సహ నావవత్వితి । సహ నావవతు, నౌ శిష్యాచార్యౌ సహైవ అవతు రక్షతు । సహ నౌ భునక్తు బ్రహ్మ భోజయతు । సహ వీర్యం విద్యానిమిత్తం సామర్థ్యం కరవావహై నిర్వర్తయావహై । తేజస్వి నౌ తేజస్వినోరావయోః అధీతం స్వధీతమ్ అస్తు అర్థజ్ఞానయోగ్యమస్త్విత్యర్థః । మా విద్విషావహై, విద్యాగ్రహణనిమిత్తం శిష్యస్య ఆచార్యస్య వా ప్రమాదకృతాదన్యాయాద్విద్వేషః ప్రాప్తః ; తచ్ఛమనాయేయమాశీః - మా విద్విషావహై ఇతి । మైవ నావితరేతరం విద్వేషమాపద్యావహై । శాన్తిః శాన్తిః శాన్తిరితి త్రిర్వచనముక్తార్థమ్ । వక్ష్యమాణవిద్యావిఘ్నప్రశమనార్థా చేయం శాన్తిః । అవిఘ్నేనాత్మవిద్యాప్రాప్తిరాశాస్యతే, తన్మూలం హి పరం శ్రేయ ఇతి ॥

బ్రహ్మవిదాప్నోతి పరమిత్యాది । ప్రయోజనం చాస్యా బ్రహ్మవిద్యాయా అవిద్యానివృత్తిః, తతశ్చ ఆత్యన్తికః సంసారాభావః । వక్ష్యతి చ - ‘విద్వాన్న బిభేతి కుతశ్చన’ (తై. ఉ. ౨ । ౯ । ౧) ఇతి । సంసారనిమిత్తే చ సతి అభయం ప్రతిష్ఠాం విన్దత ఇత్యనుపపన్నమ్ , కృతాకృతే పుణ్యపాపే న తపత ఇతి చ । అతోఽవగమ్యతే - అస్మాద్విజ్ఞానాత్సర్వాత్మబ్రహ్మవిషయాదాత్యన్తికః సంసారాభావ ఇతి । స్వయమేవాహ ప్రయోజనమ్ ‘బ్రహ్మవిదాప్నోతి పరమ్’ ఇత్యాదావేవ సమ్బన్ధప్రయోజనజ్ఞాపనార్థమ్ । నిర్జ్ఞాతయోర్హి సమ్బన్ధప్రయోజనయోః విద్యాశ్రవణగ్రహణధారణాభ్యాసార్థం ప్రవర్తతే । శ్రవణాదిపూర్వకం హి విద్యాఫలమ్ , ‘శ్రోతవ్యో మన్తవ్యో నిదిధ్యాసితవ్యః’ (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౫) ఇత్యాదిశ్రుత్యన్తరేభ్యః । బ్రహ్మవిత్ , బ్రహ్మేతి వక్ష్యమాణలక్షణమ్ , బృహత్తమత్వాత్ బ్రహ్మ, తద్వేత్తి విజానాతీతి బ్రహ్మవిత్ , ఆప్నోతి ప్రాప్నోతి పరం నిరతిశయమ్ ; తదేవ బ్రహ్మ పరమ్ ; న హ్యన్యస్య విజ్ఞానాదన్యస్య ప్రాప్తిః । స్పష్టం చ శ్రుత్యన్తరం బ్రహ్మప్రాప్తిమేవ బ్రహ్మవిదో దర్శయతి - ‘స యో హి వై తత్పరమం బ్రహ్మ వేద బ్రహ్మైవ భవతి’ (ము. ఉ. ౩ । ౨ । ౯) ఇత్యాది ॥

నను, సర్వగతం సర్వస్య చాత్మభూతం బ్రహ్మ వక్ష్యతి । అతో నాప్యమ్ । ఆప్తిశ్చ అన్యస్యాన్యేన పరిచ్ఛిన్నస్య చ పరిచ్ఛిన్నేన దృష్టా । అపరిచ్ఛిన్నం సర్వాత్మకం చ బ్రహ్మేత్యతః పరిచ్ఛిన్నవత్ అనాత్మవచ్చ తస్యాప్తిరనుపపన్నా । నాయం దోషః । కథమ్ ? దర్శనాదర్శనాపేక్షత్వాద్బ్రహ్మణ ఆప్త్యనాప్త్యోః, పరమార్థతో బ్రహ్మస్వరూపస్యాపి సతః అస్య జీవస్య భూతమాత్రాకృతబాహ్యపరిచ్ఛిన్నాన్నమయాద్యాత్మదర్శినః తదాసక్తచేతసః । ప్రకృతసఙ్ఖ్యాపూరణస్యాత్మనః అవ్యవహితస్యాపి బాహ్యసఙ్ఖ్యేయవిషయాసక్తచిత్తతయా స్వరూపాభావదర్శనవత్ పరమార్థబ్రహ్మస్వరూపాభావదర్శనలక్షణయా అవిద్యయా అన్నమయాదీన్బాహ్యాననాత్మన ఆత్మత్వేన ప్రతిపన్నత్వాత్ అన్నమయాద్యనాత్మభ్యో నాన్యోఽహమస్మీత్యభిమన్యతే । ఎవమవిద్యయా ఆత్మభూతమపి బ్రహ్మ అనాప్తం స్యాత్ । తస్యైవమవిద్యయా అనాప్తబ్రహ్మస్వరూపస్య ప్రకృతసఙ్ఖ్యాపూరణస్యాత్మనః అవిద్యయానాప్తస్య సతః కేనచిత్స్మారితస్య పునస్తస్యైవ విద్యయా ఆప్తిర్యథా, తథా శ్రుత్యుపదిష్టస్య సర్వాత్మబ్రహ్మణ ఆత్మత్వదర్శనేన విద్యయా తదాప్తిరుపపద్యత ఎవ । బ్రహ్మవిదాప్నోతి పరమితి వాక్యం సూత్రభూతం సర్వస్య వల్ల్యర్థస్య । బ్రహ్మవిదాప్నోతి పరమిత్యనేన వాక్యేన వేద్యతయా సూత్రితస్య బ్రహ్మణోఽనిర్ధారితస్వరూపవిశేషస్య సర్వతో వ్యావృత్తస్వరూపవిశేషసమర్పణసమర్థస్య లక్షణస్యాభిధానేన స్వరూపనిర్ధారణాయ అవిశేషేణ చ ఉక్తవేదనస్య బ్రహ్మణో వక్ష్యమాణలక్షణస్య విశేషేణ ప్రత్యగాత్మతయా అనన్యరూపేణ విజ్ఞేయత్వాయ, బ్రహ్మవిద్యాఫలం చ బ్రహ్మవిదో యత్పరప్రాప్తిలక్షణముక్తమ్ , స సర్వాత్మభావః సర్వసంసారధర్మాతీతబ్రహ్మస్వరూపత్వమేవ, నాన్యదిత్యేతత్ప్రదర్శనాయ చ ఎషా ఋగుదాహ్రియతే - తదేషాభ్యుక్తేతి । తత్ తస్మిన్నేవ బ్రాహ్మణవాక్యోక్తార్థే ఎషా ఋక్ అభ్యుక్తా ఆమ్నాతా । సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ ఇతి బ్రహ్మణో లక్షణార్థం వాక్యమ్ । సత్యాదీని హి త్రీణి విశేషణార్థాని పదాని విశేష్యస్య బ్రహ్మణః । విశేష్యం బ్రహ్మ, వివక్షితత్వాద్వేద్యతయా । వేద్యత్వేన యతో బ్రహ్మ ప్రాధాన్యేన వివక్షితమ్ , తస్మాద్విశేష్యం విజ్ఞేయమ్ । అతః అస్మాద్విశేషణవిశేష్యత్వాదేవ సత్యాదీని ఎకవిభక్త్యన్తాని పదాని సమానాధికరణాని । సత్యాదిభిస్త్రిభిర్విశేషణైర్విశేష్యమాణం బ్రహ్మ విశేష్యాన్తరేభ్యో నిర్ధార్యతే । ఎవం హి తజ్జ్ఞాతం భవతి, యదన్యేభ్యో నిర్ధారితమ్ ; యథా లోకే నీలం మహత్సుగన్ధ్యుత్పలమితి । నను, విశేష్యం విశేషణాన్తరం వ్యభిచరద్విశేష్యతే, యథా నీలం రక్తం చోత్పలమితి ; యదా హ్యనేకాని ద్రవ్యాణి ఎకజాతీయాన్యనేకవిశేషణయోగీని చ, తదా విశేషణస్యార్థవత్త్వమ్ ; న హ్యేకస్మిన్నేవ వస్తుని, విశేషణాన్తరాయోగాత్ ; యథా అసావేక ఆదిత్య ఇతి, తథా ఎకమేవ బ్రహ్మ, న బ్రహ్మాన్తరాణి, యేభ్యో విశేష్యేత నీలోత్పలవత్ । న ; లక్షణార్థత్వాద్విశేషణానామ్ । నాయం దోషః । కస్మాత్ ? లక్షణార్థప్రధానాని విశేషణాని, న విశేషణప్రధానాన్యేవ । కః పునర్లక్షణలక్ష్యయోర్విశేషణవిశేష్యయోర్వా విశేషః ? ఉచ్యతే । సజాతీయేభ్య ఎవ నివర్తకాని విశేషణాని విశేష్యస్య ; లక్షణం తు సర్వత ఎవ, యథా అవకాశప్రదాత్రాకాశమితి । లక్షణార్థం చ వాక్యమిత్యవోచామ ॥

సత్యాదిశబ్దా న పరస్పరం సమ్బధ్యన్తే, పరార్థత్వాత్ ; విశేష్యార్థా హి తే । అత ఎవ ఎకైకో విశేషణశబ్దః పరస్పరం నిరపేక్షో బ్రహ్మశబ్దేన సమ్బధ్యతే - సత్యం బ్రహ్మ జ్ఞానం బ్రహ్మ అనన్తం బ్రహ్మేతి । సత్యమితి యద్రూపేణ యన్నిశ్చితం తద్రూపం న వ్యభిచరతి, తత్సత్యమ్ । యద్రూపేణ యన్నిశ్చితం తద్రూపం వ్యభిచరతి, తదనృతమిత్యుచ్యతే । అతో వికారోఽనృతమ్ , ‘ వాచారమ్భణం వికారో నామధేయం మృత్తికేత్యేవ సత్యమ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౧ । ౪) ఎవం సదేవ సత్యమిత్యవధారణాత్ । అతః ‘సత్యం బ్రహ్మ’ ఇతి బ్రహ్మ వికారాన్నివర్తయతి । అతః కారణత్వం ప్రాప్తం బ్రహ్మణః । కారణస్య చ కారకత్వమ్ , వస్తుత్వాత్ మృద్వత్ అచిద్రూపతా చ ప్రాప్తా ; అత ఇదముచ్యతే - జ్ఞానం బ్రహ్మేతి । జ్ఞానం జ్ఞప్తిః అవబోధః, - భావసాధనో జ్ఞానశబ్దః - న తు జ్ఞానకర్తృ, బ్రహ్మవిశేషణత్వాత్సత్యానన్తాభ్యాం సహ । న హి సత్యతా అనన్తతా చ జ్ఞానకర్తృత్వే సత్యుపపద్యేతే । జ్ఞానకర్తృత్వేన హి విక్రియమాణం కథం సత్యం భవేత్ , అనన్తం చ ? యద్ధి న కుతశ్చిత్ప్రవిభజ్యతే, తదనన్తమ్ । జ్ఞానకర్తృత్వే చ జ్ఞేయజ్ఞానాభ్యాం ప్రవిభక్తమిత్యనన్తతా న స్యాత్ , ‘యత్ర నాన్యద్విజానాతి స భూమా, అథ యత్రాన్యద్విజానాతి తదల్పమ్’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౪ । ౧) ఇతి శ్రుత్యన్తరాత్ । ‘నాన్యద్విజానాతి’ ఇతి విశేషప్రతిషేధాత్ ఆత్మానం విజానాతీతి చేత్ , న ; భూమలక్షణవిధిపరత్వాద్వాక్యస్య । ‘యత్ర నాన్యత్పశ్యతి’ ఇత్యాది భూమ్నో లక్షణవిధిపరం వాక్యమ్ । యథాప్రసిద్ధమేవ అన్యోఽన్యత్పశ్యతీత్యేతదుపాదాయ యత్ర తన్నాస్తి, స భూమా ఇతి భూమస్వరూపం తత్ర జ్ఞాప్యతే । అన్యగ్రహణస్య ప్రాప్తప్రతిషేధార్థత్వాత్ న స్వాత్మని క్రియాస్తిత్వపరం వాక్యమ్ । స్వాత్మని చ భేదాభావాద్విజ్ఞానానుపపత్తిః । ఆత్మనశ్చ విజ్ఞేయత్వే జ్ఞాత్రభావప్రసఙ్గః, జ్ఞేయత్వేనైవ వినియుక్తత్వాత్ ॥

ఎక ఎవాత్మా జ్ఞేయత్వేన జ్ఞాతృత్వేన చ ఉభయథా భవతీతి చేత్ , న ; యుగపదనంశత్వాత్ । న హి నిరవయవస్య యుగపజ్జ్ఞేయజ్ఞాతృత్వోపపత్తిః । ఆత్మనశ్చ ఘటాదివద్విజ్ఞేయత్వే జ్ఞానోపదేశానర్థక్యమ్ । న హి ఘటాదివత్ప్రసిద్ధస్య జ్ఞానోపదేశః అర్థవాన్ । తస్మాత్ జ్ఞాతృత్వే సతి ఆనన్త్యానుపపత్తిః । సన్మాత్రత్వం చానుపపన్నం జ్ఞానకర్తృత్వాదివిశేషవత్త్వే సతి ; సన్మాత్రత్వం చ సత్యమ్ , ‘తత్ సత్యమ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౧౬) ఇతి శ్రుత్యన్తరాత్ । తస్మాత్సత్యానన్తశబ్దాభ్యాం సహ విశేషణత్వేన జ్ఞానశబ్దస్య ప్రయోగాద్భావసాధనో జ్ఞానశబ్దః । ‘జ్ఞానం బ్రహ్మ’ ఇతి కర్తృత్వాదికారకనివృత్త్యర్థం మృదాదివదచిద్రూపతానివృత్త్యర్థం చ ప్రయుజ్యతే । ‘జ్ఞానం బ్రహ్మ’ ఇతి వచనాత్ప్రాప్తమన్తవత్త్వమ్ , లౌకికస్య జ్ఞానస్య అన్తవత్త్వదర్శనాత్ । అతః తన్నివృత్త్యర్థమాహ - అనన్తమితి । సత్యాదీనామనృతాదిధర్మనివృత్తిపరత్వాద్విశేష్యస్య చ బ్రహ్మణః ఉత్పలాదివదప్రసిద్ధత్వాత్ ‘మృగతృష్ణామ్భసి స్నాతః ఖపుష్పకృతశేఖరః । ఎష వన్ధ్యాసుతో యాతి శశశృఙ్గధనుర్ధరః’ ఇతివత్ శూన్యార్థతైవ ప్రాప్తా సత్యాదివాక్యస్యేతి చేత్ , న ; లక్షణార్థత్వాత్ । విశేషణత్వేఽపి సత్యాదీనాం లక్షణార్థప్రాధాన్యమిత్యవోచామ । శూన్యే హి లక్ష్యే అనర్థకం లక్షణవచనమ్ । అతః లక్షణార్థత్వాన్మన్యామహే న శూన్యార్థతేతి । విశేషణార్థత్వేఽపి చ సత్యాదీనాం స్వార్థాపరిత్యాగ ఎవ । శూన్యార్థత్వే హి సత్యాదిశబ్దానాం విశేష్యనియన్తృత్వానుపపత్తిః । సత్యాద్యర్థైరర్థవత్త్వే తు తద్విపరీతధర్మవద్భ్యో విశేష్యేభ్యో బ్రహ్మణో విశేష్యస్య నియన్తృత్వముపపద్యతే । బ్రహ్మశబ్దోఽపి స్వార్థేనార్థవానేవ । తత్ర అనన్తశబ్దః అన్తవత్త్వప్రతిషేధద్వారేణ విశేషణమ్ । సత్యజ్ఞానశబ్దౌ తు స్వార్థసమర్పణేనైవ విశేషణే భవతః ॥

‘తస్మాద్వా ఎతస్మాదాత్మనః’ ఇతి బ్రహ్మణ్యేవ ఆత్మశబ్దప్రయోగాత్ వేదితురాత్మైవ బ్రహ్మ । ‘ఎతమానన్దమయమాత్మానముపసఙ్క్రామతి’ (తై. ఉ. ౨ । ౮ । ౫) ఇతి చ ఆత్మతాం దర్శయతి । తత్ప్రవేశాచ్చ ; ‘తత్సృష్ట్వా తదేవానుప్రావిశత్’ (తై. ఉ. ౨ । ౬ । ౧) ఇతి చ తస్యైవ జీవరూపేణ శరీరప్రవేశం దర్శయతి । అతో వేదితుః స్వరూపం బ్రహ్మ । ఎవం తర్హి, ఆత్మత్వాజ్జ్ఞానకర్తృత్వమ్ ; ‘ఆత్మా జ్ఞాతా’ ఇతి హి ప్రసిద్ధమ్ , ‘సోఽకామయత’ (తై. ఉ. ౨ । ౬ । ౧) ఇతి చ కామినో జ్ఞానకర్తృత్వప్రసిద్ధిః ; అతో జ్ఞానకర్తృత్వాత్ జ్ఞప్తిర్బ్రహ్మేత్యయుక్తమ్ ; అనిత్యత్వప్రసఙ్గాచ్చ ; యది నామ జ్ఞప్తిర్జ్ఞానమితి భావరూపతా బ్రహ్మణః, తదాప్యనిత్యత్వం ప్రసజ్యేత ; పారతన్త్ర్యం చ, ధాత్వర్థానాం కారకాపేక్షత్వాత్ , జ్ఞానం చ ధాత్వర్థః ; అతోఽస్య అనిత్యత్వం పరతన్త్రతా చ । న ; స్వరూపావ్యతిరేకేణ కార్యత్వోపచారాత్ । ఆత్మనః స్వరూపం జ్ఞప్తిః న తతో వ్యతిరిచ్యతే । అతో నిత్యైవ । తథాపి బుద్ధేరుపాధిలక్షణాయాశ్చక్షురాదిద్వారైర్విషయాకారపరిణామిన్యాః యే శబ్దాద్యాకారావభాసాః, తే ఆత్మవిజ్ఞానస్య విషయభూతా ఉత్పద్యమానా ఎవ ఆత్మవిజ్ఞానేన వ్యాప్తా ఉత్పద్యన్తే । తస్మాదాత్మవిజ్ఞానావభాస్యాశ్చ తే విజ్ఞానశబ్దవాచ్యాశ్చ ధాత్వర్థభూతా ఆత్మన ఎవ ధర్మా విక్రియారూపా ఇత్యవివేకిభిః పరికల్ప్యన్తే । యత్తు బ్రహ్మణో విజ్ఞానమ్ , తత్ సవితృప్రకాశవత్ అగ్న్యుష్ణత్వవచ్చ బ్రహ్మస్వరూపావ్యతిరిక్తం స్వరూపమేవ తత్ । న తత్కారణాన్తరసవ్యపేక్షమ్ , నిత్యస్వరూపత్వాత్ , సర్వభావానాం చ తేనావిభక్తదేశకాలత్వాత్ కాలాకాశాదికారణత్వాత్ నిరతిశయసూక్ష్మత్వాచ్చ । న తస్యాన్యదవిజ్ఞేయం సూక్ష్మం వ్యవహితం విప్రకృష్టం భూతం భవద్భవిష్యద్వా అస్తి । తస్మాత్సర్వజ్ఞం తద్బ్రహ్మ । మన్త్రవర్ణాచ్చ ‘అపాణిపాదో జవనో గ్రహీతా పశ్యత్యచక్షుః స శృణోత్యకర్ణః । స వేత్తి వేద్యం న చ తస్యాస్తి వేత్తా తమాహురగ్ర్యం పురుషం మహాన్తమ్’ (శ్వే. ఉ. ౩ । ౧౯) ఇతి । ‘న హి విజ్ఞతుర్విజ్ఞాతేర్విపరిలోపో విద్యతేఽవినాశిత్వాన్న తు తద్ద్వితీయమస్తి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౩౦) ఇత్యాదిశ్రుతేశ్చ । విజ్ఞాతృస్వరూపావ్యతిరేకాత్కరణాదినిమిత్తానపేక్షత్వాచ్చ బ్రహ్మణో జ్ఞానస్వరూపత్వేఽపి నిత్యత్వప్రసిద్ధిః । అతో నైవ ధాత్వర్థస్తత్ , అక్రియారూపత్వాత్ । అత ఎవ చ న జ్ఞానకర్తృ ; తస్మాదేవ చ న జ్ఞానశబ్దవాచ్యమపి తద్బ్రహ్మ । తథాపి తదాభాసవాచకేన బుద్ధిధర్మవిశేషేణ జ్ఞానశబ్దేన తల్లక్ష్యతే ; న తు ఉచ్యతే, శబ్దప్రవృత్తిహేతుజాత్యాదిధర్మరహితత్వాత్ । తథా సత్యశబ్దేనాపి । సర్వవిశేషప్రత్యస్తమితస్వరూపత్వాద్బ్రహ్మణః బాహ్యసత్తాసామాన్యవిషయేణ సత్యశబ్దేన లక్ష్యతే ‘సత్యం బ్రహ్మ’ ఇతి ; న తు సత్యశబ్దవాచ్యం బ్రహ్మ । ఎవం సత్యాదిశబ్దా ఇతరేతరసంనిధానాదన్యోన్యనియమ్యనియామకాః సన్తః సత్యాదిశబ్దవాచ్యాత్ నివర్తకా బ్రహ్మణః, లక్షణార్థాశ్చ భవన్తీతి । అతః సిద్ధమ్ ‘యతో వాచో నివర్తన్తే అప్రాప్య మనసా సహ’ (తై. ఉ. ౨ । ౪ । ౧) ‘అనిరుక్తేఽనిలయనే’ (తై. ఉ. ౨ । ౭ । ౧) ఇతి చ అవాచ్యత్వమ్ , నీలోత్పలవదవాక్యార్థత్వం చ బ్రహ్మణః ॥

తద్యథావ్యాఖ్యాతం బ్రహ్మ యః వేద విజానాతి నిహితం స్థితం గుహాయామ్ , గూహతేః సంవరణార్థస్య నిగూఢా అస్యాం జ్ఞానజ్ఞేయజ్ఞాతృపదార్థా ఇతి గుహా బుద్ధిః, గూఢావస్యాం భోగాపవర్గౌ పురుషార్థావితి వా, తస్యాం పరమే ప్రకృష్టే వ్యోమన్ వ్యోమ్ని ఆకాశే అవ్యాకృతాఖ్యే ; తద్ధి పరమం వ్యోమ, ‘ఎతస్మిన్ఖల్వక్షరే గార్గ్యాకాశః’ (బృ. ఉ. ౩ । ౮ । ౧౧) ఇత్యక్షరసంనికర్షాత్ ; ‘గుహాయాం వ్యోమన్’ ఇతి వా సామానాధికరణ్యాదవ్యాకృతాకాశమేవ గుహా ; తత్రాపి నిగూఢాః సర్వే పదార్థాస్త్రిషు కాలేషు, కారణత్వాత్సూక్ష్మతరత్వాచ్చ ; తస్మిన్నన్తర్నిహితం బ్రహ్మ । హార్దమేవ తు పరమం వ్యోమేతి న్యాయ్యమ్ , విజ్ఞానాఙ్గత్వేన వ్యోమ్నో వివక్షితత్వాత్ । ‘యో వై స బహిర్ధా పురుషాదాకాశో యో వై సోఽన్తః పురుష ఆకాశో యోఽయమన్తర్హృదయ ఆకాశః’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౨ । ౭), (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౨ । ౮) ఇతి శ్రుత్యన్తరాత్ప్రసిద్ధం హార్దస్య వ్యోమ్నః పరమత్వమ్ । తస్మిన్హార్దే వ్యోమ్ని యా బుద్ధిర్గుహా, తస్యాం నిహితం బ్రహ్మ తద్వ్యావృత్త్యా వివిక్తతయోపలభ్యత ఇతి । న హ్యన్యథా విశిష్టదేశకాలసమ్బన్ధోఽస్తి బ్రహ్మణః, సర్వగతత్వాన్నిర్విశేషత్వాచ్చ । సః ఎవం బ్రహ్మ విజానన్ ; కిమిత్యాహ - అశ్నుతే భుఙ్క్తే సర్వాన్ నిరవశేషాన్ కామాన్ కామ్యభోగానిత్యర్థః । కిమస్మదాదివత్పుత్రస్వర్గాదీన్పర్యాయేణ ? నేత్యాహ - సహ యుగపత్ ఎకక్షణోపారూఢానేవ ఎకయోపలబ్ధ్యా సవితృప్రకాశవన్నిత్యయా బ్రహ్మస్వరూపావ్యతిరిక్తయా, యామవోచామ ‘సత్యం జ్ఞానమ్’ ఇతి । ఎతత్తదుచ్యతే - బ్రహ్మణా సహేతి । బ్రహ్మభూతో విద్వాన్ బ్రహ్మస్వరూపేణైవ సర్వాన్కామాన్ సహ అశ్నుతే । న తథా యథోపాధికృతేన స్వరూపేణాత్మనో జలసూర్యకాదివత్ప్రతిబిమ్బభూతేన సాంసారికేణ ధర్మాదినిమిత్తాపేక్షాంశ్చక్షురాదికరణాపేక్షాంశ్చ సర్వాన్కామాన్పర్యాయేణాశ్నుతే లోకః । కథం తర్హి ? యథోక్తేన ప్రకారేణ సర్వజ్ఞేన సర్వగతేన సర్వాత్మనా నిత్యబ్రహ్మాత్మస్వరూపేణ ధర్మాదినిమిత్తానపేక్షాన్ చక్షురాదికరణానపేక్షాంశ్చ సర్వాన్కామాన్సహాశ్నుత ఇత్యర్థః । విపశ్చితా మేధావినా సర్వజ్ఞేన । తద్ధి వైపశ్చిత్యమ్ , యత్సర్వజ్ఞత్వమ్ । తేన సర్వజ్ఞస్వరూపేణ బ్రహ్మణా అశ్నుత ఇతి । ఇతిశబ్దో మన్త్రపరిసమాప్త్యర్థః ॥

సర్వ ఎవ వల్ల్యర్థః ‘బ్రహ్మవిదాప్నోతి పరమ్’ ఇతి బ్రాహ్మణ వాక్యేన సూత్రితః । స చ సూత్రితోఽర్థః సఙ్క్షేపతో మన్త్రేణ వ్యాఖ్యాతః । పునస్తస్యైవ విస్తరేణార్థనిర్ణయః కర్తవ్య ఇత్యుత్తరస్తద్వృత్తిస్థానీయో గ్రన్థ ఆరభ్యతే - తస్మాద్వా ఎతస్మాదిత్యాదిః । తత్ర చ ‘ సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ’ ఇత్యుక్తం మన్త్రాదౌ ; తత్కథం సత్యమనన్తం చేత్యత ఆహ । త్రివిధం హ్యానన్త్యమ్ - దేశతః కాలతో వస్తుతశ్చేతి । తద్యథా - దేశతోఽనన్త ఆకాశః ; న హి దేశతస్తస్య పరిచ్ఛేదోఽస్తి । న తు కాలతశ్చానన్త్యం వస్తుతశ్చ ఆకాశస్య । కస్మాత్ ? కార్యత్వాత్ । నైవం బ్రహ్మణ ఆకాశవత్కాలతోఽప్యన్తవత్త్వమ్ । అకార్యత్వాత్ । కార్యం హి వస్తు కాలేన పరిచ్ఛిద్యతే । అకార్యం చ బ్రహ్మ । తస్మాత్కాలతోఽస్యానన్త్యమ్ । తథా వస్తుతః । కథం పునర్వస్తుత ఆనన్త్యమ్ ? సర్వానన్యత్వాత్ । భిన్నం హి వస్తు వస్త్వన్తరస్య అన్తో భవతి, వస్త్వన్తరబుద్ధిర్హి ప్రసక్తాద్వస్త్వన్తరాన్నివర్తతే । యతో యస్య బుద్ధేర్నివృత్తిః, స తస్యాన్తః । తద్యథా గోత్వబుద్ధిరశ్వత్వాన్నివర్తత ఇత్యశ్వత్వాన్తం గోత్వమిత్యన్తవదేవ భవతి । స చాన్తో భిన్నేషు వస్తుషు దృష్టః । నైవం బ్రహ్మణో భేదః । అతో వస్తుతోఽప్యానన్త్యమ్ । కథం పునః సర్వానన్యత్వం బ్రహ్మణ ఇతి, ఉచ్యతే - సర్వవస్తుకారణత్వాత్ । సర్వేషాం హి వస్తూనాం కాలాకాశాదీనాం కారణం బ్రహ్మ । కార్యాపేక్షయా వస్తుతోఽన్తవత్త్వమితి చేత్ , న ; అనృతత్వాత్కార్యస్య వస్తునః । న హి కారణవ్యతిరేకేణ కార్యం నామ వస్తుతోఽస్తి, యతః కారణబుద్ధిర్వినివర్తేత ; ‘వాచారమ్భణం వికారో నామధేయం మృత్తికేత్యేవ సత్యమ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౧ । ౪) ఎవం సదేవ సత్యమితి శ్రుత్యన్తరాత్ । తస్మాదాకాశాదికారణత్వాద్దేశతస్తావదనన్తం బ్రహ్మ । ఆకాశో హ్యనన్త ఇతి ప్రసిద్ధం దేశతః ; తస్యేదం కారణమ్ ; తస్మాత్సిద్ధం దేశత ఆత్మన ఆనన్త్యమ్ । న హ్యసర్వగతాత్సర్వగతముత్పద్యమానం లోకే కిఞ్చిద్దృశ్యతే । అతో నిరతిశయమాత్మన ఆనన్త్యం దేశతః । తథా అకార్యత్వాత్కాలతః ; తద్భిన్నవస్త్వన్తరాభావాచ్చ వస్తుతః । అత ఎవ నిరతిశయసత్యత్వమ్ ॥

తస్మాత్ ఇతి మూలవాక్యసూత్రితం బ్రహ్మ పరామృశ్యతే ; ఎతస్మాత్ ఇతి మన్త్రవాక్యేన అనన్తరం యథాలక్షితమ్ । యద్బ్రహ్మ ఆదౌ బ్రాహ్మణవాక్యేన సూత్రితమ్ , యచ్చ ‘సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ’ ఇత్యనన్తరమేవ లక్షితమ్ , తస్మాదేతస్మాద్బ్రహ్మణ ఆత్మనః ఆత్మశబ్దవాచ్యాత్ ; ఆత్మా హి తత్ సర్వస్య, ‘తత్సత్యం స ఆత్మా’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౧౬) ఇతి శ్రుత్యన్తరాత్ ; అతో బ్రహ్మ ఆత్మా ; తస్మాదేతస్మాద్బ్రహ్మణ ఆత్మస్వరూపాత్ ఆకాశః సమ్భూతః సముత్పన్నః । ఆకాశో నామ శబ్దగుణః అవకాశకరో మూర్తద్రవ్యాణామ్ । తస్మాత్ ఆకాశాత్ స్వేన స్పర్శగుణేన పూర్వేణ చ ఆకాశగుణేన శబ్దేన ద్విగుణః వాయుః, సమ్భూత ఇత్యనువర్తతే । వాయోశ్చ స్వేన రూపగుణేన పూర్వాభ్యాం చ త్రిగుణః అగ్నిః సమ్భూతః । అగ్నేశ్చ స్వేన రసగుణేన పూర్వైశ్చ త్రిభిః చతుర్గుణా ఆపః సమ్భూతాః । అద్భ్యః స్వేన గన్ధగుణేన పూర్వైశ్చ చతుర్భిః పఞ్చగుణా పృథివీ సమ్భూతా । పృథివ్యాః ఓషధయః । ఓషధీభ్యః అన్నమ్ । అన్నాత్ రేతోరూపేణ పరిణతాత్ పురుషః శిరః - పాణ్యాద్యాకృతిమాన్ । స వై ఎష పురుషః అన్నరసమయః అన్నరసవికారః పురుషాకృతిభావితం హి సర్వేభ్యోఽఙ్గేభ్యస్తేజఃసమ్భూతం రేతో బీజమ్ । తస్మాద్యో జాయతే, సోఽపి తథా పురుషాకృతిరేవ స్యాత్ ; సర్వజాతిషు జాయమానానాం జనకాకృతినియమదర్శనాత్ । సర్వేషామప్యన్నరసవికారత్వే బ్రహ్మవంశ్యత్వే చ అవిశిష్టే, కస్మాత్పురుష ఎవ గృహ్యతే ? ప్రాధాన్యాత్ । కిం పునః ప్రాధాన్యమ్ ? కర్మజ్ఞానాధికారః । పురుష ఎవ హి శక్తత్వాదర్థిత్వాదపర్యుదస్తత్వాచ్చ కర్మజ్ఞానయోరధిక్రియతే, ‘పురుషే త్వేవావిస్తరామాత్మా స హి ప్రజ్ఞానేన సమ్పన్నతమో విజ్ఞాతం వదతి విజ్ఞాతం పశ్యతి వేద శ్వస్తనం వేద లోకాలోకౌ మర్త్యేనామతమీక్షతీత్యేవం సమ్పన్నః ; అథేతరేషాం పశూనామశనాయాపిపాసే ఎవాభివిజ్ఞానమ్’ ఇత్యాది శ్రుత్యన్తరదర్శనాత్ ॥

స హి పురుషః ఇహ విద్యయా ఆన్తరతమం బ్రహ్మ సఙ్క్రామయితుమిష్టః । తస్య చ బాహ్యాకారవిశేషేష్వనాత్మసు ఆత్మభావితాబుద్ధిః వినా ఆలమ్బనవిశేషం కఞ్చిత్ సహసా ఆన్తరతమప్రత్యగాత్మవిషయా నిరాలమ్బనా చ కర్తుమశక్యేతి దృష్టశరీరాత్మసామాన్యకల్పనయా శాఖాచన్ద్రనిదర్శనవదన్తః ప్రవేశయన్నాహ - తస్యేదమేవ శిరః । తస్య అస్య పురుషస్యాన్నరసమయస్య ఇదమేవ శిరః ప్రసిద్ధమ్ । ప్రాణమయాదిష్వశిరసాం శిరస్త్వదర్శనాదిహాపి తత్ప్రసఙ్గో మా భూదితి ఇదమేవ శిర ఇత్యుచ్యతే । ఎవం పక్షాదిషు యోజనా । అయం దక్షిణో బాహుః పూర్వాభిముఖస్య దక్షిణః పక్షః । అయం సవ్యో బాహుః ఉత్తరః పక్షః । అయం మధ్యమో దేహభాగః ఆత్మా అఙ్గానామ్ , ‘మధ్యం హ్యేషామఙ్గానామాత్మా’ ఇతి శ్రుతేః । ఇదమితి నాభేరధస్తాద్యదఙ్గమ్ , తత్ పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠా । ప్రతితిష్ఠత్యనయేతి ప్రతిష్ఠా । పుచ్ఛమివ పుచ్ఛమ్ , అధోలమ్బనసామాన్యాత్ , యథా గోః పుచ్ఛమ్ । ఎతత్ప్రకృత్య ఉత్తరేషాం ప్రాణమయాదీనాం రూపకత్వసిద్ధిః, మూషానిషిక్తద్రుతతామ్రప్రతిమావత్ । తదప్యేష శ్లోకో భవతి । తత్ తస్మిన్నేవార్థే బ్రాహ్మణోక్తే అన్నమయాత్మప్రకాశకే ఎష శ్లోకః మన్త్రః భవతి ॥

అన్నాత్ రసాదిభావపరిణతాత్ , వై ఇతి స్మరణార్థః, ప్రజాః స్థావరజఙ్గమాత్మకాః, ప్రజాయన్తే । యాః కాశ్చ అవిశిష్టాః పృథివీం శ్రితాః పృథివీమాశ్రితాః, తాః సర్వా అన్నాదేవ ప్రజాయన్తే । అథో అపి, జాతాః అన్నేనైవ జీవన్తి ప్రాణాన్ధారయన్తి, వర్ధన్త ఇత్యర్థః । అథ అపి, ఎనత్ అన్నమ్ , అపియన్తి అపిగచ్ఛన్తి, అపి శబ్దః ప్రతిశబ్దార్థే, అన్నం ప్రతి లీయన్త ఇత్యర్థః ; అన్తతః అన్తే జీవనలక్షణాయా వృత్తేః పరిసమాప్తౌ । కస్మాత్ ? అన్నం హి యస్మాత్ భూతానాం ప్రాణినాం జ్యేష్ఠం ప్రథమజమ్ । అన్నమయాదీనాం హి ఇతరేషాం భూతానాం కారణమన్నమ్ ; అతః అన్నప్రభవా అన్నజీవనా అన్నప్రలయాశ్చ సర్వాః ప్రజాః । యస్మాచ్చైవమ్ , తస్మాత్ సర్వౌషధం సర్వప్రాణినాం దేహదాహప్రశమనమన్నముచ్యతే ॥

అన్నబ్రహ్మవిదః ఫలముచ్యతే - సర్వం వై తే సమస్తమన్నజాతమ్ ఆప్నువన్తి । కే ? యే అన్నం బ్రహ్మ యథోక్తమ్ ఉపాసతే । కథమ్ ? అన్నజోఽన్నాత్మాన్నప్రలయోఽహమ్ , తస్మాదన్నం బ్రహ్మ ఇతి । కుతః పునః సర్వాన్నప్రాప్తిఫలమన్నాత్మోపాసనమితి, ఉచ్యతే - అన్నం హి భూతానాం జ్యేష్ఠం భూతేభ్యః పూర్వముత్పన్నత్వాజ్జ్యేష్ఠం హి యస్మాత్ , తస్మాత్సర్వౌషధముచ్యతే ; తస్మాదుపపన్నా సర్వాన్నాత్మోపాసకస్య సర్వాన్నప్రాప్తిః । అన్నాద్భూతాని జాయన్తే, జాతాన్యన్నేన వర్ధన్తే ఇతి ఉపసంహారార్థం పునర్వచనమ్ । ఇదానీమన్నశబ్దనిర్వచనముచ్యతే - అద్యతే భుజ్యతే చైవ యద్భూతైః అత్తి చ భూతాని స్వయమ్ , తస్మాత్ భూతైర్భుజ్యమానత్వాద్భూతభోక్తృత్వాచ్చ అన్నం తత్ ఉచ్యతే । ఇతి శబ్దః ప్రథమకోశపరిసమాప్త్యర్థః । అన్నమయాదిభ్య ఆనన్దమయాన్తేభ్య ఆత్మభ్యః అభ్యన్తరతమం బ్రహ్మ విద్యయా ప్రత్యగాత్మత్వేన దిదర్శయిషు శాస్త్రమ్ అవిద్యాకృతపఞ్చకోశాపనయనేన అనేకతుషకోద్రవవితుషీకరణేనేవ తణ్డులాన్ ప్రస్తౌతి - తస్మాద్వా ఎతస్మాదన్నరసమయాదిత్యాది । తస్మాద్వై ఎతస్మాత్ యథోక్తాత్ అన్నరసమయాత్పిణ్డాత్ అన్యః వ్యతిరిక్తః అన్తరః అభ్యన్తరః ఆత్మా పిణ్డవదేవ మిథ్యాపరికల్పిత ఆత్మత్వేన ప్రాణమయః, ప్రాణః వాయుః, తన్మయః తత్ప్రాయః । తేన ప్రాణమయేన ఎషః అన్నరసమయ ఆత్మా పూర్ణః వాయునేవ దృతిః । స వై ఎష ప్రాణమయ ఆత్మా పురుషవిధ ఎవ పురుషాకార ఎవ శిరఃపక్షాదిభిః । కిం స్వత ఎవ ? నేత్యాహ - ప్రసిద్ధం తావదన్నరసమయస్యాత్మనః పురుషవిధత్వమ్ ; తస్య అన్నరసమయస్య పురుషవిధతాం పురుషాకారతామ్ అను అయం ప్రాణమయః పురుషవిధః మూషానిషిక్తప్రతిమావత్ , న స్వత ఎవ । ఎవం పూర్వస్య పూర్వస్య పురుషవిధతా ; తామను ఉత్తరోత్తరః పురుషవిధో భవతి, పూర్వః పూర్వశ్చోత్తరోత్తరేణ పూర్ణః । కథం పునః పురుషవిధతా అస్యేతి, ఉచ్యతే - తస్య ప్రాణమయస్య ప్రాణ ఎవ శిరః ప్రాణమయస్య వాయువికారస్య ప్రాణః ముఖనాసికానిఃసరణో వృత్తివిశేషః శిర ఇతి కల్ప్యతే, వచనాత్ । సర్వత్ర వచనాదేవ పక్షాదికల్పనా । వ్యానః వ్యానవృత్తిః దక్షిణః పక్షః । అపానః ఉత్తరః పక్షః । ఆకాశ ఆత్మా, య ఆకాశస్థో వృత్తివిశేషః సమానాఖ్యః, స ఆత్మేవ ఆత్మా ప్రాణవృత్త్యధికారాత్ । మధ్యస్థత్వాదితరాః పర్యన్తా వృత్తీరపేక్ష్య ఆత్మా ; ‘మధ్యం హ్యేషామఙ్గానామాత్మా’ ఇతి ప్రసిద్ధం మధ్యస్థస్యాత్మత్వమ్ । పృథివీ పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠా । పృథివీతి పృథివీదేవతా ఆధ్యాత్మికస్య ప్రాణస్య ధారయిత్రీ స్థితిహేతుత్వాత్ । ‘సైషా పురుషస్యాపానమవష్టభ్య’ (ప్ర. ఉ. ౩ । ౮) ఇతి హి శ్రుత్యన్తరమ్ । అన్యథా ఉదానవృత్త్యా ఊర్ధ్వగమనం గురుత్వాత్పతనం వా స్యాచ్ఛరీరస్య । తస్మాత్పృథివీ దేవతా పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠా ప్రాణమయస్య ఆత్మనః । తత్ తస్మిన్నేవార్థే ప్రాణమయాత్మవిషయే ఎష శ్లోకో భవతి ॥

ప్రాణం దేవా అను ప్రాణన్తి । అగ్న్యాదయః దేవాః ప్రాణం వాయ్వాత్మానం ప్రాణనశక్తిమన్తమ్ అను తదాత్మభూతాః సన్తః ప్రాణన్తి ప్రాణనకర్మ కుర్వన్తి, ప్రాణనక్రియయా క్రియావన్తో భవన్తి । అధ్యాత్మాధికారాత్ దేవాః ఇన్ద్రియాణి ప్రాణమను ప్రాణన్తి । ముఖ్యప్రాణమను చేష్టన్త ఇతి వా । తథా మనుష్యాః పశవశ్చ యే, తే ప్రాణనకర్మణైవ చేష్టావన్తో భవన్తి । అతశ్చ నాన్నమయేనైవ పరిచ్ఛిన్నాత్మనా ఆత్మవన్తః ప్రాణినః । కిం తర్హి ? తదన్తర్గతప్రాణమయేనాపి సాధారణేనైవ సర్వపిణ్డవ్యాపినా ఆత్మవన్తో మనుష్యాదయః । ఎవం మనోమయాదిభిః పూర్వపూర్వవ్యాపిభిః ఉత్తరోత్తరైః సూక్ష్మైః ఆనన్దమయాన్తైరాకాశాదిభూతారబ్ధైరవిద్యాకృతైః ఆత్మవన్తః సర్వే ప్రాణినః ; తథా, స్వాభావికేనాప్యాకాశాదికారణేన నిత్యేనావికృతేన సర్వగతేన సత్యజ్ఞానానన్తలక్షణేన పఞ్చకోశాతిగేన సర్వాత్మనా ఆత్మవన్తః ; స హి పరమార్థత ఆత్మా సర్వేషామిత్యేతదప్యర్థాదుక్తం భవతి । ప్రాణం దేవా అను ప్రాణన్తీత్యాద్యుక్తమ్ ; తత్కస్మాదిత్యాహ - ప్రాణః హి యస్మాత్ భూతానాం ప్రాణినామ్ ఆయుః జీవనమ్ , ‘యావద్ధ్యస్మిఞ్శరీరే ప్రాణో వసతి తావదేవాయుః’ (కౌ. ఉ. ౩ । ౨) ఇతి శ్రుత్యన్తరాత్ । తస్మాత్ సర్వాయుషమ్ , సర్వేషామాయుః సర్వాయుః, సర్వాయురేవ సర్వాయుషమ్ ఇత్యుచ్యతే ; ప్రాణాపగమే మరణప్రసిద్ధేః । ప్రసిద్ధం హి లోకే సర్వాయుష్ట్వం ప్రాణస్య । అతః అస్మాద్బాహ్యాదసాధారణాదన్నమయాదాత్మనోఽపక్రమ్య అన్తః సాధారణం ప్రాణమయమాత్మానం బ్రహ్మ ఉపాసతే యే ‘అహమస్మి ప్రాణః సర్వభూతానామాత్మా ఆయుః, జీవనహేతుత్వాత్’ ఇతి, తే సర్వమేవ ఆయుః అస్మింల్లోకే యన్తి ; నాపమృత్యునా మ్రియన్తే ప్రాక్ప్రాప్తాదాయుష ఇత్యర్థః । శతం వర్షాణీతి తు యుక్తమ్ , ‘సర్వమాయురేతి’ (ఛా. ఉ. ౨ । ౧౧ । ౨)(ఛా. ఉ. ౪ । ౧౧ । ౨) ఇతి శ్రుతిప్రసిద్ధేః । కిం కారణమ్ ? - ప్రాణో హి భూతానామాయుః తస్మాత్సర్వాయుషముచ్యత ఇతి । యో యద్గుణకం బ్రహ్మోపాస్తే, స తద్గుణభాగ్భవతీతి విద్యాఫలప్రాప్తేర్హేత్వర్థం పునర్వచనమ్ - ప్రాణో హీత్యాది । తస్య పూర్వస్య అన్నమయస్య ఎష ఎవ శరీరే అన్నమయే భవః శారీరః ఆత్మా । కః ? య ఎష ప్రాణమయః । తస్మాద్వా ఎతస్మాదిత్యాద్యుక్తార్థమన్యత్ । అన్యోఽన్తర ఆత్మా మనోమయః । మన ఇతి సఙ్కల్పవికల్పాత్మకమన్తఃకరణమ్ , తన్మయో మనోమయః ; సోఽయం ప్రాణమయస్యాభ్యన్తర ఆత్మా । తస్య యజురేవ శిరః । యజురితి అనియతాక్షరపాదావసానో మన్త్రవిశేషః ; తజ్జాతీయవచనో యజుఃశబ్దః ; తస్య శిరస్త్వమ్ , ప్రాధాన్యాత్ । ప్రాధాన్యం చ యాగాదౌ సంనిపత్యోపకారకత్వాత్ యజుషా హి హవిర్దీయతే స్వాహాకారాదినా ॥

వాచనికీ వా శిరఆదికల్పనా సర్వత్ర । మనసో హి స్థానప్రయత్ననాదస్వరవర్ణపదవాక్యవిషయా తత్సఙ్కల్పాత్మికా తద్భావితా వృత్తిః శ్రోత్రకరణద్వారా యజుఃసఙ్కేతేన విశిష్టా యజురిత్యుచ్యతే । ఎవమ్ ఋక్ ; ఎవం సామ చ । ఎవం చ మనోవృత్తిత్వే మన్త్రాణామ్ , వృత్తిరేవ ఆవర్త్యత ఇతి మానసో జప ఉపపద్యతే । అన్యథా అవిషయత్వాన్మన్త్రో నావర్తయితుం శక్యః ఘటాదివత్ ఇతి మానసో జపో నోపపద్యతే । మన్త్రావృత్తిశ్చోద్యతే బహుశః కర్మసు । అక్షరవిషయస్మృత్యావృత్త్యా మన్త్రావృత్తిః స్యాత్ ఇతి చేత్ , న ; ముఖ్యార్థాసమ్భవాత్ । ‘త్రిః ప్రథమామన్వాహ త్రిరుత్తమామ్’ ఇతి ఋగావృత్తిః శ్రూయతే । తత్ర ఋచః అవిషయత్వే తద్విషయస్మృత్యావృత్త్యా మన్త్రావృత్తౌ చ క్రియమాణాయామ్ ‘త్రిః ప్రథమామన్వాహ’ ఇతి ఋగావృత్తిర్ముఖ్యోఽర్థశ్చోదితః పరిత్యక్తః స్యాత్ । తస్మాన్మనోవృత్త్యుపాధిపరిచ్ఛిన్నం మనోవృత్తినిష్ఠమాత్మచైతన్యమనాదినిధనం యజుఃశబ్దవాచ్యమ్ ఆత్మవిజ్ఞానం మన్త్రా ఇతి । ఎవం చ నిత్యత్వోపపత్తిర్వేదానామ్ । అన్యథావిషయత్వే రూపాదివదనిత్యత్వం చ స్యాత్ ; నైతద్యుక్తమ్ । ‘సర్వే వేదా యత్రైకం భవన్తి స మానసీన ఆత్మా’ ఇతి చ శ్రుతిః నిత్యాత్మనైకత్వం బ్రువన్తీ ఋగాదీనాం నిత్యత్వే సమఞ్జసా స్యాత్ । ‘ఋచోఽక్షరే పరమే వ్యోమన్యస్మిన్దేవా అధి విశ్వే నిషేదుః’ (శ్వే. ఉ. ౪ । ౮) ఇతి చ మన్త్రవర్ణః । ఆదేశః అత్ర బ్రాహ్మణమ్ , ఆదేష్టవ్యవిశేషానాదిశతీతి । అథర్వణాఙ్గిరసా చ దృష్టా మన్త్రా బ్రాహ్మణం చ శాన్తికపౌష్టికాదిప్రతిష్ఠాహేతుకర్మప్రధానత్వాత్ పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠా । తదప్యేష శ్లోకో భవతి మనోమయాత్మప్రకాశకః పూర్వవత్ ॥

యతో వాచో నివర్తన్తే అప్రాప్య మనసా సహేత్యాది । తస్య పూర్వస్య ప్రాణమయస్య ఎష ఎవ ఆత్మా శారీరః శరీరే ప్రాణమయే భవః శరీరః । కః ? య ఎష మనోమయః । తస్మాద్వా ఎతస్మాదితి పూర్వవత్ । అన్యోఽన్తర ఆత్మా విజ్ఞానమయః మనోమయస్యాభ్యన్తరో విజ్ఞానమయః । మనోమయో వేదాత్మా ఉక్తః । వేదార్థవిషయా బుద్ధిర్నిశ్చయాత్మికా విజ్ఞానమ్ , తచ్చాధ్యవసాయలక్షణమన్తఃకరణస్య ధర్మః, తన్మయః నిశ్చయవిజ్ఞానైః ప్రమాణస్వరూపైర్నిర్వర్తితః ఆత్మా విజ్ఞానమయః ప్రమాణవిజ్ఞానపూర్వకో హి యజ్ఞాదిః తాయతే । యజ్ఞాదిహేతుత్వం చ వక్ష్యతి శ్లోకేన । నిశ్చయవిజ్ఞానవతో హి కర్తవ్యేష్వర్థేషు పూర్వం శ్రద్ధా ఉపపద్యతే । సా సర్వకర్తవ్యానాం ప్రాథమ్యాత్ శిర ఇవ శిరః । ఋతసత్యే యథావ్యాఖ్యాతే ఎవ । యోగః యుక్తిః సమాధానమ్ ఆత్మైవ ఆత్మా । ఆత్మవతో హి యుక్తస్య సమాధానవతః అఙ్గానీవ శ్రద్ధాదీని యథార్థప్రతిపత్తిక్షమాణి భవన్తి । తస్మాత్సమాధానం యోగ ఆత్మా విజ్ఞానమయస్య । మహః పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠా । మహ ఇతి మహత్తత్త్వం ప్రథమజమ్ , ‘మహద్యక్షం ప్రథమజం వేద’ (బృ. ఉ. ౫ । ౪ । ౧) ఇతి శ్రుత్యన్తరాత్ , పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠా కారణత్వాత్ । కారణం హి కార్యాణాం ప్రతిష్ఠా, యథా వృక్షవీరుధాం పృథివీ । సర్వవిజ్ఞానానాం చ మహత్తత్త్వం కారణమ్ । తేన తద్విజ్ఞానమయస్యాత్మనః ప్రతిష్ఠా । తదప్యేష శ్లోకో భవతి పూర్వవత్ । యథా అన్నమయాదీనాం బ్రాహ్మణోక్తానాం ప్రకాశకాః శ్లోకాః, ఎవం విజ్ఞానమయస్యాపి ॥

విజ్ఞానం యజ్ఞం తనుతే, విజ్ఞానవాన్హి యజ్ఞం తనోతి శ్రద్ధాపూర్వకమ్ ; అతో విజ్ఞానస్య కర్తృత్వం తనుత ఇతి । కర్మాణి చ తనుతే । యస్మాద్విజ్ఞానకర్తృకం సర్వమ్ , తస్మాద్యుక్తం విజ్ఞానమయ ఆత్మా బ్రహ్మేతి । కిఞ్చ, విజ్ఞానం బ్రహ్మ సర్వే దేవాః ఇన్ద్రాదయః జ్యేష్ఠమ్ , ప్రథమజత్వాత్ ; సర్వవృత్తీనాం వా తత్పూర్వకత్వాత్ప్రథమజం విజ్ఞానం బ్రహ్మ ఉపాసతే ధ్యాయన్తి, తస్మిన్విజ్ఞానమయే బ్రహ్మణ్యభిమానం కృత్వా ఉపాసత ఇత్యర్థః । తస్మాత్తే మహతో బ్రహ్మణ ఉపాసనాత్ జ్ఞానైశ్వర్యవన్తో భవన్తి । తచ్చ విజ్ఞానం బ్రహ్మ చేత్ యది వేద విజానాతి ; న కేవలం వేదైవ, తస్మాత్ బ్రహ్మణః చేత్ న ప్రమాద్యతి ; బాహ్యేష్వనాత్మస్వాత్మా భావితః ; తస్మాత్ప్రాప్తం విజ్ఞానమయే బ్రహ్మణ్యాత్మభావనాయాః ప్రమదనమ్ ; తన్నివృత్త్యర్థముచ్యతే - తస్మాచ్చేన్న ప్రమాద్యతీతి । అన్నమయాదిష్వాత్మభావం హిత్వా కేవలే విజ్ఞానమయే బ్రహ్మణ్యాత్మత్వం భావయన్నాస్తే చేదిత్యర్థః । తతః కిం స్యాదితి, ఉచ్యతే - శరీరే పాప్మనో హిత్వా ; శరీరాభిమాననిమిత్తా హి సర్వే పాప్మానః ; తేషాం చ విజ్ఞానమయే బ్రహ్మణ్యాత్మాభిమానాత్ నిమిత్తాపాయే హానముపపద్యతే ; ఛత్రాపాయ ఇవ చ్ఛాయాయాః । తస్మాత్ శరీరాభిమాననిమిత్తాన్సర్వాన్ పాప్మనః శరీరప్రభవాన్ శరీరే ఎవ హిత్వా విజ్ఞానమయబ్రహ్మస్వరూపాపన్నః తత్స్థాన్ సర్వాన్ కామాన్ విజ్ఞానమయేనైవాత్మనా సమశ్నుతే సమ్యగ్భుఙ్క్తే ఇత్యర్థః । తస్య పూర్వస్య మనోమయస్య ఆత్మా ఎష ఎవ శరీరే మనోమయే భవః శారీరః । కః ? య ఎష విజ్ఞానమయః । తస్మాద్వా ఎతస్మాదిత్యుక్తార్థమ్ । ఆనన్దమయ ఇతి కార్యాత్మప్రతీతిః, అధికారాత్ మయట్శబ్దాచ్చ । అన్నాదిమయా హి కార్యాత్మానో భౌతికా ఇహాధికృతాః । తదధికారపతితశ్చాయమానన్దమయః । మయట్ చాత్ర వికారార్థే దృష్టః, యథా అన్నమయ ఇత్యత్ర । తస్మాత్కార్యాత్మా ఆనన్దమయః ప్రత్యేతవ్యః । సఙ్క్రమణాచ్చ । ‘ఆనన్దమయమాత్మానముపసఙ్క్రామతి’ ఇతి వక్ష్యతి । కార్యాత్మనాం చ సఙ్క్రమణమన్నాత్మనాం దృష్టమ్ । సఙ్క్రమణకర్మత్వేన చ ఆనన్దమయ ఆత్మా శ్రూయతే, యథా ‘అన్నమయమాత్మానముపసఙ్క్రామతి’ ఇతి । న చ ఆత్మన ఎవోపసఙ్క్రమణమ్ , అధికారవిరోధాత్ । అసమ్భవాచ్చ । న హ్యాత్మనైవ ఆత్మన ఉపసఙ్క్రమణం సమ్భవతి, స్వాత్మని భేదాభావాత్ ; ఆత్మభూతం చ బ్రహ్మ సఙ్క్రమితుః । శిరఆదికల్పనానుపపత్తేశ్చ । న హి యథోక్తలక్షణే ఆకాశాదికారణే అకార్యపతితే శిరఆద్యవయవరూపకల్పనా ఉపపద్యతే । ‘అదృశ్యేఽనాత్మ్యేఽనిరుక్తేఽనిలయనే’ (తై. ఉ. ౨ । ౭ । ౧) ‘అస్థూలమనణు’ (బృ. ఉ. ౩ । ౮ । ౮) ‘నేతి నేత్యాత్మా’ (బృ. ఉ. ౩ । ౯ । ౨౬) ఇత్యాదివిశేషాపోహశ్రుతిభ్యశ్చ । మన్త్రోదాహరణానుపపత్తేశ్చ । న హి, ప్రియశిరఆద్యవయవవిశిష్టే ప్రత్యక్షతోఽనుభూయమానే ఆనన్దమయే ఆత్మని బ్రహ్మణి నాస్తి బ్రహ్మేత్యాశఙ్కాభావాత్ ‘అసన్నేవ స భవతి అసద్బ్రహ్మేతి వేద చేత్’ (తై. ఉ. ౨ । ౬ । ౧) ఇతి మన్త్రోదాహరణముపపద్యతే । ‘బ్రహ్మ పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠా’ ఇత్యపి చానుపపన్నం పృథగ్బ్రహ్మణః ప్రతిష్ఠాత్వేన గ్రహణమ్ । తస్మాత్కార్యపతిత ఎవానన్దమయః, న పర ఎవాత్మా । ఆనన్ద ఇతి విద్యాకర్మణోః ఫలమ్ , తద్వికార ఆనన్దమయః । స చ విజ్ఞానమయాదాన్తరః, యజ్ఞాదిహేతోర్విజ్ఞానమయాదస్యాన్తరత్వశ్రుతేః । జ్ఞానకర్మణోర్హి ఫలం భోక్త్రర్థత్వాదాన్తరతమం స్యాత్ ; ఆన్తరతమశ్చ ఆనన్దమయ ఆత్మా పూర్వేభ్యః । విద్యాకర్మణోః ప్రియాద్యర్థత్వాచ్చ । ప్రియాదిప్రయుక్తే హి విద్యాకర్మణీ ; తస్మాత్ప్రియాదీనాం ఫలరూపాణామాత్మసంనికర్షాత్ విజ్ఞానమయాదస్యాభ్యన్తరత్వముపపద్యతే ; ప్రియాదివాసనానిర్వర్తితో హ్యాత్మా ఆనన్దమయో విజ్ఞానమయాశ్రితః స్వప్నే ఉపలభ్యతే । తస్య ఆనన్దమయస్యాత్మనః ఇష్టపుత్రాదిదర్శనజం ప్రియం శిర ఇవ శిరః, ప్రాధాన్యాత్ । మోద ఇతి ప్రియలాభనిమిత్తో హర్షః । స ఎవ చ ప్రకృష్టో హర్షః ప్రమోదః । ఆనన్ద ఇతి సుఖసామాన్యమ్ ఆత్మా ప్రియాదీనాం సుఖావయవానామ్ , తేష్వనుస్యూతత్వాత్ । ఆనన్ద ఇతి పరం బ్రహ్మ ; తద్ధి శుభకర్మణా ప్రత్యుపస్థాప్యమానే పుత్రమిత్రాదివిషయవిశేషోపాధౌ అన్తఃకరణవృత్తివిశేషే తమసా అప్రచ్ఛాద్యమానే ప్రసన్నే అభివ్యజ్యతే । తద్విషయసుఖమితి ప్రసిద్ధం లోకే । తద్వృత్తివిశేషప్రత్యుపస్థాపకస్య కర్మణోఽనవస్థితత్వాత్ సుఖస్య క్షణికత్వమ్ । తద్యదన్తఃకరణం తపసా తమోఘ్నేన విద్యయా బ్రహ్మచర్యేణ శ్రద్ధయా చ నిర్మలత్వమాపద్యతే యావత్ , తావత్ వివిక్తే ప్రసన్నే అన్తఃకరణే ఆనన్దవిశేష ఉత్కృష్యతే విపులీభవతి । వక్ష్యతి చ - ‘రసో వై సః, రసం హ్యేవాయం లబ్ధ్వానన్దీ భవతి, ఎష హ్యేవానన్దయాతి’ (తై. ఉ. ౨ । ౭ । ౧) ‘ఎతస్యైవానన్దస్యాన్యాని భూతాని మాత్రాముపజీవన్తి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౩౨) ఇతి శ్రుత్యన్తరాత్ । ఎవం చ కామోపశమోత్కర్షాపేక్షయా శతగుణోత్తరోత్తరోత్కర్షః ఆనన్దస్య వక్ష్యతే । ఎవం చ ఉత్కృష్యమాణస్య ఆనన్దమయస్యాత్మనః పరమార్థబ్రహ్మవిజ్ఞానాపేక్షయా బ్రహ్మ పరమేవ యత్ప్రకృతం సత్యజ్ఞానానన్తలక్షణమ్ , యస్య చ ప్రతిపత్త్యర్థం పఞ్చ అన్నాదిమయాః కోశా ఉపన్యస్తాః, యచ్చ తేభ్య ఆభ్యన్తరమ్ , యేన చ తే సర్వే ఆత్మవన్తః, తత్ బ్రహ్మ పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠా । తదేవ చ సర్వస్యావిద్యాపరికల్పితస్య ద్వైతస్య అవసానభూతమ్ అద్వైతం బ్రహ్మ ప్రతిష్ఠా, ఆనన్దమయస్య ఎకత్వావసానత్వాత్ । అస్తి తదేకమవిద్యాకల్పితస్య ద్వైతస్యావసానభూతమద్వైతం బ్రహ్మ ప్రతిష్ఠా పుచ్ఛమ్ । తదేతస్మిన్నప్యర్థే ఎష శ్లోకో భవతి ॥

అసన్నేవ అసత్సమ ఎవ, యథా అసన్ అపురుషార్థసమ్బన్ధీ, ఎవం సః భవతి అపురుషార్థసమ్బన్ధీ । కోఽసౌ ? యః అసత్ అవిద్యమానం బ్రహ్మ ఇతి వేద విజానాతి చేత్ యది । తద్విపర్యయేణ యత్సర్వవికల్పాస్పదం సర్వప్రవృత్తిబీజం సర్వవిశేషప్రత్యస్తమితమపి, అస్తి తత్ బ్రహ్మ ఇతి వేద చేత్ , కుతః పునరాశఙ్కా తన్నాస్తిత్వే ? వ్యవహారాతీతత్వం బ్రహ్మణ ఇతి బ్రూమః । వ్యవహారవిషయే హి వాచారమ్భణమాత్రే అస్తిత్వభావితబుద్ధిః తద్విపరీతే వ్యవహారాతీతే నాస్తిత్వమపి ప్రతిపద్యతే । యథా ‘ఘటాదిర్వ్యవహారవిషయతయోపపన్నః సన్ , తద్విపరీతః అసన్’ ఇతి ప్రసిద్ధమ్ , ఎవం తత్సామాన్యాదిహాపి స్యాద్బ్రహ్మణో నాస్తిత్వం ప్రత్యాశఙ్కా । తస్మాదుచ్యతే - అస్తి బ్రహ్మేతి చేద్వేదేతి । కిం పునః స్యాత్తదస్తీతి విజానతః ? తదాహ - సన్తం విద్యమానం బ్రహ్మస్వరూపేణ పరమార్థసదాత్మాపన్నమ్ ఎనమ్ ఎవంవిదం విదుః బ్రహ్మవిదః । తతః తస్మాత్ అస్తిత్వవేదనాత్ సః అన్యేషాం బ్రహ్మవద్విజ్ఞేయో భవతీత్యర్థః । అథవా యో నాస్తి బ్రహ్మేతి మన్యతే, స సర్వస్యైవ సన్మార్గస్య వర్ణాశ్రమాదివ్యవస్థాలక్షణస్య నాస్తిత్వం ప్రతిపద్యతే ; బ్రహ్మప్రతిపత్త్యర్థత్వాత్తస్య । అతః నాస్తికః సః అసన్ అసాధురుచ్యతే లోకే । తద్విపరీతః సన్ యః అస్తి బ్రహ్మేతి చేద్వేద, స తద్బ్రహ్మప్రతిపత్తిహేతుం సన్మార్గం వర్ణాశ్రమాదివ్యవస్థాలక్షణం శ్రద్దధానతయా యథావత్ప్రతిపద్యతే యస్మాత్ , తతః తస్మాత్ సన్తం సాధుమార్గస్థమ్ ఎనం విదుః సాధవః । తస్మాదస్తీత్యేవ బ్రహ్మ ప్రతిపత్తవ్యమితి వాక్యార్థః । తస్య పూర్వస్య విజ్ఞానమయస్య ఎష ఎవ శరీరే విజ్ఞానమయే భవః శారీరః ఆత్మా । కోఽసౌ ? య ఎష ఆనన్దమయః । తం ప్రతి నాస్త్యాశఙ్కా నాస్తిత్వే । అపోఢసర్వవిశేషత్వాత్తు బ్రహ్మణో నాస్తిత్వం ప్రత్యాశఙ్కా యుక్తా ; సర్వసామ్యాచ్చ బ్రహ్మణః । యస్మాదేవమ్ , అతః తస్మాత్ అథ అనన్తరం శ్రోతుః శిష్యస్య అనుప్రశ్నాః ఆచార్యోక్తిమను ఎతే ప్రశ్నాః । సామాన్యం హి బ్రహ్మ ఆకాశాదికారణత్వాత్ విదుషః అవిదుషశ్చ ; అతః అవిదుషోఽపి బ్రహ్మప్రాప్తిరాశఙ్క్యతే - ఉత అపి అవిద్వాన్ అముం లోకం పరమాత్మానమ్ ఇతః ప్రేత్య కశ్చన, చనశబ్దః అప్యర్థే, అవిద్వానపి గచ్ఛతి ప్రాప్నోతి ? ‘కిం వా న గచ్ఛతి ? ’ఇతి ద్వితీయోఽపి ప్రశ్నో ద్రష్టవ్యః, అనుప్రశ్నా ఇతి బహువచనాత్ । విద్వాంసం ప్రత్యన్యౌ ప్రశ్నౌ - యద్యవిద్వాన్సామాన్యం కారణమపి బ్రహ్మ న గచ్ఛతి, అతో విదుషోఽపి బ్రహ్మాగమనమాశఙ్క్యతే ; అతస్తం ప్రతి ప్రశ్నః - ఆహో విద్వానితి । ఉకారం చ వక్ష్యమాణమధస్తాదపకృష్య తకారం చ పూర్వస్మాదుతశబ్దాద్వ్యాసజ్య ఆహో ఇత్యేతస్మాత్పూర్వముతశబ్దం సంయోజ్య పృచ్ఛతి - ఉతాహో విద్వానితి । విద్వాన్ బ్రహ్మవిదపి కశ్చిత్ ఇతః ప్రేత్య అముం లోకం సమశ్నుతే ప్రాప్నోతి । సమశ్నుతే ఉ ఇత్యేవం స్థితే, అయాదేశే యలోపే చ కృతే, అకారస్య ప్లుతిః - సమశ్నుతా ౩ ఉ ఇతి । విద్వాన్సమశ్నుతే అముం లోకమ్ ; కిం వా, యథా అవిద్వాన్ , ఎవం విద్వానపి న సమశ్నుతే ఇత్యపరః ప్రశ్నః । ద్వావేవ వా ప్రశ్నౌ విద్వదవిద్వద్విషయౌ ; బహువచనం తు సామర్థ్యప్రాప్తప్రశ్నాన్తరాపేక్షయా ఘటతే । ‘అసద్ బ్రహ్మేతి వేద చేత్’ ‘అస్తి బ్రహ్మేతి చేద్వేద’ ఇతి శ్రవణాదస్తి నాస్తీతి సంశయః । తతః అర్థప్రాప్తః కిమస్తి నాస్తీతి ప్రథమోఽనుప్రశ్నః । బ్రహ్మణః అపక్షపాతిత్వాత్ అవిద్వాన్గచ్ఛతి న గచ్ఛతీతి ద్వితీయః । బ్రహ్మణః సమత్వేఽపి అవిదుష ఇవ విదుషోఽప్యగమనమాశఙ్క్య కిం విద్వాన్సమశ్నుతే న సమశ్నుతే ఇతి తృతీయోఽనుప్రశ్నః ॥

ఎతేషాం ప్రతివచనార్థ ఉత్తరో గ్రన్థ ఆరభ్యతే । తత్ర అస్తిత్వమేవ తావదుచ్యతే । యచ్చోక్తమ్ ‘సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ’ ఇతి, తత్ర చ కథం సత్యత్వమిత్యేతద్వక్తవ్యమితి ఇదముచ్యతే । సత్త్వోక్త్యైవ సత్యత్వముచ్యతే । ఉక్తం హి సదేవ సత్యమితి ; తస్మాత్సత్త్వోక్త్యైవ సత్యత్వముచ్యతే । కథమేవమర్థతా అవగమ్యతే అస్య గ్రన్థస్య ? శబ్దానుగమాత్ । అనేనైవ హ్యర్థేనాన్వితాని ఉత్తరవాక్యాని - ‘తత్సత్యమిత్యాచక్షతే’ (తై. ఉ. ౨ । ౬ । ౧) ‘యదేష ఆకాశ ఆనన్దో న స్యాత్’ (తై. ఉ. ౨ । ౭ । ౧) ఇత్యాదీని । తత్ర అసదేవ బ్రహ్మేత్యాశఙ్క్యతే । కస్మాత్ ? యదస్తి, తద్విశేషతో గృహ్యతే ; యథా ఘటాది । యన్నాస్తి, తన్నోపలభ్యతే ; యథా శశవిషాణాది । తథా నోపలభ్యతే బ్రహ్మ ; తస్మాద్విశేషతః అగ్రహణాన్నాస్తీతి । తన్న, ఆకాశాదికారణత్వాద్బ్రహ్మణః । న నాస్తి బ్రహ్మ । కస్మాత్ ? ఆకాశాది హి సర్వం కార్యం బ్రహ్మణో జాతం గృహ్యతే ; యస్మాచ్చ జాయతే కిఞ్చిత్ , తదస్తీతి దృష్టం లోకే, యథా ఘటాఙ్కురాదికారణం మృద్బీజాది ; తస్మాదాకాశాదికారణత్వాదస్తి బ్రహ్మ । న చాసతో జాతం కిఞ్చిద్గృహ్యతే లోకే కార్యమ్ । అసతశ్చేన్నామరూపాది కార్యమ్ , నిరాత్మకత్వాన్నోపలభ్యేత ; ఉపలభ్యతే తు ; తస్మాదస్తి బ్రహ్మ । అసతశ్చేత్కార్యం గృహ్యమాణమపి అసదన్వితమేవ స్యాత్ ; న చైవమ్ ; తస్మాదస్తి బ్రహ్మ । తత్ర ‘కథమసతః సజ్జాయేత’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౨) ఇతి శ్రుత్యన్తరమసతః సజ్జన్మాసమ్భవమన్వాచష్టే న్యాయతః । తస్మాత్సదేవ బ్రహ్మేతి యుక్తమ్ । తద్యది మృద్బీజాదివత్ కారణం స్యాత్ , అచేతనం తర్హి । న ; కామయితృత్వాత్ । న హి కామయిత్రచేతనమస్తి లోకే । సర్వజ్ఞం హి బ్రహ్మేత్యవోచామ ; అతః కామయితృత్వోపపత్తిః । కామయితృత్వాదస్మదాదివదనాప్తకామమితి చేత్ , న ; స్వాతన్త్ర్యాత్ । యథా అన్యాన్పరవశీకృత్య కామాదిదోషాః ప్రవర్తయన్తి, న తథా బ్రహ్మణః ప్రవర్తకాః కామాః । కథం తర్హి ? సత్యజ్ఞానలక్షణాః స్వాత్మభూతత్వాద్విశుద్ధాః । న తైర్బ్రహ్మ ప్రవర్త్యతే ; తేషాం తు తత్ప్రవర్తకం బ్రహ్మ ప్రాణికర్మాపేక్షయా । తస్మాత్స్వాతన్త్ర్యం కామేషు బ్రహ్మణః ; అతో న అనాప్తకామం బ్రహ్మ । సాధనాన్తరానపేక్షత్వాచ్చ । యథా అన్యేషామనాత్మభూతా ధర్మాదినిమిత్తాపేక్షాః కామాః స్వాత్మవ్యతిరిక్తకార్యకరణసాధనాన్తరాపేక్షాశ్చ, న తథా బ్రహ్మణః । కిం తర్హి ? స్వాత్మనోఽనన్యాః । తదేతదాహ - సోఽకామయత । సః ఆత్మా యస్మాదాకాశః సమ్భూతః, అకామయత కామితవాన్ । కథమ్ ? బహు ప్రభూతం స్యాం భవేయమ్ । కథమేకస్యార్థాన్తరాననుప్రవేశే బహుత్వం స్యాదితి, ఉచ్యతే - ప్రజాయేయ ఉత్పద్యేయ । న హి పుత్రోత్పత్తేరివార్థాన్తరవిషయం బహుభవనమ్ । కథం తర్హి ? ఆత్మస్థానభివ్యక్తనామరూపాభివ్యక్త్యా । యదా ఆత్మస్థే అనభివ్యక్తే నామరూపే వ్యాక్రియేతే, తదా ఆత్మస్వరూపాపరిత్యాగేనైవ బ్రహ్మణః అప్రవిభక్తదేశకాలే సర్వావస్థాసు వ్యాక్రియేతే । తదేతన్నామరూపవ్యాకరణం బ్రహ్మణో బహుభవనమ్ । నాన్యథా నిరవయవస్య బ్రహ్మణో బహుత్వాపత్తిరుపపద్యతే అల్పత్వం వా, యథా ఆకాశస్యాల్పత్వం బహుత్వం చ వస్త్వన్తరకృతమేవ । అతః తద్ద్వారేణైవాత్మా బహు భవతి । న హ్యాత్మనోఽన్యదనాత్మభూతం తత్ప్రవిభక్తదేశకాలం సూక్ష్మం వ్యవహితం విప్రకృష్టం భూతం భవద్భవిష్యద్వా వస్తు విద్యతే । అతః నామరూపే సర్వావస్థే బ్రహ్మణైవాత్మవతీ । న బ్రహ్మ తదాత్మకమ్ । తే తత్ప్రత్యాఖ్యానే న స్త ఎవేతి తదాత్మకే ఉచ్యేతే । తాభ్యాం చ ఉపాధిభ్యాం జ్ఞాతృజ్ఞేయజ్ఞానశబ్దార్థాదిసర్వసంవ్యవహారభాగ్బ్రహ్మ । సః ఆత్మా ఎవంకామః సన్ తపః అతప్యత । తప ఇతి జ్ఞానముచ్యతే, ‘యస్య జ్ఞానమయం తపః’ (ము. ఉ. ౧ । ౧ । ౮) ఇతి శ్రుత్యన్తరాత్ । ఆప్తకామత్వాచ్చ ఇతరస్య అసమ్భవ ఎవ తపసః । తత్తపః అతప్యత తప్తవాన్ , సృజ్యమానజగద్రచనాదివిషయామాలోచనామకరోదాత్మేత్యర్థః । సః ఎవమాలోచ్య తపః తప్త్వా ప్రాణికర్మాదినిమిత్తానురూపమ్ ఇదం సర్వం జగత్ దేశతః కాలతః నామ్నా రూపేణ చ యథానుభవం సర్వైః ప్రాణిభిః సర్వావస్థైరనుభూయమానమ్ అసృజత సృష్టవాన్ । యదిదం కిఞ్చ యత్కిఞ్చేదమవిశిష్టమ్ , తత్ ఇదం జగత్ సృష్ట్వా, కిమకరోదితి, ఉచ్యతే - తదేవ సృష్టం జగత్ అనుప్రావిశదితి ॥

తత్రైతచ్చిన్త్యమ్ - కథమనుప్రావిశదితి । కిమ్ , యః స్రష్టా, స తేనైవాత్మనానుప్రావిశత్ , ఉత అన్యేనేతి ? కిం తావద్యుక్తమ్ ? క్త్వాప్రత్యయశ్రవణాత్ , యః స్రష్టా, స ఎవానుప్రావిశదితి । నను న యుక్తం మృద్వచ్చేత్కారణం బ్రహ్మ, తదాత్మకత్వాత్కార్యస్య, కారణమేవ హి కార్యాత్మనా పరిణమతే ; అతః అప్రవిష్టస్యైవ కార్యోత్పత్తేరూర్ధ్వం పృథక్కారణస్య పునః ప్రవేశోఽనుపపన్నః । న హి ఘటపరిణామవ్యతిరేకేణ మృదో ఘటే ప్రవేశోఽస్తి । యథా ఘటే చూర్ణాత్మనా మృదోఽనుప్రవేశః, ఎవమనేన ఆత్మనా నామరూపకార్యే అనుప్రవేశ ఆత్మనః ఇతి చేత్ , శ్రుత్యన్తరాచ్చ ‘అనేన జీవేనాత్మనానుప్రవిశ్య’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౩ । ౨) ఇతి ; నైవం యుక్తమ్ , ఎకత్వాద్బ్రహ్మణః । మృదాత్మనస్త్వనేకత్వాత్ సావయవత్వాచ్చ యుక్తో ఘటే మృదశ్చూర్ణాత్మనానుప్రవేశః, మృదశ్చూర్ణస్య అప్రవిష్టదేశత్వాచ్చ । న త్వాత్మన ఎకత్వే సతి నిరవయవత్వాదప్రవిష్టదేశాభావాచ్చ ప్రవేశ ఉపపద్యతే ; కథం తర్హి ప్రవేశః స్యాత్ ? యుక్తశ్చ ప్రవేశః, శ్రుతత్వాత్ - ‘తదేవానుప్రావిశత్’ ఇతి । సావయవమేవాస్తు ; తర్హి సావయవత్వాత్ ముఖో హస్తప్రవేశవత్ నామరూపకార్యే జీవాత్మనానుప్రవేశో యుక్త ఎవేతి చేత్ , న ; అశూన్యదేశత్వాత్ । న హి కార్యాత్మనా పరిణతస్య నామరూపకార్యదేశవ్యతిరేకేణ ఆత్మశూన్యః ప్రదేశోఽస్తి, యం ప్రవిశేజ్జీవాత్మనా । కారణమేవ చేత్ప్రవిశేత్ , జీవాత్మత్వం జహ్యాత్ , యథా ఘటో మృత్ప్రవేశే ఘటత్వం జహాతి । ‘తదేవానుప్రావిశత్’ ఇతి చ శ్రుతేర్న కారణానుప్రవేశో యుక్తః । కార్యాన్తరమేవ స్యాదితి చేత్ - తదేవానుప్రావిశదితి జీవాత్మరూపం కార్యం నామరూపపరిణతం కార్యాన్తరమేవ ఆపద్యత ఇతి చేత్ , న ; విరోధాత్ । న హి ఘటో ఘటాన్తరమాపద్యతే, వ్యతిరేకశ్రుతివిరోధాచ్చ । జీవస్య నామరూపకార్యవ్యతిరేకానువాదిన్యః శ్రుతయో విరుధ్యేరన్ ; తదాపత్తౌ మోక్షాసమ్భవాచ్చ । న హి యతో ముచ్యమానః, తదేవ ఆపద్యతే । న హి శృఙ్ఖలాపత్తిః బద్ధస్య తస్కరాదేః । బాహ్యాన్తర్భేదేన పరిణతమితి చేత్ - తదేవ కారణం బ్రహ్మ శరీరాద్యాధారత్వేన తదన్తర్జీవాత్మనా ఆధేయత్వేన చ పరిణతమితి చేత్ , న ; బహిష్ఠస్య ప్రవేశోపపత్తేః । న హి యో యస్యాన్తఃస్థః స ఎవ తత్ప్రవిష్ట ఉచ్యతే । బహిష్ఠస్యానుప్రవేశః స్యాత్ , ప్రవేశశబ్దార్థస్యైవం దృష్టత్వాత్ - యథా గృహం కృత్వా ప్రావిశదితి । జలసూర్యకాదిప్రతిబిమ్బవత్ ప్రవేశః స్యాదితి చేత్ , న ; అపరిచ్ఛిన్నత్వాదమూర్తత్వాచ్చ । పరిచ్ఛిన్నస్య మూర్తస్యాన్యస్య అన్యత్ర ప్రసాదస్వభావకే జలాదౌ సూర్యకాదిప్రతిబిమ్బోదయః స్యాత్ , న త్వాత్మనః ; అమూర్తత్వాత్ , ఆకాశాదికారణస్య ఆత్మనః వ్యాపకత్వాత్ । తద్విప్రకృష్టదేశప్రతిబిమ్బాధారవస్త్వన్తరాభావాచ్చ ప్రతిబిమ్బవత్ప్రవేశో న యుక్తః । ఎవం తర్హి నైవాస్తి ప్రవేశః ; న చ గత్యన్తరముపలభామహే, ‘తదేవానుప్రావిశత్’ ఇతి శ్రుతేః । శ్రుతిశ్చ నోఽతీన్ద్రియవిషయే విజ్ఞానోత్పత్తౌ నిమిత్తమ్ । న చాస్మాద్వాక్యాత్ యత్నవతామపి విజ్ఞానముత్పద్యతే । హన్త తర్హ్యనర్థకత్వాదపోహ్యమేతద్వాక్యమ్ ‘తత్సృష్ట్వా తదేవానుప్రావిశత్’ ఇతి ; న, అన్యార్థత్వాత్ । కిమర్థమస్థానే చర్చా ? ప్రకృతో హ్యన్యో వివక్షితోఽస్య వాక్యార్థః అస్తి ; స స్మర్తవ్యః - ‘బ్రహ్మవిదాప్నోతి పరమ్’ (తై. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ‘సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ’ (తై. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ‘యో వేద నిహితం గుహాయామ్’ (తై. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ఇతి । తద్విజ్ఞానం చ వివక్షితమ్ ; ప్రకృతం చ తత్ । బ్రహ్మస్వరూపావగమాయ చ ఆకాశాద్యన్నమయాన్తం కార్యం ప్రదర్శితమ్ ; బ్రహ్మావగమశ్చ ఆరబ్ధః । తత్ర అన్నమయాదాత్మనోఽన్యోఽన్తర ఆత్మా ప్రాణమయః ; తదన్తర్మనోమయో విజ్ఞానమయ ఇతి విజ్ఞానగుహాయాం ప్రవేశితః ; తత్ర చ ఆనన్దమయో విశిష్ట ఆత్మా ప్రదర్శితః । అతః పరమానన్దమయలిఙ్గాధిగమద్వారేణ ఆనన్దవివృద్ధ్యవసాన ఆత్మా । బ్రహ్మ పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠా సర్వవికల్పాస్పదో నిర్వికల్పోఽస్యామేవ గుహాయామధిగన్తవ్య ఇతి తత్ప్రవేశః ప్రకల్ప్యతే । న హ్యన్యత్రోపలభ్యతే బ్రహ్మ, నిర్విశేషత్వాత్ ; విశేషసమ్బన్ధో హ్యుపలబ్ధిహేతుర్దృష్టః - యథా రాహోశ్చన్ద్రార్కవిశేషసమ్బన్ధః । ఎవమన్తఃకరణగుహాత్మసమ్బన్ధో బ్రహ్మణ ఉపలబ్ధిహేతుః, సంనికర్షాత్ , అవభాసాత్మకత్వాచ్చ అన్తఃకరణస్య । యథా చ ఆలోకవిశిష్టఘటాద్యుపలబ్ధిః, ఎవం బుద్ధిప్రత్యయాలోకవిశిష్టాత్మోపలబ్ధిః స్యాత్ , తస్మాత్ ఉపలబ్ధిహేతౌ గుహాయాం నిహితమితి ప్రకృతమేవ । తద్వృత్తిస్థానీయే త్విహ పునస్తత్సృష్ట్వా తదేవానుప్రావిశదిత్యుచ్యతే ॥

దేవేదమాకాశాదికారణం కార్యం సృష్ట్వా తదనుప్రవిష్టమివాన్తర్గుహాయాం బుద్ధౌ ద్రష్టృ శ్రోతృ మన్తృ విజ్ఞాత్రిత్యేవం విశేషవదుపలభ్యతే । స ఎవ తస్య ప్రవేశః ; తస్మాదస్తి తత్కారణం బ్రహ్మ । అతః అస్తిత్వాదస్తీత్యేవోపలబ్ధవ్యం తత్ । తత్ కార్యమనుప్రవిశ్య ; కిమ్ ? సచ్చ మూర్తం త్యచ్చ అమూర్తమ్ అభవత్ । మూర్తామూర్తే హ్యవ్యాకృతనామరూపే ఆత్మస్థే అన్తర్గతేన ఆత్మనా వ్యాక్రియేతే మూర్తామూర్తశబ్దవాచ్యే । తే ఆత్మనా త్వప్రవిభక్తదేశకాలే ఇతి కృత్వా ఆత్మా తే అభవదిత్యుచ్యతే । కిం చ, నిరుక్తం చానిరుక్తం చ, నిరుక్తం నామ నిష్కృష్య సమానాసమానజాతీయేభ్యః దేశకాలవిశిష్టతయా ఇదం తదిత్యుక్తమ్ ; అనిరుక్తం తద్విపరీతమ్ ; నిరుక్తానిరుక్తే అపి మూర్తామూర్తయోరేవ విశేషణే । యథా సచ్చ త్యచ్చ ప్రత్యక్షపరోక్షే, తథా నిలయనం చానిలయనం చ । నిలయనం నీడమ్ ఆశ్రయః మూర్తస్యైవ ధర్మః ; అనిలయనం తద్విపరీతమ్ అమూర్తస్యైవ ధర్మః । త్యదనిరుక్తానిలయనాని అమూర్తధర్మత్వేఽపి వ్యాకృతవిషయాణ్యేవ, సర్గోత్తరకాలభావశ్రవణాత్ । త్యదితి ప్రాణాద్యనిరుక్తం తదేవానిలయనం చ । అతో విశేషణాని అమూర్తస్య వ్యాకృతవిషయాణ్యేవైతాని । విజ్ఞానం చేతనమ్ ; అవిజ్ఞానం తద్రహితమచేతనం పాషాణాది । సత్యం చ వ్యవహారవిషయమ్ , అధికారాత్ ; న పరమార్థసత్యమ్ ; ఎకమేవ హి పరమార్థసత్యం బ్రహ్మ । ఇహ పునః వ్యవహారవిషయమాపేక్షికం సత్యమ్ , మృగతృష్ణికాద్యనృతాపేక్షయా ఉదకాది సత్యముచ్యతే । అనృతం చ తద్విపరీతమ్ । కిం పునః ? ఎతత్సర్వమభవత్ , సత్యం పరమార్థసత్యమ్ ; కిం పునస్తత్ ? బ్రహ్మ, ‘సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ’ ఇతి ప్రకృతత్వాత్ । యస్మాత్ , సత్త్యదాదికం మూర్తామూర్తధర్మజాతం యత్కిఞ్చేదం సర్వమవిశిష్టం వికారజాతమేకమేవ సచ్ఛబ్దవాచ్యం బ్రహ్మాభవత్ , తద్వ్యతిరేకేణాభావాన్నామరూపవికారస్య, తస్మాత్ తత్ బ్రహ్మ సత్యమిత్యాచక్షతే బ్రహ్మవిదః । అస్తి నాస్తీత్యనుప్రశ్నః ప్రకృతః ; తస్య ప్రతివచనవిషయే ఎతదుక్తమ్ - ‘ఆత్మాకామయత బహు స్యామ్’ ఇతి । స యథాకామం చ ఆకాశాదికార్యం సత్త్యదాదిలక్షణం సృష్ట్వా తదనుప్రవిశ్య పశ్యఞ్శృణ్వన్మన్వానో విజానన్ బహ్వభవత్ ; తస్మాత్ తదేవేదమాకాశాదికారణం కార్యస్థం పరమే వ్యోమన్ హృదయగుహాయాం నిహితం తత్ప్రత్యయావభాసవిశేషేణోపలభ్యమానమస్తీత్యేవం విజానీయాదిత్యుక్తం భవతి । తత్ ఎతస్మిన్నర్థే బ్రాహ్మణోక్తే ఎషః శ్లోకః మన్త్రః భవతి । యథా పూర్వేష్వన్నమయాద్యాత్మప్రకాశకాః పఞ్చస్వపి, ఎవం సర్వాన్తరతమాత్మాస్తిత్వప్రకాశకోఽపి మన్త్రః కార్యద్వారేణ భవతి ॥

అసద్వా ఇదమగ్ర ఆసీత్ । అసదితి వ్యాకృతనామరూపవిశేషవిపరీతరూపమ్ అవ్యాకృతం బ్రహ్మ ఉచ్యతే ; న పునరత్యన్తమేవాసత్ । న హ్యసతః సజ్జన్మాస్తి । ఇదమ్ ఇతి నామరూపవిశేషవద్వ్యాకృతం జగత్ ; అగ్రే పూర్వం ప్రాగుత్పత్తేః బ్రహ్మైవ అసచ్ఛబ్దవాచ్యమాసీత్ । తతః అసతః వై సత్ ప్రవిభక్తనామరూపవిశేషమ్ అజాయత ఉత్పన్నమ్ । కిం తతః ప్రవిభక్తం కార్యమితి - పితురివ పుత్రః ? నేత్యాహ । తత్ అసచ్ఛబ్దవాచ్యం స్వయమేవ ఆత్మానమేవ అకురుత కృతవత్ । యస్మాదేవమ్ , తస్మాత్ తత్ బ్రహ్మైవ సుకృతం స్వయం కర్తృ ఉచ్యతే । స్వయం కర్తృ బ్రహ్మేతి ప్రసిద్ధం లోకే సర్వకారణత్వాత్ । యస్మాద్వా స్వయమకరోత్సర్వం సర్వాత్మనా, తస్మాత్పుణ్యరూపేణాపి తదేవ బ్రహ్మ కారణం సుకృతమ్ ఉచ్యతే । సర్వథాపి తు ఫలసమ్బన్ధాదికారణం సుకృతశబ్దవాచ్యం ప్రసిద్ధం లోకే । యది పుణ్యం యది వా అన్యత్ సా ప్రసిద్ధిః నిత్యే చేతనకారణే సతి ఉపపద్యతే, తస్మాదస్తి బ్రహ్మ, సుకృతప్రసిద్ధేరితి । ఇతశ్చాస్తి ; కుతః ? రసత్వాత్ । కుతో రసత్వప్రసిద్ధిర్బ్రహ్మణ ఇత్యత ఆహ - యద్వై తత్సుకృతం రసో వై సః । రసో నామ తృప్తిహేతుః ఆనన్దకరో మధురామ్లాదిః ప్రసిద్ధో లోకే । రసమేవ హి అయం లబ్ధ్వా ప్రాప్య ఆనన్దీ సుఖీ భవతి । నాసత ఆనన్దహేతుత్వం దృష్టం లోకే । బాహ్యానన్దసాధనరహితా అపి అనీహా నిరేషణా బ్రాహ్మణా బాహ్యరసలాభాదివ సానన్దా దృశ్యన్తే విద్వాంసః ; నూనం బ్రహ్మైవ రసస్తేషామ్ । తస్మాదస్తి తత్తేషామానన్దకారణం రసవద్బ్రహ్మ । ఇతశ్చాస్తి ; కుతః ? ప్రాణనాదిక్రియాదర్శనాత్ । అయమపి హి పిణ్డో జీవతః ప్రాణేన ప్రాణితి అపానేన అపానితి । ఎవం వాయవీయా ఐన్ద్రియకాశ్చ చేష్టాః సంహతైః కార్యకరణైర్నిర్వర్త్యమానా దృశ్యన్తే । తచ్చైకార్థవృత్తిత్వేన సంహననం నాన్తరేణ చేతనమసంహతం సమ్భవతి, అన్యత్రాదర్శనాత్ । తదాహ - యత్ యది ఎషః ఆకాశే పరమే వ్యోమ్ని గుహాయాం నిహిత ఆనన్దో న స్యాత్ న భవేత్ , కో హ్యేవ లోకే అన్యాత్ అపానచేష్టాం కుర్యాదిత్యర్థః । కః ప్రాణ్యాత్ ప్రాణనం వా కుర్యాత్ ; తస్మాదస్తి తద్బ్రహ్మ, యదర్థాః కార్యకరణప్రాణనాదిచేష్టాః ; తత్కృత ఎవ చ ఆనన్దో లోకస్య । కుతః ? ఎష హ్యేవ పర ఆత్మా ఆనన్దయాతి ఆనన్దయతి సుఖయతి లోకం ధర్మానురూపమ్ । స ఎవాత్మా ఆనన్దరూపోఽవిద్యయా పరిచ్ఛిన్నో విభావ్యతే ప్రాణిభిరిత్యర్థః । భయాభయహేతుత్వాద్విద్వదవిదుషోరస్తి తద్బ్రహ్మ । సద్వస్త్వాశ్రయణేన హి అభయం భవతి ; నాసద్వస్త్వాశ్రయణేన భయనివృత్తిరుపపద్యతే । కథమభయహేతుత్వమితి, ఉచ్యతే - యదా హ్యేవ యస్మాత్ ఎషః సాధకః ఎతస్మిన్ బ్రహ్మణి - కింవిశిష్టే ? అదృశ్యే దృశ్యం నామ ద్రష్టవ్యం వికారః, దర్శనార్థత్వాద్వికారస్య ; న దృశ్యమ్ అదృశ్యమ్ , అవికార ఇత్యర్థః । ఎతస్మిన్నదృశ్యే అవికారేఽవిషయభూతే, అనాత్మ్యే అశరీరే, యస్మాదదృశ్యం తస్మాదనాత్మ్యమ్ , యస్మాదనాత్మ్యం తస్మాదనిరుక్తమ్ ; విశేషో హి నిరుచ్యతే ; విశేషశ్చ వికారః ; అవికారం చ బ్రహ్మ, సర్వవికారహేతుత్వాత్ ; తస్మాత్ అనిరుక్తమ్ । యత ఎవమ్ , తస్మాదనిలయనం నిలయనం నీడ ఆశ్రయః న నిలయనమ్ అనిలయనమ్ అనాధారం తస్మిన్ ఎతస్మిన్ అదృశ్యేఽనాత్మ్యేఽనిరుక్తేఽనిలయనే సర్వకార్యధర్మవిలక్షణే బ్రహ్మణీతి వాక్యార్థః । అభయమితి క్రియావిశేషణమ్ । అభయామితి వా లిఙ్గాన్తరం పరిణమ్యతే । ప్రతిష్ఠాం స్థితిమాత్మభావం విన్దతే లభతే । అథ తదా సః తస్మిన్నానాత్వస్య భయహేతోరవిద్యాకృతస్యాదర్శనాదభయం గతో భవతి । స్వరూపప్రతిష్ఠో హ్యసౌ యదా భవతి, తదా నాన్యత్పశ్యతి నాన్యచ్ఛృణోతి నాన్యద్విజానాతి । అన్యస్య హ్యన్యతో భయం భవతి, న ఆత్మన ఎవ ఆత్మనో భయం యుక్తమ్ ; తస్మాత్ ఆత్మైవ ఆత్మనః అభయకారణమ్ । సర్వతో హి నిర్భయా బ్రాహ్మణా దృశ్యన్తే సత్సు భయహేతుషు ; తచ్చాయుక్తమసతి భయత్రాణే బ్రహ్మణి । తస్మాత్తేషామభయదర్శనాదస్తి తదభయకారణం బ్రహ్మేతి । కదా అసౌ అభయం గతో భవతి సాధకః ? యదా నాన్యత్పశ్యతి ఆత్మని చ అన్తరం భేదం న కురుతే, తదా అభయం గతో భవతీత్యభిప్రాయః । యదా పునరవిద్యావస్థాయాం హి యస్మాత్ ఎషః అవిద్యావాన్ అవిద్యయా ప్రత్యుపస్థాపితం వస్తు తైమిరికద్వితీయచన్ద్రవత్పశ్యత్యాత్మని చ ఎతస్మిన్ బ్రహ్మణి, ఉత అపి, అరమ్ అల్పమపి, అన్తరం ఛిద్రం భేదదర్శనం కురుతే ; భేదదర్శనమేవ హి భయకారణమ్ ; అల్పమపి భేదం పశ్యతీత్యర్థః । అథ తస్మాద్భేదదర్శనాద్ధేతోః తస్య భేదదర్శినః ఆత్మనో భయం భవతి । తస్మాదాత్మైవాత్మనో భయకారణమవిదుషః ; తదేతదాహ - తత్ బ్రహ్మ త్వేవ భయం భేదదర్శినో విదుషః ఈశ్వరోఽన్యో మత్తః అహమన్యః సంసారీత్యేవంవిదుషః భేదదృష్టమీశ్వరాఖ్యం తదేవ బ్రహ్మ అల్పమప్యన్తరం కుర్వతః భయం భవతి ఎకత్వేన అమన్వానస్య । తస్మాత్ విద్వానప్యవిద్వానేవాసౌ, యోఽయమేకమభిన్నమాత్మతత్త్వం న పశ్యతి । ఉచ్ఛేదహేతుదర్శనాద్ధ్యుచ్ఛేద్యాభిమతస్య భయం భవతి ; అనుచ్ఛేద్యో హ్యుచ్ఛేదహేతుః ; తత్ర అసత్యుచ్ఛేదహేతౌ ఉచ్ఛేద్యే న తద్దర్శనకార్యం భయం యుక్తమ్ । సర్వం చ జగద్భయవద్దృశ్యతే । తస్మాజ్జగతో భయదర్శనాద్గమ్యతే - నూనం తదస్తి భయకారణముచ్ఛేదహేతురనుచ్ఛేద్యాత్మకమ్ , యతో జగద్బిభేతీతి । తత్ ఎతస్మిన్నప్యర్థే ఎషః శ్లోకః భవతి ॥

భీషా భయేన అస్మాత్ వాతః పవతే । భీషోదేతి సూర్యః । భీషా అస్మాత్ అగ్నిశ్చేన్ద్రశ్చ । మృత్యుర్ధావతి పఞ్చమ ఇతి । వాతాదయో హి మహార్హాః స్వయమీశ్వరాః సన్తః పవనాదికార్యేష్వాయాసబహులేషు నియతాః ప్రవర్తన్తే ; తద్యుక్తం ప్రశాస్తరి సతి ; యస్మాత్ నియమేన తేషాం ప్రవర్తనమ్ , తస్మాదస్తి భయకారణం తేషాం ప్రశాస్తృ బ్రహ్మ । యతస్తే భృత్యా ఇవ రాజ్ఞః అస్మాత్ బ్రహ్మణః భయేన ప్రవర్తన్తే తచ్చ భయకారణమానన్దం బ్రహ్మ । తస్య అస్య బ్రహ్మణః ఆనన్దస్య ఎషా మీమాంసా విచారణా భవతి । కిమానన్దస్య మీమాంస్యమితి, ఉచ్యతే - కిమానన్దో విషయవిషయిసమ్బన్ధజనితః లౌకికానన్దవత్ , ఆహోస్విత్ స్వాభావికః, ఇత్యేవమేషా ఆనన్దస్య మీమాంసా ॥

తత్ర లౌకిక ఆనన్దో బాహ్యాధ్యాత్మికసాధనసమ్పత్తినిమిత్త ఉత్కృష్టః । సః య ఎష నిర్దిశ్యతే బ్రహ్మానన్దానుగమార్థమ్ । అనేన హి ప్రసిద్ధేన ఆనన్దేన వ్యావృత్తవిషయబుద్ధిగమ్య ఆనన్దోఽనుగన్తుం శక్యతే । లౌకికోఽప్యానన్దః బ్రహ్మానన్దస్యైవ మాత్రా ; అవిద్యయా తిరస్క్రియమాణే విజ్ఞానే ఉత్కృష్యమాణాయాం చ అవిద్యాయాం బ్రహ్మాదిభిః కర్మవశాత్ యథావిజ్ఞానం విషయాదిసాధనసమ్బన్ధవశాచ్చ విభావ్యమానశ్చ లోకేఽనవస్థితో లౌకికః సమ్పద్యతే ; స ఎవ అవిద్యాకామకర్మాపకర్షేణ మనుష్యగన్ధర్వాద్యుత్తరోత్తరభూమిషు అకామహతవిద్వచ్ఛ్రోత్రియప్రత్యక్షో విభావ్యతే శతగుణోత్తరోత్తరోత్కర్షేణ యావద్ధిరణ్యగర్భస్య బ్రహ్మణ ఆనన్ద ఇతి ॥

నిరస్తే త్వవిద్యాకృతే విషయవిషయివిభాగే, విద్యయా స్వాభావికః పరిపూర్ణః ఎకః ఆనన్దః అద్వైతః భవతీత్యేతమర్థం విభావయిష్యన్నాహ - యువా ప్రథమవయాః ; సాధుయువేతి సాధుశ్చాసౌ యువా చేతి యూనో విశేషణమ్ ; యువాప్యసాధుర్భవతి సాధురప్యయువా, అతో విశేషణం యువా స్యాత్సాధుయువేతి ; అధ్యాయకః అధీతవేదః । ఆశిష్ఠః ఆశాస్తృతమః ; దృఢిష్ఠః దృఢతమః ; బలిష్ఠః బలవత్తమః ; ఎవమాధ్యాత్మికసాధనసమ్పన్నః । తస్యేయం పృథివీ ఉర్వీ సర్వా విత్తస్య విత్తేనోపభోగసాధనేన దృష్టార్థేనాదృష్టార్థేన చ కర్మసాధనేన సమ్పన్నా పూర్ణా రాజా పృథివీపతిరిత్యర్థః । తస్య చ య ఆనన్దః, సః ఎకః మానుషః మనుష్యాణాం ప్రకృష్టః ఎక ఆనన్దః । తే యే శతం మానుషా ఆనన్దాః, స ఎకో మనుష్యగన్ధర్వాణామానన్దః ; మానుషానన్దాత్ శతగుణేనోత్కృష్టః మనుష్యగన్ధర్వాణామానన్దః భవతి । మనుష్యాః సన్తః కర్మవిద్యావిశేషాత్ గన్ధర్వత్వం ప్రాప్తా మనుష్యగన్ధర్వాః । తే హ్యన్తర్ధానాదిశక్తిసమ్పన్నాః సూక్ష్మకార్యకరణాః ; తస్మాత్ప్రతిఘాతాల్పత్వం తేషాం ద్వన్ద్వప్రతిఘాతశక్తిసాధనసమ్పత్తిశ్చ । తతః అప్రతిహన్యమానస్య ప్రతీకారవతః మనుష్యగన్ధర్వస్య స్యాచ్చిత్తప్రసాదః । తత్ప్రసాదవిశేషాత్సుఖవిశేషాభివ్యక్తిః । ఎవం పూర్వస్యాః పూర్వస్యా భూమేరుత్తరస్యాముత్తరస్యాం భూమౌ ప్రసాదవిశేషతః శతగుణేన ఆనన్దోత్కర్ష ఉపపద్యతే । ప్రథమం తు అకామహతాగ్రహణం మనుష్యవిషయభోగకామానభిహతస్య శ్రోత్రియస్య మనుష్యానన్దాత్ శతగుణేన ఆనన్దోత్కర్షః మనుష్యగన్ధర్వేణ తుల్యో వక్తవ్య ఇత్యేవమర్థమ్ । సాధుయువా అధ్యాయక ఇతి శ్రోత్రియత్వావృజినత్వే గృహ్యేతే । తే హ్యవిశిష్టే సర్వత్ర । అకామహతత్వం తు విషయోత్కర్షాపకర్షతః సుఖోత్కర్షాపకర్షాయ విశేష్యతే । అతః అకామహతగ్రహణమ్ , తద్విశేషతః శతగుణసుఖోత్కర్షోపలబ్ధేః అకామహతత్వస్య పరమానన్దప్రాప్తిసాధనత్వవిధానార్థమ్ । వ్యాఖ్యాతమన్యత్ । దేవగన్ధర్వా జాతిత ఎవ । చిరలోకలోకానామితి పితౄణాం విశేషణమ్ । చిరకాలస్థాయీ లోకో యేషాం పితౄణామ్ , తే చిరలోకలోకా ఇతి । ఆజాన ఇతి దేవలోకః తస్మిన్నాజానే జాతా ఆజానజా దేవాః, స్మార్తకర్మవిశేషతో దేవస్థానేషు జాతాః । కర్మదేవా యే వైదికేన కర్మణా అగ్నిహోత్రాదినా కేవలేన దేవానపియన్తి । దేవా ఇతి త్రయస్త్రింశద్ధవిర్భుజః ; ఇన్ద్రస్తేషాం స్వామీ ; తస్య ఆచార్యో బృహస్పతిః । ప్రజాపతిః విరాట్ త్రైలోక్యశరీరో బ్రహ్మా సమష్టివ్యష్టిరూపః సంసారమణ్డలవ్యాపీ । యత్రైతే ఆనన్దభేదా ఎకతాం గచ్ఛన్తి, ధర్మశ్చ తన్నిమిత్తః జ్ఞానం చ తద్విషయమ్ అకామహతత్వం చ నిరతిశయం యత్ర, స ఎష హిరణ్యగర్భో బ్రహ్మా, తస్యైష ఆనన్దః శ్రోత్రియేణ అవృజినేన అకామహతేన చ సర్వతః ప్రత్యక్షముపలభ్యతే । తస్మాదేతాని త్రీణి సాధనానీత్యవగమ్యతే । తత్ర శ్రోత్రియత్వావృజినత్వే నియతే అకామహతత్వం తు ఉత్కృష్యత ఇతి ప్రకృష్టసాధనతా అవగమ్యతే । తస్య అకామహతత్వప్రకర్షతశ్చోపలభ్యమానః శ్రోత్రియప్రత్యక్షో బ్రహ్మణ ఆనన్దః యస్య పరమానన్దస్య మాత్రా ఎకదేశః, ‘ఎతస్యైవానన్దస్యాన్యాని భూతాని మాత్రాముపజీవన్తి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౩౨) ఇతి శ్రుత్యన్తరాత్ । స ఎష ఆనన్దః - యస్య మాత్రా సముద్రామ్భస ఇవ విప్రుషః ప్రవిభక్తాః యత్రైకతాం గతాః - స ఎష పరమానన్దః స్వాభావికః, అద్వైతాత్ ; ఆనన్దానన్దినోశ్చ అవిభాగోఽత్ర ॥

స యశ్చాయం పురుష ఇతి । యః గుహాయాం నిహితః పరమే వ్యోమ్ని ఆకాశాదికార్యం సృష్ట్వా అన్నమయాన్తమ్ , తదేవానుప్రవిష్టః, సః య ఇతి నిశ్చీయతే । కోఽసౌ ? అయం పురుషే । యశ్చాసావాదిత్యే యః పరమానన్దః శ్రోత్రియప్రత్యక్షో నిర్దిష్టః, యస్యైకదేశం బ్రహ్మాదీని భూతాని సుఖార్హాణ్యుపజీవన్తి, సః యశ్చాసావాదిత్యే ఇతి నిర్దిశ్యతే । స ఎకః భిన్నప్రదేశఘటాకాశాకాశైకత్వవత్ । నను తన్నిర్దేశే స యశ్చాయం పురుష ఇత్యవిశేషతోఽధ్యాత్మం న యుక్తో నిర్దేశః ; యశ్చాయం దక్షిణేఽక్షన్నితి తు యుక్తః, ప్రసిద్ధత్వాత్ । న, పరాధికారాత్ । పరో హ్యాత్మా అత్ర అధికృతః ‘అదృశ్యేఽనాత్మ్యే’ ‘భీషాస్మాద్వాతః పవతే’ ‘సైషానన్దస్య మీమాంసా’ ఇతి । న హి అకస్మాదప్రకృతో యుక్తో నిర్దేష్టుమ్ ; పరమాత్మవిజ్ఞానం చ వివక్షితమ్ । తస్మాత్ పర ఎవ నిర్దిశ్యతే - స ఎక ఇతి । నన్వానన్దస్య మీమాంసా ప్రకృతా ; తస్యా అపి ఫలముపసంహర్తవ్యమ్ । అభిన్నః స్వాభావికః ఆనన్దః పరమాత్మైవ, న విషయవిషయిసమ్బన్ధజనిత ఇతి । నను తదనురూప ఎవ అయం నిర్దేశః - ‘స యశ్చాయం పురుషే యశ్చాసావాదిత్యే స ఎకః’ ఇతి భిన్నాధికరణస్థవిశేషోపమర్దేన । నన్వేవమప్యాదిత్యవిశేషగ్రహణమనర్థకమ్ ; న అనర్థకమ్ , ఉత్కర్షాపకర్షాపోహార్థత్వాత్ । ద్వైతస్య హి యో మూర్తామూర్తలక్షణస్య పర ఉత్కర్షః సవిత్రభ్యన్తర్గతః స చేత్పురుషగతవిశేషోపమర్దేన పరమానన్దమపేక్ష్య సమో భవతి, న కశ్చిదుత్కర్షోఽపకర్షో వా తాం గతిం గతస్యేత్యభయం ప్రతిష్ఠాం విన్దత ఇత్యుపపన్నమ్ ॥

అస్తి నాస్తీత్యనుప్రశ్నో వ్యాఖ్యాతః । కార్యరసలాభప్రాణనాభయప్రతిష్ఠాభయదర్శనోపపత్తిభ్యోఽస్త్యేవ తదాకాశాదికారణం బ్రహ్మేత్యపాకృతః అనుప్రశ్న ఎకః ; ద్వావన్యానుప్రశ్నౌ విద్వదవిదుషోర్బ్రహ్మప్రాప్త్యప్రాప్తివిషయౌ ; తత్ర విద్వాన్సమశ్నుతే న సమశ్నుత ఇత్యనుప్రశ్నోఽన్త్యః ; తదపాకరణాయోచ్యతే । మధ్యమోఽనుప్రశ్నః అన్త్యాపాకరణాదేవ అపాకృత ఇతి తదపాకరణాయ న యత్యతే । స యః కశ్చిత్ ఎవం యథోక్తం బ్రహ్మ ఉత్సృజ్యోత్కర్షాపకర్షమద్వైతం సత్యం జ్ఞానమనన్తమస్మీత్యేవం వేత్తీతి ఎవంవిత్ ; ఎవంశబ్దస్య ప్రకృతపరామర్శార్థత్వాత్ । స కిమ్ ? అస్మాల్లోకాత్ప్రేత్య దృష్టాదృష్టేష్టవిషయసముదాయో హి అయం లోకః, తస్మాదస్మాల్లోకాత్ప్రేత్య ప్రత్యావృత్య నిరపేక్షో భూత్వా ఎతం యథావ్యాఖ్యాతమ్ అన్నమయమాత్మానముపసఙ్క్రామతి విషయజాతమన్నమయాత్పిణ్డాత్మనో వ్యతిరిక్తం న పశ్యతి, సర్వం స్థూలభూతమన్నమయమాత్మానం పశ్యతీత్యర్థః । తతః అభ్యన్తరమేతం ప్రాణమయం సర్వాన్నమయాత్మస్థమవిభక్తమ్ । అథైతం మనోమయం విజ్ఞానమయమానన్దమయమాత్మానముపసఙ్క్రామతి । అథాదృశ్యేఽనాత్మ్యేఽనిరుక్తేఽనిలయనేఽభయం ప్రతిష్ఠాం విన్దతే ॥

తత్రైతచ్చిన్త్యమ్ - కోఽయమేవంవిత్ , కథం వా సఙ్క్రామతీతి ; కిం పరస్మాదాత్మనోఽన్యః సఙ్క్రమణకర్తా ప్రవిభక్తః, ఉత స ఎవేతి । కిం తతః ? యద్యన్యః స్యాత్ , శ్రుతివిరోధః - ‘తత్సృష్ట్వా తదేవానుప్రావిశత్’ (తై. ఉ. ౨ । ౬ । ౧) ‘అన్యోఽసావన్యోఽహమస్మీతి । న స వేద’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౧౦) ‘ఎకమేవాద్వితీయమ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౧) ‘తత్త్వమసి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౧౬) ఇతి । అథ స ఎవ ఆనన్దమయమాత్మానముపసఙ్క్రామతీతి, కర్మకర్తృత్వానుపపత్తిః । పరస్యైవ చ సంసారిత్వం పరాభావో వా । యద్యుభయథా ప్రాప్తో దోషో న పరిహర్తుం శక్యత ఇతి, వ్యర్థా చిన్తా । అథ అన్యతరస్మిన్పక్షే దోషాప్రాప్తిః తృతీయే వా పక్షే అదుష్టే, స ఎవ శాస్త్రార్థ ఇతి వ్యర్థైవ చిన్తా ; న, తన్నిర్ధారణార్థత్వాత్ । సత్యం ప్రాప్తో దోషో న శక్యః పరిహర్తుమన్యతరస్మిన్ తృతీయే వా పక్షే అదుష్టే అవధృతే వ్యర్థా చిన్తా స్యాత్ ; న తు సోఽవధృత ఇతి తదవధారణార్థత్వాదర్థవత్యేవైషా చిన్తా । సత్యమర్థవతీ చిన్తా, శాస్త్రార్థావధారణార్థత్వాత్ । చిన్తయసి చ త్వమ్ , న తు నిర్ణేష్యసి ; కిం న నిర్ణేతవ్యమితి వేదవచనమ్ ? న ; కథం తర్హి ? బహుప్రతిపక్షత్వాత్ ; ఎకత్వవాదీ త్వమ్ , వేదార్థపరత్వాత్ ; బహవో హి నానాత్వవాదినో వేదబాహ్యాః త్వత్ప్రతిపక్షాః ; అతో మమాశఙ్కా - న నిర్ణేష్యసీతి । ఎతదేవ మే స్వస్త్యయనమ్ - యన్మామేకయోగినమనేకయోగిబహుప్రతిపక్షమాత్థ । అతో జేష్యామి సర్వాన్ ; ఆరభే చ చిన్తామ్ ॥

స ఎవ తు స్యాత్ , తద్భావస్య వివక్షితత్వాత్ । తద్విజ్ఞానేన పరమాత్మభావో హి అత్ర వివక్షితః - ‘బ్రహ్మవిదాప్నోతి పరమ్’ ఇతి । న హి అన్యస్య అన్యభావాపత్తిరుపపద్యతే । నను తస్యాపి తద్భావాపత్తిరనుపపన్నైవ । న, అవిద్యాకృతానాత్మాపోహార్థత్వాత్ । యా హి బ్రహ్మవిద్యయా స్వాత్మప్రాప్తిరుపదిశ్యతే, సా అవిద్యాకృతస్య అన్నాదివిశేషాత్మనః ఆత్మత్వేనాధ్యారోపితస్య అనాత్మనః అపోహార్థా । కథమేవమర్థతా అవగమ్యతే ? విద్యామాత్రోపదేశాత్ । విద్యాయాశ్చ దృష్టం కార్యమవిద్యానివృత్తిః ; తచ్చేహ విద్యామాత్రమాత్మప్రాప్తౌ సాధనముపదిశ్యతే । మార్గవిజ్ఞానోపదేశవదితి చేత్ , తదాత్మత్వే విద్యామాత్రసాధనోపదేశోఽహేతుః । కస్మాత్ ? దేశాన్తరప్రాప్తౌ మార్గవిజ్ఞానోపదేశదర్శనాత్ । న హి గ్రామ ఎవ గన్తేతి చేత్ , న ; వైధర్మ్యాత్ । తత్ర హి గ్రామవిషయం నోపదిశ్యతే, తత్ప్రాప్తిమార్గవిషయమేవోపదిశ్యతే విజ్ఞానమ్ ; న తథేహ బ్రహ్మవిజ్ఞానవ్యతిరేకేణ సాధనాన్తరవిషయం విజ్ఞానముపదిశ్యతే । ఉక్తకర్మాదిసాధనాపేక్షం బ్రహ్మవిజ్ఞానం పరప్రాప్తౌ సాధనముపదిశ్యత ఇతి చేత్ , న ; నిత్యత్వాన్మోక్షస్యేత్యాదినా ప్రత్యుక్తత్వాత్ । శ్రుతిశ్చ ‘తత్సృష్ట్వా తదేవానుప్రావిశత్’ ఇతి కార్యస్య తదాత్మత్వం దర్శయతి । అభయప్రతిష్ఠోపపత్తేశ్చ । యది హి విద్యావాన్ స్వాత్మనోఽన్యన్న పశ్యతి, తతః అభయం ప్రతిష్ఠాం విన్దత ఇతి స్యాత్ , భయహేతోః పరస్య అన్యస్య అభావాత్ । అన్యస్య చ అవిద్యాకృతత్వే విద్యయా అవస్తుత్వదర్శనోపపత్తిః ; తద్ధి ద్వితీయస్య చన్ద్రస్య అసత్త్వమ్ , యదతైమిరికేణ చక్షుష్మతా న గృహ్యతే ; నైవం న గృహ్యత ఇతి చేత్ , న ; సుషుప్తసమాహితయోరగ్రహణాత్ । సుషుప్తేఽగ్రహణమన్యాసక్తవదితి చేత్ , న ; సర్వాగ్రహణాత్ । జాగ్రత్స్వప్నయోరన్యస్య గ్రహణాత్సత్త్వమేవేతి చేత్ , న ; అవిద్యాకృతత్వాత్ జాగ్రత్స్వప్నయోః ; యదన్యగ్రహణం జాగ్రత్స్వప్నయోః, తదవిద్యాకృతమ్ , విద్యాభావే అభావాత్ । సుషుప్తే అగ్రహణమపి అవిద్యాకృతమితి చేత్ , న ; స్వాభావికత్వాత్ । ద్రవ్యస్య హి తత్త్వమవిక్రియా, పరానపేక్షత్వాత్ ; విక్రియా న తత్త్వమ్ , పరాపేక్షత్వాత్ । న హి కారకాపేక్షం వస్తునస్తత్త్వమ్ ; సతో విశేషః కారకాపేక్షః, విశేషశ్చ విక్రియా ; జాగ్రత్స్వప్నయోశ్చ గ్రహణం విశేషః । యద్ధి యస్య నాన్యాపేక్షం స్వరూపమ్ , తత్తస్య తత్త్వమ్ ; యదన్యాపేక్షమ్ , న తత్తత్త్వమ్ ; అన్యాభావే అభావాత్ । తస్మాత్ స్వాభావికత్వాత్ జాగ్రత్స్వప్నవత్ న సుషుప్తే విశేషః । యేషాం పునరీశ్వరో అన్య ఆత్మనః, కార్యం చ అన్యత్ , తేషాం భయానివృత్తిః, భయస్య అన్యనిమిత్తత్వాత్ ; సతశ్చ అన్యస్య ఆత్మహానానుపపత్తిః । న చ అసత ఆత్మలాభః । సాపేక్షస్య అన్యస్య భయహేతుత్వమితి చేత్ , న ; తస్యాపి తుల్యత్వాత్ । యద్ధర్మాద్యనుసహాయీభూతం నిత్యమనిత్యం వా నిమిత్తమపేక్ష్య అన్యద్భయకారణం స్యాత్ , తస్యాపి తథాభూతస్య ఆత్మహానాభావాత్ భయానివృత్తిః ; ఆత్మహానే వా సదసతోరితరేతరాపత్తౌ సర్వత్ర అనాశ్వాస ఎవ । ఎకత్వపక్షే పునః సనిమిత్తస్య సంసారస్య అవిద్యాకల్పితత్వాదదోషః । తైమిరికదృష్టస్య హి ద్వితీయచన్ద్రస్య న ఆత్మలాభో నాశో వా అస్తి । విద్యావిద్యయోః తద్ధర్మత్వమితి చేత్ , న ; ప్రత్యక్షత్వాత్ । వివేకావివేకౌ రూపాదివత్ ప్రత్యక్షావుపలభ్యేతే అన్తఃకరణస్థౌ । న హి రూపస్య ప్రత్యక్షస్య సతో ద్రష్ట్టధర్మత్వమ్ । అవిద్యా చ స్వానుభవేన రూప్యతే - మూఢోఽహమ్ అవివిక్తం మమ విజ్ఞానమ్ ఇతి । తథా విద్యావివేకో అనుభూయతే । ఉపదిశన్తి చ అన్యేభ్య ఆత్మనో విద్యాం బుధాః । తథా చ అన్యే అవధారయన్తి । తస్మాత్ నామరూపపక్షస్యైవ విద్యావిద్యే నామరూపే చ ; న ఆత్మధర్మౌ, ‘నామరూపయోర్నిర్వహితా తే యదన్తరా తద్బ్రహ్మ’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧౪ । ౧) ఇతి శ్రుత్యన్తరాత్ । తే చ పునర్నామరూపే సవితర్యహోరాత్రే ఇవ కల్పితే ; న పరమార్థతో విద్యమానే । అభేదే ‘ఎతమానన్దమయమాత్మానముపసఙ్క్రామతి’ (తై. ఉ. ౨ । ౮ । ౫) ఇతి కర్మకర్తృత్వానుపపత్తిరితి చేత్ , న ; విజ్ఞానమాత్రత్వాత్ సఙ్క్రమణస్య । న జలూకాదివత్ సఙ్క్రమణమిహోపదిశ్యతే ; కిం తర్హి, విజ్ఞానమాత్రం సఙ్క్రమణశ్రుతేరర్థః । నను ముఖ్యమేవ సఙ్క్రమణం శ్రూయతే - ఉపసఙ్క్రామతీతి ఇతి చేత్ , న ; అన్నమయే అదర్శనాత్ । న హి అన్నమయముపసఙ్క్రామతః బాహ్యాదస్మాల్లోకాత్ జలూకావత్ సఙ్క్రమణం దృశ్యతే, అన్యథా వా । మనోమయస్య బహిర్నిర్గతస్య విజ్ఞానమయస్య వా పునః ప్రత్యావృత్త్యా ఆత్మసఙ్క్రమణమితి చేత్ , న ; స్వాత్మని క్రియావిరోధాత్ । అన్యోఽన్నమయమన్యముపసఙ్క్రామతీతి ప్రకృత్య మనోమయో విజ్ఞానమయో వా స్వాత్మానమేవోపసఙ్క్రామతీతి విరోధః స్యాత్ । తథా న ఆనన్దమయస్య ఆత్మసఙ్క్రమణముపపద్యతే । తస్మాత్ న ప్రాప్తిః సఙ్క్రమణమ్ ; నాపి అన్నమయాదీనామన్యతమకర్తృకం పారిశేష్యాదన్నమయాద్యానన్దమయాన్తాత్మవ్యతిరిక్తకర్తృకం జ్ఞానమాత్రం చ సఙ్క్రమణముపపద్యతే । జ్ఞానమాత్రత్వే చ ఆనన్దమయాన్తఃస్థస్యైవ సర్వాన్తరస్య ఆకాశాద్యన్నమయాన్తం కార్యం సృష్ట్వా అనుప్రవిష్టస్య హృదయగుహాభిసమ్బన్ధాదన్నమయాదిషు అనాత్మసు ఆత్మవిభ్రమః సఙ్క్రమణాత్మకవివేకవిజ్ఞానోత్పత్త్యా వినశ్యతి । తదేతస్మిన్నవిద్యావిభ్రమనాశే సఙ్క్రమణశబ్ద ఉపచర్యతే ; న హి అన్యథా సర్వగతస్య ఆత్మనః సఙ్క్రమణముపపద్యతే । వస్త్వన్తరాభావాచ్చ । న చ స్వాత్మన ఎవ సఙ్క్రమణమ్ । న హి జలూకా ఆత్మానమేవ సఙ్క్రామతి । తస్మాత్ సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మేతి యథోక్తలక్షణాత్మప్రతిపత్త్యర్థమేవ బహుభవనసర్గప్రవేశరసలాభాభయసఙ్క్రమణాది పరికల్ప్యతే బ్రహ్మణి సర్వవ్యవహారవిషయే ; న తు పరమార్థతో నిర్వికల్పే బ్రహ్మణి కశ్చిదపి వికల్ప ఉపపద్యతే । తమేతం నిర్వికల్పమాత్మానమ్ ఎవం క్రమేణోపసఙ్క్రమ్య విదిత్వా న బిభేతి కుతశ్చన అభయం ప్రతిష్ఠాం విన్దత ఇత్యేతస్మిన్నర్థేఽపి ఎషః శ్లోకః భవతి । సర్వస్యైవ అస్య ప్రకరణస్య ఆనన్దవల్ల్యర్థస్య సఙ్క్షేపతః ప్రకాశనాయ ఎష మన్త్రో భవతి ॥

యతః యస్మాత్ నిర్వికల్పాత్ యథోక్తలక్షణాత్ అద్వయానన్దాత్ ఆత్మనః, వాచః అభిధానాని ద్రవ్యాదిసవికల్పవస్తువిషయాణి వస్తుసామాన్యాన్నిర్వికల్పే అద్వయేఽపి బ్రహ్మణి ప్రయోక్తృభిః ప్రకాశనాయ ప్రయుజ్యమానాని, అప్రాప్య అప్రకాశ్యైవ నివర్తన్తే స్వసామర్థ్యాద్ధీయన్తే । మన ఇతి ప్రత్యయో విజ్ఞానమ్ । తచ్చ, యత్రాభిధానం ప్రవృత్తమతీన్ద్రియేఽప్యర్థే, తదర్థే చ ప్రవర్తతే ప్రకాశనాయ । యత్ర చ విజ్ఞానమ్ , తత్ర వాచః ప్రవృత్తిః । తస్మాత్ సహైవ వాఙ్మనసయోః అభిధానప్రత్యయోః ప్రవృత్తిః సర్వత్ర । తస్మాత్ బ్రహ్మప్రకాశనాయ సర్వథా ప్రయోక్తృభిః ప్రయుజ్యమానా అపి వాచః యస్మాదప్రత్యయవిషయాదనభిధేయాదదృశ్యాదివిశేషణాత్ సహైవ మనసా విజ్ఞానేన సర్వప్రకాశనసమర్థేన నివర్తన్తే, తం బ్రహ్మణ ఆనన్దం శ్రోత్రియస్య అవృజినస్య అకామహతస్య సర్వైషణావినిర్ముక్తస్య ఆత్మభూతం విషయవిషయిసమ్బన్ధవినిర్ముక్తం స్వాభావికం నిత్యమవిభక్తం పరమానన్దం బ్రహ్మణో విద్వాన్ యథోక్తేన విధినా న బిభేతి కుతశ్చన, నిమిత్తాభావాత్ । న హి తస్మాద్విదుషః అన్యద్వస్త్వన్తరమస్తి భిన్నం యతో బిభేతి । అవిద్యయా యదా ఉదరమన్తరం కురుతే, అథ తస్య భయం భవతీతి హి యుక్తమ్ । విదుషశ్చ అవిద్యాకార్యస్య తైమిరికదృష్టద్వితీయచన్ద్రవత్ నాశాద్భయనిమిత్తస్య న బిభేతి కుతశ్చనేతి యుజ్యతే । మనోమయే చ ఉదాహృతః మన్త్రః, మనసో బ్రహ్మవిజ్ఞానసాధనత్వాత్ । తత్ర బ్రహ్మత్వమధ్యారోప్య తత్స్తుత్యర్థం న బిభేతి కదాచనేతి భయమాత్రం ప్రతిషిద్ధమ్ ; ఇహ అద్వైతవిషయే న బిభేతి కుతశ్చనేతి భయనిమిత్తమేవ ప్రతిషిధ్యతే । నన్వస్తి భయనిమిత్తం సాధ్వకరణం పాపక్రియా చ । నైవమ్ । కథమితి, ఉచ్యతే - ఎతం యథోక్తమేవంవిదమ్ , హ వావ ఇత్యవధారణార్థౌ, న తపతి నోద్వేజయతి న సన్తాపయతి । కథం పునః సాధ్వకరణం పాపక్రియా చ న తపతీతి, ఉచ్యతే - కిం కస్మాత్ సాధు శోభనం కర్మ నాకరవం న కృతవానస్మి ఇతి పశ్చాత్సన్తాపో భవతి ఆసన్నే మరణకాలే ; తథా కిం కస్మాత్ పాపం ప్రతిషిద్ధం కర్మ అకరవం కృతవానస్మి ఇతి చ నరకపతనాదిదుఃఖభయాత్ తాపో భవతి । తే ఎతే సాధ్వకరణపాపక్రియే ఎవమేనం న తపతః, యథా అవిద్వాంసం తపతః । కస్మాత్పునర్విద్వాంసం న తపత ఇతి, ఉచ్యతే - స య ఎవంవిద్వాన్ ఎతే సాధ్వసాధునీ తాపహేతూ ఇతి ఆత్మానం స్పృణుతే ప్రీణాతి బలయతి వా, పరమాత్మభావేన ఉభే పశ్యతీత్యర్థః । ఉభే పుణ్యపాపే హి యస్మాత్ ఎవమ్ ఎష విద్వాన్ ఎతే ఆత్మానాత్మరూపేణైవ పుణ్యపాపే స్వేన విశేషరూపేణ శూన్యే కృత్వా ఆత్మానం స్పృణుత ఎవ । కః ? య ఎవం వేద యథోక్తమద్వైతమానన్దం బ్రహ్మ వేద, తస్య ఆత్మభావేన దృష్టే పుణ్యపాపే నిర్వీర్యే అతాపకే జన్మాన్తరారమ్భకే న భవతః । ఇతీయమ్ ఎవం యథోక్తా అస్యాం వల్ల్యాం బ్రహ్మవిద్యోపనిషత్ , సర్వాభ్యః విద్యాభ్యః పరమరహస్యం దర్శితమిత్యర్థః - పరం శ్రేయః అస్యాం నిషణ్ణమితి ॥