ಪ್ರವೃತ್ತಿಲಿಂಗಾದ್ವಿಶೇಷಾರ್ಥಃ ಪ್ರಶ್ನ ಉಪಪನ್ನಃ । ರಥಾದೀನಾಂ ಹಿ ಚೇತನಾವದಧಿಷ್ಠಿತಾನಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ದೃಷ್ಟಾ, ನ ಅನಧಿಷ್ಠಿತಾನಾಮ್ । ಮನಆದೀನಾಂ ಚ ಅಚೇತನಾನಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ದೃಶ್ಯತೇ ; ತದ್ಧಿ ಲಿಂಗಂ ಚೇತನಾವತೋಽಧಿಷ್ಠಾತುರಸ್ತಿತ್ವೇ । ಕರಣಾನಿ ಹಿ ಮನಆದೀನಿ ನಿಯಮೇನ ಪ್ರವರ್ತಂತೇ ; ತನ್ನಾಸತಿ ಚೇತನಾವತ್ಯಧಿಷ್ಠಾತರ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ । ತದ್ವಿಶೇಷಸ್ಯ ಚಾನಧಿಗಮಾಚ್ಚೇತನಾವತ್ಯಧಿಷ್ಠಾತೃಸಾಮಾನ್ಯೇ ಚಾಧಿಗತೇ ವಿಶೇಷಾರ್ಥಃ ಪ್ರಶ್ನ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ಕೇನೇಷಿತಂ ಕೇನೇಷ್ಟಂ ಕಸ್ಯೇಚ್ಛಾಮಾತ್ರೇಣ ಮನಃ ಪತತಿ ಗಚ್ಛತಿ, ಸ್ವವಿಷಯೇ ನಿಯಮೇನ ವ್ಯಾಪ್ರಿಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಮನುತೇಽನೇನೇತಿ ವಿಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತಮಂತಃಕರಣಂ ಮನಃ । ಪ್ರೇಷಿತಮಿವೇತ್ಯುಪಮಾರ್ಥಃ । ನ ತ್ವಿಷಿತಪ್ರೇಷಿತಶಬ್ದಯೋರರ್ಥಾವಿಹ ಸಂಭವತಃ । ನ ಹಿ ಶಿಷ್ಯಾನಿವ ಮನಆದೀನಿ ವಿಷಯೇಭ್ಯಃ ಪ್ರೇಷಯತ್ಯಾತ್ಮಾ । ವಿವಿಕ್ತನಿತ್ಯಚಿತ್ಸ್ವರೂಪತಯಾ ತು ನಿಮಿತ್ತಮಾತ್ರಂ ಪ್ರವೃತ್ತೌ ನಿತ್ಯಚಿಕಿತ್ಸಾಧಿಷ್ಠಾತೃವತ್ । ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ನಾಸಿಕಾಭವಃ ಪ್ರಕರಣಾತ್ । ಪ್ರಥಮತ್ವಂ ಚ ಕ್ರಿಯಾಯಾಃ ಪ್ರಾಣನಿಮಿತ್ತತ್ವಾತ್ । ಸ್ವತೋ ವಿಷಯಾವಭಾಸಮಾತ್ರಂ ಕರಣಾನಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ । ಚಲಿಕ್ರಿಯಾ ತು ಪ್ರಾಣಸ್ಯೈವ ಮನಆದಿಷು । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಥಮ್ಯಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ । ಪ್ರೈತಿ ಗಚ್ಛತಿ । ಯುಕ್ತಃ ಪ್ರಯುಕ್ತ ಇತ್ಯೇತತ್ । ವಾಚೋ ವಚನಂ ಕಿಂನಿಮಿತ್ತಂ ಪ್ರಾಣಿನಾಮ್ । ಚಕ್ಷುಃಶ್ರೋತ್ರಯೋಶ್ಚ ಕೋ ದೇವಃ ಪ್ರಯೋಕ್ತಾ । ಕರಣಾನಾಮಧಿಷ್ಠಾತಾ ಚೇತನಾವಾನ್ಯಃ, ಸ ಕಿಂವಿಶೇಷಣ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

‘ಶ್ರೋತ್ರಸ್ಯ ಶ್ರೋತ್ರಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರತಿವಚನಂ ನಿರ್ವಿಶೇಷಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತತ್ವಾರ್ಥಮ್ । ವಿಕ್ರಿಯಾದಿವಿಶೇಷರಹಿತಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ಮನಆದಿಪ್ರವೃತ್ತೌ ನಿಮಿತ್ತತ್ವಮಿತ್ಯೇತತ್ ‘ಶ್ರೋತ್ರಸ್ಯ ಶ್ರೋತ್ರಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರತಿವಚನಸ್ಯಾರ್ಥಃ, ಅನುಗಮಾತ್ । ಅನುಗತಾನಿ ಹ್ಯಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇಽಕ್ಷರಾಣಿ । ಕಥಮ್ ? ಶೃಣೋತ್ಯನೇನೇತಿ ಶ್ರೋತ್ರಮ್ । ತಸ್ಯ ಶಬ್ದಾವಭಾಸಕತ್ವಂ ಶ್ರೋತ್ರತ್ವಮ್ । ಶಬ್ದೋಪಲಬ್ಧೃರೂಪತಯಾವಭಾಸಕತ್ವಂ ನ ಸ್ವತಃ ಶ್ರೋತ್ರಸ್ಯ ; ಅಚಿದ್ರೂಪತ್ವಾತ್ , ಆತ್ಮನಶ್ಚ ಚಿದ್ರೂಪತ್ವಾತ್ । ಯಚ್ಛ್ರೋತ್ರಸ್ಯೋಪಲಬ್ಧೃತ್ವೇನಾವಭಾಸಕತ್ವಂ ತದಾತ್ಮನಿಮಿತ್ತತ್ವಾಚ್ಛ್ರೋತ್ರಸ್ಯ ಶ್ರೋತ್ರಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಯಥಾ ಕ್ಷತ್ರಸ್ಯ ಕ್ಷತ್ರಮ್ , ಯಥಾ ವಾ ಉದಕಸ್ಯೌಷ್ಣ್ಯಮಗ್ನಿನಿಮಿತ್ತಮಿತಿ ದಗ್ಧುರಪ್ಯುದಕಸ್ಯ ದಗ್ಧಾಗ್ನಿರುಚ್ಯತೇ ಉದಕಮಪಿ ಹ್ಯಗ್ನಿಸಂಯೋಗಾದಗ್ನಿರುಚ್ಯತೇ, ತದ್ವದನಿತ್ಯಂ ಯತ್ಸಂಯೋಗಾದುಪಲಬ್ಧೃತ್ವಂ ತತ್ಕರಣಂ ಶ್ರೋತ್ರಾದಿ । ಉದಕಸ್ಯೇವ ದಗ್ಧೃತ್ವಮನಿತ್ಯಂ ಹಿ ತತ್ರ ತತ್ । ಯತ್ರ ತು ನಿತ್ಯಮುಪಲಬ್ಧೃತ್ವಮಗ್ನಾವಿವೌಷ್ಣ್ಯಂ ಸ ನಿತ್ಯೋಪಲಬ್ಧಿಸ್ವರೂಪತ್ವಾತ್ ದಗ್ಧೇವೋಪಲಬ್ಧೋಚ್ಯತೇ । ಶ್ರೋತ್ರಾದಿಷು ಶ್ರೋತೃತ್ವಾದ್ಯುಪಲಬ್ಧಿರನಿತ್ಯಾ, ನಿತ್ಯಾ ಚಾತ್ಮನಿ । ಅತಃ ಶ್ರೋತ್ರಸ್ಯ ಶ್ರೋತ್ರಮಿತ್ಯಾದ್ಯಕ್ಷರಾಣಾಮರ್ಥಾನುಗಮಾದುಪಪದ್ಯತೇ ನಿರ್ವಿಶೇಷಸ್ಯೋಪಲಬ್ಧಿಸ್ವರೂಪಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ಮನಆದಿಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತತ್ವಮಿತಿ । ಮನಆದಿಷ್ವೇವಂ ಯಥೋಕ್ತಮ್ । ವಾಚೋ ಹ ವಾಚಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ವಿಭಕ್ತಿದ್ವಯಮ್ । ಸರ್ವತ್ರೈವಂ ಹಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಕಥಮ್ ? ಪೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ ಸ್ವರೂಪನಿರ್ದೇಶಃ । ಪ್ರಥಮಯೈವ ಚ ನಿರ್ದೇಶಃ । ತಸ್ಯ ಚ ಜ್ಞೇಯತ್ವಾತ್ಕರ್ಮತ್ವಮಿತಿ ದ್ವಿತೀಯಾ । ಅತೋ ವಾಚೋ ಹ ವಾಚಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಾಣ ಇತ್ಯಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವತ್ರೈವ ವಿಭಕ್ತಿದ್ವಯಮ್ । ಯದೇತಚ್ಛ್ರೋತ್ರಾದ್ಯುಪಲಬ್ಧಿನಿಮಿತ್ತಂ ಶ್ರೋತ್ರಸ್ಯ ಶ್ರೋತ್ರಮಿತ್ಯಾದಿಲಕ್ಷಣಂ ತತ್ ನಿತ್ಯೋಪಲಬ್ಧಿಸ್ವರೂಪಂ ನಿರ್ವಿಶೇಷಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ಬುದ್ಧ್ವಾ ಅತಿಮುಚ್ಯ ಅನವಬೋಧನಿಮಿತ್ತಾಧ್ಯಾರೋಪಿತಾದ್ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಲಕ್ಷಣಾತ್ಸಂಸಾರಾನ್ಮೋಕ್ಷಣಂ ಕೃತ್ವಾ ಧೀರಾಃ ಧೀಮಂತಃ ಪ್ರೇತ್ಯ ಅಸ್ಮಾತ್ ಲೋಕಾತ್ ಶರೀರಾತ್ ಪ್ರೇತ್ಯ ವಿಯುಜ್ಯ ಅನ್ಯಸ್ಮಿನ್ನಪ್ರತಿಸಂಧೀಯಮಾನೇ ನಿರ್ನಿಮಿತ್ತತ್ವಾದಮೃತಾ ಭವಂತಿ । ಸತಿ ಹ್ಯಜ್ಞಾನೇ ಕರ್ಮಾಣಿ ಶರೀರಾಂತರಂ ಪ್ರತಿಸಂದಧತೇ । ಆತ್ಮಾವಬೋಧೇ ತು ಸರ್ವಕರ್ಮಾರಂಭನಿಮಿತ್ತಾಜ್ಞಾನವಿಪರೀತವಿದ್ಯಾಗ್ನಿವಿಪ್ಲುಷ್ಟತ್ವಾತ್ಕರ್ಮಣಾಮಿತಿ ಅನಾರಂಭೇಽಮೃತಾ ಏವ ಭವಂತಿ । ಶರೀರಾದಿಸಂತಾನಾವಿಚ್ಛೇದಪ್ರತಿಸಂಧಾನಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ಅಧ್ಯಾರೋಪಿತಮೃತ್ಯುವಿಯೋಗಾತ್ಪೂರ್ವಮಪ್ಯಮೃತಾಃ ಸಂತೋ ನಿತ್ಯಾತ್ಮಸ್ವರೂಪತ್ವಾದಮೃತಾ ಭವಂತೀತ್ಯುಪಚರ್ಯತೇ ॥

ನ ತತ್ರ ಚಕ್ಷುರ್ಗಚ್ಛತೀತ್ಯುಕ್ತೇಽಪಿ ಪರ್ಯನುಯೋಗೇ ಹೇತುರಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ । ‘ಶ್ರೋತ್ರಸ್ಯ ಶ್ರೋತ್ರಮ್’ ಇತ್ಯೇವಮಾದಿನೋಕ್ತೇಽಪ್ಯಾತ್ಮತತ್ತ್ವೇ ಅಪ್ರತಿಪನ್ನತ್ವಾತ್ಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವಹೇತೋರ್ವಸ್ತುನಃ ಪುನಃ ಪುನಃ ಪರ್ಯನುಯುಯುಕ್ಷಾಕಾರಣಮಾಹ — ನ ತತ್ರ ಚಕ್ಷುರ್ಗಚ್ಛತೀತಿ । ತತ್ರ ಶ್ರೋತ್ರಾದ್ಯಾತ್ಮಭೂತೇ ಚಕ್ಷುರಾದೀನಿ, ವಾಕ್ಚಕ್ಷುಷೋಃ ಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯೋಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥತ್ವಾತ್ , ನ ವಿಜ್ಞಾನಮುತ್ಪಾದಯಂತಿ । ಸುಖಾದಿವತ್ತರ್ಹಿ ಗೃಹ್ಯೇತಾಂತಃಕರಣೇನ ಅತ ಆಹ — ನೋ ಮನಃ, ನ ಸುಖಾದಿವನ್ಮನಸೋ ವಿಷಯಸ್ತತ್ , ಇಂದ್ರಿಯಾವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ನ ವಿದ್ಮೋ ನ ವಿಜಾನೀಮಃ ಅಂತಃಕರಣೇನ, ಯಥಾ ಏತತ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಮನಆದಿಕರಣಜಾತಮ್ ಅನುಶಿಷ್ಯಾತ್ ಅನುಶಾಸನಂ ಕುರ್ಯಾತ್ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಂ ಯಥಾ ಭವೇತ್ , ತಥಾ ಅವಿಷಯತ್ವಾನ್ನ ವಿದ್ಮೋ ನ ವಿಜಾನೀಮಃ । ಅಥವಾ ಶ್ರೋತ್ರಾದೀನಾಂ ಶ್ರೋತ್ರಾದಿಲಕ್ಷಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಶೇಷೇಣ ದರ್ಶಯೇತ್ಯುಕ್ತ ಆಚಾರ್ಯ ಆಹ — ನ ಶಕ್ಯತೇ ದರ್ಶಯಿತುಮ್ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ನ ತತ್ರ ಚಕ್ಷುರ್ಗಚ್ಛತೀತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವವತ್ಸರ್ವಮ್ । ಅತ್ರ ತು ವಿಶೇಷೋ ಯಥೈತದನುಶಿಷ್ಯಾದಿತಿ । ಯಥೈತತ್ ಅನುಶಿಷ್ಯಾತ್ ಪ್ರತಿಪಾದಯೇತ್ ಅನ್ಯೋಽಪಿ ಶಿಷ್ಯಾನಿತೋಽನ್ಯೇನ ವಿಧಿನೇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥

ಸರ್ವಥಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಬೋಧಯೇತ್ಯುಕ್ತ ಆಚಾರ್ಯ ಆಹ ‘ಅನ್ಯದೇವ ತದ್ವಿದಿತಾದಥೋ ಅವಿದಿತಾದಧಿ’ ಇತ್ಯಾಗಮಮ್ । ವಿದಿತಾವಿದಿತಾಭ್ಯಾಮನ್ಯತ್ ಯೋ ಹಿ ಜ್ಞಾತಾ ಸ ಏವ ಸಃ, ಸರ್ವಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ । ಅತಃ ಸರ್ವಾತ್ಮನೋ ಜ್ಞಾತುರ್ಜ್ಞಾತ್ರಂತರಾಭಾವಾದ್ವಿದಿತಾದನ್ಯತ್ವಮ್ । ‘ಸ ವೇತ್ತಿ ವೇದ್ಯಂ ನ ಚ ತಸ್ಯಾಸ್ತಿ ವೇತ್ತಾ’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೩ । ೧೯) ಇತಿ ಚ ಮಂತ್ರವರ್ಣಾತ್ । ‘ವಿಜ್ಞಾತಾರಮರೇ ಕೇನ ವಿಜಾನೀಯಾತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೧೪) ಇತಿ ಚ ವಾಜಸನೇಯಕೇ । ಅಪಿ ಚ ವ್ಯಕ್ತಮೇವ ವಿದಿತಂ ತಸ್ಮಾದನ್ಯದಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಯದ್ವಿದಿತಂ ವ್ಯಕ್ತಂ ತದನ್ಯವಿಷಯತ್ವಾದಲ್ಪಂ ಸವಿರೋಧಂ ತತೋಽನಿತ್ಯಮ್ ಅತ ಏವಾನೇಕತ್ವಾದಶುದ್ಧಮ್ ಅತ ಏವ ತದ್ವಿಲಕ್ಷಣಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಅಸ್ತು ತರ್ಹ್ಯವಿದಿತಮ್ । ನ, ವಿಜ್ಞಾನಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ಯದ್ಧ್ಯವಿದಿತಂ ತದ್ವಿಜ್ಞಾನಾಪೇಕ್ಷಮ್ । ಅವಿದಿತವಿಜ್ಞಾನಾಯ ಹಿ ಲೋಕಪ್ರವೃತ್ತಿಃ । ಇದಂ ತು ವಿಜ್ಞಾನಾನಪೇಕ್ಷಮ್ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ವಿಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪತ್ವಾತ್ । ನ ಹಿ ಯಸ್ಯ ಯತ್ಸ್ವರೂಪಂ ತತ್ತೇನಾನ್ಯತೋಽಪೇಕ್ಷ್ಯತೇ । ನ ಚ ಸ್ವತ ಏವ ವಾಪೇಕ್ಷಾ, ಅನಪೇಕ್ಷಮೇವ ಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ನ ಹಿ ಪ್ರದೀಪಃ ಸ್ವರೂಪಾಭಿವ್ಯಕ್ತೌ ಪ್ರಕಾಶಾಂತರಮನ್ಯತೋಽಪೇಕ್ಷತೇ, ಸ್ವತೋ ವಾ । ಯದ್ಧ್ಯನಪೇಕ್ಷಂ ತತ್ಸ್ವತ ಏವ ಸಿದ್ಧಮ್ , ಪ್ರಕಾಶಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ । ಪ್ರದೀಪಸ್ಯಾನ್ಯೋಽಪೇಕ್ಷಿತೋಽಪ್ಯನರ್ಥಕಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಪ್ರಕಾಶೇ ವಿಶೇಷಾಭಾವಾತ್ । ನ ಹಿ ಪ್ರದೀಪಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಾಭಿವ್ಯಕ್ತೌ ಪ್ರದೀಪಪ್ರಕಾಶೋಽರ್ಥವಾನ್ । ನ ಚೈವಮಾತ್ಮನೋಽನ್ಯತ್ರ ವಿಜ್ಞಾನಮಸ್ತಿ, ಯೇನ ಸ್ವರೂಪವಿಜ್ಞಾನೇಽಪ್ಯಪೇಕ್ಷ್ಯೇತ । ವಿರೋಧ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಅನ್ಯತ್ವಾತ್ । ಸ್ವರೂಪವಿಜ್ಞಾನೇ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪತ್ವಾದ್ವಿಜ್ಞಾನಾಂತರಂ ನಾಪೇಕ್ಷತ ಇತ್ಯೇತದಸತ್ । ದೃಶ್ಯತೇ ಹಿ ವಿಪರೀತಜ್ಞಾನಮಾತ್ಮನಿ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಂ ಚ — ನ ಜಾನಾಮ್ಯಾತ್ಮಾನಮಿತಿ ಚ, ಶ್ರುತೇಶ್ಚ । ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ‘ಆತ್ಮಾನಮೇವಾವೇತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೧೦) ‘ಏತಂ ವೈ ತಮಾತ್ಮಾನಂ ವಿದಿತ್ವಾ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೫ । ೧) ಇತಿ ಚ ಸರ್ವತ್ರ ಶ್ರುತಿಷ್ವಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನೇ ವಿಜ್ಞಾನಾಂತರಾಪೇಕ್ಷತ್ವಂ ದೃಶ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಶ್ರುತಿವಿರೋಧ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಅನ್ಯೋ ಹಿ ಸ ಆತ್ಮಾ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಾತ್ಮಾಭಿಮಾನಸಂತಾನಾವಿಚ್ಛೇದಲಕ್ಷಣೋಽವಿವೇಕಾತ್ಮಕೋ ಬುದ್ಧ್ಯಾದ್ಯವಭಾಸಪ್ರಧಾನಶ್ಚಕ್ಷುರಾದಿಕರಣೋ ನಿತ್ಯಚಿತ್ಸ್ವರೂಪಾತ್ಮಾಂತಃಸಾರೋ ಯತ್ರಾನಿತ್ಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಮವಭಾಸತೇ । ಬೌದ್ಧಪ್ರತ್ಯಯಾನಾಮಾವಿರ್ಭಾವತಿರೋಭಾವಧರ್ಮಕತ್ವಾತ್ತದ್ಧರ್ಮತಯೈವ ವಿಲಕ್ಷಣಮಪಿ ಚಾವಭಾಸತೇ । ಅಂತಃಕರಣಸ್ಯ ಮನಸೋಽಪಿ ಮನೋಽಂತರ್ಗತತ್ವಾತ್ ಸರ್ವಾಂತರಶ್ರುತೇಃ । ಅಂತರ್ಗತೇನ ನಿತ್ಯವಿಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪೇಣ ಆಕಾಶವದಪ್ರಚಲಿತಾತ್ಮನಾ ಅಂತರ್ಗರ್ಭಭೂತೇನ ಸ ಬಾಹ್ಯೋ ಬುದ್ಧ್ಯಾತ್ಮಾ ತದ್ವಿಲಕ್ಷಣಃ, ಅನಗ್ನಿರಿವಾಗ್ನಿಃ ಅರ್ಚಿರ್ಭಿರಿವಾಗ್ನೇಃ ಪ್ರತ್ಯಯೈರಾವಿರ್ಭಾವತಿರೋಭಾವಧರ್ಮಕೈರ್ವಿಜ್ಞಾನಾಭಾಸರೂಪೈರನಿತ್ಯೈಃ ಅನಿತ್ಯವಿಜ್ಞಾನ ಆತ್ಮಾ ಸುಖೀ ದುಃಖೀ ಇತ್ಯಭ್ಯುಪಗತೋ ಲೌಕಿಕೈಃ, ಅತೋಽನ್ಯೋ ನಿತ್ಯವಿಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪಾದಾತ್ಮನಃ । ತತ್ರ ಹಿ ವಿಜ್ಞಾನಾಪೇಕ್ಷಾ ವಿಪರೀತಜ್ಞಾನತ್ವಂ ಚೋಪಪದ್ಯತೇ, ನ ಪುನರ್ನಿತ್ಯವಿಜ್ಞಾನೇ । ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ಇತಿ ಬೋಧೋಪದೇಶೋ ನೋಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ , ‘ಆತ್ಮಾನಮೇವಾವೇತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೧೦) ಇತ್ಯೇವಮಾದೀನಿ ಚ, ನಿತ್ಯಬೋಧಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ । ನ ಹ್ಯಾದಿತ್ಯೋಽನ್ಯೇನ ಪ್ರಕಾಶ್ಯತೇ ; ಅತಸ್ತದರ್ಥಬೋಧೋಪದೇಶೋಽನರ್ಥಕ ಏವೇತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಲೋಕಾಧ್ಯಾರೋಪಾಪೋಹಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ಸರ್ವಾತ್ಮನಿ ಹಿ ನಿತ್ಯವಿಜ್ಞಾನೇ ಬುದ್ಧ್ಯಾದ್ಯನಿತ್ಯಧರ್ಮಾ ಲೋಕೈರಧ್ಯಾರೋಪಿತಾ ಆತ್ಮಾವಿವೇಕತಃ ; ತದಪೋಹಾರ್ಥೋ ಬೋಧೋಪದೇಶೋ ಬೋಧಾತ್ಮನಃ । ತತ್ರ ಚ ಬೋಧಾಬೋಧೌ ಸಮಂಜಸೌ । ಅನ್ಯನಿಮಿತ್ತತ್ವಾದುದಕ ಇವೌಷ್ಣ್ಯಮಗ್ನಿನಿಮಿತ್ತಮ್ । ರಾತ್ರ್ಯಹನೀ ಇವಾದಿತ್ಯನಿಮಿತ್ತೇ ಲೋಕೇ ನಿತ್ಯಾವೌಷ್ಣ್ಯಪ್ರಕಾಶಾವಗ್ನ್ಯಾದಿತ್ಯಯೋರನ್ಯತ್ರ ಭಾವಾಭಾವಯೋಃ ಸನಿಮಿತ್ತತ್ವಾದನಿತ್ಯಾವಿವೋಪಚರ್ಯೇತೇ । ಧಕ್ಷ್ಯತ್ಯಗ್ನಿಃ ಪ್ರಕಾಶಯಿಷ್ಯತಿ ಸವಿತಾ ಇತಿ ತದ್ವತ್ । ಏವಂ ಚ ಸುಖದುಃಖಬಂಧಮೋಕ್ಷಾದ್ಯಧ್ಯಾರೋಪೋ ಲೋಕಸ್ಯ ತದಪೇಕ್ಷ್ಯ ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ‘ಆತ್ಮಾನಮೇವಾವೇತ್’ ಇತ್ಯಾತ್ಮಾವಬೋಧೋಪದೇಶಿನ್ಯಃ ಶ್ರುತಯಃ ಕೇವಲಮಧ್ಯಾರೋಪಾಪೋಹಾರ್ಥಾಃ । ಯಥಾ ಸವಿತಾಸೌ ಪ್ರಕಾಶಯತ್ಯಾತ್ಮಾನಮ್ ಇತಿ ತದ್ವತ್ ಬೋಧಕರ್ತೃತ್ವಂ ಚ ನಿತ್ಯಬೋಧಾತ್ಮನಿ । ತಸ್ಮಾದನ್ಯದವಿದಿತಾತ್ । ಅಧಿಶಬ್ದಶ್ಚಾನ್ಯಾರ್ಥೇ । ಯದ್ವಾ ಯದ್ಧಿ ಯಸ್ಯಾಧಿ ತತ್ತತೋಽನ್ಯತ್ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ , ಯಥಾಧಿ ಭೃತ್ಯಾದೀನಾಂ ರಾಜಾ । ಅವ್ಯಕ್ತಮೇವಾವಿದಿತಂ ತತೋಽನ್ಯದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿದಿತಮವಿದಿತಂ ಚ ವ್ಯಕ್ತಾವ್ಯಕ್ತೇ ಕಾರ್ಯಕಾರಣತ್ವೇನ ವಿಕಲ್ಪಿತೇ, ತಾಭ್ಯಾಮನ್ಯದ್ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪಂ ಸರ್ವವಿಶೇಷಪ್ರತ್ಯಸ್ತಮಿತಮಿತ್ಯಯಂ ಸಮುದಾಯಾರ್ಥಃ । ಅತ ಏವಾತ್ಮತ್ವಾನ್ನ ಹೇಯ ಉಪಾದೇಯೋ ವಾ । ಅನ್ಯದ್ಧ್ಯನ್ಯೇನ ಹೇಯಮುಪಾದೇಯಂ ವಾ’ ನ ತೇನೈವ ತದ್ಯಸ್ಯ ಕಸ್ಯಚಿದ್ಘೇಯಮುಪಾದೇಯಂ ವಾ ಭವತಿ । ಆತ್ಮಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮ ಸರ್ವಾಂತರತ್ವಾದವಿಷಯಃ । ಅತೋಽನ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ನ ಹೇಯಮುಪಾದೇಯಂ ವಾ । ಅನ್ಯಾಭಾವಾಚ್ಚ । ಇತಿ ಶುಶ್ರುಮ ಪೂರ್ವೇಷಾಮಿತ್ಯಾಗಮೋಪದೇಶಃ । ವ್ಯಾಚಚಕ್ಷಿರೇ ಇತ್ಯಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ತರ್ಕಪ್ರತಿಷೇಧಾರ್ಥಮ್ । ಯೇ ನಃ ತತ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಉಕ್ತವಂತಃ ತೇ ತಮೇವಾಗಮಂ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪಾದಕಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತವಂತಃ, ನ ಪುನಃ ಸ್ವಬುದ್ಧಿಪ್ರಭವೇಣ ತರ್ಕೇಣೋಕ್ತವಂತ ಇತಿ ತಸ್ಯೈವ ದ್ರಢಿಮ್ನೇ ಆಗಮಪಾರಂಪರ್ಯಾವಿಚ್ಛೇದಂ ದರ್ಶಯತಿ ವಿದ್ಯಾಸ್ತುತಯೇ । ತರ್ಕಸ್ತ್ವನವಸ್ಥಿತೋ ಭ್ರಾಂತೋಽಪಿ ಭವತೀತಿ ॥

ಯದ್ವಾಚೇತಿ ಮಂತ್ರಾನುವಾದೋ ದೃಢಪ್ರತೀತ್ಯೈ । ‘ಅನ್ಯದೇವ ತದ್ವಿದಿತಾತ್’ ಇತಿ ಯೋಽಯಮಾಗಮಾರ್ಥೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋಕ್ತಃ ಅಸ್ಯೈವ ದ್ರಢಿಮ್ನೇ ಇಮೇ ಮಂತ್ರಾಃ ಯದ್ವಾಚಾ ಇತ್ಯಾದಯಃ ಪಠ್ಯಂತೇ । ಯತ್ ಬ್ರಹ್ಮ ವಾಚಾ ಶಬ್ದೇನ ಅನಭ್ಯುದಿತಮ್ ಅನಭ್ಯುಕ್ತಮ್ , ಅಪ್ರಕಾಶಿತಮಿತ್ಯೇತತ್ । ಯೇನ ವಾಗಭ್ಯುದ್ಯತ ಇತಿ ವಾಕ್ಪ್ರಕಾಶಹೇತುತ್ವೋಕ್ತಿಃ । ಯೇನ ಪ್ರಕಾಶ್ಯತ ಇತಿ ವಾಚೋಽಭಿಧಾನಸ್ಯ ಅಭಿಧೇಯಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಸ್ಯ ಹೇತುತ್ವಮುಚ್ಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ । ಉಕ್ತಂ ಚ ‘ಕೇನೇಷಿತಾಂ ವಾಚಮಿಮಾಂ ವದಂತಿ’ (ಕೇ. ಉ. ೧ । ೧) ‘ಯದ್ವಾಚೋ ಹ ವಾಚಮ್’ (ಕೇ. ಉ. ೧ । ೨) ಇತಿ । ತದೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ತ್ವಂ ವಿದ್ಧಿ ಇತ್ಯವಿಷಯತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಆತ್ಮನ್ಯವಸ್ಥಾಪನಾರ್ಥ ಆಮ್ನಾಯಃ । ಯದ್ವಾಚಾನಭ್ಯುದಿತಂ ವಾಕ್ಪ್ರಕಾಶನಿಮಿತ್ತಂ ಚೇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽವಿಷಯತ್ವೇನ ವಸ್ತ್ವಂತರಜಿಘೃಕ್ಷಾಂ ನಿವರ್ತ್ಯ ಸ್ವಾತ್ಮನ್ಯೇವಾವಸ್ಥಾಪಯತ್ಯಾಮ್ನಾಯಃ ತದೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ತ್ವಂ ವಿದ್ಧಿ ಇತಿ ; ಯತ್ನತ ಉಪರಮಯತಿ ನೇದಮಿತ್ಯುಪಾಸ್ಯಪ್ರತಿಷೇಧಾಚ್ಚ ॥

ಯನ್ಮನಸೇತ್ಯಾದಿ ಸಮಾನಮ್ । ಮನೋ ಮತಮಿತಿ । ಯೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಮನೋಽಪಿ ವಿಷಯೀಕೃತಂ ನಿತ್ಯವಿಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪೇಣೇತ್ಯೇತತ್ । ಸರ್ವಕರಣಾನಾಮವಿಷಯಸ್ತಾನಿ ಚ ಸವ್ಯಾಪಾರಾಣಿ ಸವಿಷಯಾಣಿ ನಿತ್ಯವಿಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪಾವಭಾಸತಯಾ ಯೇನಾವಭಾಸ್ಯಂತ ಇತಿ ಶ್ಲೋಕಾರ್ಥಃ । ‘ಕ್ಷೇತ್ರಂ ಕ್ಷೇತ್ರೀ ತಥಾ ಕೃತ್ಸ್ನಂ ಪ್ರಕಾಶಯತಿ ಭಾರತ’ (ಭ. ಗೀ. ೧೩ । ೩೩) ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇಃ । ‘ತಸ್ಯ ಭಾಸಾ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೨ । ೧೦) ಇತಿ ಚಾಥರ್ವಣೇ । ಯೇನ ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತಿರಪ್ಯಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತೇತ್ಯೇತತ್ ॥

ಯದಿ ಮನ್ಯಸೇ ಸು ವೇದೇತಿ ಶಿಷ್ಯಬುದ್ಧಿವಿಚಾಲನಾ ಗೃಹೀತಸ್ಥಿರತಾಯೈ । ವಿದಿತಾವಿದಿತಾಭ್ಯಾಂ ನಿವರ್ತ್ಯ ಬುದ್ಧಿಂ ಶಿಷ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವಾತ್ಮನ್ಯವಸ್ಥಾಪ್ಯ ‘ತದೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ತ್ವಂ ವಿದ್ಧಿ’ ಇತಿ ಸ್ವಾರಾಜ್ಯೇಽಭಿಷಿಚ್ಯ ಉಪಾಸ್ಯಪ್ರತಿಷೇಧೇನಾಥಾಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿಂ ವಿಚಾಲಯತಿ — ಯದಿ ಮನ್ಯಸೇ ಸುಷ್ಠು ವೇದ ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮತತ್ತ್ವಮಿತಿ, ತತೋಽಲ್ಪಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ರೂಪಂ ವೇತ್ಥ ತ್ವಮಿತಿ ನೂನಂ ನಿಶ್ಚಿತಂ ಮನ್ಯತೇ ಆಚಾರ್ಯಃ । ಸಾ ಪುನರ್ವಿಚಾಲನಾ ಕಿಮರ್ಥೇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಪೂರ್ವಗೃಹೀತೇ ವಸ್ತುನಿ ಬುದ್ಧೇಃ ಸ್ಥಿರತಾಯೈ । ದೇವೇಷ್ವಪಿ ಸು ವೇದಾಹಮಿತಿ ಮನ್ಯತೇ ಯಃ ಸೋಽಪ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ರೂಪಂ ದಭ್ರಮೇವ ವೇತ್ತಿ ನೂನಮ್ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಅವಿಷಯತ್ವಾತ್ಕಸ್ಯಚಿದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ । ಅಥವಾ ಅಲ್ಪಮೇವಾಸ್ಯಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಂ ಮನುಷ್ಯೇಷು ದೇವೇಷು ಚಾಧಿದೈವಿಕಮಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಯದ್ರೂಪಂ ತದಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಅಥ ನು ಇತಿ ಹೇತುರ್ಮೀಮಾಂಸಾಯಾಃ । ಯಸ್ಮಾದ್ದಭ್ರಮೇವ ಸುವಿದಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ರೂಪಮ್ ‘ಅನ್ಯದೇವ ತದ್ವಿದಿತಾತ್’ ಇತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ , ಸು ವೇದೇತಿ ಚ ಮನ್ಯಸೇ ; ಅತಃ ಅಲ್ಪಮೇವ ವೇತ್ಥ ತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ರೂಪಂ ಯಸ್ಮಾತ್ ಅಥ ನು ತಸ್ಮಾತ್ ಮೀಮಾಂಸ್ಯಮೇವ ಅದ್ಯಾಪಿ ತೇ ತವ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಚಾರ್ಯಮೇವ ಯಾವದ್ವಿದಿತಾವಿದಿತಪ್ರತಿಷೇಧಾಗಮಾರ್ಥಾನುಭವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಮನ್ಯೇ ವಿದಿತಮಿತಿ ಶಿಷ್ಯಸ್ಯ ಮೀಮಾಂಸಾನಂತರೋಕ್ತಿಃ ಪ್ರತ್ಯಯತ್ರಯಸಂಗತೇಃ । ಸಮ್ಯಗ್ವಸ್ತುನಿಶ್ಚಯಾಯ ವಿಚಾಲಿತಃ ಶಿಷ್ಯ ಆಚಾರ್ಯೇಣ ಮೀಮಾಂಸ್ಯಮೇವ ತೇ ಇತಿ ಚೋಕ್ತಃ ಏಕಾಂತೇ ಸಮಾಹಿತೋ ಭೂತ್ವಾ ವಿಚಾರ್ಯ ಯಥೋಕ್ತಂ ಸುಪರಿನಿಶ್ಚಿತಃ ಸನ್ನಾಹ ಆಗಮಾಚಾರ್ಯಾತ್ಮಾನುಭವಪ್ರತ್ಯಯತ್ರಯಸ್ಯೈಕವಿಷಯತ್ವೇನ ಸಂಗತ್ಯರ್ಥಮ್ । ಏವಂ ಹಿ ‘ಸುಪರಿನಿಷ್ಠಿತಾ ವಿದ್ಯಾ ಸಫಲಾ ಸ್ಯಾನ್ನಾನಿಶ್ಚಿತಾ’ ಇತಿ ನ್ಯಾಯಃ ಪ್ರದರ್ಶಿತೋ ಭವತಿ ; ಮನ್ಯೇ ವಿದಿತಮಿತಿ ಪರಿನಿಷ್ಠಿತನಿಶ್ಚಿತವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಾಹೇತೂಕ್ತೇಃ ॥

ಪರಿನಿಷ್ಠಿತಂ ಸಫಲಂ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತಿಜಾನೀತೇ ಆಚಾರ್ಯಾತ್ಮನಿಶ್ಚಯಯೋಸ್ತುಲ್ಯತಾಯೈ ಯಸ್ಮಾದ್ಧೇತುಮಾಹ — ನಾಹ ಮನ್ಯೇ ಸು ವೇದೇತಿ । ಅಹೇತ್ಯವಧಾರಣಾರ್ಥೋ ನಿಪಾತಃ । ನೈವ ಮನ್ಯೇ ಇತ್ಯೇತತ್ । ಯಾವದಪರಿನಿಷ್ಠಿತಂ ವಿಜ್ಞಾನಂ ತಾವತ್ ಸು ವೇದ ಸುಷ್ಠು ವೇದ ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವಿಪರೀತೋ ಮಮ ನಿಶ್ಚಯ ಆಸೀತ್ । ಸೋಽಪಜಗಾಮ ಭವದ್ಭಿರ್ವಿಚಾಲಿತಸ್ಯ ಯಥೋಕ್ತಾರ್ಥಮೀಮಾಂಸಾಫಲಭೂತಾತ್ಸ್ವಾತ್ಮಬ್ರಹ್ಮತ್ವನಿಶ್ಚಯರೂಪಾತ್ಸಮ್ಯಕ್ಪ್ರತ್ಯಯಾತ್ । ವಿರುದ್ಧತ್ವಾದತೋ ನಾಹ ಮನ್ಯೇ ಸು ವೇದೇತಿ । ಯಸ್ಮಾಚ್ಚೈತತ್ ನೈವ ನ ವೇದ ನೋ ನ ವೇದೇತಿ ; ಮನ್ಯೇ ಇತ್ಯನುವರ್ತತೇ, ಅವಿದಿತಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಷೇಧಾತ್ । ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಮನ್ಯಸೇ ಇತ್ಯುಕ್ತ ಆಹ — ವೇದ ಚ । ಚ—ಶಬ್ದಾದ್ವೇದ ಚ ನ ವೇದ ಚ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ, ವಿದಿತಾವಿದಿತಾಭ್ಯಾಮನ್ಯತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ । ತಸ್ಮಾನ್ಮಯಾ ವಿದಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಮನ್ಯೇ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಃ । ಅಥವಾ ವೇದ ಚೇತಿ ನಿತ್ಯವಿಜ್ಞಾನಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪತಯಾ ನೋ ನ ವೇದ ವೇದೈವ ಚಾಹಂ ಸ್ವರೂಪವಿಕ್ರಿಯಾಭಾವಾತ್ । ವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನಂ ಚ ಪರಾಧ್ಯಸ್ತಂ ನ ಸ್ವತ ಇತಿ ಪರಮಾರ್ಥತೋ ನ ಚ ವೇದೇತಿ । ಯೋ ನಸ್ತದ್ವೇದ ತದ್ವೇದೇತಿ ಪಕ್ಷಾಂತರನಿರಾಸಾರ್ಥಮಾಮ್ನಾಯ ಉಕ್ತಾರ್ಥಾನುವಾದಾತ್ । ಯಃ ನಃ ಅಸ್ಮಾಕಂ ಮಧ್ಯೇ ತದ್ವೇದ ಸ ಏವ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ ನಾನ್ಯಃ, ಉಪಾಸ್ಯಬ್ರಹ್ಮವಿತ್ತ್ವಾತ್ । ಅತೋಽನ್ಯಸ್ಯ ಯಥಾಹಂ ವೇದೇತಿ ಪಕ್ಷಾಂತರೇ ಬ್ರಹ್ಮವಿತ್ತ್ವಂ ನಿರಸ್ಯತೇ । ಕುತೋಽಯಮರ್ಥೋಽವಸೀಯತ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಉಕ್ತಾನುವಾದಾತ್ । ಉಕ್ತಂ ಹ್ಯನುವದತಿ ನೋ ನ ವೇದೇತಿ ವೇದ ಚೇತಿ ॥

ಯಸ್ಯಾಮತಮಿತಿ ಶ್ರೌತಮಾಖ್ಯಾಯಿಕಾರ್ಥೋಪಸಂಹಾರಾರ್ಥಮ್ । ಶಿಷ್ಯಾಚಾರ್ಯೋಕ್ತಿಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಿಲಕ್ಷಣಯಾ ಅನುಭವಯುಕ್ತಿಪ್ರಧಾನಯಾ ಆಖ್ಯಾಯಿಕಯಾ ಯೋಽರ್ಥಃ ಸಿದ್ಧಃ ಸ ಶ್ರೌತೇನ ವಚನೇನಾಗಮಪ್ರಧಾನೇನ ನಿಗಮನಸ್ಥಾನೀಯೇನ ಸಂಕ್ಷೇಪತ ಉಚ್ಯತೇ । ಯದುಕ್ತಂ ವಿದಿತಾವಿದಿತಾಭ್ಯಾಮನ್ಯದ್ವಾಗಾದೀನಾಮಗೋಚರತ್ವಾತ್ ಮೀಮಾಂಸಿತಂ ಚಾನುಭವೋಪಪತ್ತಿಭ್ಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ತತ್ತಥೈವ ಜ್ಞಾತವ್ಯಮ್ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಯಸ್ಯಾಮತಂ ಯಸ್ಯ ವಿವಿದಿಷಾಪ್ರಯುಕ್ತಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯ ಸಾಧಕಸ್ಯ ಅಮತಮ್ ಅವಿಜ್ಞಾತಮ್ ಅವಿದಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಇತ್ಯಾತ್ಮತತ್ತ್ವನಿಶ್ಚಯಫಲಾವಸಾನಾವಬೋಧತಯಾ ವಿವಿದಿಷಾ ನಿವೃತ್ತೇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ, ತಸ್ಯ ಮತಂ ಜ್ಞಾತಮ್ ; ತೇನ ವಿದಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಯೇನಾವಿಷಯತ್ವೇನ ಆತ್ಮತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಬುದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶೀ ಯಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾನಾನಂತರಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಭಾವಸ್ಯಾವಸಿತತ್ವಾತ್ ಸರ್ವತಃ ಕಾರ್ಯಭಾವೋ ವಿಪರ್ಯಯೇಣ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನೋ ಭವತಿ । ಕಥಮ್ ? ಮತಂ ವಿದಿತಂ ಜ್ಞಾತಂ ಮಯಾ ಬ್ರಹ್ಮ ಇತಿ ಯಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾನಮ್ , ಸ ಮಿಥ್ಯಾದರ್ಶೀ ವಿಪರೀತವಿಜ್ಞಾನೋ ವಿದಿತಾದನ್ಯತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನ ವೇದ ಸಃ ನ ವಿಜಾನಾತಿ । ತತಶ್ಚ ಸಿದ್ಧಮವೈದಿಕಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮ್ , ಅಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತಯಾ ನಿಂದಿತತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಕಪಿಲಕಣಭುಗಾದಿಸಮಯಸ್ಯಾಪಿ ವಿದಿತಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಅನವಸ್ಥಿತತರ್ಕಜನ್ಯತ್ವಾವಿದಿತವಿಷಯತಯಾ ವಿವಿದಿಷಾನಿವೃತ್ತೇಶ್ಚ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮಿತಿ । ಸ್ಮೃತೇಶ್ಚ — ‘ಯಾ ವೇದಬಾಹ್ಯಾಃ ಸ್ಮೃತಯೋ ಯಾಶ್ಚ ಕಾಶ್ಚ ಕುದೃಷ್ಟಯಃ । ಸರ್ವಾಸ್ತಾ ನಿಷ್ಫಲಾಃ ಪ್ರೋಕ್ತಾಸ್ತಮೋನಿಷ್ಠಾ ಹಿ ತಾಃ ಸ್ಮೃತಾಃ’ (ಮನು. ೧೨ । ೯೫) ಇತಿ । ‘ಅವಿಜ್ಞಾತಂ ವಿಜಾನತಾಂ ವಿಜ್ಞಾತಮವಿಜಾನತಾಮ್’ ಇತಿ ಪೂರ್ವಹೇತೂಕ್ತಿಃ ಅನುವಾದಸ್ಯಾನರ್ಥಕ್ಯಾತ್ — ಅನುವಾದಮಾತ್ರೇಽನರ್ಥಕಂ ವಚನಮಿತಿ ವಿಪರ್ಯಯಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಯೋರ್ನಷ್ಟತ್ವಾತ್ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಯೋಃ ಯಸ್ಯಾಮತಮಿತ್ಯಾದಿಜ್ಞಾನಾಜ್ಞಾನಯೋರ್ಹೇತ್ವರ್ಥತ್ವೇನೇದಮುಚ್ಯತೇ — ಅವಿಜ್ಞಾತಮ್ ಅವಿದಿತಮಾತ್ಮತ್ವೇನಾವಿಷಯತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಜಾನತಾಂ ಯಸ್ಮಾತ್ , ತಸ್ಮಾತ್ತದೇವ ಜ್ಞಾನಂ ಯತ್ತೇಷಾಂ ವಿಜ್ಞಾತಂ ವಿದಿತಂ ವ್ಯಕ್ತಮೇವ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿವಿಷಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಅವಿಜಾನತಾಂ ವಿದಿತಾವಿದಿತವ್ಯಾವೃತ್ತಮಾತ್ಮಭೂತಂ ನಿತ್ಯವಿಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪಮಾತ್ಮಸ್ಥಮವಿಕ್ರಿಯಮಮೃತಮಜರಮಭಯಮನನ್ಯತ್ವಾದವಿಷಯಮಿತ್ಯೇವಮವಿಜಾನತಾಂ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿವಿಷಯಾತ್ಮತಯೈವ ನಿತ್ಯಂ ವಿಜ್ಞಾತಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ತಸ್ಮಾದ್ವಿದಿತಾವಿದಿತವ್ಯಕ್ತಾವ್ಯಕ್ತಧರ್ಮಾಧ್ಯಾರೋಪೇಣ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವೇನ ಸವಿಕಲ್ಪಮಯಥಾರ್ಥವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ಶುಕ್ತಿಕಾದೌ ರಜತಾದ್ಯಧ್ಯಾರೋಪಣಜ್ಞಾನವನ್ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಂ ತೇಷಾಮ್ ॥

ಪ್ರತಿಬೋಧವಿದಿತಮಿತಿ ವೀಪ್ಸಾಪ್ರತ್ಯಯಾನಾಮಾತ್ಮಾವಬೋಧದ್ವಾರತ್ವಾತ್ ಬೋಧಂ ಪ್ರತಿ ಬೋಧಂ ಪ್ರತೀತಿ ವೀಪ್ಸಾ ಸರ್ವಪ್ರತ್ಯಯವ್ಯಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಾ । ಬೌದ್ಧಾ ಹಿ ಸರ್ವೇ ಪ್ರತ್ಯಯಾಸ್ತಪ್ತಲೋಹವನ್ನಿತ್ಯವಿಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪಾತ್ಮವ್ಯಾಪ್ತತ್ವಾದ್ವಿಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪಾವಭಾಸಾಃ ತದನ್ಯಾವಭಾಸಶ್ಚಾತ್ಮಾ ತದ್ವಿಲಕ್ಷಣೋಽಗ್ನಿವದುಪಲಭ್ಯತ ಇತಿ ತೇ ದ್ವಾರೀಭವಂತ್ಯಾತ್ಮೋಪಲಬ್ಧೌ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರತಿಬೋಧಾವಭಾಸಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮತಯಾ ಯದ್ವಿದಿತಂ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ, ತದೇವ ಮತಂ ತದೇವ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಂ ಯತ್ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನಮ್ , ನ ವಿಷಯವಿಜ್ಞಾನಮ್ । ಆತ್ಮತ್ವೇನ ‘ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾನಮೈಕ್ಷತ್’ (ಕ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತಿ ಚ ಕಾಠಕೇ । ಅಮೃತತ್ವಂ ಹಿ ವಿಂದತೇ ಇತಿ ಹೇತುವಚನಂ ವಿಪರ್ಯಯೇ ಮೃತ್ಯುಪ್ರಾಪ್ತೇಃ । ವಿಷಯಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನೇ ಹಿ ಮೃತ್ಯುಃ ಪ್ರಾರಭತೇ ಇತ್ಯಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನಮಮೃತತ್ವನಿಮಿತ್ತಮಿತಿ ಯುಕ್ತಂ ಹೇತುವಚನಮಮೃತತ್ವಂ ಹಿ ವಿಂದತೇ ಇತಿ । ಆತ್ಮಜ್ಞಾನೇನ ಕಿಮಮೃತತ್ವಮುತ್ಪಾದ್ಯತೇ । ನ । ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ? ಆತ್ಮನಾ ವಿಂದತೇ ಸ್ವೇನೈವ ನಿತ್ಯಾತ್ಮಸ್ವಭಾವೇನಾಮೃತತ್ವಂ ವಿಂದತೇ, ನಾಲಂಬನಪೂರ್ವಕಂ ವಿಂದತ ಇತಿ ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಾಪೇಕ್ಷಮ್ । ಯದಿ ಹಿ ವಿದ್ಯೋತ್ಪಾದ್ಯಮಮೃತತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ , ಅನಿತ್ಯಂ ಭವೇತ್ಕರ್ಮಕಾರ್ಯವತ್ । ಅತೋ ನ ವಿದ್ಯೋತ್ಪಾದ್ಯಮ್ ।

ಯದಿ ಚಾತ್ಮನೈವಾಮೃತತ್ವಂ ವಿಂದತೇ, ಕಿಂ ಪುನರ್ವಿದ್ಯಯಾ ಕ್ರಿಯತ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಅನಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನಂ ನಿವರ್ತಯಂತೀ ಸಾ ತನ್ನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಸ್ಯಾಮೃತತ್ವಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತಮಿತಿ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ; ಯತ ಆಹ — ವೀರ್ಯಂ ವಿದ್ಯಯಾ ವಿಂದತೇ । ವೀರ್ಯಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್ ಅನಾತ್ಮಾಧ್ಯಾರೋಪಮಾಯಾಸ್ವಾಂತಧ್ವಾಂತಾನಭಿಭಾವ್ಯಲಕ್ಷಣಂ ಬಲಂ ವಿದ್ಯಯಾ ವಿಂದತೇ । ತಚ್ಚ ಕಿಂವಿಶಿಷ್ಟಮ್ ? ಅಮೃತಮ್ ಅವಿನಾಶಿ । ಅವಿದ್ಯಾಜಂ ಹಿ ವೀರ್ಯಂ ವಿನಾಶಿ, ವಿದ್ಯಯಾವಿದ್ಯಾಯಾ ಬಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ತು ವಿದ್ಯಾಯಾ ಬಾಧಕೋಽಸ್ತೀತಿ ವಿದ್ಯಾಜಮಮೃತಂ ವೀರ್ಯಮ್ । ಅತೋ ವಿದ್ಯಾ ಅಮೃತತ್ವೇ ನಿಮಿತ್ತಮಾತ್ರಂ ಭವತಿ । ‘ನಾಯಮಾತ್ಮಾ ಬಲಹೀನೇನ ಲಭ್ಯಃ’ (ಮು. ಉ. ೩ । ೨ । ೪) ಇತಿ ಚಾಥರ್ವಣೇ । ಲೋಕೇಽಪಿ ವಿದ್ಯಾಜಮೇವ ಬಲಮಭಿಭವತಿ ನ ಶರೀರಾದಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್ , ಯಥಾ ಹಸ್ತ್ಯಾದೇಃ । ಅಥವಾ ಪ್ರತಿಬೋಧವಿದಿತಂ ಮತಮಿತಿ ಸಕೃದೇವಾಶೇಷವಿಪರೀತನಿರಸ್ತಸಂಸ್ಕಾರೇಣ ಸ್ವಪ್ನಪ್ರತಿಬೋಧವದ್ಯದ್ವಿದಿತಂ ತದೇವ ಮತಂ ಜ್ಞಾತಂ ಭವತೀತಿ । ಅಥವಾ ಗುರೂಪದೇಶಃ ಪ್ರತಿಬೋಧಃ । ತೇನ ವಾ ವಿದಿತಂ ಮತಮಿತಿ । ಉಭಯತ್ರ ಪ್ರತಿಬೋಧಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗೋಽಸ್ತಿ — ‘ಸುಪ್ತಪ್ರತಿಬುದ್ಧಃ’ ‘ಗುರುಣಾ ಪ್ರತಿಬೋಧಿತಃ’ ಇತಿ । ಪೂರ್ವಂ ತು ಯಥಾರ್ಥಮ್ ॥

ಇಹ ಚೇದವೇದೀದಿತಿ ಅವಶ್ಯಕರ್ತವ್ಯತೋಕ್ತಿಃ ವಿಪರ್ಯಯೇ ವಿನಾಶಶ್ರುತೇಃ । ಇಹ ಮನುಷ್ಯಜನ್ಮನಿ ಸತಿ ಅವಶ್ಯಮಾತ್ಮಾ ವೇದಿತವ್ಯ ಇತ್ಯೇತದ್ವಿಧೀಯತೇ । ಕಥಮ್ ? ಇಹ ಚೇತ್ ಅವೇದೀತ್ ವಿದಿತವಾನ್ , ಅಥ ಸತ್ಯಂ ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವಮ್ ಅಸ್ತಿ ಅವಾಪ್ತಮ್ ; ತಸ್ಯ ಜನ್ಮ ಸಫಲಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ನ ಚೇದಿಹಾವೇದೀತ್ ನ ವಿದಿತವಾನ್ , ವೃಥೈವ ಜನ್ಮ । ಅಪಿ ಚ ಮಹತೀ ವಿನಷ್ಟಿಃ ಮಹಾನ್ವಿನಾಶೋ ಜನ್ಮಮರಣಪ್ರಬಂಧಾವಿಚ್ಛೇದಪ್ರಾಪ್ತಿಲಕ್ಷಣಃ ಸ್ಯಾದ್ಯತಃ, ತಸ್ಮಾದವಶ್ಯಂ ತದ್ವಿಚ್ಛೇದಾಯ ಜ್ಞೇಯ ಆತ್ಮಾ । ಜ್ಞಾನೇನ ತು ಕಿಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಭೂತೇಷು ಭೂತೇಷು ಚರಾಚರೇಷು ಸರ್ವೇಷ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಚಿತ್ಯ ವಿಚಾರ್ಯ ಪೃಥಙ್ನಿಷ್ಕೃಷ್ಯೈಕಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ಸಂಸಾರಧರ್ಮೈರಸ್ಪೃಷ್ಟಮಾತ್ಮಭಾವೇನೋಪಲಭ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ, ಅನೇಕಾರ್ಥತ್ವಾದ್ಧಾತೂನಾಮ್ । ನ ಪುನಶ್ಚಿತ್ವೇತಿ ಸಂಭವತಿ, ವಿರೋಧಾತ್ । ಧೀರಾಃ ಧೀಮಂತಃ ವಿವೇಕಿನಃ ವಿನಿವೃತ್ತಬಾಹ್ಯವಿಷಯಾಭಿಲಾಷಾಃ, ಪ್ರೇತ್ಯ ಮೃತ್ವಾ ಅಸ್ಮಾತ್ ಲೋಕಾತ್ ಶರೀರಾದ್ಯನಾತ್ಮಲಕ್ಷಣಾತ್ ವ್ಯಾವೃತ್ತಮಮತ್ವಾಹಂಕಾರಾಃ ಸಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ, ಅಮೃತಾಃ ಅಮರಣಧರ್ಮಾಣೋ ನಿತ್ಯವಿಜ್ಞಾನಾಮೃತತ್ವಸ್ವಭಾವಾ ಏವ ಭವಂತಿ ॥

ಬ್ರಹ್ಮ ಹ ದೇವೇಭ್ಯ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ದುರ್ವಿಜ್ಞೇಯತೋಕ್ತಿಃ ಯತ್ನಾಧಿಕ್ಯಾರ್ಥಾ । ಸಮಾಪ್ತಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾ ಯದಧೀನಃ ಪುರುಷಾರ್ಥಃ । ಅತ ಊರ್ಧ್ವಮರ್ಥವಾದೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ದುರ್ವಿಜ್ಞೇಯತೋಚ್ಯತೇ । ತದ್ವಿಜ್ಞಾನೇ ಕಥಂ ನು ನಾಮ ಯತ್ನಮಧಿಕಂ ಕುರ್ಯಾದಿತಿ । ಶಮಾದ್ಯರ್ಥೋ ವಾಮ್ನಾಯಃ ಅಭಿಮಾನಶಾತನಾತ್ । ಶಮಾದಿ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಸಾಧನಂ ವಿಧಿತ್ಸಿತಂ ತದರ್ಥೋಽಯಮರ್ಥವಾದಾಮ್ನಾಯಃ । ನ ಹಿ ಶಮಾದಿಸಾಧನರಹಿತಸ್ಯ ಅಭಿಮಾನರಾಗದ್ವೇಷಾದಿಯುಕ್ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನೇ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಸ್ತಿ, ವ್ಯಾವೃತ್ತಬಾಹ್ಯಮಿಥ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಯಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ । ಯಸ್ಮಾಚ್ಚಾಗ್ನ್ಯಾದೀನಾಂ ಜಯಾಭಿಮಾನಂ ಶಾತಯತಿ, ತತಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನಂ ದರ್ಶಯತ್ಯಭಿಮಾನೋಪಶಮೇ, ತಸ್ಮಾಚ್ಛಮಾದಿಸಾಧನವಿಧಾನಾರ್ಥೋಽಯಮರ್ಥವಾದ ಇತ್ಯವಸೀಯತೇ । ಸಗುಣೋಪಾಸನಾರ್ಥೋ ವಾ, ಅಪೋದಿತತ್ವಾತ್ । ‘ನೇದಂ ಯದಿದಮುಪಾಸತೇ’ (ಕೇ. ಉ. ೧ । ೫) (ಕೇ. ಉ. ೧ । ೬) (ಕೇ. ಉ. ೧ । ೭) (ಕೇ. ಉ. ೧ । ೮) (ಕೇ. ಉ. ೧ । ೯) ಇತ್ಯುಪಾಸ್ಯತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪೋದಿತಮ್ । ಅಪೋದಿತತ್ವಾದನುಪಾಸ್ಯತ್ವೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ತಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಗುಣತ್ವೇನಾಧಿದೈವತಮಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಚೋಪಾಸನಂ ವಿಧಾತವ್ಯಮಿತ್ಯೇವಮರ್ಥೋ ವೇತಿ । ಅಧಿದೈವತಮ್ ‘ತದ್ವನಮಿತ್ಯುಪಾಸಿತವ್ಯಮ್’ (ಕೇ. ಉ. ೪ । ೬) ಇತಿ ಹಿ ವಕ್ಷ್ಯತಿ । ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಪರಃ, ಲಿಂಗಾತ್ । ನ ಹ್ಯನ್ಯತ್ರ ಪರಾದೀಶ್ವರಾನ್ನಿತ್ಯಸರ್ವಜ್ಞಾತ್ಪರಿಭೂಯಾಗ್ನ್ಯಾದೀಂಸ್ತೃಣಂ ವಜ್ರೀಕರ್ತುಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಸ್ತಿ । ‘ತನ್ನ ಶಶಾಕ ದಗ್ಧುಮ್’ (ಕೇ. ಉ. ೩ । ೬) ಇತ್ಯಾದಿಲಿಂಗಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದವಾಚ್ಯ ಈಶ್ವರ ಇತ್ಯವಸೀಯತೇ । ನ ಹ್ಯನ್ಯಥಾ ಅಗ್ನಿಸ್ತೃಣಂ ದಗ್ಧುಂ ನೋತ್ಸಹತೇ ವಾಯುರ್ವಾ ಆದಾತುಮ್ । ಈಶ್ವರೇಚ್ಛಯಾ ತು ತೃಣಮಪಿ ವಜ್ರೀಭವತೀತ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ । ತತ್ಸಿದ್ಧಿರ್ಜಗತೋ ನಿಯತಪ್ರವೃತ್ತೇಃ । ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಿಭಿರ್ನಿತ್ಯಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನೇ ಈಶ್ವರೇ ಸರ್ವಾತ್ಮನಿ ಸರ್ವಶಕ್ತೌ ಸಿದ್ಧೇಽಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥನಿಶ್ಚಯಾರ್ಥಮುಚ್ಯತೇ । ತಸ್ಯೇಶ್ವರಸ್ಯ ಸದ್ಭಾವಸಿದ್ಧಿಃ ಕುತೋ ಭವತೀತಿ, ಉಚ್ಯತೇ । ಯದಿದಂ ಜಗದ್ದೇವಗಂಧರ್ವಯಕ್ಷರಕ್ಷಃಪಿತೃಪಿಶಾಚಾದಿಲಕ್ಷಣಂ ದ್ಯುವಿಯತ್ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿತ್ಯಚಂದ್ರಗ್ರಹನಕ್ಷತ್ರವಿಚಿತ್ರಂ ವಿವಿಧಪ್ರಾಣ್ಯುಪಭೋಗಯೋಗ್ಯಸ್ಥಾನಸಾಧನಸಂಬಂಧಿ, ತದತ್ಯಂತಕುಶಲಶಿಲ್ಪಿಭಿರಪಿ ದುರ್ನಿರ್ಮಾಣಂ ದೇಶಕಾಲನಿಮಿತ್ತಾನುರೂಪನಿಯತಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿಕ್ರಮಮ್ ಏತದ್ಭೋಕ್ತೃಕರ್ಮವಿಭಾಗಜ್ಞಪ್ರಯತ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ, ಕಾರ್ಯತ್ವೇ ಸತಿ ಯಥೋಕ್ತಲಕ್ಷಣತ್ವಾತ್ , ಗೃಹಪ್ರಾಸಾದರಥಶಯನಾಸನಾದಿವತ್ , ವಿಪಕ್ಷೇ ಆತ್ಮಾದಿವತ್ । ಕರ್ಮಣ ಏವೇತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಪರತಂತ್ರಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತಮಾತ್ರತ್ವಾತ್ । ಯದಿದಮುಪಭೋಗವೈಚಿತ್ರ್ಯಂ ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ತತ್ಸಾಧನವೈಚಿತ್ರ್ಯಂ ಚ ದೇಶಕಾಲನಿಮಿತ್ತಾನುರೂಪನಿಯತಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿಕ್ರಮಂ ಚ, ತನ್ನ ನಿತ್ಯಸರ್ವಜ್ಞಕರ್ತೃಕಮ್ ; ಕಿಂ ತರ್ಹಿ, ಕರ್ಮಣ ಏವ ; ತಸ್ಯಾಚಿಂತ್ಯಪ್ರಭಾವತ್ವಾತ್ ಸರ್ವೈಶ್ಚ ಫಲಹೇತುತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾಚ್ಚ । ಸತಿ ಕರ್ಮಣಃ ಫಲಹೇತುತ್ವೇ ಕಿಮೀಶ್ವರಾಧಿಕಕಲ್ಪನಯೇತಿ ನ ನಿತ್ಯಸ್ಯೇಶ್ವರಸ್ಯ ನಿತ್ಯಸರ್ವಜ್ಞಶಕ್ತೇಃ ಫಲಹೇತುತ್ವಂ ಚೇತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಕರ್ಮಣ ಏವೋಪಭೋಗವೈಚಿತ್ರ್ಯಾದ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಕರ್ತೃತಂತ್ರತ್ವಾತ್ಕರ್ಮಣಃ । ಚಿತಿಮತ್ಪ್ರಯತ್ನನಿರ್ವೃತ್ತಂ ಹಿ ಕರ್ಮ ತತ್ಪ್ರಯತ್ನೋಪರಮಾದುಪರತಂ ಸದ್ದೇಶಾಂತರೇ ಕಾಲಾಂತರೇ ವಾ ನಿಯತನಿಮಿತ್ತವಿಶೇಷಾಪೇಕ್ಷಂ ಕರ್ತುಃ ಫಲಂ ಜನಯಿಷ್ಯತೀತಿ ನ ಯುಕ್ತಮನಪೇಕ್ಷ್ಯಾನ್ಯದಾತ್ಮನಃ ಪ್ರಯೋಕ್ತೃ, ಕರ್ತೈವ ಫಲಕಾಲೇ ಪ್ರಯೋಕ್ತೇತಿ ಚೇತ್ , ಮಯಾ ನಿವರ್ತಿತೋಽಸಿ ತ್ವಾಂ ಪ್ರಯೋಕ್ಷ್ಯೇ ಫಲಾಯ ಯದಾತ್ಮಾನುರೂಪಂ ಫಲಮಿತಿ ನ ದೇಶಕಾಲನಿಮಿತ್ತವಿಶೇಷಾನಭಿಜ್ಞತ್ವಾತ್ । ಯದಿ ಹಿ ಕರ್ತಾ ದೇಶಾದಿವಿಶೇಷಾಭಿಜ್ಞಃ ಸನ್ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ಕರ್ಮ ನಿಯುಂಜ್ಯಾತ್ , ತತೋಽನಿಷ್ಟಫಲಸ್ಯಾಪ್ರಯೋಕ್ತಾ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚ ನಿರ್ನಿಮಿತ್ತಂ ತದನಿಚ್ಛಯಾತ್ಮಸಮವೇತಂ ತಚ್ಚರ್ಮವದ್ವಿಕರೋತಿ ಕರ್ಮ । ನ ಚಾತ್ಮಕೃತಮಕರ್ತೃಸಮವೇತಮಯಸ್ಕಾಂತಮಣಿವದಾಕ್ರಷ್ಟೃ ಭವತಿ, ಪ್ರಧಾನಕರ್ತೃಸಮವೇತತ್ವಾತ್ಕರ್ಮಣಃ । ಭೂತಾಶ್ರಯಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಸಾಧನತ್ವಾತ್ । ಕರ್ತೃಕ್ರಿಯಾಯಾಃ ಸಾಧನಭೂತಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಕ್ರಿಯಾಕಾಲೇಽನುಭೂತವ್ಯಾಪಾರಾಣಿ ಸಮಾಪ್ತೌ ಚ ಹಲಾದಿವತ್ಕರ್ತ್ರಾ ಪರಿತ್ಯಕ್ತಾನಿ ನ ಫಲಂ ಕಾಲಾಂತರೇ ಕರ್ತುಮುತ್ಸಹಂತೇ । ನ ಹಿ ಹಲಂ ಕ್ಷೇತ್ರಾದ್ವ್ರೀಹೀನ್ಗೃಹಂ ಪ್ರವೇಶಯತಿ । ಭೂತಕರ್ಮಣೋಶ್ಚಾಚೇತನತ್ವಾತ್ಸ್ವತಃ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯನುಪಪತ್ತಿಃ । ವಾಯುವದಿತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಅಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ನ ಹಿ ವಾಯೋರಚಿತಿಮತಃ ಸ್ವತಃ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಸಿದ್ಧಾ, ರಥಾದಿಷ್ವದರ್ಶನಾತ್ । ಶಾಸ್ತ್ರಾತ್ಕರ್ಮಣ ಏವೇತಿ ಚೇತ್ — ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಹಿ ಕ್ರಿಯಾತಃ ಫಲಸಿದ್ಧಿಮಾಹ ನೇಶ್ವರಾದೇಃ ‘ಸ್ವರ್ಗಕಾಮೋ ಯಜೇತ’ ಇತ್ಯಾದಿ । ನ ಚ ಪ್ರಮಾಣಾಧಿಗತತ್ವಾದಾನರ್ಥಕ್ಯಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ನ ಚೇಶ್ವರಾಸ್ತಿತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಮಸ್ತೀತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ದೃಷ್ಟನ್ಯಾಯಹಾನಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಕ್ರಿಯಾ ಹಿ ದ್ವಿವಿಧಾ ದೃಷ್ಟಫಲಾ ಅದೃಷ್ಟಫಲಾ ಚ । ದೃಷ್ಟಫಲಾಪಿ ದ್ವಿವಿಧಾ ಅನಂತರಫಲಾ ಕಾಲಾಂತರಫಲಾ ಚ । ಅನಂತರಫಲಾ ಗತಿಭುಜಿಲಕ್ಷಣಾ । ಕಾಲಾಂತರಫಲಾ ಚ ಕೃಷಿಸೇವಾದಿಲಕ್ಷಣಾ । ತತ್ರಾನಂತರಫಲಾ ಫಲಾಪವರ್ಗಿಣ್ಯೇವ । ಕಾಲಾಂತರಫಲಾ ತು ಉತ್ಪನ್ನಪ್ರಧ್ವಂಸಿನೀ । ಆತ್ಮಸೇವ್ಯಾದ್ಯಧೀನಂ ಹಿ ಕೃಷಿಸೇವಾದೇಃ ಫಲಂ ಯತಃ । ನ ಚೋಭಯನ್ಯಾಯವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಸ್ವತಂತ್ರಂ ಕರ್ಮ ತತೋ ವಾ ಫಲಂ ದೃಷ್ಟಮ್ । ತಥಾ ಚ ಕರ್ಮಫಲಪ್ರಾಪ್ತೌ ನ ದೃಷ್ಟನ್ಯಾಯಹಾನಮುಪಪದ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾಚ್ಛಾಂತೇ ಯಾಗಾದಿಕರ್ಮಣಿ ನಿತ್ಯಃ ಕರ್ತೃಕರ್ಮಫಲವಿಭಾಗಜ್ಞ ಈಶ್ವರಃ ಸೇವ್ಯಾದಿವದ್ಯಾಗಾದ್ಯನುರೂಪಫಲದಾತೋಪಪದ್ಯತೇ । ಸ ಚಾತ್ಮಭೂತಃ ಸರ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವಕ್ರಿಯಾಫಲಪ್ರತ್ಯಯಸಾಕ್ಷೀ ನಿತ್ಯವಿಜ್ಞಾನಸ್ವಭಾವಃ ಸಂಸಾರಧರ್ಮೈರಸಂಸ್ಪೃಷ್ಟಃ । ಶ್ರುತೇಶ್ಚ । ‘ನ ಲಿಪ್ಯತೇ ಲೋಕದುಃಖೇನ ಬಾಹ್ಯಃ’ (ಕ. ಉ. ೨ । ೨ । ೧೧) ‘ಜರಾಂ ಮೃತ್ಯುಮತ್ಯೇತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೫ । ೧) ‘ವಿಜರೋ ವಿಮೃತ್ಯುಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೭ । ೧) ‘ಸತ್ಯಕಾಮಃ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೭ । ೧) ‘ಏಷ ಸರ್ವೇಶ್ವರಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨೨) ‘ಪುಣ್ಯಂ ಕರ್ಮ ಕಾರಯತಿ’ ‘ಅನಶ್ನನ್ನನ್ಯೋ ಅಭಿಚಾಕಶೀತಿ’ (ಮು. ಉ. ೩ । ೧ । ೧) ‘ಏತಸ್ಯ ವಾ ಅಕ್ಷರಸ್ಯ ಪ್ರಶಾಸನೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೮ । ೯) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ಅಸಂಸಾರಿಣ ಏಕಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ನಿತ್ಯಮುಕ್ತಸ್ಯ ಸಿದ್ಧೌ ಶ್ರುತಯಃ । ಸ್ಮೃತಯಶ್ಚ ಸಹಸ್ರಶೋ ವಿದ್ಯಂತೇ । ನ ಚಾರ್ಥವಾದಾಃ ಶಕ್ಯಂತೇ ಕಲ್ಪಯಿತುಮ್ , ಅನನ್ಯಯೋಗಿತ್ವೇ ಸತಿ ವಿಜ್ಞಾನೋತ್ಪಾದಕತ್ವಾತ್ । ನ ಚೋತ್ಪನ್ನಂ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಬಾಧ್ಯತೇ । ಅಪ್ರತಿಷೇಧಾಚ್ಚ । ನ ಚೇಶ್ವರೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ನಿಷೇಧೋಽಸ್ತಿ । ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಭಾವಾದಿತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಉಕ್ತತ್ವಾತ್ । ‘ನ ಹಿಂಸ್ಯಾತ್’ ಇತಿವತ್ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಭಾವಾತ್ಪ್ರತಿಷೇಧೋ ನಾರಭ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಈಶ್ವರಸದ್ಭಾವೇ ನ್ಯಾಯಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾತ್ । ಅಥವಾ ಅಪ್ರತಿಷೇಧಾದಿತಿ ಕರ್ಮಣಃ ಫಲದಾನೇ ಈಶ್ವರಕಾಲಾದೀನಾಂ ನ ಪ್ರತಿಷೇಧೋಽಸ್ತಿ । ನ ಚ ನಿಮಿತ್ತಾಂತರನಿರಪೇಕ್ಷಂ ಕೇವಲೇನ ಕರ್ತ್ರೈವ ಪ್ರಯುಕ್ತಂ ಫಲದಂ ದೃಷ್ಟಮ್ । ನ ಚ ವಿನಷ್ಟೋಽಪಿ ಯಾಗಃ ಕಾಲಾಂತರೇ ಫಲದೋ ಭವತಿ । ಸೇವ್ಯಬುದ್ಧಿವತ್ಸೇವಕೇನ ಸರ್ವಜ್ಞೇಶ್ವರಬುದ್ಧೌ ತು ಸಂಸ್ಕೃತಾಯಾಂ ಯಾಗಾದಿಕರ್ಮಣಾ ವಿನಷ್ಟೇಽಪಿ ಕರ್ಮಣಿ ಸೇವ್ಯಾದಿವೇಶ್ವರಾತ್ಫಲಂ ಕರ್ತುರ್ಭವತೀತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ನ ತು ಪುನಃ ಪದಾರ್ಥಾ ವಾಕ್ಯಶತೇನಾಪಿ ದೇಶಾಂತರೇ ಕಾಲಾಂತರೇ ವಾ ಸ್ವಂ ಸ್ವಂ ಸ್ವಭಾವಂ ಜಹತಿ । ನ ಹಿ ದೇಶಕಾಲಾಂತರೇಷು ಚಾಗ್ನಿರನುಷ್ಣೋ ಭವತಿ । ಏವಂ ಕರ್ಮಣೋಽಪಿ ಕಾಲಾಂತರೇ ಫಲಂ ದ್ವಿಪ್ರಕಾರಮೇವೋಪಲಭ್ಯತೇ । ಬೀಜಕ್ಷೇತ್ರಸಂಸ್ಕಾರಪರಿರಕ್ಷಾವಿಜ್ಞಾನವತ್ಕರ್ತ್ರಪೇಕ್ಷಫಲಂ ಕೃಷ್ಯಾದಿ, ವಿಜ್ಞಾನವತ್ಸೇವ್ಯಬುದ್ಧಿಸಂಸ್ಕಾರಾಪೇಕ್ಷಫಲಂ ಚ ಸೇವಾದಿ । ಯಾಗಾದೇಃ ಕರ್ಮಣಸ್ತಥಾವಿಜ್ಞಾನವತ್ಕರ್ತ್ರಪೇಕ್ಷಫಲತ್ವಾನುಪಪತ್ತೌ ಕಾಲಾಂತರಫಲತ್ವಾತ್ಕರ್ಮದೇಶಕಾಲನಿಮಿತ್ತವಿಪಾಕವಿಭಾಗಜ್ಞಬುದ್ಧಿಸಂಸ್ಕಾರಾಪೇಕ್ಷಂ ಫಲಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ, ಸೇವಾದಿಕರ್ಮಾನುರೂಪಫಲಜ್ಞಸೇವ್ಯಬುದ್ಧಿಸಂಸ್ಕಾರಾಪೇಕ್ಷಫಲಸ್ಯೇವ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಿದ್ಧಃ ಸರ್ವಜ್ಞ ಈಶ್ವರಃ ಸರ್ವಜಂತುಬುದ್ಧಿಕರ್ಮಫಲವಿಭಾಗಸಾಕ್ಷೀ ಸರ್ವಭೂತಾಂತರಾತ್ಮಾ । ‘ಯತ್ಸಾಕ್ಷಾದಪರೋಕ್ಷಾತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೪ । ೧) ‘ಯ ಆತ್ಮಾ ಸರ್ವಾಂತರಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೪ । ೧) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಸ ಏವ ಚಾತ್ರಾತ್ಮಾ ಜಂತೂನಾಮ್ , ‘ನಾನ್ಯೋಽತೋಽಸ್ತಿ ದ್ರಷ್ಟಾ ಶ್ರೋತಾ ಮಂತಾ ವಿಜ್ಞಾತಾ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೭ । ೨೩) ‘ನಾನ್ಯದತೋಽಸ್ತಿ ವಿಜ್ಞಾತೃ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೮ । ೧೧) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾತ್ಮಾಂತರಪ್ರತಿಷೇಧಶ್ರುತೇಃ ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ಇತಿ ಚಾತ್ಮತ್ವೋಪದೇಶಾತ್ । ನ ಹಿ ಮೃತ್ಪಿಂಡಃ ಕಾಂಚನಾತ್ಮತ್ವೇನೋಪದಿಶ್ಯತೇ । ಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿಕರ್ಮೋಪಾಸ್ಯೋಪಾಸಕಶುದ್ಧಾಶುದ್ಧಮುಕ್ತಾಮುಕ್ತಭೇದಾದಾತ್ಮಭೇದ ಏವೇತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಭೇದದೃಷ್ಟ್ಯಪವಾದಾತ್ । ಯದುಕ್ತಂ ಸಂಸಾರಿಣಃ ಈಶ್ವಾರಾದನನ್ಯಾ ಇತಿ ತನ್ನ । ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? ಭೇದ ಏವ ಸಂಸಾರ್ಯಾತ್ಮನಾಮ್ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಲಕ್ಷಣಭೇದಾತ್ , ಅಶ್ವಮಹಿಷವತ್ । ಕಥಂ ಲಕ್ಷಣಭೇದ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಈಶ್ವರಸ್ಯ ತಾವನ್ನಿತ್ಯಂ ಸರ್ವವಿಷಯಂ ಜ್ಞಾನಂ ಸವಿತೃಪ್ರಕಾಶವತ್ । ತದ್ವಿಪರೀತಂ ಸಂಸಾರಿಣಾಂ ಖದ್ಯೋತಸ್ಯೇವ । ತಥೈವ ಶಕ್ತಿಭೇದೋಽಪಿ । ನಿತ್ಯಾ ಸರ್ವವಿಷಯಾ ಚೇಶ್ವರಶಕ್ತಿಃ ; ವಿಪರೀತೇತರಸ್ಯ । ಕರ್ಮ ಚ ಚಿತ್ಸ್ವರೂಪಾತ್ಮಸತ್ತಾಮಾತ್ರನಿಮಿತ್ತಮೀಶ್ವರಸ್ಯ । ಔಷ್ಣ್ಯಸ್ವರೂಪದ್ರವ್ಯಸತ್ತಾಮಾತ್ರನಿಮಿತ್ತದಹನಕರ್ಮವತ್ ರಾಜಾಯಸ್ಕಾಂತಪ್ರಕಾಶಕರ್ಮವಚ್ಚ ಸ್ವಾತ್ಮನೋಽವಿಕ್ರಿಯಾ ರೂಪಮ್ ; ವಿಪರೀತಮಿತರಸ್ಯ । ‘ಉಪಾಸೀತ’ ಇತಿ ವಚನಾದುಪಾಸ್ಯ ಈಶ್ವರೋ ಗುರುರಾಜವತ್ । ಉಪಾಸಕಶ್ಚೇತರಃ ಶಿಷ್ಯಭೃತ್ಯವತ್ । ಅಪಹತಪಾಪ್ಮಾದಿಶ್ರವಣಾನ್ನಿತ್ಯಶುದ್ಧ ಈಶ್ವರಃ । ‘ಪುಣ್ಯೋ ವೈ ಪುಣ್ಯೇನ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೨ । ೧೩) ಇತಿ ವಚನಾದ್ವಿಪರೀತ ಇತರಃ । ಅತ ಏವ ನಿತ್ಯಮುಕ್ತ ಈಶ್ವರಃ । ನಿತ್ಯಾಶುದ್ಧಿಯೋಗಾತ್ಸಂಸಾರೀತರಃ । ಯತ್ರ ಚ ಜ್ಞಾನಾದಿಲಕ್ಷಣಭೇದೋಽಸ್ತಿ ತತ್ರ ಭೇದೋ ದೃಷ್ಟಃ ಯಥಾ ಅಶ್ವಮಹಿಷಯೋಃ । ತಥಾ ಜ್ಞಾನಾದಿಲಕ್ಷಣಭೇದಾದೀಶ್ವರಾದಾತ್ಮನಾಂ ಭೇದೋಽಸ್ತೀತಿ ಚೇತ್ , ನ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ‘ಅನ್ಯೋಽಸಾವನ್ಯೋಽಹಮಸ್ಮೀತಿ ನ ಸ ವೇದ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೧೦) ‘ತೇ ಕ್ಷಯ್ಯಲೋಕಾ ಭವಂತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೫ । ೨) ‘ಮೃತ್ಯೋಃ ಸ ಮೃತ್ಯುಮಾಪ್ನೋತಿ’ (ಕ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧೦) ಇತಿ ಭೇದದೃಷ್ಟಿರ್ಹ್ಯಪೋದ್ಯತೇ । ಏಕತ್ವಪ್ರತಿಪಾದಿನ್ಯಶ್ಚ ಶ್ರುತಯಃ ಸಹಸ್ರಶೋ ವಿದ್ಯಂತೇ । ಯದುಕ್ತಂ ಜ್ಞಾನಾದಿಲಕ್ಷಣಭೇದಾದಿತಿ ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ । ನ, ಅನಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಭ್ಯೋ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾ ವಿಲಕ್ಷಣಾಶ್ಚೇಶ್ವರಾದ್ಭಿನ್ನಲಕ್ಷಣಾ ಆತ್ಮಾನೋ ನ ಸಂತಿ । ಏಕ ಏವೇಶ್ವರಶ್ಚಾತ್ಮಾ ಸರ್ವಭೂತಾನಾಂ ನಿತ್ಯಮುಕ್ತೋಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ । ಬಾಹ್ಯಶ್ಚ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಸಮಾಹಾರಸಂತಾನಾಹಂಕಾರಮಮತ್ವಾದಿವಿಪರೀತಪ್ರತ್ಯಯಪ್ರಬಂಧಾವಿಚ್ಛೇದಲಕ್ಷಣೋ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಬುದ್ಧಮುಕ್ತಸ್ವರೂಪವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮೇಶ್ವರಗರ್ಭೋ ನಿತ್ಯವಿಜ್ಞಾನಾವಭಾಸಃ ಚಿತ್ತಚೈತ್ತ್ಯಬೀಜಬೀಜಿಸ್ವಭಾವಃ ಕಲ್ಪಿತೋಽನಿತ್ಯವಿಜ್ಞಾನ ಈಶ್ವರಲಕ್ಷಣವಿಪರೀತೋಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ । ಯಸ್ಯಾವಿಚ್ಛೇದೇ ಸಂಸಾರವ್ಯವಹಾರಃ ; ವಿಚ್ಛೇದೇ ಚ ಮೋಕ್ಷವ್ಯವಹಾರಃ । ಅನ್ಯಶ್ಚ ಮೃತ್ಪ್ರಲೇಪವತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಪ್ರಧ್ವಂಸೋ ದೇವಪಿತೃಮನುಷ್ಯಾದಿಲಕ್ಷಣೋ ಭೂತವಿಶೇಷಸಮಾಹಾರೋ ನ ಪುನಶ್ಚತುರ್ಥೋಽನ್ಯೋ ಭಿನ್ನಲಕ್ಷಣ ಈಶ್ವರಾದಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ । ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಕಲ್ಪಿತಾತ್ಮವ್ಯತಿರೇಕಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ತು ಲಕ್ಷಣಭೇದಾದಿತ್ಯಾಶ್ರಯಾಸಿದ್ಧೋ ಹೇತುಃ, ಈಶ್ವರಾದನ್ಯಸ್ಯಾತ್ಮನೋಽಸತ್ತ್ವಾತ್ । ಈಶ್ವರಸ್ಯೈವ ವಿರುದ್ಧಲಕ್ಷಣತ್ವಮಯುಕ್ತಮಿತಿ ಚೇತ್ ಸುಖದುಃಖಾದಿಯೋಗಶ್ಚ, ನ ; ನಿಮಿತ್ತತ್ವೇ ಸತಿ ಲೋಕವಿಪರ್ಯಯಾಧ್ಯಾರೋಪಣಾತ್ , ಸವಿತೃವತ್ । ಯಥಾ ಹಿ ಸವಿತಾ ನಿತ್ಯಪ್ರಕಾಶರೂಪತ್ವಾಲ್ಲೋಕಾಭಿವ್ಯಕ್ತ್ಯನಭಿವ್ಯಕ್ತಿನಿಮಿತ್ತತ್ವೇ ಸತಿ ಲೋಕದೃಷ್ಟಿವಿಪರ್ಯಯೇಣೋದಯಾಸ್ತಮಯಾಹೋರಾತ್ರಾದಿಕರ್ತೃತ್ವಾಧ್ಯಾರೋಪಭಾಗ್ಭವತಿ, ಏವಮೀಶ್ವರೇ ನಿತ್ಯವಿಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿರೂಪೇ ಲೋಕಜ್ಞಾನಾಪೋಹಸುಖದುಃಖಸ್ಮೃತ್ಯಾದಿನಿಮಿತ್ತತ್ವೇ ಸತಿ ಲೋಕವಿಪರೀತಬುದ್ಧ್ಯಾಧ್ಯಾರೋಪಿತಂ ವಿಪರೀತಲಕ್ಷಣತ್ವಂ ಸುಖದುಃಖಾದಯಶ್ಚ ; ನ ಸ್ವತಃ । ಆತ್ಮದೃಷ್ಟ್ಯನುರೂಪಾಧ್ಯಾರೋಪಾಚ್ಚ । ಯಥಾ ಘನಾದಿವಿಪ್ರಕೀರ್ಣೇಽಂಬರೇ ಯೇನೈವ ಸವಿತೃಪ್ರಕಾಶೋ ನ ದೃಶ್ಯತೇ, ಸ ಆತ್ಮದೃಷ್ಟ್ಯನುರೂಪಮೇವಾಧ್ಯಸ್ಯತಿ ಸವಿತೇದಾನೀಮಿಹ ನ ಪ್ರಕಾಶಯತೀತಿ ಸತ್ಯೇವ ಪ್ರಕಾಶೇಽನ್ಯತ್ರ ಭ್ರಾಂತ್ಯಾ । ಏವಮಿಹ ಬೌದ್ಧಾದಿವೃತ್ತ್ಯುದ್ಭವಾಭಿಭವಾಕುಲಭ್ರಾಂತ್ಯಾಧ್ಯಾರೋಪಿತಃ ಸುಖದುಃಖಾದಿಯೋಗ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ತತ್ಸ್ಮರಣಾಚ್ಚ । ತಸ್ಯೈವ ಈಶ್ವರಸ್ಯೈವ ಹಿ ಸ್ಮರಣಮ್ ‘ಮತ್ತಃ ಸ್ಮೃತಿರ್ಜ್ಞಾನಮಪೋಹನಂ ಚ’ (ಭ. ಗೀ. ೧೫ । ೧೫) ‘ನಾದತ್ತೇ ಕಸ್ಯಚಿತ್ಪಾಪಮ್’ (ಭ. ಗೀ. ೫ । ೧೫) ಇತ್ಯಾದಿ । ಅತೋ ನಿತ್ಯಮುಕ್ತ ಏಕಸ್ಮಿನ್ಸವಿತರೀವ ಲೋಕಾವಿದ್ಯಾಧ್ಯಾರೋಪಿತಮೀಶ್ವರೇ ಸಂಸಾರಿತ್ವಮ್ ; ಶಾಸ್ತ್ರಾದಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾದಭ್ಯುಪಗತಮಸಂಸಾರಿತ್ವಮಿತ್ಯವಿರೋಧ ಇತಿ । ಏತೇನ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಜ್ಞಾನಾದಿಭೇದಃ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಃ । ಸೌಕ್ಷ್ಮ್ಯಚೈತನ್ಯಸರ್ವಗತತ್ವಾದ್ಯವಿಶೇಷೇ ಚ ಭೇದಹೇತ್ವಭಾವಾತ್ । ವಿಕ್ರಿಯಾವತ್ತ್ವೇ ಚಾನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ । ಮೋಕ್ಷೇ ಚ ವಿಶೇಷಾನಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ ಅಭ್ಯುಪಗಮೇ ಚಾನಿತ್ಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅವಿದ್ಯಾವದುಪಲಭ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ ಭೇದಸ್ಯ ತತ್ಕ್ಷಯೇಽನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಸಿದ್ಧಮೇಕತ್ವಮ್ । ತಸ್ಮಾಚ್ಛರೀರೇಂದ್ರಿಯಮನೋಬುದ್ಧಿವಿಷಯವೇದನಾಸಂತಾನಸ್ಯಾಹಂಕಾರಸಂಬಂಧಾದಜ್ಞಾನಬೀಜಸ್ಯ ನಿತ್ಯವಿಜ್ಞಾನಾನ್ಯನಿಮಿತ್ತಸ್ಯಾತ್ಮತತ್ತ್ವಯಾಥಾತ್ಮ್ಯವಿಜ್ಞಾನಾದ್ವಿನಿವೃತ್ತಾವಜ್ಞಾನಬೀಜಸ್ಯ ವಿಚ್ಛೇದ ಆತ್ಮನೋ ಮೋಕ್ಷಸಂಜ್ಞಾ, ವಿಪರ್ಯಯೇ ಚ ಬಂಧಸಂಜ್ಞಾ ; ಸ್ವರೂಪಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾದುಭಯೋಃ । ಬ್ರಹ್ಮ — ಹ ಇತ್ಯೈತಿಹ್ಯಾರ್ಥಃ — ಪುರಾ ಕಿಲ ದೇವಾಸುರಸಂಗ್ರಾಮೇ ಜಗತ್ಸ್ಥಿತಿಪರಿಪಿಪಾಲಯಿಷಯಾ ಆತ್ಮಾನುಶಾಸನಾನುವರ್ತಿಭ್ಯೋ ದೇವೇಭ್ಯಃ ಅರ್ಥಿಭ್ಯೋಽರ್ಥಾಯ ವಿಜಿಗ್ಯೇ ಅಜೈಷೀದಸುರಾನ್ । ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇಚ್ಛಾನಿಮಿತ್ತೋ ವಿಜಯೋ ದೇವಾನಾಂ ಬಭೂವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಯ ಹ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಜಯೇ ದೇವಾ ಅಮಹೀಯಂತ । ಯಜ್ಞಾದಿಲೋಕಸ್ಥಿತ್ಯಪಹಾರಿಷ್ವಸುರೇಷು ಪರಾಜಿತೇಷು ದೇವಾ ವೃದ್ಧಿಂ ಪೂಜಾಂ ವಾ ಪ್ರಾಪ್ತವಂತಃ । ತ ಐಕ್ಷಂತೇತಿ ಮಿಥ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಯತ್ವಾದ್ಧೇಯತ್ವಖ್ಯಾಪನಾರ್ಥ ಆಮ್ನಾಯಃ । ಈಶ್ವರನಿಮಿತ್ತೇ ವಿಜಯೇ ಸ್ವಸಾಮರ್ಥ್ಯನಿಮಿತ್ತೋಽಸ್ಮಾಕಮೇವಾಯಂ ವಿಜಯೋಽಸ್ಮಾಕಮೇವಾಯಂ ಮಹಿಮೇತ್ಯಾತ್ಮನೋ ಜಯಾದಿಶ್ರೇಯೋನಿಮಿತ್ತಂ ಸರ್ವಾತ್ಮಾನಮಾತ್ಮಸ್ಥಂ ಸರ್ವಕಲ್ಯಾಣಾಸ್ಪದಮೀಶ್ವರಮೇವಾತ್ಮತ್ವೇನಾಬುದ್ಧ್ವಾ ಪಿಂಡಮಾತ್ರಾಭಿಮಾನಾಃ ಸಂತೋ ಯಂ ಮಿಥ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಯಂ ಚಕ್ರುಃ ತಸ್ಯ ಪಿಂಡಮಾತ್ರವಿಷಯತ್ವೇನ ಮಿಥ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಯತ್ವಾತ್ಸರ್ವಾತ್ಮೇಶ್ವರಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಾವಬೋಧೇನ ಹಾತವ್ಯತಾಖ್ಯಾಪನಾರ್ಥಃ ತದ್ಧೈಷಾಮಿತ್ಯಾದ್ಯಾಖ್ಯಾಯಿಕಾಮ್ನಾಯಃ । ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಹ ಕಿಲ ಏಷಾಂ ದೇವಾನಾಮಭಿಪ್ರಾಯಂ ಮಿಥ್ಯಾಹಂಕಾರರೂಪಂ ವಿಜಜ್ಞೌ ವಿಜ್ಞಾತವತ್ । ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಚ ಮಿಥ್ಯಾಭಿಮಾನಶಾತನೇನ ತದನುಜಿಘೃಕ್ಷಯಾ ದೇವೇಭ್ಯೋಽರ್ಥಾಯ ತೇಷಾಮೇವೇಂದ್ರಿಯಗೋಚರೇ ನಾತಿದೂರೇ ಪ್ರಾದುರ್ಬಭೂವ ಮಹೇಶ್ವರಶಕ್ತಿಮಾಯೋಪಾತ್ತೇನಾತ್ಯಂತಾದ್ಭುತೇನ ಪ್ರಾದುರ್ಭೂತಂ ಕಿಲ ಕೇನಚಿದ್ರೂಪವಿಶೇಷೇಣ । ತತ್ಕಿಲೋಪಲಭಮಾನಾ ಅಪಿ ದೇವಾ ನ ವ್ಯಜಾನತ ನ ವಿಜ್ಞಾತವಂತಃ ಕಿಮಿದಂ ಯದೇತದ್ಯಕ್ಷಂ ಪೂಜ್ಯಮಿತಿ । ತದ್ವಿಜ್ಞಾನಾಯಾಗ್ನಿಮಬ್ರುವನ್ । ತೃಣನಿಧಾನೇಽಯಮಭಿಪ್ರಾಯಃ — ಅತ್ಯಂತಸಂಭಾವಿತಯೋರಗ್ನಿಮಾರುತಯೋಸ್ತೃಣದಹನಾದಾನಾಶಕ್ತ್ಯಾ ಆತ್ಮಸಂಭಾವನಾ ಶಾತಿತಾ ಭವೇದಿತಿ । ಇಂದ್ರ ಆದಿತ್ಯೋ ವಜ್ರಭೃದ್ವಾ, ಅವಿರೋಧಾತ್ । ಇಂದ್ರೋಪಸರ್ಪಣೇ ಬ್ರಹ್ಮ ತಿರೋದಧ ಇತ್ಯಸ್ಯಾಯಮಭಿಪ್ರಾಯಃ — ಇಂದ್ರೋಽಹಮಿತ್ಯಧಿಕತಮೋಽಭಿಮಾನೋಽಸ್ಯ ; ಸೋಽಹಮಗ್ನ್ಯಾದಿಭಿಃ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ವಾಕ್ಸಂಭಾಷಣಮಾತ್ರಮಪ್ಯನೇನ ನ ಪ್ರಾಪ್ತೋಽಸ್ಮೀತ್ಯಭಿಮಾನಂ ಕಥಂ ನ ನಾಮ ಜಹ್ಯಾದಿತಿ । ತದನುಗ್ರಹಾಯೈವಾಂತರ್ಹಿತಂ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಬಭೂವ । ಸ ಶಾಂತಾಭಿಮಾನ ಇಂದ್ರಃ ಅತ್ಯರ್ಥಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸುಃ ಯಸ್ಮಿನ್ನಾಕಾಶೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಾದುರ್ಭಾವ ಆಸೀತ್ತಿರೋಧಾನಂ ಚ, ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಸ್ತ್ರಿಯಮತಿರೂಪಿಣೀಂ ವಿದ್ಯಾಮಾಜಗಾಮ । ಅಭಿಪ್ರಾಯೋದ್ಬೋಧಹೇತುತ್ವಾದ್ರುದ್ರಪತ್ನೀ ಉಮಾ ಹೈಮವತೀವ ಬಹು ಶೋಭಮಾನಾ ವಿದ್ಯೈವ । ವಿರೂಪೋಽಪಿ ವಿದ್ಯಾವಾನ್ಬಹು ಶೋಭತೇ ॥

ತಾಂ ಚ ಪೃಷ್ಟ್ವಾ ತಸ್ಯಾ ಏವ ವಚನಾತ್ ವಿದಾಂಚಕಾರ ವಿದಿತವಾನ್ । ಅತ ಇಂದ್ರಸ್ಯ ಬೋಧಹೇತುತ್ವಾದ್ವಿದ್ಯೈವೋಮಾ । ‘ವಿದ್ಯಾಸಹಾಯವಾನೀಶ್ವರಃ’ ಇತಿ ಸ್ಮೃತಿಃ । ಯಸ್ಮಾದಿಂದ್ರವಿಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಕಮಗ್ನಿವಾಯ್ವಿಂದ್ರಾಸ್ತೇ ಹಿ ಏನತ್ ನೇದಿಷ್ಠಮ್ ಅತಿಸಮೀಪಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಯಾ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಾಪ್ತಾಃ ಸಂತಃ ಪಸ್ಪರ್ಶುಃ ಸ್ಪೃಷ್ಟವಂತಃ । ತೇ ಹಿ ಏನತ್ ಪ್ರಥಮಃ ಪ್ರಥಮಂ ವಿದಾಂಚಕಾರ ವಿದಾಂಚಕ್ರುರಿತ್ಯೇತತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಅತಿತರಾಮ್ ಅತೀತ್ಯ ಅತಿಶಯೇನ ದೀಪ್ಯಂತೇಽನ್ಯಾನ್ ದೇವಾನ್ । ತತೋಽಪೀಂದ್ರೋಽತಿತರಾಂ ದೀಪ್ಯತೇ, ಆದೌ ಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನಾತ್ । ತಸ್ಯೈಷ ಆದೇಶಃ ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏಷ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಃ ಆದೇಶಃ ಉಪಾಸನೋಪದೇಶ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಸ್ಮಾದ್ದೇವೇಭ್ಯೋ ವಿದ್ಯುದಿವ ಸಹಸೈವ ಪ್ರಾದುರ್ಭೂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ದ್ಯುತಿಮತ್ , ತಸ್ಮಾದ್ವಿದ್ಯುತೋ ವಿದ್ಯೋತನಂ ಯಥಾ ಯದೇತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ವ್ಯದ್ಯುತತ್ ವಿದ್ಯೋತಿತವತ್ । ಆ ಇತ್ಯುಪಮಾರ್ಥ ಆ—ಶಬ್ದಃ । ಯಥಾ ಘನಾಂಧಕಾರಂ ವಿದಾರ್ಯ ವಿದ್ಯುತ್ಸರ್ವತಃ ಪ್ರಕಾಶತೇ, ಏವಂ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ದೇವಾನಾಂ ಪುರತಃ ಸರ್ವತಃಪ್ರಕಾಶವದ್ವ್ಯಕ್ತೀಭೂತಮ್ । ಅತೋ ವ್ಯದ್ಯುತದಿವೇತ್ಯುಪಾಸ್ಯಮ್ । ‘ಯಥಾ ಸಕೃದ್ವಿದ್ಯುತಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೩ । ೬) ಇತಿ ಚ ವಾಜಸನೇಯಕೇ । ಯಸ್ಮಾಚ್ಚೇಂದ್ರೋಪಸರ್ಪಣಕಾಲೇ ನ್ಯಮೀಮಿಷತ್ — ಯಥಾ ಕಶ್ಚಿಚ್ಚಕ್ಷುರ್ನಿಮೇಷಣಂ ಕೃತವಾನಿತಿ । ಇತೀದಿತ್ಯನರ್ಥಕೌ ನಿಪಾತೌ — ನಿಮಿಷಿತವದಿವ ತಿರೋಭೂತಮಿತ್ಯೇವಮಧಿದೈವತಂ ದೇವತಾಯಾ ಅಧಿ ಯದ್ದರ್ಶನಮಧಿದೈವತಂ ತತ್ ॥

ಅಥ ಅನಂತರಮ್ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಮ್ ಆತ್ಮನಃ ಅಧಿ ಆತ್ಮವಿಷಯಮ್ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಮ್ ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಃ । ಯದೇತತ್ ಯಥೋಕ್ತಲಕ್ಷಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಗಚ್ಛತೀವ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀವ ವಿಷಯೀಕರೋತೀವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಪುನರ್ವಿಷಯೀಕರೋತಿ ಮನಃ, ಅವಿಷಯತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ । ಅತೋ ಮನೋ ನ ಗಚ್ಛತಿ । ‘ಯೇನಾಹುರ್ಮನೋ ಮತಮ್’ (ಕೇ. ಉ. ೧ । ೫) ಇತಿ ಚೋಕ್ತಮ್ । ಗಚ್ಛತೀವೇತಿ ತು ಮನಸೋಽಪಿ ಮನಸ್ತ್ವಾತ್ ಆತ್ಮಭೂತತ್ವಾಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ತತ್ಸಮೀಪೇ ಮನೋ ವರ್ತತೇ ಇತಿ ಉಪಸ್ಮರತಿ ಅನೇನ ಮನಸೈವ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ವಿದ್ವಾನ್ಯಸ್ಮಾತ್ , ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಗಚ್ಛತೀವೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಅಭೀಕ್ಷ್ಣಂ ಪುನಃ ಪುನಃ । ಸಂಕಲ್ಪಃ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರೇಷಿತಸ್ಯ ಮನಸಃ । ಅತ ಉಪಸ್ಮರಣಸಂಕಲ್ಪಾದಿಭಿರ್ಲಿಂಗೈರ್ಬ್ರಹ್ಮ ಮನಆದ್ಯಾತ್ಮಭೂತಮಿತ್ಯುಪಾಸ್ಯಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥

ತಸ್ಯ ಚಾಧ್ಯಾತ್ಮಮುಪಾಸನೇ ಗುಣೋ ವಿಧೀಯತೇ — ತದ್ಧ ತದ್ವನಂ ತದೇತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ತಚ್ಚ ತದ್ವನಂ ಚ ತತ್ ಪರೋಕ್ಷಂ ವನಂ ಸಂಭಜನೀಯಮ್ । ವನತೇಸ್ತತ್ಕರ್ಮಣಃ । ತಸ್ಮಾತ್ತದ್ವನಂ ನಾಮ । ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಗೌಣಂ ಹೀದಂ ನಾಮ । ತಸ್ಮಾದನೇನ ಗುಣೇನ ತದ್ವನಮಿತ್ಯುಪಾಸಿತವ್ಯಮ್ । ಸ ಯಃ ಕಶ್ಚಿದೇತದ್ಯಥೋಕ್ತಮೇವಂ ಯಥೋಕ್ತೇನ ಗುಣೇನ ವನಮಿತ್ಯನೇನ ನಾಮ್ನಾಭಿಧೇಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ ಉಪಾಸ್ತೇ ತಸ್ಯೈತತ್ಫಲಮುಚ್ಯತೇ — ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ಏನಮ್ ಉಪಾಸಕಮ್ ಅಭಿಸಂವಾಂಛಂತಿ ಇಹಾಭಿಸಂಭಜಂತೇ ಸೇವಂತೇ ಸ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಥಾಗುಣೋಪಾಸನಂ ಹಿ ಫಲಮ್ ।

ಉಪನಿಷದಂ ಭೋ ಬ್ರೂಹೀತ್ಯುಕ್ತಾಯಾಮುಪನಿಷದಿ ಶಿಷ್ಯೇಣೋಕ್ತ ಆಚಾರ್ಯ ಆಹ — ಉಕ್ತಾ ಕಥಿತಾ ತೇ ತುಭ್ಯಮ್ ಉಪನಿಷದಾತ್ಮೋಪಾಸನಮ್ । ಅಧುನಾ ಬ್ರಾಹ್ಮೀಂ ವಾವ ತೇ ತುಭ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಜಾತೇಃ ಉಪನಿಷದಮ್ ಅಬ್ರೂಮ ವಕ್ಷ್ಯಾಮ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಕ್ಷ್ಯತಿ ಹಿ । ಬ್ರಾಹ್ಮೀ ನೋಕ್ತಾ । ಉಕ್ತಾ ತ್ವಾತ್ಮೋಪನಿಷತ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಭೂತಾಭಿಪ್ರಾಯೋಽಬ್ರೂಮೇತ್ಯಯಂ ಶಬ್ದಃ ॥

ತಸ್ಯೈ ತಸ್ಯಾ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾಯಾ ಉಪನಿಷದಃ ತಪಃ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾದಿ ದಮಃ ಉಪಶಮಃ ಕರ್ಮ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿ ಇತ್ಯೇತಾನಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ಆಶ್ರಯಃ । ಏತೇಷು ಹಿ ಸತ್ಸು ಬ್ರಾಹ್ಮ್ಯುಪನಿಷತ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾ ಭವತಿ । ವೇದಾಃ ಚತ್ವಾರಃ ಅಂಗಾನಿ ಚ ಸರ್ವಾಣಿ । ಪ್ರತಿಷ್ಠೇತ್ಯನುವರ್ತತೇ । ಬ್ರಹ್ಮಾಶ್ರಯಾ ಹಿ ವಿದ್ಯಾ । ಸತ್ಯಂ ಯಥಾಭೂತವಚನಮಪೀಡಾಕರಮ್ ಆಯತನಂ ನಿವಾಸಃ । ಸತ್ಯವತ್ಸು ಹಿ ಸರ್ವಂ ಯಥೋಕ್ತಮಾಯತನ ಇವಾವಸ್ಥಿತಮ್ ॥

ತಾಮೇತಾಂ ತಪಆದ್ಯಂಗಾಂ ತತ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಂ ಬ್ರಾಹ್ಮೀಮುಪನಿಷದಂ ಸಾಯತನಾಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಹೇತುಭೂತಾಮ್ ಏವಂ ಯಥಾವತ್ ಯೋ ವೇದ ಅನುವರ್ತತೇ ಅನುತಿಷ್ಠತಿ, ತಸ್ಯೈತತ್ಫಲಮಾಹ — ಅಪಹತ್ಯ ಪಾಪ್ಮಾನಮ್ ಅಪಕ್ಷಯ್ಯ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನಂತೇ ಅಪಾರೇ ಅವಿದ್ಯಮಾನಾಂತೇ ಸ್ವರ್ಗೇ ಲೋಕೇ ಸುಖಪ್ರಾಯೇ ನಿರ್ದುಃಖಾತ್ಮನಿ ಪರೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಜ್ಯೇಯೇ ಮಹತಿ ಸರ್ವಮಹತ್ತರೇ ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠತಿ ಸರ್ವವೇದಾಂತವೇದ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಆತ್ಮತ್ವೇನಾವಗಮ್ಯ ತದೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥