ಶಂ ಸುಖಂ ಪ್ರಾಣವೃತ್ತೇರಹ್ನಶ್ಚಾಭಿಮಾನೀ ದೇವತಾತ್ಮಾ ಮಿತ್ರಃ ನಃ ಅಸ್ಮಾಕಂ ಭವತು । ತಥೈವ ಅಪಾನವೃತ್ತೇಃ ರಾತ್ರೇಶ್ಚಾಭಿಮಾನೀ ದೇವತಾತ್ಮಾ ವರುಣಃ ; ಚಕ್ಷುಷಿ ಆದಿತ್ಯೇ ಚಾಭಿಮಾನೀ ಅರ್ಯಮಾ ; ಬಲೇ ಇಂದ್ರಃ ; ವಾಚಿ ಬುದ್ಧೌ ಚ ಬೃಹಸ್ಪತಿಃ ; ವಿಷ್ಣುಃ ಉರುಕ್ರಮಃ ವಿಸ್ತೀರ್ಣಕ್ರಮಃ ಪಾದಯೋರಭಿಮಾನೀ ; ಏವಮಾದ್ಯಾ ಅಧ್ಯಾತ್ಮದೇವತಾಃ ಶಂ ನಃ ; ಭವತು ಇತಿ ಸರ್ವತ್ರಾನುಷಂಗಃ । ತಾಸು ಹಿ ಸುಖಕೃತ್ಸು ವಿದ್ಯಾಶ್ರವಣಧಾರಣೋಪಯೋಗಾಃ ಅಪ್ರತಿಬಂಧೇನ ಭವಿಷ್ಯಂತೀತಿ ತತ್ಸುಖಕೃತ್ತ್ವಂ ಪ್ರಾರ್ಥ್ಯತೇ - ಶಂ ನೋ ಭವತು ಇತಿ । ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾವಿವಿದಿಷುಣಾ ನಮಸ್ಕಾರಬ್ರಹ್ಮವದನಕ್ರಿಯೇ ವಾಯುವಿಷಯೇ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯೋಪಸರ್ಗಶಾಂತ್ಯರ್ಥೇ ಕ್ರಿಯೇತೇ - ಸರ್ವತ್ರ ಕ್ರಿಯಾಫಲಾನಾಂ ತದಧೀನತ್ವಾತ್ । ಬ್ರಹ್ಮ ವಾಯುಃ, ತಸ್ಮೈ ಬ್ರಹ್ಮಣೇ ನಮಃ ಪ್ರಹ್ವೀಭಾವಮ್ , ಕರೋಮೀತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಃ । ನಮಃ ತೇ ತುಭ್ಯಂ ಹೇ ವಾಯೋ ನಮಸ್ಕರೋಮಿ ಇತಿ ಪರೋಕ್ಷಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಭ್ಯಾಂ ವಾಯುರೇವಾಭಿಧೀಯತೇ । ಕಿಂ ಚ, ತ್ವಮೇವ ಚಕ್ಷುರಾದ್ಯಪೇಕ್ಷ್ಯ ಬಾಹ್ಯಂ ಸಂನಿಕೃಷ್ಟಮವ್ಯವಹಿತಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸಿ ಯಸ್ಮಾತ್ , ತಸ್ಮಾತ್ ತ್ವಾಮೇವ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವದಿಷ್ಯಾಮಿ ; ಋತಂ ಯಥಾಶಾಸ್ತ್ರಂ ಯಥಾಕರ್ತವ್ಯಂ ಬುದ್ಧೌ ಸುಪರಿನಿಶ್ಚಿತಮರ್ಥಂ ತ್ವದಧೀನತ್ವಾತ್ ತ್ವಾಮೇವ ವದಿಷ್ಯಾಮಿ ; ಸತ್ಯಮಿತಿ ಸ ಏವ ವಾಕ್ಕಾಯಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಪಾದ್ಯಮಾನಃ, ಸೋಽಪಿ ತ್ವದಧೀನ ಏವ ಸಂಪಾದ್ಯತ ಇತಿ ತ್ವಾಮೇವ ಸತ್ಯಂ ವದಿಷ್ಯಮಿ । ತತ್ ಸರ್ವಾತ್ಮಕಂ ವಾಯ್ವಾಖ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಮಯೈವಂ ಸ್ತುತಂ ಸತ್ ವಿದ್ಯಾರ್ಥಿನಂ ಮಾಮ್ ಅವತು ವಿದ್ಯಾಸಂಯೋಜನೇನ । ತದೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ವಕ್ತಾರಮ್ ಆಚಾರ್ಯಂ ಚ ವಕ್ತೃತ್ವಸಾಮರ್ಥ್ಯಸಂಯೋಜನೇನ ಅವತು । ಅವತು ಮಾಮ್ ಅವತು ವಕ್ತಾರಮ್ ಇತಿ ಪುನರ್ವಚನಮಾದರಾರ್ಥಮ್ । ಶಾಂತಿಃ ಶಾಂತಿಃ ಶಾಂತಿಃ ಇತಿ ತ್ರಿರ್ವಚನಮ್ ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಾಧಿಭೌತಿಕಾಧಿದೈವಿಕಾನಾಂ ವಿದ್ಯಾಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಪಸರ್ಗಾಣಾಂ ಪ್ರಶಮನಾರ್ಥಮ್ ॥

ಶಿಕ್ಷಾ ಶಿಕ್ಷ್ಯತೇ ಅನಯೇತಿ ವರ್ಣಾದ್ಯುಚ್ಚಾರಣಲಕ್ಷಣಮ್ , ಶಿಕ್ಷ್ಯಂತೇ ಅಸ್ಮಿನ್ ಇತಿ ವಾ ಶಿಕ್ಷಾ ವರ್ಣಾದಯಃ । ಶಿಕ್ಷೈವ ಶೀಕ್ಷಾ । ದೈರ್ಘ್ಯಂ ಛಾಂದಸಮ್ । ತಾಂ ಶೀಕ್ಷಾಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಸ್ಯಾಮಃ ವಿಸ್ಪಷ್ಟಮ್ ಆ ಸಮಂತಾತ್ಪ್ರಕಥಯಿಷ್ಯಾಮಃ । ಚಕ್ಷಿಙಃ ಖ್ಯಾಞಾದಿಷ್ಟಸ್ಯ ವ್ಯಾಙ್ಪೂರ್ವಸ್ಯ ವ್ಯಕ್ತವಾಕ್ಕರ್ಮಣ ಏತದ್ರೂಪಮ್ । ತತ್ರ ವರ್ಣಃ ಅಕಾರಾದಿಃ । ಸ್ವರ ಉದಾತ್ತಾದಿಃ । ಮಾತ್ರಾ ಹ್ರಸ್ವಾದ್ಯಾಃ । ಬಲಂ ಪ್ರಯತ್ನವಿಶೇಷಃ । ಸಾಮ ವರ್ಣಾನಾಂ ಮಧ್ಯಮವೃತ್ತ್ಯೋಚ್ಚಾರಣಂ ಸಮತಾ । ಸಂತಾನಃ ಸಂತತಿಃ, ಸಂಹಿತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಂ ಶಿಕ್ಷಿತವ್ಯೋಽರ್ಥಃ ಶಿಕ್ಷಾ ಯಸ್ಮಿನ್ನಧ್ಯಾಯೇ, ಸೋಽಯಂ ಶೀಕ್ಷಾಧ್ಯಾಯಃ ಇತಿ ಏವಮ್ ಉಕ್ತಃ ಉದಿತಃ । ಉಕ್ತ ಇತ್ಯುಪಸಂಹಾರಾರ್ಥಃ ॥

ಅಧುನಾ ಸಂಹಿತೋಪನಿಷದುಚ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಸಂಹಿತಾದ್ಯುಪನಿಷತ್ಪರಿಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತಂ ಯತ್ ಯಶಃ ಪ್ರಾಪ್ಯತೇ, ತತ್ ನೌ ಆವಯೋಃ ಶಿಷ್ಯಾರ್ಚಾರ್ಯಯೋಃ ಸಹೈವ ಅಸ್ತು । ತನ್ನಿಮಿತ್ತಂ ಚ ಯತ್ ಬ್ರಹ್ಮವರ್ಚಸಂ ತೇಜಃ, ತಚ್ಚ ಸಹೈವಾಸ್ತು ಇತಿ ಶಿಷ್ಯವಚನಮಾಶೀಃ । ಶಿಷ್ಯಸ್ಯ ಹಿ ಅಕೃತಾರ್ಥತ್ವಾತ್ಪ್ರಾರ್ಥನೋಪಪದ್ಯತೇ ; ನಾಚಾರ್ಯಸ್ಯ, ಕೃತಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ಕೃತಾರ್ಥೋ ಹ್ಯಾಚಾರ್ಯೋ ನಾಮ ಭವತಿ । ಅಥ ಅನಂತರಮ್ ಅಧ್ಯಯನಲಕ್ಷಣವಿಧಾನಸ್ಯ ಪೂರ್ವವೃತ್ತಸ್ಯ, ಅತಃ ಯತೋಽತ್ಯರ್ಥಂ ಗ್ರಂಥಭಾವಿತಾ ಬುದ್ಧಿರ್ನ ಶಕ್ಯತೇ ಸಹಸಾರ್ಥಜ್ಞಾನವಿಷಯೇಽವತಾರಯಿತುಮಿತ್ಯತಃ, ಸಂಹಿತಾಯಾಃ ಉಪನಿಷದಂ ಸಂಹಿತಾವಿಷಯಂ ದರ್ಶನಮಿತ್ಯೇತತ್ ಗ್ರಂಥಸಂನಿಕೃಷ್ಟಾಮೇವ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಸ್ಯಾಮಃ, ಪಂಚಸು ಅಧಿಕರಣೇಷು ಆಶ್ರಯೇಷು, ಜ್ಞಾನವಿಷಯೇಷ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಾನಿ ತಾನೀತ್ಯಾಹ - - ಅಧಿಲೋಕಂ ಲೋಕೇಷ್ವಧಿ ಯದ್ದರ್ಶನಮ್ , ತದಧಿಲೋಕಮ್ , ತಥಾ ಅಧಿಜ್ಯೌತಿಷಮ್ ಅಧಿವಿದ್ಯಮ್ ಅಧಿಪ್ರಜಮ್ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಮಿತಿ । ತಾಃ ಏತಾಃ ಪಂಚವಿಷಯಾ ಉಪನಿಷದಃ ಲೋಕಾದಿಮಹಾವಸ್ತುವಿಷಯತ್ವಾತ್ಸಂಹಿತಾವಿಷಯತ್ವಾಚ್ಚ ಮಹತ್ಯಶ್ಚ ತಾಃ ಸಂಹಿತಾಶ್ಚ ಮಹಾಸಂಹಿತಾಃ ಇತಿ ಆಚಕ್ಷತೇ ಕಥಯಂತಿ ವೇದವಿದಃ । ಅಥ ತಾಸಾಂ ಯಥೋಪನ್ಯಸ್ತಾನಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಅಧಿಲೋಕಂ ದರ್ಶನಮುಚ್ಯತೇ । ದರ್ಶನಕ್ರಮವಿವಕ್ಷಾರ್ಥಃ ಅಥಶಬ್ದಃ ಸರ್ವತ್ರ । ಪೃಥಿವೀ ಪೂರ್ವರೂಪಮ್ , ಪೂರ್ವೋ ವರ್ಣಃ ಪೂರ್ವರೂಪಮ್ , ಸಂಹಿತಾಯಾಃ ಪೂರ್ವೇ ವರ್ಣೇ ಪೃಥಿವೀದೃಷ್ಟಿಃ ಕರ್ತವ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತಿ । ತಥಾ ದ್ಯೌಃ ಉತ್ತರರೂಪಮ್ । ಆಕಾಶಃ ಅಂತರಿಕ್ಷಲೋಕಃ ಸಂಧಿಃ ಮಧ್ಯಂ ಪೂರ್ವೋತ್ತರರೂಪಯೋಃ ಸಂಧೀಯತೇ ಅಸ್ಮಿನ್ಪೂರ್ವೋತ್ತರರೂಪೇ ಇತಿ ॥

ವಾಯುಃ ಸಂಧಾನಮ್ । ಸಂಧೀಯತೇ ಅನೇನೇತಿ ಸಂಧಾನಮ್ । ಇತಿ ಅಧಿಲೋಕಂ ದರ್ಶನಮುಕ್ತಮ್ । ಅಥಾಧಿಜ್ಯೌತಿಷಮ್ ಇತ್ಯಾದಿ ಸಮಾನಮ್ । ಇತೀಮಾ ಇತಿ ಉಕ್ತಾ ಉಪಪ್ರದರ್ಶ್ಯಂತೇ । ಯಃ ಕಶ್ಚಿತ್ ಏವಮ್ ಏತಾಃ ಮಹಾಸಂಹಿತಾಃ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾಃ ವೇದ ಉಪಾಸ್ತೇ, ವೇದೇತ್ಯುಪಾಸನಂ ಸ್ಯಾತ್ , ವಿಜ್ಞಾನಾಧಿಕಾರಾತ್ , ‘ಇತಿ ಪ್ರಾಚೀನಯೋಗ್ಯೋಪಾಸ್ಸ್ವ’ ಇತಿ ಚ ವಚನಾತ್ । ಉಪಾಸನಂ ಚ ಯಥಾಶಾಸ್ತ್ರಂ ತುಲ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಸಂತತಿರಸಂಕೀರ್ಣಾ ಚ ಅತತ್ಪ್ರತ್ಯಯೈಃ ಶಾಸ್ತ್ರೋಕ್ತಾಲಂಬನವಿಷಯಾ ಚ । ಪ್ರಸಿದ್ಧಶ್ಚೋಪಾಸನಶಬ್ದಾರ್ಥೋ ಲೋಕೇ - - ‘ಗುರುಮುಪಾಸ್ತೇ’ ‘ರಾಜಾನಮುಪಾಸ್ತೇ’ ಇತಿ । ಯೋ ಹಿ ಗುರ್ವಾದೀನ್ಸಂತತಮುಪಚರತಿ, ಸ ಉಪಾಸ್ತ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಸ ಚ ಫಲಮಾಪ್ನೋತ್ಯುಪಾಸನಸ್ಯ । ಅತಃ ಅತ್ರಾಪಿ ಯ ಏವಂ ವೇದ, ಸಂಧೀಯತೇ ಪ್ರಜಾದಿಭಿಃ ಸ್ವರ್ಗಾಂತೈಃ । ಪ್ರಜಾದಿಫಲಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಯಶ್ಛಂದಸಾಮಿತಿ ಮೇಧಾಕಾಮಸ್ಯ ಶ್ರೀಕಾಮಸ್ಯ ಚ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಧನಂ ಜಪಹೋಮಾವುಚ್ಯೇತೇ, ‘ಸ ಮೇಂದ್ರೋ ಮೇಧಯಾ ಸ್ಪೃಣೋತು’ ‘ತತೋ ಮೇ ಶ್ರಿಯಮಾವಹ’ ಇತಿ ಚ ಲಿಂಗದರ್ಶನಾತ್ । ಯಃ ಛಂದಸಾಂ ವೇದಾನಾಮ್ ಋಷಭ ಇವ ಋಷಭಃ, ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾತ್ । ವಿಶ್ವರೂಪಃ ಸರ್ವರೂಪಃ, ಸರ್ವವಾಗ್ವ್ಯಾಪ್ತೇಃ ‘ತದ್ಯಥಾ ಶಂಕುನಾ ಸರ್ವಾಣಿ ಪರ್ಣಾನಿ ಸಂತೃಣ್ಣಾನ್ಯೇವಮೋಂಕಾರೇಣ ಸರ್ವಾ ವಾಕ್ಸಂತೃಣ್ಣೋಂಕಾರ ಏವೇದಂ ಸರ್ವಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೨ । ೨೩ । ೩) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ । ಅತ ಏವ ಋಷಭತ್ವಮೋಂಕಾರಸ್ಯ । ಓಂಕಾರೋ ಹ್ಯತ್ರೋಪಾಸ್ಯ ಇತಿ ಋಷಭಾದಿಶಬ್ದೈಃ ಸ್ತುತಿರ್ನ್ಯಾಯ್ಯೈವ ಓಂಕಾರಸ್ಯ । ಛಂದೋಭ್ಯಃ ವೇದೇಭ್ಯಃ, ವೇದಾ ಹ್ಯಮೃತಮ್ , ತಸ್ಮಾತ್ ಅಮೃತಾತ್ ಅಧಿ ಸಂಬಭೂವ ಲೋಕದೇವವೇದವ್ಯಾಹೃತಿಭ್ಯಃ ಸಾರಿಷ್ಠಂ ಜಿಘೃಕ್ಷೋಃ ಪ್ರಜಾಪತೇಸ್ತಪಸ್ಯತಃ ಓಂಕಾರಃ ಸಾರಿಷ್ಠತ್ವೇನ ಪ್ರತ್ಯಭಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಹಿ ನಿತ್ಯಸ್ಯ ಓಂಕಾರಸ್ಯ ಅಂಜಸೈವೋತ್ಪತ್ತಿರವಕಲ್ಪತೇ । ಸಃ ಏವಂಭೂತ ಓಂಕಾರಃ ಇಂದ್ರಃ ಸರ್ವಕಾಮೇಶಃ ಪರಮೇಶ್ವರಃ ಮಾ ಮಾಂ ಮೇಧಯಾ ಪ್ರಜ್ಞಯಾ ಸ್ಪೃಣೋತು ಪ್ರೀಣಯತು, ಬಲಯತು ವಾ, ಪ್ರಜ್ಞಾಬಲಂ ಹಿ ಪ್ರಾರ್ಥ್ಯತೇ । ಅಮೃತಸ್ಯ ಅಮೃತತ್ವಹೇತುಭೂತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ, ತದಧಿಕಾರಾತ್ ; ಹೇ ದೇವ ಧಾರಣಃ ಧಾರಯಿತಾ ಭೂಯಾಸಂ ಭವೇಯಮ್ । ಕಿಂ ಚ, ಶರೀರಂ ಮೇ ಮಮ ವಿಚರ್ಷಣಂ ವಿಚಕ್ಷಣಂ ಯೋಗ್ಯಮಿತ್ಯೇತತ್ , ಭೂಯಾದಿತಿ ಪ್ರಥಮಪುರುಷವಿಪರಿಣಾಮಃ । ಜಿಹ್ವಾ ಮೇ ಮಮ ಮಧುಮತ್ತಮಾ ಮಧುಮತೀ, ಅತಿಶಯೇನ ಮಧುರಭಾಷಿಣೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಕರ್ಣಾಭ್ಯಾಂ ಶ್ರೋತ್ರಾಭ್ಯಾಂ ಭೂರಿ ಬಹು ವಿಶ್ರುವಂ ವ್ಯಶ್ರವಮ್ , ಶ್ರೋತಾ ಭೂಯಾಸಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಯೋಗ್ಯಃ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತೋಽಸ್ತ್ವಿತಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಃ । ಮೇಧಾ ಚ ತದರ್ಥಮೇವ ಹಿ ಪ್ರಾರ್ಥ್ಯತೇ - ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪರಮಾತ್ಮನಃ ಕೋಶಃ ಅಸಿ ಅಸೇರಿವ ; ಉಪಲಬ್ಧ್ಯಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾತ್ ; ತ್ವಂ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರತೀಕಮ್ , ತ್ವಯಿ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಲಭ್ಯತೇ । ಮೇಧಯಾ ಲೌಕಿಕಪ್ರಜ್ಞಯಾ ಪಿಹಿತಃ ಆಚ್ಛಾದಿತಃ ಸ ತ್ವಂ ಸಾಮಾನ್ಯಪ್ರಜ್ಞೈರವಿದಿತತತ್ತ್ವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಶ್ರುತಂ ಶ್ರವಣಪೂರ್ವಕಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಾದಿಕಂ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಮೇ ಗೋಪಾಯ ರಕ್ಷ ; ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯವಿಸ್ಮರಣಾದಿಕಂ ಕುರ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಜಪಾರ್ಥಾ ಏತೇ ಮಂತ್ರಾ ಮೇಧಾಕಾಮಸ್ಯ । ಶ್ರೀಕಾಮಸ್ಯ ಹೋಮಾರ್ಥಾಸ್ತ್ವಧುನೋಚ್ಯಂತೇ ಮಂತ್ರಾಃ - ಆವಹಂತೀ ಆನಯಂತೀ ; ವಿತನ್ವಾನಾ ವಿಸ್ತಾರಯಂತೀ ; ತನೋತೇಸ್ತತ್ಕರ್ಮಕತ್ವಾತ್ ; ಕುರ್ವಾಣಾ ನಿರ್ವರ್ತಯಂತೀ ಅಚೀರಮ್ ಅಚಿರಂ ಕ್ಷಿಪ್ರಮೇವ ; ಛಾಂದಸೋ ದೀರ್ಘಃ ; ಚಿರಂ ವಾ ; ಕುರ್ವಾಣಾ, ಆತ್ಮನಃ ಮಮ ; ಕಿಮಿತ್ಯಾಹ ವಾಸಾಂಸಿ ವಸ್ತ್ರಾಣಿ, ಮಮ, ಗಾವಶ್ಚ ಗಾಶ್ಚೇತಿ ಯಾವತ್ ; ಅನ್ನಪಾನೇ ಚ ಸರ್ವದಾ ; ಏವಮಾದೀನಿ ಕುರ್ವಾಣಾ ಶ್ರೀರ್ಯಾ, ತಾಂ ತತಃ ಮೇಧಾನಿರ್ವರ್ತನಾತ್ಪರಮ್ ಆವಹ ಆನಯ ; ಅಮೇಧಸೋ ಹಿ ಶ್ರೀರನರ್ಥಾಯೈವೇತಿ । ಕಿಂವಿಶಿಷ್ಟಾಮ್ ? ಲೋಮಶಾಮ್ ಅಜಾವ್ಯಾದಿಯುಕ್ತಾಮ್ ಅನ್ಯೈಶ್ಚ ಪಶುಭಿಃ ಸಹ ಯುಕ್ತಾಮ್ ಆವಹೇತಿ । ಅಧಿಕಾರಾದೋಂಕಾರ ಏವಾಭಿಸಂಬಧ್ಯತೇ । ಸ್ವಾಹಾ, ಸ್ವಾಹಾಕಾರೋ ಹೋಮಾರ್ಥಮಂತ್ರಾಂತಜ್ಞಾಪನಾರ್ಥಃ । ಆಮಾಯಂತ್ವಿತಿ । ಆಯಂತು, ಮಾಮಿತಿ ವ್ಯವಹಿತೇನ ಸಂಬಂಧಃ, ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಣಃ । ವಿಮಾಯಂತು ಪ್ರಮಾಯಂತು ದಮಾಯಂತು ಶಮಾಯಂತು ಇತ್ಯಾದಿ । ಯಶೋಜನೇ ಯಶಸ್ವಿಜನೇಷು ಅಸಾನಿ ಭವಾನಿ । ಶ್ರೇಯಾನ್ ಪ್ರಶಸ್ಯತರಃ, ವಸ್ಯಸಃ ವಸೀಯಸಃ ವಸುತರಾದ್ವಸುಮತ್ತರಾದ್ವಾ ಧನವಜ್ಜಾತೀಯಪುರುಷಾದ್ವಿಶೇಷವಾನಹಮಸಾನೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಿಂ ಚ, ತಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕೋಶಭೂತಂ ತ್ವಾ ತ್ವಾಂ ಹೇ ಭಗ ಭಗವನ್ ಪೂಜಾರ್ಹ, ಪ್ರವಿಶಾನಿ । ಪ್ರವಿಶ್ಯ ಚಾನನ್ಯಸ್ತ್ವದಾತ್ಮೈವ ಭವಾನೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಃ ತ್ವಮಪಿ ಮಾ ಮಾಂ ಭಗ ಭಗವನ್ , ಪ್ರವಿಶ ; ಆವಯೋರೇಕಾತ್ಮತ್ವಮೇವಾಸ್ತು । ತಸ್ಮಿನ್ ತ್ವಯಿ ಸಹಸ್ರಶಾಖೇ ಬಹುಶಾಖಾಭೇದೇ ಹೇ ಭಗವನ್ , ನಿಮೃಜೇ ಶೋಧಯಾಮಿ ಅಹಂ ಪಾಪಕೃತ್ಯಾಮ್ । ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಆಪಃ ಪ್ರವತಾ ಪ್ರವಣವತಾ ನಿಮ್ನವತಾ ದೇಶೇನ ಯಂತಿ ಗಚ್ಛಂತಿ ಯಥಾ ಚ ಮಾಸಾಃ ಅಹರ್ಜರಮ್ , ಸಂವತ್ಸರೋಽಹರ್ಜರಃ ಅಹೋಭಿಃ ಪರಿವರ್ತಮಾನೋ ಲೋಕಾಂಜರಯತೀತಿ ; ಅಹಾನಿ ವಾ ಅಸ್ಮಿನ್ ಜೀರ್ಯಂತಿ ಅಂತರ್ಭವಂತೀತ್ಯಹರ್ಜರಃ ; ತಂ ಚ ಯಥಾ ಮಾಸಾಃ ಯಂತಿ, ಏವಂ ಮಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಣಃ ಹೇ ಧಾತಃ ಸರ್ವಸ್ಯ ವಿಧಾತಃ, ಮಾಮ್ ಆಯಂತು ಆಗಚ್ಛಂತು ಸರ್ವತಃ ಸರ್ವದಿಗ್ಭ್ಯಃ । ಪ್ರತಿವೇಶಃ ಶ್ರಮಾಪನಯನಸ್ಥಾನಮ್ ಆಸನ್ನಂ ಗೃಹಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಂ ತ್ವಂ ಪ್ರತಿವೇಶ ಇವ ಪ್ರತಿವೇಶಃ ತ್ವಚ್ಛೀಲಿನಾಂ ಸರ್ವಪಾಪದುಃಖಾಪನಯನಸ್ಥಾನಮಸಿ । ಅತಃ ಮಾ ಮಾಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರಭಾಹಿ ಪ್ರಕಾಶಯಾತ್ಮಾನಮ್ , ಪ್ರ ಮಾ ಪದ್ಯಸ್ವ ಪ್ರಪದ್ಯಸ್ವ ಚ ಮಾಮ್ । ರಸವಿದ್ಧಮಿವ ಲೋಹಂ ತ್ವನ್ಮಯಂ ತ್ವದಾತ್ಮಾನಂ ಕುರ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಶ್ರೀಕಾಮೋಽಸ್ಮಿನ್ವಿದ್ಯಾಪ್ರಕರಣೇ ಅಭಿಧೀಯಮಾನೋ ಧನಾರ್ಥಃ ; ಧನಂ ಚ ಕರ್ಮಾರ್ಥಮ್ ; ಕರ್ಮ ಚ ಉಪಾತ್ತದುರಿತಕ್ಷಯಾರ್ಥಮ್ ; ತತ್ಕ್ಷಯೇ ಹಿ ವಿದ್ಯಾ ಪ್ರಕಾಶತೇ । ತಥಾ ಚ ಸ್ಮೃತಿಃ - ‘ಜ್ಞಾನಮುತ್ಪದ್ಯತೇ ಪುಂಸಾಂ ಕ್ಷಯಾತ್ಪಾಪಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ । ಯಥಾದರ್ಶತಲೇ ಪ್ರಖ್ಯೇ ಪಶ್ಯತ್ಯಾತ್ಮಾನಮಾತ್ಮನಿ’ (ಮ. ಭಾ. ಶಾಂ. ೨೦೪ । ೮)(ಗರುಡ. ೧ । ೨೩೭ । ೬) ಇತಿ ॥

ಭೂರ್ಭುವಃ ಸುವರಿತಿ । ಇತೀತ್ಯುಕ್ತೋಪಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಃ । ಏತಾಸ್ತಿಸ್ರ ಇತಿ ಚ ಪ್ರದರ್ಶಿತಾನಾಂ ಪರಾಮರ್ಶಾರ್ಥಃ ಪರಾಮೃಷ್ಟಾಃ ಸ್ಮರ್ಯಂತೇ ವೈ ಇತ್ಯನೇನ । ತಿಸ್ರ ಏತಾಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾ ವ್ಯಾಹೃತಯಃ ಸ್ಮರ್ಯಂತ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ತಾಸಾಮ್ ಇಯಂ ಚತುರ್ಥೀ ವ್ಯಾಹೃತಿರ್ಮಹ ಇತಿ ; ತಾಮೇತಾಂ ಚತುರ್ಥೀಂ ಮಹಾಚಮಸಸ್ಯಾಪತ್ಯಂ ಮಾಹಾಚಮಸ್ಯಃ ಪ್ರವೇದಯತೇ, ಉ ಹ ಸ್ಮ ಇತ್ಯೇತೇಷಾಂ ವೃತ್ತಾನುಕಥನಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ವಿದಿತವಾನ್ ದದರ್ಶೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಮಾಹಾಚಮಸ್ಯಗ್ರಹಣಮಾರ್ಷಾನುಸ್ಮರಣಾರ್ಥಮ್ । ಋಷ್ಯನುಸ್ಮರಣಮಪ್ಯುಪಾಸನಾಂಗಮಿತಿ ಗಮ್ಯತೇ, ಇಹೋಪದೇಶಾತ್ । ಯೇಯಂ ಮಾಹಾಚಮಸ್ಯೇನ ದೃಷ್ಟಾ ವ್ಯಾಹೃತಿಃ ಮಹ ಇತಿ, ತತ್ ಬ್ರಹ್ಮ । ಮಹದ್ಧಿ ಬ್ರಹ್ಮ ; ಮಹಶ್ಚ ವ್ಯಾಹೃತಿಃ । ಕಿಂ ಪುನಸ್ತತ್ ? ಸ ಆತ್ಮಾ, ಆಪ್ನೋತೇರ್ವ್ಯಾಪ್ತಿಕರ್ಮಣಃ ಆತ್ಮಾ ; ಇತರಾಶ್ಚ ವ್ಯಾಹೃತಯೋ ಲೋಕಾ ದೇವಾ ವೇದಾಃ ಪ್ರಾಣಾಶ್ಚ ಮಹ ಇತ್ಯನೇನ ವ್ಯಾಹೃತ್ಯಾತ್ಮನಾ ಆದಿತ್ಯಚಂದ್ರಬ್ರಹ್ಮಾನ್ನಭೂತೇನ ವ್ಯಾಪ್ಯಂತೇ ಯತಃ, ಅತ ಅಂಗಾನಿ ಅವಯವಾಃ ಅನ್ಯಾಃ ದೇವತಾಃ । ದೇವತಾಗ್ರಹಣಮುಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಂ ಲೋಕಾದೀನಾಮ್ । ಮಹ ಇತ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಹೃತ್ಯಾತ್ಮನೋ ದೇವಾ ಲೋಕಾದಯಶ್ಚ ಸರ್ವೇ ಅವಯವಭೂತಾ ಯತಃ, ಅತ ಆಹ - ಆದಿತ್ಯಾದಿಭಿರ್ಲೋಕಾದಯೋ ಮಹೀಯಂತ ಇತಿ । ಆತ್ಮನಾ ಹ್ಯಂಗಾನಿ ಮಹೀಯಂತೇ ಮಹನಂ ವೃದ್ಧಿಃ ಉಪಚಯಃ । ಮಹೀಯಂತೇ ವರ್ಧಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಯಂ ಲೋಕಃ ಅಗ್ನಿಃ ಋಗ್ವೇದಃ ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ಪ್ರಥಮಾ ವ್ಯಾಹೃತಿಃ ಭೂಃ, ಅಂತರಿಕ್ಷಂ ವಾಯುಃ ಸಾಮಾನಿ ಅಪಾನಃ ಇತಿ ದ್ವಿತೀಯಾ ವ್ಯಾಹೃತಿಃ ಭುವಃ ; ಅಸೌ ಲೋಕಃ ಆದಿತ್ಯಃ ಯಜೂಂಷಿ ವ್ಯಾನಃ ಇತಿ ತೃತೀಯಾ ವ್ಯಾಹೃತಿಃ ಸುವಃ ; ಆದಿತ್ಯಃ ಚಂದ್ರಮಾಃ ಬ್ರಹ್ಮ ಅನ್ನಮ್ ಇತಿ ಚತುರ್ಥೀ ವ್ಯಾಹೃತಿಃ ಮಹಃ ಇತ್ಯೇವಮ್ ಏಕೈಕಾಶ್ಚತುರ್ಧಾ ಭವಂತಿ । ಮಹ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯೋಂಕಾರಃ, ಶಬ್ದಾಧಿಕಾರೇ ಅನ್ಯಸ್ಯಾಸಂಭವಾತ್ । ಉಕ್ತಾರ್ಥಮನ್ಯತ್ । ತಾ ವಾ ಏತಾಶ್ಚತಸ್ರಶ್ಚತುರ್ಧೇತಿ । ತಾ ವೈ ಏತಾಃ ಭೂರ್ಭುವಃಸುವರ್ಮಹ ಇತಿ ಚತಸ್ರಃ ಏಕೈಕಶಃ ಚತುರ್ಧಾ ಚತುಃಪ್ರಕಾರಾಃ । ಧಾ - ಶಬ್ದಃ ಪ್ರಕಾರವಚನಃ । ಚತಸ್ರಶ್ಚತಸ್ರಃ ಸತ್ಯಃ ಚತುರ್ಧಾ ಭವಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತಾಸಾಂ ಯಥಾಕ್ಲೃಪ್ತಾನಾಂ ಪುನರುಪದೇಶಸ್ತಥೈವೋಪಾಸನನಿಯಮಾರ್ಥಃ । ತಾಃ ಯಥೋಕ್ತಾ ವ್ಯಾಹೃತೀಃ ಯಃ ವೇದ, ಸ ವೇದ ವಿಜಾನಾತಿ । ಕಿಂ ತತ್ ? ಬ್ರಹ್ಮ । ನನು, ‘ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಸ ಆತ್ಮಾ’ ಇತಿ ಜ್ಞಾತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ, ನ ವಕ್ತವ್ಯಮವಿಜ್ಞಾತವತ್ ‘ಸ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತಿ ; ನ ; ತದ್ವಿಶೇಷವಿವಕ್ಷುತ್ವಾದದೋಷಃ । ಸತ್ಯಂ ವಿಜ್ಞಾತಂ ಚತುರ್ಥವ್ಯಾಹೃತ್ಯಾ ಆತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ; ನ ತು ತದ್ವಿಶೇಷಃ - ಹೃದಯಾಂತರುಪಲಭ್ಯತ್ವಂ ಮನೋಮಯತ್ವಾದಿಶ್ಚ । ‘ಶಾಂತಿಸಮೃದ್ಧಮ್’ ಇತ್ಯೇವಮಂತೋ ವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷರೂಪೋ ಧರ್ಮಪೂಗೋ ನ ವಿಜ್ಞಾಯತ ಇತಿ ; ತದ್ವಿವಕ್ಷು ಹಿ ಶಾಸ್ತ್ರಮವಿಜ್ಞಾತಮಿವ ಬ್ರಹ್ಮ ಮತ್ವಾ ‘ಸ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತ್ಯಾಹ । ಅತೋ ನ ದೋಷಃ । ಯೋ ವಾ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣೇನ ಧರ್ಮಪೂಗೇಣ ವಿಶಿಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ, ಸ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಅತೋ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾನುವಾಕೇನೈಕವಾಕ್ಯತಾ ಅಸ್ಯ, ಉಭಯೋರ್ಹ್ಯನುವಾಕಯೋರೇಕಮುಪಾಸನಮ್ । ಲಿಂಗಾಚ್ಚ । ‘ಭೂರಿತ್ಯಗ್ನೌ ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠತಿ’ ಇತ್ಯಾದಿಕಂ ಲಿಂಗಮುಪಾಸನೈಕತ್ವೇ । ವಿಧಾಯಕಾಭಾವಾಚ್ಚ । ನ ಹಿ ವೇದ ಉಪಾಸೀತ ವೇತಿ ವಿಧಾಯಕಃ ಕಶ್ಚಿಚ್ಛಬ್ದೋಽಸ್ತಿ । ವ್ಯಾಹೃತ್ಯನುವಾಕೇ ‘ತಾ ಯೋ ವೇದ’ ಇತಿ ತು ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾರ್ಥತ್ವಾನ್ನೋಪಾಸನಾಭೇದಕಃ । ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾರ್ಥತ್ವಂ ಚ ತದ್ವಿಶೇಷವಿವಕ್ಷುತ್ವಾದಿತ್ಯಾದಿನೋಕ್ತಮ್ । ಸರ್ವೇ ದೇವಾಃ ಅಸ್ಮೈ ಏವಂವಿದುಷೇ ಅಂಗಭೂತಾಃ ಆವಹಂತಿ ಆನಯಂತಿ ಬಲಿಮ್ , ಸ್ವಾರಾಜ್ಯಪ್ರಾಪ್ತೌ ಸತ್ಯಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಸ ಇತಿ ವ್ಯುತ್ಕ್ರಮ್ಯ ಅಯಂ ಪುರುಷ ಇತ್ಯನೇನ ಸಂಬಂಧ್ಯತೇ । ಯ ಏಷ ಅಂತರ್ಹೃದಯೇ ಹೃದಯಸ್ಯಾಂತಃ । ಹೃದಯಮಿತಿ ಪುಂಡರೀಕಾಕಾರೋ ಮಾಂಸಪಿಂಡಃ ಪ್ರಾಣಾಯತನೋಽನೇಕನಾಡೀಸುಷಿರ ಊರ್ಧ್ವನಾಲೋಽಧೋಮುಖೋ ವಿಶಸ್ಯಮಾನೇ ಪಶೌ ಪ್ರಸಿದ್ಧ ಉಪಲಭ್ಯತೇ । ತಸ್ಯಾಂತಃ ಯ ಏಷ ಆಕಾಶಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧ ಏವ ಕರಕಾಕಾಶವತ್ , ತಸ್ಮಿನ್ ಸೋಽಯಂ ಪುರುಷಃ, ಪುರಿ ಶಯನಾತ್ , ಪೂರ್ಣಾ ವಾ ಭೂರಾದಯೋ ಲೋಕಾ ಯೇನೇತಿ ಪುರುಷಃ ಮನೋಮಯಃ, ಮನಃ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಮನುತೇರ್ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಣಃ, ತನ್ಮಯಃ ತತ್ಪ್ರಾಯಃ, ತದುಪಲಭ್ಯತ್ವಾತ್ । ಮನುತೇ ಅನೇನೇತಿ ವಾ ಮನಃ ಅಂತಃಕರಣಮ್ ; ತದಭಿಮಾನೀ ತನ್ಮಯಃ, ತಲ್ಲಿಂಗೋ ವಾ । ಅಮೃತಃ ಅಮರಣಧರ್ಮಾ । ಹಿರಣ್ಮಯಃ ಜ್ಯೋತಿರ್ಮಯಃ । ತಸ್ಯೈವಂಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಹೃದಯಾಕಾಶೇ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕೃತಸ್ಯ ವಿದುಷ ಆತ್ಮಭೂತಸ್ಯ ಈಶ್ವರರೂಪಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪತ್ತಯೇ ಮಾರ್ಗೋಽಭಿಧೀಯತೇ - ಹೃದಯಾದೂರ್ಧ್ವಂ ಪ್ರವೃತ್ತಾ ಸುಷುಮ್ನಾ ನಾಮ ನಾಡೀ ಯೋಗಶಾಸ್ತ್ರೇಷು ಪ್ರಸಿದ್ಧಾ । ಸಾ ಚ ಅಂತರೇಣ ತಾಲುಕೇ ಮಧ್ಯೇ ತಾಲುಕಯೋರ್ಗತಾ । ಯಶ್ಚ ಏಷ ತಾಲುಕಯೋರ್ಮಧ್ಯೇ ಸ್ತನ ಇವ ಅವಲಂಬತೇ ಮಾಂಸಖಂಡಃ, ತಸ್ಯ ಚ ಅಂತರೇಣ ಇತ್ಯೇತತ್ । ಯತ್ರ ಚ ಅಸೌ ಕೇಶಾಂತಃ ಕೇಶಾನಾಮಂತೋ ಮೂಲಂ ಕೇಶಾಂತಃ ವಿವರ್ತತೇ ವಿಭಾಗೇನ ವರ್ತತೇ, ಮೂರ್ಧಪ್ರದೇಶ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ; ತಂ ದೇಶಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ತೇನಾಂತರೇಣ ವ್ಯಪೋಹ್ಯ ವಿಭಜ್ಯ ವಿದಾರ್ಯ ಶೀರ್ಷಕಪಾಲೇ ಶಿರಃಕಪಾಲೇ, ವಿನಿರ್ಗತಾ ಯಾ, ಸಾ ಇಂದ್ರಯೋನಿಃ ಇಂದ್ರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಯೋನಿಃ ಮಾರ್ಗಃ, ಸ್ವರೂಪಪ್ರತಿಪತ್ತಿದ್ವಾರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಏವಂ ವಿದ್ವಾನ್ಮನೋಮಯಾತ್ಮದರ್ಶೀ ಮೂರ್ಧ್ನೋ ವಿನಿಷ್ಕ್ರಮ್ಯ ಅಸ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾತಾ ಭೂರಿತಿ ವ್ಯಾಹೃತಿರೂಪೋ ಯೋಽಗ್ನಿಃ ಮಹತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಂಗಭೂತಃ, ತಸ್ಮಿನ್ ಅಗ್ನೌ ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠತಿ, ಅಗ್ನ್ಯಾತ್ಮನಾ ಇಮಂ ಲೋಕಂ ವ್ಯಾಪ್ನೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಭುವ ಇತಿ ದ್ವಿತೀಯವ್ಯಾಹೃತ್ಯಾತ್ಮನಿ ವಾಯೌ, ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠತೀತ್ಯನುವರ್ತತೇ । ಸುವರಿತಿ ತೃತೀಯವ್ಯಾಹೃತ್ಯಾತ್ಮನಿ ಆದಿತ್ಯೇ । ಮಹ ಇತ್ಯಂಗಿನಿ ಚತುರ್ಥವ್ಯಾಹೃತ್ಯಾತ್ಮನಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠತೀತಿ । ತೇಷ್ವಾತ್ಮಭಾವೇನ ಸ್ಥಿತ್ವಾ ಆಪ್ನೋತಿ ಬ್ರಹ್ಮಭೂತಂ ಸ್ವಾರಾಜ್ಯಂ ಸ್ವರಾಡ್ಭಾವಂ ಸ್ವಯಮೇವ ರಾಜಾ ಅಧಿಪತಿರ್ಭವತಿ ಅಂಗಭೂತಾನಾಂ ದೇವತಾನಾಂ ಯಥಾ ಬ್ರಹ್ಮ ; ದೇವಾಶ್ಚ ಸರ್ವೇ ಅಸ್ಮೈ ಅಂಗಿನೇ ಬಲಿಮಾವಹಂತಿ ಅಂಗಭೂತಾಃ ಯಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೇ । ಆಪ್ನೋತಿ ಮನಸಸ್ಪತಿಮ್ , ಸರ್ವೇಷಾಂ ಹಿ ಮನಸಾಂ ಪತಿಃ, ಸರ್ವಾತ್ಮಕತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವೈರ್ಹಿ ಮನೋಭಿಸ್ತನ್ಮನುತೇ । ತದಾಪ್ನೋತ್ಯೇವಂ ವಿದ್ವಾನ್ । ಕಿಂ ಚ, ವಾಕ್ಪತಿಃ ಸರ್ವಾಸಾಂ ವಾಚಾಂ ಪತಿರ್ಭವತಿ । ತಥೈವ ಚಕ್ಷುಷ್ಪತಿಃ ಚಕ್ಷುಷಾಂ ಪತಿಃ । ಶ್ರೋತ್ರಪತಿಃ ಶ್ರೋತ್ರಾಣಾಂ ಚ ಪತಿಃ । ವಿಜ್ಞಾನಪತಿಃ ವಿಜ್ಞಾನಾನಾಂ ಚ ಪತಿಃ । ಸರ್ವಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಕರಣೈಸ್ತದ್ವಾನ್ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಿಂ ಚ, ತತೋಽಪಿ ಅಧಿಕತರಮ್ ಏತತ್ ಭವತಿ । ಕಿಂ ತತ್ ? ಉಚ್ಯತೇ - ಆಕಾಶಶರೀರಮ್ ಆಕಾಶಃ ಶರೀರಮಸ್ಯ, ಆಕಾಶವದ್ವಾ ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ಶರೀರಮಸ್ಯೇತ್ಯಾಕಾಶಶರೀರಮ್ । ಕಿಂ ತತ್ ? ಪ್ರಕೃತಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ಸತ್ಯಾತ್ಮ, ಸತ್ಯಂ ಮೂರ್ತಾಮೂರ್ತಮ್ ಅವಿತಥಂ ಸ್ವರೂಪಂ ವಾ ಆತ್ಮಾ ಸ್ವಭಾವೋಽಸ್ಯ, ತದಿದಂ ಸತ್ಯಾತ್ಮ । ಪ್ರಾಣಾರಾಮಮ್ , ಪ್ರಾಣೇಷ್ವಾರಮಣಮಾಕ್ರೀಡಾ ಯಸ್ಯ ತತ್ಪ್ರಾಣಾರಾಮಮ್ ; ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ವಾ ಆರಾಮೋ ಯಸ್ಮಿನ್ , ತತ್ಪ್ರಾಣಾರಾಮಮ್ । ಮನ ಆನಂದಮ್ , ಆನಂದಭೂತಂ ಸುಖಕೃದೇವ ಯಸ್ಯ ಮನಃ, ತನ್ಮನ ಆನಂದಮ್ । ಶಾಂತಿಸಮೃದ್ಧಮ್ , ಶಾಂತಿರುಪಶಮಃ, ಶಾಂತಿಶ್ಚ ತತ್ಸಮೃದ್ಧಂ ಚ ಶಾಂತಿಸಮೃದ್ಧಮ್ ; ಶಾಂತ್ಯಾ ವಾ ಸಮೃದ್ಧವತ್ತದುಪಲಭ್ಯತ ಇತಿ ಶಾಂತಿಸಮೃದ್ಧಮ್ । ಅಮೃತಮ್ ಅಮರಣಧರ್ಮಿ, ಏತಚ್ಚಾಧಿಕರಣವಿಶೇಷಣಂ ತತ್ರೈವ ಮನೋಮಯ ಇತ್ಯಾದೌ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮಿತಿ । ಏವಂ ಮನೋಮಯತ್ವಾದಿಧರ್ಮೈರ್ವಿಶಿಷ್ಟಂ ಯಥೋಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಹೇ ಪ್ರಾಚೀನಯೋಗ್ಯ, ಉಪಾಸ್ಸ್ವ ಇತ್ಯಾಚಾರ್ಯವಚನೋಕ್ತಿರಾದರಾರ್ಥಾ । ಉಕ್ತಸ್ತೂಪಾಸನಾಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ॥

ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾಯೋಗಾತ್ಪಂಕ್ತಿಚ್ಛಂದಃ ಸಂಪಕ್ತಿಃ ; ತತಃ ಪಾಂಕ್ತತ್ವಂ ಸರ್ವಸ್ಯ । ಪಾಂಕ್ತಶ್ಚ ಯಜ್ಞಃ, ‘ಪಂಚಪದಾ ಪಂಕ್ತಿಃ ಪಾಂಕ್ತೋ ಯಜ್ಞಃ’ ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ತೇನ ಯತ್ಸರ್ವಂ ಲೋಕಾದ್ಯಾತ್ಮಾಂತಂ ಚ ಪಾಂಕ್ತಂ ಪರಿಕಲ್ಪಯತಿ, ಯಜ್ಞಮೇವ ತತ್ಪರಿಕಲ್ಪಯತಿ । ತೇನ ಯಜ್ಞೇನ ಪರಿಕಲ್ಪಿತೇನ ಪಾಂಕ್ತಾತ್ಮಕಂ ಪ್ರಜಾಪತಿಮಭಿಸಂಪದ್ಯತೇ । ತತ್ಕಥಂ ಪಾಂಕ್ತಂ ವಾ ಇದಂ ಸರ್ವಮಿತ್ಯತ ಆಹ - ಪೃಥಿವೀ ಅಂತರಿಕ್ಷಂ ದ್ಯೌಃ ದಿಶಃ ಅವಾಂತರದಿಶಃ ಇತಿ ಲೋಕಪಾಂಕ್ತಮ್ । ಅಗ್ನಿಃ ವಾಯುಃ ಆದಿತ್ಯಃ ಚಂದ್ರಮಾಃ ನಕ್ಷತ್ರಾಣಿ ಇತಿ ದೇವತಾಪಾಂಕ್ತಮ್ । ಆಪಃ ಓಷಧಯಃ ವನಸ್ಪತಯಃ ಆಕಾಶಃ ಆತ್ಮಾ ಇತಿ ಭೂತಪಾಂಕ್ತಮ್ । ಆತ್ಮೇತಿ ವಿರಾಟ್ , ಭೂತಾಧಿಕಾರಾತ್ । ಇತ್ಯಧಿಭೂತಮಿತಿ ಅಧಿಲೋಕಾಧಿದೈವತಪಾಂಕ್ತದ್ವಯೋಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಮ್ , ಲೋಕದೇವತಾಪಾಂಕ್ತಯೋರ್ದ್ವಯೋಶ್ಚಾಭಿಹಿತತ್ವಾತ್ । ಅಥ ಅನಂತರಮ್ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಪಾಂಕ್ತತ್ರಯಮುಚ್ಯತೇ - ಪ್ರಾಣಾದಿ ವಾಯುಪಾಂಕ್ತಮ್ । ಚಕ್ಷುರಾದಿ ಇಂದ್ರಿಯಪಾಂಕ್ತಮ್ । ಚರ್ಮಾದಿ ಧಾತುಪಾಂಕ್ತಮ್ । ಏತಾವದ್ಧೀದಂ ಸರ್ವಮಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಬಾಹ್ಯಂ ಚ ಪಾಂಕ್ತಮೇವ ಇತಿ ಏತತ್ ಏವಮ್ ಅಧಿವಿಧಾಯ ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯ ಋಷಿಃ ವೇದಃ ಏತದ್ದರ್ಶನಸಂಪನ್ನೋ ವಾ ಕಶ್ಚಿದೃಷಿಃ, ಅವೋಚತ್ ಉಕ್ತವಾನ್ । ಕಿಮಿತ್ಯಾಹ - ಪಾಂಕ್ತಂ ವಾ ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಪಾಂಕ್ತೇನೈವ ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕೇನ, ಸಂಖ್ಯಾಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ , ಪಾಂಕ್ತಂ ಬಾಹ್ಯಂ ಸ್ಪೃಣೋತಿ ಬಲಯತಿ ಪೂರಯತಿ ಏಕಾತ್ಮತಯೋಪಲಭ್ಯತ ಇತ್ಯೇತತ್ । ಏವಂ ಪಾಂಕ್ತಮಿದಂ ಸರ್ವಮಿತಿ ಯೋ ವೇದ, ಸ ಪ್ರಜಾಪತ್ಯಾತ್ಮೈವ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಪರಾಪರಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಹಿ ಉಪಾಸ್ಯಮಾನ ಓಂಕಾರಃ ಶಬ್ದಮಾತ್ರೋಽಪಿ ಪರಾಪರಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಧನಂ ಭವತಿ ; ಸ ಹ್ಯಾಲಂಬನಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪರಸ್ಯಾಪರಸ್ಯ ಚ, ಪ್ರತಿಮೇವ ವಿಷ್ಣೋಃ, ‘ಏತೇನೈವಾಯತನೇನೈಕತರಮನ್ವೇತಿ’ (ಪ್ರ. ಉ. ೫ । ೨) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಓಮಿತಿ, ಇತಿಶಬ್ದಃ ಸ್ವರೂಪಪರಿಚ್ಛೇದಾರ್ಥಃ ; ॐ ಇತ್ಯೇತಚ್ಛಬ್ದರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಇತಿ ಮನಸಾ ಧಾರಯೇತ್ ಉಪಾಸೀತ ; ಯತಃ ॐ ಇತಿ ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಹಿ ಶಬ್ದಸ್ವರೂಪಮೋಂಕಾರೇಣ ವ್ಯಾಪ್ತಮ್ , ‘ತದ್ಯಥಾ ಶಂಕುನಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೨ । ೨೩ । ೩) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ । ‘ಅಭಿಧಾನತಂತ್ರಂ ಹ್ಯಭಿಧೇಯಮ್’ ಇತ್ಯತಃ ಇದಂ ಸರ್ವಮೋಂಕಾರ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಓಂಕಾರಸ್ತುತ್ಯರ್ಥ ಉತ್ತರೋ ಗ್ರಂಥಃ, ಉಪಾಸ್ಯತ್ವಾತ್ತಸ್ಯ । ॐ ಇತ್ಯೇತತ್ ಅನುಕೃತಿಃ ಅನುಕರಣಮ್ । ಕರೋಮಿ ಯಾಸ್ಯಾಮಿ ಚೇತಿ ಕೃತಮುಕ್ತ ಓಮಿತ್ಯನುಕರೋತ್ಯನ್ಯಃ, ಅತಃ ಓಂಕಾರೋಽನುಕೃತಿಃ । ಹ ಸ್ಮ ವೈ ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥದ್ಯೋತಕಾಃ । ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಹ್ಯೋಂಕಾರಸ್ಯಾನುಕೃತಿತ್ವಮ್ । ಅಪಿ ಚ ಓಶ್ರಾವಯ ಇತಿ ಪ್ರೈಷಪೂರ್ವಮಾಶ್ರಾವಯಂತಿ ಪ್ರತಿಶ್ರಾವಯಂತಿ । ತಥಾ ॐ ಇತಿ ಸಾಮಾನಿ ಗಾಯಂತಿ ಸಾಮಗಾಃ । ॐ ಶೋಮಿತಿ ಶಸ್ತ್ರಾಣಿ ಶಂಸಂತಿ ಶಸ್ತ್ರಶಂಸಿತಾರೋಽಪಿ । ತಥಾ ॐ ಇತಿ ಅಧ್ವರ್ಯುಃ ಪ್ರತಿಗರಂ ಪ್ರತಿಗೃಣಾತಿ । ॐ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಾ ಪ್ರಸೌತಿ ಅನುಜಾನಾತಿ । ॐ ಇತಿ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಮ್ ಅನುಜಾನಾತಿ ಜುಹೋಮೀತ್ಯುಕ್ತೇ ॐ ಇತ್ಯೇವ ಅನುಜ್ಞಾಂ ಪ್ರಯಚ್ಛತಿ । ॐ ಇತ್ಯೇವ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಃ ಪ್ರವಕ್ಷ್ಯನ್ ಪ್ರವಚನಂ ಕರಿಷ್ಯನ್ ಅಧ್ಯೇಷ್ಯಮಾಣಃ ಓಮಿತ್ಯಾಹ ಓಮಿತ್ಯೇವ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ಅಧ್ಯೇತುಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ; ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದಮ್ ಉಪಾಪ್ನವಾನಿ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ನುಯಾಂ ಗ್ರಹೀಷ್ಯಾಮೀತಿ ಉಪಾಪ್ನೋತ್ಯೇವ ಬ್ರಹ್ಮ । ಅಥವಾ, ಬ್ರಹ್ಮ ಪರಮಾತ್ಮಾನಮ್ ಉಪಾಪ್ನವಾನೀತ್ಯಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರವಕ್ಷ್ಯನ್ ಪ್ರಾಪಯಿಷ್ಯನ್ ಓಮಿತ್ಯೇವಾಹ । ಸ ಚ ತೇನೋಂಕಾರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಾಪ್ನೋತ್ಯೇವ । ಓಂಕಾರಪೂರ್ವಂ ಪ್ರವೃತ್ತಾನಾಂ ಕ್ರಿಯಾಣಾಂ ಫಲವತ್ತ್ವಂ ಯಸ್ಮಾತ್ , ತಸ್ಮಾದೋಂಕಾರಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸೀತೇತಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಃ ॥

ಋತಮಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಃ ಅಧ್ಯಯನಮ್ । ಪ್ರವಚನಮಧ್ಯಾಪನಂ ಬ್ರಹ್ಮಯಜ್ಞೋ ವಾ । ಏತಾನಿ ಋತಾದೀನಿ, ಅನುಷ್ಠೇಯಾನಿ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಃ । ಸತ್ಯಂ ಸತ್ಯವಚನಂ ಯಥಾವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾರ್ಥಂ ವಾ । ತಪಃ ಕೃಚ್ಛ್ರಾದಿ । ದಮಃ ಬಾಹ್ಯಕರಣೋಪಶಮಃ । ಶಮಃ ಅಂತಃಕರಣೋಪಶಮಃ । ಅಗ್ನಯಶ್ಚ ಆಧಾತವ್ಯಾಃ । ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಚ ಹೋತವ್ಯಮ್ । ಅತಿಥಯಶ್ಚ ಪೂಜ್ಯಾಃ । ಮಾನುಷಮಿತಿ ಲೌಕಿಕಃ ಸಂವ್ಯವಹಾರಃ । ತಚ್ಚ ಯಥಾಪ್ರಾಪ್ತಮನುಷ್ಠೇಯಮ್ । ಪ್ರಜಾ ಚ ಉತ್ಪಾದ್ಯಾ । ಪ್ರಜನಶ್ಚ ಪ್ರಜನನಮ್ ; ಋತೌ ಭಾರ್ಯಾಗಮನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರಜಾತಿಃ ಪೌತ್ರೋತ್ಪತ್ತಿಃ ; ಪುತ್ರೋ ನಿವೇಶಯಿತವ್ಯ ಇತ್ಯೇತತ್ । ಸರ್ವೈರೇತೈಃ ಕರ್ಮಭಿರ್ಯುಕ್ತಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಪ್ರವಚನೇ ಯತ್ನತೋಽನುಷ್ಠೇಯೇ ಇತ್ಯೇವಮರ್ಥಂ ಸರ್ವೇಣ ಸಹ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಪ್ರವಚನಗ್ರಹಣಮ್ । ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾಧೀನಂ ಹ್ಯರ್ಥಜ್ಞಾನಮ್ । ಅರ್ಥಜ್ಞಾನಾಧೀನಂ ಚ ಪರಂ ಶ್ರೇಯಃ । ಪ್ರವಚನಂ ಚ ತದವಿಸ್ಮರಣಾರ್ಥಂ ಧರ್ಮವೃದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಚ । ತತಃ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಪ್ರವಚನಯೋರಾದರಃ ಕಾರ್ಯಃ । ಸತ್ಯಮಿತಿ ಸತ್ಯಮೇವಾನುಷ್ಠೇಯಮಿತಿ ಸತ್ಯವಚಾಃ ಸತ್ಯಮೇವ ವಚೋ ಯಸ್ಯ ಸೋಽಯಂ ಸತ್ಯವಚಾಃ, ನಾಮ ವಾ ತಸ್ಯ ; ರಾಥೀತರಃ ರಥೀತರಸಗೋತ್ರಃ ರಾಥೀತರ ಆಚಾರ್ಯೋ ಮನ್ಯತೇ । ತಪ ಇತಿ ತಪ ಏವ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತಿ ತಪೋನಿತ್ಯಃ ತಪಸಿ ನಿತ್ಯಃ ತಪಃಪರಃ, ತಪೋನಿತ್ಯ ಇತಿ ವಾ ನಾಮ ; ಪೌರುಶಿಷ್ಟಿಃ ಪುರುಶಿಷ್ಟಸ್ಯಾಪತ್ಯಂ ಪೌರುಶಿಷ್ಟಿರಾಚಾರ್ಯೋ ಮನ್ಯತೇ । ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಪ್ರವಚನೇ ಏವ ಅನುಷ್ಠೇಯೇ ಇತಿ ನಾಕೋ ನಾಮತಃ ಮುದ್ಗಲಸ್ಯಾಪತ್ಯಂ ಮೌದ್ಗಲ್ಯ ಆಚಾರ್ಯೋ ಮನ್ಯತೇ । ತದ್ಧಿ ತಪಸ್ತದ್ಧಿ ತಪಃ । ಯಸ್ಮಾತ್ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಪ್ರವಚನೇ ಏವ ತಪಃ, ತಸ್ಮಾತ್ತೇ ಏವಾನುಷ್ಠೇಯೇ ಇತಿ । ಉಕ್ತಾನಾಮಪಿ ಸತ್ಯತಪಃಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಪ್ರವಚನಾನಾಂ ಪುನರ್ಗ್ರಹಣಮಾದರಾರ್ಥಮ್ ॥

ಅಹಂ ವೃಕ್ಷಸ್ಯ ರೇರಿವೇತಿ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾರ್ಥೋ ಮಂತ್ರಾಮ್ನಾಯಃ । ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಶ್ಚ ವಿದ್ಯೋತ್ಪತ್ತಯೇ, ಪ್ರಕರಣಾತ್ । ವಿದ್ಯಾರ್ಥಂ ಹೀದಂ ಪ್ರಕರಣಮ್ , ನ ಚ ಅನ್ಯಾರ್ಥತ್ವಮವಗಮ್ಯತೇ । ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೇನ ಚ ವಿಶುದ್ಧಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ವಿದ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿರವಕಲ್ಪತೇ । ಅಹಂ ವೃಕ್ಷಸ್ಯ ಉಚ್ಛೇದ್ಯಾತ್ಮಕಸ್ಯ ಸಂಸಾರವೃಕ್ಷಸ್ಯ ರೇರಿವಾ ಪ್ರೇರಯಿತಾ ಅಂತರ್ಯಾಮ್ಯಾತ್ಮನಾ । ಕೀರ್ತಿಃ ಖ್ಯಾತಿಃ ಗಿರೇಃ ಪೃಷ್ಠಮಿವ ಉಚ್ಛ್ರಿತಾ ಮಮ । ಊರ್ಧ್ವಪವಿತ್ರಃ ಊರ್ಧ್ವಂ ಕಾರಣಂ ಪವಿತ್ರಂ ಪಾವನಂ ಜ್ಞಾನಪ್ರಕಾಶ್ಯಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಯಸ್ಯ ಸರ್ವಾತ್ಮನೋ ಮಮ, ಸೋಽಹಮೂರ್ಧ್ವಪವಿತ್ರಃ ; ವಾಜಿನಿ ಇವ ವಾಜವತೀವ, ವಾಜಮನ್ನಮ್ , ತದ್ವತಿ ಸವಿತರೀವೇತ್ಯರ್ಥಃ ; ಯಥಾ ಸವಿತರಿ ಅಮೃತಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ವಿಶುದ್ಧಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಶತೇಭ್ಯಃ, ಏವಂ ಸು ಅಮೃತಂ ಶೋಭನಂ ವಿಶುದ್ಧಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಮ್ ಅಸ್ಮಿ ಭವಾಮಿ । ದ್ರವಿಣಂ ಧನಂ ಸವರ್ಚಸಂ ದೀಪ್ತಿಮತ್ ತದೇವ ಆತ್ಮತತ್ತ್ವಮ್ , ಅಸ್ಮೀತ್ಯನುವರ್ತತೇ । ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ವಾ ಆತ್ಮತತ್ತ್ವಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಾತ್ಸವರ್ಚಸಮ್ , ದ್ರವಿಣಮಿವ ದ್ರವಿಣಮ್ , ಮೋಕ್ಷಸುಖಹೇತುತ್ವಾತ್ । ಅಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ಮಯೇತ್ಯಧ್ಯಾಹಾರಃ ಕರ್ತವ್ಯಃ । ಸುಮೇಧಾಃ ಶೋಭನಾ ಮೇಧಾ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಲಕ್ಷಣಾ ಯಸ್ಯ ಮಮ, ಸೋಽಹಂ ಸುಮೇಧಾಃ, ಸಂಸಾರಸ್ಥಿತ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಸಂಹಾರಕೌಶಲಯೋಗಾತ್ಸುಮೇಧಸ್ತ್ವಮ್ ; ಅತ ಏವ ಅಮೃತಃ ಅಮರಣಧರ್ಮಾ, ಅಕ್ಷಿತಃ ಅಕ್ಷೀಣಃ ಅವ್ಯಯಃ ಅಕ್ಷತೋ ವಾ, ಅಮೃತೇನ ವಾ ಉಕ್ಷಿತಃ ಸಿಕ್ತಃ ‘ಅಮೃತೋಕ್ಷಿತೋಽಹಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್ । ಇತಿ ಏವಂ ತ್ರಿಶಂಕೋಃ ಋಷೇಃ ಬ್ರಹ್ಮಭೂತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ ವೇದಾನುವಚನಮ್ , ವೇದಃ ವೇದನಮ್ ಆತ್ಮೈಕತ್ವವಿಜ್ಞಾನಮ್ , ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತಿಮನು ವಚನಂ ವೇದಾನುವಚನಮ್ ; ಆತ್ಮನಃ ಕೃತಕೃತ್ಯತಾಪ್ರಖ್ಯಾಪನಾರ್ಥಂ ವಾಮದೇವವತ್ತ್ರಿಶಂಕುನಾ ಆರ್ಷೇಣ ದರ್ಶನೇನ ದೃಷ್ಟೋ ಮಂತ್ರಾಮ್ನಾಯ ಆತ್ಮವಿದ್ಯಾಪ್ರಕಾಶಕ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಸ್ಯ ಚ ಜಪೋ ವಿದ್ಯೋತ್ಪತ್ತ್ಯರ್ಥೋಽಧಿಗಮ್ಯತೇ । ‘ಋತಂ ಚ’ ಇತಿ ಧರ್ಮೋಪನ್ಯಾಸಾದನಂತರಂ ಚ ವೇದಾನುವಚನಪಾಠಾದೇತದವಗಮ್ಯತೇ । ಏವಂ ಶ್ರೌತಸ್ಮಾರ್ತೇಷು ನಿತ್ಯೇಷು ಕರ್ಮಸು ಯುಕ್ತಸ್ಯ ನಿಷ್ಕಾಮಸ್ಯ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿವಿದಿಷೋರಾರ್ಷಾಣಿ ದರ್ಶನಾನಿ ಪ್ರಾದುರ್ಭವಂತ್ಯಾತ್ಮಾದಿವಿಷಯಾಣೀತಿ ॥

ವೇದಮನೂಚ್ಯೇತ್ಯೇವಮಾದಿಕರ್ತವ್ಯತೋಪದೇಶಾರಂಭಃ ಪ್ರಾಗ್ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನಾನ್ನಿಯಮೇನ ಕರ್ತವ್ಯಾನಿ ಶ್ರೌತಸ್ಮಾರ್ತಾನಿ ಕರ್ಮಾಣೀತ್ಯೇವಮರ್ಥಃ, ಅನುಶಾಸನಶ್ರುತೇಃ ಪುರುಷಸಂಸ್ಕಾರಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ಸಂಸ್ಕೃತಸ್ಯ ಹಿ ವಿಶುದ್ಧಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಮಂಜಸೈವೋಪಜಾಯತೇ । ‘ತಪಸಾ ಕಲ್ಮಷಂ ಹಂತಿ ವಿದ್ಯಯಾಮೃತಮಶ್ನುತೇ’ (ಮನು. ೧೨ । ೧೦೪) ಇತಿ ಹಿ ಸ್ಮೃತಿಃ । ವಕ್ಷ್ಯತಿ ಚ - ‘ತಪಸಾ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಸ್ವ’ (ತೈ. ಉ. ೩ । ೨ । ೧) ಇತಿ । ಅತೋ ವಿದ್ಯೋತ್ಪತ್ತ್ಯರ್ಥಮನುಷ್ಠೇಯಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ । ಅನುಶಾಸ್ತೀತ್ಯನುಶಾಸನಶಬ್ದಾದನುಶಾಸನಾತಿಕ್ರಮೇ ಹಿ ದೋಷೋತ್ಪತ್ತಿಃ । ಪ್ರಾಗುಪನ್ಯಾಸಾಚ್ಚ ಕರ್ಮಣಾಮ್ , ಕೇವಲಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾರಂಭಾಚ್ಚ ಪೂರ್ವಂ ಕರ್ಮಾಣ್ಯುಪನ್ಯಸ್ತಾನಿ । ಉದಿತಾಯಾಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಮ್ ‘ಅಭಯಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಂ ವಿಂದತೇ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೭ । ೧) ‘ನ ಬಿಭೇತಿ ಕುತಶ್ಚನ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೯ । ೧) ‘ಕಿಮಹಂ ಸಾಧು ನಾಕರವಮ್’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೯ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಕರ್ಮನೈಷ್ಕಿಂಚನ್ಯಂ ದರ್ಶಯಿಷ್ಯತಿ । ಅತಃ ಅವಗಮ್ಯತೇ - ಪೂರ್ವೋಪಚಿತದುರಿತಕ್ಷಯದ್ವಾರೇಣ ವಿದ್ಯೋತ್ಪತ್ತ್ಯರ್ಥಾನಿ ಕರ್ಮಾಣೀತಿ । ಮಂತ್ರವರ್ಣಾಚ್ಚ - ‘ಅವಿದ್ಯಯಾ ಮೃತ್ಯುಂ ತೀರ್ತ್ವಾ ವಿದ್ಯಯಾಮೃತಮಶ್ನುತೇ’ (ಈ. ಉ. ೧೧) ಇತಿ ಋತಾದೀನಾಂ ಪೂರ್ವತ್ರೋಪದೇಶಃ ಆನರ್ಥಕ್ಯಪರಿಹಾರಾರ್ಥಃ ; ಇಹ ತು ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತ್ಯರ್ಥತ್ವಾತ್ಕರ್ತವ್ಯತಾನಿಯಮಾರ್ಥಃ । ವೇದಮ್ ಅನೂಚ್ಯ ಅಧ್ಯಾಪ್ಯ ಆಚಾರ್ಯಃ ಅಂತೇವಾಸಿನಂ ಶಿಷ್ಯಮ್ ಅನುಶಾಸ್ತಿ ಗ್ರಂಥಗ್ರಹಣಾತ್ ಅನು ಪಶ್ಚಾತ್ ಶಾಸ್ತಿ ತದರ್ಥಂ ಗ್ರಾಹಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತೋಽವಗಮ್ಯತೇ ಅಧೀತವೇದಸ್ಯ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಮಕೃತ್ವಾ ಗುರುಕುಲಾನ್ನ ಸಮಾವರ್ತಿತವ್ಯಮಿತಿ । ‘ಬುದ್ಧ್ವಾ ಕರ್ಮಾಣಿ ಕುರ್ವೀತ’ ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇಶ್ಚ । ಕಥಮನುಶಾಸ್ತೀತ್ಯತ ಆಹ - ಸತ್ಯಂ ವದ ಯಥಾಪ್ರಮಾಣಾವಗತಂ ವಕ್ತವ್ಯಂ ಚ ವದ । ತದ್ವತ್ ಧರ್ಮಂ ಚರ ; ಧರ್ಮ ಇತ್ಯನುಷ್ಠೇಯಾನಾಂ ಸಾಮಾನ್ಯವಚನಮ್ , ಸತ್ಯಾದಿವಿಶೇಷನಿರ್ದೇಶಾತ್ । ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾತ್ ಅಧ್ಯಯನಾತ್ ಮಾ ಪ್ರಮದಃ ಪ್ರಮಾದಂ ಮಾ ಕಾರ್ಷೀಃ । ಆಚಾರ್ಯಾಯ ಆಚಾರ್ಯಾರ್ಥಂ ಪ್ರಿಯಮ್ ಇಷ್ಟಂ ಧನಮ್ ಆಹೃತ್ಯ ಆನೀಯ ದತ್ತ್ವಾ ವಿದ್ಯಾನಿಷ್ಕ್ರಯಾರ್ಥಮ್ ಆಚಾರ್ಯೇಣ ಚ ಅನುಜ್ಞಾತಃ ಅನುರೂಪಾಂದಾರಾನಾಹೃತ್ಯ ಪ್ರಜಾತಂತುಂ ಪ್ರಜಾಸಂತಾನಂ ಮಾ ವ್ಯವಚ್ಛೇತ್ಸೀಃ ; ಪ್ರಜಾಸಂತತೇರ್ವಿಚ್ಛಿತ್ತಿರ್ನ ಕರ್ತವ್ಯಾ ; ಅನುತ್ಪದ್ಯಮಾನೇಽಪಿ ಪುತ್ರೇ ಪುತ್ರಕಾಮ್ಯಾದಿಕರ್ಮಣಾ ತದುತ್ಪತ್ತೌ ಯತ್ನಃ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ, ಪ್ರಜಾಪ್ರಜನಪ್ರಜಾತಿತ್ರಯನಿರ್ದೇಶಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ; ಅನ್ಯಥಾ ಪ್ರಜನಶ್ಚೇತ್ಯೇತದೇಕಮೇವಾವಕ್ಷ್ಯತ್ । ಸತ್ಯಾತ್ ನ ಪ್ರಮದಿತವ್ಯಂ ಪ್ರಮಾದೋ ನ ಕರ್ತವ್ಯಃ ; ಸತ್ಯಾಚ್ಚ ಪ್ರಮದನಮನೃತಪ್ರಸಂಗಃ ; ಪ್ರಮಾದಶಬ್ದಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದ್ವಿಸ್ಮೃತ್ಯಾಪ್ಯನೃತಂ ನ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ; ಅನ್ಯಥಾ ಅಸತ್ಯವದನಪ್ರತಿಷೇಧ ಏವ ಸ್ಯಾತ್ । ಧರ್ಮಾತ್ ನ ಪ್ರಮದಿತವ್ಯಮ್ , ಧರ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯಾನುಷ್ಠೇಯವಿಶೇಷವಿಷಯತ್ವಾದನನುಷ್ಠಾನಂ ಪ್ರಮಾದಃ, ಸ ನ ಕರ್ತವ್ಯಃ, ಅನುಷ್ಠಾತವ್ಯ ಏವ ಧರ್ಮ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಏವಂ ಕುಶಲಾತ್ ಆತ್ಮರಕ್ಷಾರ್ಥಾತ್ಕರ್ಮಣಃ ನ ಪ್ರಮದಿತವ್ಯಮ್ । ಭೂತಿಃ ವಿಭೂತಿಃ, ತಸ್ಯೈ ಭೂತ್ಯೈ ಭೂತ್ಯರ್ಥಾನ್ಮಂಗಲಯುಕ್ತಾತ್ಕರ್ಮಣಃ ನ ಪ್ರಮದಿತವ್ಯಮ್ । ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಪ್ರವಚನಾಭ್ಯಾಂ ನ ಪ್ರಮದಿತವ್ಯಮ್ , ತೇ ಹಿ ನಿಯಮೇನ ಕರ್ತವ್ಯೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ದೇವಪಿತೃಕಾರ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ನ ಪ್ರಮದಿತವ್ಯಮ್ , ದೈವಪಿತ್ರ್ಯೇ ಕರ್ಮಣೀ ಕರ್ತವ್ಯೇ । ಮಾತೃದೇವಃ ಮಾತಾ ದೇವೋ ಯಸ್ಯ ಸಃ, ತ್ವಂ ಮಾತೃದೇವಃ ಭವ ಸ್ಯಾಃ । ಏವಂ ಪಿತೃದೇವೋ ಭವ ; ಆಚಾರ್ಯದೇವೋ ಭವ ; ಅತಿಥಿದೇವೋ ಭವ ; ದೇವತಾವದುಪಾಸ್ಯಾ ಏತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಾನ್ಯಪಿ ಚ ಅನ್ಯಾನಿ ಅನವದ್ಯಾನಿ ಅನಿಂದಿತಾನಿ ಶಿಷ್ಟಾಚಾರಲಕ್ಷಣಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ, ತಾನಿ ಸೇವಿತವ್ಯಾನಿ ಕರ್ತವ್ಯಾನಿ ತ್ವಯಾ । ನೋ ನ ಕರ್ತವ್ಯಾನಿ ಇತರಾಣಿ ಸಾವದ್ಯಾನಿ ಶಿಷ್ಟಕೃತಾನ್ಯಪಿ । ಯಾನಿ ಅಸ್ಮಾಕಮ್ ಆಚಾರ್ಯಾಣಾಂ ಸುಚರಿತಾನಿ ಶೋಭನಚರಿತಾನಿ ಆಮ್ನಾಯಾದ್ಯವಿರುದ್ಧಾನಿ, ತಾನ್ಯೇವ ತ್ವಯಾ ಉಪಾಸ್ಯಾನಿ ಅದೃಷ್ಟಾರ್ಥಾನ್ಯನುಷ್ಠೇಯಾನಿ ; ನಿಯಮೇನ ಕರ್ತವ್ಯಾನೀತ್ಯೇತತ್ । ನೋ ಇತರಾಣಿ ವಿಪರೀತಾನ್ಯಾಚಾರ್ಯಕೃತಾನ್ಯಪಿ । ಯೇ ಕೇ ಚ ವಿಶೇಷಿತಾ ಆಚಾರ್ಯತ್ವಾದಿಧರ್ಮೈಃ ಅಸ್ಮತ್ ಅಸ್ಮತ್ತಃ ಶ್ರೇಯಾಂಸಃ ಪ್ರಶಸ್ತತರಾಃ, ತೇ ಚ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಃ, ನ ಕ್ಷತ್ರಿಯಾದಯಃ, ತೇಷಾಮ್ ಆಸನೇನ ಆಸನದಾನಾದಿನಾ ತ್ವಯಾ ಪ್ರಶ್ವಸಿತವ್ಯಮ್ , ಪ್ರಶ್ವಸನಂ ಪ್ರಶ್ವಾಸಃ ಶ್ರಮಾಪನಯಃ ; ತೇಷಾಂ ಶ್ರಮಸ್ತ್ವಯಾ ಅಪನೇತವ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತೇಷಾಂ ವಾ ಆಸನೇ ಗೋಷ್ಠೀನಿಮಿತ್ತೇ ಸಮುದಿತೇ, ತೇಷು ನ ಪ್ರಶ್ವಸಿತವ್ಯಂ ಪ್ರಶ್ವಾಸೋಽಪಿ ನ ಕರ್ತವ್ಯಃ ; ಕೇವಲಂ ತದುಕ್ತಸಾರಗ್ರಾಹಿಣಾ ಭವಿತವ್ಯಮ್ । ಕಿಂ ಚ, ಯತ್ಕಿಂಚಿದ್ದೇಯಮ್ , ತತ್ ಶ್ರದ್ಧಯೈವ ದಾತವ್ಯಮ್ । ಅಶ್ರದ್ಧಯಾ ಅದೇಯಂ ನ ದಾತವ್ಯಮ್ । ಶ್ರಿಯಾ ವಿಭೂತ್ಯಾ ದೇಯಂ ದಾತವ್ಯಮ್ । ಹ್ರಿಯಾ ಲಜ್ಜಯಾ ಚ ದೇಯಮ್ । ಭಿಯಾ ಭೀತ್ಯಾ ಚ ದೇಯಮ್ । ಸಂವಿದಾ ಚ ಮೈತ್ರ್ಯ್ಯಾದಿಕಾರ್ಯೇಣ ದೇಯಮ್ । ಅಥ ಏವಂ ವರ್ತಮಾನಸ್ಯ ಯದಿ ಕದಾಚಿತ್ ತೇ ತವ ಶ್ರೌತೇ ಸ್ಮಾರ್ತೇ ವಾ ಕರ್ಮಣಿ ವೃತ್ತೇ ವಾ ಆಚಾರಲಕ್ಷಣೇ ವಿಚಿಕಿತ್ಸಾ ಸಂಶಯಃ ಸ್ಯಾತ್ ಭವೇತ್ , ಯೇ ತತ್ರ ತಸ್ಮಿಂದೇಶೇ ಕಾಲೇ ವಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಃ ತತ್ರ ಕರ್ಮಾದೌ ಯುಕ್ತಾ ಇತಿ ವ್ಯವಹಿತೇನ ಸಂಬಂಧಃ ಕರ್ತವ್ಯಃ ; ಸಂಮರ್ಶಿನಃ ವಿಚಾರಕ್ಷಮಾಃ, ಯುಕ್ತಾಃ ಅಭಿಯುಕ್ತಾಃ, ಕರ್ಮಣಿ ವೃತ್ತೇ ವಾ ಆಯುಕ್ತಾಃ ಅಪರಪ್ರಯುಕ್ತಾಃ, ಅಲೂಕ್ಷಾಃ ಅರೂಕ್ಷಾಃ ಅಕ್ರೂರಮತಯಃ, ಧರ್ಮಕಾಮಾಃ ಅದೃಷ್ಟಾರ್ಥಿನಃ ಅಕಾಮಹತಾ ಇತ್ಯೇತತ್ ; ಸ್ಯುಃ ಭವೇಯುಃ, ತೇ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಃ ಯಥಾ ಯೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ತತ್ರ ತಸ್ಮಿನ್ಕರ್ಮಣಿ ವೃತ್ತೇ ವಾ ವರ್ತೇರನ್ , ತಥಾ ತ್ವಮಪಿ ವರ್ತೇಥಾಃ । ಅಥ ಅಭ್ಯಾಖ್ಯಾತೇಷು, ಅಭ್ಯಾಖ್ಯಾತಾ ಅಭ್ಯುಕ್ತಾಃ ದೋಷೇಣ ಸಂದಿಹ್ಯಮಾನೇನ ಸಂಯೋಜಿತಾಃ ಕೇನಚಿತ್ , ತೇಷು ಚ ; ಯಥೋಕ್ತಂ ಸರ್ವಮುಪನಯೇತ್ - ಯೇ ತತ್ರೇತ್ಯಾದಿ । ಏಷಃ ಆದೇಶಃ ವಿಧಿಃ । ಏಷಃ ಉಪದೇಶಃ ಪುತ್ರಾದಿಭ್ಯಃ ಪಿತ್ರಾದೀನಾಮಪಿ । ಏಷಾ ವೇದೋಪನಿಷತ್ ವೇದರಹಸ್ಯಮ್ , ವೇದಾರ್ಥ ಇತ್ಯೇತತ್ । ಏತದೇವ ಅನುಶಾಸನಮ್ ಈಶ್ವರವಚನಮ್ , ಆದೇಶವಾಚ್ಯಸ್ಯ ವಿಧೇರುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ಸರ್ವೇಷಾಂ ವಾ ಪ್ರಮಾಣಭೂತಾನಾಮನುಶಾಸನಮೇತತ್ । ಯಸ್ಮಾದೇವಮ್ , ತಸ್ಮಾತ್ ಏವಂ ಯಥೋಕ್ತಂ ಸರ್ವಮ್ ಉಪಾಸಿತವ್ಯಂ ಕರ್ತವ್ಯಮ್ । ಏವಮು ಚ ಏತತ್ ಉಪಾಸ್ಯಮ್ ಉಪಾಸ್ಯಮೇವ ಚೈತತ್ ನಾನುಪಾಸ್ಯಮ್ ಇತ್ಯಾದರಾರ್ಥಂ ಪುನರ್ವಚನಮ್ ॥

ಅತ್ರೈತಚ್ಚಿಂತ್ಯತೇ ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಣೋರ್ವಿವೇಕಾರ್ಥಮ್ - ಕಿಂ ಕರ್ಮಭ್ಯ ಏವ ಕೇವಲೇಭ್ಯಃ ಪರಂ ಶ್ರೇಯಃ, ಉತ ವಿದ್ಯಾಸಂವ್ಯಪೇಕ್ಷೇಭ್ಯಃ, ಆಹೋಸ್ವಿದ್ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಭ್ಯಾಂ ಸಂಹತಾಭ್ಯಾಮ್ , ವಿದ್ಯಾಯಾ ವಾ ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಃ, ಉತ ಕೇವಲಾಯಾ ಏವ ವಿದ್ಯಾಯಾ ಇತಿ । ತತ್ರ ಕೇವಲೇಭ್ಯ ಏವ ಕರ್ಮಭ್ಯಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಸಮಸ್ತವೇದಾರ್ಥಜ್ಞಾನವತಃ ಕರ್ಮಾಧಿಕಾರಾತ್ ‘ವೇದಃ ಕೃತ್ಸ್ನೋಽಧಿಗಂತವ್ಯಃ ಸರಹಸ್ಯೋ ದ್ವಿಜನ್ಮನಾ’ ಇತಿ ಸ್ಮರಣಾತ್ । ಅಧಿಗಮಶ್ಚ ಸಹೋಪನಿಷದರ್ಥೇನಾತ್ಮಜ್ಞಾನಾದಿನಾ । ‘ವಿದ್ವಾನ್ಯಜತೇ’ ‘ವಿದ್ವಾನ್ಯಾಜಯತಿ’ ಇತಿ ಚ ವಿದುಷ ಏವ ಕರ್ಮಣ್ಯಧಿಕಾರಃ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯತೇ ಸರ್ವತ್ರ ಜ್ಞಾತ್ವಾನುಷ್ಠಾನಮಿತಿ ಚ । ಕೃತ್ಸ್ನಶ್ಚ ವೇದಃ ಕರ್ಮಾರ್ಥ ಇತಿ ಹಿ ಮನ್ಯಂತೇ ಕೇಚಿತ್ । ಕರ್ಮಭ್ಯಶ್ಚೇತ್ಪರಂ ಶ್ರೇಯೋ ನಾವಾಪ್ಯತೇ, ವೇದೋಽನರ್ಥಕಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ; ನಿತ್ಯತ್ವಾನ್ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ । ನಿತ್ಯೋ ಹಿ ಮೋಕ್ಷ ಇಷ್ಯತೇ । ಕರ್ಮಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಚಾನಿತ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಲೋಕೇ । ಕರ್ಮಭ್ಯಶ್ಚೇಚ್ಛ್ರೇಯಃ, ಅನಿತ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ ; ತಚ್ಚಾನಿಷ್ಟಮ್ । ನನು ಕಾಮ್ಯಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಯೋರನಾರಂಭಾತ್ ಆರಬ್ಧಸ್ಯ ಚ ಕರ್ಮಣ ಉಪಭೋಗೇನೈವ ಕ್ಷಯಾತ್ ನಿತ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಾಚ್ಚ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಾನುಪಪತ್ತೇಃ ಜ್ಞಾನನಿರಪೇಕ್ಷ ಏವ ಮೋಕ್ಷ ಇತಿ ಚೇತ್ , ತಚ್ಚ ನ, ಕರ್ಮಶೇಷಸಂಭವಾತ್ತನ್ನಿಮಿತ್ತಾ ಶರೀರಾಂತರೋತ್ಪತ್ತಿಃ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತಿ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಮ್ ; ಕರ್ಮಶೇಷಸ್ಯ ಚ ನಿತ್ಯಾನುಷ್ಠಾನೇನಾವಿರೋಧಾತ್ಕ್ಷಯಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಚ । ಯದುಕ್ತಂ ಸಮಸ್ತವೇದಾರ್ಥಜ್ಞಾನವತಃ ಕರ್ಮಾಧಿಕಾರಾದಿತ್ಯಾದಿ, ತಚ್ಚ ನ ; ಶ್ರುತಜ್ಞಾನವ್ಯತಿರೇಕಾದುಪಾಸನಸ್ಯ । ಶ್ರುತಜ್ಞಾನಮಾತ್ರೇಣ ಹಿ ಕರ್ಮಣ್ಯಧಿಕ್ರಿಯತೇ, ನೋಪಾಸನಜ್ಞಾನಮಪೇಕ್ಷತೇ । ಉಪಾಸನಂ ಚ ಶ್ರುತಜ್ಞಾನಾದರ್ಥಾಂತರಂ ವಿಧೀಯತೇ ಮೋಕ್ಷಫಲಮ್ ; ಅರ್ಥಾಂತರಪ್ರಸಿದ್ಧೇಶ್ಚ ಸ್ಯಾತ್ ; ‘ಶ್ರೋತವ್ಯಃ’ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ತದ್ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ‘ಮಂತವ್ಯೋ ನಿದಿಧ್ಯಾಸಿತವ್ಯಃ’ ಇತಿ ಯತ್ನಾಂತರವಿಧಾನಾತ್ ಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನಯೋಶ್ಚ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಶ್ರವಣಜ್ಞಾನಾದರ್ಥಾಂತರತ್ವಮ್ । ಏವಂ ತರ್ಹಿ ವಿದ್ಯಾಸಂವ್ಯಪೇಕ್ಷೇಭ್ಯಃ ಕರ್ಮಭ್ಯಃ ಸ್ಯಾನ್ಮೋಕ್ಷಃ ; ವಿದ್ಯಾಸಹಿತಾನಾಂ ಚ ಕರ್ಮಣಾಂ ಭವೇತ್ಕಾರ್ಯಾಂತರಾರಂಭಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್ ; ಯಥಾ ಸ್ವತೋ ಮರಣಜ್ವರಾದಿಕಾರ್ಯಾರಂಭಸಮರ್ಥಾನಾಮಪಿ ವಿಷದಧ್ಯಾದೀನಾಂ ಮಂತ್ರಸಶರ್ಕರಾದಿಸಂಯುಕ್ತಾನಾಂ ಕಾರ್ಯಾಂತರಾರಂಭಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್ , ಏವಂ ವಿದ್ಯಾಹಿತೈಃ ಕರ್ಮಭಿಃ ಮೋಕ್ಷ ಆರಭ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಆರಭ್ಯಸ್ಯಾನಿತ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯುಕ್ತೋ ದೋಷಃ । ವಚನಾದಾರಭ್ಯೋಽಪಿ ನಿತ್ಯ ಏವೇತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಜ್ಞಾಪಕತ್ವಾದ್ವಚನಸ್ಯ । ವಚನಂ ನಾಮ ಯಥಾಭೂತಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಜ್ಞಾಪಕಮ್ , ನಾವಿದ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಕರ್ತೃ । ನ ಹಿ ವಚನಶತೇನಾಪಿ ನಿತ್ಯಮಾರಭ್ಯತೇ, ಆರಬ್ಧಂ ವಾ ಅವಿನಾಶಿ ಭವೇತ್ । ಏತೇನ ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಣೋಃ ಸಂಹತಯೋರ್ಮೋಕ್ಷಾರಂಭಕತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಮ್ ॥

ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಣೀ ಮೋಕ್ಷಪ್ರತಿಬಂಧಹೇತುನಿವರ್ತಕೇ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಕರ್ಮಣಃ ಫಲಾಂತರದರ್ಶನಾತ್ । ಉತ್ಪತ್ತಿವಿಕಾರಸಂಸ್ಕಾರಾಪ್ತಯೋ ಹಿ ಫಲಂ ಕರ್ಮಣೋ ದೃಶ್ಯಂತೇ । ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿಫಲವಿಪರೀತಶ್ಚ ಮೋಕ್ಷಃ । ಗತಿಶ್ರುತೇರಾಪ್ಯ ಇತಿ ಚೇತ್ - ‘ಸೂರ್ಯದ್ವಾರೇಣ’ ‘ತಯೋರ್ಧ್ವಮಾಯನ್’ (ಕ. ಉ. ೨ । ೩ । ೧೬) ಇತ್ಯೇವಮಾದಿಗತಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ ಪ್ರಾಪ್ಯೋ ಮೋಕ್ಷ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಸರ್ವಗತತ್ವಾತ್ ಗಂತೃಭ್ಯಶ್ಚಾನನ್ಯತ್ವಾತ್ । ಆಕಾಶಾದಿಕಾರಣತ್ವಾತ್ಸರ್ವಗತಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ಬ್ರಹ್ಮಾವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾಶ್ಚ ಸರ್ವೇ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮಾನಃ ; ಅತೋ ನಾಪ್ಯೋ ಮೋಕ್ಷಃ । ಗಂತುರನ್ಯದ್ವಿಭಿನ್ನದೇಶಂ ಚ ಭವತಿ ಗಂತವ್ಯಮ್ । ನ ಹಿ, ಯೇನೈವಾವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ಯತ್ , ತತ್ತೇನೈವ ಗಮ್ಯತೇ । ತದನನ್ಯತ್ವಸಿದ್ಧಿಶ್ಚ ‘ತತ್ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ತದೇವಾನುಪ್ರಾವಿಶತ್’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೬ । ೧) ‘ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಂ ಚಾಪಿ ಮಾಂ ವಿದ್ಧಿ ಸರ್ವಕ್ಷೇತ್ರೇಷು’ (ಭ. ಗೀ. ೧೩ । ೨) ಇತ್ಯೇವಮಾದಿಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಶತೇಭ್ಯಃ । ಗತ್ಯೈಶ್ವರ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿವಿರೋಧ ಇತಿ ಚೇತ್ - ಅಥಾಪಿ ಸ್ಯಾತ್ ಯದ್ಯಪ್ರಾಪ್ಯೋ ಮೋಕ್ಷಃ, ತದಾ ಗತಿಶ್ರುತೀನಾಮ್ ‘ಸ ಏಕಧಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೬ । ೨) ‘ಸ ಯದಿ ಪಿತೃಲೋಕಕಾಮಃ ಭವತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೨ । ೧) ‘ಸ್ತ್ರೀಭಿರ್ವಾ ಯಾನೈರ್ವಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧೨ । ೩) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೀನಾಂ ಚ ಕೋಪಃ ಸ್ಯಾತ್ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಕಾರ್ಯಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವಾತ್ತಾಸಾಮ್ । ಕಾರ್ಯೇ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸ್ತ್ರ್ಯಾದಯಃ ಸ್ಯುಃ, ನ ಕಾರಣೇ ; ‘ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೧) ‘ಯತ್ರ ನಾನ್ಯತ್ಪಶ್ಯತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೪ । ೧) ‘ತತ್ಕೇನ ಕಂ ಪಶ್ಯೇತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೧೪)(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೫ । ೧೫) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ । ವಿರೋಧಾಚ್ಚ ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಣೋಃ ಸಮುಚ್ಚಯಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಪ್ರಲೀನಕರ್ತ್ರಾದಿಕಾರಕವಿಶೇಷತತ್ತ್ವವಿಷಯಾ ಹಿ ವಿದ್ಯಾ ತದ್ವಿಪರೀತಕಾರಕಸಾಧ್ಯೇನ ಕರ್ಮಣಾ ವಿರುಧ್ಯತೇ । ನ ಹ್ಯೇಕಂ ವಸ್ತು ಪರಮಾರ್ಥತಃ ಕರ್ತ್ರಾದಿವಿಶೇಷವತ್ ತಚ್ಛೂನ್ಯಂ ಚೇತಿ ಉಭಯಥಾ ದ್ರಷ್ಟುಂ ಶಕ್ಯತೇ । ಅವಶ್ಯಂ ಹ್ಯಂತರನ್ಮಿಥ್ಯಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಅನ್ಯತರಸ್ಯ ಚ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಪ್ರಸಂಗೇ ಯುಕ್ತಂ ಯತ್ಸ್ವಾಭಾವಿಕಾಜ್ಞಾನವಿಷಯಸ್ಯ ದ್ವೈತಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮ್ ; ‘ಯತ್ರ ಹಿ ದ್ವೈತಮಿವ ಭವತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೧೪) ‘ಮೃತ್ಯೋಃ ಸ ಮೃತ್ಯುಮಾಪ್ನೋತಿ’ (ಕ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧೦)(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೧೯) ‘ಅಥ ಯತ್ರಾನ್ಯತ್ಪಶ್ಯತಿ ತದಲ್ಪಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೪ । ೧) ‘ಅನ್ಯೋಽಸಾವನ್ಯೋಽಹಮಸ್ಮಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೧೦) ‘ಉದರಮಂತರಂ ಕುರುತೇ’ ‘ಅಥ ತಸ್ಯ ಭಯಂ ಭವತಿ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೭ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಶತೇಭ್ಯಃ । ಸತ್ಯತ್ವಂ ಚ ಏಕತ್ವಸ್ಯ ‘ಏಕಧೈವಾನುದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨೦) ‘ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೧) ‘ಬ್ರಹ್ಮೈವೇದಂ ಸರ್ವಮ್’ ‘ಆತ್ಮೈವೇದಂ ಸರ್ವಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೫ । ೨) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ । ನ ಚ ಸಂಪ್ರದಾನಾದಿಕಾರಕಭೇದಾದರ್ಶನೇ ಕರ್ಮೋಪಪದ್ಯತೇ । ಅನ್ಯತ್ವದರ್ಶನಾಪವಾದಾಶ್ಚ ವಿದ್ಯಾವಿಷಯೇ ಸಹಸ್ರಶಃ ಶ್ರೂಯಂತೇ । ಅತೋ ವಿರೋಧೋ ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಣೋಃ । ಅತಶ್ಚ ಸಮುಚ್ಚಯಾನುಪಪತ್ತಿಃ ॥

ತತ್ರ ಯದುಕ್ತಂ ಸಂಹತಾಭ್ಯಾಂ ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಭ್ಯಾಂ ಮೋಕ್ಷ ಇತ್ಯೇತದನುಪಪನ್ನಮಿತಿ, ತದಯುಕ್ತಮ್ , ತದ್ವಿಹಿತತ್ವಾತ್ಕರ್ಮಣಾಂ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧ ಇತಿ ಚೇತ್ - ಯದ್ಯುಪಮೃದ್ಯ ಕರ್ತ್ರಾದಿಕಾರಕವಿಶೇಷಮಾತ್ಮೈಕತ್ವವಿಜ್ಞಾನಂ ವಿಧೀಯತೇ ಸರ್ಪಾದಿಭ್ರಾಂತಿಜ್ಞಾನೋಪಮರ್ದಕರಜ್ಜ್ವಾದಿವಿಷಯವಿಜ್ಞಾನವತ್ , ಪ್ರಾಪ್ತಃ ಕರ್ಮವಿಧಿಶ್ರುತೀನಾಂ ನಿರ್ವಿಷಯತ್ವಾದ್ವಿರೋಧಃ । ವಿಹಿತಾನಿ ಚ ಕರ್ಮಾಣಿ । ಸ ಚ ವಿರೋಧೋ ನ ಯುಕ್ತಃ, ಪ್ರಮಾಣತ್ವಾಚ್ಛ್ರುತೀನಾಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಪುರುಷಾರ್ಥೋಪದೇಶಪರತ್ವಾಚ್ಛ್ರುತೀನಾಮ್ । ವಿದ್ಯೋಪದೇಶಪರಾ ತಾವಚ್ಛ್ರುತಿಃ ಸಂಸಾರಾತ್ಪುರುಷೋ ಮೋಕ್ಷಯಿತವ್ಯ ಇತಿ ಸಂಸಾರಹೇತೋರವಿದ್ಯಾಯಾಃ ವಿದ್ಯಯಾ ನಿವೃತ್ತಿಃ ಕರ್ತವ್ಯೇತಿ ವಿದ್ಯಾಪ್ರಕಾಶಕತ್ವೇನ ಪ್ರವೃತ್ತೇತಿ ನ ವಿರೋಧಃ । ಏವಮಪಿ ಕರ್ತ್ರಾದಿಕಾರಕಸದ್ಭಾವಪ್ರತಿಪಾದನಪರಂ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ವಿರುಧ್ಯತ ಏವೇತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಯಥಾಪ್ರಾಪ್ತಮೇವ ಕಾರಕಾಸ್ತಿತ್ವಮುಪಾದಾಯ ಉಪಾತ್ತದುರಿತಕ್ಷಯಾರ್ಥಂ ಕರ್ಮಾಣಿ ವಿದಧಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಂ ಮುಮುಕ್ಷೂಣಾಂ ಫಲಾರ್ಥಿನಾಂ ಚ ಫಲಸಾಧನಂ ನ ಕಾರಕಾಸ್ತಿತ್ವೇ ವ್ಯಾಪ್ರಿಯತೇ । ಉಪಚಿತದುರಿತಪ್ರತಿಬಂಧಸ್ಯ ಹಿ ವಿದ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿರ್ನಾವಕಲ್ಪತೇ । ತತ್ಕ್ಷಯೇ ಚ ವಿದ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ , ತತಶ್ಚಾವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿಃ, ತತ ಆತ್ಯಂತಿಕಃ ಸಂಸಾರೋಪರಮಃ । ಅಪಿ ಚ, ಅನಾತ್ಮದರ್ಶಿನೋ ಹ್ಯನಾತ್ಮವಿಷಯಃ ಕಾಮಃ ; ಕಾಮಯಮಾನಶ್ಚ ಕರೋತಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ; ತತಸ್ತತ್ಫಲೋಪಭೋಗಾಯ ಶರೀರಾದ್ಯುಪಾದಾನಲಕ್ಷಣಃ ಸಂಸಾರಃ । ತದ್ವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾತ್ಮೈಕತ್ವದರ್ಶಿನೋ ವಿಷಯಾಭಾವಾತ್ಕಾಮಾನುಪಪತ್ತಿಃ, ಆತ್ಮನಿ ಚಾನನ್ಯತ್ವಾತ್ಕಾಮಾನುಪಪತ್ತೌ ಸ್ವಾತ್ಮನ್ಯವಸ್ಥಾನಂ ಮೋಕ್ಷ ಇತ್ಯತೋಽಪಿ ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಣೋರ್ವಿರೋಧಃ । ವಿರೋಧಾದೇವ ಚ ವಿದ್ಯಾ ಮೋಕ್ಷಂ ಪ್ರತಿ ನ ಕರ್ಮಾಣ್ಯಪೇಕ್ಷತೇ । ಸ್ವಾತ್ಮಲಾಭೇ ತು ಪೂರ್ವೋಪಚಿತದುರಿತಪ್ರತಿಬಂಧಾಪನಯನದ್ವಾರೇಣ ವಿದ್ಯಾಹೇತುತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತೇ ಕರ್ಮಾಣಿ ನಿತ್ಯಾನೀತಿ । ಅತ ಏವಾಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಕರಣೇ ಉಪನ್ಯಸ್ತಾನಿ ಕರ್ಮಾಣೀತ್ಯವೋಚಾಮ । ಏವಂ ಚ ಅವಿರೋಧಃ ಕರ್ಮವಿಧಿಶ್ರುತೀನಾಮ್ । ಅತಃ ಕೇವಲಾಯಾ ಏವ ವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಪರಂ ಶ್ರೇಯ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥

ಏವಂ ತರ್ಹಿ ಆಶ್ರಮಾಂತರಾನುಪಪತ್ತಿಃ, ಕರ್ಮನಿಮಿತ್ತತ್ವಾದ್ವಿದ್ಯೋತ್ಪತ್ತೇಃ । ಗೃಹಸ್ಥಸ್ಯೈವ ವಿಹಿತಾನಿ ಕರ್ಮಾಣೀತ್ಯೈಕಾಶ್ರಮ್ಯಮೇವ । ಅತಶ್ಚ ಯಾವಜ್ಜೀವಾದಿಶ್ರುತಯಃ ಅನುಕೂಲತರಾಃ ಸ್ಯುಃ । ನ ; ಕರ್ಮಾನೇಕತ್ವಾತ್ । ನ ಹ್ಯಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದೀನ್ಯೇವ ಕರ್ಮಾಣಿ, ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಂ ತಪಃ ಸತ್ಯವಚನಂ ಶಮಃ ದಮಃ ಅಹಿಂಸಾ ಇತ್ಯೇವಮಾದೀನ್ಯಪಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಇತರಾಶ್ರಮಪ್ರಸಿದ್ಧಾನಿ ವಿದ್ಯೋತ್ಪತ್ತೌ ಸಾಧಕತಮಾನ್ಯಸಂಕೀರ್ಣಾ ವಿದ್ಯಂತೇ ಧ್ಯಾನಧಾರಣಾದಿಲಕ್ಷಣಾನಿ ಚ । ವಕ್ಷ್ಯತಿ ಚ - ‘ತಪಸಾ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಸ್ವ’ (ತೈ. ಉ. ೩ । ೨ । ೧) ಇತಿ । ಜನ್ಮಾಂತರಕೃತಕರ್ಮಭ್ಯಶ್ಚ ಪ್ರಾಗಪಿ ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯಾದ್ವಿದ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಸಂಭವಾತ್ , ಕರ್ಮಾರ್ಥತ್ವಾಚ್ಚ ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ, ಕರ್ಮಸಾಧ್ಯಾಯಾಂ ಚ ವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಸತ್ಯಾಂ ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯಪ್ರತಿಪತ್ತಿರನರ್ಥಿಕೈವ । ಲೋಕಾರ್ಥತ್ವಾಚ್ಚ ಪುತ್ರಾದೀನಾಮ್ । ಪುತ್ರಾದಿಸಾಧ್ಯೇಭ್ಯಶ್ಚ ಅಯಂ ಲೋಕಃ ಪಿತೃಲೋಕೋ ದೇವಲೋಕ ಇತ್ಯೇತೇಭ್ಯೋ ವ್ಯಾವೃತ್ತಕಾಮಸ್ಯ, ನಿತ್ಯಸಿದ್ಧಾತ್ಮದರ್ಶಿನಃ, ಕರ್ಮಣಿ ಪ್ರಯೋಜನಮಪಶ್ಯತಃ, ಕಥಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿರುಪಪದ್ಯತೇ ? ಪ್ರತಿಪನ್ನಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ವಿದ್ಯೋತ್ಪತ್ತೌ ವಿದ್ಯಾಪರಿಪಾಕಾದ್ವಿರಕ್ತಸ್ಯ ಕರ್ಮಸು ಪ್ರಯೋಜನಮಪಶ್ಯತಃ ಕರ್ಮಭ್ಯೋ ನಿವೃತ್ತಿರೇವ ಸ್ಯಾತ್ , ‘ಪ್ರವ್ರಜಿಷ್ಯನ್ವಾ ಅರೇಽಹಮಸ್ಮಾತ್ಸ್ಥಾನಾದಸ್ಮಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೫ । ೨) ಇತ್ಯೇವಮಾದಿಶ್ರುತಿಲಿಂಗದರ್ಶನಾತ್ । ಕರ್ಮ ಪ್ರತಿ ಶ್ರುತೇರ್ಯತ್ನಾಧಿಕ್ಯದರ್ಶನಾದಯುಕ್ತಮಿತಿ ಚೇತ್ , - ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಕರ್ಮ ಪ್ರತಿ ಶ್ರುತೇರಧಿಕೋ ಯತ್ನಃ ; ಮಹಾಂಶ್ಚ ಕರ್ಮಣ್ಯಾಯಾಸಃ, ಅನೇಕಸಾಧನಸಾಧ್ಯತ್ವಾದಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದೀನಾಮ್ ; ತಪೋಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾದೀನಾಂ ಚ ಇತರಾಶ್ರಮಕರ್ಮಣಾಂ ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯೇಽಪಿ ಸಮಾನತ್ವಾದಲ್ಪಸಾಧನಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾಚ್ಚೇತರೇಷಾಂ ನ ಯುಕ್ತಸ್ತುಲ್ಯವದ್ವಿಕಲ್ಪ ಆಶ್ರಮಿಭಿಸ್ತಸ್ಯ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಜನ್ಮಾಂತರಕೃತಾನುಗ್ರಹಾತ್ । ಯದುಕ್ತಂ ಕರ್ಮಣಿ ಶ್ರುತೇರಧಿಕೋ ಯತ್ನ ಇತ್ಯಾದಿ, ನಾಸೌ ದೋಷಃ, ಯತೋ ಜನ್ಮಾಂತರಕೃತಮಪ್ಯಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಲಕ್ಷಣಂ ಕರ್ಮ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾದಿಲಕ್ಷಣಂ ಚಾನುಗ್ರಾಹಕಂ ಭವತಿ ವಿದ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಂ ಪ್ರತಿ ; ಯೇನ ಚ ಜನ್ಮನೈವ ವಿರಕ್ತಾ ದೃಶ್ಯಂತೇ ಕೇಚಿತ್ ; ಕೇಚಿತ್ತು ಕರ್ಮಸು ಪ್ರವೃತ್ತಾ ಅವಿರಕ್ತಾ ವಿದ್ಯಾವಿದ್ವೇಷಿಣಃ । ತಸ್ಮಾಜ್ಜನ್ಮಾಂತರಕೃತಸಂಸ್ಕಾರೇಭ್ಯೋ ವಿರಕ್ತಾನಾಮಾಶ್ರಮಾಂತರಪ್ರತಿಪತ್ತಿರೇವೇಷ್ಯತೇ । ಕರ್ಮಫಲಬಾಹುಲ್ಯಾಚ್ಚ । ಪುತ್ರಸ್ವರ್ಗಬ್ರಹ್ಮವರ್ಚಸಾದಿಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಕರ್ಮಫಲಸ್ಯಾಸಂಖ್ಯೇಯತ್ವಾತ್ ತತ್ಪ್ರತಿ ಚ ಪುರುಷಾಣಾಂ ಕಾಮಬಾಹುಲ್ಯಾತ್ತದರ್ಥಃ ಶ್ರುತೇರಧಿಕೋ ಯತ್ನಃ ಕರ್ಮಸೂಪಪದ್ಯತೇ, ಆಶಿಷಾಂ ಬಾಹುಲ್ಯದರ್ಶನಾತ್ - ಇದಂ ಮೇ ಸ್ಯಾದಿದಂ ಮೇ ಸ್ಯಾದಿತಿ । ಉಪಾಯತ್ವಾಚ್ಚ । ಉಪಾಯಭೂತಾನಿ ಹಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ವಿದ್ಯಾಂ ಪ್ರತಿ ಇತ್ಯವೋಚಾಮ । ಉಪಾಯೇ ಚ ಅಧಿಕೋ ಯತ್ನಃ ಕರ್ತವ್ಯಃ, ನ ಉಪೇಯೇ । ಕರ್ಮನಿಮಿತ್ತತ್ವಾದ್ವಿದ್ಯಾಯಾ ಯತ್ನಾಂತರಾನರ್ಥಕ್ಯಮಿತಿ ಚೇತ್ - ಕರ್ಮಭ್ಯ ಏವ ಪೂರ್ವೋಪಚಿತದುರಿತಪ್ರತಿಬಂಧಕ್ಷಯಾದ್ವಿದ್ಯೋತ್ಪದ್ಯತೇ ಚೇತ್ , ಕರ್ಮಭ್ಯಃ ಪೃಥಗುಪನಿಷಚ್ಛ್ರವಣಾದಿಯತ್ನೋಽನರ್ಥಕ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ನಿಯಮಾಭಾವಾತ್ । ನ ಹಿ, ‘ಪ್ರತಿಬಂಧಕ್ಷಯಾದೇವ ವಿದ್ಯೋತ್ಪದ್ಯತೇ, ನ ತ್ವೀಶ್ವರಪ್ರಸಾದತಪೋಧ್ಯಾನಾದ್ಯನುಷ್ಠಾನಾತ್’ ಇತಿ ನಿಯಮೋಽಸ್ತಿ ; ಅಹಿಂಸಾಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾದೀನಾಂ ಚ ವಿದ್ಯಾಂ ಪ್ರತ್ಯುಪಕಾರಕತ್ವಾತ್ , ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಚ ಕಾರಣತ್ವಾಚ್ಛ್ರವಣಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನಾದೀನಾಮ್ । ಅತಃ ಸಿದ್ಧಾನ್ಯಾಶ್ರಮಾಂತರಾಣಿ । ಸರ್ವೇಷಾಂ ಚಾಧಿಕಾರೋ ವಿದ್ಯಾಯಾಮ್ , ಪರಂ ಚ ಶ್ರೇಯಃ ಕೇವಲಾಯಾ ವಿದ್ಯಾಯಾ ಏವೇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥

ಶಂ ನೋ ಮಿತ್ರ ಇತ್ಯಾದಿ । ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮೇತತ್ಪೂರ್ವಮ್ ॥