श्रीमच्छङ्करभगवत्पूज्यपादविरचितम्

प्रश्नोपनिषद्भाष्यम्

करतलकलिताद्वयात्मतत्त्वं क्षपितदुरन्तचिरन्तनप्रमोहम् ।
उपचितमुदितोदितैर्गुणौघैः उपनिषदामयमुज्जहार भाष्यम् ॥

ద్వితీయః ప్రశ్నః

అథ హైనం భార్గవో వైదర్భిః పప్రచ్ఛ భగవన్కత్యేవ దేవాః ప్రజాం విధారయన్తే కతర ఎతత్ప్రకాశయన్తే కః పునరేషాం వరిష్ఠ ఇతి ॥ ౧ ॥

ప్రాణోఽత్తా ప్రజాపతిరిత్యుక్తమ్ । తస్య ప్రజాపతిత్వమత్తృత్వం చాస్మిఞ్శరీరేఽవధారయితవ్యమిత్యయం ప్రశ్న ఆరభ్యతే । అథ అనన్తరం హ కిల ఎనం భార్గవః వైదర్భిః పప్రచ్ఛ — హే భగవన్ కత్యేవ దేవాః ప్రజాం శరీరలక్షణాం విధారయన్తే విశేషేణ ధారయన్తే । కతరే బుద్ధీన్ద్రియకర్మేన్ద్రియవిభక్తానామ్ ఎతత్ ప్రకాశనం స్వమాహాత్మ్యప్రఖ్యాపనం ప్రకాశయన్తే । కః అసౌ పునః ఎషాం వరిష్ఠః ప్రధానః కార్యకరణలక్షణానామితి ॥

తస్మై స హోవాచ । ఆకాశో హ వా ఎష దేవో వాయురగ్నిరాపః పృథివీ వాఙ్మనశ్చక్షుః శ్రోత్రం చ । తే ప్రకాశ్యాభివదన్తి వయమేతద్బాణమవష్టభ్య విధారయామః ॥ ౨ ॥

ఎవం పృష్టవతే తస్మై స హ ఉవాచ — ఆకాశః హ వై ఎషః దేవః వాయుః అగ్నిః ఆపః పృథివీ ఇత్యేతాని పఞ్చ మహాభూతాని శరీరారమ్భకాణి వాఙ్మనశ్చక్షుః శ్రోత్రమిత్యాదీని కర్మేన్ద్రియబుద్ధీన్ద్రియాణి చ । కార్యలక్షణాః కరణలక్షణాశ్చ తే దేవా ఆత్మనో మాహాత్మ్యం ప్రకాశ్యం ప్రకాశ్యాభివదన్తి స్పర్ధమానా అహంశ్రేష్ఠతాయై । కథం వదన్తి ? వయమేతత్ బాణం కార్యకరణసఙ్ఘాతమ్ అవష్టభ్య ప్రాసాదమివ స్తమ్భాదయః అవిశిథిలీకృత్య విధారయామః విస్పష్టం ధారయామః । మయైవైకేనాయం సఙ్ఘాతో ధ్రియత ఇత్యేకైకస్యాభిప్రాయః ॥

తాన్వరిష్ఠః ప్రాణ ఉవాచ మా మోహమాపద్యథాహమేవైతత్పఞ్చధాత్మానం ప్రవిభజ్యైతద్బాణమవష్టభ్య విధారయామీతి తేఽశ్రద్దధానా బభూవుః ॥ ౩ ॥

తాన్ ఎవమభిమానవతః వరిష్ఠః ముఖ్యః ప్రాణః ఉవాచ ఉక్తవాన్ — మా మైవం మోహమ్ ఆపద్యథ అవివేకితయాభిమానం మా కురుత ; యస్మాత్ అహమేవ ఎతద్బాణమ్ అవష్టభ్య విధారయామి పఞ్చధా ఆత్మానం ప్రవిభజ్య ప్రాణాదివృత్తిభేదం స్వస్య కృత్వా విధారయామి ఇతి ఉక్తవతి చ తస్మిన్ తే అశ్రద్దధానాః అప్రత్యయవన్తః బభూవుః — కథమేతదేవమితి ॥

సోఽభిమానాదూర్ధ్వముత్క్రామత ఇవ తస్మిన్నుత్క్రామత్యథేతరే సర్వ ఎవోత్క్రామన్తే తస్మిꣳశ్చ ప్రతిష్ఠమానే సర్వ ఎవ ప్రాతిష్ఠన్తే । తద్యథా మక్షికా మధుకరరాజానముత్క్రామన్తం సర్వా ఎవోత్క్రామన్తే తస్మిꣳశ్చ ప్రతిష్ఠమానే సర్వా ఎవ ప్రాతిష్ఠన్త ఎవం వాఙ్మనశ్చక్షుః శ్రోత్రం చ తే ప్రీతాః ప్రాణం స్తున్వన్తి ॥ ౪ ॥

స చ ప్రాణః తేషామశ్రద్దధానతామాలక్ష్య అభిమానాత్ ఊర్ధ్వమ్ ఉత్క్రామత ఇవ ఉత్క్రామతీవ ఉత్క్రాన్తవానివ స రోషాన్నిరపేక్షః । తస్మిన్నుత్క్రామతి యద్వృత్తం తద్దృష్టాన్తేన ప్రత్యక్షీకరోతి — తస్మిన్ ఉత్క్రామతి సతి అథ అనన్తరమేవ ఇతరే సర్వ ఎవ ప్రాణాశ్చక్షురాదయః ఉత్క్రామన్తే ఉత్క్రామన్తి ఉచ్చక్రముః । తస్మింశ్చ ప్రాణే ప్రతిష్ఠమానే తూష్ణీం భవతి అనుత్క్రామతి సతి, సర్వ ఎవ ప్రాతిష్ఠన్తే తూష్ణీం వ్యవస్థితా బభూవుః । తత్ యథా లోకే మక్షికాః మధుకరాః స్వరాజానం మధుకరరాజానమ్ ఉత్క్రామన్తం ప్రతి సర్వా ఎవ ఉత్క్రామన్తే తస్మింశ్చ ప్రతిష్ఠమానే సర్వా ఎవ ప్రాతిష్ఠన్తే ప్రతితిష్ఠన్తి । యథాయం దృష్టాన్తః ఎవం వాఙ్మనశ్చక్షుః శ్రోత్రం చేత్యాదయః తే ఉత్సృజ్యాశ్రద్దధానతాం బుద్ధ్వా ప్రాణమాహాత్మ్యం ప్రీతాః ప్రాణం స్తున్వన్తి స్తువన్తి ॥

ఎషోఽగ్నిస్తపత్యేష సూర్య ఎష పర్జన్యో మఘవానేష వాయుః ।
ఎష పృథివీ రయిర్దేవః సదసచ్చామృతం చ యత్ ॥ ౫ ॥

కథమ్ ? ఎషః ప్రాణః అగ్నిః సన్ తపతి జ్వలతి । తథా ఎషః సూర్యః సన్ ప్రకాశతే । తథా ఎషః పర్జన్యః సన్ వర్షతి । కిఞ్చ మఘవాన్ ఇన్ద్రః సన్ ప్రజాః పాలయతి జిఘాంసత్యసురరక్షాంసి । కిఞ్చ, ఎషః వాయుః ఆవహప్రవహాదిభేదః । కిఞ్చ, ఎషః పృథివీ రయిః దేవః సర్వస్య జగతః సత్ మూర్తమ్ అసత్ అమూర్తం చ అమృతం చ యత్ దేవానాం స్థితికారణమ్ ॥

అరా ఇవ రథనాభౌ ప్రాణే సర్వం ప్రతిష్ఠితమ్ ।
ఋచో యజూꣳషి సామాని యజ్ఞః క్షత్త్రం బ్రహ్మ చ ॥ ౬ ॥

కిం బహునా ? అరా ఇవ రథనాభౌ శ్రద్ధాది నామాన్తం సర్వం స్థితికాలే ప్రాణే ఎవ ప్రతిష్ఠితమ్ । తథా ఋచః యజూంషి సామాని ఇతి త్రివిధా మన్త్రాః తత్సాధ్యశ్చ యజ్ఞః క్షత్త్రం చ సర్వస్య పాలయితృ బ్రహ్మ చ యజ్ఞాదికర్మకర్తృత్వేఽధికృతం చ ఎష ఎవ ప్రాణః సర్వమ్ ॥

ప్రజాపతిశ్చరసి గర్భే త్వమేవ ప్రతిజాయసే ।
తుభ్యం ప్రాణ ప్రజాస్త్విమా బలిం హరన్తి యః ప్రాణైః ప్రతితిష్ఠసి ॥ ౭ ॥

కిఞ్చ, యః ప్రజాపతిరపి స త్వమేవ గర్భే చరసి, పితుర్మాతుశ్చ ప్రతిరూపః సన్ ప్రతిజాయసే ; ప్రజాపతిత్వాదేవ ప్రాగేవ సిద్ధం తవ మాతృపితృత్వమ్ ; సర్వదేహదేహ్యాకృతిచ్ఛన్నః ఎకః ప్రాణః సర్వాత్మాసీత్యర్థః । తుభ్యం త్వదర్థాయ ఇమాః మనుష్యాద్యాః ప్రజాస్తు హే ప్రాణ చక్షురాదిద్వారైః బలిం హరన్తి, యః త్వం ప్రాణైః చక్షురాదిభిః సహ ప్రతితిష్ఠసి సర్వశరీరేషు, అతస్తుభ్యం బలిం హరన్తీతి యుక్తమ్ । భోక్తాసి యతస్త్వం తవైవాన్యత్సర్వం భోజ్యమ్ ॥

దేవానామసి వహ్నితమః పితౄణాం ప్రథమా స్వధా ।
ఋషీణాం చరితం సత్యమథర్వాఙ్గిరసామసి ॥ ౮ ॥

కిఞ్చ, దేవానామ్ ఇన్ద్రాదీనామ్ అసి భవసి త్వం వహ్నితమః హవిషాం ప్రాపయితృతమః । పితౄణాం నాన్దీముఖే శ్రాద్ధే యా పితృభ్యో దీయతే స్వధా అన్నం సా దేవప్రదానమపేక్ష్య ప్రథమా భవతి । తస్యా అపి పితృభ్యః ప్రాపయితా త్వమేవేత్యర్థః । కిఞ్చ, ఋషీణాం చక్షురాదీనాం ప్రాణానామ్ అథర్వాఙ్గిరసామ్ అఙ్గిరసభూతానామథర్వణామ్ — ‘తేషామేవ ప్రాణో వాథర్వా’ ( ? ) ఇతి శ్రుతేః — చరితం చేష్టితం సత్యమ్ అవితథం దేహధారణాద్యుపకారలక్షణం త్వమేవాసి ॥

ఇన్ద్రస్త్వం ప్రాణ తేజసా రుద్రోఽసి పరిరక్షితా ।
త్వమన్తరిక్షే చరసి సూర్యస్త్వం జ్యోతిషాం పతిః ॥ ౯ ॥

కిఞ్చ, ఇన్ద్రః పరమేశ్వరః త్వం హే ప్రాణ, తేజసా వీర్యేణ రుద్రోఽసి సంహరన్ జగత్ । స్థితౌ చ పరి సమన్తాత్ రక్షితా పాలయితా ; పరిరక్షితా త్వమేవ జగతః సౌమ్యేన రూపేణ । త్వమ్ అన్తరిక్షే అజస్రం చరసి ఉదయాస్తమయాభ్యాం సూర్యః త్వమేవ చ సర్వేషాం జ్యోతిషాం పతిః ॥

యదా త్వమభివర్షసి అథేమాః ప్రాణ తే ప్రజాః ।
ఆనన్దరూపాస్తిష్ఠన్తి కామాయాన్నం భవిష్యతీతి ॥ ౧౦ ॥

యదా పర్జన్యో భూత్వా అభివర్షసి త్వమ్ , అథ తదా అన్నం ప్రాప్య ఇమాః ప్రజాః ప్రాణతే ప్రాణచేష్టాం కుర్వన్తీత్యర్థః । అథవా, హే ప్రాణ, తే తవ ఇమాః ప్రజాః స్వాత్మభూతాస్త్వదన్నసంవర్ధితాస్త్వదభివర్షణదర్శనమాత్రేణ చ ఆనన్దరూపాః సుఖం ప్రాప్తా ఇవ సత్యః తిష్ఠన్తి । కామాయ ఇచ్ఛాతః అన్నం భవిష్యతి ఇత్యేవమభిప్రాయః ॥

వ్రాత్యస్త్వం ప్రాణైకర్షిరత్తా విశ్వస్య సత్పతిః ।
వయమాద్యస్య దాతారః పితా త్వం మాతరిశ్వ నః ॥ ౧౧ ॥

కిఞ్చ, ప్రథమజత్వాదన్యస్య సంస్కర్తురభావాదసంస్కృతో వ్రాత్యః త్వమ్ , స్వభావత ఎవ శుద్ధ ఇత్యభిప్రాయః । హే ప్రాణ, ఎకర్షిః త్వమ్ ఆథర్వణానాం ప్రసిద్ధ ఎకర్షినామా అగ్నిః సన్ అత్తా సర్వహవిషామ్ । త్వమేవ విశ్వస్య సర్వస్య సతో విద్యమానస్య పతిః సత్పతిః ; సాధుర్వా పతిః సత్పతిః । వయం పునః ఆద్యస్య తవ అదనీయస్య హవిషో దాతారః । త్వం పితా మాతరిశ్వ హే మాతరిశ్వన్ , నః అస్మాకమ్ అథవా, మాతరిశ్వనః వాయోః పితా త్వమ్ । అతశ్చ సర్వస్యైవ జగతః పితృత్వం సిద్ధమ్ ॥

యా తే తనూర్వాచి ప్రతిష్ఠితా యా శ్రోత్రే యా చ చక్షుషి ।
యా చ మనసి సన్తతా శివాం తాం కురు మోత్క్రమీః ॥ ౧౨ ॥

కిం బహునా ? యా తే త్వదీయా తనూః వాచి ప్రతిష్ఠితా వక్తృత్వేన వదనచేష్టాం కుర్వతీ, యా చ శ్రోత్రే యా చక్షుషి యా చ మనసి సఙ్కల్పాదివ్యాపారేణ సన్తతా సమనుగతా తనూః, తాం శివాం శాన్తాం కురు ; మా ఉత్క్రమీః ఉత్క్రమణేనాశివాం మా కార్షీరిత్యర్థః ॥

ప్రాణస్యేదం వశే సర్వం త్రిదివే యత్ప్రతిష్ఠితమ్ ।
మాతేవ పుత్రాన్రక్షస్వ శ్రీశ్చ ప్రజ్ఞాం చ విధేహి న ఇతి ॥ ౧౩ ॥

కిం బహునా । అస్మింల్లోకే ప్రాణస్యైవ వశే సర్వమిదం యత్కిఞ్చిదుపభోగజాతం త్రిదివే తృతీయస్యాం దివి చ యత్ ప్రతిష్ఠితం దేవాద్యుపభోగలక్షణం తస్యాపి ప్రాణ ఎవ ఈశితా రక్షితా । అతో మాతేవ పుత్రాన్ అస్మాన్ రక్షస్వ పాలయస్వ । త్వన్నిమిత్తా హి బ్రాహ్మ్యః క్షాత్త్ర్యశ్చ శ్రియః తాః త్వం శ్రీశ్చ శ్రియశ్చ ప్రజ్ఞాం చ త్వత్స్థితినిమిత్తాం విధేహి నః విధత్స్వేత్యర్థః । ఇత్యేవం సర్వాత్మతయా వాగాదిభిః ప్రాణైః స్తుత్యా గమితమహిమా ప్రాణః ప్రజాపతిరేవేత్యవధృతమ్ ॥
ఇతి ద్వితీయప్రశ్నభాష్యమ్ ॥