శం సుఖం ప్రాణవృత్తేరహ్నశ్చాభిమానీ దేవతాత్మా మిత్రః నః అస్మాకం భవతు । తథైవ అపానవృత్తేః రాత్రేశ్చాభిమానీ దేవతాత్మా వరుణః ; చక్షుషి ఆదిత్యే చాభిమానీ అర్యమా ; బలే ఇన్ద్రః ; వాచి బుద్ధౌ చ బృహస్పతిః ; విష్ణుః ఉరుక్రమః విస్తీర్ణక్రమః పాదయోరభిమానీ ; ఎవమాద్యా అధ్యాత్మదేవతాః శం నః ; భవతు ఇతి సర్వత్రానుషఙ్గః । తాసు హి సుఖకృత్సు విద్యాశ్రవణధారణోపయోగాః అప్రతిబన్ధేన భవిష్యన్తీతి తత్సుఖకృత్త్వం ప్రార్థ్యతే - శం నో భవతు ఇతి । బ్రహ్మవిద్యావివిదిషుణా నమస్కారబ్రహ్మవదనక్రియే వాయువిషయే బ్రహ్మవిద్యోపసర్గశాన్త్యర్థే క్రియేతే - సర్వత్ర క్రియాఫలానాం తదధీనత్వాత్ । బ్రహ్మ వాయుః, తస్మై బ్రహ్మణే నమః ప్రహ్వీభావమ్ , కరోమీతి వాక్యశేషః । నమః తే తుభ్యం హే వాయో నమస్కరోమి ఇతి పరోక్షప్రత్యక్షాభ్యాం వాయురేవాభిధీయతే । కిం చ, త్వమేవ చక్షురాద్యపేక్ష్య బాహ్యం సంనికృష్టమవ్యవహితం ప్రత్యక్షం బ్రహ్మాసి యస్మాత్ , తస్మాత్ త్వామేవ ప్రత్యక్షం బ్రహ్మ వదిష్యామి ; ఋతం యథాశాస్త్రం యథాకర్తవ్యం బుద్ధౌ సుపరినిశ్చితమర్థం త్వదధీనత్వాత్ త్వామేవ వదిష్యామి ; సత్యమితి స ఎవ వాక్కాయాభ్యాం సమ్పాద్యమానః, సోఽపి త్వదధీన ఎవ సమ్పాద్యత ఇతి త్వామేవ సత్యం వదిష్యమి । తత్ సర్వాత్మకం వాయ్వాఖ్యం బ్రహ్మ మయైవం స్తుతం సత్ విద్యార్థినం మామ్ అవతు విద్యాసంయోజనేన । తదేవ బ్రహ్మ వక్తారమ్ ఆచార్యం చ వక్తృత్వసామర్థ్యసంయోజనేన అవతు । అవతు మామ్ అవతు వక్తారమ్ ఇతి పునర్వచనమాదరార్థమ్ । శాన్తిః శాన్తిః శాన్తిః ఇతి త్రిర్వచనమ్ ఆధ్యాత్మికాధిభౌతికాధిదైవికానాం విద్యాప్రాప్త్యుపసర్గాణాం ప్రశమనార్థమ్ ॥

శిక్షా శిక్ష్యతే అనయేతి వర్ణాద్యుచ్చారణలక్షణమ్ , శిక్ష్యన్తే అస్మిన్ ఇతి వా శిక్షా వర్ణాదయః । శిక్షైవ శీక్షా । దైర్ఘ్యం ఛాన్దసమ్ । తాం శీక్షాం వ్యాఖ్యాస్యామః విస్పష్టమ్ ఆ సమన్తాత్ప్రకథయిష్యామః । చక్షిఙః ఖ్యాఞాదిష్టస్య వ్యాఙ్పూర్వస్య వ్యక్తవాక్కర్మణ ఎతద్రూపమ్ । తత్ర వర్ణః అకారాదిః । స్వర ఉదాత్తాదిః । మాత్రా హ్రస్వాద్యాః । బలం ప్రయత్నవిశేషః । సామ వర్ణానాం మధ్యమవృత్త్యోచ్చారణం సమతా । సన్తానః సన్తతిః, సంహితేత్యర్థః । ఎవం శిక్షితవ్యోఽర్థః శిక్షా యస్మిన్నధ్యాయే, సోఽయం శీక్షాధ్యాయః ఇతి ఎవమ్ ఉక్తః ఉదితః । ఉక్త ఇత్యుపసంహారార్థః ॥

అధునా సంహితోపనిషదుచ్యతే । తత్ర సంహితాద్యుపనిషత్పరిజ్ఞాననిమిత్తం యత్ యశః ప్రాప్యతే, తత్ నౌ ఆవయోః శిష్యార్చార్యయోః సహైవ అస్తు । తన్నిమిత్తం చ యత్ బ్రహ్మవర్చసం తేజః, తచ్చ సహైవాస్తు ఇతి శిష్యవచనమాశీః । శిష్యస్య హి అకృతార్థత్వాత్ప్రార్థనోపపద్యతే ; నాచార్యస్య, కృతార్థత్వాత్ । కృతార్థో హ్యాచార్యో నామ భవతి । అథ అనన్తరమ్ అధ్యయనలక్షణవిధానస్య పూర్వవృత్తస్య, అతః యతోఽత్యర్థం గ్రన్థభావితా బుద్ధిర్న శక్యతే సహసార్థజ్ఞానవిషయేఽవతారయితుమిత్యతః, సంహితాయాః ఉపనిషదం సంహితావిషయం దర్శనమిత్యేతత్ గ్రన్థసంనికృష్టామేవ వ్యాఖ్యాస్యామః, పఞ్చసు అధికరణేషు ఆశ్రయేషు, జ్ఞానవిషయేష్విత్యర్థః । కాని తానీత్యాహ - - అధిలోకం లోకేష్వధి యద్దర్శనమ్ , తదధిలోకమ్ , తథా అధిజ్యౌతిషమ్ అధివిద్యమ్ అధిప్రజమ్ అధ్యాత్మమితి । తాః ఎతాః పఞ్చవిషయా ఉపనిషదః లోకాదిమహావస్తువిషయత్వాత్సంహితావిషయత్వాచ్చ మహత్యశ్చ తాః సంహితాశ్చ మహాసంహితాః ఇతి ఆచక్షతే కథయన్తి వేదవిదః । అథ తాసాం యథోపన్యస్తానాం మధ్యే అధిలోకం దర్శనముచ్యతే । దర్శనక్రమవివక్షార్థః అథశబ్దః సర్వత్ర । పృథివీ పూర్వరూపమ్ , పూర్వో వర్ణః పూర్వరూపమ్ , సంహితాయాః పూర్వే వర్ణే పృథివీదృష్టిః కర్తవ్యేత్యుక్తం భవతి । తథా ద్యౌః ఉత్తరరూపమ్ । ఆకాశః అన్తరిక్షలోకః సన్ధిః మధ్యం పూర్వోత్తరరూపయోః సన్ధీయతే అస్మిన్పూర్వోత్తరరూపే ఇతి ॥

వాయుః సన్ధానమ్ । సన్ధీయతే అనేనేతి సన్ధానమ్ । ఇతి అధిలోకం దర్శనముక్తమ్ । అథాధిజ్యౌతిషమ్ ఇత్యాది సమానమ్ । ఇతీమా ఇతి ఉక్తా ఉపప్రదర్శ్యన్తే । యః కశ్చిత్ ఎవమ్ ఎతాః మహాసంహితాః వ్యాఖ్యాతాః వేద ఉపాస్తే, వేదేత్యుపాసనం స్యాత్ , విజ్ఞానాధికారాత్ , ‘ఇతి ప్రాచీనయోగ్యోపాస్స్వ’ ఇతి చ వచనాత్ । ఉపాసనం చ యథాశాస్త్రం తుల్యప్రత్యయసన్తతిరసఙ్కీర్ణా చ అతత్ప్రత్యయైః శాస్త్రోక్తాలమ్బనవిషయా చ । ప్రసిద్ధశ్చోపాసనశబ్దార్థో లోకే - - ‘గురుముపాస్తే’ ‘రాజానముపాస్తే’ ఇతి । యో హి గుర్వాదీన్సన్తతముపచరతి, స ఉపాస్త ఇత్యుచ్యతే । స చ ఫలమాప్నోత్యుపాసనస్య । అతః అత్రాపి య ఎవం వేద, సన్ధీయతే ప్రజాదిభిః స్వర్గాన్తైః । ప్రజాదిఫలం ప్రాప్నోతీత్యర్థః ॥

యశ్ఛన్దసామితి మేధాకామస్య శ్రీకామస్య చ తత్ప్రాప్తిసాధనం జపహోమావుచ్యేతే, ‘స మేన్ద్రో మేధయా స్పృణోతు’ ‘తతో మే శ్రియమావహ’ ఇతి చ లిఙ్గదర్శనాత్ । యః ఛన్దసాం వేదానామ్ ఋషభ ఇవ ఋషభః, ప్రాధాన్యాత్ । విశ్వరూపః సర్వరూపః, సర్వవాగ్వ్యాప్తేః ‘తద్యథా శఙ్కునా సర్వాణి పర్ణాని సన్తృణ్ణాన్యేవమోఙ్కారేణ సర్వా వాక్సన్తృణ్ణోఙ్కార ఎవేదం సర్వమ్’ (ఛా. ఉ. ౨ । ౨౩ । ౩) ఇత్యాదిశ్రుత్యన్తరాత్ । అత ఎవ ఋషభత్వమోఙ్కారస్య । ఓఙ్కారో హ్యత్రోపాస్య ఇతి ఋషభాదిశబ్దైః స్తుతిర్న్యాయ్యైవ ఓఙ్కారస్య । ఛన్దోభ్యః వేదేభ్యః, వేదా హ్యమృతమ్ , తస్మాత్ అమృతాత్ అధి సమ్బభూవ లోకదేవవేదవ్యాహృతిభ్యః సారిష్ఠం జిఘృక్షోః ప్రజాపతేస్తపస్యతః ఓఙ్కారః సారిష్ఠత్వేన ప్రత్యభాదిత్యర్థః । న హి నిత్యస్య ఓఙ్కారస్య అఞ్జసైవోత్పత్తిరవకల్పతే । సః ఎవంభూత ఓఙ్కారః ఇన్ద్రః సర్వకామేశః పరమేశ్వరః మా మాం మేధయా ప్రజ్ఞయా స్పృణోతు ప్రీణయతు, బలయతు వా, ప్రజ్ఞాబలం హి ప్రార్థ్యతే । అమృతస్య అమృతత్వహేతుభూతస్య బ్రహ్మజ్ఞానస్య, తదధికారాత్ ; హే దేవ ధారణః ధారయితా భూయాసం భవేయమ్ । కిం చ, శరీరం మే మమ విచర్షణం విచక్షణం యోగ్యమిత్యేతత్ , భూయాదితి ప్రథమపురుషవిపరిణామః । జిహ్వా మే మమ మధుమత్తమా మధుమతీ, అతిశయేన మధురభాషిణీత్యర్థః । కర్ణాభ్యాం శ్రోత్రాభ్యాం భూరి బహు విశ్రువం వ్యశ్రవమ్ , శ్రోతా భూయాసమిత్యర్థః । ఆత్మజ్ఞానయోగ్యః కార్యకరణసఙ్ఘాతోఽస్త్వితి వాక్యార్థః । మేధా చ తదర్థమేవ హి ప్రార్థ్యతే - బ్రహ్మణః పరమాత్మనః కోశః అసి అసేరివ ; ఉపలబ్ధ్యధిష్ఠానత్వాత్ ; త్వం హి బ్రహ్మణః ప్రతీకమ్ , త్వయి బ్రహ్మోపలభ్యతే । మేధయా లౌకికప్రజ్ఞయా పిహితః ఆచ్ఛాదితః స త్వం సామాన్యప్రజ్ఞైరవిదితతత్త్వ ఇత్యర్థః । శ్రుతం శ్రవణపూర్వకమాత్మజ్ఞానాదికం విజ్ఞానం మే గోపాయ రక్ష ; తత్ప్రాప్త్యవిస్మరణాదికం కుర్విత్యర్థః । జపార్థా ఎతే మన్త్రా మేధాకామస్య । శ్రీకామస్య హోమార్థాస్త్వధునోచ్యన్తే మన్త్రాః - ఆవహన్తీ ఆనయన్తీ ; వితన్వానా విస్తారయన్తీ ; తనోతేస్తత్కర్మకత్వాత్ ; కుర్వాణా నిర్వర్తయన్తీ అచీరమ్ అచిరం క్షిప్రమేవ ; ఛాన్దసో దీర్ఘః ; చిరం వా ; కుర్వాణా, ఆత్మనః మమ ; కిమిత్యాహ వాసాంసి వస్త్రాణి, మమ, గావశ్చ గాశ్చేతి యావత్ ; అన్నపానే చ సర్వదా ; ఎవమాదీని కుర్వాణా శ్రీర్యా, తాం తతః మేధానిర్వర్తనాత్పరమ్ ఆవహ ఆనయ ; అమేధసో హి శ్రీరనర్థాయైవేతి । కింవిశిష్టామ్ ? లోమశామ్ అజావ్యాదియుక్తామ్ అన్యైశ్చ పశుభిః సహ యుక్తామ్ ఆవహేతి । అధికారాదోఙ్కార ఎవాభిసమ్బధ్యతే । స్వాహా, స్వాహాకారో హోమార్థమన్త్రాన్తజ్ఞాపనార్థః । ఆమాయన్త్వితి । ఆయన్తు, మామితి వ్యవహితేన సమ్బన్ధః, బ్రహ్మచారిణః । విమాయన్తు ప్రమాయన్తు దమాయన్తు శమాయన్తు ఇత్యాది । యశోజనే యశస్విజనేషు అసాని భవాని । శ్రేయాన్ ప్రశస్యతరః, వస్యసః వసీయసః వసుతరాద్వసుమత్తరాద్వా ధనవజ్జాతీయపురుషాద్విశేషవానహమసానీత్యర్థః । కిం చ, తం బ్రహ్మణః కోశభూతం త్వా త్వాం హే భగ భగవన్ పూజార్హ, ప్రవిశాని । ప్రవిశ్య చానన్యస్త్వదాత్మైవ భవానీత్యర్థః । సః త్వమపి మా మాం భగ భగవన్ , ప్రవిశ ; ఆవయోరేకాత్మత్వమేవాస్తు । తస్మిన్ త్వయి సహస్రశాఖే బహుశాఖాభేదే హే భగవన్ , నిమృజే శోధయామి అహం పాపకృత్యామ్ । యథా లోకే ఆపః ప్రవతా ప్రవణవతా నిమ్నవతా దేశేన యన్తి గచ్ఛన్తి యథా చ మాసాః అహర్జరమ్ , సంవత్సరోఽహర్జరః అహోభిః పరివర్తమానో లోకాఞ్జరయతీతి ; అహాని వా అస్మిన్ జీర్యన్తి అన్తర్భవన్తీత్యహర్జరః ; తం చ యథా మాసాః యన్తి, ఎవం మాం బ్రహ్మచారిణః హే ధాతః సర్వస్య విధాతః, మామ్ ఆయన్తు ఆగచ్ఛన్తు సర్వతః సర్వదిగ్భ్యః । ప్రతివేశః శ్రమాపనయనస్థానమ్ ఆసన్నం గృహమిత్యర్థః । ఎవం త్వం ప్రతివేశ ఇవ ప్రతివేశః త్వచ్ఛీలినాం సర్వపాపదుఃఖాపనయనస్థానమసి । అతః మా మాం ప్రతి ప్రభాహి ప్రకాశయాత్మానమ్ , ప్ర మా పద్యస్వ ప్రపద్యస్వ చ మామ్ । రసవిద్ధమివ లోహం త్వన్మయం త్వదాత్మానం కుర్విత్యర్థః । శ్రీకామోఽస్మిన్విద్యాప్రకరణే అభిధీయమానో ధనార్థః ; ధనం చ కర్మార్థమ్ ; కర్మ చ ఉపాత్తదురితక్షయార్థమ్ ; తత్క్షయే హి విద్యా ప్రకాశతే । తథా చ స్మృతిః - ‘జ్ఞానముత్పద్యతే పుంసాం క్షయాత్పాపస్య కర్మణః । యథాదర్శతలే ప్రఖ్యే పశ్యత్యాత్మానమాత్మని’ (మ. భా. శాం. ౨౦౪ । ౮)(గరుడ. ౧ । ౨౩౭ । ౬) ఇతి ॥

భూర్భువః సువరితి । ఇతీత్యుక్తోపప్రదర్శనార్థః । ఎతాస్తిస్ర ఇతి చ ప్రదర్శితానాం పరామర్శార్థః పరామృష్టాః స్మర్యన్తే వై ఇత్యనేన । తిస్ర ఎతాః ప్రసిద్ధా వ్యాహృతయః స్మర్యన్త ఇతి యావత్ । తాసామ్ ఇయం చతుర్థీ వ్యాహృతిర్మహ ఇతి ; తామేతాం చతుర్థీం మహాచమసస్యాపత్యం మాహాచమస్యః ప్రవేదయతే, ఉ హ స్మ ఇత్యేతేషాం వృత్తానుకథనార్థత్వాత్ విదితవాన్ దదర్శేత్యర్థః । మాహాచమస్యగ్రహణమార్షానుస్మరణార్థమ్ । ఋష్యనుస్మరణమప్యుపాసనాఙ్గమితి గమ్యతే, ఇహోపదేశాత్ । యేయం మాహాచమస్యేన దృష్టా వ్యాహృతిః మహ ఇతి, తత్ బ్రహ్మ । మహద్ధి బ్రహ్మ ; మహశ్చ వ్యాహృతిః । కిం పునస్తత్ ? స ఆత్మా, ఆప్నోతేర్వ్యాప్తికర్మణః ఆత్మా ; ఇతరాశ్చ వ్యాహృతయో లోకా దేవా వేదాః ప్రాణాశ్చ మహ ఇత్యనేన వ్యాహృత్యాత్మనా ఆదిత్యచన్ద్రబ్రహ్మాన్నభూతేన వ్యాప్యన్తే యతః, అత అఙ్గాని అవయవాః అన్యాః దేవతాః । దేవతాగ్రహణముపలక్షణార్థం లోకాదీనామ్ । మహ ఇత్యస్య వ్యాహృత్యాత్మనో దేవా లోకాదయశ్చ సర్వే అవయవభూతా యతః, అత ఆహ - ఆదిత్యాదిభిర్లోకాదయో మహీయన్త ఇతి । ఆత్మనా హ్యఙ్గాని మహీయన్తే మహనం వృద్ధిః ఉపచయః । మహీయన్తే వర్ధన్త ఇత్యర్థః । అయం లోకః అగ్నిః ఋగ్వేదః ప్రాణ ఇతి ప్రథమా వ్యాహృతిః భూః, అన్తరిక్షం వాయుః సామాని అపానః ఇతి ద్వితీయా వ్యాహృతిః భువః ; అసౌ లోకః ఆదిత్యః యజూంషి వ్యానః ఇతి తృతీయా వ్యాహృతిః సువః ; ఆదిత్యః చన్ద్రమాః బ్రహ్మ అన్నమ్ ఇతి చతుర్థీ వ్యాహృతిః మహః ఇత్యేవమ్ ఎకైకాశ్చతుర్ధా భవన్తి । మహ ఇతి బ్రహ్మ బ్రహ్మేత్యోఙ్కారః, శబ్దాధికారే అన్యస్యాసమ్భవాత్ । ఉక్తార్థమన్యత్ । తా వా ఎతాశ్చతస్రశ్చతుర్ధేతి । తా వై ఎతాః భూర్భువఃసువర్మహ ఇతి చతస్రః ఎకైకశః చతుర్ధా చతుఃప్రకారాః । ధా - శబ్దః ప్రకారవచనః । చతస్రశ్చతస్రః సత్యః చతుర్ధా భవన్తీత్యర్థః । తాసాం యథాక్లృప్తానాం పునరుపదేశస్తథైవోపాసననియమార్థః । తాః యథోక్తా వ్యాహృతీః యః వేద, స వేద విజానాతి । కిం తత్ ? బ్రహ్మ । నను, ‘తద్బ్రహ్మ స ఆత్మా’ ఇతి జ్ఞాతే బ్రహ్మణి, న వక్తవ్యమవిజ్ఞాతవత్ ‘స వేద బ్రహ్మ’ ఇతి ; న ; తద్విశేషవివక్షుత్వాదదోషః । సత్యం విజ్ఞాతం చతుర్థవ్యాహృత్యా ఆత్మా బ్రహ్మేతి ; న తు తద్విశేషః - హృదయాన్తరుపలభ్యత్వం మనోమయత్వాదిశ్చ । ‘శాన్తిసమృద్ధమ్’ ఇత్యేవమన్తో విశేషణవిశేషరూపో ధర్మపూగో న విజ్ఞాయత ఇతి ; తద్వివక్షు హి శాస్త్రమవిజ్ఞాతమివ బ్రహ్మ మత్వా ‘స వేద బ్రహ్మ’ ఇత్యాహ । అతో న దోషః । యో వా వక్ష్యమాణేన ధర్మపూగేణ విశిష్టం బ్రహ్మ వేద, స వేద బ్రహ్మ ఇత్యభిప్రాయః । అతో వక్ష్యమాణానువాకేనైకవాక్యతా అస్య, ఉభయోర్హ్యనువాకయోరేకముపాసనమ్ । లిఙ్గాచ్చ । ‘భూరిత్యగ్నౌ ప్రతితిష్ఠతి’ ఇత్యాదికం లిఙ్గముపాసనైకత్వే । విధాయకాభావాచ్చ । న హి వేద ఉపాసీత వేతి విధాయకః కశ్చిచ్ఛబ్దోఽస్తి । వ్యాహృత్యనువాకే ‘తా యో వేద’ ఇతి తు వక్ష్యమాణార్థత్వాన్నోపాసనాభేదకః । వక్ష్యమాణార్థత్వం చ తద్విశేషవివక్షుత్వాదిత్యాదినోక్తమ్ । సర్వే దేవాః అస్మై ఎవంవిదుషే అఙ్గభూతాః ఆవహన్తి ఆనయన్తి బలిమ్ , స్వారాజ్యప్రాప్తౌ సత్యామిత్యర్థః ॥

స ఇతి వ్యుత్క్రమ్య అయం పురుష ఇత్యనేన సమ్బన్ధ్యతే । య ఎష అన్తర్హృదయే హృదయస్యాన్తః । హృదయమితి పుణ్డరీకాకారో మాంసపిణ్డః ప్రాణాయతనోఽనేకనాడీసుషిర ఊర్ధ్వనాలోఽధోముఖో విశస్యమానే పశౌ ప్రసిద్ధ ఉపలభ్యతే । తస్యాన్తః య ఎష ఆకాశః ప్రసిద్ధ ఎవ కరకాకాశవత్ , తస్మిన్ సోఽయం పురుషః, పురి శయనాత్ , పూర్ణా వా భూరాదయో లోకా యేనేతి పురుషః మనోమయః, మనః విజ్ఞానం మనుతేర్జ్ఞానకర్మణః, తన్మయః తత్ప్రాయః, తదుపలభ్యత్వాత్ । మనుతే అనేనేతి వా మనః అన్తఃకరణమ్ ; తదభిమానీ తన్మయః, తల్లిఙ్గో వా । అమృతః అమరణధర్మా । హిరణ్మయః జ్యోతిర్మయః । తస్యైవంలక్షణస్య హృదయాకాశే సాక్షాత్కృతస్య విదుష ఆత్మభూతస్య ఈశ్వరరూపస్య ప్రతిపత్తయే మార్గోఽభిధీయతే - హృదయాదూర్ధ్వం ప్రవృత్తా సుషుమ్నా నామ నాడీ యోగశాస్త్రేషు ప్రసిద్ధా । సా చ అన్తరేణ తాలుకే మధ్యే తాలుకయోర్గతా । యశ్చ ఎష తాలుకయోర్మధ్యే స్తన ఇవ అవలమ్బతే మాంసఖణ్డః, తస్య చ అన్తరేణ ఇత్యేతత్ । యత్ర చ అసౌ కేశాన్తః కేశానామన్తో మూలం కేశాన్తః వివర్తతే విభాగేన వర్తతే, మూర్ధప్రదేశ ఇత్యర్థః ; తం దేశం ప్రాప్య తేనాన్తరేణ వ్యపోహ్య విభజ్య విదార్య శీర్షకపాలే శిరఃకపాలే, వినిర్గతా యా, సా ఇన్ద్రయోనిః ఇన్ద్రస్య బ్రహ్మణః యోనిః మార్గః, స్వరూపప్రతిపత్తిద్వారమిత్యర్థః । తథా ఎవం విద్వాన్మనోమయాత్మదర్శీ మూర్ధ్నో వినిష్క్రమ్య అస్య లోకస్యాధిష్ఠాతా భూరితి వ్యాహృతిరూపో యోఽగ్నిః మహతో బ్రహ్మణోఽఙ్గభూతః, తస్మిన్ అగ్నౌ ప్రతితిష్ఠతి, అగ్న్యాత్మనా ఇమం లోకం వ్యాప్నోతీత్యర్థః । తథా భువ ఇతి ద్వితీయవ్యాహృత్యాత్మని వాయౌ, ప్రతితిష్ఠతీత్యనువర్తతే । సువరితి తృతీయవ్యాహృత్యాత్మని ఆదిత్యే । మహ ఇత్యఙ్గిని చతుర్థవ్యాహృత్యాత్మని బ్రహ్మణి ప్రతితిష్ఠతీతి । తేష్వాత్మభావేన స్థిత్వా ఆప్నోతి బ్రహ్మభూతం స్వారాజ్యం స్వరాడ్భావం స్వయమేవ రాజా అధిపతిర్భవతి అఙ్గభూతానాం దేవతానాం యథా బ్రహ్మ ; దేవాశ్చ సర్వే అస్మై అఙ్గినే బలిమావహన్తి అఙ్గభూతాః యథా బ్రహ్మణే । ఆప్నోతి మనసస్పతిమ్ , సర్వేషాం హి మనసాం పతిః, సర్వాత్మకత్వాద్బ్రహ్మణః సర్వైర్హి మనోభిస్తన్మనుతే । తదాప్నోత్యేవం విద్వాన్ । కిం చ, వాక్పతిః సర్వాసాం వాచాం పతిర్భవతి । తథైవ చక్షుష్పతిః చక్షుషాం పతిః । శ్రోత్రపతిః శ్రోత్రాణాం చ పతిః । విజ్ఞానపతిః విజ్ఞానానాం చ పతిః । సర్వాత్మకత్వాత్సర్వప్రాణినాం కరణైస్తద్వాన్భవతీత్యర్థః । కిం చ, తతోఽపి అధికతరమ్ ఎతత్ భవతి । కిం తత్ ? ఉచ్యతే - ఆకాశశరీరమ్ ఆకాశః శరీరమస్య, ఆకాశవద్వా సూక్ష్మం శరీరమస్యేత్యాకాశశరీరమ్ । కిం తత్ ? ప్రకృతం బ్రహ్మ । సత్యాత్మ, సత్యం మూర్తామూర్తమ్ అవితథం స్వరూపం వా ఆత్మా స్వభావోఽస్య, తదిదం సత్యాత్మ । ప్రాణారామమ్ , ప్రాణేష్వారమణమాక్రీడా యస్య తత్ప్రాణారామమ్ ; ప్రాణానాం వా ఆరామో యస్మిన్ , తత్ప్రాణారామమ్ । మన ఆనన్దమ్ , ఆనన్దభూతం సుఖకృదేవ యస్య మనః, తన్మన ఆనన్దమ్ । శాన్తిసమృద్ధమ్ , శాన్తిరుపశమః, శాన్తిశ్చ తత్సమృద్ధం చ శాన్తిసమృద్ధమ్ ; శాన్త్యా వా సమృద్ధవత్తదుపలభ్యత ఇతి శాన్తిసమృద్ధమ్ । అమృతమ్ అమరణధర్మి, ఎతచ్చాధికరణవిశేషణం తత్రైవ మనోమయ ఇత్యాదౌ ద్రష్టవ్యమితి । ఎవం మనోమయత్వాదిధర్మైర్విశిష్టం యథోక్తం బ్రహ్మ హే ప్రాచీనయోగ్య, ఉపాస్స్వ ఇత్యాచార్యవచనోక్తిరాదరార్థా । ఉక్తస్తూపాసనాశబ్దార్థః ॥

పఞ్చసఙ్ఖ్యాయోగాత్పఙ్క్తిచ్ఛన్దః సమ్పక్తిః ; తతః పాఙ్క్తత్వం సర్వస్య । పాఙ్క్తశ్చ యజ్ఞః, ‘పఞ్చపదా పఙ్క్తిః పాఙ్క్తో యజ్ఞః’ ఇతి శ్రుతేః । తేన యత్సర్వం లోకాద్యాత్మాన్తం చ పాఙ్క్తం పరికల్పయతి, యజ్ఞమేవ తత్పరికల్పయతి । తేన యజ్ఞేన పరికల్పితేన పాఙ్క్తాత్మకం ప్రజాపతిమభిసమ్పద్యతే । తత్కథం పాఙ్క్తం వా ఇదం సర్వమిత్యత ఆహ - పృథివీ అన్తరిక్షం ద్యౌః దిశః అవాన్తరదిశః ఇతి లోకపాఙ్క్తమ్ । అగ్నిః వాయుః ఆదిత్యః చన్ద్రమాః నక్షత్రాణి ఇతి దేవతాపాఙ్క్తమ్ । ఆపః ఓషధయః వనస్పతయః ఆకాశః ఆత్మా ఇతి భూతపాఙ్క్తమ్ । ఆత్మేతి విరాట్ , భూతాధికారాత్ । ఇత్యధిభూతమితి అధిలోకాధిదైవతపాఙ్క్తద్వయోపలక్షణార్థమ్ , లోకదేవతాపాఙ్క్తయోర్ద్వయోశ్చాభిహితత్వాత్ । అథ అనన్తరమ్ అధ్యాత్మం పాఙ్క్తత్రయముచ్యతే - ప్రాణాది వాయుపాఙ్క్తమ్ । చక్షురాది ఇన్ద్రియపాఙ్క్తమ్ । చర్మాది ధాతుపాఙ్క్తమ్ । ఎతావద్ధీదం సర్వమధ్యాత్మం బాహ్యం చ పాఙ్క్తమేవ ఇతి ఎతత్ ఎవమ్ అధివిధాయ పరికల్ప్య ఋషిః వేదః ఎతద్దర్శనసమ్పన్నో వా కశ్చిదృషిః, అవోచత్ ఉక్తవాన్ । కిమిత్యాహ - పాఙ్క్తం వా ఇదం సర్వం పాఙ్క్తేనైవ ఆధ్యాత్మికేన, సఙ్ఖ్యాసామాన్యాత్ , పాఙ్క్తం బాహ్యం స్పృణోతి బలయతి పూరయతి ఎకాత్మతయోపలభ్యత ఇత్యేతత్ । ఎవం పాఙ్క్తమిదం సర్వమితి యో వేద, స ప్రజాపత్యాత్మైవ భవతీత్యర్థః ॥

పరాపరబ్రహ్మదృష్ట్యా హి ఉపాస్యమాన ఓఙ్కారః శబ్దమాత్రోఽపి పరాపరబ్రహ్మప్రాప్తిసాధనం భవతి ; స హ్యాలమ్బనం బ్రహ్మణః పరస్యాపరస్య చ, ప్రతిమేవ విష్ణోః, ‘ఎతేనైవాయతనేనైకతరమన్వేతి’ (ప్ర. ఉ. ౫ । ౨) ఇతి శ్రుతేః । ఓమితి, ఇతిశబ్దః స్వరూపపరిచ్ఛేదార్థః ; ॐ ఇత్యేతచ్ఛబ్దరూపం బ్రహ్మ ఇతి మనసా ధారయేత్ ఉపాసీత ; యతః ॐ ఇతి ఇదం సర్వం హి శబ్దస్వరూపమోఙ్కారేణ వ్యాప్తమ్ , ‘తద్యథా శఙ్కునా’ (ఛా. ఉ. ౨ । ౨౩ । ౩) ఇతి శ్రుత్యన్తరాత్ । ‘అభిధానతన్త్రం హ్యభిధేయమ్’ ఇత్యతః ఇదం సర్వమోఙ్కార ఇత్యుచ్యతే । ఓఙ్కారస్తుత్యర్థ ఉత్తరో గ్రన్థః, ఉపాస్యత్వాత్తస్య । ॐ ఇత్యేతత్ అనుకృతిః అనుకరణమ్ । కరోమి యాస్యామి చేతి కృతముక్త ఓమిత్యనుకరోత్యన్యః, అతః ఓఙ్కారోఽనుకృతిః । హ స్మ వై ఇతి ప్రసిద్ధార్థద్యోతకాః । ప్రసిద్ధం హ్యోఙ్కారస్యానుకృతిత్వమ్ । అపి చ ఓశ్రావయ ఇతి ప్రైషపూర్వమాశ్రావయన్తి ప్రతిశ్రావయన్తి । తథా ॐ ఇతి సామాని గాయన్తి సామగాః । ॐ శోమితి శస్త్రాణి శంసన్తి శస్త్రశంసితారోఽపి । తథా ॐ ఇతి అధ్వర్యుః ప్రతిగరం ప్రతిగృణాతి । ॐ ఇతి బ్రహ్మా ప్రసౌతి అనుజానాతి । ॐ ఇతి అగ్నిహోత్రమ్ అనుజానాతి జుహోమీత్యుక్తే ॐ ఇత్యేవ అనుజ్ఞాం ప్రయచ్ఛతి । ॐ ఇత్యేవ బ్రాహ్మణః ప్రవక్ష్యన్ ప్రవచనం కరిష్యన్ అధ్యేష్యమాణః ఓమిత్యాహ ఓమిత్యేవ ప్రతిపద్యతే అధ్యేతుమిత్యర్థః ; బ్రహ్మ వేదమ్ ఉపాప్నవాని ఇతి ప్రాప్నుయాం గ్రహీష్యామీతి ఉపాప్నోత్యేవ బ్రహ్మ । అథవా, బ్రహ్మ పరమాత్మానమ్ ఉపాప్నవానీత్యాత్మానం ప్రవక్ష్యన్ ప్రాపయిష్యన్ ఓమిత్యేవాహ । స చ తేనోఙ్కారేణ బ్రహ్మ ప్రాప్నోత్యేవ । ఓఙ్కారపూర్వం ప్రవృత్తానాం క్రియాణాం ఫలవత్త్వం యస్మాత్ , తస్మాదోఙ్కారం బ్రహ్మేత్యుపాసీతేతి వాక్యార్థః ॥

ఋతమితి వ్యాఖ్యాతమ్ । స్వాధ్యాయః అధ్యయనమ్ । ప్రవచనమధ్యాపనం బ్రహ్మయజ్ఞో వా । ఎతాని ఋతాదీని, అనుష్ఠేయాని ఇతి వాక్యశేషః । సత్యం సత్యవచనం యథావ్యాఖ్యాతార్థం వా । తపః కృచ్ఛ్రాది । దమః బాహ్యకరణోపశమః । శమః అన్తఃకరణోపశమః । అగ్నయశ్చ ఆధాతవ్యాః । అగ్నిహోత్రం చ హోతవ్యమ్ । అతిథయశ్చ పూజ్యాః । మానుషమితి లౌకికః సంవ్యవహారః । తచ్చ యథాప్రాప్తమనుష్ఠేయమ్ । ప్రజా చ ఉత్పాద్యా । ప్రజనశ్చ ప్రజననమ్ ; ఋతౌ భార్యాగమనమిత్యర్థః । ప్రజాతిః పౌత్రోత్పత్తిః ; పుత్రో నివేశయితవ్య ఇత్యేతత్ । సర్వైరేతైః కర్మభిర్యుక్తస్యాపి స్వాధ్యాయప్రవచనే యత్నతోఽనుష్ఠేయే ఇత్యేవమర్థం సర్వేణ సహ స్వాధ్యాయప్రవచనగ్రహణమ్ । స్వాధ్యాయాధీనం హ్యర్థజ్ఞానమ్ । అర్థజ్ఞానాధీనం చ పరం శ్రేయః । ప్రవచనం చ తదవిస్మరణార్థం ధర్మవృద్ధ్యర్థం చ । తతః స్వాధ్యాయప్రవచనయోరాదరః కార్యః । సత్యమితి సత్యమేవానుష్ఠేయమితి సత్యవచాః సత్యమేవ వచో యస్య సోఽయం సత్యవచాః, నామ వా తస్య ; రాథీతరః రథీతరసగోత్రః రాథీతర ఆచార్యో మన్యతే । తప ఇతి తప ఎవ కర్తవ్యమితి తపోనిత్యః తపసి నిత్యః తపఃపరః, తపోనిత్య ఇతి వా నామ ; పౌరుశిష్టిః పురుశిష్టస్యాపత్యం పౌరుశిష్టిరాచార్యో మన్యతే । స్వాధ్యాయప్రవచనే ఎవ అనుష్ఠేయే ఇతి నాకో నామతః ముద్గలస్యాపత్యం మౌద్గల్య ఆచార్యో మన్యతే । తద్ధి తపస్తద్ధి తపః । యస్మాత్స్వాధ్యాయప్రవచనే ఎవ తపః, తస్మాత్తే ఎవానుష్ఠేయే ఇతి । ఉక్తానామపి సత్యతపఃస్వాధ్యాయప్రవచనానాం పునర్గ్రహణమాదరార్థమ్ ॥

అహం వృక్షస్య రేరివేతి స్వాధ్యాయార్థో మన్త్రామ్నాయః । స్వాధ్యాయశ్చ విద్యోత్పత్తయే, ప్రకరణాత్ । విద్యార్థం హీదం ప్రకరణమ్ , న చ అన్యార్థత్వమవగమ్యతే । స్వాధ్యాయేన చ విశుద్ధసత్త్వస్య విద్యోత్పత్తిరవకల్పతే । అహం వృక్షస్య ఉచ్ఛేద్యాత్మకస్య సంసారవృక్షస్య రేరివా ప్రేరయితా అన్తర్యామ్యాత్మనా । కీర్తిః ఖ్యాతిః గిరేః పృష్ఠమివ ఉచ్ఛ్రితా మమ । ఊర్ధ్వపవిత్రః ఊర్ధ్వం కారణం పవిత్రం పావనం జ్ఞానప్రకాశ్యం పరం బ్రహ్మ యస్య సర్వాత్మనో మమ, సోఽహమూర్ధ్వపవిత్రః ; వాజిని ఇవ వాజవతీవ, వాజమన్నమ్ , తద్వతి సవితరీవేత్యర్థః ; యథా సవితరి అమృతమాత్మతత్త్వం విశుద్ధం ప్రసిద్ధం శ్రుతిస్మృతిశతేభ్యః, ఎవం సు అమృతం శోభనం విశుద్ధమాత్మతత్త్వమ్ అస్మి భవామి । ద్రవిణం ధనం సవర్చసం దీప్తిమత్ తదేవ ఆత్మతత్త్వమ్ , అస్మీత్యనువర్తతే । బ్రహ్మజ్ఞానం వా ఆత్మతత్త్వప్రకాశకత్వాత్సవర్చసమ్ , ద్రవిణమివ ద్రవిణమ్ , మోక్షసుఖహేతుత్వాత్ । అస్మిన్పక్షే ప్రాప్తం మయేత్యధ్యాహారః కర్తవ్యః । సుమేధాః శోభనా మేధా సర్వజ్ఞత్వలక్షణా యస్య మమ, సోఽహం సుమేధాః, సంసారస్థిత్యుత్పత్తిసంహారకౌశలయోగాత్సుమేధస్త్వమ్ ; అత ఎవ అమృతః అమరణధర్మా, అక్షితః అక్షీణః అవ్యయః అక్షతో వా, అమృతేన వా ఉక్షితః సిక్తః ‘అమృతోక్షితోఽహమ్’ ఇత్యాది బ్రాహ్మణమ్ । ఇతి ఎవం త్రిశఙ్కోః ఋషేః బ్రహ్మభూతస్య బ్రహ్మవిదః వేదానువచనమ్ , వేదః వేదనమ్ ఆత్మైకత్వవిజ్ఞానమ్ , తస్య ప్రాప్తిమను వచనం వేదానువచనమ్ ; ఆత్మనః కృతకృత్యతాప్రఖ్యాపనార్థం వామదేవవత్త్రిశఙ్కునా ఆర్షేణ దర్శనేన దృష్టో మన్త్రామ్నాయ ఆత్మవిద్యాప్రకాశక ఇత్యర్థః । అస్య చ జపో విద్యోత్పత్త్యర్థోఽధిగమ్యతే । ‘ఋతం చ’ ఇతి ధర్మోపన్యాసాదనన్తరం చ వేదానువచనపాఠాదేతదవగమ్యతే । ఎవం శ్రౌతస్మార్తేషు నిత్యేషు కర్మసు యుక్తస్య నిష్కామస్య పరం బ్రహ్మ వివిదిషోరార్షాణి దర్శనాని ప్రాదుర్భవన్త్యాత్మాదివిషయాణీతి ॥

వేదమనూచ్యేత్యేవమాదికర్తవ్యతోపదేశారమ్భః ప్రాగ్బ్రహ్మాత్మవిజ్ఞానాన్నియమేన కర్తవ్యాని శ్రౌతస్మార్తాని కర్మాణీత్యేవమర్థః, అనుశాసనశ్రుతేః పురుషసంస్కారార్థత్వాత్ । సంస్కృతస్య హి విశుద్ధసత్త్వస్య ఆత్మజ్ఞానమఞ్జసైవోపజాయతే । ‘తపసా కల్మషం హన్తి విద్యయామృతమశ్నుతే’ (మను. ౧౨ । ౧౦౪) ఇతి హి స్మృతిః । వక్ష్యతి చ - ‘తపసా బ్రహ్మ విజిజ్ఞాసస్వ’ (తై. ఉ. ౩ । ౨ । ౧) ఇతి । అతో విద్యోత్పత్త్యర్థమనుష్ఠేయాని కర్మాణి । అనుశాస్తీత్యనుశాసనశబ్దాదనుశాసనాతిక్రమే హి దోషోత్పత్తిః । ప్రాగుపన్యాసాచ్చ కర్మణామ్ , కేవలబ్రహ్మవిద్యారమ్భాచ్చ పూర్వం కర్మాణ్యుపన్యస్తాని । ఉదితాయాం చ బ్రహ్మవిద్యాయామ్ ‘అభయం ప్రతిష్ఠాం విన్దతే’ (తై. ఉ. ౨ । ౭ । ౧) ‘న బిభేతి కుతశ్చన’ (తై. ఉ. ౨ । ౯ । ౧) ‘కిమహం సాధు నాకరవమ్’ (తై. ఉ. ౨ । ౯ । ౧) ఇత్యాదినా కర్మనైష్కిఞ్చన్యం దర్శయిష్యతి । అతః అవగమ్యతే - పూర్వోపచితదురితక్షయద్వారేణ విద్యోత్పత్త్యర్థాని కర్మాణీతి । మన్త్రవర్ణాచ్చ - ‘అవిద్యయా మృత్యుం తీర్త్వా విద్యయామృతమశ్నుతే’ (ఈ. ఉ. ౧౧) ఇతి ఋతాదీనాం పూర్వత్రోపదేశః ఆనర్థక్యపరిహారార్థః ; ఇహ తు జ్ఞానోత్పత్త్యర్థత్వాత్కర్తవ్యతానియమార్థః । వేదమ్ అనూచ్య అధ్యాప్య ఆచార్యః అన్తేవాసినం శిష్యమ్ అనుశాస్తి గ్రన్థగ్రహణాత్ అను పశ్చాత్ శాస్తి తదర్థం గ్రాహయతీత్యర్థః । అతోఽవగమ్యతే అధీతవేదస్య ధర్మజిజ్ఞాసామకృత్వా గురుకులాన్న సమావర్తితవ్యమితి । ‘బుద్ధ్వా కర్మాణి కుర్వీత’ ఇతి స్మృతేశ్చ । కథమనుశాస్తీత్యత ఆహ - సత్యం వద యథాప్రమాణావగతం వక్తవ్యం చ వద । తద్వత్ ధర్మం చర ; ధర్మ ఇత్యనుష్ఠేయానాం సామాన్యవచనమ్ , సత్యాదివిశేషనిర్దేశాత్ । స్వాధ్యాయాత్ అధ్యయనాత్ మా ప్రమదః ప్రమాదం మా కార్షీః । ఆచార్యాయ ఆచార్యార్థం ప్రియమ్ ఇష్టం ధనమ్ ఆహృత్య ఆనీయ దత్త్వా విద్యానిష్క్రయార్థమ్ ఆచార్యేణ చ అనుజ్ఞాతః అనురూపాన్దారానాహృత్య ప్రజాతన్తుం ప్రజాసన్తానం మా వ్యవచ్ఛేత్సీః ; ప్రజాసన్తతేర్విచ్ఛిత్తిర్న కర్తవ్యా ; అనుత్పద్యమానేఽపి పుత్రే పుత్రకామ్యాదికర్మణా తదుత్పత్తౌ యత్నః కర్తవ్య ఇత్యభిప్రాయః, ప్రజాప్రజనప్రజాతిత్రయనిర్దేశసామర్థ్యాత్ ; అన్యథా ప్రజనశ్చేత్యేతదేకమేవావక్ష్యత్ । సత్యాత్ న ప్రమదితవ్యం ప్రమాదో న కర్తవ్యః ; సత్యాచ్చ ప్రమదనమనృతప్రసఙ్గః ; ప్రమాదశబ్దసామర్థ్యాద్విస్మృత్యాప్యనృతం న వక్తవ్యమిత్యర్థః ; అన్యథా అసత్యవదనప్రతిషేధ ఎవ స్యాత్ । ధర్మాత్ న ప్రమదితవ్యమ్ , ధర్మశబ్దస్యానుష్ఠేయవిశేషవిషయత్వాదననుష్ఠానం ప్రమాదః, స న కర్తవ్యః, అనుష్ఠాతవ్య ఎవ ధర్మ ఇతి యావత్ । ఎవం కుశలాత్ ఆత్మరక్షార్థాత్కర్మణః న ప్రమదితవ్యమ్ । భూతిః విభూతిః, తస్యై భూత్యై భూత్యర్థాన్మఙ్గలయుక్తాత్కర్మణః న ప్రమదితవ్యమ్ । స్వాధ్యాయప్రవచనాభ్యాం న ప్రమదితవ్యమ్ , తే హి నియమేన కర్తవ్యే ఇత్యర్థః । తథా దేవపితృకార్యాభ్యాం న ప్రమదితవ్యమ్ , దైవపిత్ర్యే కర్మణీ కర్తవ్యే । మాతృదేవః మాతా దేవో యస్య సః, త్వం మాతృదేవః భవ స్యాః । ఎవం పితృదేవో భవ ; ఆచార్యదేవో భవ ; అతిథిదేవో భవ ; దేవతావదుపాస్యా ఎతే ఇత్యర్థః । యాన్యపి చ అన్యాని అనవద్యాని అనిన్దితాని శిష్టాచారలక్షణాని కర్మాణి, తాని సేవితవ్యాని కర్తవ్యాని త్వయా । నో న కర్తవ్యాని ఇతరాణి సావద్యాని శిష్టకృతాన్యపి । యాని అస్మాకమ్ ఆచార్యాణాం సుచరితాని శోభనచరితాని ఆమ్నాయాద్యవిరుద్ధాని, తాన్యేవ త్వయా ఉపాస్యాని అదృష్టార్థాన్యనుష్ఠేయాని ; నియమేన కర్తవ్యానీత్యేతత్ । నో ఇతరాణి విపరీతాన్యాచార్యకృతాన్యపి । యే కే చ విశేషితా ఆచార్యత్వాదిధర్మైః అస్మత్ అస్మత్తః శ్రేయాంసః ప్రశస్తతరాః, తే చ బ్రాహ్మణాః, న క్షత్రియాదయః, తేషామ్ ఆసనేన ఆసనదానాదినా త్వయా ప్రశ్వసితవ్యమ్ , ప్రశ్వసనం ప్రశ్వాసః శ్రమాపనయః ; తేషాం శ్రమస్త్వయా అపనేతవ్య ఇత్యర్థః । తేషాం వా ఆసనే గోష్ఠీనిమిత్తే సముదితే, తేషు న ప్రశ్వసితవ్యం ప్రశ్వాసోఽపి న కర్తవ్యః ; కేవలం తదుక్తసారగ్రాహిణా భవితవ్యమ్ । కిం చ, యత్కిఞ్చిద్దేయమ్ , తత్ శ్రద్ధయైవ దాతవ్యమ్ । అశ్రద్ధయా అదేయం న దాతవ్యమ్ । శ్రియా విభూత్యా దేయం దాతవ్యమ్ । హ్రియా లజ్జయా చ దేయమ్ । భియా భీత్యా చ దేయమ్ । సంవిదా చ మైత్ర్య్యాదికార్యేణ దేయమ్ । అథ ఎవం వర్తమానస్య యది కదాచిత్ తే తవ శ్రౌతే స్మార్తే వా కర్మణి వృత్తే వా ఆచారలక్షణే విచికిత్సా సంశయః స్యాత్ భవేత్ , యే తత్ర తస్మిన్దేశే కాలే వా బ్రాహ్మణాః తత్ర కర్మాదౌ యుక్తా ఇతి వ్యవహితేన సమ్బన్ధః కర్తవ్యః ; సంమర్శినః విచారక్షమాః, యుక్తాః అభియుక్తాః, కర్మణి వృత్తే వా ఆయుక్తాః అపరప్రయుక్తాః, అలూక్షాః అరూక్షాః అక్రూరమతయః, ధర్మకామాః అదృష్టార్థినః అకామహతా ఇత్యేతత్ ; స్యుః భవేయుః, తే బ్రాహ్మణాః యథా యేన ప్రకారేణ తత్ర తస్మిన్కర్మణి వృత్తే వా వర్తేరన్ , తథా త్వమపి వర్తేథాః । అథ అభ్యాఖ్యాతేషు, అభ్యాఖ్యాతా అభ్యుక్తాః దోషేణ సన్దిహ్యమానేన సంయోజితాః కేనచిత్ , తేషు చ ; యథోక్తం సర్వముపనయేత్ - యే తత్రేత్యాది । ఎషః ఆదేశః విధిః । ఎషః ఉపదేశః పుత్రాదిభ్యః పిత్రాదీనామపి । ఎషా వేదోపనిషత్ వేదరహస్యమ్ , వేదార్థ ఇత్యేతత్ । ఎతదేవ అనుశాసనమ్ ఈశ్వరవచనమ్ , ఆదేశవాచ్యస్య విధేరుక్తత్వాత్ । సర్వేషాం వా ప్రమాణభూతానామనుశాసనమేతత్ । యస్మాదేవమ్ , తస్మాత్ ఎవం యథోక్తం సర్వమ్ ఉపాసితవ్యం కర్తవ్యమ్ । ఎవము చ ఎతత్ ఉపాస్యమ్ ఉపాస్యమేవ చైతత్ నానుపాస్యమ్ ఇత్యాదరార్థం పునర్వచనమ్ ॥

అత్రైతచ్చిన్త్యతే విద్యాకర్మణోర్వివేకార్థమ్ - కిం కర్మభ్య ఎవ కేవలేభ్యః పరం శ్రేయః, ఉత విద్యాసంవ్యపేక్షేభ్యః, ఆహోస్విద్విద్యాకర్మభ్యాం సంహతాభ్యామ్ , విద్యాయా వా కర్మాపేక్షాయాః, ఉత కేవలాయా ఎవ విద్యాయా ఇతి । తత్ర కేవలేభ్య ఎవ కర్మభ్యః స్యాత్ , సమస్తవేదార్థజ్ఞానవతః కర్మాధికారాత్ ‘వేదః కృత్స్నోఽధిగన్తవ్యః సరహస్యో ద్విజన్మనా’ ఇతి స్మరణాత్ । అధిగమశ్చ సహోపనిషదర్థేనాత్మజ్ఞానాదినా । ‘విద్వాన్యజతే’ ‘విద్వాన్యాజయతి’ ఇతి చ విదుష ఎవ కర్మణ్యధికారః ప్రదర్శ్యతే సర్వత్ర జ్ఞాత్వానుష్ఠానమితి చ । కృత్స్నశ్చ వేదః కర్మార్థ ఇతి హి మన్యన్తే కేచిత్ । కర్మభ్యశ్చేత్పరం శ్రేయో నావాప్యతే, వేదోఽనర్థకః స్యాత్ । న ; నిత్యత్వాన్మోక్షస్య । నిత్యో హి మోక్ష ఇష్యతే । కర్మకార్యస్య చానిత్యత్వం ప్రసిద్ధం లోకే । కర్మభ్యశ్చేచ్ఛ్రేయః, అనిత్యం స్యాత్ ; తచ్చానిష్టమ్ । నను కామ్యప్రతిషిద్ధయోరనారమ్భాత్ ఆరబ్ధస్య చ కర్మణ ఉపభోగేనైవ క్షయాత్ నిత్యానుష్ఠానాచ్చ ప్రత్యవాయానుపపత్తేః జ్ఞాననిరపేక్ష ఎవ మోక్ష ఇతి చేత్ , తచ్చ న, కర్మశేషసమ్భవాత్తన్నిమిత్తా శరీరాన్తరోత్పత్తిః ప్రాప్నోతీతి ప్రత్యుక్తమ్ ; కర్మశేషస్య చ నిత్యానుష్ఠానేనావిరోధాత్క్షయానుపపత్తిరితి చ । యదుక్తం సమస్తవేదార్థజ్ఞానవతః కర్మాధికారాదిత్యాది, తచ్చ న ; శ్రుతజ్ఞానవ్యతిరేకాదుపాసనస్య । శ్రుతజ్ఞానమాత్రేణ హి కర్మణ్యధిక్రియతే, నోపాసనజ్ఞానమపేక్షతే । ఉపాసనం చ శ్రుతజ్ఞానాదర్థాన్తరం విధీయతే మోక్షఫలమ్ ; అర్థాన్తరప్రసిద్ధేశ్చ స్యాత్ ; ‘శ్రోతవ్యః’ ఇత్యుక్త్వా తద్వ్యతిరేకేణ ‘మన్తవ్యో నిదిధ్యాసితవ్యః’ ఇతి యత్నాన్తరవిధానాత్ మనననిదిధ్యాసనయోశ్చ ప్రసిద్ధం శ్రవణజ్ఞానాదర్థాన్తరత్వమ్ । ఎవం తర్హి విద్యాసంవ్యపేక్షేభ్యః కర్మభ్యః స్యాన్మోక్షః ; విద్యాసహితానాం చ కర్మణాం భవేత్కార్యాన్తరారమ్భసామర్థ్యమ్ ; యథా స్వతో మరణజ్వరాదికార్యారమ్భసమర్థానామపి విషదధ్యాదీనాం మన్త్రసశర్కరాదిసంయుక్తానాం కార్యాన్తరారమ్భసామర్థ్యమ్ , ఎవం విద్యాహితైః కర్మభిః మోక్ష ఆరభ్యత ఇతి చేత్ , న ; ఆరభ్యస్యానిత్యత్వాదిత్యుక్తో దోషః । వచనాదారభ్యోఽపి నిత్య ఎవేతి చేత్ , న ; జ్ఞాపకత్వాద్వచనస్య । వచనం నామ యథాభూతస్యార్థస్య జ్ఞాపకమ్ , నావిద్యమానస్య కర్తృ । న హి వచనశతేనాపి నిత్యమారభ్యతే, ఆరబ్ధం వా అవినాశి భవేత్ । ఎతేన విద్యాకర్మణోః సంహతయోర్మోక్షారమ్భకత్వం ప్రత్యుక్తమ్ ॥

విద్యాకర్మణీ మోక్షప్రతిబన్ధహేతునివర్తకే ఇతి చేత్ , న ; కర్మణః ఫలాన్తరదర్శనాత్ । ఉత్పత్తివికారసంస్కారాప్తయో హి ఫలం కర్మణో దృశ్యన్తే । ఉత్పత్త్యాదిఫలవిపరీతశ్చ మోక్షః । గతిశ్రుతేరాప్య ఇతి చేత్ - ‘సూర్యద్వారేణ’ ‘తయోర్ధ్వమాయన్’ (క. ఉ. ౨ । ౩ । ౧౬) ఇత్యేవమాదిగతిశ్రుతిభ్యః ప్రాప్యో మోక్ష ఇతి చేత్ , న ; సర్వగతత్వాత్ గన్తృభ్యశ్చానన్యత్వాత్ । ఆకాశాదికారణత్వాత్సర్వగతం బ్రహ్మ, బ్రహ్మావ్యతిరిక్తాశ్చ సర్వే విజ్ఞానాత్మానః ; అతో నాప్యో మోక్షః । గన్తురన్యద్విభిన్నదేశం చ భవతి గన్తవ్యమ్ । న హి, యేనైవావ్యతిరిక్తం యత్ , తత్తేనైవ గమ్యతే । తదనన్యత్వసిద్ధిశ్చ ‘తత్సృష్ట్వా తదేవానుప్రావిశత్’ (తై. ఉ. ౨ । ౬ । ౧) ‘క్షేత్రజ్ఞం చాపి మాం విద్ధి సర్వక్షేత్రేషు’ (భ. గీ. ౧౩ । ౨) ఇత్యేవమాదిశ్రుతిస్మృతిశతేభ్యః । గత్యైశ్వర్యాదిశ్రుతివిరోధ ఇతి చేత్ - అథాపి స్యాత్ యద్యప్రాప్యో మోక్షః, తదా గతిశ్రుతీనామ్ ‘స ఎకధా’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౬ । ౨) ‘స యది పితృలోకకామః భవతి’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౨ । ౧) ‘స్త్రీభిర్వా యానైర్వా’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧౨ । ౩) ఇత్యాదిశ్రుతీనాం చ కోపః స్యాత్ ఇతి చేత్ , న ; కార్యబ్రహ్మవిషయత్వాత్తాసామ్ । కార్యే హి బ్రహ్మణి స్త్ర్యాదయః స్యుః, న కారణే ; ‘ఎకమేవాద్వితీయమ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౧) ‘యత్ర నాన్యత్పశ్యతి’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౪ । ౧) ‘తత్కేన కం పశ్యేత్’ (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౧౪)(బృ. ఉ. ౪ । ౫ । ౧౫) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః । విరోధాచ్చ విద్యాకర్మణోః సముచ్చయానుపపత్తిః । ప్రలీనకర్త్రాదికారకవిశేషతత్త్వవిషయా హి విద్యా తద్విపరీతకారకసాధ్యేన కర్మణా విరుధ్యతే । న హ్యేకం వస్తు పరమార్థతః కర్త్రాదివిశేషవత్ తచ్ఛూన్యం చేతి ఉభయథా ద్రష్టుం శక్యతే । అవశ్యం హ్యన్తరన్మిథ్యా స్యాత్ । అన్యతరస్య చ మిథ్యాత్వప్రసఙ్గే యుక్తం యత్స్వాభావికాజ్ఞానవిషయస్య ద్వైతస్య మిథ్యాత్వమ్ ; ‘యత్ర హి ద్వైతమివ భవతి’ (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౧౪) ‘మృత్యోః స మృత్యుమాప్నోతి’ (క. ఉ. ౨ । ౧ । ౧౦)(బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౧౯) ‘అథ యత్రాన్యత్పశ్యతి తదల్పమ్’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౪ । ౧) ‘అన్యోఽసావన్యోఽహమస్మి’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౧౦) ‘ఉదరమన్తరం కురుతే’ ‘అథ తస్య భయం భవతి’ (తై. ఉ. ౨ । ౭ । ౧) ఇత్యాదిశ్రుతిశతేభ్యః । సత్యత్వం చ ఎకత్వస్య ‘ఎకధైవానుద్రష్టవ్యమ్’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨౦) ‘ఎకమేవాద్వితీయమ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౧) ‘బ్రహ్మైవేదం సర్వమ్’ ‘ఆత్మైవేదం సర్వమ్’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౫ । ౨) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః । న చ సమ్ప్రదానాదికారకభేదాదర్శనే కర్మోపపద్యతే । అన్యత్వదర్శనాపవాదాశ్చ విద్యావిషయే సహస్రశః శ్రూయన్తే । అతో విరోధో విద్యాకర్మణోః । అతశ్చ సముచ్చయానుపపత్తిః ॥

తత్ర యదుక్తం సంహతాభ్యాం విద్యాకర్మభ్యాం మోక్ష ఇత్యేతదనుపపన్నమితి, తదయుక్తమ్ , తద్విహితత్వాత్కర్మణాం శ్రుతివిరోధ ఇతి చేత్ - యద్యుపమృద్య కర్త్రాదికారకవిశేషమాత్మైకత్వవిజ్ఞానం విధీయతే సర్పాదిభ్రాన్తిజ్ఞానోపమర్దకరజ్జ్వాదివిషయవిజ్ఞానవత్ , ప్రాప్తః కర్మవిధిశ్రుతీనాం నిర్విషయత్వాద్విరోధః । విహితాని చ కర్మాణి । స చ విరోధో న యుక్తః, ప్రమాణత్వాచ్ఛ్రుతీనామితి చేత్ , న ; పురుషార్థోపదేశపరత్వాచ్ఛ్రుతీనామ్ । విద్యోపదేశపరా తావచ్ఛ్రుతిః సంసారాత్పురుషో మోక్షయితవ్య ఇతి సంసారహేతోరవిద్యాయాః విద్యయా నివృత్తిః కర్తవ్యేతి విద్యాప్రకాశకత్వేన ప్రవృత్తేతి న విరోధః । ఎవమపి కర్త్రాదికారకసద్భావప్రతిపాదనపరం శాస్త్రం విరుధ్యత ఎవేతి చేత్ , న ; యథాప్రాప్తమేవ కారకాస్తిత్వముపాదాయ ఉపాత్తదురితక్షయార్థం కర్మాణి విదధచ్ఛాస్త్రం ముముక్షూణాం ఫలార్థినాం చ ఫలసాధనం న కారకాస్తిత్వే వ్యాప్రియతే । ఉపచితదురితప్రతిబన్ధస్య హి విద్యోత్పత్తిర్నావకల్పతే । తత్క్షయే చ విద్యోత్పత్తిః స్యాత్ , తతశ్చావిద్యానివృత్తిః, తత ఆత్యన్తికః సంసారోపరమః । అపి చ, అనాత్మదర్శినో హ్యనాత్మవిషయః కామః ; కామయమానశ్చ కరోతి కర్మాణి ; తతస్తత్ఫలోపభోగాయ శరీరాద్యుపాదానలక్షణః సంసారః । తద్వ్యతిరేకేణాత్మైకత్వదర్శినో విషయాభావాత్కామానుపపత్తిః, ఆత్మని చానన్యత్వాత్కామానుపపత్తౌ స్వాత్మన్యవస్థానం మోక్ష ఇత్యతోఽపి విద్యాకర్మణోర్విరోధః । విరోధాదేవ చ విద్యా మోక్షం ప్రతి న కర్మాణ్యపేక్షతే । స్వాత్మలాభే తు పూర్వోపచితదురితప్రతిబన్ధాపనయనద్వారేణ విద్యాహేతుత్వం ప్రతిపద్యన్తే కర్మాణి నిత్యానీతి । అత ఎవాస్మిన్ప్రకరణే ఉపన్యస్తాని కర్మాణీత్యవోచామ । ఎవం చ అవిరోధః కర్మవిధిశ్రుతీనామ్ । అతః కేవలాయా ఎవ విద్యాయాః పరం శ్రేయ ఇతి సిద్ధమ్ ॥

ఎవం తర్హి ఆశ్రమాన్తరానుపపత్తిః, కర్మనిమిత్తత్వాద్విద్యోత్పత్తేః । గృహస్థస్యైవ విహితాని కర్మాణీత్యైకాశ్రమ్యమేవ । అతశ్చ యావజ్జీవాదిశ్రుతయః అనుకూలతరాః స్యుః । న ; కర్మానేకత్వాత్ । న హ్యగ్నిహోత్రాదీన్యేవ కర్మాణి, బ్రహ్మచర్యం తపః సత్యవచనం శమః దమః అహింసా ఇత్యేవమాదీన్యపి కర్మాణి ఇతరాశ్రమప్రసిద్ధాని విద్యోత్పత్తౌ సాధకతమాన్యసఙ్కీర్ణా విద్యన్తే ధ్యానధారణాదిలక్షణాని చ । వక్ష్యతి చ - ‘తపసా బ్రహ్మ విజిజ్ఞాసస్వ’ (తై. ఉ. ౩ । ౨ । ౧) ఇతి । జన్మాన్తరకృతకర్మభ్యశ్చ ప్రాగపి గార్హస్థ్యాద్విద్యోత్పత్తిసమ్భవాత్ , కర్మార్థత్వాచ్చ గార్హస్థ్యప్రతిపత్తేః, కర్మసాధ్యాయాం చ విద్యాయాం సత్యాం గార్హస్థ్యప్రతిపత్తిరనర్థికైవ । లోకార్థత్వాచ్చ పుత్రాదీనామ్ । పుత్రాదిసాధ్యేభ్యశ్చ అయం లోకః పితృలోకో దేవలోక ఇత్యేతేభ్యో వ్యావృత్తకామస్య, నిత్యసిద్ధాత్మదర్శినః, కర్మణి ప్రయోజనమపశ్యతః, కథం ప్రవృత్తిరుపపద్యతే ? ప్రతిపన్నగార్హస్థ్యస్యాపి విద్యోత్పత్తౌ విద్యాపరిపాకాద్విరక్తస్య కర్మసు ప్రయోజనమపశ్యతః కర్మభ్యో నివృత్తిరేవ స్యాత్ , ‘ప్రవ్రజిష్యన్వా అరేఽహమస్మాత్స్థానాదస్మి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౫ । ౨) ఇత్యేవమాదిశ్రుతిలిఙ్గదర్శనాత్ । కర్మ ప్రతి శ్రుతేర్యత్నాధిక్యదర్శనాదయుక్తమితి చేత్ , - అగ్నిహోత్రాదికర్మ ప్రతి శ్రుతేరధికో యత్నః ; మహాంశ్చ కర్మణ్యాయాసః, అనేకసాధనసాధ్యత్వాదగ్నిహోత్రాదీనామ్ ; తపోబ్రహ్మచర్యాదీనాం చ ఇతరాశ్రమకర్మణాం గార్హస్థ్యేఽపి సమానత్వాదల్పసాధనాపేక్షత్వాచ్చేతరేషాం న యుక్తస్తుల్యవద్వికల్ప ఆశ్రమిభిస్తస్య ఇతి చేత్ , న ; జన్మాన్తరకృతానుగ్రహాత్ । యదుక్తం కర్మణి శ్రుతేరధికో యత్న ఇత్యాది, నాసౌ దోషః, యతో జన్మాన్తరకృతమప్యగ్నిహోత్రాదిలక్షణం కర్మ బ్రహ్మచర్యాదిలక్షణం చానుగ్రాహకం భవతి విద్యోత్పత్తిం ప్రతి ; యేన చ జన్మనైవ విరక్తా దృశ్యన్తే కేచిత్ ; కేచిత్తు కర్మసు ప్రవృత్తా అవిరక్తా విద్యావిద్వేషిణః । తస్మాజ్జన్మాన్తరకృతసంస్కారేభ్యో విరక్తానామాశ్రమాన్తరప్రతిపత్తిరేవేష్యతే । కర్మఫలబాహుల్యాచ్చ । పుత్రస్వర్గబ్రహ్మవర్చసాదిలక్షణస్య కర్మఫలస్యాసఙ్ఖ్యేయత్వాత్ తత్ప్రతి చ పురుషాణాం కామబాహుల్యాత్తదర్థః శ్రుతేరధికో యత్నః కర్మసూపపద్యతే, ఆశిషాం బాహుల్యదర్శనాత్ - ఇదం మే స్యాదిదం మే స్యాదితి । ఉపాయత్వాచ్చ । ఉపాయభూతాని హి కర్మాణి విద్యాం ప్రతి ఇత్యవోచామ । ఉపాయే చ అధికో యత్నః కర్తవ్యః, న ఉపేయే । కర్మనిమిత్తత్వాద్విద్యాయా యత్నాన్తరానర్థక్యమితి చేత్ - కర్మభ్య ఎవ పూర్వోపచితదురితప్రతిబన్ధక్షయాద్విద్యోత్పద్యతే చేత్ , కర్మభ్యః పృథగుపనిషచ్ఛ్రవణాదియత్నోఽనర్థక ఇతి చేత్ , న ; నియమాభావాత్ । న హి, ‘ప్రతిబన్ధక్షయాదేవ విద్యోత్పద్యతే, న త్వీశ్వరప్రసాదతపోధ్యానాద్యనుష్ఠానాత్’ ఇతి నియమోఽస్తి ; అహింసాబ్రహ్మచర్యాదీనాం చ విద్యాం ప్రత్యుపకారకత్వాత్ , సాక్షాదేవ చ కారణత్వాచ్ఛ్రవణమనననిదిధ్యాసనాదీనామ్ । అతః సిద్ధాన్యాశ్రమాన్తరాణి । సర్వేషాం చాధికారో విద్యాయామ్ , పరం చ శ్రేయః కేవలాయా విద్యాయా ఎవేతి సిద్ధమ్ ॥

శం నో మిత్ర ఇత్యాది । వ్యాఖ్యాతమేతత్పూర్వమ్ ॥