ಬ್ರಹ್ಮ ಹ ದೇವೇಭ್ಯ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ದುರ್ವಿಜ್ಞೇಯತೋಕ್ತಿಃ ಯತ್ನಾಧಿಕ್ಯಾರ್ಥಾ । ಸಮಾಪ್ತಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾ ಯದಧೀನಃ ಪುರುಷಾರ್ಥಃ । ಅತ ಊರ್ಧ್ವಮರ್ಥವಾದೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ದುರ್ವಿಜ್ಞೇಯತೋಚ್ಯತೇ । ತದ್ವಿಜ್ಞಾನೇ ಕಥಂ ನು ನಾಮ ಯತ್ನಮಧಿಕಂ ಕುರ್ಯಾದಿತಿ । ಶಮಾದ್ಯರ್ಥೋ ವಾಮ್ನಾಯಃ ಅಭಿಮಾನಶಾತನಾತ್ । ಶಮಾದಿ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಸಾಧನಂ ವಿಧಿತ್ಸಿತಂ ತದರ್ಥೋಽಯಮರ್ಥವಾದಾಮ್ನಾಯಃ । ನ ಹಿ ಶಮಾದಿಸಾಧನರಹಿತಸ್ಯ ಅಭಿಮಾನರಾಗದ್ವೇಷಾದಿಯುಕ್ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನೇ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಸ್ತಿ, ವ್ಯಾವೃತ್ತಬಾಹ್ಯಮಿಥ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಯಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ । ಯಸ್ಮಾಚ್ಚಾಗ್ನ್ಯಾದೀನಾಂ ಜಯಾಭಿಮಾನಂ ಶಾತಯತಿ, ತತಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನಂ ದರ್ಶಯತ್ಯಭಿಮಾನೋಪಶಮೇ, ತಸ್ಮಾಚ್ಛಮಾದಿಸಾಧನವಿಧಾನಾರ್ಥೋಽಯಮರ್ಥವಾದ ಇತ್ಯವಸೀಯತೇ । ಸಗುಣೋಪಾಸನಾರ್ಥೋ ವಾ, ಅಪೋದಿತತ್ವಾತ್ । ‘ನೇದಂ ಯದಿದಮುಪಾಸತೇ’ (ಕೇ. ಉ. ೧ । ೫) (ಕೇ. ಉ. ೧ । ೬) (ಕೇ. ಉ. ೧ । ೭) (ಕೇ. ಉ. ೧ । ೮) (ಕೇ. ಉ. ೧ । ೯) ಇತ್ಯುಪಾಸ್ಯತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪೋದಿತಮ್ । ಅಪೋದಿತತ್ವಾದನುಪಾಸ್ಯತ್ವೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ತಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಗುಣತ್ವೇನಾಧಿದೈವತಮಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಚೋಪಾಸನಂ ವಿಧಾತವ್ಯಮಿತ್ಯೇವಮರ್ಥೋ ವೇತಿ । ಅಧಿದೈವತಮ್ ‘ತದ್ವನಮಿತ್ಯುಪಾಸಿತವ್ಯಮ್’ (ಕೇ. ಉ. ೪ । ೬) ಇತಿ ಹಿ ವಕ್ಷ್ಯತಿ । ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಪರಃ, ಲಿಂಗಾತ್ । ನ ಹ್ಯನ್ಯತ್ರ ಪರಾದೀಶ್ವರಾನ್ನಿತ್ಯಸರ್ವಜ್ಞಾತ್ಪರಿಭೂಯಾಗ್ನ್ಯಾದೀಂಸ್ತೃಣಂ ವಜ್ರೀಕರ್ತುಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಸ್ತಿ । ‘ತನ್ನ ಶಶಾಕ ದಗ್ಧುಮ್’ (ಕೇ. ಉ. ೩ । ೬) ಇತ್ಯಾದಿಲಿಂಗಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದವಾಚ್ಯ ಈಶ್ವರ ಇತ್ಯವಸೀಯತೇ । ನ ಹ್ಯನ್ಯಥಾ ಅಗ್ನಿಸ್ತೃಣಂ ದಗ್ಧುಂ ನೋತ್ಸಹತೇ ವಾಯುರ್ವಾ ಆದಾತುಮ್ । ಈಶ್ವರೇಚ್ಛಯಾ ತು ತೃಣಮಪಿ ವಜ್ರೀಭವತೀತ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ । ತತ್ಸಿದ್ಧಿರ್ಜಗತೋ ನಿಯತಪ್ರವೃತ್ತೇಃ । ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಿಭಿರ್ನಿತ್ಯಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನೇ ಈಶ್ವರೇ ಸರ್ವಾತ್ಮನಿ ಸರ್ವಶಕ್ತೌ ಸಿದ್ಧೇಽಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥನಿಶ್ಚಯಾರ್ಥಮುಚ್ಯತೇ । ತಸ್ಯೇಶ್ವರಸ್ಯ ಸದ್ಭಾವಸಿದ್ಧಿಃ ಕುತೋ ಭವತೀತಿ, ಉಚ್ಯತೇ । ಯದಿದಂ ಜಗದ್ದೇವಗಂಧರ್ವಯಕ್ಷರಕ್ಷಃಪಿತೃಪಿಶಾಚಾದಿಲಕ್ಷಣಂ ದ್ಯುವಿಯತ್ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿತ್ಯಚಂದ್ರಗ್ರಹನಕ್ಷತ್ರವಿಚಿತ್ರಂ ವಿವಿಧಪ್ರಾಣ್ಯುಪಭೋಗಯೋಗ್ಯಸ್ಥಾನಸಾಧನಸಂಬಂಧಿ, ತದತ್ಯಂತಕುಶಲಶಿಲ್ಪಿಭಿರಪಿ ದುರ್ನಿರ್ಮಾಣಂ ದೇಶಕಾಲನಿಮಿತ್ತಾನುರೂಪನಿಯತಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿಕ್ರಮಮ್ ಏತದ್ಭೋಕ್ತೃಕರ್ಮವಿಭಾಗಜ್ಞಪ್ರಯತ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ, ಕಾರ್ಯತ್ವೇ ಸತಿ ಯಥೋಕ್ತಲಕ್ಷಣತ್ವಾತ್ , ಗೃಹಪ್ರಾಸಾದರಥಶಯನಾಸನಾದಿವತ್ , ವಿಪಕ್ಷೇ ಆತ್ಮಾದಿವತ್ । ಕರ್ಮಣ ಏವೇತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಪರತಂತ್ರಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತಮಾತ್ರತ್ವಾತ್ । ಯದಿದಮುಪಭೋಗವೈಚಿತ್ರ್ಯಂ ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ತತ್ಸಾಧನವೈಚಿತ್ರ್ಯಂ ಚ ದೇಶಕಾಲನಿಮಿತ್ತಾನುರೂಪನಿಯತಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿಕ್ರಮಂ ಚ, ತನ್ನ ನಿತ್ಯಸರ್ವಜ್ಞಕರ್ತೃಕಮ್ ; ಕಿಂ ತರ್ಹಿ, ಕರ್ಮಣ ಏವ ; ತಸ್ಯಾಚಿಂತ್ಯಪ್ರಭಾವತ್ವಾತ್ ಸರ್ವೈಶ್ಚ ಫಲಹೇತುತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾಚ್ಚ । ಸತಿ ಕರ್ಮಣಃ ಫಲಹೇತುತ್ವೇ ಕಿಮೀಶ್ವರಾಧಿಕಕಲ್ಪನಯೇತಿ ನ ನಿತ್ಯಸ್ಯೇಶ್ವರಸ್ಯ ನಿತ್ಯಸರ್ವಜ್ಞಶಕ್ತೇಃ ಫಲಹೇತುತ್ವಂ ಚೇತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಕರ್ಮಣ ಏವೋಪಭೋಗವೈಚಿತ್ರ್ಯಾದ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಕರ್ತೃತಂತ್ರತ್ವಾತ್ಕರ್ಮಣಃ । ಚಿತಿಮತ್ಪ್ರಯತ್ನನಿರ್ವೃತ್ತಂ ಹಿ ಕರ್ಮ ತತ್ಪ್ರಯತ್ನೋಪರಮಾದುಪರತಂ ಸದ್ದೇಶಾಂತರೇ ಕಾಲಾಂತರೇ ವಾ ನಿಯತನಿಮಿತ್ತವಿಶೇಷಾಪೇಕ್ಷಂ ಕರ್ತುಃ ಫಲಂ ಜನಯಿಷ್ಯತೀತಿ ನ ಯುಕ್ತಮನಪೇಕ್ಷ್ಯಾನ್ಯದಾತ್ಮನಃ ಪ್ರಯೋಕ್ತೃ, ಕರ್ತೈವ ಫಲಕಾಲೇ ಪ್ರಯೋಕ್ತೇತಿ ಚೇತ್ , ಮಯಾ ನಿವರ್ತಿತೋಽಸಿ ತ್ವಾಂ ಪ್ರಯೋಕ್ಷ್ಯೇ ಫಲಾಯ ಯದಾತ್ಮಾನುರೂಪಂ ಫಲಮಿತಿ ನ ದೇಶಕಾಲನಿಮಿತ್ತವಿಶೇಷಾನಭಿಜ್ಞತ್ವಾತ್ । ಯದಿ ಹಿ ಕರ್ತಾ ದೇಶಾದಿವಿಶೇಷಾಭಿಜ್ಞಃ ಸನ್ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ಕರ್ಮ ನಿಯುಂಜ್ಯಾತ್ , ತತೋಽನಿಷ್ಟಫಲಸ್ಯಾಪ್ರಯೋಕ್ತಾ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚ ನಿರ್ನಿಮಿತ್ತಂ ತದನಿಚ್ಛಯಾತ್ಮಸಮವೇತಂ ತಚ್ಚರ್ಮವದ್ವಿಕರೋತಿ ಕರ್ಮ । ನ ಚಾತ್ಮಕೃತಮಕರ್ತೃಸಮವೇತಮಯಸ್ಕಾಂತಮಣಿವದಾಕ್ರಷ್ಟೃ ಭವತಿ, ಪ್ರಧಾನಕರ್ತೃಸಮವೇತತ್ವಾತ್ಕರ್ಮಣಃ । ಭೂತಾಶ್ರಯಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಸಾಧನತ್ವಾತ್ । ಕರ್ತೃಕ್ರಿಯಾಯಾಃ ಸಾಧನಭೂತಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಕ್ರಿಯಾಕಾಲೇಽನುಭೂತವ್ಯಾಪಾರಾಣಿ ಸಮಾಪ್ತೌ ಚ ಹಲಾದಿವತ್ಕರ್ತ್ರಾ ಪರಿತ್ಯಕ್ತಾನಿ ನ ಫಲಂ ಕಾಲಾಂತರೇ ಕರ್ತುಮುತ್ಸಹಂತೇ । ನ ಹಿ ಹಲಂ ಕ್ಷೇತ್ರಾದ್ವ್ರೀಹೀನ್ಗೃಹಂ ಪ್ರವೇಶಯತಿ । ಭೂತಕರ್ಮಣೋಶ್ಚಾಚೇತನತ್ವಾತ್ಸ್ವತಃ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯನುಪಪತ್ತಿಃ । ವಾಯುವದಿತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಅಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ನ ಹಿ ವಾಯೋರಚಿತಿಮತಃ ಸ್ವತಃ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಸಿದ್ಧಾ, ರಥಾದಿಷ್ವದರ್ಶನಾತ್ । ಶಾಸ್ತ್ರಾತ್ಕರ್ಮಣ ಏವೇತಿ ಚೇತ್ — ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಹಿ ಕ್ರಿಯಾತಃ ಫಲಸಿದ್ಧಿಮಾಹ ನೇಶ್ವರಾದೇಃ ‘ಸ್ವರ್ಗಕಾಮೋ ಯಜೇತ’ ಇತ್ಯಾದಿ । ನ ಚ ಪ್ರಮಾಣಾಧಿಗತತ್ವಾದಾನರ್ಥಕ್ಯಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ನ ಚೇಶ್ವರಾಸ್ತಿತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಮಸ್ತೀತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ದೃಷ್ಟನ್ಯಾಯಹಾನಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಕ್ರಿಯಾ ಹಿ ದ್ವಿವಿಧಾ ದೃಷ್ಟಫಲಾ ಅದೃಷ್ಟಫಲಾ ಚ । ದೃಷ್ಟಫಲಾಪಿ ದ್ವಿವಿಧಾ ಅನಂತರಫಲಾ ಕಾಲಾಂತರಫಲಾ ಚ । ಅನಂತರಫಲಾ ಗತಿಭುಜಿಲಕ್ಷಣಾ । ಕಾಲಾಂತರಫಲಾ ಚ ಕೃಷಿಸೇವಾದಿಲಕ್ಷಣಾ । ತತ್ರಾನಂತರಫಲಾ ಫಲಾಪವರ್ಗಿಣ್ಯೇವ । ಕಾಲಾಂತರಫಲಾ ತು ಉತ್ಪನ್ನಪ್ರಧ್ವಂಸಿನೀ । ಆತ್ಮಸೇವ್ಯಾದ್ಯಧೀನಂ ಹಿ ಕೃಷಿಸೇವಾದೇಃ ಫಲಂ ಯತಃ । ನ ಚೋಭಯನ್ಯಾಯವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಸ್ವತಂತ್ರಂ ಕರ್ಮ ತತೋ ವಾ ಫಲಂ ದೃಷ್ಟಮ್ । ತಥಾ ಚ ಕರ್ಮಫಲಪ್ರಾಪ್ತೌ ನ ದೃಷ್ಟನ್ಯಾಯಹಾನಮುಪಪದ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾಚ್ಛಾಂತೇ ಯಾಗಾದಿಕರ್ಮಣಿ ನಿತ್ಯಃ ಕರ್ತೃಕರ್ಮಫಲವಿಭಾಗಜ್ಞ ಈಶ್ವರಃ ಸೇವ್ಯಾದಿವದ್ಯಾಗಾದ್ಯನುರೂಪಫಲದಾತೋಪಪದ್ಯತೇ । ಸ ಚಾತ್ಮಭೂತಃ ಸರ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವಕ್ರಿಯಾಫಲಪ್ರತ್ಯಯಸಾಕ್ಷೀ ನಿತ್ಯವಿಜ್ಞಾನಸ್ವಭಾವಃ ಸಂಸಾರಧರ್ಮೈರಸಂಸ್ಪೃಷ್ಟಃ । ಶ್ರುತೇಶ್ಚ । ‘ನ ಲಿಪ್ಯತೇ ಲೋಕದುಃಖೇನ ಬಾಹ್ಯಃ’ (ಕ. ಉ. ೨ । ೨ । ೧೧) ‘ಜರಾಂ ಮೃತ್ಯುಮತ್ಯೇತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೫ । ೧) ‘ವಿಜರೋ ವಿಮೃತ್ಯುಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೭ । ೧) ‘ಸತ್ಯಕಾಮಃ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೭ । ೧) ‘ಏಷ ಸರ್ವೇಶ್ವರಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨೨) ‘ಪುಣ್ಯಂ ಕರ್ಮ ಕಾರಯತಿ’ ‘ಅನಶ್ನನ್ನನ್ಯೋ ಅಭಿಚಾಕಶೀತಿ’ (ಮು. ಉ. ೩ । ೧ । ೧) ‘ಏತಸ್ಯ ವಾ ಅಕ್ಷರಸ್ಯ ಪ್ರಶಾಸನೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೮ । ೯) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ಅಸಂಸಾರಿಣ ಏಕಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ನಿತ್ಯಮುಕ್ತಸ್ಯ ಸಿದ್ಧೌ ಶ್ರುತಯಃ । ಸ್ಮೃತಯಶ್ಚ ಸಹಸ್ರಶೋ ವಿದ್ಯಂತೇ । ನ ಚಾರ್ಥವಾದಾಃ ಶಕ್ಯಂತೇ ಕಲ್ಪಯಿತುಮ್ , ಅನನ್ಯಯೋಗಿತ್ವೇ ಸತಿ ವಿಜ್ಞಾನೋತ್ಪಾದಕತ್ವಾತ್ । ನ ಚೋತ್ಪನ್ನಂ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಬಾಧ್ಯತೇ । ಅಪ್ರತಿಷೇಧಾಚ್ಚ । ನ ಚೇಶ್ವರೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ನಿಷೇಧೋಽಸ್ತಿ । ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಭಾವಾದಿತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಉಕ್ತತ್ವಾತ್ । ‘ನ ಹಿಂಸ್ಯಾತ್’ ಇತಿವತ್ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಭಾವಾತ್ಪ್ರತಿಷೇಧೋ ನಾರಭ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಈಶ್ವರಸದ್ಭಾವೇ ನ್ಯಾಯಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾತ್ । ಅಥವಾ ಅಪ್ರತಿಷೇಧಾದಿತಿ ಕರ್ಮಣಃ ಫಲದಾನೇ ಈಶ್ವರಕಾಲಾದೀನಾಂ ನ ಪ್ರತಿಷೇಧೋಽಸ್ತಿ । ನ ಚ ನಿಮಿತ್ತಾಂತರನಿರಪೇಕ್ಷಂ ಕೇವಲೇನ ಕರ್ತ್ರೈವ ಪ್ರಯುಕ್ತಂ ಫಲದಂ ದೃಷ್ಟಮ್ । ನ ಚ ವಿನಷ್ಟೋಽಪಿ ಯಾಗಃ ಕಾಲಾಂತರೇ ಫಲದೋ ಭವತಿ । ಸೇವ್ಯಬುದ್ಧಿವತ್ಸೇವಕೇನ ಸರ್ವಜ್ಞೇಶ್ವರಬುದ್ಧೌ ತು ಸಂಸ್ಕೃತಾಯಾಂ ಯಾಗಾದಿಕರ್ಮಣಾ ವಿನಷ್ಟೇಽಪಿ ಕರ್ಮಣಿ ಸೇವ್ಯಾದಿವೇಶ್ವರಾತ್ಫಲಂ ಕರ್ತುರ್ಭವತೀತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ನ ತು ಪುನಃ ಪದಾರ್ಥಾ ವಾಕ್ಯಶತೇನಾಪಿ ದೇಶಾಂತರೇ ಕಾಲಾಂತರೇ ವಾ ಸ್ವಂ ಸ್ವಂ ಸ್ವಭಾವಂ ಜಹತಿ । ನ ಹಿ ದೇಶಕಾಲಾಂತರೇಷು ಚಾಗ್ನಿರನುಷ್ಣೋ ಭವತಿ । ಏವಂ ಕರ್ಮಣೋಽಪಿ ಕಾಲಾಂತರೇ ಫಲಂ ದ್ವಿಪ್ರಕಾರಮೇವೋಪಲಭ್ಯತೇ । ಬೀಜಕ್ಷೇತ್ರಸಂಸ್ಕಾರಪರಿರಕ್ಷಾವಿಜ್ಞಾನವತ್ಕರ್ತ್ರಪೇಕ್ಷಫಲಂ ಕೃಷ್ಯಾದಿ, ವಿಜ್ಞಾನವತ್ಸೇವ್ಯಬುದ್ಧಿಸಂಸ್ಕಾರಾಪೇಕ್ಷಫಲಂ ಚ ಸೇವಾದಿ । ಯಾಗಾದೇಃ ಕರ್ಮಣಸ್ತಥಾವಿಜ್ಞಾನವತ್ಕರ್ತ್ರಪೇಕ್ಷಫಲತ್ವಾನುಪಪತ್ತೌ ಕಾಲಾಂತರಫಲತ್ವಾತ್ಕರ್ಮದೇಶಕಾಲನಿಮಿತ್ತವಿಪಾಕವಿಭಾಗಜ್ಞಬುದ್ಧಿಸಂಸ್ಕಾರಾಪೇಕ್ಷಂ ಫಲಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ, ಸೇವಾದಿಕರ್ಮಾನುರೂಪಫಲಜ್ಞಸೇವ್ಯಬುದ್ಧಿಸಂಸ್ಕಾರಾಪೇಕ್ಷಫಲಸ್ಯೇವ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಿದ್ಧಃ ಸರ್ವಜ್ಞ ಈಶ್ವರಃ ಸರ್ವಜಂತುಬುದ್ಧಿಕರ್ಮಫಲವಿಭಾಗಸಾಕ್ಷೀ ಸರ್ವಭೂತಾಂತರಾತ್ಮಾ । ‘ಯತ್ಸಾಕ್ಷಾದಪರೋಕ್ಷಾತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೪ । ೧) ‘ಯ ಆತ್ಮಾ ಸರ್ವಾಂತರಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೪ । ೧) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಸ ಏವ ಚಾತ್ರಾತ್ಮಾ ಜಂತೂನಾಮ್ , ‘ನಾನ್ಯೋಽತೋಽಸ್ತಿ ದ್ರಷ್ಟಾ ಶ್ರೋತಾ ಮಂತಾ ವಿಜ್ಞಾತಾ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೭ । ೨೩) ‘ನಾನ್ಯದತೋಽಸ್ತಿ ವಿಜ್ಞಾತೃ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೮ । ೧೧) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾತ್ಮಾಂತರಪ್ರತಿಷೇಧಶ್ರುತೇಃ ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ಇತಿ ಚಾತ್ಮತ್ವೋಪದೇಶಾತ್ । ನ ಹಿ ಮೃತ್ಪಿಂಡಃ ಕಾಂಚನಾತ್ಮತ್ವೇನೋಪದಿಶ್ಯತೇ । ಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿಕರ್ಮೋಪಾಸ್ಯೋಪಾಸಕಶುದ್ಧಾಶುದ್ಧಮುಕ್ತಾಮುಕ್ತಭೇದಾದಾತ್ಮಭೇದ ಏವೇತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಭೇದದೃಷ್ಟ್ಯಪವಾದಾತ್ । ಯದುಕ್ತಂ ಸಂಸಾರಿಣಃ ಈಶ್ವಾರಾದನನ್ಯಾ ಇತಿ ತನ್ನ । ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? ಭೇದ ಏವ ಸಂಸಾರ್ಯಾತ್ಮನಾಮ್ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಲಕ್ಷಣಭೇದಾತ್ , ಅಶ್ವಮಹಿಷವತ್ । ಕಥಂ ಲಕ್ಷಣಭೇದ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಈಶ್ವರಸ್ಯ ತಾವನ್ನಿತ್ಯಂ ಸರ್ವವಿಷಯಂ ಜ್ಞಾನಂ ಸವಿತೃಪ್ರಕಾಶವತ್ । ತದ್ವಿಪರೀತಂ ಸಂಸಾರಿಣಾಂ ಖದ್ಯೋತಸ್ಯೇವ । ತಥೈವ ಶಕ್ತಿಭೇದೋಽಪಿ । ನಿತ್ಯಾ ಸರ್ವವಿಷಯಾ ಚೇಶ್ವರಶಕ್ತಿಃ ; ವಿಪರೀತೇತರಸ್ಯ । ಕರ್ಮ ಚ ಚಿತ್ಸ್ವರೂಪಾತ್ಮಸತ್ತಾಮಾತ್ರನಿಮಿತ್ತಮೀಶ್ವರಸ್ಯ । ಔಷ್ಣ್ಯಸ್ವರೂಪದ್ರವ್ಯಸತ್ತಾಮಾತ್ರನಿಮಿತ್ತದಹನಕರ್ಮವತ್ ರಾಜಾಯಸ್ಕಾಂತಪ್ರಕಾಶಕರ್ಮವಚ್ಚ ಸ್ವಾತ್ಮನೋಽವಿಕ್ರಿಯಾ ರೂಪಮ್ ; ವಿಪರೀತಮಿತರಸ್ಯ । ‘ಉಪಾಸೀತ’ ಇತಿ ವಚನಾದುಪಾಸ್ಯ ಈಶ್ವರೋ ಗುರುರಾಜವತ್ । ಉಪಾಸಕಶ್ಚೇತರಃ ಶಿಷ್ಯಭೃತ್ಯವತ್ । ಅಪಹತಪಾಪ್ಮಾದಿಶ್ರವಣಾನ್ನಿತ್ಯಶುದ್ಧ ಈಶ್ವರಃ । ‘ಪುಣ್ಯೋ ವೈ ಪುಣ್ಯೇನ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೨ । ೧೩) ಇತಿ ವಚನಾದ್ವಿಪರೀತ ಇತರಃ । ಅತ ಏವ ನಿತ್ಯಮುಕ್ತ ಈಶ್ವರಃ । ನಿತ್ಯಾಶುದ್ಧಿಯೋಗಾತ್ಸಂಸಾರೀತರಃ । ಯತ್ರ ಚ ಜ್ಞಾನಾದಿಲಕ್ಷಣಭೇದೋಽಸ್ತಿ ತತ್ರ ಭೇದೋ ದೃಷ್ಟಃ ಯಥಾ ಅಶ್ವಮಹಿಷಯೋಃ । ತಥಾ ಜ್ಞಾನಾದಿಲಕ್ಷಣಭೇದಾದೀಶ್ವರಾದಾತ್ಮನಾಂ ಭೇದೋಽಸ್ತೀತಿ ಚೇತ್ , ನ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ‘ಅನ್ಯೋಽಸಾವನ್ಯೋಽಹಮಸ್ಮೀತಿ ನ ಸ ವೇದ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೧೦) ‘ತೇ ಕ್ಷಯ್ಯಲೋಕಾ ಭವಂತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೫ । ೨) ‘ಮೃತ್ಯೋಃ ಸ ಮೃತ್ಯುಮಾಪ್ನೋತಿ’ (ಕ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧೦) ಇತಿ ಭೇದದೃಷ್ಟಿರ್ಹ್ಯಪೋದ್ಯತೇ । ಏಕತ್ವಪ್ರತಿಪಾದಿನ್ಯಶ್ಚ ಶ್ರುತಯಃ ಸಹಸ್ರಶೋ ವಿದ್ಯಂತೇ । ಯದುಕ್ತಂ ಜ್ಞಾನಾದಿಲಕ್ಷಣಭೇದಾದಿತಿ ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ । ನ, ಅನಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಭ್ಯೋ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾ ವಿಲಕ್ಷಣಾಶ್ಚೇಶ್ವರಾದ್ಭಿನ್ನಲಕ್ಷಣಾ ಆತ್ಮಾನೋ ನ ಸಂತಿ । ಏಕ ಏವೇಶ್ವರಶ್ಚಾತ್ಮಾ ಸರ್ವಭೂತಾನಾಂ ನಿತ್ಯಮುಕ್ತೋಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ । ಬಾಹ್ಯಶ್ಚ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಸಮಾಹಾರಸಂತಾನಾಹಂಕಾರಮಮತ್ವಾದಿವಿಪರೀತಪ್ರತ್ಯಯಪ್ರಬಂಧಾವಿಚ್ಛೇದಲಕ್ಷಣೋ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಬುದ್ಧಮುಕ್ತಸ್ವರೂಪವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮೇಶ್ವರಗರ್ಭೋ ನಿತ್ಯವಿಜ್ಞಾನಾವಭಾಸಃ ಚಿತ್ತಚೈತ್ತ್ಯಬೀಜಬೀಜಿಸ್ವಭಾವಃ ಕಲ್ಪಿತೋಽನಿತ್ಯವಿಜ್ಞಾನ ಈಶ್ವರಲಕ್ಷಣವಿಪರೀತೋಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ । ಯಸ್ಯಾವಿಚ್ಛೇದೇ ಸಂಸಾರವ್ಯವಹಾರಃ ; ವಿಚ್ಛೇದೇ ಚ ಮೋಕ್ಷವ್ಯವಹಾರಃ । ಅನ್ಯಶ್ಚ ಮೃತ್ಪ್ರಲೇಪವತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಪ್ರಧ್ವಂಸೋ ದೇವಪಿತೃಮನುಷ್ಯಾದಿಲಕ್ಷಣೋ ಭೂತವಿಶೇಷಸಮಾಹಾರೋ ನ ಪುನಶ್ಚತುರ್ಥೋಽನ್ಯೋ ಭಿನ್ನಲಕ್ಷಣ ಈಶ್ವರಾದಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ । ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಕಲ್ಪಿತಾತ್ಮವ್ಯತಿರೇಕಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ತು ಲಕ್ಷಣಭೇದಾದಿತ್ಯಾಶ್ರಯಾಸಿದ್ಧೋ ಹೇತುಃ, ಈಶ್ವರಾದನ್ಯಸ್ಯಾತ್ಮನೋಽಸತ್ತ್ವಾತ್ । ಈಶ್ವರಸ್ಯೈವ ವಿರುದ್ಧಲಕ್ಷಣತ್ವಮಯುಕ್ತಮಿತಿ ಚೇತ್ ಸುಖದುಃಖಾದಿಯೋಗಶ್ಚ, ನ ; ನಿಮಿತ್ತತ್ವೇ ಸತಿ ಲೋಕವಿಪರ್ಯಯಾಧ್ಯಾರೋಪಣಾತ್ , ಸವಿತೃವತ್ । ಯಥಾ ಹಿ ಸವಿತಾ ನಿತ್ಯಪ್ರಕಾಶರೂಪತ್ವಾಲ್ಲೋಕಾಭಿವ್ಯಕ್ತ್ಯನಭಿವ್ಯಕ್ತಿನಿಮಿತ್ತತ್ವೇ ಸತಿ ಲೋಕದೃಷ್ಟಿವಿಪರ್ಯಯೇಣೋದಯಾಸ್ತಮಯಾಹೋರಾತ್ರಾದಿಕರ್ತೃತ್ವಾಧ್ಯಾರೋಪಭಾಗ್ಭವತಿ, ಏವಮೀಶ್ವರೇ ನಿತ್ಯವಿಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿರೂಪೇ ಲೋಕಜ್ಞಾನಾಪೋಹಸುಖದುಃಖಸ್ಮೃತ್ಯಾದಿನಿಮಿತ್ತತ್ವೇ ಸತಿ ಲೋಕವಿಪರೀತಬುದ್ಧ್ಯಾಧ್ಯಾರೋಪಿತಂ ವಿಪರೀತಲಕ್ಷಣತ್ವಂ ಸುಖದುಃಖಾದಯಶ್ಚ ; ನ ಸ್ವತಃ । ಆತ್ಮದೃಷ್ಟ್ಯನುರೂಪಾಧ್ಯಾರೋಪಾಚ್ಚ । ಯಥಾ ಘನಾದಿವಿಪ್ರಕೀರ್ಣೇಽಂಬರೇ ಯೇನೈವ ಸವಿತೃಪ್ರಕಾಶೋ ನ ದೃಶ್ಯತೇ, ಸ ಆತ್ಮದೃಷ್ಟ್ಯನುರೂಪಮೇವಾಧ್ಯಸ್ಯತಿ ಸವಿತೇದಾನೀಮಿಹ ನ ಪ್ರಕಾಶಯತೀತಿ ಸತ್ಯೇವ ಪ್ರಕಾಶೇಽನ್ಯತ್ರ ಭ್ರಾಂತ್ಯಾ । ಏವಮಿಹ ಬೌದ್ಧಾದಿವೃತ್ತ್ಯುದ್ಭವಾಭಿಭವಾಕುಲಭ್ರಾಂತ್ಯಾಧ್ಯಾರೋಪಿತಃ ಸುಖದುಃಖಾದಿಯೋಗ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ತತ್ಸ್ಮರಣಾಚ್ಚ । ತಸ್ಯೈವ ಈಶ್ವರಸ್ಯೈವ ಹಿ ಸ್ಮರಣಮ್ ‘ಮತ್ತಃ ಸ್ಮೃತಿರ್ಜ್ಞಾನಮಪೋಹನಂ ಚ’ (ಭ. ಗೀ. ೧೫ । ೧೫) ‘ನಾದತ್ತೇ ಕಸ್ಯಚಿತ್ಪಾಪಮ್’ (ಭ. ಗೀ. ೫ । ೧೫) ಇತ್ಯಾದಿ । ಅತೋ ನಿತ್ಯಮುಕ್ತ ಏಕಸ್ಮಿನ್ಸವಿತರೀವ ಲೋಕಾವಿದ್ಯಾಧ್ಯಾರೋಪಿತಮೀಶ್ವರೇ ಸಂಸಾರಿತ್ವಮ್ ; ಶಾಸ್ತ್ರಾದಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾದಭ್ಯುಪಗತಮಸಂಸಾರಿತ್ವಮಿತ್ಯವಿರೋಧ ಇತಿ । ಏತೇನ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಜ್ಞಾನಾದಿಭೇದಃ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಃ । ಸೌಕ್ಷ್ಮ್ಯಚೈತನ್ಯಸರ್ವಗತತ್ವಾದ್ಯವಿಶೇಷೇ ಚ ಭೇದಹೇತ್ವಭಾವಾತ್ । ವಿಕ್ರಿಯಾವತ್ತ್ವೇ ಚಾನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ । ಮೋಕ್ಷೇ ಚ ವಿಶೇಷಾನಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ ಅಭ್ಯುಪಗಮೇ ಚಾನಿತ್ಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅವಿದ್ಯಾವದುಪಲಭ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ ಭೇದಸ್ಯ ತತ್ಕ್ಷಯೇಽನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಸಿದ್ಧಮೇಕತ್ವಮ್ । ತಸ್ಮಾಚ್ಛರೀರೇಂದ್ರಿಯಮನೋಬುದ್ಧಿವಿಷಯವೇದನಾಸಂತಾನಸ್ಯಾಹಂಕಾರಸಂಬಂಧಾದಜ್ಞಾನಬೀಜಸ್ಯ ನಿತ್ಯವಿಜ್ಞಾನಾನ್ಯನಿಮಿತ್ತಸ್ಯಾತ್ಮತತ್ತ್ವಯಾಥಾತ್ಮ್ಯವಿಜ್ಞಾನಾದ್ವಿನಿವೃತ್ತಾವಜ್ಞಾನಬೀಜಸ್ಯ ವಿಚ್ಛೇದ ಆತ್ಮನೋ ಮೋಕ್ಷಸಂಜ್ಞಾ, ವಿಪರ್ಯಯೇ ಚ ಬಂಧಸಂಜ್ಞಾ ; ಸ್ವರೂಪಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾದುಭಯೋಃ । ಬ್ರಹ್ಮ — ಹ ಇತ್ಯೈತಿಹ್ಯಾರ್ಥಃ — ಪುರಾ ಕಿಲ ದೇವಾಸುರಸಂಗ್ರಾಮೇ ಜಗತ್ಸ್ಥಿತಿಪರಿಪಿಪಾಲಯಿಷಯಾ ಆತ್ಮಾನುಶಾಸನಾನುವರ್ತಿಭ್ಯೋ ದೇವೇಭ್ಯಃ ಅರ್ಥಿಭ್ಯೋಽರ್ಥಾಯ ವಿಜಿಗ್ಯೇ ಅಜೈಷೀದಸುರಾನ್ । ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇಚ್ಛಾನಿಮಿತ್ತೋ ವಿಜಯೋ ದೇವಾನಾಂ ಬಭೂವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಯ ಹ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಜಯೇ ದೇವಾ ಅಮಹೀಯಂತ । ಯಜ್ಞಾದಿಲೋಕಸ್ಥಿತ್ಯಪಹಾರಿಷ್ವಸುರೇಷು ಪರಾಜಿತೇಷು ದೇವಾ ವೃದ್ಧಿಂ ಪೂಜಾಂ ವಾ ಪ್ರಾಪ್ತವಂತಃ । ತ ಐಕ್ಷಂತೇತಿ ಮಿಥ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಯತ್ವಾದ್ಧೇಯತ್ವಖ್ಯಾಪನಾರ್ಥ ಆಮ್ನಾಯಃ । ಈಶ್ವರನಿಮಿತ್ತೇ ವಿಜಯೇ ಸ್ವಸಾಮರ್ಥ್ಯನಿಮಿತ್ತೋಽಸ್ಮಾಕಮೇವಾಯಂ ವಿಜಯೋಽಸ್ಮಾಕಮೇವಾಯಂ ಮಹಿಮೇತ್ಯಾತ್ಮನೋ ಜಯಾದಿಶ್ರೇಯೋನಿಮಿತ್ತಂ ಸರ್ವಾತ್ಮಾನಮಾತ್ಮಸ್ಥಂ ಸರ್ವಕಲ್ಯಾಣಾಸ್ಪದಮೀಶ್ವರಮೇವಾತ್ಮತ್ವೇನಾಬುದ್ಧ್ವಾ ಪಿಂಡಮಾತ್ರಾಭಿಮಾನಾಃ ಸಂತೋ ಯಂ ಮಿಥ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಯಂ ಚಕ್ರುಃ ತಸ್ಯ ಪಿಂಡಮಾತ್ರವಿಷಯತ್ವೇನ ಮಿಥ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಯತ್ವಾತ್ಸರ್ವಾತ್ಮೇಶ್ವರಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಾವಬೋಧೇನ ಹಾತವ್ಯತಾಖ್ಯಾಪನಾರ್ಥಃ ತದ್ಧೈಷಾಮಿತ್ಯಾದ್ಯಾಖ್ಯಾಯಿಕಾಮ್ನಾಯಃ । ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಹ ಕಿಲ ಏಷಾಂ ದೇವಾನಾಮಭಿಪ್ರಾಯಂ ಮಿಥ್ಯಾಹಂಕಾರರೂಪಂ ವಿಜಜ್ಞೌ ವಿಜ್ಞಾತವತ್ । ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಚ ಮಿಥ್ಯಾಭಿಮಾನಶಾತನೇನ ತದನುಜಿಘೃಕ್ಷಯಾ ದೇವೇಭ್ಯೋಽರ್ಥಾಯ ತೇಷಾಮೇವೇಂದ್ರಿಯಗೋಚರೇ ನಾತಿದೂರೇ ಪ್ರಾದುರ್ಬಭೂವ ಮಹೇಶ್ವರಶಕ್ತಿಮಾಯೋಪಾತ್ತೇನಾತ್ಯಂತಾದ್ಭುತೇನ ಪ್ರಾದುರ್ಭೂತಂ ಕಿಲ ಕೇನಚಿದ್ರೂಪವಿಶೇಷೇಣ । ತತ್ಕಿಲೋಪಲಭಮಾನಾ ಅಪಿ ದೇವಾ ನ ವ್ಯಜಾನತ ನ ವಿಜ್ಞಾತವಂತಃ ಕಿಮಿದಂ ಯದೇತದ್ಯಕ್ಷಂ ಪೂಜ್ಯಮಿತಿ । ತದ್ವಿಜ್ಞಾನಾಯಾಗ್ನಿಮಬ್ರುವನ್ । ತೃಣನಿಧಾನೇಽಯಮಭಿಪ್ರಾಯಃ — ಅತ್ಯಂತಸಂಭಾವಿತಯೋರಗ್ನಿಮಾರುತಯೋಸ್ತೃಣದಹನಾದಾನಾಶಕ್ತ್ಯಾ ಆತ್ಮಸಂಭಾವನಾ ಶಾತಿತಾ ಭವೇದಿತಿ । ಇಂದ್ರ ಆದಿತ್ಯೋ ವಜ್ರಭೃದ್ವಾ, ಅವಿರೋಧಾತ್ । ಇಂದ್ರೋಪಸರ್ಪಣೇ ಬ್ರಹ್ಮ ತಿರೋದಧ ಇತ್ಯಸ್ಯಾಯಮಭಿಪ್ರಾಯಃ — ಇಂದ್ರೋಽಹಮಿತ್ಯಧಿಕತಮೋಽಭಿಮಾನೋಽಸ್ಯ ; ಸೋಽಹಮಗ್ನ್ಯಾದಿಭಿಃ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ವಾಕ್ಸಂಭಾಷಣಮಾತ್ರಮಪ್ಯನೇನ ನ ಪ್ರಾಪ್ತೋಽಸ್ಮೀತ್ಯಭಿಮಾನಂ ಕಥಂ ನ ನಾಮ ಜಹ್ಯಾದಿತಿ । ತದನುಗ್ರಹಾಯೈವಾಂತರ್ಹಿತಂ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಬಭೂವ । ಸ ಶಾಂತಾಭಿಮಾನ ಇಂದ್ರಃ ಅತ್ಯರ್ಥಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸುಃ ಯಸ್ಮಿನ್ನಾಕಾಶೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಾದುರ್ಭಾವ ಆಸೀತ್ತಿರೋಧಾನಂ ಚ, ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಸ್ತ್ರಿಯಮತಿರೂಪಿಣೀಂ ವಿದ್ಯಾಮಾಜಗಾಮ । ಅಭಿಪ್ರಾಯೋದ್ಬೋಧಹೇತುತ್ವಾದ್ರುದ್ರಪತ್ನೀ ಉಮಾ ಹೈಮವತೀವ ಬಹು ಶೋಭಮಾನಾ ವಿದ್ಯೈವ । ವಿರೂಪೋಽಪಿ ವಿದ್ಯಾವಾನ್ಬಹು ಶೋಭತೇ ॥