‘నైషా తర్కేణ మతిరాపనేయా’ (క. ఉ. ౧ । ౨ । ౯) ఇతి శ్రుతేశ్చ । ‘ఆచార్యవాన్పురుషో వేద’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౧౪ । ౨) ‘ఆచార్యాద్ధైవ విద్యా విదితా సాధిష్ఠం ప్రాపదితి’ (ఛా. ఉ. ౪ । ౯ । ౩) ‘తద్విద్ధి ప్రణిపాతేన’ (భ. గీ. ౪ । ౩౪) ఇత్యాదిశ్రుతిస్మృతినియమాచ్చ కశ్చిద్గురుం బ్రహ్మనిష్ఠం విధివదుపేత్య ప్రత్యగాత్మవిషయాదన్యత్ర శరణమపశ్యన్నభయం నిత్యం శివమచలమిచ్ఛన్పప్రచ్ఛేతి కల్ప్యతే — కేనేషితమిత్యాది । కేన ఇషితం కేన కర్త్రా ఇషితమ్ ఇష్టమభిప్రేతం సత్ మనః పతతి గచ్ఛతి స్వవిషయం ప్రతీతి సమ్బధ్యతే । ఇషేరాభీక్ష్ణ్యార్థస్య గత్యర్థస్య చేహాసమ్భవాదిచ్ఛార్థస్యైవైతద్రూపమితి గమ్యతే । ఇషితమితి ఇట్ప్రయోగస్తు చ్ఛాన్దసః । తస్యైవ ప్రపూర్వస్య నియోగార్థే ప్రేషితమిత్యేతత్ । తత్ర ప్రేషితమిత్యేవోక్తే ప్రేషయితృప్రేషణవిశేషవిషయాకాఙ్క్షా స్యాత్ — కేన ప్రేషయితృవిశేషేణ, కీదృశం వా ప్రేషణమితి । ఇషితమితి తు విశేషణే సతి తదుభయం నివర్తతే, కస్యేచ్ఛామాత్రేణ ప్రేషితమిత్యర్థవిశేషనిర్ధారణాత్ । యద్యేషోఽర్థోఽభిప్రేతః స్యాత్ , కేనేషితమిత్యేతావతైవ సిద్ధత్వాత్ప్రేషితమితి న వక్తవ్యమ్ । అపి చ శబ్దాధిక్యాదర్థాధిక్యం యుక్తమితి ఇచ్ఛయా కర్మణా వాచా వా కేన ప్రేషితమిత్యర్థవిశేషోఽవగన్తుం యుక్తః । న, ప్రశ్నసామర్థ్యాత్ ; దేహాదిసఙ్ఘాతాదనిత్యాత్కర్మకార్యాద్విరక్తః అతోఽన్యత్కూటస్థం నిత్యం వస్తు బుభుత్సమానః పృచ్ఛతీతి సామర్థ్యాదుపపద్యతే । ఇతరథా ఇచ్ఛావాక్కర్మభిర్దేహాదిసఙ్ఘాతస్య ప్రేరయితృత్వం ప్రసిద్ధమితి ప్రశ్నోఽనర్థక ఎవ స్యాత్ । ఎవమపి ప్రేషితశబ్దస్యార్థో న ప్రదర్శిత ఎవ । న ; సంశయవతోఽయం ప్రశ్న ఇతి ప్రేషితశబ్దస్యార్థవిశేష ఉపపద్యతే । కిం యథాప్రసిద్ధమేవ కార్యకరణసఙ్ఘాతస్య ప్రేషయితృత్వమ్ , కిం వా సఙ్ఘాతవ్యతిరిక్తస్య స్వతన్త్రస్యేచ్ఛామాత్రేణైవ మనఆదిప్రేషయితృత్వమ్ , ఇత్యస్యార్థస్య ప్రదర్శనార్థం కేనేషితం పతతి ప్రేషితం మన ఇతి విశేషణద్వయముపపద్యతే । నను స్వతన్త్రం మనః స్వవిషయే స్వయం పతతీతి ప్రసిద్ధమ్ ; తత్ర కథం ప్రశ్న ఉపపద్యతే ఇతి, ఉచ్యతే — యది స్వతన్త్రం మనః ప్రవృత్తినివృత్తివిషయే స్యాత్ , తర్హి సర్వస్యానిష్టచిన్తనం న స్యాత్ । అనర్థం చ జానన్సఙ్కల్పయతి । అభ్యగ్రదుఃఖే చ కార్యే వార్యమాణమపి ప్రవర్తత ఎవ మనః । తస్మాద్యుక్త ఎవ కేనేషితమిత్యాదిప్రశ్నః । కేన ప్రాణః యుక్తః నియుక్తః ప్రేరితః సన్ ప్రైతి గచ్ఛతి స్వవ్యాపారం ప్రతి । ప్రథమ ఇతి ప్రాణవిశేషణం స్యాత్ , తత్పూర్వకత్వాత్సర్వేన్ద్రియప్రవృత్తీనామ్ । కేన ఇషితాం వాచమ్ ఇమాం శబ్దలక్షణాం వదన్తి లౌకికాః । తథా చక్షుః శ్రోత్రం చ స్వే స్వే విషయే క ఉ దేవః ద్యోతనవాన్ యునక్తి నియుఙ్క్తే ప్రేరయతి ॥

ఎవం పృష్టవతే యోగ్యాయాహ గురుః । శృణు యత్ త్వం పృచ్ఛసి, మనఆదికరణజాతస్య కో దేవః స్వవిషయం ప్రతి ప్రేరయితా కథం వా ప్రేరయతీతి । శ్రోత్రస్య శ్రోత్రం శృణోత్యనేనేతి శ్రోత్రమ్ , శబ్దస్య శ్రవణం ప్రతి కరణం శబ్దాభివ్యఞ్జకం శ్రోత్రమిన్ద్రియమ్ , తస్య శ్రోత్రం సః యస్త్వయా పృష్టః ‘చక్షుఃశ్రోత్రం క ఉ దేవో యునక్తి’ (కే. ఉ. ౧ । ౧) ఇతి । అసావేవంవిశిష్టః శ్రోత్రాదీని నియుఙ్క్త ఇతి వక్తవ్యే, నన్వేతదననురూపం ప్రతివచనం శ్రోత్రస్య శ్రోత్రమితి । నైష దోషః, తస్యాన్యథా విశేషానవగమాత్ । యది హి శ్రోత్రాదివ్యాపారవ్యతిరిక్తేన స్వవ్యాపారేణ విశిష్టః శ్రోత్రాదినియోక్తా అవగమ్యేత దాత్రాదిప్రయోక్తృవత్ , తదేదమననురూపం ప్రతివచనం స్యాత్ । న త్విహ శ్రోత్రాదీనాం ప్రయోక్తా స్వవ్యాపారవిశిష్టో లవిత్రాదివదధిగమ్యతే । శ్రోత్రాదీనామేవ తు సంహతానాం వ్యాపారేణాలోచనసఙ్కల్పాధ్యవసాయలక్షణేన ఫలావసానలిఙ్గేనావగమ్యతే — అస్తి హి శ్రోత్రాదిభిరసంహతః, యత్ప్రయోజనప్రయుక్తః శ్రోత్రాదికలాపః గృహాదివదితి । సంహతానాం పరార్థత్వాదవగమ్యతే శ్రోత్రాదీనాం ప్రయోక్తా । తస్మాదనురూపమేవేదం ప్రతివచనం శ్రోత్రస్య శ్రోత్రమిత్యాది । కః పునరత్ర పదార్థః శ్రోత్రస్య శ్రోత్రమిత్యాదేః ? న హ్యత్ర శ్రోత్రస్య శ్రోత్రాన్తరేణార్థః, యథా ప్రకాశస్య ప్రకాశాన్తరేణ । నైష దోషః । అయమత్ర పదార్థః — శ్రోత్రం తావత్స్వవిషయవ్యఞ్జనసమర్థం దృష్టమ్ । తత్తు స్వవిషయవ్యఞ్జనసామర్థ్యం శ్రోత్రస్య చైతన్యే హ్యాత్మజ్యోతిషి నిత్యేఽసంహతే సర్వాన్తరే సతి భవతి, న అసతి ఇతి । అతః శ్రోత్రస్య శ్రోత్రమిత్యాద్యుపపద్యతే । తథా చ శ్రుత్యన్తరాణి — ‘ఆత్మనైవాయం జ్యోతిషాస్తే’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౬) ‘తస్య భాసా సర్వమిదం విభాతి’ (ము. ఉ. ౨ । ౨ । ౧౦) ‘యేన సూర్యస్తపతి తేజసేద్ధః’ (తై. బ్రా. ౩ । ౧౨ । ౯ । ౭) ఇత్యాదీని । ‘యదాదిత్యగతం తేజో జగద్భాసయతేఽఖిలమ్ । ’ (భ. గీ. ౧౫ । ౧౨) ‘క్షేత్రం క్షేత్రీ తథా కృత్స్నం ప్రకాశయతి భారత’ (భ. గీ. ౧౩ । ౩౩) ఇతి చ గీతాసు । కాఠకే చ ‘నిత్యో నిత్యానాం చేతనశ్చేతనానామ్’ (క. ఉ. ౨ । ౨ । ౧౩) ఇతి । శ్రోత్రాద్యేవ సర్వస్యాత్మభూతం చేతనమితి ప్రసిద్ధమ్ ; తదిహ నివర్త్యతే । అస్తి కిమపి విద్వద్బుద్ధిగమ్యం సర్వాన్తరతమం కూటస్థమజమజరమమృతమభయం శ్రోత్రాదేరపి శ్రోత్రాది తత్సామర్థ్యనిమిత్తమ్ ఇతి ప్రతివచనం శబ్దార్థశ్చోపపద్యత ఎవ । తథా మనసః అన్తఃకరణస్య మనః । న హ్యన్తఃకరణమ్ అన్తరేణ చైతన్యజ్యోతిషో దీధితిం స్వవిషయసఙ్కల్పాధ్యవసాయాదిసమర్థం స్యాత్ । తస్మాన్మనసోఽపి మన ఇతి । ఇహ బుద్ధిమనసీ ఎకీకృత్య నిర్దేశో మనస ఇతి । యద్వాచో హ వాచమ్ ; యచ్ఛబ్దో యస్మాదర్థే శ్రోత్రాదిభిః సర్వైః సమ్బధ్యతే — యస్మాచ్ఛ్రోత్రస్య శ్రోత్రమ్ , యస్మాన్మనసో మన ఇత్యేవమ్ । వాచో హ వాచమితి ద్వితీయా ప్రథమాత్వేన విపరిణమ్యతే, ప్రాణస్య ప్రాణ ఇతి దర్శనాత్ । వాచో హ వాచమిత్యేతదనురోధేన ప్రాణస్య ప్రాణమితి కస్మాద్ద్వితీయైవ న క్రియతే ? న ; బహూనామనురోధస్య యుక్తత్వాత్ । వాచమిత్యస్య వాగిత్యేతావద్వక్తవ్యం స ఉ ప్రాణస్య ప్రాణ ఇతి శబ్దద్వయానురోధేన ; ఎవం హి బహూనామనురోధో యుక్తః కృతః స్యాత్ । పృష్టం చ వస్తు ప్రథమయైవ నిర్దేష్టుం యుక్తమ్ । స యస్త్వయా పృష్టః ప్రాణస్య ప్రాణాఖ్యవృత్తివిశేషస్య ప్రాణః, తత్కృతం హి ప్రాణస్య ప్రాణనసామర్థ్యమ్ । న హ్యాత్మనానధిష్ఠితస్య ప్రాణనముపపద్యతే, ‘కో హ్యేవాన్యాత్కః ప్రాణ్యాద్యదేష ఆకాశ ఆనన్దో న స్యాత్’ (తై. ఉ. ౨ । ౭ । ౧) ‘ఊర్ధ్వం ప్రాణమున్నయత్యపానం ప్రత్యగస్యతి’ (క. ఉ. ౨ । ౨ । ౩) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః । ఇహాపి చ వక్ష్యతే ‘యేన ప్రాణః ప్రణీయతే తదేవ బ్రహ్మ త్వం విద్ధి’ (కే. ఉ. ౧ । ౮) ఇతి । శ్రోత్రాదీన్ద్రియప్రస్తావే ఘ్రాణస్యేవ ప్రాణస్య న తు యుక్తం గ్రహణమ్ । సత్యమేవమ్ । ప్రాణగ్రహణేనైవ తు ఘ్రాణస్య గ్రహణం కృతమేవ మన్యతే శ్రుతిః । సర్వస్యైవ కరణకలాపస్య యదర్థప్రయుక్తా ప్రవృత్తిః, తద్బ్రహ్మేతి ప్రకరణార్థో వివక్షితః । తథా చక్షుషశ్చక్షుః రూపప్రకాశకస్య చక్షుషో యద్రూపగ్రహణసామర్థ్యం తదాత్మచైతన్యాధిష్ఠితస్యైవ । అతశ్చక్షుషశ్చక్షుః । ప్రష్టుః పృష్టస్యార్థస్య జ్ఞాతుమిష్టత్వాత్ శ్రోత్రాదేః శ్రోత్రాదిలక్షణం యథోక్తం బ్రహ్మ ‘జ్ఞాత్వా’ ఇత్యధ్యాహ్రియతే ; అమృతా భవన్తి ఇతి ఫలశ్రుతేశ్చ । జ్ఞానాద్ధ్యమృతత్వం ప్రాప్యతే । జ్ఞాత్వా అతిముచ్య ఇతి సామర్థ్యాత్ శ్రోత్రాదికరణకలాపముజ్ఝిత్వా — శ్రోత్రాదౌ హ్యాత్మభావం కృత్వా, తదుపాధిః సన్ , తదాత్మనా జాయతే మ్రియతే సంసరతి చ । అతః శ్రోత్రాదేః శ్రోత్రాదిలక్షణం బ్రహ్మాత్మేతి విదిత్వా, అతిముచ్య శ్రోత్రాద్యాత్మభావం పరిత్యజ్య — యే శ్రోత్రాద్యాత్మభావం పరిత్యజన్తి, తే ధీరాః ధీమన్తః । న హి విశిష్టధీమత్త్వమన్తరేణ శ్రోత్రాద్యాత్మభావః శక్యః పరిత్యుక్తమ్ । ప్రేత్య వ్యావృత్య అస్మాత్ లోకాత్ పుత్రమిత్రకలత్రబన్ధుషు మమాహమ్భావసంవ్యవహారలక్షణాత్ , త్యక్తసర్వైషణా భూత్వేత్యర్థః । అమృతాః అమరణధర్మాణః భవన్తి । ‘న కర్మణా న ప్రజయా ధనేన త్యాగేనైకే అమృతత్వమానశుః’ (తై. నా. ౨౮) ‘పరాఞ్చి ఖాని వ్యతృణత్ . . . ఆవృత్తచక్షురమృతత్వమిచ్ఛన్’ (క. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ‘యదా సర్వే ప్రముచ్యన్తే . . . అత్ర బ్రహ్మ సమశ్నుతే’ (క. ఉ. ౨ । ౩ । ౧౪) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః । అథవా, అతిముచ్యేత్యనేనైవైషణాత్యాగస్య సిద్ధత్వాత్ అస్మాల్లోకాత్ప్రేత్య అస్మాచ్ఛరీరాదపేత్య మృత్వేత్యర్థః ॥

యస్మాచ్ఛ్రోత్రాదేరపి శ్రోత్రాద్యాత్మభూతం బ్రహ్మ, అతః న తత్ర తస్మిన్బ్రహ్మణి చక్షుః గచ్ఛతి, స్వాత్మని గమనాసమ్భవాత్ । తథా న వాక్ గచ్ఛతి । వాచా హి శబ్ద ఉచ్చార్యమాణోఽభిధేయం ప్రకాశయతి యదా, తదాభిధేయం ప్రతి వాగ్గచ్ఛతీత్యుచ్యతే । తస్య చ శబ్దస్య తన్నిర్వర్తకస్య చ కరణస్యాత్మా బ్రహ్మ । అతో న వాగ్గచ్ఛతి । యథాగ్నిర్దాహకః ప్రకాశకశ్చాపి సన్ న హ్యాత్మానం ప్రకాశయతి దహతి వా, తద్వత్ । నో మనః మనశ్చాన్యస్య సఙ్కల్పయితృ అధ్యవసాతృ చ సత్ నాత్మానం సఙ్కల్పయత్యధ్యవస్యతి చ, తస్యాపి బ్రహ్మాత్మేతి । ఇన్ద్రియమనోభ్యాం హి వస్తునో విజ్ఞానమ్ । తదగోచరత్వాత్ న విద్మః తద్బ్రహ్మ ఈదృశమితి । అతో న విజానీమః యథా యేన ప్రకారేణ ఎతత్ బ్రహ్మ అనుశిష్యాత్ ఉపదిశేచ్ఛిష్యాయేత్యభిప్రాయః । యద్ధి కరణగోచరః, తదన్యస్మై ఉపదేష్టుం శక్యం జాతిగుణక్రియావిశేషణైః । న తజ్జాత్యాదివిశేషణవద్బ్రహ్మ । తస్మాద్విషమం శిష్యానుపదేశేన ప్రత్యాయయితుమితి ఉపదేశే తదర్థగ్రహణే చ యత్నాతిశయకర్తవ్యతాం దర్శయతి ॥

‘న విద్మో న విజానీమో యథైతదనుశిష్యాత్’ (కే. ఉ. ౧ । ౩) ఇతి అత్యన్తమేవోపదేశప్రకారప్రత్యాఖ్యానే ప్రాప్తే తదపవాదోఽయముచ్యతే । సత్యమేవం ప్రత్యక్షాదిభిః ప్రమాణైర్న పరః ప్రత్యాయయితుం శక్యః ; ఆగమేన తు శక్యత ఎవ ప్రత్యాయయితుమితి తదుపదేశార్థమాగమమాహ — అన్యదేవ తద్విదితాదథో అవిదితాదధీతి । అన్యదేవ పృథగేవ తత్ యత్ప్రకృతం శ్రోత్రాదీనాం శ్రోత్రాదీత్యుక్తమవిషయశ్చ తేషామ్ । తత్ విదితాత్ అన్యదేవ హి । విదితం నామ యద్విదిక్రియయాతిశయేనాప్తం విదిక్రియాకర్మభూతమ్ । క్వచిత్కిఞ్చిత్కస్యచిద్విదితం స్యాదితి సర్వమేవ వ్యాకృతం విదితమేవ ; తస్మాదన్యదేవేత్యర్థః । అవిదితమజ్ఞాతం తర్హీతి ప్రాప్తే ఆహ — అథో అపి అవిదితాత్ విదితవిపరీతాదవ్యాకృతాదవిద్యాలక్షణాద్వ్యాకృతబీజాత్ । అధి ఇతి ఉపర్యర్థే ; లక్షణయా అన్యదిత్యర్థః । యద్ధి యస్మాదధి ఉపరి భవతి, తత్తస్మాదన్యదితి ప్రసిద్ధమ్ । యద్విదితం తదల్పం మర్త్యం దుఃఖాత్మకం చేతి హేయమ్ । తస్మాద్విదితాదన్యద్బ్రహ్మేత్యుక్తే త్వహేయత్వముక్తం స్యాత్ । తథా అవిదితాదధీత్యుక్తేఽనుపాదేయత్వముక్తం స్యాత్ । కార్యార్థం హి కారణమన్యదన్యేనోపాదీయతే । అతశ్చ న వేదితురన్యస్మై ప్రయోజనాయాన్యదుపాదేయం భవతీత్యేవం విదితావిదితాభ్యామన్యదితి హేయోపాదేయప్రతిషేధేన స్వాత్మనోఽనన్యత్వాత్ బ్రహ్మవిషయా జిజ్ఞాసా శిష్యస్య నిర్వర్తితా స్యాత్ । న హ్యన్యస్య స్వాత్మనో విదితావిదితాభ్యామన్యత్వం వస్తునః సమ్భవతీత్యాత్మా బ్రహ్మేత్యేష వాక్యార్థః ; ‘అయమాత్మా బ్రహ్మ’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౫) ‘య ఆత్మాపహతపాప్మా’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౭ । ౧) ‘యత్సాక్షాదపరోక్షాద్బ్రహ్మ య ఆత్మా సర్వాన్తరః’ (బృ. ఉ. ౩ । ౪ । ౧) ఇత్యాదిశ్రుత్యన్తరేభ్యశ్చేతి । ఎవం సర్వాత్మనః సర్వవిశేషరహితస్య చిన్మాత్రజ్యోతిషో బ్రహ్మత్వప్రతిపాదకస్య వాక్యార్థస్యాచార్యోపదేశపరమ్పరయా ప్రాప్తత్వమాహ — ఇతి శుశ్రుమేత్యాది । బ్రహ్మ చైవమాచార్యోపదేశపరమ్పరయైవాధిగన్తవ్యం న తర్కతః ప్రవచనమేధాబహుశ్రుతతపోయజ్ఞాదిభ్యశ్చ, ఇతి ఎవం శుశ్రుమ శ్రుతవన్తో వయం పూర్వేషామ్ ఆచార్యాణాం వచనమ్ ; యే ఆచార్యాః నః అస్మభ్యం తత్ బ్రహ్మ వ్యాచచక్షిరే వ్యాఖ్యాతవన్తః విస్పష్టం కథితవన్తః తేషామిత్యర్థః ॥

‘అన్యదేవ తద్విదితాదథో అవిదితాదధి’ (కే. ఉ. ౧ । ౪) ఇత్యనేన వాక్యేన ఆత్మా బ్రహ్మేతి ప్రతిపాదితే శ్రోతురాశఙ్కా జాతా — కథం న్వాత్మా బ్రహ్మ । ఆత్మా హి నామాధికృతః కర్మణ్యుపాసనే చ సంసారీ కర్మోపాసనం వా సాధనమనుష్ఠాయ బ్రహ్మాదిదేవాన్స్వర్గం వా ప్రాప్తుమిచ్ఛతి । తత్తస్మాదన్య ఉపాస్యో విష్ణురీశ్వర ఇన్ద్రః ప్రాణో వా బ్రహ్మ భవితుమర్హతి, న త్వాత్మా ; లోకప్రత్యయవిరోధాత్ । యథాన్యే తార్కికా ఈశ్వరాదన్య ఆత్మేత్యాచక్షతే, తథా కర్మిణోఽముం యజాముం యజేత్యన్యా ఎవ దేవతా ఉపాసతే । తస్మాద్యుక్తం యద్విదితముపాస్యం తద్బ్రహ్మ భవేత్ , తతోఽన్య ఉపాసక ఇతి । తామేతామాశఙ్కాం శిష్యలిఙ్గేనోపలక్ష్య తద్వాక్యాద్వా ఆహ — మైవం శఙ్కిష్ఠాః । యత్ చైతన్యమాత్రసత్తాకమ్ , వాచా — వాగితి జిహ్వామూలాదిష్వష్టసు స్థానేషు విషక్తమాగ్నేయం వర్ణానామభివ్యఞ్జకం కరణమ్ , వర్ణాశ్చార్థసఙ్కేతపరిచ్ఛిన్నా ఎతావన్త ఎవంక్రమప్రయుక్తా ఇతి ; ఎవం తదభివ్యఙ్గ్యః శబ్దః పదం వాగిత్యుచ్యతే ; ‘అకారో వై సర్వా వాక్సైషాస్య స్పర్శాన్తఃస్థోష్మభిర్వ్యజ్యమానా బహ్వీ నానారూపా భవతి’ (ఐ. ఆ. ౨ । ౩ । ౬) ఇతి శ్రుతేః । మితమమితం స్వరః సత్యానృతే ఎష వికారో యస్యాః తయా వాచా పదత్వేన పరిచ్ఛిన్నయా కరణగుణవత్యా — అనభ్యుదితమ్ అప్రకాశితమనభ్యుక్తమ్ । యేన బ్రహ్మణా వివక్షితేఽర్థే సకరణా వాక్ అభ్యుద్యతే చైతన్యజ్యోతిషా ప్రకాశ్యతే ప్రయుజ్యత ఇత్యేతత్ । యత్ ‘వాచో హ వాక్’ (కే. ఉ. ౧ । ౨) ఇత్యుక్తమ్ , ‘వదన్వాక్’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౭) ‘యో వాచమన్తరో యమయతి’ (బృ. ఉ. ౩ । ౭ । ౧౦) ఇత్యాది చ వాజసనేయకే । ‘యా వాక్ పురుషేషు సా ఘోషేషు ప్రతిష్ఠితా కశ్చిత్తాం వేద బ్రాహ్మణః’ ఇతి ప్రశ్నముత్పాద్య ప్రతివచనముక్తమ్ ‘సా వాగ్యయా స్వప్నే భాషతే’ ( ? ) ఇతి । సా హి వక్తుర్వక్తిర్నిత్యా వాక్ చైతన్యజ్యోతిఃస్వరూపా, ‘న హి వక్తుర్వక్తేర్విపరిలోపో విద్యతే’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౨౬) ఇతి శ్రుతేః । తదేవ ఆత్మస్వరూపం బ్రహ్మ నిరతిశయం భూమాఖ్యం బృహత్త్వాద్బ్రహ్మేతి విద్ధి విజానీహి త్వమ్ । యైర్వాగాద్యుపాధిభిః ‘వాచో హ వాక్’ ‘చక్షుషశ్చక్షుః’ ‘శ్రోత్రస్య శ్రోత్రం మనసో మనః’ (కే. ఉ. ౧ । ౨) ‘కర్తా భోక్తా విజ్ఞాతా నియన్తా ప్రశాసితా’ ‘విజ్ఞానమానన్దం బ్రహ్మ’ (బృ. ఉ. ౩ । ౯ । ౭) ఇత్యేవమాదయః సంవ్యవహారా అసంవ్యవహార్యే నిర్విశేషే పరే సామ్యే బ్రహ్మణి ప్రవర్తన్తే, తాన్వ్యుదస్య ఆత్మానమేవ నిర్విశేషం బ్రహ్మ విద్ధీతి ఎవశబ్దార్థః । నేదం బ్రహ్మ యదిదమ్ ఇత్యుపాధిభేదవిశిష్టమనాత్మేశ్వరాది ఉపాసతే ధ్యాయన్తి । తదేవ బ్రహ్మ త్వం విద్ధి ఇత్యుక్తేఽపి నేదం బ్రహ్మ ఇత్యనాత్మనోఽబ్రహ్మత్వం పునరుచ్యతే నియమార్థమ్ అన్యబ్రహ్మబుద్ధిపరిసఙ్ఖ్యానార్థం వా ॥

యన్మనసా న మనుతే । మన ఇత్యన్తఃకరణం బుద్ధిమనసోరేకత్వేన గృహ్యతే । మనుతేఽనేనేతి మనః సర్వకరణసాధారణమ్ , సర్వవిషయవ్యాపకత్వాత్ । ‘కామః సఙ్కల్పో విచికిత్సా శ్రద్ధాశ్రద్ధా ధృతిరధృతిర్హ్రీర్ధీర్భీరిత్యేతత్సర్వం మన ఎవ’ (బృ. ఉ. ౧ । ౫ । ౩) ఇతి శ్రుతేః కామాదివృత్తిమన్మనః । తేన మనసా యత్ చైతన్యజ్యోతిర్మనసోఽవభాసకం న మనుతే న సఙ్కల్పయతి నాపి నిశ్చినోతి లోకః, మనసోఽవభాసకత్వేన నియన్తృత్వాత్ । సర్వవిషయం ప్రతి ప్రత్యగేవేతి స్వాత్మని న ప్రవర్తతేఽన్తఃకరణమ్ । అన్తఃస్థేన హి చైతన్యజ్యోతిషావభాసితస్య మనసో మననసామర్థ్యమ్ ; తేన సవృత్తికం మనః యేన బ్రహ్మణా మతం విషయీకృతం వ్యాప్తమ్ ఆహుః కథయన్తి బ్రహ్మవిదః । తస్మాత్ తదేవ మనస ఆత్మానం ప్రత్యక్చేతయితారం బ్రహ్మ విద్ధి । నేదమిత్యాది పూర్వవత్ ॥

యత్ చక్షుషా న పశ్యతి న విషయీకరోతి అన్తఃకరణవృత్తిసంయుక్తేన లోకః, యేన చక్షూంషి అన్తఃకరణవృత్తిభేదభిన్నాశ్చక్షుర్వృత్తీః పశ్యతి చైతన్యాత్మజ్యోతిషా విషయీకరోతి వ్యాప్నోతి । తదేవేత్యాది పూర్వవత్ ॥

యత్ శ్రోత్రేణ న శృణోతి దిగ్దేవతాధిష్ఠితేన ఆకాశకార్యేణ మనోవృత్తిసంయుక్తేన న విషయీకరోతి లోకః, యేన శ్రోత్రమ్ ఇదం శ్రుతం యత్ప్రసిద్ధం చైతన్యాత్మజ్యోతిషా విషయీకృతమ్ । తదేవేత్యాది పూర్వవత్ ॥

యత్ ప్రాణేన ఘ్రాణేన పార్థివేన నాసికాపుటాన్తరవస్థితేనాన్తఃకరణప్రాణవృత్తిభ్యాం సహితేన యన్న ప్రాణితి గన్ధవన్న విషయీకరోతి, యేన చైతన్యాత్మజ్యోతిషావభాస్యత్వేన స్వవిషయం ప్రతి ప్రాణః ప్రణీయతే తదేవేత్యాది సర్వం సమానమ్ ॥