అథ హ ఎనం సౌర్యాయణీ గార్గ్యః పప్రచ్ఛ ప్రశ్నత్రయేణాపరవిద్యాగోచరం సర్వం పరిసమాప్య సంసారం వ్యాకృతవిషయం సాధ్యసాధనలక్షణమనిత్యమ్ । అథేదానీం సాధ్యసాధనవిలక్షణమప్రాణమమనోగోచరమతీన్ద్రియమవిషయం శివం శాన్తమవికృతమక్షరం సత్యం పరవిద్యాగమ్యం పురుషాఖ్యం సబాహ్యాభ్యన్తరమజం వక్తవ్యమిత్యుత్తరం ప్రశ్నత్రయమారభ్యతే । తత్ర సుదీప్తాదివాగ్నేర్యస్మాత్పరస్మాదక్షరాత్సర్వే భావా విస్ఫులిఙ్గా ఇవ జాయన్తే తత్ర చైవాపియన్తీత్యుక్తం ద్వితీయే ముణ్డకే ; కే తే సర్వే భావా అక్షరాద్విస్ఫులిఙ్గా ఇవ విభజ్యన్తే । కథం వా విభక్తాః సన్తస్తత్రైవాపియన్తి । కింలక్షణం వా తదక్షరమితి । ఎతద్వివక్షయా అధునా ప్రశ్నానుద్భావయతి — భగవన్ , ఎతస్మిన్ పురుషే శిరఃపాణ్యాదిమతి కాని కరణాని స్వపన్తి స్వాపం కుర్వన్తి స్వవ్యాపారాదుపరమన్తే ; కాని చ అస్మిన్ జాగ్రతి జాగరణమనిద్రావస్థాం స్వవ్యాపారం కుర్వన్తి । కతరః కార్యకరణలక్షణయోః ఎష దేవః స్వప్నాన్పశ్యతి । స్వప్నో నామ జాగ్రద్దర్శనాన్నివృత్తస్య జాగ్రద్వదన్తఃశరీరే యద్దర్శనమ్ । తత్కిం కార్యలక్షణేన దేవేన నిర్వర్త్యతే, కిం వా కరణలక్షణేన కేనచిదిత్యభిప్రాయః । ఉపరతే చ జాగ్రత్స్వప్నవ్యాపారే యత్ప్రసన్నం నిరాయాసలక్షణమనాబాధం సుఖం కస్య ఎతత్ భవతి । తస్మిన్కాలే జాగ్రత్స్వప్నవ్యాపారాదుపరతాః సన్తః కస్మిన్ను సర్వే సమ్యగేకీభూతాః సమ్ప్రతిష్ఠితాః । మధుని రసవత్సముద్రప్రవిష్టనద్యాదివచ్చ వివేకానర్హాః ప్రతిష్ఠితా భవన్తి సఙ్గతాః సమ్ప్రతిష్ఠితా భవన్తీత్యర్థః । నను న్యస్తదాత్రాదికరణవత్స్వవ్యాపారాదుపరతాని పృథక్పృథగేవ స్వాత్మన్యవతిష్ఠన్త ఇత్యేతద్యుక్తమ్ ; కుతః ప్రాప్తిః సుషుప్తపురుషాణాం కరణానాం కస్మింశ్చిదేకీభావగమనాశఙ్కాయాః ప్రష్టుః ? యుక్తైవ త్వాశఙ్కా ; యతః సంహతాని కరణాని స్వామ్యర్థాని పరతన్త్రాణి చ జాగ్రద్విషయే ; తస్మాత్స్వాపేఽపి సంహతానాం పారతన్త్ర్యేణైవ కస్మింశ్చిత్సఙ్గతిర్న్యాయ్యేతి ; తస్మాదాశఙ్కానురూప ఎవ ప్రశ్నోఽయమ్ । అత్ర తు కార్యకరణసఙ్ఘాతో యస్మింశ్చ ప్రలీనః సుషుప్తప్రలయకాలయోః, తద్విశేషం బుభుత్సోః స కో ను స్యాదితి కస్మిన్సర్వే సమ్ప్రతిష్ఠితా భవన్తీతి ॥

తస్మై స హ ఉవాచ ఆచార్యః । శృణు హే గార్గ్య, యత్త్వయా పృష్టమ్ । యథా మరీచయః రశ్మయః అర్కస్య ఆదిత్యస్య అస్తమ్ అదర్శనం గచ్ఛతః సర్వాః అశేషతః ఎతస్మిన్ తేజోమణ్డలే తేజోరాశిరూపే ఎకీభవన్తి వివేకానర్హత్వమవిశేషతాం గచ్ఛన్తి, తాః మరీచయస్తస్యైవార్కస్య పునః పునః ఉదయతః ఉద్గచ్ఛతః ప్రచరన్తి వికీర్యన్తే యథాయం దృష్టాన్తః । ఎవం హ వై తత్ సర్వం విషయేన్ద్రియాదిజాతం పరే ప్రకృష్టే దేవే ద్యోతనవతి మనసి చక్షురాదిదేవానాం మనస్తన్త్రత్వాత్పరో దేవో మనః, తస్మిన్స్వప్నకాలే ఎకీభవతి మణ్డలే మరీచివదవిశేషతాం గచ్ఛతి । జిజాగరిషోశ్చ రశ్మివన్మణ్డలాన్మనస ఎవ ప్రచరన్తి స్వవ్యాపారాయ ప్రతిష్ఠన్తే యస్మాత్స్వప్నకాలే శ్రోత్రాదీని శబ్దాద్యుపలబ్ధికరణాని మనస్యేకీభూతానీవ కరణవ్యాపారాదుపరతాని తేన తస్మాత్ తర్హి తస్మిన్స్వాపకాలే ఎషః దేవదత్తాదిలక్షణః పురుషః న శృణోతి న పశ్యతి న జిఘ్రతి న రసయతే న స్పృశతే న అభివదతే న ఆదత్తే న ఆనన్దయతే న విసృజతే న ఇయాయతే స్వపితి ఇతి ఆచక్షతే లౌకికాః ॥

సుప్తవత్సు శ్రోత్రాదిషు కరణేషు ఎతస్మిన్ పురే నవద్వారే దేహే ప్రాణాగ్నయః ప్రాణా ఎవ పఞ్చ వాయవోఽగ్నయ ఇవాగ్నయః జాగ్రతి । అగ్నిసామాన్యం హి ఆహ — గార్హపత్యో హ వా ఎషోఽపానః కథమితి, ఆహ । యస్మాత్ గార్హపత్యాత్ అగ్నేరగ్నిహోత్రకాలే ఇతరోఽగ్నిరాహవనీయః ప్రణీయతే ప్రణయనాత్ , ప్రణీయతే అస్మాదితి ప్రణయనో గార్హపత్యోఽగ్నిః, తథా సుప్తస్యాపానవృత్తేః ప్రణీయత ఇవ ప్రాణో ముఖనాసికాభ్యాం సఞ్చరతి అత ఆహవనీయస్థానీయః ప్రాణః । వ్యానస్తు హృదయాద్దక్షిణసుషిరద్వారేణ నిర్గమాద్దక్షిణదిక్సమ్బన్ధాత్ అన్వాహార్యపచనః దక్షిణాగ్నిః ॥

అత్ర చ హోతా అగ్నిహోత్రస్య యత్ యస్మాత్ ఉచ్ఛ్వాసనిఃశ్వాసౌ అగ్నిహోత్రాహుతీ ఇవ నిత్యం ద్విత్వసామాన్యాదేవ తు ఎతౌ ఆహుతీ సమం సామ్యేన శరీరస్థితిభావాయ నయతి యో వాయురగ్నిస్థానీయోఽపి హోతా చాహుత్యోర్నేతృత్వాత్ । కోఽసౌ ? స సమానః । అతశ్చ విదుషః స్వాపోఽప్యగ్నిహోత్రహవనమేవ । తస్మాద్విద్వాన్నాకర్మీత్యేవం మన్తవ్య ఇత్యభిప్రాయః । సర్వదా సర్వాణి చ భూతాని విచిన్వన్త్యపి స్వపత ఇతి హి వాజసనేయకే । అత్ర హి జాగ్రత్సు ప్రాణాగ్నిషూపసంహృత్య బాహ్యకరణాని విషయాంశ్చాగ్నిహోత్రఫలమివ స్వర్గం బ్రహ్మ జిగమిషుః మనో హ వావ యజమానః జాగర్తి । యజమానవత్కార్యకరణేషు ప్రాధాన్యేన సంవ్యవహారాత్స్వర్గమివ బ్రహ్మ ప్రతి ప్రస్థితత్వాద్యజమానో మనః కల్ప్యతే । ఇష్టఫలం యాగఫలమేవ ఉదానః వాయుః । ఉదాననిమిత్తత్వాదిష్టఫలప్రాప్తేః । కథమ్ ? సః ఉదానః ఎనం మనఆఖ్యం యజమానం స్వప్నవృత్తిరూపాదపి ప్రచ్యావ్య అహరహః సుషుప్తికాలే స్వర్గమివ బ్రహ్మ అక్షరం గమయతి । అతో యాగఫలస్థానీయః ఉదానః ॥

ఎవం విదుషః శ్రోత్రాద్యుపరమకాలాదారభ్య యావత్సుప్తోత్థితో భవతి తావత్సర్వయాగఫలానుభవ ఎవ, నావిదుషామివానర్థాయేతి విద్వత్తా స్తూయతే । న హి విదుష ఎవ శ్రోత్రాదీని స్వపన్తి, ప్రాణాగ్నయో వా జాగ్రతి । జాగ్రత్స్వప్నయోర్మనః స్వాతన్త్ర్యమనుభవదహరహః సుషుప్తం వా ప్రతిపద్యతే । సమానం హి సర్వప్రాణినాం పర్యాయేణ జాగ్రత్స్వప్నసుషుప్తగమనమ్ ; అతో విద్వత్తాస్తుతిరేవేయముపపద్యతే । యత్పృష్టం కతర ఎష దేవః స్వప్నాన్పశ్యతీతి ; తదాహ — అత్ర ఉపరతేషు శ్రోత్రాదిషు దేహరక్షాయై జాగ్రత్సు ప్రాణాదివాయుషు ప్రాక్సుషుప్తిప్రతిపత్తేః ఎతస్మిన్నన్తరాల ఎషః దేవః అర్కరశ్మివత్స్వాత్మని సంహృతశ్రోత్రాదికరణః స్వప్నే మహిమానం విభూతిం విషయవిషయిలక్షణమనేకాత్మభావగమనమ్ అనుభవతి ప్రతిపద్యతే । నను మహిమానుభవనే కరణం మనోఽనుభవితుః ; తత్కథం స్వాతన్త్ర్యేణానుభవతీత్యుచ్యతే ? స్వతన్త్ర హి క్షేత్రజ్ఞః । నైష దోషః । క్షేత్రజ్ఞస్య స్వాతన్త్ర్యస్య మనఉపాధికృతత్వాత్ । న హి క్షేత్రజ్ఞః పరమార్థతః స్వతః స్వపితి జాగర్తి వా । మనఉపాధికృతమేవ తస్య జాగరణం స్వప్నశ్చ । ఉక్తం వాజసనేయకే ‘సధీః స్వప్నో భూత్వా’ (బృ. మా. ౪ । ౩ । ౭) ‘ధ్యాయతీవ లేలాయతీవ’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౭) ఇత్యాది । తస్మాన్మనసో విభూత్యనుభవే స్వాతన్త్ర్యవచనం న్యాయ్యమేవ । మనఉపాధిసహితత్వే స్వప్నకాలే క్షేత్రజ్ఞస్య స్వయఞ్జ్యోతిష్ట్వం బాధ్యేత ఇతి కేచిత్ । తన్న । శ్రుత్యర్థాపరిజ్ఞానకృతా భ్రాన్తిస్తేషామ్ । యస్మాత్స్వయఞ్జ్యోతిష్ట్వాదివ్యవహారోఽప్యామోక్షాన్తః సర్వోఽప్యవిద్యావిషయ ఎవ మనఆద్యుపాధిజనితః ; ‘యత్ర వా అన్యదివ స్యాత్తత్రాన్యోఽన్యత్పశ్యేన్మాత్రాసంసర్గస్త్వస్య భవతి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౩౧), (బృ. మా. ౪ । ౫ । ౧౪) ‘యత్ర త్వస్య సర్వమాత్మైవాభూత్తత్కేన కం పశ్యేత్’ (బృ. ఉ. ౪ । ౫ । ౧౫) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః । అతో మన్దబ్రహ్మవిదామేవేయమాశఙ్కా, న త్వేకాత్మవిదామ్ । నన్వేవం సతి ‘అత్రాయం పురుషః స్వయఞ్జ్యోతిః’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౧౪) ఇతి విశేషణమనర్థకం భవతి । అత్రోచ్యతే । అత్యల్పమిదముచ్యతే ‘య ఎషోఽన్తర్హృదయ ఆకాశస్తస్మిఞ్శేతే’ (బృ. ఉ. ౨ । ౧ । ౧౭) ఇతి అన్తర్హృదయపరిచ్ఛేదకరణే సుతరాం స్వయఞ్జ్యోతిష్ట్వం బాధ్యేత । సత్యమేవమ్ ; అయం దోషో యద్యపి స్యాత్స్వప్నే కేవలతయా స్వయఞ్జ్యోతిష్ట్వేనార్ధం తావదపనీతం భారస్యేతి చేత్ , న ; తత్రాపి ‘పురీతతి నాడీషు శేతే’ ఇతి శ్రుతేః పురీతన్నాడీసమ్బన్ధాదత్రాపి పురుషస్య స్వయఞ్జ్యోతిష్ట్వేనార్ధభారాపనయాభిప్రాయో మృషైవ । కథం తర్హి ‘అత్రాయం పురుషః స్వయఞ్జ్యోతిః’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౧౪) ఇతి ? అన్యశాఖాత్వాదనపేక్షా సా శ్రుతిరితి చేత్ , న ; అర్థైకత్వస్యేష్టత్వాత్ । ఎకో హ్యాత్మా సర్వవేదాన్తానామర్థో విజిజ్ఞాపయిషితో బుభుత్సితశ్చ । తస్మాద్యుక్తా స్వప్న ఆత్మనః స్వయఞ్జ్యోతిష్ట్వోపపత్తిర్వక్తుమ్ , శ్రుతేర్యథార్థతత్త్వప్రకాశకత్వాత్ । ఎవం తర్హి శృణు శ్రుత్యర్థం హిత్వా సర్వమభిమానమ్ ; న హ్యభిమానేన వర్షశతేనాపి శ్రుత్యర్థో జ్ఞాతుం శక్యతే సర్వైః పణ్డితంమన్యైః । యథా హృదయాకాశే పురీతతి నాడీషు చ స్వపతస్తత్సమ్బన్ధాభావాత్తతో వివిచ్య దర్శయితుం శక్యత ఇతి ఆత్మనః స్వయఞ్జ్యోతిష్ట్వం న బాధ్యతే । ఎవం మనస్యవిద్యాకామకర్మనిమిత్తోద్భూతవాసనావతి కర్మనిమిత్తా వాసనా అవిద్యయా అన్యద్వస్త్వన్తరమివ పశ్యతః సర్వకార్యకరణేభ్యః ప్రవివిక్తస్య ద్రష్టుర్వాసనాభ్యో దృశ్యరూపాభ్యోఽన్యత్వేన స్వయఞ్జ్యోతిష్ట్వం సుదర్పితేనాపి తార్కికేణ కేన వారయితుం శక్యతే ? తస్మాత్సాధూక్తం మనసి ప్రలీనేషు కరణేష్వప్రలీనే చ మనసి మనోమయః స్వప్నాన్పశ్యతీతి । కథం మహిమానమనుభవతీతి ఉచ్యతే । యన్మిత్రం పుత్రాది వా పూర్వం దృష్టం తద్వాసనావాసితః పుత్రమిత్రాదివాసనాసముద్భూతం పుత్రం మిత్రమివ వా అవిద్యయా పశ్యతీత్యేవం మన్యతే । శృణోతి తథా శ్రుతమర్థం తద్వాసనయాను శృణోతీవ । దేశదిగన్తరైశ్చ దేశాన్తరైర్దిగన్తరైశ్చ ప్రత్యనుభూతం పునః పునస్తత్ప్రత్యనుభవతీవ అవిద్యయా । తథా దృష్టం చాస్మిఞ్జన్మన్యదృష్టం చ జన్మాన్తరదృష్టమిత్యర్థః । అత్యన్తాదృష్టే వాసనానుపపత్తేః । ఎవం శ్రుతం చాశ్రుతం చానుభూతం చాస్మిఞ్జన్మని కేవలేన మనసా అననుభూతం చ మనసైవ జన్మాన్తరేఽనుభూతమిత్యర్థః । సచ్చ పరమార్థోదకాది । అసచ్చ మరీచ్యుదకాది । కిం బహునా, ఉక్తానుక్తం సర్వం పశ్యతి సర్వః పశ్యతి సర్వమనోవాసనోపాధిః సన్నేవం సర్వకరణాత్మా మనోదేవః స్వప్నాన్పశ్యతి ॥

సః యదా మనోరూపో దేవో యస్మిన్కాలే సౌరేణ పిత్తాఖ్యేన తేజసా నాడీశయేన సర్వతః అభిభూతో భవతి తిరస్కృతవాసనాద్వారో భవతి, తదా సహ కరణైర్మనసో రశ్మయో హృద్యుపసంహృతా భవన్తి । యదా మనో దార్వగ్నివదవిశేషవిజ్ఞానరూపేణ కృత్స్నం శరీరం వ్యాప్యావతిష్ఠతే, తదా సుషుప్తో భవతి । అత్ర ఎతస్మిన్కాలే ఎషః మనఆఖ్యో దేవః స్వప్నాన్ న పశ్యతి దర్శనద్వారస్య నిరుద్ధత్వాత్తేజసా । అథ తదా ఎతస్మిన్ శరీరే ఎతత్సుఖం భవతి యద్విజ్ఞానం నిరాబాధమవిశేషేణ శరీరవ్యాపకం ప్రసన్నం భవతీత్యర్థః ॥

ఎతస్మిన్కాలే అవిద్యాకామకర్మనిబన్ధనాని కార్యకరణాని శాన్తాని భవన్తి । తేషు శాన్తేష్వాత్మస్వరూపముపాధిభిరన్యథా విభావ్యమానమద్వయమేకం శివం శాన్తం భవతీత్యేతామేవావస్థాం పృథివ్యాద్యవిద్యాకృతమాత్రానుప్రవేశేన దర్శయితుం దృష్టాన్తమాహ — స దృష్టాన్తః యథా యేన ప్రకారేణ హి సోమ్య ప్రియదర్శన, వయాంసి పక్షిణః వాసార్థం వృక్షం వాసోవృక్షం ప్రతి సమ్ప్రతిష్ఠన్తే గచ్ఛన్తి, ఎవం యథా దృష్టాన్తః హ వై తత్ వక్ష్యమాణం సర్వం పరే ఆత్మని అక్షరే సమ్ప్రతిష్ఠతే ॥

కిం తత్సర్వమ్ ? పృథివీ చ స్థూలా పఞ్చగుణా తత్కారణం చ పృథివీమాత్రా గన్ధతన్మాత్రా, తథా ఆపశ్చ ఆపోమాత్రా చ, తేజశ్చ తేజోమాత్రా చ, వాయుశ్చ వాయుమాత్రా చ, ఆకాశశ్చాకాశమాత్రా చ, స్థూలాని చ సూక్ష్మాణి చ భూతానీత్యర్థః । తథా చక్షుశ్చ ఇన్ద్రియం రూపం చ ద్రష్టవ్యం చ, శ్రోత్రం చ శ్రోతవ్యం చ, ఘ్రాణం చ ఘ్రాతవ్యం చ, రసశ్చ రసయితవ్యం చ, త్వక్చ స్పర్శయితవ్యం చ, వాక్చ వక్తవ్యం చ, హస్తౌ చ ఆదాతవ్యం చ, ఉపస్థశ్చ ఆనన్దయితవ్యం చ, పాయుశ్చ విసర్జయితవ్యం చ, పాదౌ చ గన్తవ్యం చ ; బుద్ధీన్ద్రియాణి కర్మేన్ద్రియాణి తదర్థాశ్చోక్తాః । మనశ్చ పూర్వోక్తమ్ । మన్తవ్యం చ తద్విషయః । బుద్ధిశ్చ నిశ్చయాత్మికా । బోద్ధవ్యం చ తద్విషయః । అహఙ్కారశ్చ అభిమానలక్షణమన్తఃకరణమ్ । అహఙ్కర్తవ్యం చ తద్విషయః । చిత్తం చ చేతనావదన్తఃకరణమ్ । చేతయితవ్యం చ తద్విషయః । తేజశ్చ త్వగిన్ద్రియవ్యతిరేకేణ ప్రకాశవిశిష్టా యా త్వక్ । తయా నిర్భాస్యో విషయో విద్యోతయితవ్యమ్ । ప్రాణశ్చ సూత్రం యదాచక్షతే తేన విధారయితవ్యం సఙ్గ్రథనీయమ్ । సర్వం హి కార్యకరణజాతం పారార్థ్యేన సంహతం నామరూపాత్మకమేతావదేవ ॥

అతః పరం యదాత్మస్వరూపం జలసూర్యకాదివద్భోక్తృత్వకర్తృత్వేనేహానుప్రవిష్టమ్ , ఎషః హి ద్రష్టా స్ప్రష్టా శ్రోతా ఘ్రాతా రసయితా మన్తా బోద్ధా కర్తా విజ్ఞానాత్మా, విజ్ఞానం విజ్ఞాయతేఽనేనేతి కరణభూతం బుద్ధ్యాది, ఇదం తు విజానాతీతి విజ్ఞానం కర్తృకారకరూపమ్ , తదాత్మా తత్స్వభావో విజ్ఞాతృస్వభావ ఇత్యర్థః । పురుషః కార్యకరణసఙ్ఘాతోక్తోపాధిపూరణాత్పురుషః । స చ జలసూర్యకాదిప్రతిబిమ్బస్య సూర్యాదిప్రవేశవజ్జలాద్యాధారశోషే పరే అక్షరే ఆత్మని సమ్ప్రతిష్ఠతే ॥

తదేకత్వవిదః ఫలమాహ — పరమేవ అక్షరం వక్ష్యమాణవిశేషణం ప్రతిపద్యతే ఇతి । ఎతదుచ్యతే — స యో హ వై తత్ సర్వైషణావినిర్ముక్తః అచ్ఛాయం తమోవర్జితమ్ , అశరీరం నామరూపసర్వోపాధిశరీరవర్జితమ్ , అలోహితం లోహితాదిసర్వగుణవర్జితమ్ , యత ఎవమతః శుభ్రం శుద్ధమ్ , సర్వవిశేషణరహితత్వాదక్షరమ్ , సత్యం పురుషాఖ్యమప్రాణమమనోగోచరం శివం శాన్తం సబాహ్యాభ్యన్తరమజం వేదయతే విజానాతి యస్తు సర్వత్యాగీ హే సోమ్య, సః సర్వజ్ఞః న తేనావిదితం కిఞ్చిత్సమ్భవతి । పూర్వమవిద్యయా అసర్వజ్ఞ ఆసీత్ । పునర్విద్యయా అవిద్యాపనయే సర్వః భవతి । తత్ అస్మిన్నర్థే ఎషః శ్లోకః మన్త్రో భవతి ఉక్తార్థసఙ్గ్రాహకః ॥

విజ్ఞానాత్మా, సహ దేవైశ్చ అగ్న్యాదిభిః ప్రాణాః చక్షురాదయః భూతాని పృథివ్యాదీని సమ్ప్రతిష్ఠన్తి ప్రవిశన్తి యత్ర యస్మిన్నక్షరే, తత్ అక్షరం వేదయతే యస్తు హే సోమ్య ప్రియదర్శన, స సర్వజ్ఞః సర్వమేవ ఆవివేశ ఆవిశతీత్యర్థః ॥