श्रीमच्छङ्करभगवत्पूज्यपादविरचितम्

तैत्तिरीयोपनिषद्भाष्यम्

करतलकलिताद्वयात्मतत्त्वं क्षपितदुरन्तचिरन्तनप्रमोहम् ।
उपचितमुदितोदितैर्गुणौघैः उपनिषदामयमुज्जहार भाष्यम् ॥

ಭೃಗುವಲ್ಲೀ

ಪ್ರಥಮೋಽನುವಾಕಃ

ॐ ಸಹ ನಾವವತು । ಸಹ ನೌ ಭುನಕ್ತು । ಸಹ ವೀರ್ಯಂ ಕರವಾವಹೈ । ತೇಜಸ್ವಿ ನಾವಧೀತಮಸ್ತು ಮಾ ವಿದ್ವಿಷಾವಹೈ ॥ ॐ ಶಾಂತಿಃ ಶಾಂತಿಃ ಶಾಂತಿಃ ॥
ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಆಕಾಶಾದಿಕಾರ್ಯಮನ್ನಮಯಾಂತಂ ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ತದೇವಾನುಪ್ರವಿಷ್ಟಂ ವಿಶೇಷವದಿವೋಪಲಭ್ಯಮಾನಂ ಯಸ್ಮಾತ್ , ತಸ್ಮಾತ್ ಸರ್ವಕಾರ್ಯವಿಲಕ್ಷಣಮ್ ಅದೃಶ್ಯಾದಿಧರ್ಮಕಮೇವ ಆನಂದಂ ತದೇವಾಹಮಿತಿ ವಿಜಾನೀಯಾತ್ , ಅನುಪ್ರವೇಶಸ್ಯ ತದರ್ಥತ್ವಾತ್ ; ತಸ್ಯೈವಂ ವಿಜಾನತಃ ಶುಭಾಶುಭೇ ಕರ್ಮಣೀ ಜನ್ಮಾಂತರಾರಂಭಕೇ ನ ಭವತಃ ಇತ್ಯೇವಮಾನಂದವಲ್ಲ್ಯಾಂ ವಿವಕ್ಷಿತೋಽರ್ಥಃ । ಪರಿಸಮಾಪ್ತಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾ । ಅತಃ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಸಾಧನಂ ತಪೋ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ ; ಅನ್ನಾದಿವಿಷಯಾಣಿ ಚ ಉಪಾಸನಾನ್ಯನುಕ್ತಾನೀತ್ಯತಃ ಇದಮಾರಭ್ಯತೇ -
ತದ್ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಸ್ವ+ತದ್+ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ

ಭೃಗುರ್ವೈ ವಾರುಣಿಃ । ವರುಣಂ ಪಿತರಮುಪಸಸಾರ । ಅಧೀಹಿ ಭಗವೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ । ತಸ್ಮಾ ಏತತ್ಪ್ರೋವಾಚ । ಅನ್ನಂ ಪ್ರಾಣಂ ಚಕ್ಷುಃ ಶ್ರೋತ್ರಂ ಮನೋ ವಾಚಮಿತಿ । ತಂ ಹೋವಾಚ । ಯತೋ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಜಾಯಂತೇ । ಯೇನ ಜಾತಾನಿ ಜೀವಂತಿ । ಯತ್ಪ್ರಯಂತ್ಯಭಿಸಂವಿಶಂತಿ । ತದ್ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಸ್ವ । ತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ । ಸ ತಪೋಽತಪ್ಯತ । ಸ ತಪಸ್ತಪ್ತ್ವಾ ॥ ೧ ॥

ಆಖ್ಯಾಯಿಕಾ ವಿದ್ಯಾಸ್ತುತಯೇ, ಪ್ರಿಯಾಯ ಪುತ್ರಾಯ ಪಿತ್ರೋಕ್ತೇತಿ - ಭೃಗುರ್ವೈ ವಾರುಣಿಃ । ವೈ - ಶಬ್ದಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾನುಸ್ಮಾರಕಃ, ಭೃಗುರಿತ್ಯೇವಂ ನಾಮಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧೋ ಅನುಸ್ಮಾರ್ಯತೇ, ವಾರುಣಿಃ ವರುಣಸ್ಯಾಪತ್ಯಂ ವಾರುಣಿಃ ವರುಣಂ ಪಿತರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸುಃ ಉಪಸಸಾರ ಉಪಗತವಾನ್ - ಅಧೀಹಿ ಭಗವೋ ಬ್ರಹ್ಮ ಇತ್ಯನೇನ ಮಂತ್ರೇಣ । ಅಧೀಹಿ ಅಧ್ಯಾಪಯ ಕಥಯ । ಸ ಚ ಪಿತಾ ವಿಧಿವದುಪಸನ್ನಾಯ ತಸ್ಮೈ ಪುತ್ರಾಯ ಏತತ್ ವಚನಂ ಪ್ರೋವಾಚ - ಅನ್ನಂ ಪ್ರಾಣಂ ಚಕ್ಷುಃ ಶ್ರೋತ್ರಮ್ ಮನೋ ವಾಚಮ್ ಇತಿ । ಅನ್ನಂ ಶರೀರಂ ತದಭ್ಯಂತರಂ ಚ ಪ್ರಾಣಮ್ ಅತ್ತಾರಮ್ ಅನಂತರಮುಪಲಬ್ಧಿಸಾಧನಾನಿ ಚಕ್ಷುಃ ಶ್ರೋತ್ರಂ ಮನೋ ವಾಚಮ್ ಇತ್ಯೇತಾನಿ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಲಬ್ಧೌ ದ್ವಾರಾಣ್ಯುಕ್ತವಾನ್ । ಉಕ್ತ್ವಾ ಚ ದ್ವಾರಭೂತಾನ್ಯೇತಾನ್ಯನ್ನಾದೀನಿ ತಂ ಭೃಗುಂ ಹೋವಾಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಲಕ್ಷಣಮ್ । ಕಿಂ ತತ್ ? ಯತಃ ಯಸ್ಮಾತ್ ವಾ ಇಮಾನಿ ಬ್ರಹ್ಮಾದೀನಿ ಸ್ತಂಬಪರ್ಯಂತಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಜಾಯಂತೇ, ಯೇನ ಜಾತಾನಿ ಜೀವಂತಿ ಪ್ರಾಣಾಂಧಾರಯಂತಿ ವರ್ಧಂತೇ, ವಿನಾಶಕಾಲೇ ಚ ಯತ್ಪ್ರಯಂತಿ ಯದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿಗಚ್ಛಂತಿ, ಅಭಿಸಂವಿಶಂತಿ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಮೇವ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತೇ, ಉತ್ಪತ್ತಿಸ್ಥಿತಿಲಯಕಾಲೇಷು ಯದಾತ್ಮತಾಂ ನ ಜಹತಿ ಭೂತಾನಿ, ತದೇತದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಲಕ್ಷಣಮ್ , ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಸ್ವ ವಿಶೇಷೇಣ ಜ್ಞಾತುಮಿಚ್ಛಸ್ವ ; ಯದೇವಂಲಕ್ಷಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತದನ್ನಾದಿದ್ವಾರೇಣ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಸ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಶ್ರುತ್ಯಂತರಂ ಚ - ‘ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಮುತ ಚಕ್ಷುಷಶ್ಚಕ್ಷುರುತ ಶ್ರೋತ್ರಸ್ಯ ಶ್ರೋತ್ರಮನ್ನಸ್ಯಾನ್ನಂ ಮನಸೋ ಯೇ ಮನೋ ವಿದುಸ್ತೇ ನಿಚಿಕ್ಯುರ್ಬ್ರಹ್ಮ ಪುರಾಣಮಗ್ರ್ಯಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೧೮) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಲಬ್ಧೌ ದ್ವಾರಾಣ್ಯೇತಾನೀತಿ ದರ್ಶಯತಿ । ಸ ಭೃಗುಃ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಲಬ್ಧಿದ್ವಾರಾಣಿ ಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಣಂ ಚ ಶ್ರುತ್ವಾ ಪಿತುಃ, ತಪೋ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಲಬ್ಧಿಸಾಧನತ್ವೇನ ಅತಪ್ಯತ ತಪ್ತವಾನ್ । ಕುತಃ ಪುನರನುಪದಿಷ್ಟಸ್ಯೈವ ತಪಸಃ ಸಾಧನತ್ವಪ್ರತಿಪತ್ತಿರ್ಭೃಗೋಃ ? ಸಾವಶೇಷೋಕ್ತೇಃ । ಅನ್ನಾದಿಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ದ್ವಾರಂ ಲಕ್ಷಣಂ ಚ ಯತೋ ವಾ ಇಮಾನಿ ಇತ್ಯಾದ್ಯುಕ್ತವಾನ್ । ಸಾವಶೇಷಂ ಹಿ ತತ್ , ಸಾಕ್ಷಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನಿರ್ದೇಶಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಹಿ ಸ್ವರೂಪೇಣೈವ ಬ್ರಹ್ಮ ನಿರ್ದೇಷ್ಟವ್ಯಂ ಜಿಜ್ಞಾಸವೇ ಪುತ್ರಾಯ ಇದಮಿತ್ಥಂರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಇತಿ ; ನ ಚೈವಂ ನಿರದಿಶತ್ ; ಕಿಂ ತರ್ಹಿ, ಸಾವಶೇಷಮೇವೋಕ್ತವಾನ್ । ಅತೋಽವಗಮ್ಯತೇ ನೂನಂ ಸಾಧನಾಂತರಮಪ್ಯಪೇಕ್ಷತೇ ಪಿತಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತೀತಿ । ತಪೋವಿಶೇಷಪ್ರತಿಪತ್ತಿಸ್ತು ಸರ್ವಸಾಧಕತಮತ್ವಾತ್ ; ಸರ್ವೇಷಾಂ ಹಿ ನಿಯತಸಾಧ್ಯವಿಷಯಾಣಾಂ ಸಾಧನಾನಾಂ ತಪ ಏವ ಸಾಧಕತಮಂ ಸಾಧನಮಿತಿ ಹಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಲೋಕೇ । ತಸ್ಮಾತ್ ಪಿತ್ರಾ ಅನುಪದಿಷ್ಟಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನಸಾಧನತ್ವೇನ ತಪಃ ಪ್ರತಿಪೇದೇ ಭೃಗುಃ । ತಚ್ಚ ತಪೋ ಬಾಹ್ಯಾಂತಃಕರಣಸಮಾಧಾನಮ್ , ತದ್ದ್ವಾರಕತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ, ‘ಮನಸಶ್ಚೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಚ ಹ್ಯೈಕಾಗ್ರ್ಯಂ ಪರಮಂ ತಪಃ । ತಜ್ಜ್ಯಾಯಃ ಸರ್ವಧರ್ಮೇಭ್ಯಃ ಸ ಧರ್ಮಃ ಪರ ಉಚ್ಯತೇ’ ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇಃ । ಸ ಚ ತಪಸ್ತಪ್ತ್ವಾ ॥
ಇತಿ ಪ್ರಥಮಾನುವಾಕಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ದ್ವಿತೀಯೋಽನುವಾಕಃ

ಅನ್ನಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವ್ಯಜಾನಾತ್ । ಅನ್ನಾದ್ಧ್ಯೇವ ಖಲ್ವಿಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಜಾಯಂತೇ । ಅನ್ನೇನ ಜಾತಾನಿ ಜೀವಂತಿ । ಅನ್ನಂ ಪ್ರಯಂತ್ಯಭಿಸಂವಿಶಂತೀತಿ । ತದ್ವಿಜ್ಞಾಯ । ಪುನರೇವ ವರುಣಂ ಪಿತರಮುಪಸಸಾರ । ಅಧೀಹಿ ಭಗವೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ । ತಂ ಹೋವಾಚ । ತಪಸಾ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಸ್ವ । ತಪೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ । ಸ ತಪೋಽತಪ್ಯತ । ಸ ತಪಸ್ತಪ್ತ್ವಾ ॥ ೧ ॥

ಅನ್ನಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವ್ಯಜಾನಾತ್ ವಿಜ್ಞಾತವಾನ್ । ತದ್ಧಿ ಯಥೋಕ್ತಲಕ್ಷಣೋಪೇತಮ್ । ಕಥಮ್ ? ಅನ್ನಾದ್ಧ್ಯೇವ ಖಲು ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಜಾಯಂತೇ । ಅನ್ನೇನ ಜಾತಾನಿ ಜೀವಂತಿ । ಅನ್ನಂ ಪ್ರಯಂತ್ಯಭಿಸಂವಿಶಂತೀತಿ । ತಸ್ಮಾದ್ಯುಕ್ತಮನ್ನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಸ ಏವಂ ತಪಸ್ತಪ್ತ್ವಾ, ಅನ್ನಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವಿಜ್ಞಾಯ ಲಕ್ಷಣೇನ ಉಪಪತ್ತ್ಯಾ ಚ ಪುನರೇವ ಸಂಶಯಮಾಪನ್ನಃ ವರುಣಂ ಪಿತರಮುಪಸಸಾರ - ಅಧೀಹಿ ಭಗವೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ । ಕಃ ಪುನಃ ಸಂಶಯಹೇತುರಸ್ಯೇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ - ಅನ್ನಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿದರ್ಶನಾತ್ । ತಪಸಃ ಪುನಃ ಪುನರುಪದೇಶಃ ಸಾಧನಾತಿಶಯತ್ವಾವಧಾರಣಾರ್ಥಃ । ಯಾವದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಲಕ್ಷಣಂ ನಿರತಿಶಯಂ ನ ಭವತಿ, ಯಾವಚ್ಚ ಜಿಜ್ಞಾಸಾ ನ ನಿವರ್ತತೇ, ತಾವತ್ತಪ ಏವ ತೇ ಸಾಧನಮ್ ; ತಪಸೈವ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಸ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಋಜ್ವನ್ಯತ್ ॥
ಇತಿ ದ್ವಿತೀಯಾನುವಾಕಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ತೃತೀಯೋಽನುವಾಕಃ

ಪ್ರಾಣೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವ್ಯಜಾನಾತ್ । ಪ್ರಾಣಾದ್ಧ್ಯೇವ ಖಲ್ವಿಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಜಾಯಂತೇ । ಪ್ರಾಣೇನ ಜಾತಾನಿ ಜೀವಂತಿ । ಪ್ರಾಣಂ ಪ್ರಯಂತ್ಯಭಿಸಂವಿಶಂತೀತಿ । ತದ್ವಿಜ್ಞಾಯ । ಪುನರೇವ ವರುಣಂ ಪಿತರಮುಪಸಸಾರ । ಅಧೀಹೀ ಭಗವೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ । ತಂ ಹೋವಾಚ । ತಪಸಾ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಸ್ವ । ತಪೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ । ಸ ತಪೋಽತಪ್ಯತ । ಸ ತಪಸ್ತಪ್ತ್ವಾ ॥ ೧ ॥
ಇತಿ ತೃತೀಯೋಽನುವಾಕಃ ॥

ಚತುರ್ಥೋಽನುವಾಕಃ

ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವ್ಯಜಾನಾತ್ । ಮನಸೋ ಹ್ಯೇವ ಖಲ್ವಿಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಜಾಯಂತೇ । ಮನಸಾ ಜಾತಾನಿ ಜೀವಂತಿ । ಮನಃ ಪ್ರಯಂತ್ಯಭಿಸಂವಿಶಂತೀತಿ । ತದ್ವಿಜ್ಞಾಯ । ಪುನರೇವ ವರುಣಂ ಪಿತರಮುಸಸಾರ । ಅಧೀಹಿ ಭಗವೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ । ತಂ ಹೋವಾಚ । ತಪಸಾ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಸ್ವ । ತಪೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ । ಸ ತಪೋಽತಪ್ಯತ । ಸ ತಪಸ್ತಪ್ತ್ವಾ ॥ ೧ ॥
ಇತಿ ಚತುರ್ಥೋಽನುವಾಕಃ ॥

ಪಂಚಮೋಽನುವಾಕಃ

ವಿಜ್ಞಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವ್ಯಜಾನಾತ್ । ವಿಜ್ಞಾನಾದ್ಧ್ಯೇವ ಖಲ್ವಿಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಜಾಯಂತೇ । ವಿಜ್ಞಾನೇನ ಜಾತಾನಿ ಜೀವಂತಿ । ವಿಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರಯಂತ್ಯಭಿಸಂವಿಶಂತೀತಿ । ತದ್ವಿಜ್ಞಾಯ । ಪುನರೇವ ವರುಣಂ ಪಿತರಮುಪಸಸಾರ । ಅಧೀಹಿ ಭಗವೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ । ತಂ ಹೋವಾಚ । ತಪಸಾ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಸ್ವ । ತಪೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ । ಸ ತಪೋಽತಪ್ಯತ । ಸ ತಪಸ್ತಪ್ತ್ವಾ ॥ ೧ ॥
ಇತಿ ಪಂಚಮೋಽನುವಾಕಃ ॥

ಷಷ್ಠೋಽನುವಾಕಃ

ಆನಂದೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವ್ಯಜಾನಾತ್ । ಆನಂದಾದ್ಧ್ಯೇವ ಖಲ್ವಿಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಜಾಯಂತೇ । ಆನಂದೇನ ಜಾತಾನಿ ಜೀವಂತಿ । ಆನಂದಂ ಪ್ರಯಂತ್ಯಭಿಸಂವಿಶಂತೀತಿ । ಸೈಷಾ ಭಾರ್ಗವೀ ವಾರುಣೀ ವಿದ್ಯಾ । ಪರಮೇ ವ್ಯೋಮನ್ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾ । ಸ ಯ ಏವಂ ವೇದ ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠತಿ । ಅನ್ನವಾನನ್ನಾದೋ ಭವತಿ । ಮಹಾನ್ ಭವತಿ । ಪ್ರಜಯಾ ಪಶುಭಿರ್ಬ್ರಹ್ಮವರ್ಚಸೇನ । ಮಹಾನ್ ಕೀರ್ತ್ಯಾ ॥ ೧ ॥

ಏವಂ ತಪಸಾ ವಿಶುದ್ಧಾತ್ಮಾ ಪ್ರಾಣಾದಿಷು ಸಾಕಲ್ಯೇನ ಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಣಮಪಶ್ಯನ್ ಶನೈಃ ಶನೈಃ ಅಂತರನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ಅಂತರತಮಮಾನಂದಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಜ್ಞಾತವಾನ್ ತಪಸೈವ ಸಾಧನೇನ ಭೃಗುಃ ; ತಸ್ಮಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸುನಾ ಬಾಹ್ಯಾಂತಃಕರಣಸಮಾಧಾನಲಕ್ಷಣಂ ಪರಮಂ ತಪಃ ಸಾಧನಮನುಷ್ಠೇಯಮಿತಿ ಪ್ರಕರಣಾರ್ಥಃ । ಅಧುನಾ ಆಖ್ಯಾಯಿಕಾಂ ಚ ಉಪಸಂಹೃತ್ಯ ಶ್ರುತಿಃ ಸ್ವೇನ ವಚನೇನ ಆಖ್ಯಾಯಿಕಾನಿರ್ವರ್ತ್ಯಮರ್ಥಮಾಚಷ್ಟೇ । ಸೈಷಾ ಭಾರ್ಗವೀ ಭೃಗುಣಾ ವಿದಿತಾ ವರುಣೇನ ಪ್ರೋಕ್ತಾ ವಾರುಣೀ ವಿದ್ಯಾ ಪರಮೇ ವ್ಯೋಮನ್ ಹೃದಯಾಕಾಶಗುಹಾಯಾಂ ಪರಮೇ ಆನಂದೇ ಅದ್ವೈತೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾ ಪರಿಸಮಾಪ್ತಾ ಅನ್ನಮಯಾದಾತ್ಮನೋಽಧಿಪ್ರವೃತ್ತಾ । ಯ ಏವಮನ್ಯೋಽಪಿ ತಪಸೈವ ಸಾಧನೇನ ಅನೇನೈವ ಕ್ರಮೇಣ ಅನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ಆನಂದಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ, ಸ ಏವಂ ವಿದ್ಯಾಪ್ರತಿಷ್ಠಾನಾತ್ ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠತಿ ಆನಂದೇ ಪರಮೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ, ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ದೃಷ್ಟಂ ಚ ಫಲಂ ತಸ್ಯೋಚ್ಯತೇ - ಅನ್ನವಾನ್ ಪ್ರಭೂತಮನ್ನಮಯಸ್ಯ ವಿದ್ಯತ ಇತ್ಯನ್ನವಾನ್ ; ಸತ್ತಾಮಾತ್ರೇಣ ತು ಸರ್ವೋ ಹಿ ಅನ್ನವಾನಿತಿ ವಿದ್ಯಾಯಾ ವಿಶೇಷೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಏವಮನ್ನಮತ್ತೀತ್ಯನ್ನಾದಃ, ದೀಪ್ತಾಗ್ನಿರ್ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಮಹಾನ್ಭವತಿ । ಕೇನ ಮಹತ್ತ್ವಮಿತ್ಯತ ಆಹ - ಪ್ರಜಯಾ ಪುತ್ರಾದಿನಾ ಪಶುಭಿಃ ಗವಾಶ್ವಾದಿಭಿಃ ಬ್ರಹ್ಮವರ್ಚಸೇನ ಶಮದಮಜ್ಞಾನಾದಿನಿಮಿತ್ತೇನ ತೇಜಸಾ । ಮಹಾನ್ಭವತಿ ಕೀರ್ತ್ಯಾ ಖ್ಯಾತ್ಯಾ ಶುಭಾಚಾರನಿಮಿತ್ತಯಾ ॥
ಇತಿ ಷಷ್ಠಾನುವಾಕಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ಸಪ್ತಮೋಽನುವಾಕಃ

ಅನ್ನಂ ನ ನಿಂದ್ಯಾತ್ । ತದ್ವ್ರತಮ್ । ಪ್ರಾಣೋ ವಾ ಅನ್ನಮ್ । ಶರೀರಮನ್ನಾದಮ್ । ಪ್ರಾಣೇ ಶರೀರಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮ್ । ಶರೀರೇ ಪ್ರಾಣಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಃ । ತದೇತದನ್ನಮನ್ನೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮ್ । ಸ ಯ ಏತದನ್ನಮನ್ನೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ವೇದ ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠತಿ । ಅನ್ನವಾನನ್ನಾದೋ ಭವತಿ । ಮಹಾನ್ ಭವತಿ । ಪ್ರಜಯಾ ಪಶುಭಿರ್ಬ್ರಹ್ಮವರ್ಚಸೇನ । ಮಹಾನ್ ಕೀರ್ತ್ಯಾ ॥ ೧ ॥

ಕಿಂ ಚ, ಅನ್ನೇನ ದ್ವಾರಭೂತೇನ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಜ್ಞಾತಂ ಯಸ್ಮಾತ್ , ತಸ್ಮಾತ್ ಗುರುಮಿವ ಅನ್ನಂ ನ ನಿಂದ್ಯಾತ್ ; ತತ್ ಅಸ್ಯ ಏವಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ವ್ರತಮ್ ಉಪದಿಶ್ಯತೇ । ವ್ರತೋಪದೇಶೋ ಅನ್ನಸ್ತುತಯೇ, ಸ್ತುತಿಭಾಕ್ತ್ವಂ ಚ ಅನ್ನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಲಬ್ಧ್ಯುಪಾಯತ್ವಾತ್ । ಪ್ರಾಣೋ ವಾ ಅನ್ನಮ್ , ಶರೀರಾಂತರ್ಭಾವಾತ್ಪ್ರಾಣಸ್ಯ । ಯತ್ ಯಸ್ಯಾಂತಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ಭವತಿ, ತತ್ತಸ್ಯಾನ್ನಂ ಭವತೀತಿ । ಶರೀರೇ ಚ ಪ್ರಾಣಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಃ, ತಸ್ಮಾತ್ ಪ್ರಾಣೋಽನ್ನಂ ಶರೀರಮನ್ನಾದಮ್ । ತಥಾ ಶರೀರಮಪ್ಯನ್ನಂ ಪ್ರಾಣೋಽನ್ನಾದಃ । ಕಸ್ಮಾತ್ ಪ್ರಾಣೇ ಶರೀರಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮ್ ? ತನ್ನಿಮಿತ್ತತ್ವಾಚ್ಛರೀರಸ್ಥಿತೇಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ತದೇತತ್ ಉಭಯಂ ಶರೀರಂ ಪ್ರಾಣಶ್ಚ ಅನ್ನಮನ್ನಾದಶ್ಚ । ಯೇನಾನ್ಯೋನ್ಯಸ್ಮಿನ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ತೇನಾನ್ನಮ್ ; ಯೇನಾನ್ಯೋನ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ತೇನಾನ್ನಾದಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಪ್ರಾಣಃ ಶರೀರಂ ಚ ಉಭಯಮನ್ನಮನ್ನಾದಂ ಚ । ಸ ಯ ಏವಮ್ ಏತದನ್ನಮನ್ನೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ವೇದ ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠತಿ ಅನ್ನಾನ್ನಾದಾತ್ಮನೈವ । ಕಿಂ ಚ, ಅನ್ನವಾನನ್ನಾದೋ ಭವತೀತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವವತ್ ॥
ಇತಿ ಸಪ್ತಮಾನುವಾಕಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ಅಷ್ಟಮೋಽನುವಾಕಃ

ಅನ್ನಂ ನ ಪರಿಚಕ್ಷೀತ । ತದ್ವ್ರತಮ್ । ಆಪೋ ವಾ ಅನ್ನಮ್ । ಜ್ಯೋತಿರನ್ನಾದಮ್ । ಅಪ್ಸು ಜ್ಯೋತಿಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮ್ । ಜ್ಯೋತಿಷ್ಯಾಪಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾಃ । ತದೇತದನ್ನಮನ್ನೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮ್ । ಸ ಯ ಏತದನ್ನಮನ್ನೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ವೇದ ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠತಿ । ಅನ್ನವಾನನ್ನಾದೋ ಭವತಿ । ಮಹಾನ್ಭವತಿ । ಪ್ರಜಯಾ ಪಶುಭಿರ್ಬ್ರಹ್ಮವರ್ಚಸೇನ । ಮಹಾನ್ಕೀರ್ತ್ಯಾ ॥

ಅನ್ನಂ ನ ಪರಿಚಕ್ಷೀತ ನ ಪರಿಹರೇತ್ । ತದ್ವ್ರತಂ ಪೂರ್ವವತ್ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಮ್ । ತದೇವಂ ಶುಭಾಶುಭಕಲ್ಪನಯಾ ಅಪರಿಹ್ರೀಯಮಾಣಂ ಸ್ತುತಂ ಮಹೀಕೃತಮನ್ನಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಏವಂ ಯಥೋಕ್ತಮುತ್ತರೇಷ್ವಪಿ ಆಪೋ ವಾ ಅನ್ನಮ್ ಇತ್ಯಾದಿಷು ಯೋಜಯೇತ್ ॥
ಇತಿ ಅಷ್ಟಮಾನುವಾಕಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ನವಮೋಽನುವಾಕಃ

ಅನ್ನಂ ಬಹು ಕುರ್ವೀತ । ತದ್ವ್ರತಮ್ । ಪೃಥಿವೀ ವಾ ಅನ್ನಮ್ । ಆಕಾಶೋಽನ್ನಾದಃ । ಪೃಥಿವ್ಯಾಮಾಕಾಶಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಃ । ಆಕಾಶೇ ಪೃಥಿವೀ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾ । ತದೇತದನ್ನಮನ್ನೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮ್ । ಸ ಯ ಏತದನ್ನಮನ್ನೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ವೇದ ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠತಿ । ಅನ್ನವಾನನ್ನಾದೋ ಭವತಿ । ಮಹಾನ್ಭವತಿ । ಪ್ರಜಯಾ ಪಶುಭಿರ್ಬ್ರಹ್ಮವರ್ಚಸೇನ । ಮಹಾನ್ಕೀರ್ತ್ಯಾ ॥

ಅಪ್ಸು ಜ್ಯೋತಿಃ ಇತ್ಯಬ್ಜ್ಯೋತಿಷೋರನ್ನಾನ್ನಾದಗುಣತ್ವೇನೋಪಾಸಕಸ್ಯ ಅನ್ನಸ್ಯ ಬಹುಕರಣಂ ವ್ರತಮ್ ॥
ಇತಿ ನವಮಾನುವಾಕಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ದಶಮೋಽನುವಾಕಃ

ನ ಕಂಚನ ವಸತೌ ಪ್ರತ್ಯಾಚಕ್ಷೀತ । ತದ್ವ್ರತಮ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಯಯಾ ಕಯಾ ಚ ವಿಧಯಾ ಬಹ್ವನ್ನಂ ಪ್ರಾಪ್ನುಯಾತ್ । ಅರಾಧ್ಯಸ್ಮಾ ಅನ್ನಮಿತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ । ಏತದ್ವೈ ಮುಖತೋಽನ್ನಂ ರಾದ್ಧಮ್ । ಮುಖತೋಽಸ್ಮಾ ಅನ್ನಂ ರಾಧ್ಯತೇ । ಏತದ್ವೈ ಮಧ್ಯತೋಽನ್ನಂ ರಾದ್ಧಮ್ । ಮಧ್ಯತೋಽಸ್ಮಾ ಅನ್ನಂ ರಾಧ್ಯತೇ । ಏತದ್ವಾ ಅಂತತೋಽನ್ನಂ ರಾದ್ಧಮ್ । ಅಂತತೋಽಸ್ಮಾ ಅನ್ನಂ ರಾಧ್ಯತೇ ॥ ೧ ॥

ತಥಾ ಪೃಥಿವ್ಯಾಕಾಶೋಪಾಸಕಸ್ಯ ವಸತೌ ವಸತಿನಿಮಿತ್ತಂ ಕಂಚನ ಕಂಚಿದಪಿ ನ ಪ್ರತ್ಯಾಚಕ್ಷೀತ, ವಸತ್ಯರ್ಥಮಾಗತಂ ನ ನಿವಾರಯೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವಾಸೇ ಚ ದತ್ತೇ ಅವಶ್ಯಂ ಹಿ ಅಶನಂ ದಾತವ್ಯಮ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಯಯಾ ಕಯಾ ಚ ವಿಧಯಾ ಯೇನ ಕೇನ ಚ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಬಹ್ವನ್ನಂ ಪ್ರಾಪ್ನುಯಾತ್ ಬಹ್ವನ್ನಸಂಗ್ರಹಂ ಕುರ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಸ್ಮಾದನ್ನವಂತೋ ವಿದ್ವಾಂಸಃ ಅಭ್ಯಾಗತಾಯ ಅನ್ನಾರ್ಥಿನೇ ಅರಾಧಿ ಸಂಸಿದ್ಧಮ್ ಅಸ್ಮೈ ಅನ್ನಮ್ ಇತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ, ನ ನಾಸ್ತೀತಿ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ಕುರ್ವಂತಿ, ತಸ್ಮಾಚ್ಚ ಹೇತೋಃ ಬಹ್ವನ್ನಂ ಪ್ರಾಪ್ನುಯಾದಿತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ । ಅಪಿ ಚ ಅನ್ನದಾನಸ್ಯ ಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಮುಚ್ಯತೇ - ಯಥಾ ಯತ್ಕಾಲಂ ಪ್ರಯಚ್ಛತ್ಯನ್ನಮ್ , ತಥಾ ತತ್ಕಾಲಮೇವ ಪ್ರತ್ಯುಪನಮತೇ । ಕಥಮಿತಿ ತದೇತದಾಹ - ಏತದ್ವೈ ಅನ್ನಂ ಮುಖತಃ ಮುಖ್ಯೇ ಪ್ರಥಮೇ ವಯಸಿ ಮುಖ್ಯಯಾ ವಾ ವೃತ್ತ್ಯಾ ಪೂಜಾಪುರಃಸರಮಭ್ಯಾಗತಾಯಾನ್ನಾರ್ಥಿನೇ ರಾದ್ಧಂ ಸಂಸಿದ್ಧಂ ಪ್ರಯಚ್ಛತೀತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಃ । ತಸ್ಯ ಕಿಂ ಫಲಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ, ಉಚ್ಯತೇ - ಮುಖತಃ ಪೂರ್ವೇ ವಯಸಿ ಮುಖ್ಯಯಾ ವಾ ವೃತ್ತ್ಯಾ ಅಸ್ಮೈ ಅನ್ನದಾಯ ಅನ್ನಂ ರಾಧ್ಯತೇ ; ಯಥಾದತ್ತಮುಪತಿಷ್ಠತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಂ ಮಧ್ಯತೋ ಮಧ್ಯಮೇ ವಯಸಿ ಮಧ್ಯಮೇನ ಚ ಉಪಚಾರೇಣ ; ತಥಾ ಅಂತತಃ ಅಂತೇ ವಯಸಿ ಜಘನ್ಯೇನ ಚ ಉಪಚಾರೇಣ ಪರಿಭವೇನ ತಥೈವಾಸ್ಮೈ ರಾಧ್ಯತೇ ಸಂಸಿಧ್ಯತ್ಯನ್ನಮ್ ॥

ಯ ಏವಂ ವೇದ । ಕ್ಷೇಮ ಇತಿ ವಾಚಿ । ಯೋಗಕ್ಷೇಮ ಇತಿ ಪ್ರಾಣಾಪಾನಯೋಃ । ಕರ್ಮೇತಿ ಹಸ್ತಯೋಃ । ಗತಿರಿತಿ ಪಾದಯೋಃ । ವಿಮುಕ್ತಿರಿತಿ ಪಾಯೌ । ಇತಿ ಮಾನುಷೀಃ ಸಮಾಜ್ಞಾಃ । ಅಥ ದೈವೀಃ । ತೃಪ್ತಿರಿತಿ ವೃಷ್ಟೌ । ಬಲಮಿತಿ ವಿದ್ಯುತಿ ॥ ೨ ॥

ಯ ಏವಂ ವೇದ ಯ ಏವಮನ್ನಸ್ಯ ಯಥೋಕ್ತಂ ಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಂ ವೇದ ತದ್ದಾನಸ್ಯ ಚ ಫಲಮ್ , ತಸ್ಯ ಯಥೋಕ್ತಂ ಫಲಮುಪನಮತೇ । ಇದಾನೀಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಾಸನಪ್ರಕಾರಃ ಉಚ್ಯತೇ - ಕ್ಷೇಮ ಇತಿ ವಾಚಿ । ಕ್ಷೇಮೋ ನಾಮ ಉಪಾತ್ತಪರಿರಕ್ಷಣಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮ ವಾಚಿ ಕ್ಷೇಮರೂಪೇಣ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮಿತ್ಯುಪಾಸ್ಯಮ್ । ಯೋಗಕ್ಷೇಮ ಇತಿ, ಯೋಗಃ ಅನುಪಾತ್ತಸ್ಯೋಪಾದಾನಮ್ । ತೌ ಹಿ ಯೋಗಕ್ಷೇಮೌ ಪ್ರಾಣಾಪಾನಯೋಃ ಬಲವತೋಃ ಸತೋರ್ಭವತಃ ಯದ್ಯಪಿ, ತಥಾಪಿ ನ ಪ್ರಾಣಾಪಾನನಿಮಿತ್ತಾವೇವ ; ಕಿಂ ತರ್ಹಿ, ಬ್ರಹ್ಮನಿಮಿತ್ತೌ । ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಯೋಗಕ್ಷೇಮಾತ್ಮನಾ ಪ್ರಾಣಾಪಾನಯೋಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮಿತ್ಯುಪಾಸ್ಯಮ್ । ಏವಮುತ್ತರೇಷ್ವನ್ಯೇಷು ತೇನ ತೇನ ಆತ್ಮನಾ ಬ್ರಹ್ಮೈವೋಪಾಸ್ಯಮ್ । ಕರ್ಮಣೋ ಬ್ರಹ್ಮನಿರ್ವರ್ತ್ಯತ್ವಾತ್ ಹಸ್ತಯೋಃ ಕರ್ಮಾತ್ಮನಾ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮಿತ್ಯುಪಾಸ್ಯಮ್ । ಗತಿರಿತಿ ಪಾದಯೋಃ । ವಿಮುಕ್ತಿರಿತಿ ಪಾಯೌ । ಇತ್ಯೇತಾ ಮಾನುಷೀಃ ಮನುಷ್ಯೇಷು ಭವಾ ಮಾನುಷ್ಯಾಃ ಸಮಾಜ್ಞಾಃ, ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕ್ಯಃ ಸಮಾಜ್ಞಾ ಜ್ಞಾನಾನಿ ವಿಜ್ಞಾನಾನ್ಯುಪಾಸನಾನೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥ ಅನಂತರಂ ದೈವೀಃ ದೈವ್ಯಃ ದೇವೇಷು ಭವಾಃ ಸಮಾಜ್ಞಾ ಉಚ್ಯಂತೇ । ತೃಪ್ತಿರಿತಿ ವೃಷ್ಟೌ । ವೃಷ್ಟೇರನ್ನಾದಿದ್ವಾರೇಣ ತೃಪ್ತಿಹೇತುತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮೈವ ತೃಪ್ತ್ಯಾತ್ಮನಾ ವೃಷ್ಟೌ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಮಿತ್ಯುಪಾಸ್ಯಮ್ ; ತಥಾ ಅನ್ಯೇಷು ತೇನ ತೇನಾತ್ಮನಾ ಬ್ರಹ್ಮೈವೋಪಾಸ್ಯಮ್ । ತಥಾ ಬಲರೂಪೇಣ ವಿದ್ಯುತಿ ॥

ಯಶ ಇತಿ ಪಶುಷು । ಜ್ಯೋತಿರಿತಿ ನಕ್ಷತ್ರೇಷು । ಪ್ರಜಾತಿರಮೃತಮಾನಂದ ಇತ್ಯುಪಸ್ಥೇ । ಸರ್ವಮಿತ್ಯಾಕಾಶೇ । ತತ್ಪ್ರತಿಷ್ಠೇತ್ಯುಪಾಸೀತ । ಪ್ರತಿಷ್ಠಾವಾನ್ ಭವತಿ । ತನ್ಮಹ ಇತ್ಯುಪಾಸೀತ । ಮಹಾನ್ ಭವತಿ । ತನ್ಮನ ಇತ್ಯುಪಾಸೀತ । ಮಾನವಾನ್ ಭವತಿ ॥ ೩ ॥

ಯಶೋರೂಪೇಣ ಪಶುಷು । ಜ್ಯೋತೀರೂಪೇಣ ನಕ್ಷತ್ರೇಷು । ಪ್ರಜಾತಿಃ ಅಮೃತಮ್ ಅಮೃತತ್ವಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಪುತ್ರೇಣ ಋಣವಿಮೋಕ್ಷದ್ವಾರೇಣ ಆನಂದಃ ಸುಖಮಿತ್ಯೇತತ್ಸರ್ವಮುಪಸ್ಥನಿಮಿತ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಅನೇನಾತ್ಮನಾ ಉಪಸ್ಥೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮಿತ್ಯುಪಾಸ್ಯಮ್ । ಸರ್ವಂ ಹಿ ಆಕಾಶೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮ್ ; ಅತೋ ಯತ್ಸರ್ವಮಾಕಾಶೇ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತ್ಯುಪಾಸ್ಯಮ್ ; ತಚ್ಚಾಕಾಶಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ । ತಸ್ಮಾತ್ ತತ್ ಸರ್ವಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷ್ಠೇತ್ಯುಪಾಸೀತ । ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಗುಣೋಪಾಸನಾತ್ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾವಾನ್ ಭವತಿ । ಏವಂ ಸರ್ವೇಷ್ವಪಿ । ಯದ್ಯತ್ರಾಧಿಗತಂ ಫಲಮ್ , ತತ್ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ; ತದುಪಾಸನಾತ್ತದ್ವಾನ್ಭವತೀತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ; ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾಚ್ಚ - ‘ತಂ ಯಥಾ ಯಥೋಪಾಸತೇ ತದೇವ ಭವತಿ’ ಇತಿ । ತನ್ಮಹ ಇತ್ಯುಪಾಸೀತ । ಮಹಃ ಮಹತ್ತ್ವಗುಣವತ್ ತದುಪಾಸೀತ । ಮಹಾನ್ಭವತಿ । ತನ್ಮನ ಇತ್ಯುಪಾಸೀತ । ಮನನಂ ಮನಃ । ಮಾನವಾನ್ಭವತಿ ಮನನಸಮರ್ಥೋ ಭವತಿ ॥

ತನ್ನಮ ಇತ್ಯುಪಾಸೀತ । ನಮ್ಯಂತೇಽಸ್ಮೈ ಕಾಮಾಃ । ತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸೀತ । ಬ್ರಹ್ಮವಾನ್ ಭವತಿ । ತದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪರಿಮರ ಇತ್ಯುಪಾಸೀತ । ಪರ್ಯೇಣಂ ಮ್ರಿಯಂತೇ ದ್ವಿಷಂತಃ ಸಪತ್ನಾಃ । ಪರಿ ಯೇಽಪ್ರಿಯಾ ಭ್ರಾತೃವ್ಯಾಃ । ಸ ಯಶ್ಚಾಯಂ ಪುರುಷೇ । ಯಶ್ಚಾಸಾವಾದಿತ್ಯೇ । ಸ ಏಕಃ ॥ ೪ ॥

ತನ್ನಮ ಇತ್ಯುಪಾಸೀತ ನಮನಂ ನಮಃ ನಮನಗುಣವತ್ ತದುಪಾಸೀತ । ನಮ್ಯಂತೇ ಪ್ರಹ್ವೀಭವಂತಿ ಅಸ್ಮೈ ಉಪಾಸಿತ್ರೇ ಕಾಮಾಃ ಕಾಮ್ಯಂತ ಇತಿ ಭೋಗ್ಯಾ ವಿಷಯಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸೀತ । ಬ್ರಹ್ಮ ಪರಿಬೃಢತಮಮಿತ್ಯುಪಾಸೀತ । ಬ್ರಹ್ಮವಾನ್ ತದ್ಗುಣೋ ಭವತಿ । ತದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪರಿಮರ ಇತ್ಯುಪಾಸೀತ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪರಿಮರಃ ಪರಿಮ್ರಿಯಂತೇಽಸ್ಮಿನ್ಪಂಚ ದೇವತಾ ವಿದ್ಯುದ್ವೃಷ್ಟಿಶ್ಚಂದ್ರಮಾ ಆದಿತ್ಯೋಽಗ್ನಿರಿತ್ಯೇತಾಃ । ಅತಃ ವಾಯುಃ ಪರಿಮರಃ, ಶ್ರುತ್ಯಂತರಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ । ಸ ಏವಾಯಂ ವಾಯುರಾಕಾಶೇನಾನನ್ಯ ಇತ್ಯಾಕಾಶೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪರಿಮರಃ ; ತಸ್ಮಾದಾಕಾಶಂ ವಾಯ್ವಾತ್ಮಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪರಿಮರ ಇತ್ಯುಪಾಸೀತ । ಏನಮ್ ಏವಂವಿದಂ ಪ್ರತಿಸ್ಪರ್ಧಿನೋ ದ್ವಿಷಂತಃ ; ಅದ್ವಿಷಂತೋಽಪಿ ಸಪತ್ನಾ ಯತೋ ಭವಂತಿ, ಅತೋ ವಿಶೇಷ್ಯಂತೇ ದ್ವಿಷಂತಃ ಸಪತ್ನಾ ಇತಿ । ಏನಂ ದ್ವಿಷಂತಃ ಸಪತ್ನಾಃ ತೇ ಪರಿಮ್ರಿಯಂತೇ ಪ್ರಾಣಾನ್ ಜಹತಿ । ಕಿಂ ಚ, ಯೇ ಚ ಅಪ್ರಿಯಾ ಅಸ್ಯ ಭ್ರಾತೃವ್ಯಾ ಅದ್ವಿಷಂತೋಽಪಿ ತೇ ಚ ಪರಿಮ್ರಿಯಂತೇ ॥
‘ಪ್ರಾಣೋ ವಾ ಅನ್ನಂ ಶರೀರಮನ್ನಾದಮ್’ ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ಆಕಾಶಾಂತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಸ್ಯೈವ ಅನ್ನಾನ್ನಾದತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ಉಕ್ತಂ ನಾಮ - ಕಿಂ ತೇನ ? ತೇನೈತತ್ಸಿದ್ಧಂ ಭವತಿ - ಕಾರ್ಯವಿಷಯ ಏವ ಭೋಜ್ಯಭೋಕ್ತೃತ್ವಕೃತಃ ಸಂಸಾರಃ, ನ ತ್ವಾತ್ಮನೀತಿ । ಆತ್ಮನಿ ತು ಭ್ರಾಂತ್ಯಾ ಉಪಚರ್ಯತೇ । ನನ್ವಾತ್ಮಾಪಿ ಪರಮಾತ್ಮನಃ ಕಾರ್ಯಮ್ , ತತೋ ಯುಕ್ತಃ ತಸ್ಯ ಸಂಸಾರ ಇತಿ ; ನ, ಅಸಂಸಾರಿಣ ಏವ ಪ್ರವೇಶಶ್ರುತೇಃ । ‘ತತ್ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ತದೇವಾನುಪ್ರಾವಿಶತ್’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೬ । ೧) ಇತ್ಯಾಕಾಶಾದಿಕಾರಣಸ್ಯ ಹಿ ಅಸಂಸಾರಿಣ ಏವ ಪರಮಾತ್ಮನಃ ಕಾರ್ಯೇಷ್ವನುಪ್ರವೇಶಃ ಶ್ರೂಯತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ಕಾರ್ಯಾನುಪ್ರವಿಷ್ಟೋ ಜೀವ ಆತ್ಮಾ ಪರ ಏವ ಅಸಂಸಾರೀ ; ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ಅನುಪ್ರಾವಿಶದಿತಿ ಸಮಾನಕರ್ತೃತ್ವೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚ । ಸರ್ಗಪ್ರವೇಶಕ್ರಿಯಯೋಶ್ಚೈಕಶ್ಚೇತ್ಕರ್ತಾ, ತತಃ ಕ್ತ್ವಾಪ್ರತ್ಯಯೋ ಯುಕ್ತಃ । ಪ್ರವಿಷ್ಟಸ್ಯ ತು ಭಾವಾಂತರಾಪತ್ತಿರಿತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಪ್ರವೇಶಸ್ಯಾನ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇನ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾತತ್ವಾತ್ । ‘ಅನೇನ ಜೀವೇನ ಆತ್ಮನಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೩ । ೨)ಇತಿ ವಿಶೇಷಶ್ರುತೇಃ ಧರ್ಮಾಂತರೇಣಾನುಪ್ರವೇಶ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ‘ತತ್ ತ್ವಮಸಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬। ೮। ೧೬) ಇತಿ ಪುನಃ ತದ್ಭಾವೋಕ್ತೇಃ। ಭಾವಾಂತರಾಪನ್ನಸ್ಯೈವ ತದಪೋಹಾರ್ಥಾ ಸಂಪತ್ ಇತಿ ಚೇತ್ - ನ; ‘ತತ್ ಸತ್ಯಮ್’ ‘ಸ ಆತ್ಮಾ’ ‘ತತ್ ತ್ವಮಸಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೧೬) ಇತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾತ್ । ದೃಷ್ಟಂ ಜೀವಸ್ಯ ಸಂಸಾರಿತ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಉಪಲಬ್ಧುರನುಪಲಭ್ಯತ್ವಾತ್ । ಸಂಸಾರಧರ್ಮವಿಶಿಷ್ಟ ಆತ್ಮೋಪಲಭ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಧರ್ಮಿಣೋಽವ್ಯತಿರೇಕಾತ್ ಕರ್ಮತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಉಷ್ಣಪ್ರಕಾಶಯೋರ್ದಾಹ್ಯಪ್ರಕಾಶ್ಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿವತ್ ತ್ರಾಸಾದಿದರ್ಶನಾದ್ದುಃಖಿತ್ವಾದ್ಯನುಮೀಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ತ್ರಾಸಾದೇರ್ದುಃಖಸ್ಯ ಚ ಉಪಲಭ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ ನೋಪಲಬ್ಧೃಧರ್ಮತ್ವಮ್ । ಕಾಪಿಲಕಾಣಾದಾದಿತರ್ಕಶಾಸ್ತ್ರವಿರೋಧ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ತೇಷಾಂ ಮೂಲಾಭಾವೇ ವೇದವಿರೋಧೇ ಚ ಭ್ರಾಂತತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ಶ್ರುತ್ಯುಪಪತ್ತಿಭ್ಯಾಂ ಚ ಸಿದ್ಧಮ್ ಆತ್ಮನೋಽಸಂಸಾರಿತ್ವಮ್ , ಏಕತ್ವಾಚ್ಚ । ಕಥಮೇಕತ್ವಮಿತಿ, ಉಚ್ಯತೇ - ಸ ಯಶ್ಚಾಯಂ ಪುರುಷೇ ಯಶ್ಚಾಸಾವಾದಿತ್ಯೇ ಸ ಏಕಃ ಇತ್ಯೇವಮಾದಿ ಪೂರ್ವವತ್ಸರ್ವಮ್ ॥

ಸ ಯ ಏವಂವಿತ್ । ಅಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕಾತ್ಪ್ರೇತ್ಯ । ಏತಮನ್ನಮಯಮಾತ್ಮಾನಮುಪಸಂಕ್ರಮ್ಯ । ಏತಂ ಪ್ರಾಣಮಯಮಾತ್ಮಾನಮುಪಸಂಕ್ರಮ್ಯ । ಏತಂ ಮನೋಮಯಮಾತ್ಮಾನಮುಪಸಂಕ್ರಮ್ಯ । ಏತಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಮಾತ್ಮಾನಮುಪಸಂಕ್ರಮ್ಯ । ಏತಮಾನಂದಮಯಮಾತ್ಮಾನಮುಪಸಂಕ್ರಮ್ಯ । ಇಮಾಂಲ್ಲೋಕಾನ್ಕಾಮಾನ್ನೀ ಕಾಮರೂಪ್ಯನುಸಂಚರನ್ । ಏತತ್ಸಾಮ ಗಾಯನ್ನಾಸ್ತೇ । ಹಾ೩ವು ಹಾ೩ವು ಹಾ೩ವು ॥ ೫ ॥

ಅನ್ನಮಯಾದಿಕ್ರಮೇಣ ಆನಂದಮಯಮಾತ್ಮಾನಮುಪಸಂಕ್ರಮ್ಯ ಏತತ್ಸಾಮ ಗಾಯನ್ನಾಸ್ತೇ । ‘ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮ್’ ಇತ್ಯಸ್ಯಾ ಋಚಃ ಅರ್ಥಃ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ ವಿಸ್ತರೇಣ ತದ್ವಿವರಣಭೂತಯಾ ಆನಂದವಲ್ಲ್ಯಾ । ‘ಸೋಽಶ್ನುತೇ ಸರ್ವಾನ್ಕಾಮಾನ್ಸಹ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ವಿಪಶ್ಚಿತಾ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತಿ ತಸ್ಯ ಫಲವಚನಸ್ಯ ಅರ್ಥವಿಸ್ತಾರೋ ನೋಕ್ತಃ । ಕೇ ತೇ ? ಕಿಂವಿಷಯಾ ವಾ ಸರ್ವೇ ಕಾಮಾಃ ? ಕಥಂ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸಹ ಸಮಶ್ನುತೇ ? - ಇತ್ಯೇತದ್ವಕ್ತವ್ಯಮಿತೀದಮಿದಾನೀಮಾರಭ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಪಿತಾಪುತ್ರಾಖ್ಯಾಯಿಕಾಯಾಂ ಪೂರ್ವವಿದ್ಯಾಶೇಷಭೂತಾಯಾಂ ತಪಃ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಸಾಧನಮುಕ್ತಮ್ । ಪ್ರಾಣಾದೇರಾಕಾಶಾಂತಸ್ಯ ಚ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಅನ್ನಾನ್ನಾದತ್ವೇನ ವಿನಿಯೋಗಶ್ಚ ಉಕ್ತಃ ; ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯೋಪಾಸನಾನಿ ಚ । ಯೇ ಚ ಸರ್ವೇ ಕಾಮಾಃ ಪ್ರತಿನಿಯತಾನೇಕಸಾಧನಸಾಧ್ಯಾ ಆಕಾಶಾದಿಕಾರ್ಯಭೇದವಿಷಯಾಃ, ಏತೇ ದರ್ಶಿತಾಃ । ಏಕತ್ವೇ ಪುನಃ ಕಾಮಕಾಮಿತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಃ, ಭೇದಜಾತಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ಆತ್ಮಭೂತತ್ವಾತ್ । ತತ್ರ ಕಥಂ ಯುಗಪದ್ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪೇಣ ಸರ್ವಾನ್ಕಾಮಾನ್ ಏವಂವಿತ್ಸಮಶ್ನುತ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ - ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ಕಥಂ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವೋಪಪತ್ತಿರಿತಿ, ಆಹ - ಪುರುಷಾದಿತ್ಯಸ್ಥಾತ್ಮೈಕತ್ವವಿಜ್ಞಾನೇನಾಪೋಹ್ಯೋತ್ಕರ್ಷಾಪಕರ್ಷಾವನ್ನಮಯಾದೀನ್ಆತ್ಮನೋಽವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತಾನ್ ಕ್ರಮೇಣ ಸಂಕ್ರಮ್ಯ ಆನಂದಮಯಾಂತಾನ್ ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಅದೃಶ್ಯಾದಿಧರ್ಮಕಂ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಮಾನಂದಮಜಮಮೃತಮಭಯಮದ್ವೈತಂ ಫಲಭೂತಮಾಪನ್ನಃ ಇಮಁಲ್ಲೋಕಾನ್ಭೂರಾದೀನನುಸಂಚರನ್ನಿತಿ ವ್ಯವಹಿತೇನ ಸಂಬಂಧಃ । ಕಥಮನುಸಂಚರನ್ ? ಕಾಮಾನ್ನೀ ಕಾಮತೋಽನ್ನಮಸ್ಯೇತಿ ಕಾಮಾನ್ನೀ ; ತಥಾ ಕಾಮತೋ ರೂಪಾಣ್ಯಸ್ಯೇತಿ ಕಾಮರೂಪೀ ; ಅನುಸಂಚರನ್ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ಇಮಾನ್ ಲೋಕಾನಾತ್ಮತ್ವೇನ ಅನುಭವನ್ । ಕಿಮ್ ? ಏತತ್ಸಾಮ ಗಾಯನ್ನಾಸ್ತೇ । ಸಮತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಸಾಮ ಸರ್ವಾನನ್ಯರೂಪಂ ಗಾಯನ್ ಶಬ್ದಯನ್ ಆತ್ಮೈಕತ್ವಂ ಪ್ರಖ್ಯಾಪಯನ್ ಲೋಕಾನುಗ್ರಹಾರ್ಥಂ ತದ್ವಿಜ್ಞಾನಫಲಂ ಚ ಅತೀವ ಕೃತಾರ್ಥತ್ವಂ ಗಾಯನ್ ಆಸ್ತೇ ತಿಷ್ಠತಿ । ಕಥಮ್ ? ಹಾ೩ವು ಹಾ೩ವು ಹಾ೩ವು । ಅಹೋ ಇತ್ಯೇತಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇಽತ್ಯಂತವಿಸ್ಮಯಖ್ಯಾಪನಾರ್ಥಮ್ ॥
ಕಃ ಪುನರಸೌ ವಿಸ್ಮಯ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ -

ಅಹಮನ್ನಮಹಮನ್ನಮಹಮನ್ನಮ್ । ಅಹಮನ್ನಾದೋ೩ಽಹಮನ್ನಾದೋ೩ಽಹಮನ್ನಾದಃ । ಅಹಂ ಶ್ಲೋಕಕೃದಹಂ ಶ್ಲೋಕಕೃದಹಂ ಶ್ಲೋಕಕೃತ್ । ಅಹಮಸ್ಮಿ ಪ್ರಥಮಜಾ ಋತಾ೩ಸ್ಯ । ಪೂರ್ವಂ ದೇವೇಭ್ಯೋಽಮೃತಸ್ಯ ನಾ೩ಭಾಯಿ । ಯೋ ಮಾ ದದಾತಿ ಸ ಇದೇವ ಮಾ೩ವಾಃ । ಅಹಮನ್ನಮನ್ನಮದಂತಮಾ೩ದ್ಮಿ । ಅಹಂ ವಿಶ್ವಂ ಭುವನಮಭ್ಯಭವಾ೩ಮ್ । ಸುವರ್ನ ಜ್ಯೋತೀಃ । ಯ ಏವಂ ವೇದ । ಇತ್ಯುಪನಿಷತ್ ॥ ೬ ॥

ಅದ್ವೈತ ಆತ್ಮಾ ನಿರಂಜನೋಽಪಿ ಸನ್ ಅಹಮೇವಾನ್ನಮನ್ನಾದಶ್ಚ । ಕಿಂಚ, ಅಹಮೇವ ಶ್ಲೋಕಕೃತ್ । ಶ್ಲೋಕೋ ನಾಮ ಅನ್ನಾನ್ನಾದಯೋಃ ಸಂಘಾತಃ, ತಸ್ಯ ಕರ್ತಾ ಚೇತನಾವಾನ್ । ಅನ್ನಸ್ಯೈವ ವಾ ಪರಾರ್ಥಸ್ಯ ಅನ್ನಾದಾರ್ಥಸ್ಯ ಸತೋಽನೇಕಾತ್ಮಕಸ್ಯ ಪಾರಾರ್ಥ್ಯೇನ ಹೇತುನಾ ಸಂಘಾತಕೃತ್ । ತ್ರಿರುಕ್ತಿಃ ವಿಸ್ಮಯತ್ವಖ್ಯಾಪನಾರ್ಥಾ । ಅಹಮಸ್ಮಿ ಭವಾಮಿ । ಪ್ರಥಮಜಾಃ ಪ್ರಥಮಜಃ ಪ್ರಥಮೋತ್ಪನ್ನಃ । ಋತಸ್ಯ ಸತ್ಯಸ್ಯ ಮೂರ್ತಾಮೂರ್ತಸ್ಯಾಸ್ಯ ಜಗತೋ ದೇವೇಭ್ಯಶ್ಚ ಪೂರ್ವಮಮೃತಸ್ಯ ನಾಭಿಃ ಅಮೃತತ್ವಸ್ಯ ನಾಭಿಃ, ಮಧ್ಯಂ ಮತ್ಸಂಸ್ಥಮ್ ಅಮೃತತ್ವಂ ಪ್ರಾಣಿನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಃ ಕಶ್ಚಿತ್ ಮಾ ಮಾಮ್ ಅನ್ನಮನ್ನಾರ್ಥಿಭ್ಯೋ ದದಾತಿ ಪ್ರಯಚ್ಛತಿ - ಅನ್ನಾತ್ಮನಾ ಬ್ರವೀತಿ, ಸಃ ಇತ್ ಇತ್ಥಮೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ, ಏವಮವಿನಷ್ಟಂ ಯಥಾಭೂತಂ ಮಾಮ್ ಆವಾ ಅವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಃ ಪುನರನ್ಯೋ ಮಾಮದತ್ವಾ ಅರ್ಥಿಭ್ಯಃ ಕಾಲೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽನ್ನಮತ್ತಿ ತಮನ್ನಮದಂತಂ ಭಕ್ಷಯಂತಂ ಪುರುಷಮಹಮನ್ನಮೇವ ಸಂಪ್ರತ್ಯದ್ಮಿ ಭಕ್ಷಯಾಮಿ । ಅತ್ರಾಹ - ಏವಂ ತರ್ಹಿ ಬಿಭೇಮಿ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಪ್ರಾಪ್ತೇರ್ಮೋಕ್ಷಾತ್ ; ಅಸ್ತು ಸಂಸಾರ ಏವ, ಯತೋ ಮುಕ್ತೋಽಪ್ಯಹಮ್ ಅನ್ನಭೂತಃ ಅದ್ಯಃ ಸ್ಯಾಮ್ ಅನ್ಯಸ್ಯ । ಏವಂ ಮಾ ಭೈಷೀಃ ; ಸಂವ್ಯವಹಾರವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಸರ್ವಕಾಮಾಶನಸ್ಯ ; ಅತೀತ್ಯಾಯಂ ಸಂವ್ಯವಹಾರವಿಷಯಮನ್ನಾನ್ನಾದಾದಿಲಕ್ಷಣಮವಿದ್ಯಾಕೃತಂ ವಿದ್ಯಯಾ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮಾಪನ್ನಃ ವಿದ್ವಾನ್ ; ತಸ್ಯ ನೈವ ದ್ವಿತೀಯಂ ವಸ್ತ್ವಂತರಮಸ್ತಿ, ಯತೋ ಬಿಭೇತಿ ; ಅತೋ ನ ಭೇತವ್ಯಂ ಮೋಕ್ಷಾತ್ । ಏವಂ ತರ್ಹಿ ಕಿಮಿದಮಾಹ - ಅಹಮನ್ನಮಹಮನ್ನಾದ ಇತಿ ? ಉಚ್ಯತೇ । ಯೋಽಯಮನ್ನಾನ್ನಾದಾದಿಲಕ್ಷಣಃ ಸಂವ್ಯವಹಾರಃ ಕಾರ್ಯಭೂತಃ, ಸ ಸಂವ್ಯವಹಾರಮಾತ್ರಮೇವ ; ನ ಪರಮಾರ್ಥವಸ್ತು । ಸ ಏವಂಭೂತೋಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮನಿಮಿತ್ತೋ ಬ್ರಹ್ಮವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಸನ್ನಿತಿ ಕೃತ್ವಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಸ್ಯ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಮುಚ್ಯತೇ - ‘ಅಹಮನ್ನಮಹಮನ್ನಮಹಮನ್ನಮ್ । ಅಹಮನ್ನಾದೋಽಹಮನ್ನಾದೋಽಹಮನ್ನಾದಃ’ ಇತ್ಯಾದಿ । ಅತಃ ಭಯಾದಿದೋಷಗಂಧೋಽಪಿ ಅವಿದ್ಯಾನಿಮಿತ್ತಃ ಅವಿದ್ಯೋಚ್ಛೇದಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಭೂತಸ್ಯ ನಾಸ್ತೀತಿ । ಅಹಂ ವಿಶ್ವಂ ಸಮಸ್ತಂ ಭುವನಂ ಭೂತೈಃ ಸಂಭಜನೀಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಭಿರ್ಭವಂತೀತಿ ವಾ ಅಸ್ಮಿನ್ ಭೂತಾನೀತಿ ಭುವನಮ್ ಅಭ್ಯಭವಾಮ್ ಅಭಿಭವಾಮಿ ಪರೇಣೇಶ್ವರೇಣ ಸ್ವರೂಪೇಣ । ಸುವರ್ನ ಜ್ಯೋತೀಃ ಸುವಃ ಆದಿತ್ಯಃ ; ನಕಾರ ಉಪಮಾರ್ಥೇ ; ಆದಿತ್ಯ ಇವ ಸಕೃದ್ವಿಭಾತಮಸ್ಮದೀಯಂ ಜ್ಯೋತೀಃ ಜ್ಯೋತಿಃ, ಪ್ರಕಾಶ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಇತಿ ವಲ್ಲೀದ್ವಯವಿಹಿತಾ ಉಪನಿಷತ್ ಪರಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಮ್ ; ತಾಮೇತಾಂ ಯಥೋಕ್ತಾಮುಪನಿಷದಂ ಶಾಂತೋ ದಾಂತ ಉಪರತಸ್ತಿತಿಕ್ಷುಃ ಸಮಾಹಿತೋ ಭೂತ್ವಾ ಭೃಗುವತ್ ತಪೋ ಮಹದಾಸ್ಥಾಯ ಯ ಏವಂ ವೇದ, ತಸ್ಯೇದಂ ಫಲಂ ಯಥೋಕ್ತಮೋಕ್ಷ ಇತಿ ॥
ಇತಿ ದಶಮಾನುವಾಕಭಾಷ್ಯಮ್ ॥
ಇತಿ ಶ್ರೀಮತ್ಪರಮಹಂಸಪರಿವ್ರಾಜಕಾಚಾರ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರೀಗೋವಿಂದಭಗವತ್ಪೂಜ್ಯಪಾದಶಿಷ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರೀಮಚ್ಛಂಕರಭಗವತಃ ಕೃತೌ ತೈತ್ತಿರೀಯೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯೇ ಭೃಗುವಲ್ಲೀಭಾಷ್ಯಂ ಸಂಪೂರ್ಣಮ್ ॥
ಇತಿ ಶ್ರೀಮತ್ಪರಮಹಂಸಪರಿವ್ರಾಜಕಾಚಾರ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರೀಗೋವಿಂದಭಗವತ್ಪೂಜ್ಯಪಾದಶಿಷ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರೀಮಚ್ಛಂಕರಭಗವತಃ ಕೃತೌ ತೈತ್ತಿರೀಯೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಂ ಸಂಪೂರ್ಣಮ್ ॥