श्रीमच्छङ्करभगवत्पूज्यपादविरचितम्

तैत्तिरीयोपनिषद्भाष्यम्

करतलकलिताद्वयात्मतत्त्वं क्षपितदुरन्तचिरन्तनप्रमोहम् ।
उपचितमुदितोदितैर्गुणौघैः उपनिषदामयमुज्जहार भाष्यम् ॥

భృగువల్లీ

ప్రథమోఽనువాకః

ॐ సహ నావవతు । సహ నౌ భునక్తు । సహ వీర్యం కరవావహై । తేజస్వి నావధీతమస్తు మా విద్విషావహై ॥ ॐ శాన్తిః శాన్తిః శాన్తిః ॥
సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ ఆకాశాదికార్యమన్నమయాన్తం సృష్ట్వా తదేవానుప్రవిష్టం విశేషవదివోపలభ్యమానం యస్మాత్ , తస్మాత్ సర్వకార్యవిలక్షణమ్ అదృశ్యాదిధర్మకమేవ ఆనన్దం తదేవాహమితి విజానీయాత్ , అనుప్రవేశస్య తదర్థత్వాత్ ; తస్యైవం విజానతః శుభాశుభే కర్మణీ జన్మాన్తరారమ్భకే న భవతః ఇత్యేవమానన్దవల్ల్యాం వివక్షితోఽర్థః । పరిసమాప్తా చ బ్రహ్మవిద్యా । అతః పరం బ్రహ్మవిద్యాసాధనం తపో వక్తవ్యమ్ ; అన్నాదివిషయాణి చ ఉపాసనాన్యనుక్తానీత్యతః ఇదమారభ్యతే -
“యతో+వా+ఇమాని+భూతాని”

భృగుర్వై వారుణిః । వరుణం పితరముపససార । అధీహి భగవో బ్రహ్మేతి । తస్మా ఎతత్ప్రోవాచ । అన్నం ప్రాణం చక్షుః శ్రోత్రం మనో వాచమితి । తం హోవాచ । యతో వా ఇమాని భూతాని జాయన్తే । యేన జాతాని జీవన్తి । యత్ప్రయన్త్యభిసంవిశన్తి । తద్విజిజ్ఞాసస్వ । తద్బ్రహ్మేతి । స తపోఽతప్యత । స తపస్తప్త్వా ॥ ౧ ॥

ఆఖ్యాయికా విద్యాస్తుతయే, ప్రియాయ పుత్రాయ పిత్రోక్తేతి - భృగుర్వై వారుణిః । వై - శబ్దః ప్రసిద్ధానుస్మారకః, భృగురిత్యేవం నామా ప్రసిద్ధో అనుస్మార్యతే, వారుణిః వరుణస్యాపత్యం వారుణిః వరుణం పితరం బ్రహ్మ విజిజ్ఞాసుః ఉపససార ఉపగతవాన్ - అధీహి భగవో బ్రహ్మ ఇత్యనేన మన్త్రేణ । అధీహి అధ్యాపయ కథయ । స చ పితా విధివదుపసన్నాయ తస్మై పుత్రాయ ఎతత్ వచనం ప్రోవాచ - అన్నం ప్రాణం చక్షుః శ్రోత్రమ్ మనో వాచమ్ ఇతి । అన్నం శరీరం తదభ్యన్తరం చ ప్రాణమ్ అత్తారమ్ అనన్తరముపలబ్ధిసాధనాని చక్షుః శ్రోత్రం మనో వాచమ్ ఇత్యేతాని బ్రహ్మోపలబ్ధౌ ద్వారాణ్యుక్తవాన్ । ఉక్త్వా చ ద్వారభూతాన్యేతాన్యన్నాదీని తం భృగుం హోవాచ బ్రహ్మణో లక్షణమ్ । కిం తత్ ? యతః యస్మాత్ వా ఇమాని బ్రహ్మాదీని స్తమ్బపర్యన్తాని భూతాని జాయన్తే, యేన జాతాని జీవన్తి ప్రాణాన్ధారయన్తి వర్ధన్తే, వినాశకాలే చ యత్ప్రయన్తి యద్బ్రహ్మ ప్రతిగచ్ఛన్తి, అభిసంవిశన్తి తాదాత్మ్యమేవ ప్రతిపద్యన్తే, ఉత్పత్తిస్థితిలయకాలేషు యదాత్మతాం న జహతి భూతాని, తదేతద్బ్రహ్మణో లక్షణమ్ , తద్బ్రహ్మ విజిజ్ఞాసస్వ విశేషేణ జ్ఞాతుమిచ్ఛస్వ ; యదేవంలక్షణం బ్రహ్మ తదన్నాదిద్వారేణ ప్రతిపద్యస్వేత్యర్థః । శ్రుత్యన్తరం చ - ‘ప్రాణస్య ప్రాణముత చక్షుషశ్చక్షురుత శ్రోత్రస్య శ్రోత్రమన్నస్యాన్నం మనసో యే మనో విదుస్తే నిచిక్యుర్బ్రహ్మ పురాణమగ్ర్యమ్’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౧౮) ఇతి బ్రహ్మోపలబ్ధౌ ద్వారాణ్యేతానీతి దర్శయతి । స భృగుః బ్రహ్మోపలబ్ధిద్వారాణి బ్రహ్మలక్షణం చ శ్రుత్వా పితుః, తపో బ్రహ్మోపలబ్ధిసాధనత్వేన అతప్యత తప్తవాన్ । కుతః పునరనుపదిష్టస్యైవ తపసః సాధనత్వప్రతిపత్తిర్భృగోః ? సావశేషోక్తేః । అన్నాదిబ్రహ్మణః ప్రతిపత్తౌ ద్వారం లక్షణం చ యతో వా ఇమాని ఇత్యాద్యుక్తవాన్ । సావశేషం హి తత్ , సాక్షాద్బ్రహ్మణోఽనిర్దేశాత్ । అన్యథా హి స్వరూపేణైవ బ్రహ్మ నిర్దేష్టవ్యం జిజ్ఞాసవే పుత్రాయ ఇదమిత్థంరూపం బ్రహ్మ ఇతి ; న చైవం నిరదిశత్ ; కిం తర్హి, సావశేషమేవోక్తవాన్ । అతోఽవగమ్యతే నూనం సాధనాన్తరమప్యపేక్షతే పితా బ్రహ్మవిజ్ఞానం ప్రతీతి । తపోవిశేషప్రతిపత్తిస్తు సర్వసాధకతమత్వాత్ ; సర్వేషాం హి నియతసాధ్యవిషయాణాం సాధనానాం తప ఎవ సాధకతమం సాధనమితి హి ప్రసిద్ధం లోకే । తస్మాత్ పిత్రా అనుపదిష్టమపి బ్రహ్మవిజ్ఞానసాధనత్వేన తపః ప్రతిపేదే భృగుః । తచ్చ తపో బాహ్యాన్తఃకరణసమాధానమ్ , తద్ద్వారకత్వాద్బ్రహ్మప్రతిపత్తేః, ‘మనసశ్చేన్ద్రియాణాం చ హ్యైకాగ్ర్యం పరమం తపః । తజ్జ్యాయః సర్వధర్మేభ్యః స ధర్మః పర ఉచ్యతే’ ఇతి స్మృతేః । స చ తపస్తప్త్వా ॥
ఇతి ప్రథమానువాకభాష్యమ్ ॥

ద్వితీయోఽనువాకః

అన్నం బ్రహ్మేతి వ్యజానాత్ । అన్నాద్ధ్యేవ ఖల్విమాని భూతాని జాయన్తే । అన్నేన జాతాని జీవన్తి । అన్నం ప్రయన్త్యభిసంవిశన్తీతి । తద్విజ్ఞాయ । పునరేవ వరుణం పితరముపససార । అధీహి భగవో బ్రహ్మేతి । తం హోవాచ । తపసా బ్రహ్మ విజిజ్ఞాసస్వ । తపో బ్రహ్మేతి । స తపోఽతప్యత । స తపస్తప్త్వా ॥ ౧ ॥

అన్నం బ్రహ్మేతి వ్యజానాత్ విజ్ఞాతవాన్ । తద్ధి యథోక్తలక్షణోపేతమ్ । కథమ్ ? అన్నాద్ధ్యేవ ఖలు ఇమాని భూతాని జాయన్తే । అన్నేన జాతాని జీవన్తి । అన్నం ప్రయన్త్యభిసంవిశన్తీతి । తస్మాద్యుక్తమన్నస్య బ్రహ్మత్వమిత్యభిప్రాయః । స ఎవం తపస్తప్త్వా, అన్నం బ్రహ్మేతి విజ్ఞాయ లక్షణేన ఉపపత్త్యా చ పునరేవ సంశయమాపన్నః వరుణం పితరముపససార - అధీహి భగవో బ్రహ్మేతి । కః పునః సంశయహేతురస్యేతి, ఉచ్యతే - అన్నస్యోత్పత్తిదర్శనాత్ । తపసః పునః పునరుపదేశః సాధనాతిశయత్వావధారణార్థః । యావద్బ్రహ్మణో లక్షణం నిరతిశయం న భవతి, యావచ్చ జిజ్ఞాసా న నివర్తతే, తావత్తప ఎవ తే సాధనమ్ ; తపసైవ బ్రహ్మ విజిజ్ఞాసస్వేత్యర్థః । ఋజ్వన్యత్ ॥
ఇతి ద్వితీయానువాకభాష్యమ్ ॥

తృతీయోఽనువాకః

ప్రాణో బ్రహ్మేతి వ్యజానాత్ । ప్రాణాద్ధ్యేవ ఖల్విమాని భూతాని జాయన్తే । ప్రాణేన జాతాని జీవన్తి । ప్రాణం ప్రయన్త్యభిసంవిశన్తీతి । తద్విజ్ఞాయ । పునరేవ వరుణం పితరముపససార । అధీహీ భగవో బ్రహ్మేతి । తం హోవాచ । తపసా బ్రహ్మ విజిజ్ఞాసస్వ । తపో బ్రహ్మేతి । స తపోఽతప్యత । స తపస్తప్త్వా ॥ ౧ ॥
ఇతి తృతీయోఽనువాకః ॥

చతుర్థోఽనువాకః

మనో బ్రహ్మేతి వ్యజానాత్ । మనసో హ్యేవ ఖల్విమాని భూతాని జాయన్తే । మనసా జాతాని జీవన్తి । మనః ప్రయన్త్యభిసంవిశన్తీతి । తద్విజ్ఞాయ । పునరేవ వరుణం పితరముససార । అధీహి భగవో బ్రహ్మేతి । తం హోవాచ । తపసా బ్రహ్మ విజిజ్ఞాసస్వ । తపో బ్రహ్మేతి । స తపోఽతప్యత । స తపస్తప్త్వా ॥ ౧ ॥
ఇతి చతుర్థోఽనువాకః ॥

పఞ్చమోఽనువాకః

విజ్ఞానం బ్రహ్మేతి వ్యజానాత్ । విజ్ఞానాద్ధ్యేవ ఖల్విమాని భూతాని జాయన్తే । విజ్ఞానేన జాతాని జీవన్తి । విజ్ఞానం ప్రయన్త్యభిసంవిశన్తీతి । తద్విజ్ఞాయ । పునరేవ వరుణం పితరముపససార । అధీహి భగవో బ్రహ్మేతి । తం హోవాచ । తపసా బ్రహ్మ విజిజ్ఞాసస్వ । తపో బ్రహ్మేతి । స తపోఽతప్యత । స తపస్తప్త్వా ॥ ౧ ॥
ఇతి పఞ్చమోఽనువాకః ॥

షష్ఠోఽనువాకః

ఆనన్దో బ్రహ్మేతి వ్యజానాత్ । ఆనన్దాద్ధ్యేవ ఖల్విమాని భూతాని జాయన్తే । ఆనన్దేన జాతాని జీవన్తి । ఆనన్దం ప్రయన్త్యభిసంవిశన్తీతి । సైషా భార్గవీ వారుణీ విద్యా । పరమే వ్యోమన్ ప్రతిష్ఠితా । స య ఎవం వేద ప్రతితిష్ఠతి । అన్నవానన్నాదో భవతి । మహాన్ భవతి । ప్రజయా పశుభిర్బ్రహ్మవర్చసేన । మహాన్ కీర్త్యా ॥ ౧ ॥

ఎవం తపసా విశుద్ధాత్మా ప్రాణాదిషు సాకల్యేన బ్రహ్మలక్షణమపశ్యన్ శనైః శనైః అన్తరనుప్రవిశ్య అన్తరతమమానన్దం బ్రహ్మ విజ్ఞాతవాన్ తపసైవ సాధనేన భృగుః ; తస్మాత్ బ్రహ్మ విజిజ్ఞాసునా బాహ్యాన్తఃకరణసమాధానలక్షణం పరమం తపః సాధనమనుష్ఠేయమితి ప్రకరణార్థః । అధునా ఆఖ్యాయికాం చ ఉపసంహృత్య శ్రుతిః స్వేన వచనేన ఆఖ్యాయికానిర్వర్త్యమర్థమాచష్టే । సైషా భార్గవీ భృగుణా విదితా వరుణేన ప్రోక్తా వారుణీ విద్యా పరమే వ్యోమన్ హృదయాకాశగుహాయాం పరమే ఆనన్దే అద్వైతే ప్రతిష్ఠితా పరిసమాప్తా అన్నమయాదాత్మనోఽధిప్రవృత్తా । య ఎవమన్యోఽపి తపసైవ సాధనేన అనేనైవ క్రమేణ అనుప్రవిశ్య ఆనన్దం బ్రహ్మ వేద, స ఎవం విద్యాప్రతిష్ఠానాత్ ప్రతితిష్ఠతి ఆనన్దే పరమే బ్రహ్మణి, బ్రహ్మైవ భవతీత్యర్థః । దృష్టం చ ఫలం తస్యోచ్యతే - అన్నవాన్ ప్రభూతమన్నమయస్య విద్యత ఇత్యన్నవాన్ ; సత్తామాత్రేణ తు సర్వో హి అన్నవానితి విద్యాయా విశేషో న స్యాత్ । ఎవమన్నమత్తీత్యన్నాదః, దీప్తాగ్నిర్భవతీత్యర్థః । మహాన్భవతి । కేన మహత్త్వమిత్యత ఆహ - ప్రజయా పుత్రాదినా పశుభిః గవాశ్వాదిభిః బ్రహ్మవర్చసేన శమదమజ్ఞానాదినిమిత్తేన తేజసా । మహాన్భవతి కీర్త్యా ఖ్యాత్యా శుభాచారనిమిత్తయా ॥
ఇతి షష్ఠానువాకభాష్యమ్ ॥

సప్తమోఽనువాకః

అన్నం న నిన్ద్యాత్ । తద్వ్రతమ్ । ప్రాణో వా అన్నమ్ । శరీరమన్నాదమ్ । ప్రాణే శరీరం ప్రతిష్ఠితమ్ । శరీరే ప్రాణః ప్రతిష్ఠితః । తదేతదన్నమన్నే ప్రతిష్ఠితమ్ । స య ఎతదన్నమన్నే ప్రతిష్ఠితం వేద ప్రతితిష్ఠతి । అన్నవానన్నాదో భవతి । మహాన్ భవతి । ప్రజయా పశుభిర్బ్రహ్మవర్చసేన । మహాన్ కీర్త్యా ॥ ౧ ॥

కిం చ, అన్నేన ద్వారభూతేన బ్రహ్మ విజ్ఞాతం యస్మాత్ , తస్మాత్ గురుమివ అన్నం న నిన్ద్యాత్ ; తత్ అస్య ఎవం బ్రహ్మవిదో వ్రతమ్ ఉపదిశ్యతే । వ్రతోపదేశో అన్నస్తుతయే, స్తుతిభాక్త్వం చ అన్నస్య బ్రహ్మోపలబ్ధ్యుపాయత్వాత్ । ప్రాణో వా అన్నమ్ , శరీరాన్తర్భావాత్ప్రాణస్య । యత్ యస్యాన్తః ప్రతిష్ఠితం భవతి, తత్తస్యాన్నం భవతీతి । శరీరే చ ప్రాణః ప్రతిష్ఠితః, తస్మాత్ ప్రాణోఽన్నం శరీరమన్నాదమ్ । తథా శరీరమప్యన్నం ప్రాణోఽన్నాదః । కస్మాత్ ప్రాణే శరీరం ప్రతిష్ఠితమ్ ? తన్నిమిత్తత్వాచ్ఛరీరస్థితేః । తస్మాత్ తదేతత్ ఉభయం శరీరం ప్రాణశ్చ అన్నమన్నాదశ్చ । యేనాన్యోన్యస్మిన్ప్రతిష్ఠితం తేనాన్నమ్ ; యేనాన్యోన్యస్య ప్రతిష్ఠా తేనాన్నాదః । తస్మాత్ ప్రాణః శరీరం చ ఉభయమన్నమన్నాదం చ । స య ఎవమ్ ఎతదన్నమన్నే ప్రతిష్ఠితం వేద ప్రతితిష్ఠతి అన్నాన్నాదాత్మనైవ । కిం చ, అన్నవానన్నాదో భవతీత్యాది పూర్వవత్ ॥
ఇతి సప్తమానువాకభాష్యమ్ ॥

అష్టమోఽనువాకః

అన్నం న పరిచక్షీత । తద్వ్రతమ్ । ఆపో వా అన్నమ్ । జ్యోతిరన్నాదమ్ । అప్సు జ్యోతిః ప్రతిష్ఠితమ్ । జ్యోతిష్యాపః ప్రతిష్ఠితాః । తదేతదన్నమన్నే ప్రతిష్ఠితమ్ । స య ఎతదన్నమన్నే ప్రతిష్ఠితం వేద ప్రతితిష్ఠతి । అన్నవానన్నాదో భవతి । మహాన్భవతి । ప్రజయా పశుభిర్బ్రహ్మవర్చసేన । మహాన్కీర్త్యా ॥

అన్నం న పరిచక్షీత న పరిహరేత్ । తద్వ్రతం పూర్వవత్స్తుత్యర్థమ్ । తదేవం శుభాశుభకల్పనయా అపరిహ్రీయమాణం స్తుతం మహీకృతమన్నం స్యాత్ । ఎవం యథోక్తముత్తరేష్వపి ఆపో వా అన్నమ్ ఇత్యాదిషు యోజయేత్ ॥
ఇతి అష్టమానువాకభాష్యమ్ ॥

నవమోఽనువాకః

అన్నం బహు కుర్వీత । తద్వ్రతమ్ । పృథివీ వా అన్నమ్ । ఆకాశోఽన్నాదః । పృథివ్యామాకాశః ప్రతిష్ఠితః । ఆకాశే పృథివీ ప్రతిష్ఠితా । తదేతదన్నమన్నే ప్రతిష్ఠితమ్ । స య ఎతదన్నమన్నే ప్రతిష్ఠితం వేద ప్రతితిష్ఠతి । అన్నవానన్నాదో భవతి । మహాన్భవతి । ప్రజయా పశుభిర్బ్రహ్మవర్చసేన । మహాన్కీర్త్యా ॥

అప్సు జ్యోతిః ఇత్యబ్జ్యోతిషోరన్నాన్నాదగుణత్వేనోపాసకస్య అన్నస్య బహుకరణం వ్రతమ్ ॥
ఇతి నవమానువాకభాష్యమ్ ॥

దశమోఽనువాకః

న కఞ్చన వసతౌ ప్రత్యాచక్షీత । తద్వ్రతమ్ । తస్మాద్యయా కయా చ విధయా బహ్వన్నం ప్రాప్నుయాత్ । అరాధ్యస్మా అన్నమిత్యాచక్షతే । ఎతద్వై ముఖతోఽన్నం రాద్ధమ్ । ముఖతోఽస్మా అన్నం రాధ్యతే । ఎతద్వై మధ్యతోఽన్నం రాద్ధమ్ । మధ్యతోఽస్మా అన్నం రాధ్యతే । ఎతద్వా అన్తతోఽన్నం రాద్ధమ్ । అన్తతోఽస్మా అన్నం రాధ్యతే ॥ ౧ ॥

తథా పృథివ్యాకాశోపాసకస్య వసతౌ వసతినిమిత్తం కఞ్చన కఞ్చిదపి న ప్రత్యాచక్షీత, వసత్యర్థమాగతం న నివారయేదిత్యర్థః । వాసే చ దత్తే అవశ్యం హి అశనం దాతవ్యమ్ । తస్మాద్యయా కయా చ విధయా యేన కేన చ ప్రకారేణ బహ్వన్నం ప్రాప్నుయాత్ బహ్వన్నసఙ్గ్రహం కుర్యాదిత్యర్థః । యస్మాదన్నవన్తో విద్వాంసః అభ్యాగతాయ అన్నార్థినే అరాధి సంసిద్ధమ్ అస్మై అన్నమ్ ఇత్యాచక్షతే, న నాస్తీతి ప్రత్యాఖ్యానం కుర్వన్తి, తస్మాచ్చ హేతోః బహ్వన్నం ప్రాప్నుయాదితి పూర్వేణ సమ్బన్ధః । అపి చ అన్నదానస్య మాహాత్మ్యముచ్యతే - యథా యత్కాలం ప్రయచ్ఛత్యన్నమ్ , తథా తత్కాలమేవ ప్రత్యుపనమతే । కథమితి తదేతదాహ - ఎతద్వై అన్నం ముఖతః ముఖ్యే ప్రథమే వయసి ముఖ్యయా వా వృత్త్యా పూజాపురఃసరమభ్యాగతాయాన్నార్థినే రాద్ధం సంసిద్ధం ప్రయచ్ఛతీతి వాక్యశేషః । తస్య కిం ఫలం స్యాదితి, ఉచ్యతే - ముఖతః పూర్వే వయసి ముఖ్యయా వా వృత్త్యా అస్మై అన్నదాయ అన్నం రాధ్యతే ; యథాదత్తముపతిష్ఠత ఇత్యర్థః । ఎవం మధ్యతో మధ్యమే వయసి మధ్యమేన చ ఉపచారేణ ; తథా అన్తతః అన్తే వయసి జఘన్యేన చ ఉపచారేణ పరిభవేన తథైవాస్మై రాధ్యతే సంసిధ్యత్యన్నమ్ ॥

య ఎవం వేద । క్షేమ ఇతి వాచి । యోగక్షేమ ఇతి ప్రాణాపానయోః । కర్మేతి హస్తయోః । గతిరితి పాదయోః । విముక్తిరితి పాయౌ । ఇతి మానుషీః సమాజ్ఞాః । అథ దైవీః । తృప్తిరితి వృష్టౌ । బలమితి విద్యుతి ॥ ౨ ॥

య ఎవం వేద య ఎవమన్నస్య యథోక్తం మాహాత్మ్యం వేద తద్దానస్య చ ఫలమ్ , తస్య యథోక్తం ఫలముపనమతే । ఇదానీం బ్రహ్మణ ఉపాసనప్రకారః ఉచ్యతే - క్షేమ ఇతి వాచి । క్షేమో నామ ఉపాత్తపరిరక్షణమ్ । బ్రహ్మ వాచి క్షేమరూపేణ ప్రతిష్ఠితమిత్యుపాస్యమ్ । యోగక్షేమ ఇతి, యోగః అనుపాత్తస్యోపాదానమ్ । తౌ హి యోగక్షేమౌ ప్రాణాపానయోః బలవతోః సతోర్భవతః యద్యపి, తథాపి న ప్రాణాపాననిమిత్తావేవ ; కిం తర్హి, బ్రహ్మనిమిత్తౌ । తస్మాద్బ్రహ్మ యోగక్షేమాత్మనా ప్రాణాపానయోః ప్రతిష్ఠితమిత్యుపాస్యమ్ । ఎవముత్తరేష్వన్యేషు తేన తేన ఆత్మనా బ్రహ్మైవోపాస్యమ్ । కర్మణో బ్రహ్మనిర్వర్త్యత్వాత్ హస్తయోః కర్మాత్మనా బ్రహ్మ ప్రతిష్ఠితమిత్యుపాస్యమ్ । గతిరితి పాదయోః । విముక్తిరితి పాయౌ । ఇత్యేతా మానుషీః మనుష్యేషు భవా మానుష్యాః సమాజ్ఞాః, ఆధ్యాత్మిక్యః సమాజ్ఞా జ్ఞానాని విజ్ఞానాన్యుపాసనానీత్యర్థః । అథ అనన్తరం దైవీః దైవ్యః దేవేషు భవాః సమాజ్ఞా ఉచ్యన్తే । తృప్తిరితి వృష్టౌ । వృష్టేరన్నాదిద్వారేణ తృప్తిహేతుత్వాద్బ్రహ్మైవ తృప్త్యాత్మనా వృష్టౌ వ్యవస్థితమిత్యుపాస్యమ్ ; తథా అన్యేషు తేన తేనాత్మనా బ్రహ్మైవోపాస్యమ్ । తథా బలరూపేణ విద్యుతి ॥

యశ ఇతి పశుషు । జ్యోతిరితి నక్షత్రేషు । ప్రజాతిరమృతమానన్ద ఇత్యుపస్థే । సర్వమిత్యాకాశే । తత్ప్రతిష్ఠేత్యుపాసీత । ప్రతిష్ఠావాన్ భవతి । తన్మహ ఇత్యుపాసీత । మహాన్ భవతి । తన్మన ఇత్యుపాసీత । మానవాన్ భవతి ॥ ౩ ॥

యశోరూపేణ పశుషు । జ్యోతీరూపేణ నక్షత్రేషు । ప్రజాతిః అమృతమ్ అమృతత్వప్రాప్తిః పుత్రేణ ఋణవిమోక్షద్వారేణ ఆనన్దః సుఖమిత్యేతత్సర్వముపస్థనిమిత్తం బ్రహ్మైవ అనేనాత్మనా ఉపస్థే ప్రతిష్ఠితమిత్యుపాస్యమ్ । సర్వం హి ఆకాశే ప్రతిష్ఠితమ్ ; అతో యత్సర్వమాకాశే తద్బ్రహ్మైవేత్యుపాస్యమ్ ; తచ్చాకాశం బ్రహ్మైవ । తస్మాత్ తత్ సర్వస్య ప్రతిష్ఠేత్యుపాసీత । ప్రతిష్ఠాగుణోపాసనాత్ ప్రతిష్ఠావాన్ భవతి । ఎవం సర్వేష్వపి । యద్యత్రాధిగతం ఫలమ్ , తత్ బ్రహ్మైవ ; తదుపాసనాత్తద్వాన్భవతీతి ద్రష్టవ్యమ్ ; శ్రుత్యన్తరాచ్చ - ‘తం యథా యథోపాసతే తదేవ భవతి’ ఇతి । తన్మహ ఇత్యుపాసీత । మహః మహత్త్వగుణవత్ తదుపాసీత । మహాన్భవతి । తన్మన ఇత్యుపాసీత । మననం మనః । మానవాన్భవతి మననసమర్థో భవతి ॥

తన్నమ ఇత్యుపాసీత । నమ్యన్తేఽస్మై కామాః । తద్బ్రహ్మేత్యుపాసీత । బ్రహ్మవాన్ భవతి । తద్బ్రహ్మణః పరిమర ఇత్యుపాసీత । పర్యేణం మ్రియన్తే ద్విషన్తః సపత్నాః । పరి యేఽప్రియా భ్రాతృవ్యాః । స యశ్చాయం పురుషే । యశ్చాసావాదిత్యే । స ఎకః ॥ ౪ ॥

తన్నమ ఇత్యుపాసీత నమనం నమః నమనగుణవత్ తదుపాసీత । నమ్యన్తే ప్రహ్వీభవన్తి అస్మై ఉపాసిత్రే కామాః కామ్యన్త ఇతి భోగ్యా విషయా ఇత్యర్థః । తద్బ్రహ్మేత్యుపాసీత । బ్రహ్మ పరిబృఢతమమిత్యుపాసీత । బ్రహ్మవాన్ తద్గుణో భవతి । తద్బ్రహ్మణః పరిమర ఇత్యుపాసీత బ్రహ్మణః పరిమరః పరిమ్రియన్తేఽస్మిన్పఞ్చ దేవతా విద్యుద్వృష్టిశ్చన్ద్రమా ఆదిత్యోఽగ్నిరిత్యేతాః । అతః వాయుః పరిమరః, శ్రుత్యన్తరప్రసిద్ధేః । స ఎవాయం వాయురాకాశేనానన్య ఇత్యాకాశో బ్రహ్మణః పరిమరః ; తస్మాదాకాశం వాయ్వాత్మానం బ్రహ్మణః పరిమర ఇత్యుపాసీత । ఎనమ్ ఎవంవిదం ప్రతిస్పర్ధినో ద్విషన్తః ; అద్విషన్తోఽపి సపత్నా యతో భవన్తి, అతో విశేష్యన్తే ద్విషన్తః సపత్నా ఇతి । ఎనం ద్విషన్తః సపత్నాః తే పరిమ్రియన్తే ప్రాణాన్ జహతి । కిం చ, యే చ అప్రియా అస్య భ్రాతృవ్యా అద్విషన్తోఽపి తే చ పరిమ్రియన్తే ॥
‘ప్రాణో వా అన్నం శరీరమన్నాదమ్’ ఇత్యారభ్య ఆకాశాన్తస్య కార్యస్యైవ అన్నాన్నాదత్వముక్తమ్ । ఉక్తం నామ - కిం తేన ? తేనైతత్సిద్ధం భవతి - కార్యవిషయ ఎవ భోజ్యభోక్తృత్వకృతః సంసారః, న త్వాత్మనీతి । ఆత్మని తు భ్రాన్త్యా ఉపచర్యతే । నన్వాత్మాపి పరమాత్మనః కార్యమ్ , తతో యుక్తః తస్య సంసార ఇతి ; న, అసంసారిణ ఎవ ప్రవేశశ్రుతేః । ‘తత్సృష్ట్వా తదేవానుప్రావిశత్’ (తై. ఉ. ౨ । ౬ । ౧) ఇత్యాకాశాదికారణస్య హి అసంసారిణ ఎవ పరమాత్మనః కార్యేష్వనుప్రవేశః శ్రూయతే । తస్మాత్కార్యానుప్రవిష్టో జీవ ఆత్మా పర ఎవ అసంసారీ ; సృష్ట్వా అనుప్రావిశదితి సమానకర్తృత్వోపపత్తేశ్చ । సర్గప్రవేశక్రియయోశ్చైకశ్చేత్కర్తా, తతః క్త్వాప్రత్యయో యుక్తః । ప్రవిష్టస్య తు భావాన్తరాపత్తిరితి చేత్ , న ; ప్రవేశస్యాన్యార్థత్వేన ప్రత్యాఖ్యాతత్వాత్ । ‘అనేన జీవేన ఆత్మనా’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౩ । ౨)ఇతి విశేషశ్రుతేః ధర్మాన్తరేణానుప్రవేశ ఇతి చేత్ , న ; ‘తత్ త్వమసి’ (ఛా. ఉ. ౬। ౮। ౧౬) ఇతి పునః తద్భావోక్తేః। భావాన్తరాపన్నస్యైవ తదపోహార్థా సంపత్ ఇతి చేత్ - న; ‘తత్ సత్యమ్’ ‘స ఆత్మా’ ‘తత్ త్వమసి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౧౬) ఇతి సామానాధికరణ్యాత్ । దృష్టం జీవస్య సంసారిత్వమితి చేత్ , న ; ఉపలబ్ధురనుపలభ్యత్వాత్ । సంసారధర్మవిశిష్ట ఆత్మోపలభ్యత ఇతి చేత్ , న ; ధర్మాణాం ధర్మిణోఽవ్యతిరేకాత్ కర్మత్వానుపపత్తేః । ఉష్ణప్రకాశయోర్దాహ్యప్రకాశ్యత్వానుపపత్తివత్ త్రాసాదిదర్శనాద్దుఃఖిత్వాద్యనుమీయత ఇతి చేత్ , న ; త్రాసాదేర్దుఃఖస్య చ ఉపలభ్యమానత్వాత్ నోపలబ్ధృధర్మత్వమ్ । కాపిలకాణాదాదితర్కశాస్త్రవిరోధ ఇతి చేత్ , న ; తేషాం మూలాభావే వేదవిరోధే చ భ్రాన్తత్వోపపత్తేః । శ్రుత్యుపపత్తిభ్యాం చ సిద్ధమ్ ఆత్మనోఽసంసారిత్వమ్ , ఎకత్వాచ్చ । కథమేకత్వమితి, ఉచ్యతే - స యశ్చాయం పురుషే యశ్చాసావాదిత్యే స ఎకః ఇత్యేవమాది పూర్వవత్సర్వమ్ ॥

స య ఎవంవిత్ । అస్మాల్లోకాత్ప్రేత్య । ఎతమన్నమయమాత్మానముపసఙ్క్రమ్య । ఎతం ప్రాణమయమాత్మానముపసఙ్క్రమ్య । ఎతం మనోమయమాత్మానముపసఙ్క్రమ్య । ఎతం విజ్ఞానమయమాత్మానముపసఙ్క్రమ్య । ఎతమానన్దమయమాత్మానముపసఙ్క్రమ్య । ఇమాంల్లోకాన్కామాన్నీ కామరూప్యనుసఞ్చరన్ । ఎతత్సామ గాయన్నాస్తే । హా౩వు హా౩వు హా౩వు ॥ ౫ ॥

అన్నమయాదిక్రమేణ ఆనన్దమయమాత్మానముపసఙ్క్రమ్య ఎతత్సామ గాయన్నాస్తే । ‘సత్యం జ్ఞానమ్’ ఇత్యస్యా ఋచః అర్థః వ్యాఖ్యాతః విస్తరేణ తద్వివరణభూతయా ఆనన్దవల్ల్యా । ‘సోఽశ్నుతే సర్వాన్కామాన్సహ బ్రహ్మణా విపశ్చితా’ (తై. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ఇతి తస్య ఫలవచనస్య అర్థవిస్తారో నోక్తః । కే తే ? కింవిషయా వా సర్వే కామాః ? కథం వా బ్రహ్మణా సహ సమశ్నుతే ? - ఇత్యేతద్వక్తవ్యమితీదమిదానీమారభ్యతే । తత్ర పితాపుత్రాఖ్యాయికాయాం పూర్వవిద్యాశేషభూతాయాం తపః బ్రహ్మవిద్యాసాధనముక్తమ్ । ప్రాణాదేరాకాశాన్తస్య చ కార్యస్య అన్నాన్నాదత్వేన వినియోగశ్చ ఉక్తః ; బ్రహ్మవిషయోపాసనాని చ । యే చ సర్వే కామాః ప్రతినియతానేకసాధనసాధ్యా ఆకాశాదికార్యభేదవిషయాః, ఎతే దర్శితాః । ఎకత్వే పునః కామకామిత్వానుపపత్తిః, భేదజాతస్య సర్వస్య ఆత్మభూతత్వాత్ । తత్ర కథం యుగపద్బ్రహ్మస్వరూపేణ సర్వాన్కామాన్ ఎవంవిత్సమశ్నుత ఇతి, ఉచ్యతే - సర్వాత్మత్వోపపత్తేః । కథం సర్వాత్మత్వోపపత్తిరితి, ఆహ - పురుషాదిత్యస్థాత్మైకత్వవిజ్ఞానేనాపోహ్యోత్కర్షాపకర్షావన్నమయాదీన్ఆత్మనోఽవిద్యాకల్పితాన్ క్రమేణ సఙ్క్రమ్య ఆనన్దమయాన్తాన్ సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ అదృశ్యాదిధర్మకం స్వాభావికమానన్దమజమమృతమభయమద్వైతం ఫలభూతమాపన్నః ఇమఀల్లోకాన్భూరాదీననుసఞ్చరన్నితి వ్యవహితేన సమ్బన్ధః । కథమనుసఞ్చరన్ ? కామాన్నీ కామతోఽన్నమస్యేతి కామాన్నీ ; తథా కామతో రూపాణ్యస్యేతి కామరూపీ ; అనుసఞ్చరన్ సర్వాత్మనా ఇమాన్ లోకానాత్మత్వేన అనుభవన్ । కిమ్ ? ఎతత్సామ గాయన్నాస్తే । సమత్వాద్బ్రహ్మైవ సామ సర్వానన్యరూపం గాయన్ శబ్దయన్ ఆత్మైకత్వం ప్రఖ్యాపయన్ లోకానుగ్రహార్థం తద్విజ్ఞానఫలం చ అతీవ కృతార్థత్వం గాయన్ ఆస్తే తిష్ఠతి । కథమ్ ? హా౩వు హా౩వు హా౩వు । అహో ఇత్యేతస్మిన్నర్థేఽత్యన్తవిస్మయఖ్యాపనార్థమ్ ॥
కః పునరసౌ విస్మయ ఇతి, ఉచ్యతే -

అహమన్నమహమన్నమహమన్నమ్ । అహమన్నాదో౩ఽహమన్నాదో౩ఽహమన్నాదః । అహం శ్లోకకృదహం శ్లోకకృదహం శ్లోకకృత్ । అహమస్మి ప్రథమజా ఋతా౩స్య । పూర్వం దేవేభ్యోఽమృతస్య నా౩భాయి । యో మా దదాతి స ఇదేవ మా౩వాః । అహమన్నమన్నమదన్తమా౩ద్మి । అహం విశ్వం భువనమభ్యభవా౩మ్ । సువర్న జ్యోతీః । య ఎవం వేద । ఇత్యుపనిషత్ ॥ ౬ ॥

అద్వైత ఆత్మా నిరఞ్జనోఽపి సన్ అహమేవాన్నమన్నాదశ్చ । కిఞ్చ, అహమేవ శ్లోకకృత్ । శ్లోకో నామ అన్నాన్నాదయోః సఙ్ఘాతః, తస్య కర్తా చేతనావాన్ । అన్నస్యైవ వా పరార్థస్య అన్నాదార్థస్య సతోఽనేకాత్మకస్య పారార్థ్యేన హేతునా సఙ్ఘాతకృత్ । త్రిరుక్తిః విస్మయత్వఖ్యాపనార్థా । అహమస్మి భవామి । ప్రథమజాః ప్రథమజః ప్రథమోత్పన్నః । ఋతస్య సత్యస్య మూర్తామూర్తస్యాస్య జగతో దేవేభ్యశ్చ పూర్వమమృతస్య నాభిః అమృతత్వస్య నాభిః, మధ్యం మత్సంస్థమ్ అమృతత్వం ప్రాణినామిత్యర్థః । యః కశ్చిత్ మా మామ్ అన్నమన్నార్థిభ్యో దదాతి ప్రయచ్ఛతి - అన్నాత్మనా బ్రవీతి, సః ఇత్ ఇత్థమేవేత్యర్థః, ఎవమవినష్టం యథాభూతం మామ్ ఆవా అవతీత్యర్థః । యః పునరన్యో మామదత్వా అర్థిభ్యః కాలే ప్రాప్తేఽన్నమత్తి తమన్నమదన్తం భక్షయన్తం పురుషమహమన్నమేవ సంప్రత్యద్మి భక్షయామి । అత్రాహ - ఎవం తర్హి బిభేమి సర్వాత్మత్వప్రాప్తేర్మోక్షాత్ ; అస్తు సంసార ఎవ, యతో ముక్తోఽప్యహమ్ అన్నభూతః అద్యః స్యామ్ అన్యస్య । ఎవం మా భైషీః ; సంవ్యవహారవిషయత్వాత్ సర్వకామాశనస్య ; అతీత్యాయం సంవ్యవహారవిషయమన్నాన్నాదాదిలక్షణమవిద్యాకృతం విద్యయా బ్రహ్మత్వమాపన్నః విద్వాన్ ; తస్య నైవ ద్వితీయం వస్త్వన్తరమస్తి, యతో బిభేతి ; అతో న భేతవ్యం మోక్షాత్ । ఎవం తర్హి కిమిదమాహ - అహమన్నమహమన్నాద ఇతి ? ఉచ్యతే । యోఽయమన్నాన్నాదాదిలక్షణః సంవ్యవహారః కార్యభూతః, స సంవ్యవహారమాత్రమేవ ; న పరమార్థవస్తు । స ఎవంభూతోఽపి బ్రహ్మనిమిత్తో బ్రహ్మవ్యతిరేకేణాసన్నితి కృత్వా బ్రహ్మవిద్యాకార్యస్య బ్రహ్మభావస్య స్తుత్యర్థముచ్యతే - ‘అహమన్నమహమన్నమహమన్నమ్ । అహమన్నాదోఽహమన్నాదోఽహమన్నాదః’ ఇత్యాది । అతః భయాదిదోషగన్ధోఽపి అవిద్యానిమిత్తః అవిద్యోచ్ఛేదాద్బ్రహ్మభూతస్య నాస్తీతి । అహం విశ్వం సమస్తం భువనం భూతైః సమ్భజనీయం బ్రహ్మాదిభిర్భవన్తీతి వా అస్మిన్ భూతానీతి భువనమ్ అభ్యభవామ్ అభిభవామి పరేణేశ్వరేణ స్వరూపేణ । సువర్న జ్యోతీః సువః ఆదిత్యః ; నకార ఉపమార్థే ; ఆదిత్య ఇవ సకృద్విభాతమస్మదీయం జ్యోతీః జ్యోతిః, ప్రకాశ ఇత్యర్థః । ఇతి వల్లీద్వయవిహితా ఉపనిషత్ పరమాత్మజ్ఞానమ్ ; తామేతాం యథోక్తాముపనిషదం శాన్తో దాన్త ఉపరతస్తితిక్షుః సమాహితో భూత్వా భృగువత్ తపో మహదాస్థాయ య ఎవం వేద, తస్యేదం ఫలం యథోక్తమోక్ష ఇతి ॥
ఇతి దశమానువాకభాష్యమ్ ॥
ఇతి శ్రీమత్పరమహంసపరివ్రాజకాచార్యస్య శ్రీగోవిన్దభగవత్పూజ్యపాదశిష్యస్య శ్రీమచ్ఛఙ్కరభగవతః కృతౌ తైత్తిరీయోపనిషద్భాష్యే భృగువల్లీభాష్యం సమ్పూర్ణమ్ ॥
ఇతి శ్రీమత్పరమహంసపరివ్రాజకాచార్యస్య శ్రీగోవిన్దభగవత్పూజ్యపాదశిష్యస్య శ్రీమచ్ఛఙ్కరభగవతః కృతౌ తైత్తిరీయోపనిషద్భాష్యం సమ్పూర్ణమ్ ॥