯಕರಣವತೀನಾಂ ಹಿ ತಾಸಾಂ ಪ್ರಾಣೈಕದೇವತಾಭೇದಾನಾಮಧ್ಯಾತ್ಮಾಧಿಭೂತಾಧಿದೈವಭೇದಕೋಟಿವಿಕಲ್ಪಾನಾಮಧ್ಯಕ್ಷತಾಮಾತ್ರೇಣ ನಿಯಂತಾ ಈಶ್ವರೋಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ । ಸ ಹ್ಯಕರಣಃ, ‘ಅಪಾಣಿಪಾದೋ ಜವನೋ ಗ್ರಹೀತಾ ಪಶ್ಯತ್ಯಚಕ್ಷುಃ ಸ ಶೃಣೋತ್ಯಕರ್ಣಃ’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೩ । ೧೯) ಇತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರವರ್ಣಾತ್ ; ‘ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಂ ಪಶ್ಯತ ಜಾಯಮಾನಮ್’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೪ । ೧೨) ‘ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಂ ಜನಯಾಮಾಸ ಪೂರ್ವಮ್’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೩ । ೪) ಇತ್ಯಾದಿ ಚ ಶ್ವೇತಾಶ್ವತರೀಯಾಃ ಪಠಂತಿ । ಭೋಕ್ತಾ ಕರ್ಮಫಲಸಂಬಂಧೀ ದೇಹೇ ತದ್ವಿಲಕ್ಷಣೋ ಜೀವ ಇತಿ ವಕ್ಷ್ಯಾಮಃ । ವಾಗಾದೀನಾಂ ಚ ಇಹ ಸಂವಾದಃ ಕಲ್ಪಿತಃ ವಿದುಷೋಽನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರಾಣಶ್ರೇಷ್ಠತಾನಿರ್ಧಾರಣಾರ್ಥಮ್— ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಪುರುಷಾ ಅನ್ಯೋನ್ಯಮಾತ್ಮನಃ ಶ್ರೇಷ್ಠತಾಯೈ ವಿವದಮಾನಾಃ ಕಂಚಿದ್ಗುಣವಿಶೇಷಾಭಿಜ್ಞಂ ಪೃಚ್ಛಂತಿ ಕೋ ನಃ ಶ್ರೇಷ್ಠೋ ಗುಣೈರಿತಿ ; ತೇನೋಕ್ತಾ ಐಕೈಕಶ್ಯೇನ ಅದಃ ಕಾರ್ಯಂ ಸಾಧಯಿತುಮುದ್ಯಚ್ಛತ, ಯೇನಾದಃ ಕಾರ್ಯಂ ಸಾಧ್ಯತೇ, ಸ ವಃ ಶ್ರೇಷ್ಠಃ — ಇತ್ಯುಕ್ತಾಃ ತಥೈವೋದ್ಯಚ್ಛಂತಃ ಆತ್ಮನೋಽನ್ಯಸ್ಯ ವಾ ಶ್ರೇಷ್ಠತಾಂ ನಿರ್ಧಾರಯಂತಿ — ತಥೇಮಂ ಸಂವ್ಯವಹಾರಂ ವಾಗಾದಿಷು ಕಲ್ಪಿತವತೀ ಶ್ರುತಿಃ — ಕಥಂ ನಾಮ ವಿದ್ವಾನ್ ವಾಗಾದೀನಾಮೇಕೈಕಸ್ಯಾಭಾವೇಽಪಿ ಜೀವನಂ ದೃಷ್ಟಂ ನ ತು ಪ್ರಾಣಸ್ಯೇತಿ ಪ್ರಾಣಶ್ರೇಷ್ಠತಾಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯೇತೇತಿ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ ಕೌಷೀತಕಿನಾಮ್ — ‘ಜೀವತಿ ವಾಗಪೇತೋ ಮೂಕಾನ್ಹಿ ಪಶ್ಯಾಮೋ ಜೀವತಿ ಚಕ್ಷುರಪೇತೋಽಂಧಾನ್ಹಿ ಪಶ್ಯಾಮೋ ಜೀವತಿ ಶ್ರೋತ್ರಾಪೇತೋ ಬಧಿರಾನ್ಹಿ ಪಶ್ಯಾಮೋ ಜೀವತಿ ಮನೋಪೇತೋ ಬಾಲಾನ್ಹಿ ಪಶ್ಯಾಮೋ ಜೀವತಿ ಬಾಹುಚ್ಛಿನ್ನೋ ಜೀವತ್ಯೂರುಚ್ಛಿನ್ನಃ’ (ಶಾಂ. ಆ. ೫ । ೩) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ॥

ಸ ಹೋವಾಚ ಮುಖ್ಯಃ ಪ್ರಾಣಃ — ಕಿಂ ಮೇಽನ್ನಂ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ । ಮುಖ್ಯಂ ಪ್ರಾಣಂ ಪ್ರಷ್ಟಾರಮಿವ ಕಲ್ಪಯಿತ್ವಾ ವಾಗಾದೀನ್ಪ್ರತಿವಕ್ತೄನಿವ ಕಲ್ಪಯಂತೀ ಶ್ರುತಿರಾಹ — ಯದಿದಂ ಲೋಕೇಽನ್ನಜಾತಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ ಆ ಶ್ವಭ್ಯಃ ಶ್ವಭಿಃ ಸಹ ಆ ಶಕುನಿಭ್ಯಃ ಸಹ ಶಕುನಿಭಿಃ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಯದನ್ನಮ್ , ತತ್ ತವಾನ್ನಮಿತಿ ಹೋಚುರ್ವಾಗಾದಯ ಇತಿ । ಪ್ರಾಣಸ್ಯಸರ್ವಮನ್ನಂ ಪ್ರಾಣೋಽತ್ತಾ ಸರ್ವಸ್ಯಾನ್ನಸ್ಯೇತ್ಯೇವಂ ಪ್ರತಿಪತ್ತಯೇ ಕಲ್ಪಿತಾಖ್ಯಾಯಿಕಾರೂಪಾದ್ವ್ಯಾವೃತ್ಯ ಸ್ವೇನ ಶ್ರುತಿರೂಪೇಣ ಆಹ — ತದ್ವೈ ಏತತ್ ಯತ್ಕಿಂಚಿಲ್ಲೋಕೇ ಪ್ರಾಣಿಭಿರನ್ನಮದ್ಯತೇ, ಅನಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ತದನ್ನಂ ಪ್ರಾಣೇನೈವ ತದದ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸರ್ವಪ್ರಕಾರಚೇಷ್ಟಾವ್ಯಾಪ್ತಿಗುಣಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಮ್ ಅನ ಇತಿ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ನಾಮ । ಪ್ರಾದ್ಯುಪಸರ್ಗಪೂರ್ವತ್ವೇ ಹಿ ವಿಶೇಷಗತಿರೇವ ಸ್ಯಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಸರ್ವಾನ್ನಾನಾಮತ್ತುರ್ನಾಮಗ್ರಹಣಮಿತೀದಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ನಾಮ ಅನ ಇತಿ ಸರ್ವಾನ್ನಾನಾಮತ್ತುಃ ಸಾಕ್ಷಾದಭಿಧಾನಮ್ । ನ ಹ ವಾ ಏವಂವಿದಿ ಯಥೋಕ್ತಪ್ರಾಣವಿದಿ ಪ್ರಾಣೋಽಹಮಸ್ಮಿ ಸರ್ವಭೂತಸ್ಥಃ ಸರ್ವಾನ್ನಾನಾಮತ್ತೇತಿ, ತಸ್ಮಿನ್ನೇವಂವಿದಿ ಹ ವೈ ಕಿಂಚನ ಕಿಂಚಿದಪಿ ಪ್ರಾಣಿಭಿರದ್ಯಂ ಸರ್ವೈಃ ಅನನ್ನಮ್ ಅನದ್ಯಂ ನ ಭವತಿ, ಸರ್ವಮೇವಂವಿದ್ಯನ್ನಂ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ, ಪ್ರಾಣಭೂತತ್ವಾದ್ವಿದುಷಃ, ‘ಪ್ರಾಣಾದ್ವಾ ಏಷ ಉದೇತಿ ಪ್ರಾಣೇಽಸ್ತಮೇತಿ’ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ‘ಏವಂವಿದೋ ಹ ವಾ ಉದೇತಿ ಸೂರ್ಯ ಏವಂವಿದ್ಯಸ್ತಮೇತಿ’ ( ? ) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ ॥

ಸ ಹ ಉವಾಚ ಪುನಃ ಪ್ರಾಣಃ — ಪೂರ್ವವದೇವ ಕಲ್ಪನಾ । ಕಿಂ ಮೇ ವಾಸೋ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ । ಆಪ ಇತಿ ಹೋಚುರ್ವಾಗಾದಯಃ । ಯಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ವಾಸಃ ಆಪಃ, ತಸ್ಮಾದ್ವಾ ಏತದಶಿಷ್ಯಂತಃ ಭೋಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾ ಭುಕ್ತವಂತಶ್ಚ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ವಿದ್ವಾಂಸಃ ಏತತ್ಕುರ್ವಂತಿ । ಕಿಮ್ ? ಅದ್ಭಿಃ ವಾಸಸ್ಥಾನೀಯಾಭಿಃ ಪುರಸ್ತಾತ್ ಭೋಜನಾತ್ಪೂರ್ವಮ್ ಉಪರಿಷ್ಟಾಚ್ಚ ಭೋಜನಾದೂರ್ಧ್ವಂ ಚ ಪರಿದಧತಿ ಪರಿಧಾನಂ ಕುರ್ವಂತಿ ಮುಖ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ । ಲಂಭುಕೋ ಲಂಭನಶೀಲೋ ವಾಸೋ ಹ ಭವತಿ ; ವಾಸಸೋ ಲಬ್ಧೈವ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನಗ್ನೋ ಹ ಭವತಿ । ವಾಸಸೋ ಲಂಭುಕತ್ವೇನಾರ್ಥಸಿದ್ಧೈವಾನಗ್ನತೇತಿ ಅನಗ್ನೋ ಹ ಭವತೀತ್ಯುತ್ತರೀಯವಾನ್ಭವತೀತ್ಯೇತತ್ ॥

ಭೋಕ್ಷ್ಯಮಾಣಸ್ಯ ಭುಕ್ತವತಶ್ಚ ಯದಾಚಮನಂ ಶುದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ವಿಜ್ಞಾತಮ್ , ತಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ವಾಸ ಇತಿ ದರ್ಶನಮಾತ್ರಮಿಹ ವಿಧೀಯತೇ — ಅದ್ಭಿಃ ಪರಿದಧತೀತಿ ; ನ ಆಚಮನಾಂತರಮ್ — ಯಥಾ ಲೌಕಿಕೈಃ ಪ್ರಾಣಿಭಿರದ್ಯಮಾನಮನ್ನಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯೇತಿ ದರ್ಶನಮಾತ್ರಮ್ , ತದ್ವತ್ ; ಕಿಂ ಮೇಽನ್ನಂ ಕಿಂ ಮೇ ವಾಸ ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನಯೋಸ್ತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ । ಯದ್ಯಾಚಮನಮಪೂರ್ವಂ ತಾದರ್ಥ್ಯೇನ ಕ್ರಿಯೇತ, ತದಾ ಕೃಮ್ಯಾದ್ಯನ್ನಮಪಿ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಭಕ್ಷ್ಯತ್ವೇನ ವಿಹಿತಂ ಸ್ಯಾತ್ । ತುಲ್ಯಯೋರ್ವಿಜ್ಞಾನಾರ್ಥಯೋಃ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನಯೋಃ ಪ್ರಕರಣಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾನಾರ್ಥತ್ವಾದರ್ಧಜರತೀಯೋ ನ್ಯಾಯೋ ನ ಯುಕ್ತಃ ಕಲ್ಪಯಿತುಮ್ । ಯತ್ತು ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಾಚಮನಂ ಪ್ರಾಯತ್ಯಾರ್ಥಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾನಗ್ನತಾರ್ಥಂ ಚ ನ ಭವತೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ನ ತಥಾ ವಯಮಾಚಮನಮುಭಯಾರ್ಥಂ ಬ್ರೂಮಃ । ಕಿಂ ತರ್ಹಿ, ಪ್ರಾಯತ್ಯಾರ್ಥಾಚಮನಸಾಧನಭೂತಾ ಆಪಃ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ವಾಸ ಇತಿ ದರ್ಶನಂ ಚೋದ್ಯತ ಇತಿ ಬ್ರೂಮಃ । ತತ್ರ ಆಚಮನಸ್ಯೋಭಯಾರ್ಥತ್ವಪ್ರಸಂಗದೋಷಚೋದನಾ ಅನುಪಪನ್ನಾ । ವಾಸೋಽರ್ಥ ಏವ ಆಚಮನೇ ತದ್ದರ್ಶನಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇತ್ , ನ, ವಾಸೋಜ್ಞಾನಾರ್ಥವಾಕ್ಯೇ ವಾಸೋರ್ಥಾಪೂರ್ವಾಚಮನವಿಧಾನೇ ತತ್ರಾನಗ್ನತಾರ್ಥತ್ವದೃಷ್ಟಿವಿಧಾನೇ ಚ ವಾಕ್ಯಭೇದಃ । ಆಚಮನಸ್ಯ ತದರ್ಥತ್ವಮನ್ಯಾರ್ಥತ್ವಂ ಚೇತಿ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾತ್ ॥

ತದೇತತ್ಪ್ರಾಣದರ್ಶನಂ ಸ್ತೂಯತೇ । ಕಥಮ್ ? ತದ್ಧೈತತ್ಪ್ರಾಣದರ್ಶನಂ ಸತ್ಯಕಾಮೋ ಜಾಬಾಲೋ ಗೋಶ್ರುತಯೇ ನಾಮ್ನಾ ವೈಯಾಘ್ರಪದ್ಯಾಯ ವ್ಯಾಘ್ರಪದೋಽಪತ್ಯಂ ವೈಯಾಘ್ರಪದ್ಯಃ ತಸ್ಮೈ ಗೋಶ್ರುತ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಉಕ್ತ್ವಾ ಉವಾಚ ಅನ್ಯದಪಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಂ ವಚಃ । ಕಿಂ ತದುವಾಚೇತಿ, ಆಹ — ಯದ್ಯಪಿ ಶುಷ್ಕಾಯ ಸ್ಥಾಣವೇ ಏತದ್ದರ್ಶನಂ ಬ್ರೂಯಾತ್ಪ್ರಾಣವಿತ್ , ಜಾಯೇರನ್ ಉತ್ಪದ್ಯೇರನ್ನೇವ ಅಸ್ಮಿನ್ಸ್ಥಾಣೌ ಶಾಖಾಃ ಪ್ರರೋಹೇಯುಶ್ಚ ಪಲಾಶಾನಿ ಪತ್ರಾಣಿ, ಕಿಮು ಜೀವತೇ ಪುರುಷಾಯ ಬ್ರೂಯಾದಿತಿ ॥

ಅಥ ಅನಂತರಂ ಯದಿ ಮಹತ್ ಮಹತ್ತ್ವಂ ಜಿಗಮಿಷೇತ್ ಗಂತುಮಿಚ್ಛೇತ್ , ಮಹತ್ತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ತುಂ ಯದಿ ಕಾಮಯೇತೇತ್ಯರ್ಥಃ, ತಸ್ಯೇದಂ ಕರ್ಮ ವಿಧೀಯತೇ । ಮಹತ್ತ್ವೇ ಹಿ ಸತಿ ಶ್ರೀರುಪನಮತೇ । ಶ್ರೀಮತೋ ಹಿ ಅರ್ಥಪ್ರಾಪ್ತಂ ಧನಮ್ , ತತಃ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಮ್ , ತತಶ್ಚ ದೇವಯಾನಂ ಪಿತೃಯಾಣಂ ವಾ ಪಂಥಾನಂ ಪ್ರತಿಪತ್ಸ್ಯತ ಇತ್ಯೇತತ್ಪ್ರಯೋಜನಮುರರೀಕೃತ್ಯ ಮಹತ್ತ್ವಪ್ರೇಪ್ಸೋರಿದಂ ಕರ್ಮ, ನ ವಿಷಯೋಪಭೋಗಕಾಮಸ್ಯ । ತಸ್ಯಾಯಂ ಕಾಲಾದಿವಿಧಿರುಚ್ಯತೇ — ಅಮಾವಾಸ್ಯಾಯಾಂ ದೀಕ್ಷಿತ್ವಾ ದೀಕ್ಷಿತ ಇವ ಭೂಮಿಶಯನಾದಿನಿಯಮಂ ಕೃತ್ವಾ ತಪೋರೂಪಂ ಸತ್ಯವಚನಂ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮಿತ್ಯಾದಿಧರ್ಮವಾನ್ಭೂತ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಪುನರ್ದೈಕ್ಷಮೇವ ಕರ್ಮಜಾತಂ ಸರ್ವಮುಪಾದತ್ತೇ, ಅತದ್ವಿಕಾರತ್ವಾನ್ಮಂಥಾಖ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ । ‘ಉಪಸದ್ವ್ರತೀ’ (ಬೃ. ಉ. ೬ । ೩ । ೧) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ ಪಯೋಮಾತ್ರಭಕ್ಷಣಂ ಚ ಶುದ್ಧಿಕಾರಣಂ ತಪ ಉಪಾದತ್ತೇ । ಪೌರ್ಣಮಾಸ್ಯಾಂ ರಾತ್ರೌ ಕರ್ಮ ಆರಭತೇ — ಸರ್ವೌಷಧಸ್ಯ ಗ್ರಾಮ್ಯಾರಣ್ಯಾನಾಮೋಷಧೀನಾಂ ಯಾವಚ್ಛಕ್ತ್ಯಲ್ಪಮಲ್ಪಮುಪಾದಾಯ ತದ್ವಿತುಷೀಕೃತ್ಯ ಆಮಮೇವ ಪಿಷ್ಟಂ ದಧಿಮಧುನೋರೌದುಂಬರೇ ಕಂಸಾಕಾರೇ ಚಮಸಾಕಾರೇ ವಾ ಪಾತ್ರೇ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ಪ್ರಕ್ಷಿಪ್ಯ ಉಪಮಥ್ಯ ಅಗ್ರತಃ ಸ್ಥಾಪಯಿತ್ವಾ ಜ್ಯೇಷ್ಠಾಯ ಶ್ರೇಷ್ಠಾಯ ಸ್ವಾಹೇತ್ಯಗ್ನಾವಾವಸಥ್ಯೇ ಆಜ್ಯಸ್ಯ ಆವಾಪಸ್ಥಾನೇ ಹುತ್ವಾ ಸ್ರುವಸಂಲಗ್ನಂ ಮಂಥೇ ಸಂಪಾತಮವನಯೇತ್ ಸಂಸ್ರವಮಧಃ ಪಾತಯೇತ್ ॥

ಸಮಾನಮನ್ಯತ್ , ವಸಿಷ್ಠಾಯ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಯೈ ಸಂಪದೇ ಆಯತನಾಯ ಸ್ವಾಹೇತಿ, ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ತಥೈವ ಸಂಪಾತಮವನಯೇತ್ ಹುತ್ವಾ ॥

ಅಥ ಪ್ರತಿಸೃಪ್ಯ ಅಗ್ನೇರೀಷದಪಸೃತ್ಯ ಅಂಜಲೌ ಮಂಥಮಾಧಾಯ ಜಪತಿ ಇಮಂ ಮಂತ್ರಮ್ — ಅಮೋ ನಾಮಾಸ್ಯಮಾ ಹಿ ತೇ ; ಅಮ ಇತಿ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ನಾಮ । ಅನ್ನೇನ ಹಿ ಪ್ರಾಣಃ ಪ್ರಾಣಿತಿ ದೇಹೇ ಇತ್ಯತೋ ಮಂಥದ್ರವ್ಯಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಅನ್ನತ್ವಾತ್ ಪ್ರಾಣತ್ವೇನ ಸ್ತೂಯತೇ ಅಮೋ ನಾಮಾಸೀತಿ ; ಕುತಃ ? ಯತಃ ಅಮಾ ಸಹ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ತೇ ತವ ಪ್ರಾಣಭೂತಸ್ಯ ಸರ್ವಂ ಸಮಸ್ತಂ ಜಗದಿದಮ್ , ಅತಃ । ಸ ಹಿ ಪ್ರಾಣಭೂತೋ ಮಂಥೋ ಜ್ಯೇಷ್ಠಃ ಶ್ರೇಷ್ಠಶ್ಚ ; ಅತ ಏವ ಚ ರಾಜಾ ದೀಪ್ತಿಮಾನ್ ಅಧಿಪತಿಶ್ಚ ಅಧಿಷ್ಠಾಯ ಪಾಲಯಿತಾ ಸರ್ವಸ್ಯ । ಸಃ ಮಾ ಮಾಮಪಿ ಮಂಥಃ ಪ್ರಾಣೋ ಜ್ಯೈಷ್ಠ್ಯಾದಿಗುಣಪೂಗಮಾತ್ಮನಃ ಗಮಯತು, ಅಹಮೇವೇದಂ ಸರ್ವಂ ಜಗದಸಾನಿ ಭವಾನಿ ಪ್ರಾಣವತ್ । ಇತಿ - ಶಬ್ದೋ ಮಂತ್ರಪರಿಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಅಥ ಅನಂತರಂ ಖಲು ಏತಯಾ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಯಾ ಋಚಾ ಪಚ್ಛಃ ಪಾದಶಃ ಆಚಾಮತಿ ಭಕ್ಷಯತಿ, ಮಂತ್ರಸ್ಯೈಕೈಕೇನ ಪಾದೇನೈಕೈಕಂ ಗ್ರಾಸಂ ಭಕ್ಷಯತಿ । ತತ್ ಭೋಜನಂ ಸವಿತುಃ ಸರ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಸವಿತುಃ, ಪ್ರಾಣಮಾದಿತ್ಯಂ ಚ ಏಕೀಕೃತ್ಯೋಚ್ಯತೇ, ಆದಿತ್ಯಸ್ಯ ವೃಣೀಮಹೇ ಪ್ರಾರ್ಥಯೇಮಹಿ ಮಂಥರೂಪಮ್ ; ಯೇನಾನ್ನೇನ ಸಾವಿತ್ರೇಣ ಭೋಜನೇನೋಪಭುಕ್ತೇನ ವಯಂ ಸವಿತೃಸ್ವರೂಪಾಪನ್ನಾ ಭವೇಮೇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ದೇವಸ್ಯ ಸವಿತುರಿತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ । ಶ್ರೇಷ್ಠಂ ಪ್ರಶಸ್ಯತಮಂ ಸರ್ವಾನ್ನೇಭ್ಯಃ ಸರ್ವಧಾತಮಂ ಸರ್ವಸ್ಯ ಜಗತೋ ಧಾರಯಿತೃತಮಮ್ ಅತಿಶಯೇನ ವಿಧಾತೃತಮಮಿತಿ ವಾ ; ಸರ್ವಥಾ ಭೋಜನವಿಶೇಷಣಮ್ । ತುರಂ ತ್ವರಂ ತೂರ್ಣಂ ಶೀಘ್ರಮಿತ್ಯೇತತ್ , ಭಗಸ್ಯ ದೇವಸ್ಯ ಸವಿತುಃ ಸ್ವರೂಪಮಿತಿ ಶೇಷಃ ; ಧೀಮಹಿ ಚಿಂತಯೇಮಹಿ ವಿಶಿಷ್ಟಭೋಜನೇನ ಸಂಸ್ಕೃತಾಃ ಶುದ್ಧಾತ್ಮಾನಃ ಸಂತ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಅಥವಾ ಭಗಸ್ಯ ಶ್ರಿಯಃ ಕಾರಣಂ ಮಹತ್ತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ತುಂ ಕರ್ಮ ಕೃತವಂತೋ ವಯಂ ತದ್ಧೀಮಹಿ ಚಿಂತಯೇಮಹೀತಿ ಸರ್ವಂ ಚ ಮಂಥಲೇಪಂ ಪಿಬತಿ । ನಿರ್ಣಿಜ್ಯ ಪ್ರಕ್ಷಾಲ್ಯ ಕಂಸಂ ಕಂಸಾಕಾರಂ ಚಮಸಂ ಚಮಸಾಕಾರಂ ವಾ ಔದುಂಬರಂ ಪಾತ್ರಮ್ ; ಪೀತ್ವಾ ಆಚಮ್ಯ ಪಶ್ಚಾದಗ್ನೇಃ ಪ್ರಾಕ್ಶಿರಾಃ ಸಂವಿಶತಿ ಚರ್ಮಣಿ ವಾ ಅಜಿನೇ ಸ್ಥಂಡಿಲೇ ಕೇವಲಾಯಾಂ ವಾ ಭೂಮೌ, ವಾಚಂಯಮೋ ವಾಗ್ಯತಃ ಸನ್ನಿತ್ಯರ್ಥಃ, ಅಪ್ರಸಾಹೋ ನ ಪ್ರಸಹ್ಯತೇ ನಾಭಿಭೂಯತೇ ಸ್ತ್ರ್ಯಾದ್ಯನಿಷ್ಟಸ್ವಪ್ನದರ್ಶನೇನ ಯಥಾ, ತಥಾ ಸಂಯತಚಿತ್ತಃ ಸನ್ನಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ ಏವಂಭೂತೋ ಯದಿ ಸ್ತ್ರಿಯಂ ಪಶ್ಯೇತ್ಸ್ವಪ್ನೇಷು ತದಾ ವಿದ್ಯಾತ್ಸಮೃದ್ಧಂ ಮಮೇದಂ ಕರ್ಮೇತಿ ॥

ತದೇತಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಏಷ ಶ್ಲೋಕೋ ಮಂತ್ರೋಽಪಿ ಭವತಿ — ಯದಾ ಕರ್ಮಸು ಕಾಮ್ಯೇಷು ಕಾಮಾರ್ಥೇಷು ಸ್ತ್ರಿಯಂ ಸ್ವಪ್ನೇಷು ಸ್ವಪ್ನದರ್ಶನೇಷು ಸ್ವಪ್ನಕಾಲೇಷು ವಾ ಪಶ್ಯತಿ, ಸಮೃದ್ಧಿಂ ತತ್ರ ಜಾನೀಯಾತ್ , ಕರ್ಮಣಾಂ ಫಲನಿಷ್ಪತ್ತಿರ್ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ಜಾನೀಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ; ತಸ್ಮಿಂಸ್ತ್ರ್ಯಾದಿಪ್ರಶಸ್ತಸ್ವಪ್ನದರ್ಶನೇ ಸತೀತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ದ್ವಿರುಕ್ತಿಃ ಕರ್ಮಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಾ ॥

ಶ್ವೇತಕೇತುರ್ನಾಮತಃ, ಹ ಇತಿ ಐತಿಹ್ಯಾರ್ಥಃ, ಅರುಣಸ್ಯಾಪತ್ಯಮಾರುಣಿಃ ತಸ್ಯಾಪತ್ಯಮಾರುಣೇಯಃ ಪಂಚಾಲಾನಾಂ ಜನಪದಾನಾಂ ಸಮಿತಿಂ ಸಭಾಮ್ ಏಯಾಯ ಆಜಗಾಮ । ತಮಾಗತವಂತಂ ಹ ಪ್ರವಾಹಣೋ ನಾಮತಃ ಜೀವಲಸ್ಯಾಪತ್ಯಂ ಜೈವಲಿಃ ಉವಾಚ ಉಕ್ತವಾನ್ — ಹೇ ಕುಮಾರ ಅನು ತ್ವಾ ತ್ವಾಮ್ ಅಶಿಷತ್ ಅನ್ವಶಿಷತ್ ಪಿತಾ ? ಕಿಮನುಶಿಷ್ಟಸ್ತ್ವಂ ಪಿತ್ರೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಇತ್ಯುಕ್ತಃ ಸ ಆಹ — ಅನು ಹಿ ಅನುಶಿಷ್ಟೋಽಸ್ಮಿ ಭಗವ ಇತಿ ಸೂಚಯನ್ನಾಹ ॥

ತಂ ಹ ಉವಾಚ — ಯದ್ಯನುಶಿಷ್ಟೋಽಸಿ, ವೇತ್ಥ ಯದಿತಃ ಅಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕಾತ್ ಅಧಿ ಊರ್ಧ್ವಂ ಯತ್ಪ್ರಜಾಃ ಪ್ರಯಂತಿ ಯದ್ಗಚ್ಛಂತಿ, ತತ್ಕಿಂ ಜಾನೀಷೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಭಗವ ಇತ್ಯಾಹ ಇತರಃ, ನ ಜಾನೇಽಹಂ ತತ್ ಯತ್ಪೃಚ್ಛಸಿ । ಏವಂ ತರ್ಹಿ, ವೇತ್ಥ ಜಾನೀಷೇ ಯಥಾ ಯೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಪುನರಾವರ್ತಂತ ಇತಿ । ನ ಭಗವ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಾಹ । ವೇತ್ಥ ಪಥೋರ್ಮಾರ್ಗಯೋಃ ಸಹಪ್ರಯಾಣಯೋರ್ದೇವಯಾನಸ್ಯ ಪಿತೃಯಾಣಸ್ಯ ಚ ವ್ಯಾವರ್ತನಾ ವ್ಯಾವರ್ತನಮಿತರೇತರವಿಯೋಗಸ್ಥಾನಂ ಸಹ ಗಚ್ಛತಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ವೇತ್ಥ ಯಥಾ ಅಸೌ ಲೋಕಃ ಪಿತೃಸಂಬಂಧೀ — ಯಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಪುನರಾವರ್ತಂತೇ, ಬಹುಭಿಃ ಪ್ರಯದ್ಭಿರಪಿ ಯೇನ ಕಾರಣೇನ ನ ಸಂಪೂರ್ಯತೇ ಇತಿ । ನ ಭಗವ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಾಹ । ವೇತ್ಥ ಯಥಾ ಯೇನ ಕ್ರಮೇಣ ಪಂಚಮ್ಯಾಂ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾಕಾಯಾಮಾಹುತೌ ಹುತಾಯಾಮ್ ಆಹುತಿನಿರ್ವೃತ್ತಾ ಆಹುತಿಸಾಧನಾಶ್ಚ ಆಪಃ ಪುರುಷವಚಸಃ ಪುರುಷ ಇತ್ಯೇವಂ ವಚೋಽಭಿಧಾನಂ ಯಾಸಾಂ ಹೂಯಮಾನಾನಾಂ ಕ್ರಮೇಣ ಷಷ್ಠಾಹುತಿಭೂತಾನಾಂ ತಾಃ ಪುರುಷವಚಸಃ ಪುರುಷಶಬ್ದವಾಚ್ಯಾ ಭವಂತಿ ಪುರುಷಾಖ್ಯಾಂ ಲಭಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಇತ್ಯುಕ್ತೋ ನೈವ ಭಗವ ಇತ್ಯಾಹ ; ನೈವಾಹಮತ್ರ ಕಿಂಚನ ಜಾನಾಮೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಅಥ ಏವಮಜ್ಞಃ ಸನ್ ಕಿಮನು ಕಸ್ಮಾತ್ತ್ವಮ್ ಅನುಶಿಷ್ಟೋಽಸ್ಮೀತಿ — ಅವೋಚಥಾ ಉಕ್ತವಾನಸಿ ; ಯೋ ಹಿ ಇಮಾನಿ ಮಯಾ ಪೃಷ್ಟಾನ್ಯರ್ಥಜಾತಾನಿ ನ ವಿದ್ಯಾತ್ ನ ವಿಜಾನೀಯಾತ್ , ಕಥಂ ಸ ವಿದ್ವತ್ಸು ಅನುಶಿಷ್ಟೋಽಸ್ಮೀತಿ ಬ್ರುವೀತ । ಇತ್ಯೇವಂ ಸ ಶ್ವೇತಕೇತುಃ ರಾಜ್ಞಾ ಆಯಸ್ತಃ ಆಯಾಸಿತಃ ಸನ್ ಪಿತುರರ್ಧಂ ಸ್ಥಾನಮ್ ಏಯಾಯ ಆಗತವಾನ್ , ತಂ ಚ ಪಿತರಮುವಾಚ — ಅನನುಶಿಷ್ಯ ಅನುಶಾಸನಮಕೃತ್ವೈವ ಮಾ ಮಾಂ ಕಿಲ ಭಗವಾನ್ ಸಮಾವರ್ತನಕಾಲೇಽಬ್ರವೀತ್ ಉಕ್ತವಾನ್ ಅನು ತ್ವಾಶಿಷಮ್ ಅನ್ವಶಿಷಂ ತ್ವಾಮಿತಿ ॥

ಯತಃ ಪಂಚ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾಕಾನ್ಪ್ರಶ್ನಾನ್ ರಾಜನ್ಯಬಂಧುಃ ರಾಜನ್ಯಾ ಬಂಧವೋಽಸ್ಯೇತಿ ರಾಜನ್ಯಬಂಧುಃ ಸ್ವಯಂ ದುರ್ವೃತ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ, ಅಪ್ರಾಕ್ಷೀತ್ ಪೃಷ್ಟವಾನ್ । ತೇಷಾಂ ಪ್ರಶ್ನಾನಾಂ ನೈಕಂಚನ ಏಕಮಪಿ ನಾಶಕಂ ನ ಶಕ್ತವಾನಹಂ ವಿವಕ್ತುಂ ವಿಶೇಷೇಣಾರ್ಥತೋ ನಿರ್ಣೇತುಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ ಹ ಉವಾಚ ಪಿತಾ — ಯಥಾ ಮಾ ಮಾಂ ವತ್ಸ ತ್ವಂ ತದಾ ಆಗತಮಾತ್ರ ಏವ ಏತಾನ್ಪ್ರಶ್ನಾನ್ ಅವದ ಉಕ್ತವಾನಸಿ — ತೇಷಾಂ ನೈಕಂಚನ ಅಶಕಂ ವಿವಕ್ತುಮಿತಿ, ತಥಾ ಮಾಂ ಜಾನೀಹಿ, ತ್ವದೀಯಾಜ್ಞಾನೇನ ಲಿಂಗೇನ ಮಮ ತದ್ವಿಷಯಮಜ್ಞಾನಂ ಜಾನೀಹೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಥಮ್ । ಯಥಾ ಅಹಮೇಷಾಂ ಪ್ರಶ್ನಾನಾಮ್ ಏಕಂ ಚನ ಏಕಮಪಿ ನ ವೇದ ನ ಜಾನೇ ಇತಿ — ಯಥಾ ತ್ವಮೇವಾಂಗ ಏತಾನ್ಪ್ರಶ್ನಾನ್ ನ ಜಾನೀಷೇ, ತಥಾ ಅಹಮಪಿ ಏತಾನ್ನ ಜಾನೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತೋ ಮಯ್ಯನ್ಯಥಾಭಾವೋ ನ ಕರ್ತವ್ಯಃ । ಕುತ ಏತದೇವಮ್ । ಯತೋ ನ ಜಾನೇ ; ಯದ್ಯಹಮಿಮಾನ್ಪ್ರಶ್ನಾನ್ ಅವೇದಿಷ್ಯಂ ವಿದಿತವಾನಾಸ್ಮಿ, ಕಥಂ ತೇ ತುಭ್ಯಂ ಪ್ರಿಯಾಯ ಪುತ್ರಾಯ ಸಮಾವರ್ತನಕಾಲೇ ಪುರಾ ನಾವಕ್ಷ್ಯಂ ನೋಕ್ತವಾನಸ್ಮಿ — ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಸ ಹ ಗೌತಮಃ ಗೋತ್ರತಃ ರಾಜ್ಞಃ ಜೈವಲೇಃ ಅರ್ಧಂ ಸ್ಥಾನಮ್ ಏಯಾಯ ಗತವಾನ್ । ತಸ್ಮೈ ಹ ಗೌತಮಾಯ ಪ್ರಾಪ್ತಾಯ ಅರ್ಹಾಮ್ ಅರ್ಹಣಾಂ ಚಕಾರ ಕೃತವಾನ್ । ಸ ಚ ಗೌತಮಃ ಕೃತಾತಿಥ್ಯಃ ಉಷಿತ್ವಾ ಪರೇದ್ಯುಃ ಪ್ರಾತಃಕಾಲೇ ಸಭಾಗೇ ಸಭಾಂ ಗತೇ ರಾಜ್ಞಿ ಉದೇಯಾಯ । ಭಜನಂ ಭಾಗಃ ಪೂಜಾ ಸೇವಾ ಸಹ ಭಾಗೇನ ವರ್ತಮಾನೋ ವಾ ಸಭಾಗಃ ಪೂಜ್ಯಮಾನೋಽನ್ಯೈಃ ಸ್ವಯಂ ಗೋತಮಃ ಉದೇಯಾಯ ರಾಜಾನಮುದ್ಗತವಾನ್ । ತಂ ಹೋವಾಚ ಗೌತಮಂ ರಾಜಾ — ಮಾನುಷಸ್ಯ ಭಗವನ್ಗೌತಮ ಮನುಷ್ಯಸಂಬಂಧಿನೋ ವಿತ್ತಸ್ಯ ಗ್ರಾಮಾದೇಃ ವರಂ ವರಣೀಯಂ ಕಾಮಂ ವೃಣೀಥಾಃ ಪ್ರಾರ್ಥಯೇಥಾಃ । ಸ ಹ ಉವಾಚ ಗೌತಮಃ — ತವೈವ ತಿಷ್ಠತು ರಾಜನ್ ಮಾನುಷಂ ವಿತ್ತಮ್ ; ಯಾಮೇವ ಕುಮಾರಸ್ಯ ಮಮ ಪುತ್ರಸ್ಯ ಅಂತೇ ಸಮೀಪೇ ವಾಚಂ ಪಂಚಪ್ರಶ್ನಲಕ್ಷಣಾಮ್ ಅಭಾಷಥಾಃ ಉಕ್ತವಾನಸಿ, ತಾಮೇವ ವಾಚಂ ಮೇ ಮಹ್ಯಂ ಬ್ರೂಹಿ ಕಥಯ — ಇತ್ಯುಕ್ತೋ ಗೌತಮೇನ ರಾಜಾ ಸ ಹ ಕೃಚ್ಛ್ರೀ ದುಃಖೀ ಬಭೂವ — ಕಥಂ ತ್ವಿದಮಿತಿ ॥

ಸ ಹ ಕೃಚ್ಛ್ರೀಭೂತಃ ಅಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯೇಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಂ ಮನ್ವಾನಃ ನ್ಯಾಯೇನ ವಿದ್ಯಾ ವಕ್ತವ್ಯೇತಿ ಮತ್ವಾ ತಂ ಹ ಗೌತಮಂ ಚಿರಂ ದೀರ್ಘಕಾಲಂ ವಸ — ಇತ್ಯೇವಮಾಜ್ಞಾಪಯಾಂಚಕಾರ ಆಜ್ಞಪ್ತವಾನ್ । ಯತ್ಪೂರ್ವಂ ಪ್ರಖ್ಯಾತವಾನ್ ರಾಜಾ ವಿದ್ಯಾಮ್ , ಯಚ್ಚ ಪಶ್ಚಾಚ್ಚಿರಂ ವಸೇತ್ಯಾಜ್ಞಪ್ತವಾನ್ , ತನ್ನಿಮಿತ್ತಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಂ ಕ್ಷಮಾಪಯತಿ ಹೇತುವಚನೋಕ್ತ್ಯಾ । ತಂ ಹ ಉವಾಚ ರಾಜಾ — ಸರ್ವವಿದ್ಯೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಸನ್ ಯಥಾ ಯೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಮಾ ಮಾಂ ಹೇ ಗೌತಮ ಅವದಃ ತ್ವಮ್ — ತಾಮೇವ ವಿದ್ಯಾಲಕ್ಷಣಾಂ ವಾಚಂ ಮೇ ಬ್ರೂಹಿ — ಇತ್ಯಜ್ಞಾನಾತ್ , ತೇನ ತ್ವಂ ಜಾನೀಹಿ । ತತ್ರಾಸ್ತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ — ಯಥಾ ಯೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಇಯಂ ವಿದ್ಯಾ ಪ್ರಾಕ್ ತ್ವತ್ತೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನ್ ನ ಗಚ್ಛತಿ ನ ಗತವತೀ, ನ ಚ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ಅನಯಾ ವಿದ್ಯಯಾ ಅನುಶಾಸಿತವಂತಃ, ತಥಾ ಏತತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಲೋಕೇ ಯತಃ, ತಸ್ಮಾದು ಪುರಾ ಪೂರ್ವಂ ಸರ್ವೇಷು ಲೋಕೇಷು ಕ್ಷತ್ತ್ರಸ್ಯೈವ ಕ್ಷತ್ತ್ರಜಾತೇರೇವ ಅನಯಾ ವಿದ್ಯಯಾ ಪ್ರಶಾಸನಂ ಪ್ರಶಾಸ್ತೃತ್ವಂ ಶಿಷ್ಯಾಣಾಮಭೂತ್ ಬಭೂವ ; ಕ್ಷತ್ತ್ರಿಯಪರಂಪರಯೈವೇಯಂ ವಿದ್ಯಾ ಏತಾವಂತಂ ಕಾಲಮಾಗತಾ ; ತಥಾಪ್ಯಹೇತಾಂ ತುಭ್ಯಂ ವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ ; ತ್ವತ್ಸಂಪ್ರದಾನಾದೂರ್ಧ್ವಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನ್ಗಮಿಷ್ಯತಿ ; ಅತೋ ಮಯಾ ಯದುಕ್ತಮ್ , ತತ್ಕ್ಷಂತುಮರ್ಹಸೀತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ತಸ್ಮೈ ಹ ಉವಾಚ ವಿದ್ಯಾಂ ರಾಜಾ ॥

ಅಸೌ ವಾವ ಲೋಕೋ ಗೌತಮಾಗ್ನಿರಿತ್ಯಾದಿ । ಇಹ ಸಾಯಂಪ್ರಾತರಗ್ನಿಹೋತ್ರಾಹುತೀ ಹುತೇ ಪಯಆದಿಸಾಧನೇ ಶ್ರದ್ಧಾಪುರಃಸರೇ ಆಹವನೀಯಾಗ್ನಿಸಮಿದ್ಧೂಮಾರ್ಚಿರಂಗಾರವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಭಾವಿತೇ ಕರ್ತ್ರಾದಿಕಾರಕಭಾವಿತೇ ಚ ಅಂತರಿಕ್ಷಕ್ರಮೇಣೋತ್ಕ್ರಮ್ಯ ದ್ಯುಲೋಕಂ ಪ್ರವಿಶಂತ್ಯೌ ಸೂಕ್ಷ್ಮಭೂತೇ ಅಪ್ಸಮವಾಯಿತ್ವಾದಪ್ಶಬ್ದವಾಚ್ಯೇ ಶ್ರದ್ಧಾಹೇತುತ್ವಾಚ್ಚ ಶ್ರದ್ಧಾಶಬ್ದವಾಚ್ಯೇ । ತಯೋರಧಿಕರಣಃ ಅಗ್ನಿಃ ಅನ್ಯಚ್ಚ ತತ್ಸಂಬಂಧಂ ಸಮಿದಾದೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಯಾ ಚ ಅಸಾವಗ್ನ್ಯಾದಿಭಾವನಾ ಆಹುತ್ಯೋಃ, ಸಾಪಿ ತಥೈವ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ । ಅಸೌ ವಾವ ಲೋಕೋಽಗ್ನಿಃ ಹೇ ಗೌತಮ — ಯಥಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಾಧಿಕರಣಮಾಹವನೀಯ ಇಹ । ತಸ್ಯಾಗ್ನೇರ್ದ್ಯುಲೋಕಾಖ್ಯಸ್ಯ ಆದಿತ್ಯ ಏವ ಸಮಿತ್ , ತೇನ ಹಿ ಇದ್ಧಃ ಅಸೌ ಲೋಕೋ ದೀಪ್ಯತೇ, ಅತಃ ಸಮಿಂಧನಾತ್ ಸಮಿದಾದಿತ್ಯಃ ರಶ್ಮಯೋ ಧೂಮಃ, ತದುತ್ಥಾನಾತ್ ; ಸಮಿಧೋ ಹಿ ಧೂಮ ಉತ್ತಿಷ್ಠತಿ । ಅಹರರ್ಚಿಃ ಪ್ರಕಾಶಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ , ಆದಿತ್ಯಕಾರ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ । ಚಂದ್ರಮಾ ಅಂಗಾರಾಃ, ಅಹ್ನಃ ಪ್ರಶಮೇಽಭಿವ್ಯಕ್ತೇಃ ; ಅರ್ಚಿಷೋ ಹಿ ಪ್ರಶಮೇಽಂಗಾರಾ ಅಭಿವ್ಯಜ್ಯಂತೇ । ನಕ್ಷತ್ರಾಣಿ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾಃ, ಚಂದ್ರಮಸೋಽವಯವಾ ಇವ ವಿಪ್ರಕೀರ್ಣತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ॥

ತಸ್ಮಿನ್ನೇತಸ್ಮಿನ್ ಯಥೋಕ್ತಲಕ್ಷಣೇಽಗ್ನೌ ದೇವಾ ಯಜಮಾನಪ್ರಾಣಾ ಅಗ್ನ್ಯಾದಿರೂಪಾ ಅಧಿದೈವತಮ್ । ಶ್ರದ್ಧಾಮ್ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾಹುತಿಪರಿಣಾಮಾವಸ್ಥಾರೂಪಾಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮಾ ಆಪಃ ಶ್ರದ್ಧಾಭಾವಿತಾಃ ಶ್ರದ್ಧಾ ಉಚ್ಯಂತೇ, ‘ಪಂಚಮ್ಯಾಮಾಹುತಾವಾಪಃ ಪುರುಷವಚಸೋ ಭವಂತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೩ । ೩) ಇತ್ಯಪಾಂ ಹೋಮ್ಯತಯಾ ಪ್ರಶ್ನೇ ಶ್ರುತತ್ವಾತ್ ; ‘ಶ್ರದ್ಧಾ ವಾ ಆಪಃ ಶ್ರದ್ಧಾಮೇವಾರಭ್ಯ ಪ್ರಣೀಯ ಪ್ರಚರಂತಿ’ (ತೈ. ಬ್ರಾ. ೩ । ೨ । ೪ । ೨೮) ಇತಿ ಚ ವಿಜ್ಞಾಯತೇ । ತಾಂ ಶ್ರದ್ಧಾಮ್ ಅಬ್ರೂಪಾಂ ಜುಹ್ವತಿ ; ತಸ್ಯಾ ಆಹುತೇಃ ಸೋಮೋ ರಾಜಾ ಅಪಾಂ ಶ್ರದ್ಧಾಶಬ್ದವಾಚ್ಯಾನಾಂ ದ್ಯುಲೋಕಾಗ್ರೌ ಹುತಾನಾಂ ಪರಿಣಾಮಃ ಸೋಮೋ ರಾಜಾ ಸಂಭವತಿ — ಯಥಾ ಋಗ್ವೇದಾದಿಪುಷ್ಪರಸಾ ಋಗಾದಿಮಧುಕರೋಪನೀತಾಸ್ತೇ ಆದಿತ್ಯೇ ಯಶಆದಿಕಾರ್ಯಂ ರೋಹಿತಾದಿರೂಪಲಕ್ಷಣಮಾರಭಂತೇ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ — ತಥೇಮಾ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾಹುತಿಸಮವಾಯಿನ್ಯಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮಾಃ ಶ್ರದ್ಧಾಶಬ್ದವಾಚ್ಯಾ ಆಪಃ ದ್ಯುಲೋಕಮನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ಚಾಂದ್ರಂ ಕಾರ್ಯಮಾರಭಂತೇ ಫಲರೂಪಮಗ್ನಿಹೋತ್ರಾಹುತ್ಯೋಃ । ಯಜಮಾನಾಶ್ಚ ತತ್ಕರ್ತಾರ ಆಹುತಿಮಯಾ ಆಹುತಿಭಾವನಾ ಭಾವಿತಾ ಆಹುತಿರೂಪೇಣ ಕರ್ಮಣಾ ಆಕೃಷ್ಟಾಃ ಶ್ರದ್ಧಾಪ್ಸಮವಾಯಿನೋ ದ್ಯುಲೋಕಮನುಪ್ರವಿಶಯ ಸೋಮಭೂತಾ ಭವಂತಿ । ತದರ್ಥಂ ಹಿ ತೈರಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಹುತಮ್ । ಅತ್ರ ತು ಆಹುತಿಪರಿಣಾಮ ಏವ ಪಂಚಾಗ್ನಿಸಂಬಂಧಕ್ರಮೇಣ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ವಿವಕ್ಷಿತ ಉಪಾಸನಾರ್ಥಂ ನ ಯಜಮಾನಾನಾಂ ಗತಿಃ । ತಾಂ ತ್ವವಿದುಷಾಂ ಧೂಮಾದಿಕ್ರಮೇಣೋತ್ತರತ್ರ ವಕ್ಷ್ಯತಿ, ವಿದುಷಾಂ ಚ ಉತ್ತರಾ ವಿದ್ಯಾಕೃತಾಮ್ ॥

ದ್ವಿತೀಯಹೋಮಪರ್ಯಾಯಾರ್ಥಮಾಹ — ಪರ್ಜನ್ಯೋ ವಾವ ಪರ್ಜನ್ಯ ಏವ ಗೌತಮಾಗ್ನಿಃ ಪರ್ಜನ್ಯೋ ನಾಮ ವೃಷ್ಟ್ಯುಪಕರಣಾಭಿಮಾನೀ ದೇವತಾವಿಶೇಷಃ । ತಸ್ಯ ವಾಯುರೇವ ಸಮಿತ್ , ವಾಯುನಾ ಹಿ ಪರ್ಜನ್ಯೋಽಗ್ನಿಃ ಸಮಿಧ್ಯತೇ ; ಪುರೋವಾತಾದಿಪ್ರಾಬಲ್ಯೇ ವೃಷ್ಟಿದರ್ಶನಾತ್ । ಅಭ್ರಂ ಧೂಮಃ, ಧೂಮಕಾರ್ಯತ್ವಾದ್ಧೂಮವಚ್ಚ ಲಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ । ವಿದ್ಯುದರ್ಚಿಃ, ಪ್ರಕಾಶಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ । ಅಶನಿಃ ಅಂಗಾರಾಃ, ಕಾಠಿನ್ಯಾದ್ವಿದ್ಯುತ್ಸಂಬಂಧಾದ್ವಾ । ಹ್ರಾದನಯೋ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾಃ ಹ್ರಾದನಯಃ ಗರ್ಜಿತಶಬ್ದಾಃ ಮೇಘಾನಾಮ್ , ವಿಪ್ರಕೀರ್ಣತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ॥

ತಸ್ಮಿನ್ನೇತಸ್ಮಿನ್ನಗ್ನೌ ದೇವಾಃ ಪೂರ್ವವತ್ಸೋಮಂ ರಾಜಾನಂ ಜುಹ್ವತಿ । ತಸ್ಯಾ ಆಹುತೇರ್ವರ್ಷಂ ಸಂಭವತಿ ; ಶ್ರದ್ಧಾಖ್ಯಾ ಆಪಃ ಸೋಮಾಕಾರಪರಿಣತಾ ದ್ವಿತೀಯೇ ಪರ್ಯಾಯೇ ಪರ್ಜನ್ಯಾಗ್ನಿಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ವೃಷ್ಟಿತ್ವೇನ ಪರಿಣಮಂತೇ ॥

ಪೃಥಿವೀ ವಾವ ಗೌತಮಾಗ್ನಿರಿತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವವತ್ । ತಸ್ಯಾಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾಖ್ಯಸ್ಯಾಗ್ನೇಃ ಸಂವತ್ಸರ ಏವ ಸಮಿತ್ , ಸಂವತ್ಸರೇಣ ಹಿ ಕಾಲೇನ ಸಮಿದ್ಧಾ ಪೃಥಿವೀ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿನಿಷ್ಪತ್ತಯೇ ಭವತಿ । ಆಕಾಶೋ ಧೂಮಃ, ಪೃಥಿವ್ಯಾ ಇವೋತ್ಥಿತ ಆಕಾಶೋ ದೃಶ್ಯತೇ — ಯಥಾ ಅಗ್ನೇರ್ಧೂಮಃ । ರಾತ್ರಿರರ್ಚಿಃ, ಪೃಥಿವ್ಯಾ ಹಿ ಅಪ್ರಕಾಶಾತ್ಮಿಕಾಯಾ ಅನುರೂಪಾ ರಾತ್ರಿಃ, ತಮೋರೂಪತ್ವಾತ್ — ಅಗ್ನೇರಿವಾನುರೂಪಮರ್ಚಿಃ । ದಿಶಃ ಅಂಗಾರಾಃ, ಉಪಶಾಂತತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ । ಅವಾಂತರದಿಶಃ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾಃ, ಕ್ಷುದ್ರತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ॥

ತಸ್ಮಿನ್ನಿತ್ಯಾದಿ ಸಮಾನಮ್ । ತಸ್ಯಾ ಆಹುತೇರನ್ನಂ ವ್ರೀಹಿಯವಾದಿ ಸಂಭವತಿ ॥

ಪುರುಷೋ ವಾವ ಗೌತಮಾಗ್ನಿಃ । ತಸ್ಯ ವಾಗೇವ ಸಮಿತ್ , ವಾಚಾ ಹಿ ಮುಖೇನ ಸಮಿಧ್ಯತೇ ಪುರುಷೋ ನ ಮೂಕಃ । ಪ್ರಾಣೋ ಧೂಮಃ, ಧೂಮ ಇವ ಮುಖಾನ್ನಿರ್ಗಮನಾತ್ । ಜಿಹ್ವಾ ಅರ್ಚಿಃ, ಲೋಹಿತತ್ವಾತ್ । ಚಕ್ಷುಃ ಅಂಗಾರಾಃ, ಭಾಸ ಆಶ್ರಯತ್ವಾತ್ । ಶ್ರೋತ್ರಂ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾಃ, ವಿಪ್ರಕೀರ್ಣತ್ವಸಾಮ್ಯಾತ್ ॥

ಸಮಾನಮನ್ಯತ್ । ಅನ್ನಂ ಜುಹ್ವತಿ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಸಂಸ್ಕೃತಮ್ । ತಸ್ಯಾ ಆಹುತೇ ರೇತಃ ಸಂಭವತಿ ॥

ಯೋಷಾ ವಾವ ಗೌತಮಾಗ್ನಿಃ । ತಸ್ಯಾ ಉಪಸ್ಥ ಏವ ಸಮಿತ್ , ತೇನ ಹಿ ಸಾ ಪುತ್ರಾದ್ಯುತ್ಪಾದನಾಯ ಸಮಿಧ್ಯತೇ । ಯದುಪಮಂತ್ರಯತೇ ಸ ಧೂಮಃ, ಸ್ತ್ರೀಸಂಭವಾದುಪಮಂತ್ರಣಸ್ಯ । ಯೋನಿರರ್ಚಿಃ ಲೋಹಿತತ್ವಾತ್ । ಯದಂತಃ ಕರೋತಿ ತೇಽಂಗಾರಾಃ, ಅಗ್ನಿಸಂಬಂಧಾತ್ । ಅಭಿನಂದಾಃ ಸುಖಲವಾಃ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾಃ, ಕ್ಷುದ್ರತ್ವಾತ್ ॥

ತಸ್ಮಿನ್ನೇತಸ್ಮಿನ್ನಗ್ನೌ ದೇವಾ ರೇತೋ ಜುಹ್ವತಿ । ತಸ್ಯಾ ಆಹುತೇರ್ಗರ್ಭಃ ಸಂಭವತೀತಿ । ಏವಂ ಶ್ರದ್ಧಾಸೋಮವರ್ಷಾನ್ನರೇತೋಹವನಪರ್ಯಾಯಕ್ರಮೇಣ ಆಪ ಏವ ಗರ್ಭೀಭೂತಾಸ್ತಾಃ । ತತ್ರ ಅಪಾಮಾಹುತಿಸಮವಾಯಿತ್ವಾತ್ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯವಿವಕ್ಷಾ — ಆಪಃ ಪಂಚಮ್ಯಾಮಾಹುತೌ ಪುರುಷವಚಸೋ ಭವಂತೀತಿ । ನ ತ್ವಾಪ ಏವ ಕೇವಲಾಃ ಸೋಮಾದಿಕಾರ್ಯಮಾರಭಂತೇ । ನ ಚ ಆಪೋಽತ್ರಿವೃತ್ಕೃತಾಃ ಸಂತೀತಿ । ತ್ರಿವೃತ್ಕೃತತ್ವೇಽಪಿ ವಿಶೇಷ ಸಂಜ್ಞಾಲಾಭೋ ದೃಷ್ಟಃ — ಪೃಥಿವೀಯಮಿಮಾ ಆಪೋಽಯಮಗ್ನಿರಿತ್ಯನ್ಯತಮಬಾಹುಲ್ಯನಿಮಿತ್ತಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಮುದಿತಾನ್ಯೇವ ಭೂತಾನ್ಯಬ್ಬಾಹುಲ್ಯಾತ್ಕರ್ಮಸಮವಾಯೀನಿ ಸೋಮಾದಿಕಾರ್ಯಾರಂಭಕಾರಣ್ಯಾಪ ಇತ್ಯುಚ್ಯಂತೇ । ದೃಶ್ಯತೇ ಚ ದ್ರವಬಾಹುಲ್ಯಂ ಸೋಮವೃಷ್ಟ್ಯನ್ನರೇತೋದೇಹೇಷು । ಬಹುದ್ರವಂ ಚ ಶರೀರಂ ಯದ್ಯಪಿ ಪಾರ್ಥಿವಮ್ । ತತ್ರ ಪಂಚಮ್ಯಾಮಾಹುತೌ ಹುತಾಯಾಂ ರೇತೋರೂಪಾ ಆಪೋ ಗರ್ಭೀಭೂತಾಃ ॥

ಇತಿ ತು ಏವಂ ತು ಪಂಚಮ್ಯಾಮಾಹುತಾವಾಪಃ ಪುರುಷವಚಸೋ ಭವಂತೀತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ ಏಕಃ ಪ್ರಶ್ನಃ । ಯತ್ತು ದ್ಯುಲೋಕಾದಿಮಾಂ ಪ್ರತ್ಯಾವೃತ್ತಯೋರಾಹುತ್ಯೋಃ ಪೃಥಿವೀಂ ಪುರುಷಂ ಸ್ತ್ರಿಯಂ ಕ್ರಮೇಣ ಆವಿಶ್ಯ ಲೋಕಂ ಪ್ರತ್ಯುತ್ಥಾಯೀ ಭವತೀತಿ ವಾಜಸನೇಯಕೇ ಉಕ್ತಮ್ , ತತ್ಪ್ರಾಸಂಗಿಕಮಿಹೋಚ್ಯತೇ । ಇಹ ಚ ಪ್ರಥಮೇ ಪ್ರಶ್ನೇ ಉಕ್ತಮ್ — ವೇತ್ಥ ಯದಿತೋಽಧಿ ಪ್ರಜಾಃ ಪ್ರಯಂತೀತಿ । ತಸ್ಯ ಚ ಅಯಮುಪಕ್ರಮಃ — ಸ ಗರ್ಭೋಽಪಾಂ ಪಂಚಮಃ ಪರಿಣಾಮವಿಶೇಷ ಆಹುತಿಕರ್ಮಸಮವಾಯಿನೀನಾಂ ಶ್ರದ್ಧಾಶಬ್ದವಾಚ್ಯಾನಾಮ್ ಉಲ್ಬಾವೃತಃ ಉಲ್ಬೇನ ಜರಾಯುಣಾ ಆವೃತಃ ವೇಷ್ಟಿತಃ ದಶ ವಾ ನವ ವಾ ಮಾಸಾನ್ ಅಂತಃ ಮಾತುಃ ಕುಕ್ಷೌ ಶಯಿತ್ವಾ ಯಾವದ್ವಾ ಯಾವತಾ ಕಾಲೇನ ನ್ಯೂನೇನಾತಿರಿಕ್ತೇನ ವಾ ಅಥ ಅನಂತರಂ ಜಾಯತೇ ॥

ಉಲ್ಬಾವೃತ ಇತ್ಯಾದಿ ವೈರಾಗ್ಯಹೇತೋರಿದಮುಚ್ಯತೇ । ಕಷ್ಟಂ ಹಿ ಮಾತುಃ ಕುಕ್ಷೌ ಮೂತ್ರಪೂರೀಷವಾತಪಿತ್ತಶ್ಲೇಷ್ಮಾದಿಪೂರ್ಣೇ ತದನುಲಿಪ್ತಸ್ಯ ಗರ್ಭಸ್ಯೋಲ್ಬಾಶುಚಿಪಟಾವೃತಸ್ಯ ಲೋಹಿತಸರೇತೋಶುಚಿಬೀಜಸ್ಯ ಮಾತುರಶಿತಪೀತರಸಾನುಪ್ರವೇಶೇನ ವಿವರ್ಧಮಾನಸ್ಯ ನಿರುದ್ಧಶಕ್ತಿಬಲವೀರ್ಯತೇಜಃಪ್ರಜ್ಞಾಚೇಷ್ಟಸ್ಯ ಶಯನಮ್ । ತತೋ ಯೋನಿದ್ವಾರೇಣ ಪೀಡ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಕಷ್ಟತರಾ ನಿಃಸೃತಿರ್ಜನ್ಮೇತಿ ವೈರಾಗ್ಯಂ ಗ್ರಾಹಯತಿ, ಮುಹೂರ್ತಮಪ್ಯಸಹ್ಯಂ ದಶ ವಾ ನವ ವಾ ಮಾಸಾನತಿದೀರ್ಘಕಾಲಮಂತಃ ಶಯಿತ್ವೇತಿ ಚ ॥

ಸ ಏವಂ ಜಾತಃ ಯಾವದಾಯುಷಂ ಪುನಃ ಪುನರ್ಘಟೀಯಂತ್ರವದ್ಗಮನಾಗಮನಾಯ ಕರ್ಮ ಕುರ್ವನ್ ಕುಲಾಲಚಕ್ರವದ್ವಾ ತಿರ್ಯಗ್ಭ್ರಮಣಾಯ ಯಾವತ್ಕರ್ಮಣೋಪಾತ್ತಮಾಯುಃ ತಾವಜ್ಜೀವತಿ । ತಮೇನಂ ಕ್ಷೀಣಾಯುಷಂ ಪ್ರೇತಂ ಮೃತಂ ದಿಷ್ಟಂ ಕರ್ಮಣಾ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಂ ಪರಲೋಕಂ ಪ್ರತಿ — ಯದಿ ಚೇಜ್ಜೀವನ್ ವೈದಿಕೇ ಕರ್ಮಣಿ ಜ್ಞಾನೇ ವಾ ಅಧಿಕೃತಃ — ತಮೇನಂ ಮೃತಮ್ ಇತಃ ಅಸ್ಮಾದ್ಗ್ರಾಮಾತ್ ಅಗ್ನಯೇ ಅಗ್ನ್ಯರ್ಥಮ್ ಋತ್ವಿಜೋ ಹರಂತಿ ಪುತ್ರಾ ವಾ ಅಂತ್ಯಕರ್ಮಣೇ । ಯತ ಏವ ಇತ ಆಗತಃ ಅಗ್ನೇಃ ಸಕಾಶಾತ್ ಶ್ರದ್ಧಾದ್ಯಾಹುತಿಕ್ರಮೇಣ, ಯತಶ್ಚ ಪಂಚಭ್ಯೋಽಗ್ನಿಭ್ಯಃ ಸಂಭೂತಃ ಉತ್ಪನ್ನಃ ಭವತಿ, ತಸ್ಮೈ ಏವ ಅಗ್ನಯೇ ಹರಂತಿ ಸ್ವಾಮೇವ ಯೋನಿಮ್ ಅಗ್ನಿಮ್ ಆಪಾದಯಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥

‘ವೇತ್ಥ ಯದಿತೋಽಧಿ ಪ್ರಜಾಃ ಪ್ರಯಂತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೩ । ೨) ಇತ್ಯಯಂ ಪ್ರಶ್ನಃ ಪ್ರತ್ಯುಪಸ್ಥಿತೋಽಪಾಕರ್ತವ್ಯತಯಾ । ತತ್ ತತ್ರ ಲೋಕಂ ಪ್ರತಿ ಉತ್ಥಿತಾನಾಮ್ ಅಧಿಕೃತಾನಾಂ ಗೃಹಮೇಧಿನಾಂ ಯೇ ಇತ್ಥಮ್ ಏವಂ ಯಥೋಕ್ತಂ ಪಂಚಾಗ್ನಿದರ್ಶನಮ್ — ದ್ಯುಲೋಕಾದ್ಯಗ್ನಿಭ್ಯೋ ವಯಂ ಕ್ರಮೇಣ ಜಾತಾ ಅಗ್ನಿಸ್ವರೂಪಾಃ ಪಂಚಾಗ್ನ್ಯಾತ್ಮಾನಃ — ಇತ್ಯೇವಂ ವಿದುಃ ಜಾನೀಯುಃ । ಕಥಮವಗಮ್ಯತೇ ಇತ್ಥಂ ವಿದುರಿತಿ ಗೃಹಸ್ಥಾ ಏವ ಉಚ್ಯಂತೇ ನಾನ್ಯ ಇತಿ । ಗೃಹಸ್ಥಾನಾಂ ಯೇ ತ್ವನಿತ್ಥಂವಿದಃ ಕೇವಲೇಷ್ಟಾಪೂರ್ತದತ್ತಪರಾಃ ತೇ ಧೂಮಾದಿನಾ ಚಂದ್ರಂ ಗಚ್ಛಂತೀತಿ ವಕ್ಷ್ಯತಿ । ಯೇ ಚ ಅರಣ್ಯೋಪಲಕ್ಷಿತಾ ವೈಖಾನಸಾಃ ಪರಿವ್ರಾಜಕಾಶ್ಚ ಶ್ರದ್ಧಾ ತಪ ಇತ್ಯುಪಾಸತೇ, ತೇಷಾಂ ಚ ಇತ್ಥಂವಿದ್ಭಿಃ ಸಹ ಅರ್ಚಿರಾದಿನಾ ಗಮನಂ ವಕ್ಷ್ಯತಿ, ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಾದಗ್ನಿಹೋತ್ರಾಹುತಿಸಂಬಂಧಾಚ್ಚ ಗೃಹಸ್ಥಾ ಏವ ಗೃಹ್ಯಂತೇ — ಇತ್ಥಂ ವಿದುರಿತಿ । ನನು ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಣೋಽಪ್ಯಗೃಹೀತಾ ಗ್ರಾಮಶ್ರುತ್ಯಾ ಅರಣ್ಯಶ್ರುತ್ಯಾ ಚ ಅನುಪಲಕ್ಷಿತಾ ವಿದ್ಯಂತೇ, ಕಥಂ ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಸಿದ್ಧಿಃ ? ನೈಷ ದೋಷಃ । ಪುರಾಣಸ್ಮೃತಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾತ್ ಊರ್ಧ್ವರೇತಸಾಂ ನೈಷ್ಠಿಕಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಣಾಮ್ ಉತ್ತರೇಣಾರ್ಯಮ್ಣಃ ಪಂಥಾಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ, ಅತಃ ತೇಽಪ್ಯರಣ್ಯವಾಸಿಭಿಃ ಸಹ ಗಮಿಷ್ಯಂತಿ । ಉಪಕುರ್ವಾಣಕಾಸ್ತು ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಗ್ರಹಣಾರ್ಥಾ ಇತಿ ನ ವಿಶೇಷನಿರ್ದೇಶಾರ್ಹಾಃ । ನನು ಊರ್ಧ್ವರೇತಸ್ತ್ವಂ ಚೇತ್ ಉತ್ತರಮಾರ್ಗಪ್ರತಿಪತ್ತಿಕಾರಣಂ ಪುರಾಣಸ್ಮೃತಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾದಿಷ್ಯತೇ, ಇತ್ಥಂವಿತ್ತ್ವಮನರ್ಥಕಂ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ನ, ಗೃಹಸ್ಥಾನ್ಪ್ರತ್ಯರ್ಥವತ್ತ್ವಾತ್ । ಯೇ ಗೃಹಸ್ಥಾ ಅನಿತ್ಥಂವಿದಃ, ತೇಷಾಂ ಸ್ವಭಾವತೋ ದಕ್ಷಿಣೋ ಧೂಮಾದಿಃ ಪಂಥಾಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ, ತೇಷಾಂ ಯ ಇತ್ಥಂ ವಿದುಃ ಸಗುಣಂ ವಾ ಅನ್ಯದ್ಬ್ರಹ್ಮ ವಿದುಃ, ‘ಅಥ ಯದು ಚೈವಾಸ್ಮಿಞ್ಶವ್ಯಂ ಕುರ್ವಂತಿ ಯದಿ ಚ ನಾರ್ಚಿಷಮೇವ’ (ಛಾ. ಉ. ೪ । ೧೫ । ೫) ಇತಿ ಲಿಂಗಾತ್ ಉತ್ತರೇಣ ತೇ ಗಚ್ಛಂತಿ । ನನು ಊರ್ಧ್ವರೇತಸಾಂ ಗೃಹಸ್ಥಾನಾಂ ಚ ಸಮಾನೇ ಆಶ್ರಮಿತ್ವೇ ಊರ್ಧ್ವರೇತಸಾಮೇವ ಉತ್ತರೇಣ ಪಥಾ ಗಮನಂ ನ ಗೃಹಸ್ಥಾನಾಮಿತಿ ನ ಯುಕ್ತಮ್ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿವೈದಿಕಕರ್ಮಬಾಹುಲ್ಯೇ ಚ ಸತಿ ; ನೈಷ ದೋಷಃ, ಅಪೂತಾ ಹಿ ತೇ — ಶತ್ರುಮಿತ್ರಸಂಯೋಗನಿಮಿತ್ತೌ ಹಿ ತೇಷಾಂ ರಾಗದ್ವೇಷೌ, ತಥಾ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮೌ ಹಿಂಸಾನುಗ್ರಹನಿಮಿತ್ತೌ, ಹಿಂಸಾನೃತಮಾಯಾಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾದಿ ಚ ಬಹ್ವಶುದ್ಧಿಕಾರಣಮಪರಿಹಾರ್ಯಂ ತೇಷಾಮ್ , ಅತೋಽಪೂತಾಃ । ಅಪೂತತ್ವಾತ್ ನ ಉತ್ತರೇಣ ಪಥಾ ಗಮನಮ್ । ಹಿಂಸಾನೃತಮಾಯಾಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾದಿಪರಿಹಾರಾಚ್ಚ ಶುದ್ಧಾತ್ಮಾನೋ ಹಿ ಇತರೇ, ಶತ್ರುಮಿತ್ರರಾಗದ್ವೇಷಾದಿಪರಿಹಾರಾಚ್ಚ ವಿರಜಸಃ ; ತೇಷಾಂ ಯುಕ್ತ ಉತ್ತರಃ ಪಂಥಾಃ । ತಥಾ ಚ ಪೌರಾಣಿಕಾಃ — ‘ಯೇ ಪ್ರಜಾಮೀಷಿರೇಽಧೀರಾಸ್ತೇ ಶ್ಮಶಾನಾನಿ ಭೇಜಿರೇ । ಯೇ ಪ್ರಜಾಂ ನೇಷಿರೇ ಧೀರಾಸ್ತೇಽಮೃತತ್ವಂ ಹಿ ಭೇಜಿರೇ’ ( ? ) ಇತ್ಯಾಹುಃ । ಇತ್ಥಂವಿದಾಂ ಗೃಹಸ್ಥಾನಾಮರಣ್ಯವಾಸಿನಾಂ ಚ ಸಮಾನಮಾರ್ಗತ್ವೇಽಮೃತತ್ವಫಲೇ ಚ ಸತಿ, ಅರಣ್ಯವಾಸಿನಾಂ ವಿದ್ಯಾನರ್ಥಕ್ಯಂ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ; ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಃ — ‘ನ ತತ್ರ ದಕ್ಷಿಣಾ ಯಂತಿ ನಾವಿದ್ವಾಂಸಸ್ತಪಸ್ವಿನಃ’ (ಶತ. ಬ್ರಾ. ೧೦ । ೫ । ೪ । ೧೬) ಇತಿ, ‘ಸ ಏನಮವಿದಿತೋ ನ ಭುನಕ್ತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೧೫) ಇತಿ ಚ ವಿರುದ್ಧಮ್ । ನ, ಆಭೂತಸಂಪ್ಲವಸ್ಥಾನಸ್ಯಾಮೃತತ್ವೇನ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ । ತತ್ರೈವೋಕ್ತಂ ಪೌರಾಣಿಕೈಃ — ‘ಆಭೂತಸಂಪ್ಲವಂ ಸ್ಥಾನಮಮೃತತ್ವಂ ಹಿ ಭಾಷ್ಯತೇ’ (ವಿ. ಪು. ೨ । ೮ । ೯೭) ಇತಿ । ಯಚ್ಚ ಆತ್ಯಂತಿಕಮಮೃತತ್ವಮ್ , ತದಪೇಕ್ಷಯಾ ‘ನ ತತ್ರ ದಕ್ಷಿಣಾ ಯಂತಿ’ ‘ಸ ಏನಮವಿದಿತೋ ನ ಭುನಕ್ತಿ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಃ ಶ್ರುತಯಃ — ಇತ್ಯತೋ ನ ವಿರೋಧಃ । ‘ನ ಚ ಪುನರಾವರ್ತಂತೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧೫ । ೧) ಇತಿ ‘ಇಮಂ ಮಾನವಮಾವರ್ತಂ ನಾವರ್ತಂತೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೪ । ೧೫ । ೫) ಇತ್ಯಾದಿ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ‘ಇಮಂ ಮಾನವಮ್’ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಾತ್ ‘ತೇಷಾಮಿಹ ನ ಪುನರಾವೃತ್ತಿರಸ್ತಿ’ (ಬೃ. ಮಾ. ೬ । ೧ । ೧೮) ಇತಿ ಚ । ಯದಿ ಹಿ ಏಕಾಂತೇನೈವ ನಾವರ್ತೇರನ್ , ಇಮಂ ಮಾನವಮ್ ಇಹ ಇತಿ ಚ ವಿಶೇಷಣಮನರ್ಥಕಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಇಮಮಿಹ ಇತ್ಯಾಕೃತಿಮಾತ್ರಮುಚ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಅನಾವೃತ್ತಿಶಬ್ದೇನೈವ ನಿತ್ಯಾನಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರತೀತತ್ವಾತ್ ಆಕೃತಿಕಲ್ಪನಾ ಅನರ್ಥಿಕಾ । ಅತಃ ಇಮಮಿಹ ಇತಿ ಚ ವಿಶೇಷಣಾರ್ಥವತ್ತ್ವಾಯ ಅನ್ಯತ್ರ ಆವೃತ್ತಿಃ ಕಲ್ಪನೀಯಾ । ನ ಚ ಸದೇಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮಿತ್ಯೇವಂ ಪ್ರತ್ಯಯವತಾಂ ಮೂರ್ಧನ್ಯನಾಡ್ಯಾ ಅರ್ಚಿರಾದಿಮಾರ್ಗೇಣ ಗಮನಮ್ , ‘ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಸನ್ಬ್ರಹ್ಮಾಪ್ಯೇತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೬) ‘ತಸ್ಮಾತ್ತತ್ಸರ್ವಮಭವತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೯) ‘ನ ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಾ ಉತ್ಕ್ರಾಮಂತಿ । ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೬)‘ಅತ್ರೈವ ಸಮವಲೀಯಂತೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೨ । ೧೧) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಶತೇಭ್ಯಃ । ನನು ತಸ್ಮಾಜ್ಜೀವಾದುಚ್ಚಿಕ್ರಮಿಷೋಃ ಪ್ರಾಣಾ ನೋತ್ಕ್ರಾಮಂತಿ ಸಹೈವ ಗಚ್ಛಂತೀತ್ಯಯಮರ್ಥಃ ಕಲ್ಪ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ ; ನ, ‘ಅತ್ರೈವ ಸಮವಲೀಯಂತೇ’ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಾನರ್ಥಕ್ಯಾತ್ , ‘ಸರ್ವೇ ಪ್ರಾಣಾ ಅನೂತ್ಕ್ರಾಮಂತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨) ಇತಿ ಚ ಪ್ರಾಣೈರ್ಗಮನಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದುತ್ಕ್ರಾಮಂತೀತ್ಯನಾಶಂಕೈವೈಷಾ । ಯದಾಪಿ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಸಂಸಾರಗತಿವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾತ್ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಜೀವೇನ ಸಹ ಆಗಮನಮಾಶಂಕ್ಯ ತಸ್ಮಾನ್ನೋತ್ಕ್ರಾಮಂತೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ತದಾಪಿ ‘ಅತ್ರೈವ ಸಮವಲೀಯಂತೇ’ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಮನರ್ಥಕಂ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚ ಪ್ರಾಣೈರ್ವಿಯುಕ್ತಸ್ಯ ಗತಿರುಪಪದ್ಯತೇ ಜೀವತ್ವಂ ವಾ, ಸರ್ವಗತತ್ವಾತ್ಸದಾತ್ಮನೋ ನಿರವಯವತ್ವಾತ್ ಪ್ರಾಣಸಂಬಂಧಮಾತ್ರಮೇವ ಹಿ ಅಗ್ನಿವಿಸ್ಫುಲಿಂಗವಜ್ಜೀವತ್ವಭೇದಕಾರಣಮಿತ್ಯತಃ ತದ್ವಿಯೋಗೇ ಜೀವತ್ವಂ ಗತಿರ್ವಾ ನ ಶಕ್ಯಾ ಪರಿಕಲ್ಪಯಿತುಮ್ , ಶ್ರುತಯಶ್ಚೇತ್ಪ್ರಮಾಣಮ್ । ನ ಚ ಸತೋಽಣುರವಯವಃ ಸ್ಫುಟಿತೋ ಜೀವಾಖ್ಯಃ ಸದ್ರೂಪಂ ಛಿದ್ರೀಕುರ್ವನ್ ಗಚ್ಛತೀತಿ ಶಕ್ಯಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ‘ತಯೋರ್ಧ್ವಮಾಯನ್ನಮೃತತ್ವಮೇತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೬ । ೬) ಇತಿ ಸಗುಣಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸಕಸ್ಯ ಪ್ರಾಣೈಃ ಸಹ ನಾಡ್ಯಾ ಗಮನಮ್ , ಸಾಪೇಕ್ಷಮೇವ ಚ ಅಮೃತತ್ವಮ್ , ನ ಸಾಕ್ಷಾನ್ಮೋಕ್ಷ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ, ‘ತದಪರಾಜಿತಾ ಪೂಸ್ತದೈರಂ ಮದೀಯಂ ಸರಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೫ । ೩) ಇತ್ಯಾದ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ‘ತೇಷಾಮೇವೈಷ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೫ । ೪) ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಾತ್ ॥

ಅತಃ ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದೋ ಗೃಹಸ್ಥಾಃ, ಯೇ ಚ ಇಮೇ ಅರಣ್ಯೇ ವಾನಪ್ರಸ್ಥಾಃ ಪರಿವ್ರಾಜಕಾಶ್ಚ ಸಹ ನೈಷ್ಠಿಕಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಭಿಃ ಶ್ರದ್ಧಾ ತಪ ಇತ್ಯೇವಮಾದ್ಯುಪಾಸತೇ ಶ್ರದ್ಧಧಾನಾಸ್ತಪಸ್ವಿನಶ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ; ಉಪಾಸನಶಬ್ದಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಾರ್ಥಃ ; ಇಷ್ಟಾಪೂರ್ತೇ ದತ್ತಮಿತ್ಯುಪಾಸತ ಇತಿ ಯದ್ವತ್ । ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ ಯೇ ಚ ಸತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾಖ್ಯಮುಪಾಸತೇ, ತೇ ಸರ್ವೇ ಅರ್ಚಿಷಮ್ ಅರ್ಚಿರಭಿಮಾನಿನೀಂ ದೇವತಾಮ್ ಅಭಿಸಂಭವಂತಿ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತೇ । ಸಮಾನಮನ್ಯತ್ ಚತುರ್ಥಗತಿವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇನ । ಏಷ ದೇವಯಾನಃ ಪಂಥಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ ಸತ್ಯಲೋಕಾವಸಾನಃ, ನ ಅಂಡಾದ್ಬಹಿಃ, ‘ಯದಂತರಾಪಿತರಂ ಮಾತರಂ ಚ’ (ಋ. ೧೦ । ೮೮ । ೧೫) ಇತಿ ಮಂತ್ರವರ್ಣಾತ್ ॥

ಅಥೇತ್ಯರ್ಥಾಂತರಪ್ರಸ್ತಾವನಾರ್ಥಃ, ಯ ಇಮೇ ಗೃಹಸ್ಥಾಃ ಗ್ರಾಮೇ, ಗ್ರಾಮ ಇತಿ ಗೃಹಸ್ಥಾನಾಮಸಾಧಾರಣಂ ವಿಶೇಷಣಮ್ ಅರಣ್ಯವಾಸಿಭ್ಯೋ ವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮ್ — ಯಥಾ ವಾನಪ್ರಸ್ಥಪರಿವ್ರಾಜಕಾನಾಮರಣ್ಯಂ ವಿಶೇಷಣಂ ಗೃಹಸ್ಥೇಭ್ಯೋ ವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮ್ , ತದ್ವತ್ ; ಇಷ್ಟಾಪೂರ್ತೇ ಇಷ್ಟಮಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿ ವೈದಿಕಂ ಕರ್ಮ, ಪೂರ್ತಂ ವಾಪೀಕೂಪತಡಾಗಾರಾಮಾದಿಕರಣಮ್ ; ದತ್ತಂ ಬಹಿರ್ವೇದಿ ಯಥಾಶಕ್ತ್ಯರ್ಹೇಭ್ಯೋ ದ್ರವ್ಯಸಂವಿಭಾಗೋ ದತ್ತಮ್ ; ಇತಿ ಏವಂವಿಧಂ ಪರಿಚರಣಪರಿತ್ರಾಣಾದಿ ಉಪಾಸತೇ, ಇತಿ—ಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಕಾರದರ್ಶನಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ತೇ ದರ್ಶನವರ್ಜಿತತ್ವಾದ್ಧೂಮಂ ಧೂಮಾಭಿಮಾನಿನೀಂ ದೇವತಾಮ್ ಅಭಿಸಂಭವಂತಿ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತೇ । ತಯಾ ಅತಿವಾಹಿತಾ ಧೂಮಾದ್ರಾತ್ರಿಂ ರಾತ್ರಿದೇವತಾಂ ರಾತ್ರೇರಪರಪಕ್ಷದೇವತಾಮ್ ಏವಮೇವ ಕೃಷ್ಣಪಕ್ಷಾಭಿಮಾನಿನೀಮ್ ಅಪರಪಕ್ಷಾತ್ ಯಾನ್ಷಣ್ಮಾಸಾನ್ ದಕ್ಷಿಣಾ ದಕ್ಷಿಣಾಂ ದಿಶಮೇತಿ ಸವಿತಾ, ತಾನ್ಮಾಸಾನ್ ದಕ್ಷಿಣಾಯನಷಣ್ಮಾಸಾಭಿಮಾನಿನೀರ್ದೇವತಾಃ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಂಘಚಾರಿಣ್ಯೋ ಹಿ ಷಣ್ಮಾಸದೇವತಾ ಇತಿ ಮಾಸಾನಿತಿ ಬಹುವಚನಪ್ರಯೋಗಃ ತಾಸು । ನೈತೇ ಕರ್ಮಿಣಃ ಪ್ರಕೃತಾಃ ಸಂವತ್ಸರಂ ಸಂವತ್ಸರಾಭಿಮಾನಿನೀಂ ದೇವತಾಮಭಿಪ್ರಾಪ್ನುವಂತಿ । ಕುತಃ ಪುನಃ ಸಂವತ್ಸರಪ್ರಾಪ್ತಿಪ್ರಸಂಗಃ, ಯತಃ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತೇ ? ಅಸ್ತಿ ಹಿ ಪ್ರಸಂಗಃ — ಸಂವತ್ಸರಸ್ಯ ಹಿ ಏಕಸ್ಯಾವಯವಭೂತೇ ದಕ್ಷಿಣೋತ್ತರಾಯಣೇ, ತತ್ರ ಅರ್ಚಿರಾದಿಮಾರ್ಗಪ್ರವೃತ್ತಾನಾಮುದಗಯನಮಾಸೇಭ್ಯೋಽವಯವಿನಃ ಸಂವತ್ಸರಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತಿರುಕ್ತಾ ; ಅತಃ ಇಹಾಪಿ ತದವಯವಭೂತಾನಾಂ ದಕ್ಷಿಣಾಯನಮಾಸಾನಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತಿಂ ಶ್ರುತ್ವಾ ತದವಯವಿನಃ ಸಂವತ್ಸರಸ್ಯಾಪಿ ಪೂರ್ವವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿರಾಪನ್ನೇತಿ । ಅತಃ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಪ್ರತಿವಿಧ್ಯತೇ — ನೈತೇ ಸಂವತ್ಸರಮಭಿಪ್ರಾಪ್ನುವಂತೀತಿ ॥

ಮಾಸೇಭ್ಯಃ ಪಿತೃಲೋಕಂ ಪಿತೃಲೋಕಾದಾಕಾಶಮ್ ಆಕಾಶಾಚ್ಚಂದ್ರಮಸಮ್ । ಕೋಽಸೌ, ಯಸ್ತೈಃ ಪ್ರಾಪ್ಯತೇ ಚಂದ್ರಮಾಃ ? ಯ ಏಷ ದೃಶ್ಯತೇಽಂತರಿಕ್ಷೇ ಸೋಮೋ ರಾಜಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನಾಮ್ , ತದನ್ನಂ ದೇವಾನಾಮ್ , ತಂ ಚಂದ್ರಮಸಮನ್ನಂ ದೇವಾ ಇಂದ್ರಾದಯೋ ಭಕ್ಷಯಂತಿ । ಅತಸ್ತೇ ಧೂಮಾದಿನಾ ಗತ್ವಾ ಚಂದ್ರಭೂತಾಃ ಕರ್ಮಿಣೋ ದೇವೈರ್ಭಕ್ಷ್ಯಂತೇ । ನನು ಅನರ್ಥಾಯ ಇಷ್ಟಾದಿಕರಣಮ್ , ಯದ್ಯನ್ನಭೂತಾ ದೇವೈರ್ಭಕ್ಷ್ಯೇರನ್ । ನೈಷ ದೋಷಃ, ಅನ್ನಮಿತ್ಯುಪಕರಣಮಾತ್ರಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ — ನ ಹಿ ತೇ ಕಬಲೋತ್ಕ್ಷೇಪೇಣ ದೇವೈರ್ಭಕ್ಷ್ಯಂತೇ ಕಂ ತರ್ಹಿ, ಉಪಕರಣಮಾತ್ರಂ ದೇವಾನಾಂ ಭವಂತಿ ತೇ, ಸ್ತ್ರೀಪಶುಭೃತ್ಯಾದಿವತ್ , ದೃಷ್ಟಶ್ಚಾನ್ನಶಬ್ದ ಉಪಕರಣೇಷು — ಸ್ತ್ರಿಯೋಽನ್ನಂ ಪಶವೋಽನ್ನಂ ವಿಶೋಽನ್ನಂ ರಾಜ್ಞಾಮಿತ್ಯಾದಿ । ನ ಚ ತೇಷಾಂ ಸ್ತ್ರ್ಯಾದೀನಾಂ ಪುರುಷೋಪಭೋಗ್ಯತ್ವೇಽಪ್ಯುಪಭೋಗೋ ನಾಸ್ತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಕರ್ಮಿಣೋ ದೇವಾನಾಮುಪಭೋಗ್ಯಾ ಅಪಿ ಸಂತಃ ಸುಖಿನೋ ದೇವೈಃ ಕ್ರೀಡಂತಿ । ಶರೀರಂ ಚ ತೇಷಾಂ ಸುಖೋಪಭೋಗಯೋಗ್ಯಂ ಚಂದ್ರಮಂಡಲೇ ಆಪ್ಯಮಾರಭ್ಯತೇ । ತದುಕ್ತಂ ಪುರಸ್ತಾತ್ — ಶ್ರದ್ಧಾಶಬ್ದಾ ಆಪೋ ದ್ಯುಲೋಕಾಗ್ನೌ ಹುತಾಃ ಸೋಮೋ ರಾಜಾ ಸಂಭವತೀತಿ । ತಾ ಆಪಃ ಕರ್ಮಸಮವಾಯಿನ್ಯಃ ಇತರೈಶ್ಚ ಭೂತೈರನುಗತಾ ದ್ಯುಲೋಕಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಚಂದ್ರತ್ವಮಾಪನ್ನಾಃ ಶರೀರಾದ್ಯಾರಂಭಿಕಾ ಇಷ್ಟಾದ್ಯುಪಾಸಕಾನಾಂ ಭವಂತಿ । ಅಂತ್ಯಾಯಾಂ ಚ ಶರೀರಾಹುತಾವಗ್ನೌ ಹುತಾಯಾಮಗ್ನಿನಾ ದಹ್ಯಮಾನೇ ಶರೀರೇ ತದುತ್ಥಾ ಆಪೋ ಧೂಮೇನ ಸಹ ಊರ್ಧ್ವಂ ಯಜಮಾನಮಾವೇಷ್ಟ್ಯ ಚಂದ್ರಮಂಡಲಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಕುಶಮೃತ್ತಿಕಾಸ್ಥಾನೀಯಾ ಬಾಹ್ಯಶರೀರಾರಂಭಿಕಾ ಭವಂತಿ । ತದಾರಬ್ಧೇನ ಚ ಶರೀರೇಣ ಇಷ್ಟಾದಿಫಲಮುಪಭುಂಜಾನಾ ಆಸತೇ ॥

ಯಾವತ್ ತದುಪಭೋಗನಿಮಿತ್ತಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ ಕ್ಷಯಃ, ಸಂಪತಂತಿ ಯೇನೇತಿ ಸಂಪಾತಃ ಕರ್ಮಣಃ ಕ್ಷಯಃ ಯಾವತ್ಸಂಪಾತಂ ಯಾವತ್ಕರ್ಮಣಃ ಕ್ಷಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ, ತಾವತ್ ತಸ್ಮಿಂಶ್ಚಂದ್ರಮಂಡಲೇ ಉಷಿತ್ವಾ ಅಥ ಅನಂತರಮ್ ಏತಮೇವ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಮಧ್ವಾನಂ ಮಾರ್ಗಂ ಪುನರ್ನಿವರ್ತಂತೇ । ಪುನರ್ನಿವರ್ತಂತ ಇತಿ ಪ್ರಯೋಗಾತ್ಪೂರ್ವಮಪ್ಯಸಕೃಚ್ಚಂದ್ರಮಂಡಲಂ ಗತಾ ನಿವೃತ್ತಾಶ್ಚ ಆಸನ್ನಿತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದಿಹ ಲೋಕೇ ಇಷ್ಟಾದಿಕರ್ಮೋಪಚಿತ್ಯ ಚಂದ್ರಂ ಗಚ್ಛಂತಿ ; ತತ್ಕ್ಷಯೇ ಚ ಆವರ್ತಂತೇ ; ಕ್ಷಣಮಾತ್ರಮಪಿ ತತ್ರ ಸ್ಥಾತುಂ ನ ಲಭ್ಯತೇ, ಸ್ಥಿತಿನಿಮಿತ್ತಕರ್ಮಕ್ಷಯಾತ್ — ಸ್ನೇಹಕ್ಷಯಾದಿವ ಪ್ರದೀಪಸ್ಯ ॥

ತತ್ರ ಕಿಂ ಯೇನ ಕರ್ಮಣಾ ಚಂದ್ರಮಂಡಲಮಾರೂಢಾಸ್ತಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯಕ್ಷಯೇ ತಸ್ಮಾದವರೋಹಣಮ್ , ಕಿಂ ವಾ ಸಾವಶೇಷ ಇತಿ । ಕಿಂ ತತಃ ? ಯದಿ ಸರ್ವಸ್ಯೈವ ಕ್ಷಯಃ ಕರ್ಮಣಃ, ಚಂದ್ರಮಂಡಲಸ್ಥಸ್ಯೈವ ಮೋಕ್ಷಃ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ; ತಿಷ್ಠತು ತಾವತ್ತತ್ರೈವ, ಮೋಕ್ಷಃ ಸ್ಯಾತ್ , ನ ವೇತಿ ; ತತ ಆಗತಸ್ಯ ಇಹ ಶರೀರೋಪಭೋಗಾದಿ ನ ಸಂಭವತಿ । ‘ತತಃ ಶೇಷೇಣ’ (ಗೌ. ಧ. ೨ । ೨ । ೨೯) ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತಿವಿರೋಧಶ್ಚ ಸ್ಯಾತ್ । ನನ್ವಿಷ್ಟಾಪೂರ್ತದತ್ತವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಪಿ ಮನುಷ್ಯಲೋಕೇ ಶರೀರೋಪಭೋಗನಿಮಿತ್ತಾನಿ ಕರ್ಮಾಣ್ಯನೇಕಾನಿ ಸಂಭವಂತಿ, ನ ಚ ತೇಷಾಂ ಚಂದ್ರಮಂಡಲೇ ಉಪಭೋಗಃ, ಅತೋಽಕ್ಷೀಣಾನಿ ತಾನಿ ; ಯನ್ನಿಮಿತ್ತಂ ಚಂದ್ರಮಂಡಲಮಾರೂಢಃ, ತಾನ್ಯೇವ ಕ್ಷೀಣಾನೀತ್ಯವಿರೋಧಃ ; ಶೇಷಶಬ್ದಶ್ಚ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಕರ್ಮತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಾದವಿರುದ್ಧಃ ; ಅತ ಏವ ಚ ತತ್ರೈವ ಮೋಕ್ಷಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ದೋಷಾಭಾವಃ ; ವಿರುದ್ಧಾನೇಕಯೋನ್ಯುಪಭೋಗಫಲಾನಾಂ ಚ ಕರ್ಮಣಾಮ್ ಏಕೈಕಸ್ಯ ಜಂತೋರಾರಂಭಕತ್ವಸಂಭವಾತ್ । ನ ಚ ಏಕಸ್ಮಿಂಜನ್ಮನಿ ಸರ್ವಕರ್ಮಣಾಂ ಕ್ಷಯ ಉಪಪದ್ಯತೇ, ಬ್ರಹ್ಮಹತ್ಯಾದೇಶ್ಚ ಏಕೈಕಸ್ಯ ಕರ್ಮಣ ಅನೇಕಜನ್ಮಾರಂಭಕತ್ವಸ್ಮರಣಾತ್ , ಸ್ಥಾವರಾದಿಪ್ರಾಪ್ತಾನಾಂ ಚ ಅತ್ಯಂತಮೂಢಾನಾಮುತ್ಕರ್ಷಹೇತೋಃ ಕರ್ಮಣ ಆರಂಭಕತ್ವಾಸಂಭವಾತ್ । ಗರ್ಭಭೂತಾನಾಂ ಚ ಸ್ರಂಸಮಾನಾನಾಂ ಕರ್ಮಾಸಂಭವೇ ಸಂಸಾರಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ನ ಏಕಸ್ಮಿಂಜನ್ಮನಿ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಕರ್ಮಣಾಮುಪಭೋಗಃ ॥

ಯತ್ತು ಕೈಶ್ಚಿದುಚ್ಯತೇ — ಸರ್ವಕರ್ಮಾಶ್ರಯೋಪಮರ್ದೇನ ಪ್ರಾಯೇಣ ಕರ್ಮಣಾಂ ಜನ್ಮಾರಂಭಕತ್ವಮ್ । ತತ್ರ ಕಾನಿಚಿತ್ಕರ್ಮಾಣ್ಯನಾರಂಭಕತ್ವೇನೈವ ತಿಷ್ಠಂತಿ ಕಾನಿಚಿಜ್ಜನ್ಮ ಆರಭಂತ ಇತಿ ನೋಪಪದ್ಯತೇ, ಮರಣಸ್ಯ ಸರ್ವಕರ್ಮಾಭಿವ್ಯಂಜಕತ್ವಾತ್ , ಸ್ವಗೋಚರಾಭಿವ್ಯಂಜಕಪ್ರದೀಪವದಿತಿ । ತದಸತ್ , ಸರ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವಾತ್ಮಕತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ — ನ ಹಿ ಸರ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವಾತ್ಮಕತ್ವೇ ದೇಶಕಾಲನಿಮಿತ್ತಾವರುದ್ಧತ್ವಾತ್ಸರ್ವಾತ್ಮನೋಪಮರ್ದಃ ಕಸ್ಯಚಿತ್ಕ್ವಚಿದಭಿವ್ಯಕ್ತಿರ್ವಾ ಸರ್ವಾತ್ಮನೋಪಪದ್ಯತೇ, ತಥಾ ಕರ್ಮಣಾಮಪಿ ಸಾಶ್ರಯಾಣಾಂ ಭವೇತ್ — ಯಥಾ ಚ ಪೂರ್ವಾನುಭೂತಮನುಷ್ಯಮಯೂರಮರ್ಕಟಾದಿಜನ್ಮಾಭಿಸಂಸ್ಕೃತಾಃ ವಿರುದ್ಧಾನೇಕವಾಸನಾಃ ಮರ್ಕಟತ್ವಪ್ರಾಪಕೇನ ಕರ್ಮಣಾ ಮರ್ಕಟಜನ್ಮ ಆರಭಮಾಣೇನ ನೋಪಮೃದ್ಯಂತೇ — ತಥಾ ಕರ್ಮಣ್ಯಪ್ಯನ್ಯಜನ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿನಿಮಿತ್ತಾನಿ ನೋಪಮೃದ್ಯಂತ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಯದಿ ಹಿ ಸರ್ವಾಃ ಪೂರ್ವಜನ್ಮಾನುಭವವಾಸನಾಃ ಉಪಮೃದ್ಯೇರನ್ , ಮರ್ಕಟಜನ್ಮನಿಮಿತ್ತೇನ ಕರ್ಮಣಾ ಮರ್ಕಟಜನ್ಮನ್ಯಾರಬ್ಧೇ ಮರ್ಕಟಸ್ಯ ಜಾತಮಾತ್ರಸ್ಯ ಮಾತುಃ ಶಾಖಾಯಾಃ ಶಾಖಾಂತರಗಮನೇ ಮಾತುರುದರಸಂಲಗ್ನತ್ವಾದಿಕೌಶಲಂ ನ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ, ಇಹ ಜನ್ಮನ್ಯನಭ್ಯಸ್ತತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಅತೀತಾನಂತರಜನ್ಮನಿ ಮರ್ಕಟತ್ವಮೇವ ಆಸೀತ್ತಸ್ಯೇತಿ ಶಕ್ಯಂ ವಕ್ತುಮ್ , ‘ತಂ ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಣೀ ಸಮನ್ವಾರಭೇತೇ ಪೂರ್ವಪ್ರಜ್ಞಾ ಚ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ತಸ್ಮಾದ್ವಾಸನಾವನ್ನಾಶೇಷಕರ್ಮೋಪಮರ್ದ ಇತಿ ಶೇಷಕರ್ಮಸಂಭವಃ । ಯತ ಏವಮ್ , ತಸ್ಮಾಚ್ಛೇಷೇಣೋಪಭುಕ್ತಾತ್ಕರ್ಮಣಃ ಸಂಸಾರ ಉಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿರೋಧಃ ॥

ಕೋಽಸಾವಧ್ವಾ ಯಂ ಪ್ರತಿ ನಿವರ್ತಂತ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಯಥೇತಂ ಯಥಾಗತಂ ನಿವರ್ತಂತೇ । ನನು ಮಾಸೇಭ್ಯಃ ಪಿತೃಲೋಕಂ ಪಿತೃಲೋಕಾದಾಕಾಶಮಾಕಾಶಾಚ್ಚಂದ್ರಮಸಮಿತಿ ಗಮನಕ್ರಮ ಉಕ್ತಃ, ನ ತಥಾ ನಿವೃತ್ತಿಃ ; ಕಿಂ ತರ್ಹಿ, ಆಕಾಶಾದ್ವಾಯುಮಿತ್ಯಾದಿ ; ಕಥಂ ಯಥೇತಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ನೈಷ ದೋಷಃ, ಆಕಾಶಪ್ರಾಪ್ತೇಸ್ತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ಪೃಥಿವೀಪ್ರಾಪ್ತೇಶ್ಚ । ನ ಚ ಅತ್ರ ಯಥೇತಮೇವೇತಿ ನಿಯಮಃ, ಅನೇವಂವಿಧಮಪಿ ನಿವರ್ತಂತೇ ; ಪುನರ್ನಿವರ್ತಂತ ಇತಿ ತು ನಿಯಮಃ । ಅತ ಉಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಮೇತತ್ — ಯದ್ಯಥೇ ತಮಿತಿ । ಅತೋ ಭೌತಿಕಮಾಕಾಶಂ ತಾವತ್ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತೇ — ಯಾಸ್ತೇಷಾಂ ಚಂದ್ರಮಂಡಲೇ ಶರೀರಾರಂಭಿಕಾ ಆಪ ಆಸನ್ , ತಾಸ್ತೇಷಾಂ ತತ್ರೋಪಭೋಗನಿಮಿತ್ತಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಕ್ಷಯೇ ವಿಲೀಯಂತೇ — ಘೃತಸಂಸ್ಥಾನಮಿವಾಗ್ನಿಸಂಯೋಗೇ, ತಾ ವಿಲೀನಾ ಅಂತರಿಕ್ಷಸ್ಥಾ ಆಕಾಶಭೂತಾ ಇತಿ ಸೂಕ್ಷ್ಮಾಃ ಭವಂತಿ । ತಾ ಅಂತರಿಕ್ಷಾದ್ವಾಯುರ್ಭವಂತಿ, ವಾಯುಪ್ರತಿಷ್ಟಾ ವಾಯುಭೂತಾ ಇತಶ್ಚಾಮುತಶ್ಚ ಊಹ್ಯಮಾನಾಃ ತಾಭಿಃ ಸಹ ಕ್ಷೀಣಕರ್ಮಾ ವಾಯುಭೂತೋ ಭವತಿ । ವಾಯುರ್ಭೂತ್ವಾ ತಾಭಿಃ ಸಹೈವ ಧೂಮೋ ಭವತಿ । ಧೂಮೋ ಭೂತ್ವಾ ಅಭ್ರಮ್ ಅಬ್ಭರಣಮಾತ್ರರೂಪೋ ಭವತಿ ॥

ಅಭ್ರಂ ಭೂತ್ವಾ ತತಃ ಸೇಚನಸಮರ್ಥೋ ಮೇಘೋ ಭವತಿ ; ಮೇಘೋ ಭೂತ್ವಾ ಉನ್ನತೇಷು ಪ್ರದೇಶೇಷ್ವಥ ಪ್ರವರ್ಷತಿ ; ವರ್ಷಧಾರಾರೂಪೇಣ ಶೇಷಕರ್ಮಾ ಪತತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತ ಇಹ ವ್ರೀಹಿಯವಾ ಓಷಧಿವನಸ್ಪತಯಸ್ತಿಲಮಾಷಾ ಇತ್ಯೇವಂಪ್ರಕಾರಾ ಜಾಯಂತೇ ; ಕ್ಷೀಣಕರ್ಮಣಾಮನೇಕತ್ವಾತ್ ಬಹುವಚನನಿರ್ದೇಶಃ । ಮೇಘಾದಿಷು ಪೂರ್ವೇಷ್ವೇಕರೂಪತ್ವಾತ್ ಏಕವಚನನಿರ್ದೇಶಃ । ಯಸ್ಮಾದ್ಗಿರಿತಟದುರ್ಗನದೀಸಮುದ್ರಾರಣ್ಯಮರುದೇಶಾದಿಸಂನಿವೇಶಸಹಸ್ರಾಣಿ ವರ್ಷಧಾರಾಭಿಃ ಪತಿತಾನಾಮ್ , ಅತಃ ತಸ್ಮಾದ್ಧೇತೋಃ ವೈ ಖಲು ದುರ್ನಿಷ್ಪ್ರಪತರಂ ದುರ್ನಿಷ್ಕ್ರಮಣಂ ದುರ್ನಿಃಸರಣಮ್ — ಯತೋ ಗಿರಿತಟಾದುದಕಸ್ರೋತಸೋಹ್ಯಮಾನಾ ನದೀಃ ಪ್ರಾಪ್ನುವಂತಿ, ತತಃ ಸಮುದ್ರಮ್ , ತತೋ ಮಕರಾದಿಭಿರ್ಭಕ್ಷ್ಯಂತೇ ; ತೇಽಪ್ಯನ್ಯೇನ ; ತತ್ರೈವ ಚ ಸಹ ಮಕರೇಣ ಸಮುದ್ರೇ ವಿಲೀನಾಃ ಸಮುದ್ರಾಂಭೋಭಿರ್ಜಲಧರೈರಾಕೃಷ್ಟಾಃ ಪುನರ್ವರ್ಷಧಾರಾಂಭಿರ್ಮರುದೇಶೇ ಶಿಲಾತಟೇ ವಾ ಅಗಮ್ಯೇ ಪತಿತಾಸ್ತಿಷ್ಠಂತಿ, ಕದಾಚಿದ್ವ್ಯಾಲಮೃಗಾದಿಪೀತಾ ಭಕ್ಷಿತಾಶ್ಚಾನ್ಯೈಃ ತೇಽಪ್ಯನ್ಯೈರಿತ್ಯೇವಂಪ್ರಕಾರಾಃ ಪರಿವರ್ತೇರನ್ ; ಕದಾಚಿದಭಕ್ಷ್ಯೇಷು ಸ್ಥಾವರೇಷು ಜಾತಾಸ್ತತ್ರೈವ ಶುಷ್ಯೇರನ್ ; ಭಕ್ಷ್ಯೇಷ್ವಪಿ ಸ್ಥಾವರೇಷು ಜಾತಾನಾಂ ರೇತಃಸಿಗ್ದೇಹಸಂಬಂಧೋ ದುರ್ಲಭ ಏವ, ಬಹುತ್ವಾತ್ಸ್ಥಾವರಾಣಾಮ್ — ಇತ್ಯತೋ ದುರ್ನಿಷ್ಕ್ರಮಣತ್ವಮ್ । ಅಥವಾ ಅತಃ ಅಸ್ಮಾದ್ವ್ರೀಹಿಯವಾದಿಭಾವಾತ್ ದುರ್ನಿಷ್ಪ್ರಪತರಂ ದುರ್ನಿರ್ಗಮತರಮ್ । ದುರ್ನಿಷ್ಪ್ರಪರಮಿತಿ ತಕಾರ ಏಕೋ ಲುಪ್ತೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ ; ವ್ರೀಹಿಯವಾದಿಭಾವೋ ದುರ್ನಿಷ್ಪ್ರಪತಃ, ತಸ್ಮಾದಪಿ ದುರ್ನಿಷ್ಪ್ರಪತಾದ್ರೇತಃಸಿಗ್ದೇಹಸಂಬಂಧೋ ದುರ್ನಿಷ್ಪ್ರಪತತರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ; ಯಸ್ಮಾದೂರ್ಧ್ವರೇತೋಭಿರ್ಬಾಲೈಃ ಪುಂಸ್ತ್ವರಹಿತೈಃ ಸ್ಥವಿರೈರ್ವಾ ಭಕ್ಷಿತಾ ಅಂತರಾಲೇ ಶೀರ್ಯಂತೇ, ಅನೇಕತ್ವಾದನ್ನಾದಾನಾಮ್ । ಕದಾಚಿತ್ಕಾಕತಾಲೀಯವೃತ್ತ್ಯಾ ರೇತಃಸಿಗ್ಭಿರ್ಭಕ್ಷ್ಯಂತೇ ಯದಾ, ತದಾ ರೇತಃಸಿಗ್ಭಾವಂ ಗತಾನಾಂ ಕರ್ಮಣೋ ವೃತ್ತಿಲಾಭಃ । ಕಥಮ್ ? ಯೋ ಯೋ ಹಿ ಅನ್ನಮತ್ತಿ ಅನುಶಯಿಭಿಃ ಸಂಶ್ಲಿಷ್ಟಂ ರೇತಃಸಿಕ್ , ಯಶ್ಚ ರೇತಃ ಸಿಂಚತಿ ಋತುಕಾಲೇ ಯೋಷಿತಿ, ತದ್ಭೂಯ ಏವ ತದಾಕೃತಿರೇವ ಭವತಿ ; ತದವಯವಾಕೃತಿಭೂಯಸ್ತ್ವಂ ಭೂಯ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ರೇತೋರೂಪೇಣ ಯೋಷಿತೋ ಗರ್ಭಾಶಯೇಽಂತಃ ಪ್ರವಿಷ್ಟೋಽನುಶಯೀ, ರೇತಸೋ ರೇತಃಸಿಗಾಕೃತಿಭಾವಿತತ್ವಾತ್ , ‘ಸರ್ವೇಭ್ಯೋಽಂಗೇಭ್ಯಸ್ತೇಜಃ ಸಂಭೂತಮ್’ (ಐ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತಿ ಹಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ । ಅತೋ ರೇತಃಸಿಗಾಕೃತಿರೇವ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಹಿ ಪುರುಷಾತ್ಪುರುಷೋ ಜಾಯತೇ ಗೋರ್ಗವಾಕೃತಿರೇವ ನ ಜಾತ್ಯಂತರಾಕೃತಿಃ, ತಸ್ಮಾದ್ಯುಕ್ತಂ ತದ್ಭೂಯ ಏವ ಭವತೀತಿ ॥

ಯೇ ತ್ವನ್ಯೇ ಅನುಶಯಿಭ್ಯಶ್ಚಂದ್ರಮಂಡಲಮನಾರುಹ್ಯ ಇಹೈವ ಪಾಪಕರ್ಮಭಿರ್ಘೋರೈರ್ವ್ರೀಹಿಯವಾದಿಭಾವಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತೇ, ಪುನರ್ಮನುಷ್ಯಾದಿಭಾವಮ್ , ತೇಷಾಂ ನಾನುಶಯಿನಾಮಿವ ದುರ್ನಿಷ್ಪ್ರಪತರಮ್ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಕರ್ಮಣಾ ಹಿ ತೈರ್ವ್ರೀಹಿಯವಾದಿದೇಹ ಉಪಾತ್ತ ಇತಿ ತದುಪಭೋಗನಿಮಿತ್ತಕ್ಷಯೇ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಸ್ತಂಬದೇಹವಿನಾಶೇ ಯಥಾಕರ್ಮಾರ್ಜಿತಂ ದೇಹಾಂತರಂ ನವಂ ನವಂ ಜಲೂಕಾವತ್ಸಂಕ್ರಮಂತೇ ಸವಿಜ್ಞಾನಾ ಏವ ‘ಸವಿಜ್ಞಾನೋ ಭವತಿ ಸವಿಜ್ಞಾನಮೇವಾನ್ವವಕ್ರಾಮತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ । ಯದ್ಯಪ್ಯುಪಸಂಹೃತಕರಣಾಃ ಸಂತೋ ದೇಹಾಂತರಂ ಗಚ್ಛಂತಿ, ತಥಾಪಿ ಸ್ವಪ್ನವತ್ ದೇಹಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತಿನಿಮಿತ್ತಕರ್ಮೋದ್ಭಾವಿತವಾಸನಾಜ್ಞಾನೇನ ಸವಿಜ್ಞಾನಾ ಏವ ದೇಹಾಂತರಂ ಗಚ್ಛಂತಿ, ಶ್ರುತಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾತ್ । ತಥಾ ಅರ್ಚಿರಾದಿನಾ ಧೂಮಾದಿನಾ ಚ ಗಮನಂ ಸ್ವಪ್ನಂ ಇವೋದ್ಭೂತವಿಜ್ಞಾನೇನ, ಲಬ್ಧವೃತ್ತಿಕರ್ಮನಿಮಿತ್ತತ್ವಾದ್ಗಮನಸ್ಯ । ನ ತಥಾ ಅನುಶಯಿನಾಂ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಭಾವೇನ ಜಾತಾನಾಂ ಸವಿಜ್ಞಾನಮೇವ ರೇತಃಸಿಗ್ಯೋಷಿದ್ದೇಹಸಂಬಂಧ ಉಪಪದ್ಯತೇ, ನ ಹಿ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಲವನಕಂಡನಪೇಷಣಾದೌ ಚ ಸವಿಜ್ಞಾನಾನಾಂ ಸ್ಥಿತಿರಸ್ತಿ । ನನು ಚಂದ್ರಮಂಡಲಾದಪ್ಯವರೋಹತಾಂ ದೇಹಾಂತರಗಮನಸ್ಯ ತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ ಜಲೂಕಾವತ್ಸವಿಜ್ಞಾನತೈವ ಯುಕ್ತಾ, ತಥಾ ಸತಿ ಘೋರೋ ನರಕಾನುಭವ ಇಷ್ಟಾಪೂರ್ತಾದಿಕಾರಿಣಾಂ ಚಂದ್ರಮಂಡಲಾದಾರಭ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತೋ ಯಾವದ್ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದಿಜನ್ಮ ; ತಥಾ ಚ ಸತಿ, ಅನರ್ಥಾಯೈವ ಇಷ್ಟಾಪೂರ್ತಾದ್ಯುಪಾಸನಂ ವಿಹಿತಂ ಸ್ಯಾತ್ ; ಶ್ರುತೇಶ್ಚ ಅಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ , ವೈದಿಕಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಮ್ ಅನರ್ಥಾನುಬಂಧಿತ್ವಾತ್ । ನ, ವೃಕ್ಷಾರೋಹಣಪತನವದ್ವಿಶೇಷಸಂಭವಾತ್ — ದೇಹಾದ್ದೇಹಾಂತರಂ ಪ್ರತಿಪಿತ್ಸೋಃ ಕರ್ಮಣೋ ಲಬ್ಧವೃತ್ತಿತ್ವಾತ್ ಕರ್ಮಣೋದ್ಭಾವಿತೇನ ವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸವಿಜ್ಞಾನತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮ್ — ವೃಕ್ಷಾಗ್ರಮಾರೋಹತ ಇವ ಫಲಂ ಜಿಘೃಕ್ಷೋಃ । ತಥಾ ಅರ್ಚಿರಾದಿನಾ ಗಚ್ಛತಾಂ ಸವಿಜ್ಞಾನತ್ವಂ ಭವೇತ್ ; ಧೂಮಾದಿನಾ ಚ ಚಂದ್ರಮಂಡಲಮಾರುರುಕ್ಷತಾಮ್ । ನ ತಥಾ ಚಂದ್ರಮಂಡಲಾದವರುರುಕ್ಷತಾಂ ವೃಕ್ಷಾಗ್ರಾದಿವ ಪತತಾಂ ಸಚೇತನತ್ವಮ್ — ಯಥಾ ಚ ಮುದ್ಗರಾದ್ಯಭಿಹತಾನಾಂ ತದಭಿಘಾತವೇದನಾನಿಮಿತ್ತಸಂಮೂರ್ಛಿತಪ್ರತಿಬದ್ಧಕರಣಾನಾಂ ಸ್ವದೇಹೇನೈವ ದೇಶಾದ್ದೇಶಾಂತರಂ ನೀಯಮಾನಾನಾಂ ವಿಜ್ಞಾನಶೂನ್ಯತಾ ದೃಷ್ಟಾ, ತಥಾ ಚಂದ್ರಮಂಡಲಾತ್ ಮಾನುಷಾದಿದೇಹಾಂತರಂ ಪ್ರತಿ ಅವರುರುಕ್ಷತಾಂ ಸ್ವರ್ಗಭೋಗನಿಮಿತ್ತಕರ್ಮಕ್ಷಯಾತ್ ಮೃದಿತಾಬ್ದೇಹಾನಾಂ ಪ್ರತಿಬದ್ಧಕರಣಾನಾಮ್ । ಅತಃ ತೇ ಅಪರಿತ್ಯಕ್ತದೇಹಬೀಜಭೂತಾಭಿರದ್ಭಿಃ ಮೂರ್ಛಿತಾ ಇವ ಆಕಾಶಾದಿಕ್ರಮೇಣ ಇಮಾಮವರುಹ್ಯ ಕರ್ಮನಿಮಿತ್ತಜಾತಿಸ್ಥಾವರದೇಹೈಃ ಸಂಶ್ಲಿಷ್ಯಂತೇ ಪ್ರತಿಬದ್ಧಕರಣತಯಾ ಅನುದ್ಭೂತವಿಜ್ಞಾನಾ ಏವ । ತಥಾ ಲವನಕಂಡನಪೇಷಣಸಂಸ್ಕಾರಭಕ್ಷಣರಸಾದಿಪರಿಣಾಮರೇತಃಸೇಕಕಾಲೇಷು ಮೂರ್ಛಿತವದೇವ, ದೇಹಾಂತರಾರಂಭಕಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋಽಲಬ್ಧವೃತ್ತಿತ್ವಾತ್ । ದೇಹಬೀಜಭೂತಾಪ್ಸಂಬಂಧಾಪರಿತ್ಯಾಗೇನೈವ ಸರ್ವಾಸ್ವವಸ್ಥಾಸು ವರ್ತಂತ ಇತಿ ಜಲೂಕಾವತ್ ಚೇತನಾವತ್ತ್ವಂ ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ । ಅಂತರಾಲೇ ತ್ವವಿಜ್ಞಾನಂ ಮೂರ್ಛಿತವದೇವೇತ್ಯದೋಷಃ । ನ ಚ ವೈದಿಕಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಹಿಂಸಾಯುಕ್ತತ್ವೇನೋಭಯಹೇತುತ್ವಂ ಶಕ್ಯಮನುಮಾತುಮ್ , ಹಿಂಸಾಯಾಃ ಶಾಸ್ತ್ರಚೋದಿತತ್ವಾತ್ । ‘ಅಹಿಂಸನ್ಸರ್ವಭೂತಾನ್ಯನ್ಯತ್ರ ತೀರ್ಥೇಭ್ಯಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧೫ । ೧) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ಶಾಸ್ತ್ರಚೋದಿತಾಯಾ ಹಿಂಸಾಯಾ ನ ಅಧರ್ಮಹೇತುತ್ವಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ । ಅಭ್ಯುಪಗತೇಽಪ್ಯಧರ್ಮಹೇತುತ್ವೇ ಮಂತ್ರೈರ್ವಿಷಾದಿವತ್ ತದಪನಯೋಪಪತ್ತೇಃ ನ ದುಃಖಕಾರ್ಯಾರಂಭಣೋಪಪತ್ತಿಃ ವೈದಿಕಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಮ್ — ಮಂತ್ರೇಣೇವ ವಿಷಭಕ್ಷಣಸ್ಯೇತಿ ॥

ತತ್ ತತ್ರ ತೇಷ್ವನುಶಯಿನಾಂ ಯೇ ಇಹ ಲೋಕೇ ರಮಣೀಯಂ ಶೋಭನಂ ಚರಣಂ ಶೀಲಂ ಯೇಷಾಂ ತೇ ರಮಣೀಯಚರಣೇನೋಪಲಕ್ಷಿತಃ ಶೋಭನೋಽನುಶಯಃ ಪುಣ್ಯಂ ಕರ್ಮ ಯೇಷಾಂ ತೇ — ರಮಣೀಯಚರಣಾಃ ಉಚ್ಯಂತೇ ; ಕ್ರೌರ್ಯಾನೃತಮಾಯಾವರ್ಜಿತಾನಾಂ ಹಿ ಶಕ್ಯ ಉಪಲಕ್ಷಯಿತುಂ ಶುಭಾನುಶಯಸದ್ಭಾವಃ ; ತೇನಾನುಶಯೇನ ಪುಣ್ಯೇನ ಕರ್ಮಣಾ ಚಂದ್ರಮಂಡಲೇ ಭುಕ್ತಶೇಷೇಣ ಅಭ್ಯಾಶೋ ಹ ಕ್ಷಿಪ್ರಮೇವ, ಯದಿತಿ ಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಣಮ್ , ತೇ ರಮಣೀಯಾಂ ಕ್ರೌರ್ಯಾದಿವರ್ಜಿತಾಂ ಯೋನಿಮಾಪದ್ಯೇರನ್ ಪ್ರಾಪ್ನುಯುಃ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಯೋನಿಂ ವಾ ಕ್ಷತ್ರಿಯಯೋನಿಂ ವಾ ವೈಶ್ಯಯೋನಿಂ ವಾ ಸ್ವಕರ್ಮಾನುರೂಪೇಣ । ಅಥ ಪುನರ್ಯೇತದ್ವಿಪರೀತಾಃ ಕಪೂಯಚರಣೋಪಲಕ್ಷಿತಕರ್ಮಾಣಃ ಅಶುಭಾನುಶಯಾ ಅಭ್ಯಾಶೋ ಹ ಯತ್ತೇ ಕಪೂಯಾಂ ಯಥಾಕರ್ಮ ಯೋನಿಮಾಪದ್ಯೇರನ್ ಕಪೂಯಾಮೇವ ಧರ್ಮಸಂಬಂಧವರ್ಜಿತಾಂ ಜುಗುಪ್ಸಿತಾಂ ಯೋನಿಮಾಪದ್ಯೇರನ್ ಶ್ವಯೋನಿಂ ವಾ ಸೂಕರಯೋನಿಂ ವಾ ಚಂಡಾಲಯೋನಿಂ ವಾ ಸ್ವಕರ್ಮಾನುರೂಪೇಣೈವ ॥

ಯೇ ತು ರಮಣೀಯಚರಣಾ ದ್ವಿಜಾತಯಃ, ತೇ ಸ್ವಕರ್ಮಸ್ಥಾಶ್ಚೇದಿಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣಃ, ತೇ ಧೂಮಾದಿಗತ್ಯಾ ಗಚ್ಛಂತ್ಯಾಗಚ್ಛಂತಿ ಚ ಪುನಃ ಪುನಃ, ಘಟೀಯಂತ್ರವತ್ । ವಿದ್ಯಾಂ ಚೇತ್ಪ್ರಾಪ್ನುಯುಃ, ತದಾ ಅರ್ಚಿರಾದಿನಾ ಗಚ್ಛಂತಿ ; ಯದಾ ತು ನ ವಿದ್ಯಾಸೇವಿನೋ ನಾಪಿ ಇಷ್ಟಾದಿಕರ್ಮ ಸೇವಂತೇ, ತದಾ ಅಥೈತಯೋಃ ಪಥೋಃ ಯಥೋಕ್ತಯೋರರ್ಚಿರ್ಧೂಮಾದಿಲಕ್ಷಣಯೋಃ ನ ಕತರೇಣ ಅನ್ಯತರೇಣ ಚನಾಪಿ ಯಂತಿ । ತಾನೀಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಕ್ಷುದ್ರಾಣಿ ದಂಶಮಶಕಕೀಟಾದೀನ್ಯಸಕೃದಾವರ್ತೀನಿ ಭವಂತಿ । ಅತಃ ಉಭಯಮಾರ್ಗಪರಿಭ್ರಷ್ಟಾ ಹಿ ಅಸಕೃಜ್ಜಾಯಂತೇ ಮ್ರಿಯಂತೇ ಚ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತೇಷಾಂ ಜನನಮರಣಸಂತತೇರನುಕರಣಮಿದಮುಚ್ಯತೇ । ಜಾಯಸ್ವ ಮ್ರಿಯಸ್ವ ಇತಿ ಈಶ್ವರನಿಮಿತ್ತಚೇಷ್ಟಾ ಉಚ್ಯತೇ । ಜನನಮರಣಲಕ್ಷಣೇನೈವ ಕಾಲಯಾಪನಾ ಭವತಿ, ನ ತು ಕ್ರಿಯಾಸು ಶೋಭನೇಷು ಭೋಗೇಷು ವಾ ಕಾಲೋಽಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಏತತ್ ಕ್ಷುದ್ರಜಂತುಲಕ್ಷಣಂ ತೃತೀಯಂ ಪೂರ್ವೋಕ್ತೌ ಪಂಥಾನಾವಪೇಕ್ಷ್ಯ ಸ್ಥಾನಂ ಸಂಸರತಾಮ್ , ಯೇನೈವಂ ದಕ್ಷಿಣಮಾರ್ಗಗಾ ಅಪಿ ಪುನರಾಗಚ್ಛಂತಿ, ಅನಧಿಕೃತಾನಾಂ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಣೋರಗಮನಮೇವ ದಕ್ಷಿಣೇನ ಪಥೇತಿ, ತೇನಾಸೌ ಲೋಕೋ ನ ಸಂಪೂರ್ಯತೇ । ಪಂಚಮಸ್ತು ಪ್ರಶ್ನಃ ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ । ಪ್ರಥಮೋ ದಕ್ಷಿಣೋತ್ತರಮಾರ್ಗಾಭ್ಯಾಮಪಾಕೃತಃ । ದಕ್ಷಿಣೋತ್ತರಯೋಃ ಪಥೋರ್ವ್ಯಾವರ್ತನಾಪಿ — ಮೃತಾನಾಮಗ್ನೌ ಪ್ರಕ್ಷೇಪಃ ಸಮಾನಃ, ತತೋ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯ ಅನ್ಯೇಽರ್ಚಿರಾದಿನಾ ಯಂತಿ, ಅನ್ಯೇ ಧೂಮಾದಿನಾ, ಪುನರುತ್ತರದಕ್ಷಿಣಾಯನೇ ಷಣ್ಮಾಸಾನ್ಪ್ರಾಪ್ನುವಂತಃ ಸಂಯುಜ್ಯ ಪುನರ್ವ್ಯಾವರ್ತಂತೇ, ಅನ್ಯೇ ಸಂವತ್ಸರಮನ್ಯೇ ಮಾಸೇಭ್ಯಃ ಪಿತೃಲೋಕಮ್ —

ಇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾ । ಪುನರಾವೃತ್ತಿರಪಿ ಕ್ಷೀಣಾನುಶಯಾನಾಂ ಚಂದ್ರಮಂಡಲಾದಾಕಾಶಾದಿಕ್ರಮೇಣ ಉಕ್ತಾ । ಅಮುಷ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯಾಪೂರಣಂ ಸ್ವಶಬ್ದೇನೈವೋಕ್ತಮ್ — ತೇನಾಸೌ ಲೋಕೋ ನ ಸಂಪೂರ್ಯತ ಇತಿ । ಯಸ್ಮಾದೇವಂ ಕಷ್ಟಾ ಸಂಸಾರಗತಿಃ, ತಸ್ಮಾಜ್ಜುಗುಪ್ಸೇತ । ಯಸ್ಮಾಚ್ಚ ಜನ್ಮಮರಣಜನಿತವೇದನಾನುಭವಕೃತಕ್ಷಣಾಃ ಕ್ಷುದ್ರಜಂತವೋ ಧ್ವಾಂತೇ ಚ ಘೋರೇ ದುಸ್ತರೇ ಪ್ರವೇಶಿತಾಃ — ಸಾಗರ ಇವ ಅಗಾಧೇಽಪ್ಲವೇ ನಿರಾಶಾಶ್ಚೋತ್ತರಣಂ ಪ್ರತಿ, ತಸ್ಮಾಚ್ಚೈವಂವಿಧಾಂ ಸಂಸಾರಗತಿ ಜುಗುಪ್ಸೇತ ಬೀಭತ್ಸೇತ ಘೃಣೀ ಭವೇತ್ — ಮಾ ಭೂದೇವಂವಿಧೇ ಸಂಸಾರಮಹೋದಧೌ ಘೋರೇ ಪಾತ ಇತಿ । ತದೇತಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಏಷಃ ಶ್ಲೋಕಃ ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಾಸ್ತುತಯೇ ॥

ಸ್ತೇನೋ ಹಿರಣ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸುವರ್ಣಸ್ಯ ಹರ್ತಾ, ಸುರಾಂ ಪಿಬನ್ , ಬ್ರಾಹ್ಮಣಃ ಸನ್ , ಗುರೋಶ್ಚ ತಲ್ಪಂ ದಾರಾನಾವಸನ್ , ಬ್ರಹ್ಮಹಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯ ಹಂತಾ ಚೇತ್ಯೇತೇ ಪತಂತಿ ಚತ್ವಾರಃ । ಪಂಚಮಶ್ಚ ತೈಃ ಸಹ ಆಚರನ್ನಿತಿ ॥

ಅಥ ಹ ಪುನಃ ಯೋ ಯಥೋಕ್ತಾನ್ಪಂಚಾಗ್ನೀನ್ವೇದ, ಸ ತೈರಪ್ಯಾಚರನ್ ಮಹಾಪಾತಕಿಭಿಃ ಸಹ ನ ಪಾಪ್ಮನಾ ಲಿಪ್ಯತೇ, ಶುದ್ಧ ಏವ । ತೇನ ಪಂಚಾಗ್ನಿದರ್ಶನೇನ ಪಾವಿತಃ ಯಸ್ಮಾತ್ಪೂತಃ, ಪುಣ್ಯೋ ಲೋಕಃ ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯಾದಿರ್ಯಸ್ಯ ಸೋಽಯಂ ಪುಣ್ಯಲೋಕಃ ಭವತಿ ; ಯ ಏವಂ ವೇದ ಯಥೋಕ್ತಂ ಸಮಸ್ತಂ ಪಂಚಭಿಃ ಪ್ರಶ್ನೈಃ ಪೃಷ್ಟಮರ್ಥಜಾತಂ ವೇದ । ದ್ವಿರುಕ್ತಿಃ ಸಮಸ್ತಪ್ರಶ್ನನಿರ್ಣಯಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಾ ॥

ಪ್ರಾಚೀನಶಾಲ ಇತಿ ನಾಮತಃ, ಉಪಮನ್ಯೋರಪತ್ಯಮೌಪಮನ್ಯವಃ । ಸತ್ಯಯಜ್ಞೋ ನಾಮತಃ, ಪುಲುಷಸ್ಯಾಪತ್ಯಂ ಪೌಲುಷಿಃ । ತಥೇಂದ್ರದ್ಯುಮ್ನೋ ನಾಮತಃ, ಭಲ್ಲವೇರಪತ್ಯಂ ಭಾಲ್ಲವಿಃ ತಸ್ಯಾಪತ್ಯಂ ಭಾಲ್ಲವೇಯಃ । ಜನ ಇತಿ ನಾಮತಃ, ಶರ್ಕರಾಕ್ಷಸ್ಯಾಪತ್ಯಂ ಶಾರ್ಕರಾಕ್ಷ್ಯಃ । ಬುಡಿಲೋ ನಾಮತಃ, ಅಶ್ವತರಾಶ್ವಸ್ಯಾಪತ್ಯಮಾಶ್ವತರಾಶ್ವಿಃ । ಪಂಚಾಪಿ ತೇ ಹೈತೇ ಮಹಾಶಾಲಾಃ ಮಹಾಗೃಹಸ್ಥಾ ವಿಸ್ತೀರ್ಣಾಭಿಃ ಶಾಲಾಭಿರ್ಯುಕ್ತಾಃ ಸಂಪನ್ನಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ, ಮಹಾಶ್ರೋತ್ರಿಯಾಃ ಶ್ರುತಾಧ್ಯಯನವೃತ್ತಸಂಪನ್ನಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ, ತೇ ಏವಂಭೂತಾಃ ಸಂತಃ ಸಮೇತ್ಯ ಸಂಭೂಯ ಕ್ವಚಿತ್ ಮೀಮಾಂಸಾಂ ವಿಚಾರಣಾಂ ಚಕ್ರುಃ ಕೃತವಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಥಮ್ ? ಕೋ ನಃ ಅಸ್ಮಾಕಮಾತ್ಮಾ ಕಿಂ ಬ್ರಹ್ಮ — ಇತಿ ; ಆತ್ಮಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಯೋರಿತರೇತರವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯತ್ವಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಮಾತ್ಮಾನಂ ನಿವರ್ತಯತಿ, ಆತ್ಮೇತಿ ಚ ಆತ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ಆದಿತ್ಯಾದಿಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಾಸ್ಯತ್ವಂ ನಿವರ್ತಯತಿ । ಅಭೇದೇನ ಆತ್ಮೈವ ಬ್ರಹ್ಮ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಆತ್ಮೇತ್ಯೇವಂ ಸರ್ವಾತ್ಮಾ ವೈಶ್ವಾನರೋ ಬ್ರಹ್ಮ ಸ ಆತ್ಮೇತ್ಯೇತತ್ಸಿದ್ಧಂ ಭವತಿ, ‘ಮೂರ್ಧಾ ತೇ ವ್ಯಪತಿಷ್ಯತ್’ ‘ಅಂಧೋಽಭವಿಷ್ಯಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಲಿಂಗಾತ್ ॥

ತೇ ಹ ಮೀಮಾಂಸಂತೋಽಪಿ ನಿಶ್ಚಯಮಲಭಮಾನಾಃ ಸಂಪಾದಯಾಂಚಕ್ರುಃ ಸಂಪಾದಿತವಂತಃ ಆತ್ಮನ ಉಪದೇಷ್ಟಾರಮ್ । ಉದ್ದಾಲಕೋ ವೈ ಪ್ರಸಿದ್ಧೋ ನಾಮತಃ, ಭಗವಂತಃ ಪೂಜಾವಂತಃ, ಅಯಮಾರುಣಿಃ ಅರುಣಸ್ಯಾಪತ್ಯಂ ಸಂಪ್ರತಿ ಸಮ್ಯಗಿಮಮಾತ್ಮಾನಂ ವೈಶ್ವಾನರಮ್ ಅಸ್ಮದಭಿಪ್ರೇತಮಧ್ಯೇತಿ ಸ್ಮರತಿ । ತಂ ಹಂತ ಇದಾನೀಮಭ್ಯಾಗಚ್ಛಾಮ ಇತ್ಯೇವಂ ನಿಶ್ಚಿತ್ಯ ತಂ ಹ ಅಭ್ಯಾಜಗ್ಮುಃ ಗತವಂತಃ ತಮ್ ಆರುಣಿಮ್ ॥

ಸ ಹ ತಾನ್ ದೃಷ್ಟ್ವೈವ ತೇಷಾಮಾಗಮನಪ್ರಯೋಜನಂ ಬುದ್ಧ್ವಾ ಸಂಪಾದಯಾಂಚಕಾರ । ಕಥಮ್ ? ಪ್ರಕ್ಷ್ಯಂತಿ ಮಾಂ ವೈಶ್ವಾನರಮ್ ಇಮೇ ಮಹಾಶಾಲಾಃ ಮಹಾಶ್ರೋತ್ರಿಯಾಃ, ತೇಭ್ಯೋಽಹಂ ನ ಸರ್ವಮಿವ ಪೃಷ್ಟಂ ಪ್ರತಿಪತ್ಸ್ಯೇ ವಕ್ತುಂ ನೋತ್ಸಹೇ ; ಅತಃ ಹಂತಾಹಮಿದಾನೀಮನ್ಯಮ್ ಏಷಾಮಭ್ಯನುಶಾಸಾನಿ ವಕ್ಷ್ಯಾಮ್ಯುಪದೇಷ್ಟಾರಮಿತಿ ॥

ಏವಂ ಸಂಪಾದ್ಯ ತಾನ್ ಹ ಉವಾಚ — ಅಶ್ವಪತಿರ್ವೈ ನಾಮತಃ ಭಗವಂತಃ ಅಯಂ ಕೇಕಯಸ್ಯಾಪತ್ಯಂ ಕೈಕೇಯಃ ಸಂಪ್ರತಿ ಸಮ್ಯಗಿಮಮಾತ್ಮಾನಂ ವೈಶ್ವಾನರಮಧ್ಯೇತೀತ್ಯಾದಿ ಸಮಾನಮ್ ॥

ತೇಭ್ಯೋ ಹ ರಾಜಾ ಪ್ರಾಪ್ತೇಭ್ಯಃ ಪೃಥಕ್ಪೃಥಗರ್ಹಾಣಿ ಅರ್ಹಣಾನಿ ಪುರೋಹಿತೈರ್ಭೃತ್ಯೈಶ್ಚ ಕಾರಯಾಂಚಕಾರ ಕಾರಿತವಾನ್ । ಸ ಹ ಅನ್ಯೇದ್ಯುಃ ರಾಜಾ ಪ್ರಾತಃ ಸಂಜಿಹಾನ ಉವಾಚ ವಿನಯೇನ ಉಪಗಮ್ಯ — ಏತದ್ಧನಂ ಮತ್ತ ಉಪಾದಧ್ವಮಿತಿ । ತೈಃ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾತೋ ಮಯಿ ದೋಷಂ ಪಶ್ಯಂತಿ ನೂನಮ್ , ಯತೋ ನ ಪ್ರತಿಗೃಹ್ಣಂತಿ ಮತ್ತೋ ಧನಮ್ ಇತಿ ಮನ್ವಾನಃ ಆತ್ಮನಃ ಸದ್ವೃತ್ತತಾಂ ಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷನ್ನಾಹ — ನ ಮೇ ಮಮ ಜನಪದೇ ಸ್ತೇನಃ ಪರಸ್ವಹರ್ತಾ ವಿದ್ಯತೇ ; ನ ಕದರ್ಯಃ ಅದಾತಾ ಸತಿ ವಿಭವೇ ; ನ ಮದ್ಯಪಃ ದ್ವಿಜೋತ್ತಮಃ ಸನ್ ; ನ ಅನಾಹಿತಾಗ್ನಿಃ ಶತಗುಃ ; ನ ಅವಿದ್ವಾನ್ ಅಧಿಕಾರಾನುರೂಪಮ್ ; ನ ಸ್ವೈರೀ ಪರದಾರೇಷು ಗಂತಾಃ ; ಅತ ಏವ ಸ್ವೈರಿಣೀ ಕುತಃ ದುಷ್ಟಚಾರಿಣೀ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತೈಶ್ಚ ನ ವಯಂ ಧನೇನಾರ್ಥಿನ ಇತ್ಯುಕ್ತಃ ಆಹ — ಅಲ್ಪಂ ಮತ್ವಾ ಏತೇ ಧನಂ ನ ಗೃಹ್ಣಂತೀತಿ, ಯಕ್ಷ್ಯಮಾಣೋ ವೈ ಕತಿಭಿರಹೋಭಿರಹಂ ಹೇ ಭಗವಂತೋಽಸ್ಮಿ । ತದರ್ಥಂ ಕ್ಲೃಪ್ತಂ ಧನಂ ಮಯಾ ಯಾವದೇಕೈಕಸ್ಮೈ ಯಥೋಕ್ತಮ್ ಋತ್ವಿಜೇ ಧನಂ ದಾಸ್ಯಾಮಿ, ತಾವತ್ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಭಗವದ್ಭಯೋಽಪಿ ದಾಸ್ಯಾಮಿ । ವಸಂತು ಭಗವಂತಃ, ಪಶ್ಯಂತು ಚ ಮಮ ಯಾಗಮ್ ॥

ಇತ್ಯುಕ್ತಾಃ ತೇ ಹ ಊಚುಃ — ಯೇನ ಹ ಏವ ಅರ್ಥೇನ ಪ್ರಯೋಜನೇನ ಯಂ ಪ್ರತಿ ಚರೇತ್ ಗಚ್ಛೇತ್ ಪುರುಷಃ, ತಂ ಹ ಏವಾರ್ಥಂ ವದೇತ್ । ಇದಮೇವ ಪ್ರಯೋಜನಮಾಗಮನಸ್ಯೇತ್ಯಯಂ ನ್ಯಾಯಃ ಸತಾಮ್ । ವಯಂ ಚ ವೈಶ್ವಾನರಜ್ಞಾನಾರ್ಥಿನಃ । ಆತ್ಮಾನಮೇವೇಮಂ ವೈಶ್ವಾನರಂ ಸಂಪ್ರತ್ಯಧ್ಯೇಷಿ ಸಮ್ಯಗ್ಜಾನಾಸಿ । ಅತಸ್ತಮೇವ ನಃ ಅಸ್ಮಭ್ಯಂ ಬ್ರೂಹಿ ॥

ಇತ್ಯುಕ್ತಃ ತಾನ್ ಹ ಉವಾಚ । ಪ್ರಾತಃ ವಃ ಯುಷ್ಮಭ್ಯಂ ಪ್ರತಿವಕ್ತಾಸ್ಮಿ ಪ್ರತಿವಾಕ್ಯಂ ದಾತಾಸ್ಮೀತ್ಯುಕ್ತಾಃ ತೇ ಹ ರಾಜ್ಞೋಽಭಿಪ್ರಾಯಜ್ಞಾಃ ಸಮಿತ್ಪಾಣಯಃ ಸಮಿದ್ಭಾರಹಸ್ತಾಃ ಅಪರೇದ್ಯುಃ ಪೂರ್ವಾಹ್ಣೇ ರಾಜಾನಂ ಪ್ರತಿಚಕ್ರಮಿರೇ ಗತವಂತಃ । ಯತ ಏವಂ ಮಹಾಶಾಲಾಃ ಮಹಾಶ್ರೋತ್ರಿಯಾಃ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಃ ಸಂತಃ ಮಹಾಶಾಲತ್ವಾದ್ಯಭಿಮಾನಂ ಹಿತ್ವಾ ಸಮಿದ್ಭಾರಹಸ್ತಾಃ ಜಾತಿತೋ ಹೀನಂ ರಾಜಾನಂ ವಿದ್ಯಾರ್ಥಿನಃ ವಿನಯೇನೋಪಜಗ್ಮುಃ । ತಥಾ ಅನ್ಯೈರ್ವಿದ್ಯೋಪಾದಿತ್ಸುಭಿರ್ಭವಿತವ್ಯಮ್ । ತೇಭ್ಯಶ್ಚ ಅದಾದ್ವಿದ್ಯಾಮ್ ಅನುಪನೀಯೈವ ಉಪನಯನಮಕೃತ್ವೈವ ತಾನ್ । ಯಥಾ ಯೋಗ್ಯೇಭ್ಯೋ ವಿದ್ಯಾಮದಾತ್ , ತಥಾ ಅನ್ಯೇನಾಪಿ ವಿದ್ಯಾ ದಾತವ್ಯೇತಿ ಆಖ್ಯಾಯಿಕಾರ್ಥಃ । ಏತದ್ವೈಶ್ವಾನರವಿಜ್ಞಾನಮುವಾಚೇತಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣೇನ ಸಂಬಂಧಃ ॥

ಸ ಕಥಮುವಾಚೇತಿ, ಆಹ — ಔಪಮನ್ಯವ ಹೇ ಕಮ್ ಆತ್ಮಾನಂ ವೈಶ್ವಾನರಂ ತ್ವಮುಪಾಸ್ಸೇ ಇತಿ ಪಪ್ರಚ್ಛ । ನನ್ವಯಮನ್ಯಾಯಃ — ಆಚಾರ್ಯಃ ಸನ್ ಶಿಷ್ಯಂ ಪೃಚ್ಛತೀತಿ । ನೈಷ ದೋಷಃ, ‘ಯದ್ವೇತ್ಥ ತೇನ ಮೋಪಸೀದ ತತಸ್ತ ಊರ್ಧ್ವಂ ವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೧ । ೧) ಇತಿ ನ್ಯಾಯದರ್ಶನಾತ್ । ಅನ್ಯತ್ರಾಪ್ಯಾಚಾರ್ಯಸ್ಯ ಅಪ್ರತಿಭಾವನವತಿ ಶಿಷ್ಯೇ ಪ್ರತಿಭೋತ್ಪಾದನಾರ್ಥಃ ಪ್ರಶ್ನೋ ದೃಷ್ಟೋಽಜಾತಶತ್ರೋಃ, ‘ಕ್ವೈಷ ತದಾಭೂತ್ಕುತ ಏತದಾಗಾತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧೬) ಇತಿ । ದಿವಮೇವ ದ್ಯುಲೋಕಮೇವ ವೈಶ್ವಾನರಮುಪಾಸೇ ಭಗವೋ ರಾಜನ್ ಇತಿ ಹ ಉವಾಚ । ಏಷ ವೈ ಸುತೇಜಾಃ ಶೋಭನಂ ತೇಜೋ ಯಸ್ಯ ಸೋಽಯಂ ಸುತೇಜಾ ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧೋ ವೈಶ್ವಾನರ ಆತ್ಮಾ, ಆತ್ಮನಃ ಅವಯವಭೂತತ್ವಾತ್ । ಯಂ ತ್ವಮ್ ಆತ್ಮಾನಮ್ ಆತ್ಮೈಕದೇಶಮ್ ಉಪಾಸ್ಸೇ, ತಸ್ಮಾತ್ ಸುತೇಜಸೋ ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯ ಉಪಾಸನಾತ್ ತವ ಸುತಮಭಿಷುತಂ ಸೋಮರೂಪಂ ಕರ್ಮಣಿ ಪ್ರಸುತಂ ಪ್ರಕರ್ಷೇಣ ಚ ಸುತಮ್ ಆಸುತಂ ಚ ಅಹರ್ಗಣಾದಿಷು ತವ ಕುಲೇ ದೃಶ್ಯತೇ ; ಅತೀವ ಕರ್ಮಿಣಸ್ತ್ವತ್ಕುಲೀನಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಅತ್ಸ್ಯನ್ನಂ ದೀಪ್ತಾಗ್ನಿಃ ಸನ್ ಪಶ್ಯಸಿ ಚ ಪುತ್ರಪೌತ್ರಾದಿ ಪ್ರಿಯಮಿಷ್ಟಮ್ । ಅನ್ಯೋಽಪ್ಯತ್ತ್ಯನ್ನಂ ಪಶ್ಯತಿ ಚ ಪ್ರಿಯಂ ಭವತ್ಯಸ್ಯ ಸುತಂ ಪ್ರಸುತಮಾಸುತಮಿತ್ಯಾದಿ ಕರ್ಮಿತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮವರ್ಚಸಂ ಕುಲೇ, ಯಃ ಕಶ್ಚಿತ್ ಏತಂ ಯಥೋಕ್ತಮ್ ಏವಂ ವೈಶ್ವಾನರಮುಪಾಸ್ತೇ । ಮೂರ್ಧಾ ತ್ವಾತ್ಮನೋ ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯ ಏಷ ನ ಸಮಸ್ತೋ ವೈಶ್ವಾನರಃ । ಅತಃ ಸಮಸ್ತಬುದ್ಧ್ಯಾ ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯೋಪಾಸನಾತ್ ಮೂರ್ಧಾ ಶಿರಸ್ತೇ ವಿಪರೀತಗ್ರಾಹಿಣೋ ವ್ಯಪತಿಷ್ಯತ್ ವಿಪತಿತಮಭವಿಷ್ಯತ್ ಯತ್ ಯದಿ ಮಾಂ ನಾಗತೋಽಭವಿಷ್ಯಃ । ಸಾಧ್ವಕಾರ್ಷೀಃ ಯನ್ಮಾಮಾಗತೋಽಸೀತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥

ಅಥ ಹೋವಾಚ ಸತ್ಯಯಜ್ಞಂ ಪೌಲುಷಿಮ್ — ಹೇ ಪ್ರಾಚೀನಯೋಗ್ಯ ಕಂ ತ್ವಮಾತ್ಮಾನಮುಪಾಸ್ಸೇ ಇತಿ ; ಆದಿತ್ಯಮೇವ ಭಗವೋ ರಾಜನ್ ಇತಿ ಹ ಉವಾಚ । ಶುಕ್ಲನೀಲಾದಿರೂಪತ್ವಾದ್ವಿಶ್ವರೂಪತ್ವಮಾದಿತ್ಯಸ್ಯ, ಸರ್ವರೂಪತ್ವಾದ್ವಾ, ಸರ್ವಾಣಿ ರೂಪಾಣಿ ಹಿ ತ್ವಾಷ್ಟ್ರಾಣೀ ಯತಃ, ಅತೋ ವಾ ವಿಶ್ವರೂಪ ಆದಿತ್ಯಃ ; ತದುಪಾಸನಾತ್ ತವ ಬಹು ವಿಶ್ವರೂಪಮಿಹಾಮುತ್ರಾರ್ಥಮುಪಕರಣಂ ದೃಶ್ಯತೇ ಕುಲೇ ॥

ಕಿಂಚ ತ್ವಾಮನು ಪ್ರವೃತ್ತಃ ಅಶ್ವತರೀಭ್ಯಾಂ ಯುಕ್ತೋ ರಥೋಽಶ್ವತರೀರಥಃ ದಾಸೀನಿಷ್ಕೋ ದಾಸೀಭಿರ್ಯುಕ್ತೋ ನಿಷ್ಕೋ ಹಾರೋ ದಾಶೀನಿಷ್ಕಃ । ಅತ್ಸ್ಯನ್ನಮಿತ್ಯಾದಿ ಸಮಾನಮ್ । ಚಕ್ಷುರ್ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯ ತು ಸವಿತಾ । ತಸ್ಯ ಸಮಸ್ತಬುದ್ಧ್ಯೋಪಾಸನಾತ್ ಅಂಧೋಽಭವಿಷ್ಯಃ ಚಕ್ಷುರ್ಹೀನೋಽಭವಿಷ್ಯಃ ಯನ್ಮಾಂ ನಾಗಮಿಷ್ಯ ಇತಿ ಪೂರ್ವವತ್ ॥

ಅಥ ಹ ಉವಾಚ ಇಂದ್ರದ್ಯುಮ್ನಂ ಭಾಲ್ಲವೇಯಮ್ — ವೈಯಾಘ್ರಪದ್ಯ ಕಂ ತ್ವಮಾತ್ಮಾನಮುಪಾಸ್ಸೇ ಇತ್ಯಾದಿ ಸಮಾನಮ್ । ಪೃಥಗ್ವರ್ತ್ಮಾ ನಾನಾ ವರ್ತ್ಮಾನಿಯಸ್ಯ ವಾಯೋರಾವಹೋದ್ವಹಾದಿಭಿರ್ಭೇದೈಃ ವರ್ತಮಾನಸ್ಯ ಸೋಽಯಂ ಪೃಥಗ್ವರ್ತ್ಮಾ ವಾಯುಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಪೃಥಗ್ವರ್ತ್ಮಾತ್ಮನೋ ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯೋಪಾಸನಾತ್ ಪೃಥಕ್ ನಾನಾದಿಕ್ಕಾಃ ತ್ವಾಂ ಬಲಯಃ ವಸ್ತ್ರಾನ್ನಾದಿಲಕ್ಷಣಾ ಬಲಯಃ ಆಯಂತಿ ಆಗಚ್ಛಂತಿ । ಪೃಥಗ್ರಥಶ್ರೇಣಯಃ ರಥಪಂಕ್ತಯೋಽಪಿ ತ್ವಾಮನುಯಂತಿ ॥

ಅತ್ಸ್ಯನ್ನಮಿತ್ಯಾದಿ ಸಮಾನಮ್ । ಪ್ರಾಣಸ್ತ್ವೇಷ ಆತ್ಮನ ಇತಿ ಹ ಉವಾಚ । ಪ್ರಾಣಸ್ತೇ ತವ ಉದಕ್ರಮಿಷ್ಯತ್ ಉತ್ಕ್ರಾಂತೋಽಭವಿಷ್ಯತ್ , ಯನ್ಮಾಂ ನಾಗಮಿಷ್ಯ ಇತಿ ॥

ಅಥ ಹ ಉವಾಚ ಜನಮಿತ್ಯಾದಿ ಸಮಾನಮ್ । ಏಷ ವೈ ಬಹುಲ ಆತ್ಮಾ ವೈಶ್ವಾನರಃ । ಬಹುಲತ್ವಮಾಕಾಶಸ್ಯ ಸರ್ವಗತತ್ವಾತ್ ಬಹುಲಗುಣೋಪಾಸನಾಚ್ಚ । ತ್ವಂ ಬಹುಲೋಽಸಿ ಪ್ರಜಯಾ ಚ ಪುತ್ರಪೌತ್ರಾದಿಲಕ್ಷಣಯಾ ಧನೇನ ಚ ಹಿರಣ್ಯಾದಿನಾ ॥

ಸಂದೇಹಸ್ತ್ವೇಷ ಸಂದೇಹಃ ಮಧ್ಯಮಂ ಶರೀರಂ ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯ । ದಿಹೇರುಪಚಯಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ಮಾಂಸರುಧಿರಾಸ್ಥ್ಯಾದಿಭಿಶ್ಚ ಬಹುಲಂ ಶರೀರಂ ತತ್ಸಂದೇಹಃ ತೇ ತವ ಶರೀರಂ ವ್ಯಶೀರ್ಯತ್ ಶೀರ್ಣಮಭವಿಷ್ಯತ್ ಯನ್ಮಾಂ ನಾಗಮಿಷ್ಯ ಇತಿ ॥

ಅಥ ಹ ಉವಾಚ ಬುಡಿಲಮಾಶ್ವತರಾಶ್ವಿಮಿತ್ಯಾದಿ ಸಮಾನಮ್ । ಏಷ ವೈ ರಯಿರಾತ್ಮಾ ವೈಶ್ವಾನರೋ ಧನರೂಪಃ । ಅದ್ಭ್ಯೋಽನ್ನಂ ತತೋ ಧನಮಿತಿ । ತಸ್ಮಾದ್ರಯಿಮಾನ್ ಧನವಾನ್ ತ್ವಂ ಪುಷ್ಟಿಮಾಂಶ್ಚ ಶರೀರೇಣ ಪುಷ್ಟೇಶ್ಚಾನ್ನನಿಮಿತ್ತತ್ವಾತ್ ॥

ಬಸ್ತಿಸ್ತ್ವೇಷ ಆತ್ಮನೋ ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯ, ಬಸ್ತಿಃ ಮೂತ್ರಸಂಗ್ರಹಸ್ಥಾನಮ್ , ಬಸ್ತಿಸ್ತೇ ವ್ಯಭೇತ್ಸ್ಯತ್ ಭಿನ್ನೋಽಭವಿಷ್ಯತ್ ಯನ್ಮಾಂ ನಾಗಮಿಷ್ಯ ಇತಿ ॥

ಅಥ ಹ ಉವಾಚ ಉದ್ದಾಲಕಮಿತ್ಯಾದಿ ಸಮಾನಮ್ । ಪೃಥಿವೀಮೇವ ಭಗವೋ ರಾಜನ್ನಿತಿ ಹ ಉವಾಚ । ಏಷ ವೈ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ಪಾದೌ ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯ । ಪಾದೌ ತೇ ವ್ಯಮ್ಲಾಸ್ಯೇತಾಂ ವಿಮ್ಲಾನಾವಭವಿಷ್ಯತಾಂ ಶ್ಲಥೀಭೂತೌ ಯನ್ಮಾಂ ನಾಗಮಿಷ್ಯ ಇತಿ ॥

ತಾನ್ ಯಥೋಕ್ತವೈಶ್ವಾನರದರ್ಶನವತೋ ಹ ಉವಾಚ — ಏತೇ ಯೂಯಮ್ , ವೈ ಖಲ್ವಿತ್ಯನರ್ಥಕೌ, ಯೂಯಂ ಪೃಥಗಿವ ಅಪೃಥಕ್ಸಂತಮಿಮಮೇಕಂ ವೈಶ್ವಾನರಮಾತ್ಮಾನಂ ವಿದ್ವಾಂಸಃ ಅನ್ನಮತ್ಥ, ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾತ್ಮಬುದ್ಧ್ಯೇತ್ಯೇತತ್ —ಹಸ್ತಿದರ್ಶನ ಇವ ಜಾತ್ಯಂಧಾಃ । ಯಸ್ತ್ವೇತಮೇವಂ ಯಥೋಕ್ತಾವಯವೈಃ ದ್ಯುಮೂರ್ಧಾದಿಭಿಃ ಪೃಥಿವೀಪಾದಂತೈರ್ವಿಶಿಷ್ಟಮೇಕಂ ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಂ ಪ್ರಾದೇಶೈಃ ದ್ಯುಮೂರ್ಧಾದಿಭಿಃ ಪೃಥಿವೀಪಾದಾಂತೈಃ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಮೀಯತೇ ಜ್ಞಾಯತ ಇತಿ ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಮ್ । ಮುಖಾದಿಷು ವಾ ಕರಣೇಷ್ವತ್ತೃತ್ವೇನ ಮೀಯತ ಇತಿ ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಃ । ದ್ಯುಲೋಕಾದಿಪೃಥಿವ್ಯಂತಪ್ರದೇಶಪರಿಮಾಣೋ ವಾ ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಃ । ಪ್ರಕರ್ಷೇಣ ಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ಆದಿಶ್ಯಂತ ಇತಿ ಪ್ರಾದೇಶಾ ದ್ಯುಲೋಕಾದಯ ಏವ ತಾವತ್ಪರಿಮಾಣಃ ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಃ । ಶಾಖಾಂತರೇ ತು ಮೂರ್ಧಾದಿಶ್ಚಿಬುಕಪ್ರತಿಷ್ಠ ಇತಿ ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಂ ಕಲ್ಪಯಂತಿ । ಇಹ ತು ನ ತಥಾ ಅಭಿಪ್ರೇತಃ, ‘ತಸ್ಯ ಹ ವಾ ಏತಸ್ಯಾತ್ಮನಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೧೮ । ೨) ಇತ್ಯಾದ್ಯುಪಸಂಹಾರಾತ್ । ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮತಯಾ ಅಭಿವಿಮೀಯತೇಽಹಮಿತಿ ಜ್ಞಾಯತ ಇತ್ಯಭಿವಿಮಾನಃ ತಮೇತಮಾತ್ಮಾನಂ ವೈಶ್ವಾನರಮ್ — ವಿಶ್ವಾನ್ನರಾನ್ನಯತಿ ಪುಣ್ಯಪಾಪಾನುರೂಪಾಂ ಗತಿಂ ಸರ್ವಾತ್ಸೈಷ ಈಶ್ವರೋ ವೈಶ್ವಾನರಃ, ವಿಶ್ವೋ ನರ ಏವ ವಾ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಾತ್ , ವಿಶ್ವೈರ್ವಾ ನರೈಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮತಯಾ ಪ್ರವಿಭಜ್ಯ ನೀಯತ ಇತಿ ವೈಶ್ವಾನರಃ ತಮೇವಮುಪಾಸ್ತೇ ಯಃ, ಸೋಽದನ್ ಅನ್ನಾದೀ ಸರ್ವೇಷು ಲೋಕೇಷು ದ್ಯುಲೋಕಾದಿಷು ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು ಚರಾಚರೇಷು ಸರ್ವೇಷ್ವಾತ್ಮಸು ಶರೀರೇಂದ್ರಿಯಮನೋಬುದ್ಧಿಷು, ತೇಷು ಹಿ ಆತ್ಮಕಲ್ಪನಾವ್ಯಪದೇಶಃ, ಪ್ರಾಣಿನಾಮನ್ನಮತ್ತಿ, ವೈಶ್ವಾನರವಿತ್ಸರ್ವಾತ್ಮಾ ಸನ್ ಅನ್ನಮತ್ತಿ । ನ ಯಥಾ ಅಜ್ಞಾಃ ಪಿಂಡಮಾತ್ರಾಭಿಮಾನಃ ಸನ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಕಸ್ಮಾದೇವಮ್ ? ಯಸ್ಮಾತ್ತಸ್ಯ ಹ ವೈ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯೈವ ಏತಸ್ಯ ಆತ್ಮನೋ ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯ ಮೂರ್ಧೈವ ಸುತೇಜಾಃ ಚಕ್ಷುರ್ವಿಶ್ವರೂಪಃ ಪ್ರಾಣಃ ಪೃಥಗ್ವರ್ತ್ಮಾತ್ಮಾ ಸಂದೇಹಃ ಬಹುಲೋ ಬಸ್ತಿರೇವ ರಯಿಃ ಪೃಥಿವ್ಯೇವ ಪಾದೌ । ಅಥವಾ ವಿಧ್ಯರ್ಥಮೇತದ್ವಚನಮ್ — ಏವಮುಪಾಸ್ಯ ಇತಿ । ಅಥೇದಾನೀಂ ವೈಶ್ವಾನರವಿದೋ ಭೋಜನೇಽಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಸಂಪಿಪಾದಯಿಷನ್ ಆಹ — ಏತಸ್ಯ ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯ ಭೋಕ್ತುಃ ಉರ ಏವ ವೇದಿಃ, ಆಕಾರಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ । ಲೋಮಾನಿ ಬರ್ಹಿಃ, ವೇದ್ಯಾಮಿವೋರಸಿ ಲೋಮಾನ್ಯಾಸ್ತೀರ್ಣಾನಿ ದೃಶ್ಯಂತೇ । ಹೃದಯಂ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಃ, ಹೃದಯಾದ್ಧಿ ಮನಃ ಪ್ರಣೀತಮಿವಾನಂತರೀ ಭವತಿ ; ಅತೋಽನ್ವಾಹಾರ್ಯಪಚನೋಽಗ್ನಿಃ ಮನಃ । ಆಸ್ಯಂ ಮುಖಮಾಹವನೀಯ ಇವ ಆಹವನೀಯೋ ಹೂಯತೇಽಸ್ಮಿನ್ನನ್ನಮಿತಿ ॥

ತತ್ ತತ್ರೈವಂ ಸತಿ ಯದ್ಭಕ್ತಂ ಪ್ರಥಮಂ ಭೋಜನಕಾಲೇ ಆಗಚ್ಛೇದ್ಭೋಜನಾರ್ಥಮ್ , ತದ್ಧೋಮೀಯಂ ತದ್ಧೋತವ್ಯಮ್ , ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಸಂಪನ್ಮಾತ್ರಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾನ್ನಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಾಂಗೇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾಪ್ರಾಪ್ತಿರಿಹ ; ಸ ಭೋಕ್ತಾ ಯಾಂ ಪ್ರಥಮಾಮಾಹುತಿಂ ಜುಹುಯಾತ್ , ತಾಂ ಕಥಂ ಜುಹುಯಾದಿತಿ, ಆಹ — ಪ್ರಾಣಾಯ ಸ್ವಾಹೇತ್ಯನೇನ ಮಂತ್ರೇಣ ; ಆಹುತಿಶಬ್ದಾತ್ ಅವದಾನಪ್ರಮಾಣಮನ್ನಂ ಪ್ರಕ್ಷಿಪೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತೇನ ಪ್ರಾಣಸ್ತೃಪ್ಯತಿ ॥

ಪ್ರಾಣೇ ತೃಪ್ಯತಿ ಚಕ್ಷುಸ್ತೃಪ್ಯತಿ, ಚಕ್ಷುಷಿ ತೃಪ್ಯತಿ ಆದಿತ್ಯೋ ದ್ಯೌಶ್ಚೇತ್ಯಾದಿ ತೃಪ್ಯತಿ, ಯಚ್ಚಾನ್ಯತ್ ದ್ಯೌಶ್ಚ ಆದಿತ್ಯಶ್ಚ ಸ್ವಾಮಿತ್ವೇನಾಧಿತಿಷ್ಠತಃ ತಚ್ಚ ತೃಪ್ಯತಿ, ತಸ್ಯ ತೃಪ್ತಿಮನು ಸ್ವಯಂ ಭುಂಜಾನಃ ತೃಪ್ಯತಿ ಏವಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮ್ । ಕಿಂ ಚ ಪ್ರಜಾದಿಭಿಶ್ಚ । ತೇಜಃ ಶರೀರಸ್ಥಾ ದೀಪ್ತಿಃ ಉಜ್ಜ್ವಲತ್ವಂ ಪ್ರಾಗಲ್ಭ್ಯಂ ವಾ, ಬ್ರಹ್ಮವರ್ಚಸಂ ವೃತ್ತಸ್ವಾಧ್ಯಾಯನಿಮಿತ್ತಂ ತೇಜಃ ॥

ಅಥ ಯಾಂ ದ್ವಿತೀಯಾಂ ತೃತೀಯಾಂ ಚತುರ್ಥೀಂ ಪಂಚಮೀಮಿತಿ ಸಮಾನಮ್ ॥

ಸ ಯಃ ಕಶ್ಚಿತ್ ಇದಂ ವೈಶ್ವಾನರದರ್ಶನಂ ಯಥೋಕ್ತಮ್ ಅವಿದ್ವಾನ್ಸನ್ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಜುಹೋತಿ, ಯಥಾ ಅಂಗಾರಾನಾಹುತಿಯೋಗ್ಯಾನಪೋಹ್ಯಾನಾಹುತಿಸ್ಥಾನೇ ಭಸ್ಮನಿ ಜುಹುಯಾತ್ , ತಾದೃಕ್ ತತ್ತುಲ್ಯಂ ತಸ್ಯ ತದಗ್ನಿಹೋತ್ರಹವನಂ ಸ್ಯಾತ್ , ವೈಶ್ವಾನರವಿದಃ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಮಪೇಕ್ಷ್ಯ — ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾಗ್ನಿಹೋತ್ರನಿಂದಯಾ ವೈಶ್ವಾನರವಿದೋಽಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಸ್ತೂಯತೇ ॥

ಅತಶ್ಚ ಏತದ್ವಿಶಿಷ್ಟಮಗ್ನಿಹೋತ್ರಮ್ । ಕಥಮ್ ? ಅಥ ಯ ಏತದೇವಂ ವಿದ್ವಾನ್ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಜುಹೋತಿ, ತಸ್ಯ ಯಥೋಕ್ತವೈಶ್ವಾನರವಿಜ್ಞಾನವತಃ ಸರ್ವೇಷು ಲೋಕೇಷ್ವಿತ್ಯಾದ್ಯುಕ್ತಾರ್ಥಮ್ , ಹುತಮ್ ಅನ್ನಮತ್ತಿ ಇತ್ಯನಯೋರೇಕಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ॥

ಕಿಂಚ ತದ್ಯಥಾ ಇಷೀಕಾಯಾಸ್ತೂಲಮ್ ಅಗ್ನೌ ಪ್ರೋತಂ ಪ್ರಕ್ಷಿಪ್ತಂ ಪ್ರದೂಯೇತ ಪ್ರದಹ್ಯೇತ ಕ್ಷಿಪ್ರಮ್ , ಏವಂ ಹ ಅಸ್ಯ ವಿದುಷಃ ಸರ್ವಾತ್ಮಭೂತಸ್ಯ ಸರ್ವಾನ್ನಾನಾಮತ್ತುಃ ಸರ್ವೇ ನಿರವಶಿಷ್ಟಾಃ ಪಾಪ್ಮಾನಃ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾಖ್ಯಾಃ ಅನೇಕಜನ್ಮಸಂಚಿತಾಃ ಇಹ ಚ ಪ್ರಾಗ್ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತೇಃ ಜ್ಞಾನಸಹಭಾವಿನಶ್ಚ ಪ್ರದೂಯಂತೇ ಪ್ರದಹ್ಯೇರನ್ ವರ್ತಮಾನಶರೀರಾರಂಭಕಪಾಪ್ಮವರ್ಜಮ್ ; ಲಕ್ಷ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ಮುಕ್ತೇಷುವತ್ ಪ್ರವೃತ್ತಫಲತ್ವಾತ್ ತಸ್ಯ ನ ದಾಹಃ । ಯ ಏತದೇವಂ ವಿದ್ವಾನ್ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಜುಹೋತಿ ಭುಂಕ್ತೇ ॥

ಸ ಯದ್ಯಪಿ ಚಂಡಾಲಾಯ ಉಚ್ಛಿಷ್ಟಾನರ್ಹಾಯ ಉಚ್ಛಿಷ್ಟಂ ದದ್ಯಾತ್ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಮುಚ್ಛಿಷ್ಟದಾನಂ ಯದ್ಯಪಿ ಕುರ್ಯಾತ್ , ಆತ್ಮನಿ ಹೈವ ಅಸ್ಯ ಚಂಡಾಲದೇಹಸ್ಥೇ ವೈಶ್ವಾನರೇ ತದ್ಧುತಂ ಸ್ಯಾತ್ ನ ಅಧರ್ಮನಿಮಿತ್ತಮ್ —ಇತಿ ವಿದ್ಯಾಮೇವ ಸ್ತೌತಿ । ತದೇತಸ್ಮಿನ್ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥೇ ಶ್ಲೋಕಃ ಮಂತ್ರೋಽಪ್ಯೇಷ ಭವತಿ ॥

ಯಥಾ ಇಹ ಲೋಕೇ ಕ್ಷುಧಿತಾ ಬುಭುಕ್ಷಿತಾ ಬಾಲಾ ಮಾತರಂ ಪರ್ಯುಪಾಸತೇ — ಕದಾ ನೋ ಮಾತಾ ಅನ್ನಂ ಪ್ರಯಚ್ಛತೀತಿ, ಏವಂ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನ್ಯನ್ನಾದಾನಿ ಏವಂವಿದಃ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಭೋಜನಮುಪಾಸತೇ — ಕದಾ ತ್ವಸೌ ಭೋಕ್ಷ್ಯತ ಇತಿ, ಜಗತ್ಸರ್ವಂ ವಿದ್ವದ್ಭೋಜನೇನ ತೃಪ್ತಂ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ದ್ವಿರುಕ್ತಿರಧ್ಯಾಯಪರಿಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಾ ॥

ಪಿತಾಪುತ್ರಾಖ್ಯಾಯಿಕಾ ವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಸಾರಿಷ್ಠತ್ವಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಾ । ಶ್ವೇತಕೇತುರಿತಿ ನಾಮತಃ, ಹ ಇತ್ಯೈತಿಹ್ಯಾರ್ಥಃ, ಆರುಣೇಯಃ ಅರುಣಸ್ಯ ಪೌತ್ರಃ ಆಸ ಬಭೂವ । ತಂ ಪುತ್ರಂ ಹ ಆರುಣಿಃ ಪಿತಾ ಯೋಗ್ಯಂ ವಿದ್ಯಾಭಾಜನಂ ಮನ್ವಾನಃ ತಸ್ಯೋಪನಯನಕಾಲಾತ್ಯಯಂ ಚ ಪಶ್ಯನ್ ಉವಾಚ — ಹೇ ಶ್ವೇತಕೇತೋ ಅನುರೂಪಂ ಗುರುಂ ಕುಲಸ್ಯ ನೋ ಗತ್ವಾ ವಸ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮ್ ; ನ ಚ ಏತದ್ಯುಕ್ತಂ ಯದಸ್ಮತ್ಕುಲೀನೋ ಹೇ ಸೋಮ್ಯ ಅನನೂಚ್ಯ ಅನಧೀತ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಬಂಧುರಿವ ಭವತೀತಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನ್ಬಂಧೂನ್ವ್ಯಪದಿಶತಿ ನ ಸ್ವಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣವೃತ್ತ ಇತಿ । ತಸ್ಯ ಅತಃ ಪ್ರವಾಸೋ ಅನುಮೀಯತೇ ಪಿತುಃ, . ಯೇನ ಸ್ವಯಂ ಗುಣವಾನ್ಸನ್ ಪುತ್ರಂ ನೋಪನೇಷ್ಯತಿ ॥

ಸಃ ಪಿತ್ರೋಕ್ತಃ ಶ್ವೇತಕೇತುಃ ಹ ದ್ವಾದಶವರ್ಷಃ ಸನ್ ಉಪೇತ್ಯ ಆಚಾರ್ಯಂ ಯಾವಚ್ಚತುರ್ವಿಂಶತಿವರ್ಷೋ ಬಭೂವ, ತಾವತ್ ಸರ್ವಾನ್ವೇದಾನ್ ಚತುರೋಽಪ್ಯಧೀತ್ಯ ತದರ್ಥಂ ಚ ಬುದ್ಧ್ವಾ ಮಹಾಮನಾಃ ಮಹತ್ ಗಂಭೀರಂ ಮನಃ ಯಸ್ಯ ಅಸಮಮಾತ್ಮಾನಮನ್ಯೈರ್ಮನ್ಯಮಾನಂ ಮನಃ ಯಸ್ಯ ಸೋಽಯಂ ಮಹಾಮನಾಃ ಅನೂಚಾನಮಾನೀ ಅನೂಚಾನಮಾತ್ಮಾನಂ ಮನ್ಯತ ಇತಿ ಏವಂಶೀಲೋ ಯಃ ಸೋಽನೂಚಾನಮಾನೀ ಸ್ತಬ್ಧಃ ಅಪ್ರಣತಸ್ವಭಾವಃ ಏಯಾಯ ಗೃಹಮ್ । ತಮ್ ಏವಂಭೂತಂ ಹ ಆತ್ಮನೋಽನನುರೂಪಶೀಲಂ ಸ್ತಬ್ಧಂ ಮಾನಿನಂ ಪುತ್ರಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಪಿತೋವಾಚ ಸದ್ಧರ್ಮಾವತಾರಚಿಕೀರ್ಷಯಾ ॥

ಶ್ವೇತಕೇತೋ ಯನ್ನು ಇದಂ ಮಹಾಮನಾಃ ಅನೂಚಾನಮಾನೀ ಸ್ತಬ್ಧಶ್ಚಾಸಿ, ಕಸ್ತೇಽತಿಶಯಃ ಪ್ರಾಪ್ತಃ ಉಪಾಧ್ಯಾಯಾತ್ , ಉತ ಅಪಿ ತಮಾದೇಶಂ ಆದಿಶ್ಯತ ಇತ್ಯಾದೇಶಃ ಕೇವಲಶಾಸ್ತ್ರಾಚರ್ಯೋಪದೇಶಗಮ್ಯಮಿತ್ಯೇತತ್ , ಯೇನ ವಾ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಆದಿಶ್ಯತೇ ಸ ಆದೇಶಃ ತಮಪ್ರಾಕ್ಷ್ಯಃ ಪೃಷ್ಟವಾನಸ್ಯಾಚಾರ್ಯಮ್ ? ತಮಾದೇಶಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ — ಯೇನ ಆದೇಶೇನ ಶ್ರುತೇನ ಅಶ್ರುತಮಪಿ ಅನ್ಯಚ್ಛ್ರುತಂ ಭವತಿ ಅಮತಂ ಮತಮ್ ಅತರ್ಕಿತಂ ತರ್ಕಿತಂ ಭವತಿ ಅವಿಜ್ಞಾತಂ ವಿಜ್ಞಾತಂ ಅನಿಶ್ಚಿತಂ ನಿಶ್ಚಿತಂ ಭವತೀತಿ । ಸರ್ವಾನಪಿ ವೇದಾನಧೀತ್ಯ ಸರ್ವಂ ಚ ಅನ್ಯದ್ವೇದ್ಯಮಧಿಗಮ್ಯಾಪಿ ಅಕೃತಾರ್ಥ ಏವ ಭವತಿ ಯಾವದಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ನ ಜಾನಾತೀತ್ಯಾಖ್ಯಾಯಿಕಾತೋಽವಗಮ್ಯತೇ । ತದೇತದದ್ಭುತಂ ಶ್ರುತ್ವಾ ಆಹ, ಕಥಂ ನು ಏತದಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ ಅನ್ಯವಿಜ್ಞಾನೇನಾನ್ಯದ್ವಿಜ್ಞಾತಂ ಭವತೀತಿ ; ಏವಂ ಮನ್ವಾನಃ ಪೃಚ್ಛತಿ — ಕಥಂ ನು ಕೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಹೇ ಭಗವಃ ಸ ಆದೇಶೋ ಭವತೀತಿ ॥

ಯಥಾ ಸ ಆದೇಶೋ ಭವತಿ ತಚ್ಛೃಣು ಹೇ ಸೋಮ್ಯ — ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಏಕೇನ ಮೃತ್ಪಿಂಡೇನ ರುಚಕಕುಂಭಾದಿಕಾರಣಭೂತೇನ ವಿಜ್ಞಾತೇನ ಸರ್ವಮನ್ಯತ್ತದ್ವಿಕಾರಜಾತಂ ಮೃನ್ಮಯಂ ಮೃದ್ವಿಕಾರಜಾತಂ ವಿಜ್ಞಾತಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಕಥಂ ಮೃತ್ಪಿಂಡೇ ಕಾರಣೇ ವಿಜ್ಞಾತೇ ಕಾರ್ಯಮನ್ಯದ್ವಿಜ್ಞಾತಂ ಸ್ಯಾತ್ ? ನೈಷ ದೋಷಃ, ಕಾರಣೇನಾನನ್ಯತ್ವಾತ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯ । ಯನ್ಮನ್ಯಸೇ ಅನ್ಯಸ್ಮಿನ್ವಿಜ್ಞಾತೇಽನ್ಯನ್ನ ಜ್ಞಾಯತ ಇತಿ — ಸತ್ಯಮೇವಂ ಸ್ಯಾತ್ , ಯದ್ಯನ್ಯತ್ಕಾರಣಾತ್ಕಾರ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ , ನ ತ್ವೇವಮನ್ಯತ್ಕಾರಣಾತ್ಕಾರ್ಯಮ್ । ಕಥಂ ತರ್ಹೀದಂ ಲೋಕೇ — ಇದಂ ಕಾರಣಮಯಮಸ್ಯ ವಿಕಾರ ಇತಿ ? ಶೃಣು । ವಾಚಾರಂಭಣಂ ವಾಗಾರಂಭಣಂ ವಾಗಾಲಂಬನಮಿತ್ಯೇತತ್ । ಕೋಽಸೌ ? ವಿಕಾರೋ ನಾಮಧೇಯಂ ನಾಮೈವ ನಾಮಧೇಯಮ್ , ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಧೇಯಪ್ರತ್ಯಯಃ, ವಾಗಾಲಂಬನಮಾತ್ರಂ ನಾಮೈವ ಕೇವಲಂ ನ ವಿಕಾರೋ ನಾಮ ವಸ್ತ್ವಸ್ತಿ ; ಪರಮಾರ್ಥತೋ ಮೃತ್ತಿಕೇತ್ಯೇವ ಮೃತ್ತಿಕೈವ ತು ಸತ್ಯಂ ವಸ್ತ್ವಸ್ತಿ ॥

ಯಥಾ ಸೋಮ್ಯ ಏಕೇನ ಲೋಹಮಣಿನಾ ಸುವರ್ಣಪಿಂಡೇನ ಸರ್ವಮನ್ಯದ್ವಿಕಾರಜಾತಂ ಕಟಕಮುಕುಟಕೇಯೂರಾದಿ ವಿಜ್ಞಾತಂ ಸ್ಯಾತ್ । ವಾಚಾರಂಭಣಮಿತ್ಯಾದಿ ಸಮಾನಮ್ ॥

ನ ವೈ ನೂನಂ ಭಗವಂತಃ ಪೂಜಾವಂತಃ ಗುರವಃ ಮಮ ಯೇ, ತೇ ಏತತ್ ಯದ್ಭವದುಕ್ತಂ ವಸ್ತು ನಾವೇದಿಷುಃ ನ ವಿಜ್ಞಾತವಂತಃ ನೂನಮ್ । ಯತ್ ಯದಿ ಹಿ ಅವೇದಿಷ್ಯನ್ ವಿದಿತವಂತಃ ಏತದ್ವಸ್ತು, ಕಥಂ ಮೇ ಗುಣವತೇ ಭಕ್ತಾಯಾನುಗತಾಯ ನಾವಕ್ಷ್ಯನ್ ನೋಕ್ತವಂತಃ, ತೇನಾಹಂ ಮನ್ಯೇ — ನ ವಿದಿತವಂತ ಇತಿ । ಅವಾಚ್ಯಮಪಿ ಗುರೋರ್ನ್ಯಗ್ಭಾವಮವಾದೀತ್ ಪುನರ್ಗುರುಕುಲಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರೇಷಣಭಯಾತ್ । ಅತೋ ಭಗವಾಂಸ್ತ್ವೇವ ಮೇ ಮಹ್ಯಂ ತದ್ವಸ್ತು, ಯೇನ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಜ್ಞಾತೇನ ಮೇ ಸ್ಯಾತ್ , ತದ್ಬ್ರವೀತು ಕಥಯತು ; ಇತ್ಯುಕ್ತಃ ಪಿತೋವಾಚ — ತಥಾಸ್ತು ಸೋಮ್ಯೇತಿ ॥

ಸದೇವ ಸದಿತಿ ಅಸ್ತಿತಾಮಾತ್ರಂ ವಸ್ತು ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ನಿರ್ವಿಶೇಷಂ ಸರ್ವಗತಮೇಕಂ ನಿರಂಜನಂ ನಿರವಯವಂ ವಿಜ್ಞಾನಮ್ , ಯದವಗಮ್ಯತೇ ಸರ್ವವೇದಾಂತೇಭ್ಯಃ । ಏವ - ಶಬ್ದಃ ಅವಧಾರಣಾರ್ಥಃ । ಕಿಂ ತದವಧ್ರಿಯತ ಇತಿ, ಆಹ — ಇದಂ ಜಗತ್ , ನಾಮರೂಪಕ್ರಿಯಾವದ್ವಿಕೃತಮುಪಲಭ್ಯತೇ ಯತ್ , ತತ್ಸದೇವಾಸೀತ್ ಇತಿ ಆಸೀಚ್ಛಬ್ದೇನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ಕದಾ ಸದೇವೇದಮಾಸೀದಿತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಅಗ್ರೇ ಜಗತಃ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಃ । ಕಿಂ ನೇದಾನೀಮಿದಂ ಸತ್ , ಯೇನ ಅಗ್ರೇ ಆಸೀದಿತಿ ವಿಶೇಷ್ಯತೇ ? ನ । ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ವಿಶೇಷಣಮ್ ? ಇದಾನೀಮಪೀದಂ ಸದೇವ, ಕಿಂತು ನಾಮರೂಪವಿಶೇಷಣವದಿದಂಶಬ್ದಬುದ್ಧಿವಿಷಯಂ ಚ ಇತೀದಂ ಚ ಭವತಿ । ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಸ್ತು ಅಗ್ರೇ ಕೇವಲಸಚ್ಛಬ್ದಬುದ್ಧಿಮಾತ್ರಗಮ್ಯಮೇವೇತಿ ಸದೇವೇದಮಗ್ರ ಆಸೀದಿತ್ಯವಧಾರ್ಯತೇ । ನ ಹಿ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಃ ನಾಮವದ್ರೂಪವದ್ವಾ ಇದಮಿತಿ ಗ್ರಹೀತುಂ ಶಕ್ಯಂ ವಸ್ತು ಸುಷುಪ್ತಕಾಲೇ ಇವ । ಯಥಾ ಸುಷುಪ್ತಾದುತ್ಥಿತಃ ಸತ್ತ್ವಮಾತ್ರಮವಗಚ್ಛತಿ ಸುಷುಪ್ತೇ ಸನ್ಮಾತ್ರಮೇವ ಕೇವಲಂ ವಸ್ತ್ವಿತಿ, ತಥಾ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಯಥಾ ಇದಮುಚ್ಯತೇ ಲೋಕೇ — ಪೂರ್ವಾಹ್ಣೇ ಧಟಾದಿ ಸಿಸೃಕ್ಷುಣಾ ಕುಲಾಲೇನ ಮೃತ್ಪಿಂಡಂ ಪ್ರಸಾರಿತಮುಪಲಭ್ಯ ಗ್ರಾಮಾಂತರಂ ಗತ್ವಾ ಪ್ರತ್ಯಾಗತಃ ಅಪರಾಹ್ಣೇ ತತ್ರೈವ ಘಟಶರಾವಾದ್ಯನೇಕಭೇದಭಿನ್ನಂ ಕಾರ್ಯಮುಪಲಭ್ಯ ಮೃದೇವೇದಂ ಘಟಶರಾವಾದಿ ಕೇವಲಂ ಪೂರ್ವಾಹ್ನ ಆಸೀದಿತಿ, ತಥಾ ಇಹಾಪ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಸದೇವೇದಮಗ್ರ ಆಸೀದಿತಿ । ಏಕಮೇವೇತಿ । ಸ್ವಕಾರ್ಯಪತಿತಮನ್ಯನ್ನಾಸ್ತೀತಿ ಏಕಮೇವೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಅದ್ವಿತೀಯಮಿತಿ । ಮೃದ್ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಮೃದಃ ಯಥಾ ಅನ್ಯದ್ಘಟಾದ್ಯಾಕಾರೇಣ ಪರಿಣಮಯಿತೃಕುಲಾಲಾದಿನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಂ ದೃಷ್ಟಮ್ , ತಥಾ ಸದ್ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಸತಃ ಸಹಕಾರಿಕಾರಣಂ ದ್ವಿತೀಯಂ ವಸ್ತ್ವಂತರಂ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತೇ — ಅದ್ವಿತೀಯಮಿತಿ, ನಾಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಂ ವಸ್ತ್ವಂತರಂ ವಿದ್ಯತೇ ಇತ್ಯದ್ವಿತೀಯಮ್ । ನನು ವೈಶೇಷಿಕಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಸತ್ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ಸರ್ವಸ್ಯೋಪಪದ್ಯತೇ, ದ್ರವ್ಯಗುಣಾದಿಷು ಸಚ್ಛಬ್ದಬುದ್ಧ್ಯನುವೃತ್ತೇಃ — ಸದ್ದ್ರವ್ಯಂ ಸನ್ಗುಣಃ ಸನ್ಕರ್ಮೇತ್ಯಾದಿದರ್ಶನಾತ್ । ಸತ್ಯಮೇವಂ ಸ್ಯಾದಿದಾನೀಮ್ ; ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಸ್ತು ನೈವೇದಂ ಕಾರ್ಯಂ ಸದೇವಾಸೀದಿತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ ವೈಶೇಷಿಕೈಃ, ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಃ ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ನ ಚ ಏಕಮೇವ ಸದದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರಿಚ್ಛಂತಿ । ತಸ್ಮಾದ್ವೈಶೇಷಿಕಪರಿಕಲ್ಪಿತಾತ್ಸತಃ ಅನ್ಯತ್ಕಾರಣಮಿದಂ ಸದುಚ್ಯತೇ ಮೃದಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತೇಭ್ಯಃ । ತತ್ ತತ್ರ ಹ ಏತಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರ್ವಸ್ತುನಿರೂಪಣೇ ಏಕೇ ವೈನಾಶಿಕಾ ಆಹುಃ ವಸ್ತು ನಿರೂಪಯಂತಃ — ಅಸತ್ ಸದಭಾವಮಾತ್ರಂ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಃ ಇದಂ ಜಗತ್ ಏಕಮೇವ ಅಗ್ರೇ ಅದ್ವಿತೀಯಮಾಸೀದಿತಿ । ಸದಭಾವಮಾತ್ರಂ ಹಿ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಸ್ತತ್ತ್ವಂ ಕಲ್ಪಯಂತಿ ಬೌದ್ಧಾಃ । ನ ತು ಸತ್ಪ್ರತಿದ್ವಂದ್ವಿ ವಸ್ತ್ವಂತರಮಿಚ್ಛಂತಿ । ಯಥಾ ಸಚ್ಚಾಸದಿತಿ ಗೃಹ್ಯಮಾಣಂ ಯಥಾಭೂತಂ ತದ್ವಿಪರೀತಂ ತತ್ತ್ವಂ ಭವತೀತಿ ನೈಯಾಯಿಕಾಃ । ನನು ಸದಭಾವಮಾತ್ರಂ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಶ್ಚೇದಭಿಪ್ರೇತಂ ವೈನಾಶಿಕೈಃ, ಕಥಂ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರಿದಮಾಸೀದಸದೇಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಂ ಚೇತಿ ಕಾಲಸಂಬಂಧಃ ಸಙ್‍ಖ್ಯಾಸಮ್ವಂಧೋಽದ್ವಿತೀಯತ್ವಂ ಚ ಉಚ್ಯತೇ ತೈಃ । ಬಾಢಂ ನ ಯುಕ್ತಂ ತೇಷಾಂ ಭಾವಾಭಾವಮಾತ್ರಮಭ್ಯುಪಗಚ್ಛತಾಮ್ । ಅಸತ್ತ್ವಮಾತ್ರಾಭ್ಯುಪಗಮೋಽಪ್ಯಯುಕ್ತ ಏವ, ಅಭ್ಯುಪಗಂತುರನಭ್ಯುಪಗಮಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಇದಾನೀಮಭ್ಯುಪಗಂತಾ ಅಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ ನ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರಿತಿ ಚೇತ್ , ನ, ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಃ ಸದಭಾವಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾತ್ । ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇ ರಸದೇವೇತಿ ಕಲ್ಪನಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ನನು ಕಥಂ ವಸ್ತ್ವಾಕೃತೇಃ ಶಬ್ದಾರ್ಥತ್ವೇ ಅಸದೇಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮಿತಿ ಪದಾರ್ಥವಾಕ್ಯಾರ್ಥೋಪಪತ್ತಿಃ, ತದನುಪಪತ್ತೌ ಚ ಇದಂ ವಾಕ್ಯಮಪ್ರಮಾಣಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತೇತಿ ಚೇತ್ , ನೈಷ ದೋಷಃ, ಸದ್ಗ್ರಹಣನಿವೃತ್ತಿಪರತ್ವಾದ್ವಾಕ್ಯಸ್ಯ । ಸದಿತ್ಯಯಂ ತಾವಚ್ಛಬ್ದಃ ಸದಾಕೃತಿವಾಚಕಃ । ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮಿತ್ಯೇತೌ ಚ ಸಚ್ಛಬ್ದೇನ ಸಮಾನಾಧಿಕರಣೌ ; ತಥೇದಮಾಸೀದಿತಿ ಚ । ತತ್ರ ನಞ್ ಸದ್ವಾಕ್ಯೇ ಪ್ರಯುಕ್ತಃ ಸದ್ವಾಕ್ಯಮೇವಾವಲಂಬ್ಯ ಸದ್ವಾಕ್ಯಾರ್ಥವಿಷಯಾಂ ಬುದ್ಧಿಂ ಸದೇಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮಿದಮಾಸೀದಿತ್ಯೇವಂಲಕ್ಷಣಾಂ ತತಃ ಸದ್ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾನ್ನಿವರ್ತಯತಿ, ಅಶ್ವಾರೂಢ ಇವ ಅಶ್ವಾಲಂಬನಃ ಅಶ್ವಂ ತದಭಿಮುಖವಿಷಯಾನ್ನಿವರ್ತಯತಿ — ತದ್ವತ್ । ನ ತು ಪುನಃ ಸದಭಾವಮೇವ ಅಬಿಧತ್ತೇ । ಅತಃ ಪುರುಷಸ್ಯ ವಿಪರೀತಗ್ರಹಣನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಪರಮ್ ಇದಮಸದೇವೇತ್ಯಾದಿ ವಾಕ್ಯಂ ಪ್ರಯುಜ್ಯತೇ । ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ ಹಿ ವಿಪರೀತಗ್ರಹಣಂ ತತೋ ನಿವರ್ತಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥವತ್ತ್ವಾತ್ ಅಸದಾದಿವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರೌತತ್ವಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಚ ಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯದೋಷಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಅಸತಃ ಸರ್ವಾಭಾವರೂಪಾತ್ ಸತ್ ವಿದ್ಯಮಾನಮ್ ಜಾಯತ ಸಮುತ್ಪನ್ನಮ್ ಅಡಭಾವಃ ಛಾಂದಸಃ ॥

ತದೇತದ್ವಿಪರೀತಗ್ರಹಣಂ ಮಹಾವೈನಾಶಿಕಪಕ್ಷಂ ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ ಪ್ರತಿಷೇಧತಿ — ಕುತಸ್ತು ಪ್ರಮಾಣಾತ್ಖಲು ಹೇ ಸೋಮ್ಯ ಏವಂ ಸ್ಯಾತ್ ಅಸತಃ ಸಜ್ಜಾಯೇತ ಇತ್ಯೇವಂ ಕುತೋ ಭವೇತ್ ? ನ ಕುತಶ್ಚಿತ್ಪ್ರಮಾಣಾದೇವಂ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದಪಿ ಬೀಜೋಪಮರ್ದೇಽಂಕುರೋ ಜಾಯಮಾನೋ ದೃಷ್ಟಃ ಅಭಾವಾದೇವೇತಿ, ತದಪ್ಯಭ್ಯುಪಗಮವಿರುದ್ಧಂ ತೇಷಾಮ್ । ಕಥಮ್ ? ಯೇ ತಾವದ್ಬೀಜಾವಯವಾಃ ಬೀಜಸಂಸ್ಥಾನವಿಶಿಷ್ಟಾಃ ತೇಽಂಕುರೇಽಪ್ಯನುವರ್ತಂತ ಏವ, ನ ತೇಷಾಮುಪಮರ್ದೋಽಂಕುರಜನ್ಮನಿ । ಯತ್ಪುನರ್ಬೀಜಾಕಾರಸಂಸ್ಥಾನಮ್ , ತದ್ಬೀಜಾವಯವವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ವಸ್ತುಭೂತಂ ನ ವೈನಾಶಿಕೈರಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ, ಯದಂಕುರಜನ್ಮನ್ಯುಪಮೃದ್ಯೇತ । ಅಥ ತದಸ್ತಿ ಅವಯವವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ವಸ್ತುಭೂತಮ್ , ತಥಾ ಚ ಸತಿ ಅಭ್ಯುಪಗಮವಿರೋಧಃ । ಅಥ ಸಂವೃತ್ಯಾ ಅಭ್ಯುಪಗತಂ ಬೀಜಸಂಸ್ಥಾನರೂಪಮುಪಮೃದ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ , ಕೇಯಂ ಸಂವೃತಿರ್ನಾಮ — ಕಿಮಸಾವಭಾವಃ, ಉತ ಭಾವಃ ಇತಿ ? ಯದ್ಯಭಾವಃ, ದೃಷ್ಟಾಂತಾಭಾವಃ । ಅಥ ಭಾವಃ, ತಥಾಪಿ ನಾಭಾವಾದಂಕುರೋತ್ಪತ್ತಿಃ, ಬೀಜಾವಯವೇಭ್ಯೋ ಹಿ ಅಂಕುರೋತ್ಪತ್ತಿಃ । ಅವಯವಾ ಅಪ್ಯುಪಮೃದ್ಯಂತ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ, ತದವಯವೇಷು ತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ । ಯಥಾ ವೈನಾಶಿಕಾನಾಂ ಬೀಜಸಂಸ್ಥಾನರೂಪೋಽವಯವೀ ನಾಸ್ತಿ, ತಥಾ ಅವಯವಾ ಅಪೀತಿ ತೇಷಾಮಪ್ಯುಪಮರ್ದಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಬೀಜಾವಯವಾನಾಮಪಿ ಸೂಕ್ಷ್ಮಾವಯವಾಃ ತದವಯವಾನಾಮಪ್ಯನ್ಯೇ ಸೂಕ್ಷ್ಮತರಾವಯವಾಃ ಇತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಸಂಗಸ್ಯಾನಿವೃತ್ತೇಃ ಸರ್ವತ್ರೋಪಮರ್ದಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಸದ್ಬುದ್ಧ್ಯನುವೃತ್ತೇಃ ಸತ್ತ್ವಾನಿವೃತ್ತಿಶ್ಚೇತಿ ಸದ್ವಾದಿನಾಂ ಸತ ಏವ ಸದುತ್ಪತ್ತಿಃ ಸೇತ್ಸ್ಯತಿ । ನ ತು ಅಸದ್ವಾದಿನಾಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೋಽಸ್ತಿ ಅಸತಃ ಸದುತ್ಪತ್ತೇಃ । ಮೃತ್ಪಿಂಡಾದ್ಘಟೋತ್ಪತ್ತಿರ್ದೃಶ್ಯತೇ ಸದ್ವಾದಿನಾಮ್ , ತದ್ಭಾವೇ ಭಾವಾತ್ತದಭಾವೇ ಚಾಭಾವಾತ್ । ಯದ್ಯಭಾವಾದೇವ ಘಟ ಉತ್ಪದ್ಯೇತ, ಘಟಾರ್ಥಿನಾ ಮೃತ್ಪಿಂಡೋ ನೋಪಾದೀಯೇತ, ಅಭಾವಶಬ್ದಬುದ್ಧ್ಯನುವೃತ್ತಿಶ್ಚ ಘಟಾದೌ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ ; ನ ತ್ವೇತದಸ್ತಿ ; ಅತಃ ನಾಸತಃ ಸದುತ್ಪತ್ತಿಃ । ಯದಪ್ಯಾಹುಃ ಮೃದ್ಬುದ್ಧಿರ್ಘಟಬುದ್ಧೇರ್ನಿಮಿತ್ತಮಿತಿ ಮೃದ್ಬುದ್ಧಿರ್ಘಟಬುದ್ಧೇಃ ಕಾರಣಮುಚ್ಯತೇ, ನ ತು ಪರಮಾರ್ಥತ ಏವ ಮೃದ್ಘಟೋ ವಾ ಅಸ್ತೀತಿ, ತದಪಿ ಮೃದ್ಬುದ್ಧಿರ್ವಿದ್ಯಮಾನಾ ವಿದ್ಯಮಾನಾಯಾ ಏವ ಘಟಬುದ್ಧೇಃ ಕಾರಣಮಿತಿ ನಾಸತಃ ಸದುತ್ಪತ್ತಿಃ । ಮೃದ್ಘಟಬುದ್ಧ್ಯೋಃ ನಿಮಿತ್ತನೈಮಿತ್ತಿಕತಯಾ ಆನಂತರ್ಯಮಾತ್ರಮ್ , ನ ತು ಕಾರ್ಯಕಾರಣತ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ, ಬುದ್ಧೀನಾಂ ನೈರಂತರ್ಯೇ ಗಮ್ಯಮಾನೇ ವೈನಾಶಿಕಾನಾಂ ಬಹಿರ್ದೃಷ್ಟಾಂತಾಭಾವಾತ್ । ಅತಃ ಕುತಸ್ತು ಖಲು ಸೋಮ್ಯ ಏವಂ ಸ್ಯಾತ್ ಇತಿ ಹ ಉವಾಚ — ಕಥಂ ಕೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಅಸತಃ ಸಜ್ಜಾಯೇತ ಇತಿ ; ಅಸತಃ ಸದುತ್ಪತ್ತೌ ನ ಕಶ್ಚಿದಪಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಪ್ರಕಾರೋಽಸ್ತೀತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಏವಮಸದ್ವಾದಿಪಕ್ಷಮುನ್ಮಥ್ಯ ಉಪಸಂಹರತಿ — ಸತ್ತ್ವೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮಗ್ರ ಆಸೀದಿತಿ ಸ್ವಪಕ್ಷಸಿದ್ಧಿಮ್ । ನನು ಸದ್ವಾದಿನೋಽಪಿ ಸತಃ ಸದುತ್ಪದ್ಯತೇ ಇತಿ ನೈವ ದೃಷ್ಟಾಂತೋಽಸ್ತಿ, ಘಟಾದ್ಘಟಾಂತರೋತ್ಪತ್ತ್ಯದರ್ಶನಾತ್ । ಸತ್ಯಮೇವಂ ನ ಸತಃ ಸದಂತರಮುತ್ಪದ್ಯತೇ ; ಕಿಂ ತರ್ಹಿ, ಸದೇವ ಸಂಸ್ಥಾನಾಂತರೇಣಾವತಿಷ್ಠತೇ — ಯಥಾ ಸರ್ಪಃ ಕುಂಡಲೀ ಭವತಿ, ಯಥಾ ಚ ಮೃತ್ ಚೂರ್ಣಪಿಂಡಘಟಕಪಾಲಾದಿಪ್ರಭೇದೈಃ । ಯದ್ಯೇವಂ ಸದೇವ ಸರ್ವಪ್ರಕಾರಾವಸ್ಥಮ್ , ಕಥಂ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರಿದಮಾಸೀದಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ ? ನನು ನ ಶ್ರುತಂ ತ್ವಯಾ, ಸದೇವೇತ್ಯವಧಾರಣಮ್ ಇದಂ — ಶಬ್ದವಾಚ್ಯಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ । ಪ್ರಾಪ್ತಂ ತರ್ಹಿ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಃ ಅಸದೇವಾಸೀತ್ ನ ಇದಂ — ಶಬ್ದವಾಚ್ಯಮ್ , ಇದಾನೀಮಿದಂ ಜಾತಮಿತಿ । ನ, ಸತ ಏವ ಇದಂ — ಶಬ್ದಬುದ್ಧಿವಿಷಯತಯಾ ಅವಸ್ಥಾನಾತ್ , ಯಥಾ ಮೃದೇವ ಪಿಂಡಘಟಾದಿಶಬ್ದಬುದ್ಧಿವಿಷಯತ್ವೇನಾವತಿಷ್ಠತೇ — ತದ್ವತ್ । ನನು ಯಥಾ ಮೃದ್ವಸ್ತು ಏವಂ ಪಿಂಡಘಟಾದ್ಯಪಿ, ತದ್ವತ್ ಸದ್ಬುದ್ಧೇರನ್ಯಬುದ್ಧಿವಿಷಯತ್ವಾತ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಸತೋಽನ್ಯದ್ವಸ್ತ್ವಂತರಂ ಸ್ಯಾತ್ಕಾರ್ಯಜಾತಂ ಯಥಾ ಅಶ್ವಾದ್ಗೌಃ । ನ, ಪಿಂಡಘಟಾದೀನಾಮಿತರೇತರವ್ಯಭಿಚಾರೇಽಪಿ ಮೃತ್ತ್ವಾವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಘಟಃ ಪಿಂಡಂ ವ್ಯಭಿಚರತಿ ಪಿಂಡಶ್ಚ ಘಟಮ್ , ತಥಾಪಿ ಪಿಂಡಘಟೌ ಮೃತ್ತ್ವಂ ನ ವ್ಯಭಿಚರತಃ ತಸ್ಮಾನ್ಮೃನ್ಮಾತ್ರಂ ಪಿಂಡಘಟೌ । ವ್ಯಭಿಚರತಿ ತ್ವಶ್ವಂ ಗೌಃ ಅಶ್ವೋ ವಾ ಗಾಮ್ । ತಸ್ಮಾನ್ಮೃದಾದಿಸಂಸ್ಥಾನಮಾತ್ರಂ ಘಟಾದಯಃ । ಏವಂ ಸತ್ಸಂಸ್ಥಾನಮಾತ್ರಮಿದಂ ಸರ್ವಮಿತಿ ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಃ ಸದೇವೇತಿ, ವಾಚಾರಂಭಣಮಾತ್ರತ್ವಾದ್ವಿಕಾರಸಂಸ್ಥಾನಮಾತ್ರಸ್ಯ । ನನು ನಿರವಯವಂ ಸತ್ , ‘ನಿಷ್ಕಲಂ ನಿಷ್ಕ್ರಿಯಂ ಶಾಂತಂ ನಿರವದ್ಯಂ ನಿರಂಜನಂ’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೬ । ೧೯) ‘ದಿವ್ಯೋ ಹ್ಯಮೂರ್ತಃ ಪುರುಷಃ ಸಬಾಹ್ಯಾಭ್ಯಂತರೋ ಹ್ಯಜಃ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೧ । ೨) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ ; ನಿರವಯವಸ್ಯ ಸತಃ ಕಥಂ ವಿಕಾರಸಂಸ್ಥಾನಮುಪಪದ್ಯತೇ ? ನೈಷ ದೋಷಃ, ರಜ್ಜ್ವಾದ್ಯವಯವೇಭ್ಯಃ ಸರ್ಪಾದಿಸಂಸ್ಥಾನವತ್ ಬುದ್ಧಿಪರಿಕಲ್ಪಿತೇಭ್ಯಃ ಸದವಯವೇಭ್ಯಃ ವಿಕಾರಸಂಸ್ಥಾನೋಪಪತ್ತೇಃ । ‘ವಾಚಾರಂಭಣಂ ವಿಕಾರೋ ನಾಮಧೇಯಂ ಮೃತ್ತಿಕೇತ್ಯೇವ ಸತ್ಯಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧ । ೪) ಏವಂ ಸದೇವ ಸತ್ಯಮ್ — ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಂ ಪರಮಾರ್ಥತಃ ಇದಂಬುದ್ಧಿಕಾಲೇಽಪಿ ॥

ತತ್ ಸತ್ ಐಕ್ಷತ ಈಕ್ಷಾಂ ದರ್ಶನಂ ಕೃತವತ್ । ಅತಶ್ಚ ನ ಪ್ರಧಾನಂ ಸಾಂಖ್ಯಪರಿಕಲ್ಪಿತಂ ಜಗತ್ಕಾರಣಮ್ , ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಚೇತನತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ಇದಂ ತು ಸತ್ ಚೇತನಮ್ , ಈಕ್ಷಿತೃತ್ವಾತ್ । ತತ್ಕಥಮೈಕ್ಷತೇತಿ, ಆಹ — ಬಹು ಪ್ರಭೂತಂ ಸ್ಯಾಂ ಭವೇಯಂ ಪ್ರಜಾಯೇಯ ಪ್ರಕರ್ಷೇಣೋತ್ಪದ್ಯೇಯ, ಯಥಾ ಮೃದ್ಘಟಾದ್ಯಾಕಾರೇಣ ಯಥಾ ವಾ ರಜ್ಜ್ವಾದಿ ಸರ್ಪಾದ್ಯಾಕಾರೇಣ ಬುದ್ಧಿಪರಿಕಲ್ಪಿತೇನ । ಅಸದೇವ ತರ್ಹಿ ಸರ್ವಮ್ , ಯದ್ಗೃಹ್ಯತೇ ರಜ್ಜುರಿವ ಸರ್ಪಾದ್ಯಾಕಾರೇಣ । ನ, ಸತ ಏವ ದ್ವೈತಭೇದೇನ ಅನ್ಯಥಾಗೃಹ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ ನ ಅಸತ್ತ್ವಂ ಕಸ್ಯಚಿತ್ಕ್ವಚಿದಿತಿ ಬ್ರೂಮಃ । ಯಥಾ ಸತೋಽನ್ಯದ್ವಸ್ತ್ವಂತರಂ ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯ ಪುನಸ್ತಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಃ ಪ್ರಧ್ವಂಸಾಚ್ಚೋರ್ಧ್ವಮ್ ಅಸತ್ತ್ವಂ ಬ್ರುವತೇ ತಾರ್ಕಿಕಾಃ, ನ ತಥಾ ಅಸ್ಮಾಭಿಃ ಕದಾಚಿತ್ಕ್ವಚಿದಪಿ ಸತೋಽನ್ಯದಭಿಧಾನಮಭಿಧೇಯಂ ವಾ ವಸ್ತು ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ಸದೇವ ತು ಸರ್ವಮಭಿಧಾನಮಭಿಧೀಯತೇ ಚ ಯದನ್ಯಬುದ್ಧ್ಯಾ, ಯಥಾ ರಜ್ಜುರೇವ ಸರ್ಪಬುದ್ಧ್ಯಾ ಸರ್ಪ ಇತ್ಯಭಿಧೀಯತೇ, ಯಥಾ ವಾ ಪಿಂಡಘಟಾದಿ ಮೃದೋಽನ್ಯಬುದ್ಧ್ಯಾ ಪಿಂಡಘಟಾದಿಶಬ್ದೇನಾಭಿಧೀಯತೇ ಲೋಕೇ । ರಜ್ಜುವಿವೇಕದರ್ಶಿನಾಂ ತು ಸರ್ಪಾಭಿಧಾನಬುದ್ಧೀ ನಿವರ್ತೇತೇ, ಯಥಾ ಚ ಮೃದ್ವಿವೇಕದರ್ಶಿನಾಂ ಘಟಾದಿಶಬ್ದಬುದ್ಧೀ, ತದ್ವತ್ ಸದ್ವಿವೇಕದರ್ಶಿನಾಮನ್ಯವಿಕಾರಶಬ್ದಬುದ್ಧೀ ನಿವರ್ತೇತೇ — ‘ಯತೋ ವಾಚೋ ನಿವರ್ತಂತೇ । ಅಪ್ರಾಪ್ಯ ಮನಸಾ ಸಹ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೯ । ೧) ಇತಿ, ‘ಅನಿರುಕ್ತೇಽನಿಲಯನೇ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೭ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ । ಏವಮೀಕ್ಷಿತ್ವಾ ತತ್ ತೇಜಃ ಅಸೃಜತ ತೇಜಃ ಸೃಷ್ಟವತ್ । ನನು ‘ತಸ್ಮಾದ್ವಾ ಏತಸ್ಮಾದಾತ್ಮನ ಆಕಾಶಃ ಸಂಭೂತಃ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ಆಕಾಶಾದ್ವಾಯುಃ ತತಸ್ತೃತೀಯಂ ತೇಜಃ ಶ್ರುತಮ್ , ಇಹ ಕಥಂ ಪ್ರಾಥಮ್ಯೇನ ತಸ್ಮಾದೇವ ತೇಜಃ ಸೃಜ್ಯತೇ ತತ ಏವ ಚ ಆಕಾಶಮಿತಿ ವಿರುದ್ಧಮ್ ? ನೈಷ ದೋಷಃ, ಆಕಾಶವಾಯುಸರ್ಗಾನಂತರಂ ತತ್ಸತ್ ತೇಜೋಽಸೃಜತೇತಿ ಕಲ್ಪನೋಪಪತ್ತೇಃ । ಅಥವಾ ಅವಿವಕ್ಷಿತಃ ಇಹ ಸೃಷ್ಟಿಕ್ರಮಃ ; ಸತ್ಕಾರ್ಯಮಿದಂ ಸರ್ವಮ್ , ಅತಃ ಸದೇಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮಿತ್ಯೇತದ್ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ , ಮೃದಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತಾತ್ । ಅಥವಾ ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ ತೇಜೋಬನ್ನಾನಾಮೇವ ಸೃಷ್ಟಿಮಾಚಷ್ಟೇ । ತೇಜ ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಲೋಕೇ ದಗ್ಧೃ ಪಕ್ತೃ ಪ್ರಕಾಶಕಂ ರೋಹಿತಂ ಚೇತಿ । ತತ್ ಸತ್ಸೃಷ್ಟಂ ತೇಜಃ ಐಕ್ಷತ ತೇಜೋರೂಪಸಂಸ್ಥಿತಂ ಸತ್ ಐಕ್ಷತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಬಹು ಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಜಾಯೇಯೇತಿ ಪೂರ್ವವತ್ । ತತ್ ಅಪೋಽಸೃಜತ ಆಪಃ ದ್ರವಾಃ ಸ್ನಿಗ್ಧಾಃ ಸ್ಯಂದಿನ್ಯಃ ಶುಕ್ಲಾಶ್ಚೇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾ ಲೋಕೇ । ಯಸ್ಮಾತ್ತೇಜಸಃ ಕಾರ್ಯಭೂತಾ ಆಪಃ, ತಸ್ಮಾದ್ಯತ್ರ ಕ್ವಚ ದೇಶೇ ಕಾಲೇ ವಾ ಶೋಚತಿ ಸಂತಪ್ಯತೇ ಸ್ವೇದತೇ ಪ್ರಸ್ವಿದ್ಯತೇ ವಾ ಪುರುಷಃ ತೇಜಸ ಏವ ತತ್ ತದಾ ಆಪಃ ಅಧಿಜಾಯಂತೇ ॥

ತಾ ಆಪ ಐಕ್ಷಂತ ಪೂರ್ವವದೇವ ಅಬಾಕಾರಸಂಸ್ಥಿತಂ ಸದೈಕ್ಷತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಬಹ್ವಯಃ ಪ್ರಭೂತಾಃ ಸ್ಯಾಮ ಭವೇಮ ಪ್ರಜಾಯೇಮಹಿ ಉತ್ಪದ್ಯೇಮಹೀತಿ । ತಾ ಅನ್ನಮಸೃಜಂತ ಪೃಥಿವೀಲಕ್ಷಣಮ್ । ಪಾರ್ಥಿವಂ ಹಿ ಅನ್ನಮ್ ; ಯಸ್ಮಾದಪ್ಕಾರ್ಯಮನ್ನಮ್ , ತಸ್ಮಾತ್ ಯತ್ರ ಕ್ವ ಚ ವರ್ಷತಿ ದೇಶೇ ತತ್ ತತ್ರೈವ ಭೂಯಿಷ್ಠಂ ಪ್ರಭೂತಮನ್ನಂ ಭವತಿ । ಅತಃ ಅದ್ಭ್ಯ ಏವ ತದನ್ನಾದ್ಯಮಧಿಜಾಯತೇ । ತಾ ಅನ್ನಮಸೃಜಂತೇತಿ ಪೃಥಿವ್ಯುಕ್ತಾ ಪೂರ್ವಮ್ , ಇಹ ತು ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಅನ್ನಂ ಚ ತದಾದ್ಯಂ ಚೇತಿ ವಿಶೇಷಣಾತ್ ವ್ರೀಹಿಯವಾದ್ಯಾ ಉಚ್ಯಂತೇ । ಅನ್ನಂ ಚ ಗುರು ಸ್ಥಿರಂ ಧಾರಣಂ ಕೃಷ್ಣಂ ಚ ರೂಪತಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ ॥

ನನು ತೇಜಃಪ್ರಭೃತಿಷು ಈಕ್ಷಣಂ ನ ಗಮ್ಯತೇ, ಹಿಂಸಾದಿಪ್ರತಿಷೇಧಾಭಾವಾತ್ ತ್ರಾಸಾದಿಕಾರ್ಯಾನುಪಲಂಭಾಚ್ಚ ; ತತ್ರ ಕಥಂ ತತ್ತೇಜ ಐಕ್ಷತೇತ್ಯಾದಿ ? ನೈಷ ದೋಷಃ । ಈಕ್ಷಿತೃಕಾರಣಪರಿಣಾಮತ್ವಾತ್ತೇಜಃಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ಸತ ಏವ ಈಕ್ಷಿತುಃ ನಿಯತಕ್ರಮವಿಶಿಷ್ಟಕಾರ್ಯೋತ್ಪಾದಕತ್ವಾಚ್ಚ ತೇಜಃಪ್ರಭೃತಿ ಈಕ್ಷತೇ ಇವ ಈಕ್ಷತೇ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ಭೂತಮ್ । ನನು ಸತೋಽಪ್ಯುಪಚರಿತಮೇವ ಈಕ್ಷಿತೃತ್ವಮ್ । ನ । ಸದೀಕ್ಷಣಸ್ಯ ಕೇವಲಶಬ್ದಗಮ್ಯತ್ವಾತ್ ನ ಶಕ್ಯಮುಪಚರಿತಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಮ್ । ತೇಜಃಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ತ್ವನುಮೀಯತೇ ಮುಖ್ಯೇಕ್ಷಣಾಭಾವ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮುಪಚರಿತಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಮ್ । ನನು ಸತೋಽಪಿ ಮೃದ್ವತ್ಕಾರಣತ್ವಾದಚೇತನತ್ವಂ ಶಕ್ಯಮನುಮಾತುಮ್ । ಅತಃ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯೈವಾಚೇತನಸ್ಯ ಸತಶ್ಚೇತನಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ನಿಯತಕಾಲಕ್ರಮವಿಶಿಷ್ಟಕಾರ್ಯೋತ್ಪಾದಕತ್ವಾಚ್ಚ ಐಕ್ಷತ ಇವ ಐಕ್ಷತೇತಿ ಶಕ್ಯಮನುಮಾತುಮ್ ಉಪಚರಿತಮೇವ ಈಕ್ಷಣಮ್ । ದೃಷ್ಟಶ್ಚ ಲೋಕೇ ಅಚೇತನೇ ಚೇತನವದುಪಚಾರಃ, ಯಥಾ ಕೂಲಂ ಪಿಪತಿಷತೀತಿ ತದ್ವತ್ ಸತೋಽಪಿ ಸ್ಯಾತ್ । ನ, ‘ತತ್ಸತ್ಯಂ ಸ ಆತ್ಮಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧೪ । ೩) ಇತಿ ತಸ್ಮಿನ್ನಾತ್ಮೋಪದೇಶಾತ್ । ಆತ್ಮೋಪದೇಶೋಽಪ್ಯುಪಚರಿತ ಇತಿ ಚೇತ್— ಯಥಾ ಮಮಾತ್ಮಾ ಭದ್ರಸೇನ ಇತಿ ಸರ್ವಾರ್ಥಕಾರಿಣ್ಯನಾತ್ಮನಿ ಆತ್ಮೋಪಚಾರಃ — ತದ್ವತ್ ; ನ, ಸದಸ್ಮೀತಿ ಸತ್ಸತ್ಯಾಭಿಸಂಧಸ್ಯ ‘ತಸ್ಯ ತಾವದೇವ ಚಿರಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧೪ । ೨) ಇತಿ ಮೋಕ್ಷೋಪದೇಶಾತ್ । ಸೋಽಪ್ಯುಪಚಾರ ಇತಿ ಚೇತ್— ಪ್ರಧಾನಾತ್ಮಾಭಿಸಂಧಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಸಾಮೀಪ್ಯಂ ವರ್ತತ ಇತಿ ಮೋಕ್ಷೋಪದೇಶೋಽಪ್ಯುಪಚರಿತ ಏವ, ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಗ್ರಾಮಂ ಗಂತುಂ ಪ್ರಸ್ಥಿತಃ ಪ್ರಾಪ್ತವಾನಹಂ ಗ್ರಾಮಮಿತಿ ಬ್ರೂಯಾತ್ತ್ವಗಪೇಕ್ಷಯಾ — ತದ್ವತ್ ; ನ, ಯೇನ ವಿಜ್ಞಾತೇನಾವಿಜ್ಞಾತಂ ವಿಜ್ಞಾತಂ ಭವತೀತ್ಯುಪಕ್ರಮಾತ್ । ಸತಿ ಏಕಸ್ಮಿನ್ವಿಜ್ಞಾತೇ ಸರ್ವಂ ವಿಜ್ಞಾತಂ ಭವತಿ, ತದನನ್ಯತ್ವಾತ್ ಸರ್ವಸ್ಯಾದ್ವಿತೀಯವಚನಾಚ್ಚ । ನ ಚ ಅನ್ಯದ್ವಿಜ್ಞಾತವ್ಯಮವಶಿಷ್ಟಂ ಶ್ರಾವಿತಂ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಅನುಮೇಯಂ ವಾ ಲಿಂಗತಃ ಅಸ್ತಿ, ಯೇನ ಮೋಕ್ಷೋಪದೇಶ ಉಪಚರಿತಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಸರ್ವಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಪಾಠಕಾರ್ಥಸ್ಯ ಉಪಚರಿತತ್ವಪರಿಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ವೃಥಾ ಶ್ರಮಃ ಪರಿಕಲ್ಪಯಿತುಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಪುರುಷಾರ್ಥಸಾಧನವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತರ್ಕೇಣೈವಾಧಿಗತತ್ವಾತ್ತಸ್ಯ । ತಸ್ಮಾದ್ವೇದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾತ್ ನ ಯುಕ್ತಃ ಶ್ರುತಾರ್ಥಪರಿತ್ಯಾಗಃ । ಅತಃ ಚೇತನಾವತ್ಕಾರಣಂ ಜಗತ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥

ತೇಷಾಂ ಜೀವಾವಿಷ್ಟಾನಾಂ ಖಲು ಏಷಾಂ ಪಕ್ಷ್ಯಾದೀನಾಂ ಭೂತಾನಾಮ್ , ಏಷಾಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷನಿರ್ದೇಶಾತ್ , ನ ತು ತೇಜಃಪ್ರಭೃತೀನಾಮ್ , ತೇಷಾಂ ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣಸ್ಯ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ ; ಅಸತಿ ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷನಿರ್ದೇಶಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ದೇವತಾಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾಚ್ಚ ತೇಜಃಪ್ರಭೃತಿಷು — ‘ಇಮಾಸ್ತಿಸ್ರೋ ದೇವತಾಃ’ ಇತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ ತೇಷಾಂ ಖಲ್ವೇಷಾಂ ಭೂತಾನಾಂ ಪಕ್ಷಿಪಶುಸ್ಥಾವರಾದೀನಾಂ ತ್ರೀಣ್ಯೇವ ನಾತಿರಿಕ್ತಾನಿ ಬೀಜಾನಿ ಕಾರಣಾನಿ ಭವಂತಿ । ಕಾನಿ ತಾನೀತಿ, ಉಚ್ಯಂತೇ — ಆಂಡಜಮ್ ಅಂಡಾಜ್ಜಾತಮಂಡಜಮ್ ಅಂಡಜಮೇವ ಆಂಡಜಂ ಪಕ್ಷ್ಯಾದಿ । ಪಕ್ಷಿಸರ್ಪಾದಿಭ್ಯೋ ಹಿ ಪಕ್ಷಿಸರ್ಪಾದಯೋ ಜಾಯಮಾನಾ ದೃಶ್ಯಂತೇ । ತೇನ ಪಕ್ಷೀ ಪಕ್ಷಿಣಾಂ ಬೀಜಂ ಸರ್ಪಃ ಸರ್ಪಾಣಾಂ ಬೀಜಂ ತಥಾ ಅನ್ಯದಪ್ಯಂಡಾಜ್ಜಾತಂ ತಜ್ಜಾತೀಯಾನಾಂ ಬೀಜಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನನು ಅಂಡಾಜ್ಜಾತಮ್ ಅಂಡಜಮುಚ್ಯತೇ, ಅತೋಽಂಡಮೇವ ಬೀಜಮಿತಿ ಯುಕ್ತಮ್ ; ಕಥಮಂಡಜಂ ಬೀಜಮುಚ್ಯತೇ ? ಸತ್ಯಮೇವಂ ಸ್ಯಾತ್ , ಯದಿ ತ್ವದಿಚ್ಛಾತಂತ್ರಾ ಶ್ರುತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ ; ಸ್ವತಂತ್ರಾ ತು ಶ್ರುತಿಃ, ಯತ ಆಹ ಅಂಡಜಾದ್ಯೇವ ಬೀಜಂ ನ ಅಂಡಾದೀತಿ । ದೃಶ್ಯತೇ ಚ ಅಂಡಜಾದ್ಯಭಾವೇ ತಜ್ಜಾತೀಯಸಂತತ್ಯಭಾವಃ, ನ ಅಂಡಾದ್ಯಭಾವೇ । ಅತಃ ಅಂಡಜಾದೀನ್ಯೇವ ಬೀಜಾನಿ ಅಂಡಜಾದೀನಾಮ್ । ತಥಾ ಜೀವಾಜ್ಜಾತಂ ಜೀವಜಂ ಜರಾಯುಜಮಿತ್ಯೇತತ್ಪುರುಷಪಶ್ವಾದಿ । ಉದ್ಭಿಜ್ಜಮ್ ಉದ್ಭಿನತ್ತೀತ್ಯುದ್ಭಿತ್ ಸ್ಥಾವರಂ ತತೋ ಜಾತಮುದ್ಭಿಜ್ಜಮ್ , ಧಾನಾ ವಾ ಉದ್ಭಿತ್ ತತೋ ಜಾಯತ ಇತ್ಯುದ್ಭಿಜ್ಜಂ ಸ್ಥಾವರಬೀಜಂ ಸ್ಥಾವರಾಣಾಂ ಬೀಜಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ವೇದಜಸಂಶೋಕಜಯೋರಂಡಜೋದ್ಭಿಜ್ಜಯೋರೇವ ಯಥಾಸಂಭವಮಂತರ್ಭಾವಃ । ಏವಂ ಹಿ ಅವಧಾರಣಂ ತ್ರೀಣ್ಯೇವ ಬೀಜಾನೀತ್ಯುಪಪನ್ನಂ ಭವತಿ ॥

ಸೇಯಂ ಪ್ರಕೃತಾ ಸದಾಖ್ಯಾ ತೇಜೋಬನ್ನಯೋನಿಃ ದೇವತಾ ಉಕ್ತಾ ಐಕ್ಷತ ಈಕ್ಷಿತವತೀ ಯಥಾಪೂರ್ವಂ ಬಹು ಸ್ಯಾಮಿತಿ । ತದೇವ ಬಹುಭವನಂ ಪ್ರಯೋಜನಂ ನಾದ್ಯಾಪಿ ನಿರ್ವೃತ್ತಮ್ ಇತ್ಯತಃ ಈಕ್ಷಾಂ ಪುನಃ ಕೃತವತೀ ಬಹುಭವನಮೇವ ಪ್ರಯೋಜನಮುರರೀಕೃತ್ಯ । ಕಥಮ್ ? ಹಂತ ಇದಾನೀಮಹಮಿಮಾಃ ಯಥೋಕ್ತಾಃ ತೇಜಆದ್ಯಾಃ ತಿಸ್ರೋ ದೇವತಾಃ ಅನೇನ ಜೀವೇನೇತಿ ಸ್ವಬುದ್ಧಿಸ್ಥಂ ಪೂರ್ವಸೃಷ್ಟ್ಯನುಭೂತಪ್ರಾಣಧಾರಣಮ್ ಆತ್ಮಾನಮೇವ ಸ್ಮರಂತೀ ಆಹ— ಅನೇನ ಜೀವೇನ ಆತ್ಮನೇತಿ । ಪ್ರಾಣಧಾರಣಕರ್ತ್ರಾ ಆತ್ಮನೇತಿ ವಚನಾತ್ ಸ್ವಾತ್ಮನೋಽವ್ಯತಿರಿಕ್ತೇನ ಚೈತನ್ಯಸ್ವರೂಪತಯಾ ಅವಿಶಿಷ್ಟೇನೇತ್ಯೇತದ್ದರ್ಶಯತಿ । ಅನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ತೇಜೋಬನ್ನಭೂತಮಾತ್ರಾಸಂಸರ್ಗೇಣ ಲಬ್ಧವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನಾ ಸತೀ ನಾಮ ಚ ರೂಪಂ ಚ ನಾಮರೂಪೇ ವ್ಯಾಕರವಾಣಿ ವಿಸ್ಪಷ್ಟಮಾಕರವಾಣಿ, ಅಸೌನಾಮಾಯಮ್ ಇದಂರೂಪ ಇತಿ ವ್ಯಾಕುರ್ಯಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ನನು ನ ಯುಕ್ತಮಿದಮ್ — ಅಸಂಸಾರಿಣ್ಯಾಃ ಸರ್ವಜ್ಞಾಯಾಃ ದೇವತಾಯಾಃ ಬುದ್ಧಿಪೂರ್ವಕಮನೇಕಶತಸಹಸ್ರಾನರ್ಥಾಶ್ರಯಂ ದೇಹಮನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ದುಃಖಮನುಭವಿಷ್ಯಾಮೀತಿ ಸಂಕಲ್ಪನಮ್ , ಅನುಪ್ರವೇಶಶ್ಚ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇ ಸತಿ । ಸತ್ಯಮೇವಂ ನ ಯುಕ್ತಂ ಸ್ಯಾತ್ — ಯದಿ ಸ್ವೇನೈವಾವಿಕೃತೇನ ರೂಪೇಣಾನುಪ್ರವಿಶೇಯಂ ದುಃಖಮನುಭವೇಯಮಿತಿ ಚ ಸಂಕಲ್ಪಿತವತೀ ; ನ ತ್ವೇವಮ್ । ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ? ಅನೇನ ಜೀವೇನ ಆತ್ಮನಾ ಅನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ಇತಿ ವಚನಾತ್ । ಜೀವೋ ಹಿ ನಾಮ ದೇವತಾಯಾ ಆಭಾಸಮಾತ್ರಮ್ , ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿ ಭೂತಮಾತ್ರಾಸಂಸರ್ಗಜನಿತಃ — ಆದರ್ಶೇ ಇವ ಪ್ರವಿಷ್ಟಃ ಪುರುಷಪ್ರತಿಬಿಂಬಃ, ಜಲಾದಿಷ್ವಿವ ಚ ಸೂರ್ಯಾದೀನಾಮ್ । ಅಚಿಂತ್ಯಾನಂತಶಕ್ತಿಮತ್ಯಾ ದೇವತಾಯಾಃ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಸಂಬಂಧಃ ಚೈತನ್ಯಾಭಾಸಃ ದೇವತಾಸ್ವರೂಪವಿವೇಕಾಗ್ರಹಣನಿಮಿತ್ತಃ ಸುಖೀ ದುಃಖೀ ಮೂಢ ಇತ್ಯಾದ್ಯನೇಕವಿಕಲ್ಪಪ್ರತ್ಯಯಹೇತುಃ । ಛಾಯಾಮಾತ್ರೇಣ ಜೀವರೂಪೇಣಾನುಪ್ರವಿಷ್ಟತ್ವಾತ್ ದೇವತಾ ನ ದೈಹಿಕೈಃ ಸ್ವತಃ ಸುಖದುಃಖಾದಿಭಿಃ ಸಂಬಧ್ಯತೇ — ಯಥಾ ಪುರುಷಾದಿತ್ಯಾದಯಃ ಆದರ್ಶೋದಕಾದಿಷು ಚ್ಛಾಯಾಮಾತ್ರೇಣಾನುಪ್ರವಿಷ್ಟಾಃ ಆದರ್ಶೋದಕಾದಿದೋಷೈರ್ನ ಸಂಬಧ್ಯಂತೇ — ತದ್ವದ್ದೇವತಾಪಿ । ‘ಸೂರ್ಯೋ ಯಥಾ ಸರ್ವಲೋಕಸ್ಯ ಚಕ್ಷುರ್ನ ಲಿಪ್ಯತೇ ಚಾಕ್ಷುಷೈರ್ಬಾಹ್ಯದೋಷೈಃ । ಏಕಸ್ತಥಾ ಸರ್ವಭೂತಾಂತರಾತ್ಮಾ ನ ಲಿಪ್ಯತೇ ಲೋಕದುಃಖೇನ ಬಾಹ್ಯಃ’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೩ । ೧) ‘ಆಕಾಶವತ್ಸರ್ವಗತಶ್ಚ ನಿತ್ಯಃ’ (ಶತ. ಬ್ರಾ. ೧೦ । ೬ । ೩ । ೨) ಇತಿ ಹಿ ಕಾಠಕೇ ; ‘ಧ್ಯಾಯತೀವ ಲೇಲಾಯತೀವ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೭) ಇತಿ ಚ ವಾಜಸನೇಯಕೇ । ನನು ಚ್ಛಾಯಾಮಾತ್ರಶ್ಚೇಜ್ಜೀವಃ ಮೃಷೈವ ಪ್ರಾಪ್ತಃ, ತಥಾ ಪರಲೋಕೇಹಲೋಕಾದಿ ಚ ತಸ್ಯ । ನೈಷ ದೋಷಃ, ಸದಾತ್ಮನಾ ಸತ್ಯತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ಸರ್ವಂ ಚ ನಾಮರೂಪಾದಿ ಸದಾತ್ಮನೈವ ಸತ್ಯಂ ವಿಕಾರಜಾತಮ್ , ಸ್ವತಸ್ತ್ವನೃತಮೇವ, ‘ವಾಚಾರಂಭಣಂ ವಿಕಾರೋ ನಾಮಧೇಯಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧ । ೪) ಇತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಜೀವೋಽಪೀತಿ । ಯಕ್ಷಾನುರೂಪೋ ಹಿ ಬಲಿರಿತಿ ನ್ಯಾಯಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ । ಅತಃ ಸದಾತ್ಮನಾ ಸರ್ವವ್ಯವಹಾರಾಣಾಂ ಸರ್ವವಿಕಾರಾಣಾಂ ಚ ಸತ್ಯತ್ವಂ ಸತೋಽನ್ಯತ್ವೇ ಚ ಅನೃತತ್ವಮಿತಿ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ದೋಷಃ ತಾರ್ಕಿಕೈರಿಹಾನುವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಃ, ಯಥಾ ಇತರೇತರವಿರುದ್ಧದ್ವೈತವಾದಾಃ ಸ್ವಬುದ್ಧಿವಿಕಲ್ಪಮಾತ್ರಾ ಅತತ್ತ್ವನಿಷ್ಠಾ ಇತಿ ಶಕ್ಯಂ ವಕ್ತುಮ್ ॥

ಸೈವಂ ತಿಸ್ರೋ ದೇವತಾಃ ಅನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ಸ್ವಾತ್ಮಾವಸ್ಥೇ ಬೀಜಭೂತೇ ಅವ್ಯಾಕೃತೇ ನಾಮರೂಪೇ ವ್ಯಾಕರವಾಣೀತಿ ಈಕ್ಷಿತ್ವಾ ತಾಸಾಂ ಚ ತಿಸೃಣಾಂ ದೇವತಾನಾಮೇಕೈಕಾಂ ತ್ರಿವೃತಂ ತ್ರಿವೃತಂ ಕರವಾಣಿ — ಏಕೈಕಸ್ಯಾಸ್ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣೇ ಏಕೈಕಸ್ಯಾಃ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ದ್ವಯೋರ್ದ್ವಯೋರ್ಗುಣಭಾವಃ ; ಅನ್ಯಥಾ ಹಿ ರಜ್ಜ್ವಾ ಇವ ಏಕಮೇವ ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣಂ ಸ್ಯಾತ್ , ನ ತು ತಿಸೃಣಾಂ ಪೃಥಕ್ಪೃಥಕ್ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣಮಿತಿ । ಏವಂ ಹಿ ತೇಜೋಬನ್ನಾನಾಂ ಪೃಥಙ್ನಾಮಪ್ರತ್ಯಯಲಾಭಃ ಸ್ಯಾತ್ — ತೇಜ ಇದಮ್ ಇಮಾ ಆಪಃ ಅನ್ನಮಿದಮ್ ಇತಿ ಚ । ಸತಿ ಚ ಪೃಥಙ್ನಾಮಪ್ರತ್ಯಯಲಾಭೇ ದೇವತಾನಾಂ ಸಮ್ಯಗ್ವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ ಪ್ರಯೋಜನಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಏವಮೀಕ್ಷಿತ್ವಾ ಸೇಯಂ ದೇವತಾ ಇಮಾಸ್ತಿಸ್ರೋ ದೇವತಾಃ ಅನೇನೈವ ಯಥೋಕ್ತೇನೈವ ಜೀವೇನ ಸೂರ್ಯಬಿಂಬವದಂತಃ ಪ್ರವಿಶ್ಯ ವೈರಾಜಂ ಪಿಂಡಂ ಪ್ರಥಮಂ ದೇವಾದೀನಾಂ ಚ ಪಿಂಡಾನನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ಯಥಾಸಂಕಲ್ಪಮೇವ ನಾಮರೂಪೇ ವ್ಯಾಕರೋತ್ — ಅಸೌನಾಮಾ ಅಯಮ್ ಇದಂರೂಪ ಇತಿ ॥

ತಾಸಾಂ ಚ ದೇವತಾನಾಂ ಗುಣಪ್ರಧಾನಭಾವೇನ ತ್ರಿವೃತಂ ತ್ರಿವೃತಮ್ ಏಕೈಕಾಮಕರೋತ್ ಕೃತವತೀ ದೇವತಾ । ತಿಷ್ಠತು ತಾವದ್ದೇವತಾದಿಪಿಂಡಾನಾಂ ನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಂ ವ್ಯಾಕೃತಾನಾಂ ತೇಜೋಬನ್ನಮಯತ್ವೇನ ತ್ರಿಧಾತ್ವಮ್ , ಯಥಾ ತು ಬಹಿರಿಮಾಃ ಪಿಂಡೇಭ್ಯಸ್ತಿಸ್ರೋ ದೇವತಾತ್ತ್ರಿವೃದೇಕೈಕಾ ಭವತಿ ತನ್ಮೇ ಮಮ ನಿಗದತಃ ವಿಜಾನೀಹಿ ವಿಸ್ಪಷ್ಟಮ್ ಅವಧಾರಯ ಉದಾಹರಣತಃ ॥

ಯತ್ತದ್ದೇವತಾನಾಂ ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣಮುಕ್ತಮ್ ತಸ್ಯೈವೋದಾಹರಣಮುಚ್ಯತೇ — ಉದಾಹರಣಂ ನಾಮ ಏಕದೇಶಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಅಶೇಷಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮುದಾಹ್ರಿಯತ ಇತಿ । ತದೇತದಾಹ — ಯದಗ್ನೇಃ ತ್ರಿವೃತ್ಕೃತಸ್ಯ ರೋಹಿತಂ ರೂಪಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಲೋಕೇ, ತತ್ ಅತ್ರಿವೃತ್ಕೃತಸ್ಯ ತೇಜಸೋ ರೂಪಮಿತಿ ವಿದ್ಧಿ । ತಥಾ ಯಚ್ಛುಕ್ಲಂ ರೂಪಮಗ್ನೇರೇವ ತದಪಾಮತ್ರಿವೃತ್ಕೃತಾನಾಮ್ ; ಯತ್ಕೃಷ್ಣಂ ತಸ್ಯೈವಾಗ್ನೇಃ ರೂಪಮ್ ತದನ್ನಸ್ಯ ಪೃಥಿವ್ಯಾಃ ಅತ್ರಿವೃತ್ಕೃತಾಯಾಃ ಇತಿ ವಿದ್ಧಿ । ತತ್ರೈವಂ ಸತಿ ರೂಪತ್ರಯವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಅಗ್ನಿರಿತಿ ಯನ್ಮನ್ಯಸೇ ತ್ವಮ್ , ತಸ್ಯಾಗ್ನೇರಗ್ನಿತ್ವಮಿದಾನೀಮ್ ಅಪಾಗಾತ್ ಅಪಗತಮ್ । ಪ್ರಾಗ್ರೂಪತ್ರಯವಿವೇಕವಿಜ್ಞಾನಾತ್ ಯಾ ಅಗ್ನಿಬುದ್ಧಿರಾಸೀತ್ ತೇ, ಸಾ ಅಗ್ನಿಬುದ್ಧಿರಪಗತಾ ಅಗ್ನಿಶಬ್ದಶ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ — ಯಥಾ ದೃಶ್ಯಮಾನರಕ್ತೋಪಧಾನಸಂಯುಕ್ತಃ ಸ್ಫಟಿಕೋ ಗೃಹ್ಯಮಾಣಃ ಪದ್ಮರಾಗೋಽಯಮಿತಿಶಬ್ದಬುದ್ಧ್ಯೋಃ ಪ್ರಯೋಜಕೋ ಭವತಿ ಪ್ರಾಗುಪಧಾನಸ್ಫಟಿಕಯೋರ್ವಿವೇಕವಿಜ್ಞಾನಾತ್ , ತದ್ವಿವೇಕವಿಜ್ಞಾನೇ ತು ಪದ್ಮರಾಗಶಬ್ದಬುದ್ಧೀ ನಿವರ್ತೇತೇ ತದ್ವಿವೇಕವಿಜ್ಞಾತುಃ — ತದ್ವತ್ । ನನು ಕಿಮತ್ರ ಬುದ್ಧಿಶಬ್ದಕಲ್ಪನಯಾ ಕ್ರಿಯತೇ, ಪ್ರಾಗ್ರೂಪತ್ರಯವಿವೇಕಕರಣಾದಗ್ನಿರೇವಾಸೀತ್ , ತದಗ್ನೇರಗ್ನಿತ್ವಂ ರೋಹಿತಾದಿರೂಪವಿವೇಕಕರಣಾದಪಾಗಾದಿತಿ ಯುಕ್ತಮ್ — ಯಥಾ ತಂತ್ವಪಕರ್ಷಣೇ ಪಟಾಭಾವಃ । ನೈವಮ್ , ಬುದ್ಧಿಶಬ್ದಮಾತ್ರಮೇವ ಹಿ ಅಗ್ನಿಃ ; ಯತ ಆಹ ವಾಚಾರಂಭಣಮಗ್ನಿರ್ನಾಮ ವಿಕಾರೋ ನಾಮಧೇಯಂ ನಾಮಮಾತ್ರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತಃ ಅಗ್ನಿಬುದ್ಧಿರಪಿ ಮೃಷೈವ । ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ತತ್ರ ಸತ್ಯಮ್ ? ತ್ರೀಣಿ ರೂಪಾಣೀತ್ಯೇವ ಸತ್ಯಮ್ , ನಾಣುಮಾತ್ರಮಪಿ ರೂಪತ್ರಯವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಸತ್ಯಮಸ್ತೀತ್ಯವಧಾರಣಾರ್ಥಃ ॥

ತಥಾ ಯದಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ಯಚ್ಚಂದ್ರಮಸೋ ಯದ್ವಿದ್ಯುತ ಇತ್ಯಾದಿ ಸಮಾನಮ್ । ನನು ‘ಯಥಾ ತು ಖಲು ಸೋಮ್ಯೇಮಾಸ್ತಿಸ್ರೋ ದೇವತಾಸ್ತ್ರಿವೃತ್ತ್ರಿವೃದೇಕೈಕಾ ಭವತಿ ತನ್ಮೇ ವಿಜಾನೀಹಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೪ । ೪) ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ತೇಜಸ ಏವ ಚತುರ್ಭಿರಪ್ಯುದಾಹರಣೈಃ ಅಗ್ನ್ಯಾದಿಭಿಃ ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣಂ ದರ್ಶಿತಮ್ , ನ ಅಬನ್ನಯೋರುದಾಹರಣಂ ದರ್ಶಿತಂ ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣೇ । ನೈಷ ದೋಷಃ ಅಬನ್ನವಿಷಯಾಣ್ಯಪ್ಯುದಾಹರಣಾನಿ ಏವಮೇವ ಚ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಾನೀತಿ ಮನ್ಯತೇ ಶ್ರುತಿಃ । ತೇಜಸ ಉದಾಹರಣಮುಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಮ್ , ರೂಪವತ್ತ್ವಾತ್ಸ್ಪಷ್ಟಾರ್ಥತ್ವೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚ । ಗಂಧರಸಯೋರನುದಾಹರಣಂ ತ್ರಯಾಣಾಮಸಂಭವಾತ್ । ನ ಹಿ ಗಂಧರಸೌ ತೇಜಸಿ ಸ್ತಃ । ಸ್ಪರ್ಶಶಬ್ದಯೋರನುದಾಹರಣಂ ವಿಭಾಗೇನ ದರ್ಶಯಿತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ಯದಿ ಸರ್ವಂ ಜಗತ್ ತ್ರಿವೃತ್ಕೃತಮಿತಿ ಅಗ್ನ್ಯಾದಿವತ್ ತ್ರೀಣಿ ರೂಪಾಣೀತ್ಯೇವ ಸತ್ಯಮ್ , ಅಗ್ನೇರಗ್ನಿತ್ವವತ್ ಅಪಾಗಾಜ್ಜಗತೋ ಜಗತ್ತ್ವಮ್ । ತಥಾ ಅನ್ನಸ್ಯಾಪ್ಯಪ್ಶುಂಗತ್ವಾತ್ ಆಪ ಇತ್ಯೇವ ಸತ್ಯಂ ವಾಚಾರಂಭಣಮಾತ್ರಮನ್ನಮ್ । ತಥಾ ಅಪಾಮಪಿ ತೇಜಃಶುಂಗತ್ವಾತ್ ವಾಚಾರಂಭಣತ್ವಂ ತೇಜ ಇತ್ಯೇವ ಸತ್ಯಮ್ । ತೇಜಸೋಽಪಿಸಚ್ಛುಂಗತ್ವಾತ್ ವಾಚಾರಂಭಣತ್ವಂ ಸದಿತ್ಯೇವ ಸತ್ಯಮ್ ಇತ್ಯೇಷೋಽರ್ಥೋ ವಿವಕ್ಷಿತಃ । ನನು ವಾಯ್ವಂತರಿಕ್ಷೇ ತು ಅತ್ರಿವೃತ್ಕೃತೇ ತೇಜಃಪ್ರಭೃತಿಷ್ವನಂತರ್ಭೂತತ್ವಾತ್ ಅವಶಿಷ್ಯೇತೇ, ಏವಂ ಗಂಧರಸಶಬ್ದಸ್ಪರ್ಶಾಶ್ಚಾವಶಿಷ್ಟಾ ಇತಿ ಕಥಂ ಸತಾ ವಿಜ್ಞಾತೇನ ಸರ್ವಮನ್ಯದವಿಜ್ಞಾತಂ ವಿಜ್ಞಾತಂ ಭವೇತ್ ? ತದ್ವಿಜ್ಞಾನೇ ವಾ ಪ್ರಕಾರಾಂತರಂ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ನೈಷ ದೋಷಃ, ರೂಪವದ್ದ್ರವ್ಯೇ ಸರ್ವಸ್ಯ ದರ್ಶನಾತ್ । ಕಥಮ್ ? ತೇಜಸಿ ತಾವದ್ರೂಪವತಿ ಶಬ್ದಸ್ಪರ್ಶಯೋರಪ್ಯುಪಲಂಭಾತ್ ವಾಯ್ವಂತರಿಕ್ಷಯೋಃ ತತ್ರ ಸ್ಪರ್ಶಶಬ್ದಗುಣವತೋಃ ಸದ್ಭಾವೋ ಅನುಮೀಯತೇ । ತಥಾ ಅಬನ್ನಯೋಃ ರೂಪವತೋ ರಸಗಂಧಾಂತರ್ಭಾವ ಇತಿ । ರೂಪವತಾಂ ತ್ರಯಾಣಾಂ ತೇಜೋಬನ್ನಾನಾಂ ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣಪ್ರದರ್ಶನೇನ ಸರ್ವಂ ತದಂತರ್ಭೂತಂ ಸದ್ವಿಕಾರತ್ವಾತ್ ತ್ರೀಣ್ಯೇವ ರೂಪಾಣಿ ವಿಜ್ಞಾತಂ ಮನ್ಯತೇ ಶ್ರುತಿಃ । ನ ಹಿ ಮೂರ್ತಂ ರೂಪವದ್ದ್ರವ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ವಾಯ್ವಾಕಾಶಯೋಃ ತದ್ಗುಣಯೋರ್ಗಂಧರಸಯೋರ್ವಾ ಗ್ರಹಣಮಸ್ತಿ । ಅಥವಾ ರೂಪವತಾಮಪಿ ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣಂ ಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಮೇವ ಮನ್ಯತೇ ಶ್ರುತಿಃ । ಯಥಾ ತು ತ್ರಿವೃತ್ಕೃತೇ ತ್ರೀಣಿ ರೂಪಾಣೀತ್ಯೇವ ಸತ್ಯಮ್ , ತಥಾ ಪಂಚೀಕರಣೇಽಪಿ ಸಮಾನೋ ನ್ಯಾಯ ಇತ್ಯತಃ ಸರ್ವಸ್ಯ ಸದ್ವಿಕಾರತ್ವಾತ್ ಸತಾ ವಿಜ್ಞಾತೇನ ಸರ್ವಮಿದಂ ವಿಜ್ಞಾತಂ ಸ್ಯಾತ್ ಸದೇಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಂ ಸತ್ಯಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮೇವ ಭವತಿ । ತದೇಕಸ್ಮಿನ್ಸತಿ ವಿಜ್ಞಾತೇ ಸರ್ವಮಿದಂ ವಿಜ್ಞಾತಂ ಭವತೀತಿ ಸೂಕ್ತಮ್ ॥

ಏತತ್ ವಿದ್ವಾಂಸಃ ವಿದಿತವಂತಃ ಪೂರ್ವೇ ಅತಿಕ್ರಾಂತಾಃ ಮಹಾಶಾಲಾಃ ಮಹಾಶ್ರೋತ್ರಿಯಾಃ ಆಹುಃ ಹ ಸ್ಮ ವೈ ಕಿಲ । ಕಿಮುಕ್ತವಂತ ಇತಿ, ಆಹ — ನ ನಃ ಅಸ್ಮಾಕಂ ಕುಲೇ ಅದ್ಯ ಇದಾನೀಂ ಯಥೋಕ್ತವಿಜ್ಞಾನವತಾಂ ಕಶ್ಚನ ಕಶ್ಚಿದಪಿ ಅಶ್ರುತಮಮತಮವಿಜ್ಞಾತಮ್ ಉದಾಹರಿಷ್ಯತಿ ನೋದಾಹರಿಷ್ಯತಿ, ಸರ್ವಂ ವಿಜ್ಞಾತಮೇವ ಅಸ್ಮತ್ಕುಲೀನಾನಾಂ ಸದ್ವಿಜ್ಞಾನವತ್ತ್ವಾತ್ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ತೇ ಪುನಃ ಕಥಂ ಸರ್ವಂ ವಿಜ್ಞಾತವಂತ ಇತಿ, ಆಹ — ಏಭ್ಯಃ ತ್ರಿಭ್ಯಃ ರೋಹಿತಾದಿರೂಪೇಭ್ಯಃ ತ್ರಿವೃತ್ಕೃತೇಭ್ಯಃ ವಿಜ್ಞಾತೇಭ್ಯಃ ಸರ್ವಮಪ್ಯನ್ಯಚ್ಛಿಷ್ಟಮೇವಮೇವೇತಿ ವಿದಾಂಚಕ್ರುಃ ವಿಜ್ಞಾತವಂತಃ ಯಸ್ಮಾತ್ , ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಜ್ಞಾ ಏವ ಸದ್ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ ತೇ ಆಸುರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥವಾ ಏಭ್ಯೋ ವಿದಾಂಚಕ್ರುರಿತಿ ಅಗ್ನ್ಯಾದಿಭ್ಯೋ ದೃಷ್ಟಾಂತೇಭ್ಯೋ ವಿಜ್ಞಾತೇಭ್ಯಃ ಸರ್ವಮನ್ಯದ್ವಿದಾಂಚಕ್ರುರಿತ್ಯೇತತ್ ॥

ಕಥಮ್ ? ಯದನ್ಯದ್ರೂಪೇಣ ಸಂದಿಹ್ಯಮಾನೇ ಕಪೋತಾದಿರೂಪೇ ರೋಹಿತಮಿವ ಯದ್ಗೃಹ್ಯಮಾಣಮಭೂತ್ ತೇಷಾಂ ಪೂರ್ವೇಷಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಮ್ , ತತ್ತೇಜಸೋ ರೂಪಮಿತಿ ವಿದಾಂಚಕ್ರುಃ । ತಥಾ ಯಚ್ಛುಕ್ಲಮಿವಾಭೂದ್ಗೃಹ್ಯಮಾಣಂ ತದಪಾಂ ರೂಪಮ್ , ಯತ್ಕೃಷ್ಣಮಿವ । ಗೃಹ್ಯಮಾಣಂ ತದನ್ನಸ್ಯೇತಿ ವಿದಾಂಚಕ್ರುಃ । ಏವಮೇವಾತ್ಯಂತದುರ್ಲಕ್ಷ್ಯಂ ಯತ್ ಉ ಅಪಿ ಅವಿಜ್ಞಾತಮಿವ ವಿಶೇಷತೋ ಅಗೃಹ್ಯಮಾಣಮಭೂತ್ ತದಪ್ಯೇತಾಸಾಮೇವ ತಿಸೃಣಾಂ ದೇವತಾನಾಂ ಸಮಾಸಃ ಸಮುದಾಯ ಇತಿ ವಿದಾಂಚಕ್ರುಃ । ಏವಂ ತಾವದ್ಬಾಹ್ಯಂ ವಸ್ತ್ವಗ್ನ್ಯಾದಿವದ್ವಿಜ್ಞಾತಮ್ , ತಥೇದಾನೀಂ ಯಥಾ ತು ಖಲು ಹೇ ಸೋಮ್ಯ ಇಮಾಃ ಯಥೋಕ್ತಾಸ್ತಿಸ್ರೋ ದೇವತಾಃ ಪುರುಷಂ ಶಿರಃಪಾಣ್ಯಾದಿಲಕ್ಷಣಂ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಸಂಘಾತಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಪುರುಷೇಣೋಪಯುಜ್ಯಮಾನಾಃ ತ್ರಿವೃತ್ತ್ರಿವೃದೇಕೈಕಾ ಭವತಿ, ತತ್ ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಂ ವಿಜಾನೀಹಿ ನಿಗದತಃ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಆಹ ॥

ಅನ್ನಮ್ ಅಶಿತಂ ಭುಕ್ತಂ ತ್ರೇಧಾ ವಿಧೀಯತೇ ಜಾಠರೇಣಾಗ್ನಿನಾ ಪಚ್ಯಮಾನಂ ತ್ರಿಧಾ ವಿಭಜ್ಯತೇ । ಕಥಮ್ ? ತಸ್ಯಾನ್ನಸ್ಯ ತ್ರಿಧಾ ವಿಧೀಯಮಾನಸ್ಯ ಯಃ ಸ್ಥವಿಷ್ಠಃ ಸ್ಥೂಲತಮೋ ಧಾತುಃ ಸ್ಥೂಲತಮಂ ವಸ್ತು ವಿಭಕ್ತಸ್ಯ ಸ್ಥೂಲಾಂಶಃ, ತತ್ಪುರೀಷಂ ಭವತಿ ; ಯೋ ಮಧ್ಯಮಾಂಶಃ ಧಾತುರನ್ನಸ್ಯ, ತದ್ರಸಾದಿಕ್ರಮೇಣ ಪರಿಣಮ್ಯ ಮಾಂಸಂ ಭವತಿ ; ಯಃ ಅಣಿಷ್ಠಃ ಅಣುತಮೋ ಧಾತುಃ, ಸ ಊರ್ಧ್ವಂ ಹೃದಯಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಸೂಕ್ಷ್ಮಾಸು ಹಿತಾಖ್ಯಾಸು ನಾಡೀಷು ಅನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ವಾಗಾದಿಕರಣಸಂಘಾತಸ್ಯ ಸ್ಥಿತಿಮುತ್ಪಾದಯನ್ ಮನೋ ಭವತಿ । ಮನೋರೂಪೇಣ ವಿಪರಿಣಮನ್ ಮನಸ ಉಪಚಯಂ ಕರೋತಿ । ತತಶ್ಚ ಅನ್ನೋಪಚಿತತ್ವಾತ್ ಮನಸಃ ಭೌತಿಕತ್ವಮೇವ ನ ವೈಶೇಷಿಕತಂತ್ರೋಕ್ತಲಕ್ಷಣಂ ನಿತ್ಯಂ ನಿರವಯವಂ ಚೇತಿ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಯದಪಿ ಮನೋಽಸ್ಯ ದೈವಂ ಚಕ್ಷುರಿತಿ ವಕ್ಷ್ಯತಿ ತದಪಿ ನ ನಿತ್ಯತ್ವಾಪೇಕ್ಷಯಾ ; ಕಿಂ ತರ್ಹಿ, ಸೂಕ್ಷ್ಮವ್ಯವಹಿತವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟಾದಿಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯವಿಷಯವ್ಯಾಪಾರಕತ್ವಾಪೇಕ್ಷಯಾ । ಯಚ್ಚಾನ್ಯೇಂದ್ರಿಯವಿಷಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ನಿತ್ಯತ್ವಮ್ , ತದಪ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿಕಮೇವೇತಿ ವಕ್ಷ್ಯಾಮಃ, ‘ಸತ್ . . . ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್’ ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ॥

ತಥಾ ಆಪಃ ಪೀತಾಃ ತ್ರೇಧಾ ವಿಧೀಯಂತೇ । ತಾಸಾಂ ಯಃ ಸ್ಥವಿಷ್ಠೋ ಧಾತುಃ, ತನ್ಮೂತ್ರಂ ಭವತಿ, ಯೋ ಮಧ್ಯಮಃ, ತಲ್ಲೋಹಿತಂ ಭವತಿ ; ಯೋಽಣಿಷ್ಠಃ, ಸ ಪ್ರಾಣೋ ಭವತಿ । ವಕ್ಷ್ಯತಿ ಹಿ — ‘ಆಪೋಮಯಃ ಪ್ರಾಣೋ ನಪಿಬತೋ ವಿಚ್ಛೇತ್ಸ್ಯತೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೭ । ೧) ಇತಿ ॥

ತಥಾ ತೇಜಃ ಅಶಿತಂ ತೈಲಘೃತಾದಿ ಭಕ್ಷಿತಂ ತ್ರೇಧಾ ವಿಧೀಯತೇ । ತಸ್ಯ ಯಃ ಸ್ಥವಿಷ್ಠೋ ಧಾತುಃ ತದಸ್ಥಿ ಭವತಿ ; ಯೋ ಮಧ್ಯಮಃ, ಸ ಮಜ್ಜಾ ಅಸ್ಥ್ಯಂತರ್ಗತಃ ಸ್ನೇಹಃ ; ಯೋಽಣಿಷ್ಠಃ ಸಾ ವಾಕ್ । ತೈಲಘೃತಾದಿಭಕ್ಷಣಾದ್ಧಿ ವಾಗ್ವಿಶದಾ ಭಾಷಣೇ ಸಮರ್ಥಾ ಭವತೀತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಲೋಕೇ ॥

ಯತ ಏವಮ್ , ಅನ್ನಮಯಂ ಹಿ ಸೋಮ್ಯ ಮನಃ ಆಪೋಮಯಃ ಪ್ರಾಣಃ ತೇಜೋಮಯೀ ವಾಕ್ । ನನು ಕೇವಲಾನ್ನಭಕ್ಷಿಣ ಆಖುಪ್ರಭೃತಯೋ ವಾಗ್ಮಿನಃ ಪ್ರಾಣವಂತಶ್ಚ, ತಥಾ ಅಬ್ಮಾತ್ರಭಕ್ಷ್ಯಾಃ ಸಾಮುದ್ರಾ ಮೀನಮಕರಪ್ರಭೃತಯೋ ಮನಸ್ವಿನೋ ವಾಗ್ಮಿನಶ್ಚ, ತಥಾ ಸ್ನೇಹಪಾನಾಮಪಿ ಪ್ರಾಣವತ್ತ್ವಂ ಮನಸ್ವಿತ್ವಂ ಚ ಅನುಮೇಯಮ್ ; ಯದಿ ಸಂತಿ, ತತ್ರ ಕಥಮನ್ನಮಯಂ ಹಿ ಸೋಮ್ಯ ಮನ ಇತ್ಯಾದ್ಯುಚ್ಯತೇ ? ನೈಷ ದೋಷಃ, ಸರ್ವಸ್ಯ ತ್ರಿವೃತ್ಕೃತತ್ವಾತ್ಸರ್ವತ್ರ ಸರ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಹಿ ಅತ್ರಿವೃತ್ಕೃತಮನ್ನಮಶ್ನಾತಿ ಕಶ್ಚಿತ್ , ಆಪೋ ವಾ ಅತ್ರಿವೃತ್ಕೃತಾಃ ಪೀಯಂತೇ, ತೇಜೋ ವಾ ಅತ್ರಿವೃತ್ಕೃತಮಶ್ನಾತಿ ಕಶ್ಚಿತ್ ಇತ್ಯನ್ನಾದಾನಾಮಾಖುಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ವಾಗ್ಮಿತ್ವಂ ಪ್ರಾಣವತ್ತ್ವಂ ಚ ಇತ್ಯಾದ್ಯವಿರುದ್ಧಮ್ । ಇತ್ಯೇವಂ ಪ್ರತ್ಯಾಯಿತಃ ಶ್ವೇತಕೇತುರಾಹ — ಭೂಯ ಏವ ಪುನರೇವ ಮಾ ಮಾಂ ಭಗವಾನ್ ಅನ್ನಮಯಂ ಹಿ ಸೋಮ್ಯ ಮನ ಇತ್ಯಾದಿ ವಿಜ್ಞಾಪಯತು ದೃಷ್ಟಾಂತೇನಾವಗಮಯತು, ನಾದ್ಯಾಪಿ ಮಮ ಅಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಸಮ್ಯಙ್ನಿಶ್ಚಯೋ ಜಾತಃ । ಯಸ್ಮಾತ್ತೇಜೋಬನ್ನಮಯತ್ವೇನಾವಿಶಿಷ್ಟೇ ದೇಹೇ ಏಕಸ್ಮಿನ್ನುಪಯುಜ್ಯಮಾನಾನ್ಯನ್ನಾಪ್ಸ್ನೇಹಜಾತಾನಿ ಅಣಿಷ್ಠಧಾತುರೂಪೇಣ ಮನಃಪ್ರಾಣವಾಚ ಉಪಚಿನ್ವಂತಿ ಸ್ವಜಾತ್ಯನತಿಕ್ರಮೇಣೇತಿ ದುರ್ವಿಜ್ಞೇಯಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ; ಅತೋ ಭೂಯ ಏವೇತ್ಯಾದ್ಯಾಹ । ತಮೇವಮುಕ್ತವಂತಂ ತಥಾಸ್ತು ಸೋಮ್ಯೇತಿ ಹ ಉವಾಚ ಪಿತಾ ಶೃಣ್ವತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ಯಥೈತದುಪಪದ್ಯತೇ ಯತ್ಪೃಚ್ಛಸಿ ॥

ದಧ್ನಃ ಸೋಮ್ಯ ಮಥ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಯೋಽಣಿಮಾ ಅಣುಭಾವಃ ಸ ಊರ್ಧ್ವಃ ಸಮುದೀಷತಿ ಸಂಭೂಯೋರ್ಧ್ವಂ ನವನೀತಭಾವೇನ ಗಚ್ಛತಿ, ತತ್ಸರ್ಪಿರ್ಭವತಿ ॥

ಯಥಾ ಅಯಂ ದೃಷ್ಠಾಂತಃ, ಏವಮೇವ ಖಲು ಸೋಮ್ಯ ಅನ್ನಸ್ಯ ಓದನಾದೇಃ ಅಶ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಭುಜ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಔದರ್ಯೇಣಾಗ್ನಿನಾ ವಾಯುಸಹಿತೇನ ಖಜೇನೇವ ಮಥ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಯೋಽಣಿಮಾ ಸ ಊರ್ಧ್ವಃ ಸಮುದೀಷತಿ ; ತನ್ಮನೋ ಭವತಿ, ಮನೋವಯವೈಃ ಸಹ ಸಂಭೂಯ ಮನ ಉಪಚಿನೋತೀತ್ಯೇತತ್ ॥

ತಥಾ ಅಪಾಂ ಸೋಮ್ಯ ಪೀಯಮಾನಾನಾಂ ಯೋ ಅಣಿಮಾ, ಸ ಊರ್ಧ್ವಃ ಸಮುದೀಷತಿ, ಸ ಪ್ರಾಣೋ ಭವತೀತಿ ॥

ಏವಮೇವ ಖಲು ಸೋಮ್ಯ ತೇಜಸೋಽಶ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಯೋಽಣಿಮಾ ಸ ಊರ್ಧ್ವಃ ಸಮುದೀಷತಿ ಸಾ ವಾಗ್ಭವತಿ ॥

ಅನ್ನಮಯಂ ಹಿ ಸೋಮ್ಯ ಮನಃ ಆಪೋಮಯಃ ಪ್ರಾಣಃ ತೇಜೋಮಯೀ ವಾಕ್ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮೇವ ಮಯೋಕ್ತಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಅತಃ ಅಪ್ತೇಜಸೋರಸ್ತ್ವೇತತ್ಸರ್ವಮೇವಮ್ । ಮನಸ್ತ್ವನ್ನಮಯಮಿತ್ಯತ್ರ ನೈಕಾಂತೇನ ಮಮ ನಿಶ್ಚಯೋ ಜಾತಃ । ಅತಃ ಭೂಯ ಏವ ಮಾ ಭಗವಾನ್ ಮನಸೋಽನ್ನಮಯತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ವಿಜ್ಞಾಪಯತ್ವಿತಿ । ತಥಾ ಸೋಮ್ಯೇತಿ ಹ ಉವಾಚ ಪಿತಾ ॥

ಅನ್ನಸ್ಯ ಭುಕ್ತಸ್ಯ ಯೋ ಅಣಿಷ್ಠೋ ಧಾತುಃ, ಸ ಮನಸಿ ಶಕ್ತಿಮಧಾತ್ । ಸಾ ಅನ್ನೋಪಚಿತಾ ಮನಸಃ ಶಕ್ತಿಃ ಷೋಡಶಧಾ ಪ್ರವಿಭಜ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ಕಲಾತ್ವೇನ ನಿರ್ದಿದಿಕ್ಷಿತಾ । ತಯಾ ಮನಸ್ಯನ್ನೋಪಚಿತಯಾ ಶಕ್ತ್ಯಾ ಷೋಡಶಧಾ ಪ್ರವಿಭಕ್ತಯಾ ಸಂಯುಕ್ತಃ ತದ್ವನ್ಕಾರ್ಯಕಾರಣಸಂಘಾತಲಕ್ಷಣೋ ಜೀವವಿಶಿಷ್ಟಃ ಪುರುಷಃ ಷೋಡಶಕಲ ಉಚ್ಯತೇ ; ಯಸ್ಯಾಂ ಸತ್ಯಾಂ ದ್ರಷ್ಟಾ ಶ್ರೋತಾ ಮಂತಾ ಬೋದ್ಧಾ ಕರ್ತಾ ವಿಜ್ಞಾತಾ ಸರ್ವಕ್ರಿಯಾಸಮರ್ಥಃ ಪುರುಷೋ ಭವತಿ ; ಹೀಯಮಾನಾಯಾಂ ಚ ಯಸ್ಯಾಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಹಾನಿಃ । ವಕ್ಷ್ಯತಿ ಚ ‘ಅಥಾನ್ನಸ್ಯಾಯೀ ದ್ರಷ್ಟಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೯ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿ । ಸರ್ವಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಸ್ಯ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಮನಃಕೃತಮೇವ । ಮಾನಸೇನ ಹಿ ಬಲೇನ ಸಂಪನ್ನಾ ಬಲಿನೋ ದೃಶ್ಯಂತೇ ಲೋಕೇ ಧ್ಯಾನಾಹಾರಾಶ್ಚ ಕೇಚಿತ್ , ಅನ್ನಸ್ಯ ಸರ್ವಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ । ಅತಃ ಅನ್ನಕೃತಂ ಮಾನಸಂ ವೀರ್ಯಮ್ ಷೋಡಶ ಕಲಾಃ ಯಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ಸೋಽಯಂ ಷೋಡಶಕಲಃ ಪುರುಷಃ । ಏತಚ್ಚೇತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೀಕರ್ತುಮಿಚ್ಛಸಿ, ಪಂಚದಶಸಂಖ್ಯಾಕಾನ್ಯಹಾನಿ ಮಾಶೀಃ ಅಶನಂ ಮಾಕಾರ್ಷೀಃ, ಕಾಮಮ್ ಇಚ್ಛಾತಃ ಅಪಃ ಪಿಬ, ಯಸ್ಮಾತ್ ನಪಿಬತಃ ಅಪಃ ತೇ ಪ್ರಾಣೋ ವಿಚ್ಛೇತ್ಸ್ಯತೇ ವಿಚ್ಛೇದಮಾಪತ್ಸ್ಯತೇ, ಯಸ್ಮಾದಾಪೋಮಯಃ ಅಬ್ವಿಕಾರಃ ಪ್ರಾಣ ಇತ್ಯವೋಚಾಮ । ನ ಹಿ ಕಾರ್ಯಂ ಸ್ವಕಾರಣೋಪಷ್ಟಂಭಮಂತರೇಣ ಅವಿಭ್ರಂಶಮಾನಂ ಸ್ಥಾತುಮುತ್ಸಹತೇ ॥

ಸ ಹ ಏವಂ ಶ್ರುತ್ವಾ ಮನಸಃ ಅನ್ನಮಯತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೀಕರ್ತುಮಿಚ್ಛನ್ ಪಂಚದಶಾಹಾನಿ ನ ಆಶ ಅಶನಂ ನ ಕೃತವಾನ್ । ಅಥ ಷೋಡಶೇಽಹನಿ ಹ ಏವಂ ಪಿತರಮುಪಸಸಾದ ಉಪಗತವಾನ್ ಉಪಗಮ್ಯ ಚ ಉವಾಚ — ಕಿಂ ಬ್ರವೀಮಿ ಭೋ ಇತಿ । ಇತರ ಆಹ — ಋಚಃ ಸೋಮ್ಯ ಯಜೂಂಷಿ ಸಾಮಾನ್ಯಧೀಷ್ವೇತಿ । ಏವಮುಕ್ತಃ ಪಿತ್ರಾ ಆಹ — ನ ವೈ ಮಾ ಮಾಮ್ ಋಗಾದೀನಿ ಪ್ರತಿಭಾಂತಿ ಮಮ ಮನಸಿ ನ ದೃಶ್ಯಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ಹೇ ಭೋ ಭಗವನ್ನಿತಿ ॥

ಏವಮುಕ್ತವಂತಂ ಪಿತಾ ಆಹ — ಶೃಣು ತತ್ರ ಕಾರಣಮ್ , ಯೇನ ತೇ ತಾನಿ ಋಗಾದೀನಿ ನ ಪ್ರತಿಭಾಂತೀತಿ ; ತಂ ಹ ಉವಾಚ — ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಹೇ ಸೋಮ್ಯ ಮಹತಃ ಮಹತ್ಪರಿಮಾಣಸ್ಯ ಅಭ್ಯಾಹಿತಸ್ಯ ಉಪಚಿತಸ್ಯ ಇಂಧನೈಃ ಅಗ್ನೇಃ ಏಕೋಽಂಗಾರಃ ಖದ್ಯೋತಮಾತ್ರಃ ಖದ್ಯೋತಪರಿಮಾಣಃ ಶಾಂತಸ್ಯ ಪರಿಶಿಷ್ಟಃ ಅವಶಿಷ್ಟಃ ಸ್ಯಾತ್ ಭವೇತ್ , ತೇನಾಂಗಾರೇಣ ತತೋಽಪಿ ತತ್ಪರಿಮಾಣಾತ್ ಈಷದಪಿ ನ ಬಹು ದಹೇತ್ , ಏವಮೇವ ಖಲು ಸೋಮ್ಯ ತೇ ತವ ಅನ್ನೋಪಚಿತಾನಾಂ ಷೋಡಶಾನಾಂ ಕಲಾನಾಮೇಕಾ ಕಲಾ ಅವಯವಃ ಅತಿಶಿಷ್ಟಾ ಅವಶಿಷ್ಟಾ ಸ್ಯಾತ್ , ತಯಾ ತ್ವಂ ಖದ್ಯೋತಮಾತ್ರಾಂಗಾರತುಲ್ಯಯಾ ಏತರ್ಹಿ ಇದಾನೀಂ ವೇದಾನ್ ನಾನುಭವಸಿ ನ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಸೇ, ಶ್ರುತ್ವಾ ಚ ಮೇ ಮಮ ವಾಚಮ್ ಅಥ ಅಶೇಷಂ ವಿಜ್ಞಾಸ್ಯಸಿ ಅಶಾನ ಭುಂಕ್ಷ್ವ ತಾವತ್ ॥

ಸ ಹ ತಥೈವ ಆಶ ಭುಕ್ತವಾನ್ । ಅಥ ಅನಂತರಂ ಹ ಏವಂ ಪಿತರಂ ಶುಶ್ರೂಷುಃ ಉಪಸಸಾದ । ತಂ ಹ ಉಪಗತಂ ಪುತ್ರಂ ಯತ್ಕಿಂಚ ಋಗಾದಿಷು ಪಪ್ರಚ್ಛ ಗ್ರಂಥರೂಪಮರ್ಥಜಾತಂ ವಾ ಪಿತಾ । ಸ ಶ್ವೇತಕೇತುಃ ಸರ್ವಂ ಹ ತತ್ಪ್ರತಿಪೇದೇ ಋಗಾದ್ಯರ್ಥತೋ ಗ್ರಂಥತಶ್ಚ ॥

ತಂ ಹ ಉವಾಚ ಪುನಃ ಪಿತಾ — ಯಥಾ ಸೋಮ್ಯ ಮಹತಃ ಅಭ್ಯಾಹಿತಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿ ಸಮಾನಮ್ , ಏಕಮಂಗಾರಂ ಶಾಂತಸ್ಯಾಗ್ನೇಃ ಖದ್ಯೋತಮಾತ್ರಂ ಪರಿಶಿಷ್ಟಂ ತಂ ತೃಣೈಶ್ಚೂರ್ಣೈಶ್ಚ ಉಪಸಮಾಧಾಯ ಪ್ರಾಜ್ವಲಯೇತ್ ವರ್ಧಯೇತ್ । ತೇನೇದ್ಧೇನ ಅಂಗಾರೇಣ ತತೋಽಪಿ ಪೂರ್ವಪರಿಮಾಣಾತ್ ಬಹು ದಹೇತ್ ॥

ಏವಂ ಸೋಮ್ಯ ತೇ ಷೋಡಶಾನಾಮನ್ನಕಲಾನಾಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯರೂಪಾಣಾಮ್ ಏಕಾ ಕಲಾ ಅತಿಶಿಷ್ಟಾ ಅಭೂತ್ ಅತಿಶಿಷ್ಟಾ ಆಸೀತ್ , ಪಂಚದಶಾಹಾನ್ಯಭುಕ್ತವತಃ ಏಕೈಕೇನಾಹ್ನಾ ಏಕೈಕಾ ಕಲಾ ಚಂದ್ರಮಸ ಇವ ಅಪರಪಕ್ಷೇ ಕ್ಷೀಣಾ, ಸಾ ಅತಿಶಿಷ್ಟಾ ಕಲಾ ತವ ಅನ್ನೇನ ಭುಕ್ತೇನೋಪಸಮಾಹಿತಾ ವರ್ಧಿತಾ ಉಪಚಿತಾ ಪ್ರಾಜ್ವಾಲೀ, ದೈರ್ಘ್ಯಂ ಛಾಂದಸಮ್ , ಪ್ರಜ್ವಲಿತಾ ವರ್ಧಿತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರಾಜ್ವಾಲಿದಿತಿ ಪಾಠಾಂತರಮ್ , ತದಾ ತೇನೋಪಸಮಾಹಿತಾ ಸ್ವಯಂ ಪ್ರಜ್ವಲಿತವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತಯಾ ವರ್ಧಿತಯಾ ಏತರ್ಹಿ ಇದಾನೀಂ ವೇದಾನನುಭವಸಿ ಉಪಲಭಸೇ । ಏವಂ ವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯನುವೃತ್ತಿಭ್ಯಾಮನ್ನಮಯತ್ವಂ ಮನಸಃ ಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಉಪಸಂಹರತಿ — ಅನ್ನಮಯಂ ಹಿ ಸೋಮ್ಯ ಮನ ಇತ್ಯಾದಿ । ಯಥಾ ಏತನ್ಮನಸೋಽನ್ನಮಯತ್ವಂ ತವ ಸಿದ್ಧಮ್ , ತಥಾ ಆಪೋಮಯಃ ಪ್ರಾಣಃ ತೇಜೋಮಯೀ ವಾಕ್ ಇತ್ಯೇತದಪಿ ಸಿದ್ಧಮೇವೇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ತದೇತದ್ಧ ಅಸ್ಯ ಪಿತುರುಕ್ತಂ ಮನಆದೀನಾಮನ್ನಾದಿಮಯತ್ವಂ ವಿಜಜ್ಞೌ ವಿಜ್ಞಾತವಾನ್ ಶ್ವೇತಕೇತುಃ । ದ್ವಿರಭ್ಯಾಸಃ ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣಪ್ರಕರಣಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಯಸ್ಮಿನ್ಮನಸಿ ಜೀವೇನಾತ್ಮನಾನುಪ್ರವಿಷ್ಟಾ ಪರಾ ದೇವತಾ — ಆದರ್ಶೇ ಇವ ಪುರುಷಃ ಪ್ರತಿಬಿಂಬೇನ ಜಲಾದಿಷ್ವಿವ ಚ ಸೂರ್ಯಾದಯಃ ಪ್ರತಿಬಿಂಬೈಃ, ತನ್ಮನಃ ಅನ್ನಮಯಂ ತೇಜೋಮಯಾಭ್ಯಾಂ ವಾಕ್ಪ್ರಾಣಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಗತಮಧಿಗತಮ್ । ಯನ್ಮಯೋ ಯತ್ಸ್ಥಶ್ಚ ಜೀವೋ ಮನನದರ್ಶನಶ್ರವಣಾದಿವ್ಯವಹಾರಾಯ ಕಲ್ಪತೇ ತದುಪರಮೇ ಚ ಸ್ವಂ ದೇವತಾರೂಪಮೇವ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ । ತದುಕ್ತಂ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ — ‘ಧ್ಯಾಯತೀವ ಲೇಲಾಯತೀವ’ ‘ಸಧೀಃ ಸ್ವಪ್ನೋ ಭೂತ್ವೇಮಂ ಲೋಕಮತಿಕ್ರಾಮತಿ’ (ಬೃ. ಮಾ. ೪ । ೧ । ೭) ‘ಸ ವಾ ಅಯಮಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಜ್ಞಾನಮಯೋ ಮನೋಮಯಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೫), (ಬೃ. ಮಾ. ೪ । ೨ । ೬) ಇತ್ಯಾದಿ, ‘ಸ್ವಪ್ನೇನ ಶಾರೀರಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೧೧) ಇತ್ಯಾದಿ, ‘ಪ್ರಾಣನ್ನೇವ ಪ್ರಾಣೋ ನಾಮ ಭವತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೭) ಇತ್ಯಾದಿ ಚ । ತಸ್ಯಾಸ್ಯ ಮನಸ್ಥಸ್ಯ ಮನಆಖ್ಯಾಂ ಗತಸ್ಯ ಮನಉಪಶಮದ್ವಾರೇಣೇಂದ್ರಿಯವಿಷಯೇಭ್ಯೋ ನಿವೃತ್ತಸ್ಯ ಯಸ್ಯಾಂ ಪರಸ್ಯಾಂ ದೇವತಾಯಾಂ ಸ್ವಾತ್ಮಭೂತಾಯಾಂ ಯದವಸ್ಥಾನಮ್ , ತತ್ , ಪುತ್ರಾಯ ಆಚಿಖ್ಯಾಸುಃ ಉದ್ದಾಲಕೋ ಹ ಕಿಲ ಆರುಣಿಃ ಶ್ವೇತಕೇತುಂ ಪುತ್ರಮುವಾಚ ಉಕ್ತವಾನ್ — ಸ್ವಪ್ನಾಂತಂ ಸ್ವಪ್ನಮಧ್ಯಮ್ ಸ್ವಪ್ನ ಇತಿ ದರ್ಶನವೃತ್ತೇಃ ಸ್ವಪ್ನಸ್ಯಾಖ್ಯಾ, ತಸ್ಯ ಮಧ್ಯಂ ಸ್ವಪ್ನಾಂತಂ ಸುಷುಪ್ತಮಿತ್ಯೇತತ್ ; ಅಥವಾ ಸ್ವಪ್ನಾಂತಂ ಸ್ವಪ್ನಸತತ್ತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ರಾಪ್ಯರ್ಥಾತ್ಸುಷುಪ್ತಮೇವ ಭವತಿ, ‘ಸ್ವಮಪೀತೋ ಭವತಿ’ ಇತಿ ವಚನಾತ್ ; ನ ಹಿ ಅನ್ಯತ್ರ ಸುಷುಪ್ತಾತ್ ಸ್ವಮಪೀತಿಂ ಜೀವಸ್ಯ ಇಚ್ಛಂತಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ । ತತ್ರ ಹಿ ಆದರ್ಶಾಪನಯನೇ ಪುರುಷಪ್ರತಿಬಿಂಬಃ ಆದರ್ಶಗತಃ ಯಥಾ ಸ್ವಮೇವ ಪುರುಷಮಪೀತೋ ಭವತಿ, ಏವಂ ಮನ ಆದ್ಯುಪರಮೇ ಚೈತನ್ಯಪ್ರತಿಬಿಂಬರೂಪೇಣ ಜೀವೇನ ಆತ್ಮನಾ ಮನಸಿ ಪ್ರವಿಷ್ಟಾ ನಾಮರೂಪವ್ಯಾಕರಣಾಯ ಪರಾ ದೇವತಾ ಸಾ ಸ್ವಮೇವ ಆತ್ಮಾನಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ಜೀವರೂಪತಾಂ ಮನಆಖ್ಯಾಂ ಹಿತ್ವಾ । ಅತಃ ಸುಷುಪ್ತ ಏವ ಸ್ವಪ್ನಾಂತಶಬ್ದವಾಚ್ಯ ಇತ್ಯವಗಮ್ಯತೇ । ಯತ್ರ ತು ಸುಪ್ತಃ ಸ್ವಪ್ನಾನ್ಪಶ್ಯತಿ ತತ್ಸ್ವಾಪ್ನಂ ದರ್ಶನಂ ಸುಖದುಃಖಸಂಯುಕ್ತಮಿತಿ ಪುಣ್ಯಾಪುಣ್ಯಕಾರ್ಯಮ್ । ಪುಣ್ಯಾಪುಣ್ಯಯೋರ್ಹಿ ಸುಖದುಃಖಾರಂಭಕತ್ವಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ಪುಣ್ಯಾಪುಣ್ಯಯೋಶ್ಚಾವಿದ್ಯಾಕಾಮೋಪಷ್ಟಂಭೇನೈವ ಸುಖದುಃಖದರ್ಶನಕಾರ್ಯಾರಂಭಕತ್ವಮುಪಪದ್ಯತೇ ನಾನ್ಯಥೇತ್ಯವಿದ್ಯಾಕಾಮಕರ್ಮಭಿಃ ಸಂಸಾರಹೇತುಭಿಃ ಸಂಯುಕ್ತ ಏವ ಸ್ವಪ್ನೇ ಇತಿ ನ ಸ್ವಮಪೀತೋ ಭವತಿ । ‘ಅನನ್ವಾಗತಂ ಪುಣ್ಯೇನಾನನ್ವಾಗತಂ ಪಾಪೇನ ತೀರ್ಣೋ ಹಿ ತದಾ ಸರ್ವಾನ್ ಶೋಕಾನ್ ಹೃದಯಸ್ಯ ಭವತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೨೨) ‘ತದ್ವಾ ಅಸ್ಯೈತದತಿಚ್ಛಂದಾ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೨೧) ‘ಏಷ ಪರಮ ಆನಂದಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೩೩) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ । ಸುಷುಪ್ತ ಏವ ಸ್ವಂ ದೇವತಾರೂಪಂ ಜೀವತ್ವವಿನಿರ್ಮುಕ್ತಂ ದರ್ಶಯಿಷ್ಯಾಮೀತ್ಯಾಹ — ಸ್ವಪ್ನಾಂತಂ ಮೇ ಮಮ ನಿಗದತೋ ಹೇ ಸೋಮ್ಯ ವಿಜಾನೀಹಿ ವಿಸ್ಪಷ್ಟಮವಧಾರಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕದಾ ಸ್ವಪ್ನಾಂತೋ ಭವತೀತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಯತ್ರ ಯಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ಏತನ್ನಾಮ ಭವತಿ ಪುರುಷಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ಸ್ಯತಃ । ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಹಿ ಲೋಕೇ ಸ್ವಪಿತೀತಿ । ಗೌಣಂ ಚೇದಂ ನಾಮೇತ್ಯಾಹ — ಯದಾ ಸ್ವಪಿತೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ ಪುರುಷಃ, ತದಾ ತಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ಸತಾ ಸಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯಯಾ ಪ್ರಕೃತಯಾ ದೇವತಯಾ ಸಂಪನ್ನೋ ಭವತಿ ಸಂಗತಃ ಏಕೀಭೂತೋ ಭವತಿ । ಮನಸಿ ಪ್ರವಿಷ್ಟಂ ಮನಆದಿಸಂಸರ್ಗಕೃತಂ ಜೀವರೂಪಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಸ್ವಂ ಸದ್ರೂಪಂ ಯತ್ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯಮ್ ಅಪೀತಃ ಅಪಿಗತಃ ಭವತಿ । ಅತಃ ತಸ್ಮಾತ್ ಸ್ವಪಿತೀತ್ಯೇನಮಾಚಕ್ಷತೇ ಲೌಕಿಕಾಃ । ಸ್ವಮಾತ್ಮಾನಂ ಹಿ ಯಸ್ಮಾದಪೀತೋ ಭವತಿ ; ಗುಣನಾಮಪ್ರಸಿದ್ಧಿತೋಽಪಿ ಸ್ವಾತ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ಗಮ್ಯತೇ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಕಥಂ ಪುನರ್ಲೌಕಿಕಾನಾಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾ ಸ್ವಾತ್ಮಸಂಪತ್ತಿಃ ? ಜಾಗ್ರಚ್ಛ್ರಮನಿಮಿತ್ತೋದ್ಭವತ್ವಾತ್ಸ್ವಾಪಸ್ಯ ಇತ್ಯಾಹುಃ — ಜಾಗರಿತೇ ಹಿ ಪುಣ್ಯಾಪುಣ್ಯನಿಮಿತ್ತಸುಖದುಃಖಾದ್ಯನೇಕಾಯಾಸಾನುಭವಾಚ್ಛ್ರಾಂತೋ ಭವತಿ ; ತತಶ್ಚ ಆಯಸ್ತಾನಾಂ ಕರಣಾನಾಮನೇಕವ್ಯಾಪಾರನಿಮಿತ್ತಗ್ಲಾನಾನಾಂ ಸ್ವವ್ಯಾಪಾರೇಭ್ಯ ಉಪರಮೋ ಭವತಿ । ಶ್ರುತೇಶ್ಚ ‘ಶ್ರಾಮ್ಯತ್ಯೇವ ವಾಕ್ ಶ್ರಾಮ್ಯತಿ ಚಕ್ಷುಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೫ । ೨೧) ಇತ್ಯೇವಮಾದಿ । ತಥಾ ಚ ‘ಗೃಹೀತಾ ವಾಕ್ ಗೃಹೀತಂ ಚಕ್ಷುಃ ಗೃಹೀತಂ ಶ್ರೋತ್ರಂ ಗೃಹೀತಂ ಮನಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧೭) ಇತ್ಯೇವಮಾದೀನಿ ಕರಣಾನಿ ಪ್ರಾಣಗ್ರಸ್ತಾನಿ ; ಪ್ರಾಣ ಏಕಃ ಅಶ್ರಾಂತಃ ದೇಹೇ ಕುಲಾಯೇ ಯೋ ಜಾಗರ್ತಿ, ತದಾ ಜೀವಃ ಶ್ರಮಾಪನುತ್ತಯೇ ಸ್ವಂ ದೇವತಾರೂಪಮಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ । ನಾನ್ಯತ್ರ ಸ್ವರೂಪಾವಸ್ಥಾನಾಚ್ಛ್ರಮಾಪನೋದಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಯುಕ್ತಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿರ್ಲೌಕಿಕಾನಾಮ್ — ಸ್ವಂ ಹ್ಯಪೀತೋ ಭವತೀತಿ । ದೃಶ್ಯತೇ ಹಿ ಲೋಕೇ ಜ್ವರಾದಿರೋಗಗ್ರಸ್ತಾನಾಂ ತದ್ವಿನಿರ್ಮೋಕೇ ಸ್ವಾತ್ಮಸ್ಥಾನಾಂ ವಿಶ್ರಮಣಮ್ , ತದ್ವದಿಹಾಪಿ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ‘ತದ್ಯಥಾ ಶ್ಯೇನೋ ವಾ ಸುಪರ್ಣೋ ವಾ ವಿಪರಿಪತ್ಯ ಶ್ರಾಂತಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೧೯) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಶ್ಚ ॥

ತತ್ರಾಯಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ ಯಥೋಕ್ತೇಽರ್ಥೇ — ಸ ಯಥಾ ಶಕುನಿಃ ಪಕ್ಷೀ ಶಕುನಿಘಾತಕಸ್ಯ ಹಸ್ತಗತೇನ ಸೂತ್ರೇಣ ಪ್ರಬದ್ಧಃ ಪಾಶಿತಃ ದಿಶಂ ದಿಶಂ ಬಂಧನಮೋಕ್ಷಾರ್ಥೀ ಸನ್ ಪ್ರತಿದಿಶಂ ಪತಿತ್ವಾ ಅನ್ಯತ್ರ ಬಂಧನಾತ್ ಆಯತನಮ್ ಆಶ್ರಯಂ ವಿಶ್ರಣಾಯ ಅಲಬ್ಧ್ವಾ ಅಪ್ರಾಪ್ಯ ಬಂಧನಮೇವೋಪಶ್ರಯತೇ । ಏವಮೇವ ಯಥಾ ಅಯಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ ಖಲು ಹೇ ಸೋಮ್ಯ ತನ್ಮನಃ ತತ್ಪ್ರಕೃತಂ ಷೋಡಶಕಲಮನ್ನೋಪಚಿತಂ ಮನೋ ನಿರ್ಧಾರಿತಮ್ , ತತ್ಪ್ರವಿಷ್ಟಃ ತತ್ಸ್ಥಃ ತದುಪಲಕ್ಷಿತೋ ಜೀವಃ ತನ್ಮನ ಇತಿ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ — ಮಂಚಾಕ್ರೋಶನವತ್ । ಸ ಮನಆಖ್ಯೋಪಾಧಿಃ ಜೀವಃ ಅವಿದ್ಯಾಕಾಮಕರ್ಮೋಪದಿಷ್ಟಾಂ ದಿಶಂ ದಿಶಂ ಸುಖದುಃಖಾದಿಲಕ್ಷಣಾಂ ಜಾಗ್ರತ್ಸ್ವಪ್ನಯೋಃ ಪತಿತ್ವಾ ಗತ್ವಾ ಅನುಭೂಯೇತ್ಯರ್ಥಃ, ಅನ್ಯತ್ರ ಸದಾಖ್ಯಾತ್ ಸ್ವಾತ್ಮನಃ ಆಯತನಂ ವಿಶ್ರಮಣಸ್ಥಾನಮಲಬ್ಧ್ವಾ ಪ್ರಾಣಮೇವ, ಪ್ರಾಣೇನ ಸರ್ವಕಾರ್ಯಕರಣಾಶ್ರಯೇಣೋಪಲಕ್ಷಿತಾ ಪ್ರಾಣ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ಸದಾಖ್ಯಾ ಪರಾ ದೇವತಾ, ‘ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೧೮) ‘ಪ್ರಾಣಶರೀರೋ ಭಾರೂಪಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೪ । ೨) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ । ಅತಃ ತಾಂ ದೇವತಾಂ ಪ್ರಾಣಂ ಪ್ರಾಣಾಖ್ಯಾಮೇವ ಉಪಶ್ರಯತೇ । ಪ್ರಾಣೋ ಬಂಧನಂ ಯಸ್ಯ ಮನಸಃ ತತ್ಪ್ರಾಣಬಂಧನಂ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಸೋಮ್ಯ ಮನಃ ಪ್ರಾಣೋಪಲಕ್ಷಿತದೇವತಾಶ್ರಯಮ್ , ಮನ ಇತಿ ತದುಪಲಕ್ಷಿತೋ ಜೀವ ಇತಿ ॥

ಏವಂ ಸ್ವಪಿತಿನಾಮಪ್ರಸಿದ್ಧಿದ್ವಾರೇಣ ಯಜ್ಜೀವಸ್ಯ ಸತ್ಯಸ್ವರೂಪಂ ಜಗತೋ ಮೂಲಮ್ , ತತ್ಪುತ್ರಸ್ಯ ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ ಆಹ ಅನ್ನಾದಿಕಾರ್ಯಕಾರಣಪರಂಪರಯಾಪಿ ಜಗತೋ ಮೂಲಂ ಸದ್ದಿದರ್ಶಯಿಷುಃ — ಅಶನಾಪಿಪಾಸೇ ಅಶಿತುಮಿಚ್ಛಾ ಅಶನಾ, ಸನ್ ಯಲೋಪೇನ, ಪಾತುಮಿಚ್ಛಾ ಪಿಪಾಸಾ ತೇ ಅಶನಾಪಿಪಾಸೇ ಅಶನಾಪಿಪಾಸಯೋಃ ಸತತ್ತ್ವಂ ವಿಜಾನೀಹೀತ್ಯೇತತ್ । ಯತ್ರ ಯಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ಏತನ್ನಾಮ ಪುರುಷೋ ಭವತಿ । ಕಿಂ ತತ್ ? ಅಶಿಶಿಷತಿ ಅಶಿತುಮಿಚ್ಛತೀತಿ । ತದಾ ತಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ಕಿಂನಿಮಿತ್ತಂ ನಾಮ ಭವತೀತಿ, ಆಹ — ಯತ್ತತ್ಪುರುಷೇಣ ಅಶಿತಮನ್ನಂ ಕಠಿನಂ ಪೀತಾ ಆಪೋ ನಯಂತೇ ದ್ರವೀಕೃತ್ಯ ರಸಾದಿಭಾವೇನ ವಿಪರಿಣಮಯಂತೇ, ತದಾ ಭುಕ್ತಮನ್ನಂ ಜೀರ್ಯತಿ । ಅಥ ಚ ಭವತ್ಯಸ್ಯ ನಾಮ ಅಶಿಶಿಷತೀತಿ ಗೌಣಮ್ । ಜೀರ್ಣೇ ಹಿ ಅನ್ನೇ ಅಶಿತುಮಿಚ್ಛತಿ ಸರ್ವೋ ಹಿ ಜಂತುಃ । ತತ್ರ ಅಪಾಮಶಿತನೇತೃತ್ವಾತ್ ಅಶನಾಯಾ ಇತಿ ನಾಮ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯೇತಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ । ತಥಾ ಗೋನಾಯಃ ಗಾಂ ನಯತೀತಿ ಗೋನಾಯಃ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ಗೋಪಾಲಃ, ಯಥಾ ಅಶ್ವಾನ್ನಯತೀತ್ಯಶ್ವನಾಯಃ ಅಶ್ವಪಾಲ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ಪುರುಷನಾಯಃ ಪುರುಷಾನ್ನಯತೀತಿ ರಾಜಾ ಸೇನಾಪತಿರ್ವಾ, ಏವಂ ತತ್ ತದಾ ಅಪ ಆಚಕ್ಷತೇ ಲೌಕಿಕಾಃ ಅಶನಾಯೇತಿ ವಿಸರ್ಜನೀಯಲೋಪೇನ । ತತ್ರೈವಂ ಸತಿ ಅದ್ಭಿಃ ರಸಾದಿಭಾವೇನ ನೀತೇನ ಅಶಿತೇನಾನ್ನೇನ ನಿಷ್ಪಾದಿತಮಿದಂ ಶರೀರಂ ವಟಕಣಿಕಾಯಾಮಿವ ಶುಂಗಃ ಅಂಕುರ ಉತ್ಪತಿತಃ ಉದ್ಗತಃ ; ತಮಿಮಂ ಶುಂಗಂ ಕಾರ್ಯಂ ಶರೀರಾಖ್ಯಂ ವಟಾದಿಶುಂಗವದುತ್ಪತಿತಂ ಹೇ ಸೋಮ್ಯ ವಿಜಾನೀಹಿ । ಕಿಂ ತತ್ರ ವಿಜ್ಞೇಯಮಿತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಶೃಣು ಇದಂ ಶುಂಗವತ್ಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ ಶರೀರಂ ನಾಮೂಲಂ ಮೂಲರಹಿತಂ ಭವಿಷ್ಯತಿ ಇತ್ಯುಕ್ತಃ ಆಹ ಶ್ವೇತಕೇತುಃ ॥

ಯದ್ಯೇವಂ ಸಮೂಲಮಿದಂ ಶರೀರಂ ವಟಾದಿಶುಂಗವತ್ , ತಸ್ಯ ಅಸ್ಯ ಶರೀರಸ್ಯ ಕ್ವ ಮೂಲಂ ಸ್ಯಾತ್ ಭವೇತ್ ಇತ್ಯೇವಂ ಪೃಷ್ಟಃ ಆಹ ಪಿತಾ — ತಸ್ಯ ಕ್ವ ಮೂಲಂ ಸ್ಯಾತ್ ಅನ್ಯತ್ರಾನ್ನಾದನ್ನಂ ಮೂಲಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಕಥಮ್ ? ಅಶಿತಂ ಹಿ ಅನ್ನಮದ್ಭಿರ್ದ್ರವೀಕೃತಂ ಜಾಠರೇಣಾಗ್ನಿನಾ ಪಚ್ಯಮಾನಂ ರಸಭಾವೇನ ಪರಿಣಮತೇ । ರಸಾಚ್ಛೋಣಿತಂ ಶೋಣಿತಾನ್ಮಾಂಸಂ ಮಾಂಸಾನ್ಮೇದೋ ಮೇದಸೋಽಸ್ಥೀನ್ಯಸ್ಥಿಭ್ಯೋ ಮಜ್ಜಾ ಮಜ್ಜಾಯಾಃ ಶುಕ್ರಮ್ । ತಥಾ ಯೋಷಿದ್ಭುಕ್ತಂ ಚ ಅನ್ನಂ ರಸಾದಿಕ್ರಮೇಣೈವಂ ಪರಿಣತಂ ಲೋಹಿತಂ ಭವತಿ । ತಾಭ್ಯಾಂ ಶುಕ್ರಶೋಣಿತಾಭ್ಯಾಮನ್ನಕಾರ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಯುಕ್ತಾಭ್ಯಾಮನ್ನೇನ ಏವಂ ಪ್ರತ್ಯಹಂ ಭುಜ್ಯಮಾನೇನ ಆಪೂರ್ಯಮಾಣಾಭ್ಯಾಂ ಕುಡ್ಯಮಿವ ಮೃತ್ಪಿಂಡೈಃ ಪ್ರತ್ಯಹಮುಪಚೀಯಮಾನಃ ಅನ್ನಮೂಲಃ ದೇಹಶುಂಗಃ ಪರಿನಿಷ್ಪನ್ನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯತ್ತು ದೇಹಶುಂಗಸ್ಯ ಮೂಲಮನ್ನಂ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಮ್ , ತದಪಿ ದೇಹವದ್ವಿನಾಶೋತ್ಪತ್ತಿಮತ್ತ್ವಾತ್ ಕಸ್ಮಾಚ್ಚಿನ್ಮೂಲಾದುತ್ಪತಿತಂ ಶುಂಗ ಏವೇತಿ ಕೃತ್ವಾ ಆಹ — ಯಥಾ ದೇಹಶುಂಗಃ ಅನ್ನಮೂಲಃ ಏವಮೇವ ಖಲು ಸೋಮ್ಯ ಅನ್ನೇನ ಶುಂಗೇನ ಕಾರ್ಯಭೂತೇನ ಅಪೋ ಮೂಲಮನ್ನಸ್ಯ ಶುಂಗಸ್ಯಾನ್ವಿಚ್ಛ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಸ್ವ ।

ಅಪಾಮಪಿ ವಿನಾಶೋತ್ಪತ್ತಿಮತ್ತ್ವಾತ್ ಶುಂಗತ್ವಮೇವೇತಿ ಅದ್ಭಿಃ ಸೋಮ್ಯ ಶುಂಗೇನ ಕಾರ್ಯೇಣ ಕಾರಣಂ ತೇಜೋ ಮೂಲಮನ್ವಿಚ್ಛ । ತೇಜಸೋಽಪಿ ವಿನಾಶೋತ್ಪತ್ತಿಮತ್ತ್ವಾತ್ ಶುಂಗತ್ವಮಿತಿ ತೇಜಸಾ ಸೋಮ್ಯ ಶುಂಗೇನ ಸನ್ಮೂಲಮ್ ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಂ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯಮ್ । ಯಸ್ಮಿನ್ಸರ್ವಮಿದಂ ವಾಚಾರಂಭಣಂ ವಿಕಾರೋ ನಾಮಧೇಯಮನೃತಂ ರಜ್ಜ್ವಾಮಿವ ಸರ್ಪಾದಿವಿಕಲ್ಪಜಾತಮಧ್ಯಸ್ತಮವಿದ್ಯಯಾ, ತದಸ್ಯ ಜಗತೋ ಮೂಲಮ್ ; ಅತಃ ಸನ್ಮೂಲಾಃ ಸತ್ಕಾರಣಾಃ ಹೇ ಸೋಮ್ಯ ಇಮಾಃ ಸ್ಥಾವರಜಂಗಮಲಕ್ಷಣಾಃ ಸರ್ವಾಃ ಪ್ರಜಾಃ । ನ ಕೇವಲಂ ಸನ್ಮೂಲಾ ಏವ, ಇದಾನೀಮಪಿ ಸ್ಥಿತಿಕಾಲೇ ಸದಾಯತನಾಃ ಸದಾಶ್ರಯಾ ಏವ । ನ ಹಿ ಮೃದಮನಾಶ್ರಿತ್ಯ ಘಟಾದೇಃ ಸತ್ತ್ವಂ ಸ್ಥಿತಿರ್ವಾ ಅಸ್ತಿ । ಅತಃ ಮೃದ್ವತ್ಸನ್ಮೂಲತ್ವಾತ್ಪ್ರಜಾನಾಂ ಸತ್ ಆಯತನಂ ಯಾಸಾಂ ತಾಃ ಸದಾಯತನಾಃ ಪ್ರಜಾಃ । ಅಂತೇ ಚ ಸತ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಃ ಸದೇವ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ಲಯಃ ಸಮಾಪ್ತಿಃ ಅವಸಾನಂ ಪರಿಶೇಷಃ ಯಾಸಾಂ ತಾಃ ಸತ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಃ ॥

ಅಥ ಇದಾನೀಮಪ್ಶುಂಗದ್ವಾರೇಣ ಸತೋ ಮೂಲಸ್ಯಾನುಗಮಃ ಕಾರ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ — ಯತ್ರ ಯಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ಏತನ್ನಾಮ ಪಿಪಾಸತಿ ಪಾತುಮಿಚ್ಛತೀತಿ ಪುರುಷೋ ಭವತಿ । ಅಶಿಶಿಷತೀತಿವತ್ ಇದಮಪಿ ಗೌಣಮೇವ ನಾಮ ಭವತಿ । ದ್ರವೀಕೃತಸ್ಯಾಶಿತಸ್ಯಾನ್ನಸ್ಯ ನೇತ್ರ್ಯಃ ಆಪಃ ಅನ್ನಶುಂಗಂ ದೇಹಂ ಕ್ಲೇದಯಂತ್ಯಃ ಶಿಥಿಲೀಕುರ್ಯುಃ ಅಬ್ಬಾಹುಲ್ಯಾತ್ ಯದಿ ತೇಜಸಾ ನ ಶೋಷ್ಯಂತೇ । ನಿತರಾಂ ಚ ತೇಜಸಾ ಶೋಷ್ಯಮಾಣಾಸ್ವಪ್ಸು ದೇಹಭಾವೇನ ಪರಿಣಮಮಾನಾಸು ಪಾತುಮಿಚ್ಛಾ ಪುರುಷಸ್ಯ ಜಾಯತೇ ; ತದಾ ಪುರುಷಃ ಪಿಪಾಸತಿ ನಾಮ ; ತದೇತದಾಹ — ತೇಜ ಏವ ತತ್ ತದಾ ಪೀತಮಬಾದಿ ಶೋಷಯತ್ ದೇಹಗತಲೋಹಿತಪ್ರಾಣಭಾವೇನ ನಯತೇ ಪರಿಣಮಯತಿ । ತದ್ಯಥಾ ಗೋನಾಯ ಇತ್ಯಾದಿ ಸಮಾನಮ್ ; ಏವಂ ತತ್ತೇಜ ಆಚಷ್ಟೇ ಲೋಕಃ — ಉದನ್ಯೇತಿ ಉದಕಂ ನಯತೀತ್ಯುದನ್ಯಮ್ , ಉದನ್ಯೇತಿ ಚ್ಛಾಂದಸಂ ತತ್ರಾಪಿ ಪೂರ್ವವತ್ । ಅಪಾಮಪಿ ಏತದೇವ ಶರೀರಾಖ್ಯಂ ಶುಂಗಂ ನಾನ್ಯದಿತ್ಯೇವಮಾದಿ ಸಮಾನಮನ್ಯತ್ ॥

ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ತೇಜಸೋಽಪ್ಯೇತದೇವ ಶರೀರಾಖ್ಯಂ ಶುಂಗಮ್ । ಅತಃ ಅಪ್ಶುಂಗೇನ ದೇಹೇನ ಆಪೋ ಮೂಲಂ ಗಮ್ಯತೇ । ಅದ್ಭಿಃ ಶುಂಗೇನ ತೇಜೋ ಮೂಲಂ ಗಮ್ಯತೇ । ತೇಜಸಾ ಶುಂಗೇನ ಸನ್ಮೂಲಂ ಗಮ್ಯತೇ ಪೂರ್ವವತ್ । ಏವಂ ಹಿ ತೇಜೋಬನ್ನಮಯಸ್ಯ ದೇಹಶುಂಗಸ್ಯ ವಾಚಾರಂಭಣಮಾತ್ರಸ್ಯ ಅನ್ನಾದಿಪರಂಪರಯಾ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯಂ ಸನ್ಮೂಲಮಭಯಮಸಂತ್ರಾಸಂ ನಿರಾಯಾಸಂ ಸನ್ಮೂಲಮನ್ವಿಚ್ಛೇತಿ ಪುತ್ರಂ ಗಮಯಿತ್ವಾ ಅಶಿಶಿಷತಿ ಪಿಪಾಸತೀತಿ ನಾಮಪ್ರಸಿದ್ಧಿದ್ವಾರೇಣ ಯದನ್ಯತ್ ಇಹ ಅಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಕರಣೇ ತೇಜೋಬನ್ನಾನಾಂ ಪುರುಷೇಣೋಪಯುಜ್ಯಮಾನಾನಾಂ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಸ್ಯ ದೇಹಶುಂಗಸ್ಯ ಸ್ವಜಾತ್ಯಸಾಂಕರ್ಯೇಣೋಪಚಯಕರತ್ವಂ ವಕ್ತವ್ಯಂ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ , ತದಿಹೋಕ್ತಮೇವ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮಿತಿ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಂ ವ್ಯಪದಿಶತಿ — ಯಥಾ ತು ಖಲು ಯೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಇಮಾಃ ತೇಜೋಬನ್ನಾಖ್ಯಾಃ ತಿಸ್ರಃ ದೇವತಾಃ ಪುರುಷಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ತ್ರಿವೃತ್ತ್ರಿವೃದೇಕೈಕಾ ಭವತಿ, ತದುಕ್ತಂ ಪುರಸ್ತಾದೇವ ಭವತಿ ‘ಅನ್ನಮಶಿತಂ ತ್ರೇಧಾ ವಿಧೀಯತೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೫ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿ ತತ್ರೈವೋಕ್ತಮ್ । ಅನ್ನಾದೀನಾಮಶಿತಾನಾಂ ಯೇ ಮಧ್ಯಮಾ ಧಾತವಃ, ತೇ ಸಾಪ್ತಧಾತುಕಂ ಶರೀರಮುಪಚಿನ್ವಂತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ — ಮಾಂಸಂ ಭವತಿ ಲೋಹಿತಂ ಭವತಿ ಮಜ್ಜಾ ಭವತಿ ಅಸ್ಥಿ ಭವತೀತಿ । ಯೇ ತ್ವಣಿಷ್ಠಾ ಧಾತವಃ ಮನಃ ಪ್ರಾಣಂ ವಾಚಂ ದೇಹಸ್ಯಾಂತಃಕರಣಸಂಘಾತಮುಪಚಿನ್ವಂತೀತಿ ಚ ಉಕ್ತಮ್ — ತನ್ಮನೋ ಭವತಿ ಸ ಪ್ರಾಣೋ ಭವತಿ ಸ ವಾಗ್ಭವತೀತಿ ।

ಸೋಽಯಂ ಪ್ರಾಣಕರಣಸಂಘಾತಃ ದೇಹೇ ವಿಶೀರ್ಣೇ ದೇಹಾಂತರಂ ಜೀವಾಧಿಷ್ಠಿತಃ ಯೇನ ಕ್ರಮೇಣ ಪೂರ್ವದೇಹಾತ್ಪ್ರಚ್ಯುತಃ ಗಚ್ಛತಿ, ತದಾಹ — ಅಸ್ಯ ಹೇ ಸೋಮ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ಪ್ರಯತಃ ಮ್ರಿಯಮಾಣಸ್ಯ ವಾಕ್ ಮನಸಿ ಸಂಪದ್ಯತೇ ಮನಸ್ಯುಪಸಂಹ್ರಿಯತೇ । ಅಥ ತದಾಹುಃ ಜ್ಞಾತಯೋ ನ ವದತೀತಿ । ಮನಃಪೂರ್ವಕೋ ಹಿ ವಾಗ್ವ್ಯಾಪಾರಃ, ‘ಯದ್ವೈ ಮನಸಾ ಧ್ಯಾಯತಿ ತದ್ವಾಚಾ ವದತಿ’ ( ? ) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ವಾಚ್ಯುಪಸಂಹೃತಾಯಾಂ ಮನಸಿ ಮನನವ್ಯಾಪಾರೇಣ ಕೇವಲೇನ ವರ್ತತೇ । ಮನೋಽಪಿ ಯದಾ ಉಪಸಂಹ್ರಿಯತೇ, ತದಾ ಮನಃ ಪ್ರಾಣೇ ಸಂಪನ್ನಂ ಭವತಿ — ಸುಷುಪ್ತಕಾಲೇ ಇವ ; ತದಾ ಪಾರ್ಶ್ವಸ್ಥಾ ಜ್ಞಾತಯಃ ನ ವಿಜಾನಾತೀತ್ಯಾಹುಃ । ಪ್ರಾಣಶ್ಚ ತದೋರ್ಧ್ವೋಚ್ಛ್ವಾಸೀ ಸ್ವಾತ್ಮನ್ಯುಪಸಂಹೃತಬಾಹ್ಯಕರಣಃ ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾಯಾಂ ದರ್ಶನಾತ್ ಹಸ್ತಪಾದಾದೀನ್ವಿಕ್ಷಿಪನ್ ಮರ್ಮಸ್ಥಾನಾನಿ ನಿಕೃಂತನ್ನಿವ ಉತ್ಸೃಜನ್ ಕ್ರಮೇಣೋಪಸಂಹೃತಃ ತೇಜಸಿ ಸಂಪದ್ಯತೇ ; ತದಾಹುಃ ಜ್ಞಾತಯೋ ನ ಚಲತೀತಿ । ಮೃತಃ ನೇತಿ ವಾ ವಿಚಿಕಿತ್ಸಂತಃ ದೇಹಮಾಲಭಮಾನಾಃ ಉಷ್ಣಂ ಚ ಉಪಲಭಮಾನಾಃ ದೇಹಃ ಉಷ್ಣಃ ಜೀವತೀತಿ ಯದಾ ತದಪ್ಯೌಷ್ಣ್ಯಲಿಂಗಂ ತೇಜ ಉಪಸಂಹ್ರಿಯತೇ, ತದಾ ತತ್ತೇಜಃ ಪರಸ್ಯಾಂ ದೇವತಾಯಾಂ ಪ್ರಶಾಮ್ಯತಿ । ತದೈವಂ ಕ್ರಮೇಣೋಪಸಂಹೃತೇ ಸ್ವಮೂಲಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಚ ಮನಸಿ ತತ್ಸ್ಥೋ ಜೀವೋಽಪಿ ಸುಷುಪ್ತಕಾಲವತ್ ನಿಮಿತ್ತೋಪಸಂಹಾರಾದುಪಸಂಹ್ರಿಯಮಾಣಃ ಸನ್ ಸತ್ಯಾಭಿಸಂಧಿಪೂರ್ವಕಂ ಚೇದುಪಸಂಹ್ರಿಯತೇ ಸದೇವ ಸಂಪದ್ಯತೇ ನ ಪುನರ್ದೇಹಾಂತರಾಯ ಸುಷುಪ್ತಾದಿವೋತ್ತಿಷ್ಠತಿ, ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಸಭಯೇ ದೇಶೇ ವರ್ತಮಾನಃ ಕಥಂಚಿದಿವಾಭಯಂ ದೇಶಂ ಪ್ರಾಪ್ತಃ — ತದ್ವತ್ । ಇತರಸ್ತು ಅನಾತ್ಮಜ್ಞಃ ತಸ್ಮಾದೇವ ಮೂಲಾತ್ ಸುಷುಪ್ತಾದಿವೋತ್ಥಾಯ ಮೃತ್ವಾ ಪುನರ್ದೇಹಜಾಲಮಾವಿಶತಿ ಯಸ್ಮಾನ್ಮೂಲಾದುತ್ಥಾಯ ದೇಹಮಾವಿಶತಿ ಜೀವಃ ॥

ಸ ಯಃ ಸದಾಖ್ಯಃ ಏಷಃ ಉಕ್ತಃ ಅಣಿಮಾ ಅಣುಭಾವಃ ಜಗತೋ ಮೂಲಮ್ ಐತದಾತ್ಮ್ಯಮ್ ಏತತ್ಸದಾತ್ಮಾ ಯಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ತತ್ ಏತದಾತ್ಮ ತಸ್ಯ ಭಾವಃ ಐತದಾತ್ಮ್ಯಮ್ । ಏತೇನ ಸದಾಖ್ಯೇನ ಆತ್ಮನಾ ಆತ್ಮವತ್ ಸರ್ವಮಿದಂ ಜಗತ್ । ಚಾನ್ಯೋಽಸ್ತ್ಯಸ್ಯಾತ್ಮಾಸಂಸಾರೀ, ‘ನಾನ್ಯದತೋಽಸ್ತಿ ದ್ರಷ್ಟೃ ನಾನ್ಯದತೋಽಸ್ತಿ ಶ್ರೋತೃ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೮ । ೧೧) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ । ಯೇನ ಚ ಆತ್ಮನಾ ಆತ್ಮವತ್ಸರ್ವಮಿದಂ ಜಗತ್ , ತದೇವ ಸದಾಖ್ಯಂ ಕಾರಣಂ ಸತ್ಯಂ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ । ಅತಃ ಸ ಏವ ಆತ್ಮಾ ಜಗತಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಸ್ವರೂಪಂ ಸತತ್ತ್ವಂ ಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಮ್ , ಆತ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ನಿರುಪಪದಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಿ ಗವಾದಿಶಬ್ದವತ್ ನಿರೂಢತ್ವಾತ್ । ಅತಃ ತತ್ ಸತ್ ತ್ವಮಸೀತಿ ಹೇ ಶ್ವೇತಕೇತೋ ಇತ್ಯೇವಂ ಪ್ರತ್ಯಾಯಿತಃ ಪುತ್ರಃ ಆಹ — ಭೂಯ ಏವ ಮಾ ಭಗವಾನ್ ವಿಜ್ಞಾಪಯತು, ಯದ್ಭವದುಕ್ತಂ ತತ್ ಸಂದಿಗ್ಧಂ ಮಮ — ಅಹನ್ಯಹನಿ ಸರ್ವಾಃ ಪ್ರಜಾಃ ಸುಷುಪ್ತೌ ಸತ್ ಸಂಪದ್ಯಂತೇ ಇತ್ಯೇತತ್ , ಯೇನ ಸತ್ ಸಂಪದ್ಯ ನ ವಿದುಃ ಸತ್ಸಂಪನ್ನಾ ವಯಮಿತಿ । ಅತಃ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಮಾಂ ಪ್ರತ್ಯಾಯಯತ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಮುಕ್ತಃ ತಥಾ ಅಸ್ತು ಸೋಮ್ಯ ಇತಿ ಹ ಉವಾಚ ಪಿತಾ ॥

ಯತ್ಪೃಚ್ಛಸಿ — ಅಹನ್ಯಹನಿ ಸತ್ಸಂಪದ್ಯ ನ ವಿದುಃ ಸತ್ಸಂಪನ್ನಾಃ ಸ್ಮ ಇತಿ, ತತ್ಕಸ್ಮಾದಿತಿ — ಅತ್ರ ಶೃಣು ದೃಷ್ಟಾಂತಮ್ — ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಹೇ ಸೋಮ್ಯ ಮಧುಕೃತಃ ಮಧು ಕುರ್ವಂತೀತಿ ಮಧುಕೃತಃ ಮಧುಕರಮಕ್ಷಿಕಾಃ ಮಧು ನಿಸ್ತಿಷ್ಠಂತಿ ಮಧು ನಿಷ್ಪಾದಯಂತಿ ತತ್ಪರಾಃ ಸಂತಃ । ಕಥಮ್ ? ನಾನಾತ್ಯಯಾನಾಂ ನಾನಾಗತೀನಾಂ ನಾನಾದಿಕ್ಕಾನಾಂ ವೃಕ್ಷಾಣಾಂ ರಸಾನ್ ಸಮವಹಾರಂ ಸಮಾಹೃತ್ಯ ಏಕತಾಮ್ ಏಕಭಾವಂ ಮಧುತ್ವೇನ ರಸಾನ್ ಗಮಯಂತಿ ಮಧುತ್ವಮಾಪಾದಯಂತಿ ॥

ತೇ ರಸಾಃ ಯಥಾ ಮಧುತ್ವೇನೈಕತಾಂ ಗತಾಃ ತತ್ರ ಮಧುನಿ ವಿವೇಕಂ ನ ಲಭಂತೇ ; ಕಥಮ್ ? ಅಮುಷ್ಯಾಹಮಾಮ್ರಸ್ಯ ಪನಸಸ್ಯ ವಾ ವೃಕ್ಷಸ್ಯ ರಸೋಽಸ್ಮೀತಿ — ಯಥಾ ಹಿ ಲೋಕೇ ಬಹೂನಾಂ ಚೇತನಾವತಾಂ ಸಮೇತಾನಾಂ ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ವಿವೇಕಲಾಭೋ ಭವತಿ ಅಮುಷ್ಯಾಹಂ ಪುತ್ರಃ ಅಮುಷ್ಯಾಹಂ ನಪ್ತಾಸ್ಮೀತಿ ; ತೇ ಚ ಲಬ್ಧವಿವೇಕಾಃ ಸಂತಃ ನ ಸಂಕೀರ್ಯಂತೇ ; ನ ತಥಾ ಇಹ ಅನೇಕಪ್ರಕಾರವೃಕ್ಷರಸಾನಾಮಪಿ ಮಧುರಾಮ್ಲತಿಕ್ತಕಟುಕಾದೀನಾಂ ಮಧುತ್ವೇನ ಏಕತಾಂ ಗತಾನಾಂ ಮಧುರಾದಿಭಾವೇನ ವಿವೇಕೋ ಗೃಹ್ಯತ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಯಥಾ ಅಯಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ, ಇತ್ಯೇವಮೇವ ಖಲು ಸೋಮ್ಯ ಇಮಾಃ ಸರ್ವಾಃ ಪ್ರಜಾಃ ಅಹನ್ಯಹನಿ ಸತಿ ಸಂಪದ್ಯ ಸುಷುಪ್ತಿಕಾಲೇ ಮರಣಪ್ರಲಯಯೋಶ್ಚ ನ ವಿದುಃ ನ ವಿಜಾನೀಯುಃ — ಸತಿ ಸಂಪದ್ಯಾಮಹೇ ಇತಿ ಸಂಪನ್ನಾ ಇತಿ ವಾ ॥

ಯಸ್ಮಾಚ್ಚ ಏವಮಾತ್ಮನಃ ಸದ್ರೂಪತಾಮಜ್ಞಾತ್ವೈವ ಸತ್ಸಂಪದ್ಯಂತೇ, ಅತಃ ತೇ ಇಹ ಲೋಕೇ ಯತ್ಕರ್ಮನಿಮಿತ್ತಾಂ ಯಾಂ ಯಾಂ ಜಾತಿಂ ಪ್ರತಿಪನ್ನಾ ಆಸುಃ ವ್ಯಾಘ್ರಾದೀನಾಮ್ — ವ್ಯಾಘ್ರೋಽಹಂ ಸಿಂಹೋಹಽಮಿತ್ಯೇವಮ್ , ತೇ ತತ್ಕರ್ಮಜ್ಞಾನವಾಸನಾಂಕಿತಾಃ ಸಂತಃ ಸತ್ಪ್ರವಿಷ್ಟಾ ಅಪಿ ತದ್ಭಾವೇನೈವ ಪುನರಾಭವಂತಿ ಪುನಃ ಸತ ಆಗತ್ಯ ವ್ಯಾಘ್ರೋ ವಾ ಸಿಂಹೋ ವಾ ವೃಕೋ ವಾ ವರಾಹೋ ವಾ ಕೀಟೋ ವಾ ಪತಂಗೋ ವಾ ದಂಶೋ ವಾ ಮಶಕೋ ವಾ ಯದ್ಯತ್ಪೂರ್ವಮಿಹ ಲೋಕೇ ಭವಂತಿ ಬಭೂವುರಿತ್ಯರ್ಥಃ, ತದೇವ ಪುನರಾಗತ್ಯ ಭವಂತಿ । ಯುಗಸಹಸ್ರಕೋಟ್ಯಂತರಿತಾಪಿ ಸಂಸಾರಿಣಃ ಜಂತೋಃ ಯಾ ಪುರಾ ಭಾವಿತಾ ವಾಸನಾ, ಸಾ ನ ನಶ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ಯಥಾಪ್ರಜ್ಞಂ ಹಿ ಸಂಭವಾಃ’ (ಐ. ಆ. ೨ । ೩ । ೨) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ ॥

ತಾಃ ಪ್ರಜಾಃ ಯಸ್ಮಿನ್ಪ್ರವಿಶ್ಯ ಪುನರಾವಿರ್ಭವಂತಿ, ಯೇ ತು ಇತೋಽನ್ಯೇ ಸತ್ಸತ್ಯಾತ್ಮಾಭಿಸಂಧಾಃ ಯಮಣುಭಾವಂ ಯದಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರವಿಶ್ಯ ನಾವರ್ತಂತೇ, ಸ ಯ ಏಷೋಽಣಿಮೇತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಸ್ವಕೀಯೇ ಗೃಹೇ ಸುಪ್ತಃ ಉತ್ಥಾಯ ಗ್ರಾಮಾಂತರಂ ಗತಃ ಜಾನಾತಿ ಸ್ವಗೃಹಾದಾಗತೋಽಸ್ಮೀತಿ, ಏವಂ ಸತ ಆಗತೋಽಸ್ಮೀತಿ ಚ ಜಂತೂನಾಂ ಕಸ್ಮಾದ್ವಿಜ್ಞಾನಂ ನ ಭವತೀತಿ ಭೂಯ ಏವ ಮಾ ಭಗವಾನ್ವಿಜ್ಞಾಪಯತು ಇತ್ಯುಕ್ತಃ ತಥಾ ಸೋಮ್ಯೇತಿ ಹ ಉವಾಚ ಪಿತಾ ॥

ಶೃಣು ತತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮ್ — ಯಥಾ ಸೋಮ್ಯ ಇಮಾ ನದ್ಯಃ ಗಂಗಾದ್ಯಾಃ ಪುರಸ್ತಾತ್ ಪೂರ್ವಾಂ ದಿಶಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರಾಚ್ಯಃ ಪ್ರಾಗಂಚನಾಃ ಸ್ಯಂದಂತೇ ಸ್ರವಂತೀ । ಪಶ್ಚಾತ್ ಪ್ರತೀಚೀ ದಿಶಂ ಪ್ರತಿ ಸಿಂಧ್ವಾದ್ಯಾಃ ಪ್ರತೀಚೀಮ್ ಅಂಜಂತಿ ಗಚ್ಛಂತೀತಿ ಪ್ರತೀಚ್ಯಃ, ತಾಃ ಸಮುದ್ರಾದಂಭೋನಿಧೇಃ ಜಲಧರೈರಾಕ್ಷಿಪ್ತಾಃ ಪುನರ್ವೃಷ್ಟಿರೂಪೇಣ ಪತಿತಾಃ ಗಂಗಾದಿನದೀರೂಪಿಣ್ಯಃ ಪುನಃ ಸಮುದ್ರಮ್ ಅಂಭೋನಿಧಿಮೇವ ಅಪಿಯಂತಿ ಸ ಸಮುದ್ರ ಏವ ಭವತಿ । ತಾ ನದ್ಯಃ ಯಥಾ ತತ್ರ ಸಮುದ್ರೇ ಸಮುದ್ರಾತ್ಮನಾ ಏಕತಾಂ ಗತಾಃ ನ ವಿದುಃ ನ ಜಾನಂತಿ — ಇಯಂ ಗಂಗಾಂ ಅಹಮಸ್ಮಿ ಇಯಂ ಯಮುನಾ ಅಹಮಸ್ಮೀತಿ ಚ ॥

ಏವಮೇವ ಖಲು ಸೋಮ್ಯ ಇಮಾಃ ಸರ್ವಾಃ ಪ್ರಜಾಃ ಯಸ್ಮಾತ್ ಸತಿ ಸಂಪದ್ಯ ನ ವಿದುಃ, ತಸ್ಮಾತ್ಸತ ಆಗಮ್ಯ ವಿದುಃ — ಸತ ಆಗಚ್ಛಾಮಹೇ ಆಗತಾ ಇತಿ ವಾ । ತ ಇಹ ವ್ಯಾಘ್ರ ಇತ್ಯಾದಿ ಸಮಾನಮನ್ಯತ್ । ದೃಷ್ಟಂ ಲೋಕೇ ಜಲೇ ವೀಚೀತರಂಗಫೇನಬುದ್ಬುದಾದಯ ಉತ್ಥಿತಾಃ ಪುನಸ್ತದ್ಭಾವಂ ಗತಾ ವಿನಷ್ಟಾ ಇತಿ । ಜೀವಾಸ್ತು ತತ್ಕಾರಣಭಾವಂ ಪ್ರತ್ಯಹಂ ಗಚ್ಛಂತೋಽಪಿ ಸುಷುಪ್ತೇ ಮರಣಪ್ರಲಯಯೋಶ್ಚ ನ ವಿನಶ್ಯಂತೀತ್ಯೇತತ್ , ಭೂಯ ಏವ ಮಾ ಭಗವಾನ್ವಿಜ್ಞಾಪಯತು ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ । ತಥಾ ಸೋಮ್ಯೇತಿ ಹ ಉವಾಚ ಪಿತಾ ॥

ಶೃಣು ದೃಷ್ಟಾಂತಮ್ — ಅಸ್ಯ ಹೇ ಸೋಮ್ಯ ಮಹತಃ ಅನೇಕಶಾಖಾದಿಯುಕ್ತಸ್ಯ ವೃಕ್ಷಸ್ಯ, ಅಸ್ಯೇತ್ಯಗ್ರತಃ ಸ್ಥಿತಂ ವೃಕ್ಷಂ ದರ್ಶಯನ್ ಆಹ — ಯದಿ ಯಃ ಕಶ್ಚಿತ್ ಅಸ್ಯ ಮೂಲೇ ಅಭ್ಯಾಹನ್ಯಾತ್ , ಪರಶ್ವಾದಿನಾ ಸಕೃದ್ಘಾತಮಾತ್ರೇಣ ನ ಶುಷ್ಯತೀತಿ ಜೀವನ್ನೇವ ಭವತಿ, ತದಾ, ತಸ್ಯ ರಸಃ ಸ್ರವೇತ್ । ತಥಾ ಯೋ ಮಧ್ಯೇ ಅಭ್ಯಾಹನ್ಯಾತ್ ಜೀವನ್ಸ್ರವೇತ್ , ತಥಾ ಯೋಽಗ್ರೇ ಅಭ್ಯಾಹನ್ಯಾತ್ ಜೀವನ್ಸ್ರವೇತ್ । ಸ ಏಷ ವೃಕ್ಷಃ ಇದಾನೀಂ ಜೀವೇನ ಆತ್ಮನಾ ಅನುಪ್ರಭೂತಃ ಅನುವ್ಯಾಪ್ತಃ ಪೇಪೀಯಮಾನಃ ಅತ್ಯರ್ಥಂ ಪಿಬನ್ ಉದಕಂ ಭೌಮಾಂಶ್ಚ ರಸಾನ್ ಮೂಲೈರ್ಗೃಹ್ಣನ್ ಮೋದಮಾನಃ ಹರ್ಷಂ ಪ್ರಾಪ್ನುವನ್ ತಿಷ್ಠತಿ ॥

ತಸ್ಯಾಸ್ಯ ಯದೇಕಾಂ ಶಾಖಾಂ ರೋಗಗ್ರಸ್ತಾಮ್ ಆಹತಾಂ ವಾ ಜೀವಃ ಜಹಾತಿ ಉಪಸಂಹರತಿ ಶಾಖಾಯಾಂ ವಿಪ್ರಸೃತಮಾತ್ಮಾಂಶಮ್ , ಅಥ ಸಾ ಶುಷ್ಯತಿ । ವಾಙ್ಮನಃಪ್ರಾಣಕರಣಗ್ರಾಮಾನುಪ್ರವಿಷ್ಟೋ ಹಿ ಜೀವ ಇತಿ ತದುಪಸಂಹಾರೇ ಉಪಸಂಹ್ರಿಯತೇ । ಜೀವೇನ ಚ ಪ್ರಾಣಯುಕ್ತೇನ ಅಶಿತಂ ಪೀತಂ ಚ ರಸತಾಂ ಗತಂ ಜೀವಚ್ಛರೀರಂ ವೃಕ್ಷಂ ಚ ವರ್ಧಯತ್ ರಸರೂಪೇಣ ಜೀವಸ್ಯ ಸದ್ಭಾವೇ ಲಿಂಗಂ ಭವತಿ । ಅಶಿತಪೀತಾಭ್ಯಾಂ ಹಿ ದೇಹೇ ಜೀವಸ್ತಿಷ್ಠತಿ । ತೇ ಚ ಅಶಿತಪೀತೇ ಜೀವಕರ್ಮಾನುಸಾರಿಣೀ ಇತಿ ತಸ್ಯೈಕಾಂಗವೈಕಲ್ಯನಿಮಿತ್ತಂ ಕರ್ಮ ಯದೋಪಸ್ಥಿತಂ ಭವತಿ, ತದಾ ಜೀವಃ ಏಕಾಂ ಶಾಖಾಂ ಜಹಾತಿ ಶಾಖಾಯ ಆತ್ಮಾನಮುಪಸಂಹರತಿ ; ಅಥ ತದಾ ಸಾ ಶಾಖಾ ಶುಷ್ಯತಿ । ಜೀವಸ್ಥಿತಿನಿಮಿತ್ತೋ ರಸಃ ಜೀವಕರ್ಮಾಕ್ಷಿಪ್ತಃ ಜೀವೋಪಸಂಹಾರೇ ನ ತಿಷ್ಠತಿ । ರಸಾಪಗಮೇ ಚ ಶಾಖಾ ಶೋಷಮುಪೈತಿ । ತಥಾ ಸರ್ವಂ ವೃಕ್ಷಮೇವ ಯದಾ ಅಯಂ ಜಹಾತಿ ತದಾ ಸರ್ವೋಽಪಿ ವೃಕ್ಷಃ ಶುಷ್ಯತಿ । ವೃಕ್ಷಸ್ಯ ರಸಸ್ರವಣಶೋಷಣಾದಿಲಿಂಗಾತ್ ಜೀವವತ್ತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಶ್ರುತೇಶ್ಚ ಚೇತನಾವಂತಃ ಸ್ಥಾವರಾ ಇತಿ ಬೌದ್ಧಕಾಣಾದಮತಮಚೇತನಾಃ ಸ್ಥಾವರಾ ಇತ್ಯೇತದಸಾರಮಿತಿ ದರ್ಶಿತಂ ಭವತಿ ॥

ಯಥಾ ಅಸ್ಮಿನ್ವೃಕ್ಷದೃಷ್ಟಾಂತೇ ದರ್ಶಿತಮ್ — ಜೀವೇನ ಯುಕ್ತಃ ವೃಕ್ಷಃ ಅಶುಷ್ಕಃ ರಸಪಾನಾದಿಯುಕ್ತಃ ಜೀವತೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ತದಪೇತಶ್ಚ ಮ್ರಿಯತ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ; ಏವಮೇವ ಖಲು ಸೋಮ್ಯ ವಿದ್ಧೀತಿ ಹ ಉವಾಚ — ಜೀವಾಪೇತಂ ಜೀವವಿಯುಕ್ತಂ ವಾವ ಕಿಲ ಇದಂ ಶರೀರಂ ಮ್ರಿಯತೇ ನ ಜೀವೋ ಮ್ರಿಯತ ಇತಿ । ಕಾರ್ಯಶೇಷೇ ಚ ಸುಪ್ತೋತ್ಥಿತಸ್ಯ ಮಮ ಇದಂ ಕಾರ್ಯಶೇಷಮ್ ಅಪರಿಸಮಾಪ್ತಮಿತಿ ಸ್ಮೃತ್ವಾ ಸಮಾಪನದರ್ಶನಾತ್ । ಜಾತಮಾತ್ರಾಣಾಂ ಚ ಜಂತೂನಾಂ ಸ್ತನ್ಯಾಭಿಲಾಷಭಯಾದಿದರ್ಶನಾಚ್ಚ ಅತೀತಜನ್ಮಾಂತರಾನುಭೂತಸ್ತನ್ಯಪಾನದುಃಖಾನುಭವಸ್ಮೃತಿರ್ಗಮ್ಯತೇ । ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದೀನಾಂ ಚ ವೈದಿಕಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಮರ್ಥವತ್ತ್ವಾತ್ ನ ಜೀವೋ ಮ್ರಿಯತ ಇತಿ । ಸ ಯ ಏಷೋಽಣಿಮೇತ್ಯಾದಿ ಸಮಾನಮ್ । ಕಥಂ ಪುನರಿದಮತ್ಯಂತಸ್ಥೂಲಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿ ನಾಮರೂಪವಜ್ಜಗತ್ ಅತ್ಯಂತಸೂಕ್ಷ್ಮಾತ್ಸದ್ರೂಪಾನ್ನಾಮರೂಪರಹಿತಾತ್ಸತೋ ಜಾಯತೇ, ಇತಿ ಏತದ್ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಭೂಯ ಏವ ಮಾ ಭಗವಾನ್ವಿಜ್ಞಾಪಯತು ಇತಿ । ತಥಾ ಸೋಮ್ಯೇತಿ ಹ ಉವಾಚ ಪಿತಾ ॥

ಯದಿ ಏತತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೀಕರ್ತುಮಿಚ್ಛಸಿ ಅತೋಽಸ್ಮಾನ್ಮಹತಃ ನ್ಯಗ್ರೋಧಾತ್ ಫಲಮೇಕಮಾಹರ — ಇತ್ಯುಕ್ತಃ ತಥಾ ಚಕಾರ ಸಃ ; ಇದಂ ಭಗವ ಉಪಹೃತಂ ಫಲಮಿತಿ ದರ್ಶಿತವಂತಂ ಪ್ರತಿ ಆಹ — ಫಲಂ ಭಿಂದ್ಧೀತಿ । ಭಿನ್ನಮಿತ್ಯಾಹ ಇತರಃ । ತಮಾಹ ಪಿತಾ — ಕಿಮತ್ರ ಪಶ್ಯಸೀತಿ ; ಉಕ್ತಃ ಆಹ — ಅಣ್ವ್ಯಃ ಅಣುತರಾ ಇವ ಇಮಾಃ ಧಾನಾಃ ಬೀಜಾನಿ ಪಶ್ಯಾಮಿ ಭಗವ ಇತಿ । ಆಸಾಂ ಧಾನಾನಾಮೇಕಾಂ ಧಾನಾಮ್ ಅಂಗ ಹೇ ವತ್ಸ ಭಿಂದ್ಘಿ, ಇತ್ಯುಕ್ತಃ ಆಹ — ಭಿನ್ನಾ ಭಗವ ಇತಿ । ಯದಿ ಭಿನ್ನಾ ಧಾನಾ ತಸ್ಯಾಂ ಭಿನ್ನಾಯಾಂ ಕಿಂ ಪಶ್ಯಸಿ, ಇತ್ಯುಕ್ತಃ ಆಹ — ನ ಕಿಂಚನ ಪಶ್ಯಾಮಿ ಭಗವ ಇತಿ ॥

ತಂ ಪುತ್ರಂ ಹ ಉವಾಚ — ವಟಧಾನಾಯಾಂ ಭಿನ್ನಾಯಾಂ ಯಂ ವಟಬೀಜಾಣಿಮಾನಂ ಹೇ ಸೋಮ್ಯ ಏತಂ ನ ನಿಭಾಲಯಸೇ ನ ಪಶ್ಯಸಿ, ತಥಾ ಅಪ್ಯೇತಸ್ಯ ವೈ ಕಿಲ ಸೋಮ್ಯ ಏಷ ಮಹಾನ್ಯಗ್ರೋಧಃ ಬೀಜಸ್ಯ ಅಣಿಮ್ನಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮಸ್ಯ ಅದೃಶ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಭೂತಃ ಸ್ಥೂಲಶಾಖಾಸ್ಕಂಧಫಲಪಲಾಶವಾನ್ ತಿಷ್ಠತಿ ಉತ್ಪನ್ನಃ ಸನ್ , ಉತ್ತಿಷ್ಠತೀತಿ ವಾ, ಉಚ್ಛಬ್ದೋಽಧ್ಯಾಹಾರ್ಯಃ । ಅತಃ ಶ್ರದ್ಧತ್ಸ್ವ ಸೋಮ್ಯ ಸತ ಏವ ಅಣಿಮ್ನಃ ಸ್ಥೂಲಂ ನಾಮರೂಪಾದಿಮತ್ಕಾರ್ಯಂ ಜಗದುತ್ಪನ್ನಮಿತಿ । ಯದ್ಯಪಿ ನ್ಯಾಯಾಗಮಾಭ್ಯಾಂ ನಿರ್ಧಾರಿತೋಽರ್ಥಃ ತಥೈವೇತ್ಯವಗಮ್ಯತೇ, ತಥಾಪಿ ಅತ್ಯಂತಸೂಕ್ಷ್ಮೇಷ್ವರ್ಥೇಷು ಬಾಹ್ಯವಿಷಯಾಸಕ್ತಮನಸಃ ಸ್ವಭಾವಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯಾಸತ್ಯಾಂ ಗುರುತರಾಯಾಂ ಶ್ರದ್ಧಾಯಾಂ ದುರವಗಮತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ — ಶ್ರದ್ಧತ್ಸ್ವೇತಿ । ಶ್ರದ್ಧಾಯಾಂ ತು ಸತ್ಯಾಂ ಮನಸಃ ಸಮಾಧಾನಂ ಬುಭುತ್ಸಿತೇಽರ್ಥೇ ಭವೇತ್ , ತತಶ್ಚ ತದರ್ಥಾವಗತಿಃ, ‘ಅನ್ಯತ್ರಮನಾ ಅಭೂವಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೫ । ೩) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ ॥

ಸ ಯ ಇತ್ಯಾದ್ಯುಕ್ತಾರ್ಥಮ್ । ಯದಿ ತತ್ಸಜ್ಜಗತೋ ಮೂಲಮ್ , ಕಸ್ಮಾನ್ನೋಪಲಭ್ಯತ ಇತ್ಯೇತದ್ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಮಾ ಭಗವಾನ್ಭೂಯ ಏವ ವಿಜ್ಞಾಪಯತ್ವಿತಿ । ತಥಾ ಸೋಮ್ಯೇತಿ ಹ ಉವಾಚ ಪಿತಾ ॥

ವಿದ್ಯಮಾನಮಪಿ ವಸ್ತು ನೋಪಲಭ್ಯತೇ, ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ತು ಉಪಲಭ್ಯತ ಇತಿ ಶೃಣು ಅತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮ್ — ಯದಿ ಚ ಇಮಮರ್ಥಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೀಕರ್ತುಮಿಚ್ಛಸಿ, ಪಿಂಡರೂಪಂ ಲವಣಮ್ ಏತದ್ಘಟಾದೌ ಉದಕೇ ಅವಧಾಯ ಪ್ರಕ್ಷಿಪ್ಯ ಅಥ ಮಾ ಮಾಂ ಶ್ವಃ ಪ್ರಾತಃ ಉಪಸೀದಥಾಃ ಉಪಗಚ್ಛೇಥಾಃ ಇತಿ । ಸ ಹ ಪಿತ್ರೋಕ್ತಮರ್ಥಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೀಕರ್ತುಮಿಚ್ಛನ್ ತಥಾ ಚಕಾರ । ತಂ ಹ ಉವಾಚ ಪರೇದ್ಯುಃ ಪ್ರಾತಃ — ಯಲ್ಲವಣಂ ದೋಷಾ ರಾತ್ರೌ ಉದಕೇ ಅವಾಧಾಃ ನಿಕ್ಷಿಪ್ತವಾನಸಿ ಅಂಗ ಹೇ ವತ್ಸ ತದಾಹರ — ಇತ್ಯುಕ್ತಃ ತಲ್ಲವಣಮಾಜಿಹೀರ್ಷುಃ ಹ ಕಿಲ ಅವಮೃಶ್ಯ ಉದಕೇ ನ ವಿವೇದ ನ ವಿಜ್ಞಾತವಾನ್ । ಯಥಾ ತಲ್ಲವಣಂ ವಿದ್ಯಮಾನಮೇವ ಸತ್ ಅಪ್ಸು ಲೀನಂ ಸಂಶ್ಲಿಷ್ಟಮಭೂತ್ ॥

ಯಥಾ ವಿಲೀನಂ ಲವಣಂ ನ ವೇತ್ಥ, ತಥಾಪಿ ತಚ್ಚಕ್ಷುಷಾ ಸ್ಪರ್ಶನೇನ ಚ ಪಿಂಡರೂಪಂ ಲವಣಮಗೃಹ್ಯಮಾಣಂ ವಿದ್ಯತ ಏವ ಅಪ್ಸು, ಉಪಲಭ್ಯತೇ ಚ ಉಪಾಯಾಂತರೇಣ — ಇತ್ಯೇತತ್ ಪುತ್ರಂ ಪ್ರತ್ಯಾಯಯಿತುಮಿಚ್ಛನ್ ಆಹ — ಅಂಗ ಅಸ್ಯೋದಕಸ್ಯ ಅಂತಾತ್ ಉಪರಿ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಆಚಾಮ — ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಪುತ್ರಂ ತಥಾಕೃತವಂತಮುವಾಚ — ಕಥಮಿತಿ ; ಇತರ ಆಹ — ಲವಣಂ ಸ್ವಾದುತ ಇತಿ । ತಥಾ ಮಧ್ಯಾದುದಕಸ್ಯ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಆಚಾಮ ಇತಿ, ಕಥಮಿತಿ, ಲವಣಮಿತಿ । ತಥಾಂತಾತ್ ಅಧೋದೇಶಾತ್ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಆಚಾಮ ಇತಿ, ಕಥಮಿತಿ, ಲವಣಮಿತಿ । ಯದ್ಯೇವಮ್ , ಅಭಿಪ್ರಾಸ್ಯ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಏತದುದಕಮ್ ಆಚಮ್ಯ ಅಥ ಮೋಪಸೀದಥಾಃ ಇತಿ ; ತದ್ಧ ತಥಾ ಚಕಾರ ಲವಣಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಪಿತೃಸಮೀಪಮಾಜಗಾಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ಇದಂ ವಚನಂ ಬ್ರುವನ್ — ತಲ್ಲವಣಂ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವೋದಕೇ ಯನ್ಮಯಾ ರಾತ್ರೌ ಕ್ಷಿಪ್ತಂ ಶಶ್ವನ್ನಿತ್ಯಂ ಸಂವರ್ತತೇ ವಿದ್ಯಮಾನಮೇವ ಸತ್ ಸಮ್ಯಗ್ವರ್ತತೇ । ಇತಿ ಏವಮುಕ್ತವಂತಂ ತಂ ಹ ಉವಾಚ ಪಿತಾ — ಯಥೇದಂ ಲವಣಂ ದರ್ಶನಸ್ಪರ್ಶನಾಭ್ಯಾಂ ಪೂರ್ವಂ ಗೃಹೀತಂ ಪುನರುದಕೇ ವಿಲೀನಂ ತಾಭ್ಯಾಮಗೃಹ್ಯಮಾಣಮಪಿ ವಿದ್ಯತ ಏವ ಉಪಾಯಾಂತರೇಣ ಜಿಹ್ವಯೋಪಲಭ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ — ಏವಮೇವ ಅತ್ರೈವ ಅಸ್ಮಿನ್ನೇವ ತೇಜೋಬನ್ನಾದಿಕಾರ್ಯೇ ಶುಂಗೇ ದೇಹೇ, ವಾವ ಕಿಲೇತ್ಯಾಚಾರ್ಯೋಪದೇಶಸ್ಮರಣಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥೌ, ಸತ್ ತೇಜೋಬನ್ನಾದಿಶುಂಗಕಾರಣಂ ವಟಬೀಜಾಣಿಮವದ್ವಿದ್ಯಮಾನಮೇವ ಇಂದ್ರಿಯೈರ್ನೋಪಲಭಸೇ ನ ನಿಭಾಲಯಸೇ । ಯಥಾ ಅತ್ರೈವೋದಕೇ ದರ್ಶನಸ್ಪರ್ಶನಾಭ್ಯಾಮನುಪಲಭ್ಯಮಾನಂ ಲವಣಂ ವಿದ್ಯಮಾನಮೇವ ಜಿಹ್ವಯಾ ಉಪಲಬ್ಧವಾನಸಿ — ಏವಮೇವಾತ್ರೈವ ಕಿಲ ವಿದ್ಯಮಾನಂ ಸತ್ ಜಗನ್ಮೂಲಮ್ ಉಪಾಯಾಂತರೇಣ ಲವಣಾಣಿಮವತ್ ಉಪಲಪ್ಸ್ಯಸ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಃ ॥

ಸ ಯ ಇತ್ಯಾದಿ ಸಮಾನಮ್ । ಯದ್ಯೇವಂ ಲವಣಾಣಿಮವದಿಂದ್ರಿಯೈರನುಪಲಭ್ಯಮಾನಮಪಿ ಜಗನ್ಮೂಲಂ ಸತ್ ಉಪಾಯಾಂತರೇಣ ಉಪಲಬ್ಧುಂ ಶಕ್ಯತೇ, ಯದುಪಲಂಭಾತ್ಕೃತಾರ್ಥಃ ಸ್ಯಾಮ್ ಅನುಪಲಂಭಾಚ್ಚಾಕೃತಾರ್ಥಃ ಸ್ಯಾಮಹಮ್ , ತಸ್ಯೈವೋಪಲಬ್ಧೌ ಕ ಉಪಾಯಃ ಇತ್ಯೇತತ್ ಭೂಯ ಏವ ಮಾ ಭಗವಾನ್ ವಿಜ್ಞಾಪಯತು ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ । ತಥಾ ಸೋಮ್ಯ ಇತಿ ಹ ಉವಾಚ ॥

ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಹೇ ಸೋಮ್ಯ ಪುರುಷಂ ಯಂ ಕಂಚಿತ್ ಗಂಧಾರೇಭ್ಯೋ ಜನಪದೇಭ್ಯಃ ಅಭಿನದ್ಧಾಕ್ಷಂ ಬದ್ಧಚಕ್ಷುಷಮ್ ಆನೀಯ ದ್ರವ್ಯಹರ್ತಾ ತಸ್ಕರಃ ತಮಭಿನದ್ಧಾಕ್ಷಮೇವ ಬದ್ಧಹಸ್ತಮ್ ಅರಣ್ಯೇ ತತೋಽಪ್ಯತಿಜನೇ ಅತಿಗತಜನೇ ಅತ್ಯಂತವಿಗತಜನೇ ದೇಶೇ ವಿಸೃಜೇತ್ , ಸ ತತ್ರ ದಿಗ್ಭ್ರಮೋಪೇತಃ ಯಥಾ ಪ್ರಾಙ್ವಾ ಪ್ರಾಗಂಚನಃ ಪ್ರಾಹ್ಮುಖೋ ವೇತ್ಯರ್ಥಃ, ತಥೋದಙ್ವಾ ಅಧರಾಙ್ವಾ ಪ್ರತ್ಯಙ್ವಾ ಪ್ರಧ್ಮಾಯೀತ ಶಬ್ದಂ ಕುರ್ಯಾತ್ ವಿಕ್ರೋಶೇತ್ — ಅಭಿನದ್ಧಾಕ್ಷೋಽಹಂ ಗಂಧಾರೇಭ್ಯಸ್ತಸ್ಕರೇಣಾನೀತೋಽಭಿನದ್ಧಾಕ್ಷ ಏವ ವಿಸೃಷ್ಟ ಇತಿ ॥

ಏವಂ ವಿಕ್ರೋಶತಃ ತಸ್ಯ ಯಥಾಭಿನಹನಂ ಯಥಾ ಬಂಧನಂ ಪ್ರಮುಚ್ಯ ಮುಕ್ತ್ವಾ ಕಾರುಣಿಕಃ ಕಶ್ಚಿತ್ ಏತಾಂ ದಿಶಮುತ್ತರತಃ ಗಂಧಾರಾಃ ಏತಾಂ ದಿಶಂ ವ್ರಜ — ಇತಿ ಪ್ರಬ್ರೂಯಾತ್ । ಸ ಏವಂ ಕಾರುಣಿಕೇನ ಬಂಧನಾನ್ಮೋಕ್ಷಿತಃ ಗ್ರಾಮಾತ್ ಗ್ರಾಮಾಂತರಂ ಪೃಚ್ಛನ್ ಪಂಡಿತಃ ಉಪದೇಶವಾನ್ ಮೇಧಾವೀ ಪರೋಪದಿಷ್ಟಗ್ರಾಮಪ್ರವೇಶಮಾರ್ಗಾವಧಾರಣಸಮರ್ಥಃ ಸನ್ ಗಂಧಾರಾನೇವೋಪಸಂಪದ್ಯೇತ । ನೇತರೋ ಮೂಢಮತಿಃ ದೇಶಾಂತರದರ್ಶನತೃಡ್ವಾ । ಯಥಾ ಅಯಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ ವರ್ಣಿತಃ — ಸ್ವವಿಷಯೇಭ್ಯೋ ಗಂಧಾರೇಭ್ಯಃ ಪುರುಷಃ ತಸ್ಕರೈರಭಿನದ್ಧಾಕ್ಷಃ ಅವಿವೇಕಃ ದಿಙ್ಮೂಢಃ ಅಶನಾಯಾಪಿಪಾಸಾದಿಮಾನ್ ವ್ಯಾಘ್ರತಸ್ಕರಾದ್ಯನೇಕಭಯಾನರ್ಥವ್ರಾತಯುತಮರಣ್ಯಂ ಪ್ರವೇಶಿತಃ ದುಃಖಾರ್ತಃ ವಿಕ್ರೋಶನ್ ಬಂಧನೇಭ್ಯೋ ಮುಮುಕ್ಷುಸ್ತಿಷ್ಠತಿ, ಸ ಕಥಂಚಿದೇವ ಕಾರುಣಿಕೇನ ಕೇನಚಿನ್ಮೋಕ್ಷಿತಃ ಸ್ವದೇಶಾನ್ಗಂಧಾರಾನೇವಾಪನ್ನಃ ನಿರ್ವೃತಃ ಸುಖ್ಯಭೂತ್ — ಏವಮೇವ ಸತಃ ಜಗದಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಾತ್ತೇಜೋಬನ್ನಾದಿಮಯಂ ದೇಹಾರಣ್ಯಂ ವಾತಪಿತ್ತಕಫರುಧಿರಮೇದೋಮಾಂಸಾಸ್ಥಿಮಜ್ಜಾಶುಕ್ರಕೃಮಿಮೂತ್ರಪುರೀಷವತ್ ಶೀತೋಷ್ಣಾದ್ಯನೇಕದ್ವಂದ್ವದುಃಖವಚ್ಚ ಇದಂ ಮೋಹಪಟಾಭಿನದ್ಧಾಕ್ಷಃ ಭಾರ್ಯಾಪುತ್ರಮಿತ್ರಪಶುಬಂಧ್ವಾದಿದೃಷ್ಟಾದೃಷ್ಟಾನೇಕವಿಷಯತೃಷ್ಣಾಪಾಶಿತಃ ಪುಣ್ಯಾಪುಣ್ಯಾದಿತಸ್ಕರೈಃ ಪ್ರವೇಶಿತಃ ಅಹಮಮುಷ್ಯ ಪುತ್ರಃ, ಮಮೈತೇ ಬಾಂಧವಾಃ, ಸುಖ್ಯಹಂ ದುಃಖೀ ಮೂಢಃ ಪಂಡಿತೋ ಧಾರ್ಮಿಕೋ ಬಂಧುಮಾನ್ ಜಾತಃ ಮೃತೋ ಜೀರ್ಣಃ ಪಾಪೀ, ಪುತ್ರೋ ಮೇ ಮೃತಃ, ಧನಂ ಮೇ ನಷ್ಟಮ್ , ಹಾ ಹತೋಽಸ್ಮಿ, ಕಥಂ ಜೀವಿಷ್ಯಾಮಿ, ಕಾ ಮೇ ಗತಿಃ, ಕಿಂ ಮೇ ತ್ರಾಣಮ್ — ಇತ್ಯೇವಮನೇಕಶತಸಹಸ್ರಾನರ್ಥಜಾಲವಾನ್ ವಿಕ್ರೋಶನ್ ಕಥಂಚಿದೇವ ಪುಣ್ಯಾತಿಶಯಾತ್ಪರಮಕಾರುಣಿಕಂ ಕಂಚಿತ್ಸದ್ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮವಿದಂ ವಿಮುಕ್ತಬಂಧನಂ ಬ್ರಹ್ಮಿಷ್ಠಂ ಯದಾ ಆಸಾದಯತಿ, ತೇನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾ ಕಾರುಣ್ಯಾತ್ ದರ್ಶಿತಸಂಸಾರವಿಷಯದೋಷದರ್ಶನಮಾರ್ಗಃ ವಿರಕ್ತಃ ಸಂಸಾರವಿಷಯೇಭ್ಯಃ — ನಾಸಿ ತ್ವಂ ಸಂಸಾರೀ ಅಮುಷ್ಯ ಪುತ್ರತ್ವಾದಿಧರ್ಮವಾನ್ , ಕಿಂ ತರ್ಹಿ, ಸತ್ ಯತ್ತತ್ತ್ವಮಸಿ —ಇತ್ಯವಿದ್ಯಾಮೋಹಪಟಾಭಿನಹನಾನ್ಮೋಕ್ಷಿತಃ ಗಂಧಾರಪುರುಷವಚ್ಚ ಸ್ವಂ ಸದಾತ್ಮಾನಮ್ ಉಪಸಂಪದ್ಯ ಸುಖೀ ನಿರ್ವೃತಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯೇತಮೇವಾರ್ಥಮಾಹ — ಆಚಾರ್ಯವಾನ್ಪುರುಷೋ ವೇದೇತಿ । ತಸ್ಯಾಸ್ಯ ಏವಮಾಚಾರ್ಯವತೋ ಮುಕ್ತಾವಿದ್ಯಾಭಿನಹನಸ್ಯ ತಾವದೇವ ತಾವಾನೇವ ಕಾಲಃ ಚಿರಂ ಕ್ಷೇಪಃ ಸದಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಸಂಪತ್ತೇರಿತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಃ । ಕಿಯಾನ್ಕಾಲಶ್ಚಿರಮಿತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಯಾವನ್ನ ವಿಮೋಕ್ಷ್ಯೇ ನ ವಿಮೋಕ್ಷ್ಯತೇ ಇತ್ಯೇತತ್ಪುರುಷವ್ಯತ್ಯಯೇನ, ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ; ಯೇನ ಕರ್ಮಣಾ ಶರೀರಮಾರಬ್ಧಂ ತಸ್ಯೋಪಭೋಗೇನ ಕ್ಷಯಾತ್ ದೇಹಪಾತೋ ಯಾವದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥ ತದೈವ ಸತ್ ಸಂಪತ್ಸ್ಯೇ ಸಂಪತ್ಸ್ಯತೇ ಇತಿ ಪೂರ್ವವತ್ । ನ ಹಿ ದೇಹಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಸತ್ಸಂಪತ್ತೇಶ್ಚ ಕಾಲಭೇದೋಽಸ್ತಿ ಯೇನ ಅಥ - ಶಬ್ದಃ ಆನಂತರ್ಯಾರ್ಥಃ ಸ್ಯಾತ್ ॥

ನನು ಯಥಾ ಸದ್ವಿಜ್ಞಾನಾನಂತರಮೇವ ದೇಹಪಾತಃ ಸತ್ಸಂಪತ್ತಿಶ್ಚ ನ ಭವತಿ ಕರ್ಮಶೇಷವಶಾತ್ , ತಥಾ ಅಪ್ರವೃತ್ತಫಲಾನಿ ಪ್ರಾಗ್ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತೇರ್ಜನ್ಮಾಂತರಸಂಚಿತಾನ್ಯಪಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಸಂತೀತಿ ತತ್ಫಲೋಪಭೋಗಾರ್ಥಂ ಪತಿತೇ ಅಸ್ಮಿಞ್ಶರೀರಾಂತರಮಾರಬ್ಧವ್ಯಮ್ । ಉತ್ಪನ್ನೇ ಚ ಜ್ಞಾನೇ ಯಾವಜ್ಜೀವಂ ವಿಹಿತಾನಿ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಾನಿ ವಾ ಕರ್ಮಾಣಿ ಕರೋತ್ಯೇವೇತಿ ತತ್ಫಲೋಪಭೋಗಾರ್ಥಂ ಚ ಅವಶ್ಯಂ ಶರೀರಾಂತರಮಾರಬ್ಧವ್ಯಮ್ , ತತಶ್ಚ ಕರ್ಮಾಣಿ ತತಃ ಶರೀರಾಂತರಮ್ ಇತಿ ಜ್ಞಾನಾನರ್ಥಕ್ಯಮ್ , ಕರ್ಮಣಾಂ ಫಲವತ್ತ್ವಾತ್ । ಅಥ ಜ್ಞಾನವತಃ ಕ್ಷೀಯಂತೇ ಕರ್ಮಾಣಿ, ತದಾ ಜ್ಞಾನಪ್ರಾಪ್ತಿಸಮಕಾಲಮೇವ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸತ್ಸಂಪತ್ತಿಹೇತುತ್ವಾನ್ಮೋಕ್ಷಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶರೀರಪಾತಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಆಚಾರ್ಯಾಭಾವಃ ಇತಿ ಆಚಾರ್ಯವಾನ್ಪುರುಷೋ ವೇದ ಇತ್ಯನುಪಪತ್ತಿಃ । ಜ್ಞಾನಾನ್ಮೋಕ್ಷಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಶ್ಚ ದೇಶಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಪಾಯಜ್ಞಾನವದನೈಕಾಂತಿಕಫಲತ್ವಂ ವಾ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ । ನ, ಕರ್ಮಣಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತಾಪ್ರವೃತ್ತಫಲವತ್ತ್ವವಿಶೇಷೋಪಪತ್ತೇಃ । ಯದುಕ್ತಮ್ ಅಪ್ರವೃತ್ತಫಲಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಧ್ರುವಫಲವತ್ತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ ಶರೀರೇ ಪತಿತೇ ಶರೀರಾಂತರಮಾರಬ್ಧವ್ಯಮ್ ಅಪ್ರವೃತ್ತಕರ್ಮಫಲೋಪಭೋಗಾರ್ಥಮಿತಿ, ಏತದಸತ್ । ವಿದುಷಃ ‘ತಸ್ಯ ತಾವದೇವ ಚಿರಮ್’ ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾತ್ । ನನು ‘ಪುಣ್ಯೋ ವೈ ಪುಣ್ಯೇನ ಕರ್ಮಣಾ ಭವತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೨ । ೧೫) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇರಪಿ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮೇವ । ಸತ್ಯಮೇವಮ್ । ತಥಾಪಿ ಪ್ರವೃತ್ತಫಲಾನಾಮಪ್ರವೃತ್ತಫಲಾನಾಂ ಚ ಕರ್ಮಣಾಂ ವಿಶೇಷೋಽಸ್ತಿ । ಕಥಮ್ ? ಯಾನಿ ಪ್ರವೃತ್ತಫಲಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಯೈರ್ವಿದ್ವಚ್ಛರೀರಮಾರಬ್ಧಮ್ , ತೇಷಾಮುಪಭಾಗೇನೈವ ಕ್ಷಯಃ — ಯಥಾ ಆರಬ್ಧವೇಗಸ್ಯ ಲಕ್ಷ್ಯಮುಕ್ತೇಷ್ವಾದೇಃ ವೇಗಕ್ಷಯಾದೇವ ಸ್ಥಿತಿಃ, ನ ತು ಲಕ್ಷ್ಯವೇಧಸಮಕಾಲಮೇವ ಪ್ರಯೋಜನಂ ನಾಸ್ತೀತಿ — ತದ್ವತ್ । ಅನ್ಯಾನಿ ತು ಅಪ್ರವೃತ್ತಫಲಾನಿ ಇಹ ಪ್ರಾಗ್ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತೇರೂರ್ಧ್ವಂ ಚ ಕೃತಾನಿ ವಾ ಕ್ರಿಯಮಾಣಾನಿ ವಾ ಅತೀತಜನ್ಮಾಂತರಕೃತಾನಿ ವಾ ಅಪ್ರವೃತ್ತಫಲಾನಿ ಜ್ಞಾನೇನ ದಹ್ಯಂತೇ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತೇನೇವ ; ‘ಜ್ಞಾನಾಗ್ನಿಃ ಸರ್ವಕರ್ಮಾಣಿ ಭಸ್ಮಸಾತ್ಕುರುತೇ ತಥಾ’ (ಭ. ಗೀ. ೪ । ೩೭) ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇಶ್ಚ । ‘ಕ್ಷೀಯಂತೇ ಚಾಸ್ಯ ಕರ್ಮಾಣಿ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೨ । ೯) ಇತಿ ಚ ಆಥರ್ವಣೇ । ಅತಃ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ ಜೀವನಾದಿಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವೇಽಪಿ ಪ್ರವೃತ್ತಫಲಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಮವಶ್ಯಮೇವ ಫಲೋಪಭೋಗಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಮುಕ್ತೇಷುವತ್ ತಸ್ಯ ತಾವದೇವ ಚಿರಮಿತಿ ಯುಕ್ತಮೇವೋಕ್ತಮಿತಿ ಯಥೋಕ್ತದೋಷಚೋದನಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತೇರೂರ್ಧ್ವಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ ಕರ್ಮಾಭಾವಮವೋಚಾಮ ‘ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥೋಽಮೃತತ್ವಮೇತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೨ । ೨೩ । ೧) ಇತ್ಯತ್ರ । ತಚ್ಚ ಸ್ಮರ್ತುಮರ್ಹಸಿ ॥

ಸ ಯ ಇತ್ಯಾದ್ಯುಕ್ತಾರ್ಥಮ್ । ಆಚಾರ್ಯವಾನ್ ವಿದ್ವಾನ್ ಯೇನ ಕ್ರಮೇಣ ಸತ್ ಸಂಪದ್ಯತೇ, ತಂ ಕ್ರಮಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಭೂಯ ಏವ ಮಾ ಭಗವಾನ್ವಿಜ್ಞಾಪಯತ್ವಿತಿ । ತಥಾ ಸೋಮ್ಯ ಇತಿ ಹ ಉವಾಚ ॥

ಪುರುಷಂ ಹೇ ಸೋಮ್ಯ ಉತ ಉಪತಾಪಿನಂ ಜ್ವರಾದ್ಯುಪತಾಪವಂತಂ ಜ್ಞಾತಯಃ ಬಾಂಧವಾಃ ಪರಿವಾರ್ಯ ಉಪಾಸತೇ ಮುಮೂರ್ಷುಮ್ — ಜಾನಾಸಿ ಮಾಂ ತವ ಪಿತರಂ ಪುತ್ರಂ ಭ್ರಾತರಂ ವಾ — ಇತಿ ಪೃಚ್ಛಂತಃ । ತಸ್ಯ ಮುಮೂರ್ಷೋಃ ಯಾವನ್ನ ವಾಙ್ಮನಸಿ ಸಂಪದ್ಯತೇ ಮನಃ ಪ್ರಾಣೇ ಪ್ರಾಣಸ್ತೇಜಸಿ ತೇಜಃ ಪರಸ್ಯಾಂ ದೇವತಾಯಾಮ್ ಇತ್ಯೇತದುಕ್ತಾರ್ಥಮ್ ॥

ಸಂಸಾರಿಣಃ ಯಃ ಮರಣಕ್ರಮಃ ಸ ಏವಾಯಂ ವಿದುಷೋಽಪಿ ಸತ್ಸಂಪತ್ತಿಕ್ರಮ ಇತ್ಯೇತದಾಹ — ಪರಸ್ಯಾಂ ದೇವತಾಯಾಂ ತೇಜಸಿ ಸಂಪನ್ನೇ ಅಥ ನ ಜಾನಾತಿ । ಅವಿದ್ವಾಂಸ್ತು ಸತ ಉತ್ಥಾಯ ಪ್ರಾಗ್ಭಾವಿತಂ ವ್ಯಾಘ್ರಾದಿಭಾವಂ ದೇವಮನುಷ್ಯಾದಿಭಾವಂ ವಾ ವಿಶತಿ । ವಿದ್ವಾಂಸ್ತು ಶಾಸ್ತ್ರಾಚಾರ್ಯೋಪದೇಶಜನಿತಜ್ಞಾನದೀಪಪ್ರಕಾಶಿತಂ ಸದ್ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರವಿಶ್ಯ ನ ಆವರ್ತತೇ ಇತ್ಯೇಷ ಸತ್ಸಂಪತ್ತಿಕ್ರಮಃ । ಅನ್ಯೇ ತು ಮೂರ್ಧನ್ಯಯಾ ನಾಡ್ಯಾ ಉತ್ಕ್ರಮ್ಯ ಆದಿತ್ಯಾದಿದ್ವಾರೇಣ ಸದ್ಗಚ್ಛಂತೀತ್ಯಾಹುಃ ; ತದಸತ್ , ದೇಶಕಾಲನಿಮಿತ್ತಫಲಾಭಿಸಂಧಾನೇನ ಗಮನದರ್ಶನಾತ್ । ನ ಹಿ ಸದಾತ್ಮೈಕತ್ವದರ್ಶಿನಃ ಸತ್ಯಾಭಿಸಂಧಸ್ಯ ದೇಶಕಾಲನಿಮಿತ್ತಫಲಾದ್ಯನೃತಾಭಿಸಂಧಿರುಪಪದ್ಯತೇ, ವಿರೋಧಾತ್ । ಅವಿದ್ಯಾಕಾಮಕರ್ಮಣಾಂ ಚ ಗಮನನಿಮಿತ್ತಾನಾಂ ಸದ್ವಿಜ್ಞಾನಹುತಾಶನವಿಪ್ಲುಷ್ಟತ್ವಾತ್ ಗಮನಾನುಪಪತ್ತಿರೇವ ; ‘ಪರ್ಯೋಪ್ತಕಾಮಸ್ಯ ಕೃತಾತ್ಮನಸ್ತ್ವಿಹೈವ ಸರ್ವೇ ಪ್ರವಿಲೀಯಂತಿ ಕಾಮಾಃ’ (ಮು. ಉ. ೩ । ೨ । ೨) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಥರ್ವಣೇ ನದೀಸಮುದ್ರದೃಷ್ಟಾಂತಶ್ರುತೇಶ್ಚ ॥

ಸ ಯ ಇತ್ಯಾದಿ ಸಮಾನಮ್ । ಯದಿ ಮರಿಷ್ಯತೋ ಮುಮುಕ್ಷತಶ್ಚ ತುಲ್ಯಾ ಸತ್ಸಂಪತ್ತಿಃ, ತತ್ರ ವಿದ್ವಾನ್ ಸತ್ಸಂಪನ್ನೋ ನಾವರ್ತತೇ, ಆವರ್ತತೇ ತ್ವವಿದ್ವಾನ್ — ಇತ್ಯತ್ರ ಕಾರಣಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಭೂಯ ಏವ ಮಾ ಭಗವಾನ್ವಿಜ್ಞಾಪಯತ್ವಿತಿ । ತಥಾ ಸೋಮ್ಯೇತಿ ಹ ಉವಾಚ ॥

ಶೃಣು — ಯಥಾ ಸೋಮ್ಯ ಪುರುಷಂ ಚೌರ್ಯಕರ್ಮಣಿ ಸಂದಿಹ್ಯಮಾನಂ ನಿಗ್ರಹಾಯ ಪರೀಕ್ಷಣಾಯ ಚ ಉತ ಅಪಿ ಹಸ್ತಗೃಹೀತಂ ಬದ್ಧಹಸ್ತಮ್ ಆನಯಂತಿ ರಾಜಪುರುಷಾಃ । ಕಿಂ ಕೃತವಾನಯಮಿತಿ ಪೃಷ್ಟಾಶ್ಚ ಆಹುಃ — ಅಪಹಾರ್ಷೀದ್ಧನಮಸ್ಯಾಯಮ್ । ತೇ ಚ ಆಹುಃ — ಕಿಮಪಹರಣಮಾತ್ರೇಣ ಬಂಧನಮರ್ಹತಿ, ಅನ್ಯಥಾ ದತ್ತೇಽಪಿ ಧನೇ ಬಂಧನಪ್ರಸಂಗಾತ್ ; ಇತ್ಯುಕ್ತಾಃ ಪುನರಾಹುಃ — ಸ್ತೇಯಮಕಾರ್ಷೀತ್ ಚೌರ್ಯೇಣ ಧನಮಪಹಾರ್ಷೀದಿತಿ । ತೇಷ್ವೇವಂ ವದತ್ಸು ಇತರಃ ಅಪಹ್ನುತೇ — ನಾಹಂ ತತ್ಕರ್ತೇತಿ । ತೇ ಚ ಆಹುಃ — ಸಂದಿಹ್ಯಮಾನಂ ಸ್ತೇಯಮಕಾರ್ಷೀಃ ತ್ವಮಸ್ಯ ಧನಸ್ಯೇತಿ । ತಸ್ಮಿಂಶ್ಚ ಅಪಹ್ನುವಾನೇ ಆಹುಃ — ಪರಶುಮಸ್ಮೈ ತಪತೇತಿ ಶೋಧಯತ್ವಾತ್ಮಾನಮಿತಿ । ಸ ಯದಿ ತಸ್ಯ ಸ್ತೈನ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ತಾ ಭವತಿ ಬಹಿಶ್ಚಾಪಹ್ನುತೇ, ಸ ಏವಂಭೂತಃ ತತ ಏವಾನೃತಮನ್ಯಥಾಭೂತಂ ಸಂತಮನ್ಯಥಾತ್ಮಾನಂ ಕುರುತೇ । ಸ ತಥಾ ಅನೃತಾಭಿಸಂಧೋಽನೃತೇನಾತ್ಮಾನಮಂತರ್ಧಾಯ ವ್ಯವಹಿತಂ ಕೃತ್ವಾ ಪರಶುಂ ತಪ್ತಂ ಮೋಹಾತ್ಪ್ರತಿಗೃಹ್ಣಾತಿ, ಸ ದಹ್ಯತೇ, ಅಥ ಹನ್ಯತೇ ರಾಜಪುರುಷೈಃ ಸ್ವಕೃತೇನಾನೃತಾಭಿಸಂಧಿದೋಷೇಣ ॥

ಅಥ ಯದಿ ತಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ ಅಕರ್ತಾ ಭವತಿ, ತತ ಏವ ಸತ್ಯಮಾತ್ಮಾನಂ ಕುರುತೇ । ಸ ಸತ್ಯೇನ ತಯಾ ಸ್ತೈನ್ಯಾಕರ್ತೃತಯಾ ಆತ್ಮಾನಮಂತರ್ಧಾಯ ಪರಶುಂ ತಪ್ತಂ ಪ್ರತಿಗೃಹ್ಣಾತಿ । ಸ ಸತ್ಯಾಭಿಸಂಧಃ ಸನ್ ನ ದಹ್ಯತೇ ಸತ್ಯವ್ಯವಧಾನಾತ್ , ಅಥ ಮುಚ್ಯತೇ ಚ ಮೃಷಾಭಿಯೋಕ್ತೃಭ್ಯಃ । ತಪ್ತಪರಶುಹಸ್ತತಲಸಂಯೋಗಸ್ಯ ತುಲ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಸ್ತೇಯಕರ್ತ್ರಕರ್ತ್ರೋರನೃತಾಭಿಸಂಧೋ ದಹ್ಯತೇ ನ ತು ಸತ್ಯಾಭಿಸಂಧಃ ॥

ಸ ಯಥಾ ಸತ್ಯಾಭಿಸಂಧಃ ತಪ್ತಪರಶುಗ್ರಹಣಕರ್ಮಣಿ ಸತ್ಯವ್ಯವಹಿತಹಸ್ತತಲತ್ವಾತ್ ನಾದಾಹ್ಯೇತ ನ ದಹ್ಯೇತೇತ್ಯೇತತ್ , ಏವಂ ಸದ್ಬ್ರಹ್ಮಸತ್ಯಾಭಿಸಂಧೇತರಯೋಃ ಶರೀರಪಾತಕಾಲೇ ಚ ತುಲ್ಯಾಯಾಂ ಸತ್ಸಂಪತ್ತೌ ವಿದ್ವಾನ್ ಸತ್ಸಂಪದ್ಯ ನ ಪುನರ್ವ್ಯಾಘ್ರದೇವಾದಿದೇಹಗ್ರಹಣಾಯ ಆವರ್ತತೇ । ಅವಿದ್ವಾಂಸ್ತು ವಿಕಾರಾನೃತಾಭಿಸಂಧಃ ಪುನರ್ವ್ಯಾಘ್ರಾದಿಭಾವಂ ದೇವತಾದಿಭಾವಂ ವಾ ಯಥಾಕರ್ಮ ಯಥಾಶ್ರುತಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ । ಯದಾತ್ಮಾಭಿಸಂಧ್ಯನಭಿಸಂಧಿಕೃತೇ ಮೋಕ್ಷಬಂಧನೇ, ಯಚ್ಚ ಮೂಲಂ ಜಗತಃ, ಯದಾಯತನಾ ಯತ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಶ್ಚ ಸರ್ವಾಃ ಪ್ರಜಾಃ, ಯದಾತ್ಮಕಂ ಚ ಸರ್ವಂ ಯಚ್ಚಾಜಮಮೃತಮಭಯಂ ಶಿವಮದ್ವಿತೀಯಮ್ , ತತ್ಸತ್ಯಂ ಸ ಆತ್ಮಾ ತವ, ಅತಸ್ತತ್ತ್ವಮಸಿ ಶ್ವೇತಕೇತೋ — ಇತ್ಯುಕ್ತಾರ್ಥಮಸಕೃದ್ವಾಕ್ಯಮ್ । ಕಃ ಪುನರಸೌ ಶ್ವೇತಕೇತುಃ ತ್ವಂಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ? ಯೋಽಹಂ ಶ್ವೇತಕೇತುರುದ್ದಾಲಕಸ್ಯ ಪುತ್ರ ಇತಿ ವೇದ ಆತ್ಮಾನಮಾದೇಶಂ ಶ್ರುತ್ವಾ ಮತ್ವಾ ವಿಜ್ಞಾಯ ಚ, ಅಶ್ರುತಮಮತಮವಿಜ್ಞಾತಂ ವಿಜ್ಞಾತುಂ ಪಿತರಂ ಪಪ್ರಚ್ಛ ‘ಕಥಂ ನು ಭಗವಃ ಸ ಆದೇಶೋ ಭವತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧ । ೩) ಇತಿ । ಸ ಏಷಃ ಅಧಿಕೃತಃ ಶ್ರೋತಾ ಮಂತಾ ವಿಜ್ಞಾತಾ ತೇಜೋಬನ್ನಮಯಂ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಂ ಪ್ರವಿಷ್ಟಾ ಪರೈವ ದೇವತಾ ನಾಮರೂಪವ್ಯಾಕರಣಾಯ — ಆದರ್ಶೇ ಇವ ಪುರುಷಃ ಸೂರ್ಯಾದಿರಿವ ಜಲಾದೌ ಪ್ರತಿಬಿಂಬರೂಪೇಣ । ಸ ಆತ್ಮಾನಂ ಕಾರ್ಯಕರಣೇಭ್ಯಃ ಪ್ರವಿಭಕ್ತಂ ಸದ್ರೂಪಂ ಸರ್ವಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರಾಕ್ ಪಿತುಃ ಶ್ರವಣಾತ್ ನ ವಿಜಜ್ಞೌ । ಅಥೇದಾನೀಂ ಪಿತ್ರಾ ಪ್ರತಿಬೋಧಿತಃ ತತ್ತ್ವಮಸಿ ಇತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತೈರ್ಹೇತುಭಿಶ್ಚ ತತ್ ಪಿತುರಸ್ಯ ಹ ಕಿಲೋಕ್ತಂ ಸದೇವಾಹಮಸ್ಮೀತಿ ವಿಜಜ್ಞೌ ವಿಜ್ಞಾತವಾನ್ । ದ್ವಿರ್ವಚನಮಧ್ಯಾಯಪರಿಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಮ್ ॥

ಕಿಂ ಪುನರತ್ರ ಷಷ್ಠೇ ವಾಕ್ಯಪ್ರಮಾಣೇನ ಜನಿತಂ ಫಲಮಾತ್ಮನಿ ? ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವಯೋರಧಿಕೃತತ್ವವಿಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತಿಃ ತಸ್ಯ ಫಲಮ್ , ಯಮವೋಚಾಮ ತ್ವಂಶಬ್ದವಾಚ್ಯಮರ್ಥಂ ಶ್ರೋತುಂ ಮಂತುಂ ಚ ಅಧಿಕೃತಮವಿಜ್ಞಾತವಿಜ್ಞಾನಫಲಾರ್ಥಮ್ । ಪ್ರಾಕ್ಚ ಏತಸ್ಮಾದ್ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ ಅಹಮೇವಂ ಕರಿಷ್ಯಾಮ್ಯಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದೀನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ, ಅಹಮತ್ರಾಧಿಕೃತಃ, ಏಷಾಂ ಚ ಕರ್ಮಣಾಂ ಫಲಮಿಹಾಮುತ್ರ ಚ ಭೋಕ್ಷ್ಯೇ, ಕೃತೇಷು ವಾ ಕರ್ಮಸು ಕೃತಕರ್ತವ್ಯಃ ಸ್ಯಾಮ್ — ಇತ್ಯೇವಂ ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವಯೋರಧಿಕೃತೋಽಸ್ಮೀತ್ಯಾತ್ಮನಿ ಯದ್ವಿಜ್ಞಾನಮಭೂತ್ ತಸ್ಯ, ಯತ್ಸಜ್ಜಗತೋ ಮೂಲಮ್ ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಂ ತತ್ತ್ವಮಸೀತ್ಯನೇನ ವಾಕ್ಯೇನ ಪ್ರತಿಬುದ್ಧಸ್ಯ ನಿವರ್ತತೇ, ವಿರೋಧಾತ್ — ನ ಹಿ ಏಕಸ್ಮಿನ್ನದ್ವಿತೀಯೇ ಆತ್ಮನಿ ಅಯಮಹಮಸ್ಮೀತಿ ವಿಜ್ಞಾತೇ ಮಮೇದಮ್ ಅನ್ಯದನೇನ ಕರ್ತವ್ಯಮ್ ಇದಂ ಕೃತ್ವಾ ಅಸ್ಯ ಫಲಂ ಭೋಕ್ಷ್ಯೇ — ಇತಿ ವಾ ಭೇದವಿಜ್ಞಾನಮುಪಪದ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸತ್ಸತ್ಯಾದ್ವಿತೀಯಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನೇ ವಿಕಾರಾನೃತಜೀವಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನಂ ನಿವರ್ತತೇ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ನನು ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ ಇತ್ಯತ್ರ ತ್ವಂಶಬ್ದವಾಚ್ಯೇಽರ್ಥೇ ಸದ್ಬುದ್ಧಿರಾದಿಶ್ಯತೇ — ಯಥಾ ಆದಿತ್ಯಮನಆದಿಷು ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಬುದ್ಧಿಃ, ಯಥಾ ಚ ಲೋಕೇ ಪ್ರತಿಮಾದಿಷು ವಿಷ್ಣ್ವಾದಿಬುದ್ಧಿಃ, ತದ್ವತ್ ; ನ ತು ಸದೇವ ತ್ವಮಿತಿ ; ಯದಿ ಸದೇವ ಶ್ವೇತಕೇತುಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಕಥಮಾತ್ಮಾನಂ ನ ವಿಜಾನೀಯಾತ್ , ಯೇನ ತಸ್ಮೈ ತತ್ತ್ವಮಸೀತ್ಯುಪದಿಶ್ಯತೇ ? ನ, ಆದಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾತ್ — ‘ಆದಿತ್ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೯ । ೧) ಇತ್ಯಾದೌ ಇತಿಶಬ್ದವ್ಯವಧಾನಾತ್ ನ ಸಾಕ್ಷಾದ್ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ಗಮ್ಯತೇ, ರೂಪಾದಿಮತ್ತ್ವಾಚ್ಚ ಆದಿತ್ಯಾದೀನಾಮ್ । ಆಕಾಶಮನಸೋಶ್ಚ ಇತಿಶಬ್ದವ್ಯವಧಾನಾದೇವ ಅಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮ್ । ಇಹ ತು ಸತ ಏವೇಹ ಪ್ರವೇಶಂ ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ ಇತಿ ನಿರಂಕುಶಂ ಸದಾತ್ಮಭಾವಮುಪದಿಶತಿ । ನನು ಪರಾಕ್ರಮಾದಿಗುಣಃ ಸಿಂಹೋಽಸಿ ತ್ವಮ್ ಇತಿವತ್ ತತ್ತ್ವಮಸೀತಿ ಸ್ಯಾತ್ । ನ, ಮೃದಾದಿವತ್ ಸದೇಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಂ ಸತ್ಯಮ್ ಇತ್ಯುಪದೇಶಾತ್ । ನ ಚ ಉಪಚಾರವಿಜ್ಞಾನಾತ್ ‘ತಸ್ಯ ತಾವದೇವ ಚಿರಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧೪ । ೨) ಇತಿ ಸತ್ಸಂಪತ್ತಿರುಪದಿಶ್ಯೇತ । ಮೃಷಾತ್ವಾದುಪಚಾರವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ — ತ್ವಮಿಂದ್ರೋ ಯಮ ಇತಿವತ್ । ನಾಪಿ ಸ್ತುತಿಃ, ಅನುಪಾಸ್ಯತ್ವಾಚ್ಛ್ವೇತಕೇತೋಃ । ನಾಪಿ ಸತ್ ಶ್ವೇತಕೇತುತ್ವೋಪದೇಶೇನ ಸ್ತೂಯೇತ — ನ ಹಿ ರಾಜಾ ದಾಸಸ್ತ್ವಮಿತಿ ಸ್ತುತ್ಯಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನಾಪಿ ಸತಃ ಸರ್ವಾತ್ಮನ ಏಕದೇಶನಿರೋಧೋ ಯುಕ್ತಃ ತತ್ತ್ವಮಸೀತಿದೇಶಾಧಿಪತೇರಿವ ಗ್ರಾಮಾಧ್ಯಕ್ಷಸ್ತ್ವಮಿತಿ । ನ ಚ ಅನ್ಯಾ ಗತಿರಿಹ ಸದಾತ್ಮತ್ವೋಪದೇಶಾತ್ ಅರ್ಥಾಂತರಭೂತಾ ಸಂಭವತಿ । ನನು ಸದಸ್ಮೀತಿ ಬುದ್ಧಿಮಾತ್ರಮಿಹ ಕರ್ತವ್ಯತಯಾ ಚೋದ್ಯತೇ ನ ತ್ವಜ್ಞಾತಂ ಸದಸೀತಿ ಜ್ಞಾಪ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ । ನನ್ವಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷೇಽಪಿ ‘ಅಶ್ರುತಂ ಶ್ರುತಂ ಭವತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧ । ೩) ಇತ್ಯಾದ್ಯನುಪಪನ್ನಮ್ । ನ, ಸದಸ್ಮೀತಿ ಬುದ್ಧಿವಿಧೇಃ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥತ್ವಾತ್ । ನ, ‘ಆಚಾರ್ಯವಾನ್ಪುರುಷೋ ವೇದ । ತಸ್ಯ ತಾವದೇವ ಚಿರಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧೪ । ೨) ಇತ್ಯುಪದೇಶಾತ್ । ಯದಿ ಹಿ ಸದಸ್ಮೀತಿ ಬುದ್ಧಿಮಾತ್ರಂ ಕರ್ತವ್ಯತಯಾ ವಿಧೀಯತೇ ನ ತು ತ್ವಂಶಬ್ದವಾಚ್ಯಸ್ಯ ಸದ್ರೂಪತ್ವಮೇವ, ತದಾ ನ ಆಚಾರ್ಯವಾನ್ವೇದ ಇತಿ ಜ್ಞಾನೋಪಯೋಪದೇಶೋ ವಾಚ್ಯಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಯಥಾ ‘ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಜುಹುಯಾತ್’ ( ? ) ಇತ್ಯೇವಮಾದಿಷ್ವರ್ಥಪ್ರಾಪ್ತಮೇವ ಆಚಾರ್ಯವತ್ತ್ವಮಿತಿ, ತದ್ವತ್ । ‘ತಸ್ಯ ತಾವದೇವ ಚಿರಮ್’ ಇತಿ ಚ ಕ್ಷೇಪಕರಣಂ ನ ಯುಕ್ತಂ ಸ್ಯಾತ್ , ಸದಾತ್ಮತತ್ತ್ವೇ ಅವಿಜ್ಞಾತೇಽಪಿ ಸಕೃದ್ಬುದ್ಧಿಮಾತ್ರಕರಣೇ ಮೋಕ್ಷಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಚ ತತ್ತ್ವಮಸೀತ್ಯುಕ್ತೇ ನಾಹಂ ಸದಿತಿ ಪ್ರಮಾಣವಾಕ್ಯಮಜನಿತಾ ಬುದ್ಧಿಃ ನಿವರ್ತಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಾ ; ನೋತ್ಪನ್ನೇತಿ ವಾ ಶಕ್ಯಂ ವಕ್ತುಮ್ , ಸರ್ವೋಪನಿಷದ್ವಾಕ್ಯಾನಾಂ ತತ್ಪರತಯೈವೋಪಕ್ಷಯಾತ್ । ಯಥಾ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿವಿಧಿಜನಿತಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಕರ್ತವ್ಯತಾಬುದ್ಧೀನಾಮತಥಾರ್ಥತ್ವಮನುತ್ಪನ್ನತ್ವಂ ವಾ ನ ಶಕ್ಯತೇ ವಕ್ತುಮ್ — ತದ್ವತ್ । ಯತ್ತೂಕ್ತಂ ಸದಾತ್ಮಾ ಸನ್ ಆತ್ಮಾನಂ ಕಥಂ ನ ಜಾನೀಯಾದಿತಿ, ನಾಸೌ ದೋಷಃ, ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತವ್ಯತಿರಿಕ್ತಃ ಅಹಂ ಜೀವಃ ಕರ್ತಾ ಭೋಕ್ತೇತ್ಯಪಿ ಸ್ವಭಾವತಃ ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ವಿಜ್ಞಾನಾದರ್ಶನಾತ್ । ಕಿಮು ತಸ್ಯ ಸದಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನಮ್ । ಕಥಮೇವಂ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತವಿಜ್ಞಾನೇ ಅಸತಿ ತೇಷಾಂ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿವಿಜ್ಞಾನಂ ಸಂಭವತಿ ದೃಶ್ಯತೇ ಚ । ತದ್ವತ್ತಸ್ಯಾಪಿ ದೇಹಾದಿಷ್ವಾತ್ಮಬುದ್ಧಿತ್ವಾತ್ ನ ಸ್ಯಾತ್ಸದಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ವಿಕಾರಾನೃತಾಧಿಕೃತಜೀವಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನನಿವರ್ತಕಮೇವ ಇದಂ ವಾಕ್ಯಮ್ ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮಿತಿ ॥

ಅಧೀಹಿ ಅಧೀಷ್ವ ಭಗವಃ ಭಗವನ್ನಿತಿ ಹ ಕಿಲ ಉಪಸಸಾದ । ಅಧೀಹಿ ಭಗವ ಇತಿ ಮನ್‍ತ್ರಃ । ಸನತ್ಕುಮಾರಂ ಯೋಗೀಶ್ವರಂ ಬ್ರಹ್ಮಿಷ್ಠಂ ನಾರದಃ ಉಪಸನ್ನವಾನ್ । ತಂ ನ್ಯಾಯತಃ ಉಪಸನ್ನಂ ಹ ಉವಾಚ — ಯದಾತ್ಮವಿಷಯೇ ಕಿಂಚಿದ್ವೇತ್ಥ ತೇನ ತತ್ಪ್ರಖ್ಯಾಪನೇನ ಮಾಮುಪಸೀದ ಇದಮಹಂ ಜಾನೇ ಇತಿ, ತತಃ ಅಹಂ ಭವತಃ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ ತೇ ತುಭ್ಯಮ್ ಊರ್ಧ್ವಂ ವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ, ಇತ್ಯುಕ್ತವತಿ ಸ ಹ ಉವಾಚ ನಾರದಃ ॥

ಋಗ್ವೇದಂ ಭಗವಃ ಅಧ್ಯೇಮಿ ಸ್ಮರಾಮಿ, ‘ಯದ್ವೇತ್ಥ’ ಇತಿ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಯಜುರ್ವೇದಂ ಸಾಮವೇದಮಾಥರ್ವಣಂ ಚತುರ್ಥಂ ವೇದಂ ವೇದಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾತ್ ಇತಿಹಾಸಪುರಾಣಂ ಪಂಚಮಂ ವೇದಂ ವೇದಾನಾಂ ಭಾರತಪಂಚಮಾನಾಂ ವೇದಂ ವ್ಯಾಕರಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವ್ಯಾಕರಣೇನ ಹಿ ಪದಾದಿವಿಭಾಗಶಃ ಋಗ್ವೇದಾದಯೋ ಜ್ಞಾಯಂತೇ ; ಪಿತ್ರ್ಯಂ ಶ್ರಾದ್ಧಕಲ್ಪಮ್ ; ರಾಶಿಂ ಗಣಿತಮ್ ; ದೈವಮ್ ಉತ್ಪಾತಜ್ಞಾನಮ್ ; ನಿಧಿಂ ಮಹಾಕಾಲಾದಿನಿಧಿಶಾಸ್ತ್ರಮ್ ; ವಾಕೋವಾಕ್ಯಂ ತರ್ಕಶಾಸ್ತ್ರಮ್ ; ಏಕಾಯನಂ ನೀತಿಶಾಸ್ತ್ರಮ್ ; ದೇವವಿದ್ಯಾಂ ನಿರುಕ್ತಮ್ ; ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಋಗ್ಯಜುಃಸಾಮಾಖ್ಯಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಂ ಶಿಕ್ಷಾಕಲ್ಪಚ್ಛಂದಶ್ಚಿತಯಃ ; ಭೂತವಿದ್ಯಾಂ ಭೂತತನ್‍ತ್ರಮ್ ; ಕ್ಷತ್ರವಿದ್ಯಾಂ ಧನುರ್ವೇದಮ್ ; ನಕ್ಷತ್ರವಿದ್ಯಾಂ ಜ್ಯೌತಿಷಮ್ ; ಸರ್ಪದೇವಜನವಿದ್ಯಾಂ ಸರ್ಪವಿದ್ಯಾಂ ಗಾರುಡಂ ದೇವಜನವಿದ್ಯಾಂ ಗಂಧಯುಕ್ತಿನೃತ್ಯಗೀತವಾದ್ಯಶಿಲ್ಪಾದಿವಿಜ್ಞಾನಾನಿ ; ಏತತ್ಸರ್ವಂ ಹೇ ಭಗವಃ ಅಧ್ಯೇಮಿ ॥

ಸೋಽಹಂ ಭಗವಃ ಏತತ್ಸರ್ವಂ ಜಾನನ್ನಪಿ ಮನ್‍ತ್ರವಿದೇವಾಸ್ಮಿ ಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾತ್ರವಿಜ್ಞಾನವಾನೇವಾಸ್ಮೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಸರ್ವೋ ಹಿ ಶಬ್ದಃ ಅಭಿಧಾನಮಾತ್ರಮ್ ಅಭಿಧಾನಂ ಚ ಸರ್ವಂ ಮಂತ್ರೇಷ್ವಂತರ್ಭವತಿ । ಮನ್‍ತ್ರವಿದೇವಾಸ್ಮಿ ಮನ್‍ತ್ರವಿತ್ಕರ್ಮವಿದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ಮಂತ್ರೇಷು ಕರ್ಮಾಣಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೪ । ೧) ಇತಿ ಹಿ ವಕ್ಷ್ಯತಿ । ನ ಆತ್ಮವಿತ್ ನ ಆತ್ಮಾನಂ ವೇದ್ಮಿ । ನನ್ವಾತ್ಮಾಪಿ ಮಂತ್ರೈಃ ಪ್ರಕಾಶ್ಯತ ಏವೇತಿ ಕಥಂ ಮನ್‍ತ್ರವಿಚ್ಚೇತ್ ನಾತ್ಮವಿತ್ ? ನ, ಅಭಿಧಾನಾಭಿಧೇಯಭೇದಸ್ಯ ವಿಕಾರತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ವಿಕಾರ ಆತ್ಮೇಷ್ಯತೇ । ನನ್ವಾತ್ಮಾಪ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದೇನ ಅಭಿಧೀಯತೇ । ನ, ‘ಯತೋ ವಾಚೋ ನಿವರ್ತಂತೇ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೯ । ೧), ‘ಯತ್ರ ನಾನ್ಯತ್ಪಶ್ಯತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೪ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ । ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ‘ಆತ್ಮೈವಾಧಸ್ತಾತ್’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೫ । ೨) ‘ಸ ಆತ್ಮಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧೬ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾಃ ಆತ್ಮಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಾಯಯಂತಿ ? ನೈಷ ದೋಷಃ । ದೇಹವತಿ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಿ ಭೇದವಿಷಯೇ ಪ್ರಯುಜ್ಯಮಾನಃ ಶಬ್ದಃ ದೇಹಾದೀನಾಮಾತ್ಮತ್ವೇ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾಯಮಾನೇ ಯತ್ಪರಿಶಿಷ್ಟಂ ಸತ್ , ಅವಾಚ್ಯಮಪಿ ಪ್ರತ್ಯಾಯಯತಿ — ಯಥಾ ಸರಾಜಿಕಾಯಾಂ ದೃಶ್ಯಮಾನಾಯಾಂ ಸೇನಾಯಾಂ ಛತ್ರಧ್ವಜಪತಾಕಾದಿವ್ಯವಹಿತೇ ಅದೃಶ್ಯಮಾನೇಽಪಿ ರಾಜನಿ ಏಷ ರಾಜಾ ದೃಶ್ಯತ ಇತಿ ಭವತಿ ಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಃ ; ತತ್ರ ಕೋಽಸೌ ರಾಜೇತಿ ರಾಜವಿಶೇಷನಿರೂಪಣಾಯಾಂ ದೃಶ್ಯಮಾನೇತರಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಅನ್ಯಸ್ಮಿನ್ನದೃಶ್ಯಮಾನೇಽಪಿ ರಾಜನಿ ರಾಜಪ್ರತೀತಿರ್ಭವೇತ್ — ತದ್ವತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಸೋಽಹಂ ಮನ್‍ತ್ರವಿತ್ ಕರ್ಮವಿದೇವಾಸ್ಮಿ, ಕರ್ಮಕಾರ್ಯಂ ಚ ಸರ್ವಂ ವಿಕಾರ ಇತಿ ವಿಕಾರಜ್ಞ ಏವಾಸ್ಮಿ, ನ ಆತ್ಮವಿತ್ ನ ಆತ್ಮಪ್ರಕೃತಿಸ್ವರೂಪಜ್ಞ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ ಏವೋಕ್ತಮ್ ‘ಆಚಾರ್ಯವಾನ್ಪುರುಷೋ ವೇದ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧೪ । ೨) ಇತಿ ; ‘ಯತೋ ವಾಚೋ ನಿವರ್ತಂತೇ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೯ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಶ್ಚ । ಶ್ರುತಮಾಗಮಜ್ಞಾನಮಸ್ತ್ಯೇವ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಮೇ ಮಮ ಭಗವದ್ದೄಶೇಭ್ಯೋ ಯುಷ್ಮತ್ಸದೃಶೇಭ್ಯಃ ತರತಿ ಅತಿಕ್ರಮತಿ ಶೋಕಂ ಮನಸ್ತಾಪಮ್ ಅಕೃತಾರ್ಥಬುದ್ಧಿತಾಮ್ ಆತ್ಮವಿತ್ ಇತಿ ; ಅತಃ ಸೋಽಹಮನಾತ್ಮವಿತ್ತ್ವಾತ್ ಹೇ ಭಗವಃ ಶೋಚಾಮಿ ಅಕೃತಾರ್ಥಬುದ್ಧ್ಯಾ ಸಂತಪ್ಯೇ ಸರ್ವದಾ ; ತಂ ಮಾ ಮಾಂ ಶೋಕಸ್ಯ ಶೋಕಸಾಗರಸ್ಯ ಪಾರಮ್ ಅಂತಂ ಭಗವಾನ್ ತಾರಯತು ಆತ್ಮಜ್ಞಾನೋಡುಪೇನ ಕೃತಾರ್ಥಬುದ್ಧಿಮಾಪಾದಯತು ಅಭಯಂ ಗಮಯತ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಮ್ ಏವಮುಕ್ತವಂತಂ ಹ ಉವಾಚ — ಯದ್ವೈ ಕಿಂಚ ಏತದಧ್ಯಗೀಷ್ಠಾಃ ಅಧೀತವಾನಸಿ, ಅಧ್ಯಯನೇನ ತದರ್ಥಜ್ಞಾನಮುಪಲಕ್ಷ್ಯತೇ, ಜ್ಞಾತವಾನಸೀತ್ಯೇತತ್ , ನಾಮೈವೈತತ್ , ‘ವಾಚಾರಂಭಣಂ ವಿಕಾರೋ ನಾಮಧೇಯಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧ । ೪) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ॥

ನಾಮ ವಾ ಋಗ್ವೇದೋ ಯಜುರ್ವೇದ ಇತ್ಯಾದಿ ನಾಮೈವೈತತ್ । ನಾಮೋಪಾಸ್ಸ್ವ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಬುದ್ಧ್ಯಾ — ಯಥಾ ಪ್ರತಿಮಾಂ ವಿಷ್ಣುಬುದ್ಧ್ಯಾ ಉಪಾಸ್ತೇ, ತದ್ವತ್ ॥

ಸ ಯಸ್ತು ನಾಮ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸ್ತೇ, ತಸ್ಯ ಯತ್ಫಲಂ ಭವತಿ, ತಚ್ಛೃಣು — ಯಾವನ್ನಾಮ್ನೋ ಗತಂ ನಾಮ್ನೋ ಗೋಚರಂ ತತ್ರ ತಸ್ಮಿನ್ ನಾಮವಿಷಯೇಅಸ್ಯ ಯಥಾಕಾಮಚಾರಃ ಕಾಮಚರಣಂ ರಾಜ್ಞ ಇವ ಸ್ವವಿಷಯೇ ಭವತಿ । ಯೋ ನಾಮ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸ್ತೇ ಇತ್ಯುಪಸಂಹಾರಃ । ಕಿಮಸ್ತಿ ಭಗವಃ ನಾಮ್ನೋ ಭೂಯಃ ಅಧಿಕತರಂ ಯದ್ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟ್ಯರ್ಹಮನ್ಯದಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಸನತ್ಕುಮಾರ ಆಹ — ನಾಮ್ನೋ ವಾವ ಭೂಯಃ ಅಸ್ತ್ಯೇವೇತಿ । ಉಕ್ತಃ ಆಹ — ಯದ್ಯಸ್ತಿ ತನ್ಮೇ ಭಗವಾನ್ಬ್ರವೀತು ಇತಿ ॥

ವಾಗ್ವಾವ । ವಾಗಿತಿ ಇಂದ್ರಿಯಂ ಜಿಹ್ವಾಮೂಲಾದಿಷ್ವಷ್ಟಸು ಸ್ಥಾನೇಷು ಸ್ಥಿತಂ ವರ್ಣಾನಾಮಭಿವ್ಯಂಜಕಮ್ । ವರ್ಣಾಶ್ಚ ನಾಮೇತಿ ನಾಮ್ನೋ ವಾಗ್ಭೂಯಸೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಕಾರ್ಯಾದ್ಧಿ ಕಾರಣಂ ಭೂಯೋ ದೃಷ್ಟಂ ಲೋಕೇ — ಯಥಾ ಪುತ್ರಾತ್ಪಿತಾ, ತದ್ವತ್ । ಕಥಂ ಚ ವಾಙ್ನಾಮ್ನೋ ಭೂಯಸೀತಿ, ಆಹ — ವಾಗ್ವಾ ಋಗ್ವೇದಂ ವಿಜ್ಞಾಪಯತಿ — ಅಯಮ್ ಋಗ್ವೇದ ಇತಿ । ತಥಾ ಯಜುರ್ವೇದಮಿತ್ಯಾದಿ ಸಮಾನಮ್ । ಹೃದಯಜ್ಞಂ ಹೃದಯಪ್ರಿಯಮ್ ; ತದ್ವಿಪರೀತಮಹೃದಯಜ್ಞಮ್ । ಯತ್ ಯದಿ ವಾಙ್ ನಾಭವಿಷ್ಯತ್ ಧರ್ಮಾದಿ ನ ವ್ಯಜ್ಞಾಪಯಿಷ್ಯತ್ , ವಾಗಭಾವೇ ಅಧ್ಯಯನಾಭಾವಃ ಅಧ್ಯಯನಾಭಾವೇ ತದರ್ಥಶ್ರವಣಾಭಾವಃ ತಚ್ಛ್ರವಣಾಭಾವೇ ಧರ್ಮಾದಿ ನ ವ್ಯಜ್ಞಾಪಯಿಷ್ಯತ್ ನ ವಿಜ್ಞಾತಮಭವಿಷ್ಯದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ವಾಗೇವೈತತ್ ಶಬ್ದೋಚ್ಚಾರಣೇನ ಸರ್ವಂ ವಿಜ್ಞಾಪಯತಿ । ಅತಃ ಭೂಯಸೀ ವಾಙ್ನಾಮ್ನಃ । ತಸ್ಮಾದ್ವಾಚಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸ್ಸ್ವ ॥

ಸಮಾನಮನ್ಯತ್ ॥

ಮನಃ ಮನಸ್ಯನವಿಶಿಷ್ಟಮಂತಃಕರಣಂ ವಾಚಃ ಭೂಯಃ । ತದ್ಧಿ ಮನಸ್ಯನವ್ಯಾಪಾರವತ್ ವಾಚಂ ವಕ್ತವ್ಯೇ ಪ್ರೇರಯತಿ । ತೇನ ವಾಕ್ ಮನಸ್ಯಂತರ್ಭವತಿ । ಯಚ್ಚ ಯಸ್ಮಿನ್ನಂತರ್ಭವತಿ ತತ್ತಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಕತ್ವಾತ್ ತತೋ ಭೂಯೋ ಭವತಿ । ಯಥಾ ವೈ ಲೋಕೇ ದ್ವೇ ವಾ ಆಮಲಕೇ ಫಲೇ ದ್ವೇ ವಾ ಕೋಲೇ ಬದರಫಲೇ ದ್ವೌ ವಾ ಅಕ್ಷೌ ವಿಭೀತಕಫಲೇ ಮುಷ್ಟಿರನುಭವತಿ ಮುಷ್ಟಿಸ್ತೇ ಫಲೇ ವ್ಯಾಪ್ನೋತಿ ಮುಷ್ಟೌ ಹಿ ತೇ ಅಂತರ್ಭವತಃ, ಏವಂ ವಾಚಂ ಚ ನಾಮ ಚ ಆಮಲಕಾದಿವತ್ ಮನೋಽನುಭವತಿ । ಸ ಯದಾ ಪುರುಷಃ ಯಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ಮನಸಾ ಅಂತಃಕರಣೇನ ಮನಸ್ಯತಿ, ಮನಸ್ಯನಂ ವಿವಕ್ಷಾಬುದ್ಧಿಃ, ಕಥಂ ಮಂತ್ರಾನ್ ಅಧೀಯೀಯ ಉಚ್ಚಾರಯೇಯಮ್ — ಇತ್ಯೇವಂ ವಿವಕ್ಷಾಂ ಕೃತ್ವಾ ಅಥಾಧೀತೇ । ತಥಾ ಕರ್ಮಾಣಿ ಕುರ್ವೀಯೇತಿ ಚಿಕೀರ್ಷಾಬುದ್ಧಿಂ ಕೃತ್ವಾ ಅಥ ಕುರುತೇ । ಪುತ್ರಾಂಶ್ಚ ಪಶೂಂಶ್ಚ ಇಚ್ಛೇಯೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೀಚ್ಛಾಂ ಕೃತ್ವಾ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಪಾಯಾನುಷ್ಠಾನೇನ ಅಥೇಚ್ಛತೇ, ಪುತ್ರಾದೀನ್ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಇಮಂ ಚ ಲೋಕಮ್ ಅಮುಂ ಚ ಉಪಾಯೇನ ಇಚ್ಛೇಯೇತಿ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಪಾಯಾನುಷ್ಠಾನೇನ ಅಥೇಚ್ಛತೇ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ । ಮನೋ ಹಿ ಆತ್ಮಾ, ಆತ್ಮನಃ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ಚ ಸತಿ ಮನಸಿ ನಾನ್ಯಥೇತಿ ಮನೋ ಹಿ ಆತ್ಮೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಮನೋ ಹಿ ಲೋಕಃ, ಸತ್ಯೇವ ಹಿ ಮನಸಿ ಲೋಕೋ ಭವತಿ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಪಾಯಾನುಷ್ಠಾನಂ ಚ ಇತಿ ಮನೋ ಹಿ ಲೋಕಃ ಯಸ್ಮಾತ್ , ತಸ್ಮಾನ್ಮನೋ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮ । ಯತ ಏವಂ ತಸ್ಮಾನ್ಮನ ಉಪಾಸ್ಸ್ವೇತಿ ॥

ಸ ಯೋ ಮನ ಇತ್ಯಾದಿ ಸಮಾನಮ್ ॥

ಸಂಕಲ್ಪೋ ವಾವ ಮನಸೋ ಭೂಯಾನ್ । ಸಂಕಲ್ಪೋಽಪಿ ಮನಸ್ಯನವತ್ ಅಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿಃ, ಕರ್ತವ್ಯಾಕರ್ತವ್ಯವಿಷಯವಿಭಾಗೇನ ಸಮರ್ಥನಮ್ । ವಿಭಾಗೇನ ಹಿ ಸಮರ್ಥಿತೇ ವಿಷಯೇ ಚಿಕೀರ್ಷಾಬುದ್ಧಿಃ ಮನಸ್ಯನಾನಂತರಂ ಭವತಿ । ಕಥಮ್ ? ಯದಾ ವೈ ಸಂಕಲ್ಪಯತೇ ಕರ್ತವ್ಯಾದಿವಿಷಯಾನ್ವಿಭಜತೇ — ಇದಂ ಕರ್ತುಂ ಯುಕ್ತಮ್ ಇದಂ ಕರ್ತುಮಯುಕ್ತಮಿತಿ, ಅಥ ಮನಸ್ಯತಿ ಮಂತ್ರಾನಧೀಯೀಯೇತ್ಯಾದಿ । ಅಥ ಅನಂತರಂ ವಾಚಮ್ ಈರಯತಿ ಮಂತ್ರಾದ್ಯುಚ್ಚಾರಣೇ । ತಾಂ ಚ ವಾಚಮ್ ಉ ನಾಮ್ನಿ ನಾಮೋಚ್ಚಾರಣನಿಮಿತ್ತಂ ವಿವಕ್ಷಾಂ ಕೃತ್ವಾ ಈರಯತಿ । ನಾಮ್ನಿ ನಾಮಸಾಮಾನ್ಯೇ ಮಂತ್ರಾಃ ಶಬ್ದವಿಶೇಷಾಃ ಸಂತಃ ಏಕಂ ಭವಂತಿ ಅಂತರ್ಭವಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಾಮಾನ್ಯೇ ಹಿ ವಿಶೇಷಃ ಅಂತರ್ಭವತಿ । ಮಂತ್ರೇಷು ಕರ್ಮಾಣ್ಯೇಕಂ ಭವಂತಿ । ಮನ್‍ತ್ರಪ್ರಕಾಶಿತಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಕ್ರಿಯಂತೇ, ನ ಅಮನ್‍ತ್ರಕಮಸ್ತಿ ಕರ್ಮ । ಯದ್ಧಿ ಮನ್‍ತ್ರಪ್ರಕಾಶನೇನ ಲಬ್ಧಸತ್ತಾಕಂ ಸತ್ ಕರ್ಮ, ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇನೇದಂ ಕರ್ತವ್ಯಮ್ ಅಸ್ಮೈ ಫಲಾಯೇತಿ ವಿಧೀಯತೇ, ಯಾಪ್ಯುತ್ಪತ್ತಿರ್ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇಷು ಕರ್ಮಣಾಂ ದೃಶ್ಯತೇ, ಸಾಪಿ ಮಂತ್ರೇಷು ಲಬ್ಧಸತ್ತಾಕಾನಾಮೇವ ಕರ್ಮಣಾಂ ಸ್ಪಷ್ಟೀಕರಣಮ್ । ನ ಹಿ ಮಂತ್ರಾಪ್ರಕಾಶಿತಂ ಕರ್ಮ ಕಿಂಚಿತ್ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ಉತ್ಪನ್ನಂ ದೃಶ್ಯತೇ । ತ್ರಯೀವಿಹಿತಂ ಕರ್ಮೇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಲೋಕೇ ; ತ್ರಯೀಶಬ್ದಶ್ಚ ಋಗ್ಯಜುಃಸಾಮಸಮಾಖ್ಯಾ । ಮಂತ್ರೇಷು ಕರ್ಮಾಣಿ ಕವಯೋ ಯಾನ್ಯಪಶ್ಯನ್ — ಇತಿ ಚ ಆಥರ್ವಣೇ । ತಸ್ಮಾದ್ಯುಕ್ತಂ ಮಂತ್ರೇಷು ಕರ್ಮಾಣ್ಯೇಕಂ ಭವಂತೀತಿ ॥

ತಾನಿ ಹ ವಾ ಏತಾನಿ ಮನಆದೀನಿ ಸಂಕಲ್ಪೈಕಾಯನಾನಿ ಸಂಕಲ್ಪಃ ಏಕೋ ಅಯನಂ ಗಮನಂ ಪ್ರಲಯಃ ಯೇಷಾಂ ತಾನಿ ಸಂಕಲ್ಪೈಕಾಯನಾನಿ, ಸಂಕಲ್ಪಾತ್ಮಕಾನಿ ಉತ್ಪತ್ತೌ, ಸಂಕಲ್ಪೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾನಿ ಸ್ಥಿತೌ । ಸಮಕ್ಲೃಪತಾಂ ಸಂಕಲ್ಪಂ ಕೃತವತ್ಯಾವಿವ ಹಿ ದ್ಯೌಶ್ಚ ಪೃಥಿವೀ ಚ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವೀ, ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯೌ ನಿಶ್ಚಲೇ ಲಕ್ಷ್ಯೇತೇ । ತಥಾ ಸಮಕಲ್ಪೇತಾಂ ವಾಯುಶ್ಚಾಕಾಶಂ ಚ ಏತಾವಪಿ ಸಂಕಲ್ಪಂ ಕೃತವಂತಾವಿವ । ತಥಾ ಸಮಕಲ್ಪಂತ ಆಪಶ್ಚ ತೇಜಶ್ಚ, ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣ ನಿಶ್ಚಲಾನಿ ಲಕ್ಷ್ಯಂತೇ । ಯತಸ್ತೇಷಾಂ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನಾಂ ಸಙ್‍ಕ್ಲೃಪ್ತ್ಯೈ ಸಂಕಲ್ಪನಿಮಿತ್ತಂ ವರ್ಷಂ ಸಂಕಲ್ಪತೇ ಸಮರ್ಥೀಭವತಿ । ತಥಾ ವರ್ಷಸ್ಯ ಸಙ್‍ಕ್ಲೃಪ್ತ್ಯೈ ಸಂಕಲ್ಪನಿಮಿತ್ತಮ್ ಅನ್ನಂ ಸಂಕಲ್ಪತೇ । ವೃಷ್ಟೇರ್ಹಿ ಅನ್ನಂ ಭವತಿ । ಅನ್ನಸ್ಯ ಸಙ್‍ಕ್ಲೃಪ್ತ್ಯೈ ಪ್ರಾಣಾಃ ಸಂಕಲ್ಪಂತೇ । ಅನ್ನಮಯಾ ಹಿ ಪ್ರಾಣಾಃ ಅನ್ನೋಪಷ್ಠಂಭಕಾಃ । ‘ಅನ್ನಂ ದಾಮ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೨ । ೧) ಇತಿ ಹಿ ಶ್ರುತಿಃ । ತೇಷಾಂ ಸಙ್‍ಕ್ಲೃತ್ಯೈ ಮಂತ್ರಾಃ ಸಂಕಲ್ಪಂತೇ । ಪ್ರಾಣವಾನ್ಹಿ ಮಂತ್ರಾನಧೀತೇ ನಾಬಲಃ । ಮಂತ್ರಾಣಾಂ ಹಿ ಸಙ್‍ಕ್ಲೃಪ್ತ್ಯೈ ಕರ್ಮಾಣ್ಯಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದೀನಿ ಸಂಕಲ್ಪಂತೇ ಅನುಷ್ಠೀಯಮಾನಾನಿ ಮನ್‍ತ್ರಪ್ರಕಾಶಿತಾನಿ ಸಮರ್ಥೀಭವಂತಿ ಫಲಾಯ । ತತೋ ಲೋಕಃ ಫಲಂ ಸಂಕಲ್ಪತೇ ಕರ್ಮಕರ್ತೃಸಮವಾಯಿತಯಾ ಸಮರ್ಥೀಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಲೋಕಸ್ಯ ಸಙ್‍ಕ್ಲೃತ್ಯೈ ಸರ್ವಂ ಜಗತ್ ಸಂಕಲ್ಪತೇ ಸ್ವರೂಪಾವೈಕಲ್ಯಾಯ । ಏತದ್ಧೀದಂ ಸರ್ವಂ ಜಗತ್ ಯತ್ಫಲಾವಸಾನಂ ತತ್ಸರ್ವಂ ಸಂಕಲ್ಪಮೂಲಮ್ । ಅತಃ ವಿಶಿಷ್ಟಃ ಸ ಏಷ ಸಂಕಲ್ಪಃ । ಅತಃ ಸಂಕಲ್ಪಮುಪಾಸ್ಸ್ವ — ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಫಲಮಾಹ ತದುಪಾಸಕಸ್ಯ ॥

ಸ ಯಃ ಸಂಕಲ್ಪಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಬುದ್ಧ್ಯಾ ಉಪಾಸ್ತೇ, ಸಙ್‍ಕ್ಲೃಪ್ತಾನ್ವೈ ಧಾತ್ರಾ ಅಸ್ಯೇಮೇ ಲೋಕಾಃ ಫಲಮಿತಿ ಕ್ಲೃಪ್ತಾನ್ ಸಮರ್ಥಿತಾನ್ ಸಂಕಲ್ಪಿತಾನ್ ಸ ವಿದ್ವಾನ್ ಧ್ರುವಾನ್ ನಿತ್ಯಾನ್ ಅತ್ಯಂತಾಧ್ರುವಾಪೇಕ್ಷಯಾ, ಧ್ರುವಶ್ಚ ಸ್ವಯಮ್ , ಲೋಕಿನೋ ಹಿ ಅಧ್ರುವತ್ವೇ ಲೋಕೇ ಧ್ರುವಕ್ಲೃಪ್ತಿರ್ವ್ಯರ್ಥೇತಿ ಧ್ರುವಃ ಸನ್ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾನುಪಕರಣಸಂಪನ್ನಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ, ಪಶುಪುತ್ರಾದಿಭಿಃ ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠತೀತಿ ದರ್ಶನಾತ್ , ಸ್ವಯಂ ಚ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಃ ಆತ್ಮೀಯೋಪಕರಣಸಂಪನ್ನಃ ಅವ್ಯಥಮಾನಾತ್ ಅಮಿತ್ರಾದಿತ್ರಾಸರಹಿತಾನ್ ಅವ್ಯಥಮಾನಶ್ಚ ಸ್ವಯಮ್ ಅಭಿಸಿಧ್ಯತಿ ಅಭಿಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಾವತ್ಸಂಕಲ್ಪಸ್ಯ ಗತಂ ಸಂಕಲ್ಪಗೋಚರಃ ತತ್ರಾಸ್ಯ ಯಥಾಕಾಮಚಾರೋ ಭವತಿ, ಆತ್ಮನಃ ಸಂಕಲ್ಪಸ್ಯ, ನ ತು ಸರ್ವೇಷಾಂ ಸಂಕಲ್ಪಸ್ಯೇತಿ, ಉತ್ತರಫಲವಿರೋಧಾತ್ । ಯಃ ಸಂಕಲ್ಪಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸ್ತೇ ಇತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವವತ್ ॥

ಚಿತ್ತಂ ವಾವ ಸಂಕಲ್ಪಾದ್ಭೂಯಃ । ಚಿತ್ತಂ ಚೇತಯಿತೃತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಕಾಲಾನುರೂಪಬೋಧವತ್ತ್ವಮ್ ಅತೀತಾನಾಗತವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನನಿರೂಪಣಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಚ, ತತ್ಸಂಕಲ್ಪಾದಪಿ ಭೂಯಃ । ಕಥಮ್ ? ಯದಾ ವೈ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ವಸ್ತು ಇದಮೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಮಿತಿ ಚೇತಯತೇ, ತದಾ ತದಾದಾನಾಯ ವಾ ಅಪೋಹಾಯ ವಾ ಅಥ ಸಂಕಲ್ಪಯತೇ ಅಥ ಮನಸ್ಯತೀತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವವತ್ ॥

ತಾನಿ ಸಂಕಲ್ಪಾದೀನಿ ಕರ್ಮಫಲಾಂತಾನಿ ಚಿತ್ತೈಕಾಯನಾನಿ ಚಿತ್ತಾತ್ಮಾನಿ ಚಿತ್ತೋತ್ಪತ್ತೀನಿ ಚಿತ್ತೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾನಿ ಚಿತ್ತಸ್ಥಿತಾನೀತ್ಯಪಿ ಪೂರ್ವವತ್ । ಕಿಂಚ ಚಿತ್ತಸ್ಯ ಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಮ್ । ಯಸ್ಮಾಚ್ಚಿತ್ತಂ ಸಂಕಲ್ಪಾದಿಮೂಲಮ್ , ತಸ್ಮಾತ್ ಯದ್ಯಪಿ ಬಹುವಿತ್ ಬಹುಶಾಸ್ತ್ರಾದಿಪರಿಜ್ಞಾನವಾನ್ಸನ್ ಅಚಿತ್ತೋ ಭವತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಾದಿಚೇತಯಿತೃತ್ವಸಾಮರ್ಥ್ಯವಿರಹಿತೋ ಭವತಿ, ತಂ ನಿಪುಣಾಃ ಲೌಕಿಕಾಃ ನಾಯಮಸ್ತಿ ವಿದ್ಯಮಾನೋಽಪ್ಯಸತ್ಸಮ ಏವೇತಿ ಏನಮಾಹುಃ । ಯಚ್ಚಾಯಂ ಕಿಂಚಿತ್ ಶಾಸ್ತ್ರಾದಿ ವೇದ ಶ್ರುತವಾನ್ ತದಾಪ್ಯಸ್ಯ ವೃಥೈವೇತಿ ಕಥಯಂತಿ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಯದ್ಯಯಂ ವಿದ್ವಾನ್ಸ್ಯಾತ್ ಇತ್ಥಮೇವಮಚಿತ್ತೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ತಸ್ಮಾದಸ್ಯ ಶ್ರುತಮಪ್ಯಶ್ರುತಮೇವೇತ್ಯಾಹುರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥ ಅಲ್ಪವಿದಪಿ ಯದಿ ಚಿತ್ತವಾನ್ಭವತಿ ತಸ್ಮಾ ಏತಸ್ಮೈ ತದುಕ್ತಾರ್ಥಗ್ರಹಣಾಯೈವ ಉತ ಅಪಿ ಶುಶ್ರೂಷಂತೇ ಶ್ರೋತುಮಿಚ್ಛಂತಿ ತಸ್ಮಾಚ್ಚ । ಚಿತ್ತಂ ಹ್ಯೇವೈಷಾಂ ಸಂಕಲ್ಪಾದೀನಾಮ್ ಏಕಾಯನಮಿತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವವತ್ ॥

ಚಿತಾನ್ ಉಪಚಿತಾನ್ಬುದ್ಧಿಮದ್ಗುಣೈಃ ಸ ಚಿತ್ತೋಪಾಸಕಃ ಧ್ರುವಾನಿತ್ಯಾದಿ ಚ ಉಕ್ತಾರ್ಥಮ್ ॥

ಧ್ಯಾನಂ ವಾವ ಚಿತ್ತಾದ್ಭೂಯಃ । ಧ್ಯಾನಂ ನಾಮ ಶಾಸ್ತ್ರೋಕ್ತದೇವತಾದ್ಯಾಲಂಬನೇಷ್ವಚಲಃ ಭಿನ್ನಜಾತೀಯೈರನಂತರಿತಃ ಪ್ರತ್ಯಯಸಂತಾನಃ, ಏಕಾಗ್ರತೇತಿ ಯಮಾಹುಃ । ದೃಶ್ಯತೇ ಚ ಧ್ಯಾನಸ್ಯ ಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಂ ಫಲತಃ । ಕಥಮ್ ? ಯಥಾ ಯೋಗೀ ಧ್ಯಾಯನ್ನಿಶ್ಚಲೋ ಭವತಿ ಧ್ಯಾನಫಲಲಾಭೇ, ಏವಂ ಧ್ಯಾಯತೀವ ನಿಶ್ಚಲಾ ದೃಶ್ಯತೇ ಪೃಥಿವೀ । ಧ್ಯಾಯತೀವಾಂತರಿಕ್ಷಮಿತ್ಯಾದಿ ಸಮಾನಮನ್ಯತ್ । ದೇವಾಶ್ಚ ಮನುಷ್ಯಾಶ್ಚ ದೇವಮನುಷ್ಯಾಃ ಮನುಷ್ಯಾ ಏವ ವಾ ದೇವಸಮಾಃ ದೇವಮನುಷ್ಯಾಃ ಶಮಾದಿಗುಣಸಂಪನ್ನಾಃ ಮನುಷ್ಯಾಃ ದೇವಸ್ವರೂಪಂ ನ ಜಹತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಸ್ಮಾದೇವಂ ವಿಶಿಷ್ಟಂ ಧ್ಯಾನಮ್ , ತಸ್ಮಾತ್ ಯ ಇಹ ಲೋಕೇ ಮನುಷ್ಯಾಣಾಮೇವ ಧನೈರ್ವಿದ್ಯಯಾ ಗುಣೈರ್ವಾ ಮಹತ್ತಾಂ ಮಹತ್ತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ನುವಂತಿ ಧನಾದಿಮಹತ್ತ್ವಹೇತುಂ ಲಭಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಧ್ಯಾನಾಪಾದಾಂಶಾ ಇವ ಧ್ಯಾನಸ್ಯ ಆಪಾದನಮ್ ಆಪಾದಃ ಧ್ಯಾನಫಲಲಾಭ ಇತ್ಯೇತತ್ , ತಸ್ಯಾಂಶಃ ಅವಯವಃ ಕಲಾ ಕಾಚಿದ್ಧ್ಯಾನಫಲಲಾಭಕಲಾವಂತ ಇವೈವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತೇ ಭವಂತಿ ನಿಶ್ಚಲಾ ಇವ ಲಕ್ಷ್ಯಂತೇ ನ ಕ್ಷುದ್ರಾ ಇವ । ಅಥಾ ಯೇ ಪುನರಲ್ಪಾಃ ಕ್ಷುದ್ರಾಃ ಕಿಂಚಿದಪಿ ಧನಾದಿಮಹತ್ತ್ವೈಕದೇಶಮಪ್ರಾಪ್ತಾಃ ತೇ ಪೂರ್ವೋಕ್ತವಿಪರೀತಾಃ ಕಲಹಿನಃ ಕಲಹಶೀಲಾಃ ಪಿಶುನಾಃ ಪರದೋಷೋದ್ಭಾಸಕಾಃ ಉಪವಾದಿನಃ ಪರದೋಷಂ ಸಾಮೀಪ್ಯಯುಕ್ತಮೇವ ವದಿತುಂ ಶೀಲಂ ಯೇಷಾಂ ತೇ ಉಪವಾದಿನಶ್ಚ ಭವಂತಿ । ಅಥ ಯೇ ಮಹತ್ತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಾಃ ಧನಾದಿನಿಮಿತ್ತಂ ತೇ ಅನ್ಯಾನ್ಪ್ರತಿ ಪ್ರಭವಂತೀತಿ ಪ್ರಭವಃ ವಿದ್ಯಾಚಾರ್ಯರಾಜೇಶ್ವರಾದಯೋ ಧ್ಯಾನಾಪಾದಾಂಶಾ ಇವೇತ್ಯಾದ್ಯುಕ್ತಾರ್ಥಮ್ । ಅತಃ ದೃಶ್ಯತೇ ಧ್ಯಾನಸ್ಯ ಮಹತ್ತ್ವಂ ಫಲತಃ ; ಅತಃ ಭೂಯಶ್ಚಿತ್ತಾತ್ ; ಅತಸ್ತದುಪಾಸ್ಸ್ವ ಇತ್ಯಾದ್ಯುಕ್ತಾರ್ಥಮ್ ॥

ವಿಜ್ಞಾನಂ ವಾವ ಧ್ಯಾನಾದ್ಭೂಯಃ । ವಿಜ್ಞಾನಂ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥವಿಷಯಂ ಜ್ಞಾನಂ ತಸ್ಯ ಧ್ಯಾನಕಾರಣತ್ವಾತ್ ಧ್ಯಾನಾದ್ಭೂಯಸ್ತ್ವಮ್ । ಕಥಂ ಚ ತಸ್ಯ ಭೂಯಸ್ತ್ವಮಿತಿ, ಆಹ — ವಿಜ್ಞಾನೇನ ವೈ ಋಗ್ವೇದಂ ವಿಜಾನಾತಿ ಅಯಮೃಗ್ವೇದ ಇತಿ ಪ್ರಮಾಣತಯಾ ಯಸ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನಂ ಧ್ಯಾನಕಾರಣಮ್ । ತಥಾ ಯಜುರ್ವೇದಮಿತ್ಯಾದಿ । ಕಿಂಚ ಪಶ್ವಾದೀಂಶ್ಚ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮೌ ಶಾಸ್ತ್ರಸಿದ್ಧೌ ಸಾಧ್ವಸಾಧುನೀ ಲೋಕತಃ ಸ್ಮಾರ್ತೇ ವಾ ದೃಷ್ಟವಿಷಯಂ ಚ ಸರ್ವಂ ವಿಜ್ಞಾನೇನೈವ ವಿಜಾನಾತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಮಾದ್ಯುಕ್ತಂ ಧ್ಯಾನಾದ್ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಭೂಯಸ್ತ್ವಮ್ । ಅತೋ ವಿಜ್ಞಾನಮುಪಾಸ್ಸ್ವೇತಿ ॥

ಶೃಣು ಉಪಾಸನಫಲಂ ವಿಜ್ಞಾನವತಃ । ವಿಜ್ಞಾನಂ ಯೇಷು ಲೋಕೇಷು ತಾನ್ವಿಜ್ಞಾನವತೋ ಲೋಕಾನ್ ಜ್ಞಾನವತಶ್ಚ ಅಭಿಸಿಧ್ಯತಿ ಅಭಿಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ । ವಿಜ್ಞಾನಂ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥವಿಷಯಂ ಜ್ಞಾನಮ್ , ಅನ್ಯವಿಷಯಂ ನೈಪುಣ್ಯಮ್ , ತದ್ವದ್ಭಿರ್ಯುಕ್ತಾಂಲ್ಲೋಕಾನ್ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಾವದ್ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವವತ್ ॥

ಬಲಂ ವಾವ ವಿಜ್ಞಾನಾದ್ಭೂಯಃ । ಬಲಮಿತ್ಯನ್ನೋಪಯೋಗಜನಿತಂ ಮನಸೋ ವಿಜ್ಞೇಯೇ ಪ್ರತಿಭಾನಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್ । ಅನಶನಾದೃಗಾದೀನಿ ‘ನ ವೈ ಮಾ ಪ್ರತಿಭಾಂತಿ ಭೋ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೭ । ೨) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಶರೀರೇಽಪಿ ತದೇವೋತ್ಥಾನಾದಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಯಸ್ಮಾದ್ವಿಜ್ಞಾನವತಾಂ ಶತಮಪ್ಯೇಕಃ ಪ್ರಾಣೀ ಬಲವಾನಾಕಂಪಯತೇ ಯಥಾ ಹಸ್ತೀ ಮತ್ತೋ ಮನುಷ್ಯಾಣಾಂ ಶತಂ ಸಮುದಿತಮಪಿ । ಯಸ್ಮಾದೇವಮನ್ನಾದ್ಯುಪಯೋಗನಿಮಿತ್ತಂ ಬಲಮ್ , ತಸ್ಮಾತ್ಸ ಪುರುಷಃ ಯದಾ ಬಲೀ ಬಲೇನ ತದ್ವಾನ್ಭವತಿ ಅಥೋತ್ಥಾತಾ ಉತ್ಥಾನಸ್ಯ ಕರ್ತಾ ಉತ್ತಿಷ್ಠಂಶ್ಚ ಗುರೂಣಾಮಾಚಾರ್ಯಸ್ಯ ಚ ಪರಿಚರಿತಾ ಪರಿಚರಣಸ್ಯ ಶುಶ್ರೂಷಾಯಾಃ ಕರ್ತಾ ಭವತಿ ಪರಿಚರನ್ ಉಪಸತ್ತಾ ತೇಷಾಂ ಸಮೀಪಗೋಽಂತರಂಗಃ ಪ್ರಿಯೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಉಪಸೀದಂಶ್ಚ ಸಾಮೀಪ್ಯಂ ಗಚ್ಛನ್ ಏಕಾಗ್ರತಯಾ ಆಚಾರ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯಸ್ಯ ಚ ಉಪದೇಷ್ಟುಃ ಗುರೋರ್ದ್ರಷ್ಟಾ ಭವತಿ । ತತಸ್ತದುಕ್ತಸ್ಯ ಶ್ರೋತಾ ಭವತಿ । ತತ ಇದಮೇಭಿರುಕ್ತಮ್ ಏವಮುಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯುಪಪತ್ತಿತೋ ಮಂತಾ ಭವತಿ ; ಮನ್ವಾನಶ್ಚ ಬೋದ್ಧಾ ಭವತಿ ಏವಮೇವೇದಮಿತಿ । ತತ ಏವಂ ನಿಶ್ಚಿತ್ಯ ತದುಕ್ತಾರ್ಥಸ್ಯ ಕರ್ತಾ ಅನುಷ್ಠಾತಾ ಭವತಿ ವಿಜ್ಞಾತಾ ಅನುಷ್ಠಾನಫಲಸ್ಯಾನುಭವಿತಾ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಿಂಚ ಬಲಸ್ಯ ಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಮ್ — ಬಲೇನ ವೈ ಪೃಥಿವೀ ತಿಷ್ಠತೀತ್ಯಾದಿ ಋಜ್ವರ್ಥಮ್ ॥

ಅನ್ನಂ ವಾವ ಬಲಾದ್ಭೂಯಃ, ಬಲಹೇತುತ್ವಾತ್ । ಕಥಮನ್ನಸ್ಯ ಬಲಹೇತುತ್ವಮಿತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಯಸ್ಮಾದ್ಬಲಕಾರಣಮನ್ನಮ್ , ತಸ್ಮಾತ್ ಯದ್ಯಪಿ ಕಶ್ಚಿದ್ದಶ ರಾತ್ರೀರ್ನಾಶ್ನೀಯಾತ್ , ಸೋಽನ್ನೋಪಯೋಗನಿಮಿತ್ತಸ್ಯ ಬಲಸ್ಯ ಹಾನ್ಯಾ ಮ್ರಿಯತೇ ; ಯದ್ಯು ಹ ಜೀವೇತ್ — ದೃಶ್ಯಂತೇ ಹಿ ಮಾಸಮಪ್ಯನಶ್ನಂತೋ ಜೀವಂತಃ — ಅಥವಾ ಸ ಜೀವನ್ನಪಿ ಅದ್ರಷ್ಟಾ ಭವತಿ ಗುರೋರಪಿ, ತತ ಏವ ಅಶ್ರೋತೇತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವವಿಪರೀತಂ ಸರ್ವಂ ಭವತಿ । ಅಥ ಯದಾ ಬಹೂನ್ಯಹಾನ್ಯನಶಿತಃ ದರ್ಶನಾದಿಕ್ರಿಯಾಸ್ವಸಮರ್ಥಃ ಸನ್ ಅನ್ನಸ್ಯಾಯೀ, ಆಗಮನಮ್ ಆಯಃ ಅನ್ನಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ, ಸಃ ಯಸ್ಯ ವಿದ್ಯತೇ ಸೋಽನ್ನಸ್ಯಾಯೀ । ಆಯೈ ಇತ್ಯೇತದ್ವರ್ಣವ್ಯತ್ಯಯೇನ । ಅಥ ಅನ್ನಸ್ಯಾಯಾ ಇತ್ಯಪಿ ಪಾಠೇ ಏವಮೇವಾರ್ಥಃ, ದ್ರಷ್ಟೇತ್ಯಾದಿಕಾರ್ಯಶ್ರವಣಾತ್ । ದೃಶ್ಯತೇ ಹಿ ಅನ್ನೋಪಯೋಗೇ ದರ್ಶನಾದಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್ , ನ ತದಪ್ರಾಪ್ತೌ ; ಅತೋಽನ್ನಮುಪಾಸ್ಸ್ವೇತಿ ॥

ಫಲಂ ಚ ಅನ್ನವತಃ ಪ್ರಭೂತಾನ್ನಾನ್ವೈ ಸ ಲೋಕಾನ್ ಪಾನವತಃ ಪ್ರಭೂತೋದಕಾಂಶ್ಚ ಅನ್ನಪಾನಯೋರ್ನಿತ್ಯಸಂಬಂಧಾತ್ ಲೋಕಾನಭಿಸಿಧ್ಯತಿ । ಸಮಾನಮನ್ಯತ್ ॥

ಆಪೋ ವಾವ ಅನ್ನಾದ್ಭೂಯಸ್ಯ ಅನ್ನಕಾರಣತ್ವಾತ್ । ಯಸ್ಮಾದೇವಂ ತಸ್ಮಾತ್ ಯದಾ ಯಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ಸುವೃಷ್ಟಿಃ ಸಸ್ಯಹಿತಾ ಶೋಭನಾ ವೃಷ್ಟಿಃ ನ ಭವತಿ, ತದಾ ವ್ಯಾಧೀಯಂತೇ ಪ್ರಾಣಾ ದುಃಖಿನೋ ಭವಂತಿ । ಕಿಂನಿಮಿತ್ತಮಿತಿ, ಆಹ — ಅನ್ನಮಸ್ಮಿನ್ಸಂವತ್ಸರೇ ನಃ ಕನೀಯಃ ಅಲ್ಪತರಂ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ । ಅಥ ಪುನರ್ಯದಾ ಸುವೃಷ್ಟಿರ್ಭವತಿ, ತದಾ ಆನಂದಿನಃ ಸುಖಿನಃ ಹೃಷ್ಟಾಃ ಪ್ರಾಣಾಃ ಪ್ರಾಣಿನಃ ಭವಂತಿ ಅನ್ನಂ ಬಹು ಪ್ರಭೂತಂ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ । ಅಪ್ಸಂಭವತ್ವಾನ್ಮೂರ್ತಸ್ಯ ಅನ್ನಸ್ಯ ಆಪ ಏವೇಮಾ ಮೂರ್ತಾಃ ಮೂರ್ತಭೇದಾಕಾರಪರಿಣತಾ ಇತಿ ಮೂರ್ತಾಃ — ಯೇಯಂ ಪೃಥಿವೀ ಯದಂತಂರಿಕ್ಷಮಿತ್ಯಾದಿ । ಆಪ ಏವೇಮಾ ಮೂರ್ತಾಃ ; ಅತಃ ಅಪ ಉಪಾಸ್ಸ್ವೇತಿ ॥

ಫಲಮ್ — ಸ ಯಃ ಅಪೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸ್ತೇ ಆಪ್ನೋತಿ ಸರ್ವಾನ್ಕಾಮಾನ್ ಕಾಮ್ಯಾನ್ಮೂರ್ತಿಮತೋ ವಿಷಯಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಪ್ಸಂಭವತ್ವಾಚ್ಚ ತೃಪ್ತೇರಂಬೂಪಾಸನಾತ್ತೃಪ್ತಿಮಾಂಶ್ಚ ಭವತಿ । ಸಮಾನಮನ್ಯತ್ ॥

ತೇಜೋ ವಾವ ಅದ್ಭ್ಯೋ ಭೂಯಃ, ತೇಜಸೋಽಪ್ಕಾರಣತ್ವಾತ್ । ಕಥಮಪ್ಕಾರಣತ್ವಮಿತಿ, ಆಹ — ಯಸ್ಮಾದಬ್ಯೋನಿಸ್ತೇಜಃ, ತಸ್ಮಾತ್ ತದ್ವಾ ಏತತ್ತೇಜೋ ವಾಯುಮಾಗೃಹ್ಯ ಅವಷ್ಟಭ್ಯ ಸ್ವಾತ್ಮನಾ ನಿಶ್ಚಲೀಕೃತ್ಯ ವಾಯುಮ್ ಆಕಾಶಮಭಿತಪತಿ ಆಕಾಶಮಭಿವ್ಯಾಪ್ನುವತ್ತಪತಿ ಯದಾ, ತದಾ ಆಹುರ್ಲೌಕಿಕಾಃ — ನಿಶೋಚತಿ ಸಂತಪತಿ ಸಾಮಾನ್ಯೇನ ಜಗತ್ , ನಿತಪತಿ ದೇಹಾನ್ , ಅತೋ ವರ್ಷಿಷ್ಯತಿ ವೈ ಇತಿ । ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಹಿ ಲೋಕೇ ಕಾರಣಮಭ್ಯುದ್ಯತಂ ದೃಷ್ಟವತಃ ಕಾರ್ಯಂ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ವಿಜ್ಞಾನಮ್ । ತೇಜ ಏವ ತತ್ಪೂರ್ವಮಾತ್ಮಾನಮುದ್ಭೂತಂ ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ ಅಥ ಅನಂತರಮ್ ಅಪಃ ಸೃಜತೇ, ಅತಃ ಅಪ್ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾದ್ಭೂಯೋಽದ್ಭ್ಯಸ್ತೇಜಃ । ಕಿಂಚಾನ್ಯತ್ , ತದೇತತ್ತೇಜ ಏವ ಸ್ತನಯಿತ್ನುರೂಪೇಣ ವರ್ಷಹೇತುರ್ಭವತಿ । ಕಥಮ್ ? ಊರ್ಧ್ವಾಭಿಶ್ಚ ಊರ್ಧ್ವಗಾಭಿಃ ವಿದ್ಯುದ್ಭಿಃ ತಿರಶ್ಚೀಭಿಶ್ಚ ತಿರ್ಯಗ್ಗತಾಭಿಶ್ಚ ಸಹ ಆಹ್ರಾದಾಃ ಸ್ತನಯನಶಬ್ದಾಶ್ಚರಂತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ತದ್ದರ್ಶನಾದಾಹುರ್ಲೌಕಿಕಾಃ — ವಿದ್ಯೋತತೇ ಸ್ತನಯತಿ, ವರ್ಷಿಷ್ಯತಿ ವೈ ಇತ್ಯಾದ್ಯುಕ್ತಾರ್ಥಮ್ । ಅತಸ್ತೇಜ ಉಪಾಸ್ಸ್ವೇತಿ ॥

ತಸ್ಯ ತೇಜಸ ಉಪಾಸನಫಲಮ್ — ತೇಜಸ್ವೀ ವೈ ಭವತಿ । ತೇಜಸ್ವತ ಏವ ಚ ಲೋಕಾನ್ಭಾಸ್ವತಃ ಪ್ರಕಾಶವತಃ ಅಪಹತತಮಸ್ಕಾನ್ ಬಾಹ್ಯಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಾಜ್ಞಾನಾದ್ಯಪನೀತತಮಸ್ಕಾನ್ ಅಭಿಸಿಧ್ಯತಿ । ಋಜ್ವರ್ಥಮನ್ಯತ್ ॥

ಆಕಾಶೋ ವಾವ ತೇಜಸೋ ಭೂಯಾನ್ , ವಾಯುಸಹಿತಸ್ಯ ತೇಜಸಃ ಕಾರಣತ್ವಾದ್ವ್ಯೋಮ್ನಃ । ‘ವಾಯುಮಾಗೃಹ್ಯ’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೧೧ । ೧) ಇತಿ ತೇಜಸಾ ಸಹೋಕ್ತಃ ವಾಯುರಿತಿ ಪೃಥಗಿಹ ನೋಕ್ತಸ್ತೇಜಸಃ । ಕಾರಣಂ ಹಿ ಲೋಕೇ ಕಾರ್ಯಾದ್ಭೂಯೋ ದೃಷ್ಟಮ್ — ಯಥಾ ಘಟಾದಿಭ್ಯೋ ಮೃತ್ , ತಥಾ ಆಕಾಶೋ ವಾಯುಸಹಿತಸ್ಯ ತೇಜಸಃ ಕಾರಣಮಿತಿ ತತೋ ಭೂಯಾನ್ । ಕಥಮ್ ? ಆಕಾಶೇ ವೈ ಸೂರ್ಯಾಚಂದ್ರಮಸಾವುಭೌ ತೇಜೋರೂಪೌ ವಿದ್ಯುನ್ನಕ್ಷತ್ರಾಣ್ಯಗ್ನಿಶ್ಚ ತೇಜೋರೂಪಾಣ್ಯಾಕಾಶೇಽಂತಃ । ಯಚ್ಚ ಯಸ್ಯಾಂತರ್ವರ್ತಿ ತದಲ್ಪಮ್ , ಭೂಯ ಇತರತ್ । ಕಿಂಚ ಆಕಾಶೇನ ಆಹ್ವಯತಿ ಚ ಅನ್ಯಮನ್ಯಃ ; ಆಹೂತಶ್ಚೇತರಃ ಆಕಾಶೇನ ಶೃಣೋತಿ ; ಅನ್ಯೋಕ್ತಂ ಚ ಶಬ್ದಮ್ ಅನ್ಯಃ ಪ್ರತಿಶೃಣೋತಿ ; ಆಕಾಶೇ ರಮತೇ ಕ್ರೀಡತ್ಯನ್ಯೋನ್ಯಂ ಸರ್ವಃ ; ತಥಾ ಚ ರಮತೇ ಚ ಆಕಾಶೇ ಬಂಧ್ವಾದಿವಿಯೋಗೇ ; ಆಕಾಶೇ ಜಾಯತೇ, ನ ಮೂರ್ತೇನಾವಷ್ಟಬ್ಧೇ । ತಥಾ ಆಕಾಶಮಭಿ ಲಕ್ಷ್ಯ ಅಂಕುರಾದಿ ಜಾಯತೇ, ನ ಪ್ರತಿಲೋಮಮ್ । ಅತಃ ಆಕಾಶಮುಪಾಸ್ಸ್ವ ॥

ಫಲಂ ಶೃಣು — ಆಕಾಶವತೋ ವೈ ವಿಸ್ತಾರಯುಕ್ತಾನ್ಸ ವಿದ್ವಾಂಲ್ಲೋಕಾನ್ಪ್ರಕಾಶವತಃ, ಪ್ರಕಾಶಾಕಾಶಯೋರ್ನಿತ್ಯಸಂಬಂಧಾತ್ಪ್ರಕಾಶವತಶ್ಚ ಲೋಕಾನಸಂಬಾಧಾನ್ ಸಂಬಾಧನಂ ಸಂಬಾಧಃ ಸಂಬಾಧೋಽನ್ಯೋನ್ಯಪೀಡಾ ತದ್ರಹಿತಾನಸಂಬಾಧಾನ್ ಉರುಗಾಯವತಃ ವಿಸ್ತೀರ್ಣಗತೀನ್ವಿಸ್ತೀರ್ಣಪ್ರಚಾರಾಂಲ್ಲೋಕಾನ್ ಅಭಿಸಿಧ್ಯತಿ । ಯಾವದಾಕಾಶಸ್ಯೇತ್ಯಾದ್ಯುಕ್ತಾರ್ಥಮ್ ॥

ಸ್ಮರೋ ವಾವ ಆಕಾಶಾದ್ಭೂಯಃ, ಸ್ಮರಣಂ ಸ್ಮರೋಽಂತಃಕರಣಧರ್ಮಃ, ಸ ಆಕಾಶಾದ್ಭೂಯಾನಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಂ ಲಿಂಗವ್ಯತ್ಯಯೇನ । ಸ್ಮರ್ತುಃ ಸ್ಮರಣೇ ಹಿ ಸತಿ ಆಕಾಶಾದಿ ಸರ್ವಮರ್ಥವತ್ , ಸ್ಮರಣವತೋ ಭೋಗ್ಯತ್ವಾತ್ । ಅಸತಿ ತು ಸ್ಮರಣೇ ಸದಪ್ಯಸದೇವ, ಸತ್ತ್ವಕಾರ್ಯಾಭಾವಾತ್ । ನಾಪಿ ಸತ್ತ್ವಂ ಸ್ಮೃತ್ಯಭಾವೇ ಶಕ್ಯಮಾಕಾಶಾದೀನಾಮವಗಂತುಮಿತ್ಯತಃ ಸ್ಮರಣಸ್ಯ ಆಕಾಶಾದ್ಭೂಯಸ್ತ್ವಮ್ । ದೃಶ್ಯತೇ ಹಿ ಲೋಕೇ ಸ್ಮರಣಸ್ಯ ಭೂಯಸ್ತ್ವಂ ಯಸ್ಮಾತ್ , ತಸ್ಮಾದ್ಯದ್ಯಪಿ ಸಮುದಿತಾ ಬಹವ ಏಕಸ್ಮಿನ್ನಾಸೀರನ್ ಉಪವಿಶೇಯುಃ, ತೇ ತತ್ರ ಆಸೀನಾಃ ಅನ್ಯೋನ್ಯಭಾಷಿತಮಪಿ ನ ಸ್ಮರಂತಶ್ಚೇತ್ಸ್ಯುಃ, ನೈವ ತೇ ಕಂಚನ ಶಬ್ದಂ ಶೃಣುಯುಃ ; ತಥಾ ನ ಮನ್ವೀರನ್ , ಮಂತವ್ಯಂ ಚೇತ್ಸ್ಮರೇಯುಃ ತದಾ ಮನ್ವೀರನ್ , ಸ್ಮೃತ್ಯಭಾವಾನ್ನ ಮನ್ವೀರನ್ ; ತಥಾ ನ ವಿಜಾನೀರನ್ । ಯದಾ ವಾವ ತೇ ಸ್ಮರೇಯುರ್ಮಂತವ್ಯಂ ವಿಜ್ಞಾತಾವ್ಯಂ ಶ್ರೋತವ್ಯಂ ಚ, ಅಥ ಶೃಣುಯುಃ ಅಥ ಮನ್ವೀರನ್ ಅಥ ವಿಜಾನೀರನ್ । ತಥಾ ಸ್ಮರೇಣ ವೈ — ಮಮ ಪುತ್ರಾ ಏತೇ — ಇತಿ ಪುತ್ರಾನ್ವಿಜಾನಾತಿ, ಸ್ಮರೇಣ ಪಶೂನ್ । ಅತೋ ಭೂಯಸ್ತ್ವಾತ್ಸ್ಮರಮುಪಾಸ್ಸ್ವೇತಿ । ಉಕ್ತಾರ್ಥಮನ್ಯತ್ ॥

ಆಶಾ ವಾವ ಸ್ಮರಾದ್ಭೂಯಸೀ, ಆಶಾ ಅಪ್ರಾಪ್ತವಸ್ತ್ವಾಕಾಂಕ್ಷಾ, ಆಶಾ ತೃಷ್ಣಾ ಕಾಮ ಇತಿ ಯಾಮಾಹುಃ ಪರ್ಯಾಯೈಃ ; ಸಾ ಚ ಸ್ಮರಾದ್ಭೂಯಸೀ । ಕಥಮ್ ? ಆಶಯಾ ಹಿ ಅಂತಃಕರಣಸ್ಥಯಾ ಸ್ಮರತಿ ಸ್ಮರ್ತವ್ಯಮ್ । ಆಶಾವಿಷಯರೂಪಂ ಸ್ಮರನ್ ಅಸೌ ಸ್ಮರೋ ಭವತಿ । ಅತಃ ಆಶೇದ್ಧಃ ಆಶಯಾ ಅಭಿವರ್ಧಿತಃ ಸ್ಮರಭೂತಃ ಸ್ಮರನ್ ಋಗಾದೀನ್ಮಂತ್ರಾನಧೀತೇ ; ಅಧೀತ್ಯ ಚ ತದರ್ಥಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇಭ್ಯೋ ವಿಧೀಂಶ್ಚ ಶ್ರುತ್ವಾ ಕರ್ಮಾಣಿ ಕುರುತೇ ತತ್ಫಲಾಶಯೈವ ; ಪುತ್ರಾಂಶ್ಚ ಪಶೂಂಶ್ಚ ಕರ್ಮಫಲಭೂತಾನ್ ಇಚ್ಛತೇ ಅಭಿವಾಂಛತಿ ; ಆಶಯೈವ ತತ್ಸಾಧನಾನ್ಯನುತಿಷ್ಠತಿ । ಇಮಂ ಚ ಲೋಕಮ್ ಆಶೇದ್ಧ ಏವ ಸ್ಮರನ್ ಲೋಕಸಂಗ್ರಹಹೇತುಭಿರಿಚ್ಛತೇ । ಅಮುಂ ಚ ಲೋಕಮ್ ಆಶೇದ್ಧಃ ಸ್ಮರನ್ ತತ್ಸಾಧನಾನುಷ್ಠಾನೇನ ಇಚ್ಛತೇ । ಅತಃ ಆಶಾರಶನಾವಬದ್ಧಂ ಸ್ಮರಾಕಾಶಾದಿನಾಮಪರ್ಯಂತಂ ಜಗಚ್ಚಕ್ರೀಭೂತಂ ಪ್ರತಿಪ್ರಾಣಿ । ಅತಃ ಆಶಾಯಾಃ ಸ್ಮರಾದಪಿ ಭೂಯಸ್ತ್ವಮಿತ್ಯತ ಆಶಾಮುಪಾಸ್ಸ್ವ ॥

ಯಸ್ತ್ವಾಶಾಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸ್ತೇ ಶೃಣು ತಸ್ಯ ಫಲಮ್ — ಆಶಯಾ ಸದೋಪಾಸಿತಯಾ ಅಸ್ಯೋಪಾಸಕಸ್ಯ ಸರ್ವೇ ಕಾಮಾಃ ಸಮೃಧ್ಯಂತಿ ಸಮೃದ್ಧಿಂ ಗಚ್ಛಂತಿ । ಅಮೋಘಾ ಹ ಅಸ್ಯ ಆಶಿಷಃ ಪ್ರಾರ್ಥನಾಃ ಸರ್ವಾಃ ಭವಂತಿ ; ಯತ್ಪ್ರಾರ್ಥಿತಂ ಸರ್ವಂ ತದವಶ್ಯಂ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಾವದಾಶಾಯಾ ಗತಮಿತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವವತ್ ॥

ನಾಮೋಪಕ್ರಮಮಾಶಾಂತಂ ಕಾರ್ಯಕಾರಣತ್ವೇನ ನಿಮಿತ್ತನೈಮಿತ್ತಿಕತ್ವೇನ ಚ ಉತ್ತರೋತ್ತರಭೂಯಸ್ತಯಾ ಅವಸ್ಥಿತಂ ಸ್ಮೃತಿನಿಮಿತ್ತಸದ್ಭಾವಮಾಶಾರಶನಾಪಶೈರ್ವಿಪಾಶಿತಂ ಸರ್ವಂ ಸರ್ವತೋ ಬಿಸಮಿವ ತಂತುಭಿರ್ಯಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಾಣೇ ಸಮರ್ಪಿತಮ್ , ಯೇನ ಚ ಸರ್ವತೋ ವ್ಯಾಪಿನಾ ಅಂತರ್ಬಹಿರ್ಗತೇನ ಸೂತ್ರೇ ಮಣಿಗಣಾ ಇವ ಸೂತ್ರೇಣ ಗ್ರಥಿತಂ ವಿಧೃತಂ ಚ, ಸ ಏಷ ಪ್ರಾಣೋ ವಾ ಆಶಾಯಾ ಭೂಯಾನ್ । ಕಥಮಸ್ಯ ಭೂಯಸ್ತ್ವಮಿತಿ, ಆಹ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸಮರ್ಥಯನ್ ತದ್ಭೂಯಸ್ತ್ವಮ್ — ಯಥಾ ವೈ ಲೋಕೇ ರಥಚಕ್ರಸ್ಯ ಅರಾಃ ರಥನಾಭೌ ಸಮರ್ಪಿತಾಃ ಸಂಪ್ರೋತಾಃ ಸಂಪ್ರವೇಶಿತಾ ಇತ್ಯೇತತ್ , ಏವಮಸ್ಮಿಂಲ್ಲಿಂಗಸಂಘಾತರೂಪೇ ಪ್ರಾಣೇ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮನಿ ದೈಹಿಕೇ ಮುಖ್ಯೇ — ಯಸ್ಮಿನ್ಪರಾ ದೇವತಾ ನಾಮರೂಪವ್ಯಾಕರಣಾಯ ಆದರ್ಶಾದೌ ಪ್ರತಿಬಿಂಬವಜ್ಜೀವೇನ ಆತ್ಮನಾ ಅನುಪ್ರವಿಷ್ಟಾ ; ಯಶ್ಚ ಮಹಾರಾಜಸ್ಯೇವ ಸರ್ವಾಧಿಕಾರೀಶ್ವರಸ್ಯ, ‘ಕಸ್ಮಿನ್ನ್ವಹಮುತ್ಕ್ರಾಂತ ಉತ್ಕ್ರಾಂತೋ ಭವಿಷ್ಯಾಮಿ ಕಸ್ಮಿನ್ವಾ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಸ್ಯಾಮೀತಿ ಸ ಪ್ರಾಣಮಸೃಜತ’ (ಪ್ರ. ಉ. ೬ । ೩) (ಪ್ರ. ಉ. ೬ । ೪) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ; ಯಸ್ತು ಚ್ಛಾಯೇವಾನುಗತ ಈಶ್ವರಮ್ , ‘ತದ್ಯಥಾ ರಥಸ್ಯಾರೇಷು ನೇಮಿರರ್ಪಿತೋ ನಾಭಾವರಾ ಅರ್ಪಿತಾ ಏವಮೇವೈತಾ ಭೂತಮಾತ್ರಾಃ ಪ್ರಜ್ಞಾಮಾತ್ರಾಸ್ವರ್ಪಿತಾಃ ಪ್ರಜ್ಞಾಮಾತ್ರಾಃ ಪ್ರಾಣೇಽರ್ಪಿತಾಃ ಸ ಏಷ ಪ್ರಾಣ ಏವ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮಾ’ (ಕೌ. ಉ. ೩ । ೯) ಇತಿ ಕೌಷೀತಕಿನಾಮ್ — ಅತ ಏವಮಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಾಣೇ ಸರ್ವಂ ಯಥೋಕ್ತಂ ಸಮರ್ಪಿತಮ್ । ಅತಃ ಸ ಏಷ ಪ್ರಾಣೋಽಪರತಂತ್ರಾಃ ಪ್ರಾಣೇನ ಸ್ವಶಕ್ತ್ಯೈವ ಯಾತಿ, ನಾನ್ಯಕೃತಂ ಗಮನಾದಿಕ್ರಿಯಾಸ್ವಸ್ಯ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸರ್ವಂ ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲಭೇದಜಾತಂ ಪ್ರಾಣ ಏವ, ನ ಪ್ರಾಣಾದ್ಬಹಿರ್ಭೂತಮಸ್ತೀತಿ ಪ್ರಕರಣಾರ್ಥಃ । ಪ್ರಾಣಃ ಪ್ರಾಣಂ ದದಾತಿ । ಯದ್ದದಾತಿ ತತ್ಸ್ವಾತ್ಮಭೂತಮೇವ । ಯಸ್ಮೈ ದದಾತಿ ತದಪಿ ಪ್ರಾಣಾಯೈವ । ಅತಃ ಪಿತ್ರಾದ್ಯಾಖ್ಯೋಽಪಿ ಪ್ರಾಣ ಏವ ॥

ಕಥಂ ಪಿತ್ರಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥೋತ್ಸರ್ಗೇಣ ಪ್ರಾಣವಿಷಯತ್ವಮಿತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಸತಿ ಪ್ರಾಣೇ ಪಿತ್ರಾದಿಷು ಪಿತ್ರಾದಿಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾತ್ ತದುತ್ಕ್ರಾಂತೌ ಚ ಪ್ರಯೋಗಾಭಾವಾತ್ । ಕಥಂ ತದಿತಿ, ಆಹ — ಸ ಯಃ ಕಶ್ಚಿತ್ಪಿತ್ರಾದೀನಾಮನ್ಯತಮಂ ಯದಿ ತಂ ಭೃಶಮಿವ ತದನನುರೂಪಮಿವ ಕಿಂಚಿದ್ವಚನಂ ತ್ವಂಕಾರಾದಿಯುಕ್ತಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ, ತದೈನಂ ಪಾರ್ಶ್ವಸ್ಥಾ ಆಹುಃ ವಿವೇಕಿನಃ — ಧಿಕ್ತ್ವಾ ಅಸ್ತು ಧಿಗಸ್ತು ತ್ವಾಮಿತ್ಯೇವಮ್ । ಪಿತೃಹಾಂ ವೈ ತ್ವಂ ಪಿತುರ್ಹಂತೇತ್ಯಾದಿ ॥

ಅಥ ಏನಾನೇವ ಉತ್ಕ್ರಾಂತಪ್ರಾಣಾನ್ ತ್ಯಕ್ತದೇಹನಾಥಾನ್ ಯದ್ಯಪಿ ಶೂಲೇನ ಸಮಾಸಂ ಸಮಸ್ಯ ವ್ಯತಿಷಂದಹೇತ್ ವ್ಯತ್ಯಸ್ಯ ಸಂದಹೇತ್ , ಏವಮಪ್ಯತಿಕ್ರೂರಂ ಕರ್ಮ ಸಮಾಸವ್ಯತ್ಯಾಸಾದಿಪ್ರಕಾರೇಣ ದಹನಲಕ್ಷಣಂ ತದ್ದೇಹಸಂಬದ್ಧಮೇವ ಕುರ್ವಾಣಂ ನೈವೈನಂ ಬ್ರೂಯುಃ ಪಿತೃಹೇತ್ಯಾದಿ । ತಸ್ಮಾದನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಮವಗಮ್ಯತೇ ಏತತ್ಪಿತ್ರಾದ್ಯಾಖ್ಯೋಽಪಿ ಪ್ರಾಣ ಏವೇತಿ ॥

ತಸ್ಮಾತ್ ಪ್ರಾಣೋ ಹ್ಯೇವೈತಾನಿ ಪಿತ್ರಾದೀನಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಭವತಿ ಚಲಾನಿ ಸ್ಥಿರಾಣಿ ಚ । ಸ ವಾ ಏಷ ಪ್ರಾಣವಿದೇವಂ ಯಥೋಕ್ತಪ್ರಕಾರೇಣ ಪಶ್ಯನ್ ಫಲತೋ ಅನುಭವನ್ ಏವಂ ಮನ್ವಾನಃ ಉಪಪತ್ತಿಭಿಶ್ಚಿಂತಯನ್ ಏವಂ ವಿಜಾನನ್ ಉಪಪತ್ತಿಭಿಃ ಸಂಯೋಜ್ಯ ಏವಮೇವೇತಿ ನಿಶ್ಚಯಂ ಕುರ್ವನ್ನಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಮನನವಿಜ್ಞಾನಾಭ್ಯಾಂ ಹಿ ಸಂಭೂತಃ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥೋ ನಿಶ್ಚಿತೋ ದೃಷ್ಟೋ ಭವೇತ್ । ಅತ ಏವಂ ಪಶ್ಯನ್ ಅತಿವಾದೀ ಭವತಿ ನಾಮಾದ್ಯಾಶಾಂತಮತೀತ್ಯ ವದನಶೀಲೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತಂ ಚೇದ್ಬ್ರೂಯುಃ ತಂ ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಸ್ತಂಬಪರ್ಯಂತಸ್ಯ ಹಿ ಜಗತಃ ಪ್ರಾಣ ಆತ್ಮಾ ಅಹಮಿತಿ ಬ್ರುವಾಣಂ ಯದಿ ಬ್ರೂಯುಃ ಅತಿವಾದ್ಯಸೀತಿ, ಬಾಢಮ್ ಅತಿವಾದ್ಯಸ್ಮೀತಿ ಬ್ರೂಯಾತ್ , ನ ಅಪಹ್ನುವೀತ । ಕಸ್ಮಾದ್ಧಿ ಅಸಾವಪಹ್ನುವೀತ ? ಯತ್ಪ್ರಾಣಂ ಸರ್ವೇಶ್ವರಮ್ ಅಯಮಹಮಸ್ಮಿ ಇತ್ಯಾತ್ಮತ್ವೇನೋಪಗತಃ ॥

ಏಷ ತು ವಾ ಅತಿವದತಿ, ಯಮಹಂ ವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ । ನ ಪ್ರಾಣವಿದತಿವಾದೀ ಪರಮಾರ್ಥತಃ । ನಾಮಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಂ ತು ತಸ್ಯಾತಿವಾದಿತ್ವಮ್ । ಯಸ್ತು ಭೂಮಾಖ್ಯಂ ಸರ್ವಾತಿಕ್ರಾಂತಂ ತತ್ತ್ವಂ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯಂ ವೇದ, ಸೋಽತಿವಾದೀತ್ಯಾಹ — ಏಷ ತು ವಾ ಅತಿವದತಿ ಯಃ ಸತ್ಯೇನ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯವಿಜ್ಞಾನವತ್ತಯಾ ಅತಿವದತಿ । ಸೋಽಹಂ ತ್ವಾಂ ಪ್ರಪನ್ನಃ ಭಗವಃ ಸತ್ಯೇನಾತಿವದಾನಿ ; ತಥಾ ಮಾಂ ನಿಯುನಕ್ತು ಭಗವಾನ್ , ಯಥಾ ಅಹಂ ಸತ್ಯೇನಾತಿವದಾನೀತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಯದ್ಯೇವಂ ಸತ್ಯೇನಾತಿವದಿತುಮಿಚ್ಛಸಿ, ಸತ್ಯಮೇವ ತು ತಾವದ್ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತ ಆಹ ನಾರದಃ । ತಥಾಸ್ತು ತರ್ಹಿ ಸತ್ಯಂ ಭಗವೋ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸೇ ವಿಶೇಷೇಣ ಜ್ಞಾತುಮಿಚ್ಛೇಯಂ ತ್ವತ್ತೋಽಹಮಿತಿ ॥

ಯದಾ ವೈ ಸತ್ಯಂ ಪರಮಾರ್ಥತಃ ವಿಜಾನಾತಿ — ಇದಂ ಪರಮಾರ್ಥತಃ ಸತ್ಯಮಿತಿ, ತತಃ ಅನೃತಂ ವಿಕಾರಜಾತಂ ವಾಚಾರಂಭಣಂ ಹಿತ್ವಾ ಸರ್ವವಿಕಾರಾವಸ್ಥಂ ಸದೇವೈಕಂ ಸತ್ಯಮಿತಿ ತದೇವ ಅಥ ವದತಿ ಯದ್ವದತಿ । ನನು ವಿಕಾರೋಽಪಿ ಸತ್ಯಮೇವ, ‘ನಾಮರೂಪೇ ಸತ್ಯಂ ತಾಭ್ಯಾಮಯಂ ಪ್ರಾಣಶ್ಛನ್ನಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೬ । ೩) ‘ಪ್ರಾಣಾ ವೈ ಸತ್ಯಂ ತೇಷಾಮೇಷ ಸತ್ಯಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೧ । ೨೦) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ । ಸತ್ಯಮುಕ್ತಂ ಸತ್ಯತ್ವಂ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ವಿಕಾರಸ್ಯ, ನ ತು ಪರಮಾರ್ಥಾಪೇಕ್ಷಮುಕ್ತಮ್ । ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? ಇಂದ್ರಿಯವಿಷಯಾವಿಷಯತ್ವಾಪೇಕ್ಷಂ ಸಚ್ಚ ತ್ಯಚ್ಚೇತಿ ಸತ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ತದ್ದ್ವಾರೇಣ ಚ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯಸ್ಯೋಪಲಬ್ಧಿರ್ವಿವಕ್ಷಿತೇತಿ । ‘ಪ್ರಾಣಾ ವೈ ಸತ್ಯಂ ತೇಷಾಮೇಷ ಸತ್ಯಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೩ । ೬) ಇತಿ ಚ ಉಕ್ತಮ್ । ಇಹಾಪಿ ತದಿಷ್ಟಮೇವ । ಇಹ ತು ಪ್ರಾಣವಿಷಯಾತ್ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ತ್ಯವಿಜ್ಞಾನಾಭಿಮಾನಾದ್ವ್ಯುತ್ಥಾಪ್ಯ ನಾರದಂ ಯತ್ಸದೇವ ಸತ್ಯಂ ಪರಮಾರ್ಥತೋ ಭೂಮಾಖ್ಯಮ್ , ತದ್ವಿಜ್ಞಾಪಯಿಷ್ಯಾಮೀತಿ ಏಷ ವಿಶೇಷತೋ ವಿವಕ್ಷಿತೋಽರ್ಥಃ । ನಾವಿಜಾನನ್ಸತ್ಯಂ ವದತಿ’ ಯಸ್ತ್ವವಿಜಾನನ್ವದತಿ ಸೋಽಗ್ನ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನಾಗ್ನ್ಯಾದೀನ್ಪರಮಾರ್ಥಸದ್ರೂಪಾನ್ಮನ್ಯಮಾನೋ ವದತಿ’ ನ ತು ತೇ ರೂಪತ್ರಯವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಪರಮಾರ್ಥತಃ ಸಂತಿ । ತಥಾ ತಾನ್ಯಪಿ ರೂಪಾಣಿ ಸದಪೇಕ್ಷಯಾ ನೈವ ಸಂತೀತ್ಯತೋ ನಾವಿಜಾನನ್ಸತ್ಯಂ ವದತಿ । ವಿಜಾನನ್ನೇವ ಸತ್ಯಂ ವದತಿ । ನ ಚ ತತ್ಸತ್ಯವಿಜ್ಞಾನಮವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತಮಪ್ರಾರ್ಥಿತಂ ಜ್ಞಾಯತ ಇತ್ಯಾಹ — ವಿಜ್ಞಾನಂ ತ್ವೇವ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಮಿತಿ । ಯದ್ಯೇವಮ್ , ವಿಜ್ಞಾನಂ ಭಗವೋ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸೇ ಇತಿ । ಏವಂ ಸತ್ಯಾದೀನಾಂ ಚ ಉತ್ತರೋತ್ತರಾಣಾಂ ಕರೋತ್ಯಂತಾನಾಂ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಹೇತುತ್ವಂ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮ್ ॥

ಯದಾ ವೈ ಮನುತ ಇತಿ । ಮತಿಃ ಮನನಂ ತರ್ಕಃ ॥

ಮಂತವ್ಯವಿಷಯೇ ಆದರಃ ಆಸ್ತಿಕ್ಯಬುದ್ಧಿಃ ಶ್ರದ್ಧಾ ॥

ನಿಷ್ಠಾ ಗುರುಶುಶ್ರೂಷಾದಿತತ್ಪರತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನಾಯ ॥

ಯದಾ ವೈ ಕರೋತಿ । ಕೃತಿಃ ಇಂದ್ರಿಯಸಂಯಮಃ ಚಿತ್ತೈಕಾಗ್ರತಾಕರಣಂ ಚ । ಸತ್ಯಾಂ ಹಿ ತಸ್ಯಾಂ ನಿಷ್ಠಾದೀನಿ ಯಥೋಕ್ತಾನಿ ಭವಂತಿ ವಿಜ್ಞಾನಾವಸಾನಾನಿ ॥

ಸಾಪಿ ಕೃತಿಃ ಯದಾ ಸುಖಂ ಲಭತೇ ಸುಖಂ ನಿರತಿಶಯಂ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಂ ಲಬ್ಧವ್ಯಂ ಮಯೇತಿ ಮನ್ಯತೇ ತದಾ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಥಾ ದೃಷ್ಟಫಲಸುಖಾ ಕೃತಿಃ ತಥೇಹಾಪಿ ನಾಸುಖಂ ಲಬ್ಧ್ವಾ ಕರೋತಿ । ಭವಿಷ್ಯದಪಿ ಫಲಂ ಲಬ್ಧ್ವೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ತದುದ್ದಿಶ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ । ಅಥೇದಾನೀಂ ಕೃತ್ಯಾದಿಷೂತ್ತರೋತ್ತರೇಷು ಸತ್ಸು ಸತ್ಯಂ ಸ್ವಯಮೇವ ಪ್ರತಿಭಾಸತ ಇತಿ ನ ತದ್ವಿಜ್ಞಾನಾಯ ಪೃಥಗ್ಯತ್ನಃ ಕಾರ್ಯ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ; ತತ ಇದಮುಚ್ಯತೇ — ಸುಖಂ ತ್ವೇವ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಮಿತ್ಯಾದಿ । ಸುಖಂ ಭಗವೋ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸ ಇತ್ಯಭಿಮುಖೀಭೂತಾಯ ಆಹ ॥

ಯೋ ವೈ ಭೂಮಾ ಮಹತ್ ನಿರತಿಶಯಂ ಬಹ್ವಿತಿ ಪರ್ಯಾಯಾಃ, ತತ್ಸುಖಮ್ । ತತೋಽರ್ವಾಕ್ಸಾತಿಶಯತ್ವಾದಲ್ಪಮ್ । ಅತಸ್ತಸ್ಮಿನ್ನಲ್ಪೇ ಸುಖಂ ನಾಸ್ತಿ, ಅಲ್ಪಸ್ಯಾಧಿಕತೃಷ್ಣಾಹೇತುತ್ವಾತ್ । ತೃಷ್ಣಾ ಚ ದುಃಖಬೀಜಮ್ । ನ ಹಿ ದುಃಖಬೀಜಂ ಸುಖಂ ದೃಷ್ಟಂ ಜ್ವರಾದಿ ಲೋಕೇ । ತಸ್ಮಾದ್ಯುಕ್ತಂ ನಾಲ್ಪೇ ಸುಖಮಸ್ತೀತಿ । ಅತೋ ಭೂಮೈವ ಸುಖಮ್ । ತೃಷ್ಣಾದಿದುಃಖಬೀಜತ್ವಾಸಂಭವಾದ್ಭೂಮ್ನಃ ॥

ಕಿಂಲಕ್ಷಣೋಽಸೌ ಭೂಮೇತಿ, ಆಹ — ಯತ್ರ ಯಸ್ಮಿನ್ಭೂಮ್ನಿ ತತ್ತ್ವೇ ನ ಅನ್ಯದ್ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮನ್ಯೇನ ಕರಣೇನ ದ್ರಷ್ಟಾ ಅನ್ಯೋ ವಿಭಕ್ತೋ ದೃಶ್ಯಾತ್ಪಶ್ಯತಿ । ತಥಾ ನಾನ್ಯಚ್ಛೃಣೋತಿ । ನಾಮರೂಪಯೋರೇವಾಂತರ್ಭಾವಾದ್ವಿಷಯಭೇದಸ್ಯ ತದ್ಗ್ರಾಹಕಯೋರೇವೇಹ ದರ್ಶನಶ್ರವಣಯೋರ್ಗ್ರಹಣಮ್ ಅನ್ಯೇಷಾಂ ಚ ಉಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥತ್ವೇನ । ಮನನಂ ತು ಅತ್ರೋಕ್ತಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಂ ನಾನ್ಯನ್ಮನುತ ಇತಿ, ಪ್ರಾಯಶೋ ಮನನಪೂರ್ವಕತ್ವಾದ್ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ । ತಥಾ ನಾನ್ಯದ್ವಿಜಾನಾತಿ । ಏವಂಲಕ್ಷಣೋ ಯಃ ಸ ಭೂಮಾ । ಕಿಮತ್ರ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾನ್ಯದರ್ಶನಾಭಾವೋ ಭೂಮ್ನ್ಯುಚ್ಯತೇ ನಾನ್ಯತ್ಪಶ್ಯತೀತ್ಯಾದಿನಾ, ಅಥ ಅನ್ಯನ್ನ ಪಶ್ಯತಿ, ಆತ್ಮಾನಂ ಪಶ್ಯತೀತ್ಯೇತತ್ । ಕಿಂಚಾತಃ ? ಯದ್ಯನ್ಯದರ್ಶನಾದ್ಯಭಾವಮಾತ್ರಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ತದಾ ದ್ವೈತಸಂವ್ಯವಹಾರವಿಲಕ್ಷಣೋ ಭೂಮೇತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತಿ । ಅಥ ಅನ್ಯದರ್ಶನವಿಶೇಷಪ್ರತಿಷೇಧೇನ ಆತ್ಮಾನಂ ಪಶ್ಯತೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ತದೈಕಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲಭೇದೋಽಭ್ಯುಪಗತೋ ಭವೇತ್ । ಯದ್ಯೇವಂ ಕೋ ದೋಷಃ ಸ್ಯಾತ್ ? ನನ್ವಯಮೇವ ದೋಷಃ — ಸಂಸಾರಾನಿವೃತ್ತಿಃ । ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲಭೇದೋ ಹಿ ಸಂಸಾರ ಇತಿ ಆತ್ಮೈಕತ್ವೇ ಏವ ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲಭೇದಃ ಸಂಸಾರವಿಲಕ್ಷಣ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ, ಆತ್ಮನೋ ನಿರ್ವಿಶೇಷೈಕತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ದರ್ಶನಾದಿಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲಭೇದಾಭ್ಯುಪಗಮಸ್ಯ ಶಬ್ದಮಾತ್ರತ್ವಾತ್ । ಅನ್ಯದರ್ಶನಾದ್ಯಭಾವೋಕ್ತಿಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಯತ್ರ ಇತಿ ಅನ್ಯನ್ನ ಪಶ್ಯತಿ ಇತಿ ಚ ವಿಶೇಷಣೇ ಅನರ್ಥಕೇ ಸ್ಯಾತಾಮಿತಿ ಚೇತ್ — ದೃಶ್ಯತೇ ಹಿ ಲೋಕೇ ಯತ್ರ ಶೂನ್ಯೇ ಗೃಹೇಽನ್ಯನ್ನ ಪಶ್ಯತೀತ್ಯುಕ್ತೇ ಸ್ತಂಭಾದೀನಾತ್ಮಾನಂ ಚ ನ ನ ಪಶ್ಯತೀತಿ ಗಮ್ಯತೇ ; ಏವಮಿಹಾಪೀತಿ ಚೇತ್ , ನ, ತತ್ತ್ವಮಸೀತ್ಯೇಕತ್ವೋಪದೇಶಾದಧಿಕರಣಾಧಿಕರ್ತವ್ಯಭೇದಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ತಥಾ ಸದೇಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಂ ಸತ್ಯಮಿತಿ ಷಷ್ಠೇ ನಿರ್ಧಾರಿತತ್ವಾತ್ । ‘ಅದೃಶ್ಯೇಽನಾತ್ಮ್ಯೇ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೭ । ೧) ‘ನ ಸಂದೃಶೇ ತಿಷ್ಠತಿ ರೂಪಮಸ್ಯ’ (ತೈ. ನಾ. ೧ । ೩) ‘ವಿಜ್ಞಾತಾರಮರೇ ಕೇನ ವಿಜಾನೀಯಾತ್’ (ಛಾ. ಉ. ೨ । ೪ । ೧೪) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ದರ್ಶನಾದ್ಯನುಪಪತ್ತಿಃ । ಯತ್ರ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಮನರ್ಥಕಂ ಪ್ರಾಪ್ತಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ, ಅವಿದ್ಯಾಕೃತಭೇದಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ , ಯಥಾ ಸತ್ಯೈಕತ್ವಾದ್ವಿತೀಯತ್ವಬುದ್ಧಿಂ ಪ್ರಕೃತಾಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಸದೇಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮಿತಿ ಸಂಖ್ಯಾದ್ಯನರ್ಹಮಪ್ಯುಚ್ಯತೇ, ಏವಂ ಭೂಮ್ನ್ಯೇಕಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಯತ್ರ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಮ್ । ಅವಿದ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಮನ್ಯದರ್ಶನಾನುವಾದೇನ ಚ ಭೂಮ್ನಸ್ತದಭಾವತ್ವಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ ನಾನ್ಯತ್ಪಶ್ಯತಿ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಂಸಾರವ್ಯವಹಾರೋ ಭೂಮ್ನಿ ನಾಸ್ತೀತಿ ಸಮುದಾಯಾರ್ಥಃ । ಅಥ ಯತ್ರಾವಿದ್ಯಾವಿಷಯೇ ಅನ್ಯೋಽನ್ಯೇನಾನ್ಯತ್ಪಶ್ಯತೀತಿ ತದಲ್ಪಮ್ ಅವಿದ್ಯಾಕಾಲಭಾವೀತ್ಯರ್ಥಃ ; ಯಥಾ ಸ್ವಪ್ನದೃಶ್ಯಂ ವಸ್ತು ಪ್ರಾಕ್ ಪ್ರಬೋಧಾತ್ತತ್ಕಾಲಭಾವೀತಿ, ತದ್ವತ್ । ತತ ಏವ ತನ್ಮರ್ತ್ಯಂ ವಿನಾಶಿ ಸ್ವಪ್ನವಸ್ತುವದೇವ । ತದ್ವಿಪರೀತೋ ಭೂಮಾ ಯಸ್ತದಮೃತಮ್ । ತಚ್ಛಬ್ದಃ ಅಮೃತತ್ವಪರಃ ; ಸ ತರ್ಹಿ ಏವಂಲಕ್ಷಣೋ ಭೂಮಾ ಹೇ ಭಗವನ್ ಕಸ್ಮಿನ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ ಇತಿ ಉಕ್ತವಂತಂ ನಾರದಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ ಸನತ್ಕುಮಾರಃ — ಸ್ವೇ ಮಹಿಮ್ನೀತಿ ಸ್ವೇ ಆತ್ಮೀಯೇ ಮಹಿಮ್ನಿ ಮಾಹಾತ್ಮ್ಯೇ ವಿಭೂತೌ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತೋ ಭೂಮಾ । ಯದಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಮಿಚ್ಛಸಿ ಕ್ವಚಿತ್ , ಯದಿ ವಾ ಪರಮಾರ್ಥಮೇವ ಪೃಚ್ಛಸಿ, ನ ಮಹಿಮ್ನ್ಯಪಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ ಇತಿ ಬ್ರೂಮಃ ; ಅಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಃ ಅನಾಶ್ರಿತೋ ಭೂಮಾ ಕ್ವಚಿದಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಯದಿ ಸ್ವಮಹಿಮ್ನಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಃ ಭೂಮಾ, ಕಥಂ ತರ್ಹ್ಯಪ್ರತಿಷ್ಠ ಉಚ್ಯತೇ ? ಶೃಣು— ಗೋಅಶ್ವಾದೀಹ ಮಹೀಮೇತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ । ಗಾವಶ್ಚಾಶ್ವಾಶ್ಚ ಗೋಅಶ್ವಂ ದ್ವಂದ್ವೈಕವದ್ಭಾವಃ । ಸರ್ವತ್ರ ಗವಾಶ್ವಾದಿ ಮಹಿಮೇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ತದಾಶ್ರಿತಃ ತತ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಶ್ಚೈತ್ರೋ ಭವತಿ ಯಥಾ, ನಾಹಮೇವಂ ಸ್ವತೋಽನ್ಯಂ ಮಹಿಮಾನಮಾಶ್ರಿತೋ ಭೂಮಾ ಚೈತ್ರವದಿತಿ ಬ್ರವೀಮಿ, ಅತ್ರ ಹೇತುತ್ವೇನ ಅನ್ಯೋ ಹ್ಯನ್ಯಸ್ಮಿನ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ ಇತಿ ವ್ಯವಹಿತೇನ ಸಂಬಂಧಃ । ಕಿಂತ್ವೇವಂ ಬ್ರವೀಮೀತಿ ಹ ಉವಾಚ — ಸ ಏವೇತ್ಯಾದಿ ॥

ಕಸ್ಮಾತ್ಪುನಃ ಕ್ವಚಿನ್ನ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಯಸ್ಮಾತ್ಸ ಏವ ಭೂಮಾ ಅಧಸ್ತಾತ್ ನ ತದ್ವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾನ್ಯದ್ವಿದ್ಯತೇ ಯಸ್ಮಿನ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತಥೋಪರಿಷ್ಟಾದಿತ್ಯಾದಿ ಸಮಾನಮ್ । ಸತಿ ಭೂಮ್ನೋಽನ್ಯಸ್ಮಿನ್ , ಭೂಮಾ ಹಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಃ ಸ್ಯಾತ್ ; ನ ತು ತದಸ್ತಿ । ಸ ಏವ ತು ಸರ್ವಮ್ । ಅತಸ್ತಸ್ಮಾದಸೌ ನ ಕ್ವಚಿತ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಃ । ‘ಯತ್ರ ನಾನ್ಯತ್ಪಶ್ಯತಿ’ ಇತ್ಯಧಿಕರಣಾಧಿಕರ್ತವ್ಯತಾನಿರ್ದೇಶಾತ್ ಸ ಏವಾಧಸ್ತಾದಿತಿ ಚ ಪರೋಕ್ಷನಿರ್ದೇಶಾತ್ ದ್ರಷ್ಟುರ್ಜೀವಾದನ್ಯೋ ಭೂಮಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕಾ ಕಸ್ಯಚಿನ್ಮಾ ಭೂದಿತಿ ಅಥಾತಃ ಅನಂತರಮ್ ಅಹಂಕಾರಾದೇಶಃ ಅಹಂಕಾರೇಣ ಆದಿಶ್ಯತ ಇತ್ಯಹಂಕಾರಾದೇಶಃ । ದ್ರಷ್ಟುರನನ್ಯತ್ವದರ್ಶನಾರ್ಥಂ ಭೂಮೈವ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ ಅಹಂಕಾರೇಣ ಅಹಮೇವಾಧಸ್ತಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ॥

ಅಹಂಕಾರೇಣ ದೇಹಾದಿಸಂಘಾತೋಽಪ್ಯಾದಿಶ್ಯತೇಽವಿವೇಕಿಭಿಃ ಇತ್ಯತಃ ತದಾಶಂಕಾ ಮಾ ಭೂದಿತಿ ಅಥ ಅನಂತರಮ್ ಆತ್ಮಾದೇಶಃ ಆತ್ಮನೈವ ಕೇವಲೇನ ಸತ್ಸ್ವರೂಪೇಣ ಶುದ್ಧೇನ ಆದಿಶ್ಯತೇ । ಆತ್ಮೈವ ಸರ್ವತಃ ಸರ್ವಮ್ — ಇತ್ಯೇವಮ್ ಏಕಮಜಂ ಸರ್ವತೋ ವ್ಯೋಮವತ್ಪೂರ್ಣಮ್ ಅನ್ಯಶೂನ್ಯಂ ಪಶ್ಯನ್ ಸ ವಾ ಏಷ ವಿದ್ವಾನ್ ಮನನವಿಜ್ಞಾನಾಭ್ಯಾಮ್ ಆತ್ಮರತಿಃ ಆತ್ಮನ್ಯೇವ ರತಿಃ ರಮಣಂ ಯಸ್ಯ ಸೋಽಯಮಾತ್ಮರತಿಃ । ತಥಾ ಆತ್ಮಕ್ರೀಡಃ । ದೇಹಮಾತ್ರಸಾಧನಾಃ ರತಿಃ ಬಾಹ್ಯಸಾಧನಾ ಕ್ರೀಡಾ, ಲೋಕೇ ಸ್ತ್ರೀಭಿಃ ಸಖಿಭಿಶ್ಚ ಕ್ರೀಡತೀತಿ ದರ್ಶನಾತ್ । ನ ತಥಾ ವಿದುಷಃ ; ಕಿಂ ತರ್ಹಿ, ಆತ್ಮವಿಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತಮೇವೋಭಯಂ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಮಿಥುನಂ ದ್ವಂದ್ವಜನಿತಂ ಸುಖಂ ತದಪಿ ದ್ವಂದ್ವನಿರಪೇಕ್ಷಂ ಯಸ್ಯ ವಿದುಷಃ । ತಥಾ ಆತ್ಮಾನಂದಃ, ಶಬ್ದಾದಿನಿಮಿತ್ತಃ ಆನಂದಃ ಅವಿದುಷಾಮ್ , ನ ತಥಾ ಅಸ್ಯ ವಿದುಷಃ ; ಕಿಂ ತರ್ಹಿ, ಆತ್ಮನಿಮಿತ್ತಮೇವ ಸರ್ವಂ ಸರ್ವದಾ ಸರ್ವಪ್ರಕಾರೇಣ ಚ ; ದೇಹಜೀವಿತಭೋಗಾದಿನಿಮಿತ್ತಬಾಹ್ಯವಸ್ತುನಿರಪೇಕ್ಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ ಏವಂಲಕ್ಷಣಃ ವಿದ್ವಾನ್ ಜೀವನ್ನೇವ ಸ್ವಾರಾಜ್ಯೇಽಭಿಷಿಕ್ತಃ ಪತಿತೇಽಪಿ ದೇಹೇ ಸ್ವರಾಡೇವ ಭವತಿ । ಯತ ಏವಂ ಭವತಿ, ತತ ಏವ ತಸ್ಯ ಸರ್ವೇಷು ಲೋಕೇಷು ಕಾಮಚಾರೋ ಭವತಿ । ಪ್ರಾಣಾದಿಷು ಪೂರ್ವಭೂಮಿಷು ‘ತತ್ರಾಸ್ಯ’ ಇತಿ ತಾವನ್ಮಾತ್ರಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಕಾಮಚಾರತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ಅನ್ಯರಾಜತ್ವಂ ಚ ಅರ್ಥಪ್ರಾಪ್ತಮ್ , ಸಾತಿಶಯತ್ವಾತ್ । ಯಥಾಪ್ರಾಪ್ತಸ್ವಾರಾಜ್ಯಕಾಮಚಾರತ್ವಾನುವಾದೇನ ತತ್ತನ್ನಿವೃತ್ತಿರಿಹೋಚ್ಯತೇ — ಸ ಸ್ವರಾಡಿತ್ಯಾದಿನಾ । ಅಥ ಪುನಃ ಯೇ ಅನ್ಯಥಾ ಅತಃ ಉಕ್ತದರ್ಶನಾದನ್ಯಥಾ ವೈಪರೀತ್ಯೇನ ಯಥೋಕ್ತಮೇವ ವಾ ಸಮ್ಯಕ್ ನ ವಿದುಃ, ತೇ ಅನ್ಯರಾಜಾನಃ ಭವಂತಿ ಅನ್ಯಃ ಪರೋ ರಾಜಾ ಸ್ವಾಮೀ ಯೇಷಾಂ ತೇ ಅನ್ಯರಾಜಾನಸ್ತೇ ಕಿಂಚ ಕ್ಷಯ್ಯಲೋಕಾಃ ಕ್ಷಯ್ಯೋ ಲೋಕೋ ಯೇಷಾಂ ತೇ ಕ್ಷಯ್ಯಲೋಕಾಃ, ಭೇದದರ್ಶನಸ್ಯ ಅಲ್ಪವಿಷಯತ್ವಾತ್ , ಅಲ್ಪಂ ಚ ತನ್ಮರ್ತ್ಯಮಿತ್ಯವೋಚಾಮ । ತಸ್ಮಾತ್ ಯೇ ದ್ವೈತದರ್ಶಿನಃ ತೇ ಕ್ಷಯ್ಯಲೋಕಾಃ ಸ್ವದರ್ಶನಾನುರೂಪ್ಯೇಣೈವ ಭವಂತಿ ; ಅತ ಏವ ತೇಷಾಂ ಸರ್ವೇಷು ಲೋಕೇಷ್ವಕಾಮಚಾರೋ ಭವತಿ ॥

ತಸ್ಯ ಹ ವಾ ಏತಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿ ಸ್ವಾರಾಜ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ವಿದುಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರಾಕ್ಸದಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನಾತ್ ಸ್ವಾತ್ಮನೋಽನ್ಯಸ್ಮಾತ್ಸತಃ ಪ್ರಾಣಾದೇರ್ನಾಮಾಂತಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಲಯಾವಭೂತಾಮ್ । ಸದಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನೇ ತು ಸತಿ ಇದಾನೀಂ ಸ್ವಾತ್ಮತ ಏವ ಸಂವೃತ್ತೌ । ತಥಾ ಸರ್ವೋಽಪ್ಯನ್ಯೋ ವ್ಯವಹಾರ ಆತ್ಮತ ಏವ ವಿದುಷಃ ॥

ಕಿಂಚ ತತ್ ಏತಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಏಷ ಶ್ಲೋಕಃ ಮಂತ್ರೋಽಪಿ ಭವತಿ — ನ ಪಶ್ಯಃ ಪಶ್ಯತೀತಿ ಪಶ್ಯಃ ಯಥೋಕ್ತದರ್ಶೀ ವಿದ್ವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ, ಮೃತ್ಯುಂ ಮರಣಂ ರೋಗಂ ಜ್ವರಾದಿ ದುಃಖತಾಂ ದುಃಖಭಾವಂ ಚಾಪಿ ನ ಪಶ್ಯತಿ । ಸರ್ವಂ ಹ ಸರ್ವಮೇವ ಸ ಪಶ್ಯಃ ಪಶ್ಯತಿ ಆತ್ಮಾನಮೇವ । ಸರ್ವಂ ತತಃ ಸರ್ವಮಾಪ್ನೋತಿ ಸರ್ವಶಃ ಸರ್ವಪ್ರಕಾರೈರಿತಿ । ಕಿಂಚ ಸ ವಿದ್ವಾನ್ ಪ್ರಾಕ್ಸೃಷ್ಟಿಪ್ರಭೇದಾತ್ ಏಕಧೈವ ಭವತಿ ; ಏಕಧೈವ ಚ ಸನ್ ತ್ರಿಧಾದಿಭೇದೈರನಂತಭೇದಪ್ರಕಾರೋ ಭವತಿ ಸೃಷ್ಟಿಕಾಲೇ ; ಪುನಃ ಸಂಹಾರಕಾಲೇ ಮೂಲಮೇವ ಸ್ವಂ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಮ್ ಏಕಧಾಭಾವಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ಸ್ವತನ್‍ತ್ರ ಏವ — ಇತಿ ವಿದ್ಯಾಂ ಫಲೇನ ಪ್ರರೋಚಯನ್ ಸ್ತೌತಿ । ಅಥೇದಾನೀಂ ಯಥೋಕ್ತಾಯಾ ವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಸಮ್ಯಗವಭಾಸಕಾರಣಂ ಮುಖಾವಭಾಸಕಾರಣಸ್ಯೇವ ಆದರ್ಶಸ್ಯ ವಿಶುದ್ಧಿಕಾರಣಂ ಸಾಧನಮುಪದಿಶ್ಯತೇ — ಆಹಾರಶುದ್ಧೌ । ಆಹ್ರಿಯತ ಇತ್ಯಾಹಾರಃ ಶಬ್ದಾದಿವಿಷಯವಿಜ್ಞಾನಂ ಭೋಕ್ತುರ್ಭೋಗಾಯ ಆಹ್ರಿಯತೇ । ತಸ್ಯ ವಿಷಯೋಪಲಬ್ಧಿಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಶುದ್ಧಿಃ ಆಹಾರಶುದ್ಧಿಃ, ರಾಗದ್ವೇಷಮೋಹದೋಷೈರಸಂಸೃಷ್ಟಂ ವಿಷಯವಿಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಯಾಮಾಹಾರಶುದ್ಧೌ ಸತ್ಯಾಂ ತದ್ವತೋಽಂತಃಕರಣಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ಶುದ್ಧಿಃ ನೈರ್ಮಲ್ಯಂ ಭವತಿ । ಸತ್ತ್ವಶುದ್ಧೌ ಚ ಸತ್ಯಾಂ ಯಥಾವಗತೇ ಭೂಮಾತ್ಮನಿ ಧ್ರುವಾ ಅವಿಚ್ಛಿನ್ನಾ ಸ್ಮೃತಿಃ ಅವಿಸ್ಮರಣಂ ಭವತಿ । ತಸ್ಯಾಂ ಚ ಲಬ್ಧಾಯಾಂ ಸ್ಮೃತಿಲಂಭೇ ಸತಿ ಸರ್ವೇಷಾಮವಿದ್ಯಾಕೃತಾನರ್ಥಪಾಶರೂಪಾಣಾಮ್ ಅನೇಕಜನ್ಮಾಂತರಾನುಭವಭಾವನಾಕಠಿನೀಕೃತಾನಾಂ ಹೃದಯಾಶ್ರಯಾಣಾಂ ಗ್ರಂಥೀನಾಂ ವಿಪ್ರಮೋಕ್ಷಃ ವಿಶೇಷೇಣ ಪ್ರಮೋಕ್ಷಣಂ ವಿನಾಶೋ ಭವತೀತಿ । ಯತ ಏತದುತ್ತರೋತ್ತರಂ ಯಥೋಕ್ತಮಾಹಾರಶುದ್ಧಿಮೂಲಂ ತಸ್ಮಾತ್ಸಾ ಕಾರ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸರ್ವಂ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಮಶೇಷತ ಉಕ್ತ್ವಾ ಆಖ್ಯಾಯಿಕಾಮುಪಸಂಹರತಿ ಶ್ರುತಿಃ — ತಸ್ಮೈ ಮೃದಿತಕಷಾಯಾಯ ವಾರ್ಕ್ಷಾದಿರಿವ ಕಷಾಯೋ ರಾಗದ್ವೇಷಾದಿದೋಷಃ ಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ರಂಚನಾರೂಪತ್ವಾತ್ ಸಃ ಜ್ಞಾನವೈರಾಗ್ಯಾಭ್ಯಾಸರೂಪಕ್ಷಾರೇಣ ಕ್ಷಾಲಿತಃ ಮೃದಿತಃ ವಿನಾಶಿತಃ ಯಸ್ಯ ನಾರದಸ್ಯ, ತಸ್ಮೈ ಯೋಗ್ಯಾಯ ಮೃದಿತಕಷಾಯಾಯ ತಮಸಃ ಅವಿದ್ಯಾಲಕ್ಷಣಾತ್ ಪಾರಂ ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ ದರ್ಶಿತವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕೋಽಸೌ ? ಭಗವಾನ್ ‘ಉತ್ಪತ್ತಿಂ ಪ್ರಲಯಂ ಚೈವ ಭೂತಾನಾಮಾಗತಿಂ ಗತಿಮ್ । ವೇತ್ತಿ ವಿದ್ಯಾಮವಿದ್ಯಾಂ ಚ ಸ ವಾಚ್ಯೋ ಭಗವಾನಿತಿ’ ಏವಂಧರ್ಮಾ ಸನತ್ಕುಮಾರಃ । ತಮೇವ ಸನತ್ಕುಮಾರಂ ದೇವಂ ಸ್ಕಂದ ಇತಿ ಆಚಕ್ಷತೇ ಕಥಯಂತಿ ತದ್ವಿದಃ । ದ್ವಿರ್ವಚನಮಧ್ಯಾಯಪರಿಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಮ್ ॥

ಅಥ ಅನಂತರಂ ಯದಿದಂ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಂ ದಹರಮ್ ಅಲ್ಪಂ ಪುಂಡರೀಕಂ ಪುಂಡರೀಕಸದೃಶಂ ವೇಶ್ಮೇವ ವೇಶ್ಮ, ದ್ವಾರಪಾಲಾದಿಮತ್ತ್ವಾತ್ । ಅಸ್ಮಿನ್ ಬ್ರಹ್ಮಪುರೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪರಸ್ಯ ಪುರಮ್ — ರಾಜ್ಞೋಽನೇಕಪ್ರಕೃತಿಮದ್ಯಥಾ ಪುರಮ್ , ತಥೇದಮನೇಕೇಂದ್ರಿಯಮನೋಬುದ್ಧಿಭಿಃ ಸ್ವಾಮ್ಯರ್ಥಕಾರಿಭಿರ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಬ್ರಹ್ಮಪುರಮ್ । ಪುರೇ ಚ ವೇಶ್ಮ ರಾಜ್ಞೋ ಯಥಾ, ತಥಾ ತಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮಪುರೇ ಶರೀರೇ ದಹರಂ ವೇಶ್ಮ, ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಲಬ್ಧ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಥಾ ವಿಷ್ಣೋಃ ಸಾಲಗ್ರಾಮಃ । ಅಸ್ಮಿನ್ಹಿ ಸ್ವವಿಕಾರಶುಂಗೇ ದೇಹೇ ನಾಮರೂಪವ್ಯಾಕರಣಾಯ ಪ್ರವಿಷ್ಟಂ ಸದಾಖ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜೀವೇನ ಆತ್ಮನೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಮಾದಸ್ಮಿನ್ಹೃದಯಪುಂಡರೀಕೇ ವೇಶ್ಮನಿ ಉಪಸಂಹೃತಕರಣೈರ್ಬ್ರಾಹ್ಮವಿಷಯವಿರಕ್ತೈಃ ವಿಶೇಷತೋ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಸತ್ಯಸಾಧನಾಭ್ಯಾಂ ಯುಕ್ತೈಃ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಗುಣವದ್ಧ್ಯಾಯಮಾನೈಃ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಲಭ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರಕರಣಾರ್ಥಃ । ದಹರಃ ಅಲ್ಪತರಃ ಅಸ್ಮಿಂದಹರೇ ವೇಶ್ಮನಿ ವೇಶ್ಮನಃ ಅಲ್ಪತ್ವಾತ್ತದಂತರ್ವರ್ತಿನೋಽಲ್ಪತರತ್ವಂ ವೇಶ್ಮನಃ । ಅಂತರಾಕಾಶಃ ಆಕಾಶಾಖ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ‘ಆಕಾಶೋ ವೈ ನಾಮ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧೪ । ೧) ಇತಿ ಹಿ ವಕ್ಷ್ಯತಿ । ಆಕಾಶ ಇವ ಅಶರೀರತ್ವಾತ್ ಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವಸರ್ವಗತತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಾಚ್ಚ । ತಸ್ಮಿನ್ನಾಕಾಶಾಖ್ಯೇ ಯದಂತಃ ಮಧ್ಯೇ ತದನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ತದ್ವಾವ ತದೇವ ಚ ವಿಶೇಷೇಣ ಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಂ ಗುರ್ವಾಶ್ರಯಶ್ರವಣಾದ್ಯುಪಾಯೈರನ್ವಿಷ್ಯ ಚ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರಣೀಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ತಂ ಚೇತ್ ಏವಮುಕ್ತವಂತಮಾಚಾರ್ಯಂ ಯದಿ ಬ್ರೂಯುಃ ಅಂತೇವಾಸಿನಶ್ಚೋದಯೇಯುಃ ; ಕಥಮ್ ? ಯದಿದಮಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮಪುರೇ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೇ ಅಂತಃ ದಹರಂ ಪುಂಡರೀಕಂ ವೇಶ್ಮ, ತತೋಽಪ್ಯಂತಃ ಅಲ್ಪತರ ಏವ ಆಕಾಶಃ । ಪುಂಡರೀಕ ಏವ ವೇಶ್ಮನಿ ತಾವತ್ಕಿಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಕಿಂ ತತೋಽಲ್ಪತರೇ ಖೇ ಯದ್ಭವೇದಿತ್ಯಾಹುಃ । ದಹರೋಽಸ್ಮಿನ್ನಂತರಾಕಾಶಃ ಕಿಂ ತದತ್ರ ವಿದ್ಯತೇ, ನ ಕಿಂಚನ ವಿದ್ಯತ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಯದಿ ನಾಮ ಬದರಮಾತ್ರಂ ಕಿಮಪಿ ವಿದ್ಯತೇ, ಕಿಂ ತಸ್ಯಾನ್ವೇಷಣೇನ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸನೇನ ವಾ ಫಲಂ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತುಃ ಸ್ಯಾತ್ ? ಅತಃ ಯತ್ತತ್ರಾನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಂ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಂ ವಾ ನ ತೇನ ಪ್ರಯೋಜನಮಿತ್ಯುಕ್ತವತಃ ಸ ಆಚಾರ್ಯೋ ಬ್ರೂಯಾದಿತಿ ಶ್ರುತೇರ್ವಚನಮ್ ॥

ಶೃಣುತ — ತತ್ರ ಯದ್ಬ್ರೂಥ ಪುಂಡರೀಕಾಂತಃಸ್ಥಸ್ಯ ಖಸ್ಯಾಲ್ಪತ್ವಾತ್ ತತ್ಸ್ಥಮಲ್ಪತರಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ, ತದಸತ್ । ನ ಹಿ ಖಂ ಪುಂಡರೀಕವೇಶ್ಮಗತಂ ಪುಂಡರೀಕಾದಲ್ಪತರಂ ಮತ್ವಾ ಅವೋಚಂ ದಹರೋಽಸ್ಮಿನ್ನಂತರಾಕಾಶ ಇತಿ । ಕಿಂ ತರ್ಹಿ, ಪುಂಡರೀಕಮಲ್ಪಂ ತದನುವಿಧಾಯಿ ತತ್ಸ್ಥಮಂತಃಕರಣಂ ಪುಂಡರೀಕಾಕಾಶಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಂ ತಸ್ಮಿನ್ವಿಶುದ್ಧೇ ಸಂಹೃತಕರಣಾನಾಂ ಯೋಗಿನಾಂ ಸ್ವಚ್ಛ ಇವೋದಕೇ ಪ್ರತಿಬಿಂಬರೂಪಮಾದರ್ಶ ಇವ ಚ ಶುದ್ಧೇ ಸ್ವಚ್ಛಂ ವಿಜ್ಞಾನಜ್ಯೋತಿಃಸ್ವರೂಪಾವಭಾಸಂ ತಾವನ್ಮಾತ್ರಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಲಭ್ಯತ ಇತಿ ದಹರೋಽಸ್ಮಿನ್ನಂತರಾಕಾಶ ಇತ್ಯವೋಚಾಮ ಅಂತಃಕರಣೋಪಾಧಿನಿಮಿತ್ತಮ್ । ಸ್ವತಸ್ತು ಯಾವಾನ್ವೈ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ ಪರಿಮಾಣತೋಽಯಮಾಕಾಶಃ ಭೌತಿಕಃ, ತಾವಾನೇಷೋಽಂತರ್ಹೃದಯೇ ಆಕಾಶಃ ಯಸ್ಮಿನ್ನನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಂ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಂ ಚ ಅವೋಚಾಮ । ನಾಪ್ಯಾಕಾಶತುಲ್ಯಪರಿಮಾಣತ್ವಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ತಾವಾನಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಕಿಂ ತರ್ಹಿ, ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನುರೂಪಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಾಂತಾಂತರಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ । ಕಥಂ ಪುನರ್ನ ಆಕಾಶಸಮಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯವಗಮ್ಯತೇ, ‘ಯೇನಾವೃತಂ ಖಂ ಚ ದಿವಂ ಮಹೀಂ ಚ’ (ತೈ. ನಾ. ೧), ‘ತಸ್ಮಾದ್ವಾ ಏತಸ್ಮಾದಾತ್ಮನ ಆಕಾಶಃ ಸಂಭೂತಃ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧), ‘ಏತಸ್ಮಿನ್ನು ಖಲ್ವಕ್ಷರೇ ಗಾರ್ಗ್ಯಾಕಾಶಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೮ । ೧೧) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ । ಕಿಂ ಚ ಉಭೇ ಅಸ್ಮಿಂದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವೀ ಬ್ರಹ್ಮಾಕಾಶೇ ಬುದ್ಧ್ಯುಪಾಧಿವಿಶಿಷ್ಟೇ ಅಂತರೇವ ಸಮಾಹಿತೇ ಸಮ್ಯಗಾಹಿತೇ ಸ್ಥಿತೇ । ‘ಯಥಾ ವಾ ಅರಾ ನಾಭೌ’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೧೫ । ೧) ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ಹಿ ; ತಥಾ ಉಭಾವಗ್ನಿಶ್ಚ ವಾಯುಶ್ಚೇತ್ಯಾದಿ ಸಮಾನಮ್ । ಯಚ್ಚ ಅಸ್ಯ ಆತ್ಮನ ಆತ್ಮೀಯತ್ವೇನ ದೇಹವತೋಽಸ್ತಿ ವಿದ್ಯತೇ ಇಹ ಲೋಕೇ । ತಥಾ ಯಚ್ಚ ಆತ್ಮೀಯತ್ವೇನ ನ ವಿದ್ಯತೇ । ನಷ್ಟಂ ಭವಿಷ್ಯಚ್ಚ ನಾಸ್ತೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ನ ತು ಅತ್ಯಂತಮೇವಾಸತ್ , ತಸ್ಯ ಹೃದ್ಯಾಕಾಶೇ ಸಮಾಧಾನಾನುಪಪತ್ತೇಃ ॥

ತಂ ಚೇತ್ ಏವಮುಕ್ತವಂತಂ ಬ್ರೂಯುಃ ಪುನರಂತೇವಾಸಿನಃ — ಅಸ್ಮಿಂಶ್ಚೇತ್ ಯಥೋಕ್ತೇ ಚೇತ್ ಯದಿ ಬ್ರಹ್ಮಪುರೇ ಬ್ರಹ್ಮಪುರೋಪಲಕ್ಷಿತಾಂತರಾಕಾಶೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಸಮಾಹಿತಂ ಸರ್ವಾಣಿ ಚ ಭೂತಾನಿ ಸರ್ವೇ ಚ ಕಾಮಾಃ । ಕಥಮಾಚಾರ್ಯೇಣಾನುಕ್ತಾಃ ಕಾಮಾ ಅಂತೇವಾಸಿಭಿರುಚ್ಯಂತೇ ? ನೈಷ ದೋಷಃ । ಯಚ್ಚ ಅಸ್ಯ ಇಹಾಸ್ತಿ ಯಚ್ಚ ನಾಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತಾ ಏವ ಹಿ ಆಚಾರ್ಯೇಣ ಕಾಮಾಃ । ಅಪಿ ಚ ಸರ್ವಶಬ್ದೇನ ಚ ಉಕ್ತಾ ಏವ ಕಾಮಾಃ । ಯದಾ ಯಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ಏತಚ್ಛರೀರಂ ಬ್ರಹ್ಮಪುರಾಖ್ಯಂ ಜರಾ ವಲೀಪಲಿತಾದಿಲಕ್ಷಣಾ ವಯೋಹಾನಿರ್ವಾ ಆಪ್ನೋತಿ, ಶಸ್ತ್ರಾದಿನಾ ವಾ ವೃಕ್ಣಂ ಪ್ರಧ್ವಂಸತೇ ವಿಸ್ರಂಸತೇ ವಿನಶ್ಯತಿ, ಕಿಂ ತತೋಽನ್ಯದತಿಶಿಷ್ಯತೇ ? ಘಟಾಶ್ರಿತಕ್ಷೀರದಧಿಸ್ನೇಹಾದಿವತ್ ಘಟನಾಶೇ ದೇಹನಾಶೇಽಪಿ ದೇಹಾಶ್ರಯಮುತ್ತರೋತ್ತರಂ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವನಾಶಾನ್ನಶ್ಯತೀತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ನಾಶೇ ಕಿಂ ತತೋಽನ್ಯತ್ ಯಥೋಕ್ತಾದತಿಶಿಷ್ಯತೇ ಅವತಿಷ್ಠತೇ, ನ ಕಿಂಚನಾವತಿಷ್ಠತ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥

ಏವಮಂತೇವಾಸಿಭಿಶ್ಚೋದಿತಃ ಸ ಆಚಾರ್ಯೋ ಬ್ರೂಯಾತ್ ತನ್ಮತಿಮಪನಯನ್ । ಕಥಮ್ ? ಅಸ್ಯ ದೇಹಸ್ಯ ಜರಯಾ ಏತತ್ ಯಥೋಕ್ತಮಂತರಾಕಾಶಾಖ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಯಸ್ಮಿನ್ಸರ್ವಂ ಸಮಾಹಿತಂ ನ ಜೀರ್ಯತಿ ದೇಹವನ್ನ ವಿಕ್ರಿಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಚ ಅಸ್ಯ ವಧೇನ ಶಸ್ತ್ರಾದಿಘಾತೇನ ಏತದ್ಧನ್ಯತೇ, ಯಥಾ ಆಕಾಶಮ್ ; ಕಿಮು ತತೋಽಪಿ ಸೂಕ್ಷ್ಮತರಮಶಬ್ದಮಸ್ಪರ್ಶಂ ಬ್ರಹ್ಮ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿದೋಷೈರ್ನ ಸ್ಪೃಶ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಥಂ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿದೋಷೈರ್ನ ಸ್ಪೃಶ್ಯತ ಇತಿ ಏತಸ್ಮಿನ್ನವಸರೇ ವಕ್ತವ್ಯಂ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ , ತತ್ಪ್ರಕೃತವ್ಯಾಸಂಗೋ ಮಾ ಭೂದಿತಿ ನೋಚ್ಯತೇ । ಇಂದ್ರವಿರೋಚನಾಖ್ಯಾಯಿಕಾಯಾಮುಪರಿಷ್ಟಾದ್ವಕ್ಷ್ಯಾಮೋ ಯುಕ್ತಿತಃ । ಏತತ್ಸತ್ಯಮವಿತಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಪುರಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಪುರಂ ಬ್ರಹ್ಮಪುರಮ್ ; ಶರೀರಾಖ್ಯಂ ತು ಬ್ರಹ್ಮಪುರಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ತತ್ತು ಅನೃತಮೇವ, ‘ವಾಚಾರಂಭಣಂ ವಿಕಾರೋ ನಾಮಧೇಯಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧ । ೪), (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧ । ೫), (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧ । ೬) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ತದ್ವಿಕಾರೋ ಅನೃತೇಽಪಿ ದೇಹಶುಂಗೇ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಲಭ್ಯತ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಪುರಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಮ್ । ಸತ್ಯಂ ತು ಬ್ರಹ್ಮಪುರಮೇತದೇವ ಬ್ರಹ್ಮ, ಸರ್ವವ್ಯವಹಾರಾಸ್ಪದತ್ವಾತ್ । ಅತಃ ಅಸ್ಮಿನ್ಪುಂಡರೀಕೋಪಲಕ್ಷಿತೇ ಬ್ರಹ್ಮಪುರೇ ಸರ್ವೇ ಕಾಮಾಃ, ಯೇ ಬಹಿರ್ಭವದ್ಭಿಃ ಪ್ರಾರ್ಥ್ಯಂತೇ, ತೇ ಅಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಸಮಾಹಿತಾಃ । ಅತಃ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಪಾಯಮೇವಾನುತಿಷ್ಠತ, ಬಾಹ್ಯವಿಷಯತೃಷ್ಣಾಂ ತ್ಯಜತ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಏಷ ಆತ್ಮಾ ಭವತಾಂ ಸ್ವರೂಪಮ್ । ಶೃಣುತ ತಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಮ್ — ಅಪಹತಪಾಪ್ಮಾ, ಅಪಹತಃ ಪಾಪ್ಮಾ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾಖ್ಯೋ ಯಸ್ಯ ಸೋಽಯಮಪಹತಪಾಪ್ಮಾ । ತಥಾ ವಿಜರಃ ವಿಗತಜರಃ ವಿಮೃತ್ಯುಶ್ಚ । ತದುಕ್ತಂ ಪೂರ್ವಮೇವ ನ ವಧೇನಾಸ್ಯ ಹನ್ಯತ ಇತಿ ; ಕಿಮರ್ಥಂ ಪುನರುಚ್ಯತೇ ? ಯದ್ಯಪಿ ದೇಹಸಂಬಂಧಿಭ್ಯಾಂ ಜರಾಮೃತ್ಯುಭ್ಯಾಂ ನ ಸಂಬಂಧ್ಯತೇ, ಅನ್ಯಥಾಪಿ ಸಂಬಂಧಸ್ತಾಭ್ಯಾಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕಾನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮ್ । ವಿಶೋಕಃ ವಿಗತಶೋಕಃ । ಶೋಕೋ ನಾಮ ಇಷ್ಟಾದಿವಿಯೋಗನಿಮಿತ್ತೋ ಮಾನಸಃ ಸಂತಾಪಃ । ವಿಜಿಘತ್ಸಃ ವಿಗತಾಶನೇಚ್ಛಃ । ಅಪಿಪಾಸಃ ಅಪಾನೇಚ್ಛಃ । ನನು ಅಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವೇನ ಜರಾದಯಃ ಶೋಕಾಂತಾಃ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಾ ಏವ ಭವಂತಿ, ಕಾರಣಪ್ರತಿಷೇಧಾತ್ । ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಕಾರ್ಯಾ ಹಿ ತೇ ಇತಿ । ಜರಾದಿಪ್ರತಿಷೇಧೇನ ವಾ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಯೋಃ ಕಾರ್ಯಾಭಾವೇ ವಿದ್ಯಮಾನಯೋರಪ್ಯಸತ್ಸಮತ್ವಮಿತಿ ಪೃಥಕ್ಪ್ರತಿಷೇಧೋಽನರ್ಥಕಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಸತ್ಯಮೇವಮ್ , ತಥಾಪಿ ಧರ್ಮಕಾರ್ಯಾನಂದವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಾನಂದೋ ಯಥೇಶ್ವರೇ, ‘ವಿಜ್ಞಾನಮಾನಂದಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೨೮) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ, ತಥಾ ಅಧರ್ಮಕಾರ್ಯಜರಾದಿವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಪಿ ಜರಾದಿದುಃಖಸ್ವರೂಪಂ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೇತ । ಅತಃ ಯುಕ್ತಸ್ತನ್ನಿವೃತ್ತಯೇ ಜರಾದೀನಾಂ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾಭ್ಯಾಂ ಪೃಥಕ್ಪ್ರತಿಷೇಧಃ । ಜರಾದಿಗ್ರಹಣಂ ಸರ್ವದುಃಖೋಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಮ್ । ಪಾಪನಿಮಿತ್ತಾನಾಂ ತು ದುಃಖಾನಾಮಾನಂತ್ಯಾತ್ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಚ ತತ್ಪ್ರತಿಷೇಧಸ್ಯ ಅಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ ಸರ್ವದುಃಖಪ್ರತಿಷೇಧಾರ್ಥಂ ಯುಕ್ತಮೇವಾಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವವಚನಮ್ । ಸತ್ಯಾಃ ಅವಿತಥಾಃ ಕಾಮಾಃ ಯಸ್ಯ ಸೋಽಯಂ ಸತ್ಯಕಾಮಃ । ವಿತಥಾ ಹಿ ಸಂಸಾರಿಣಾಂ ಕಾಮಾಃ ; ಈಶ್ವರಸ್ಯ ತದ್ವಿಪರೀತಾಃ । ತಥಾ ಕಾಮಹೇತವಃ ಸಂಕಲ್ಪಾ ಅಪಿ ಸತ್ಯಾಃ ಯಸ್ಯ ಸ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪಃ । ಸಂಕಲ್ಪಾಃ ಕಾಮಾಶ್ಚ ಶುದ್ಧಸತ್ತ್ವೋಪಾಧಿನಿಮಿತ್ತಾಃ ಈಶ್ವರಸ್ಯ, ಚಿತ್ರಗುವತ್ ; ನ ಸ್ವತಃ ‘ನೇತಿ ನೇತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೩ । ೬) ಇತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ಯಥೋಕ್ತಲಕ್ಷಣ ಏಷ ಆತ್ಮಾ ವಿಜ್ಞೇಯೋ ಗುರುಭ್ಯಃ ಶಾಸ್ತ್ರತಶ್ಚ ಆತ್ಮಸಂವೇದ್ಯತಯಾ ಚ ಸ್ವಾರಾಜ್ಯಕಾಮೈಃ । ನ ಚೇದ್ವಿಜ್ಞಾಯತೇ ಕೋ ದೋಷಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ, ಶೃಣುತ ಅತ್ರ ದೋಷಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ — ಯಥಾ ಹ್ಯೇವ ಇಹ ಲೋಕೇ ಪ್ರಜಾಃ ಅನ್ವಾವಿಶಂತಿ ಅನುವರ್ತಂತೇ ಯಥಾನುಶಾಸನಮ್ ; ಯಥೇಹ ಪ್ರಜಾಃ ಅನ್ಯಂ ಸ್ವಾಮಿನಂ ಮನ್ಯಮಾನಾಃ ತಸ್ಯ ಸ್ವಾಮಿನೋ ಯಥಾ ಯಥಾನುಶಾಸನಂ ತಥಾ ತಥಾನ್ವಾವಿಶಂತಿ । ಕಿಮ್ ? ಯಂ ಯಮಂತಂ ಪ್ರತ್ಯಂತಂ ಜನಪದಂ ಕ್ಷೇತ್ರಭಾಗಂ ಚ ಅಭಿಕಾಮಾಃ ಅರ್ಥಿನ್ಯಃ ಭವಂತಿ ಆತ್ಮಬುದ್ಧ್ಯನುರೂಪಮ್ , ತಂ ತಮೇವ ಚ ಪ್ರತ್ಯಂತಾದಿಮ್ ಉಪಜೀವಂತೀತಿ । ಏಷ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ ಅಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯದೋಷಂ ಪ್ರತಿ ಪುಣ್ಯಫಲೋಪಭೋಗೇ ॥

ಅಥ ಅನ್ಯೋ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ ತತ್ಕ್ಷಯಂ ಪ್ರತಿ ತದ್ಯಥೇಹೇತ್ಯಾದಿಃ । ತತ್ ತತ್ರ ಯಥಾ ಇಹ ಲೋಕೇ ತಾಸಾಮೇವ ಸ್ವಾಮ್ಯನುಶಾಸನಾನುವರ್ತಿನೀನಾಂ ಪ್ರಜಾನಾಂ ಸೇವಾದಿಜಿತೋ ಲೋಕಃ ಪರಾಧೀನೋಪಭೋಗಃ ಕ್ಷೀಯತೇ ಅಂತವಾನ್ಭವತಿ । ಅಥ ಇದಾನೀಂ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮುಪಸಂಹರತಿ — ಏವಮೇವ ಅಮುತ್ರ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಪುಣ್ಯಜಿತೋ ಲೋಕಃ ಪರಾಧೀನೋಪಭೋಗಃ ಕ್ಷೀಯತ ಏವೇತಿ । ಉಕ್ತಃ ದೋಷಃ ಏಷಾಮಿತಿ ವಿಷಯಂ ದರ್ಶಯತಿ — ತದ್ಯ ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ತತ್ ತತ್ರ ಯೇ ಇಹ ಅಸ್ಮಿಂಲ್ಲೋಕೇ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಣೋರಧಿಕೃತಾಃ ಯೋಗ್ಯಾಃ ಸಂತಃ ಆತ್ಮಾನಂ ಯಥೋಕ್ತಲಕ್ಷಣಂ ಶಾಸ್ತ್ರಾಚಾರ್ಯೋಪದಿಷ್ಟಮನನುವಿದ್ಯ ಯಥೋಪದೇಶಮನು ಸ್ವಸಂವೇದ್ಯತಾಮಕೃತ್ವಾ ವ್ರಜಂತಿ ದೇಹಾದಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಯಂತಿ, ಯ ಏತಾಂಶ್ಚ ಯಥೋಕ್ತಾನ್ ಸತ್ಯಾನ್ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪಕಾರ್ಯಾಂಶ್ಚ ಸ್ವಾತ್ಮಸ್ಥಾನ್ಕಾಮಾನ್ ಅನನುವಿದ್ಯ ವ್ರಜಂತಿ, ತೇಷಾಂ ಸರ್ವೇಷು ಲೋಕೇಷು ಅಕಾಮಚಾರಃ ಅಸ್ವತನ್‍ತ್ರತಾ ಭವತಿ — ಯಥಾ ರಾಜಾನುಶಾಸನಾನುವರ್ತಿನೀನಾಂ ಪ್ರಜಾನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥ ಯೇ ಅನ್ಯೇ ಇಹ ಲೋಕೇ ಆತ್ಮಾನಂ ಶಾಸ್ತ್ರಾಚಾರ್ಯೋಪದೇಶಮನುವಿದ್ಯ ಸ್ವಾತ್ಮಸಂವೇದ್ಯತಾಮಾಪಾದ್ಯ ವ್ರಜಂತಿ ಯಥೋಕ್ತಾಂಶ್ಚ ಸತ್ಯಾನ್ಕಾಮಾನ್ , ತೇಷಾಂ ಸರ್ವೇಷು ಲೋಕೇಷು ಕಾಮಚಾರೋ ಭವತಿ — ರಾಜ್ಞ ಇವ ಸಾರ್ವಭೌಮಸ್ಯ ಇಹ ಲೋಕೇ ॥

ಕಥಂ ಸರ್ವೇಷು ಲೋಕೇಷು ಕಾಮಚಾರೋ ಭವತೀತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಯ ಆತ್ಮಾನಂ ಯಥೋಕ್ತಲಕ್ಷಣಂ ಹೃದಿ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕೃತವಾನ್ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾದಿಸಾಧನಸಂಪನ್ನಃ ಸನ್ ತತ್ಸ್ಥಾಂಶ್ಚ ಸತ್ಯಾನ್ಕಾಮಾನ್ ; ಸ ತ್ಯಕ್ತದೇಹಃ ಯದಿ ಪಿತೃಲೋಕಕಾಮಃ ಪಿತರೋ ಜನಯಿತಾರಃ ತ ಏವ ಸುಖಹೇತುತ್ವೇನ ಭೋಗ್ಯತ್ವಾತ್ ಲೋಕಾ ಉಚ್ಯಂತೇ, ತೇಷು ಕಾಮೋ ಯಸ್ಯ ತೈಃ ಪಿತೃಭಿಃ ಸಂಬಂಧೇಚ್ಛಾ ಯಸ್ಯ ಭವತಿ, ತಸ್ಯ ಸಂಕಲ್ಪಮಾತ್ರಾದೇವ ಪಿತರಃ ಸಮುತ್ತಿಷ್ಠಂತಿ ಆತ್ಮಸಂಬಂಧಿತಾಮಾಪದ್ಯಂತೇ, ವಿಶುದ್ಧಸತ್ತ್ವತಯಾ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪತ್ವಾತ್ ಈಶ್ವರಸ್ಯೇವ । ತೇನ ಪಿತೃಲೋಕೇನ ಭೋಗೇನ ಸಂಪನ್ನಃ ಸಂಪತ್ತಿಃ ಇಷ್ಟಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ತಯಾ ಸಮೃದ್ಧಃ ಮಹೀಯತೇ ಪೂಜ್ಯತೇ ವರ್ಧತೇ ವಾ ಮಹಿಮಾನಮನುಭವತಿ ॥

ಸಮಾನಮನ್ಯತ್ । ಮಾತರೋ ಜನಯಿತ್ರ್ಯಃ ಅತೀತಾಃ ಸುಖಹೇತುಭೂತಾಃ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ । ನ ಹಿ ದುಃಖಹೇತುಭೂತಾಸು ಗ್ರಾಮಸೂಕರಾದಿಜನ್ಮನಿಮಿತ್ತಾಸು ಮಾತೃಷು ವಿಶುದ್ಧಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ಯೋಗಿನಃ ಇಚ್ಛಾ ತತ್ಸಂಬಂಧೋ ವಾ ಯುಕ್ತಃ ॥

ಯಂ ಯಮಂತಂ ಪ್ರದೇಶಮಭಿಕಾಮೋ ಭವತಿ, ಯಂ ಚ ಕಾಮಂ ಕಾಮಯತೇ ಯಥೋಕ್ತವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಪಿ, ಸಃ ಅಸ್ಯಾಂತಃ ಪ್ರಾಪ್ತುಮಿಷ್ಟಃ ಕಾಮಶ್ಚ ಸಂಕಲ್ಪಾದೇವ ಸಮುತ್ತಿಷ್ಠತ್ಯಸ್ಯ । ತೇನ ಇಚ್ಛಾವಿಘಾತತಯಾ ಅಭಿಪ್ರೇತಾರ್ಥಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾ ಚ ಸಂಪನ್ನೋ ಮಹೀಯತೇ ಇತ್ಯುಕ್ತಾರ್ಥಮ್ ॥

ಯಥೋಕ್ತಾತ್ಮಧ್ಯಾನಸಾಧನಾನುಷ್ಠಾನಂ ಪ್ರತಿ ಸಾಧಕಾನಾಮುತ್ಸಾಹಜನನಾರ್ಥಮನುಕ್ರೋಶಂತ್ಯಾಹ — ಕಷ್ಟಮಿದಂ ಖಲು ವರ್ತತೇ, ಯತ್ಸ್ವಾತ್ಮಸ್ಥಾಃ ಶಕ್ಯಪ್ರಾಪ್ಯಾ ಅಪಿ ತ ಇಮೇ ಸತ್ಯಾಃ ಕಾಮಾಃ ಅನೃತಾಪಿಧಾನಾಃ, ತೇಷಾಮಾತ್ಮಸ್ಥಾನಾಂ ಸ್ವಾಶ್ರಯಾಣಾಮೇವ ಸತಾಮನೃತಂ ಬಾಹ್ಯವಿಷಯೇಷು ಸ್ತ್ರ್ಯನ್ನಭೋಜನಾಚ್ಛಾದನಾದಿಷು ತೃಷ್ಣಾ ತನ್ನಿಮಿತ್ತಂ ಚ ಸ್ವೇಚ್ಛಾಪ್ರಚಾರತ್ವಂ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತತ್ವಾದನೃತಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ತನ್ನಿಮಿತ್ತಂ ಸತ್ಯಾನಾಂ ಕಾಮಾನಾಮಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತಿ ಅಪಿಧಾನಮಿವಾಪಿಧಾನಮ್ । ಕಥಮನೃತಾಪಿಧಾನನಿಮಿತ್ತಂ ತೇಷಾಮಲಾಭ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಯೋ ಯೋ ಹಿ ಯಸ್ಮಾದಸ್ಯ ಜಂತೋಃ ಪುತ್ರೋ ಭ್ರಾತಾ ವಾ ಇಷ್ಟಃ ಇತಃ ಅಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕಾತ್ ಪ್ರೈತಿ ಪ್ರಗಚ್ಛತಿ ಮ್ರಿಯತೇ, ತಮಿಷ್ಟಂ ಪುತ್ರಂ ಭ್ರಾತರಂ ವಾ ಸ್ವಹೃದಯಾಕಾಶೇ ವಿದ್ಯಮಾನಮಪಿ ಇಹ ಪುನರ್ದರ್ಶನಾಯೇಚ್ಛನ್ನಪಿ ನ ಲಭತೇ ॥

ಅಥ ಪುನಃ ಯೇ ಚ ಅಸ್ಯ ವಿದುಷಃ ಜಂತೋರ್ಜೀವಾಃ ಜೀವಂತೀಹ ಪುತ್ರಾಃ ಭ್ರಾತ್ರಾದಯೋ ವಾ, ಯೇ ಚ ಪ್ರೇತಾಃ ಮೃತಾಃ ಇಷ್ಟಾಃ ಸಂಬಂಧಿನಃ, ಯಚ್ಚಾನ್ಯದಿಹ ಲೋಕೇ ವಸ್ತ್ರಾನ್ನಪಾನಾದಿ ರತ್ನಾನಿ ವಾ ವಸ್ತ್ವಿಚ್ಛನ್ ನ ಲಭತೇ, ತತ್ಸರ್ವಮತ್ರ ಹೃದಯಾಕಾಶಾಖ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಗತ್ವಾ ಯಥೋಕ್ತೇನ ವಿಧಿನಾ ವಿಂದತೇ ಲಭತೇ । ಅತ್ರ ಅಸ್ಮಿನ್ಹಾರ್ದಾಕಾಶೇ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಅಸ್ಯ ತೇ ಯಥೋಕ್ತಾಃ ಸತ್ಯಾಃ ಕಾಮಾಃ ವರ್ತಂತೇ ಅನೃತಾಪಿಧಾನಾಃ । ಕಥಮಿವ ತದನ್ಯಾಯ್ಯಮಿತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ತತ್ ತತ್ರ ಯಥಾ ಹಿರಣ್ಯನಿಧಿಂ ಹಿರಣ್ಯಮೇವ ಪುನರ್ಗ್ರಹಣಾಯ ನಿಧಾತೃಭಿಃ ನಿಧೀಯತ ಇತಿ ನಿಧಿಃ ತಂ ಹಿರಣ್ಯನಿಧಿಂ ನಿಹಿತಂ ಭೂಮೇರಧಸ್ತಾನ್ನಿಕ್ಷಿಪ್ತಮ್ ಅಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾಃ ನಿಧಿಶಾಸ್ತ್ರೈರ್ನಿಧಿಕ್ಷೇತ್ರಮಜಾನಂತಃ ತೇ ನಿಧೇಃ ಉಪರ್ಯುಪರಿ ಸಂಚರಂತೋಽಪಿ ನಿಧಿಂ ನ ವಿಂದೇಯುಃ ಶಕ್ಯವೇದನಮಪಿ, ಏವಮೇವ ಇಮಾಃ ಅವಿದ್ಯಾವತ್ಯಃ ಸರ್ವಾ ಇಮಾಃ ಪ್ರಜಾಃ ಯಥೋಕ್ತಂ ಹೃದಯಾಕಾಶಾಖ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಲೋಕಃ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಃ ತಮ್ ಅಹರಹಃ ಪ್ರತ್ಯಹಂ ಗಚ್ಛಂತ್ಯೋಽಪಿ ಸುಷುಪ್ತಕಾಲೇ ನ ವಿಂದಂತಿ ನ ಲಭಂತೇ — ಏಷೋಽಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಭಾವಮಾಪನ್ನೋಽಸ್ಮ್ಯದ್ಯೇತಿ । ಅನೃತೇನ ಹಿ ಯಥೋಕ್ತೇನ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಪ್ರತ್ಯೂಢಾಃ ಹೃತಾಃ, ಸ್ವರೂಪಾದವಿದ್ಯಾದಿದೋಷೈರ್ಬಹಿರಪಕೃಷ್ಟಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತಃ ಕಷ್ಟಮಿದಂ ವರ್ತತೇ ಜಂತೂನಾಂ ಯತ್ಸ್ವಾಯತ್ತಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮ ನ ಲಭ್ಯತೇ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥

ಸ ವೈ ಯಃ ‘ಆತ್ಮಾಪಹತಪಾಪ್ಮಾ’ ಇತಿ ಪ್ರಕೃತಃ, ವೈ - ಶಬ್ದೇನ ತಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ । ಏಷಃ ವಿವಕ್ಷಿತ ಆತ್ಮಾ ಹೃದಿ ಹೃದಯಪುಂಡರೀಕೇ ಆಕಾಶಶಬ್ದೇನಾಭಿಹಿತಃ । ತಸ್ಯ ಏತಸ್ಯ ಹೃದಯಸ್ಯ ಏತದೇವ ನಿರುಕ್ತಂ ನಿರ್ವಚನಮ್ , ನಾನ್ಯತ್ । ಹೃದಿ ಅಯಮಾತ್ಮಾ ವರ್ತತ ಇತಿ ಯಸ್ಮಾತ್ , ತಸ್ಮಾದ್ಧೃದಯಮ್ , ಹೃದಯನಾಮನಿರ್ವಚನಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾಪಿ ಸ್ವಹೃದಯೇ ಆತ್ಮೇತ್ಯವಗಂತವ್ಯಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಅಹರಹರ್ವೈ ಪ್ರತ್ಯಹಮ್ ಏವಂವಿತ್ ಹೃದಿ ಅಯಮಾತ್ಮೇತಿ ಜಾನನ್ ಸ್ವರ್ಗಂ ಲೋಕಂ ಹಾರ್ದಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಏತಿ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ । ನನು ಅನೇವಂವಿದಪಿ ಸುಷುಪ್ತಕಾಲೇ ಹಾರ್ದಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ಏವ, ‘ಸತಾ ಸೋಮ್ಯ ತದಾ ಸಂಪನ್ನಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೧) ಇತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ಬಾಢಮೇವಮ್ , ತಥಾಪ್ಯಸ್ತಿ ವಿಶೇಷಃ — ಯಥಾ ಜಾನನ್ನಜಾನಂಶ್ಚ ಸರ್ವೋ ಜಂತುಃ ಸದ್ಬ್ರಹ್ಮೈವ, ತಥಾಪಿ ತತ್ತ್ವಮಸೀತಿ ಪ್ರತಿಬೋಧಿತಃ ವಿದ್ವಾನ್ — ಸದೇವ ನಾನ್ಯೋಽಸ್ಮಿ — ಇತಿ ಜಾನನ್ ಸದೇವ ಭವತಿ ; ಏವಮೇವ ವಿದ್ವಾನವಿದ್ವಾಂಶ್ಚ ಸುಷುಪ್ತೇ ಯದ್ಯಪಿ ಸತ್ಸಂಪದ್ಯತೇ, ತಥಾಪ್ಯೇವಂವಿದೇವ ಸ್ವರ್ಗಂ ಲೋಕಮೇತೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ದೇಹಪಾತೇಽಪಿ ವಿದ್ಯಾಫಲಸ್ಯಾವಶ್ಯಂಭಾವಿತ್ವಾದಿತ್ಯೇಷ ವಿಶೇಷಃ ॥

ಸುಷುಪ್ತಕಾಲೇ ಸ್ವೇನ ಆತ್ಮನಾ ಸತಾ ಸಂಪನ್ನಃ ಸನ್ ಸಮ್ಯಕ್ಪ್ರಸೀದತೀತಿ ಜಾಗ್ರತ್ಸ್ವಪ್ನಯೋರ್ವಿಷಯೇಂದ್ರಿಯಸಂಯೋಗಜಾತಂ ಕಾಲುಷ್ಯಂ ಜಹಾತೀತಿ ಸಂಪ್ರಸಾದಶಬ್ದೋ ಯದ್ಯಪಿ ಸರ್ವಜಂತೂನಾಂ ಸಾಧಾರಣಃ, ತಥಾಪಿ ಏವಂವಿತ್ ಸ್ವರ್ಗಂ ಲೋಕಮೇತೀತಿ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾತ್ ಏಷ ಸಂಪ್ರಸಾದ ಇತಿ ಸಂನಿಹಿತವದ್ಯತ್ನವಿಶೇಷಾತ್ ಸಃ ಅಥೇದಂ ಶರೀರಂ ಹಿತ್ವಾ ಅಸ್ಮಾಚ್ಛರೀರಾತ್ಸಮುತ್ಥಾಯ ಶರೀರಾತ್ಮಭಾವನಾಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ತು ಆಸನಾದಿವ ಸಮುತ್ಥಾಯೇತಿ ಇಹ ಯುಕ್ತಮ್ , ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣೇತಿ ವಿಶೇಷಣಾತ್ — ನ ಹಿ ಅನ್ಯತ ಉತ್ಥಾಯ ಸ್ವರೂಪಂ ಸಂಪತ್ತವ್ಯಮ್ । ಸ್ವರೂಪಮೇವ ಹಿ ತನ್ನ ಭವತಿ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಂ ಚೇತ್ಸ್ಯಾತ್ । ಪರಂ ಪರಮಾತ್ಮಲಕ್ಷಣಂ ವಿಜ್ಞಪ್ತಿಸ್ವಭಾವಂ ಜ್ಯೋತಿರುಪಸಂಪದ್ಯ ಸ್ವಾಸ್ಥ್ಯಮುಪಗಮ್ಯೇತ್ಯೇತತ್ । ಸ್ವೇನ ಆತ್ಮೀಯೇನ ರೂಪೇಣ ಅಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ, ಪ್ರಾಗೇತಸ್ಯಾಃ ಸ್ವರೂಪಸಂಪತ್ತೇರವಿದ್ಯಯಾ ದೇಹಮೇವ ಅಪರಂ ರೂಪಮ್ ಆತ್ಮತ್ವೇನೋಪಗತ ಇತಿ ತದಪೇಕ್ಷಯಾ ಇದಮುಚ್ಯತೇ — ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣೇತಿ । ಅಶರೀರತಾ ಹಿ ಆತ್ಮನಃ ಸ್ವರೂಪಮ್ । ಯತ್ಸ್ವಂ ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿಃಸ್ವರೂಪಮಾಪದ್ಯತೇ ಸಂಪ್ರಸಾದಃ, ಏಷ ಆತ್ಮೇತಿ ಹ ಉವಾಚ — ಸ ಬ್ರೂಯಾದಿತಿ ಯಃ ಶ್ರುತ್ಯಾ ನಿಯುಕ್ತಃ ಅಂತೇವಾಸಿಭ್ಯಃ । ಕಿಂ ಚ ಏತದಮೃತಮ್ ಅವಿನಾಶಿ ಭೂಮಾ ‘ಯೋ ವೈ ಭೂಮಾ ತದಮೃತಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೪ । ೧) ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಅತ ಏವಾಭಯಮ್ , ಭೂಮ್ನೋ ದ್ವಿತೀಯಾಭಾವಾತ್ । ಅತ ಏತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ । ತಸ್ಯ ಹ ವಾ ಏತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಾಮ ಅಭಿಧಾನಮ್ । ಕಿಂ ತತ್ ? ಸತ್ಯಮಿತಿ । ಸತ್ಯಂ ಹಿ ಅವಿತಥಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ‘ತತ್ಸತ್ಯಂ ಸ ಆತ್ಮಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ಇತಿ ಹಿ ಉಕ್ತಮ್ । ಅಥ ಕಿಮರ್ಥಮಿದಂ ನಾಮ ಪುನರುಚ್ಯತೇ ? ತದುಪಾಸನವಿಧಿಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಮ್ ॥

ತಾನಿ ಹ ವಾ ಏತಾನಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಾಮಾಕ್ಷರಾಣಿ ತ್ರೀಣ್ಯೇತಾನಿ ಸತೀಯಮಿತಿ, ಸಕಾರಸ್ತಕಾರೋ ಯಮಿತಿ ಚ । ಈಕಾರಸ್ತಕಾರೇ ಉಚ್ಚಾರಣಾರ್ಥೋಽನುಬಂಧಃ, ಹ್ರಸ್ವೇನೈವಾಕ್ಷರೇಣ ಪುನಃ ಪ್ರತಿನಿರ್ದೇಶಾತ್ । ತೇಷಾಂ ತತ್ ತತ್ರ ಯತ್ ಸತ್ ಸಕಾರಃ ತದಮೃತಂ ಸದ್ಬ್ರಹ್ಮ — ಅಮೃತವಾಚಕತ್ವಾದಮೃತ ಏವ ಸಕಾರಸ್ತಕಾರಾಂತೋ ನಿರ್ದಿಷ್ಠಃ । ಅಥ ಯತ್ತಿ ತಕಾರಃ ತನ್ಮರ್ತ್ಯಮ್ । ಅಥ ಯತ್ ಯಮ್ ಅಕ್ಷರಮ್ , ತೇನಾಕ್ಷರೇಣಾಮೃತಮರ್ತ್ಯಾಖ್ಯೇ ಪೂರ್ವೇ ಉಭೇ ಅಕ್ಷರೇ ಯಚ್ಛತಿ ನಿಯಮಯತಿ ವಶೀಕರೋತ್ಯಾತ್ಮನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯತ್ ಯಸ್ಮಾತ್ ಅನೇನ ಯಮಿತ್ಯೇತೇನ ಉಭೇ ಯಚ್ಛತಿ, ತಸ್ಮಾತ್ ಯಮ್ । ಸಂಯತೇ ಇವ ಹಿ ಏತೇನ ಯಮಾ ಲಕ್ಷ್ಯೇತೇ । ಬ್ರಹ್ಮನಾಮಾಕ್ಷರಸ್ಯಾಪಿ ಇದಮಮೃತತ್ವಾದಿಧರ್ಮವತ್ತ್ವಂ ಮಹಾಭಾಗ್ಯಮ್ , ಕಿಮುತ ನಾಮವತಃ — ಇತ್ಯುಪಾಸ್ಯತ್ವಾಯ ಸ್ತೂಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮ ನಾಮನಿರ್ವಚನೇನ । ಏವಂ ನಾಮವತೋ ವೇತ್ತಾ ಏವಂವಿತ್ । ಅಹರಹರ್ವಾ ಏವಂವಿತ್ಸ್ವರ್ಗಂ ಲೋಕಮೇತೀತ್ಯುಕ್ತಾರ್ಥಮ್ ॥

ಅಥ ಯ ಆತ್ಮೇತಿ । ಉಕ್ತಲಕ್ಷಣೋ ಯಃ ಸಂಪ್ರಸಾದಃ, ತಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಂ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣೈರುಕ್ತೈರನುಕ್ತೈಶ್ಚ ಗುಣೈಃ ಪುನಃ ಸ್ತೂಯತೇ, ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಸಾಧನಸಂಬಂಧಾರ್ಥಮ್ । ಯ ಏಷಃ ಯಥೋಕ್ತಲಕ್ಷಣಃ ಆತ್ಮಾ, ಸ ಸೇತುರಿವ ಸೇತುಃ । ವಿಧೃತಿಃ ವಿಧರಣಃ । ಅನೇನ ಹಿ ಸರ್ವಂ ಜಗದ್ವರ್ಣಾಶ್ರಮಾದಿಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲಾದಿಭೇದನಿಯಮೈಃ ಕರ್ತುರನುರೂಪಂ ವಿದಧತಾ ವಿಧೃತಮ್ । ಅಧ್ರಿಯಮಾಣಂ ಹಿ ಈಶ್ವರೇಣೇದಂ ವಿಶ್ವಂ ವಿನಶ್ಯೇದ್ಯತಃ, ತಸ್ಮಾತ್ಸ ಸೇತುಃ ವಿಧೃತಿಃ । ಕಿಮರ್ಥಂ ಸ ಸೇತುರಿತಿ, ಆಹ — ಏಷಾಂ ಭೂರಾದೀನಾಂ ಲೋಕಾನಾಂ ಕರ್ತೃಕರ್ಮಫಲಾಶ್ರಯಾಣಾಮ್ ಅಸಂಭೇದಾಯ ಅವಿದಾರಣಾಯ ಅವಿನಾಶಾಯೇತ್ಯೇತತ್ । ಕಿಂವಿಶಿಷ್ಟಶ್ಚಾಸೌ ಸೇತುರಿತಿ, ಆಹ — ನೈತಮ್ , ಸೇತುಮಾತ್ಮಾನಮಹೋರಾತ್ರೇ ಸರ್ವಸ್ಯ ಜನಿಮತಃ ಪರಿಚ್ಛೇದಕೇ ಸತೀ ನೈತಂ ತರತಃ । ಯಥಾ ಅನ್ಯೇ ಸಂಸಾರಿಣಃ ಕಾಲೇನ ಅಹೋರಾತ್ರಾದಿಲಕ್ಷಣೇನ ಪರಿಚ್ಛೇದ್ಯಾ, ನ ತಥಾ ಅಯಂ ಕಾಲಪರಿಚ್ಛೇದ್ಯ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ, ‘ಯಸ್ಮಾದರ್ವಾಕ್ಸಂವತ್ಸರೋಽಹೋಭಿಃ ಪರಿವರ್ತತೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೧೬) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ । ಅತ ಏವ ಏನಂ ನ ಜರಾ ತರತಿ ನ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ । ತಥಾ ನ ಮೃತ್ಯುಃ ನ ಶೋಕಃ ನ ಸುಕೃತಂ ನ ದುಷ್ಕೃತಮ್ , ಸುಕೃತದುಷ್ಕೃತೇ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮೌ । ಪ್ರಾಪ್ತಿರತ್ರ ತರಣಶಬ್ದೇನ ಅಭಿಪ್ರೇತಾ, ನಾತಿಕ್ರಮಣಮ್ । ಕಾರಣಂ ಹಿ ಆತ್ಮಾ । ನ ಶಕ್ಯಂ ಹಿ ಕಾರಣಾತಿಕ್ರಮಣಂ ಕರ್ತುಂ ಕಾರ್ಯೇಣ । ಅಹೋರಾತ್ರಾದಿ ಚ ಸರ್ವಂ ಸತಃ ಕಾರ್ಯಮ್ । ಅನ್ಯೇನ ಹಿ ಅನ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಅತಿಕ್ರಮಣಂ ವಾ ಕ್ರಿಯೇತ, ನ ತು ತೇನೈವ ತಸ್ಯ । ನ ಹಿ ಘಟೇನ ಮೃತ್ಪ್ರಾಪ್ಯತೇ ಅತಿಕ್ರಮ್ಯತೇ ವಾ । ಯದ್ಯಪಿ ಪೂರ್ವಮ್ ‘ಯ ಆತ್ಮಾಪಹತಪಾಪ್ಮಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೭ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಪಾಪ್ಮಾದಿಪ್ರತಿಷೇಧ ಉಕ್ತ ಏವ, ತಥಾಪೀಹಾಯಂ ವಿಶೇಷಃ — ನ ತರತೀತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಿವಿಷಯತ್ವಂ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಅವಿಶೇಷೇಣ ಜರಾದ್ಯಭಾವಮಾತ್ರಮುಕ್ತಮ್ । ಅಹೋರಾತ್ರಾದ್ಯಾ ಉಕ್ತಾ ಅನುಕ್ತಾಶ್ಚ ಅನ್ಯೇ ಸರ್ವೇ ಪಾಪ್ಮಾನಃ ಉಚ್ಯಂತೇ ; ಅತಃ ಅಸ್ಮಾದಾತ್ಮನಃ ಸೇತೋಃ ನಿವರ್ತಂತೇ ಅಪ್ರಾಪ್ಯೈವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಪಹತಪಾಪ್ಮಾ ಹಿ ಏಷ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಲೋಕಃ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಃ ಉಕ್ತಃ ॥

ಯಸ್ಮಾಚ್ಚ ಪಾಪ್ಮಕಾರ್ಯಮಾಂಧ್ಯಾದಿ ಶರೀರವತಃ ಸ್ಯಾತ್ ನ ತ್ವಶರೀರಸ್ಯ, ತಸ್ಮಾದ್ವಾ ಏತಮಾತ್ಮಾನಂ ಸೇತುಂ ತೀರ್ತ್ವಾ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಅನಂಧೋ ಭವತಿ ದೇಹವತ್ತ್ವೇ ಪೂರ್ವಮಂಧೋಽಪಿ ಸನ್ । ತಥಾ ವಿದ್ಧಃ ಸನ್ ದೇಹವತ್ತ್ವೇ ಸ ದೇಹವಿಯೋಗೇ ಸೇತುಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಅವಿದ್ಧೋ ಭವತಿ । ತಥೋಪತಾಪೀ ರೋಗಾದ್ಯುಪತಾಪವಾನ್ಸನ್ ಅನುಪತಾಪೀ ಭವತಿ । ಕಿಂಚ ಯಸ್ಮಾದಹೋರಾತ್ರೇ ನ ಸ್ತಃ ಸೇತೌ, ತಸ್ಮಾದ್ವಾ ಏತಂ ಸೇತುಂ ತೀರ್ತ್ವಾ ಪ್ರಾಪ್ಯ ನಕ್ತಮಪಿ ತಮೋರೂಪಂ ರಾತ್ರಿರಪಿ ಸರ್ವಮಹರೇವಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ ; ವಿಜ್ಞಪ್ತ್ಯಾತ್ಮಜ್ಯೋತಿಃಸ್ವರೂಪಮಹರಿವಾಹಃ ಸದೈಕರೂಪಂ ವಿದುಷಃ ಸಂಪದ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಕೃದ್ವಿಭಾತಃ ಸದಾ ವಿಭಾತಃ ಸದೈಕರೂಪಃ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣ ಏಷ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಃ ॥

ತತ್ ತತ್ರೈವಂ ಸತಿ ಏವಂ ಯಥೋಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯೇಣ ಸ್ತ್ರೀವಿಷಯತೃಷ್ಣಾತ್ಯಾಗೇನ ಶಾಸ್ತ್ರಾಚಾರ್ಯೋಪದೇಶಮನುವಿಂದಂತಿ ಸ್ವಾತ್ಮಸಂವೇದ್ಯತಾಮಾಪಾದಯಂತಿ ಯೇ, ತೇಷಾಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಸಾಧನವತಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಮ್ ಏಷ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಃ, ನಾನ್ಯೇಷಾಂ ಸ್ತ್ರೀವಿಷಯಸಂಪರ್ಕಜಾತತೃಷ್ಣಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಮಪೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತೇಷಾಂ ಸರ್ವೇಷು ಲೋಕೇಷು ಕಾಮಚಾರೋ ಭವತೀತ್ಯುಕ್ತಾರ್ಥಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಪರಮಮ್ ಏತತ್ಸಾಧನಂ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥

ಅಥ ಯದ್ಯಜ್ಞ ಇತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ ಲೋಕೇ ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥಸಾಧನಂ ಕಥಯಂತಿ ಶಿಷ್ಟಾಃ, ತದ್ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮೇವ । ಯಜ್ಞಸ್ಯಾಪಿ ಯತ್ಫಲಂ ತತ್ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯವಾಲ್ಲಂಭತೇ ; ಅತಃ ಯಜ್ಞೋಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮೇವೇತಿ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಮ್ । ಕಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಂ ಯಜ್ಞ ಇತಿ, ಆಹ — ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯೇಣೈವ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಯೋ ಜ್ಞಾತಾ ಸ ತಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ಯಜ್ಞಸ್ಯಾಪಿ ಪಾರಂಪರ್ಯೇಣ ಫಲಭೂತಂ ವಿಂದತೇ ಲಭತೇ, ತತೋ ಯಜ್ಞೋಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮೇವೇತಿ । ಯೋ ಜ್ಞಾತಾ — ಇತ್ಯಕ್ಷರಾನುವೃತ್ತೇಃ ಯಜ್ಞೋ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮೇವ । ಅಥ ಯದಿಷ್ಟಮಿತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ, ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮೇವ ತತ್ । ಕಥಮ್ ? ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯೇಣೈವ ಸಾಧನೇನ ತಮ್ ಈಶ್ವರಮ್ ಇಷ್ಟ್ವಾ ಪೂಜಯಿತ್ವಾ ಅಥವಾ ಏಷಣಾಮ್ ಆತ್ಮವಿಷಯಾಂ ಕೃತ್ವಾ ತಮಾತ್ಮಾನಮನುವಿಂದತೇ । ಏಷಣಾದಿಷ್ಟಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮೇವ ॥

ಅಥ ಯತ್ಸತ್ತ್ರಾಯಣಮಿತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ, ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮೇವ ತತ್ । ತಥಾ ಸತಃ ಪರಸ್ಮಾದಾತ್ಮನಃ ಆತ್ಮನಸ್ತ್ರಾಣಂ ರಕ್ಷಣಂ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಸಾಧನೇನ ವಿಂದತೇ । ಅತಃ ಸತ್ತ್ರಾಯಣಶಬ್ದಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮೇವ ತತ್ । ಅಥ ಯನ್ಮೌನಮಿತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ, ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮೇವ ತತ್ ; ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯೇಣೈವ ಸಾಧನೇನ ಯುಕ್ತಃ ಸನ್ ಆತ್ಮಾನಂ ಶಾಸ್ತ್ರಾಚಾರ್ಯಾಭ್ಯಾಮನುವಿದ್ಯ ಪಶ್ಚಾತ್ ಮನುತೇ ಧ್ಯಾಯತಿ । ಅತೋ ಮೌನಶಬ್ದಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮೇವ ॥

ಅಥ ಯದನಾಶಕಾಯನಮಿತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ, ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮೇವ ತತ್ । ಯಮಾತ್ಮಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯೇಣ ಅನುವಿಂದತೇ, ಸ ಏಷ ಹಿ ಆತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಸಾಧನವತೋ ನ ನಶ್ಯತಿ ; ತಸ್ಮಾದನಾಶಕಾಯನಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮೇವ । ಅಥ ಯದರಣ್ಯಾಯನಮಿತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ, ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮೇವ ತತ್ । ಅರಣ್ಯಶಬ್ದ್ಯಯೋರರ್ಣವಯೋರ್ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯವತೋಽಯನಾದರಣ್ಯಾಯನಂ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮ್ । ಯೋ ಜ್ಞಾನಾದ್ಯಜ್ಞಃ ಏಷಣಾದಿಷ್ಟಂ ಸತಸ್ತ್ರಾಣಾತ್ಸತ್ತ್ರಾಯಣಂ ಮನನಾನ್ಮೌನಮ್ ಅನಶನಾದನಾಶಕಾಯನಮ್ ಅರಣ್ಯಯೋರ್ಗಮನಾದರಣ್ಯಾಯನಮ್ ಇತ್ಯಾದಿಭಿರ್ಮಹದ್ಭಿಃ ಪುರುಷಾರ್ಥಸಾಧನೈಃ ಸ್ತುತತ್ವಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಂ ಪರಮಂ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸಹಕಾರಿಕಾರಣಂ ಸಾಧನಮ್ — ಇತ್ಯತೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾ ಯತ್ನತೋ ರಕ್ಷಣೀಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ ತತ್ರ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇ ಅರಶ್ಚ ಹ ವೈ ಪ್ರಸಿದ್ಧೋ ಣ್ಯಶ್ಚ ಅರ್ಣವೌ ಸಮುದ್ರೌ ಸಮುದ್ರೋಪಮೇ ವಾ ಸರಸೀ, ತೃತೀಯಸ್ಯಾಂ ಭುವಮಂತರಿಕ್ಷಂ ಚ ಅಪೇಕ್ಷ್ಯ ತೃತೀಯಾ ದ್ಯೌಃ ತಸ್ಯಾಂ ತೃತೀಯಸ್ಯಾಮ್ ಇತಃ ಅಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕಾದಾರಭ್ಯ ಗಣ್ಯಮಾನಾಯಾಂ ದಿವಿ । ತತ್ ತತ್ರೈವ ಚ ಐರಮ್ ಇರಾ ಅನ್ನಂ ತನ್ಮಯಃ ಐರಃ ಮಂಡಃ ತೇನ ಪೂರ್ಣಮ್ ಐರಂ ಮದೀಯಂ ತದುಪಯೋಗಿನಾಂ ಮದಕರಂ ಹರ್ಷೋತ್ಪಾದಕಂ ಸರಃ । ತತ್ರೈವ ಚ ಅಶ್ವತ್ಥೋ ವೃಕ್ಷಃ ಸೋಮಸವನೋ ನಾಮತಃ ಸೋಮೋಽಮೃತಂ ತನ್ನಿಸ್ರವಃ ಅಮೃತಸ್ರವ ಇತಿ ವಾ । ತತ್ರೈವ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಸಾಧನರಹಿತೈರ್ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಸಾಧನವದ್ಭ್ಯಃ ಅನ್ಯೈಃ ನ ಜೀಯತ ಇತಿ ಅಪರಾಜಿತಾ ನಾಮ ಪೂಃ ಪುರೀ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ಯ । ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಚ ಪ್ರಭುಣಾ ವಿಶೇಷೇಣ ಮಿತಂ ನಿರ್ಮಿತಂ ತಚ್ಚ ಹಿರಣ್ಮಯಂ ಸೌವರ್ಣಂ ಪ್ರಭುವಿಮಿತಂ ಮಂಡಪಮಿತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಃ ॥

ತತ್ ತತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇ ಏತಾವರ್ಣವೌ ಯಾವರಣ್ಯಾಖ್ಯಾವುಕ್ತೌ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯೇಣ ಸಾಧನೇನ ಅನುವಿಂದಂತಿ ಯೇ, ತೇಷಾಮೇವ ಏಷಃ ಯೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಃ । ತೇಷಾಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಸಾಧನವತಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಂ ಸರ್ವೇಷು ಲೋಕೇಷು ಕಾಮಚಾರೋ ಭವತಿ, ನಾನ್ಯೇಷಾಮಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಪರಾಣಾಂ ಬಾಹ್ಯವಿಷಯಾಸಕ್ತಬುದ್ಧೀನಾಂ ಕದಾಚಿದಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ನನ್ವತ್ರ ‘ತ್ವಮಿಂದ್ರಸ್ತ್ವಂ ಯಮಸ್ತ್ವಂ ವರುಣಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಭಿರ್ಯಥಾ ಕಶ್ಚಿತ್ಸ್ತೂಯತೇ ಮಹಾರ್ಹಃ, ಏವಮಿಷ್ಟಾದಿಭಿಃ ಶಬ್ದೈಃ ನ ಸ್ತ್ರ್ಯಾದಿವಿಷಯತೃಷ್ಣಾನಿವೃತ್ತಿಮಾತ್ರಂ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಹಮ್ ; ಕಿಂ ತರ್ಹಿ, ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನತ್ವಾತ್ ತದೇವೇಷ್ಟಾದಿಭಿಃ ಸ್ತೂಯತ ಇತಿ ಕೇಚಿತ । ನ, ಸ್ತ್ರ್ಯಾದಿಬಾಹ್ಯವಿಷಯತೃಷ್ಣಾಪಹೃತಚಿತ್ತಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮವಿವೇಕವಿಜ್ಞಾನಾನುಪಪತ್ತೇಃ, ‘ಪರಾಂಚಿ ಖಾನಿ ವ್ಯತೃಣತ್ಸ್ವಯಂಭೂಸ್ತಸ್ಮಾತ್ಪರಾಙ್ಪಶ್ಯತಿ ನಾಂತರಾತ್ಮನ್’ (ಕಾ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಶತೇಭ್ಯಃ । ಜ್ಞಾನಸಹಕಾರಿಕಾರಣಂ ಸ್ತ್ರ್ಯಾದಿವಿಷಯತೃಷ್ಣಾನಿವೃತ್ತಿಸಾಧನಂ ವಿಧಾತವ್ಯಮೇವೇತಿ ಯುಕ್ತೈವ ತತ್ಸ್ತುತಿಃ । ನನು ಚ ಯಜ್ಞಾದಿಭಿಃ ಸ್ತುತಂ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮಿತಿ ಯಜ್ಞಾದೀನಾಂ ಪುರುಷಾರ್ಥಸಾಧನತ್ವಂ ಗಮ್ಯತೇ । ಸತ್ಯಂ ಗಮ್ಯತೇ, ನ ತ್ವಿಹ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ಪ್ರತಿ ಯಜ್ಞಾದೀನಾಂ ಸಾಧನತ್ವಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಯಜ್ಞಾದಿಭಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಂ ಸ್ತೂಯತೇ ; ಕಿಂ ತರ್ಹಿ, ತೇಷಾಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಪುರುಷಾರ್ಥಸಾಧನತ್ವಮಪೇಕ್ಷ್ಯ । ಯಥೇಂದ್ರಾದಿಭಿಃ ರಾಜಾ, ನ ತು ಯತ್ರೇಂದ್ರಾದೀನಾಂ ವ್ಯಾಪಾರಃ ತತ್ರೈವ ರಾಜ್ಞ ಇತಿ — ತದ್ವತ್ ॥

ಯ ಇಮೇಽರ್ಣವಾದಯೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಲೌಕಿಕಾಃ ಸಂಕಲ್ಪಜಾಶ್ಚ ಪಿತ್ರಾದಯೋ ಭೋಗಾಃ, ತೇ ಕಿಂ ಪ್ರಾರ್ಥಿವಾ ಆಪ್ಯಾಶ್ಚ ಯಥೇಹ ಲೋಕೇ ದೃಶ್ಯಂತೇ ತದ್ವದರ್ಣವವೃಕ್ಷಪೂಃಸ್ವರ್ಣಮಂಡಪಾನಿ, ಆಹೋಮ್ವಿತ್ ಮಾನಸಪ್ರತ್ಯಯಮಾತ್ರಾಣೀತಿ । ಕಿಂಚಾತಃ ? ಯದಿ ಪಾರ್ಥಿವಾ ಆಪ್ಯಾಶ್ಚ ಸ್ಥೂಲಾಃ ಸ್ಯುಃ, ಹೃದ್ಯಾಕಾಶೇ ಸಮಾಧಾನಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಪುರಾಣೇ ಚ ಮನೋಮಯಾನಿ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇ ಶರೀರಾದೀನೀತಿ ವಾಕ್ಯಂ ವಿರುಧ್ಯೇತ ; ‘ಅಶೋಕಮಹಿಮಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೫ । ೧೦ । ೧) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಶ್ಚ ಶ್ರುತಯಃ । ನನು ಸಮುದ್ರಾಃ ಸರಿತಃ ಸರಾಂಸಿ ವಾಪ್ಯಃ ಕೂಪಾ ಯಜ್ಞಾ ವೇದಾ ಮಂತ್ರಾದಯಶ್ಚ ಮೂರ್ತಿಮಂತಃ ಬ್ರಹ್ಮಾಣಮುಪತಿಷ್ಠಂತೇ ಇತಿ ಮಾನಸತ್ವೇ ವಿರುಧ್ಯೇತ ಪುರಾಣಸ್ಮೃತಿಃ । ನ, ಮೂರ್ತಿಮತ್ತ್ವೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧರೂಪಾಣಾಮೇವ ತತ್ರ ಗಮನಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಮೂರ್ತಿವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಸಾಗರಾದೀನಾಂ ಮೂರ್ತ್ಯಂತರಂ ಸಾಗರಾದಿಭಿರುಪಾತ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಗಂತೃ ಕಲ್ಪನೀಯಮ್ । ತುಲ್ಯಾಯಾಂ ಚ ಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ಯಥಾಪ್ರಸಿದ್ಧಾ ಏವ ಮಾನಸ್ಯಃ ಆಕಾರವತ್ಯಃ ಪುಂಸ್ತ್ರ್ಯಾದ್ಯಾ ಮೂರ್ತಯೋ ಯುಕ್ತಾಃ ಕಲ್ಪಯಿತುಮ್ , ಮಾನಸದೇಹಾನುರೂಪ್ಯಸಂಬಂಧೋಪಪತ್ತೇಃ । ದೃಷ್ಟಾ ಹಿ ಮಾನಸ್ಯ ಏವ ಆಕಾರವತ್ಯಃ ಪುಂಸ್ತ್ರ್ಯಾದ್ಯಾ ಮೂರ್ತಯಃ ಸ್ವಪ್ನೇ । ನನು ತಾ ಅನೃತಾ ಏವ ; ‘ತ ಇಮೇ ಸತ್ಯಾಃ ಕಾಮಾಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೩ । ೧) ಇತಿ ಶ್ರುತಿಃ ತಥಾ ಸತಿ ವಿರುಧ್ಯೇತ । ನ, ಮಾನಸಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ಮಾನಸಾ ಹಿ ಪ್ರತ್ಯಯಾಃ ಸ್ತ್ರೀಪುರುಷಾದ್ಯಾಕಾರಾಃ ಸ್ವಪ್ನೇ ದೃಶ್ಯಂತೇ । ನನು ಜಾಗ್ರದ್ವಾಸನಾರೂಪಾಃ ಸ್ವಪ್ನದೃಶ್ಯಾಃ, ನ ತು ತತ್ರ ಸ್ತ್ರ್ಯಾದಯಃ ಸ್ವಪ್ನೇ ವಿದ್ಯಂತೇ । ಅತ್ಯಲ್ಪಮಿದಮುಚ್ಯತೇ । ಜಾಗ್ರದ್ವಿಷಯಾ ಅಪಿ ಮಾನಸಪ್ರತ್ಯಯಾಭಿನಿರ್ವೃತ್ತಾ ಏವ, ಸದೀಕ್ಷಾಭಿನಿರ್ವೃತ್ತತೇಜೋಬನ್ನಮಯತ್ವಾಜ್ಜಾಗ್ರದ್ವಿಷಯಾಣಾಮ್ । ಸಂಕಲ್ಪಮೂಲಾ ಹಿ ಲೋಕಾ ಇತಿ ಚ ಉಕ್ತಮ್ ‘ಸಮಕ್ಲೃಪ್ತಾಂ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವೀ’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೪ । ೨) ಇತ್ಯತ್ರ । ಸರ್ವಶ್ರುತಿಷು ಚ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನ ಉತ್ಪತ್ತಿಃ ಪ್ರಲಯಶ್ಚ ತತ್ರೈವ ಸ್ಥಿತಿಶ್ಚ ‘ಯಥಾ ವಾ ಅರಾ ನಾಭೌ’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೧೫ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಉಚ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾನ್ಮಾನಸಾನಾಂ ಬಾಹ್ಯಾನಾಂ ಚ ವಿಷಯಾಣಾಮ್ ಇತರೇತರಕಾರ್ಯಕಾರಣತ್ವಮಿಷ್ಯತ ಏವ ಬೀಜಾಂಕುರವತ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಬಾಹ್ಯಾ ಏವ ಮಾನಸಾಃ ಮಾನಸಾ ಏವ ಚ ಬಾಹ್ಯಾಃ, ನಾನೃತತ್ವಂ ತೇಷಾಂ ಕದಾಚಿದಪಿ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಭವತಿ । ನನು ಸ್ವಪ್ನೇ ದೃಷ್ಟಾಃ ಪ್ರತಿಬುದ್ಧಸ್ಯಾನೃತಾ ಭವಂತಿ ವಿಷಯಾಃ । ಸತ್ಯಮೇವ । ಜಾಗ್ರಾದ್ಬೋಧಾಪೇಕ್ಷಂ ತು ತದನೃತತ್ವಂ ನ ಸ್ವತಃ । ತಥಾ ಸ್ವಪ್ನಬೋಧಾಪೇಕ್ಷಂ ಚ ಜಾಗ್ರದ್ದೃಷ್ಟವಿಷಯಾನೃತತ್ವಂ ನ ಸ್ವತಃ । ವಿಶೇಷಾಕಾರಮಾತ್ರಂ ತು ಸರ್ವೇಷಾಂ ಮಿಥ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಯನಿಮಿತ್ತಮಿತಿ ವಾಚಾರಂಭಣಂ ವಿಕಾರೋ ನಾಮಧೇಯಮನೃತಮ್ , ತ್ರೀಣಿ ರೂಪಾಣೀತ್ಯೇವ ಸತ್ಯಮ್ । ತಾನ್ಯಪ್ಯಾಕಾರವಿಶೇಷತೋಽನೃತಂ ಸ್ವತಃ ಸನ್ಮಾತ್ರರೂಪತಯಾ ಸತ್ಯಮ್ । ಪ್ರಾಕ್ಸದಾತ್ಮಪ್ರತಿಬೋಧಾತ್ಸ್ವವಿಷಯೇಽಪಿ ಸರ್ವಂ ಸತ್ಯಮೇವ ಸ್ವಪ್ನದೃಶ್ಯಾ ಇವೇತಿ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿರೋಧಃ । ತಸ್ಮಾನ್ಮಾನಸಾ ಏವ ಬ್ರಾಹ್ಮಲೌಕಿಕಾ ಅರಣ್ಯಾದಯಃ ಸಂಕಲ್ಪಜಾಶ್ಚ ಪಿತ್ರಾದಯಃ ಕಾಮಾಃ । ಬಾಹ್ಯವಿಷಯಭೋಗವದಶುದ್ಧಿರಹಿತತ್ವಾಚ್ಛುದ್ಧಸತ್ತ್ವಸಂಕಲ್ಪಜನ್ಯಾ ಇತಿ ನಿರತಿಶಯಸುಖಾಃ ಸತ್ಯಾಶ್ಚ ಈಶ್ವರಾಣಾಂ ಭವಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಸತ್ಸತ್ಯಾತ್ಮಪ್ರತಿಬೋಧೇಽಪಿ ರಜ್ಜ್ವಾಮಿವ ಕಲ್ಪಿತಾಃ ಸರ್ಪಾದಯಃ ಸದಾತ್ಮಸ್ವರೂಪತಾಮೇವ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತ ಇತಿ ಸದಾತ್ಮನಾ ಸತ್ಯಾ ಏವ ಭವಂತಿ ॥

ಅಥ ಯಾ ಏತಾಃ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾಃ ಹೃದಯಸ್ಯ ಪುಂಡರೀಕಾಕಾರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಸ್ಥಾನಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಿನ್ಯಃ ನಾಡ್ಯಃ ಹೃದಯಮಾಂಸಪಿಂಡಾತ್ಸರ್ವತೋ ವಿನಿಃಸೃತಾಃ ಆದಿತ್ಯಮಂಡಲಾದಿವ ರಶ್ಮಯಃ, ತಾಶ್ಚೈತಾಃ ಪಿಂಗಲಸ್ಯ ವರ್ಣವಿಶೇಷವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಅಣಿಮ್ನಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮರಸಸ್ಯ ರಸೇನ ಪೂರ್ಣಾಃ ತದಾಕಾರಾ ಏವ ತಿಷ್ಟಂತಿ ವರ್ತಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಶುಕ್ಲಸ್ಯ ನೀಲಸ್ಯ ಪೀತಸ್ಯ ಲೋಹಿತಸ್ಯ ಚ ರಸಸ್ಯ ಪೂರ್ಣಾ ಇತಿ ಸರ್ವತ್ರ ಅಧ್ಯಾಹಾರ್ಯಮ್ । ಸೌರೇಣ ತೇಜಸಾ ಪಿತ್ತಾಖ್ಯೇನ ಪಾಕಾಭಿನಿರ್ವೃತ್ತೇನ ಕಫೇನ ಅಲ್ಪೇನ ಸಂಪರ್ಕಾತ್ ಪಿಂಗಲಂ ಭವತಿ ಸೌರಂ ತೇಜಃ ಪಿತ್ತಾಖ್ಯಮ್ । ತದೇವ ಚ ವಾತಭೂಯಸ್ತ್ವಾತ್ ನೀಲಂ ಭವತಿ । ತದೇವ ಚ ಕಫಭೂಯಸ್ತ್ವಾತ್ ಶುಕ್ಲಮ್ । ಕಫೇನ ಸಮತಾಯಾಂ ಪೀತಮ್ । ಶೋಣಿತಬಾಹುಲ್ಯೇನ ಲೋಹಿತಮ್ । ವೈದ್ಯಕಾದ್ವಾ ವರ್ಣವಿಶೇಷಾ ಅನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಾಃ ಕಥಂ ಭವಂತೀತಿ । ಶ್ರುತಿಸ್ತ್ವಾಹ — ಆದಿತ್ಯಸಂಬಂಧಾದೇವ ತತ್ತೇಜಸೋ ನಾಡೀಷ್ವನುಗತಸ್ಯೈತೇ ವರ್ಣವಿಶೇಷಾ ಇತಿ । ಕಥಮ್ ? ಅಸೌ ವಾ ಆದಿತ್ಯಃ ಪಿಂಗಲೋ ವರ್ಣತಃ, ಏಷ ಆದಿತ್ಯಃ ಶುಕ್ಲೋಽಪ್ಯೇಷ ನೀಲ ಏಷ ಪೀತ ಏಷ ಲೋಹಿತ ಆದಿತ್ಯ ಏವ ॥

ತಸ್ಯಾಧ್ಯಾತ್ಮಂ ನಾಡೀಭಿಃ ಕಥಂ ಸಂಬಂಧ ಇತಿ, ಅತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ — ತತ್ ತತ್ರ ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಮಹಾನ್ ವಿಸ್ತೀರ್ಣಃ ಪಂಥಾ ಮಹಾಪಥಃ ಆತತಃ ವ್ಯಾಪ್ತಃ ಉಭೌ ಗ್ರಾಮೌ ಗಚ್ಛತಿ ಇಮಂ ಚ ಸಂನಿಹಿತಮ್ ಅಮುಂ ಚ ವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟಂ ದೂರಸ್ಥಮ್ , ಏವಂ ಯಥಾ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ ಮಹಾಪಥಃ ಉಭೌ ಗ್ರಾಮೌ ಪ್ರವಿಷ್ಟಃ, ಏವಮೇವೈತಾಃ ಆದಿತ್ಯಸ್ಯ ರಶ್ಮಯಃ ಉಭೌ ಲೋಕೌ ಅಮುಂ ಚ ಆದಿತ್ಯಮಂಡಲಮ್ ಇಮಂ ಚ ಪುರುಷಂ ಗಚ್ಛಂತಿ ಉಭಯತ್ರ ಪ್ರವಿಷ್ಟಾಃ । ಯಥಾ ಮಹಾಪಥಃ । ಕಥಮ್ ? ಅಮುಷ್ಮಾದಾದಿತ್ಯಮಂಡಲಾತ್ ಪ್ರತಾಯಂತೇ ಸಂತತಾ ಭವಂತಿ । ತಾ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಮಾಸು ಪಿಂಗಲಾದಿವರ್ಣಾಸು ಯಥೋಕ್ತಾಸು ನಾಡೀಷು ಸೃಪ್ತಾಃ ಗತಾಃ ಪ್ರವಿಷ್ಟಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಆಭ್ಯೋ ನಾಡೀಭ್ಯಃ ಪ್ರತಾಯಂತೇ ಪ್ರವೃತ್ತಾಃ ಸಂತಾನಭೂತಾಃ ಸತ್ಯಃ ತೇ ಅಮುಷ್ಮಿನ್ । ರಶ್ಮೀನಾಮುಭಯಲಿಂಗತ್ವಾತ್ ತೇ ಇತ್ಯುಚ್ಯಂತೇ ॥

ತತ್ ತತ್ರ ಏವಂ ಸತಿ ಯತ್ರ ಯಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ಏತತ್ ಸ್ವಪನಮ್ ಅಯಂ ಜೀವಃ ಸುಪ್ತೋ ಭವತಿ । ಸ್ವಾಪಸ್ಯ ದ್ವಿಪ್ರಕಾರತ್ವಾದ್ವಿಶೇಷಣಂ ಸಮಸ್ತ ಇತಿ । ಉಪಸಂಹೃತಸರ್ವಕರಣವೃತ್ತಿರಿತ್ಯೇತತ್ । ಅತಃ ಬಾಹ್ಯವಿಷಯಸಂಪರ್ಕಜನಿತಕಾಲುಷ್ಯಾಭಾವಾತ್ ಸಮ್ಯಕ್ ಪ್ರಸನ್ನಃ ಸಂಪ್ರಸನ್ನೋ ಭವತಿ । ಅತ ಏವ ಸ್ವಪ್ನಂ ವಿಷಯಾಕಾರಾಭಾಸಂ ಮಾನಸಂ ಸ್ವಪ್ನಪ್ರತ್ಯಯಂ ನ ವಿಜಾನಾತಿ ನಾನುಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದೈವಂ ಸುಪ್ತೋ ಭವತಿ, ಆಸು ಸೌರತೇಜಃಪೂರ್ಣಾಸು ಯಥೋಕ್ತಾಸು ನಾಡೀಷು ತದಾ ಸೃಪ್ತಃ ಪ್ರವಿಷ್ಟಃ, ನಾಡೀಭಿರ್ದ್ವಾರಭೂತಾಭಿಃ ಹೃದಯಾಕಾಶಂ ಗತೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಹಿ ಅನ್ಯತ್ರ ಸತ್ಸಂಪತ್ತೇಃ ಸ್ವಪ್ನಾದರ್ಶನಮಸ್ತೀತಿ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ನಾಡೀಷ್ವಿತಿ ಸಪ್ತಮೀ ತೃತೀಯಯಾ ಪರಿಣಮ್ಯತೇ । ತಂ ಸತಾ ಸಂಪನ್ನಂ ನ ಕಶ್ಚನ ನ ಕಶ್ಚಿದಪಿ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮರೂಪಃ ಪಾಪ್ಮಾ ಸ್ಪೃಶತೀತಿ, ಸ್ವರೂಪಾವಸ್ಥಿತತ್ವಾತ್ ತದಾ ಆತ್ಮನಃ । ದೇಹೇಂದ್ರಿಯವಿಶಿಷ್ಟಂ ಹಿ ಸುಖದುಃಖಕಾರ್ಯಪ್ರದಾನೇನ ಪಾಪ್ಮಾ ಸ್ಪೃಶತೀತಿ, ನ ತು ಸತ್ಸಂಪನ್ನಂ ಸ್ವರೂಪಾವಸ್ಥಂ ಕಶ್ಚಿದಪಿ ಪಾಪ್ಮಾ ಸ್ಪ್ರಷ್ಟುಮುತ್ಸಹತೇ, ಅವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ಅನ್ಯೋ ಹಿ ಅನ್ಯಸ್ಯ ವಿಷಯೋ ಭವತಿ, ನ ತ್ವನ್ಯತ್ವಂ ಕೇನಚಿತ್ಕುತಶ್ಚಿದಪಿ ಸತ್ಸಂಪನ್ನಸ್ಯ । ಸ್ವರೂಪಪ್ರಚ್ಯವನಂ ತು ಆತ್ಮನೋ ಜಾಗ್ರತ್ಸ್ವಪ್ನಾವಸ್ಥಾಂ ಪ್ರತಿ ಗಮನಂ ಬಾಹ್ಯವಿಷಯಪ್ರತಿಬೋಧಃ ಅವಿದ್ಯಾಕಾಮಕರ್ಮಬೀಜಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಹುತಾಶಾದಾಹನಿಮಿತ್ತಮಿತ್ಯವೋಚಾಮ ಷಷ್ಠೇ ಏವ ; ತದಿಹಾಪಿ ಪ್ರತ್ಯೇತವ್ಯಮ್ । ಯದೈವಂ ಸುಪ್ತಃ ಸೌರೇಣ ತೇಜಸಾ ಹಿ ನಾಡ್ಯಂತರ್ಗತೇನ ಸರ್ವತಃ ಸಂಪನ್ನಃ ವ್ಯಾಪ್ತಃ ಭವತಿ । ಅತಃ ವಿಶೇಷೇಣ ಚಕ್ಷುರಾದಿನಾಡೀದ್ವಾರೈರ್ಬಾಹ್ಯವಿಷಯಭೋಗಾಯ ಅಪ್ರಸೃತಾನಿ ಕರಣಾನಿ ಅಸ್ಯ ತದಾ ಭವಂತಿ । ತಸ್ಮಾದಯಂ ಕರಣಾನಾಂ ನಿರೋಧಾತ್ ಸ್ವಾತ್ಮನ್ಯೇವಾವಸ್ಥಿತಃ ಸ್ವಪ್ನಂ ನ ವಿಜಾನಾತೀತಿ ಯುಕ್ತಮ್ ॥

ತತ್ರ ಏವಂ ಸತಿ, ಅಥ ಯತ್ರ ಯಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ಅಬಲಿಮಾನಮ್ ಅಬಲಭಾವಂ ದೇಹಸ್ಯ ರೋಗಾದಿನಿಮಿತ್ತಂ ಜರಾದಿನಿಮಿತ್ತಂ ವಾ ಕೃಶೀಭಾವಮ್ ಏತತ್ ನಯನಂ ನೀತಃ ಪ್ರಾಪಿತಃ ದೇವದತ್ತೋ ಭವತಿ ಮುಮೂರ್ಷುರ್ಯದಾ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತಮಭಿತಃ ಸರ್ವತೋ ವೇಷ್ಟಯಿತ್ವಾ ಆಸೀನಾ ಜ್ಞಾತಯಃ ಆಹುಃ — ಜಾನಾಸಿ ಮಾಂ ತವ ಪುತ್ರಂ ಜಾನಾಸಿ ಮಾಂ ಪಿತರಂ ಚ ಇತ್ಯಾದಿ । ಸ ಮುಮೂರ್ಷುಃ ಯಾವದಸ್ಮಾಚ್ಛರೀರಾದನುತ್ಕ್ರಾಂತಃ ಅನಿರ್ಗತಃ ಭವತಿ ತಾವತ್ಪುತ್ರಾದೀಂಜಾನಾತಿ ॥

ಅಥ ಯತ್ರ ಯದಾ, ಏತತ್ಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಣಮಿತಿ, ಅಸ್ಮಾಚ್ಛರೀರಾದುತ್ಕ್ರಾಮತಿ, ಅಥ ತದಾ ಏತೈರೇವ ಯಥೋಕ್ತಾಭಿಃ ರಶ್ಮಿಭಿಃ ಊರ್ಧ್ವಮಾಕ್ರಮತೇ ಯಥಾಕರ್ಮಜಿತಂ ಲೋಕಂ ಪ್ರೈತಿ ಅವಿದ್ವಾನ್ । ಇತರಸ್ತು ವಿದ್ವಾನ್ ಯಥೋಕ್ತಸಾಧನಸಂಪನ್ನಃ ಸ ಓಮಿತಿ ಓಂಕಾರೇಣ ಆತ್ಮಾನಂ ಧ್ಯಾಯನ್ ಯಥಾಪೂರ್ವಂ ವಾ ಹ ಏವ, ಉದ್ವಾ ಊರ್ಧ್ವಂ ವಾ ವಿದ್ವಾಂಶ್ಚೇತ್ ಇತರಸ್ತಿರ್ಯಙ್ವೇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಮೀಯತೇ ಪ್ರಮೀಯತೇ ಗಚ್ಛತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ ವಿದ್ವಾನ್ ಉತ್ಕ್ರಮಿಷ್ಯನ್ಯಾವತ್ಕ್ಷಿಪ್ಯೇನ್ಮನಃ ಯಾವತಾ ಕಾಲೇನ ಮನಸಃ ಕ್ಷೇಪಃ ಸ್ಯಾತ್ , ತಾವತಾ ಕಾಲೇನ ಆದಿತ್ಯಂ ಗಚ್ಛತಿ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ಕ್ಷಿಪ್ರಂ ಗಚ್ಛತೀತ್ಯರ್ಥಃ, ನ ತು ತಾವತೈವ ಕಾಲೇನೇತಿ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ । ಕಿಮರ್ಥಮಾದಿತ್ಯಂ ಗಚ್ಛತೀತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಏತದ್ವೈ ಖಲು ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಸ್ಯ ದ್ವಾರಂ ಯ ಆದಿತ್ಯಃ ; ತೇನ ದ್ವಾರಭೂತೇನ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ಗಚ್ಛತಿ ವಿದ್ವಾನ್ । ಅತಃ ವಿದುಷಾಂ ಪ್ರಪದನಮ್ , ಪ್ರಪದ್ಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಮನೇನ ದ್ವಾರೇಣೇತಿ ಪ್ರಪದನಮ್ । ನಿರೋಧನಂ ನಿರೋಧಃ ಅಸ್ಮಾದಾದಿತ್ಯಾದವಿದುಷಾಂ ಭವತೀತಿ ನಿರೋಧಃ, ಸೌರೇಣ ತೇಜಸಾ ದೇಹೇ ಏವ ನಿರುದ್ಧಾಃ ಸಂತಃ ಮೂರ್ಧನ್ಯಯಾ ನಾಡ್ಯಾ ನೋತ್ಕ್ರಮಂತ ಏವೇತ್ಯರ್ಥಃ, ‘ವಿಷ್ವಙ್ಙನ್ಯಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೬ । ೬) ಇತಿ ಶ್ಲೋಕಾತ್ ॥

ತತ್ ತಸ್ಮಿನ್ ಯಥೋಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಏಷ ಶ್ಲೋಕೋ ಮಂತ್ರೋ ಭವತಿ — ಶತಂ ಚ ಏಕಾ ಏಕೋತ್ತರಶತಂ ನಾಡ್ಯಃ ಹೃದಯಸ್ಯ ಮಾಂಸಪಿಂಡಭೂತಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಿನ್ಯಃ ಪ್ರಧಾನತೋ ಭವಂತಿ, ಆನಂತ್ಯಾದ್ದೇಹನಾಡೀನಾಮ್ । ತಾಸಾಮೇಕಾ ಮೂರ್ಧಾನಮಭಿನಿಃಸೃತಾ ವಿನಿರ್ಗತಾ । ತಯೋರ್ಧ್ವಮಾಯನ್ ಗಚ್ಛನ್ ಅಮೃತತ್ವಮ್ ಅಮೃತಭಾವಮೇತಿ । ವಿಷ್ವಕ್ ನಾನಾಗತಯಃ ತಿರ್ಯಗ್ವಿಸರ್ಪಿಣ್ಯ ಊರ್ಧ್ವಗಾಶ್ಚ ಅನ್ಯಾ ನಾಡ್ಯಃ ಭವಂತಿ ಸಂಸಾರಗಮನದ್ವಾರಭೂತಾಃ ; ನ ತ್ವಮೃತತ್ವಾಯ ; ಕಿಂ ತರ್ಹಿ, ಉತ್ಕ್ರಮಣೇ ಏವ ಉತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯರ್ಥಮೇವ ಭವಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ದ್ವಿರಭ್ಯಾಸಃ ಪ್ರಕರಣಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಯ ಆತ್ಮಾ ಅಪಹತಪಾಪ್ಮಾ ವಿಜರೋ ವಿಮೃತ್ಯುರ್ವಿಶೋಕೋ ವಿಜಿಘತ್ಸೋಽಪಿಪಾಸಃ ಸತ್ಯಕಾಮಃ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪಃ, ಯಸ್ಯೋಪಾಸನಾಯ ಉಪಲಬ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಹೃದಯಪುಂಡರೀಕಮಭಿಹಿತಮ್ , ಯಸ್ಮಿನ್ಕಾಮಾಃ ಸಮಾಹಿತಾಃ ಸತ್ಯಾಃ ಅನೃತಾಪಿಧಾನಾಃ, ಯದುಪಾಸನಸಹಭಾವಿ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಂ ಸಾಧನಮುಕ್ತಮ್ , ಉಪಾಸನಫಲಭೂತಕಾಮಪ್ರತಿಪತ್ತಯೇ ಚ ಮೂರ್ಧನ್ಯಯಾ ನಾಡ್ಯಾ ಗತಿರಭಿಹಿತಾ, ಸೋಽನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಃ ಶಾಸ್ತ್ರಾಚಾರ್ಯೋಪದೇಶೈರ್ಜ್ಞಾತವ್ಯಃ ಸ ವಿಶೇಷೇಣ ಜ್ಞಾತುಮೇಷ್ಟವ್ಯಃ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಃ ಸ್ವಸಂವೇದ್ಯತಾಮಾಪಾದಯಿತವ್ಯಃ । ಕಿಂ ತಸ್ಯಾನ್ವೇಷಣಾದ್ವಿಜಿಜ್ಞಾಸನಾಚ್ಚ ಸ್ಯಾದಿತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಸ ಸರ್ವಾಂಶ್ಚ ಲೋಕಾನಾಪ್ನೋತಿ ಸರ್ವಾಂಶ್ಚ ಕಾಮಾನ್ ; ಯಃ ತಮಾತ್ಮಾನಂ ಯಥೋಕ್ತೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಶಾಸ್ತ್ರಾಚಾರ್ಯೋಪದೇಶೇನ ಅನ್ವಿಷ್ಯ ವಿಜಾನಾತಿ ಸ್ವಸಂವೇದ್ಯತಾಮಾಪಾದಯತಿ, ತಸ್ಯ ಏತತ್ಸರ್ವಲೋಕಕಾಮಾವಾಪ್ತಿಃ ಸರ್ವಾತ್ಮತಾ ಫಲಂ ಭವತೀತಿ ಹ ಕಿಲ ಪ್ರಜಾಪತಿರುವಾಚ । ಅನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಃ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯ ಇತಿ ಚ ಏಷ ನಿಯಮವಿಧಿರೇವ, ನ ಅಪೂರ್ವವಿಧಿಃ । ಏವಮನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯೋ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ, ದೃಷ್ಟಾರ್ಥತ್ವಾದನ್ವೇಷಣವಿಜಿಜ್ಞಾಸನಯೋಃ । ದೃಷ್ಟಾರ್ಥತ್ವಂ ಚ ದರ್ಶಯಿಷ್ಯತಿ ‘ನಾಹಮತ್ರ ಭೋಗ್ಯಂ ಪಶ್ಯಾಮಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೯ । ೧), (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧೦ । ೨), (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧೧ । ೨) ಇತ್ಯನೇನ ಅಸಕೃತ್ । ಪರರೂಪೇಣ ಚ ದೇಹಾದಿಧರ್ಮೈರವಗಮ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಆತ್ಮನಃ ಸ್ವರೂಪಾಧಿಗಮೇ ವಿಪರೀತಾಧಿಗಮನಿವೃತ್ತಿರ್ದೃಷ್ಟಂ ಫಲಮಿತಿ ನಿಯಮಾರ್ಥತೈವ ಅಸ್ಯ ವಿಧೇರ್ಯುಕ್ತಾ, ನ ತ್ವಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದೀನಾಮಿವ ಅಪೂರ್ವವಿಧಿತ್ವಮಿಹ ಸಂಭವತಿ ॥

ತದ್ಧೋಭಯೇ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಖ್ಯಾಯಿಕಾಪ್ರಯೋಜನಮುಕ್ತಮ್ । ತದ್ಧ ಕಿಲ ಪ್ರಜಾಪತೇರ್ವಚನಮ್ ಉಭಯೇ ದೇವಾಸುರಾಃ ದೇವಾಶ್ಚಾಸುರಾಶ್ಚ ದೇವಾಸುರಾಃ ಅನು ಪರಂಪರಾಗತಂ ಸ್ವಕರ್ಣಗೋಚರಾಪನ್ನಮ್ ಅನುಬುಬುಧಿರೇ ಅನುಬುದ್ಧವಂತಃ । ತೇ ಚ ಏತತ್ಪ್ರಜಾಪತಿವಚೋ ಬುದ್ಧ್ವಾ ಕಿಮಕುರ್ವನ್ನಿತಿ, ಉಚ್ಯತೇ ತೇ ಹ ಊಚುಃ ಉಕ್ತವಂತಃ ಅನ್ಯೋನ್ಯಂ ದೇವಾಃ ಸ್ವಪರಿಷದಿ ಅಸುರಾಶ್ಚ — ಹಂತ ಯದಿ ಅನುಮತಿರ್ಭವತಾಮ್ , ಪ್ರಜಾಪತಿನೋಕ್ತಂ ತಮಾತ್ಮಾನಮನ್ವಿಚ್ಛಾಮಃ ಅನ್ವೇಷಣಂ ಕುರ್ಮಃ, ಯಮಾತ್ಮಾನಮನ್ವಿಷ್ಯ ಸರ್ವಾಂಶ್ಚ ಲೋಕಾನಾಪ್ನೋತಿ ಸರ್ವಾಂಶ್ಚ ಕಾಮಾನ್ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಇಂದ್ರಃ ಹೈವ ರಾಜೈವ ಸ್ವಯಂ ದೇವಾನಾಮ್ ಇತರಾಂದೇವಾಂಶ್ಚ ಭೋಗಪರಿಚ್ಛದಂ ಚ ಸರ್ವಂ ಸ್ಥಾಪಯಿತ್ವಾ ಶರೀರಮಾತ್ರೇಣೈವ ಪ್ರಜಾಪತಿಂ ಪ್ರತಿ ಅಭಿಪ್ರವವ್ರಾಜ ಪ್ರಗತವಾನ್ , ತಥಾ ವಿರೋಚನಃ ಅಸುರಾಣಾಮ್ । ವಿನಯೇನ ಗುರವಃ ಅಭಿಗಂತವ್ಯಾ ಇತ್ಯೇತದ್ದರ್ಶಯತಿ, ತ್ರೈಲೋಕ್ಯ ರಾಜ್ಯಾಚ್ಚ ಗುರುತರಾ ವಿದ್ಯೇತಿ, ಯತಃ ದೇವಾಸುರರಾಜೌ ಮಹಾರ್ಹಭೋಗಾರ್ಹೌ ಸಂತೌ ತಥಾ ಗುರುಮಭ್ಯುಪಗತವಂತೌ । ತೌ ಹ ಕಿಲ ಅಸಂವಿದಾನಾವೇವ ಅನ್ಯೋನ್ಯಂ ಸಂವಿದಮಕುರ್ವಾಣೌ ವಿದ್ಯಾಫಲಂ ಪ್ರತಿ ಅನ್ಯೋನ್ಯಮೀರ್ಷ್ಯಾಂ ದರ್ಶಯಂತೌ ಸಮಿತ್ಪಾಣೀ ಸಮಿದ್ಭಾರಹಸ್ತೌ ಪ್ರಜಾಪತಿಸಕಾಶಮಾಜಗ್ಮತುಃ ಆಗತವಂತೌ ॥

ತೌ ಹ ಗತ್ವಾ ದ್ವಾತ್ರಿಂಶತಂ ವರ್ಷಾಣಿ ಶುಶ್ರೂಷಾಪರೌ ಭೂತ್ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮ್ ಊಷತುಃ ಉಷಿತವಂತೌ । ಅಭಿಪ್ರಾಯಜ್ಞಃ ಪ್ರಜಾಪತಿಃ ತಾವುವಾಚ — ಕಿಮಿಚ್ಛಂತೌ ಕಿಂ ಪ್ರಯೋಜನಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಇಚ್ಛಂತೌ ಅವಾಸ್ತಮ್ ಉಷಿತವಂತೌ ಯುವಾಮಿತಿ । ಇತ್ಯುಕ್ತೌ ತೌ ಹ ಊಚತುಃ — ಯ ಆತ್ಮೇತ್ಯಾದಿ ಭಗವತೋ ವಚೋ ವೇದಯಂತೇ ಶಿಷ್ಟಾಃ, ಅತಃ ತಮಾತ್ಮಾನಂ ಜ್ಞಾತುಮಿಚ್ಛಂತೌ ಅವಾಸ್ತಮಿತಿ । ಯದ್ಯಪಿ ಪ್ರಾಕ್ಪ್ರಜಾಪತೇಃ ಸಮೀಪಾಗಮನಾತ್ ಅನ್ಯೋನ್ಯಮೀರ್ಷ್ಯಾಯುಕ್ತಾವಭೂತಾಮ್ , ತಥಾಪಿ ವಿದ್ಯಾಪ್ರಾಪ್ತಿಪ್ರಯೋಜನಗೌರವಾತ್ ತ್ಯಕ್ತರಾಗದ್ವೇಷಮೋಹೇರ್ಷ್ಯಾದಿದೋಷಾವೇವ ಭೂತ್ವಾ ಊಷತುಃ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಂ ಪ್ರಜಾಪತೌ । ತೇನೇದಂ ಪ್ರಖ್ಯಾಪಿತಮಾತ್ಮವಿದ್ಯಾಗೌರವಮ್ ॥

ತೌ ಏವಂ ತಪಸ್ವಿನೌ ಶುದ್ಧಕಲ್ಮಷೌ ಯೋಗ್ಯೌ ಉಪಲಕ್ಷ್ಯ ಪ್ರಜಾಪತಿರುವಾಚ ಹ — ಯ ಏಷೋಽಕ್ಷಿಣಿ ಪುರುಷಃ ನಿವೃತ್ತಚಕ್ಷುರ್ಭಿರ್ಮೃದಿತಕಷಾಯೈಃ ದೃಶ್ಯತೇ ಯೋಗಿಭಿರ್ದ್ರಷ್ಟಾ, ಏಷ ಆತ್ಮಾಪಹತಪಾಪ್ಮಾದಿಗುಣಃ, ಯಮವೋಚಂ ಪುರಾ ಅಹಂ ಯದ್ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಸರ್ವಲೋಕಕಾಮಾವಾಪ್ತಿಃ ಏತದಮೃತಂ ಭೂಮಾಖ್ಯಮ್ ಅತ ಏವಾಭಯಮ್ , ಅತ ಏವ ಬ್ರಹ್ಮ ವೃದ್ಧತಮಮಿತಿ । ಅಥೈತತ್ಪ್ರಜಾಪತಿನೋಕ್ತಮ್ ಅಕ್ಷಿಣಿ ಪುರುಷೋ ದೃಶ್ಯತೇ ಇತಿ ವಚಃ ಶ್ರುತ್ವಾ ಛಾಯಾರೂಪಂ ಪುರುಷಂ ಜಗೃಹತುಃ । ಗೃಹೀತ್ವಾ ಚ ದೃಢೀಕರಣಾಯ ಪ್ರಜಾಪತಿಂ ಪೃಷ್ಟವಂತೌ — ಅಥ ಯೋಽಯಂ ಹೇ ಭಗವಃ ಅಪ್ಸು ಪರಿಖ್ಯಾಯತೇ ಪರಿ ಸಮಂತಾತ್ ಜ್ಞಾಯತೇ, ಯಶ್ಚಾಯಮಾದರ್ಶೇ ಆತ್ಮನಃ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಾಕಾರಃ ಪರಿಖ್ಯಾಯತೇ ಖಂಗಾದೌ ಚ, ಕತಮ ಏಷ ಏಷಾಂ ಭಗವದ್ಭಿರುಕ್ತಃ, ಕಿಂ ವಾ ಏಕ ಏವ ಸರ್ವೇಷ್ವಿತಿ । ಏವಂ ಪೃಷ್ಟಃ ಪ್ರಜಾಪತಿರುವಾಚ — ಏಷ ಉ ಏವ ಯಶ್ಚಕ್ಷುಷಿ ದ್ರಷ್ಟಾ ಮಯೋಕ್ತ ಇತಿ । ಏತನ್ಮನಸಿ ಕೃತ್ವಾ ಏಷು ಸರ್ವೇಷ್ವಂತೇಷು ಮಧ್ಯೇಷು ಪರಿಖ್ಯಾಯತ ಇತಿ ಹ ಉವಾಚ ॥

ನನು ಕಥಂ ಯುಕ್ತಂ ಶಿಷ್ಯಯೋರ್ವಿಪರೀತಗ್ರಹಣಮನುಜ್ಞಾತುಂ ಪ್ರಜಾಪತೇಃ ವಿಗತದೋಷಸ್ಯ ಆಚಾರ್ಯಸ್ಯ ಸತಃ ? ಸತ್ಯಮೇವಮ್ , ನಾನುಜ್ಞಾತಮ್ । ಕಥಮ್ ? ಆತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಾರೋಪಿತಪಾಂಡಿತ್ಯಮಹತ್ತ್ವಬೋದ್ಧೃತ್ವೌ ಹಿ ಇಂದ್ರವಿರೋಚನೌ, ತಥೈವ ಚ ಪ್ರಥಿತೌ ಲೋಕೇ ; ತೌ ಯದಿ ಪ್ರಜಾಪತಿನಾ ‘ಮೂಢೌ ಯುವಾಂ ವಿಪರೀತಗ್ರಾಹಿಣೌ’ ಇತ್ಯುಕ್ತೌ ಸ್ಯಾತಾಮ್ ; ತತಃ ತಯೋಶ್ಚಿತ್ತೇ ದುಃಖಂ ಸ್ಯಾತ್ ; ತಜ್ಜನಿತಾಚ್ಚ ಚಿತ್ತಾವಸಾದಾತ್ ಪುನಃಪ್ರಶ್ನಶ್ರವಣಗ್ರಹಣಾವಧಾರಣಂ ಪ್ರತಿ ಉತ್ಸಾಹವಿಘಾತಃ ಸ್ಯಾತ್ ; ಅತೋ ರಕ್ಷಣೀಯೌ ಶಿಷ್ಯಾವಿತಿ ಮನ್ಯತೇ ಪ್ರಜಾಪತಿಃ । ಗೃಹ್ಣೀತಾಂ ತಾವತ್ , ತದುದಶರಾವದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಅಪನೇಷ್ಯಾಮೀತಿ ಚ । ನನು ನ ಯುಕ್ತಮ್ ಏಷ ಉ ಏವ ಇತ್ಯನೃತಂ ವಕ್ತುಮ್ । ನ ಚ ಅನೃತಮುಕ್ತಮ್ । ಕಥಮ್ ? ಆತ್ಮನೋಕ್ತಃ ಅಕ್ಷಿಪುರುಷಃ ಮನಸಿ ಸಂನಿಹಿತತರಃ ಶಿಷ್ಯಗೃಹೀತಾಚ್ಛಾಯಾತ್ಮನಃ ; ಸರ್ವೇಷಾಂ ಚಾಭ್ಯಂತರಃ ‘ಸರ್ವಾಂತರಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೫ । ೧) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ; ತಮೇವಾವೋಚತ್ ಏಷ ಉ ಏವ ಇತಿ ; ಅತೋ ನಾನೃತಮುಕ್ತಂ ಪ್ರಜಾಪತಿನಾ ॥

ಉದಶರಾವೇ ಉದಕಪೂರ್ಣೇ ಶರಾವಾದೌ ಆತ್ಮಾನಮವೇಕ್ಷ್ಯ ಅನಂತರಂ ಯತ್ ತತ್ರ ಆತ್ಮಾನಂ ಪಶ್ಯಂತೌ ನ ವಿಜಾನೀಥಃ ತನ್ಮೇ ಮಮ ಪ್ರಬ್ರೂತಮ್ ಆಚಕ್ಷೀಯಾಥಾಮ್ — ಇತ್ಯುಕ್ತೌ ತೌ ಹ ತಥೈವ ಉದಶರಾವೇ ಅವೇಕ್ಷಾಂಚಕ್ರಾತೇ ಅವೇಕ್ಷಣಂ ಚಕ್ರತುಃ । ತಥಾ ಕೃತವಂತೌ ತೌ ಹ ಪ್ರಜಾಪತಿರುವಾಚ — ಕಿಂ ಪಶ್ಯಥಃ ಇತಿ । ನನು ತನ್ಮೇ ಪ್ರಬ್ರೂತಮ್ ಇತ್ಯುಕ್ತಾಭ್ಯಾಮ್ ಉದಶರಾವೇ ಅವೇಕ್ಷಣಂ ಕೃತ್ವಾ ಪ್ರಜಾಪತಯೇ ನ ನಿವೇದಿತಮ್ — ಇದಮಾವಾಭ್ಯಾಂ ನ ವಿದಿತಮಿತಿ, ಅನಿವೇದಿತೇ ಚ ಅಜ್ಞಾನಹೇತೌ ಹ ಪ್ರಜಾಪತಿರುವಾಚ — ಕಿಂ ಪಶ್ಯಥ ಇತಿ, ತತ್ರ ಕೋಽಭಿಪ್ರಾಯ ಇತಿ ; ಉಚ್ಯತೇ — ನೈವ ತಯೋಃ ಇದಮಾವಯೋರವಿದಿತಮಿತ್ಯಾಶಂಕಾ ಅಭೂತ್ , ಛಾಯಾತ್ಮನ್ಯಾತ್ಮಪ್ರತ್ಯಯೋ ನಿಶ್ಚಿತ ಏವ ಆಸೀತ್ । ಯೇನ ವಕ್ಷ್ಯತಿ ‘ತೌ ಹ ಶಾಂತಹೃದಯೌ ಪ್ರವವ್ರಜತುಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೮ । ೩) ಇತಿ । ನ ಹಿ ಅನಿಶ್ಚಿತೇ ಅಭಿಪ್ರೇತಾರ್ಥೇ ಪ್ರಶಾಂತಹೃದಯತ್ವಮುಪಪದ್ಯತೇ । ತೇನ ನೋಚತುಃ ಇದಮಾವಾಭ್ಯಾಮವಿದಿತಮಿತಿ । ವಿಪರೀತಗ್ರಾಹಿಣೌ ಚ ಶಿಷ್ಯೌ ಅನುಪೇಕ್ಷಣೀಯೌ ಇತಿ ಸ್ವಯಮೇವ ಪಪ್ರಚ್ಛ — ಕಿಂ ಪಶ್ಯಥಃ ಇತಿ ; ವಿಪರೀತನಿಶ್ಚಯಾಪನಯಾಯ ಚ ವಕ್ಷ್ಯತಿ ‘ಸಾಧ್ವಲಂಕೃತೌ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೮ । ೨) ಇತ್ಯೇವಮಾದಿ । ತೌ ಹ ಊಚತುಃ — ಸರ್ವಮೇವೇದಮ್ ಆವಾಂ ಭಗವಃ ಆತ್ಮಾನಂ ಪಶ್ಯಾವಃ ಆ ಲೋಮಭ್ಯ ಆ ನಖೇಭ್ಯಃ ಪ್ರತಿರೂಪಮಿತಿ, ಯಥೈವ ಆವಾಂ ಹೇ ಭಗವಃ ಲೋಮನಖಾದಿಮಂತೌ ಸ್ವಃ, ಏವಮೇವೇದಂ ಲೋಮನಖಾದಿಸಹಿತಮಾವಯೋಃ ಪ್ರತಿರೂಪಮುದಶರಾವೇ ಪಶ್ಯಾವ ಇತಿ ॥

ತೌ ಹ ಪುನಃ ಪ್ರಜಾಪತಿರುವಾಚ ಚ್ಛಾಯಾತ್ಮನಿಶ್ಚಯಾಪನಯಾಯ — ಸಾಧ್ವಲಂಕೃತೌ ಯಥಾ ಸ್ವಗೃಹೇ ಸುವಸನೌ ಮಹಾರ್ಹವಸ್ತ್ರಪರಿಧಾನೌ ಪರಿಷ್ಕೃತೌ ಚ್ಛಿನ್ನಲೋಮನಖೌ ಚ ಭೂತ್ವಾ ಉದಶರಾವೇ ಪುನರೀಕ್ಷೇಥಾಮಿತಿ । ಇಹ ಚ ನ ಆದಿದೇಶ — ಯದಜ್ಞಾತಂ ತನ್ಮೇ ಪ್ರಬ್ರೂತಮ್ ಇತಿ । ಕಥಂ ಪುನರನೇನ ಸಾಧ್ವಲಂಕಾರಾದಿ ಕೃತ್ವಾ ಉದಶರಾವೇ ಅವೇಕ್ಷಣೇನ ತಯೋಶ್ಛಾಯಾತ್ಮಗ್ರಹೋಽಪನೀತಃ ಸ್ಯಾತ್ ? ಸಾಧ್ವಲಂಕಾರಸುವಸನಾದೀನಾಮಾಗಂತುಕಾನಾಂ ಛಾಯಾಕರತ್ವಮುದಶರಾವೇ ಯಥಾ ಶರೀರಸಂಬದ್ಧಾನಾಮ್ , ಏವಂ ಶರೀರಸ್ಯಾಪಿ ಚ್ಛಾಯಾಕರತ್ವಂ ಪೂರ್ವಂ ಬಭೂವೇತಿ ಗಮ್ಯತೇ ; ಶರೀರೈಕದೇಶಾನಾಂ ಚ ಲೋಮನಖಾದೀನಾಂ ನಿತ್ಯತ್ವೇನ ಅಭಿಪ್ರೇತಾನಾಮಖಂಡಿತಾನಾಂ ಛಾಯಾಕರತ್ವಂ ಪೂರ್ವಮಾಸೀತ್ ; ಛಿನ್ನೇಷು ಚ ನೈವ ಲೋಮನಖಾದಿಚ್ಛಾಯಾ ದೃಶ್ಯತೇ ; ಅತಃ ಲೋಮನಖಾದಿವಚ್ಛರೀರಸ್ಯಾಪ್ಯಾಗಮಾಪಾಯಿತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಉದಶರಾವಾದೌ ದೃಶ್ಯಮಾನಸ್ಯ ತನ್ನಿಮಿತ್ತಸ್ಯ ಚ ದೇಹಸ್ಯ ಅನಾತ್ಮತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಮ್ ; ಉದಶರಾವಾದೌ ಛಾಯಾಕರತ್ವಾತ್ , ದೇಹಸಂಬದ್ಧಾಲಂಕಾರಾದಿವತ್ । ನ ಕೇವಲಮೇತಾವತ್ , ಏತೇನ ಯಾವತ್ಕಿಂಚಿದಾತ್ಮೀಯತ್ವಾಭಿಮತಂ ಸುಖದುಃಖರಾಗದ್ವೇಷಮೋಹಾದಿ ಚ ಕಾದಾಚಿತ್ಕತ್ವಾತ್ ನಖಲೋಮಾದಿವದನಾತ್ಮೇತಿ ಪ್ರತ್ಯೇತವ್ಯಮ್ । ಏವಮಶೇಷಮಿಥ್ಯಾಗ್ರಹಾಪನಯನಿಮಿತ್ತೇ ಸಾಧ್ವಲಂಕಾರಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಪ್ರಜಾಪತಿನೋಕ್ತೇ, ಶ್ರುತ್ವಾ ತಥಾ ಕೃತವತೋರಪಿ ಚ್ಛಾಯಾತ್ಮವಿಪರೀತಗ್ರಹೋ ನಾಪಜಗಾಮ ಯಸ್ಮಾತ್ , ತಸ್ಮಾತ್ ಸ್ವದೋಷೇಣೈವ ಕೇನಚಿತ್ಪ್ರತಿಬದ್ಧವಿವೇಕವಿಜ್ಞಾನೌ ಇಂದ್ರವಿರೋಚನೌ ಅಭೂತಾಮಿತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ತೌ ಪೂರ್ವವದೇವ ದೃಢನಿಶ್ಚಯೌ ಪಪ್ರಚ್ಛ — ಕಿಂ ಪಶ್ಯಥಃ ಇತಿ ॥

ತೌ ತಥೈವ ಪ್ರತಿಪನ್ನೌ, ಯಥೈವೇದಮಿತಿ ಪೂರ್ವವತ್ , ಯಥಾ ಸಾಧ್ವಲಂಕಾರಾದಿವಿಶಿಷ್ಟೌ ಆವಾಂ ಸ್ವಃ, ಏವಮೇವೇಮೌ ಛಾಯಾತ್ಮಾನೌ — ಇತಿ ಸುತರಾಂ ವಿಪರೀತನಿಶ್ಚಯೌ ಬಭೂವತುಃ । ಯಸ್ಯ ಆತ್ಮನೋ ಲಕ್ಷಣಮ್ ‘ಯ ಆತ್ಮಾಪಹತಪಾಪ್ಮಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೭ । ೧) ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಪುನಸ್ತದ್ವಿಶೇಷಮನ್ವಿಷ್ಯಮಾಣಯೋಃ ‘ಯ ಏಷೋಽಕ್ಷಿಣಿ ಪುರುಷೋ ದೃಶ್ಯತೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೭ । ೪) ಇತಿ ಸಾಕ್ಷಾದಾತ್ಮನಿ ನಿರ್ದಿಷ್ಟೇ, ತದ್ವಿಪರೀತಗ್ರಹಾಪನಯಾಯ ಉದಶರಾವಮಸಾಧ್ವಲಂಕಾರದೃಷ್ಟಾಂತೇಽಪ್ಯಭಿಹಿತೇ, ಆತ್ಮಸ್ವರೂಪಬೋಧಾದ್ವಿಪರೀತಗ್ರಹೋ ನಾಪಗತಃ । ಅತಃ ಸ್ವದೋಷೇಣ ಕೇನಚಿತ್ಪ್ರತಿಬದ್ಧವಿವೇಕವಿಜ್ಞಾನಸಾಮರ್ಥ್ಯಾವಿತಿ ಮತ್ವಾ ಯಥಾಭಿಪ್ರೇತಮೇವ ಆತ್ಮಾನಂ ಮನಸಿ ನಿಧಾಯ ಏಷ ಆತ್ಮೇತಿ ಹ ಉವಾಚ ಏತದಮೃತಮಭಯಮೇತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಪ್ರಜಾಪತಿಃ ಪೂರ್ವವತ್ । ನ ತು ತದಭಿಪ್ರೇತಮಾತ್ಮಾನಮ್ । ‘ಯ ಆತ್ಮಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೭ । ೧) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾತ್ಮಲಕ್ಷಣಶ್ರವಣೇನ ಅಕ್ಷಿಪುರುಷಶ್ರುತ್ಯಾ ಚ ಉದಶರಾವಾದ್ಯುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಚ ಸಂಸ್ಕೃತೌ ತಾವತ್ । ಮದ್ವಚನಂ ಸರ್ವಂ ಪುನಃ ಪುನಃ ಸ್ಮರತೋಃ ಪ್ರತಿಬಂಧಕ್ಷಯಾಚ್ಚ ಸ್ವಯಮೇವ ಆತ್ಮವಿಷಯೇ ವಿವೇಕೋ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ಮನ್ವಾನಃ ಪುನರ್ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾದೇಶೇ ಚ ತಯೋಶ್ಚಿತ್ತದುಃಖೋತ್ಪತ್ತಿಂ ಪರಿಜಿಹೀರ್ಷನ್ ಕೃತಾರ್ಥಬುದ್ಧಿತಯಾ ಗಚ್ಛಂತಾವಪ್ಯುಪೇಕ್ಷಿತವಾನ್ಪ್ರಜಾಪತಿಃ । ತೌ ಹ ಇಂದ್ರವಿರೋಚನೌ ಶಾಂತಹೃದಯೌ ತುಷ್ಟಹೃದಯೌ ಕೃತಾರ್ಥಬುದ್ಧೀ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ; ನ ತು ಶಮ ಏವ ; ಶಮಶ್ಚೇತ್ ತಯೋರ್ಜಾತಃ ವಿಪರೀತಗ್ರಹೋ ವಿಗತೋಽಭವಿಷ್ಯತ್ ; ಪ್ರವವ್ರಜತುಃ ಗತವಂತೌ ॥

ಏವಂ ತಯೋಃ ಗತಯೋಃ ಇಂದ್ರವಿರೋಚನಯೋಃ ರಾಜ್ಞೋಃ ಭೋಗಾಸಕ್ತಯೋಃ ಯಥೋಕ್ತವಿಸ್ಮರಣಂ ಸ್ಯಾತ್ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಅಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಚನೇನ ಚ ಚಿತ್ತದುಃಖಂ ಪರಿಜಿಹೀರ್ಷುಃ ತೌ ದೂರಂ ಗಚ್ಛಂತೌ ಅನ್ವೀಕ್ಷ್ಯ ಯ ಆತ್ಮಾಪಹತಪಾಪ್ಮಾ ಇತ್ಯಾದಿವಚನವತ್ ಏತದಪ್ಯನಯೋಃ ಶ್ರವಣಗೋಚರತ್ವಮೇಷ್ಯತೀತಿ ಮತ್ವಾ ಉವಾಚ ಪ್ರಜಾಪತಿಃ — ಅನುಪಲಭ್ಯ ಯಥೋಕ್ತಲಕ್ಷಣಮಾತ್ಮಾನಮ್ ಅನನುವಿದ್ಯ ಸ್ವಾತ್ಮಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಚ ಅಕೃತ್ವಾ ವಿಪರೀತನಿಶ್ಚಯೌ ಚ ಭೂತ್ವಾ ಇಂದ್ರವಿರೋಚನಾವೇತೌ ವ್ರಜತಃ ಗಚ್ಛೇಯಾತಾಮ್ । ಅತಃ ಯತರೇ ದೇವಾ ವಾ ಅಸುರಾ ವಾ ಕಿಂ ವಿಶೇಷಿತೇನ, ಏತದುಪನಿಷದಃ ಆಭ್ಯಾಂ ಯಾ ಗೃಹೀತಾ ಆತ್ಮವಿದ್ಯಾ ಸೇಯಮುಪನಿಷತ್ ಯೇಷಾಂ ದೇವಾನಾಮಸುರಾಣಾಂ ವಾ, ತ ಏತದುಪನಿಷದಃ ಏವಂವಿಜ್ಞಾನಾಃ ಏತನ್ನಿಶ್ಚಯಾಃ ಭವಿಷ್ಯಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತೇ ಕಿಮ್ ? ಪರಾಭವಿಷ್ಯಂತಿ ಶ್ರೇಯೋಮಾರ್ಗಾತ್ಪರಾಭೂತಾ ಬಹಿರ್ಭೂತಾ ವಿನಷ್ಟಾ ಭವಿಷ್ಯಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ವಗೃಹಂ ಗಚ್ಛತೋಃ ಸುರಾಸುರರಾಜಯೋಃ ಯೋಽಸುರರಾಜಃ, ಸ ಹ ಶಾಂತಹೃದಯ ಏವ ಸನ್ ವಿರೋಚನಃ ಅಸುರಾಂಜಗಾಮ । ಗತ್ವಾ ಚ ತೇಭ್ಯೋಽಸುರೇಭ್ಯಃ ಶರೀರಾತ್ಮಬುದ್ಧಿಃ ಯೋಪನಿಷತ್ ತಾಮೇತಾಮುಪನಿಷದಂ ಪ್ರೋವಾಚ ಉಕ್ತವಾನ್ — ದೇಹಮಾತ್ರಮೇವ ಆತ್ಮಾ ಪಿತ್ರೋಕ್ತ ಇತಿ । ತಸ್ಮಾದಾತ್ಮೈವ ದೇಹಃ ಇಹ ಲೋಕೇ ಮಹಯ್ಯಃ ಪೂಜನೀಯಃ, ತಥಾ ಪರಿಚರ್ಯಃ ಪರಿಚರ್ಯಣೀಯಃ, ತಥಾ ಆತ್ಮಾನಮೇವ ಇಹ ಲೋಕೇ ದೇಹಂ ಮಹಯನ್ ಪರಿಚರಂಶ್ಚ ಉಭೌ ಲೋಕೌ ಅವಾಪ್ನೋತಿ ಇಮಂ ಚ ಅಮುಂ ಚ । ಇಹಲೋಕಪರಲೋಕಯೋರೇವ ಸರ್ವೇ ಲೋಕಾಃ ಕಾಮಾಶ್ಚ ಅಂತರ್ಭವಂತೀತಿ ರಾಜ್ಞೋಽಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥

ತಸ್ಮಾತ್ ತತ್ಸಂಪ್ರದಾಯಃ ಅದ್ಯಾಪ್ಯನುವರ್ತತ ಇತಿ ಇಹ ಲೋಕೇ ಅದದಾನಂ ದಾನಮಕುರ್ವಾಣಮ್ ಅವಿಭಾಗಶೀಲಮ್ ಅಶ್ರದ್ದಧಾನಂ ಸತ್ಕಾರ್ಯೇಷು ಶ್ರದ್ಧಾರಹಿತಂ ಯಥಾಶಕ್ತ್ಯಯಜಮಾನಮ್ ಅಯಜನಸ್ವಭಾವಮ್ ಆಹುಃ ಆಸುರಃ ಖಲ್ವಯಂ ಯತ ಏವಂಸ್ವಭಾವಃ ಬತ ಇತಿ ಖಿದ್ಯಮಾನಾ ಆಹುಃ ಶಿಷ್ಟಾಃ । ಅಸುರಾಣಾಂ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಅಶ್ರದ್ದಧಾನತಾದಿಲಕ್ಷಣೈಷೋಪನಿಷತ್ । ತಯೋಪನಿಷದಾ ಸಂಸ್ಕೃತಾಃ ಸಂತಃ ಪ್ರೇತಸ್ಯ ಶರೀರಂ ಕುಣಪಂ ಭಿಕ್ಷಯಾ ಗಂಧಮಾಲ್ಯಾನ್ನಾದಿಲಕ್ಷಣಯಾ ವಸನೇನ ವಸ್ತ್ರಾದಿನಾಚ್ಛಾದನಾದಿಪ್ರಕಾರೇಣಾಲಂಕಾರೇಣ ಧ್ವಜಪತಾಕಾದಿಕರಣೇನೇತ್ಯೇವಂ ಸಂಸ್ಕುರ್ವಂತಿ । ಏತೇನ ಕುಣಪಸಂಸ್ಕಾರೇಣ ಅಮುಂ ಪ್ರೇತ್ಯ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಂ ಲೋಕಂ ಜೇಷ್ಯಂತೋ ಮನ್ಯಂತೇ ॥

ಅಥ ಹ ಕಿಲ ಇಂದ್ರಃ ಅಪ್ರಾಪ್ಯೈವ ದೇವಾನ್ ದೈವ್ಯಾ ಅಕ್ರೌರ್ಯಾದಿಸಂಪದಾ ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ ಗುರೋರ್ವಚನಂ ಪುನಃ ಪುನಃ ಸ್ಮರನ್ನೇವ ಗಚ್ಛನ್ ಏತದ್ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಂ ಭಯಂ ಸ್ವಾತ್ಮಗ್ರಹಣನಿಮಿತ್ತಂ ದದರ್ಶ ದೃಷ್ಟವಾನ್ । ಉದಶರಾವದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಪ್ರಜಾಪತಿನಾ ಯದರ್ಥೋ ನ್ಯಾಯ ಉಕ್ತಃ, ತದೇಕದೇಶೋ ಮಘವತಃ ಪ್ರತ್ಯಭಾತ್ ಬುದ್ಧೌ, ಯೇನ ಚ್ಛಾಯತ್ಮಗ್ರಹಣೇ ದೋಷಂ ದದರ್ಶ । ಕಥಮ್ ? ಯಥೈವ ಖಲು ಅಯಮಸ್ಮಿಂಛರೀರೇ ಸಾಧ್ವಲಂಕೃತೇ ಛಾಯಾತ್ಮಾಪಿ ಸಾಧ್ವಲಂಕೃತೋ ಭವತಿ, ಸುವಸನೇ ಚ ಸುವಸನಃ ಪರಿಷ್ಕೃತೇ ಪರಿಷ್ಕೃತಃ ಯಥಾ ನಖಲೋಮಾದಿದೇಹಾವಯವಾಪಗಮೇ ಛಾಯಾತ್ಮಾಪಿ ಪರಿಷ್ಕೃತೋ ಭವತಿ ನಖಲೋಮಾದಿರಹಿತೋ ಭವತಿ, ಏವಮೇವಾಯಂ ಛಾಯಾತ್ಮಾಪಿ ಅಸ್ಮಿಂಛರೀರೇ ನಖಲೋಮಾದಿಭಿರ್ದೇಹಾವಯವತ್ವಸ್ಯ ತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ ಅಂಧೇ ಚಕ್ಷುಷೋಽಪಗಮೇ ಅಂಧೋ ಭವತಿ, ಸ್ರಾಮೇ ಸ್ರಾಮಃ । ಸ್ರಾಮಃ ಕಿಲ ಏಕನೇತ್ರಃ ತಸ್ಯಾಂಧತ್ವೇನ ಗತತ್ವಾತ್ । ಚಕ್ಷುರ್ನಾಸಿಕಾ ವಾ ಯಸ್ಯ ಸದಾ ಸ್ರವತಿ ಸ ಸ್ರಾಮಃ । ಪರಿವೃಕ್ಣಃ ಛಿನ್ನಹಸ್ತಃ ಛಿನ್ನಪಾದೋ ವಾ । ಸ್ರಾಮೇ ಪರಿವೃಕ್ಣೇ ವಾ ದೇಹೇ ಛಾಯಾತ್ಮಾಪಿ ತಥಾ ಭವತಿ । ತಥಾ ಅಸ್ಯ ದೇಹಸ್ಯ ನಾಶಮನು ಏಷ ನಶ್ಯತಿ । ಅತಃ ನಾಹಮತ್ರ ಅಸ್ಮಿಂಶ್ಛಾಯಾತ್ಮದರ್ಶನೇ ದೇಹಾತ್ಮದರ್ಶನೇ ವಾ ಭೋಗ್ಯಂ ಫಲಂ ಪಶ್ಯಾಮೀತಿ ॥

ಏವಂ ದೋಷಂ ದೇಹಚ್ಛಾಯಾತ್ಮದರ್ಶನೇ ಅಧ್ಯವಸ್ಯ ಸ ಸಮಿತ್ಪಾಣಿಃ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಂ ವಸ್ತುಂ ಪುನರೇಯಾಯ । ತಂ ಹ ಪ್ರಜಾಪತಿರುವಾಚ — ಮಘವನ್ ಯತ್ ಶಾಂತಹೃದಯಃ ಪ್ರಾವ್ರಾಜೀಃ ಪ್ರಗತವಾನಸಿ ವಿರೋಚನೇನ ಸಾರ್ಧಂ ಕಿಮಿಚ್ಛನ್ಪುನರಾಗಮ ಇತಿ । ವಿಜಾನನ್ನಪಿ ಪುನಃ ಪಪ್ರಚ್ಛ ಇಂದ್ರಾಭಿಪ್ರಾಯಾಭಿವ್ಯಕ್ತಯೇ — ‘ಯದ್ವೇತ್ಥ ತೇನ ಮೋಪಸೀದ’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೧ । ೧) ಇತಿ ಯದ್ವತ್ । ತಥಾ ಚ ಸ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯಂ ಪ್ರಕಟಮಕರೋತ್ — ಯಥೈವ ಖಲ್ವಯಮಿತ್ಯಾದಿ ; ಏವಮೇವೇತಿ ಚ ಅನ್ವಮೋದತ ಪ್ರಜಾಪತಿಃ ॥

ನನು ತುಲ್ಯೇಽಕ್ಷಿಪುರುಷಶ್ರವಣೇ, ದೇಹಚ್ಛಾಯಾಮ್ ಇಂದ್ರೋಽಗ್ರಹೀದಾತ್ಮೇತಿ ದೇಹಮೇವ ತು ವಿರೋಚನಃ, ತತ್ಕಿಂನಿಮಿತ್ತಮ್ ? ತತ್ರ ಮನ್ಯತೇ । ಯಥಾ ಇಂದ್ರಸ್ಯ ಉದಶರಾವಾದಿಪ್ರಜಾಪತಿವಚನಂ ಸ್ಮರತೋ ದೇವಾನಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯೈವ ಆಚಾರ್ಯೋಕ್ತಬುದ್ಧ್ಯಾ ಛಾಯಾತ್ಮಗ್ರಹಣಂ ತತ್ರ ದೋಷದರ್ಶನಂ ಚ ಅಭೂತ್ , ನ ತಥಾ ವಿರೋಚನಸ್ಯ ; ಕಿಂ ತರ್ಹಿ, ದೇಹೇ ಏವ ಆತ್ಮದರ್ಶನಮ್ ; ನಾಪಿ ತತ್ರ ದೋಷದರ್ಶನಂ ಬಭೂವ । ತದ್ವದೇವ ವಿದ್ಯಾಗ್ರಹಣಸಾಮರ್ಥ್ಯಪ್ರತಿಬಂಧದೋಷಾಲ್ಪತ್ವಬಹುತ್ವಾಪೇಕ್ಷಮ್ ಇಂದ್ರವಿರೋಚನಯೋಶ್ಛಾಯಾತ್ಮದೇಹಯೋರ್ಗ್ರಹಣಮ್ । ಇಂದ್ರೋಽಲ್ಪದೋಷತ್ವಾತ್ ‘ದೃಶ್ಯತೇ’ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಮೇವ ಶ್ರದ್ದಧಾನತಯಾ ಜಗ್ರಾಹ ; ಇತರಃ ಛಾಯಾನಿಮಿತ್ತಂ ದೇಹಂ ಹಿತ್ವಾ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಂ ಲಕ್ಷಣಯಾ ಜಗ್ರಾಹ — ಪ್ರಜಾಪತಿನೋಕ್ತೋಽಯಮಿತಿ, ದೋಷಭೂಯಸ್ತ್ವಾತ್ । ಯಥಾ ಕಿಲ ನೀಲಾನೀಲಯೋರಾದರ್ಶೇ ದೃಶ್ಯಮಾನಯೋರ್ವಾಸಸೋರ್ಯನ್ನೀಲಂ ತನ್ಮಹಾರ್ಹಮಿತಿ ಚ್ಛಾಯಾನಿಮಿತ್ತಂ ವಾಸ ಏವೋಚ್ಯತೇ ನ ಚ್ಛಯಾ — ತದ್ವದಿತಿ ವಿರೋಚನಾಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಸ್ವಚಿತ್ತಗುಣದೋಷವಶಾದೇವ ಹಿ ಶಬ್ದಾರ್ಥಾವಧಾರಣಂ ತುಲ್ಯೇಽಪಿ ಶ್ರವಣೇ ಖ್ಯಾಪಿತಂ ‘ದಾಮ್ಯತ ದತ್ತ ದಯಧ್ವಮ್’ ಇತಿ ದಕಾರಮಾತ್ರಶ್ರವಣಾಚ್ಛ್ರುತ್ಯಂತರೇ । ನಿಮಿತ್ತಾನ್ಯಪಿ ತದನುಗುಣಾನ್ಯೇವ ಸಹಕಾರೀಣಿ ಭವಂತಿ ॥

ಏವಮೇವೈಷ ಮಘವನ್ , ಸಮ್ಯಕ್ತ್ವಯಾ ಅವಗತಮ್ , ನ ಚ್ಛಾಯಾ ಆತ್ಮಾ — ಇತ್ಯುವಾಚ ಪ್ರಜಾಪತಿಃ । ಯೋ ಮಯೋಕ್ತ ಆತ್ಮಾ ಪ್ರಕೃತಃ, ಏತಮೇವಾತ್ಮಾನಂ ತು ತೇ ಭೂಯಃ ಪೂರ್ವಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮಪಿ ಅನುವ್ಯಾಖ್ಯಾಸ್ಯಾಮಿ । ಯಸ್ಮಾತ್ಸಕೃದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ ದೋಷರಹಿತಾನಾಮವಧಾರಣವಿಷಯಂ ಪ್ರಾಪ್ತಮಪಿ ನಾಗ್ರಹೀಃ, ಅತಃ ಕೇನಚಿದ್ದೋಷೇಣ ಪ್ರತಿಬದ್ಧಗ್ರಹಣಸಾಮರ್ಥ್ಯಸ್ತ್ವಮ್ । ಅತಸ್ತತ್ಕ್ಷಪಣಾಯ ವಸ ಅಪರಾಣಿ ದ್ವಾತ್ರಿಂಶತಂ ವರ್ಷಾಣಿ — ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ತಥೋಷಿತವತೇ ಕ್ಷಪಿತದೋಷಾಯ ತಸ್ಮೈ ಹ ಉವಾಚ ॥

ಯ ಆತ್ಮಾಪಹತಪಾಪ್ಮಾದಿಲಕ್ಷಣಃ ‘ಯ ಏಷೋಽಕ್ಷಿಣಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೭ । ೪) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತ ಏಷ ಸಃ । ಕೋಽಸೌ ? ಯಃ ಸ್ವಪ್ನೇ ಮಹೀಯಮಾನಃ ಸ್ತ್ರ್ಯಾದಿಭಿಃ ಪೂಜ್ಯಮಾನಶ್ಚರತಿ ಅನೇಕವಿಧಾನ್ಸ್ವಪ್ನಭೋಗಾನನುಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಏಷ ಆತ್ಮೇತಿ ಹ ಉವಾಚ ಇತ್ಯಾದಿ ಸಮಾನಮ್ । ಸ ಹ ಏವಮುಕ್ತಃ ಇಂದ್ರಃ ಶಾಂತಹೃದಯಃ ಪ್ರವವ್ರಾಜ । ಸ ಹ ಅಪ್ರಾಪ್ಯೈವ ದೇವಾನ್ ಪೂರ್ವವದಸ್ಮಿನ್ನಪ್ಯಾತ್ಮನಿ ಭಯಂ ದದರ್ಶ । ಕಥಮ್ ? ತದಿದಂ ಶರೀರಂ ಯದ್ಯಪ್ಯಂಧಂ ಭವತಿ, ಸ್ವಪ್ನಾತ್ಮಾ ಯಃ ಅನಂಧಃ ಸ ಭವತಿ । ಯದಿ ಸ್ರಾಮಮಿದಂ ಶರೀರಮ್ , ಅಸ್ರಾಮಶ್ಚ ಸ ಭವತಿ । ನೈವೈಷ ಸ್ವಪ್ನಾತ್ಮಾ ಅಸ್ಯ ದೇಹಸ್ಯ ದೋಷೇಣ ದುಷ್ಯತಿ ॥

ನಾಪಿ ಅಸ್ಯ ವಧೇನ ಸ ಹನ್ಯತೇ ಛಾಯಾತ್ಮವತ್ । ನ ಚ ಅಸ್ಯ ಸ್ರಾಮ್ಯೇಣ ಸ್ರಾಮಃ ಸ್ವಪ್ನಾತ್ಮಾ ಭವತಿ । ಯದಧ್ಯಾಯಾದೌ ಆಗಮಮಾತ್ರೇಣೋಪನ್ಯಸ್ತಮ್ — ‘ನಾಸ್ಯ ಜರಯೈತಜ್ಜೀರ್ಯತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧ । ೫) ಇತ್ಯಾದಿ, ತದಿಹ ನ್ಯಾಯೇನೋಪಪಾದಯಿತುಮುಪನ್ಯಸ್ತಮ್ । ನ ತಾವದಯಂ ಛಾಯಾತ್ಮವದ್ದೇಹದೋಷಯುಕ್ತಃ, ಕಿಂ ತು ಘ್ನಂತಿ ತ್ವೇವ ಏನಮ್ । ಏವ - ಶಬ್ದಃ ಇವಾರ್ಥೇ । ಘ್ನಂತೀವೈನಂ ಕೇಚನೇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ , ನ ತು ಘ್ನಂತ್ಯೇವೇತಿ, ಉತ್ತರೇಷು ಸರ್ವೇಷ್ವಿವಶಬ್ದದರ್ಶನಾತ್ । ನಾಸ್ಯ ವಧೇನ ಹನ್ಯತ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಾತ್ ಘ್ನಂತಿ ತ್ವೇವೇತಿ ಚೇತ್ , ನೈವಮ್ । ಪ್ರಜಾಪತಿಂ ಪ್ರಮಾಣೀಕುರ್ವತಃ ಅನೃತವಾದಿತ್ವಾಪಾದನಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ‘ಏತದಮೃತಮ್’ ಇತ್ಯೇತತ್ಪ್ರಜಾಪತಿವಚನಂ ಕಥಂ ಮೃಷಾ ಕುರ್ಯಾದಿಂದ್ರಃ ತಂ ಪ್ರಮಾಣೀಕುರ್ವನ್ । ನನು ಚ್ಛಾಯಾಪುರುಷೇ ಪ್ರಜಾಪತಿನೋಕ್ತೇ ‘ಅಸ್ಯ ಶರೀರಸ್ಯ ನಾಶಮನ್ವೇಷ ನಶ್ಯತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೯ । ೨) ಇತಿ ದೋಷಮಭ್ಯದಧಾತ್ , ತಥೇಹಾಪಿ ಸ್ಯಾತ್ । ನೈವಮ್ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ‘ಯ ಏಷೋಽಕ್ಷಿಣಿ ಪುರುಷೋ ದೃಶ್ಯತೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೭ । ೪) ಇತಿ ನ ಚ್ಛಾಯಾತ್ಮಾ ಪ್ರಜಾಪತಿನೋಕ್ತ ಇತಿ ಮನ್ಯತೇ ಮಘವಾನ್ । ಕಥಮ್ ? ಅಪಹತಪಾಪ್ಮಾದಿಲಕ್ಷಣೇ ಪೃಷ್ಟೇ ಯದಿ ಚ್ಛಾಯಾತ್ಮಾ ಪ್ರಜಾಪತಿನೋಕ್ತ ಇತಿ ಮನ್ಯತೇ, ತದಾ ಕಥಂ ಪ್ರಜಾಪತಿಂ ಪ್ರಮಾಣೀಕೃತ್ಯ ಪುನಃ ಶ್ರವಣಾಯ ಸಮಿತ್ಪಾಣಿರ್ಗಚ್ಛೇತ್ ? ಜಗಾಮ ಚ । ತಸ್ಮಾತ್ ನ ಚ್ಛಾಯಾತ್ಮಾ ಪ್ರಜಾಪತಿನೋಕ್ತ ಇತಿ ಮನ್ಯತೇ । ತಥಾ ಚ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ — ದ್ರಷ್ಟಾ ಅಕ್ಷಿಣಿ ದೃಶ್ಯತ ಇತಿ । ತಥಾ ವಿಚ್ಛಾದಯಂತೀವ ವಿದ್ರಾವಯಂತೀವ, ತಥಾ ಚ ಪುತ್ರಾದಿಮರಣನಿಮಿತ್ತಮಪ್ರಿಯವೇತ್ತೇವ ಭವತಿ । ಅಪಿ ಚ ಸ್ವಯಮಪಿ ರೋದಿತೀವ । ನನು ಅಪ್ರಿಯಂ ವೇತ್ತ್ಯೇವ, ಕಥಂ ವೇತ್ತೇವೇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ನ, ಅಮೃತಾಭಯತ್ವವಚನಾನುಪಪತ್ತೇಃ, ‘ಧ್ಯಾಯತೀವ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೭) ಇತಿ ಚ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ । ನನು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರೋಧ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ, ಶರೀರಾತ್ಮತ್ವಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವದ್ಭ್ರಾಂತಿಸಂಭವಾತ್ । ತಿಷ್ಠತು ತಾವದಪ್ರಿಯವೇತ್ತೇವ ನ ವೇತಿ । ನಾಹಮತ್ರ ಭೋಗ್ಯಂ ಪಶ್ಯಾಮಿ । ಸ್ವಪ್ನಾತ್ಮಜ್ಞಾನೇಽಪಿ ಇಷ್ಟಂ ಫಲಂ ನೋಪಲಭೇ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಏವಮೇವೈಷಃ ತವಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣೇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಃ, ಆತ್ಮನೋಽಮೃತಾಭಯಗುಣವತ್ತ್ವಸ್ಯಾಭಿಪ್ರೇತತ್ವಾತ್ । ದ್ವಿರುಕ್ತಮಪಿ ನ್ಯಾಯತೋ ಮಯಾ ಯಥಾವನ್ನಾವಧಾರಯತಿ ; ತಸ್ಮಾತ್ಪೂರ್ವವತ್ ಅಸ್ಯ ಅದ್ಯಾಪಿ ಪ್ರತಿಬಂಧಕಾರಣಮಸ್ತೀತಿ ಮನ್ವಾನಃ ತತ್ಕ್ಷಪಣಾಯ ವಸ ಅಪರಾಣಿ ದ್ವಾತ್ರಿಂಶತಂ ವರ್ಷಾಣಿ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮ್ ಇತ್ಯಾದಿದೇಶ ಪ್ರಜಾಪತಿಃ । ತಥಾ ಉಷಿತವತೇ ಕ್ಷಪಿತಕಲ್ಮಷಾಯ ಆಹ ॥

ಪೂರ್ವವದೇತಂ ತ್ವೇವ ತ ಇತ್ಯಾದ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ತದ್ಯತ್ರೈತತ್ಸುಪ್ತ ಇತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ ವಾಕ್ಯಮ್ । ಅಕ್ಷಿಣಿ ಯೋ ದ್ರಷ್ಟಾ ಸ್ವಪ್ನೇ ಚ ಮಹೀಯಮಾನಶ್ಚರತಿ ಸ ಏಷಃ ಸುಪ್ತಃ ಸಮಸ್ತಃ ಸಂಪ್ರಸನ್ನಃ ಸ್ವಪ್ನಂ ನ ವಿಜಾನಾತಿ, ಏಷ ಆತ್ಮೇತಿ ಹ ಉವಾಚ ಏತದಮೃತಮಭಯಮೇತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಸ್ವಾಭಿಪ್ರೇತಮೇವ । ಮಘವಾನ್ ತತ್ರಾಪಿ ದೋಷಂ ದದರ್ಶ । ಕಥಮ್ ? ನಾಹ ನೈವ ಸುಷುಪ್ತಸ್ಥೋಽಪ್ಯಾತ್ಮಾ ಖಲ್ವಯಂ ಸಂಪ್ರತಿ ಸಮ್ಯಗಿದಾನೀಂ ಚ ಆತ್ಮಾನಂ ಜಾನಾತಿ ನೈವಂ ಜಾನಾತಿ । ಕಥಮ್ ? ಅಯಮಹಮಸ್ಮೀತಿ ನೋ ಏವೇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಚೇತಿ । ಯಥಾ

ಜಾಗ್ರತಿ ಸ್ವಪ್ನೇ ವಾ । ಅತೋ ವಿನಾಶಮೇವ ವಿನಾಶಮಿವೇತಿ ಪೂರ್ವವದ್ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಅಪೀತಃ ಅಪಿಗತೋ ಭವತಿ, ವಿನಷ್ಟ ಇವ ಭವತೀತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಜ್ಞಾನೇ ಹಿ ಸತಿ ಜ್ಞಾತುಃ ಸದ್ಭಾವೋಽವಗಮ್ಯತೇ, ನ ಅಸತಿ ಜ್ಞಾನೇ । ನ ಚ ಸುಷುಪ್ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಂ ದೃಶ್ಯತೇ ; ಅತೋ ವಿನಷ್ಟ ಇವೇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ನ ತು ವಿನಾಶಮೇವ ಆತ್ಮನೋ ಮನ್ಯತೇ ಅಮೃತಾಭಯವಚನಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿಚ್ಛನ್ ॥

ಪೂರ್ವವದೇವಮೇವೇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಆಹ — ಯೋ ಮಯಾ ಉಕ್ತಃ ತ್ರಿಭಿಃ ಪರ್ಯಾಯೈಃ ತಮೇವೈತಂ ನೋ ಏವಾನ್ಯತ್ರೈತಸ್ಮಾದಾತ್ಮನಃ ಅನ್ಯಂ ಕಂಚನ, ಕಿಂ ತರ್ಹಿ, ಏತಮೇವ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಸ್ಯಾಮಿ । ಸ್ವಲ್ಪಸ್ತು ದೋಷಸ್ತವಾವಶಿಷ್ಟಃ, ತತ್ಕ್ಷಪಣಾಯ ವಸ ಅಪರಾಣಿ ಅನ್ಯಾನಿ ಪಂಚ ವರ್ಷಾಣಿ — ಇತ್ಯುಕ್ತಃ ಸಃ ತಥಾ ಚಕಾರ । ತಸ್ಮೈ ಮೃದಿತಕಷಾಯಾದಿದೋಷಾಯ ಸ್ಥಾನತ್ರಯದೋಷಸಂಬಂಧರಹಿತಮಾತ್ಮನಃ ಸ್ವರೂಪಮ್ ಅಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಲಕ್ಷಣಂ ಮಘವತೇ ತಸ್ಮೈ ಹ ಉವಾಚ । ತಾನ್ಯೇಕಶತಂ ವರ್ಷಾಣಿ ಸಂಪೇದುಃ ಸಂಪನ್ನಾನಿ ಬಭೂವುಃ । ಯದಾಹುರ್ಲೋಕೇ ಶಿಷ್ಟಾಃ — ಏಕಶತಂ ಹ ವೈ ವರ್ಷಾಣಿ ಮಘವಾನ್ಪ್ರಜಾಪತೌ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮುವಾಸ ಇತಿ । ತದೇತದ್ದ್ವಾತ್ರಿಂಶತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ದರ್ಶಿತಮಿತ್ಯಾಖ್ಯಾಯಿಕಾತಃ ಅಪಸೃತ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಉಚ್ಯತೇ । ಏವಂ ಕಿಲ ತದಿಂದ್ರತ್ವಾದಪಿ ಗುರುತರಮ್ ಇಂದ್ರೇಣಾಪಿ ಮಹತಾ ಯತ್ನೇನ ಏಕೋತ್ತರವರ್ಷಶತಕೃತಾಯಾಸೇನ ಪ್ರಾಪ್ತಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಮ್ । ಅತೋ ನಾತಃ ಪರಂ ಪುರುಷಾರ್ಥಾಂತರಮಸ್ತೀತ್ಯಾತ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಸ್ತೌತಿ ॥

ಮಘವನ್ ಮರ್ತ್ಯಂ ವೈ ಮರಣಧರ್ಮೀದಂ ಶರೀರಮ್ । ಯನ್ಮನ್ಯಸೇಽಕ್ಷ್ಯಾಧಾರಾದಿಲಕ್ಷಣಃ ಸಂಪ್ರಸಾದಲಕ್ಷಣ ಆತ್ಮಾ ಮಯೋಕ್ತೋ ವಿನಾಶಮೇವಾಪೀತೋ ಭವತೀತಿ, ಶೃಣು ತತ್ರ ಕಾರಣಮ್ — ಯದಿದಂ ಶರೀರಂ ವೈ ಯತ್ಪಶ್ಯಸಿ ತದೇತತ್ ಮರ್ತ್ಯಂ ವಿನಾಶಿ । ತಚ್ಚ ಆತ್ತಂ ಮೃತ್ಯುನಾ ಗ್ರಸ್ತಂ ಸತತಮೇವ । ಕದಾಚಿದೇವ ಮ್ರಿಯತ ಇತಿ ಮರ್ತ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತೇ ನ ತಥಾ ಸಂತ್ರಾಸೋ ಭವತಿ, ಯಥಾ ಗ್ರಸ್ತಮೇವ ಸದಾ ವ್ಯಾಪ್ತಮೇವ ಮೃತ್ಯುನೇತ್ಯುಕ್ತೇ — ಇತಿ ವೈರಾಗ್ಯಾರ್ಥಂ ವಿಶೇಷ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಆತ್ತಂ ಮೃತ್ಯುನೇತಿ । ಕಥಂ ನಾಮ ದೇಹಾಭಿಮಾನತೋ ವಿರಕ್ತಃ ಸನ್ ನಿವರ್ತತ ಇತಿ । ಶರೀರಮಿತ್ಯತ್ರ ಸಹೇಂದ್ರಿಯಮನೋಭಿರುಚ್ಯತೇ । ತಚ್ಛರೀರಮಸ್ಯ ಸಂಪ್ರಸಾದಸ್ಯ ತ್ರಿಸ್ಥಾನತಯಾ ಗಮ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಅಮೃತಸ್ಯ ಮರಣಾದಿದೇಹೇಂದ್ರಿಯಮನೋಧರ್ಮವರ್ಜಿತಸ್ಯೇತ್ಯೇತತ್ ; ಅಮೃತಸ್ಯೇತ್ಯನೇನೈವ ಅಶರೀರತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ಪುನರಶರೀರಸ್ಯೇತಿ ವಚನಂ ವಾಯ್ವಾದಿವತ್ ಸಾವಯವತ್ವಮೂರ್ತಿಮತ್ತ್ವೇ ಮಾ ಭೂತಾಮಿತಿ ; ಆತ್ಮನೋ ಭೋಗಾಧಿಷ್ಠಾನಮ್ ; ಆತ್ಮನೋ ವಾ ಸತ ಈಕ್ಷಿತುಃ ತೇಜೋಬನ್ನಾದಿಕ್ರಮೇಣ ಉತ್ಪನ್ನಮಧಿಷ್ಠಾನಮ್ ; ಜೀವ ರೂಪೇಣ ಪ್ರವಿಶ್ಯ ಸದೇವಾಧಿತಿಷ್ಠತ್ಯಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ವಾ ಅಧಿಷ್ಠಾನಮ್ । ಯಸ್ಯೇದಮೀದೃಶಂ ನಿತ್ಯಮೇವ ಮೃತ್ಯುಗ್ರಸ್ತಂ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಜನಿತತ್ವಾತ್ಪ್ರಿಯವದಧಿಷ್ಠಾನಮ್ , ತದಧಿಷ್ಠಿತಃ ತದ್ವಾನ್ ಸಶರೀರೋ ಭವತಿ । ಅಶರೀರಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ಆತ್ಮನಃ ತದೇವಾಹಂ ಶರೀರಂ ಶರೀರಮೇವ ಚ ಅಹಮ್ — ಇತ್ಯವಿವೇಕಾದಾತ್ಮಭಾವಃ ಸಶರೀರತ್ವಮ್ ; ಅತ ಏವ ಸಶರೀರಃ ಸನ್ ಆತ್ತಃ ಗ್ರಸ್ತಃ ಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯಾಭ್ಯಾಮ್ । ಪ್ರಸಿದ್ಧಮೇತತ್ । ತಸ್ಯ ಚ ನ ವೈ ಸಶರೀರಸ್ಯ ಸತಃ ಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯಯೋಃ ಬಾಹ್ಯವಿಷಯಸಂಯೋಗವಿಯೋಗನಿಮಿತ್ತಯೋಃ ಬಾಹ್ಯವಿಷಯಸಂಯೋಗವಿಯೋಗೌ ಮಮೇತಿ ಮನ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಅಪಹತಿಃ ವಿನಾಶಃ ಉಚ್ಛೇದಃ ಸಂತತಿರೂಪಯೋರ್ನಾಸ್ತೀತಿ । ತಂ ಪುನರ್ದೇಹಾಭಿಮಾನಾದಶರೀರಸ್ವರೂಪವಿಜ್ಞಾನೇನ ನಿವರ್ತಿತಾವಿವೇಕಜ್ಞಾನಮಶರೀರಂ ಸಂತಂ ಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯೇ ನ ಸ್ಪೃಶತಃ । ಸ್ಪೃಶಿಃ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಸಂಬಧ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರಿಯಂ ನ ಸ್ಪೃಶತಿ ಅಪ್ರಿಯಂ ನ ಸ್ಪೃಶತೀತಿ ವಾಕ್ಯದ್ವಯಂ ಭವತಿ । ‘ನ ಮ್ಲೇಚ್ಛಾಶುಚ್ಯಧಾರ್ಮಿಕೈಃ ಸಹ ಸಂಭಾಷೇತ’ (ಗೌ. ಧ. ೧ । ೯ । ೧೭) ಇತಿ ಯದ್ವತ್ । ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಕಾರ್ಯೇ ಹಿ ತೇ ; ಅಶರೀರತಾ ತು ಸ್ವರೂಪಮಿತಿ ತತ್ರ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಯೋರಸಂಭವಾತ್ ತತ್ಕಾರ್ಯಭಾವೋ ದೂರತ ಏವೇತ್ಯತೋ ನ ಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯೇ ಸ್ಪೃಶತಃ ॥

ನನು ಯದಿ ಪ್ರಿಯಮಪ್ಯಶರೀರಂ ನ ಸ್ಪೃಶತೀತಿ, ಯನ್ಮಘವತೋಕ್ತಂ ಸುಷುಪ್ತಸ್ಥೋ ವಿನಾಶಮೇವಾಪೀತೋ ಭವತೀತಿ, ತದೇವೇಹಾಪ್ಯಾಪನ್ನಮ್ । ನೈಷ ದೋಷಃ, ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಕಾರ್ಯಯೋಃ ಶರೀರಸಂಬಂಧಿನೋಃ ಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯಯೋಃ ಪ್ರತಿಷೇಧಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ — ಅಶರೀರಂ ನ ಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯೇ ಸ್ಪೃಶತ ಇತಿ । ಆಗಮಾಪಾಯಿನೋರ್ಹಿ ಸ್ಪರ್ಶಶಬ್ದೋ ದೃಷ್ಟಃ — ಯಥಾ ಶೀತಸ್ಪರ್ಶ ಉಷ್ಣಸ್ಪರ್ಶ ಇತಿ, ನ ತ್ವಗ್ನೇರುಷ್ಣಪ್ರಕಾಶಯೋಃ ಸ್ವಭಾವಭೂತಯೋರಗ್ನಿನಾ ಸ್ಪರ್ಶ ಇತಿ ಭವತಿ ; ತಥಾ ಅಗ್ನೇಃ ಸವಿತುರ್ವಾ ಉಷ್ಣಪ್ರಕಾಶವತ್ ಸ್ವರೂಪಭೂತಸ್ಯ ಆನಂದಸ್ಯ ಪ್ರಿಯಸ್ಯಾಪಿ ನೇಹ ಪ್ರತಿಷೇಧಃ, ‘ವಿಜ್ಞಾನಮಾನಂದಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೨೮) ‘ಆನಂದೋ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ತೈ. ಉ. ೩ । ೬ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ । ಇಹಾಪಿ ಭೂಮೈವ ಸುಖಮಿತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ನನು ಭೂಮ್ನಃ ಪ್ರಿಯಸ್ಯ ಏಕತ್ವೇ ಅಸಂವೇದ್ಯತ್ವಾತ್ ಸ್ವರೂಪೇಣೈವ ವಾ ನಿತ್ಯಸಂವೇದ್ಯತ್ವಾತ್ ನಿರ್ವಿಶೇಷತೇತಿ ನ ಇಂದ್ರಸ್ಯ ತದಿಷ್ಟಮ್ , ‘ನಾಹ ಖಲ್ವಯಂ ಸಂಪ್ರತ್ಯಾತ್ಮಾನಂ ಜಾನಾತ್ಯಯಮಹಮಸ್ಮೀತಿ ನೋ ಏವೇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ವಿನಾಶಮೇವಾಪೀತೋ ಭವತಿ ನಾಹಮತ್ರ ಭೋಗ್ಯಂ ಪಶ್ಯಾಮಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೧೧ । ೨) ಇತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ತದ್ಧಿ ಇಂದ್ರಸ್ಯೇಷ್ಟಮ್ — ಯದ್ಭೂತಾನಿ ಚ ಆತ್ಮಾನಂ ಚ ಜಾನಾತಿ, ನ ಚ ಅಪ್ರಿಯಂ ಕಿಂಚಿದ್ವೇತ್ತಿ, ಸ ಸರ್ವಾಂಶ್ಚ ಲೋಕಾನಾಪ್ನೋತಿ ಸರ್ವಾಂಶ್ಚ ಕಾಮಾನ್ ಯೇನ ಜ್ಞಾನೇನ । ಸತ್ಯಮೇತದಿಷ್ಟಮಿಂದ್ರಸ್ಯ — ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಮತ್ತೋಽನ್ಯಾನಿ, ಲೋಕಾಃ ಕಾಮಾಶ್ಚ ಸರ್ವೇ ಮತ್ತೋ ಅನ್ಯೇ, ಅಹಮೇಷಾಂ ಸ್ವಾಮೀತಿ । ನ ತ್ವೇತದಿಂದ್ರಸ್ಯ ಹಿತಮ್ । ಹಿತಂ ಚ ಇಂದ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಜಾಪತಿನಾ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ವ್ಯೋಮವದಶರೀರಾತ್ಮತಯಾ ಸರ್ವಭೂತಲೋಕಕಾಮಾತ್ಮತ್ವೋಪಗಮೇನ ಯಾ ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ, ತದ್ಧಿತಮಿಂದ್ರಾಯ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರಜಾಪತಿನಾ ಅಭಿಪ್ರೇತಮ್ । ನ ತು ರಾಜ್ಞೋ ರಾಜ್ಯಾಪ್ತಿವದನ್ಯತ್ವೇನ । ತತ್ರೈವಂ ಸತಿ ಕಂ ಕೇನ ವಿಜಾನೀಯಾದಾತ್ಮೈಕತ್ವೇ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನ್ಯಯಮಹಮಸ್ಮೀತಿ । ನನ್ವಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷೇ ‘ಸ್ತ್ರೀಭಿರ್ವಾ ಯಾನೈರ್ವಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧೨ । ೩) ‘ಸ ಯದಿ ಪಿತೃಲೋಕಕಾಮಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೨ । ೧) ‘ಸ ಏಕಧಾ ಭವತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೬ । ೨) ಇತ್ಯಾದ್ಯೈಶ್ವರ್ಯಶ್ರುತಯೋಽನುಪಪನ್ನಾಃ ; ನ, ಸರ್ವಾತ್ಮನಃ ಸರ್ವಫಲಸಂಬಂಧೋಪಪತ್ತೇರವಿರೋಧಾತ್ — ಮೃದ ಇವ ಸರ್ವಘಟಕರಕಕುಂಡಾದ್ಯಾಪ್ತಿಃ । ನನು ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವೇ ದುಃಖಸಂಬಂಧೋಽಪಿ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇತ್ , ನ, ದುಃಖಸ್ಯಾಪ್ಯಾತ್ಮತ್ವೋಪಗಮಾದವಿರೋಧಃ । ಆತ್ಮನ್ಯವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪನಾನಿಮಿತ್ತಾನಿ ದುಃಖಾನಿ — ರಜ್ಜ್ವಾಮಿವ ಸರ್ಪಾದಿಕಲ್ಪನಾನಿಮಿತ್ತಾನಿ । ಸಾ ಚ ಅವಿದ್ಯಾ ಅಶರೀರಾತ್ಮೈಕತ್ವಸ್ವರೂಪದರ್ಶನೇನ ದುಃಖನಿಮಿತ್ತಾ ಉಚ್ಛಿನ್ನೇತಿ ದುಃಖಸಂಬಂಧಾಶಂಕಾ ನ ಸಂಭವತಿ । ಶುದ್ಧಸತ್ತ್ವಸಂಕಲ್ಪನಿಮಿತ್ತಾನಾಂ ತು ಕಾಮಾನಾಮ್ ಈಶ್ವರದೇಹಸಂಬಂಧಃ ಸರ್ವಭೂತೇಷು ಮಾನಸಾನಾಮ್ । ಪರ ಏವ ಸರ್ವಸತ್ತ್ವೋಪಾಧಿದ್ವಾರೇಣ ಭೋಕ್ತೇತಿ ಸರ್ವಾವಿದ್ಯಾಕೃತಸಂವ್ಯವಹಾರಾಣಾಂ ಪರ ಏವ ಆತ್ಮಾ ಆಸ್ಪದಂ ನಾನ್ಯೋಽಸ್ತೀತಿ ವೇದಾಂತಸಿದ್ಧಾಂತಃ ॥

‘ಯ ಏಷೋಽಕ್ಷಿಣಿ ಪುರುಷೋ ದೃಶ್ಯತೇ’ ಇತಿ ಚ್ಛಾಯಾಪುರುಷ ಏವ ಪ್ರಜಾಪತಿನಾ ಉಕ್ತಃ, ಸ್ವಪ್ನಸುಷುಪ್ತಯೋಶ್ಚ ಅನ್ಯ ಏವ, ನ ಪರೋಽಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಲಕ್ಷಣಃ, ವಿರೋಧಾತ್ ಇತಿ ಕೇಚಿನ್ಮನ್ಯಂತೇ । ಛಾಯಾದ್ಯಾತ್ಮನಾಂ ಚ ಉಪದೇಶೇ ಪ್ರಯೋಜನಮಾಚಕ್ಷತೇ । ಆದಾವೇವ ಉಚ್ಯಮಾನೇ ಕಿಲ ದುರ್ವಿಜ್ಞೇಯತ್ವಾತ್ಪರಸ್ಯ ಆತ್ಮನಃ ಅತ್ಯಂತಬಾಹ್ಯವಿಷಯಾಸಕ್ತಚೇತಸಃ ಅತ್ಯಂತಸೂಕ್ಷ್ಮವಸ್ತುಶ್ರವಣೇ ವ್ಯಾಮೋಹೋ ಮಾ ಭೂದಿತಿ । ಯಥಾ ಕಿಲ ದ್ವಿತೀಯಾಯಾಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ಚಂದ್ರಂ ದಿದರ್ಶಯಿಷುಃ ವೃಕ್ಷಂ ಕಂಚಿತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಾದೌ ದರ್ಶಯತಿ — ಪಶ್ಯ ಅಮುಮೇಷ ಚಂದ್ರ ಇತಿ, ತತೋಽನ್ಯಂ ತತೋಽಪ್ಯನ್ಯಂ ಗಿರಿಮೂರ್ಧಾನಂ ಚ ಚಂದ್ರಸಮೀಪಸ್ಥಮ್ — ಏಷ ಚಂದ್ರ ಇತಿ, ತತೋಽಸೌ ಚಂದ್ರಂ ಪಶ್ಯತಿ, ಏವಮೇತತ್ ‘ಯ ಏಷೋಽಕ್ಷಿಣಿ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರಜಾಪತಿನಾ ತ್ರಿಭಿಃ ಪರ್ಯಾಯೈಃ, ನ ಪರ ಇತಿ । ಚತುರ್ಥೇ ತು ಪರ್ಯಾಯೇ ದೇಹಾನ್ಮರ್ತ್ಯಾತ್ಸಮುತ್ಥಾಯ ಅಶರೀರತಾಮಾಪನ್ನೋ ಜ್ಯೋತಿಃಸ್ವರೂಪಮ್ । ಯಸ್ಮಿನ್ನುತ್ತಮಪುರುಷೇ ಸ್ತ್ರಯಾದಿಭಿರ್ಜಕ್ಷತ್ಕ್ರೀಡನ್ ರಮಮಾಣೋ ಭವತಿ, ಸ ಉತ್ತಮಃ ಪುರುಷಃ ಪರ ಉಕ್ತ ಇತಿ ಚ ಆಹುಃ । ಸತ್ಯಮ್ , ರಮಣೀಯಾ ತಾವದಿಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾ ಶ್ರೋತುಮ್ । ನ ತು ಅರ್ಥೋಽಸ್ಯ ಗ್ರಂಥಸ್ಯ ಏವಂ ಸಂಭವತಿ । ಕಥಮ್ ? ‘ಅಕ್ಷಿಣಿ ಪುರುಷೋ ದೃಶ್ಯತೇ’ ಇತ್ಯುಪನ್ಯಸ್ಯ ಶಿಷ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ಛಾಯಾತ್ಮನಿ ಗೃಹೀತೇ ತಯೋಸ್ತದ್ವಿಪರೀತಗ್ರಹಣಂ ಮತ್ವಾ ತದಪನಯಾಯ ಉದಶರಾವೋಪನ್ಯಾಸಃ ‘ಕಿಂ ಪಶ್ಯಥಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೮ । ೧) ಇತಿ ಚ ಪ್ರಶ್ನಃ ಸಾಧ್ವಲಂಕಾರೋಪದೇಶಶ್ಚ ಅನರ್ಥಕಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಯದಿ ಛಾಯಾತ್ಮೈವ ಪ್ರಜಾಪತಿನಾ ‘ಅಕ್ಷಿಣಿ ದೃಶ್ಯತೇ’ ಇತ್ಯುಪದಿಷ್ಟಃ । ಕಿಂಚ ಯದಿ ಸ್ವಯಮುಪದಿಷ್ಟ ಇತಿ ಗ್ರಹಣಸ್ಯಾಪ್ಯಪನಯನಕಾರಣಂ ವಕ್ತವ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಸ್ವಪ್ನಸುಷುಪ್ತಾತ್ಮಗ್ರಹಣಯೋರಪಿ ತದಪನಯಕಾರಣಂ ಚ ಸ್ವಯಂ ಬ್ರೂಯಾತ್ । ನ ಚ ಉಕ್ತಮ್ । ತೇನ ಮನ್ಯಾಮಹೇ ನ ಅಕ್ಷಿಣಿ ಚ್ಛಾಯಾತ್ಮಾ ಪ್ರಜಾಪತಿನಾ ಉಪದಿಷ್ಟಃ । ಕಿಂ ಚಾನ್ಯತ್ , ಅಕ್ಷಿಣಿ ದ್ರಷ್ಟಾ ಚೇತ್ ‘ದೃಶ್ಯತೇ’ ಇತ್ಯುಪದಿಷ್ಟಃ ಸ್ಯಾತ್ , ತತ ಇದಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ‘ಏತಂ ತ್ವೇವ ತೇ’ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಸ್ವಪ್ನೇಽಪಿ ದ್ರಷ್ಟುರೇವೋಪದೇಶಃ । ಸ್ವಪ್ನೇ ನ ದ್ರಷ್ಟೋಪದಿಷ್ಟ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ, ‘ಅಪಿ ರೋದಿತೀವ’ ‘ಅಪ್ರಿಯವೇತ್ತೇವ’ ಇತ್ಯುಪದೇಶಾತ್ । ನ ಚ ದ್ರಷ್ಟುರನ್ಯಃ ಕಶ್ಚಿತ್ಸ್ವಪ್ನೇ ಮಹೀಯಮಾನಶ್ಚರತಿ । ‘ಅತ್ರಾಯಂ ಪುರುಷಃ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೯) ಇತಿ ನ್ಯಾಯತಃ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಸ್ವಪ್ನೇ ಸಧೀರ್ಭವತಿ, ತಥಾಪಿ ನ ಧೀಃ ಸ್ವಪ್ನಭೋಗೋಪಲಬ್ಧಿಂ ಪ್ರತಿ ಕರಣತ್ವಂ ಭಜತೇ । ಕಿಂ ತರ್ಹಿ, ಪಟಚಿತ್ರವಜ್ಜಾಗ್ರದ್ವಾಸನಾಶ್ರಯಾ ದೃಶ್ಯೈವ ಧೀರ್ಭವತೀತಿ ನ ದ್ರಷ್ಟುಃ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್ವಬಾಧಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಕಿಂಚಾನ್ಯತ್ , ಜಾಗ್ರತ್ಸ್ವಪ್ನಯೋರ್ಭೂತಾನಿ ಚ ಆತ್ಮಾನಂ ಚ ಜಾನಾತಿ — ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನ್ಯಯಮಹಮಸ್ಮೀತಿ । ಪ್ರಾಪ್ತೌ ಸತ್ಯಾಂ ಪ್ರತಿಷೇಧೋ ಯುಕ್ತಃ ಸ್ಯಾತ್ — ನಾಹ ಖಲ್ವಯಮಿತ್ಯಾದಿ । ತಥಾ ಚೇತನಸ್ಯೈವ ಅವಿದ್ಯಾನಿಮಿತ್ತಯೋಃ ಸಶರೀರತ್ವೇ ಸತಿ ಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯಯೋರಪಹತಿರ್ನಾಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ತಸ್ಯೈವಾಶರೀರಸ್ಯ ಸತೋ ವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಸತ್ಯಾಂ ಸಶರೀರತ್ವೇ ಪ್ರಾಪ್ತಯೋಃ ಪ್ರತಿಷೇಧೋ ಯುಕ್ತಃ ‘ಅಶರೀರಂ ವಾವ ಸಂತಂ ನ ಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯೇ ಸ್ಪೃಶತಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧೨ । ೧) ಇತಿ । ಏಕಶ್ಚಾತ್ಮಾ ಸ್ವಪ್ನಬುದ್ವಾಂತಯೋರ್ಮಹಾಮತ್ಸ್ಯವದಸಂಗಃ ಸಂಚರತೀತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಯಚ್ಚೋಕ್ತಂ ಸಂಪ್ರಸಾದಃ ಶರೀರಾತ್ಸಮುತ್ಥಾಯ ಯಸ್ಮಿನ್‌ಸ್ತ್ರ್ಯಾದಿಭಿಃ ರಮಮಾಣೋ ಭವತಿ ಸೋಽನ್ಯಃ ಸಂಪ್ರಸಾದಾದಧಿಕರಣನಿರ್ದಿಷ್ಟ ಉತ್ತಮಃ ಪುರುಷ ಇತಿ, ತದಪ್ಯಸತ್ । ಚತುರ್ಥೇಽಪಿ ಪರ್ಯಾಯೇ ‘ಏತಂ ತ್ವೇವ ತೇ’ ಇತಿ ವಚನಾತ್ । ಯದಿ ತತೋಽನ್ಯೋಽಭಿಪ್ರೇತಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಪೂರ್ವವತ್ ‘ಏತಂ ತ್ವೇವ ತೇ’ ಇತಿ ನ ಬ್ರೂಯಾನ್ಮೃಷಾ ಪ್ರಜಾಪತಿಃ । ಕಿಂಚಾನ್ಯತ್ , ತೇಜೋಬನ್ನಾದೀನಾಂ ಸ್ರಷ್ಟುಃ ಸತಃ ಸ್ವವಿಕಾರದೇಹಶುಂಗೇ ಪ್ರವೇಶಂ ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ ಪ್ರವಿಷ್ಟಾಯ ಪುನಃ ತತ್ತ್ವಮಸೀತ್ಯುಪದೇಶಃ ಮೃಷಾ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ತಸ್ಮಿಂಸ್ತ್ವಂ ಸ್ತ್ರ್ಯಾದಿಭಿಃ ರಂತಾ ಭವಿಷ್ಯಸೀತಿ ಯುಕ್ತ ಉಪದೇಶೋಽಭವಿಷ್ಯತ್ ಯದಿ ಸಂಪ್ರಸಾದಾದನ್ಯ ಉತ್ತಮಃ ಪುರುಷೋ ಭವೇತ್ । ತಥಾ ಭೂಮ್ನಿ ‘ಅಹಮೇವ’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೫ । ೨) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ಯ ‘ಆತ್ಮೈವೇದಂ ಸರ್ವಮ್’ ಇತಿ ನೋಪಸಮಹರಿಷ್ಯತ್ , ಯದಿ ಭೂಮಾ ಜೀವಾದನ್ಯೋಽಭವಿಷ್ಯತ್ , ‘ನಾನ್ಯೋಽತೋಽಸ್ತಿ ದ್ರಷ್ಟಾ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೭ । ೨೩) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಂತರಾಚ್ಚ । ಸರ್ವಶ್ರುತಿಷು ಚ ಪರಸ್ಮಿನ್ನಾತ್ಮಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗೋ ನಾಭವಿಷ್ಯತ್ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ ಚೇತ್ಸರ್ವಜಂತೂನಾಂ ಪರ ಆತ್ಮಾ ನ ಭವೇತ್ । ತಸ್ಮಾದೇಕ ಏವ ಆತ್ಮಾ ಪ್ರಕರಣೀ ಸಿದ್ಧಃ ॥

ನ ಚ ಆತ್ಮನಃ ಸಂಸಾರಿತ್ವಮ್ , ಅವಿದ್ಯಾಧ್ಯಸ್ತತ್ವಾದಾತ್ಮನಿ ಸಂಸಾರಸ್ಯ । ನ ಹಿ ರಜ್ಜುಶುಕ್ತಿಕಾಗಗನಾದಿಷು ಸರ್ಪರಜತಮಲಾದೀನಿ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಾಧ್ಯಸ್ತಾನಿ ತೇಷಾಂ ಭವಂತೀತಿ । ಏತೇನ ಸಶರೀರಸ್ಯ ಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯಯೋರಪಹತಿರ್ನಾಸ್ತೀತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ಯಚ್ಚ ಸ್ಥಿತಮಪ್ರಿಯವೇತ್ತೇವೇತಿ ನಾಪ್ರಿಯವೇತ್ತೈವೇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಏವಂ ಚ ಸತಿ ಸರ್ವಪರ್ಯಾಯೇಷು ‘ಏತದಮೃತಮಭಯಮೇತದ್ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತಿ ಪ್ರಜಾಪತೇರ್ವಚನಮ್ , ಯದಿ ವಾ ಪ್ರಜಾಪತಿಚ್ಛದ್ಮರೂಪಾಯಾಃ ಶ್ರುತೇರ್ವಚನಮ್ , ಸತ್ಯಮೇವ ಭವೇತ್ । ನ ಚ ತತ್ಕುತರ್ಕಬುದ್ಧ್ಯಾ ಮೃಷಾ ಕರ್ತುಂ ಯುಕ್ತಮ್ , ತತೋ ಗುರುತರಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಸ್ಯಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ನನು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ದುಃಖಾದ್ಯಪ್ರಿಯವೇತ್ತೃತ್ವಮವ್ಯಭಿಚಾರ್ಯನುಭೂಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ, ಜರಾದಿರಹಿತೋ ಜೀರ್ಣೋಽಹಂ ಜಾತೋಽಹಮಾಯುಷ್ಮಾನ್ಗೌರಃ ಕೃಷ್ಣೋ ಮೃತಃ — ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಭವವತ್ತದುಪಪತ್ತೇಃ । ಸರ್ವಮಪ್ಯೇತತ್ಸತ್ಯಮಿತಿ ಚೇತ್ , ಅಸ್ತ್ಯೇವೈತದೇವಂ ದುರವಗಮಮ್ , ಯೇನ ದೇವರಾಜೋಽಪ್ಯುದಶರಾವಾದಿದರ್ಶಿತಾವಿನಾಶಯುಕ್ತಿರಪಿ ಮುಮೋಹೈವಾತ್ರ ‘ವಿನಾಶಮೇವಾಪೀತೋ ಭವತಿ’ ಇತಿ । ತಥಾ ವಿರೋಚನೋ ಮಹಾಪ್ರಾಜ್ಞಃ ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯೋಽಪಿ ದೇಹಮಾತ್ರಾತ್ಮದರ್ಶನೋ ಬಭೂವ । ತಥಾ ಇಂದ್ರಸ್ಯ ಆತ್ಮವಿನಾಶಭಯಸಾಗರೇ ಏವ ವೈನಾಶಿಕಾ ನ್ಯಮಜ್ಜನ್ । ತಥಾ ಸಾಂಖ್ಯಾ ದ್ರಷ್ಟಾರಂ ದೇಹಾದಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತಮವಗಮ್ಯಾಪಿ ತ್ಯಕ್ತಾಗಮಪ್ರಮಾಣತ್ವಾತ್ ಮೃತ್ಯುವಿಷಯೇ ಏವ ಅನ್ಯತ್ವದರ್ಶನೇ ತಸ್ಥುಃ । ತಥಾ ಅನ್ಯೇ ಕಾಣಾದಾದಿದರ್ಶನಾಃ ಕಷಾಯರಕ್ತಮಿವ ಕ್ಷಾರಾದಿಭಿರ್ವಸ್ತ್ರಂ ನವಭಿರಾತ್ಮಗುಣೈರ್ಯುಕ್ತಮಾತ್ಮದ್ರವ್ಯಂ ವಿಶೋಧಯಿತುಂ ಪ್ರವೃತ್ತಾಃ । ತಥಾ ಅನ್ಯೇ ಕರ್ಮಿಣೋ ಬಾಹ್ಯವಿಷಯಾಪಹೃತಚೇತಸಃ ವೇದಪ್ರಮಾಣಾ ಅಪಿ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯಮಾತ್ಮೈಕತ್ವಂ ಸವಿನಾಶಮಿವ ಇಂದ್ರವನ್ಮನ್ಯಮಾನಾ ಘಟೀಯನ್‍ತ್ರವತ್ ಆರೋಹಾವರೋಹಪ್ರಕಾರೈರನಿಶಂ ಬಂಭ್ರಮಂತಿ ; ಕಿಮನ್ಯೇ ಕ್ಷುದ್ರಜಂತವೋ ವಿವೇಕಹೀನಾಃ ಸ್ವಭಾವತ ಏವ ಬಹಿರ್ವಿಷಯಾಪಹೃತಚೇತಸಃ । ತಸ್ಮಾದಿದಂ ತ್ಯಕ್ತಸರ್ವಬಾಹ್ಯೈಷಣೈಃ ಅನನ್ಯಶರಣೈಃ ಪರಮಹಂಸಪರಿವ್ರಾಜಕೈಃ ಅತ್ಯಾಶ್ರಮಿಭಿರ್ವೇದಾಂತವಿಜ್ಞಾನಪರೈರೇವ ವೇದನೀಯಂ ಪೂಜ್ಯತಮೈಃ ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯಂ ಚ ಇಮಂ ಸಂಪ್ರದಾಯಮನುಸರದ್ಭಿಃ ಉಪನಿಬದ್ಧಂ ಪ್ರಕರಣಚತುಷ್ಟಯೇನ । ತಥಾ ಅನುಶಾಸತಿ ಅದ್ಯಾಪಿ ‘ತ ಏವ ನಾನ್ಯೇ’ ಇತಿ ॥

ತತ್ರ ಅಶರೀರಸ್ಯ ಸಂಪ್ರಸಾದಸ್ಯ ಅವಿದ್ಯಯಾ ಶರೀರೇಣಾವಿಶೇಷತಾಂ ಸಶರೀರತಾಮೇವ ಸಂಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ಶರೀರಾತ್ಸಮುತ್ಥಾಯ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣ ಯಥಾ ಅಭಿನಿಷ್ಪತ್ತಿಃ, ತಥಾ ವಕ್ತವ್ಯೇತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತ ಉಚ್ಯತೇ — ಅಶರೀರೋ ವಾಯುಃ ಅವಿದ್ಯಮಾನಂ ಶಿರಃಪಾಣ್ಯಾದಿಮಚ್ಛರೀರಮಸ್ಯೇತ್ಯಶರೀರಃ । ಕಿಂ ಚ ಅಭ್ರಂ ವಿದ್ಯುತ್ಸ್ತನಯಿತ್ನುರಿತ್ಯೇತಾನಿ ಚ ಅಶರೀರಾಣಿ । ತತ್ ತತ್ರೈವಂ ಸತಿ ವರ್ಷಾದಿಪ್ರಯೋಜನಾವಸಾನೇ ಯಥಾ, ಅಮುಷ್ಮಾದಿತಿ ಭೂಮಿಷ್ಠಾ ಶ್ರುತಿಃ ದ್ಯುಲೋಕಸಂಬಂಧಿನಮಾಕಾಶದೇಶಂ ವ್ಯಪದಿಶತಿ, ಏತಾನಿ ಯಥೋಕ್ತಾನ್ಯಾಕಾಶಸಮಾನರೂಪತಾಮಾಪನ್ನಾನಿ ಸ್ವೇನ ವಾಯ್ವಾದಿರೂಪೇಣಾಗೃಹ್ಯಮಾಣಾನಿ ಆಕಾಶಾಖ್ಯತಾಂ ಗತಾನಿ — ಯಥಾ ಸಂಪ್ರಸಾದಃ ಅವಿದ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಶರೀರಾತ್ಮಭಾವಮೇವ ಆಪನ್ನಃ, ತಾನಿ ಚ ತಥಾಭೂತಾನ್ಯಮುಷ್ಮಾತ್ ದ್ಯುಲೋಕಸಂಬಂಧಿನ ಆಕಾಶದೇಶಾತ್ಸಮುತ್ತಿಷ್ಟಂತಿ ವರ್ಷಣಾದಿಪ್ರಯೋಜನಾಭಿನಿರ್ವೃತ್ತಯೇ । ಕಥಮ್ ? ಶಿಶಿರಾಪಾಯೇ ಸಾವಿತ್ರಂ ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿಃ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಂ ಗ್ರೈಷ್ಮಕಮುಪಸಂಪದ್ಯ ಸಾವಿತ್ರಮಭಿತಾಪಂ ಪ್ರಾಪ್ಯೇತ್ಯಥಃ । ಆದಿತ್ಯಾಭಿತಾಪೇನ ಪೃಥಗ್ಭಾವಮಾಪಾದಿತಾಃ ಸಂತಃ ಸ್ವೇನ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣ ಪುರೋವಾತಾದಿವಾಯುರೂಪೇಣ ಸ್ತಿಮಿತಭಾವಂ ಹಿತ್ವಾ ಅಭ್ರಮಪಿ ಭೂಮಿಪರ್ವತಹಸ್ತ್ಯಾದಿರೂಪೇಣ ವಿದ್ಯುದಪಿ ಸ್ವೇನ ಜ್ಯೋತಿರ್ಲತಾದಿಚಪಲರೂಪೇಣ ಸ್ತನಯಿತ್ನುರಪಿ ಸ್ವೇನ ಗರ್ಜಿತಾಶನಿರೂಪೇಣೇತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾವೃಡಾಗಮೇ ಸ್ವೇನ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯಂತೇ ॥

ಯಥಾ ಅಯಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೋ ವಾಯ್ವಾದೀನಾಮಾಕಾಶಾದಿಸಾಮ್ಯಗಮನವದವಿದ್ಯಯಾ ಸಂಸಾರಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಶರೀರಸಾಮ್ಯಮಾಪನ್ನಃ ಅಹಮಮುಷ್ಯ ಪುತ್ರೋ ಜಾತೋ ಜೀರ್ಣೋ ಮರಿಷ್ಯೇ — ಇತ್ಯೇವಂಪ್ರಕಾರಂ ಪ್ರಜಾಪತಿನೇವ ಮಘವಾನ್ ಯಥೋಕ್ತೇನ ಕ್ರಮೇಣ ನಾಸಿ ತ್ವಂ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಧರ್ಮಾ ತತ್ತ್ವಮಸೀತಿ ಪ್ರತಿಬೋಧಿತಃ ಸನ್ ಸ ಏಷ ಸಂಪ್ರಸಾದೋ ಜೀವೋಽಸ್ಮಾಚ್ಛರೀರಾದಾಕಾಶಾದಿವ ವಾಯ್ವಾದಯಃ ಸಮುತ್ಥಾಯ ದೇಹಾದಿವಿಲಕ್ಷಣಮಾತ್ಮನೋ ರೂಪಮವಗಮ್ಯ ದೇಹಾತ್ಮಭಾವನಾಂ ಹಿತ್ವೇತ್ಯೇತತ್ , ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣ ಸದಾತ್ಮನೈವಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತ ಇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ ಪುರಸ್ತಾತ್ । ಸ ಯೇನ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣ ಸಂಪ್ರಸಾದೋಽಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ — ಪ್ರಾಕ್ಪ್ರತಿಬೋಧಾತ್ ತದ್ಭ್ರಾಂತಿನಿಮಿತ್ತಾತ್ಸರ್ಪೋ ಭವತಿ ಯಥಾ ರಜ್ಜುಃ, ಪಶ್ಚಾತ್ಕೃತಪ್ರಕಾಶಾ ರಜ್ಜ್ವಾತ್ಮನಾ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ, ಏವಂ ಚ ಸ ಉತ್ತಮಪುರುಷಃ ಉತ್ತಮಶ್ಚಾಸೌ ಪುರುಷಶ್ಚೇತ್ಯುತ್ತಮಪುರುಷಃ ಸ ಏವ ಉತ್ತಮಪುರುಷಃ । ಅಕ್ಷಿಸ್ವಪ್ನಪುರುಷೌ ವ್ಯಕ್ತೌ ಅವ್ಯಕ್ತಶ್ಚ ಸುಷುಪ್ತಃ ಸಮಸ್ತಃ ಸಂಪ್ರಸನ್ನಃ ಅಶರೀರಶ್ಚ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣೇತಿ । ಏಷಾಮೇವ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾವಸ್ಥಿತಃ ಕ್ಷರಾಕ್ಷರೌ ವ್ಯಾಕೃತಾವ್ಯಾಕೃತಾವಪೇಕ್ಷ್ಯ ಉತ್ತಮಪುರುಷಃ ; ಕೃತನಿರ್ವಚನೋ ಹಿ ಅಯಂ ಗೀತಾಸು । ಸಃ ಸಂಪ್ರಸಾದಃ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣ ತತ್ರ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಸ್ವಸ್ಥತಯಾ ಸರ್ವಾತ್ಮಭೂತಃ ಪರ್ಯೇತಿ ಕ್ವಚಿದಿಂದ್ರಾದ್ಯಾತ್ಮನಾ ಜಕ್ಷತ್ ಹಸನ್ ಭಕ್ಷಯನ್ ವಾ ಭಕ್ಷ್ಯಾನ್ ಉಚ್ಚಾವಚಾನ್ ಈಪ್ಸಿತಾನ್ ಕ್ವಚಿನ್ಮನೋಮಾತ್ರೈಃ ಸಂಕಲ್ಪಾದೇವ ಸಮುತ್ಥಿತೈರ್ಬ್ರಾಹ್ಮಲೌಕಿಕೈರ್ವಾ ಕ್ರೀಡನ್ ಸ್ತ್ರ್ಯಾದಿಭಿಃ ರಮಮಾಣಶ್ಚ ಮನಸೈವ, ನೋಪಜನಮ್ , ಸ್ತ್ರೀಪುಂಸಯೋರನ್ಯೋನ್ಯೋಪಗಮೇನ ಜಾಯತ ಇತ್ಯುಪಜನಮ್ ಆತ್ಮಭಾವೇನ ವಾ ಆತ್ಮಸಾಮೀಪ್ಯೇನ ಜಾಯತ ಇತ್ಯುಪಜನಮಿದಂ ಶರೀರಮ್ , ತನ್ನ ಸ್ಮರನ್ । ತತ್ಸ್ಮರಣೇ ಹಿ ದುಃಖಮೇವ ಸ್ಯಾತ್ , ದುಃಖಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ ತಸ್ಯ । ನನ್ವನುಭೂತಂ ಚೇತ್ ನ ಸ್ಮರೇತ್ ಅಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಮುಕ್ತಸ್ಯ ; ನೈಷ ದೋಷಃ । ಯೇನ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಾದಿನಾ ಜನಿತಮ್ ತಚ್ಚ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಾದಿ ವಿದ್ಯಯಾ ಉಚ್ಛೇದಿತಮ್ , ಅತಸ್ತನ್ನಾನುಭೂತಮೇವೇತಿ ನ ತದಸ್ಮರಣೇ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಹಾನಿಃ । ನ ಹಿ ಉನ್ಮತ್ತೇನ ಗ್ರಹಗೃಹೀತೇನ ವಾ ಯದನುಭೂತಂ ತದುನ್ಮಾದಾದ್ಯಪಗಮೇಽಪಿ ಸ್ಮರ್ತವ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ ; ತಥೇಹಾಪಿ ಸಂಸಾರಿಭಿರವಿದ್ಯಾದೋಷವದ್ಭಿಃ ಯದನುಭೂಯತೇ ತತ್ಸರ್ವಾತ್ಮಾನಮಶರೀರಂ ನ ಸ್ಪೃಶತಿ, ಅವಿದ್ಯಾನಿಮಿತ್ತಾಭಾವಾತ್ । ಯೇ ತು ಉಚ್ಛಿನ್ನದೋಷೈರ್ಮೃದಿತಕಷಾಯೈಃ ಮಾನಸಾಃ ಸತ್ಯಾಃ ಕಾಮಾ ಅನೃತಾಪಿಧಾನಾ ಅನುಭೂಯಂತೇ ವಿದ್ಯಾಭಿವ್ಯಂಗ್ಯತ್ವಾತ್ , ತ ಏವ ಮುಕ್ತೇನ ಸರ್ವಾತ್ಮಭೂತೇನ ಸಂಬಧ್ಯಂತ ಇತಿ ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ತುತಯೇ ನಿರ್ದಿಶ್ಯಂತೇ ; ಅತಃ ಸಾಧ್ವೇತದ್ವಿಶಿನಷ್ಟಿ — ‘ಯ ಏತೇ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧೨ । ೫) ಇತಿ । ಯತ್ರ ಕ್ವಚನ ಭವಂತೋಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಹಿ ತೇ ಲೋಕೇ ಭವಂತೀತಿ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಚ್ಯಂತೇ ॥

ನನು ಕಥಮೇಕಃ ಸನ್ ನಾನ್ಯತ್ಪಶ್ಯತಿ ನಾನ್ಯಚ್ಛೃಣೋತಿ ನಾನ್ಯದ್ವಿಜಾನಾತಿ ಸ ಭೂಮಾ ಕಾಮಾಂಶ್ಚ ಬ್ರಾಹ್ಮಲೌಕಿಕಾನ್ಪಶ್ಯನ್ರಮತೇ ಇತಿ ಚ ವಿರುದ್ಧಮ್ , ಯಥಾ ಏಕೋ ಯಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಕ್ಷಣೇ ಪಶ್ಯತಿ ಸ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಕ್ಷಣೇ ನ ಪಶ್ಯತಿ ಚ ಇತಿ । ನೈಷ ದೋಷಃ, ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ಪರಿಹೃತತ್ವಾತ್ । ದ್ರಷ್ಟುರ್ದೃಷ್ಟೇರವಿಪರಿಲೋಪಾತ್ಪಶ್ಯನ್ನೇವ ಭವತಿ ; ದ್ರಷ್ಟುರನ್ಯತ್ವೇನ ಕಾಮಾನಾಮಭಾವಾನ್ನ ಪಶ್ಯತಿ ಚ ಇತಿ । ಯದ್ಯಪಿ ಸುಷುಪ್ತೇ ತದುಕ್ತಮ್ , ಮುಕ್ತಸ್ಯಾಪಿ ಸರ್ವೈಕತ್ವಾತ್ಸಮಾನೋ ದ್ವಿತೀಯಾಭಾವಃ । ‘ಕೇನ ಕಂ ಪಶ್ಯೇತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೧೪) ಇತಿ ಚ ಉಕ್ತಮೇವ । ಅಶರೀರಸ್ವರೂಪೋಽಪಹತಪಾಪ್ಮಾದಿಲಕ್ಷಣಃ ಸನ್ ಕಥಮೇಷ ಪುರುಷೋಽಕ್ಷಿಣಿ ದೃಶ್ಯತ ಇತ್ಯುಕ್ತಃ ಪ್ರಜಾಪತಿನಾ ? ತತ್ರ ಯಥಾ ಅಸಾವಕ್ಷಿಣಿ ಸಾಕ್ಷಾದ್ದೃಶ್ಯತೇ ತದ್ವಕ್ತವ್ಯಮಿತೀದಮಾರಭ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಕೋ ಹೇತುರಕ್ಷಿಣಿ ದರ್ಶನೇ ಇತಿ, ಆಹ — ಸ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ ಯಥಾ ಪ್ರಯೋಗ್ಯಃ, ಪ್ರಯೋಗ್ಯಪರೋ ವಾ ಸ-ಶಬ್ದಃ, ಪ್ರಯುಜ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರಯೋಗಃ, ಅಶ್ವೋ ಬಲೀವರ್ದೋ ವಾ ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಆಚರತ್ಯನೇನೇತ್ಯಾಚರಣಃ ರಥಃ ಅನೋ ವಾ ತಸ್ಮಿನ್ನಾಚರಣೇ ಯುಕ್ತಃ ತದಾಕರ್ಷಣಾಯ, ಏವಮಸ್ಮಿಂಛರೀರೇ ರಥಸ್ಥಾನೀಯೇ ಪ್ರಾಣಃ ಪಂಚವೃತ್ತಿರಿಂದ್ರಿಯಮನೋಬುದ್ಧಿಸಂಯುಕ್ತಃ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮಾ ವಿಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತಿದ್ವಯಸಂಮೂರ್ಛಿತಾತ್ಮಾ ಯುಕ್ತಃ ಸ್ವಕರ್ಮಫಲೋಪಭೋಗನಿಮಿತ್ತಂ ನಿಯುಕ್ತಃ, ‘ಕಸ್ಮಿನ್ನ್ವಹಮುತ್ಕ್ರಾಂತೇ ಉತ್ಕ್ರಾಂತೋ ಭವಿಷ್ಯಾಮಿ ಕಸ್ಮಿನ್ವಾ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಸ್ಯಾಮೀತಿ’ (ಪ್ರ. ಉ. ೬ । ೩) ಈಶ್ವರೇಣ ರಾಜ್ಞೇವ ಸರ್ವಾಧಿಕಾರೀ ದರ್ಶನಶ್ರವಣಚೇಷ್ಟಾವ್ಯಾಪಾರೇಽಧಿಕೃತಃ । ತಸ್ಯೈವ ತು ಮಾತ್ರಾ ಏಕದೇಶಶ್ಚಕ್ಷುರಿಂದ್ರಿಯಂ ರೂಪೋಪಲಬ್ಧಿದ್ವಾರಭೂತಮ್ ॥

ಅಥ ಯತ್ರ ಕೃಷ್ಣತಾರೋಪಲಕ್ಷಿತಮ್ ಆಕಾಶಂ ದೇಹಚ್ಛಿದ್ರಮ್ ಅನುವಿಷಣ್ಣಮ್ ಅನುಷಕ್ತಮ್ ಅನುಗತಮ್ , ತತ್ರ ಸ ಪ್ರಕೃತಃ ಅಶರೀರ ಆತ್ಮಾ ಚಾಕ್ಷುಷಃ ಚಕ್ಷುಷಿ ಭವ ಇತಿ ಚಾಕ್ಷುಷಃ ತಸ್ಯ ದರ್ಶನಾಯ ರೂಪೋಪಲಬ್ಧಯೇ ಚಕ್ಷುಃ ಕರಣಮ್ ; ಯಸ್ಯ ತತ್ ದೇಹಾದಿಭಿಃ ಸಂಹತತ್ವಾತ್ ಪರಸ್ಯ ದ್ರಷ್ಟುರರ್ಥೇ, ಸೋಽತ್ರ ಚಕ್ಷುಷಿ ದರ್ಶನೇನ ಲಿಂಗೇನ ದೃಶ್ಯತೇ ಪರಃ ಅಶರೀರೋಽಸಂಹತಃ । ‘ಅಕ್ಷಿಣಿ ದೃಶ್ಯತೇ’ ಇತಿ ಪ್ರಜಾಪತಿನೋಕ್ತಂ ಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯದ್ವಾರೋಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಮ್ ; ಸರ್ವವಿಷಯೋಪಲಬ್ಧಾ ಹಿ ಸ ಏವೇತಿ । ಸ್ಫುಟೋಪಲಬ್ಧಿಹೇತುತ್ವಾತ್ತು ‘ಅಕ್ಷಿಣಿ’ ಇತಿ ವಿಶೇಷವಚನಂ ಸರ್ವಶ್ರುತಿಷು । ‘ಅಹಮದರ್ಶಮಿತಿ ತತ್ಸತ್ಯಂ ಭವತಿ’ ಇತಿ ಚ ಶ್ರುತೇಃ । ಅಥಾಪಿ ಯೋಽಸ್ಮಿಂದೇಹೇ ವೇದ ; ಕಥಮ್ ? ಇದಂ ಸುಗಂಧಿ ದುರ್ಗಂಧಿ ವಾ ಜಿಘ್ರಾಣೀತಿ ಅಸ್ಯ ಗಂಧಂ ವಿಜಾನೀಯಾಮಿತಿ, ಸ ಆತ್ಮಾ, ತಸ್ಯ ಗಂಧಾಯ ಗಂಧವಿಜ್ಞಾನಾಯ ಘ್ರಾಣಮ್ । ಅಥ ಯೋ ವೇದ ಇದಂ ವಚನಮ್ ಅಭಿವ್ಯಾಹರಾಣೀತಿ ವದಿಷ್ಯಾಮೀತಿ, ಸ ಆತ್ಮಾ, ಅಭಿವ್ಯಾಹರಣಕ್ರಿಯಾಸಿದ್ಧಯೇ ಕರಣಂ ವಾಗಿಂದ್ರಿಯಮ್ । ಅಥ ಯೋ ವೇದ — ಇದಂ ಶೃಣವಾನೀತಿ, ಸ ಆತ್ಮಾ, ಶ್ರವಣಾಯ ಶ್ರೋತ್ರಮ್ ॥

ಅಥ ಯೋ ವೇದ — ಇದಂ ಮನ್ವಾನೀತಿ ಮನನವ್ಯಾಪಾರಮಿಂದ್ರಿಯಾಸಂಸ್ಪೃಷ್ಟಂ ಕೇವಲಂ ಮನ್ವಾನೀತಿ ವೇದ, ಸ ಆತ್ಮಾ, ಮನನಾಯ ಮನಃ । ಯೋ ವೇದ ಸ ಆತ್ಮೇತ್ಯೇವಂ ಸರ್ವತ್ರ ಪ್ರಯೋಗಾತ್ ವೇದನಮಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಮಿತ್ಯವಗಮ್ಯತೇ — ಯಥಾ ಯಃ ಪುರಸ್ತಾತ್ಪ್ರಕಾಶಯತಿ ಸ ಆದಿತ್ಯಃ, ಯೋ ದಕ್ಷಿಣತಃ ಯಃ ಪಶ್ಚಾತ್ ಉತ್ತರತೋ ಯ ಊರ್ಧ್ವಂ ಪ್ರಕಾಶಯತಿ ಸ ಆದಿತ್ಯಃ — ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಪ್ರಕಾಶಸ್ವರೂಪಃ ಸ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ದರ್ಶನಾದಿಕ್ರಿಯಾನಿರ್ವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಾನಿ ತು ಚಕ್ಷುರಾದಿಕರಣಾನಿ । ಇದಂ ಚ ಅಸ್ಯ ಆತ್ಮನಃ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದವಗಮ್ಯತೇ — ಆತ್ಮನಃ ಸತ್ತಾಮಾತ್ರ ಏವ ಜ್ಞಾನಕರ್ತೃತ್ವಮ್ , ನ ತು ವ್ಯಾಪೃತತಯಾ — ಯಥಾ ಸವಿತುಃ ಸತ್ತಾಮಾತ್ರ ಏವ ಪ್ರಕಾಶನಕರ್ತೃತ್ವಮ್ , ನ ತು ವ್ಯಾಪೃತತಯೇತಿ — ತದ್ವತ್ । ಮನೋಽಸ್ಯ ಆತ್ಮನೋ ದೈವಮಪ್ರಾಕೃತಮ್ ಇತರೇಂದ್ರಿಯೈರಸಾಧಾರಣಂ ಚಕ್ಷುಃ ಚಷ್ಟೇ ಪಶ್ಯತ್ಯನೇನೇತಿ ಚಕ್ಷುಃ । ವರ್ತಮಾನಕಾಲವಿಷಯಾಣಿ ಚ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಅತೋ ಅದೈವಾನಿ ತಾನಿ । ಮನಸ್ತು ತ್ರಿಕಾಲವಿಷಯೋಪಲಬ್ಧಿಕರಣಂ ಮೃದಿತದೋಷಂ ಚ ಸೂಕ್ಷ್ಮವ್ಯವಹಿತಾದಿಸರ್ವೋಪಲಬ್ಧಿಕರಣಂ ಚ ಇತಿ ದೈವಂ ಚಕ್ಷುರುಚ್ಯತೇ । ಸ ವೈ ಮುಕ್ತಃ ಸ್ವರೂಪಾಪನ್ನಃ ಅವಿದ್ಯಾಕೃತದೇಹೇಂದ್ರಿಯಮನೋವಿಯುಕ್ತಃ ಸರ್ವಾತ್ಮಭಾವಮಾಪನ್ನಃ ಸನ್ ಏಷ ವ್ಯೋಮವದ್ವಿಶುದ್ಧಃ ಸರ್ವೇಶ್ವರೋ ಮನಉಪಾಧಿಃ ಸನ್ ಏತೇನೈವೇಶ್ವರೇಣ ಮನಸಾ ಏತಾನ್ಕಾಮಾನ್ ಸವಿತೃಪ್ರಕಾಶವತ್ ನಿತ್ಯಪ್ರತತೇನ ದರ್ಶನೇನ ಪಶ್ಯನ್ ರಮತೇ । ಕಾನ್ಕಾಮಾನಿತಿ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ — ಯ ಏತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಲೋಕೇ ಹಿರಣ್ಯನಿಧಿವತ್ ಬಾಹ್ಯವಿಷಯಾಸಂಗಾನೃತೇನಾಪಿಹಿತಾಃ ಸಂಕಲ್ಪಮಾತ್ರಲಭ್ಯಾಃ ತಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಯಸ್ಮಾದೇಷ ಇಂದ್ರಾಯ ಪ್ರಜಾಪತಿನೋಕ್ತ ಆತ್ಮಾ, ತಸ್ಮಾತ್ ತತಃ ಶ್ರುತ್ವಾ ತಮಾತ್ಮಾನಮದ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ದೇವಾ ಉಪಾಸತೇ । ತದುಪಾಸನಾಚ್ಚ ತೇಷಾಂ ಸರ್ವೇ ಚ ಲೋಕಾ ಆತ್ತಾಃ ಪ್ರಾಪ್ತಾಃ ಸರ್ವೇ ಚ ಕಾಮಾಃ । ಯದರ್ಥಂ ಹಿ ಇಂದ್ರಃ ಏಕಶತಂ ವರ್ಷಾಣಿ ಪ್ರಜಾಪತೌ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮುವಾಸ, ತತ್ಫಲಂ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ದೇವೈರಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ತದ್ಯುಕ್ತಂ ದೇವಾನಾಂ ಮಹಾಭಾಗ್ಯತ್ವಾತ್ , ನ ತ್ವಿದಾನೀಂ ಮನುಷ್ಯಾಣಾಮಲ್ಪಜೀವಿತತ್ವಾನ್ಮಂದತರಪ್ರಜ್ಞತ್ವಾಚ್ಚ ಸಂಭವತೀತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ, ಇದಮುಚ್ಯತೇ — ಸ ಸರ್ವಾಂಶ್ಚ ಲೋಕಾನಾಪ್ನೋತಿ ಸರ್ವಾಂಶ್ಚ ಕಾಮಾನ್ ಇದಾನೀಂತನೋಽಪಿ । ಕೋಽಸೌ ? ಇಂದ್ರಾದಿವತ್ ಯಃ ತಮಾತ್ಮಾನಮನುವಿದ್ಯ ವಿಜಾನಾತೀತಿ ಹ ಸಾಮಾನ್ಯೇನ ಕಿಲ ಪ್ರಜಾಪತಿರುವಾಚ । ಅತಃ ಸರ್ವೇಷಾಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಂ ತತ್ಫಲಪ್ರಾಪ್ತಿಶ್ಚ ತುಲ್ಯೈವ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ದ್ವಿರ್ವಚನಂ ಪ್ರಕರಣಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಮ್ ॥

ಶ್ಯಾಮಾತ್ ಶಬಲಂ ಪ್ರಪದ್ಯೇ ಇತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರಾಮ್ನಾಯಃ ಪಾವನಃ ಜಪಾರ್ಥಶ್ಚ ಧ್ಯಾನಾರ್ಥೋ ವಾ । ಶ್ಯಾಮಃ ಗಂಭೀರೋ ವರ್ಣಃ ಶ್ಯಾಮ ಇವ ಶ್ಯಾಮಃ ಹಾರ್ದಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಅತ್ಯಂತದುರವಗಾಹ್ಯತ್ವಾತ್ ತತ್ ಹಾರ್ದಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಧ್ಯಾನೇನ ತಸ್ಮಾಚ್ಛ್ಯಾಮಾತ್ ಶಬಲಂ ಶಬಲ ಇವ ಶಬಲಃ ಅರಣ್ಯಾದ್ಯನೇಕಕಾಮಮಿಶ್ರತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಸ್ಯ ಶಾಬಲ್ಯಂ ತಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ಶಬಲಂ ಪ್ರಪದ್ಯೇ ಮನಸಾ ಶರೀರಪಾತಾದ್ವಾ ಊರ್ಧ್ವಂ ಗಚ್ಛೇಯಮ್ । ಯಸ್ಮಾದಹಂ ಶಬಲಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಾತ್ ನಾಮರೂಪವ್ಯಾಕರಣಾಯ ಶ್ಯಾಮಂ ಪ್ರಪದ್ಯೇ ಹಾರ್ದಭಾವಂ ಪ್ರಪನ್ನೋಽಸ್ಮೀತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಅತಃ ತಮೇವ ಪ್ರಕೃತಿಸ್ವರೂಪಮಾತ್ಮಾನಂ ಶಬಲಂ ಪ್ರಪದ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಥಂ ಶಬಲಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ಪ್ರಪದ್ಯೇ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಅಶ್ವ ಇವ ಸ್ವಾನಿ ಲೋಮಾನಿ ವಿಧೂಯ ಕಂಪನೇನ ಶ್ರಮಂ ಪಾಂಸ್ವಾದಿ ಚ ರೋಮತಃ ಅಪನೀಯ ಯಥಾ ನಿರ್ಮಲೋ ಭವತಿ, ಏವಂ ಹಾರ್ದಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇನ ವಿಧೂಯ ಪಾಪಂ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾಖ್ಯಂ ಚಂದ್ರ ಇವ ಚ ರಾಹುಗ್ರಸ್ತಃ ತಸ್ಮಾದ್ರಾಹೋರ್ಮುಖಾತ್ಪ್ರಮುಚ್ಯ ಭಾಸ್ವರೋ ಭವತಿ ಯಥಾ — ಏವಂ ಧೂತ್ವಾ ಪ್ರಹಾಯ ಶರೀರಂ ಸರ್ವಾನರ್ಥಾಶ್ರಯಮ್ ಇಹೈವ ಧ್ಯಾನೇನ ಕೃತಾತ್ಮಾ ಕೃತಕೃತ್ಯಃ ಸನ್ ಅಕೃತಂ ನಿತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಮ್ ಅಭಿಸಂಭವಾಮೀತಿ । ದ್ವಿರ್ವಚನಂ ಮನ್‍ತ್ರಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಮ್ ॥

ಆಕಾಶೋ ವಾ ಇತ್ಯಾದಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಲಕ್ಷಣನಿರ್ದೇಶಾರ್ಥಮ್ ಆಧ್ಯಾನಾಯ । ಆಕಾಶೋ ವೈ ನಾಮ ಶ್ರುತಿಷು ಪ್ರಸಿದ್ಧ ಆತ್ಮಾ । ಆಕಾಶ ಇವ ಅಶರೀರತ್ವಾತ್ಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವಾಚ್ಚ । ಸ ಚ ಆಕಾಶಃ ನಾಮರೂಪಯೋಃ ಸ್ವಾತ್ಮಸ್ಥಯೋರ್ಜಗದ್ಬೀಜಭೂತಯೋಃ ಸಲಿಲಸ್ಯೇವ ಫೇನಸ್ಥಾನೀಯಯೋಃ ನಿರ್ವಹಿತಾ ನಿರ್ವೋಢಾ ವ್ಯಾಕರ್ತಾ । ತೇ ನಾಮರೂಪೇ ಯದಂತರಾ ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಅಂತರಾ ಮಧ್ಯೇ ವರ್ತೇತೇ, ತಯೋರ್ವಾ ನಾಮರೂಪಯೋರಂತರಾ ಮಧ್ಯೇ ಯನ್ನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಮಸ್ಪೃಷ್ಟಂ ಯದಿತ್ಯೇತತ್ , ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ನಾಮರೂಪವಿಲಕ್ಷಣಂ ನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಮಸ್ಪೃಷ್ಟಂ ತಥಾಪಿ ತಯೋರ್ನಿರ್ವೋಢೃ ಏವಂಲಕ್ಷಣಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಇದಮೇವ ಮೈತ್ರೇಯೀಬ್ರಾಹ್ಮಣೇನೋಕ್ತಮ್ ; ಚಿನ್ಮಾತ್ರಾನುಗಮಾತ್ಸರ್ವತ್ರ ಚಿತ್ಸ್ವರೂಪತೈವೇತಿ ಗಮ್ಯತೇ ಏಕವಾಕ್ಯತಾ । ಕಥಂ ತದವಗಮ್ಯತ ಇತಿ, ಆಹ — ಸ ಆತ್ಮಾ । ಆತ್ಮಾ ಹಿ ನಾಮ ಸರ್ವಜಂತೂನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಚೇತನಃ ಸ್ವಸಂವೇದ್ಯಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ ತೇನೈವ ಸ್ವರೂಪೇಣೋನ್ನೀಯ ಅಶರೀರೋ ವ್ಯೋಮವತ್ಸರ್ವಗತ ಆತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯವಗಂತವ್ಯಮ್ । ತಚ್ಚ ಆತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮ ಅಮೃತಮ್ ಅಮರಣಧರ್ಮಾ । ಅತ ಊರ್ಧ್ವಂ ಮನ್‍ತ್ರಃ । ಪ್ರಜಾಪತಿಃ ಚತುರ್ಮುಖಃ ತಸ್ಯ ಸಭಾಂ ವೇಶ್ಮ ಪ್ರಭುವಿಮಿತಂ ವೇಶ್ಮ ಪ್ರಪದ್ಯೇ ಗಚ್ಛೇಯಮ್ । ಕಿಂಚ ಯಶೋಽಹಂ ಯಶೋ ನಾಮ ಆತ್ಮಾ ಅಹಂ ಭವಾಮಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನಾಮ್ । ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ಏವ ಹಿ ವಿಶೇಷತಸ್ತಮುಪಾಸತೇ ತತಸ್ತೇಷಾಂ ಯಶೋ ಭವಾಮಿ । ತಥಾ ರಾಜ್ಞಾಂ ವಿಶಾಂ ಚ । ತೇಽಪ್ಯಧಿಕೃತಾ ಏವೇತಿ ತೇಷಾಮಪ್ಯಾತ್ಮಾ ಭವಾಮಿ । ತದ್ಯಶೋಽಹಮನುಪ್ರಾಪತ್ಸಿ ಅನುಪ್ರಾಪ್ತುಮಿಚ್ಛಾಮಿ । ಸ ಹ ಅಹಂ ಯಶಸಾಮಾತ್ಮನಾಂ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಮನೋಬುದ್ಧಿಲಕ್ಷಣಾನಾಮಾತ್ಮಾ । ಕಿಮರ್ಥಮಹಮೇವಂ ಪ್ರಪದ್ಯ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಶ್ಯೇತಂ ವರ್ಣತಃ ಪಕ್ವಬದರಸಮಂ ರೋಹಿತಮ್ । ತಥಾ ಅದತ್ಕಂ ದಂತರಹಿತಮಪ್ಯದತ್ಕಂ ಭಕ್ಷಯಿತೃ ಸ್ತ್ರೀವ್ಯಂಜನಂ ತತ್ಸೇವಿನಾಂ ತೇಜೋಬಲವೀರ್ಯವಿಜ್ಞಾನಧರ್ಮಾಣಾಮ್ ಅಪಹಂತೃ ವಿನಾಶಯಿತ್ರಿತ್ಯೇತತ್ । ಯದೇವಂಲಕ್ಷಣಂ ಶ್ಯೇತಂ ಲಿಂದು ಪಿಚ್ಛಲಂ ತನ್ಮಾ ಅಭಿಗಾಂ ಮಾ ಅಭಿಗಚ್ಛೇಯಮ್ । ದ್ವಿರ್ವಚನಮತ್ಯಂತಾನರ್ಥಹೇತುತ್ವಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಮ್ ॥

ತದ್ಧೈತತ್ ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಸೋಪಕರಣಮ್ ‘ಓಮಿತ್ಯೇತದಕ್ಷರಮ್’ ಇತ್ಯಾದ್ಯೈಃ ಸಹೋಪಾಸನೈಃ ತದ್ವಾಚಕೇನ ಗ್ರಂಥೇನ ಅಷ್ಟಾಧ್ಯಾಯೀಲಕ್ಷಣೇನ ಸಹ ಬ್ರಹ್ಮಾ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಃ ಪರಮೇಶ್ವರೋ ವಾ ತದ್ದ್ವಾರೇಣ ಪ್ರಜಾಪತಯೇ ಕಶ್ಯಪಾಯ ಉವಾಚ ; ಅಸಾವಪಿ ಮನವೇ ಸ್ವಪುತ್ರಾಯ ; ಮನುಃ ಪ್ರಜಾಭ್ಯಃ ಇತ್ಯೇವಂ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಸಂಪ್ರದಾಯಪರಂಪರಯಾಗತಮ್ ಉಪನಿಷದ್ವಿಜ್ಞಾನಮ್ ಅದ್ಯಾಪಿ ವಿದ್ವತ್ಸು ಅವಗಮ್ಯತೇ । ಯಥೇಹ ಷಷ್ಠಾದ್ಯಧ್ಯಾಯತ್ರಯೇ ಪ್ರಕಾಶಿತಾ ಆತ್ಮವಿದ್ಯಾ ಸಫಲಾ ಅವಗಮ್ಯತೇ, ತಥಾ ಕರ್ಮಣಾಂ ನ ಕಶ್ಚನಾರ್ಥ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ, ತದಾನರ್ಥಕ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಿಪರಿಜಿಹೀರ್ಷಯಾ ಇದಂ ಕರ್ಮಣೋ ವಿದ್ವದ್ಭಿರನುಷ್ಠೀಯಮಾನಸ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟಫಲವತ್ತ್ವೇನ ಅರ್ಥವತ್ತ್ವಮುಚ್ಯತೇ — ಆಚಾರ್ಯಕುಲಾದ್ವೇದಮಧೀತ್ಯ ಸಹಾರ್ಥತಃ ಅಧ್ಯಯನಂ ಕೃತ್ವಾ ಯಥಾವಿಧಾನಂ ಯಥಾಸ್ಮೃತ್ಯುಕ್ತೈರ್ನಿಯಮೈರ್ಯುಕ್ತಃ ಸನ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸರ್ವಸ್ಯಾಪಿ ವಿಧೇಃ ಸ್ಮೃತ್ಯುಕ್ತಸ್ಯ ಉಪಕುರ್ವಾಣಕಂ ಪ್ರತಿ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವೇ ಗುರುಶುಶ್ರೂಷಾಯಾಃ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಮಾಹ — ಗುರೋಃ ಕರ್ಮ ಯತ್ಕರ್ತವ್ಯಂ ತತ್ಕೃತ್ವಾ ಕರ್ಮಶೂನ್ಯೋ ಯೋಽತಿಶಿಷ್ಟಃ ಕಾಲಃ ತೇನ ಕಾಲೇನ ವೇದಮಧೀತ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಂ ಹಿ ನಿಯಮವತಾ ಅಧೀತೋ ವೇದಃ ಕರ್ಮಜ್ಞಾನಫಲಪ್ರಾಪ್ತಯೇ ಭವತಿ, ನಾನ್ಯಥೇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಅಭಿಸಮಾವೃತ್ಯ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಂ ಸಮಾಪಯಿತ್ವಾ ಗುರುಕುಲಾನ್ನಿವೃತ್ಯ ನ್ಯಾಯತೋ ದಾರಾನಾಹೃತ್ಯ ಕುಟುಂಬೇ ಸ್ಥಿತ್ವಾ ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯೇ ವಿಹಿತೇ ಕರ್ಮಣಿ ತಿಷ್ಠನ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ರಾಪಿ ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯವಿಹಿತಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಮುಚ್ಯತೇ — ಶುಚೌ ವಿವಿಕ್ತೇ ಅಮೇಧ್ಯಾದಿರಹಿತೇ ದೇಶೇ ಯಥಾವದಾಸೀನಃ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಮಧೀಯಾನಃ ನೈತ್ಯಕಮಧಿಕಂ ಚ ಯಥಾಶಕ್ತಿ ಋಗಾದ್ಯಭ್ಯಾಸಂ ಚ ಕುರ್ವನ್ ಧಾರ್ಮಿಕಾನ್ಪುತ್ರಾಞ್ಶಿಷ್ಯಾಂಶ್ಚ ಧರ್ಮಯುಕ್ತಾನ್ವಿದಧತ್ ಧಾರ್ಮಿಕತ್ವೇನ ತಾನ್ನಿಯಮಯನ್ ಆತ್ಮನಿ ಸ್ವಹೃದಯೇ ಹಾರ್ದೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಸಂಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪ್ಯ ಉಪಸಂಹೃತ್ಯ ಇಂದ್ರಿಯಗ್ರಹಣಾತ್ಕರ್ಮಾಣಿ ಚ ಸಂನ್ಯಸ್ಯ ಅಹಿಂಸನ್ ಹಿಂಸಾಂ ಪರಪೀಡಾಮಕುರ್ವನ್ ಸರ್ವಭೂತಾನಿ ಸ್ಥಾವರಜಂಗಮಾನಿ ಭೂತಾನ್ಯಪೀಡಯನ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಭಿಕ್ಷಾನಿಮಿತ್ತಮಟನಾದಿನಾಪಿ ಪರಪೀಡಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ — ಅನ್ಯತ್ರ ತೀರ್ಥೇಭ್ಯಃ । ತೀರ್ಥಂ ನಾಮ ಶಾಸ್ತ್ರಾನುಜ್ಞಾವಿಷಯಃ, ತತೋಽನ್ಯತ್ರೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸರ್ವಾಶ್ರಮಿಣಾಂ ಚ ಏತತ್ಸಮಾನಮ್ । ತೀರ್ಥೇಭ್ಯೋಽನ್ಯತ್ರ ಅಹಿಂಸೈವೇತ್ಯನ್ಯೇ ವರ್ಣಯಂತಿ । ಕುಟುಂಬೇ ಏವೈತತ್ಸರ್ವಂ ಕುರ್ವನ್ , ಸ ಖಲ್ವಧಿಕೃತಃ, ಯಾವದಾಯುಷಂ ಯಾವಜ್ಜೀವಮ್ ಏವಂ ಯಥೋಕ್ತೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣೈವ ವರ್ತಯನ್ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಮಭಿಸಂಪದ್ಯತೇ ದೇಹಾಂತೇ । ನ ಚ ಪುನರಾವರ್ತತೇ ಶರೀರಗ್ರಹಣಾಯ, ಪುನರಾವೃತ್ತೇಃ ಪ್ರಾಪ್ತಾಯಾಃ ಪ್ರತಿಷೇಧಾತ್ । ಅರ್ಚಿರಾದಿನಾ ಮಾರ್ಗೇಣ ಕಾರ್ಯಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಮಭಿಸಂಪದ್ಯ ಯಾವದ್ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಸ್ಥಿತಿಃ ತಾವತ್ತತ್ರೈವ ತಿಷ್ಠತಿ ಪ್ರಾಕ್ತತೋ ನಾವರ್ತತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ದ್ವಿರಭ್ಯಾಸಃ ಉಪನಿಷದ್ವಿದ್ಯಾಪರಿಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಃ ॥