బ్రహ్మ హ దేవేభ్యో విజిగ్యే । ‘అవిజ్ఞాతం విజానతాం విజ్ఞాతమవిజానతామ్’ (కే. ఉ. ౨ । ౩) ఇత్యాదిశ్రవణాత్ యదస్తి తద్విజ్ఞాతం ప్రమాణైః యన్నాస్తి తదవిజ్ఞాతం శశవిషాణకల్పమత్యన్తమేవాసద్దృష్టమ్ । తథేదం బ్రహ్మావిజ్ఞాతత్వాదసదేవేతి మన్దబుద్ధీనాం వ్యామోహో మా భూదితి తదర్థేయమాఖ్యాయికా ఆరభ్యతే । తదేవ హి బ్రహ్మ సర్వప్రకారేణ ప్రశాస్తృ దేవానామపి పరో దేవః, ఈశ్వరాణామపి పరమేశ్వరః, దుర్విజ్ఞేయః, దేవానాం జయహేతుః, అసురాణాం పరాజయహేతుః ; తత్కథం నాస్తీత్యేతస్యార్థస్యానుకూలాని హ్యుత్తరాణి వచాంసి దృశ్యన్తే । అథవా బ్రహ్మవిద్యాయాః స్తుతయే । కథమ్ ? బ్రహ్మవిజ్ఞానాద్ధి అగ్న్యాదయో దేవా దేవానాం శ్రేష్ఠత్వం జగ్ముః । తతోఽప్యతితరామిన్ద్ర ఇతి । అథవా దుర్విజ్ఞేయం బ్రహ్మేత్యేతత్ప్రదర్శ్యతే — యేనాగ్న్యాదయోఽతితేజసోఽపి క్లేశేనైవ బ్రహ్మ విదితవన్తస్తథేన్ద్రో దేవానామీశ్వరోఽపి సన్నితి । వక్ష్యమాణోపనిషద్విధిపరం వా సర్వమ్ । బ్రహ్మవిద్యావ్యతిరేకేణ ప్రాణినాం కర్తృత్వభోక్తృత్వాద్యభిమానో మిథ్యేత్యేతద్దర్శనార్థం వా ఆఖ్యాయికా, యథా దేవానాం జయాద్యభిమానస్తద్వదితి । బ్రహ్మ యథోక్తలక్షణం పరం హ కిల దేవేభ్యోఽర్థాయ విజిగ్యే జయం లబ్ధవత్ దేవానామసురాణాం చ సఙ్గ్రామేఽసురాఞ్జిత్వా జగదరాతీనీశ్వరసేతుర్భేత్తౄన్ దేవేభ్యో జయం తత్ఫలం చ ప్రాయచ్ఛజ్జగతః స్థేమ్నే । తస్య హ కిల బ్రహ్మణో విజయే దేవాః అగ్న్యాదయః అమహీయన్త మహిమానం ప్రాప్తవన్తః । తదా ఆత్మసంస్థస్య ప్రత్యగాత్మన ఈశ్వరస్య సర్వజ్ఞస్య సర్వక్రియాఫలసంయోజయితుః ప్రాణినాం సర్వశక్తేః జగతః స్థితిం చికీర్షోః అయం జయో మహిమా చేత్యజానన్తః తే దేవాః ఐక్షన్త ఈక్షితవన్తః అగ్న్యాదిస్వరూపపరిచ్ఛిన్నాత్మకృతః అస్మాకమేవాయం విజయః అస్మాకమేవాయం మహిమా అగ్నివాయ్విన్ద్రత్వాదిలక్షణో జయఫలభూతోఽస్మాభిరనుభూయతే నాస్మత్ప్రత్యగాత్మభూతేశ్వరకృత ఇతి ॥

ఎవం మిథ్యాభిమానేక్షణవతాం తత్ హ కిల ఎషాం మిథ్యేక్షణం విజజ్ఞౌ విజ్ఞాతవద్బ్రహ్మ । సర్వేక్షితృ హి తత్ సర్వభూతకరణప్రయోక్తృత్వాత్ దేవానాం చ మిథ్యాజ్ఞానముపలభ్య మైవాసురవద్దేవా మిథ్యాభిమానాత్పరాభవేయురితి తదనుకమ్పయా దేవాన్మిథ్యాభిమానాపనోదనేనానుగృహ్ణీయామితి తేభ్యః దేవేభ్యః హ కిల అర్థాయ ప్రాదుర్బభూవ స్వయోగమాహాత్మ్యనిర్మితేనాత్యద్భుతేన విస్మాపనీయేన రూపేణ దేవానామిన్ద్రియగోచరే ప్రాదుర్బభూవ ప్రాదుర్భూతవత్ । తత్ ప్రాదుర్భూతం బ్రహ్మ న వ్యజానత నైవ విజ్ఞాతవన్తః దేవాః కిమిదం యక్షం పూజ్యం మహద్భూతమితి ॥

తే తదజానన్తో దేవాః సాన్తర్భయాస్తద్విజిజ్ఞాసవః అగ్నిమ్ అగ్రగామినం జాతవేదసం సర్వజ్ఞకల్పమ్ అబ్రువన్ ఉక్తవన్తః । హే జాతవేదః ఎతత్ అస్మద్గోచరస్థం యక్షం విజానీహి విశేషతో బుధ్యస్వ త్వం నస్తేజస్వీ కిమేతద్యక్షమితి । తథా అస్తు ఇతి తత్ యక్షమ్ అభి అద్రవత్ తత్ప్రతి గతవానగ్నిః । తం చ గతవన్తం పిపృచ్ఛిషుం తత్సమీపేఽప్రగల్భత్వాత్తూష్ణీమ్భూతం తద్యక్షమ్ అభ్యవదత్ అగ్నిం ప్రతి అభాషత కోఽసీతి । ఎవం బ్రహ్మణా పృష్టోఽగ్నిః అబ్రవీత్ అగ్నిర్వై అగ్నిర్నామాహం ప్రసిద్ధో జాతవేదా ఇతి చ నామద్వయేన ప్రసిద్ధతయాత్మానం శ్లాఘయన్నితి । ఎవముక్తవన్తం బ్రహ్మావోచత్ తస్మిన్ ఎవం ప్రసిద్ధగుణనామవతి త్వయి కిం వీర్యం సామర్థ్యమ్ ఇతి । సోఽబ్రవీత్ ఇదం జగత్ సర్వం దహేయం భస్మీకుర్యాం యత్ ఇదం స్థావరాది పృథివ్యామ్ ఇతి । పృథివ్యామిత్యుపలక్షణార్థమ్ , యతోఽన్తరిక్షస్థమపి దహ్యత ఎవాగ్నినా । తస్మై ఎవమభిమానవతే బ్రహ్మ తృణం నిదధౌ పురోఽగ్నేః స్థాపితవత్ । బ్రహ్మణా ‘ఎతత్ తృణమాత్రం మమాగ్రతః దహ ; న చేదసి దగ్ధుం సమర్థః, ముఞ్చ దగ్ధృత్వాభిమానం సర్వత్ర’ ఇత్యుక్తః తత్ తృణమ్ ఉపప్రేయాయ తృణసమీపం గతవాన్ సర్వజవేన సర్వోత్సాహకృతేన వేగేన । గత్వా తత్ న శశాక నాశకత్ దగ్ధుమ్ । సః జాతవేదాః తృణం దగ్ధుమశక్తో వ్రీడితో హతప్రతిజ్ఞః తత ఎవ యక్షాదేవ తూష్ణీం దేవాన్ప్రతి నివవృతే నివృత్తః ప్రతిగతవాన్ న ఎతత్ యక్షమ్ అశకం శక్తవానహం విజ్ఞాతుం విశేషతః యదేతద్యక్షమితి ॥

అథ అనన్తరం వాయుమబ్రువన్ హే వాయో ఎతద్విజానీహీత్యాది సమానార్థం పూర్వేణ । వానాద్గమనాద్గన్ధనాద్వా వాయుః । మాతర్యన్తరిక్షే శ్వయతీతి మాతరిశ్వా । ఇదం సర్వమపి ఆదదీయ గృహ్ణీయామ్ । యదిదం పృథివ్యామిత్యాది సమానమేవ ॥

అథేన్ద్రమబ్రువన్మఘవన్నేతద్విజానీహీత్యాది పూర్వవత్ । ఇన్ద్రః పరమేశ్వరో మఘవా బలవత్త్వాత్ తథేతి తదభ్యద్రవత్ । తస్మాత్ ఇన్ద్రాదాత్మసమీపం గతాత్ తద్బ్రహ్మ తిరోదధే తిరోభూతమ్ । ఇన్ద్రస్యేన్ద్రత్వాభిమానోఽతితరాం నిరాకర్తవ్య ఇత్యతః సంవాదమాత్రమపి నాదాద్బ్రహ్మేన్ద్రాయ । తద్యక్షం యస్మిన్నాకాశే ఆకాశప్రదేశే ఆత్మానం దర్శయిత్వా తిరోభూతమిన్ద్రశ్చ బ్రహ్మణస్తిరోధానకాలే యస్మిన్నాకాశే ఆసీత్ , సః ఇన్ద్రః తస్మిన్నేవ ఆకాశే తస్థౌ కిం యద్యక్షమితి ధ్యాయన్ ; న నివవృతేఽగ్న్యాదివత్ । తస్యేన్ద్రస్య యక్షే భక్తిం బుద్ధ్వా విద్యా ఉమారూపిణీ ప్రాదురభూత్స్త్రీరూపా । సః ఇన్ద్రః తామ్ ఉమాం బహు శోభమానామ్ ; సర్వేషాం హి శోభమానానాం శోభనతమా విద్యా । తదా బహు శోభమానేతి విశేషణముపపన్నం భవతి । హైమవతీం హేమకృతాభరణవతీమివ బహు శోభమానామిత్యర్థః । అథవా ఉమైవ హిమవతో దుహితా హైమవతీ నిత్యమేవ సర్వజ్ఞేనేశ్వరేణ సహ వర్తత ఇతి జ్ఞాతుం సమర్థేతి కృత్వా తాముపజగామ । ఇన్ద్రః తాం హ ఉమాం కిల ఉవాచ పప్రచ్ఛ బ్రూహి కిమేతద్దర్శయిత్వా తిరోభూతం యక్షమితి ॥