श्रीमच्छङ्करभगवत्पूज्यपादविरचितम्

कौषीतकिब्राह्मणोपनिषत्

करतलकलिताद्वयात्मतत्त्वं क्षपितदुरन्तचिरन्तनप्रमोहम् ।
उपचितमुदितोदितैर्गुणौघैः उपनिषदामयमुज्जहार भाष्यम् ॥

ಪ್ರಥಮೋಽಧ್ಯಾಯಃ

ಚಿತ್ರೋ ಹ ವೈ ಗಾರ್ಗ್ಯಾಯಣಿರ್ಯಕ್ಷಮಾಣ ಆರುಣಿಂ ವವ್ರೇ ಸ ಹ ಪುತ್ರಂ
ಶ್ವೇತಕೇತುಂ ಪ್ರಜಿಘಾಯ ಯಾಜಯೇತಿ ತಂ ಹಾಸೀನಂ ಪಪ್ರಚ್ಛ
ಗೌತಮಸ್ಯ ಪುತ್ರಾಸ್ತೇ ಸಂವೃತಂ ಲೋಕೇ ಯಸ್ಮಿನ್ಮಾಧಾಸ್ಯಸ್ಯನ್ಯಮಹೋ
ಬದ್ಧ್ವಾ ತಸ್ಯ ಲೋಕೇ ಧಾಸ್ಯಸೀತಿ ಸ ಹೋವಾಚ ನಾಹಮೇತದ್ವೇದ
ಹಂತಾಚಾರ್ಯಂ ಪ್ರಚ್ಛಾನೀತಿ ಸ ಹ ಪಿತರಮಾಸಾದ್ಯ ಪಪ್ರಚ್ಛೇತೀತಿ
ಮಾ ಪ್ರಾಕ್ಷೀತ್ಕಥಂ ಪ್ರತಿಬ್ರವಾಣೀತಿ ಸ ಹೋವಾಚಾಹಮಪ್ಯೇತನ್ನ ವೇದ
ಸದಸ್ಯೇವ ವಯಂ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಮಧೀತ್ಯ ಹರಾಮಹೇ ಯನ್ನಃ ಪರೇ
ದದತ್ಯೇಹ್ಯುಭೌ ಗಮಿಷ್ಯಾವ ಇತಿ ॥ ಸ ಹ ಸಮಿತ್ಪಾಣಿಶ್ಚಿತ್ರಂ
ಗಾರ್ಗ್ಯಾಯಣಿಂ ಪ್ರತಿಚಕ್ರಮ ಉಪಾಯಾನೀತಿ ತಂ ಹೋವಾಚ ಬ್ರಹ್ಮಾರ್ಹೋಸಿ
ಗೌತಮ ಯೋ ಮಾಮುಪಾಗಾ ಏಹಿ ತ್ವಾ ಜ್ಞಪಯಿಷ್ಯಾಮೀತಿ ॥ ೧ ॥
“ಯೇ+ವೈ+ಕೇ+ಚ”(ಕೌ.+ಉ.+೧ ।+೨)
ಸ ಹೋವಾಚ ಯೇ ವೈಕೇ ಚಾಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕಾತ್ಪ್ರಯಂತಿ ಚಂದ್ರಮಸಮೇವ ತೇ
ಸರ್ವೇ ಗಚ್ಛಂತಿ ತೇಷಾಂ ಪ್ರಾಣೈಃ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷ
ಆಪ್ಯಾಯತೇಽಥಾಪರಪಕ್ಷೇ ನ ಪ್ರಜನಯತ್ಯೇತದ್ವೈ ಸ್ವರ್ಗಸ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯ
ದ್ವಾರಂ ಯಶ್ಚಂದ್ರಮಾಸ್ತಂ ಯತ್ಪ್ರತ್ಯಾಹ ತಮತಿಸೃಜತೇ ಯ ಏನಂ
ಪ್ರತ್ಯಾಹ ತಮಿಹ ವೃಷ್ಟಿರ್ಭೂತ್ವಾ ವರ್ಷತಿ ಸ ಇಹ ಕೀಟೋ ವಾ
ಪತಂಗೋ ವಾ ಶಕುನಿರ್ವಾ ಶಾರ್ದೂಲೋ ವಾ ಸಿಂಹೋ ವಾ ಮತ್ಸ್ಯೋ ವಾ
ಪರಶ್ವಾ ವಾ ಪುರುಷೋ ವಾನ್ಯೋ ವೈತೇಷು ಸ್ಥಾನೇಷು ಪ್ರತ್ಯಾಜಾಯತೇ
ಯಥಾಕರ್ಮಂ ಯಥಾವಿದ್ಯಂ ತಮಾಗತಂ ಪೃಚ್ಛತಿ ಕೋಽಸೀತಿ ತಂ
ಪ್ರತಿಬ್ರೂಯಾದ್ವಿಚಕ್ಷಣಾದೃತವೋ ರೇತ ಆಭೃತಂ
ಪಂಚದಶಾತ್ಪ್ರಸೂತಾತ್ಪಿತ್ರ್ಯಾವತಸ್ತನ್ಮಾ ಪುಂಸಿ ಕರ್ತರ್ಯೇರಯಧ್ವಂ
ಪುಂಸಾ ಕರ್ತ್ರಾ ಮಾತರಿ ಮಾಸಿಷಿಕ್ತಃ ಸ ಜಾಯಮಾನ ಉಪಜಾಯಮಾನೋ
ದ್ವಾದಶತ್ರಯೋದಶ ಉಪಮಾಸೋ ದ್ವಾದಶತ್ರಯೋದಶೇನ ಪಿತ್ರಾ
ಸಂತದ್ವಿದೇಹಂ ಪ್ರತಿತದ್ವಿದೇಹಂ ತನ್ಮ ಋತವೋ ಮರ್ತ್ಯವ ಆರಭಧ್ವಂ
ತೇನ ಸತ್ಯೇನ ತಪಸರ್ತುರಸ್ಮ್ಯಾರ್ತವೋಽಸ್ಮಿ ಕೋಽಸಿ ತ್ವಮಸ್ಮೀತಿ
ತಮತಿಸೃಜತೇ ॥ ೨ ॥
ಸ ಏತಂ ದೇವಯಾನಂ ಪಂಥಾನಮಾಸಾದ್ಯಾಗ್ನಿಲೋಕಮಾಗಚ್ಛತಿ ಸ
ವಾಯುಲೋಕಂ ಸ ವರುಣಲೋಕಂ ಸ ಆದಿತ್ಯಲೋಕಂ ಸ ಇಂದ್ರಲೋಕಂ ಸ
ಪ್ರಜಾಪತಿಲೋಕಂ ಸ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ತಸ್ಯ ಹ ವಾ ಏತಸ್ಯ
ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಸ್ಯಾರೋಹೃದೋ ಮುಹೂರ್ತಾ ಯೇಷ್ಟಿಹಾ ವಿರಜಾ ನದೀ ತಿಲ್ಯೋ
ವೃಕ್ಷಃ ಸಾಯುಜ್ಯಂ ಸಂಸ್ಥಾನಮಪರಾಜಿತಮಾಯತನಮಿಂದ್ರಪ್ರಜಾಪತೀ
ದ್ವಾರಗೋಪೌ ವಿಭುಂ ಪ್ರಮಿತಂ ವಿಚಕ್ಷಣಾಸಂಧ್ಯಮಿತೌಜಾಃ ಪ್ರಯಂಕಃ
ಪ್ರಿಯಾ ಚ ಮಾನಸೀ ಪ್ರತಿರೂಪಾ ಚ ಚಾಕ್ಷುಷೀ
ಪುಷ್ಪಾಣ್ಯಾದಾಯಾವಯತೌ ವೈ ಚ
ಜಗತ್ಯಂಬಾಶ್ಚಾಂಬಾವಯವಾಶ್ಚಾಪ್ಸರಸೋಂಽಬಯಾನದ್ಯಸ್ತಮಿತ್ಥಂವಿದ
ಅ ಗಚ್ಛತಿ ತಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಹಾಭಿಧಾವತ ಮಮ ಯಶಸಾ ವಿರಜಾಂ
ವಾಯಂ ನದೀಂ ಪ್ರಾಪನ್ನವಾನಯಂ ಜಿಗೀಷ್ಯತೀತಿ ॥ ೩ ॥
ತಂ ಪಂಚಶತಾನ್ಯಪ್ಸರಸಾಂ ಪ್ರತಿಧಾವಂತಿ ಶತಂ ಮಾಲಾಹಸ್ತಾಃ
ಶತಮಾಂಜನಹಸ್ತಾಃ ಶತಂ ಚೂರ್ಣಹಸ್ತಾಃ ಶತಂ ವಾಸೋಹಸ್ತಾಃ
ಶತಂ ಕಣಾಹಸ್ತಾಸ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಲಂಕಾರೇಣಾಲಂಕುರ್ವಂತಿ ಸ
ಬ್ರಹ್ಮಾಲಂಕಾರೇಣಾಲಂಕೃತೋ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿದ್ವಾನ್ ಬ್ರಹ್ಮೈವಾಭಿಪ್ರೈತಿ ಸ
ಆಗಚ್ಛತ್ಯಾರಂ ಹೃದಂ ತನ್ಮನಸಾತ್ಯೇತಿ ತಮೃತ್ವಾ ಸಂಪ್ರತಿವಿದೋ
ಮಜ್ಜಂತಿ ಸ ಆಗಚ್ಛತಿ ಮುಹೂರ್ತಾನ್ಯೇಷ್ಟಿಹಾಂಸ್ತೇಽಸ್ಮಾದಪದ್ರವಂತಿ
ಸ ಆಗಚ್ಛತಿ ವಿರಜಾಂ ನದೀಂ ತಾಂ ಮನಸೈವಾತ್ಯೇತಿ
ತತ್ಸುಕೃತದುಷ್ಕೃತೇ ಧೂನುತೇ ತಸ್ಯ ಪ್ರಿಯಾ ಜ್ಞಾತಯಃ
ಸುಕೃತಮುಪಯಂತ್ಯಪ್ರಿಯಾ ದುಷ್ಕೃತಂ ತದ್ಯಥಾ ರಥೇನ
ಧಾವಯನ್ರಥಚಕ್ರೇ ಪರ್ಯವೇಕ್ಷತ ಏವಮಹೋರಾತ್ರೇ ಪರ್ಯವೇಕ್ಷತ ಏವಂ
ಸುಕೃತದುಷ್ಕೃತೇ ಸರ್ವಾಣಿ ಚ ದ್ವಂದ್ವಾನಿ ಸ ಏಷ ವಿಸುಕೃತೋ
ವಿದುಷ್ಕೃತೋ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿದ್ವಾನ್ಬ್ರಹ್ಮೈವಾಭಿಪ್ರೈತಿ ॥ ೪ ॥
ಸ ಆಗಚ್ಛತಿ ತಿಲ್ಯಂ ವೃಕ್ಷಂ ತಂ ಬ್ರಹ್ಮಗಂಧಃ ಪ್ರವಿಶತಿ ಸ
ಆಗಚ್ಛತಿ ಸಾಯುಜ್ಯಂ ಸಂಸ್ಥಾನಂ ತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸ ಪ್ರವಿಶತಿ
ಆಗಚ್ಛತ್ಯಪರಾಜಿತಮಾಯತನಂ ತಂ ಬ್ರಹ್ಮತೇಜಃ ಪ್ರವಿಶತಿ ಸ
ಆಗಚ್ಛತೀಂದ್ರಪ್ರಜಾಪತೀ ದ್ವಾರಗೋಪೌ ತಾವಸ್ಮಾದಪದ್ರವತಃ ಸ
ಆಗಚ್ಛತಿ ವಿಭುಪ್ರಮಿತಂ ತಂ ಬ್ರಹ್ಮಯಶಃ ಪ್ರವಿಶತಿ ಸ
ಆಗಚ್ಛತಿ ವಿಚಕ್ಷಣಾಮಾಸಂದೀಂ ಬೃಹದ್ರಥಂತರೇ ಸಾಮನೀ
ಪೂರ್ವೌ ಪಾದೌ ಧ್ಯೈತ ನೌಧಸೇ ಚಾಪರೌ ಪಾದೌ ವೈರೂಪವೈರಾಜೇ
ಶಾಕ್ವರರೈವತೇ ತಿರಶ್ಚೀ ಸಾ ಪ್ರಜ್ಞಾ ಪ್ರಜ್ಞಯಾ ಹಿ ವಿಪಶ್ಯತಿ ಸ
ಆಗಚ್ಛತ್ಯಮಿತೌಜಸಂ ಪರ್ಯಂಕಂ ಸ ಪ್ರಾಣಸ್ತಸ್ಯ ಭೂತಂ ಚ
ಭವಿಷ್ಯಚ್ಚ ಪೂರ್ವೌ ಪಾದೌ ಶ್ರೀಶ್ಚೇರಾ ಚಾಪರೌ
ಬೃಹದ್ರಥಂತರೇ ಅನೂಚ್ಯೇ ಭದ್ರಯಜ್ಞಾಯಜ್ಞೀಯೇ
ಶೀರ್ಷಣ್ಯಮೃಚಶ್ಚ ಸಾಮಾನಿ ಚ ಪ್ರಾಚೀನಾತಾನಂ ಯಜೂಂಷಿ
ತಿರಶ್ಚೀನಾನಿ ಸೋಮಾಂಶವ ಉಪಸ್ತರಣಮುದ್ಗೀಥ ಉಪಶ್ರೀಃ
ಶ್ರೀರುಪಬರ್ಹಣಂ ತಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ತೇ ತಮಿತ್ಥಂವಿತ್ಪಾದೇನೈವಾಗ್ರ
ಆರೋಹತಿ ತಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಹ ಕೋಽಸೀತಿ ತಂ ಪ್ರತಿಬ್ರೂಯಾತ್ ॥ ೫ ॥
ಋತುರಸ್ಮ್ಯಾರ್ತವೋಽಸ್ಮ್ಯಾಕಾಶಾದ್ಯೋನೇಃ ಸಂಭೂತೋ ಭಾರ್ಯಾಯೈ ರೇತಃ
ಸಂವತ್ಸರಸ್ಯ ತೇಜೋಭೂತಸ್ಯ ಭೂತಸ್ಯಾತ್ಮಭೂತಸ್ಯ ತ್ವಮಾತ್ಮಾಸಿ
ಯಸ್ತ್ವಮಸಿ ಸೋಹಮಸ್ಮೀತಿ ತಮಾಹ ಕೋಽಹಮಸ್ಮೀತಿ ಸತ್ಯಮಿತಿ ಬ್ರೂಯಾತ್ಕಿಂ
ತದ್ಯತ್ಸತ್ಯಮಿತಿ ಯದನ್ಯದ್ದೇವೇಭ್ಯಶ್ಚ ಪ್ರಾಣೇಭ್ಯಶ್ಚ ತತ್ಸದಥ
ಯದ್ದೇವಾಚ್ಚ ಪ್ರಾಣಾಶ್ಚ ತದ್ಯಂ ತದೇತಯಾ ವಾಚಾಭಿವ್ಯಾಹ್ರಿಯತೇ
ಸತ್ಯಮಿತ್ಯೇತಾವದಿದಂ ಸರ್ವಮಿದಂ ಸರ್ವಮಸೀತ್ಯೇವೈನಂ ತದಾಹ
ತದೇತಚ್ಛ್ಲೋಕೇನಾಪ್ಯುಕ್ತಮ್ ॥ ೬ ॥
ಯಜೂದರಃ ಸಾಮಶಿರಾ ಅಸಾವೃಙ್ಮೂರ್ತಿರವ್ಯಯಃ । ಸ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಹಿ
ವಿಜ್ಞೇಯ ಋಷಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಮಯೋ ಮಹಾನಿತಿ ॥
ತಮಾಹ ಕೇನ ಪೌಂಸ್ರಾನಿ ನಾಮಾನ್ಯಾಪ್ನೋತೀತಿ ಪ್ರಾಣೇನೇತಿ ಬ್ರೂಯಾತ್ಕೇನ
ಸ್ತ್ರೀನಾಮಾನೀತಿ ವಾಚೇತಿ ಕೇನ ನಪುಂಸಕನಾಮಾನೀತಿ ಮನಸೇತಿ ಕೇನ
ಗಂಧಾನಿತಿ ಘ್ರಾಣೇನೇತಿ ಬ್ರೂಯಾತ್ಕೇನ ರೂಪಾಣೀತಿ ಚಕ್ಷುಷೇತಿ ಕೇನ
ಶಬ್ದಾನಿತಿ ಶ್ರೋತ್ರೇಣೇತಿ ಕೇನಾನ್ನರಸಾನಿತಿ ಜಿಹ್ವಯೇತಿ ಕೇನ ಕರ್ಮಾಣೀತಿ
ಹಸ್ತಾಭ್ಯಾಮಿತಿ ಕೇನ ಸುಖದುಃಖೇ ಇತಿ ಶರೀರೇಣೇತಿ ಕೇನಾನಂದಂ ರತಿಂ
ಪ್ರಜಾಪತಿಮಿತ್ಯುಪಸ್ಥೇನೇತಿ ಕೇನೇತ್ಯಾ ಇತಿ ಪಾದಾಭ್ಯಾಮಿತಿ ಕೇನ ಧಿಯೋ
ವಿಜ್ಞಾತವ್ಯಂ ಕಾಮಾನಿತಿ ಪ್ರಜ್ಞಯೇತಿ ಪ್ರಬ್ರೂಯಾತ್ತಮಹಾಪೋ ವೈ ಖಲು
ಮೇ ಹ್ಯಸಾವಯಂ ತೇ ಲೋಕ ಇತಿ ಸಾ ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಚಿತಿರ್ಯಾ ವ್ಯಷ್ಟಿಸ್ತಾಂ
ಚಿತಿಂ ಜಯತಿ ತಾಂ ವ್ಯಷ್ಟಿಂ ವ್ಯಶ್ನುತೇ ಯ ಏವಂ ವೇದ ಯ ಏವಂ ವೇದ
॥ ೭ ॥