అథ హ ఎనం సుకేశా భారద్వాజః పప్రచ్ఛ సమస్తం జగత్కార్యకారణలక్షణం సహ విజ్ఞానాత్మనా పరస్మిన్నక్షరే సుషుప్తికాలే సమ్ప్రతిష్ఠత ఇత్యుక్తమ్ । తత్సామర్థ్యాత్ప్రలయేఽపి తస్మిన్నేవాక్షరే సమ్ప్రతిష్ఠతే జగత్తత ఎవోత్పద్యత ఇతి చ సిద్ధం భవతి । న హ్యకారణే కార్యస్య సమ్ప్రతిష్ఠానముపపద్యతే । ఉక్తం చ ‘ఆత్మన ఎష ప్రాణో జాయతే’ (ప్ర. ఉ. ౩ । ౩) ఇతి । జగతశ్చ యన్మూలం తత్పరిజ్ఞానాత్పరం శ్రేయ ఇతి సర్వోపనిషదాం నిశ్చితోఽర్థః । అనన్తరం చోక్తమ్ ‘స సర్వజ్ఞః సర్వో భవతి’ (ప్ర. ఉ. ౪ । ౧౦) ఇతి । వక్తవ్యం చ క్వ తర్హి తదక్షరం సత్యం పురుషాఖ్యం విజ్ఞేయమితి ; తదర్థోఽయం ప్రశ్న ఆరభ్యతే । వృత్తాన్వాఖ్యానం చ విజ్ఞానస్య దుర్లభత్వజ్ఞాపనేన తల్లబ్ధ్యర్థం ముముక్షూణాం యత్నవిశేషోపాదానార్థమ్ । హే భగవన్ , హిరణ్యనాభః నామతః కోసలాయాం భవః కౌసల్యః రాజపుత్రః జాతితః క్షత్రియః మామ్ ఉపేత్య ఉపగమ్య ఎతమ్ ఉచ్యమానం ప్రశ్నమ్ అపృచ్ఛత । షోడశకలం షోడశసఙ్‍ఖ్యాకాః కలా అవయవా ఇవాత్మన్యవిద్యాధ్యారోపితరూపా యస్మిన్పురుషే, సోఽయం షోడశకలః ; తం షోడశకలం హే భారద్వాజ, పురుషం వేత్థ త్వం విజానాసి । తమ్ అహం రాజపుత్రం కుమారం పృష్టవన్తమ్ అబ్రవమ్ ఉక్తవానస్మి — నాహమిమం వేద యం త్వం పృచ్ఛసీతి । ఎవముక్తవత్యపి మయ్యజ్ఞానమసమ్భావయన్తం తమజ్ఞానే కారణమవాదిషమ్ — యది కథఞ్చిత్ అహమ్ ఇమం త్వయా పృష్టం పురుషమ్ అవేదిషం విదితవానస్మి, కథమ్ అత్యన్తశిష్యగుణవతేఽర్థినే తే తుభ్యం న అవక్ష్యం నోక్తవానస్మి న బ్రూయామిత్యర్థః । భూయోఽప్యప్రత్యయమేవాలక్ష్య ప్రత్యాయయితుమబ్రవమ్ — సమూలః సహ మూలేన వై ఎషః అన్యథా సన్తమాత్మానమన్యథా కుర్వన్ యః అనృతమ్ అయథాభూతార్థమ్ అభివదతి, స పరిశుష్యతి శోషముపైతి ఇహలోకపరలోకాభ్యాం విచ్ఛిద్యతే వినశ్యతి । యత ఎవం జానే తస్మాత్ న అర్హామి అహమ్ అనృతం వక్తుం మూఢవత్ । స రాజపుత్రః ఎవం ప్రత్యాయితః తూష్ణీం వ్రీడితః రథమ్ ఆరుహ్య ప్రవవ్రాజ ప్రగతవాన్ యథాగతమేవ । అతో న్యాయత ఉపసన్నాయ యోగ్యాయ జానతా విద్యా వక్తవ్యైవ ; అనృతం చ న వక్తవ్యం సర్వాస్వప్యవస్థాస్విత్యేతత్సిద్ధం భవతి । తం పురుషం త్వా త్వాం పృచ్ఛామి మమ హృది విజ్ఞేయత్వేన శల్యమివ స్థితమ్ , క్వ అసౌ వర్తతే విజ్ఞేయః పురుష ఇతి ॥

తస్మై స హోవాచ । ఇహైవ అన్తఃశరీరే హృదయపుణ్డరీకాకాశమధ్యే హే సోమ్య స పురుషః, న దేశాన్తరే విజ్ఞేయః । యస్మిన్ ఎతాః ఉచ్యమానాః షోడశ కలాః ప్రాణాద్యాః ప్రభవన్తి ఉత్పద్యన్త ఇతి షోడశభిః కలాభిరుపాధిభూతాభిః సకల ఇవ నిష్కలః పురుషో లక్ష్యతేఽవిద్యయేతి ; తదుపాధికలాధ్యారోపాపనయనేన విద్యయా స పురుషః కేవలో దర్శయితవ్య ఇతి కలానాం తత్ప్రభవత్వముచ్యతే ప్రాణాదీనామ్ । అత్యన్తనిర్విశేషే హ్యద్వయే విశుద్ధే తత్త్వే న శక్యోఽధ్యారోపమన్తరేణ ప్రతిపాద్యప్రతిపాదనాదివ్యవహారః కర్తుమితి కలానాం ప్రభవస్థిత్యప్యయా ఆరోప్యన్తేఽవిద్యావిషయాః । చైతన్యావ్యతిరేకేణైవ హి కలా జాయమానాస్తిష్ఠన్త్యః ప్రలీయమానాశ్చ సర్వదా లక్ష్యన్తే । అత ఎవ భ్రాన్తాః కేచిత్ — అగ్నిసంయోగాద్ధృతమివ ఘటాద్యాకారేణ చైతన్యమేవ ప్రతిక్షణం జాయతే నశ్యతీతి । తన్నిరోధే శూన్యమేవ సర్వమితి అపరే । ఘటాదివిషయం చైతన్యం చేతయిదుర్నిత్యస్యాత్మనోఽనిత్యం జాయతే వినశ్యతీత్యపరే । చైతన్యం భూతధర్మ ఇతి లౌకాయతికాః । అనపాయోపజనధర్మకచైతన్యమాత్మైవ నామరూపాద్యుపాధిధర్మైః ప్రత్యవభాసతే ‘సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ’ (తై. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ‘ప్రజ్ఞానం బ్రహ్మ’ (ఐ. ఉ. ౩ । ౧ । ౩) ‘విజ్ఞానమానన్దం బ్రహ్మ’ (బృ. ఉ. ౩ । ౯ । ౨౮) ‘విజ్ఞానఘన ఎవ’ (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౧౨) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః । స్వరూపవ్యభిచారిషు పదార్థేషు చైతన్యస్యావ్యభిచారాద్యథా యథా యో యః పదార్థో జ్ఞాయతే, తథా తథా జ్ఞాయమానత్వాదేవ తస్య తస్య చైతన్యస్యావ్యభిచారిత్వమ్ । వస్తుతత్త్వం భవతి కిఞ్చిత్ , న జ్ఞాయత ఇతి చానుపపన్నమ్ ; రూపం చ దృశ్యతే, న చాస్తి చక్షురితి యథా । వ్యభిచరతి తు జ్ఞేయమ్ ; న జ్ఞానం వ్యభిచరతి కదాచిదపి జ్ఞేయమ్ , జ్ఞేయాభావేఽపి జ్ఞేయాన్తరే భావాజ్జ్ఞానస్య । న హి జ్ఞానేఽసతి జ్ఞేయం నామ భవతి కస్యచిత్ ; సుషుప్తేఽదర్శనాత్ — జ్ఞానస్యాపి సుషుప్తేఽభావాజ్జ్ఞేయవజ్జ్ఞానస్వరూపస్య వ్యభిచార ఇతి చేత్ , న ; జ్ఞేయావభాసకస్య జ్ఞానస్యాలోకవజ్జ్ఞేయాభివ్యక్త్యర్థత్వాత్స్వవ్యఙ్గ్యాభావే ఆలోకాభావానుపపత్తివత్ అప్రతీతేషు వస్తుషు సుషుప్తే విజ్ఞానాభావానుపపత్తేః । న హ్యన్ధకారే చక్షుషో రూపానుపలబ్ధౌ చక్షుషోఽభావః శక్యః కల్పయితుమవైనాశికేన । వైనాశికో జ్ఞేయాభావే జ్ఞానాభావం కల్పయత్యేవేతి చేత్ , యేన తదభావం కల్పయేత్తస్యాభావః కేన కల్ప్యత ఇతి వక్తవ్యం వైనాశికేన ; తదభావస్యాపి జ్ఞేయత్వాజ్జ్ఞానాభావే తదనుపపత్తేః । జ్ఞానస్య జ్ఞేయావ్యతిరిక్తత్వాజ్జ్ఞేయాభావే జ్ఞానాభావ ఇతి చేత్ , న ; అభావస్యాపి జ్ఞేయత్వాభ్యుపగమాత్ — అభావోఽపి జ్ఞేయోఽభ్యుపగమ్యతే వైనాశికైర్నిత్యశ్చ । తదవ్యతిరిక్తం చేజ్జ్ఞానం నిత్యం కల్పితం స్యాత్ । తదభావస్య చ జ్ఞానాత్మకత్వాదభావత్వం చ వాఙ్మాత్రమేవ ; న పరమార్థతోఽభావత్వమనిత్యత్వం చ జ్ఞానస్య । న చ నిత్యస్య జ్ఞానస్యాభావనామమాత్రాధ్యారోపే కిఞ్చిన్నశ్ఛిన్నమ్ । అథాభావో జ్ఞేయోఽపి సన్ జ్ఞానవ్యతిరిక్త ఇతి చేత్ , న తర్హి జ్ఞేయాభావో జ్ఞానాభావః । జ్ఞేయం జ్ఞానవ్యతిరిక్తమ్ ; న తు జ్ఞానం జ్ఞేయవ్యతిరిక్తమితి చేత్ , న ; శబ్దమాత్రత్వాద్విశేషానుపపత్తేః । జ్ఞేయజ్ఞానయోరేకత్వం చేదభ్యుపగమ్యతే, జ్ఞేయం జ్ఞానవ్యాతిరిక్తమ్ , న జ్ఞేయవ్యతిరిక్తం జ్ఞానమ్ ఇతి తు శబ్దమాత్రమేవ తత్ — వహ్నిరగ్నివ్యతిరిక్తః, అగ్నిర్న వహ్నివ్యతిరిక్త ఇతి యద్వత్ — అభ్యుపగమ్యమ్ । జ్ఞేయవ్యతిరేకే తు జ్ఞానస్య జ్ఞేయాభావే జ్ఞానాభావానుపపత్తిః సిద్ధా । జ్ఞేయాభావేఽదర్శనాదభావో జ్ఞానస్యేతి చేత్ , న ; సుషుప్తే జ్ఞప్త్యభ్యుపగమాత్ — వైనాశికైరభ్యుపగమ్యతే హి సుషుప్తేఽపి విజ్ఞానాస్తిత్వమ్ । తత్రాపి జ్ఞేయత్వమభ్యుపగమ్యతే జ్ఞానస్య స్వేనైవేతి చేత్ , న ; భేదస్య సిద్ధత్వాత్ — సిద్ధం హ్యభావవిజ్ఞేయవిషయస్య జ్ఞానస్యాభావజ్ఞేయవ్యతిరేకాజ్జ్ఞేయజ్ఞానయోరన్యత్వమ్ । న హి తత్సిద్ధం మృతమివోజ్జీవయితుం పునరన్యథా కర్తుం శక్యతే వైనాశికశతైరపి । జ్ఞానస్య స్వాజ్ఞేయత్వే తదప్యన్యేన తదప్యన్యేనేతి త్వత్పక్షేఽతిప్రసఙ్గ ఇతి చేత్ , న ; తద్విభాగోపపత్తేః సర్వస్య — యదా హి సర్వం జ్ఞేయం కస్యచిత్ , తదా తద్వ్యతిరిక్తం జ్ఞానం జ్ఞానమేవేతి ద్వితీయో విభాగ ఎవాభ్యుపగమ్యతేఽవైనాశికైః । న తృతీయస్తద్విషయ ఇత్యనవస్థానుపపత్తిః । జ్ఞానస్య స్వేనైవావిజ్ఞేయత్వే సర్వజ్ఞత్వహానిరితి చేత్ , సోఽపి దోషస్తస్యైవాస్తు ; కిం తన్నిబర్హణేనాస్మాకమ్ ? అనవస్థాదోషశ్చ జ్ఞానస్య జ్ఞేయత్వాభ్యుపగమాత్ — అవశ్యం చ వైనాశికానాం జ్ఞానం జ్ఞేయమ్ । స్వాత్మనా చావిజ్ఞేయత్వేనానవస్థా అనివార్యా । సమాన ఎవాయం దోష ఇతి చేత్ , న ; జ్ఞానస్యైకత్వోపపత్తేః — సర్వదేశకాలపురుషాద్యవస్థాస్వేకమేవ జ్ఞానం నామరూపాద్యనేకోపాధిభేదాత్ సవిత్రాదిజలాదిప్రతిబిమ్బవదనేకధావభాసత ఇతి । నాసౌ దోషః । తథా చేహేదముచ్యతే । నను శ్రుతేరిహైవాన్తఃశరీరే పరిచ్ఛిన్నః కుణ్డబదరవత్పురుష ఇతి, న ; ప్రాణాదికలాకారణత్వాత్ — న హి శరీరమాత్రపరిచ్ఛిన్నః ప్రాణశ్రద్ధాదీనాం కలానాం కారణత్వం ప్రతిపత్తుం శక్నుయాత్ । కలాకార్యత్వాచ్చ శరీరస్య — న హి పురుషకార్యాణాం కలానాం కార్యం సచ్ఛరీరం కారణకారణం స్వస్య పురుషం కుణ్డబదరమివాభ్యన్తరీకుర్యాత్ । బీజవృక్షాదివత్స్యాదితి చేత్ — యథా బీజకార్యం వృక్షస్తత్కార్యం చ ఫలం స్వకారణకారణం బీజమభ్యన్తరీకరోత్యామ్రాది, తద్వత్పురుషమభ్యన్తరీకుర్యాచ్ఛరీరం స్వకారణకారణమపీతి చేత్ , న ; అన్యత్వాత్సావయవత్వాచ్చ — దృష్టాన్తే కారణాద్బీజాద్వృక్షఫలసంవృత్తాన్యన్యాన్యేవ బీజాని ; దార్ష్టాన్తికే తు స్వకారణకారణభూతః స ఎవ పురుషః శరీరేఽభ్యన్తరీకృతః శ్రూయతే । బీజవృక్షాదీనాం సావయవత్వాచ్చ స్యాదాధారాధేయత్వమ్ ; నిరవయవశ్చ పురుషః, సావయవాశ్చ కలాః శరీరం చ । ఎతేనాకాశస్యాపి శరీరాధారత్వమనుపపన్నమ్ ; కిముతాకాశకారణస్య పురుషస్య ? తస్మాదసమానో దృష్టాన్తః । కిం దృష్టాన్తేన ? వచనాత్స్యాదితి చేత్ , న ; వచనస్యాకారకత్వాత్ — న హి వచనం వస్తునోఽన్యథాకరణే వ్యాప్రియతే ; కిం తర్హి, యథాభూతార్థావద్యోతనే । తస్మాదన్తఃశరీర ఇత్యేతద్వచనమ్ ‘అణ్డస్యాన్తర్వ్యోమ’ ఇతివద్ద్రష్టవ్యమ్ । ఉపలబ్ధినిమిత్తత్వాచ్చ — దర్శనశ్రవణమననవిజ్ఞానాదిలిఙ్గైరన్తఃశరీరే పరిచ్ఛిన్న ఇవ హ్యుపలభ్యతే పురుష ఉపలభ్యతే చాత్ర । అత ఉచ్యతే — అన్తఃశరీరే సోమ్య స పురుష ఇతి । న పునరాకాశకారణభూతః సన్కుణ్డబదరవచ్ఛరీరపరిచ్ఛిన్న ఇతి మనసాపీచ్ఛతి వక్తుం మూఢోఽపి ; కిముత ప్రమాణభూతా శ్రుతిః ॥

యస్మిన్నేతాః షోడశ కలాః ప్రభవన్తీత్యుక్తః పురుషవిశేషణార్థః కలానాం ప్రభవః, స చాన్యార్థోఽపి శ్రుతః కేన క్రమేణ స్యాదిత్యత ఇదముచ్యతే । చేతనపూర్వికా చ సృష్టిరిత్యేవమర్థం చ । స పురుషః షోడశకలః పృష్టో యో భారద్వాజేన సః ఈక్షాఞ్చక్రే ఈక్షణం దర్శనం చక్రే — కృతవానిత్యర్థః — సృష్టిఫలక్రమాదివిషయమ్ । కథమితి, ఉచ్యతే — కస్మిన్ కర్తృవిశేషే దేహాదుత్క్రాన్తే ఉత్క్రాన్తో భవిష్యామి అహమేవ ; కస్మిన్వా శరీరే ప్రతిష్ఠితే అహం ప్రతిష్ఠాస్యామి ప్రతిష్ఠితః స్యామిత్యర్థః । నన్వాత్మా అకర్తా ప్రధానం కర్తృ ; అతః పురుషార్థం ప్రయోజనమురరీకృత్య ప్రధానం ప్రవర్తతే మహదాద్యాకారేణ ; తత్రేదమనుపపన్నం పురుషస్య స్వాతన్త్ర్యేణేక్షాపూర్వకం కర్తృత్వవచనమ్ , సత్త్వాదిగుణసామ్యే ప్రధానే ప్రమాణోపపన్నే సృష్టికర్తరి సతి ఈశ్వరేచ్ఛానువర్తిషు వా పరమాణుషు సత్సు ఆత్మనోఽప్యేకత్వేన కర్తృత్వే సాధనాభావాదాత్మన ఆత్మన్యనర్థకర్తృత్వానుపపత్తేశ్చ । న హి చేతనావాన్బుద్ధిపూర్వకారీ ఆత్మనః అనర్థం కుర్యాత్ తస్మాత్పురుషార్థేన ప్రయోజనేనేక్షాపూర్వకమివ నియతక్రమేణ ప్రవర్తమానేఽచేతనేఽపి ప్రధానే చేతనవదుపచారోఽయం స ఈక్షాఞ్చక్రే ఇత్యాదిః ; యథా రాజ్ఞః సర్వార్థకారిణి భృత్యే రాజేతి, తద్వత్ । న ; ఆత్మనో భోక్తృత్వవత్కర్తృత్వోపపత్తేః — యథా సాఙ్‍ఖ్యస్య చిన్మాత్రస్యాపరిణామినోఽప్యాత్మనో భోక్తృత్వమ్ , తద్వద్వేదవాదినామీక్షాపూర్వకం జగత్కర్తృత్వముపపన్నం శ్రుతిప్రామాణ్యాత్ । తత్త్వాన్తరపరిణామాదాత్మనోఽనిత్యత్వాశుద్ధత్వానేకత్వనిమిత్తం చిన్మాత్రస్వరూపవిక్రియాతః పురుషస్య స్వాత్మన్యేవ భోక్తృత్వే చిన్మాత్రస్వరూపవిక్రియా న దోషాయ । భవతాం పునర్వేదవాదినాం సృష్టికర్తృత్వే తత్త్వాన్తరపరిణామ ఎవేత్యాత్మనోఽనిత్యత్వాదిసర్వదోషప్రసఙ్గ ఇతి చేత్ , న ; ఎకస్యాప్యాత్మనోఽవిద్యావిషయనామరూపోపాధ్యనుపాధికృతవిశేషాభ్యుపగమాత్ । అవిద్యాకృతనామరూపోపాధినిమిత్తో హి విశేషోఽభ్యుపగమ్యతే ఆత్మనో బన్ధమోక్షాదిశాస్త్రకృతసంవ్యవహారాయ । పరమార్థతోఽనుపాధికృతం చ తత్త్వమేకమేవాద్వితీయముపాదేయం సర్వతార్కికబుద్ధ్యనవగమ్యం హ్యజమభయం శివమిష్యతే । న తత్ర కర్తృత్వం భోక్తృత్వం వా క్రియాకారకఫలం వాస్తి, అద్వైతత్వాత్సర్వభావానామ్ । సాఙ్‍ఖ్యాస్త్వవిద్యాధ్యారోపితమేవ పురుషే కర్తృత్వం క్రియాకారకం ఫలం చేతి కల్పయిత్వా ఆగమబాహ్యత్వాత్పునస్తతస్త్రస్యన్తః పరమార్థత ఎవ భోక్తృత్వం పురుషస్యేచ్ఛన్తి । తత్త్వాన్తరం చ ప్రధానం పురుషాద్బాహ్యం పరమార్థవస్తుభూతమేవ కల్పయన్తోఽన్యతార్కికకృతబుద్ధివిషయాః సన్తో విహన్యన్తే । తథేతరేతార్కికాః సాఙ్ఖ్యైః ; ఇత్యేవం పరస్పరవిరుద్ధార్థకల్పనాత ఆమిషార్థిన ఇవ ప్రాణినోఽన్యోన్యవిరుధ్యమానార్థదర్శిత్వాత్పరమార్థతత్త్వాద్దూరమేవాపకృష్యన్తే । అతస్తన్మతమనాదృత్య వేదాన్తార్థతత్త్వమేకత్వదర్శనం ప్రత్యాదరవన్తో ముముక్షవః స్యురితి తార్కికమతదోషప్రదర్శనం కిఞ్చిదుచ్యతేఽస్మాభిః ; న తు తార్కికవత్తాత్పర్యేణ । తథైతదత్రోక్తమ్ — వివదత్స్వేవ నిక్షిప్య విరోధోద్భవకారణమ్ । తైః సంరక్షితసద్బుద్ధిః సుఖం నిర్వాతి వేదవిత్ ॥ కిఞ్చ, భోక్తృత్వకర్తృత్వయోర్విక్రియయోర్విశేషానుపపత్తిః । కా నామాసౌ కర్తృత్వాజ్జాత్యన్తరభూతా భోక్తృత్వవిశిష్టా విక్రియా, యతో భోక్తైవ పురుషః కల్ప్యతే న కర్తా ; ప్రధానం తు కర్త్రేవ న భోక్తృ ఇతి । నను ఉక్తం పురుషశ్చిన్మాత్ర ఎవ ; స చ స్వాత్మస్థో విక్రియతే భుఞ్జానః, న తత్త్వాన్తరపరిణామేన । ప్రధానం తు తత్త్వాన్తరపరిణామేన విక్రియతే ; అతో నైకమశుద్ధమచేతనం చేత్యాదిధర్మవత్ । తద్విపరీతః పురుషః । నాసౌ విశేషః, వాఙ్మాత్రత్వాత్ । ప్రాగ్భోగోత్పత్తేః కేవలచిన్మాత్రస్య పురుషస్య భోక్తృత్వం నామ విశేషో భోగోత్పత్తికాలే చేత్ జాయతే, నివృత్తే చ భోగే పునస్తద్విశేషాదపేతశ్చిన్మాత్ర ఎవ భవతీతి చేత్ ; మహదాద్యాకారేణ చ పరిణమ్య ప్రధానం తతోఽపేత్య పునః ప్రధానస్వరూపేణ వ్యవతిష్ఠత ఇతి అస్యాం కల్పనాయాం న కశ్చిద్విశేష ఇతి వాఙ్మాత్రేణ ప్రధానపురుషయోర్విశిష్టవిక్రియా కల్ప్యతే । అథ భోగకాలేఽపి చిన్మాత్ర ఎవ ప్రాగ్వత్పురుష ఇతి చేత్ , న తర్హి పరమార్థతో భోగః పురుషస్య । అథ భోగకాలే చిన్మాత్రస్య విక్రియా పరమార్థైవ, తేన భోగః పురుషస్యేతి చేత్ , న ; ప్రధానస్యాపి భోగకాలే విక్రియావత్త్వాద్భోక్తృకత్వప్రసఙ్గః । చిన్మాత్రస్యైవ విక్రియా భోక్తృత్వమితి చేత్ , ఔష్ణ్యాద్యసాధారణధర్మవతామగ్న్యాదీనామభోక్తృత్వే హేత్వనుపపత్తిః । ప్రధానపురుషయోర్ద్వయోర్యుగపద్భోక్తృత్వమితి చేత్ , న ; ప్రధానస్య పారార్థ్యానుపపత్తేః — న హి భోక్త్రోర్ద్వయోరితరేతరగుణప్రధానభావ ఉపపద్యతే ప్రకాశయోరివేతరేతరప్రకాశనే । భోగధర్మవతి సత్త్వాఙ్గిని చేతసి పురుషస్య చైతన్యప్రతిబిమ్బోదయాదవిక్రియస్య పురుషస్య భోక్తృత్వమితి చేత్ , న ; పురుషస్య విశేషాభావే భోక్తృత్వకల్పనానర్థక్యాత్ । భోగరూపశ్చేదనర్థః పురుషస్య నాస్మి సదా నిర్విశేషత్వాత్పురుషస్య, కస్యాపనయనార్థం మోక్షసాధనం శాస్త్రం ప్రణీయతే ? అవిద్యాధ్యారోపితానర్థాపనయనాయ శాస్త్రప్రణయనమితి చేత్ , పరమార్థతః పురుషో భోక్తైవ, న కర్తా ; ప్రధానం కర్త్రేవ న భోక్తృ పరమార్థసద్వస్త్వన్తరం పురుషాచ్చ ఇతీయం కల్పనా ఆగమబాహ్యా వ్యర్థానిర్హేతుకా చ ఇతి నాదర్తవ్యా ముముక్షుభిః । ఎకత్వేఽపి శాస్త్రప్రణయనాద్యానర్థక్యమితి చేత్ , న ; అభావాత్ — సత్సు హి శాస్త్రప్రణేత్రాదిషు తత్ఫలార్థిషు చ శాస్త్రస్య ప్రణయనమర్థవదనర్థకం వేతి వికల్పనా స్యాత్ । న హ్యాత్మైకత్వే శాస్త్రప్రణేత్రాదయస్తతో భిన్నాః సన్తి ; తదభావే ఎవం వికల్పనైవానుపపన్నా । అభ్యుపగతే ఆత్మైకత్వే ప్రమాణార్థశ్చాభ్యుపగతో భవతా యదాత్మైకత్వమభ్యుపగచ్ఛతా । తదభ్యుపగమే చ వికల్పానుపపత్తిమాహ శాస్త్రమ్ ‘యత్ర త్వస్య సర్వమాత్మైవాభూత్తత్కేన కం పశ్యేత్’ (బృ. ఉ. ౪ । ౫ । ౧౪) ఇత్యాది ; శాస్త్రప్రణయనాద్యుపపత్తిం చాహ అన్యత్ర పరమార్థవస్తుస్వరూపాదవిద్యావిషయే ‘యత్ర హి ద్వైతమివ భవతి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౫ । ౧౪) ఇత్యాది విస్తరతో వాజసనేయకే । అత్ర చ విభక్తే విద్యావిద్యే పరాపరే ఇత్యాదావేవ శాస్త్రస్య । అతో న తార్కికవాదభటప్రవేశో వేదాన్తరాజప్రమాణబాహుగుప్తే ఇహాత్మైకత్వవిషయే ఇతి । ఎతేనావిద్యాకృతనామరూపాద్యుపాధికృతానేకశక్తిసాధనకృతభేదవత్త్వాద్బ్రహ్మణః సృష్ట్యాదికర్తృత్వే సాధనాద్యభావో దోషః ప్రత్యుక్తో వేదితవ్యః, పరైరుక్త ఆత్మానర్థకర్తృత్వాదిదోషశ్చ । యస్తు దృష్టాన్తో రాజ్ఞః సర్వార్థకారిణి కర్తరి భృత్యే ఉపచారో రాజా కర్తేతి, సోఽత్రానుపపన్నః ; ‘స ఈక్షాఞ్చక్రే’ ఇతి శ్రుతేర్ముఖ్యార్థబాధనాత్ప్రమాణభూతాయాః । తత్ర హి గౌణీ కల్పనా శబ్దస్య, యత్ర ముఖ్యార్థో న సమ్భవతి । ఇహ త్వచేతనస్య ముక్తబద్ధపురుషవిశేషాపేక్షయా కర్తృకర్మదేశకాలనిమిత్తాపేక్షయా చ బన్ధమోక్షాదిఫలార్థా నియతా పురుషం ప్రతి ప్రవృత్తిర్నోపపద్యతే ; యథోక్తసర్వజ్ఞేశ్వరకర్తృత్వపక్షే తు ఉపపన్నా । ఈశ్వరేణైవ సర్వాధికారీ ప్రాణః పురుషేణ సృజ్యతే ॥

కథమ్ ? సః పురుషః ఉక్తప్రకారేణేక్షిత్వా సర్వప్రాణం హిరణ్యగర్భాఖ్యం సర్వప్రాణికరణాధారమన్తరాత్మానమ్ అసృజత సృష్టవాన్ । తతః ప్రాణాత్ శ్రద్ధాం సర్వప్రాణినాం శుభకర్మప్రవృత్తిహేతుభూతామ్ ; తతః కర్మఫలోపభోగసాధనాధిష్ఠానాని కారణభూతాని మహాభూతాని అసృజత — ఖం శబ్దగుణకమ్ , వాయుః స్వేన స్పర్శగుణేన శబ్దగుణేన చ విశిష్టో ద్విగుణః, తథా జ్యోతిః స్వేన రూపేణ పూర్వగుణాభ్యాం చ విశిష్టం శబ్దస్పర్శాభ్యాం త్రిగుణమ్ , తథా ఆపో రసగుణేనాసాధారణేన పూర్వగుణానుప్రవేశేన చ చతుర్గుణాః, తథా గన్ధగుణేన పూర్వగుణానుప్రవేశేన చ పఞ్చగుణా పృథివీ, తథా తైరేవ భూతైరారబ్ధమ్ ఇన్ద్రియం ద్విప్రకారం బుద్ధ్యర్థం కర్మార్థం చ దశసఙ్‍ఖ్యాకమ్ , తస్య చేశ్వరమన్తఃస్థం సంశయవికల్పాదిలక్షణం మనః । ఎవం ప్రాణినాం కార్యం కరణం చ సృష్ట్వా తత్స్థిత్యర్థం వ్రీహియవాదిలక్షణమ్ అన్నమ్ , తతశ్చ అన్నాత్ అద్యమానాత్ వీర్యం సామర్థ్యం బలం సర్వకర్మప్రవృత్తిసాధనమ్ , తద్వీర్యవతాం చ ప్రాణినాం తపః విశుద్ధిసాధనం సఙ్కీర్యమాణానామ్ , మన్త్రాః తపోవిశుద్ధాన్తర్బహిఃకరణేభ్యః కర్మసాధనభూతా ఋగ్యజుఃసామాథర్వాఙ్గిరసః ; తతః కర్మ అగ్నిహోత్రాదిలక్షణమ్ , తతో లోకాః కర్మణాం ఫలమ్ , తేషు చ లోకేషు సృష్టానాం ప్రాణినాం నామ చ దేవదత్తో యజ్ఞదత్త ఇత్యాది । ఎవమేతాః కలాః ప్రాణినామవిద్యాదిదోషబీజాపేక్షయా సృష్టాస్తైమిరికదృష్టిసృష్టా ఇవ ద్విచన్ద్రమశకమక్షికాద్యాః స్వప్నదృక్సృష్టా ఇవ చ సర్వపదార్థాః పునస్తస్మిన్నేవ పురుషే ప్రలీయన్తే హిత్వా నామరూపాదివిభాగమ్ ॥

కథమ్ ? సః దృష్టాన్తః, యథా లోకే ఇమా నద్యః స్యన్దమానాః స్రవన్త్యః సముద్రాయణాః, సముద్ర ఎవ అయనం గతిరాత్మభావో యాసాం తాః సముద్రాయణాః, సముద్రం ప్రాప్య ఉపగమ్య అస్తమ్ అదర్శనం నామరూపతిరస్కారం గచ్ఛన్తి ; తాసాం చాస్తం గతానాం భిద్యేతే వినశ్యేతే నామరూపే గఙ్గా యమునేత్యాదిలక్షణే ; తదభేదేన సముద్ర ఇత్యేవం ప్రోచ్యతే తద్వస్తూదకలక్షణమ్ ; ఎవం యథాయం దృష్టాన్తః ఉక్తలక్షణస్య ప్రకృతస్య అస్య పురుషస్య పరిద్రష్టుః పరి సమన్తాద్ద్రష్టుర్దర్శనస్య కర్తుః స్వరూపభూతస్య । యథా అర్కః స్వాత్మప్రకాశస్య కర్తా సర్వతః, తద్వత్ ఇమాః షోడశ ప్రాణాద్యా ఉక్తాః కలాః పురుషాయణాః నదీనామివ సముద్రః పురుషోఽయనమాత్మభావగమనం యాసాం కలానాం తాః పురుషాయణాః పురుషం ప్రాప్య పురుషాత్మభావముపగమ్య తథైవాస్తం గచ్ఛన్తి । భిద్యేతే చ ఆసాం నామరూపే కలానాం ప్రాణాద్యాఖ్యా రూపం చ యథాస్వమ్ । భేదే చ నామరూపయోర్యదనష్టం తత్తత్త్వం పురుషః ఇత్యేవం ప్రోచ్యతే బ్రహ్మవిద్భిః । య ఎవం విద్వాన్గురుణా ప్రదర్శితకలాప్రలయమార్గః, స ఎషః విద్యయా ప్రవిలాపితాస్వవిద్యాకామకర్మజనితాసు ప్రాణాదికలాసు అకలః అవిద్యాకృతకలానిమిత్తో హి మృత్యుః ; తదపగమేఽకలత్వాదేవ అమృతః భవతి । తదేతస్మిన్నర్థే ఎషః శ్లోకః ॥

అరా ఇవ రథచక్రపరివారా ఇవ రథనాభౌ రథచక్రస్య నాభౌ యథాప్రవేశితాః తదాశ్రయా భవన్తి యథా, తథేత్యర్థః । కలాః ప్రాణాద్యాః యస్మిన్ పురుషే ప్రతిష్ఠితాః ఉత్పత్తిస్థితిలయకాలేషు, తం పురుషం కలానామాత్మభూతం వేద్యం వేదనీయం పూర్ణత్వాత్పురుషం పురి శయనాద్వా వేద జానాతి ; యథా హే శిష్యాః, మా వాః యుష్మాన్ మృత్యుః పరివ్యథాః మా పరివ్యథయతు । న చేద్విజ్ఞాయేత పురుషో మృత్యునిమిత్తాం వ్యథామాపన్నా దుఃఖిన ఎవ యూయం స్థ । అతస్తన్మాభూద్యుష్మాకమిత్యభిప్రాయః ॥

తాన్ ఎవమనుశిష్య శిష్యాన్ తాన్ హోవాచ పిప్పలాదః కిల ఎతావదేవ వేద్యం పరం బ్రహ్మ వేద విజానామ్యహమేతత్ । న అతః అస్మాత్ పరమ్ అస్తి ప్రకృష్టతరం వేదితవ్యమ్ ఇత్యేవముక్తవాన్ శిష్యాణామవిదితశేషాస్తిత్వాశఙ్కానివృత్తయే కృతార్థబుద్ధిజననార్థం చ ॥

తతః తే శిష్యా గురుణానుశిష్టాః తం గురుం కృతార్థాః సన్తో విద్యానిష్క్రయమన్యదపశ్యన్తః కిం కృతవన్త ఇత్యుచ్యతే — అర్చయన్తః పూజయన్తః పాదయోః పుష్పాఞ్జలిప్రకిరణేన ప్రణిపాతేన చ శిరసా । కిమూచురిత్యాహ — త్వం హి నః అస్మాకం పితా బ్రహ్మశరీరస్య విద్యయా జనయితృత్వాన్నిత్యస్యాజరామరణస్యాభయస్య । యః త్వమేవ అస్మాకమ్ అవిద్యాయాః విపరీతజ్ఞానాజ్జన్మజరామరణరోగదుఃఖాదిగ్రాహాదపారాదవిద్యామహోదధేర్విద్యాప్లవేన పరమ్ అపునరావృత్తిలక్షణం మోక్షాఖ్యం మహోదధేరివ పారం తారయసి అస్మానిత్యతః పితృత్వం తవాస్మాన్ప్రత్యుపపన్నమితరస్మాత్ । ఇతరోఽపి హి పితా శరీరమాత్రం జనయతి, తథాపి స పూజ్యతమో లోకే ; కిము వక్తవ్యమాత్యన్తికాభయదాతురిత్యభిప్రాయః । నమః పరమఋషిభ్యః బ్రహ్మవిద్యాసమ్ప్రదాయకర్తృభ్యః । నమః పరమఋషిభ్య ఇతి ద్విర్వచనమాదరార్థమ్ ॥