సా బ్రహ్మేతి హోవాచ హ కిల బ్రహ్మణః వై ఈశ్వరస్యైవ విజయే — ఈశ్వరేణైవ జితా అసురాః । యూయం తత్ర నిమిత్తమాత్రమ్ । తస్యైవ విజయే — యూయం మహీయధ్వం మహిమానం ప్రాప్నుథ । ఎతదితి క్రియావిశేషణార్థమ్ । మిథ్యాభిమానస్తు యుష్మాకమ్ — అస్మాకమేవాయం విజయోఽస్మాకమేవాయం మహిమేతి । తతః తస్మాదుమావాక్యాత్ హ ఎవ విదాఞ్చకార బ్రహ్మేతి ఇన్ద్రః ; అవధారణాత్ తతో హైవ ఇతి, న స్వాతన్త్ర్యేణ ॥

యస్మాదగ్నివాయ్విన్ద్రా ఎతే దేవా బ్రహ్మణః సంవాదదర్శనాదినా సామీప్యముపగతాః, తస్మాత్ స్వైర్గుణైః అతితరామివ శక్తిగుణాదిమహాభాగ్యైః అన్యాన్ దేవాన్ అతితరామ్ అతిశేరత ఇవ ఎతే దేవాః । ఇవశబ్దోఽనర్థకోఽవధారణార్థో వా । యత్ అగ్నిః వాయుః ఇన్ద్రః తే హి దేవా యస్మాత్ ఎనత్ బ్రహ్మ నేదిష్ఠమ్ అన్తికతమం ప్రియతమం పస్పర్శుః స్పృష్టవన్తో యథోక్తైర్బ్రహ్మణః సంవాదాదిప్రకారైః, తే హి యస్మాచ్చ హేతోః ఎనత్ బ్రహ్మ ప్రథమః ప్రథమాః ప్రధానాః సన్త ఇత్యేతత్ , విదాఞ్చకార విదాఞ్చక్రురిత్యేతత్ , బ్రహ్మేతి ॥

యస్మాదగ్నివాయూ అపి ఇన్ద్రవాక్యాదేవ విదాఞ్చక్రతుః, ఇన్ద్రేణ హి ఉమావాక్యాత్ప్రథమం శ్రుతం బ్రహ్మేతి ; తస్మాద్వై ఇన్ద్రః అతితరామివ అతిశేత ఇవ అన్యాన్ దేవాన్ । స హ్యేనన్నేదిష్ఠం పస్పర్శ యస్మాత్ స హ్యేనత్ప్రథమో విదాఞ్చకార బ్రహ్మేత్యుక్తార్థం వాక్యమ్ ॥

తస్య ప్రకృతస్య బ్రహ్మణః ఎషః ఆదేశః ఉపమోపదేశః । నిరుపమస్య బ్రహ్మణో యేనోపమానేనోపదేశః సోఽయమాదేశ ఇత్యుచ్యతే । కిం తత్ ? యదేతత్ ప్రసిద్ధం లోకే విద్యుతః వ్యద్యుతత్ విద్యోతనం కృతవదిత్యేతదనుపపన్నమితి విద్యుతో విద్యోతనమితి కల్ప్యతే । ఆ౩ ఇత్యుపమార్థః । విద్యుతో విద్యోతనమివేత్యర్థః, ‘యథా సకృద్విద్యుతమ్’ (బృ. ఉ. ౨ । ౩ । ౬) ఇతి శ్రుత్యన్తరే చ దర్శనాత్ । విద్యుదివ హి సకృదాత్మానం దర్శయిత్వా తిరోభూతం బ్రహ్మ దేవేభ్యః । అథవా విద్యుతః ‘తేజః’ ఇత్యధ్యాహార్యమ్ । వ్యద్యుతత్ విద్యోతితవత్ ఆ౩ ఇవ । విద్యుతస్తేజః సకృద్విద్యోతితవదివేత్యభిప్రాయః । ఇతిశబ్దః ఆదేశప్రతినిర్దేశార్థః — ఇత్యయమాదేశ ఇతి । ఇచ్ఛబ్దః సముచ్చయార్థః । అయం చాపరస్తస్యాదేశః । కోఽసౌ ? న్యమీమిషత్ యథా చక్షుః । న్యమీమిషత్ నిమేషం కృతవత్ । స్వార్థే ణిచ్ । ఉపమార్థ ఎవ ఆకారః । చక్షుషో విషయం ప్రతి ప్రకాశతిరోభావ ఇవ చేత్యర్థః । ఇతి అధిదైవతం దేవతావిషయం బ్రహ్మణ ఉపమానదర్శనమ్ ॥

అథ అనన్తరమ్ అధ్యాత్మం ప్రత్యగాత్మవిషయ ఆదేశ ఉచ్యతే । యదేతత్ గచ్ఛతీవ చ మనః । ఎతద్బ్రహ్మ ఢౌకత ఇవ విషయీకరోతీవ । యచ్చ అనేన మనసా ఎతత్ బ్రహ్మ ఉపస్మరతి సమీపతః స్మరతి సాధకః అభీక్ష్ణం భృశమ్ । సఙ్కల్పశ్చ మనసో బ్రహ్మవిషయః । మనఉపాధికత్వాద్ధి మనసః సఙ్కల్పస్మృత్యాదిప్రత్యయైరభివ్యజ్యతే బ్రహ్మ, విషయీక్రియమాణమివ । అతః స ఎష బ్రహ్మణోఽధ్యాత్మమాదేశః । విద్యున్నిమేషణవదధిదైవతం ద్రుతప్రకాశనధర్మి, అధ్యాత్మం చ మనఃప్రత్యయసమకాలాభివ్యక్తిధర్మి, ఇత్యేష ఆదేశః । ఎవమాదిశ్యమానం హి బ్రహ్మ మన్దబుద్ధిగమ్యం భవతీతి బ్రహ్మణ ఆదేశ ఉపదేశః । న హి నిరుపాధికమేవ బ్రహ్మ మన్దబుద్ధిభిరాకలయితుం శక్యమ్ ॥

కిఞ్చ, తత్ బ్రహ్మ హ కిల తద్వనం నామ తస్య వనం తద్వనం తస్య ప్రాణిజాతస్య ప్రత్యగాత్మభూతత్వాద్వనం వననీయం సమ్భజనీయమ్ । అతః తద్వనం నామ ; ప్రఖ్యాతం బ్రహ్మ తద్వనమితి యతః, తస్మాత్ తద్వనమితి అనేనైవ గుణాభిధానేన ఉపాసితవ్యం చిన్తనీయమ్ । అనేన నామ్నోపాసనస్య ఫలమాహ — స యః కశ్చిత్ ఎతత్ యథోక్తం బ్రహ్మ ఎవం యథోక్తగుణం వేద ఉపాస్తే అభి హ ఎనమ్ ఉపాసకం సర్వాణి భూతాని అభి సంవాఞ్ఛన్తి హ ప్రార్థయన్త ఎవ యథా బ్రహ్మ ॥

ఎవమనుశిష్టః శిష్య ఆచార్యమువాచ — ఉపనిషదం రహస్యం యచ్చిన్త్యం భో భగవన్ బ్రూహి ఇతి । ఎవముక్తవతి శిష్యే ఆహాచార్యః — ఉక్తా అభిహితా తే తవ ఉపనిషత్ । కా పునః సేత్యాహ — బ్రాహ్మీం బ్రహ్మణః పరమాత్మన ఇయం బ్రాహ్మీ తామ్ , పరమాత్మవిషయత్వాదతీతవిజ్ఞానస్య, వావ ఎవ తే ఉపనిషదమబ్రూమేతి ఉక్తామేవ పరమాత్మవిషయాముపనిషదమబ్రూమేత్యవధారయత్యుత్తరార్థమ్ । పరమాత్మవిషయాముపనిషదం శ్రుతవతః ఉపనిషదం భో బ్రూహీతి పృచ్ఛతః శిష్యస్య కోఽభిప్రాయః ? యది తావచ్ఛ్రుతస్యార్థస్య ప్రశ్నః కృతః, తతః పిష్టపేషణవత్పునరుక్తోఽనర్థకః ప్రశ్నః స్యాత్ । అథ సావశేషోక్తోపనిషత్స్యాత్ , తతస్తస్యాః ఫలవచనేనోపసంహారో న యుక్తః ‘ప్రేత్యాస్మాల్లోకాదమృతా భవన్తి’ (కే. ఉ. ౨ । ౫) ఇతి । తస్మాదుక్తోపనిషచ్ఛేషవిషయోఽపి ప్రశ్నోఽనుపపన్న ఎవ, అనవశేషితత్వాత్ । కస్తర్హ్యభిప్రాయః ప్రష్టురితి । ఉచ్యతే । కిం పూర్వోక్తోపనిషచ్ఛేషతయా తత్సహకారిసాధనాన్తరాపేక్షా, అథ నిరపేక్షైవ ? సాపేక్షా చేదపేక్షితవిషయాముపనిషదం బ్రూహి । అథ నిరపేక్షా చేదవధారయ పిప్పలాదవన్నాతః పరమస్తీత్యేవమభిప్రాయః । ఎతదుపపన్నమాచార్యస్యావధారణవచనమ్ ‘ఉక్తా త ఉపనిషత్’ ఇతి । నను నావధారణమిదమ్ , యతోఽన్యద్వక్తవ్యమాహ ‘తస్యై తపో దమః’ (కే. ఉ. ౪ । ౮) ఇత్యాది । సత్యమ్ , వక్తవ్యముచ్యతే ఆచార్యేణ । న తూక్తోపనిషచ్ఛేషతయా తత్సహకారిసాధనాన్తరాభిప్రాయేణ వా ; కిన్తు బ్రహ్మవిద్యాప్రాప్త్యుపాయాభిప్రాయేణ వేదైస్తదఙ్గైశ్చ సహపాఠేన సమీకరణాత్తపఃప్రభృతీనామ్ । న హి వేదానాం శిక్షాద్యఙ్గానాం చ సాక్షాద్బ్రహ్మవిద్యాశేషత్వం తత్సహకారిసాధనత్వం వా సమ్భవతి । సహపఠితానామపి యథాయోగం విభజ్య వినియోగః స్యాదితి చేత్ ; యథా సూక్తవాకానుమన్త్రణమన్త్రాణాం యథాదైవతం విభాగః, తథా తపోదమకర్మసత్యాదీనామపి బ్రహ్మవిద్యాశేషత్వం తత్సహకారిసాధనత్వం వేతి కల్ప్యతే । వేదానాం తదఙ్గానాం చార్థప్రకాశకత్వేన కర్మాత్మజ్ఞానోపాయత్వమిత్యేవం హ్యయం విభాగో యుజ్యతే అర్థసమ్బన్ధోపపత్తిసామర్థ్యాదితి చేత్ , న ; అయుక్తేః । న హ్యయం విభాగో ఘటనాం ప్రాఞ్చతి । న హి సర్వక్రియాకారకఫలభేదబుద్ధితిరస్కారిణ్యా బ్రహ్మవిద్యాయాః శేషాపేక్షా సహకారిసాధనసమ్బన్ధో వా యుజ్యతే । సర్వవిషయవ్యావృత్తప్రత్యగాత్మవిషయనిష్ఠత్వాచ్చ బ్రహ్మవిద్యాయాస్తత్ఫలస్య చ నిఃశ్రేయసస్య । ‘మోక్షమిచ్ఛన్సదా కర్మ త్యజేదేవ ససాధనమ్ । త్యజతైవ హి తజ్జ్ఞేయం త్యక్తుః ప్రత్యక్పరం పదమ్’ ( ? ) తస్మాత్కర్మణాం సహకారిత్వం కర్మశేషాపేక్షా వా న జ్ఞానస్యోపపద్యతే । తతోఽసదేవ సూక్తవాకానుమన్త్రణవద్యథాయోగం విభాగ ఇతి । తస్మాదవధారణార్థతైవ ప్రశ్నప్రతివచనస్యోపపద్యతే । ఎతావత్యేవేయముపనిషదుక్తాన్యనిరపేక్షా అమృతత్వాయ ॥

యామిమాం బ్రాహ్మీముపనిషదం తవాగ్రేఽబ్రూమేతి తస్యై తస్యా ఉక్తాయా ఉపనిషదః ప్రాప్త్యుపాయభూతాని తపఆదీని । తపః కాయేన్ద్రియమనసాం సమాధానమ్ । దమః ఉపశమః । కర్మ అగ్నిహోత్రాది । ఎతైర్హి సంస్కృతస్య సత్త్వశుద్ధిద్వారా తత్త్వజ్ఞానోత్పత్తిర్దృష్టా । దృష్టా హ్యమృదితకల్మషస్యోక్తేఽపి బ్రహ్మణ్యప్రతిపత్తిర్విపరీతప్రతిపత్తిశ్చ, యథేన్ద్రవిరోచనప్రభృతీనామ్ । తస్మాదిహ వాతీతేషు వా బహుషు జన్మాన్తరేషు తపఆదిభిః కృతసత్త్వశుద్ధేర్జ్ఞానం సముత్పద్యతే యథాశ్రుతమ్ ; ‘యస్య దేవే పరా భక్తిర్యథా దేవే తథా గురౌ । తస్యైతే కథితా హ్యర్థాః ప్రకాశన్తే మహాత్మనః’ (శ్వే. ఉ. ౬ । ౨౩) ఇతి మన్త్రవర్ణాత్ । ‘జ్ఞానముత్పద్యతే పుంసాం క్షయాత్పాపస్య కర్మణః’ (మో. ౨౦౪ । ౮) ఇతి స్మృతేశ్చ । ఇతిశబ్దః ఉపలక్షణత్వప్రదర్శనార్థః । ఇతి ఎవమాద్యన్యదపి జ్ఞానోత్పత్తేరుపకారకమ్ ‘అమానిత్వమదమ్భిత్వమ్’ (భ. గీ. ౧౩ । ౭) ఇత్యాద్యుపదర్శితం భవతి । ప్రతిష్ఠా పాదౌ పాదావివాస్యాః ; తేషు హి సత్సు ప్రతితిష్ఠతి బ్రహ్మవిద్యా ప్రవర్తతే, పద్భ్యామివ పురుషః । వేదాశ్చత్వారః సర్వాణి చాఙ్గాని శిక్షాదీని షట్ కర్మజ్ఞానప్రకాశకత్వాద్వేదానాం తద్రక్షణార్థత్వాదఙ్గానాం ప్రతిష్ఠాత్వమ్ । అథవా, ప్రతిష్ఠాశబ్దస్య పాదరూపకల్పనార్థత్వాద్వేదాస్త్వితరాణి సర్వాఙ్గాని శిరఆదీని । అస్మిన్పక్షే శిక్షాదీనాం వేదగ్రహణేనైవ గ్రహణం కృతం ప్రత్యేతవ్యమ్ । అఙ్గిని హి గృహీతేఽఙ్గాని గృహీతాన్యేవ భవన్తి, తదాయత్తత్వాదఙ్గానామ్ । సత్యమ్ ఆయతనం యత్ర తిష్ఠత్యుపనిషత్ తదాయతనమ్ । సత్యమితి అమాయితా అకౌటిల్యం వాఙ్మనఃకాయానామ్ । తేషు హ్యాశ్రయతి విద్యా యే అమాయావినః సాధవః, నాసురప్రకృతిషు మాయావిషు ; ‘న యేషు జిహ్మమనృతం న మాయా చ’ (ప్ర. ఉ. ౧ । ౧౬) ఇతి శ్రుతేః । తస్మాత్సత్యమాయతనమితి కల్ప్యతే । తపఆదిష్వేవ ప్రతిష్ఠాత్వేన ప్రాప్తస్య సత్యస్య పునరాయతనత్వేన గ్రహణం సాధనాతిశయత్వజ్ఞాపనార్థమ్ । ‘అశ్వమేధసహస్రం చ సత్యం చ తులయా ధృతమ్ । అశ్వమేధసహస్రాచ్చ సత్యమేకం విశిష్యతే’ (మహాభా. ఆ. ౭౪ । ౧౦౩) ఇతి స్మృతేః ॥

యో వై ఎతాం బ్రహ్మవిద్యామ్ ‘కేనేషితమ్’ (కే. ఉ. ౧ । ౧) ఇత్యాదినా యథోక్తామ్ ఎవం మహాభాగామ్ ‘బ్రహ్మ హ దేవేభ్యః’ (కే. ఉ. ౩ । ౧) ఇత్యాదినా స్తుతాం సర్వవిద్యాప్రతిష్ఠాం వేద । ‘అమృతత్వం హి విన్దతే’ (కే. ఉ. ౨ । ౪) ఇత్యుక్తమపి బ్రహ్మవిద్యాఫలమన్తే నిగమయతి — అపహత్య పాప్మానమ్ అవిద్యాకామకర్మలక్షణం సంసారబీజం విధూయ అనన్తే అపర్యన్తే స్వర్గే లోకే సుఖాత్మకే బ్రహ్మణీత్యేతత్ । అనన్తే ఇతి విశేషణాన్న త్రివిష్టపే అనన్తశబ్ద ఔపచారికోఽపి స్యాదిత్యత ఆహ — జ్యేయే ఇతి । జ్యేయే జ్యాయసి సర్వమహత్తరే స్వాత్మని ముఖ్యే ఎవ ప్రతితిష్ఠతి । న పునః సంసారమాపద్యత ఇత్యభిప్రాయః ॥