తృతీయః ప్రశ్నః
అథ హైనం కౌసల్యశ్చాశ్వలాయనః పప్రచ్ఛ భగవన్కుత ఎష ప్రాణో జాయతే కథమాయాత్యస్మిఞ్ఛరీర ఆత్మానం వా ప్రవిభజ్య కథం ప్రాతిష్ఠతే కేనోత్క్రమతే కథం బాహ్యమభిధత్తే కథమధ్యాత్మమితి ॥ ౧ ॥
అథ హైనం కౌసల్యశ్చాశ్వలాయనః ప్రపచ్ఛ । ప్రాణైర్హ్యేవం నిర్ధారితతత్త్వః ఉపలబ్ధమహిమాపి సంహతత్వాత్స్యాదస్య కార్యత్వమ్ ; అతః పృచ్ఛామి । హే భగవన్ , కుతః కస్మాత్కారణాత్ ఎషః యథావధృతః ప్రాణః జాయతే । జాతశ్చ కథం కేన వృత్తివిశేషేణ ఆయాతి అస్మిన్ శరీరే ; కింనిమిత్తకమస్య శరీరగ్రహణమిత్యర్థః । ప్రవిష్టశ్చ శరీరే ఆత్మానం వా ప్రవిభజ్య ప్రవిభాగం కృత్వా కథం కేన ప్రకారేణ ప్రాతిష్ఠతే ప్రతితిష్ఠతి । కేన వా వృత్తివిశేషేణాస్మాచ్ఛరీరాత్ ఉత్క్రమతే ఉత్క్రామతి । కథం బాహ్యమ్ అధిభూతమధిదైవతం చ అభిధత్తే ధారయతి ; కథమధ్యాత్మమితి, ధారయతీతి శేషః ॥
తస్మై స హోవాచాతిప్రశ్నాన్పృచ్ఛసి బ్రహ్మిష్ఠోఽసీతి తస్మాత్తేఽహం బ్రవీమి ॥ ౨ ॥
ఎవం పృష్టః తస్మై స హోవాచాచార్యః । ప్రాణ ఎవ తావద్దుర్విజ్ఞేయత్వాద్విషమప్రశ్నార్హః ; తస్యాపి జన్మాది త్వం పృచ్ఛసి ; అతః అతిప్రశ్నాన్పృచ్ఛసి । బ్రహ్మిష్ఠోఽసీతి అతిశయేన త్వం బ్రహ్మవిత్ , అతస్తుష్టోఽహమ్ , తస్మాత్ తే తుభ్యమ్ అహం బ్రవీమి యత్పృష్టం శృణు ॥
ఆత్మన ఎష ప్రాణో జాయతే । యథైషా పురుషే చ్ఛాయైతస్మిన్నేతదాతతం మనోకృతేనాయాత్యస్మిఞ్ఛరీరే ॥ ౩ ॥
ఆత్మనః పరస్మాత్పురుషాదక్షరాత్సత్యాత్ ఎషః ఉక్తః ప్రాణః జాయతే । కథమిత్యత్ర దృష్టాన్తః । యథా లోకే ఎషా పురుషే శిరఃపాణ్యాదిలక్షణే నిమిత్తే చ్ఛాయా నైమిత్తికీ జాయతే, తద్వత్ ఎతస్మిన్ బ్రహ్మణ్యేతత్ప్రాణాఖ్యం ఛాయాస్థానీయమనృతరూపం తత్త్వం సత్యే పురుషే ఆతతం సమర్పితమిత్యేతత్ । ఛాయేవ దేహే మనోకృతేన మనఃకృతేన మనఃసఙ్కల్పేచ్ఛాదినిష్పన్నకర్మనిమిత్తేనేత్యేతత్ । వక్ష్యతి హి పుణ్యేన పుణ్యమిత్యాది ।
‘తదేవ సక్తః సహ కర్మణైతి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౬) ఇతి శ్రుత్యన్తరాత్ । ఆయాతి ఆగచ్ఛత్యస్మిఞ్శరీరే ॥
యథా సమ్రాడేవాధికృతాన్వినియుఙ్క్త ఎతాన్గ్రామానేతాన్గ్రామానధితిష్ఠస్వేత్యేవమేవైష ప్రాణ ఇతరాన్ప్రాణాన్పృథక్పృథగేవ సంనిధత్తే ॥ ౪ ॥
యథా యేన ప్రకారేణ లోకే రాజా సమ్రాడేవ గ్రామాదిష్వధికృతాన్వినియుఙ్క్తే । కథమ్ ? ఎతాన్గ్రామానేతాన్గ్రామానధితిష్ఠస్వేతి । ఎవమేవ యథాయం దృష్టాన్తః । ఎషః ముఖ్యః ప్రాణః ఇతరాన్ ప్రాణాన్ చక్షురాదీనాత్మభేదాంశ్చ పృథక్పృథగేవ యథాస్థానం సంనిధత్తే వినియుఙ్క్తే ॥
పాయూపస్థేఽపానం చక్షుఃశ్రోత్రే ముఖనాసికాభ్యాం ప్రాణః స్వయం ప్రాతిష్ఠతే మధ్యే తు సమానః । ఎష హ్యేతద్ధుతమన్నం సమం నయతి తస్మాదేతాః సప్తార్చిషో భవన్తి ॥ ౫ ॥
తత్ర విభాగః । పాయూపస్థే పాయుశ్చ ఉపస్థశ్చ పాయూపస్థం తస్మిన్ । అపానమ్ ఆత్మభేదం మూత్రపురీషాద్యపనయనం కుర్వన్ సంనిధత్తే తిష్ఠతి । తథా చక్షుఃశ్రోత్రే చక్షుశ్చ శ్రోత్రం చ చక్షుఃశ్రోత్రం తస్మిశ్చక్షుఃశ్రోత్రే । ముఖనాసికాభ్యాం ముఖం చ నాసికా చ ముఖనాసికే తాభ్యాం ముఖనాసికాభ్యాం నిర్గచ్ఛన్ ప్రాణః స్వయం సమ్రాట్స్థానీయః ప్రాతిష్ఠతే ప్రతితిష్ఠతి । మధ్యే తు ప్రాణాపానయోః స్థానయోః నాభ్యామ్ , సమానః అశితం పీతం చ సమం నయతీతి సమానః । ఎషః హి యస్మాత్ యదేతత్ హుతం భుక్తం పీతం చాత్మాగ్నౌ ప్రక్షిప్తమ్ అన్నం సమం నయతి, తస్మాత్ అశితపీతేన్ధనాదగ్నేరౌదర్యాద్ధృదయదేశం ప్రాప్తాత్ ఎతాః సప్తసఙ్‍ఖ్యాకా అర్చిషః దీప్తయో నిర్గచ్ఛన్త్యో భవన్తి । శీర్షణ్యప్రాణద్వారా దర్శనశ్రవణాదిలక్షణరూపాదివిషయప్రకాశ ఇత్యభిప్రాయః ॥
హృది హ్యేష ఆత్మా । అత్రైతదేకశతం నాడీనాం తాసాం శతం శతమేకైకస్యా ద్వాసప్తతిర్ద్వాసప్తతిః ప్రతిశాఖానాడీసహస్రాణి భవన్త్యాసు వ్యానశ్చరతి ॥ ౬ ॥
హృది హ్యేషః పుణ్డరీకాకారమాంసపిణ్డపరిచ్ఛిన్నే హృదయాకాశే ఎషః ఆత్మా ఆత్మసంయుక్తో లిఙ్గాత్మా, జీవాత్మేత్యర్థః ; అత్ర అస్మిన్హృదయే ఎతత్ ఎకశతమ్ ఎకోత్తరశతం సఙ్ఖ్యయా ప్రధాననాడీనాం భవతి । తాసాం శతం శతమ్ ఎకైకస్యాః ప్రధాననాడ్యా భేదాః ; పునరపి ద్వాసప్తతిర్ద్వాసప్తతిః ద్వే ద్వే సహస్రే అధికే సప్తతిశ్చ సహస్రాణి, సహస్రాణాం ద్వాసప్తతిః, ప్రతిశాఖానాడీసహస్రాణి ప్రతిప్రతినాడీశతం సఙ్ఖ్యయా ప్రధాననాడీనాం సహస్రాణి భవన్తి । ఆసు నాడీషు వ్యానో వాయుశ్చరతి । వ్యానో వ్యాపనాత్ । ఆదిత్యాదివ రశ్మయో హృదయాత్సర్వతోగామినీభిర్నాడీభిః సర్వదేహం సంవ్యాప్య వ్యానో వర్తతే । సన్ధిస్కన్ధమర్మదేశేషు విశేషేణ ప్రాణాపానవృత్త్యోశ్చ మధ్యే ఉద్భూతవృత్తిర్వీర్యవత్కర్మకర్తా భవతి ॥
అథైకయోర్ధ్వ ఉదానః పుణ్యేన పుణ్యం లోకం నయతి పాపేన పాపముభాభ్యామేవ మనుష్యలోకమ్
॥ ౭ ॥
అథ యా తు తత్రైకశతానాం నాడీనాం మధ్యే ఊర్ధ్వగా సుషుమ్నాఖ్యా నాడీ, తయా ఎకయా ఊర్ధ్వః సన్ ఉదానః వాయుః ఆపాదతలమస్తకవృత్తిః సఞ్చరన్ పుణ్యేన కర్మణా శాస్త్రవిహితేన పుణ్యం లోకం దేవాదిస్థానలక్షణం నయతి ప్రాపయతి । పాపేన తద్విపరీతేన పాపం నరకం తిర్యగ్యోన్యాదిలక్షణమ్ । ఉభాభ్యాం సమప్రధానాభ్యాం పుణ్యపాపాభ్యామేవ మనుష్యలోకం నయతీత్యనువర్తతే ॥
ఆదిత్యో హ వై బాహ్యః ప్రాణ ఉదయత్యేష హ్యేనం చాక్షుషం ప్రాణమనుగృహ్ణానః । పృథివ్యాం యా దేవతా సైషా పురుషస్యాపానమవష్టభ్యాన్తరా యదాకాశః స సమానో వాయుర్వ్యానః ॥ ౮ ॥
ఆదిత్యః హ వై ప్రసిద్ధో హ్యధిదైవతం బాహ్యః ప్రాణః స ఎష ఉదయతి ఉద్గచ్ఛతి । ఎష హి ఎనమ్ ఆధ్యాత్మికం చక్షుషి భవం చాక్షుషం ప్రాణం ప్రకాశేన అనుగృహ్ణానః రూపోపలబ్ధౌ చక్షుష ఆలోకం కుర్వన్నిత్యర్థః । తథా పృథివ్యామ్ అభిమానినీ యా దేవతా ప్రసిద్ధా సైషా పురుషస్య అపానమ్ అపానవృత్తిమ్ అవష్టభ్య ఆకృష్య వశీకృత్యాధ ఎవాపకర్షణేనానుగ్రహం కుర్వతీ వర్తత ఇత్యర్థః । అన్యథా హి శరీరం గురుత్వాత్పతేత్సావకాశే వోద్గచ్ఛేత్ । యదేతత్ అన్తరా మధ్యే ద్యావాపృథివ్యోః యః ఆకాశః తత్స్థో వాయురాకాశ ఉచ్యతే, మఞ్చస్థవత్ । స సమానః సమానమనుగృహ్ణానో వర్తత ఇత్యర్థః । సమానస్యాన్తరాకాశస్థత్వసామాన్యాత్ । సామాన్యేన చ యో బాహ్యో వాయుః స వ్యాప్తిసామాన్యాత్ వ్యానః వ్యానమనుగృహ్ణానో వర్తత ఇత్యభిప్రాయః ॥
తేజో హ వావ ఉదానస్తస్మాదుపశాన్తతేజాః పునర్భవమిన్ద్రియైర్మనసి సమ్పద్యమానైః ॥ ౯ ॥
యద్బాహ్యం హ వావ ప్రసిద్ధం సామాన్యం తేజః తచ్ఛరీరే ఉదానః ఉదానం వాయుమనుగృహ్ణాతి స్వేన ప్రకాశేనేత్యభిప్రాయః । యస్మాత్తేజఃస్వభావో బాహ్యతేజోనుగృహీత ఉత్క్రాన్తికర్తా తస్మాత్ యదా లౌకికః పురుషః ఉపశాన్తతేజాః భవతి, ఉపశాన్తం స్వాభావికం తేజో యస్య సః । తదా తం క్షీణాయుషం ముమూర్షుం విద్యాత్ । సః పునః భవం శరీరాన్తరం ప్రతిపద్యతే । కథమ్ ? సహ ఇన్ద్రియైః మనసి సమ్పద్యమానైః ప్రవిశద్భిర్వాగాదిభిః ॥
యచ్చిత్తస్తేనైష ప్రాణమాయాతి ప్రాణస్తేజసా యుక్తః । సహాత్మనా యథాసఙ్కల్పితం లోకం నయతి ॥ ౧౦ ॥
మరణకాలే యచ్చిత్తో భవతి తేన ఎషః జీవః చిత్తేన సఙ్కల్పేనేన్ద్రియైః సహ ప్రాణం ముఖ్యప్రాణవృత్తిమాయాతి । మరణకాలే క్షీణేన్ద్రియవృత్తిః సన్ముఖ్యయా ప్రాణవృత్త్యైవావతిష్ఠత ఇత్యర్థః । తదా హి వదన్తి జ్ఞాతయ ఉచ్ఛ్వసితి జీవతీతి । స చ ప్రాణః తేజసా ఉదానవృత్త్యా యుక్తః సన్ సహాత్మనా స్వామినా భోక్తా స ఎవముదాన ఉదానవృత్త్యైవ యుక్తః ప్రాణస్తం భోక్తారం పుణ్యపాపకర్మవశాత్ యథాసఙ్కల్పితం యథాభిప్రేతం లోకం నయతి ప్రాపయతి ॥
య ఎవంవిద్వాన్ప్రాణం వేద న హాస్య ప్రజా హీయతేఽమృతో భవతి తదేష శ్లోకః ॥ ౧౧ ॥
యః కశ్చిత్ ఎవం విద్వాన్ యథోక్తవిశేషణైర్విశిష్టముత్పత్త్యాదిభిః ప్రాణం వేద జానాతి తస్యేదం ఫలమైహికమాముష్మికం చోచ్యతే । న హ అస్య నైవాస్య విదుషః ప్రజా పుత్రపౌత్రాదిలక్షణా హీయతే చ్ఛిద్యతే । పతితే చ శరీరే ప్రాణసాయుజ్యతయా అమృతః అమరణధర్మా భవతి ; తత్ ఎతస్మిన్నర్థే సఙ్క్షేపాభిధాయక ఎష శ్లోకః మన్త్రో భవతి ॥
ఉత్పత్తిమాయతిం స్థానం విభుత్వం చైవ పఞ్చధా ।
అధ్యాత్మం చైవ ప్రాణస్య విజ్ఞాయామృతమశ్నుతే విజ్ఞాయామృతమశ్నుత ఇతి ॥ ౧౨ ॥
ఉత్పత్తిం పరమాత్మనః ప్రాణస్య ఆయతిమ్ ఆగమనం మనోకృతేనాస్మిఞ్శరీరే స్థానం స్థితిం చ పాయూపస్థాదిస్థానేషు విభుత్వం చ స్వామ్యమేవ సమ్రాడివ ప్రాణవృత్తిభేదానాం పఞ్చధా స్థాపనమ్ । బాహ్యమాదిత్యాదిరూపేణాధ్యాత్మం చైవ చక్షురాద్యాకారేణావస్థానం విజ్ఞాయ ఎవం ప్రాణమ్ అమృతమశ్నుతే ఇతి । విజ్ఞాయామృతమశ్నుత ఇతి ద్విర్వచనం ప్రశ్నార్థపరిసమాప్త్యర్థమ్ ॥
ఇతి తృతీయప్రశ్నభాష్యమ్ ॥