श्रीमच्छङ्करभगवत्पूज्यपादविरचितम्

मुण्डकोपनिषद्भाष्यम्

करतलकलिताद्वयात्मतत्त्वं क्षपितदुरन्तचिरन्तनप्रमोहम् ।
उपचितमुदितोदितैर्गुणौघैः उपनिषदामयमुज्जहार भाष्यम् ॥

ತೃತೀಯಂ ಮುಂಡಕಮ್

ಪ್ರಥಮಃ ಖಂಡಃ

ಪರಾ ವಿದ್ಯೋಕ್ತಾ ಯಯಾ ತದಕ್ಷರಂ ಪುರುಷಾಖ್ಯಂ ಸತ್ಯಮಧಿಗಮ್ಯತೇ । ಯದಧಿಗಮೇ ಹೃದಯಗ್ರಂಥ್ಯಾದಿಸಂಸಾರಕಾರಣಸ್ಯಾತ್ಯಂತಿಕೋ ವಿನಾಶಃ ಸ್ಯಾತ್ , ತದ್ದರ್ಶನೋಪಾಯಶ್ಚ ಯೋಗೋ ಧನುರಾದ್ಯುಪಾದಾನಕಲ್ಪನಯೋಕ್ತಃ । ಅಥೇದಾನೀಂ ತತ್ಸಹಕಾರೀಣಿ ಸತ್ಯಾದಿಸಾಧನಾನಿ ವಕ್ತವ್ಯಾನೀತಿ ತದರ್ಥ ಉತ್ತರಗ್ರಂಥಾರಂಭಃ । ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ತತ್ತ್ವನಿರ್ಧಾರಣಂ ಚ ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ಕ್ರಿಯತೇ । ಅತ್ಯಂತದುರವಗಾಹತ್ವಾತ್ಕೃತಮಪಿ ತತ್ರ ಸೂತ್ರಭೂತೋ ಮಂತ್ರಃ ಪರಮಾರ್ಥವಸ್ತ್ವವಧಾರಣಾರ್ಥಮುಪನ್ಯಸ್ಯತೇ —
“ದ್ವಾ+ಸುಪರ್ಣಾ”

ದ್ವಾ ಸುಪರ್ಣಾ ಸಯುಜಾ ಸಖಾಯಾ ಸಮಾನಂ ವೃಕ್ಷಂ ಪರಿಷಸ್ವಜಾತೇ ।
ತಯೋರನ್ಯಃ ಪಿಪ್ಪಲಂ ಸ್ವಾದ್ವತ್ತಿ ಅನಶ್ನನ್ನನ್ಯೋಽಭಿಚಾಕಶೀತಿ ॥ ೧ ॥

ದ್ವಾ ದ್ವೌ, ಸುಪರ್ಣಾ ಸುಪರ್ಣೌ ಶೋಭನಪತನೌ ಸುಪರ್ಣೌ, ಪಕ್ಷಿಸಾಮಾನ್ಯಾದ್ವಾ ಸುಪರ್ಣೌ, ಸಯುಜಾ ಸಯುಜೌ ಸಹೈವ ಸರ್ವದಾ ಯುಕ್ತೌ, ಸಖಾಯಾ ಸಖಾಯೌ ಸಮಾನಾಖ್ಯಾನೌ ಸಮಾನಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿಕಾರಣೌ, ಏವಂಭೂತೌ ಸಂತೌ ಸಮಾನಮ್ ಅವಿಶೇಷಮುಪಲಬ್ಧ್ಯಧಿಷ್ಠಾನತಯಾ, ಏಕಂ ವೃಕ್ಷಂ ವೃಕ್ಷಮಿವೋಚ್ಛೇದಸಾಮಾನ್ಯಾಚ್ಛರೀರಂ ವೃಕ್ಷಂ ಪರಿಷಸ್ವಜಾತೇ ಪರಿಷ್ವಕ್ತವಂತೌ । ಸುಪರ್ಣಾವಿವೈಕಂ ವೃಕ್ಷಂ ಫಲೋಪಭೋಗಾರ್ಥಮ್ । ಅಯಂ ಹಿ ವೃಕ್ಷ ಊರ್ಧ್ವಮೂಲೋಽವಾಕ್ಶಾಖೋಽಶ್ವತ್ಥೋಽವ್ಯಕ್ತಮೂಲಪ್ರಭವಃ ಕ್ಷೇತ್ರಸಂಜ್ಞಕಃ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿಕರ್ಮಫಲಾಶ್ರಯಃ, ತಂ ಪರಿಷ್ವಕ್ತವಂತೌ ಸುಪರ್ಣಾವಿವ ಅವಿದ್ಯಾಕಾಮಕರ್ಮವಾಸನಾಶ್ರಯಲಿಂಗೋಪಾಧ್ಯಾತ್ಮೇಶ್ವರೌ । ತಯೋಃ ಪರಿಷ್ವಕ್ತಯೋಃ ಅನ್ಯಃ ಏಕಃ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞೋ ಲಿಂಗೋಪಾಧಿವೃಕ್ಷಮಾಶ್ರಿತಃ ಪಿಪ್ಪಲಂ ಕರ್ಮನಿಷ್ಪನ್ನಂ ಸುಖದುಃಖಲಕ್ಷಣಂ ಫಲಂ ಸ್ವಾದು ಅನೇಕವಿಚಿತ್ರವೇದನಾಸ್ವಾದರೂಪಂ ಸ್ವಾದು ಅತ್ತಿ ಭಕ್ಷಯತ್ಯುಪಭುಂಕ್ತೇ ಅವಿವೇಕತಃ । ಅನಶ್ನನ್ ಅನ್ಯಃ ಇತರಃ ಈಶ್ವರೋ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಬುದ್ಧಮುಕ್ತಸ್ವಭಾವಃ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸತ್ತ್ವೋಪಾಧಿರೀಶ್ವರೋ ನಾಶ್ನಾತಿ । ಪ್ರೇರಯಿತಾ ಹ್ಯಸಾವುಭಯೋರ್ಭೋಜ್ಯಭೋಕ್ತ್ರೋರ್ನಿತ್ಯಸಾಕ್ಷಿತ್ವಸತ್ತಾಮಾತ್ರೇಣ । ಸ ತು ಅನಶ್ನನ್ ಅನ್ಯಃ ಅಭಿಚಾಕಶೀತಿ ಪಶ್ಯತ್ಯೇವ ಕೇವಲಮ್ । ದರ್ಶನಮಾತ್ರಂ ಹಿ ತಸ್ಯ ಪ್ರೇರಯಿತೃತ್ವಂ ರಾಜವತ್ ॥

ಸಮಾನೇ ವೃಕ್ಷೇ ಪುರುಷೋ ನಿಮಗ್ನೋಽನೀಶಯಾ ಶೋಚತಿ ಮುಹ್ಯಮಾನಃ ।
ಜುಷ್ಟಂ ಯದಾ ಪಶ್ಯತ್ಯನ್ಯಮೀಶಮಸ್ಯ ಮಹಿಮಾನಮಿತಿ ವೀತಶೋಕಃ ॥ ೨ ॥

ತತ್ರೈವಂ ಸತಿ ಸಮಾನೇ ವೃಕ್ಷೇ ಯಥೋಕ್ತೇ ಶರೀರೇ ಪುರುಷಃ ಭೋಕ್ತಾ ಜೀವೋಽವಿದ್ಯಾಕಾಮಕರ್ಮಫಲರಾಗಾದಿಗುರುಭಾರಾಕ್ರಾಂತೋಽಲಾಬುರಿವ ಸಾಮುದ್ರೇ ಜಲೇ ನಿಮಗ್ನಃ ನಿಶ್ಚಯೇನ ದೇಹಾತ್ಮಭಾವಮಾಪನ್ನೋಽಯಮೇವಾಹಮಮುಷ್ಯ ಪುತ್ರೋಽಸ್ಯ ನಪ್ತಾ ಕೃಶಃ ಸ್ಥೂಲೋ ಗುಣವಾನ್ನಿರ್ಗುಣಃ ಸುಖೀ ದುಃಖೀತ್ಯೇವಂಪ್ರತ್ಯಯೋ ನಾಸ್ತ್ಯನ್ಯೋಽಸ್ಮಾದಿತಿ ಜಾಯತೇ ಮ್ರಿಯತೇ ಸಂಯುಜ್ಯತೇ ವಿಯುಜ್ಯತೇ ಚ ಸಂಬಂಧಿಬಾಂಧವೈಃ, ಅತಃ ಅನೀಶಯಾ, ನ ಕಸ್ಯಚಿತ್ಸಮರ್ಥೋಽಹಂ ಪುತ್ರೋ ಮಮ ವಿನಷ್ಟೋ ಮೃತಾ ಮೇ ಭಾರ್ಯಾ ಕಿಂ ಮೇ ಜೀವಿತೇನೇತ್ಯೇವಂ ದೀನಭಾವೋಽನೀಶಾ, ತಯಾ ಶೋಚತಿ ಸಂತಪ್ಯತೇ ಮುಹ್ಯಮಾನಃ ಅನೇಕೈರನರ್ಥಪ್ರಕಾರೈರವಿವೇಕಿತಯಾ ಅಂತಶ್ಚಿಂತಾಮಾಪದ್ಯಮಾನಃ ಸ ಏವಂ ಪ್ರೇತತಿರ್ಯಙ್ಮನುಷ್ಯಾದಿಯೋನಿಷ್ವಾಜವಂಜವೀಭಾವಮಾಪನ್ನಃ ಕದಾಚಿದನೇಕಜನ್ಮಸು ಶುದ್ಧಧರ್ಮಸಂಚಿತನಿಮಿತ್ತತಃ ಕೇನಚಿತ್ಪರಮಕಾರುಣಿಕೇನ ದರ್ಶಿತಯೋಗಮಾರ್ಗಃ ಅಹಿಂಸಾಸತ್ಯಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಸರ್ವತ್ಯಾಗಶಮದಮಾದಿಸಂಪನ್ನಃ ಸಮಾಹಿತಾತ್ಮಾ ಸನ್ ಜುಷ್ಟಂ ಸೇವಿತಮನೇಕೈರ್ಯೋಗಮಾರ್ಗೈಃ ಕರ್ಮಿಭಿಶ್ಚ ಯದಾ ಯಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ಪಶ್ಯತಿ ಧ್ಯಾಯಮಾನಃ ಅನ್ಯಂ ವೃಕ್ಷೋಪಾಧಿಲಕ್ಷಣಾದ್ವಿಲಕ್ಷಣಮ್ ಈಶಮ್ ಅಸಂಸಾರಿಣಮಶನಾಯಾಪಿಪಾಸಾಶೋಕಮೋಹಜರಾಮೃತ್ಯ್ವತೀತಮೀಶಂ ಸರ್ವಸ್ಯ ಜಗತೋಽಯಮಹಮಸ್ಮ್ಯಾತ್ಮಾ ಸರ್ವಸ್ಯ ಸಮಃ ಸರ್ವಭೂತಸ್ಥೋ ನೇತರೋಽವಿದ್ಯಾಜನಿತೋಪಾಧಿಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೋ ಮಾಯಾತ್ಮೇತಿ ಮಹಿಮಾನಂ ವಿಭೂತಿಂ ಚ ಜಗದ್ರೂಪಮಸ್ಯೈವ ಮಮ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ಇತಿ ಯದೈವಂ ದ್ರಷ್ಟಾ, ತದಾ ವೀತಶೋಕಃ ಭವತಿ ಸರ್ವಸ್ಮಾಚ್ಛೋಕಸಾಗರಾದ್ವಿಪ್ರಮುಚ್ಯತೇ, ಕೃತಕೃತ್ಯೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಯದಾ ಪಶ್ಯಃ ಪಶ್ಯತೇ ರುಕ್ಮವರ್ಣಂ ಕರ್ತಾರಮೀಶಂ ಪುರುಷಂ ಬ್ರಹ್ಮಯೋನಿಮ್ ।
ತದಾ ವಿದ್ವಾನ್ಪುಣ್ಯಪಾಪೇ ವಿಧೂಯ ನಿರಂಜನಃ ಪರಮಂ ಸಾಮ್ಯಮುಪೈತಿ ॥ ೩ ॥

ಅನ್ಯೋಽಪಿ ಮಂತ್ರ ಇಮಮೇವಾರ್ಥಮಾಹ ಸವಿಸ್ತರಮ್ — ಯದಾ ಯಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ಪಶ್ಯಃ ಪಶ್ಯತೀತಿ ವಿದ್ವಾನ್ ಸಾಧಕ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪಶ್ಯತೇ ಪಶ್ಯತಿ ಪೂರ್ವವತ್ , ರುಕ್ಮವರ್ಣಂ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಃಸ್ವಭಾವಂ ರುಕ್ಮಸ್ಯೇವ ವಾ ಜ್ಯೋತಿರಸ್ಯಾವಿನಾಶಿ ; ಕರ್ತಾರಂ ಸರ್ವಸ್ಯ ಜಗತಃ ಈಶಂ ಪುರುಷಂ ಬ್ರಹ್ಮಯೋನಿಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಚ ತದ್ಯೋನಿಶ್ಚಾಸೌ ಬ್ರಹ್ಮಯೋನಿಸ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮಯೋನಿಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಾ ಅಪರಸ್ಯ ಯೋನಿಂ ಸ ಯದಾ ಚೈವಂ ಪಶ್ಯತಿ, ತದಾ ಸ ವಿದ್ವಾನ್ಪಶ್ಯಃ ಪುಣ್ಯಪಾಪೇ ಬಂಧನಭೂತೇ ಕರ್ಮಣೀ ಸಮೂಲೇ ವಿಧೂಯ ನಿರಸ್ಯ ದಗ್ಧ್ವಾ ನಿರಂಜನಃ ನಿರ್ಲೇಪೋ ವಿಗತಕ್ಲೇಶಃ ಪರಮಂ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಂ ನಿರತಿಶಯಂ ಸಾಮ್ಯಂ ಸಮತಾಮದ್ವಯಲಕ್ಷಣಾಮ್ ; ದ್ವೈತವಿಷಯಾಣಿ ಸಾಮ್ಯಾನ್ಯತಃ ಅರ್ವಾಂಚ್ಯೇವ, ಅತೋಽದ್ವಯಲಕ್ಷಣಮೇತತ್ ಪರಮಂ ಸಾಮ್ಯಮುಪೈತಿ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ॥

ಪ್ರಾಣೋ ಹ್ಯೇಷ ಯಃ ಸರ್ವಭೂತೈರ್ವಿಭಾತಿ ವಿಜಾನನ್ವಿದ್ವಾನ್ಭವತೇ ನಾತಿವಾದೀ ।
ಆತ್ಮಕ್ರೀಡ ಆತ್ಮರತಿಃ ಕ್ರಿಯಾವಾನೇಷ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಂ ವರಿಷ್ಠಃ ॥ ೪ ॥

ಕಿಂಚ, ಯೋಽಯಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಃ ಪರ ಈಶ್ವರಃ ಹಿ ಏಷಃ ಪ್ರಕೃತಃ ಸರ್ವಭೂತೈಃ ಸರ್ವೈರ್ಭೂತೈಃ ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಸ್ತಂಬಪರ್ಯಂತೈಃ ; ಇತ್ಥಂಭೂತಲಕ್ಷಣಾ ತೃತೀಯಾ । ಸರ್ವಭೂತಸ್ಥಃ ಸರ್ವಾತ್ಮಾ ಸನ್ನಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಭಾತಿ ವಿವಿಧಂ ದೀಪ್ಯತೇ । ಏವಂ ಸರ್ವಭೂತಸ್ಥಂ ಯಃ ಸಾಕ್ಷಾದಾತ್ಮಭಾವೇನಾಯಮಹಮಸ್ಮೀತಿ ವಿಜಾನನ್ ವಿದ್ವಾನ್ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನಮಾತ್ರೇಣ ನ ಭವತೇ ನ ಭವತೀತ್ಯೇತತ್ । ಕಿಮ್ ? ಅತಿವಾದೀ ಅತೀತ್ಯ ಸರ್ವಾನನ್ಯಾನ್ವದಿತುಂ ಶೀಲಮಸ್ಯೇತ್ಯತಿವಾದೀ । ಯಸ್ತ್ವೇವಂ ಸಾಕ್ಷಾದಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಂ ವಿದ್ವಾನ್ , ಸೋಽತಿವಾದೀ ನ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಸರ್ವಂ ಯದಾ ಆತ್ಮೈವ ನಾನ್ಯದಸ್ತೀತಿ ದೃಷ್ಟಮ್ , ತದಾ ಕಿಂ ಹ್ಯಸಾವತೀತ್ಯ ವದೇತ್ । ಯಸ್ಯ ತ್ವಪರಮನ್ಯದ್ದೃಷ್ಟಮಸ್ತಿ, ಸ ತದತೀತ್ಯ ವದತಿ । ಅಯಂ ತು ವಿದ್ವಾನ್ನಾತ್ಮನೋಽನ್ಯತ್ಪಶ್ಯತಿ ; ನಾನ್ಯಚ್ಛೃಣೋತಿ ; ನಾನ್ಯದ್ವಿಜಾನಾತಿ । ಅತೋ ನಾತಿವದತಿ । ಕಿಂಚ, ಆತ್ಮಕ್ರೀಡಃ ಆತ್ಮನ್ಯೇವ ಕ್ರೀಡಾ ಕ್ರೀಡನಂ ಯಸ್ಯ ನಾನ್ಯತ್ರ ಪುತ್ರದಾರಾದಿಷು, ಸ ಆತ್ಮಕ್ರೀಡಃ । ತಥಾ ಆತ್ಮರತಿಃ ಆತ್ಮನ್ಯೇವ ರತೀ ರಮಣಂ ಪ್ರೀತಿರ್ಯಸ್ಯ, ಸ ಆತ್ಮರತಿಃ । ಕ್ರೀಡಾ ಬಾಹ್ಯಸಾಧನಸಾಪೇಕ್ಷಾ ; ರತಿಸ್ತು ಸಾಧನನಿರಪೇಕ್ಷಾ ಬಾಹ್ಯವಿಷಯಪ್ರೀತಿಮಾತ್ರಮಿತಿ ವಿಶೇಷಃ । ತಥಾ ಕ್ರಿಯಾವಾನ್ ಜ್ಞಾನಧ್ಯಾನವೈರಾಗ್ಯಾದಿಕ್ರಿಯಾ ಯಸ್ಯ ಸೋಽಯಂ ಕ್ರಿಯಾವಾನ್ । ಸಮಾಸಪಾಠೇ ಆತ್ಮರತಿರೇವ ಕ್ರಿಯಾಸ್ಯ ವಿದ್ಯತ ಇತಿ ಬಹುವ್ರೀಹಿಮತುಬರ್ಥಯೋರನ್ಯತರೋಽತಿರಿಚ್ಯತೇ । ಕೇಚಿತ್ತ್ವಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಕರ್ಮಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಯೋಃ ಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥಮಿಚ್ಛಂತಿ । ತಚ್ಚೈಷ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಂ ವರಿಷ್ಠ ಇತ್ಯನೇನ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥವಚನೇನ ವಿರುಧ್ಯತೇ । ನ ಹಿ ಬಾಹ್ಯಕ್ರಿಯಾವಾನಾತ್ಮಕ್ರೀಡ ಆತ್ಮರತಿಶ್ಚ ಭವಿತುಂ ಶಕ್ತಃ । ಕ್ವಚಿದ್ಬಾಹ್ಯಕ್ರಿಯಾವಿನಿವೃತ್ತೋ ಹ್ಯಾತ್ಮಕ್ರೀಡೋ ಭವತಿ ಬಾಹ್ಯಕ್ರಿಯಾತ್ಮಕ್ರೀಡಯೋರ್ವಿರೋಧಾತ್ । ನ ಹಿ ತಮಃಪ್ರಕಾಶಯೋರ್ಯುಗಪದೇಕತ್ರ ಸ್ಥಿತಿಃ ಸಂಭವತಿ । ತಸ್ಮಾದಸತ್ಪ್ರಲಪಿತಮೇವೈತದನೇನ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಸಮುಚ್ಚಯಪ್ರತಿಪಾದನಮ್ । ‘ಅನ್ಯಾ ವಾಚೋ ವಿಮುಂಚಥ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೨ । ೫) ‘ಸಂನ್ಯಾಸಯೋಗಾತ್’ (ಮು. ಉ. ೩ । ೨ । ೬) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಶ್ಚ । ತಸ್ಮಾದಯಮೇವೇಹ ಕ್ರಿಯಾವಾನ್ಯೋ ಜ್ಞಾನಧ್ಯಾನಾದಿಕ್ರಿಯಾವಾನಸಂಭಿನ್ನಾರ್ಯಮರ್ಯಾದಃ ಸಂನ್ಯಾಸೀ । ಯ ಏವಂಲಕ್ಷಣೋ ನಾತಿವಾದ್ಯಾತ್ಮಕ್ರೀಡ ಆತ್ಮರತಿಃ ಕ್ರಿಯಾವಾನ್ಬ್ರಹ್ಮನಿಷ್ಠಃ, ಸ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಂ ವರಿಷ್ಠಃ ಪ್ರಧಾನಃ ॥

ಸತ್ಯೇನ ಲಭ್ಯಸ್ತಪಸಾ ಹ್ಯೇಷ ಆತ್ಮಾ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನೇನ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯೇಣ ನಿತ್ಯಮ್ ।
ಅಂತಃಶರೀರೇ ಜ್ಯೋತಿರ್ಮಯೋ ಹಿ ಶುಭ್ರೋ ಯಂ ಪಶ್ಯಂತಿ ಯತಯಃ ಕ್ಷೀಣದೋಷಾಃ ॥ ೫ ॥

ಅಧುನಾ ಸತ್ಯಾದೀನಿ ಭಿಕ್ಷೋಃ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಸಹಕಾರೀಣಿ ಸಾಧನಾನಿ ವಿಧೀಯಂತೇ ನಿವೃತ್ತಿಪ್ರಧಾನಾನಿ — ಸತ್ಯೇನ ಅನೃತತ್ಯಾಗೇನ ಮೃಷಾವದನತ್ಯಾಗೇನ ಲಭ್ಯಃ ಪ್ರಾಪ್ತವ್ಯಃ । ಕಿಂಚ, ತಪಸಾ ಹೀಂದ್ರಿಯಮನಏಕಾಗ್ರತಯಾ । ‘ಮನಸಶ್ಚೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಚ ಹ್ಯೈಕಾಗ್ರ್ಯಂ ಪರಮಂ ತಪಃ’ (ಮೋ. ಧ. ೨೫೦ । ೪) ಇತಿ ಸ್ಮರಣಾತ್ । ತದ್ಧ್ಯನುಕೂಲಮಾತ್ಮದರ್ಶನಾಭಿಮುಖೀಭಾವಾತ್ಪರಮಂ ಸಾಧನಂ ತಪೋ ನೇತರಚ್ಚಾಂದ್ರಾಯಣಾದಿ । ಏಷ ಆತ್ಮಾ ಲಭ್ಯ ಇತ್ಯನುಷಂಗಃ ಸರ್ವತ್ರ । ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನೇನ ಯಥಾಭೂತಾತ್ಮದರ್ಶನೇನ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯೇಣ ಮೈಥುನಾಸಮಾಚಾರೇಣ । ನಿತ್ಯಂ ಸರ್ವದಾ ; ನಿತ್ಯಂ ಸತ್ಯೇನ ನಿತ್ಯಂ ತಪಸಾ ನಿತ್ಯಂ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನೇನೇತಿ ಸರ್ವತ್ರ ನಿತ್ಯಶಬ್ದೋಽಂತರ್ದೀಪಿಕಾನ್ಯಾಯೇನಾನುಷಕ್ತವ್ಯಃ । ವಕ್ಷ್ಯತಿ ಚ ‘ನ ಯೇಷು ಜಿಹ್ಮಮನೃತಂ ನ ಮಾಯಾ ಚ’ (ಪ್ರ. ಉ. ೧ । ೧೬) ಇತಿ । ಕ್ವಾಸಾವಾತ್ಮಾ ಯ ಏತೈಃ ಸಾಧನೈರ್ಲಭ್ಯ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಅಂತಃಶರೀರೇಽಂತರ್ಮಧ್ಯೇ ಶರೀರಸ್ಯ ಪುಂಡರೀಕಾಕಾಶೇ ಜ್ಯೋತಿರ್ಮಯೋ ಹಿ ರುಕ್ಮವರ್ಣಃ ಶುಭ್ರಃ ಶುದ್ಧೋ ಯಮಾತ್ಮಾನಂ ಪಶ್ಯಂತಿ ಉಪಲಭಂತೇ ಯತಯಃ ಯತನಶೀಲಾಃ ಸಂನ್ಯಾಸಿನಃ ಕ್ಷೀಣದೋಷಾಃ ಕ್ಷೀಣಕ್ರೋಧಾದಿಚಿತ್ತಮಲಾಃ, ಸ ಆತ್ಮಾ ನಿತ್ಯಂ ಸತ್ಯಾದಿಸಾಧನೈಃ ಸಂನ್ಯಾಸಿಭಿರ್ಲಭ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಕಾದಾಚಿತ್ಕೈಃ ಸತ್ಯಾದಿಭಿರ್ಲಭ್ಯತೇ । ಸತ್ಯಾದಿಸಾಧನಸ್ತುತ್ಯರ್ಥೋಽಯಮರ್ಥವಾದಃ ॥

ಸತ್ಯಮೇವ ಜಯತೇ ನಾನೃತಂ ಸತ್ಯೇನ ಪಂಥಾ ವಿತತೋ ದೇವಯಾನಃ ।
ಯೇನಾಕ್ರಮಂತ್ಯೃಷಯೋ ಹ್ಯಾಪ್ತಕಾಮಾ ಯತ್ರ ತತ್ಸತ್ಯಸ್ಯ ಪರಮಂ ನಿಧಾನಮ್ ॥ ೬ ॥

ಸತ್ಯಮೇವ ಸತ್ಯವಾನೇವ ಜಯತೇ ಜಯತಿ, ನಾನೃತಂ ನಾನೃತವಾದೀತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಹಿ ಸತ್ಯಾನೃತಯೋಃ ಕೇವಲಯೋಃ ಪುರುಷಾನಾಶ್ರಿತಯೋಃ ಜಯಃ ಪರಾಜಯೋ ವಾ ಸಂಭವತಿ । ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಲೋಕೇ ಸತ್ಯವಾದಿನಾನೃತವಾದ್ಯಭಿಭೂಯತೇ ನ ವಿಪರ್ಯಯಃ ; ಅತಃ ಸಿದ್ಧಂ ಸತ್ಯಸ್ಯ ಬಲವತ್ಸಾಧನತ್ವಮ್ । ಕಿಂಚ, ಶಾಸ್ತ್ರತೋಽಪ್ಯವಗಮ್ಯತೇ ಸತ್ಯಸ್ಯ ಸಾಧನಾತಿಶಯತ್ವಮ್ । ಕಥಮ್ ? ಸತ್ಯೇನ ಯಥಾಭೂತವಾದವ್ಯವಸ್ಥಯಾ ಪಂಥಾಃ ದೇವಯಾನಾಖ್ಯಃ ವಿತತೋ ವಿಸ್ತೀರ್ಣಃ ಸಾತತ್ಯೇನ ಪ್ರವೃತ್ತಃ । ಯೇನ ಪಥಾ ಹಿ ಅಕ್ರಮಂತಿ ಆಕ್ರಮಂತೇ ಋಷಯಃ ದರ್ಶನವಂತಃ ಕುಹಕಮಾಯಾಶಾಠ್ಯಾಹಂಕಾರದಂಭಾನೃತವರ್ಜಿತಾ ಹ್ಯಾಪ್ತಕಾಮಾಃ ವಿಗತತೃಷ್ಣಾಃ ಸರ್ವತೋ ಯತ್ರ ಯಸ್ಮಿನ್ , ತತ್ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವಂ ಸತ್ಯಸ್ಯ ಉತ್ತಮಸಾಧನಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಿ ಸಾಧ್ಯಂ ಪರಮಂ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಂ ನಿಧಾನಂ ಪುರುಷಾರ್ಥರೂಪೇಣ ನಿಧೀಯತ ಇತಿ ನಿಧಾನಂ ವರ್ತತೇ । ತತ್ರ ಚ ಯೇನ ಪಥಾ ಆಕ್ರಮಂತಿ, ಸ ಸತ್ಯೇನ ವಿತತ ಇತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ ॥

ಬೃಹಚ್ಚ ತದ್ದಿವ್ಯಮಚಿಂತ್ಯರೂಪಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮಾಚ್ಚ ತತ್ಸೂಕ್ಷ್ಮತರಂ ವಿಭಾತಿ ।
ದೂರಾತ್ಸುದೂರೇ ತದಿಹಾಂತಿಕೇ ಚ ಪಶ್ಯತ್ಸ್ವಿಹೈವ ನಿಹಿತಂ ಗುಹಾಯಾಮ್ ॥ ೭ ॥

ಕಿಂ ತತ್ಕಿಂಧರ್ಮಕಂ ಚ ತದಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಬೃಹತ್ ಮಹಚ್ಚ ತತ್ ಪ್ರಕೃತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸತ್ಯಾದಿಸಾಧನೇನ ಸರ್ವತೋ ವ್ಯಾಪ್ತತ್ವಾತ್ । ದಿವ್ಯಂ ಸ್ವಯಂಪ್ರಭಮನಿಂದ್ರಿಯಗೋಚರಮ್ ಅತ ಏವ ನ ಚಿಂತಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತೇಽಸ್ಯ ರೂಪಮಿತಿ ಅಚಿಂತ್ಯರೂಪಮ್ । ಸೂಕ್ಷ್ಮಾದಾಕಾಶಾದೇರಪಿ ತತ್ಸೂಕ್ಷ್ಮತರಮ್ , ನಿರತಿಶಯಂ ಹಿ ಸೌಕ್ಷ್ಮ್ಯಮಸ್ಯ ಸರ್ವಕಾರಣತ್ವಾತ್ ; ವಿಭಾತಿ ವಿವಿಧಮಾದಿತ್ಯಚಂದ್ರಾದ್ಯಾಕಾರೇಣ ಭಾತಿ ದೀಪ್ಯತೇ । ಕಿಂಚ, ದೂರಾತ್ ವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟಾದ್ದೇಶಾತ್ಸುದೂರೇ ವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟತರೇ ದೇಶೇ ವರ್ತತೇಽವಿದುಷಾಮತ್ಯಂತಾಗಮ್ಯತ್ವಾತ್ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ । ಇಹ ದೇಹೇ ಅಂತಿಕೇ ಸಮೀಪೇ ಚ, ವಿದುಷಾಮಾತ್ಮತ್ವಾತ್ । ಸರ್ವಾಂತರತ್ವಾಚ್ಚಾಕಾಶಸ್ಯಾಪ್ಯಂತರಶ್ರುತೇಃ । ಇಹ ಪಶ್ಯತ್ಸು ಚೇತನಾವತ್ಸ್ವಿತ್ಯೇತತ್ , ನಿಹಿತಂ ಸ್ಥಿತಂ ದರ್ಶನಾದಿಕ್ರಿಯಾವತ್ತ್ವೇನ ಯೋಗಿಭಿರ್ಲಕ್ಷ್ಯಮಾಣಮ್ । ಕ್ವ ? ಗುಹಾಯಾಂ ಬುದ್ಧಿಲಕ್ಷಣಾಯಾಮ್ । ತತ್ರ ಹಿ ನಿಗೂಢಂ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ ವಿದ್ವದ್ಭಿಃ । ತಥಾಪ್ಯವಿದ್ಯಯಾ ಸಂವೃತಂ ಸನ್ನ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ ತತ್ರಸ್ಥಮೇವಾವಿದ್ವದ್ಭಿಃ ॥

ನ ಚಕ್ಷುಷಾ ಗೃಹ್ಯತೇ ನಾಪಿ ವಾಚಾ ನಾನ್ಯೈರ್ದೇವೈಸ್ತಪಸಾ ಕರ್ಮಣಾ ವಾ ।
ಜ್ಞಾನಪ್ರಸಾದೇನ ವಿಶುದ್ಧಸತ್ತ್ವಸ್ತತಸ್ತು ತಂ ಪಶ್ಯತೇ ನಿಷ್ಕಲಂ ಧ್ಯಾಯಮಾನಃ ॥ ೮ ॥

ಪುನರಪ್ಯಸಾಧಾರಣಂ ತದುಪಲಬ್ಧಿಸಾಧನಮುಚ್ಯತೇ — ಯಸ್ಮಾತ್ ನ ಚಕ್ಷುಷಾ ಗೃಹ್ಯತೇ ಕೇನಚಿದಪ್ಯರೂಪತ್ವಾತ್ ನಾಪಿ ಗೃಹ್ಯತೇ ವಾಚಾ ಅನಭಿಧೇಯತ್ವಾತ್ ನ ಚಾನ್ಯೈರ್ದೇವೈಃ ಇತರೇಂದ್ರಿಯೈಃ । ತಪಸಃ ಸರ್ವಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಧನತ್ವೇಽಪಿ ನ ತಪಸಾ ಗೃಹ್ಯತೇ । ತಥಾ ವೈದಿಕೇನಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಕರ್ಮಣಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಹತ್ತ್ವೇನಾಪಿ ನ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಕಿಂ ಪುನಸ್ತಸ್ಯ ಗ್ರಹಣೇ ಸಾಧನಮಿತ್ಯಾಹ — ಜ್ಞಾನಪ್ರಸಾದೇನ ಆತ್ಮಾವಬೋಧನಸಮರ್ಥಮಪಿ ಸ್ವಭಾವೇನ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಜ್ಞಾನಂ ಬಾಹ್ಯವಿಷಯರಾಗಾದಿದೋಷಕಲುಷಿತಮಪ್ರಸನ್ನಮಶುದ್ಧಂ ಸನ್ನಾವಬೋಧಯತಿ ನಿತ್ಯಸಂನಿಹಿತಮಪ್ಯಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ಮಲಾವನದ್ಧಮಿವಾದರ್ಶಮ್ , ವಿಲುಲಿತಮಿವ ಸಲಿಲಮ್ । ತದ್ಯದೇಂದ್ರಿಯವಿಷಯಸಂಸರ್ಗಜನಿತರಾಗಾದಿಮಲಕಾಲುಷ್ಯಾಪನಯನಾದಾದರ್ಶಸಲಿಲಾದಿವತ್ಪ್ರಸಾದಿತಂ ಸ್ವಚ್ಛಂ ಶಾಂತಮವತಿಷ್ಠತೇ, ತದಾ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರಸಾದಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತೇನ ಜ್ಞಾನಪ್ರಸಾದೇನ ವಿಶುದ್ಧಸತ್ತ್ವಃ ವಿಶುದ್ಧಾಂತಃಕರಣಃ ಯೋಗ್ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮ ದ್ರಷ್ಟುಂ ಯಸ್ಮಾತ್ , ತತಃ ತಸ್ಮಾತ್ತು ತಮಾತ್ಮಾನಂ ಪಶ್ಯತೇ ಪಶ್ಯತಿ ಉಪಲಭತೇ ನಿಷ್ಕಲಂ ಸರ್ವಾವಯವಭೇದವರ್ಜಿತಂ ಧ್ಯಾಯಮಾನಃ ಸತ್ಯಾದಿಸಾಧನವಾನುಪಸಂಹೃತಕರಣ ಏಕಾಗ್ರೇಣ ಮನಸಾ ಧ್ಯಾಯಮಾನಃ ಚಿಂತಯನ್ ॥

ಏಷೋಽಣುರಾತ್ಮಾ ಚೇತಸಾ ವೇದಿತವ್ಯೋ ಯಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಾಣಃ ಪಂಚಧಾ ಸಂವಿವೇಶ ।
ಪ್ರಾಣೈಶ್ಚಿತ್ತಂ ಸರ್ವಮೋತಂ ಪ್ರಜಾನಾಂ ಯಸ್ಮಿನ್ವಿಶುದ್ಧೇ ವಿಭವತ್ಯೇಷ ಆತ್ಮಾ ॥ ೯ ॥

ಯಮಾತ್ಮಾನಮೇವಂ ಪಶ್ಯತಿ, ಏಷಃ ಅಣುಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮಃ ಆತ್ಮಾ ಚೇತಸಾ ವಿಶುದ್ಧಜ್ಞಾನೇನ ಕೇವಲೇನ ವೇದಿತವ್ಯಃ । ಕ್ವಾಸೌ ? ಯಸ್ಮಿನ್ ಶರೀರೇ ಪ್ರಾಣಃ ವಾಯುಃ ಪಂಚಧಾ ಪ್ರಾಣಾಪಾನಾದಿಭೇದೇನ ಸಂವಿವೇಶ ಸಮ್ಯಕ್ ಪ್ರವಿಷ್ಟಃ, ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಶರೀರೇ ಹೃದಯೇ ಚೇತಸಾ ಜ್ಞೇಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕೀದೃಶೇನ ಚೇತಸಾ ವೇದಿತವ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ — ಪ್ರಾಣೈಃ ಸಹೇಂದ್ರಿಯೈಃ ಚಿತ್ತಂ ಸರ್ವಮಂತಃಕರಣಂ ಪ್ರಜಾನಾಮ್ ಓತಂ ವ್ಯಾಪ್ತಂ ಯೇನ ಕ್ಷೀರಮಿವ ಸ್ನೇಹೇನ, ಕಾಷ್ಠಮಿವ ಚಾಗ್ನಿನಾ । ಸರ್ವಂ ಹಿ ಪ್ರಜಾನಾಮಂತಃಕರಣಂ ಚೇತನಾವತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಲೋಕೇ । ಯಸ್ಮಿಂಶ್ಚ ಚಿತ್ತೇ ಕ್ಲೇಶಾದಿಮಲವಿಯುಕ್ತೇ ಶುದ್ಧೇ ವಿಭವತಿ, ಏಷಃ ಉಕ್ತ ಆತ್ಮಾ ವಿಶೇಷೇಣ ಸ್ವೇನಾತ್ಮನಾ ವಿಭವತಿ ಆತ್ಮಾನಂ ಪ್ರಕಾಶಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಯಂ ಯಂ ಲೋಕಂ ಮನಸಾ ಸಂವಿಭಾತಿ ವಿಶುದ್ಧಸತ್ತ್ವಃ ಕಾಮಯತೇ ಯಾಂಶ್ಚ ಕಾಮಾನ್ ।
ತಂ ತಂ ಲೋಕಂ ಜಯತೇ ತಾಂಶ್ಚ ಕಾಮಾಂಸ್ತಸ್ಮಾದಾತ್ಮಜ್ಞಂ ಹ್ಯರ್ಚಯೇದ್ಭೂತಿಕಾಮಃ ॥ ೧೦ ॥

ಯ ಏವಮುಕ್ತಲಕ್ಷಣಂ ಸರ್ವಾತ್ಮಾನಮಾತ್ಮತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಪನ್ನಸ್ತಸ್ಯ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಾದೇವ ಸರ್ವಾವಾಪ್ತಿಲಕ್ಷಣಂ ಫಲಮಾಹ — ಯಂ ಯಂ ಲೋಕಂ ಪಿತ್ರಾದಿಲಕ್ಷಣಂ ಮನಸಾ ಸಂವಿಭಾತಿ ಸಂಕಲ್ಪಯತಿ ಮಹ್ಯಮನ್ಯಸ್ಮೈ ವಾ ಭವೇದಿತಿ, ವಿಶುದ್ಧಸತ್ತ್ವಃ ಕ್ಷೀಣಕ್ಲೇಶಃ ಆತ್ಮವಿನ್ನಿರ್ಮಲಾಂತಃಕರಣಃ ಕಾಮಯತೇ ಯಾಂಶ್ಚ ಕಾಮಾನ್ ಪ್ರಾರ್ಥಯತೇ ಭೋಗಾನ್ , ತಂ ತಂ ಲೋಕಂ ಜಯತೇ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ತಾಂಶ್ಚ ಕಾಮಾನ್ಸಂಕಲ್ಪಿತಾನ್ಭೋಗಾನ್ । ತಸ್ಮಾದ್ವಿದುಷಃ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪತ್ವಾದಾತ್ಮಜ್ಞಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನೇನ ವಿಶುದ್ಧಾಂತಃಕರಣಂ ಹ್ಯರ್ಚಯೇತ್ಪೂಜಯೇತ್ಪಾದಪ್ರಕ್ಷಾಲನಶುಶ್ರೂಷಾನಮಸ್ಕಾರಾದಿಭಿಃ ಭೂತಿಕಾಮಃ ವಿಭೂತಿಮಿಚ್ಛುಃ । ತತಃ ಪೂಜಾರ್ಹ ಏವಾಸೌ ॥
ಇತಿ ತೃತೀಯಮುಂಡಕೇ ಪ್ರಥಮಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ದ್ವಿತೀಯಃ ಖಂಡಃ

ಸ ವೇದೈತತ್ಪರಮಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಧಾಮ ಯತ್ರ ವಿಶ್ವಂ ನಿಹಿತಂ ಭಾತಿ ಶುಭ್ರಮ್ ।
ಉಪಾಸತೇ ಪುರುಷಂ ಯೇ ಹ್ಯಕಾಮಾಸ್ತೇ ಶುಕ್ರಮೇತದತಿವರ್ತಂತಿ ಧೀರಾಃ ॥ ೧ ॥

ಯಸ್ಮಾತ್ ಸ ವೇದ ಜಾನಾತಿ ಏತತ್ ಯಥೋಕ್ತಲಕ್ಷಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪರಮಂ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಂ ಧಾಮ ಸರ್ವಕಾಮಾನಾಮಾಶ್ರಯಮಾಸ್ಪದಮ್ , ಯತ್ರ ಯಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಧಾಮ್ನಿ ವಿಶ್ವಂ ಸಮಸ್ತಂ ಜಗತ್ ನಿಹಿತಮ್ ಅರ್ಪಿತಮ್ , ಯಚ್ಚ ಸ್ವೇನ ಜ್ಯೋತಿಷಾ ಭಾತಿ ಶುಭ್ರಂ ಶುದ್ಧಮ್ , ತಮಪ್ಯೇವಂವಿಧಮಾತ್ಮಜ್ಞಂ ಪುರುಷಂ ಯೇ ಹಿ ಅಕಾಮಾಃ ವಿಭೂತಿತೃಷ್ಣಾವರ್ಜಿತಾ ಮುಮುಕ್ಷವಃ ಸಂತಃ ಉಪಾಸತೇ ಪರಮಿವ ದೇವಮ್ , ತೇ ಶುಕ್ರಂ ನೃಬೀಜಂ ಯದೇತತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಶರೀರೋಪಾದಾನಕಾರಣಮ್ ಅತಿವರ್ತಂತಿ ಅತಿಗಚ್ಛಂತಿ ಧೀರಾಃ ಬುದ್ಧಿಮಂತಃ, ನ ಪುನರ್ಯೋನಿಂ ಪ್ರಸರ್ಪಂತಿ । ‘ನ ಪುನಃ ಕ್ವ ರತಿಂ ಕರೋತಿ’ ( ? ) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಅತಸ್ತಂ ಪೂಜಯೇದಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥

ಕಾಮಾನ್ಯಃ ಕಾಮಯತೇ ಮನ್ಯಮಾನಃ ಸ ಕಾಮಭಿರ್ಜಾಯತೇ ತತ್ರ ತತ್ರ ।
ಪರ್ಯಾಪ್ತಕಾಮಸ್ಯ ಕೃತಾತ್ಮನಸ್ತು ಇಹೈವ ಸರ್ವೇ ಪ್ರವಿಲೀಯಂತಿ ಕಾಮಾಃ ॥ ೨ ॥

ಮುಮುಕ್ಷೋಃ ಕಾಮತ್ಯಾಗ ಏವ ಪ್ರಧಾನಂ ಸಾಧನಮಿತ್ಯೇತದ್ದರ್ಶಯತಿ — ಕಾಮಾನ್ ಯಃ ದೃಷ್ಟಾದೃಷ್ಟೇಷ್ಟವಿಷಯಾನ್ ಕಾಮಯತೇ ಮನ್ಯಮಾನಃ ತದ್ಗುಣಾಂಶ್ಚಿಂತಯಾನಃ ಪ್ರಾರ್ಥಯತೇ, ಸಃ ತೈಃ ಕಾಮಭಿಃ ಕಾಮೈರ್ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಪ್ರವೃತ್ತಿಹೇತುಭಿರ್ವಿಷಯೇಚ್ಛಾರೂಪೈಃ ಸಹ ಜಾಯತೇ ; ತತ್ರ ತತ್ರ, ಯತ್ರ ಯತ್ರ ವಿಷಯಪ್ರಾಪ್ತಿನಿಮಿತ್ತಂ ಕಾಮಾಃ ಕರ್ಮಸು ಪುರುಷಂ ನಿಯೋಜಯಂತಿ, ತತ್ರ ತತ್ರ ತೇಷು ತೇಷು ವಿಷಯೇಷು ತೈರೇವ ಕಾಮೈರ್ವೇಷ್ಟಿತೋ ಜಾಯತೇ । ಯಸ್ತು ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಪರ್ಯಾಪ್ತಕಾಮಃ ಆತ್ಮಕಾಮತ್ವೇನ ಪರಿ ಸಮಂತತಃ ಆಪ್ತಾಃ ಕಾಮಾ ಯಸ್ಯ, ತಸ್ಯ ಪರ್ಯಾಪ್ತಕಾಮಸ್ಯ ಕೃತಾತ್ಮನಃ ಅವಿದ್ಯಾಲಕ್ಷಣಾದಪರರೂಪಾದಪನೀಯ ಸ್ವೇನ ಪರೇಣ ರೂಪೇಣ ಕೃತ ಆತ್ಮಾ ವಿದ್ಯಯಾ ಯಸ್ಯ, ತಸ್ಯ ಕೃತಾತ್ಮನಸ್ತು ಇಹೈವ ತಿಷ್ಠತ್ಯೇವ ಶರೀರೇ ಸರ್ವೇ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಪ್ರವೃತ್ತಿಹೇತವಃ ಪ್ರವಿಲೀಯಂತಿ ಪ್ರವಿಲೀಯಂತೇ ವಿಲಯಮುಪಯಾಂತಿ, ನಶ್ಯಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಾಮಾಃ ತಜ್ಜನ್ಮಹೇತುವಿನಾಶಾನ್ನ ಜಾಯಂತ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥

ನಾಯಮಾತ್ಮಾ ಪ್ರವಚನೇನ ಲಭ್ಯೋ ನ ಮೇಧಯಾ ನ ಬಹುನಾ ಶ್ರುತೇನ ।
ಯಮೇವೈಷ ವೃಣುತೇ ತೇನ ಲಭ್ಯಸ್ತಸ್ಯೈಷ ಆತ್ಮಾ ವಿವೃಣುತೇ ತನೂಂ ಸ್ವಾಮ್ ॥ ೩ ॥

ಯದ್ಯೇವಂ ಸರ್ವಲಾಭಾತ್ಪರಮ ಆತ್ಮಲಾಭಃ, ತಲ್ಲಾಭಾಯ ಪ್ರವಚನಾದಯ ಉಪಾಯಾ ಬಾಹುಲ್ಯೇನ ಕರ್ತವ್ಯಾ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ, ಇದಮುಚ್ಯತೇ — ಯಃ ಅಯಮಾತ್ಮಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ, ಯಸ್ಯ ಲಾಭಃ ಪರಃ ಪುರುಷಾರ್ಥಃ, ನಾಸೌ ವೇದಶಾಸ್ತ್ರಾಧ್ಯಯನಬಾಹುಲ್ಯೇನ ಪ್ರವಚನೇನ ಲಭ್ಯಃ । ತಥಾ ನ ಮೇಧಯಾ ಗ್ರಂಥಾರ್ಥಧಾರಣಶಕ್ತ್ಯಾ, ನ ಬಹುನಾ ಶ್ರುತೇನ ನಾಪಿ ಭೂಯಸಾ ಶ್ರವಣೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕೇನ ತರ್ಹಿ ಲಭ್ಯ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಯಮೇವ ಪರಮಾತ್ಮಾನಮೇವ ಏಷಃ ವಿದ್ವಾನ್ ವೃಣುತೇ ಪ್ರಾಪ್ತುಮಿಚ್ಛತಿ, ತೇನ ವರಣೇನ ಏಷ ಪರ ಆತ್ಮಾ ಲಭ್ಯಃ, ನಾನ್ಯೇನ ಸಾಧನಾಂತರೇಣ, ನಿತ್ಯಲಬ್ಧಸ್ವಭಾವತ್ವಾತ್ । ಕೀದೃಶೋಽಸೌ ವಿದುಷ ಆತ್ಮಲಾಭ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ತಸ್ಯ ಏಷ ಆತ್ಮಾ ಅವಿದ್ಯಾಸಂಛನ್ನಾಂ ಸ್ವಾಂ ಪರಾಂ ತನೂಂ ಸ್ವಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ಸ್ವರೂಪಂ ವಿವೃಣುತೇ ಪ್ರಕಾಶಯತಿ, ಪ್ರಕಾಶ ಇವ ಘಟಾದಿರ್ವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಸತ್ಯಾಮಾವಿರ್ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಮಾದನ್ಯತ್ಯಾಗೇನಾತ್ಮಪ್ರಾರ್ಥನೈವ ಆತ್ಮಲಾಭಸಾಧನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ನಾಯಮಾತ್ಮಾ ಬಲಹೀನೇನ ಲಭ್ಯೋ ನ ಚ ಪ್ರಮಾದಾತ್ತಪಸೋ ವಾಪ್ಯಲಿಂಗಾತ್ ।
ಏತೈರುಪಾಯೈರ್ಯತತೇ ಯಸ್ತು ವಿದ್ವಾಂಸ್ತಸ್ಯೈಷ ಆತ್ಮಾ ವಿಶತೇ ಬ್ರಹ್ಮ ಧಾಮ ॥ ೪ ॥

ಆತ್ಮಪ್ರಾರ್ಥನಾಸಹಾಯಭೂತಾನ್ಯೇತಾನಿ ಚ ಸಾಧನಾನಿ ಬಲಾಪ್ರಮಾದತಪಾಂಸಿ ಲಿಂಗಯುಕ್ತಾನಿ ಸಂನ್ಯಾಸಸಹಿತಾನಿ । ಯಸ್ಮಾತ್ ನ ಅಯಮಾತ್ಮಾ ಬಲಹೀನೇನ ಬಲಪ್ರಹೀಣೇನಾತ್ಮನಿಷ್ಠಾಜನಿತವೀರ್ಯಹೀನೇನ ಲಭ್ಯಃ ; ನಾಪಿ ಲೌಕಿಕಪುತ್ರಪಶ್ವಾದಿವಿಷಯಾಸಂಗನಿಮಿತ್ತಾತ್ಪ್ರಮಾದಾತ್ ; ತಥಾ ತಪಸೋ ವಾಪಿ ಅಲಿಂಗಾತ್ ಲಿಂಗರಹಿತಾತ್ । ತಪೋಽತ್ರ ಜ್ಞಾನಮ್ ; ಲಿಂಗಂ ಸಂನ್ಯಾಸಃ ; ಸಂನ್ಯಾಸರಹಿತಾಜ್ಜ್ಞಾನಾನ್ನ ಲಭ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏತೈಃ ಉಪಾಯೈಃ ಬಲಾಪ್ರಮಾದಸಂನ್ಯಾಸಜ್ಞಾನೈಃ ಯತತೇ ತತ್ಪರಃ ಸನ್ಪ್ರಯತತೇ ಯಸ್ತು ವಿದ್ವಾನ್ವಿವೇಕೀ ಆತ್ಮವಿತ್ , ತಸ್ಯ ವಿದುಷಃ ಏಷ ಆತ್ಮಾ ವಿಶತೇ ಸಂಪ್ರವಿಶತಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಧಾಮ ॥

ಸಂಪ್ರಾಪ್ಯೈನಮೃಷಯೋ ಜ್ಞಾನತೃಪ್ತಾಃ ಕೃತಾತ್ಮಾನೋ ವೀತರಾಗಾಃ ಪ್ರಶಾಂತಾಃ ।
ತೇ ಸರ್ವಗಂ ಸರ್ವತಃ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಧೀರಾ ಯುಕ್ತಾತ್ಮಾನಃ ಸರ್ವಮೇವಾವಿಶಂತಿ ॥ ೫ ॥

ಕಥಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಶತ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಸಂಪ್ರಾಪ್ಯ ಸಮವಗಮ್ಯ ಏನಮ್ ಆತ್ಮಾನಮ್ ಋಷಯಃ ದರ್ಶನವಂತಃ ತೇನೈವ ಜ್ಞಾನೇನ ತೃಪ್ತಾಃ, ನ ಬಾಹ್ಯೇನ ತೃಪ್ತಿಸಾಧನೇನ ಶರೀರೋಪಚಯಕಾರಣೇನ । ಕೃತಾತ್ಮಾನಃ ಪರಮಾತ್ಮಸ್ವರೂಪೇಣೈವ ನಿಷ್ಪನ್ನಾತ್ಮಾನಃ ಸಂತಃ । ವೀತರಾಗಾಃ ವಿಗತರಾಗಾದಿದೋಷಾಃ । ಪ್ರಶಾಂತಾಃ ಉಪರತೇಂದ್ರಿಯಾಃ । ತೇ ಏವಂಭೂತಾಃ ಸರ್ವಗಂ ಸರ್ವವ್ಯಾಪಿನಮ್ ಆಕಾಶವತ್ ಸರ್ವತಃ ಸರ್ವತ್ರ ಪ್ರಾಪ್ಯ, ನೋಪಾಧಿಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೇನೈಕದೇಶೇನ ; ಕಿಂ ತರ್ಹಿ, ತದ್ಬ್ರಹ್ಮೈವಾದ್ವಯಮಾತ್ಮತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಪದ್ಯ ಧೀರಾಃ ಅತ್ಯಂತವಿವೇಕಿನಃ ಯುಕ್ತಾತ್ಮಾನೋ ನಿತ್ಯಸಮಾಹಿತಸ್ವಭಾವಾಃ ಸರ್ವಮೇವ ಸಮಸ್ತಂ ಶರೀರಪಾತಕಾಲೇಽಪಿ ಆವಿಶಂತಿ ಭಿನ್ನಘಟಾಕಾಶವದವಿದ್ಯಾಕೃತೋಪಾಧಿಪರಿಚ್ಛೇದಂ ಜಹತಿ । ಏವಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ಬ್ರಹ್ಮ ಧಾಮ ಪ್ರವಿಶಂತಿ ॥

ವೇದಾಂತವಿಜ್ಞಾನಸುನಿಶ್ಚಿತಾರ್ಥಾಃ ಸಂನ್ಯಾಸಯೋಗಾದ್ಯತಯಃ ಶುದ್ಧಸತ್ತ್ವಾಃ ।
ತೇ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇಷು ಪರಾಂತಕಾಲೇ ಪರಾಮೃತಾಃ ಪರಿಮುಚ್ಯಂತಿ ಸರ್ವೇ ॥ ೬ ॥

ಕಿಂಚ, ವೇದಾಂತಜನಿತಂ ವಿಜ್ಞಾನಂ ವೇದಾಂತವಿಜ್ಞಾನಂ ತಸ್ಯಾರ್ಥಃ ಪರ ಆತ್ಮಾ ವಿಜ್ಞೇಯಃ, ಸೋಽರ್ಥಃ ಸುನಿಶ್ಚಿತೋ ಯೇಷಾಂ ತೇ ವೇದಾಂತವಿಜ್ಞಾನಸುನಿಶ್ಚಿತಾರ್ಥಾಃ । ತೇ ಚ ಸಂನ್ಯಾಸಯೋಗಾತ್ ಸರ್ವಕರ್ಮಪರಿತ್ಯಾಗಲಕ್ಷಣಯೋಗಾತ್ಕೇವಲಬ್ರಹ್ಮನಿಷ್ಠಾಸ್ವರೂಪಾದ್ಯೋಗಾತ್ ಯತಯಃ ಯತನಶೀಲಾಃ ಶುದ್ಧಸತ್ತ್ವಾಃ ಶುದ್ಧಂ ಸತ್ತ್ವಂ ಯೇಷಾಂ ಸಂನ್ಯಾಸಯೋಗಾತ್ , ತೇ ಶುದ್ಧಸತ್ತ್ವಾಃ । ತೇ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇಷು ; ಸಂಸಾರಿಣಾಂ ಯೇ ಮರಣಕಾಲಾಸ್ತೇ ಅಪರಾಂತಕಾಲಾಃ ; ತಾನಪೇಕ್ಷ್ಯ ಮುಮುಕ್ಷೂಣಾಂ ಸಂಸಾರಾವಸಾನೇ ದೇಹಪರಿತ್ಯಾಗಕಾಲಃ ಪರಾಂತಕಾಲಃ ತಸ್ಮಿನ್ ಪರಾಂತಕಾಲೇ ಸಾಧಕಾನಾಂ ಬಹುತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಲೋಕೋ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಃ ಏಕೋಽಪ್ಯನೇಕವದ್ದೃಶ್ಯತೇ ಪ್ರಾಪ್ಯತೇ ಚ । ಅತೋ ಬಹುವಚನಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇಷ್ವಿತಿ, ಬ್ರಹ್ಮಣೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಪರಾಮೃತಾಃ ಪರಮ್ ಅಮೃತಮ್ ಅಮರಣಧರ್ಮಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಆತ್ಮಭೂತಂ ಯೇಷಾಂ ತೇ ಪರಾಮೃತಾ ಜೀವಂತ ಏವ ಬ್ರಹ್ಮಭೂತಾಃ, ಪರಾಮೃತಾಃ ಸಂತಃ ಪರಿಮುಚ್ಯಂತಿ ಪರಿ ಸಮಂತಾತ್ಪ್ರದೀಪನಿರ್ವಾಣವದ್ಭಿನ್ನಘಟಾಕಾಶವಚ್ಚ ನಿವೃತ್ತಿಮುಪಯಾಂತಿ ಪರಿಮುಚ್ಯಂತಿ ಪರಿ ಸಮಂತಾನ್ಮುಚ್ಯಂತೇ ಸರ್ವೇ, ನ ದೇಶಾಂತರಂ ಗಂತವ್ಯಮಪೇಕ್ಷಂತೇ । ‘ಶಕುನೀನಾಮಿವಾಕಾಶೇ ಜಲೇ ವಾರಿಚರಸ್ಯ ವಾ । ಪದಂ ಯಥಾ ನ ದೃಶ್ಯೇತ ತಥಾ ಜ್ಞಾನವತಾಂ ಗತಿಃ’ (ಮೋ. ಧ. ೧೮೧ । ೯) ‘ಅನಧ್ವಗಾ ಅಧ್ವಸು ಪಾರಯಿಷ್ಣವಃ’ ( ? ) ಇತಿ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಭ್ಯಾಮ್ ; ದೇಶಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾ ಹಿ ಗತಿಃ ಸಂಸಾರವಿಷಯೈವ, ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಸಾಧನಸಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ । ಬ್ರಹ್ಮ ತು ಸಮಸ್ತತ್ವಾನ್ನ ದೇಶಪರಿಚ್ಛೇದೇನ ಗಂತವ್ಯಮ್ । ಯದಿ ಹಿ ದೇಶಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸ್ಯಾತ್ , ಮೂರ್ತದ್ರವ್ಯವದಾದ್ಯಂತವದನ್ಯಾಶ್ರಿತಂ ಸಾವಯವಮನಿತ್ಯಂ ಕೃತಕಂ ಚ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ತ್ವೇವಂವಿಧಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಅತಸ್ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಶ್ಚ ನೈವ ದೇಶಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾ ಭವಿತುಂ ಯುಕ್ತಾ ॥

ಗತಾಃ ಕಲಾಃ ಪಂಚದಶ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ದೇವಾಶ್ಚ ಸರ್ವೇ ಪ್ರತಿದೇವತಾಸು ।
ಕರ್ಮಾಣಿ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಶ್ಚ ಆತ್ಮಾ ಪರೇಽವ್ಯಯೇ ಸರ್ವ ಏಕೀಭವಂತಿ ॥ ೭ ॥

ಅಪಿ ಚ, ಅವಿದ್ಯಾದಿಸಂಸಾರಬಂಧಾಪನಯನಮೇವ ಮೋಕ್ಷಮಿಚ್ಛಂತಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ, ನ ತು ಕಾರ್ಯಭೂತಮ್ । ಕಿಂಚ, ಮೋಕ್ಷಕಾಲೇ ಯಾ ದೇಹಾರಂಭಿಕಾಃ ಕಲಾಃ ಪ್ರಾಣಾದ್ಯಾಃ, ತಾಃ ಸ್ವಾಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಃ ಗತಾಃ ಸ್ವಂ ಸ್ವಂ ಕಾರಣಂ ಗತಾ ಭವಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ಇತಿ ದ್ವಿತೀಯಾಬಹುವಚನಮ್ । ಪಂಚದಶ ಪಂಚದಶಸಂಖ್ಯಾಕಾ ಯಾ ಅಂತ್ಯಪ್ರಶ್ನಪರಿಪಠಿತಾಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾಃ, ದೇವಾಶ್ಚ ದೇಹಾಶ್ರಯಾಶ್ಚಕ್ಷುರಾದಿಕರಣಸ್ಥಾಃ ಸರ್ವೇ ಪ್ರತಿದೇವತಾಸ್ವಾದಿತ್ಯಾದಿಷು ಗತಾ ಭವಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಾನಿ ಚ ಮುಮುಕ್ಷುಣಾ ಕೃತಾನಿ ಕರ್ಮಾಣ್ಯಪ್ರವೃತ್ತಫಲಾನಿ, ಪ್ರವೃತ್ತಫಲಾನಾಮುಪಭೋಗೇನೈವ ಕ್ಷೀಣತ್ವಾತ್ । ವಿಜ್ಞಾನಮಯಶ್ಚಾತ್ಮಾ ಅವಿದ್ಯಾಕೃತಬುದ್ಧ್ಯಾದ್ಯುಪಾಧಿಮಾತ್ಮತ್ವೇನ ಗತ್ವಾ ಜಲಾದಿಷು ಸೂರ್ಯಾದಿಪ್ರತಿಬಿಂಬವದಿಹ ಪ್ರವಿಷ್ಟೋ ದೇಹಭೇದೇಷು ಕರ್ಮಣಾಂ ತತ್ಫಲಾರ್ಥತ್ವಾತ್ಸಹ ತೇನೈವ ವಿಜ್ಞಾನಮಯೇನಾತ್ಮನಾ ; ಅತೋ ವಿಜ್ಞಾನಮಯೋ ವಿಜ್ಞಾನಪ್ರಾಯಃ । ತ ಏತೇ ಕರ್ಮಾಣಿ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಶ್ಚ ಆತ್ಮಾ ಉಪಾಧ್ಯಪನಯೇ ಸತಿ ಪರೇ ಅವ್ಯಯೇ ಅನಂತೇಽಕ್ಷಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಆಕಾಶಕಲ್ಪೇಽಜೇಽಜರೇಽಮೃತೇಽಭಯೇಽಪೂರ್ವೇಽನಪರೇಽನಂತರೇಽಬಾಹ್ಯೇಽದ್ವಯೇ ಶಿವೇ ಶಾಂತೇ ಸರ್ವೇ ಏಕೀಭವಂತಿ ಅವಿಶೇಷತಾಂ ಗಚ್ಛಂತಿ ಏಕತ್ವಮಾಪದ್ಯಂತೇ ಜಲಾದ್ಯಾಧಾರಾಪನಯ ಇವ ಸೂರ್ಯಾದಿಪ್ರತಿಬಿಂಬಾಃ ಸೂರ್ಯೇ, ಘಟಾದ್ಯಪನಯ ಇವಾಕಾಶೇ ಘಟಾದ್ಯಾಕಾಶಾಃ ॥

ಯಥಾ ನದ್ಯಃ ಸ್ಯಂದಮಾನಾಃ ಸಮುದ್ರೇಽಸ್ತಂ ಗಚ್ಛಂತಿ ನಾಮರೂಪೇ ವಿಹಾಯ ।
ತಥಾ ವಿದ್ವಾನ್ನಾಮರೂಪಾದ್ವಿಮುಕ್ತಃ ಪರಾತ್ಪರಂ ಪುರುಷಮುಪೈತಿ ದಿವ್ಯಮ್ ॥ ೮ ॥

ಕಿಂಚ, ಯಥಾ ನದ್ಯಃ ಗಂಗಾದ್ಯಾಃ ಸ್ಯಂದಮಾನಾಃ ಗಚ್ಛಂತ್ಯಃ ಸಮುದ್ರೇ ಸಮುದ್ರಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಅಸ್ತಮ್ ಅದರ್ಶನಮವಿಶೇಷಾತ್ಮಭಾವಂ ಗಚ್ಛಂತಿ ಪ್ರಾಪ್ನುವಂತಿ ನಾಮ ಚ ರೂಪಂ ಚ ನಾಮರೂಪೇ ವಿಹಾಯ ಹಿತ್ವಾ, ತಥಾ ಅವಿದ್ಯಾಕೃತನಾಮರೂಪಾತ್ ವಿಮುಕ್ತಃ ಸನ್ ವಿದ್ವಾನ್ ಪರಾತ್ ಅಕ್ಷರಾತ್ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾತ್ ಪರಂ ದಿವ್ಯಂ ಪುರುಷಂ ಯಥೋಕ್ತಲಕ್ಷಣಮ್ ಉಪೈತಿ ಉಪಗಚ್ಛತಿ ॥

ಸ ಯೋ ಹ ವೈ ತತ್ಪರಮಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವತಿ ನಾಸ್ಯಾಬ್ರಹ್ಮವಿತ್ಕುಲೇ ಭವತಿ ।
ತರತಿ ಶೋಕಂ ತರತಿ ಪಾಪ್ಮಾನಂ ಗುಹಾಗ್ರಂಥಿಭ್ಯೋ ವಿಮುಕ್ತೋಽಮೃತೋ ಭವತಿ ॥ ೯ ॥

ನನು ಶ್ರೇಯಸ್ಯನೇಕೇ ವಿಘ್ನಾಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾಃ ; ಅತಃ ಕ್ಲೇಶಾನಾಮನ್ಯತಮೇನಾನ್ಯೇನ ವಾ ದೇವಾದಿನಾ ಚ ವಿಘ್ನಿತೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಪ್ಯನ್ಯಾಂ ಗತಿಂ ಮೃತೋ ಗಚ್ಛತಿ ನ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ; ನ, ವಿದ್ಯಯೈವ ಸರ್ವಪ್ರತಿಬಂಧಸ್ಯಾಪನೀತತ್ವಾತ್ । ಅವಿದ್ಯಾಪ್ರತಿಬಂಧಮಾತ್ರೋ ಹಿ ಮೋಕ್ಷೋ ನಾನ್ಯಪ್ರತಿಬಂಧಃ, ನಿತ್ಯತ್ವಾದಾತ್ಮಭೂತತ್ವಾಚ್ಚ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸಃ ಯಃ ಕಶ್ಚಿತ್ ಹ ವೈ ಲೋಕೇ ತತ್ ಪರಮಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ ಸಾಕ್ಷಾದಹಮೇವಾಸ್ಮೀತಿ ಜಾನಾತಿ, ಸ ನಾನ್ಯಾಂ ಗತಿಂ ಗಚ್ಛತಿ । ದೇವೈರಪಿ ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಂ ಪ್ರತಿ ವಿಘ್ನೋ ನ ಶಕ್ಯತೇ ಕರ್ತುಮ್ ; ಆತ್ಮಾ ಹ್ಯೇಷಾಂ ಸ ಭವತಿ । ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ ವಿದ್ವಾನ್ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವತಿ । ಕಿಂಚ, ನ ಅಸ್ಯ ವಿದುಷಃ ಅಬ್ರಹ್ಮವಿತ್ ಕುಲೇ ಭವತಿ ; ಕಿಂಚ, ತರತಿ ಶೋಕಮ್ ಅನೇಕೇಷ್ಟವೈಕಲ್ಯನಿಮಿತ್ತಂ ಮಾನಸಂ ಸಂತಾಪಂ ಜೀವನ್ನೇವಾತಿಕ್ರಾಂತೋ ಭವತಿ । ತರತಿ ಪಾಪ್ಮಾನಂ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾಖ್ಯಂ ಗುಹಾಗ್ರಂಥಿಭ್ಯಃ ಹೃದಯಾವಿದ್ಯಾಗ್ರಂಥಿಭ್ಯಃ ವಿಮುಕ್ತಃ ಸನ್ ಮೃತಃ ಭವತೀತ್ಯುಕ್ತಮೇವ ‘ಭಿದ್ಯತೇ ಹೃದಯಗ್ರಂಥಿಃ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೨ । ೯) ಇತ್ಯಾದಿ ॥

ತದೇತದೃಚಾಭ್ಯುಕ್ತಮ್ —
ಕ್ರಿಯಾವಂತಃ ಶ್ರೋತ್ರಿಯಾ ಬ್ರಹ್ಮನಿಷ್ಠಾಃ ಸ್ವಯಂ ಜುಹ್ವತ ಏಕರ್ಷಿಂ ಶ್ರದ್ಧಯಂತಃ ।
ತೇಷಾಮೇವೈತಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಂ ವದೇತ ಶಿರೋವ್ರತಂ ವಿಧಿವದ್ಯೈಸ್ತು ಚೀರ್ಣಮ್ ॥ ೧೦ ॥

ಅಥೇದಾನೀಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಸಂಪ್ರದಾನವಿಧ್ಯುಪಪ್ರದರ್ಶನೇನೋಪಸಂಹಾರಃ ಕ್ರಿಯತೇ — ತದೇತತ್ ವಿದ್ಯಾಸಂಪ್ರದಾನವಿಧಾನಮ್ ಋಚಾ ಮಂತ್ರೇಣ ಅಭ್ಯುಕ್ತಮ್ ಅಭಿಪ್ರಕಾಶಿತಮ್ । ಕ್ರಿಯಾವಂತಃ ಯಥೋಕ್ತಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಯುಕ್ತಾಃ । ಶ್ರೋತ್ರಿಯಾಃ ಬ್ರಹ್ಮನಿಷ್ಠಾಃ ಅಪರಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಭಿಯುಕ್ತಾಃ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಬುಭುತ್ಸವಃ ಸ್ವಯಮ್ ಏಕರ್ಷಿಮ್ ಏಕರ್ಷಿನಾಮಾನಮಗ್ನಿಂ ಜುಹ್ವತೇ ಜುಹ್ವತಿ ಶ್ರದ್ಧಯಂತಃ ಶ್ರದ್ದಧಾನಾಃ ಸಂತಃ ಯೇ, ತೇಷಾಮೇವ ಸಂಸ್ಕೃತಾತ್ಮನಾಂ ಪಾತ್ರಭೂತಾನಾಮ್ ಏತಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಂ ವದೇತ ಬ್ರೂಯಾತ್ ಶಿರೋವ್ರತಂ ಶಿರಸ್ಯಗ್ನಿಧಾರಣಲಕ್ಷಣಮ್ । ಯಥಾ ಆಥರ್ವಣಾನಾಂ ವೇದವ್ರತಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ಯೈಸ್ತು ಯೈಶ್ಚ ತತ್ ಚೀರ್ಣಂ ವಿಧಿವತ್ ಯಥಾವಿಧಾನಂ ತೇಷಾಮೇವ ವದೇತ ॥

ತದೇತತ್ಸತ್ಯಮೃಷಿರಂಗಿರಾಃ ಪುರೋವಾಚ ನೈತದಚೀರ್ಣವ್ರತೋಽಧೀತೇ । ನಮಃ ಪರಮಋಷಿಭ್ಯೋ ನಮಃ ಪರಮಋಷಿಭ್ಯಃ ॥ ೧೧ ॥

ತದೇತತ್ ಅಕ್ಷರಂ ಪುರುಷಂ ಸತ್ಯಮ್ ಋಷಿಃ ಅಂಗಿರಾ ನಾಮ ಪುರಾ ಪೂರ್ವಂ ಶೌನಕಾಯ ವಿಧಿವದುಪಸನ್ನಾಯ ಪೃಷ್ಟವತೇ ಉವಾಚ । ತದ್ವದನ್ಯೋಽಪಿ ತಥೈವ ಶ್ರೇಯೋರ್ಥಿನೇ ಮುಮುಕ್ಷವೇ ಮೋಕ್ಷಾರ್ಥಂ ವಿಧಿವದುಪಸನ್ನಾಯ ಬ್ರೂಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಏತತ್ ಗ್ರಂಥರೂಪಮ್ ಅಚೀರ್ಣವ್ರತಃ ಅಚರಿತವ್ರತೋಽಪಿ ಅಧೀತೇ ನ ಪಠತಿ ; ಚೀರ್ಣವ್ರತಸ್ಯ ಹಿ ವಿದ್ಯಾ ಫಲಾಯ ಸಂಸ್ಕೃತಾ ಭವತೀತಿ । ಸಮಾಪ್ತಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾ ; ಸಾ ಯೇಭ್ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಭ್ಯಃ ಪಾರಂಪರ್ಯಕ್ರಮೇಣ ಸಂಪ್ರಾಪ್ತಾ, ತೇಭ್ಯೋ ನಮಃ ಪರಮಋಷಿಭ್ಯಃ । ಪರಮಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಾಕ್ಷಾದ್ದೃಷ್ಟವಂತೋ ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಾದಯೋಽವಗತವಂತಶ್ಚ, ತೇ ಪರಮರ್ಷಯಃ ತೇಭ್ಯೋ ಭೂಯೋಽಪಿ ನಮಃ । ದ್ವಿರ್ವಚನಮತ್ಯಾದರಾರ್ಥಂ ಮುಂಡಕಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಚ ॥
ಇತಿ ತೃತೀಯಮುಂಡಕೇ ದ್ವಿತೀಯಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥