ಸಹ ನಾವವತ್ವಿತಿ । ಸಹ ನಾವವತು, ನೌ ಶಿಷ್ಯಾಚಾರ್ಯೌ ಸಹೈವ ಅವತು ರಕ್ಷತು । ಸಹ ನೌ ಭುನಕ್ತು ಬ್ರಹ್ಮ ಭೋಜಯತು । ಸಹ ವೀರ್ಯಂ ವಿದ್ಯಾನಿಮಿತ್ತಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಕರವಾವಹೈ ನಿರ್ವರ್ತಯಾವಹೈ । ತೇಜಸ್ವಿ ನೌ ತೇಜಸ್ವಿನೋರಾವಯೋಃ ಅಧೀತಂ ಸ್ವಧೀತಮ್ ಅಸ್ತು ಅರ್ಥಜ್ಞಾನಯೋಗ್ಯಮಸ್ತ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಮಾ ವಿದ್ವಿಷಾವಹೈ, ವಿದ್ಯಾಗ್ರಹಣನಿಮಿತ್ತಂ ಶಿಷ್ಯಸ್ಯ ಆಚಾರ್ಯಸ್ಯ ವಾ ಪ್ರಮಾದಕೃತಾದನ್ಯಾಯಾದ್ವಿದ್ವೇಷಃ ಪ್ರಾಪ್ತಃ ; ತಚ್ಛಮನಾಯೇಯಮಾಶೀಃ - ಮಾ ವಿದ್ವಿಷಾವಹೈ ಇತಿ । ಮೈವ ನಾವಿತರೇತರಂ ವಿದ್ವೇಷಮಾಪದ್ಯಾವಹೈ । ಶಾಂತಿಃ ಶಾಂತಿಃ ಶಾಂತಿರಿತಿ ತ್ರಿರ್ವಚನಮುಕ್ತಾರ್ಥಮ್ । ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣವಿದ್ಯಾವಿಘ್ನಪ್ರಶಮನಾರ್ಥಾ ಚೇಯಂ ಶಾಂತಿಃ । ಅವಿಘ್ನೇನಾತ್ಮವಿದ್ಯಾಪ್ರಾಪ್ತಿರಾಶಾಸ್ಯತೇ, ತನ್ಮೂಲಂ ಹಿ ಪರಂ ಶ್ರೇಯ ಇತಿ ॥

ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ ಪರಮಿತ್ಯಾದಿ । ಪ್ರಯೋಜನಂ ಚಾಸ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾ ಅವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿಃ, ತತಶ್ಚ ಆತ್ಯಂತಿಕಃ ಸಂಸಾರಾಭಾವಃ । ವಕ್ಷ್ಯತಿ ಚ - ‘ವಿದ್ವಾನ್ನ ಬಿಭೇತಿ ಕುತಶ್ಚನ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೯ । ೧) ಇತಿ । ಸಂಸಾರನಿಮಿತ್ತೇ ಚ ಸತಿ ಅಭಯಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಂ ವಿಂದತ ಇತ್ಯನುಪಪನ್ನಮ್ , ಕೃತಾಕೃತೇ ಪುಣ್ಯಪಾಪೇ ನ ತಪತ ಇತಿ ಚ । ಅತೋಽವಗಮ್ಯತೇ - ಅಸ್ಮಾದ್ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಸರ್ವಾತ್ಮಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಾದಾತ್ಯಂತಿಕಃ ಸಂಸಾರಾಭಾವ ಇತಿ । ಸ್ವಯಮೇವಾಹ ಪ್ರಯೋಜನಮ್ ‘ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ ಪರಮ್’ ಇತ್ಯಾದಾವೇವ ಸಂಬಂಧಪ್ರಯೋಜನಜ್ಞಾಪನಾರ್ಥಮ್ । ನಿರ್ಜ್ಞಾತಯೋರ್ಹಿ ಸಂಬಂಧಪ್ರಯೋಜನಯೋಃ ವಿದ್ಯಾಶ್ರವಣಗ್ರಹಣಧಾರಣಾಭ್ಯಾಸಾರ್ಥಂ ಪ್ರವರ್ತತೇ । ಶ್ರವಣಾದಿಪೂರ್ವಕಂ ಹಿ ವಿದ್ಯಾಫಲಮ್ , ‘ಶ್ರೋತವ್ಯೋ ಮಂತವ್ಯೋ ನಿದಿಧ್ಯಾಸಿತವ್ಯಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೫) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಂತರೇಭ್ಯಃ । ಬ್ರಹ್ಮವಿತ್ , ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಲಕ್ಷಣಮ್ , ಬೃಹತ್ತಮತ್ವಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮ, ತದ್ವೇತ್ತಿ ವಿಜಾನಾತೀತಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿತ್ , ಆಪ್ನೋತಿ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ಪರಂ ನಿರತಿಶಯಮ್ ; ತದೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಪರಮ್ ; ನ ಹ್ಯನ್ಯಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾನಾದನ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ । ಸ್ಪಷ್ಟಂ ಚ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಂ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ದರ್ಶಯತಿ - ‘ಸ ಯೋ ಹಿ ವೈ ತತ್ಪರಮಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವತಿ’ (ಮು. ಉ. ೩ । ೨ । ೯) ಇತ್ಯಾದಿ ॥

ನನು, ಸರ್ವಗತಂ ಸರ್ವಸ್ಯ ಚಾತ್ಮಭೂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಕ್ಷ್ಯತಿ । ಅತೋ ನಾಪ್ಯಮ್ । ಆಪ್ತಿಶ್ಚ ಅನ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯೇನ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ಚ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೇನ ದೃಷ್ಟಾ । ಅಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಂ ಸರ್ವಾತ್ಮಕಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯತಃ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನವತ್ ಅನಾತ್ಮವಚ್ಚ ತಸ್ಯಾಪ್ತಿರನುಪಪನ್ನಾ । ನಾಯಂ ದೋಷಃ । ಕಥಮ್ ? ದರ್ಶನಾದರ್ಶನಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣ ಆಪ್ತ್ಯನಾಪ್ತ್ಯೋಃ, ಪರಮಾರ್ಥತೋ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಸ್ಯಾಪಿ ಸತಃ ಅಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಭೂತಮಾತ್ರಾಕೃತಬಾಹ್ಯಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾನ್ನಮಯಾದ್ಯಾತ್ಮದರ್ಶಿನಃ ತದಾಸಕ್ತಚೇತಸಃ । ಪ್ರಕೃತಸಂಖ್ಯಾಪೂರಣಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಅವ್ಯವಹಿತಸ್ಯಾಪಿ ಬಾಹ್ಯಸಂಖ್ಯೇಯವಿಷಯಾಸಕ್ತಚಿತ್ತತಯಾ ಸ್ವರೂಪಾಭಾವದರ್ಶನವತ್ ಪರಮಾರ್ಥಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಾಭಾವದರ್ಶನಲಕ್ಷಣಯಾ ಅವಿದ್ಯಯಾ ಅನ್ನಮಯಾದೀನ್ಬಾಹ್ಯಾನನಾತ್ಮನ ಆತ್ಮತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಪನ್ನತ್ವಾತ್ ಅನ್ನಮಯಾದ್ಯನಾತ್ಮಭ್ಯೋ ನಾನ್ಯೋಽಹಮಸ್ಮೀತ್ಯಭಿಮನ್ಯತೇ । ಏವಮವಿದ್ಯಯಾ ಆತ್ಮಭೂತಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಅನಾಪ್ತಂ ಸ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಯೈವಮವಿದ್ಯಯಾ ಅನಾಪ್ತಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಸಂಖ್ಯಾಪೂರಣಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಅವಿದ್ಯಯಾನಾಪ್ತಸ್ಯ ಸತಃ ಕೇನಚಿತ್ಸ್ಮಾರಿತಸ್ಯ ಪುನಸ್ತಸ್ಯೈವ ವಿದ್ಯಯಾ ಆಪ್ತಿರ್ಯಥಾ, ತಥಾ ಶ್ರುತ್ಯುಪದಿಷ್ಟಸ್ಯ ಸರ್ವಾತ್ಮಬ್ರಹ್ಮಣ ಆತ್ಮತ್ವದರ್ಶನೇನ ವಿದ್ಯಯಾ ತದಾಪ್ತಿರುಪಪದ್ಯತ ಏವ । ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ ಪರಮಿತಿ ವಾಕ್ಯಂ ಸೂತ್ರಭೂತಂ ಸರ್ವಸ್ಯ ವಲ್ಲ್ಯರ್ಥಸ್ಯ । ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ ಪರಮಿತ್ಯನೇನ ವಾಕ್ಯೇನ ವೇದ್ಯತಯಾ ಸೂತ್ರಿತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನಿರ್ಧಾರಿತಸ್ವರೂಪವಿಶೇಷಸ್ಯ ಸರ್ವತೋ ವ್ಯಾವೃತ್ತಸ್ವರೂಪವಿಶೇಷಸಮರ್ಪಣಸಮರ್ಥಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಸ್ಯಾಭಿಧಾನೇನ ಸ್ವರೂಪನಿರ್ಧಾರಣಾಯ ಅವಿಶೇಷೇಣ ಚ ಉಕ್ತವೇದನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ವಿಶೇಷೇಣ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮತಯಾ ಅನನ್ಯರೂಪೇಣ ವಿಜ್ಞೇಯತ್ವಾಯ, ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಫಲಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ಯತ್ಪರಪ್ರಾಪ್ತಿಲಕ್ಷಣಮುಕ್ತಮ್ , ಸ ಸರ್ವಾತ್ಮಭಾವಃ ಸರ್ವಸಂಸಾರಧರ್ಮಾತೀತಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪತ್ವಮೇವ, ನಾನ್ಯದಿತ್ಯೇತತ್ಪ್ರದರ್ಶನಾಯ ಚ ಏಷಾ ಋಗುದಾಹ್ರಿಯತೇ - ತದೇಷಾಭ್ಯುಕ್ತೇತಿ । ತತ್ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಬ್ರಾಹ್ಮಣವಾಕ್ಯೋಕ್ತಾರ್ಥೇ ಏಷಾ ಋಕ್ ಅಭ್ಯುಕ್ತಾ ಆಮ್ನಾತಾ । ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಂ ವಾಕ್ಯಮ್ । ಸತ್ಯಾದೀನಿ ಹಿ ತ್ರೀಣಿ ವಿಶೇಷಣಾರ್ಥಾನಿ ಪದಾನಿ ವಿಶೇಷ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ । ವಿಶೇಷ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾದ್ವೇದ್ಯತಯಾ । ವೇದ್ಯತ್ವೇನ ಯತೋ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ , ತಸ್ಮಾದ್ವಿಶೇಷ್ಯಂ ವಿಜ್ಞೇಯಮ್ । ಅತಃ ಅಸ್ಮಾದ್ವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯತ್ವಾದೇವ ಸತ್ಯಾದೀನಿ ಏಕವಿಭಕ್ತ್ಯಂತಾನಿ ಪದಾನಿ ಸಮಾನಾಧಿಕರಣಾನಿ । ಸತ್ಯಾದಿಭಿಸ್ತ್ರಿಭಿರ್ವಿಶೇಷಣೈರ್ವಿಶೇಷ್ಯಮಾಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಶೇಷ್ಯಾಂತರೇಭ್ಯೋ ನಿರ್ಧಾರ್ಯತೇ । ಏವಂ ಹಿ ತಜ್ಜ್ಞಾತಂ ಭವತಿ, ಯದನ್ಯೇಭ್ಯೋ ನಿರ್ಧಾರಿತಮ್ ; ಯಥಾ ಲೋಕೇ ನೀಲಂ ಮಹತ್ಸುಗಂಧ್ಯುತ್ಪಲಮಿತಿ । ನನು, ವಿಶೇಷ್ಯಂ ವಿಶೇಷಣಾಂತರಂ ವ್ಯಭಿಚರದ್ವಿಶೇಷ್ಯತೇ, ಯಥಾ ನೀಲಂ ರಕ್ತಂ ಚೋತ್ಪಲಮಿತಿ ; ಯದಾ ಹ್ಯನೇಕಾನಿ ದ್ರವ್ಯಾಣಿ ಏಕಜಾತೀಯಾನ್ಯನೇಕವಿಶೇಷಣಯೋಗೀನಿ ಚ, ತದಾ ವಿಶೇಷಣಸ್ಯಾರ್ಥವತ್ತ್ವಮ್ ; ನ ಹ್ಯೇಕಸ್ಮಿನ್ನೇವ ವಸ್ತುನಿ, ವಿಶೇಷಣಾಂತರಾಯೋಗಾತ್ ; ಯಥಾ ಅಸಾವೇಕ ಆದಿತ್ಯ ಇತಿ, ತಥಾ ಏಕಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ, ನ ಬ್ರಹ್ಮಾಂತರಾಣಿ, ಯೇಭ್ಯೋ ವಿಶೇಷ್ಯೇತ ನೀಲೋತ್ಪಲವತ್ । ನ ; ಲಕ್ಷಣಾರ್ಥತ್ವಾದ್ವಿಶೇಷಣಾನಾಮ್ । ನಾಯಂ ದೋಷಃ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಪ್ರಧಾನಾನಿ ವಿಶೇಷಣಾನಿ, ನ ವಿಶೇಷಣಪ್ರಧಾನಾನ್ಯೇವ । ಕಃ ಪುನರ್ಲಕ್ಷಣಲಕ್ಷ್ಯಯೋರ್ವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯಯೋರ್ವಾ ವಿಶೇಷಃ ? ಉಚ್ಯತೇ । ಸಜಾತೀಯೇಭ್ಯ ಏವ ನಿವರ್ತಕಾನಿ ವಿಶೇಷಣಾನಿ ವಿಶೇಷ್ಯಸ್ಯ ; ಲಕ್ಷಣಂ ತು ಸರ್ವತ ಏವ, ಯಥಾ ಅವಕಾಶಪ್ರದಾತ್ರಾಕಾಶಮಿತಿ । ಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಂ ಚ ವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯವೋಚಾಮ ॥

ಸತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾ ನ ಪರಸ್ಪರಂ ಸಂಬಧ್ಯಂತೇ, ಪರಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ; ವಿಶೇಷ್ಯಾರ್ಥಾ ಹಿ ತೇ । ಅತ ಏವ ಏಕೈಕೋ ವಿಶೇಷಣಶಬ್ದಃ ಪರಸ್ಪರಂ ನಿರಪೇಕ್ಷೋ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೇನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ - ಸತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜ್ಞಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಅನಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ । ಸತ್ಯಮಿತಿ ಯದ್ರೂಪೇಣ ಯನ್ನಿಶ್ಚಿತಂ ತದ್ರೂಪಂ ನ ವ್ಯಭಿಚರತಿ, ತತ್ಸತ್ಯಮ್ । ಯದ್ರೂಪೇಣ ಯನ್ನಿಶ್ಚಿತಂ ತದ್ರೂಪಂ ವ್ಯಭಿಚರತಿ, ತದನೃತಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಅತೋ ವಿಕಾರೋಽನೃತಮ್ , ‘ ವಾಚಾರಂಭಣಂ ವಿಕಾರೋ ನಾಮಧೇಯಂ ಮೃತ್ತಿಕೇತ್ಯೇವ ಸತ್ಯಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧ । ೪) ಏವಂ ಸದೇವ ಸತ್ಯಮಿತ್ಯವಧಾರಣಾತ್ । ಅತಃ ‘ಸತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಕಾರಾನ್ನಿವರ್ತಯತಿ । ಅತಃ ಕಾರಣತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ । ಕಾರಣಸ್ಯ ಚ ಕಾರಕತ್ವಮ್ , ವಸ್ತುತ್ವಾತ್ ಮೃದ್ವತ್ ಅಚಿದ್ರೂಪತಾ ಚ ಪ್ರಾಪ್ತಾ ; ಅತ ಇದಮುಚ್ಯತೇ - ಜ್ಞಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ । ಜ್ಞಾನಂ ಜ್ಞಪ್ತಿಃ ಅವಬೋಧಃ, - ಭಾವಸಾಧನೋ ಜ್ಞಾನಶಬ್ದಃ - ನ ತು ಜ್ಞಾನಕರ್ತೃ, ಬ್ರಹ್ಮವಿಶೇಷಣತ್ವಾತ್ಸತ್ಯಾನಂತಾಭ್ಯಾಂ ಸಹ । ನ ಹಿ ಸತ್ಯತಾ ಅನಂತತಾ ಚ ಜ್ಞಾನಕರ್ತೃತ್ವೇ ಸತ್ಯುಪಪದ್ಯೇತೇ । ಜ್ಞಾನಕರ್ತೃತ್ವೇನ ಹಿ ವಿಕ್ರಿಯಮಾಣಂ ಕಥಂ ಸತ್ಯಂ ಭವೇತ್ , ಅನಂತಂ ಚ ? ಯದ್ಧಿ ನ ಕುತಶ್ಚಿತ್ಪ್ರವಿಭಜ್ಯತೇ, ತದನಂತಮ್ । ಜ್ಞಾನಕರ್ತೃತ್ವೇ ಚ ಜ್ಞೇಯಜ್ಞಾನಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರವಿಭಕ್ತಮಿತ್ಯನಂತತಾ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ‘ಯತ್ರ ನಾನ್ಯದ್ವಿಜಾನಾತಿ ಸ ಭೂಮಾ, ಅಥ ಯತ್ರಾನ್ಯದ್ವಿಜಾನಾತಿ ತದಲ್ಪಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೪ । ೧) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ । ‘ನಾನ್ಯದ್ವಿಜಾನಾತಿ’ ಇತಿ ವಿಶೇಷಪ್ರತಿಷೇಧಾತ್ ಆತ್ಮಾನಂ ವಿಜಾನಾತೀತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಭೂಮಲಕ್ಷಣವಿಧಿಪರತ್ವಾದ್ವಾಕ್ಯಸ್ಯ । ‘ಯತ್ರ ನಾನ್ಯತ್ಪಶ್ಯತಿ’ ಇತ್ಯಾದಿ ಭೂಮ್ನೋ ಲಕ್ಷಣವಿಧಿಪರಂ ವಾಕ್ಯಮ್ । ಯಥಾಪ್ರಸಿದ್ಧಮೇವ ಅನ್ಯೋಽನ್ಯತ್ಪಶ್ಯತೀತ್ಯೇತದುಪಾದಾಯ ಯತ್ರ ತನ್ನಾಸ್ತಿ, ಸ ಭೂಮಾ ಇತಿ ಭೂಮಸ್ವರೂಪಂ ತತ್ರ ಜ್ಞಾಪ್ಯತೇ । ಅನ್ಯಗ್ರಹಣಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತಪ್ರತಿಷೇಧಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ನ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಕ್ರಿಯಾಸ್ತಿತ್ವಪರಂ ವಾಕ್ಯಮ್ । ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಚ ಭೇದಾಭಾವಾದ್ವಿಜ್ಞಾನಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಆತ್ಮನಶ್ಚ ವಿಜ್ಞೇಯತ್ವೇ ಜ್ಞಾತ್ರಭಾವಪ್ರಸಂಗಃ, ಜ್ಞೇಯತ್ವೇನೈವ ವಿನಿಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ ॥

ಏಕ ಏವಾತ್ಮಾ ಜ್ಞೇಯತ್ವೇನ ಜ್ಞಾತೃತ್ವೇನ ಚ ಉಭಯಥಾ ಭವತೀತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಯುಗಪದನಂಶತ್ವಾತ್ । ನ ಹಿ ನಿರವಯವಸ್ಯ ಯುಗಪಜ್ಜ್ಞೇಯಜ್ಞಾತೃತ್ವೋಪಪತ್ತಿಃ । ಆತ್ಮನಶ್ಚ ಘಟಾದಿವದ್ವಿಜ್ಞೇಯತ್ವೇ ಜ್ಞಾನೋಪದೇಶಾನರ್ಥಕ್ಯಮ್ । ನ ಹಿ ಘಟಾದಿವತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಜ್ಞಾನೋಪದೇಶಃ ಅರ್ಥವಾನ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಜ್ಞಾತೃತ್ವೇ ಸತಿ ಆನಂತ್ಯಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಸನ್ಮಾತ್ರತ್ವಂ ಚಾನುಪಪನ್ನಂ ಜ್ಞಾನಕರ್ತೃತ್ವಾದಿವಿಶೇಷವತ್ತ್ವೇ ಸತಿ ; ಸನ್ಮಾತ್ರತ್ವಂ ಚ ಸತ್ಯಮ್ , ‘ತತ್ ಸತ್ಯಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೧೬) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಸತ್ಯಾನಂತಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಂ ಸಹ ವಿಶೇಷಣತ್ವೇನ ಜ್ಞಾನಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಗಾದ್ಭಾವಸಾಧನೋ ಜ್ಞಾನಶಬ್ದಃ । ‘ಜ್ಞಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತಿ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಕಾರಕನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಮೃದಾದಿವದಚಿದ್ರೂಪತಾನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಚ ಪ್ರಯುಜ್ಯತೇ । ‘ಜ್ಞಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತಿ ವಚನಾತ್ಪ್ರಾಪ್ತಮಂತವತ್ತ್ವಮ್ , ಲೌಕಿಕಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಅಂತವತ್ತ್ವದರ್ಶನಾತ್ । ಅತಃ ತನ್ನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮಾಹ - ಅನಂತಮಿತಿ । ಸತ್ಯಾದೀನಾಮನೃತಾದಿಧರ್ಮನಿವೃತ್ತಿಪರತ್ವಾದ್ವಿಶೇಷ್ಯಸ್ಯ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಉತ್ಪಲಾದಿವದಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ‘ಮೃಗತೃಷ್ಣಾಂಭಸಿ ಸ್ನಾತಃ ಖಪುಷ್ಪಕೃತಶೇಖರಃ । ಏಷ ವಂಧ್ಯಾಸುತೋ ಯಾತಿ ಶಶಶೃಂಗಧನುರ್ಧರಃ’ ಇತಿವತ್ ಶೂನ್ಯಾರ್ಥತೈವ ಪ್ರಾಪ್ತಾ ಸತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಸ್ಯೇತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಲಕ್ಷಣಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ವಿಶೇಷಣತ್ವೇಽಪಿ ಸತ್ಯಾದೀನಾಂ ಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮಿತ್ಯವೋಚಾಮ । ಶೂನ್ಯೇ ಹಿ ಲಕ್ಷ್ಯೇ ಅನರ್ಥಕಂ ಲಕ್ಷಣವಚನಮ್ । ಅತಃ ಲಕ್ಷಣಾರ್ಥತ್ವಾನ್ಮನ್ಯಾಮಹೇ ನ ಶೂನ್ಯಾರ್ಥತೇತಿ । ವಿಶೇಷಣಾರ್ಥತ್ವೇಽಪಿ ಚ ಸತ್ಯಾದೀನಾಂ ಸ್ವಾರ್ಥಾಪರಿತ್ಯಾಗ ಏವ । ಶೂನ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇ ಹಿ ಸತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ವಿಶೇಷ್ಯನಿಯಂತೃತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಸತ್ಯಾದ್ಯರ್ಥೈರರ್ಥವತ್ತ್ವೇ ತು ತದ್ವಿಪರೀತಧರ್ಮವದ್ಭ್ಯೋ ವಿಶೇಷ್ಯೇಭ್ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಶೇಷ್ಯಸ್ಯ ನಿಯಂತೃತ್ವಮುಪಪದ್ಯತೇ । ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೋಽಪಿ ಸ್ವಾರ್ಥೇನಾರ್ಥವಾನೇವ । ತತ್ರ ಅನಂತಶಬ್ದಃ ಅಂತವತ್ತ್ವಪ್ರತಿಷೇಧದ್ವಾರೇಣ ವಿಶೇಷಣಮ್ । ಸತ್ಯಜ್ಞಾನಶಬ್ದೌ ತು ಸ್ವಾರ್ಥಸಮರ್ಪಣೇನೈವ ವಿಶೇಷಣೇ ಭವತಃ ॥

‘ತಸ್ಮಾದ್ವಾ ಏತಸ್ಮಾದಾತ್ಮನಃ’ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಆತ್ಮಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾತ್ ವೇದಿತುರಾತ್ಮೈವ ಬ್ರಹ್ಮ । ‘ಏತಮಾನಂದಮಯಮಾತ್ಮಾನಮುಪಸಂಕ್ರಾಮತಿ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೮ । ೫) ಇತಿ ಚ ಆತ್ಮತಾಂ ದರ್ಶಯತಿ । ತತ್ಪ್ರವೇಶಾಚ್ಚ ; ‘ತತ್ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ತದೇವಾನುಪ್ರಾವಿಶತ್’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೬ । ೧) ಇತಿ ಚ ತಸ್ಯೈವ ಜೀವರೂಪೇಣ ಶರೀರಪ್ರವೇಶಂ ದರ್ಶಯತಿ । ಅತೋ ವೇದಿತುಃ ಸ್ವರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ಏವಂ ತರ್ಹಿ, ಆತ್ಮತ್ವಾಜ್ಜ್ಞಾನಕರ್ತೃತ್ವಮ್ ; ‘ಆತ್ಮಾ ಜ್ಞಾತಾ’ ಇತಿ ಹಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ , ‘ಸೋಽಕಾಮಯತ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೬ । ೧) ಇತಿ ಚ ಕಾಮಿನೋ ಜ್ಞಾನಕರ್ತೃತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ ; ಅತೋ ಜ್ಞಾನಕರ್ತೃತ್ವಾತ್ ಜ್ಞಪ್ತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಯುಕ್ತಮ್ ; ಅನಿತ್ಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಚ ; ಯದಿ ನಾಮ ಜ್ಞಪ್ತಿರ್ಜ್ಞಾನಮಿತಿ ಭಾವರೂಪತಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ, ತದಾಪ್ಯನಿತ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ ; ಪಾರತಂತ್ರ್ಯಂ ಚ, ಧಾತ್ವರ್ಥಾನಾಂ ಕಾರಕಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ , ಜ್ಞಾನಂ ಚ ಧಾತ್ವರ್ಥಃ ; ಅತೋಽಸ್ಯ ಅನಿತ್ಯತ್ವಂ ಪರತಂತ್ರತಾ ಚ । ನ ; ಸ್ವರೂಪಾವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಕಾರ್ಯತ್ವೋಪಚಾರಾತ್ । ಆತ್ಮನಃ ಸ್ವರೂಪಂ ಜ್ಞಪ್ತಿಃ ನ ತತೋ ವ್ಯತಿರಿಚ್ಯತೇ । ಅತೋ ನಿತ್ಯೈವ । ತಥಾಪಿ ಬುದ್ಧೇರುಪಾಧಿಲಕ್ಷಣಾಯಾಶ್ಚಕ್ಷುರಾದಿದ್ವಾರೈರ್ವಿಷಯಾಕಾರಪರಿಣಾಮಿನ್ಯಾಃ ಯೇ ಶಬ್ದಾದ್ಯಾಕಾರಾವಭಾಸಾಃ, ತೇ ಆತ್ಮವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಿಷಯಭೂತಾ ಉತ್ಪದ್ಯಮಾನಾ ಏವ ಆತ್ಮವಿಜ್ಞಾನೇನ ವ್ಯಾಪ್ತಾ ಉತ್ಪದ್ಯಂತೇ । ತಸ್ಮಾದಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನಾವಭಾಸ್ಯಾಶ್ಚ ತೇ ವಿಜ್ಞಾನಶಬ್ದವಾಚ್ಯಾಶ್ಚ ಧಾತ್ವರ್ಥಭೂತಾ ಆತ್ಮನ ಏವ ಧರ್ಮಾ ವಿಕ್ರಿಯಾರೂಪಾ ಇತ್ಯವಿವೇಕಿಭಿಃ ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯಂತೇ । ಯತ್ತು ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಜ್ಞಾನಮ್ , ತತ್ ಸವಿತೃಪ್ರಕಾಶವತ್ ಅಗ್ನ್ಯುಷ್ಣತ್ವವಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಾವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ಸ್ವರೂಪಮೇವ ತತ್ । ನ ತತ್ಕಾರಣಾಂತರಸವ್ಯಪೇಕ್ಷಮ್ , ನಿತ್ಯಸ್ವರೂಪತ್ವಾತ್ , ಸರ್ವಭಾವಾನಾಂ ಚ ತೇನಾವಿಭಕ್ತದೇಶಕಾಲತ್ವಾತ್ ಕಾಲಾಕಾಶಾದಿಕಾರಣತ್ವಾತ್ ನಿರತಿಶಯಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವಾಚ್ಚ । ನ ತಸ್ಯಾನ್ಯದವಿಜ್ಞೇಯಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ವ್ಯವಹಿತಂ ವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟಂ ಭೂತಂ ಭವದ್ಭವಿಷ್ಯದ್ವಾ ಅಸ್ತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಜ್ಞಂ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ । ಮಂತ್ರವರ್ಣಾಚ್ಚ ‘ಅಪಾಣಿಪಾದೋ ಜವನೋ ಗ್ರಹೀತಾ ಪಶ್ಯತ್ಯಚಕ್ಷುಃ ಸ ಶೃಣೋತ್ಯಕರ್ಣಃ । ಸ ವೇತ್ತಿ ವೇದ್ಯಂ ನ ಚ ತಸ್ಯಾಸ್ತಿ ವೇತ್ತಾ ತಮಾಹುರಗ್ರ್ಯಂ ಪುರುಷಂ ಮಹಾಂತಮ್’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೩ । ೧೯) ಇತಿ । ‘ನ ಹಿ ವಿಜ್ಞತುರ್ವಿಜ್ಞಾತೇರ್ವಿಪರಿಲೋಪೋ ವಿದ್ಯತೇಽವಿನಾಶಿತ್ವಾನ್ನ ತು ತದ್ದ್ವಿತೀಯಮಸ್ತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೩೦) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಶ್ಚ । ವಿಜ್ಞಾತೃಸ್ವರೂಪಾವ್ಯತಿರೇಕಾತ್ಕರಣಾದಿನಿಮಿತ್ತಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಾಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪತ್ವೇಽಪಿ ನಿತ್ಯತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ । ಅತೋ ನೈವ ಧಾತ್ವರ್ಥಸ್ತತ್ , ಅಕ್ರಿಯಾರೂಪತ್ವಾತ್ । ಅತ ಏವ ಚ ನ ಜ್ಞಾನಕರ್ತೃ ; ತಸ್ಮಾದೇವ ಚ ನ ಜ್ಞಾನಶಬ್ದವಾಚ್ಯಮಪಿ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ । ತಥಾಪಿ ತದಾಭಾಸವಾಚಕೇನ ಬುದ್ಧಿಧರ್ಮವಿಶೇಷೇಣ ಜ್ಞಾನಶಬ್ದೇನ ತಲ್ಲಕ್ಷ್ಯತೇ ; ನ ತು ಉಚ್ಯತೇ, ಶಬ್ದಪ್ರವೃತ್ತಿಹೇತುಜಾತ್ಯಾದಿಧರ್ಮರಹಿತತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಸತ್ಯಶಬ್ದೇನಾಪಿ । ಸರ್ವವಿಶೇಷಪ್ರತ್ಯಸ್ತಮಿತಸ್ವರೂಪತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಬಾಹ್ಯಸತ್ತಾಸಾಮಾನ್ಯವಿಷಯೇಣ ಸತ್ಯಶಬ್ದೇನ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ ‘ಸತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತಿ ; ನ ತು ಸತ್ಯಶಬ್ದವಾಚ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ಏವಂ ಸತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾ ಇತರೇತರಸಂನಿಧಾನಾದನ್ಯೋನ್ಯನಿಯಮ್ಯನಿಯಾಮಕಾಃ ಸಂತಃ ಸತ್ಯಾದಿಶಬ್ದವಾಚ್ಯಾತ್ ನಿವರ್ತಕಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ, ಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಾಶ್ಚ ಭವಂತೀತಿ । ಅತಃ ಸಿದ್ಧಮ್ ‘ಯತೋ ವಾಚೋ ನಿವರ್ತಂತೇ ಅಪ್ರಾಪ್ಯ ಮನಸಾ ಸಹ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೪ । ೧) ‘ಅನಿರುಕ್ತೇಽನಿಲಯನೇ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೭ । ೧) ಇತಿ ಚ ಅವಾಚ್ಯತ್ವಮ್ , ನೀಲೋತ್ಪಲವದವಾಕ್ಯಾರ್ಥತ್ವಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ॥

ತದ್ಯಥಾವ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಯಃ ವೇದ ವಿಜಾನಾತಿ ನಿಹಿತಂ ಸ್ಥಿತಂ ಗುಹಾಯಾಮ್ , ಗೂಹತೇಃ ಸಂವರಣಾರ್ಥಸ್ಯ ನಿಗೂಢಾ ಅಸ್ಯಾಂ ಜ್ಞಾನಜ್ಞೇಯಜ್ಞಾತೃಪದಾರ್ಥಾ ಇತಿ ಗುಹಾ ಬುದ್ಧಿಃ, ಗೂಢಾವಸ್ಯಾಂ ಭೋಗಾಪವರ್ಗೌ ಪುರುಷಾರ್ಥಾವಿತಿ ವಾ, ತಸ್ಯಾಂ ಪರಮೇ ಪ್ರಕೃಷ್ಟೇ ವ್ಯೋಮನ್ ವ್ಯೋಮ್ನಿ ಆಕಾಶೇ ಅವ್ಯಾಕೃತಾಖ್ಯೇ ; ತದ್ಧಿ ಪರಮಂ ವ್ಯೋಮ, ‘ಏತಸ್ಮಿನ್ಖಲ್ವಕ್ಷರೇ ಗಾರ್ಗ್ಯಾಕಾಶಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೮ । ೧೧) ಇತ್ಯಕ್ಷರಸಂನಿಕರ್ಷಾತ್ ; ‘ಗುಹಾಯಾಂ ವ್ಯೋಮನ್’ ಇತಿ ವಾ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾದವ್ಯಾಕೃತಾಕಾಶಮೇವ ಗುಹಾ ; ತತ್ರಾಪಿ ನಿಗೂಢಾಃ ಸರ್ವೇ ಪದಾರ್ಥಾಸ್ತ್ರಿಷು ಕಾಲೇಷು, ಕಾರಣತ್ವಾತ್ಸೂಕ್ಷ್ಮತರತ್ವಾಚ್ಚ ; ತಸ್ಮಿನ್ನಂತರ್ನಿಹಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ಹಾರ್ದಮೇವ ತು ಪರಮಂ ವ್ಯೋಮೇತಿ ನ್ಯಾಯ್ಯಮ್ , ವಿಜ್ಞಾನಾಂಗತ್ವೇನ ವ್ಯೋಮ್ನೋ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ । ‘ಯೋ ವೈ ಸ ಬಹಿರ್ಧಾ ಪುರುಷಾದಾಕಾಶೋ ಯೋ ವೈ ಸೋಽಂತಃ ಪುರುಷ ಆಕಾಶೋ ಯೋಽಯಮಂತರ್ಹೃದಯ ಆಕಾಶಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೨ । ೭), (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೨ । ೮) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಹಾರ್ದಸ್ಯ ವ್ಯೋಮ್ನಃ ಪರಮತ್ವಮ್ । ತಸ್ಮಿನ್ಹಾರ್ದೇ ವ್ಯೋಮ್ನಿ ಯಾ ಬುದ್ಧಿರ್ಗುಹಾ, ತಸ್ಯಾಂ ನಿಹಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಾ ವಿವಿಕ್ತತಯೋಪಲಭ್ಯತ ಇತಿ । ನ ಹ್ಯನ್ಯಥಾ ವಿಶಿಷ್ಟದೇಶಕಾಲಸಂಬಂಧೋಽಸ್ತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ, ಸರ್ವಗತತ್ವಾನ್ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಾಚ್ಚ । ಸಃ ಏವಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಜಾನನ್ ; ಕಿಮಿತ್ಯಾಹ - ಅಶ್ನುತೇ ಭುಂಕ್ತೇ ಸರ್ವಾನ್ ನಿರವಶೇಷಾನ್ ಕಾಮಾನ್ ಕಾಮ್ಯಭೋಗಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಿಮಸ್ಮದಾದಿವತ್ಪುತ್ರಸ್ವರ್ಗಾದೀನ್ಪರ್ಯಾಯೇಣ ? ನೇತ್ಯಾಹ - ಸಹ ಯುಗಪತ್ ಏಕಕ್ಷಣೋಪಾರೂಢಾನೇವ ಏಕಯೋಪಲಬ್ಧ್ಯಾ ಸವಿತೃಪ್ರಕಾಶವನ್ನಿತ್ಯಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಾವ್ಯತಿರಿಕ್ತಯಾ, ಯಾಮವೋಚಾಮ ‘ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮ್’ ಇತಿ । ಏತತ್ತದುಚ್ಯತೇ - ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸಹೇತಿ । ಬ್ರಹ್ಮಭೂತೋ ವಿದ್ವಾನ್ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪೇಣೈವ ಸರ್ವಾನ್ಕಾಮಾನ್ ಸಹ ಅಶ್ನುತೇ । ನ ತಥಾ ಯಥೋಪಾಧಿಕೃತೇನ ಸ್ವರೂಪೇಣಾತ್ಮನೋ ಜಲಸೂರ್ಯಕಾದಿವತ್ಪ್ರತಿಬಿಂಬಭೂತೇನ ಸಾಂಸಾರಿಕೇಣ ಧರ್ಮಾದಿನಿಮಿತ್ತಾಪೇಕ್ಷಾಂಶ್ಚಕ್ಷುರಾದಿಕರಣಾಪೇಕ್ಷಾಂಶ್ಚ ಸರ್ವಾನ್ಕಾಮಾನ್ಪರ್ಯಾಯೇಣಾಶ್ನುತೇ ಲೋಕಃ । ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ? ಯಥೋಕ್ತೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಸರ್ವಜ್ಞೇನ ಸರ್ವಗತೇನ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ನಿತ್ಯಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಸ್ವರೂಪೇಣ ಧರ್ಮಾದಿನಿಮಿತ್ತಾನಪೇಕ್ಷಾನ್ ಚಕ್ಷುರಾದಿಕರಣಾನಪೇಕ್ಷಾಂಶ್ಚ ಸರ್ವಾನ್ಕಾಮಾನ್ಸಹಾಶ್ನುತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಪಶ್ಚಿತಾ ಮೇಧಾವಿನಾ ಸರ್ವಜ್ಞೇನ । ತದ್ಧಿ ವೈಪಶ್ಚಿತ್ಯಮ್ , ಯತ್ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಮ್ । ತೇನ ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ವರೂಪೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಅಶ್ನುತ ಇತಿ । ಇತಿಶಬ್ದೋ ಮಂತ್ರಪರಿಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಸರ್ವ ಏವ ವಲ್ಲ್ಯರ್ಥಃ ‘ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ ಪರಮ್’ ಇತಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ ವಾಕ್ಯೇನ ಸೂತ್ರಿತಃ । ಸ ಚ ಸೂತ್ರಿತೋಽರ್ಥಃ ಸಂಕ್ಷೇಪತೋ ಮಂತ್ರೇಣ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ । ಪುನಸ್ತಸ್ಯೈವ ವಿಸ್ತರೇಣಾರ್ಥನಿರ್ಣಯಃ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತ್ಯುತ್ತರಸ್ತದ್ವೃತ್ತಿಸ್ಥಾನೀಯೋ ಗ್ರಂಥ ಆರಭ್ಯತೇ - ತಸ್ಮಾದ್ವಾ ಏತಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾದಿಃ । ತತ್ರ ಚ ‘ ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ಮಂತ್ರಾದೌ ; ತತ್ಕಥಂ ಸತ್ಯಮನಂತಂ ಚೇತ್ಯತ ಆಹ । ತ್ರಿವಿಧಂ ಹ್ಯಾನಂತ್ಯಮ್ - ದೇಶತಃ ಕಾಲತೋ ವಸ್ತುತಶ್ಚೇತಿ । ತದ್ಯಥಾ - ದೇಶತೋಽನಂತ ಆಕಾಶಃ ; ನ ಹಿ ದೇಶತಸ್ತಸ್ಯ ಪರಿಚ್ಛೇದೋಽಸ್ತಿ । ನ ತು ಕಾಲತಶ್ಚಾನಂತ್ಯಂ ವಸ್ತುತಶ್ಚ ಆಕಾಶಸ್ಯ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ । ನೈವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಆಕಾಶವತ್ಕಾಲತೋಽಪ್ಯಂತವತ್ತ್ವಮ್ । ಅಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ । ಕಾರ್ಯಂ ಹಿ ವಸ್ತು ಕಾಲೇನ ಪರಿಚ್ಛಿದ್ಯತೇ । ಅಕಾರ್ಯಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮ । ತಸ್ಮಾತ್ಕಾಲತೋಽಸ್ಯಾನಂತ್ಯಮ್ । ತಥಾ ವಸ್ತುತಃ । ಕಥಂ ಪುನರ್ವಸ್ತುತ ಆನಂತ್ಯಮ್ ? ಸರ್ವಾನನ್ಯತ್ವಾತ್ । ಭಿನ್ನಂ ಹಿ ವಸ್ತು ವಸ್ತ್ವಂತರಸ್ಯ ಅಂತೋ ಭವತಿ, ವಸ್ತ್ವಂತರಬುದ್ಧಿರ್ಹಿ ಪ್ರಸಕ್ತಾದ್ವಸ್ತ್ವಂತರಾನ್ನಿವರ್ತತೇ । ಯತೋ ಯಸ್ಯ ಬುದ್ಧೇರ್ನಿವೃತ್ತಿಃ, ಸ ತಸ್ಯಾಂತಃ । ತದ್ಯಥಾ ಗೋತ್ವಬುದ್ಧಿರಶ್ವತ್ವಾನ್ನಿವರ್ತತ ಇತ್ಯಶ್ವತ್ವಾಂತಂ ಗೋತ್ವಮಿತ್ಯಂತವದೇವ ಭವತಿ । ಸ ಚಾಂತೋ ಭಿನ್ನೇಷು ವಸ್ತುಷು ದೃಷ್ಟಃ । ನೈವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಭೇದಃ । ಅತೋ ವಸ್ತುತೋಽಪ್ಯಾನಂತ್ಯಮ್ । ಕಥಂ ಪುನಃ ಸರ್ವಾನನ್ಯತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ - ಸರ್ವವಸ್ತುಕಾರಣತ್ವಾತ್ । ಸರ್ವೇಷಾಂ ಹಿ ವಸ್ತೂನಾಂ ಕಾಲಾಕಾಶಾದೀನಾಂ ಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ಕಾರ್ಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ವಸ್ತುತೋಽಂತವತ್ತ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಅನೃತತ್ವಾತ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ವಸ್ತುನಃ । ನ ಹಿ ಕಾರಣವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಕಾರ್ಯಂ ನಾಮ ವಸ್ತುತೋಽಸ್ತಿ, ಯತಃ ಕಾರಣಬುದ್ಧಿರ್ವಿನಿವರ್ತೇತ ; ‘ವಾಚಾರಂಭಣಂ ವಿಕಾರೋ ನಾಮಧೇಯಂ ಮೃತ್ತಿಕೇತ್ಯೇವ ಸತ್ಯಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧ । ೪) ಏವಂ ಸದೇವ ಸತ್ಯಮಿತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಾಕಾಶಾದಿಕಾರಣತ್ವಾದ್ದೇಶತಸ್ತಾವದನಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ಆಕಾಶೋ ಹ್ಯನಂತ ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ದೇಶತಃ ; ತಸ್ಯೇದಂ ಕಾರಣಮ್ ; ತಸ್ಮಾತ್ಸಿದ್ಧಂ ದೇಶತ ಆತ್ಮನ ಆನಂತ್ಯಮ್ । ನ ಹ್ಯಸರ್ವಗತಾತ್ಸರ್ವಗತಮುತ್ಪದ್ಯಮಾನಂ ಲೋಕೇ ಕಿಂಚಿದ್ದೃಶ್ಯತೇ । ಅತೋ ನಿರತಿಶಯಮಾತ್ಮನ ಆನಂತ್ಯಂ ದೇಶತಃ । ತಥಾ ಅಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ಕಾಲತಃ ; ತದ್ಭಿನ್ನವಸ್ತ್ವಂತರಾಭಾವಾಚ್ಚ ವಸ್ತುತಃ । ಅತ ಏವ ನಿರತಿಶಯಸತ್ಯತ್ವಮ್ ॥

ತಸ್ಮಾತ್ ಇತಿ ಮೂಲವಾಕ್ಯಸೂತ್ರಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ ; ಏತಸ್ಮಾತ್ ಇತಿ ಮಂತ್ರವಾಕ್ಯೇನ ಅನಂತರಂ ಯಥಾಲಕ್ಷಿತಮ್ । ಯದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಆದೌ ಬ್ರಾಹ್ಮಣವಾಕ್ಯೇನ ಸೂತ್ರಿತಮ್ , ಯಚ್ಚ ‘ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತ್ಯನಂತರಮೇವ ಲಕ್ಷಿತಮ್ , ತಸ್ಮಾದೇತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣ ಆತ್ಮನಃ ಆತ್ಮಶಬ್ದವಾಚ್ಯಾತ್ ; ಆತ್ಮಾ ಹಿ ತತ್ ಸರ್ವಸ್ಯ, ‘ತತ್ಸತ್ಯಂ ಸ ಆತ್ಮಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೧೬) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ ; ಅತೋ ಬ್ರಹ್ಮ ಆತ್ಮಾ ; ತಸ್ಮಾದೇತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣ ಆತ್ಮಸ್ವರೂಪಾತ್ ಆಕಾಶಃ ಸಂಭೂತಃ ಸಮುತ್ಪನ್ನಃ । ಆಕಾಶೋ ನಾಮ ಶಬ್ದಗುಣಃ ಅವಕಾಶಕರೋ ಮೂರ್ತದ್ರವ್ಯಾಣಾಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಆಕಾಶಾತ್ ಸ್ವೇನ ಸ್ಪರ್ಶಗುಣೇನ ಪೂರ್ವೇಣ ಚ ಆಕಾಶಗುಣೇನ ಶಬ್ದೇನ ದ್ವಿಗುಣಃ ವಾಯುಃ, ಸಂಭೂತ ಇತ್ಯನುವರ್ತತೇ । ವಾಯೋಶ್ಚ ಸ್ವೇನ ರೂಪಗುಣೇನ ಪೂರ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಚ ತ್ರಿಗುಣಃ ಅಗ್ನಿಃ ಸಂಭೂತಃ । ಅಗ್ನೇಶ್ಚ ಸ್ವೇನ ರಸಗುಣೇನ ಪೂರ್ವೈಶ್ಚ ತ್ರಿಭಿಃ ಚತುರ್ಗುಣಾ ಆಪಃ ಸಂಭೂತಾಃ । ಅದ್ಭ್ಯಃ ಸ್ವೇನ ಗಂಧಗುಣೇನ ಪೂರ್ವೈಶ್ಚ ಚತುರ್ಭಿಃ ಪಂಚಗುಣಾ ಪೃಥಿವೀ ಸಂಭೂತಾ । ಪೃಥಿವ್ಯಾಃ ಓಷಧಯಃ । ಓಷಧೀಭ್ಯಃ ಅನ್ನಮ್ । ಅನ್ನಾತ್ ರೇತೋರೂಪೇಣ ಪರಿಣತಾತ್ ಪುರುಷಃ ಶಿರಃ - ಪಾಣ್ಯಾದ್ಯಾಕೃತಿಮಾನ್ । ಸ ವೈ ಏಷ ಪುರುಷಃ ಅನ್ನರಸಮಯಃ ಅನ್ನರಸವಿಕಾರಃ ಪುರುಷಾಕೃತಿಭಾವಿತಂ ಹಿ ಸರ್ವೇಭ್ಯೋಽಂಗೇಭ್ಯಸ್ತೇಜಃಸಂಭೂತಂ ರೇತೋ ಬೀಜಮ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಯೋ ಜಾಯತೇ, ಸೋಽಪಿ ತಥಾ ಪುರುಷಾಕೃತಿರೇವ ಸ್ಯಾತ್ ; ಸರ್ವಜಾತಿಷು ಜಾಯಮಾನಾನಾಂ ಜನಕಾಕೃತಿನಿಯಮದರ್ಶನಾತ್ । ಸರ್ವೇಷಾಮಪ್ಯನ್ನರಸವಿಕಾರತ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮವಂಶ್ಯತ್ವೇ ಚ ಅವಿಶಿಷ್ಟೇ, ಕಸ್ಮಾತ್ಪುರುಷ ಏವ ಗೃಹ್ಯತೇ ? ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾತ್ । ಕಿಂ ಪುನಃ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮ್ ? ಕರ್ಮಜ್ಞಾನಾಧಿಕಾರಃ । ಪುರುಷ ಏವ ಹಿ ಶಕ್ತತ್ವಾದರ್ಥಿತ್ವಾದಪರ್ಯುದಸ್ತತ್ವಾಚ್ಚ ಕರ್ಮಜ್ಞಾನಯೋರಧಿಕ್ರಿಯತೇ, ‘ಪುರುಷೇ ತ್ವೇವಾವಿಸ್ತರಾಮಾತ್ಮಾ ಸ ಹಿ ಪ್ರಜ್ಞಾನೇನ ಸಂಪನ್ನತಮೋ ವಿಜ್ಞಾತಂ ವದತಿ ವಿಜ್ಞಾತಂ ಪಶ್ಯತಿ ವೇದ ಶ್ವಸ್ತನಂ ವೇದ ಲೋಕಾಲೋಕೌ ಮರ್ತ್ಯೇನಾಮತಮೀಕ್ಷತೀತ್ಯೇವಂ ಸಂಪನ್ನಃ ; ಅಥೇತರೇಷಾಂ ಪಶೂನಾಮಶನಾಯಾಪಿಪಾಸೇ ಏವಾಭಿವಿಜ್ಞಾನಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರದರ್ಶನಾತ್ ॥

ಸ ಹಿ ಪುರುಷಃ ಇಹ ವಿದ್ಯಯಾ ಆಂತರತಮಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಂಕ್ರಾಮಯಿತುಮಿಷ್ಟಃ । ತಸ್ಯ ಚ ಬಾಹ್ಯಾಕಾರವಿಶೇಷೇಷ್ವನಾತ್ಮಸು ಆತ್ಮಭಾವಿತಾಬುದ್ಧಿಃ ವಿನಾ ಆಲಂಬನವಿಶೇಷಂ ಕಂಚಿತ್ ಸಹಸಾ ಆಂತರತಮಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮವಿಷಯಾ ನಿರಾಲಂಬನಾ ಚ ಕರ್ತುಮಶಕ್ಯೇತಿ ದೃಷ್ಟಶರೀರಾತ್ಮಸಾಮಾನ್ಯಕಲ್ಪನಯಾ ಶಾಖಾಚಂದ್ರನಿದರ್ಶನವದಂತಃ ಪ್ರವೇಶಯನ್ನಾಹ - ತಸ್ಯೇದಮೇವ ಶಿರಃ । ತಸ್ಯ ಅಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯಾನ್ನರಸಮಯಸ್ಯ ಇದಮೇವ ಶಿರಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ಪ್ರಾಣಮಯಾದಿಷ್ವಶಿರಸಾಂ ಶಿರಸ್ತ್ವದರ್ಶನಾದಿಹಾಪಿ ತತ್ಪ್ರಸಂಗೋ ಮಾ ಭೂದಿತಿ ಇದಮೇವ ಶಿರ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಏವಂ ಪಕ್ಷಾದಿಷು ಯೋಜನಾ । ಅಯಂ ದಕ್ಷಿಣೋ ಬಾಹುಃ ಪೂರ್ವಾಭಿಮುಖಸ್ಯ ದಕ್ಷಿಣಃ ಪಕ್ಷಃ । ಅಯಂ ಸವ್ಯೋ ಬಾಹುಃ ಉತ್ತರಃ ಪಕ್ಷಃ । ಅಯಂ ಮಧ್ಯಮೋ ದೇಹಭಾಗಃ ಆತ್ಮಾ ಅಂಗಾನಾಮ್ , ‘ಮಧ್ಯಂ ಹ್ಯೇಷಾಮಂಗಾನಾಮಾತ್ಮಾ’ ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಇದಮಿತಿ ನಾಭೇರಧಸ್ತಾದ್ಯದಂಗಮ್ , ತತ್ ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ । ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠತ್ಯನಯೇತಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ । ಪುಚ್ಛಮಿವ ಪುಚ್ಛಮ್ , ಅಧೋಲಂಬನಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ , ಯಥಾ ಗೋಃ ಪುಚ್ಛಮ್ । ಏತತ್ಪ್ರಕೃತ್ಯ ಉತ್ತರೇಷಾಂ ಪ್ರಾಣಮಯಾದೀನಾಂ ರೂಪಕತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ, ಮೂಷಾನಿಷಿಕ್ತದ್ರುತತಾಮ್ರಪ್ರತಿಮಾವತ್ । ತದಪ್ಯೇಷ ಶ್ಲೋಕೋ ಭವತಿ । ತತ್ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವಾರ್ಥೇ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋಕ್ತೇ ಅನ್ನಮಯಾತ್ಮಪ್ರಕಾಶಕೇ ಏಷ ಶ್ಲೋಕಃ ಮಂತ್ರಃ ಭವತಿ ॥

ಅನ್ನಾತ್ ರಸಾದಿಭಾವಪರಿಣತಾತ್ , ವೈ ಇತಿ ಸ್ಮರಣಾರ್ಥಃ, ಪ್ರಜಾಃ ಸ್ಥಾವರಜಂಗಮಾತ್ಮಕಾಃ, ಪ್ರಜಾಯಂತೇ । ಯಾಃ ಕಾಶ್ಚ ಅವಿಶಿಷ್ಟಾಃ ಪೃಥಿವೀಂ ಶ್ರಿತಾಃ ಪೃಥಿವೀಮಾಶ್ರಿತಾಃ, ತಾಃ ಸರ್ವಾ ಅನ್ನಾದೇವ ಪ್ರಜಾಯಂತೇ । ಅಥೋ ಅಪಿ, ಜಾತಾಃ ಅನ್ನೇನೈವ ಜೀವಂತಿ ಪ್ರಾಣಾಂಧಾರಯಂತಿ, ವರ್ಧಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥ ಅಪಿ, ಏನತ್ ಅನ್ನಮ್ , ಅಪಿಯಂತಿ ಅಪಿಗಚ್ಛಂತಿ, ಅಪಿ ಶಬ್ದಃ ಪ್ರತಿಶಬ್ದಾರ್ಥೇ, ಅನ್ನಂ ಪ್ರತಿ ಲೀಯಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ; ಅಂತತಃ ಅಂತೇ ಜೀವನಲಕ್ಷಣಾಯಾ ವೃತ್ತೇಃ ಪರಿಸಮಾಪ್ತೌ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಅನ್ನಂ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಭೂತಾನಾಂ ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಜ್ಯೇಷ್ಠಂ ಪ್ರಥಮಜಮ್ । ಅನ್ನಮಯಾದೀನಾಂ ಹಿ ಇತರೇಷಾಂ ಭೂತಾನಾಂ ಕಾರಣಮನ್ನಮ್ ; ಅತಃ ಅನ್ನಪ್ರಭವಾ ಅನ್ನಜೀವನಾ ಅನ್ನಪ್ರಲಯಾಶ್ಚ ಸರ್ವಾಃ ಪ್ರಜಾಃ । ಯಸ್ಮಾಚ್ಚೈವಮ್ , ತಸ್ಮಾತ್ ಸರ್ವೌಷಧಂ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿನಾಂ ದೇಹದಾಹಪ್ರಶಮನಮನ್ನಮುಚ್ಯತೇ ॥

ಅನ್ನಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ ಫಲಮುಚ್ಯತೇ - ಸರ್ವಂ ವೈ ತೇ ಸಮಸ್ತಮನ್ನಜಾತಮ್ ಆಪ್ನುವಂತಿ । ಕೇ ? ಯೇ ಅನ್ನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಯಥೋಕ್ತಮ್ ಉಪಾಸತೇ । ಕಥಮ್ ? ಅನ್ನಜೋಽನ್ನಾತ್ಮಾನ್ನಪ್ರಲಯೋಽಹಮ್ , ತಸ್ಮಾದನ್ನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಇತಿ । ಕುತಃ ಪುನಃ ಸರ್ವಾನ್ನಪ್ರಾಪ್ತಿಫಲಮನ್ನಾತ್ಮೋಪಾಸನಮಿತಿ, ಉಚ್ಯತೇ - ಅನ್ನಂ ಹಿ ಭೂತಾನಾಂ ಜ್ಯೇಷ್ಠಂ ಭೂತೇಭ್ಯಃ ಪೂರ್ವಮುತ್ಪನ್ನತ್ವಾಜ್ಜ್ಯೇಷ್ಠಂ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ , ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವೌಷಧಮುಚ್ಯತೇ ; ತಸ್ಮಾದುಪಪನ್ನಾ ಸರ್ವಾನ್ನಾತ್ಮೋಪಾಸಕಸ್ಯ ಸರ್ವಾನ್ನಪ್ರಾಪ್ತಿಃ । ಅನ್ನಾದ್ಭೂತಾನಿ ಜಾಯಂತೇ, ಜಾತಾನ್ಯನ್ನೇನ ವರ್ಧಂತೇ ಇತಿ ಉಪಸಂಹಾರಾರ್ಥಂ ಪುನರ್ವಚನಮ್ । ಇದಾನೀಮನ್ನಶಬ್ದನಿರ್ವಚನಮುಚ್ಯತೇ - ಅದ್ಯತೇ ಭುಜ್ಯತೇ ಚೈವ ಯದ್ಭೂತೈಃ ಅತ್ತಿ ಚ ಭೂತಾನಿ ಸ್ವಯಮ್ , ತಸ್ಮಾತ್ ಭೂತೈರ್ಭುಜ್ಯಮಾನತ್ವಾದ್ಭೂತಭೋಕ್ತೃತ್ವಾಚ್ಚ ಅನ್ನಂ ತತ್ ಉಚ್ಯತೇ । ಇತಿ ಶಬ್ದಃ ಪ್ರಥಮಕೋಶಪರಿಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನ್ನಮಯಾದಿಭ್ಯ ಆನಂದಮಯಾಂತೇಭ್ಯ ಆತ್ಮಭ್ಯಃ ಅಭ್ಯಂತರತಮಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿದ್ಯಯಾ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮತ್ವೇನ ದಿದರ್ಶಯಿಷು ಶಾಸ್ತ್ರಮ್ ಅವಿದ್ಯಾಕೃತಪಂಚಕೋಶಾಪನಯನೇನ ಅನೇಕತುಷಕೋದ್ರವವಿತುಷೀಕರಣೇನೇವ ತಂಡುಲಾನ್ ಪ್ರಸ್ತೌತಿ - ತಸ್ಮಾದ್ವಾ ಏತಸ್ಮಾದನ್ನರಸಮಯಾದಿತ್ಯಾದಿ । ತಸ್ಮಾದ್ವೈ ಏತಸ್ಮಾತ್ ಯಥೋಕ್ತಾತ್ ಅನ್ನರಸಮಯಾತ್ಪಿಂಡಾತ್ ಅನ್ಯಃ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಃ ಅಂತರಃ ಅಭ್ಯಂತರಃ ಆತ್ಮಾ ಪಿಂಡವದೇವ ಮಿಥ್ಯಾಪರಿಕಲ್ಪಿತ ಆತ್ಮತ್ವೇನ ಪ್ರಾಣಮಯಃ, ಪ್ರಾಣಃ ವಾಯುಃ, ತನ್ಮಯಃ ತತ್ಪ್ರಾಯಃ । ತೇನ ಪ್ರಾಣಮಯೇನ ಏಷಃ ಅನ್ನರಸಮಯ ಆತ್ಮಾ ಪೂರ್ಣಃ ವಾಯುನೇವ ದೃತಿಃ । ಸ ವೈ ಏಷ ಪ್ರಾಣಮಯ ಆತ್ಮಾ ಪುರುಷವಿಧ ಏವ ಪುರುಷಾಕಾರ ಏವ ಶಿರಃಪಕ್ಷಾದಿಭಿಃ । ಕಿಂ ಸ್ವತ ಏವ ? ನೇತ್ಯಾಹ - ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ತಾವದನ್ನರಸಮಯಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಪುರುಷವಿಧತ್ವಮ್ ; ತಸ್ಯ ಅನ್ನರಸಮಯಸ್ಯ ಪುರುಷವಿಧತಾಂ ಪುರುಷಾಕಾರತಾಮ್ ಅನು ಅಯಂ ಪ್ರಾಣಮಯಃ ಪುರುಷವಿಧಃ ಮೂಷಾನಿಷಿಕ್ತಪ್ರತಿಮಾವತ್ , ನ ಸ್ವತ ಏವ । ಏವಂ ಪೂರ್ವಸ್ಯ ಪೂರ್ವಸ್ಯ ಪುರುಷವಿಧತಾ ; ತಾಮನು ಉತ್ತರೋತ್ತರಃ ಪುರುಷವಿಧೋ ಭವತಿ, ಪೂರ್ವಃ ಪೂರ್ವಶ್ಚೋತ್ತರೋತ್ತರೇಣ ಪೂರ್ಣಃ । ಕಥಂ ಪುನಃ ಪುರುಷವಿಧತಾ ಅಸ್ಯೇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ - ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಮಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಣ ಏವ ಶಿರಃ ಪ್ರಾಣಮಯಸ್ಯ ವಾಯುವಿಕಾರಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಃ ಮುಖನಾಸಿಕಾನಿಃಸರಣೋ ವೃತ್ತಿವಿಶೇಷಃ ಶಿರ ಇತಿ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ, ವಚನಾತ್ । ಸರ್ವತ್ರ ವಚನಾದೇವ ಪಕ್ಷಾದಿಕಲ್ಪನಾ । ವ್ಯಾನಃ ವ್ಯಾನವೃತ್ತಿಃ ದಕ್ಷಿಣಃ ಪಕ್ಷಃ । ಅಪಾನಃ ಉತ್ತರಃ ಪಕ್ಷಃ । ಆಕಾಶ ಆತ್ಮಾ, ಯ ಆಕಾಶಸ್ಥೋ ವೃತ್ತಿವಿಶೇಷಃ ಸಮಾನಾಖ್ಯಃ, ಸ ಆತ್ಮೇವ ಆತ್ಮಾ ಪ್ರಾಣವೃತ್ತ್ಯಧಿಕಾರಾತ್ । ಮಧ್ಯಸ್ಥತ್ವಾದಿತರಾಃ ಪರ್ಯಂತಾ ವೃತ್ತೀರಪೇಕ್ಷ್ಯ ಆತ್ಮಾ ; ‘ಮಧ್ಯಂ ಹ್ಯೇಷಾಮಂಗಾನಾಮಾತ್ಮಾ’ ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಮಧ್ಯಸ್ಥಸ್ಯಾತ್ಮತ್ವಮ್ । ಪೃಥಿವೀ ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ । ಪೃಥಿವೀತಿ ಪೃಥಿವೀದೇವತಾ ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಧಾರಯಿತ್ರೀ ಸ್ಥಿತಿಹೇತುತ್ವಾತ್ । ‘ಸೈಷಾ ಪುರುಷಸ್ಯಾಪಾನಮವಷ್ಟಭ್ಯ’ (ಪ್ರ. ಉ. ೩ । ೮) ಇತಿ ಹಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಉದಾನವೃತ್ತ್ಯಾ ಊರ್ಧ್ವಗಮನಂ ಗುರುತ್ವಾತ್ಪತನಂ ವಾ ಸ್ಯಾಚ್ಛರೀರಸ್ಯ । ತಸ್ಮಾತ್ಪೃಥಿವೀ ದೇವತಾ ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ಪ್ರಾಣಮಯಸ್ಯ ಆತ್ಮನಃ । ತತ್ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವಾರ್ಥೇ ಪ್ರಾಣಮಯಾತ್ಮವಿಷಯೇ ಏಷ ಶ್ಲೋಕೋ ಭವತಿ ॥

ಪ್ರಾಣಂ ದೇವಾ ಅನು ಪ್ರಾಣಂತಿ । ಅಗ್ನ್ಯಾದಯಃ ದೇವಾಃ ಪ್ರಾಣಂ ವಾಯ್ವಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರಾಣನಶಕ್ತಿಮಂತಮ್ ಅನು ತದಾತ್ಮಭೂತಾಃ ಸಂತಃ ಪ್ರಾಣಂತಿ ಪ್ರಾಣನಕರ್ಮ ಕುರ್ವಂತಿ, ಪ್ರಾಣನಕ್ರಿಯಯಾ ಕ್ರಿಯಾವಂತೋ ಭವಂತಿ । ಅಧ್ಯಾತ್ಮಾಧಿಕಾರಾತ್ ದೇವಾಃ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಪ್ರಾಣಮನು ಪ್ರಾಣಂತಿ । ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಮನು ಚೇಷ್ಟಂತ ಇತಿ ವಾ । ತಥಾ ಮನುಷ್ಯಾಃ ಪಶವಶ್ಚ ಯೇ, ತೇ ಪ್ರಾಣನಕರ್ಮಣೈವ ಚೇಷ್ಟಾವಂತೋ ಭವಂತಿ । ಅತಶ್ಚ ನಾನ್ನಮಯೇನೈವ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾತ್ಮನಾ ಆತ್ಮವಂತಃ ಪ್ರಾಣಿನಃ । ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? ತದಂತರ್ಗತಪ್ರಾಣಮಯೇನಾಪಿ ಸಾಧಾರಣೇನೈವ ಸರ್ವಪಿಂಡವ್ಯಾಪಿನಾ ಆತ್ಮವಂತೋ ಮನುಷ್ಯಾದಯಃ । ಏವಂ ಮನೋಮಯಾದಿಭಿಃ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವವ್ಯಾಪಿಭಿಃ ಉತ್ತರೋತ್ತರೈಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮೈಃ ಆನಂದಮಯಾಂತೈರಾಕಾಶಾದಿಭೂತಾರಬ್ಧೈರವಿದ್ಯಾಕೃತೈಃ ಆತ್ಮವಂತಃ ಸರ್ವೇ ಪ್ರಾಣಿನಃ ; ತಥಾ, ಸ್ವಾಭಾವಿಕೇನಾಪ್ಯಾಕಾಶಾದಿಕಾರಣೇನ ನಿತ್ಯೇನಾವಿಕೃತೇನ ಸರ್ವಗತೇನ ಸತ್ಯಜ್ಞಾನಾನಂತಲಕ್ಷಣೇನ ಪಂಚಕೋಶಾತಿಗೇನ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ಆತ್ಮವಂತಃ ; ಸ ಹಿ ಪರಮಾರ್ಥತ ಆತ್ಮಾ ಸರ್ವೇಷಾಮಿತ್ಯೇತದಪ್ಯರ್ಥಾದುಕ್ತಂ ಭವತಿ । ಪ್ರಾಣಂ ದೇವಾ ಅನು ಪ್ರಾಣಂತೀತ್ಯಾದ್ಯುಕ್ತಮ್ ; ತತ್ಕಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾಹ - ಪ್ರಾಣಃ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಭೂತಾನಾಂ ಪ್ರಾಣಿನಾಮ್ ಆಯುಃ ಜೀವನಮ್ , ‘ಯಾವದ್ಧ್ಯಸ್ಮಿಞ್ಶರೀರೇ ಪ್ರಾಣೋ ವಸತಿ ತಾವದೇವಾಯುಃ’ (ಕೌ. ಉ. ೩ । ೨) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸರ್ವಾಯುಷಮ್ , ಸರ್ವೇಷಾಮಾಯುಃ ಸರ್ವಾಯುಃ, ಸರ್ವಾಯುರೇವ ಸರ್ವಾಯುಷಮ್ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ; ಪ್ರಾಣಾಪಗಮೇ ಮರಣಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ । ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಹಿ ಲೋಕೇ ಸರ್ವಾಯುಷ್ಟ್ವಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ । ಅತಃ ಅಸ್ಮಾದ್ಬಾಹ್ಯಾದಸಾಧಾರಣಾದನ್ನಮಯಾದಾತ್ಮನೋಽಪಕ್ರಮ್ಯ ಅಂತಃ ಸಾಧಾರಣಂ ಪ್ರಾಣಮಯಮಾತ್ಮಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಉಪಾಸತೇ ಯೇ ‘ಅಹಮಸ್ಮಿ ಪ್ರಾಣಃ ಸರ್ವಭೂತಾನಾಮಾತ್ಮಾ ಆಯುಃ, ಜೀವನಹೇತುತ್ವಾತ್’ ಇತಿ, ತೇ ಸರ್ವಮೇವ ಆಯುಃ ಅಸ್ಮಿಂಲ್ಲೋಕೇ ಯಂತಿ ; ನಾಪಮೃತ್ಯುನಾ ಮ್ರಿಯಂತೇ ಪ್ರಾಕ್ಪ್ರಾಪ್ತಾದಾಯುಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಶತಂ ವರ್ಷಾಣೀತಿ ತು ಯುಕ್ತಮ್ , ‘ಸರ್ವಮಾಯುರೇತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೨ । ೧೧ । ೨)(ಛಾ. ಉ. ೪ । ೧೧ । ೨) ಇತಿ ಶ್ರುತಿಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ । ಕಿಂ ಕಾರಣಮ್ ? - ಪ್ರಾಣೋ ಹಿ ಭೂತಾನಾಮಾಯುಃ ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಾಯುಷಮುಚ್ಯತ ಇತಿ । ಯೋ ಯದ್ಗುಣಕಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸ್ತೇ, ಸ ತದ್ಗುಣಭಾಗ್ಭವತೀತಿ ವಿದ್ಯಾಫಲಪ್ರಾಪ್ತೇರ್ಹೇತ್ವರ್ಥಂ ಪುನರ್ವಚನಮ್ - ಪ್ರಾಣೋ ಹೀತ್ಯಾದಿ । ತಸ್ಯ ಪೂರ್ವಸ್ಯ ಅನ್ನಮಯಸ್ಯ ಏಷ ಏವ ಶರೀರೇ ಅನ್ನಮಯೇ ಭವಃ ಶಾರೀರಃ ಆತ್ಮಾ । ಕಃ ? ಯ ಏಷ ಪ್ರಾಣಮಯಃ । ತಸ್ಮಾದ್ವಾ ಏತಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾದ್ಯುಕ್ತಾರ್ಥಮನ್ಯತ್ । ಅನ್ಯೋಽಂತರ ಆತ್ಮಾ ಮನೋಮಯಃ । ಮನ ಇತಿ ಸಂಕಲ್ಪವಿಕಲ್ಪಾತ್ಮಕಮಂತಃಕರಣಮ್ , ತನ್ಮಯೋ ಮನೋಮಯಃ ; ಸೋಽಯಂ ಪ್ರಾಣಮಯಸ್ಯಾಭ್ಯಂತರ ಆತ್ಮಾ । ತಸ್ಯ ಯಜುರೇವ ಶಿರಃ । ಯಜುರಿತಿ ಅನಿಯತಾಕ್ಷರಪಾದಾವಸಾನೋ ಮಂತ್ರವಿಶೇಷಃ ; ತಜ್ಜಾತೀಯವಚನೋ ಯಜುಃಶಬ್ದಃ ; ತಸ್ಯ ಶಿರಸ್ತ್ವಮ್ , ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾತ್ । ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ಚ ಯಾಗಾದೌ ಸಂನಿಪತ್ಯೋಪಕಾರಕತ್ವಾತ್ ಯಜುಷಾ ಹಿ ಹವಿರ್ದೀಯತೇ ಸ್ವಾಹಾಕಾರಾದಿನಾ ॥

ವಾಚನಿಕೀ ವಾ ಶಿರಆದಿಕಲ್ಪನಾ ಸರ್ವತ್ರ । ಮನಸೋ ಹಿ ಸ್ಥಾನಪ್ರಯತ್ನನಾದಸ್ವರವರ್ಣಪದವಾಕ್ಯವಿಷಯಾ ತತ್ಸಂಕಲ್ಪಾತ್ಮಿಕಾ ತದ್ಭಾವಿತಾ ವೃತ್ತಿಃ ಶ್ರೋತ್ರಕರಣದ್ವಾರಾ ಯಜುಃಸಂಕೇತೇನ ವಿಶಿಷ್ಟಾ ಯಜುರಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಏವಮ್ ಋಕ್ ; ಏವಂ ಸಾಮ ಚ । ಏವಂ ಚ ಮನೋವೃತ್ತಿತ್ವೇ ಮಂತ್ರಾಣಾಮ್ , ವೃತ್ತಿರೇವ ಆವರ್ತ್ಯತ ಇತಿ ಮಾನಸೋ ಜಪ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ಅನ್ಯಥಾ ಅವಿಷಯತ್ವಾನ್ಮಂತ್ರೋ ನಾವರ್ತಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಃ ಘಟಾದಿವತ್ ಇತಿ ಮಾನಸೋ ಜಪೋ ನೋಪಪದ್ಯತೇ । ಮಂತ್ರಾವೃತ್ತಿಶ್ಚೋದ್ಯತೇ ಬಹುಶಃ ಕರ್ಮಸು । ಅಕ್ಷರವಿಷಯಸ್ಮೃತ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಾ ಮಂತ್ರಾವೃತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಾಸಂಭವಾತ್ । ‘ತ್ರಿಃ ಪ್ರಥಮಾಮನ್ವಾಹ ತ್ರಿರುತ್ತಮಾಮ್’ ಇತಿ ಋಗಾವೃತ್ತಿಃ ಶ್ರೂಯತೇ । ತತ್ರ ಋಚಃ ಅವಿಷಯತ್ವೇ ತದ್ವಿಷಯಸ್ಮೃತ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಾ ಮಂತ್ರಾವೃತ್ತೌ ಚ ಕ್ರಿಯಮಾಣಾಯಾಮ್ ‘ತ್ರಿಃ ಪ್ರಥಮಾಮನ್ವಾಹ’ ಇತಿ ಋಗಾವೃತ್ತಿರ್ಮುಖ್ಯೋಽರ್ಥಶ್ಚೋದಿತಃ ಪರಿತ್ಯಕ್ತಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾನ್ಮನೋವೃತ್ತ್ಯುಪಾಧಿಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಂ ಮನೋವೃತ್ತಿನಿಷ್ಠಮಾತ್ಮಚೈತನ್ಯಮನಾದಿನಿಧನಂ ಯಜುಃಶಬ್ದವಾಚ್ಯಮ್ ಆತ್ಮವಿಜ್ಞಾನಂ ಮಂತ್ರಾ ಇತಿ । ಏವಂ ಚ ನಿತ್ಯತ್ವೋಪಪತ್ತಿರ್ವೇದಾನಾಮ್ । ಅನ್ಯಥಾವಿಷಯತ್ವೇ ರೂಪಾದಿವದನಿತ್ಯತ್ವಂ ಚ ಸ್ಯಾತ್ ; ನೈತದ್ಯುಕ್ತಮ್ । ‘ಸರ್ವೇ ವೇದಾ ಯತ್ರೈಕಂ ಭವಂತಿ ಸ ಮಾನಸೀನ ಆತ್ಮಾ’ ಇತಿ ಚ ಶ್ರುತಿಃ ನಿತ್ಯಾತ್ಮನೈಕತ್ವಂ ಬ್ರುವಂತೀ ಋಗಾದೀನಾಂ ನಿತ್ಯತ್ವೇ ಸಮಂಜಸಾ ಸ್ಯಾತ್ । ‘ಋಚೋಽಕ್ಷರೇ ಪರಮೇ ವ್ಯೋಮನ್ಯಸ್ಮಿಂದೇವಾ ಅಧಿ ವಿಶ್ವೇ ನಿಷೇದುಃ’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೪ । ೮) ಇತಿ ಚ ಮಂತ್ರವರ್ಣಃ । ಆದೇಶಃ ಅತ್ರ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್ , ಆದೇಷ್ಟವ್ಯವಿಶೇಷಾನಾದಿಶತೀತಿ । ಅಥರ್ವಣಾಂಗಿರಸಾ ಚ ದೃಷ್ಟಾ ಮಂತ್ರಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಂ ಚ ಶಾಂತಿಕಪೌಷ್ಟಿಕಾದಿಪ್ರತಿಷ್ಠಾಹೇತುಕರ್ಮಪ್ರಧಾನತ್ವಾತ್ ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ । ತದಪ್ಯೇಷ ಶ್ಲೋಕೋ ಭವತಿ ಮನೋಮಯಾತ್ಮಪ್ರಕಾಶಕಃ ಪೂರ್ವವತ್ ॥

ಯತೋ ವಾಚೋ ನಿವರ್ತಂತೇ ಅಪ್ರಾಪ್ಯ ಮನಸಾ ಸಹೇತ್ಯಾದಿ । ತಸ್ಯ ಪೂರ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಮಯಸ್ಯ ಏಷ ಏವ ಆತ್ಮಾ ಶಾರೀರಃ ಶರೀರೇ ಪ್ರಾಣಮಯೇ ಭವಃ ಶರೀರಃ । ಕಃ ? ಯ ಏಷ ಮನೋಮಯಃ । ತಸ್ಮಾದ್ವಾ ಏತಸ್ಮಾದಿತಿ ಪೂರ್ವವತ್ । ಅನ್ಯೋಽಂತರ ಆತ್ಮಾ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಃ ಮನೋಮಯಸ್ಯಾಭ್ಯಂತರೋ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಃ । ಮನೋಮಯೋ ವೇದಾತ್ಮಾ ಉಕ್ತಃ । ವೇದಾರ್ಥವಿಷಯಾ ಬುದ್ಧಿರ್ನಿಶ್ಚಯಾತ್ಮಿಕಾ ವಿಜ್ಞಾನಮ್ , ತಚ್ಚಾಧ್ಯವಸಾಯಲಕ್ಷಣಮಂತಃಕರಣಸ್ಯ ಧರ್ಮಃ, ತನ್ಮಯಃ ನಿಶ್ಚಯವಿಜ್ಞಾನೈಃ ಪ್ರಮಾಣಸ್ವರೂಪೈರ್ನಿರ್ವರ್ತಿತಃ ಆತ್ಮಾ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಃ ಪ್ರಮಾಣವಿಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಕೋ ಹಿ ಯಜ್ಞಾದಿಃ ತಾಯತೇ । ಯಜ್ಞಾದಿಹೇತುತ್ವಂ ಚ ವಕ್ಷ್ಯತಿ ಶ್ಲೋಕೇನ । ನಿಶ್ಚಯವಿಜ್ಞಾನವತೋ ಹಿ ಕರ್ತವ್ಯೇಷ್ವರ್ಥೇಷು ಪೂರ್ವಂ ಶ್ರದ್ಧಾ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ಸಾ ಸರ್ವಕರ್ತವ್ಯಾನಾಂ ಪ್ರಾಥಮ್ಯಾತ್ ಶಿರ ಇವ ಶಿರಃ । ಋತಸತ್ಯೇ ಯಥಾವ್ಯಾಖ್ಯಾತೇ ಏವ । ಯೋಗಃ ಯುಕ್ತಿಃ ಸಮಾಧಾನಮ್ ಆತ್ಮೈವ ಆತ್ಮಾ । ಆತ್ಮವತೋ ಹಿ ಯುಕ್ತಸ್ಯ ಸಮಾಧಾನವತಃ ಅಂಗಾನೀವ ಶ್ರದ್ಧಾದೀನಿ ಯಥಾರ್ಥಪ್ರತಿಪತ್ತಿಕ್ಷಮಾಣಿ ಭವಂತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಮಾಧಾನಂ ಯೋಗ ಆತ್ಮಾ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಸ್ಯ । ಮಹಃ ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ । ಮಹ ಇತಿ ಮಹತ್ತತ್ತ್ವಂ ಪ್ರಥಮಜಮ್ , ‘ಮಹದ್ಯಕ್ಷಂ ಪ್ರಥಮಜಂ ವೇದ’ (ಬೃ. ಉ. ೫ । ೪ । ೧) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ , ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ಕಾರಣತ್ವಾತ್ । ಕಾರಣಂ ಹಿ ಕಾರ್ಯಾಣಾಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ, ಯಥಾ ವೃಕ್ಷವೀರುಧಾಂ ಪೃಥಿವೀ । ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಾನಾಂ ಚ ಮಹತ್ತತ್ತ್ವಂ ಕಾರಣಮ್ । ತೇನ ತದ್ವಿಜ್ಞಾನಮಯಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ । ತದಪ್ಯೇಷ ಶ್ಲೋಕೋ ಭವತಿ ಪೂರ್ವವತ್ । ಯಥಾ ಅನ್ನಮಯಾದೀನಾಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋಕ್ತಾನಾಂ ಪ್ರಕಾಶಕಾಃ ಶ್ಲೋಕಾಃ, ಏವಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಸ್ಯಾಪಿ ॥

ವಿಜ್ಞಾನಂ ಯಜ್ಞಂ ತನುತೇ, ವಿಜ್ಞಾನವಾನ್ಹಿ ಯಜ್ಞಂ ತನೋತಿ ಶ್ರದ್ಧಾಪೂರ್ವಕಮ್ ; ಅತೋ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ತನುತ ಇತಿ । ಕರ್ಮಾಣಿ ಚ ತನುತೇ । ಯಸ್ಮಾದ್ವಿಜ್ಞಾನಕರ್ತೃಕಂ ಸರ್ವಮ್ , ತಸ್ಮಾದ್ಯುಕ್ತಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯ ಆತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ । ಕಿಂಚ, ವಿಜ್ಞಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸರ್ವೇ ದೇವಾಃ ಇಂದ್ರಾದಯಃ ಜ್ಯೇಷ್ಠಮ್ , ಪ್ರಥಮಜತ್ವಾತ್ ; ಸರ್ವವೃತ್ತೀನಾಂ ವಾ ತತ್ಪೂರ್ವಕತ್ವಾತ್ಪ್ರಥಮಜಂ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಉಪಾಸತೇ ಧ್ಯಾಯಂತಿ, ತಸ್ಮಿನ್ವಿಜ್ಞಾನಮಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಭಿಮಾನಂ ಕೃತ್ವಾ ಉಪಾಸತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಮಾತ್ತೇ ಮಹತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಾಸನಾತ್ ಜ್ಞಾನೈಶ್ವರ್ಯವಂತೋ ಭವಂತಿ । ತಚ್ಚ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಚೇತ್ ಯದಿ ವೇದ ವಿಜಾನಾತಿ ; ನ ಕೇವಲಂ ವೇದೈವ, ತಸ್ಮಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಚೇತ್ ನ ಪ್ರಮಾದ್ಯತಿ ; ಬಾಹ್ಯೇಷ್ವನಾತ್ಮಸ್ವಾತ್ಮಾ ಭಾವಿತಃ ; ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಪ್ತಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಾತ್ಮಭಾವನಾಯಾಃ ಪ್ರಮದನಮ್ ; ತನ್ನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮುಚ್ಯತೇ - ತಸ್ಮಾಚ್ಚೇನ್ನ ಪ್ರಮಾದ್ಯತೀತಿ । ಅನ್ನಮಯಾದಿಷ್ವಾತ್ಮಭಾವಂ ಹಿತ್ವಾ ಕೇವಲೇ ವಿಜ್ಞಾನಮಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಾತ್ಮತ್ವಂ ಭಾವಯನ್ನಾಸ್ತೇ ಚೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತತಃ ಕಿಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ, ಉಚ್ಯತೇ - ಶರೀರೇ ಪಾಪ್ಮನೋ ಹಿತ್ವಾ ; ಶರೀರಾಭಿಮಾನನಿಮಿತ್ತಾ ಹಿ ಸರ್ವೇ ಪಾಪ್ಮಾನಃ ; ತೇಷಾಂ ಚ ವಿಜ್ಞಾನಮಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಾತ್ಮಾಭಿಮಾನಾತ್ ನಿಮಿತ್ತಾಪಾಯೇ ಹಾನಮುಪಪದ್ಯತೇ ; ಛತ್ರಾಪಾಯ ಇವ ಚ್ಛಾಯಾಯಾಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಶರೀರಾಭಿಮಾನನಿಮಿತ್ತಾನ್ಸರ್ವಾನ್ ಪಾಪ್ಮನಃ ಶರೀರಪ್ರಭವಾನ್ ಶರೀರೇ ಏವ ಹಿತ್ವಾ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಾಪನ್ನಃ ತತ್ಸ್ಥಾನ್ ಸರ್ವಾನ್ ಕಾಮಾನ್ ವಿಜ್ಞಾನಮಯೇನೈವಾತ್ಮನಾ ಸಮಶ್ನುತೇ ಸಮ್ಯಗ್ಭುಂಕ್ತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಯ ಪೂರ್ವಸ್ಯ ಮನೋಮಯಸ್ಯ ಆತ್ಮಾ ಏಷ ಏವ ಶರೀರೇ ಮನೋಮಯೇ ಭವಃ ಶಾರೀರಃ । ಕಃ ? ಯ ಏಷ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಃ । ತಸ್ಮಾದ್ವಾ ಏತಸ್ಮಾದಿತ್ಯುಕ್ತಾರ್ಥಮ್ । ಆನಂದಮಯ ಇತಿ ಕಾರ್ಯಾತ್ಮಪ್ರತೀತಿಃ, ಅಧಿಕಾರಾತ್ ಮಯಟ್ಶಬ್ದಾಚ್ಚ । ಅನ್ನಾದಿಮಯಾ ಹಿ ಕಾರ್ಯಾತ್ಮಾನೋ ಭೌತಿಕಾ ಇಹಾಧಿಕೃತಾಃ । ತದಧಿಕಾರಪತಿತಶ್ಚಾಯಮಾನಂದಮಯಃ । ಮಯಟ್ ಚಾತ್ರ ವಿಕಾರಾರ್ಥೇ ದೃಷ್ಟಃ, ಯಥಾ ಅನ್ನಮಯ ಇತ್ಯತ್ರ । ತಸ್ಮಾತ್ಕಾರ್ಯಾತ್ಮಾ ಆನಂದಮಯಃ ಪ್ರತ್ಯೇತವ್ಯಃ । ಸಂಕ್ರಮಣಾಚ್ಚ । ‘ಆನಂದಮಯಮಾತ್ಮಾನಮುಪಸಂಕ್ರಾಮತಿ’ ಇತಿ ವಕ್ಷ್ಯತಿ । ಕಾರ್ಯಾತ್ಮನಾಂ ಚ ಸಂಕ್ರಮಣಮನ್ನಾತ್ಮನಾಂ ದೃಷ್ಟಮ್ । ಸಂಕ್ರಮಣಕರ್ಮತ್ವೇನ ಚ ಆನಂದಮಯ ಆತ್ಮಾ ಶ್ರೂಯತೇ, ಯಥಾ ‘ಅನ್ನಮಯಮಾತ್ಮಾನಮುಪಸಂಕ್ರಾಮತಿ’ ಇತಿ । ನ ಚ ಆತ್ಮನ ಏವೋಪಸಂಕ್ರಮಣಮ್ , ಅಧಿಕಾರವಿರೋಧಾತ್ । ಅಸಂಭವಾಚ್ಚ । ನ ಹ್ಯಾತ್ಮನೈವ ಆತ್ಮನ ಉಪಸಂಕ್ರಮಣಂ ಸಂಭವತಿ, ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಭೇದಾಭಾವಾತ್ ; ಆತ್ಮಭೂತಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಂಕ್ರಮಿತುಃ । ಶಿರಆದಿಕಲ್ಪನಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ । ನ ಹಿ ಯಥೋಕ್ತಲಕ್ಷಣೇ ಆಕಾಶಾದಿಕಾರಣೇ ಅಕಾರ್ಯಪತಿತೇ ಶಿರಆದ್ಯವಯವರೂಪಕಲ್ಪನಾ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ‘ಅದೃಶ್ಯೇಽನಾತ್ಮ್ಯೇಽನಿರುಕ್ತೇಽನಿಲಯನೇ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೭ । ೧) ‘ಅಸ್ಥೂಲಮನಣು’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೮ । ೮) ‘ನೇತಿ ನೇತ್ಯಾತ್ಮಾ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೨೬) ಇತ್ಯಾದಿವಿಶೇಷಾಪೋಹಶ್ರುತಿಭ್ಯಶ್ಚ । ಮಂತ್ರೋದಾಹರಣಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ । ನ ಹಿ, ಪ್ರಿಯಶಿರಆದ್ಯವಯವವಿಶಿಷ್ಟೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತೋಽನುಭೂಯಮಾನೇ ಆನಂದಮಯೇ ಆತ್ಮನಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ನಾಸ್ತಿ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾಶಂಕಾಭಾವಾತ್ ‘ಅಸನ್ನೇವ ಸ ಭವತಿ ಅಸದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವೇದ ಚೇತ್’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೬ । ೧) ಇತಿ ಮಂತ್ರೋದಾಹರಣಮುಪಪದ್ಯತೇ । ‘ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ’ ಇತ್ಯಪಿ ಚಾನುಪಪನ್ನಂ ಪೃಥಗ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾತ್ವೇನ ಗ್ರಹಣಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಕಾರ್ಯಪತಿತ ಏವಾನಂದಮಯಃ, ನ ಪರ ಏವಾತ್ಮಾ । ಆನಂದ ಇತಿ ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಣೋಃ ಫಲಮ್ , ತದ್ವಿಕಾರ ಆನಂದಮಯಃ । ಸ ಚ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಾದಾಂತರಃ, ಯಜ್ಞಾದಿಹೇತೋರ್ವಿಜ್ಞಾನಮಯಾದಸ್ಯಾಂತರತ್ವಶ್ರುತೇಃ । ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಣೋರ್ಹಿ ಫಲಂ ಭೋಕ್ತ್ರರ್ಥತ್ವಾದಾಂತರತಮಂ ಸ್ಯಾತ್ ; ಆಂತರತಮಶ್ಚ ಆನಂದಮಯ ಆತ್ಮಾ ಪೂರ್ವೇಭ್ಯಃ । ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಣೋಃ ಪ್ರಿಯಾದ್ಯರ್ಥತ್ವಾಚ್ಚ । ಪ್ರಿಯಾದಿಪ್ರಯುಕ್ತೇ ಹಿ ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಣೀ ; ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಿಯಾದೀನಾಂ ಫಲರೂಪಾಣಾಮಾತ್ಮಸಂನಿಕರ್ಷಾತ್ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಾದಸ್ಯಾಭ್ಯಂತರತ್ವಮುಪಪದ್ಯತೇ ; ಪ್ರಿಯಾದಿವಾಸನಾನಿರ್ವರ್ತಿತೋ ಹ್ಯಾತ್ಮಾ ಆನಂದಮಯೋ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಾಶ್ರಿತಃ ಸ್ವಪ್ನೇ ಉಪಲಭ್ಯತೇ । ತಸ್ಯ ಆನಂದಮಯಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಇಷ್ಟಪುತ್ರಾದಿದರ್ಶನಜಂ ಪ್ರಿಯಂ ಶಿರ ಇವ ಶಿರಃ, ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾತ್ । ಮೋದ ಇತಿ ಪ್ರಿಯಲಾಭನಿಮಿತ್ತೋ ಹರ್ಷಃ । ಸ ಏವ ಚ ಪ್ರಕೃಷ್ಟೋ ಹರ್ಷಃ ಪ್ರಮೋದಃ । ಆನಂದ ಇತಿ ಸುಖಸಾಮಾನ್ಯಮ್ ಆತ್ಮಾ ಪ್ರಿಯಾದೀನಾಂ ಸುಖಾವಯವಾನಾಮ್ , ತೇಷ್ವನುಸ್ಯೂತತ್ವಾತ್ । ಆನಂದ ಇತಿ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ; ತದ್ಧಿ ಶುಭಕರ್ಮಣಾ ಪ್ರತ್ಯುಪಸ್ಥಾಪ್ಯಮಾನೇ ಪುತ್ರಮಿತ್ರಾದಿವಿಷಯವಿಶೇಷೋಪಾಧೌ ಅಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿವಿಶೇಷೇ ತಮಸಾ ಅಪ್ರಚ್ಛಾದ್ಯಮಾನೇ ಪ್ರಸನ್ನೇ ಅಭಿವ್ಯಜ್ಯತೇ । ತದ್ವಿಷಯಸುಖಮಿತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಲೋಕೇ । ತದ್ವೃತ್ತಿವಿಶೇಷಪ್ರತ್ಯುಪಸ್ಥಾಪಕಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋಽನವಸ್ಥಿತತ್ವಾತ್ ಸುಖಸ್ಯ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಮ್ । ತದ್ಯದಂತಃಕರಣಂ ತಪಸಾ ತಮೋಘ್ನೇನ ವಿದ್ಯಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯೇಣ ಶ್ರದ್ಧಯಾ ಚ ನಿರ್ಮಲತ್ವಮಾಪದ್ಯತೇ ಯಾವತ್ , ತಾವತ್ ವಿವಿಕ್ತೇ ಪ್ರಸನ್ನೇ ಅಂತಃಕರಣೇ ಆನಂದವಿಶೇಷ ಉತ್ಕೃಷ್ಯತೇ ವಿಪುಲೀಭವತಿ । ವಕ್ಷ್ಯತಿ ಚ - ‘ರಸೋ ವೈ ಸಃ, ರಸಂ ಹ್ಯೇವಾಯಂ ಲಬ್ಧ್ವಾನಂದೀ ಭವತಿ, ಏಷ ಹ್ಯೇವಾನಂದಯಾತಿ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೭ । ೧) ‘ಏತಸ್ಯೈವಾನಂದಸ್ಯಾನ್ಯಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಮಾತ್ರಾಮುಪಜೀವಂತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೩೨) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ । ಏವಂ ಚ ಕಾಮೋಪಶಮೋತ್ಕರ್ಷಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಶತಗುಣೋತ್ತರೋತ್ತರೋತ್ಕರ್ಷಃ ಆನಂದಸ್ಯ ವಕ್ಷ್ಯತೇ । ಏವಂ ಚ ಉತ್ಕೃಷ್ಯಮಾಣಸ್ಯ ಆನಂದಮಯಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಪರಮಾರ್ಥಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಬ್ರಹ್ಮ ಪರಮೇವ ಯತ್ಪ್ರಕೃತಂ ಸತ್ಯಜ್ಞಾನಾನಂತಲಕ್ಷಣಮ್ , ಯಸ್ಯ ಚ ಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಪಂಚ ಅನ್ನಾದಿಮಯಾಃ ಕೋಶಾ ಉಪನ್ಯಸ್ತಾಃ, ಯಚ್ಚ ತೇಭ್ಯ ಆಭ್ಯಂತರಮ್ , ಯೇನ ಚ ತೇ ಸರ್ವೇ ಆತ್ಮವಂತಃ, ತತ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ । ತದೇವ ಚ ಸರ್ವಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾಪರಿಕಲ್ಪಿತಸ್ಯ ದ್ವೈತಸ್ಯ ಅವಸಾನಭೂತಮ್ ಅದ್ವೈತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ, ಆನಂದಮಯಸ್ಯ ಏಕತ್ವಾವಸಾನತ್ವಾತ್ । ಅಸ್ತಿ ತದೇಕಮವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತಸ್ಯ ದ್ವೈತಸ್ಯಾವಸಾನಭೂತಮದ್ವೈತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ಪುಚ್ಛಮ್ । ತದೇತಸ್ಮಿನ್ನಪ್ಯರ್ಥೇ ಏಷ ಶ್ಲೋಕೋ ಭವತಿ ॥

ಅಸನ್ನೇವ ಅಸತ್ಸಮ ಏವ, ಯಥಾ ಅಸನ್ ಅಪುರುಷಾರ್ಥಸಂಬಂಧೀ, ಏವಂ ಸಃ ಭವತಿ ಅಪುರುಷಾರ್ಥಸಂಬಂಧೀ । ಕೋಽಸೌ ? ಯಃ ಅಸತ್ ಅವಿದ್ಯಮಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಇತಿ ವೇದ ವಿಜಾನಾತಿ ಚೇತ್ ಯದಿ । ತದ್ವಿಪರ್ಯಯೇಣ ಯತ್ಸರ್ವವಿಕಲ್ಪಾಸ್ಪದಂ ಸರ್ವಪ್ರವೃತ್ತಿಬೀಜಂ ಸರ್ವವಿಶೇಷಪ್ರತ್ಯಸ್ತಮಿತಮಪಿ, ಅಸ್ತಿ ತತ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಇತಿ ವೇದ ಚೇತ್ , ಕುತಃ ಪುನರಾಶಂಕಾ ತನ್ನಾಸ್ತಿತ್ವೇ ? ವ್ಯವಹಾರಾತೀತತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ಬ್ರೂಮಃ । ವ್ಯವಹಾರವಿಷಯೇ ಹಿ ವಾಚಾರಂಭಣಮಾತ್ರೇ ಅಸ್ತಿತ್ವಭಾವಿತಬುದ್ಧಿಃ ತದ್ವಿಪರೀತೇ ವ್ಯವಹಾರಾತೀತೇ ನಾಸ್ತಿತ್ವಮಪಿ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ । ಯಥಾ ‘ಘಟಾದಿರ್ವ್ಯವಹಾರವಿಷಯತಯೋಪಪನ್ನಃ ಸನ್ , ತದ್ವಿಪರೀತಃ ಅಸನ್’ ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ , ಏವಂ ತತ್ಸಾಮಾನ್ಯಾದಿಹಾಪಿ ಸ್ಯಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಾಸ್ತಿತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯಾಶಂಕಾ । ತಸ್ಮಾದುಚ್ಯತೇ - ಅಸ್ತಿ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಚೇದ್ವೇದೇತಿ । ಕಿಂ ಪುನಃ ಸ್ಯಾತ್ತದಸ್ತೀತಿ ವಿಜಾನತಃ ? ತದಾಹ - ಸಂತಂ ವಿದ್ಯಮಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪೇಣ ಪರಮಾರ್ಥಸದಾತ್ಮಾಪನ್ನಮ್ ಏನಮ್ ಏವಂವಿದಂ ವಿದುಃ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ । ತತಃ ತಸ್ಮಾತ್ ಅಸ್ತಿತ್ವವೇದನಾತ್ ಸಃ ಅನ್ಯೇಷಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವದ್ವಿಜ್ಞೇಯೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥವಾ ಯೋ ನಾಸ್ತಿ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಮನ್ಯತೇ, ಸ ಸರ್ವಸ್ಯೈವ ಸನ್ಮಾರ್ಗಸ್ಯ ವರ್ಣಾಶ್ರಮಾದಿವ್ಯವಸ್ಥಾಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ನಾಸ್ತಿತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ; ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಥತ್ವಾತ್ತಸ್ಯ । ಅತಃ ನಾಸ್ತಿಕಃ ಸಃ ಅಸನ್ ಅಸಾಧುರುಚ್ಯತೇ ಲೋಕೇ । ತದ್ವಿಪರೀತಃ ಸನ್ ಯಃ ಅಸ್ತಿ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಚೇದ್ವೇದ, ಸ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತಿಹೇತುಂ ಸನ್ಮಾರ್ಗಂ ವರ್ಣಾಶ್ರಮಾದಿವ್ಯವಸ್ಥಾಲಕ್ಷಣಂ ಶ್ರದ್ದಧಾನತಯಾ ಯಥಾವತ್ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ಯಸ್ಮಾತ್ , ತತಃ ತಸ್ಮಾತ್ ಸಂತಂ ಸಾಧುಮಾರ್ಗಸ್ಥಮ್ ಏನಂ ವಿದುಃ ಸಾಧವಃ । ತಸ್ಮಾದಸ್ತೀತ್ಯೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಮಿತಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಃ । ತಸ್ಯ ಪೂರ್ವಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಸ್ಯ ಏಷ ಏವ ಶರೀರೇ ವಿಜ್ಞಾನಮಯೇ ಭವಃ ಶಾರೀರಃ ಆತ್ಮಾ । ಕೋಽಸೌ ? ಯ ಏಷ ಆನಂದಮಯಃ । ತಂ ಪ್ರತಿ ನಾಸ್ತ್ಯಾಶಂಕಾ ನಾಸ್ತಿತ್ವೇ । ಅಪೋಢಸರ್ವವಿಶೇಷತ್ವಾತ್ತು ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಾಸ್ತಿತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯಾಶಂಕಾ ಯುಕ್ತಾ ; ಸರ್ವಸಾಮ್ಯಾಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ । ಯಸ್ಮಾದೇವಮ್ , ಅತಃ ತಸ್ಮಾತ್ ಅಥ ಅನಂತರಂ ಶ್ರೋತುಃ ಶಿಷ್ಯಸ್ಯ ಅನುಪ್ರಶ್ನಾಃ ಆಚಾರ್ಯೋಕ್ತಿಮನು ಏತೇ ಪ್ರಶ್ನಾಃ । ಸಾಮಾನ್ಯಂ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಆಕಾಶಾದಿಕಾರಣತ್ವಾತ್ ವಿದುಷಃ ಅವಿದುಷಶ್ಚ ; ಅತಃ ಅವಿದುಷೋಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿರಾಶಂಕ್ಯತೇ - ಉತ ಅಪಿ ಅವಿದ್ವಾನ್ ಅಮುಂ ಲೋಕಂ ಪರಮಾತ್ಮಾನಮ್ ಇತಃ ಪ್ರೇತ್ಯ ಕಶ್ಚನ, ಚನಶಬ್ದಃ ಅಪ್ಯರ್ಥೇ, ಅವಿದ್ವಾನಪಿ ಗಚ್ಛತಿ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ? ‘ಕಿಂ ವಾ ನ ಗಚ್ಛತಿ ? ’ಇತಿ ದ್ವಿತೀಯೋಽಪಿ ಪ್ರಶ್ನೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ, ಅನುಪ್ರಶ್ನಾ ಇತಿ ಬಹುವಚನಾತ್ । ವಿದ್ವಾಂಸಂ ಪ್ರತ್ಯನ್ಯೌ ಪ್ರಶ್ನೌ - ಯದ್ಯವಿದ್ವಾನ್ಸಾಮಾನ್ಯಂ ಕಾರಣಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮ ನ ಗಚ್ಛತಿ, ಅತೋ ವಿದುಷೋಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಾಗಮನಮಾಶಂಕ್ಯತೇ ; ಅತಸ್ತಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರಶ್ನಃ - ಆಹೋ ವಿದ್ವಾನಿತಿ । ಉಕಾರಂ ಚ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಮಧಸ್ತಾದಪಕೃಷ್ಯ ತಕಾರಂ ಚ ಪೂರ್ವಸ್ಮಾದುತಶಬ್ದಾದ್ವ್ಯಾಸಜ್ಯ ಆಹೋ ಇತ್ಯೇತಸ್ಮಾತ್ಪೂರ್ವಮುತಶಬ್ದಂ ಸಂಯೋಜ್ಯ ಪೃಚ್ಛತಿ - ಉತಾಹೋ ವಿದ್ವಾನಿತಿ । ವಿದ್ವಾನ್ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಪಿ ಕಶ್ಚಿತ್ ಇತಃ ಪ್ರೇತ್ಯ ಅಮುಂ ಲೋಕಂ ಸಮಶ್ನುತೇ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ । ಸಮಶ್ನುತೇ ಉ ಇತ್ಯೇವಂ ಸ್ಥಿತೇ, ಅಯಾದೇಶೇ ಯಲೋಪೇ ಚ ಕೃತೇ, ಅಕಾರಸ್ಯ ಪ್ಲುತಿಃ - ಸಮಶ್ನುತಾ ೩ ಉ ಇತಿ । ವಿದ್ವಾನ್ಸಮಶ್ನುತೇ ಅಮುಂ ಲೋಕಮ್ ; ಕಿಂ ವಾ, ಯಥಾ ಅವಿದ್ವಾನ್ , ಏವಂ ವಿದ್ವಾನಪಿ ನ ಸಮಶ್ನುತೇ ಇತ್ಯಪರಃ ಪ್ರಶ್ನಃ । ದ್ವಾವೇವ ವಾ ಪ್ರಶ್ನೌ ವಿದ್ವದವಿದ್ವದ್ವಿಷಯೌ ; ಬಹುವಚನಂ ತು ಸಾಮರ್ಥ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಪ್ರಶ್ನಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಘಟತೇ । ‘ಅಸದ್ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವೇದ ಚೇತ್’ ‘ಅಸ್ತಿ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಚೇದ್ವೇದ’ ಇತಿ ಶ್ರವಣಾದಸ್ತಿ ನಾಸ್ತೀತಿ ಸಂಶಯಃ । ತತಃ ಅರ್ಥಪ್ರಾಪ್ತಃ ಕಿಮಸ್ತಿ ನಾಸ್ತೀತಿ ಪ್ರಥಮೋಽನುಪ್ರಶ್ನಃ । ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಅಪಕ್ಷಪಾತಿತ್ವಾತ್ ಅವಿದ್ವಾನ್ಗಚ್ಛತಿ ನ ಗಚ್ಛತೀತಿ ದ್ವಿತೀಯಃ । ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಮತ್ವೇಽಪಿ ಅವಿದುಷ ಇವ ವಿದುಷೋಽಪ್ಯಗಮನಮಾಶಂಕ್ಯ ಕಿಂ ವಿದ್ವಾನ್ಸಮಶ್ನುತೇ ನ ಸಮಶ್ನುತೇ ಇತಿ ತೃತೀಯೋಽನುಪ್ರಶ್ನಃ ॥

ಏತೇಷಾಂ ಪ್ರತಿವಚನಾರ್ಥ ಉತ್ತರೋ ಗ್ರಂಥ ಆರಭ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಅಸ್ತಿತ್ವಮೇವ ತಾವದುಚ್ಯತೇ । ಯಚ್ಚೋಕ್ತಮ್ ‘ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತಿ, ತತ್ರ ಚ ಕಥಂ ಸತ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯೇತದ್ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಇದಮುಚ್ಯತೇ । ಸತ್ತ್ವೋಕ್ತ್ಯೈವ ಸತ್ಯತ್ವಮುಚ್ಯತೇ । ಉಕ್ತಂ ಹಿ ಸದೇವ ಸತ್ಯಮಿತಿ ; ತಸ್ಮಾತ್ಸತ್ತ್ವೋಕ್ತ್ಯೈವ ಸತ್ಯತ್ವಮುಚ್ಯತೇ । ಕಥಮೇವಮರ್ಥತಾ ಅವಗಮ್ಯತೇ ಅಸ್ಯ ಗ್ರಂಥಸ್ಯ ? ಶಬ್ದಾನುಗಮಾತ್ । ಅನೇನೈವ ಹ್ಯರ್ಥೇನಾನ್ವಿತಾನಿ ಉತ್ತರವಾಕ್ಯಾನಿ - ‘ತತ್ಸತ್ಯಮಿತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೬ । ೧) ‘ಯದೇಷ ಆಕಾಶ ಆನಂದೋ ನ ಸ್ಯಾತ್’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೭ । ೧) ಇತ್ಯಾದೀನಿ । ತತ್ರ ಅಸದೇವ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯತೇ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಯದಸ್ತಿ, ತದ್ವಿಶೇಷತೋ ಗೃಹ್ಯತೇ ; ಯಥಾ ಘಟಾದಿ । ಯನ್ನಾಸ್ತಿ, ತನ್ನೋಪಲಭ್ಯತೇ ; ಯಥಾ ಶಶವಿಷಾಣಾದಿ । ತಥಾ ನೋಪಲಭ್ಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮ ; ತಸ್ಮಾದ್ವಿಶೇಷತಃ ಅಗ್ರಹಣಾನ್ನಾಸ್ತೀತಿ । ತನ್ನ, ಆಕಾಶಾದಿಕಾರಣತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ । ನ ನಾಸ್ತಿ ಬ್ರಹ್ಮ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಆಕಾಶಾದಿ ಹಿ ಸರ್ವಂ ಕಾರ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಾತಂ ಗೃಹ್ಯತೇ ; ಯಸ್ಮಾಚ್ಚ ಜಾಯತೇ ಕಿಂಚಿತ್ , ತದಸ್ತೀತಿ ದೃಷ್ಟಂ ಲೋಕೇ, ಯಥಾ ಘಟಾಂಕುರಾದಿಕಾರಣಂ ಮೃದ್ಬೀಜಾದಿ ; ತಸ್ಮಾದಾಕಾಶಾದಿಕಾರಣತ್ವಾದಸ್ತಿ ಬ್ರಹ್ಮ । ನ ಚಾಸತೋ ಜಾತಂ ಕಿಂಚಿದ್ಗೃಹ್ಯತೇ ಲೋಕೇ ಕಾರ್ಯಮ್ । ಅಸತಶ್ಚೇನ್ನಾಮರೂಪಾದಿ ಕಾರ್ಯಮ್ , ನಿರಾತ್ಮಕತ್ವಾನ್ನೋಪಲಭ್ಯೇತ ; ಉಪಲಭ್ಯತೇ ತು ; ತಸ್ಮಾದಸ್ತಿ ಬ್ರಹ್ಮ । ಅಸತಶ್ಚೇತ್ಕಾರ್ಯಂ ಗೃಹ್ಯಮಾಣಮಪಿ ಅಸದನ್ವಿತಮೇವ ಸ್ಯಾತ್ ; ನ ಚೈವಮ್ ; ತಸ್ಮಾದಸ್ತಿ ಬ್ರಹ್ಮ । ತತ್ರ ‘ಕಥಮಸತಃ ಸಜ್ಜಾಯೇತ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೨) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮಸತಃ ಸಜ್ಜನ್ಮಾಸಂಭವಮನ್ವಾಚಷ್ಟೇ ನ್ಯಾಯತಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಸದೇವ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ತದ್ಯದಿ ಮೃದ್ಬೀಜಾದಿವತ್ ಕಾರಣಂ ಸ್ಯಾತ್ , ಅಚೇತನಂ ತರ್ಹಿ । ನ ; ಕಾಮಯಿತೃತ್ವಾತ್ । ನ ಹಿ ಕಾಮಯಿತ್ರಚೇತನಮಸ್ತಿ ಲೋಕೇ । ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯವೋಚಾಮ ; ಅತಃ ಕಾಮಯಿತೃತ್ವೋಪಪತ್ತಿಃ । ಕಾಮಯಿತೃತ್ವಾದಸ್ಮದಾದಿವದನಾಪ್ತಕಾಮಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾತ್ । ಯಥಾ ಅನ್ಯಾನ್ಪರವಶೀಕೃತ್ಯ ಕಾಮಾದಿದೋಷಾಃ ಪ್ರವರ್ತಯಂತಿ, ನ ತಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರವರ್ತಕಾಃ ಕಾಮಾಃ । ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ? ಸತ್ಯಜ್ಞಾನಲಕ್ಷಣಾಃ ಸ್ವಾತ್ಮಭೂತತ್ವಾದ್ವಿಶುದ್ಧಾಃ । ನ ತೈರ್ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರವರ್ತ್ಯತೇ ; ತೇಷಾಂ ತು ತತ್ಪ್ರವರ್ತಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಾಣಿಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಯಾ । ತಸ್ಮಾತ್ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ಕಾಮೇಷು ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ; ಅತೋ ನ ಅನಾಪ್ತಕಾಮಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ಸಾಧನಾಂತರಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಾಚ್ಚ । ಯಥಾ ಅನ್ಯೇಷಾಮನಾತ್ಮಭೂತಾ ಧರ್ಮಾದಿನಿಮಿತ್ತಾಪೇಕ್ಷಾಃ ಕಾಮಾಃ ಸ್ವಾತ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತಕಾರ್ಯಕರಣಸಾಧನಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಾಶ್ಚ, ನ ತಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ । ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? ಸ್ವಾತ್ಮನೋಽನನ್ಯಾಃ । ತದೇತದಾಹ - ಸೋಽಕಾಮಯತ । ಸಃ ಆತ್ಮಾ ಯಸ್ಮಾದಾಕಾಶಃ ಸಂಭೂತಃ, ಅಕಾಮಯತ ಕಾಮಿತವಾನ್ । ಕಥಮ್ ? ಬಹು ಪ್ರಭೂತಂ ಸ್ಯಾಂ ಭವೇಯಮ್ । ಕಥಮೇಕಸ್ಯಾರ್ಥಾಂತರಾನನುಪ್ರವೇಶೇ ಬಹುತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ, ಉಚ್ಯತೇ - ಪ್ರಜಾಯೇಯ ಉತ್ಪದ್ಯೇಯ । ನ ಹಿ ಪುತ್ರೋತ್ಪತ್ತೇರಿವಾರ್ಥಾಂತರವಿಷಯಂ ಬಹುಭವನಮ್ । ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ? ಆತ್ಮಸ್ಥಾನಭಿವ್ಯಕ್ತನಾಮರೂಪಾಭಿವ್ಯಕ್ತ್ಯಾ । ಯದಾ ಆತ್ಮಸ್ಥೇ ಅನಭಿವ್ಯಕ್ತೇ ನಾಮರೂಪೇ ವ್ಯಾಕ್ರಿಯೇತೇ, ತದಾ ಆತ್ಮಸ್ವರೂಪಾಪರಿತ್ಯಾಗೇನೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಅಪ್ರವಿಭಕ್ತದೇಶಕಾಲೇ ಸರ್ವಾವಸ್ಥಾಸು ವ್ಯಾಕ್ರಿಯೇತೇ । ತದೇತನ್ನಾಮರೂಪವ್ಯಾಕರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಬಹುಭವನಮ್ । ನಾನ್ಯಥಾ ನಿರವಯವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಬಹುತ್ವಾಪತ್ತಿರುಪಪದ್ಯತೇ ಅಲ್ಪತ್ವಂ ವಾ, ಯಥಾ ಆಕಾಶಸ್ಯಾಲ್ಪತ್ವಂ ಬಹುತ್ವಂ ಚ ವಸ್ತ್ವಂತರಕೃತಮೇವ । ಅತಃ ತದ್ದ್ವಾರೇಣೈವಾತ್ಮಾ ಬಹು ಭವತಿ । ನ ಹ್ಯಾತ್ಮನೋಽನ್ಯದನಾತ್ಮಭೂತಂ ತತ್ಪ್ರವಿಭಕ್ತದೇಶಕಾಲಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ವ್ಯವಹಿತಂ ವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟಂ ಭೂತಂ ಭವದ್ಭವಿಷ್ಯದ್ವಾ ವಸ್ತು ವಿದ್ಯತೇ । ಅತಃ ನಾಮರೂಪೇ ಸರ್ವಾವಸ್ಥೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೈವಾತ್ಮವತೀ । ನ ಬ್ರಹ್ಮ ತದಾತ್ಮಕಮ್ । ತೇ ತತ್ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ನ ಸ್ತ ಏವೇತಿ ತದಾತ್ಮಕೇ ಉಚ್ಯೇತೇ । ತಾಭ್ಯಾಂ ಚ ಉಪಾಧಿಭ್ಯಾಂ ಜ್ಞಾತೃಜ್ಞೇಯಜ್ಞಾನಶಬ್ದಾರ್ಥಾದಿಸರ್ವಸಂವ್ಯವಹಾರಭಾಗ್ಬ್ರಹ್ಮ । ಸಃ ಆತ್ಮಾ ಏವಂಕಾಮಃ ಸನ್ ತಪಃ ಅತಪ್ಯತ । ತಪ ಇತಿ ಜ್ಞಾನಮುಚ್ಯತೇ, ‘ಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಮಯಂ ತಪಃ’ (ಮು. ಉ. ೧ । ೧ । ೮) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ । ಆಪ್ತಕಾಮತ್ವಾಚ್ಚ ಇತರಸ್ಯ ಅಸಂಭವ ಏವ ತಪಸಃ । ತತ್ತಪಃ ಅತಪ್ಯತ ತಪ್ತವಾನ್ , ಸೃಜ್ಯಮಾನಜಗದ್ರಚನಾದಿವಿಷಯಾಮಾಲೋಚನಾಮಕರೋದಾತ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಃ ಏವಮಾಲೋಚ್ಯ ತಪಃ ತಪ್ತ್ವಾ ಪ್ರಾಣಿಕರ್ಮಾದಿನಿಮಿತ್ತಾನುರೂಪಮ್ ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಜಗತ್ ದೇಶತಃ ಕಾಲತಃ ನಾಮ್ನಾ ರೂಪೇಣ ಚ ಯಥಾನುಭವಂ ಸರ್ವೈಃ ಪ್ರಾಣಿಭಿಃ ಸರ್ವಾವಸ್ಥೈರನುಭೂಯಮಾನಮ್ ಅಸೃಜತ ಸೃಷ್ಟವಾನ್ । ಯದಿದಂ ಕಿಂಚ ಯತ್ಕಿಂಚೇದಮವಿಶಿಷ್ಟಮ್ , ತತ್ ಇದಂ ಜಗತ್ ಸೃಷ್ಟ್ವಾ, ಕಿಮಕರೋದಿತಿ, ಉಚ್ಯತೇ - ತದೇವ ಸೃಷ್ಟಂ ಜಗತ್ ಅನುಪ್ರಾವಿಶದಿತಿ ॥

ತತ್ರೈತಚ್ಚಿಂತ್ಯಮ್ - ಕಥಮನುಪ್ರಾವಿಶದಿತಿ । ಕಿಮ್ , ಯಃ ಸ್ರಷ್ಟಾ, ಸ ತೇನೈವಾತ್ಮನಾನುಪ್ರಾವಿಶತ್ , ಉತ ಅನ್ಯೇನೇತಿ ? ಕಿಂ ತಾವದ್ಯುಕ್ತಮ್ ? ಕ್ತ್ವಾಪ್ರತ್ಯಯಶ್ರವಣಾತ್ , ಯಃ ಸ್ರಷ್ಟಾ, ಸ ಏವಾನುಪ್ರಾವಿಶದಿತಿ । ನನು ನ ಯುಕ್ತಂ ಮೃದ್ವಚ್ಚೇತ್ಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ತದಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯ, ಕಾರಣಮೇವ ಹಿ ಕಾರ್ಯಾತ್ಮನಾ ಪರಿಣಮತೇ ; ಅತಃ ಅಪ್ರವಿಷ್ಟಸ್ಯೈವ ಕಾರ್ಯೋತ್ಪತ್ತೇರೂರ್ಧ್ವಂ ಪೃಥಕ್ಕಾರಣಸ್ಯ ಪುನಃ ಪ್ರವೇಶೋಽನುಪಪನ್ನಃ । ನ ಹಿ ಘಟಪರಿಣಾಮವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಮೃದೋ ಘಟೇ ಪ್ರವೇಶೋಽಸ್ತಿ । ಯಥಾ ಘಟೇ ಚೂರ್ಣಾತ್ಮನಾ ಮೃದೋಽನುಪ್ರವೇಶಃ, ಏವಮನೇನ ಆತ್ಮನಾ ನಾಮರೂಪಕಾರ್ಯೇ ಅನುಪ್ರವೇಶ ಆತ್ಮನಃ ಇತಿ ಚೇತ್ , ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾಚ್ಚ ‘ಅನೇನ ಜೀವೇನಾತ್ಮನಾನುಪ್ರವಿಶ್ಯ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೩ । ೨) ಇತಿ ; ನೈವಂ ಯುಕ್ತಮ್ , ಏಕತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ । ಮೃದಾತ್ಮನಸ್ತ್ವನೇಕತ್ವಾತ್ ಸಾವಯವತ್ವಾಚ್ಚ ಯುಕ್ತೋ ಘಟೇ ಮೃದಶ್ಚೂರ್ಣಾತ್ಮನಾನುಪ್ರವೇಶಃ, ಮೃದಶ್ಚೂರ್ಣಸ್ಯ ಅಪ್ರವಿಷ್ಟದೇಶತ್ವಾಚ್ಚ । ನ ತ್ವಾತ್ಮನ ಏಕತ್ವೇ ಸತಿ ನಿರವಯವತ್ವಾದಪ್ರವಿಷ್ಟದೇಶಾಭಾವಾಚ್ಚ ಪ್ರವೇಶ ಉಪಪದ್ಯತೇ ; ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಪ್ರವೇಶಃ ಸ್ಯಾತ್ ? ಯುಕ್ತಶ್ಚ ಪ್ರವೇಶಃ, ಶ್ರುತತ್ವಾತ್ - ‘ತದೇವಾನುಪ್ರಾವಿಶತ್’ ಇತಿ । ಸಾವಯವಮೇವಾಸ್ತು ; ತರ್ಹಿ ಸಾವಯವತ್ವಾತ್ ಮುಖೋ ಹಸ್ತಪ್ರವೇಶವತ್ ನಾಮರೂಪಕಾರ್ಯೇ ಜೀವಾತ್ಮನಾನುಪ್ರವೇಶೋ ಯುಕ್ತ ಏವೇತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಅಶೂನ್ಯದೇಶತ್ವಾತ್ । ನ ಹಿ ಕಾರ್ಯಾತ್ಮನಾ ಪರಿಣತಸ್ಯ ನಾಮರೂಪಕಾರ್ಯದೇಶವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಆತ್ಮಶೂನ್ಯಃ ಪ್ರದೇಶೋಽಸ್ತಿ, ಯಂ ಪ್ರವಿಶೇಜ್ಜೀವಾತ್ಮನಾ । ಕಾರಣಮೇವ ಚೇತ್ಪ್ರವಿಶೇತ್ , ಜೀವಾತ್ಮತ್ವಂ ಜಹ್ಯಾತ್ , ಯಥಾ ಘಟೋ ಮೃತ್ಪ್ರವೇಶೇ ಘಟತ್ವಂ ಜಹಾತಿ । ‘ತದೇವಾನುಪ್ರಾವಿಶತ್’ ಇತಿ ಚ ಶ್ರುತೇರ್ನ ಕಾರಣಾನುಪ್ರವೇಶೋ ಯುಕ್ತಃ । ಕಾರ್ಯಾಂತರಮೇವ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇತ್ - ತದೇವಾನುಪ್ರಾವಿಶದಿತಿ ಜೀವಾತ್ಮರೂಪಂ ಕಾರ್ಯಂ ನಾಮರೂಪಪರಿಣತಂ ಕಾರ್ಯಾಂತರಮೇವ ಆಪದ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ವಿರೋಧಾತ್ । ನ ಹಿ ಘಟೋ ಘಟಾಂತರಮಾಪದ್ಯತೇ, ವ್ಯತಿರೇಕಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾಚ್ಚ । ಜೀವಸ್ಯ ನಾಮರೂಪಕಾರ್ಯವ್ಯತಿರೇಕಾನುವಾದಿನ್ಯಃ ಶ್ರುತಯೋ ವಿರುಧ್ಯೇರನ್ ; ತದಾಪತ್ತೌ ಮೋಕ್ಷಾಸಂಭವಾಚ್ಚ । ನ ಹಿ ಯತೋ ಮುಚ್ಯಮಾನಃ, ತದೇವ ಆಪದ್ಯತೇ । ನ ಹಿ ಶೃಂಖಲಾಪತ್ತಿಃ ಬದ್ಧಸ್ಯ ತಸ್ಕರಾದೇಃ । ಬಾಹ್ಯಾಂತರ್ಭೇದೇನ ಪರಿಣತಮಿತಿ ಚೇತ್ - ತದೇವ ಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಶರೀರಾದ್ಯಾಧಾರತ್ವೇನ ತದಂತರ್ಜೀವಾತ್ಮನಾ ಆಧೇಯತ್ವೇನ ಚ ಪರಿಣತಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಬಹಿಷ್ಠಸ್ಯ ಪ್ರವೇಶೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಹಿ ಯೋ ಯಸ್ಯಾಂತಃಸ್ಥಃ ಸ ಏವ ತತ್ಪ್ರವಿಷ್ಟ ಉಚ್ಯತೇ । ಬಹಿಷ್ಠಸ್ಯಾನುಪ್ರವೇಶಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಪ್ರವೇಶಶಬ್ದಾರ್ಥಸ್ಯೈವಂ ದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ - ಯಥಾ ಗೃಹಂ ಕೃತ್ವಾ ಪ್ರಾವಿಶದಿತಿ । ಜಲಸೂರ್ಯಕಾದಿಪ್ರತಿಬಿಂಬವತ್ ಪ್ರವೇಶಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಅಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಾದಮೂರ್ತತ್ವಾಚ್ಚ । ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ಮೂರ್ತಸ್ಯಾನ್ಯಸ್ಯ ಅನ್ಯತ್ರ ಪ್ರಸಾದಸ್ವಭಾವಕೇ ಜಲಾದೌ ಸೂರ್ಯಕಾದಿಪ್ರತಿಬಿಂಬೋದಯಃ ಸ್ಯಾತ್ , ನ ತ್ವಾತ್ಮನಃ ; ಅಮೂರ್ತತ್ವಾತ್ , ಆಕಾಶಾದಿಕಾರಣಸ್ಯ ಆತ್ಮನಃ ವ್ಯಾಪಕತ್ವಾತ್ । ತದ್ವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟದೇಶಪ್ರತಿಬಿಂಬಾಧಾರವಸ್ತ್ವಂತರಾಭಾವಾಚ್ಚ ಪ್ರತಿಬಿಂಬವತ್ಪ್ರವೇಶೋ ನ ಯುಕ್ತಃ । ಏವಂ ತರ್ಹಿ ನೈವಾಸ್ತಿ ಪ್ರವೇಶಃ ; ನ ಚ ಗತ್ಯಂತರಮುಪಲಭಾಮಹೇ, ‘ತದೇವಾನುಪ್ರಾವಿಶತ್’ ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಶ್ರುತಿಶ್ಚ ನೋಽತೀಂದ್ರಿಯವಿಷಯೇ ವಿಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತೌ ನಿಮಿತ್ತಮ್ । ನ ಚಾಸ್ಮಾದ್ವಾಕ್ಯಾತ್ ಯತ್ನವತಾಮಪಿ ವಿಜ್ಞಾನಮುತ್ಪದ್ಯತೇ । ಹಂತ ತರ್ಹ್ಯನರ್ಥಕತ್ವಾದಪೋಹ್ಯಮೇತದ್ವಾಕ್ಯಮ್ ‘ತತ್ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ತದೇವಾನುಪ್ರಾವಿಶತ್’ ಇತಿ ; ನ, ಅನ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ಕಿಮರ್ಥಮಸ್ಥಾನೇ ಚರ್ಚಾ ? ಪ್ರಕೃತೋ ಹ್ಯನ್ಯೋ ವಿವಕ್ಷಿತೋಽಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಃ ಅಸ್ತಿ ; ಸ ಸ್ಮರ್ತವ್ಯಃ - ‘ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ ಪರಮ್’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ‘ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ‘ಯೋ ವೇದ ನಿಹಿತಂ ಗುಹಾಯಾಮ್’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತಿ । ತದ್ವಿಜ್ಞಾನಂ ಚ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ ; ಪ್ರಕೃತಂ ಚ ತತ್ । ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಾವಗಮಾಯ ಚ ಆಕಾಶಾದ್ಯನ್ನಮಯಾಂತಂ ಕಾರ್ಯಂ ಪ್ರದರ್ಶಿತಮ್ ; ಬ್ರಹ್ಮಾವಗಮಶ್ಚ ಆರಬ್ಧಃ । ತತ್ರ ಅನ್ನಮಯಾದಾತ್ಮನೋಽನ್ಯೋಽಂತರ ಆತ್ಮಾ ಪ್ರಾಣಮಯಃ ; ತದಂತರ್ಮನೋಮಯೋ ವಿಜ್ಞಾನಮಯ ಇತಿ ವಿಜ್ಞಾನಗುಹಾಯಾಂ ಪ್ರವೇಶಿತಃ ; ತತ್ರ ಚ ಆನಂದಮಯೋ ವಿಶಿಷ್ಟ ಆತ್ಮಾ ಪ್ರದರ್ಶಿತಃ । ಅತಃ ಪರಮಾನಂದಮಯಲಿಂಗಾಧಿಗಮದ್ವಾರೇಣ ಆನಂದವಿವೃದ್ಧ್ಯವಸಾನ ಆತ್ಮಾ । ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ಸರ್ವವಿಕಲ್ಪಾಸ್ಪದೋ ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪೋಽಸ್ಯಾಮೇವ ಗುಹಾಯಾಮಧಿಗಂತವ್ಯ ಇತಿ ತತ್ಪ್ರವೇಶಃ ಪ್ರಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ನ ಹ್ಯನ್ಯತ್ರೋಪಲಭ್ಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮ, ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಾತ್ ; ವಿಶೇಷಸಂಬಂಧೋ ಹ್ಯುಪಲಬ್ಧಿಹೇತುರ್ದೃಷ್ಟಃ - ಯಥಾ ರಾಹೋಶ್ಚಂದ್ರಾರ್ಕವಿಶೇಷಸಂಬಂಧಃ । ಏವಮಂತಃಕರಣಗುಹಾತ್ಮಸಂಬಂಧೋ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಲಬ್ಧಿಹೇತುಃ, ಸಂನಿಕರ್ಷಾತ್ , ಅವಭಾಸಾತ್ಮಕತ್ವಾಚ್ಚ ಅಂತಃಕರಣಸ್ಯ । ಯಥಾ ಚ ಆಲೋಕವಿಶಿಷ್ಟಘಟಾದ್ಯುಪಲಬ್ಧಿಃ, ಏವಂ ಬುದ್ಧಿಪ್ರತ್ಯಯಾಲೋಕವಿಶಿಷ್ಟಾತ್ಮೋಪಲಬ್ಧಿಃ ಸ್ಯಾತ್ , ತಸ್ಮಾತ್ ಉಪಲಬ್ಧಿಹೇತೌ ಗುಹಾಯಾಂ ನಿಹಿತಮಿತಿ ಪ್ರಕೃತಮೇವ । ತದ್ವೃತ್ತಿಸ್ಥಾನೀಯೇ ತ್ವಿಹ ಪುನಸ್ತತ್ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ತದೇವಾನುಪ್ರಾವಿಶದಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ ॥

ದೇವೇದಮಾಕಾಶಾದಿಕಾರಣಂ ಕಾರ್ಯಂ ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ತದನುಪ್ರವಿಷ್ಟಮಿವಾಂತರ್ಗುಹಾಯಾಂ ಬುದ್ಧೌ ದ್ರಷ್ಟೃ ಶ್ರೋತೃ ಮಂತೃ ವಿಜ್ಞಾತ್ರಿತ್ಯೇವಂ ವಿಶೇಷವದುಪಲಭ್ಯತೇ । ಸ ಏವ ತಸ್ಯ ಪ್ರವೇಶಃ ; ತಸ್ಮಾದಸ್ತಿ ತತ್ಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ಅತಃ ಅಸ್ತಿತ್ವಾದಸ್ತೀತ್ಯೇವೋಪಲಬ್ಧವ್ಯಂ ತತ್ । ತತ್ ಕಾರ್ಯಮನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ; ಕಿಮ್ ? ಸಚ್ಚ ಮೂರ್ತಂ ತ್ಯಚ್ಚ ಅಮೂರ್ತಮ್ ಅಭವತ್ । ಮೂರ್ತಾಮೂರ್ತೇ ಹ್ಯವ್ಯಾಕೃತನಾಮರೂಪೇ ಆತ್ಮಸ್ಥೇ ಅಂತರ್ಗತೇನ ಆತ್ಮನಾ ವ್ಯಾಕ್ರಿಯೇತೇ ಮೂರ್ತಾಮೂರ್ತಶಬ್ದವಾಚ್ಯೇ । ತೇ ಆತ್ಮನಾ ತ್ವಪ್ರವಿಭಕ್ತದೇಶಕಾಲೇ ಇತಿ ಕೃತ್ವಾ ಆತ್ಮಾ ತೇ ಅಭವದಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಕಿಂ ಚ, ನಿರುಕ್ತಂ ಚಾನಿರುಕ್ತಂ ಚ, ನಿರುಕ್ತಂ ನಾಮ ನಿಷ್ಕೃಷ್ಯ ಸಮಾನಾಸಮಾನಜಾತೀಯೇಭ್ಯಃ ದೇಶಕಾಲವಿಶಿಷ್ಟತಯಾ ಇದಂ ತದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ; ಅನಿರುಕ್ತಂ ತದ್ವಿಪರೀತಮ್ ; ನಿರುಕ್ತಾನಿರುಕ್ತೇ ಅಪಿ ಮೂರ್ತಾಮೂರ್ತಯೋರೇವ ವಿಶೇಷಣೇ । ಯಥಾ ಸಚ್ಚ ತ್ಯಚ್ಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಪರೋಕ್ಷೇ, ತಥಾ ನಿಲಯನಂ ಚಾನಿಲಯನಂ ಚ । ನಿಲಯನಂ ನೀಡಮ್ ಆಶ್ರಯಃ ಮೂರ್ತಸ್ಯೈವ ಧರ್ಮಃ ; ಅನಿಲಯನಂ ತದ್ವಿಪರೀತಮ್ ಅಮೂರ್ತಸ್ಯೈವ ಧರ್ಮಃ । ತ್ಯದನಿರುಕ್ತಾನಿಲಯನಾನಿ ಅಮೂರ್ತಧರ್ಮತ್ವೇಽಪಿ ವ್ಯಾಕೃತವಿಷಯಾಣ್ಯೇವ, ಸರ್ಗೋತ್ತರಕಾಲಭಾವಶ್ರವಣಾತ್ । ತ್ಯದಿತಿ ಪ್ರಾಣಾದ್ಯನಿರುಕ್ತಂ ತದೇವಾನಿಲಯನಂ ಚ । ಅತೋ ವಿಶೇಷಣಾನಿ ಅಮೂರ್ತಸ್ಯ ವ್ಯಾಕೃತವಿಷಯಾಣ್ಯೇವೈತಾನಿ । ವಿಜ್ಞಾನಂ ಚೇತನಮ್ ; ಅವಿಜ್ಞಾನಂ ತದ್ರಹಿತಮಚೇತನಂ ಪಾಷಾಣಾದಿ । ಸತ್ಯಂ ಚ ವ್ಯವಹಾರವಿಷಯಮ್ , ಅಧಿಕಾರಾತ್ ; ನ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯಮ್ ; ಏಕಮೇವ ಹಿ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ಇಹ ಪುನಃ ವ್ಯವಹಾರವಿಷಯಮಾಪೇಕ್ಷಿಕಂ ಸತ್ಯಮ್ , ಮೃಗತೃಷ್ಣಿಕಾದ್ಯನೃತಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಉದಕಾದಿ ಸತ್ಯಮುಚ್ಯತೇ । ಅನೃತಂ ಚ ತದ್ವಿಪರೀತಮ್ । ಕಿಂ ಪುನಃ ? ಏತತ್ಸರ್ವಮಭವತ್ , ಸತ್ಯಂ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯಮ್ ; ಕಿಂ ಪುನಸ್ತತ್ ? ಬ್ರಹ್ಮ, ‘ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತಿ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾತ್ । ಯಸ್ಮಾತ್ , ಸತ್ತ್ಯದಾದಿಕಂ ಮೂರ್ತಾಮೂರ್ತಧರ್ಮಜಾತಂ ಯತ್ಕಿಂಚೇದಂ ಸರ್ವಮವಿಶಿಷ್ಟಂ ವಿಕಾರಜಾತಮೇಕಮೇವ ಸಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಭವತ್ , ತದ್ವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಭಾವಾನ್ನಾಮರೂಪವಿಕಾರಸ್ಯ, ತಸ್ಮಾತ್ ತತ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಸತ್ಯಮಿತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ । ಅಸ್ತಿ ನಾಸ್ತೀತ್ಯನುಪ್ರಶ್ನಃ ಪ್ರಕೃತಃ ; ತಸ್ಯ ಪ್ರತಿವಚನವಿಷಯೇ ಏತದುಕ್ತಮ್ - ‘ಆತ್ಮಾಕಾಮಯತ ಬಹು ಸ್ಯಾಮ್’ ಇತಿ । ಸ ಯಥಾಕಾಮಂ ಚ ಆಕಾಶಾದಿಕಾರ್ಯಂ ಸತ್ತ್ಯದಾದಿಲಕ್ಷಣಂ ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ತದನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ಪಶ್ಯಞ್ಶೃಣ್ವನ್ಮನ್ವಾನೋ ವಿಜಾನನ್ ಬಹ್ವಭವತ್ ; ತಸ್ಮಾತ್ ತದೇವೇದಮಾಕಾಶಾದಿಕಾರಣಂ ಕಾರ್ಯಸ್ಥಂ ಪರಮೇ ವ್ಯೋಮನ್ ಹೃದಯಗುಹಾಯಾಂ ನಿಹಿತಂ ತತ್ಪ್ರತ್ಯಯಾವಭಾಸವಿಶೇಷೇಣೋಪಲಭ್ಯಮಾನಮಸ್ತೀತ್ಯೇವಂ ವಿಜಾನೀಯಾದಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತಿ । ತತ್ ಏತಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋಕ್ತೇ ಏಷಃ ಶ್ಲೋಕಃ ಮಂತ್ರಃ ಭವತಿ । ಯಥಾ ಪೂರ್ವೇಷ್ವನ್ನಮಯಾದ್ಯಾತ್ಮಪ್ರಕಾಶಕಾಃ ಪಂಚಸ್ವಪಿ, ಏವಂ ಸರ್ವಾಂತರತಮಾತ್ಮಾಸ್ತಿತ್ವಪ್ರಕಾಶಕೋಽಪಿ ಮಂತ್ರಃ ಕಾರ್ಯದ್ವಾರೇಣ ಭವತಿ ॥

ಅಸದ್ವಾ ಇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್ । ಅಸದಿತಿ ವ್ಯಾಕೃತನಾಮರೂಪವಿಶೇಷವಿಪರೀತರೂಪಮ್ ಅವ್ಯಾಕೃತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಉಚ್ಯತೇ ; ನ ಪುನರತ್ಯಂತಮೇವಾಸತ್ । ನ ಹ್ಯಸತಃ ಸಜ್ಜನ್ಮಾಸ್ತಿ । ಇದಮ್ ಇತಿ ನಾಮರೂಪವಿಶೇಷವದ್ವ್ಯಾಕೃತಂ ಜಗತ್ ; ಅಗ್ರೇ ಪೂರ್ವಂ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಃ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಅಸಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯಮಾಸೀತ್ । ತತಃ ಅಸತಃ ವೈ ಸತ್ ಪ್ರವಿಭಕ್ತನಾಮರೂಪವಿಶೇಷಮ್ ಅಜಾಯತ ಉತ್ಪನ್ನಮ್ । ಕಿಂ ತತಃ ಪ್ರವಿಭಕ್ತಂ ಕಾರ್ಯಮಿತಿ - ಪಿತುರಿವ ಪುತ್ರಃ ? ನೇತ್ಯಾಹ । ತತ್ ಅಸಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯಂ ಸ್ವಯಮೇವ ಆತ್ಮಾನಮೇವ ಅಕುರುತ ಕೃತವತ್ । ಯಸ್ಮಾದೇವಮ್ , ತಸ್ಮಾತ್ ತತ್ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಸುಕೃತಂ ಸ್ವಯಂ ಕರ್ತೃ ಉಚ್ಯತೇ । ಸ್ವಯಂ ಕರ್ತೃ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಲೋಕೇ ಸರ್ವಕಾರಣತ್ವಾತ್ । ಯಸ್ಮಾದ್ವಾ ಸ್ವಯಮಕರೋತ್ಸರ್ವಂ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ, ತಸ್ಮಾತ್ಪುಣ್ಯರೂಪೇಣಾಪಿ ತದೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಕಾರಣಂ ಸುಕೃತಮ್ ಉಚ್ಯತೇ । ಸರ್ವಥಾಪಿ ತು ಫಲಸಂಬಂಧಾದಿಕಾರಣಂ ಸುಕೃತಶಬ್ದವಾಚ್ಯಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಲೋಕೇ । ಯದಿ ಪುಣ್ಯಂ ಯದಿ ವಾ ಅನ್ಯತ್ ಸಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ ನಿತ್ಯೇ ಚೇತನಕಾರಣೇ ಸತಿ ಉಪಪದ್ಯತೇ, ತಸ್ಮಾದಸ್ತಿ ಬ್ರಹ್ಮ, ಸುಕೃತಪ್ರಸಿದ್ಧೇರಿತಿ । ಇತಶ್ಚಾಸ್ತಿ ; ಕುತಃ ? ರಸತ್ವಾತ್ । ಕುತೋ ರಸತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತ್ಯತ ಆಹ - ಯದ್ವೈ ತತ್ಸುಕೃತಂ ರಸೋ ವೈ ಸಃ । ರಸೋ ನಾಮ ತೃಪ್ತಿಹೇತುಃ ಆನಂದಕರೋ ಮಧುರಾಮ್ಲಾದಿಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧೋ ಲೋಕೇ । ರಸಮೇವ ಹಿ ಅಯಂ ಲಬ್ಧ್ವಾ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಆನಂದೀ ಸುಖೀ ಭವತಿ । ನಾಸತ ಆನಂದಹೇತುತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಂ ಲೋಕೇ । ಬಾಹ್ಯಾನಂದಸಾಧನರಹಿತಾ ಅಪಿ ಅನೀಹಾ ನಿರೇಷಣಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ಬಾಹ್ಯರಸಲಾಭಾದಿವ ಸಾನಂದಾ ದೃಶ್ಯಂತೇ ವಿದ್ವಾಂಸಃ ; ನೂನಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ರಸಸ್ತೇಷಾಮ್ । ತಸ್ಮಾದಸ್ತಿ ತತ್ತೇಷಾಮಾನಂದಕಾರಣಂ ರಸವದ್ಬ್ರಹ್ಮ । ಇತಶ್ಚಾಸ್ತಿ ; ಕುತಃ ? ಪ್ರಾಣನಾದಿಕ್ರಿಯಾದರ್ಶನಾತ್ । ಅಯಮಪಿ ಹಿ ಪಿಂಡೋ ಜೀವತಃ ಪ್ರಾಣೇನ ಪ್ರಾಣಿತಿ ಅಪಾನೇನ ಅಪಾನಿತಿ । ಏವಂ ವಾಯವೀಯಾ ಐಂದ್ರಿಯಕಾಶ್ಚ ಚೇಷ್ಟಾಃ ಸಂಹತೈಃ ಕಾರ್ಯಕರಣೈರ್ನಿರ್ವರ್ತ್ಯಮಾನಾ ದೃಶ್ಯಂತೇ । ತಚ್ಚೈಕಾರ್ಥವೃತ್ತಿತ್ವೇನ ಸಂಹನನಂ ನಾಂತರೇಣ ಚೇತನಮಸಂಹತಂ ಸಂಭವತಿ, ಅನ್ಯತ್ರಾದರ್ಶನಾತ್ । ತದಾಹ - ಯತ್ ಯದಿ ಏಷಃ ಆಕಾಶೇ ಪರಮೇ ವ್ಯೋಮ್ನಿ ಗುಹಾಯಾಂ ನಿಹಿತ ಆನಂದೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ ನ ಭವೇತ್ , ಕೋ ಹ್ಯೇವ ಲೋಕೇ ಅನ್ಯಾತ್ ಅಪಾನಚೇಷ್ಟಾಂ ಕುರ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಃ ಪ್ರಾಣ್ಯಾತ್ ಪ್ರಾಣನಂ ವಾ ಕುರ್ಯಾತ್ ; ತಸ್ಮಾದಸ್ತಿ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ, ಯದರ್ಥಾಃ ಕಾರ್ಯಕರಣಪ್ರಾಣನಾದಿಚೇಷ್ಟಾಃ ; ತತ್ಕೃತ ಏವ ಚ ಆನಂದೋ ಲೋಕಸ್ಯ । ಕುತಃ ? ಏಷ ಹ್ಯೇವ ಪರ ಆತ್ಮಾ ಆನಂದಯಾತಿ ಆನಂದಯತಿ ಸುಖಯತಿ ಲೋಕಂ ಧರ್ಮಾನುರೂಪಮ್ । ಸ ಏವಾತ್ಮಾ ಆನಂದರೂಪೋಽವಿದ್ಯಯಾ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೋ ವಿಭಾವ್ಯತೇ ಪ್ರಾಣಿಭಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಭಯಾಭಯಹೇತುತ್ವಾದ್ವಿದ್ವದವಿದುಷೋರಸ್ತಿ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ । ಸದ್ವಸ್ತ್ವಾಶ್ರಯಣೇನ ಹಿ ಅಭಯಂ ಭವತಿ ; ನಾಸದ್ವಸ್ತ್ವಾಶ್ರಯಣೇನ ಭಯನಿವೃತ್ತಿರುಪಪದ್ಯತೇ । ಕಥಮಭಯಹೇತುತ್ವಮಿತಿ, ಉಚ್ಯತೇ - ಯದಾ ಹ್ಯೇವ ಯಸ್ಮಾತ್ ಏಷಃ ಸಾಧಕಃ ಏತಸ್ಮಿನ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ - ಕಿಂವಿಶಿಷ್ಟೇ ? ಅದೃಶ್ಯೇ ದೃಶ್ಯಂ ನಾಮ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಂ ವಿಕಾರಃ, ದರ್ಶನಾರ್ಥತ್ವಾದ್ವಿಕಾರಸ್ಯ ; ನ ದೃಶ್ಯಮ್ ಅದೃಶ್ಯಮ್ , ಅವಿಕಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏತಸ್ಮಿನ್ನದೃಶ್ಯೇ ಅವಿಕಾರೇಽವಿಷಯಭೂತೇ, ಅನಾತ್ಮ್ಯೇ ಅಶರೀರೇ, ಯಸ್ಮಾದದೃಶ್ಯಂ ತಸ್ಮಾದನಾತ್ಮ್ಯಮ್ , ಯಸ್ಮಾದನಾತ್ಮ್ಯಂ ತಸ್ಮಾದನಿರುಕ್ತಮ್ ; ವಿಶೇಷೋ ಹಿ ನಿರುಚ್ಯತೇ ; ವಿಶೇಷಶ್ಚ ವಿಕಾರಃ ; ಅವಿಕಾರಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮ, ಸರ್ವವಿಕಾರಹೇತುತ್ವಾತ್ ; ತಸ್ಮಾತ್ ಅನಿರುಕ್ತಮ್ । ಯತ ಏವಮ್ , ತಸ್ಮಾದನಿಲಯನಂ ನಿಲಯನಂ ನೀಡ ಆಶ್ರಯಃ ನ ನಿಲಯನಮ್ ಅನಿಲಯನಮ್ ಅನಾಧಾರಂ ತಸ್ಮಿನ್ ಏತಸ್ಮಿನ್ ಅದೃಶ್ಯೇಽನಾತ್ಮ್ಯೇಽನಿರುಕ್ತೇಽನಿಲಯನೇ ಸರ್ವಕಾರ್ಯಧರ್ಮವಿಲಕ್ಷಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೀತಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಃ । ಅಭಯಮಿತಿ ಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಣಮ್ । ಅಭಯಾಮಿತಿ ವಾ ಲಿಂಗಾಂತರಂ ಪರಿಣಮ್ಯತೇ । ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಂ ಸ್ಥಿತಿಮಾತ್ಮಭಾವಂ ವಿಂದತೇ ಲಭತೇ । ಅಥ ತದಾ ಸಃ ತಸ್ಮಿನ್ನಾನಾತ್ವಸ್ಯ ಭಯಹೇತೋರವಿದ್ಯಾಕೃತಸ್ಯಾದರ್ಶನಾದಭಯಂ ಗತೋ ಭವತಿ । ಸ್ವರೂಪಪ್ರತಿಷ್ಠೋ ಹ್ಯಸೌ ಯದಾ ಭವತಿ, ತದಾ ನಾನ್ಯತ್ಪಶ್ಯತಿ ನಾನ್ಯಚ್ಛೃಣೋತಿ ನಾನ್ಯದ್ವಿಜಾನಾತಿ । ಅನ್ಯಸ್ಯ ಹ್ಯನ್ಯತೋ ಭಯಂ ಭವತಿ, ನ ಆತ್ಮನ ಏವ ಆತ್ಮನೋ ಭಯಂ ಯುಕ್ತಮ್ ; ತಸ್ಮಾತ್ ಆತ್ಮೈವ ಆತ್ಮನಃ ಅಭಯಕಾರಣಮ್ । ಸರ್ವತೋ ಹಿ ನಿರ್ಭಯಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ದೃಶ್ಯಂತೇ ಸತ್ಸು ಭಯಹೇತುಷು ; ತಚ್ಚಾಯುಕ್ತಮಸತಿ ಭಯತ್ರಾಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ । ತಸ್ಮಾತ್ತೇಷಾಮಭಯದರ್ಶನಾದಸ್ತಿ ತದಭಯಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ । ಕದಾ ಅಸೌ ಅಭಯಂ ಗತೋ ಭವತಿ ಸಾಧಕಃ ? ಯದಾ ನಾನ್ಯತ್ಪಶ್ಯತಿ ಆತ್ಮನಿ ಚ ಅಂತರಂ ಭೇದಂ ನ ಕುರುತೇ, ತದಾ ಅಭಯಂ ಗತೋ ಭವತೀತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಯದಾ ಪುನರವಿದ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಏಷಃ ಅವಿದ್ಯಾವಾನ್ ಅವಿದ್ಯಯಾ ಪ್ರತ್ಯುಪಸ್ಥಾಪಿತಂ ವಸ್ತು ತೈಮಿರಿಕದ್ವಿತೀಯಚಂದ್ರವತ್ಪಶ್ಯತ್ಯಾತ್ಮನಿ ಚ ಏತಸ್ಮಿನ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ, ಉತ ಅಪಿ, ಅರಮ್ ಅಲ್ಪಮಪಿ, ಅಂತರಂ ಛಿದ್ರಂ ಭೇದದರ್ಶನಂ ಕುರುತೇ ; ಭೇದದರ್ಶನಮೇವ ಹಿ ಭಯಕಾರಣಮ್ ; ಅಲ್ಪಮಪಿ ಭೇದಂ ಪಶ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥ ತಸ್ಮಾದ್ಭೇದದರ್ಶನಾದ್ಧೇತೋಃ ತಸ್ಯ ಭೇದದರ್ಶಿನಃ ಆತ್ಮನೋ ಭಯಂ ಭವತಿ । ತಸ್ಮಾದಾತ್ಮೈವಾತ್ಮನೋ ಭಯಕಾರಣಮವಿದುಷಃ ; ತದೇತದಾಹ - ತತ್ ಬ್ರಹ್ಮ ತ್ವೇವ ಭಯಂ ಭೇದದರ್ಶಿನೋ ವಿದುಷಃ ಈಶ್ವರೋಽನ್ಯೋ ಮತ್ತಃ ಅಹಮನ್ಯಃ ಸಂಸಾರೀತ್ಯೇವಂವಿದುಷಃ ಭೇದದೃಷ್ಟಮೀಶ್ವರಾಖ್ಯಂ ತದೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಅಲ್ಪಮಪ್ಯಂತರಂ ಕುರ್ವತಃ ಭಯಂ ಭವತಿ ಏಕತ್ವೇನ ಅಮನ್ವಾನಸ್ಯ । ತಸ್ಮಾತ್ ವಿದ್ವಾನಪ್ಯವಿದ್ವಾನೇವಾಸೌ, ಯೋಽಯಮೇಕಮಭಿನ್ನಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ನ ಪಶ್ಯತಿ । ಉಚ್ಛೇದಹೇತುದರ್ಶನಾದ್ಧ್ಯುಚ್ಛೇದ್ಯಾಭಿಮತಸ್ಯ ಭಯಂ ಭವತಿ ; ಅನುಚ್ಛೇದ್ಯೋ ಹ್ಯುಚ್ಛೇದಹೇತುಃ ; ತತ್ರ ಅಸತ್ಯುಚ್ಛೇದಹೇತೌ ಉಚ್ಛೇದ್ಯೇ ನ ತದ್ದರ್ಶನಕಾರ್ಯಂ ಭಯಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ಸರ್ವಂ ಚ ಜಗದ್ಭಯವದ್ದೃಶ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾಜ್ಜಗತೋ ಭಯದರ್ಶನಾದ್ಗಮ್ಯತೇ - ನೂನಂ ತದಸ್ತಿ ಭಯಕಾರಣಮುಚ್ಛೇದಹೇತುರನುಚ್ಛೇದ್ಯಾತ್ಮಕಮ್ , ಯತೋ ಜಗದ್ಬಿಭೇತೀತಿ । ತತ್ ಏತಸ್ಮಿನ್ನಪ್ಯರ್ಥೇ ಏಷಃ ಶ್ಲೋಕಃ ಭವತಿ ॥

ಭೀಷಾ ಭಯೇನ ಅಸ್ಮಾತ್ ವಾತಃ ಪವತೇ । ಭೀಷೋದೇತಿ ಸೂರ್ಯಃ । ಭೀಷಾ ಅಸ್ಮಾತ್ ಅಗ್ನಿಶ್ಚೇಂದ್ರಶ್ಚ । ಮೃತ್ಯುರ್ಧಾವತಿ ಪಂಚಮ ಇತಿ । ವಾತಾದಯೋ ಹಿ ಮಹಾರ್ಹಾಃ ಸ್ವಯಮೀಶ್ವರಾಃ ಸಂತಃ ಪವನಾದಿಕಾರ್ಯೇಷ್ವಾಯಾಸಬಹುಲೇಷು ನಿಯತಾಃ ಪ್ರವರ್ತಂತೇ ; ತದ್ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರಶಾಸ್ತರಿ ಸತಿ ; ಯಸ್ಮಾತ್ ನಿಯಮೇನ ತೇಷಾಂ ಪ್ರವರ್ತನಮ್ , ತಸ್ಮಾದಸ್ತಿ ಭಯಕಾರಣಂ ತೇಷಾಂ ಪ್ರಶಾಸ್ತೃ ಬ್ರಹ್ಮ । ಯತಸ್ತೇ ಭೃತ್ಯಾ ಇವ ರಾಜ್ಞಃ ಅಸ್ಮಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಭಯೇನ ಪ್ರವರ್ತಂತೇ ತಚ್ಚ ಭಯಕಾರಣಮಾನಂದಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ತಸ್ಯ ಅಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಆನಂದಸ್ಯ ಏಷಾ ಮೀಮಾಂಸಾ ವಿಚಾರಣಾ ಭವತಿ । ಕಿಮಾನಂದಸ್ಯ ಮೀಮಾಂಸ್ಯಮಿತಿ, ಉಚ್ಯತೇ - ಕಿಮಾನಂದೋ ವಿಷಯವಿಷಯಿಸಂಬಂಧಜನಿತಃ ಲೌಕಿಕಾನಂದವತ್ , ಆಹೋಸ್ವಿತ್ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಃ, ಇತ್ಯೇವಮೇಷಾ ಆನಂದಸ್ಯ ಮೀಮಾಂಸಾ ॥

ತತ್ರ ಲೌಕಿಕ ಆನಂದೋ ಬಾಹ್ಯಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಸಾಧನಸಂಪತ್ತಿನಿಮಿತ್ತ ಉತ್ಕೃಷ್ಟಃ । ಸಃ ಯ ಏಷ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಾನುಗಮಾರ್ಥಮ್ । ಅನೇನ ಹಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇನ ಆನಂದೇನ ವ್ಯಾವೃತ್ತವಿಷಯಬುದ್ಧಿಗಮ್ಯ ಆನಂದೋಽನುಗಂತುಂ ಶಕ್ಯತೇ । ಲೌಕಿಕೋಽಪ್ಯಾನಂದಃ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಸ್ಯೈವ ಮಾತ್ರಾ ; ಅವಿದ್ಯಯಾ ತಿರಸ್ಕ್ರಿಯಮಾಣೇ ವಿಜ್ಞಾನೇ ಉತ್ಕೃಷ್ಯಮಾಣಾಯಾಂ ಚ ಅವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಭಿಃ ಕರ್ಮವಶಾತ್ ಯಥಾವಿಜ್ಞಾನಂ ವಿಷಯಾದಿಸಾಧನಸಂಬಂಧವಶಾಚ್ಚ ವಿಭಾವ್ಯಮಾನಶ್ಚ ಲೋಕೇಽನವಸ್ಥಿತೋ ಲೌಕಿಕಃ ಸಂಪದ್ಯತೇ ; ಸ ಏವ ಅವಿದ್ಯಾಕಾಮಕರ್ಮಾಪಕರ್ಷೇಣ ಮನುಷ್ಯಗಂಧರ್ವಾದ್ಯುತ್ತರೋತ್ತರಭೂಮಿಷು ಅಕಾಮಹತವಿದ್ವಚ್ಛ್ರೋತ್ರಿಯಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೋ ವಿಭಾವ್ಯತೇ ಶತಗುಣೋತ್ತರೋತ್ತರೋತ್ಕರ್ಷೇಣ ಯಾವದ್ಧಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಆನಂದ ಇತಿ ॥

ನಿರಸ್ತೇ ತ್ವವಿದ್ಯಾಕೃತೇ ವಿಷಯವಿಷಯಿವಿಭಾಗೇ, ವಿದ್ಯಯಾ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಃ ಪರಿಪೂರ್ಣಃ ಏಕಃ ಆನಂದಃ ಅದ್ವೈತಃ ಭವತೀತ್ಯೇತಮರ್ಥಂ ವಿಭಾವಯಿಷ್ಯನ್ನಾಹ - ಯುವಾ ಪ್ರಥಮವಯಾಃ ; ಸಾಧುಯುವೇತಿ ಸಾಧುಶ್ಚಾಸೌ ಯುವಾ ಚೇತಿ ಯೂನೋ ವಿಶೇಷಣಮ್ ; ಯುವಾಪ್ಯಸಾಧುರ್ಭವತಿ ಸಾಧುರಪ್ಯಯುವಾ, ಅತೋ ವಿಶೇಷಣಂ ಯುವಾ ಸ್ಯಾತ್ಸಾಧುಯುವೇತಿ ; ಅಧ್ಯಾಯಕಃ ಅಧೀತವೇದಃ । ಆಶಿಷ್ಠಃ ಆಶಾಸ್ತೃತಮಃ ; ದೃಢಿಷ್ಠಃ ದೃಢತಮಃ ; ಬಲಿಷ್ಠಃ ಬಲವತ್ತಮಃ ; ಏವಮಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಸಾಧನಸಂಪನ್ನಃ । ತಸ್ಯೇಯಂ ಪೃಥಿವೀ ಉರ್ವೀ ಸರ್ವಾ ವಿತ್ತಸ್ಯ ವಿತ್ತೇನೋಪಭೋಗಸಾಧನೇನ ದೃಷ್ಟಾರ್ಥೇನಾದೃಷ್ಟಾರ್ಥೇನ ಚ ಕರ್ಮಸಾಧನೇನ ಸಂಪನ್ನಾ ಪೂರ್ಣಾ ರಾಜಾ ಪೃಥಿವೀಪತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಯ ಚ ಯ ಆನಂದಃ, ಸಃ ಏಕಃ ಮಾನುಷಃ ಮನುಷ್ಯಾಣಾಂ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಃ ಏಕ ಆನಂದಃ । ತೇ ಯೇ ಶತಂ ಮಾನುಷಾ ಆನಂದಾಃ, ಸ ಏಕೋ ಮನುಷ್ಯಗಂಧರ್ವಾಣಾಮಾನಂದಃ ; ಮಾನುಷಾನಂದಾತ್ ಶತಗುಣೇನೋತ್ಕೃಷ್ಟಃ ಮನುಷ್ಯಗಂಧರ್ವಾಣಾಮಾನಂದಃ ಭವತಿ । ಮನುಷ್ಯಾಃ ಸಂತಃ ಕರ್ಮವಿದ್ಯಾವಿಶೇಷಾತ್ ಗಂಧರ್ವತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಾ ಮನುಷ್ಯಗಂಧರ್ವಾಃ । ತೇ ಹ್ಯಂತರ್ಧಾನಾದಿಶಕ್ತಿಸಂಪನ್ನಾಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮಕಾರ್ಯಕರಣಾಃ ; ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರತಿಘಾತಾಲ್ಪತ್ವಂ ತೇಷಾಂ ದ್ವಂದ್ವಪ್ರತಿಘಾತಶಕ್ತಿಸಾಧನಸಂಪತ್ತಿಶ್ಚ । ತತಃ ಅಪ್ರತಿಹನ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಪ್ರತೀಕಾರವತಃ ಮನುಷ್ಯಗಂಧರ್ವಸ್ಯ ಸ್ಯಾಚ್ಚಿತ್ತಪ್ರಸಾದಃ । ತತ್ಪ್ರಸಾದವಿಶೇಷಾತ್ಸುಖವಿಶೇಷಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿಃ । ಏವಂ ಪೂರ್ವಸ್ಯಾಃ ಪೂರ್ವಸ್ಯಾ ಭೂಮೇರುತ್ತರಸ್ಯಾಮುತ್ತರಸ್ಯಾಂ ಭೂಮೌ ಪ್ರಸಾದವಿಶೇಷತಃ ಶತಗುಣೇನ ಆನಂದೋತ್ಕರ್ಷ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ಪ್ರಥಮಂ ತು ಅಕಾಮಹತಾಗ್ರಹಣಂ ಮನುಷ್ಯವಿಷಯಭೋಗಕಾಮಾನಭಿಹತಸ್ಯ ಶ್ರೋತ್ರಿಯಸ್ಯ ಮನುಷ್ಯಾನಂದಾತ್ ಶತಗುಣೇನ ಆನಂದೋತ್ಕರ್ಷಃ ಮನುಷ್ಯಗಂಧರ್ವೇಣ ತುಲ್ಯೋ ವಕ್ತವ್ಯ ಇತ್ಯೇವಮರ್ಥಮ್ । ಸಾಧುಯುವಾ ಅಧ್ಯಾಯಕ ಇತಿ ಶ್ರೋತ್ರಿಯತ್ವಾವೃಜಿನತ್ವೇ ಗೃಹ್ಯೇತೇ । ತೇ ಹ್ಯವಿಶಿಷ್ಟೇ ಸರ್ವತ್ರ । ಅಕಾಮಹತತ್ವಂ ತು ವಿಷಯೋತ್ಕರ್ಷಾಪಕರ್ಷತಃ ಸುಖೋತ್ಕರ್ಷಾಪಕರ್ಷಾಯ ವಿಶೇಷ್ಯತೇ । ಅತಃ ಅಕಾಮಹತಗ್ರಹಣಮ್ , ತದ್ವಿಶೇಷತಃ ಶತಗುಣಸುಖೋತ್ಕರ್ಷೋಪಲಬ್ಧೇಃ ಅಕಾಮಹತತ್ವಸ್ಯ ಪರಮಾನಂದಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಧನತ್ವವಿಧಾನಾರ್ಥಮ್ । ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮನ್ಯತ್ । ದೇವಗಂಧರ್ವಾ ಜಾತಿತ ಏವ । ಚಿರಲೋಕಲೋಕಾನಾಮಿತಿ ಪಿತೄಣಾಂ ವಿಶೇಷಣಮ್ । ಚಿರಕಾಲಸ್ಥಾಯೀ ಲೋಕೋ ಯೇಷಾಂ ಪಿತೄಣಾಮ್ , ತೇ ಚಿರಲೋಕಲೋಕಾ ಇತಿ । ಆಜಾನ ಇತಿ ದೇವಲೋಕಃ ತಸ್ಮಿನ್ನಾಜಾನೇ ಜಾತಾ ಆಜಾನಜಾ ದೇವಾಃ, ಸ್ಮಾರ್ತಕರ್ಮವಿಶೇಷತೋ ದೇವಸ್ಥಾನೇಷು ಜಾತಾಃ । ಕರ್ಮದೇವಾ ಯೇ ವೈದಿಕೇನ ಕರ್ಮಣಾ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿನಾ ಕೇವಲೇನ ದೇವಾನಪಿಯಂತಿ । ದೇವಾ ಇತಿ ತ್ರಯಸ್ತ್ರಿಂಶದ್ಧವಿರ್ಭುಜಃ ; ಇಂದ್ರಸ್ತೇಷಾಂ ಸ್ವಾಮೀ ; ತಸ್ಯ ಆಚಾರ್ಯೋ ಬೃಹಸ್ಪತಿಃ । ಪ್ರಜಾಪತಿಃ ವಿರಾಟ್ ತ್ರೈಲೋಕ್ಯಶರೀರೋ ಬ್ರಹ್ಮಾ ಸಮಷ್ಟಿವ್ಯಷ್ಟಿರೂಪಃ ಸಂಸಾರಮಂಡಲವ್ಯಾಪೀ । ಯತ್ರೈತೇ ಆನಂದಭೇದಾ ಏಕತಾಂ ಗಚ್ಛಂತಿ, ಧರ್ಮಶ್ಚ ತನ್ನಿಮಿತ್ತಃ ಜ್ಞಾನಂ ಚ ತದ್ವಿಷಯಮ್ ಅಕಾಮಹತತ್ವಂ ಚ ನಿರತಿಶಯಂ ಯತ್ರ, ಸ ಏಷ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭೋ ಬ್ರಹ್ಮಾ, ತಸ್ಯೈಷ ಆನಂದಃ ಶ್ರೋತ್ರಿಯೇಣ ಅವೃಜಿನೇನ ಅಕಾಮಹತೇನ ಚ ಸರ್ವತಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮುಪಲಭ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದೇತಾನಿ ತ್ರೀಣಿ ಸಾಧನಾನೀತ್ಯವಗಮ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಶ್ರೋತ್ರಿಯತ್ವಾವೃಜಿನತ್ವೇ ನಿಯತೇ ಅಕಾಮಹತತ್ವಂ ತು ಉತ್ಕೃಷ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಸಾಧನತಾ ಅವಗಮ್ಯತೇ । ತಸ್ಯ ಅಕಾಮಹತತ್ವಪ್ರಕರ್ಷತಶ್ಚೋಪಲಭ್ಯಮಾನಃ ಶ್ರೋತ್ರಿಯಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೋ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಆನಂದಃ ಯಸ್ಯ ಪರಮಾನಂದಸ್ಯ ಮಾತ್ರಾ ಏಕದೇಶಃ, ‘ಏತಸ್ಯೈವಾನಂದಸ್ಯಾನ್ಯಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಮಾತ್ರಾಮುಪಜೀವಂತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೩೨) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ । ಸ ಏಷ ಆನಂದಃ - ಯಸ್ಯ ಮಾತ್ರಾ ಸಮುದ್ರಾಂಭಸ ಇವ ವಿಪ್ರುಷಃ ಪ್ರವಿಭಕ್ತಾಃ ಯತ್ರೈಕತಾಂ ಗತಾಃ - ಸ ಏಷ ಪರಮಾನಂದಃ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಃ, ಅದ್ವೈತಾತ್ ; ಆನಂದಾನಂದಿನೋಶ್ಚ ಅವಿಭಾಗೋಽತ್ರ ॥

ಸ ಯಶ್ಚಾಯಂ ಪುರುಷ ಇತಿ । ಯಃ ಗುಹಾಯಾಂ ನಿಹಿತಃ ಪರಮೇ ವ್ಯೋಮ್ನಿ ಆಕಾಶಾದಿಕಾರ್ಯಂ ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ಅನ್ನಮಯಾಂತಮ್ , ತದೇವಾನುಪ್ರವಿಷ್ಟಃ, ಸಃ ಯ ಇತಿ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ । ಕೋಽಸೌ ? ಅಯಂ ಪುರುಷೇ । ಯಶ್ಚಾಸಾವಾದಿತ್ಯೇ ಯಃ ಪರಮಾನಂದಃ ಶ್ರೋತ್ರಿಯಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೋ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಃ, ಯಸ್ಯೈಕದೇಶಂ ಬ್ರಹ್ಮಾದೀನಿ ಭೂತಾನಿ ಸುಖಾರ್ಹಾಣ್ಯುಪಜೀವಂತಿ, ಸಃ ಯಶ್ಚಾಸಾವಾದಿತ್ಯೇ ಇತಿ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ । ಸ ಏಕಃ ಭಿನ್ನಪ್ರದೇಶಘಟಾಕಾಶಾಕಾಶೈಕತ್ವವತ್ । ನನು ತನ್ನಿರ್ದೇಶೇ ಸ ಯಶ್ಚಾಯಂ ಪುರುಷ ಇತ್ಯವಿಶೇಷತೋಽಧ್ಯಾತ್ಮಂ ನ ಯುಕ್ತೋ ನಿರ್ದೇಶಃ ; ಯಶ್ಚಾಯಂ ದಕ್ಷಿಣೇಽಕ್ಷನ್ನಿತಿ ತು ಯುಕ್ತಃ, ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ನ, ಪರಾಧಿಕಾರಾತ್ । ಪರೋ ಹ್ಯಾತ್ಮಾ ಅತ್ರ ಅಧಿಕೃತಃ ‘ಅದೃಶ್ಯೇಽನಾತ್ಮ್ಯೇ’ ‘ಭೀಷಾಸ್ಮಾದ್ವಾತಃ ಪವತೇ’ ‘ಸೈಷಾನಂದಸ್ಯ ಮೀಮಾಂಸಾ’ ಇತಿ । ನ ಹಿ ಅಕಸ್ಮಾದಪ್ರಕೃತೋ ಯುಕ್ತೋ ನಿರ್ದೇಷ್ಟುಮ್ ; ಪರಮಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನಂ ಚ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಪರ ಏವ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ - ಸ ಏಕ ಇತಿ । ನನ್ವಾನಂದಸ್ಯ ಮೀಮಾಂಸಾ ಪ್ರಕೃತಾ ; ತಸ್ಯಾ ಅಪಿ ಫಲಮುಪಸಂಹರ್ತವ್ಯಮ್ । ಅಭಿನ್ನಃ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಃ ಆನಂದಃ ಪರಮಾತ್ಮೈವ, ನ ವಿಷಯವಿಷಯಿಸಂಬಂಧಜನಿತ ಇತಿ । ನನು ತದನುರೂಪ ಏವ ಅಯಂ ನಿರ್ದೇಶಃ - ‘ಸ ಯಶ್ಚಾಯಂ ಪುರುಷೇ ಯಶ್ಚಾಸಾವಾದಿತ್ಯೇ ಸ ಏಕಃ’ ಇತಿ ಭಿನ್ನಾಧಿಕರಣಸ್ಥವಿಶೇಷೋಪಮರ್ದೇನ । ನನ್ವೇವಮಪ್ಯಾದಿತ್ಯವಿಶೇಷಗ್ರಹಣಮನರ್ಥಕಮ್ ; ನ ಅನರ್ಥಕಮ್ , ಉತ್ಕರ್ಷಾಪಕರ್ಷಾಪೋಹಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ದ್ವೈತಸ್ಯ ಹಿ ಯೋ ಮೂರ್ತಾಮೂರ್ತಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಪರ ಉತ್ಕರ್ಷಃ ಸವಿತ್ರಭ್ಯಂತರ್ಗತಃ ಸ ಚೇತ್ಪುರುಷಗತವಿಶೇಷೋಪಮರ್ದೇನ ಪರಮಾನಂದಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಸಮೋ ಭವತಿ, ನ ಕಶ್ಚಿದುತ್ಕರ್ಷೋಽಪಕರ್ಷೋ ವಾ ತಾಂ ಗತಿಂ ಗತಸ್ಯೇತ್ಯಭಯಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಂ ವಿಂದತ ಇತ್ಯುಪಪನ್ನಮ್ ॥

ಅಸ್ತಿ ನಾಸ್ತೀತ್ಯನುಪ್ರಶ್ನೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ । ಕಾರ್ಯರಸಲಾಭಪ್ರಾಣನಾಭಯಪ್ರತಿಷ್ಠಾಭಯದರ್ಶನೋಪಪತ್ತಿಭ್ಯೋಽಸ್ತ್ಯೇವ ತದಾಕಾಶಾದಿಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಪಾಕೃತಃ ಅನುಪ್ರಶ್ನ ಏಕಃ ; ದ್ವಾವನ್ಯಾನುಪ್ರಶ್ನೌ ವಿದ್ವದವಿದುಷೋರ್ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಿವಿಷಯೌ ; ತತ್ರ ವಿದ್ವಾನ್ಸಮಶ್ನುತೇ ನ ಸಮಶ್ನುತ ಇತ್ಯನುಪ್ರಶ್ನೋಽಂತ್ಯಃ ; ತದಪಾಕರಣಾಯೋಚ್ಯತೇ । ಮಧ್ಯಮೋಽನುಪ್ರಶ್ನಃ ಅಂತ್ಯಾಪಾಕರಣಾದೇವ ಅಪಾಕೃತ ಇತಿ ತದಪಾಕರಣಾಯ ನ ಯತ್ಯತೇ । ಸ ಯಃ ಕಶ್ಚಿತ್ ಏವಂ ಯಥೋಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಉತ್ಸೃಜ್ಯೋತ್ಕರ್ಷಾಪಕರ್ಷಮದ್ವೈತಂ ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಮಸ್ಮೀತ್ಯೇವಂ ವೇತ್ತೀತಿ ಏವಂವಿತ್ ; ಏವಂಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಪರಾಮರ್ಶಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ಸ ಕಿಮ್ ? ಅಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕಾತ್ಪ್ರೇತ್ಯ ದೃಷ್ಟಾದೃಷ್ಟೇಷ್ಟವಿಷಯಸಮುದಾಯೋ ಹಿ ಅಯಂ ಲೋಕಃ, ತಸ್ಮಾದಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕಾತ್ಪ್ರೇತ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಾವೃತ್ಯ ನಿರಪೇಕ್ಷೋ ಭೂತ್ವಾ ಏತಂ ಯಥಾವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ಅನ್ನಮಯಮಾತ್ಮಾನಮುಪಸಂಕ್ರಾಮತಿ ವಿಷಯಜಾತಮನ್ನಮಯಾತ್ಪಿಂಡಾತ್ಮನೋ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ನ ಪಶ್ಯತಿ, ಸರ್ವಂ ಸ್ಥೂಲಭೂತಮನ್ನಮಯಮಾತ್ಮಾನಂ ಪಶ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತತಃ ಅಭ್ಯಂತರಮೇತಂ ಪ್ರಾಣಮಯಂ ಸರ್ವಾನ್ನಮಯಾತ್ಮಸ್ಥಮವಿಭಕ್ತಮ್ । ಅಥೈತಂ ಮನೋಮಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಮಾನಂದಮಯಮಾತ್ಮಾನಮುಪಸಂಕ್ರಾಮತಿ । ಅಥಾದೃಶ್ಯೇಽನಾತ್ಮ್ಯೇಽನಿರುಕ್ತೇಽನಿಲಯನೇಽಭಯಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಂ ವಿಂದತೇ ॥

ತತ್ರೈತಚ್ಚಿಂತ್ಯಮ್ - ಕೋಽಯಮೇವಂವಿತ್ , ಕಥಂ ವಾ ಸಂಕ್ರಾಮತೀತಿ ; ಕಿಂ ಪರಸ್ಮಾದಾತ್ಮನೋಽನ್ಯಃ ಸಂಕ್ರಮಣಕರ್ತಾ ಪ್ರವಿಭಕ್ತಃ, ಉತ ಸ ಏವೇತಿ । ಕಿಂ ತತಃ ? ಯದ್ಯನ್ಯಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಃ - ‘ತತ್ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ತದೇವಾನುಪ್ರಾವಿಶತ್’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೬ । ೧) ‘ಅನ್ಯೋಽಸಾವನ್ಯೋಽಹಮಸ್ಮೀತಿ । ನ ಸ ವೇದ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೧೦) ‘ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೧) ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೧೬) ಇತಿ । ಅಥ ಸ ಏವ ಆನಂದಮಯಮಾತ್ಮಾನಮುಪಸಂಕ್ರಾಮತೀತಿ, ಕರ್ಮಕರ್ತೃತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಪರಸ್ಯೈವ ಚ ಸಂಸಾರಿತ್ವಂ ಪರಾಭಾವೋ ವಾ । ಯದ್ಯುಭಯಥಾ ಪ್ರಾಪ್ತೋ ದೋಷೋ ನ ಪರಿಹರ್ತುಂ ಶಕ್ಯತ ಇತಿ, ವ್ಯರ್ಥಾ ಚಿಂತಾ । ಅಥ ಅನ್ಯತರಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷೇ ದೋಷಾಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ತೃತೀಯೇ ವಾ ಪಕ್ಷೇ ಅದುಷ್ಟೇ, ಸ ಏವ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥ ಇತಿ ವ್ಯರ್ಥೈವ ಚಿಂತಾ ; ನ, ತನ್ನಿರ್ಧಾರಣಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ಸತ್ಯಂ ಪ್ರಾಪ್ತೋ ದೋಷೋ ನ ಶಕ್ಯಃ ಪರಿಹರ್ತುಮನ್ಯತರಸ್ಮಿನ್ ತೃತೀಯೇ ವಾ ಪಕ್ಷೇ ಅದುಷ್ಟೇ ಅವಧೃತೇ ವ್ಯರ್ಥಾ ಚಿಂತಾ ಸ್ಯಾತ್ ; ನ ತು ಸೋಽವಧೃತ ಇತಿ ತದವಧಾರಣಾರ್ಥತ್ವಾದರ್ಥವತ್ಯೇವೈಷಾ ಚಿಂತಾ । ಸತ್ಯಮರ್ಥವತೀ ಚಿಂತಾ, ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಾವಧಾರಣಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ಚಿಂತಯಸಿ ಚ ತ್ವಮ್ , ನ ತು ನಿರ್ಣೇಷ್ಯಸಿ ; ಕಿಂ ನ ನಿರ್ಣೇತವ್ಯಮಿತಿ ವೇದವಚನಮ್ ? ನ ; ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ? ಬಹುಪ್ರತಿಪಕ್ಷತ್ವಾತ್ ; ಏಕತ್ವವಾದೀ ತ್ವಮ್ , ವೇದಾರ್ಥಪರತ್ವಾತ್ ; ಬಹವೋ ಹಿ ನಾನಾತ್ವವಾದಿನೋ ವೇದಬಾಹ್ಯಾಃ ತ್ವತ್ಪ್ರತಿಪಕ್ಷಾಃ ; ಅತೋ ಮಮಾಶಂಕಾ - ನ ನಿರ್ಣೇಷ್ಯಸೀತಿ । ಏತದೇವ ಮೇ ಸ್ವಸ್ತ್ಯಯನಮ್ - ಯನ್ಮಾಮೇಕಯೋಗಿನಮನೇಕಯೋಗಿಬಹುಪ್ರತಿಪಕ್ಷಮಾತ್ಥ । ಅತೋ ಜೇಷ್ಯಾಮಿ ಸರ್ವಾನ್ ; ಆರಭೇ ಚ ಚಿಂತಾಮ್ ॥

ಸ ಏವ ತು ಸ್ಯಾತ್ , ತದ್ಭಾವಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ । ತದ್ವಿಜ್ಞಾನೇನ ಪರಮಾತ್ಮಭಾವೋ ಹಿ ಅತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಃ - ‘ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ ಪರಮ್’ ಇತಿ । ನ ಹಿ ಅನ್ಯಸ್ಯ ಅನ್ಯಭಾವಾಪತ್ತಿರುಪಪದ್ಯತೇ । ನನು ತಸ್ಯಾಪಿ ತದ್ಭಾವಾಪತ್ತಿರನುಪಪನ್ನೈವ । ನ, ಅವಿದ್ಯಾಕೃತಾನಾತ್ಮಾಪೋಹಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ಯಾ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಯಾ ಸ್ವಾತ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿರುಪದಿಶ್ಯತೇ, ಸಾ ಅವಿದ್ಯಾಕೃತಸ್ಯ ಅನ್ನಾದಿವಿಶೇಷಾತ್ಮನಃ ಆತ್ಮತ್ವೇನಾಧ್ಯಾರೋಪಿತಸ್ಯ ಅನಾತ್ಮನಃ ಅಪೋಹಾರ್ಥಾ । ಕಥಮೇವಮರ್ಥತಾ ಅವಗಮ್ಯತೇ ? ವಿದ್ಯಾಮಾತ್ರೋಪದೇಶಾತ್ । ವಿದ್ಯಾಯಾಶ್ಚ ದೃಷ್ಟಂ ಕಾರ್ಯಮವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿಃ ; ತಚ್ಚೇಹ ವಿದ್ಯಾಮಾತ್ರಮಾತ್ಮಪ್ರಾಪ್ತೌ ಸಾಧನಮುಪದಿಶ್ಯತೇ । ಮಾರ್ಗವಿಜ್ಞಾನೋಪದೇಶವದಿತಿ ಚೇತ್ , ತದಾತ್ಮತ್ವೇ ವಿದ್ಯಾಮಾತ್ರಸಾಧನೋಪದೇಶೋಽಹೇತುಃ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ದೇಶಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತೌ ಮಾರ್ಗವಿಜ್ಞಾನೋಪದೇಶದರ್ಶನಾತ್ । ನ ಹಿ ಗ್ರಾಮ ಏವ ಗಂತೇತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ವೈಧರ್ಮ್ಯಾತ್ । ತತ್ರ ಹಿ ಗ್ರಾಮವಿಷಯಂ ನೋಪದಿಶ್ಯತೇ, ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಮಾರ್ಗವಿಷಯಮೇವೋಪದಿಶ್ಯತೇ ವಿಜ್ಞಾನಮ್ ; ನ ತಥೇಹ ಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಸಾಧನಾಂತರವಿಷಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಮುಪದಿಶ್ಯತೇ । ಉಕ್ತಕರ್ಮಾದಿಸಾಧನಾಪೇಕ್ಷಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನಂ ಪರಪ್ರಾಪ್ತೌ ಸಾಧನಮುಪದಿಶ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ನಿತ್ಯತ್ವಾನ್ಮೋಕ್ಷಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ಶ್ರುತಿಶ್ಚ ‘ತತ್ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ತದೇವಾನುಪ್ರಾವಿಶತ್’ ಇತಿ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ತದಾತ್ಮತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ । ಅಭಯಪ್ರತಿಷ್ಠೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚ । ಯದಿ ಹಿ ವಿದ್ಯಾವಾನ್ ಸ್ವಾತ್ಮನೋಽನ್ಯನ್ನ ಪಶ್ಯತಿ, ತತಃ ಅಭಯಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಂ ವಿಂದತ ಇತಿ ಸ್ಯಾತ್ , ಭಯಹೇತೋಃ ಪರಸ್ಯ ಅನ್ಯಸ್ಯ ಅಭಾವಾತ್ । ಅನ್ಯಸ್ಯ ಚ ಅವಿದ್ಯಾಕೃತತ್ವೇ ವಿದ್ಯಯಾ ಅವಸ್ತುತ್ವದರ್ಶನೋಪಪತ್ತಿಃ ; ತದ್ಧಿ ದ್ವಿತೀಯಸ್ಯ ಚಂದ್ರಸ್ಯ ಅಸತ್ತ್ವಮ್ , ಯದತೈಮಿರಿಕೇಣ ಚಕ್ಷುಷ್ಮತಾ ನ ಗೃಹ್ಯತೇ ; ನೈವಂ ನ ಗೃಹ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಸುಷುಪ್ತಸಮಾಹಿತಯೋರಗ್ರಹಣಾತ್ । ಸುಷುಪ್ತೇಽಗ್ರಹಣಮನ್ಯಾಸಕ್ತವದಿತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಸರ್ವಾಗ್ರಹಣಾತ್ । ಜಾಗ್ರತ್ಸ್ವಪ್ನಯೋರನ್ಯಸ್ಯ ಗ್ರಹಣಾತ್ಸತ್ತ್ವಮೇವೇತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಅವಿದ್ಯಾಕೃತತ್ವಾತ್ ಜಾಗ್ರತ್ಸ್ವಪ್ನಯೋಃ ; ಯದನ್ಯಗ್ರಹಣಂ ಜಾಗ್ರತ್ಸ್ವಪ್ನಯೋಃ, ತದವಿದ್ಯಾಕೃತಮ್ , ವಿದ್ಯಾಭಾವೇ ಅಭಾವಾತ್ । ಸುಷುಪ್ತೇ ಅಗ್ರಹಣಮಪಿ ಅವಿದ್ಯಾಕೃತಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವಾತ್ । ದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ಹಿ ತತ್ತ್ವಮವಿಕ್ರಿಯಾ, ಪರಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ ; ವಿಕ್ರಿಯಾ ನ ತತ್ತ್ವಮ್ , ಪರಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ನ ಹಿ ಕಾರಕಾಪೇಕ್ಷಂ ವಸ್ತುನಸ್ತತ್ತ್ವಮ್ ; ಸತೋ ವಿಶೇಷಃ ಕಾರಕಾಪೇಕ್ಷಃ, ವಿಶೇಷಶ್ಚ ವಿಕ್ರಿಯಾ ; ಜಾಗ್ರತ್ಸ್ವಪ್ನಯೋಶ್ಚ ಗ್ರಹಣಂ ವಿಶೇಷಃ । ಯದ್ಧಿ ಯಸ್ಯ ನಾನ್ಯಾಪೇಕ್ಷಂ ಸ್ವರೂಪಮ್ , ತತ್ತಸ್ಯ ತತ್ತ್ವಮ್ ; ಯದನ್ಯಾಪೇಕ್ಷಮ್ , ನ ತತ್ತತ್ತ್ವಮ್ ; ಅನ್ಯಾಭಾವೇ ಅಭಾವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವಾತ್ ಜಾಗ್ರತ್ಸ್ವಪ್ನವತ್ ನ ಸುಷುಪ್ತೇ ವಿಶೇಷಃ । ಯೇಷಾಂ ಪುನರೀಶ್ವರೋ ಅನ್ಯ ಆತ್ಮನಃ, ಕಾರ್ಯಂ ಚ ಅನ್ಯತ್ , ತೇಷಾಂ ಭಯಾನಿವೃತ್ತಿಃ, ಭಯಸ್ಯ ಅನ್ಯನಿಮಿತ್ತತ್ವಾತ್ ; ಸತಶ್ಚ ಅನ್ಯಸ್ಯ ಆತ್ಮಹಾನಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ನ ಚ ಅಸತ ಆತ್ಮಲಾಭಃ । ಸಾಪೇಕ್ಷಸ್ಯ ಅನ್ಯಸ್ಯ ಭಯಹೇತುತ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ತಸ್ಯಾಪಿ ತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ । ಯದ್ಧರ್ಮಾದ್ಯನುಸಹಾಯೀಭೂತಂ ನಿತ್ಯಮನಿತ್ಯಂ ವಾ ನಿಮಿತ್ತಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಅನ್ಯದ್ಭಯಕಾರಣಂ ಸ್ಯಾತ್ , ತಸ್ಯಾಪಿ ತಥಾಭೂತಸ್ಯ ಆತ್ಮಹಾನಾಭಾವಾತ್ ಭಯಾನಿವೃತ್ತಿಃ ; ಆತ್ಮಹಾನೇ ವಾ ಸದಸತೋರಿತರೇತರಾಪತ್ತೌ ಸರ್ವತ್ರ ಅನಾಶ್ವಾಸ ಏವ । ಏಕತ್ವಪಕ್ಷೇ ಪುನಃ ಸನಿಮಿತ್ತಸ್ಯ ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಅವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತತ್ವಾದದೋಷಃ । ತೈಮಿರಿಕದೃಷ್ಟಸ್ಯ ಹಿ ದ್ವಿತೀಯಚಂದ್ರಸ್ಯ ನ ಆತ್ಮಲಾಭೋ ನಾಶೋ ವಾ ಅಸ್ತಿ । ವಿದ್ಯಾವಿದ್ಯಯೋಃ ತದ್ಧರ್ಮತ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ವಿವೇಕಾವಿವೇಕೌ ರೂಪಾದಿವತ್ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾವುಪಲಭ್ಯೇತೇ ಅಂತಃಕರಣಸ್ಥೌ । ನ ಹಿ ರೂಪಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಸತೋ ದ್ರಷ್ಟ್ಟಧರ್ಮತ್ವಮ್ । ಅವಿದ್ಯಾ ಚ ಸ್ವಾನುಭವೇನ ರೂಪ್ಯತೇ - ಮೂಢೋಽಹಮ್ ಅವಿವಿಕ್ತಂ ಮಮ ವಿಜ್ಞಾನಮ್ ಇತಿ । ತಥಾ ವಿದ್ಯಾವಿವೇಕೋ ಅನುಭೂಯತೇ । ಉಪದಿಶಂತಿ ಚ ಅನ್ಯೇಭ್ಯ ಆತ್ಮನೋ ವಿದ್ಯಾಂ ಬುಧಾಃ । ತಥಾ ಚ ಅನ್ಯೇ ಅವಧಾರಯಂತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ ನಾಮರೂಪಪಕ್ಷಸ್ಯೈವ ವಿದ್ಯಾವಿದ್ಯೇ ನಾಮರೂಪೇ ಚ ; ನ ಆತ್ಮಧರ್ಮೌ, ‘ನಾಮರೂಪಯೋರ್ನಿರ್ವಹಿತಾ ತೇ ಯದಂತರಾ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧೪ । ೧) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ । ತೇ ಚ ಪುನರ್ನಾಮರೂಪೇ ಸವಿತರ್ಯಹೋರಾತ್ರೇ ಇವ ಕಲ್ಪಿತೇ ; ನ ಪರಮಾರ್ಥತೋ ವಿದ್ಯಮಾನೇ । ಅಭೇದೇ ‘ಏತಮಾನಂದಮಯಮಾತ್ಮಾನಮುಪಸಂಕ್ರಾಮತಿ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೮ । ೫) ಇತಿ ಕರ್ಮಕರ್ತೃತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ವಿಜ್ಞಾನಮಾತ್ರತ್ವಾತ್ ಸಂಕ್ರಮಣಸ್ಯ । ನ ಜಲೂಕಾದಿವತ್ ಸಂಕ್ರಮಣಮಿಹೋಪದಿಶ್ಯತೇ ; ಕಿಂ ತರ್ಹಿ, ವಿಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಂ ಸಂಕ್ರಮಣಶ್ರುತೇರರ್ಥಃ । ನನು ಮುಖ್ಯಮೇವ ಸಂಕ್ರಮಣಂ ಶ್ರೂಯತೇ - ಉಪಸಂಕ್ರಾಮತೀತಿ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಅನ್ನಮಯೇ ಅದರ್ಶನಾತ್ । ನ ಹಿ ಅನ್ನಮಯಮುಪಸಂಕ್ರಾಮತಃ ಬಾಹ್ಯಾದಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕಾತ್ ಜಲೂಕಾವತ್ ಸಂಕ್ರಮಣಂ ದೃಶ್ಯತೇ, ಅನ್ಯಥಾ ವಾ । ಮನೋಮಯಸ್ಯ ಬಹಿರ್ನಿರ್ಗತಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಸ್ಯ ವಾ ಪುನಃ ಪ್ರತ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಾ ಆತ್ಮಸಂಕ್ರಮಣಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಕ್ರಿಯಾವಿರೋಧಾತ್ । ಅನ್ಯೋಽನ್ನಮಯಮನ್ಯಮುಪಸಂಕ್ರಾಮತೀತಿ ಪ್ರಕೃತ್ಯ ಮನೋಮಯೋ ವಿಜ್ಞಾನಮಯೋ ವಾ ಸ್ವಾತ್ಮಾನಮೇವೋಪಸಂಕ್ರಾಮತೀತಿ ವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತಥಾ ನ ಆನಂದಮಯಸ್ಯ ಆತ್ಮಸಂಕ್ರಮಣಮುಪಪದ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ ನ ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಸಂಕ್ರಮಣಮ್ ; ನಾಪಿ ಅನ್ನಮಯಾದೀನಾಮನ್ಯತಮಕರ್ತೃಕಂ ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಾದನ್ನಮಯಾದ್ಯಾನಂದಮಯಾಂತಾತ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತಕರ್ತೃಕಂ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಂ ಚ ಸಂಕ್ರಮಣಮುಪಪದ್ಯತೇ । ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರತ್ವೇ ಚ ಆನಂದಮಯಾಂತಃಸ್ಥಸ್ಯೈವ ಸರ್ವಾಂತರಸ್ಯ ಆಕಾಶಾದ್ಯನ್ನಮಯಾಂತಂ ಕಾರ್ಯಂ ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ಅನುಪ್ರವಿಷ್ಟಸ್ಯ ಹೃದಯಗುಹಾಭಿಸಂಬಂಧಾದನ್ನಮಯಾದಿಷು ಅನಾತ್ಮಸು ಆತ್ಮವಿಭ್ರಮಃ ಸಂಕ್ರಮಣಾತ್ಮಕವಿವೇಕವಿಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ವಿನಶ್ಯತಿ । ತದೇತಸ್ಮಿನ್ನವಿದ್ಯಾವಿಭ್ರಮನಾಶೇ ಸಂಕ್ರಮಣಶಬ್ದ ಉಪಚರ್ಯತೇ ; ನ ಹಿ ಅನ್ಯಥಾ ಸರ್ವಗತಸ್ಯ ಆತ್ಮನಃ ಸಂಕ್ರಮಣಮುಪಪದ್ಯತೇ । ವಸ್ತ್ವಂತರಾಭಾವಾಚ್ಚ । ನ ಚ ಸ್ವಾತ್ಮನ ಏವ ಸಂಕ್ರಮಣಮ್ । ನ ಹಿ ಜಲೂಕಾ ಆತ್ಮಾನಮೇವ ಸಂಕ್ರಾಮತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಯಥೋಕ್ತಲಕ್ಷಣಾತ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಥಮೇವ ಬಹುಭವನಸರ್ಗಪ್ರವೇಶರಸಲಾಭಾಭಯಸಂಕ್ರಮಣಾದಿ ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸರ್ವವ್ಯವಹಾರವಿಷಯೇ ; ನ ತು ಪರಮಾರ್ಥತೋ ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಕಶ್ಚಿದಪಿ ವಿಕಲ್ಪ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ತಮೇತಂ ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪಮಾತ್ಮಾನಮ್ ಏವಂ ಕ್ರಮೇಣೋಪಸಂಕ್ರಮ್ಯ ವಿದಿತ್ವಾ ನ ಬಿಭೇತಿ ಕುತಶ್ಚನ ಅಭಯಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಂ ವಿಂದತ ಇತ್ಯೇತಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇಽಪಿ ಏಷಃ ಶ್ಲೋಕಃ ಭವತಿ । ಸರ್ವಸ್ಯೈವ ಅಸ್ಯ ಪ್ರಕರಣಸ್ಯ ಆನಂದವಲ್ಲ್ಯರ್ಥಸ್ಯ ಸಂಕ್ಷೇಪತಃ ಪ್ರಕಾಶನಾಯ ಏಷ ಮಂತ್ರೋ ಭವತಿ ॥

ಯತಃ ಯಸ್ಮಾತ್ ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪಾತ್ ಯಥೋಕ್ತಲಕ್ಷಣಾತ್ ಅದ್ವಯಾನಂದಾತ್ ಆತ್ಮನಃ, ವಾಚಃ ಅಭಿಧಾನಾನಿ ದ್ರವ್ಯಾದಿಸವಿಕಲ್ಪವಸ್ತುವಿಷಯಾಣಿ ವಸ್ತುಸಾಮಾನ್ಯಾನ್ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪೇ ಅದ್ವಯೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಯೋಕ್ತೃಭಿಃ ಪ್ರಕಾಶನಾಯ ಪ್ರಯುಜ್ಯಮಾನಾನಿ, ಅಪ್ರಾಪ್ಯ ಅಪ್ರಕಾಶ್ಯೈವ ನಿವರ್ತಂತೇ ಸ್ವಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದ್ಧೀಯಂತೇ । ಮನ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಯೋ ವಿಜ್ಞಾನಮ್ । ತಚ್ಚ, ಯತ್ರಾಭಿಧಾನಂ ಪ್ರವೃತ್ತಮತೀಂದ್ರಿಯೇಽಪ್ಯರ್ಥೇ, ತದರ್ಥೇ ಚ ಪ್ರವರ್ತತೇ ಪ್ರಕಾಶನಾಯ । ಯತ್ರ ಚ ವಿಜ್ಞಾನಮ್ , ತತ್ರ ವಾಚಃ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸಹೈವ ವಾಙ್ಮನಸಯೋಃ ಅಭಿಧಾನಪ್ರತ್ಯಯೋಃ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಸರ್ವತ್ರ । ತಸ್ಮಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಕಾಶನಾಯ ಸರ್ವಥಾ ಪ್ರಯೋಕ್ತೃಭಿಃ ಪ್ರಯುಜ್ಯಮಾನಾ ಅಪಿ ವಾಚಃ ಯಸ್ಮಾದಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯಾದನಭಿಧೇಯಾದದೃಶ್ಯಾದಿವಿಶೇಷಣಾತ್ ಸಹೈವ ಮನಸಾ ವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವಪ್ರಕಾಶನಸಮರ್ಥೇನ ನಿವರ್ತಂತೇ, ತಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಆನಂದಂ ಶ್ರೋತ್ರಿಯಸ್ಯ ಅವೃಜಿನಸ್ಯ ಅಕಾಮಹತಸ್ಯ ಸರ್ವೈಷಣಾವಿನಿರ್ಮುಕ್ತಸ್ಯ ಆತ್ಮಭೂತಂ ವಿಷಯವಿಷಯಿಸಂಬಂಧವಿನಿರ್ಮುಕ್ತಂ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಂ ನಿತ್ಯಮವಿಭಕ್ತಂ ಪರಮಾನಂದಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿದ್ವಾನ್ ಯಥೋಕ್ತೇನ ವಿಧಿನಾ ನ ಬಿಭೇತಿ ಕುತಶ್ಚನ, ನಿಮಿತ್ತಾಭಾವಾತ್ । ನ ಹಿ ತಸ್ಮಾದ್ವಿದುಷಃ ಅನ್ಯದ್ವಸ್ತ್ವಂತರಮಸ್ತಿ ಭಿನ್ನಂ ಯತೋ ಬಿಭೇತಿ । ಅವಿದ್ಯಯಾ ಯದಾ ಉದರಮಂತರಂ ಕುರುತೇ, ಅಥ ತಸ್ಯ ಭಯಂ ಭವತೀತಿ ಹಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ವಿದುಷಶ್ಚ ಅವಿದ್ಯಾಕಾರ್ಯಸ್ಯ ತೈಮಿರಿಕದೃಷ್ಟದ್ವಿತೀಯಚಂದ್ರವತ್ ನಾಶಾದ್ಭಯನಿಮಿತ್ತಸ್ಯ ನ ಬಿಭೇತಿ ಕುತಶ್ಚನೇತಿ ಯುಜ್ಯತೇ । ಮನೋಮಯೇ ಚ ಉದಾಹೃತಃ ಮಂತ್ರಃ, ಮನಸೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನಸಾಧನತ್ವಾತ್ । ತತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮಧ್ಯಾರೋಪ್ಯ ತತ್ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಂ ನ ಬಿಭೇತಿ ಕದಾಚನೇತಿ ಭಯಮಾತ್ರಂ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಮ್ ; ಇಹ ಅದ್ವೈತವಿಷಯೇ ನ ಬಿಭೇತಿ ಕುತಶ್ಚನೇತಿ ಭಯನಿಮಿತ್ತಮೇವ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತೇ । ನನ್ವಸ್ತಿ ಭಯನಿಮಿತ್ತಂ ಸಾಧ್ವಕರಣಂ ಪಾಪಕ್ರಿಯಾ ಚ । ನೈವಮ್ । ಕಥಮಿತಿ, ಉಚ್ಯತೇ - ಏತಂ ಯಥೋಕ್ತಮೇವಂವಿದಮ್ , ಹ ವಾವ ಇತ್ಯವಧಾರಣಾರ್ಥೌ, ನ ತಪತಿ ನೋದ್ವೇಜಯತಿ ನ ಸಂತಾಪಯತಿ । ಕಥಂ ಪುನಃ ಸಾಧ್ವಕರಣಂ ಪಾಪಕ್ರಿಯಾ ಚ ನ ತಪತೀತಿ, ಉಚ್ಯತೇ - ಕಿಂ ಕಸ್ಮಾತ್ ಸಾಧು ಶೋಭನಂ ಕರ್ಮ ನಾಕರವಂ ನ ಕೃತವಾನಸ್ಮಿ ಇತಿ ಪಶ್ಚಾತ್ಸಂತಾಪೋ ಭವತಿ ಆಸನ್ನೇ ಮರಣಕಾಲೇ ; ತಥಾ ಕಿಂ ಕಸ್ಮಾತ್ ಪಾಪಂ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಂ ಕರ್ಮ ಅಕರವಂ ಕೃತವಾನಸ್ಮಿ ಇತಿ ಚ ನರಕಪತನಾದಿದುಃಖಭಯಾತ್ ತಾಪೋ ಭವತಿ । ತೇ ಏತೇ ಸಾಧ್ವಕರಣಪಾಪಕ್ರಿಯೇ ಏವಮೇನಂ ನ ತಪತಃ, ಯಥಾ ಅವಿದ್ವಾಂಸಂ ತಪತಃ । ಕಸ್ಮಾತ್ಪುನರ್ವಿದ್ವಾಂಸಂ ನ ತಪತ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ - ಸ ಯ ಏವಂವಿದ್ವಾನ್ ಏತೇ ಸಾಧ್ವಸಾಧುನೀ ತಾಪಹೇತೂ ಇತಿ ಆತ್ಮಾನಂ ಸ್ಪೃಣುತೇ ಪ್ರೀಣಾತಿ ಬಲಯತಿ ವಾ, ಪರಮಾತ್ಮಭಾವೇನ ಉಭೇ ಪಶ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಉಭೇ ಪುಣ್ಯಪಾಪೇ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಏವಮ್ ಏಷ ವಿದ್ವಾನ್ ಏತೇ ಆತ್ಮಾನಾತ್ಮರೂಪೇಣೈವ ಪುಣ್ಯಪಾಪೇ ಸ್ವೇನ ವಿಶೇಷರೂಪೇಣ ಶೂನ್ಯೇ ಕೃತ್ವಾ ಆತ್ಮಾನಂ ಸ್ಪೃಣುತ ಏವ । ಕಃ ? ಯ ಏವಂ ವೇದ ಯಥೋಕ್ತಮದ್ವೈತಮಾನಂದಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ, ತಸ್ಯ ಆತ್ಮಭಾವೇನ ದೃಷ್ಟೇ ಪುಣ್ಯಪಾಪೇ ನಿರ್ವೀರ್ಯೇ ಅತಾಪಕೇ ಜನ್ಮಾಂತರಾರಂಭಕೇ ನ ಭವತಃ । ಇತೀಯಮ್ ಏವಂ ಯಥೋಕ್ತಾ ಅಸ್ಯಾಂ ವಲ್ಲ್ಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯೋಪನಿಷತ್ , ಸರ್ವಾಭ್ಯಃ ವಿದ್ಯಾಭ್ಯಃ ಪರಮರಹಸ್ಯಂ ದರ್ಶಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ - ಪರಂ ಶ್ರೇಯಃ ಅಸ್ಯಾಂ ನಿಷಣ್ಣಮಿತಿ ॥