ಪ್ರಥಮಃ ಖಂಡಃ
ಅಪರವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಸರ್ವಂ ಕಾರ್ಯಮುಕ್ತಮ್ । ಸ ಚ ಸಂಸಾರೋ ಯತ್ಸಾರೋ ಯಸ್ಮಾನ್ಮೂಲಾದಕ್ಷರಾತ್ಸಂಭವತಿ ಯಸ್ಮಿಂಶ್ಚ ಪ್ರಲೀಯತೇ, ತದಕ್ಷರಂ ಪುರುಷಾಖ್ಯಂ ಸತ್ಯಮ್ । ಯಸ್ಮಿನ್ವಿಜ್ಞಾತೇ ಸರ್ವಮಿದಂ ವಿಜ್ಞಾತಂ ಭವತಿ, ತತ್ಪರಸ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾ ವಿಷಯಃ । ಸ ವಕ್ತವ್ಯ ಇತ್ಯುತ್ತರೋ ಗ್ರಂಥ ಆರಭ್ಯತೇ —
ತದೇತತ್ಸತ್ಯಂ ಯಥಾ ಸುದೀಪ್ತಾತ್ಪಾವಕಾದ್ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾಃ ಸಹಸ್ರಶಃ ಪ್ರಭವಂತೇ ಸರೂಪಾಃ ।
ತಥಾಕ್ಷರಾದ್ವಿವಿಧಾಃ ಸೋಮ್ಯ ಭಾವಾಃ ಪ್ರಜಾಯಂತೇ ತತ್ರ ಚೈವಾಪಿಯಂತಿ ॥ ೧ ॥
ಯದಪರವಿದ್ಯಾವಿಷಯಂ ಕರ್ಮಫಲಲಕ್ಷಣಮ್ , ಸತ್ಯಂ ತದಾಪೇಕ್ಷಿಕಮ್ । ಇದಂ ತು ಪರವಿದ್ಯಾವಿಷಯಮ್ , ಪರಮಾರ್ಥಸಲ್ಲಕ್ಷಣತ್ವಾತ್ । ತದೇತತ್ ಸತ್ಯಂ ಯಥಾಭೂತಂ ವಿದ್ಯಾವಿಷಯಮ್ ; ಅವಿದ್ಯಾವಿಷಯತ್ವಾಚ್ಚ ಅನೃತಮಿತರತ್ । ಅತ್ಯಂತಪರೋಕ್ಷತ್ವಾತ್ಕಥಂ ನಾಮ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವತ್ಸತ್ಯಮಕ್ಷರಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯೇರನ್ನಿತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ — ಯಥಾ ಸುದೀಪ್ತಾತ್ ಸುಷ್ಠು ದೀಪ್ತಾದಿದ್ಧಾತ್ ಪಾವಕಾತ್ ಅಗ್ನೇಃ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾಃ ಅಗ್ನ್ಯವಯವಾಃ ಸಹಸ್ರಶಃ ಅನೇಕಶಃ ಪ್ರಭವಂತೇ ನಿರ್ಗಚ್ಛಂತಿ ಸರೂಪಾಃ ಅಗ್ನಿಸಲಕ್ಷಣಾ ಏವ, ತಥಾ ಉಕ್ತಲಕ್ಷಣಾತ್ ಅಕ್ಷರಾತ್ ವಿವಿಧಾಃ ನಾನಾದೇಹೋಪಾಧಿಭೇದಮನುವಿಧೀಯಮಾನತ್ವಾದ್ವಿವಿಧಾಃ ಹೇ ಸೋಮ್ಯ, ಭಾವಾಃ ಜೀವಾಃ ಆಕಾಶಾದಿವದ್ಘಟಾದಿಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾಃ ಸುಷಿರಭೇದಾ ಘಟಾದ್ಯುಪಾಧಿಪ್ರಭೇದಮನು ಭವಂತಿ ; ಏವಂ ನಾನಾನಾಮರೂಪಕೃತದೇಹೋಪಾಧಿಪ್ರಭವಮನು ಪ್ರಜಾಯಂತೇ, ತತ್ರ ಚೈವ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಚಾಕ್ಷರೇ ಅಪಿಯಂತಿ ದೇಹೋಪಾಧಿವಿಲಯಮನು ವಿಲೀಯಂತೇ ಘಟಾದಿವಿಲಯಮನ್ವಿವ ಸುಷಿರಭೇದಾಃ । ಯಥಾಽಽಕಾಶಸ್ಯ ಸುಷಿರಭೇದೋತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಲಯನಿಮಿತ್ತತ್ವಂ ಘಟಾದ್ಯುಪಾಧಿಕೃತಮೇವ, ತದ್ವದಕ್ಷರಸ್ಯಾಪಿ ನಾಮರೂಪಕೃತದೇಹೋಪಾಧಿನಿಮಿತ್ತಮೇವ ಜೀವೋತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಲಯನಿಮಿತ್ತತ್ವಮ್ ॥
ದಿವ್ಯೋ ಹ್ಯಮೂರ್ತಃ ಪುರುಷಃ ಸಬಾಹ್ಯಾಭ್ಯಂತರೋ ಹ್ಯಜಃ ।
ಅಪ್ರಾಣೋ ಹ್ಯಮನಾಃ ಶುಭ್ರೋ ಹ್ಯಕ್ಷರಾತ್ಪರತಃ ಪರಃ ॥ ೨ ॥
ನಾಮರೂಪಬೀಜಭೂತಾದವ್ಯಾಕೃತಾಖ್ಯಾತ್ಸ್ವವಿಕಾರಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಪರಾದಕ್ಷರಾತ್ಪರಂ ಯತ್ಸರ್ವೋಪಾಧಿಭೇದವರ್ಜಿತಮಕ್ಷರಸ್ಯೈವ ಸ್ವರೂಪಮಾಕಾಶಸ್ಯೇವ ಸರ್ವಮೂರ್ತಿವರ್ಜಿತಂ ನೇತಿ ನೇತೀತ್ಯಾದಿವಿಶೇಷಣಂ ವಿವಕ್ಷನ್ನಾಹ — ದಿವ್ಯಃ ದ್ಯೋತನವಾನ್ , ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್ವಾತ್ । ದಿವಿ ವಾ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಭವಃ ಅಲೌಕಿಕೋ ವಾ । ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಅಮೂರ್ತಃ ಸರ್ವಮೂರ್ತಿವರ್ಜಿತಃ, ಪುರುಷಃ ಪೂರ್ಣಃ ಪುರಿಶಯೋ ವಾ, ಸಬಾಹ್ಯಾಭ್ಯಂತರಃ ಸಹ ಬಾಹ್ಯಾಭ್ಯಂತರೇಣ ವರ್ತತ ಇತಿ । ಅಜಃ ನ ಜಾಯತೇ ಕುತಶ್ಚಿತ್ , ಸ್ವತೋಽಜಸ್ಯ ಜನ್ಮನಿಮಿತ್ತಸ್ಯ ಚಾಭಾವಾತ್ ; ಯಥಾ ಜಲಬುದ್ಬುದಾದೇರ್ವಾಯ್ವಾದಿಃ, ಯಥಾ ನಭಃಸುಷಿರಭೇದಾನಾಂ ಘಟಾದಿಃ । ಸರ್ವಭಾವವಿಕಾರಾಣಾಂ ಜನಿಮೂಲತ್ವಾತ್ ತತ್ಪ್ರತಿಷೇಧೇನ ಸರ್ವೇ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಾ ಭವಂತಿ । ಸಬಾಹ್ಯಾಭ್ಯಂತರೋ ಹ್ಯಜಃ ಅತೋಽಜರೋಽಮೃತೋಽಕ್ಷರೋ ಧ್ರುವೋಽಭಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ಯಪಿ ದೇಹಾದ್ಯುಪಾಧಿಭೇದದೃಷ್ಟಿಭೇದೇಷು ಸಪ್ರಾಣಃ ಸಮನಾಃ ಸೇಂದ್ರಿಯಃ ಸವಿಷಯ ಇವ ಪ್ರತ್ಯವಭಾಸತೇ ತಲಮಲಾದಿಮದಿವಾಕಾಶಮ್ , ತಥಾಪಿ ತು ಸ್ವತಃ ಪರಮಾರ್ಥಸ್ವರೂಪದೃಷ್ಟೀನಾಮ್ ಅಪ್ರಾಣಃ ಅವಿದ್ಯಮಾನಃ ಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತಿಭೇದವಾನ್ ಚಲನಾತ್ಮಕೋ ವಾಯುರ್ಯಸ್ಮಿನ್ನಸೌ ಅಪ್ರಾಣಃ । ತಥಾ ಅಮನಾಃ ಅನೇಕಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿಭೇದವತ್ಸಂಕಲ್ಪಾದ್ಯಾತ್ಮಕಂ ಮನೋಽಪ್ಯವಿದ್ಯಮಾನಂ ಯಸ್ಮಿನ್ಸೋಽಯಮಮನಾಃ । ಅಪ್ರಾಣೋ ಹ್ಯಮನಾಶ್ಚೇತಿ ಪ್ರಾಣಾದಿವಾಯುಭೇದಾಃ ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ತದ್ವಿಷಯಾಶ್ಚ ತಥಾ ಬುದ್ಧಿಮನಸೀ ಬುದ್ಧೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ ತದ್ವಿಷಯಾಶ್ಚ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಾ ವೇದಿತವ್ಯಾಃ ; ಯಥಾ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ — ಧ್ಯಾಯತೀವ ಲೇಲಾಯತೀವೇತಿ । ಯಸ್ಮಾಚ್ಚೈವಂ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧೋಪಾಧಿದ್ವಯಸ್ತಸ್ಮಾತ್ ಶುಭ್ರಃ ಶುದ್ಧಃ । ಅತೋಽಕ್ಷರಾನ್ನಾಮರೂಪಬೀಜೋಪಾಧಿಲಕ್ಷಿತಸ್ವರೂಪಾತ್ , ಸರ್ವಕಾರ್ಯಕರಣಬೀಜತ್ವೇನೋಪಲಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ಪರಂ ತತ್ತ್ವಂ ತದುಪಾಧಿಲಕ್ಷಣಮವ್ಯಾಕೃತಾಖ್ಯಮಕ್ಷರಂ ಸರ್ವವಿಕಾರೇಭ್ಯತಸ್ಮಾತ್ಪರತೋಽಕ್ಷರಾತ್ಪರಃ ನಿರುಪಾಧಿಕಃ ಪುರುಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಸ್ಮಿಂಸ್ತದಾಕಾಶಾಖ್ಯಮಕ್ಷರಂ ಸಂವ್ಯವಹಾರವಿಷಯಮೋತಂ ಚ ಪ್ರೋತಂ ಚ । ಕಥಂ ಪುನರಪ್ರಾಣಾದಿಮತ್ತ್ವಂ ತಸ್ಯೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಯದಿ ಹಿ ಪ್ರಾಣಾದಯಃ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಃ ಪುರುಷ ಇವ ಸ್ವೇನಾತ್ಮನಾ ಸಂತಿ, ತದಾ ಪುರುಷಸ್ಯ ಪ್ರಾಣದಿನಾ ವಿದ್ಯಮಾನೇನ ಪ್ರಾಣಾದಿಮತ್ತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ ; ನ ತು ತೇ ಪ್ರಾಣಾದಯಃ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಃ ಸಂತಿ । ಅತಃ ಪ್ರಾಣಾದಿಮಾನ್ಪರಃ ಪುರುಷಃ, ಯಥಾಽನುತ್ಪನ್ನೇ ಪುತ್ರೇ ಅಪುತ್ರೋ ದೇವದತ್ತಃ ॥
ಏತಸ್ಮಾಜ್ಜಾಯತೇ ಪ್ರಾಣೋ ಮನಃ ಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಚ ।
ಖಂ ವಾಯುರ್ಜ್ಯೋತಿರಾಪಃ ಪೃಥಿವೀ ವಿಶ್ವಸ್ಯ ಧಾರಿಣೀ ॥ ೩ ॥
ಕಥಂ ತೇ ನ ಸಂತಿ ಪ್ರಾಣಾದಯ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಯಸ್ಮಾತ್ ಏತಸ್ಮಾದೇವ ಪುರುಷಾನ್ನಾಮರೂಪಬೀಜೋಪಾಧಿಲಕ್ಷಿತಾತ್ ಜಾಯತೇ ಉತ್ಪದ್ಯತೇಽವಿದ್ಯಾವಿಷಯೋ ವಿಕಾರಭೂತೋ ನಾಮಧೇಯೋಽನೃತಾತ್ಮಕಃ ಪ್ರಾಣಃ,
‘ವಾಚಾರಂಭಣಂ ವಿಕಾರೋ ನಾಮಧೇಯಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧ । ೪) ‘ಅನೃತಮ್’ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ । ನ ಹಿ ತೇನಾವಿದ್ಯಾವಿಷಯೇಣಾನೃತೇನ ಪ್ರಾಣೇನ ಸಪ್ರಾಣತ್ವಂ ಪರಸ್ಯ ಸ್ಯಾದಪುತ್ರಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ನದೃಷ್ಟೇನೇವ ಪುತ್ರೇಣ ಸಪುತ್ರತ್ವಮ್ । ಏವಂ ಮನಃ ಸರ್ವಾಣಿ ಚೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ವಿಷಯಾಶ್ಚೈತಸ್ಮಾದೇವ ಜಾಯಂತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಿದ್ಧಮಸ್ಯ ನಿರುಪಚರಿತಮಪ್ರಾಣಾದಿಮತ್ತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಥಾ ಚ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಃ ಪರಮಾರ್ಥತೋಽಸಂತಸ್ತಥಾ ಪ್ರಲೀನಾಶ್ಚೇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಾಃ । ಯಥಾ ಕರಣಾನಿ ಮನಶ್ಚೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಚ, ತಥಾ ಶರೀರವಿಷಯಕಾರಣಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಖಮ್ ಆಕಾಶಂ, ವಾಯುಃ ಬಾಹ್ಯ ಆವಹಾದಿಭೇದಃ, ಜ್ಯೋತಿಃ ಅಗ್ನಿಃ, ಆಪಃ ಉದಕಂ, ಪೃಥಿವೀ ಧರಿತ್ರೀ ವಿಶ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ಧಾರಿಣೀ ; ಏತಾನಿ ಚ ಶಬ್ದಸ್ಪರ್ಶರೂಪರಸಗಂಧೋತ್ತರೋತ್ತರಗುಣಾನಿ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಗುಣಸಹಿತಾನ್ಯೇತಸ್ಮಾದೇವ ಜಾಯಂತೇ ॥
ಅಗ್ನಿರ್ಮೂರ್ಧಾ ಚಕ್ಷುಷೀ ಚಂದ್ರಸೂರ್ಯೌ ದಿಶಃ ಶ್ರೋತ್ರೇ ವಾಗ್ವಿವೃತಾಶ್ಚ ವೇದಾಃ ।
ವಾಯುಃ ಪ್ರಾಣೋ ಹೃದಯಂ ವಿಶ್ವಮಸ್ಯ ಪದ್ಭ್ಯಾಂ ಪೃಥಿವೀ ಹ್ಯೇಷ ಸರ್ವಭೂತಾಂತರಾತ್ಮಾ ॥ ೪ ॥
ಸಂಕ್ಷೇಪತಃ ಪರವಿದ್ಯಾವಿಷಯಮಕ್ಷರಂ ನಿರ್ವಿಶೇಷಂ ಪುರುಷಂ ಸತ್ಯಮ್
‘ದಿವ್ಯೋ ಹ್ಯಮೂರ್ತಃ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೧ । ೨) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಮಂತ್ರೇಣೋಕ್ತ್ವಾ, ಪುನಸ್ತದೇವ ಸವಿಶೇಷಂ ವಿಸ್ತರೇಣ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರವವೃತೇ ; ಸಂಕ್ಷೇಪವಿಸ್ತರೋಕ್ತೋ ಹಿ ಪದಾರ್ಥಃ ಸುಖಾಧಿಗಮ್ಯೋ ಭವತಿ ಸೂತ್ರಭಾಷ್ಯೋಕ್ತಿವದಿತಿ । ಯೋ ಹಿ ಪ್ರಥಮಜಾತ್ಪ್ರಾಣಾದ್ಧಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾಜ್ಜಾಯತೇಽಂಡಸ್ಯಾಂತರ್ವಿರಾಟ್ , ಸ ತತ್ತ್ವಾಂತರಿತತ್ತ್ವೇನ ಲಕ್ಷ್ಯಮಾಣೋಽಪ್ಯೇತಸ್ಮಾದೇವ ಪುರುಷಾಜ್ಜಾಯತ ಏತನ್ಮಯಶ್ಚೇತ್ಯೇತದರ್ಥಮಾಹ, ತಂ ಚ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ — ಅಗ್ನಿಃ ದ್ಯುಲೋಕಃ,
‘ಅಸೌ ವಾವ ಲೋಕೋ ಗೌತಮಾಗ್ನಿಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೪ । ೧) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಮೂರ್ಧಾ ಯಸ್ಯೋತ್ತಮಾಂಗಂ ಶಿರಃ, ಚಕ್ಷುಷೀ ಚಂದ್ರಶ್ಚ ಸೂರ್ಯಶ್ಚೇತಿ ಚಂದ್ರಸೂರ್ಯೌ ; ಯಸ್ಯೇತಿ ಸರ್ವತ್ರಾನುಷಂಗಃ ಕರ್ತವ್ಯಃ ಅಸ್ಯೇತ್ಯಸ್ಯ ಪದಸ್ಯ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಸ್ಯ ಯಸ್ಯೇತಿ ವಿಪರಿಣಾಮಂ ಕೃತ್ವಾ । ದಿಶಃ ಶ್ರೋತ್ರೇ ಯಸ್ಯ । ವಾಕ್ ವಿವೃತಾಶ್ಚ ಉದ್ಘಾಟಿತಾಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾ ವೇದಾಃ ಯಸ್ಯ । ವಾಯುಃ ಪ್ರಾಣೋ ಯಸ್ಯ । ಹೃದಯಮ್ ಅಂತಃಕರಣಂ ವಿಶ್ವಂ ಸಮಸ್ತಂ ಜಗತ್ ಅಸ್ಯ ಯಸ್ಯೇತ್ಯೇತತ್ । ಸರ್ವಂ ಹ್ಯಂತಃಕರಣವಿಕಾರಮೇವ ಜಗತ್ , ಮನಸ್ಯೇವ ಸುಷುಪ್ತೇ ಪ್ರಲಯದರ್ಶನಾತ್ ; ಜಾಗರಿತೇಽಪಿ ತತ ಏವಾಗ್ನಿವಿಸ್ಫುಲಿಂಗವದ್ವಿಪ್ರತಿಷ್ಠಾನಾತ್ । ಯಸ್ಯ ಚ ಪದ್ಭ್ಯಾಂ ಜಾತಾ ಪೃಥಿವೀ, ಏಷ ದೇವೋ ವಿಷ್ಣುರನಂತಃ ಪ್ರಥಮಶರೀರೀ ತ್ರೈಲೋಕ್ಯದೇಹೋಪಾಧಿಃ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಭೂತಾನಾಮಂತರಾತ್ಮಾ । ಸ ಹಿ ಸರ್ವಭೂತೇಷು ದ್ರಷ್ಟಾ ಶ್ರೋತಾ ಮಂತಾ ವಿಜ್ಞಾತಾ ಸರ್ವಕರಣಾತ್ಮಾ ॥
ಪಂಚಾಗ್ನಿದ್ವಾರೇಣ ಚ ಯಾಃ ಸಂಸರಂತಿ ಪ್ರಜಾಃ, ತಾ ಅಪಿ ತಸ್ಮಾದೇವ ಪುರುಷಾತ್ಪ್ರಜಾಯಂತ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ —
ತಸ್ಮಾದಗ್ನಿಃ ಸಮಿಧೋ ಯಸ್ಯ ಸೂರ್ಯಃ ಸೋಮಾತ್ಪರ್ಜನ್ಯ ಓಷಧಯಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾಮ್ ।
ಪುಮಾನ್ರೇತಃ ಸಿಂಚತಿ ಯೋಷಿತಾಯಾಂ ಬಹ್ವೀಃ ಪ್ರಜಾಃ ಪುರುಷಾತ್ಸಂಪ್ರಸೂತಾಃ ॥ ೫ ॥
ತಸ್ಮಾತ್ ಪರಸ್ಮಾತ್ಪುರುಷಾತ್ ಪ್ರಜಾವಸ್ಥಾನವಿಶೇಷರೂಪಃ ಅಗ್ನಿಃ । ಸ ವಿಶೇಷ್ಯತೇ — ಸಮಿಧೋ ಯಸ್ಯ ಸೂರ್ಯಃ, ಸಮಿಧ ಇವ ಸಮಿಧಃ ; ಸೂರ್ಯೇಣ ಹಿ ದ್ಯುಲೋಕಃ ಸಮಿಧ್ಯತೇ । ತತೋ ಹಿ ದ್ಯುಲೋಕಾಗ್ನೇರ್ನಿಷ್ಪನ್ನಾತ್ ಸೋಮಾತ್ ಪರ್ಜನ್ಯಃ ದ್ವಿತೀಯೋಽಗ್ನಿಃ ಸಂಭವತಿ । ತಸ್ಮಾಚ್ಚ ಪರ್ಜನ್ಯಾತ್ ಓಷಧಯಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾಂ ಸಂಭವಂತಿ । ಓಷಧಿಭ್ಯಃ ಪುರುಷಾಗ್ನೌ ಹುತಾಭ್ಯ ಉಪಾದಾನಭೂತಾಭ್ಯಃ ಪುಮಾನಗ್ನಿಃ ರೇತಃ ಸಿಂಚತಿ ಯೋಷಿತಾಯಾಂ ಯೋಷಿತಿ ಯೋಷಾಗ್ನೌ ಸ್ತ್ರಿಯಾಮಿತಿ । ಏವಂ ಕ್ರಮೇಣ ಬಹ್ವೀಃ ಬಹ್ವ್ಯಃ ಪ್ರಜಾಃ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದ್ಯಾಃ ಪುರುಷಾತ್ ಪರಸ್ಮಾತ್ ಸಂಪ್ರಸೂತಾಃ ಸಮುತ್ಪನ್ನಾಃ ॥
ತಸ್ಮಾದೃಚಃ ಸಾಮ ಯಜೂಂಷಿ ದೀಕ್ಷಾ ಯಜ್ಞಾಶ್ಚ ಸರ್ವೇ ಕ್ರತವೋ ದಕ್ಷಿಣಾಶ್ಚ ।
ಸಂವತ್ಸರಶ್ಚ ಯಜಮಾನಶ್ಚ ಲೋಕಾಃ ಸೋಮೋ ಯತ್ರ ಪವತೇ ಯತ್ರ ಸೂರ್ಯಃ ॥ ೬ ॥
ಕಿಂಚ, ಕರ್ಮಸಾಧನಾನಿ ಫಲಾನಿ ಚ ತಸ್ಮಾದೇವೇತ್ಯಾಹ — ಕಥಮ್ ? ತಸ್ಮಾತ್ ಪುರುಷಾತ್ ಋಚಃ ನಿಯತಾಕ್ಷರಪಾದಾವಸಾನಾಃ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾದಿಚ್ಛಂದೋವಿಶಿಷ್ಟಾ ಮಂತ್ರಾಃ ; ಸಾಮ ಪಾಂಚಭಕ್ತಿಕಂ ಸಾಪ್ತಭಕ್ತಿಕಂ ಚ ಸ್ತೋಭಾದಿಗೀತಿವಿಶಿಷ್ಟಮ್ ; ಯಜೂಂಷಿ ಅನಿಯತಾಕ್ಷರಪಾದಾವಸಾನಾನಿ ವಾಕ್ಯರೂಪಾಣಿ ; ಏವಂ ತ್ರಿವಿಧಾ ಮಂತ್ರಾಃ । ದೀಕ್ಷಾಃ ಮೌಂಜ್ಯಾದಿಲಕ್ಷಣಾಃ ಕರ್ತೃನಿಯಮವಿಶೇಷಾಃ । ಯಜ್ಞಾಶ್ಚ ಸರ್ವೇ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಯಃ । ಕ್ರತವಃ ಸಯೂಪಾಃ । ದಕ್ಷಿಣಾಶ್ಚ ಏಕಗವಾದ್ಯಾ ಅಪರಿಮಿತಸರ್ವಸ್ವಾಂತಾಃ । ಸಂವತ್ಸರಶ್ಚ ಕಾಲಃ ಕರ್ಮಾಂಗಭೂತಃ । ಯಜಮಾನಶ್ಚ ಕರ್ತಾ । ಲೋಕಾಃ ತಸ್ಯ ಕರ್ಮಫಲಭೂತಾಃ ; ತೇ ವಿಶೇಷ್ಯಂತೇ — ಸೋಮಃ ಯತ್ರ ಯೇಷು ಲೋಕೇಷು ಪವತೇ ಪುನಾತಿ ಲೋಕಾನ್ ಯತ್ರ ಚ ಯೇಷು ಸೂರ್ಯಸ್ತಪತಿ । ತೇ ಚ ದಕ್ಷಿಣಾಯನೋತ್ತರಾಯಣಮಾರ್ಗದ್ವಯಗಮ್ಯಾ ವಿದ್ವದವಿದ್ವತ್ಕರ್ತೃಫಲಭೂತಾಃ ॥
ತಸ್ಮಾಚ್ಚ ದೇವಾ ಬಹುಧಾ ಸಂಪ್ರಸೂತಾಃ ಸಾಧ್ಯಾ ಮನುಷ್ಯಾಃ ಪಶವೋ ವಯಾಂಸಿ ।
ಪ್ರಾಣಾಪಾನೌ ವ್ರೀಹಿಯವೌ ತಪಶ್ಚ ಶ್ರದ್ಧಾ ಸತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಂ ವಿಧಿಶ್ಚ ॥ ೭ ॥
ತಸ್ಮಾಚ್ಚ ಪುರುಷಾತ್ಕರ್ಮಾಂಗಭೂತಾ ದೇವಾಃ ಬಹುಧಾ ವಸ್ವಾದಿಗಣಭೇದೇನ ಸಂಪ್ರಸೂತಾಃ ಸಮ್ಯಕ್ ಪ್ರಸೂತಾಃ — ಸಾಧ್ಯಾಃ ದೇವವಿಶೇಷಾಃ, ಮನುಷ್ಯಾಃ ಕರ್ಮಾಧಿಕೃತಾಃ, ಪಶವಃ ಗ್ರಾಮ್ಯಾರಣ್ಯಾಃ, ವಯಾಂಸಿ ಪಕ್ಷಿಣಃ ; ಜೀವನಂ ಚ ಮನುಷ್ಯಾದೀನಾಂ ಪ್ರಾಣಾಪಾನೌ, ವ್ರೀಹಿಯವೌ ಹವಿರರ್ಥೌ ; ತಪಶ್ಚ ಕರ್ಮಾಂಗಂ ಪುರುಷಸಂಸ್ಕಾರಲಕ್ಷಣಂ ಸ್ವತಂತ್ರಂ ಚ ಫಲಸಾಧನಮ್ ; ಶ್ರದ್ಧಾ ಯತ್ಪೂರ್ವಕಃ ಸರ್ವಪುರುಷಾರ್ಥಸಾಧನಪ್ರಯೋಗಶ್ಚಿತ್ತಪ್ರಸಾದ ಆಸ್ತಿಕ್ಯಬುದ್ಧಿಃ ; ತಥಾ ಸತ್ಯಮ್ ಅನೃತವರ್ಜನಂ ಯಥಾಭೂತಾರ್ಥವಚನಂ ಚಾಪೀಡಾಕರಮ್ ; ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಂ ಮೈಥುನಾಸಮಾಚಾರಃ ; ವಿಧಿಶ್ಚ ಇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾ ॥
ಸಪ್ತ ಪ್ರಾಣಾಃ ಪ್ರಭವಂತಿ ತಸ್ಮಾತ್ಸಪ್ತಾರ್ಚಿಷಃ ಸಮಿಧಃ ಸಪ್ತ ಹೋಮಾಃ ।
ಸಪ್ತೇಮೇ ಲೋಕಾ ಯೇಷು ಚರಂತಿ ಪ್ರಾಣಾ ಗುಹಾಶಯಾ ನಿಹಿತಾಃ ಸಪ್ತ ಸಪ್ತ ॥ ೮ ॥
ಕಿಂಚ, ಸಪ್ತ ಶೀರ್ಷಣ್ಯಾಃ ಪ್ರಾಣಾಃ ತಸ್ಮಾದೇವ ಪುರುಷಾತ್ ಪ್ರಭವಂತಿ । ತೇಷಾಂ ಸಪ್ತ ಅರ್ಚಿಷಃ ದೀಪ್ತಯಃ ಸ್ವಸ್ವವಿಷಯಾವದ್ಯೋತನಾನಿ । ತಥಾ ಸಪ್ತ ಸಮಿಧಃ ಸಪ್ತವಿಷಯಾಃ ; ವಿಷಯೈರ್ಹಿ ಸಮಿಧ್ಯಂತೇ ಪ್ರಾಣಾಃ । ಸಪ್ತ ಹೋಮಾ ; ತದ್ವಿಷಯವಿಜ್ಞಾನಾನಿ, ‘ಯದಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾನಂ ತಜ್ಜುಹೋತಿ’ (ತೈ. ನಾ. ೮೦) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ । ಕಿಂಚ, ಸಪ್ತ ಇಮೇ ಲೋಕಾಃ ಇಂದ್ರಿಯಸ್ಥಾನಾನಿ, ಯೇಷು ಚರಂತಿ ಸಂಚರಂತಿ ಪ್ರಾಣಾಃ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಾತ್ । ಪ್ರಾಣಾ ಯೇಷು ಚರಂತೀತಿ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ವಿಶೇಷಣಮಿದಂ ಪ್ರಾಣಾಪಾನಾದಿನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮ್ । ಗುಹಾಯಾಂ ಶರೀರೇ ಹೃದಯೇ ವಾ ಸ್ವಾಪಕಾಲೇ ಶೇರತ ಇತಿ ಗುಹಾಶಯಾಃ । ನಿಹಿತಾಃ ಸ್ಥಾಪಿತಾ ಧಾತ್ರಾ ಸಪ್ತ ಸಪ್ತ ಪ್ರತಿಪ್ರಾಣಿಭೇದಮ್ । ಯಾನಿ ಚ ಆತ್ಮಯಾಜಿನಾಂ ವಿದುಷಾಂ ಕರ್ಮಾಣಿ ಕರ್ಮಫಲಾನಿ ಚಾವಿದುಷಾಂ ಚ ಕರ್ಮಾಣಿ ತತ್ಸಾಧನಾನಿ ಕರ್ಮಫಲಾನಿ ಚ ಸರ್ವಂ ಚೈತತ್ಪರಸ್ಮಾದೇವ ಪುರುಷಾತ್ಸರ್ವಜ್ಞಾತ್ಪ್ರಸೂತಮಿತಿ ಪ್ರಕರಣಾರ್ಥಃ ॥
ಅತಃ ಸಮುದ್ರಾ ಗಿರಯಶ್ಚ ಸರ್ವೇಽಸ್ಮಾತ್ಸ್ಯಂದಂತೇ ಸಿಂಧವಃ ಸರ್ವರೂಪಾಃ ।
ಅತಶ್ಚ ಸರ್ವಾ ಓಷಧಯೋ ರಸಶ್ಚ ಯೇನೈಷ ಭೂತೈಸ್ತಿಷ್ಠತೇ ಹ್ಯಂತರಾತ್ಮಾ ॥ ೯ ॥
ಅತಃ ಪುರುಷಾತ್ ಸಮುದ್ರಾಃ ಸರ್ವೇ ಕ್ಷಾರಾದ್ಯಾಃ । ಗಿರಯಶ್ಚ ಹಿಮವದಾದಯಃ ಅಸ್ಮಾದೇವ ಪುರುಷಾತ್ ಸರ್ವೇ । ಸ್ಯಂದಂತೇ ಸ್ರವಂತಿ ಗಂಗಾದ್ಯಾಃ ಸಿಂಧವಃ ನದ್ಯಃ ಸರ್ವರೂಪಾಃ ಬಹುರೂಪಾಃ । ಅಸ್ಮಾದೇವ ಪುರುಷಾತ್ ಸರ್ವಾಃ ಓಷಧಯಃ ವ್ರೀಹಿಯವಾದ್ಯಾಃ । ರಸಶ್ಚ ಮಧುರಾದಿಃ ಷಡ್ವಿಧಃ, ಯೇನ ರಸೇನ ಭೂತೈಃ ಪಂಚಭಿಃ ಸ್ಥೂಲೈಃ ಪರಿವೇಷ್ಟಿತಃ ತಿಷ್ಠತೇ ತಿಷ್ಠತಿ ಹಿ ಅಂತರಾತ್ಮಾ ಲಿಂಗಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ಶರೀರಮ್ । ತದ್ಧ್ಯಂತರಾಲೇ ಶರೀರಸ್ಯಾತ್ಮನಶ್ಚಾತ್ಮವದ್ವರ್ತತ ಇತ್ಯಂತರಾತ್ಮಾ ॥
ಪುರುಷ ಏವೇದಂ ವಿಶ್ವಂ ಕರ್ಮ ತಪೋ ಬ್ರಹ್ಮ ಪರಾಮೃತಮ್ ।
ಏತದ್ಯೋ ವೇದ ನಿಹಿತಂ ಗುಹಾಯಾಂ ಸೋಽವಿದ್ಯಾಗ್ರಂಥಿಂ ವಿಕಿರತೀಹ ಸೋಮ್ಯ ॥ ೧೦ ॥
ಏವಂ ಪುರುಷಾತ್ಸರ್ವಮಿದಂ ಸಂಪ್ರಸೂತಮ್ । ಅತೋ ವಾಚಾರಂಭಣಂ ವಿಕಾರೋ ನಾಮಧೇಯಮನೃತಂ ಪುರುಷ ಇತ್ಯೇವ ಸತ್ಯಮ್ ; ಅತಃ ಪುರುಷ ಏವ ಇದಂ ವಿಶ್ವಂ ಸರ್ವಮ್ । ನ ವಿಶ್ವಂ ನಾಮ ಪುರುಷಾದನ್ಯತ್ಕಿಂಚಿದಸ್ತಿ । ಅತೋ ಯದುಕ್ತಂ ತದೇವೇದಮಭಿಹಿತಮ್
‘ಕಸ್ಮಿನ್ನು ಭಗವೋ ವಿಜ್ಞಾತೇ ಸರ್ವಮಿದಂ ವಿಜ್ಞಾತಂ ಭವತಿ’ (ಮು. ಉ. ೧ । ೧ । ೩) ಇತಿ ; ಏತಸ್ಮಿನ್ಹಿ ಪರಸ್ಮಿನ್ನಾತ್ಮನಿ ಸರ್ವಕಾರಣೇ ಪುರುಷೇ ವಿಜ್ಞಾತೇ, ಪುರುಷ ಏವೇದಂ ವಿಶ್ವಂ ನಾನ್ಯದಸ್ತೀತಿ ವಿಜ್ಞಾತಂ ಭವತೀತಿ । ಕಿಂ ಪುನರಿದಂ ವಿಶ್ವಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಕರ್ಮ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಲಕ್ಷಣಮ್ ; ತಪಃ ಜ್ಞಾನಂ ತತ್ಕೃತಂ ಫಲಮನ್ಯದೇವ ತಾವದ್ಧೀದಂ ಸರ್ವಮ್ ; ತಚ್ಚ ಏತದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಾರ್ಯಮ್ ; ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪರಾಮೃತಂ ಪರಮಮೃತಮಹಮೇವೇತಿ ಯೋ ವೇದ ನಿಹಿತಂ ಸ್ಥಿತಂ ಗುಹಾಯಾಂ ಹೃದಿ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿನಾಮ್ , ಸಃ ಏವಂ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ ಅವಿದ್ಯಾಗ್ರಂಥಿಂ ಗ್ರಂಥಿಮಿವ ದೃಢೀಭೂತಾಮವಿದ್ಯಾವಾಸನಾಂ ವಿಕಿರತಿ ವಿಕ್ಷಿಪತಿ ವಿನಾಶಯತಿ ಇಹ ಜೀವನ್ನೇವ, ನ ಮೃತಃ ಸನ್ ಹೇ ಸೋಮ್ಯ ಪ್ರಿಯದರ್ಶನ ॥
ಇತಿ ದ್ವಿತೀಯಮುಂಡಕೇ ಪ್ರಥಮಖಂಡಶಭಾಷ್ಯಮ್ ॥
ದ್ವಿತೀಯಃ ಖಂಡಃ
ಆವಿಃ ಸಂನಿಹಿತಂ ಗುಹಾಚರಂ ನಾಮ ಮಹತ್ಪದಮತ್ರೈತತ್ಸಮರ್ಪಿತಮ್ ।
ಏಜತ್ಪ್ರಾಣನ್ನಿಮಿಷಚ್ಚ ಯದೇತಜ್ಜಾನಥ ಸದಸದ್ವರೇಣ್ಯಂ ಪರಂ ವಿಜ್ಞಾನಾದ್ಯದ್ವರಿಷ್ಠಂ ಪ್ರಜಾನಾಮ್ ॥ ೧ ॥
ಅರೂಪಂ ಸದಕ್ಷರಂ ಕೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ವಿಜ್ಞೇಯಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಆವಿಃ ಪ್ರಕಾಶಂ, ಸಂನಿಹಿತಮ್ , ವಾಗಾದ್ಯುಪಾಧಿಭಿಃ — ಜ್ವಲತಿ ಭ್ರಾಜತೀತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ — ಶಬ್ದಾದೀನುಪಲಭಮಾನವದವಭಾಸತೇ ; ದರ್ಶನಶ್ರವಣಮನನವಿಜ್ಞಾನಾದ್ಯುಪಾಧಿಧರ್ಮೈರಾವಿರ್ಭೂತಂ ಸಲ್ಲಕ್ಷ್ಯತೇ ಹೃದಿ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿನಾಮ್ । ಯದೇತದಾವಿರ್ಭೂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಂನಿಹಿತಂ ಸಮ್ಯಕ್ ಸ್ಥಿತಂ ಹೃದಿ, ತತ್ ಗುಹಾಚರಂ ನಾಮ ಗುಹಾಯಾಂ ಚರತೀತಿ ದರ್ಶನಶ್ರವಣಾದಿಪ್ರಕಾರೈರ್ಗುಹಾಚರಮಿತಿ ಪ್ರಖ್ಯಾತಮ್ । ಮಹತ್ ಸರ್ವಮಹತ್ತ್ವಾತ್ , ಪದಂ ಪದ್ಯತೇ ಸರ್ವೇಣೇತಿ, ಸರ್ವಪದಾರ್ಥಾಸ್ಪದತ್ವಾತ್ । ಕಥಂ ತನ್ಮಹತ್ಪದಮಿತಿ, ಉಚ್ಯತೇ ? ಯತಃ ಅತ್ರ ಅಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಏತತ್ಸರ್ವಂ ಸಮರ್ಪಿತಂ ಸಂಪ್ರವೇಶಿತಂ ರಥನಾಭಾವಿವಾರಾಃ — ಏಜತ್ ಚಲತ್ಪಕ್ಷ್ಯಾದಿ, ಪ್ರಾಣತ್ ಪ್ರಾಣಿತೀತಿ ಪ್ರಾಣಾಪಾನಾದಿಮನ್ಮನುಷ್ಯಪಶ್ವಾದಿ, ನಿಮಿಷಚ್ಚ ಯನ್ನಿಮೇಷಾದಿಕ್ರಿಯಾವತ್ , ಯಚ್ಚಾನಿಮಿಷತ್ ; ಚ - ಶಬ್ದಾತ್ ಸಮಸ್ತಮೇತದತ್ರೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮರ್ಪಿತಮ್ । ಏತತ್ ಯದಾಸ್ಪದಂ ಸರ್ವಂ ಜಾನಥ ಹೇ ಶಿಷ್ಯಾಃ, ಅವಗಚ್ಛತ ತದಾತ್ಮಭೂತಂ ಭವತಾಮ್ ; ಸದಸತ್ ಸದಸತ್ಸ್ವರೂಪಂ ಸದಸತೋರ್ಮೂರ್ತಾಮೂರ್ತಯೋಃ ಸ್ಥೂಲಸೂಕ್ಷ್ಮಯೋಃ, ತದ್ವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಭಾವಾತ್ । ವರೇಣ್ಯಂ ವರಣೀಯಮ್ , ತದೇವ ಹಿ ಸರ್ವಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ಪ್ರಾರ್ಥನೀಯಮ್ ; ಪರಂ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಪ್ರಜಾನಾಮಿತಿ ವ್ಯವಹಿತೇನ ಸಂಬಂಧಃ ; ಯಲ್ಲೌಕಿಕವಿಜ್ಞಾನಾಗೋಚರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯತ್ ವರಿಷ್ಠಂ ವರತಮಂ ಸರ್ವಪದಾರ್ಥೇಷು ವರೇಷು ; ತದ್ಧ್ಯೇಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಅತಿಶಯೇನ ವರಂ ಸರ್ವದೋಷರಹಿತತ್ವಾತ್ ॥
ಯದರ್ಚಿಮದ್ಯದಣುಭ್ಯೋಽಣು ಚ ಯಸ್ಮಿಂಲ್ಲೋಕಾ ನಿಹಿತಾ ಲೋಕಿನಶ್ಚ ।
ತದೇತದಕ್ಷರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸ ಪ್ರಾಣಸ್ತದು ವಾಙ್ಮನಃ ।
ತದೇತತ್ಸತ್ಯಂ ತದಮೃತಂ ತದ್ವೇದ್ಧವ್ಯಂ ಸೋಮ್ಯ ವಿದ್ಧಿ ॥ ೨ ॥
ಕಿಂಚ, ಯತ್ ಅರ್ಚಿಮತ್ ದೀಪ್ತಿಮತ್ ; ತದ್ದೀಪ್ತ್ಯಾ ಹ್ಯಾದಿತ್ಯಾದಿ ದೀಪ್ಯತ ಇತಿ ದೀಪ್ತಿಮದ್ಬ್ರಹ್ಮ । ಕಿಂಚ, ಯತ್ ಅಣುಭ್ಯಃ ಶ್ಯಾಮಾಕಾದಿಭ್ಯೋಽಪಿ ಅಣು ಚ ಸೂಕ್ಷ್ಮಮ್ । ಚ - ಶಬ್ದಾತ್ಸ್ಥೂಲೇಭ್ಯೋಽಪ್ಯತಿಶಯೇನ ಸ್ಥೂಲಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಭ್ಯಃ । ಯಸ್ಮಿನ್ ಲೋಕಾಃ ಭೂರಾದಯಃ ನಿಹಿತಾಃ ಸ್ಥಿತಾಃ, ಯೇ ಚ ಲೋಕಿನಃ ಲೋಕನಿವಾಸಿನಃ ಮನುಷ್ಯಾದಯಃ ; ಚೈತನ್ಯಾಶ್ರಯಾ ಹಿ ಸರ್ವೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾಃ ; ತದೇತತ್ ಸರ್ವಾಶ್ರಯಂ ಅಕ್ಷರಮ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಸ ಪ್ರಾಣಃ ತದು ವಾಙ್ಮನಃ ವಾಕ್ಚ ಮನಶ್ಚ ಸರ್ವಾಣಿ ಚ ಕರಣಾನಿ ತದು ಅಂತಶ್ಚೈತನ್ಯಮ್ ; ಚೈತನ್ಯಾಶ್ರಯೋ ಹಿ ಪ್ರಾಣೇಂದ್ರಿಯಾದಿಸರ್ವಸಂಘಾತಃ,
‘ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೧೦) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ । ಯತ್ಪ್ರಾಣಾದೀನಾಮಂತಶ್ಚೈತನ್ಯಮಕ್ಷರಂ ತದೇತತ್ ಸತ್ಯಮ್ ಅವಿತಥಮ್ , ಅತಃ ಅಮೃತಮ್ ಅವಿನಾಶಿ ತತ್ ವೇದ್ಧವ್ಯಂ ಮನಸಾ ತಾಡಯಿತವ್ಯಮ್ । ತಸ್ಮಿನ್ಮನಸಃ ಸಮಾಧಾನಂ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಸ್ಮಾದೇವಂ ಹೇ ಸೋಮ್ಯ, ವಿದ್ಧಿ ಅಕ್ಷರೇ ಚೇತಃ ಸಮಾಧತ್ಸ್ವ ॥
ಧನುರ್ಗೃಹೀತ್ವೌಪನಿಷದಂ ಮಹಾಸ್ತ್ರಂ ಶರಂ ಹ್ಯುಪಾಸಾನಿಶಿತಂ ಸಂದಧೀತ ।
ಆಯಮ್ಯ ತದ್ಭಾವಗತೇನ ಚೇತಸಾ ಲಕ್ಷ್ಯಂ ತದೇವಾಕ್ಷರಂ ಸೋಮ್ಯ ವಿದ್ಧಿ ॥ ೩ ॥
ಕಥಂ ವೇದ್ಧವ್ಯಮಿತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಧನುಃ ಇಷ್ವಾಸನಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಆದಾಯ ಔಪನಿಷದಮ್ ಉಪನಿಷತ್ಸು ಭವಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಮಹಾಸ್ತ್ರಂ ಮಹಚ್ಚ ತದಸ್ತ್ರಂ ಚ ಮಹಾಸ್ತ್ರಂ ಧನುಃ, ತಸ್ಮಿನ್ ಶರಮ್ ; ಕಿಂವಿಶಿಷ್ಟಮಿತ್ಯಾಹ — ಉಪಾಸಾನಿಶಿತಂ ಸಂತತಾಭಿಧ್ಯಾನೇನ ತನೂಕೃತಮ್ , ಸಂಸ್ಕೃತಮಿತ್ಯೇತತ್ ; ಸಂದಧೀತ ಸಂಧಾನಂ ಕುರ್ಯಾತ್ । ಸಂಧಾಯ ಚ ಆಯಮ್ಯ ಆಕೃಷ್ಯ ಸೇಂದ್ರಿಯಮಂತಃಕರಣಂ ಸ್ವವಿಷಯಾದ್ವಿನಿವರ್ತ್ಯ ಲಕ್ಷ್ಯ ಏವಾವರ್ಜಿತಂ ಕೃತ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಹಿ ಹಸ್ತೇನೇವ ಧನುಷ ಆಯಮನಮಿಹ ಸಂಭವತಿ । ತದ್ಭಾವಗತೇನ ತಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಕ್ಷರೇ ಲಕ್ಷ್ಯೇ ಭಾವನಾ ಭಾವಃ ತದ್ಗತೇನ ಚೇತಸಾ, ಲಕ್ಷ್ಯಂ ತದೇವ ಯಥೋಕ್ತಲಕ್ಷಣಮ್ ಅಕ್ಷರಂ ಸೋಮ್ಯ, ವಿದ್ಧಿ ॥
ಪ್ರಣವೋ ಧನುಃ ಶರೋ ಹ್ಯಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮ ತಲ್ಲಕ್ಷ್ಯಮುಚ್ಯತೇ ।
ಅಪ್ರಮತ್ತೇನ ವೇದ್ಧವ್ಯಂ ಶರವತ್ತನ್ಮಯೋ ಭವೇತ್ ॥ ೪ ॥
ಯದುಕ್ತಂ ಧನುರಾದಿ, ತದುಚ್ಯತೇ — ಪ್ರಣವಃ ಓಂಕಾರಃ ಧನುಃ । ಯಥಾ ಇಷ್ವಾಸನಂ ಲಕ್ಷ್ಯೇ ಶರಸ್ಯ ಪ್ರವೇಶಕಾರಣಮ್ , ತಥಾ ಆತ್ಮಶರಸ್ಯಾಕ್ಷರೇ ಲಕ್ಷ್ಯೇ ಪ್ರವೇಶಕಾರಣಮೋಂಕಾರಃ । ಪ್ರಣವೇನ ಹ್ಯಭ್ಯಸ್ಯಮಾನೇನ ಸಂಸ್ಕ್ರಿಯಮಾಣಸ್ತದಾಲಂಬನೋಽಪ್ರತಿಬಂಧೇನಾಕ್ಷರೇಽವತಿಷ್ಠತೇ । ಯಥಾ ಧನುಷಾ ಅಸ್ತ ಇಷುರ್ಲಕ್ಷ್ಯೇ । ಅತಃ ಪ್ರಣವೋ ಧನುರಿವ ಧನುಃ । ಶರೋ ಹ್ಯಾತ್ಮಾ ಉಪಾಧಿಲಕ್ಷಣಃ ಪರ ಏವ ಜಲೇ ಸೂರ್ಯಾದಿವದಿಹ ಪ್ರವಿಷ್ಟೋ ದೇಹೇ ಸರ್ವಬೌದ್ಧಪ್ರತ್ಯಯಸಾಕ್ಷಿತಯಾ ; ಸ ಶರ ಇವ ಸ್ವಾತ್ಮನ್ಯೇವಾರ್ಪಿತೋಽಕ್ಷರೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ; ಅತಃ ಬ್ರಹ್ಮ ತತ್ ಲಕ್ಷ್ಯಮುಚ್ಯತೇ ಲಕ್ಷ್ಯ ಇವ ಮನಃ ಸಮಾಧಿತ್ಸುಭಿರಾತ್ಮಭಾವೇನ ಲಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ । ತತ್ರೈವಂ ಸತಿ ಅಪ್ರಮತ್ತೇನ ಬಾಹ್ಯವಿಷಯೋಪಲಬ್ಧಿತೃಷ್ಣಾಪ್ರಮಾದವರ್ಜಿತೇನ ಸರ್ವತೋ ವಿರಕ್ತೇನ ಜಿತೇಂದ್ರಿಯೇಣೈಕಾಗ್ರಚಿತ್ತೇನ ವೇದ್ಧವ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಲಕ್ಷ್ಯಮ್ । ತತಸ್ತದ್ವೇಧನಾದೂರ್ಧ್ವಂ ಶರವತ್ ತನ್ಮಯಃ ಭವೇತ್ ; ಯಥಾ ಶರಸ್ಯ ಲಕ್ಷ್ಯೈಕಾತ್ಮತ್ವಂ ಫಲಂ ಭವತಿ, ತಥಾ ದೇಹಾದ್ಯಾತ್ಮತಾಪ್ರತ್ಯಯತಿರಸ್ಕರಣೇನಾಕ್ಷರೈಕಾತ್ಮತ್ವಂ ಫಲಮಾಪಾದಯೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಯಸ್ಮಿಂದ್ಯೌಃ ಪೃಥಿವೀ ಚಾಂತರಿಕ್ಷಮೋತಂ ಮನಃ ಸಹ ಪ್ರಾಣೈಶ್ಚ ಸರ್ವೈಃ ।
ತಮೇವೈಕಂ ಜಾನಥ ಆತ್ಮಾನಮನ್ಯಾ ವಾಚೋ ವಿಮುಂಚಥಾಮೃತಸ್ಯೈಷ ಸೇತುಃ ॥ ೫ ॥
ಅಕ್ಷರಸ್ಯೈವ ದುರ್ಲಕ್ಷ್ಯತ್ವಾತ್ಪುನಃ ಪುನರ್ವಚನಂ ಸುಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಮ್ । ಯಸ್ಮಿನ್ ಅಕ್ಷರೇ ಪುರುಷೇ ದ್ಯೌಃ ಪೃಥಿವೀ ಚ ಅಂತರಿಕ್ಷಂ ಚ ಓತಂ ಸಮರ್ಪಿತಂ ಮನಶ್ಚ ಸಹ ಪ್ರಾಣೈಃ ಕರಣೈಃ ಅನ್ಯೈಃ ಸರ್ವೈಃ, ತಮೇವ ಸರ್ವಾಶ್ರಯಮೇಕಮದ್ವಿತೀಯಂ ಜಾನಥ ಜಾನೀತ ಹೇ ಶಿಷ್ಯಾಃ । ಆತ್ಮಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಸ್ವರೂಪಂ ಯುಷ್ಮಾಕಂ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಚ । ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಚ ಅನ್ಯಾಃ ವಾಚಃ ಅಪರವಿದ್ಯಾರೂಪಾಃ ವಿಮುಂಚಥ ವಿಮುಂಚತ ಪರಿತ್ಯಜತ । ತತ್ಪ್ರಕಾಶ್ಯಂ ಚ ಸರ್ವಂ ಕರ್ಮ ಸಸಾಧನಮ್ । ಯತಃ ಅಮೃತಸ್ಯ ಏಷ ಸೇತುಃ, ಏತದಾತ್ಮಜ್ಞಾನಮಮೃತಸ್ಯಾಮೃತತ್ವಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತಯೇ ಸೇತುರಿವ ಸೇತುಃ, ಸಂಸಾರಮಹೋದಧೇರುತ್ತರಣಹೇತುತ್ವಾತ್ ; ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮ್ —
‘ತಮೇವ ವಿದಿತ್ವಾತಿ ಮೃತ್ಯುಮೇತಿ ನಾನ್ಯಃ ಪಂಥಾ ವಿದ್ಯತೇಽಯನಾಯ’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೩ । ೮) ಇತಿ ॥
ಅರಾ ಇವ ರಥನಾಭೌ ಸಂಹತಾ ಯತ್ರ ನಾಡ್ಯಃ ಸ ಏಷೋಽಂತಶ್ಚರತೇ ಬಹುಧಾ ಜಾಯಮಾನಃ ।
ಓಮಿತ್ಯೇವಂ ಧ್ಯಾಯಥ ಆತ್ಮಾನಂ ಸ್ವಸ್ತಿ ವಃ ಪಾರಾಯ ತಮಸಃ ಪರಸ್ತಾತ್ ॥ ೬ ॥
ಕಿಂಚ, ಅರಾ ಇವ ಯಥಾ ರಥನಾಭೌ ಸಮರ್ಪಿತಾ ಅರಾಃ, ಏವಂ ಸಂಹತಾಃ ಸಂಪ್ರವಿಷ್ಟಾಃ ಯತ್ರ ಯಸ್ಮಿನ್ಹೃದಯೇ ಸರ್ವತೋ ದೇಹವ್ಯಾಪಿನ್ಯಃ ನಾಡ್ಯಃ, ತಸ್ಮಿನ್ಹೃದಯೇ ಬುದ್ಧಿಪ್ರತ್ಯಯಸಾಕ್ಷಿಭೂತಃ ಸ ಏಷಃ ಪ್ರಕೃತ ಆತ್ಮಾ ಅಂತಃ ಮಧ್ಯೇ ಚರತೇ ಚರತಿ ವರ್ತತೇ । ಪಶ್ಯನ್ ಶೃಣ್ವನ್ಮನ್ವಾನೋ ವಿಜಾನನ್ ಬಹುಧಾ ಅನೇಕಧಾ ಕ್ರೋಧಹರ್ಷಾದಿಪ್ರತ್ಯಯೈರ್ಜಾಯಮಾನ ಇವ ಜಾಯಮಾನಃ ಅಂತಃಕರಣೋಪಾಧ್ಯನುವಿಧಾಯಿತ್ವಾತ್ ; ವದಂತಿ ಹಿ ಲೌಕಿಕಾ ಹೃಷ್ಟೋ ಜಾತಃ ಕ್ರುದ್ಧೋ ಜಾತ ಇತಿ । ತಮಾತ್ಮಾನಮ್ ಓಮಿತ್ಯೇವಮ್ ಓಂಕಾರಾಲಂಬನಾಃ ಸಂತಃ ಯಥೋಕ್ತಕಲ್ಪನಯಾ ಧ್ಯಾಯಥ ಚಿಂತಯತ । ಉಕ್ತಂ ಚ ವಕ್ತವ್ಯಂ ಶಿಷ್ಯೇಭ್ಯ ಆಚಾರ್ಯೇಣ ಜಾನತಾ । ಶಿಷ್ಯಾಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾವಿವಿದಿಷುತ್ವಾನ್ನಿವೃತ್ತಕರ್ಮಾಣೋ ಮೋಕ್ಷಪಥೇ ಪ್ರವೃತ್ತಾಃ । ತೇಷಾಂ ನಿರ್ವಿಘ್ನತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಮಾಶಾಸ್ತ್ಯಾಚಾರ್ಯಃ — ಸ್ವಸ್ತಿ ನಿರ್ವಿಘ್ನಮಸ್ತು ವಃ ಯುಷ್ಮಾಕಂ ಪಾರಾಯ ಪರಕೂಲಾಯ ; ಕಸ್ಯ ? ಅವಿದ್ಯಾತಮಸಃ ಪರಸ್ತಾತ್ ; ಅವಿದ್ಯಾರಹಿತಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಗಮನಾಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಯಃ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸರ್ವವಿದ್ಯಸ್ಯೈಷ ಮಹಿಮಾ ಭುವಿ ।
ದಿವ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಪುರೇ ಹ್ಯೇಷ ವ್ಯೋಮನ್ಯಾತ್ಮಾ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಃ ॥ ೭ ॥
ಯೋಽಸೌ ತಮಸಃ ಪರಸ್ತಾತ್ಸಂಸಾರಮಹೋದಧಿಂ ತೀರ್ತ್ವಾ ಗಂತವ್ಯಃ ಪರವಿದ್ಯಾವಿಷಯಃ, ಸ ಕಸ್ಮಿನ್ವರ್ತತ ಇತ್ಯಾಹ — ಯಃ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸರ್ವವಿತ್ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ । ತಂ ಪುನರ್ವಿಶಿನಷ್ಟಿ — ಯಸ್ಯೈಷ ಪ್ರಸಿದ್ಧೋ ಮಹಿಮಾ ವಿಭೂತಿಃ । ಕೋಽಸೌ ಮಹಿಮಾ ? ಯಸ್ಯೇಮೇ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯೌ ಶಾಸನೇ ವಿಧೃತೇ ತಿಷ್ಠತಃ ; ಸೂರ್ಯಾಚಂದ್ರಮಸೌ ಯಸ್ಯ ಶಾಸನೇಽಲಾತಚಕ್ರವದಜಸ್ರಂ ಭ್ರಮತಃ ; ಯಸ್ಯ ಶಾಸನೇ ಸರಿತಃ ಸಾಗರಾಶ್ಚ ಸ್ವಗೋಚರಂ ನಾತಿಕ್ರಾಮಂತಿ ; ತಥಾ ಸ್ಥಾವರಂ ಜಂಗಮಂ ಚ ಯಸ್ಯ ಶಾಸನೇ ನಿಯತಮ್ ; ತಥಾ ಋತವೋಽಯನೇ ಅಬ್ದಾಶ್ಚ ಯಸ್ಯ ಶಾಸನಂ ನಾತಿಕ್ರಾಮಂತಿ ; ತಥಾ ಕರ್ತಾರಃ ಕರ್ಮಾಣಿ ಫಲಂ ಚ ಯಚ್ಛಾಸನಾತ್ಸ್ವಂ ಸ್ವಂ ಕಾಲಂ ನಾತಿವರ್ತಂತೇ, ಸ ಏಷ ಮಹಿಮಾ ; ಭುವಿ ಲೋಕೇ ಯಸ್ಯ ಸ ಏಷ ಸರ್ವಜ್ಞ ಏವಂಮಹಿಮಾ ದೇವಃ । ದಿವ್ಯೇ ದ್ಯೋತನವತಿ ಸರ್ವಬೌದ್ಧಪ್ರತ್ಯಯಕೃತದ್ಯೋತನೇ ಬ್ರಹ್ಮಪುರೇ । ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಹ್ಯತ್ರ ಚೈತನ್ಯಸ್ವರೂಪೇಣ ನಿತ್ಯಾಭಿವ್ಯಕ್ತತ್ವಾತ್ ; ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪುರಂ ಹೃದಯಪುಂಡರೀಕಂ ತಸ್ಮಿನ್ಯದ್ವ್ಯೋಮ, ತಸ್ಮಿನ್ವ್ಯೋಮನಿ ಆಕಾಶೇ ಹೃತ್ಪುಂಡರೀಕಮಧ್ಯಸ್ಥೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ ಇವೋಪಲಭ್ಯತೇ ; ನ ಹ್ಯಾಕಾಶವತ್ಸರ್ವಗತಸ್ಯ ಗತಿರಾಗತಿಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ವಾನ್ಯಥಾ ಸಂಭವತಿ ॥
ಮನೋಮಯಃ ಪ್ರಾಣಶರೀರನೇತಾ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತೋಽನ್ನೇ ಹೃದಯಂ ಸಂನಿಧಾಯ ।
ತದ್ವಿಜ್ಞಾನೇನ ಪರಿಪಶ್ಯಂತಿ ಧೀರಾ ಆನಂದರೂಪಮಮೃತಂ ಯದ್ವಿಭಾತಿ ॥ ೮ ॥
ಸ ಹ್ಯಾತ್ಮಾ ತತ್ರಸ್ಥೋ ಮನೋವೃತ್ತಿಭಿರೇವ ವಿಭಾವ್ಯತ ಇತಿ ಮನೋಮಯಃ, ಮನಉಪಾಧಿತ್ವಾತ್ । ಪ್ರಾಣಶರೀರನೇತಾ ಪ್ರಾಣಶ್ಚ ತಚ್ಛರೀರಂ ಚ ತತ್ಪ್ರಾಣಶರೀರಂ ತಸ್ಯಾಯಂ ನೇತಾ । ಅಸ್ಮಾತ್ಸ್ಥೂಲಾಚ್ಛರೀರಾಚ್ಛರೀರಾಂತರಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಃ ಅವಸ್ಥಿತಃ ಅನ್ನೇ ಭುಜ್ಯಮಾನಾನ್ನವಿಪರಿಣಾಮೇ ಪ್ರತಿದಿನಮುಪಚೀಯಮಾನೇ ಅಪಚೀಯಮಾನೇ ಚ ಪಿಂಡರೂಪೇಽನ್ನೇ ಹೃದಯಂ ಬುದ್ಧಿಂ ಪುಂಡರೀಕಚ್ಛಿದ್ರೇ ಸಂನಿಧಾಯ ಸಮವಸ್ಥಾಪ್ಯ ; ಹೃದಯಾವಸ್ಥಾನಮೇವ ಹ್ಯಾತ್ಮನಃ ಸ್ಥಿತಿಃ, ನ ಹ್ಯಾತ್ಮನಃ ಸ್ಥಿತಿರನ್ನೇ ; ತತ್ ಆತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ವಿಜ್ಞಾನೇನ ವಿಶಿಷ್ಟೇನ ಶಾಸ್ತ್ರಾಚಾರ್ಯೋಪದೇಶಜನಿತೇನ ಜ್ಞಾನೇನ ಶಮದಮಧ್ಯಾನಸರ್ವತ್ಯಾಗವೈರಾಗ್ಯೋದ್ಭೂತೇನ ಪರಿಪಶ್ಯಂತಿ ಸರ್ವತಃ ಪೂರ್ಣಂ ಪಶ್ಯಂತಿ ಉಪಲಭಂತೇ ಧೀರಾಃ ವಿವೇಕಿನಃ । ಆನಂದರೂಪಂ ಸರ್ವಾನರ್ಥದುಃಖಾಯಾಸಪ್ರಹೀಣಂ ಸುಖರೂಪಮ್ ಅಮೃತಂ ಯದ್ವಿಭಾತಿ ವಿಶೇಷೇಣ ಸ್ವಾತ್ಮನ್ಯೇವ ಭಾತಿ ಸರ್ವದಾ ॥
+ಭಿದ್ಯತೇ+ಹೃದಯಗ್ರಂಥಿಃ
ಭಿದ್ಯತೇ ಹೃದಯಗ್ರಂಥಿಶ್ಛಿದ್ಯಂತೇ ಸರ್ವಸಂಶಯಾಃ ।
ಕ್ಷೀಯಂತೇ ಚಾಸ್ಯ ಕರ್ಮಾಣಿ ತಸ್ಮಿಂದೃಷ್ಟೇ ಪರಾವರೇ ॥ ೯ ॥
ಅಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಫಲಮಿದಮಭಿಧೀಯತೇ — ಹೃದಯಗ್ರಂಥಿಃ ಅವಿದ್ಯಾವಾಸನಾಮಯೋ ಬುದ್ಧ್ಯಾಶ್ರಯಃ ಕಾಮಃ,
‘ಕಾಮಾ ಯೇಽಸ್ಯ ಹೃದಿ ಶ್ರಿತಾಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೭),
(ಕಾ. ಉ. ೨ । ೩ । ೧೪) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ । ಹೃದಯಾಶ್ರಯೋಽಸೌ, ನಾತ್ಮಾಶ್ರಯಃ । ಭಿದ್ಯತೇ ಭೇದಂ ವಿನಾಶಮುಪಯಾತಿ । ಛಿದ್ಯಂತೇ ಸರ್ವೇ ಜ್ಞೇಯವಿಷಯಾಃ ಸಂಶಯಾಃ ಲೌಕಿಕಾನಾಮ್ ಆ ಮರಣಾತ್ ಗಂಗಾಸ್ರೋತೋವತ್ಪ್ರವೃತ್ತಾ ವಿಚ್ಛೇದಮಾಯಾಂತಿ । ಅಸ್ಯ ವಿಚ್ಛಿನ್ನಸಂಶಯಸ್ಯ ನಿವೃತ್ತಾವಿದ್ಯಸ್ಯ ಯಾನಿ ವಿಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತೇಃ ಪ್ರಾಕ್ಕೃತಾನಿ ಜನ್ಮಾಂತರೇ ಚಾಪ್ರವೃತ್ತಫಲಾನಿ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿಸಹಭಾವೀನಿ ಚ ಕ್ಷೀಯಂತೇ ಕರ್ಮಾಣಿ, ನ ತ್ವೇತಜ್ಜನ್ಮಾರಂಭಕಾಣಿ, ಪ್ರವೃತ್ತಫಲತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಿನ್ ಸರ್ವಜ್ಞೇಽಸಂಸಾರಿಣಿ ಪರಾವರೇ ಪರಂ ಚ ಕಾರಣಾತ್ಮನಾ ಅವರಂ ಚ ಕಾರ್ಯಾತ್ಮನಾ ತಸ್ಮಿನ್ಪರಾವರೇ ಸಾಕ್ಷಾದಹಮಸ್ಮೀತಿ ದೃಷ್ಟೇ, ಸಂಸಾರಕಾರಣೋಚ್ಛೇದಾನ್ಮುಚ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಹಿರಣ್ಮಯೇ ಪರೇ ಕೋಶೇ ವಿರಜಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನಿಷ್ಕಲಮ್ ।
ತಚ್ಛುಭ್ರಂ ಜ್ಯೋತಿಷಾಂ ಜ್ಯೋತಿಸ್ತದ್ಯದಾತ್ಮವಿದೋ ವಿದುಃ ॥ ೧೦ ॥
ಉಕ್ತಸ್ಯೈವಾರ್ಥಸ್ಯ ಸಂಕ್ಷೇಪಾಭಿಧಾಯಕಾ ಉತ್ತರೇ ಮಂತ್ರಾಸ್ತ್ರಯೋಽಪಿ — ಹಿರಣ್ಮಯೇ ಜ್ಯೋತಿರ್ಮಯೇ ಬುದ್ಧಿವಿಜ್ಞಾನಪ್ರಕಾಶೇ ಪರೇ ಕೋಶೇ ಕೋಶ ಇವಾಸೇಃ । ಆತ್ಮಸ್ವರೂಪೋಪಲಬ್ಧಿಸ್ಥಾನತ್ವಾತ್ಪರಂ ತತ್ಸರ್ವಾಭ್ಯಂತರತ್ವಾತ್ , ತಸ್ಮಿನ್ ವಿರಜಮ್ ಅವಿದ್ಯಾದ್ಯಶೇಷದೋಷರಜೋಮಲವರ್ಜಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸರ್ವಮಹತ್ತ್ವಾತ್ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಾಚ್ಚ ನಿಷ್ಕಲಂ ನಿರ್ಗತಾಃ ಕಲಾ ಯಸ್ಮಾತ್ತನ್ನಿಷ್ಕಲಂ ನಿರವಯವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಸ್ಮಾದ್ವಿರಜಂ ನಿಷ್ಕಲಂ ಚ ಅತಃ ತಚ್ಛುಭ್ರಂ ಶುದ್ಧಂ ಜ್ಯೋತಿಷಾಂ ಸರ್ವಪ್ರಕಾಶಾತ್ಮನಾಮಗ್ನ್ಯಾದೀನಾಮಪಿ ತಜ್ಜ್ಯೋತಿಃ ಅವಭಾಸಕಮ್ । ಅಗ್ನ್ಯಾದೀನಾಮಪಿ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್ವಮಂತರ್ಗತಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಚೈತನ್ಯಜ್ಯೋತಿರ್ನಿಮಿತ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತದ್ಧಿ ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿರ್ಯದನ್ಯಾನವಭಾಸ್ಯಮಾತ್ಮಜ್ಯೋತಿಃ, ತತ್ ಯತ್ ಆತ್ಮವಿದಃ ಆತ್ಮಾನಂ ಸ್ವಂ ಶಬ್ದಾದಿವಿಷಯಬುದ್ಧಿಪ್ರತ್ಯಯಸಾಕ್ಷಿಣಂ ಯೇ ವಿವೇಕಿನೋ ವಿದುಃ ವಿಜಾನಂತಿ, ತೇ ಆತ್ಮವಿದಃ ತದ್ವಿದುಃ, ಆತ್ಮಪ್ರತ್ಯಯಾನುಸಾರಿಣಃ । ಯಸ್ಮಾತ್ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿಸ್ತಸ್ಮಾತ್ತ ಏವ ತದ್ವಿದುಃ, ನೇತರೇ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯಾನುಸಾರಿಣಃ ॥
ನ ತತ್ರ ಸೂರ್ಯೋ ಭಾತಿ ನ ಚಂದ್ರತಾರಕಂ ನೇಮಾ ವಿದ್ಯುತೋ ಭಾಂತಿ ಕುತೋಽಯಮಗ್ನಿಃ ।
ತಮೇವ ಭಾಂತಮನುಭಾತಿ ಸರ್ವಂ ತಸ್ಯ ಭಾಸಾ ಸರ್ವಮಿದಂ ವಿಭಾತಿ ॥ ೧೧ ॥
ಕಥಂ ತತ್ ‘ಜ್ಯೋತಿಷಾಂ ಜ್ಯೋತಿಃ’ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ನ ತತ್ರ ತಸ್ಮಿನ್ಸ್ವಾತ್ಮಭೂತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸರ್ವಾವಭಾಸಕೋಽಪಿ ಸೂರ್ಯೋ ಭಾತಿ, ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ನ ಪ್ರಕಾಶಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ ಹಿ ತಸ್ಯೈವ ಭಾಸಾ ಸರ್ವಮನ್ಯದನಾತ್ಮಜಾತಂ ಪ್ರಕಾಶಯತಿ ; ನ ತು ತಸ್ಯ ಸ್ವತಃ ಪ್ರಕಾಶನಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್ । ತಥಾ ನ ಚಂದ್ರತಾರಕಮ್ , ನ ಇಮಾಃ ವಿದ್ಯುತಃ ಭಾಂತಿ, ಕುತೋಽಯಮಗ್ನಿಃ ಅಸ್ಮದ್ಗೋಚರಃ । ಕಿಂ ಬಹುನಾ । ಯದಿದಂ ಜಗದ್ಭಾತಿ, ತತ್ತಮೇವ ಪರಮೇಶ್ವರಂ ಸ್ವತೋ ಭಾರೂಪತ್ವಾತ್ ಭಾಂತಂ ದೀಪ್ಯಮಾನಮ್ ಅನುಭಾತಿ ಅನುದೀಪ್ಯತೇ । ಯಥಾ ಜಲಮುಲ್ಮುಕಾದಿ ವಾ ಅಗ್ನಿಸಂಯೋಗಾದಗ್ನಿಂ ದಹಂತಮನುದಹತಿ, ನ ಸ್ವತಃ ; ತದ್ವತ್ತಸ್ಯೈವ ಭಾಸಾ ದೀಪ್ತ್ಯಾ ಸರ್ವಮಿದಂ ಸೂರ್ಯಾದಿ ಜಗದ್ವಿಭಾತಿ । ಯತ ಏವಂ ತದೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಭಾತಿ ಚ ವಿಭಾತಿ ಚ ಕಾರ್ಯಗತೇನ ವಿವಿಧೇನ ಭಾಸಾ ; ಅತಸ್ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಭಾರೂಪತ್ವಂ ಸ್ವತೋಽವಗಮ್ಯತೇ । ನ ಹಿ ಸ್ವತೋಽವಿದ್ಯಮಾನಂ ಭಾಸನಮನ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ತುಂ ಶಕ್ನೋತಿ । ಘಟಾದೀನಾಮನ್ಯಾವಭಾಸಕತ್ವಾದರ್ಶನಾತ್ ಭಾರೂಪಾಣಾಂ ಚಾದಿತ್ಯಾದೀನಾಂ ತದ್ದರ್ಶನಾತ್ ॥
ಬ್ರಹ್ಮೈವೇದಮಮೃತಂ ಪುರಸ್ತಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಪಶ್ಚಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ ದಕ್ಷಿಣತಶ್ಚೋತ್ತರೇಣ ।
ಅಧಶ್ಚೋರ್ಧ್ವಂ ಚ ಪ್ರಸೃತಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವೇದಂ ವಿಶ್ವಮಿದಂ ವರಿಷ್ಠಮ್ ॥ ೧೨ ॥
ಯತ್ತಜ್ಜ್ಯೋತಿಷಾಂ ಜ್ಯೋತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮ, ತದೇವ ಸತ್ಯಮ್ ; ಸರ್ವಂ ತದ್ವಿಕಾರಃ ವಾಚಾರಂಭಣಂ ವಿಕಾರೋ ನಾಮಧೇಯಮಾತ್ರಮನೃತಮಿತರದಿತ್ಯೇತಮರ್ಥಂ ವಿಸ್ತರೇಣ ಹೇತುತಃ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಂ ನಿಗಮನಸ್ಥಾನೀಯೇನ ಮಂತ್ರೇಣ ಪುನರುಪಸಂಹರತಿ — ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಉಕ್ತಲಕ್ಷಣಮ್ , ಇದಂ ಯತ್ ಪುರಸ್ತಾತ್ ಅಗ್ರೇಽಬ್ರಹ್ಮೇವಾವಿದ್ಯಾದೃಷ್ಟೀನಾಂ ಪ್ರತ್ಯವಭಾಸಮಾನಂ ತಥಾ ಪಶ್ಚಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ ತಥಾ ದಕ್ಷಿಣತಶ್ಚ ತಥಾ ಉತ್ತರೇಣ ತಥೈವಾಧಸ್ತಾತ್ ಊರ್ಧ್ವಂ ಚ ಸರ್ವತೋಽನ್ಯದಿವ ಕಾರ್ಯಾಕಾರೇಣ ಪ್ರಸೃತಂ ಪ್ರಗತಂ ನಾಮರೂಪವದವಭಾಸಮಾನಮ್ । ಕಿಂ ಬಹುನಾ, ಬ್ರಹ್ಮೈವೇದಂ ವಿಶ್ವಂ ಸಮಸ್ತಮಿದಂ ಜಗತ್ ವರಿಷ್ಠಂ ವರತಮಮ್ । ಅಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸರ್ವೋಽವಿದ್ಯಾಮಾತ್ರೋ ರಜ್ಜ್ವಾಮಿವ ಸರ್ಪಪ್ರತ್ಯಯಃ । ಬ್ರಹ್ಮೈವೈಕಂ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯಮಿತಿ ವೇದಾನುಶಾಸನಮ್ ॥
ಇತಿ ಶ್ರೀಮತ್ಪರಮಹಂಸಪರಿವ್ರಾಜಕಾಚಾರ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರೀಗೋವಿಂದಭಗವತ್ಪೂಜ್ಯಪಾದಶಿಷ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರೀಮಚ್ಛಂಕರಭಗವತಃ ಕೃತೌ ಮುಂಡಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯೇ ದ್ವಿತೀಯಂ ಮುಂಡಕಂ ಸಮಾಪ್ತಮ್ ॥