ದ್ವಿತೀಯೋಽನುವಾಕಃ
ಅನ್ನಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವ್ಯಜಾನಾತ್ । ಅನ್ನಾದ್ಧ್ಯೇವ ಖಲ್ವಿಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಜಾಯಂತೇ । ಅನ್ನೇನ ಜಾತಾನಿ ಜೀವಂತಿ । ಅನ್ನಂ ಪ್ರಯಂತ್ಯಭಿಸಂವಿಶಂತೀತಿ । ತದ್ವಿಜ್ಞಾಯ । ಪುನರೇವ ವರುಣಂ ಪಿತರಮುಪಸಸಾರ । ಅಧೀಹಿ ಭಗವೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ । ತಂ ಹೋವಾಚ । ತಪಸಾ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಸ್ವ । ತಪೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ । ಸ ತಪೋಽತಪ್ಯತ । ಸ ತಪಸ್ತಪ್ತ್ವಾ ॥ ೧ ॥
ಅನ್ನಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವ್ಯಜಾನಾತ್ ವಿಜ್ಞಾತವಾನ್ । ತದ್ಧಿ ಯಥೋಕ್ತಲಕ್ಷಣೋಪೇತಮ್ । ಕಥಮ್ ? ಅನ್ನಾದ್ಧ್ಯೇವ ಖಲು ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಜಾಯಂತೇ । ಅನ್ನೇನ ಜಾತಾನಿ ಜೀವಂತಿ । ಅನ್ನಂ ಪ್ರಯಂತ್ಯಭಿಸಂವಿಶಂತೀತಿ । ತಸ್ಮಾದ್ಯುಕ್ತಮನ್ನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಸ ಏವಂ ತಪಸ್ತಪ್ತ್ವಾ, ಅನ್ನಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವಿಜ್ಞಾಯ ಲಕ್ಷಣೇನ ಉಪಪತ್ತ್ಯಾ ಚ ಪುನರೇವ ಸಂಶಯಮಾಪನ್ನಃ ವರುಣಂ ಪಿತರಮುಪಸಸಾರ - ಅಧೀಹಿ ಭಗವೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ । ಕಃ ಪುನಃ ಸಂಶಯಹೇತುರಸ್ಯೇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ - ಅನ್ನಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿದರ್ಶನಾತ್ । ತಪಸಃ ಪುನಃ ಪುನರುಪದೇಶಃ ಸಾಧನಾತಿಶಯತ್ವಾವಧಾರಣಾರ್ಥಃ । ಯಾವದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಲಕ್ಷಣಂ ನಿರತಿಶಯಂ ನ ಭವತಿ, ಯಾವಚ್ಚ ಜಿಜ್ಞಾಸಾ ನ ನಿವರ್ತತೇ, ತಾವತ್ತಪ ಏವ ತೇ ಸಾಧನಮ್ ; ತಪಸೈವ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಸ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಋಜ್ವನ್ಯತ್ ॥
ಇತಿ ದ್ವಿತೀಯಾನುವಾಕಭಾಷ್ಯಮ್ ॥
ಸಪ್ತಮೋಽನುವಾಕಃ
ಅನ್ನಂ ನ ನಿಂದ್ಯಾತ್ । ತದ್ವ್ರತಮ್ । ಪ್ರಾಣೋ ವಾ ಅನ್ನಮ್ । ಶರೀರಮನ್ನಾದಮ್ । ಪ್ರಾಣೇ ಶರೀರಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮ್ । ಶರೀರೇ ಪ್ರಾಣಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಃ । ತದೇತದನ್ನಮನ್ನೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮ್ । ಸ ಯ ಏತದನ್ನಮನ್ನೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ವೇದ ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠತಿ । ಅನ್ನವಾನನ್ನಾದೋ ಭವತಿ । ಮಹಾನ್ ಭವತಿ । ಪ್ರಜಯಾ ಪಶುಭಿರ್ಬ್ರಹ್ಮವರ್ಚಸೇನ । ಮಹಾನ್ ಕೀರ್ತ್ಯಾ ॥ ೧ ॥
ಕಿಂ ಚ, ಅನ್ನೇನ ದ್ವಾರಭೂತೇನ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಜ್ಞಾತಂ ಯಸ್ಮಾತ್ , ತಸ್ಮಾತ್ ಗುರುಮಿವ ಅನ್ನಂ ನ ನಿಂದ್ಯಾತ್ ; ತತ್ ಅಸ್ಯ ಏವಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ವ್ರತಮ್ ಉಪದಿಶ್ಯತೇ । ವ್ರತೋಪದೇಶೋ ಅನ್ನಸ್ತುತಯೇ, ಸ್ತುತಿಭಾಕ್ತ್ವಂ ಚ ಅನ್ನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಲಬ್ಧ್ಯುಪಾಯತ್ವಾತ್ । ಪ್ರಾಣೋ ವಾ ಅನ್ನಮ್ , ಶರೀರಾಂತರ್ಭಾವಾತ್ಪ್ರಾಣಸ್ಯ । ಯತ್ ಯಸ್ಯಾಂತಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ಭವತಿ, ತತ್ತಸ್ಯಾನ್ನಂ ಭವತೀತಿ । ಶರೀರೇ ಚ ಪ್ರಾಣಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಃ, ತಸ್ಮಾತ್ ಪ್ರಾಣೋಽನ್ನಂ ಶರೀರಮನ್ನಾದಮ್ । ತಥಾ ಶರೀರಮಪ್ಯನ್ನಂ ಪ್ರಾಣೋಽನ್ನಾದಃ । ಕಸ್ಮಾತ್ ಪ್ರಾಣೇ ಶರೀರಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮ್ ? ತನ್ನಿಮಿತ್ತತ್ವಾಚ್ಛರೀರಸ್ಥಿತೇಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ತದೇತತ್ ಉಭಯಂ ಶರೀರಂ ಪ್ರಾಣಶ್ಚ ಅನ್ನಮನ್ನಾದಶ್ಚ । ಯೇನಾನ್ಯೋನ್ಯಸ್ಮಿನ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ತೇನಾನ್ನಮ್ ; ಯೇನಾನ್ಯೋನ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ತೇನಾನ್ನಾದಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಪ್ರಾಣಃ ಶರೀರಂ ಚ ಉಭಯಮನ್ನಮನ್ನಾದಂ ಚ । ಸ ಯ ಏವಮ್ ಏತದನ್ನಮನ್ನೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ವೇದ ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠತಿ ಅನ್ನಾನ್ನಾದಾತ್ಮನೈವ । ಕಿಂ ಚ, ಅನ್ನವಾನನ್ನಾದೋ ಭವತೀತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವವತ್ ॥
ಇತಿ ಸಪ್ತಮಾನುವಾಕಭಾಷ್ಯಮ್ ॥
ದಶಮೋಽನುವಾಕಃ
ನ ಕಂಚನ ವಸತೌ ಪ್ರತ್ಯಾಚಕ್ಷೀತ । ತದ್ವ್ರತಮ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಯಯಾ ಕಯಾ ಚ ವಿಧಯಾ ಬಹ್ವನ್ನಂ ಪ್ರಾಪ್ನುಯಾತ್ । ಅರಾಧ್ಯಸ್ಮಾ ಅನ್ನಮಿತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ । ಏತದ್ವೈ ಮುಖತೋಽನ್ನಂ ರಾದ್ಧಮ್ । ಮುಖತೋಽಸ್ಮಾ ಅನ್ನಂ ರಾಧ್ಯತೇ । ಏತದ್ವೈ ಮಧ್ಯತೋಽನ್ನಂ ರಾದ್ಧಮ್ । ಮಧ್ಯತೋಽಸ್ಮಾ ಅನ್ನಂ ರಾಧ್ಯತೇ । ಏತದ್ವಾ ಅಂತತೋಽನ್ನಂ ರಾದ್ಧಮ್ । ಅಂತತೋಽಸ್ಮಾ ಅನ್ನಂ ರಾಧ್ಯತೇ ॥ ೧ ॥
ತಥಾ ಪೃಥಿವ್ಯಾಕಾಶೋಪಾಸಕಸ್ಯ ವಸತೌ ವಸತಿನಿಮಿತ್ತಂ ಕಂಚನ ಕಂಚಿದಪಿ ನ ಪ್ರತ್ಯಾಚಕ್ಷೀತ, ವಸತ್ಯರ್ಥಮಾಗತಂ ನ ನಿವಾರಯೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವಾಸೇ ಚ ದತ್ತೇ ಅವಶ್ಯಂ ಹಿ ಅಶನಂ ದಾತವ್ಯಮ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಯಯಾ ಕಯಾ ಚ ವಿಧಯಾ ಯೇನ ಕೇನ ಚ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಬಹ್ವನ್ನಂ ಪ್ರಾಪ್ನುಯಾತ್ ಬಹ್ವನ್ನಸಂಗ್ರಹಂ ಕುರ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಸ್ಮಾದನ್ನವಂತೋ ವಿದ್ವಾಂಸಃ ಅಭ್ಯಾಗತಾಯ ಅನ್ನಾರ್ಥಿನೇ ಅರಾಧಿ ಸಂಸಿದ್ಧಮ್ ಅಸ್ಮೈ ಅನ್ನಮ್ ಇತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ, ನ ನಾಸ್ತೀತಿ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ಕುರ್ವಂತಿ, ತಸ್ಮಾಚ್ಚ ಹೇತೋಃ ಬಹ್ವನ್ನಂ ಪ್ರಾಪ್ನುಯಾದಿತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ । ಅಪಿ ಚ ಅನ್ನದಾನಸ್ಯ ಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಮುಚ್ಯತೇ - ಯಥಾ ಯತ್ಕಾಲಂ ಪ್ರಯಚ್ಛತ್ಯನ್ನಮ್ , ತಥಾ ತತ್ಕಾಲಮೇವ ಪ್ರತ್ಯುಪನಮತೇ । ಕಥಮಿತಿ ತದೇತದಾಹ - ಏತದ್ವೈ ಅನ್ನಂ ಮುಖತಃ ಮುಖ್ಯೇ ಪ್ರಥಮೇ ವಯಸಿ ಮುಖ್ಯಯಾ ವಾ ವೃತ್ತ್ಯಾ ಪೂಜಾಪುರಃಸರಮಭ್ಯಾಗತಾಯಾನ್ನಾರ್ಥಿನೇ ರಾದ್ಧಂ ಸಂಸಿದ್ಧಂ ಪ್ರಯಚ್ಛತೀತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಃ । ತಸ್ಯ ಕಿಂ ಫಲಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ, ಉಚ್ಯತೇ - ಮುಖತಃ ಪೂರ್ವೇ ವಯಸಿ ಮುಖ್ಯಯಾ ವಾ ವೃತ್ತ್ಯಾ ಅಸ್ಮೈ ಅನ್ನದಾಯ ಅನ್ನಂ ರಾಧ್ಯತೇ ; ಯಥಾದತ್ತಮುಪತಿಷ್ಠತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಂ ಮಧ್ಯತೋ ಮಧ್ಯಮೇ ವಯಸಿ ಮಧ್ಯಮೇನ ಚ ಉಪಚಾರೇಣ ; ತಥಾ ಅಂತತಃ ಅಂತೇ ವಯಸಿ ಜಘನ್ಯೇನ ಚ ಉಪಚಾರೇಣ ಪರಿಭವೇನ ತಥೈವಾಸ್ಮೈ ರಾಧ್ಯತೇ ಸಂಸಿಧ್ಯತ್ಯನ್ನಮ್ ॥
ಯ ಏವಂ ವೇದ । ಕ್ಷೇಮ ಇತಿ ವಾಚಿ । ಯೋಗಕ್ಷೇಮ ಇತಿ ಪ್ರಾಣಾಪಾನಯೋಃ । ಕರ್ಮೇತಿ ಹಸ್ತಯೋಃ । ಗತಿರಿತಿ ಪಾದಯೋಃ । ವಿಮುಕ್ತಿರಿತಿ ಪಾಯೌ । ಇತಿ ಮಾನುಷೀಃ ಸಮಾಜ್ಞಾಃ । ಅಥ ದೈವೀಃ । ತೃಪ್ತಿರಿತಿ ವೃಷ್ಟೌ । ಬಲಮಿತಿ ವಿದ್ಯುತಿ ॥ ೨ ॥
ಯ ಏವಂ ವೇದ ಯ ಏವಮನ್ನಸ್ಯ ಯಥೋಕ್ತಂ ಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಂ ವೇದ ತದ್ದಾನಸ್ಯ ಚ ಫಲಮ್ , ತಸ್ಯ ಯಥೋಕ್ತಂ ಫಲಮುಪನಮತೇ । ಇದಾನೀಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಾಸನಪ್ರಕಾರಃ ಉಚ್ಯತೇ - ಕ್ಷೇಮ ಇತಿ ವಾಚಿ । ಕ್ಷೇಮೋ ನಾಮ ಉಪಾತ್ತಪರಿರಕ್ಷಣಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮ ವಾಚಿ ಕ್ಷೇಮರೂಪೇಣ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮಿತ್ಯುಪಾಸ್ಯಮ್ । ಯೋಗಕ್ಷೇಮ ಇತಿ, ಯೋಗಃ ಅನುಪಾತ್ತಸ್ಯೋಪಾದಾನಮ್ । ತೌ ಹಿ ಯೋಗಕ್ಷೇಮೌ ಪ್ರಾಣಾಪಾನಯೋಃ ಬಲವತೋಃ ಸತೋರ್ಭವತಃ ಯದ್ಯಪಿ, ತಥಾಪಿ ನ ಪ್ರಾಣಾಪಾನನಿಮಿತ್ತಾವೇವ ; ಕಿಂ ತರ್ಹಿ, ಬ್ರಹ್ಮನಿಮಿತ್ತೌ । ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಯೋಗಕ್ಷೇಮಾತ್ಮನಾ ಪ್ರಾಣಾಪಾನಯೋಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮಿತ್ಯುಪಾಸ್ಯಮ್ । ಏವಮುತ್ತರೇಷ್ವನ್ಯೇಷು ತೇನ ತೇನ ಆತ್ಮನಾ ಬ್ರಹ್ಮೈವೋಪಾಸ್ಯಮ್ । ಕರ್ಮಣೋ ಬ್ರಹ್ಮನಿರ್ವರ್ತ್ಯತ್ವಾತ್ ಹಸ್ತಯೋಃ ಕರ್ಮಾತ್ಮನಾ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮಿತ್ಯುಪಾಸ್ಯಮ್ । ಗತಿರಿತಿ ಪಾದಯೋಃ । ವಿಮುಕ್ತಿರಿತಿ ಪಾಯೌ । ಇತ್ಯೇತಾ ಮಾನುಷೀಃ ಮನುಷ್ಯೇಷು ಭವಾ ಮಾನುಷ್ಯಾಃ ಸಮಾಜ್ಞಾಃ, ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕ್ಯಃ ಸಮಾಜ್ಞಾ ಜ್ಞಾನಾನಿ ವಿಜ್ಞಾನಾನ್ಯುಪಾಸನಾನೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥ ಅನಂತರಂ ದೈವೀಃ ದೈವ್ಯಃ ದೇವೇಷು ಭವಾಃ ಸಮಾಜ್ಞಾ ಉಚ್ಯಂತೇ । ತೃಪ್ತಿರಿತಿ ವೃಷ್ಟೌ । ವೃಷ್ಟೇರನ್ನಾದಿದ್ವಾರೇಣ ತೃಪ್ತಿಹೇತುತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮೈವ ತೃಪ್ತ್ಯಾತ್ಮನಾ ವೃಷ್ಟೌ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಮಿತ್ಯುಪಾಸ್ಯಮ್ ; ತಥಾ ಅನ್ಯೇಷು ತೇನ ತೇನಾತ್ಮನಾ ಬ್ರಹ್ಮೈವೋಪಾಸ್ಯಮ್ । ತಥಾ ಬಲರೂಪೇಣ ವಿದ್ಯುತಿ ॥
ಯಶ ಇತಿ ಪಶುಷು । ಜ್ಯೋತಿರಿತಿ ನಕ್ಷತ್ರೇಷು । ಪ್ರಜಾತಿರಮೃತಮಾನಂದ ಇತ್ಯುಪಸ್ಥೇ । ಸರ್ವಮಿತ್ಯಾಕಾಶೇ । ತತ್ಪ್ರತಿಷ್ಠೇತ್ಯುಪಾಸೀತ । ಪ್ರತಿಷ್ಠಾವಾನ್ ಭವತಿ । ತನ್ಮಹ ಇತ್ಯುಪಾಸೀತ । ಮಹಾನ್ ಭವತಿ । ತನ್ಮನ ಇತ್ಯುಪಾಸೀತ । ಮಾನವಾನ್ ಭವತಿ ॥ ೩ ॥
ಯಶೋರೂಪೇಣ ಪಶುಷು । ಜ್ಯೋತೀರೂಪೇಣ ನಕ್ಷತ್ರೇಷು । ಪ್ರಜಾತಿಃ ಅಮೃತಮ್ ಅಮೃತತ್ವಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಪುತ್ರೇಣ ಋಣವಿಮೋಕ್ಷದ್ವಾರೇಣ ಆನಂದಃ ಸುಖಮಿತ್ಯೇತತ್ಸರ್ವಮುಪಸ್ಥನಿಮಿತ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಅನೇನಾತ್ಮನಾ ಉಪಸ್ಥೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮಿತ್ಯುಪಾಸ್ಯಮ್ । ಸರ್ವಂ ಹಿ ಆಕಾಶೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮ್ ; ಅತೋ ಯತ್ಸರ್ವಮಾಕಾಶೇ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತ್ಯುಪಾಸ್ಯಮ್ ; ತಚ್ಚಾಕಾಶಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ । ತಸ್ಮಾತ್ ತತ್ ಸರ್ವಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷ್ಠೇತ್ಯುಪಾಸೀತ । ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಗುಣೋಪಾಸನಾತ್ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾವಾನ್ ಭವತಿ । ಏವಂ ಸರ್ವೇಷ್ವಪಿ । ಯದ್ಯತ್ರಾಧಿಗತಂ ಫಲಮ್ , ತತ್ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ; ತದುಪಾಸನಾತ್ತದ್ವಾನ್ಭವತೀತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ; ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾಚ್ಚ - ‘ತಂ ಯಥಾ ಯಥೋಪಾಸತೇ ತದೇವ ಭವತಿ’ ಇತಿ । ತನ್ಮಹ ಇತ್ಯುಪಾಸೀತ । ಮಹಃ ಮಹತ್ತ್ವಗುಣವತ್ ತದುಪಾಸೀತ । ಮಹಾನ್ಭವತಿ । ತನ್ಮನ ಇತ್ಯುಪಾಸೀತ । ಮನನಂ ಮನಃ । ಮಾನವಾನ್ಭವತಿ ಮನನಸಮರ್ಥೋ ಭವತಿ ॥
ತನ್ನಮ ಇತ್ಯುಪಾಸೀತ । ನಮ್ಯಂತೇಽಸ್ಮೈ ಕಾಮಾಃ । ತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸೀತ । ಬ್ರಹ್ಮವಾನ್ ಭವತಿ । ತದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪರಿಮರ ಇತ್ಯುಪಾಸೀತ । ಪರ್ಯೇಣಂ ಮ್ರಿಯಂತೇ ದ್ವಿಷಂತಃ ಸಪತ್ನಾಃ । ಪರಿ ಯೇಽಪ್ರಿಯಾ ಭ್ರಾತೃವ್ಯಾಃ । ಸ ಯಶ್ಚಾಯಂ ಪುರುಷೇ । ಯಶ್ಚಾಸಾವಾದಿತ್ಯೇ । ಸ ಏಕಃ ॥ ೪ ॥
ತನ್ನಮ ಇತ್ಯುಪಾಸೀತ ನಮನಂ ನಮಃ ನಮನಗುಣವತ್ ತದುಪಾಸೀತ । ನಮ್ಯಂತೇ ಪ್ರಹ್ವೀಭವಂತಿ ಅಸ್ಮೈ ಉಪಾಸಿತ್ರೇ ಕಾಮಾಃ ಕಾಮ್ಯಂತ ಇತಿ ಭೋಗ್ಯಾ ವಿಷಯಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸೀತ । ಬ್ರಹ್ಮ ಪರಿಬೃಢತಮಮಿತ್ಯುಪಾಸೀತ । ಬ್ರಹ್ಮವಾನ್ ತದ್ಗುಣೋ ಭವತಿ । ತದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪರಿಮರ ಇತ್ಯುಪಾಸೀತ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪರಿಮರಃ ಪರಿಮ್ರಿಯಂತೇಽಸ್ಮಿನ್ಪಂಚ ದೇವತಾ ವಿದ್ಯುದ್ವೃಷ್ಟಿಶ್ಚಂದ್ರಮಾ ಆದಿತ್ಯೋಽಗ್ನಿರಿತ್ಯೇತಾಃ । ಅತಃ ವಾಯುಃ ಪರಿಮರಃ, ಶ್ರುತ್ಯಂತರಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ । ಸ ಏವಾಯಂ ವಾಯುರಾಕಾಶೇನಾನನ್ಯ ಇತ್ಯಾಕಾಶೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪರಿಮರಃ ; ತಸ್ಮಾದಾಕಾಶಂ ವಾಯ್ವಾತ್ಮಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪರಿಮರ ಇತ್ಯುಪಾಸೀತ । ಏನಮ್ ಏವಂವಿದಂ ಪ್ರತಿಸ್ಪರ್ಧಿನೋ ದ್ವಿಷಂತಃ ; ಅದ್ವಿಷಂತೋಽಪಿ ಸಪತ್ನಾ ಯತೋ ಭವಂತಿ, ಅತೋ ವಿಶೇಷ್ಯಂತೇ ದ್ವಿಷಂತಃ ಸಪತ್ನಾ ಇತಿ । ಏನಂ ದ್ವಿಷಂತಃ ಸಪತ್ನಾಃ ತೇ ಪರಿಮ್ರಿಯಂತೇ ಪ್ರಾಣಾನ್ ಜಹತಿ । ಕಿಂ ಚ, ಯೇ ಚ ಅಪ್ರಿಯಾ ಅಸ್ಯ ಭ್ರಾತೃವ್ಯಾ ಅದ್ವಿಷಂತೋಽಪಿ ತೇ ಚ ಪರಿಮ್ರಿಯಂತೇ ॥
‘ಪ್ರಾಣೋ ವಾ ಅನ್ನಂ ಶರೀರಮನ್ನಾದಮ್’ ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ಆಕಾಶಾಂತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಸ್ಯೈವ ಅನ್ನಾನ್ನಾದತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ಉಕ್ತಂ ನಾಮ - ಕಿಂ ತೇನ ? ತೇನೈತತ್ಸಿದ್ಧಂ ಭವತಿ - ಕಾರ್ಯವಿಷಯ ಏವ ಭೋಜ್ಯಭೋಕ್ತೃತ್ವಕೃತಃ ಸಂಸಾರಃ, ನ ತ್ವಾತ್ಮನೀತಿ । ಆತ್ಮನಿ ತು ಭ್ರಾಂತ್ಯಾ ಉಪಚರ್ಯತೇ । ನನ್ವಾತ್ಮಾಪಿ ಪರಮಾತ್ಮನಃ ಕಾರ್ಯಮ್ , ತತೋ ಯುಕ್ತಃ ತಸ್ಯ ಸಂಸಾರ ಇತಿ ; ನ, ಅಸಂಸಾರಿಣ ಏವ ಪ್ರವೇಶಶ್ರುತೇಃ ।
‘ತತ್ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ತದೇವಾನುಪ್ರಾವಿಶತ್’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೬ । ೧) ಇತ್ಯಾಕಾಶಾದಿಕಾರಣಸ್ಯ ಹಿ ಅಸಂಸಾರಿಣ ಏವ ಪರಮಾತ್ಮನಃ ಕಾರ್ಯೇಷ್ವನುಪ್ರವೇಶಃ ಶ್ರೂಯತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ಕಾರ್ಯಾನುಪ್ರವಿಷ್ಟೋ ಜೀವ ಆತ್ಮಾ ಪರ ಏವ ಅಸಂಸಾರೀ ; ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ಅನುಪ್ರಾವಿಶದಿತಿ ಸಮಾನಕರ್ತೃತ್ವೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚ । ಸರ್ಗಪ್ರವೇಶಕ್ರಿಯಯೋಶ್ಚೈಕಶ್ಚೇತ್ಕರ್ತಾ, ತತಃ ಕ್ತ್ವಾಪ್ರತ್ಯಯೋ ಯುಕ್ತಃ । ಪ್ರವಿಷ್ಟಸ್ಯ ತು ಭಾವಾಂತರಾಪತ್ತಿರಿತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಪ್ರವೇಶಸ್ಯಾನ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇನ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾತತ್ವಾತ್ ।
‘ಅನೇನ ಜೀವೇನ ಆತ್ಮನಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೩ । ೨)ಇತಿ ವಿಶೇಷಶ್ರುತೇಃ ಧರ್ಮಾಂತರೇಣಾನುಪ್ರವೇಶ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ ;
‘ತತ್ ತ್ವಮಸಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬। ೮। ೧೬) ಇತಿ ಪುನಃ ತದ್ಭಾವೋಕ್ತೇಃ। ಭಾವಾಂತರಾಪನ್ನಸ್ಯೈವ ತದಪೋಹಾರ್ಥಾ ಸಂಪತ್ ಇತಿ ಚೇತ್ - ನ; ‘ತತ್ ಸತ್ಯಮ್’ ‘ಸ ಆತ್ಮಾ’
‘ತತ್ ತ್ವಮಸಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೧೬) ಇತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾತ್ । ದೃಷ್ಟಂ ಜೀವಸ್ಯ ಸಂಸಾರಿತ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಉಪಲಬ್ಧುರನುಪಲಭ್ಯತ್ವಾತ್ । ಸಂಸಾರಧರ್ಮವಿಶಿಷ್ಟ ಆತ್ಮೋಪಲಭ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಧರ್ಮಿಣೋಽವ್ಯತಿರೇಕಾತ್ ಕರ್ಮತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಉಷ್ಣಪ್ರಕಾಶಯೋರ್ದಾಹ್ಯಪ್ರಕಾಶ್ಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿವತ್ ತ್ರಾಸಾದಿದರ್ಶನಾದ್ದುಃಖಿತ್ವಾದ್ಯನುಮೀಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ತ್ರಾಸಾದೇರ್ದುಃಖಸ್ಯ ಚ ಉಪಲಭ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ ನೋಪಲಬ್ಧೃಧರ್ಮತ್ವಮ್ । ಕಾಪಿಲಕಾಣಾದಾದಿತರ್ಕಶಾಸ್ತ್ರವಿರೋಧ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ತೇಷಾಂ ಮೂಲಾಭಾವೇ ವೇದವಿರೋಧೇ ಚ ಭ್ರಾಂತತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ಶ್ರುತ್ಯುಪಪತ್ತಿಭ್ಯಾಂ ಚ ಸಿದ್ಧಮ್ ಆತ್ಮನೋಽಸಂಸಾರಿತ್ವಮ್ , ಏಕತ್ವಾಚ್ಚ । ಕಥಮೇಕತ್ವಮಿತಿ, ಉಚ್ಯತೇ - ಸ ಯಶ್ಚಾಯಂ ಪುರುಷೇ ಯಶ್ಚಾಸಾವಾದಿತ್ಯೇ ಸ ಏಕಃ ಇತ್ಯೇವಮಾದಿ ಪೂರ್ವವತ್ಸರ್ವಮ್ ॥
ಸ ಯ ಏವಂವಿತ್ । ಅಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕಾತ್ಪ್ರೇತ್ಯ । ಏತಮನ್ನಮಯಮಾತ್ಮಾನಮುಪಸಂಕ್ರಮ್ಯ । ಏತಂ ಪ್ರಾಣಮಯಮಾತ್ಮಾನಮುಪಸಂಕ್ರಮ್ಯ । ಏತಂ ಮನೋಮಯಮಾತ್ಮಾನಮುಪಸಂಕ್ರಮ್ಯ । ಏತಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಮಾತ್ಮಾನಮುಪಸಂಕ್ರಮ್ಯ । ಏತಮಾನಂದಮಯಮಾತ್ಮಾನಮುಪಸಂಕ್ರಮ್ಯ । ಇಮಾಂಲ್ಲೋಕಾನ್ಕಾಮಾನ್ನೀ ಕಾಮರೂಪ್ಯನುಸಂಚರನ್ । ಏತತ್ಸಾಮ ಗಾಯನ್ನಾಸ್ತೇ । ಹಾ೩ವು ಹಾ೩ವು ಹಾ೩ವು ॥ ೫ ॥
ಅನ್ನಮಯಾದಿಕ್ರಮೇಣ ಆನಂದಮಯಮಾತ್ಮಾನಮುಪಸಂಕ್ರಮ್ಯ ಏತತ್ಸಾಮ ಗಾಯನ್ನಾಸ್ತೇ । ‘ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮ್’ ಇತ್ಯಸ್ಯಾ ಋಚಃ ಅರ್ಥಃ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ ವಿಸ್ತರೇಣ ತದ್ವಿವರಣಭೂತಯಾ ಆನಂದವಲ್ಲ್ಯಾ ।
‘ಸೋಽಶ್ನುತೇ ಸರ್ವಾನ್ಕಾಮಾನ್ಸಹ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ವಿಪಶ್ಚಿತಾ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತಿ ತಸ್ಯ ಫಲವಚನಸ್ಯ ಅರ್ಥವಿಸ್ತಾರೋ ನೋಕ್ತಃ । ಕೇ ತೇ ? ಕಿಂವಿಷಯಾ ವಾ ಸರ್ವೇ ಕಾಮಾಃ ? ಕಥಂ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸಹ ಸಮಶ್ನುತೇ ? - ಇತ್ಯೇತದ್ವಕ್ತವ್ಯಮಿತೀದಮಿದಾನೀಮಾರಭ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಪಿತಾಪುತ್ರಾಖ್ಯಾಯಿಕಾಯಾಂ ಪೂರ್ವವಿದ್ಯಾಶೇಷಭೂತಾಯಾಂ ತಪಃ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಸಾಧನಮುಕ್ತಮ್ । ಪ್ರಾಣಾದೇರಾಕಾಶಾಂತಸ್ಯ ಚ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಅನ್ನಾನ್ನಾದತ್ವೇನ ವಿನಿಯೋಗಶ್ಚ ಉಕ್ತಃ ; ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯೋಪಾಸನಾನಿ ಚ । ಯೇ ಚ ಸರ್ವೇ ಕಾಮಾಃ ಪ್ರತಿನಿಯತಾನೇಕಸಾಧನಸಾಧ್ಯಾ ಆಕಾಶಾದಿಕಾರ್ಯಭೇದವಿಷಯಾಃ, ಏತೇ ದರ್ಶಿತಾಃ । ಏಕತ್ವೇ ಪುನಃ ಕಾಮಕಾಮಿತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಃ, ಭೇದಜಾತಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ಆತ್ಮಭೂತತ್ವಾತ್ । ತತ್ರ ಕಥಂ ಯುಗಪದ್ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪೇಣ ಸರ್ವಾನ್ಕಾಮಾನ್ ಏವಂವಿತ್ಸಮಶ್ನುತ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ - ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ಕಥಂ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವೋಪಪತ್ತಿರಿತಿ, ಆಹ - ಪುರುಷಾದಿತ್ಯಸ್ಥಾತ್ಮೈಕತ್ವವಿಜ್ಞಾನೇನಾಪೋಹ್ಯೋತ್ಕರ್ಷಾಪಕರ್ಷಾವನ್ನಮಯಾದೀನ್ಆತ್ಮನೋಽವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತಾನ್ ಕ್ರಮೇಣ ಸಂಕ್ರಮ್ಯ ಆನಂದಮಯಾಂತಾನ್ ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಅದೃಶ್ಯಾದಿಧರ್ಮಕಂ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಮಾನಂದಮಜಮಮೃತಮಭಯಮದ್ವೈತಂ ಫಲಭೂತಮಾಪನ್ನಃ ಇಮಁಲ್ಲೋಕಾನ್ಭೂರಾದೀನನುಸಂಚರನ್ನಿತಿ ವ್ಯವಹಿತೇನ ಸಂಬಂಧಃ । ಕಥಮನುಸಂಚರನ್ ? ಕಾಮಾನ್ನೀ ಕಾಮತೋಽನ್ನಮಸ್ಯೇತಿ ಕಾಮಾನ್ನೀ ; ತಥಾ ಕಾಮತೋ ರೂಪಾಣ್ಯಸ್ಯೇತಿ ಕಾಮರೂಪೀ ; ಅನುಸಂಚರನ್ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ಇಮಾನ್ ಲೋಕಾನಾತ್ಮತ್ವೇನ ಅನುಭವನ್ । ಕಿಮ್ ? ಏತತ್ಸಾಮ ಗಾಯನ್ನಾಸ್ತೇ । ಸಮತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಸಾಮ ಸರ್ವಾನನ್ಯರೂಪಂ ಗಾಯನ್ ಶಬ್ದಯನ್ ಆತ್ಮೈಕತ್ವಂ ಪ್ರಖ್ಯಾಪಯನ್ ಲೋಕಾನುಗ್ರಹಾರ್ಥಂ ತದ್ವಿಜ್ಞಾನಫಲಂ ಚ ಅತೀವ ಕೃತಾರ್ಥತ್ವಂ ಗಾಯನ್ ಆಸ್ತೇ ತಿಷ್ಠತಿ । ಕಥಮ್ ? ಹಾ೩ವು ಹಾ೩ವು ಹಾ೩ವು । ಅಹೋ ಇತ್ಯೇತಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇಽತ್ಯಂತವಿಸ್ಮಯಖ್ಯಾಪನಾರ್ಥಮ್ ॥
ಕಃ ಪುನರಸೌ ವಿಸ್ಮಯ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ -
ಏತತ್ಸಾಮ+ಗಾಯನ್ನಾಸ್ತೇ+ಅಹಮನ್ನಮಹಮನ್ನಮಹಮನ್ನಮ್
ಅಹಮನ್ನಮಹಮನ್ನಮಹಮನ್ನಮ್ । ಅಹಮನ್ನಾದೋ೩ಽಹಮನ್ನಾದೋ೩ಽಹಮನ್ನಾದಃ । ಅಹಂ ಶ್ಲೋಕಕೃದಹಂ ಶ್ಲೋಕಕೃದಹಂ ಶ್ಲೋಕಕೃತ್ । ಅಹಮಸ್ಮಿ ಪ್ರಥಮಜಾ ಋತಾ೩ಸ್ಯ । ಪೂರ್ವಂ ದೇವೇಭ್ಯೋಽಮೃತಸ್ಯ ನಾ೩ಭಾಯಿ । ಯೋ ಮಾ ದದಾತಿ ಸ ಇದೇವ ಮಾ೩ವಾಃ । ಅಹಮನ್ನಮನ್ನಮದಂತಮಾ೩ದ್ಮಿ । ಅಹಂ ವಿಶ್ವಂ ಭುವನಮಭ್ಯಭವಾ೩ಮ್ । ಸುವರ್ನ ಜ್ಯೋತೀಃ । ಯ ಏವಂ ವೇದ । ಇತ್ಯುಪನಿಷತ್ ॥ ೬ ॥
ಅದ್ವೈತ ಆತ್ಮಾ ನಿರಂಜನೋಽಪಿ ಸನ್ ಅಹಮೇವಾನ್ನಮನ್ನಾದಶ್ಚ । ಕಿಂಚ, ಅಹಮೇವ ಶ್ಲೋಕಕೃತ್ । ಶ್ಲೋಕೋ ನಾಮ ಅನ್ನಾನ್ನಾದಯೋಃ ಸಂಘಾತಃ, ತಸ್ಯ ಕರ್ತಾ ಚೇತನಾವಾನ್ । ಅನ್ನಸ್ಯೈವ ವಾ ಪರಾರ್ಥಸ್ಯ ಅನ್ನಾದಾರ್ಥಸ್ಯ ಸತೋಽನೇಕಾತ್ಮಕಸ್ಯ ಪಾರಾರ್ಥ್ಯೇನ ಹೇತುನಾ ಸಂಘಾತಕೃತ್ । ತ್ರಿರುಕ್ತಿಃ ವಿಸ್ಮಯತ್ವಖ್ಯಾಪನಾರ್ಥಾ । ಅಹಮಸ್ಮಿ ಭವಾಮಿ । ಪ್ರಥಮಜಾಃ ಪ್ರಥಮಜಃ ಪ್ರಥಮೋತ್ಪನ್ನಃ । ಋತಸ್ಯ ಸತ್ಯಸ್ಯ ಮೂರ್ತಾಮೂರ್ತಸ್ಯಾಸ್ಯ ಜಗತೋ ದೇವೇಭ್ಯಶ್ಚ ಪೂರ್ವಮಮೃತಸ್ಯ ನಾಭಿಃ ಅಮೃತತ್ವಸ್ಯ ನಾಭಿಃ, ಮಧ್ಯಂ ಮತ್ಸಂಸ್ಥಮ್ ಅಮೃತತ್ವಂ ಪ್ರಾಣಿನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಃ ಕಶ್ಚಿತ್ ಮಾ ಮಾಮ್ ಅನ್ನಮನ್ನಾರ್ಥಿಭ್ಯೋ ದದಾತಿ ಪ್ರಯಚ್ಛತಿ - ಅನ್ನಾತ್ಮನಾ ಬ್ರವೀತಿ, ಸಃ ಇತ್ ಇತ್ಥಮೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ, ಏವಮವಿನಷ್ಟಂ ಯಥಾಭೂತಂ ಮಾಮ್ ಆವಾ ಅವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಃ ಪುನರನ್ಯೋ ಮಾಮದತ್ವಾ ಅರ್ಥಿಭ್ಯಃ ಕಾಲೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽನ್ನಮತ್ತಿ ತಮನ್ನಮದಂತಂ ಭಕ್ಷಯಂತಂ ಪುರುಷಮಹಮನ್ನಮೇವ ಸಂಪ್ರತ್ಯದ್ಮಿ ಭಕ್ಷಯಾಮಿ । ಅತ್ರಾಹ - ಏವಂ ತರ್ಹಿ ಬಿಭೇಮಿ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಪ್ರಾಪ್ತೇರ್ಮೋಕ್ಷಾತ್ ; ಅಸ್ತು ಸಂಸಾರ ಏವ, ಯತೋ ಮುಕ್ತೋಽಪ್ಯಹಮ್ ಅನ್ನಭೂತಃ ಅದ್ಯಃ ಸ್ಯಾಮ್ ಅನ್ಯಸ್ಯ । ಏವಂ ಮಾ ಭೈಷೀಃ ; ಸಂವ್ಯವಹಾರವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಸರ್ವಕಾಮಾಶನಸ್ಯ ; ಅತೀತ್ಯಾಯಂ ಸಂವ್ಯವಹಾರವಿಷಯಮನ್ನಾನ್ನಾದಾದಿಲಕ್ಷಣಮವಿದ್ಯಾಕೃತಂ ವಿದ್ಯಯಾ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮಾಪನ್ನಃ ವಿದ್ವಾನ್ ; ತಸ್ಯ ನೈವ ದ್ವಿತೀಯಂ ವಸ್ತ್ವಂತರಮಸ್ತಿ, ಯತೋ ಬಿಭೇತಿ ; ಅತೋ ನ ಭೇತವ್ಯಂ ಮೋಕ್ಷಾತ್ । ಏವಂ ತರ್ಹಿ ಕಿಮಿದಮಾಹ - ಅಹಮನ್ನಮಹಮನ್ನಾದ ಇತಿ ? ಉಚ್ಯತೇ । ಯೋಽಯಮನ್ನಾನ್ನಾದಾದಿಲಕ್ಷಣಃ ಸಂವ್ಯವಹಾರಃ ಕಾರ್ಯಭೂತಃ, ಸ ಸಂವ್ಯವಹಾರಮಾತ್ರಮೇವ ; ನ ಪರಮಾರ್ಥವಸ್ತು । ಸ ಏವಂಭೂತೋಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮನಿಮಿತ್ತೋ ಬ್ರಹ್ಮವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಸನ್ನಿತಿ ಕೃತ್ವಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಸ್ಯ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಮುಚ್ಯತೇ - ‘ಅಹಮನ್ನಮಹಮನ್ನಮಹಮನ್ನಮ್ । ಅಹಮನ್ನಾದೋಽಹಮನ್ನಾದೋಽಹಮನ್ನಾದಃ’ ಇತ್ಯಾದಿ । ಅತಃ ಭಯಾದಿದೋಷಗಂಧೋಽಪಿ ಅವಿದ್ಯಾನಿಮಿತ್ತಃ ಅವಿದ್ಯೋಚ್ಛೇದಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಭೂತಸ್ಯ ನಾಸ್ತೀತಿ । ಅಹಂ ವಿಶ್ವಂ ಸಮಸ್ತಂ ಭುವನಂ ಭೂತೈಃ ಸಂಭಜನೀಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಭಿರ್ಭವಂತೀತಿ ವಾ ಅಸ್ಮಿನ್ ಭೂತಾನೀತಿ ಭುವನಮ್ ಅಭ್ಯಭವಾಮ್ ಅಭಿಭವಾಮಿ ಪರೇಣೇಶ್ವರೇಣ ಸ್ವರೂಪೇಣ । ಸುವರ್ನ ಜ್ಯೋತೀಃ ಸುವಃ ಆದಿತ್ಯಃ ; ನಕಾರ ಉಪಮಾರ್ಥೇ ; ಆದಿತ್ಯ ಇವ ಸಕೃದ್ವಿಭಾತಮಸ್ಮದೀಯಂ ಜ್ಯೋತೀಃ ಜ್ಯೋತಿಃ, ಪ್ರಕಾಶ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಇತಿ ವಲ್ಲೀದ್ವಯವಿಹಿತಾ ಉಪನಿಷತ್ ಪರಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಮ್ ; ತಾಮೇತಾಂ ಯಥೋಕ್ತಾಮುಪನಿಷದಂ ಶಾಂತೋ ದಾಂತ ಉಪರತಸ್ತಿತಿಕ್ಷುಃ ಸಮಾಹಿತೋ ಭೂತ್ವಾ ಭೃಗುವತ್ ತಪೋ ಮಹದಾಸ್ಥಾಯ ಯ ಏವಂ ವೇದ, ತಸ್ಯೇದಂ ಫಲಂ ಯಥೋಕ್ತಮೋಕ್ಷ ಇತಿ ॥
ಇತಿ ದಶಮಾನುವಾಕಭಾಷ್ಯಮ್ ॥
ಇತಿ ಶ್ರೀಮತ್ಪರಮಹಂಸಪರಿವ್ರಾಜಕಾಚಾರ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರೀಗೋವಿಂದಭಗವತ್ಪೂಜ್ಯಪಾದಶಿಷ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರೀಮಚ್ಛಂಕರಭಗವತಃ ಕೃತೌ ತೈತ್ತಿರೀಯೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯೇ ಭೃಗುವಲ್ಲೀಭಾಷ್ಯಂ ಸಂಪೂರ್ಣಮ್ ॥
ಇತಿ ಶ್ರೀಮತ್ಪರಮಹಂಸಪರಿವ್ರಾಜಕಾಚಾರ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರೀಗೋವಿಂದಭಗವತ್ಪೂಜ್ಯಪಾದಶಿಷ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರೀಮಚ್ಛಂಕರಭಗವತಃ ಕೃತೌ ತೈತ್ತಿರೀಯೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಂ ಸಂಪೂರ್ಣಮ್ ॥