श्रीमच्छङ्करभगवत्पूज्यपादविरचितम्

तैत्तिरीयोपनिषद्भाष्यम्

करतलकलिताद्वयात्मतत्त्वं क्षपितदुरन्तचिरन्तनप्रमोहम् ।
उपचितमुदितोदितैर्गुणौघैः उपनिषदामयमुज्जहार भाष्यम् ॥

శీక్షావల్లీ

ప్రథమోఽనువాకః

యస్మాజ్జాతం జగత్సర్వం యస్మిన్నేవ ప్రలీయతే ।
యేనేదం ధార్యతే చైవ తస్మై జ్ఞానాత్మనే నమః ॥ ౧ ॥
యైరిమే గురుభిః పూర్వం పదవాక్యప్రమాణతః ।
వ్యాఖ్యాతాః సర్వవేదాన్తాస్తాన్నిత్యం ప్రణతోఽస్మ్యహమ్ ॥ ౨ ॥
తైత్తిరీయకసారస్య మయాచార్యప్రసాదతః ।
విస్పష్టార్థరుచీనాం హి వ్యాఖ్యేయం సమ్ప్రణీయతే ॥ ౩ ॥
నిత్యాన్యధిగతాని కర్మాణి ఉపాత్తదురితక్షయార్థాని, కామ్యాని చ ఫలార్థినాం పూర్వస్మిన్గ్రన్థే । ఇదానీం కర్మోపాదానహేతుపరిహారాయ బ్రహ్మవిద్యా ప్రస్తూయతే । కర్మహేతుః కామః స్యాత్ , ప్రవర్తకత్వాత్ । ఆప్తకామానాం హి కామాభావే స్వాత్మన్యవస్థానాత్ప్రవృత్త్యనుపపత్తిః । ఆత్మకామత్వే చాప్తకామతా । ఆత్మా చ బ్రహ్మ । తద్విదో హి పరప్రాప్తిం వక్ష్యతి । అతః అవిద్యానివృత్తౌ స్వాత్మన్యవస్థానం పరప్రాప్తిః, ‘అభయం ప్రతిష్ఠాం విన్దతే’ (తై. ఉ. ౨ । ౭ । ౧) ‘ఎతమానన్దమయమాత్మానముపసఙ్క్రామతి’ (తై. ఉ. ౨ । ౮ । ౫)ఇత్యాది శ్రుతేః । కామ్యప్రతిషిద్ధయోరనారమ్భాత్ ఆరబ్ధస్య చ ఉపభోగేన క్షయాత్ నిత్యానుష్ఠానేన చ ప్రత్యవాయాభావాత్ అయత్నత ఎవ స్వాత్మన్యవస్థానం మోక్షః । అథవా, నిరతిశయాయాః ప్రీతేః స్వర్గశబ్దవాచ్యాయా కర్మహేతుత్వాత్కర్మభ్య ఎవ మోక్ష ఇతి చేత్ , న ; కర్మానేకత్వాత్ । అనేకాని హి ఆరబ్ధఫలాని అనారబ్ధఫలాని చ అనేకజన్మాన్తరకృతాని విరుద్ధఫలాని కర్మాణి సమ్భవన్తి । అతః తేష్వనారబ్ధఫలానామేకస్మిఞ్జన్మన్యుపభోగేన క్షయాసమ్భవాత్ శేషకర్మనిమిత్తశరీరారమ్భోపపత్తిః । కర్మశేషసద్భావసిద్ధిశ్చ ‘తద్య ఇహ రమణీయచరణాః’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౦ । ౭) ‘తతః శేషేణ’ (ఆ. ధ. ౨ । ౨ । ౨ । ౩)(గో. స్మృ. ౧౧) ఇత్యాది శ్రుతిస్మృతిశతేభ్యః । ఇష్టానిష్టఫలానామనారబ్ధానాం క్షయార్థాని నిత్యాని ఇతి చేత్ , న ; అకరణే ప్రత్యవాయశ్రవణాత్ । ప్రత్యవాయశబ్దో హి అనిష్టవిషయః । నిత్యాకరణనిమిత్తస్య ప్రత్యవాయస్య దుఃఖరూపస్య ఆగామినః పరిహారార్థాని నిత్యానీత్యభ్యుపగమాత్ న అనారబ్ధఫలకర్మక్షయార్థాని । యది నామ అనారబ్ధఫలకర్మక్షయార్థాని నిత్యాని కర్మాణి, తథాప్యశుద్ధమేవ క్షపయేయుః ; న శుద్ధమ్ , విరోధాభావాత్ । న హి ఇష్టఫలస్య కర్మణః శుద్ధరూపత్వాన్నిత్యైర్విరోధ ఉపపద్యతే । శుద్ధాశుద్ధయోర్హి విరోధో యుక్తః । న చ కర్మహేతూనాం కామానాం జ్ఞానాభావే నివృత్త్యసమ్భవాదశేషకర్మక్షయోపపత్తిః । అనాత్మవిదో హి కామః, అనాత్మఫలవిషయత్వాత్ । స్వాత్మని చ కామానుపపత్తిః, నిత్యప్రాప్తత్వాత్ । స్వయం చాత్మా పరం బ్రహ్మేత్యుక్తమ్ । నిత్యానాం చ అకరణమభావః తతః ప్రత్యవాయానుపపత్తిరితి । అతః పూర్వోపచితదురితేభ్యః ప్రాప్యమాణాయాః ప్రత్యవాయక్రియాయా నిత్యాకరణం లక్షణమితి శతృప్రత్యయస్య నానుపపత్తిః - ‘అకుర్వన్విహితం కర్మ’ (మను. ౧౧ । ౪౪) ఇతి । అన్యథా హి అభావాద్భావోత్పత్తిరితి సర్వప్రమాణవ్యాకోప ఇతి । అతః అయత్నతః స్వాత్మన్యవస్థానమిత్యనుపపన్నమ్ । యచ్చోక్తం నిరతిశయప్రీతేః స్వర్గశబ్దవాచ్యాయాః కర్మనిమిత్తత్వాత్కర్మారభ్య ఎవ మోక్ష ఇతి, తన్న, నిత్యత్వాన్మోక్షస్య । న హి నిత్యం కిఞ్చిదారభ్యతే, లోకే యదారబ్ధమ్ , తదనిత్యమితి । అతో న కర్మారభ్యో మోక్షః । విద్యాసహితానాం కర్మణాం నిత్యారమ్భసామర్థ్యమితి చేత్ , న ; విరోధాత్ । నిత్యం చారభ్యత ఇతి విరుద్ధమ్ । యద్ధి నష్టమ్ , తదేవ నోత్పద్యత ఇతి ప్రధ్వంసాభావవన్నిత్యోఽపి మోక్ష ఆరభ్య ఎవేతి చేత్ , న ; మోక్షస్య భావరూపత్వాత్ । ప్రధ్వంసాభావోఽప్యారభ్యత ఇతి న సమ్భవతి అభావస్య విశేషాభావాద్వికల్పమాత్రమేతత్ । భావప్రతియోగీ హ్యభావః । యథా హ్యభిన్నోఽపి భావో ఘటపటాదిభిర్విశేష్యతే భిన్న ఇవ ఘటభావః పటభావ ఇతి, ఎవం నిర్విశేషోఽప్యభావః క్రియాగుణయోగాద్ద్రవ్యాదివద్వికల్ప్యతే । న హ్యభావ ఉత్పలాదివద్విశేషణసహభావీ । విశేషణవత్త్వే భావ ఎవ స్యాత్ । విద్యాకర్మకర్తుర్నిత్యత్వాత్ విద్యాకర్మసన్తానజనితమోక్షనిత్యత్వమితి చేత్ , న ; గఙ్గాస్రోతోవత్కర్తృత్వస్య దుఃఖరూపత్వాత్ , కర్తృత్వోపరమే చ మోక్షవిచ్ఛేదాత్ । తస్మాదవిద్యాకామకర్మోపాదానహేతునివృత్తౌ స్వాత్మన్యవస్థానం మోక్ష ఇతి । స్వయం చాత్మా బ్రహ్మ । తద్విజ్ఞానాదవిద్యానివృత్తిరితి । అతః బ్రహ్మవిద్యార్థోపనిషదారభ్యతే । ఉపనిషదితి విద్యోచ్యతే, తత్సేవినాం గర్భజన్మజరాదినిశాతనాత్ , తదవసాదనాద్వా బ్రహ్మణ ఉపనిగమయితృత్వాత్ ; ఉపనిషణ్ణం వా అస్యాం పరం శ్రేయ ఇతి । తదర్థత్వాద్గ్రన్థోఽప్యుపనిషత్ ॥

ॐ శం నో మిత్రః శం వరుణః । శం నో భవత్వర్యమా । శం న ఇన్ద్రో బృహస్పతిః । శం నో విష్ణురురుక్రమః । నమో బ్రహ్మణే । నమస్తే వాయో । త్వమేవ ప్రత్యక్షం బ్రహ్మాసి । త్వామేవ ప్రత్యక్షం బ్రహ్మ వదిష్యామి । ఋతం వదిష్యామి । సత్యం వదిష్యామి । తన్మామవతు । తద్వక్తారమవతు । అవతు మామ్ । అవతు వక్తారమ్ ॥ ॐ శాన్తిః శాన్తిః శాన్తిః ॥ ౧ ॥

శం సుఖం ప్రాణవృత్తేరహ్నశ్చాభిమానీ దేవతాత్మా మిత్రః నః అస్మాకం భవతు । తథైవ అపానవృత్తేః రాత్రేశ్చాభిమానీ దేవతాత్మా వరుణః ; చక్షుషి ఆదిత్యే చాభిమానీ అర్యమా ; బలే ఇన్ద్రః ; వాచి బుద్ధౌ చ బృహస్పతిః ; విష్ణుః ఉరుక్రమః విస్తీర్ణక్రమః పాదయోరభిమానీ ; ఎవమాద్యా అధ్యాత్మదేవతాః శం నః ; భవతు ఇతి సర్వత్రానుషఙ్గః । తాసు హి సుఖకృత్సు విద్యాశ్రవణధారణోపయోగాః అప్రతిబన్ధేన భవిష్యన్తీతి తత్సుఖకృత్త్వం ప్రార్థ్యతే - శం నో భవతు ఇతి । బ్రహ్మవిద్యావివిదిషుణా నమస్కారబ్రహ్మవదనక్రియే వాయువిషయే బ్రహ్మవిద్యోపసర్గశాన్త్యర్థే క్రియేతే - సర్వత్ర క్రియాఫలానాం తదధీనత్వాత్ । బ్రహ్మ వాయుః, తస్మై బ్రహ్మణే నమః ప్రహ్వీభావమ్ , కరోమీతి వాక్యశేషః । నమః తే తుభ్యం హే వాయో నమస్కరోమి ఇతి పరోక్షప్రత్యక్షాభ్యాం వాయురేవాభిధీయతే । కిం చ, త్వమేవ చక్షురాద్యపేక్ష్య బాహ్యం సంనికృష్టమవ్యవహితం ప్రత్యక్షం బ్రహ్మాసి యస్మాత్ , తస్మాత్ త్వామేవ ప్రత్యక్షం బ్రహ్మ వదిష్యామి ; ఋతం యథాశాస్త్రం యథాకర్తవ్యం బుద్ధౌ సుపరినిశ్చితమర్థం త్వదధీనత్వాత్ త్వామేవ వదిష్యామి ; సత్యమితి స ఎవ వాక్కాయాభ్యాం సమ్పాద్యమానః, సోఽపి త్వదధీన ఎవ సమ్పాద్యత ఇతి త్వామేవ సత్యం వదిష్యమి । తత్ సర్వాత్మకం వాయ్వాఖ్యం బ్రహ్మ మయైవం స్తుతం సత్ విద్యార్థినం మామ్ అవతు విద్యాసంయోజనేన । తదేవ బ్రహ్మ వక్తారమ్ ఆచార్యం చ వక్తృత్వసామర్థ్యసంయోజనేన అవతు । అవతు మామ్ అవతు వక్తారమ్ ఇతి పునర్వచనమాదరార్థమ్ । శాన్తిః శాన్తిః శాన్తిః ఇతి త్రిర్వచనమ్ ఆధ్యాత్మికాధిభౌతికాధిదైవికానాం విద్యాప్రాప్త్యుపసర్గాణాం ప్రశమనార్థమ్ ॥
ఇతి ప్రథమానువాకభాష్యమ్ ॥

ద్వితీయోఽనువాకః

అర్థజ్ఞానప్రధానత్వాదుపనిషదః గ్రన్థపాఠే యత్నోపరమో మా భూదితి శీక్షాధ్యాయ ఆరభ్యతే -

శీక్షాం వ్యాఖ్యాస్యామః । వర్ణః స్వరః । మాత్రా బలమ్ । సామ సన్తానః । ఇత్యుక్తః శీక్షాధ్యాయః ॥ ౧ ॥

శిక్షా శిక్ష్యతే అనయేతి వర్ణాద్యుచ్చారణలక్షణమ్ , శిక్ష్యన్తే అస్మిన్ ఇతి వా శిక్షా వర్ణాదయః । శిక్షైవ శీక్షా । దైర్ఘ్యం ఛాన్దసమ్ । తాం శీక్షాం వ్యాఖ్యాస్యామః విస్పష్టమ్ ఆ సమన్తాత్ప్రకథయిష్యామః । చక్షిఙః ఖ్యాఞాదిష్టస్య వ్యాఙ్పూర్వస్య వ్యక్తవాక్కర్మణ ఎతద్రూపమ్ । తత్ర వర్ణః అకారాదిః । స్వర ఉదాత్తాదిః । మాత్రా హ్రస్వాద్యాః । బలం ప్రయత్నవిశేషః । సామ వర్ణానాం మధ్యమవృత్త్యోచ్చారణం సమతా । సన్తానః సన్తతిః, సంహితేత్యర్థః । ఎవం శిక్షితవ్యోఽర్థః శిక్షా యస్మిన్నధ్యాయే, సోఽయం శీక్షాధ్యాయః ఇతి ఎవమ్ ఉక్తః ఉదితః । ఉక్త ఇత్యుపసంహారార్థః ॥
ఇతి ద్వితీయానువాకభాష్యమ్ ॥

తృతీయోఽనువాకః

సహ నౌ యశః । సహ నౌ బ్రహ్మవర్చసమ్ । అథాతః సం హితాయా ఉపనిషదం వ్యాఖ్యాస్యామః । పఞ్చస్వధికరణేషు । అధిలోకమధిజ్యౌతిషమధివిద్యమధిప్రజమధ్యాత్మమ్ । తా మహాసం హితా ఇత్యాచక్షతే । అథాధిిలోకమ్ । పృథివీ పూర్వరూపమ్ । ద్యౌరుత్తరరూపమ్ । ఆకాశః సన్ధిః ॥ ౧ ॥

అధునా సంహితోపనిషదుచ్యతే । తత్ర సంహితాద్యుపనిషత్పరిజ్ఞాననిమిత్తం యత్ యశః ప్రాప్యతే, తత్ నౌ ఆవయోః శిష్యార్చార్యయోః సహైవ అస్తు । తన్నిమిత్తం చ యత్ బ్రహ్మవర్చసం తేజః, తచ్చ సహైవాస్తు ఇతి శిష్యవచనమాశీః । శిష్యస్య హి అకృతార్థత్వాత్ప్రార్థనోపపద్యతే ; నాచార్యస్య, కృతార్థత్వాత్ । కృతార్థో హ్యాచార్యో నామ భవతి । అథ అనన్తరమ్ అధ్యయనలక్షణవిధానస్య పూర్వవృత్తస్య, అతః యతోఽత్యర్థం గ్రన్థభావితా బుద్ధిర్న శక్యతే సహసార్థజ్ఞానవిషయేఽవతారయితుమిత్యతః, సంహితాయాః ఉపనిషదం సంహితావిషయం దర్శనమిత్యేతత్ గ్రన్థసంనికృష్టామేవ వ్యాఖ్యాస్యామః, పఞ్చసు అధికరణేషు ఆశ్రయేషు, జ్ఞానవిషయేష్విత్యర్థః । కాని తానీత్యాహ - - అధిలోకం లోకేష్వధి యద్దర్శనమ్ , తదధిలోకమ్ , తథా అధిజ్యౌతిషమ్ అధివిద్యమ్ అధిప్రజమ్ అధ్యాత్మమితి । తాః ఎతాః పఞ్చవిషయా ఉపనిషదః లోకాదిమహావస్తువిషయత్వాత్సంహితావిషయత్వాచ్చ మహత్యశ్చ తాః సంహితాశ్చ మహాసంహితాః ఇతి ఆచక్షతే కథయన్తి వేదవిదః । అథ తాసాం యథోపన్యస్తానాం మధ్యే అధిలోకం దర్శనముచ్యతే । దర్శనక్రమవివక్షార్థః అథశబ్దః సర్వత్ర । పృథివీ పూర్వరూపమ్ , పూర్వో వర్ణః పూర్వరూపమ్ , సంహితాయాః పూర్వే వర్ణే పృథివీదృష్టిః కర్తవ్యేత్యుక్తం భవతి । తథా ద్యౌః ఉత్తరరూపమ్ । ఆకాశః అన్తరిక్షలోకః సన్ధిః మధ్యం పూర్వోత్తరరూపయోః సన్ధీయతే అస్మిన్పూర్వోత్తరరూపే ఇతి ॥
వాయుః సన్ధానమ్ । ఇత్యధిలోకమ్ । అథాధిజ్యౌతిషమ్ । అగ్నిః పూర్వరూపమ్ । ఆదిత్య ఉత్తరరూపమ్ । ఆపః సన్ధిః । వైద్యుతః సన్ధానమ్ । ఇత్యధిజ్యౌతిషమ్ । అథాధివిద్యమ్ । ఆచార్యః పూర్వరూపమ్ ॥ ౨ ॥
అన్తేవాస్యుత్తరరూపమ్ । విద్యా సన్ధిః । ప్రవచనం సన్ధానమ్ । ఇత్యధివిద్యమ్ । అథాధిప్రజమ్ । మాతా పూర్వరూపమ్ । పితోత్తరరూపమ్ । ప్రజా సన్ధిః । ప్రజననం సన్ధానమ్ । ఇత్యధిప్రజమ్ ॥ ౩ ॥

అథాధ్యాత్మమ్ । అధరా హనుః పూర్వరూపమ్ । ఉత్తరా హనురుత్తరరూపమ్ । వాక్సన్ధిః । జిహ్వా సన్ధానమ్ । ఇత్యధ్యాత్మమ్ । ఇతీమా మహాసం హితాః । య ఎవమేతా మహాసం హితా వ్యాఖ్యాతా వేద । సన్ధీయతే ప్రజయా పశుభిః । బ్రహ్మవర్చసేనాన్నాద్యేన సువర్గేణ లోకేన ॥ ౪ ॥

వాయుః సన్ధానమ్ । సన్ధీయతే అనేనేతి సన్ధానమ్ । ఇతి అధిలోకం దర్శనముక్తమ్ । అథాధిజ్యౌతిషమ్ ఇత్యాది సమానమ్ । ఇతీమా ఇతి ఉక్తా ఉపప్రదర్శ్యన్తే । యః కశ్చిత్ ఎవమ్ ఎతాః మహాసంహితాః వ్యాఖ్యాతాః వేద ఉపాస్తే, వేదేత్యుపాసనం స్యాత్ , విజ్ఞానాధికారాత్ , ‘ఇతి ప్రాచీనయోగ్యోపాస్స్వ’ ఇతి చ వచనాత్ । ఉపాసనం చ యథాశాస్త్రం తుల్యప్రత్యయసన్తతిరసఙ్కీర్ణా చ అతత్ప్రత్యయైః శాస్త్రోక్తాలమ్బనవిషయా చ । ప్రసిద్ధశ్చోపాసనశబ్దార్థో లోకే - - ‘గురుముపాస్తే’ ‘రాజానముపాస్తే’ ఇతి । యో హి గుర్వాదీన్సన్తతముపచరతి, స ఉపాస్త ఇత్యుచ్యతే । స చ ఫలమాప్నోత్యుపాసనస్య । అతః అత్రాపి య ఎవం వేద, సన్ధీయతే ప్రజాదిభిః స్వర్గాన్తైః । ప్రజాదిఫలం ప్రాప్నోతీత్యర్థః ॥
ఇతి తృతీయానువాకభాష్యమ్ ॥

చతుర్థోఽనువాకః

యశ్ఛన్దసామృషభో విశ్వరూపః । ఛన్దోభ్యోఽధ్యమృతాత్సమ్బభూవ । స మేన్ద్రో మేధయా స్పృణోతు । అమృతస్య దేవ ధారణో భూయాసమ్ । శరీరం మే విచర్షణమ్ । జిహ్వా మే మధుమత్తమా । కర్ణాభ్యాం భూరి విశ్రువమ్ । బ్రహ్మణః కోశోఽసి మేధయా పిహితః । శ్రుతం మే గోపాయ । ఆవహన్తీ వితన్వానా ॥ ౧ ॥
కుర్వాణాచీరమాత్మనః । వాసాం సి మమ గావశ్చ । అన్నపానే చ సర్వదా । తతో మే శ్రియమావహ । లోమశాం పశుభిః సహ స్వాహా । ఆమాయన్తు బ్రహ్మచారిణః స్వాహా । విమాయన్తు బ్రహ్మచారిణః స్వాహా । ప్రమాయన్తు బ్రహ్మచారిణః స్వాహా । దమాయన్తు బ్రహ్మచారిణః స్వాహా । శమాయన్తు బ్రహ్మచారిణః స్వాహా ॥ ౨ ॥

యశో జనేఽసాని స్వాహా । శ్రేయాన్ వస్యసోఽసాని స్వాహా । తం త్వా భగ ప్రవిశాని స్వాహా । స మా భగ ప్రవిశ స్వాహా । తస్మిన్సహస్రశాఖే । నిభగాహం త్వయి మృజే స్వాహా । యథాపః ప్రవతా యన్తి । యథా మాసా అహర్జరమ్ । ఎవం మాం బ్రహ్మచారిణః । ధాతరాయన్తు సర్వతః స్వాహా । ప్రతివేశోఽసి ప్రమా పాహి ప్ర మా పద్యస్వ ॥ ౩ ॥

యశ్ఛన్దసామితి మేధాకామస్య శ్రీకామస్య చ తత్ప్రాప్తిసాధనం జపహోమావుచ్యేతే, ‘స మేన్ద్రో మేధయా స్పృణోతు’ ‘తతో మే శ్రియమావహ’ ఇతి చ లిఙ్గదర్శనాత్ । యః ఛన్దసాం వేదానామ్ ఋషభ ఇవ ఋషభః, ప్రాధాన్యాత్ । విశ్వరూపః సర్వరూపః, సర్వవాగ్వ్యాప్తేః ‘తద్యథా శఙ్కునా సర్వాణి పర్ణాని సన్తృణ్ణాన్యేవమోఙ్కారేణ సర్వా వాక్సన్తృణ్ణోఙ్కార ఎవేదం సర్వమ్’ (ఛా. ఉ. ౨ । ౨౩ । ౩) ఇత్యాదిశ్రుత్యన్తరాత్ । అత ఎవ ఋషభత్వమోఙ్కారస్య । ఓఙ్కారో హ్యత్రోపాస్య ఇతి ఋషభాదిశబ్దైః స్తుతిర్న్యాయ్యైవ ఓఙ్కారస్య । ఛన్దోభ్యః వేదేభ్యః, వేదా హ్యమృతమ్ , తస్మాత్ అమృతాత్ అధి సమ్బభూవ లోకదేవవేదవ్యాహృతిభ్యః సారిష్ఠం జిఘృక్షోః ప్రజాపతేస్తపస్యతః ఓఙ్కారః సారిష్ఠత్వేన ప్రత్యభాదిత్యర్థః । న హి నిత్యస్య ఓఙ్కారస్య అఞ్జసైవోత్పత్తిరవకల్పతే । సః ఎవంభూత ఓఙ్కారః ఇన్ద్రః సర్వకామేశః పరమేశ్వరః మా మాం మేధయా ప్రజ్ఞయా స్పృణోతు ప్రీణయతు, బలయతు వా, ప్రజ్ఞాబలం హి ప్రార్థ్యతే । అమృతస్య అమృతత్వహేతుభూతస్య బ్రహ్మజ్ఞానస్య, తదధికారాత్ ; హే దేవ ధారణః ధారయితా భూయాసం భవేయమ్ । కిం చ, శరీరం మే మమ విచర్షణం విచక్షణం యోగ్యమిత్యేతత్ , భూయాదితి ప్రథమపురుషవిపరిణామః । జిహ్వా మే మమ మధుమత్తమా మధుమతీ, అతిశయేన మధురభాషిణీత్యర్థః । కర్ణాభ్యాం శ్రోత్రాభ్యాం భూరి బహు విశ్రువం వ్యశ్రవమ్ , శ్రోతా భూయాసమిత్యర్థః । ఆత్మజ్ఞానయోగ్యః కార్యకరణసఙ్ఘాతోఽస్త్వితి వాక్యార్థః । మేధా చ తదర్థమేవ హి ప్రార్థ్యతే - బ్రహ్మణః పరమాత్మనః కోశః అసి అసేరివ ; ఉపలబ్ధ్యధిష్ఠానత్వాత్ ; త్వం హి బ్రహ్మణః ప్రతీకమ్ , త్వయి బ్రహ్మోపలభ్యతే । మేధయా లౌకికప్రజ్ఞయా పిహితః ఆచ్ఛాదితః స త్వం సామాన్యప్రజ్ఞైరవిదితతత్త్వ ఇత్యర్థః । శ్రుతం శ్రవణపూర్వకమాత్మజ్ఞానాదికం విజ్ఞానం మే గోపాయ రక్ష ; తత్ప్రాప్త్యవిస్మరణాదికం కుర్విత్యర్థః । జపార్థా ఎతే మన్త్రా మేధాకామస్య । శ్రీకామస్య హోమార్థాస్త్వధునోచ్యన్తే మన్త్రాః - ఆవహన్తీ ఆనయన్తీ ; వితన్వానా విస్తారయన్తీ ; తనోతేస్తత్కర్మకత్వాత్ ; కుర్వాణా నిర్వర్తయన్తీ అచీరమ్ అచిరం క్షిప్రమేవ ; ఛాన్దసో దీర్ఘః ; చిరం వా ; కుర్వాణా, ఆత్మనః మమ ; కిమిత్యాహ వాసాంసి వస్త్రాణి, మమ, గావశ్చ గాశ్చేతి యావత్ ; అన్నపానే చ సర్వదా ; ఎవమాదీని కుర్వాణా శ్రీర్యా, తాం తతః మేధానిర్వర్తనాత్పరమ్ ఆవహ ఆనయ ; అమేధసో హి శ్రీరనర్థాయైవేతి । కింవిశిష్టామ్ ? లోమశామ్ అజావ్యాదియుక్తామ్ అన్యైశ్చ పశుభిః సహ యుక్తామ్ ఆవహేతి । అధికారాదోఙ్కార ఎవాభిసమ్బధ్యతే । స్వాహా, స్వాహాకారో హోమార్థమన్త్రాన్తజ్ఞాపనార్థః । ఆమాయన్త్వితి । ఆయన్తు, మామితి వ్యవహితేన సమ్బన్ధః, బ్రహ్మచారిణః । విమాయన్తు ప్రమాయన్తు దమాయన్తు శమాయన్తు ఇత్యాది । యశోజనే యశస్విజనేషు అసాని భవాని । శ్రేయాన్ ప్రశస్యతరః, వస్యసః వసీయసః వసుతరాద్వసుమత్తరాద్వా ధనవజ్జాతీయపురుషాద్విశేషవానహమసానీత్యర్థః । కిం చ, తం బ్రహ్మణః కోశభూతం త్వా త్వాం హే భగ భగవన్ పూజార్హ, ప్రవిశాని । ప్రవిశ్య చానన్యస్త్వదాత్మైవ భవానీత్యర్థః । సః త్వమపి మా మాం భగ భగవన్ , ప్రవిశ ; ఆవయోరేకాత్మత్వమేవాస్తు । తస్మిన్ త్వయి సహస్రశాఖే బహుశాఖాభేదే హే భగవన్ , నిమృజే శోధయామి అహం పాపకృత్యామ్ । యథా లోకే ఆపః ప్రవతా ప్రవణవతా నిమ్నవతా దేశేన యన్తి గచ్ఛన్తి యథా చ మాసాః అహర్జరమ్ , సంవత్సరోఽహర్జరః అహోభిః పరివర్తమానో లోకాఞ్జరయతీతి ; అహాని వా అస్మిన్ జీర్యన్తి అన్తర్భవన్తీత్యహర్జరః ; తం చ యథా మాసాః యన్తి, ఎవం మాం బ్రహ్మచారిణః హే ధాతః సర్వస్య విధాతః, మామ్ ఆయన్తు ఆగచ్ఛన్తు సర్వతః సర్వదిగ్భ్యః । ప్రతివేశః శ్రమాపనయనస్థానమ్ ఆసన్నం గృహమిత్యర్థః । ఎవం త్వం ప్రతివేశ ఇవ ప్రతివేశః త్వచ్ఛీలినాం సర్వపాపదుఃఖాపనయనస్థానమసి । అతః మా మాం ప్రతి ప్రభాహి ప్రకాశయాత్మానమ్ , ప్ర మా పద్యస్వ ప్రపద్యస్వ చ మామ్ । రసవిద్ధమివ లోహం త్వన్మయం త్వదాత్మానం కుర్విత్యర్థః । శ్రీకామోఽస్మిన్విద్యాప్రకరణే అభిధీయమానో ధనార్థః ; ధనం చ కర్మార్థమ్ ; కర్మ చ ఉపాత్తదురితక్షయార్థమ్ ; తత్క్షయే హి విద్యా ప్రకాశతే । తథా చ స్మృతిః - ‘జ్ఞానముత్పద్యతే పుంసాం క్షయాత్పాపస్య కర్మణః । యథాదర్శతలే ప్రఖ్యే పశ్యత్యాత్మానమాత్మని’ (మ. భా. శాం. ౨౦౪ । ౮)(గరుడ. ౧ । ౨౩౭ । ౬) ఇతి ॥
ఇతి చతుర్థానువాకభాష్యమ్ ॥

పఞ్చమోఽనువాకః

సంహితావిషయముపాసనముక్తమ్ । తదను మేధాకామస్య శ్రీకామస్య చానుక్రాన్తా మన్త్రాః । తే చ పారమ్పర్యేణ విద్యోపయోగార్థా ఎవ । అనన్తరం వ్యాహృత్యాత్మనో బ్రహ్మణః అన్తరుపాసనం స్వారాజ్యఫలం ప్రస్తూయతే -
భూర్భువః సువరితి వా ఎతాస్తిస్రో వ్యాహృతయః । తాసాము హ స్మైతాం చతుర్థీమ్ । మాహాచమస్యః ప్రవేదయతే । మహ ఇతి । తద్బ్రహ్మ । స ఆత్మా । అఙ్గాన్యన్యా దేవతాః । భూరితి వా అయం లోకః । భువ ఇత్యన్తరిక్షమ్ । సువరిత్యసౌ లోకః ॥ ౧ ॥
మహ ఇత్యాదిత్యః । ఆదిత్యేన వావ సర్వే లోకా మహీయన్తే । భూరితి వా అగ్నిః । భువ ఇతి వాయుః । సువరిత్యాదిత్యః । మహ ఇతి చన్ద్రమాః । చన్ద్రమసా వావ సర్వాణి జ్యోతీంషి మహీయన్తే । భూరితి వా ఋచః । భువ ఇతి సామాని । సువరితి యజూంషి ॥ ౨ ॥

మహ ఇతి బ్రహ్మ । బ్రహ్మణా వావ సర్వే వేదా మహీయన్తే । భూరితి వై ప్రాణః । భువ ఇత్యపానః । సువరితి వ్యానః । మహ ఇత్యన్నమ్ । అన్నేన వావ సర్వే ప్రాణా మహీయన్తే । తా వా ఎతాశ్చతస్రశ్చతుర్ధా । చతస్రశ్చతస్రో వ్యాహృతయః । తా యో వేద । స వేద బ్రహ్మ । సర్వేఽస్మై దేవా బలిమావహన్తి ॥ ౩ ॥

భూర్భువః సువరితి । ఇతీత్యుక్తోపప్రదర్శనార్థః । ఎతాస్తిస్ర ఇతి చ ప్రదర్శితానాం పరామర్శార్థః పరామృష్టాః స్మర్యన్తే వై ఇత్యనేన । తిస్ర ఎతాః ప్రసిద్ధా వ్యాహృతయః స్మర్యన్త ఇతి యావత్ । తాసామ్ ఇయం చతుర్థీ వ్యాహృతిర్మహ ఇతి ; తామేతాం చతుర్థీం మహాచమసస్యాపత్యం మాహాచమస్యః ప్రవేదయతే, ఉ హ స్మ ఇత్యేతేషాం వృత్తానుకథనార్థత్వాత్ విదితవాన్ దదర్శేత్యర్థః । మాహాచమస్యగ్రహణమార్షానుస్మరణార్థమ్ । ఋష్యనుస్మరణమప్యుపాసనాఙ్గమితి గమ్యతే, ఇహోపదేశాత్ । యేయం మాహాచమస్యేన దృష్టా వ్యాహృతిః మహ ఇతి, తత్ బ్రహ్మ । మహద్ధి బ్రహ్మ ; మహశ్చ వ్యాహృతిః । కిం పునస్తత్ ? స ఆత్మా, ఆప్నోతేర్వ్యాప్తికర్మణః ఆత్మా ; ఇతరాశ్చ వ్యాహృతయో లోకా దేవా వేదాః ప్రాణాశ్చ మహ ఇత్యనేన వ్యాహృత్యాత్మనా ఆదిత్యచన్ద్రబ్రహ్మాన్నభూతేన వ్యాప్యన్తే యతః, అత అఙ్గాని అవయవాః అన్యాః దేవతాః । దేవతాగ్రహణముపలక్షణార్థం లోకాదీనామ్ । మహ ఇత్యస్య వ్యాహృత్యాత్మనో దేవా లోకాదయశ్చ సర్వే అవయవభూతా యతః, అత ఆహ - ఆదిత్యాదిభిర్లోకాదయో మహీయన్త ఇతి । ఆత్మనా హ్యఙ్గాని మహీయన్తే మహనం వృద్ధిః ఉపచయః । మహీయన్తే వర్ధన్త ఇత్యర్థః । అయం లోకః అగ్నిః ఋగ్వేదః ప్రాణ ఇతి ప్రథమా వ్యాహృతిః భూః, అన్తరిక్షం వాయుః సామాని అపానః ఇతి ద్వితీయా వ్యాహృతిః భువః ; అసౌ లోకః ఆదిత్యః యజూంషి వ్యానః ఇతి తృతీయా వ్యాహృతిః సువః ; ఆదిత్యః చన్ద్రమాః బ్రహ్మ అన్నమ్ ఇతి చతుర్థీ వ్యాహృతిః మహః ఇత్యేవమ్ ఎకైకాశ్చతుర్ధా భవన్తి । మహ ఇతి బ్రహ్మ బ్రహ్మేత్యోఙ్కారః, శబ్దాధికారే అన్యస్యాసమ్భవాత్ । ఉక్తార్థమన్యత్ । తా వా ఎతాశ్చతస్రశ్చతుర్ధేతి । తా వై ఎతాః భూర్భువఃసువర్మహ ఇతి చతస్రః ఎకైకశః చతుర్ధా చతుఃప్రకారాః । ధా - శబ్దః ప్రకారవచనః । చతస్రశ్చతస్రః సత్యః చతుర్ధా భవన్తీత్యర్థః । తాసాం యథాక్లృప్తానాం పునరుపదేశస్తథైవోపాసననియమార్థః । తాః యథోక్తా వ్యాహృతీః యః వేద, స వేద విజానాతి । కిం తత్ ? బ్రహ్మ । నను, ‘తద్బ్రహ్మ స ఆత్మా’ ఇతి జ్ఞాతే బ్రహ్మణి, న వక్తవ్యమవిజ్ఞాతవత్ ‘స వేద బ్రహ్మ’ ఇతి ; న ; తద్విశేషవివక్షుత్వాదదోషః । సత్యం విజ్ఞాతం చతుర్థవ్యాహృత్యా ఆత్మా బ్రహ్మేతి ; న తు తద్విశేషః - హృదయాన్తరుపలభ్యత్వం మనోమయత్వాదిశ్చ । ‘శాన్తిసమృద్ధమ్’ ఇత్యేవమన్తో విశేషణవిశేషరూపో ధర్మపూగో న విజ్ఞాయత ఇతి ; తద్వివక్షు హి శాస్త్రమవిజ్ఞాతమివ బ్రహ్మ మత్వా ‘స వేద బ్రహ్మ’ ఇత్యాహ । అతో న దోషః । యో వా వక్ష్యమాణేన ధర్మపూగేణ విశిష్టం బ్రహ్మ వేద, స వేద బ్రహ్మ ఇత్యభిప్రాయః । అతో వక్ష్యమాణానువాకేనైకవాక్యతా అస్య, ఉభయోర్హ్యనువాకయోరేకముపాసనమ్ । లిఙ్గాచ్చ । ‘భూరిత్యగ్నౌ ప్రతితిష్ఠతి’ ఇత్యాదికం లిఙ్గముపాసనైకత్వే । విధాయకాభావాచ్చ । న హి వేద ఉపాసీత వేతి విధాయకః కశ్చిచ్ఛబ్దోఽస్తి । వ్యాహృత్యనువాకే ‘తా యో వేద’ ఇతి తు వక్ష్యమాణార్థత్వాన్నోపాసనాభేదకః । వక్ష్యమాణార్థత్వం చ తద్విశేషవివక్షుత్వాదిత్యాదినోక్తమ్ । సర్వే దేవాః అస్మై ఎవంవిదుషే అఙ్గభూతాః ఆవహన్తి ఆనయన్తి బలిమ్ , స్వారాజ్యప్రాప్తౌ సత్యామిత్యర్థః ॥
ఇతి పఞ్చమానువాకభాష్యమ్ ॥

షష్ఠోఽనువాకః

భూర్భువః సువః స్వరూపా మహ ఇత్యేతస్య హిరణ్యగర్భస్య వ్యాహృత్యాత్మనో బ్రహ్మణోఽఙ్గాన్యన్యా దేవతా ఇత్యుక్తమ్ । యస్య తా అఙ్గభూతాః, తస్యైతస్య బ్రహ్మణః సాక్షాదుపలబ్ధ్యర్థముపాసనార్థం చ హృదయాకాశః స్థానముచ్యతే, సాలగ్రామ ఇవ విష్ణోః । తస్మిన్హి తద్బ్రహ్మ ఉపాస్యమానం మనోమయత్వాదిధర్మవిశిష్టం సాక్షాదుపలభ్యతే, పాణావివామలకమ్ । మార్గశ్చ సర్వాత్మభావప్రతిపత్తయే వక్తవ్య ఇత్యనువాక ఆరభ్యతే -
స య ఎషోఽన్తర్హృదయ ఆకాశః । తస్మిన్నయం పురుషో మనోమయః । అమృతో హిరణ్మయః । అన్తరేణ తాలుకే । య ఎష స్తన ఇవావలమ్బతే । సేన్ద్రయోనిః । యత్రాసౌ కేశాన్తో వివర్తతే । వ్యపోహ్య శీర్షకపాలే । భూరిత్యగ్నౌ ప్రతితిష్ఠతి । భువ ఇతి వాయౌ ॥ ౧ ॥

సువరిత్యాదిత్యే । మహ ఇతి బ్రహ్మణి । ఆప్నోతి స్వారాజ్యమ్ । ఆప్నోతి మనసస్పతిమ్ । వాక్పతిశ్చక్షుష్పతిః । శ్రోత్రపతిర్విజ్ఞానపతిః । ఎతత్తతో భవతి । ఆకాశశరీరం బ్రహ్మ । సత్యాత్మ ప్రాణారామం మన ఆనన్దమ్ । శాన్తిసమృద్ధమమృతమ్ । ఇతి ప్రాచీనయోగ్యోపాస్స్వ ॥ ౨ ॥

స ఇతి వ్యుత్క్రమ్య అయం పురుష ఇత్యనేన సమ్బన్ధ్యతే । య ఎష అన్తర్హృదయే హృదయస్యాన్తః । హృదయమితి పుణ్డరీకాకారో మాంసపిణ్డః ప్రాణాయతనోఽనేకనాడీసుషిర ఊర్ధ్వనాలోఽధోముఖో విశస్యమానే పశౌ ప్రసిద్ధ ఉపలభ్యతే । తస్యాన్తః య ఎష ఆకాశః ప్రసిద్ధ ఎవ కరకాకాశవత్ , తస్మిన్ సోఽయం పురుషః, పురి శయనాత్ , పూర్ణా వా భూరాదయో లోకా యేనేతి పురుషః మనోమయః, మనః విజ్ఞానం మనుతేర్జ్ఞానకర్మణః, తన్మయః తత్ప్రాయః, తదుపలభ్యత్వాత్ । మనుతే అనేనేతి వా మనః అన్తఃకరణమ్ ; తదభిమానీ తన్మయః, తల్లిఙ్గో వా । అమృతః అమరణధర్మా । హిరణ్మయః జ్యోతిర్మయః । తస్యైవంలక్షణస్య హృదయాకాశే సాక్షాత్కృతస్య విదుష ఆత్మభూతస్య ఈశ్వరరూపస్య ప్రతిపత్తయే మార్గోఽభిధీయతే - హృదయాదూర్ధ్వం ప్రవృత్తా సుషుమ్నా నామ నాడీ యోగశాస్త్రేషు ప్రసిద్ధా । సా చ అన్తరేణ తాలుకే మధ్యే తాలుకయోర్గతా । యశ్చ ఎష తాలుకయోర్మధ్యే స్తన ఇవ అవలమ్బతే మాంసఖణ్డః, తస్య చ అన్తరేణ ఇత్యేతత్ । యత్ర చ అసౌ కేశాన్తః కేశానామన్తో మూలం కేశాన్తః వివర్తతే విభాగేన వర్తతే, మూర్ధప్రదేశ ఇత్యర్థః ; తం దేశం ప్రాప్య తేనాన్తరేణ వ్యపోహ్య విభజ్య విదార్య శీర్షకపాలే శిరఃకపాలే, వినిర్గతా యా, సా ఇన్ద్రయోనిః ఇన్ద్రస్య బ్రహ్మణః యోనిః మార్గః, స్వరూపప్రతిపత్తిద్వారమిత్యర్థః । తథా ఎవం విద్వాన్మనోమయాత్మదర్శీ మూర్ధ్నో వినిష్క్రమ్య అస్య లోకస్యాధిష్ఠాతా భూరితి వ్యాహృతిరూపో యోఽగ్నిః మహతో బ్రహ్మణోఽఙ్గభూతః, తస్మిన్ అగ్నౌ ప్రతితిష్ఠతి, అగ్న్యాత్మనా ఇమం లోకం వ్యాప్నోతీత్యర్థః । తథా భువ ఇతి ద్వితీయవ్యాహృత్యాత్మని వాయౌ, ప్రతితిష్ఠతీత్యనువర్తతే । సువరితి తృతీయవ్యాహృత్యాత్మని ఆదిత్యే । మహ ఇత్యఙ్గిని చతుర్థవ్యాహృత్యాత్మని బ్రహ్మణి ప్రతితిష్ఠతీతి । తేష్వాత్మభావేన స్థిత్వా ఆప్నోతి బ్రహ్మభూతం స్వారాజ్యం స్వరాడ్భావం స్వయమేవ రాజా అధిపతిర్భవతి అఙ్గభూతానాం దేవతానాం యథా బ్రహ్మ ; దేవాశ్చ సర్వే అస్మై అఙ్గినే బలిమావహన్తి అఙ్గభూతాః యథా బ్రహ్మణే । ఆప్నోతి మనసస్పతిమ్ , సర్వేషాం హి మనసాం పతిః, సర్వాత్మకత్వాద్బ్రహ్మణః సర్వైర్హి మనోభిస్తన్మనుతే । తదాప్నోత్యేవం విద్వాన్ । కిం చ, వాక్పతిః సర్వాసాం వాచాం పతిర్భవతి । తథైవ చక్షుష్పతిః చక్షుషాం పతిః । శ్రోత్రపతిః శ్రోత్రాణాం చ పతిః । విజ్ఞానపతిః విజ్ఞానానాం చ పతిః । సర్వాత్మకత్వాత్సర్వప్రాణినాం కరణైస్తద్వాన్భవతీత్యర్థః । కిం చ, తతోఽపి అధికతరమ్ ఎతత్ భవతి । కిం తత్ ? ఉచ్యతే - ఆకాశశరీరమ్ ఆకాశః శరీరమస్య, ఆకాశవద్వా సూక్ష్మం శరీరమస్యేత్యాకాశశరీరమ్ । కిం తత్ ? ప్రకృతం బ్రహ్మ । సత్యాత్మ, సత్యం మూర్తామూర్తమ్ అవితథం స్వరూపం వా ఆత్మా స్వభావోఽస్య, తదిదం సత్యాత్మ । ప్రాణారామమ్ , ప్రాణేష్వారమణమాక్రీడా యస్య తత్ప్రాణారామమ్ ; ప్రాణానాం వా ఆరామో యస్మిన్ , తత్ప్రాణారామమ్ । మన ఆనన్దమ్ , ఆనన్దభూతం సుఖకృదేవ యస్య మనః, తన్మన ఆనన్దమ్ । శాన్తిసమృద్ధమ్ , శాన్తిరుపశమః, శాన్తిశ్చ తత్సమృద్ధం చ శాన్తిసమృద్ధమ్ ; శాన్త్యా వా సమృద్ధవత్తదుపలభ్యత ఇతి శాన్తిసమృద్ధమ్ । అమృతమ్ అమరణధర్మి, ఎతచ్చాధికరణవిశేషణం తత్రైవ మనోమయ ఇత్యాదౌ ద్రష్టవ్యమితి । ఎవం మనోమయత్వాదిధర్మైర్విశిష్టం యథోక్తం బ్రహ్మ హే ప్రాచీనయోగ్య, ఉపాస్స్వ ఇత్యాచార్యవచనోక్తిరాదరార్థా । ఉక్తస్తూపాసనాశబ్దార్థః ॥
ఇతి షష్ఠోనువాకభాష్యమ్ ॥

సప్తమోఽనువాకః

యదేతద్వ్యాహృత్యాత్మకం బ్రహ్మోపాస్యముక్తమ్ , తస్యైవేదానీం పృథివ్యాదిపాఙ్క్తస్వరూపేణోపాసనముచ్యతే -

పృథివ్యన్తరిక్షం ద్యౌర్దిశోఽవాన్తరదిశః । అగ్నిర్వాయురాదిత్యశ్చన్ద్రమా నక్షత్రాణి । ఆప ఓషధయో వనస్పతయ ఆకాశ ఆత్మా । ఇత్యధిభూతమ్ । అథాధ్యాత్మమ్ । ప్రాణో వ్యానోఽపాన ఉదానః సమానః । చక్షుః శ్రోత్రం మనో వాక్ త్వక్ । చర్మ మాంసంస్నావాస్థి మజ్జా । ఎతదధివిధాయ ఋషిరవోచత్ । పాఙ్క్తం వా ఇదం సర్వమ్ । పాఙ్క్తేనైవ పాఙ్క్తం స్పృణోతీతి ॥ ౧ ॥

పఞ్చసఙ్ఖ్యాయోగాత్పఙ్క్తిచ్ఛన్దః సమ్పక్తిః ; తతః పాఙ్క్తత్వం సర్వస్య । పాఙ్క్తశ్చ యజ్ఞః, ‘పఞ్చపదా పఙ్క్తిః పాఙ్క్తో యజ్ఞః’ ఇతి శ్రుతేః । తేన యత్సర్వం లోకాద్యాత్మాన్తం చ పాఙ్క్తం పరికల్పయతి, యజ్ఞమేవ తత్పరికల్పయతి । తేన యజ్ఞేన పరికల్పితేన పాఙ్క్తాత్మకం ప్రజాపతిమభిసమ్పద్యతే । తత్కథం పాఙ్క్తం వా ఇదం సర్వమిత్యత ఆహ - పృథివీ అన్తరిక్షం ద్యౌః దిశః అవాన్తరదిశః ఇతి లోకపాఙ్క్తమ్ । అగ్నిః వాయుః ఆదిత్యః చన్ద్రమాః నక్షత్రాణి ఇతి దేవతాపాఙ్క్తమ్ । ఆపః ఓషధయః వనస్పతయః ఆకాశః ఆత్మా ఇతి భూతపాఙ్క్తమ్ । ఆత్మేతి విరాట్ , భూతాధికారాత్ । ఇత్యధిభూతమితి అధిలోకాధిదైవతపాఙ్క్తద్వయోపలక్షణార్థమ్ , లోకదేవతాపాఙ్క్తయోర్ద్వయోశ్చాభిహితత్వాత్ । అథ అనన్తరమ్ అధ్యాత్మం పాఙ్క్తత్రయముచ్యతే - ప్రాణాది వాయుపాఙ్క్తమ్ । చక్షురాది ఇన్ద్రియపాఙ్క్తమ్ । చర్మాది ధాతుపాఙ్క్తమ్ । ఎతావద్ధీదం సర్వమధ్యాత్మం బాహ్యం చ పాఙ్క్తమేవ ఇతి ఎతత్ ఎవమ్ అధివిధాయ పరికల్ప్య ఋషిః వేదః ఎతద్దర్శనసమ్పన్నో వా కశ్చిదృషిః, అవోచత్ ఉక్తవాన్ । కిమిత్యాహ - పాఙ్క్తం వా ఇదం సర్వం పాఙ్క్తేనైవ ఆధ్యాత్మికేన, సఙ్ఖ్యాసామాన్యాత్ , పాఙ్క్తం బాహ్యం స్పృణోతి బలయతి పూరయతి ఎకాత్మతయోపలభ్యత ఇత్యేతత్ । ఎవం పాఙ్క్తమిదం సర్వమితి యో వేద, స ప్రజాపత్యాత్మైవ భవతీత్యర్థః ॥
ఇతి సప్తమానువాకభాష్యమ్ ॥

అష్టమోఽనువాకః

వ్యాహృత్యాత్మనో బ్రహ్మణ ఉపాసనముక్తమ్ । అనన్తరం చ పాఙ్క్తస్వరూపేణ తస్యైవోపాసనముక్తమ్ । ఇదానీం సర్వోపాసనాఙ్గభూతస్య ఓఙ్కారస్యోపాసనం విధిత్స్యతే ।

ఓమితి బ్రహ్మ । ఓమితీదం సర్వమ్ । ఓమిత్యేతదనుకృతిర్హ స్మ వా అప్యో శ్రావయేత్యాశ్రావయన్తి । ఓమితి సామాని గాయన్తి । ॐ శోమితి శస్త్రాణి శంసన్తి । ఓమిత్యధ్వర్యుః ప్రతిగరం ప్రతిగృణాతి । ఓమితి బ్రహ్మా ప్రసౌతి । ఓమిత్యగ్నిహోత్రమనుజానాతి । ఓమితి బ్రాహ్మణః ప్రవక్ష్యన్నాహ బ్రహ్మోపాప్నవానీతి । బ్రహ్మైవోపాప్నోతి ॥ ౧ ॥

పరాపరబ్రహ్మదృష్ట్యా హి ఉపాస్యమాన ఓఙ్కారః శబ్దమాత్రోఽపి పరాపరబ్రహ్మప్రాప్తిసాధనం భవతి ; స హ్యాలమ్బనం బ్రహ్మణః పరస్యాపరస్య చ, ప్రతిమేవ విష్ణోః, ‘ఎతేనైవాయతనేనైకతరమన్వేతి’ (ప్ర. ఉ. ౫ । ౨) ఇతి శ్రుతేః । ఓమితి, ఇతిశబ్దః స్వరూపపరిచ్ఛేదార్థః ; ॐ ఇత్యేతచ్ఛబ్దరూపం బ్రహ్మ ఇతి మనసా ధారయేత్ ఉపాసీత ; యతః ॐ ఇతి ఇదం సర్వం హి శబ్దస్వరూపమోఙ్కారేణ వ్యాప్తమ్ , ‘తద్యథా శఙ్కునా’ (ఛా. ఉ. ౨ । ౨౩ । ౩) ఇతి శ్రుత్యన్తరాత్ । ‘అభిధానతన్త్రం హ్యభిధేయమ్’ ఇత్యతః ఇదం సర్వమోఙ్కార ఇత్యుచ్యతే । ఓఙ్కారస్తుత్యర్థ ఉత్తరో గ్రన్థః, ఉపాస్యత్వాత్తస్య । ॐ ఇత్యేతత్ అనుకృతిః అనుకరణమ్ । కరోమి యాస్యామి చేతి కృతముక్త ఓమిత్యనుకరోత్యన్యః, అతః ఓఙ్కారోఽనుకృతిః । హ స్మ వై ఇతి ప్రసిద్ధార్థద్యోతకాః । ప్రసిద్ధం హ్యోఙ్కారస్యానుకృతిత్వమ్ । అపి చ ఓశ్రావయ ఇతి ప్రైషపూర్వమాశ్రావయన్తి ప్రతిశ్రావయన్తి । తథా ॐ ఇతి సామాని గాయన్తి సామగాః । ॐ శోమితి శస్త్రాణి శంసన్తి శస్త్రశంసితారోఽపి । తథా ॐ ఇతి అధ్వర్యుః ప్రతిగరం ప్రతిగృణాతి । ॐ ఇతి బ్రహ్మా ప్రసౌతి అనుజానాతి । ॐ ఇతి అగ్నిహోత్రమ్ అనుజానాతి జుహోమీత్యుక్తే ॐ ఇత్యేవ అనుజ్ఞాం ప్రయచ్ఛతి । ॐ ఇత్యేవ బ్రాహ్మణః ప్రవక్ష్యన్ ప్రవచనం కరిష్యన్ అధ్యేష్యమాణః ఓమిత్యాహ ఓమిత్యేవ ప్రతిపద్యతే అధ్యేతుమిత్యర్థః ; బ్రహ్మ వేదమ్ ఉపాప్నవాని ఇతి ప్రాప్నుయాం గ్రహీష్యామీతి ఉపాప్నోత్యేవ బ్రహ్మ । అథవా, బ్రహ్మ పరమాత్మానమ్ ఉపాప్నవానీత్యాత్మానం ప్రవక్ష్యన్ ప్రాపయిష్యన్ ఓమిత్యేవాహ । స చ తేనోఙ్కారేణ బ్రహ్మ ప్రాప్నోత్యేవ । ఓఙ్కారపూర్వం ప్రవృత్తానాం క్రియాణాం ఫలవత్త్వం యస్మాత్ , తస్మాదోఙ్కారం బ్రహ్మేత్యుపాసీతేతి వాక్యార్థః ॥
ఇత్యష్టమానువాకభాష్యమ్ ॥

నవమోఽనువాకః

విజ్ఞానాదేవాప్నోతి స్వారాజ్యమిత్యుక్తత్వాత్ శ్రౌతస్మార్తానాం కర్మణామానర్థక్యం ప్రాప్తమిత్యేతన్మా ప్రాపదితి కర్మణాం పురుషార్థం ప్రతి సాధనత్వప్రదర్శనార్థ ఇహోపన్యాసః -

ఋతం చ స్వాధ్యాయప్రవచనే చ । సత్యం చ స్వాధ్యాయప్రవచనే చ । తపశ్చ స్వాధ్యాయప్రవచనే చ । దమశ్చ స్వాధ్యాయప్రవచనే చ । శమశ్చ స్వాధ్యాయప్రవచనే చ । అగ్నయశ్య స్వాధ్యాయప్రవచనే చ । అగ్నిహోత్రం చ స్వాధ్యాయప్రవచనే చ । అతిథయశ్చ స్వాధ్యాయప్రవచనే చ । మానుషం చ స్వాధ్యాయప్రవచనే చ । ప్రజా చ స్వాధ్యాయప్రవచనే చ । ప్రజనశ్చ స్వాధ్యాయప్రవచనే చ । ప్రజాతిశ్చ స్వాధ్యాయప్రవచనే చ । సత్యమితి సత్యవచా రాథీతరః । తప ఇతి తపోనిత్యః పౌరుశిష్టిః । స్వాధ్యాయప్రవచనే ఎవేతి నాకో మౌద్గల్యః । తద్ధి తపస్తద్ధి తపః ॥ ౧ ॥

ఋతమితి వ్యాఖ్యాతమ్ । స్వాధ్యాయః అధ్యయనమ్ । ప్రవచనమధ్యాపనం బ్రహ్మయజ్ఞో వా । ఎతాని ఋతాదీని, అనుష్ఠేయాని ఇతి వాక్యశేషః । సత్యం సత్యవచనం యథావ్యాఖ్యాతార్థం వా । తపః కృచ్ఛ్రాది । దమః బాహ్యకరణోపశమః । శమః అన్తఃకరణోపశమః । అగ్నయశ్చ ఆధాతవ్యాః । అగ్నిహోత్రం చ హోతవ్యమ్ । అతిథయశ్చ పూజ్యాః । మానుషమితి లౌకికః సంవ్యవహారః । తచ్చ యథాప్రాప్తమనుష్ఠేయమ్ । ప్రజా చ ఉత్పాద్యా । ప్రజనశ్చ ప్రజననమ్ ; ఋతౌ భార్యాగమనమిత్యర్థః । ప్రజాతిః పౌత్రోత్పత్తిః ; పుత్రో నివేశయితవ్య ఇత్యేతత్ । సర్వైరేతైః కర్మభిర్యుక్తస్యాపి స్వాధ్యాయప్రవచనే యత్నతోఽనుష్ఠేయే ఇత్యేవమర్థం సర్వేణ సహ స్వాధ్యాయప్రవచనగ్రహణమ్ । స్వాధ్యాయాధీనం హ్యర్థజ్ఞానమ్ । అర్థజ్ఞానాధీనం చ పరం శ్రేయః । ప్రవచనం చ తదవిస్మరణార్థం ధర్మవృద్ధ్యర్థం చ । తతః స్వాధ్యాయప్రవచనయోరాదరః కార్యః । సత్యమితి సత్యమేవానుష్ఠేయమితి సత్యవచాః సత్యమేవ వచో యస్య సోఽయం సత్యవచాః, నామ వా తస్య ; రాథీతరః రథీతరసగోత్రః రాథీతర ఆచార్యో మన్యతే । తప ఇతి తప ఎవ కర్తవ్యమితి తపోనిత్యః తపసి నిత్యః తపఃపరః, తపోనిత్య ఇతి వా నామ ; పౌరుశిష్టిః పురుశిష్టస్యాపత్యం పౌరుశిష్టిరాచార్యో మన్యతే । స్వాధ్యాయప్రవచనే ఎవ అనుష్ఠేయే ఇతి నాకో నామతః ముద్గలస్యాపత్యం మౌద్గల్య ఆచార్యో మన్యతే । తద్ధి తపస్తద్ధి తపః । యస్మాత్స్వాధ్యాయప్రవచనే ఎవ తపః, తస్మాత్తే ఎవానుష్ఠేయే ఇతి । ఉక్తానామపి సత్యతపఃస్వాధ్యాయప్రవచనానాం పునర్గ్రహణమాదరార్థమ్ ॥
ఇతి నవమానువాకభాష్యమ్ ॥

దశమోఽనువాకః

అహం వృక్షస్య రేరివా । కీర్తిః పృష్ఠం గిరేరివ । ఊర్ధ్వపవిత్రో వాజినీవ స్వమృతమస్మి । ద్రవిణం సవర్చసమ్ । సుమేధా అమృతోక్షితః । ఇతి త్రిశఙ్కోర్వేదానువచనమ్ ॥ ౧ ॥

అహం వృక్షస్య రేరివేతి స్వాధ్యాయార్థో మన్త్రామ్నాయః । స్వాధ్యాయశ్చ విద్యోత్పత్తయే, ప్రకరణాత్ । విద్యార్థం హీదం ప్రకరణమ్ , న చ అన్యార్థత్వమవగమ్యతే । స్వాధ్యాయేన చ విశుద్ధసత్త్వస్య విద్యోత్పత్తిరవకల్పతే । అహం వృక్షస్య ఉచ్ఛేద్యాత్మకస్య సంసారవృక్షస్య రేరివా ప్రేరయితా అన్తర్యామ్యాత్మనా । కీర్తిః ఖ్యాతిః గిరేః పృష్ఠమివ ఉచ్ఛ్రితా మమ । ఊర్ధ్వపవిత్రః ఊర్ధ్వం కారణం పవిత్రం పావనం జ్ఞానప్రకాశ్యం పరం బ్రహ్మ యస్య సర్వాత్మనో మమ, సోఽహమూర్ధ్వపవిత్రః ; వాజిని ఇవ వాజవతీవ, వాజమన్నమ్ , తద్వతి సవితరీవేత్యర్థః ; యథా సవితరి అమృతమాత్మతత్త్వం విశుద్ధం ప్రసిద్ధం శ్రుతిస్మృతిశతేభ్యః, ఎవం సు అమృతం శోభనం విశుద్ధమాత్మతత్త్వమ్ అస్మి భవామి । ద్రవిణం ధనం సవర్చసం దీప్తిమత్ తదేవ ఆత్మతత్త్వమ్ , అస్మీత్యనువర్తతే । బ్రహ్మజ్ఞానం వా ఆత్మతత్త్వప్రకాశకత్వాత్సవర్చసమ్ , ద్రవిణమివ ద్రవిణమ్ , మోక్షసుఖహేతుత్వాత్ । అస్మిన్పక్షే ప్రాప్తం మయేత్యధ్యాహారః కర్తవ్యః । సుమేధాః శోభనా మేధా సర్వజ్ఞత్వలక్షణా యస్య మమ, సోఽహం సుమేధాః, సంసారస్థిత్యుత్పత్తిసంహారకౌశలయోగాత్సుమేధస్త్వమ్ ; అత ఎవ అమృతః అమరణధర్మా, అక్షితః అక్షీణః అవ్యయః అక్షతో వా, అమృతేన వా ఉక్షితః సిక్తః ‘అమృతోక్షితోఽహమ్’ ఇత్యాది బ్రాహ్మణమ్ । ఇతి ఎవం త్రిశఙ్కోః ఋషేః బ్రహ్మభూతస్య బ్రహ్మవిదః వేదానువచనమ్ , వేదః వేదనమ్ ఆత్మైకత్వవిజ్ఞానమ్ , తస్య ప్రాప్తిమను వచనం వేదానువచనమ్ ; ఆత్మనః కృతకృత్యతాప్రఖ్యాపనార్థం వామదేవవత్త్రిశఙ్కునా ఆర్షేణ దర్శనేన దృష్టో మన్త్రామ్నాయ ఆత్మవిద్యాప్రకాశక ఇత్యర్థః । అస్య చ జపో విద్యోత్పత్త్యర్థోఽధిగమ్యతే । ‘ఋతం చ’ ఇతి ధర్మోపన్యాసాదనన్తరం చ వేదానువచనపాఠాదేతదవగమ్యతే । ఎవం శ్రౌతస్మార్తేషు నిత్యేషు కర్మసు యుక్తస్య నిష్కామస్య పరం బ్రహ్మ వివిదిషోరార్షాణి దర్శనాని ప్రాదుర్భవన్త్యాత్మాదివిషయాణీతి ॥
ఇతి దశమానువాకభాష్యమ్ ॥

ఎకాదశోఽనువాకః

వేదమనూచ్యాచార్యోఽన్తేవాసినమనుశాస్తి । సత్యం వద । ధర్మం చర । స్వాధ్యాయాన్మా ప్రమదః । ఆచార్యాయ ప్రియం ధనమాహృత్య ప్రజాతన్తుం మా వ్యవచ్ఛేత్సీః । సత్యాన్న ప్రమదితవ్యమ్ । ధర్మాన్న ప్రమదితవ్యమ్ । కుశలాన్న ప్రమదితవ్యమ్ । భూత్యై న ప్రమదితవ్యమ్ । స్వాధ్యాయప్రవచనాభ్యాం న ప్రమదితవ్యమ్ ॥ ౧ ॥
దేవపితృకార్యాభ్యాం న ప్రమదితవ్యమ్ । మాతృదేవో భవ । పితృదేవో భవ । ఆచార్యదేవో భవ । అతిథిదేవో భవ । యాన్యనవద్యాని కర్మాణి । తాని సేవితవ్యాని । నో ఇతరాణి । యాన్యస్మాకం సుచరితాని । తాని త్వయోపాస్యాని ॥ ౨ ॥
నో ఇతరాణి । యే కే చాస్మచ్ఛ్రేయాంసో బ్రాహ్మణాః । తేషాం త్వయాసనేన ప్రశ్వసితవ్యమ్ । శ్రద్ధయా దేయమ్ । అశ్రద్ధయాదేయమ్ । శ్రియా దేయమ్ । హ్రియా దేయమ్ । భియా దేయమ్ । సంవిదా దేయమ్ । అథ యది తే కర్మవిచికిత్సా వా వృత్తవిచికిత్సా వా స్యాత్ ॥ ౩ ॥

యే తత్ర బ్రాహ్మణాః సంమర్శినః । యుక్తా ఆయుక్తాః । అలూక్షా ధర్మకామాః స్యుః । యథా తే తత్ర వర్తేరన్ । తథా తత్ర వర్తేథాః । అథాభ్యాఖ్యాతేషు । యే తత్ర బ్రాహ్మణాః సంమర్శినః । యుక్తా ఆయుక్తాః । అలూక్షా ధర్మకామాః స్యుః । యథా తే తేషు వర్తేరన్ । తథా తేషు వర్తేథాః । ఎష ఆదేశః । ఎష ఉపదేశః । ఎషా వేదోపనిషత్ । ఎతదనుశాసనమ్ । ఎవముపాసితవ్యమ్ । ఎవము చైతదుపాస్యమ్ ॥ ౪ ॥

వేదమనూచ్యేత్యేవమాదికర్తవ్యతోపదేశారమ్భః ప్రాగ్బ్రహ్మాత్మవిజ్ఞానాన్నియమేన కర్తవ్యాని శ్రౌతస్మార్తాని కర్మాణీత్యేవమర్థః, అనుశాసనశ్రుతేః పురుషసంస్కారార్థత్వాత్ । సంస్కృతస్య హి విశుద్ధసత్త్వస్య ఆత్మజ్ఞానమఞ్జసైవోపజాయతే । ‘తపసా కల్మషం హన్తి విద్యయామృతమశ్నుతే’ (మను. ౧౨ । ౧౦౪) ఇతి హి స్మృతిః । వక్ష్యతి చ - ‘తపసా బ్రహ్మ విజిజ్ఞాసస్వ’ (తై. ఉ. ౩ । ౨ । ౧) ఇతి । అతో విద్యోత్పత్త్యర్థమనుష్ఠేయాని కర్మాణి । అనుశాస్తీత్యనుశాసనశబ్దాదనుశాసనాతిక్రమే హి దోషోత్పత్తిః । ప్రాగుపన్యాసాచ్చ కర్మణామ్ , కేవలబ్రహ్మవిద్యారమ్భాచ్చ పూర్వం కర్మాణ్యుపన్యస్తాని । ఉదితాయాం చ బ్రహ్మవిద్యాయామ్ ‘అభయం ప్రతిష్ఠాం విన్దతే’ (తై. ఉ. ౨ । ౭ । ౧) ‘న బిభేతి కుతశ్చన’ (తై. ఉ. ౨ । ౯ । ౧) ‘కిమహం సాధు నాకరవమ్’ (తై. ఉ. ౨ । ౯ । ౧) ఇత్యాదినా కర్మనైష్కిఞ్చన్యం దర్శయిష్యతి । అతః అవగమ్యతే - పూర్వోపచితదురితక్షయద్వారేణ విద్యోత్పత్త్యర్థాని కర్మాణీతి । మన్త్రవర్ణాచ్చ - ‘అవిద్యయా మృత్యుం తీర్త్వా విద్యయామృతమశ్నుతే’ (ఈ. ఉ. ౧౧) ఇతి ఋతాదీనాం పూర్వత్రోపదేశః ఆనర్థక్యపరిహారార్థః ; ఇహ తు జ్ఞానోత్పత్త్యర్థత్వాత్కర్తవ్యతానియమార్థః । వేదమ్ అనూచ్య అధ్యాప్య ఆచార్యః అన్తేవాసినం శిష్యమ్ అనుశాస్తి గ్రన్థగ్రహణాత్ అను పశ్చాత్ శాస్తి తదర్థం గ్రాహయతీత్యర్థః । అతోఽవగమ్యతే అధీతవేదస్య ధర్మజిజ్ఞాసామకృత్వా గురుకులాన్న సమావర్తితవ్యమితి । ‘బుద్ధ్వా కర్మాణి కుర్వీత’ ఇతి స్మృతేశ్చ । కథమనుశాస్తీత్యత ఆహ - సత్యం వద యథాప్రమాణావగతం వక్తవ్యం చ వద । తద్వత్ ధర్మం చర ; ధర్మ ఇత్యనుష్ఠేయానాం సామాన్యవచనమ్ , సత్యాదివిశేషనిర్దేశాత్ । స్వాధ్యాయాత్ అధ్యయనాత్ మా ప్రమదః ప్రమాదం మా కార్షీః । ఆచార్యాయ ఆచార్యార్థం ప్రియమ్ ఇష్టం ధనమ్ ఆహృత్య ఆనీయ దత్త్వా విద్యానిష్క్రయార్థమ్ ఆచార్యేణ చ అనుజ్ఞాతః అనురూపాన్దారానాహృత్య ప్రజాతన్తుం ప్రజాసన్తానం మా వ్యవచ్ఛేత్సీః ; ప్రజాసన్తతేర్విచ్ఛిత్తిర్న కర్తవ్యా ; అనుత్పద్యమానేఽపి పుత్రే పుత్రకామ్యాదికర్మణా తదుత్పత్తౌ యత్నః కర్తవ్య ఇత్యభిప్రాయః, ప్రజాప్రజనప్రజాతిత్రయనిర్దేశసామర్థ్యాత్ ; అన్యథా ప్రజనశ్చేత్యేతదేకమేవావక్ష్యత్ । సత్యాత్ న ప్రమదితవ్యం ప్రమాదో న కర్తవ్యః ; సత్యాచ్చ ప్రమదనమనృతప్రసఙ్గః ; ప్రమాదశబ్దసామర్థ్యాద్విస్మృత్యాప్యనృతం న వక్తవ్యమిత్యర్థః ; అన్యథా అసత్యవదనప్రతిషేధ ఎవ స్యాత్ । ధర్మాత్ న ప్రమదితవ్యమ్ , ధర్మశబ్దస్యానుష్ఠేయవిశేషవిషయత్వాదననుష్ఠానం ప్రమాదః, స న కర్తవ్యః, అనుష్ఠాతవ్య ఎవ ధర్మ ఇతి యావత్ । ఎవం కుశలాత్ ఆత్మరక్షార్థాత్కర్మణః న ప్రమదితవ్యమ్ । భూతిః విభూతిః, తస్యై భూత్యై భూత్యర్థాన్మఙ్గలయుక్తాత్కర్మణః న ప్రమదితవ్యమ్ । స్వాధ్యాయప్రవచనాభ్యాం న ప్రమదితవ్యమ్ , తే హి నియమేన కర్తవ్యే ఇత్యర్థః । తథా దేవపితృకార్యాభ్యాం న ప్రమదితవ్యమ్ , దైవపిత్ర్యే కర్మణీ కర్తవ్యే । మాతృదేవః మాతా దేవో యస్య సః, త్వం మాతృదేవః భవ స్యాః । ఎవం పితృదేవో భవ ; ఆచార్యదేవో భవ ; అతిథిదేవో భవ ; దేవతావదుపాస్యా ఎతే ఇత్యర్థః । యాన్యపి చ అన్యాని అనవద్యాని అనిన్దితాని శిష్టాచారలక్షణాని కర్మాణి, తాని సేవితవ్యాని కర్తవ్యాని త్వయా । నో న కర్తవ్యాని ఇతరాణి సావద్యాని శిష్టకృతాన్యపి । యాని అస్మాకమ్ ఆచార్యాణాం సుచరితాని శోభనచరితాని ఆమ్నాయాద్యవిరుద్ధాని, తాన్యేవ త్వయా ఉపాస్యాని అదృష్టార్థాన్యనుష్ఠేయాని ; నియమేన కర్తవ్యానీత్యేతత్ । నో ఇతరాణి విపరీతాన్యాచార్యకృతాన్యపి । యే కే చ విశేషితా ఆచార్యత్వాదిధర్మైః అస్మత్ అస్మత్తః శ్రేయాంసః ప్రశస్తతరాః, తే చ బ్రాహ్మణాః, న క్షత్రియాదయః, తేషామ్ ఆసనేన ఆసనదానాదినా త్వయా ప్రశ్వసితవ్యమ్ , ప్రశ్వసనం ప్రశ్వాసః శ్రమాపనయః ; తేషాం శ్రమస్త్వయా అపనేతవ్య ఇత్యర్థః । తేషాం వా ఆసనే గోష్ఠీనిమిత్తే సముదితే, తేషు న ప్రశ్వసితవ్యం ప్రశ్వాసోఽపి న కర్తవ్యః ; కేవలం తదుక్తసారగ్రాహిణా భవితవ్యమ్ । కిం చ, యత్కిఞ్చిద్దేయమ్ , తత్ శ్రద్ధయైవ దాతవ్యమ్ । అశ్రద్ధయా అదేయం న దాతవ్యమ్ । శ్రియా విభూత్యా దేయం దాతవ్యమ్ । హ్రియా లజ్జయా చ దేయమ్ । భియా భీత్యా చ దేయమ్ । సంవిదా చ మైత్ర్య్యాదికార్యేణ దేయమ్ । అథ ఎవం వర్తమానస్య యది కదాచిత్ తే తవ శ్రౌతే స్మార్తే వా కర్మణి వృత్తే వా ఆచారలక్షణే విచికిత్సా సంశయః స్యాత్ భవేత్ , యే తత్ర తస్మిన్దేశే కాలే వా బ్రాహ్మణాః తత్ర కర్మాదౌ యుక్తా ఇతి వ్యవహితేన సమ్బన్ధః కర్తవ్యః ; సంమర్శినః విచారక్షమాః, యుక్తాః అభియుక్తాః, కర్మణి వృత్తే వా ఆయుక్తాః అపరప్రయుక్తాః, అలూక్షాః అరూక్షాః అక్రూరమతయః, ధర్మకామాః అదృష్టార్థినః అకామహతా ఇత్యేతత్ ; స్యుః భవేయుః, తే బ్రాహ్మణాః యథా యేన ప్రకారేణ తత్ర తస్మిన్కర్మణి వృత్తే వా వర్తేరన్ , తథా త్వమపి వర్తేథాః । అథ అభ్యాఖ్యాతేషు, అభ్యాఖ్యాతా అభ్యుక్తాః దోషేణ సన్దిహ్యమానేన సంయోజితాః కేనచిత్ , తేషు చ ; యథోక్తం సర్వముపనయేత్ - యే తత్రేత్యాది । ఎషః ఆదేశః విధిః । ఎషః ఉపదేశః పుత్రాదిభ్యః పిత్రాదీనామపి । ఎషా వేదోపనిషత్ వేదరహస్యమ్ , వేదార్థ ఇత్యేతత్ । ఎతదేవ అనుశాసనమ్ ఈశ్వరవచనమ్ , ఆదేశవాచ్యస్య విధేరుక్తత్వాత్ । సర్వేషాం వా ప్రమాణభూతానామనుశాసనమేతత్ । యస్మాదేవమ్ , తస్మాత్ ఎవం యథోక్తం సర్వమ్ ఉపాసితవ్యం కర్తవ్యమ్ । ఎవము చ ఎతత్ ఉపాస్యమ్ ఉపాస్యమేవ చైతత్ నానుపాస్యమ్ ఇత్యాదరార్థం పునర్వచనమ్ ॥
అత్రైతచ్చిన్త్యతే విద్యాకర్మణోర్వివేకార్థమ్ - కిం కర్మభ్య ఎవ కేవలేభ్యః పరం శ్రేయః, ఉత విద్యాసంవ్యపేక్షేభ్యః, ఆహోస్విద్విద్యాకర్మభ్యాం సంహతాభ్యామ్ , విద్యాయా వా కర్మాపేక్షాయాః, ఉత కేవలాయా ఎవ విద్యాయా ఇతి । తత్ర కేవలేభ్య ఎవ కర్మభ్యః స్యాత్ , సమస్తవేదార్థజ్ఞానవతః కర్మాధికారాత్ ‘వేదః కృత్స్నోఽధిగన్తవ్యః సరహస్యో ద్విజన్మనా’ ఇతి స్మరణాత్ । అధిగమశ్చ సహోపనిషదర్థేనాత్మజ్ఞానాదినా । ‘విద్వాన్యజతే’ ‘విద్వాన్యాజయతి’ ఇతి చ విదుష ఎవ కర్మణ్యధికారః ప్రదర్శ్యతే సర్వత్ర జ్ఞాత్వానుష్ఠానమితి చ । కృత్స్నశ్చ వేదః కర్మార్థ ఇతి హి మన్యన్తే కేచిత్ । కర్మభ్యశ్చేత్పరం శ్రేయో నావాప్యతే, వేదోఽనర్థకః స్యాత్ । న ; నిత్యత్వాన్మోక్షస్య । నిత్యో హి మోక్ష ఇష్యతే । కర్మకార్యస్య చానిత్యత్వం ప్రసిద్ధం లోకే । కర్మభ్యశ్చేచ్ఛ్రేయః, అనిత్యం స్యాత్ ; తచ్చానిష్టమ్ । నను కామ్యప్రతిషిద్ధయోరనారమ్భాత్ ఆరబ్ధస్య చ కర్మణ ఉపభోగేనైవ క్షయాత్ నిత్యానుష్ఠానాచ్చ ప్రత్యవాయానుపపత్తేః జ్ఞాననిరపేక్ష ఎవ మోక్ష ఇతి చేత్ , తచ్చ న, కర్మశేషసమ్భవాత్తన్నిమిత్తా శరీరాన్తరోత్పత్తిః ప్రాప్నోతీతి ప్రత్యుక్తమ్ ; కర్మశేషస్య చ నిత్యానుష్ఠానేనావిరోధాత్క్షయానుపపత్తిరితి చ । యదుక్తం సమస్తవేదార్థజ్ఞానవతః కర్మాధికారాదిత్యాది, తచ్చ న ; శ్రుతజ్ఞానవ్యతిరేకాదుపాసనస్య । శ్రుతజ్ఞానమాత్రేణ హి కర్మణ్యధిక్రియతే, నోపాసనజ్ఞానమపేక్షతే । ఉపాసనం చ శ్రుతజ్ఞానాదర్థాన్తరం విధీయతే మోక్షఫలమ్ ; అర్థాన్తరప్రసిద్ధేశ్చ స్యాత్ ; ‘శ్రోతవ్యః’ ఇత్యుక్త్వా తద్వ్యతిరేకేణ ‘మన్తవ్యో నిదిధ్యాసితవ్యః’ ఇతి యత్నాన్తరవిధానాత్ మనననిదిధ్యాసనయోశ్చ ప్రసిద్ధం శ్రవణజ్ఞానాదర్థాన్తరత్వమ్ । ఎవం తర్హి విద్యాసంవ్యపేక్షేభ్యః కర్మభ్యః స్యాన్మోక్షః ; విద్యాసహితానాం చ కర్మణాం భవేత్కార్యాన్తరారమ్భసామర్థ్యమ్ ; యథా స్వతో మరణజ్వరాదికార్యారమ్భసమర్థానామపి విషదధ్యాదీనాం మన్త్రసశర్కరాదిసంయుక్తానాం కార్యాన్తరారమ్భసామర్థ్యమ్ , ఎవం విద్యాహితైః కర్మభిః మోక్ష ఆరభ్యత ఇతి చేత్ , న ; ఆరభ్యస్యానిత్యత్వాదిత్యుక్తో దోషః । వచనాదారభ్యోఽపి నిత్య ఎవేతి చేత్ , న ; జ్ఞాపకత్వాద్వచనస్య । వచనం నామ యథాభూతస్యార్థస్య జ్ఞాపకమ్ , నావిద్యమానస్య కర్తృ । న హి వచనశతేనాపి నిత్యమారభ్యతే, ఆరబ్ధం వా అవినాశి భవేత్ । ఎతేన విద్యాకర్మణోః సంహతయోర్మోక్షారమ్భకత్వం ప్రత్యుక్తమ్ ॥
విద్యాకర్మణీ మోక్షప్రతిబన్ధహేతునివర్తకే ఇతి చేత్ , న ; కర్మణః ఫలాన్తరదర్శనాత్ । ఉత్పత్తివికారసంస్కారాప్తయో హి ఫలం కర్మణో దృశ్యన్తే । ఉత్పత్త్యాదిఫలవిపరీతశ్చ మోక్షః । గతిశ్రుతేరాప్య ఇతి చేత్ - ‘సూర్యద్వారేణ’ ‘తయోర్ధ్వమాయన్’ (క. ఉ. ౨ । ౩ । ౧౬) ఇత్యేవమాదిగతిశ్రుతిభ్యః ప్రాప్యో మోక్ష ఇతి చేత్ , న ; సర్వగతత్వాత్ గన్తృభ్యశ్చానన్యత్వాత్ । ఆకాశాదికారణత్వాత్సర్వగతం బ్రహ్మ, బ్రహ్మావ్యతిరిక్తాశ్చ సర్వే విజ్ఞానాత్మానః ; అతో నాప్యో మోక్షః । గన్తురన్యద్విభిన్నదేశం చ భవతి గన్తవ్యమ్ । న హి, యేనైవావ్యతిరిక్తం యత్ , తత్తేనైవ గమ్యతే । తదనన్యత్వసిద్ధిశ్చ ‘తత్సృష్ట్వా తదేవానుప్రావిశత్’ (తై. ఉ. ౨ । ౬ । ౧) ‘క్షేత్రజ్ఞం చాపి మాం విద్ధి సర్వక్షేత్రేషు’ (భ. గీ. ౧౩ । ౨) ఇత్యేవమాదిశ్రుతిస్మృతిశతేభ్యః । గత్యైశ్వర్యాదిశ్రుతివిరోధ ఇతి చేత్ - అథాపి స్యాత్ యద్యప్రాప్యో మోక్షః, తదా గతిశ్రుతీనామ్ ‘స ఎకధా’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౬ । ౨) ‘స యది పితృలోకకామః భవతి’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౨ । ౧) ‘స్త్రీభిర్వా యానైర్వా’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧౨ । ౩) ఇత్యాదిశ్రుతీనాం చ కోపః స్యాత్ ఇతి చేత్ , న ; కార్యబ్రహ్మవిషయత్వాత్తాసామ్ । కార్యే హి బ్రహ్మణి స్త్ర్యాదయః స్యుః, న కారణే ; ‘ఎకమేవాద్వితీయమ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౧) ‘యత్ర నాన్యత్పశ్యతి’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౪ । ౧) ‘తత్కేన కం పశ్యేత్’ (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౧౪)(బృ. ఉ. ౪ । ౫ । ౧౫) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః । విరోధాచ్చ విద్యాకర్మణోః సముచ్చయానుపపత్తిః । ప్రలీనకర్త్రాదికారకవిశేషతత్త్వవిషయా హి విద్యా తద్విపరీతకారకసాధ్యేన కర్మణా విరుధ్యతే । న హ్యేకం వస్తు పరమార్థతః కర్త్రాదివిశేషవత్ తచ్ఛూన్యం చేతి ఉభయథా ద్రష్టుం శక్యతే । అవశ్యం హ్యన్తరన్మిథ్యా స్యాత్ । అన్యతరస్య చ మిథ్యాత్వప్రసఙ్గే యుక్తం యత్స్వాభావికాజ్ఞానవిషయస్య ద్వైతస్య మిథ్యాత్వమ్ ; ‘యత్ర హి ద్వైతమివ భవతి’ (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౧౪) ‘మృత్యోః స మృత్యుమాప్నోతి’ (క. ఉ. ౨ । ౧ । ౧౦)(బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౧౯) ‘అథ యత్రాన్యత్పశ్యతి తదల్పమ్’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౪ । ౧) ‘అన్యోఽసావన్యోఽహమస్మి’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౧౦) ‘ఉదరమన్తరం కురుతే’ ‘అథ తస్య భయం భవతి’ (తై. ఉ. ౨ । ౭ । ౧) ఇత్యాదిశ్రుతిశతేభ్యః । సత్యత్వం చ ఎకత్వస్య ‘ఎకధైవానుద్రష్టవ్యమ్’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨౦) ‘ఎకమేవాద్వితీయమ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౧) ‘బ్రహ్మైవేదం సర్వమ్’ ‘ఆత్మైవేదం సర్వమ్’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౫ । ౨) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః । న చ సమ్ప్రదానాదికారకభేదాదర్శనే కర్మోపపద్యతే । అన్యత్వదర్శనాపవాదాశ్చ విద్యావిషయే సహస్రశః శ్రూయన్తే । అతో విరోధో విద్యాకర్మణోః । అతశ్చ సముచ్చయానుపపత్తిః ॥
తత్ర యదుక్తం సంహతాభ్యాం విద్యాకర్మభ్యాం మోక్ష ఇత్యేతదనుపపన్నమితి, తదయుక్తమ్ , తద్విహితత్వాత్కర్మణాం శ్రుతివిరోధ ఇతి చేత్ - యద్యుపమృద్య కర్త్రాదికారకవిశేషమాత్మైకత్వవిజ్ఞానం విధీయతే సర్పాదిభ్రాన్తిజ్ఞానోపమర్దకరజ్జ్వాదివిషయవిజ్ఞానవత్ , ప్రాప్తః కర్మవిధిశ్రుతీనాం నిర్విషయత్వాద్విరోధః । విహితాని చ కర్మాణి । స చ విరోధో న యుక్తః, ప్రమాణత్వాచ్ఛ్రుతీనామితి చేత్ , న ; పురుషార్థోపదేశపరత్వాచ్ఛ్రుతీనామ్ । విద్యోపదేశపరా తావచ్ఛ్రుతిః సంసారాత్పురుషో మోక్షయితవ్య ఇతి సంసారహేతోరవిద్యాయాః విద్యయా నివృత్తిః కర్తవ్యేతి విద్యాప్రకాశకత్వేన ప్రవృత్తేతి న విరోధః । ఎవమపి కర్త్రాదికారకసద్భావప్రతిపాదనపరం శాస్త్రం విరుధ్యత ఎవేతి చేత్ , న ; యథాప్రాప్తమేవ కారకాస్తిత్వముపాదాయ ఉపాత్తదురితక్షయార్థం కర్మాణి విదధచ్ఛాస్త్రం ముముక్షూణాం ఫలార్థినాం చ ఫలసాధనం న కారకాస్తిత్వే వ్యాప్రియతే । ఉపచితదురితప్రతిబన్ధస్య హి విద్యోత్పత్తిర్నావకల్పతే । తత్క్షయే చ విద్యోత్పత్తిః స్యాత్ , తతశ్చావిద్యానివృత్తిః, తత ఆత్యన్తికః సంసారోపరమః । అపి చ, అనాత్మదర్శినో హ్యనాత్మవిషయః కామః ; కామయమానశ్చ కరోతి కర్మాణి ; తతస్తత్ఫలోపభోగాయ శరీరాద్యుపాదానలక్షణః సంసారః । తద్వ్యతిరేకేణాత్మైకత్వదర్శినో విషయాభావాత్కామానుపపత్తిః, ఆత్మని చానన్యత్వాత్కామానుపపత్తౌ స్వాత్మన్యవస్థానం మోక్ష ఇత్యతోఽపి విద్యాకర్మణోర్విరోధః । విరోధాదేవ చ విద్యా మోక్షం ప్రతి న కర్మాణ్యపేక్షతే । స్వాత్మలాభే తు పూర్వోపచితదురితప్రతిబన్ధాపనయనద్వారేణ విద్యాహేతుత్వం ప్రతిపద్యన్తే కర్మాణి నిత్యానీతి । అత ఎవాస్మిన్ప్రకరణే ఉపన్యస్తాని కర్మాణీత్యవోచామ । ఎవం చ అవిరోధః కర్మవిధిశ్రుతీనామ్ । అతః కేవలాయా ఎవ విద్యాయాః పరం శ్రేయ ఇతి సిద్ధమ్ ॥
ఎవం తర్హి ఆశ్రమాన్తరానుపపత్తిః, కర్మనిమిత్తత్వాద్విద్యోత్పత్తేః । గృహస్థస్యైవ విహితాని కర్మాణీత్యైకాశ్రమ్యమేవ । అతశ్చ యావజ్జీవాదిశ్రుతయః అనుకూలతరాః స్యుః । న ; కర్మానేకత్వాత్ । న హ్యగ్నిహోత్రాదీన్యేవ కర్మాణి, బ్రహ్మచర్యం తపః సత్యవచనం శమః దమః అహింసా ఇత్యేవమాదీన్యపి కర్మాణి ఇతరాశ్రమప్రసిద్ధాని విద్యోత్పత్తౌ సాధకతమాన్యసఙ్కీర్ణా విద్యన్తే ధ్యానధారణాదిలక్షణాని చ । వక్ష్యతి చ - ‘తపసా బ్రహ్మ విజిజ్ఞాసస్వ’ (తై. ఉ. ౩ । ౨ । ౧) ఇతి । జన్మాన్తరకృతకర్మభ్యశ్చ ప్రాగపి గార్హస్థ్యాద్విద్యోత్పత్తిసమ్భవాత్ , కర్మార్థత్వాచ్చ గార్హస్థ్యప్రతిపత్తేః, కర్మసాధ్యాయాం చ విద్యాయాం సత్యాం గార్హస్థ్యప్రతిపత్తిరనర్థికైవ । లోకార్థత్వాచ్చ పుత్రాదీనామ్ । పుత్రాదిసాధ్యేభ్యశ్చ అయం లోకః పితృలోకో దేవలోక ఇత్యేతేభ్యో వ్యావృత్తకామస్య, నిత్యసిద్ధాత్మదర్శినః, కర్మణి ప్రయోజనమపశ్యతః, కథం ప్రవృత్తిరుపపద్యతే ? ప్రతిపన్నగార్హస్థ్యస్యాపి విద్యోత్పత్తౌ విద్యాపరిపాకాద్విరక్తస్య కర్మసు ప్రయోజనమపశ్యతః కర్మభ్యో నివృత్తిరేవ స్యాత్ , ‘ప్రవ్రజిష్యన్వా అరేఽహమస్మాత్స్థానాదస్మి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౫ । ౨) ఇత్యేవమాదిశ్రుతిలిఙ్గదర్శనాత్ । కర్మ ప్రతి శ్రుతేర్యత్నాధిక్యదర్శనాదయుక్తమితి చేత్ , - అగ్నిహోత్రాదికర్మ ప్రతి శ్రుతేరధికో యత్నః ; మహాంశ్చ కర్మణ్యాయాసః, అనేకసాధనసాధ్యత్వాదగ్నిహోత్రాదీనామ్ ; తపోబ్రహ్మచర్యాదీనాం చ ఇతరాశ్రమకర్మణాం గార్హస్థ్యేఽపి సమానత్వాదల్పసాధనాపేక్షత్వాచ్చేతరేషాం న యుక్తస్తుల్యవద్వికల్ప ఆశ్రమిభిస్తస్య ఇతి చేత్ , న ; జన్మాన్తరకృతానుగ్రహాత్ । యదుక్తం కర్మణి శ్రుతేరధికో యత్న ఇత్యాది, నాసౌ దోషః, యతో జన్మాన్తరకృతమప్యగ్నిహోత్రాదిలక్షణం కర్మ బ్రహ్మచర్యాదిలక్షణం చానుగ్రాహకం భవతి విద్యోత్పత్తిం ప్రతి ; యేన చ జన్మనైవ విరక్తా దృశ్యన్తే కేచిత్ ; కేచిత్తు కర్మసు ప్రవృత్తా అవిరక్తా విద్యావిద్వేషిణః । తస్మాజ్జన్మాన్తరకృతసంస్కారేభ్యో విరక్తానామాశ్రమాన్తరప్రతిపత్తిరేవేష్యతే । కర్మఫలబాహుల్యాచ్చ । పుత్రస్వర్గబ్రహ్మవర్చసాదిలక్షణస్య కర్మఫలస్యాసఙ్ఖ్యేయత్వాత్ తత్ప్రతి చ పురుషాణాం కామబాహుల్యాత్తదర్థః శ్రుతేరధికో యత్నః కర్మసూపపద్యతే, ఆశిషాం బాహుల్యదర్శనాత్ - ఇదం మే స్యాదిదం మే స్యాదితి । ఉపాయత్వాచ్చ । ఉపాయభూతాని హి కర్మాణి విద్యాం ప్రతి ఇత్యవోచామ । ఉపాయే చ అధికో యత్నః కర్తవ్యః, న ఉపేయే । కర్మనిమిత్తత్వాద్విద్యాయా యత్నాన్తరానర్థక్యమితి చేత్ - కర్మభ్య ఎవ పూర్వోపచితదురితప్రతిబన్ధక్షయాద్విద్యోత్పద్యతే చేత్ , కర్మభ్యః పృథగుపనిషచ్ఛ్రవణాదియత్నోఽనర్థక ఇతి చేత్ , న ; నియమాభావాత్ । న హి, ‘ప్రతిబన్ధక్షయాదేవ విద్యోత్పద్యతే, న త్వీశ్వరప్రసాదతపోధ్యానాద్యనుష్ఠానాత్’ ఇతి నియమోఽస్తి ; అహింసాబ్రహ్మచర్యాదీనాం చ విద్యాం ప్రత్యుపకారకత్వాత్ , సాక్షాదేవ చ కారణత్వాచ్ఛ్రవణమనననిదిధ్యాసనాదీనామ్ । అతః సిద్ధాన్యాశ్రమాన్తరాణి । సర్వేషాం చాధికారో విద్యాయామ్ , పరం చ శ్రేయః కేవలాయా విద్యాయా ఎవేతి సిద్ధమ్ ॥
ఇత్యేకాదశానువాకభాష్యమ్ ॥

ద్వాదశోఽనువాకః

అతీతవిద్యాప్రాప్త్యుపసర్గశమనార్థాం శాన్తిం పఠతి -

శం నో మిత్రః శం వరుణః । శం నో భవత్వర్యమా । శం న ఇన్ద్రో బృహస్పతిః । శం నో విష్ణురురుక్రమః । నమో బ్రహ్మణే । నమస్తే వాయో । త్వమేవ ప్రత్యక్షం బ్రహ్మాసి । త్వామేవ ప్రత్యక్షం బ్రహ్మావాదిషమ్ । ఋతమవాదిషమ్ । సత్యమవాదిషమ్ । తన్మామావీత్ । తద్వక్తారమావీత్ । ఆవీన్మామ్ । ఆవీద్వక్తారమ్ ॥

శం నో మిత్ర ఇత్యాది । వ్యాఖ్యాతమేతత్పూర్వమ్ ॥
ఇతి ద్వాదశానువాకభాష్యమ్ ॥
ఇతి శ్రీమత్పరమహంసపరివ్రాజకాచార్యస్య శ్రీగోవిన్దభగవత్పూజ్యపాదశిష్యస్య శ్రీమచ్ఛఙ్కరభగవతః కృతౌ తైత్తిరీయోపనిషద్భాష్యే శీక్షావల్లీభాష్యమ్ సమ్పూర్ణమ్ ॥

బ్రహ్మానన్దవల్లీ

ప్రథమోఽనువాకః

అతీతవిద్యాప్రాప్త్యుపసర్గప్రశమనార్థా శాన్తిః పఠితా । ఇదానీం తు వక్ష్యమాణబ్రహ్మవిద్యాప్రాప్త్యుపసర్గోపశమనార్థా శాన్తిః పఠ్యతే -

ॐ సహ నావవతు । సహ నౌ భునక్తు । సహ వీర్యం కరవావహై । తేజస్వి నావధీతమస్తు మా విద్విషావహై ॥ ॐ శాన్తిః శాన్తిః శాన్తిః ॥

సహ నావవత్వితి । సహ నావవతు, నౌ శిష్యాచార్యౌ సహైవ అవతు రక్షతు । సహ నౌ భునక్తు బ్రహ్మ భోజయతు । సహ వీర్యం విద్యానిమిత్తం సామర్థ్యం కరవావహై నిర్వర్తయావహై । తేజస్వి నౌ తేజస్వినోరావయోః అధీతం స్వధీతమ్ అస్తు అర్థజ్ఞానయోగ్యమస్త్విత్యర్థః । మా విద్విషావహై, విద్యాగ్రహణనిమిత్తం శిష్యస్య ఆచార్యస్య వా ప్రమాదకృతాదన్యాయాద్విద్వేషః ప్రాప్తః ; తచ్ఛమనాయేయమాశీః - మా విద్విషావహై ఇతి । మైవ నావితరేతరం విద్వేషమాపద్యావహై । శాన్తిః శాన్తిః శాన్తిరితి త్రిర్వచనముక్తార్థమ్ । వక్ష్యమాణవిద్యావిఘ్నప్రశమనార్థా చేయం శాన్తిః । అవిఘ్నేనాత్మవిద్యాప్రాప్తిరాశాస్యతే, తన్మూలం హి పరం శ్రేయ ఇతి ॥
సంహితాదివిషయాణి కర్మభిరవిరుద్ధాన్యుపాసనాన్యుక్తాని । అనన్తరం చ అన్తఃసోపాధికమాత్మదర్శనముక్తం వ్యాహృతిద్వారేణ స్వారాజ్యఫలమ్ । న చైతావతా అశేషతః సంసారబీజస్య ఉపమర్దనమస్తి । అతః అశేషోపద్రవబీజస్య అజ్ఞానస్య నివృత్త్యర్థం విధూతసర్వోపాధివిశేషాత్మదర్శనార్థమిదమారభ్యతే -

బ్రహ్మవిదాప్నోతి పరమ్ । తదేషాభ్యుక్తా । సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ । యో వేద నిహితం గుహాయాం పరమే వ్యోమన్ । సోఽశ్నుతే సర్వాన్ కామాన్ సహ । బ్రహ్మణా విపశ్చితేతి । తస్మాద్వా ఎతస్మాదాత్మన ఆకాశః సమ్భూతః । ఆకాశాద్వాయుః । వాయోరగ్నిః । అగ్నేరాపః । అద్భ్యః పృథివీ । పృథివ్యా ఓషధయః । ఓషధీభ్యోఽన్నమ్ । అన్నాత్పురుషః । స వా ఎష పురుషోఽన్నరసమయః । తస్యేదమేవ శిరః । అయం దక్షిణః పక్షః । అయముత్తరః పక్షః । అయమాత్మా । ఇదం పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠా । తదప్యేష శ్లోకో భవతి ॥ ౧ ॥

బ్రహ్మవిదాప్నోతి పరమిత్యాది । ప్రయోజనం చాస్యా బ్రహ్మవిద్యాయా అవిద్యానివృత్తిః, తతశ్చ ఆత్యన్తికః సంసారాభావః । వక్ష్యతి చ - ‘విద్వాన్న బిభేతి కుతశ్చన’ (తై. ఉ. ౨ । ౯ । ౧) ఇతి । సంసారనిమిత్తే చ సతి అభయం ప్రతిష్ఠాం విన్దత ఇత్యనుపపన్నమ్ , కృతాకృతే పుణ్యపాపే న తపత ఇతి చ । అతోఽవగమ్యతే - అస్మాద్విజ్ఞానాత్సర్వాత్మబ్రహ్మవిషయాదాత్యన్తికః సంసారాభావ ఇతి । స్వయమేవాహ ప్రయోజనమ్ ‘బ్రహ్మవిదాప్నోతి పరమ్’ ఇత్యాదావేవ సమ్బన్ధప్రయోజనజ్ఞాపనార్థమ్ । నిర్జ్ఞాతయోర్హి సమ్బన్ధప్రయోజనయోః విద్యాశ్రవణగ్రహణధారణాభ్యాసార్థం ప్రవర్తతే । శ్రవణాదిపూర్వకం హి విద్యాఫలమ్ , ‘శ్రోతవ్యో మన్తవ్యో నిదిధ్యాసితవ్యః’ (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౫) ఇత్యాదిశ్రుత్యన్తరేభ్యః । బ్రహ్మవిత్ , బ్రహ్మేతి వక్ష్యమాణలక్షణమ్ , బృహత్తమత్వాత్ బ్రహ్మ, తద్వేత్తి విజానాతీతి బ్రహ్మవిత్ , ఆప్నోతి ప్రాప్నోతి పరం నిరతిశయమ్ ; తదేవ బ్రహ్మ పరమ్ ; న హ్యన్యస్య విజ్ఞానాదన్యస్య ప్రాప్తిః । స్పష్టం చ శ్రుత్యన్తరం బ్రహ్మప్రాప్తిమేవ బ్రహ్మవిదో దర్శయతి - ‘స యో హి వై తత్పరమం బ్రహ్మ వేద బ్రహ్మైవ భవతి’ (ము. ఉ. ౩ । ౨ । ౯) ఇత్యాది ॥
నను, సర్వగతం సర్వస్య చాత్మభూతం బ్రహ్మ వక్ష్యతి । అతో నాప్యమ్ । ఆప్తిశ్చ అన్యస్యాన్యేన పరిచ్ఛిన్నస్య చ పరిచ్ఛిన్నేన దృష్టా । అపరిచ్ఛిన్నం సర్వాత్మకం చ బ్రహ్మేత్యతః పరిచ్ఛిన్నవత్ అనాత్మవచ్చ తస్యాప్తిరనుపపన్నా । నాయం దోషః । కథమ్ ? దర్శనాదర్శనాపేక్షత్వాద్బ్రహ్మణ ఆప్త్యనాప్త్యోః, పరమార్థతో బ్రహ్మస్వరూపస్యాపి సతః అస్య జీవస్య భూతమాత్రాకృతబాహ్యపరిచ్ఛిన్నాన్నమయాద్యాత్మదర్శినః తదాసక్తచేతసః । ప్రకృతసఙ్ఖ్యాపూరణస్యాత్మనః అవ్యవహితస్యాపి బాహ్యసఙ్ఖ్యేయవిషయాసక్తచిత్తతయా స్వరూపాభావదర్శనవత్ పరమార్థబ్రహ్మస్వరూపాభావదర్శనలక్షణయా అవిద్యయా అన్నమయాదీన్బాహ్యాననాత్మన ఆత్మత్వేన ప్రతిపన్నత్వాత్ అన్నమయాద్యనాత్మభ్యో నాన్యోఽహమస్మీత్యభిమన్యతే । ఎవమవిద్యయా ఆత్మభూతమపి బ్రహ్మ అనాప్తం స్యాత్ । తస్యైవమవిద్యయా అనాప్తబ్రహ్మస్వరూపస్య ప్రకృతసఙ్ఖ్యాపూరణస్యాత్మనః అవిద్యయానాప్తస్య సతః కేనచిత్స్మారితస్య పునస్తస్యైవ విద్యయా ఆప్తిర్యథా, తథా శ్రుత్యుపదిష్టస్య సర్వాత్మబ్రహ్మణ ఆత్మత్వదర్శనేన విద్యయా తదాప్తిరుపపద్యత ఎవ । బ్రహ్మవిదాప్నోతి పరమితి వాక్యం సూత్రభూతం సర్వస్య వల్ల్యర్థస్య । బ్రహ్మవిదాప్నోతి పరమిత్యనేన వాక్యేన వేద్యతయా సూత్రితస్య బ్రహ్మణోఽనిర్ధారితస్వరూపవిశేషస్య సర్వతో వ్యావృత్తస్వరూపవిశేషసమర్పణసమర్థస్య లక్షణస్యాభిధానేన స్వరూపనిర్ధారణాయ అవిశేషేణ చ ఉక్తవేదనస్య బ్రహ్మణో వక్ష్యమాణలక్షణస్య విశేషేణ ప్రత్యగాత్మతయా అనన్యరూపేణ విజ్ఞేయత్వాయ, బ్రహ్మవిద్యాఫలం చ బ్రహ్మవిదో యత్పరప్రాప్తిలక్షణముక్తమ్ , స సర్వాత్మభావః సర్వసంసారధర్మాతీతబ్రహ్మస్వరూపత్వమేవ, నాన్యదిత్యేతత్ప్రదర్శనాయ చ ఎషా ఋగుదాహ్రియతే - తదేషాభ్యుక్తేతి । తత్ తస్మిన్నేవ బ్రాహ్మణవాక్యోక్తార్థే ఎషా ఋక్ అభ్యుక్తా ఆమ్నాతా । సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ ఇతి బ్రహ్మణో లక్షణార్థం వాక్యమ్ । సత్యాదీని హి త్రీణి విశేషణార్థాని పదాని విశేష్యస్య బ్రహ్మణః । విశేష్యం బ్రహ్మ, వివక్షితత్వాద్వేద్యతయా । వేద్యత్వేన యతో బ్రహ్మ ప్రాధాన్యేన వివక్షితమ్ , తస్మాద్విశేష్యం విజ్ఞేయమ్ । అతః అస్మాద్విశేషణవిశేష్యత్వాదేవ సత్యాదీని ఎకవిభక్త్యన్తాని పదాని సమానాధికరణాని । సత్యాదిభిస్త్రిభిర్విశేషణైర్విశేష్యమాణం బ్రహ్మ విశేష్యాన్తరేభ్యో నిర్ధార్యతే । ఎవం హి తజ్జ్ఞాతం భవతి, యదన్యేభ్యో నిర్ధారితమ్ ; యథా లోకే నీలం మహత్సుగన్ధ్యుత్పలమితి । నను, విశేష్యం విశేషణాన్తరం వ్యభిచరద్విశేష్యతే, యథా నీలం రక్తం చోత్పలమితి ; యదా హ్యనేకాని ద్రవ్యాణి ఎకజాతీయాన్యనేకవిశేషణయోగీని చ, తదా విశేషణస్యార్థవత్త్వమ్ ; న హ్యేకస్మిన్నేవ వస్తుని, విశేషణాన్తరాయోగాత్ ; యథా అసావేక ఆదిత్య ఇతి, తథా ఎకమేవ బ్రహ్మ, న బ్రహ్మాన్తరాణి, యేభ్యో విశేష్యేత నీలోత్పలవత్ । న ; లక్షణార్థత్వాద్విశేషణానామ్ । నాయం దోషః । కస్మాత్ ? లక్షణార్థప్రధానాని విశేషణాని, న విశేషణప్రధానాన్యేవ । కః పునర్లక్షణలక్ష్యయోర్విశేషణవిశేష్యయోర్వా విశేషః ? ఉచ్యతే । సజాతీయేభ్య ఎవ నివర్తకాని విశేషణాని విశేష్యస్య ; లక్షణం తు సర్వత ఎవ, యథా అవకాశప్రదాత్రాకాశమితి । లక్షణార్థం చ వాక్యమిత్యవోచామ ॥
సత్యాదిశబ్దా న పరస్పరం సమ్బధ్యన్తే, పరార్థత్వాత్ ; విశేష్యార్థా హి తే । అత ఎవ ఎకైకో విశేషణశబ్దః పరస్పరం నిరపేక్షో బ్రహ్మశబ్దేన సమ్బధ్యతే - సత్యం బ్రహ్మ జ్ఞానం బ్రహ్మ అనన్తం బ్రహ్మేతి । సత్యమితి యద్రూపేణ యన్నిశ్చితం తద్రూపం న వ్యభిచరతి, తత్సత్యమ్ । యద్రూపేణ యన్నిశ్చితం తద్రూపం వ్యభిచరతి, తదనృతమిత్యుచ్యతే । అతో వికారోఽనృతమ్ , ‘ వాచారమ్భణం వికారో నామధేయం మృత్తికేత్యేవ సత్యమ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౧ । ౪) ఎవం సదేవ సత్యమిత్యవధారణాత్ । అతః ‘సత్యం బ్రహ్మ’ ఇతి బ్రహ్మ వికారాన్నివర్తయతి । అతః కారణత్వం ప్రాప్తం బ్రహ్మణః । కారణస్య చ కారకత్వమ్ , వస్తుత్వాత్ మృద్వత్ అచిద్రూపతా చ ప్రాప్తా ; అత ఇదముచ్యతే - జ్ఞానం బ్రహ్మేతి । జ్ఞానం జ్ఞప్తిః అవబోధః, - భావసాధనో జ్ఞానశబ్దః - న తు జ్ఞానకర్తృ, బ్రహ్మవిశేషణత్వాత్సత్యానన్తాభ్యాం సహ । న హి సత్యతా అనన్తతా చ జ్ఞానకర్తృత్వే సత్యుపపద్యేతే । జ్ఞానకర్తృత్వేన హి విక్రియమాణం కథం సత్యం భవేత్ , అనన్తం చ ? యద్ధి న కుతశ్చిత్ప్రవిభజ్యతే, తదనన్తమ్ । జ్ఞానకర్తృత్వే చ జ్ఞేయజ్ఞానాభ్యాం ప్రవిభక్తమిత్యనన్తతా న స్యాత్ , ‘యత్ర నాన్యద్విజానాతి స భూమా, అథ యత్రాన్యద్విజానాతి తదల్పమ్’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౪ । ౧) ఇతి శ్రుత్యన్తరాత్ । ‘నాన్యద్విజానాతి’ ఇతి విశేషప్రతిషేధాత్ ఆత్మానం విజానాతీతి చేత్ , న ; భూమలక్షణవిధిపరత్వాద్వాక్యస్య । ‘యత్ర నాన్యత్పశ్యతి’ ఇత్యాది భూమ్నో లక్షణవిధిపరం వాక్యమ్ । యథాప్రసిద్ధమేవ అన్యోఽన్యత్పశ్యతీత్యేతదుపాదాయ యత్ర తన్నాస్తి, స భూమా ఇతి భూమస్వరూపం తత్ర జ్ఞాప్యతే । అన్యగ్రహణస్య ప్రాప్తప్రతిషేధార్థత్వాత్ న స్వాత్మని క్రియాస్తిత్వపరం వాక్యమ్ । స్వాత్మని చ భేదాభావాద్విజ్ఞానానుపపత్తిః । ఆత్మనశ్చ విజ్ఞేయత్వే జ్ఞాత్రభావప్రసఙ్గః, జ్ఞేయత్వేనైవ వినియుక్తత్వాత్ ॥
ఎక ఎవాత్మా జ్ఞేయత్వేన జ్ఞాతృత్వేన చ ఉభయథా భవతీతి చేత్ , న ; యుగపదనంశత్వాత్ । న హి నిరవయవస్య యుగపజ్జ్ఞేయజ్ఞాతృత్వోపపత్తిః । ఆత్మనశ్చ ఘటాదివద్విజ్ఞేయత్వే జ్ఞానోపదేశానర్థక్యమ్ । న హి ఘటాదివత్ప్రసిద్ధస్య జ్ఞానోపదేశః అర్థవాన్ । తస్మాత్ జ్ఞాతృత్వే సతి ఆనన్త్యానుపపత్తిః । సన్మాత్రత్వం చానుపపన్నం జ్ఞానకర్తృత్వాదివిశేషవత్త్వే సతి ; సన్మాత్రత్వం చ సత్యమ్ , ‘తత్ సత్యమ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౧౬) ఇతి శ్రుత్యన్తరాత్ । తస్మాత్సత్యానన్తశబ్దాభ్యాం సహ విశేషణత్వేన జ్ఞానశబ్దస్య ప్రయోగాద్భావసాధనో జ్ఞానశబ్దః । ‘జ్ఞానం బ్రహ్మ’ ఇతి కర్తృత్వాదికారకనివృత్త్యర్థం మృదాదివదచిద్రూపతానివృత్త్యర్థం చ ప్రయుజ్యతే । ‘జ్ఞానం బ్రహ్మ’ ఇతి వచనాత్ప్రాప్తమన్తవత్త్వమ్ , లౌకికస్య జ్ఞానస్య అన్తవత్త్వదర్శనాత్ । అతః తన్నివృత్త్యర్థమాహ - అనన్తమితి । సత్యాదీనామనృతాదిధర్మనివృత్తిపరత్వాద్విశేష్యస్య చ బ్రహ్మణః ఉత్పలాదివదప్రసిద్ధత్వాత్ ‘మృగతృష్ణామ్భసి స్నాతః ఖపుష్పకృతశేఖరః । ఎష వన్ధ్యాసుతో యాతి శశశృఙ్గధనుర్ధరః’ ఇతివత్ శూన్యార్థతైవ ప్రాప్తా సత్యాదివాక్యస్యేతి చేత్ , న ; లక్షణార్థత్వాత్ । విశేషణత్వేఽపి సత్యాదీనాం లక్షణార్థప్రాధాన్యమిత్యవోచామ । శూన్యే హి లక్ష్యే అనర్థకం లక్షణవచనమ్ । అతః లక్షణార్థత్వాన్మన్యామహే న శూన్యార్థతేతి । విశేషణార్థత్వేఽపి చ సత్యాదీనాం స్వార్థాపరిత్యాగ ఎవ । శూన్యార్థత్వే హి సత్యాదిశబ్దానాం విశేష్యనియన్తృత్వానుపపత్తిః । సత్యాద్యర్థైరర్థవత్త్వే తు తద్విపరీతధర్మవద్భ్యో విశేష్యేభ్యో బ్రహ్మణో విశేష్యస్య నియన్తృత్వముపపద్యతే । బ్రహ్మశబ్దోఽపి స్వార్థేనార్థవానేవ । తత్ర అనన్తశబ్దః అన్తవత్త్వప్రతిషేధద్వారేణ విశేషణమ్ । సత్యజ్ఞానశబ్దౌ తు స్వార్థసమర్పణేనైవ విశేషణే భవతః ॥
‘తస్మాద్వా ఎతస్మాదాత్మనః’ ఇతి బ్రహ్మణ్యేవ ఆత్మశబ్దప్రయోగాత్ వేదితురాత్మైవ బ్రహ్మ । ‘ఎతమానన్దమయమాత్మానముపసఙ్క్రామతి’ (తై. ఉ. ౨ । ౮ । ౫) ఇతి చ ఆత్మతాం దర్శయతి । తత్ప్రవేశాచ్చ ; ‘తత్సృష్ట్వా తదేవానుప్రావిశత్’ (తై. ఉ. ౨ । ౬ । ౧) ఇతి చ తస్యైవ జీవరూపేణ శరీరప్రవేశం దర్శయతి । అతో వేదితుః స్వరూపం బ్రహ్మ । ఎవం తర్హి, ఆత్మత్వాజ్జ్ఞానకర్తృత్వమ్ ; ‘ఆత్మా జ్ఞాతా’ ఇతి హి ప్రసిద్ధమ్ , ‘సోఽకామయత’ (తై. ఉ. ౨ । ౬ । ౧) ఇతి చ కామినో జ్ఞానకర్తృత్వప్రసిద్ధిః ; అతో జ్ఞానకర్తృత్వాత్ జ్ఞప్తిర్బ్రహ్మేత్యయుక్తమ్ ; అనిత్యత్వప్రసఙ్గాచ్చ ; యది నామ జ్ఞప్తిర్జ్ఞానమితి భావరూపతా బ్రహ్మణః, తదాప్యనిత్యత్వం ప్రసజ్యేత ; పారతన్త్ర్యం చ, ధాత్వర్థానాం కారకాపేక్షత్వాత్ , జ్ఞానం చ ధాత్వర్థః ; అతోఽస్య అనిత్యత్వం పరతన్త్రతా చ । న ; స్వరూపావ్యతిరేకేణ కార్యత్వోపచారాత్ । ఆత్మనః స్వరూపం జ్ఞప్తిః న తతో వ్యతిరిచ్యతే । అతో నిత్యైవ । తథాపి బుద్ధేరుపాధిలక్షణాయాశ్చక్షురాదిద్వారైర్విషయాకారపరిణామిన్యాః యే శబ్దాద్యాకారావభాసాః, తే ఆత్మవిజ్ఞానస్య విషయభూతా ఉత్పద్యమానా ఎవ ఆత్మవిజ్ఞానేన వ్యాప్తా ఉత్పద్యన్తే । తస్మాదాత్మవిజ్ఞానావభాస్యాశ్చ తే విజ్ఞానశబ్దవాచ్యాశ్చ ధాత్వర్థభూతా ఆత్మన ఎవ ధర్మా విక్రియారూపా ఇత్యవివేకిభిః పరికల్ప్యన్తే । యత్తు బ్రహ్మణో విజ్ఞానమ్ , తత్ సవితృప్రకాశవత్ అగ్న్యుష్ణత్వవచ్చ బ్రహ్మస్వరూపావ్యతిరిక్తం స్వరూపమేవ తత్ । న తత్కారణాన్తరసవ్యపేక్షమ్ , నిత్యస్వరూపత్వాత్ , సర్వభావానాం చ తేనావిభక్తదేశకాలత్వాత్ కాలాకాశాదికారణత్వాత్ నిరతిశయసూక్ష్మత్వాచ్చ । న తస్యాన్యదవిజ్ఞేయం సూక్ష్మం వ్యవహితం విప్రకృష్టం భూతం భవద్భవిష్యద్వా అస్తి । తస్మాత్సర్వజ్ఞం తద్బ్రహ్మ । మన్త్రవర్ణాచ్చ ‘అపాణిపాదో జవనో గ్రహీతా పశ్యత్యచక్షుః స శృణోత్యకర్ణః । స వేత్తి వేద్యం న చ తస్యాస్తి వేత్తా తమాహురగ్ర్యం పురుషం మహాన్తమ్’ (శ్వే. ఉ. ౩ । ౧౯) ఇతి । ‘న హి విజ్ఞతుర్విజ్ఞాతేర్విపరిలోపో విద్యతేఽవినాశిత్వాన్న తు తద్ద్వితీయమస్తి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౩౦) ఇత్యాదిశ్రుతేశ్చ । విజ్ఞాతృస్వరూపావ్యతిరేకాత్కరణాదినిమిత్తానపేక్షత్వాచ్చ బ్రహ్మణో జ్ఞానస్వరూపత్వేఽపి నిత్యత్వప్రసిద్ధిః । అతో నైవ ధాత్వర్థస్తత్ , అక్రియారూపత్వాత్ । అత ఎవ చ న జ్ఞానకర్తృ ; తస్మాదేవ చ న జ్ఞానశబ్దవాచ్యమపి తద్బ్రహ్మ । తథాపి తదాభాసవాచకేన బుద్ధిధర్మవిశేషేణ జ్ఞానశబ్దేన తల్లక్ష్యతే ; న తు ఉచ్యతే, శబ్దప్రవృత్తిహేతుజాత్యాదిధర్మరహితత్వాత్ । తథా సత్యశబ్దేనాపి । సర్వవిశేషప్రత్యస్తమితస్వరూపత్వాద్బ్రహ్మణః బాహ్యసత్తాసామాన్యవిషయేణ సత్యశబ్దేన లక్ష్యతే ‘సత్యం బ్రహ్మ’ ఇతి ; న తు సత్యశబ్దవాచ్యం బ్రహ్మ । ఎవం సత్యాదిశబ్దా ఇతరేతరసంనిధానాదన్యోన్యనియమ్యనియామకాః సన్తః సత్యాదిశబ్దవాచ్యాత్ నివర్తకా బ్రహ్మణః, లక్షణార్థాశ్చ భవన్తీతి । అతః సిద్ధమ్ ‘యతో వాచో నివర్తన్తే అప్రాప్య మనసా సహ’ (తై. ఉ. ౨ । ౪ । ౧) ‘అనిరుక్తేఽనిలయనే’ (తై. ఉ. ౨ । ౭ । ౧) ఇతి చ అవాచ్యత్వమ్ , నీలోత్పలవదవాక్యార్థత్వం చ బ్రహ్మణః ॥
తద్యథావ్యాఖ్యాతం బ్రహ్మ యః వేద విజానాతి నిహితం స్థితం గుహాయామ్ , గూహతేః సంవరణార్థస్య నిగూఢా అస్యాం జ్ఞానజ్ఞేయజ్ఞాతృపదార్థా ఇతి గుహా బుద్ధిః, గూఢావస్యాం భోగాపవర్గౌ పురుషార్థావితి వా, తస్యాం పరమే ప్రకృష్టే వ్యోమన్ వ్యోమ్ని ఆకాశే అవ్యాకృతాఖ్యే ; తద్ధి పరమం వ్యోమ, ‘ఎతస్మిన్ఖల్వక్షరే గార్గ్యాకాశః’ (బృ. ఉ. ౩ । ౮ । ౧౧) ఇత్యక్షరసంనికర్షాత్ ; ‘గుహాయాం వ్యోమన్’ ఇతి వా సామానాధికరణ్యాదవ్యాకృతాకాశమేవ గుహా ; తత్రాపి నిగూఢాః సర్వే పదార్థాస్త్రిషు కాలేషు, కారణత్వాత్సూక్ష్మతరత్వాచ్చ ; తస్మిన్నన్తర్నిహితం బ్రహ్మ । హార్దమేవ తు పరమం వ్యోమేతి న్యాయ్యమ్ , విజ్ఞానాఙ్గత్వేన వ్యోమ్నో వివక్షితత్వాత్ । ‘యో వై స బహిర్ధా పురుషాదాకాశో యో వై సోఽన్తః పురుష ఆకాశో యోఽయమన్తర్హృదయ ఆకాశః’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౨ । ౭), (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౨ । ౮) ఇతి శ్రుత్యన్తరాత్ప్రసిద్ధం హార్దస్య వ్యోమ్నః పరమత్వమ్ । తస్మిన్హార్దే వ్యోమ్ని యా బుద్ధిర్గుహా, తస్యాం నిహితం బ్రహ్మ తద్వ్యావృత్త్యా వివిక్తతయోపలభ్యత ఇతి । న హ్యన్యథా విశిష్టదేశకాలసమ్బన్ధోఽస్తి బ్రహ్మణః, సర్వగతత్వాన్నిర్విశేషత్వాచ్చ । సః ఎవం బ్రహ్మ విజానన్ ; కిమిత్యాహ - అశ్నుతే భుఙ్క్తే సర్వాన్ నిరవశేషాన్ కామాన్ కామ్యభోగానిత్యర్థః । కిమస్మదాదివత్పుత్రస్వర్గాదీన్పర్యాయేణ ? నేత్యాహ - సహ యుగపత్ ఎకక్షణోపారూఢానేవ ఎకయోపలబ్ధ్యా సవితృప్రకాశవన్నిత్యయా బ్రహ్మస్వరూపావ్యతిరిక్తయా, యామవోచామ ‘సత్యం జ్ఞానమ్’ ఇతి । ఎతత్తదుచ్యతే - బ్రహ్మణా సహేతి । బ్రహ్మభూతో విద్వాన్ బ్రహ్మస్వరూపేణైవ సర్వాన్కామాన్ సహ అశ్నుతే । న తథా యథోపాధికృతేన స్వరూపేణాత్మనో జలసూర్యకాదివత్ప్రతిబిమ్బభూతేన సాంసారికేణ ధర్మాదినిమిత్తాపేక్షాంశ్చక్షురాదికరణాపేక్షాంశ్చ సర్వాన్కామాన్పర్యాయేణాశ్నుతే లోకః । కథం తర్హి ? యథోక్తేన ప్రకారేణ సర్వజ్ఞేన సర్వగతేన సర్వాత్మనా నిత్యబ్రహ్మాత్మస్వరూపేణ ధర్మాదినిమిత్తానపేక్షాన్ చక్షురాదికరణానపేక్షాంశ్చ సర్వాన్కామాన్సహాశ్నుత ఇత్యర్థః । విపశ్చితా మేధావినా సర్వజ్ఞేన । తద్ధి వైపశ్చిత్యమ్ , యత్సర్వజ్ఞత్వమ్ । తేన సర్వజ్ఞస్వరూపేణ బ్రహ్మణా అశ్నుత ఇతి । ఇతిశబ్దో మన్త్రపరిసమాప్త్యర్థః ॥
సర్వ ఎవ వల్ల్యర్థః ‘బ్రహ్మవిదాప్నోతి పరమ్’ ఇతి బ్రాహ్మణ వాక్యేన సూత్రితః । స చ సూత్రితోఽర్థః సఙ్క్షేపతో మన్త్రేణ వ్యాఖ్యాతః । పునస్తస్యైవ విస్తరేణార్థనిర్ణయః కర్తవ్య ఇత్యుత్తరస్తద్వృత్తిస్థానీయో గ్రన్థ ఆరభ్యతే - తస్మాద్వా ఎతస్మాదిత్యాదిః । తత్ర చ ‘ సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ’ ఇత్యుక్తం మన్త్రాదౌ ; తత్కథం సత్యమనన్తం చేత్యత ఆహ । త్రివిధం హ్యానన్త్యమ్ - దేశతః కాలతో వస్తుతశ్చేతి । తద్యథా - దేశతోఽనన్త ఆకాశః ; న హి దేశతస్తస్య పరిచ్ఛేదోఽస్తి । న తు కాలతశ్చానన్త్యం వస్తుతశ్చ ఆకాశస్య । కస్మాత్ ? కార్యత్వాత్ । నైవం బ్రహ్మణ ఆకాశవత్కాలతోఽప్యన్తవత్త్వమ్ । అకార్యత్వాత్ । కార్యం హి వస్తు కాలేన పరిచ్ఛిద్యతే । అకార్యం చ బ్రహ్మ । తస్మాత్కాలతోఽస్యానన్త్యమ్ । తథా వస్తుతః । కథం పునర్వస్తుత ఆనన్త్యమ్ ? సర్వానన్యత్వాత్ । భిన్నం హి వస్తు వస్త్వన్తరస్య అన్తో భవతి, వస్త్వన్తరబుద్ధిర్హి ప్రసక్తాద్వస్త్వన్తరాన్నివర్తతే । యతో యస్య బుద్ధేర్నివృత్తిః, స తస్యాన్తః । తద్యథా గోత్వబుద్ధిరశ్వత్వాన్నివర్తత ఇత్యశ్వత్వాన్తం గోత్వమిత్యన్తవదేవ భవతి । స చాన్తో భిన్నేషు వస్తుషు దృష్టః । నైవం బ్రహ్మణో భేదః । అతో వస్తుతోఽప్యానన్త్యమ్ । కథం పునః సర్వానన్యత్వం బ్రహ్మణ ఇతి, ఉచ్యతే - సర్వవస్తుకారణత్వాత్ । సర్వేషాం హి వస్తూనాం కాలాకాశాదీనాం కారణం బ్రహ్మ । కార్యాపేక్షయా వస్తుతోఽన్తవత్త్వమితి చేత్ , న ; అనృతత్వాత్కార్యస్య వస్తునః । న హి కారణవ్యతిరేకేణ కార్యం నామ వస్తుతోఽస్తి, యతః కారణబుద్ధిర్వినివర్తేత ; ‘వాచారమ్భణం వికారో నామధేయం మృత్తికేత్యేవ సత్యమ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౧ । ౪) ఎవం సదేవ సత్యమితి శ్రుత్యన్తరాత్ । తస్మాదాకాశాదికారణత్వాద్దేశతస్తావదనన్తం బ్రహ్మ । ఆకాశో హ్యనన్త ఇతి ప్రసిద్ధం దేశతః ; తస్యేదం కారణమ్ ; తస్మాత్సిద్ధం దేశత ఆత్మన ఆనన్త్యమ్ । న హ్యసర్వగతాత్సర్వగతముత్పద్యమానం లోకే కిఞ్చిద్దృశ్యతే । అతో నిరతిశయమాత్మన ఆనన్త్యం దేశతః । తథా అకార్యత్వాత్కాలతః ; తద్భిన్నవస్త్వన్తరాభావాచ్చ వస్తుతః । అత ఎవ నిరతిశయసత్యత్వమ్ ॥
తస్మాత్ ఇతి మూలవాక్యసూత్రితం బ్రహ్మ పరామృశ్యతే ; ఎతస్మాత్ ఇతి మన్త్రవాక్యేన అనన్తరం యథాలక్షితమ్ । యద్బ్రహ్మ ఆదౌ బ్రాహ్మణవాక్యేన సూత్రితమ్ , యచ్చ ‘సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ’ ఇత్యనన్తరమేవ లక్షితమ్ , తస్మాదేతస్మాద్బ్రహ్మణ ఆత్మనః ఆత్మశబ్దవాచ్యాత్ ; ఆత్మా హి తత్ సర్వస్య, ‘తత్సత్యం స ఆత్మా’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౧౬) ఇతి శ్రుత్యన్తరాత్ ; అతో బ్రహ్మ ఆత్మా ; తస్మాదేతస్మాద్బ్రహ్మణ ఆత్మస్వరూపాత్ ఆకాశః సమ్భూతః సముత్పన్నః । ఆకాశో నామ శబ్దగుణః అవకాశకరో మూర్తద్రవ్యాణామ్ । తస్మాత్ ఆకాశాత్ స్వేన స్పర్శగుణేన పూర్వేణ చ ఆకాశగుణేన శబ్దేన ద్విగుణః వాయుః, సమ్భూత ఇత్యనువర్తతే । వాయోశ్చ స్వేన రూపగుణేన పూర్వాభ్యాం చ త్రిగుణః అగ్నిః సమ్భూతః । అగ్నేశ్చ స్వేన రసగుణేన పూర్వైశ్చ త్రిభిః చతుర్గుణా ఆపః సమ్భూతాః । అద్భ్యః స్వేన గన్ధగుణేన పూర్వైశ్చ చతుర్భిః పఞ్చగుణా పృథివీ సమ్భూతా । పృథివ్యాః ఓషధయః । ఓషధీభ్యః అన్నమ్ । అన్నాత్ రేతోరూపేణ పరిణతాత్ పురుషః శిరః - పాణ్యాద్యాకృతిమాన్ । స వై ఎష పురుషః అన్నరసమయః అన్నరసవికారః పురుషాకృతిభావితం హి సర్వేభ్యోఽఙ్గేభ్యస్తేజఃసమ్భూతం రేతో బీజమ్ । తస్మాద్యో జాయతే, సోఽపి తథా పురుషాకృతిరేవ స్యాత్ ; సర్వజాతిషు జాయమానానాం జనకాకృతినియమదర్శనాత్ । సర్వేషామప్యన్నరసవికారత్వే బ్రహ్మవంశ్యత్వే చ అవిశిష్టే, కస్మాత్పురుష ఎవ గృహ్యతే ? ప్రాధాన్యాత్ । కిం పునః ప్రాధాన్యమ్ ? కర్మజ్ఞానాధికారః । పురుష ఎవ హి శక్తత్వాదర్థిత్వాదపర్యుదస్తత్వాచ్చ కర్మజ్ఞానయోరధిక్రియతే, ‘పురుషే త్వేవావిస్తరామాత్మా స హి ప్రజ్ఞానేన సమ్పన్నతమో విజ్ఞాతం వదతి విజ్ఞాతం పశ్యతి వేద శ్వస్తనం వేద లోకాలోకౌ మర్త్యేనామతమీక్షతీత్యేవం సమ్పన్నః ; అథేతరేషాం పశూనామశనాయాపిపాసే ఎవాభివిజ్ఞానమ్’ ఇత్యాది శ్రుత్యన్తరదర్శనాత్ ॥
స హి పురుషః ఇహ విద్యయా ఆన్తరతమం బ్రహ్మ సఙ్క్రామయితుమిష్టః । తస్య చ బాహ్యాకారవిశేషేష్వనాత్మసు ఆత్మభావితాబుద్ధిః వినా ఆలమ్బనవిశేషం కఞ్చిత్ సహసా ఆన్తరతమప్రత్యగాత్మవిషయా నిరాలమ్బనా చ కర్తుమశక్యేతి దృష్టశరీరాత్మసామాన్యకల్పనయా శాఖాచన్ద్రనిదర్శనవదన్తః ప్రవేశయన్నాహ - తస్యేదమేవ శిరః । తస్య అస్య పురుషస్యాన్నరసమయస్య ఇదమేవ శిరః ప్రసిద్ధమ్ । ప్రాణమయాదిష్వశిరసాం శిరస్త్వదర్శనాదిహాపి తత్ప్రసఙ్గో మా భూదితి ఇదమేవ శిర ఇత్యుచ్యతే । ఎవం పక్షాదిషు యోజనా । అయం దక్షిణో బాహుః పూర్వాభిముఖస్య దక్షిణః పక్షః । అయం సవ్యో బాహుః ఉత్తరః పక్షః । అయం మధ్యమో దేహభాగః ఆత్మా అఙ్గానామ్ , ‘మధ్యం హ్యేషామఙ్గానామాత్మా’ ఇతి శ్రుతేః । ఇదమితి నాభేరధస్తాద్యదఙ్గమ్ , తత్ పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠా । ప్రతితిష్ఠత్యనయేతి ప్రతిష్ఠా । పుచ్ఛమివ పుచ్ఛమ్ , అధోలమ్బనసామాన్యాత్ , యథా గోః పుచ్ఛమ్ । ఎతత్ప్రకృత్య ఉత్తరేషాం ప్రాణమయాదీనాం రూపకత్వసిద్ధిః, మూషానిషిక్తద్రుతతామ్రప్రతిమావత్ । తదప్యేష శ్లోకో భవతి । తత్ తస్మిన్నేవార్థే బ్రాహ్మణోక్తే అన్నమయాత్మప్రకాశకే ఎష శ్లోకః మన్త్రః భవతి ॥
ఇతి ప్రథమానువాకభాష్యమ్ ॥

ద్వితీయోఽనువాకః

అన్నాద్వై ప్రజాః ప్రజాయన్తే । యాః కాశ్చ పృథివీం శ్రితాః । అథో అన్నేనైవ జీవన్తి । అథైనదపి యన్త్యన్తతః । అన్నం హి భూతానాం జ్యేష్ఠమ్ । తస్మాత్సర్వౌషధముచ్యతే । సర్వం వై తేఽన్నమాప్నువన్తి । యేఽన్నం బ్రహ్మోపాసతే । అన్నం హి భూతానాం జ్యేష్ఠమ్ । తస్మాత్సర్వౌషధముచ్యతే । అన్నాద్భూతాని జాయన్తే । జాతాన్యన్నేన వర్ధన్తే । అద్యతేఽత్తి చ భూతాని । తస్మాదన్నం తదుచ్యత ఇతి । తస్మాద్వా ఎతస్మాదన్నరసమయాత్ । అన్యోఽన్తర ఆత్మా ప్రాణమయః । తేనైష పూర్ణః । స వా ఎష పురుషవిధ ఎవ । తస్య పురుషవిధతామ్ । అన్వయం పురుషవిధః । తస్య ప్రాణ ఎవ శిరః । వ్యానో దక్షిణః పక్షః । అపాన ఉత్తరః పక్షః । ఆకాశ ఆత్మా । పృథివీ పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠా । తదప్యేష శ్లోకో భవతి ॥ ౧ ॥

అన్నాత్ రసాదిభావపరిణతాత్ , వై ఇతి స్మరణార్థః, ప్రజాః స్థావరజఙ్గమాత్మకాః, ప్రజాయన్తే । యాః కాశ్చ అవిశిష్టాః పృథివీం శ్రితాః పృథివీమాశ్రితాః, తాః సర్వా అన్నాదేవ ప్రజాయన్తే । అథో అపి, జాతాః అన్నేనైవ జీవన్తి ప్రాణాన్ధారయన్తి, వర్ధన్త ఇత్యర్థః । అథ అపి, ఎనత్ అన్నమ్ , అపియన్తి అపిగచ్ఛన్తి, అపి శబ్దః ప్రతిశబ్దార్థే, అన్నం ప్రతి లీయన్త ఇత్యర్థః ; అన్తతః అన్తే జీవనలక్షణాయా వృత్తేః పరిసమాప్తౌ । కస్మాత్ ? అన్నం హి యస్మాత్ భూతానాం ప్రాణినాం జ్యేష్ఠం ప్రథమజమ్ । అన్నమయాదీనాం హి ఇతరేషాం భూతానాం కారణమన్నమ్ ; అతః అన్నప్రభవా అన్నజీవనా అన్నప్రలయాశ్చ సర్వాః ప్రజాః । యస్మాచ్చైవమ్ , తస్మాత్ సర్వౌషధం సర్వప్రాణినాం దేహదాహప్రశమనమన్నముచ్యతే ॥
అన్నబ్రహ్మవిదః ఫలముచ్యతే - సర్వం వై తే సమస్తమన్నజాతమ్ ఆప్నువన్తి । కే ? యే అన్నం బ్రహ్మ యథోక్తమ్ ఉపాసతే । కథమ్ ? అన్నజోఽన్నాత్మాన్నప్రలయోఽహమ్ , తస్మాదన్నం బ్రహ్మ ఇతి । కుతః పునః సర్వాన్నప్రాప్తిఫలమన్నాత్మోపాసనమితి, ఉచ్యతే - అన్నం హి భూతానాం జ్యేష్ఠం భూతేభ్యః పూర్వముత్పన్నత్వాజ్జ్యేష్ఠం హి యస్మాత్ , తస్మాత్సర్వౌషధముచ్యతే ; తస్మాదుపపన్నా సర్వాన్నాత్మోపాసకస్య సర్వాన్నప్రాప్తిః । అన్నాద్భూతాని జాయన్తే, జాతాన్యన్నేన వర్ధన్తే ఇతి ఉపసంహారార్థం పునర్వచనమ్ । ఇదానీమన్నశబ్దనిర్వచనముచ్యతే - అద్యతే భుజ్యతే చైవ యద్భూతైః అత్తి చ భూతాని స్వయమ్ , తస్మాత్ భూతైర్భుజ్యమానత్వాద్భూతభోక్తృత్వాచ్చ అన్నం తత్ ఉచ్యతే । ఇతి శబ్దః ప్రథమకోశపరిసమాప్త్యర్థః । అన్నమయాదిభ్య ఆనన్దమయాన్తేభ్య ఆత్మభ్యః అభ్యన్తరతమం బ్రహ్మ విద్యయా ప్రత్యగాత్మత్వేన దిదర్శయిషు శాస్త్రమ్ అవిద్యాకృతపఞ్చకోశాపనయనేన అనేకతుషకోద్రవవితుషీకరణేనేవ తణ్డులాన్ ప్రస్తౌతి - తస్మాద్వా ఎతస్మాదన్నరసమయాదిత్యాది । తస్మాద్వై ఎతస్మాత్ యథోక్తాత్ అన్నరసమయాత్పిణ్డాత్ అన్యః వ్యతిరిక్తః అన్తరః అభ్యన్తరః ఆత్మా పిణ్డవదేవ మిథ్యాపరికల్పిత ఆత్మత్వేన ప్రాణమయః, ప్రాణః వాయుః, తన్మయః తత్ప్రాయః । తేన ప్రాణమయేన ఎషః అన్నరసమయ ఆత్మా పూర్ణః వాయునేవ దృతిః । స వై ఎష ప్రాణమయ ఆత్మా పురుషవిధ ఎవ పురుషాకార ఎవ శిరఃపక్షాదిభిః । కిం స్వత ఎవ ? నేత్యాహ - ప్రసిద్ధం తావదన్నరసమయస్యాత్మనః పురుషవిధత్వమ్ ; తస్య అన్నరసమయస్య పురుషవిధతాం పురుషాకారతామ్ అను అయం ప్రాణమయః పురుషవిధః మూషానిషిక్తప్రతిమావత్ , న స్వత ఎవ । ఎవం పూర్వస్య పూర్వస్య పురుషవిధతా ; తామను ఉత్తరోత్తరః పురుషవిధో భవతి, పూర్వః పూర్వశ్చోత్తరోత్తరేణ పూర్ణః । కథం పునః పురుషవిధతా అస్యేతి, ఉచ్యతే - తస్య ప్రాణమయస్య ప్రాణ ఎవ శిరః ప్రాణమయస్య వాయువికారస్య ప్రాణః ముఖనాసికానిఃసరణో వృత్తివిశేషః శిర ఇతి కల్ప్యతే, వచనాత్ । సర్వత్ర వచనాదేవ పక్షాదికల్పనా । వ్యానః వ్యానవృత్తిః దక్షిణః పక్షః । అపానః ఉత్తరః పక్షః । ఆకాశ ఆత్మా, య ఆకాశస్థో వృత్తివిశేషః సమానాఖ్యః, స ఆత్మేవ ఆత్మా ప్రాణవృత్త్యధికారాత్ । మధ్యస్థత్వాదితరాః పర్యన్తా వృత్తీరపేక్ష్య ఆత్మా ; ‘మధ్యం హ్యేషామఙ్గానామాత్మా’ ఇతి ప్రసిద్ధం మధ్యస్థస్యాత్మత్వమ్ । పృథివీ పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠా । పృథివీతి పృథివీదేవతా ఆధ్యాత్మికస్య ప్రాణస్య ధారయిత్రీ స్థితిహేతుత్వాత్ । ‘సైషా పురుషస్యాపానమవష్టభ్య’ (ప్ర. ఉ. ౩ । ౮) ఇతి హి శ్రుత్యన్తరమ్ । అన్యథా ఉదానవృత్త్యా ఊర్ధ్వగమనం గురుత్వాత్పతనం వా స్యాచ్ఛరీరస్య । తస్మాత్పృథివీ దేవతా పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠా ప్రాణమయస్య ఆత్మనః । తత్ తస్మిన్నేవార్థే ప్రాణమయాత్మవిషయే ఎష శ్లోకో భవతి ॥
ఇతి ద్వితీయానువాకభాష్యమ్ ॥

తృతీయోఽనువాకః

ప్రాణం దేవా అను ప్రాణన్తి । మనుష్యాః పశవశ్చ యే । ప్రాణో హి భూతానామాయుః । తస్మాత్సర్వాయుషముచ్యతే । సర్వమేవ త ఆయుర్యన్తి । యే ప్రాణం బ్రహ్మోపాసతే । ప్రాణో హి భూతానామాయుః । తస్మాత్సర్వాయుషముచ్యత ఇతి । తస్యైష ఎవ శారీర ఆత్మా । యః పూర్వస్య । తస్మాద్వా ఎతస్మాత్ప్రాణమయాత్ । అన్యోఽన్తర ఆత్మా మనోమయః । తేనైష పూర్ణః । స వా ఎష పురుషవిధ ఎవ । తస్య పురుషవిధతామ్ । అన్వయం పురుషవిధః । తస్య యజురేవ శిరః । ఋగ్దక్షిణః పక్షః । సామోత్తరః పక్షః । ఆదేశ ఆత్మా । అథర్వాఙ్గిరసః పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠా । తదప్యేష శ్లోకో భవతి ॥ ౧ ॥

ప్రాణం దేవా అను ప్రాణన్తి । అగ్న్యాదయః దేవాః ప్రాణం వాయ్వాత్మానం ప్రాణనశక్తిమన్తమ్ అను తదాత్మభూతాః సన్తః ప్రాణన్తి ప్రాణనకర్మ కుర్వన్తి, ప్రాణనక్రియయా క్రియావన్తో భవన్తి । అధ్యాత్మాధికారాత్ దేవాః ఇన్ద్రియాణి ప్రాణమను ప్రాణన్తి । ముఖ్యప్రాణమను చేష్టన్త ఇతి వా । తథా మనుష్యాః పశవశ్చ యే, తే ప్రాణనకర్మణైవ చేష్టావన్తో భవన్తి । అతశ్చ నాన్నమయేనైవ పరిచ్ఛిన్నాత్మనా ఆత్మవన్తః ప్రాణినః । కిం తర్హి ? తదన్తర్గతప్రాణమయేనాపి సాధారణేనైవ సర్వపిణ్డవ్యాపినా ఆత్మవన్తో మనుష్యాదయః । ఎవం మనోమయాదిభిః పూర్వపూర్వవ్యాపిభిః ఉత్తరోత్తరైః సూక్ష్మైః ఆనన్దమయాన్తైరాకాశాదిభూతారబ్ధైరవిద్యాకృతైః ఆత్మవన్తః సర్వే ప్రాణినః ; తథా, స్వాభావికేనాప్యాకాశాదికారణేన నిత్యేనావికృతేన సర్వగతేన సత్యజ్ఞానానన్తలక్షణేన పఞ్చకోశాతిగేన సర్వాత్మనా ఆత్మవన్తః ; స హి పరమార్థత ఆత్మా సర్వేషామిత్యేతదప్యర్థాదుక్తం భవతి । ప్రాణం దేవా అను ప్రాణన్తీత్యాద్యుక్తమ్ ; తత్కస్మాదిత్యాహ - ప్రాణః హి యస్మాత్ భూతానాం ప్రాణినామ్ ఆయుః జీవనమ్ , ‘యావద్ధ్యస్మిఞ్శరీరే ప్రాణో వసతి తావదేవాయుః’ (కౌ. ఉ. ౩ । ౨) ఇతి శ్రుత్యన్తరాత్ । తస్మాత్ సర్వాయుషమ్ , సర్వేషామాయుః సర్వాయుః, సర్వాయురేవ సర్వాయుషమ్ ఇత్యుచ్యతే ; ప్రాణాపగమే మరణప్రసిద్ధేః । ప్రసిద్ధం హి లోకే సర్వాయుష్ట్వం ప్రాణస్య । అతః అస్మాద్బాహ్యాదసాధారణాదన్నమయాదాత్మనోఽపక్రమ్య అన్తః సాధారణం ప్రాణమయమాత్మానం బ్రహ్మ ఉపాసతే యే ‘అహమస్మి ప్రాణః సర్వభూతానామాత్మా ఆయుః, జీవనహేతుత్వాత్’ ఇతి, తే సర్వమేవ ఆయుః అస్మింల్లోకే యన్తి ; నాపమృత్యునా మ్రియన్తే ప్రాక్ప్రాప్తాదాయుష ఇత్యర్థః । శతం వర్షాణీతి తు యుక్తమ్ , ‘సర్వమాయురేతి’ (ఛా. ఉ. ౨ । ౧౧ । ౨)(ఛా. ఉ. ౪ । ౧౧ । ౨) ఇతి శ్రుతిప్రసిద్ధేః । కిం కారణమ్ ? - ప్రాణో హి భూతానామాయుః తస్మాత్సర్వాయుషముచ్యత ఇతి । యో యద్గుణకం బ్రహ్మోపాస్తే, స తద్గుణభాగ్భవతీతి విద్యాఫలప్రాప్తేర్హేత్వర్థం పునర్వచనమ్ - ప్రాణో హీత్యాది । తస్య పూర్వస్య అన్నమయస్య ఎష ఎవ శరీరే అన్నమయే భవః శారీరః ఆత్మా । కః ? య ఎష ప్రాణమయః । తస్మాద్వా ఎతస్మాదిత్యాద్యుక్తార్థమన్యత్ । అన్యోఽన్తర ఆత్మా మనోమయః । మన ఇతి సఙ్కల్పవికల్పాత్మకమన్తఃకరణమ్ , తన్మయో మనోమయః ; సోఽయం ప్రాణమయస్యాభ్యన్తర ఆత్మా । తస్య యజురేవ శిరః । యజురితి అనియతాక్షరపాదావసానో మన్త్రవిశేషః ; తజ్జాతీయవచనో యజుఃశబ్దః ; తస్య శిరస్త్వమ్ , ప్రాధాన్యాత్ । ప్రాధాన్యం చ యాగాదౌ సంనిపత్యోపకారకత్వాత్ యజుషా హి హవిర్దీయతే స్వాహాకారాదినా ॥
వాచనికీ వా శిరఆదికల్పనా సర్వత్ర । మనసో హి స్థానప్రయత్ననాదస్వరవర్ణపదవాక్యవిషయా తత్సఙ్కల్పాత్మికా తద్భావితా వృత్తిః శ్రోత్రకరణద్వారా యజుఃసఙ్కేతేన విశిష్టా యజురిత్యుచ్యతే । ఎవమ్ ఋక్ ; ఎవం సామ చ । ఎవం చ మనోవృత్తిత్వే మన్త్రాణామ్ , వృత్తిరేవ ఆవర్త్యత ఇతి మానసో జప ఉపపద్యతే । అన్యథా అవిషయత్వాన్మన్త్రో నావర్తయితుం శక్యః ఘటాదివత్ ఇతి మానసో జపో నోపపద్యతే । మన్త్రావృత్తిశ్చోద్యతే బహుశః కర్మసు । అక్షరవిషయస్మృత్యావృత్త్యా మన్త్రావృత్తిః స్యాత్ ఇతి చేత్ , న ; ముఖ్యార్థాసమ్భవాత్ । ‘త్రిః ప్రథమామన్వాహ త్రిరుత్తమామ్’ ఇతి ఋగావృత్తిః శ్రూయతే । తత్ర ఋచః అవిషయత్వే తద్విషయస్మృత్యావృత్త్యా మన్త్రావృత్తౌ చ క్రియమాణాయామ్ ‘త్రిః ప్రథమామన్వాహ’ ఇతి ఋగావృత్తిర్ముఖ్యోఽర్థశ్చోదితః పరిత్యక్తః స్యాత్ । తస్మాన్మనోవృత్త్యుపాధిపరిచ్ఛిన్నం మనోవృత్తినిష్ఠమాత్మచైతన్యమనాదినిధనం యజుఃశబ్దవాచ్యమ్ ఆత్మవిజ్ఞానం మన్త్రా ఇతి । ఎవం చ నిత్యత్వోపపత్తిర్వేదానామ్ । అన్యథావిషయత్వే రూపాదివదనిత్యత్వం చ స్యాత్ ; నైతద్యుక్తమ్ । ‘సర్వే వేదా యత్రైకం భవన్తి స మానసీన ఆత్మా’ ఇతి చ శ్రుతిః నిత్యాత్మనైకత్వం బ్రువన్తీ ఋగాదీనాం నిత్యత్వే సమఞ్జసా స్యాత్ । ‘ఋచోఽక్షరే పరమే వ్యోమన్యస్మిన్దేవా అధి విశ్వే నిషేదుః’ (శ్వే. ఉ. ౪ । ౮) ఇతి చ మన్త్రవర్ణః । ఆదేశః అత్ర బ్రాహ్మణమ్ , ఆదేష్టవ్యవిశేషానాదిశతీతి । అథర్వణాఙ్గిరసా చ దృష్టా మన్త్రా బ్రాహ్మణం చ శాన్తికపౌష్టికాదిప్రతిష్ఠాహేతుకర్మప్రధానత్వాత్ పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠా । తదప్యేష శ్లోకో భవతి మనోమయాత్మప్రకాశకః పూర్వవత్ ॥
ఇతి తృతీయానువాకభాష్యమ్ ॥

చతుర్థోఽనువాకః

యతో వాచో నివర్తన్తే । అప్రాప్య మనసా సహ । ఆనన్దం బ్రహ్మణో విద్వాన్ । న బిభేతి కదాచనేతి । తస్యైష ఎవ శారీర ఆత్మా । యః పూర్వస్య । తస్మాద్వా ఎతస్మాన్మనోమయాత్ । అన్యోఽన్తర ఆత్మా విజ్ఞానమయః । తేనైష పూర్ణః । స వా ఎష పురుషవిధ ఎవ । తస్య పురుషవిధతామ్ । అన్వయం పురుషవిధః । తస్య శ్రద్ధైవ శిరః । ఋతం దక్షిణః పక్షః । సత్యముత్తరః పక్షః । యోగ ఆత్మా । మహః పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠా । తదప్యేష శ్లోకో భవతి ॥ ౧ ॥

యతో వాచో నివర్తన్తే అప్రాప్య మనసా సహేత్యాది । తస్య పూర్వస్య ప్రాణమయస్య ఎష ఎవ ఆత్మా శారీరః శరీరే ప్రాణమయే భవః శరీరః । కః ? య ఎష మనోమయః । తస్మాద్వా ఎతస్మాదితి పూర్వవత్ । అన్యోఽన్తర ఆత్మా విజ్ఞానమయః మనోమయస్యాభ్యన్తరో విజ్ఞానమయః । మనోమయో వేదాత్మా ఉక్తః । వేదార్థవిషయా బుద్ధిర్నిశ్చయాత్మికా విజ్ఞానమ్ , తచ్చాధ్యవసాయలక్షణమన్తఃకరణస్య ధర్మః, తన్మయః నిశ్చయవిజ్ఞానైః ప్రమాణస్వరూపైర్నిర్వర్తితః ఆత్మా విజ్ఞానమయః ప్రమాణవిజ్ఞానపూర్వకో హి యజ్ఞాదిః తాయతే । యజ్ఞాదిహేతుత్వం చ వక్ష్యతి శ్లోకేన । నిశ్చయవిజ్ఞానవతో హి కర్తవ్యేష్వర్థేషు పూర్వం శ్రద్ధా ఉపపద్యతే । సా సర్వకర్తవ్యానాం ప్రాథమ్యాత్ శిర ఇవ శిరః । ఋతసత్యే యథావ్యాఖ్యాతే ఎవ । యోగః యుక్తిః సమాధానమ్ ఆత్మైవ ఆత్మా । ఆత్మవతో హి యుక్తస్య సమాధానవతః అఙ్గానీవ శ్రద్ధాదీని యథార్థప్రతిపత్తిక్షమాణి భవన్తి । తస్మాత్సమాధానం యోగ ఆత్మా విజ్ఞానమయస్య । మహః పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠా । మహ ఇతి మహత్తత్త్వం ప్రథమజమ్ , ‘మహద్యక్షం ప్రథమజం వేద’ (బృ. ఉ. ౫ । ౪ । ౧) ఇతి శ్రుత్యన్తరాత్ , పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠా కారణత్వాత్ । కారణం హి కార్యాణాం ప్రతిష్ఠా, యథా వృక్షవీరుధాం పృథివీ । సర్వవిజ్ఞానానాం చ మహత్తత్త్వం కారణమ్ । తేన తద్విజ్ఞానమయస్యాత్మనః ప్రతిష్ఠా । తదప్యేష శ్లోకో భవతి పూర్వవత్ । యథా అన్నమయాదీనాం బ్రాహ్మణోక్తానాం ప్రకాశకాః శ్లోకాః, ఎవం విజ్ఞానమయస్యాపి ॥
ఇతి చతుర్థానువాకభాష్యమ్ ॥

పఞ్చమోఽనువాకః

విజ్ఞానం యజ్ఞం తనుతే । కర్మాణి తనుతేఽపి చ । విజ్ఞానం దేవాః సర్వే । బ్రహ్మ జ్యేష్ఠముపాసతే । విజ్ఞానం బ్రహ్మ చేద్వేద । తస్మాచ్చేన్న ప్రమాద్యతి । శరీరే పాప్మనో హిత్వా । సర్వాన్కామాన్సమశ్నుత ఇతి । తస్యైష ఎవ శారీర ఆత్మా । యః పూర్వస్య । తస్మాద్వా ఎతస్మాద్విజ్ఞానమయాత్ । అన్యోఽన్తర ఆత్మానన్దమయః । తేనైష పూర్ణః । స వా ఎష పురుషవిధ ఎవ । తస్య పురుష విధతామ్ । అన్వయం పురుషవిధః । తస్య ప్రియమేవ శిరః । మోదో దక్షిణః పక్షః । ప్రమోద ఉత్తరః పక్షః । ఆనన్ద ఆత్మా । బ్రహ్మ పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠా । తదప్యేష శ్లోకో భవతి ॥ ౧ ॥

విజ్ఞానం యజ్ఞం తనుతే, విజ్ఞానవాన్హి యజ్ఞం తనోతి శ్రద్ధాపూర్వకమ్ ; అతో విజ్ఞానస్య కర్తృత్వం తనుత ఇతి । కర్మాణి చ తనుతే । యస్మాద్విజ్ఞానకర్తృకం సర్వమ్ , తస్మాద్యుక్తం విజ్ఞానమయ ఆత్మా బ్రహ్మేతి । కిఞ్చ, విజ్ఞానం బ్రహ్మ సర్వే దేవాః ఇన్ద్రాదయః జ్యేష్ఠమ్ , ప్రథమజత్వాత్ ; సర్వవృత్తీనాం వా తత్పూర్వకత్వాత్ప్రథమజం విజ్ఞానం బ్రహ్మ ఉపాసతే ధ్యాయన్తి, తస్మిన్విజ్ఞానమయే బ్రహ్మణ్యభిమానం కృత్వా ఉపాసత ఇత్యర్థః । తస్మాత్తే మహతో బ్రహ్మణ ఉపాసనాత్ జ్ఞానైశ్వర్యవన్తో భవన్తి । తచ్చ విజ్ఞానం బ్రహ్మ చేత్ యది వేద విజానాతి ; న కేవలం వేదైవ, తస్మాత్ బ్రహ్మణః చేత్ న ప్రమాద్యతి ; బాహ్యేష్వనాత్మస్వాత్మా భావితః ; తస్మాత్ప్రాప్తం విజ్ఞానమయే బ్రహ్మణ్యాత్మభావనాయాః ప్రమదనమ్ ; తన్నివృత్త్యర్థముచ్యతే - తస్మాచ్చేన్న ప్రమాద్యతీతి । అన్నమయాదిష్వాత్మభావం హిత్వా కేవలే విజ్ఞానమయే బ్రహ్మణ్యాత్మత్వం భావయన్నాస్తే చేదిత్యర్థః । తతః కిం స్యాదితి, ఉచ్యతే - శరీరే పాప్మనో హిత్వా ; శరీరాభిమాననిమిత్తా హి సర్వే పాప్మానః ; తేషాం చ విజ్ఞానమయే బ్రహ్మణ్యాత్మాభిమానాత్ నిమిత్తాపాయే హానముపపద్యతే ; ఛత్రాపాయ ఇవ చ్ఛాయాయాః । తస్మాత్ శరీరాభిమాననిమిత్తాన్సర్వాన్ పాప్మనః శరీరప్రభవాన్ శరీరే ఎవ హిత్వా విజ్ఞానమయబ్రహ్మస్వరూపాపన్నః తత్స్థాన్ సర్వాన్ కామాన్ విజ్ఞానమయేనైవాత్మనా సమశ్నుతే సమ్యగ్భుఙ్క్తే ఇత్యర్థః । తస్య పూర్వస్య మనోమయస్య ఆత్మా ఎష ఎవ శరీరే మనోమయే భవః శారీరః । కః ? య ఎష విజ్ఞానమయః । తస్మాద్వా ఎతస్మాదిత్యుక్తార్థమ్ । ఆనన్దమయ ఇతి కార్యాత్మప్రతీతిః, అధికారాత్ మయట్శబ్దాచ్చ । అన్నాదిమయా హి కార్యాత్మానో భౌతికా ఇహాధికృతాః । తదధికారపతితశ్చాయమానన్దమయః । మయట్ చాత్ర వికారార్థే దృష్టః, యథా అన్నమయ ఇత్యత్ర । తస్మాత్కార్యాత్మా ఆనన్దమయః ప్రత్యేతవ్యః । సఙ్క్రమణాచ్చ । ‘ఆనన్దమయమాత్మానముపసఙ్క్రామతి’ ఇతి వక్ష్యతి । కార్యాత్మనాం చ సఙ్క్రమణమన్నాత్మనాం దృష్టమ్ । సఙ్క్రమణకర్మత్వేన చ ఆనన్దమయ ఆత్మా శ్రూయతే, యథా ‘అన్నమయమాత్మానముపసఙ్క్రామతి’ ఇతి । న చ ఆత్మన ఎవోపసఙ్క్రమణమ్ , అధికారవిరోధాత్ । అసమ్భవాచ్చ । న హ్యాత్మనైవ ఆత్మన ఉపసఙ్క్రమణం సమ్భవతి, స్వాత్మని భేదాభావాత్ ; ఆత్మభూతం చ బ్రహ్మ సఙ్క్రమితుః । శిరఆదికల్పనానుపపత్తేశ్చ । న హి యథోక్తలక్షణే ఆకాశాదికారణే అకార్యపతితే శిరఆద్యవయవరూపకల్పనా ఉపపద్యతే । ‘అదృశ్యేఽనాత్మ్యేఽనిరుక్తేఽనిలయనే’ (తై. ఉ. ౨ । ౭ । ౧) ‘అస్థూలమనణు’ (బృ. ఉ. ౩ । ౮ । ౮) ‘నేతి నేత్యాత్మా’ (బృ. ఉ. ౩ । ౯ । ౨౬) ఇత్యాదివిశేషాపోహశ్రుతిభ్యశ్చ । మన్త్రోదాహరణానుపపత్తేశ్చ । న హి, ప్రియశిరఆద్యవయవవిశిష్టే ప్రత్యక్షతోఽనుభూయమానే ఆనన్దమయే ఆత్మని బ్రహ్మణి నాస్తి బ్రహ్మేత్యాశఙ్కాభావాత్ ‘అసన్నేవ స భవతి అసద్బ్రహ్మేతి వేద చేత్’ (తై. ఉ. ౨ । ౬ । ౧) ఇతి మన్త్రోదాహరణముపపద్యతే । ‘బ్రహ్మ పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠా’ ఇత్యపి చానుపపన్నం పృథగ్బ్రహ్మణః ప్రతిష్ఠాత్వేన గ్రహణమ్ । తస్మాత్కార్యపతిత ఎవానన్దమయః, న పర ఎవాత్మా । ఆనన్ద ఇతి విద్యాకర్మణోః ఫలమ్ , తద్వికార ఆనన్దమయః । స చ విజ్ఞానమయాదాన్తరః, యజ్ఞాదిహేతోర్విజ్ఞానమయాదస్యాన్తరత్వశ్రుతేః । జ్ఞానకర్మణోర్హి ఫలం భోక్త్రర్థత్వాదాన్తరతమం స్యాత్ ; ఆన్తరతమశ్చ ఆనన్దమయ ఆత్మా పూర్వేభ్యః । విద్యాకర్మణోః ప్రియాద్యర్థత్వాచ్చ । ప్రియాదిప్రయుక్తే హి విద్యాకర్మణీ ; తస్మాత్ప్రియాదీనాం ఫలరూపాణామాత్మసంనికర్షాత్ విజ్ఞానమయాదస్యాభ్యన్తరత్వముపపద్యతే ; ప్రియాదివాసనానిర్వర్తితో హ్యాత్మా ఆనన్దమయో విజ్ఞానమయాశ్రితః స్వప్నే ఉపలభ్యతే । తస్య ఆనన్దమయస్యాత్మనః ఇష్టపుత్రాదిదర్శనజం ప్రియం శిర ఇవ శిరః, ప్రాధాన్యాత్ । మోద ఇతి ప్రియలాభనిమిత్తో హర్షః । స ఎవ చ ప్రకృష్టో హర్షః ప్రమోదః । ఆనన్ద ఇతి సుఖసామాన్యమ్ ఆత్మా ప్రియాదీనాం సుఖావయవానామ్ , తేష్వనుస్యూతత్వాత్ । ఆనన్ద ఇతి పరం బ్రహ్మ ; తద్ధి శుభకర్మణా ప్రత్యుపస్థాప్యమానే పుత్రమిత్రాదివిషయవిశేషోపాధౌ అన్తఃకరణవృత్తివిశేషే తమసా అప్రచ్ఛాద్యమానే ప్రసన్నే అభివ్యజ్యతే । తద్విషయసుఖమితి ప్రసిద్ధం లోకే । తద్వృత్తివిశేషప్రత్యుపస్థాపకస్య కర్మణోఽనవస్థితత్వాత్ సుఖస్య క్షణికత్వమ్ । తద్యదన్తఃకరణం తపసా తమోఘ్నేన విద్యయా బ్రహ్మచర్యేణ శ్రద్ధయా చ నిర్మలత్వమాపద్యతే యావత్ , తావత్ వివిక్తే ప్రసన్నే అన్తఃకరణే ఆనన్దవిశేష ఉత్కృష్యతే విపులీభవతి । వక్ష్యతి చ - ‘రసో వై సః, రసం హ్యేవాయం లబ్ధ్వానన్దీ భవతి, ఎష హ్యేవానన్దయాతి’ (తై. ఉ. ౨ । ౭ । ౧) ‘ఎతస్యైవానన్దస్యాన్యాని భూతాని మాత్రాముపజీవన్తి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౩౨) ఇతి శ్రుత్యన్తరాత్ । ఎవం చ కామోపశమోత్కర్షాపేక్షయా శతగుణోత్తరోత్తరోత్కర్షః ఆనన్దస్య వక్ష్యతే । ఎవం చ ఉత్కృష్యమాణస్య ఆనన్దమయస్యాత్మనః పరమార్థబ్రహ్మవిజ్ఞానాపేక్షయా బ్రహ్మ పరమేవ యత్ప్రకృతం సత్యజ్ఞానానన్తలక్షణమ్ , యస్య చ ప్రతిపత్త్యర్థం పఞ్చ అన్నాదిమయాః కోశా ఉపన్యస్తాః, యచ్చ తేభ్య ఆభ్యన్తరమ్ , యేన చ తే సర్వే ఆత్మవన్తః, తత్ బ్రహ్మ పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠా । తదేవ చ సర్వస్యావిద్యాపరికల్పితస్య ద్వైతస్య అవసానభూతమ్ అద్వైతం బ్రహ్మ ప్రతిష్ఠా, ఆనన్దమయస్య ఎకత్వావసానత్వాత్ । అస్తి తదేకమవిద్యాకల్పితస్య ద్వైతస్యావసానభూతమద్వైతం బ్రహ్మ ప్రతిష్ఠా పుచ్ఛమ్ । తదేతస్మిన్నప్యర్థే ఎష శ్లోకో భవతి ॥
ఇతి పఞ్చమానువాకభాష్యమ్ ॥

షష్ఠోఽనువాకః

అసన్నేవ స భవతి । అసద్బ్రహ్మేతి వేద చేత్ । అస్తి బ్రహ్మేతి చేద్వేద । సన్తమేన న్తతో విదురితి । తస్యైష ఎవ శారీర ఆత్మా । యః పూర్వస్య । అథాతోఽనుప్రశ్నాః । ఉతావిద్వానముం లోకం ప్రేత్య । కశ్చన గచ్ఛతీ ౩ । ఆహో విద్వానముం లోకం ప్రేత్య । కశ్చిత్సమశ్నుతా ౩ ఉ । సోఽకామయత । బహు స్యాం ప్రజాయేయేతి । స తపోఽతప్యత । స తపస్తప్త్వా । ఇదం సర్వమసృజత । యదిదం కిఞ్చ । తత్సృష్ట్వా । తదేవానుప్రావిశత్ । తదనుప్రవిశ్య । సచ్చ త్యచ్చాభవత్ । నిరుక్తం చానిరుక్తం చ । నిలయనం చానిలయనం చ । విజ్ఞానం చావిజ్ఞానం చ । సత్యం చానృతం చ సత్యమభవత్ । యదిదం కిఞ్చ । తత్సత్యమిత్యాచక్షతే । తదప్యేష శ్లోకో భవతి ॥ ౧ ॥

అసన్నేవ అసత్సమ ఎవ, యథా అసన్ అపురుషార్థసమ్బన్ధీ, ఎవం సః భవతి అపురుషార్థసమ్బన్ధీ । కోఽసౌ ? యః అసత్ అవిద్యమానం బ్రహ్మ ఇతి వేద విజానాతి చేత్ యది । తద్విపర్యయేణ యత్సర్వవికల్పాస్పదం సర్వప్రవృత్తిబీజం సర్వవిశేషప్రత్యస్తమితమపి, అస్తి తత్ బ్రహ్మ ఇతి వేద చేత్ , కుతః పునరాశఙ్కా తన్నాస్తిత్వే ? వ్యవహారాతీతత్వం బ్రహ్మణ ఇతి బ్రూమః । వ్యవహారవిషయే హి వాచారమ్భణమాత్రే అస్తిత్వభావితబుద్ధిః తద్విపరీతే వ్యవహారాతీతే నాస్తిత్వమపి ప్రతిపద్యతే । యథా ‘ఘటాదిర్వ్యవహారవిషయతయోపపన్నః సన్ , తద్విపరీతః అసన్’ ఇతి ప్రసిద్ధమ్ , ఎవం తత్సామాన్యాదిహాపి స్యాద్బ్రహ్మణో నాస్తిత్వం ప్రత్యాశఙ్కా । తస్మాదుచ్యతే - అస్తి బ్రహ్మేతి చేద్వేదేతి । కిం పునః స్యాత్తదస్తీతి విజానతః ? తదాహ - సన్తం విద్యమానం బ్రహ్మస్వరూపేణ పరమార్థసదాత్మాపన్నమ్ ఎనమ్ ఎవంవిదం విదుః బ్రహ్మవిదః । తతః తస్మాత్ అస్తిత్వవేదనాత్ సః అన్యేషాం బ్రహ్మవద్విజ్ఞేయో భవతీత్యర్థః । అథవా యో నాస్తి బ్రహ్మేతి మన్యతే, స సర్వస్యైవ సన్మార్గస్య వర్ణాశ్రమాదివ్యవస్థాలక్షణస్య నాస్తిత్వం ప్రతిపద్యతే ; బ్రహ్మప్రతిపత్త్యర్థత్వాత్తస్య । అతః నాస్తికః సః అసన్ అసాధురుచ్యతే లోకే । తద్విపరీతః సన్ యః అస్తి బ్రహ్మేతి చేద్వేద, స తద్బ్రహ్మప్రతిపత్తిహేతుం సన్మార్గం వర్ణాశ్రమాదివ్యవస్థాలక్షణం శ్రద్దధానతయా యథావత్ప్రతిపద్యతే యస్మాత్ , తతః తస్మాత్ సన్తం సాధుమార్గస్థమ్ ఎనం విదుః సాధవః । తస్మాదస్తీత్యేవ బ్రహ్మ ప్రతిపత్తవ్యమితి వాక్యార్థః । తస్య పూర్వస్య విజ్ఞానమయస్య ఎష ఎవ శరీరే విజ్ఞానమయే భవః శారీరః ఆత్మా । కోఽసౌ ? య ఎష ఆనన్దమయః । తం ప్రతి నాస్త్యాశఙ్కా నాస్తిత్వే । అపోఢసర్వవిశేషత్వాత్తు బ్రహ్మణో నాస్తిత్వం ప్రత్యాశఙ్కా యుక్తా ; సర్వసామ్యాచ్చ బ్రహ్మణః । యస్మాదేవమ్ , అతః తస్మాత్ అథ అనన్తరం శ్రోతుః శిష్యస్య అనుప్రశ్నాః ఆచార్యోక్తిమను ఎతే ప్రశ్నాః । సామాన్యం హి బ్రహ్మ ఆకాశాదికారణత్వాత్ విదుషః అవిదుషశ్చ ; అతః అవిదుషోఽపి బ్రహ్మప్రాప్తిరాశఙ్క్యతే - ఉత అపి అవిద్వాన్ అముం లోకం పరమాత్మానమ్ ఇతః ప్రేత్య కశ్చన, చనశబ్దః అప్యర్థే, అవిద్వానపి గచ్ఛతి ప్రాప్నోతి ? ‘కిం వా న గచ్ఛతి ? ’ఇతి ద్వితీయోఽపి ప్రశ్నో ద్రష్టవ్యః, అనుప్రశ్నా ఇతి బహువచనాత్ । విద్వాంసం ప్రత్యన్యౌ ప్రశ్నౌ - యద్యవిద్వాన్సామాన్యం కారణమపి బ్రహ్మ న గచ్ఛతి, అతో విదుషోఽపి బ్రహ్మాగమనమాశఙ్క్యతే ; అతస్తం ప్రతి ప్రశ్నః - ఆహో విద్వానితి । ఉకారం చ వక్ష్యమాణమధస్తాదపకృష్య తకారం చ పూర్వస్మాదుతశబ్దాద్వ్యాసజ్య ఆహో ఇత్యేతస్మాత్పూర్వముతశబ్దం సంయోజ్య పృచ్ఛతి - ఉతాహో విద్వానితి । విద్వాన్ బ్రహ్మవిదపి కశ్చిత్ ఇతః ప్రేత్య అముం లోకం సమశ్నుతే ప్రాప్నోతి । సమశ్నుతే ఉ ఇత్యేవం స్థితే, అయాదేశే యలోపే చ కృతే, అకారస్య ప్లుతిః - సమశ్నుతా ౩ ఉ ఇతి । విద్వాన్సమశ్నుతే అముం లోకమ్ ; కిం వా, యథా అవిద్వాన్ , ఎవం విద్వానపి న సమశ్నుతే ఇత్యపరః ప్రశ్నః । ద్వావేవ వా ప్రశ్నౌ విద్వదవిద్వద్విషయౌ ; బహువచనం తు సామర్థ్యప్రాప్తప్రశ్నాన్తరాపేక్షయా ఘటతే । ‘అసద్ బ్రహ్మేతి వేద చేత్’ ‘అస్తి బ్రహ్మేతి చేద్వేద’ ఇతి శ్రవణాదస్తి నాస్తీతి సంశయః । తతః అర్థప్రాప్తః కిమస్తి నాస్తీతి ప్రథమోఽనుప్రశ్నః । బ్రహ్మణః అపక్షపాతిత్వాత్ అవిద్వాన్గచ్ఛతి న గచ్ఛతీతి ద్వితీయః । బ్రహ్మణః సమత్వేఽపి అవిదుష ఇవ విదుషోఽప్యగమనమాశఙ్క్య కిం విద్వాన్సమశ్నుతే న సమశ్నుతే ఇతి తృతీయోఽనుప్రశ్నః ॥
ఎతేషాం ప్రతివచనార్థ ఉత్తరో గ్రన్థ ఆరభ్యతే । తత్ర అస్తిత్వమేవ తావదుచ్యతే । యచ్చోక్తమ్ ‘సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ’ ఇతి, తత్ర చ కథం సత్యత్వమిత్యేతద్వక్తవ్యమితి ఇదముచ్యతే । సత్త్వోక్త్యైవ సత్యత్వముచ్యతే । ఉక్తం హి సదేవ సత్యమితి ; తస్మాత్సత్త్వోక్త్యైవ సత్యత్వముచ్యతే । కథమేవమర్థతా అవగమ్యతే అస్య గ్రన్థస్య ? శబ్దానుగమాత్ । అనేనైవ హ్యర్థేనాన్వితాని ఉత్తరవాక్యాని - ‘తత్సత్యమిత్యాచక్షతే’ (తై. ఉ. ౨ । ౬ । ౧) ‘యదేష ఆకాశ ఆనన్దో న స్యాత్’ (తై. ఉ. ౨ । ౭ । ౧) ఇత్యాదీని । తత్ర అసదేవ బ్రహ్మేత్యాశఙ్క్యతే । కస్మాత్ ? యదస్తి, తద్విశేషతో గృహ్యతే ; యథా ఘటాది । యన్నాస్తి, తన్నోపలభ్యతే ; యథా శశవిషాణాది । తథా నోపలభ్యతే బ్రహ్మ ; తస్మాద్విశేషతః అగ్రహణాన్నాస్తీతి । తన్న, ఆకాశాదికారణత్వాద్బ్రహ్మణః । న నాస్తి బ్రహ్మ । కస్మాత్ ? ఆకాశాది హి సర్వం కార్యం బ్రహ్మణో జాతం గృహ్యతే ; యస్మాచ్చ జాయతే కిఞ్చిత్ , తదస్తీతి దృష్టం లోకే, యథా ఘటాఙ్కురాదికారణం మృద్బీజాది ; తస్మాదాకాశాదికారణత్వాదస్తి బ్రహ్మ । న చాసతో జాతం కిఞ్చిద్గృహ్యతే లోకే కార్యమ్ । అసతశ్చేన్నామరూపాది కార్యమ్ , నిరాత్మకత్వాన్నోపలభ్యేత ; ఉపలభ్యతే తు ; తస్మాదస్తి బ్రహ్మ । అసతశ్చేత్కార్యం గృహ్యమాణమపి అసదన్వితమేవ స్యాత్ ; న చైవమ్ ; తస్మాదస్తి బ్రహ్మ । తత్ర ‘కథమసతః సజ్జాయేత’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౨) ఇతి శ్రుత్యన్తరమసతః సజ్జన్మాసమ్భవమన్వాచష్టే న్యాయతః । తస్మాత్సదేవ బ్రహ్మేతి యుక్తమ్ । తద్యది మృద్బీజాదివత్ కారణం స్యాత్ , అచేతనం తర్హి । న ; కామయితృత్వాత్ । న హి కామయిత్రచేతనమస్తి లోకే । సర్వజ్ఞం హి బ్రహ్మేత్యవోచామ ; అతః కామయితృత్వోపపత్తిః । కామయితృత్వాదస్మదాదివదనాప్తకామమితి చేత్ , న ; స్వాతన్త్ర్యాత్ । యథా అన్యాన్పరవశీకృత్య కామాదిదోషాః ప్రవర్తయన్తి, న తథా బ్రహ్మణః ప్రవర్తకాః కామాః । కథం తర్హి ? సత్యజ్ఞానలక్షణాః స్వాత్మభూతత్వాద్విశుద్ధాః । న తైర్బ్రహ్మ ప్రవర్త్యతే ; తేషాం తు తత్ప్రవర్తకం బ్రహ్మ ప్రాణికర్మాపేక్షయా । తస్మాత్స్వాతన్త్ర్యం కామేషు బ్రహ్మణః ; అతో న అనాప్తకామం బ్రహ్మ । సాధనాన్తరానపేక్షత్వాచ్చ । యథా అన్యేషామనాత్మభూతా ధర్మాదినిమిత్తాపేక్షాః కామాః స్వాత్మవ్యతిరిక్తకార్యకరణసాధనాన్తరాపేక్షాశ్చ, న తథా బ్రహ్మణః । కిం తర్హి ? స్వాత్మనోఽనన్యాః । తదేతదాహ - సోఽకామయత । సః ఆత్మా యస్మాదాకాశః సమ్భూతః, అకామయత కామితవాన్ । కథమ్ ? బహు ప్రభూతం స్యాం భవేయమ్ । కథమేకస్యార్థాన్తరాననుప్రవేశే బహుత్వం స్యాదితి, ఉచ్యతే - ప్రజాయేయ ఉత్పద్యేయ । న హి పుత్రోత్పత్తేరివార్థాన్తరవిషయం బహుభవనమ్ । కథం తర్హి ? ఆత్మస్థానభివ్యక్తనామరూపాభివ్యక్త్యా । యదా ఆత్మస్థే అనభివ్యక్తే నామరూపే వ్యాక్రియేతే, తదా ఆత్మస్వరూపాపరిత్యాగేనైవ బ్రహ్మణః అప్రవిభక్తదేశకాలే సర్వావస్థాసు వ్యాక్రియేతే । తదేతన్నామరూపవ్యాకరణం బ్రహ్మణో బహుభవనమ్ । నాన్యథా నిరవయవస్య బ్రహ్మణో బహుత్వాపత్తిరుపపద్యతే అల్పత్వం వా, యథా ఆకాశస్యాల్పత్వం బహుత్వం చ వస్త్వన్తరకృతమేవ । అతః తద్ద్వారేణైవాత్మా బహు భవతి । న హ్యాత్మనోఽన్యదనాత్మభూతం తత్ప్రవిభక్తదేశకాలం సూక్ష్మం వ్యవహితం విప్రకృష్టం భూతం భవద్భవిష్యద్వా వస్తు విద్యతే । అతః నామరూపే సర్వావస్థే బ్రహ్మణైవాత్మవతీ । న బ్రహ్మ తదాత్మకమ్ । తే తత్ప్రత్యాఖ్యానే న స్త ఎవేతి తదాత్మకే ఉచ్యేతే । తాభ్యాం చ ఉపాధిభ్యాం జ్ఞాతృజ్ఞేయజ్ఞానశబ్దార్థాదిసర్వసంవ్యవహారభాగ్బ్రహ్మ । సః ఆత్మా ఎవంకామః సన్ తపః అతప్యత । తప ఇతి జ్ఞానముచ్యతే, ‘యస్య జ్ఞానమయం తపః’ (ము. ఉ. ౧ । ౧ । ౮) ఇతి శ్రుత్యన్తరాత్ । ఆప్తకామత్వాచ్చ ఇతరస్య అసమ్భవ ఎవ తపసః । తత్తపః అతప్యత తప్తవాన్ , సృజ్యమానజగద్రచనాదివిషయామాలోచనామకరోదాత్మేత్యర్థః । సః ఎవమాలోచ్య తపః తప్త్వా ప్రాణికర్మాదినిమిత్తానురూపమ్ ఇదం సర్వం జగత్ దేశతః కాలతః నామ్నా రూపేణ చ యథానుభవం సర్వైః ప్రాణిభిః సర్వావస్థైరనుభూయమానమ్ అసృజత సృష్టవాన్ । యదిదం కిఞ్చ యత్కిఞ్చేదమవిశిష్టమ్ , తత్ ఇదం జగత్ సృష్ట్వా, కిమకరోదితి, ఉచ్యతే - తదేవ సృష్టం జగత్ అనుప్రావిశదితి ॥
తత్రైతచ్చిన్త్యమ్ - కథమనుప్రావిశదితి । కిమ్ , యః స్రష్టా, స తేనైవాత్మనానుప్రావిశత్ , ఉత అన్యేనేతి ? కిం తావద్యుక్తమ్ ? క్త్వాప్రత్యయశ్రవణాత్ , యః స్రష్టా, స ఎవానుప్రావిశదితి । నను న యుక్తం మృద్వచ్చేత్కారణం బ్రహ్మ, తదాత్మకత్వాత్కార్యస్య, కారణమేవ హి కార్యాత్మనా పరిణమతే ; అతః అప్రవిష్టస్యైవ కార్యోత్పత్తేరూర్ధ్వం పృథక్కారణస్య పునః ప్రవేశోఽనుపపన్నః । న హి ఘటపరిణామవ్యతిరేకేణ మృదో ఘటే ప్రవేశోఽస్తి । యథా ఘటే చూర్ణాత్మనా మృదోఽనుప్రవేశః, ఎవమనేన ఆత్మనా నామరూపకార్యే అనుప్రవేశ ఆత్మనః ఇతి చేత్ , శ్రుత్యన్తరాచ్చ ‘అనేన జీవేనాత్మనానుప్రవిశ్య’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౩ । ౨) ఇతి ; నైవం యుక్తమ్ , ఎకత్వాద్బ్రహ్మణః । మృదాత్మనస్త్వనేకత్వాత్ సావయవత్వాచ్చ యుక్తో ఘటే మృదశ్చూర్ణాత్మనానుప్రవేశః, మృదశ్చూర్ణస్య అప్రవిష్టదేశత్వాచ్చ । న త్వాత్మన ఎకత్వే సతి నిరవయవత్వాదప్రవిష్టదేశాభావాచ్చ ప్రవేశ ఉపపద్యతే ; కథం తర్హి ప్రవేశః స్యాత్ ? యుక్తశ్చ ప్రవేశః, శ్రుతత్వాత్ - ‘తదేవానుప్రావిశత్’ ఇతి । సావయవమేవాస్తు ; తర్హి సావయవత్వాత్ ముఖో హస్తప్రవేశవత్ నామరూపకార్యే జీవాత్మనానుప్రవేశో యుక్త ఎవేతి చేత్ , న ; అశూన్యదేశత్వాత్ । న హి కార్యాత్మనా పరిణతస్య నామరూపకార్యదేశవ్యతిరేకేణ ఆత్మశూన్యః ప్రదేశోఽస్తి, యం ప్రవిశేజ్జీవాత్మనా । కారణమేవ చేత్ప్రవిశేత్ , జీవాత్మత్వం జహ్యాత్ , యథా ఘటో మృత్ప్రవేశే ఘటత్వం జహాతి । ‘తదేవానుప్రావిశత్’ ఇతి చ శ్రుతేర్న కారణానుప్రవేశో యుక్తః । కార్యాన్తరమేవ స్యాదితి చేత్ - తదేవానుప్రావిశదితి జీవాత్మరూపం కార్యం నామరూపపరిణతం కార్యాన్తరమేవ ఆపద్యత ఇతి చేత్ , న ; విరోధాత్ । న హి ఘటో ఘటాన్తరమాపద్యతే, వ్యతిరేకశ్రుతివిరోధాచ్చ । జీవస్య నామరూపకార్యవ్యతిరేకానువాదిన్యః శ్రుతయో విరుధ్యేరన్ ; తదాపత్తౌ మోక్షాసమ్భవాచ్చ । న హి యతో ముచ్యమానః, తదేవ ఆపద్యతే । న హి శృఙ్ఖలాపత్తిః బద్ధస్య తస్కరాదేః । బాహ్యాన్తర్భేదేన పరిణతమితి చేత్ - తదేవ కారణం బ్రహ్మ శరీరాద్యాధారత్వేన తదన్తర్జీవాత్మనా ఆధేయత్వేన చ పరిణతమితి చేత్ , న ; బహిష్ఠస్య ప్రవేశోపపత్తేః । న హి యో యస్యాన్తఃస్థః స ఎవ తత్ప్రవిష్ట ఉచ్యతే । బహిష్ఠస్యానుప్రవేశః స్యాత్ , ప్రవేశశబ్దార్థస్యైవం దృష్టత్వాత్ - యథా గృహం కృత్వా ప్రావిశదితి । జలసూర్యకాదిప్రతిబిమ్బవత్ ప్రవేశః స్యాదితి చేత్ , న ; అపరిచ్ఛిన్నత్వాదమూర్తత్వాచ్చ । పరిచ్ఛిన్నస్య మూర్తస్యాన్యస్య అన్యత్ర ప్రసాదస్వభావకే జలాదౌ సూర్యకాదిప్రతిబిమ్బోదయః స్యాత్ , న త్వాత్మనః ; అమూర్తత్వాత్ , ఆకాశాదికారణస్య ఆత్మనః వ్యాపకత్వాత్ । తద్విప్రకృష్టదేశప్రతిబిమ్బాధారవస్త్వన్తరాభావాచ్చ ప్రతిబిమ్బవత్ప్రవేశో న యుక్తః । ఎవం తర్హి నైవాస్తి ప్రవేశః ; న చ గత్యన్తరముపలభామహే, ‘తదేవానుప్రావిశత్’ ఇతి శ్రుతేః । శ్రుతిశ్చ నోఽతీన్ద్రియవిషయే విజ్ఞానోత్పత్తౌ నిమిత్తమ్ । న చాస్మాద్వాక్యాత్ యత్నవతామపి విజ్ఞానముత్పద్యతే । హన్త తర్హ్యనర్థకత్వాదపోహ్యమేతద్వాక్యమ్ ‘తత్సృష్ట్వా తదేవానుప్రావిశత్’ ఇతి ; న, అన్యార్థత్వాత్ । కిమర్థమస్థానే చర్చా ? ప్రకృతో హ్యన్యో వివక్షితోఽస్య వాక్యార్థః అస్తి ; స స్మర్తవ్యః - ‘బ్రహ్మవిదాప్నోతి పరమ్’ (తై. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ‘సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ’ (తై. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ‘యో వేద నిహితం గుహాయామ్’ (తై. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ఇతి । తద్విజ్ఞానం చ వివక్షితమ్ ; ప్రకృతం చ తత్ । బ్రహ్మస్వరూపావగమాయ చ ఆకాశాద్యన్నమయాన్తం కార్యం ప్రదర్శితమ్ ; బ్రహ్మావగమశ్చ ఆరబ్ధః । తత్ర అన్నమయాదాత్మనోఽన్యోఽన్తర ఆత్మా ప్రాణమయః ; తదన్తర్మనోమయో విజ్ఞానమయ ఇతి విజ్ఞానగుహాయాం ప్రవేశితః ; తత్ర చ ఆనన్దమయో విశిష్ట ఆత్మా ప్రదర్శితః । అతః పరమానన్దమయలిఙ్గాధిగమద్వారేణ ఆనన్దవివృద్ధ్యవసాన ఆత్మా । బ్రహ్మ పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠా సర్వవికల్పాస్పదో నిర్వికల్పోఽస్యామేవ గుహాయామధిగన్తవ్య ఇతి తత్ప్రవేశః ప్రకల్ప్యతే । న హ్యన్యత్రోపలభ్యతే బ్రహ్మ, నిర్విశేషత్వాత్ ; విశేషసమ్బన్ధో హ్యుపలబ్ధిహేతుర్దృష్టః - యథా రాహోశ్చన్ద్రార్కవిశేషసమ్బన్ధః । ఎవమన్తఃకరణగుహాత్మసమ్బన్ధో బ్రహ్మణ ఉపలబ్ధిహేతుః, సంనికర్షాత్ , అవభాసాత్మకత్వాచ్చ అన్తఃకరణస్య । యథా చ ఆలోకవిశిష్టఘటాద్యుపలబ్ధిః, ఎవం బుద్ధిప్రత్యయాలోకవిశిష్టాత్మోపలబ్ధిః స్యాత్ , తస్మాత్ ఉపలబ్ధిహేతౌ గుహాయాం నిహితమితి ప్రకృతమేవ । తద్వృత్తిస్థానీయే త్విహ పునస్తత్సృష్ట్వా తదేవానుప్రావిశదిత్యుచ్యతే ॥
దేవేదమాకాశాదికారణం కార్యం సృష్ట్వా తదనుప్రవిష్టమివాన్తర్గుహాయాం బుద్ధౌ ద్రష్టృ శ్రోతృ మన్తృ విజ్ఞాత్రిత్యేవం విశేషవదుపలభ్యతే । స ఎవ తస్య ప్రవేశః ; తస్మాదస్తి తత్కారణం బ్రహ్మ । అతః అస్తిత్వాదస్తీత్యేవోపలబ్ధవ్యం తత్ । తత్ కార్యమనుప్రవిశ్య ; కిమ్ ? సచ్చ మూర్తం త్యచ్చ అమూర్తమ్ అభవత్ । మూర్తామూర్తే హ్యవ్యాకృతనామరూపే ఆత్మస్థే అన్తర్గతేన ఆత్మనా వ్యాక్రియేతే మూర్తామూర్తశబ్దవాచ్యే । తే ఆత్మనా త్వప్రవిభక్తదేశకాలే ఇతి కృత్వా ఆత్మా తే అభవదిత్యుచ్యతే । కిం చ, నిరుక్తం చానిరుక్తం చ, నిరుక్తం నామ నిష్కృష్య సమానాసమానజాతీయేభ్యః దేశకాలవిశిష్టతయా ఇదం తదిత్యుక్తమ్ ; అనిరుక్తం తద్విపరీతమ్ ; నిరుక్తానిరుక్తే అపి మూర్తామూర్తయోరేవ విశేషణే । యథా సచ్చ త్యచ్చ ప్రత్యక్షపరోక్షే, తథా నిలయనం చానిలయనం చ । నిలయనం నీడమ్ ఆశ్రయః మూర్తస్యైవ ధర్మః ; అనిలయనం తద్విపరీతమ్ అమూర్తస్యైవ ధర్మః । త్యదనిరుక్తానిలయనాని అమూర్తధర్మత్వేఽపి వ్యాకృతవిషయాణ్యేవ, సర్గోత్తరకాలభావశ్రవణాత్ । త్యదితి ప్రాణాద్యనిరుక్తం తదేవానిలయనం చ । అతో విశేషణాని అమూర్తస్య వ్యాకృతవిషయాణ్యేవైతాని । విజ్ఞానం చేతనమ్ ; అవిజ్ఞానం తద్రహితమచేతనం పాషాణాది । సత్యం చ వ్యవహారవిషయమ్ , అధికారాత్ ; న పరమార్థసత్యమ్ ; ఎకమేవ హి పరమార్థసత్యం బ్రహ్మ । ఇహ పునః వ్యవహారవిషయమాపేక్షికం సత్యమ్ , మృగతృష్ణికాద్యనృతాపేక్షయా ఉదకాది సత్యముచ్యతే । అనృతం చ తద్విపరీతమ్ । కిం పునః ? ఎతత్సర్వమభవత్ , సత్యం పరమార్థసత్యమ్ ; కిం పునస్తత్ ? బ్రహ్మ, ‘సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ’ ఇతి ప్రకృతత్వాత్ । యస్మాత్ , సత్త్యదాదికం మూర్తామూర్తధర్మజాతం యత్కిఞ్చేదం సర్వమవిశిష్టం వికారజాతమేకమేవ సచ్ఛబ్దవాచ్యం బ్రహ్మాభవత్ , తద్వ్యతిరేకేణాభావాన్నామరూపవికారస్య, తస్మాత్ తత్ బ్రహ్మ సత్యమిత్యాచక్షతే బ్రహ్మవిదః । అస్తి నాస్తీత్యనుప్రశ్నః ప్రకృతః ; తస్య ప్రతివచనవిషయే ఎతదుక్తమ్ - ‘ఆత్మాకామయత బహు స్యామ్’ ఇతి । స యథాకామం చ ఆకాశాదికార్యం సత్త్యదాదిలక్షణం సృష్ట్వా తదనుప్రవిశ్య పశ్యఞ్శృణ్వన్మన్వానో విజానన్ బహ్వభవత్ ; తస్మాత్ తదేవేదమాకాశాదికారణం కార్యస్థం పరమే వ్యోమన్ హృదయగుహాయాం నిహితం తత్ప్రత్యయావభాసవిశేషేణోపలభ్యమానమస్తీత్యేవం విజానీయాదిత్యుక్తం భవతి । తత్ ఎతస్మిన్నర్థే బ్రాహ్మణోక్తే ఎషః శ్లోకః మన్త్రః భవతి । యథా పూర్వేష్వన్నమయాద్యాత్మప్రకాశకాః పఞ్చస్వపి, ఎవం సర్వాన్తరతమాత్మాస్తిత్వప్రకాశకోఽపి మన్త్రః కార్యద్వారేణ భవతి ॥
ఇతి షష్ఠానువాకభాష్యమ్ ॥

సప్తమోఽనువాకః

అసద్వా ఇదమగ్ర ఆసీత్ । తతో వై సదజాయత । తదాత్మానం స్వయమకురుత । తస్మాత్తత్సుకృతముచ్యత ఇతి । యద్వై తత్సుకృతమ్ । రసో వై సః । రసం హ్యేవాయం లబ్ధ్వానన్దీ భవతి । కో హ్యేవాన్యాత్కః ప్రాణ్యాత్ । యదేష ఆకాశ ఆనన్దో న స్యాత్ । ఎష హ్యేవానన్దయాతి । యదా హ్యేవైష ఎతస్మిన్నదృశ్యేఽనాత్మ్యేఽనిరుక్తేఽనిలయనేఽభయం ప్రతిష్ఠాం విన్దతే । అథ సోఽభయం గతో భవతి । యదా హ్యేవైష ఎతస్మిన్నుదరమన్తరం కురుతే । అథ తస్య భయం భవతి । తత్త్వేవ భయం విదుషోఽమన్వానస్య । తదప్యేష శ్లోకో భవతి ॥ ౧ ॥

అసద్వా ఇదమగ్ర ఆసీత్ । అసదితి వ్యాకృతనామరూపవిశేషవిపరీతరూపమ్ అవ్యాకృతం బ్రహ్మ ఉచ్యతే ; న పునరత్యన్తమేవాసత్ । న హ్యసతః సజ్జన్మాస్తి । ఇదమ్ ఇతి నామరూపవిశేషవద్వ్యాకృతం జగత్ ; అగ్రే పూర్వం ప్రాగుత్పత్తేః బ్రహ్మైవ అసచ్ఛబ్దవాచ్యమాసీత్ । తతః అసతః వై సత్ ప్రవిభక్తనామరూపవిశేషమ్ అజాయత ఉత్పన్నమ్ । కిం తతః ప్రవిభక్తం కార్యమితి - పితురివ పుత్రః ? నేత్యాహ । తత్ అసచ్ఛబ్దవాచ్యం స్వయమేవ ఆత్మానమేవ అకురుత కృతవత్ । యస్మాదేవమ్ , తస్మాత్ తత్ బ్రహ్మైవ సుకృతం స్వయం కర్తృ ఉచ్యతే । స్వయం కర్తృ బ్రహ్మేతి ప్రసిద్ధం లోకే సర్వకారణత్వాత్ । యస్మాద్వా స్వయమకరోత్సర్వం సర్వాత్మనా, తస్మాత్పుణ్యరూపేణాపి తదేవ బ్రహ్మ కారణం సుకృతమ్ ఉచ్యతే । సర్వథాపి తు ఫలసమ్బన్ధాదికారణం సుకృతశబ్దవాచ్యం ప్రసిద్ధం లోకే । యది పుణ్యం యది వా అన్యత్ సా ప్రసిద్ధిః నిత్యే చేతనకారణే సతి ఉపపద్యతే, తస్మాదస్తి బ్రహ్మ, సుకృతప్రసిద్ధేరితి । ఇతశ్చాస్తి ; కుతః ? రసత్వాత్ । కుతో రసత్వప్రసిద్ధిర్బ్రహ్మణ ఇత్యత ఆహ - యద్వై తత్సుకృతం రసో వై సః । రసో నామ తృప్తిహేతుః ఆనన్దకరో మధురామ్లాదిః ప్రసిద్ధో లోకే । రసమేవ హి అయం లబ్ధ్వా ప్రాప్య ఆనన్దీ సుఖీ భవతి । నాసత ఆనన్దహేతుత్వం దృష్టం లోకే । బాహ్యానన్దసాధనరహితా అపి అనీహా నిరేషణా బ్రాహ్మణా బాహ్యరసలాభాదివ సానన్దా దృశ్యన్తే విద్వాంసః ; నూనం బ్రహ్మైవ రసస్తేషామ్ । తస్మాదస్తి తత్తేషామానన్దకారణం రసవద్బ్రహ్మ । ఇతశ్చాస్తి ; కుతః ? ప్రాణనాదిక్రియాదర్శనాత్ । అయమపి హి పిణ్డో జీవతః ప్రాణేన ప్రాణితి అపానేన అపానితి । ఎవం వాయవీయా ఐన్ద్రియకాశ్చ చేష్టాః సంహతైః కార్యకరణైర్నిర్వర్త్యమానా దృశ్యన్తే । తచ్చైకార్థవృత్తిత్వేన సంహననం నాన్తరేణ చేతనమసంహతం సమ్భవతి, అన్యత్రాదర్శనాత్ । తదాహ - యత్ యది ఎషః ఆకాశే పరమే వ్యోమ్ని గుహాయాం నిహిత ఆనన్దో న స్యాత్ న భవేత్ , కో హ్యేవ లోకే అన్యాత్ అపానచేష్టాం కుర్యాదిత్యర్థః । కః ప్రాణ్యాత్ ప్రాణనం వా కుర్యాత్ ; తస్మాదస్తి తద్బ్రహ్మ, యదర్థాః కార్యకరణప్రాణనాదిచేష్టాః ; తత్కృత ఎవ చ ఆనన్దో లోకస్య । కుతః ? ఎష హ్యేవ పర ఆత్మా ఆనన్దయాతి ఆనన్దయతి సుఖయతి లోకం ధర్మానురూపమ్ । స ఎవాత్మా ఆనన్దరూపోఽవిద్యయా పరిచ్ఛిన్నో విభావ్యతే ప్రాణిభిరిత్యర్థః । భయాభయహేతుత్వాద్విద్వదవిదుషోరస్తి తద్బ్రహ్మ । సద్వస్త్వాశ్రయణేన హి అభయం భవతి ; నాసద్వస్త్వాశ్రయణేన భయనివృత్తిరుపపద్యతే । కథమభయహేతుత్వమితి, ఉచ్యతే - యదా హ్యేవ యస్మాత్ ఎషః సాధకః ఎతస్మిన్ బ్రహ్మణి - కింవిశిష్టే ? అదృశ్యే దృశ్యం నామ ద్రష్టవ్యం వికారః, దర్శనార్థత్వాద్వికారస్య ; న దృశ్యమ్ అదృశ్యమ్ , అవికార ఇత్యర్థః । ఎతస్మిన్నదృశ్యే అవికారేఽవిషయభూతే, అనాత్మ్యే అశరీరే, యస్మాదదృశ్యం తస్మాదనాత్మ్యమ్ , యస్మాదనాత్మ్యం తస్మాదనిరుక్తమ్ ; విశేషో హి నిరుచ్యతే ; విశేషశ్చ వికారః ; అవికారం చ బ్రహ్మ, సర్వవికారహేతుత్వాత్ ; తస్మాత్ అనిరుక్తమ్ । యత ఎవమ్ , తస్మాదనిలయనం నిలయనం నీడ ఆశ్రయః న నిలయనమ్ అనిలయనమ్ అనాధారం తస్మిన్ ఎతస్మిన్ అదృశ్యేఽనాత్మ్యేఽనిరుక్తేఽనిలయనే సర్వకార్యధర్మవిలక్షణే బ్రహ్మణీతి వాక్యార్థః । అభయమితి క్రియావిశేషణమ్ । అభయామితి వా లిఙ్గాన్తరం పరిణమ్యతే । ప్రతిష్ఠాం స్థితిమాత్మభావం విన్దతే లభతే । అథ తదా సః తస్మిన్నానాత్వస్య భయహేతోరవిద్యాకృతస్యాదర్శనాదభయం గతో భవతి । స్వరూపప్రతిష్ఠో హ్యసౌ యదా భవతి, తదా నాన్యత్పశ్యతి నాన్యచ్ఛృణోతి నాన్యద్విజానాతి । అన్యస్య హ్యన్యతో భయం భవతి, న ఆత్మన ఎవ ఆత్మనో భయం యుక్తమ్ ; తస్మాత్ ఆత్మైవ ఆత్మనః అభయకారణమ్ । సర్వతో హి నిర్భయా బ్రాహ్మణా దృశ్యన్తే సత్సు భయహేతుషు ; తచ్చాయుక్తమసతి భయత్రాణే బ్రహ్మణి । తస్మాత్తేషామభయదర్శనాదస్తి తదభయకారణం బ్రహ్మేతి । కదా అసౌ అభయం గతో భవతి సాధకః ? యదా నాన్యత్పశ్యతి ఆత్మని చ అన్తరం భేదం న కురుతే, తదా అభయం గతో భవతీత్యభిప్రాయః । యదా పునరవిద్యావస్థాయాం హి యస్మాత్ ఎషః అవిద్యావాన్ అవిద్యయా ప్రత్యుపస్థాపితం వస్తు తైమిరికద్వితీయచన్ద్రవత్పశ్యత్యాత్మని చ ఎతస్మిన్ బ్రహ్మణి, ఉత అపి, అరమ్ అల్పమపి, అన్తరం ఛిద్రం భేదదర్శనం కురుతే ; భేదదర్శనమేవ హి భయకారణమ్ ; అల్పమపి భేదం పశ్యతీత్యర్థః । అథ తస్మాద్భేదదర్శనాద్ధేతోః తస్య భేదదర్శినః ఆత్మనో భయం భవతి । తస్మాదాత్మైవాత్మనో భయకారణమవిదుషః ; తదేతదాహ - తత్ బ్రహ్మ త్వేవ భయం భేదదర్శినో విదుషః ఈశ్వరోఽన్యో మత్తః అహమన్యః సంసారీత్యేవంవిదుషః భేదదృష్టమీశ్వరాఖ్యం తదేవ బ్రహ్మ అల్పమప్యన్తరం కుర్వతః భయం భవతి ఎకత్వేన అమన్వానస్య । తస్మాత్ విద్వానప్యవిద్వానేవాసౌ, యోఽయమేకమభిన్నమాత్మతత్త్వం న పశ్యతి । ఉచ్ఛేదహేతుదర్శనాద్ధ్యుచ్ఛేద్యాభిమతస్య భయం భవతి ; అనుచ్ఛేద్యో హ్యుచ్ఛేదహేతుః ; తత్ర అసత్యుచ్ఛేదహేతౌ ఉచ్ఛేద్యే న తద్దర్శనకార్యం భయం యుక్తమ్ । సర్వం చ జగద్భయవద్దృశ్యతే । తస్మాజ్జగతో భయదర్శనాద్గమ్యతే - నూనం తదస్తి భయకారణముచ్ఛేదహేతురనుచ్ఛేద్యాత్మకమ్ , యతో జగద్బిభేతీతి । తత్ ఎతస్మిన్నప్యర్థే ఎషః శ్లోకః భవతి ॥
ఇతి సప్తమనువాకభాష్యమ్ ॥

అష్టమోఽనువాకః

భీషాస్మాద్వాతః పవతే । భీషోదేతి సూర్యః । భీషాస్మాదగ్నిశ్చేన్ద్రశ్చ । మృత్యుర్ధావతి పఞ్చమ ఇతి । సైషానన్దస్య మీమాం సా భవతి । యువా స్యాత్సాధుయువాధ్యాయకః । ఆశిష్ఠో దృఢిష్ఠో బలిష్ఠః । తస్యేయం పృథివీ సర్వా విత్తస్య పూర్ణా స్యాత్ । స ఎకో మానుష ఆనన్దః । తే యే శతం మానుషా ఆనన్దాః ॥ ౧ ॥
స ఎకో మనుష్యగన్ధర్వాణామానన్దః । శ్రోత్రియస్య చాకామహతస్య । తే యే శతం మనుష్యగన్ధర్వాణామానన్దాః । స ఎకో దేవగన్ధర్వాణామానన్దః । శ్రోత్రియస్య చాకామహతస్య । తే యే శతం దేవగన్ధర్వాణామానన్దాః । స ఎకః పితౄణాం చిరలోకలోకానామానన్దః । శ్రోత్రియస్య చాకామహతస్య । తే యే శతం పితౄణాం చిరలోకలోకానామానన్దాః । స ఎక ఆజానజానాం దేవానామానన్దః ॥ ౨ ॥
శ్రోత్రియస్య చాకామహతస్య । తే యే శతమాజానజానాం దేవానామానన్దాః । స ఎకః కర్మదేవానాం దేవానామానన్దః । యే కర్మణా దేవానపియన్తి । శ్రోత్రియస్య చాకామహతస్య । తే యే శతం కర్మదేవానాం దేవానామానన్దాః । స ఎకో దేవానామానన్దః । శ్రోత్రియస్య చాకామహతస్య । తే యే శతం దేవానామానన్దాః । స ఎక ఇన్ద్రస్యానన్దః ॥ ౩ ॥

శ్రోత్రియస్య చాకామహతస్య । తే యే శతమిన్ద్రస్యానన్దాః । స ఎకో బృహస్పతేరానన్దః । శ్రోత్రియస్య చాకామహతస్య । తే యే శతం బృహస్పతేరానన్దాః । స ఎకః ప్రజాపతేరానన్దః । శ్రోత్రియస్య చాకామహతస్య । తే యే శతం ప్రజాపతేరానన్దాః । స ఎకో బ్రహ్మణ ఆనన్దః । శ్రోత్రియస్య చాకామహాతస్య ॥ ౪ ॥

భీషా భయేన అస్మాత్ వాతః పవతే । భీషోదేతి సూర్యః । భీషా అస్మాత్ అగ్నిశ్చేన్ద్రశ్చ । మృత్యుర్ధావతి పఞ్చమ ఇతి । వాతాదయో హి మహార్హాః స్వయమీశ్వరాః సన్తః పవనాదికార్యేష్వాయాసబహులేషు నియతాః ప్రవర్తన్తే ; తద్యుక్తం ప్రశాస్తరి సతి ; యస్మాత్ నియమేన తేషాం ప్రవర్తనమ్ , తస్మాదస్తి భయకారణం తేషాం ప్రశాస్తృ బ్రహ్మ । యతస్తే భృత్యా ఇవ రాజ్ఞః అస్మాత్ బ్రహ్మణః భయేన ప్రవర్తన్తే తచ్చ భయకారణమానన్దం బ్రహ్మ । తస్య అస్య బ్రహ్మణః ఆనన్దస్య ఎషా మీమాంసా విచారణా భవతి । కిమానన్దస్య మీమాంస్యమితి, ఉచ్యతే - కిమానన్దో విషయవిషయిసమ్బన్ధజనితః లౌకికానన్దవత్ , ఆహోస్విత్ స్వాభావికః, ఇత్యేవమేషా ఆనన్దస్య మీమాంసా ॥
తత్ర లౌకిక ఆనన్దో బాహ్యాధ్యాత్మికసాధనసమ్పత్తినిమిత్త ఉత్కృష్టః । సః య ఎష నిర్దిశ్యతే బ్రహ్మానన్దానుగమార్థమ్ । అనేన హి ప్రసిద్ధేన ఆనన్దేన వ్యావృత్తవిషయబుద్ధిగమ్య ఆనన్దోఽనుగన్తుం శక్యతే । లౌకికోఽప్యానన్దః బ్రహ్మానన్దస్యైవ మాత్రా ; అవిద్యయా తిరస్క్రియమాణే విజ్ఞానే ఉత్కృష్యమాణాయాం చ అవిద్యాయాం బ్రహ్మాదిభిః కర్మవశాత్ యథావిజ్ఞానం విషయాదిసాధనసమ్బన్ధవశాచ్చ విభావ్యమానశ్చ లోకేఽనవస్థితో లౌకికః సమ్పద్యతే ; స ఎవ అవిద్యాకామకర్మాపకర్షేణ మనుష్యగన్ధర్వాద్యుత్తరోత్తరభూమిషు అకామహతవిద్వచ్ఛ్రోత్రియప్రత్యక్షో విభావ్యతే శతగుణోత్తరోత్తరోత్కర్షేణ యావద్ధిరణ్యగర్భస్య బ్రహ్మణ ఆనన్ద ఇతి ॥
నిరస్తే త్వవిద్యాకృతే విషయవిషయివిభాగే, విద్యయా స్వాభావికః పరిపూర్ణః ఎకః ఆనన్దః అద్వైతః భవతీత్యేతమర్థం విభావయిష్యన్నాహ - యువా ప్రథమవయాః ; సాధుయువేతి సాధుశ్చాసౌ యువా చేతి యూనో విశేషణమ్ ; యువాప్యసాధుర్భవతి సాధురప్యయువా, అతో విశేషణం యువా స్యాత్సాధుయువేతి ; అధ్యాయకః అధీతవేదః । ఆశిష్ఠః ఆశాస్తృతమః ; దృఢిష్ఠః దృఢతమః ; బలిష్ఠః బలవత్తమః ; ఎవమాధ్యాత్మికసాధనసమ్పన్నః । తస్యేయం పృథివీ ఉర్వీ సర్వా విత్తస్య విత్తేనోపభోగసాధనేన దృష్టార్థేనాదృష్టార్థేన చ కర్మసాధనేన సమ్పన్నా పూర్ణా రాజా పృథివీపతిరిత్యర్థః । తస్య చ య ఆనన్దః, సః ఎకః మానుషః మనుష్యాణాం ప్రకృష్టః ఎక ఆనన్దః । తే యే శతం మానుషా ఆనన్దాః, స ఎకో మనుష్యగన్ధర్వాణామానన్దః ; మానుషానన్దాత్ శతగుణేనోత్కృష్టః మనుష్యగన్ధర్వాణామానన్దః భవతి । మనుష్యాః సన్తః కర్మవిద్యావిశేషాత్ గన్ధర్వత్వం ప్రాప్తా మనుష్యగన్ధర్వాః । తే హ్యన్తర్ధానాదిశక్తిసమ్పన్నాః సూక్ష్మకార్యకరణాః ; తస్మాత్ప్రతిఘాతాల్పత్వం తేషాం ద్వన్ద్వప్రతిఘాతశక్తిసాధనసమ్పత్తిశ్చ । తతః అప్రతిహన్యమానస్య ప్రతీకారవతః మనుష్యగన్ధర్వస్య స్యాచ్చిత్తప్రసాదః । తత్ప్రసాదవిశేషాత్సుఖవిశేషాభివ్యక్తిః । ఎవం పూర్వస్యాః పూర్వస్యా భూమేరుత్తరస్యాముత్తరస్యాం భూమౌ ప్రసాదవిశేషతః శతగుణేన ఆనన్దోత్కర్ష ఉపపద్యతే । ప్రథమం తు అకామహతాగ్రహణం మనుష్యవిషయభోగకామానభిహతస్య శ్రోత్రియస్య మనుష్యానన్దాత్ శతగుణేన ఆనన్దోత్కర్షః మనుష్యగన్ధర్వేణ తుల్యో వక్తవ్య ఇత్యేవమర్థమ్ । సాధుయువా అధ్యాయక ఇతి శ్రోత్రియత్వావృజినత్వే గృహ్యేతే । తే హ్యవిశిష్టే సర్వత్ర । అకామహతత్వం తు విషయోత్కర్షాపకర్షతః సుఖోత్కర్షాపకర్షాయ విశేష్యతే । అతః అకామహతగ్రహణమ్ , తద్విశేషతః శతగుణసుఖోత్కర్షోపలబ్ధేః అకామహతత్వస్య పరమానన్దప్రాప్తిసాధనత్వవిధానార్థమ్ । వ్యాఖ్యాతమన్యత్ । దేవగన్ధర్వా జాతిత ఎవ । చిరలోకలోకానామితి పితౄణాం విశేషణమ్ । చిరకాలస్థాయీ లోకో యేషాం పితౄణామ్ , తే చిరలోకలోకా ఇతి । ఆజాన ఇతి దేవలోకః తస్మిన్నాజానే జాతా ఆజానజా దేవాః, స్మార్తకర్మవిశేషతో దేవస్థానేషు జాతాః । కర్మదేవా యే వైదికేన కర్మణా అగ్నిహోత్రాదినా కేవలేన దేవానపియన్తి । దేవా ఇతి త్రయస్త్రింశద్ధవిర్భుజః ; ఇన్ద్రస్తేషాం స్వామీ ; తస్య ఆచార్యో బృహస్పతిః । ప్రజాపతిః విరాట్ త్రైలోక్యశరీరో బ్రహ్మా సమష్టివ్యష్టిరూపః సంసారమణ్డలవ్యాపీ । యత్రైతే ఆనన్దభేదా ఎకతాం గచ్ఛన్తి, ధర్మశ్చ తన్నిమిత్తః జ్ఞానం చ తద్విషయమ్ అకామహతత్వం చ నిరతిశయం యత్ర, స ఎష హిరణ్యగర్భో బ్రహ్మా, తస్యైష ఆనన్దః శ్రోత్రియేణ అవృజినేన అకామహతేన చ సర్వతః ప్రత్యక్షముపలభ్యతే । తస్మాదేతాని త్రీణి సాధనానీత్యవగమ్యతే । తత్ర శ్రోత్రియత్వావృజినత్వే నియతే అకామహతత్వం తు ఉత్కృష్యత ఇతి ప్రకృష్టసాధనతా అవగమ్యతే । తస్య అకామహతత్వప్రకర్షతశ్చోపలభ్యమానః శ్రోత్రియప్రత్యక్షో బ్రహ్మణ ఆనన్దః యస్య పరమానన్దస్య మాత్రా ఎకదేశః, ‘ఎతస్యైవానన్దస్యాన్యాని భూతాని మాత్రాముపజీవన్తి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౩౨) ఇతి శ్రుత్యన్తరాత్ । స ఎష ఆనన్దః - యస్య మాత్రా సముద్రామ్భస ఇవ విప్రుషః ప్రవిభక్తాః యత్రైకతాం గతాః - స ఎష పరమానన్దః స్వాభావికః, అద్వైతాత్ ; ఆనన్దానన్దినోశ్చ అవిభాగోఽత్ర ॥
తదేతన్మీమాంసాఫలముపసంహ్రియతే -

స యశ్చాయం పురుషే । యశ్చాసావాదిత్యే । స ఎకః । స య ఎవంవిత్ । అస్మాల్లోకాత్ప్రేత్య । ఎతమన్నమయమాత్మానముపసఙ్క్రామతి । ఎతం ప్రాణమయమాత్మానముపసఙ్క్రామతి । ఎతం మనోమయమాత్మానముపసఙ్క్రామతి । ఎతం విజ్ఞానమయమాత్మానముపసఙ్క్రామతి । ఎతమానన్దమయమాత్మానముపసఙ్క్రామతి । తదప్యేష శ్లోకో భవతి ॥ ౫ ॥

స యశ్చాయం పురుష ఇతి । యః గుహాయాం నిహితః పరమే వ్యోమ్ని ఆకాశాదికార్యం సృష్ట్వా అన్నమయాన్తమ్ , తదేవానుప్రవిష్టః, సః య ఇతి నిశ్చీయతే । కోఽసౌ ? అయం పురుషే । యశ్చాసావాదిత్యే యః పరమానన్దః శ్రోత్రియప్రత్యక్షో నిర్దిష్టః, యస్యైకదేశం బ్రహ్మాదీని భూతాని సుఖార్హాణ్యుపజీవన్తి, సః యశ్చాసావాదిత్యే ఇతి నిర్దిశ్యతే । స ఎకః భిన్నప్రదేశఘటాకాశాకాశైకత్వవత్ । నను తన్నిర్దేశే స యశ్చాయం పురుష ఇత్యవిశేషతోఽధ్యాత్మం న యుక్తో నిర్దేశః ; యశ్చాయం దక్షిణేఽక్షన్నితి తు యుక్తః, ప్రసిద్ధత్వాత్ । న, పరాధికారాత్ । పరో హ్యాత్మా అత్ర అధికృతః ‘అదృశ్యేఽనాత్మ్యే’ ‘భీషాస్మాద్వాతః పవతే’ ‘సైషానన్దస్య మీమాంసా’ ఇతి । న హి అకస్మాదప్రకృతో యుక్తో నిర్దేష్టుమ్ ; పరమాత్మవిజ్ఞానం చ వివక్షితమ్ । తస్మాత్ పర ఎవ నిర్దిశ్యతే - స ఎక ఇతి । నన్వానన్దస్య మీమాంసా ప్రకృతా ; తస్యా అపి ఫలముపసంహర్తవ్యమ్ । అభిన్నః స్వాభావికః ఆనన్దః పరమాత్మైవ, న విషయవిషయిసమ్బన్ధజనిత ఇతి । నను తదనురూప ఎవ అయం నిర్దేశః - ‘స యశ్చాయం పురుషే యశ్చాసావాదిత్యే స ఎకః’ ఇతి భిన్నాధికరణస్థవిశేషోపమర్దేన । నన్వేవమప్యాదిత్యవిశేషగ్రహణమనర్థకమ్ ; న అనర్థకమ్ , ఉత్కర్షాపకర్షాపోహార్థత్వాత్ । ద్వైతస్య హి యో మూర్తామూర్తలక్షణస్య పర ఉత్కర్షః సవిత్రభ్యన్తర్గతః స చేత్పురుషగతవిశేషోపమర్దేన పరమానన్దమపేక్ష్య సమో భవతి, న కశ్చిదుత్కర్షోఽపకర్షో వా తాం గతిం గతస్యేత్యభయం ప్రతిష్ఠాం విన్దత ఇత్యుపపన్నమ్ ॥
అస్తి నాస్తీత్యనుప్రశ్నో వ్యాఖ్యాతః । కార్యరసలాభప్రాణనాభయప్రతిష్ఠాభయదర్శనోపపత్తిభ్యోఽస్త్యేవ తదాకాశాదికారణం బ్రహ్మేత్యపాకృతః అనుప్రశ్న ఎకః ; ద్వావన్యానుప్రశ్నౌ విద్వదవిదుషోర్బ్రహ్మప్రాప్త్యప్రాప్తివిషయౌ ; తత్ర విద్వాన్సమశ్నుతే న సమశ్నుత ఇత్యనుప్రశ్నోఽన్త్యః ; తదపాకరణాయోచ్యతే । మధ్యమోఽనుప్రశ్నః అన్త్యాపాకరణాదేవ అపాకృత ఇతి తదపాకరణాయ న యత్యతే । స యః కశ్చిత్ ఎవం యథోక్తం బ్రహ్మ ఉత్సృజ్యోత్కర్షాపకర్షమద్వైతం సత్యం జ్ఞానమనన్తమస్మీత్యేవం వేత్తీతి ఎవంవిత్ ; ఎవంశబ్దస్య ప్రకృతపరామర్శార్థత్వాత్ । స కిమ్ ? అస్మాల్లోకాత్ప్రేత్య దృష్టాదృష్టేష్టవిషయసముదాయో హి అయం లోకః, తస్మాదస్మాల్లోకాత్ప్రేత్య ప్రత్యావృత్య నిరపేక్షో భూత్వా ఎతం యథావ్యాఖ్యాతమ్ అన్నమయమాత్మానముపసఙ్క్రామతి విషయజాతమన్నమయాత్పిణ్డాత్మనో వ్యతిరిక్తం న పశ్యతి, సర్వం స్థూలభూతమన్నమయమాత్మానం పశ్యతీత్యర్థః । తతః అభ్యన్తరమేతం ప్రాణమయం సర్వాన్నమయాత్మస్థమవిభక్తమ్ । అథైతం మనోమయం విజ్ఞానమయమానన్దమయమాత్మానముపసఙ్క్రామతి । అథాదృశ్యేఽనాత్మ్యేఽనిరుక్తేఽనిలయనేఽభయం ప్రతిష్ఠాం విన్దతే ॥
తత్రైతచ్చిన్త్యమ్ - కోఽయమేవంవిత్ , కథం వా సఙ్క్రామతీతి ; కిం పరస్మాదాత్మనోఽన్యః సఙ్క్రమణకర్తా ప్రవిభక్తః, ఉత స ఎవేతి । కిం తతః ? యద్యన్యః స్యాత్ , శ్రుతివిరోధః - ‘తత్సృష్ట్వా తదేవానుప్రావిశత్’ (తై. ఉ. ౨ । ౬ । ౧) ‘అన్యోఽసావన్యోఽహమస్మీతి । న స వేద’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౧౦) ‘ఎకమేవాద్వితీయమ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౧) ‘తత్త్వమసి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౧౬) ఇతి । అథ స ఎవ ఆనన్దమయమాత్మానముపసఙ్క్రామతీతి, కర్మకర్తృత్వానుపపత్తిః । పరస్యైవ చ సంసారిత్వం పరాభావో వా । యద్యుభయథా ప్రాప్తో దోషో న పరిహర్తుం శక్యత ఇతి, వ్యర్థా చిన్తా । అథ అన్యతరస్మిన్పక్షే దోషాప్రాప్తిః తృతీయే వా పక్షే అదుష్టే, స ఎవ శాస్త్రార్థ ఇతి వ్యర్థైవ చిన్తా ; న, తన్నిర్ధారణార్థత్వాత్ । సత్యం ప్రాప్తో దోషో న శక్యః పరిహర్తుమన్యతరస్మిన్ తృతీయే వా పక్షే అదుష్టే అవధృతే వ్యర్థా చిన్తా స్యాత్ ; న తు సోఽవధృత ఇతి తదవధారణార్థత్వాదర్థవత్యేవైషా చిన్తా । సత్యమర్థవతీ చిన్తా, శాస్త్రార్థావధారణార్థత్వాత్ । చిన్తయసి చ త్వమ్ , న తు నిర్ణేష్యసి ; కిం న నిర్ణేతవ్యమితి వేదవచనమ్ ? న ; కథం తర్హి ? బహుప్రతిపక్షత్వాత్ ; ఎకత్వవాదీ త్వమ్ , వేదార్థపరత్వాత్ ; బహవో హి నానాత్వవాదినో వేదబాహ్యాః త్వత్ప్రతిపక్షాః ; అతో మమాశఙ్కా - న నిర్ణేష్యసీతి । ఎతదేవ మే స్వస్త్యయనమ్ - యన్మామేకయోగినమనేకయోగిబహుప్రతిపక్షమాత్థ । అతో జేష్యామి సర్వాన్ ; ఆరభే చ చిన్తామ్ ॥
స ఎవ తు స్యాత్ , తద్భావస్య వివక్షితత్వాత్ । తద్విజ్ఞానేన పరమాత్మభావో హి అత్ర వివక్షితః - ‘బ్రహ్మవిదాప్నోతి పరమ్’ ఇతి । న హి అన్యస్య అన్యభావాపత్తిరుపపద్యతే । నను తస్యాపి తద్భావాపత్తిరనుపపన్నైవ । న, అవిద్యాకృతానాత్మాపోహార్థత్వాత్ । యా హి బ్రహ్మవిద్యయా స్వాత్మప్రాప్తిరుపదిశ్యతే, సా అవిద్యాకృతస్య అన్నాదివిశేషాత్మనః ఆత్మత్వేనాధ్యారోపితస్య అనాత్మనః అపోహార్థా । కథమేవమర్థతా అవగమ్యతే ? విద్యామాత్రోపదేశాత్ । విద్యాయాశ్చ దృష్టం కార్యమవిద్యానివృత్తిః ; తచ్చేహ విద్యామాత్రమాత్మప్రాప్తౌ సాధనముపదిశ్యతే । మార్గవిజ్ఞానోపదేశవదితి చేత్ , తదాత్మత్వే విద్యామాత్రసాధనోపదేశోఽహేతుః । కస్మాత్ ? దేశాన్తరప్రాప్తౌ మార్గవిజ్ఞానోపదేశదర్శనాత్ । న హి గ్రామ ఎవ గన్తేతి చేత్ , న ; వైధర్మ్యాత్ । తత్ర హి గ్రామవిషయం నోపదిశ్యతే, తత్ప్రాప్తిమార్గవిషయమేవోపదిశ్యతే విజ్ఞానమ్ ; న తథేహ బ్రహ్మవిజ్ఞానవ్యతిరేకేణ సాధనాన్తరవిషయం విజ్ఞానముపదిశ్యతే । ఉక్తకర్మాదిసాధనాపేక్షం బ్రహ్మవిజ్ఞానం పరప్రాప్తౌ సాధనముపదిశ్యత ఇతి చేత్ , న ; నిత్యత్వాన్మోక్షస్యేత్యాదినా ప్రత్యుక్తత్వాత్ । శ్రుతిశ్చ ‘తత్సృష్ట్వా తదేవానుప్రావిశత్’ ఇతి కార్యస్య తదాత్మత్వం దర్శయతి । అభయప్రతిష్ఠోపపత్తేశ్చ । యది హి విద్యావాన్ స్వాత్మనోఽన్యన్న పశ్యతి, తతః అభయం ప్రతిష్ఠాం విన్దత ఇతి స్యాత్ , భయహేతోః పరస్య అన్యస్య అభావాత్ । అన్యస్య చ అవిద్యాకృతత్వే విద్యయా అవస్తుత్వదర్శనోపపత్తిః ; తద్ధి ద్వితీయస్య చన్ద్రస్య అసత్త్వమ్ , యదతైమిరికేణ చక్షుష్మతా న గృహ్యతే ; నైవం న గృహ్యత ఇతి చేత్ , న ; సుషుప్తసమాహితయోరగ్రహణాత్ । సుషుప్తేఽగ్రహణమన్యాసక్తవదితి చేత్ , న ; సర్వాగ్రహణాత్ । జాగ్రత్స్వప్నయోరన్యస్య గ్రహణాత్సత్త్వమేవేతి చేత్ , న ; అవిద్యాకృతత్వాత్ జాగ్రత్స్వప్నయోః ; యదన్యగ్రహణం జాగ్రత్స్వప్నయోః, తదవిద్యాకృతమ్ , విద్యాభావే అభావాత్ । సుషుప్తే అగ్రహణమపి అవిద్యాకృతమితి చేత్ , న ; స్వాభావికత్వాత్ । ద్రవ్యస్య హి తత్త్వమవిక్రియా, పరానపేక్షత్వాత్ ; విక్రియా న తత్త్వమ్ , పరాపేక్షత్వాత్ । న హి కారకాపేక్షం వస్తునస్తత్త్వమ్ ; సతో విశేషః కారకాపేక్షః, విశేషశ్చ విక్రియా ; జాగ్రత్స్వప్నయోశ్చ గ్రహణం విశేషః । యద్ధి యస్య నాన్యాపేక్షం స్వరూపమ్ , తత్తస్య తత్త్వమ్ ; యదన్యాపేక్షమ్ , న తత్తత్త్వమ్ ; అన్యాభావే అభావాత్ । తస్మాత్ స్వాభావికత్వాత్ జాగ్రత్స్వప్నవత్ న సుషుప్తే విశేషః । యేషాం పునరీశ్వరో అన్య ఆత్మనః, కార్యం చ అన్యత్ , తేషాం భయానివృత్తిః, భయస్య అన్యనిమిత్తత్వాత్ ; సతశ్చ అన్యస్య ఆత్మహానానుపపత్తిః । న చ అసత ఆత్మలాభః । సాపేక్షస్య అన్యస్య భయహేతుత్వమితి చేత్ , న ; తస్యాపి తుల్యత్వాత్ । యద్ధర్మాద్యనుసహాయీభూతం నిత్యమనిత్యం వా నిమిత్తమపేక్ష్య అన్యద్భయకారణం స్యాత్ , తస్యాపి తథాభూతస్య ఆత్మహానాభావాత్ భయానివృత్తిః ; ఆత్మహానే వా సదసతోరితరేతరాపత్తౌ సర్వత్ర అనాశ్వాస ఎవ । ఎకత్వపక్షే పునః సనిమిత్తస్య సంసారస్య అవిద్యాకల్పితత్వాదదోషః । తైమిరికదృష్టస్య హి ద్వితీయచన్ద్రస్య న ఆత్మలాభో నాశో వా అస్తి । విద్యావిద్యయోః తద్ధర్మత్వమితి చేత్ , న ; ప్రత్యక్షత్వాత్ । వివేకావివేకౌ రూపాదివత్ ప్రత్యక్షావుపలభ్యేతే అన్తఃకరణస్థౌ । న హి రూపస్య ప్రత్యక్షస్య సతో ద్రష్ట్టధర్మత్వమ్ । అవిద్యా చ స్వానుభవేన రూప్యతే - మూఢోఽహమ్ అవివిక్తం మమ విజ్ఞానమ్ ఇతి । తథా విద్యావివేకో అనుభూయతే । ఉపదిశన్తి చ అన్యేభ్య ఆత్మనో విద్యాం బుధాః । తథా చ అన్యే అవధారయన్తి । తస్మాత్ నామరూపపక్షస్యైవ విద్యావిద్యే నామరూపే చ ; న ఆత్మధర్మౌ, ‘నామరూపయోర్నిర్వహితా తే యదన్తరా తద్బ్రహ్మ’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧౪ । ౧) ఇతి శ్రుత్యన్తరాత్ । తే చ పునర్నామరూపే సవితర్యహోరాత్రే ఇవ కల్పితే ; న పరమార్థతో విద్యమానే । అభేదే ‘ఎతమానన్దమయమాత్మానముపసఙ్క్రామతి’ (తై. ఉ. ౨ । ౮ । ౫) ఇతి కర్మకర్తృత్వానుపపత్తిరితి చేత్ , న ; విజ్ఞానమాత్రత్వాత్ సఙ్క్రమణస్య । న జలూకాదివత్ సఙ్క్రమణమిహోపదిశ్యతే ; కిం తర్హి, విజ్ఞానమాత్రం సఙ్క్రమణశ్రుతేరర్థః । నను ముఖ్యమేవ సఙ్క్రమణం శ్రూయతే - ఉపసఙ్క్రామతీతి ఇతి చేత్ , న ; అన్నమయే అదర్శనాత్ । న హి అన్నమయముపసఙ్క్రామతః బాహ్యాదస్మాల్లోకాత్ జలూకావత్ సఙ్క్రమణం దృశ్యతే, అన్యథా వా । మనోమయస్య బహిర్నిర్గతస్య విజ్ఞానమయస్య వా పునః ప్రత్యావృత్త్యా ఆత్మసఙ్క్రమణమితి చేత్ , న ; స్వాత్మని క్రియావిరోధాత్ । అన్యోఽన్నమయమన్యముపసఙ్క్రామతీతి ప్రకృత్య మనోమయో విజ్ఞానమయో వా స్వాత్మానమేవోపసఙ్క్రామతీతి విరోధః స్యాత్ । తథా న ఆనన్దమయస్య ఆత్మసఙ్క్రమణముపపద్యతే । తస్మాత్ న ప్రాప్తిః సఙ్క్రమణమ్ ; నాపి అన్నమయాదీనామన్యతమకర్తృకం పారిశేష్యాదన్నమయాద్యానన్దమయాన్తాత్మవ్యతిరిక్తకర్తృకం జ్ఞానమాత్రం చ సఙ్క్రమణముపపద్యతే । జ్ఞానమాత్రత్వే చ ఆనన్దమయాన్తఃస్థస్యైవ సర్వాన్తరస్య ఆకాశాద్యన్నమయాన్తం కార్యం సృష్ట్వా అనుప్రవిష్టస్య హృదయగుహాభిసమ్బన్ధాదన్నమయాదిషు అనాత్మసు ఆత్మవిభ్రమః సఙ్క్రమణాత్మకవివేకవిజ్ఞానోత్పత్త్యా వినశ్యతి । తదేతస్మిన్నవిద్యావిభ్రమనాశే సఙ్క్రమణశబ్ద ఉపచర్యతే ; న హి అన్యథా సర్వగతస్య ఆత్మనః సఙ్క్రమణముపపద్యతే । వస్త్వన్తరాభావాచ్చ । న చ స్వాత్మన ఎవ సఙ్క్రమణమ్ । న హి జలూకా ఆత్మానమేవ సఙ్క్రామతి । తస్మాత్ సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మేతి యథోక్తలక్షణాత్మప్రతిపత్త్యర్థమేవ బహుభవనసర్గప్రవేశరసలాభాభయసఙ్క్రమణాది పరికల్ప్యతే బ్రహ్మణి సర్వవ్యవహారవిషయే ; న తు పరమార్థతో నిర్వికల్పే బ్రహ్మణి కశ్చిదపి వికల్ప ఉపపద్యతే । తమేతం నిర్వికల్పమాత్మానమ్ ఎవం క్రమేణోపసఙ్క్రమ్య విదిత్వా న బిభేతి కుతశ్చన అభయం ప్రతిష్ఠాం విన్దత ఇత్యేతస్మిన్నర్థేఽపి ఎషః శ్లోకః భవతి । సర్వస్యైవ అస్య ప్రకరణస్య ఆనన్దవల్ల్యర్థస్య సఙ్క్షేపతః ప్రకాశనాయ ఎష మన్త్రో భవతి ॥
ఇతి అష్టమానువాకభాష్యమ్ ॥

నవమోఽనువాకః

యతో వాచో నివర్తన్తే । అప్రాప్య మనసా సహ । ఆనన్దం బ్రహ్మణో విద్వాన్ । న బిభేతి కుతశ్చనేతి । ఎతం హ వావ న తపతి । కిమహం సాధు నా కరవమ్ । కిమహం పాపమకరవమితి । స య ఎవం విద్వానేతే ఆత్మానం స్పృణుతే । ఉభే హ్యేవైష ఎతే ఆత్మానం స్పృణుతే । య ఎవం వేద । ఇత్యుపనిషత్ ॥ ౧ ॥

యతః యస్మాత్ నిర్వికల్పాత్ యథోక్తలక్షణాత్ అద్వయానన్దాత్ ఆత్మనః, వాచః అభిధానాని ద్రవ్యాదిసవికల్పవస్తువిషయాణి వస్తుసామాన్యాన్నిర్వికల్పే అద్వయేఽపి బ్రహ్మణి ప్రయోక్తృభిః ప్రకాశనాయ ప్రయుజ్యమానాని, అప్రాప్య అప్రకాశ్యైవ నివర్తన్తే స్వసామర్థ్యాద్ధీయన్తే । మన ఇతి ప్రత్యయో విజ్ఞానమ్ । తచ్చ, యత్రాభిధానం ప్రవృత్తమతీన్ద్రియేఽప్యర్థే, తదర్థే చ ప్రవర్తతే ప్రకాశనాయ । యత్ర చ విజ్ఞానమ్ , తత్ర వాచః ప్రవృత్తిః । తస్మాత్ సహైవ వాఙ్మనసయోః అభిధానప్రత్యయోః ప్రవృత్తిః సర్వత్ర । తస్మాత్ బ్రహ్మప్రకాశనాయ సర్వథా ప్రయోక్తృభిః ప్రయుజ్యమానా అపి వాచః యస్మాదప్రత్యయవిషయాదనభిధేయాదదృశ్యాదివిశేషణాత్ సహైవ మనసా విజ్ఞానేన సర్వప్రకాశనసమర్థేన నివర్తన్తే, తం బ్రహ్మణ ఆనన్దం శ్రోత్రియస్య అవృజినస్య అకామహతస్య సర్వైషణావినిర్ముక్తస్య ఆత్మభూతం విషయవిషయిసమ్బన్ధవినిర్ముక్తం స్వాభావికం నిత్యమవిభక్తం పరమానన్దం బ్రహ్మణో విద్వాన్ యథోక్తేన విధినా న బిభేతి కుతశ్చన, నిమిత్తాభావాత్ । న హి తస్మాద్విదుషః అన్యద్వస్త్వన్తరమస్తి భిన్నం యతో బిభేతి । అవిద్యయా యదా ఉదరమన్తరం కురుతే, అథ తస్య భయం భవతీతి హి యుక్తమ్ । విదుషశ్చ అవిద్యాకార్యస్య తైమిరికదృష్టద్వితీయచన్ద్రవత్ నాశాద్భయనిమిత్తస్య న బిభేతి కుతశ్చనేతి యుజ్యతే । మనోమయే చ ఉదాహృతః మన్త్రః, మనసో బ్రహ్మవిజ్ఞానసాధనత్వాత్ । తత్ర బ్రహ్మత్వమధ్యారోప్య తత్స్తుత్యర్థం న బిభేతి కదాచనేతి భయమాత్రం ప్రతిషిద్ధమ్ ; ఇహ అద్వైతవిషయే న బిభేతి కుతశ్చనేతి భయనిమిత్తమేవ ప్రతిషిధ్యతే । నన్వస్తి భయనిమిత్తం సాధ్వకరణం పాపక్రియా చ । నైవమ్ । కథమితి, ఉచ్యతే - ఎతం యథోక్తమేవంవిదమ్ , హ వావ ఇత్యవధారణార్థౌ, న తపతి నోద్వేజయతి న సన్తాపయతి । కథం పునః సాధ్వకరణం పాపక్రియా చ న తపతీతి, ఉచ్యతే - కిం కస్మాత్ సాధు శోభనం కర్మ నాకరవం న కృతవానస్మి ఇతి పశ్చాత్సన్తాపో భవతి ఆసన్నే మరణకాలే ; తథా కిం కస్మాత్ పాపం ప్రతిషిద్ధం కర్మ అకరవం కృతవానస్మి ఇతి చ నరకపతనాదిదుఃఖభయాత్ తాపో భవతి । తే ఎతే సాధ్వకరణపాపక్రియే ఎవమేనం న తపతః, యథా అవిద్వాంసం తపతః । కస్మాత్పునర్విద్వాంసం న తపత ఇతి, ఉచ్యతే - స య ఎవంవిద్వాన్ ఎతే సాధ్వసాధునీ తాపహేతూ ఇతి ఆత్మానం స్పృణుతే ప్రీణాతి బలయతి వా, పరమాత్మభావేన ఉభే పశ్యతీత్యర్థః । ఉభే పుణ్యపాపే హి యస్మాత్ ఎవమ్ ఎష విద్వాన్ ఎతే ఆత్మానాత్మరూపేణైవ పుణ్యపాపే స్వేన విశేషరూపేణ శూన్యే కృత్వా ఆత్మానం స్పృణుత ఎవ । కః ? య ఎవం వేద యథోక్తమద్వైతమానన్దం బ్రహ్మ వేద, తస్య ఆత్మభావేన దృష్టే పుణ్యపాపే నిర్వీర్యే అతాపకే జన్మాన్తరారమ్భకే న భవతః । ఇతీయమ్ ఎవం యథోక్తా అస్యాం వల్ల్యాం బ్రహ్మవిద్యోపనిషత్ , సర్వాభ్యః విద్యాభ్యః పరమరహస్యం దర్శితమిత్యర్థః - పరం శ్రేయః అస్యాం నిషణ్ణమితి ॥
ఇతి నవమానువాకభాష్యమ్ ॥
ఇతి శ్రీమత్పరమహంసపరివ్రాజకాచార్యస్య శ్రీగోవిన్దభగవత్పూజ్యపాదశిష్యస్య శ్రీమచ్ఛఙ్కరభగవతః కృతౌ తైత్తిరీయోపనిషద్భాష్యే బ్రహ్మానన్దవల్లీభాష్యం సమ్పూర్ణమ్ ॥

భృగువల్లీ

ప్రథమోఽనువాకః

ॐ సహ నావవతు । సహ నౌ భునక్తు । సహ వీర్యం కరవావహై । తేజస్వి నావధీతమస్తు మా విద్విషావహై ॥ ॐ శాన్తిః శాన్తిః శాన్తిః ॥
సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ ఆకాశాదికార్యమన్నమయాన్తం సృష్ట్వా తదేవానుప్రవిష్టం విశేషవదివోపలభ్యమానం యస్మాత్ , తస్మాత్ సర్వకార్యవిలక్షణమ్ అదృశ్యాదిధర్మకమేవ ఆనన్దం తదేవాహమితి విజానీయాత్ , అనుప్రవేశస్య తదర్థత్వాత్ ; తస్యైవం విజానతః శుభాశుభే కర్మణీ జన్మాన్తరారమ్భకే న భవతః ఇత్యేవమానన్దవల్ల్యాం వివక్షితోఽర్థః । పరిసమాప్తా చ బ్రహ్మవిద్యా । అతః పరం బ్రహ్మవిద్యాసాధనం తపో వక్తవ్యమ్ ; అన్నాదివిషయాణి చ ఉపాసనాన్యనుక్తానీత్యతః ఇదమారభ్యతే -

భృగుర్వై వారుణిః । వరుణం పితరముపససార । అధీహి భగవో బ్రహ్మేతి । తస్మా ఎతత్ప్రోవాచ । అన్నం ప్రాణం చక్షుః శ్రోత్రం మనో వాచమితి । తం హోవాచ । యతో వా ఇమాని భూతాని జాయన్తే । యేన జాతాని జీవన్తి । యత్ప్రయన్త్యభిసంవిశన్తి । తద్విజిజ్ఞాసస్వ । తద్బ్రహ్మేతి । స తపోఽతప్యత । స తపస్తప్త్వా ॥ ౧ ॥

ఆఖ్యాయికా విద్యాస్తుతయే, ప్రియాయ పుత్రాయ పిత్రోక్తేతి - భృగుర్వై వారుణిః । వై - శబ్దః ప్రసిద్ధానుస్మారకః, భృగురిత్యేవం నామా ప్రసిద్ధో అనుస్మార్యతే, వారుణిః వరుణస్యాపత్యం వారుణిః వరుణం పితరం బ్రహ్మ విజిజ్ఞాసుః ఉపససార ఉపగతవాన్ - అధీహి భగవో బ్రహ్మ ఇత్యనేన మన్త్రేణ । అధీహి అధ్యాపయ కథయ । స చ పితా విధివదుపసన్నాయ తస్మై పుత్రాయ ఎతత్ వచనం ప్రోవాచ - అన్నం ప్రాణం చక్షుః శ్రోత్రమ్ మనో వాచమ్ ఇతి । అన్నం శరీరం తదభ్యన్తరం చ ప్రాణమ్ అత్తారమ్ అనన్తరముపలబ్ధిసాధనాని చక్షుః శ్రోత్రం మనో వాచమ్ ఇత్యేతాని బ్రహ్మోపలబ్ధౌ ద్వారాణ్యుక్తవాన్ । ఉక్త్వా చ ద్వారభూతాన్యేతాన్యన్నాదీని తం భృగుం హోవాచ బ్రహ్మణో లక్షణమ్ । కిం తత్ ? యతః యస్మాత్ వా ఇమాని బ్రహ్మాదీని స్తమ్బపర్యన్తాని భూతాని జాయన్తే, యేన జాతాని జీవన్తి ప్రాణాన్ధారయన్తి వర్ధన్తే, వినాశకాలే చ యత్ప్రయన్తి యద్బ్రహ్మ ప్రతిగచ్ఛన్తి, అభిసంవిశన్తి తాదాత్మ్యమేవ ప్రతిపద్యన్తే, ఉత్పత్తిస్థితిలయకాలేషు యదాత్మతాం న జహతి భూతాని, తదేతద్బ్రహ్మణో లక్షణమ్ , తద్బ్రహ్మ విజిజ్ఞాసస్వ విశేషేణ జ్ఞాతుమిచ్ఛస్వ ; యదేవంలక్షణం బ్రహ్మ తదన్నాదిద్వారేణ ప్రతిపద్యస్వేత్యర్థః । శ్రుత్యన్తరం చ - ‘ప్రాణస్య ప్రాణముత చక్షుషశ్చక్షురుత శ్రోత్రస్య శ్రోత్రమన్నస్యాన్నం మనసో యే మనో విదుస్తే నిచిక్యుర్బ్రహ్మ పురాణమగ్ర్యమ్’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౧౮) ఇతి బ్రహ్మోపలబ్ధౌ ద్వారాణ్యేతానీతి దర్శయతి । స భృగుః బ్రహ్మోపలబ్ధిద్వారాణి బ్రహ్మలక్షణం చ శ్రుత్వా పితుః, తపో బ్రహ్మోపలబ్ధిసాధనత్వేన అతప్యత తప్తవాన్ । కుతః పునరనుపదిష్టస్యైవ తపసః సాధనత్వప్రతిపత్తిర్భృగోః ? సావశేషోక్తేః । అన్నాదిబ్రహ్మణః ప్రతిపత్తౌ ద్వారం లక్షణం చ యతో వా ఇమాని ఇత్యాద్యుక్తవాన్ । సావశేషం హి తత్ , సాక్షాద్బ్రహ్మణోఽనిర్దేశాత్ । అన్యథా హి స్వరూపేణైవ బ్రహ్మ నిర్దేష్టవ్యం జిజ్ఞాసవే పుత్రాయ ఇదమిత్థంరూపం బ్రహ్మ ఇతి ; న చైవం నిరదిశత్ ; కిం తర్హి, సావశేషమేవోక్తవాన్ । అతోఽవగమ్యతే నూనం సాధనాన్తరమప్యపేక్షతే పితా బ్రహ్మవిజ్ఞానం ప్రతీతి । తపోవిశేషప్రతిపత్తిస్తు సర్వసాధకతమత్వాత్ ; సర్వేషాం హి నియతసాధ్యవిషయాణాం సాధనానాం తప ఎవ సాధకతమం సాధనమితి హి ప్రసిద్ధం లోకే । తస్మాత్ పిత్రా అనుపదిష్టమపి బ్రహ్మవిజ్ఞానసాధనత్వేన తపః ప్రతిపేదే భృగుః । తచ్చ తపో బాహ్యాన్తఃకరణసమాధానమ్ , తద్ద్వారకత్వాద్బ్రహ్మప్రతిపత్తేః, ‘మనసశ్చేన్ద్రియాణాం చ హ్యైకాగ్ర్యం పరమం తపః । తజ్జ్యాయః సర్వధర్మేభ్యః స ధర్మః పర ఉచ్యతే’ ఇతి స్మృతేః । స చ తపస్తప్త్వా ॥
ఇతి ప్రథమానువాకభాష్యమ్ ॥

ద్వితీయోఽనువాకః

అన్నం బ్రహ్మేతి వ్యజానాత్ । అన్నాద్ధ్యేవ ఖల్విమాని భూతాని జాయన్తే । అన్నేన జాతాని జీవన్తి । అన్నం ప్రయన్త్యభిసంవిశన్తీతి । తద్విజ్ఞాయ । పునరేవ వరుణం పితరముపససార । అధీహి భగవో బ్రహ్మేతి । తం హోవాచ । తపసా బ్రహ్మ విజిజ్ఞాసస్వ । తపో బ్రహ్మేతి । స తపోఽతప్యత । స తపస్తప్త్వా ॥ ౧ ॥

అన్నం బ్రహ్మేతి వ్యజానాత్ విజ్ఞాతవాన్ । తద్ధి యథోక్తలక్షణోపేతమ్ । కథమ్ ? అన్నాద్ధ్యేవ ఖలు ఇమాని భూతాని జాయన్తే । అన్నేన జాతాని జీవన్తి । అన్నం ప్రయన్త్యభిసంవిశన్తీతి । తస్మాద్యుక్తమన్నస్య బ్రహ్మత్వమిత్యభిప్రాయః । స ఎవం తపస్తప్త్వా, అన్నం బ్రహ్మేతి విజ్ఞాయ లక్షణేన ఉపపత్త్యా చ పునరేవ సంశయమాపన్నః వరుణం పితరముపససార - అధీహి భగవో బ్రహ్మేతి । కః పునః సంశయహేతురస్యేతి, ఉచ్యతే - అన్నస్యోత్పత్తిదర్శనాత్ । తపసః పునః పునరుపదేశః సాధనాతిశయత్వావధారణార్థః । యావద్బ్రహ్మణో లక్షణం నిరతిశయం న భవతి, యావచ్చ జిజ్ఞాసా న నివర్తతే, తావత్తప ఎవ తే సాధనమ్ ; తపసైవ బ్రహ్మ విజిజ్ఞాసస్వేత్యర్థః । ఋజ్వన్యత్ ॥
ఇతి ద్వితీయానువాకభాష్యమ్ ॥

తృతీయోఽనువాకః

ప్రాణో బ్రహ్మేతి వ్యజానాత్ । ప్రాణాద్ధ్యేవ ఖల్విమాని భూతాని జాయన్తే । ప్రాణేన జాతాని జీవన్తి । ప్రాణం ప్రయన్త్యభిసంవిశన్తీతి । తద్విజ్ఞాయ । పునరేవ వరుణం పితరముపససార । అధీహీ భగవో బ్రహ్మేతి । తం హోవాచ । తపసా బ్రహ్మ విజిజ్ఞాసస్వ । తపో బ్రహ్మేతి । స తపోఽతప్యత । స తపస్తప్త్వా ॥ ౧ ॥
ఇతి తృతీయోఽనువాకః ॥

చతుర్థోఽనువాకః

మనో బ్రహ్మేతి వ్యజానాత్ । మనసో హ్యేవ ఖల్విమాని భూతాని జాయన్తే । మనసా జాతాని జీవన్తి । మనః ప్రయన్త్యభిసంవిశన్తీతి । తద్విజ్ఞాయ । పునరేవ వరుణం పితరముససార । అధీహి భగవో బ్రహ్మేతి । తం హోవాచ । తపసా బ్రహ్మ విజిజ్ఞాసస్వ । తపో బ్రహ్మేతి । స తపోఽతప్యత । స తపస్తప్త్వా ॥ ౧ ॥
ఇతి చతుర్థోఽనువాకః ॥

పఞ్చమోఽనువాకః

విజ్ఞానం బ్రహ్మేతి వ్యజానాత్ । విజ్ఞానాద్ధ్యేవ ఖల్విమాని భూతాని జాయన్తే । విజ్ఞానేన జాతాని జీవన్తి । విజ్ఞానం ప్రయన్త్యభిసంవిశన్తీతి । తద్విజ్ఞాయ । పునరేవ వరుణం పితరముపససార । అధీహి భగవో బ్రహ్మేతి । తం హోవాచ । తపసా బ్రహ్మ విజిజ్ఞాసస్వ । తపో బ్రహ్మేతి । స తపోఽతప్యత । స తపస్తప్త్వా ॥ ౧ ॥
ఇతి పఞ్చమోఽనువాకః ॥

షష్ఠోఽనువాకః

ఆనన్దో బ్రహ్మేతి వ్యజానాత్ । ఆనన్దాద్ధ్యేవ ఖల్విమాని భూతాని జాయన్తే । ఆనన్దేన జాతాని జీవన్తి । ఆనన్దం ప్రయన్త్యభిసంవిశన్తీతి । సైషా భార్గవీ వారుణీ విద్యా । పరమే వ్యోమన్ ప్రతిష్ఠితా । స య ఎవం వేద ప్రతితిష్ఠతి । అన్నవానన్నాదో భవతి । మహాన్ భవతి । ప్రజయా పశుభిర్బ్రహ్మవర్చసేన । మహాన్ కీర్త్యా ॥ ౧ ॥

ఎవం తపసా విశుద్ధాత్మా ప్రాణాదిషు సాకల్యేన బ్రహ్మలక్షణమపశ్యన్ శనైః శనైః అన్తరనుప్రవిశ్య అన్తరతమమానన్దం బ్రహ్మ విజ్ఞాతవాన్ తపసైవ సాధనేన భృగుః ; తస్మాత్ బ్రహ్మ విజిజ్ఞాసునా బాహ్యాన్తఃకరణసమాధానలక్షణం పరమం తపః సాధనమనుష్ఠేయమితి ప్రకరణార్థః । అధునా ఆఖ్యాయికాం చ ఉపసంహృత్య శ్రుతిః స్వేన వచనేన ఆఖ్యాయికానిర్వర్త్యమర్థమాచష్టే । సైషా భార్గవీ భృగుణా విదితా వరుణేన ప్రోక్తా వారుణీ విద్యా పరమే వ్యోమన్ హృదయాకాశగుహాయాం పరమే ఆనన్దే అద్వైతే ప్రతిష్ఠితా పరిసమాప్తా అన్నమయాదాత్మనోఽధిప్రవృత్తా । య ఎవమన్యోఽపి తపసైవ సాధనేన అనేనైవ క్రమేణ అనుప్రవిశ్య ఆనన్దం బ్రహ్మ వేద, స ఎవం విద్యాప్రతిష్ఠానాత్ ప్రతితిష్ఠతి ఆనన్దే పరమే బ్రహ్మణి, బ్రహ్మైవ భవతీత్యర్థః । దృష్టం చ ఫలం తస్యోచ్యతే - అన్నవాన్ ప్రభూతమన్నమయస్య విద్యత ఇత్యన్నవాన్ ; సత్తామాత్రేణ తు సర్వో హి అన్నవానితి విద్యాయా విశేషో న స్యాత్ । ఎవమన్నమత్తీత్యన్నాదః, దీప్తాగ్నిర్భవతీత్యర్థః । మహాన్భవతి । కేన మహత్త్వమిత్యత ఆహ - ప్రజయా పుత్రాదినా పశుభిః గవాశ్వాదిభిః బ్రహ్మవర్చసేన శమదమజ్ఞానాదినిమిత్తేన తేజసా । మహాన్భవతి కీర్త్యా ఖ్యాత్యా శుభాచారనిమిత్తయా ॥
ఇతి షష్ఠానువాకభాష్యమ్ ॥

సప్తమోఽనువాకః

అన్నం న నిన్ద్యాత్ । తద్వ్రతమ్ । ప్రాణో వా అన్నమ్ । శరీరమన్నాదమ్ । ప్రాణే శరీరం ప్రతిష్ఠితమ్ । శరీరే ప్రాణః ప్రతిష్ఠితః । తదేతదన్నమన్నే ప్రతిష్ఠితమ్ । స య ఎతదన్నమన్నే ప్రతిష్ఠితం వేద ప్రతితిష్ఠతి । అన్నవానన్నాదో భవతి । మహాన్ భవతి । ప్రజయా పశుభిర్బ్రహ్మవర్చసేన । మహాన్ కీర్త్యా ॥ ౧ ॥

కిం చ, అన్నేన ద్వారభూతేన బ్రహ్మ విజ్ఞాతం యస్మాత్ , తస్మాత్ గురుమివ అన్నం న నిన్ద్యాత్ ; తత్ అస్య ఎవం బ్రహ్మవిదో వ్రతమ్ ఉపదిశ్యతే । వ్రతోపదేశో అన్నస్తుతయే, స్తుతిభాక్త్వం చ అన్నస్య బ్రహ్మోపలబ్ధ్యుపాయత్వాత్ । ప్రాణో వా అన్నమ్ , శరీరాన్తర్భావాత్ప్రాణస్య । యత్ యస్యాన్తః ప్రతిష్ఠితం భవతి, తత్తస్యాన్నం భవతీతి । శరీరే చ ప్రాణః ప్రతిష్ఠితః, తస్మాత్ ప్రాణోఽన్నం శరీరమన్నాదమ్ । తథా శరీరమప్యన్నం ప్రాణోఽన్నాదః । కస్మాత్ ప్రాణే శరీరం ప్రతిష్ఠితమ్ ? తన్నిమిత్తత్వాచ్ఛరీరస్థితేః । తస్మాత్ తదేతత్ ఉభయం శరీరం ప్రాణశ్చ అన్నమన్నాదశ్చ । యేనాన్యోన్యస్మిన్ప్రతిష్ఠితం తేనాన్నమ్ ; యేనాన్యోన్యస్య ప్రతిష్ఠా తేనాన్నాదః । తస్మాత్ ప్రాణః శరీరం చ ఉభయమన్నమన్నాదం చ । స య ఎవమ్ ఎతదన్నమన్నే ప్రతిష్ఠితం వేద ప్రతితిష్ఠతి అన్నాన్నాదాత్మనైవ । కిం చ, అన్నవానన్నాదో భవతీత్యాది పూర్వవత్ ॥
ఇతి సప్తమానువాకభాష్యమ్ ॥

అష్టమోఽనువాకః

అన్నం న పరిచక్షీత । తద్వ్రతమ్ । ఆపో వా అన్నమ్ । జ్యోతిరన్నాదమ్ । అప్సు జ్యోతిః ప్రతిష్ఠితమ్ । జ్యోతిష్యాపః ప్రతిష్ఠితాః । తదేతదన్నమన్నే ప్రతిష్ఠితమ్ । స య ఎతదన్నమన్నే ప్రతిష్ఠితం వేద ప్రతితిష్ఠతి । అన్నవానన్నాదో భవతి । మహాన్భవతి । ప్రజయా పశుభిర్బ్రహ్మవర్చసేన । మహాన్కీర్త్యా ॥

అన్నం న పరిచక్షీత న పరిహరేత్ । తద్వ్రతం పూర్వవత్స్తుత్యర్థమ్ । తదేవం శుభాశుభకల్పనయా అపరిహ్రీయమాణం స్తుతం మహీకృతమన్నం స్యాత్ । ఎవం యథోక్తముత్తరేష్వపి ఆపో వా అన్నమ్ ఇత్యాదిషు యోజయేత్ ॥
ఇతి అష్టమానువాకభాష్యమ్ ॥

నవమోఽనువాకః

అన్నం బహు కుర్వీత । తద్వ్రతమ్ । పృథివీ వా అన్నమ్ । ఆకాశోఽన్నాదః । పృథివ్యామాకాశః ప్రతిష్ఠితః । ఆకాశే పృథివీ ప్రతిష్ఠితా । తదేతదన్నమన్నే ప్రతిష్ఠితమ్ । స య ఎతదన్నమన్నే ప్రతిష్ఠితం వేద ప్రతితిష్ఠతి । అన్నవానన్నాదో భవతి । మహాన్భవతి । ప్రజయా పశుభిర్బ్రహ్మవర్చసేన । మహాన్కీర్త్యా ॥

అప్సు జ్యోతిః ఇత్యబ్జ్యోతిషోరన్నాన్నాదగుణత్వేనోపాసకస్య అన్నస్య బహుకరణం వ్రతమ్ ॥
ఇతి నవమానువాకభాష్యమ్ ॥

దశమోఽనువాకః

న కఞ్చన వసతౌ ప్రత్యాచక్షీత । తద్వ్రతమ్ । తస్మాద్యయా కయా చ విధయా బహ్వన్నం ప్రాప్నుయాత్ । అరాధ్యస్మా అన్నమిత్యాచక్షతే । ఎతద్వై ముఖతోఽన్నం రాద్ధమ్ । ముఖతోఽస్మా అన్నం రాధ్యతే । ఎతద్వై మధ్యతోఽన్నం రాద్ధమ్ । మధ్యతోఽస్మా అన్నం రాధ్యతే । ఎతద్వా అన్తతోఽన్నం రాద్ధమ్ । అన్తతోఽస్మా అన్నం రాధ్యతే ॥ ౧ ॥

తథా పృథివ్యాకాశోపాసకస్య వసతౌ వసతినిమిత్తం కఞ్చన కఞ్చిదపి న ప్రత్యాచక్షీత, వసత్యర్థమాగతం న నివారయేదిత్యర్థః । వాసే చ దత్తే అవశ్యం హి అశనం దాతవ్యమ్ । తస్మాద్యయా కయా చ విధయా యేన కేన చ ప్రకారేణ బహ్వన్నం ప్రాప్నుయాత్ బహ్వన్నసఙ్గ్రహం కుర్యాదిత్యర్థః । యస్మాదన్నవన్తో విద్వాంసః అభ్యాగతాయ అన్నార్థినే అరాధి సంసిద్ధమ్ అస్మై అన్నమ్ ఇత్యాచక్షతే, న నాస్తీతి ప్రత్యాఖ్యానం కుర్వన్తి, తస్మాచ్చ హేతోః బహ్వన్నం ప్రాప్నుయాదితి పూర్వేణ సమ్బన్ధః । అపి చ అన్నదానస్య మాహాత్మ్యముచ్యతే - యథా యత్కాలం ప్రయచ్ఛత్యన్నమ్ , తథా తత్కాలమేవ ప్రత్యుపనమతే । కథమితి తదేతదాహ - ఎతద్వై అన్నం ముఖతః ముఖ్యే ప్రథమే వయసి ముఖ్యయా వా వృత్త్యా పూజాపురఃసరమభ్యాగతాయాన్నార్థినే రాద్ధం సంసిద్ధం ప్రయచ్ఛతీతి వాక్యశేషః । తస్య కిం ఫలం స్యాదితి, ఉచ్యతే - ముఖతః పూర్వే వయసి ముఖ్యయా వా వృత్త్యా అస్మై అన్నదాయ అన్నం రాధ్యతే ; యథాదత్తముపతిష్ఠత ఇత్యర్థః । ఎవం మధ్యతో మధ్యమే వయసి మధ్యమేన చ ఉపచారేణ ; తథా అన్తతః అన్తే వయసి జఘన్యేన చ ఉపచారేణ పరిభవేన తథైవాస్మై రాధ్యతే సంసిధ్యత్యన్నమ్ ॥

య ఎవం వేద । క్షేమ ఇతి వాచి । యోగక్షేమ ఇతి ప్రాణాపానయోః । కర్మేతి హస్తయోః । గతిరితి పాదయోః । విముక్తిరితి పాయౌ । ఇతి మానుషీః సమాజ్ఞాః । అథ దైవీః । తృప్తిరితి వృష్టౌ । బలమితి విద్యుతి ॥ ౨ ॥

య ఎవం వేద య ఎవమన్నస్య యథోక్తం మాహాత్మ్యం వేద తద్దానస్య చ ఫలమ్ , తస్య యథోక్తం ఫలముపనమతే । ఇదానీం బ్రహ్మణ ఉపాసనప్రకారః ఉచ్యతే - క్షేమ ఇతి వాచి । క్షేమో నామ ఉపాత్తపరిరక్షణమ్ । బ్రహ్మ వాచి క్షేమరూపేణ ప్రతిష్ఠితమిత్యుపాస్యమ్ । యోగక్షేమ ఇతి, యోగః అనుపాత్తస్యోపాదానమ్ । తౌ హి యోగక్షేమౌ ప్రాణాపానయోః బలవతోః సతోర్భవతః యద్యపి, తథాపి న ప్రాణాపాననిమిత్తావేవ ; కిం తర్హి, బ్రహ్మనిమిత్తౌ । తస్మాద్బ్రహ్మ యోగక్షేమాత్మనా ప్రాణాపానయోః ప్రతిష్ఠితమిత్యుపాస్యమ్ । ఎవముత్తరేష్వన్యేషు తేన తేన ఆత్మనా బ్రహ్మైవోపాస్యమ్ । కర్మణో బ్రహ్మనిర్వర్త్యత్వాత్ హస్తయోః కర్మాత్మనా బ్రహ్మ ప్రతిష్ఠితమిత్యుపాస్యమ్ । గతిరితి పాదయోః । విముక్తిరితి పాయౌ । ఇత్యేతా మానుషీః మనుష్యేషు భవా మానుష్యాః సమాజ్ఞాః, ఆధ్యాత్మిక్యః సమాజ్ఞా జ్ఞానాని విజ్ఞానాన్యుపాసనానీత్యర్థః । అథ అనన్తరం దైవీః దైవ్యః దేవేషు భవాః సమాజ్ఞా ఉచ్యన్తే । తృప్తిరితి వృష్టౌ । వృష్టేరన్నాదిద్వారేణ తృప్తిహేతుత్వాద్బ్రహ్మైవ తృప్త్యాత్మనా వృష్టౌ వ్యవస్థితమిత్యుపాస్యమ్ ; తథా అన్యేషు తేన తేనాత్మనా బ్రహ్మైవోపాస్యమ్ । తథా బలరూపేణ విద్యుతి ॥

యశ ఇతి పశుషు । జ్యోతిరితి నక్షత్రేషు । ప్రజాతిరమృతమానన్ద ఇత్యుపస్థే । సర్వమిత్యాకాశే । తత్ప్రతిష్ఠేత్యుపాసీత । ప్రతిష్ఠావాన్ భవతి । తన్మహ ఇత్యుపాసీత । మహాన్ భవతి । తన్మన ఇత్యుపాసీత । మానవాన్ భవతి ॥ ౩ ॥

యశోరూపేణ పశుషు । జ్యోతీరూపేణ నక్షత్రేషు । ప్రజాతిః అమృతమ్ అమృతత్వప్రాప్తిః పుత్రేణ ఋణవిమోక్షద్వారేణ ఆనన్దః సుఖమిత్యేతత్సర్వముపస్థనిమిత్తం బ్రహ్మైవ అనేనాత్మనా ఉపస్థే ప్రతిష్ఠితమిత్యుపాస్యమ్ । సర్వం హి ఆకాశే ప్రతిష్ఠితమ్ ; అతో యత్సర్వమాకాశే తద్బ్రహ్మైవేత్యుపాస్యమ్ ; తచ్చాకాశం బ్రహ్మైవ । తస్మాత్ తత్ సర్వస్య ప్రతిష్ఠేత్యుపాసీత । ప్రతిష్ఠాగుణోపాసనాత్ ప్రతిష్ఠావాన్ భవతి । ఎవం సర్వేష్వపి । యద్యత్రాధిగతం ఫలమ్ , తత్ బ్రహ్మైవ ; తదుపాసనాత్తద్వాన్భవతీతి ద్రష్టవ్యమ్ ; శ్రుత్యన్తరాచ్చ - ‘తం యథా యథోపాసతే తదేవ భవతి’ ఇతి । తన్మహ ఇత్యుపాసీత । మహః మహత్త్వగుణవత్ తదుపాసీత । మహాన్భవతి । తన్మన ఇత్యుపాసీత । మననం మనః । మానవాన్భవతి మననసమర్థో భవతి ॥

తన్నమ ఇత్యుపాసీత । నమ్యన్తేఽస్మై కామాః । తద్బ్రహ్మేత్యుపాసీత । బ్రహ్మవాన్ భవతి । తద్బ్రహ్మణః పరిమర ఇత్యుపాసీత । పర్యేణం మ్రియన్తే ద్విషన్తః సపత్నాః । పరి యేఽప్రియా భ్రాతృవ్యాః । స యశ్చాయం పురుషే । యశ్చాసావాదిత్యే । స ఎకః ॥ ౪ ॥

తన్నమ ఇత్యుపాసీత నమనం నమః నమనగుణవత్ తదుపాసీత । నమ్యన్తే ప్రహ్వీభవన్తి అస్మై ఉపాసిత్రే కామాః కామ్యన్త ఇతి భోగ్యా విషయా ఇత్యర్థః । తద్బ్రహ్మేత్యుపాసీత । బ్రహ్మ పరిబృఢతమమిత్యుపాసీత । బ్రహ్మవాన్ తద్గుణో భవతి । తద్బ్రహ్మణః పరిమర ఇత్యుపాసీత బ్రహ్మణః పరిమరః పరిమ్రియన్తేఽస్మిన్పఞ్చ దేవతా విద్యుద్వృష్టిశ్చన్ద్రమా ఆదిత్యోఽగ్నిరిత్యేతాః । అతః వాయుః పరిమరః, శ్రుత్యన్తరప్రసిద్ధేః । స ఎవాయం వాయురాకాశేనానన్య ఇత్యాకాశో బ్రహ్మణః పరిమరః ; తస్మాదాకాశం వాయ్వాత్మానం బ్రహ్మణః పరిమర ఇత్యుపాసీత । ఎనమ్ ఎవంవిదం ప్రతిస్పర్ధినో ద్విషన్తః ; అద్విషన్తోఽపి సపత్నా యతో భవన్తి, అతో విశేష్యన్తే ద్విషన్తః సపత్నా ఇతి । ఎనం ద్విషన్తః సపత్నాః తే పరిమ్రియన్తే ప్రాణాన్ జహతి । కిం చ, యే చ అప్రియా అస్య భ్రాతృవ్యా అద్విషన్తోఽపి తే చ పరిమ్రియన్తే ॥
‘ప్రాణో వా అన్నం శరీరమన్నాదమ్’ ఇత్యారభ్య ఆకాశాన్తస్య కార్యస్యైవ అన్నాన్నాదత్వముక్తమ్ । ఉక్తం నామ - కిం తేన ? తేనైతత్సిద్ధం భవతి - కార్యవిషయ ఎవ భోజ్యభోక్తృత్వకృతః సంసారః, న త్వాత్మనీతి । ఆత్మని తు భ్రాన్త్యా ఉపచర్యతే । నన్వాత్మాపి పరమాత్మనః కార్యమ్ , తతో యుక్తః తస్య సంసార ఇతి ; న, అసంసారిణ ఎవ ప్రవేశశ్రుతేః । ‘తత్సృష్ట్వా తదేవానుప్రావిశత్’ (తై. ఉ. ౨ । ౬ । ౧) ఇత్యాకాశాదికారణస్య హి అసంసారిణ ఎవ పరమాత్మనః కార్యేష్వనుప్రవేశః శ్రూయతే । తస్మాత్కార్యానుప్రవిష్టో జీవ ఆత్మా పర ఎవ అసంసారీ ; సృష్ట్వా అనుప్రావిశదితి సమానకర్తృత్వోపపత్తేశ్చ । సర్గప్రవేశక్రియయోశ్చైకశ్చేత్కర్తా, తతః క్త్వాప్రత్యయో యుక్తః । ప్రవిష్టస్య తు భావాన్తరాపత్తిరితి చేత్ , న ; ప్రవేశస్యాన్యార్థత్వేన ప్రత్యాఖ్యాతత్వాత్ । ‘అనేన జీవేన ఆత్మనా’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౩ । ౨)ఇతి విశేషశ్రుతేః ధర్మాన్తరేణానుప్రవేశ ఇతి చేత్ , న ; ‘తత్ త్వమసి’ (ఛా. ఉ. ౬। ౮। ౧౬) ఇతి పునః తద్భావోక్తేః। భావాన్తరాపన్నస్యైవ తదపోహార్థా సంపత్ ఇతి చేత్ - న; ‘తత్ సత్యమ్’ ‘స ఆత్మా’ ‘తత్ త్వమసి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౧౬) ఇతి సామానాధికరణ్యాత్ । దృష్టం జీవస్య సంసారిత్వమితి చేత్ , న ; ఉపలబ్ధురనుపలభ్యత్వాత్ । సంసారధర్మవిశిష్ట ఆత్మోపలభ్యత ఇతి చేత్ , న ; ధర్మాణాం ధర్మిణోఽవ్యతిరేకాత్ కర్మత్వానుపపత్తేః । ఉష్ణప్రకాశయోర్దాహ్యప్రకాశ్యత్వానుపపత్తివత్ త్రాసాదిదర్శనాద్దుఃఖిత్వాద్యనుమీయత ఇతి చేత్ , న ; త్రాసాదేర్దుఃఖస్య చ ఉపలభ్యమానత్వాత్ నోపలబ్ధృధర్మత్వమ్ । కాపిలకాణాదాదితర్కశాస్త్రవిరోధ ఇతి చేత్ , న ; తేషాం మూలాభావే వేదవిరోధే చ భ్రాన్తత్వోపపత్తేః । శ్రుత్యుపపత్తిభ్యాం చ సిద్ధమ్ ఆత్మనోఽసంసారిత్వమ్ , ఎకత్వాచ్చ । కథమేకత్వమితి, ఉచ్యతే - స యశ్చాయం పురుషే యశ్చాసావాదిత్యే స ఎకః ఇత్యేవమాది పూర్వవత్సర్వమ్ ॥

స య ఎవంవిత్ । అస్మాల్లోకాత్ప్రేత్య । ఎతమన్నమయమాత్మానముపసఙ్క్రమ్య । ఎతం ప్రాణమయమాత్మానముపసఙ్క్రమ్య । ఎతం మనోమయమాత్మానముపసఙ్క్రమ్య । ఎతం విజ్ఞానమయమాత్మానముపసఙ్క్రమ్య । ఎతమానన్దమయమాత్మానముపసఙ్క్రమ్య । ఇమాంల్లోకాన్కామాన్నీ కామరూప్యనుసఞ్చరన్ । ఎతత్సామ గాయన్నాస్తే । హా౩వు హా౩వు హా౩వు ॥ ౫ ॥

అన్నమయాదిక్రమేణ ఆనన్దమయమాత్మానముపసఙ్క్రమ్య ఎతత్సామ గాయన్నాస్తే । ‘సత్యం జ్ఞానమ్’ ఇత్యస్యా ఋచః అర్థః వ్యాఖ్యాతః విస్తరేణ తద్వివరణభూతయా ఆనన్దవల్ల్యా । ‘సోఽశ్నుతే సర్వాన్కామాన్సహ బ్రహ్మణా విపశ్చితా’ (తై. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ఇతి తస్య ఫలవచనస్య అర్థవిస్తారో నోక్తః । కే తే ? కింవిషయా వా సర్వే కామాః ? కథం వా బ్రహ్మణా సహ సమశ్నుతే ? - ఇత్యేతద్వక్తవ్యమితీదమిదానీమారభ్యతే । తత్ర పితాపుత్రాఖ్యాయికాయాం పూర్వవిద్యాశేషభూతాయాం తపః బ్రహ్మవిద్యాసాధనముక్తమ్ । ప్రాణాదేరాకాశాన్తస్య చ కార్యస్య అన్నాన్నాదత్వేన వినియోగశ్చ ఉక్తః ; బ్రహ్మవిషయోపాసనాని చ । యే చ సర్వే కామాః ప్రతినియతానేకసాధనసాధ్యా ఆకాశాదికార్యభేదవిషయాః, ఎతే దర్శితాః । ఎకత్వే పునః కామకామిత్వానుపపత్తిః, భేదజాతస్య సర్వస్య ఆత్మభూతత్వాత్ । తత్ర కథం యుగపద్బ్రహ్మస్వరూపేణ సర్వాన్కామాన్ ఎవంవిత్సమశ్నుత ఇతి, ఉచ్యతే - సర్వాత్మత్వోపపత్తేః । కథం సర్వాత్మత్వోపపత్తిరితి, ఆహ - పురుషాదిత్యస్థాత్మైకత్వవిజ్ఞానేనాపోహ్యోత్కర్షాపకర్షావన్నమయాదీన్ఆత్మనోఽవిద్యాకల్పితాన్ క్రమేణ సఙ్క్రమ్య ఆనన్దమయాన్తాన్ సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ అదృశ్యాదిధర్మకం స్వాభావికమానన్దమజమమృతమభయమద్వైతం ఫలభూతమాపన్నః ఇమఀల్లోకాన్భూరాదీననుసఞ్చరన్నితి వ్యవహితేన సమ్బన్ధః । కథమనుసఞ్చరన్ ? కామాన్నీ కామతోఽన్నమస్యేతి కామాన్నీ ; తథా కామతో రూపాణ్యస్యేతి కామరూపీ ; అనుసఞ్చరన్ సర్వాత్మనా ఇమాన్ లోకానాత్మత్వేన అనుభవన్ । కిమ్ ? ఎతత్సామ గాయన్నాస్తే । సమత్వాద్బ్రహ్మైవ సామ సర్వానన్యరూపం గాయన్ శబ్దయన్ ఆత్మైకత్వం ప్రఖ్యాపయన్ లోకానుగ్రహార్థం తద్విజ్ఞానఫలం చ అతీవ కృతార్థత్వం గాయన్ ఆస్తే తిష్ఠతి । కథమ్ ? హా౩వు హా౩వు హా౩వు । అహో ఇత్యేతస్మిన్నర్థేఽత్యన్తవిస్మయఖ్యాపనార్థమ్ ॥
కః పునరసౌ విస్మయ ఇతి, ఉచ్యతే -

అహమన్నమహమన్నమహమన్నమ్ । అహమన్నాదో౩ఽహమన్నాదో౩ఽహమన్నాదః । అహం శ్లోకకృదహం శ్లోకకృదహం శ్లోకకృత్ । అహమస్మి ప్రథమజా ఋతా౩స్య । పూర్వం దేవేభ్యోఽమృతస్య నా౩భాయి । యో మా దదాతి స ఇదేవ మా౩వాః । అహమన్నమన్నమదన్తమా౩ద్మి । అహం విశ్వం భువనమభ్యభవా౩మ్ । సువర్న జ్యోతీః । య ఎవం వేద । ఇత్యుపనిషత్ ॥ ౬ ॥

అద్వైత ఆత్మా నిరఞ్జనోఽపి సన్ అహమేవాన్నమన్నాదశ్చ । కిఞ్చ, అహమేవ శ్లోకకృత్ । శ్లోకో నామ అన్నాన్నాదయోః సఙ్ఘాతః, తస్య కర్తా చేతనావాన్ । అన్నస్యైవ వా పరార్థస్య అన్నాదార్థస్య సతోఽనేకాత్మకస్య పారార్థ్యేన హేతునా సఙ్ఘాతకృత్ । త్రిరుక్తిః విస్మయత్వఖ్యాపనార్థా । అహమస్మి భవామి । ప్రథమజాః ప్రథమజః ప్రథమోత్పన్నః । ఋతస్య సత్యస్య మూర్తామూర్తస్యాస్య జగతో దేవేభ్యశ్చ పూర్వమమృతస్య నాభిః అమృతత్వస్య నాభిః, మధ్యం మత్సంస్థమ్ అమృతత్వం ప్రాణినామిత్యర్థః । యః కశ్చిత్ మా మామ్ అన్నమన్నార్థిభ్యో దదాతి ప్రయచ్ఛతి - అన్నాత్మనా బ్రవీతి, సః ఇత్ ఇత్థమేవేత్యర్థః, ఎవమవినష్టం యథాభూతం మామ్ ఆవా అవతీత్యర్థః । యః పునరన్యో మామదత్వా అర్థిభ్యః కాలే ప్రాప్తేఽన్నమత్తి తమన్నమదన్తం భక్షయన్తం పురుషమహమన్నమేవ సంప్రత్యద్మి భక్షయామి । అత్రాహ - ఎవం తర్హి బిభేమి సర్వాత్మత్వప్రాప్తేర్మోక్షాత్ ; అస్తు సంసార ఎవ, యతో ముక్తోఽప్యహమ్ అన్నభూతః అద్యః స్యామ్ అన్యస్య । ఎవం మా భైషీః ; సంవ్యవహారవిషయత్వాత్ సర్వకామాశనస్య ; అతీత్యాయం సంవ్యవహారవిషయమన్నాన్నాదాదిలక్షణమవిద్యాకృతం విద్యయా బ్రహ్మత్వమాపన్నః విద్వాన్ ; తస్య నైవ ద్వితీయం వస్త్వన్తరమస్తి, యతో బిభేతి ; అతో న భేతవ్యం మోక్షాత్ । ఎవం తర్హి కిమిదమాహ - అహమన్నమహమన్నాద ఇతి ? ఉచ్యతే । యోఽయమన్నాన్నాదాదిలక్షణః సంవ్యవహారః కార్యభూతః, స సంవ్యవహారమాత్రమేవ ; న పరమార్థవస్తు । స ఎవంభూతోఽపి బ్రహ్మనిమిత్తో బ్రహ్మవ్యతిరేకేణాసన్నితి కృత్వా బ్రహ్మవిద్యాకార్యస్య బ్రహ్మభావస్య స్తుత్యర్థముచ్యతే - ‘అహమన్నమహమన్నమహమన్నమ్ । అహమన్నాదోఽహమన్నాదోఽహమన్నాదః’ ఇత్యాది । అతః భయాదిదోషగన్ధోఽపి అవిద్యానిమిత్తః అవిద్యోచ్ఛేదాద్బ్రహ్మభూతస్య నాస్తీతి । అహం విశ్వం సమస్తం భువనం భూతైః సమ్భజనీయం బ్రహ్మాదిభిర్భవన్తీతి వా అస్మిన్ భూతానీతి భువనమ్ అభ్యభవామ్ అభిభవామి పరేణేశ్వరేణ స్వరూపేణ । సువర్న జ్యోతీః సువః ఆదిత్యః ; నకార ఉపమార్థే ; ఆదిత్య ఇవ సకృద్విభాతమస్మదీయం జ్యోతీః జ్యోతిః, ప్రకాశ ఇత్యర్థః । ఇతి వల్లీద్వయవిహితా ఉపనిషత్ పరమాత్మజ్ఞానమ్ ; తామేతాం యథోక్తాముపనిషదం శాన్తో దాన్త ఉపరతస్తితిక్షుః సమాహితో భూత్వా భృగువత్ తపో మహదాస్థాయ య ఎవం వేద, తస్యేదం ఫలం యథోక్తమోక్ష ఇతి ॥
ఇతి దశమానువాకభాష్యమ్ ॥
ఇతి శ్రీమత్పరమహంసపరివ్రాజకాచార్యస్య శ్రీగోవిన్దభగవత్పూజ్యపాదశిష్యస్య శ్రీమచ్ఛఙ్కరభగవతః కృతౌ తైత్తిరీయోపనిషద్భాష్యే భృగువల్లీభాష్యం సమ్పూర్ణమ్ ॥
ఇతి శ్రీమత్పరమహంసపరివ్రాజకాచార్యస్య శ్రీగోవిన్దభగవత్పూజ్యపాదశిష్యస్య శ్రీమచ్ఛఙ్కరభగవతః కృతౌ తైత్తిరీయోపనిషద్భాష్యం సమ్పూర్ణమ్ ॥