ಪ್ರವೃತ್ತಿಲಿಂಗಾದ್ವಿಶೇಷಾರ್ಥಃ ಪ್ರಶ್ನ ಉಪಪನ್ನಃ । ರಥಾದೀನಾಂ ಹಿ ಚೇತನಾವದಧಿಷ್ಠಿತಾನಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ದೃಷ್ಟಾ, ನ ಅನಧಿಷ್ಠಿತಾನಾಮ್ । ಮನಆದೀನಾಂ ಚ ಅಚೇತನಾನಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ದೃಶ್ಯತೇ ; ತದ್ಧಿ ಲಿಂಗಂ ಚೇತನಾವತೋಽಧಿಷ್ಠಾತುರಸ್ತಿತ್ವೇ । ಕರಣಾನಿ ಹಿ ಮನಆದೀನಿ ನಿಯಮೇನ ಪ್ರವರ್ತಂತೇ ; ತನ್ನಾಸತಿ ಚೇತನಾವತ್ಯಧಿಷ್ಠಾತರ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ । ತದ್ವಿಶೇಷಸ್ಯ ಚಾನಧಿಗಮಾಚ್ಚೇತನಾವತ್ಯಧಿಷ್ಠಾತೃಸಾಮಾನ್ಯೇ ಚಾಧಿಗತೇ ವಿಶೇಷಾರ್ಥಃ ಪ್ರಶ್ನ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ಕೇನೇಷಿತಂ ಕೇನೇಷ್ಟಂ ಕಸ್ಯೇಚ್ಛಾಮಾತ್ರೇಣ ಮನಃ ಪತತಿ ಗಚ್ಛತಿ, ಸ್ವವಿಷಯೇ ನಿಯಮೇನ ವ್ಯಾಪ್ರಿಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಮನುತೇಽನೇನೇತಿ ವಿಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತಮಂತಃಕರಣಂ ಮನಃ । ಪ್ರೇಷಿತಮಿವೇತ್ಯುಪಮಾರ್ಥಃ । ನ ತ್ವಿಷಿತಪ್ರೇಷಿತಶಬ್ದಯೋರರ್ಥಾವಿಹ ಸಂಭವತಃ । ನ ಹಿ ಶಿಷ್ಯಾನಿವ ಮನಆದೀನಿ ವಿಷಯೇಭ್ಯಃ ಪ್ರೇಷಯತ್ಯಾತ್ಮಾ । ವಿವಿಕ್ತನಿತ್ಯಚಿತ್ಸ್ವರೂಪತಯಾ ತು ನಿಮಿತ್ತಮಾತ್ರಂ ಪ್ರವೃತ್ತೌ ನಿತ್ಯಚಿಕಿತ್ಸಾಧಿಷ್ಠಾತೃವತ್ । ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ನಾಸಿಕಾಭವಃ ಪ್ರಕರಣಾತ್ । ಪ್ರಥಮತ್ವಂ ಚ ಕ್ರಿಯಾಯಾಃ ಪ್ರಾಣನಿಮಿತ್ತತ್ವಾತ್ । ಸ್ವತೋ ವಿಷಯಾವಭಾಸಮಾತ್ರಂ ಕರಣಾನಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ । ಚಲಿಕ್ರಿಯಾ ತು ಪ್ರಾಣಸ್ಯೈವ ಮನಆದಿಷು । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಥಮ್ಯಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ । ಪ್ರೈತಿ ಗಚ್ಛತಿ । ಯುಕ್ತಃ ಪ್ರಯುಕ್ತ ಇತ್ಯೇತತ್ । ವಾಚೋ ವಚನಂ ಕಿಂನಿಮಿತ್ತಂ ಪ್ರಾಣಿನಾಮ್ । ಚಕ್ಷುಃಶ್ರೋತ್ರಯೋಶ್ಚ ಕೋ ದೇವಃ ಪ್ರಯೋಕ್ತಾ । ಕರಣಾನಾಮಧಿಷ್ಠಾತಾ ಚೇತನಾವಾನ್ಯಃ, ಸ ಕಿಂವಿಶೇಷಣ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

‘ಶ್ರೋತ್ರಸ್ಯ ಶ್ರೋತ್ರಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರತಿವಚನಂ ನಿರ್ವಿಶೇಷಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತತ್ವಾರ್ಥಮ್ । ವಿಕ್ರಿಯಾದಿವಿಶೇಷರಹಿತಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ಮನಆದಿಪ್ರವೃತ್ತೌ ನಿಮಿತ್ತತ್ವಮಿತ್ಯೇತತ್ ‘ಶ್ರೋತ್ರಸ್ಯ ಶ್ರೋತ್ರಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರತಿವಚನಸ್ಯಾರ್ಥಃ, ಅನುಗಮಾತ್ । ಅನುಗತಾನಿ ಹ್ಯಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇಽಕ್ಷರಾಣಿ । ಕಥಮ್ ? ಶೃಣೋತ್ಯನೇನೇತಿ ಶ್ರೋತ್ರಮ್ । ತಸ್ಯ ಶಬ್ದಾವಭಾಸಕತ್ವಂ ಶ್ರೋತ್ರತ್ವಮ್ । ಶಬ್ದೋಪಲಬ್ಧೃರೂಪತಯಾವಭಾಸಕತ್ವಂ ನ ಸ್ವತಃ ಶ್ರೋತ್ರಸ್ಯ ; ಅಚಿದ್ರೂಪತ್ವಾತ್ , ಆತ್ಮನಶ್ಚ ಚಿದ್ರೂಪತ್ವಾತ್ । ಯಚ್ಛ್ರೋತ್ರಸ್ಯೋಪಲಬ್ಧೃತ್ವೇನಾವಭಾಸಕತ್ವಂ ತದಾತ್ಮನಿಮಿತ್ತತ್ವಾಚ್ಛ್ರೋತ್ರಸ್ಯ ಶ್ರೋತ್ರಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಯಥಾ ಕ್ಷತ್ರಸ್ಯ ಕ್ಷತ್ರಮ್ , ಯಥಾ ವಾ ಉದಕಸ್ಯೌಷ್ಣ್ಯಮಗ್ನಿನಿಮಿತ್ತಮಿತಿ ದಗ್ಧುರಪ್ಯುದಕಸ್ಯ ದಗ್ಧಾಗ್ನಿರುಚ್ಯತೇ ಉದಕಮಪಿ ಹ್ಯಗ್ನಿಸಂಯೋಗಾದಗ್ನಿರುಚ್ಯತೇ, ತದ್ವದನಿತ್ಯಂ ಯತ್ಸಂಯೋಗಾದುಪಲಬ್ಧೃತ್ವಂ ತತ್ಕರಣಂ ಶ್ರೋತ್ರಾದಿ । ಉದಕಸ್ಯೇವ ದಗ್ಧೃತ್ವಮನಿತ್ಯಂ ಹಿ ತತ್ರ ತತ್ । ಯತ್ರ ತು ನಿತ್ಯಮುಪಲಬ್ಧೃತ್ವಮಗ್ನಾವಿವೌಷ್ಣ್ಯಂ ಸ ನಿತ್ಯೋಪಲಬ್ಧಿಸ್ವರೂಪತ್ವಾತ್ ದಗ್ಧೇವೋಪಲಬ್ಧೋಚ್ಯತೇ । ಶ್ರೋತ್ರಾದಿಷು ಶ್ರೋತೃತ್ವಾದ್ಯುಪಲಬ್ಧಿರನಿತ್ಯಾ, ನಿತ್ಯಾ ಚಾತ್ಮನಿ । ಅತಃ ಶ್ರೋತ್ರಸ್ಯ ಶ್ರೋತ್ರಮಿತ್ಯಾದ್ಯಕ್ಷರಾಣಾಮರ್ಥಾನುಗಮಾದುಪಪದ್ಯತೇ ನಿರ್ವಿಶೇಷಸ್ಯೋಪಲಬ್ಧಿಸ್ವರೂಪಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ಮನಆದಿಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತತ್ವಮಿತಿ । ಮನಆದಿಷ್ವೇವಂ ಯಥೋಕ್ತಮ್ । ವಾಚೋ ಹ ವಾಚಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ವಿಭಕ್ತಿದ್ವಯಮ್ । ಸರ್ವತ್ರೈವಂ ಹಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಕಥಮ್ ? ಪೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ ಸ್ವರೂಪನಿರ್ದೇಶಃ । ಪ್ರಥಮಯೈವ ಚ ನಿರ್ದೇಶಃ । ತಸ್ಯ ಚ ಜ್ಞೇಯತ್ವಾತ್ಕರ್ಮತ್ವಮಿತಿ ದ್ವಿತೀಯಾ । ಅತೋ ವಾಚೋ ಹ ವಾಚಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಾಣ ಇತ್ಯಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವತ್ರೈವ ವಿಭಕ್ತಿದ್ವಯಮ್ । ಯದೇತಚ್ಛ್ರೋತ್ರಾದ್ಯುಪಲಬ್ಧಿನಿಮಿತ್ತಂ ಶ್ರೋತ್ರಸ್ಯ ಶ್ರೋತ್ರಮಿತ್ಯಾದಿಲಕ್ಷಣಂ ತತ್ ನಿತ್ಯೋಪಲಬ್ಧಿಸ್ವರೂಪಂ ನಿರ್ವಿಶೇಷಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ಬುದ್ಧ್ವಾ ಅತಿಮುಚ್ಯ ಅನವಬೋಧನಿಮಿತ್ತಾಧ್ಯಾರೋಪಿತಾದ್ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಲಕ್ಷಣಾತ್ಸಂಸಾರಾನ್ಮೋಕ್ಷಣಂ ಕೃತ್ವಾ ಧೀರಾಃ ಧೀಮಂತಃ ಪ್ರೇತ್ಯ ಅಸ್ಮಾತ್ ಲೋಕಾತ್ ಶರೀರಾತ್ ಪ್ರೇತ್ಯ ವಿಯುಜ್ಯ ಅನ್ಯಸ್ಮಿನ್ನಪ್ರತಿಸಂಧೀಯಮಾನೇ ನಿರ್ನಿಮಿತ್ತತ್ವಾದಮೃತಾ ಭವಂತಿ । ಸತಿ ಹ್ಯಜ್ಞಾನೇ ಕರ್ಮಾಣಿ ಶರೀರಾಂತರಂ ಪ್ರತಿಸಂದಧತೇ । ಆತ್ಮಾವಬೋಧೇ ತು ಸರ್ವಕರ್ಮಾರಂಭನಿಮಿತ್ತಾಜ್ಞಾನವಿಪರೀತವಿದ್ಯಾಗ್ನಿವಿಪ್ಲುಷ್ಟತ್ವಾತ್ಕರ್ಮಣಾಮಿತಿ ಅನಾರಂಭೇಽಮೃತಾ ಏವ ಭವಂತಿ । ಶರೀರಾದಿಸಂತಾನಾವಿಚ್ಛೇದಪ್ರತಿಸಂಧಾನಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ಅಧ್ಯಾರೋಪಿತಮೃತ್ಯುವಿಯೋಗಾತ್ಪೂರ್ವಮಪ್ಯಮೃತಾಃ ಸಂತೋ ನಿತ್ಯಾತ್ಮಸ್ವರೂಪತ್ವಾದಮೃತಾ ಭವಂತೀತ್ಯುಪಚರ್ಯತೇ ॥

ನ ತತ್ರ ಚಕ್ಷುರ್ಗಚ್ಛತೀತ್ಯುಕ್ತೇಽಪಿ ಪರ್ಯನುಯೋಗೇ ಹೇತುರಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ । ‘ಶ್ರೋತ್ರಸ್ಯ ಶ್ರೋತ್ರಮ್’ ಇತ್ಯೇವಮಾದಿನೋಕ್ತೇಽಪ್ಯಾತ್ಮತತ್ತ್ವೇ ಅಪ್ರತಿಪನ್ನತ್ವಾತ್ಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವಹೇತೋರ್ವಸ್ತುನಃ ಪುನಃ ಪುನಃ ಪರ್ಯನುಯುಯುಕ್ಷಾಕಾರಣಮಾಹ — ನ ತತ್ರ ಚಕ್ಷುರ್ಗಚ್ಛತೀತಿ । ತತ್ರ ಶ್ರೋತ್ರಾದ್ಯಾತ್ಮಭೂತೇ ಚಕ್ಷುರಾದೀನಿ, ವಾಕ್ಚಕ್ಷುಷೋಃ ಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯೋಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥತ್ವಾತ್ , ನ ವಿಜ್ಞಾನಮುತ್ಪಾದಯಂತಿ । ಸುಖಾದಿವತ್ತರ್ಹಿ ಗೃಹ್ಯೇತಾಂತಃಕರಣೇನ ಅತ ಆಹ — ನೋ ಮನಃ, ನ ಸುಖಾದಿವನ್ಮನಸೋ ವಿಷಯಸ್ತತ್ , ಇಂದ್ರಿಯಾವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ನ ವಿದ್ಮೋ ನ ವಿಜಾನೀಮಃ ಅಂತಃಕರಣೇನ, ಯಥಾ ಏತತ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಮನಆದಿಕರಣಜಾತಮ್ ಅನುಶಿಷ್ಯಾತ್ ಅನುಶಾಸನಂ ಕುರ್ಯಾತ್ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಂ ಯಥಾ ಭವೇತ್ , ತಥಾ ಅವಿಷಯತ್ವಾನ್ನ ವಿದ್ಮೋ ನ ವಿಜಾನೀಮಃ । ಅಥವಾ ಶ್ರೋತ್ರಾದೀನಾಂ ಶ್ರೋತ್ರಾದಿಲಕ್ಷಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಶೇಷೇಣ ದರ್ಶಯೇತ್ಯುಕ್ತ ಆಚಾರ್ಯ ಆಹ — ನ ಶಕ್ಯತೇ ದರ್ಶಯಿತುಮ್ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ನ ತತ್ರ ಚಕ್ಷುರ್ಗಚ್ಛತೀತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವವತ್ಸರ್ವಮ್ । ಅತ್ರ ತು ವಿಶೇಷೋ ಯಥೈತದನುಶಿಷ್ಯಾದಿತಿ । ಯಥೈತತ್ ಅನುಶಿಷ್ಯಾತ್ ಪ್ರತಿಪಾದಯೇತ್ ಅನ್ಯೋಽಪಿ ಶಿಷ್ಯಾನಿತೋಽನ್ಯೇನ ವಿಧಿನೇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥

ಸರ್ವಥಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಬೋಧಯೇತ್ಯುಕ್ತ ಆಚಾರ್ಯ ಆಹ ‘ಅನ್ಯದೇವ ತದ್ವಿದಿತಾದಥೋ ಅವಿದಿತಾದಧಿ’ ಇತ್ಯಾಗಮಮ್ । ವಿದಿತಾವಿದಿತಾಭ್ಯಾಮನ್ಯತ್ ಯೋ ಹಿ ಜ್ಞಾತಾ ಸ ಏವ ಸಃ, ಸರ್ವಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ । ಅತಃ ಸರ್ವಾತ್ಮನೋ ಜ್ಞಾತುರ್ಜ್ಞಾತ್ರಂತರಾಭಾವಾದ್ವಿದಿತಾದನ್ಯತ್ವಮ್ । ‘ಸ ವೇತ್ತಿ ವೇದ್ಯಂ ನ ಚ ತಸ್ಯಾಸ್ತಿ ವೇತ್ತಾ’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೩ । ೧೯) ಇತಿ ಚ ಮಂತ್ರವರ್ಣಾತ್ । ‘ವಿಜ್ಞಾತಾರಮರೇ ಕೇನ ವಿಜಾನೀಯಾತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೧೪) ಇತಿ ಚ ವಾಜಸನೇಯಕೇ । ಅಪಿ ಚ ವ್ಯಕ್ತಮೇವ ವಿದಿತಂ ತಸ್ಮಾದನ್ಯದಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಯದ್ವಿದಿತಂ ವ್ಯಕ್ತಂ ತದನ್ಯವಿಷಯತ್ವಾದಲ್ಪಂ ಸವಿರೋಧಂ ತತೋಽನಿತ್ಯಮ್ ಅತ ಏವಾನೇಕತ್ವಾದಶುದ್ಧಮ್ ಅತ ಏವ ತದ್ವಿಲಕ್ಷಣಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಅಸ್ತು ತರ್ಹ್ಯವಿದಿತಮ್ । ನ, ವಿಜ್ಞಾನಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ಯದ್ಧ್ಯವಿದಿತಂ ತದ್ವಿಜ್ಞಾನಾಪೇಕ್ಷಮ್ । ಅವಿದಿತವಿಜ್ಞಾನಾಯ ಹಿ ಲೋಕಪ್ರವೃತ್ತಿಃ । ಇದಂ ತು ವಿಜ್ಞಾನಾನಪೇಕ್ಷಮ್ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ವಿಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪತ್ವಾತ್ । ನ ಹಿ ಯಸ್ಯ ಯತ್ಸ್ವರೂಪಂ ತತ್ತೇನಾನ್ಯತೋಽಪೇಕ್ಷ್ಯತೇ । ನ ಚ ಸ್ವತ ಏವ ವಾಪೇಕ್ಷಾ, ಅನಪೇಕ್ಷಮೇವ ಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ನ ಹಿ ಪ್ರದೀಪಃ ಸ್ವರೂಪಾಭಿವ್ಯಕ್ತೌ ಪ್ರಕಾಶಾಂತರಮನ್ಯತೋಽಪೇಕ್ಷತೇ, ಸ್ವತೋ ವಾ । ಯದ್ಧ್ಯನಪೇಕ್ಷಂ ತತ್ಸ್ವತ ಏವ ಸಿದ್ಧಮ್ , ಪ್ರಕಾಶಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ । ಪ್ರದೀಪಸ್ಯಾನ್ಯೋಽಪೇಕ್ಷಿತೋಽಪ್ಯನರ್ಥಕಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಪ್ರಕಾಶೇ ವಿಶೇಷಾಭಾವಾತ್ । ನ ಹಿ ಪ್ರದೀಪಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಾಭಿವ್ಯಕ್ತೌ ಪ್ರದೀಪಪ್ರಕಾಶೋಽರ್ಥವಾನ್ । ನ ಚೈವಮಾತ್ಮನೋಽನ್ಯತ್ರ ವಿಜ್ಞಾನಮಸ್ತಿ, ಯೇನ ಸ್ವರೂಪವಿಜ್ಞಾನೇಽಪ್ಯಪೇಕ್ಷ್ಯೇತ । ವಿರೋಧ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಅನ್ಯತ್ವಾತ್ । ಸ್ವರೂಪವಿಜ್ಞಾನೇ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪತ್ವಾದ್ವಿಜ್ಞಾನಾಂತರಂ ನಾಪೇಕ್ಷತ ಇತ್ಯೇತದಸತ್ । ದೃಶ್ಯತೇ ಹಿ ವಿಪರೀತಜ್ಞಾನಮಾತ್ಮನಿ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಂ ಚ — ನ ಜಾನಾಮ್ಯಾತ್ಮಾನಮಿತಿ ಚ, ಶ್ರುತೇಶ್ಚ । ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ‘ಆತ್ಮಾನಮೇವಾವೇತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೧೦) ‘ಏತಂ ವೈ ತಮಾತ್ಮಾನಂ ವಿದಿತ್ವಾ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೫ । ೧) ಇತಿ ಚ ಸರ್ವತ್ರ ಶ್ರುತಿಷ್ವಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನೇ ವಿಜ್ಞಾನಾಂತರಾಪೇಕ್ಷತ್ವಂ ದೃಶ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಶ್ರುತಿವಿರೋಧ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಅನ್ಯೋ ಹಿ ಸ ಆತ್ಮಾ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಾತ್ಮಾಭಿಮಾನಸಂತಾನಾವಿಚ್ಛೇದಲಕ್ಷಣೋಽವಿವೇಕಾತ್ಮಕೋ ಬುದ್ಧ್ಯಾದ್ಯವಭಾಸಪ್ರಧಾನಶ್ಚಕ್ಷುರಾದಿಕರಣೋ ನಿತ್ಯಚಿತ್ಸ್ವರೂಪಾತ್ಮಾಂತಃಸಾರೋ ಯತ್ರಾನಿತ್ಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಮವಭಾಸತೇ । ಬೌದ್ಧಪ್ರತ್ಯಯಾನಾಮಾವಿರ್ಭಾವತಿರೋಭಾವಧರ್ಮಕತ್ವಾತ್ತದ್ಧರ್ಮತಯೈವ ವಿಲಕ್ಷಣಮಪಿ ಚಾವಭಾಸತೇ । ಅಂತಃಕರಣಸ್ಯ ಮನಸೋಽಪಿ ಮನೋಽಂತರ್ಗತತ್ವಾತ್ ಸರ್ವಾಂತರಶ್ರುತೇಃ । ಅಂತರ್ಗತೇನ ನಿತ್ಯವಿಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪೇಣ ಆಕಾಶವದಪ್ರಚಲಿತಾತ್ಮನಾ ಅಂತರ್ಗರ್ಭಭೂತೇನ ಸ ಬಾಹ್ಯೋ ಬುದ್ಧ್ಯಾತ್ಮಾ ತದ್ವಿಲಕ್ಷಣಃ, ಅನಗ್ನಿರಿವಾಗ್ನಿಃ ಅರ್ಚಿರ್ಭಿರಿವಾಗ್ನೇಃ ಪ್ರತ್ಯಯೈರಾವಿರ್ಭಾವತಿರೋಭಾವಧರ್ಮಕೈರ್ವಿಜ್ಞಾನಾಭಾಸರೂಪೈರನಿತ್ಯೈಃ ಅನಿತ್ಯವಿಜ್ಞಾನ ಆತ್ಮಾ ಸುಖೀ ದುಃಖೀ ಇತ್ಯಭ್ಯುಪಗತೋ ಲೌಕಿಕೈಃ, ಅತೋಽನ್ಯೋ ನಿತ್ಯವಿಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪಾದಾತ್ಮನಃ । ತತ್ರ ಹಿ ವಿಜ್ಞಾನಾಪೇಕ್ಷಾ ವಿಪರೀತಜ್ಞಾನತ್ವಂ ಚೋಪಪದ್ಯತೇ, ನ ಪುನರ್ನಿತ್ಯವಿಜ್ಞಾನೇ । ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ಇತಿ ಬೋಧೋಪದೇಶೋ ನೋಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ , ‘ಆತ್ಮಾನಮೇವಾವೇತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೧೦) ಇತ್ಯೇವಮಾದೀನಿ ಚ, ನಿತ್ಯಬೋಧಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ । ನ ಹ್ಯಾದಿತ್ಯೋಽನ್ಯೇನ ಪ್ರಕಾಶ್ಯತೇ ; ಅತಸ್ತದರ್ಥಬೋಧೋಪದೇಶೋಽನರ್ಥಕ ಏವೇತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಲೋಕಾಧ್ಯಾರೋಪಾಪೋಹಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ಸರ್ವಾತ್ಮನಿ ಹಿ ನಿತ್ಯವಿಜ್ಞಾನೇ ಬುದ್ಧ್ಯಾದ್ಯನಿತ್ಯಧರ್ಮಾ ಲೋಕೈರಧ್ಯಾರೋಪಿತಾ ಆತ್ಮಾವಿವೇಕತಃ ; ತದಪೋಹಾರ್ಥೋ ಬೋಧೋಪದೇಶೋ ಬೋಧಾತ್ಮನಃ । ತತ್ರ ಚ ಬೋಧಾಬೋಧೌ ಸಮಂಜಸೌ । ಅನ್ಯನಿಮಿತ್ತತ್ವಾದುದಕ ಇವೌಷ್ಣ್ಯಮಗ್ನಿನಿಮಿತ್ತಮ್ । ರಾತ್ರ್ಯಹನೀ ಇವಾದಿತ್ಯನಿಮಿತ್ತೇ ಲೋಕೇ ನಿತ್ಯಾವೌಷ್ಣ್ಯಪ್ರಕಾಶಾವಗ್ನ್ಯಾದಿತ್ಯಯೋರನ್ಯತ್ರ ಭಾವಾಭಾವಯೋಃ ಸನಿಮಿತ್ತತ್ವಾದನಿತ್ಯಾವಿವೋಪಚರ್ಯೇತೇ । ಧಕ್ಷ್ಯತ್ಯಗ್ನಿಃ ಪ್ರಕಾಶಯಿಷ್ಯತಿ ಸವಿತಾ ಇತಿ ತದ್ವತ್ । ಏವಂ ಚ ಸುಖದುಃಖಬಂಧಮೋಕ್ಷಾದ್ಯಧ್ಯಾರೋಪೋ ಲೋಕಸ್ಯ ತದಪೇಕ್ಷ್ಯ ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ‘ಆತ್ಮಾನಮೇವಾವೇತ್’ ಇತ್ಯಾತ್ಮಾವಬೋಧೋಪದೇಶಿನ್ಯಃ ಶ್ರುತಯಃ ಕೇವಲಮಧ್ಯಾರೋಪಾಪೋಹಾರ್ಥಾಃ । ಯಥಾ ಸವಿತಾಸೌ ಪ್ರಕಾಶಯತ್ಯಾತ್ಮಾನಮ್ ಇತಿ ತದ್ವತ್ ಬೋಧಕರ್ತೃತ್ವಂ ಚ ನಿತ್ಯಬೋಧಾತ್ಮನಿ । ತಸ್ಮಾದನ್ಯದವಿದಿತಾತ್ । ಅಧಿಶಬ್ದಶ್ಚಾನ್ಯಾರ್ಥೇ । ಯದ್ವಾ ಯದ್ಧಿ ಯಸ್ಯಾಧಿ ತತ್ತತೋಽನ್ಯತ್ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ , ಯಥಾಧಿ ಭೃತ್ಯಾದೀನಾಂ ರಾಜಾ । ಅವ್ಯಕ್ತಮೇವಾವಿದಿತಂ ತತೋಽನ್ಯದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿದಿತಮವಿದಿತಂ ಚ ವ್ಯಕ್ತಾವ್ಯಕ್ತೇ ಕಾರ್ಯಕಾರಣತ್ವೇನ ವಿಕಲ್ಪಿತೇ, ತಾಭ್ಯಾಮನ್ಯದ್ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪಂ ಸರ್ವವಿಶೇಷಪ್ರತ್ಯಸ್ತಮಿತಮಿತ್ಯಯಂ ಸಮುದಾಯಾರ್ಥಃ । ಅತ ಏವಾತ್ಮತ್ವಾನ್ನ ಹೇಯ ಉಪಾದೇಯೋ ವಾ । ಅನ್ಯದ್ಧ್ಯನ್ಯೇನ ಹೇಯಮುಪಾದೇಯಂ ವಾ’ ನ ತೇನೈವ ತದ್ಯಸ್ಯ ಕಸ್ಯಚಿದ್ಘೇಯಮುಪಾದೇಯಂ ವಾ ಭವತಿ । ಆತ್ಮಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮ ಸರ್ವಾಂತರತ್ವಾದವಿಷಯಃ । ಅತೋಽನ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ನ ಹೇಯಮುಪಾದೇಯಂ ವಾ । ಅನ್ಯಾಭಾವಾಚ್ಚ । ಇತಿ ಶುಶ್ರುಮ ಪೂರ್ವೇಷಾಮಿತ್ಯಾಗಮೋಪದೇಶಃ । ವ್ಯಾಚಚಕ್ಷಿರೇ ಇತ್ಯಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ತರ್ಕಪ್ರತಿಷೇಧಾರ್ಥಮ್ । ಯೇ ನಃ ತತ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಉಕ್ತವಂತಃ ತೇ ತಮೇವಾಗಮಂ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪಾದಕಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತವಂತಃ, ನ ಪುನಃ ಸ್ವಬುದ್ಧಿಪ್ರಭವೇಣ ತರ್ಕೇಣೋಕ್ತವಂತ ಇತಿ ತಸ್ಯೈವ ದ್ರಢಿಮ್ನೇ ಆಗಮಪಾರಂಪರ್ಯಾವಿಚ್ಛೇದಂ ದರ್ಶಯತಿ ವಿದ್ಯಾಸ್ತುತಯೇ । ತರ್ಕಸ್ತ್ವನವಸ್ಥಿತೋ ಭ್ರಾಂತೋಽಪಿ ಭವತೀತಿ ॥

ಯದ್ವಾಚೇತಿ ಮಂತ್ರಾನುವಾದೋ ದೃಢಪ್ರತೀತ್ಯೈ । ‘ಅನ್ಯದೇವ ತದ್ವಿದಿತಾತ್’ ಇತಿ ಯೋಽಯಮಾಗಮಾರ್ಥೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋಕ್ತಃ ಅಸ್ಯೈವ ದ್ರಢಿಮ್ನೇ ಇಮೇ ಮಂತ್ರಾಃ ಯದ್ವಾಚಾ ಇತ್ಯಾದಯಃ ಪಠ್ಯಂತೇ । ಯತ್ ಬ್ರಹ್ಮ ವಾಚಾ ಶಬ್ದೇನ ಅನಭ್ಯುದಿತಮ್ ಅನಭ್ಯುಕ್ತಮ್ , ಅಪ್ರಕಾಶಿತಮಿತ್ಯೇತತ್ । ಯೇನ ವಾಗಭ್ಯುದ್ಯತ ಇತಿ ವಾಕ್ಪ್ರಕಾಶಹೇತುತ್ವೋಕ್ತಿಃ । ಯೇನ ಪ್ರಕಾಶ್ಯತ ಇತಿ ವಾಚೋಽಭಿಧಾನಸ್ಯ ಅಭಿಧೇಯಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಸ್ಯ ಹೇತುತ್ವಮುಚ್ಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ । ಉಕ್ತಂ ಚ ‘ಕೇನೇಷಿತಾಂ ವಾಚಮಿಮಾಂ ವದಂತಿ’ (ಕೇ. ಉ. ೧ । ೧) ‘ಯದ್ವಾಚೋ ಹ ವಾಚಮ್’ (ಕೇ. ಉ. ೧ । ೨) ಇತಿ । ತದೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ತ್ವಂ ವಿದ್ಧಿ ಇತ್ಯವಿಷಯತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಆತ್ಮನ್ಯವಸ್ಥಾಪನಾರ್ಥ ಆಮ್ನಾಯಃ । ಯದ್ವಾಚಾನಭ್ಯುದಿತಂ ವಾಕ್ಪ್ರಕಾಶನಿಮಿತ್ತಂ ಚೇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽವಿಷಯತ್ವೇನ ವಸ್ತ್ವಂತರಜಿಘೃಕ್ಷಾಂ ನಿವರ್ತ್ಯ ಸ್ವಾತ್ಮನ್ಯೇವಾವಸ್ಥಾಪಯತ್ಯಾಮ್ನಾಯಃ ತದೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ತ್ವಂ ವಿದ್ಧಿ ಇತಿ ; ಯತ್ನತ ಉಪರಮಯತಿ ನೇದಮಿತ್ಯುಪಾಸ್ಯಪ್ರತಿಷೇಧಾಚ್ಚ ॥

ಯನ್ಮನಸೇತ್ಯಾದಿ ಸಮಾನಮ್ । ಮನೋ ಮತಮಿತಿ । ಯೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಮನೋಽಪಿ ವಿಷಯೀಕೃತಂ ನಿತ್ಯವಿಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪೇಣೇತ್ಯೇತತ್ । ಸರ್ವಕರಣಾನಾಮವಿಷಯಸ್ತಾನಿ ಚ ಸವ್ಯಾಪಾರಾಣಿ ಸವಿಷಯಾಣಿ ನಿತ್ಯವಿಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪಾವಭಾಸತಯಾ ಯೇನಾವಭಾಸ್ಯಂತ ಇತಿ ಶ್ಲೋಕಾರ್ಥಃ । ‘ಕ್ಷೇತ್ರಂ ಕ್ಷೇತ್ರೀ ತಥಾ ಕೃತ್ಸ್ನಂ ಪ್ರಕಾಶಯತಿ ಭಾರತ’ (ಭ. ಗೀ. ೧೩ । ೩೩) ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇಃ । ‘ತಸ್ಯ ಭಾಸಾ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೨ । ೧೦) ಇತಿ ಚಾಥರ್ವಣೇ । ಯೇನ ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತಿರಪ್ಯಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತೇತ್ಯೇತತ್ ॥