श्रीमच्छङ्करभगवत्पूज्यपादविरचितम्

मुण्डकोपनिषद्भाष्यम्

करतलकलिताद्वयात्मतत्त्वं क्षपितदुरन्तचिरन्तनप्रमोहम् ।
उपचितमुदितोदितैर्गुणौघैः उपनिषदामयमुज्जहार भाष्यम् ॥

ಪ್ರಥಮಂ ಮುಂಡಕಮ್

ಪ್ರಥಮಃ ಖಂಡಃ

‘ಬ್ರಹ್ಮಾ ದೇವಾನಾಮ್’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಥರ್ವಣೋಪನಿಷತ್ । ಅಸ್ಯಾಶ್ಚ ವಿದ್ಯಾಸಂಪ್ರದಾಯಕರ್ತೃಪಾರಂಪರ್ಯಲಕ್ಷಣಂ ಸಂಬಂಧಮಾದಾವೇವಾಹ ಸ್ವಯಮೇವ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಮ್ — ಏವಂ ಹಿ ಮಹದ್ಭಿಃ ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥಸಾಧನತ್ವೇನ ಗುರುಣಾಯಾಸೇನ ಲಬ್ಧಾ ವಿದ್ಯೇತಿ । ಶ್ರೋತೃಬುದ್ಧಿಪ್ರರೋಚನಾಯ ವಿದ್ಯಾಂ ಮಹೀಕರೋತಿ, ಸ್ತುತ್ಯಾ ಪ್ರರೋಚಿತಾಯಾಂ ಹಿ ವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಸಾದರಾಃ ಪ್ರವರ್ತೇರನ್ನಿತಿ । ಪ್ರಯೋಜನೇನ ತು ವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಸಾಧ್ಯಸಾಧನಲಕ್ಷಣಂ ಸಂಬಂಧಮುತ್ತರತ್ರ ವಕ್ಷ್ಯತಿ ‘ಭಿದ್ಯತೇ ಹೃದಯಗ್ರಂಥಿಃ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೨ । ೯) ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ಅತ್ರ ಚಾಪರಶಬ್ದವಾಚ್ಯಾಯಾ ಋಗ್ವೇದಾದಿಲಕ್ಷಣಾಯಾ ವಿಧಿಪ್ರತಿಷೇಧಮಾತ್ರಪರಾಯಾ ವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಸಂಸಾರಕಾರಣಾವಿದ್ಯಾದಿದೋಷನಿವರ್ತಕತ್ವಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ಸ್ವಯಮೇವೋಕ್ತ್ವಾ ಪರಾಪರೇತಿ ವಿದ್ಯಾಭೇದಕರಣಪೂರ್ವಕಮ್ ‘ಅವಿದ್ಯಾಯಾಮಂತರೇ ವರ್ತಮಾನಾಃ’ (ಮು. ಉ. ೧ । ೨ । ೮) ಇತ್ಯಾದಿನಾ, ತಥಾ ಪರಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಧನಂ ಸರ್ವಸಾಧನಸಾಧ್ಯವಿಷಯವೈರಾಗ್ಯಪೂರ್ವಕಂ ಗುರುಪ್ರಸಾದಲಭ್ಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಮಾಹ ‘ಪರೀಕ್ಷ್ಯ ಲೋಕಾನ್’ (ಮು. ಉ. ೧ । ೨ । ೧೨) ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ಪ್ರಯೋಜನಂ ಚಾಸಕೃದ್ಬ್ರವೀತಿ ‘ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವತಿ’ (ಮು. ಉ. ೩ । ೨ । ೯) ಇತಿ ‘ಪರಾಮೃತಾಃ ಪರಿಮುಚ್ಯಂತಿ ಸರ್ವೇ’ (ಮು. ಉ. ೩ । ೨ । ೬) ಇತಿ ಚ । ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರೇ ಯದ್ಯಪಿ ಸರ್ವಾಶ್ರಮಿಣಾಮಧಿಕಾರಃ, ತಥಾಪಿ ಸಂನ್ಯಾಸನಿಷ್ಠೈವ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನಂ ನ ಕರ್ಮಸಹಿತೇತಿ ‘ಭೈಕ್ಷಚರ್ಯಾಂ ಚರಂತಃ’ (ಮು. ಉ. ೧ । ೨ । ೧೧) ‘ಸಂನ್ಯಾಸಯೋಗಾತ್’ (ಮು. ಉ. ೩ । ೨ । ೬) ಇತಿ ಚ ಬ್ರುವಂದರ್ಶಯತಿ । ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮವಿರೋಧಾಚ್ಚ । ನ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕತ್ವದರ್ಶನೇನ ಸಹ ಕರ್ಮ ಸ್ವಪ್ನೇಽಪಿ ಸಂಪಾದಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ ; ವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಕಾಲವಿಶೇಷಾಭಾವಾದನಿಯತನಿಮಿತ್ತತ್ವಾಚ್ಚ ಕಾಲಸಂಕೋಚಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಯತ್ತು ಗೃಹಸ್ಥೇಷು ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಸಂಪ್ರದಾಯಕರ್ತೃತ್ವಾದಿ ಲಿಂಗಂ ನ ತತ್ಸ್ಥಿತಂ ನ್ಯಾಯಂ ಬಾಧಿತುಮುತ್ಸಹತೇ ; ನ ಹಿ ವಿಧಿಶತೇನಾಪಿ ತಮಃಪ್ರಕಾಶಯೋರೇಕತ್ರ ಸದ್ಭಾವಃ ಶಕ್ಯತೇ ಕರ್ತುಮ್ , ಕಿಮುತ ಲಿಂಗೈಃ ಕೇವಲೈರಿತಿ । ಏವಮುಕ್ತಸಂಬಂಧಪ್ರಯೋಜನಾಯಾ ಉಪನಿಷದೋಽಲ್ಪಗ್ರಂಥಂ ವಿವರಣಮಾರಭ್ಯತೇ । ಯ ಇಮಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಮುಪಯಂತ್ಯಾತ್ಮಭಾವೇನ ಶ್ರದ್ಧಾಭಕ್ತಿಪುರಃಸರಾಃ ಸಂತಃ, ತೇಷಾಂ ಗರ್ಭಜನ್ಮಜರಾರೋಗಾದ್ಯನರ್ಥಪೂಗಂ ನಿಶಾತಯತಿ ಪರಂ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮ ಗಮಯತ್ಯವಿದ್ಯಾದಿಸಂಸಾರಕಾರಣಂ ವಾ ಅತ್ಯಂತಮವಸಾದಯತಿ ವಿನಾಶಯತೀತ್ಯುಪನಿಷತ್ ; ಉಪನಿಪೂರ್ವಸ್ಯ ಸದೇರೇವಮರ್ಥಸ್ಮರಣಾತ್ ॥

ಬ್ರಹ್ಮಾ ದೇವಾನಾಂ ಪ್ರಥಮಃ ಸಂಬಭೂವ ವಿಶ್ವಸ್ಯ ಕರ್ತಾ ಭುವನಸ್ಯ ಗೋಪ್ತಾ ।
ಸ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಂ ಸರ್ವವಿದ್ಯಾಪ್ರತಿಷ್ಠಾಮಥರ್ವಾಯ ಜ್ಯೇಷ್ಠಪುತ್ರಾಯ ಪ್ರಾಹ ॥ ೧ ॥

ಬ್ರಹ್ಮ ಪರಿಬೃಢೋ ಮಹಾನ್ ಧರ್ಮಜ್ಞಾನವೈರಾಗ್ಯೈಶ್ವರ್ಯೈಃ ಸರ್ವಾನನ್ಯಾನತಿಶೇತ ಇತಿ ; ದೇವಾನಾಂ ದ್ಯೋತನವತಾಮಿಂದ್ರಾದೀನಾಂ ಪ್ರಥಮಃ ಗುಣೈಃ ಪ್ರಧಾನಃ ಸನ್ , ಪ್ರಥಮಃ ಅಗ್ರೇ ವಾ ಸಂಬಭೂವ ಅಭಿವ್ಯಕ್ತಃ ಸಮ್ಯಕ್ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣೇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ನ ತಥಾ ಯಥಾ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮವಶಾತ್ಸಂಸಾರಿಣೋಽನ್ಯೇ ಜಾಯಂತೇ, ‘ಯೋಽಸಾವತೀಂದ್ರಿಯೋಽಗ್ರಾಹ್ಯಃ’ (ಮನು. ೧ । ೭) ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತೇಃ । ವಿಶ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ಜಗತಃ ಕರ್ತಾ ಉತ್ಪಾದಯಿತಾ, ಭುವನಸ್ಯ ಉತ್ಪನ್ನಸ್ಯ ಗೋಪ್ತಾ ಪಾಲಯಿತೇತಿ ವಿಶೇಷಣಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿದ್ಯಾಸ್ತುತಯೇ । ಸಃ ಏವಂ ಪ್ರಖ್ಯಾತಮಹತ್ತ್ವೋ ಬ್ರಹ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ವಿದ್ಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಮ್ , ‘ಯೇನಾಕ್ಷರಂ ಪುರುಷಂ ವೇದ ಸತ್ಯಮ್’ (ಮು. ಉ. ೧ । ೨ । ೧೩) ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಾತ್ । ಪರಮಾತ್ಮವಿಷಯಾ ಹಿ ಸಾ । ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ವಾಗ್ರಜೇನೋಕ್ತೇತಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾ । ತಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಮ್ , ಸರ್ವವಿದ್ಯಾಪ್ರತಿಷ್ಠಾಂ ಸರ್ವವಿದ್ಯಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿಹೇತುತ್ವಾತ್ಸರ್ವವಿದ್ಯಾಶ್ರಯಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ; ಸರ್ವವಿದ್ಯಾವೇದ್ಯಂ ವಾ ವಸ್ತ್ವನಯೈವ ಜ್ಞಾಯತ ಇತಿ, ‘ಯೇನಾಶ್ರುತಂ ಶ್ರುತಂ ಭವತಿ ಅಮತಂ ಮತಮವಿಜ್ಞಾತಂ ವಿಜ್ಞಾತಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧ । ೩) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಸರ್ವವಿದ್ಯಾಪ್ರತಿಷ್ಠಾಮಿತಿ ಚ ಸ್ತೌತಿ ವಿದ್ಯಾಮ್ । ಅಥರ್ವಾಯ ಜ್ಯೇಷ್ಠಪುತ್ರಾಯ ಜ್ಯೇಷ್ಠಶ್ಚಾಸೌ ಪುತ್ರಶ್ಚ, ಅನೇಕೇಷು ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸೃಷ್ಟಿಪ್ರಕಾರೇಷ್ವನ್ಯತಮಸ್ಯ ಸೃಷ್ಟಿಪ್ರಕಾರಸ್ಯ ಪ್ರಮುಖೇ ಪೂರ್ವಮ್ ಅಥರ್ವಾ ಸೃಷ್ಟ ಇತಿ ಜ್ಯೇಷ್ಠಃ ; ತಸ್ಮೈ ಜ್ಯೇಷ್ಠಪುತ್ರಾಯ ಪ್ರಾಹ ಪ್ರೋಕ್ತವಾನ್ ॥

ಅಥರ್ವಣೇ ಯಾಂ ಪ್ರವದೇತ ಬ್ರಹ್ಮಾಥರ್ವಾ ತಾಂ ಪುರೋವಾಚಾಂಗಿರೇ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಮ್ ।
ಸ ಭಾರದ್ವಾಜಾಯ ಸತ್ಯವಹಾಯ ಪ್ರಾಹ ಭಾರದ್ವಾಜೋಽಂಗಿರಸೇ ಪರಾವರಾಮ್ ॥ ೨ ॥

ಯಾಮ್ ಏತಾಮ್ ಅಥರ್ವಣೇ ಪ್ರವದೇತ ಪ್ರಾವದದ್ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಾ, ತಾಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಾಪ್ತಾಮ್ ಅಥರ್ವಾಂ ಪುರಾ ಪೂರ್ವಮ್ ; ಉವಾಚ ಉಕ್ತವಾನ್ ಅಂಗಿರೇ ಅಂಗೀರ್ನಾಮ್ನೇ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಮ್ । ಸ ಚಾಂಗೀಃ ಭಾರದ್ವಜಾಯ ಭರದ್ವಾಜಗೋತ್ರಾಯ ಸತ್ಯವಹಾಯ ಸತ್ಯವಹನಾಮ್ನೇ ಪ್ರಾಹ ಪ್ರೋಕ್ತವಾನ್ । ಭಾರದ್ವಾಜಃ ಅಂಗಿರಸೇ ಸ್ವಶಿಷ್ಯಾಯ ಪುತ್ರಾಯ ವಾ ಪರಾವರಾಂ ಪರಸ್ಮಾತ್ಪರಸ್ಮಾದವರೇಣಾವರೇಣ ಪ್ರಾಪ್ತೇತಿ ಪರಾವರಾ ಪರಾವರಸರ್ವವಿದ್ಯಾವಿಷಯವ್ಯಾಪ್ತೇರ್ವಾ, ತಾಂ ಪರಾವರಾಮಂಗಿರಸೇ ಪ್ರಾಹೇತ್ಯನುಷಂಗಃ ॥

ಶೌನಕೋ ಹ ವೈ ಮಹಾಶಾಲೋಽಂಗಿರಸಂ ವಿಧಿವದುಪಸನ್ನಃ ಪಪ್ರಚ್ಛ ಕಸ್ಮಿನ್ನು ಭಗವೋ ವಿಜ್ಞಾತೇ ಸರ್ವಮಿದಂ ವಿಜ್ಞಾತಂ ಭವತೀತಿ ॥ ೩ ॥

ಶೌನಕಃ ಶುನಕಸ್ಯಾಪತ್ಯಂ ಮಹಾಶಾಲಃ ಮಹಾಗೃಹಸ್ಥಃ ಅಂಗಿರಸಂ ಭಾರದ್ವಾಜಶಿಷ್ಯಮಾಚಾರ್ಯಂ ವಿಧಿವತ್ ಯಥಾಶಾಸ್ತ್ರಮಿತ್ಯೇತತ್ ; ಉಪಸನ್ನಃ ಉಪಗತಃ ಸನ್ ಪಪ್ರಚ್ಛ ಪೃಷ್ಟವಾನ್ । ಶೌನಕಾಂಗಿರಸೋಃ ಸಂಬಂಧಾದರ್ವಾಗ್ವಿಧಿವದ್ವಿಶೇಷಣಾಭಾವಾದುಪಸದನವಿಧೇಃ ಪೂರ್ವೇಷಾಮನಿಯಮ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ಮರ್ಯಾದಾಕರಣಾರ್ಥಂ ವಿಶೇಷಣಮ್ । ಮಧ್ಯದೀಪಿಕಾನ್ಯಾಯಾರ್ಥಂ ವಾ ವಿಶೇಷಣಮ್ , ಅಸ್ಮದಾದಿಷ್ವಪ್ಯುಪಸದನವಿಧೇರಿಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ಕಿಮಿತ್ಯಾಹ — ಕಸ್ಮಿನ್ನು ಭಗವೋ ವಿಜ್ಞಾತೇ, ನು ಇತಿ ವಿತರ್ಕೇ, ಭಗವಃ ಹೇ ಭಗವನ್ , ಸರ್ವಂ ಯದಿದಂ ವಿಜ್ಞೇಯಂ ವಿಜ್ಞಾತಂ ವಿಶೇಷೇಣ ಜ್ಞಾತಮವಗತಂ ಭವತೀತಿ ‘ಏಕಸ್ಮಿನ್ವಿಜ್ಞಾತೇ ಸರ್ವವಿದ್ಭವತಿ’ ಇತಿ ಶಿಷ್ಟಪ್ರವಾದಂ ಶ್ರುತವಾಞ್ಶೌನಕಃ ತದ್ವಿಶೇಷಂ ವಿಜ್ಞಾತುಕಾಮಃ ಸನ್ಕಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ವಿತರ್ಕಯನ್ಪಪ್ರಚ್ಛ । ಅಥವಾ, ಲೋಕಸಾಮಾನ್ಯದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಜ್ಞಾತ್ವೈವ ಪಪ್ರಚ್ಛ । ಸಂತಿ ಹಿ ಲೋಕೇ ಸುವರ್ಣಾದಿಶಕಲಭೇದಾಃ ಸುವರ್ಣತ್ವಾದ್ಯೇಕತ್ವವಿಜ್ಞಾನೇನ ವಿಜ್ಞಾಯಮಾನಾ ಲೌಕಿಕೈಃ ; ತಥಾ ಕಿಂ ನ್ವಸ್ತಿ ಸರ್ವಸ್ಯ ಜಗದ್ಭೇದಸ್ಯೈಕಂ ಕಾರಣಮ್ ಯತ್ರೈಕಸ್ಮಿನ್ವಿಜ್ಞಾತೇ ಸರ್ವಂ ವಿಜ್ಞಾತಂ ಭವತೀತಿ । ನನ್ವವಿದಿತೇ ಹಿ ಕಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ಪ್ರಶ್ನೋಽನುಪಪನ್ನಃ ; ಕಿಮಸ್ತಿ ತದಿತಿ ತದಾ ಪ್ರಶ್ನೋ ಯುಕ್ತಃ ; ಸಿದ್ಧೇ ಹ್ಯಸ್ತಿತ್ವೇ ಕಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ಸ್ಯಾತ್ , ಯಥಾ ಕಸ್ಮಿನ್ನಿಧೇಯಮಿತಿ । ನ ; ಅಕ್ಷರಬಾಹುಲ್ಯಾದಾಯಾಸಭೀರುತ್ವಾತ್ಪ್ರಶ್ನಃ ಸಂಭವತ್ಯೇವ — ಕಿಂ ನ್ವಸ್ತಿ ತದ್ಯಸ್ಮಿನ್ನೇಕಸ್ಮಿನ್ವಿಜ್ಞಾತೇ ಸರ್ವವಿತ್ಸ್ಯಾದಿತಿ ॥

ತಸ್ಮೈ ಸ ಹೋವಾಚ । ದ್ವೇ ವಿದ್ಯೇ ವೇದಿತವ್ಯೇ ಇತಿ ಹ ಸ್ಮ ಯದ್ಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ವದಂತಿ ಪರಾ ಚೈವಾಪರಾ ಚ ॥ ೪ ॥

ತಸ್ಮೈ ಶೌನಕಾಯ ಸಃ ಅಂಗಿರಾಃ ಹ ಕಿಲ ಉವಾಚ ಉಕ್ತವಾನ್ । ಕಿಮಿತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ದ್ವೇ ವಿದ್ಯೇ ವೇದಿತವ್ಯೇ ಜ್ಞಾತವ್ಯೇ ಇತಿ । ಏವಂ ಹ ಸ್ಮ ಕಿಲ ಯತ್ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ ವೇದಾರ್ಥಾಭಿಜ್ಞಾಃ ಪರಮಾರ್ಥದರ್ಶಿನಃ ವದಂತಿ । ಕೇ ತೇ ಇತ್ಯಾಹ — ಪರಾ ಚ ಪರಮಾತ್ಮವಿದ್ಯಾ, ಅಪರಾ ಚ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಸಾಧನತತ್ಫಲವಿಷಯಾ । ನನು ಕಸ್ಮಿನ್ವಿದಿತೇ ಸರ್ವವಿದ್ಭವತೀತಿ ಶೌನಕೇನ ಪೃಷ್ಟಮ್ ; ತಸ್ಮಿನ್ವಕ್ತವ್ಯೇಽಪೃಷ್ಟಮಾಹಾಂಗಿರಾಃ — ದ್ವೇ ವಿದ್ಯೇ ಇತ್ಯಾದಿ । ನೈಷ ದೋಷಃ, ಕ್ರಮಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ಪ್ರತಿವಚನಸ್ಯ । ಅಪರಾ ಹಿ ವಿದ್ಯಾ ಅವಿದ್ಯಾ ; ಸಾ ನಿರಾಕರ್ತವ್ಯಾ ತದ್ವಿಷಯೇ ಹಿ ಅವಿದಿತೇ ನ ಕಿಂಚಿತ್ತತ್ತ್ವತೋ ವಿದಿತಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ; ‘ನಿರಾಕೃತ್ಯ ಹಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ಪಶ್ಚಾತ್ಸಿದ್ಧಾಂತೋ ವಕ್ತವ್ಯೋ ಭವತಿ’ ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾತ್ ॥

ತತ್ರಾಪರಾ, ಋಗ್ವೇದೋ ಯಜುರ್ವೇದಃ ಸಾಮವೇದೋಽಥರ್ವವೇದಃ ಶಿಕ್ಷಾ ಕಲ್ಪೋ ವ್ಯಾಕರಣಂ ನಿರುಕ್ತಂ ಛಂದೋ ಜ್ಯೋತಿಷಮಿತಿ । ಅಥ ಪರಾ ಯಯಾ ತದಕ್ಷರಮಧಿಗಮ್ಯತೇ ॥ ೫ ॥

ತತ್ರ ಕಾ ಅಪರೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಋಗ್ವೇದೋ ಯಜುರ್ವೇದಃ ಸಾಮವೇದೋಽಥರ್ವವೇದಃ ಇತ್ಯೇತೇ ಚತ್ವಾರೋ ವೇದಾಃ । ಶಿಕ್ಷಾ ಕಲ್ಪೋ ವ್ಯಾಕರಣಂ ನಿರುಕ್ತಂ ಛಂದೋ ಜ್ಯೋತಿಷಮ್ ಇತ್ಯಂಗಾನಿ ಷಟ್ ; ಏಷಾ ಅಪರಾ ವಿದ್ಯೋಕ್ತಾ । ಅಥ ಇದಾನೀಮ್ ಇಯಂ ಪರಾ ವಿದ್ಯೋಚ್ಯತೇ ಯಯಾ ತತ್ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣವಿಶೇಷಣಮ್ ಅಕ್ಷರಮ್ ಅಧಿಗಮ್ಯತೇ ಪ್ರಾಪ್ಯತೇ, ಅಧಿಪೂರ್ವಸ್ಯ ಗಮೇಃ ಪ್ರಾಯಶಃ ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯರ್ಥತ್ವಾತ್ ; ನ ಚ ಪರಪ್ರಾಪ್ತೇರವಗಮಾರ್ಥಸ್ಯ ಚ ಭೇದೋಽಸ್ತಿ ; ಅವಿದ್ಯಾಯಾ ಅಪಾಯ ಏವ ಹಿ ಪರಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ನಾರ್ಥಾಂತರಮ್ । ನನು ಋಗ್ವೇದಾದಿಬಾಹ್ಯಾ ತರ್ಹಿ ಸಾ ಕಥಂ ಪರಾ ವಿದ್ಯಾ ಸ್ಯಾತ್ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನಂ ಚ । ‘ಯಾ ವೇದಬಾಹ್ಯಾಃ ಸ್ಮೃತಯೋ ಯಾಶ್ಚ ಕಾಶ್ಚ ಕುದೃಷ್ಟಯಃ. . . ’ (ಮನು. ೧೨ । ೯೫) ಇತಿ ಹಿ ಸ್ಮರಂತಿ । ಕುದೃಷ್ಟಿತ್ವಾನ್ನಿಷ್ಫಲತ್ವಾದನಾದೇಯಾ ಸ್ಯಾತ್ ; ಉಪನಿಷದಾಂ ಚ ಋಗ್ವೇದಾದಿಬಾಹ್ಯತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಋಗ್ವೇದಾದಿತ್ವೇ ತು ಪೃಥಕ್ಕರಣಮನರ್ಥಕಮ್ ಅಥ ಪರೇತಿ । ನ, ವೇದ್ಯವಿಷಯವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ । ಉಪನಿಷದ್ವೇದ್ಯಾಕ್ಷರವಿಷಯಂ ಹಿ ವಿಜ್ಞಾನಮಿಹ ಪರಾ ವಿದ್ಯೇತಿ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ , ನೋಪನಿಷಚ್ಛಬ್ದರಾಶಿಃ । ವೇದಶಬ್ದೇನ ತು ಸರ್ವತ್ರ ಶಬ್ದರಾಶಿರ್ವಿವಕ್ಷಿತಃ । ಶಬ್ದರಾಶ್ಯಧಿಗಮೇಽಪಿ ಯತ್ನಾಂತರಮಂತರೇಣ ಗುರ್ವಭಿಗಮನಾದಿಲಕ್ಷಣಂ ವೈರಾಗ್ಯಂ ಚ ನಾಕ್ಷರಾಧಿಗಮಃ ಸಂಭವತೀತಿ ಪೃಥಕ್ಕರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾ ಅಥ ಪರಾ ವಿದ್ಯೇತಿ ॥

ಯತ್ತದದ್ರೇಶ್ಯಮಗ್ರಾಹ್ಯಮಗೋತ್ರಮವರ್ಣಮಚಕ್ಷುಃಶ್ರೋತ್ರಂ ತದಪಾಣಿಪಾದಮ್ ।
ನಿತ್ಯಂ ವಿಭುಂ ಸರ್ವಗತಂ ಸುಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ತದವ್ಯಯಂ ಯದ್ಭೂತಯೋನಿಂ ಪರಿಪಶ್ಯಂತಿ ಧೀರಾಃ ॥ ೬ ॥

ಯಥಾ ವಿಧಿವಿಷಯೇ ಕರ್ತ್ರಾದ್ಯನೇಕಕಾರಕೋಪಸಂಹಾರದ್ವಾರೇಣ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನಕಾಲಾದನ್ಯತ್ರಾನುಷ್ಠೇಯೋಽರ್ಥೋಽಸ್ತ್ಯಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಲಕ್ಷಣಃ, ನ ತಥೇಹ ಪರವಿದ್ಯಾವಿಷಯೇ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನಸಮಕಾಲ ಏವ ತು ಪರ್ಯವಸಿತೋ ಭವತಿ, ಕೇವಲಶಬ್ದಪ್ರಕಾಶಿತಾರ್ಥಜ್ಞಾನಮಾತ್ರನಿಷ್ಠಾವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾಭಾವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಿಹ ಪರಾಂ ವಿದ್ಯಾಂ ಸವಿಶೇಷಣೇನಾಕ್ಷರೇಣ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ — ಯತ್ತದದ್ರೇಶ್ಯಮಿತ್ಯಾದಿನಾ । ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಂ ಬುದ್ಧೌ ಸಂಹೃತ್ಯ ಸಿದ್ಧವತ್ಪರಾಮೃಶತಿ — ಯತ್ತದಿತಿ । ಅದ್ರೇಶ್ಯಮ್ ಅದೃಶ್ಯಂ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಬುದ್ಧೀಂದ್ರಿಯಾಣಾಮಗಮ್ಯಮಿತ್ಯೇತತ್ । ದೃಶೇರ್ಬಹಿಃಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯ ಪಂಚೇಂದ್ರಿಯದ್ವಾರಕತ್ವಾತ್ । ಅಗ್ರಾಹ್ಯಂ ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಾವಿಷಯಮಿತ್ಯೇತತ್ । ಅಗೋತ್ರಮ್ , ಗೋತ್ರಮನ್ವಯೋ ಮೂಲಮಿತ್ಯನರ್ಥಾಂತರಮ್ । ಅಗೋತ್ರಮ್ ಅನನ್ವಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಹಿ ತಸ್ಯ ಮೂಲಮಸ್ತಿ ಯೇನಾನ್ವಿತಂ ಸ್ಯಾತ್ । ವರ್ಣ್ಯಂತ ಇತಿ ವರ್ಣಾ ದ್ರವ್ಯಧರ್ಮಾಃ ಸ್ಥೂಲತ್ವಾದಯಃ ಶುಕ್ಲತ್ವಾದಯೋ ವಾ । ಅವಿದ್ಯಮಾನಾ ವರ್ಣಾ ಯಸ್ಯ ತತ್ ಅವರ್ಣಮ್ ಅಕ್ಷರಮ್ । ಅಚಕ್ಷುಃಶ್ರೋತ್ರಂ ಚಕ್ಷುಶ್ಚ ಶ್ರೋತ್ರಂ ಚ ನಾಮರೂಪವಿಷಯೇ ಕರಣೇ ಸರ್ವಜಂತೂನಾಮ್ , ತೇ ಅವಿದ್ಯಮಾನೇ ಯಸ್ಯ ತದಚಕ್ಷುಃಶ್ರೋತ್ರಮ್ । ‘ಯಃ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸರ್ವವಿತ್’ (ಮು. ಉ. ೧ । ೧ । ೯) ಇತಿ ಚೇತನಾವತ್ತ್ವವಿಶೇಷಣಾತ್ಪ್ರಾಪ್ತಂ ಸಂಸಾರಿಣಾಮಿವ ಚಕ್ಷುಃಶ್ರೋತ್ರಾದಿಭಿಃ ಕರಣೈರರ್ಥಸಾಧಕತ್ವಮ್ ; ತದಿಹ ಅಚಕ್ಷುಃಶ್ರೋತ್ರಮಿತಿ ವಾರ್ಯತೇ, ‘ಪಶ್ಯತ್ಯಚಕ್ಷುಃ ಸ ಶೃಣೋತ್ಯಕರ್ಣಃ’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೩ । ೧೯) ಇತ್ಯಾದಿದರ್ಶನಾತ್ । ಕಿಂಚ, ತತ್ ಅಪಾಣಿಪಾದಂ ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯರಹಿತಮಿತ್ಯೇತತ್ । ಯತ ಏವಮ್ ಅಗ್ರಾಹ್ಯಮಗ್ರಾಹಕಂ ಚ ಅತೋ ನಿತ್ಯಮವಿನಾಶಿ । ವಿಭುಂ ವಿವಿಧಂ ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಸ್ಥಾವರಾಂತಪ್ರಾಣಿಭೇದೈರ್ಭವತೀತಿ ವಿಭುಮ್ । ಸರ್ವಗತಂ ವ್ಯಾಪಕಮಾಕಾಶವತ್ಸುಸೂಕ್ಷ್ಮಮ್ । ಶಬ್ದಾದಿಸ್ಥೂಲತ್ವಕಾರಣರಹಿತತ್ವಾತ್ । ಶಬ್ದಾದಯೋ ಹ್ಯಾಕಾಶವಾಯ್ವಾದೀನಾಮುತ್ತರೋತ್ತರಸ್ಥೂಲತ್ವಕಾರಣಾನಿ ; ತದಭಾವಾತ್ಸುಸೂಕ್ಷ್ಮಮ್ , ಕಿಂಚ, ತತ್ ಅವ್ಯಯಮ್ ಉಕ್ತಧರ್ಮತ್ವಾದೇವ ನ ವ್ಯೇತೀತ್ಯವ್ಯಯಮ್ । ನ ಹ್ಯನಂಗಸ್ಯ ಸ್ವಾಂಗಾಪಚಯಲಕ್ಷಣೋ ವ್ಯಯಃ ಸಂಭವತಿ ಶರೀರಸ್ಯೇವ । ನಾಪಿ ಕೋಶಾಪಚಯಲಕ್ಷಣೋ ವ್ಯಯಃ ಸಂಭವತಿ ರಾಜ್ಞ ಇವ । ನಾಪಿ ಗುಣದ್ವಾರಕೋ ವ್ಯಯಃ ಸಂಭವತಿ, ಅಗುಣತ್ವಾತ್ಸರ್ವಾತ್ಮಕತ್ವಾಚ್ಚ । ಯತ್ ಏವಂಲಕ್ಷಣಂ ಭೂತಯೋನಿಂ ಭೂತಾನಾಂ ಕಾರಣಂ ಪೃಥಿವೀವ ಸ್ಥಾವರಜಂಗಮಾನಾಂ ಪರಿಪಶ್ಯಂತಿ ಸರ್ವತ ಆತ್ಮಭೂತಂ ಸರ್ವಸ್ಯ ಅಕ್ಷರಂ ಪಶ್ಯಂತಿ ಧೀರಾಃ ಧೀಮಂತೋ ವಿವೇಕಿನಃ । ಈದೃಶಮಕ್ಷರಂ ಯಯಾ ವಿದ್ಯಯಾ ಅಧಿಗಮ್ಯತೇ ಸಾ ಪರಾ ವಿದ್ಯೇತಿ ಸಮುದಾಯಾರ್ಥಃ ॥

ಯಥೋರ್ಣನಾಭಿಃ ಸೃಜತೇ ಗೃಹ್ಣತೇ ಚ ಯಥಾ ಪೃಥಿವ್ಯಾಮೋಷಧಯಃ ಸಂಭವಂತಿ ।
ಯಥಾ ಸತಃ ಪುರುಷಾತ್ಕೇಶಲೋಮಾನಿ ತಥಾಕ್ಷರಾತ್ಸಂಭವತೀಹ ವಿಶ್ವಮ್ ॥ ೭ ॥

ಭೂತಯೋನಿರಕ್ಷರಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತತ್ಕಥಂ ಭೂತಯೋನಿತ್ವಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ ದೃಷ್ಟಾಂತೈಃ — ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ ಊರ್ಣನಾಭಿಃ ಲೂತಾಕೀಟಃ ಕಿಂಚಿತ್ಕಾರಣಾಂತರಮನಪೇಕ್ಷ್ಯ ಸ್ವಯಮೇವ ಸೃಜತೇ ಸ್ವಶರೀರಾವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾನೇವ ತಂತೂನ್ಬಹಿಃ ಪ್ರಸಾರಯತಿ ಪುನಸ್ತಾನೇವ ಗೃಹ್ಣತೇ ಚ ಗೃಹ್ಣಾತಿ ಸ್ವಾತ್ಮಭಾವಮೇವಾಪಾದಯತಿ ; ಯಥಾ ಚ ಪೃಥಿವ್ಯಾಮ್ ಓಷಧಯಃ, ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಸ್ಥಾವರಾಣೀತ್ಯರ್ಥಃ, ಸ್ವಾತ್ಮಾವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾ ಏವ ಪ್ರಭವಂತಿ ಸಂಭವಂತಿ ; ಯಥಾ ಚ ಸತಃ ವಿದ್ಯಮಾನಾಜ್ಜೀವತಃ ಪುರುಷಾತ್ ಕೇಶಲೋಮಾನಿ ಕೇಶಾಶ್ಚ ಲೋಮಾನಿ ಚ ಸಂಭವಂತಿ ವಿಲಕ್ಷಣಾನಿ । ಯಥೈತೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಾಃ, ತಥಾ ವಿಲಕ್ಷಣಂ ಸಲಕ್ಷಣಂ ಚ ನಿಮಿತ್ತಾಂತರಾನಪೇಕ್ಷಾದ್ಯಥೋಕ್ತಲಕ್ಷಣಾತ್ ಅಕ್ಷರಾತ್ ಸಂಭವತಿ ಸಮುತ್ಪದ್ಯತೇ ಇಹ ಸಂಸಾರಮಂಡಲೇ ವಿಶ್ವಂ ಸಮಸ್ತಂ ಜಗತ್ । ಅನೇಕದೃಷ್ಟಾಂತೋಪಾದಾನಂ ತು ಸುಖಾವಬೋಧನಾರ್ಥಮ್ ॥

ತಪಸಾ ಚೀಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮ ತತೋಽನ್ನಮಭಿಜಾಯತೇ ।
ಅನ್ನಾತ್ಪ್ರಾಣೋ ಮನಃ ಸತ್ಯಂ ಲೋಕಾಃ ಕರ್ಮಸು ಚಾಮೃತಮ್ ॥ ೮ ॥

ಯದ್ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉತ್ಪದ್ಯಮಾನಂ ವಿಶ್ವಂ ತದನೇನ ಕ್ರಮೇಣೋತ್ಪದ್ಯತೇ, ನ ಯುಗಪದ್ಬದರಮುಷ್ಟಿಪ್ರಕ್ಷೇಪವದಿತಿ ಕ್ರಮನಿಯಮವಿವಕ್ಷಾರ್ಥೋಽಯಂ ಮಂತ್ರ ಆರಭ್ಯತೇ — ತಪಸಾ ಜ್ಞಾನೇನ ಉತ್ಪತ್ತಿವಿಧಿಜ್ಞತಯಾ ಭೂತಯೋನ್ಯಕ್ಷರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಚೀಯತೇ ಉಪಚೀಯತೇ ಉತ್ಪಾದಯಿಷ್ಯದಿದಂ ಜಗತ್ ಅಂಕುರಮಿವ ಬೀಜಮುಚ್ಛೂನತಾಂ ಗಚ್ಛತಿ ಪುತ್ರಮಿವ ಪಿತಾ ಹರ್ಷೇಣ । ಏವಂ ಸರ್ವಜ್ಞತಯಾ ಸೃಷ್ಟಿಸ್ಥಿತಿಸಂಹಾರಶಕ್ತಿವಿಜ್ಞಾನವತ್ತಯೋಪಚಿತಾತ್ ತತಃ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಅನ್ನಮ್ ಅದ್ಯತೇ ಭುಜ್ಯತ ಇತ್ಯನ್ನಮವ್ಯಾಕೃತಂ ಸಾಧಾರಣಂ ಕಾರಣಂ ಸಂಸಾರಿಣಾಂ ವ್ಯಾಚಿಕೀರ್ಷಿತಾವಸ್ಥಾರೂಪೇಣ ಅಭಿಜಾಯತೇ ಉತ್ಪದ್ಯತೇ । ತತಶ್ಚ ಅವ್ಯಾಕೃತಾದ್ವ್ಯಾಚಿಕೀರ್ಷಿತಾವಸ್ಥಾತ್ ಅನ್ನಾತ್ ಪ್ರಾಣಃ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತ್ಯಧಿಷ್ಠಿತೋ ಜಗತ್ಸಾಧಾರಣೋಽವಿದ್ಯಾಕಾಮಕರ್ಮಭೂತಸಮುದಾಯಬೀಜಾಂಕುರೋ ಜಗದಾತ್ಮಾ ಅಭಿಜಾಯತ ಇತ್ಯನುಷಂಗಃ । ತಸ್ಮಾಚ್ಚ ಪ್ರಾಣಾತ್ ಮನಃ ಮನಆಖ್ಯಂ ಸಂಕಲ್ಪವಿಕಲ್ಪಸಂಶಯನಿರ್ಣಯಾದ್ಯಾತ್ಮಕಮಭಿಜಾಯತೇ । ತತೋಽಪಿ ಸಂಕಲ್ಪಾದ್ಯಾತ್ಮಕಾನ್ಮನಸಃ ಸತ್ಯಂ ಸತ್ಯಾಖ್ಯಮಾಕಾಶಾದಿಭೂತಪಂಚಕಮಭಿಜಾಯತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ಸತ್ಯಾಖ್ಯಾದ್ಭೂತಪಂಚಕಾದಂಡಕ್ರಮೇಣ ಸಪ್ತ ಲೋಕಾಃ ಭೂರಾದಯಃ । ತೇಷು ಮನುಷ್ಯಾದಿಪ್ರಾಣಿವರ್ಣಾಶ್ರಮಕ್ರಮೇಣ ಕರ್ಮಾಣಿ । ಕರ್ಮಸು ಚ ನಿಮಿತ್ತಭೂತೇಷು ಅಮೃತಂ ಕರ್ಮಜಂ ಫಲಮ್ । ಯಾವತ್ಕರ್ಮಾಣಿ ಕಲ್ಪಕೋಟಿಶತೈರಪಿ ನ ವಿನಶ್ಯಂತಿ, ತಾವತ್ಫಲಂ ನ ವಿನಶ್ಯತೀತ್ಯಮೃತಮ್ ॥

ಯಃ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸರ್ವವಿದ್ಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಮಯಂ ತಪಃ ।
ತಸ್ಮಾದೇತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ನಾಮ ರೂಪಮನ್ನಂ ಚ ಜಾಯತೇ ॥ ೯ ॥

ಉಕ್ತಮೇವಾರ್ಥಮುಪಸಂಜಿಹೀರ್ಷುರ್ಮಂತ್ರೋ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾರ್ಥಮಾಹ — ಯಃ ಉಕ್ತಲಕ್ಷಣೋಽಕ್ಷರಾಖ್ಯಃ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸಾಮಾನ್ಯೇನ ಸರ್ವಂ ಜಾನಾತೀತಿ ಸರ್ವಜ್ಞಃ । ವಿಶೇಷೇಣ ಸರ್ವಂ ವೇತ್ತೀತಿ ಸರ್ವವಿತ್ । ಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಮಯಂ ಜ್ಞಾನವಿಕಾರಮೇವ ಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯಲಕ್ಷಣಂ ತಪಃ ಅನಾಯಾಸಲಕ್ಷಣಮ್ , ತಸ್ಮಾತ್ ಯಥೋಕ್ತಾತ್ಸರ್ವಜ್ಞಾತ್ ಏತತ್ ಉಕ್ತಂ ಕಾರ್ಯಲಕ್ಷಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾಖ್ಯಂ ಜಾಯತೇ । ಕಿಂಚ, ನಾಮ ಅಸೌ ದೇವದತ್ತೋ ಯಜ್ಞದತ್ತ ಇತ್ಯಾದಿಲಕ್ಷಣಮ್ , ರೂಪಮ್ ಇದಂ ಶುಕ್ಲಂ ನೀಲಮಿತ್ಯಾದಿ, ಅನ್ನಂ ಚ ವ್ರೀಹಿಯವಾದಿಲಕ್ಷಣಮ್ , ಜಾಯತೇ ಪೂರ್ವಮಂತ್ರೋಕ್ತಕ್ರಮೇಣೇತ್ಯವಿರೋಧೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ ॥
ಇತಿ ಪ್ರಥಮಮುಂಡಕೇ ಪ್ರಥಮಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ದ್ವಿತೀಯಃ ಖಂಡಃ

ತದೇತತ್ಸತ್ಯಂ ಮಂತ್ರೇಷು ಕರ್ಮಾಣಿ ಕವಯೋ ಯಾನ್ಯಪಶ್ಯಂಸ್ತಾನಿ ತ್ರೇತಾಯಾಂ ಬಹುಧಾ ಸಂತತಾನಿ ।
ತಾನ್ಯಾಚರಥ ನಿಯತಂ ಸತ್ಯಕಾಮಾ ಏಷ ವಃ ಪಂಥಾಃ ಸುಕೃತಸ್ಯ ಲೋಕೇ ॥ ೧ ॥

ಸಾಂಗಾ ವೇದಾ ಅಪರಾ ವಿದ್ಯೋಕ್ತಾ ‘ಋಗ್ವೇದೋ ಯಜುರ್ವೇದಃ’ (ಮು. ಉ. ೧ । ೧ । ೫) ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ‘ಯತ್ತದದ್ರೇಶ್ಯಮ್’ (ಮು. ಉ. ೧ । ೧ । ೬) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ‘ನಾಮರೂಪಮನ್ನಂ ಚ ಜಾಯತೇ’ (ಮು. ಉ. ೧ । ೧ । ೯) ಇತ್ಯಂತೇನ ಗ್ರಂಥೇನೋಕ್ತಲಕ್ಷಣಮಕ್ಷರಂ ಯಯಾ ವಿದ್ಯಯಾಧಿಗಮ್ಯತ ಇತಿ ಸಾ ಪರಾ ವಿದ್ಯಾ ಸವಿಶೇಷಣೋಕ್ತಾ । ಅತಃ ಪರಮನಯೋರ್ವಿದ್ಯಯೋರ್ವಿಷಯೌ ವಿವೇಕ್ತವ್ಯೌ ಸಂಸಾರಮೋಕ್ಷಾವಿತ್ಯುತ್ತರೋ ಗ್ರಂಥ ಆರಭ್ಯತೇ । ತತ್ರಾಪರವಿದ್ಯಾವಿಷಯಃ ಕರ್ತ್ರಾದಿಸಾಧನಕ್ರಿಯಾಫಲಭೇದರೂಪಃ ಸಂಸಾರೋಽನಾದಿರನಂತೋ ದುಃಖಸ್ವರೂಪತ್ವಾದ್ಧಾತವ್ಯಃ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಶರೀರಿಭಿಃ ಸಾಮಸ್ತ್ಯೇನ ನದೀಸ್ರೋತೋವದವಿಚ್ಛೇದರೂಪಸಂಬಂಧಃ ತದುಪಶಮಲಕ್ಷಣೋ ಮೋಕ್ಷಃ ಪರವಿದ್ಯಾವಿಷಯೋಽನಾದ್ಯನಂತೋಽಜರೋಽಮರೋಽಮೃತೋಽಭಯಃ ಶುದ್ಧಃ ಪ್ರಸನ್ನಃ ಸ್ವಾತ್ಮಪ್ರತಿಷ್ಠಾಲಕ್ಷಣಃ ಪರಮಾನಂದೋಽದ್ವಯ ಇತಿ । ಪೂರ್ವಂ ತಾವದಪರವಿದ್ಯಾಯಾ ವಿಷಯಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಮಾರಂಭಃ । ತದ್ದರ್ಶನೇ ಹಿ ತನ್ನಿರ್ವೇದೋಪಪತ್ತಿಃ । ತಥಾ ಚ ವಕ್ಷ್ಯತಿ — ‘ಪರೀಕ್ಷ್ಯ ಲೋಕಾನ್ಕರ್ಮಚಿತಾನ್’ (ಮು. ಉ. ೧ । ೨ । ೧೨) ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ನ ಹ್ಯಪ್ರದರ್ಶಿತೇ ಪರೀಕ್ಷೋಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ತತ್ಪ್ರದರ್ಶಯನ್ನಾಹ — ತದೇತತ್ ಸತ್ಯಮ್ ಅವಿತಥಮ್ । ಕಿಂ ತತ್ ? ಮಂತ್ರೇಷು ಋಗ್ವೇದಾದ್ಯಾಖ್ಯೇಷು ಕರ್ಮಾಣಿ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದೀನಿ ಮಂತ್ರೈರೇವ ಪ್ರಕಾಶಿತಾನಿ ಕವಯಃ ಮೇಧಾವಿನೋ ವಸಿಷ್ಠಾದಯಃ ಯಾನಿ ಅಪಶ್ಯನ್ ದೃಷ್ಟವಂತಃ । ಯತ್ತದೇತತ್ಸತ್ಯಮೇಕಾಂತಪುರುಷಾರ್ಥಸಾಧನತ್ವಾತ್ , ತಾನಿ ಚ ವೇದವಿಹಿತಾನಿ ಋಷಿದೃಷ್ಟಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ತ್ರೇತಾಯಾಂ ತ್ರಯೀಸಂಯೋಗಲಕ್ಷಣಾಯಾಂ ಹೌತ್ರಾಧ್ವರ್ಯವೌದ್ಗಾತ್ರಪ್ರಕಾರಾಯಾಮಧಿಕರಣಭೂತಾಯಾಂ ಬಹುಧಾ ಬಹುಪ್ರಕಾರಂ ಸಂತತಾನಿ ಸಂಪ್ರವೃತ್ತಾನಿ ಕರ್ಮಿಭಿಃ ಕ್ರಿಯಮಾಣಾನಿ ತ್ರೇತಾಯಾಂ ವಾ ಯುಗೇ ಪ್ರಾಯಶಃ ಪ್ರವೃತ್ತಾನಿ ; ಅತೋ ಯೂಯಂ ತಾನಿ ಆಚರಥ ನಿರ್ವರ್ತಯತ ನಿಯತಂ ನಿತ್ಯಂ ಸತ್ಯಕಾಮಾ ಯಥಾಭೂತಕರ್ಮಫಲಕಾಮಾಃ ಸಂತಃ । ಏಷಃ ವಃ ಯುಷ್ಮಾಕಂ ಪಂಥಾಃ ಮಾರ್ಗಃ ಸುಕೃತಸ್ಯ ಸ್ವಯಂ ನಿರ್ವರ್ತಿತಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ ಲೋಕೇ ಫಲನಿಮಿತ್ತಂ ಲೋಕ್ಯತೇ ದೃಶ್ಯತೇ ಭುಜ್ಯತ ಇತಿ ಕರ್ಮಫಲಂ ಲೋಕ ಉಚ್ಯತೇ । ತದರ್ಥಂ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಯೇ ಏಷ ಮಾರ್ಗ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಾನ್ಯೇತಾನ್ಯಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದೀನಿ ತ್ರಯ್ಯಾಂ ವಿಹಿತಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ, ತಾನ್ಯೇಷ ಪಂಥಾ ಅವಶ್ಯಫಲಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಧನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಯದಾ ಲೇಲಾಯತೇ ಹ್ಯರ್ಚಿಃ ಸಮಿದ್ಧೇ ಹವ್ಯವಾಹನೇ ।
ತದಾಜ್ಯಭಾಗಾವಂತರೇಣಾಹುತೀಃ ಪ್ರತಿಪಾದಯೇತ್ ॥ ೨ ॥

ತತ್ರಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಮೇವ ತಾವತ್ಪ್ರಥಮಂ ಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಮುಚ್ಯತೇ, ಸರ್ವಕರ್ಮಣಾಂ ಪ್ರಾಥಮ್ಯಾತ್ । ತತ್ಕಥಮ್ ? ಯದೈವ ಇಂಧನೈರಭ್ಯಾಹಿತೈಃ ಸಮ್ಯಗಿದ್ಧೇ ಸಮಿದ್ಧೇ ದೀಪ್ತೇ ಹವ್ಯವಾಹನೇ ಲೇಲಾಯತೇ ಚಲತಿ ಅರ್ಚಿಃ ; ತದಾ ತಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ಲೇಲಾಯಮಾನೇ ಚಲತ್ಯರ್ಚಿಷಿ ಆಜ್ಯಭಾಗೌ ಆಜ್ಯಭಾಗಯೋಃ ಅಂತರೇಣ ಮಧ್ಯೇ ಆವಾಪಸ್ಥಾನೇ ಆಹುತೀಃ ಪ್ರತಿಪಾದಯೇತ್ ಪ್ರಕ್ಷಿಪೇತ್ ದೇವತಾಮುದ್ದಿಶ್ಯ । ಅನೇಕಾಹಃಪ್ರಯೋಗಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಆಹುತೀರಿತಿ ಬಹುವಚನಮ್ । ಏಷ ಸಮ್ಯಗಾಹುತಿಪ್ರಕ್ಷೇಪಾದಿಲಕ್ಷಣಃ ಕರ್ಮಮಾರ್ಗೋ ಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಯೇ ಪಂಥಾಃ । ತಸ್ಯ ಚ ಸಮ್ಯಕ್ಕರಣಂ ದುಷ್ಕರಮ್ ; ವಿಪತ್ತಯಸ್ತ್ವನೇಕಾ ಭವಂತಿ ॥

ಯಸ್ಯಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಮದರ್ಶಮಪೌರ್ಣಮಾಸಮಚಾತುರ್ಮಾಸ್ಯಮನಾಗ್ರಯಣಮತಿಥಿವರ್ಜಿತಂ ಚ ।
ಅಹುತಮವೈಶ್ವದೇವಮವಿಧಿನಾ ಹುತಮಾಸಪ್ತಮಾಂಸ್ತಸ್ಯ ಲೋಕಾನ್ಹಿನಸ್ತಿ ॥ ೩ ॥

ಕಥಮ್ ? ಯಸ್ಯ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಿಣಃ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಮ್ ಅದರ್ಶಂ ದರ್ಶಾಖ್ಯೇನ ಕರ್ಮಣಾ ವರ್ಜಿತಮ್ । ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಿಭಿರವಶ್ಯಕರ್ತವ್ಯತ್ವಾದ್ದರ್ಶಸ್ಯ । ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಿಸಂಬಂಧ್ಯಗ್ನಿಹೋತ್ರವಿಶೇಷಣಮಿವ ಭವತಿ । ತದಕ್ರಿಯಮಾಣಮಿತ್ಯೇತತ್ । ತಥಾ ಅಪೌರ್ಣಮಾಸಮ್ ಇತ್ಯಾದಿಷ್ವಪ್ಯಗ್ನಿಹೋತ್ರವಿಶೇಷಣತ್ವಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾಂಗತ್ವಸ್ಯಾವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ಅಪೌರ್ಣಮಾಸಂ ಪೌರ್ಣಮಾಸಕರ್ಮವರ್ಜಿತಮ್ । ಅಚಾತುರ್ಮಾಸ್ಯಂ ಚಾತುರ್ಮಾಸ್ಯಕರ್ಮವರ್ಜಿತಮ್ । ಅನಾಗ್ರಯಣಮ್ ಆಗ್ರಯಣಂ ಶರದಾದಿಷು ಕರ್ತವ್ಯಮ್ , ತಚ್ಚ ನ ಕ್ರಿಯತೇ ಯಸ್ಯ ತತ್ತಥಾ । ಅತಿಥಿವರ್ಜಿತಂ ಚ ಅತಿಥಿಪೂಜನಂ ಚಾಹನ್ಯಹನ್ಯಕ್ರಿಯಮಾಣಂ ಯಸ್ಯ । ಸ್ವಯಂ ಸಮ್ಯಗಗ್ನಿಹೋತ್ರಕಾಲೇ ಅಹುತಮ್ । ಅದರ್ಶಾದಿವತ್ ಅವೈಶ್ವದೇವಂ ವೈಶ್ವದೇವಕರ್ಮವರ್ಜಿತಮ್ । ಹೂಯಮಾನಮಪ್ಯವಿಧಿನಾ ಹುತಮ್ ಅಯಥಾಹುತಮಿತ್ಯೇತತ್ । ಏವಂ ದುಃಸಂಪಾದಿತಮಸಂಪಾದಿತಮಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದ್ಯುಪಲಕ್ಷಿತಂ ಕರ್ಮ ಕಿಂ ಕರೋತೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಆಸಪ್ತಮಾನ್ ಸಪ್ತಮಸಹಿತಾನ್ ತಸ್ಯ ಕರ್ತುರ್ಲೋಕಾನ್ ಹಿನಸ್ತಿ ಹಿನಸ್ತೀವ ಆಯಾಸಮಾತ್ರಫಲತ್ವಾತ್ । ಸಮ್ಯಕ್ ಕ್ರಿಯಮಾಣೇಷು ಹಿ ಕರ್ಮಸು ಕರ್ಮಪರಿಣಾಮಾನುರೂಪ್ಯೇಣ ಭೂರಾದಯಃ ಸತ್ಯಾಂತಾಃ ಸಪ್ತ ಲೋಕಾಃ ಫಲಂ ಪ್ರಾಪ್ತವ್ಯಮ್ । ತೇ ಲೋಕಾಃ ಏವಂಭೂತೇನಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಕರ್ಮಣಾ ತ್ವಪ್ರಾಪ್ಯತ್ವಾದ್ಧಿಂಸ್ಯಂತ ಇವ, ಆಯಾಸಮಾತ್ರಂ ತ್ವವ್ಯಭಿಚಾರೀತ್ಯತೋ ಹಿನಸ್ತೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಪಿಂಡದಾನಾದ್ಯನುಗ್ರಹೇಣ ವಾ ಸಂಬಧ್ಯಮಾನಾಃ ಪಿತೃಪಿತಾಮಹಪ್ರಪಿತಾಮಹಾಃ ಪುತ್ರಪೌತ್ರಪ್ರಪೌತ್ರಾಃ ಸ್ವಾತ್ಮೋಪಕಾರಾಃ ಸಪ್ತ ಲೋಕಾ ಉಕ್ತಪ್ರಕಾರೇಣಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿನಾ ನ ಭವಂತೀತಿ ಹಿಂಸ್ಯಂತ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ॥

ಕಾಲೀ ಕರಾಲೀ ಚ ಮನೋಜವಾ ಚ ಸುಲೋಹಿತಾ ಯಾ ಚ ಸುಧೂಮ್ರವರ್ಣಾ ।
ಸ್ಫುಲಿಂಗಿನೀ ವಿಶ್ವರುಚೀ ಚ ದೇವೀ ಲೇಲಾಯಮಾನಾ ಇತಿ ಸಪ್ತ ಜಿಹ್ವಾಃ ॥ ೪ ॥

ಕಾಲೀ ಕರಾಲೀ ಚ ಮನೋಜವಾ ಚ ಸುಲೋಹಿತಾ ಯಾ ಚ ಸುಧೂಮ್ರವರ್ಣಾ । ಸ್ಫುಲಿಂಗಿನೀ ವಿಶ್ವರುಚೀ ಚ ದೇವೀ ಲೇಲಾಯಮಾನಾ ದಹನಸ್ಯ ಜಿಹ್ವಾಃ । ಕಾಲ್ಯಾದ್ಯಾ ವಿಶ್ವರುಚ್ಯಂತಾ ಲೇಲಾಯಮಾನಾಃ ಅಗ್ನೇರ್ಹವಿರಾಹುತಿಗ್ರಸನಾರ್ಥಾ ಏತಾಃ ಕಿಲ ಸಪ್ತ ಜಿಹ್ವಾಃ ॥

ಏತೇಷು ಯಶ್ಚರತೇ ಭ್ರಾಜಮಾನೇಷು ಯಥಾಕಾಲಂ ಚಾಹುತಯೋ ಹ್ಯಾದದಾಯನ್ ।
ತಂ ನಯಂತ್ಯೇತಾಃ ಸೂರ್ಯಸ್ಯ ರಶ್ಮಯೋ ಯತ್ರ ದೇವಾನಾಂ ಪತಿರೇಕೋಽಧಿವಾಸಃ ॥ ೫ ॥

ಏತೇಷು ಅಗ್ನಿಜಿಹ್ವಾಭೇದೇಷು ಯಃ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರೀ ಚರತೇ ಕರ್ಮಾಚರತ್ಯಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಕಂ ಭ್ರಾಜಮಾನೇಷು ದೀಪ್ಯಮಾನೇಷು । ಯಥಾಕಾಲಂ ಚ ಯಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋ ಯಃ ಕಾಲಸ್ತಂ ಕಾಲಮನತಿಕ್ರಮ್ಯ ಯಥಾಕಾಲಂ ಯಜಮಾನಮ್ ಆದದಾಯನ್ ಆದದಾನಾ ಆಹುತಯಃ ತಂ ನಯಂತಿ ಪ್ರಾಪಯಂತಿ । ಏತಾಃ ಆಹುತಯೋ ಯಾ ಇಮಾ ಅನೇನ ನಿರ್ವರ್ತಿತಾಃ ಸೂರ್ಯಸ್ಯ ರಶ್ಮಯಃ ಭೂತ್ವಾ, ರಶ್ಮಿದ್ವಾರೈರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯತ್ರ ಯಸ್ಮಿನ್ಸ್ವರ್ಗೇ ದೇವಾನಾಂ ಪತಿಃ ಇಂದ್ರಃ ಏಕಃ ಸರ್ವಾನುಪರಿ ಅಧಿ ವಸತೀತಿ ಅಧಿವಾಸಃ ॥

ಏಹ್ಯೇಹೀತಿ ತಮಾಹುತಯಃ ಸುವರ್ಚಸಃ ಸೂರ್ಯಸ್ಯ ರಶ್ಮಿಭಿರ್ಯಜಮಾನಂ ವಹಂತಿ ।
ಪ್ರಿಯಾಂ ವಾಚಮಭಿವದಂತ್ಯೋಽರ್ಚಯಂತ್ಯ ಏಷ ವಃ ಪುಣ್ಯಃ ಸುಕೃತೋ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಃ ॥ ೬ ॥

ಕಥಂ ಸೂರ್ಯಸ್ಯ ರಶ್ಮಿಭಿರ್ಯಜಮಾನಂ ವಹಂತೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಏಹಿ ಏಹಿ ಇತಿ ಆಹ್ವಯಂತ್ಯಃ ತಂ ಯಜಮಾನಮ್ ಆಹುತಯಃ ಸುವರ್ಚಸಃ ದೀಪ್ತಿಮತ್ಯಃ ; ಕಿಂಚ, ಪ್ರಿಯಾಮ್ ಇಷ್ಟಾಂ ವಾಚಂ ಸ್ತುತ್ಯಾದಿಲಕ್ಷಣಾಮ್ ಅಭಿವದಂತ್ಯಃ ಉಚ್ಚಾರಯಂತ್ಯಃ ಅರ್ಚಯಂತ್ಯಃ ಪೂಜಯಂತ್ಯಶ್ಚ ಏಷಃ ವಃ ಯುಷ್ಮಾಕಂ ಪುಣ್ಯಃ ಸುಕೃತಃ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಃ ಫಲರೂಪಃ, ಇತ್ಥಂ ಪ್ರಿಯಾಂ ವಾಚಮ್ ಅಭಿವದಂತ್ಯೋ ವಹಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಃ ಸ್ವರ್ಗಃ ಪ್ರಕರಣಾತ್ ॥

ಪ್ಲವಾ ಹ್ಯೇತೇ ಅದೃಢಾ ಯಜ್ಞರೂಪಾ ಅಷ್ಟಾದಶೋಕ್ತಮವರಂ ಯೇಷು ಕರ್ಮ ।
ಏತಚ್ಛ್ರೇಯೋ ಯೇಽಭಿನಂದಂತಿ ಮೂಢಾ ಜರಾಮೃತ್ಯುಂ ತೇ ಪುನರೇವಾಪಿ ಯಂತಿ ॥ ೭ ॥

ಏತಚ್ಚ ಜ್ಞಾನರಹಿತಂ ಕರ್ಮೈತಾವತ್ಫಲಮವಿದ್ಯಾಕಾಮಕರ್ಮಕಾರ್ಯಮ್ ಅತೋಽಸಾರಂ ದುಃಖಮೂಲಮಿತಿ ನಿಂದ್ಯತೇ — ಪ್ಲವಾಃ ವಿನಾಶಿನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಏತೇ ಅದೃಢಾಃ ಅಸ್ಥಿರಾಃ ಯಜ್ಞರೂಪಾಃ ಯಜ್ಞಸ್ಯ ರೂಪಾಣಿ ಯಜ್ಞರೂಪಾಃ ಯಜ್ಞನಿರ್ವರ್ತಕಾಃ ಅಷ್ಟಾದಶ ಅಷ್ಟಾದಶಸಂಖ್ಯಾಕಾಃ ಷೋಡಶರ್ತ್ವಿಜಃ ಪತ್ನೀ ಯಜಮಾನಶ್ಚೇತ್ಯಷ್ಟಾದಶ । ಏತದಾಶ್ರಯಂ ಕರ್ಮ ಉಕ್ತಂ ಕಥಿತಂ ಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ಯೇಷು ಅಷ್ಟಾದಶಸು ಅವರಂ ಕೇವಲಂ ಜ್ಞಾನವರ್ಜಿತಂ ಕರ್ಮ । ಅತಸ್ತೇಷಾಮವರಕರ್ಮಾಶ್ರಯಾಣಾಮಷ್ಟಾದಶಾನಾಮದೃಢತಯಾ ಪ್ಲವತ್ವಾತ್ಪ್ಲವತೇ ಸಹ ಫಲೇನ ತತ್ಸಾಧ್ಯಂ ಕರ್ಮ ; ಕುಂಡವಿನಾಶಾದಿವ ಕ್ಷೀರದಧ್ಯಾದೀನಾಂ ತತ್ಸ್ಥಾನಾಂ ನಾಶಃ ; ಯತ ಏವಮ್ ಏತತ್ ಕರ್ಮ ಶ್ರೇಯಃ ಶ್ರೇಯಃಸಾಧನಮಿತಿ ಯೇ ಅಭಿನಂದಂತಿ ಅಭಿಹೃಷ್ಯಂತಿ ಅವಿವೇಕಿನಃ ಮೂಢಾಃ, ಅತಃ ತೇ ಜರಾಂ ಚ ಮೃತ್ಯುಂ ಚ ಜರಾಮೃತ್ಯುಂ ಕಂಚಿತ್ಕಾಲಂ ಸ್ವರ್ಗೇ ಸ್ಥಿತ್ವಾ ಪುನರೇವ ಅಪಿ ಯಂತಿ ಭೂಯೋಽಪಿ ಗಚ್ಛಂತಿ ॥

ಅವಿದ್ಯಾಯಾಮಂತರೇ ವರ್ತಮಾನಾಃ ಸ್ವಯಂ ಧೀರಾಃ ಪಂಡಿತಂಮನ್ಯಮಾನಾಃ ।
ಜಂಘನ್ಯಮಾನಾಃ ಪರಿಯಂತಿ ಮೂಢಾ ಅಂಧೇನೈವ ನೀಯಮಾನಾ ಯಥಾಂಧಾಃ ॥ ೮ ॥

ಕಿಂಚ, ಅವಿದ್ಯಾಯಾಮ್ ಅಂತರೇ ಮಧ್ಯೇ ವರ್ತಮಾನಾಃ ಅವಿವೇಕಪ್ರಾಯಾಃ ಸ್ವಯಂ ವಯಮೇವ ಧೀರಾಃ ಧೀಮಂತಃ ಪಂಡಿತಾ ವಿದಿತವೇದಿತವ್ಯಾಶ್ಚೇತಿ ಮನ್ಯಮಾನಾ ಆತ್ಮಾನಂ ಸಂಭಾವಯಂತಃ, ತೇ ಚ ಜಂಘನ್ಯಮಾನಾಃ ಜರಾರೋಗಾದ್ಯನೇಕಾನರ್ಥವ್ರಾತೈರ್ಹನ್ಯಮಾನಾ ಭೃಶಂ ಪೀಡ್ಯಮಾನಾಃ ಪರಿಯಂತಿ ವಿಭ್ರಮಂತಿ ಮೂಢಾಃ । ದರ್ಶನವರ್ಜಿತತ್ವಾತ್ ಅಂಧೇನೈವ ಅಚಕ್ಷುಷ್ಕೇಣೈವ ನೀಯಮಾನಾಃ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯಮಾನಮಾರ್ಗಾಃ ; ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಅಂಧಾಃ ಚಕ್ಷೂರಹಿತಾ ಗರ್ತಕಂಟಕಾದೌ ಪತಂತಿ, ತದ್ವತ್ ॥

ಅವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಬಹುಧಾ ವರ್ತಮಾನಾ ವಯಂ ಕೃತಾರ್ಥಾ ಇತ್ಯಭಿಮನ್ಯಂತಿ ಬಾಲಾಃ ।
ಯತ್ಕರ್ಮಿಣೋ ನ ಪ್ರವೇದಯಂತಿ ರಾಗಾತ್ತೇನಾತುರಾಃ ಕ್ಷೀಣಲೋಕಾಶ್ಚ್ಯವಂತೇ ॥ ೯ ॥

ಕಿಂಚ, ಅವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಬಹುಧಾ ಬಹುಪ್ರಕಾರಂ ವರ್ತಮಾನಾಃ ವಯಮೇವ ಕೃತಾರ್ಥಾಃ ಕೃತಪ್ರಯೋಜನಾಃ ಇತಿ ಏವಮ್ ಅಭಿಮನ್ಯಂತಿ ಅಭಿಮನ್ಯಂತೇ ಅಭಿಮಾನಂ ಕುರ್ವಂತಿ ಬಾಲಾಃ ಅಜ್ಞಾನಿನಃ । ಯತ್ ಯಸ್ಮಾದೇವಂ ಕರ್ಮಿಣಃ ನ ಪ್ರವೇದಯಂತಿ ತತ್ತ್ವಂ ನ ಜಾನಂತಿ ರಾಗಾತ್ ಕರ್ಮಫಲರಾಗಾಭಿಭವನಿಮಿತ್ತಮ್ , ತೇನ ಕಾರಣೇನ ಆತುರಾಃ ದುಃಖಾರ್ತಾಃ ಸಂತಃ ಕ್ಷೀಣಲೋಕಾಃ ಕ್ಷೀಣಕರ್ಮಫಲಾಃ ಸ್ವರ್ಗಲೋಕಾತ್ ಚ್ಯವಂತೇ ॥

ಇಷ್ಟಾಪೂರ್ತಂ ಮನ್ಯಮಾನಾ ವರಿಷ್ಠಂ ನಾನ್ಯಚ್ಛ್ರೇಯೋ ವೇದಯಂತೇ ಪ್ರಮೂಢಾಃ ।
ನಾಕಸ್ಯ ಪೃಷ್ಠೇ ತೇ ಸುಕೃತೇಽನುಭೂತ್ವೇಮಂ ಲೋಕಂ ಹೀನತರಂ ವಾ ವಿಶಂತಿ ॥ ೧೦ ॥

ಇಷ್ಟಾಪೂರ್ತಮ್ ಇಷ್ಟಂ ಯಾಗಾದಿ ಶ್ರೌತಂ ಕರ್ಮ ಪೂರ್ತಂ ಸ್ಮಾರ್ತಂ ವಾಪೀಕೂಪತಡಾಗಾದಿಕರ್ಮ ಮನ್ಯಮಾನಾಃ ಏತದೇವಾತಿಶಯೇನ ಪುರುಷಾರ್ಥಸಾಧನಂ ವರಿಷ್ಠಂ ಪ್ರಧಾನಮಿತಿ ಚಿಂತಯಂತಃ, ಅನ್ಯತ್ ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಾಖ್ಯಂ ಶ್ರೇಯಃಸಾಧನಂ ನ ವೇದಯಂತೇ ನ ಜಾನಂತಿ ಪ್ರಮೂಢಾಃ ಪುತ್ರಪಶುಬಾಂಧವಾದಿಷು ಪ್ರಮತ್ತತಯಾ ಮೂಢಾಃ ; ತೇ ಚ ನಾಕಸ್ಯ ಸ್ವರ್ಗಸ್ಯ ಪೃಷ್ಠೇ ಉಪರಿಸ್ಥಾನೇ ಸುಕೃತೇ ಭೋಗಾಯತನೇ ಅನುಭೂತ್ವಾ ಅನುಭೂಯ ಕರ್ಮಫಲಂ ಪುನಃ ಇಮಂ ಲೋಕಂ ಮಾನುಷಮ್ ಅಸ್ಮಾತ್ ಹೀನತರಂ ವಾ ತಿರ್ಯಙ್ನರಕಾದಿಲಕ್ಷಣಂ ಯಥಾಕರ್ಮಶೇಷಂ ವಿಶಂತಿ ॥

ತಪಃಶ್ರದ್ಧೇ ಯೇ ಹ್ಯುಪವಸಂತ್ಯರಣ್ಯೇ ಶಾಂತಾ ವಿದ್ವಾಂಸೋ ಭೈಕ್ಷಚರ್ಯಾಂ ಚರಂತಃ ।
ಸೂರ್ಯದ್ವಾರೇಣ ತೇ ವಿರಜಾಃ ಪ್ರಯಾಂತಿ ಯತ್ರಾಮೃತಃ ಸ ಪುರುಷೋ ಹ್ಯವ್ಯಯಾತ್ಮಾ ॥ ೧೧ ॥

ಯೇ ಪುನಸ್ತದ್ವಿಪರೀತಜ್ಞಾನಯುಕ್ತಾ ವಾನಪ್ರಸ್ಥಾಃ ಸಂನ್ಯಾಸಿನಶ್ಚ, ತಪಃಶ್ರದ್ಧೇ ಹಿ ತಪಃ ಸ್ವಾಶ್ರಮವಿಹಿತಂ ಕರ್ಮ, ಶ್ರದ್ಧಾ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾದಿವಿಷಯಾ ವಿದ್ಯಾ, ತೇ ತಪಃಶ್ರದ್ಧೇ ಉಪವಸಂತಿ ಸೇವಂತೇಽರಣ್ಯೇ ವರ್ತಮಾನಾಃ ಸಂತಃ । ಶಾಂತಾಃ ಉಪರತಕರಣಗ್ರಾಮಾಃ । ವಿದ್ವಾಂಸಃ ಗೃಹಸ್ಥಾಶ್ಚ ಜ್ಞಾನಪ್ರಧಾನಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಭೈಕ್ಷಚರ್ಯಾಂ ಚರಂತಃ ಪರಿಗ್ರಹಾಭಾವಾದುಪವಸಂತ್ಯರಣ್ಯೇ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಸೂರ್ಯದ್ವಾರೇಣ ಸೂರ್ಯೋಪಲಕ್ಷಿತೇನೋತ್ತರೇಣ ಪಥಾ ತೇ ವಿರಜಾಃ ವಿರಜಸಃ, ಕ್ಷೀಣಪುಣ್ಯಪಾಪಕರ್ಮಾಣಃ ಸಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರಯಾಂತಿ ಪ್ರಕರ್ಷೇಣ ಯಾಂತಿ ಯತ್ರ ಯಸ್ಮಿನ್ಸತ್ಯಲೋಕಾದೌ ಅಮೃತಃ ಸ ಪುರುಷಃ ಪ್ರಥಮಜೋ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಃ ಹಿ ಅವ್ಯಯಾತ್ಮಾ ಅವ್ಯಯಸ್ವಭಾವೋ ಯಾವತ್ಸಂಸಾರಸ್ಥಾಯೀ । ಏತದಂತಾಸ್ತು ಸಂಸಾರಗತಯೋಽಪರವಿದ್ಯಾಗಮ್ಯಾಃ । ನನ್ವೇತಂ ಮೋಕ್ಷಮಿಚ್ಛಂತಿ ಕೇಚಿತ್ । ನ, ‘ಇಹೈವ ಸರ್ವೇ ಪ್ರವಿಲೀಯಂತಿ ಕಾಮಾಃ’ (ಮು. ಉ. ೩ । ೨ । ೨) ‘ತೇ ಸರ್ವಗಂ ಸರ್ವತಃ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಧೀರಾ ಯುಕ್ತಾತ್ಮಾನಃ ಸರ್ವಮೇವಾವಿಶಂತಿ’ (ಮು. ಉ. ೩ । ೨ । ೫) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ ; ಅಪ್ರಕರಣಾಚ್ಚ । ಅಪರವಿದ್ಯಾಪ್ರಕರಣೇ ಹಿ ಪ್ರವೃತ್ತೇ ನ ಹ್ಯಕಸ್ಮಾನ್ಮೋಕ್ಷಪ್ರಸಂಗೋಽಸ್ತಿ । ವಿರಜಸ್ತ್ವಂ ತ್ವಾಪೇಕ್ಷಿಕಮ್ । ಸಮಸ್ತಮಪರವಿದ್ಯಾಕಾರ್ಯಂ ಸಾಧ್ಯಸಾಧನಲಕ್ಷಣಂ ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲಭೇದಭಿನ್ನಂ ದ್ವೈತಮ್ ಏತಾವದೇವ ಯದ್ಧಿರಣ್ಯಗರ್ಭಪ್ರಾಪ್ತ್ಯವಸಾನಮ್ । ತಥಾ ಚ ಮನುನೋಕ್ತಂ ಸ್ಥಾವರಾದ್ಯಾಂ ಸಂಸಾರಗತಿಮನುಕ್ರಾಮತಾ — ‘ಬ್ರಹ್ಮಾ ವಿಶ್ವಸೃಜೋ ಧರ್ಮೋ ಮಹಾನವ್ಯಕ್ತಮೇವ ಚ । ಉತ್ತಮಾಂ ಸಾತ್ತ್ವಿಕೀಮೇತಾಂ ಗತಿಮಾಹುರ್ಮನೀಷಿಣಃ’ (ಮನು. ೧೨ । ೫೦) ಇತಿ ॥

ಪರೀಕ್ಷ್ಯ ಲೋಕಾನ್ಕರ್ಮಚಿತಾನ್ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ನಿರ್ವೇದಮಾಯಾನ್ನಾಸ್ತ್ಯಕೃತಃ ಕೃತೇನ ।
ತದ್ವಿಜ್ಞಾನಾರ್ಥಂ ಸ ಗುರುಮೇವಾಭಿಗಚ್ಛೇತ್ಸಮಿತ್ಪಾಣಿಃ ಶ್ರೋತ್ರಿಯಂ ಬ್ರಹ್ಮನಿಷ್ಠಮ್ ॥ ೧೨ ॥

ಅಥೇದಾನೀಮಸ್ಮಾತ್ಸಾಧ್ಯಸಾಧನರೂಪಾತ್ಸರ್ವಸ್ಮಾತ್ಸಂಸಾರಾದ್ವಿರಕ್ತಸ್ಯ ಪರಸ್ಯಾಂ ವಿದ್ಯಾಯಾಮಧಿಕಾರಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಮಿದಮುಚ್ಯತೇ — ಪರೀಕ್ಷ್ಯ ಯದೇತದೃಗ್ವೇದಾದ್ಯಪರವಿದ್ಯಾವಿಷಯಂ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಾವಿದ್ಯಾಕಾಮಕರ್ಮದೋಷವತ್ಪುರುಷಾನುಷ್ಠೇಯಮವಿದ್ಯಾದಿದೋಷವಂತಮೇವ ಪುರುಷಂ ಪ್ರತಿ ವಿಹಿತತ್ವಾತ್ತದನುಷ್ಠಾನಕಾರ್ಯಭೂತಾಶ್ಚ ಲೋಕಾ ಯೇ ದಕ್ಷಿಣೋತ್ತರಮಾರ್ಗಲಕ್ಷಣಾಃ ಫಲಭೂತಾಃ, ಯೇ ಚ ವಿಹಿತಾಕರಣಪ್ರತಿಷೇಧಾತಿಕ್ರಮದೋಷಸಾಧ್ಯಾ ನರಕತಿರ್ಯಕ್ಪ್ರೇತಲಕ್ಷಣಾಃ, ತಾನೇತಾನ್ಪರೀಕ್ಷ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಮಾನೋಪಮಾನಾಗಮೈಃ ಸರ್ವತೋ ಯಾಥಾತ್ಮ್ಯೇನಾವಧಾರ್ಯ ಲೋಕಾನ್ ಸಂಸಾರಗತಿಭೂತಾನವ್ಯಕ್ತಾದಿಸ್ಥಾವರಾಂತಾನ್ವ್ಯಾಕೃತಾವ್ಯಾಕೃತಲಕ್ಷಣಾನ್ಬೀಜಾಂಕುರವದಿತರೇತರೋತ್ಪತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಾನನೇಕಾನರ್ಥಶತಸಹಸ್ರಸಂಕುಲಾನ್ಕದಲೀಗರ್ಭವದಸಾರಾನ್ಮಾಯಾಮರೀಚ್ಯುದಕಗಂಧರ್ವನಗರಾಕಾರಸ್ವಪ್ನಜಲಬುದ್ಬುದಫೇನಸಮಾನ್ಪ್ರತಿಕ್ಷಣಪ್ರಧ್ವಂಸಾನ್ಪೃಷ್ಠತಃ ಕೃತ್ವಾ ವಿದ್ಯಾಕಾಮದೋಷಪ್ರವರ್ತಿತಕರ್ಮಚಿತಾಂಧರ್ಮಾಧರ್ಮನಿರ್ವರ್ತಿತಾನಿತ್ಯೇತತ್ । ಬ್ರಾಹ್ಮಣಃ, ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯೈವ ವಿಶೇಷತೋಽಧಿಕಾರಃ ಸರ್ವತ್ಯಾಗೇನ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಮಿತಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಗ್ರಹಣಮ್ । ಪರೀಕ್ಷ್ಯ ಲೋಕಾನ್ಕಿಂ ಕುರ್ಯಾದಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ನಿರ್ವೇದಮ್ , ನಿಷ್ಪೂರ್ವೋ ವಿದಿರತ್ರ ವೈರಾಗ್ಯಾರ್ಥೇ, ವೈರಾಗ್ಯಮ್ ಆಯಾತ್ ಕುರ್ಯಾದಿತ್ಯೇತತ್ । ಸ ವೈರಾಗ್ಯಪ್ರಕಾರಃ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯತೇ — ಇಹ ಸಂಸಾರೇ ನಾಸ್ತಿ ಕಶ್ಚಿದಪಿ ಅಕೃತಃ ಪದಾರ್ಥಃ । ಸರ್ವ ಏವ ಹಿ ಲೋಕಾಃ ಕರ್ಮಚಿತಾಃ ಕರ್ಮಕೃತತ್ವಾಚ್ಚಾನಿತ್ಯಾಃ । ನ ನಿತ್ಯಂ ಕಿಂಚಿದಸ್ತೀತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಸರ್ವಂ ತು ಕರ್ಮಾನಿತ್ಯಸ್ಯೈವ ಸಾಧನಮ್ । ಯಸ್ಮಾಚ್ಚತುರ್ವಿಧಮೇವ ಹಿ ಸರ್ವಂ ಕರ್ಮ ಕಾರ್ಯಮ್ — ಉತ್ಪಾದ್ಯಮಾಪ್ಯಂ ವಿಕಾರ್ಯಂ ಸಂಸ್ಕಾರ್ಯಂ ವಾ । ನಾತಃ ಪರಂ ಕರ್ಮಣೋ ವಿಷಯೋಽಸ್ತಿ । ಅಹಂ ಚ ನಿತ್ಯೇನಾಮೃತೇನಾಭಯೇನ ಕೂಟಸ್ಥೇನಾಚಲೇನ ಧ್ರುವೇಣಾರ್ಥೇನಾರ್ಥೀ, ನ ತದ್ವಿಪರೀತೇನ । ಅತಃ ಕಿಂ ಕೃತೇನ ಕರ್ಮಣಾ ಆಯಾಸಬಹುಲೇನಾನರ್ಥಸಾಧನೇನ ಇತ್ಯೇವಂ ನಿರ್ವಿಣ್ಣೋಽಭಯಂ ಶಿವಮಕೃತಂ ನಿತ್ಯಂ ಪದಂ ಯತ್ , ತದ್ವಿಜ್ಞಾನಾರ್ಥಂ ವಿಶೇಷೇಣಾಧಿಗಮಾರ್ಥಂ ಸ ನಿರ್ವಿಣ್ಣೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಃ ಗುರುಮೇವ ಆಚಾರ್ಯಂ ಶಮದಮಾದಿಸಂಪನ್ನಮ್ ಅಭಿಗಚ್ಛೇತ್ । ಶಾಸ್ತ್ರಜ್ಞೋಽಪಿ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾನ್ವೇಷಣಂ ನ ಕುರ್ಯಾದಿತ್ಯೇತದ್ಗುರುಮೇವೇತ್ಯವಧಾರಣಫಲಮ್ । ಸಮಿತ್ಪಾಣಿಃ ಸಮಿದ್ಭಾರಗೃಹೀತಹಸ್ತಃ ಶ್ರೋತ್ರಿಯಮ್ ಅಧ್ಯಯನಶ್ರುತಾರ್ಥಸಂಪನ್ನಂ ಬ್ರಹ್ಮನಿಷ್ಠಂ ಹಿತ್ವಾ ಸರ್ವಕರ್ಮಾಣಿ ಕೇವಲೇಽದ್ವಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ನಿಷ್ಠಾ ಯಸ್ಯ ಸೋಽಯಂ ಬ್ರಹ್ಮನಿಷ್ಠಃ ; ಜಪನಿಷ್ಠಸ್ತಪೋನಿಷ್ಠ ಇತಿ ಯದ್ವತ್ । ನ ಹಿ ಕರ್ಮಿಣೋ ಬ್ರಹ್ಮನಿಷ್ಠತಾ ಸಂಭವತಿ, ಕರ್ಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಯೋರ್ವಿರೋಧಾತ್ । ಸ ತಂ ಗುರುಂ ವಿಧಿವದುಪಸನ್ನಃ ಪ್ರಸಾದ್ಯ ಪೃಚ್ಛೇದಕ್ಷರಂ ಪುರುಷಂ ಸತ್ಯಮ್ ॥

ತಸ್ಮೈ ಸ ವಿದ್ವಾನುಪಸನ್ನಾಯ ಸಮ್ಯಕ್ಪ್ರಶಾಂತಚಿತ್ತಾಯ ಶಮಾನ್ವಿತಾಯ ।
ಯೇನಾಕ್ಷರಂ ಪುರುಷಂ ವೇದ ಸತ್ಯಂ ಪ್ರೋವಾಚ ತಾಂ ತತ್ತ್ವತೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಮ್ ॥ ೧೩ ॥

ತಸ್ಮೈ ಸಃ ವಿದ್ವಾನ್ ಗುರುರ್ಬ್ರಹ್ಮವಿತ್ , ಉಪಸನ್ನಾಯ ಉಪಗತಾಯ । ಸಮ್ಯಕ್ ಯಥಾಶಾಸ್ತ್ರಮಿತ್ಯೇತತ್ । ಪ್ರಶಾಂತಚಿತ್ತಾಯ ಉಪರತದರ್ಪಾದಿದೋಷಾಯ । ಶಮಾನ್ವಿತಾಯ ಬಾಹ್ಯೇಂದ್ರಿಯೋಪರಮೇಣ ಚ ಯುಕ್ತಾಯ,
ಸರ್ವತೋ ವಿರಕ್ತಾಯೇತ್ಯೇತತ್ । ಯೇನ ವಿಜ್ಞಾನೇನ ಯಯಾ ವಿದ್ಯಯಾ ಚ ಪರಯಾ ಅಕ್ಷರಮ್ ಅದ್ರೇಶ್ಯಾದಿವಿಶೇಷಣಂ ತದೇವಾಕ್ಷರಂ ಪುರುಷಶಬ್ದವಾಚ್ಯಂ ಪೂರ್ಣತ್ವಾತ್ಪುರಿ ಶಯನಾಚ್ಚ, ಸತ್ಯಂ ತದೇವ ಪರಮಾರ್ಥಸ್ವಾಭಾವ್ಯಾದವ್ಯಯಮ್ , ಅಕ್ಷರಂ ಚಾಕ್ಷರಣಾದಕ್ಷತತ್ವಾದಕ್ಷಯತ್ವಾಚ್ಚ, ವೇದ ವಿಜಾನಾತಿ ತಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಂ ತತ್ತ್ವತಃ ಯಥಾವತ್ ಪ್ರೋವಾಚ ಪ್ರಬ್ರೂಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಆಚಾರ್ಯಸ್ಯಾಪ್ಯಯಮೇವ ನಿಯಮೋ ಯನ್ನ್ಯಾಯಪ್ರಾಪ್ತಸಚ್ಛಿಷ್ಯನಿಸ್ತಾರಣಮವಿದ್ಯಾಮಹೋದಧೇಃ ॥
ಇತಿ ಶ್ರೀಮತ್ಪರಮಹಂಸಪರಿವ್ರಾಜಕಾಚಾರ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರೀಗೋವಿಂದಭಗವತ್ಪೂಜ್ಯಪಾದಶಿಷ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರೀಮಚ್ಛಂಕರಭಗವತಃ ಕೃತೌ ಮುಂಡಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯೇ ಪ್ರಥಮಂ ಮುಂಡಕಂ ಸಮಾಪ್ತಮ್ ॥

ದ್ವಿತೀಯಂ ಮುಂಡಕಮ್

ಪ್ರಥಮಃ ಖಂಡಃ

ಅಪರವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಸರ್ವಂ ಕಾರ್ಯಮುಕ್ತಮ್ । ಸ ಚ ಸಂಸಾರೋ ಯತ್ಸಾರೋ ಯಸ್ಮಾನ್ಮೂಲಾದಕ್ಷರಾತ್ಸಂಭವತಿ ಯಸ್ಮಿಂಶ್ಚ ಪ್ರಲೀಯತೇ, ತದಕ್ಷರಂ ಪುರುಷಾಖ್ಯಂ ಸತ್ಯಮ್ । ಯಸ್ಮಿನ್ವಿಜ್ಞಾತೇ ಸರ್ವಮಿದಂ ವಿಜ್ಞಾತಂ ಭವತಿ, ತತ್ಪರಸ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾ ವಿಷಯಃ । ಸ ವಕ್ತವ್ಯ ಇತ್ಯುತ್ತರೋ ಗ್ರಂಥ ಆರಭ್ಯತೇ —

ತದೇತತ್ಸತ್ಯಂ ಯಥಾ ಸುದೀಪ್ತಾತ್ಪಾವಕಾದ್ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾಃ ಸಹಸ್ರಶಃ ಪ್ರಭವಂತೇ ಸರೂಪಾಃ ।
ತಥಾಕ್ಷರಾದ್ವಿವಿಧಾಃ ಸೋಮ್ಯ ಭಾವಾಃ ಪ್ರಜಾಯಂತೇ ತತ್ರ ಚೈವಾಪಿಯಂತಿ ॥ ೧ ॥

ಯದಪರವಿದ್ಯಾವಿಷಯಂ ಕರ್ಮಫಲಲಕ್ಷಣಮ್ , ಸತ್ಯಂ ತದಾಪೇಕ್ಷಿಕಮ್ । ಇದಂ ತು ಪರವಿದ್ಯಾವಿಷಯಮ್ , ಪರಮಾರ್ಥಸಲ್ಲಕ್ಷಣತ್ವಾತ್ । ತದೇತತ್ ಸತ್ಯಂ ಯಥಾಭೂತಂ ವಿದ್ಯಾವಿಷಯಮ್ ; ಅವಿದ್ಯಾವಿಷಯತ್ವಾಚ್ಚ ಅನೃತಮಿತರತ್ । ಅತ್ಯಂತಪರೋಕ್ಷತ್ವಾತ್ಕಥಂ ನಾಮ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವತ್ಸತ್ಯಮಕ್ಷರಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯೇರನ್ನಿತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ — ಯಥಾ ಸುದೀಪ್ತಾತ್ ಸುಷ್ಠು ದೀಪ್ತಾದಿದ್ಧಾತ್ ಪಾವಕಾತ್ ಅಗ್ನೇಃ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾಃ ಅಗ್ನ್ಯವಯವಾಃ ಸಹಸ್ರಶಃ ಅನೇಕಶಃ ಪ್ರಭವಂತೇ ನಿರ್ಗಚ್ಛಂತಿ ಸರೂಪಾಃ ಅಗ್ನಿಸಲಕ್ಷಣಾ ಏವ, ತಥಾ ಉಕ್ತಲಕ್ಷಣಾತ್ ಅಕ್ಷರಾತ್ ವಿವಿಧಾಃ ನಾನಾದೇಹೋಪಾಧಿಭೇದಮನುವಿಧೀಯಮಾನತ್ವಾದ್ವಿವಿಧಾಃ ಹೇ ಸೋಮ್ಯ, ಭಾವಾಃ ಜೀವಾಃ ಆಕಾಶಾದಿವದ್ಘಟಾದಿಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾಃ ಸುಷಿರಭೇದಾ ಘಟಾದ್ಯುಪಾಧಿಪ್ರಭೇದಮನು ಭವಂತಿ ; ಏವಂ ನಾನಾನಾಮರೂಪಕೃತದೇಹೋಪಾಧಿಪ್ರಭವಮನು ಪ್ರಜಾಯಂತೇ, ತತ್ರ ಚೈವ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಚಾಕ್ಷರೇ ಅಪಿಯಂತಿ ದೇಹೋಪಾಧಿವಿಲಯಮನು ವಿಲೀಯಂತೇ ಘಟಾದಿವಿಲಯಮನ್ವಿವ ಸುಷಿರಭೇದಾಃ । ಯಥಾಽಽಕಾಶಸ್ಯ ಸುಷಿರಭೇದೋತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಲಯನಿಮಿತ್ತತ್ವಂ ಘಟಾದ್ಯುಪಾಧಿಕೃತಮೇವ, ತದ್ವದಕ್ಷರಸ್ಯಾಪಿ ನಾಮರೂಪಕೃತದೇಹೋಪಾಧಿನಿಮಿತ್ತಮೇವ ಜೀವೋತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಲಯನಿಮಿತ್ತತ್ವಮ್ ॥

ದಿವ್ಯೋ ಹ್ಯಮೂರ್ತಃ ಪುರುಷಃ ಸಬಾಹ್ಯಾಭ್ಯಂತರೋ ಹ್ಯಜಃ ।
ಅಪ್ರಾಣೋ ಹ್ಯಮನಾಃ ಶುಭ್ರೋ ಹ್ಯಕ್ಷರಾತ್ಪರತಃ ಪರಃ ॥ ೨ ॥

ನಾಮರೂಪಬೀಜಭೂತಾದವ್ಯಾಕೃತಾಖ್ಯಾತ್ಸ್ವವಿಕಾರಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಪರಾದಕ್ಷರಾತ್ಪರಂ ಯತ್ಸರ್ವೋಪಾಧಿಭೇದವರ್ಜಿತಮಕ್ಷರಸ್ಯೈವ ಸ್ವರೂಪಮಾಕಾಶಸ್ಯೇವ ಸರ್ವಮೂರ್ತಿವರ್ಜಿತಂ ನೇತಿ ನೇತೀತ್ಯಾದಿವಿಶೇಷಣಂ ವಿವಕ್ಷನ್ನಾಹ — ದಿವ್ಯಃ ದ್ಯೋತನವಾನ್ , ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್ವಾತ್ । ದಿವಿ ವಾ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಭವಃ ಅಲೌಕಿಕೋ ವಾ । ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಅಮೂರ್ತಃ ಸರ್ವಮೂರ್ತಿವರ್ಜಿತಃ, ಪುರುಷಃ ಪೂರ್ಣಃ ಪುರಿಶಯೋ ವಾ, ಸಬಾಹ್ಯಾಭ್ಯಂತರಃ ಸಹ ಬಾಹ್ಯಾಭ್ಯಂತರೇಣ ವರ್ತತ ಇತಿ । ಅಜಃ ನ ಜಾಯತೇ ಕುತಶ್ಚಿತ್ , ಸ್ವತೋಽಜಸ್ಯ ಜನ್ಮನಿಮಿತ್ತಸ್ಯ ಚಾಭಾವಾತ್ ; ಯಥಾ ಜಲಬುದ್ಬುದಾದೇರ್ವಾಯ್ವಾದಿಃ, ಯಥಾ ನಭಃಸುಷಿರಭೇದಾನಾಂ ಘಟಾದಿಃ । ಸರ್ವಭಾವವಿಕಾರಾಣಾಂ ಜನಿಮೂಲತ್ವಾತ್ ತತ್ಪ್ರತಿಷೇಧೇನ ಸರ್ವೇ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಾ ಭವಂತಿ । ಸಬಾಹ್ಯಾಭ್ಯಂತರೋ ಹ್ಯಜಃ ಅತೋಽಜರೋಽಮೃತೋಽಕ್ಷರೋ ಧ್ರುವೋಽಭಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ಯಪಿ ದೇಹಾದ್ಯುಪಾಧಿಭೇದದೃಷ್ಟಿಭೇದೇಷು ಸಪ್ರಾಣಃ ಸಮನಾಃ ಸೇಂದ್ರಿಯಃ ಸವಿಷಯ ಇವ ಪ್ರತ್ಯವಭಾಸತೇ ತಲಮಲಾದಿಮದಿವಾಕಾಶಮ್ , ತಥಾಪಿ ತು ಸ್ವತಃ ಪರಮಾರ್ಥಸ್ವರೂಪದೃಷ್ಟೀನಾಮ್ ಅಪ್ರಾಣಃ ಅವಿದ್ಯಮಾನಃ ಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತಿಭೇದವಾನ್ ಚಲನಾತ್ಮಕೋ ವಾಯುರ್ಯಸ್ಮಿನ್ನಸೌ ಅಪ್ರಾಣಃ । ತಥಾ ಅಮನಾಃ ಅನೇಕಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿಭೇದವತ್ಸಂಕಲ್ಪಾದ್ಯಾತ್ಮಕಂ ಮನೋಽಪ್ಯವಿದ್ಯಮಾನಂ ಯಸ್ಮಿನ್ಸೋಽಯಮಮನಾಃ । ಅಪ್ರಾಣೋ ಹ್ಯಮನಾಶ್ಚೇತಿ ಪ್ರಾಣಾದಿವಾಯುಭೇದಾಃ ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ತದ್ವಿಷಯಾಶ್ಚ ತಥಾ ಬುದ್ಧಿಮನಸೀ ಬುದ್ಧೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ ತದ್ವಿಷಯಾಶ್ಚ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಾ ವೇದಿತವ್ಯಾಃ ; ಯಥಾ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ — ಧ್ಯಾಯತೀವ ಲೇಲಾಯತೀವೇತಿ । ಯಸ್ಮಾಚ್ಚೈವಂ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧೋಪಾಧಿದ್ವಯಸ್ತಸ್ಮಾತ್ ಶುಭ್ರಃ ಶುದ್ಧಃ । ಅತೋಽಕ್ಷರಾನ್ನಾಮರೂಪಬೀಜೋಪಾಧಿಲಕ್ಷಿತಸ್ವರೂಪಾತ್ , ಸರ್ವಕಾರ್ಯಕರಣಬೀಜತ್ವೇನೋಪಲಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ಪರಂ ತತ್ತ್ವಂ ತದುಪಾಧಿಲಕ್ಷಣಮವ್ಯಾಕೃತಾಖ್ಯಮಕ್ಷರಂ ಸರ್ವವಿಕಾರೇಭ್ಯತಸ್ಮಾತ್ಪರತೋಽಕ್ಷರಾತ್ಪರಃ ನಿರುಪಾಧಿಕಃ ಪುರುಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಸ್ಮಿಂಸ್ತದಾಕಾಶಾಖ್ಯಮಕ್ಷರಂ ಸಂವ್ಯವಹಾರವಿಷಯಮೋತಂ ಚ ಪ್ರೋತಂ ಚ । ಕಥಂ ಪುನರಪ್ರಾಣಾದಿಮತ್ತ್ವಂ ತಸ್ಯೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಯದಿ ಹಿ ಪ್ರಾಣಾದಯಃ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಃ ಪುರುಷ ಇವ ಸ್ವೇನಾತ್ಮನಾ ಸಂತಿ, ತದಾ ಪುರುಷಸ್ಯ ಪ್ರಾಣದಿನಾ ವಿದ್ಯಮಾನೇನ ಪ್ರಾಣಾದಿಮತ್ತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ ; ನ ತು ತೇ ಪ್ರಾಣಾದಯಃ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಃ ಸಂತಿ । ಅತಃ ಪ್ರಾಣಾದಿಮಾನ್ಪರಃ ಪುರುಷಃ, ಯಥಾಽನುತ್ಪನ್ನೇ ಪುತ್ರೇ ಅಪುತ್ರೋ ದೇವದತ್ತಃ ॥

ಏತಸ್ಮಾಜ್ಜಾಯತೇ ಪ್ರಾಣೋ ಮನಃ ಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಚ ।
ಖಂ ವಾಯುರ್ಜ್ಯೋತಿರಾಪಃ ಪೃಥಿವೀ ವಿಶ್ವಸ್ಯ ಧಾರಿಣೀ ॥ ೩ ॥

ಕಥಂ ತೇ ನ ಸಂತಿ ಪ್ರಾಣಾದಯ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಯಸ್ಮಾತ್ ಏತಸ್ಮಾದೇವ ಪುರುಷಾನ್ನಾಮರೂಪಬೀಜೋಪಾಧಿಲಕ್ಷಿತಾತ್ ಜಾಯತೇ ಉತ್ಪದ್ಯತೇಽವಿದ್ಯಾವಿಷಯೋ ವಿಕಾರಭೂತೋ ನಾಮಧೇಯೋಽನೃತಾತ್ಮಕಃ ಪ್ರಾಣಃ, ‘ವಾಚಾರಂಭಣಂ ವಿಕಾರೋ ನಾಮಧೇಯಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧ । ೪) ‘ಅನೃತಮ್’ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ । ನ ಹಿ ತೇನಾವಿದ್ಯಾವಿಷಯೇಣಾನೃತೇನ ಪ್ರಾಣೇನ ಸಪ್ರಾಣತ್ವಂ ಪರಸ್ಯ ಸ್ಯಾದಪುತ್ರಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ನದೃಷ್ಟೇನೇವ ಪುತ್ರೇಣ ಸಪುತ್ರತ್ವಮ್ । ಏವಂ ಮನಃ ಸರ್ವಾಣಿ ಚೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ವಿಷಯಾಶ್ಚೈತಸ್ಮಾದೇವ ಜಾಯಂತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಿದ್ಧಮಸ್ಯ ನಿರುಪಚರಿತಮಪ್ರಾಣಾದಿಮತ್ತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಥಾ ಚ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಃ ಪರಮಾರ್ಥತೋಽಸಂತಸ್ತಥಾ ಪ್ರಲೀನಾಶ್ಚೇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಾಃ । ಯಥಾ ಕರಣಾನಿ ಮನಶ್ಚೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಚ, ತಥಾ ಶರೀರವಿಷಯಕಾರಣಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಖಮ್ ಆಕಾಶಂ, ವಾಯುಃ ಬಾಹ್ಯ ಆವಹಾದಿಭೇದಃ, ಜ್ಯೋತಿಃ ಅಗ್ನಿಃ, ಆಪಃ ಉದಕಂ, ಪೃಥಿವೀ ಧರಿತ್ರೀ ವಿಶ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ಧಾರಿಣೀ ; ಏತಾನಿ ಚ ಶಬ್ದಸ್ಪರ್ಶರೂಪರಸಗಂಧೋತ್ತರೋತ್ತರಗುಣಾನಿ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಗುಣಸಹಿತಾನ್ಯೇತಸ್ಮಾದೇವ ಜಾಯಂತೇ ॥

ಅಗ್ನಿರ್ಮೂರ್ಧಾ ಚಕ್ಷುಷೀ ಚಂದ್ರಸೂರ್ಯೌ ದಿಶಃ ಶ್ರೋತ್ರೇ ವಾಗ್ವಿವೃತಾಶ್ಚ ವೇದಾಃ ।
ವಾಯುಃ ಪ್ರಾಣೋ ಹೃದಯಂ ವಿಶ್ವಮಸ್ಯ ಪದ್ಭ್ಯಾಂ ಪೃಥಿವೀ ಹ್ಯೇಷ ಸರ್ವಭೂತಾಂತರಾತ್ಮಾ ॥ ೪ ॥

ಸಂಕ್ಷೇಪತಃ ಪರವಿದ್ಯಾವಿಷಯಮಕ್ಷರಂ ನಿರ್ವಿಶೇಷಂ ಪುರುಷಂ ಸತ್ಯಮ್ ‘ದಿವ್ಯೋ ಹ್ಯಮೂರ್ತಃ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೧ । ೨) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಮಂತ್ರೇಣೋಕ್ತ್ವಾ, ಪುನಸ್ತದೇವ ಸವಿಶೇಷಂ ವಿಸ್ತರೇಣ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರವವೃತೇ ; ಸಂಕ್ಷೇಪವಿಸ್ತರೋಕ್ತೋ ಹಿ ಪದಾರ್ಥಃ ಸುಖಾಧಿಗಮ್ಯೋ ಭವತಿ ಸೂತ್ರಭಾಷ್ಯೋಕ್ತಿವದಿತಿ । ಯೋ ಹಿ ಪ್ರಥಮಜಾತ್ಪ್ರಾಣಾದ್ಧಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾಜ್ಜಾಯತೇಽಂಡಸ್ಯಾಂತರ್ವಿರಾಟ್ , ಸ ತತ್ತ್ವಾಂತರಿತತ್ತ್ವೇನ ಲಕ್ಷ್ಯಮಾಣೋಽಪ್ಯೇತಸ್ಮಾದೇವ ಪುರುಷಾಜ್ಜಾಯತ ಏತನ್ಮಯಶ್ಚೇತ್ಯೇತದರ್ಥಮಾಹ, ತಂ ಚ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ — ಅಗ್ನಿಃ ದ್ಯುಲೋಕಃ, ‘ಅಸೌ ವಾವ ಲೋಕೋ ಗೌತಮಾಗ್ನಿಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೪ । ೧) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಮೂರ್ಧಾ ಯಸ್ಯೋತ್ತಮಾಂಗಂ ಶಿರಃ, ಚಕ್ಷುಷೀ ಚಂದ್ರಶ್ಚ ಸೂರ್ಯಶ್ಚೇತಿ ಚಂದ್ರಸೂರ್ಯೌ ; ಯಸ್ಯೇತಿ ಸರ್ವತ್ರಾನುಷಂಗಃ ಕರ್ತವ್ಯಃ ಅಸ್ಯೇತ್ಯಸ್ಯ ಪದಸ್ಯ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಸ್ಯ ಯಸ್ಯೇತಿ ವಿಪರಿಣಾಮಂ ಕೃತ್ವಾ । ದಿಶಃ ಶ್ರೋತ್ರೇ ಯಸ್ಯ । ವಾಕ್ ವಿವೃತಾಶ್ಚ ಉದ್ಘಾಟಿತಾಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾ ವೇದಾಃ ಯಸ್ಯ । ವಾಯುಃ ಪ್ರಾಣೋ ಯಸ್ಯ । ಹೃದಯಮ್ ಅಂತಃಕರಣಂ ವಿಶ್ವಂ ಸಮಸ್ತಂ ಜಗತ್ ಅಸ್ಯ ಯಸ್ಯೇತ್ಯೇತತ್ । ಸರ್ವಂ ಹ್ಯಂತಃಕರಣವಿಕಾರಮೇವ ಜಗತ್ , ಮನಸ್ಯೇವ ಸುಷುಪ್ತೇ ಪ್ರಲಯದರ್ಶನಾತ್ ; ಜಾಗರಿತೇಽಪಿ ತತ ಏವಾಗ್ನಿವಿಸ್ಫುಲಿಂಗವದ್ವಿಪ್ರತಿಷ್ಠಾನಾತ್ । ಯಸ್ಯ ಚ ಪದ್ಭ್ಯಾಂ ಜಾತಾ ಪೃಥಿವೀ, ಏಷ ದೇವೋ ವಿಷ್ಣುರನಂತಃ ಪ್ರಥಮಶರೀರೀ ತ್ರೈಲೋಕ್ಯದೇಹೋಪಾಧಿಃ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಭೂತಾನಾಮಂತರಾತ್ಮಾ । ಸ ಹಿ ಸರ್ವಭೂತೇಷು ದ್ರಷ್ಟಾ ಶ್ರೋತಾ ಮಂತಾ ವಿಜ್ಞಾತಾ ಸರ್ವಕರಣಾತ್ಮಾ ॥
ಪಂಚಾಗ್ನಿದ್ವಾರೇಣ ಚ ಯಾಃ ಸಂಸರಂತಿ ಪ್ರಜಾಃ, ತಾ ಅಪಿ ತಸ್ಮಾದೇವ ಪುರುಷಾತ್ಪ್ರಜಾಯಂತ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ —

ತಸ್ಮಾದಗ್ನಿಃ ಸಮಿಧೋ ಯಸ್ಯ ಸೂರ್ಯಃ ಸೋಮಾತ್ಪರ್ಜನ್ಯ ಓಷಧಯಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾಮ್ ।
ಪುಮಾನ್ರೇತಃ ಸಿಂಚತಿ ಯೋಷಿತಾಯಾಂ ಬಹ್ವೀಃ ಪ್ರಜಾಃ ಪುರುಷಾತ್ಸಂಪ್ರಸೂತಾಃ ॥ ೫ ॥

ತಸ್ಮಾತ್ ಪರಸ್ಮಾತ್ಪುರುಷಾತ್ ಪ್ರಜಾವಸ್ಥಾನವಿಶೇಷರೂಪಃ ಅಗ್ನಿಃ । ಸ ವಿಶೇಷ್ಯತೇ — ಸಮಿಧೋ ಯಸ್ಯ ಸೂರ್ಯಃ, ಸಮಿಧ ಇವ ಸಮಿಧಃ ; ಸೂರ್ಯೇಣ ಹಿ ದ್ಯುಲೋಕಃ ಸಮಿಧ್ಯತೇ । ತತೋ ಹಿ ದ್ಯುಲೋಕಾಗ್ನೇರ್ನಿಷ್ಪನ್ನಾತ್ ಸೋಮಾತ್ ಪರ್ಜನ್ಯಃ ದ್ವಿತೀಯೋಽಗ್ನಿಃ ಸಂಭವತಿ । ತಸ್ಮಾಚ್ಚ ಪರ್ಜನ್ಯಾತ್ ಓಷಧಯಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾಂ ಸಂಭವಂತಿ । ಓಷಧಿಭ್ಯಃ ಪುರುಷಾಗ್ನೌ ಹುತಾಭ್ಯ ಉಪಾದಾನಭೂತಾಭ್ಯಃ ಪುಮಾನಗ್ನಿಃ ರೇತಃ ಸಿಂಚತಿ ಯೋಷಿತಾಯಾಂ ಯೋಷಿತಿ ಯೋಷಾಗ್ನೌ ಸ್ತ್ರಿಯಾಮಿತಿ । ಏವಂ ಕ್ರಮೇಣ ಬಹ್ವೀಃ ಬಹ್ವ್ಯಃ ಪ್ರಜಾಃ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದ್ಯಾಃ ಪುರುಷಾತ್ ಪರಸ್ಮಾತ್ ಸಂಪ್ರಸೂತಾಃ ಸಮುತ್ಪನ್ನಾಃ ॥

ತಸ್ಮಾದೃಚಃ ಸಾಮ ಯಜೂಂಷಿ ದೀಕ್ಷಾ ಯಜ್ಞಾಶ್ಚ ಸರ್ವೇ ಕ್ರತವೋ ದಕ್ಷಿಣಾಶ್ಚ ।
ಸಂವತ್ಸರಶ್ಚ ಯಜಮಾನಶ್ಚ ಲೋಕಾಃ ಸೋಮೋ ಯತ್ರ ಪವತೇ ಯತ್ರ ಸೂರ್ಯಃ ॥ ೬ ॥

ಕಿಂಚ, ಕರ್ಮಸಾಧನಾನಿ ಫಲಾನಿ ಚ ತಸ್ಮಾದೇವೇತ್ಯಾಹ — ಕಥಮ್ ? ತಸ್ಮಾತ್ ಪುರುಷಾತ್ ಋಚಃ ನಿಯತಾಕ್ಷರಪಾದಾವಸಾನಾಃ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾದಿಚ್ಛಂದೋವಿಶಿಷ್ಟಾ ಮಂತ್ರಾಃ ; ಸಾಮ ಪಾಂಚಭಕ್ತಿಕಂ ಸಾಪ್ತಭಕ್ತಿಕಂ ಚ ಸ್ತೋಭಾದಿಗೀತಿವಿಶಿಷ್ಟಮ್ ; ಯಜೂಂಷಿ ಅನಿಯತಾಕ್ಷರಪಾದಾವಸಾನಾನಿ ವಾಕ್ಯರೂಪಾಣಿ ; ಏವಂ ತ್ರಿವಿಧಾ ಮಂತ್ರಾಃ । ದೀಕ್ಷಾಃ ಮೌಂಜ್ಯಾದಿಲಕ್ಷಣಾಃ ಕರ್ತೃನಿಯಮವಿಶೇಷಾಃ । ಯಜ್ಞಾಶ್ಚ ಸರ್ವೇ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಯಃ । ಕ್ರತವಃ ಸಯೂಪಾಃ । ದಕ್ಷಿಣಾಶ್ಚ ಏಕಗವಾದ್ಯಾ ಅಪರಿಮಿತಸರ್ವಸ್ವಾಂತಾಃ । ಸಂವತ್ಸರಶ್ಚ ಕಾಲಃ ಕರ್ಮಾಂಗಭೂತಃ । ಯಜಮಾನಶ್ಚ ಕರ್ತಾ । ಲೋಕಾಃ ತಸ್ಯ ಕರ್ಮಫಲಭೂತಾಃ ; ತೇ ವಿಶೇಷ್ಯಂತೇ — ಸೋಮಃ ಯತ್ರ ಯೇಷು ಲೋಕೇಷು ಪವತೇ ಪುನಾತಿ ಲೋಕಾನ್ ಯತ್ರ ಚ ಯೇಷು ಸೂರ್ಯಸ್ತಪತಿ । ತೇ ಚ ದಕ್ಷಿಣಾಯನೋತ್ತರಾಯಣಮಾರ್ಗದ್ವಯಗಮ್ಯಾ ವಿದ್ವದವಿದ್ವತ್ಕರ್ತೃಫಲಭೂತಾಃ ॥

ತಸ್ಮಾಚ್ಚ ದೇವಾ ಬಹುಧಾ ಸಂಪ್ರಸೂತಾಃ ಸಾಧ್ಯಾ ಮನುಷ್ಯಾಃ ಪಶವೋ ವಯಾಂಸಿ ।
ಪ್ರಾಣಾಪಾನೌ ವ್ರೀಹಿಯವೌ ತಪಶ್ಚ ಶ್ರದ್ಧಾ ಸತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಂ ವಿಧಿಶ್ಚ ॥ ೭ ॥

ತಸ್ಮಾಚ್ಚ ಪುರುಷಾತ್ಕರ್ಮಾಂಗಭೂತಾ ದೇವಾಃ ಬಹುಧಾ ವಸ್ವಾದಿಗಣಭೇದೇನ ಸಂಪ್ರಸೂತಾಃ ಸಮ್ಯಕ್ ಪ್ರಸೂತಾಃ — ಸಾಧ್ಯಾಃ ದೇವವಿಶೇಷಾಃ, ಮನುಷ್ಯಾಃ ಕರ್ಮಾಧಿಕೃತಾಃ, ಪಶವಃ ಗ್ರಾಮ್ಯಾರಣ್ಯಾಃ, ವಯಾಂಸಿ ಪಕ್ಷಿಣಃ ; ಜೀವನಂ ಚ ಮನುಷ್ಯಾದೀನಾಂ ಪ್ರಾಣಾಪಾನೌ, ವ್ರೀಹಿಯವೌ ಹವಿರರ್ಥೌ ; ತಪಶ್ಚ ಕರ್ಮಾಂಗಂ ಪುರುಷಸಂಸ್ಕಾರಲಕ್ಷಣಂ ಸ್ವತಂತ್ರಂ ಚ ಫಲಸಾಧನಮ್ ; ಶ್ರದ್ಧಾ ಯತ್ಪೂರ್ವಕಃ ಸರ್ವಪುರುಷಾರ್ಥಸಾಧನಪ್ರಯೋಗಶ್ಚಿತ್ತಪ್ರಸಾದ ಆಸ್ತಿಕ್ಯಬುದ್ಧಿಃ ; ತಥಾ ಸತ್ಯಮ್ ಅನೃತವರ್ಜನಂ ಯಥಾಭೂತಾರ್ಥವಚನಂ ಚಾಪೀಡಾಕರಮ್ ; ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಂ ಮೈಥುನಾಸಮಾಚಾರಃ ; ವಿಧಿಶ್ಚ ಇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾ ॥

ಸಪ್ತ ಪ್ರಾಣಾಃ ಪ್ರಭವಂತಿ ತಸ್ಮಾತ್ಸಪ್ತಾರ್ಚಿಷಃ ಸಮಿಧಃ ಸಪ್ತ ಹೋಮಾಃ ।
ಸಪ್ತೇಮೇ ಲೋಕಾ ಯೇಷು ಚರಂತಿ ಪ್ರಾಣಾ ಗುಹಾಶಯಾ ನಿಹಿತಾಃ ಸಪ್ತ ಸಪ್ತ ॥ ೮ ॥

ಕಿಂಚ, ಸಪ್ತ ಶೀರ್ಷಣ್ಯಾಃ ಪ್ರಾಣಾಃ ತಸ್ಮಾದೇವ ಪುರುಷಾತ್ ಪ್ರಭವಂತಿ । ತೇಷಾಂ ಸಪ್ತ ಅರ್ಚಿಷಃ ದೀಪ್ತಯಃ ಸ್ವಸ್ವವಿಷಯಾವದ್ಯೋತನಾನಿ । ತಥಾ ಸಪ್ತ ಸಮಿಧಃ ಸಪ್ತವಿಷಯಾಃ ; ವಿಷಯೈರ್ಹಿ ಸಮಿಧ್ಯಂತೇ ಪ್ರಾಣಾಃ । ಸಪ್ತ ಹೋಮಾ ; ತದ್ವಿಷಯವಿಜ್ಞಾನಾನಿ, ‘ಯದಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾನಂ ತಜ್ಜುಹೋತಿ’ (ತೈ. ನಾ. ೮೦) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ । ಕಿಂಚ, ಸಪ್ತ ಇಮೇ ಲೋಕಾಃ ಇಂದ್ರಿಯಸ್ಥಾನಾನಿ, ಯೇಷು ಚರಂತಿ ಸಂಚರಂತಿ ಪ್ರಾಣಾಃ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಾತ್ । ಪ್ರಾಣಾ ಯೇಷು ಚರಂತೀತಿ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ವಿಶೇಷಣಮಿದಂ ಪ್ರಾಣಾಪಾನಾದಿನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮ್ । ಗುಹಾಯಾಂ ಶರೀರೇ ಹೃದಯೇ ವಾ ಸ್ವಾಪಕಾಲೇ ಶೇರತ ಇತಿ ಗುಹಾಶಯಾಃ । ನಿಹಿತಾಃ ಸ್ಥಾಪಿತಾ ಧಾತ್ರಾ ಸಪ್ತ ಸಪ್ತ ಪ್ರತಿಪ್ರಾಣಿಭೇದಮ್ । ಯಾನಿ ಚ ಆತ್ಮಯಾಜಿನಾಂ ವಿದುಷಾಂ ಕರ್ಮಾಣಿ ಕರ್ಮಫಲಾನಿ ಚಾವಿದುಷಾಂ ಚ ಕರ್ಮಾಣಿ ತತ್ಸಾಧನಾನಿ ಕರ್ಮಫಲಾನಿ ಚ ಸರ್ವಂ ಚೈತತ್ಪರಸ್ಮಾದೇವ ಪುರುಷಾತ್ಸರ್ವಜ್ಞಾತ್ಪ್ರಸೂತಮಿತಿ ಪ್ರಕರಣಾರ್ಥಃ ॥

ಅತಃ ಸಮುದ್ರಾ ಗಿರಯಶ್ಚ ಸರ್ವೇಽಸ್ಮಾತ್ಸ್ಯಂದಂತೇ ಸಿಂಧವಃ ಸರ್ವರೂಪಾಃ ।
ಅತಶ್ಚ ಸರ್ವಾ ಓಷಧಯೋ ರಸಶ್ಚ ಯೇನೈಷ ಭೂತೈಸ್ತಿಷ್ಠತೇ ಹ್ಯಂತರಾತ್ಮಾ ॥ ೯ ॥

ಅತಃ ಪುರುಷಾತ್ ಸಮುದ್ರಾಃ ಸರ್ವೇ ಕ್ಷಾರಾದ್ಯಾಃ । ಗಿರಯಶ್ಚ ಹಿಮವದಾದಯಃ ಅಸ್ಮಾದೇವ ಪುರುಷಾತ್ ಸರ್ವೇ । ಸ್ಯಂದಂತೇ ಸ್ರವಂತಿ ಗಂಗಾದ್ಯಾಃ ಸಿಂಧವಃ ನದ್ಯಃ ಸರ್ವರೂಪಾಃ ಬಹುರೂಪಾಃ । ಅಸ್ಮಾದೇವ ಪುರುಷಾತ್ ಸರ್ವಾಃ ಓಷಧಯಃ ವ್ರೀಹಿಯವಾದ್ಯಾಃ । ರಸಶ್ಚ ಮಧುರಾದಿಃ ಷಡ್ವಿಧಃ, ಯೇನ ರಸೇನ ಭೂತೈಃ ಪಂಚಭಿಃ ಸ್ಥೂಲೈಃ ಪರಿವೇಷ್ಟಿತಃ ತಿಷ್ಠತೇ ತಿಷ್ಠತಿ ಹಿ ಅಂತರಾತ್ಮಾ ಲಿಂಗಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ಶರೀರಮ್ । ತದ್ಧ್ಯಂತರಾಲೇ ಶರೀರಸ್ಯಾತ್ಮನಶ್ಚಾತ್ಮವದ್ವರ್ತತ ಇತ್ಯಂತರಾತ್ಮಾ ॥

ಪುರುಷ ಏವೇದಂ ವಿಶ್ವಂ ಕರ್ಮ ತಪೋ ಬ್ರಹ್ಮ ಪರಾಮೃತಮ್ ।
ಏತದ್ಯೋ ವೇದ ನಿಹಿತಂ ಗುಹಾಯಾಂ ಸೋಽವಿದ್ಯಾಗ್ರಂಥಿಂ ವಿಕಿರತೀಹ ಸೋಮ್ಯ ॥ ೧೦ ॥

ಏವಂ ಪುರುಷಾತ್ಸರ್ವಮಿದಂ ಸಂಪ್ರಸೂತಮ್ । ಅತೋ ವಾಚಾರಂಭಣಂ ವಿಕಾರೋ ನಾಮಧೇಯಮನೃತಂ ಪುರುಷ ಇತ್ಯೇವ ಸತ್ಯಮ್ ; ಅತಃ ಪುರುಷ ಏವ ಇದಂ ವಿಶ್ವಂ ಸರ್ವಮ್ । ನ ವಿಶ್ವಂ ನಾಮ ಪುರುಷಾದನ್ಯತ್ಕಿಂಚಿದಸ್ತಿ । ಅತೋ ಯದುಕ್ತಂ ತದೇವೇದಮಭಿಹಿತಮ್ ‘ಕಸ್ಮಿನ್ನು ಭಗವೋ ವಿಜ್ಞಾತೇ ಸರ್ವಮಿದಂ ವಿಜ್ಞಾತಂ ಭವತಿ’ (ಮು. ಉ. ೧ । ೧ । ೩) ಇತಿ ; ಏತಸ್ಮಿನ್ಹಿ ಪರಸ್ಮಿನ್ನಾತ್ಮನಿ ಸರ್ವಕಾರಣೇ ಪುರುಷೇ ವಿಜ್ಞಾತೇ, ಪುರುಷ ಏವೇದಂ ವಿಶ್ವಂ ನಾನ್ಯದಸ್ತೀತಿ ವಿಜ್ಞಾತಂ ಭವತೀತಿ । ಕಿಂ ಪುನರಿದಂ ವಿಶ್ವಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಕರ್ಮ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಲಕ್ಷಣಮ್ ; ತಪಃ ಜ್ಞಾನಂ ತತ್ಕೃತಂ ಫಲಮನ್ಯದೇವ ತಾವದ್ಧೀದಂ ಸರ್ವಮ್ ; ತಚ್ಚ ಏತದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಾರ್ಯಮ್ ; ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪರಾಮೃತಂ ಪರಮಮೃತಮಹಮೇವೇತಿ ಯೋ ವೇದ ನಿಹಿತಂ ಸ್ಥಿತಂ ಗುಹಾಯಾಂ ಹೃದಿ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿನಾಮ್ , ಸಃ ಏವಂ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ ಅವಿದ್ಯಾಗ್ರಂಥಿಂ ಗ್ರಂಥಿಮಿವ ದೃಢೀಭೂತಾಮವಿದ್ಯಾವಾಸನಾಂ ವಿಕಿರತಿ ವಿಕ್ಷಿಪತಿ ವಿನಾಶಯತಿ ಇಹ ಜೀವನ್ನೇವ, ನ ಮೃತಃ ಸನ್ ಹೇ ಸೋಮ್ಯ ಪ್ರಿಯದರ್ಶನ ॥
ಇತಿ ದ್ವಿತೀಯಮುಂಡಕೇ ಪ್ರಥಮಖಂಡಶಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ದ್ವಿತೀಯಃ ಖಂಡಃ

ಆವಿಃ ಸಂನಿಹಿತಂ ಗುಹಾಚರಂ ನಾಮ ಮಹತ್ಪದಮತ್ರೈತತ್ಸಮರ್ಪಿತಮ್ ।
ಏಜತ್ಪ್ರಾಣನ್ನಿಮಿಷಚ್ಚ ಯದೇತಜ್ಜಾನಥ ಸದಸದ್ವರೇಣ್ಯಂ ಪರಂ ವಿಜ್ಞಾನಾದ್ಯದ್ವರಿಷ್ಠಂ ಪ್ರಜಾನಾಮ್ ॥ ೧ ॥

ಅರೂಪಂ ಸದಕ್ಷರಂ ಕೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ವಿಜ್ಞೇಯಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಆವಿಃ ಪ್ರಕಾಶಂ, ಸಂನಿಹಿತಮ್ , ವಾಗಾದ್ಯುಪಾಧಿಭಿಃ — ಜ್ವಲತಿ ಭ್ರಾಜತೀತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ — ಶಬ್ದಾದೀನುಪಲಭಮಾನವದವಭಾಸತೇ ; ದರ್ಶನಶ್ರವಣಮನನವಿಜ್ಞಾನಾದ್ಯುಪಾಧಿಧರ್ಮೈರಾವಿರ್ಭೂತಂ ಸಲ್ಲಕ್ಷ್ಯತೇ ಹೃದಿ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿನಾಮ್ । ಯದೇತದಾವಿರ್ಭೂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಂನಿಹಿತಂ ಸಮ್ಯಕ್ ಸ್ಥಿತಂ ಹೃದಿ, ತತ್ ಗುಹಾಚರಂ ನಾಮ ಗುಹಾಯಾಂ ಚರತೀತಿ ದರ್ಶನಶ್ರವಣಾದಿಪ್ರಕಾರೈರ್ಗುಹಾಚರಮಿತಿ ಪ್ರಖ್ಯಾತಮ್ । ಮಹತ್ ಸರ್ವಮಹತ್ತ್ವಾತ್ , ಪದಂ ಪದ್ಯತೇ ಸರ್ವೇಣೇತಿ, ಸರ್ವಪದಾರ್ಥಾಸ್ಪದತ್ವಾತ್ । ಕಥಂ ತನ್ಮಹತ್ಪದಮಿತಿ, ಉಚ್ಯತೇ ? ಯತಃ ಅತ್ರ ಅಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಏತತ್ಸರ್ವಂ ಸಮರ್ಪಿತಂ ಸಂಪ್ರವೇಶಿತಂ ರಥನಾಭಾವಿವಾರಾಃ — ಏಜತ್ ಚಲತ್ಪಕ್ಷ್ಯಾದಿ, ಪ್ರಾಣತ್ ಪ್ರಾಣಿತೀತಿ ಪ್ರಾಣಾಪಾನಾದಿಮನ್ಮನುಷ್ಯಪಶ್ವಾದಿ, ನಿಮಿಷಚ್ಚ ಯನ್ನಿಮೇಷಾದಿಕ್ರಿಯಾವತ್ , ಯಚ್ಚಾನಿಮಿಷತ್ ; ಚ - ಶಬ್ದಾತ್ ಸಮಸ್ತಮೇತದತ್ರೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮರ್ಪಿತಮ್ । ಏತತ್ ಯದಾಸ್ಪದಂ ಸರ್ವಂ ಜಾನಥ ಹೇ ಶಿಷ್ಯಾಃ, ಅವಗಚ್ಛತ ತದಾತ್ಮಭೂತಂ ಭವತಾಮ್ ; ಸದಸತ್ ಸದಸತ್ಸ್ವರೂಪಂ ಸದಸತೋರ್ಮೂರ್ತಾಮೂರ್ತಯೋಃ ಸ್ಥೂಲಸೂಕ್ಷ್ಮಯೋಃ, ತದ್ವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಭಾವಾತ್ । ವರೇಣ್ಯಂ ವರಣೀಯಮ್ , ತದೇವ ಹಿ ಸರ್ವಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ಪ್ರಾರ್ಥನೀಯಮ್ ; ಪರಂ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಪ್ರಜಾನಾಮಿತಿ ವ್ಯವಹಿತೇನ ಸಂಬಂಧಃ ; ಯಲ್ಲೌಕಿಕವಿಜ್ಞಾನಾಗೋಚರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯತ್ ವರಿಷ್ಠಂ ವರತಮಂ ಸರ್ವಪದಾರ್ಥೇಷು ವರೇಷು ; ತದ್ಧ್ಯೇಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಅತಿಶಯೇನ ವರಂ ಸರ್ವದೋಷರಹಿತತ್ವಾತ್ ॥

ಯದರ್ಚಿಮದ್ಯದಣುಭ್ಯೋಽಣು ಚ ಯಸ್ಮಿಂಲ್ಲೋಕಾ ನಿಹಿತಾ ಲೋಕಿನಶ್ಚ ।
ತದೇತದಕ್ಷರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸ ಪ್ರಾಣಸ್ತದು ವಾಙ್ಮನಃ ।
ತದೇತತ್ಸತ್ಯಂ ತದಮೃತಂ ತದ್ವೇದ್ಧವ್ಯಂ ಸೋಮ್ಯ ವಿದ್ಧಿ ॥ ೨ ॥

ಕಿಂಚ, ಯತ್ ಅರ್ಚಿಮತ್ ದೀಪ್ತಿಮತ್ ; ತದ್ದೀಪ್ತ್ಯಾ ಹ್ಯಾದಿತ್ಯಾದಿ ದೀಪ್ಯತ ಇತಿ ದೀಪ್ತಿಮದ್ಬ್ರಹ್ಮ । ಕಿಂಚ, ಯತ್ ಅಣುಭ್ಯಃ ಶ್ಯಾಮಾಕಾದಿಭ್ಯೋಽಪಿ ಅಣು ಚ ಸೂಕ್ಷ್ಮಮ್ । ಚ - ಶಬ್ದಾತ್ಸ್ಥೂಲೇಭ್ಯೋಽಪ್ಯತಿಶಯೇನ ಸ್ಥೂಲಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಭ್ಯಃ । ಯಸ್ಮಿನ್ ಲೋಕಾಃ ಭೂರಾದಯಃ ನಿಹಿತಾಃ ಸ್ಥಿತಾಃ, ಯೇ ಚ ಲೋಕಿನಃ ಲೋಕನಿವಾಸಿನಃ ಮನುಷ್ಯಾದಯಃ ; ಚೈತನ್ಯಾಶ್ರಯಾ ಹಿ ಸರ್ವೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾಃ ; ತದೇತತ್ ಸರ್ವಾಶ್ರಯಂ ಅಕ್ಷರಮ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಸ ಪ್ರಾಣಃ ತದು ವಾಙ್ಮನಃ ವಾಕ್ಚ ಮನಶ್ಚ ಸರ್ವಾಣಿ ಚ ಕರಣಾನಿ ತದು ಅಂತಶ್ಚೈತನ್ಯಮ್ ; ಚೈತನ್ಯಾಶ್ರಯೋ ಹಿ ಪ್ರಾಣೇಂದ್ರಿಯಾದಿಸರ್ವಸಂಘಾತಃ, ‘ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೧೦) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ । ಯತ್ಪ್ರಾಣಾದೀನಾಮಂತಶ್ಚೈತನ್ಯಮಕ್ಷರಂ ತದೇತತ್ ಸತ್ಯಮ್ ಅವಿತಥಮ್ , ಅತಃ ಅಮೃತಮ್ ಅವಿನಾಶಿ ತತ್ ವೇದ್ಧವ್ಯಂ ಮನಸಾ ತಾಡಯಿತವ್ಯಮ್ । ತಸ್ಮಿನ್ಮನಸಃ ಸಮಾಧಾನಂ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಸ್ಮಾದೇವಂ ಹೇ ಸೋಮ್ಯ, ವಿದ್ಧಿ ಅಕ್ಷರೇ ಚೇತಃ ಸಮಾಧತ್ಸ್ವ ॥

ಧನುರ್ಗೃಹೀತ್ವೌಪನಿಷದಂ ಮಹಾಸ್ತ್ರಂ ಶರಂ ಹ್ಯುಪಾಸಾನಿಶಿತಂ ಸಂದಧೀತ ।
ಆಯಮ್ಯ ತದ್ಭಾವಗತೇನ ಚೇತಸಾ ಲಕ್ಷ್ಯಂ ತದೇವಾಕ್ಷರಂ ಸೋಮ್ಯ ವಿದ್ಧಿ ॥ ೩ ॥

ಕಥಂ ವೇದ್ಧವ್ಯಮಿತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಧನುಃ ಇಷ್ವಾಸನಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಆದಾಯ ಔಪನಿಷದಮ್ ಉಪನಿಷತ್ಸು ಭವಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಮಹಾಸ್ತ್ರಂ ಮಹಚ್ಚ ತದಸ್ತ್ರಂ ಚ ಮಹಾಸ್ತ್ರಂ ಧನುಃ, ತಸ್ಮಿನ್ ಶರಮ್ ; ಕಿಂವಿಶಿಷ್ಟಮಿತ್ಯಾಹ — ಉಪಾಸಾನಿಶಿತಂ ಸಂತತಾಭಿಧ್ಯಾನೇನ ತನೂಕೃತಮ್ , ಸಂಸ್ಕೃತಮಿತ್ಯೇತತ್ ; ಸಂದಧೀತ ಸಂಧಾನಂ ಕುರ್ಯಾತ್ । ಸಂಧಾಯ ಚ ಆಯಮ್ಯ ಆಕೃಷ್ಯ ಸೇಂದ್ರಿಯಮಂತಃಕರಣಂ ಸ್ವವಿಷಯಾದ್ವಿನಿವರ್ತ್ಯ ಲಕ್ಷ್ಯ ಏವಾವರ್ಜಿತಂ ಕೃತ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಹಿ ಹಸ್ತೇನೇವ ಧನುಷ ಆಯಮನಮಿಹ ಸಂಭವತಿ । ತದ್ಭಾವಗತೇನ ತಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಕ್ಷರೇ ಲಕ್ಷ್ಯೇ ಭಾವನಾ ಭಾವಃ ತದ್ಗತೇನ ಚೇತಸಾ, ಲಕ್ಷ್ಯಂ ತದೇವ ಯಥೋಕ್ತಲಕ್ಷಣಮ್ ಅಕ್ಷರಂ ಸೋಮ್ಯ, ವಿದ್ಧಿ ॥

ಪ್ರಣವೋ ಧನುಃ ಶರೋ ಹ್ಯಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮ ತಲ್ಲಕ್ಷ್ಯಮುಚ್ಯತೇ ।
ಅಪ್ರಮತ್ತೇನ ವೇದ್ಧವ್ಯಂ ಶರವತ್ತನ್ಮಯೋ ಭವೇತ್ ॥ ೪ ॥

ಯದುಕ್ತಂ ಧನುರಾದಿ, ತದುಚ್ಯತೇ — ಪ್ರಣವಃ ಓಂಕಾರಃ ಧನುಃ । ಯಥಾ ಇಷ್ವಾಸನಂ ಲಕ್ಷ್ಯೇ ಶರಸ್ಯ ಪ್ರವೇಶಕಾರಣಮ್ , ತಥಾ ಆತ್ಮಶರಸ್ಯಾಕ್ಷರೇ ಲಕ್ಷ್ಯೇ ಪ್ರವೇಶಕಾರಣಮೋಂಕಾರಃ । ಪ್ರಣವೇನ ಹ್ಯಭ್ಯಸ್ಯಮಾನೇನ ಸಂಸ್ಕ್ರಿಯಮಾಣಸ್ತದಾಲಂಬನೋಽಪ್ರತಿಬಂಧೇನಾಕ್ಷರೇಽವತಿಷ್ಠತೇ । ಯಥಾ ಧನುಷಾ ಅಸ್ತ ಇಷುರ್ಲಕ್ಷ್ಯೇ । ಅತಃ ಪ್ರಣವೋ ಧನುರಿವ ಧನುಃ । ಶರೋ ಹ್ಯಾತ್ಮಾ ಉಪಾಧಿಲಕ್ಷಣಃ ಪರ ಏವ ಜಲೇ ಸೂರ್ಯಾದಿವದಿಹ ಪ್ರವಿಷ್ಟೋ ದೇಹೇ ಸರ್ವಬೌದ್ಧಪ್ರತ್ಯಯಸಾಕ್ಷಿತಯಾ ; ಸ ಶರ ಇವ ಸ್ವಾತ್ಮನ್ಯೇವಾರ್ಪಿತೋಽಕ್ಷರೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ; ಅತಃ ಬ್ರಹ್ಮ ತತ್ ಲಕ್ಷ್ಯಮುಚ್ಯತೇ ಲಕ್ಷ್ಯ ಇವ ಮನಃ ಸಮಾಧಿತ್ಸುಭಿರಾತ್ಮಭಾವೇನ ಲಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ । ತತ್ರೈವಂ ಸತಿ ಅಪ್ರಮತ್ತೇನ ಬಾಹ್ಯವಿಷಯೋಪಲಬ್ಧಿತೃಷ್ಣಾಪ್ರಮಾದವರ್ಜಿತೇನ ಸರ್ವತೋ ವಿರಕ್ತೇನ ಜಿತೇಂದ್ರಿಯೇಣೈಕಾಗ್ರಚಿತ್ತೇನ ವೇದ್ಧವ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಲಕ್ಷ್ಯಮ್ । ತತಸ್ತದ್ವೇಧನಾದೂರ್ಧ್ವಂ ಶರವತ್ ತನ್ಮಯಃ ಭವೇತ್ ; ಯಥಾ ಶರಸ್ಯ ಲಕ್ಷ್ಯೈಕಾತ್ಮತ್ವಂ ಫಲಂ ಭವತಿ, ತಥಾ ದೇಹಾದ್ಯಾತ್ಮತಾಪ್ರತ್ಯಯತಿರಸ್ಕರಣೇನಾಕ್ಷರೈಕಾತ್ಮತ್ವಂ ಫಲಮಾಪಾದಯೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಯಸ್ಮಿಂದ್ಯೌಃ ಪೃಥಿವೀ ಚಾಂತರಿಕ್ಷಮೋತಂ ಮನಃ ಸಹ ಪ್ರಾಣೈಶ್ಚ ಸರ್ವೈಃ ।
ತಮೇವೈಕಂ ಜಾನಥ ಆತ್ಮಾನಮನ್ಯಾ ವಾಚೋ ವಿಮುಂಚಥಾಮೃತಸ್ಯೈಷ ಸೇತುಃ ॥ ೫ ॥

ಅಕ್ಷರಸ್ಯೈವ ದುರ್ಲಕ್ಷ್ಯತ್ವಾತ್ಪುನಃ ಪುನರ್ವಚನಂ ಸುಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಮ್ । ಯಸ್ಮಿನ್ ಅಕ್ಷರೇ ಪುರುಷೇ ದ್ಯೌಃ ಪೃಥಿವೀ ಚ ಅಂತರಿಕ್ಷಂ ಚ ಓತಂ ಸಮರ್ಪಿತಂ ಮನಶ್ಚ ಸಹ ಪ್ರಾಣೈಃ ಕರಣೈಃ ಅನ್ಯೈಃ ಸರ್ವೈಃ, ತಮೇವ ಸರ್ವಾಶ್ರಯಮೇಕಮದ್ವಿತೀಯಂ ಜಾನಥ ಜಾನೀತ ಹೇ ಶಿಷ್ಯಾಃ । ಆತ್ಮಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಸ್ವರೂಪಂ ಯುಷ್ಮಾಕಂ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಚ । ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಚ ಅನ್ಯಾಃ ವಾಚಃ ಅಪರವಿದ್ಯಾರೂಪಾಃ ವಿಮುಂಚಥ ವಿಮುಂಚತ ಪರಿತ್ಯಜತ । ತತ್ಪ್ರಕಾಶ್ಯಂ ಚ ಸರ್ವಂ ಕರ್ಮ ಸಸಾಧನಮ್ । ಯತಃ ಅಮೃತಸ್ಯ ಏಷ ಸೇತುಃ, ಏತದಾತ್ಮಜ್ಞಾನಮಮೃತಸ್ಯಾಮೃತತ್ವಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತಯೇ ಸೇತುರಿವ ಸೇತುಃ, ಸಂಸಾರಮಹೋದಧೇರುತ್ತರಣಹೇತುತ್ವಾತ್ ; ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮ್ — ‘ತಮೇವ ವಿದಿತ್ವಾತಿ ಮೃತ್ಯುಮೇತಿ ನಾನ್ಯಃ ಪಂಥಾ ವಿದ್ಯತೇಽಯನಾಯ’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೩ । ೮) ಇತಿ ॥

ಅರಾ ಇವ ರಥನಾಭೌ ಸಂಹತಾ ಯತ್ರ ನಾಡ್ಯಃ ಸ ಏಷೋಽಂತಶ್ಚರತೇ ಬಹುಧಾ ಜಾಯಮಾನಃ ।
ಓಮಿತ್ಯೇವಂ ಧ್ಯಾಯಥ ಆತ್ಮಾನಂ ಸ್ವಸ್ತಿ ವಃ ಪಾರಾಯ ತಮಸಃ ಪರಸ್ತಾತ್ ॥ ೬ ॥

ಕಿಂಚ, ಅರಾ ಇವ ಯಥಾ ರಥನಾಭೌ ಸಮರ್ಪಿತಾ ಅರಾಃ, ಏವಂ ಸಂಹತಾಃ ಸಂಪ್ರವಿಷ್ಟಾಃ ಯತ್ರ ಯಸ್ಮಿನ್ಹೃದಯೇ ಸರ್ವತೋ ದೇಹವ್ಯಾಪಿನ್ಯಃ ನಾಡ್ಯಃ, ತಸ್ಮಿನ್ಹೃದಯೇ ಬುದ್ಧಿಪ್ರತ್ಯಯಸಾಕ್ಷಿಭೂತಃ ಸ ಏಷಃ ಪ್ರಕೃತ ಆತ್ಮಾ ಅಂತಃ ಮಧ್ಯೇ ಚರತೇ ಚರತಿ ವರ್ತತೇ । ಪಶ್ಯನ್ ಶೃಣ್ವನ್ಮನ್ವಾನೋ ವಿಜಾನನ್ ಬಹುಧಾ ಅನೇಕಧಾ ಕ್ರೋಧಹರ್ಷಾದಿಪ್ರತ್ಯಯೈರ್ಜಾಯಮಾನ ಇವ ಜಾಯಮಾನಃ ಅಂತಃಕರಣೋಪಾಧ್ಯನುವಿಧಾಯಿತ್ವಾತ್ ; ವದಂತಿ ಹಿ ಲೌಕಿಕಾ ಹೃಷ್ಟೋ ಜಾತಃ ಕ್ರುದ್ಧೋ ಜಾತ ಇತಿ । ತಮಾತ್ಮಾನಮ್ ಓಮಿತ್ಯೇವಮ್ ಓಂಕಾರಾಲಂಬನಾಃ ಸಂತಃ ಯಥೋಕ್ತಕಲ್ಪನಯಾ ಧ್ಯಾಯಥ ಚಿಂತಯತ । ಉಕ್ತಂ ಚ ವಕ್ತವ್ಯಂ ಶಿಷ್ಯೇಭ್ಯ ಆಚಾರ್ಯೇಣ ಜಾನತಾ । ಶಿಷ್ಯಾಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾವಿವಿದಿಷುತ್ವಾನ್ನಿವೃತ್ತಕರ್ಮಾಣೋ ಮೋಕ್ಷಪಥೇ ಪ್ರವೃತ್ತಾಃ । ತೇಷಾಂ ನಿರ್ವಿಘ್ನತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಮಾಶಾಸ್ತ್ಯಾಚಾರ್ಯಃ — ಸ್ವಸ್ತಿ ನಿರ್ವಿಘ್ನಮಸ್ತು ವಃ ಯುಷ್ಮಾಕಂ ಪಾರಾಯ ಪರಕೂಲಾಯ ; ಕಸ್ಯ ? ಅವಿದ್ಯಾತಮಸಃ ಪರಸ್ತಾತ್ ; ಅವಿದ್ಯಾರಹಿತಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಗಮನಾಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಯಃ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸರ್ವವಿದ್ಯಸ್ಯೈಷ ಮಹಿಮಾ ಭುವಿ ।
ದಿವ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಪುರೇ ಹ್ಯೇಷ ವ್ಯೋಮನ್ಯಾತ್ಮಾ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಃ ॥ ೭ ॥

ಯೋಽಸೌ ತಮಸಃ ಪರಸ್ತಾತ್ಸಂಸಾರಮಹೋದಧಿಂ ತೀರ್ತ್ವಾ ಗಂತವ್ಯಃ ಪರವಿದ್ಯಾವಿಷಯಃ, ಸ ಕಸ್ಮಿನ್ವರ್ತತ ಇತ್ಯಾಹ — ಯಃ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸರ್ವವಿತ್ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ । ತಂ ಪುನರ್ವಿಶಿನಷ್ಟಿ — ಯಸ್ಯೈಷ ಪ್ರಸಿದ್ಧೋ ಮಹಿಮಾ ವಿಭೂತಿಃ । ಕೋಽಸೌ ಮಹಿಮಾ ? ಯಸ್ಯೇಮೇ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯೌ ಶಾಸನೇ ವಿಧೃತೇ ತಿಷ್ಠತಃ ; ಸೂರ್ಯಾಚಂದ್ರಮಸೌ ಯಸ್ಯ ಶಾಸನೇಽಲಾತಚಕ್ರವದಜಸ್ರಂ ಭ್ರಮತಃ ; ಯಸ್ಯ ಶಾಸನೇ ಸರಿತಃ ಸಾಗರಾಶ್ಚ ಸ್ವಗೋಚರಂ ನಾತಿಕ್ರಾಮಂತಿ ; ತಥಾ ಸ್ಥಾವರಂ ಜಂಗಮಂ ಚ ಯಸ್ಯ ಶಾಸನೇ ನಿಯತಮ್ ; ತಥಾ ಋತವೋಽಯನೇ ಅಬ್ದಾಶ್ಚ ಯಸ್ಯ ಶಾಸನಂ ನಾತಿಕ್ರಾಮಂತಿ ; ತಥಾ ಕರ್ತಾರಃ ಕರ್ಮಾಣಿ ಫಲಂ ಚ ಯಚ್ಛಾಸನಾತ್ಸ್ವಂ ಸ್ವಂ ಕಾಲಂ ನಾತಿವರ್ತಂತೇ, ಸ ಏಷ ಮಹಿಮಾ ; ಭುವಿ ಲೋಕೇ ಯಸ್ಯ ಸ ಏಷ ಸರ್ವಜ್ಞ ಏವಂಮಹಿಮಾ ದೇವಃ । ದಿವ್ಯೇ ದ್ಯೋತನವತಿ ಸರ್ವಬೌದ್ಧಪ್ರತ್ಯಯಕೃತದ್ಯೋತನೇ ಬ್ರಹ್ಮಪುರೇ । ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಹ್ಯತ್ರ ಚೈತನ್ಯಸ್ವರೂಪೇಣ ನಿತ್ಯಾಭಿವ್ಯಕ್ತತ್ವಾತ್ ; ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪುರಂ ಹೃದಯಪುಂಡರೀಕಂ ತಸ್ಮಿನ್ಯದ್ವ್ಯೋಮ, ತಸ್ಮಿನ್ವ್ಯೋಮನಿ ಆಕಾಶೇ ಹೃತ್ಪುಂಡರೀಕಮಧ್ಯಸ್ಥೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ ಇವೋಪಲಭ್ಯತೇ ; ನ ಹ್ಯಾಕಾಶವತ್ಸರ್ವಗತಸ್ಯ ಗತಿರಾಗತಿಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ವಾನ್ಯಥಾ ಸಂಭವತಿ ॥

ಮನೋಮಯಃ ಪ್ರಾಣಶರೀರನೇತಾ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತೋಽನ್ನೇ ಹೃದಯಂ ಸಂನಿಧಾಯ ।
ತದ್ವಿಜ್ಞಾನೇನ ಪರಿಪಶ್ಯಂತಿ ಧೀರಾ ಆನಂದರೂಪಮಮೃತಂ ಯದ್ವಿಭಾತಿ ॥ ೮ ॥

ಸ ಹ್ಯಾತ್ಮಾ ತತ್ರಸ್ಥೋ ಮನೋವೃತ್ತಿಭಿರೇವ ವಿಭಾವ್ಯತ ಇತಿ ಮನೋಮಯಃ, ಮನಉಪಾಧಿತ್ವಾತ್ । ಪ್ರಾಣಶರೀರನೇತಾ ಪ್ರಾಣಶ್ಚ ತಚ್ಛರೀರಂ ಚ ತತ್ಪ್ರಾಣಶರೀರಂ ತಸ್ಯಾಯಂ ನೇತಾ । ಅಸ್ಮಾತ್ಸ್ಥೂಲಾಚ್ಛರೀರಾಚ್ಛರೀರಾಂತರಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಃ ಅವಸ್ಥಿತಃ ಅನ್ನೇ ಭುಜ್ಯಮಾನಾನ್ನವಿಪರಿಣಾಮೇ ಪ್ರತಿದಿನಮುಪಚೀಯಮಾನೇ ಅಪಚೀಯಮಾನೇ ಚ ಪಿಂಡರೂಪೇಽನ್ನೇ ಹೃದಯಂ ಬುದ್ಧಿಂ ಪುಂಡರೀಕಚ್ಛಿದ್ರೇ ಸಂನಿಧಾಯ ಸಮವಸ್ಥಾಪ್ಯ ; ಹೃದಯಾವಸ್ಥಾನಮೇವ ಹ್ಯಾತ್ಮನಃ ಸ್ಥಿತಿಃ, ನ ಹ್ಯಾತ್ಮನಃ ಸ್ಥಿತಿರನ್ನೇ ; ತತ್ ಆತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ವಿಜ್ಞಾನೇನ ವಿಶಿಷ್ಟೇನ ಶಾಸ್ತ್ರಾಚಾರ್ಯೋಪದೇಶಜನಿತೇನ ಜ್ಞಾನೇನ ಶಮದಮಧ್ಯಾನಸರ್ವತ್ಯಾಗವೈರಾಗ್ಯೋದ್ಭೂತೇನ ಪರಿಪಶ್ಯಂತಿ ಸರ್ವತಃ ಪೂರ್ಣಂ ಪಶ್ಯಂತಿ ಉಪಲಭಂತೇ ಧೀರಾಃ ವಿವೇಕಿನಃ । ಆನಂದರೂಪಂ ಸರ್ವಾನರ್ಥದುಃಖಾಯಾಸಪ್ರಹೀಣಂ ಸುಖರೂಪಮ್ ಅಮೃತಂ ಯದ್ವಿಭಾತಿ ವಿಶೇಷೇಣ ಸ್ವಾತ್ಮನ್ಯೇವ ಭಾತಿ ಸರ್ವದಾ ॥

ಭಿದ್ಯತೇ ಹೃದಯಗ್ರಂಥಿಶ್ಛಿದ್ಯಂತೇ ಸರ್ವಸಂಶಯಾಃ ।
ಕ್ಷೀಯಂತೇ ಚಾಸ್ಯ ಕರ್ಮಾಣಿ ತಸ್ಮಿಂದೃಷ್ಟೇ ಪರಾವರೇ ॥ ೯ ॥

ಅಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಫಲಮಿದಮಭಿಧೀಯತೇ — ಹೃದಯಗ್ರಂಥಿಃ ಅವಿದ್ಯಾವಾಸನಾಮಯೋ ಬುದ್ಧ್ಯಾಶ್ರಯಃ ಕಾಮಃ, ‘ಕಾಮಾ ಯೇಽಸ್ಯ ಹೃದಿ ಶ್ರಿತಾಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೭), (ಕಾ. ಉ. ೨ । ೩ । ೧೪) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ । ಹೃದಯಾಶ್ರಯೋಽಸೌ, ನಾತ್ಮಾಶ್ರಯಃ । ಭಿದ್ಯತೇ ಭೇದಂ ವಿನಾಶಮುಪಯಾತಿ । ಛಿದ್ಯಂತೇ ಸರ್ವೇ ಜ್ಞೇಯವಿಷಯಾಃ ಸಂಶಯಾಃ ಲೌಕಿಕಾನಾಮ್ ಆ ಮರಣಾತ್ ಗಂಗಾಸ್ರೋತೋವತ್ಪ್ರವೃತ್ತಾ ವಿಚ್ಛೇದಮಾಯಾಂತಿ । ಅಸ್ಯ ವಿಚ್ಛಿನ್ನಸಂಶಯಸ್ಯ ನಿವೃತ್ತಾವಿದ್ಯಸ್ಯ ಯಾನಿ ವಿಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತೇಃ ಪ್ರಾಕ್ಕೃತಾನಿ ಜನ್ಮಾಂತರೇ ಚಾಪ್ರವೃತ್ತಫಲಾನಿ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿಸಹಭಾವೀನಿ ಚ ಕ್ಷೀಯಂತೇ ಕರ್ಮಾಣಿ, ನ ತ್ವೇತಜ್ಜನ್ಮಾರಂಭಕಾಣಿ, ಪ್ರವೃತ್ತಫಲತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಿನ್ ಸರ್ವಜ್ಞೇಽಸಂಸಾರಿಣಿ ಪರಾವರೇ ಪರಂ ಚ ಕಾರಣಾತ್ಮನಾ ಅವರಂ ಚ ಕಾರ್ಯಾತ್ಮನಾ ತಸ್ಮಿನ್ಪರಾವರೇ ಸಾಕ್ಷಾದಹಮಸ್ಮೀತಿ ದೃಷ್ಟೇ, ಸಂಸಾರಕಾರಣೋಚ್ಛೇದಾನ್ಮುಚ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಹಿರಣ್ಮಯೇ ಪರೇ ಕೋಶೇ ವಿರಜಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನಿಷ್ಕಲಮ್ ।
ತಚ್ಛುಭ್ರಂ ಜ್ಯೋತಿಷಾಂ ಜ್ಯೋತಿಸ್ತದ್ಯದಾತ್ಮವಿದೋ ವಿದುಃ ॥ ೧೦ ॥

ಉಕ್ತಸ್ಯೈವಾರ್ಥಸ್ಯ ಸಂಕ್ಷೇಪಾಭಿಧಾಯಕಾ ಉತ್ತರೇ ಮಂತ್ರಾಸ್ತ್ರಯೋಽಪಿ — ಹಿರಣ್ಮಯೇ ಜ್ಯೋತಿರ್ಮಯೇ ಬುದ್ಧಿವಿಜ್ಞಾನಪ್ರಕಾಶೇ ಪರೇ ಕೋಶೇ ಕೋಶ ಇವಾಸೇಃ । ಆತ್ಮಸ್ವರೂಪೋಪಲಬ್ಧಿಸ್ಥಾನತ್ವಾತ್ಪರಂ ತತ್ಸರ್ವಾಭ್ಯಂತರತ್ವಾತ್ , ತಸ್ಮಿನ್ ವಿರಜಮ್ ಅವಿದ್ಯಾದ್ಯಶೇಷದೋಷರಜೋಮಲವರ್ಜಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸರ್ವಮಹತ್ತ್ವಾತ್ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಾಚ್ಚ ನಿಷ್ಕಲಂ ನಿರ್ಗತಾಃ ಕಲಾ ಯಸ್ಮಾತ್ತನ್ನಿಷ್ಕಲಂ ನಿರವಯವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಸ್ಮಾದ್ವಿರಜಂ ನಿಷ್ಕಲಂ ಚ ಅತಃ ತಚ್ಛುಭ್ರಂ ಶುದ್ಧಂ ಜ್ಯೋತಿಷಾಂ ಸರ್ವಪ್ರಕಾಶಾತ್ಮನಾಮಗ್ನ್ಯಾದೀನಾಮಪಿ ತಜ್ಜ್ಯೋತಿಃ ಅವಭಾಸಕಮ್ । ಅಗ್ನ್ಯಾದೀನಾಮಪಿ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್ವಮಂತರ್ಗತಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಚೈತನ್ಯಜ್ಯೋತಿರ್ನಿಮಿತ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತದ್ಧಿ ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿರ್ಯದನ್ಯಾನವಭಾಸ್ಯಮಾತ್ಮಜ್ಯೋತಿಃ, ತತ್ ಯತ್ ಆತ್ಮವಿದಃ ಆತ್ಮಾನಂ ಸ್ವಂ ಶಬ್ದಾದಿವಿಷಯಬುದ್ಧಿಪ್ರತ್ಯಯಸಾಕ್ಷಿಣಂ ಯೇ ವಿವೇಕಿನೋ ವಿದುಃ ವಿಜಾನಂತಿ, ತೇ ಆತ್ಮವಿದಃ ತದ್ವಿದುಃ, ಆತ್ಮಪ್ರತ್ಯಯಾನುಸಾರಿಣಃ । ಯಸ್ಮಾತ್ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿಸ್ತಸ್ಮಾತ್ತ ಏವ ತದ್ವಿದುಃ, ನೇತರೇ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯಾನುಸಾರಿಣಃ ॥

ನ ತತ್ರ ಸೂರ್ಯೋ ಭಾತಿ ನ ಚಂದ್ರತಾರಕಂ ನೇಮಾ ವಿದ್ಯುತೋ ಭಾಂತಿ ಕುತೋಽಯಮಗ್ನಿಃ ।
ತಮೇವ ಭಾಂತಮನುಭಾತಿ ಸರ್ವಂ ತಸ್ಯ ಭಾಸಾ ಸರ್ವಮಿದಂ ವಿಭಾತಿ ॥ ೧೧ ॥

ಕಥಂ ತತ್ ‘ಜ್ಯೋತಿಷಾಂ ಜ್ಯೋತಿಃ’ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ನ ತತ್ರ ತಸ್ಮಿನ್ಸ್ವಾತ್ಮಭೂತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸರ್ವಾವಭಾಸಕೋಽಪಿ ಸೂರ್ಯೋ ಭಾತಿ, ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ನ ಪ್ರಕಾಶಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ ಹಿ ತಸ್ಯೈವ ಭಾಸಾ ಸರ್ವಮನ್ಯದನಾತ್ಮಜಾತಂ ಪ್ರಕಾಶಯತಿ ; ನ ತು ತಸ್ಯ ಸ್ವತಃ ಪ್ರಕಾಶನಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್ । ತಥಾ ನ ಚಂದ್ರತಾರಕಮ್ , ನ ಇಮಾಃ ವಿದ್ಯುತಃ ಭಾಂತಿ, ಕುತೋಽಯಮಗ್ನಿಃ ಅಸ್ಮದ್ಗೋಚರಃ । ಕಿಂ ಬಹುನಾ । ಯದಿದಂ ಜಗದ್ಭಾತಿ, ತತ್ತಮೇವ ಪರಮೇಶ್ವರಂ ಸ್ವತೋ ಭಾರೂಪತ್ವಾತ್ ಭಾಂತಂ ದೀಪ್ಯಮಾನಮ್ ಅನುಭಾತಿ ಅನುದೀಪ್ಯತೇ । ಯಥಾ ಜಲಮುಲ್ಮುಕಾದಿ ವಾ ಅಗ್ನಿಸಂಯೋಗಾದಗ್ನಿಂ ದಹಂತಮನುದಹತಿ, ನ ಸ್ವತಃ ; ತದ್ವತ್ತಸ್ಯೈವ ಭಾಸಾ ದೀಪ್ತ್ಯಾ ಸರ್ವಮಿದಂ ಸೂರ್ಯಾದಿ ಜಗದ್ವಿಭಾತಿ । ಯತ ಏವಂ ತದೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಭಾತಿ ಚ ವಿಭಾತಿ ಚ ಕಾರ್ಯಗತೇನ ವಿವಿಧೇನ ಭಾಸಾ ; ಅತಸ್ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಭಾರೂಪತ್ವಂ ಸ್ವತೋಽವಗಮ್ಯತೇ । ನ ಹಿ ಸ್ವತೋಽವಿದ್ಯಮಾನಂ ಭಾಸನಮನ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ತುಂ ಶಕ್ನೋತಿ । ಘಟಾದೀನಾಮನ್ಯಾವಭಾಸಕತ್ವಾದರ್ಶನಾತ್ ಭಾರೂಪಾಣಾಂ ಚಾದಿತ್ಯಾದೀನಾಂ ತದ್ದರ್ಶನಾತ್ ॥

ಬ್ರಹ್ಮೈವೇದಮಮೃತಂ ಪುರಸ್ತಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಪಶ್ಚಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ ದಕ್ಷಿಣತಶ್ಚೋತ್ತರೇಣ ।
ಅಧಶ್ಚೋರ್ಧ್ವಂ ಚ ಪ್ರಸೃತಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವೇದಂ ವಿಶ್ವಮಿದಂ ವರಿಷ್ಠಮ್ ॥ ೧೨ ॥

ಯತ್ತಜ್ಜ್ಯೋತಿಷಾಂ ಜ್ಯೋತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮ, ತದೇವ ಸತ್ಯಮ್ ; ಸರ್ವಂ ತದ್ವಿಕಾರಃ ವಾಚಾರಂಭಣಂ ವಿಕಾರೋ ನಾಮಧೇಯಮಾತ್ರಮನೃತಮಿತರದಿತ್ಯೇತಮರ್ಥಂ ವಿಸ್ತರೇಣ ಹೇತುತಃ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಂ ನಿಗಮನಸ್ಥಾನೀಯೇನ ಮಂತ್ರೇಣ ಪುನರುಪಸಂಹರತಿ — ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಉಕ್ತಲಕ್ಷಣಮ್ , ಇದಂ ಯತ್ ಪುರಸ್ತಾತ್ ಅಗ್ರೇಽಬ್ರಹ್ಮೇವಾವಿದ್ಯಾದೃಷ್ಟೀನಾಂ ಪ್ರತ್ಯವಭಾಸಮಾನಂ ತಥಾ ಪಶ್ಚಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ ತಥಾ ದಕ್ಷಿಣತಶ್ಚ ತಥಾ ಉತ್ತರೇಣ ತಥೈವಾಧಸ್ತಾತ್ ಊರ್ಧ್ವಂ ಚ ಸರ್ವತೋಽನ್ಯದಿವ ಕಾರ್ಯಾಕಾರೇಣ ಪ್ರಸೃತಂ ಪ್ರಗತಂ ನಾಮರೂಪವದವಭಾಸಮಾನಮ್ । ಕಿಂ ಬಹುನಾ, ಬ್ರಹ್ಮೈವೇದಂ ವಿಶ್ವಂ ಸಮಸ್ತಮಿದಂ ಜಗತ್ ವರಿಷ್ಠಂ ವರತಮಮ್ । ಅಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸರ್ವೋಽವಿದ್ಯಾಮಾತ್ರೋ ರಜ್ಜ್ವಾಮಿವ ಸರ್ಪಪ್ರತ್ಯಯಃ । ಬ್ರಹ್ಮೈವೈಕಂ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯಮಿತಿ ವೇದಾನುಶಾಸನಮ್ ॥
ಇತಿ ಶ್ರೀಮತ್ಪರಮಹಂಸಪರಿವ್ರಾಜಕಾಚಾರ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರೀಗೋವಿಂದಭಗವತ್ಪೂಜ್ಯಪಾದಶಿಷ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರೀಮಚ್ಛಂಕರಭಗವತಃ ಕೃತೌ ಮುಂಡಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯೇ ದ್ವಿತೀಯಂ ಮುಂಡಕಂ ಸಮಾಪ್ತಮ್ ॥

ತೃತೀಯಂ ಮುಂಡಕಮ್

ಪ್ರಥಮಃ ಖಂಡಃ

ಪರಾ ವಿದ್ಯೋಕ್ತಾ ಯಯಾ ತದಕ್ಷರಂ ಪುರುಷಾಖ್ಯಂ ಸತ್ಯಮಧಿಗಮ್ಯತೇ । ಯದಧಿಗಮೇ ಹೃದಯಗ್ರಂಥ್ಯಾದಿಸಂಸಾರಕಾರಣಸ್ಯಾತ್ಯಂತಿಕೋ ವಿನಾಶಃ ಸ್ಯಾತ್ , ತದ್ದರ್ಶನೋಪಾಯಶ್ಚ ಯೋಗೋ ಧನುರಾದ್ಯುಪಾದಾನಕಲ್ಪನಯೋಕ್ತಃ । ಅಥೇದಾನೀಂ ತತ್ಸಹಕಾರೀಣಿ ಸತ್ಯಾದಿಸಾಧನಾನಿ ವಕ್ತವ್ಯಾನೀತಿ ತದರ್ಥ ಉತ್ತರಗ್ರಂಥಾರಂಭಃ । ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ತತ್ತ್ವನಿರ್ಧಾರಣಂ ಚ ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ಕ್ರಿಯತೇ । ಅತ್ಯಂತದುರವಗಾಹತ್ವಾತ್ಕೃತಮಪಿ ತತ್ರ ಸೂತ್ರಭೂತೋ ಮಂತ್ರಃ ಪರಮಾರ್ಥವಸ್ತ್ವವಧಾರಣಾರ್ಥಮುಪನ್ಯಸ್ಯತೇ —

ದ್ವಾ ಸುಪರ್ಣಾ ಸಯುಜಾ ಸಖಾಯಾ ಸಮಾನಂ ವೃಕ್ಷಂ ಪರಿಷಸ್ವಜಾತೇ ।
ತಯೋರನ್ಯಃ ಪಿಪ್ಪಲಂ ಸ್ವಾದ್ವತ್ತಿ ಅನಶ್ನನ್ನನ್ಯೋಽಭಿಚಾಕಶೀತಿ ॥ ೧ ॥

ದ್ವಾ ದ್ವೌ, ಸುಪರ್ಣಾ ಸುಪರ್ಣೌ ಶೋಭನಪತನೌ ಸುಪರ್ಣೌ, ಪಕ್ಷಿಸಾಮಾನ್ಯಾದ್ವಾ ಸುಪರ್ಣೌ, ಸಯುಜಾ ಸಯುಜೌ ಸಹೈವ ಸರ್ವದಾ ಯುಕ್ತೌ, ಸಖಾಯಾ ಸಖಾಯೌ ಸಮಾನಾಖ್ಯಾನೌ ಸಮಾನಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿಕಾರಣೌ, ಏವಂಭೂತೌ ಸಂತೌ ಸಮಾನಮ್ ಅವಿಶೇಷಮುಪಲಬ್ಧ್ಯಧಿಷ್ಠಾನತಯಾ, ಏಕಂ ವೃಕ್ಷಂ ವೃಕ್ಷಮಿವೋಚ್ಛೇದಸಾಮಾನ್ಯಾಚ್ಛರೀರಂ ವೃಕ್ಷಂ ಪರಿಷಸ್ವಜಾತೇ ಪರಿಷ್ವಕ್ತವಂತೌ । ಸುಪರ್ಣಾವಿವೈಕಂ ವೃಕ್ಷಂ ಫಲೋಪಭೋಗಾರ್ಥಮ್ । ಅಯಂ ಹಿ ವೃಕ್ಷ ಊರ್ಧ್ವಮೂಲೋಽವಾಕ್ಶಾಖೋಽಶ್ವತ್ಥೋಽವ್ಯಕ್ತಮೂಲಪ್ರಭವಃ ಕ್ಷೇತ್ರಸಂಜ್ಞಕಃ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿಕರ್ಮಫಲಾಶ್ರಯಃ, ತಂ ಪರಿಷ್ವಕ್ತವಂತೌ ಸುಪರ್ಣಾವಿವ ಅವಿದ್ಯಾಕಾಮಕರ್ಮವಾಸನಾಶ್ರಯಲಿಂಗೋಪಾಧ್ಯಾತ್ಮೇಶ್ವರೌ । ತಯೋಃ ಪರಿಷ್ವಕ್ತಯೋಃ ಅನ್ಯಃ ಏಕಃ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞೋ ಲಿಂಗೋಪಾಧಿವೃಕ್ಷಮಾಶ್ರಿತಃ ಪಿಪ್ಪಲಂ ಕರ್ಮನಿಷ್ಪನ್ನಂ ಸುಖದುಃಖಲಕ್ಷಣಂ ಫಲಂ ಸ್ವಾದು ಅನೇಕವಿಚಿತ್ರವೇದನಾಸ್ವಾದರೂಪಂ ಸ್ವಾದು ಅತ್ತಿ ಭಕ್ಷಯತ್ಯುಪಭುಂಕ್ತೇ ಅವಿವೇಕತಃ । ಅನಶ್ನನ್ ಅನ್ಯಃ ಇತರಃ ಈಶ್ವರೋ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಬುದ್ಧಮುಕ್ತಸ್ವಭಾವಃ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸತ್ತ್ವೋಪಾಧಿರೀಶ್ವರೋ ನಾಶ್ನಾತಿ । ಪ್ರೇರಯಿತಾ ಹ್ಯಸಾವುಭಯೋರ್ಭೋಜ್ಯಭೋಕ್ತ್ರೋರ್ನಿತ್ಯಸಾಕ್ಷಿತ್ವಸತ್ತಾಮಾತ್ರೇಣ । ಸ ತು ಅನಶ್ನನ್ ಅನ್ಯಃ ಅಭಿಚಾಕಶೀತಿ ಪಶ್ಯತ್ಯೇವ ಕೇವಲಮ್ । ದರ್ಶನಮಾತ್ರಂ ಹಿ ತಸ್ಯ ಪ್ರೇರಯಿತೃತ್ವಂ ರಾಜವತ್ ॥

ಸಮಾನೇ ವೃಕ್ಷೇ ಪುರುಷೋ ನಿಮಗ್ನೋಽನೀಶಯಾ ಶೋಚತಿ ಮುಹ್ಯಮಾನಃ ।
ಜುಷ್ಟಂ ಯದಾ ಪಶ್ಯತ್ಯನ್ಯಮೀಶಮಸ್ಯ ಮಹಿಮಾನಮಿತಿ ವೀತಶೋಕಃ ॥ ೨ ॥

ತತ್ರೈವಂ ಸತಿ ಸಮಾನೇ ವೃಕ್ಷೇ ಯಥೋಕ್ತೇ ಶರೀರೇ ಪುರುಷಃ ಭೋಕ್ತಾ ಜೀವೋಽವಿದ್ಯಾಕಾಮಕರ್ಮಫಲರಾಗಾದಿಗುರುಭಾರಾಕ್ರಾಂತೋಽಲಾಬುರಿವ ಸಾಮುದ್ರೇ ಜಲೇ ನಿಮಗ್ನಃ ನಿಶ್ಚಯೇನ ದೇಹಾತ್ಮಭಾವಮಾಪನ್ನೋಽಯಮೇವಾಹಮಮುಷ್ಯ ಪುತ್ರೋಽಸ್ಯ ನಪ್ತಾ ಕೃಶಃ ಸ್ಥೂಲೋ ಗುಣವಾನ್ನಿರ್ಗುಣಃ ಸುಖೀ ದುಃಖೀತ್ಯೇವಂಪ್ರತ್ಯಯೋ ನಾಸ್ತ್ಯನ್ಯೋಽಸ್ಮಾದಿತಿ ಜಾಯತೇ ಮ್ರಿಯತೇ ಸಂಯುಜ್ಯತೇ ವಿಯುಜ್ಯತೇ ಚ ಸಂಬಂಧಿಬಾಂಧವೈಃ, ಅತಃ ಅನೀಶಯಾ, ನ ಕಸ್ಯಚಿತ್ಸಮರ್ಥೋಽಹಂ ಪುತ್ರೋ ಮಮ ವಿನಷ್ಟೋ ಮೃತಾ ಮೇ ಭಾರ್ಯಾ ಕಿಂ ಮೇ ಜೀವಿತೇನೇತ್ಯೇವಂ ದೀನಭಾವೋಽನೀಶಾ, ತಯಾ ಶೋಚತಿ ಸಂತಪ್ಯತೇ ಮುಹ್ಯಮಾನಃ ಅನೇಕೈರನರ್ಥಪ್ರಕಾರೈರವಿವೇಕಿತಯಾ ಅಂತಶ್ಚಿಂತಾಮಾಪದ್ಯಮಾನಃ ಸ ಏವಂ ಪ್ರೇತತಿರ್ಯಙ್ಮನುಷ್ಯಾದಿಯೋನಿಷ್ವಾಜವಂಜವೀಭಾವಮಾಪನ್ನಃ ಕದಾಚಿದನೇಕಜನ್ಮಸು ಶುದ್ಧಧರ್ಮಸಂಚಿತನಿಮಿತ್ತತಃ ಕೇನಚಿತ್ಪರಮಕಾರುಣಿಕೇನ ದರ್ಶಿತಯೋಗಮಾರ್ಗಃ ಅಹಿಂಸಾಸತ್ಯಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಸರ್ವತ್ಯಾಗಶಮದಮಾದಿಸಂಪನ್ನಃ ಸಮಾಹಿತಾತ್ಮಾ ಸನ್ ಜುಷ್ಟಂ ಸೇವಿತಮನೇಕೈರ್ಯೋಗಮಾರ್ಗೈಃ ಕರ್ಮಿಭಿಶ್ಚ ಯದಾ ಯಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ಪಶ್ಯತಿ ಧ್ಯಾಯಮಾನಃ ಅನ್ಯಂ ವೃಕ್ಷೋಪಾಧಿಲಕ್ಷಣಾದ್ವಿಲಕ್ಷಣಮ್ ಈಶಮ್ ಅಸಂಸಾರಿಣಮಶನಾಯಾಪಿಪಾಸಾಶೋಕಮೋಹಜರಾಮೃತ್ಯ್ವತೀತಮೀಶಂ ಸರ್ವಸ್ಯ ಜಗತೋಽಯಮಹಮಸ್ಮ್ಯಾತ್ಮಾ ಸರ್ವಸ್ಯ ಸಮಃ ಸರ್ವಭೂತಸ್ಥೋ ನೇತರೋಽವಿದ್ಯಾಜನಿತೋಪಾಧಿಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೋ ಮಾಯಾತ್ಮೇತಿ ಮಹಿಮಾನಂ ವಿಭೂತಿಂ ಚ ಜಗದ್ರೂಪಮಸ್ಯೈವ ಮಮ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ಇತಿ ಯದೈವಂ ದ್ರಷ್ಟಾ, ತದಾ ವೀತಶೋಕಃ ಭವತಿ ಸರ್ವಸ್ಮಾಚ್ಛೋಕಸಾಗರಾದ್ವಿಪ್ರಮುಚ್ಯತೇ, ಕೃತಕೃತ್ಯೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಯದಾ ಪಶ್ಯಃ ಪಶ್ಯತೇ ರುಕ್ಮವರ್ಣಂ ಕರ್ತಾರಮೀಶಂ ಪುರುಷಂ ಬ್ರಹ್ಮಯೋನಿಮ್ ।
ತದಾ ವಿದ್ವಾನ್ಪುಣ್ಯಪಾಪೇ ವಿಧೂಯ ನಿರಂಜನಃ ಪರಮಂ ಸಾಮ್ಯಮುಪೈತಿ ॥ ೩ ॥

ಅನ್ಯೋಽಪಿ ಮಂತ್ರ ಇಮಮೇವಾರ್ಥಮಾಹ ಸವಿಸ್ತರಮ್ — ಯದಾ ಯಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ಪಶ್ಯಃ ಪಶ್ಯತೀತಿ ವಿದ್ವಾನ್ ಸಾಧಕ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪಶ್ಯತೇ ಪಶ್ಯತಿ ಪೂರ್ವವತ್ , ರುಕ್ಮವರ್ಣಂ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಃಸ್ವಭಾವಂ ರುಕ್ಮಸ್ಯೇವ ವಾ ಜ್ಯೋತಿರಸ್ಯಾವಿನಾಶಿ ; ಕರ್ತಾರಂ ಸರ್ವಸ್ಯ ಜಗತಃ ಈಶಂ ಪುರುಷಂ ಬ್ರಹ್ಮಯೋನಿಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಚ ತದ್ಯೋನಿಶ್ಚಾಸೌ ಬ್ರಹ್ಮಯೋನಿಸ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮಯೋನಿಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಾ ಅಪರಸ್ಯ ಯೋನಿಂ ಸ ಯದಾ ಚೈವಂ ಪಶ್ಯತಿ, ತದಾ ಸ ವಿದ್ವಾನ್ಪಶ್ಯಃ ಪುಣ್ಯಪಾಪೇ ಬಂಧನಭೂತೇ ಕರ್ಮಣೀ ಸಮೂಲೇ ವಿಧೂಯ ನಿರಸ್ಯ ದಗ್ಧ್ವಾ ನಿರಂಜನಃ ನಿರ್ಲೇಪೋ ವಿಗತಕ್ಲೇಶಃ ಪರಮಂ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಂ ನಿರತಿಶಯಂ ಸಾಮ್ಯಂ ಸಮತಾಮದ್ವಯಲಕ್ಷಣಾಮ್ ; ದ್ವೈತವಿಷಯಾಣಿ ಸಾಮ್ಯಾನ್ಯತಃ ಅರ್ವಾಂಚ್ಯೇವ, ಅತೋಽದ್ವಯಲಕ್ಷಣಮೇತತ್ ಪರಮಂ ಸಾಮ್ಯಮುಪೈತಿ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ॥

ಪ್ರಾಣೋ ಹ್ಯೇಷ ಯಃ ಸರ್ವಭೂತೈರ್ವಿಭಾತಿ ವಿಜಾನನ್ವಿದ್ವಾನ್ಭವತೇ ನಾತಿವಾದೀ ।
ಆತ್ಮಕ್ರೀಡ ಆತ್ಮರತಿಃ ಕ್ರಿಯಾವಾನೇಷ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಂ ವರಿಷ್ಠಃ ॥ ೪ ॥

ಕಿಂಚ, ಯೋಽಯಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಃ ಪರ ಈಶ್ವರಃ ಹಿ ಏಷಃ ಪ್ರಕೃತಃ ಸರ್ವಭೂತೈಃ ಸರ್ವೈರ್ಭೂತೈಃ ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಸ್ತಂಬಪರ್ಯಂತೈಃ ; ಇತ್ಥಂಭೂತಲಕ್ಷಣಾ ತೃತೀಯಾ । ಸರ್ವಭೂತಸ್ಥಃ ಸರ್ವಾತ್ಮಾ ಸನ್ನಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಭಾತಿ ವಿವಿಧಂ ದೀಪ್ಯತೇ । ಏವಂ ಸರ್ವಭೂತಸ್ಥಂ ಯಃ ಸಾಕ್ಷಾದಾತ್ಮಭಾವೇನಾಯಮಹಮಸ್ಮೀತಿ ವಿಜಾನನ್ ವಿದ್ವಾನ್ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನಮಾತ್ರೇಣ ನ ಭವತೇ ನ ಭವತೀತ್ಯೇತತ್ । ಕಿಮ್ ? ಅತಿವಾದೀ ಅತೀತ್ಯ ಸರ್ವಾನನ್ಯಾನ್ವದಿತುಂ ಶೀಲಮಸ್ಯೇತ್ಯತಿವಾದೀ । ಯಸ್ತ್ವೇವಂ ಸಾಕ್ಷಾದಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಂ ವಿದ್ವಾನ್ , ಸೋಽತಿವಾದೀ ನ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಸರ್ವಂ ಯದಾ ಆತ್ಮೈವ ನಾನ್ಯದಸ್ತೀತಿ ದೃಷ್ಟಮ್ , ತದಾ ಕಿಂ ಹ್ಯಸಾವತೀತ್ಯ ವದೇತ್ । ಯಸ್ಯ ತ್ವಪರಮನ್ಯದ್ದೃಷ್ಟಮಸ್ತಿ, ಸ ತದತೀತ್ಯ ವದತಿ । ಅಯಂ ತು ವಿದ್ವಾನ್ನಾತ್ಮನೋಽನ್ಯತ್ಪಶ್ಯತಿ ; ನಾನ್ಯಚ್ಛೃಣೋತಿ ; ನಾನ್ಯದ್ವಿಜಾನಾತಿ । ಅತೋ ನಾತಿವದತಿ । ಕಿಂಚ, ಆತ್ಮಕ್ರೀಡಃ ಆತ್ಮನ್ಯೇವ ಕ್ರೀಡಾ ಕ್ರೀಡನಂ ಯಸ್ಯ ನಾನ್ಯತ್ರ ಪುತ್ರದಾರಾದಿಷು, ಸ ಆತ್ಮಕ್ರೀಡಃ । ತಥಾ ಆತ್ಮರತಿಃ ಆತ್ಮನ್ಯೇವ ರತೀ ರಮಣಂ ಪ್ರೀತಿರ್ಯಸ್ಯ, ಸ ಆತ್ಮರತಿಃ । ಕ್ರೀಡಾ ಬಾಹ್ಯಸಾಧನಸಾಪೇಕ್ಷಾ ; ರತಿಸ್ತು ಸಾಧನನಿರಪೇಕ್ಷಾ ಬಾಹ್ಯವಿಷಯಪ್ರೀತಿಮಾತ್ರಮಿತಿ ವಿಶೇಷಃ । ತಥಾ ಕ್ರಿಯಾವಾನ್ ಜ್ಞಾನಧ್ಯಾನವೈರಾಗ್ಯಾದಿಕ್ರಿಯಾ ಯಸ್ಯ ಸೋಽಯಂ ಕ್ರಿಯಾವಾನ್ । ಸಮಾಸಪಾಠೇ ಆತ್ಮರತಿರೇವ ಕ್ರಿಯಾಸ್ಯ ವಿದ್ಯತ ಇತಿ ಬಹುವ್ರೀಹಿಮತುಬರ್ಥಯೋರನ್ಯತರೋಽತಿರಿಚ್ಯತೇ । ಕೇಚಿತ್ತ್ವಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಕರ್ಮಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಯೋಃ ಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥಮಿಚ್ಛಂತಿ । ತಚ್ಚೈಷ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಂ ವರಿಷ್ಠ ಇತ್ಯನೇನ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥವಚನೇನ ವಿರುಧ್ಯತೇ । ನ ಹಿ ಬಾಹ್ಯಕ್ರಿಯಾವಾನಾತ್ಮಕ್ರೀಡ ಆತ್ಮರತಿಶ್ಚ ಭವಿತುಂ ಶಕ್ತಃ । ಕ್ವಚಿದ್ಬಾಹ್ಯಕ್ರಿಯಾವಿನಿವೃತ್ತೋ ಹ್ಯಾತ್ಮಕ್ರೀಡೋ ಭವತಿ ಬಾಹ್ಯಕ್ರಿಯಾತ್ಮಕ್ರೀಡಯೋರ್ವಿರೋಧಾತ್ । ನ ಹಿ ತಮಃಪ್ರಕಾಶಯೋರ್ಯುಗಪದೇಕತ್ರ ಸ್ಥಿತಿಃ ಸಂಭವತಿ । ತಸ್ಮಾದಸತ್ಪ್ರಲಪಿತಮೇವೈತದನೇನ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಸಮುಚ್ಚಯಪ್ರತಿಪಾದನಮ್ । ‘ಅನ್ಯಾ ವಾಚೋ ವಿಮುಂಚಥ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೨ । ೫) ‘ಸಂನ್ಯಾಸಯೋಗಾತ್’ (ಮು. ಉ. ೩ । ೨ । ೬) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಶ್ಚ । ತಸ್ಮಾದಯಮೇವೇಹ ಕ್ರಿಯಾವಾನ್ಯೋ ಜ್ಞಾನಧ್ಯಾನಾದಿಕ್ರಿಯಾವಾನಸಂಭಿನ್ನಾರ್ಯಮರ್ಯಾದಃ ಸಂನ್ಯಾಸೀ । ಯ ಏವಂಲಕ್ಷಣೋ ನಾತಿವಾದ್ಯಾತ್ಮಕ್ರೀಡ ಆತ್ಮರತಿಃ ಕ್ರಿಯಾವಾನ್ಬ್ರಹ್ಮನಿಷ್ಠಃ, ಸ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಂ ವರಿಷ್ಠಃ ಪ್ರಧಾನಃ ॥

ಸತ್ಯೇನ ಲಭ್ಯಸ್ತಪಸಾ ಹ್ಯೇಷ ಆತ್ಮಾ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನೇನ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯೇಣ ನಿತ್ಯಮ್ ।
ಅಂತಃಶರೀರೇ ಜ್ಯೋತಿರ್ಮಯೋ ಹಿ ಶುಭ್ರೋ ಯಂ ಪಶ್ಯಂತಿ ಯತಯಃ ಕ್ಷೀಣದೋಷಾಃ ॥ ೫ ॥

ಅಧುನಾ ಸತ್ಯಾದೀನಿ ಭಿಕ್ಷೋಃ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಸಹಕಾರೀಣಿ ಸಾಧನಾನಿ ವಿಧೀಯಂತೇ ನಿವೃತ್ತಿಪ್ರಧಾನಾನಿ — ಸತ್ಯೇನ ಅನೃತತ್ಯಾಗೇನ ಮೃಷಾವದನತ್ಯಾಗೇನ ಲಭ್ಯಃ ಪ್ರಾಪ್ತವ್ಯಃ । ಕಿಂಚ, ತಪಸಾ ಹೀಂದ್ರಿಯಮನಏಕಾಗ್ರತಯಾ । ‘ಮನಸಶ್ಚೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಚ ಹ್ಯೈಕಾಗ್ರ್ಯಂ ಪರಮಂ ತಪಃ’ (ಮೋ. ಧ. ೨೫೦ । ೪) ಇತಿ ಸ್ಮರಣಾತ್ । ತದ್ಧ್ಯನುಕೂಲಮಾತ್ಮದರ್ಶನಾಭಿಮುಖೀಭಾವಾತ್ಪರಮಂ ಸಾಧನಂ ತಪೋ ನೇತರಚ್ಚಾಂದ್ರಾಯಣಾದಿ । ಏಷ ಆತ್ಮಾ ಲಭ್ಯ ಇತ್ಯನುಷಂಗಃ ಸರ್ವತ್ರ । ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನೇನ ಯಥಾಭೂತಾತ್ಮದರ್ಶನೇನ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯೇಣ ಮೈಥುನಾಸಮಾಚಾರೇಣ । ನಿತ್ಯಂ ಸರ್ವದಾ ; ನಿತ್ಯಂ ಸತ್ಯೇನ ನಿತ್ಯಂ ತಪಸಾ ನಿತ್ಯಂ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನೇನೇತಿ ಸರ್ವತ್ರ ನಿತ್ಯಶಬ್ದೋಽಂತರ್ದೀಪಿಕಾನ್ಯಾಯೇನಾನುಷಕ್ತವ್ಯಃ । ವಕ್ಷ್ಯತಿ ಚ ‘ನ ಯೇಷು ಜಿಹ್ಮಮನೃತಂ ನ ಮಾಯಾ ಚ’ (ಪ್ರ. ಉ. ೧ । ೧೬) ಇತಿ । ಕ್ವಾಸಾವಾತ್ಮಾ ಯ ಏತೈಃ ಸಾಧನೈರ್ಲಭ್ಯ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಅಂತಃಶರೀರೇಽಂತರ್ಮಧ್ಯೇ ಶರೀರಸ್ಯ ಪುಂಡರೀಕಾಕಾಶೇ ಜ್ಯೋತಿರ್ಮಯೋ ಹಿ ರುಕ್ಮವರ್ಣಃ ಶುಭ್ರಃ ಶುದ್ಧೋ ಯಮಾತ್ಮಾನಂ ಪಶ್ಯಂತಿ ಉಪಲಭಂತೇ ಯತಯಃ ಯತನಶೀಲಾಃ ಸಂನ್ಯಾಸಿನಃ ಕ್ಷೀಣದೋಷಾಃ ಕ್ಷೀಣಕ್ರೋಧಾದಿಚಿತ್ತಮಲಾಃ, ಸ ಆತ್ಮಾ ನಿತ್ಯಂ ಸತ್ಯಾದಿಸಾಧನೈಃ ಸಂನ್ಯಾಸಿಭಿರ್ಲಭ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಕಾದಾಚಿತ್ಕೈಃ ಸತ್ಯಾದಿಭಿರ್ಲಭ್ಯತೇ । ಸತ್ಯಾದಿಸಾಧನಸ್ತುತ್ಯರ್ಥೋಽಯಮರ್ಥವಾದಃ ॥

ಸತ್ಯಮೇವ ಜಯತೇ ನಾನೃತಂ ಸತ್ಯೇನ ಪಂಥಾ ವಿತತೋ ದೇವಯಾನಃ ।
ಯೇನಾಕ್ರಮಂತ್ಯೃಷಯೋ ಹ್ಯಾಪ್ತಕಾಮಾ ಯತ್ರ ತತ್ಸತ್ಯಸ್ಯ ಪರಮಂ ನಿಧಾನಮ್ ॥ ೬ ॥

ಸತ್ಯಮೇವ ಸತ್ಯವಾನೇವ ಜಯತೇ ಜಯತಿ, ನಾನೃತಂ ನಾನೃತವಾದೀತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಹಿ ಸತ್ಯಾನೃತಯೋಃ ಕೇವಲಯೋಃ ಪುರುಷಾನಾಶ್ರಿತಯೋಃ ಜಯಃ ಪರಾಜಯೋ ವಾ ಸಂಭವತಿ । ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಲೋಕೇ ಸತ್ಯವಾದಿನಾನೃತವಾದ್ಯಭಿಭೂಯತೇ ನ ವಿಪರ್ಯಯಃ ; ಅತಃ ಸಿದ್ಧಂ ಸತ್ಯಸ್ಯ ಬಲವತ್ಸಾಧನತ್ವಮ್ । ಕಿಂಚ, ಶಾಸ್ತ್ರತೋಽಪ್ಯವಗಮ್ಯತೇ ಸತ್ಯಸ್ಯ ಸಾಧನಾತಿಶಯತ್ವಮ್ । ಕಥಮ್ ? ಸತ್ಯೇನ ಯಥಾಭೂತವಾದವ್ಯವಸ್ಥಯಾ ಪಂಥಾಃ ದೇವಯಾನಾಖ್ಯಃ ವಿತತೋ ವಿಸ್ತೀರ್ಣಃ ಸಾತತ್ಯೇನ ಪ್ರವೃತ್ತಃ । ಯೇನ ಪಥಾ ಹಿ ಅಕ್ರಮಂತಿ ಆಕ್ರಮಂತೇ ಋಷಯಃ ದರ್ಶನವಂತಃ ಕುಹಕಮಾಯಾಶಾಠ್ಯಾಹಂಕಾರದಂಭಾನೃತವರ್ಜಿತಾ ಹ್ಯಾಪ್ತಕಾಮಾಃ ವಿಗತತೃಷ್ಣಾಃ ಸರ್ವತೋ ಯತ್ರ ಯಸ್ಮಿನ್ , ತತ್ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವಂ ಸತ್ಯಸ್ಯ ಉತ್ತಮಸಾಧನಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಿ ಸಾಧ್ಯಂ ಪರಮಂ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಂ ನಿಧಾನಂ ಪುರುಷಾರ್ಥರೂಪೇಣ ನಿಧೀಯತ ಇತಿ ನಿಧಾನಂ ವರ್ತತೇ । ತತ್ರ ಚ ಯೇನ ಪಥಾ ಆಕ್ರಮಂತಿ, ಸ ಸತ್ಯೇನ ವಿತತ ಇತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ ॥

ಬೃಹಚ್ಚ ತದ್ದಿವ್ಯಮಚಿಂತ್ಯರೂಪಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮಾಚ್ಚ ತತ್ಸೂಕ್ಷ್ಮತರಂ ವಿಭಾತಿ ।
ದೂರಾತ್ಸುದೂರೇ ತದಿಹಾಂತಿಕೇ ಚ ಪಶ್ಯತ್ಸ್ವಿಹೈವ ನಿಹಿತಂ ಗುಹಾಯಾಮ್ ॥ ೭ ॥

ಕಿಂ ತತ್ಕಿಂಧರ್ಮಕಂ ಚ ತದಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಬೃಹತ್ ಮಹಚ್ಚ ತತ್ ಪ್ರಕೃತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸತ್ಯಾದಿಸಾಧನೇನ ಸರ್ವತೋ ವ್ಯಾಪ್ತತ್ವಾತ್ । ದಿವ್ಯಂ ಸ್ವಯಂಪ್ರಭಮನಿಂದ್ರಿಯಗೋಚರಮ್ ಅತ ಏವ ನ ಚಿಂತಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತೇಽಸ್ಯ ರೂಪಮಿತಿ ಅಚಿಂತ್ಯರೂಪಮ್ । ಸೂಕ್ಷ್ಮಾದಾಕಾಶಾದೇರಪಿ ತತ್ಸೂಕ್ಷ್ಮತರಮ್ , ನಿರತಿಶಯಂ ಹಿ ಸೌಕ್ಷ್ಮ್ಯಮಸ್ಯ ಸರ್ವಕಾರಣತ್ವಾತ್ ; ವಿಭಾತಿ ವಿವಿಧಮಾದಿತ್ಯಚಂದ್ರಾದ್ಯಾಕಾರೇಣ ಭಾತಿ ದೀಪ್ಯತೇ । ಕಿಂಚ, ದೂರಾತ್ ವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟಾದ್ದೇಶಾತ್ಸುದೂರೇ ವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟತರೇ ದೇಶೇ ವರ್ತತೇಽವಿದುಷಾಮತ್ಯಂತಾಗಮ್ಯತ್ವಾತ್ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ । ಇಹ ದೇಹೇ ಅಂತಿಕೇ ಸಮೀಪೇ ಚ, ವಿದುಷಾಮಾತ್ಮತ್ವಾತ್ । ಸರ್ವಾಂತರತ್ವಾಚ್ಚಾಕಾಶಸ್ಯಾಪ್ಯಂತರಶ್ರುತೇಃ । ಇಹ ಪಶ್ಯತ್ಸು ಚೇತನಾವತ್ಸ್ವಿತ್ಯೇತತ್ , ನಿಹಿತಂ ಸ್ಥಿತಂ ದರ್ಶನಾದಿಕ್ರಿಯಾವತ್ತ್ವೇನ ಯೋಗಿಭಿರ್ಲಕ್ಷ್ಯಮಾಣಮ್ । ಕ್ವ ? ಗುಹಾಯಾಂ ಬುದ್ಧಿಲಕ್ಷಣಾಯಾಮ್ । ತತ್ರ ಹಿ ನಿಗೂಢಂ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ ವಿದ್ವದ್ಭಿಃ । ತಥಾಪ್ಯವಿದ್ಯಯಾ ಸಂವೃತಂ ಸನ್ನ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ ತತ್ರಸ್ಥಮೇವಾವಿದ್ವದ್ಭಿಃ ॥

ನ ಚಕ್ಷುಷಾ ಗೃಹ್ಯತೇ ನಾಪಿ ವಾಚಾ ನಾನ್ಯೈರ್ದೇವೈಸ್ತಪಸಾ ಕರ್ಮಣಾ ವಾ ।
ಜ್ಞಾನಪ್ರಸಾದೇನ ವಿಶುದ್ಧಸತ್ತ್ವಸ್ತತಸ್ತು ತಂ ಪಶ್ಯತೇ ನಿಷ್ಕಲಂ ಧ್ಯಾಯಮಾನಃ ॥ ೮ ॥

ಪುನರಪ್ಯಸಾಧಾರಣಂ ತದುಪಲಬ್ಧಿಸಾಧನಮುಚ್ಯತೇ — ಯಸ್ಮಾತ್ ನ ಚಕ್ಷುಷಾ ಗೃಹ್ಯತೇ ಕೇನಚಿದಪ್ಯರೂಪತ್ವಾತ್ ನಾಪಿ ಗೃಹ್ಯತೇ ವಾಚಾ ಅನಭಿಧೇಯತ್ವಾತ್ ನ ಚಾನ್ಯೈರ್ದೇವೈಃ ಇತರೇಂದ್ರಿಯೈಃ । ತಪಸಃ ಸರ್ವಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಧನತ್ವೇಽಪಿ ನ ತಪಸಾ ಗೃಹ್ಯತೇ । ತಥಾ ವೈದಿಕೇನಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಕರ್ಮಣಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಹತ್ತ್ವೇನಾಪಿ ನ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಕಿಂ ಪುನಸ್ತಸ್ಯ ಗ್ರಹಣೇ ಸಾಧನಮಿತ್ಯಾಹ — ಜ್ಞಾನಪ್ರಸಾದೇನ ಆತ್ಮಾವಬೋಧನಸಮರ್ಥಮಪಿ ಸ್ವಭಾವೇನ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಜ್ಞಾನಂ ಬಾಹ್ಯವಿಷಯರಾಗಾದಿದೋಷಕಲುಷಿತಮಪ್ರಸನ್ನಮಶುದ್ಧಂ ಸನ್ನಾವಬೋಧಯತಿ ನಿತ್ಯಸಂನಿಹಿತಮಪ್ಯಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ಮಲಾವನದ್ಧಮಿವಾದರ್ಶಮ್ , ವಿಲುಲಿತಮಿವ ಸಲಿಲಮ್ । ತದ್ಯದೇಂದ್ರಿಯವಿಷಯಸಂಸರ್ಗಜನಿತರಾಗಾದಿಮಲಕಾಲುಷ್ಯಾಪನಯನಾದಾದರ್ಶಸಲಿಲಾದಿವತ್ಪ್ರಸಾದಿತಂ ಸ್ವಚ್ಛಂ ಶಾಂತಮವತಿಷ್ಠತೇ, ತದಾ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರಸಾದಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತೇನ ಜ್ಞಾನಪ್ರಸಾದೇನ ವಿಶುದ್ಧಸತ್ತ್ವಃ ವಿಶುದ್ಧಾಂತಃಕರಣಃ ಯೋಗ್ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮ ದ್ರಷ್ಟುಂ ಯಸ್ಮಾತ್ , ತತಃ ತಸ್ಮಾತ್ತು ತಮಾತ್ಮಾನಂ ಪಶ್ಯತೇ ಪಶ್ಯತಿ ಉಪಲಭತೇ ನಿಷ್ಕಲಂ ಸರ್ವಾವಯವಭೇದವರ್ಜಿತಂ ಧ್ಯಾಯಮಾನಃ ಸತ್ಯಾದಿಸಾಧನವಾನುಪಸಂಹೃತಕರಣ ಏಕಾಗ್ರೇಣ ಮನಸಾ ಧ್ಯಾಯಮಾನಃ ಚಿಂತಯನ್ ॥

ಏಷೋಽಣುರಾತ್ಮಾ ಚೇತಸಾ ವೇದಿತವ್ಯೋ ಯಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಾಣಃ ಪಂಚಧಾ ಸಂವಿವೇಶ ।
ಪ್ರಾಣೈಶ್ಚಿತ್ತಂ ಸರ್ವಮೋತಂ ಪ್ರಜಾನಾಂ ಯಸ್ಮಿನ್ವಿಶುದ್ಧೇ ವಿಭವತ್ಯೇಷ ಆತ್ಮಾ ॥ ೯ ॥

ಯಮಾತ್ಮಾನಮೇವಂ ಪಶ್ಯತಿ, ಏಷಃ ಅಣುಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮಃ ಆತ್ಮಾ ಚೇತಸಾ ವಿಶುದ್ಧಜ್ಞಾನೇನ ಕೇವಲೇನ ವೇದಿತವ್ಯಃ । ಕ್ವಾಸೌ ? ಯಸ್ಮಿನ್ ಶರೀರೇ ಪ್ರಾಣಃ ವಾಯುಃ ಪಂಚಧಾ ಪ್ರಾಣಾಪಾನಾದಿಭೇದೇನ ಸಂವಿವೇಶ ಸಮ್ಯಕ್ ಪ್ರವಿಷ್ಟಃ, ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಶರೀರೇ ಹೃದಯೇ ಚೇತಸಾ ಜ್ಞೇಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕೀದೃಶೇನ ಚೇತಸಾ ವೇದಿತವ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ — ಪ್ರಾಣೈಃ ಸಹೇಂದ್ರಿಯೈಃ ಚಿತ್ತಂ ಸರ್ವಮಂತಃಕರಣಂ ಪ್ರಜಾನಾಮ್ ಓತಂ ವ್ಯಾಪ್ತಂ ಯೇನ ಕ್ಷೀರಮಿವ ಸ್ನೇಹೇನ, ಕಾಷ್ಠಮಿವ ಚಾಗ್ನಿನಾ । ಸರ್ವಂ ಹಿ ಪ್ರಜಾನಾಮಂತಃಕರಣಂ ಚೇತನಾವತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಲೋಕೇ । ಯಸ್ಮಿಂಶ್ಚ ಚಿತ್ತೇ ಕ್ಲೇಶಾದಿಮಲವಿಯುಕ್ತೇ ಶುದ್ಧೇ ವಿಭವತಿ, ಏಷಃ ಉಕ್ತ ಆತ್ಮಾ ವಿಶೇಷೇಣ ಸ್ವೇನಾತ್ಮನಾ ವಿಭವತಿ ಆತ್ಮಾನಂ ಪ್ರಕಾಶಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಯಂ ಯಂ ಲೋಕಂ ಮನಸಾ ಸಂವಿಭಾತಿ ವಿಶುದ್ಧಸತ್ತ್ವಃ ಕಾಮಯತೇ ಯಾಂಶ್ಚ ಕಾಮಾನ್ ।
ತಂ ತಂ ಲೋಕಂ ಜಯತೇ ತಾಂಶ್ಚ ಕಾಮಾಂಸ್ತಸ್ಮಾದಾತ್ಮಜ್ಞಂ ಹ್ಯರ್ಚಯೇದ್ಭೂತಿಕಾಮಃ ॥ ೧೦ ॥

ಯ ಏವಮುಕ್ತಲಕ್ಷಣಂ ಸರ್ವಾತ್ಮಾನಮಾತ್ಮತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಪನ್ನಸ್ತಸ್ಯ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಾದೇವ ಸರ್ವಾವಾಪ್ತಿಲಕ್ಷಣಂ ಫಲಮಾಹ — ಯಂ ಯಂ ಲೋಕಂ ಪಿತ್ರಾದಿಲಕ್ಷಣಂ ಮನಸಾ ಸಂವಿಭಾತಿ ಸಂಕಲ್ಪಯತಿ ಮಹ್ಯಮನ್ಯಸ್ಮೈ ವಾ ಭವೇದಿತಿ, ವಿಶುದ್ಧಸತ್ತ್ವಃ ಕ್ಷೀಣಕ್ಲೇಶಃ ಆತ್ಮವಿನ್ನಿರ್ಮಲಾಂತಃಕರಣಃ ಕಾಮಯತೇ ಯಾಂಶ್ಚ ಕಾಮಾನ್ ಪ್ರಾರ್ಥಯತೇ ಭೋಗಾನ್ , ತಂ ತಂ ಲೋಕಂ ಜಯತೇ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ತಾಂಶ್ಚ ಕಾಮಾನ್ಸಂಕಲ್ಪಿತಾನ್ಭೋಗಾನ್ । ತಸ್ಮಾದ್ವಿದುಷಃ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪತ್ವಾದಾತ್ಮಜ್ಞಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನೇನ ವಿಶುದ್ಧಾಂತಃಕರಣಂ ಹ್ಯರ್ಚಯೇತ್ಪೂಜಯೇತ್ಪಾದಪ್ರಕ್ಷಾಲನಶುಶ್ರೂಷಾನಮಸ್ಕಾರಾದಿಭಿಃ ಭೂತಿಕಾಮಃ ವಿಭೂತಿಮಿಚ್ಛುಃ । ತತಃ ಪೂಜಾರ್ಹ ಏವಾಸೌ ॥
ಇತಿ ತೃತೀಯಮುಂಡಕೇ ಪ್ರಥಮಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ದ್ವಿತೀಯಃ ಖಂಡಃ

ಸ ವೇದೈತತ್ಪರಮಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಧಾಮ ಯತ್ರ ವಿಶ್ವಂ ನಿಹಿತಂ ಭಾತಿ ಶುಭ್ರಮ್ ।
ಉಪಾಸತೇ ಪುರುಷಂ ಯೇ ಹ್ಯಕಾಮಾಸ್ತೇ ಶುಕ್ರಮೇತದತಿವರ್ತಂತಿ ಧೀರಾಃ ॥ ೧ ॥

ಯಸ್ಮಾತ್ ಸ ವೇದ ಜಾನಾತಿ ಏತತ್ ಯಥೋಕ್ತಲಕ್ಷಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪರಮಂ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಂ ಧಾಮ ಸರ್ವಕಾಮಾನಾಮಾಶ್ರಯಮಾಸ್ಪದಮ್ , ಯತ್ರ ಯಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಧಾಮ್ನಿ ವಿಶ್ವಂ ಸಮಸ್ತಂ ಜಗತ್ ನಿಹಿತಮ್ ಅರ್ಪಿತಮ್ , ಯಚ್ಚ ಸ್ವೇನ ಜ್ಯೋತಿಷಾ ಭಾತಿ ಶುಭ್ರಂ ಶುದ್ಧಮ್ , ತಮಪ್ಯೇವಂವಿಧಮಾತ್ಮಜ್ಞಂ ಪುರುಷಂ ಯೇ ಹಿ ಅಕಾಮಾಃ ವಿಭೂತಿತೃಷ್ಣಾವರ್ಜಿತಾ ಮುಮುಕ್ಷವಃ ಸಂತಃ ಉಪಾಸತೇ ಪರಮಿವ ದೇವಮ್ , ತೇ ಶುಕ್ರಂ ನೃಬೀಜಂ ಯದೇತತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಶರೀರೋಪಾದಾನಕಾರಣಮ್ ಅತಿವರ್ತಂತಿ ಅತಿಗಚ್ಛಂತಿ ಧೀರಾಃ ಬುದ್ಧಿಮಂತಃ, ನ ಪುನರ್ಯೋನಿಂ ಪ್ರಸರ್ಪಂತಿ । ‘ನ ಪುನಃ ಕ್ವ ರತಿಂ ಕರೋತಿ’ ( ? ) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಅತಸ್ತಂ ಪೂಜಯೇದಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥

ಕಾಮಾನ್ಯಃ ಕಾಮಯತೇ ಮನ್ಯಮಾನಃ ಸ ಕಾಮಭಿರ್ಜಾಯತೇ ತತ್ರ ತತ್ರ ।
ಪರ್ಯಾಪ್ತಕಾಮಸ್ಯ ಕೃತಾತ್ಮನಸ್ತು ಇಹೈವ ಸರ್ವೇ ಪ್ರವಿಲೀಯಂತಿ ಕಾಮಾಃ ॥ ೨ ॥

ಮುಮುಕ್ಷೋಃ ಕಾಮತ್ಯಾಗ ಏವ ಪ್ರಧಾನಂ ಸಾಧನಮಿತ್ಯೇತದ್ದರ್ಶಯತಿ — ಕಾಮಾನ್ ಯಃ ದೃಷ್ಟಾದೃಷ್ಟೇಷ್ಟವಿಷಯಾನ್ ಕಾಮಯತೇ ಮನ್ಯಮಾನಃ ತದ್ಗುಣಾಂಶ್ಚಿಂತಯಾನಃ ಪ್ರಾರ್ಥಯತೇ, ಸಃ ತೈಃ ಕಾಮಭಿಃ ಕಾಮೈರ್ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಪ್ರವೃತ್ತಿಹೇತುಭಿರ್ವಿಷಯೇಚ್ಛಾರೂಪೈಃ ಸಹ ಜಾಯತೇ ; ತತ್ರ ತತ್ರ, ಯತ್ರ ಯತ್ರ ವಿಷಯಪ್ರಾಪ್ತಿನಿಮಿತ್ತಂ ಕಾಮಾಃ ಕರ್ಮಸು ಪುರುಷಂ ನಿಯೋಜಯಂತಿ, ತತ್ರ ತತ್ರ ತೇಷು ತೇಷು ವಿಷಯೇಷು ತೈರೇವ ಕಾಮೈರ್ವೇಷ್ಟಿತೋ ಜಾಯತೇ । ಯಸ್ತು ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಪರ್ಯಾಪ್ತಕಾಮಃ ಆತ್ಮಕಾಮತ್ವೇನ ಪರಿ ಸಮಂತತಃ ಆಪ್ತಾಃ ಕಾಮಾ ಯಸ್ಯ, ತಸ್ಯ ಪರ್ಯಾಪ್ತಕಾಮಸ್ಯ ಕೃತಾತ್ಮನಃ ಅವಿದ್ಯಾಲಕ್ಷಣಾದಪರರೂಪಾದಪನೀಯ ಸ್ವೇನ ಪರೇಣ ರೂಪೇಣ ಕೃತ ಆತ್ಮಾ ವಿದ್ಯಯಾ ಯಸ್ಯ, ತಸ್ಯ ಕೃತಾತ್ಮನಸ್ತು ಇಹೈವ ತಿಷ್ಠತ್ಯೇವ ಶರೀರೇ ಸರ್ವೇ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಪ್ರವೃತ್ತಿಹೇತವಃ ಪ್ರವಿಲೀಯಂತಿ ಪ್ರವಿಲೀಯಂತೇ ವಿಲಯಮುಪಯಾಂತಿ, ನಶ್ಯಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಾಮಾಃ ತಜ್ಜನ್ಮಹೇತುವಿನಾಶಾನ್ನ ಜಾಯಂತ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥

ನಾಯಮಾತ್ಮಾ ಪ್ರವಚನೇನ ಲಭ್ಯೋ ನ ಮೇಧಯಾ ನ ಬಹುನಾ ಶ್ರುತೇನ ।
ಯಮೇವೈಷ ವೃಣುತೇ ತೇನ ಲಭ್ಯಸ್ತಸ್ಯೈಷ ಆತ್ಮಾ ವಿವೃಣುತೇ ತನೂಂ ಸ್ವಾಮ್ ॥ ೩ ॥

ಯದ್ಯೇವಂ ಸರ್ವಲಾಭಾತ್ಪರಮ ಆತ್ಮಲಾಭಃ, ತಲ್ಲಾಭಾಯ ಪ್ರವಚನಾದಯ ಉಪಾಯಾ ಬಾಹುಲ್ಯೇನ ಕರ್ತವ್ಯಾ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ, ಇದಮುಚ್ಯತೇ — ಯಃ ಅಯಮಾತ್ಮಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ, ಯಸ್ಯ ಲಾಭಃ ಪರಃ ಪುರುಷಾರ್ಥಃ, ನಾಸೌ ವೇದಶಾಸ್ತ್ರಾಧ್ಯಯನಬಾಹುಲ್ಯೇನ ಪ್ರವಚನೇನ ಲಭ್ಯಃ । ತಥಾ ನ ಮೇಧಯಾ ಗ್ರಂಥಾರ್ಥಧಾರಣಶಕ್ತ್ಯಾ, ನ ಬಹುನಾ ಶ್ರುತೇನ ನಾಪಿ ಭೂಯಸಾ ಶ್ರವಣೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕೇನ ತರ್ಹಿ ಲಭ್ಯ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಯಮೇವ ಪರಮಾತ್ಮಾನಮೇವ ಏಷಃ ವಿದ್ವಾನ್ ವೃಣುತೇ ಪ್ರಾಪ್ತುಮಿಚ್ಛತಿ, ತೇನ ವರಣೇನ ಏಷ ಪರ ಆತ್ಮಾ ಲಭ್ಯಃ, ನಾನ್ಯೇನ ಸಾಧನಾಂತರೇಣ, ನಿತ್ಯಲಬ್ಧಸ್ವಭಾವತ್ವಾತ್ । ಕೀದೃಶೋಽಸೌ ವಿದುಷ ಆತ್ಮಲಾಭ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ತಸ್ಯ ಏಷ ಆತ್ಮಾ ಅವಿದ್ಯಾಸಂಛನ್ನಾಂ ಸ್ವಾಂ ಪರಾಂ ತನೂಂ ಸ್ವಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ಸ್ವರೂಪಂ ವಿವೃಣುತೇ ಪ್ರಕಾಶಯತಿ, ಪ್ರಕಾಶ ಇವ ಘಟಾದಿರ್ವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಸತ್ಯಾಮಾವಿರ್ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಮಾದನ್ಯತ್ಯಾಗೇನಾತ್ಮಪ್ರಾರ್ಥನೈವ ಆತ್ಮಲಾಭಸಾಧನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ನಾಯಮಾತ್ಮಾ ಬಲಹೀನೇನ ಲಭ್ಯೋ ನ ಚ ಪ್ರಮಾದಾತ್ತಪಸೋ ವಾಪ್ಯಲಿಂಗಾತ್ ।
ಏತೈರುಪಾಯೈರ್ಯತತೇ ಯಸ್ತು ವಿದ್ವಾಂಸ್ತಸ್ಯೈಷ ಆತ್ಮಾ ವಿಶತೇ ಬ್ರಹ್ಮ ಧಾಮ ॥ ೪ ॥

ಆತ್ಮಪ್ರಾರ್ಥನಾಸಹಾಯಭೂತಾನ್ಯೇತಾನಿ ಚ ಸಾಧನಾನಿ ಬಲಾಪ್ರಮಾದತಪಾಂಸಿ ಲಿಂಗಯುಕ್ತಾನಿ ಸಂನ್ಯಾಸಸಹಿತಾನಿ । ಯಸ್ಮಾತ್ ನ ಅಯಮಾತ್ಮಾ ಬಲಹೀನೇನ ಬಲಪ್ರಹೀಣೇನಾತ್ಮನಿಷ್ಠಾಜನಿತವೀರ್ಯಹೀನೇನ ಲಭ್ಯಃ ; ನಾಪಿ ಲೌಕಿಕಪುತ್ರಪಶ್ವಾದಿವಿಷಯಾಸಂಗನಿಮಿತ್ತಾತ್ಪ್ರಮಾದಾತ್ ; ತಥಾ ತಪಸೋ ವಾಪಿ ಅಲಿಂಗಾತ್ ಲಿಂಗರಹಿತಾತ್ । ತಪೋಽತ್ರ ಜ್ಞಾನಮ್ ; ಲಿಂಗಂ ಸಂನ್ಯಾಸಃ ; ಸಂನ್ಯಾಸರಹಿತಾಜ್ಜ್ಞಾನಾನ್ನ ಲಭ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏತೈಃ ಉಪಾಯೈಃ ಬಲಾಪ್ರಮಾದಸಂನ್ಯಾಸಜ್ಞಾನೈಃ ಯತತೇ ತತ್ಪರಃ ಸನ್ಪ್ರಯತತೇ ಯಸ್ತು ವಿದ್ವಾನ್ವಿವೇಕೀ ಆತ್ಮವಿತ್ , ತಸ್ಯ ವಿದುಷಃ ಏಷ ಆತ್ಮಾ ವಿಶತೇ ಸಂಪ್ರವಿಶತಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಧಾಮ ॥

ಸಂಪ್ರಾಪ್ಯೈನಮೃಷಯೋ ಜ್ಞಾನತೃಪ್ತಾಃ ಕೃತಾತ್ಮಾನೋ ವೀತರಾಗಾಃ ಪ್ರಶಾಂತಾಃ ।
ತೇ ಸರ್ವಗಂ ಸರ್ವತಃ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಧೀರಾ ಯುಕ್ತಾತ್ಮಾನಃ ಸರ್ವಮೇವಾವಿಶಂತಿ ॥ ೫ ॥

ಕಥಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಶತ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಸಂಪ್ರಾಪ್ಯ ಸಮವಗಮ್ಯ ಏನಮ್ ಆತ್ಮಾನಮ್ ಋಷಯಃ ದರ್ಶನವಂತಃ ತೇನೈವ ಜ್ಞಾನೇನ ತೃಪ್ತಾಃ, ನ ಬಾಹ್ಯೇನ ತೃಪ್ತಿಸಾಧನೇನ ಶರೀರೋಪಚಯಕಾರಣೇನ । ಕೃತಾತ್ಮಾನಃ ಪರಮಾತ್ಮಸ್ವರೂಪೇಣೈವ ನಿಷ್ಪನ್ನಾತ್ಮಾನಃ ಸಂತಃ । ವೀತರಾಗಾಃ ವಿಗತರಾಗಾದಿದೋಷಾಃ । ಪ್ರಶಾಂತಾಃ ಉಪರತೇಂದ್ರಿಯಾಃ । ತೇ ಏವಂಭೂತಾಃ ಸರ್ವಗಂ ಸರ್ವವ್ಯಾಪಿನಮ್ ಆಕಾಶವತ್ ಸರ್ವತಃ ಸರ್ವತ್ರ ಪ್ರಾಪ್ಯ, ನೋಪಾಧಿಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೇನೈಕದೇಶೇನ ; ಕಿಂ ತರ್ಹಿ, ತದ್ಬ್ರಹ್ಮೈವಾದ್ವಯಮಾತ್ಮತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಪದ್ಯ ಧೀರಾಃ ಅತ್ಯಂತವಿವೇಕಿನಃ ಯುಕ್ತಾತ್ಮಾನೋ ನಿತ್ಯಸಮಾಹಿತಸ್ವಭಾವಾಃ ಸರ್ವಮೇವ ಸಮಸ್ತಂ ಶರೀರಪಾತಕಾಲೇಽಪಿ ಆವಿಶಂತಿ ಭಿನ್ನಘಟಾಕಾಶವದವಿದ್ಯಾಕೃತೋಪಾಧಿಪರಿಚ್ಛೇದಂ ಜಹತಿ । ಏವಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ಬ್ರಹ್ಮ ಧಾಮ ಪ್ರವಿಶಂತಿ ॥

ವೇದಾಂತವಿಜ್ಞಾನಸುನಿಶ್ಚಿತಾರ್ಥಾಃ ಸಂನ್ಯಾಸಯೋಗಾದ್ಯತಯಃ ಶುದ್ಧಸತ್ತ್ವಾಃ ।
ತೇ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇಷು ಪರಾಂತಕಾಲೇ ಪರಾಮೃತಾಃ ಪರಿಮುಚ್ಯಂತಿ ಸರ್ವೇ ॥ ೬ ॥

ಕಿಂಚ, ವೇದಾಂತಜನಿತಂ ವಿಜ್ಞಾನಂ ವೇದಾಂತವಿಜ್ಞಾನಂ ತಸ್ಯಾರ್ಥಃ ಪರ ಆತ್ಮಾ ವಿಜ್ಞೇಯಃ, ಸೋಽರ್ಥಃ ಸುನಿಶ್ಚಿತೋ ಯೇಷಾಂ ತೇ ವೇದಾಂತವಿಜ್ಞಾನಸುನಿಶ್ಚಿತಾರ್ಥಾಃ । ತೇ ಚ ಸಂನ್ಯಾಸಯೋಗಾತ್ ಸರ್ವಕರ್ಮಪರಿತ್ಯಾಗಲಕ್ಷಣಯೋಗಾತ್ಕೇವಲಬ್ರಹ್ಮನಿಷ್ಠಾಸ್ವರೂಪಾದ್ಯೋಗಾತ್ ಯತಯಃ ಯತನಶೀಲಾಃ ಶುದ್ಧಸತ್ತ್ವಾಃ ಶುದ್ಧಂ ಸತ್ತ್ವಂ ಯೇಷಾಂ ಸಂನ್ಯಾಸಯೋಗಾತ್ , ತೇ ಶುದ್ಧಸತ್ತ್ವಾಃ । ತೇ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇಷು ; ಸಂಸಾರಿಣಾಂ ಯೇ ಮರಣಕಾಲಾಸ್ತೇ ಅಪರಾಂತಕಾಲಾಃ ; ತಾನಪೇಕ್ಷ್ಯ ಮುಮುಕ್ಷೂಣಾಂ ಸಂಸಾರಾವಸಾನೇ ದೇಹಪರಿತ್ಯಾಗಕಾಲಃ ಪರಾಂತಕಾಲಃ ತಸ್ಮಿನ್ ಪರಾಂತಕಾಲೇ ಸಾಧಕಾನಾಂ ಬಹುತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಲೋಕೋ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಃ ಏಕೋಽಪ್ಯನೇಕವದ್ದೃಶ್ಯತೇ ಪ್ರಾಪ್ಯತೇ ಚ । ಅತೋ ಬಹುವಚನಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇಷ್ವಿತಿ, ಬ್ರಹ್ಮಣೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಪರಾಮೃತಾಃ ಪರಮ್ ಅಮೃತಮ್ ಅಮರಣಧರ್ಮಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಆತ್ಮಭೂತಂ ಯೇಷಾಂ ತೇ ಪರಾಮೃತಾ ಜೀವಂತ ಏವ ಬ್ರಹ್ಮಭೂತಾಃ, ಪರಾಮೃತಾಃ ಸಂತಃ ಪರಿಮುಚ್ಯಂತಿ ಪರಿ ಸಮಂತಾತ್ಪ್ರದೀಪನಿರ್ವಾಣವದ್ಭಿನ್ನಘಟಾಕಾಶವಚ್ಚ ನಿವೃತ್ತಿಮುಪಯಾಂತಿ ಪರಿಮುಚ್ಯಂತಿ ಪರಿ ಸಮಂತಾನ್ಮುಚ್ಯಂತೇ ಸರ್ವೇ, ನ ದೇಶಾಂತರಂ ಗಂತವ್ಯಮಪೇಕ್ಷಂತೇ । ‘ಶಕುನೀನಾಮಿವಾಕಾಶೇ ಜಲೇ ವಾರಿಚರಸ್ಯ ವಾ । ಪದಂ ಯಥಾ ನ ದೃಶ್ಯೇತ ತಥಾ ಜ್ಞಾನವತಾಂ ಗತಿಃ’ (ಮೋ. ಧ. ೧೮೧ । ೯) ‘ಅನಧ್ವಗಾ ಅಧ್ವಸು ಪಾರಯಿಷ್ಣವಃ’ ( ? ) ಇತಿ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಭ್ಯಾಮ್ ; ದೇಶಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾ ಹಿ ಗತಿಃ ಸಂಸಾರವಿಷಯೈವ, ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಸಾಧನಸಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ । ಬ್ರಹ್ಮ ತು ಸಮಸ್ತತ್ವಾನ್ನ ದೇಶಪರಿಚ್ಛೇದೇನ ಗಂತವ್ಯಮ್ । ಯದಿ ಹಿ ದೇಶಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸ್ಯಾತ್ , ಮೂರ್ತದ್ರವ್ಯವದಾದ್ಯಂತವದನ್ಯಾಶ್ರಿತಂ ಸಾವಯವಮನಿತ್ಯಂ ಕೃತಕಂ ಚ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ತ್ವೇವಂವಿಧಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಅತಸ್ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಶ್ಚ ನೈವ ದೇಶಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾ ಭವಿತುಂ ಯುಕ್ತಾ ॥

ಗತಾಃ ಕಲಾಃ ಪಂಚದಶ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ದೇವಾಶ್ಚ ಸರ್ವೇ ಪ್ರತಿದೇವತಾಸು ।
ಕರ್ಮಾಣಿ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಶ್ಚ ಆತ್ಮಾ ಪರೇಽವ್ಯಯೇ ಸರ್ವ ಏಕೀಭವಂತಿ ॥ ೭ ॥

ಅಪಿ ಚ, ಅವಿದ್ಯಾದಿಸಂಸಾರಬಂಧಾಪನಯನಮೇವ ಮೋಕ್ಷಮಿಚ್ಛಂತಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ, ನ ತು ಕಾರ್ಯಭೂತಮ್ । ಕಿಂಚ, ಮೋಕ್ಷಕಾಲೇ ಯಾ ದೇಹಾರಂಭಿಕಾಃ ಕಲಾಃ ಪ್ರಾಣಾದ್ಯಾಃ, ತಾಃ ಸ್ವಾಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಃ ಗತಾಃ ಸ್ವಂ ಸ್ವಂ ಕಾರಣಂ ಗತಾ ಭವಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ಇತಿ ದ್ವಿತೀಯಾಬಹುವಚನಮ್ । ಪಂಚದಶ ಪಂಚದಶಸಂಖ್ಯಾಕಾ ಯಾ ಅಂತ್ಯಪ್ರಶ್ನಪರಿಪಠಿತಾಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾಃ, ದೇವಾಶ್ಚ ದೇಹಾಶ್ರಯಾಶ್ಚಕ್ಷುರಾದಿಕರಣಸ್ಥಾಃ ಸರ್ವೇ ಪ್ರತಿದೇವತಾಸ್ವಾದಿತ್ಯಾದಿಷು ಗತಾ ಭವಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಾನಿ ಚ ಮುಮುಕ್ಷುಣಾ ಕೃತಾನಿ ಕರ್ಮಾಣ್ಯಪ್ರವೃತ್ತಫಲಾನಿ, ಪ್ರವೃತ್ತಫಲಾನಾಮುಪಭೋಗೇನೈವ ಕ್ಷೀಣತ್ವಾತ್ । ವಿಜ್ಞಾನಮಯಶ್ಚಾತ್ಮಾ ಅವಿದ್ಯಾಕೃತಬುದ್ಧ್ಯಾದ್ಯುಪಾಧಿಮಾತ್ಮತ್ವೇನ ಗತ್ವಾ ಜಲಾದಿಷು ಸೂರ್ಯಾದಿಪ್ರತಿಬಿಂಬವದಿಹ ಪ್ರವಿಷ್ಟೋ ದೇಹಭೇದೇಷು ಕರ್ಮಣಾಂ ತತ್ಫಲಾರ್ಥತ್ವಾತ್ಸಹ ತೇನೈವ ವಿಜ್ಞಾನಮಯೇನಾತ್ಮನಾ ; ಅತೋ ವಿಜ್ಞಾನಮಯೋ ವಿಜ್ಞಾನಪ್ರಾಯಃ । ತ ಏತೇ ಕರ್ಮಾಣಿ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಶ್ಚ ಆತ್ಮಾ ಉಪಾಧ್ಯಪನಯೇ ಸತಿ ಪರೇ ಅವ್ಯಯೇ ಅನಂತೇಽಕ್ಷಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಆಕಾಶಕಲ್ಪೇಽಜೇಽಜರೇಽಮೃತೇಽಭಯೇಽಪೂರ್ವೇಽನಪರೇಽನಂತರೇಽಬಾಹ್ಯೇಽದ್ವಯೇ ಶಿವೇ ಶಾಂತೇ ಸರ್ವೇ ಏಕೀಭವಂತಿ ಅವಿಶೇಷತಾಂ ಗಚ್ಛಂತಿ ಏಕತ್ವಮಾಪದ್ಯಂತೇ ಜಲಾದ್ಯಾಧಾರಾಪನಯ ಇವ ಸೂರ್ಯಾದಿಪ್ರತಿಬಿಂಬಾಃ ಸೂರ್ಯೇ, ಘಟಾದ್ಯಪನಯ ಇವಾಕಾಶೇ ಘಟಾದ್ಯಾಕಾಶಾಃ ॥

ಯಥಾ ನದ್ಯಃ ಸ್ಯಂದಮಾನಾಃ ಸಮುದ್ರೇಽಸ್ತಂ ಗಚ್ಛಂತಿ ನಾಮರೂಪೇ ವಿಹಾಯ ।
ತಥಾ ವಿದ್ವಾನ್ನಾಮರೂಪಾದ್ವಿಮುಕ್ತಃ ಪರಾತ್ಪರಂ ಪುರುಷಮುಪೈತಿ ದಿವ್ಯಮ್ ॥ ೮ ॥

ಕಿಂಚ, ಯಥಾ ನದ್ಯಃ ಗಂಗಾದ್ಯಾಃ ಸ್ಯಂದಮಾನಾಃ ಗಚ್ಛಂತ್ಯಃ ಸಮುದ್ರೇ ಸಮುದ್ರಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಅಸ್ತಮ್ ಅದರ್ಶನಮವಿಶೇಷಾತ್ಮಭಾವಂ ಗಚ್ಛಂತಿ ಪ್ರಾಪ್ನುವಂತಿ ನಾಮ ಚ ರೂಪಂ ಚ ನಾಮರೂಪೇ ವಿಹಾಯ ಹಿತ್ವಾ, ತಥಾ ಅವಿದ್ಯಾಕೃತನಾಮರೂಪಾತ್ ವಿಮುಕ್ತಃ ಸನ್ ವಿದ್ವಾನ್ ಪರಾತ್ ಅಕ್ಷರಾತ್ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾತ್ ಪರಂ ದಿವ್ಯಂ ಪುರುಷಂ ಯಥೋಕ್ತಲಕ್ಷಣಮ್ ಉಪೈತಿ ಉಪಗಚ್ಛತಿ ॥

ಸ ಯೋ ಹ ವೈ ತತ್ಪರಮಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವತಿ ನಾಸ್ಯಾಬ್ರಹ್ಮವಿತ್ಕುಲೇ ಭವತಿ ।
ತರತಿ ಶೋಕಂ ತರತಿ ಪಾಪ್ಮಾನಂ ಗುಹಾಗ್ರಂಥಿಭ್ಯೋ ವಿಮುಕ್ತೋಽಮೃತೋ ಭವತಿ ॥ ೯ ॥

ನನು ಶ್ರೇಯಸ್ಯನೇಕೇ ವಿಘ್ನಾಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾಃ ; ಅತಃ ಕ್ಲೇಶಾನಾಮನ್ಯತಮೇನಾನ್ಯೇನ ವಾ ದೇವಾದಿನಾ ಚ ವಿಘ್ನಿತೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಪ್ಯನ್ಯಾಂ ಗತಿಂ ಮೃತೋ ಗಚ್ಛತಿ ನ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ; ನ, ವಿದ್ಯಯೈವ ಸರ್ವಪ್ರತಿಬಂಧಸ್ಯಾಪನೀತತ್ವಾತ್ । ಅವಿದ್ಯಾಪ್ರತಿಬಂಧಮಾತ್ರೋ ಹಿ ಮೋಕ್ಷೋ ನಾನ್ಯಪ್ರತಿಬಂಧಃ, ನಿತ್ಯತ್ವಾದಾತ್ಮಭೂತತ್ವಾಚ್ಚ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸಃ ಯಃ ಕಶ್ಚಿತ್ ಹ ವೈ ಲೋಕೇ ತತ್ ಪರಮಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ ಸಾಕ್ಷಾದಹಮೇವಾಸ್ಮೀತಿ ಜಾನಾತಿ, ಸ ನಾನ್ಯಾಂ ಗತಿಂ ಗಚ್ಛತಿ । ದೇವೈರಪಿ ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಂ ಪ್ರತಿ ವಿಘ್ನೋ ನ ಶಕ್ಯತೇ ಕರ್ತುಮ್ ; ಆತ್ಮಾ ಹ್ಯೇಷಾಂ ಸ ಭವತಿ । ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ ವಿದ್ವಾನ್ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವತಿ । ಕಿಂಚ, ನ ಅಸ್ಯ ವಿದುಷಃ ಅಬ್ರಹ್ಮವಿತ್ ಕುಲೇ ಭವತಿ ; ಕಿಂಚ, ತರತಿ ಶೋಕಮ್ ಅನೇಕೇಷ್ಟವೈಕಲ್ಯನಿಮಿತ್ತಂ ಮಾನಸಂ ಸಂತಾಪಂ ಜೀವನ್ನೇವಾತಿಕ್ರಾಂತೋ ಭವತಿ । ತರತಿ ಪಾಪ್ಮಾನಂ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾಖ್ಯಂ ಗುಹಾಗ್ರಂಥಿಭ್ಯಃ ಹೃದಯಾವಿದ್ಯಾಗ್ರಂಥಿಭ್ಯಃ ವಿಮುಕ್ತಃ ಸನ್ ಮೃತಃ ಭವತೀತ್ಯುಕ್ತಮೇವ ‘ಭಿದ್ಯತೇ ಹೃದಯಗ್ರಂಥಿಃ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೨ । ೯) ಇತ್ಯಾದಿ ॥

ತದೇತದೃಚಾಭ್ಯುಕ್ತಮ್ —
ಕ್ರಿಯಾವಂತಃ ಶ್ರೋತ್ರಿಯಾ ಬ್ರಹ್ಮನಿಷ್ಠಾಃ ಸ್ವಯಂ ಜುಹ್ವತ ಏಕರ್ಷಿಂ ಶ್ರದ್ಧಯಂತಃ ।
ತೇಷಾಮೇವೈತಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಂ ವದೇತ ಶಿರೋವ್ರತಂ ವಿಧಿವದ್ಯೈಸ್ತು ಚೀರ್ಣಮ್ ॥ ೧೦ ॥

ಅಥೇದಾನೀಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಸಂಪ್ರದಾನವಿಧ್ಯುಪಪ್ರದರ್ಶನೇನೋಪಸಂಹಾರಃ ಕ್ರಿಯತೇ — ತದೇತತ್ ವಿದ್ಯಾಸಂಪ್ರದಾನವಿಧಾನಮ್ ಋಚಾ ಮಂತ್ರೇಣ ಅಭ್ಯುಕ್ತಮ್ ಅಭಿಪ್ರಕಾಶಿತಮ್ । ಕ್ರಿಯಾವಂತಃ ಯಥೋಕ್ತಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಯುಕ್ತಾಃ । ಶ್ರೋತ್ರಿಯಾಃ ಬ್ರಹ್ಮನಿಷ್ಠಾಃ ಅಪರಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಭಿಯುಕ್ತಾಃ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಬುಭುತ್ಸವಃ ಸ್ವಯಮ್ ಏಕರ್ಷಿಮ್ ಏಕರ್ಷಿನಾಮಾನಮಗ್ನಿಂ ಜುಹ್ವತೇ ಜುಹ್ವತಿ ಶ್ರದ್ಧಯಂತಃ ಶ್ರದ್ದಧಾನಾಃ ಸಂತಃ ಯೇ, ತೇಷಾಮೇವ ಸಂಸ್ಕೃತಾತ್ಮನಾಂ ಪಾತ್ರಭೂತಾನಾಮ್ ಏತಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಂ ವದೇತ ಬ್ರೂಯಾತ್ ಶಿರೋವ್ರತಂ ಶಿರಸ್ಯಗ್ನಿಧಾರಣಲಕ್ಷಣಮ್ । ಯಥಾ ಆಥರ್ವಣಾನಾಂ ವೇದವ್ರತಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ಯೈಸ್ತು ಯೈಶ್ಚ ತತ್ ಚೀರ್ಣಂ ವಿಧಿವತ್ ಯಥಾವಿಧಾನಂ ತೇಷಾಮೇವ ವದೇತ ॥

ತದೇತತ್ಸತ್ಯಮೃಷಿರಂಗಿರಾಃ ಪುರೋವಾಚ ನೈತದಚೀರ್ಣವ್ರತೋಽಧೀತೇ । ನಮಃ ಪರಮಋಷಿಭ್ಯೋ ನಮಃ ಪರಮಋಷಿಭ್ಯಃ ॥ ೧೧ ॥

ತದೇತತ್ ಅಕ್ಷರಂ ಪುರುಷಂ ಸತ್ಯಮ್ ಋಷಿಃ ಅಂಗಿರಾ ನಾಮ ಪುರಾ ಪೂರ್ವಂ ಶೌನಕಾಯ ವಿಧಿವದುಪಸನ್ನಾಯ ಪೃಷ್ಟವತೇ ಉವಾಚ । ತದ್ವದನ್ಯೋಽಪಿ ತಥೈವ ಶ್ರೇಯೋರ್ಥಿನೇ ಮುಮುಕ್ಷವೇ ಮೋಕ್ಷಾರ್ಥಂ ವಿಧಿವದುಪಸನ್ನಾಯ ಬ್ರೂಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಏತತ್ ಗ್ರಂಥರೂಪಮ್ ಅಚೀರ್ಣವ್ರತಃ ಅಚರಿತವ್ರತೋಽಪಿ ಅಧೀತೇ ನ ಪಠತಿ ; ಚೀರ್ಣವ್ರತಸ್ಯ ಹಿ ವಿದ್ಯಾ ಫಲಾಯ ಸಂಸ್ಕೃತಾ ಭವತೀತಿ । ಸಮಾಪ್ತಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾ ; ಸಾ ಯೇಭ್ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಭ್ಯಃ ಪಾರಂಪರ್ಯಕ್ರಮೇಣ ಸಂಪ್ರಾಪ್ತಾ, ತೇಭ್ಯೋ ನಮಃ ಪರಮಋಷಿಭ್ಯಃ । ಪರಮಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಾಕ್ಷಾದ್ದೃಷ್ಟವಂತೋ ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಾದಯೋಽವಗತವಂತಶ್ಚ, ತೇ ಪರಮರ್ಷಯಃ ತೇಭ್ಯೋ ಭೂಯೋಽಪಿ ನಮಃ । ದ್ವಿರ್ವಚನಮತ್ಯಾದರಾರ್ಥಂ ಮುಂಡಕಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಚ ॥
ಇತಿ ತೃತೀಯಮುಂಡಕೇ ದ್ವಿತೀಯಖಂಡಭಾಷ್ಯಮ್ ॥