केनोपनिषत्पदभाष्यम्

‘నైషా తర్కేణ మతిరాపనేయా’ (క. ఉ. ౧ । ౨ । ౯) ఇతి శ్రుతేశ్చ । ‘ఆచార్యవాన్పురుషో వేద’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౧౪ । ౨) ‘ఆచార్యాద్ధైవ విద్యా విదితా సాధిష్ఠం ప్రాపదితి’ (ఛా. ఉ. ౪ । ౯ । ౩) ‘తద్విద్ధి ప్రణిపాతేన’ (భ. గీ. ౪ । ౩౪) ఇత్యాదిశ్రుతిస్మృతినియమాచ్చ కశ్చిద్గురుం బ్రహ్మనిష్ఠం విధివదుపేత్య ప్రత్యగాత్మవిషయాదన్యత్ర శరణమపశ్యన్నభయం నిత్యం శివమచలమిచ్ఛన్పప్రచ్ఛేతి కల్ప్యతే — కేనేషితమిత్యాది । కేన ఇషితం కేన కర్త్రా ఇషితమ్ ఇష్టమభిప్రేతం సత్ మనః పతతి గచ్ఛతి స్వవిషయం ప్రతీతి సమ్బధ్యతే । ఇషేరాభీక్ష్ణ్యార్థస్య గత్యర్థస్య చేహాసమ్భవాదిచ్ఛార్థస్యైవైతద్రూపమితి గమ్యతే । ఇషితమితి ఇట్ప్రయోగస్తు చ్ఛాన్దసః । తస్యైవ ప్రపూర్వస్య నియోగార్థే ప్రేషితమిత్యేతత్ । తత్ర ప్రేషితమిత్యేవోక్తే ప్రేషయితృప్రేషణవిశేషవిషయాకాఙ్క్షా స్యాత్ — కేన ప్రేషయితృవిశేషేణ, కీదృశం వా ప్రేషణమితి । ఇషితమితి తు విశేషణే సతి తదుభయం నివర్తతే, కస్యేచ్ఛామాత్రేణ ప్రేషితమిత్యర్థవిశేషనిర్ధారణాత్ । యద్యేషోఽర్థోఽభిప్రేతః స్యాత్ , కేనేషితమిత్యేతావతైవ సిద్ధత్వాత్ప్రేషితమితి న వక్తవ్యమ్ । అపి చ శబ్దాధిక్యాదర్థాధిక్యం యుక్తమితి ఇచ్ఛయా కర్మణా వాచా వా కేన ప్రేషితమిత్యర్థవిశేషోఽవగన్తుం యుక్తః । న, ప్రశ్నసామర్థ్యాత్ ; దేహాదిసఙ్ఘాతాదనిత్యాత్కర్మకార్యాద్విరక్తః అతోఽన్యత్కూటస్థం నిత్యం వస్తు బుభుత్సమానః పృచ్ఛతీతి సామర్థ్యాదుపపద్యతే । ఇతరథా ఇచ్ఛావాక్కర్మభిర్దేహాదిసఙ్ఘాతస్య ప్రేరయితృత్వం ప్రసిద్ధమితి ప్రశ్నోఽనర్థక ఎవ స్యాత్ । ఎవమపి ప్రేషితశబ్దస్యార్థో న ప్రదర్శిత ఎవ । న ; సంశయవతోఽయం ప్రశ్న ఇతి ప్రేషితశబ్దస్యార్థవిశేష ఉపపద్యతే । కిం యథాప్రసిద్ధమేవ కార్యకరణసఙ్ఘాతస్య ప్రేషయితృత్వమ్ , కిం వా సఙ్ఘాతవ్యతిరిక్తస్య స్వతన్త్రస్యేచ్ఛామాత్రేణైవ మనఆదిప్రేషయితృత్వమ్ , ఇత్యస్యార్థస్య ప్రదర్శనార్థం కేనేషితం పతతి ప్రేషితం మన ఇతి విశేషణద్వయముపపద్యతే । నను స్వతన్త్రం మనః స్వవిషయే స్వయం పతతీతి ప్రసిద్ధమ్ ; తత్ర కథం ప్రశ్న ఉపపద్యతే ఇతి, ఉచ్యతే — యది స్వతన్త్రం మనః ప్రవృత్తినివృత్తివిషయే స్యాత్ , తర్హి సర్వస్యానిష్టచిన్తనం న స్యాత్ । అనర్థం చ జానన్సఙ్కల్పయతి । అభ్యగ్రదుఃఖే చ కార్యే వార్యమాణమపి ప్రవర్తత ఎవ మనః । తస్మాద్యుక్త ఎవ కేనేషితమిత్యాదిప్రశ్నః । కేన ప్రాణః యుక్తః నియుక్తః ప్రేరితః సన్ ప్రైతి గచ్ఛతి స్వవ్యాపారం ప్రతి । ప్రథమ ఇతి ప్రాణవిశేషణం స్యాత్ , తత్పూర్వకత్వాత్సర్వేన్ద్రియప్రవృత్తీనామ్ । కేన ఇషితాం వాచమ్ ఇమాం శబ్దలక్షణాం వదన్తి లౌకికాః । తథా చక్షుః శ్రోత్రం చ స్వే స్వే విషయే క ఉ దేవః ద్యోతనవాన్ యునక్తి నియుఙ్క్తే ప్రేరయతి ॥

ఎవం పృష్టవతే యోగ్యాయాహ గురుః । శృణు యత్ త్వం పృచ్ఛసి, మనఆదికరణజాతస్య కో దేవః స్వవిషయం ప్రతి ప్రేరయితా కథం వా ప్రేరయతీతి । శ్రోత్రస్య శ్రోత్రం శృణోత్యనేనేతి శ్రోత్రమ్ , శబ్దస్య శ్రవణం ప్రతి కరణం శబ్దాభివ్యఞ్జకం శ్రోత్రమిన్ద్రియమ్ , తస్య శ్రోత్రం సః యస్త్వయా పృష్టః ‘చక్షుఃశ్రోత్రం క ఉ దేవో యునక్తి’ (కే. ఉ. ౧ । ౧) ఇతి । అసావేవంవిశిష్టః శ్రోత్రాదీని నియుఙ్క్త ఇతి వక్తవ్యే, నన్వేతదననురూపం ప్రతివచనం శ్రోత్రస్య శ్రోత్రమితి । నైష దోషః, తస్యాన్యథా విశేషానవగమాత్ । యది హి శ్రోత్రాదివ్యాపారవ్యతిరిక్తేన స్వవ్యాపారేణ విశిష్టః శ్రోత్రాదినియోక్తా అవగమ్యేత దాత్రాదిప్రయోక్తృవత్ , తదేదమననురూపం ప్రతివచనం స్యాత్ । న త్విహ శ్రోత్రాదీనాం ప్రయోక్తా స్వవ్యాపారవిశిష్టో లవిత్రాదివదధిగమ్యతే । శ్రోత్రాదీనామేవ తు సంహతానాం వ్యాపారేణాలోచనసఙ్కల్పాధ్యవసాయలక్షణేన ఫలావసానలిఙ్గేనావగమ్యతే — అస్తి హి శ్రోత్రాదిభిరసంహతః, యత్ప్రయోజనప్రయుక్తః శ్రోత్రాదికలాపః గృహాదివదితి । సంహతానాం పరార్థత్వాదవగమ్యతే శ్రోత్రాదీనాం ప్రయోక్తా । తస్మాదనురూపమేవేదం ప్రతివచనం శ్రోత్రస్య శ్రోత్రమిత్యాది । కః పునరత్ర పదార్థః శ్రోత్రస్య శ్రోత్రమిత్యాదేః ? న హ్యత్ర శ్రోత్రస్య శ్రోత్రాన్తరేణార్థః, యథా ప్రకాశస్య ప్రకాశాన్తరేణ । నైష దోషః । అయమత్ర పదార్థః — శ్రోత్రం తావత్స్వవిషయవ్యఞ్జనసమర్థం దృష్టమ్ । తత్తు స్వవిషయవ్యఞ్జనసామర్థ్యం శ్రోత్రస్య చైతన్యే హ్యాత్మజ్యోతిషి నిత్యేఽసంహతే సర్వాన్తరే సతి భవతి, న అసతి ఇతి । అతః శ్రోత్రస్య శ్రోత్రమిత్యాద్యుపపద్యతే । తథా చ శ్రుత్యన్తరాణి — ‘ఆత్మనైవాయం జ్యోతిషాస్తే’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౬) ‘తస్య భాసా సర్వమిదం విభాతి’ (ము. ఉ. ౨ । ౨ । ౧౦) ‘యేన సూర్యస్తపతి తేజసేద్ధః’ (తై. బ్రా. ౩ । ౧౨ । ౯ । ౭) ఇత్యాదీని । ‘యదాదిత్యగతం తేజో జగద్భాసయతేఽఖిలమ్ । ’ (భ. గీ. ౧౫ । ౧౨) ‘క్షేత్రం క్షేత్రీ తథా కృత్స్నం ప్రకాశయతి భారత’ (భ. గీ. ౧౩ । ౩౩) ఇతి చ గీతాసు । కాఠకే చ ‘నిత్యో నిత్యానాం చేతనశ్చేతనానామ్’ (క. ఉ. ౨ । ౨ । ౧౩) ఇతి । శ్రోత్రాద్యేవ సర్వస్యాత్మభూతం చేతనమితి ప్రసిద్ధమ్ ; తదిహ నివర్త్యతే । అస్తి కిమపి విద్వద్బుద్ధిగమ్యం సర్వాన్తరతమం కూటస్థమజమజరమమృతమభయం శ్రోత్రాదేరపి శ్రోత్రాది తత్సామర్థ్యనిమిత్తమ్ ఇతి ప్రతివచనం శబ్దార్థశ్చోపపద్యత ఎవ । తథా మనసః అన్తఃకరణస్య మనః । న హ్యన్తఃకరణమ్ అన్తరేణ చైతన్యజ్యోతిషో దీధితిం స్వవిషయసఙ్కల్పాధ్యవసాయాదిసమర్థం స్యాత్ । తస్మాన్మనసోఽపి మన ఇతి । ఇహ బుద్ధిమనసీ ఎకీకృత్య నిర్దేశో మనస ఇతి । యద్వాచో హ వాచమ్ ; యచ్ఛబ్దో యస్మాదర్థే శ్రోత్రాదిభిః సర్వైః సమ్బధ్యతే — యస్మాచ్ఛ్రోత్రస్య శ్రోత్రమ్ , యస్మాన్మనసో మన ఇత్యేవమ్ । వాచో హ వాచమితి ద్వితీయా ప్రథమాత్వేన విపరిణమ్యతే, ప్రాణస్య ప్రాణ ఇతి దర్శనాత్ । వాచో హ వాచమిత్యేతదనురోధేన ప్రాణస్య ప్రాణమితి కస్మాద్ద్వితీయైవ న క్రియతే ? న ; బహూనామనురోధస్య యుక్తత్వాత్ । వాచమిత్యస్య వాగిత్యేతావద్వక్తవ్యం స ఉ ప్రాణస్య ప్రాణ ఇతి శబ్దద్వయానురోధేన ; ఎవం హి బహూనామనురోధో యుక్తః కృతః స్యాత్ । పృష్టం చ వస్తు ప్రథమయైవ నిర్దేష్టుం యుక్తమ్ । స యస్త్వయా పృష్టః ప్రాణస్య ప్రాణాఖ్యవృత్తివిశేషస్య ప్రాణః, తత్కృతం హి ప్రాణస్య ప్రాణనసామర్థ్యమ్ । న హ్యాత్మనానధిష్ఠితస్య ప్రాణనముపపద్యతే, ‘కో హ్యేవాన్యాత్కః ప్రాణ్యాద్యదేష ఆకాశ ఆనన్దో న స్యాత్’ (తై. ఉ. ౨ । ౭ । ౧) ‘ఊర్ధ్వం ప్రాణమున్నయత్యపానం ప్రత్యగస్యతి’ (క. ఉ. ౨ । ౨ । ౩) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః । ఇహాపి చ వక్ష్యతే ‘యేన ప్రాణః ప్రణీయతే తదేవ బ్రహ్మ త్వం విద్ధి’ (కే. ఉ. ౧ । ౮) ఇతి । శ్రోత్రాదీన్ద్రియప్రస్తావే ఘ్రాణస్యేవ ప్రాణస్య న తు యుక్తం గ్రహణమ్ । సత్యమేవమ్ । ప్రాణగ్రహణేనైవ తు ఘ్రాణస్య గ్రహణం కృతమేవ మన్యతే శ్రుతిః । సర్వస్యైవ కరణకలాపస్య యదర్థప్రయుక్తా ప్రవృత్తిః, తద్బ్రహ్మేతి ప్రకరణార్థో వివక్షితః । తథా చక్షుషశ్చక్షుః రూపప్రకాశకస్య చక్షుషో యద్రూపగ్రహణసామర్థ్యం తదాత్మచైతన్యాధిష్ఠితస్యైవ । అతశ్చక్షుషశ్చక్షుః । ప్రష్టుః పృష్టస్యార్థస్య జ్ఞాతుమిష్టత్వాత్ శ్రోత్రాదేః శ్రోత్రాదిలక్షణం యథోక్తం బ్రహ్మ ‘జ్ఞాత్వా’ ఇత్యధ్యాహ్రియతే ; అమృతా భవన్తి ఇతి ఫలశ్రుతేశ్చ । జ్ఞానాద్ధ్యమృతత్వం ప్రాప్యతే । జ్ఞాత్వా అతిముచ్య ఇతి సామర్థ్యాత్ శ్రోత్రాదికరణకలాపముజ్ఝిత్వా — శ్రోత్రాదౌ హ్యాత్మభావం కృత్వా, తదుపాధిః సన్ , తదాత్మనా జాయతే మ్రియతే సంసరతి చ । అతః శ్రోత్రాదేః శ్రోత్రాదిలక్షణం బ్రహ్మాత్మేతి విదిత్వా, అతిముచ్య శ్రోత్రాద్యాత్మభావం పరిత్యజ్య — యే శ్రోత్రాద్యాత్మభావం పరిత్యజన్తి, తే ధీరాః ధీమన్తః । న హి విశిష్టధీమత్త్వమన్తరేణ శ్రోత్రాద్యాత్మభావః శక్యః పరిత్యుక్తమ్ । ప్రేత్య వ్యావృత్య అస్మాత్ లోకాత్ పుత్రమిత్రకలత్రబన్ధుషు మమాహమ్భావసంవ్యవహారలక్షణాత్ , త్యక్తసర్వైషణా భూత్వేత్యర్థః । అమృతాః అమరణధర్మాణః భవన్తి । ‘న కర్మణా న ప్రజయా ధనేన త్యాగేనైకే అమృతత్వమానశుః’ (తై. నా. ౨౮) ‘పరాఞ్చి ఖాని వ్యతృణత్ . . . ఆవృత్తచక్షురమృతత్వమిచ్ఛన్’ (క. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ‘యదా సర్వే ప్రముచ్యన్తే . . . అత్ర బ్రహ్మ సమశ్నుతే’ (క. ఉ. ౨ । ౩ । ౧౪) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః । అథవా, అతిముచ్యేత్యనేనైవైషణాత్యాగస్య సిద్ధత్వాత్ అస్మాల్లోకాత్ప్రేత్య అస్మాచ్ఛరీరాదపేత్య మృత్వేత్యర్థః ॥

యస్మాచ్ఛ్రోత్రాదేరపి శ్రోత్రాద్యాత్మభూతం బ్రహ్మ, అతః న తత్ర తస్మిన్బ్రహ్మణి చక్షుః గచ్ఛతి, స్వాత్మని గమనాసమ్భవాత్ । తథా న వాక్ గచ్ఛతి । వాచా హి శబ్ద ఉచ్చార్యమాణోఽభిధేయం ప్రకాశయతి యదా, తదాభిధేయం ప్రతి వాగ్గచ్ఛతీత్యుచ్యతే । తస్య చ శబ్దస్య తన్నిర్వర్తకస్య చ కరణస్యాత్మా బ్రహ్మ । అతో న వాగ్గచ్ఛతి । యథాగ్నిర్దాహకః ప్రకాశకశ్చాపి సన్ న హ్యాత్మానం ప్రకాశయతి దహతి వా, తద్వత్ । నో మనః మనశ్చాన్యస్య సఙ్కల్పయితృ అధ్యవసాతృ చ సత్ నాత్మానం సఙ్కల్పయత్యధ్యవస్యతి చ, తస్యాపి బ్రహ్మాత్మేతి । ఇన్ద్రియమనోభ్యాం హి వస్తునో విజ్ఞానమ్ । తదగోచరత్వాత్ న విద్మః తద్బ్రహ్మ ఈదృశమితి । అతో న విజానీమః యథా యేన ప్రకారేణ ఎతత్ బ్రహ్మ అనుశిష్యాత్ ఉపదిశేచ్ఛిష్యాయేత్యభిప్రాయః । యద్ధి కరణగోచరః, తదన్యస్మై ఉపదేష్టుం శక్యం జాతిగుణక్రియావిశేషణైః । న తజ్జాత్యాదివిశేషణవద్బ్రహ్మ । తస్మాద్విషమం శిష్యానుపదేశేన ప్రత్యాయయితుమితి ఉపదేశే తదర్థగ్రహణే చ యత్నాతిశయకర్తవ్యతాం దర్శయతి ॥

‘న విద్మో న విజానీమో యథైతదనుశిష్యాత్’ (కే. ఉ. ౧ । ౩) ఇతి అత్యన్తమేవోపదేశప్రకారప్రత్యాఖ్యానే ప్రాప్తే తదపవాదోఽయముచ్యతే । సత్యమేవం ప్రత్యక్షాదిభిః ప్రమాణైర్న పరః ప్రత్యాయయితుం శక్యః ; ఆగమేన తు శక్యత ఎవ ప్రత్యాయయితుమితి తదుపదేశార్థమాగమమాహ — అన్యదేవ తద్విదితాదథో అవిదితాదధీతి । అన్యదేవ పృథగేవ తత్ యత్ప్రకృతం శ్రోత్రాదీనాం శ్రోత్రాదీత్యుక్తమవిషయశ్చ తేషామ్ । తత్ విదితాత్ అన్యదేవ హి । విదితం నామ యద్విదిక్రియయాతిశయేనాప్తం విదిక్రియాకర్మభూతమ్ । క్వచిత్కిఞ్చిత్కస్యచిద్విదితం స్యాదితి సర్వమేవ వ్యాకృతం విదితమేవ ; తస్మాదన్యదేవేత్యర్థః । అవిదితమజ్ఞాతం తర్హీతి ప్రాప్తే ఆహ — అథో అపి అవిదితాత్ విదితవిపరీతాదవ్యాకృతాదవిద్యాలక్షణాద్వ్యాకృతబీజాత్ । అధి ఇతి ఉపర్యర్థే ; లక్షణయా అన్యదిత్యర్థః । యద్ధి యస్మాదధి ఉపరి భవతి, తత్తస్మాదన్యదితి ప్రసిద్ధమ్ । యద్విదితం తదల్పం మర్త్యం దుఃఖాత్మకం చేతి హేయమ్ । తస్మాద్విదితాదన్యద్బ్రహ్మేత్యుక్తే త్వహేయత్వముక్తం స్యాత్ । తథా అవిదితాదధీత్యుక్తేఽనుపాదేయత్వముక్తం స్యాత్ । కార్యార్థం హి కారణమన్యదన్యేనోపాదీయతే । అతశ్చ న వేదితురన్యస్మై ప్రయోజనాయాన్యదుపాదేయం భవతీత్యేవం విదితావిదితాభ్యామన్యదితి హేయోపాదేయప్రతిషేధేన స్వాత్మనోఽనన్యత్వాత్ బ్రహ్మవిషయా జిజ్ఞాసా శిష్యస్య నిర్వర్తితా స్యాత్ । న హ్యన్యస్య స్వాత్మనో విదితావిదితాభ్యామన్యత్వం వస్తునః సమ్భవతీత్యాత్మా బ్రహ్మేత్యేష వాక్యార్థః ; ‘అయమాత్మా బ్రహ్మ’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౫) ‘య ఆత్మాపహతపాప్మా’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౭ । ౧) ‘యత్సాక్షాదపరోక్షాద్బ్రహ్మ య ఆత్మా సర్వాన్తరః’ (బృ. ఉ. ౩ । ౪ । ౧) ఇత్యాదిశ్రుత్యన్తరేభ్యశ్చేతి । ఎవం సర్వాత్మనః సర్వవిశేషరహితస్య చిన్మాత్రజ్యోతిషో బ్రహ్మత్వప్రతిపాదకస్య వాక్యార్థస్యాచార్యోపదేశపరమ్పరయా ప్రాప్తత్వమాహ — ఇతి శుశ్రుమేత్యాది । బ్రహ్మ చైవమాచార్యోపదేశపరమ్పరయైవాధిగన్తవ్యం న తర్కతః ప్రవచనమేధాబహుశ్రుతతపోయజ్ఞాదిభ్యశ్చ, ఇతి ఎవం శుశ్రుమ శ్రుతవన్తో వయం పూర్వేషామ్ ఆచార్యాణాం వచనమ్ ; యే ఆచార్యాః నః అస్మభ్యం తత్ బ్రహ్మ వ్యాచచక్షిరే వ్యాఖ్యాతవన్తః విస్పష్టం కథితవన్తః తేషామిత్యర్థః ॥

‘అన్యదేవ తద్విదితాదథో అవిదితాదధి’ (కే. ఉ. ౧ । ౪) ఇత్యనేన వాక్యేన ఆత్మా బ్రహ్మేతి ప్రతిపాదితే శ్రోతురాశఙ్కా జాతా — కథం న్వాత్మా బ్రహ్మ । ఆత్మా హి నామాధికృతః కర్మణ్యుపాసనే చ సంసారీ కర్మోపాసనం వా సాధనమనుష్ఠాయ బ్రహ్మాదిదేవాన్స్వర్గం వా ప్రాప్తుమిచ్ఛతి । తత్తస్మాదన్య ఉపాస్యో విష్ణురీశ్వర ఇన్ద్రః ప్రాణో వా బ్రహ్మ భవితుమర్హతి, న త్వాత్మా ; లోకప్రత్యయవిరోధాత్ । యథాన్యే తార్కికా ఈశ్వరాదన్య ఆత్మేత్యాచక్షతే, తథా కర్మిణోఽముం యజాముం యజేత్యన్యా ఎవ దేవతా ఉపాసతే । తస్మాద్యుక్తం యద్విదితముపాస్యం తద్బ్రహ్మ భవేత్ , తతోఽన్య ఉపాసక ఇతి । తామేతామాశఙ్కాం శిష్యలిఙ్గేనోపలక్ష్య తద్వాక్యాద్వా ఆహ — మైవం శఙ్కిష్ఠాః । యత్ చైతన్యమాత్రసత్తాకమ్ , వాచా — వాగితి జిహ్వామూలాదిష్వష్టసు స్థానేషు విషక్తమాగ్నేయం వర్ణానామభివ్యఞ్జకం కరణమ్ , వర్ణాశ్చార్థసఙ్కేతపరిచ్ఛిన్నా ఎతావన్త ఎవంక్రమప్రయుక్తా ఇతి ; ఎవం తదభివ్యఙ్గ్యః శబ్దః పదం వాగిత్యుచ్యతే ; ‘అకారో వై సర్వా వాక్సైషాస్య స్పర్శాన్తఃస్థోష్మభిర్వ్యజ్యమానా బహ్వీ నానారూపా భవతి’ (ఐ. ఆ. ౨ । ౩ । ౬) ఇతి శ్రుతేః । మితమమితం స్వరః సత్యానృతే ఎష వికారో యస్యాః తయా వాచా పదత్వేన పరిచ్ఛిన్నయా కరణగుణవత్యా — అనభ్యుదితమ్ అప్రకాశితమనభ్యుక్తమ్ । యేన బ్రహ్మణా వివక్షితేఽర్థే సకరణా వాక్ అభ్యుద్యతే చైతన్యజ్యోతిషా ప్రకాశ్యతే ప్రయుజ్యత ఇత్యేతత్ । యత్ ‘వాచో హ వాక్’ (కే. ఉ. ౧ । ౨) ఇత్యుక్తమ్ , ‘వదన్వాక్’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౭) ‘యో వాచమన్తరో యమయతి’ (బృ. ఉ. ౩ । ౭ । ౧౦) ఇత్యాది చ వాజసనేయకే । ‘యా వాక్ పురుషేషు సా ఘోషేషు ప్రతిష్ఠితా కశ్చిత్తాం వేద బ్రాహ్మణః’ ఇతి ప్రశ్నముత్పాద్య ప్రతివచనముక్తమ్ ‘సా వాగ్యయా స్వప్నే భాషతే’ ( ? ) ఇతి । సా హి వక్తుర్వక్తిర్నిత్యా వాక్ చైతన్యజ్యోతిఃస్వరూపా, ‘న హి వక్తుర్వక్తేర్విపరిలోపో విద్యతే’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౨౬) ఇతి శ్రుతేః । తదేవ ఆత్మస్వరూపం బ్రహ్మ నిరతిశయం భూమాఖ్యం బృహత్త్వాద్బ్రహ్మేతి విద్ధి విజానీహి త్వమ్ । యైర్వాగాద్యుపాధిభిః ‘వాచో హ వాక్’ ‘చక్షుషశ్చక్షుః’ ‘శ్రోత్రస్య శ్రోత్రం మనసో మనః’ (కే. ఉ. ౧ । ౨) ‘కర్తా భోక్తా విజ్ఞాతా నియన్తా ప్రశాసితా’ ‘విజ్ఞానమానన్దం బ్రహ్మ’ (బృ. ఉ. ౩ । ౯ । ౭) ఇత్యేవమాదయః సంవ్యవహారా అసంవ్యవహార్యే నిర్విశేషే పరే సామ్యే బ్రహ్మణి ప్రవర్తన్తే, తాన్వ్యుదస్య ఆత్మానమేవ నిర్విశేషం బ్రహ్మ విద్ధీతి ఎవశబ్దార్థః । నేదం బ్రహ్మ యదిదమ్ ఇత్యుపాధిభేదవిశిష్టమనాత్మేశ్వరాది ఉపాసతే ధ్యాయన్తి । తదేవ బ్రహ్మ త్వం విద్ధి ఇత్యుక్తేఽపి నేదం బ్రహ్మ ఇత్యనాత్మనోఽబ్రహ్మత్వం పునరుచ్యతే నియమార్థమ్ అన్యబ్రహ్మబుద్ధిపరిసఙ్ఖ్యానార్థం వా ॥

యన్మనసా న మనుతే । మన ఇత్యన్తఃకరణం బుద్ధిమనసోరేకత్వేన గృహ్యతే । మనుతేఽనేనేతి మనః సర్వకరణసాధారణమ్ , సర్వవిషయవ్యాపకత్వాత్ । ‘కామః సఙ్కల్పో విచికిత్సా శ్రద్ధాశ్రద్ధా ధృతిరధృతిర్హ్రీర్ధీర్భీరిత్యేతత్సర్వం మన ఎవ’ (బృ. ఉ. ౧ । ౫ । ౩) ఇతి శ్రుతేః కామాదివృత్తిమన్మనః । తేన మనసా యత్ చైతన్యజ్యోతిర్మనసోఽవభాసకం న మనుతే న సఙ్కల్పయతి నాపి నిశ్చినోతి లోకః, మనసోఽవభాసకత్వేన నియన్తృత్వాత్ । సర్వవిషయం ప్రతి ప్రత్యగేవేతి స్వాత్మని న ప్రవర్తతేఽన్తఃకరణమ్ । అన్తఃస్థేన హి చైతన్యజ్యోతిషావభాసితస్య మనసో మననసామర్థ్యమ్ ; తేన సవృత్తికం మనః యేన బ్రహ్మణా మతం విషయీకృతం వ్యాప్తమ్ ఆహుః కథయన్తి బ్రహ్మవిదః । తస్మాత్ తదేవ మనస ఆత్మానం ప్రత్యక్చేతయితారం బ్రహ్మ విద్ధి । నేదమిత్యాది పూర్వవత్ ॥

యత్ చక్షుషా న పశ్యతి న విషయీకరోతి అన్తఃకరణవృత్తిసంయుక్తేన లోకః, యేన చక్షూంషి అన్తఃకరణవృత్తిభేదభిన్నాశ్చక్షుర్వృత్తీః పశ్యతి చైతన్యాత్మజ్యోతిషా విషయీకరోతి వ్యాప్నోతి । తదేవేత్యాది పూర్వవత్ ॥

యత్ శ్రోత్రేణ న శృణోతి దిగ్దేవతాధిష్ఠితేన ఆకాశకార్యేణ మనోవృత్తిసంయుక్తేన న విషయీకరోతి లోకః, యేన శ్రోత్రమ్ ఇదం శ్రుతం యత్ప్రసిద్ధం చైతన్యాత్మజ్యోతిషా విషయీకృతమ్ । తదేవేత్యాది పూర్వవత్ ॥

యత్ ప్రాణేన ఘ్రాణేన పార్థివేన నాసికాపుటాన్తరవస్థితేనాన్తఃకరణప్రాణవృత్తిభ్యాం సహితేన యన్న ప్రాణితి గన్ధవన్న విషయీకరోతి, యేన చైతన్యాత్మజ్యోతిషావభాస్యత్వేన స్వవిషయం ప్రతి ప్రాణః ప్రణీయతే తదేవేత్యాది సర్వం సమానమ్ ॥

ఎవం హేయోపాదేయవిపరీతస్త్వమాత్మా బ్రహ్మేతి ప్రత్యాయితః శిష్యః అహమేవ బ్రహ్మేతి సుష్ఠు వేదాహమితి మా గృహ్ణీయాదిత్యాశయాదాహాచార్యః శిష్యబుద్ధివిచాలనార్థమ్ — యదీత్యాది । నన్విష్టైవ సు వేదాహమ్ ఇతి నిశ్చితా ప్రతిపత్తిః । సత్యమ్ , ఇష్టా నిశ్చితా ప్రతిపత్తిః ; న హి సు వేదాహమితి । యద్ధి వేద్యం వస్తు విషయీభవతి, తత్సుష్ఠు వేదితుం శక్యమ్ , దాహ్యమివ దగ్ధుమ్ అగ్నేర్దగ్ధుః న త్వగ్నేః స్వరూపమేవ । సర్వస్య హి వేదితుః స్వాత్మా బ్రహ్మేతి సర్వవేదాన్తానాం సునిశ్చితోఽర్థః । ఇహ చ తదేవ ప్రతిపాదితం ప్రశ్నప్రతివచనోక్త్యా ‘శ్రోత్రస్య శ్రోత్రమ్’ (కే. ఉ. ౧ । ౨) ఇత్యాద్యయా । ‘యద్వాచానభ్యుదితమ్’ (కే. ఉ. ౧ । ౫) ఇతి చ విశేషతోఽవధారితమ్ । బ్రహ్మవిత్సమ్ప్రదాయనిశ్చయశ్చోక్తః ‘అన్యదేవ తద్విదితాదథో అవిదితాదధి’ (కే. ఉ. ౧ । ౪) ఇతి । ఉపన్యస్తముపసంహరిష్యతి చ ‘అవిజ్ఞాతం విజానతాం విజ్ఞాతమవిజానతామ్’ (కే. ఉ. ౨ । ౩) ఇతి । తస్మాద్యుక్తమేవ శిష్యస్య సు వేదేతి బుద్ధిం నిరాకర్తుమ్ । న హి వేదితా వేదితుర్వేదితుం శక్యః, అగ్నిర్దగ్ధురివ దగ్ధుమగ్నేః । న చాన్యో వేదితా బ్రహ్మణోఽస్తి యస్య వేద్యమన్యత్స్యాద్బ్రహ్మ । ‘నాన్యదతోఽస్తి విజ్ఞాతృ’ (బృ. ఉ. ౩ । ౮ । ౧౧) ఇత్యన్యో విజ్ఞాతా ప్రతిషిధ్యతే । తస్మాత్ సుష్ఠు వేదాహం బ్రహ్మేతి ప్రతిపత్తిర్మిథ్యైవ । తస్మాద్యుక్తమేవాహాచార్యో యదీత్యాది । యది కదాచిత్ మన్యసే సు వేదేతి సుష్ఠు వేదాహం బ్రహ్మేతి । కదాచిద్యథాశ్రుతం దుర్విజ్ఞేయమపి క్షీణదోషః సుమేధాః కశ్చిత్ప్రతిపద్యతే కశ్చిన్నేతి సాశఙ్కమాహ యదీత్యాది । దృష్టం చ ‘య ఎషోఽక్షిణి పురుషో దృశ్యత ఎష ఆత్మేతి హోవాచైతదమృతమభయమేతద్బ్రహ్మ’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౭ । ౪) ఇత్యుక్తే ప్రాజాపత్యః పణ్డితోఽప్యసురరాడ్విరోచనః స్వభావదోషవశాదనుపపద్యమానమపి విపరీతమర్థం శరీరమాత్మేతి ప్రతిపన్నః । తథేన్ద్రో దేవరాట్ సకృద్ద్విస్త్రిరుక్తం చాప్రతిపద్యమానః స్వభావదోషక్షయమపేక్ష్య చతుర్థే పర్యాయే ప్రథమోక్తమేవ బ్రహ్మ ప్రతిపన్నవాన్ । లోకేఽపి ఎకస్మాద్గురోః శృణ్వతాం కశ్చిద్యథావత్ప్రతిపద్యతే కశ్చిదయథావత్ కశ్చిద్విపరీతం కశ్చిన్న ప్రతిపద్యతే । కిము వక్తవ్యమతీన్ద్రియమాత్మతత్త్వమ్ । అత్ర హి విప్రతిపన్నాః సదసద్వాదినస్తార్కికాః సర్వే । తస్మాద్విదితం బ్రహ్మేతి సునిశ్చితోక్తమపి విషమప్రతిపత్తిత్వాత్ యది మన్యసే ఇత్యాది సాశఙ్కం వచనం యుక్తమేవాచార్యస్య । దభ్రమ్ అల్పమేవాపి నూనం త్వం వేత్థ జానీషే బ్రహ్మణో రూపమ్ । కిమనేకాని బ్రహ్మణో రూపాణి మహాన్త్యర్భకాణి చ, యేనాహ దభ్రమేవేత్యాది ? బాఢమ్ । అనేకాని హి నామరూపోపాధికృతాని బ్రహ్మణో రూపాణి, న స్వతః । స్వతస్తు ‘అశబ్దమస్పర్శమరూపమవ్యయం తథారసం నిత్యమగన్ధవచ్చ యత్’ (క. ఉ. ౧ । ౩ । ౧౫) ఇతి శబ్దాదిభిః సహ రూపాణి ప్రతిషిధ్యన్తే । నను యేనైవ ధర్మేణ యద్రూప్యతే తదేవ తస్య స్వరూపమితి బ్రహ్మణోఽపి యేన విశేషేణ నిరూపణం తదేవ తస్య స్వరూపం స్యాత్ । అత ఉచ్యతే — చైతన్యమ్ , పృథివ్యాదీనామన్యతమస్య సర్వేషాం విపరిణతానాం వా ధర్మో న భవతి, తథా శ్రోత్రాదీనామన్తఃకరణస్య చ ధర్మో న భవతీతి బ్రహ్మణో రూపమితి బ్రహ్మ రూప్యతే చైతన్యేన । తథా చోక్తమ్ । ‘విజ్ఞానమానన్దం బ్రహ్మ’ (బృ. ఉ. ౩ । ౯ । ౭) ‘విజ్ఞానఘన ఎవ’ (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౧౨) ‘సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ’ (తై. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ‘ప్రజ్ఞానం బ్రహ్మ’ (ఐ. ఉ. ౩ । ౧ । ౩) ఇతి చ బ్రహ్మణో రూపం నిర్దిష్టం శ్రుతిషు । సత్యమేవమ్ ; తథాపి తదన్తఃకరణదేహేన్ద్రియోపాధిద్వారేణైవ విజ్ఞానాదిశబ్దైర్నిర్దిశ్యతే, తదనుకారిత్వాద్దేహాదివృద్ధిసఙ్కోచచ్ఛేదాదిషు నాశేషు చ, న స్వతః । స్వతస్తు ‘అవిజ్ఞాతం విజానతాం విజ్ఞాతమవిజానతామ్’ (కే. ఉ. ౨ । ౩) ఇతి స్థితం భవిష్యతి । ‘యదస్య బ్రహ్మణో రూపమ్’ ఇతి పూర్వేణ సమ్బన్ధః । న కేవలమధ్యాత్మోపాధిపరిచ్ఛిన్నస్యాస్య బ్రహ్మణో రూపం త్వమల్పం వేత్థ ; యదప్యధిదైవతోపాధిపరిచ్ఛిన్నస్యాస్య బ్రహ్మణో రూపం దేవేషు వేత్థ త్వమ్ , తదపి నూనం దభ్రమేవ వేత్థ ఇతి మన్యేఽహమ్ । యదధ్యాత్మం యదపి దేవేషు తదపి చోపాధిపరిచ్ఛిన్నత్వాద్దభ్రత్వాన్న నివర్తతే । యత్తు విధ్వస్తసర్వోపాధివిశేషం శాన్తమనన్తమేకమద్వైతం భూమాఖ్యం నిత్యం బ్రహ్మ, న తత్సువేద్యమిత్యభిప్రాయః । యత ఎవమ్ అథ ను తస్మాత్ మన్యే అద్యాపి మీమాంస్యం విచార్యమేవ తే తవ బ్రహ్మ । ఎవమాచార్యోక్తః శిష్యః ఎకాన్తే ఉపవిష్టః సమాహితః సన్ , యథోక్తమాచార్యేణ ఆగమమర్థతో విచార్య, తర్కతశ్చ నిర్ధార్య, స్వానుభవం కృత్వా, ఆచార్యసకాశముపగమ్య, ఉవాచ — మన్యేఽహమథేదానీం విదితం బ్రహ్మేతి ॥

కథమితి, శృణు — న అహ మన్యే సు వేదేతి, నైవాహం మన్యే సు వేద బ్రహ్మేతి । నైవ తర్హి విదితం త్వయా బ్రహ్మేత్యుక్తే ఆహ — నో న వేదేతి వేద చ । వేద చేతి చ—శబ్దాత్ న వేద చ । నను విప్రతిషిద్ధం నాహ మన్యే సు వేదేతి, నో న వేదేతి, వేద చ ఇతి । యది న మన్యసే సు వేదేతి, కథం మన్యసే వేద చేతి । అథ మన్యసే వేదైవేతి, కథం న మన్యసే సువేదేతి । ఎకం వస్తు యేన జ్ఞాయతే, తేనైవ తదేవ వస్తు న సు విజ్ఞాయత ఇతి విప్రతిషిద్ధం సంశయవిపర్యయౌ వర్జయిత్వా । న చ బ్రహ్మ సంశయితత్వేన జ్ఞేయం విపరీతత్వేన వేతి నియన్తుం శక్యమ్ । సంశయవిపర్యయౌ హి సర్వత్రానర్థకరత్వేనైవ ప్రసిద్ధౌ । ఎవమాచార్యేణ విచాల్యమానోఽపి శిష్యో న విచచాల, ‘అన్యదేవ తద్విదితాదథో అవిదితాదధి’ (కే. ఉ. ౧ । ౪) ఇత్యాచార్యోక్తాగమసమ్ప్రదాయబలాత్ ఉపపత్త్యనుభవబలాచ్చ ; జగర్జ చ బ్రహ్మవిద్యాయాం దృఢనిశ్చయతాం దర్శయన్నాత్మనః । కథమిత్యుచ్యతే — యః యః కశ్చిత్ నః అస్మాకం సబ్రహ్మచారిణాం మధ్యే తత్ మదుక్తం వచనం తత్త్వతో వేద, సః తత్ బ్రహ్మ వేద । కిం పునస్తద్వచనమిత్యత ఆహ — నో న వేదేతి వేద చ ఇతి । యదేవ ‘అన్యదేవ తద్విదితాదథో అవిదితాదధి’ (కే. ఉ. ౧ । ౪) ఇత్యుక్తమ్ , తదేవ వస్తు అనుమానానుభవాభ్యాం సంయోజ్య నిశ్చితం వాక్యాన్తరేణ నో న వేదేతి వేద చ ఇత్యవోచత్ ఆచార్యబుద్ధిసంవాదార్థం మన్దబుద్ధిగ్రహణవ్యపోహార్థం చ । తథా చ గర్జితముపపన్నం భవతి ‘యో నస్తద్వేద తద్వేద’ ఇతి ॥

శిష్యాచార్యసంవాదాత్ప్రతినివృత్య స్వేన రూపేణ శ్రుతిః సమస్తసంవాదనిర్వృత్తమర్థమేవ బోధయతి — యస్యామతమిత్యాదినా । యస్య బ్రహ్మవిదః అమతమ్ అవిజ్ఞాతమ్ అవిదితం బ్రహ్మేతి మతమ్ అభిప్రాయః నిశ్చయః, తస్య మతం జ్ఞాతం సమ్యగ్బ్రహ్మేత్యభిప్రాయః । యస్య పునః మతం జ్ఞాతం విదితం మయా బ్రహ్మేతి నిశ్చయః, న వేదైవ సః న బ్రహ్మ విజానాతి సః । విద్వదవిదుషోర్యర్థోక్తౌ పక్షావవధారయతి — అవిజ్ఞాతం విజానతామితి, అవిజ్ఞాతమ్ అమతమ్ అవిదితమేవ బ్రహ్మ విజానతాం సమ్యగ్విదితవతామిత్యేతత్ । విజ్ఞాతం విదితం బ్రహ్మ అవిజానతామ్ అసమ్యగ్దర్శినామ్ , ఇన్ద్రియమనోబుద్ధిష్వేవాత్మదర్శినామిత్యర్థః ; న త్వత్యన్తమేవావ్యుత్పన్నబుద్ధీనామ్ । న హి తేషాం విజ్ఞాతమస్మాభిర్బ్రహ్మేతి మతిర్భవతి । ఇన్ద్రియమనోబుద్ధ్యుపాధిష్వాత్మదర్శినాం తు బ్రహ్మోపాధివివేకానుపలమ్భాత్ , బుద్ధ్యాద్యుపాధేశ్చ విజ్ఞాతత్వాత్ విదితం బ్రహ్మేత్యుపపద్యతే భ్రాన్తిరిత్యతః అసమ్యగ్దర్శనం పూర్వపక్షత్వేనోపన్యస్యతే — విజ్ఞాతమవిజానతామితి । అథవా హేత్వర్థ ఉత్తరార్ధోఽవిజ్ఞాతమిత్యాదిః ॥

‘అవిజ్ఞాతం విజానతామ్’ (కే. ఉ. ౨ । ౩) ఇత్యవధృతమ్ । యది బ్రహ్మాత్యన్తమేవావిజ్ఞాతమ్ , లౌకికానాం బ్రహ్మవిదాం చావిశేషః ప్రాప్తః । ‘అవిజ్ఞాతం విజానతామ్’ (కే. ఉ. ౨ । ౩) ఇతి చ పరస్పరవిరుద్ధమ్ । కథం తు తద్బ్రహ్మ సమ్యగ్విదితం భవతీత్యేవమర్థమాహ — ప్రతిబోధవిదితం బోధం బోధం ప్రతి విదితమ్ । బోధశబ్దేన బౌద్ధాః ప్రత్యయా ఉచ్యన్తే । సర్వే ప్రత్యయా విషయీభవన్తి యస్య, స ఆత్మా సర్వబోధాన్ప్రతిబుధ్యతే సర్వప్రత్యయదర్శీ చిచ్ఛక్తిస్వరూపమాత్రః ప్రత్యయైరేవ ప్రత్యయేష్వవిశిష్టతయా లక్ష్యతే ; నాన్యద్ద్వారమన్తరాత్మనో విజ్ఞానాయ । అతః ప్రత్యయప్రత్యగాత్మతయా విదితం బ్రహ్మ యదా, తదా తత్ మతం తత్సమ్యగ్దర్శనమిత్యర్థః సర్వప్రత్యయదర్శిత్వే చోపజననాపాయవర్జితదృక్స్వరూపతా నిత్యత్వం విశుద్ధస్వరూపత్వమాత్మత్వం నిర్విశేషతైకత్వం చ సర్వభూతేషు సిద్ధం భవేత్ , లక్షణభేదాభావాద్వ్యోన్న ఇవ ఘటగిరిగుహాదిషు । విదితావిదితాభ్యామన్యద్బ్రహ్మేత్యాగమవాక్యార్థ ఎవం పరిశుద్ధ ఎవోపసంహృతో భవతి । ‘దృష్టేద్రష్టా శ్రుతేః శ్రోతా మతేర్మన్తా విజ్ఞాతేర్విజ్ఞాతా’ (బృ. ఉ. ౩ । ౪ । ౨) ఇతి హి శ్రుత్యన్తరమ్ । యదా పునర్బోధక్రియాకర్తేతి బోధక్రియాలక్షణేన తత్కర్తారం విజానాతీతి బోధలక్షణేన విదితం ప్రతిబోధవిదితమితి వ్యాఖ్యాయతే, యథా యో వృక్షశాఖాశ్చాలయతి స వాయురితి తద్వత్ ; తదా బోధక్రియాశక్తిమానాత్మా ద్రవ్యమ్ , న బోధస్వరూప ఎవ । బోధస్తు జాయతే వినశ్యతి చ । యదా బోధో జాయతే, తదా బోధక్రియయా సవిశేషః । యదా బోధో నశ్యతి, తదా నష్టబోధో ద్రవ్యమాత్రం నిర్విశేషః । తత్రైవం సతి విక్రియాత్మకః సావయవోఽనిత్యోఽశుద్ధ ఇత్యాదయో దోషా న పరిహర్తుం శక్యన్తే । యదపి కాణాదానామ్ ఆత్మమనఃసంయోగజో బోధ ఆత్మని సమవైతి ; అత ఆత్మని బోద్ధృత్వమ్ , న తు విక్రియాత్మక ఆత్మా ; ద్రవ్యమాత్రస్తు భవతి ఘట ఇవ రాగసమవాయీ । అస్మిన్పక్షేఽప్యచేతనం ద్రవ్యమాత్రం బ్రహ్మేతి ‘విజ్ఞానమానన్దం బ్రహ్మ’ (బృ. ఉ. ౩ । ౯ । ౨౭) ‘ప్రజ్ఞానం బ్రహ్మ’ ఇత్యాద్యాః శ్రుతయో బాధితాః స్యుః । ఆత్మనో నిరవయవత్వేన ప్రదేశాభావాత్ నిత్యసంయుక్తత్వాచ్చ మనసః స్మృత్యుత్పత్తినియమానుపపత్తిరపరిహార్యా స్యాత్ । సంసర్గధర్మిత్వం చాత్మనః శ్రుతిస్మృతిన్యాయవిరుద్ధం కల్పితం స్యాత్ । ‘అసఙ్గో న హి సజ్జతే’ (బృ. ఉ. ౩ । ౯ । ౨౬), (బృ. ఉ. ౪ । ౫ । ౧౫) ‘అసక్తం సర్వభృత్’ (భ. గీ. ౧౩ । ౧౪) ఇతి హి శ్రుతిస్మృతీ । న్యాయశ్చ — గుణవద్గుణవతా సంసృజ్యతే, నాతుల్యజాతీయమ్ । అతః నిర్గుణం నిర్విశేషం సర్వవిలక్షణం కేనచిదప్యతుల్యజాతీయేన సంసృజ్యత ఇత్యేతత్ న్యాయవిరుద్ధం భవేత్ । తస్మాత్ నిత్యాలుప్తజ్ఞానస్వరూపజ్యోతిరాత్మా బ్రహ్మేత్యయమర్థః సర్వబోధబోద్ధృత్వే ఆత్మనః సిధ్యతి, నాన్యథా । తస్మాత్ ‘ప్రతిబోధవిదితం మతమ్’ ఇతి యథావ్యాఖ్యాత ఎవార్థోఽస్మాభిః । యత్పునః స్వసంవేద్యతా ప్రతిబోధవిదిత్యస్య వాక్యస్యార్థో వర్ణ్యతే, తత్ర భవతి సోపాధికత్వే ఆత్మనో బుద్ధ్యుపాధిస్వరూపత్వేన భేదం పరికల్ప్యాత్మనాత్మానం వేత్తీతి సంవ్యవహారః — ‘ఆత్మన్యేవాత్మానం పశ్యతి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨౩) ‘స్వయమేవాత్మనాత్మానం వేత్థ త్వం పురుషోత్తమ’ (భ. గీ. ౧౦ । ౧౫) ఇతి । న తు నిరుపాధికస్యాత్మన ఎకత్వే స్వసంవేద్యతా పరసంవేద్యతా వా సమ్భవతి । సంవేదనస్వరూపత్వాత్సంవేదనాన్తరాపేక్షా చ న సమ్భవతి, యథా ప్రకాశస్య ప్రకాశాన్తరాపేక్షాయా న సమ్భవః తద్వత్ । బౌద్ధపక్షే స్వసంవేద్యతాయాం తు క్షణభఙ్గురత్వం నిరాత్మకత్వం చ విజ్ఞానస్య స్యాత్ ; ‘న హి విజ్ఞాతుర్విజ్ఞాతేర్విపరిలోపో విద్యతేఽవినాశిత్వాత్’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౩౦) ‘నిత్యం విభుం సర్వగతమ్’ (ము. ఉ. ౧ । ౧ । ౬) ‘స వా ఎష మహానజ ఆత్మాజరోఽమరోఽమృతోఽభయః’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨౫) ఇత్యాద్యాః శ్రుతయో బాధ్యేరన్ । యత్పునః ప్రతిబోధశబ్దేన నిర్నిమిత్తో బోధః ప్రతిబోధః యథా సుప్తస్య ఇత్యర్థం పరికల్పయన్తి, సకృద్విజ్ఞానం ప్రతిబోధ ఇత్యపరే ; నిర్నిమిత్తః సనిమిత్తః సకృద్వాసకృద్వా ప్రతిబోధ ఎవ హి సః । అమృతత్వమ్ అమరణభావం స్వాత్మన్యవస్థానం మోక్షం హి యస్మాత్ విన్దతే లభతే యథోక్తాత్ప్రతిబోధాత్ప్రతిబోధవిదితాత్మకాత్ , తస్మాత్ప్రతిబోధవిదితమేవ మతమిత్యభిప్రాయః । బోధస్య హి ప్రత్యగాత్మవిషయత్వం చ మతమమృతత్వే హేతుః । న హ్యాత్మనోఽనాత్మత్వమమృతత్వం భవతి । ఆత్మత్వాదాత్మనోఽమృతత్వం నిర్నిమిత్తమేవ । ఎవం మర్త్యత్వమాత్మనో యదవిద్యయా అనాత్మత్వప్రతిపత్తిః । కథం పునర్యథోక్తయాత్మవిద్యయామృతత్వం విన్దత ఇత్యత ఆహ — ఆత్మనా స్వేన రూపేణ విన్దతే లభతే వీర్యం బలం సామర్థ్యమ్ । ధనసహాయమన్త్రౌషధితపోయోగకృతం వీర్యం మృత్యుం న శక్నోత్యభిభవితుమ్ , అనిత్యవస్తుకృతత్వాత్ ; ఆత్మవిద్యాకృతం తు వీర్యమాత్మనైవ విన్దతే, నాన్యేనేత్యతోఽనన్యసాధనత్వాదాత్మవిద్యావీర్యస్య తదేవ వీర్యం మృత్యుం శక్నోత్యభిభవితుమ్ । యత ఎవమాత్మవిద్యాకృతం వీర్యమాత్మనైవ విన్దతే, అతః విద్యయా ఆత్మవిషయయా విన్దతేఽమృతమ్ అమృతత్వమ్ । ‘నాయమాత్మా బలహీనేన లభ్యః’ (ము. ఉ. ౩ । ౨ । ౪)ఇత్యాథర్వణే । అతః సమర్థో హేతుః అమృతత్వం హి విన్దత ఇతి ॥

కష్టా ఖలు సురనరతిర్యక్ప్రేతాదిషు సంసారదుఃఖబహులేషు ప్రాణినికాయేషు జన్మజరామరణరోగాదిసమ్ప్రాప్తిరజ్ఞానాత్ । అతః ఇహ ఎవ చేత్ మనుష్యోఽధికృతః సమర్థః సన్ యది అవేదీత్ ఆత్మానం యథోక్తలక్షణం విదితవాన్ యథోక్తేన ప్రకారేణ, అథ తదా అస్తి సత్యం మనుష్యజన్మన్యస్మిన్నవినాశోఽర్థవత్తా వా సద్భావో వా పరమార్థతా వా సత్యం విద్యతే । న చేదిహావేదీదితి, న చేత్ ఇహ జీవంశ్చేత్ అధికృతః అవేదీత్ న విదితవాన్ , తదా మహతీ దీర్ఘా అనన్తా వినష్టిః వినాశనం జన్మజరామరణాదిప్రబన్ధావిచ్ఛేదలక్షణా సంసారగతిః । తస్మాదేవం గుణదోషౌ విజానన్తో బ్రాహ్మణాః భూతేషు భూతేషు సర్వభూతేషు స్థావరేషు చరేషు చ ఎకమాత్మతత్త్వం బ్రహ్మ విచిత్య విజ్ఞాయ సాక్షాత్కృత్య ధీరాః ధీమన్తః ప్రేత్య వ్యావృత్య మమాహమ్భావలక్షణాదవిద్యారూపాదస్మాల్లోకాత్ ఉపరమ్య సర్వాత్మైకభావమద్వైతమాపన్నాః సన్తః అమృతా భవన్తి బ్రహ్మైవ భవన్తీత్యర్థః । ‘స యో హ వై తత్పరం బ్రహ్మ వేద బ్రహ్మైవ భవతి’ (ము. ఉ. ౩ । ౨ । ౯) ఇతి శ్రుతేః ॥

బ్రహ్మ హ దేవేభ్యో విజిగ్యే । ‘అవిజ్ఞాతం విజానతాం విజ్ఞాతమవిజానతామ్’ (కే. ఉ. ౨ । ౩) ఇత్యాదిశ్రవణాత్ యదస్తి తద్విజ్ఞాతం ప్రమాణైః యన్నాస్తి తదవిజ్ఞాతం శశవిషాణకల్పమత్యన్తమేవాసద్దృష్టమ్ । తథేదం బ్రహ్మావిజ్ఞాతత్వాదసదేవేతి మన్దబుద్ధీనాం వ్యామోహో మా భూదితి తదర్థేయమాఖ్యాయికా ఆరభ్యతే । తదేవ హి బ్రహ్మ సర్వప్రకారేణ ప్రశాస్తృ దేవానామపి పరో దేవః, ఈశ్వరాణామపి పరమేశ్వరః, దుర్విజ్ఞేయః, దేవానాం జయహేతుః, అసురాణాం పరాజయహేతుః ; తత్కథం నాస్తీత్యేతస్యార్థస్యానుకూలాని హ్యుత్తరాణి వచాంసి దృశ్యన్తే । అథవా బ్రహ్మవిద్యాయాః స్తుతయే । కథమ్ ? బ్రహ్మవిజ్ఞానాద్ధి అగ్న్యాదయో దేవా దేవానాం శ్రేష్ఠత్వం జగ్ముః । తతోఽప్యతితరామిన్ద్ర ఇతి । అథవా దుర్విజ్ఞేయం బ్రహ్మేత్యేతత్ప్రదర్శ్యతే — యేనాగ్న్యాదయోఽతితేజసోఽపి క్లేశేనైవ బ్రహ్మ విదితవన్తస్తథేన్ద్రో దేవానామీశ్వరోఽపి సన్నితి । వక్ష్యమాణోపనిషద్విధిపరం వా సర్వమ్ । బ్రహ్మవిద్యావ్యతిరేకేణ ప్రాణినాం కర్తృత్వభోక్తృత్వాద్యభిమానో మిథ్యేత్యేతద్దర్శనార్థం వా ఆఖ్యాయికా, యథా దేవానాం జయాద్యభిమానస్తద్వదితి । బ్రహ్మ యథోక్తలక్షణం పరం హ కిల దేవేభ్యోఽర్థాయ విజిగ్యే జయం లబ్ధవత్ దేవానామసురాణాం చ సఙ్గ్రామేఽసురాఞ్జిత్వా జగదరాతీనీశ్వరసేతుర్భేత్తౄన్ దేవేభ్యో జయం తత్ఫలం చ ప్రాయచ్ఛజ్జగతః స్థేమ్నే । తస్య హ కిల బ్రహ్మణో విజయే దేవాః అగ్న్యాదయః అమహీయన్త మహిమానం ప్రాప్తవన్తః । తదా ఆత్మసంస్థస్య ప్రత్యగాత్మన ఈశ్వరస్య సర్వజ్ఞస్య సర్వక్రియాఫలసంయోజయితుః ప్రాణినాం సర్వశక్తేః జగతః స్థితిం చికీర్షోః అయం జయో మహిమా చేత్యజానన్తః తే దేవాః ఐక్షన్త ఈక్షితవన్తః అగ్న్యాదిస్వరూపపరిచ్ఛిన్నాత్మకృతః అస్మాకమేవాయం విజయః అస్మాకమేవాయం మహిమా అగ్నివాయ్విన్ద్రత్వాదిలక్షణో జయఫలభూతోఽస్మాభిరనుభూయతే నాస్మత్ప్రత్యగాత్మభూతేశ్వరకృత ఇతి ॥

ఎవం మిథ్యాభిమానేక్షణవతాం తత్ హ కిల ఎషాం మిథ్యేక్షణం విజజ్ఞౌ విజ్ఞాతవద్బ్రహ్మ । సర్వేక్షితృ హి తత్ సర్వభూతకరణప్రయోక్తృత్వాత్ దేవానాం చ మిథ్యాజ్ఞానముపలభ్య మైవాసురవద్దేవా మిథ్యాభిమానాత్పరాభవేయురితి తదనుకమ్పయా దేవాన్మిథ్యాభిమానాపనోదనేనానుగృహ్ణీయామితి తేభ్యః దేవేభ్యః హ కిల అర్థాయ ప్రాదుర్బభూవ స్వయోగమాహాత్మ్యనిర్మితేనాత్యద్భుతేన విస్మాపనీయేన రూపేణ దేవానామిన్ద్రియగోచరే ప్రాదుర్బభూవ ప్రాదుర్భూతవత్ । తత్ ప్రాదుర్భూతం బ్రహ్మ న వ్యజానత నైవ విజ్ఞాతవన్తః దేవాః కిమిదం యక్షం పూజ్యం మహద్భూతమితి ॥

తే తదజానన్తో దేవాః సాన్తర్భయాస్తద్విజిజ్ఞాసవః అగ్నిమ్ అగ్రగామినం జాతవేదసం సర్వజ్ఞకల్పమ్ అబ్రువన్ ఉక్తవన్తః । హే జాతవేదః ఎతత్ అస్మద్గోచరస్థం యక్షం విజానీహి విశేషతో బుధ్యస్వ త్వం నస్తేజస్వీ కిమేతద్యక్షమితి । తథా అస్తు ఇతి తత్ యక్షమ్ అభి అద్రవత్ తత్ప్రతి గతవానగ్నిః । తం చ గతవన్తం పిపృచ్ఛిషుం తత్సమీపేఽప్రగల్భత్వాత్తూష్ణీమ్భూతం తద్యక్షమ్ అభ్యవదత్ అగ్నిం ప్రతి అభాషత కోఽసీతి । ఎవం బ్రహ్మణా పృష్టోఽగ్నిః అబ్రవీత్ అగ్నిర్వై అగ్నిర్నామాహం ప్రసిద్ధో జాతవేదా ఇతి చ నామద్వయేన ప్రసిద్ధతయాత్మానం శ్లాఘయన్నితి । ఎవముక్తవన్తం బ్రహ్మావోచత్ తస్మిన్ ఎవం ప్రసిద్ధగుణనామవతి త్వయి కిం వీర్యం సామర్థ్యమ్ ఇతి । సోఽబ్రవీత్ ఇదం జగత్ సర్వం దహేయం భస్మీకుర్యాం యత్ ఇదం స్థావరాది పృథివ్యామ్ ఇతి । పృథివ్యామిత్యుపలక్షణార్థమ్ , యతోఽన్తరిక్షస్థమపి దహ్యత ఎవాగ్నినా । తస్మై ఎవమభిమానవతే బ్రహ్మ తృణం నిదధౌ పురోఽగ్నేః స్థాపితవత్ । బ్రహ్మణా ‘ఎతత్ తృణమాత్రం మమాగ్రతః దహ ; న చేదసి దగ్ధుం సమర్థః, ముఞ్చ దగ్ధృత్వాభిమానం సర్వత్ర’ ఇత్యుక్తః తత్ తృణమ్ ఉపప్రేయాయ తృణసమీపం గతవాన్ సర్వజవేన సర్వోత్సాహకృతేన వేగేన । గత్వా తత్ న శశాక నాశకత్ దగ్ధుమ్ । సః జాతవేదాః తృణం దగ్ధుమశక్తో వ్రీడితో హతప్రతిజ్ఞః తత ఎవ యక్షాదేవ తూష్ణీం దేవాన్ప్రతి నివవృతే నివృత్తః ప్రతిగతవాన్ న ఎతత్ యక్షమ్ అశకం శక్తవానహం విజ్ఞాతుం విశేషతః యదేతద్యక్షమితి ॥

అథ అనన్తరం వాయుమబ్రువన్ హే వాయో ఎతద్విజానీహీత్యాది సమానార్థం పూర్వేణ । వానాద్గమనాద్గన్ధనాద్వా వాయుః । మాతర్యన్తరిక్షే శ్వయతీతి మాతరిశ్వా । ఇదం సర్వమపి ఆదదీయ గృహ్ణీయామ్ । యదిదం పృథివ్యామిత్యాది సమానమేవ ॥

అథేన్ద్రమబ్రువన్మఘవన్నేతద్విజానీహీత్యాది పూర్వవత్ । ఇన్ద్రః పరమేశ్వరో మఘవా బలవత్త్వాత్ తథేతి తదభ్యద్రవత్ । తస్మాత్ ఇన్ద్రాదాత్మసమీపం గతాత్ తద్బ్రహ్మ తిరోదధే తిరోభూతమ్ । ఇన్ద్రస్యేన్ద్రత్వాభిమానోఽతితరాం నిరాకర్తవ్య ఇత్యతః సంవాదమాత్రమపి నాదాద్బ్రహ్మేన్ద్రాయ । తద్యక్షం యస్మిన్నాకాశే ఆకాశప్రదేశే ఆత్మానం దర్శయిత్వా తిరోభూతమిన్ద్రశ్చ బ్రహ్మణస్తిరోధానకాలే యస్మిన్నాకాశే ఆసీత్ , సః ఇన్ద్రః తస్మిన్నేవ ఆకాశే తస్థౌ కిం యద్యక్షమితి ధ్యాయన్ ; న నివవృతేఽగ్న్యాదివత్ । తస్యేన్ద్రస్య యక్షే భక్తిం బుద్ధ్వా విద్యా ఉమారూపిణీ ప్రాదురభూత్స్త్రీరూపా । సః ఇన్ద్రః తామ్ ఉమాం బహు శోభమానామ్ ; సర్వేషాం హి శోభమానానాం శోభనతమా విద్యా । తదా బహు శోభమానేతి విశేషణముపపన్నం భవతి । హైమవతీం హేమకృతాభరణవతీమివ బహు శోభమానామిత్యర్థః । అథవా ఉమైవ హిమవతో దుహితా హైమవతీ నిత్యమేవ సర్వజ్ఞేనేశ్వరేణ సహ వర్తత ఇతి జ్ఞాతుం సమర్థేతి కృత్వా తాముపజగామ । ఇన్ద్రః తాం హ ఉమాం కిల ఉవాచ పప్రచ్ఛ బ్రూహి కిమేతద్దర్శయిత్వా తిరోభూతం యక్షమితి ॥

సా బ్రహ్మేతి హోవాచ హ కిల బ్రహ్మణః వై ఈశ్వరస్యైవ విజయే — ఈశ్వరేణైవ జితా అసురాః । యూయం తత్ర నిమిత్తమాత్రమ్ । తస్యైవ విజయే — యూయం మహీయధ్వం మహిమానం ప్రాప్నుథ । ఎతదితి క్రియావిశేషణార్థమ్ । మిథ్యాభిమానస్తు యుష్మాకమ్ — అస్మాకమేవాయం విజయోఽస్మాకమేవాయం మహిమేతి । తతః తస్మాదుమావాక్యాత్ హ ఎవ విదాఞ్చకార బ్రహ్మేతి ఇన్ద్రః ; అవధారణాత్ తతో హైవ ఇతి, న స్వాతన్త్ర్యేణ ॥

యస్మాదగ్నివాయ్విన్ద్రా ఎతే దేవా బ్రహ్మణః సంవాదదర్శనాదినా సామీప్యముపగతాః, తస్మాత్ స్వైర్గుణైః అతితరామివ శక్తిగుణాదిమహాభాగ్యైః అన్యాన్ దేవాన్ అతితరామ్ అతిశేరత ఇవ ఎతే దేవాః । ఇవశబ్దోఽనర్థకోఽవధారణార్థో వా । యత్ అగ్నిః వాయుః ఇన్ద్రః తే హి దేవా యస్మాత్ ఎనత్ బ్రహ్మ నేదిష్ఠమ్ అన్తికతమం ప్రియతమం పస్పర్శుః స్పృష్టవన్తో యథోక్తైర్బ్రహ్మణః సంవాదాదిప్రకారైః, తే హి యస్మాచ్చ హేతోః ఎనత్ బ్రహ్మ ప్రథమః ప్రథమాః ప్రధానాః సన్త ఇత్యేతత్ , విదాఞ్చకార విదాఞ్చక్రురిత్యేతత్ , బ్రహ్మేతి ॥

యస్మాదగ్నివాయూ అపి ఇన్ద్రవాక్యాదేవ విదాఞ్చక్రతుః, ఇన్ద్రేణ హి ఉమావాక్యాత్ప్రథమం శ్రుతం బ్రహ్మేతి ; తస్మాద్వై ఇన్ద్రః అతితరామివ అతిశేత ఇవ అన్యాన్ దేవాన్ । స హ్యేనన్నేదిష్ఠం పస్పర్శ యస్మాత్ స హ్యేనత్ప్రథమో విదాఞ్చకార బ్రహ్మేత్యుక్తార్థం వాక్యమ్ ॥

తస్య ప్రకృతస్య బ్రహ్మణః ఎషః ఆదేశః ఉపమోపదేశః । నిరుపమస్య బ్రహ్మణో యేనోపమానేనోపదేశః సోఽయమాదేశ ఇత్యుచ్యతే । కిం తత్ ? యదేతత్ ప్రసిద్ధం లోకే విద్యుతః వ్యద్యుతత్ విద్యోతనం కృతవదిత్యేతదనుపపన్నమితి విద్యుతో విద్యోతనమితి కల్ప్యతే । ఆ౩ ఇత్యుపమార్థః । విద్యుతో విద్యోతనమివేత్యర్థః, ‘యథా సకృద్విద్యుతమ్’ (బృ. ఉ. ౨ । ౩ । ౬) ఇతి శ్రుత్యన్తరే చ దర్శనాత్ । విద్యుదివ హి సకృదాత్మానం దర్శయిత్వా తిరోభూతం బ్రహ్మ దేవేభ్యః । అథవా విద్యుతః ‘తేజః’ ఇత్యధ్యాహార్యమ్ । వ్యద్యుతత్ విద్యోతితవత్ ఆ౩ ఇవ । విద్యుతస్తేజః సకృద్విద్యోతితవదివేత్యభిప్రాయః । ఇతిశబ్దః ఆదేశప్రతినిర్దేశార్థః — ఇత్యయమాదేశ ఇతి । ఇచ్ఛబ్దః సముచ్చయార్థః । అయం చాపరస్తస్యాదేశః । కోఽసౌ ? న్యమీమిషత్ యథా చక్షుః । న్యమీమిషత్ నిమేషం కృతవత్ । స్వార్థే ణిచ్ । ఉపమార్థ ఎవ ఆకారః । చక్షుషో విషయం ప్రతి ప్రకాశతిరోభావ ఇవ చేత్యర్థః । ఇతి అధిదైవతం దేవతావిషయం బ్రహ్మణ ఉపమానదర్శనమ్ ॥

అథ అనన్తరమ్ అధ్యాత్మం ప్రత్యగాత్మవిషయ ఆదేశ ఉచ్యతే । యదేతత్ గచ్ఛతీవ చ మనః । ఎతద్బ్రహ్మ ఢౌకత ఇవ విషయీకరోతీవ । యచ్చ అనేన మనసా ఎతత్ బ్రహ్మ ఉపస్మరతి సమీపతః స్మరతి సాధకః అభీక్ష్ణం భృశమ్ । సఙ్కల్పశ్చ మనసో బ్రహ్మవిషయః । మనఉపాధికత్వాద్ధి మనసః సఙ్కల్పస్మృత్యాదిప్రత్యయైరభివ్యజ్యతే బ్రహ్మ, విషయీక్రియమాణమివ । అతః స ఎష బ్రహ్మణోఽధ్యాత్మమాదేశః । విద్యున్నిమేషణవదధిదైవతం ద్రుతప్రకాశనధర్మి, అధ్యాత్మం చ మనఃప్రత్యయసమకాలాభివ్యక్తిధర్మి, ఇత్యేష ఆదేశః । ఎవమాదిశ్యమానం హి బ్రహ్మ మన్దబుద్ధిగమ్యం భవతీతి బ్రహ్మణ ఆదేశ ఉపదేశః । న హి నిరుపాధికమేవ బ్రహ్మ మన్దబుద్ధిభిరాకలయితుం శక్యమ్ ॥

కిఞ్చ, తత్ బ్రహ్మ హ కిల తద్వనం నామ తస్య వనం తద్వనం తస్య ప్రాణిజాతస్య ప్రత్యగాత్మభూతత్వాద్వనం వననీయం సమ్భజనీయమ్ । అతః తద్వనం నామ ; ప్రఖ్యాతం బ్రహ్మ తద్వనమితి యతః, తస్మాత్ తద్వనమితి అనేనైవ గుణాభిధానేన ఉపాసితవ్యం చిన్తనీయమ్ । అనేన నామ్నోపాసనస్య ఫలమాహ — స యః కశ్చిత్ ఎతత్ యథోక్తం బ్రహ్మ ఎవం యథోక్తగుణం వేద ఉపాస్తే అభి హ ఎనమ్ ఉపాసకం సర్వాణి భూతాని అభి సంవాఞ్ఛన్తి హ ప్రార్థయన్త ఎవ యథా బ్రహ్మ ॥

ఎవమనుశిష్టః శిష్య ఆచార్యమువాచ — ఉపనిషదం రహస్యం యచ్చిన్త్యం భో భగవన్ బ్రూహి ఇతి । ఎవముక్తవతి శిష్యే ఆహాచార్యః — ఉక్తా అభిహితా తే తవ ఉపనిషత్ । కా పునః సేత్యాహ — బ్రాహ్మీం బ్రహ్మణః పరమాత్మన ఇయం బ్రాహ్మీ తామ్ , పరమాత్మవిషయత్వాదతీతవిజ్ఞానస్య, వావ ఎవ తే ఉపనిషదమబ్రూమేతి ఉక్తామేవ పరమాత్మవిషయాముపనిషదమబ్రూమేత్యవధారయత్యుత్తరార్థమ్ । పరమాత్మవిషయాముపనిషదం శ్రుతవతః ఉపనిషదం భో బ్రూహీతి పృచ్ఛతః శిష్యస్య కోఽభిప్రాయః ? యది తావచ్ఛ్రుతస్యార్థస్య ప్రశ్నః కృతః, తతః పిష్టపేషణవత్పునరుక్తోఽనర్థకః ప్రశ్నః స్యాత్ । అథ సావశేషోక్తోపనిషత్స్యాత్ , తతస్తస్యాః ఫలవచనేనోపసంహారో న యుక్తః ‘ప్రేత్యాస్మాల్లోకాదమృతా భవన్తి’ (కే. ఉ. ౨ । ౫) ఇతి । తస్మాదుక్తోపనిషచ్ఛేషవిషయోఽపి ప్రశ్నోఽనుపపన్న ఎవ, అనవశేషితత్వాత్ । కస్తర్హ్యభిప్రాయః ప్రష్టురితి । ఉచ్యతే । కిం పూర్వోక్తోపనిషచ్ఛేషతయా తత్సహకారిసాధనాన్తరాపేక్షా, అథ నిరపేక్షైవ ? సాపేక్షా చేదపేక్షితవిషయాముపనిషదం బ్రూహి । అథ నిరపేక్షా చేదవధారయ పిప్పలాదవన్నాతః పరమస్తీత్యేవమభిప్రాయః । ఎతదుపపన్నమాచార్యస్యావధారణవచనమ్ ‘ఉక్తా త ఉపనిషత్’ ఇతి । నను నావధారణమిదమ్ , యతోఽన్యద్వక్తవ్యమాహ ‘తస్యై తపో దమః’ (కే. ఉ. ౪ । ౮) ఇత్యాది । సత్యమ్ , వక్తవ్యముచ్యతే ఆచార్యేణ । న తూక్తోపనిషచ్ఛేషతయా తత్సహకారిసాధనాన్తరాభిప్రాయేణ వా ; కిన్తు బ్రహ్మవిద్యాప్రాప్త్యుపాయాభిప్రాయేణ వేదైస్తదఙ్గైశ్చ సహపాఠేన సమీకరణాత్తపఃప్రభృతీనామ్ । న హి వేదానాం శిక్షాద్యఙ్గానాం చ సాక్షాద్బ్రహ్మవిద్యాశేషత్వం తత్సహకారిసాధనత్వం వా సమ్భవతి । సహపఠితానామపి యథాయోగం విభజ్య వినియోగః స్యాదితి చేత్ ; యథా సూక్తవాకానుమన్త్రణమన్త్రాణాం యథాదైవతం విభాగః, తథా తపోదమకర్మసత్యాదీనామపి బ్రహ్మవిద్యాశేషత్వం తత్సహకారిసాధనత్వం వేతి కల్ప్యతే । వేదానాం తదఙ్గానాం చార్థప్రకాశకత్వేన కర్మాత్మజ్ఞానోపాయత్వమిత్యేవం హ్యయం విభాగో యుజ్యతే అర్థసమ్బన్ధోపపత్తిసామర్థ్యాదితి చేత్ , న ; అయుక్తేః । న హ్యయం విభాగో ఘటనాం ప్రాఞ్చతి । న హి సర్వక్రియాకారకఫలభేదబుద్ధితిరస్కారిణ్యా బ్రహ్మవిద్యాయాః శేషాపేక్షా సహకారిసాధనసమ్బన్ధో వా యుజ్యతే । సర్వవిషయవ్యావృత్తప్రత్యగాత్మవిషయనిష్ఠత్వాచ్చ బ్రహ్మవిద్యాయాస్తత్ఫలస్య చ నిఃశ్రేయసస్య । ‘మోక్షమిచ్ఛన్సదా కర్మ త్యజేదేవ ససాధనమ్ । త్యజతైవ హి తజ్జ్ఞేయం త్యక్తుః ప్రత్యక్పరం పదమ్’ ( ? ) తస్మాత్కర్మణాం సహకారిత్వం కర్మశేషాపేక్షా వా న జ్ఞానస్యోపపద్యతే । తతోఽసదేవ సూక్తవాకానుమన్త్రణవద్యథాయోగం విభాగ ఇతి । తస్మాదవధారణార్థతైవ ప్రశ్నప్రతివచనస్యోపపద్యతే । ఎతావత్యేవేయముపనిషదుక్తాన్యనిరపేక్షా అమృతత్వాయ ॥

యామిమాం బ్రాహ్మీముపనిషదం తవాగ్రేఽబ్రూమేతి తస్యై తస్యా ఉక్తాయా ఉపనిషదః ప్రాప్త్యుపాయభూతాని తపఆదీని । తపః కాయేన్ద్రియమనసాం సమాధానమ్ । దమః ఉపశమః । కర్మ అగ్నిహోత్రాది । ఎతైర్హి సంస్కృతస్య సత్త్వశుద్ధిద్వారా తత్త్వజ్ఞానోత్పత్తిర్దృష్టా । దృష్టా హ్యమృదితకల్మషస్యోక్తేఽపి బ్రహ్మణ్యప్రతిపత్తిర్విపరీతప్రతిపత్తిశ్చ, యథేన్ద్రవిరోచనప్రభృతీనామ్ । తస్మాదిహ వాతీతేషు వా బహుషు జన్మాన్తరేషు తపఆదిభిః కృతసత్త్వశుద్ధేర్జ్ఞానం సముత్పద్యతే యథాశ్రుతమ్ ; ‘యస్య దేవే పరా భక్తిర్యథా దేవే తథా గురౌ । తస్యైతే కథితా హ్యర్థాః ప్రకాశన్తే మహాత్మనః’ (శ్వే. ఉ. ౬ । ౨౩) ఇతి మన్త్రవర్ణాత్ । ‘జ్ఞానముత్పద్యతే పుంసాం క్షయాత్పాపస్య కర్మణః’ (మో. ౨౦౪ । ౮) ఇతి స్మృతేశ్చ । ఇతిశబ్దః ఉపలక్షణత్వప్రదర్శనార్థః । ఇతి ఎవమాద్యన్యదపి జ్ఞానోత్పత్తేరుపకారకమ్ ‘అమానిత్వమదమ్భిత్వమ్’ (భ. గీ. ౧౩ । ౭) ఇత్యాద్యుపదర్శితం భవతి । ప్రతిష్ఠా పాదౌ పాదావివాస్యాః ; తేషు హి సత్సు ప్రతితిష్ఠతి బ్రహ్మవిద్యా ప్రవర్తతే, పద్భ్యామివ పురుషః । వేదాశ్చత్వారః సర్వాణి చాఙ్గాని శిక్షాదీని షట్ కర్మజ్ఞానప్రకాశకత్వాద్వేదానాం తద్రక్షణార్థత్వాదఙ్గానాం ప్రతిష్ఠాత్వమ్ । అథవా, ప్రతిష్ఠాశబ్దస్య పాదరూపకల్పనార్థత్వాద్వేదాస్త్వితరాణి సర్వాఙ్గాని శిరఆదీని । అస్మిన్పక్షే శిక్షాదీనాం వేదగ్రహణేనైవ గ్రహణం కృతం ప్రత్యేతవ్యమ్ । అఙ్గిని హి గృహీతేఽఙ్గాని గృహీతాన్యేవ భవన్తి, తదాయత్తత్వాదఙ్గానామ్ । సత్యమ్ ఆయతనం యత్ర తిష్ఠత్యుపనిషత్ తదాయతనమ్ । సత్యమితి అమాయితా అకౌటిల్యం వాఙ్మనఃకాయానామ్ । తేషు హ్యాశ్రయతి విద్యా యే అమాయావినః సాధవః, నాసురప్రకృతిషు మాయావిషు ; ‘న యేషు జిహ్మమనృతం న మాయా చ’ (ప్ర. ఉ. ౧ । ౧౬) ఇతి శ్రుతేః । తస్మాత్సత్యమాయతనమితి కల్ప్యతే । తపఆదిష్వేవ ప్రతిష్ఠాత్వేన ప్రాప్తస్య సత్యస్య పునరాయతనత్వేన గ్రహణం సాధనాతిశయత్వజ్ఞాపనార్థమ్ । ‘అశ్వమేధసహస్రం చ సత్యం చ తులయా ధృతమ్ । అశ్వమేధసహస్రాచ్చ సత్యమేకం విశిష్యతే’ (మహాభా. ఆ. ౭౪ । ౧౦౩) ఇతి స్మృతేః ॥

యో వై ఎతాం బ్రహ్మవిద్యామ్ ‘కేనేషితమ్’ (కే. ఉ. ౧ । ౧) ఇత్యాదినా యథోక్తామ్ ఎవం మహాభాగామ్ ‘బ్రహ్మ హ దేవేభ్యః’ (కే. ఉ. ౩ । ౧) ఇత్యాదినా స్తుతాం సర్వవిద్యాప్రతిష్ఠాం వేద । ‘అమృతత్వం హి విన్దతే’ (కే. ఉ. ౨ । ౪) ఇత్యుక్తమపి బ్రహ్మవిద్యాఫలమన్తే నిగమయతి — అపహత్య పాప్మానమ్ అవిద్యాకామకర్మలక్షణం సంసారబీజం విధూయ అనన్తే అపర్యన్తే స్వర్గే లోకే సుఖాత్మకే బ్రహ్మణీత్యేతత్ । అనన్తే ఇతి విశేషణాన్న త్రివిష్టపే అనన్తశబ్ద ఔపచారికోఽపి స్యాదిత్యత ఆహ — జ్యేయే ఇతి । జ్యేయే జ్యాయసి సర్వమహత్తరే స్వాత్మని ముఖ్యే ఎవ ప్రతితిష్ఠతి । న పునః సంసారమాపద్యత ఇత్యభిప్రాయః ॥