श्रीमच्छङ्करभगवत्पूज्यपादविरचितम्

ब्रह्मसूत्रभाष्यम्

श्रीभारतीतीर्थमुनिप्रणीता

वैयासिकन्यायमाला

change script to देवनागरी தமிழ் తెలుగు

ಪ್ರಥಮೋಽಧ್ಯಾಯಃ

ಪ್ರಥಮಃ ಪಾದಃ

ಯುಷ್ಮದಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರಯೋರ್ವಿಷಯವಿಷಯಿಣೋಸ್ತಮಃಪ್ರಕಾಶವದ್ವಿರುದ್ಧಸ್ವಭಾವಯೋರಿತರೇತರಭಾವಾನುಪಪತ್ತೌ ಸಿದ್ಧಾಯಾಮ್ , ತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಮಪಿ ಸುತರಾಮಿತರೇತರಭಾವಾನುಪಪತ್ತಿಃ — ಇತ್ಯತಃ ಅಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರೇ ವಿಷಯಿಣಿ ಚಿದಾತ್ಮಕೇ ಯುಷ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರಸ್ಯ ವಿಷಯಸ್ಯ ತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಚಾಧ್ಯಾಸಃ ತದ್ವಿಪರ್ಯಯೇಣ ವಿಷಯಿಣಸ್ತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಚ ವಿಷಯೇಽಧ್ಯಾಸೋ ಮಿಥ್ಯೇತಿ ಭವಿತುಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ತಥಾಪ್ಯನ್ಯೋನ್ಯಸ್ಮಿನ್ನನ್ಯೋನ್ಯಾತ್ಮಕತಾಮನ್ಯೋನ್ಯಧರ್ಮಾಂಶ್ಚಾಧ್ಯಸ್ಯೇತರೇತರಾವಿವೇಕೇನ ಅತ್ಯಂತವಿವಿಕ್ತಯೋರ್ಧರ್ಮಧರ್ಮಿಣೋಃ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತಃ ಸತ್ಯಾನೃತೇ ಮಿಥುನೀಕೃತ್ಯ ‘ಅಹಮಿದಮ್’ ‘ಮಮೇದಮ್’ ಇತಿ ನೈಸರ್ಗಿಕೋಽಯಂ ಲೋಕವ್ಯವಹಾರಃ ॥
ಆಹ — ಕೋಽಯಮಧ್ಯಾಸೋ ನಾಮೇತಿ । ಉಚ್ಯತೇ — ಸ್ಮೃತಿರೂಪಃ ಪರತ್ರ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಾವಭಾಸಃ । ತಂ ಕೇಚಿತ್ ಅನ್ಯತ್ರಾನ್ಯಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ವದಂತಿ । ಕೇಚಿತ್ತು ಯತ್ರ ಯದಧ್ಯಾಸಃ ತದ್ವಿವೇಕಾಗ್ರಹನಿಬಂಧನೋ ಭ್ರಮ ಇತಿ । ಅನ್ಯೇ ತು ಯತ್ರ ಯದಧ್ಯಾಸಃ ತಸ್ಯೈವ ವಿಪರೀತಧರ್ಮತ್ವಕಲ್ಪನಾಮಾಚಕ್ಷತೇ । ಸರ್ವಥಾಪಿ ತು ಅನ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯಧರ್ಮಾವಭಾಸತಾಂ ನ ವ್ಯಭಿಚರತಿ । ತಥಾ ಚ ಲೋಕೇಽನುಭವಃ — ಶುಕ್ತಿಕಾ ಹಿ ರಜತವದವಭಾಸತೇ, ಏಕಶ್ಚಂದ್ರಃ ಸದ್ವಿತೀಯವದಿತಿ ॥
ಕಥಂ ಪುನಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನ್ಯವಿಷಯೇ ಅಧ್ಯಾಸೋ ವಿಷಯತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಮ್ ? ಸರ್ವೋ ಹಿ ಪುರೋಽವಸ್ಥಿತ ಏವ ವಿಷಯೇ ವಿಷಯಾಂತರಮಧ್ಯಸ್ಯತಿ; ಯುಷ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಾಪೇತಸ್ಯ ಚ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಃ ಅವಿಷಯತ್ವಂ ಬ್ರವೀಷಿ । ಉಚ್ಯತೇ — ನ ತಾವದಯಮೇಕಾಂತೇನಾವಿಷಯಃ, ಅಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಅಪರೋಕ್ಷತ್ವಾಚ್ಚ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ । ನ ಚಾಯಮಸ್ತಿ ನಿಯಮಃ — ಪುರೋಽವಸ್ಥಿತ ಏವ ವಿಷಯೇ ವಿಷಯಾಂತರಮಧ್ಯಸಿತವ್ಯಮಿತಿ । ಅಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಽಪಿ ಹ್ಯಾಕಾಶೇ ಬಾಲಾಃ ತಲಮಲಿನತಾದಿ ಅಧ್ಯಸ್ಯಂತಿ । ಏವಮವಿರುದ್ಧಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನ್ಯಪಿ ಅನಾತ್ಮಾಧ್ಯಾಸಃ ॥
ತಮೇತಮೇವಂಲಕ್ಷಣಮಧ್ಯಾಸಂ ಪಂಡಿತಾ ಅವಿದ್ಯೇತಿ ಮನ್ಯಂತೇ । ತದ್ವಿವೇಕೇನ ಚ ವಸ್ತುಸ್ವರೂಪಾವಧಾರಣಂ ವಿದ್ಯಾಮಾಹುಃ । ತತ್ರೈವಂ ಸತಿ, ಯತ್ರ ಯದಧ್ಯಾಸಃ, ತತ್ಕೃತೇನ ದೋಷೇಣ ಗುಣೇನ ವಾ ಅಣುಮಾತ್ರೇಣಾಪಿ ಸ ನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ತಮೇತಮವಿದ್ಯಾಖ್ಯಮಾತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋರಿತರೇತರಾಧ್ಯಾಸಂ ಪುರಸ್ಕೃತ್ಯ ಸರ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರಮೇಯವ್ಯವಹಾರಾ ಲೌಕಿಕಾ ವೈದಿಕಾಶ್ಚ ಪ್ರವೃತ್ತಾಃ, ಸರ್ವಾಣಿ ಚ ಶಾಸ್ತ್ರಾಣಿ ವಿಧಿಪ್ರತಿಷೇಧಮೋಕ್ಷಪರಾಣಿ । ಕಥಂ ಪುನರವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯಾಣಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಿ ಪ್ರಮಾಣಾನಿ ಶಾಸ್ತ್ರಾಣಿ ಚೇತಿ ? ಉಚ್ಯತೇ — ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಷು ಅಹಂಮಮಾಭಿಮಾನರಹಿತಸ್ಯ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಾನುಪಪತ್ತೌ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರವೃತ್ತ್ಯನುಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಹೀಂದ್ರಿಯಾಣ್ಯನುಪಾದಾಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿವ್ಯವಹಾರಃ ಸಂಭವತಿ । ನ ಚಾಧಿಷ್ಠಾನಮಂತರೇಣ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ವ್ಯವಹಾರಃ ಸಂಭವತಿ । ನ ಚಾನಧ್ಯಸ್ತಾತ್ಮಭಾವೇನ ದೇಹೇನ ಕಶ್ಚಿದ್ವ್ಯಾಪ್ರಿಯತೇ । ನ ಚೈತಸ್ಮಿನ್ ಸರ್ವಸ್ಮಿನ್ನಸತಿ ಅಸಂಗಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಮುಪಪದ್ಯತೇ । ನ ಚ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಮಂತರೇಣ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರವೃತ್ತಿರಸ್ತಿ । ತಸ್ಮಾದವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯಾಣ್ಯೇವ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಿ ಪ್ರಮಾಣಾನಿ ಶಾಸ್ತ್ರಾಣಿ ಚೇತಿ । ಪಶ್ವಾದಿಭಿಶ್ಚಾವಿಶೇಷಾತ್ । ಯಥಾ ಹಿ ಪಶ್ವಾದಯಃ ಶಬ್ದಾದಿಭಿಃ ಶ್ರೋತ್ರಾದೀನಾಂ ಸಂಬಂಧೇ ಸತಿ ಶಬ್ದಾದಿವಿಜ್ಞಾನೇ ಪ್ರತಿಕೂಲೇ ಜಾತೇ ತತೋ ನಿವರ್ತಂತೇ, ಅನುಕೂಲೇ ಚ ಪ್ರವರ್ತಂತೇ; ಯಥಾ ದಂಡೋದ್ಯತಕರಂ ಪುರುಷಮಭಿಮುಖಮುಪಲಭ್ಯ ‘ಮಾಂ ಹಂತುಮಯಮಿಚ್ಛತಿ’ ಇತಿ ಪಲಾಯಿತುಮಾರಭಂತೇ, ಹರಿತತೃಣಪೂರ್ಣಪಾಣಿಮುಪಲಭ್ಯ ತಂ ಪ್ರತಿ ಅಭಿಮುಖೀಭವಂತಿ; ಏವಂ ಪುರುಷಾ ಅಪಿ ವ್ಯುತ್ಪನ್ನಚಿತ್ತಾಃ ಕ್ರೂರದೃಷ್ಟೀನಾಕ್ರೋಶತಃ ಖಡ್ಗೋದ್ಯತಕರಾನ್ಬಲವತ ಉಪಲಭ್ಯ ತತೋ ನಿವರ್ತಂತೇ, ತದ್ವಿಪರೀತಾನ್ಪ್ರತಿ ಪ್ರವರ್ತಂತೇ । ಅತಃ ಸಮಾನಃ ಪಶ್ವಾದಿಭಿಃ ಪುರುಷಾಣಾಂ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರಮೇಯವ್ಯವಹಾರಃ । ಪಶ್ವಾದೀನಾಂ ಚ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ ಅವಿವೇಕಪುರಸ್ಸರಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿವ್ಯವಹಾರಃ । ತತ್ಸಾಮಾನ್ಯದರ್ಶನಾದ್ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಮತಾಮಪಿ ಪುರುಷಾಣಾಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿವ್ಯವಹಾರಸ್ತತ್ಕಾಲಃ ಸಮಾನ ಇತಿ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ । ಶಾಸ್ತ್ರೀಯೇ ತು ವ್ಯವಹಾರೇ ಯದ್ಯಪಿ ಬುದ್ಧಿಪೂರ್ವಕಾರೀ ನಾವಿದಿತ್ವಾ ಆತ್ಮನಃ ಪರಲೋಕಸಂಬಂಧಮಧಿಕ್ರಿಯತೇ, ತಥಾಪಿ ನ ವೇದಾಂತವೇದ್ಯಮಶನಾಯಾದ್ಯತೀತಮಪೇತಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರಾದಿಭೇದಮಸಂಸಾರ್ಯಾತ್ಮತತ್ತ್ವಮಧಿಕಾರೇಽಪೇಕ್ಷ್ಯತೇ, ಅನುಪಯೋಗಾತ್ ಅಧಿಕಾರವಿರೋಧಾಚ್ಚ । ಪ್ರಾಕ್ ಚ ತಥಾಭೂತಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನಾತ್ ಪ್ರವರ್ತಮಾನಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯತ್ವಂ ನಾತಿವರ್ತತೇ । ತಥಾ ಹಿ — ‘ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ಯಜೇತ’ ಇತ್ಯಾದೀನಿ ಶಾಸ್ತ್ರಾಣ್ಯಾತ್ಮನಿ ವರ್ಣಾಶ್ರಮವಯೋಽವಸ್ಥಾದಿವಿಶೇಷಾಧ್ಯಾಸಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಪ್ರವರ್ತಂತೇ । ಅಧ್ಯಾಸೋ ನಾಮ ಅತಸ್ಮಿಂಸ್ತದ್ಬುದ್ಧಿರಿತ್ಯವೋಚಾಮ । ತದ್ಯಥಾ — ಪುತ್ರಭಾರ್ಯಾದಿಷು ವಿಕಲೇಷು ಸಕಲೇಷು ವಾ ಅಹಮೇವ ವಿಕಲಃ ಸಕಲೋ ವೇತಿ ಬಾಹ್ಯಧರ್ಮಾನಾತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಸ್ಯತಿ । ತಥಾ ದೇಹಧರ್ಮಾನ್ ‘ಸ್ಥೂಲೋಽಹಂ ಕೃಶೋಽಹಂ ಗೌರೋಽಹಂ ತಿಷ್ಠಾಮಿ ಗಚ್ಛಾಮಿ ಲಂಘಯಾಮಿ ಚ’ ಇತಿ । ತಥೇಂದ್ರಿಯಧರ್ಮಾನ್ ‘ಮೂಕಃ ಕಾಣಃ ಕ್ಲೀಬೋ ಬಧಿರೋಽಂಧೋಽಹಮ್’ ಇತಿ; ತಥಾಂತಃಕರಣಧರ್ಮಾನ್ ಕಾಮಸಂಕಲ್ಪವಿಚಿಕಿತ್ಸಾಧ್ಯವಸಾಯಾದೀನ್ । ಏವಮಹಂಪ್ರತ್ಯಯಿನಮಶೇಷಸ್ವಪ್ರಚಾರಸಾಕ್ಷಿಣಿ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಸ್ಯ ತಂ ಚ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾನಂ ಸರ್ವಸಾಕ್ಷಿಣಂ ತದ್ವಿಪರ್ಯಯೇಣಾಂತಃಕರಣಾದಿಷ್ವಧ್ಯಸ್ಯತಿ । ಏವಮಯಮನಾದಿರನಂತೋ ನೈಸರ್ಗಿಕೋಽಧ್ಯಾಸೋ ಮಿಥ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಯರೂಪಃ ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವಪ್ರವರ್ತಕಃ ಸರ್ವಲೋಕಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಃ । ಅಸ್ಯಾನರ್ಥಹೇತೋಃ ಪ್ರಹಾಣಾಯ ಆತ್ಮೈಕತ್ವವಿದ್ಯಾಪ್ರತಿಪತ್ತಯೇ ಸರ್ವೇ ವೇದಾಂತಾ ಆರಭ್ಯಂತೇ । ಯಥಾ ಚಾಯಮರ್ಥಃ ಸರ್ವೇಷಾಂ ವೇದಾಂತಾನಾಮ್ , ತಥಾ ವಯಮಸ್ಯಾಂ ಶಾರೀರಕಮೀಮಾಂಸಾಯಾಂ ಪ್ರದರ್ಶಯಿಷ್ಯಾಮಃ । ವೇದಾಂತಮೀಮಾಂಸಾಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ವ್ಯಾಚಿಖ್ಯಾಸಿತಸ್ಯೇದಮಾದಿಮಂ ಸೂತ್ರಮ್ —

ಜಿಜ್ಞಾಸಾಧಿಕರಣಮ್

ಅಥಾತೋ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ ॥ ೧ ॥

ತತ್ರ ಅಥಶಬ್ದಃ ಆನಂತರ್ಯಾರ್ಥಃ ಪರಿಗೃಹ್ಯತೇ; ನಾಧಿಕಾರಾರ್ಥಃ, ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾ ಅನಧಿಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ । ಮಂಗಲಸ್ಯ ಚ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೇ ಸಮನ್ವಯಾಭಾವಾತ್ । ಅರ್ಥಾಂತರಪ್ರಯುಕ್ತ ಏವ ಹ್ಯಥಶಬ್ದಃ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಮಂಗಲಪ್ರಯೋಜನೋ ಭವತಿ । ಪೂರ್ವಪ್ರಕೃತಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಶ್ಚ ಫಲತ ಆನಂತರ್ಯಾವ್ಯತಿರೇಕಾತ್ । ಸತಿ ಚ ಆನಂತರ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇ, ಯಥಾ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಪೂರ್ವವೃತ್ತಂ ವೇದಾಧ್ಯಯನಂ ನಿಯಮೇನಾಪೇಕ್ಷತೇ, ಏವಂ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಪಿ ಯತ್ಪೂರ್ವವೃತ್ತಂ ನಿಯಮೇನಾಪೇಕ್ಷತೇ ತದ್ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾನಂತರ್ಯಂ ತು ಸಮಾನಮ್ । ನನ್ವಿಹ ಕರ್ಮಾವಬೋಧಾನಂತರ್ಯಂ ವಿಶೇಷಃ; ನ; ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಃ ಪ್ರಾಗಪಿ ಅಧೀತವೇದಾಂತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸೋಪಪತ್ತೇಃ । ಯಥಾ ಚ ಹೃದಯಾದ್ಯವದಾನಾನಾಮಾನಂತರ್ಯನಿಯಮಃ, ಕ್ರಮಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ , ನ ತಥೇಹ ಕ್ರಮೋ ವಿವಕ್ಷಿತಃ । ಶೇಷಶೇಷಿತ್ವೇ ಅಧಿಕೃತಾಧಿಕಾರೇ ವಾ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾತ್ । ಧರ್ಮಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಯೋಃ ಫಲಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಭೇದಾಚ್ಚ । ಅಭ್ಯುದಯಫಲಂ ಧರ್ಮಜ್ಞಾನಮ್ , ತಚ್ಚಾನುಷ್ಠಾನಾಪೇಕ್ಷಮ್; ನಿಃಶ್ರೇಯಸಫಲಂ ತು ಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನಮ್ , ನ ಚಾನುಷ್ಠಾನಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಮ್ । ಭವ್ಯಶ್ಚ ಧರ್ಮೋ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯೋ ನ ಜ್ಞಾನಕಾಲೇಽಸ್ತಿ, ಪುರುಷವ್ಯಾಪಾರತಂತ್ರತ್ವಾತ್ । ಇಹ ತು ಭೂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಂ ನಿತ್ಯತ್ವಾನ್ನ ಪುರುಷವ್ಯಾಪಾರತಂತ್ರಮ್ । ಚೋದನಾಪ್ರವೃತ್ತಿಭೇದಾಚ್ಚ । ಯಾ ಹಿ ಚೋದನಾ ಧರ್ಮಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಂ ಸಾ ಸ್ವವಿಷಯೇ ನಿಯುಂಜಾನೈವ ಪುರುಷಮವಬೋಧಯತಿ । ಬ್ರಹ್ಮಚೋದನಾ ತು ಪುರುಷಮವಬೋಧಯತ್ಯೇವ ಕೇವಲಮ್ । ಅವಬೋಧಸ್ಯ ಚೋದನಾಜನ್ಯತ್ವಾತ್ , ನ ಪುರುಷೋಽವಬೋಧೇ ನಿಯುಜ್ಯತೇ । ಯಥಾ ಅಕ್ಷಾರ್ಥಸನ್ನಿಕರ್ಷೇಣಾರ್ಥಾವಬೋಧೇ, ತದ್ವತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಕಿಮಪಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ , ಯದನಂತರಂ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸೋಪದಿಶ್ಯತ ಇತಿ । ಉಚ್ಯತೇ — ನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯವಸ್ತುವಿವೇಕಃ, ಇಹಾಮುತ್ರಾರ್ಥಫಲಭೋಗವಿರಾಗಃ, ಶಮದಮಾದಿಸಾಧನಸಂಪತ್ , ಮುಮುಕ್ಷುತ್ವಂ ಚ । ತೇಷು ಹಿ ಸತ್ಸು, ಪ್ರಾಗಪಿ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾ ಊರ್ಧ್ವಂ ಚ, ಶಕ್ಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಿಜ್ಞಾಸಿತುಂ ಜ್ಞಾತುಂ ಚ; ನ ವಿಪರ್ಯಯೇ । ತಸ್ಮಾತ್ ಅಥಶಬ್ದೇನ ಯಥೋಕ್ತಸಾಧನಸಂಪತ್ತ್ಯಾನಂತರ್ಯಮುಪದಿಶ್ಯತೇ ॥
ಅತಃಶಬ್ದಃ ಹೇತ್ವರ್ಥಃ । ಯಸ್ಮಾದ್ವೇದ ಏವ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದೀನಾಂ ಶ್ರೇಯಃಸಾಧನಾನಾಮನಿತ್ಯಫಲತಾಂ ದರ್ಶಯತಿ — ‘ತದ್ಯಥೇಹ ಕರ್ಮಚಿತೋ ಲೋಕಃ ಕ್ಷೀಯತ ಏವಮೇವಾಮುತ್ರ ಪುಣ್ಯಚಿತೋ ಲೋಕಃ ಕ್ಷೀಯತೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧ । ೬) ಇತ್ಯಾದಿಃ; ತಥಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನಾದಪಿ ಪರಂ ಪುರುಷಾರ್ಥಂ ದರ್ಶಯತಿ — ‘ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ ಪರಮ್’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಯಥೋಕ್ತಸಾಧನಸಂಪತ್ತ್ಯನಂತರಂ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಕರ್ತವ್ಯಾ ॥
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ । ಬ್ರಹ್ಮ ಚ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಲಕ್ಷಣಮ್ ‘ಜನ್ಮಾದ್ಯಸ್ಯ ಯತಃ’ ಇತಿ । ಅತ ಏವ ನ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಜಾತ್ಯಾದ್ಯರ್ಥಾಂತರಮಾಶಂಕಿತವ್ಯಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ಕರ್ಮಣಿ ಷಷ್ಠೀ, ನ ಶೇಷೇ; ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾಜ್ಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಃ। ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಾಂತರಾನಿರ್ದೇಶಾಚ್ಚ । ನನು ಶೇಷಷಷ್ಠೀಪರಿಗ್ರಹೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಕರ್ಮತ್ವಂ ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ, ಸಂಬಂಧಸಾಮಾನ್ಯಸ್ಯ ವಿಶೇಷನಿಷ್ಠತ್ವಾತ್ । ಏವಮಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕರ್ಮತ್ವಮುತ್ಸೃಜ್ಯ ಸಾಮಾನ್ಯದ್ವಾರೇಣ ಪರೋಕ್ಷಂ ಕರ್ಮತ್ವಂ ಕಲ್ಪಯತೋ ವ್ಯರ್ಥಃ ಪ್ರಯಾಸಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ವ್ಯರ್ಥಃ, ಬ್ರಹ್ಮಾಶ್ರಿತಾಶೇಷವಿಚಾರಪ್ರತಿಜ್ಞಾನಾರ್ಥತ್ವಾದಿತಿ ಚೇತ್ ನ; ಪ್ರಧಾನಪರಿಗ್ರಹೇ ತದಪೇಕ್ಷಿತಾನಾಮರ್ಥಾಕ್ಷಿಪ್ತತ್ವಾತ್ । ಬ್ರಹ್ಮ ಹಿ ಜ್ಞಾನೇನಾಪ್ತುಮಿಷ್ಟತಮತ್ವಾತ್ಪ್ರಧಾನಮ್ । ತಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಧಾನೇ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಕರ್ಮಣಿ ಪರಿಗೃಹೀತೇ, ಯೈರ್ಜಿಜ್ಞಾಸಿತೈರ್ವಿನಾ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಿಜ್ಞಾಸಿತಂ ನ ಭವತಿ, ತಾನ್ಯರ್ಥಾಕ್ಷಿಪ್ತಾನ್ಯೇವೇತಿ ನ ಪೃಥಕ್ಸೂತ್ರಯಿತವ್ಯಾನಿ । ಯಥಾ ‘ರಾಜಾಸೌ ಗಚ್ಛತಿ’ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಸಪರಿವಾರಸ್ಯ ರಾಜ್ಞೋ ಗಮನಮುಕ್ತಂ ಭವತಿ, ತದ್ವತ್ । ಶ್ರುತ್ಯನುಗಮಾಚ್ಚ । ‘ಯತೋ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಜಾಯಂತೇ’ (ತೈ. ಉ. ೩ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಃ ಶ್ರುತಯಃ ‘ತದ್ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಸ್ವ । ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ’ (ತೈ. ಉ. ೩ । ೧ । ೧) ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಕರ್ಮತ್ವಂ ದರ್ಶಯಂತಿ । ತಚ್ಚ ಕರ್ಮಣಿಷಷ್ಠೀಪರಿಗ್ರಹೇ ಸೂತ್ರೇಣಾನುಗತಂ ಭವತಿ । ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ಕರ್ಮಣಿ ಷಷ್ಠೀ ॥
ಜ್ಞಾತುಮಿಚ್ಛಾ ಜಿಜ್ಞಾಸಾ । ಅವಗತಿಪರ್ಯಂತಂ ಜ್ಞಾನಂ ಸನ್ವಾಚ್ಯಾಯಾ ಇಚ್ಛಾಯಾಃ ಕರ್ಮ, ಫಲವಿಷಯತ್ವಾದಿಚ್ಛಾಯಾಃ । ಜ್ಞಾನೇನ ಹಿ ಪ್ರಮಾಣೇನಾವಗಂತುಮಿಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ಬ್ರಹ್ಮಾವಗತಿರ್ಹಿ ಪುರುಷಾರ್ಥಃ, ನಿಃಶೇಷಸಂಸಾರಬೀಜಾವಿದ್ಯಾದ್ಯನರ್ಥನಿಬರ್ಹಣಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಮ್ ॥
ತತ್ಪುನರ್ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ವಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಯದಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ನ ಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಮ್ । ಅಥಾಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ನೈವ ಶಕ್ಯಂ ಜಿಜ್ಞಾಸಿತುಮಿತಿ । ಉಚ್ಯತೇ — ಅಸ್ತಿ ತಾವದ್ಬ್ರಹ್ಮ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಬುದ್ಧಮುಕ್ತಸ್ವಭಾವಂ ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಸರ್ವಶಕ್ತಿಸಮನ್ವಿತಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಹಿ ವ್ಯುತ್ಪಾದ್ಯಮಾನಸ್ಯ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧತ್ವಾದಯೋಽರ್ಥಾಃ ಪ್ರತೀಯಂತೇ, ಬೃಂಹತೇರ್ಧಾತೋರರ್ಥಾನುಗಮಾತ್ । ಸರ್ವಸ್ಯಾತ್ಮತ್ವಾಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ತಿತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ । ಸರ್ವೋ ಹ್ಯಾತ್ಮಾಸ್ತಿತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯೇತಿ, ನ ‘ನಾಹಮಸ್ಮಿ’ ಇತಿ । ಯದಿ ಹಿ ನಾತ್ಮಾಸ್ತಿತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಸರ್ವೋ ಲೋಕಃ ‘ನಾಹಮಸ್ಮಿ’ ಇತಿ ಪ್ರತೀಯಾತ್ । ಆತ್ಮಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮ । ಯದಿ ತರ್ಹಿ ಲೋಕೇ ಬ್ರಹ್ಮ ಆತ್ಮತ್ವೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಸ್ತಿ, ತತೋ ಜ್ಞಾತಮೇವೇತ್ಯಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯತ್ವಂ ಪುನರಾಪನ್ನಮ್; ನ । ತದ್ವಿಶೇಷಂ ಪ್ರತಿ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ । ದೇಹಮಾತ್ರಂ ಚೈತನ್ಯವಿಶಿಷ್ಟಮಾತ್ಮೇತಿ ಪ್ರಾಕೃತಾ ಜನಾ ಲೋಕಾಯತಿಕಾಶ್ಚ ಪ್ರತಿಪನ್ನಾಃ । ಇಂದ್ರಿಯಾಣ್ಯೇವ ಚೇತನಾನ್ಯಾತ್ಮೇತ್ಯಪರೇ । ಮನ ಇತ್ಯನ್ಯೇ । ವಿಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಂ ಕ್ಷಣಿಕಮಿತ್ಯೇಕೇ । ಶೂನ್ಯಮಿತ್ಯಪರೇ । ಅಸ್ತಿ ದೇಹಾದಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತಃ ಸಂಸಾರೀ ಕರ್ತಾ ಭೋಕ್ತೇತ್ಯಪರೇ । ಭೋಕ್ತೈವ ಕೇವಲಂ ನ ಕರ್ತೇತ್ಯೇಕೇ । ಅಸ್ತಿ ತದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತ ಈಶ್ವರಃ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸರ್ವಶಕ್ತಿರಿತಿ ಕೇಚಿತ್ । ಆತ್ಮಾ ಸ ಭೋಕ್ತುರಿತ್ಯಪರೇ । ಏವಂ ಬಹವೋ ವಿಪ್ರತಿಪನ್ನಾ ಯುಕ್ತಿವಾಕ್ಯತದಾಭಾಸಸಮಾಶ್ರಯಾಃ ಸಂತಃ । ತತ್ರಾವಿಚಾರ್ಯ ಯತ್ಕಿಂಚಿತ್ಪ್ರತಿಪದ್ಯಮಾನೋ ನಿಃಶ್ರೇಯಸಾತ್ಪ್ರತಿಹನ್ಯೇತ, ಅನರ್ಥಂ ಚೇಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸೋಪನ್ಯಾಸಮುಖೇನ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಮೀಮಾಂಸಾ ತದವಿರೋಧಿತರ್ಕೋಪಕರಣಾ ನಿಃಶ್ರೇಯಸಪ್ರಯೋಜನಾ ಪ್ರಸ್ತೂಯತೇ ॥ ೧ ॥

ಜನ್ಮಾದ್ಯಧಿಕರಣಮ್

ಬ್ರಹ್ಮ ಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಕಿಂಲಕ್ಷಣಕಂ ಪುನಸ್ತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯತ ಆಹ ಭಗವಾನ್ಸೂತ್ರಕಾರಃ —

ಜನ್ಮಾದ್ಯಸ್ಯ ಯತಃ ॥ ೨ ॥

ಜನ್ಮ ಉತ್ಪತ್ತಿಃ ಆದಿಃ ಅಸ್ಯ — ಇತಿ ತದ್ಗುಣಸಂವಿಜ್ಞಾನೋ ಬಹುವ್ರೀಹಿಃ । ಜನ್ಮಸ್ಥಿತಿಭಂಗಂ ಸಮಾಸಾರ್ಥಃ । ಜನ್ಮನಶ್ಚಾದಿತ್ವಂ ಶ್ರುತಿನಿರ್ದೇಶಾಪೇಕ್ಷಂ ವಸ್ತುವೃತ್ತಾಪೇಕ್ಷಂ ಚ । ಶ್ರುತಿನಿರ್ದೇಶಸ್ತಾವತ್ — ‘ಯತೋ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಜಾಯಂತೇ’ (ತೈ. ಉ. ೩ । ೧ । ೧) ಇತಿ, ಅಸ್ಮಿನ್ವಾಕ್ಯೇ ಜನ್ಮಸ್ಥಿತಿಪ್ರಲಯಾನಾಂ ಕ್ರಮದರ್ಶನಾತ್ । ವಸ್ತುವೃತ್ತಮಪಿ — ಜನ್ಮನಾ ಲಬ್ಧಸತ್ತಾಕಸ್ಯ ಧರ್ಮಿಣಃ ಸ್ಥಿತಿಪ್ರಲಯಸಂಭವಾತ್ । ಅಸ್ಯೇತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಸನ್ನಿಧಾಪಿತಸ್ಯ ಧರ್ಮಿಣ ಇದಮಾ ನಿರ್ದೇಶಃ । ಷಷ್ಠೀ ಜನ್ಮಾದಿಧರ್ಮಸಂಬಂಧಾರ್ಥಾ । ಯತ ಇತಿ ಕಾರಣನಿರ್ದೇಶಃ । ಅಸ್ಯ ಜಗತೋ ನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಂ ವ್ಯಾಕೃತಸ್ಯ ಅನೇಕಕರ್ತೃಭೋಕ್ತೃಸಂಯುಕ್ತಸ್ಯ ಪ್ರತಿನಿಯತದೇಶಕಾಲನಿಮಿತ್ತಕ್ರಿಯಾಫಲಾಶ್ರಯಸ್ಯ ಮನಸಾಪ್ಯಚಿಂತ್ಯರಚನಾರೂಪಸ್ಯ ಜನ್ಮಸ್ಥಿತಿಭಂಗಂ ಯತಃ ಸರ್ವಜ್ಞಾತ್ಸರ್ವಶಕ್ತೇಃ ಕಾರಣಾದ್ಭವತಿ, ತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಃ । ಅನ್ಯೇಷಾಮಪಿ ಭಾವವಿಕಾರಾಣಾಂ ತ್ರಿಷ್ವೇವಾಂತರ್ಭಾವ ಇತಿ ಜನ್ಮಸ್ಥಿತಿನಾಶಾನಾಮಿಹ ಗ್ರಹಣಮ್ । ಯಾಸ್ಕಪರಿಪಠಿತಾನಾಂ ತು ‘ಜಾಯತೇಽಸ್ತಿ’ ಇತ್ಯಾದೀನಾಂ ಗ್ರಹಣೇ ತೇಷಾಂ ಜಗತಃ ಸ್ಥಿತಿಕಾಲೇ ಸಂಭಾವ್ಯಮಾನತ್ವಾನ್ಮೂಲಕಾರಣಾದುತ್ಪತ್ತಿಸ್ಥಿತಿನಾಶಾ ಜಗತೋ ನ ಗೃಹೀತಾಃ ಸ್ಯುರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೇತ । ತನ್ಮಾ ಶಂಕಿ; ಇತಿ ಯಾ ಉತ್ಪತ್ತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ, ತತ್ರೈವ ಸ್ಥಿತಿಃ ಪ್ರಲಯಶ್ಚ, ತ ಏವ ಗೃಹ್ಯಂತೇ । ನ ಯಥೋಕ್ತವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ಜಗತೋ ಯಥೋಕ್ತವಿಶೇಷಣಮೀಶ್ವರಂ ಮುಕ್ತ್ವಾ, ಅನ್ಯತಃ ಪ್ರಧಾನಾದಚೇತನಾತ್ ಅಣುಭ್ಯಃ ಅಭಾವಾತ್ ಸಂಸಾರಿಣೋ ವಾ ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿ ಸಂಭಾವಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ನ ಚ ಸ್ವಭಾವತಃ, ವಿಶಿಷ್ಟದೇಶಕಾಲನಿಮಿತ್ತಾನಾಮಿಹೋಪಾದಾನಾತ್ । ಏತದೇವಾನುಮಾನಂ ಸಂಸಾರಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತೇಶ್ವರಾಸ್ತಿತ್ವಾದಿಸಾಧನಂ ಮನ್ಯಂತೇ ಈಶ್ವರಕಾರಣವಾದಿನಃ ॥
ನನ್ವಿಹಾಪಿ ತದೇವೋಪನ್ಯಸ್ತಂ ಜನ್ಮಾದಿಸೂತ್ರೇ । ನ; ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಕುಸುಮಗ್ರಥನಾರ್ಥತ್ವಾತ್ಸೂತ್ರಾಣಾಮ್ । ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಾನಿ ಹಿ ಸೂತ್ರೈರುದಾಹೃತ್ಯ ವಿಚಾರ್ಯಂತೇ । ವಾಕ್ಯಾರ್ಥವಿಚಾರಣಾಧ್ಯವಸಾನನಿರ್ವೃತ್ತಾ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಾವಗತಿಃ, ನಾನುಮಾನಾದಿಪ್ರಮಾಣಾಂತರನಿರ್ವೃತ್ತಾ । ಸತ್ಸು ತು ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯೇಷು ಜಗತೋ ಜನ್ಮಾದಿಕಾರಣವಾದಿಷು, ತದರ್ಥಗ್ರಹಣದಾರ್ಢ್ಯಾಯ ಅನುಮಾನಮಪಿ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಾವಿರೋಧಿ ಪ್ರಮಾಣಂ ಭವತ್ , ನ ನಿವಾರ್ಯತೇ, ಶ್ರುತ್ಯೈವ ಚ ಸಹಾಯತ್ವೇನ ತರ್ಕಸ್ಯಾಭ್ಯುಪೇತತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ — ‘ಶ್ರೋತವ್ಯೋ ಮಂತವ್ಯಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೫) ಇತಿ ಶ್ರುತಿಃ ‘ಪಂಡಿತೋ ಮೇಧಾವೀ ಗಂಧಾರಾನೇವೋಪಸಂಪದ್ಯೇತೈವಮೇವೇಹಾಚಾರ್ಯವಾನ್ಪುರುಷೋ ವೇದ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧೪ । ೨) ಇತಿ ಚ ಪುರುಷಬುದ್ಧಿಸಾಹಾಯ್ಯಮಾತ್ಮನೋ ದರ್ಶಯತಿ । ನ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಮಿವ ಶ್ರುತ್ಯಾದಯ ಏವ ಪ್ರಮಾಣಂ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಮ್ । ಕಿಂತು ಶ್ರುತ್ಯಾದಯೋಽನುಭವಾದಯಶ್ಚ ಯಥಾಸಂಭವಮಿಹ ಪ್ರಮಾಣಮ್ , ಅನುಭವಾವಸಾನತ್ವಾದ್ಭೂತವಸ್ತುವಿಷಯತ್ವಾಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ । ಕರ್ತವ್ಯೇ ಹಿ ವಿಷಯೇ ನಾನುಭವಾಪೇಕ್ಷಾಸ್ತೀತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾದೀನಾಮೇವ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ , ಪುರುಷಾಧೀನಾತ್ಮಲಾಭತ್ವಾಚ್ಚ ಕರ್ತವ್ಯಸ್ಯ । ಕರ್ತುಮಕರ್ತುಮನ್ಯಥಾ ವಾ ಕರ್ತುಂ ಶಕ್ಯಂ ಲೌಕಿಕಂ ವೈದಿಕಂ ಚ ಕರ್ಮ; ಯಥಾ ಅಶ್ವೇನ ಗಚ್ಛತಿ, ಪದ್ಭ್ಯಾಮ್ , ಅನ್ಯಥಾ ವಾ, ನ ವಾ ಗಚ್ಛತೀತಿ । ತಥಾ ‘ಅತಿರಾತ್ರೇ ಷೋಡಶಿನಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ, ನಾತಿರಾತ್ರೇ ಷೋಡಶಿನಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ’ ‘ಉದಿತೇ ಜುಹೋತಿ, ಅನುದಿತೇ ಜುಹೋತಿ’ ಇತಿ ವಿಧಿಪ್ರತಿಷೇಧಾಶ್ಚ ಅತ್ರ ಅರ್ಥವಂತಃ ಸ್ಯುಃ, ವಿಕಲ್ಪೋತ್ಸರ್ಗಾಪವಾದಾಶ್ಚ । ನ ತು ವಸ್ತು ‘ಏವಮ್ , ನೈವಮ್’ ‘ಅಸ್ತಿ, ನಾಸ್ತಿ’ ಇತಿ ವಾ ವಿಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ವಿಕಲ್ಪನಾಸ್ತು ಪುರುಷಬುದ್ಧ್ಯಪೇಕ್ಷಾಃ । ನ ವಸ್ತುಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಜ್ಞಾನಂ ಪುರುಷಬುದ್ಧ್ಯಪೇಕ್ಷಮ್ । ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? ವಸ್ತುತಂತ್ರಮೇವ ತತ್ । ನ ಹಿ ಸ್ಥಾಣಾವೇಕಸ್ಮಿನ್ ‘ಸ್ಥಾಣುರ್ವಾ, ಪುರುಷೋಽನ್ಯೋ ವಾ’ ಇತಿ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಂ ಭವತಿ । ತತ್ರ ‘ಪುರುಷೋಽನ್ಯೋ ವಾ’ ಇತಿ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಮ್ । ‘ಸ್ಥಾಣುರೇವ’ ಇತಿ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಮ್ , ವಸ್ತುತಂತ್ರತ್ವಾತ್ । ಏವಂ ಭೂತವಸ್ತುವಿಷಯಾಣಾಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ವಸ್ತುತಂತ್ರಮ್ । ತತ್ರೈವಂ ಸತಿ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಮಪಿ ವಸ್ತುತಂತ್ರಮೇವ, ಭೂತವಸ್ತುವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ನನು ಭೂತವಸ್ತುತ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರವಿಷಯತ್ವಮೇವೇತಿ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯವಿಚಾರಣಾ ಅನರ್ಥಿಕೈವ ಪ್ರಾಪ್ತಾ । ನ; ಇಂದ್ರಿಯಾವಿಷಯತ್ವೇನ ಸಂಬಂಧಾಗ್ರಹಣಾತ್ । ಸ್ವಭಾವತೋ ವಿಷಯವಿಷಯಾಣೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ, ನ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಾಣಿ । ಸತಿ ಹೀಂದ್ರಿಯವಿಷಯತ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಇದಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸಂಬದ್ಧಂ ಕಾರ್ಯಮಿತಿ ಗೃಹ್ಯೇತ । ಕಾರ್ಯಮಾತ್ರಮೇವ ತು ಗೃಹ್ಯಮಾಣಮ್ — ಕಿಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸಂಬದ್ಧಮ್ ? ಕಿಮನ್ಯೇನ ಕೇನಚಿದ್ವಾ ಸಂಬದ್ಧಮ್ ? — ಇತಿ ನ ಶಕ್ಯಂ ನಿಶ್ಚೇತುಮ್ । ತಸ್ಮಾಜ್ಜನ್ಮಾದಿಸೂತ್ರಂ ನಾನುಮಾನೋಪನ್ಯಾಸಾರ್ಥಮ್ । ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಮ್ । ಕಿಂ ಪುನಸ್ತದ್ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಂ ಯತ್ ಸೂತ್ರೇಣೇಹ ಲಿಲಕ್ಷಯಿಷಿತಮ್ ? ‘ಭೃಗುರ್ವೈ ವಾರುಣಿಃ । ವರುಣಂ ಪಿತರಮುಪಸಸಾರ । ಅಧೀಹಿ ಭಗವೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ’ (ತೈ. ಉ. ೩ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯಾಹ — ‘ಯತೋ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಜಾಯಂತೇ । ಯೇನ ಜಾತಾನಿ ಜೀವಂತಿ । ಯತ್ಪ್ರಯಂತ್ಯಭಿಸಂವಿಶಂತಿ । ತದ್ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಸ್ವ । ತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ । ’ (ತೈ. ಉ. ೩ । ೧ । ೧) ತಸ್ಯ ಚ ನಿರ್ಣಯವಾಕ್ಯಮ್ — ‘ಆನಂದಾದ್ಧ್ಯೇವ ಖಲ್ವಿಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಜಾಯಂತೇ । ಆನಂದೇನ ಜಾತಾನಿ ಜೀವಂತಿ । ಆನಂದಂ ಪ್ರಯಂತ್ಯಭಿಸಂವಿಶಂತಿ’ (ತೈ. ಉ. ೩ । ೬ । ೧) ಇತಿ । ಅನ್ಯಾನ್ಯಪ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕಾನಿ ವಾಕ್ಯಾನಿ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಬುದ್ಧಮುಕ್ತಸ್ವಭಾವಸರ್ವಜ್ಞಸ್ವರೂಪಕಾರಣವಿಷಯಾಣಿ ಉದಾಹರ್ತವ್ಯಾನಿ ॥ ೨ ॥

ಶಾಸ್ತ್ರಯೋನಿತ್ವಾಧಿಕರಣಮ್

ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಪ್ರದರ್ಶನೇನ ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಕ್ಷಿಪ್ತಮ್ , ತದೇವ ದ್ರಢಯನ್ನಾಹ —

ಶಾಸ್ತ್ರಯೋನಿತ್ವಾತ್ ॥ ೩ ॥

ಮಹತ ಋಗ್ವೇದಾದೇಃ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಅನೇಕವಿದ್ಯಾಸ್ಥಾನೋಪಬೃಂಹಿತಸ್ಯ ಪ್ರದೀಪವತ್ಸರ್ವಾರ್ಥಾವದ್ಯೋತಿನಃ ಸರ್ವಜ್ಞಕಲ್ಪಸ್ಯ ಯೋನಿಃ ಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ನ ಹೀದೃಶಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಋಗ್ವೇದಾದಿಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞಗುಣಾನ್ವಿತಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞಾದನ್ಯತಃ ಸಂಭವೋಽಸ್ತಿ । ಯದ್ಯದ್ವಿಸ್ತರಾರ್ಥಂ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಯಸ್ಮಾತ್ಪುರುಷವಿಶೇಷಾತ್ಸಂಭವತಿ, ಯಥಾ ವ್ಯಾಕರಣಾದಿ ಪಾಣಿನ್ಯಾದೇಃ ಜ್ಞೇಯೈಕದೇಶಾರ್ಥಮಪಿ, ಸ ತತೋಽಪ್ಯಧಿಕತರವಿಜ್ಞಾನ ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಲೋಕೇ । ಕಿಮು ವಕ್ತವ್ಯಮ್ — ಅನೇಕಶಾಖಾಭೇದಭಿನ್ನಸ್ಯ ದೇವತಿರ್ಯಙ್ಮನುಷ್ಯವರ್ಣಾಶ್ರಮಾದಿಪ್ರವಿಭಾಗಹೇತೋಃ ಋಗ್ವೇದಾದ್ಯಾಖ್ಯಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞಾನಾಕರಸ್ಯ ಅಪ್ರಯತ್ನೇನೈವ ಲೀಲಾನ್ಯಾಯೇನ ಪುರುಷನಿಃಶ್ವಾಸವತ್ ಯಸ್ಮಾನ್ಮಹತೋ ಭೂತಾತ್ ಯೋನೇಃ ಸಂಭವಃ — ‘ಅಸ್ಯ ಮಹತೋ ಭೂತಸ್ಯ ನಿಃಶ್ವಸಿತಮೇತತ್ ಯದೃಗ್ವೇದಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೧೦) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ — ತಸ್ಯ ಮಹತೋ ಭೂತಸ್ಯ ನಿರತಿಶಯಂ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಸರ್ವಶಕ್ತಿಮತ್ತ್ವಂ ಚೇತಿ ॥
ಅಥವಾ ಯಥೋಕ್ತಮೃಗ್ವೇದಾದಿಶಾಸ್ತ್ರಂ ಯೋನಿಃ ಕಾರಣಂ ಪ್ರಮಾಣಮಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಯಥಾವತ್ಸ್ವರೂಪಾಧಿಗಮೇ । ಶಾಸ್ತ್ರಾದೇವ ಪ್ರಮಾಣಾತ್ ಜಗತೋ ಜನ್ಮಾದಿಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಧಿಗಮ್ಯತ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಶಾಸ್ತ್ರಮುದಾಹೃತಂ ಪೂರ್ವಸೂತ್ರೇ — ‘ಯತೋ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಜಾಯಂತೇ’ (ತೈ. ಉ. ೩ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿ । ಕಿಮರ್ಥಂ ತರ್ಹೀದಂ ಸೂತ್ರಮ್ , ಯಾವತಾ ಪೂರ್ವಸೂತ್ರ ಏವ ಏವಂಜಾತೀಯಕಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮುದಾಹರತಾ ಶಾಸ್ತ್ರಯೋನಿತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ದರ್ಶಿತಮ್ । ಉಚ್ಯತೇ — ತತ್ರ ಸೂತ್ರಾಕ್ಷರೇಣ ಸ್ಪಷ್ಟಂ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯಾನುಪಾದಾನಾಜ್ಜನ್ಮಾದಿಸೂತ್ರೇಣ ಕೇವಲಮನುಮಾನಮುಪನ್ಯಸ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೇತ; ತಾಮಾಶಂಕಾಂ ನಿವರ್ತಯಿತುಮಿದಂ ಸೂತ್ರಂ ಪ್ರವವೃತೇ — ‘ಶಾಸ್ತ್ರಯೋನಿತ್ವಾತ್’ ಇತಿ ॥ ೩ ॥

ಸಮನ್ವಯಾಧಿಕರಣಮ್

ಕಥಂ ಪುನರ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಮಾಣಕತ್ವಮುಚ್ಯತೇ, ಯಾವತಾ ‘ಆಮ್ನಾಯಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವಾದಾನರ್ಥಕ್ಯಮತದರ್ಥಾನಾಮ್’ (ಜೈ. ಸೂ. ೧ । ೨ । ೧) ಇತಿ ಕ್ರಿಯಾಪರತ್ವಂ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರದರ್ಶಿತಮ್ । ಅತೋ ವೇದಾಂತಾನಾಮಾನರ್ಥಕ್ಯಮ್ , ಅಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ಕರ್ತೃದೇವತಾದಿಪ್ರಕಾಶನಾರ್ಥತ್ವೇನ ವಾ ಕ್ರಿಯಾವಿಧಿಶೇಷತ್ವಮ್ , ಉಪಾಸನಾದಿಕ್ರಿಯಾಂತರವಿಧಾನಾರ್ಥತ್ವಂ ವಾ । ನ ಹಿ ಪರಿನಿಷ್ಠಿತವಸ್ತುಪ್ರತಿಪಾದನಂ ಸಂಭವತಿ; ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿವಿಷಯತ್ವಾತ್ಪರಿನಿಷ್ಠಿತವಸ್ತುನಃ । ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದನೇ ಚ ಹೇಯೋಪಾದೇಯರಹಿತೇ ಪುರುಷಾರ್ಥಾಭಾವಾತ್ । ಅತ ಏವ ‘ಸೋಽರೋದೀತ್’ ಇತ್ಯೇವಮಾದೀನಾಮಾನರ್ಥಕ್ಯಂ ಮಾ ಭೂದಿತಿ ‘ವಿಧಿನಾ ತ್ವೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಾತ್ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥೇನ ವಿಧೀನಾಂ ಸ್ಯುಃ’ (ಜೈ. ಸೂ. ೧ । ೨ । ೭) ಇತಿ ಸ್ತಾವಕತ್ವೇನಾರ್ಥವತ್ತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ಮಂತ್ರಾಣಾಂ ಚ ‘ಇಷೇ ತ್ವಾ’ ಇತ್ಯಾದೀನಾಂ ಕ್ರಿಯಾತತ್ಸಾಧನಾಭಿಧಾಯಿತ್ವೇನ ಕರ್ಮಸಮವಾಯಿತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ಅತೋ ನ ಕ್ವಚಿದಪಿ ವೇದವಾಕ್ಯಾನಾಂ ವಿಧಿಸಂಸ್ಪರ್ಶಮಂತರೇಣಾರ್ಥವತ್ತಾ ದೃಷ್ಟಾ ಉಪಪನ್ನಾ ವಾ । ನ ಚ ಪರಿನಿಷ್ಠಿತೇ ವಸ್ತುಸ್ವರೂಪೇ ವಿಧಿಃ ಸಂಭವತಿ, ಕ್ರಿಯಾವಿಷಯತ್ವಾದ್ವಿಧೇಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಿತಕರ್ತೃದೇವತಾದಿಸ್ವರೂಪಪ್ರಕಾಶನೇನ ಕ್ರಿಯಾವಿಧಿಶೇಷತ್ವಂ ವೇದಾಂತಾನಾಮ್ । ಅಥ ಪ್ರಕರಣಾಂತರಭಯಾನ್ನೈತದಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ, ತಥಾಪಿ ಸ್ವವಾಕ್ಯಗತೋಪಾಸನಾದಿಕರ್ಮಪರತ್ವಮ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶಾಸ್ತ್ರಯೋನಿತ್ವಮಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ, ಉಚ್ಯತೇ —

ತತ್ತು ಸಮನ್ವಯಾತ್ ॥ ೪ ॥

ತುಶಬ್ದಃ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಃ । ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಸರ್ವಶಕ್ತಿ ಜಗದುತ್ಪತ್ತಿಸ್ಥಿತಿಲಯಕಾರಣಂ ವೇದಾಂತಶಾಸ್ತ್ರಾದೇವಾವಗಮ್ಯತೇ । ಕಥಮ್ ? ಸಮನ್ವಯಾತ್ । ಸರ್ವೇಷು ಹಿ ವೇದಾಂತೇಷು ವಾಕ್ಯಾನಿ ತಾತ್ಪರ್ಯೇಣೈತಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವೇನ ಸಮನುಗತಾನಿ — ‘ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್ ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೧) ‘ಆತ್ಮಾ ವಾ ಇದಮೇಕ ಏವಾಗ್ರ ಆಸೀತ್’ (ಐ. ಉ. ೧ । ೧ । ೧) ‘ತದೇತದ್ಬ್ರಹ್ಮಾಪೂರ್ವಮನಪರಮನಂತರಮಬಾಹ್ಯಮ್ಅಯಮಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮ ಸರ್ವಾನುಭೂಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೫ । ೧೯) ‘ಬ್ರಹ್ಮೈವೇದಮಮೃತಂ ಪುರಸ್ತಾತ್’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೨ । ೧೨) ಇತ್ಯಾದೀನಿ । ನ ಚ ತದ್ಗತಾನಾಂ ಪದಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪವಿಷಯೇ ನಿಶ್ಚಿತೇ ಸಮನ್ವಯೇಽವಗಮ್ಯಮಾನೇ ಅರ್ಥಾಂತರಕಲ್ಪನಾ ಯುಕ್ತಾ, ಶ್ರುತಹಾನ್ಯಶ್ರುತಕಲ್ಪನಾಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಚ ತೇಷಾಂ ಕರ್ತೃದೇವತಾದಿಸ್ವರೂಪಪ್ರತಿಪಾದನಪರತಾ ಅವಸೀಯತೇ, ‘ತತ್ಕೇನ ಕಂ ಪಶ್ಯೇತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೧೪) ಇತ್ಯಾದಿಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲನಿರಾಕರಣಶ್ರುತೇಃ । ನ ಚ ಪರಿನಿಷ್ಠಿತವಸ್ತುಸ್ವರೂಪತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿವಿಷಯತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ, ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಭಾವಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಮಂತರೇಣಾನವಗಮ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ । ಯತ್ತು ಹೇಯೋಪಾದೇಯರಹಿತತ್ವಾದುಪದೇಶಾನರ್ಥಕ್ಯಮಿತಿ, ನೈಷ ದೋಷಃ; ಹೇಯೋಪಾದೇಯಶೂನ್ಯಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತಾವಗಮಾದೇವ ಸರ್ವಕ್ಲೇಶಪ್ರಹಾಣಾತ್ಪುರುಷಾರ್ಥಸಿದ್ಧೇಃ । ದೇವತಾದಿಪ್ರತಿಪಾದನಸ್ಯ ತು ಸ್ವವಾಕ್ಯಗತೋಪಾಸನಾರ್ಥತ್ವೇಽಪಿ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿರೋಧಃ । ನ ತು ತಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಾಸನಾವಿಧಿಶೇಷತ್ವಂ ಸಂಭವತಿ, ಏಕತ್ವೇ ಹೇಯೋಪಾದೇಯಶೂನ್ಯತಯಾ ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಾದಿದ್ವೈತವಿಜ್ಞಾನೋಪಮರ್ದೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಹಿ ಏಕತ್ವವಿಜ್ಞಾನೇನೋನ್ಮಥಿತಸ್ಯ ದ್ವೈತವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪುನಃ ಸಂಭವೋಽಸ್ತಿ ಯೇನೋಪಾಸನಾವಿಧಿಶೇಷತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯೇತ । ಯದ್ಯಪ್ಯನ್ಯತ್ರ ವೇದವಾಕ್ಯಾನಾಂ ವಿಧಿಸಂಸ್ಪರ್ಶಮಂತರೇಣ ಪ್ರಮಾಣತ್ವಂ ನ ದೃಷ್ಟಮ್ , ತಥಾಪ್ಯಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಫಲಪರ್ಯಂತತ್ವಾನ್ನ ತದ್ವಿಷಯಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಶಕ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾತುಮ್ । ನ ಚಾನುಮಾನಗಮ್ಯಂ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್ , ಯೇನಾನ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಂ ನಿದರ್ಶನಮಪೇಕ್ಷ್ಯೇತ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಿದ್ಧಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಮಾಣಕತ್ವಮ್ ॥
ಅತ್ರಾಪರೇ ಪ್ರತ್ಯವತಿಷ್ಠಂತೇ — ಯದ್ಯಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಮಾಣಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ತಥಾಪಿ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿವಿಧಿವಿಷಯತಯೈವ ಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಮರ್ಪ್ಯತೇ । ಯಥಾ ಯೂಪಾಹವನೀಯಾದೀನ್ಯಲೌಕಿಕಾನ್ಯಪಿ ವಿಧಿಶೇಷತಯಾ ಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ಸಮರ್ಪ್ಯಂತೇ, ತದ್ವತ್ । ಕುತ ಏತತ್ ? ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿಪ್ರಯೋಜನತ್ವಾಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ । ತಥಾ ಹಿ ಶಾಸ್ತ್ರತಾತ್ಪರ್ಯವಿದ ಆಹುಃ — ‘ದೃಷ್ಟೋ ಹಿ ತಸ್ಯಾರ್ಥಃ ಕರ್ಮಾವಬೋಧನಂ ನಾಮ’ ಇತಿ; ‘ಚೋದನೇತಿ ಕ್ರಿಯಾಯಾಃ ಪ್ರವರ್ತಕಂ ವಚನಮ್’ ‘ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಮುಪದೇಶಃ’ (ಜೈ. ಸೂ. ೧ । ೧ । ೫), ‘ತದ್ಭೂತಾನಾಂ ಕ್ರಿಯಾರ್ಥೇನ ಸಮಾಮ್ನಾಯಃ’ (ಜೈ. ಸೂ. ೧ । ೧ । ೨೫) ‘ಆಮ್ನಾಯಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವಾದಾನರ್ಥಕ್ಯಮತದರ್ಥಾನಾಮ್’ (ಜೈ. ಸೂ. ೧ । ೨ । ೧) ಇತಿ ಚ । ಅತಃ ಪುರುಷಂ ಕ್ವಚಿದ್ವಿಷಯವಿಶೇಷೇ ಪ್ರವರ್ತಯತ್ಕುತಶ್ಚಿದ್ವಿಷಯವಿಶೇಷಾನ್ನಿವರ್ತಯಚ್ಚಾರ್ಥವಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಮ್ । ತಚ್ಛೇಷತಯಾ ಚಾನ್ಯದುಪಯುಕ್ತಮ್ । ತತ್ಸಾಮಾನ್ಯಾದ್ವೇದಾಂತಾನಾಮಪಿ ತಥೈವಾರ್ಥವತ್ತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಸತಿ ಚ ವಿಧಿಪರತ್ವೇ ಯಥಾ ಸ್ವರ್ಗಾದಿಕಾಮಸ್ಯಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಸಾಧನಂ ವಿಧೀಯತೇ, ಏವಮಮೃತತ್ವಕಾಮಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ವಿಧೀಯತ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ನನ್ವಿಹ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮುಕ್ತಮ್ — ಕರ್ಮಕಾಂಡೇ ಭವ್ಯೋ ಧರ್ಮೋ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಃ, ಇಹ ತು ಭೂತಂ ನಿತ್ಯನಿರ್ವೃತ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಮಿತಿ; ತತ್ರ ಧರ್ಮಜ್ಞಾನಫಲಾದನುಷ್ಠಾನಾಪೇಕ್ಷಾದ್ವಿಲಕ್ಷಣಂ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಫಲಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ನಾರ್ಹತ್ಯೇವಂ ಭವಿತುಮ್ , ಕಾರ್ಯವಿಧಿಪ್ರಯುಕ್ತಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ । ‘ಆತ್ಮಾ ವಾ ಅರೇ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೫) ‘ಯ ಆತ್ಮಾಪಹತಪಾಪ್ಮಾ ... ಸೋಽನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಃ ಸ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೭ । ೧) ‘ಆತ್ಮೇತ್ಯೇವೋಪಾಸೀತ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೭) ‘ಆತ್ಮಾನಮೇವ ಲೋಕಮುಪಾಸೀತ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೧೫) ‘ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವತಿ’ (ಮು. ಉ. ೩ । ೨ । ೯) ಇತ್ಯಾದಿಷು ವಿಧಾನೇಷು ಸತ್ಸು, ‘ಕೋಽಸಾವಾತ್ಮಾ ?’ ‘ಕಿಂ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ?’ ಇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ತತ್ಸ್ವರೂಪಸಮರ್ಪಣೇನ ಸರ್ವೇ ವೇದಾಂತಾ ಉಪಯುಕ್ತಾಃ — ನಿತ್ಯಃ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸರ್ವಗತೋ ನಿತ್ಯತೃಪ್ತೋ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಬುದ್ಧಮುಕ್ತಸ್ವಭಾವೋ ವಿಜ್ಞಾನಮಾನಂದಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಇತ್ಯೇವಮಾದಯಃ । ತದುಪಾಸನಾಚ್ಚ ಶಾಸ್ತ್ರದೃಷ್ಟೋಽದೃಷ್ಟೋ ಮೋಕ್ಷಃ ಫಲಂ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ಕರ್ತವ್ಯವಿಧ್ಯನನುಪ್ರವೇಶೇ ತು ವಸ್ತುಮಾತ್ರಕಥನೇ ಹಾನೋಪಾದಾನಾಸಂಭವಾತ್ ‘ಸಪ್ತದ್ವೀಪಾ ವಸುಮತೀ’ ‘ರಾಜಾಸೌ ಗಚ್ಛತಿ’ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯವದ್ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಾನಾಮಾನರ್ಥಕ್ಯಮೇವ ಸ್ಯಾತ್ । ನನು ವಸ್ತುಮಾತ್ರಕಥನೇಽಪಿ ‘ರಜ್ಜುರಿಯಮ್ , ನಾಯಂ ಸರ್ಪಃ’ ಇತ್ಯಾದೌ ಭ್ರಾಂತಿಜನಿತಭೀತಿನಿವರ್ತನೇನಾರ್ಥವತ್ತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಮ್ । ತಥೇಹಾಪ್ಯಸಂಸಾರ್ಯಾತ್ಮವಸ್ತುಕಥನೇನ ಸಂಸಾರಿತ್ವಭ್ರಾಂತಿನಿವರ್ತನೇನಾರ್ಥವತ್ತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಸ್ಯಾದೇತದೇವಮ್ , ಯದಿ ರಜ್ಜುಸ್ವರೂಪಶ್ರವಣಮಾತ್ರೇಣೇವ ಸರ್ಪಭ್ರಾಂತಿಃ, ಸಂಸಾರಿತ್ವಭ್ರಾಂತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಶ್ರವಣಮಾತ್ರೇಣ ನಿವರ್ತೇತ; ನ ತು ನಿವರ್ತತೇ । ಶ್ರುತಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಯಥಾಪೂರ್ವಂ ಸುಖದುಃಖಾದಿಸಂಸಾರಿಧರ್ಮದರ್ಶನಾತ್ । ‘ಶ್ರೋತವ್ಯೋ ಮಂತವ್ಯೋ ನಿದಿಧ್ಯಾಸಿತವ್ಯಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೫) ಇತಿ ಚ ಶ್ರವಣೋತ್ತರಕಾಲಯೋರ್ಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನಯೋರ್ವಿಧಿದರ್ಶನಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರತಿಪತ್ತಿವಿಧಿವಿಷಯತಯೈವ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಮಾಣಕಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಮಿತಿ ॥
ಅತ್ರಾಭಿಧೀಯತೇ — ನ; ಕರ್ಮಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಫಲಯೋರ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾತ್ । ಶಾರೀರಂ ವಾಚಿಕಂ ಮಾನಸಂ ಚ ಕರ್ಮ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಸಿದ್ಧಂ ಧರ್ಮಾಖ್ಯಮ್ , ಯದ್ವಿಷಯಾ ಜಿಜ್ಞಾಸಾ ‘ಅಥಾತೋ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ’ (ಜೈ. ಸೂ. ೧ । ೧ । ೧) ಇತಿ ಸೂತ್ರಿತಾ । ಅಧರ್ಮೋಽಪಿ ಹಿಂಸಾದಿಃ ಪ್ರತಿಷೇಧಚೋದನಾಲಕ್ಷಣತ್ವಾಜ್ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಃ ಪರಿಹಾರಾಯ । ತಯೋಶ್ಚೋದನಾಲಕ್ಷಣಯೋರರ್ಥಾನರ್ಥಯೋರ್ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಯೋಃ ಫಲೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇ ಸುಖದುಃಖೇ ಶರೀರವಾಙ್ಮನೋಭಿರೇವೋಪಭುಜ್ಯಮಾನೇ ವಿಷಯೇಂದ್ರಿಯಸಂಯೋಗಜನ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಷು ಸ್ಥಾವರಾಂತೇಷು ಪ್ರಸಿದ್ಧೇ । ಮನುಷ್ಯತ್ವಾದಾರಭ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾಂತೇಷು ದೇಹವತ್ಸು ಸುಖತಾರತಮ್ಯಮನುಶ್ರೂಯತೇ । ತತಶ್ಚ ತದ್ಧೇತೋರ್ಧರ್ಮಸ್ಯಾಪಿ ತಾರತಮ್ಯಂ ಗಮ್ಯತೇ । ಧರ್ಮತಾರತಮ್ಯಾದಧಿಕಾರಿತಾರತಮ್ಯಮ್ । ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಚಾರ್ಥಿತ್ವಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಿಕೃತಮಧಿಕಾರಿತಾರತಮ್ಯಮ್ । ತಥಾ ಚ ಯಾಗಾದ್ಯನುಷ್ಠಾಯಿನಾಮೇವ ವಿದ್ಯಾಸಮಾಧಿವಿಶೇಷಾದುತ್ತರೇಣ ಪಥಾ ಗಮನಮ್ , ಕೇವಲೈರಿಷ್ಟಾಪೂರ್ತದತ್ತಸಾಧನೈರ್ಧೂಮಾದಿಕ್ರಮೇಣ ದಕ್ಷಿಣೇನ ಪಥಾ ಗಮನಮ್ , ತತ್ರಾಪಿ ಸುಖತಾರತಮ್ಯಮ್ , ತತ್ಸಾಧನತಾರತಮ್ಯಂ ಚ ಶಾಸ್ತ್ರಾತ್ ‘ಯಾವತ್ಸಂಪಾತಮುಷಿತ್ವಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೧೦ । ೫) ಇತ್ಯಸ್ಮಾದ್ಗಮ್ಯತೇ । ತಥಾ ಮನುಷ್ಯಾದಿಷು ಸ್ಥಾವರಾಂತೇಷು ಸುಖಲವಶ್ಚೋದನಾಲಕ್ಷಣಧರ್ಮಸಾಧ್ಯ ಏವೇತಿ ಗಮ್ಯತೇ ತಾರತಮ್ಯೇನ ವರ್ತಮಾನಃ । ತಥೋರ್ಧ್ವಗತೇಷ್ವಧೋಗತೇಷು ಚ ದೇಹವತ್ಸು ದುಃಖತಾರತಮ್ಯದರ್ಶನಾತ್ತದ್ಧೇತೋರಧರ್ಮಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷೇಧಚೋದನಾಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ತದನುಷ್ಠಾಯಿನಾಂ ಚ ತಾರತಮ್ಯಂ ಗಮ್ಯತೇ । ಏವಮವಿದ್ಯಾದಿದೋಷವತಾಂ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮತಾರತಮ್ಯನಿಮಿತ್ತಂ ಶರೀರೋಪಾದಾನಪೂರ್ವಕಂ ಸುಖದುಃಖತಾರತಮ್ಯಮನಿತ್ಯಂ ಸಂಸಾರರೂಪಂ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿನ್ಯಾಯಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ ‘ನ ಹ ವೈ ಸಶರೀರಸ್ಯ ಸತಃ ಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯಯೋರಪಹತಿರಸ್ತಿ’ ಇತಿ ಯಥಾವರ್ಣಿತಂ ಸಂಸಾರರೂಪಮನುವದತಿ । ‘ಅಶರೀರಂ ವಾವ ಸಂತಂ ನ ಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯೇ ಸ್ಪೃಶತಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧೨ । ೧) ಇತಿ ಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯಸ್ಪರ್ಶನಪ್ರತಿಷೇಧಾಚ್ಚೋದನಾಲಕ್ಷಣಧರ್ಮಕಾರ್ಯತ್ವಂ ಮೋಕ್ಷಾಖ್ಯಸ್ಯಾಶರೀರತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ಧರ್ಮಕಾರ್ಯತ್ವೇ ಹಿ ಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯಸ್ಪರ್ಶನಪ್ರತಿಷೇಧೋ ನೋಪಪದ್ಯೇತ । ಅಶರೀರತ್ವಮೇವ ಧರ್ಮಕಾರ್ಯಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ । ತಸ್ಯ ಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವಾತ್ — ‘ಅಶರೀರꣳ ಶರೀರೇಷ್ವನವಸ್ಥೇಷ್ವವಸ್ಥಿತಮ್ । ಮಹಾಂತಂ ವಿಭುಮಾತ್ಮಾನಂ ಮತ್ವಾ ಧೀರೋ ನ ಶೋಚತಿ’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೨೨), ‘ಅಪ್ರಾಣೋ ಹ್ಯಮನಾಃ ಶುಭ್ರಃ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೧ । ೨), ‘ಅಸಂಗೋ ಹ್ಯಯಂ ಪುರುಷಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೧೫) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ । ಅತ ಏವಾನುಷ್ಠೇಯಕರ್ಮಫಲವಿಲಕ್ಷಣಂ ಮೋಕ್ಷಾಖ್ಯಮಶರೀರತ್ವಂ ನಿತ್ಯಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ತತ್ರ ಕಿಂಚಿತ್ಪರಿಣಾಮಿನಿತ್ಯಂ ಯಸ್ಮಿನ್ವಿಕ್ರಿಯಮಾಣೇಽಪಿ ತದೇವೇದಮಿತಿ ಬುದ್ಧಿರ್ನ ವಿಹನ್ಯತೇ; ಯಥಾ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿ ಜಗನ್ನಿತ್ಯತ್ವವಾದಿನಾಮ್ , ಯಥಾ ವಾ ಸಾಂಖ್ಯಾನಾಂ ಗುಣಾಃ । ಇದಂ ತು ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಂ ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯಂ ವ್ಯೋಮವತ್ಸರ್ವವ್ಯಾಪಿ ಸರ್ವವಿಕ್ರಿಯಾರಹಿತಂ ನಿತ್ಯತೃಪ್ತಂ ನಿರವಯವಂ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಃಸ್ವಭಾವಮ್ , ಯತ್ರ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮೌ ಸಹ ಕಾರ್ಯೇಣ ಕಾಲತ್ರಯಂ ಚ ನೋಪಾವರ್ತೇತೇ । ತದೇತದಶರೀರತ್ವಂ ಮೋಕ್ಷಾಖ್ಯಮ್ — ‘ಅನ್ಯತ್ರ ಧರ್ಮಾದನ್ಯತ್ರಾಧರ್ಮಾದನ್ಯತ್ರಾಸ್ಮಾತ್ಕೃತಾಕೃತಾತ್ । ಅನ್ಯತ್ರ ಭೂತಾಚ್ಚ ಭವ್ಯಾಚ್ಚ’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೧೪) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ । ಅತಸ್ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ, ಯಸ್ಯೇಯಂ ಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಪ್ರಸ್ತುತಾ । ತದ್ಯದಿ ಕರ್ತವ್ಯಶೇಷತ್ವೇನೋಪದಿಶ್ಯೇತ, ತೇನ ಚ ಕರ್ತವ್ಯೇನ ಸಾಧ್ಯಶ್ಚೇನ್ಮೋಕ್ಷೋಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯೇತ, ಅನಿತ್ಯ ಏವ ಸ್ಯಾತ್ । ತತ್ರೈವಂ ಸತಿ ಯಥೋಕ್ತಕರ್ಮಫಲೇಷ್ವೇವ ತಾರತಮ್ಯಾವಸ್ಥಿತೇಷ್ವನಿತ್ಯೇಷು ಕಶ್ಚಿದತಿಶಯೋ ಮೋಕ್ಷ ಇತಿ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ನಿತ್ಯಶ್ಚ ಮೋಕ್ಷಃ ಸರ್ವೈರ್ಮೋಕ್ಷವಾದಿಭಿರಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ । ಅತೋ ನ ಕರ್ತವ್ಯಶೇಷತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮೋಪದೇಶೋ ಯುಕ್ತಃ । ಅಪಿ ಚ ‘ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವತಿ’ (ಮು. ಉ. ೩ । ೨ । ೯), ‘ಕ್ಷೀಯಂತೇ ಚಾಸ್ಯ ಕರ್ಮಾಣಿ ತಸ್ಮಿಂದೃಷ್ಟೇ ಪರಾವರೇ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೨ । ೯), ‘ಆನಂದಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿದ್ವಾನ್ನ ಬಿಭೇತಿ ಕುತಶ್ಚನ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೯ । ೧), ‘ಅಭಯಂ ವೈ ಜನಕ ಪ್ರಾಪ್ತೋಽಸಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೨ । ೪,) ‘ತದಾತ್ಮಾನಮೇವಾವೇದಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತಿ, ತಸ್ಮಾತ್ತತ್ಸರ್ವಮಭವತ್’ (ವಾಜಸನೇಯಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ. ಉ. ೧ । ೪ । ೧೦), ‘ತತ್ರ ಕೋ ಮೋಹಃ ಕಃ ಶೋಕ ಏಕತ್ವಮನುಪಶ್ಯತಃ’ (ಈ. ಉ. ೭) ಇತ್ಯೇವಮಾದ್ಯಾಃ ಶ್ರುತಯೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾನಂತರಮೇವ ಮೋಕ್ಷಂ ದರ್ಶಯಂತ್ಯೋ ಮಧ್ಯೇ ಕಾರ್ಯಾಂತರಂ ವಾರಯಂತಿ । ತಥಾ ‘ತದ್ಧೈತತ್ಪಶ್ಯನ್ನೃಷಿರ್ವಾಮದೇವಃ ಪ್ರತಿಪೇದೇಽಹಂ ಮನುರಭವಂ ಸೂರ್ಯಶ್ಚ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೧೦) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮದರ್ಶನಸರ್ವಾತ್ಮಭಾವಯೋರ್ಮಧ್ಯೇ ಕರ್ತವ್ಯಾಂತರವಾರಣಾಯೋದಾಹಾರ್ಯಮ್ — ಯಥಾ ‘ತಿಷ್ಠನ್ಗಾಯತಿ’ ಇತಿ ತಿಷ್ಠತಿಗಾಯತ್ಯೋರ್ಮಧ್ಯೇ ತತ್ಕರ್ತೃಕಂ ಕಾರ್ಯಾಂತರಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ‘ತ್ವಂ ಹಿ ನಃ ಪಿತಾ ಯೋಽಸ್ಮಾಕಮವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಪರಂ ಪಾರಂ ತಾರಯಸಿ’ (ಪ್ರ. ಉ. ೬ । ೮), ‘ಶ್ರುತಂ ಹ್ಯೇವ ಮೇ ಭಗವದ್ದೃಶೇಭ್ಯಸ್ತರತಿ ಶೋಕಮಾತ್ಮವಿದಿತಿ; ಸೋಽಹಂ ಭಗವಃ ಶೋಚಾಮಿ, ತಂ ಮಾ ಭಗವಾಂಛೋಕಸ್ಯ ಪಾರಂ ತಾರಯತು’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೧ । ೩) ‘ತಸ್ಮೈ ಮೃದಿತಕಷಾಯಾಯ ತಮಸಃ ಪಾರಂ ದರ್ಶಯತಿ ಭಗವಾನ್ಸನತ್ಕುಮಾರಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೬ । ೨) ಇತಿ ಚೈವಮಾದ್ಯಾಃ ಶ್ರುತಯೋ ಮೋಕ್ಷಪ್ರತಿಬಂಧನಿವೃತ್ತಿಮಾತ್ರಮೇವಾತ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಫಲಂ ದರ್ಶಯಂತಿ । ತಥಾ ಚ ಆಚಾರ್ಯಪ್ರಣೀತಂ ನ್ಯಾಯೋಪಬೃಂಹಿತಂ ಸೂತ್ರಮ್ — ‘ದುಃಖಜನ್ಮಪ್ರವೃತ್ತಿದೋಷಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಾನಾಮುತ್ತರೋತ್ತರಾಪಾಯೇ ತದನಂತರಾಪಾಯಾದಪವರ್ಗಃ’ (ನ್ಯಾ. ಸೂ. ೧ । ೧ । ೨) ಇತಿ । ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಾಪಾಯಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕತ್ವವಿಜ್ಞಾನಾದ್ಭವತಿ । ನ ಚೇದಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕತ್ವವಿಜ್ಞಾನಂ ಸಂಪದ್ರೂಪಮ್ — ಯಥಾ ‘ಅನಂತಂ ವೈ ಮನೋಽನಂತಾ ವಿಶ್ವೇದೇವಾ ಅನಂತಮೇವ ಸ ತೇನ ಲೋಕಂ ಜಯತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೧ । ೯) ಇತಿ । ನ ಚಾಧ್ಯಾಸರೂಪಮ್ — ಯಥಾ ‘ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸೀತ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೮ । ೧) ‘ಆದಿತ್ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾದೇಶಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೯ । ೧) ಇತಿ ಚ ಮನಆದಿತ್ಯಾದಿಷು ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟ್ಯಧ್ಯಾಸಃ । ನಾಪಿ ವಿಶಿಷ್ಟಕ್ರಿಯಾಯೋಗನಿಮಿತ್ತಮ್ ‘ವಾಯುರ್ವಾವ ಸಂವರ್ಗಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೪ । ೩ । ೧) ‘ಪ್ರಾಣೋ ವಾವ ಸಂವರ್ಗಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೪ । ೩ । ೩) ಇತಿವತ್ । ನಾಪ್ಯಾಜ್ಯಾವೇಕ್ಷಣಾದಿಕರ್ಮವತ್ಕರ್ಮಾಂಗಸಂಸ್ಕಾರರೂಪಮ್ । ಸಂಪದಾದಿರೂಪೇ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕತ್ವವಿಜ್ಞಾನೇಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಮಾನೇ, ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ‘ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೧೦) ‘ಅಯಮಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೫ । ೧೯) ಇತ್ಯೇವಮಾದೀನಾಂ ವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕತ್ವವಸ್ತುಪ್ರತಿಪಾದನಪರಃ ಪದಸಮನ್ವಯಃ ಪೀಡ್ಯೇತ । ‘ಭಿದ್ಯತೇ ಹೃದಯಗ್ರಂಥಿಶ್ಛಿದ್ಯಂತೇ ಸರ್ವಸಂಶಯಾಃ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೨ । ೯) ಇತಿ ಚೈವಮಾದೀನ್ಯವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿಫಲಶ್ರವಣಾನ್ಯುಪರುಧ್ಯೇರನ್ । ‘ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವತಿ’ (ಮು. ಉ. ೩ । ೨ । ೯) ಇತಿ ಚೈವಮಾದೀನಿ ತದ್ಭಾವಾಪತ್ತಿವಚನಾನಿ ಸಂಪದಾದಿರೂಪತ್ವೇ ನ ಸಾಮಂಜಸ್ಯೇನೋಪಪದ್ಯೇರನ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಸಂಪದಾದಿರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕತ್ವವಿಜ್ಞಾನಮ್ । ಅತೋ ನ ಪುರುಷವ್ಯಾಪಾರತಂತ್ರಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾ । ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಪ್ರಮಾಣವಿಷಯವಸ್ತುಜ್ಞಾನವದ್ವಸ್ತುತಂತ್ರೈವ । ಏವಂಭೂತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತಜ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಚ ನ ಕಯಾಚಿದ್ಯುಕ್ತ್ಯಾ ಶಕ್ಯಃ ಕಾರ್ಯಾನುಪ್ರವೇಶಃ ಕಲ್ಪಯಿತುಮ್ । ನ ಚ ವಿದಿಕ್ರಿಯಾಕರ್ಮತ್ವೇನ ಕಾರ್ಯಾನುಪ್ರವೇಶೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ — ‘ಅನ್ಯದೇವ ತದ್ವಿದಿತಾದಥೋ ಅವಿದಿತಾದಧಿ’ (ಕೇ. ಉ. ೧ । ೪) ಇತಿ ವಿದಿಕ್ರಿಯಾಕರ್ಮತ್ವಪ್ರತಿಷೇಧಾತ್ , ‘ಯೇನೇದಂ ಸರ್ವಂ ವಿಜಾನಾತಿ ತಂ ಕೇನ ವಿಜಾನೀಯಾತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೧೪) ಇತಿ ಚ । ತಥೋಪಾಸ್ತಿಕ್ರಿಯಾಕರ್ಮತ್ವಪ್ರತಿಷೇಧೋಽಪಿ ಭವತಿ — ‘ಯದ್ವಾಚಾನಭ್ಯುದಿತಂ ಯೇನ ವಾಗಭ್ಯುದ್ಯತೇ’ ಇತ್ಯವಿಷಯತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪನ್ಯಸ್ಯ, ‘ತದೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ತ್ವಂ ವಿದ್ಧಿ, ನೇದಂ ಯದಿದಮುಪಾಸತೇ’ (ಕೇ. ಉ. ೧ । ೫) ಇತಿ । ಅವಿಷಯತ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶಾಸ್ತ್ರಯೋನಿತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಚೇತ್ , ನ; ಅವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತಭೇದನಿವೃತ್ತಿಪರತ್ವಾಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ । ನ ಹಿ ಶಾಸ್ತ್ರಮಿದಂತಯಾ ವಿಷಯಭೂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷತಿ । ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮತ್ವೇನಾವಿಷಯತಯಾ ಪ್ರತಿಪಾದಯತ್ ಅವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತಂ ವೇದ್ಯವೇದಿತೃವೇದನಾದಿಭೇದಮಪನಯತಿ । ತಥಾ ಚ ಶಾಸ್ತ್ರಮ್ — ‘ಯಸ್ಯಾಮತಂ ತಸ್ಯ ಮತಂ ಮತಂ ಯಸ್ಯ ನ ವೇದ ಸಃ । ಅವಿಜ್ಞಾತಂ ವಿಜಾನತಾಂ ವಿಜ್ಞಾತಮವಿಜಾನತಾಮ್’ (ಕೇ. ಉ. ೨ । ೩) ‘ನ ದೃಷ್ಟೇರ್ದ್ರಷ್ಟಾರಂ ಪಶ್ಯೇಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೪ । ೨) ‘ನ ವಿಜ್ಞಾತೇರ್ವಿಜ್ಞಾತಾರಂ ವಿಜಾನೀಯಾಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೪ । ೨) ಇತಿ ಚೈವಮಾದಿ । ಅತೋಽವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತಸಂಸಾರಿತ್ವನಿವರ್ತನೇನ ನಿತ್ಯಮುಕ್ತಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಸಮರ್ಪಣಾನ್ನ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾನಿತ್ಯತ್ವದೋಷಃ । ಯಸ್ಯ ತೂತ್ಪಾದ್ಯೋ ಮೋಕ್ಷಃ, ತಸ್ಯ ಮಾನಸಂ ವಾಚಿಕಂ ಕಾಯಿಕಂ ವಾ ಕಾರ್ಯಮಪೇಕ್ಷತ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ತಥಾ ವಿಕಾರ್ಯತ್ವೇ ಚ । ತಯೋಃ ಪಕ್ಷಯೋರ್ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಧ್ರುವಮನಿತ್ಯತ್ವಮ್ । ನ ಹಿ ದಧ್ಯಾದಿ ವಿಕಾರ್ಯಮ್ ಉತ್ಪಾದ್ಯಂ ವಾ ಘಟಾದಿ ನಿತ್ಯಂ ದೃಷ್ಟಂ ಲೋಕೇ । ನ ಚ ಆಪ್ಯತ್ವೇನಾಪಿ ಕಾರ್ಯಾಪೇಕ್ಷಾ, ಸ್ವಾತ್ಮಸ್ವರೂಪತ್ವೇ ಸತ್ಯನಾಪ್ಯತ್ವಾತ್; ಸ್ವರೂಪವ್ಯತಿರಿಕ್ತತ್ವೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಾಪ್ಯತ್ವಮ್ , ಸರ್ವಗತತ್ವೇನ ನಿತ್ಯಾಪ್ತಸ್ವರೂಪತ್ವಾತ್ಸರ್ವೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಆಕಾಶಸ್ಯೇವ । ನಾಪಿ ಸಂಸ್ಕಾರ್ಯೋ ಮೋಕ್ಷಃ, ಯೇನ ವ್ಯಾಪಾರಮಪೇಕ್ಷೇತ । ಸಂಸ್ಕಾರೋ ಹಿ ನಾಮ ಸಂಸ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಗುಣಾಧಾನೇನ ವಾ ಸ್ಯಾತ್ , ದೋಷಾಪನಯನೇನ ವಾ । ನ ತಾವದ್ಗುಣಾಧಾನೇನ ಸಂಭವತಿ, ಅನಾಧೇಯಾತಿಶಯಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪತ್ವಾನ್ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ । ನಾಪಿ ದೋಷಾಪನಯನೇನ, ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪತ್ವಾನ್ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ । ಸ್ವಾತ್ಮಧರ್ಮ ಏವ ಸನ್ ತಿರೋಭೂತೋ ಮೋಕ್ಷಃ ಕ್ರಿಯಯಾತ್ಮನಿ ಸಂಸ್ಕ್ರಿಯಮಾಣೇಽಭಿವ್ಯಜ್ಯತೇ — ಯಥಾ ಆದರ್ಶೇ ನಿಘರ್ಷಣಕ್ರಿಯಯಾ ಸಂಸ್ಕ್ರಿಯಮಾಣೇ ಭಾಸ್ವರತ್ವಂ ಧರ್ಮ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ; ಕ್ರಿಯಾಶ್ರಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇರಾತ್ಮನಃ । ಯದಾಶ್ರಯಾ ಹಿ ಕ್ರಿಯಾ, ತಮವಿಕುರ್ವತೀ ನೈವಾತ್ಮಾನಂ ಲಭತೇ । ಯದ್ಯಾತ್ಮಾ ಕ್ರಿಯಯಾ ವಿಕ್ರಿಯೇತ, ಅನಿತ್ಯತ್ವಮಾತ್ಮನಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ‘ಅವಿಕಾರ್ಯೋಽಯಮುಚ್ಯತೇ’(ಭ. ಗೀ. ೨ । ೨೫) ಇತಿ ಚೈವಮಾದೀನಿ ವಾಕ್ಯಾನಿ ಬಾಧ್ಯೇರನ್ । ತಚ್ಚಾನಿಷ್ಟಮ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಸ್ವಾಶ್ರಯಾ ಕ್ರಿಯಾ ಆತ್ಮನಃ ಸಂಭವತಿ । ಅನ್ಯಾಶ್ರಯಾಯಾಸ್ತು ಕ್ರಿಯಾಯಾ ಅವಿಷಯತ್ವಾನ್ನ ತಯಾತ್ಮಾ ಸಂಸ್ಕ್ರಿಯತೇ । ನನು ದೇಹಾಶ್ರಯಯಾ ಸ್ನಾನಾಚಮನಯಜ್ಞೋಪವೀತಧಾರಣಾದಿನಾ ಕ್ರಿಯಯಾ ದೇಹೀ ಸಂಸ್ಕ್ರಿಯಮಾಣೋ ದೃಷ್ಟಃ, ನ; ದೇಹಾದಿಸಂಹತಸ್ಯೈವಾವಿದ್ಯಾಗೃಹೀತಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಸಂಸ್ಕ್ರಿಯಮಾಣತ್ವಾತ್ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಹಿ ಸ್ನಾನಾಚಮನಾದೇರ್ದೇಹಸಮವಾಯಿತ್ವಮ್ । ತಯಾ ದೇಹಾಶ್ರಯಯಾ ತತ್ಸಂಹತ ಏವ ಕಶ್ಚಿದವಿದ್ಯಯಾತ್ಮತ್ವೇನ ಪರಿಗೃಹೀತಃ ಸಂಸ್ಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಯಥಾ ದೇಹಾಶ್ರಯಚಿಕಿತ್ಸಾನಿಮಿತ್ತೇನ ಧಾತುಸಾಮ್ಯೇನ ತತ್ಸಂಹತಸ್ಯ ತದಭಿಮಾನಿನ ಆರೋಗ್ಯಫಲಮ್ , ‘ಅಹಮರೋಗಃ’ ಇತಿ ಯತ್ರ ಬುದ್ಧಿರುತ್ಪದ್ಯತೇ — ಏವಂ ಸ್ನಾನಾಚಮನಯಜ್ಞೋಪವೀತಧಾರಣಾದಿಕಯಾ ‘ಅಹಂ ಶುದ್ಧಃ ಸಂಸ್ಕೃತಃ’ ಇತಿ ಯತ್ರ ಬುದ್ಧಿರುತ್ಪದ್ಯತೇ, ಸ ಸಂಸ್ಕ್ರಿಯತೇ । ಸ ಚ ದೇಹೇನ ಸಂಹತ ಏವ । ತೇನೈವ ಹ್ಯಹಂಕರ್ತ್ರಾ ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯೇಣ ಪ್ರತ್ಯಯಿನಾ ಸರ್ವಾಃ ಕ್ರಿಯಾ ನಿರ್ವರ್ತ್ಯಂತೇ । ತತ್ಫಲಂ ಚ ಸ ಏವಾಶ್ನಾತಿ, ‘ತಯೋರನ್ಯಃ ಪಿಪ್ಪಲಂ ಸ್ವಾದ್ವತ್ತ್ಯನಶ್ನನ್ನನ್ಯೋಽಭಿಚಾಕಶೀತಿ’ (ಮು. ಉ. ೩ । ೧ । ೧) ಇತಿ ಮಂತ್ರವರ್ಣಾತ್ — ‘ಆತ್ಮೇಂದ್ರಿಯಮನೋಯುಕ್ತಂ ಭೋಕ್ತೇತ್ಯಾಹುರ್ಮನೀಷಿಣಃ’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೩ । ೪) ಇತಿ ಚ । ತಥಾ ‘ಏಕೋ ದೇವಃ ಸರ್ವಭೂತೇಷು ಗೂಢಃ ಸರ್ವವ್ಯಾಪೀ ಸರ್ವಭೂತಾಂತರಾತ್ಮಾ । ಕರ್ಮಾಧ್ಯಕ್ಷಃ ಸರ್ವಭೂತಾಧಿವಾಸಃ ಸಾಕ್ಷೀ ಚೇತಾ ಕೇವಲೋ ನಿರ್ಗುಣಶ್ಚ’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೬ । ೧೧) ಇತಿ, ‘ಸ ಪರ್ಯಗಾಚ್ಛುಕ್ರಮಕಾಯಮವ್ರಣಮಸ್ನಾವಿರಂ ಶುದ್ಧಮಪಾಪವಿದ್ಧಮ್’ (ಈ. ಉ. ೮) ಇತಿ, ಚ — ಏತೌ ಮಂತ್ರಾವನಾಧೇಯಾತಿಶಯತಾಂ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧತಾಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ದರ್ಶಯತಃ । ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಶ್ಚ ಮೋಕ್ಷಃ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಸಂಸ್ಕಾರ್ಯೋಽಪಿ ಮೋಕ್ಷಃ । ಅತೋಽನ್ಯನ್ಮೋಕ್ಷಂ ಪ್ರತಿ ಕ್ರಿಯಾನುಪ್ರವೇಶದ್ವಾರಂ ನ ಶಕ್ಯಂ ಕೇನಚಿದ್ದರ್ಶಯಿತುಮ್ । ತಸ್ಮಾಜ್ಜ್ಞಾನಮೇಕಂ ಮುಕ್ತ್ವಾ ಕ್ರಿಯಾಯಾ ಗಂಧಮಾತ್ರಸ್ಯಾಪ್ಯನುಪ್ರವೇಶ ಇಹ ನೋಪಪದ್ಯತೇ । ನನು ಜ್ಞಾನಂ ನಾಮ ಮಾನಸೀ ಕ್ರಿಯಾ, ನ; ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾತ್ । ಕ್ರಿಯಾ ಹಿ ನಾಮ ಸಾ, ಯತ್ರ ವಸ್ತುಸ್ವರೂಪನಿರಪೇಕ್ಷೈವ ಚೋದ್ಯತೇ, ಪುರುಷಚಿತ್ತವ್ಯಾಪಾರಾಧೀನಾ ಚ, ಯಥಾ — ‘ಯಸ್ಯೈ ದೇವತಾಯೈ ಹವಿರ್ಗೃಹೀತಂ ಸ್ಯಾತ್ತಾಂ ಮನಸಾ ಧ್ಯಾಯೇದ್ವಷಟ್ಕರಿಷ್ಯನ್’(ಐ॰ಬ್ರಾ॰ ೩-೧-೮) ಇತಿ, ‘ಸಂಧ್ಯಾಂ ಮನಸಾ ಧ್ಯಾಯೇತ್’ (ಐ. ಬ್ರಾ. ೩ । ೮ । ೧) ಇತಿ ಚೈವಮಾದಿಷು । ಧ್ಯಾನಂ ಚಿಂತನಂ ಯದ್ಯಪಿ ಮಾನಸಮ್ , ತಥಾಪಿ ಪುರುಷೇಣ ಕರ್ತುಮಕರ್ತುಮನ್ಯಥಾ ವಾ ಕರ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ , ಪುರುಷತಂತ್ರತ್ವಾತ್ । ಜ್ಞಾನಂ ತು ಪ್ರಮಾಣಜನ್ಯಮ್ । ಪ್ರಮಾಣಂ ಚ ಯಥಾಭೂತವಸ್ತುವಿಷಯಮ್ । ಅತೋ ಜ್ಞಾನಂ ಕರ್ತುಮಕರ್ತುಮನ್ಯಥಾ ವಾ ಕರ್ತುಮಶಕ್ಯಮ್ । ಕೇವಲಂ ವಸ್ತುತಂತ್ರಮೇವ ತತ್; ನ ಚೋದನಾತಂತ್ರಮ್ , ನಾಪಿ ಪುರುಷತಂತ್ರಮ್ । ತಸ್ಮಾನ್ಮಾನಸತ್ವೇಽಪಿ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಮಹದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮ್ । ಯಥಾ ಚ ‘ಪುರುಷೋ ವಾವ ಗೌತಮಾಗ್ನಿಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೭ । ೧) ‘ಯೋಷಾ ವಾವ ಗೌತಮಾಗ್ನಿಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೮ । ೧) ಇತ್ಯತ್ರ ಯೋಷಿತ್ಪುರುಷಯೋರಗ್ನಿಬುದ್ಧಿರ್ಮಾನಸೀ ಭವತಿ । ಕೇವಲಚೋದನಾಜನ್ಯತ್ವಾತ್ ಕ್ರಿಯೈವ ಸಾ ಪುರುಷತಂತ್ರಾ ಚ । ಯಾ ತು ಪ್ರಸಿದ್ಧೇಽಗ್ನಾವಗ್ನಿಬುದ್ಧಿಃ, ನ ಸಾ ಚೋದನಾತಂತ್ರಾ; ನಾಪಿ ಪುರುಷತಂತ್ರಾ । ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿಷಯವಸ್ತುತಂತ್ರೈವೇತಿ ಜ್ಞಾನಮೇವೈತತ್; ನ ಕ್ರಿಯಾ — ಏವಂ ಸರ್ವಪ್ರಮಾಣವಿಷಯವಸ್ತುಷು ವೇದಿತವ್ಯಮ್ । ತತ್ರೈವಂ ಸತಿ ಯಥಾಭೂತಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮವಿಷಯಮಪಿ ಜ್ಞಾನಂ ನ ಚೋದನಾತಂತ್ರಮ್ । ತದ್ವಿಷಯೇ ಲಿಙಾದಯಃ ಶ್ರೂಯಮಾಣಾ ಅಪಿ ಅನಿಯೋಜ್ಯವಿಷಯತ್ವಾತ್ಕುಂಠೀಭವಂತಿ ಉಪಲಾದಿಷು ಪ್ರಯುಕ್ತಕ್ಷುರತೈಕ್ಷ್ಣ್ಯಾದಿವತ್ , ಅಹೇಯಾನುಪಾದೇಯವಸ್ತುವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ಕಿಮರ್ಥಾನಿ ತರ್ಹಿ ‘ಆತ್ಮಾ ವಾ ಅರೇ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ ಶ್ರೋತವ್ಯಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೫) ಇತ್ಯಾದೀನಿ ವಿಧಿಚ್ಛಾಯಾನಿ ವಚನಾನಿ ? ಸ್ವಾಭಾವಿಕಪ್ರವೃತ್ತಿವಿಷಯವಿಮುಖೀಕರಣಾರ್ಥಾನೀತಿ ಬ್ರೂಮಃ । ಯೋ ಹಿ ಬಹಿರ್ಮುಖಃ ಪ್ರವರ್ತತೇ ಪುರುಷಃ ‘ಇಷ್ಟಂ ಮೇ ಭೂಯಾದನಿಷ್ಟಂ ಮಾ ಭೂತ್’ ಇತಿ, ನ ಚ ತತ್ರಾತ್ಯಂತಿಕಂ ಪುರುಷಾರ್ಥಂ ಲಭತೇ, ತಮಾತ್ಯಂತಿಕಪುರುಷಾರ್ಥವಾಂಛಿನಂ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಾತ್ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಪ್ರವೃತ್ತಿಗೋಚರಾದ್ವಿಮುಖೀಕೃತ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಸ್ರೋತಸ್ತಯಾ ಪ್ರವರ್ತಯಂತಿ ‘ಆತ್ಮಾ ವಾ ಅರೇ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ’ ಇತ್ಯಾದೀನಿ; ತಸ್ಯಾತ್ಮಾನ್ವೇಷಣಾಯ ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯಾಹೇಯಮನುಪಾದೇಯಂ ಚಾತ್ಮತತ್ತ್ವಮುಪದಿಶ್ಯತೇ — ‘ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಯದಯಮಾತ್ಮಾ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೬) ‘ಯತ್ರ ತ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವಮಾತ್ಮೈವಾಭೂತ್ತತ್ಕೇನ ಕಂ ಪಶ್ಯೇತ್ ... ಕೇನ ಕಂ ವಿಜಾನೀಯಾತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೫ । ೧೫) ‘ವಿಜ್ಞಾತಾರಮರೇ ಕೇನ ವಿಜಾನೀಯಾತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೧೪) ‘ಅಯಮಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೫ । ೧೯) ಇತ್ಯಾದಿಭಿಃ । ಯದಪ್ಯಕರ್ತವ್ಯಪ್ರಧಾನಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಹಾನಾಯೋಪಾದಾನಾಯ ವಾ ನ ಭವತೀತಿ, ತತ್ತಥೈವೇತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ । ಅಲಂಕಾರೋ ಹ್ಯಯಮಸ್ಮಾಕಮ್ — ಯದ್ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಾವಗತೌ ಸತ್ಯಾಂ ಸರ್ವಕರ್ತವ್ಯತಾಹಾನಿಃ ಕೃತಕೃತ್ಯತಾ ಚೇತಿ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ — ‘ಆತ್ಮಾನಂ ಚೇದ್ವಿಜಾನೀಯಾದಯಮಸ್ಮೀತಿ ಪೂರುಷಃ । ಕಿಮಿಚ್ಛನ್ಕಸ್ಯ ಕಾಮಾಯ ಶರೀರಮನುಸಂಜ್ವರೇತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೧೨) ಇತಿ, ‘ಏತದ್ಬುದ್ಧ್ವಾ ಬುದ್ಧಿಮಾನ್ಸ್ಯಾತ್ಕೃತಕೃತ್ಯಶ್ಚ ಭಾರತ’ (ಭ. ಗೀ. ೧೫ । ೨೦) ಇತಿ ಚ ಸ್ಮೃತಿಃ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿವಿಧಿವಿಷಯತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಮರ್ಪಣಮ್ ॥
ಯದಪಿ ಕೇಚಿದಾಹುಃ — ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿವಿಧಿತಚ್ಛೇಷವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಕೇವಲವಸ್ತುವಾದೀ ವೇದಭಾಗೋ ನಾಸ್ತೀತಿ, ತನ್ನ । ಔಪನಿಷದಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯಾನನ್ಯಶೇಷತ್ವಾತ್ । ಯೋಽಸಾವುಪನಿಷತ್ಸ್ವೇವಾಧಿಗತಃ ಪುರುಷೋಽಸಂಸಾರೀ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಃ ಉತ್ಪಾದ್ಯಾದಿಚತುರ್ವಿಧದ್ರವ್ಯವಿಲಕ್ಷಣಃ ಸ್ವಪ್ರಕರಣಸ್ಥೋಽನನ್ಯಶೇಷಃ, ನಾಸೌ ನಾಸ್ತಿ ನಾಧಿಗಮ್ಯತ ಇತಿ ವಾ ಶಕ್ಯಂ ವದಿತುಮ್ । ‘ಸ ಏಷ ನೇತಿ ನೇತ್ಯಾತ್ಮಾ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೨೬) ಇತ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದಾತ್ ಆತ್ಮನಶ್ಚ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ , ಯ ಏವ ನಿರಾಕರ್ತಾ ತಸ್ಯೈವಾತ್ಮತ್ವಾತ್ । ನನ್ವಾತ್ಮಾ ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯತ್ವಾದುಪನಿಷತ್ಸ್ವೇವ ವಿಜ್ಞಾಯತ ಇತ್ಯನುಪಪನ್ನಮ್ । ನ, ತತ್ಸಾಕ್ಷಿತ್ವೇನ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ನ ಹ್ಯಹಂಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯಕರ್ತೃವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ತತ್ಸಾಕ್ಷೀ ಸರ್ವಭೂತಸ್ಥಃ ಸಮ ಏಕಃ ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯಃ ಪುರುಷೋ ವಿಧಿಕಾಂಡೇ ತರ್ಕಸಮಯೇ ವಾ ಕೇನಚಿದಧಿಗತಃ ಸರ್ವಸ್ಯಾತ್ಮಾ । ಅತಃ ಸ ನ ಕೇನಚಿತ್ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾತುಂ ಶಕ್ಯಃ, ವಿಧಿಶೇಷತ್ವಂ ವಾ ನೇತುಮ್; ಆತ್ಮತ್ವಾದೇವ ಚ ಸರ್ವೇಷಾಮ್ — ನ ಹೇಯೋ ನಾಪ್ಯುಪಾದೇಯಃ । ಸರ್ವಂ ಹಿ ವಿನಶ್ಯದ್ವಿಕಾರಜಾತಂ ಪುರುಷಾಂತಂ ವಿನಶ್ಯತಿ । ಪುರುಷೋ ಹಿ ವಿನಾಶಹೇತ್ವಭಾವಾದವಿನಾಶೀ । ವಿಕ್ರಿಯಾಹೇತ್ವಭಾವಾಚ್ಚ ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯಃ । ಅತ ಏವ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಬುದ್ಧಮುಕ್ತಸ್ವಭಾವಃ; ತಸ್ಮಾತ್ ‘ಪುರುಷಾನ್ನ ಪರಂ ಕಿಂಚಿತ್ಸಾ ಕಾಷ್ಠಾ ಸಾ ಪರಾ ಗತಿಃ’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೩ । ೧೧) ‘ತಂ ತ್ವೌಪನಿಷದಂ ಪುರುಷಂ ಪೃಚ್ಛಾಮಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೨೬) ಇತಿ ಚೌಪನಿಷದತ್ವವಿಶೇಷಣಂ ಪುರುಷಸ್ಯೋಪನಿಷತ್ಸು ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ಪ್ರಕಾಶ್ಯಮಾನತ್ವೇ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ಅತೋ ಭೂತವಸ್ತುಪರೋ ವೇದಭಾಗೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ವಚನಂ ಸಾಹಸಮಾತ್ರಮ್ ॥
ಯದಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರತಾತ್ಪರ್ಯವಿದಾಮನುಕ್ರಮಣಮ್ — ‘ದೃಷ್ಟೋ ಹಿ ತಸ್ಯಾರ್ಥಃ ಕರ್ಮಾವಬೋಧನಮ್’ ಇತ್ಯೇವಮಾದಿ, ತತ್ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾವಿಷಯತ್ವಾದ್ವಿಧಿಪ್ರತಿಷೇಧಶಾಸ್ತ್ರಾಭಿಪ್ರಾಯಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಅಪಿ ಚ ‘ಆಮ್ನಾಯಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವಾದಾನರ್ಥಕ್ಯಮತದರ್ಥಾನಾಮ್’ ಇತ್ಯೇತದೇಕಾಂತೇನಾಭ್ಯುಪಗಚ್ಛತಾಂ ಭೂತೋಪದೇಶಾನರ್ಥಕ್ಯಪ್ರಸಂಗಃ । ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿವಿಧಿವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಭೂತಂ ಚೇದ್ವಸ್ತೂಪದಿಶತಿ ಭವ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇನ, ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯಂ ಭೂತಂ ನೋಪದಿಶತೀತಿ ಕೋ ಹೇತುಃ । ನ ಹಿ ಭೂತಮುಪದಿಶ್ಯಮಾನಂ ಕ್ರಿಯಾ ಭವತಿ । ಅಕ್ರಿಯಾತ್ವೇಽಪಿ ಭೂತಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾಸಾಧನತ್ವಾತ್ಕ್ರಿಯಾರ್ಥ ಏವ ಭೂತೋಪದೇಶ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನೈಷ ದೋಷಃ । ಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವೇಽಪಿ ಕ್ರಿಯಾನಿರ್ವರ್ತನಶಕ್ತಿಮದ್ವಸ್ತೂಪದಿಷ್ಟಮೇವ । ಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವಂ ತು ಪ್ರಯೋಜನಂ ತಸ್ಯ । ನ ಚೈತಾವತಾ ವಸ್ತ್ವನುಪದಿಷ್ಟಂ ಭವತಿ । ಯದಿ ನಾಮೋಪದಿಷ್ಟಂ ಕಿಂ ತವ ತೇನ ಸ್ಯಾದಿತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಅನವಗತಾತ್ಮವಸ್ತೂಪದೇಶಶ್ಚ ತಥೈವ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ತದವಗತ್ಯಾ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸಂಸಾರಹೇತೋರ್ನಿವೃತ್ತಿಃ ಪ್ರಯೋಜನಂ ಕ್ರಿಯತ ಇತ್ಯವಿಶಿಷ್ಟಮರ್ಥವತ್ತ್ವಂ ಕ್ರಿಯಾಸಾಧನವಸ್ತೂಪದೇಶೇನ । ಅಪಿ ಚ ‘ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ನ ಹಂತವ್ಯಃ’ ಇತಿ ಚೈವಮಾದ್ಯಾ ನಿವೃತ್ತಿರುಪದಿಶ್ಯತೇ । ನ ಚ ಸಾ ಕ್ರಿಯಾ । ನಾಪಿ ಕ್ರಿಯಾಸಾಧನಮ್ । ಅಕ್ರಿಯಾರ್ಥಾನಾಮುಪದೇಶೋಽನರ್ಥಕಶ್ಚೇತ್ , ‘ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ನ ಹಂತವ್ಯಃ’ ಇತ್ಯಾದಿನಿವೃತ್ತ್ಯುಪದೇಶಾನಾಮಾನರ್ಥಕ್ಯಂ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ತಚ್ಚಾನಿಷ್ಟಮ್ । ನ ಚ ಸ್ವಭಾವಪ್ರಾಪ್ತಹಂತ್ಯರ್ಥಾನುರಾಗೇಣ ನಞಃ ಶಕ್ಯಮಪ್ರಾಪ್ತಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಂ ಹನನಕ್ರಿಯಾನಿವೃತ್ತ್ಯೌದಾಸೀನ್ಯವ್ಯತಿರೇಕೇಣ । ನಞಶ್ಚೈಷ ಸ್ವಭಾವಃ, ಯತ್ಸ್ವಸಂಬಂಧಿನೋಽಭಾವಂ ಬೋಧಯತೀತಿ । ಅಭಾವಬುದ್ಧಿಶ್ಚೌದಾಸೀನ್ಯಕಾರಣಮ್ । ಸಾ ಚ ದಗ್ಧೇಂಧನಾಗ್ನಿವತ್ಸ್ವಯಮೇವೋಪಶಾಮ್ಯತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಸಕ್ತಕ್ರಿಯಾನಿವೃತ್ತ್ಯೌದಾಸೀನ್ಯಮೇವ ‘ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ನ ಹಂತವ್ಯಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಷು ಪ್ರತಿಷೇಧಾರ್ಥಂ ಮನ್ಯಾಮಹೇ, ಅನ್ಯತ್ರ ಪ್ರಜಾಪತಿವ್ರತಾದಿಭ್ಯಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಪುರುಷಾರ್ಥಾನುಪಯೋಗ್ಯುಪಾಖ್ಯಾನಾದಿಭೂತಾರ್ಥವಾದವಿಷಯಮಾನರ್ಥಕ್ಯಾಭಿಧಾನಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ॥
ಯದಪ್ಯುಕ್ತಮ್ — ಕರ್ತವ್ಯವಿಧ್ಯನುಪ್ರವೇಶಮಂತರೇಣ ವಸ್ತುಮಾತ್ರಮುಚ್ಯಮಾನಮನರ್ಥಕಂ ಸ್ಯಾತ್ ‘ಸಪ್ತದ್ವೀಪಾ ವಸುಮತೀ’ ಇತ್ಯಾದಿವದಿತಿ, ತತ್ಪರಿಹೃತಮ್ । ‘ರಜ್ಜುರಿಯಮ್ , ನಾಯಂ ಸರ್ಪಃ’ ಇತಿ ವಸ್ತುಮಾತ್ರಕಥನೇಽಪಿ ಪ್ರಯೋಜನಸ್ಯ ದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ನನು ಶ್ರುತಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಯಥಾಪೂರ್ವಂ ಸಂಸಾರಿತ್ವದರ್ಶನಾನ್ನ ರಜ್ಜುಸ್ವರೂಪಕಥನವದರ್ಥವತ್ತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ನಾವಗತಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಭಾವಸ್ಯ ಯಥಾಪೂರ್ವಂ ಸಂಸಾರಿತ್ವಂ ಶಕ್ಯಂ ದರ್ಶಯಿತುಮ್ , ವೇದಪ್ರಮಾಣಜನಿತಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಭಾವವಿರೋಧಾತ್ । ನ ಹಿ ಶರೀರಾದ್ಯಾತ್ಮಾಭಿಮಾನಿನೋ ದುಃಖಭಯಾದಿಮತ್ತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಮಿತಿ, ತಸ್ಯೈವ ವೇದಪ್ರಮಾಣಜನಿತಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಾವಗಮೇ ತದಭಿಮಾನನಿವೃತ್ತೌ ತದೇವ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತಂ ದುಃಖಭಯಾದಿಮತ್ತ್ವಂ ಭವತೀತಿ ಶಕ್ಯಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಮ್ । ನ ಹಿ ಧನಿನೋ ಗೃಹಸ್ಥಸ್ಯ ಧನಾಭಿಮಾನಿನೋ ಧನಾಪಹಾರನಿಮಿತ್ತಂ ದುಃಖಂ ದೃಷ್ಟಮಿತಿ, ತಸ್ಯೈವ ಪ್ರವ್ರಜಿತಸ್ಯ ಧನಾಭಿಮಾನರಹಿತಸ್ಯ ತದೇವ ಧನಾಪಹಾರನಿಮಿತ್ತಂ ದುಃಖಂ ಭವತಿ । ನ ಚ ಕುಂಡಲಿನಃ ಕುಂಡಲಿತ್ವಾಭಿಮಾನನಿಮಿತ್ತಂ ಸುಖಂ ದೃಷ್ಟಮಿತಿ ತಸ್ಯೈವ ಕುಂಡಲವಿಯುಕ್ತಸ್ಯ ಕುಂಡಲಿತ್ವಾಭಿಮಾನರಹಿತಸ್ಯ ತದೇವ ಕುಂಡಲಿತ್ವಾಭಿಮಾನನಿಮಿತ್ತಂ ಸುಖಂ ಭವತಿ । ತದುಕ್ತಂ ಶ್ರುತ್ಯಾ — ‘ಅಶರೀರಂ ವಾವ ಸಂತಂ ನ ಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯೇ ಸ್ಪೃಶತಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧೨ । ೧) ಇತಿ । ಶರೀರೇ ಪತಿತೇಽಶರೀರತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ , ನ ಜೀವತ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ; ಸಶರೀರತ್ವಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತತ್ವಾತ್ । ನ ಹ್ಯಾತ್ಮನಃ ಶರೀರಾತ್ಮಾಭಿಮಾನಲಕ್ಷಣಂ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಂ ಮುಕ್ತ್ವಾ ಅನ್ಯತಃ ಸಶರೀರತ್ವಂ ಶಕ್ಯಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಮ್ । ನಿತ್ಯಮಶರೀರತ್ವಮಕರ್ಮನಿಮಿತ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯವೋಚಾಮ । ತತ್ಕೃತಧರ್ಮಾಧರ್ಮನಿಮಿತ್ತಂ ಸಶರೀರತ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ । ಶರೀರಸಂಬಂಧಸ್ಯಾಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಯೋರಾತ್ಮಕೃತತ್ವಾಸಿದ್ಧೇಃ, ಶರೀರಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಯೋಸ್ತತ್ಕೃತತ್ವಸ್ಯ ಚೇತರೇತರಾಶ್ರಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅಂಧಪರಂಪರೈಷಾ ಅನಾದಿತ್ವಕಲ್ಪನಾ । ಕ್ರಿಯಾಸಮವಾಯಾಭಾವಾಚ್ಚಾತ್ಮನಃ ಕರ್ತೃತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಸನ್ನಿಧಾನಮಾತ್ರೇಣ ರಾಜಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ದೃಷ್ಟಂ ಕರ್ತೃತ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ । ಧನದಾನಾದ್ಯುಪಾರ್ಜಿತಭೃತ್ಯಸಂಬಂಧಿತ್ವಾತ್ತೇಷಾಂ ಕರ್ತೃತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ತ್ವಾತ್ಮನೋ ಧನದಾನಾದಿವಚ್ಛರೀರಾದಿಭಿಃ ಸ್ವಸ್ವಾಮಿಭಾವಸಂಬಂಧನಿಮಿತ್ತಂ ಕಿಂಚಿಚ್ಛಕ್ಯಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಮ್ । ಮಿಥ್ಯಾಭಿಮಾನಸ್ತು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಃ ಸಂಬಂಧಹೇತುಃ । ಏತೇನ ಯಜಮಾನತ್ವಮಾತ್ಮನೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ಅತ್ರಾಹುಃ — ದೇಹಾದಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಆತ್ಮೀಯೇ ದೇಹಾದಾವಭಿಮಾನೋ ಗೌಣಃ, ನ ಮಿಥ್ಯೇತಿ ಚೇತ್ , ನ । ಪ್ರಸಿದ್ಧವಸ್ತುಭೇದಸ್ಯ ಗೌಣತ್ವಮುಖ್ಯತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ । ಯಸ್ಯ ಹಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧೋ ವಸ್ತುಭೇದಃ — ಯಥಾ ಕೇಸರಾದಿಮಾನಾಕೃತಿವಿಶೇಷೋಽನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಂ ಸಿಂಹಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯಭಾಙ್ಮುಖ್ಯೋಽನ್ಯಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ, ತತಶ್ಚಾನ್ಯಃ ಪುರುಷಃ ಪ್ರಾಯಿಕೈಃ ಕ್ರೌರ್ಯಶೌರ್ಯಾದಿಭಿಃ ಸಿಂಹಗುಣೈಃ ಸಂಪನ್ನಃ ಸಿದ್ಧಃ, ತಸ್ಯ ಪುರುಷೇ ಸಿಂಹಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯೌ ಗೌಣೌ ಭವತಃ । ನಾಪ್ರಸಿದ್ಧವಸ್ತುಭೇದಸ್ಯ । ತಸ್ಯ ತ್ವನ್ಯತ್ರಾನ್ಯಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯೌ ಭ್ರಾಂತಿನಿಮಿತ್ತಾವೇವ ಭವತಃ, ನ ಗೌಣೌ । ಯಥಾ ಮಂದಾಂಧಕಾರೇ ಸ್ಥಾಣುರಯಮಿತ್ಯಗೃಹ್ಯಮಾಣವಿಶೇಷೇ ಪುರುಷಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯೌ ಸ್ಥಾಣುವಿಷಯೌ, ಯಥಾ ವಾ ಶುಕ್ತಿಕಾಯಾಮಕಸ್ಮಾದ್ರಜತಮಿದಮಿತಿ ನಿಶ್ಚಿತೌ ಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯೌ, ತದ್ವದ್ದೇಹಾದಿಸಂಘಾತೇ ಅಹಮ್ ಇತಿ ನಿರುಪಚಾರೇಣ ಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯಾವಾತ್ಮಾನಾತ್ಮಾವಿವೇಕೇನೋತ್ಪದ್ಯಮಾನೌ ಕಥಂ ಗೌಣೌ ಶಕ್ಯೌ ವದಿತುಮ್ । ಆತ್ಮಾನಾತ್ಮವಿವೇಕಿನಾಮಪಿ ಪಂಡಿತಾನಾಮಜಾವಿಪಾಲಾನಾಮಿವಾವಿವಿಕ್ತೌ ಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯೌ ಭವತಃ । ತಸ್ಮಾದ್ದೇಹಾದಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮಾಸ್ತಿತ್ವವಾದಿನಾಂ ದೇಹಾದಾವಹಂಪ್ರತ್ಯಯೋ ಮಿಥ್ಯೈವ, ನ ಗೌಣಃ । ತಸ್ಮಾನ್ಮಿಥ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಯನಿಮಿತ್ತತ್ವಾತ್ಸಶರೀರತ್ವಸ್ಯ, ಸಿದ್ಧಂ ಜೀವತೋಽಪಿ ವಿದುಷೋಽಶರೀರತ್ವಮ್ । ತಥಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ವಿಷಯಾ ಶ್ರುತಿಃ — ‘ತದ್ಯಥಾಹಿನಿರ್ಲ್ವಯನೀ ವಲ್ಮೀಕೇ ಮೃತಾ ಪ್ರತ್ಯಸ್ತಾ ಶಯೀತೈವಮೇವೇದಂ ಶರೀರಂ ಶೇತೇ ಅಥಾಯಮಶರೀರೋಽಮೃತಃ ಪ್ರಾಣೋ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ತೇಜ ಏವ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೭) ಇತಿ; ‘ಸಚಕ್ಷುರಚಕ್ಷುರಿವ ಸಕರ್ಣೋಽಕರ್ಣ ಇವ ಸವಾಗವಾಗಿವ ಸಮನಾ ಅಮನಾ ಇವ ಸಪ್ರಾಣೋಽಪ್ರಾಣ ಇವ’ ಇತಿ ಚ । ಸ್ಮೃತಿರಪಿ — ‘ಸ್ಥಿತಪ್ರಜ್ಞಸ್ಯ ಕಾ ಭಾಷಾ’ (ಭ. ಗೀ. ೨ । ೫೪) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ಸ್ಥಿತಪ್ರಜ್ಞಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಾನ್ಯಾಚಕ್ಷಾಣಾ ವಿದುಷಃ ಸರ್ವಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಸಂಬಂಧಂ ದರ್ಶಯತಿ । ತಸ್ಮಾನ್ನಾವಗತಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಭಾವಸ್ಯ ಯಥಾಪೂರ್ವಂ ಸಂಸಾರಿತ್ವಮ್ । ಯಸ್ಯ ತು ಯಥಾಪೂರ್ವಂ ಸಂಸಾರಿತ್ವಂ ನಾಸಾವವಗತಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಭಾವ ಇತ್ಯನವದ್ಯಮ್ ॥
ಯತ್ಪುನರುಕ್ತಂ ಶ್ರವಣಾತ್ಪರಾಚೀನಯೋರ್ಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನಯೋರ್ದರ್ಶನಾದ್ವಿಧಿಶೇಷತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ, ನ ಸ್ವರೂಪಪರ್ಯವಸಾಯಿತ್ವಮಿತಿ, ತನ್ನ । ಶ್ರವಣವದವಗತ್ಯರ್ಥತ್ವಾನ್ಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನಯೋಃ । ಯದಿ ಹ್ಯವಗತಂ ಬ್ರಹ್ಮಾನ್ಯತ್ರ ವಿನಿಯುಜ್ಯೇತ, ಭವೇತ್ತದಾ ವಿಧಿಶೇಷತ್ವಮ್ । ನ ತು ತದಸ್ತಿ, ಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನಯೋರಪಿ ಶ್ರವಣವದವಗತ್ಯರ್ಥತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿವಿಧಿವಿಷಯತಯಾ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಮಾಣಕತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯತಃ ಸ್ವತಂತ್ರಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಮಾಣಕಂ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಸಮನ್ವಯಾದಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಏವಂ ಚ ಸತಿ ‘ಅಥಾತೋ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ’ ಇತಿ ತದ್ವಿಷಯಃ ಪೃಥಕ್ಶಾಸ್ತ್ರಾರಂಭ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ಪ್ರತಿಪತ್ತಿವಿಧಿಪರತ್ವೇ ಹಿ ‘ಅಥಾತೋ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ’ ಇತ್ಯೇವಾರಬ್ಧತ್ವಾನ್ನ ಪೃಥಕ್ಶಾಸ್ತ್ರಮಾರಭ್ಯೇತ । ಆರಭ್ಯಮಾಣಂ ಚೈವಮಾರಭ್ಯೇತ — ಅಥಾತಃ ಪರಿಶಿಷ್ಟಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸೇತಿ, ‘ಅಥಾತಃ ಕ್ರತ್ವರ್ಥಪುರುಷಾರ್ಥಯೋರ್ಜಿಜ್ಞಾಸಾ’ (ಜೈ. ಸೂ. ೪ । ೧। ೧) ಇತಿವತ್ । ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಾವಗತಿಸ್ತ್ವಪ್ರತಿಜ್ಞಾತೇತಿ ತದರ್ಥೋ ಯುಕ್ತಃ ಶಾಸ್ತ್ರಾರಂಭಃ — ‘ಅಥಾತೋ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ’ ಇತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತ್ಯೇತದವಸಾನಾ ಏವ ಸರ್ವೇ ವಿಧಯಃ ಸರ್ವಾಣಿ ಚೇತರಾಣಿ ಪ್ರಮಾಣಾನಿ । ನ ಹ್ಯಹೇಯಾನುಪಾದೇಯಾದ್ವೈತಾತ್ಮಾವಗತೌ , ನಿರ್ವಿಷಯಾಣ್ಯಪ್ರಮಾತೃಕಾಣಿ ಚ ಪ್ರಮಾಣಾನಿ ಭವಿತುಮರ್ಹಂತೀತಿ । ಅಪಿ ಚಾಹುಃ — ‘ಗೌಣಮಿಥ್ಯಾತ್ಮನೋಽಸತ್ತ್ವೇ ಪುತ್ರದೇಹಾದಿಬಾಧನಾತ್ । ಸದ್ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಾಹಮಿತ್ಯೇವಂ ಬೋಧೇ ಕಾರ್ಯಂ ಕಥಂ ಭವೇತ್ ॥ ಅನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಪ್ರಾಕ್ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಮಾತ್ಮನಃ । ಅನ್ವಿಷ್ಟಃ ಸ್ಯಾತ್ಪ್ರಮಾತೈವ ಪಾಪ್ಮದೋಷಾದಿವರ್ಜಿತಃ ॥ ದೇಹಾತ್ಮಪ್ರತ್ಯಯೋ ಯದ್ವತ್ಪ್ರಮಾಣತ್ವೇನ ಕಲ್ಪಿತಃ । ಲೌಕಿಕಂ ತದ್ವದೇವೇದಂ ಪ್ರಮಾಣಂ ತ್ವಾಽಽತ್ಮನಿಶ್ಚಯಾತ್’ ಇತಿ ॥ ೪ ॥

ಈಕ್ಷತ್ಯಧಿಕರಣಮ್

ಏವಂ ತಾವದ್ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಾವಗತಿಪ್ರಯೋಜನಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮನಿ ತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ಸಮನ್ವಿತಾನಾಮಂತರೇಣಾಪಿ ಕಾರ್ಯಾನುಪ್ರವೇಶಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪರ್ಯವಸಾನಮುಕ್ತಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮ ಚ ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಸರ್ವಶಕ್ತಿ ಜಗದುತ್ಪತ್ತಿಸ್ಥಿತಿನಾಶಕಾರಣಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಸಾಂಖ್ಯಾದಯಸ್ತು ಪರಿನಿಷ್ಠಿತಂ ವಸ್ತು ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಗಮ್ಯಮೇವೇತಿ ಮನ್ಯಮಾನಾಃ ಪ್ರಧಾನಾದೀನಿ ಕಾರಣಾಂತರಾಣ್ಯನುಮಿಮಾನಾಸ್ತತ್ಪರತಯೈವ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಾನಿ ಯೋಜಯಂತಿ । ಸರ್ವೇಷ್ವೇವ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯೇಷು ಸೃಷ್ಟಿವಿಷಯೇಷ್ವನುಮಾನೇನೈವ ಕಾರ್ಯೇಣ ಕಾರಣಂ ಲಿಲಕ್ಷಯಿಷಿತಮ್ । ಪ್ರಧಾನಪುರುಷಸಂಯೋಗಾ ನಿತ್ಯಾನುಮೇಯಾ ಇತಿ ಸಾಂಖ್ಯಾ ಮನ್ಯಂತೇ । ಕಾಣಾದಾಸ್ತ್ವೇತೇಭ್ಯ ಏವ ವಾಕ್ಯೇಭ್ಯ ಈಶ್ವರಂ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಮನುಮಿಮತೇ, ಅಣೂಂಶ್ಚ ಸಮವಾಯಿಕಾರಣಮ್ । ಏವಮನ್ಯೇಽಪಿ ತಾರ್ಕಿಕಾ ವಾಕ್ಯಾಭಾಸಯುಕ್ತ್ಯಾಭಾಸಾವಷ್ಟಂಭಾಃ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷವಾದಿನ ಇಹೋತ್ತಿಷ್ಠಂತೇ । ತತ್ರ ಪದವಾಕ್ಯಪ್ರಮಾಣಜ್ಞೇನಾಚಾರ್ಯೇಣ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಾವಗತಿಪರತ್ವಪ್ರದರ್ಶನಾಯ ವಾಕ್ಯಾಭಾಸಯುಕ್ತ್ಯಾಭಾಸಪ್ರತಿಪತ್ತಯಃ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೀಕೃತ್ಯ ನಿರಾಕ್ರಿಯಂತೇ ॥
ತತ್ರ ಸಾಂಖ್ಯಾಃ ಪ್ರಧಾನಂ ತ್ರಿಗುಣಮಚೇತನಂ ಸ್ವತಂತ್ರಂ ಜಗತಃ ಕಾರಣಮಿತಿ ಮನ್ಯಮಾನಾ ಆಹುಃ — ಯಾನಿ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಾನಿ ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ಯ ಸರ್ವಶಕ್ತೇರ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಂ ಪ್ರದರ್ಶಯಂತೀತ್ಯವೋಚಃ, ತಾನಿ ಪ್ರಧಾನಕಾರಣಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಯೋಜಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಂತೇ । ಸರ್ವಶಕ್ತಿಮತ್ವಂ ತಾವತ್ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವವಿಕಾರವಿಷಯಮುಪಪದ್ಯತೇ । ಏವಂ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಮಪ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ । ಕಥಮ್ ? ಯತ್ತ್ವಂ ಜ್ಞಾನಂ ಮನ್ಯಸೇ, ಸ ಸತ್ತ್ವಧರ್ಮಃ, ‘ಸತ್ತ್ವಾತ್ಸಂಜಾಯತೇ ಜ್ಞಾನಮ್’ (ಭ. ಗೀ. ೧೪ । ೧೭) ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇಃ । ತೇನ ಚ ಸತ್ತ್ವಧರ್ಮೇಣ ಜ್ಞಾನೇನ ಕಾರ್ಯಕರಣವಂತಃ ಪುರುಷಾಃ ಸರ್ವಜ್ಞಾ ಯೋಗಿನಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾಃ । ಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ಹಿ ನಿರತಿಶಯೋತ್ಕರ್ಷೇ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ನ ಕೇವಲಸ್ಯ ಅಕಾರ್ಯಕರಣಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯೋಪಲಬ್ಧಿಮಾತ್ರಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಕಿಂಚಿಜ್ಜ್ಞತ್ವಂ ವಾ ಕಲ್ಪಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ತ್ರಿಗುಣತ್ವಾತ್ತು ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞಾನಕಾರಣಭೂತಂ ಸತ್ತ್ವಂ ಪ್ರಧಾನಾವಸ್ಥಾಯಾಮಪಿ ವಿದ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಚೇತನಸ್ಯೈವ ಸತಃ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಮುಪಚರ್ಯತೇ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯೇಷು । ಅವಶ್ಯಂ ಚ ತ್ವಯಾಪಿ ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಭ್ಯುಪಗಚ್ಛತಾ ಸರ್ವಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿಮತ್ತ್ವೇನೈವ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಮಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಮ್ । ನ ಹಿ ಸರ್ವದಾ ಸರ್ವವಿಷಯಂ ಜ್ಞಾನಂ ಕುರ್ವದೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ವರ್ತತೇ । ತಥಾಹಿ — ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವೇ ಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಾಂ ಪ್ರತಿ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಹೀಯೇತ; ಅಥಾನಿತ್ಯಂ ತದಿತಿ ಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಾಯಾ ಉಪರಮೇ ಉಪರಮೇತಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮ, ತದಾ ಸರ್ವಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿಮತ್ತ್ವೇನೈವ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಮಾಪತತಿ । ಅಪಿ ಚ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಃ ಸರ್ವಕಾರಕಶೂನ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೇಷ್ಯತೇ ತ್ವಯಾ । ನ ಚ ಜ್ಞಾನಸಾಧನಾನಾಂ ಶರೀರೇಂದ್ರಿಯಾದೀನಾಮಭಾವೇ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿಃ ಕಸ್ಯಚಿದುಪಪನ್ನಾ । ಅಪಿ ಚ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾನೇಕಾತ್ಮಕಸ್ಯ ಪರಿಣಾಮಸಂಭವಾತ್ಕಾರಣತ್ವೋಪಪತ್ತಿರ್ಮೃದಾದಿವತ್ , ನಾಸಂಹತಸ್ಯೈಕಾತ್ಮಕಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ — ಇತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ, ಇದಂ ಸೂತ್ರಮಾರಭ್ಯತೇ —

ಈಕ್ಷತೇರ್ನಾಶಬ್ದಮ್ ॥ ೫ ॥

ನ ಸಾಂಖ್ಯಪರಿಕಲ್ಪಿತಮಚೇತನಂ ಪ್ರಧಾನಂ ಜಗತಃ ಕಾರಣಂ ಶಕ್ಯಂ ವೇದಾಂತೇಷ್ವಾಶ್ರಯಿತುಮ್ । ಅಶಬ್ದಂ ಹಿ ತತ್ । ಕಥಮಶಬ್ದತ್ವಮ್ ? ಈಕ್ಷತೇಃ ಈಕ್ಷಿತೃತ್ವಶ್ರವಣಾತ್ಕಾರಣಸ್ಯ । ಕಥಮ್ ? ಏವಂ ಹಿ ಶ್ರೂಯತೇ — ‘ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮಗ್ರ ಆಸೀದೇಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೧) ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ‘ತದೈಕ್ಷತ ಬಹು ಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಜಾಯೇಯೇತಿ ತತ್ತೇಜೋಽಸೃಜತ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೩) ಇತಿ । ತತ್ರ ಇದಂಶಬ್ದವಾಚ್ಯಂ ನಾಮರೂಪವ್ಯಾಕೃತಂ ಜಗತ್ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಃ ಸದಾತ್ಮನಾವಧಾರ್ಯ, ತಸ್ಯೈವ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ಸಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯಸ್ಯೇಕ್ಷಣಪೂರ್ವಕಂ ತೇಜಃಪ್ರಭೃತೇಃ ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ । ತಥಾನ್ಯತ್ರ — ‘ಆತ್ಮಾ ವಾ ಇದಮೇಕ ಏವಾಗ್ರ ಆಸೀತ್ । ನಾನ್ಯತ್ಕಿಂಚನ ಮಿಷತ್ । ಸ ಈಕ್ಷತ ಲೋಕಾನ್ನು ಸೃಜಾ ಇತಿ ।’ (ಐ. ಉ. ೧ । ೧ । ೧)‘ಸ ಇಮಾಁಲ್ಲೋಕಾನಸೃಜತ’ (ಐ. ಉ. ೧ । ೧ । ೨) ಇತೀಕ್ಷಾಪೂರ್ವಿಕಾಮೇವ ಸೃಷ್ಟಿಮಾಚಷ್ಟೇ । ಕ್ವಚಿಚ್ಚ ಷೋಡಶಕಲಂ ಪುರುಷಂ ಪ್ರಸ್ತುತ್ಯಾಹ — ‘ಸ ಈಕ್ಷಾಂಚಕ್ರೇ’ (ಪ್ರ. ಉ. ೬ । ೩), ‘ಸ ಪ್ರಾಣಮಸೃಜತ’ (ಪ್ರ. ಉ. ೬ । ೪) ಇತಿ । ಈಕ್ಷತೇರಿತಿ ಚ ಧಾತ್ವರ್ಥನಿರ್ದೇಶೋಽಭಿಪ್ರೇತಃ, ಯಜತೇರಿತಿವತ್ , ನ ಧಾತುನಿರ್ದೇಶಃ । ತೇನ ‘ಯಃ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸರ್ವವಿದ್ಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಮಯಂ ತಪಃ । ತಸ್ಮಾದೇತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ನಾಮ ರೂಪಮನ್ನಂ ಚ ಜಾಯತೇ’ (ಮು. ಉ. ೧ । ೧ । ೯) ಇತ್ಯೇವಮಾದೀನ್ಯಪಿ ಸರ್ವಜ್ಞೇಶ್ವರಕಾರಣಪರಾಣಿ ವಾಕ್ಯಾನ್ಯುದಾಹರ್ತವ್ಯಾನಿ ॥
ಯತ್ತೂಕ್ತಂ ಸತ್ತ್ವಧರ್ಮೇಣ ಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಪ್ರಧಾನಂ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ, ತನ್ನೋಪಪದ್ಯತೇ । ನ ಹಿ ಪ್ರಧಾನಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಗುಣಸಾಮ್ಯಾತ್ಸತ್ತ್ವಧರ್ಮೋ ಜ್ಞಾನಂ ಸಂಭವತಿ । ನನೂಕ್ತಂ ಸರ್ವಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿಮತ್ತ್ವೇನ ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ; ತದಪಿ ನೋಪಪದ್ಯತೇ । ಯದಿ ಗುಣಸಾಮ್ಯೇ ಸತಿ ಸತ್ತ್ವವ್ಯಪಾಶ್ರಯಾಂ ಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಪ್ರಧಾನಮುಚ್ಯೇತ, ಕಾಮಂ ರಜಸ್ತಮೋವ್ಯಪಾಶ್ರಯಾಮಪಿ ಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಬಂಧಕಶಕ್ತಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಕಿಂಚಿಜ್ಜ್ಞಮುಚ್ಯೇತ । ಅಪಿ ಚ ನಾಸಾಕ್ಷಿಕಾ ಸತ್ತ್ವವೃತ್ತಿರ್ಜಾನಾತಿನಾ ಅಭಿಧೀಯತೇ । ನ ಚಾಚೇತನಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಿತ್ವಮಸ್ತಿ । ತಸ್ಮಾದನುಪಪನ್ನಂ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಮ್ । ಯೋಗಿನಾಂ ತು ಚೇತನತ್ವಾತ್ಸತ್ತ್ವೋತ್ಕರ್ಷನಿಮಿತ್ತಂ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಮುಪಪನ್ನಮಿತ್ಯನುದಾಹರಣಮ್ । ಅಥ ಪುನಃ ಸಾಕ್ಷಿನಿಮಿತ್ತಮೀಕ್ಷಿತೃತ್ವಂ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಕಲ್ಪ್ಯೇತ, ಯಥಾಗ್ನಿನಿಮಿತ್ತಮಯಃಪಿಂಡಾದೇರ್ದಗ್ಧೃತ್ವಮ್ । ತಥಾ ಸತಿ ಯನ್ನಿಮಿತ್ತಮೀಕ್ಷಿತೃತ್ವಂ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ, ತದೇವ ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಮುಖ್ಯಂ ಜಗತಃ ಕಾರಣಮಿತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಯತ್ಪುನರುಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ನ ಮುಖ್ಯಂ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಮುಪಪದ್ಯತೇ, ನಿತ್ಯಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯತ್ವೇ ಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಾಂ ಪ್ರತಿ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾಸಂಭವಾದಿತಿ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ಇದಂ ತಾವದ್ಭವಾನ್ಪ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ — ಕಥಂ ನಿತ್ಯಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯತ್ವೇ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಹಾನಿರಿತಿ । ಯಸ್ಯ ಹಿ ಸರ್ವವಿಷಯಾವಭಾಸನಕ್ಷಮಂ ಜ್ಞಾನಂ ನಿತ್ಯಮಸ್ತಿ, ಸೋಽಸರ್ವಜ್ಞ ಇತಿ ವಿಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಮ್ । ಅನಿತ್ಯತ್ವೇ ಹಿ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ, ಕದಾಚಿಜ್ಜಾನಾತಿ ಕದಾಚಿನ್ನ ಜಾನಾತೀತ್ಯಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಮಪಿ ಸ್ಯಾತ್ ।
ನಾಸೌ ಜ್ಞಾನನಿತ್ಯತ್ವೇ ದೋಷೋಽಸ್ತಿ । ಜ್ಞಾನನಿತ್ಯತ್ವೇ ಜ್ಞಾನವಿಷಯಃ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯವ್ಯಪದೇಶೋ ನೋಪಪದ್ಯತೇ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ । ಪ್ರತತೌಷ್ಣ್ಯಪ್ರಕಾಶೇಽಪಿ ಸವಿತರಿ ‘ದಹತಿ’ ‘ಪ್ರಕಾಶಯತಿ’ ಇತಿ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯವ್ಯಪದೇಶದರ್ಶನಾತ್ । ನನು ಸವಿತುರ್ದಾಹ್ಯಪ್ರಕಾಶ್ಯಸಂಯೋಗೇ ಸತಿ ‘ದಹತಿ’ ‘ಪ್ರಕಾಶಯತಿ’ ಇತಿ ವ್ಯಪದೇಶಃ ಸ್ಯಾತ್; ನ ತು ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರ್ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಸಂಯೋಗೋಽಸ್ತೀತಿ ವಿಷಮೋ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ । ನ; ಅಸತ್ಯಪಿ ಕರ್ಮಣಿ ‘ಸವಿತಾ ಪ್ರಕಾಶತೇ’ ಇತಿ ಕರ್ತೃತ್ವವ್ಯಪದೇಶದರ್ಶನಾತ್ , ಏವಮಸತ್ಯಪಿ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಣಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ‘ತದೈಕ್ಷತ’ ಇತಿ ಕರ್ತೃತ್ವವ್ಯಪದೇಶೋಪಪತ್ತೇರ್ನ ವೈಷಮ್ಯಮ್ । ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ತು ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಈಕ್ಷಿತೃತ್ವಶ್ರುತಯಃ ಸುತರಾಮುಪಪನ್ನಾಃ । ಕಿಂ ಪುನಸ್ತತ್ಕರ್ಮ, ಯತ್ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರೀಶ್ವರಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಿಷಯೋ ಭವತೀತಿ — ತತ್ತ್ವಾನ್ಯತ್ವಾಭ್ಯಾಮನಿರ್ವಚನೀಯೇ ನಾಮರೂಪೇ ಅವ್ಯಾಕೃತೇ ವ್ಯಾಚಿಕೀರ್ಷಿತೇ ಇತಿ ಬ್ರೂಮಃ । ಯತ್ಪ್ರಸಾದಾದ್ಧಿ ಯೋಗಿನಾಮಪ್ಯತೀತಾನಾಗತವಿಷಯಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಜ್ಞಾನಮಿಚ್ಛಂತಿ ಯೋಗಶಾಸ್ತ್ರವಿದಃ, ಕಿಮು ವಕ್ತವ್ಯಂ ತಸ್ಯ ನಿತ್ಯಸಿದ್ಧಸ್ಯೇಶ್ವರಸ್ಯ ಸೃಷ್ಟಿಸ್ಥಿತಿಸಂಹೃತಿವಿಷಯಂ ನಿತ್ಯಜ್ಞಾನಂ ಭವತೀತಿ । ಯದಪ್ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶರೀರಾದಿಸಂಬಂಧಮಂತರೇಣೇಕ್ಷಿತೃತ್ವಮನುಪಪನ್ನಮಿತಿ, ನ ತಚ್ಚೋದ್ಯಮವತರತಿ; ಸವಿತೃಪ್ರಕಾಶವದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪನಿತ್ಯತ್ವೇನ ಜ್ಞಾನಸಾಧನಾಪೇಕ್ಷಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಅಪಿ ಚಾವಿದ್ಯಾದಿಮತಃ ಸಂಸಾರಿಣಃ ಶರೀರಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಾ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾತ್; ನ ಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಬಂಧಕಾರಣರಹಿತಸ್ಯೇಶ್ವರಸ್ಯ । ಮಂತ್ರೌ ಚೇಮಾವೀಶ್ವರಸ್ಯ ಶರೀರಾದ್ಯನಪೇಕ್ಷತಾಮನಾವರಣಜ್ಞಾನತಾಂ ಚ ದರ್ಶಯತಃ — ‘ನ ತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಂ ಕರಣಂ ಚ ವಿದ್ಯತೇ ನ ತತ್ಸಮಶ್ಚಾಭ್ಯಧಿಕಶ್ಚ ದೃಶ್ಯತೇ । ಪರಾಸ್ಯ ಶಕ್ತಿರ್ವಿವಿಧೈವ ಶ್ರೂಯತೇ ಸ್ವಾಭಾವಿಕೀ ಜ್ಞಾನಬಲಕ್ರಿಯಾ ಚ’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೬ । ೮) ಇತಿ । ‘ಅಪಾಣಿಪಾದೋ ಜವನೋ ಗ್ರಹೀತಾ ಪಶ್ಯತ್ಯಚಕ್ಷುಃ ಸ ಶೃಣೋತ್ಯಕರ್ಣಃ । ಸ ವೇತ್ತಿ ವೇದ್ಯಂ ನ ಚ ತಸ್ಯಾಸ್ತಿ ವೇತ್ತಾ ತಮಾಹುರಗ್ರ್ಯಂ ಪುರುಷಂ ಮಹಾಂತಮ್’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೩ । ೧೯) ಇತಿ ಚ । ನನು ನಾಸ್ತಿ ತವ ಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಬಂಧಕಾರಣವಾನೀಶ್ವರಾದನ್ಯಃ ಸಂಸಾರೀ — ‘ನಾನ್ಯೋಽತೋಽಸ್ತಿ ದ್ರಷ್ಟಾ ... ನಾನ್ಯೋಽತೋಽಸ್ತಿ ವಿಜ್ಞಾತಾ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೭ । ೨೩) ಇತಿಶ್ರುತೇಃ; ತತ್ರ ಕಿಮಿದಮುಚ್ಯತೇ — ಸಂಸಾರಿಣಃ ಶರೀರಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಾ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿಃ, ನೇಶ್ವರಸ್ಯೇತಿ ? ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ಸತ್ಯಂ ನೇಶ್ವರಾದನ್ಯಃ ಸಂಸಾರೀ; ತಥಾಪಿ ದೇಹಾದಿಸಂಘಾತೋಪಾಧಿಸಂಬಂಧ ಇಷ್ಯತ ಏವ, ಘಟಕರಕಗಿರಿಗುಹಾದ್ಯುಪಾಧಿಸಂಬಂಧ ಇವ ವ್ಯೋಮ್ನಃ । ತತ್ಕೃತಶ್ಚ ಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯವ್ಯವಹಾರೋ ಲೋಕಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಃ — ‘ಘಟಚ್ಛಿದ್ರಮ್’ ‘ಕರಕಚ್ಛಿದ್ರಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿಃ, ಆಕಾಶಾವ್ಯತಿರೇಕೇಽಪಿ; ತತ್ಕೃತಾ ಚಾಕಾಶೇ ಘಟಾಕಾಶಾದಿಭೇದಮಿಥ್ಯಾಬುದ್ಧಿರ್ದೃಷ್ಟಾ; ತಥೇಹಾಪಿ ದೇಹಾದಿಸಂಘಾತೋಪಾಧಿಸಂಬಂಧಾವಿವೇಕಕೃತೇಶ್ವರಸಂಸಾರಿಭೇದಮಿಥ್ಯಾಬುದ್ಧಿಃ । ದೃಶ್ಯತೇ ಚಾತ್ಮನ ಏವ ಸತೋ ದೇಹಾದಿಸಂಘಾತೇಽನಾತ್ಮನ್ಯಾತ್ಮತ್ವಾಭಿನಿವೇಶೋ ಮಿಥ್ಯಾಬುದ್ಧಿಮಾತ್ರೇಣ ಪೂರ್ವೇಣ ಪೂರ್ವೇಣ । ಸತಿ ಚೈವಂ ಸಂಸಾರಿತ್ವೇ ದೇಹಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಮೀಕ್ಷಿತೃತ್ವಮುಪಪನ್ನಂ ಸಂಸಾರಿಣಃ । ಯದಪ್ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾನೇಕಾತ್ಮಕತ್ವಾನ್ಮೃದಾದಿವತ್ಕಾರಣತ್ವೋಪಪತ್ತಿರ್ನಾಸಂಹತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ, ತತ್ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಶಬ್ದತ್ವೇನೈವ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಯಥಾ ತು ತರ್ಕೇಣಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ಕಾರಣತ್ವಂ ನಿರ್ವೋಢುಂ ಶಕ್ಯತೇ, ನ ಪ್ರಧಾನಾದೀನಾಮ್ , ತಥಾ ಪ್ರಪಂಚಯಿಷ್ಯತಿ ‘ನ ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾದಸ್ಯ ...’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೨ । ೧ । ೪) ಇತ್ಯೇವಮಾದಿನಾ ॥ ೫ ॥
ಅತ್ರಾಹ — ಯದುಕ್ತಂ ನಾಚೇತನಂ ಪ್ರಧಾನಂ ಜಗತ್ಕಾರಣಮೀಕ್ಷಿತೃತ್ವಶ್ರವಣಾದಿತಿ, ತದನ್ಯಥಾಪ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ । ಅಚೇತನೇಽಪಿ ಚೇತನವದುಪಚಾರದರ್ಶನಾತ್ । ಯಥಾ ಪ್ರತ್ಯಾಸನ್ನಪತನತಾಂ ನದ್ಯಾಃ ಕೂಲಸ್ಯಾಲಕ್ಷ್ಯ ‘ಕೂಲಂ ಪಿಪತಿಷತಿ’ ಇತ್ಯಚೇತನೇಽಪಿ ಕೂಲೇ ಚೇತನವದುಪಚಾರೋ ದೃಷ್ಟಃ, ತದ್ವದಚೇತನೇಽಪಿ ಪ್ರಧಾನೇ ಪ್ರತ್ಯಾಸನ್ನಸರ್ಗೇ ಚೇತನವದುಪಚಾರೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ ‘ತದೈಕ್ಷತ’ ಇತಿ । ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಕಶ್ಚಿಚ್ಚೇತನಃ ‘ಸ್ನಾತ್ವಾ ಭುಕ್ತ್ವಾ ಚಾಪರಾಹ್ಣೇ ಗ್ರಾಮಂ ರಥೇನ ಗಮಿಷ್ಯಾಮಿ’ ಇತೀಕ್ಷಿತ್ವಾ ಅನಂತರಂ ತಥೈವ ನಿಯಮೇನ ಪ್ರವರ್ತತೇ, ತಥಾ ಪ್ರಧಾನಮಪಿ ಮಹದಾದ್ಯಾಕಾರೇಣ ನಿಯಮೇನ ಪ್ರವರ್ತತೇ । ತಸ್ಮಾಚ್ಚೇತನವದುಪಚರ್ಯತೇ । ಕಸ್ಮಾತ್ಪುನಃ ಕಾರಣಾತ್ ವಿಹಾಯ ಮುಖ್ಯಮೀಕ್ಷಿತೃತ್ವಮ್ ಔಪಚಾರಿಕಂ ತತ್ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ? ‘ತತ್ತೇಜ ಐಕ್ಷತ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೩) ‘ತಾ ಆಪ ಐಕ್ಷಂತ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೪) ಇತಿ ಚಾಚೇತನಯೋರಪ್ಯಪ್ತೇಜಸೋಶ್ಚೇತನವದುಪಚಾರದರ್ಶನಾತ್; ತಸ್ಮಾತ್ಸತ್ಕರ್ತೃಕಮಪೀಕ್ಷಣಮೌಪಚಾರಿಕಮಿತಿ ಗಮ್ಯತೇ, ಉಪಚಾರಪ್ರಾಯೇ ವಚನಾತ್ । ಇತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ, ಇದಂ ಸೂತ್ರಮಾರಭ್ಯತೇ —

ಗೌಣಶ್ಚೇನ್ನಾತ್ಮಶಬ್ದಾತ್ ॥ ೬ ॥

ಯದುಕ್ತಂ ಪ್ರಧಾನಮಚೇತನಂ ಸಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯಂ ತಸ್ಮಿನ್ನೌಪಚಾರಿಕಮೀಕ್ಷಿತೃತ್ವಮ್ ಅಪ್ತೇಜಸೋರಿವೇತಿ, ತದಸತ್ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಆತ್ಮಶಬ್ದಾತ್; ‘ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್’ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ, ‘ತದೈಕ್ಷತ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೩) ‘ತತ್ತೇಜೋಽಸೃಜತ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೩) ಇತಿ ಚ ತೇಜೋಬನ್ನಾನಾಂ ಸೃಷ್ಟಿಮುಕ್ತ್ವಾ, ತದೇವ ಪ್ರಕೃತಂ ಸದೀಕ್ಷಿತೃ ತಾನಿ ಚ ತೇಜೋಬನ್ನಾನಿ ದೇವತಾಶಬ್ದೇನ ಪರಾಮೃಶ್ಯಾಹ — ‘ಸೇಯಂ ದೇವತೈಕ್ಷತ ‘ಹಂತಾಹಮಿಮಾಸ್ತಿಸ್ರೋ ದೇವತಾ ಅನೇನ ಜೀವೇನಾತ್ಮನಾನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ನಾಮರೂಪೇ ವ್ಯಾಕರವಾಣಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೩ । ೨) ಇತಿ । ತತ್ರ ಯದಿ ಪ್ರಧಾನಮಚೇತನಂ ಗುಣವೃತ್ತ್ಯೇಕ್ಷಿತೃ ಕಲ್ಪ್ಯೇತ, ತದೇವ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾತ್ ‘ಸೇಯಂ ದೇವತಾ’ ಇತಿ ಪರಾಮೃಶ್ಯೇತ; ನ ತದಾ ದೇವತಾ ಜೀವಮಾತ್ಮಶಬ್ದೇನಾಭಿದಧ್ಯಾತ್ । ಜೀವೋ ಹಿ ನಾಮ ಚೇತನಃ ಶರೀರಾಧ್ಯಕ್ಷಃ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಧಾರಯಿತಾ, ತತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧೇರ್ನಿರ್ವಚನಾಚ್ಚ । ಸ ಕಥಮಚೇತನಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾತ್ಮಾ ಭವೇತ್ । ಆತ್ಮಾ ಹಿ ನಾಮ ಸ್ವರೂಪಮ್ । ನಾಚೇತನಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಚೇತನೋ ಜೀವಃ ಸ್ವರೂಪಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಅಥ ತು ಚೇತನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಮುಖ್ಯಮೀಕ್ಷಿತೃ ಪರಿಗೃಹ್ಯೇತ, ತಸ್ಯ ಜೀವವಿಷಯ ಆತ್ಮಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ತಥಾ ‘ಸ ಯ ಏಷೋಽಣಿಮೈತದಾತ್ಮ್ಯಮಿದಂ ಸರ್ವಂ ತತ್ಸತ್ಯಂ ಸ ಆತ್ಮಾ ತತ್ತ್ವಮಸಿ ಶ್ವೇತಕೇತೋ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧೪ । ೩) ಇತ್ಯತ್ರ ‘ಸ ಆತ್ಮಾ’ ಇತಿ ಪ್ರಕೃತಂ ಸದಣಿಮಾನಮಾತ್ಮಾನಮಾತ್ಮಶಬ್ದೇನೋಪದಿಶ್ಯ, ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ ಶ್ವೇತಕೇತೋ’ ಇತಿ ಚೇತನಸ್ಯ ಶ್ವೇತಕೇತೋರಾತ್ಮತ್ವೇನೋಪದಿಶತಿ । ಅಪ್ತೇಜಸೋಸ್ತು ವಿಷಯತ್ವಾದಚೇತನತ್ವಮ್ , ನಾಮರೂಪವ್ಯಾಕರಣಾದೌ ಚ ಪ್ರಯೋಜ್ಯತ್ವೇನೈವ ನಿರ್ದೇಶಾತ್ , ನ ಚಾತ್ಮಶಬ್ದವತ್ಕಿಂಚಿನ್ಮುಖ್ಯತ್ವೇ ಕಾರಣಮಸ್ತೀತಿ ಯುಕ್ತಂ ಕೂಲವದ್ಗೌಣತ್ವಮೀಕ್ಷಿತೃತ್ವಸ್ಯ । ತಯೋರಪಿ ಚ ಸದಧಿಷ್ಠಿತತ್ವಾಪೇಕ್ಷಮೇವೇಕ್ಷಿತೃತ್ವಮ್ । ಸತಸ್ತ್ವಾತ್ಮಶಬ್ದಾನ್ನ ಗೌಣಮೀಕ್ಷಿತೃತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ॥ ೬ ॥
ಅಥೋಚ್ಯೇತ — ಅಚೇತನೇಽಪಿ ಪ್ರಧಾನೇ ಭವತ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದಃ, ಆತ್ಮನಃ ಸರ್ವಾರ್ಥಕಾರಿತ್ವಾತ್; ಯಥಾ ರಾಜ್ಞಃ ಸರ್ವಾರ್ಥಕಾರಿಣಿ ಭೃತ್ಯೇ ಭವತ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದಃ ‘ಮಮಾತ್ಮಾ ಭದ್ರಸೇನಃ’ ಇತಿ । ಪ್ರಧಾನಂ ಹಿ ಪುರುಷಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ಭೋಗಾಪವರ್ಗೌ ಕುರ್ವದುಪಕರೋತಿ, ರಾಜ್ಞ ಇವ ಭೃತ್ಯಃ ಸಂಧಿವಿಗ್ರಹಾದಿಷು ವರ್ತಮಾನಃ । ಅಥವೈಕ ಏವಾತ್ಮಶಬ್ದಶ್ಚೇತನಾಚೇತನವಿಷಯೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ, ‘ಭೂತಾತ್ಮಾ’ ‘ಇಂದ್ರಿಯಾತ್ಮಾ’ ಇತಿ ಚ ಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಾತ್; ಯಥೈಕ ಏವ ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದಃ ಕ್ರತುಜ್ವಲನವಿಷಯಃ । ತತ್ರ ಕುತ ಏತದಾತ್ಮಶಬ್ದಾದೀಕ್ಷತೇರಗೌಣತ್ವಮಿತ್ಯತ ಉತ್ತರಂ ಪಠತಿ —

ತನ್ನಿಷ್ಠಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷೋಪದೇಶಾತ್ ॥ ೭ ॥

ನ ಪ್ರಧಾನಮಚೇತನಮಾತ್ಮಶಬ್ದಾಲಂಬನಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ‘ಸ ಆತ್ಮಾ’ ಇತಿ ಪ್ರಕೃತಂ ಸದಣಿಮಾನಮಾದಾಯ, ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ ಶ್ವೇತಕೇತೋ’ ಇತಿ ಚೇತನಸ್ಯ ಶ್ವೇತಕೇತೋರ್ಮೋಕ್ಷಯಿತವ್ಯಸ್ಯ ತನ್ನಿಷ್ಠಾಮುಪದಿಶ್ಯ, ‘ಆಚಾರ್ಯವಾನ್ಪುರುಷೋ ವೇದ ತಸ್ಯ ತಾವದೇವ ಚಿರಂ ಯಾವನ್ನ ವಿಮೋಕ್ಷ್ಯೇಽಥ ಸಂಪತ್ಸ್ಯೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧೪ । ೨) ಇತಿ ಮೋಕ್ಷೋಪದೇಶಾತ್ । ಯದಿ ಹ್ಯಚೇತನಂ ಪ್ರಧಾನಂ ಸಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯಮ್ ‘ತತ್ ಅಸಿ’ ಇತಿ ಗ್ರಾಹಯೇತ್ ಮುಮುಕ್ಷುಂ ಚೇತನಂ ಸಂತಮಚೇತನೋಽಸೀತಿ, ತದಾ ವಿಪರೀತವಾದಿ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಪುರುಷಸ್ಯಾನರ್ಥಾಯೇತ್ಯಪ್ರಮಾಣಂ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ತು ನಿರ್ದೋಷಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮಪ್ರಮಾಣಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ಯದಿ ಚಾಜ್ಞಸ್ಯ ಸತೋ ಮುಮುಕ್ಷೋರಚೇತನಮನಾತ್ಮಾನಮಾತ್ಮೇತ್ಯುಪದಿಶೇತ್ಪ್ರಮಾಣಭೂತಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮ್ , ಸ ಶ್ರದ್ದಧಾನತಯಾ ಅಂಧಗೋಲಾಂಗೂಲನ್ಯಾಯೇನ ತದಾತ್ಮದೃಷ್ಟಿಂ ನ ಪರಿತ್ಯಜೇತ್ , ತದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ಚಾತ್ಮಾನಂ ನ ಪ್ರತಿಪದ್ಯೇತ । ತಥಾ ಸತಿ ಪುರುಷಾರ್ಥಾದ್ವಿಹನ್ಯೇತ, ಅನರ್ಥಂ ಚ ಋಚ್ಛೇತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಯಥಾ ಸ್ವರ್ಗಾದ್ಯರ್ಥಿನೋಽಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಸಾಧನಂ ಯಥಾಭೂತಮುಪದಿಶತಿ, ತಥಾ ಮುಮುಕ್ಷೋರಪಿ ‘ಸ ಆತ್ಮಾ ತತ್ತ್ವಮಸಿ ಶ್ವೇತಕೇತೋ’ ಇತಿ ಯಥಾಭೂತಮೇವಾತ್ಮಾನಮುಪದಿಶತೀತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಏವಂ ಚ ಸತಿ ತಪ್ತಪರಶುಗ್ರಹಣಮೋಕ್ಷದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸತ್ಯಾಭಿಸಂಧಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷೋಪದೇಶ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ಅನ್ಯಥಾ ಹ್ಯಮುಖ್ಯೇ ಸದಾತ್ಮತತ್ತ್ವೋಪದೇಶೇ, ‘ಅಹಮುಕ್ಥಮಸ್ಮೀತಿ ವಿದ್ಯಾತ್’ (ಐ. ಆ. ೨ । ೧ । ೨ । ೬) ಇತಿವತ್ಸಂಪನ್ಮಾತ್ರಮಿದಮನಿತ್ಯಫಲಂ ಸ್ಯಾತ್ । ತತ್ರ ಮೋಕ್ಷೋಪದೇಶೋ ನೋಪಪದ್ಯೇತ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಸದಣಿಮನ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಗೌಣತ್ವಮ್ । ಭೃತ್ಯೇ ತು ಸ್ವಾಮಿಭೃತ್ಯಭೇದಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾದುಪಪನ್ನೋ ಗೌಣ ಆತ್ಮಶಬ್ದಃ ‘ಮಮಾತ್ಮಾ ಭದ್ರಸೇನಃ’ ಇತಿ । ಅಪಿ ಚ ಕ್ವಚಿದ್ಗೌಣಃ ಶಬ್ದೋ ದೃಷ್ಟ ಇತಿ ನೈತಾವತಾ ಶಬ್ದಪ್ರಮಾಣಕೇಽರ್ಥೇ ಗೌಣೀಕಲ್ಪನಾ ನ್ಯಾಯ್ಯಾ, ಸರ್ವತ್ರಾನಾಶ್ವಾಸಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಯತ್ತೂಕ್ತಂ ಚೇತನಾಚೇತನಯೋಃ ಸಾಧಾರಣ ಆತ್ಮಶಬ್ದಃ, ಕ್ರತುಜ್ವಲನಯೋರಿವ ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದ ಇತಿ, ತನ್ನ । ಅನೇಕಾರ್ಥತ್ವಸ್ಯಾನ್ಯಾಯ್ಯತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾಚ್ಚೇತನವಿಷಯ ಏವ ಮುಖ್ಯ ಆತ್ಮಶಬ್ದಶ್ಚೇತನತ್ವೋಪಚಾರಾದ್ಭೂತಾದಿಷು ಪ್ರಯುಜ್ಯತೇ — ‘ಭೂತಾತ್ಮಾ’ ‘ಇಂದ್ರಿಯಾತ್ಮಾ’ ಇತಿ ಚ । ಸಾಧಾರಣತ್ವೇಽಪ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ನ ಪ್ರಕರಣಮುಪಪದಂ ವಾ ಕಿಂಚಿನ್ನಿಶ್ಚಾಯಕಮಂತರೇಣಾನ್ಯತರವೃತ್ತಿತಾ ನಿರ್ಧಾರಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತೇ । ನ ಚಾತ್ರಾಚೇತನಸ್ಯ ನಿಶ್ಚಾಯಕಂ ಕಿಂಚಿತ್ಕಾರಣಮಸ್ತಿ । ಪ್ರಕೃತಂ ತು ಸದೀಕ್ಷಿತೃ, ಸನ್ನಿಹಿತಶ್ಚ ಚೇತನಃ ಶ್ವೇತಕೇತುಃ । ನ ಹಿ ಚೇತನಸ್ಯ ಶ್ವೇತಕೇತೋರಚೇತನ ಆತ್ಮಾ ಸಂಭವತೀತ್ಯವೋಚಾಮ । ತಸ್ಮಾಚ್ಚೇತನವಿಷಯ ಇಹಾತ್ಮಶಬ್ದ ಇತಿ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ । ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದೋಽಪಿ ಲೌಕಿಕೇನ ಪ್ರಯೋಗೇಣ ಜ್ವಲನ ಏವ ರೂಢಃ, ಅರ್ಥವಾದಕಲ್ಪಿತೇನ ತು ಜ್ವಲನಸಾದೃಶ್ಯೇನ ಕ್ರತೌ ಪ್ರವೃತ್ತ ಇತ್ಯದೃಷ್ಟಾಂತಃ । ಅಥವಾ ಪೂರ್ವಸೂತ್ರ ಏವಾತ್ಮಶಬ್ದಂ ನಿರಸ್ತಸಮಸ್ತಗೌಣತ್ವಸಾಧಾರಣತ್ವಶಂಕತಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ, ತತಃ ಸ್ವತಂತ್ರ ಏವ ಪ್ರಧಾನಕಾರಣನಿರಾಕರಣಹೇತುರ್ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಃ — ‘ತನ್ನಿಷ್ಠಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷೋಪದೇಶಾತ್’ ಇತಿ । ತಸ್ಮಾನ್ನಾಚೇತನಂ ಪ್ರಧಾನಂ ಸಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯಮ್ ॥ ೭ ॥
ಕುತಶ್ಚ ನ ಪ್ರಧಾನಂ ಸಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯಮ್ ? —

ಹೇಯತ್ವಾವಚನಾಚ್ಚ ॥ ೮ ॥

ಯದ್ಯನಾತ್ಮೈವ ಪ್ರಧಾನಂ ಸಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯಮ್ ‘ಸ ಆತ್ಮಾ ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ ಇತೀಹೋಪದಿಷ್ಟಂ ಸ್ಯಾತ್; ಸ ತದುಪದೇಶಶ್ರವಣಾದನಾತ್ಮಜ್ಞತಯಾ ತನ್ನಿಷ್ಠೋ ಮಾ ಭೂದಿತಿ, ಮುಖ್ಯಮಾತ್ಮಾನಮುಪದಿದಿಕ್ಷು ಶಾಸ್ತ್ರಂ ತಸ್ಯ ಹೇಯತ್ವಂ ಬ್ರೂಯಾತ್ । ಯಥಾರುಂಧತೀಂ ದಿದರ್ಶಯಿಷುಸ್ತತ್ಸಮೀಪಸ್ಥಾಂ ಸ್ಥೂಲಾಂ ತಾರಾಮಮುಖ್ಯಾಂ ಪ್ರಥಮಮರುಂಧತೀತಿ ಗ್ರಾಹಯಿತ್ವಾ, ತಾಂ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾಯ, ಪಶ್ಚಾದರುಂಧತೀಮೇವ ಗ್ರಾಹಯತಿ; ತದ್ವನ್ನಾಯಮಾತ್ಮೇತಿ ಬ್ರೂಯಾತ್ । ನ ಚೈವಮವೋಚತ್ । ಸನ್ಮಾತ್ರಾತ್ಮಾವಗತಿನಿಷ್ಠೈವ ಹಿ ಷಷ್ಠಪ್ರಪಾಠಕಪರಿಸಮಾಪ್ತಿರ್ದೃಶ್ಯತೇ । ಚಶಬ್ದಃ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾವಿರೋಧಾಭ್ಯುಚ್ಚಯಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಃ । ಸತ್ಯಪಿ ಹೇಯತ್ವವಚನೇ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾವಿರೋಧಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ಕಾರಣವಿಜ್ಞಾನಾದ್ಧಿ ಸರ್ವಂ ವಿಜ್ಞಾತಮಿತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಮ್ — ‘ಉತ ತಮಾದೇಶಮಪ್ರಾಕ್ಷ್ಯೋ ಯೇನಾಶ್ರುತꣳ ಶ್ರುತಂ ಭವತ್ಯಮತಂ ಮತಮವಿಜ್ಞಾತಂ ವಿಜ್ಞಾತಮಿತಿ; ಕಥಂ ನು ಭಗವಃ ಸ ಆದೇಶೋ ಭವತೀತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧ । ೩); ‘ಯಥಾ ಸೋಮ್ಯೈಕೇನ ಮೃತ್ಪಿಂಡೇನ ಸರ್ವಂ ಮೃನ್ಮಯಂ ವಿಜ್ಞಾತಂ ಸ್ಯಾದ್ವಾಚಾರಂಭಣಂ ವಿಕಾರೋ ನಾಮಧೇಯಂ ಮೃತ್ತಿಕೇತ್ಯೇವ ಸತ್ಯಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧ । ೪) ‘ಏವಂ ಸೋಮ್ಯ ಸ ಆದೇಶೋ ಭವತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧ । ೬) ಇತಿ ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮೇ ಶ್ರವಣಾತ್ । ನ ಚ ಸಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯೇ ಪ್ರಧಾನೇ ಭೋಗ್ಯವರ್ಗಕಾರಣೇ ಹೇಯತ್ವೇನಾಹೇಯತ್ವೇನ ವಾ ವಿಜ್ಞಾತೇ ಭೋಕ್ತೃವರ್ಗೋ ವಿಜ್ಞಾತೋ ಭವತಿ, ಅಪ್ರಧಾನವಿಕಾರತ್ವಾದ್ಭೋಕ್ತೃವರ್ಗಸ್ಯ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಪ್ರಧಾನಂ ಸಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯಮ್ ॥ ೮ ॥
ಕುತಶ್ಚ ನ ಪ್ರಧಾನಂ ಸಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯಮ್ ? —

ಸ್ವಾಪ್ಯಯಾತ್ ॥ ೯ ॥

ತದೇವ ಸಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯಂ ಕಾರಣಂ ಪ್ರಕೃತ್ಯ ಶ್ರೂಯತೇ — ‘ಯತ್ರೈತತ್ಪುರುಷಃ ಸ್ವಪಿತಿ ನಾಮ, ಸತಾ ಸೋಮ್ಯ ತದಾ ಸಂಪನ್ನೋ ಭವತಿ; ಸ್ವಮಪೀತೋ ಭವತಿ; ತಸ್ಮಾದೇನಂ ಸ್ವಪಿತೀತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ; ಸ್ವಂ ಹ್ಯಪೀತೋ ಭವತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೧) ಇತಿ । ಏಷಾ ಶ್ರುತಿಃ ಸ್ವಪಿತೀತ್ಯೇತತ್ಪುರುಷಸ್ಯ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ನಾಮ ನಿರ್ವಕ್ತಿ । ಸ್ವಶಬ್ದೇನೇಹಾತ್ಮೋಚ್ಯತೇ । ಯಃ ಪ್ರಕೃತಃ ಸಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯಸ್ತಮಪೀತೋ ಭವತ್ಯಪಿಗತೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಪಿಪೂರ್ವಸ್ಯೈತೇರ್ಲಯಾರ್ಥತ್ವಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ , ಪ್ರಭವಾಪ್ಯಯಾವಿತ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಲಯಯೋಃ ಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಾತ್ । ಮನಃಪ್ರಚಾರೋಪಾಧಿವಿಶೇಷಸಂಬಂಧಾದಿಂದ್ರಿಯಾರ್ಥಾನ್ಗೃಹ್ಣಂಸ್ತದ್ವಿಶೇಷಾಪನ್ನೋ ಜೀವೋ ಜಾಗರ್ತಿ । ತದ್ವಾಸನಾವಿಶಿಷ್ಟಃ ಸ್ವಪ್ನಾನ್ಪಶ್ಯನ್ಮನಃಶಬ್ದವಾಚ್ಯೋ ಭವತಿ । ಸ ಉಪಾಧಿದ್ವಯೋಪರಮೇ ಸುಷುಪ್ತಾವಸ್ಥಾಯಾಮುಪಾಧಿಕೃತವಿಶೇಷಾಭಾವಾತ್ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಪ್ರಲೀನ ಇವೇತಿ ‘ಸ್ವಂ ಹ್ಯಪೀತೋ ಭವತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೧) ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಯಥಾ ಹೃದಯಶಬ್ದನಿರ್ವಚನಂ ಶ್ರುತ್ಯಾ ದರ್ಶಿತಮ್ — ‘ಸ ವಾ ಏಷ ಆತ್ಮಾ ಹೃದಿ, ತಸ್ಯೈತದೇವ ನಿರುಕ್ತಮ್ — ಹೃದ್ಯಯಮಿತಿ; ತಸ್ಮಾದ್ಧೃದಯಮಿತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೩ । ೩); ಯಥಾ ವಾಶನಾಯೋದನ್ಯಾಶಬ್ದಪ್ರವೃತ್ತಿಮೂಲಂ ದರ್ಶಯತಿ ಶ್ರುತಿಃ — ‘ಆಪ ಏವ ತದಶಿತಂ ನಯಂತೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೩) ‘ತೇಜ ಏವ ತತ್ಪೀತಂ ನಯತೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೫) ಇತಿ ಚ । ಏವಂ ಸ್ವಮಾತ್ಮಾನಂ ಸಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯಮಪೀತೋ ಭವತಿ ಇತೀಮಮರ್ಥಂ ಸ್ವಪಿತಿನಾಮನಿರ್ವಚನೇನ ದರ್ಶಯತಿ । ನ ಚ ಚೇತನ ಆತ್ಮಾ ಅಚೇತನಂ ಪ್ರಧಾನಂ ಸ್ವರೂಪತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಪದ್ಯೇತ । ಯದಿ ಪುನಃ ಪ್ರಧಾನಮೇವಾತ್ಮೀಯತ್ವಾತ್ಸ್ವಶಬ್ದೇನೈವೋಚ್ಯೇತ, ಏವಮಪಿ ಚೇತನೋಽಚೇತನಮಪ್ಯೇತೀತಿ ವಿರುದ್ಧಮಾಪದ್ಯೇತ । ಶ್ರುತ್ಯಂತರಂ ಚ — ‘ಪ್ರಾಜ್ಞೇನಾತ್ಮನಾ ಸಂಪರಿಷ್ವಕ್ತೋ ನ ಬಾಹ್ಯಂ ಕಿಂಚನ ವೇದ ನಾಂತರಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೨೧) ಇತಿ ಸುಷುಪ್ತಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಚೇತನೇ ಅಪ್ಯಯಂ ದರ್ಶಯತಿ । ಅತೋ ಯಸ್ಮಿನ್ನಪ್ಯಯಃ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಚೇತನಾನಾಂ ತಚ್ಚೇತನಂ ಸಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯಂ ಜಗತಃ ಕಾರಣಮ್, ನ ಪ್ರಧಾನಮ್ ॥ ೯ ॥
ಕುತಶ್ಚ ನ ಪ್ರಧಾನಂ ಜಗತಃ ಕಾರಣಮ್ ? —

ಗತಿಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ॥ ೧೦ ॥

ಯದಿ ತಾರ್ಕಿಕಸಮಯ ಇವ ವೇದಾಂತೇಷ್ವಪಿ ಭಿನ್ನಾ ಕಾರಣಾವಗತಿರಭವಿಷ್ಯತ್ , ಕ್ವಚಿಚ್ಚೇತನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಗತಃ ಕಾರಣಮ್ , ಕ್ವಚಿದಚೇತನಂ ಪ್ರಧಾನಮ್ , ಕ್ವಚಿದನ್ಯದೇವೇತಿ । ತತಃ ಕದಾಚಿತ್ಪ್ರಧಾನಕಾರಣವಾದಾನುರೋಧೇನಾಪೀಕ್ಷತ್ಯಾದಿಶ್ರವಣಮಕಲ್ಪಯಿಷ್ಯತ । ನ ತ್ವೇತದಸ್ತಿ । ಸಮಾನೈವ ಹಿ ಸರ್ವೇಷು ವೇದಾಂತೇಷು ಚೇತನಕಾರಣಾವಗತಿಃ । ‘ಯಥಾಗ್ನೇರ್ಜ್ವಲತಃ ಸರ್ವಾ ದಿಶೋ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾ ವಿಪ್ರತಿಷ್ಠೇರನ್ನೇವಮೇವೈತಸ್ಮಾದಾತ್ಮನಃ ಸರ್ವೇ ಪ್ರಾಣಾ ಯಥಾಯತನಂ ವಿಪ್ರತಿಷ್ಠಂತೇ ಪ್ರಾಣೇಭ್ಯೋ ದೇವಾ ದೇವೇಭ್ಯೋ ಲೋಕಾಃ’ (ಕೌ. ಉ. ೩ । ೩) ಇತಿ, ‘ತಸ್ಮಾದ್ವಾ ಏತಸ್ಮಾದಾತ್ಮನ ಆಕಾಶಃ ಸಂಭೂತಃ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತಿ, ‘ಆತ್ಮತ ಏವೇದಂ ಸರ್ವಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೬ । ೧) ಇತಿ, ‘ಆತ್ಮನ ಏಷ ಪ್ರಾಣೋ ಜಾಯತೇ’ (ಪ್ರ. ಉ. ೩ । ೩) ಇತಿ ಚ ಆತ್ಮನಃ ಕಾರಣತ್ವಂ ದರ್ಶಯಂತಿ ಸರ್ವೇ ವೇದಾಂತಾಃ । ಆತ್ಮಶಬ್ದಶ್ಚ ಚೇತನವಚನ ಇತ್ಯವೋಚಾಮ । ಮಹಚ್ಚ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಕಾರಣಮೇತತ್ , ಯದ್ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಚೇತನಕಾರಣತ್ವೇ ಸಮಾನಗತಿತ್ವಮ್ , ಚಕ್ಷುರಾದೀನಾಮಿವ ರೂಪಾದಿಷು । ಅತೋ ಗತಿಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಗತಃ ಕಾರಣಮ್ ॥ ೧೦ ॥
ಕುತಶ್ಚ ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಗತಃ ಕಾರಣಮ್ ? —

ಶ್ರುತತ್ವಾಚ್ಚ ॥ ೧೧ ॥

ಸ್ವಶಬ್ದೇನೈವ ಚ ಸರ್ವಜ್ಞ ಈಶ್ವರೋ ಜಗತಃ ಕಾರಣಮಿತಿ ಶ್ರೂಯತೇ,ಶ್ವೇತಾಶ್ವತರಾಣಾಂ ಮಂತ್ರೋಪನಿಷದಿ ಸರ್ವಜ್ಞಮೀಶ್ವರಂ ಪ್ರಕೃತ್ಯ — ‘ಸ ಕಾರಣಂ ಕರಣಾಧಿಪಾಧಿಪೋ ನ ಚಾಸ್ಯ ಕಶ್ಚಿಜ್ಜನಿತಾ ನ ಚಾಧಿಪಃ’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೬ । ೯) ಇತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಗತಃ ಕಾರಣಮ್ , ನಾಚೇತನಂ ಪ್ರಧಾನಮನ್ಯದ್ವೇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೧೧ ॥

ಆನಂದಮಯಾಧಿಕರಣಮ್

‘ಜನ್ಮಾದ್ಯಸ್ಯ ಯತಃ’ ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ‘ಶ್ರುತತ್ವಾಚ್ಚ’ ಇತ್ಯೇವಮಂತೈಃ ಸೂತ್ರೈರ್ಯಾನ್ಯುದಾಹೃತಾನಿ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಾನಿ, ತೇಷಾಂ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸರ್ವಶಕ್ತಿರೀಶ್ವರೋ ಜಗತೋ ಜನ್ಮಸ್ಥಿತಿಲಯಕಾರಣಮಿತ್ಯೇತಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಂ ನ್ಯಾಯಪೂರ್ವಕಂ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಮ್ । ಗತಿಸಾಮಾನ್ಯೋಪನ್ಯಾಸೇನ ಚ ಸರ್ವೇ ವೇದಾಂತಾಶ್ಚೇತನಕಾರಣವಾದಿನ ಇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ಅತಃ ಪರಸ್ಯ ಗ್ರಂಥಸ್ಯ ಕಿಮುತ್ಥಾನಮಿತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ದ್ವಿರೂಪಂ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಾವಗಮ್ಯತೇ — ನಾಮರೂಪವಿಕಾರಭೇದೋಪಾಧಿವಿಶಿಷ್ಟಮ್ , ತದ್ವಿಪರೀತಂ ಚ ಸರ್ವೋಪಾಧಿವಿವರ್ಜಿತಮ್ । ‘ಯತ್ರ ಹಿ ದ್ವೈತಮಿವ ಭವತಿ ತದಿತರ ಇತರಂ ಪಶ್ಯತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೧೪) ‘ಯತ್ರ ತ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವಮಾತ್ಮೈವಾಭೂತ್ತತ್ಕೇನ ಕಂ ಪಶ್ಯೇತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೫ । ೧೫) ‘ಯತ್ರ ನಾನ್ಯತ್ಪಶ್ಯತಿ ನಾನ್ಯಚ್ಛೃಣೋತಿ ನಾನ್ಯದ್ವಿಜಾನಾತಿ ಸ ಭೂಮಾಥ ಯತ್ರಾನ್ಯತ್ಪಶ್ಯತ್ಯನ್ಯಚ್ಛೃಣೋತ್ಯನ್ಯದ್ವಿಜಾನಾತಿ ತದಲ್ಪಮ್; ಯೋ ವೈ ಭೂಮಾ ತದಮೃತಮಥ ಯದಲ್ಪಂ ತನ್ಮರ್ತ್ಯಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೪ । ೧) ‘ಸರ್ವಾಣಿ ರೂಪಾಣಿ ವಿಚಿತ್ಯ ಧೀರೋ ನಾಮಾನಿ ಕೃತ್ವಾಭಿವದನ್ಯದಾಸ್ತೇ’ (ತೈ. ಆ. ೩ । ೧೨ । ೭) ‘ನಿಷ್ಕಲಂ ನಿಷ್ಕ್ರಿಯಂ ಶಾಂತಂ ನಿರವದ್ಯಂ ನಿರಂಜನಮ್ । ಅಮೃತಸ್ಯ ಪರಂ ಸೇತುಂ ದಗ್ಧೇಂಧನಮಿವಾನಲಮ್’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೬ । ೧೯) ‘ನೇತಿ ನೇತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೩ । ೬) ‘ಅಸ್ಥೂಲಮನಣ್ವಹ್ರಸ್ವಮದೀರ್ಘಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೮ । ೮) ‘ನ್ಯೂನಮನ್ಯತ್ಸ್ಥಾನಂ ಸಂಪೂರ್ಣಮನ್ಯತ್’ ಇತಿ ಚೈವಂ ಸಹಸ್ರಶೋ ವಿದ್ಯಾವಿದ್ಯಾವಿಷಯಭೇದೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ದ್ವಿರೂಪತಾಂ ದರ್ಶಯಂತಿ ವಾಕ್ಯಾನಿ । ತತ್ರಾವಿದ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಾಸ್ಯೋಪಾಸಕಾದಿಲಕ್ಷಣಃ ಸರ್ವೋ ವ್ಯವಹಾರಃ । ತತ್ರ ಕಾನಿಚಿದ್ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಾಸನಾನ್ಯಭ್ಯುದಯಾರ್ಥಾನಿ, ಕಾನಿಚಿತ್ಕ್ರಮಮುಕ್ತ್ಯರ್ಥಾನಿ, ಕಾನಿಚಿತ್ಕರ್ಮಸಮೃದ್ಧ್ಯರ್ಥಾನಿ । ತೇಷಾಂ ಗುಣವಿಶೇಷೋಪಾಧಿಭೇದೇನ ಭೇದಃ । ಏಕ ಏವ ತು ಪರಮಾತ್ಮೇಶ್ವರಸ್ತೈಸ್ತೈರ್ಗುಣವಿಶೇಷೈರ್ವಿಶಿಷ್ಟ ಉಪಾಸ್ಯೋ ಯದ್ಯಪಿ ಭವತಿ, ತಥಾಪಿ ಯಥಾಗುಣೋಪಾಸನಮೇವ ಫಲಾನಿ ಭಿದ್ಯಂತೇ; ‘ತಂ ಯಥಾ ಯಥೋಪಾಸತೇ ತದೇವ ಭವತಿ’ ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ, ‘ಯಥಾಕ್ರತುರಸ್ಮಿಁಲ್ಲೋಕೇ ಪುರುಷೋ ಭವತಿ, ತಥೇತಃ ಪ್ರೇತ್ಯ ಭವತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೪ । ೧) ಇತಿ ಚ । ಸ್ಮೃತೇಶ್ಚ — ‘ಯಂ ಯಂ ವಾಪಿ ಸ್ಮರನ್ಭಾವಂ ತ್ಯಜತ್ಯಂತೇ ಕಲೇಬರಮ್ । ತಂ ತಮೇವೈತಿ ಕೌಂತೇಯ ಸದಾ ತದ್ಭಾವಭಾವಿತಃ’ (ಭ. ಗೀ. ೮ । ೬) ಇತಿ । ಯದ್ಯಪ್ಯೇಕ ಆತ್ಮಾ ಸರ್ವಭೂತೇಷು ಸ್ಥಾವರಜಂಗಮೇಷು ಗೂಢಃ, ತಥಾಪಿ ಚಿತ್ತೋಪಾಧಿವಿಶೇಷತಾರತಮ್ಯಾದಾತ್ಮನಃ ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯಸ್ಯೈಕರೂಪಸ್ಯಾಪ್ಯುತ್ತರೋತ್ತರಮಾವಿಷ್ಕೃತಸ್ಯ ತಾರತಮ್ಯಮೈಶ್ವರ್ಯಶಕ್ತಿವಿಶೇಷೈಃ ಶ್ರೂಯತೇ — ‘ತಸ್ಯ ಯ ಆತ್ಮಾನಮಾವಿಸ್ತರಾಂ ವೇದ’ (ಐ. ಆ. ೨ । ೩ । ೨ । ೧) ಇತ್ಯತ್ರ । ಸ್ಮೃತಾವಪಿ — ‘ಯದ್ಯದ್ವಿಭೂತಿಮತ್ಸತ್ತ್ವಂ ಶ್ರೀಮದೂರ್ಜಿತಮೇವ ವಾ । ತತ್ತದೇವಾವಗಚ್ಛ ತ್ವಂ ಮಮ ತೇಜೋಂಽಶಸಂಭವಮ್’ (ಭ. ಗೀ. ೧೦ । ೪೧) ಇತಿ ಯತ್ರ ಯತ್ರ ವಿಭೂತ್ಯಾದ್ಯತಿಶಯಃ, ಸ ಸ ಈಶ್ವರ ಇತ್ಯುಪಾಸ್ಯತಯಾ ಚೋದ್ಯತೇ । ಏವಮಿಹಾಪ್ಯಾದಿತ್ಯಮಂಡಲೇ ಹಿರಣ್ಮಯಃ ಪುರುಷಃ ಸರ್ವಪಾಪ್ಮೋದಯಲಿಂಗಾತ್ಪರ ಏವೇತಿ ವಕ್ಷ್ಯತಿ । ಏವಮ್ ‘ಆಕಾಶಸ್ತಲ್ಲಿಂಗಾತ್’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೧ । ೧ । ೨೨) ಇತ್ಯಾದಿಷು ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಏವಂ ಸದ್ಯೋಮುಕ್ತಿಕಾರಣಮಪ್ಯಾತ್ಮಜ್ಞಾನಮುಪಾಧಿವಿಶೇಷದ್ವಾರೇಣೋಪದಿಶ್ಯಮಾನಮಪ್ಯವಿವಕ್ಷಿತೋಪಾಧಿಸಂಬಂಧವಿಶೇಷಂ ಪರಾಪರವಿಷಯತ್ವೇನ ಸಂದಿಹ್ಯಮಾನಂ ವಾಕ್ಯಗತಿಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ನಿರ್ಣೇತವ್ಯಂ ಭವತಿ — ಯಥೇಹೈವ ತಾವತ್ ‘ಆನಂದಮಯೋಽಭ್ಯಾಸಾತ್’ ಇತಿ । ಏವಮೇಕಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಾಪೇಕ್ಷಿತೋಪಾಧಿಸಂಬಂಧಂ ನಿರಸ್ತೋಪಾಧಿಸಂಬಂಧಂ ಚೋಪಾಸ್ಯತ್ವೇನ ಜ್ಞೇಯತ್ವೇನ ಚ ವೇದಾಂತೇಷೂಪದಿಶ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರದರ್ಶಯಿತುಂ ಪರೋ ಗ್ರಂಥ ಆರಭ್ಯತೇ । ಯಚ್ಚ ‘ಗತಿಸಾಮಾನ್ಯಾತ್’ ಇತ್ಯಚೇತನಕಾರಣನಿರಾಕರಣಮುಕ್ತಮ್ , ತದಪಿ ವಾಕ್ಯಾಂತರಾಣಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಾಣಿ ವ್ಯಾಚಕ್ಷಾಣೇನ ಬ್ರಹ್ಮವಿಪರೀತಕಾರಣನಿಷೇಧೇನ ಪ್ರಪಂಚ್ಯತೇ —

ಆನಂದಮಯೋಽಭ್ಯಾಸಾತ್ ॥ ೧೨ ॥

ತೈತ್ತಿರೀಯಕೇ ಅನ್ನಮಯಂ ಪ್ರಾಣಮಯಂ ಮನೋಮಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಂ ಚಾನುಕ್ರಮ್ಯಾಮ್ನಾಯತೇ — ‘ತಸ್ಮಾದ್ವಾ ಏತಸ್ಮಾದ್ವಿಜ್ಞಾನಮಯಾದನ್ಯೋಽಂತರ ಆತ್ಮಾನಂದಮಯಃ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೫ । ೧) ಇತಿ । ತತ್ರ ಸಂಶಯಃ — ಕಿಮಿಹಾನಂದಮಯಶಬ್ದೇನ ಪರಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮೋಚ್ಯತೇ, ಯತ್ಪ್ರಕೃತಮ್ ‘ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತಿ, ಕಿಂ ವಾನ್ನಮಯಾದಿವದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽರ್ಥಾಂತರಮಿತಿ । ಕಿಂ ತಾವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ? ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽರ್ಥಾಂತರಮಮುಖ್ಯ ಆತ್ಮಾನಂದಮಯಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಅನ್ನಮಯಾದ್ಯಮುಖ್ಯಾತ್ಮಪ್ರವಾಹಪತಿತತ್ವಾತ್ । ಅಥಾಪಿ ಸ್ಯಾತ್ಸರ್ವಾಂತರತ್ವಾದಾನಂದಮಯೋ ಮುಖ್ಯ ಏವಾತ್ಮೇತಿ; ನ ಸ್ಯಾತ್ಪ್ರಿಯಾದ್ಯವಯವಯೋಗಾಚ್ಛಾರೀರತ್ವಶ್ರವಣಾಚ್ಚ । ಮುಖ್ಯಶ್ಚೇದಾತ್ಮಾ ಆನಂದಮಯಃ ಸ್ಯಾನ್ನ ಪ್ರಿಯಾದಿಸಂಸ್ಪರ್ಶಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಇಹ ತು ‘ತಸ್ಯ ಪ್ರಿಯಮೇವ ಶಿರಃ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೫ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿ ಶ್ರೂಯತೇ । ಶಾರೀರತ್ವಂ ಚ ಶ್ರೂಯತೇ — ‘ತಸ್ಯೈಷ ಏವ ಶಾರೀರ ಆತ್ಮಾ ಯಃ ಪೂರ್ವಸ್ಯ’ ಇತಿ । ತಸ್ಯ ಪೂರ್ವಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಸ್ಯೈಷ ಏವ ಶಾರೀರ ಆತ್ಮಾ ಯ ಏಷ ಆನಂದಮಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಚ ಸಶರೀರಸ್ಯ ಸತಃ ಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯಸಂಸ್ಪರ್ಶೋ ವಾರಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಂಸಾರ್ಯೇವಾನಂದಮಯ ಆತ್ಮೇತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ, ಇದಮುಚ್ಯತೇ —
‘ಆನಂದಮಯೋಽಭ್ಯಾಸಾತ್’ । ಪರ ಏವಾತ್ಮಾನಂದಮಯೋ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಕುತಃ ? ಅಭ್ಯಾಸಾತ್ । ಪರಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಹ್ಯಾತ್ಮನ್ಯಾನಂದಶಬ್ದೋ ಬಹುಕೃತ್ವೋಽಭ್ಯಸ್ಯತೇ । ಆನಂದಮಯಂ ಪ್ರಸ್ತುತ್ಯ ‘ರಸೋ ವೈ ಸಃ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೭ । ೧) ಇತಿ ತಸ್ಯೈವ ರಸತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ, ಉಚ್ಯತೇ — ‘ರಸꣳ ಹ್ಯೇವಾಯಂ ಲಬ್ಧ್ವಾಽಽನಂದೀಭವತಿ । ಕೋ ಹ್ಯೇವಾನ್ಯಾತ್ಕಃ ಪ್ರಾಣ್ಯಾತ್ । ಯದೇಷ ಆಕಾಶ ಆನಂದೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಏಷ ಹ್ಯೇವಾನಂದಯಾತಿ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೭ । ೧) (ತೈ. ಉ. ೨ । ೭ । ೧)‘ಸೈಷಾನಂದಸ್ಯ ಮೀಮಾꣳಸಾ ಭವತಿ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೮ । ೧) ‘ಏತಮಾನಂದಮಯಮಾತ್ಮಾನಮುಪಸಂಕ್ರಾಮತಿ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೮ । ೫) ‘ಆನಂದಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿದ್ವಾನ್ನ ಬಿಭೇತಿ ಕುತಶ್ಚನ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೯ । ೧) ಇತಿ; ‘ಆನಂದೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವ್ಯಜಾನಾತ್’ (ತೈ. ಉ. ೩ । ೬ । ೧) ಇತಿ ಚ । ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ಚ ‘ವಿಜ್ಞಾನಮಾನಂದಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೨೮) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವಾನಂದಶಬ್ದೋ ದೃಷ್ಟಃ । ಏವಮಾನಂದಶಬ್ದಸ್ಯ ಬಹುಕೃತ್ವೋ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಭ್ಯಾಸಾದಾನಂದಮಯ ಆತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ಯತ್ತೂಕ್ತಮನ್ನಮಯಾದ್ಯಮುಖ್ಯಾತ್ಮಪ್ರವಾಹಪತಿತತ್ವಾದಾನಂದಮಯಸ್ಯಾಪ್ಯಮುಖ್ಯತ್ವಮಿತಿ, ನಾಸೌ ದೋಷಃ, ಆನಂದಮಯಸ್ಯ ಸರ್ವಾಂತರತ್ವಾತ್ । ಮುಖ್ಯಮೇವ ಹ್ಯಾತ್ಮಾನಮುಪದಿದಿಕ್ಷು ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಲೋಕಬುದ್ಧಿಮನುಸರತ್ , ಅನ್ನಮಯಂ ಶರೀರಮನಾತ್ಮಾನಮತ್ಯಂತಮೂಢಾನಾಮಾತ್ಮತ್ವೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮನೂದ್ಯ ಮೂಷಾನಿಷಿಕ್ತದ್ರುತತಾಮ್ರಾದಿಪ್ರತಿಮಾವತ್ತತೋಽಂತರಂ ತತೋಽಂತರಮಿತ್ಯೇವಂ ಪೂರ್ವೇಣ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಮಾನಮುತ್ತರಮುತ್ತರಮನಾತ್ಮಾನಮಾತ್ಮೇತಿ ಗ್ರಾಹಯತ್ , ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಸೌಕರ್ಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಸರ್ವಾಂತರಂ ಮುಖ್ಯಮಾನಂದಮಯಮಾತ್ಮಾನಮುಪದಿದೇಶೇತಿ ಶ್ಲಿಷ್ಟತರಮ್ । ಯಥಾರುಂಧತೀನಿದರ್ಶನೇ ಬಹ್ವೀಷ್ವಪಿ ತಾರಾಸ್ವಮುಖ್ಯಾಸ್ವರುಂಧತೀಷು ದರ್ಶಿತಾಸು, ಯಾ ಅಂತ್ಯಾ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯತೇ ಸಾ ಮುಖ್ಯೈವಾರುಂಧತೀ ಭವತಿ; ಏವಮಿಹಾಪ್ಯಾನಂದಮಯಸ್ಯ ಸರ್ವಾಂತರತ್ವಾನ್ಮುಖ್ಯಮಾತ್ಮತ್ವಮ್ । ಯತ್ತು ಬ್ರೂಷೇ, ಪ್ರಿಯಾದೀನಾಂ ಶಿರಸ್ತ್ವಾದಿಕಲ್ಪನಾನುಪಪನ್ನಾ ಮುಖ್ಯಸ್ಯಾತ್ಮನ ಇತಿ — ಅತೀತಾನಂತರೋಪಾಧಿಜನಿತಾ ಸಾ; ನ ಸ್ವಾಭಾವಿಕೀತ್ಯದೋಷಃ । ಶಾರೀರತ್ವಮಪ್ಯಾನಂದಮಯಸ್ಯಾನ್ನಮಯಾದಿಶರೀರಪರಂಪರಯಾ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ । ನ ಪುನಃ ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಶಾರೀರತ್ವಂ ಸಂಸಾರಿವತ್ । ತಸ್ಮಾದಾನಂದಮಯಃ ಪರ ಏವಾತ್ಮಾ ॥ ೧೨ ॥

ವಿಕಾರಶಬ್ದಾನ್ನೇತಿ ಚೇನ್ನ ಪ್ರಾಚುರ್ಯಾತ್ ॥ ೧೩ ॥

ಅತ್ರಾಹ — ನಾನಂದಮಯಃ ಪರ ಆತ್ಮಾ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ; ಕಸ್ಮಾತ್ ? ವಿಕಾರಶಬ್ದಾತ್ । ಪ್ರಕೃತವಚನಾದಯಮನ್ಯಃ ಶಬ್ದೋ ವಿಕಾರವಚನಃ ಸಮಧಿಗತಃ ‘ಆನಂದಮಯಃ’ ಇತಿ, ಮಯಟೋ ವಿಕಾರಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದನ್ನಮಯಾದಿಶಬ್ದವದ್ವಿಕಾರವಿಷಯ ಏವಾನಂದಮಯಶಬ್ದ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ; ಪ್ರಾಚುರ್ಯಾರ್ಥೇಽಪಿ ಮಯಟಃ ಸ್ಮರಣಾತ್ । ‘ತತ್ಪ್ರಕೃತವಚನೇ ಮಯಟ್’ (ಪಾ. ಸೂ. ೫ । ೪ । ೨) ಇತಿ ಹಿ ಪ್ರಚುರತಾಯಾಮಪಿ ಮಯಟ್ ಸ್ಮರ್ಯತೇ; ಯಥಾ ‘ಅನ್ನಮಯೋ ಯಜ್ಞಃ’ ಇತ್ಯನ್ನಪ್ರಚುರ ಉಚ್ಯತೇ, ಏವಮಾನಂದಪ್ರಚುರಂ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಮಯಮುಚ್ಯತೇ । ಆನಂದಪ್ರಚುರತ್ವಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಮನುಷ್ಯತ್ವಾದಾರಭ್ಯೋತ್ತರಸ್ಮಿನ್ನುತ್ತರಸ್ಮಿನ್ಸ್ಥಾನೇ ಶತಗುಣ ಆನಂದ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಸ್ಯ ನಿರತಿಶಯತ್ವಾವಧಾರಣಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಚುರ್ಯಾರ್ಥೇ ಮಯಟ್ ॥ ೧೩ ॥

ತದ್ಧೇತುವ್ಯಪದೇಶಾಚ್ಚ ॥ ೧೪ ॥

ಇತಶ್ಚ ಪ್ರಾಚುರ್ಯಾರ್ಥೇ ಮಯಟ್; ಯಸ್ಮಾದಾನಂದಹೇತುತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವ್ಯಪದಿಶತಿ ಶ್ರುತಿಃ — ‘ಏಷ ಹ್ಯೇವಾನಂದಯಾತಿ’ ಇತಿ — ಆನಂದಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯೋ ಹ್ಯನ್ಯಾನಾನಂದಯತಿ ಸ ಪ್ರಚುರಾನಂದ ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಭವತಿ; ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಯೋಽನ್ಯೇಷಾಂ ಧನಿಕತ್ವಮಾಪಾದಯತಿ ಸ ಪ್ರಚುರಧನ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ, ತದ್ವತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಚುರ್ಯಾರ್ಥೇಽಪಿ ಮಯಟಃ ಸಂಭವಾದಾನಂದಮಯಃ ಪರ ಏವಾತ್ಮಾ ॥ ೧೪ ॥

ಮಾಂತ್ರವರ್ಣಿಕಮೇವ ಚ ಗೀಯತೇ ॥ ೧೫ ॥

ಇತಶ್ಚಾನಂದಮಯಃ ಪರ ಏವಾತ್ಮಾ; ಯಸ್ಮಾತ್ ‘ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ ಪರಮ್’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ, ‘ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯಸ್ಮಿನ್ಮಂತ್ರೇ ಯತ್ ಪ್ರಕೃತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸತ್ಯಜ್ಞಾನಾನಂತವಿಶೇಷಣೈರ್ನಿರ್ಧಾರಿತಮ್ , ಯಸ್ಮಾದಾಕಾಶಾದಿಕ್ರಮೇಣ ಸ್ಥಾವರಜಂಗಮಾನಿ ಭೂತಾನ್ಯಜಾಯಂತ, ಯಚ್ಚ ಭೂತಾನಿ ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ತಾನ್ಯನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ಗುಹಾಯಾಮವಸ್ಥಿತಂ ಸರ್ವಾಂತರಮ್ , ಯಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾನಾಯ ‘ಅನ್ಯೋಽಂತರ ಆತ್ಮಾ’ ‘ಅನ್ಯೋಽಂತರ ಆತ್ಮಾ’ ಇತಿ ಪ್ರಕ್ರಾಂತಮ್ , ತನ್ಮಾಂತ್ರವರ್ಣಿಕಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮೇಹ ಗೀಯತೇ — ‘ಅನ್ಯೋಽಂತರ ಆತ್ಮಾನಂದಮಯಃ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೫ । ೧) ಇತಿ । ಮಂತ್ರಬ್ರಾಹ್ಮಣಯೋಶ್ಚೈಕಾರ್ಥತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮ್ , ಅವಿರೋಧಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಹಿ ಪ್ರಕೃತಹಾನಾಪ್ರಕೃತಪ್ರಕ್ರಿಯೇ ಸ್ಯಾತಾಮ್ । ನ ಚಾನ್ನಮಯಾದಿಭ್ಯ ಇವಾನಂದಮಯಾದನ್ಯೋಽಂತರ ಆತ್ಮಾಭಿಧೀಯತೇ । ಏತನ್ನಿಷ್ಠೈವ ಚ ‘ಸೈಷಾ ಭಾರ್ಗವೀ ವಾರುಣೀ ವಿದ್ಯಾ’ (ತೈ. ಉ. ೩ । ೬ । ೧) — ‘ಆನಂದೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವ್ಯಜಾನಾತ್’ (ತೈ. ಉ. ೩ । ೬ । ೧) ಇತಿ । ತಸ್ಮಾದಾನಂದಮಯಃ ಪರ ಏವಾತ್ಮಾ ॥ ೧೫ ॥

ನೇತರೋಽನುಪಪತ್ತೇಃ ॥ ೧೬ ॥

ಇತಶ್ಚಾನಂದಮಯಃ ಪರ ಏವಾತ್ಮಾ, ನೇತರಃ; ಇತರ ಈಶ್ವರಾದನ್ಯಃ ಸಂಸಾರೀ ಜೀವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಜೀವ ಆನಂದಮಯಶಬ್ದೇನಾಭಿಧೀಯತೇ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಅನುಪಪತ್ತೇಃ । ಆನಂದಮಯಂ ಹಿ ಪ್ರಕೃತ್ಯ ಶ್ರೂಯತೇ — ‘ಸೋಽಕಾಮಯತ । ಬಹು ಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಜಾಯೇಯೇತಿ । ಸ ತಪೋಽತಪ್ಯತ । ಸ ತಪಸ್ತಪ್ತ್ವಾ । ಇದꣳ ಸರ್ವಮಸೃಜತ । ಯದಿದಂ ಕಿಂಚ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೬ । ೧) ಇತಿ । ತತ್ರ ಪ್ರಾಕ್ಶರೀರಾದ್ಯುತ್ಪತ್ತೇರಭಿಧ್ಯಾನಮ್ , ಸೃಜ್ಯಮಾನಾನಾಂ ಚ ವಿಕಾರಾಣಾಂ ಸ್ರಷ್ಟುರವ್ಯತಿರೇಕಃ, ಸರ್ವವಿಕಾರಸೃಷ್ಟಿಶ್ಚ ನ ಪರಸ್ಮಾದಾತ್ಮನೋಽನ್ಯತ್ರೋಪಪದ್ಯತೇ ॥ ೧೬ ॥

ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಾಚ್ಚ ॥ ೧೭ ॥

ಇತಶ್ಚ ನಾನಂದಮಯಃ ಸಂಸಾರೀ; ಯಸ್ಮಾದಾನಂದಮಯಾಧಿಕಾರೇ ‘ರಸೋ ವೈ ಸಃ । ರಸꣳ ಹ್ಯೇವಾಯಂ ಲಬ್ಧ್ವಾಽಽನಂದೀ ಭವತಿ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೭ । ೧) ಇತಿ ಜೀವಾನಂದಮಯೌ ಭೇದೇನ ವ್ಯಪದಿಶತಿ । ನ ಹಿ ಲಬ್ಧೈವ ಲಬ್ಧವ್ಯೋ ಭವತಿ । ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ‘ಆತ್ಮಾನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಃ’, ‘ಆತ್ಮಲಾಭಾನ್ನ ಪರಂ ವಿದ್ಯತೇ’(ಆ.ಧ.ಸೂ. ೧.೮.೧.೨) ಇತಿ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತೀ, ಯಾವತಾ ನ ಲಬ್ಧೈವ ಲಬ್ಧವ್ಯೋ ಭವತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ ? ಬಾಢಮ್ — ತಥಾಪ್ಯಾತ್ಮನೋಽಪ್ರಚ್ಯುತಾತ್ಮಭಾವಸ್ಯೈವ ಸತಸ್ತತ್ತ್ವಾನವಬೋಧನಿಮಿತ್ತೋ ಮಿಥ್ಯೈವ ದೇಹಾದಿಷ್ವನಾತ್ಮಸು ಆತ್ಮತ್ವನಿಶ್ಚಯೋ ಲೌಕಿಕೋ ದೃಷ್ಟಃ । ತೇನ ದೇಹಾದಿಭೂತಸ್ಯಾತ್ಮನೋಽಪಿ ಆತ್ಮಾ — ಅನನ್ವಿಷ್ಟಃ ‘ಅನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಃ’, ಅಲಬ್ಧಃ ‘ಲಬ್ಧವ್ಯಃ’, ಅಶ್ರುತಃ ‘ಶ್ರೋತವ್ಯಃ’, ಅಮತಃ ‘ಮಂತವ್ಯಃ’, ಅವಿಜ್ಞಾತಃ ‘ವಿಜ್ಞಾತವ್ಯಃ’ — ಇತ್ಯಾದಿಭೇದವ್ಯಪದೇಶ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತ ಏವ ತು ಪರಮಾರ್ಥತಃ ಸರ್ವಜ್ಞಾತ್ಪರಮೇಶ್ವರಾದನ್ಯೋ ದ್ರಷ್ಟಾ ಶ್ರೋತಾ ವಾ ‘ನಾನ್ಯೋಽತೋಽಸ್ತಿ ದ್ರಷ್ಟಾ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೭ । ೨೩) ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ತು ಅವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತಾಚ್ಛಾರೀರಾತ್ಕರ್ತುರ್ಭೋಕ್ತುಃ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮಾಖ್ಯಾತ್ ಅನ್ಯಃ । ಯಥಾ ಮಾಯಾವಿನಶ್ಚರ್ಮಖಡ್ಗಧರಾತ್ಸೂತ್ರೇಣಾಕಾಶಮಧಿರೋಹತಃ ಸ ಏವ ಮಾಯಾವೀ ಪರಮಾರ್ಥರೂಪೋ ಭೂಮಿಷ್ಠೋಽನ್ಯಃ । ಯಥಾ ವಾ ಘಟಾಕಾಶಾದುಪಾಧಿಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾದನುಪಾಧಿಪರಿಚ್ಛಿನ್ನ ಆಕಾಶೋಽನ್ಯಃ । ಈದೃಶಂ ಚ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮಪರಮಾತ್ಮಭೇದಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ‘ನೇತರೋಽನುಪಪತ್ತೇಃ’, ‘ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಾಚ್ಚ’ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ॥೧೭ ॥

ಕಾಮಾಚ್ಚ ನಾನುಮಾನಾಪೇಕ್ಷಾ ॥ ೧೮ ॥

ಆನಂದಮಯಾಧಿಕಾರೇ ಚ ‘ಸೋಽಕಾಮಯತ ಬಹು ಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಜಾಯೇಯೇತಿ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೬ । ೧) ಇತಿ ಕಾಮಯಿತೃತ್ವನಿರ್ದೇಶಾತ್ ನಾನುಮಾನಿಕಮಪಿ ಸಾಂಖ್ಯಪರಿಕಲ್ಪಿತಮಚೇತನಂ ಪ್ರಧಾನಮಾನಂದಮಯತ್ವೇನ ಕಾರಣತ್ವೇನ ವಾ ಅಪೇಕ್ಷಿತವ್ಯಮ್ । ‘ಈಕ್ಷತೇರ್ನಾಶಬ್ದಮ್’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೧ । ೧ । ೫) ಇತಿ ನಿರಾಕೃತಮಪಿ ಪ್ರಧಾನಂ ಪೂರ್ವಸೂತ್ರೋದಾಹೃತಾಂ ಕಾಮಯಿತೃತ್ವಶ್ರುತಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಪ್ರಸಂಗಾತ್ಪುನರ್ನಿರಾಕ್ರಿಯತೇ ಗತಿಸಾಮಾನ್ಯಪ್ರಪಂಚನಾಯ ॥ ೧೮ ॥

ಅಸ್ಮಿನ್ನಸ್ಯ ಚ ತದ್ಯೋಗಂ ಶಾಸ್ತಿ ॥ ೧೯ ॥

ಇತಶ್ಚ ನ ಪ್ರಧಾನೇ ಜೀವೇ ವಾನಂದಮಯಶಬ್ದಃ; ಯಸ್ಮಾದಸ್ಮಿನ್ನಾನಂದಮಯೇ ಪ್ರಕೃತ ಆತ್ಮನಿ, ಪ್ರತಿಬುದ್ಧಸ್ಯಾಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ, ತದ್ಯೋಗಂ ಶಾಸ್ತಿ — ತದಾತ್ಮನಾ ಯೋಗಸ್ತದ್ಯೋಗಃ, ತದ್ಭಾವಾಪತ್ತಿಃ, ಮುಕ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ — ತದ್ಯೋಗಂ ಶಾಸ್ತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಮ್ — ‘ಯದಾ ಹ್ಯೇವೈಷ ಏತಸ್ಮಿನ್ನದೃಶ್ಯೇಽನಾತ್ಮ್ಯೇಽನಿರುಕ್ತೇಽನಿಲಯನೇಽಭಯಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಂ ವಿಂದತೇ । ಅಥ ಸೋಽಭಯಂ ಗತೋ ಭವತಿ । ಯದಾ ಹ್ಯೇವೈಷ ಏತಸ್ಮಿನ್ನುದರಮಂತರಂ ಕುರುತೇ । ಅಥ ತಸ್ಯ ಭಯಂ ಭವತಿ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೭ । ೧)ಇತಿ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ — ಯದೈತಸ್ಮಿನ್ನಾನಂದಮಯೇಽಲ್ಪಮಪ್ಯಂತರಮತಾದಾತ್ಮ್ಯರೂಪಂ ಪಶ್ಯತಿ, ತದಾ ಸಂಸಾರಭಯಾನ್ನ ನಿವರ್ತತೇ । ಯದಾ ತ್ವೇತಸ್ಮಿನ್ನಾನಂದಮಯೇ ನಿರಂತರಂ ತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನ ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠತಿ, ತದಾ ಸಂಸಾರಭಯಾನ್ನಿವರ್ತತ ಇತಿ । ತಚ್ಚ ಪರಮಾತ್ಮಪರಿಗ್ರಹೇ ಘಟತೇ, ನ ಪ್ರಧಾನಪರಿಗ್ರಹೇ ಜೀವಪರಿಗ್ರಹೇ ವಾ । ತಸ್ಮಾದಾನಂದಮಯಃ ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ಸ್ಥಿತಮ್ ॥ ೧೯ ॥
ಇದಂ ತ್ವಿಹ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ — ‘ಸ ವಾ ಏಷ ಪುರುಷೋಽನ್ನರಸಮಯಃ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧)‘ತಸ್ಮಾದ್ವಾ ಏತಸ್ಮಾದನ್ನರಸಮಯಾದನ್ಯೋಽಂತರ ಆತ್ಮಾ ಪ್ರಾಣಮಯಃ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೨ । ೧)ತಸ್ಮಾತ್ ‘ಅನ್ಯೋಽಂತರ ಆತ್ಮಾ ಮನೋಮಯಃ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೩ । ೧)ತಸ್ಮಾತ್ ‘ಅನ್ಯೋಽಂತರ ಆತ್ಮಾ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಃ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೪ । ೧) ಇತಿ ಚ ವಿಕಾರಾರ್ಥೇ ಮಯಟ್‍ಪ್ರವಾಹೇ ಸತಿ, ಆನಂದಮಯ ಏವಾಕಸ್ಮಾದರ್ಧಜರತೀಯನ್ಯಾಯೇನ ಕಥಮಿವ ಮಯಟಃ ಪ್ರಾಚುರ್ಯಾರ್ಥತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವಂ ಚಾಶ್ರೀಯತ ಇತಿ । ಮಾಂತ್ರವರ್ಣಿಕಬ್ರಹ್ಮಾಧಿಕಾರಾದಿತಿ ಚೇತ್ , ನ; ಅನ್ನಮಯಾದೀನಾಮಪಿ ತರ್ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ । ಅತ್ರಾಹ — ಯುಕ್ತಮನ್ನಮಯಾದೀನಾಮಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮ್ , ತಸ್ಮಾತ್ತಸ್ಮಾದಾಂತರಸ್ಯಾಂತರಸ್ಯಾನ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯಸ್ಯಾತ್ಮನ ಉಚ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ । ಆನಂದಮಯಾತ್ತು ನ ಕಶ್ಚಿದನ್ಯ ಆಂತರ ಆತ್ಮೋಚ್ಯತೇ । ತೇನಾನಂದಮಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮ್ , ಅನ್ಯಥಾ ಪ್ರಕೃತಹಾನಾಪ್ರಕೃತಪ್ರಕ್ರಿಯಾಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ಯದ್ಯಪ್ಯನ್ನಮಯಾದಿಭ್ಯ ಇವಾನಂದಮಯಾತ್ ‘ಅನ್ಯೋಽಂತರ ಆತ್ಮಾ’ ಇತಿ ನ ಶ್ರೂಯತೇ, ತಥಾಪಿ ನಾನಂದಮಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮ್; ಯತ ಆನಂದಮಯಂ ಪ್ರಕೃತ್ಯ ಶ್ರೂಯತೇ — ‘ತಸ್ಯ ಪ್ರಿಯಮೇವ ಶಿರಃ, ಮೋದೋ ದಕ್ಷಿಣಃ ಪಕ್ಷಃ, ಪ್ರಮೋದ ಉತ್ತರಃ ಪಕ್ಷಃ, ಆನಂದ ಆತ್ಮಾ, ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೫ । ೧) ಇತಿ । ತತ್ರ ಯದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಮಂತ್ರವರ್ಣೇ ಪ್ರಕೃತಮ್ ‘ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತಿ, ತದಿಹ ‘ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ’ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ತದ್ವಿಜಿಜ್ಞಾಪಯಿಷಯೈವಾನ್ನಮಯಾದಯ ಆನಂದಮಯಪರ್ಯಂತಾಃ ಪಂಚ ಕೋಶಾಃ ಕಲ್ಪ್ಯಂತೇ । ತತ್ರ ಕುತಃ ಪ್ರಕೃತಹಾನಾಪ್ರಕೃತಪ್ರಕ್ರಿಯಾಪ್ರಸಂಗಃ । ನನ್ವಾನಂದಮಯಸ್ಯಾವಯವತ್ವೇನ ‘ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ’ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ಅನ್ನಮಯಾದೀನಾಮಿವ ‘ಇದಂ ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ’ ಇತ್ಯಾದಿ । ತತ್ರ ಕಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವಪ್ರಧಾನತ್ವಂ ಶಕ್ಯಂ ವಿಜ್ಞಾತುಮ್ ? ಪ್ರಕೃತತ್ವಾದಿತಿ ಬ್ರೂಮಃ । ನನ್ವಾನಂದಮಯಾವಯವತ್ವೇನಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವಿಜ್ಞಾಯಮಾನೇ ನ ಪ್ರಕೃತತ್ವಂ ಹೀಯತೇ, ಆನಂದಮಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಾದಿತಿ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ತಥಾ ಸತಿ ತದೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಆನಂದಮಯ ಆತ್ಮಾ ಅವಯವೀ, ತದೇವ ಚ ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ಅವಯವ ಇತ್ಯಸಾಮಂಜಸ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಅನ್ಯತರಪರಿಗ್ರಹೇ ತು ಯುಕ್ತಮ್ ‘ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ’ ಇತ್ಯತ್ರೈವ ಬ್ರಹ್ಮನಿರ್ದೇಶ ಆಶ್ರಯಿತುಮ್ , ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸಂಯೋಗಾತ್। ನಾನಂದಮಯವಾಕ್ಯೇ, ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸಂಯೋಗಾಭಾವಾದಿತಿ । ಅಪಿ ಚ ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠೇತ್ಯುಕ್ತ್ವೇದಮುಚ್ಯತೇ — ‘ತದಪ್ಯೇಷ ಶ್ಲೋಕೋ ಭವತಿ । ಅಸನ್ನೇವ ಸ ಭವತಿ । ಅಸದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವೇದ ಚೇತ್ । ಅಸ್ತಿ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಚೇದ್ವೇದ । ಸಂತಮೇನಂ ತತೋ ವಿದುಃ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೬ । ೧) ಇತಿ । ಅಸ್ಮಿಂಶ್ಚ ಶ್ಲೋಕೇಽನನುಕೃಷ್ಯಾನಂದಮಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ಭಾವಾಭಾವವೇದನಯೋರ್ಗುಣದೋಷಾಭಿಧಾನಾದ್ಗಮ್ಯತೇ — ‘ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ಸ್ವಪ್ರಧಾನತ್ವಮಿತಿ । ನ ಚಾನಂದಮಯಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ಭಾವಾಭಾವಶಂಕಾ ಯುಕ್ತಾ, ಪ್ರಿಯಮೋದಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯಾನಂದಮಯಸ್ಯ ಸರ್ವಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ಕಥಂ ಪುನಃ ಸ್ವಪ್ರಧಾನಂ ಸದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಆನಂದಮಯಸ್ಯ ಪುಚ್ಛತ್ವೇನ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ — ‘ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ’ ಇತಿ ? ನೈಷ ದೋಷಃ । ಪುಚ್ಛವತ್ಪುಚ್ಛಮ್ , ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ಪರಾಯಣಮೇಕನೀಡಂ ಲೌಕಿಕಸ್ಯಾನಂದಜಾತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಃ ಇತ್ಯೇತದನೇನ ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ, ನಾವಯವತ್ವಮ್; ‘ಏತಸ್ಯೈವಾನಂದಸ್ಯಾನ್ಯಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಮಾತ್ರಾಮುಪಜೀವಂತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೩೨) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ । ಅಪಿ ಚಾನಂದಮಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇ ಪ್ರಿಯಾದ್ಯವಯವತ್ವೇನ ಸವಿಶೇಷಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಮ್ । ನಿರ್ವಿಶೇಷಂ ತು ಬ್ರಹ್ಮ ವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ಶ್ರೂಯತೇ, ವಾಙ್ಮನಸಯೋರಗೋಚರತ್ವಾಭಿಧಾನಾತ್ — ‘ಯತೋ ವಾಚೋ ನಿವರ್ತಂತೇ । ಅಪ್ರಾಪ್ಯ ಮನಸಾ ಸಹ । ಆನಂದಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿದ್ವಾನ್ । ನ ಬಿಭೇತಿ ಕುತಶ್ಚನ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೯ । ೧) ಇತಿ । ಅಪಿ ಚಾನಂದಪ್ರಚುರ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ದುಃಖಾಸ್ತಿತ್ವಮಪಿ ಗಮ್ಯತೇ; ಪ್ರಾಚುರ್ಯಸ್ಯ ಲೋಕೇ ಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯಲ್ಪತ್ವಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಸತಿ ‘ಯತ್ರ ನಾನ್ಯತ್ಪಶ್ಯತಿ, ನಾನ್ಯಚ್ಛೃಣೋತಿ, ನಾನ್ಯದ್ವಿಜಾನಾತಿ, ಸ ಭೂಮಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೪ । ೧) ಇತಿ ಭೂಮ್ನಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾಭಾವಶ್ರುತಿರುಪರುಧ್ಯೇತ । ಪ್ರತಿಶರೀರಂ ಚ ಪ್ರಿಯಾದಿಭೇದಾದಾನಂದಮಯಸ್ಯಾಪಿ ಭಿನ್ನತ್ವಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮ ತು ನ ಪ್ರತಿಶರೀರಂ ಭಿದ್ಯತೇ, ‘ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯಾನಂತ್ಯಶ್ರುತೇಃ ‘ಏಕೋ ದೇವಃ ಸರ್ವಭೂತೇಷು ಗೂಢಃ ಸರ್ವವ್ಯಾಪೀ ಸರ್ವಭೂತಾಂತರಾತ್ಮಾ’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೬ । ೧೧) ಇತಿ ಚ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ । ನ ಚಾನಂದಮಯಸ್ಯಾಭ್ಯಾಸಃ ಶ್ರೂಯತೇ । ಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥಮಾತ್ರಮೇವ ಹಿ ಸರ್ವತ್ರಾಭ್ಯಸ್ಯತೇ — ‘ರಸೋ ವೈ ಸಃ । ರಸꣳ ಹ್ಯೇವಾಯಂ ಲಬ್ಧ್ವಾನಂದೀ ಭವತಿ । ಕೋ ಹ್ಯೇವಾನ್ಯಾತ್ಕಃ ಪ್ರಾಣ್ಯಾತ್ । ಯದೇಷ ಆಕಾಶ ಆನಂದೋ ನ ಸ್ಯಾತ್’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೭ । ೧) (ತೈ. ಉ. ೨ । ೭ । ೧)‘ಸೈಷಾನಂದಸ್ಯ ಮೀಮಾꣳಸಾ ಭವತಿ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೮ । ೧)‘ಆನಂದಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿದ್ವಾನ್ನ ಬಿಭೇತಿ ಕುತಶ್ಚನೇತಿ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೯ । ೧) ‘ಆನಂದೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವ್ಯಜಾನಾತ್’ (ತೈ. ಉ. ೩ । ೬ । ೧) ಇತಿ ಚ । ಯದಿ ಚಾನಂದಮಯಶಬ್ದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವಂ ನಿಶ್ಚಿತಂ ಭವೇತ್ , ತತ ಉತ್ತರೇಷ್ವಾನಂದಮಾತ್ರಪ್ರಯೋಗೇಷ್ವಪ್ಯಾನಂದಮಯಾಭ್ಯಾಸಃ ಕಲ್ಪ್ಯೇತ । ನ ತ್ವಾನಂದಮಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮಸ್ತಿ, ಪ್ರಿಯಶಿರಸ್ತ್ವಾದಿಭಿರ್ಹೇತುಭಿರಿತ್ಯವೋಚಾಮ । ತಸ್ಮಾಚ್ಛ್ರುತ್ಯಂತರೇ ‘ವಿಜ್ಞಾನಮಾನಂದಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೨೮) ಇತ್ಯಾನಂದಪ್ರಾತಿಪದಿಕಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಾತ್ , ‘ಯದೇಷ ಆಕಾಶ ಆನಂದೋ ನ ಸ್ಯಾತ್’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೭ । ೧) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಃ ಪ್ರಯೋಗೋ ನ ತ್ವಾನಂದಮಯಾಭ್ಯಾಸ ಇತ್ಯವಗಂತವ್ಯಮ್ । ಯಸ್ತ್ವಯಂ ಮಯಡಂತಸ್ಯೈವಾನಂದಮಯಶಬ್ದಸ್ಯಾಭ್ಯಾಸಃ ‘ಏತಮಾನಂದಮಯಮಾತ್ಮಾನಮುಪಸಂಕ್ರಾಮತಿ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೮ । ೫) ಇತಿ, ನ ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವಮಸ್ತಿ । ವಿಕಾರಾತ್ಮನಾಮೇವಾನ್ನಮಯಾದೀನಾಮನಾತ್ಮನಾಮುಪಸಂಕ್ರಮಿತವ್ಯಾನಾಂ ಪ್ರವಾಹೇ ಪಠಿತತ್ವಾತ್ । ನನ್ವಾನಂದಮಯಸ್ಯೋಪಸಂಕ್ರಮಿತವ್ಯಸ್ಯಾನ್ನಮಯಾದಿವದಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇ ಸತಿ ನೈವ ವಿದುಷೋ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಫಲಂ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಂ ಭವೇತ್ । ನೈಷ ದೋಷಃ, ಆನಂದಮಯೋಪಸಂಕ್ರಮಣನಿರ್ದೇಶೇನೈವ ವಿದುಷಃ ಪುಚ್ಛಪ್ರತಿಷ್ಠಾಭೂತಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತೇಃ ಫಲಸ್ಯ ನಿರ್ದಿಷ್ಟತ್ವಾತ್ , ‘ತದಪ್ಯೇಷ ಶ್ಲೋಕೋ ಭವತಿ’ ‘ಯತೋ ವಾಚೋ ನಿವರ್ತಂತೇ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಚ ಪ್ರಪಂಚ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ । ಯಾ ತ್ವಾನಂದಮಯಸನ್ನಿಧಾನೇ ‘ಸೋಽಕಾಮಯತ ಬಹು ಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಜಾಯೇಯೇತಿ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೬ । ೧) ಇತೀಯಂ ಶ್ರುತಿರುದಾಹೃತಾ, ಸಾ ‘ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ’ ಇತ್ಯನೇನ ಸನ್ನಿಹಿತತರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸಂಬಧ್ಯಮಾನಾ ನಾನಂದಮಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತಾಂ ಪ್ರತಿಬೋಧಯತಿ । ತದಪೇಕ್ಷತ್ವಾಚ್ಚೋತ್ತರಸ್ಯ ಗ್ರಂಥಸ್ಯ ‘ರಸೋ ವೈ ಸಃ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೭ । ೧) ಇತ್ಯಾದೇರ್ನಾನಂದಮಯವಿಷಯತಾ । ನನು ‘ಸೋಽಕಾಮಯತ’ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪುಂಲಿಂಗನಿರ್ದೇಶೋ ನೋಪಪದ್ಯತೇ । ನಾಯಂ ದೋಷಃ, ‘ತಸ್ಮಾದ್ವಾ ಏತಸ್ಮಾದಾತ್ಮನ ಆಕಾಶಃ ಸಂಭೂತಃ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಪುಂಲಿಂಗೇನಾಪ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾತ್ । ಯಾ ತು ಭಾರ್ಗವೀ ವಾರುಣೀ ವಿದ್ಯಾ — ‘ಆನಂದೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವ್ಯಜಾನಾತ್’ (ತೈ. ಉ. ೩ । ೬ । ೧) ಇತಿ, ತಸ್ಯಾಂ ಮಯಡಶ್ರವಣಾತ್ಪ್ರಿಯಶಿರಸ್ತ್ವಾದ್ಯಶ್ರವಣಾಚ್ಚ ಯುಕ್ತಮಾನಂದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮ್ । ತಸ್ಮಾದಣುಮಾತ್ರಮಪಿ ವಿಶೇಷಮನಾಶ್ರಿತ್ಯ ನ ಸ್ವತ ಏವ ಪ್ರಿಯಶಿರಸ್ತ್ವಾದಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ನ ಚೇಹ ಸವಿಶೇಷಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷಿತಮ್ , ವಾಙ್ಮನಸಗೋಚರಾತಿಕ್ರಮಶ್ರುತೇಃ । ತಸ್ಮಾದನ್ನಮಯಾದಿಷ್ವಿವಾನಂದಮಯೇಽಪಿ ವಿಕಾರಾರ್ಥ ಏವ ಮಯಟ್ ವಿಜ್ಞೇಯಃ, ನ ಪ್ರಾಚುರ್ಯಾರ್ಥಃ ॥
ಸೂತ್ರಾಣಿ ತ್ವೇವಂ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಾನಿ — ‘ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಕಿಮಾನಂದಮಯಾವಯವತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ, ಉತ ಸ್ವಪ್ರಧಾನತ್ವೇನೇತಿ । ಪುಚ್ಛಶಬ್ದಾದವಯವತ್ವೇನೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ, ಉಚ್ಯತೇ — ಆನಂದಮಯೋಽಭ್ಯಾಸಾತ್ — ಆನಂದಮಯ ಆತ್ಮಾ ಇತ್ಯತ್ರ ‘ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ’ ಇತಿ ಸ್ವಪ್ರಧಾನಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮೋಪದಿಶ್ಯತೇ; ಅಭ್ಯಾಸಾತ್ ‘ಅಸನ್ನೇವ ಸ ಭವತಿ’ ಇತ್ಯಸ್ಮಿನ್ನಿಗಮನಶ್ಲೋಕೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ಕೇವಲಸ್ಯಾಭ್ಯಸ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ । ವಿಕಾರಶಬ್ದಾನ್ನೇತಿ ಚೇನ್ನ ಪ್ರಾಚುರ್ಯಾತ್ — ವಿಕಾರಶಬ್ದೇನಾವಯವಶಬ್ದೋಽಭಿಪ್ರೇತಃ; ಪುಚ್ಛಮಿತ್ಯವಯವಶಬ್ದಾನ್ನ ಸ್ವಪ್ರಧಾನತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ಯದುಕ್ತಮ್ , ತಸ್ಯ ಪರಿಹಾರೋ ವಕ್ತವ್ಯಃ; ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ನಾಯಂ ದೋಷಃ, ಪ್ರಾಚುರ್ಯಾದಪ್ಯವಯವಶಬ್ದೋಪಪತ್ತೇಃ; ಪ್ರಾಚುರ್ಯಂ ಪ್ರಾಯಾಪತ್ತಿಃ, ಅವಯವಪ್ರಾಯೇ ವಚನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ; ಅನ್ನಮಯಾದೀನಾಂ ಹಿ ಶಿರಆದಿಷು ಪುಚ್ಛಾಂತೇಷ್ವವಯವೇಷೂಕ್ತೇಷ್ವಾನಂದಮಯಸ್ಯಾಪಿ ಶಿರಆದೀನ್ಯವಯವಾಂತರಾಣ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಅವಯವಪ್ರಾಯಾಪತ್ತ್ಯಾ ‘ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ’ ಇತ್ಯಾಹ, ನಾವಯವವಿವಕ್ಷಯಾ; ಯತ್ಕಾರಣಮ್ ‘ಅಭ್ಯಾಸಾತ್’ ಇತಿ ಸ್ವಪ್ರಧಾನತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಮರ್ಥಿತಮ್ । ತದ್ಧೇತುವ್ಯಪದೇಶಾಚ್ಚ — ಸರ್ವಸ್ಯ ಹಿ ವಿಕಾರಜಾತಸ್ಯ ಸಾನಂದಮಯಸ್ಯ ಕಾರಣತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತೇ — ‘ಇದꣳ ಸರ್ವಮಸೃಜತ, ಯದಿದಂ ಕಿಂಚ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೬ । ೧) ಇತಿ । ನ ಚ ಕಾರಣಂ ಸದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಸ್ವವಿಕಾರಸ್ಯಾನಂದಮಯಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಯಾ ವೃತ್ತ್ಯಾವಯವ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ಅಪರಾಣ್ಯಪಿ ಸೂತ್ರಾಣಿ ಯಥಾಸಂಭವಂ ಪುಚ್ಛವಾಕ್ಯನಿರ್ದಿಷ್ಟಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಪಾದಕಾನಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಾನಿ ॥೧೨ – ೧೯ ॥

ಅಂತರಧಿಕರಣಮ್

ಅಂತಸ್ತದ್ಧರ್ಮೋಪದೇಶಾತ್ ॥ ೨೦ ॥

ಇದಮಾಮ್ನಾಯತೇ — ‘ಅಥ ಯ ಏಷೋಽಂತರಾದಿತ್ಯೇ ಹಿರಣ್ಮಯಃ ಪುರುಷೋ ದೃಶ್ಯತೇ ಹಿರಣ್ಯಶ್ಮಶ್ರುರ್ಹಿರಣ್ಯಕೇಶ ಆ ಪ್ರಣಖಾತ್ಸರ್ವ ಏವ ಸುವರ್ಣಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೧ । ೬ । ೬),‘ತಸ್ಯ ಯಥಾ ಕಪ್ಯಾಸಂ ಪುಂಡರೀಕಮೇವಮಕ್ಷಿಣೀ ತಸ್ಯೋದಿತಿ ನಾಮ ಸ ಏಷ ಸರ್ವೇಭ್ಯಃ ಪಾಪ್ಮಭ್ಯ ಉದಿತ ಉದೇತಿ ಹ ವೈ ಸರ್ವೇಭ್ಯಃ ಪಾಪ್ಮಭ್ಯೋ ಯ ಏವಂ ವೇದ’ (ಛಾ. ಉ. ೧ । ೬ । ೭)‘... ಇತ್ಯಧಿದೈವತಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೧ । ೬ । ೮) ‘ಅಥಾಧ್ಯಾತ್ಮಮ್ ...’ (ಛಾ. ಉ. ೧ । ೭ । ೧) ‘ಅಥ ಯ ಏಷೋಽಂತರಕ್ಷಿಣಿ ಪುರುಷೋ ದೃಶ್ಯತೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೧ । ೭ । ೫) ಇತ್ಯಾದಿ । ತತ್ರ ಸಂಶಯಃ — ಕಿಂ ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಾತಿಶಯವಶಾತ್ಪ್ರಾಪ್ತೋತ್ಕರ್ಷಃ ಕಶ್ಚಿತ್ಸಂಸಾರೀ ಸೂರ್ಯಮಂಡಲೇ ಚಕ್ಷುಷಿ ಚೋಪಾಸ್ಯತ್ವೇನ ಶ್ರೂಯತೇ, ಕಿಂ ವಾ ನಿತ್ಯಸಿದ್ಧಃ ಪರಮೇಶ್ವರ ಇತಿ । ಕಿಂ ತಾವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ? ಸಂಸಾರೀತಿ । ಕುತಃ ? ರೂಪವತ್ತ್ವಶ್ರವಣಾತ್ । ಆದಿತ್ಯಪುರುಷೇ ತಾವತ್ ‘ಹಿರಣ್ಯಶ್ಮಶ್ರುಃ’ ಇತ್ಯಾದಿ ರೂಪಮುದಾಹೃತಮ್ । ಅಕ್ಷಿಪುರುಷೇಽಪಿ ತದೇವಾತಿದೇಶೇನ ಪ್ರಾಪ್ಯತೇ ‘ತಸ್ಯೈತಸ್ಯ ತದೇವ ರೂಪಂ ಯದಮುಷ್ಯ ರೂಪಮ್’ ಇತಿ । ನ ಚ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ರೂಪವತ್ತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮ್ , ‘ಅಶಬ್ದಮಸ್ಪರ್ಶಮರೂಪಮವ್ಯಯಮ್’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೩ । ೧೫) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ; ಆಧಾರಶ್ರವಣಾಚ್ಚ — ‘ಯ ಏಷೋಽಂತರಾದಿತ್ಯೇ ಯ ಏಷೋಽಂತರಕ್ಷಿಣಿ’ ಇತಿ । ನ ಹ್ಯನಾಧಾರಸ್ಯ ಸ್ವಮಹಿಮಪ್ರತಿಷ್ಠಸ್ಯ ಸರ್ವವ್ಯಾಪಿನಃ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯಾಧಾರ ಉಪದಿಶ್ಯೇತ । ‘ಸ ಭಗವಃ ಕಸ್ಮಿನ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ ಇತಿ ಸ್ವೇ ಮಹಿಮ್ನಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೪ । ೧) ಇತಿ ‘ಆಕಾಶವತ್ಸರ್ವಗತಶ್ಚ ನಿತ್ಯಃ’ (ಶತ. ಬ್ರಾ. ೧೦ । ೬ । ೩ । ೨) ಇತಿ ಚ ಶ್ರುತೀ ಭವತಃ । ಐಶ್ವರ್ಯಮರ್ಯಾದಾಶ್ರುತೇಶ್ಚ — ‘ಸ ಏಷ ಯೇ ಚಾಮುಷ್ಮಾತ್ಪರಾಂಚೋ ಲೋಕಾಸ್ತೇಷಾಂ ಚೇಷ್ಟೇ ದೇವಕಾಮಾನಾಂ ಚ’ (ಛಾ. ಉ. ೧ । ೬ । ೮) ಇತ್ಯಾದಿತ್ಯಪುರುಷಸ್ಯ ಐಶ್ವರ್ಯಮರ್ಯಾದಾ । ‘ಸ ಏಷ ಯೇ ಚೈತಸ್ಮಾದರ್ವಾಂಚೋ ಲೋಕಾಸ್ತೇಷಾಂ ಚೇಷ್ಟೇ ಮನುಷ್ಯಕಾಮಾನಾಂ ಚ’ (ಛಾ. ಉ. ೧ । ೭ । ೬) ಇತ್ಯಕ್ಷಿಪುರುಷಸ್ಯ । ನ ಚ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ಮರ್ಯಾದಾವದೈಶ್ವರ್ಯಂ ಯುಕ್ತಮ್; ‘ಏಷ ಸರ್ವೇಶ್ವರ ಏಷ ಭೂತಾಧಿಪತಿರೇಷ ಭೂತಪಾಲ ಏಷ ಸೇತುರ್ವಿಧರಣ ಏಷಾಂ ಲೋಕಾನಾಮಸಂಭೇದಾಯ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨೨) ಇತ್ಯವಿಶೇಷಶ್ರುತೇಃ । ತಸ್ಮಾನ್ನಾಕ್ಷ್ಯಾದಿತ್ಯಯೋರಂತಃ ಪರಮೇಶ್ವರ ಇತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಬ್ರೂಮಃ —
ಅಂತಸ್ತದ್ಧರ್ಮೋಪದೇಶಾತ್ ಇತಿ । ‘ಯ ಏಷೋಽಂತರಾದಿತ್ಯೇ’, ‘ಯ ಏಷೋಽಂತರಕ್ಷಿಣಿ’ ಇತಿ ಚ ಶ್ರೂಯಮಾಣಃ ಪುರುಷಃ ಪರಮೇಶ್ವರ ಏವ, ನ ಸಂಸಾರೀ । ಕುತಃ ? ತದ್ಧರ್ಮೋಪದೇಶಾತ್ । ತಸ್ಯ ಹಿ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ಧರ್ಮಾ ಇಹೋಪದಿಷ್ಟಾಃ । ತದ್ಯಥಾ — ‘ತಸ್ಯೋದಿತಿ ನಾಮ’ ಇತಿ ಶ್ರಾವಯಿತ್ವಾ ಅಸ್ಯಾದಿತ್ಯಪುರುಷಸ್ಯ ನಾಮ ‘ಸ ಏಷ ಸರ್ವೇಭ್ಯಃ ಪಾಪ್ಮಭ್ಯ ಉದಿತಃ’ ಇತಿ ಸರ್ವಪಾಪ್ಮಾಪಗಮೇನ ನಿರ್ವಕ್ತಿ । ತದೇವ ಚ ಕೃತನಿರ್ವಚನಂ ನಾಮಾಕ್ಷಿಪುರುಷಸ್ಯಾಪ್ಯತಿದಿಶತಿ — ‘ಯನ್ನಾಮ ತನ್ನಾಮ’ ಇತಿ । ಸರ್ವಪಾಪ್ಮಾಪಗಮಶ್ಚ ಪರಮಾತ್ಮನ ಏವ ಶ್ರೂಯತೇ — ‘ಯ ಆತ್ಮಾಪಹತಪಾಪ್ಮಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೭ । ೧) ಇತ್ಯಾದೌ । ತಥಾ ಚಾಕ್ಷುಷೇ ಪುರುಷೇ ‘ಸೈವ ಋಕ್ ತತ್ಸಾಮ ತದುಕ್ಥಂ ತದ್ಯಜುಸ್ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತಿ ಋಕ್ಸಾಮಾದ್ಯಾತ್ಮಕತಾಂ ನಿರ್ಧಾರಯತಿ । ಸಾ ಚ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯೋಪಪದ್ಯತೇ, ಸರ್ವಕಾರಣತ್ವಾತ್ಸರ್ವಾತ್ಮಕತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ಪೃಥಿವ್ಯಗ್ನ್ಯಾದ್ಯಾತ್ಮಕೇ ಚಾಧಿದೈವತಮೃಕ್ಸಾಮೇ, ವಾಕ್ಪ್ರಾಣಾದ್ಯಾತ್ಮಕೇ ಚಾಧ್ಯಾತ್ಮಮನುಕ್ರಮ್ಯಾಹ — ‘ತಸ್ಯರ್ಕ್ಚ ಸಾಮ ಚ ಗೇಷ್ಣೌ’ ಇತ್ಯಧಿದೈವತಮ್ । ತಥಾಧ್ಯಾತ್ಮಮಪಿ — ‘ಯಾವಮುಷ್ಯ ಗೇಷ್ಣೌ ತೌ ಗೇಷ್ಣೌ’ ಇತಿ । ತಚ್ಚ ಸರ್ವಾತ್ಮಕತ್ವೇ ಸತ್ಯೇವೋಪಪದ್ಯತೇ । ‘ತದ್ಯ ಇಮೇ ವೀಣಾಯಾಂ ಗಾಯಂತ್ಯೇತಂ ತೇ ಗಾಯಂತಿ ತಸ್ಮಾತ್ತೇ ಧನಸನಯಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೧ । ೭ । ೬) ಇತಿ ಚ ಲೌಕಿಕೇಷ್ವಪಿ ಗಾನೇಷ್ವಸ್ಯೈವ ಗೀಯಮಾನತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ । ತಚ್ಚ ಪರಮೇಶ್ವರಪರಿಗ್ರಹ ಏವ ಘಟತೇ — ‘ಯದ್ಯದ್ವಿಭೂತಿಮತ್ಸತ್ತ್ವಂ ಶ್ರೀಮದೂರ್ಜಿತಮೇವ ವಾ । ತತ್ತದೇವಾವಗಚ್ಛ ತ್ವಂ ಮಮ ತೇಜೋಂಶಸಂಭವಮ್’ (ಭ. ಗೀ. ೧೦ । ೪೧) ಇತಿ ಭಗವದ್ಗೀತಾದರ್ಶನಾತ್ । ಲೋಕಕಾಮೇಶಿತೃತ್ವಮಪಿ ನಿರಂಕುಶಂ ಶ್ರೂಯಮಾಣಂ ಪರಮೇಶ್ವರಂ ಗಮಯತಿ । ಯತ್ತೂಕ್ತಂ ಹಿರಣ್ಯಶ್ಮಶ್ರುತ್ವಾದಿರೂಪವತ್ತ್ವಶ್ರವಣಂ ಪರಮೇಶ್ವರೇ ನೋಪಪದ್ಯತ ಇತಿ, ಅತ್ರ ಬ್ರೂಮಃ — ಸ್ಯಾತ್ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯಾಪೀಚ್ಛಾವಶಾನ್ಮಾಯಾಮಯಂ ರೂಪಂ ಸಾಧಕಾನುಗ್ರಹಾರ್ಥಮ್ , ‘ಮಾಯಾ ಹ್ಯೇಷಾ ಮಯಾ ಸೃಷ್ಟಾ ಯನ್ಮಾಂ ಪಶ್ಯಸಿ ನಾರದ ।’(ಮ॰ಭಾ॰ ೧೨-೩೩೯-೪೫) ‘ಸರ್ವಭೂತಗುಣೈರ್ಯುಕ್ತಂ ಮೈವಂ ಮಾಂ ಜ್ಞಾತುಮರ್ಹಸಿ’(ಮ॰ಭಾ॰ ೧೨-೩೩೯-೪೬) ಇತಿ ಸ್ಮರಣಾತ್ । ಅಪಿ ಚ, ಯತ್ರ ತು ನಿರಸ್ತಸರ್ವವಿಶೇಷಂ ಪಾರಮೇಶ್ವರಂ ರೂಪಮುಪದಿಶ್ಯತೇ, ಭವತಿ ತತ್ರ ಶಾಸ್ತ್ರಮ್ ‘ಅಶಬ್ದಮಸ್ಪರ್ಶಮರೂಪಮವ್ಯಯಮ್’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೩ । ೧೫) ಇತ್ಯಾದಿ । ಸರ್ವಕಾರಣತ್ವಾತ್ತು ವಿಕಾರಧರ್ಮೈರಪಿ ಕೈಶ್ಚಿದ್ವಿಶಿಷ್ಟಃ ಪರಮೇಶ್ವರ ಉಪಾಸ್ಯತ್ವೇನ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ — ‘ಸರ್ವಕರ್ಮಾ ಸರ್ವಕಾಮಃ ಸರ್ವಗಂಧಃ ಸರ್ವರಸಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೪ । ೨) ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ತಥಾ ಹಿರಣ್ಯಶ್ಮಶ್ರುತ್ವಾದಿನಿರ್ದೇಶೋಽಪಿ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ಯದಪ್ಯಾಧಾರಶ್ರವಣಾನ್ನ ಪರಮೇಶ್ವರ ಇತಿ, ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ಸ್ವಮಹಿಮಪ್ರತಿಷ್ಠಸ್ಯಾಪ್ಯಾಧಾರವಿಶೇಷೋಪದೇಶ ಉಪಾಸನಾರ್ಥೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ಸರ್ವಗತತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವ್ಯೋಮವತ್ಸರ್ವಾಂತರತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ಐಶ್ವರ್ಯಮರ್ಯಾದಾಶ್ರವಣಮಪ್ಯಧ್ಯಾತ್ಮಾಧಿದೈವತವಿಭಾಗಾಪೇಕ್ಷಮುಪಾಸನಾರ್ಥಮೇವ । ತಸ್ಮಾತ್ಪರಮೇಶ್ವರ ಏವಾಕ್ಷ್ಯಾದಿತ್ಯಯೋರಂತರುಪದಿಶ್ಯತೇ ॥ ೨೦ ॥

ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಾಚ್ಚಾನ್ಯಃ ॥ ೨೧ ॥

ಅಸ್ತಿ ಚಾದಿತ್ಯಾದಿಶರೀರಾಭಿಮಾನಿಭ್ಯೋ ಜೀವೇಭ್ಯೋಽನ್ಯ ಈಶ್ವರೋಽಂತರ್ಯಾಮೀ — ‘ಯ ಆದಿತ್ಯೇ ತಿಷ್ಠನ್ನಾದಿತ್ಯಾದಂತರೋ ಯಮಾದಿತ್ಯೋ ನ ವೇದ ಯಸ್ಯಾದಿತ್ಯಃ ಶರೀರಂ ಯ ಆದಿತ್ಯಮಂತರೋ ಯಮಯತ್ಯೇಷ ತ ಆತ್ಮಾಂತರ್ಯಾಮ್ಯಮೃತಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೭ । ೯) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಾತ್ । ತತ್ರ ಹಿ ‘ಆದಿತ್ಯಾದಂತರೋ ಯಮಾದಿತ್ಯೋ ನ ವೇದ’ ಇತಿ ವೇದಿತುರಾದಿತ್ಯಾದ್ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮನೋಽನ್ಯೋಽಂತರ್ಯಾಮೀ ಸ್ಪಷ್ಟಂ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ । ಸ ಏವೇಹಾಪ್ಯಂತರಾದಿತ್ಯೇ ಪುರುಷೋ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ, ಶ್ರುತಿಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಪರಮೇಶ್ವರ ಏವೇಹೋಪದಿಶ್ಯತ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೨೧ ॥

ಆಕಾಶಾಧಿಕರಣಮ್

ಆಕಾಶಸ್ತಲ್ಲಿಂಗಾತ್ ॥ ೨೨ ॥

ಇದಮಾಮನಂತಿ ‘ಅಸ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯ ಕಾ ಗತಿರಿತ್ಯಾಕಾಶ ಇತಿ ಹೋವಾಚ ಸರ್ವಾಣಿ ಹ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನ್ಯಾಕಾಶಾದೇವ ಸಮುತ್ಪದ್ಯಂತ ಆಕಾಶಂ ಪ್ರತ್ಯಸ್ತಂ ಯಂತ್ಯಾಕಾಶೋ ಹ್ಯೇವೈಭ್ಯೋ ಜ್ಯಾಯಾನಾಕಾಶಃ ಪರಾಯಣಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೧ । ೯ । ೧) ಇತಿ । ತತ್ರ ಸಂಶಯಃ — ಕಿಮಾಕಾಶಶಬ್ದೇನ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿಧೀಯತೇ, ಉತ ಭೂತಾಕಾಶಮಿತಿ । ಕುತಃ ಸಂಶಯಃ ? ಉಭಯತ್ರ ಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಾತ್ । ಭೂತವಿಶೇಷೇ ತಾವತ್ಸುಪ್ರಸಿದ್ಧೋ ಲೋಕವೇದಯೋರಾಕಾಶಶಬ್ದಃ । ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ಕ್ವಚಿತ್ಪ್ರಯುಜ್ಯಮಾನೋ ದೃಶ್ಯತೇ, ಯತ್ರ ವಾಕ್ಯಶೇಷವಶಾದಸಾಧಾರಣಗುಣಶ್ರವಣಾದ್ವಾ ನಿರ್ಧಾರಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಭವತಿ — ಯಥಾ ‘ಯದೇಷ ಆಕಾಶ ಆನಂದೋ ನ ಸ್ಯಾತ್’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೭ । ೧) ಇತಿ, ‘ಆಕಾಶೋ ವೈ ನಾಮ ನಾಮರೂಪಯೋರ್ನಿರ್ವಹಿತಾ ತೇ ಯದಂತರಾ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧೪ । ೧) ಇತಿ ಚೈವಮಾದೌ । ಅತಃ ಸಂಶಯಃ । ಕಿಂ ಪುನರತ್ರ ಯುಕ್ತಮ್ ? ಭೂತಾಕಾಶಮಿತಿ । ಕುತಃ ? ತದ್ಧಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧತರೇಣ ಪ್ರಯೋಗೇಣ ಶೀಘ್ರಂ ಬುದ್ಧಿಮಾರೋಹತಿ । ನ ಚಾಯಮಾಕಾಶಶಬ್ದ ಉಭಯೋಃ ಸಾಧಾರಣಃ ಶಕ್ಯೋ ವಿಜ್ಞಾತುಮ್ , ಅನೇಕಾರ್ಥತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಗೌಣ ಆಕಾಶಶಬ್ದೋ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ವಿಭುತ್ವಾದಿಭಿರ್ಹಿ ಬಹುಭಿರ್ಧರ್ಮೈಃ ಸದೃಶಮಾಕಾಶೇನ ಬ್ರಹ್ಮ ಭವತಿ । ನ ಚ ಮುಖ್ಯಸಂಭವೇ ಗೌಣೋಽರ್ಥೋ ಗ್ರಹಣಮರ್ಹತಿ । ಸಂಭವತಿ ಚೇಹ ಮುಖ್ಯಸ್ಯೈವಾಕಾಶಸ್ಯ ಗ್ರಹಣಮ್ । ನನು ಭೂತಾಕಾಶಪರಿಗ್ರಹೇ ವಾಕ್ಯಶೇಷೋ ನೋಪಪದ್ಯತೇ — ‘ಸರ್ವಾಣಿ ಹ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನ್ಯಾಕಾಶಾದೇವ ಸಮುತ್ಪದ್ಯಂತೇ’ ಇತ್ಯಾದಿಃ ನೈಷ ದೋಷಃ, ಭೂತಾಕಾಶಸ್ಯಾಪಿ ವಾಯ್ವಾದಿಕ್ರಮೇಣ ಕಾರಣತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ವಿಜ್ಞಾಯತೇ ಹಿ — ‘ತಸ್ಮಾದ್ವಾ ಏತಸ್ಮಾದಾತ್ಮನ ಆಕಾಶಃ ಸಂಭೂತ ಆಕಾಶಾದ್ವಾಯುರ್ವಾಯೋರಗ್ನಿಃ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿ । ಜ್ಯಾಯಸ್ತ್ವಪರಾಯಣತ್ವೇ ಅಪಿ ಭೂತಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಯೋಪಪದ್ಯೇತೇ ಭೂತಾಕಾಶಸ್ಯಾಪಿ । ತಸ್ಮಾದಾಕಾಶಶಬ್ದೇನ ಭೂತಾಕಾಶಸ್ಯ ಗ್ರಹಣಮಿತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಬ್ರೂಮಃ —
‘ಆಕಾಶಸ್ತಲ್ಲಿಂಗಾತ್’ । ಆಕಾಶಶಬ್ದೇನೇಹ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಗ್ರಹಣಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ಕುತಃ ? ತಲ್ಲಿಂಗಾತ್ । ಪರಸ್ಯ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇದಂ ಲಿಂಗಮ್ — ‘ಸರ್ವಾಣಿ ಹ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನ್ಯಾಕಾಶಾದೇವ ಸಮುತ್ಪದ್ಯಂತೇ’ ಇತಿ । ಪರಸ್ಮಾದ್ಧಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಭೂತಾನಾಮುತ್ಪತ್ತಿರಿತಿ ವೇದಾಂತೇಷು ಮರ್ಯಾದಾ । ನನು ಭೂತಾಕಾಶಸ್ಯಾಪಿ ವಾಯ್ವಾದಿಕ್ರಮೇಣ ಕಾರಣತ್ವಂ ದರ್ಶಿತಮ್ । ಸತ್ಯಂ ದರ್ಶಿತಮ್ । ತಥಾಪಿ ಮೂಲಕಾರಣಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪರಿಗ್ರಹಾತ್ , ಆಕಾಶಾದೇವೇತ್ಯವಧಾರಣಂ ಸರ್ವಾಣೀತಿ ಚ ಭೂತವಿಶೇಷಣಂ ನಾನುಕೂಲಂ ಸ್ಯಾತ್ । ತಥಾ ‘ಆಕಾಶಂ ಪ್ರತ್ಯಸ್ತಂ ಯಂತಿ’ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಮ್ , ‘ಆಕಾಶೋ ಹ್ಯೇವೈಭ್ಯೋ ಜ್ಯಾಯಾನಾಕಾಶಃ ಪರಾಯಣಮ್’ ಇತಿ ಚ ಜ್ಯಾಯಸ್ತ್ವಪರಾಯಣತ್ವೇ । ಜ್ಯಾಯಸ್ತ್ವಂ ಹ್ಯನಾಪೇಕ್ಷಿಕಂ ಪರಮಾತ್ಮನ್ಯೇವೈಕಸ್ಮಿನ್ನಾಮ್ನಾತಮ್ — ‘ಜ್ಯಾಯಾನ್ಪೃಥಿವ್ಯಾ ಜ್ಯಾಯಾನಂತರಿಕ್ಷಾಜ್ಜ್ಯಾಯಾಂದಿವೋ ಜ್ಯಾಯಾನೇಭ್ಯೋ ಲೋಕೇಭ್ಯಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೪ । ೩) ಇತಿ । ತಥಾ ಪರಾಯಣತ್ವಮಪಿ ಪರಮಕಾರಣತ್ವಾತ್ಪರಮಾತ್ಮನ್ಯೇವ ಉಪಪನ್ನತರಮ್  । ಶ್ರುತಿಶ್ಚ — ‘ವಿಜ್ಞಾನಮಾನಂದಂ ಬ್ರಹ್ಮ ರಾತಿರ್ದಾತುಃ ಪರಾಯಣಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೨೮) ಇತಿ । ಅಪಿ ಚಾಂತವತ್ತ್ವದೋಷೇಣ ಶಾಲಾವತ್ಯಸ್ಯ ಪಕ್ಷಂ ನಿಂದಿತ್ವಾ, ಅನಂತಂ ಕಿಂಚಿದ್ವಕ್ತುಕಾಮೇನ ಜೈವಲಿನಾಕಾಶಃ ಪರಿಗೃಹೀತಃ । ತಂ ಚಾಕಾಶಮುದ್ಗೀಥೇ ಸಂಪಾದ್ಯೋಪಸಂಹರತಿ — ‘ಸ ಏಷ ಪರೋವರೀಯಾನುದ್ಗೀಥಃ ಸ ಏಷೋಽನಂತಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೧ । ೯ । ೨) ಇತಿ । ತಚ್ಚಾನಂತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಮ್ । ಯತ್ಪುನರುಕ್ತಂ ಭೂತಾಕಾಶಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಬಲೇನ ಪ್ರಥಮತರಂ ಪ್ರತೀಯತ ಇತಿ, ಅತ್ರ ಬ್ರೂಮಃ — ಪ್ರಥಮತರಂ ಪ್ರತೀತಮಪಿ ಸದ್ವಾಕ್ಯಶೇಷಗತಾನ್ಬ್ರಹ್ಮಗುಣಾಂದೃಷ್ಟ್ವಾ ನ ಪರಿಗೃಹ್ಯತೇ । ದರ್ಶಿತಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪ್ಯಾಕಾಶಶಬ್ದಃ ‘ಆಕಾಶೋ ವೈ ನಾಮ ನಾಮರೂಪಯೋರ್ನಿರ್ವಹಿತಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧೪ । ೧) ಇತ್ಯಾದೌ । ತಥಾಕಾಶಪರ್ಯಾಯವಾಚಿನಾಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಯೋಗೋ ದೃಶ್ಯತೇ — ‘ಋಚೋ ಅಕ್ಷರೇ ಪರಮೇ ವ್ಯೋಮನ್ ಯಸ್ಮಿಂದೇವಾ ಅಧಿ ವಿಶ್ವೇ ನಿಷೇದುಃ’ (ಋ. ಸಂ. ೧ । ೧೬೪ । ೩೯) ‘ಸೈಷಾ ಭಾರ್ಗವೀ ವಾರುಣೀ ವಿದ್ಯಾ ಪರಮೇ ವ್ಯೋಮನ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾ’ (ತೈ. ಉ. ೩ । ೬ । ೧) ‘ॐ ಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಖಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಛಾ. ಉ. ೪ । ೧೦ । ೪) ‘ಖಂ ಪುರಾಣಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೫ । ೧ । ೧) ಇತಿ ಚೈವಮಾದೌ । ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮೇಽಪಿ ವರ್ತಮಾನಸ್ಯಾಕಾಶಶಬ್ದಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಶೇಷವಶಾದ್ಯುಕ್ತಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವಾವಧಾರಣಾ । ‘ಅಗ್ನಿರಧೀತೇಽನುವಾಕಮ್’ ಇತಿ ಹಿ ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮಗತೋಽಪ್ಯಗ್ನಿಶಬ್ದೋ ಮಾಣವಕವಿಷಯೋ ದೃಶ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದಾಕಾಶಶಬ್ದಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೨೨ ॥

ಪ್ರಾಣಾಧಿಕರಣಮ್

ಅತ ಏವ ಪ್ರಾಣಃ ॥ ೨೩ ॥

ಉದ್ಗೀಥೇ — ‘ಪ್ರಸ್ತೋತರ್ಯಾ ದೇವತಾ ಪ್ರಸ್ತಾವಮನ್ವಾಯತ್ತಾ’ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ಶ್ರೂಯತೇ — ‘ಕತಮಾ ಸಾ ದೇವತೇತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೧ । ೧೧ । ೪), ‘ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ಹೋವಾಚ, ಸರ್ವಾಣಿ ಹ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಪ್ರಾಣಮೇವಾಭಿಸಂವಿಶಂತಿ, ಪ್ರಾಣಮಭ್ಯುಜ್ಜಿಹತೇ, ಸೈಷಾ ದೇವತಾ ಪ್ರಸ್ತಾವಮನ್ವಾಯತ್ತಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೧ । ೧೧ । ೫) ಇತಿ । ತತ್ರ ಸಂಶಯನಿರ್ಣಯೌ ಪೂರ್ವವದೇವ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯೌ । ‘ಪ್ರಾಣಬಂಧನಂ ಹಿ ಸೋಮ್ಯ ಮನಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೨) ‘ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೧೮) ಇತಿ ಚೈವಮಾದೌ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಃ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದೋ ದೃಶ್ಯತೇ । ವಾಯುವಿಕಾರೇ ತು ಪ್ರಸಿದ್ಧತರೋ ಲೋಕವೇದಯೋಃ । ಅತ ಇಹ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದೇನ ಕತರಸ್ಯೋಪಾದಾನಂ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಭವತಿ ಸಂಶಯಃ । ಕಿಂ ಪುನರತ್ರ ಯುಕ್ತಮ್ ? ವಾಯುವಿಕಾರಸ್ಯ ಪಂಚವೃತ್ತೇಃ ಪ್ರಾಣಸ್ಯೋಪಾದಾನಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ತತ್ರ ಹಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧತರಃ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದ ಇತ್ಯವೋಚಾಮ । ನನು ಪೂರ್ವವದಿಹಾಪಿ ತಲ್ಲಿಂಗಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ಗ್ರಹಣಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ಇಹಾಪಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ಭೂತಾನಾಂ ಸಂವೇಶನೋದ್ಗಮನಂ ಪಾರಮೇಶ್ವರಂ ಕರ್ಮ ಪ್ರತೀಯತೇ । ನ, ಮುಖ್ಯೇಽಪಿ ಪ್ರಾಣೇ ಭೂತಸಂವೇಶನೋದ್ಗಮನಸ್ಯ ದರ್ಶನಾತ್ । ಏವಂ ಹ್ಯಾಮ್ನಾಯತೇ — ‘ಯದಾ ವೈ ಪುರುಷಃ ಸ್ವಪಿತಿ ಪ್ರಾಣಂ ತರ್ಹಿ ವಾಗಪ್ಯೇತಿ ಪ್ರಾಣಂ ಚಕ್ಷುಃ ಪ್ರಾಣಂ ಶ್ರೋತ್ರಂ ಪ್ರಾಣಂ ಮನಃ, ಸ ಯದಾ ಪ್ರಬುಧ್ಯತೇ ಪ್ರಾಣಾದೇವಾಧಿ ಪುನರ್ಜಾಯಂತೇ’ (ಶ. ಬ್ರಾ. ೧೦ । ೩ । ೩ । ೬) ಇತಿ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಚೈತತ್ — ಸ್ವಾಪಕಾಲೇ ಪ್ರಾಣವೃತ್ತಾವಪರಿಲುಪ್ಯಮಾನಾಯಾಮಿಂದ್ರಿಯವೃತ್ತಯಃ ಪರಿಲುಪ್ಯಂತೇ, ಪ್ರಬೋಧಕಾಲೇ ಚ ಪ್ರಾದುರ್ಭವಂತೀತಿ । ಇಂದ್ರಿಯಸಾರತ್ವಾಚ್ಚ ಭೂತಾನಾಮವಿರುದ್ಧೋ ಮುಖ್ಯೇ ಪ್ರಾಣೇಽಪಿ ಭೂತಸಂವೇಶನೋದ್ಗಮನವಾದೀ ವಾಕ್ಯಶೇಷಃ । ಅಪಿ ಚಾದಿತ್ಯೋಽನ್ನಂ ಚೋದ್ಗೀಥಪ್ರತಿಹಾರಯೋರ್ದೇವತೇ ಪ್ರಸ್ತಾವದೇವತಾಯಾಃ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾನಂತರಂ ನಿರ್ದಿಶ್ಯೇತೇ । ನ ಚ ತಯೋರ್ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮಸ್ತಿ । ತತ್ಸಾಮಾನ್ಯಾಚ್ಚ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾಪಿ ನ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮಿತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸೂತ್ರಕಾರ ಆಹ —
‘ಅತ ಏವ ಪ್ರಾಣಃ’ ಇತಿ । ತಲ್ಲಿಂಗಾದಿತಿ ಪೂರ್ವಸೂತ್ರೇ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಮ್ । ಅತ ಏವ ತಲ್ಲಿಂಗಾತ್ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಮಪಿ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾಪಿ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಸಂಬಂಧಃ ಶ್ರೂಯತೇ — ‘ಸರ್ವಾಣಿ ಹ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಪ್ರಾಣಮೇವಾಭಿಸಂವಿಶಂತಿ ಪ್ರಾಣಮಭ್ಯುಜ್ಜಿಹತೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೧ । ೧೧ । ೫) ಇತಿ । ಪ್ರಾಣನಿಮಿತ್ತೌ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಭೂತಾನಾಮುತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಲಯಾವುಚ್ಯಮಾನೌ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತಾಂ ಗಮಯತಃ । ನನೂಕ್ತಂ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಪರಿಗ್ರಹೇಽಪಿ ಸಂವೇಶನೋದ್ಗಮನದರ್ಶನಮವಿರುದ್ಧಮ್ , ಸ್ವಾಪಪ್ರಬೋಧಯೋರ್ದರ್ಶನಾದಿತಿ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ಸ್ವಾಪಪ್ರಬೋಧಯೋರಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಮೇವ ಕೇವಲಾನಾಂ ಪ್ರಾಣಾಶ್ರಯಂ ಸಂವೇಶನೋದ್ಗಮನಂ ದೃಶ್ಯತೇ, ನ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಭೂತಾನಾಮ್ । ಇಹ ತು ಸೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಸಶರೀರಾಣಾಂ ಚ ಜೀವಾವಿಷ್ಟಾನಾಂ ಭೂತಾನಾಮ್ , ‘ಸರ್ವಾಣಿ ಹ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ’ ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಯದಾಪಿ ಭೂತಶ್ರುತಿರ್ಮಹಾಭೂತವಿಷಯಾ ಪರಿಗೃಹ್ಯತೇ, ತದಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗತ್ವಮವಿರುದ್ಧಮ್ । ನನು ಸಹಾಪಿ ವಿಷಯೈರಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಸ್ವಾಪಪ್ರಬೋಧಯೋಃ ಪ್ರಾಣೇಽಪ್ಯಯಂ ಪ್ರಾಣಾಚ್ಚ ಪ್ರಭವಂ ಶೃಣುಮಃ — ‘ಯದಾ ಸುಪ್ತಃ ಸ್ವಪ್ನಂ ನ ಕಂಚನ ಪಶ್ಯತ್ಯಥಾಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಾಣ ಏವೈಕಧಾ ಭವತಿ ತದೈನಂ ವಾಕ್ಸರ್ವೈರ್ನಾಮಭಿಃ ಸಹಾಪ್ಯೇತಿ’ (ಕೌ. ಉ. ೩ । ೩) ಇತಿ । ತತ್ರಾಪಿ ತಲ್ಲಿಂಗಾತ್ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ । ಯತ್ಪುನರುಕ್ತಮನ್ನಾದಿತ್ಯಸನ್ನಿಧಾನಾತ್ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮಿತಿ, ತದಯುಕ್ತಮ್ । ವಾಕ್ಯಶೇಷಬಲೇನ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತಾಯಾಂ ಪ್ರತೀಯಮಾನಾಯಾಂ ಸನ್ನಿಧಾನಸ್ಯಾಕಿಂಚಿತ್ಕರತ್ವಾತ್ । ಯತ್ಪುನಃ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಸ್ಯ ಪಂಚವೃತ್ತೌ ಪ್ರಸಿದ್ಧತರತ್ವಮ್ , ತದಾಕಾಶಶಬ್ದಸ್ಯೇವ ಪ್ರತಿವಿಧೇಯಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಿದ್ಧಂ ಪ್ರಸ್ತಾವದೇವತಾಯಾಃ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮ್ ॥
ಅತ್ರ ಕೇಚಿದುದಾಹರಂತಿ — ‘ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಮ್’ ‘ಪ್ರಾಣಬಂಧನಂ ಹಿ ಸೋಮ್ಯ ಮನಃ’ ಇತಿ ಚ । ತದಯುಕ್ತಮ್; ಶಬ್ದಭೇದಾತ್ಪ್ರಕರಣಾಚ್ಚ ಸಂಶಯಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಯಥಾ ಪಿತುಃ ಪಿತೇತಿ ಪ್ರಯೋಗೇ, ಅನ್ಯಃ ಪಿತಾ ಷಷ್ಠೀನಿರ್ದಿಷ್ಟಾತ್ ಪ್ರಥಮಾನಿರ್ದಿಷ್ಟಃ, ಪಿತುಃ ಪಿತಾ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ತದ್ವತ್ ‘ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಮ್’ ಇತಿ ಶಬ್ದಭೇದಾತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಾತ್ಪ್ರಾಣಾತ್ ಅನ್ಯಃ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ । ನ ಹಿ ಸ ಏವ ತಸ್ಯೇತಿ ಭೇದನಿರ್ದೇಶಾರ್ಹೋ ಭವತಿ । ಯಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಕರಣೇ ಯೋ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ ನಾಮಾಂತರೇಣಾಪಿ ಸ ಏವ ತತ್ರ ಪ್ರಕರಣೀ ನಿರ್ದಿಷ್ಟ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ; ಯಥಾ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾಧಿಕಾರೇ ‘ವಸಂತೇ ವಸಂತೇ ಜ್ಯೋತಿಷಾ ಯಜೇತ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದೋ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮವಿಷಯೋ ಭವತಿ, ತಥಾ ಪರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಕರಣೇ ‘ಪ್ರಾಣಬಂಧನಂ ಹಿ ಸೋಮ್ಯ ಮನಃ’ ಇತಿ ಶ್ರುತಃ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದೋ ವಾಯುವಿಕಾರಮಾತ್ರಂ ಕಥಮವಗಮಯೇತ್ । ಅತಃ ಸಂಶಯಾವಿಷಯತ್ವಾನ್ನೈತದುದಾಹರಣಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ಪ್ರಸ್ತಾವದೇವತಾಯಾಂ ತು ಪ್ರಾಣೇ ಸಂಶಯಪೂರ್ವಪಕ್ಷನಿರ್ಣಯಾ ಉಪಪಾದಿತಾಃ ॥ ೨೩ ॥

ಜ್ಯೋತಿಶ್ಚರಣಾಧಿಕರಣಮ್

ಜ್ಯೋತಿಶ್ಚರಣಾಭಿಧಾನಾತ್ ॥ ೨೪ ॥

ಇದಮಾಮನಂತಿ — ‘ಅಥ ಯದತಃ ಪರೋ ದಿವೋ ಜ್ಯೋತಿರ್ದೀಪ್ಯತೇ ವಿಶ್ವತಃ ಪೃಷ್ಠೇಷು ಸರ್ವತಃ ಪೃಷ್ಠೇಷ್ವನುತ್ತಮೇಷೂತ್ತಮೇಷು ಲೋಕೇಷ್ವಿದಂ ವಾವ ತದ್ಯದಿದಮಸ್ಮಿನ್ನಂತಃ ಪುರುಷೇ ಜ್ಯೋತಿಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೩ । ೭) ಇತಿ । ತತ್ರ ಸಂಶಯಃ — ಕಿಮಿಹ ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದೇನಾದಿತ್ಯಾದಿಕಂ ಜ್ಯೋತಿರಭಿಧೀಯತೇ, ಕಿಂ ವಾ ಪರ ಆತ್ಮಾ ಇತಿ । ಅರ್ಥಾಂತರವಿಷಯಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಸ್ಯ ತಲ್ಲಿಂಗಾದ್ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ಇಹ ತು ತಲ್ಲಿಂಗಮೇವಾಸ್ತಿ ನಾಸ್ತೀತಿ ವಿಚಾರ್ಯತೇ । ಕಿಂ ತಾವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ? ಆದಿತ್ಯಾದಿಕಮೇವ ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದೇನ ಪರಿಗೃಹ್ಯತ ಇತಿ । ಕುತಃ ? ಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ । ತಮೋ ಜ್ಯೋತಿರಿತಿ ಹೀಮೌ ಶಬ್ದೌ ಪರಸ್ಪರಪ್ರತಿದ್ವಂದ್ವಿವಿಷಯೌ ಪ್ರಸಿದ್ಧೌ । ಚಕ್ಷುರ್ವೃತ್ತೇರ್ನಿರೋಧಕಂ ಶಾರ್ವರಾದಿಕಂ ತಮ ಉಚ್ಯತೇ । ತಸ್ಯಾ ಏವಾನುಗ್ರಾಹಕಮಾದಿತ್ಯಾದಿಕಂ ಜ್ಯೋತಿಃ । ತಥಾ ‘ದೀಪ್ಯತೇ’ ಇತೀಯಮಪಿ ಶ್ರುತಿರಾದಿತ್ಯಾದಿವಿಷಯಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾ । ನ ಹಿ ರೂಪಾದಿಹೀನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ದೀಪ್ಯತ ಇತಿ ಮುಖ್ಯಾಂ ಶ್ರುತಿಮರ್ಹತಿ । ದ್ಯುಮರ್ಯಾದತ್ವಶ್ರುತೇಶ್ಚ । ನ ಹಿ ಚರಾಚರಬೀಜಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವಾತ್ಮಕಸ್ಯ ದ್ಯೌರ್ಮರ್ಯಾದಾ ಯುಕ್ತಾ । ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ತು ಜ್ಯೋತಿಷಃ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ದ್ಯೌರ್ಮರ್ಯಾದಾ ಸ್ಯಾತ್ । ‘ಪರೋ ದಿವೋ ಜ್ಯೋತಿಃ’ ಇತಿ ಚ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್ । ನನು ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಜ್ಯೋತಿಷಃ ಸರ್ವತ್ರ ಗಮ್ಯಮಾನತ್ವಾದ್ದ್ಯುಮರ್ಯಾದಾವತ್ತ್ವಮಸಮಂಜಸಮ್ । ಅಸ್ತು ತರ್ಹ್ಯತ್ರಿವೃತ್ಕೃತಂ ತೇಜಃ ಪ್ರಥಮಜಮ್ । ನ, ಅತ್ರಿವೃತ್ಕೃತಸ್ಯ ತೇಜಸಃ ಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವಾದಿತಿ । ಇದಮೇವ ಪ್ರಯೋಜನಂ ಯದುಪಾಸ್ಯತ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ; ಪ್ರಯೋಜನಾಂತರಪ್ರಯುಕ್ತಸ್ಯೈವಾದಿತ್ಯಾದೇರುಪಾಸ್ಯತ್ವದರ್ಶನಾತ್ , ‘ತಾಸಾಂ ತ್ರಿವೃತಂ ತ್ರಿವೃತಮೇಕೈಕಾಂ ಕರವಾಣಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೩ । ೩) ಇತಿ ಚಾವಿಶೇಷಶ್ರುತೇಃ । ನ ಚಾತ್ರಿವೃತ್ಕೃತಸ್ಯಾಪಿ ತೇಜಸೋ ದ್ಯುಮರ್ಯಾದತ್ವಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ತ್ರಿವೃತ್ಕೃತಮೇವ ತತ್ತೇಜೋ ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದಮ್ । ನನೂಕ್ತಮರ್ವಾಗಪಿ ದಿವೋಽವಗಮ್ಯತೇಽಗ್ನ್ಯಾದಿಕಂ ಜ್ಯೋತಿರಿತಿ । ನೈಷ ದೋಷಃ; ಸರ್ವತ್ರಾಪಿ ಗಮ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಜ್ಯೋತಿಷಃ ‘ಪರೋ ದಿವಃ’ ಇತ್ಯುಪಾಸನಾರ್ಥಃ ಪ್ರದೇಶವಿಶೇಷಪರಿಗ್ರಹೋ ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ । ನ ತು ನಿಷ್ಪ್ರದೇಶಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರದೇಶವಿಶೇಷಕಲ್ಪನಾ ಭಾಗಿನೀ । ‘ಸರ್ವತಃ ಪೃಷ್ಠೇಷ್ವನುತ್ತಮೇಷೂತ್ತಮೇಷು ಲೋಕೇಷು’ ಇತಿ ಚಾಧಾರಬಹುತ್ವಶ್ರುತಿಃ ಕಾರ್ಯೇ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಯುಪಪದ್ಯತೇತರಾಮ್ । ‘ಇದಂ ವಾವ ತದ್ಯದಿದಮಸ್ಮಿನ್ನಂತಃ ಪುರುಷೇ ಜ್ಯೋತಿಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೩ । ೭) ಇತಿ ಚ ಕೌಕ್ಷೇಯೇ ಜ್ಯೋತಿಷಿ ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿರಧ್ಯಸ್ಯಮಾನಂ ದೃಶ್ಯತೇ । ಸಾರೂಪ್ಯನಿಮಿತ್ತಾಶ್ಚಾಧ್ಯಾಸಾ ಭವಂತಿ — ಯಥಾ ‘ತಸ್ಯ ಭೂರಿತಿ ಶಿರ ಏಕಂ ಹಿ ಶಿರ ಏಕಮೇತದಕ್ಷರಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೫ । ೫ । ೩) ಇತಿ । ಕೌಕ್ಷೇಯಸ್ಯ ತು ಜ್ಯೋತಿಷಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮ್ । ‘ತಸ್ಯೈಷಾ ದೃಷ್ಟಿಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೩ । ೮) ‘ತಸ್ಯೈಷಾ ಶ್ರುತಿಃ’ ಇತಿ ಚೌಷ್ಣ್ಯಘೋಷವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಸ್ಯ ಶ್ರವಣಾತ್ । ‘ತದೇತದ್ದೃಷ್ಟಂ ಚ ಶ್ರುತಂ ಚೇತ್ಯುಪಾಸೀತ’ ಇತಿ ಚ ಶ್ರುತೇಃ । ‘ಚಕ್ಷುಷ್ಯಃ ಶ್ರುತೋ ಭವತಿ ಯ ಏವಂ ವೇದ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೩ । ೮) ಇತಿ ಚಾಲ್ಪಫಲಶ್ರವಣಾದಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮ್ । ಮಹತೇ ಹಿ ಫಲಾಯ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಮಿಷ್ಯತೇ । ನ ಚಾನ್ಯದಪಿ ಕಿಂಚಿತ್ಸ್ವವಾಕ್ಯೇ ಪ್ರಾಣಾಕಾಶವಜ್ಜ್ಯೋತಿಷೋಽಸ್ತಿ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಮ್ । ನ ಚ ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ವಾಕ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಮಸ್ತಿ, ‘ಗಾಯತ್ರೀ ವಾ ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಭೂತಮ್’ ಇತಿ ಚ್ಛಂದೋನಿರ್ದೇಶಾತ್ । ಅಥಾಪಿ ಕಥಂಚಿತ್ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ವಾಕ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಂ ಸ್ಯಾತ್ , ಏವಮಪಿ ನ ತಸ್ಯೇಹ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಮಸ್ತಿ । ತತ್ರ ಹಿ ‘ತ್ರಿಪಾದಸ್ಯಾಮೃತಂ ದಿವಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೨ । ೬)(ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೨ । ೬) ಇತಿ ದ್ಯೌರಧಿಕರಣತ್ವೇನ ಶ್ರೂಯತೇ । ಅತ್ರ ಪುನಃ ‘ಪರೋ ದಿವೋ ಜ್ಯೋತಿಃ’ ಇತಿ ದ್ಯೌರ್ಮರ್ಯಾದಾತ್ವೇನ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಕೃತಂ ಜ್ಯೋತಿರಿಹ ಗ್ರಾಹ್ಯಮಿತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಬ್ರೂಮಃ —
ಜ್ಯೋತಿರಿಹ ಬ್ರಹ್ಮ ಗ್ರಾಹ್ಯಮ್ । ಕುತಃ ? ಚರಣಾಭಿಧಾನಾತ್ , ಪಾದಾಭಿಧಾನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ಹಿ ವಾಕ್ಯೇ ಚತುಷ್ಪಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಮ್ — ‘ತಾವಾನಸ್ಯ ಮಹಿಮಾ ತತೋ ಜ್ಯಾಯಾಂಶ್ಚ ಪೂರುಷಃ । ಪಾದೋಽಸ್ಯ ಸರ್ವಾ ಭೂತಾನಿ ತ್ರಿಪಾದಸ್ಯಾಮೃತಂ ದಿವಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೨ । ೬) ಇತ್ಯನೇನ ಮಂತ್ರೇಣ । ತತ್ರ ಯಚ್ಚತುಷ್ಪದೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತ್ರಿಪಾದಮೃತಂ ದ್ಯುಸಂಬಂಧಿರೂಪಂ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಮ್ , ತದೇವೇಹ ದ್ಯುಸಂಬಂಧಾನ್ನಿರ್ದಿಷ್ಟಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯತೇ । ತತ್ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಪ್ರಾಕೃತಂ ಜ್ಯೋತಿಃ ಕಲ್ಪಯತಃ ಪ್ರಕೃತಹಾನಾಪ್ರಕೃತಪ್ರಕ್ರಿಯೇ ಪ್ರಸಜ್ಯೇಯಾತಾಮ್ । ನ ಕೇವಲಂ ಜ್ಯೋತಿರ್ವಾಕ್ಯ ಏವ ಬ್ರಹ್ಮಾನುವೃತ್ತಿಃ; ಪರಸ್ಯಾಮಪಿ ಶಾಂಡಿಲ್ಯವಿದ್ಯಾಯಾಮನುವರ್ತಿಷ್ಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮ । ತಸ್ಮಾದಿಹ ಜ್ಯೇತಿರಿತಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಮ್ । ಯತ್ತೂಕ್ತಮ್ — ‘ಜ್ಯೋತಿರ್ದೀಪ್ಯತೇ’ ಇತಿ ಚೈತೌ ಶಬ್ದೌ ಕಾರ್ಯೇ ಜ್ಯೋತಿಷಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾವಿತಿ, ನಾಯಂ ದೋಷಃ; ಪ್ರಕರಣಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಾವಗಮೇ ಸತ್ಯನಯೋಃ ಶಬ್ದಯೋರವಿಶೇಷಕತ್ವಾತ್ , ದೀಪ್ಯಮಾನಕಾರ್ಯಜ್ಯೋತಿರುಪಲಕ್ಷಿತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ಪ್ರಯೋಗಸಂಭವಾತ್; ‘ಯೇನ ಸೂರ್ಯಸ್ತಪತಿ ತೇಜಸೇದ್ಧಃ’ (ತೈ. ಬ್ರಾ. ೩ । ೧೨ । ೯ । ೭) ಇತಿ ಚ ಮಂತ್ರವರ್ಣಾತ್ । ಯದ್ವಾ, ನಾಯಂ ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದಶ್ಚಕ್ಷುರ್ವೃತ್ತೇರೇವಾನುಗ್ರಾಹಕೇ ತೇಜಸಿ ವರ್ತತೇ, ಅನ್ಯತ್ರಾಪಿ ಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಾತ್ — ‘ವಾಚೈವಾಯಂ ಜ್ಯೋತಿಷಾಸ್ತೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೫) ‘ಮನೋ ಜ್ಯೋತಿರ್ಜುಷತಾಮ್’ (ತೈ. ಬ್ರಾ. ೧ । ೬ । ೩ । ೩) ಇತಿ ಚ । ತಸ್ಮಾದ್ಯದ್ಯತ್ಕಸ್ಯಚಿದವಭಾಸಕಂ ತತ್ತಜ್ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದೇನಾಭಿಧೀಯತೇ । ತಥಾ ಸತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಚೈತನ್ಯರೂಪಸ್ಯ ಸಮಸ್ತಜಗದವಭಾಸಹೇತುತ್ವಾದುಪಪನ್ನೋ ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದಃ । ‘ತಮೇವ ಭಾಂತಮನುಭಾತಿ ಸರ್ವಂ ತಸ್ಯ ಭಾಸಾ ಸರ್ವಮಿದಂ ವಿಭಾತಿ’ (ಕ. ಉ. ೨ । ೨ । ೧೫) ‘ತದ್ದೇವಾ ಜ್ಯೋತಿಷಾಂ ಜ್ಯೋತಿರಾಯುರ್ಹೋಪಾಸತೇಽಮೃತಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೧೬) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಶ್ಚ । ಯದಪ್ಯುಕ್ತಂ ದ್ಯುಮರ್ಯಾದತ್ವಂ ಸರ್ವಗತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನೋಪಪದ್ಯತ ಇತಿ, ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ಸರ್ವಗತಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಾಸನಾರ್ಥಃ ಪ್ರದೇಶವಿಶೇಷಪರಿಗ್ರಹೋ ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ । ನನೂಕ್ತಂ ನಿಷ್ಪ್ರದೇಶಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರದೇಶವಿಶೇಷಕಲ್ಪನಾ ನೋಪಪದ್ಯತ ಇತಿ; ನಾಯಂ ದೋಷಃ, ನಿಷ್ಪ್ರದೇಶಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಾಧಿವಿಶೇಷಸಂಬಂಧಾತ್ಪ್ರದೇಶವಿಶೇಷಕಲ್ಪನೋಪಪತ್ತೇಃ । ತಥಾ ಹಿ — ಆದಿತ್ಯೇ, ಚಕ್ಷುಷಿ, ಹೃದಯೇ ಇತಿ ಪ್ರದೇಶವಿಶೇಷಸಂಬಂಧೀನಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಉಪಾಸನಾನಿ ಶ್ರೂಯಂತೇ । ಏತೇನ ‘ವಿಶ್ವತಃ ಪೃಷ್ಠೇಷು’ ಇತ್ಯಾಧಾರಬಹುತ್ವಮುಪಪಾದಿತಮ್ । ಯದಪ್ಯೇತದುಕ್ತಮ್ ಔಷ್ಣ್ಯಘೋಷಾನುಮಿತೇ ಕೌಕ್ಷೇಯೇ ಕಾರ್ಯೇ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಯಧ್ಯಸ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ಪರಮಪಿ ದಿವಃ ಕಾರ್ಯಂ ಜ್ಯೋತಿರೇವೇತಿ, ತದಪ್ಯಯುಕ್ತಮ್; ಪರಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಾಮಾದಿಪ್ರತೀಕತ್ವವತ್ಕೌಕ್ಷೇಯಜ್ಯೋತಿಷ್ಪ್ರತೀಕತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ‘ದೃಷ್ಟಂ ಚ ಶ್ರುತಂ ಚೇತ್ಯುಪಾಸೀತ’ ಇತಿ ತು ಪ್ರತೀಕದ್ವಾರಕಂ ದೃಷ್ಟತ್ವಂ ಶ್ರುತತ್ವಂ ಚ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ಯದಪ್ಯುಕ್ತಮಲ್ಪಫಲಶ್ರವಣಾತ್ ನ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ, ತದಪ್ಯನುಪಪನ್ನಮ್; ನ ಹಿ ಇಯತೇ ಫಲಾಯ ಬ್ರಹ್ಮಾಶ್ರಯಣೀಯಮ್ , ಇಯತೇ ನ ಇತಿ ನಿಯಮೇ ಹೇತುರಸ್ತಿ । ಯತ್ರ ಹಿ ನಿರಸ್ತಸರ್ವವಿಶೇಷಸಂಬಂಧಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವೇನೋಪದಿಶ್ಯತೇ, ತತ್ರೈಕರೂಪಮೇವ ಫಲಂ ಮೋಕ್ಷ ಇತ್ಯವಗಮ್ಯತೇ । ಯತ್ರ ತು ಗುಣವಿಶೇಷಸಂಬಂಧಂ ಪ್ರತೀಕವಿಶೇಷಸಂಬಂಧಂ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮೋಪದಿಶ್ಯತೇ, ತತ್ರ ಸಂಸಾರಗೋಚರಾಣ್ಯೇವೋಚ್ಚಾವಚಾನಿ ಫಲಾನಿ ದೃಶ್ಯಂತೇ — ‘ಅನ್ನಾದೋ ವಸುದಾನೋ ವಿಂದತೇ ವಸು ಯ ಏವಂ ವೇದ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨೪) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಸು ಶ್ರುತಿಷು । ಯದ್ಯಪಿ ನ ಸ್ವವಾಕ್ಯೇ ಕಿಂಚಿಜ್ಜ್ಯೋತಿಷೋ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಮಸ್ತಿ, ತಥಾಪಿ ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ವಾಕ್ಯೇ ದೃಶ್ಯಮಾನಂ ಗ್ರಹೀತವ್ಯಂ ಭವತಿ । ತದುಕ್ತಂ ಸೂತ್ರಕಾರೇಣ — ಜ್ಯೋತಿಶ್ಚರಣಾಭಿಧಾನಾದಿತಿ । ಕಥಂ ಪುನರ್ವಾಕ್ಯಾಂತರಗತೇನ ಬ್ರಹ್ಮಸನ್ನಿಧಾನೇನ ಜ್ಯೋತಿಃಶ್ರುತಿಃ ಸ್ವವಿಷಯಾತ್ ಶಕ್ಯಾ ಪ್ರಚ್ಯಾವಯಿತುಮ್ ? ನೈಷ ದೋಷಃ, ‘ಅಥ ಯದತಃ ಪರೋ ದಿವೋ ಜ್ಯೋತಿಃ’ ಇತಿ ಪ್ರಥಮತರಪಠಿತೇನ ಯಚ್ಛಬ್ದೇನ ಸರ್ವನಾಮ್ನಾ ದ್ಯುಸಂಬಂಧಾತ್ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಮಾನೇ ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯನಿರ್ದಿಷ್ಟೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸ್ವಸಾಮರ್ಥ್ಯೇನ ಪರಾಮೃಷ್ಟೇ ಸತ್ಯರ್ಥಾಜ್ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ತಸ್ಮಾದಿಹ ಜ್ಯೋತಿರಿತಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಮ್ ॥ ೨೪ ॥

ಛಂದೋಭಿಧಾನಾನ್ನೇತಿ ಚೇನ್ನ ತಥಾ ಚೇತೋರ್ಪಣನಿಗದಾತ್ತಥಾಹಿ ದರ್ಶನಮ್ ॥೨೫॥

ಅಥ ಯದುಕ್ತಂ ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ವಾಕ್ಯೇ ನ ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿಹಿತಮಸ್ತಿ, ‘ಗಾಯತ್ರೀ ವಾ ಇದꣳ ಸರ್ವಂ ಭೂತಂ ಯದಿದಂ ಕಿಂಚ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೨ । ೧) ಇತಿ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಖ್ಯಸ್ಯ ಚ್ಛಂದಸೋಽಭಿಹಿತತ್ವಾದಿತಿ; ತತ್ಪರಿಹರ್ತವ್ಯಮ್ । ಕಥಂ ಪುನಶ್ಛಂದೋಭಿಧಾನಾನ್ನ ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿಹಿತಮಿತಿ ಶಕ್ಯತೇ ವಕ್ತುಮ್ ? ಯಾವತಾ ‘ತಾವಾನಸ್ಯ ಮಹಿಮಾ’ ಇತ್ಯೇತಸ್ಯಾಮೃಚಿ ಚತುಷ್ಪಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ ದರ್ಶಿತಮ್ । ನೈತದಸ್ತಿ । ‘ಗಾಯತ್ರೀ ವಾ ಇದꣳ ಸರ್ವಮ್’ ಇತಿ ಗಾಯತ್ರೀಮುಪಕ್ರಮ್ಯ, ತಾಮೇವ ಭೂತಪೃಥಿವೀಶರೀರಹೃದಯವಾಕ್ಪ್ರಾಣಪ್ರಭೇದೈರ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ, ‘ಸೈಷಾ ಚತುಷ್ಪದಾ ಷಡ್ವಿಧಾ ಗಾಯತ್ರೀ ತದೇತದೃಚಾಭ್ಯನೂಕ್ತಂ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೨ । ೫) ‘ತಾವಾನಸ್ಯ ಮಹಿಮಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೨ । ೬) ಇತಿ ತಸ್ಯಾಮೇವ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತರೂಪಾಯಾಂ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಮುದಾಹೃತೋ ಮಂತ್ರಃ ಕಥಮಕಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಚತುಷ್ಪಾದಭಿದಧ್ಯಾತ್ । ಯೋಽಪಿ ತತ್ರ ‘ಯದ್ವೈ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೨ । ೭) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಃ, ಸೋಽಪಿ ಚ್ಛಂದಸಃ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾಚ್ಛಂದೋವಿಷಯ ಏವ । ‘ಯ ಏತಾಮೇವಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪನಿಷದಂ ವೇದ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೧ । ೩) ಇತ್ಯತ್ರ ಹಿ ವೇದೋಪನಿಷದಮಿತಿ ವ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ । ತಸ್ಮಾಚ್ಛಂದೋಭಿಧಾನಾನ್ನ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಕೃತತ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನೈಷ ದೋಷಃ । ತಥಾ ಚೇತೋರ್ಪಣನಿಗದಾತ್ — ತಥಾ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಖ್ಯಚ್ಛಂದೋದ್ವಾರೇಣ, ತದನುಗತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಚೇತಸೋಽರ್ಪಣಂ ಚಿತ್ತಸಮಾಧಾನಮ್ ಅನೇನ ಬ್ರಾಹ್ಮಣವಾಕ್ಯೇನ ನಿಗದ್ಯತೇ — ‘ಗಾಯತ್ರೀ ವಾ ಇದꣳ ಸರ್ವಮ್’ ಇತಿ । ನ ಹ್ಯಕ್ಷರಸನ್ನಿವೇಶಮಾತ್ರಾಯಾ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಃ ಸರ್ವಾತ್ಮಕತ್ವಂ ಸಂಭವತಿ । ತಸ್ಮಾದ್ಯದ್ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಖ್ಯವಿಕಾರೇಽನುಗತಂ ಜಗತ್ಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ , ತದಿಹ ಸರ್ವಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ಯಥಾ ‘ಸರ್ವಂ ಖಲ್ವಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೪ । ೧) ಇತಿ । ಕಾರ್ಯಂ ಚ ಕಾರಣಾದವ್ಯತಿರಿಕ್ತಮಿತಿ ವಕ್ಷ್ಯಾಮಃ — ‘ತದನನ್ಯತ್ವಮಾರಂಭಣಶಬ್ದಾದಿಭ್ಯಃ’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೨ । ೧ । ೧೪) ಇತ್ಯತ್ರ । ತಥಾನ್ಯತ್ರಾಪಿ ವಿಕಾರದ್ವಾರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಾಸನಂ ದೃಶ್ಯತೇ — ‘ಏತಂ ಹ್ಯೇವ ಬಹ್ವೃಚಾ ಮಹತ್ಯುಕ್ಥೇ ಮೀಮಾಂಸಂತ ಏತಮಗ್ನಾವಧ್ವರ್ಯವ ಏತಂ ಮಹಾವ್ರತೇ ಚ್ಛಂದೋಗಾಃ’ (ಐ. ಆ. ೩ । ೨ । ೩ । ೧೨) ಇತಿ । ತಸ್ಮಾದಸ್ತಿ ಚ್ಛಂದೋಭಿಧಾನೇಽಪಿ ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ವಾಕ್ಯೇ ಚತುಷ್ಪಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಮ್ । ತದೇವ ಜ್ಯೋತಿರ್ವಾಕ್ಯೇಽಪಿ ಪರಾಮೃಶ್ಯತ ಉಪಾಸನಾಂತರವಿಧಾನಾಯ । ಅಪರ ಆಹ — ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಗಾಯತ್ರೀಶಬ್ದೇನ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ, ಸಂಖ್ಯಾಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ । ಯಥಾ ಗಾಯತ್ರೀ ಚತುಷ್ಪದಾ ಷಡಕ್ಷರೈಃ ಪಾದೈಃ, ತಥಾ ಬ್ರಹ್ಮ ಚತುಷ್ಪಾತ್ । ತಥಾನ್ಯತ್ರಾಪಿ ಚ್ಛಂದೋಭಿಧಾಯೀ ಶಬ್ದೋಽರ್ಥಾಂತರೇ ಸಂಖ್ಯಾಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ಪ್ರಯುಜ್ಯಮಾನೋ ದೃಶ್ಯತೇ । ತದ್ಯಥಾ — ‘ತೇ ವಾ ಏತೇ ಪಂಚಾನ್ಯೇ ಪಂಚಾನ್ಯೇ ದಶ ಸಂತಸ್ತತ್ಕೃತಮ್’ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯಾಹ ‘ಸೈಷಾ ವಿರಾಡನ್ನಾದೀ’ ಇತಿ । ಅಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷೇ ಬ್ರಹ್ಮೈವಾಭಿಹಿತಮಿತಿ ನ ಚ್ಛಂದೋಭಿಧಾನಮ್ । ಸರ್ವಥಾಪ್ಯಸ್ತಿ ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ವಾಕ್ಯೇ ಪ್ರಕೃತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ॥ ೨೫ ॥

ಭೂತಾದಿಪಾದವ್ಯಪದೇಶೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚೈವಮ್ ॥ ೨೬ ॥

ಇತಶ್ಚೈವಮಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಮಸ್ತಿ ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ವಾಕ್ಯೇ ಪ್ರಕೃತಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ; ಯತೋ ಭೂತಾದೀನ್ಪಾದಾನ್ ವ್ಯಪದಿಶತಿ ಶ್ರುತಿಃ । ಭೂತಪೃಥಿವೀಶರೀರಹೃದಯಾನಿ ಹಿ ನಿರ್ದಿಶ್ಯಾಹ — ‘ಸೈಷಾ ಚತುಷ್ಪದಾ ಷಡ್ವಿಧಾ ಗಾಯತ್ರೀ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೨ । ೫) ಇತಿ । ನ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಾನಾಶ್ರಯಣೇ ಕೇವಲಸ್ಯ ಚ್ಛಂದಸೋ ಭೂತಾದಯಃ ಪಾದಾ ಉಪಪದ್ಯಂತೇ । ಅಪಿ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಾನಾಶ್ರಯಣೇ ನೇಯಮೃಕ್ ಸಂಬಧ್ಯೇತ — ‘ತಾವಾನಸ್ಯ ಮಹಿಮಾ’ ಇತಿ । ಅನಯಾ ಹಿ ಋಚಾ ಸ್ವರಸೇನ ಬ್ರಹ್ಮೈವಾಭಿಧೀಯತೇ, ‘ಪಾದೋಽಸ್ಯ ಸರ್ವಾ ಭೂತಾನಿ ತ್ರಿಪಾದಸ್ಯಾಮೃತಂ ದಿವಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೨ । ೬) ಇತಿ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ಪುರುಷಸೂಕ್ತೇಽಪೀಯಮೃಕ್ ಬ್ರಹ್ಮಪರತಯೈವ ಸಮಾಮ್ನಾಯತೇ । ಸ್ಮೃತಿಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವಂರೂಪತಾಂ ದರ್ಶಯತಿ — ‘ವಿಷ್ಟಭ್ಯಾಹಮಿದಂ ಕೃತ್ಸ್ನಮೇಕಾಂಶೇನ ಸ್ಥಿತೋ ಜಗತ್’ (ಭ. ಗೀ. ೧೦ । ೪೨) ಇತಿ । ‘ಯದ್ವೈ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೨ । ೭) ಇತಿ ಚ ನಿರ್ದೇಶ ಏವಂ ಸತಿ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ‘ತೇ ವಾ ಏತೇ ಪಂಚ ಬ್ರಹ್ಮಪುರುಷಾಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೩ । ೬) ಇತಿ ಚ ಹೃದಯಸುಷಿಷು ಬ್ರಹ್ಮಪುರುಷಶ್ರುತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಸಂಬಂಧಿತಾಯಾಂ ವಿವಕ್ಷಿತಾಯಾಂ ಸಂಭವತಿ । ತಸ್ಮಾದಸ್ತಿ ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ವಾಕ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಕೃತಮ್ । ತದೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಜ್ಯೋತಿರ್ವಾಕ್ಯೇ ದ್ಯುಸಂಬಂಧಾತ್ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಮಾನಂ ಪರಾಮೃಶ್ಯತ ಇತಿ ಸ್ಥಿತಮ್ ॥ ೨೬ ॥

ಉಪದೇಶಭೇದಾನ್ನೇತಿ ಚೇನ್ನೋಭಯಸ್ಮಿನ್ನಪ್ಯವಿರೋಧಾತ್ ॥ ೨೭ ॥

ಯದಪ್ಯೇತದುಕ್ತಮ್ — ಪೂರ್ವತ್ರ ‘ತ್ರಿಪಾದಸ್ಯಾಮೃತಂ ದಿವಿ’ ಇತಿ ಸಪ್ತಮ್ಯಾ ದ್ಯೌಃ ಆಧಾರತ್ವೇನೋಪದಿಷ್ಟಾ । ಇಹ ಪುನಃ ‘ಅಥ ಯದತಃ ಪರೋ ದಿವಃ’ ಇತಿ ಪಂಚಮ್ಯಾ ಮರ್ಯಾದಾತ್ವೇನ । ತಸ್ಮಾದುಪದೇಶಭೇದಾನ್ನ ತಸ್ಯೇಹ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಮಸ್ತೀತಿ — ತತ್ಪರಿಹರ್ತವ್ಯಮ್ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ನಾಯಂ ದೋಷಃ, ಉಭಯಸ್ಮಿನ್ನಪ್ಯವಿರೋಧಾತ್ । ಉಭಯಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಸಪ್ತಮ್ಯಂತೇ ಪಂಚಮ್ಯಂತೇ ಚೋಪದೇಶೇ ನ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಂ ವಿರುಧ್ಯತೇ । ಯಥಾ ಲೋಕೇ ವೃಕ್ಷಾಗ್ರಸಂಬದ್ಧೋಽಪಿ ಶ್ಯೇನ ಉಭಯಥೋಪದಿಶ್ಯಮಾನೋ ದೃಶ್ಯತೇ — ವೃಕ್ಷಾಗ್ರೇ ಶ್ಯೇನೋ ವೃಕ್ಷಾಗ್ರಾತ್ಪರತಃ ಶ್ಯೇನ ಇತಿ ಚ, ಏವಂ ದಿವ್ಯೇವ ಸದ್ಬ್ರಹ್ಮ ದಿವಃ ಪರಮಿತ್ಯುಪದಿಶ್ಯತೇ । ಅಪರ ಆಹ — ಯಥಾ ಲೋಕೇ ವೃಕ್ಷಾಗ್ರೇಣಾಸಂಬದ್ಧೋಽಪಿ ಶ್ಯೇನ ಉಭಯಥೋಪದಿಶ್ಯಮಾನೋ ದೃಶ್ಯತೇ — ವೃಕ್ಷಾಗ್ರೇ ಶ್ಯೇನೋ ವೃಕ್ಷಾಗ್ರಾತ್ಪರತಃ ಶ್ಯೇನ ಇತಿ ಚ, ಏವಂ ದಿವಃ ಪರಮಪಿ ಸದ್ಬ್ರಹ್ಮ ದಿವೀತ್ಯುಪದಿಶ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದಸ್ತಿ ಪೂರ್ವನಿರ್ದಿಷ್ಟಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇಹ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಮ್ । ಅತಃ ಪರಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೨೭ ॥

ಪ್ರತರ್ದನಾಧಿಕರಣಮ್

ಪ್ರಾಣಸ್ತಥಾನುಗಮಾತ್ ॥ ೨೮ ॥

ಅಸ್ತಿ ಕೌಷೀತಕಿಬ್ರಾಹ್ಮಣೋಪನಿಷದೀಂದ್ರಪ್ರತರ್ದನಾಖ್ಯಾಯಿಕಾ — ‘ಪ್ರತರ್ದನೋ ಹ ವೈ ದೈವೋದಾಸಿರಿಂದ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಿಯಂ ಧಾಮೋಪಜಗಾಮ ಯುದ್ಧೇನ ಚ ಪೌರುಷೇಣ ಚ’ (ಕೌ. ಉ. ೩ । ೧) ಇತ್ಯಾರಭ್ಯಾಮ್ನಾತಾ । ತಸ್ಯಾಂ ಶ್ರೂಯತೇ — ‘ಸ ಹೋವಾಚ ಪ್ರಾಣೋಽಸ್ಮಿ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮಾ ತಂ ಮಾಮಾಯುರಮೃತಮಿತ್ಯುಪಾಸ್ಸ್ವ’ (ಕೌ. ಉ. ೩ । ೨) ಇತಿ । ತಥೋತ್ತರತ್ರಾಪಿ — ‘ಅಥ ಖಲು ಪ್ರಾಣ ಏವ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮೇದಂ ಶರೀರಂ ಪರಿಗೃಹ್ಯೋತ್ಥಾಪಯತಿ’ (ಕೌ. ಉ. ೩ । ೩) ಇತಿ । ತಥಾ ‘ನ ವಾಚಂ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸೀತ ವಕ್ತಾರಂ ವಿದ್ಯಾತ್’ ಇತಿ । ಅಂತೇ ಚ ‘ಸ ಏಷ ಪ್ರಾಣ ಏವ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮಾನಂದೋಽಜರೋಽಮೃತಃ’ (ಕೌ. ಉ. ೩ । ೯) ಇತ್ಯಾದಿ । ತತ್ರ ಸಂಶಯಃ — ಕಿಮಿಹ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದೇನ ವಾಯುಮಾತ್ರಮಭಿಧೀಯತೇ, ಉತ ದೇವತಾತ್ಮಾ, ಉತ ಜೀವಃ, ಅಥವಾ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ । ನನು ‘ಅತ ಏವ ಪ್ರಾಣಃ’ ಇತ್ಯತ್ರ ವರ್ಣಿತಂ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಮ್ । ಇಹಾಪಿ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಮಸ್ತಿ — ‘ಆನಂದೋಽಜರೋಽಮೃತಃ’ ಇತ್ಯಾದಿ । ಕಥಮಿಹ ಪುನಃ ಸಂಶಯಃ ಸಂಭವತಿ ? — ಅನೇಕಲಿಂಗದರ್ಶನಾದಿತಿ ಬ್ರೂಮಃ । ನ ಕೇವಲಮಿಹ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಮೇವೋಪಲಭ್ಯತೇ । ಸಂತಿ ಹೀತರಲಿಂಗಾನ್ಯಪಿ — ‘ಮಾಮೇವ ವಿಜಾನೀಹಿ’ (ಕೌ. ಉ. ೩ । ೧) ಇತೀಂದ್ರಸ್ಯ ವಚನಂ ದೇವತಾತ್ಮಲಿಂಗಮ್ । ‘ಇದಂ ಶರೀರಂ ಪರಿಗೃಹ್ಯೋತ್ಥಾಪಯತಿ’ ಇತಿ ಪ್ರಾಣಲಿಂಗಮ್ । ‘ನ ವಾಚಂ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸೀತ ವಕ್ತಾರಂ ವಿದ್ಯಾತ್’ ಇತ್ಯಾದಿ ಜೀವಲಿಂಗಮ್ । ಅತ ಉಪಪನ್ನಃ ಸಂಶಯಃ । ತತ್ರ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇರ್ವಾಯುಃ ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಉಚ್ಯತೇ —
ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಜ್ಞೇಯಮ್ । ಕುತಃ ? ತಥಾನುಗಮಾತ್ । ತಥಾಹಿ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯೇಣ ಪರ್ಯಾಲೋಚ್ಯಮಾನೇ ವಾಕ್ಯೇ ಪದಾನಾಂ ಸಮನ್ವಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪಾದನಪರ ಉಪಲಭ್ಯತೇ । ಉಪಕ್ರಮೇ ತಾವತ್ ‘ವರಂ ವೃಣೀಷ್ವ’ ಇತೀಂದ್ರೇಣೋಕ್ತಃ ಪ್ರತರ್ದನಃ ಪರಮಂ ಪುರುಷಾರ್ಥಂ ವರಮುಪಚಿಕ್ಷೇಪ — ‘ತ್ವಮೇವ ವೃಣೀಷ್ವ ಯಂ ತ್ವಂ ಮನುಷ್ಯಾಯ ಹಿತತಮಂ ಮನ್ಯಸೇ’ ಇತಿ । ತಸ್ಮೈ ಹಿತತಮತ್ವೇನೋಪದಿಶ್ಯಮಾನಃ ಪ್ರಾಣಃ ಕಥಂ ಪರಮಾತ್ಮಾ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಹ್ಯನ್ಯತ್ರ ಪರಮಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನಾದ್ಧಿತತಮಪ್ರಾಪ್ತಿರಸ್ತಿ, ‘ತಮೇವ ವಿದಿತ್ವಾತಿ ಮೃತ್ಯುಮೇತಿ ನಾನ್ಯಃ ಪಂಥಾ ವಿದ್ಯತೇಽಯನಾಯ’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೩ । ೮) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ । ತಥಾ ‘ಸ ಯೋ ಮಾಂ ವೇದ ನ ಹ ವೈ ತಸ್ಯ ಕೇನಚ ಕರ್ಮಣಾ ಲೋಕೋ ಮೀಯತೇ ನ ಸ್ತೇಯೇನ ನ ಭ್ರೂಣಹತ್ಯಯಾ’ (ಕೌ. ಉ. ೩ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಪರಿಗ್ರಹೇ ಘಟತೇ । ಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನೇನ ಹಿ ಸರ್ವಕರ್ಮಕ್ಷಯಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ — ‘ಕ್ಷೀಯಂತೇ ಚಾಸ್ಯ ಕರ್ಮಾಣಿ ತಸ್ಮಿಂದೃಷ್ಟೇ ಪರಾವರೇ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಸು ಶ್ರುತಿಷು । ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮತ್ವಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಪಕ್ಷ ಏವೋಪಪದ್ಯತೇ । ನ ಹ್ಯಚೇತನಸ್ಯ ವಾಯೋಃ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮತ್ವಂ ಸಂಭವತಿ । ತಥೋಪಸಂಹಾರೇಽಪಿ ‘ಆನಂದೋಽಜರೋಽಮೃತಃ’ ಇತ್ಯಾನಂದತ್ವಾದೀನಿ ನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯತ್ರ ಸಮ್ಯಕ್ ಸಂಭವಂತಿ । ‘ಸ ನ ಸಾಧುನಾ ಕರ್ಮಣಾ ಭೂಯಾನ್ಭವತಿ ನೋ ಏವಾಸಾಧುನಾ ಕರ್ಮಣಾ ಕನೀಯಾನೇಷ ಹ್ಯೇವ ಸಾಧು ಕರ್ಮ ಕಾರಯತಿ ತಂ ಯಮೇಭ್ಯೋ ಲೋಕೇಭ್ಯ ಉನ್ನಿನೀಷತೇ । ಏಷ ಉ ಏವಾಸಾಧು ಕರ್ಮ ಕಾರಯತಿ ತಂ ಯಮೇಭ್ಯೋ ಲೋಕೇಭ್ಯೋಽಧೋ ನಿನೀಷತೇ’ ಇತಿ, ‘ಏಷ ಲೋಕಾಧಿಪತಿರೇಷ ಲೋಕಪಾಲ ಏಷ ಲೋಕೇಶಃ’ (ಕೌ. ಉ. ೩ । ೯) ಇತಿ ಚ । ಸರ್ವಮೇತತ್ಪರಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಾಶ್ರೀಯಮಾಣೇಽನುಗಂತುಂ ಶಕ್ಯತೇ, ನ ಮುಖ್ಯೇ ಪ್ರಾಣೇ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಣೋ ಬ್ರಹ್ಮ ॥ ೨೮ ॥

ನ ವಕ್ತುರಾತ್ಮೋಪದೇಶಾದಿತಿ ಚೇದಧ್ಯಾತ್ಮಸಂಬಂಧಭೂಮಾ ಹ್ಯಸ್ಮಿನ್ ॥ ೨೯ ॥

ಯದುಕ್ತಂ ಪ್ರಾಣೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ, ತದಾಕ್ಷಿಪ್ಯತೇ — ನ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಮ್; ಕಸ್ಮಾತ್ ? ವಕ್ತುರಾತ್ಮೋಪದೇಶಾತ್ । ವಕ್ತಾ ಹೀಂದ್ರೋ ನಾಮ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿಗ್ರಹವಾಂದೇವತಾವಿಶೇಷಃ ಸ್ವಮಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರತರ್ದನಾಯಾಚಚಕ್ಷೇ — ‘ಮಾಮೇವ ವಿಜಾನೀಹಿ’ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ‘ಪ್ರಾಣೋಽಸ್ಮಿ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮಾ’ ಇತ್ಯಹಂಕಾರವಾದೇನ । ಸ ಏಷ ವಕ್ತುರಾತ್ಮತ್ವೇನೋಪದಿಶ್ಯಮಾನಃ ಪ್ರಾಣಃ ಕಥಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸ್ಯಾತ್ ? ನ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಕ್ತೃತ್ವಂ ಸಂಭವತಿ, ‘ಅವಾಗಮನಾಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೮ । ೮) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ । ತಥಾ ವಿಗ್ರಹಸಂಬಂಧಿಭಿರೇವ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಸಂಭವದ್ಭಿರ್ಧರ್ಮೈರಾತ್ಮಾನಂ ತುಷ್ಟಾವ — ‘ತ್ರಿಶೀರ್ಷಾಣಂ ತ್ವಾಷ್ಟ್ರಮಹನಮರುನ್ಮುಖಾನ್ಯತೀನ್ಸಾಲಾವೃಕೇಭ್ಯಃ ಪ್ರಾಯಚ್ಛಮ್’ ಇತ್ಯೇವಮಾದಿಭಿಃ । ಪ್ರಾಣತ್ವಂ ಚೇಂದ್ರಸ್ಯ ಬಲವತ್ತ್ವಾದುಪಪದ್ಯತೇ। ‘ಪ್ರಾಣೋ ವೈ ಬಲಮ್’ ಇತಿ ಹಿ ವಿಜ್ಞಾಯತೇ । ಬಲಸ್ಯ ಚೇಂದ್ರೋ ದೇವತಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾ । ‘ಯಾ ಚ ಕಾಚಿದ್ಬಲಕೃತಿಃ, ಇಂದ್ರಕರ್ಮೈವ ತತ್’ ಇತಿ ಹಿ ವದಂತಿ । ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮತ್ವಮಪ್ಯಪ್ರತಿಹತಜ್ಞಾನತ್ವಾದ್ದೇವತಾತ್ಮನಃ ಸಂಭವತಿ । ಅಪ್ರತಿಹತಜ್ಞಾನಾ ದೇವತಾ ಇತಿ ಹಿ ವದಂತಿ । ನಿಶ್ಚಿತೇ ಚೈವಂ ದೇವತಾತ್ಮೋಪದೇಶೇ ಹಿತತಮತ್ವಾದಿವಚನಾನಿ ಯಥಾಸಂಭವಂ ತದ್ವಿಷಯಾಣ್ಯೇವ ಯೋಜಯಿತವ್ಯಾನಿ । ತಸ್ಮಾದ್ವಕ್ತುರಿಂದ್ರಸ್ಯಾತ್ಮೋಪದೇಶಾತ್ ನ ಪ್ರಾಣೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾಕ್ಷಿಪ್ಯ ಪ್ರತಿಸಮಾಧೀಯತೇ — ‘ಅಧ್ಯಾತ್ಮಸಂಬಂಧಭೂಮಾ ಹ್ಯಸ್ಮಿನ್’ ಇತಿ । ಅಧ್ಯಾತ್ಮಸಂಬಂಧಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಸಂಬಂಧಃ, ತಸ್ಯ ಭೂಮಾ ಬಾಹುಲ್ಯಮ್ , ಅಸ್ಮಿನ್ನಧ್ಯಾಯೇ ಉಪಲಭ್ಯತೇ । ‘ಯಾವದ್ಧ್ಯಸ್ಮಿಞ್ಶರೀರೇ ಪ್ರಾಣೋ ವಸತಿ ತಾವದಾಯುಃ’ ಇತಿ ಪ್ರಾಣಸ್ಯೈವ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮನಃ ಪ್ರತ್ಯಗ್ಭೂತಸ್ಯಾಯುಷ್ಪ್ರದಾನೋಪಸಂಹಾರಯೋಃ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ದರ್ಶಯತಿ, ನ ದೇವತಾವಿಶೇಷಸ್ಯ ಪರಾಚೀನಸ್ಯ । ತಥಾಸ್ತಿತ್ವೇ ಚ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ನಿಃಶ್ರೇಯಸಮಿತ್ಯಧ್ಯಾತ್ಮಮೇವೇಂದ್ರಿಯಾಶ್ರಯಂ ಪ್ರಾಣಂ ದರ್ಶಯತಿ । ತಥಾ ‘ಪ್ರಾಣ ಏವ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮೇದಂ ಶರೀರಂ ಪರಿಗೃಹ್ಯೋತ್ಥಾಪಯತಿ’ (ಕೌ. ಉ. ೩ । ೩) ಇತಿ । ‘ನ ವಾಚಂ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸೀತ ವಕ್ತಾರಂ ವಿದ್ಯಾತ್’ ಇತಿ ಚೋಪಕ್ರಮ್ಯ ‘ತದ್ಯಥಾ ರಥಸ್ಯಾರೇಷು ನೇಮಿರರ್ಪಿತಾ ನಾಭಾವರಾ ಅರ್ಪಿತಾ ಏವಮೇವೈತಾ ಭೂತಮಾತ್ರಾಃ ಪ್ರಜ್ಞಾಮಾತ್ರಾಸ್ವರ್ಪಿತಾಃ ಪ್ರಜ್ಞಾಮಾತ್ರಾಃ ಪ್ರಾಣೇಽರ್ಪಿತಾಃ ಸ ಏಷ ಪ್ರಾಣ ಏವ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮಾನಂದೋಽಜರೋಽಮೃತಃ’ ಇತಿ ವಿಷಯೇಂದ್ರಿಯವ್ಯವಹಾರಾರನಾಭಿಭೂತಂ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾನಮೇವೋಪಸಂಹರತಿ । ‘ಸ ಮ ಆತ್ಮೇತಿ ವಿದ್ಯಾತ್’ ಇತಿ ಚೋಪಸಂಹಾರಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಪರಿಗ್ರಹೇ ಸಾಧುಃ, ನ ಪರಾಚೀನಪರಿಗ್ರಹೇ । ‘ಅಯಮಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮ ಸರ್ವಾನುಭೂಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೫ । ೧೯) ಇತಿ ಚ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮ್ । ತಸ್ಮಾದಧ್ಯಾತ್ಮಸಂಬಂಧಬಾಹುಲ್ಯಾದ್ಬ್ರಹ್ಮೋಪದೇಶ ಏವಾಯಮ್ , ನ ದೇವತಾತ್ಮೋಪದೇಶಃ ॥ ೨೯ ॥
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ವಕ್ತುರಾತ್ಮೋಪದೇಶಃ ? —

ಶಾಸ್ತ್ರದೃಷ್ಟ್ಯಾ ತೂಪದೇಶೋ ವಾಮದೇವವತ್ ॥ ೩೦ ॥

ಇಂದ್ರೋ ನಾಮ ದೇವತಾತ್ಮಾ ಸ್ವಮಾತ್ಮಾನಂ ಪರಮಾತ್ಮತ್ವೇನ ‘ಅಹಮೇವ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತ್ಯಾರ್ಷೇಣ ದರ್ಶನೇನ ಯಥಾಶಾಸ್ತ್ರಂ ಪಶ್ಯನ್ ಉಪದಿಶತಿ ಸ್ಮ — ‘ಮಾಮೇವ ವಿಜಾನೀಹಿ’ ಇತಿ । ಯಥಾ ‘ತದ್ಧೈತತ್ಪಶ್ಯನ್ನೃಷಿರ್ವಾಮದೇವಃ ಪ್ರತಿಪೇದೇಽಹಂ ಮನುರಭವꣳ ಸೂರ್ಯಶ್ಚ’ ಇತಿ, ತದ್ವತ್; ‘ತದ್ಯೋ ಯೋ ದೇವಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಬುಧ್ಯತ ಸ ಏವ ತದಭವತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೧೦) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಯತ್ಪುನರುಕ್ತಮ್ — ‘ಮಾಮೇವ ವಿಜಾನೀಹಿ’ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ, ವಿಗ್ರಹಧರ್ಮೈರಿಂದ್ರಃ ಆತ್ಮಾನಂ ತುಷ್ಟಾವ ತ್ವಾಷ್ಟ್ರವಧಾದಿಭಿರಿತಿ, ತತ್ಪರಿಹರ್ತವ್ಯಮ್; ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ನ ತ್ವಾಷ್ಟ್ರವಧಾದೀನಾಂ ವಿಜ್ಞೇಯೇಂದ್ರಸ್ತುತ್ಯರ್ಥತ್ವೇನೋಪನ್ಯಾಸಃ — ‘ಯಸ್ಮಾದೇವಂಕರ್ಮಾಹಮ್ , ತಸ್ಮಾನ್ಮಾಂ ವಿಜಾನೀಹಿ’ ಇತಿ । ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ? ವಿಜ್ಞಾನಸ್ತುತ್ಯರ್ಥತ್ವೇನ; ಯತ್ಕಾರಣಂ ತ್ವಾಷ್ಟ್ರವಧಾದೀನಿ ಸಾಹಸಾನ್ಯುಪನ್ಯಸ್ಯ ಪರೇಣ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ತುತಿಮನುಸಂದಧಾತಿ — ‘ತಸ್ಯ ಮೇ ತತ್ರ ಲೋಮ ಚ ನ ಮೀಯತೇ ಸ ಯೋ ಮಾಂ ವೇದ ನ ಹ ವೈ ತಸ್ಯ ಕೇನ ಚ ಕರ್ಮಣಾ ಲೋಕೋ ಮೀಯತೇ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ — ಯಸ್ಮಾದೀದೃಶಾನ್ಯಪಿ ಕ್ರೂರಾಣಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಕೃತವತೋ ಮಮ ಬ್ರಹ್ಮಭೂತಸ್ಯ ಲೋಮಾಪಿ ನ ಹಿಂಸ್ಯತೇ, ಸ ಯೋಽನ್ಯೋಽಪಿ ಮಾಂ ವೇದ, ನ ತಸ್ಯ ಕೇನಚಿದಪಿ ಕರ್ಮಣಾ ಲೋಕೋ ಹಿಂಸ್ಯತ ಇತಿ । ವಿಜ್ಞೇಯಂ ತು ಬ್ರಹ್ಮೈವ ‘ಪ್ರಾಣೋಽಸ್ಮಿ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮಾ’ ಇತಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಮ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮವಾಕ್ಯಮೇತತ್ ॥ ೩೦ ॥

ಜೀವಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಲಿಂಗಾನ್ನೇತಿ ಚೇನ್ನೋಪಾಸಾತ್ರೈವಿಧ್ಯಾದಾಶ್ರಿತತ್ವಾದಿಹ ತದ್ಯೋಗಾತ್ ॥ ೩೧ ॥

ಯದ್ಯಪ್ಯಧ್ಯಾತ್ಮಸಂಬಂಧಭೂಮದರ್ಶನಾನ್ನ ಪರಾಚೀನಸ್ಯ ದೇವತಾತ್ಮನ ಉಪದೇಶಃ, ತಥಾಪಿ ನ ಬ್ರಹ್ಮವಾಕ್ಯಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಕುತಃ ? ಜೀವಲಿಂಗಾತ್ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಲಿಂಗಾಚ್ಚ । ಜೀವಸ್ಯ ತಾವದಸ್ಮಿನ್ವಾಕ್ಯೇ ವಿಸ್ಪಷ್ಟಂ ಲಿಂಗಮುಪಲಭ್ಯತೇ — ‘ನ ವಾಚಂ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸೀತ ವಕ್ತಾರಂ ವಿದ್ಯಾತ್’ ಇತ್ಯಾದಿ । ಅತ್ರ ಹಿ ವಾಗಾದಿಭಿಃ ಕರಣೈರ್ವ್ಯಾಪೃತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಕರಣಾಧ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ವಿಜ್ಞೇಯತ್ವಮಭಿಧೀಯತೇ । ತಥಾ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಲಿಂಗಮಪಿ — ‘ಅಥ ಖಲು ಪ್ರಾಣ ಏವ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮೇದಂ ಶರೀರಂ ಪರಿಗೃಹ್ಯೋತ್ಥಾಪಯತಿ’ ಇತಿ । ಶರೀರಧಾರಣಂ ಚ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಧರ್ಮಃ; ಪ್ರಾಣಸಂವಾದೇ ವಾಗಾದೀನ್ಪ್ರಾಣಾನ್ಪ್ರಕೃತ್ಯ — ‘ತಾನ್ವರಿಷ್ಠಃ ಪ್ರಾಣ ಉವಾಚ ಮಾ ಮೋಹಮಾಪದ್ಯಥಾಹಮೇವೈತತ್ಪಂಚಧಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರವಿಭಜ್ಯೈತದ್ಬಾಣಮವಷ್ಟಭ್ಯ ವಿಧಾರಯಾಮಿ’ (ಪ್ರ. ಉ. ೨ । ೩) ಇತಿ ಶ್ರವಣಾತ್ । ಯೇ ತು ‘ಇಮಂ ಶರೀರಂ ಪರಿಗೃಹ್ಯ’ ಇತಿ ಪಠಂತಿ, ತೇಷಾಮ್ ಇಮಂ ಜೀವಮಿಂದ್ರಿಯಗ್ರಾಮಂ ವಾ ಪರಿಗೃಹ್ಯ ಶರೀರಮುತ್ಥಾಪಯತೀತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮ್ । ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮತ್ವಮಪಿ ಜೀವೇ ತಾವಚ್ಚೇತನತ್ವಾದುಪಪನ್ನಮ್ । ಮುಖ್ಯೇಽಪಿ ಪ್ರಾಣೇ ಪ್ರಜ್ಞಾಸಾಧನಪ್ರಾಣಾಂತರಾಶ್ರಯತ್ವಾದುಪಪನ್ನಮೇವ । ಜೀವಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಪರಿಗ್ರಹೇ ಚ, ಪ್ರಾಣಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮನೋಃ ಸಹವೃತ್ತಿತ್ವೇನಾಭೇದನಿರ್ದೇಶಃ, ಸ್ವರೂಪೇಣ ಚ ಭೇದನಿರ್ದೇಶಃ, ಇತ್ಯುಭಯಥಾ ನಿರ್ದೇಶ ಉಪಪದ್ಯತೇ — ‘ಯೋ ವೈ ಪ್ರಾಣಃ ಸಾ ಪ್ರಜ್ಞಾ ಯಾ ವೈ ಪ್ರಜ್ಞಾ ಸ ಪ್ರಾಣಃ’ ‘ಸಹ ಹ್ಯೇತಾವಸ್ಮಿಞ್ಶರೀರೇ ವಸತಃ ಸಹೋತ್ಕ್ರಾಮತಃ’ ಇತಿ । ಬ್ರಹ್ಮಪರಿಗ್ರಹೇ ತು ಕಿಂ ಕಸ್ಮಾದ್ಭಿದ್ಯೇತ ? ತಸ್ಮಾದಿಹ ಜೀವಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಯೋರನ್ಯತರ ಉಭೌ ವಾ ಪ್ರತೀಯೇಯಾತಾಂ ನ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಚೇತ್ , ನೈತದೇವಮ್ । ಉಪಾಸಾತ್ರೈವಿಧ್ಯಾತ್ । ಏವಂ ಸತಿ ತ್ರಿವಿಧಮುಪಾಸನಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ — ಜೀವೋಪಾಸನಂ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣೋಪಾಸನಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಂ ಚೇತಿ । ನ ಚೈತದೇಕಸ್ಮಿನ್ವಾಕ್ಯೇಽಭ್ಯುಪಗಂತುಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ಉಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಾಭ್ಯಾಂ ಹಿ ವಾಕ್ಯೈಕತ್ವಮವಗಮ್ಯತೇ । ‘ಮಾಮೇವ ವಿಜಾನೀಹಿ’ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ, ‘ಪ್ರಾಣೋಽಸ್ಮಿ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮಾ ತಂ ಮಾಮಾಯುರಮೃತಮಿತ್ಯುಪಾಸ್ಸ್ವ’ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ, ಅಂತೇ ‘ಸ ಏಷ ಪ್ರಾಣ ಏವ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮಾನಂದೋಽಜರೋಽಮೃತಃ’ ಇತ್ಯೇಕರೂಪಾವುಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರೌ ದೃಶ್ಯೇತೇ । ತತ್ರಾರ್ಥೈಕತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮಾಶ್ರಯಿತುಮ್ । ನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಮನ್ಯಪರತ್ವೇನ ಪರಿಣೇತುಂ ಶಕ್ಯಮ್; ದಶಾನಾಂ ಭೂತಮಾತ್ರಾಣಾಂ ಪ್ರಜ್ಞಾಮಾತ್ರಾಣಾಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯತ್ರ ಅರ್ಪಣಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಆಶ್ರಿತತ್ವಾಚ್ಚ ಅನ್ಯತ್ರಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗವಶಾತ್ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವೃತ್ತೇಃ, ಇಹಾಪಿ ಚ ಹಿತತಮೋಪನ್ಯಾಸಾದಿಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಯೋಗಾತ್ , ಬ್ರಹ್ಮೋಪದೇಶ ಏವಾಯಮಿತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ಯತ್ತು ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಲಿಂಗಂ ದರ್ಶಿತಮ್ — ‘ಇದಂ ಶರೀರಂ ಪರಿಗೃಹ್ಯೋತ್ಥಾಪಯತಿ’ ಇತಿ, ತದಸತ್; ಪ್ರಾಣವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯಾಪಿ ಪರಮಾತ್ಮಾಯತ್ತತ್ವಾತ್ಪರಮಾತ್ಮನ್ಯುಪಚರಿತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ — ‘ನ ಪ್ರಾಣೇನ ನಾಪಾನೇನ ಮರ್ತ್ಯೋ ಜೀವತಿ ಕಶ್ಚನ । ಇತರೇಣ ತು ಜೀವಂತಿ ಯಸ್ಮಿನ್ನೇತಾವುಪಾಶ್ರಿತೌ’ (ಕ. ಉ. ೨ । ೨ । ೫) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಯದಪಿ ‘ನ ವಾಚಂ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸೀತ ವಕ್ತಾರಂ ವಿದ್ಯಾತ್’ ಇತ್ಯಾದಿ ಜೀವಲಿಂಗಂ ದರ್ಶಿತಮ್ , ತದಪಿ ನ ಬ್ರಹ್ಮಪಕ್ಷಂ ನಿವಾರಯತಿ । ನ ಹಿ ಜೀವೋ ನಾಮಾತ್ಯಂತಭಿನ್ನೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ, ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ ‘ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮಿ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ । ಬುದ್ಧ್ಯಾದ್ಯುಪಾಧಿಕೃತಂ ತು ವಿಶೇಷಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಸನ್ ಜೀವಃ ಕರ್ತಾ ಭೋಕ್ತಾ ಚೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ತಸ್ಯೋಪಾಧಿಕೃತವಿಶೇಷಪರಿತ್ಯಾಗೇನ ಸ್ವರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮ ದರ್ಶಯಿತುಮ್ ‘ನ ವಾಚಂ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸೀತ ವಕ್ತಾರಂ ವಿದ್ಯಾತ್’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾಭಿಮುಖೀಕರಣಾರ್ಥ ಉಪದೇಶೋ ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ । ‘ಯದ್ವಾಚಾನಭ್ಯುದಿತಂ ಯೇನ ವಾಗಭ್ಯುದ್ಯತೇ । ತದೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ತ್ವಂ ವಿದ್ಧಿ ನೇದಂ ಯದಿದಮುಪಾಸತೇ’ (ಕೇ. ಉ. ೧ । ೫) ಇತ್ಯಾದಿ ಚ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಂ ವಚನಾದಿಕ್ರಿಯಾವ್ಯಾಪೃತಸ್ಯೈವಾತ್ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ । ಯತ್ಪುನರೇತದುಕ್ತಮ್ — ‘ಸಹ ಹ್ಯೇತಾವಸ್ಮಿಞ್ಶರೀರೇ ವಸತಃ ಸಹೋತ್ಕ್ರಾಮತಃ’ ಇತಿ ಪ್ರಾಣಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮನೋರ್ಭೇದದರ್ಶನಂ ಬ್ರಹ್ಮವಾದೇ ನೋಪಪದ್ಯತ ಇತಿ, ನೈಷ ದೋಷಃ; ಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತಿದ್ವಯಾಶ್ರಯಯೋರ್ಬುದ್ಧಿಪ್ರಾಣಯೋಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮೋಪಾಧಿಭೂತಯೋರ್ಭೇದನಿರ್ದೇಶೋಪಪತ್ತೇಃ । ಉಪಾಧಿದ್ವಯೋಪಹಿತಸ್ಯ ತು ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಃ ಸ್ವರೂಪೇಣಾಭೇದ ಇತ್ಯತಃ ‘ಪ್ರಾಣ ಏವ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮಾ’ ಇತ್ಯೇಕೀಕರಣಮವಿರುದ್ಧಮ್ ॥
ಅಥವಾ ‘ನೋಪಾಸಾತ್ರೈವಿಧ್ಯಾದಾಶ್ರಿತತ್ವಾದಿಹ ತದ್ಯೋಗಾತ್’ ಇತ್ಯಸ್ಯಾಯಮನ್ಯೋಽರ್ಥಃ — ನ ಬ್ರಹ್ಮವಾಕ್ಯೇಽಪಿ ಜೀವಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಲಿಂಗಂ ವಿರುಧ್ಯತೇ । ಕಥಮ್ ? ಉಪಾಸಾತ್ರೈವಿಧ್ಯಾತ್ । ತ್ರಿವಿಧಮಿಹ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಾಸನಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ — ಪ್ರಾಣಧರ್ಮೇಣ, ಪ್ರಜ್ಞಾಧರ್ಮೇಣ, ಸ್ವಧರ್ಮೇಣ ಚ । ತತ್ರ ‘ಆಯುರಮೃತಮಿತ್ಯುಪಾಸ್ಸ್ವಾಯುಃ ಪ್ರಾಣಃ’ ಇತಿ ‘ಇದಂ ಶರೀರಂ ಪರಿಗೃಹ್ಯೋತ್ಥಾಪಯತಿ’ ಇತಿ ‘ತಸ್ಮಾದೇತದೇವೋಕ್ಥಮುಪಾಸೀತ’ ಇತಿ ಚ ಪ್ರಾಣಧರ್ಮಃ । ‘ಅಥ ಯಥಾಸ್ಯೈ ಪ್ರಜ್ಞಾಯೈ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನ್ಯೇಕೀಭವಂತಿ ತದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾಸ್ಯಾಮಃ’ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ‘ವಾಗೇವಾಸ್ಯಾ ಏಕಮಂಗಮದೂದುಹತ್ತಸ್ಯೈ ನಾಮ ಪರಸ್ತಾತ್ಪ್ರತಿವಿಹಿತಾ ಭೂತಮಾತ್ರಾ ಪ್ರಜ್ಞಯಾ ವಾಚಂ ಸಮಾರುಹ್ಯ ವಾಚಾ ಸರ್ವಾಣಿ ನಾಮಾನ್ಯಾಪ್ನೋತಿ’ ಇತ್ಯಾದಿಃ ಪ್ರಜ್ಞಾಧರ್ಮಃ । ‘ತಾ ವಾ ಏತಾ ದಶೈವ ಭೂತಮಾತ್ರಾ ಅಧಿಪ್ರಜ್ಞಂ ದಶ ಪ್ರಜ್ಞಾಮಾತ್ರಾ ಅಧಿಭೂತಮ್ । ಯದ್ಧಿ ಭೂತಮಾತ್ರಾ ನ ಸ್ಯುರ್ನ ಪ್ರಜ್ಞಾಮಾತ್ರಾಃ ಸ್ಯುಃ । ಯದ್ಧಿ ಪ್ರಜ್ಞಾಮಾತ್ರಾ ನ ಸ್ಯುರ್ನ ಭೂತಮಾತ್ರಾಃ ಸ್ಯುಃ । ನ ಹ್ಯನ್ಯತರತೋ ರೂಪಂ ಕಿಂಚನ ಸಿಧ್ಯೇತ್ । ನೋ ಏತನ್ನಾನಾ । ತದ್ಯಥಾ ರಥಸ್ಯಾರೇಷು ನೇಮಿರರ್ಪಿತಾ ನಾಭಾವರಾ ಅರ್ಪಿತಾ ಏವಮೇವೈತಾ ಭೂತಮಾತ್ರಾಃ ಪ್ರಜ್ಞಾಮಾತ್ರಾಸ್ವರ್ಪಿತಾಃ ಪ್ರಜ್ಞಾಮಾತ್ರಾಃ ಪ್ರಾಣೇಽರ್ಪಿತಾಃ ಸ ಏಷ ಪ್ರಾಣ ಏವ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮಾ’ ಇತ್ಯಾದಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಧರ್ಮಃ । ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವೈತದುಪಾಧಿದ್ವಯಧರ್ಮೇಣ ಸ್ವಧರ್ಮೇಣ ಚೈಕಮುಪಾಸನಂ ತ್ರಿವಿಧಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ । ಅನ್ಯತ್ರಾಪಿ ‘ಮನೋಮಯಃ ಪ್ರಾಣಶರೀರಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೪ । ೨) ಇತ್ಯಾದಾವುಪಾಧಿಧರ್ಮೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಾಸನಮಾಶ್ರಿತಮ್; ಇಹಾಪಿ ತದ್ಯುಜ್ಯತೇ ವಾಕ್ಯಸ್ಯೋಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಾಭ್ಯಾಮೇಕಾರ್ಥತ್ವಾವಗಮಾತ್ ಪ್ರಾಣಪ್ರಜ್ಞಾಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾವಗಮಾಚ್ಚ । ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮವಾಕ್ಯಮೇವೈತದಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೩೧ ॥
ಇತಿ ಶ್ರೀಮತ್ಪರಮಹಂಸಪರಿವ್ರಾಜಕಾಚಾರ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರೀಗೋವಿಂದಭಗವತ್ಪೂಜ್ಯಪಾದಶಿಷ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರೀಮಚ್ಛಂಕರಭಗವತಃ ಕೃತೌ ಶಾರೀರಕಮೀಮಾಂಸಾಸೂತ್ರಭಾಷ್ಯೇ ಪ್ರಥಮಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ಪ್ರಥಮಃ ಪಾದಃ ॥

ದ್ವಿತೀಯಃ ಪಾದಃ

ಪ್ರಥಮೇ ಪಾದೇ ‘ಜನ್ಮಾದ್ಯಸ್ಯ ಯತಃ’ ಇತ್ಯಾಕಾಶಾದೇಃ ಸಮಸ್ತಸ್ಯ ಜಗತೋ ಜನ್ಮಾದಿಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಯ ಸಮಸ್ತಜಗತ್ಕಾರಣಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವ್ಯಾಪಿತ್ವಂ ನಿತ್ಯತ್ವಂ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಸರ್ವಶಕ್ತಿತ್ವಂ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಮಿತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕಾ ಧರ್ಮಾ ಉಕ್ತಾ ಏವ ಭವಂತಿ । ಅರ್ಥಾಂತರಪ್ರಸಿದ್ಧಾನಾಂ ಚ ಕೇಷಾಂಚಿಚ್ಛಬ್ದಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವಹೇತುಪ್ರತಿಪಾದನೇನ ಕಾನಿಚಿದ್ವಾಕ್ಯಾನಿ ಸ್ಪಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾನಿ ಸಂದಿಹ್ಯಮಾನಾನಿ ಬ್ರಹ್ಮಪರತಯಾ ನಿರ್ಣೀತಾನಿ । ಪುನರಪ್ಯನ್ಯಾನಿ ವಾಕ್ಯಾನ್ಯಸ್ಪಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾನಿ ಸಂದಿಹ್ಯಂತೇ — ಕಿಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿಪಾದಯಂತಿ, ಆಹೋಸ್ವಿದರ್ಥಾಂತರಂ ಕಿಂಚಿದಿತಿ । ತನ್ನಿರ್ಣಯಾಯ ದ್ವಿತೀಯತೃತೀಯೌ ಪಾದಾವಾರಭ್ಯೇತೇ —

ಸರ್ವತ್ರಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಧಿಕರಣಮ್

ಸರ್ವತ್ರ ಪ್ರಸಿದ್ಧೋಪದೇಶಾತ್ ॥ ೧ ॥

ಇದಮಾಮ್ನಾಯತೇ — ‘ಸರ್ವಂ ಖಲ್ವಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತಜ್ಜಲಾನಿತಿ ಶಾಂತ ಉಪಾಸೀತ । ಅಥ ಖಲು ಕ್ರತುಮಯಃ ಪುರುಷೋ ಯಥಾಕ್ರತುರಸ್ಮಿಁಲ್ಲೋಕೇ ಪುರುಷೋ ಭವತಿ ತಥೇತಃ ಪ್ರೇತ್ಯ ಭವತಿ ಸ ಕ್ರತುಂ ಕುರ್ವೀತ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೪ । ೧), ‘ಮನೋಮಯಃ ಪ್ರಾಣಶರೀರಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೪ । ೨) ಇತ್ಯಾದಿ । ತತ್ರ ಸಂಶಯಃ — ಕಿಮಿಹ ಮನೋಮಯತ್ವಾದಿಭಿರ್ಧರ್ಮೈಃ ಶಾರೀರ ಆತ್ಮೋಪಾಸ್ಯತ್ವೇನೋಪದಿಶ್ಯತೇ, ಆಹೋಸ್ವಿತ್ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ । ಕಿಂ ತಾವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ? ಶಾರೀರ ಇತಿ । ಕುತಃ ? ತಸ್ಯ ಹಿ ಕಾರ್ಯಕರಣಾಧಿಪತೇಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧೋ ಮನಆದಿಭಿಃ ಸಂಬಂಧಃ, ನ ಪರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ; ‘ಅಪ್ರಾಣೋ ಹ್ಯಮನಾಃ ಶುಭ್ರಃ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೧ । ೨) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ । ನನು ‘ಸರ್ವಂ ಖಲ್ವಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತಿ ಸ್ವಶಬ್ದೇನೈವ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾತ್ತಮ್; ಕಥಮಿಹ ಶಾರೀರ ಆತ್ಮೋಪಾಸ್ಯತ್ವೇನಾಶಂಕ್ಯತೇ ? ನೈಷ ದೋಷಃ । ನೇದಂ ವಾಕ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಾವಿಧಿಪರಮ್ । ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? ಶಮವಿಧಿಪರಮ್; ಯತ್ಕಾರಣಮ್ ‘ಸರ್ವಂ ಖಲ್ವಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತಜ್ಜಲಾನಿತಿ ಶಾಂತ ಉಪಾಸೀತ’ ಇತ್ಯಾಹ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ — ಯಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಮಿದಂ ವಿಕಾರಜಾತಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ, ತಜ್ಜತ್ವಾತ್ ತಲ್ಲತ್ವಾತ್ ತದನತ್ವಾಚ್ಚ — ನ ಚ ಸರ್ವಸ್ಯೈಕಾತ್ಮತ್ವೇ ರಾಗಾದಯಃ ಸಂಭವಂತಿ — ತಸ್ಮಾತ್ ಶಾಂತ ಉಪಾಸೀತೇತಿ । ನ ಚ ಶಮವಿಧಿಪರತ್ವೇ ಸತ್ಯನೇನ ವಾಕ್ಯೇನ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಂ ನಿಯಂತುಂ ಶಕ್ಯತೇ । ಉಪಾಸನಂ ತು ‘ಸ ಕ್ರತುಂ ಕುರ್ವೀತ’ ಇತ್ಯನೇನ ವಿಧೀಯತೇ । ಕ್ರತುಃ ಸಂಕಲ್ಪೋ ಧ್ಯಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಯ ಚ ವಿಷಯತ್ವೇನ ಶ್ರೂಯತೇ — ‘ಮನೋಮಯಃ ಪ್ರಾಣಶರೀರಃ’ ಇತಿ ಜೀವಲಿಂಗಮ್ । ಅತೋ ಬ್ರೂಮಃ — ಜೀವವಿಷಯಮೇತದುಪಾಸನಮಿತಿ । ‘ಸರ್ವಕರ್ಮಾ ಸರ್ವಕಾಮಃ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಪಿ ಶ್ರೂಯಮಾಣಂ ಪರ್ಯಾಯೇಣ ಜೀವವಿಷಯಮುಪಪದ್ಯತೇ । ‘ಏಷ ಮ ಆತ್ಮಾಂತರ್ಹೃದಯೇಽಣೀಯಾನ್ವ್ರೀಹೇರ್ವಾ ಯವಾದ್ವಾ’ ಇತಿ ಚ ಹೃದಯಾಯತನತ್ವಮಣೀಯಸ್ತ್ವಂ ಚಾರಾಗ್ರಮಾತ್ರಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯಾವಕಲ್ಪತೇ, ನಾಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ । ನನು ‘ಜ್ಯಾಯಾನ್ಪೃಥಿವ್ಯಾಃ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಪಿ ನ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೇಽವಕಲ್ಪತ ಇತಿ । ಅತ್ರ ಬ್ರೂಮಃ — ನ ತಾವದಣೀಯಸ್ತ್ವಂ ಜ್ಯಾಯಸ್ತ್ವಂ ಚೋಭಯಮೇಕಸ್ಮಿನ್ಸಮಾಶ್ರಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ , ವಿರೋಧಾತ್ । ಅನ್ಯತರಾಶ್ರಯಣೇ ಚ, ಪ್ರಥಮಶ್ರುತತ್ವಾದಣೀಯಸ್ತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮಾಶ್ರಯಿತುಮ್ । ಜ್ಯಾಯಸ್ತ್ವಂ ತು ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ । ನಿಶ್ಚಿತೇ ಚ ಜೀವವಿಷಯತ್ವೇ ಯದಂತೇ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಕೀರ್ತನಮ್ — ‘ಏತದ್ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೪ । ೪) ಇತಿ, ತದಪಿ ಪ್ರಕೃತಪರಾಮರ್ಶಾರ್ಥತ್ವಾಜ್ಜೀವವಿಷಯಮೇವ । ತಸ್ಮಾನ್ಮನೋಮಯತ್ವಾದಿಭಿರ್ಧರ್ಮೈರ್ಜೀವ ಉಪಾಸ್ಯ ಇತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಬ್ರೂಮಃ —
ಪರಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮೇಹ ಮನೋಮಯತ್ವಾದಿಭಿರ್ಧರ್ಮೈರುಪಾಸ್ಯಮ್ । ಕುತಃ ? ಸರ್ವತ್ರ ಪ್ರಸಿದ್ಧೋಪದೇಶಾತ್ । ಯತ್ಸರ್ವೇಷು ವೇದಾಂತೇಷು ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯಾಲಂಬನಂ ಜಗತ್ಕಾರಣಮ್ , ಇಹ ಚ ‘ಸರ್ವಂ ಖಲ್ವಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮೇ ಶ್ರುತಮ್ , ತದೇವ ಮನೋಮಯತ್ವಾದಿಧರ್ಮೈರ್ವಿಶಿಷ್ಟಮುಪದಿಶ್ಯತ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಏವಂ ಚ ಸತಿ ಪ್ರಕೃತಹಾನಾಪ್ರಕೃತಪ್ರಕ್ರಿಯೇ ನ ಭವಿಷ್ಯತಃ । ನನು ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮೇ ಶಮವಿಧಿವಿವಕ್ಷಯಾ ಬ್ರಹ್ಮ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಂ ನ ಸ್ವವಿವಕ್ಷಯೇತ್ಯುಕ್ತಮ್; ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ಯದ್ಯಪಿ ಶಮವಿಧಿವಿವಕ್ಷಯಾ ಬ್ರಹ್ಮ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಮ್ , ತಥಾಪಿ ಮನೋಮಯತ್ವಾದಿಷೂಪದಿಶ್ಯಮಾನೇಷು ತದೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಸನ್ನಿಹಿತಂ ಭವತಿ, ಜೀವಸ್ತು ನ ಸನ್ನಿಹಿತಃ, ನ ಚ ಸ್ವಶಬ್ದೇನೋಪಾತ್ತ ಇತಿ ವೈಷಮ್ಯಮ್ ॥ ೧ ॥

ವಿವಕ್ಷಿತಗುಣೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ॥ ೨ ॥

ವಕ್ತುಮಿಷ್ಟಾ ವಿವಕ್ಷಿತಾಃ । ಯದ್ಯಪ್ಯಪೌರುಷೇಯೇ ವೇದೇ ವಕ್ತುರಭಾವಾತ್ ನೇಚ್ಛಾರ್ಥಃ ಸಂಭವತಿ, ತಥಾಪ್ಯುಪಾದಾನೇನ ಫಲೇನೋಪಚರ್ಯತೇ । ಲೋಕೇ ಹಿ ಯಚ್ಛಬ್ದಾಭಿಹಿತಮುಪಾದೇಯಂ ಭವತಿ ತದ್ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ಯದನುಪಾದೇಯಂ ತದವಿವಕ್ಷಿತಮಿತಿ । ತದ್ವದ್ವೇದೇಽಪ್ಯುಪಾದೇಯತ್ವೇನಾಭಿಹಿತಂ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ಭವತಿ, ಇತರದವಿವಕ್ಷಿತಮ್ । ಉಪಾದಾನಾನುಪಾದಾನೇ ತು ವೇದವಾಕ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯಾತಾತ್ಪರ್ಯಾಭ್ಯಾಮವಗಮ್ಯೇತೇ । ತದಿಹ ಯೇ ವಿವಕ್ಷಿತಾ ಗುಣಾ ಉಪಾಸನಾಯಾಮುಪಾದೇಯತ್ವೇನೋಪದಿಷ್ಟಾಃ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪಪ್ರಭೃತಯಃ, ತೇ ಪರಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯುಪಪದ್ಯಂತೇ । ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪತ್ವಂ ಹಿ ಸೃಷ್ಟಿಸ್ಥಿತಿಸಂಹಾರೇಷ್ವಪ್ರತಿಬದ್ಧಶಕ್ತಿತ್ವಾತ್ಪರಮಾತ್ಮನ ಏವಾವಕಲ್ಪತೇ । ಪರಮಾತ್ಮಗುಣತ್ವೇನ ಚ ‘ಯ ಆತ್ಮಾಪಹತಪಾಪ್ಮಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೭ । ೧) ಇತ್ಯತ್ರ ‘ಸತ್ಯಕಾಮಃ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪಃ’ ಇತಿ ಶ್ರುತಮ್ , ‘ಆಕಾಶಾತ್ಮಾ’ ಇತಿ ಚ ಆಕಾಶವದಾತ್ಮಾ ಅಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸರ್ವಗತತ್ವಾದಿಭಿರ್ಧರ್ಮೈಃ ಸಂಭವತ್ಯಾಕಾಶೇನ ಸಾಮ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ । ‘ಜ್ಯಾಯಾನ್ಪೃಥಿವ್ಯಾಃ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಚೈತದೇವ ದರ್ಶಯತಿ । ಯದಾಪಿ ಆಕಾಶ ಆತ್ಮಾ ಯಸ್ಯೇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತೇ, ತದಾಪಿ ಸಂಭವತಿ ಸರ್ವಜಗತ್ಕಾರಣಸ್ಯ ಸರ್ವಾತ್ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಆಕಾಶಾತ್ಮತ್ವಮ್ । ಅತ ಏವ ‘ಸರ್ವಕರ್ಮಾ’ ಇತ್ಯಾದಿ । ಏವಮಿಹೋಪಾಸ್ಯತಯಾ ವಿವಕ್ಷಿತಾ ಗುಣಾ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯುಪಪದ್ಯಂತೇ । ಯತ್ತೂಕ್ತಮ್ — ‘ಮನೋಮಯಃ ಪ್ರಾಣಶರೀರಃ’ ಇತಿ ಜೀವಲಿಂಗಮ್ , ನ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯುಪಪದ್ಯತ ಇತಿ; ತದಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯುಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ಬ್ರೂಮಃ । ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಾದ್ಧಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜೀವಸಂಬಂಧೀನಿ ಮನೋಮಯತ್ವಾದೀನಿ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಬಂಧೀನಿ ಭವಂತಿ । ತಥಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯೇ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತೀ ಭವತಃ — ‘ತ್ವಂ ಸ್ತ್ರೀ ತ್ವಂ ಪುಮಾನಸಿ ತ್ವಂ ಕುಮಾರ ಉತ ವಾ ಕುಮಾರೀ । ತ್ವಂ ಜೀರ್ಣೋ ದಂಡೇನ ವಂಚಸಿ ತ್ವಂ ಜಾತೋ ಭವಸಿ ವಿಶ್ವತೋಮುಖಃ’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೪ । ೩) ಇತಿ; ‘ಸರ್ವತಃಪಾಣಿಪಾದಂ ತತ್ಸರ್ವತೋಽಕ್ಷಿಶಿರೋಮುಖಮ್ । ಸರ್ವತಃಶ್ರುತಿಮಲ್ಲೋಕೇ ಸರ್ವಮಾವೃತ್ಯ ತಿಷ್ಠತಿ’ (ಭ. ಗೀ. ೧೩ । ೧೩) ಇತಿ ಚ । ‘ಅಪ್ರಾಣೋ ಹ್ಯಮನಾಃ ಶುಭ್ರಃ’ ಇತಿ ಶ್ರುತಿಃ ಶುದ್ಧಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಾ, ಇಯಂ ತು ಶ್ರುತಿಃ ‘ಮನೋಮಯಃ ಪ್ರಾಣಶರೀರಃ’ ಇತಿ ಸಗುಣಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯೇತಿ ವಿಶೇಷಃ । ಅತೋ ವಿವಕ್ಷಿತಗುಣೋಪಪತ್ತೇಃ ಪರಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಇಹೋಪಾಸ್ಯತ್ವೇನೋಪದಿಷ್ಟಮಿತಿ ಗಮ್ಯತೇ ॥ ೨ ॥

ಅನುಪಪತ್ತೇಸ್ತು ನ ಶಾರೀರಃ ॥ ೩ ॥

ಪೂರ್ವೇಣ ಸೂತ್ರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವಿವಕ್ಷಿತಾನಾಂ ಗುಣಾನಾಮುಪಪತ್ತಿರುಕ್ತಾ । ಅನೇನ ಶಾರೀರೇ ತೇಷಾಮನುಪಪತ್ತಿರುಚ್ಯತೇ । ತುಶಬ್ದೋಽವಧಾರಣಾರ್ಥಃ । ಬ್ರಹ್ಮೈವೋಕ್ತೇನ ನ್ಯಾಯೇನ ಮನೋಮಯತ್ವಾದಿಗುಣಮ್; ನ ತು ಶಾರೀರೋ ಜೀವೋ ಮನೋಮಯತ್ವಾದಿಗುಣಃ; ಯತ್ಕಾರಣಮ್ — ‘ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪಃ’ ‘ಆಕಾಶಾತ್ಮಾ’ ‘ಅವಾಕೀ’ ‘ಅನಾದರಃ’ ‘ಜ್ಯಾಯಾನ್ಪೃಥಿವ್ಯಾಃ’ ಇತಿ ಚೈವಂಜಾತೀಯಕಾ ಗುಣಾ ನ ಶಾರೀರೇ ಆಂಜಸ್ಯೇನೋಪಪದ್ಯಂತೇ । ಶಾರೀರ ಇತಿ ಶರೀರೇ ಭವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನನ್ವೀಶ್ವರೋಽಪಿ ಶರೀರೇ ಭವತಿ । ಸತ್ಯಮ್ , ಶರೀರೇ ಭವತಿ; ನ ತು ಶರೀರ ಏವ ಭವತಿ; ‘ಜ್ಯಾಯಾನ್ಪೃಥಿವ್ಯಾ ಜ್ಯಾಯಾನಂತರಿಕ್ಷಾತ್’ ‘ಆಕಾಶವತ್ಸರ್ವಗತಶ್ಚ ನಿತ್ಯಃ’ (ಶತ. ಬ್ರಾ. ೧೦ । ೬ । ೩ । ೨) ಇತಿ ಚ ವ್ಯಾಪಿತ್ವಶ್ರವಣಾತ್ । ಜೀವಸ್ತು ಶರೀರ ಏವ ಭವತಿ, ತಸ್ಯ ಭೋಗಾಧಿಷ್ಠಾನಾಚ್ಛರೀರಾದನ್ಯತ್ರ ವೃತ್ತ್ಯಭಾವಾತ್ ॥ ೩ ॥

ಕರ್ಮಕರ್ತೃವ್ಯಪದೇಶಾಚ್ಚ ॥ ೪ ॥

ಇತಶ್ಚ ನ ಶಾರೀರೋ ಮನೋಮಯತ್ವಾದಿಗುಣಃ; ಯಸ್ಮಾತ್ಕರ್ಮಕರ್ತೃವ್ಯಪದೇಶೋ ಭವತಿ — ‘ಏತಮಿತಃ ಪ್ರೇತ್ಯಾಭಿಸಂಭವಿತಾಸ್ಮಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೪ । ೪) ಇತಿ । ಏತಮಿತಿ ಪ್ರಕೃತಂ ಮನೋಮಯತ್ವಾದಿಗುಣಮುಪಾಸ್ಯಮಾತ್ಮಾನಂ ಕರ್ಮತ್ವೇನ ಪ್ರಾಪ್ಯತ್ವೇನ ವ್ಯಪದಿಶತಿ; ಅಭಿಸಂಭವಿತಾಸ್ಮೀತಿ ಶಾರೀರಮುಪಾಸಕಂ ಕರ್ತೃತ್ವೇನ ಪ್ರಾಪಕತ್ವೇನ । ಅಭಿಸಂಭವಿತಾಸ್ಮೀತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಾಸ್ಮೀತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಚ ಸತ್ಯಾಂ ಗತಾವೇಕಸ್ಯ ಕರ್ಮಕರ್ತೃವ್ಯಪದೇಶೋ ಯುಕ್ತಃ । ತಥೋಪಾಸ್ಯೋಪಾಸಕಭಾವೋಽಪಿ ಭೇದಾಧಿಷ್ಠಾನ ಏವ । ತಸ್ಮಾದಪಿ ನ ಶಾರೀರೋ ಮನೋಮಯತ್ವಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಃ ॥ ೪ ॥

ಶಬ್ದವಿಶೇಷಾತ್ ॥ ೫ ॥

ಇತಶ್ಚ ಶಾರೀರಾದನ್ಯೋ ಮನೋಮಯತ್ವಾದಿಗುಣಃ; ಯಸ್ಮಾಚ್ಛಬ್ದವಿಶೇಷೋ ಭವತಿ ಸಮಾನಪ್ರಕರಣೇ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ — ‘ಯಥಾ ವ್ರೀಹಿರ್ವಾ ಯವೋ ವಾ ಶ್ಯಾಮಾಕೋ ವಾ ಶ್ಯಾಮಾಕತಂಡುಲೋ ವೈವಮಯಮಂತರಾತ್ಮನ್ಪುರುಷೋ ಹಿರಣ್ಮಯಃ’ (ಶ. ಬ್ರಾ. ೧೦ । ೬ । ೩ । ೨) ಇತಿ । ಶಾರೀರಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ಯಃ ಶಬ್ದೋಽಭಿಧಾಯಕಃ ಸಪ್ತಮ್ಯಂತಃ — ಅಂತರಾತ್ಮನ್ನಿತಿ; ತಸ್ಮಾದ್ವಿಶಿಷ್ಟೋಽನ್ಯಃ ಪ್ರಥಮಾಂತಃ ಪುರುಷಶಬ್ದೋ ಮನೋಮಯತ್ವಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯಾತ್ಮನೋಽಭಿಧಾಯಕಃ । ತಸ್ಮಾತ್ತಯೋರ್ಭೇದೋಽಧಿಗಮ್ಯತೇ ॥ ೫ ॥

ಸ್ಮೃತೇಶ್ಚ ॥ ೬ ॥

ಅತ್ರಾಹ — ಕಃ ಪುನರಯಂ ಶಾರೀರೋ ನಾಮ ಪರಮಾತ್ಮನೋಽನ್ಯಃ, ಯಃ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತೇ — ‘ಅನುಪಪತ್ತೇಸ್ತು ನ ಶಾರೀರಃ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ? ಶ್ರುತಿಸ್ತು ‘ನಾನ್ಯೋಽತೋಽಸ್ತಿ ದ್ರಷ್ಟಾ ನಾನ್ಯೋಽತೋಽಸ್ತಿ ಶ್ರೋತಾ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೭ । ೨೩) ಇತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕಾ ಪರಮಾತ್ಮನೋಽನ್ಯಮಾತ್ಮಾನಂ ವಾರಯತಿ । ತಥಾ ಸ್ಮೃತಿರಪಿ ‘ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಂ ಚಾಪಿ ಮಾಂ ವಿದ್ಧಿ ಸರ್ವಕ್ಷೇತ್ರೇಷು ಭಾರತ’ (ಭ. ಗೀ. ೧೩ । ೨) ಇತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕೇತಿ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ಸತ್ಯಮೇವೈತತ್ , ಪರ ಏವಾತ್ಮಾ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಮನೋಬುದ್ಧ್ಯುಪಾಧಿಭಿಃ ಪರಿಚ್ಛಿದ್ಯಮಾನೋ ಬಾಲೈಃ ಶಾರೀರ ಇತ್ಯುಪಚರ್ಯತೇ । ಯಥಾ ಘಟಕರಕಾದ್ಯುಪಾಧಿವಶಾದಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಮಪಿ ನಭಃ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನವದವಭಾಸತೇ, ತದ್ವತ್ । ತದಪೇಕ್ಷಯಾ ಚ ಕರ್ಮತ್ವಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಭೇದವ್ಯವಹಾರೋ ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ ಪ್ರಾಕ್ ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ ಇತ್ಯಾತ್ಮೈಕತ್ವೋಪದೇಶಗ್ರಹಣಾತ್ । ಗೃಹೀತೇ ತ್ವಾತ್ಮೈಕತ್ವೇ ಬಂಧಮೋಕ್ಷಾದಿಸರ್ವವ್ಯವಹಾರಪರಿಸಮಾಪ್ತಿರೇವ ಸ್ಯಾತ್ ॥ ೬ ॥

ಅರ್ಭಕೌಕಸ್ತ್ವಾತ್ತದ್ವ್ಯಪದೇಶಾಚ್ಚ ನೇತಿ ಚೇನ್ನ ನಿಚಾಯ್ಯತ್ವಾದೇವಂ ವ್ಯೋಮವಚ್ಚ ॥ ೭ ॥

ಅರ್ಭಕಮಲ್ಪಮ್ ಓಕೋ ನೀಡಮ್ , ‘ಏಷ ಮ ಆತ್ಮಾಂತರ್ಹೃದಯೇ’ ಇತಿ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾಯತನತ್ವಾತ್ , ಸ್ವಶಬ್ದೇನ ಚ ‘ಅಣೀಯಾನ್ವ್ರೀಹೇರ್ವಾ ಯವಾದ್ವಾ’ ಇತ್ಯಣೀಯಸ್ತ್ವವ್ಯಪದೇಶಾತ್ , ಶಾರೀರ ಏವಾರಾಗ್ರಮಾತ್ರೋ ಜೀವ ಇಹೋಪದಿಶ್ಯತೇ, ನ ಸರ್ವಗತಃ ಪರಮಾತ್ಮಾ — ಇತಿ ಯದುಕ್ತಂ ತತ್ಪರಿಹರ್ತವ್ಯಮ್ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ನಾಯಂ ದೋಷಃ । ನ ತಾವತ್ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನದೇಶಸ್ಯ ಸರ್ವಗತತ್ವವ್ಯಪದೇಶಃ ಕಥಮಪ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ । ಸರ್ವಗತಸ್ಯ ತು ಸರ್ವದೇಶೇಷು ವಿದ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನದೇಶವ್ಯಪದೇಶೋಽಪಿ ಕಯಾಚಿದಪೇಕ್ಷಯಾ ಸಂಭವತಿ । ಯಥಾ ಸಮಸ್ತವಸುಧಾಧಿಪತಿರಪಿ ಹಿ ಸನ್ ಅಯೋಧ್ಯಾಧಿಪತಿರಿತಿ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತೇ । ಕಯಾ ಪುನರಪೇಕ್ಷಯಾ ಸರ್ವಗತಃ ಸನ್ನೀಶ್ವರೋಽರ್ಭಕೌಕಾ ಅಣೀಯಾಂಶ್ಚ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತ ಇತಿ । ನಿಚಾಯ್ಯತ್ವಾದೇವಮಿತಿ ಬ್ರೂಮಃ । ಏವಮ್ ಅಣೀಯಸ್ತ್ವಾದಿಗುಣಗಣೋಪೇತ ಈಶ್ವರಃ, ತತ್ರ ಹೃದಯಪುಂಡರೀಕೇ ನಿಚಾಯ್ಯೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯ ಉಪದಿಶ್ಯತೇ; ಯಥಾ ಸಾಲಗ್ರಾಮೇ ಹರಿಃ । ತತ್ರಾಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿವಿಜ್ಞಾನಂ ಗ್ರಾಹಕಮ್ । ಸರ್ವಗತೋಽಪೀಶ್ವರಸ್ತತ್ರೋಪಾಸ್ಯಮಾನಃ ಪ್ರಸೀದತಿ । ವ್ಯೋಮವಚ್ಚೈತದ್ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಯಥಾ ಸರ್ವಗತಮಪಿ ಸದ್ವ್ಯೋಮ ಸೂಚೀಪಾಶಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾರ್ಭಕೌಕೋಽಣೀಯಶ್ಚ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತೇ, ಏವಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಪಿ । ತದೇವಂ ನಿಚಾಯ್ಯತ್ವಾಪೇಕ್ಷಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽರ್ಭಕೌಕಸ್ತ್ವಮಣೀಯಸ್ತ್ವಂ ಚ, ನ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಮ್ । ತತ್ರ ಯದಾಶಂಕ್ಯತೇ — ಹೃದಯಾಯತನತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಹೃದಯಾನಾಂ ಚ ಪ್ರತಿಶರೀರಂ ಭಿನ್ನತ್ವಾದ್ಭಿನ್ನಾಯತನಾನಾಂ ಚ ಶುಕಾದೀನಾಮನೇಕತ್ವಸಾವಯವತ್ವಾನಿತ್ಯತ್ವಾದಿದೋಷದರ್ಶನಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ತತ್ಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ, ತದಪಿ ಪರಿಹೃತಂ ಭವತಿ ॥ ೭ ॥

ಸಂಭೋಗಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತಿ ಚೇನ್ನ ವೈಶೇಷ್ಯಾತ್ ॥ ೮ ॥

ವ್ಯೋಮವತ್ಸರ್ವಗತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿಹೃದಯಸಂಬಂಧಾತ್ , ಚಿದ್ರೂಪತಯಾ ಚ ಶಾರೀರಾದವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಾತ್ , ಸುಖದುಃಖಾದಿಸಂಭೋಗೋಽಪ್ಯವಿಶಿಷ್ಟಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ಏಕತ್ವಾಚ್ಚ; ನ ಹಿ ಪರಸ್ಮಾದಾತ್ಮನೋಽನ್ಯಃ ಕಶ್ಚಿದಾತ್ಮಾ ಸಂಸಾರೀ ವಿದ್ಯತೇ, ‘ನಾನ್ಯೋಽತೋಽಸ್ತಿ ವಿಜ್ಞಾತಾ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೭ । ೨೩) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಪರಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಂಭೋಗಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತಿ ಚೇತ್ , ನ; ವೈಶೇಷ್ಯಾತ್ । ನ ತಾವತ್ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿಹೃದಯಸಂಬಂಧಾತ್ ಶಾರೀರವದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಂಭೋಗಪ್ರಸಂಗಃ, ವೈಶೇಷ್ಯಾತ್ । ವಿಶೇಷೋ ಹಿ ಭವತಿ ಶಾರೀರಪರಮೇಶ್ವರಯೋಃ । ಏಕಃ ಕರ್ತಾ ಭೋಕ್ತಾ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾದಿಸಾಧನಃ ಸುಖದುಃಖಾದಿಮಾಂಶ್ಚ । ಏಕಸ್ತದ್ವಿಪರೀತೋಽಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಗುಣಃ । ಏತಸ್ಮಾದನಯೋರ್ವಿಶೇಷಾದೇಕಸ್ಯ ಭೋಗಃ, ನೇತರಸ್ಯ । ಯದಿ ಚ ಸನ್ನಿಧಾನಮಾತ್ರೇಣ ವಸ್ತುಶಕ್ತಿಮನಾಶ್ರಿತ್ಯ ಕಾರ್ಯಸಂಬಂಧೋಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯೇತ, ಆಕಾಶಾದೀನಾಮಪಿ ದಾಹಾದಿಪ್ರಸಂಗಃ । ಸರ್ವಗತಾನೇಕಾತ್ಮವಾದಿನಾಮಪಿ ಸಮಾವೇತೌ ಚೋದ್ಯಪರಿಹಾರೌ । ಯದಪ್ಯೇಕತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣ ಆತ್ಮಾಂತರಾಭಾವಾಚ್ಛಾರೀರಸ್ಯ ಭೋಗೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಭೋಗಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ, ಅತ್ರ ವದಾಮಃ — ಇದಂ ತಾವದ್ದೇವಾನಾಂಪ್ರಿಯಃ ಪ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ; ಕಥಮಯಂ ತ್ವಯಾತ್ಮಾಂತರಾಭಾವೋಽಧ್ಯವಸಿತ ಇತಿ । ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ ‘ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮಿ’ ‘ನಾನ್ಯೋಽತೋಽಸ್ತಿ ವಿಜ್ಞಾತಾ’ ಇತ್ಯಾದಿಶಾಸ್ತ್ರೇಭ್ಯ ಇತಿ ಚೇತ್ , ಯಥಾಶಾಸ್ತ್ರಂ ತರ್ಹಿ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯೋಽರ್ಥಃ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಃ, ನ ತತ್ರಾರ್ಧಜರತೀಯಂ ಲಭ್ಯಮ್ । ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಚ ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ ಇತ್ಯಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿವಿಶೇಷಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಶಾರೀರಸ್ಯಾತ್ಮತ್ವೇನೋಪದಿಶಚ್ಛಾರೀರಸ್ಯೈವ ತಾವದುಪಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ವಾರಯತಿ । ಕುತಸ್ತದುಪಭೋಗೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಭೋಗಪ್ರಸಂಗಃ । ಅಥಾಗೃಹೀತಂ ಶಾರೀರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೈಕತ್ವಮ್ , ತದಾ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತಃ ಶಾರೀರಸ್ಯೋಪಭೋಗಃ । ನ ತೇನ ಪರಮಾರ್ಥರೂಪಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಂಸ್ಪರ್ಶಃ । ನ ಹಿ ಬಾಲೈಸ್ತಲಮಲಿನತಾದಿಭಿರ್ವ್ಯೋಮ್ನಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಮಾನೇ ತಲಮಲಿನತಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಮೇವ ಪರಮಾರ್ಥತೋ ವ್ಯೋಮ ಭವತಿ । ತದಾಹ — ನ ವೈಶೇಷ್ಯಾದಿತಿ ನೈಕತ್ವೇಽಪಿ ಶಾರೀರಸ್ಯೋಪಭೋಗೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಭೋಗಪ್ರಸಂಗಃ, ವೈಶೇಷ್ಯಾತ್ । ವಿಶೇಷೋ ಹಿ ಭವತಿ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಯೋಃ । ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಕಲ್ಪಿತ ಉಪಭೋಗಃ, ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನದೃಷ್ಟಮೇಕತ್ವಮ್ । ನ ಚ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಕಲ್ಪಿತೇನೋಪಭೋಗೇನ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನದೃಷ್ಟಂ ವಸ್ತು ಸಂಸ್ಪೃಶ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾನ್ನೋಪಭೋಗಗಂಧೋಽಪಿ ಶಕ್ಯ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಕಲ್ಪಯಿತುಮ್ ॥ ೮ ॥

ಅತ್ತ್ರಧಿಕರಣಮ್

ಅತ್ತಾ ಚರಾಚರಗ್ರಹಣಾತ್ ॥ ೯ ॥

ಕಠವಲ್ಲೀಷು ಪಠ್ಯತೇ ‘ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮ ಚ ಕ್ಷತ್ರಂ ಚೋಭೇ ಭವತ ಓದನಃ । ಮೃತ್ಯುರ್ಯಸ್ಯೋಪಸೇಚನಂ ಕ ಇತ್ಥಾ ವೇದ ಯತ್ರ ಸಃ’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೨೫) ಇತಿ । ಅತ್ರ ಕಶ್ಚಿದೋದನೋಪಸೇಚನಸೂಚಿತೋಽತ್ತಾ ಪ್ರತೀಯತೇ । ತತ್ರ ಕಿಮಗ್ನಿರತ್ತಾ ಸ್ಯಾತ್ , ಉತ ಜೀವಃ, ಅಥವಾ ಪರಮಾತ್ಮಾ, ಇತಿ ಸಂಶಯಃ । ವಿಶೇಷಾನವಧಾರಣಾತ್ । ತ್ರಯಾಣಾಂ ಚಾಗ್ನಿಜೀವಪರಮಾತ್ಮನಾಮಸ್ಮಿನ್ಗ್ರಂಥೇ ಪ್ರಶ್ನೋಪನ್ಯಾಸೋಪಲಬ್ಧೇಃ । ಕಿಂ ತಾವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ? ಅಗ್ನಿರತ್ತೇತಿ । ಕುತಃ ? ‘ಅಗ್ನಿರನ್ನಾದಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೬) ಇತಿ ಶ್ರುತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಿಭ್ಯಾಮ್ । ಜೀವೋ ವಾ ಅತ್ತಾ ಸ್ಯಾತ್ ‘ತಯೋರನ್ಯಃ ಪಿಪ್ಪಲಂ ಸ್ವಾದ್ವತ್ತಿ’ (ಮು. ಉ. ೩ । ೧ । ೧) ಇತಿ ದರ್ಶನಾತ್ । ನ ಪರಮಾತ್ಮಾ, ‘ಅನಶ್ನನ್ನನ್ಯೋಽಭಿಚಾಕಶೀತಿ’ ಇತಿ ದರ್ಶನಾದಿತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಬ್ರೂಮಃ —
ಅತ್ತಾತ್ರ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಕುತಃ ? ಚರಾಚರಗ್ರಹಣಾತ್ । ಚರಾಚರಂ ಹಿ ಸ್ಥಾವರಜಂಗಮಂ ಮೃತ್ಯೂಪಸೇಚನಮಿಹಾದ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರತೀಯತೇ । ತಾದೃಶಸ್ಯ ಚಾದ್ಯಸ್ಯ ನ ಪರಮಾತ್ಮನೋಽನ್ಯಃ ಕಾರ್ತ್ಸ್ನ್ಯೇನಾತ್ತಾ ಸಂಭವತಿ । ಪರಮಾತ್ಮಾ ತು ವಿಕಾರಜಾತಂ ಸಂಹರನ್ಸರ್ವಮತ್ತೀತ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ । ನನ್ವಿಹ ಚರಾಚರಗ್ರಹಣಂ ನೋಪಲಭ್ಯತೇ, ಕಥಂ ಸಿದ್ಧವಚ್ಚರಾಚರಗ್ರಹಣಂ ಹೇತುತ್ವೇನೋಪಾದೀಯತೇ ? ನೈಷ ದೋಷಃ, ಮೃತ್ಯೂಪಸೇಚನತ್ವೇನೇಹಾದ್ಯತ್ವೇನ ಸರ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಿನಿಕಾಯಸ್ಯ ಪ್ರತೀಯಮಾನತ್ವಾತ್ , ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರಯೋಶ್ಚ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾತ್ಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ಯತ್ತು ಪರಮಾತ್ಮನೋಽಪಿ ನಾತ್ತೃತ್ವಂ ಸಂಭವತಿ ‘ಅನಶ್ನನ್ನನ್ಯೋಽಭಿಚಾಕಶೀತಿ’ ಇತಿ ದರ್ಶನಾದಿತಿ, ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ಕರ್ಮಫಲಭೋಗಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷೇಧಕಮೇತದ್ದರ್ಶನಮ್ , ತಸ್ಯ ಸನ್ನಿಹಿತತ್ವಾತ್ । ನ ವಿಕಾರಸಂಹಾರಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷೇಧಕಮ್ , ಸರ್ವವೇದಾಂತೇಷು ಸೃಷ್ಟಿಸ್ಥಿತಿಸಂಹಾರಕಾರಣತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಪರಮಾತ್ಮೈವೇಹಾತ್ತಾ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ ॥ ೯ ॥

ಪ್ರಕರಣಾಚ್ಚ ॥ ೧೦ ॥

ಇತಶ್ಚ ಪರಮಾತ್ಮೈವೇಹಾತ್ತಾ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ; ಯತ್ಕಾರಣಂ ಪ್ರಕರಣಮಿದಂ ಪರಮಾತ್ಮನಃ — ‘ನ ಜಾಯತೇ ಮ್ರಿಯತೇ ವಾ ವಿಪಶ್ಚಿತ್’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೧೮) ಇತ್ಯಾದಿ । ಪ್ರಕೃತಗ್ರಹಣಂ ಚ ನ್ಯಾಯ್ಯಮ್ । ‘ಕ ಇತ್ಥಾ ವೇದ ಯತ್ರ ಸಃ’ ಇತಿ ಚ ದುರ್ವಿಜ್ಞಾನತ್ವಂ ಪರಮಾತ್ಮಲಿಂಗಮ್ ॥ ೧೦ ॥

ಗುಹಾಪ್ರವಿಷ್ಟಾಧಿಕರಣಮ್

ಗುಹಾಂ ಪ್ರವಿಷ್ಟಾವಾತ್ಮಾನೌ ಹಿ ತದ್ದರ್ಶನಾತ್ ॥ ೧೧ ॥

ಕಠವಲ್ಲೀಷ್ವೇವ ಪಠ್ಯತೇ — ‘ಋತಂ ಪಿಬಂತೌ ಸುಕೃತಸ್ಯ ಲೋಕೇ ಗುಹಾಂ ಪ್ರವಿಷ್ಟೌ ಪರಮೇ ಪರಾರ್ಧೇ । ಛಾಯಾತಪೌ ಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ವದಂತಿ ಪಂಚಾಗ್ನಯೋ ಯೇ ಚ ತ್ರಿಣಾಚಿಕೇತಾಃ’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೩ । ೧) ಇತಿ । ತತ್ರ ಸಂಶಯಃ — ಕಿಮಿಹ ಬುದ್ಧಿಜೀವೌ ನಿರ್ದಿಷ್ಟೌ, ಉತ ಜೀವಪರಮಾತ್ಮಾನಾವಿತಿ । ಯದಿ ಬುದ್ಧಿಜೀವೌ, ತತೋ ಬುದ್ಧಿಪ್ರಧಾನಾತ್ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಾದ್ವಿಲಕ್ಷಣೋ ಜೀವಃ ಪ್ರತಿಪಾದಿತೋ ಭವತಿ । ತದಪೀಹ ಪ್ರತಿಪಾದಯಿತವ್ಯಮ್ , ‘ಯೇಯಂ ಪ್ರೇತೇ ವಿಚಿಕಿತ್ಸಾ ಮನುಷ್ಯೇಽಸ್ತೀತ್ಯೇಕೇ ನಾಯಮಸ್ತೀತಿ ಚೈಕೇ । ಏತದ್ವಿದ್ಯಾಮನುಶಿಷ್ಟಸ್ತ್ವಯಾಹಂ ವರಾಣಾಮೇಷ ವರಸ್ತೃತೀಯಃ’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೧ । ೨೦) ಇತಿ ಪೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ಅಥ ಜೀವಪರಮಾತ್ಮಾನೌ, ತತೋ ಜೀವಾದ್ವಿಲಕ್ಷಣಃ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಪ್ರತಿಪಾದಿತೋ ಭವತಿ । ತದಪೀಹ ಪ್ರತಿಪಾದಯಿತವ್ಯಮ್ — ‘ಅನ್ಯತ್ರ ಧರ್ಮಾದನ್ಯತ್ರಾಧರ್ಮಾದನ್ಯತ್ರಾಸ್ಮಾತ್ಕೃತಾಕೃತಾತ್ । ಅನ್ಯತ್ರ ಭೂತಾಚ್ಚ ಭವ್ಯಾಚ್ಚ ಯತ್ತತ್ಪಶ್ಯಸಿ ತದ್ವದ’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೧೪) ಇತಿ ಪೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ಅತ್ರಾಹಾಕ್ಷೇಪ್ತಾ — ಉಭಾವಪ್ಯೇತೌ ಪಕ್ಷೌ ನ ಸಂಭವತಃ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಋತಪಾನಂ ಕರ್ಮಫಲೋಪಭೋಗಃ, ‘ಸುಕೃತಸ್ಯ ಲೋಕೇ’ ಇತಿ ಲಿಂಗಾತ್ । ತಚ್ಚ ಚೇತನಸ್ಯ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಯ ಸಂಭವತಿ, ನಾಚೇತನಾಯಾ ಬುದ್ಧೇಃ । ‘ಪಿಬಂತೌ’ ಇತಿ ಚ ದ್ವಿವಚನೇನ ದ್ವಯೋಃ ಪಾನಂ ದರ್ಶಯತಿ ಶ್ರುತಿಃ । ಅತೋ ಬುದ್ಧಿಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಪಕ್ಷಸ್ತಾವನ್ನ ಸಂಭವತಿ । ಅತ ಏವ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಪರಮಾತ್ಮಪಕ್ಷೋಽಪಿ ನ ಸಂಭವತಿ । ಚೇತನೇಽಪಿ ಪರಮಾತ್ಮನಿ ಋತಪಾನಾಸಂಭವಾತ್ , ‘ಅನಶ್ನನ್ನನ್ಯೋಽಭಿಚಾಕಶೀತಿ’ (ಮು. ಉ. ೩ । ೧ । ೧) ಇತಿ ಮಂತ್ರವರ್ಣಾದಿತಿ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ನೈಷ ದೋಷಃ; ಛತ್ರಿಣೋ ಗಚ್ಛಂತೀತ್ಯೇಕೇನಾಪಿ ಚ್ಛತ್ರಿಣಾ ಬಹೂನಾಮಚ್ಛತ್ರಿಣಾಂ ಛತ್ರಿತ್ವೋಪಚಾರದರ್ಶನಾತ್ । ಏವಮೇಕೇನಾಪಿ ಪಿಬತಾ ದ್ವೌ ಪಿಬಂತಾವುಚ್ಯೇಯಾತಾಮ್ । ಯದ್ವಾ ಜೀವಸ್ತಾವತ್ಪಿಬತಿ । ಈಶ್ವರಸ್ತು ಪಾಯಯತಿ । ಪಾಯಯನ್ನಪಿ ಪಿಬತೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ಪಾಚಯಿತರ್ಯಪಿ ಪಕ್ತೃತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧಿದರ್ಶನಾತ್ । ಬುದ್ಧಿಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಪರಿಗ್ರಹೋಽಪಿ ಸಂಭವತಿ; ಕರಣೇ ಕರ್ತೃತ್ವೋಪಚಾರಾತ್ । ‘ಏಧಾಂಸಿ ಪಚಂತಿ’ ಇತಿ ಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಾತ್ । ನ ಚಾಧ್ಯಾತ್ಮಾಧಿಕಾರೇಽನ್ಯೌ ಕೌಚಿದ್ದ್ವಾವೃತಂ ಪಿಬಂತೌ ಸಂಭವತಃ । ತಸ್ಮಾದ್ಬುದ್ಧಿಜೀವೌ ಸ್ಯಾತಾಂ ಜೀವಪರಮಾತ್ಮಾನೌ ವೇತಿ ಸಂಶಯಃ ॥
ಕಿಂ ತಾವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ? ಬುದ್ಧಿಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾವಿತಿ । ಕುತಃ ? ‘ಗುಹಾಂ ಪ್ರವಿಷ್ಟೌ’ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಾತ್ । ಯದಿ ಶರೀರಂ ಗುಹಾ, ಯದಿ ವಾ ಹೃದಯಮ್ , ಉಭಯಥಾಪಿ ಬುದ್ಧಿಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞೌ ಗುಹಾಂ ಪ್ರವಿಷ್ಟಾವುಪಪದ್ಯೇತೇ । ನ ಚ ಸತಿ ಸಂಭವೇ ಸರ್ವಗತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಶಿಷ್ಟದೇಶತ್ವಂ ಯುಕ್ತಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಮ್ । ‘ಸುಕೃತಸ್ಯ ಲೋಕೇ’ ಇತಿ ಚ ಕರ್ಮಗೋಚರಾನತಿಕ್ರಮಂ ದರ್ಶಯತಿ । ಪರಮಾತ್ಮಾ ತು ನ ಸುಕೃತಸ್ಯ ವಾ ದುಷ್ಕೃತಸ್ಯ ವಾ ಗೋಚರೇ ವರ್ತತೇ, ‘ನ ಕರ್ಮಣಾ ವರ್ಧತೇ ನೋ ಕನೀಯಾನ್’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨೩) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ‘ಛಾಯಾತಪೌ’ ಇತಿ ಚ ಚೇತನಾಚೇತನಯೋರ್ನಿರ್ದೇಶ ಉಪಪದ್ಯತೇ, ಛಾಯಾತಪವತ್ಪರಸ್ಪರವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಬುದ್ಧಿಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾವಿಹೋಚ್ಯೇಯಾತಾಮಿತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಬ್ರೂಮಃ —
ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮಪರಮಾತ್ಮಾನಾವಿಹೋಚ್ಯೇಯಾತಾಮ್ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಆತ್ಮಾನೌ ಹಿ ತಾವುಭಾವಪಿ ಚೇತನೌ ಸಮಾನಸ್ವಭಾವೌ । ಸಂಖ್ಯಾಶ್ರವಣೇ ಚ ಸಮಾನಸ್ವಭಾವೇಷ್ವೇವ ಲೋಕೇ ಪ್ರತೀತಿರ್ದೃಶ್ಯತೇ । ‘ಅಸ್ಯ ಗೋರ್ದ್ವಿತೀಯೋಽನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಃ’ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ, ಗೌರೇವ ದ್ವಿತೀಯೋಽನ್ವಿಷ್ಯತೇ, ನಾಶ್ವಃ ಪುರುಷೋ ವಾ । ತದಿಹ ಋತಪಾನೇನ ಲಿಂಗೇನ ನಿಶ್ಚಿತೇ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮನಿ ದ್ವಿತೀಯಾನ್ವೇಷಣಾಯಾಂ ಸಮಾನಸ್ವಭಾವಶ್ಚೇತನಃ ಪರಮಾತ್ಮೈವ ಪ್ರತೀಯತೇ । ನನೂಕ್ತಂ ಗುಹಾಹಿತತ್ವದರ್ಶನಾನ್ನ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಪ್ರತ್ಯೇತವ್ಯ ಇತಿ; ಗುಹಾಹಿತತ್ವದರ್ಶನಾದೇವ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಪ್ರತ್ಯೇತವ್ಯ ಇತಿ ವದಾಮಃ । ಗುಹಾಹಿತತ್ವಂ ತು ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಷ್ವಸಕೃತ್ಪರಮಾತ್ಮನ ಏವ ದೃಶ್ಯತೇ — ‘ಗುಹಾಹಿತಂ ಗಹ್ವರೇಷ್ಠಂ ಪುರಾಣಮ್’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೧೨) ‘ಯೋ ವೇದ ನಿಹಿತಂ ಗುಹಾಯಾಂ ಪರಮೇ ವ್ಯೋಮನ್’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ‘ಆತ್ಮಾನಮನ್ವಿಚ್ಛ ಗುಹಾಂ ಪ್ರವಿಷ್ಟಮ್’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಸು । ಸರ್ವಗತಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಲಬ್ಧ್ಯರ್ಥೋ ದೇಶವಿಶೇಷೋಪದೇಶೋ ನ ವಿರುಧ್ಯತ ಇತ್ಯೇತದಪ್ಯುಕ್ತಮೇವ । ಸುಕೃತಲೋಕವರ್ತಿತ್ವಂ ತು ಚ್ಛತ್ರಿತ್ವವದೇಕಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ವರ್ತಮಾನಮುಭಯೋರವಿರುದ್ಧಮ್ । ‘ಛಾಯಾತಪೌ’ ಇತ್ಯಪ್ಯವಿರುದ್ಧಮ್; ಛಾಯಾತಪವತ್ಪರಸ್ಪರವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾತ್ಸಂಸಾರಿತ್ವಾಸಂಸಾರಿತ್ವಯೋಃ, ಅವಿದ್ಯಾಕೃತತ್ವಾತ್ಸಂಸಾರಿತ್ವಸ್ಯ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತ್ವಾಚ್ಚಾಸಂಸಾರಿತ್ವಸ್ಯ । ತಸ್ಮಾದ್ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮಪರಮಾತ್ಮಾನೌ ಗುಹಾಂ ಪ್ರವಿಷ್ಟೌ ಗೃಹ್ಯೇತೇ ॥ ೧೧ ॥
ಕುತಶ್ಚ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮಪರಮಾತ್ಮಾನೌ ಗೃಹ್ಯೇತೇ ? —

ವಿಶೇಷಣಾಚ್ಚ ॥ ೧೨ ॥

ವಿಶೇಷಣಂ ಚ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮಪರಮಾತ್ಮನೋರೇವ ಭವತಿ । ‘ಆತ್ಮಾನಂ ರಥಿನಂ ವಿದ್ಧಿ ಶರೀರಂ ರಥಮೇವ ತು’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೩ । ೩) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಪರೇಣ ಗ್ರಂಥೇನ ರಥಿರಥಾದಿರೂಪಕಕಲ್ಪನಯಾ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮಾನಂ ರಥಿನಂ ಸಂಸಾರಮೋಕ್ಷಯೋರ್ಗಂತಾರಂ ಕಲ್ಪಯತಿ । ‘ಸೋಽಧ್ವನಃ ಪಾರಮಾಪ್ನೋತಿ ತದ್ವಿಷ್ಣೋಃ ಪರಮಂ ಪದಮ್’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೩ । ೯) ಇತಿ ಚ ಪರಮಾತ್ಮಾನಂ ಗಂತವ್ಯಂ ಕಲ್ಪಯತಿ । ತಥಾ ‘ತಂ ದುರ್ದರ್ಶಂ ಗೂಢಮನುಪ್ರವಿಷ್ಟಂ ಗುಹಾಹಿತಂ ಗಹ್ವರೇಷ್ಠಂ ಪುರಾಣಮ್ । ಅಧ್ಯಾತ್ಮಯೋಗಾಧಿಗಮೇನ ದೇವಂ ಮತ್ವಾ ಧೀರೋ ಹರ್ಷಶೋಕೌ ಜಹಾತಿ’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೧೨) ಇತಿ ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಗ್ರಂಥೇ ಮಂತೃಮಂತವ್ಯತ್ವೇನೈತಾವೇವ ವಿಶೇಷಿತೌ । ಪ್ರಕರಣಂ ಚೇದಂ ಪರಮಾತ್ಮನಃ । ‘ಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ವದಂತಿ’ ಇತಿ ಚ ವಕ್ತೃವಿಶೇಷೋಪಾದಾನಂ ಪರಮಾತ್ಮಪರಿಗ್ರಹೇ ಘಟತೇ । ತಸ್ಮಾದಿಹ ಜೀವಪರಮಾತ್ಮಾನಾವುಚ್ಯೇಯಾತಾಮ್ । ಏಷ ಏವ ನ್ಯಾಯಃ ‘ದ್ವಾ ಸುಪರ್ಣಾ ಸಯುಜಾ ಸಖಾಯಾ’ (ಮು. ಉ. ೩ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯೇವಮಾದಿಷ್ವಪಿ । ತತ್ರಾಪಿ ಹ್ಯಧ್ಯಾತ್ಮಾಧಿಕಾರಾನ್ನ ಪ್ರಾಕೃತೌ ಸುಪರ್ಣಾವುಚ್ಯೇತೇ । ‘ತಯೋರನ್ಯಃ ಪಿಪ್ಪಲಂ ಸ್ವಾದ್ವತ್ತಿ’ ಇತ್ಯದನಲಿಂಗಾದ್ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮಾ ಭವತಿ । ‘ಅನಶ್ನನ್ನನ್ಯೋಽಭಿಚಾಕಶೀತಿ’ (ಮು. ಉ. ೩ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯನಶನಚೇತನತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಪರಮಾತ್ಮಾ । ಅನಂತರೇ ಚ ಮಂತ್ರೇ ತಾವೇವ ದ್ರಷ್ಟೃದ್ರಷ್ಟವ್ಯಭಾವೇನ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ — ‘ಸಮಾನೇ ವೃಕ್ಷೇ ಪುರುಷೋ ನಿಮಗ್ನೋಽನೀಶಯಾ ಶೋಚತಿ ಮುಹ್ಯಮಾನಃ । ಜುಷ್ಟಂ ಯದಾ ಪಶ್ಯತ್ಯನ್ಯಮೀಶಮಸ್ಯ ಮಹಿಮಾನಮಿತಿ ವೀತಶೋಕಃ’ (ಮು. ಉ. ೩ । ೧ । ೨) ಇತಿ ॥
ಅಪರ ಆಹ — ‘ದ್ವಾ ಸುಪರ್ಣಾ’ ಇತಿ ನೇಯಮೃಗಸ್ಯಾಧಿಕರಣಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಂ ಭಜತೇ, ಪೈಂಗಿರಹಸ್ಯಬ್ರಾಹ್ಮಣೇನಾನ್ಯಥಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತತ್ವಾತ್ — ‘ತಯೋರನ್ಯಃ ಪಿಪ್ಪಲಂ ಸ್ವಾದ್ವತ್ತೀತಿ ಸತ್ತ್ವಮನಶ್ನನ್ನನ್ಯೋಽಭಿಚಾಕಶೀತೀತ್ಯನಶ್ನನ್ನನ್ಯೋಽಭಿಪಶ್ಯತಿ ಜ್ಞಸ್ತಾವೇತೌ ಸತ್ತ್ವಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞೌ’ ಇತಿ । ಸತ್ತ್ವಶಬ್ದೋ ಜೀವಃ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಶಬ್ದಃ ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ಯದುಚ್ಯತೇ, ತನ್ನ; ಸತ್ತ್ವಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಶಬ್ದಯೋರಂತಃಕರಣಶಾರೀರಪರತಯಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ತತ್ರೈವ ಚ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತತ್ವಾತ್ — ‘ತದೇತತ್ಸತ್ತ್ವಂ ಯೇನ ಸ್ವಪ್ನಂ ಪಶ್ಯತಿ, ಅಥ ಯೋಽಯಂ ಶಾರೀರ ಉಪದ್ರಷ್ಟಾ ಸ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ತಾವೇತೌ ಸತ್ತ್ವಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞೌ’ ಇತಿ । ನಾಪ್ಯಸ್ಯಾಧಿಕರಣಸ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ಭಜತೇ । ನ ಹ್ಯತ್ರ ಶಾರೀರಃ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಃ ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವಾದಿನಾ ಸಂಸಾರಧರ್ಮೇಣೋಪೇತೋ ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ । ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ? ಸರ್ವಸಂಸಾರಧರ್ಮಾತೀತೋ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವಭಾವಶ್ಚೈತನ್ಯಮಾತ್ರಸ್ವರೂಪಃ; ‘ಅನಶ್ನನ್ನನ್ಯೋಽಭಿಚಾಕಶೀತೀತ್ಯನಶ್ನನ್ನನ್ಯೋಽಭಿಪಶ್ಯತಿ ಜ್ಞಃ’ ಇತಿ ವಚನಾತ್ , ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ ‘ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಂ ಚಾಪಿ ಮಾಂ ವಿದ್ಧಿ’ (ಭ. ಗೀ. ೧೩ । ೨) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಭ್ಯಶ್ಚ । ತಾವತಾ ಚ ವಿದ್ಯೋಪಸಂಹಾರದರ್ಶನಮೇವಮೇವಾವಕಲ್ಪತೇ, ‘ತಾವೇತೌ ಸತ್ತ್ವಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞೌ ನ ಹ ವಾ ಏವಂವಿದಿ ಕಿಂಚನ ರಜ ಆಧ್ವಂಸತೇ’ ಇತ್ಯಾದಿ । ಕಥಂ ಪುನರಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷೇ ‘ತಯೋರನ್ಯಃ ಪಿಪ್ಪಲಂ ಸ್ವಾದ್ವತ್ತೀತಿ ಸತ್ತ್ವಮ್’ ಇತ್ಯಚೇತನೇ ಸತ್ತ್ವೇ ಭೋಕ್ತೃತ್ವವಚನಮಿತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ನೇಯಂ ಶ್ರುತಿರಚೇತನಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ವಕ್ಷ್ಯಾಮೀತಿ ಪ್ರವೃತ್ತಾ; ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? ಚೇತನಸ್ಯ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಯಾಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವಭಾವತಾಂ ಚ ವಕ್ಷ್ಯಾಮೀತಿ । ತದರ್ಥಂ ಸುಖಾದಿವಿಕ್ರಿಯಾವತಿ ಸತ್ತ್ವೇ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಮಧ್ಯಾರೋಪಯತಿ । ಇದಂ ಹಿ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ಚ ಸತ್ತ್ವಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಯೋರಿತರೇತರಸ್ವಭಾವಾವಿವೇಕಕೃತಂ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ಪರಮಾರ್ಥತಸ್ತು ನಾನ್ಯತರಸ್ಯಾಪಿ ಸಂಭವತಿ, ಅಚೇತನತ್ವಾತ್ಸತ್ತ್ವಸ್ಯ, ಅವಿಕ್ರಿಯತ್ವಾಚ್ಚ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಯ । ಅವಿದ್ಯಾಪ್ರತ್ಯುಪಸ್ಥಾಪಿತಸ್ವಭಾವತ್ವಾಚ್ಚ ಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ಸುತರಾಂ ನ ಸಂಭವತಿ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ — ‘ಯತ್ರ ವಾ ಅನ್ಯದಿವ ಸ್ಯಾತ್ತತ್ರಾನ್ಯೋಽನ್ಯತ್ಪಶ್ಯೇತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೫ । ೧೫) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಸ್ವಪ್ನದೃಷ್ಟಹಸ್ತ್ಯಾದಿವ್ಯವಹಾರವದವಿದ್ಯಾವಿಷಯ ಏವ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿವ್ಯವಹಾರಂ ದರ್ಶಯತಿ । ‘ಯತ್ರ ತ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವಮಾತ್ಮೈವಾಭೂತ್ತತ್ಕೇನ ಕಂ ಪಶ್ಯೇತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೫ । ೧೫) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಚ ವಿವೇಕಿನಃ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿವ್ಯವಹಾರಾಭವಂ ದರ್ಶಯತಿ ॥ ೧೨ ॥

ಅಂತರಾಧಿಕರಣಮ್

ಅಂತರ ಉಪಪತ್ತೇಃ ॥ ೧೩ ॥

‘ಯ ಏಷೋಽಕ್ಷಿಣಿ ಪುರುಷೋ ದೃಶ್ಯತ ಏಷ ಆತ್ಮೇತಿ ಹೋವಾಚೈತದಮೃತಮಭಯಮೇತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ । ತದ್ಯದ್ಯಪ್ಯಸ್ಮಿನ್ಸರ್ಪಿರ್ವೋದಕಂ ವಾ ಸಿಂಚತಿ ವರ್ತ್ಮನೀ ಏವ ಗಚ್ಛತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೪ । ೧೫ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿ ಶ್ರೂಯತೇ । ತತ್ರ ಸಂಶಯಃ — ಕಿಮಯಂ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಾತ್ಮಾಕ್ಷ್ಯಧಿಕರಣೋ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ, ಅಥ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮಾ, ಉತ ದೇವತಾತ್ಮೇಂದ್ರಿಯಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾತಾ, ಅಥವೇಶ್ವರ ಇತಿ । ಕಿಂ ತಾವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ? ಛಾಯಾತ್ಮಾ ಪುರುಷಪ್ರತಿರೂಪ ಇತಿ । ಕುತಃ ? ತಸ್ಯ ದೃಶ್ಯಮಾನತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ, ‘ಯ ಏಷೋಽಕ್ಷಿಣಿ ಪುರುಷೋ ದೃಶ್ಯತೇ’ ಇತಿ ಚ ಪ್ರಸಿದ್ಧವದುಪದೇಶಾತ್ । ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮನೋ ವಾಯಂ ನಿರ್ದೇಶ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಸ ಹಿ ಚಕ್ಷುಷಾ ರೂಪಂ ಪಶ್ಯಂಶ್ಚಕ್ಷುಷಿ ಸನ್ನಿಹಿತೋ ಭವತಿ । ಆತ್ಮಶಬ್ದಶ್ಚಾಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷೇಽನುಕೂಲೋ ಭವತಿ । ಆದಿತ್ಯಪುರುಷೋ ವಾ ಚಕ್ಷುಷೋಽನುಗ್ರಾಹಕಃ ಪ್ರತೀಯತೇ — ‘ರಶ್ಮಿಭಿರೇಷೋಽಸ್ಮಿನ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೫ । ೫ । ೨) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ, ಅಮೃತತ್ವಾದೀನಾಂ ಚ ದೇವತಾತ್ಮನ್ಯಪಿ ಕಥಂಚಿತ್ಸಂಭವಾತ್ । ನೇಶ್ವರಃ, ಸ್ಥಾನವಿಶೇಷನಿರ್ದೇಶಾತ್ — ಇತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಬ್ರೂಮಃ —
ಪರಮೇಶ್ವರ ಏವಾಕ್ಷಿಣ್ಯಭ್ಯಂತರಃ ಪುರುಷ ಇಹೋಪದಿಷ್ಟ ಇತಿ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಉಪಪತ್ತೇಃ । ಉಪಪದ್ಯತೇ ಹಿ ಪರಮೇಶ್ವರೇ ಗುಣಜಾತಮಿಹೋಪದಿಶ್ಯಮಾನಮ್ । ಆತ್ಮತ್ವಂ ತಾವನ್ಮುಖ್ಯಯಾ ವೃತ್ತ್ಯಾ ಪರಮೇಶ್ವರೇ ಉಪಪದ್ಯತೇ, ‘ಸ ಆತ್ಮಾ ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಅಮೃತತ್ವಾಭಯತ್ವೇ ಚ ತಸ್ಮಿನ್ನಸಕೃಚ್ಛ್ರುತೌ ಶ್ರೂಯೇತೇ । ತಥಾ ಪರಮೇಶ್ವರಾನುರೂಪಮೇತದಕ್ಷಿಸ್ಥಾನಮ್ । ಯಥಾ ಹಿ ಪರಮೇಶ್ವರಃ ಸರ್ವದೋಷೈರಲಿಪ್ತಃ, ಅಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಶ್ರವಣಾತ್; ತಥಾಕ್ಷಿಸ್ಥಾನಂ ಸರ್ವಲೇಪರಹಿತಮುಪದಿಷ್ಟಮ್ ‘ತದ್ಯದ್ಯಪ್ಯಸ್ಮಿನ್ಸರ್ಪಿರ್ವೋದಕಂ ವಾ ಸಿಂಚತಿ, ವರ್ತ್ಮನೀ ಏವ ಗಚ್ಛತಿ’ ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಸಂಯದ್ವಾಮತ್ವಾದಿಗುಣೋಪದೇಶಶ್ಚ ತಸ್ಮಿನ್ನವಕಲ್ಪತೇ । ‘ಏತಂ ಸಂಯದ್ವಾಮ ಇತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ । ಏತಂ ಹಿ ಸರ್ವಾಣಿ ವಾಮಾನ್ಯಭಿಸಂಯಂತಿ’, (ಛಾ. ಉ. ೪ । ೧೫ । ೨) ‘ಏಷ ಉ ಏವ ವಾಮನೀರೇಷ ಹಿ ಸರ್ವಾಣಿ ವಾಮಾನಿ ನಯತಿ ।’ (ಛಾ. ಉ. ೪ । ೧೫ । ೩)‘ಏಷ ಉ ಏವ ಭಾಮನೀರೇಷ ಹಿ ಸರ್ವೇಷು ಲೋಕೇಷು ಭಾತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೪ । ೧೫ । ೪) ಇತಿ ಚ । ಅತ ಉಪಪತ್ತೇರಂತರಃ ಪರಮೇಶ್ವರಃ ॥ ೧೩ ॥

ಸ್ಥಾನಾದಿವ್ಯಪದೇಶಾಚ್ಚ ॥ ೧೪ ॥

ಕಥಂ ಪುನರಾಕಾಶವತ್ಸರ್ವಗತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಕ್ಷ್ಯಲ್ಪಂ ಸ್ಥಾನಮುಪಪದ್ಯತ ಇತಿ, ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ಭವೇದೇಷಾನವಕೢಪ್ತಿಃ, ಯದ್ಯೇತದೇವೈಕಂ ಸ್ಥಾನಮಸ್ಯ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಂ ಭವೇತ್ । ಸಂತಿ ಹ್ಯನ್ಯಾನ್ಯಪಿ ಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನಿ ಸ್ಥಾನಾನ್ಯಸ್ಯ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಾನಿ — ‘ಯಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾಂ ತಿಷ್ಠನ್’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೭ । ೩) ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ತೇಷು ಹಿ ಚಕ್ಷುರಪಿ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಮ್ ‘ಯಶ್ಚಕ್ಷುಷಿ ತಿಷ್ಠನ್’ ಇತಿ । ಸ್ಥಾನಾದಿವ್ಯಪದೇಶಾದಿತ್ಯಾದಿಗ್ರಹಣೇನೈತದ್ದರ್ಶಯತಿ — ನ ಕೇವಲಂ ಸ್ಥಾನಮೇವೈಕಮನುಚಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿರ್ದಿಶ್ಯಮಾನಂ ದೃಶ್ಯತೇ । ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? ನಾಮ ರೂಪಮಿತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕಮಪ್ಯನಾಮರೂಪಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನುಚಿತಂ ನಿರ್ದಿಶ್ಯಮಾನಂ ದೃಶ್ಯತೇ — ‘ತಸ್ಯೋದಿತಿ ನಾಮ’ (ಛಾ. ಉ. ೧ । ೬ । ೭) ‘ಹಿರಣ್ಯಶ್ಮಶ್ರುಃ’ ಇತ್ಯಾದಿ । ನಿರ್ಗುಣಮಪಿ ಸದ್ಬ್ರಹ್ಮ ನಾಮರೂಪಗತೈರ್ಗುಣೈಃ ಸಗುಣಮುಪಾಸನಾರ್ಥಂ ತತ್ರ ತತ್ರೋಪದಿಶ್ಯತ ಇತ್ಯೇತದಪ್ಯುಕ್ತಮೇವ । ಸರ್ವಗತಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಲಬ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಸ್ಥಾನವಿಶೇಷೋ ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ, ಸಾಲಗ್ರಾಮ ಇವ ವಿಷ್ಣೋರಿತ್ಯೇತದಪ್ಯುಕ್ತಮೇವ ॥ ೧೪ ॥

ಸುಖವಿಶಿಷ್ಟಾಭಿಧಾನಾದೇವ ಚ ॥ ೧೫ ॥

ಅಪಿ ಚ ನೈವಾತ್ರ ವಿವದಿತವ್ಯಮ್ — ಕಿಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮಿನ್ವಾಕ್ಯೇಽಭಿಧೀಯತೇ, ನ ವೇತಿ । ಸುಖವಿಶಿಷ್ಟಾಭಿಧಾನಾದೇವ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಸುಖವಿಶಿಷ್ಟಂ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಯದ್ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮೇ ಪ್ರಕ್ರಾಂತಮ್ ‘ಪ್ರಾಣೋ ಬ್ರಹ್ಮ ಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಖಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಛಾ. ಉ. ೪ । ೧೦ । ೪) ಇತಿ, ತದೇವೇಹಾಭಿಹಿತಮ್; ಪ್ರಕೃತಪರಿಗ್ರಹಸ್ಯ ನ್ಯಾಯ್ಯತ್ವಾತ್ , ‘ಆಚಾರ್ಯಸ್ತು ತೇ ಗತಿಂ ವಕ್ತಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೪ । ೧೪ । ೧) ಇತಿ ಚ ಗತಿಮಾತ್ರಾಭಿಧಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಾನಾತ್ । ಕಥಂ ಪುನರ್ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮೇ ಸುಖವಿಶಿಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಜ್ಞಾಯತ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ‘ಪ್ರಾಣೋ ಬ್ರಹ್ಮ ಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಖಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಛಾ. ಉ. ೪ । ೧೦ । ೪) ಇತ್ಯೇತದಗ್ನೀನಾಂ ವಚನಂ ಶ್ರುತ್ವೋಪಕೋಸಲ ಉವಾಚ — ‘ವಿಜಾನಾಮ್ಯಹಂ ಯತ್ಪ್ರಾಣೋ ಬ್ರಹ್ಮ, ಕಂ ಚ ತು ಖಂ ಚ ನ ವಿಜಾನಾಮಿ’ ಇತಿ । ತತ್ರೇದಂ ಪ್ರತಿವಚನಮ್ — ‘ಯದ್ವಾವ ಕಂ ತದೇವ ಖಂ ಯದೇವ ಖಂ ತದೇವ ಕಮ್’ ಇತಿ । ತತ್ರ ಖಂಶಬ್ದೋ ಭೂತಾಕಾಶೇ ನಿರೂಢೋ ಲೋಕೇ । ಯದಿ ತಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣತ್ವೇನ ಕಂಶಬ್ದಃ ಸುಖವಾಚೀ ನೋಪಾದೀಯೇತ, ತಥಾ ಸತಿ ಕೇವಲೇ ಭೂತಾಕಾಶೇ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೋ ನಾಮಾದಿಷ್ವಿವ ಪ್ರತೀಕಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಪ್ರಯುಕ್ತ ಇತಿ ಪ್ರತೀತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತಥಾ ಕಂಶಬ್ದಸ್ಯ ವಿಷಯೇಂದ್ರಿಯಸಂಪರ್ಕಜನಿತೇ ಸಾಮಯೇ ಸುಖೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ , ಯದಿ ತಸ್ಯ ಖಂಶಬ್ದೋ ವಿಶೇಷಣತ್ವೇನ ನೋಪಾದೀಯೇತ; ಲೌಕಿಕಂ ಸುಖಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಪ್ರತೀತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಇತರೇತರವಿಶೇಷಿತೌ ತು ಕಂಖಂಶಬ್ದೌ ಸುಖಾತ್ಮಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಗಮಯತಃ । ತತ್ರ ದ್ವಿತೀಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೇಽನುಪಾದೀಯಮಾನೇ ‘ಕಂ ಖಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತ್ಯೇವೋಚ್ಯಮಾನೇ ಕಂಶಬ್ದಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣತ್ವೇನೈವೋಪಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ಸುಖಸ್ಯ ಗುಣಸ್ಯಾಧ್ಯೇಯತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ । ತನ್ಮಾ ಭೂತ್ — ಇತ್ಯುಭಯೋಃ ಕಂಖಂಶಬ್ದಯೋರ್ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಶಿರಸ್ತ್ವಮ್ — ‘ಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಖಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತಿ । ಇಷ್ಟಂ ಹಿ ಸುಖಸ್ಯಾಪಿ ಗುಣಸ್ಯ ಗುಣಿವದ್ಧ್ಯೇಯತ್ವಮ್ । ತದೇವಂ ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮೇ ಸುಖವಿಶಿಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪದಿಷ್ಟಮ್ । ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಚ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಾದಯೋಽಗ್ನಯಃ ಸ್ವಂ ಸ್ವಂ ಮಹಿಮಾನಮುಪದಿಶ್ಯ ‘ಏಷಾ ಸೋಮ್ಯ ತೇಽಸ್ಮದ್ವಿದ್ಯಾತ್ಮವಿದ್ಯಾ ಚ’ ಇತ್ಯುಪಸಂಹರಂತಃ ಪೂರ್ವತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಮಿತಿ ಜ್ಞಾಪಯಂತಿ । ‘ಆಚಾರ್ಯಸ್ತು ತೇ ಗತಿಂ ವಕ್ತಾ’ ಇತಿ ಚ ಗತಿಮಾತ್ರಾಭಿಧಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಾನಮರ್ಥಾಂತರವಿವಕ್ಷಾಂ ವಾರಯತಿ । ‘ಯಥಾ ಪುಷ್ಕರಪಲಾಶ ಆಪೋ ನ ಶ್ಲಿಷ್ಯಂತ ಏವಮೇವಂವಿದಿ ಪಾಪಂ ಕರ್ಮ ನ ಶ್ಲಿಷ್ಯತೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೪ । ೧೪ । ೩) ಇತಿ ಚಾಕ್ಷಿಸ್ಥಾನಂ ಪುರುಷಂ ವಿಜಾನತಃ ಪಾಪೇನಾನುಪಘಾತಂ ಬ್ರುವನ್ನಕ್ಷಿಸ್ಥಾನಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಕೃತಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಕ್ಷಿಸ್ಥಾನತಾಂ ಸಂಯದ್ವಾಮತ್ವಾದಿಗುಣತಾಂ ಚೋಕ್ತ್ವಾ ಅರ್ಚಿರಾದಿಕಾಂ ತದ್ವಿದೋ ಗತಿಂ ವಕ್ಷ್ಯಾಮೀತ್ಯುಪಕ್ರಮತೇ — ‘ಯ ಏಷೋಽಕ್ಷಿಣಿ ಪುರುಷೋ ದೃಶ್ಯತ ಏಷ ಆತ್ಮೇತಿ ಹೋವಾಚ’ (ಛಾ. ಉ. ೪ । ೧೫ । ೧) ಇತಿ ॥ ೧೫ ॥

ಶ್ರುತೋಪನಿಷತ್ಕಗತ್ಯಭಿಧಾನಾಚ್ಚ ॥ ೧೬ ॥

ಇತಶ್ಚಾಕ್ಷಿಸ್ಥಾನಃ ಪುರುಷಃ ಪರಮೇಶ್ವರಃ, ಯಸ್ಮಾಚ್ಛ್ರುತೋಪನಿಷತ್ಕಸ್ಯ ಶ್ರುತರಹಸ್ಯವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ಯಾ ಗತಿರ್ದೇವಯಾನಾಖ್ಯಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾ ಶ್ರುತೌ — ‘ಅಥೋತ್ತರೇಣ ತಪಸಾ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯೇಣ ಶ್ರದ್ಧಯಾ ವಿದ್ಯಯಾತ್ಮಾನಮನ್ವಿಷ್ಯಾದಿತ್ಯಮಭಿಜಯಂತೇ । ಏತದ್ವೈ ಪ್ರಾಣಾನಾಮಾಯತನಮೇತದಮೃತಮಭಯಮೇತತ್ಪರಾಯಣಮೇತಸ್ಮಾನ್ನ ಪುನರಾವರ್ತಂತೇ’ (ಪ್ರ. ಉ. ೧ । ೧೦) ಇತಿ, ಸ್ಮೃತಾವಪಿ — ‘ಅಗ್ನಿರ್ಜ್ಯೋತಿರಹಃ ಶುಕ್ಲಃ ಷಣ್ಮಾಸಾ ಉತ್ತರಾಯಣಮ್ । ತತ್ರ ಪ್ರಯಾತಾ ಗಚ್ಛಂತಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ಜನಾಃ’ (ಭ. ಗೀ. ೮ । ೨೪) ಇತಿ, ಸೈವೇಹಾಕ್ಷಿಪುರುಷವಿದೋಽಭಿಧೀಯಮಾನಾ ದೃಶ್ಯತೇ । ‘ಅಥ ಯದು ಚೈವಾಸ್ಮಿಂಛವ್ಯಂ ಕುರ್ವಂತಿ ಯದಿ ಚ ನಾರ್ಚಿಷಮೇವಾಭಿಸಂಭವಂತಿ’ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ‘ಆದಿತ್ಯಾಚ್ಚಂದ್ರಮಸಂ ಚಂದ್ರಮಸೋ ವಿದ್ಯುತಂ ತತ್ಪುರುಷೋಽಮಾನವಃ ಸ ಏನಾನ್ಬ್ರಹ್ಮ ಗಮಯತ್ಯೇಷ ದೇವಪಥೋ ಬ್ರಹ್ಮಪಥ ಏತೇನ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಮಾನಾ ಇಮಂ ಮಾನವಮಾವರ್ತಂ ನಾವರ್ತಂತೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೪ । ೧೫ । ೫) ಇತಿ । ತದಿಹ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ವಿಷಯಯಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧಯಾ ಗತ್ಯಾ ಅಕ್ಷಿಸ್ಥಾನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ ॥ ೧೬ ॥

ಅನವಸ್ಥಿತೇರಸಂಭವಾಚ್ಚ ನೇತರಃ ॥ ೧೭ ॥

ಯತ್ಪುನರುಕ್ತಂ ಛಾಯಾತ್ಮಾ, ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮಾ, ದೇವತಾತ್ಮಾ ವಾ ಸ್ಯಾದಕ್ಷಿಸ್ಥಾನ ಇತಿ, ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ನ ಚ್ಛಾಯಾತ್ಮಾದಿರಿತರ ಇಹ ಗ್ರಹಣಮರ್ಹತಿ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಅನವಸ್ಥಿತೇಃ । ನ ತಾವಚ್ಛಾಯಾತ್ಮನಶ್ಚಕ್ಷುಷಿ ನಿತ್ಯಮವಸ್ಥಾನಂ ಸಂಭವತಿ । ಯದೈವ ಹಿ ಕಶ್ಚಿತ್ಪುರುಷಶ್ಚಕ್ಷುರಾಸೀದತಿ, ತದಾ ಚಕ್ಷುಷಿ ಪುರುಷಚ್ಛಾಯಾ ದೃಶ್ಯತೇ । ಅಪಗತೇ ತಸ್ಮಿನ್ನ ದೃಶ್ಯತೇ । ‘ಯ ಏಷೋಽಕ್ಷಿಣಿ ಪುರುಷಃ’ ಇತಿ ಚ ಶ್ರುತಿಃ ಸನ್ನಿಧಾನಾತ್ಸ್ವಚಕ್ಷುಷಿ ದೃಶ್ಯಮಾನಂ ಪುರುಷಮುಪಾಸ್ಯತ್ವೇನೋಪದಿಶತಿ । ನ ಚೋಪಾಸನಾಕಾಲೇ ಚ್ಛಾಯಾಕರಂ ಕಂಚಿತ್ಪುರುಷಂ ಚಕ್ಷುಃಸಮೀಪೇ ಸನ್ನಿಧಾಪ್ಯೋಪಾಸ್ತ ಇತಿ ಯುಕ್ತಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಮ್ । ‘ಅಸ್ಯೈವ ಶರೀರಸ್ಯ ನಾಶಮನ್ವೇಷ ನಶ್ಯತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೯ । ೧) ಇತಿ ಶ್ರುತಿಶ್ಛಾಯಾತ್ಮನೋಽಪ್ಯನವಸ್ಥಿತತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ । ಅಸಂಭವಾಚ್ಚ ತಸ್ಮಿನ್ನಮೃತತ್ವಾದೀನಾಂ ಗುಣಾನಾಂ ನ ಚ್ಛಾಯಾತ್ಮನಿ ಪ್ರತೀತಿಃ । ತಥಾ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮನೋಽಪಿ ಸಾಧಾರಣೇ ಕೃತ್ಸ್ನಶರೀರೇಂದ್ರಿಯಸಂಬಂಧೇ ಸತಿ ನ ಚಕ್ಷುಷ್ಯೇವಾವಸ್ಥಿತತ್ವಂ ಶಕ್ಯಂ ವಕ್ತುಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತು ಸರ್ವವ್ಯಾಪಿನೋಽಪಿ ದೃಷ್ಟ ಉಪಲಬ್ಧ್ಯರ್ಥೋ ಹೃದಯಾದಿದೇಶವಿಶೇಷಸಂಬಂಧಃ । ಸಮಾನಶ್ಚ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮನ್ಯಪ್ಯಮೃತತ್ವಾದೀನಾಂ ಗುಣಾನಾಮಸಂಭವಃ । ಯದ್ಯಪಿ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮಾ ಪರಮಾತ್ಮನೋಽನನ್ಯ ಏವ, ತಥಾಪ್ಯವಿದ್ಯಾಕಾಮಕರ್ಮಕೃತಂ ತಸ್ಮಿನ್ಮರ್ತ್ಯತ್ವಮಧ್ಯಾರೋಪಿತಂ ಭಯಂ ಚೇತ್ಯಮೃತತ್ವಾಭಯತ್ವೇ ನೋಪಪದ್ಯೇತೇ । ಸಂಯದ್ವಾಮತ್ವಾದಯಶ್ಚೈತಸ್ಮಿನ್ನನೈಶ್ವರ್ಯಾದನುಪಪನ್ನಾ ಏವ । ದೇವತಾತ್ಮನಸ್ತು ‘ರಶ್ಮಿಭಿರೇಷೋಽಸ್ಮಿನ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಃ’ ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ಯದ್ಯಪಿ ಚಕ್ಷುಷ್ಯವಸ್ಥಾನಂ ಸ್ಯಾತ್ , ತಥಾಪ್ಯಾತ್ಮತ್ವಂ ತಾವನ್ನ ಸಂಭವತಿ, ಪರಾಗ್ರೂಪತ್ವಾತ್ । ಅಮೃತತ್ವಾದಯೋಽಪಿ ನ ಸಂಭವಂತಿ, ಉತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಲಯಶ್ರವಣಾತ್ । ಅಮರತ್ವಮಪಿ ದೇವಾನಾಂ ಚಿರಕಾಲಾವಸ್ಥಾನಾಪೇಕ್ಷಮ್ । ಐಶ್ವರ್ಯಮಪಿ ಪರಮೇಶ್ವರಾಯತ್ತಮ್ , ನ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಮ್; ‘ಭೀಷಾಸ್ಮಾದ್ವಾತಃ ಪವತೇ । ಭೀಷೋದೇತಿ ಸೂರ್ಯಃ । ಭೀಷಾಸ್ಮಾದಗ್ನಿಶ್ಚೇಂದ್ರಶ್ಚ । ಮೃತ್ಯುರ್ಧಾವತಿ ಪಂಚಮಃ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೮ । ೧) ಇತಿ ಮಂತ್ರವರ್ಣಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಪರಮೇಶ್ವರ ಏವಾಯಮಕ್ಷಿಸ್ಥಾನಃ ಪ್ರತ್ಯೇತವ್ಯಃ । ಅಸ್ಮಿಂಶ್ಚ ಪಕ್ಷೇ ‘ದೃಶ್ಯತೇ’ ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧವದುಪಾದಾನಂ ಶಾಸ್ತ್ರಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಂ ವಿದ್ವದ್ವಿಷಯಂ ಪ್ರರೋಚನಾರ್ಥಮಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮ್ ॥ ೧೭ ॥

ಅಂತರ್ಯಾಮ್ಯಧಿಕರಣಮ್

ಅಂತರ್ಯಾಮ್ಯಧಿದೈವಾದಿಷು ತದ್ಧರ್ಮವ್ಯಪದೇಶಾತ್ ॥ ೧೮ ॥

‘ಯ ಇಮಂ ಚ ಲೋಕಂ ಪರಂ ಚ ಲೋಕಂ ಸರ್ವಾಣಿ ಚ ಭೂತಾನಿ ಯೋಽಂತರೋ ಯಮಯತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೭ । ೧) ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ಶ್ರೂಯತೇ — ‘ಯಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾಂ ತಿಷ್ಠನ್ಪೃಥಿವ್ಯಾ ಅಂತರೋ ಯಂ ಪೃಥಿವೀ ನ ವೇದ ಯಸ್ಯ ಪೃಥಿವೀ ಶರೀರಂ ಯಃ ಪೃಥಿವೀಮಂತರೋ ಯಮಯತ್ಯೇಷ ತ ಆತ್ಮಾಂತರ್ಯಾಮ್ಯಮೃತಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೭ । ೩) ಇತ್ಯಾದಿ । ಅತ್ರಾಧಿದೈವತಮಧಿಲೋಕಮಧಿವೇದಮಧಿಯಜ್ಞಮಧಿಭೂತಮಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಚ ಕಶ್ಚಿದಂತರವಸ್ಥಿತೋ ಯಮಯಿತಾ ಅಂತರ್ಯಾಮೀತಿ ಶ್ರೂಯತೇ । ಸ ಕಿಮಧಿದೈವಾದ್ಯಭಿಮಾನೀ ದೇವತಾತ್ಮಾ ಕಶ್ಚಿತ್ , ಕಿಂ ವಾ ಪ್ರಾಪ್ತಾಣಿಮಾದ್ಯೈಶ್ವರ್ಯಃ ಕಶ್ಚಿದ್ಯೋಗೀ, ಕಿಂ ವಾ ಪರಮಾತ್ಮಾ, ಕಿಂ ವಾರ್ಥಾಂತರಂ ಕಿಂಚಿತ್ , ಇತ್ಯಪೂರ್ವಸಂಜ್ಞಾದರ್ಶನಾತ್ಸಂಶಯಃ । ಕಿಂ ತಾವನ್ನಃ ಪ್ರತಿಭಾತಿ ? ಸಂಜ್ಞಾಯಾ ಅಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ಸಂಜ್ಞಿನಾಪ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧೇನಾರ್ಥಾಂತರೇಣ ಕೇನಚಿದ್ಭವಿತವ್ಯಮಿತಿ । ಅಥವಾ ನಾನಿರೂಪಿತರೂಪಮರ್ಥಾಂತರಂ ಶಕ್ಯಮಸ್ತ್ಯಭ್ಯುಪಗಂತುಮ್ । ಅಂತರ್ಯಾಮಿಶಬ್ದಶ್ಚಾಂತರ್ಯಮನಯೋಗೇನ ಪ್ರವೃತ್ತೋ ನಾತ್ಯಂತಮಪ್ರಸಿದ್ಧಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಪೃಥಿವ್ಯಾದ್ಯಭಿಮಾನೀ ಕಶ್ಚಿದ್ದೇವೋಽಂತರ್ಯಾಮೀ ಸ್ಯಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರೂಯತೇ — ‘ಪೃಥಿವ್ಯೇವ ಯಸ್ಯಾಯತನಮಗ್ನಿರ್ಲೋಕೋ ಮನೋ ಜ್ಯೋತಿಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೧೦) ಇತ್ಯಾದಿ । ಸ ಚ ಕಾರ್ಯಕರಣವತ್ತ್ವಾತ್ಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನಂತಸ್ತಿಷ್ಠನ್ಯಮಯತೀತಿ ಯುಕ್ತಂ ದೇವತಾತ್ಮನೋ ಯಮಯಿತೃತ್ವಮ್ । ಯೋಗಿನೋ ವಾ ಕಸ್ಯಚಿತ್ಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಸರ್ವಾನುಪ್ರವೇಶೇನ ಯಮಯಿತೃತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ತು ಪರಮಾತ್ಮಾ ಪ್ರತೀಯೇತ, ಅಕಾರ್ಯಕರಣತ್ವಾತ್ — ಇತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಇದಮುಚ್ಯತೇ —
ಯೋಽಂತರ್ಯಾಮ್ಯಧಿದೈವಾದಿಷು ಶ್ರೂಯತೇ, ಸ ಪರಮಾತ್ಮೈವ ಸ್ಯಾತ್ , ನಾನ್ಯ ಇತಿ । ಕುತಃ ? ತದ್ಧರ್ಮವ್ಯಪದೇಶಾತ್ । ತಸ್ಯ ಹಿ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ಧರ್ಮಾ ಇಹ ನಿರ್ದಿಶ್ಯಮಾನಾ ದೃಶ್ಯಂತೇ । ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿ ತಾವದಧಿದೈವಾದಿಭೇದಭಿನ್ನಂ ಸಮಸ್ತಂ ವಿಕಾರಜಾತಮಂತಸ್ತಿಷ್ಠನ್ಯಮಯತೀತಿ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ಯಮಯಿತೃತ್ವಂ ಧರ್ಮ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ಸರ್ವವಿಕಾರಕಾರಣತ್ವೇ ಸತಿ ಸರ್ವಶಕ್ತ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ । ‘ಏಷ ತ ಆತ್ಮಾಂತರ್ಯಾಮ್ಯಮೃತಃ’ ಇತಿ ಚಾತ್ಮತ್ವಾಮೃತತ್ವೇ ಮುಖ್ಯೇ ಪರಮಾತ್ಮನ ಉಪಪದ್ಯೇತೇ । ‘ಯಂ ಪೃಥಿವೀ ನ ವೇದ’ ಇತಿ ಚ ಪೃಥಿವೀದೇವತಾಯಾ ಅವಿಜ್ಞೇಯಮಂತರ್ಯಾಮಿಣಂ ಬ್ರುವಂದೇವತಾತ್ಮನೋಽನ್ಯಮಂತರ್ಯಾಮಿಣಂ ದರ್ಶಯತಿ । ಪೃಥಿವೀ ದೇವತಾ ಹ್ಯಹಮಸ್ಮಿ ಪೃಥಿವೀತ್ಯಾತ್ಮಾನಂ ವಿಜಾನೀಯಾತ್ । ತಥಾ ‘ಅದೃಷ್ಟೋಽಶ್ರುತಃ’ ಇತ್ಯಾದಿವ್ಯಪದೇಶೋ ರೂಪಾದಿವಿಹೀನತ್ವಾತ್ಪರಮಾತ್ಮನ ಉಪಪದ್ಯತ ಇತಿ । ಯತ್ತ್ವಕಾರ್ಯಕರಣಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ಯಮಯಿತೃತ್ವಂ ನೋಪಪದ್ಯತ ಇತಿ, ನೈಷ ದೋಷಃ; ಯಾನ್ನಿಯಚ್ಛತಿ ತತ್ಕಾರ್ಯಕರಣೈರೇವ ತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಕರಣವತ್ತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ತಸ್ಯಾಪ್ಯನ್ಯೋ ನಿಯಂತೇತ್ಯನವಸ್ಥಾದೋಷಶ್ಚ ನ ಸಂಭವತಿ, ಭೇದಾಭಾವಾತ್ । ಭೇದೇ ಹಿ ಸತ್ಯನವಸ್ಥಾದೋಷೋಪಪತ್ತಿಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಪರಮಾತ್ಮೈವಾಂತರ್ಯಾಮೀ ॥ ೧೮ ॥

ನ ಚ ಸ್ಮಾರ್ತಮತದ್ಧರ್ಮಾಭಿಲಾಪಾತ್ ॥ ೧೯ ॥

ಸ್ಯಾದೇತತ್ — ಅದೃಷ್ಟತ್ವಾದಯೋ ಧರ್ಮಾಃ ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಮೃತಿಕಲ್ಪಿತಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಪದ್ಯಂತೇ, ರೂಪಾದಿಹೀನತಯಾ ತಸ್ಯ ತೈರಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ‘ಅಪ್ರತರ್ಕ್ಯಮವಿಜ್ಞೇಯಂ ಪ್ರಸುಪ್ತಮಿವ ಸರ್ವತಃ’ (ಮನು. ೧ । ೫) ಇತಿ ಹಿ ಸ್ಮರಂತಿ । ತಸ್ಯಾಪಿ ನಿಯಂತೃತ್ವಂ ಸರ್ವವಿಕಾರಕಾರಣತ್ವಾದುಪಪದ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಧಾನಮಂತರ್ಯಾಮಿಶಬ್ದಂ ಸ್ಯಾತ್ । ‘ಈಕ್ಷತೇರ್ನಾಶಬ್ದಮ್’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೧ । ೧ । ೫) ಇತ್ಯತ್ರ ನಿರಾಕೃತಮಪಿ ಸತ್ ಪ್ರಧಾನಮಿಹಾದೃಷ್ಟತ್ವಾದಿವ್ಯಪದೇಶಸಂಭವೇನ ಪುನರಾಶಂಕ್ಯತೇ । ಅತ ಉತ್ತರಮುಚ್ಯತೇ — ನ ಚ ಸ್ಮಾರ್ತಂ ಪ್ರಧಾನಮಂತರ್ಯಾಮಿಶಬ್ದಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಅತದ್ಧರ್ಮಾಭಿಲಾಪಾತ್ । ಯದ್ಯಪ್ಯದೃಷ್ಟತ್ವಾದಿವ್ಯಪದೇಶಃ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಸಂಭವತಿ, ತಥಾಪಿ ನ ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾದಿವ್ಯಪದೇಶಃ ಸಂಭವತಿ, ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಚೇತನತ್ವೇನ ತೈರಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ‘ಅದೃಷ್ಟೋ ದ್ರಷ್ಟಾಶ್ರುತಃ ಶ್ರೋತಾಮತೋ ಮಂತಾವಿಜ್ಞಾತೋ ವಿಜ್ಞಾತಾ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೭ । ೨೩) ಇತಿ ಹಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷ ಇಹ ಭವತಿ । ಆತ್ಮತ್ವಮಪಿ ನ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯೋಪಪದ್ಯತೇ ॥ ೧೯ ॥
ಯದಿ ಪ್ರಧಾನಮಾತ್ಮತ್ವದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾದ್ಯಸಂಭವಾನ್ನಾಂತರ್ಯಾಮ್ಯಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ, ಶಾರೀರಸ್ತರ್ಹ್ಯಂತರ್ಯಾಮೀ ಭವತು । ಶಾರೀರೋ ಹಿ ಚೇತನತ್ವಾದ್ದ್ರಷ್ಟಾ ಶ್ರೋತಾ ಮಂತಾ ವಿಜ್ಞಾತಾ ಚ ಭವತಿ, ಆತ್ಮಾ ಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವಾತ್ । ಅಮೃತಶ್ಚ, ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಫಲೋಪಭೋಗೋಪಪತ್ತೇಃ । ಅದೃಷ್ಟತ್ವಾದಯಶ್ಚ ಧರ್ಮಾಃ ಶಾರೀರೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾಃ । ದರ್ಶನಾದಿಕ್ರಿಯಾಯಾಃ ಕರ್ತರಿ ಪ್ರವೃತ್ತಿವಿರೋಧಾತ್ । ‘ನ ದೃಷ್ಟೇರ್ದ್ರಷ್ಟಾರಂ ಪಶ್ಯೇಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೪ । ೨) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಶ್ಚ । ತಸ್ಯ ಚ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಮಂತರ್ಯಮಯಿತುಂ ಶೀಲಮ್ , ಭೋಕ್ತೃತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾಚ್ಛಾರೀರೋಽಂತರ್ಯಾಮೀತ್ಯತ ಉತ್ತರಂ ಪಠತಿ —

ಶಾರೀರಶ್ಚೋಭಯೇಽಪಿ ಹಿ ಭೇದೇನೈನಮಧೀಯತೇ ॥ ೨೦ ॥

ನೇತಿ ಪೂರ್ವಸೂತ್ರಾದನುವರ್ತತೇ । ಶಾರೀರಶ್ಚ ನಾಂತರ್ಯಾಮೀ ಸ್ಯಾತ್ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಯದ್ಯಪಿ ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾದಯೋ ಧರ್ಮಾಸ್ತಸ್ಯ ಸಂಭವಂತಿ, ತಥಾಪಿ ಘಟಾಕಾಶವದುಪಾಧಿಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಾನ್ನ ಕಾರ್ತ್ಸ್ನ್ಯೇನ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಷ್ವಂತರವಸ್ಥಾತುಂ ನಿಯಂತುಂ ಚ ಶಕ್ನೋತಿ । ಅಪಿ ಚೋಭಯೇಽಪಿ ಹಿ ಶಾಖಿನಃ ಕಾಣ್ವಾ ಮಾಧ್ಯಂದಿನಾಶ್ಚಾಂತರ್ಯಾಮಿಣೋ ಭೇದೇನೈನಂ ಶಾರೀರಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿವದಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇನ ನಿಯಮ್ಯತ್ವೇನ ಚಾಧೀಯತೇ — ‘ಯೋ ವಿಜ್ಞಾನೇ ತಿಷ್ಠನ್’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೭ । ೨೨) ಇತಿ ಕಾಣ್ವಾಃ । ‘ಯ ಆತ್ಮನಿ ತಿಷ್ಠನ್’ ಇತಿ ಮಾಧ್ಯಂದಿನಾಃ । ‘ಯ ಆತ್ಮನಿ ತಿಷ್ಠನ್’ ಇತ್ಯಸ್ಮಿಂಸ್ತಾವತ್ ಪಾಠೇ ಭವತ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದಃ ಶಾರೀರಸ್ಯ ವಾಚಕಃ । ‘ಯೋ ವಿಜ್ಞಾನೇ ತಿಷ್ಠನ್’ ಇತ್ಯಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಪಾಠೇ ವಿಜ್ಞಾನಶಬ್ದೇನ ಶಾರೀರ ಉಚ್ಯತೇ, ವಿಜ್ಞಾನಮಯೋ ಹಿ ಶಾರೀರ ಇತಿ । ತಸ್ಮಾಚ್ಛಾರೀರಾದನ್ಯ ಈಶ್ವರೋಽಂತರ್ಯಾಮೀತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಕಥಂ ಪುನರೇಕಸ್ಮಿಂದೇಹೇ ದ್ವೌ ದ್ರಷ್ಟಾರಾವುಪಪದ್ಯೇತೇ ಯಶ್ಚಾಯಮೀಶ್ವರೋಽಂತರ್ಯಾಮೀ, ಯಶ್ಚಾಯಮಿತರಃ ಶಾರೀರಃ ? ಕಾ ಪುನರಿಹಾನುಪಪತ್ತಿಃ ? ‘ನಾನ್ಯೋಽತೋಽಸ್ತಿ ದ್ರಷ್ಟಾ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿವಚನಂ ವಿರುಧ್ಯೇತ । ಅತ್ರ ಹಿ ಪ್ರಕೃತಾದಂತರ್ಯಾಮಿಣೋಽನ್ಯಂ ದ್ರಷ್ಟಾರಂ ಶ್ರೋತಾರಂ ಮಂತಾರಂ ವಿಜ್ಞಾತಾರಂ ಚಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರತಿಷೇಧತಿ । ನಿಯಂತ್ರಂತರಪ್ರತಿಷೇಧಾರ್ಥಮೇತದ್ವಚನಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ; ನಿಯಂತ್ರಂತರಾಪ್ರಸಂಗಾದವಿಶೇಷಶ್ರವಣಾಚ್ಚ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ಅವಿದ್ಯಾಪ್ರತ್ಯುಪಸ್ಥಾಪಿತಕಾರ್ಯಕರಣೋಪಾಧಿನಿಮಿತ್ತೋಽಯಂ ಶಾರೀರಾಂತರ್ಯಾಮಿಣೋರ್ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಃ, ನ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಃ । ಏಕೋ ಹಿ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ ಭವತಿ, ನ ದ್ವೌ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾನೌ ಸಂಭವತಃ । ಏಕಸ್ಯೈವ ತು ಭೇದವ್ಯವಹಾರ ಉಪಾಧಿಕೃತಃ, ಯಥಾ ಘಟಾಕಾಶೋ ಮಹಾಕಾಶ ಇತಿ । ತತಶ್ಚ ಜ್ಞಾತೃಜ್ಞೇಯಾದಿಭೇದಶ್ರುತಯಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಿ ಚ ಪ್ರಮಾಣಾನಿ ಸಂಸಾರಾನುಭವೋ ವಿಧಿಪ್ರತಿಷೇಧಶಾಸ್ತ್ರಂ ಚೇತಿ ಸರ್ವಮೇತದುಪಪದ್ಯತೇ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ — ‘ಯತ್ರ ಹಿ ದ್ವೈತಮಿವ ಭವತಿ ತದಿತರ ಇತರಂ ಪಶ್ಯತಿ’ ಇತ್ಯವಿದ್ಯಾವಿಷಯೇ ಸರ್ವಂ ವ್ಯವಹಾರಂ ದರ್ಶಯತಿ । ‘ಯತ್ರ ತ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವಮಾತ್ಮೈವಾಭೂತ್ತತ್ಕೇನ ಕಂ ಪಶ್ಯೇತ್’ ಇತಿ ವಿದ್ಯಾವಿಷಯೇ ಸರ್ವಂ ವ್ಯವಹಾರಂ ವಾರಯತಿ ॥ ೨೦ ॥

ಅದೃಶ್ಯತ್ವಾಧಿಕರಣಮ್

ಅದೃಶ್ಯತ್ವಾದಿಗುಣಕೋ ಧರ್ಮೋಕ್ತೇಃ ॥ ೨೧ ॥

‘ಅಥ ಪರಾ ಯಯಾ ತದಕ್ಷರಮಧಿಗಮ್ಯತೇ’(ಮು. ಉ. ೧ । ೧ । ೫),‘ಯತ್ತದದ್ರೇಶ್ಯಮಗ್ರಾಹ್ಯಮಗೋತ್ರಮವರ್ಣಮಚಕ್ಷುಃಶ್ರೋತ್ರಂ ತದಪಾಣಿಪಾದಮ್ , ನಿತ್ಯಂ ವಿಭುಂ ಸರ್ವಗತಂ ಸುಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ತದವ್ಯಯಂ ಯದ್ಭೂತಯೋನಿಂ ಪರಿಪಶ್ಯಂತಿ ಧೀರಾಃ’ (ಮು. ಉ. ೧ । ೧ । ೬) ಇತಿ ಶ್ರೂಯತೇ । ತತ್ರ ಸಂಶಯಃ — ಕಿಮಯಮದೃಶ್ಯತ್ವಾದಿಗುಣಕೋ ಭೂತಯೋನಿಃ ಪ್ರಧಾನಂ ಸ್ಯಾತ್ , ಉತ ಶಾರೀರಃ, ಆಹೋಸ್ವಿತ್ಪರಮೇಶ್ವರ ಇತಿ । ತತ್ರ ಪ್ರಧಾನಮಚೇತನಂ ಭೂತಯೋನಿರಿತಿ ಯುಕ್ತಮ್ , ಅಚೇತನಾನಾಮೇವ ತಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಾಂತತ್ವೇನೋಪಾದಾನಾತ್ । ‘ಯಥೋರ್ಣನಾಭಿಃ ಸೃಜತೇ ಗೃಹ್ಣತೇ ಚ ಯಥಾ ಪೃಥಿವ್ಯಾಮೋಷಧಯಃ ಸಂಭವಂತಿ । ಯಥಾ ಸತಃ ಪುರುಷಾತ್ಕೇಶಲೋಮಾನಿ ತಥಾಕ್ಷರಾತ್ಸಂಭವತೀಹ ವಿಶ್ವಮ್’ (ಮು. ಉ. ೧ । ೧ । ೭) ಇತಿ । ನನೂರ್ಣನಾಭಿಃ ಪುರುಷಶ್ಚ ಚೇತನಾವಿಹ ದೃಷ್ಟಾಂತತ್ವೇನೋಪಾತ್ತೌ; ನೇತಿ ಬ್ರೂಮಃ । ನ ಹಿ ಕೇವಲಸ್ಯ ಚೇತನಸ್ಯ ತತ್ರ ಸೂತ್ರಯೋನಿತ್ವಂ ಕೇಶಲೋಮಯೋನಿತ್ವಂ ಚಾಸ್ತಿ । ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಿತಂ ಹ್ಯಚೇತನಮೂರ್ಣನಾಭಿಶರೀರಂ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಯೋನಿಃ, ಪುರುಷಶರೀರಂ ಚ ಕೇಶಲೋಮ್ನಾಮಿತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ಅಪಿ ಚ ಪೂರ್ವತ್ರಾದೃಷ್ಟತ್ವಾದ್ಯಭಿಲಾಪಸಂಭವೇಽಪಿ ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾದ್ಯಭಿಲಾಪಾಸಂಭವಾನ್ನ ಪ್ರಧಾನಮಭ್ಯುಪಗತಮ್ । ಇಹ ತ್ವದೃಶ್ಯತ್ವಾದಯೋ ಧರ್ಮಾಃ ಪ್ರಧಾನೇ ಸಂಭವಂತಿ । ನ ಚಾತ್ರ ವಿರುಧ್ಯಮಾನೋ ಧರ್ಮಃ ಕಶ್ಚಿದಭಿಲಪ್ಯತೇ । ನನು ‘ಯಃ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸರ್ವವಿತ್’ (ಮು. ಉ. ೧ । ೧ । ೯) ಇತ್ಯಯಂ ವಾಕ್ಯಶೇಷೋಽಚೇತನೇ ಪ್ರಧಾನೇ ನ ಸಂಭವತಿ, ಕಥಂ ಪ್ರಧಾನಂ ಭೂತಯೋನಿಃ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯತ ಇತಿ; ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ‘ಯಯಾ ತದಕ್ಷರಮಧಿಗಮ್ಯತೇ’ ‘ಯತ್ತದದ್ರೇಶ್ಯಮ್’ ಇತ್ಯಕ್ಷರಶಬ್ದೇನಾದೃಶ್ಯತ್ವಾದಿಗುಣಕಂ ಭೂತಯೋನಿಂ ಶ್ರಾವಯಿತ್ವಾ, ಪುನರಂತೇ ಶ್ರಾವಯಿಷ್ಯತಿ — ‘ಅಕ್ಷರಾತ್ಪರತಃ ಪರಃ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೧ । ೨) ಇತಿ । ತತ್ರ ಯಃ ಪರೋಽಕ್ಷರಾಚ್ಛ್ರುತಃ, ಸ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸರ್ವವಿತ್ಸಂಭವಿಷ್ಯತಿ । ಪ್ರಧಾನಮೇವ ತ್ವಕ್ಷರಶಬ್ದನಿರ್ದಿಷ್ಟಂ ಭೂತಯೋನಿಃ । ಯದಾ ತು ಯೋನಿಶಬ್ದೋ ನಿಮಿತ್ತವಾಚೀ, ತದಾ ಶಾರೀರೋಽಪಿ ಭೂತಯೋನಿಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾಭ್ಯಾಂ ಭೂತಜಾತಸ್ಯೋಪಾರ್ಜನಾದಿತಿ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಅಭಿಧೀಯತೇ —
ಯೋಽಯಮದೃಶ್ಯತ್ವಾದಿಗುಣಕೋ ಭೂತಯೋನಿಃ, ಸ ಪರಮೇಶ್ವರ ಏವ ಸ್ಯಾತ್ , ನಾನ್ಯ ಇತಿ । ಕಥಮೇತದವಗಮ್ಯತೇ ? ಧರ್ಮೋಕ್ತೇಃ । ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ಹಿ ಧರ್ಮ ಇಹೋಚ್ಯಮಾನೋ ದೃಶ್ಯತೇ — ‘ಯಃ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸರ್ವವಿತ್’ ಇತಿ । ನ ಹಿ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಚೇತನಸ್ಯ ಶಾರೀರಸ್ಯ ವೋಪಾಧಿಪರಿಚ್ಛಿನ್ನದೃಷ್ಟೇಃ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಸರ್ವವಿತ್ತ್ವಂ ವಾ ಸಂಭವತಿ । ನನ್ವಕ್ಷರಶಬ್ದನಿರ್ದಿಷ್ಟಾದ್ಭೂತಯೋನೇಃ ಪರಸ್ಯೈವ ತತ್ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಸರ್ವವಿತ್ತ್ವಂ ಚ, ನ ಭೂತಯೋನಿವಿಷಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್; ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ನೈವಂ ಸಂಭವತಿ; ಯತ್ಕಾರಣಮ್ ‘ಅಕ್ಷರಾತ್ಸಂಭವತೀಹ ವಿಶ್ವಮ್’ ಇತಿ ಪ್ರಕೃತಂ ಭೂತಯೋನಿಮಿಹ ಜಾಯಮಾನಪ್ರಕೃತಿತ್ವೇನ ನಿರ್ದಿಶ್ಯ, ಅನಂತರಮಪಿ ಜಾಯಮಾನಪ್ರಕೃತಿತ್ವೇನೈವ ಸರ್ವಜ್ಞಂ ನಿರ್ದಿಶತಿ — ‘ಯಃ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸರ್ವವಿದ್ಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಮಯಂ ತಪಃ । ತಸ್ಮಾದೇತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ನಾಮ ರೂಪಮನ್ನಂ ಚ ಜಾಯತೇ’ ಇತಿ । ತಸ್ಮಾನ್ನಿರ್ದೇಶಸಾಮ್ಯೇನ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಮಾನತ್ವಾತ್ಪ್ರಕೃತಸ್ಯೈವಾಕ್ಷರಸ್ಯ ಭೂತಯೋನೇಃ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಸರ್ವವಿತ್ತ್ವಂ ಚ ಧರ್ಮ ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ‘ಅಕ್ಷರಾತ್ಪರತಃ ಪರಃ’ ಇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ನ ಪ್ರಕೃತಾದ್ಭೂತಯೋನೇರಕ್ಷರಾತ್ಪರಃ ಕಶ್ಚಿದಭಿಧೀಯತೇ । ಕಥಮೇತದವಗಮ್ಯತೇ ? ‘ಯೇನಾಕ್ಷರಂ ಪುರುಷಂ ವೇದ ಸತ್ಯಂ ಪ್ರೋವಾಚ ತಾಂ ತತ್ತ್ವತೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಮ್’ (ಮು. ಉ. ೧ । ೨ । ೧೩) ಇತಿ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯೈವಾಕ್ಷರಸ್ಯ ಭೂತಯೋನೇರದೃಶ್ಯತ್ವಾದಿಗುಣಕಸ್ಯ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತತ್ವಾತ್ । ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ‘ಅಕ್ಷರಾತ್ಪರತಃ ಪರಃ’ ಇತಿ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತ ಇತಿ ? ಉತ್ತರಸೂತ್ರೇ ತದ್ವಕ್ಷ್ಯಾಮಃ । ಅಪಿ ಚಾತ್ರ ದ್ವೇ ವಿದ್ಯೇ ವೇದಿತವ್ಯೇ ಉಕ್ತೇ — ‘ಪರಾ ಚೈವಾಪರಾ ಚ’ ಇತಿ । ತತ್ರಾಪರಾಮೃಗ್ವೇದಾದಿಲಕ್ಷಣಾಂ ವಿದ್ಯಾಮುಕ್ತ್ವಾ ಬ್ರವೀತಿ ‘ಅಥ ಪರಾ ಯಯಾ ತದಕ್ಷರಮಧಿಗಮ್ಯತೇ’ ಇತ್ಯಾದಿ । ತತ್ರ ಪರಸ್ಯಾ ವಿದ್ಯಾಯಾ ವಿಷಯತ್ವೇನಾಕ್ಷರಂ ಶ್ರುತಮ್ । ಯದಿ ಪುನಃ ಪರಮೇಶ್ವರಾದನ್ಯದದೃಶ್ಯತ್ವಾದಿಗುಣಕಮಕ್ಷರಂ ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯೇತ, ನೇಯಂ ಪರಾ ವಿದ್ಯಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಪರಾಪರವಿಭಾಗೋ ಹ್ಯಯಂ ವಿದ್ಯಯೋಃ ಅಭ್ಯುದಯನಿಃಶ್ರೇಯಸಫಲತಯಾ ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ನ ಚ ಪ್ರಧಾನವಿದ್ಯಾ ನಿಃಶ್ರೇಯಸಫಲಾ ಕೇನಚಿದಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ । ತಿಸ್ರಶ್ಚ ವಿದ್ಯಾಃ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯೇರನ್, ತ್ವತ್ಪಕ್ಷೇಽಕ್ಷರಾದ್ಭೂತಯೋನೇಃ ಪರಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ । ದ್ವೇ ಏವ ತು ವಿದ್ಯೇ ವೇದಿತವ್ಯೇ ಇಹ ನಿರ್ದಿಷ್ಟೇ । ‘ಕಸ್ಮಿನ್ನು ಭಗವೋ ವಿಜ್ಞಾತೇ ಸರ್ವಮಿದಂ ವಿಜ್ಞಾತಂ ಭವತಿ’ (ಮು. ಉ. ೧ । ೧ । ೩) ಇತಿ ಚೈಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಾಪೇಕ್ಷಣಂ ಸರ್ವಾತ್ಮಕೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವಿವಕ್ಷ್ಯಮಾಣೇಽವಕಲ್ಪತೇ, ನಾಚೇತನಮಾತ್ರೈಕಾಯತನೇ ಪ್ರಧಾನೇ, ಭೋಗ್ಯವ್ಯತಿರಿಕ್ತೇ ವಾ ಭೋಕ್ತರಿ । ಅಪಿ ಚ ‘ಸ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಂ ಸರ್ವವಿದ್ಯಾಪ್ರತಿಷ್ಠಾಮಥರ್ವಾಯ ಜ್ಯೇಷ್ಠಪುತ್ರಾಯ ಪ್ರಾಹ’ (ಮು. ಉ. ೧ । ೧ । ೧) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಂ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನೋಪಕ್ರಮ್ಯ ಪರಾಪರವಿಭಾಗೇನ ಪರಾಂ ವಿದ್ಯಾಮಕ್ಷರಾಧಿಗಮನೀಂ ದರ್ಶಯನ್ ತಸ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ । ಸಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಸಮಾಖ್ಯಾ ತದಧಿಗಮ್ಯಸ್ಯ ಅಕ್ಷರಸ್ಯಾಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇ ಬಾಧಿತಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಅಪರಾ ಋಗ್ವೇದಾದಿಲಕ್ಷಣಾ ಕರ್ಮವಿದ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯೋಪಕ್ರಮೇ ಉಪನ್ಯಸ್ಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಪ್ರಶಂಸಾಯೈ — ‘ಪ್ಲವಾ ಹ್ಯೇತೇ ಅದೃಢಾ ಯಜ್ಞರೂಪಾ ಅಷ್ಟಾದಶೋಕ್ತಮವರಂ ಯೇಷು ಕರ್ಮ । ಏತಚ್ಛ್ರೇಯೋ ಯೇಽಭಿನಂದಂತಿ ಮೂಢಾ ಜರಾಮೃತ್ಯುಂ ತೇ ಪುನರೇವಾಪಿ ಯಂತಿ’ (ಮು. ಉ. ೧ । ೨ । ೭) ಇತ್ಯೇವಮಾದಿನಿಂದಾವಚನಾತ್ । ನಿಂದಿತ್ವಾ ಚಾಪರಾಂ ವಿದ್ಯಾಂ ತತೋ ವಿರಕ್ತಸ್ಯ ಪರವಿದ್ಯಾಧಿಕಾರಂ ದರ್ಶಯತಿ — ‘ಪರೀಕ್ಷ್ಯ ಲೋಕಾನ್ಕರ್ಮಚಿತಾನ್ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ನಿರ್ವೇದಮಾಯಾನ್ನಾಸ್ತ್ಯಕೃತಃ ಕೃತೇನ । ತದ್ವಿಜ್ಞಾನಾರ್ಥಂ ಸ ಗುರುಮೇವಾಭಿಗಚ್ಛೇತ್ಸಮಿತ್ಪಾಣಿಃ ಶ್ರೋತ್ರಿಯಂ ಬ್ರಹ್ಮನಿಷ್ಠಮ್’ (ಮು. ಉ. ೧ । ೨ । ೧೨) ಇತಿ । ಯತ್ತೂಕ್ತಮ್ — ಅಚೇತನಾನಾಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನಾಂ ದೃಷ್ಟಾಂತತ್ವೇನೋಪಾದಾನಾದ್ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇನಾಪ್ಯಚೇತನೇನೈವ ಭೂತಯೋನಿನಾ ಭವಿತವ್ಯಮಿತಿ, ತದಯುಕ್ತಮ್; ನ ಹಿ ದೃಷ್ಟಾಂತದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಯೋರತ್ಯಂತಸಾಮ್ಯೇನ ಭವಿತವ್ಯಮಿತಿ ನಿಯಮೋಽಸ್ತಿ । ಅಪಿ ಚ ಸ್ಥೂಲಾಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಯೋ ದೃಷ್ಟಾಂತತ್ವೇನೋಪಾತ್ತಾ ಇತಿ ನ ಸ್ಥೂಲ ಏವ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೋ ಭೂತಯೋನಿರಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದದೃಶ್ಯತ್ವಾದಿಗುಣಕೋ ಭೂತಯೋನಿಃ ಪರಮೇಶ್ವರ ಏವ ॥ ೨೧ ॥

ವಿಶೇಷಣಭೇದವ್ಯಪದೇಶಾಭ್ಯಾಂ ಚ ನೇತರೌ ॥ ೨೨ ॥

ಇತಶ್ಚ ಪರಮೇಶ್ವರ ಏವ ಭೂತಯೋನಿಃ, ನೇತರೌ — ಶಾರೀರಃ ಪ್ರಧಾನಂ ವಾ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ವಿಶೇಷಣಭೇದವ್ಯಪದೇಶಾಭ್ಯಾಮ್ । ವಿಶಿನಷ್ಟಿ ಹಿ ಪ್ರಕೃತಂ ಭೂತಯೋನಿಂ ಶಾರೀರಾದ್ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವೇನ — ‘ದಿವ್ಯೋ ಹ್ಯಮೂರ್ತಃ ಪುರುಷಃ ಸಬಾಹ್ಯಾಭ್ಯಂತರೋ ಹ್ಯಜಃ । ಅಪ್ರಾಣೋ ಹ್ಯಮನಾಃ ಶುಭ್ರಃ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೧ । ೨) ಇತಿ । ನ ಹ್ಯೇತದ್ದಿವ್ಯತ್ವಾದಿವಿಶೇಷಣಮ್ ಅವಿದ್ಯಾಪ್ರತ್ಯುಪಸ್ಥಾಪಿತನಾಮರೂಪಪರಿಚ್ಛೇದಾಭಿಮಾನಿನಃ ತದ್ಧರ್ಮಾನ್ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಕಲ್ಪಯತಃ ಶಾರೀರಸ್ಯೋಪಪದ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಾಕ್ಷಾದೌಪನಿಷದಃ ಪುರುಷ ಇಹೋಚ್ಯತೇ । ತಥಾ ಪ್ರಧಾನಾದಪಿ ಪ್ರಕೃತಂ ಭೂತಯೋನಿಂ ಭೇದೇನ ವ್ಯಪದಿಶತಿ — ‘ಅಕ್ಷರಾತ್ಪರತಃ ಪರಃ’ ಇತಿ । ಅಕ್ಷರಮವ್ಯಾಕೃತಂ ನಾಮರೂಪಬೀಜಶಕ್ತಿರೂಪಂ ಭೂತಸೂಕ್ಷ್ಮಮೀಶ್ವರಾಶ್ರಯಂ ತಸ್ಯೈವೋಪಾಧಿಭೂತಮ್ , ಸರ್ವಸ್ಮಾದ್ವಿಕಾರಾತ್ಪರೋ ಯೋಽವಿಕಾರಃ, ತಸ್ಮಾತ್ಪರತಃ ಪರಃ ಇತಿ ಭೇದೇನ ವ್ಯಪದಿಶನ್ ಪರಮಾತ್ಮಾನಮಿಹ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ದರ್ಶಯತಿ । ನಾತ್ರ ಪ್ರಧಾನಂ ನಾಮ ಕಿಂಚಿತ್ಸ್ವತಂತ್ರಂ ತತ್ತ್ವಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯ, ತಸ್ಮಾದ್ಭೇದವ್ಯಪದೇಶ ಉಚ್ಯತೇ । ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? ಯದಿ ಪ್ರಧಾನಮಪಿ ಕಲ್ಪ್ಯಮಾನಂ ಶ್ರುತ್ಯವಿರೋಧೇನಾವ್ಯಾಕೃತಾದಿಶಬ್ದವಾಚ್ಯಂ ಭೂತಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯೇತ, ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯತಾಮ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಾತ್ ಪರಮೇಶ್ವರೋ ಭೂತಯೋನಿರಿತ್ಯೇತದಿಹ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ ॥ ೨೨ ॥
ಕುತಶ್ಚ ಪರಮೇಶ್ವರೋ ಭೂತಯೋನಿಃ ? —

ರೂಪೋಪನ್ಯಾಸಾಚ್ಚ ॥ ೨೩ ॥

ಅಪಿ ಚ ‘ಅಕ್ಷರಾತ್ಪರತಃ ಪರಃ’ ಇತ್ಯಸ್ಯಾನಂತರಮ್ ‘ಏತಸ್ಮಾಜ್ಜಾಯತೇ ಪ್ರಾಣಃ’ ಇತಿ ಪ್ರಾಣಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ಪೃಥಿವೀಪರ್ಯಂತಾನಾಂ ತತ್ತ್ವಾನಾಂ ಸರ್ಗಮುಕ್ತ್ವಾ, ತಸ್ಯೈವ ಭೂತಯೋನೇಃ ಸರ್ವವಿಕಾರಾತ್ಮಕಂ ರೂಪಮುಪನ್ಯಸ್ಯಮಾನಂ ಪಶ್ಯಾಮಃ — ‘ಅಗ್ನಿರ್ಮೂರ್ಧಾ ಚಕ್ಷುಷೀ ಚಂದ್ರಸೂರ್ಯೌ ದಿಶಃ ಶ್ರೋತ್ರೇ ವಾಗ್ವಿವೃತಾಶ್ಚ ವೇದಾಃ । ವಾಯುಃ ಪ್ರಾಣೋ ಹೃದಯಂ ವಿಶ್ವಮಸ್ಯ ಪದ್ಭ್ಯಾಂ ಪೃಥಿವೀ ಹ್ಯೇಷ ಸರ್ವಭೂತಾಂತರಾತ್ಮಾ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೧ । ೪) ಇತಿ । ತಚ್ಚ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯೈವೋಚಿತಮ್ , ಸರ್ವವಿಕಾರಕಾರಣತ್ವಾತ್ । ನ ಶಾರೀರಸ್ಯ ತನುಮಹಿಮ್ನಃ; ನಾಪಿ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಅಯಂ ರೂಪೋಪನ್ಯಾಸಃ ಸಂಭವತಿ, ಸರ್ವಭೂತಾಂತರಾತ್ಮತ್ವಾಸಂಭವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಪರಮೇಶ್ವರ ಏವ ಭೂತಯೋನಿಃ, ನೇತರಾವಿತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ಕಥಂ ಪುನರ್ಭೂತಯೋನೇರಯಂ ರೂಪೋಪನ್ಯಾಸ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ ? ಪ್ರಕರಣಾತ್ , ‘ಏಷಃ’ ಇತಿ ಚ ಪ್ರಕೃತಾನುಕರ್ಷಣಾತ್ । ಭೂತಯೋನಿಂ ಹಿ ಪ್ರಕೃತ್ಯ ‘ಏತಸ್ಮಾಜ್ಜಾಯತೇ ಪ್ರಾಣಃ’ ‘ಏಷ ಸರ್ವಭೂತಾಂತರಾತ್ಮಾ’ ಇತಿ ವಚನಂ ಭೂತಯೋನಿವಿಷಯಮೇವ ಭವತಿ । ಯಥಾ ಉಪಾಧ್ಯಾಯಂ ಪ್ರಕೃತ್ಯ ‘ಏತಸ್ಮಾದಧೀಷ್ವ, ಏಷ ವೇದವೇದಾಂಗಪಾರಗಃ’ ಇತಿ ವಚನಮುಪಾಧ್ಯಾಯವಿಷಯಂ ಭವತಿ, ತದ್ವತ್ । ಕಥಂ ಪುನರದೃಶ್ಯತ್ವಾದಿಗುಣಕಸ್ಯ ಭೂತಯೋನೇರ್ವಿಗ್ರಹವದ್ರೂಪಂ ಸಂಭವತಿ ? ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವವಿವಕ್ಷಯೇದಮುಚ್ಯತೇ, ನ ತು ವಿಗ್ರಹವತ್ತ್ವವಿವಕ್ಷಯಾ ಇತ್ಯದೋಷಃ, ‘ಅಹಮನ್ನಮ್’ ‘ಅಹಮನ್ನಾದಃ’ (ತೈ. ಉ. ೩ । ೧೦ । ೬) ಇತ್ಯಾದಿವತ್ ॥
ಅನ್ಯೇ ಪುನರ್ಮನ್ಯಂತೇ — ನಾಯಂ ಭೂತಯೋನೇಃ ರೂಪೋಪನ್ಯಾಸಃ, ಜಾಯಮಾನತ್ವೇನೋಪನ್ಯಾಸಾತ್ । ‘ಏತಸ್ಮಾಜ್ಜಾಯತೇ ಪ್ರಾಣೋ ಮನಃ ಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಚ । ಖಂ ವಾಯುರ್ಜ್ಯೋತಿರಾಪಃ ಪೃಥಿವೀ ವಿಶ್ವಸ್ಯ ಧಾರಿಣೀ’ ಇತಿ ಹಿ ಪೂರ್ವತ್ರ ಪ್ರಾಣಾದಿ ಪೃಥಿವ್ಯಂತಂ ತತ್ತ್ವಜಾತಂ ಜಾಯಮಾನತ್ವೇನ ನಿರದಿಕ್ಷತ್ । ಉತ್ತರತ್ರಾಪಿ ಚ ‘ತಸ್ಮಾದಗ್ನಿಃ ಸಮಿಧೋ ಯಸ್ಯ ಸೂರ್ಯಃ’ ಇತ್ಯೇವಮಾದಿ ‘ಅತಶ್ಚ ಸರ್ವಾ ಓಷಧಯೋ ರಸಶ್ಚ’ ಇತ್ಯೇವಮಂತಂ ಜಾಯಮಾನತ್ವೇನೈವ ನಿರ್ದೇಕ್ಷ್ಯತಿ । ಇಹೈವ ಕಥಮಕಸ್ಮಾದಂತರಾಲೇ ಭೂತಯೋನೇಃ ರೂಪಮುಪನ್ಯಸೇತ್ ? ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಮಪಿ ಸೃಷ್ಟಿಂ ಪರಿಸಮಾಪ್ಯೋಪದೇಕ್ಷ್ಯತಿ — ‘ಪುರುಷ ಏವೇದಂ ವಿಶ್ವಂ ಕರ್ಮ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೧ । ೧೦) ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತ್ಯೋಶ್ಚ ತ್ರೈಲೋಕ್ಯಶರೀರಸ್ಯ ಪ್ರಜಾಪತೇರ್ಜನ್ಮಾದಿ ನಿರ್ದಿಶ್ಯಮಾನಮುಪಲಭಾಮಹೇ — ‘ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಃ ಸಮವರ್ತತಾಗ್ರೇ ಭೂತಸ್ಯ ಜಾತಃ ಪತಿರೇಕ ಆಸೀತ್ । ಸ ದಾಧಾರ ಪೃಥಿವೀಂ ದ್ಯಾಮುತೇಮಾಂ ಕಸ್ಮೈ ದೇವಾಯ ಹವಿಷಾ ವಿಧೇಮ’ (ಋ. ಸಂ. ೧೦ । ೧೨೧ । ೧) ಇತಿ; ಸಮವರ್ತತೇತಿ ಅಜಾಯತೇತ್ಯರ್ಥಃ — ತಥಾ, ‘ಸ ವೈ ಶರೀರೀ ಪ್ರಥಮಃ ಸ ವೈ ಪುರುಷ ಉಚ್ಯತೇ । ಆದಿಕರ್ತಾ ಸ ಭೂತಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಗ್ರೇ ಸಮವರ್ತತ’ ಇತಿ ಚ । ವಿಕಾರಪುರುಷಸ್ಯಾಪಿ ಸರ್ವಭೂತಾಂತರಾತ್ಮತ್ವಂ ಸಂಭವತಿ, ಪ್ರಾಣಾತ್ಮನಾ ಸರ್ವಭೂತಾನಾಮಧ್ಯಾತ್ಮಮವಸ್ಥಾನಾತ್ । ಅಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷೇ ‘ಪುರುಷ ಏವೇದಂ ವಿಶ್ವಂ ಕರ್ಮ’ ಇತ್ಯಾದಿಸರ್ವರೂಪೋಪನ್ಯಾಸಃ ಪರಮೇಶ್ವರಪ್ರತಿಪತ್ತಿಹೇತುರಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮ್ ॥ ೨೩ ॥

ವೈಶ್ವಾನರಾಧಿಕರಣಮ್

ವೈಶ್ವಾನರಃ ಸಾಧಾರಣಶಬ್ದವಿಶೇಷಾತ್ ॥ ೨೪ ॥

‘ಕೋ ನ ಆತ್ಮಾ ಕಿಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೧೧ । ೧) ಇತಿ ‘ಆತ್ಮಾನಮೇವೇಮಂ ವೈಶ್ವಾನರಂ ಸಂಪ್ರತ್ಯಧ್ಯೇಷಿ ತಮೇವ ನೋ ಬ್ರೂಹಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೧೧ । ೬) ಇತಿ ಚೋಪಕ್ರಮ್ಯ ದ್ಯುಸೂರ್ಯವಾಯ್ವಾಕಾಶವಾರಿಪೃಥಿವೀನಾಂ ಸುತೇಜಸ್ತ್ವಾದಿಗುಣಯೋಗಮೇಕೈಕೋಪಾಸನನಿಂದಯಾ ಚ ವೈಶ್ವಾನರಂ ಪ್ರತ್ಯೇಷಾಂ ಮೂರ್ಧಾದಿಭಾವಮುಪದಿಶ್ಯಾಮ್ನಾಯತೇ — ‘ಯಸ್ತ್ವೇತಮೇವಂ ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಮಭಿವಿಮಾನಮಾತ್ಮಾನಂ ವೈಶ್ವಾನರಮುಪಾಸ್ತೇ, ಸ ಸರ್ವೇಷು ಲೋಕೇಷು ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು ಸರ್ವೇಷ್ವಾತ್ಮಸ್ವನ್ನಮತ್ತಿ;’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೧೮ । ೧), ‘ತಸ್ಯ ಹ ವಾ ಏತಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯ ಮೂರ್ಧೈವ ಸುತೇಜಾಶ್ಚಕ್ಷುರ್ವಿಶ್ವರೂಪಃ ಪ್ರಾಣಃ ಪೃಥಗ್ವರ್ತ್ಮಾತ್ಮಾ ಸಂದೇಹೋ ಬಹುಲೋ ವಸ್ತಿರೇವ ರಯಿಃ ಪೃಥಿವ್ಯೇವ ಪಾದಾವುರ ಏವ ವೇದಿರ್ಲೋಮಾನಿ ಬರ್ಹಿರ್ಹೃದಯಂ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯೋ ಮನೋಽನ್ವಾಹಾರ್ಯಪಚನ ಆಸ್ಯಮಾಹವನೀಯಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೧೮ । ೨) ಇತ್ಯಾದಿ । ತತ್ರ ಸಂಶಯಃ — ಕಿಂ ವೈಶ್ವಾನರಶಬ್ದೇನ ಜಾಠರೋಽಗ್ನಿರುಪದಿಶ್ಯತೇ, ಉತ ಭೂತಾಗ್ನಿಃ, ಅಥ ತದಭಿಮಾನಿನೀ ದೇವತಾ, ಅಥವಾ ಶಾರೀರಃ, ಆಹೋಸ್ವಿತ್ಪರಮೇಶ್ವರಃ ಇತಿ । ಕಿಂ ಪುನರತ್ರ ಸಂಶಯಕಾರಣಮ್ ? ವೈಶ್ವಾನರ ಇತಿ ಜಾಠರಭೂತಾಗ್ನಿದೇವತಾನಾಂ ಸಾಧಾರಣಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾತ್ , ಆತ್ಮೇತಿ ಚ ಶಾರೀರಪರಮೇಶ್ವರಯೋಃ । ತತ್ರ ಕಸ್ಯೋಪಾದಾನಂ ನ್ಯಾಯ್ಯಂ ಕಸ್ಯ ವಾ ಹಾನಮಿತಿ ಭವತಿ ಸಂಶಯಃ । ಕಿಂ ತಾವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ? ಜಾಠರೋಽಗ್ನಿರಿತಿ । ಕುತಃ ? ತತ್ರ ಹಿ ವಿಶೇಷೇಣ ಕ್ವಚಿತ್ಪ್ರಯೋಗೋ ದೃಶ್ಯತೇ — ‘ಅಯಮಗ್ನಿರ್ವೈಶ್ವಾನರೋ ಯೋಽಯಮಂತಃ ಪುರುಷೇ ಯೇನೇದಮನ್ನಂ ಪಚ್ಯತೇ ಯದಿದಮದ್ಯತೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೫ । ೯ । ೧) ಇತ್ಯಾದೌ । ಅಗ್ನಿಮಾತ್ರಂ ವಾ ಸ್ಯಾತ್ , ಸಾಮಾನ್ಯೇನಾಪಿ ಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಾತ್ — ‘ವಿಶ್ವಸ್ಮಾ ಅಗ್ನಿಂ ಭುವನಾಯ ದೇವಾ ವೈಶ್ವಾನರಂ ಕೇತುಮಹ್ನಾಮಕೃಣ್ವನ್’ (ಋ. ಸಂ. ೧೦ । ೮೮ । ೧೨) ಇತ್ಯಾದೌ । ಅಗ್ನಿಶರೀರಾ ವಾ ದೇವತಾ ಸ್ಯಾತ್ , ತಸ್ಯಾಮಪಿ ಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಾತ್ — ‘ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯ ಸುಮತೌ ಸ್ಯಾಮ ರಾಜಾ ಹಿ ಕಂ ಭುವನಾನಾಮಭಿಶ್ರೀಃ’ (ಋ. ಸಂ. ೧ । ೯೮ । ೧) ಇತ್ಯೇವಮಾದ್ಯಾಯಾಃ ಶ್ರುತೇರ್ದೇವತಾಯಾಮೈಶ್ವರ್ಯಾದ್ಯುಪೇತಾಯಾಂ ಸಂಭವಾತ್ । ಅಥಾತ್ಮಶಬ್ದಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾದುಪಕ್ರಮೇ ಚ ‘ಕೋ ನ ಆತ್ಮಾ ಕಿಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತಿ ಕೇವಲಾತ್ಮಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾದಾತ್ಮಶಬ್ದವಶೇನ ವೈಶ್ವಾನರಶಬ್ದಃ ಪರಿಣೇಯ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ತಥಾಪಿ ಶಾರೀರ ಆತ್ಮಾ ಸ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಯ ಭೋಕ್ತೃತ್ವೇನ ವೈಶ್ವಾನರಸನ್ನಿಕರ್ಷಾತ್ , ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಮಿತಿ ಚ ವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ತಸ್ಮಿನ್ನುಪಾಧಿಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೇ ಸಂಭವಾತ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನೇಶ್ವರೋ ವೈಶ್ವಾನರ ಇತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ತತಃ
ಇದಮುಚ್ಯತೇ — ವೈಶ್ವಾನರಃ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಕುತಃ ? ಸಾಧಾರಣಶಬ್ದವಿಶೇಷಾತ್ । ಸಾಧಾರಣಶಬ್ದಯೋರ್ವಿಶೇಷಃ ಸಾಧಾರಣಶಬ್ದವಿಶೇಷಃ । ಯದ್ಯಪ್ಯೇತಾವುಭಾವಪ್ಯಾತ್ಮವೈಶ್ವಾನರಶಬ್ದೌ ಸಾಧಾರಣಶಬ್ದೌ — ವೈಶ್ವಾನರಶಬ್ದಸ್ತು ತ್ರಯಸ್ಯ ಸಾಧಾರಣಃ, ಆತ್ಮಶಬ್ದಶ್ಚ ದ್ವಯಸ್ಯ, ತಥಾಪಿ ವಿಶೇಷೋ ದೃಶ್ಯತೇ, ಯೇನ ಪರಮೇಶ್ವರಪರತ್ವಂ ತಯೋರಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ — ‘ತಸ್ಯ ಹ ವಾ ಏತಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯ ಮೂರ್ಧೈವ ಸುತೇಜಾಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಃ । ಅತ್ರ ಹಿ ಪರಮೇಶ್ವರ ಏವ ದ್ಯುಮೂರ್ಧತ್ವಾದಿವಿಶಿಷ್ಟೋಽವಸ್ಥಾಂತರಗತಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮತ್ವೇನೋಪನ್ಯಸ್ತ ಆಧ್ಯಾನಾಯೇತಿ ಗಮ್ಯತೇ, ಕಾರಣತ್ವಾತ್ । ಕಾರಣಸ್ಯ ಹಿ ಸರ್ವಾಭಿಃ ಕಾರ್ಯಗತಾಭಿರವಸ್ಥಾಭಿರವಸ್ಥಾವತ್ತ್ವಾತ್ ದ್ಯುಲೋಕಾದ್ಯವಯವತ್ವಮುಪಪದ್ಯತೇ । ‘ಸ ಸರ್ವೇಷು ಲೋಕೇಷು ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು ಸರ್ವೇಷ್ವಾತ್ಮಸ್ವನ್ನಮತ್ತಿ’ ಇತಿ ಚ ಸರ್ವಲೋಕಾದ್ಯಾಶ್ರಯಂ ಫಲಂ ಶ್ರೂಯಮಾಣಂ ಪರಮಕಾರಣಪರಿಗ್ರಹೇ ಸಂಭವತಿ, ‘ಏವಂ ಹಾಸ್ಯ ಸರ್ವೇ ಪಾಪ್ಮಾನಃ ಪ್ರದೂಯಂತೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೨೪ । ೩) ಇತಿ ಚ ತದ್ವಿದಃ ಸರ್ವಪಾಪ್ಮಪ್ರದಾಹಶ್ರವಣಮ್ , ‘ಕೋ ನ ಆತ್ಮಾ ಕಿಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತಿ ಚಾತ್ಮಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಮುಪಕ್ರಮಃ; — ಇತ್ಯೇವಮೇತಾನಿ ಲಿಂಗಾನಿ ಪರಮೇಶ್ವರಮೇವ ಗಮಯಂತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಪರಮೇಶ್ವರ ಏವ ವೈಶ್ವಾನರಃ ॥ ೨೪ ॥

ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಮನುಮಾನಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ॥ ೨೫ ॥

ಇತಶ್ಚ ಪರಮೇಶ್ವರ ಏವ ವೈಶ್ವಾನರಃ; ಯಸ್ಮಾತ್ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯೈವ ‘ಅಗ್ನಿರಾಸ್ಯಂ ದ್ಯೌರ್ಮೂರ್ಧಾ’ ಇತೀದೃಶಂ ತ್ರೈಲೋಕ್ಯಾತ್ಮಕಂ ರೂಪಂ ಸ್ಮರ್ಯತೇ — ‘ಯಸ್ಯಾಗ್ನಿರಾಸ್ಯಂ ದ್ಯೌರ್ಮೂರ್ಧಾ ಖಂ ನಾಭಿಶ್ಚರಣೌ ಕ್ಷಿತಿಃ । ಸೂರ್ಯಶ್ಚಕ್ಷುರ್ದಿಶಃ ಶ್ರೋತ್ರಂ ತಸ್ಮೈ ಲೋಕಾತ್ಮನೇ ನಮಃ’ ಇತಿ । ಏತತ್ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಂ ರೂಪಂ ಮೂಲಭೂತಾಂ ಶ್ರುತಿಮನುಮಾಪಯದಸ್ಯ ವೈಶ್ವಾನರಶಬ್ದಸ್ಯ ಪರಮೇಶ್ವರಪರತ್ವೇ ಅನುಮಾನಂ ಲಿಂಗಂ ಗಮಕಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಇತಿಶಬ್ದೋ ಹೇತ್ವರ್ಥೇ — ಯಸ್ಮಾದಿದಂ ಗಮಕಮ್ , ತಸ್ಮಾದಪಿ ವೈಶ್ವಾನರಃ ಪರಮಾತ್ಮೈವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಸ್ತುತಿರಿಯಮ್ — ‘ತಸ್ಮೈ ಲೋಕಾತ್ಮನೇ ನಮಃ’ ಇತಿ, ತಥಾಪಿ ಸ್ತುತಿತ್ವಮಪಿ ನಾಸತಿ ಮೂಲಭೂತೇ ವೇದವಾಕ್ಯೇ ಸಮ್ಯಕ್ ಈದೃಶೇನ ರೂಪೇಣ ಸಂಭವತಿ । ‘ದ್ಯಾಂ ಮೂರ್ಧಾನಂ ಯಸ್ಯ ವಿಪ್ರಾ ವದಂತಿ ಖಂ ವೈ ನಾಭಿಂ ಚಂದ್ರಸೂರ್ಯೌ ಚ ನೇತ್ರೇ । ದಿಶಃ ಶ್ರೋತ್ರೇ ವಿದ್ಧಿ ಪಾದೌ ಕ್ಷಿತಿಂ ಚ ಸೋಽಚಿಂತ್ಯಾತ್ಮಾ ಸರ್ವಭೂತಪ್ರಣೇತಾ’ ಇತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕಾ ಚ ಸ್ಮೃತಿರಿಹೋದಾಹರ್ತವ್ಯಾ ॥ ೨೫ ॥

ಶಬ್ದಾದಿಭ್ಯೋಽಂತಃಪ್ರತಿಷ್ಠಾನಾಚ್ಚ ನೇತಿ ಚೇನ್ನ ತಥಾದೃಷ್ಟ್ಯುಪದೇಶಾದಸಂಭವಾತ್ಪುರುಷಮಪಿ ಚೈನಮಧೀಯತೇ ॥ ೨೬॥

ಅತ್ರಾಹ — ನ ಪರಮೇಶ್ವರೋ ವೈಶ್ವಾನರೋ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಕುತಃ ? ಶಬ್ದಾದಿಭ್ಯೋಽಂತಃಪ್ರತಿಷ್ಠಾನಾಚ್ಚ । ಶಬ್ದಸ್ತಾವತ್ — ವೈಶ್ವಾನರಶಬ್ದೋ ನ ಪರಮೇಶ್ವರೇ ಸಂಭವತಿ, ಅರ್ಥಾಂತರೇ ರೂಢತ್ವಾತ್ । ತಥಾಗ್ನಿಶಬ್ದಃ ‘ಸ ಏಷೋಽಗ್ನಿರ್ವೈಶ್ವಾನರಃ’ ಇತಿ । ಆದಿಶಬ್ದಾತ್ ‘ಹೃದಯಂ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೧೮ । ೨) ಇತ್ಯಾದ್ಯಗ್ನಿತ್ರೇತಾಪ್ರಕಲ್ಪನಮ್; ‘ತದ್ಯದ್ಭಕ್ತಂ ಪ್ರಥಮಮಾಗಚ್ಛೇತ್ತದ್ಧೋಮೀಯಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೧೯ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಚ ಪ್ರಾಣಾಹುತ್ಯಧಿಕರಣತಾಸಂಕೀರ್ತನಮ್ । ಏತೇಭ್ಯೋ ಹೇತುಭ್ಯೋ ಜಾಠರೋ ವೈಶ್ವಾನರಃ ಪ್ರತ್ಯೇತವ್ಯಃ । ತಥಾಂತಃಪ್ರತಿಷ್ಠಾನಮಪಿ ಶ್ರೂಯತೇ — ‘ಪುರುಷೇಽಂತಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ವೇದ’ ಇತಿ । ತಚ್ಚ ಜಾಠರೇ ಸಂಭವತಿ । ಯದಪ್ಯುಕ್ತಮ್ ‘ಮೂರ್ಧೈವ ಸುತೇಜಾಃ’ ಇತ್ಯಾದೇರ್ವಿಶೇಷಾತ್ಕಾರಣಾತ್ಪರಮಾತ್ಮಾ ವೈಶ್ವಾನರ ಇತಿ, ಅತ್ರ ಬ್ರೂಮಃ — ಕುತೋ ಹ್ಯೇಷ ನಿರ್ಣಯಃ, ಯದುಭಯಥಾಪಿ ವಿಶೇಷಪ್ರತಿಭಾನೇ ಸತಿ ಪರಮೇಶ್ವರವಿಷಯ ಏವ ವಿಶೇಷ ಆಶ್ರಯಣೀಯೋ ನ ಜಾಠರವಿಷಯ ಇತಿ । ಅಥವಾ ಭೂತಾಗ್ನೇರಂತರ್ಬಹಿಶ್ಚಾವತಿಷ್ಠಮಾನಸ್ಯೈಷ ನಿರ್ದೇಶೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ತಸ್ಯಾಪಿ ಹಿ ದ್ಯುಲೋಕಾದಿಸಂಬಂಧೋ ಮಂತ್ರವರ್ಣಾದವಗಮ್ಯತೇ — ‘ಯೋ ಭಾನುನಾ ಪೃಥಿವೀಂ ದ್ಯಾಮುತೇಮಾಮಾತತಾನ ರೋದಸೀ ಅಂತರಿಕ್ಷಮ್’ (ಋ. ಸಂ. ೧೦ । ೮೮ । ೪) ಇತ್ಯಾದೌ । ಅಥವಾ ತಚ್ಛರೀರಾಯಾ ದೇವತಾಯಾ ಐಶ್ವರ್ಯಯೋಗಾತ್ ದ್ಯುಲೋಕಾದ್ಯವಯವತ್ವಂ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಪರಮೇಶ್ವರೋ ವೈಶ್ವಾನರ ಇತಿ ॥
ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ನ ತಥಾದೃಷ್ಟ್ಯುಪದೇಶಾದಿತಿ । ನ ಶಬ್ದಾದಿಭ್ಯಃ ಕಾರಣೇಭ್ಯಃ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ಕುತಃ ? ತಥಾ ಜಾಠರಾಪರಿತ್ಯಾಗೇನ, ದೃಷ್ಟ್ಯುಪದೇಶಾತ್ । ಪರಮೇಶ್ವರದೃಷ್ಟಿರ್ಹಿ ಜಾಠರೇ ವೈಶ್ವಾನರೇ ಇಹೋಪದಿಶ್ಯತೇ — ‘ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸೀತ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೮ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿವತ್ । ಅಥವಾ ಜಾಠರವೈಶ್ವಾನರೋಪಾಧಿಃ ಪರಮೇಶ್ವರ ಇಹ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯತ್ವೇನೋಪದಿಶ್ಯತೇ — ‘ಮನೋಮಯಃ ಪ್ರಾಣಶರೀರೋ ಭಾರೂಪಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೪ । ೨) ಇತ್ಯಾದಿವತ್ । ಯದಿ ಚೇಹ ಪರಮೇಶ್ವರೋ ನ ವಿವಕ್ಷ್ಯೇತ, ಕೇವಲ ಏವ ಜಾಠರೋಽಗ್ನಿರ್ವಿವಕ್ಷ್ಯೇತ, ತತಃ ‘ಮೂರ್ಧೈವ ಸುತೇಜಾಃ’ ಇತ್ಯಾದೇರ್ವಿಶೇಷಸ್ಯಾಸಂಭವ ಏವ ಸ್ಯಾತ್ । ಯಥಾ ತು ದೇವತಾಭೂತಾಗ್ನಿವ್ಯಪಾಶ್ರಯೇಣಾಪ್ಯಯಂ ವಿಶೇಷ ಉಪಪಾದಯಿತುಂ ನ ಶಕ್ಯತೇ, ತಥೋತ್ತರಸೂತ್ರೇ ವಕ್ಷ್ಯಾಮಃ । ಯದಿ ಚ ಕೇವಲ ಏವ ಜಾಠರೋ ವಿವಕ್ಷ್ಯೇತ, ಪುರುಷೇಽಂತಃಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಂ ಕೇವಲಂ ತಸ್ಯ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ತು ಪುರುಷತ್ವಮ್ । ಪುರುಷಮಪಿ ಚೈನಮಧೀಯತೇ ವಾಜಸನೇಯಿನಃ — ‘ಸ ಏಷೋಽಗ್ನಿರ್ವೈಶ್ವಾನರೋ ಯತ್ಪುರುಷಃ ಸ ಯೋ ಹೈತಮೇವಮಗ್ನಿಂ ವೈಶ್ವಾನರಂ ಪುರುಷಂ ಪುರುಷೇಽಂತಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ವೇದ’ (ಶ. ಬ್ರಾ. ೧೦ । ೬ । ೧ । ೧೧) ಇತಿ । ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ತು ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಾತ್ಪುರುಷತ್ವಂ ಪುರುಷೇಽಂತಃಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಂ ಚೋಭಯಮುಪಪದ್ಯತೇ । ಯೇ ತು ‘ಪುರುಷವಿಧಮಪಿ ಚೈನಮಧೀಯತೇ’ ಇತಿ ಸೂತ್ರಾವಯವಂ ಪಠಂತಿ, ತೇಷಾಮೇಷೋಽರ್ಥಃ — ಕೇವಲಜಾಠರಪರಿಗ್ರಹೇ ಪುರುಷೇಽಂತಃಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಂ ಕೇವಲಂ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ತು ಪುರುಷವಿಧತ್ವಮ್ । ಪುರುಷವಿಧಮಪಿ ಚೈನಮಧೀಯತೇ ವಾಜಸನೇಯಿನಃ — ‘ಪುರುಷವಿಧಂ ಪುರುಷೇಽಂತಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ವೇದ’ ಇತಿ । ಪುರುಷವಿಧತ್ವಂ ಚ ಪ್ರಕರಣಾತ್ ಯದಧಿದೈವತಂ ದ್ಯುಮೂರ್ಧತ್ವಾದಿ ಪೃಥಿವೀಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಾಂತಮ್ , ಯಚ್ಚಾಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಮೂರ್ಧತ್ವಾದಿ ಚುಬುಕಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಾಂತಮ್ , ತತ್ಪರಿಗೃಹ್ಯತೇ ॥ ೨೬ ॥

ಅತ ಏವ ನ ದೇವತಾ ಭೂತಂ ಚ ॥ ೨೭ ॥

ಯತ್ಪುನರುಕ್ತಮ್ — ಭೂತಾಗ್ನೇರಪಿ ಮಂತ್ರವರ್ಣೇ ದ್ಯುಲೋಕಾದಿಸಂಬಂಧದರ್ಶನಾತ್ ‘ಮೂರ್ಧೈವ ಸುತೇಜಾಃ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯವಯವಕಲ್ಪನಂ ತಸ್ಯೈವ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ, ತಚ್ಛರೀರಾಯಾ ದೇವತಾಯಾ ವಾ ಐಶ್ವರ್ಯಯೋಗಾದಿತಿ; ತತ್ಪರಿಹರ್ತವ್ಯಮ್ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ಅತ ಏವೋಕ್ತೇಭ್ಯೋ ಹೇತುಭ್ಯೋ ನ ದೇವತಾ ವೈಶ್ವಾನರಃ । ತಥಾ ಭೂತಾಗ್ನಿರಪಿ ನ ವೈಶ್ವಾನರಃ । ನ ಹಿ ಭೂತಾಗ್ನೇರೌಷ್ಣ್ಯಪ್ರಕಾಶಮಾತ್ರಾತ್ಮಕಸ್ಯ ದ್ಯುಮೂರ್ಧತ್ವಾದಿಕಲ್ಪನೋಪಪದ್ಯತೇ, ವಿಕಾರಸ್ಯ ವಿಕಾರಾಂತರಾತ್ಮತ್ವಾಸಂಭವಾತ್ । ತಥಾ ದೇವತಾಯಾಃ ಸತ್ಯಪ್ಯೈಶ್ವರ್ಯಯೋಗೇ ನ ದ್ಯುಮೂರ್ಧತ್ವಾದಿಕಲ್ಪನಾ ಸಂಭವತಿ, ಅಕಾರಣತ್ವಾತ್ ಪರಮೇಶ್ವರಾಧೀನೈಶ್ವರ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ । ಆತ್ಮಶಬ್ದಾಸಂಭವಶ್ಚ ಸರ್ವೇಷ್ವೇಷು ಪಕ್ಷೇಷು ಸ್ಥಿತ ಏವ ॥ ೨೭ ॥

ಸಾಕ್ಷಾದಪ್ಯವಿರೋಧಂ ಜೈಮಿನಿಃ ॥ ೨೮ ॥

ಪೂರ್ವಂ ಜಾಠರಾಗ್ನಿಪ್ರತೀಕೋ ಜಾಠರಾಗ್ನ್ಯುಪಾಧಿಕೋ ವಾ ಪರಮೇಶ್ವರ ಉಪಾಸ್ಯ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ಅಂತಃಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಾದ್ಯನುರೋಧೇನ । ಇದಾನೀಂ ತು ವಿನೈವ ಪ್ರತೀಕೋಪಾಧಿಕಲ್ಪನಾಭ್ಯಾಂ ಸಾಕ್ಷಾದಪಿ ಪರಮೇಶ್ವರೋಪಾಸನಪರಿಗ್ರಹೇ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿರೋಧ ಇತಿ ಜೈಮಿನಿರಾಚಾರ್ಯೋ ಮನ್ಯತೇ । ನನು ಜಾಠರಾಗ್ನ್ಯಪರಿಗ್ರಹೇಽಂತಃಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವವಚನಂ ಶಬ್ದಾದೀನಿ ಚ ಕಾರಣಾನಿ ವಿರುಧ್ಯೇರನ್ನಿತಿ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ಅಂತಃಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವವಚನಂ ತಾವನ್ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ । ನ ಹೀಹ ‘ಪುರುಷವಿಧಂ ಪುರುಷೇಽಂತಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ವೇದ’ ಇತಿ ಜಾಠರಾಗ್ನ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣೇದಮುಚ್ಯತೇ, ತಸ್ಯಾಪ್ರಕೃತತ್ವಾದಸಂಶಬ್ದಿತತ್ವಾಚ್ಚ । ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ? ಯತ್ಪ್ರಕೃತಂ ಮೂರ್ಧಾದಿಚುಬುಕಾಂತೇಷು ಪುರುಷಾವಯವೇಷು ಪುರುಷವಿಧತ್ವಂ ಕಲ್ಪಿತಮ್ , ತದಭಿಪ್ರಾಯೇಣೇದಮುಚ್ಯತೇ — ‘ಪುರುಷವಿಧಂ ಪುರುಷೇಽಂತಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ವೇದ’ ಇತಿ । ಯಥಾ ವೃಕ್ಷೇ ಶಾಖಾಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾಂ ಪಶ್ಯತೀತಿ, ತದ್ವತ್ । ಅಥವಾ ಯಃ ಪ್ರಕೃತಃ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಮಧಿದೈವತಂ ಚ ಪುರುಷವಿಧತ್ವೋಪಾಧಿಃ, ತಸ್ಯ ಯತ್ಕೇವಲಂ ಸಾಕ್ಷಿರೂಪಮ್ , ತದಭಿಪ್ರಾಯೇಣೇದಮುಚ್ಯತೇ — ‘ಪುರುಷವಿಧಂ ಪುರುಷೇಽಂತಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ವೇದ’ ಇತಿ । ನಿಶ್ಚಿತೇ ಚ ಪೂರ್ವಾಪರಾಲೋಚನವಶೇನ ಪರಮಾತ್ಮಪರಿಗ್ರಹೇ, ತದ್ವಿಷಯ ಏವ ವೈಶ್ವಾನರಶಬ್ದಃ ಕೇನಚಿದ್ಯೋಗೇನ ವರ್ತಿಷ್ಯತೇ — ವಿಶ್ವಶ್ಚಾಯಂ ನರಶ್ಚೇತಿ, ವಿಶ್ವೇಷಾಂ ವಾಯಂ ನರಃ, ವಿಶ್ವೇ ವಾ ನರಾ ಅಸ್ಯೇತಿ ವಿಶ್ವಾನರಃ ಪರಮಾತ್ಮಾ, ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಾತ್ , ವಿಶ್ವಾನರ ಏವ ವೈಶ್ವಾನರಃ । ತದ್ಧಿತೋಽನನ್ಯಾರ್ಥಃ, ರಾಕ್ಷಸವಾಯಸಾದಿವತ್ । ಅಗ್ನಿಶಬ್ದೋಽಪ್ಯಗ್ರಣೀತ್ವಾದಿಯೋಗಾಶ್ರಯಣೇನ ಪರಮಾತ್ಮವಿಷಯ ಏವ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಾದಿಕಲ್ಪನಂ ಪ್ರಾಣಾಹುತ್ಯಧಿಕರಣತ್ವಂ ಚ ಪರಮಾತ್ಮನೋಽಪಿ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಾದುಪಪದ್ಯತೇ ॥ ೨೮ ॥
ಕಥಂ ಪುನಃ ಪರಮೇಶ್ವರಪರಿಗ್ರಹೇ ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಶ್ರುತಿರುಪಪದ್ಯತ ಇತಿ, ತಾಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತು ಮಾರಭತೇ —

ಅಭಿವ್ಯಕ್ತೇರಿತ್ಯಾಶ್ಮರಥ್ಯಃ ॥ ೨೯ ॥

ಅತಿಮಾತ್ರಸ್ಯಾಪಿ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರತ್ವಮಭಿವ್ಯಕ್ತಿನಿಮಿತ್ತಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಅಭಿವ್ಯಜ್ಯತೇ ಕಿಲ ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಪರಿಮಾಣಃ ಪರಮೇಶ್ವರ ಉಪಾಸಕಾನಾಂ ಕೃತೇ । ಪ್ರದೇಶವಿಶೇಷೇಷು ವಾ ಹೃದಯಾದಿಷೂಪಲಬ್ಧಿಸ್ಥಾನೇಷು ವಿಶೇಷೇಣಾಭಿವ್ಯಜ್ಯತೇ । ಅತಃ ಪರಮೇಶ್ವರೇಽಪಿ ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಶ್ರುತಿರಭಿವ್ಯಕ್ತೇರುಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶ್ಮರಥ್ಯ ಆಚಾರ್ಯೋ ಮನ್ಯತೇ ॥ ೨೯ ॥

ಅನುಸ್ಮೃತೇರ್ಬಾದರಿಃ ॥ ೩೦ ॥

ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಹೃದಯಪ್ರತಿಷ್ಠೇನ ವಾಯಂ ಮನಸಾನುಸ್ಮರ್ಯತೇ । ತೇನ ‘ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಃ’ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಯಥಾ ಪ್ರಸ್ಥಮಿತಾ ಯವಾಃ ಪ್ರಸ್ಥಾ ಇತ್ಯುಚ್ಯಂತೇ, ತದ್ವತ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಚ ಯವೇಷು ಸ್ವಗತಮೇವ ಪರಿಮಾಣಂ ಪ್ರಸ್ಥಸಂಬಂಧಾದ್ವ್ಯಜ್ಯತೇ, ನ ಚೇಹ ಪರಮೇಶ್ವರಗತಂ ಕಿಂಚಿತ್ಪರಿಮಾಣಮಸ್ತಿ, ಯದ್ಧೃದಯಸಂಬಂಧಾದ್ವ್ಯಜ್ಯೇತ; ತಥಾಪಿ ಪ್ರಯುಕ್ತಾಯಾಃ ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಶ್ರುತೇಃ ಸಂಭವತಿ ಯಥಾಕಥಂಚಿದನುಸ್ಮರಣಮಾಲಂಬನಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರತ್ವೇನ ವಾಯಮಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರೋಽಪ್ಯನುಸ್ಮರಣೀಯಃ ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಶ್ರುತ್ಯರ್ಥವತ್ತಾಯೈ । ಏವಮನುಸ್ಮೃತಿನಿಮಿತ್ತಾ ಪರಮೇಶ್ವರೇ ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಶ್ರುತಿರಿತಿ ಬಾದರಿರಾಚಾರ್ಯೋ ಮನ್ಯತೇ ॥ ೩೦ ॥

ಸಂಪತ್ತೇರಿತಿ ಜೈಮಿನಿಸ್ತಥಾ ಹಿ ದರ್ಶಯತಿ ॥ ೩೧ ॥

ಸಂಪತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಾ ವಾ ಸ್ಯಾತ್ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಶ್ರುತಿಃ । ಕುತಃ ? ತಥಾಹಿ ಸಮಾನಪ್ರಕರಣಂ ವಾಜಸನೇಯಿಬ್ರಾಹ್ಮಣಂ ದ್ಯುಪ್ರಭೃತೀನ್ಪೃಥಿವೀಪರ್ಯಂತಾಂಸ್ತ್ರೈಲೋಕ್ಯಾತ್ಮನೋ ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯಾವಯವಾನಧ್ಯಾತ್ಮಮೂರ್ಧಪ್ರಭೃತಿಷು ಚುಬುಕಪರ್ಯಂತೇಷು ದೇಹಾವಯವೇಷು ಸಂಪಾದಯತ್ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಸಂಪತ್ತಿಂ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ದರ್ಶಯತಿ — ‘ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಮಿವ ಹ ವೈ ದೇವಾಃ ಸುವಿದಿತಾ ಅಭಿಸಂಪನ್ನಾಸ್ತಥಾ ನು ವ ಏತಾನ್ವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ ಯಥಾ ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಮೇವಾಭಿಸಂಪಾದಯಿಷ್ಯಾಮೀತಿ । ಸ ಹೋವಾಚ ಮೂರ್ಧಾನಮುಪದಿಶನ್ನುವಾಚೈಷ ವಾ ಅತಿಷ್ಠಾ ವೈಶ್ವಾನರ ಇತಿ । ಚಕ್ಷುಷೀ ಉಪದಿಶನ್ನುವಾಚೈಷ ವೈ ಸುತೇಜಾ ವೈಶ್ವಾನರ ಇತಿ । ನಾಸಿಕೇ ಉಪದಿಶನ್ನುವಾಚೈಷ ವೈ ಪೃಥಗ್ವರ್ತ್ಮಾತ್ಮಾ ವೈಶ್ವಾನರ ಇತಿ । ಮುಖ್ಯಮಾಕಾಶಮುಪದಿಶನ್ನುವಾಚೈಷ ವೈ ಬಹುಲೋ ವೈಶ್ವಾನರ ಇತಿ । ಮುಖ್ಯಾ ಅಪ ಉಪದಿಶನ್ನುವಾಚೈಷ ವೈ ರಯಿರ್ವೈಶ್ವಾನರ ಇತಿ । ಚುಬುಕಮುಪದಿಶನ್ನುವಾಚೈಷ ವೈ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ವೈಶ್ವಾನರಃ’ ಇತಿ । ಚುಬುಕಮಿತ್ಯಧರಂ ಮುಖಫಲಕಮುಚ್ಯತೇ । ಯದ್ಯಪಿ ವಾಜಸನೇಯಕೇ ದ್ಯೌರತಿಷ್ಠಾತ್ವಗುಣಾ ಸಮಾಮ್ನಾಯತೇ, ಆದಿತ್ಯಶ್ಚ ಸುತೇಜಸ್ತ್ವಗುಣಃ, ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ಪುನಃ ದ್ಯೌಃ ಸುತೇಜಸ್ತ್ವಗುಣಾ ಸಮಾಮ್ನಾಯತೇ, ಆದಿತ್ಯಶ್ಚ ವಿಶ್ವರೂಪತ್ವಗುಣಃ; ತಥಾಪಿ ನೈತಾವತಾ ವಿಶೇಷೇಣ ಕಿಂಚಿದ್ಧೀಯತೇ, ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಶ್ರುತೇರವಿಶೇಷಾತ್ , ಸರ್ವಶಾಖಾಪ್ರತ್ಯಯತ್ವಾಚ್ಚ । ಸಂಪತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಾಂ ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಶ್ರುತಿಂ ಯುಕ್ತತರಾಂ ಜೈಮಿನಿರಾಚಾರ್ಯೋ ಮನ್ಯತೇ ॥ ೩೧ ॥

ಆಮನಂತಿ ಚೈನಮಸ್ಮಿನ್ ॥ ೩೨ ॥

ಆಮನಂತಿ ಚೈನಂ ಪರಮೇಶ್ವರಮಸ್ಮಿನ್ಮೂರ್ಧಚುಬುಕಾಂತರಾಲೇ ಜಾಬಾಲಾಃ — ‘ಯ ಏಷೋಽನಂತೋಽವ್ಯಕ್ತ ಆತ್ಮಾ ಸೋಽವಿಮುಕ್ತೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ ಇತಿ । ಸೋಽವಿಮುಕ್ತಃ ಕಸ್ಮಿನ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ ಇತಿ । ವರಣಾಯಾಂ ನಾಸ್ಯಾಂ ಚ ಮಧ್ಯೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ ಇತಿ । ಕಾ ವೈ ವರಣಾ ಕಾ ಚ ನಾಸೀತಿ’ । ತತ್ರ ಚೇಮಾಮೇವ ನಾಸಿಕಾಮ್ ‘ಸರ್ವಾಣೀಂದ್ರಿಯಕೃತಾನಿ ಪಾಪಾನಿ ವಾರಯತೀತಿ ಸಾ ವರಣಾ, ಸರ್ವಾಣೀಂದ್ರಿಯಕೃತಾನಿ ಪಾಪಾನಿ ನಾಶಯತೀತಿ ಸಾ ನಾಸೀ’ ಇತಿ ವರಣಾನಾಸೀತಿ ನಿರುಚ್ಯ, ಪುನರಪ್ಯಾಮನಂತಿ — ‘ಕತಮಚ್ಚಾಸ್ಯ ಸ್ಥಾನಂ ಭವತೀತಿ । ಭ್ರುವೋರ್ಘ್ರಾಣಸ್ಯ ಚ ಯಃ ಸಂಧಿಃ ಸ ಏಷ ದ್ಯುಲೋಕಸ್ಯ ಪರಸ್ಯ ಚ ಸಂಧಿರ್ಭವತಿ’ (ಜಾ. ಉ. ೨) ಇತಿ । ತಸ್ಮಾದುಪಪನ್ನಾ ಪರಮೇಶ್ವರೇ ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಶ್ರುತಿಃ । ಅಭಿವಿಮಾನಶ್ರುತಿಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮತ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯಾ । ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮತಯಾ ಸರ್ವೈಃ ಪ್ರಾಣಿಭಿರಭಿವಿಮೀಯತ ಇತ್ಯಭಿವಿಮಾನಃ । ಅಭಿಗತೋ ವಾಯಂ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮತ್ವಾತ್ , ವಿಮಾನಶ್ಚ ಮಾನವಿಯೋಗಾತ್ ಇತ್ಯಭಿವಿಮಾನಃ । ಅಭಿವಿಮಿಮೀತೇ ವಾ ಸರ್ವಂ ಜಗತ್ , ಕಾರಣತ್ವಾದಿತ್ಯಭಿವಿಮಾನಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಪರಮೇಶ್ವರೋ ವೈಶ್ವಾನರ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೩೨ ॥
ಇತಿ ಶ್ರೀಮತ್ಪರಮಹಂಸಪರಿವ್ರಾಜಕಾಚಾರ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರೀಗೋವಿಂದಭಗವತ್ಪೂಜ್ಯಪಾದಶಿಷ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರೀಮಚ್ಛಂಕರಭಗವತಃ ಕೃತೌ ಶಾರೀರಕಮೀಮಾಂಸಾಸೂತ್ರಭಾಷ್ಯೇ ಪ್ರಥಮಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಃ ಪಾದಃ ॥

ತೃತೀಯಃ ಪಾದಃ

ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಧಿಕರಣಮ್

ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಂ ಸ್ವಶಬ್ದಾತ್ ॥ ೧ ॥

ಇದಂ ಶ್ರೂಯತೇ — ‘ಯಸ್ಮಿಂದ್ಯೌಃ ಪೃಥಿವೀ ಚಾಂತರಿಕ್ಷಮೋತಂ ಮನಃ ಸಹ ಪ್ರಾಣೈಶ್ಚ ಸರ್ವೈಃ । ತಮೇವೈಕಂ ಜಾನಥ ಆತ್ಮಾನಮನ್ಯಾ ವಾಚೋ ವಿಮುಂಚಥಾಮೃತಸ್ಯೈಷ ಸೇತುಃ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೨ । ೫) ಇತಿ । ಅತ್ರ ಯದೇತದ್ದ್ಯುಪ್ರಭೃತೀನಾಮೋತತ್ವವಚನಾದಾಯತನಂ ಕಿಂಚಿದವಗಮ್ಯತೇ, ತತ್ಕಿಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸ್ಯಾತ್ , ಆಹೋಸ್ವಿದರ್ಥಾಂತರಮಿತಿ ಸಂದಿಹ್ಯತೇ । ತತ್ರಾರ್ಥಾಂತರಂ ಕಿಮಪ್ಯಾಯತನಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ‘ಅಮೃತಸ್ಯೈಷ ಸೇತುಃ’ ಇತಿ ಶ್ರವಣಾತ್ । ಪಾರವಾನ್ಹಿ ಲೋಕೇ ಸೇತುಃ ಪ್ರಖ್ಯಾತಃ । ನ ಚ ಪರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪಾರವತ್ತ್ವಂ ಶಕ್ಯಮಭ್ಯುಪಗಂತುಮ್, ‘ಅನಂತಮಪಾರಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೧೨) ಇತಿ ಶ್ರವಣಾತ್ । ಅರ್ಥಾಂತರೇ ಚಾಯತನೇ ಪರಿಗೃಹ್ಯಮಾಣೇ ಸ್ಮೃತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಪ್ರಧಾನಂ ಪರಿಗ್ರಹೀತವ್ಯಮ್ , ತಸ್ಯ ಕಾರಣತ್ವಾದಾಯತನತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ಶ್ರುತಿಪ್ರಸಿದ್ಧೋ ವಾ ವಾಯುಃ ಸ್ಯಾತ್; ‘ವಾಯುರ್ವಾವ ಗೌತಮ ತತ್ಸೂತ್ರಂ ವಾಯುನಾ ವೈ ಗೌತಮ ಸೂತ್ರೇಣಾಯಂ ಚ ಲೋಕಃ ಪರಶ್ಚ ಲೋಕಃ ಸರ್ವಾಣಿ ಚ ಭೂತಾನಿ ಸಂದೃಬ್ಧಾನಿ ಭವಂತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೭ । ೨) ಇತಿ ವಾಯೋರಪಿ ವಿಧಾರಣತ್ವಶ್ರವಣಾತ್ । ಶಾರೀರೋ ವಾ ಸ್ಯಾತ್; — ತಸ್ಯಾಪಿ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಾತ್ , ಭೋಗ್ಯಂ ಪ್ರಪಂಚಂ ಪ್ರತ್ಯಾಯತನತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ ಇತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಇದಮಾಹ —
ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಮಿತಿ । ದ್ಯೌಶ್ಚ ಭೂಶ್ಚ ದ್ಯುಭುವೌ, ದ್ಯುಭುವೌ ಆದೀ ಯಸ್ಯ ತದಿದಂ ದ್ಯುಭ್ವಾದಿ । ಯದೇತದಸ್ಮಿನ್ವಾಕ್ಯೇ ದ್ಯೌಃ ಪೃಥಿವ್ಯಂತರಿಕ್ಷಂ ಮನಃ ಪ್ರಾಣಾ ಇತ್ಯೇವಮಾತ್ಮಕಂ ಜಗತ್ ಓತತ್ವೇನ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಮ್ , ತಸ್ಯಾಯತನಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಕುತಃ ? ಸ್ವಶಬ್ದಾತ್ ಆತ್ಮಶಬ್ದಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಆತ್ಮಶಬ್ದೋ ಹೀಹ ಭವತಿ — ‘ತಮೇವೈಕಂ ಜಾನಥ ಆತ್ಮಾನಮ್’ ಇತಿ । ಆತ್ಮಶಬ್ದಶ್ಚ ಪರಮಾತ್ಮಪರಿಗ್ರಹೇ ಸಮ್ಯಗವಕಲ್ಪತೇ, ನಾರ್ಥಾಂತರಪರಿಗ್ರಹೇ । ಕ್ವಚಿಚ್ಚ ಸ್ವಶಬ್ದೇನೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಆಯತನತ್ವಂ ಶ್ರೂಯತೇ — ‘ಸನ್ಮೂಲಾಃ ಸೋಮ್ಯೇಮಾಃ ಸರ್ವಾಃ ಪ್ರಜಾಃ ಸದಾಯತನಾಃ ಸತ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೪) ಇತಿ । ಸ್ವಶಬ್ದೇನೈವ ಚೇಹ ಪುರಸ್ತಾದುಪರಿಷ್ಟಾಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಂಕೀರ್ತ್ಯತೇ — ‘ಪುರುಷ ಏವೇದಂ ವಿಶ್ವಂ ಕರ್ಮ ತಪೋ ಬ್ರಹ್ಮ ಪರಾಮೃತಮ್’ ಇತಿ, ‘ಬ್ರಹ್ಮೈವೇದಮಮೃತಂ ಪುರಸ್ತಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಪಶ್ಚಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ ದಕ್ಷಿಣತಶ್ಚೋತ್ತರೇಣ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೨ । ೧೨) ಇತಿ ಚ । ತತ್ರ ತ್ವಾಯತನಾಯತನವದ್ಭಾವಶ್ರವಣಾತ್ ಸರ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಚ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾತ್ , ಯಥಾನೇಕಾತ್ಮಕೋ ವೃಕ್ಷಃ ಶಾಖಾ ಸ್ಕಂಧೋ ಮೂಲಂ ಚೇತಿ, ಏವಂ ನಾನಾರಸೋ ವಿಚಿತ್ರ ಆತ್ಮೇತ್ಯಾಶಂಕಾ ಸಂಭವತಿ । ತಾಂ ನಿವರ್ತಯಿತುಂ ಸಾವಧಾರಣಮಾಹ — ‘ತಮೇವೈಕಂ ಜಾನಥ ಆತ್ಮಾನಮ್’ ಇತಿ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ — ನ ಕಾರ್ಯಪ್ರಪಂಚವಿಶಿಷ್ಟೋ ವಿಚಿತ್ರ ಆತ್ಮಾ ವಿಜ್ಞೇಯಃ । ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? ಅವಿದ್ಯಾಕೃತಂ ಕಾರ್ಯಪ್ರಪಂಚಂ ವಿದ್ಯಯಾ ಪ್ರವಿಲಾಪಯಂತಃ ತಮೇವೈಕಮಾಯತನಭೂತಮಾತ್ಮಾನಂ ಜಾನಥ ಏಕರಸಮಿತಿ । ಯಥಾ ‘ಯಸ್ಮಿನ್ನಾಸ್ತೇ ದೇವದತ್ತಸ್ತದಾನಯ’ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಆಸನಮೇವಾನಯತಿ, ನ ದೇವದತ್ತಮ್ । ತದ್ವದಾಯತನಭೂತಸ್ಯೈವೈಕರಸಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ವಿಜ್ಞೇಯತ್ವಮುಪದಿಶ್ಯತೇ । ವಿಕಾರಾನೃತಾಭಿಸಂಧಸ್ಯ ಚಾಪವಾದಃ ಶ್ರೂಯತೇ — ‘ಮೃತ್ಯೋಃ ಸ ಮೃತ್ಯುಮಾಪ್ನೋತಿ ಯ ಇಹ ನಾನೇವ ಪಶ್ಯತಿ’ (ಕ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧೦) ಇತಿ । ‘ಸರ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತಿ ತು ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ಪ್ರಪಂಚಪ್ರವಿಲಾಪನಾರ್ಥಮ್ , ನ ಅನೇಕರಸತಾಪ್ರತಿಪಾದನಾರ್ಥಮ್ , ‘ಸ ಯಥಾ ಸೈಂಧವಘನೋಽನಂತರೋಽಬಾಹ್ಯಃ ಕೃತ್ಸ್ನೋ ರಸಘನ ಏವೈವಂ ವಾ ಅರೇಽಯಮಾತ್ಮಾನಂತರೋಽಬಾಹ್ಯಃ ಕೃತ್ಸ್ನಃ ಪ್ರಜ್ಞಾನಘನ ಏವ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೫ । ೧೩) ಇತ್ಯೇಕರಸತಾಶ್ರವಣಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ಯತ್ತೂಕ್ತಮ್ — ಸೇತುಶ್ರುತೇಃ, ಸೇತೋಶ್ಚ ಪಾರವತ್ತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ, ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽರ್ಥಾಂತರೇಣ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನೇನ ಭವಿತವ್ಯಮಿತಿ, ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ವಿಧಾರಣತ್ವಮಾತ್ರಮತ್ರ ಸೇತುಶ್ರುತ್ಯಾ ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ, ನ ಪಾರವತ್ತ್ವಾದಿ । ನ ಹಿ ಮೃದ್ದಾರುಮಯೋ ಲೋಕೇ ಸೇತುರ್ದೃಷ್ಟ ಇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಮೃದ್ದಾರುಮಯ ಏವ ಸೇತುರಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ । ಸೇತುಶಬ್ದಾರ್ಥೋಽಪಿ ವಿಧಾರಣತ್ವಮಾತ್ರಮೇವ, ನ ಪಾರವತ್ತ್ವಾದಿ, ಷಿಞೋ ಬಂಧನಕರ್ಮಣಃ ಸೇತುಶಬ್ದವ್ಯುತ್ಪತ್ತೇಃ । ಅಪರ ಆಹ — ‘ತಮೇವೈಕಂ ಜಾನಥ ಆತ್ಮಾನಮ್’ ಇತಿ ಯದೇತತ್ಸಂಕೀರ್ತಿತಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಮ್ , ಯಚ್ಚೈತತ್ ‘ಅನ್ಯಾ ವಾಚೋ ವಿಮುಂಚಥ’ ಇತಿ ವಾಗ್ವಿಮೋಚನಮ್ , ತತ್ ಅತ್ರ ಅಮೃತತ್ವಸಾಧನತ್ವಾತ್ , ‘ಅಮೃತಸ್ಯೈಷ ಸೇತುಃ’ ಇತಿ ಸೇತುಶ್ರುತ್ಯಾ ಸಂಕೀರ್ತ್ಯತೇ । ನ ತು ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಮ್ । ತತ್ರ ಯದುಕ್ತಮ್ — ಸೇತುಶ್ರುತೇರ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽರ್ಥಾಂತರೇಣ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನೇನ ಭಾವ್ಯಮಿತಿ, ಏತದಯುಕ್ತಮ್ ॥ ೧ ॥

ಮುಕ್ತೋಪಸೃಪ್ಯವ್ಯಪದೇಶಾತ್ ॥ ೨ ॥

ಇತಶ್ಚ ಪರಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಮ್; ಯಸ್ಮಾನ್ಮುಕ್ತೋಪಸೃಪ್ಯತಾಸ್ಯ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯಮಾನಾ ದೃಶ್ಯತೇ । ಮುಕ್ತೈರುಪಸೃಪ್ಯಂ ಮುಕ್ತೋಪಸೃಪ್ಯಮ್ । ದೇಹಾದಿಷ್ವನಾತ್ಮಸು ಅಹಮಸ್ಮೀತ್ಯಾತ್ಮಬುದ್ಧಿರವಿದ್ಯಾ, ತತಸ್ತತ್ಪೂಜನಾದೌ ರಾಗಃ, ತತ್ಪರಿಭವಾದೌ ದ್ವೇಷಃ, ತದುಚ್ಛೇದದರ್ಶನಾದ್ಭಯಂ ಮೋಹಶ್ಚ — ಇತ್ಯೇವಮಯಮನಂತಭೇದೋಽನರ್ಥವ್ರಾತಃ ಸಂತತಃ ಸರ್ವೇಷಾಂ ನಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಃ । ತದ್ವಿಪರ್ಯಯೇಣಾವಿದ್ಯಾರಾಗದ್ವೇಷಾದಿದೋಷಮುಕ್ತೈರುಪಸೃಪ್ಯಂ ಗಮ್ಯಮೇತದಿತಿ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಂ ಪ್ರಕೃತ್ಯ ವ್ಯಪದೇಶೋ ಭವತಿ । ಕಥಮ್ ? ‘ಭಿದ್ಯತೇ ಹೃದಯಗ್ರಂಥಿಶ್ಛಿದ್ಯಂತೇ ಸರ್ವಸಂಶಯಾಃ । ಕ್ಷೀಯಂತೇ ಚಾಸ್ಯ ಕರ್ಮಾಣಿ ತಸ್ಮಿಂದೃಷ್ಟೇ ಪರಾವರೇ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೨ । ೯) ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ, ಬ್ರವೀತಿ — ‘ತಥಾ ವಿದ್ವಾನ್ನಾಮರೂಪಾದ್ವಿಮುಕ್ತಃ ಪರಾತ್ಪರಂ ಪುರುಷಮುಪೈತಿ ದಿವ್ಯಮ್’ (ಮು. ಉ. ೩ । ೨ । ೮) ಇತಿ । ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚ ಮುಕ್ತೋಪಸೃಪ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಶಾಸ್ತ್ರೇ — ‘ಯದಾ ಸರ್ವೇ ಪ್ರಮುಚ್ಯಂತೇ ಕಾಮಾ ಯೇಽಸ್ಯ ಹೃದಿ ಶ್ರಿತಾಃ । ಅಥ ಮರ್ತ್ಯೋಽಮೃತೋ ಭವತ್ಯತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಮಶ್ನುತೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೭) ಇತ್ಯೇವಮಾದೌ । ಪ್ರಧಾನಾದೀನಾಂ ತು ನ ಕ್ವಚಿನ್ಮುಕ್ತೋಪಸೃಪ್ಯತ್ವಮಸ್ತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ಅಪಿ ಚ ‘ತಮೇವೈಕಂ ಜಾನಥ ಆತ್ಮಾನಮನ್ಯಾ ವಾಚೋ ವಿಮುಂಚಥಾಮೃತಸ್ಯೈಷ ಸೇತುಃ’ ಇತಿ ವಾಗ್ವಿಮೋಕಪೂರ್ವಕಂ ವಿಜ್ಞೇಯತ್ವಮಿಹ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಸ್ಯೋಚ್ಯತೇ । ತಚ್ಚ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ದೃಷ್ಟಮ್ — ‘ತಮೇವ ಧೀರೋ ವಿಜ್ಞಾಯ ಪ್ರಜ್ಞಾಂ ಕುರ್ವೀತ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಃ । ನಾನುಧ್ಯಾಯಾದ್ಬಹೂಞ್ಶಬ್ದಾನ್ವಾಚೋ ವಿಗ್ಲಾಪನಂ ಹಿ ತತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨೧) ಇತಿ । ತಸ್ಮಾದಪಿ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ॥ ೨ ॥

ನಾನುಮಾನಮತಚ್ಛಬ್ದಾತ್ ॥ ೩ ॥

ಯಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರತಿಪಾದಕೋ ವೈಶೇಷಿಕೋ ಹೇತುರುಕ್ತಃ, ನೈವಮರ್ಥಾಂತರಸ್ಯ ವೈಶೇಷಿಕೋ ಹೇತುಃ ಪ್ರತಿಪಾದಕೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾಹ । ನಾನುಮಾನಂ ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಮೃತಿಪರಿಕಲ್ಪಿತಂ ಪ್ರಧಾನಮ್ ಇಹ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಮ್ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಅತಚ್ಛಬ್ದಾತ್ । ತಸ್ಯಾಚೇತನಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದಕಃ ಶಬ್ದಃ ತಚ್ಛಬ್ದಃ, ನ ತಚ್ಛಬ್ದಃ ಅತಚ್ಛಬ್ದಃ । ನ ಹ್ಯತ್ರಾಚೇತನಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದಕಃ ಕಶ್ಚಿಚ್ಛಬ್ದೋಽಸ್ತಿ, ಯೇನಾಚೇತನಂ ಪ್ರಧಾನಂ ಕಾರಣತ್ವೇನಾಯತನತ್ವೇನ ವಾವಗಮ್ಯೇತ । ತದ್ವಿಪರೀತಸ್ಯ ಚೇತನಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದಕಶಬ್ದೋಽತ್ರಾಸ್ತಿ — ‘ಯಃ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸರ್ವವಿತ್’ (ಮು. ಉ. ೧ । ೧ । ೯) ಇತ್ಯಾದಿಃ । ಅತ ಏವ ನ ವಾಯುರಪೀಹ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನತ್ವೇನಾಶ್ರೀಯತೇ ॥ ೩ ॥

ಪ್ರಾಣಭೃಚ್ಚ ॥ ೪ ॥

ಯದ್ಯಪಿ ಪ್ರಾಣಭೃತೋ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮನ ಆತ್ಮತ್ವಂ ಚೇತನತ್ವಂ ಚ ಸಂಭವತಿ, ತಥಾಪ್ಯುಪಾಧಿಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದ್ಯಸಂಭವೇ ಸತಿ ಅಸ್ಮಾದೇವಾತಚ್ಛಬ್ದಾತ್ ಪ್ರಾಣಭೃದಪಿ ನ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನತ್ವೇನಾಶ್ರಯಿತವ್ಯಃ । ನ ಚೋಪಾಧಿಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯಾವಿಭೋಃ ಪ್ರಾಣಭೃತೋ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನತ್ವಮಪಿ ಸಮ್ಯಕ್ಸಂಭವತಿ । ಪೃಥಗ್ಯೋಗಕರಣಮುತ್ತರಾರ್ಥಮ್ ॥ ೪ ॥
ಕುತಶ್ಚ ನ ಪ್ರಾಣಭೃತ್ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನತ್ವೇನಾಶ್ರಯಿತವ್ಯಃ ? —

ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಾತ್ ॥ ೫ ॥

ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಶ್ಚೇಹ ಭವತಿ — ‘ತಮೇವೈಕಂ ಜಾನಥ ಆತ್ಮಾನಮ್’ ಇತಿ ಜ್ಞೇಯಜ್ಞಾತೃಭಾವೇನ । ತತ್ರ ಪ್ರಾಣಭೃತ್ ತಾವನ್ಮುಮುಕ್ಷುತ್ವಾಜ್ಜ್ಞಾತಾ । ಪರಿಶೇಷಾದಾತ್ಮಶಬ್ದವಾಚ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜ್ಞೇಯಂ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಮಿತಿ ಗಮ್ಯತೇ, ನ ಪ್ರಾಣಭೃತ್ ॥ ೫ ॥
ಕುತಶ್ಚ ನ ಪ್ರಾಣಭೃತ್ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನತ್ವೇನಾಶ್ರಯಿತವ್ಯಃ ? —

ಪ್ರಕರಣಾತ್ ॥ ೬ ॥

ಪ್ರಕರಣಂ ಚೇದಂ ಪರಮಾತ್ಮನಃ — ‘ಕಸ್ಮಿನ್ನು ಭಗವೋ ವಿಜ್ಞಾತೇ ಸರ್ವಮಿದಂ ವಿಜ್ಞಾತಂ ಭವತಿ’ (ಮು. ಉ. ೧ । ೧ । ೩) ಇತ್ಯೇಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಾಪೇಕ್ಷಣಾತ್ । ಪರಮಾತ್ಮನಿ ಹಿ ಸರ್ವಾತ್ಮಕೇ ವಿಜ್ಞಾತೇ ಸರ್ವಮಿದಂ ವಿಜ್ಞಾತಂ ಸ್ಯಾತ್ , ನ ಕೇವಲೇ ಪ್ರಾಣಭೃತಿ ॥ ೬ ॥
ಕುತಶ್ಚ ನ ಪ್ರಾಣಭೃತ್ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನತ್ವೇನಾಶ್ರಯಿತವ್ಯಃ ? —

ಸ್ಥಿತ್ಯದನಾಭ್ಯಾಂ ಚ ॥ ೭ ॥

ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಂ ಚ ಪ್ರಕೃತ್ಯ, ‘ದ್ವಾ ಸುಪರ್ಣಾ ಸಯುಜಾ ಸಖಾಯಾ’ (ಮು. ಉ. ೩ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯತ್ರ ಸ್ಥಿತ್ಯದನೇ ನಿರ್ದಿಶ್ಯೇತೇ । ‘ತಯೋರನ್ಯಃ ಪಿಪ್ಪಲಂ ಸ್ವಾದ್ವತ್ತಿ’ ಇತಿ ಕರ್ಮಫಲಾಶನಮ್ । ‘ಅನಶ್ನನ್ನನ್ಯೋಽಭಿಚಾಕಶೀತಿ’ ಇತ್ಯೌದಾಸೀನ್ಯೇನಾವಸ್ಥಾನಮ್ । ತಾಭ್ಯಾಂ ಚ ಸ್ಥಿತ್ಯದನಾಭ್ಯಾಮೀಶ್ವರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞೌ ತತ್ರ ಗೃಹ್ಯೇತೇ । ಯದಿ ಚ ಈಶ್ವರೋ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನತ್ವೇನ ವಿವಕ್ಷಿತಃ, ತತಸ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯೇಶ್ವರಸ್ಯ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾತ್ಪೃಥಗ್ವಚನಮವಕಲ್ಪತೇ । ಅನ್ಯಥಾ ಹ್ಯಪ್ರಕೃತವಚನಮಾಕಸ್ಮಿಕಮಸಂಬದ್ಧಂ ಸ್ಯಾತ್ । ನನು ತವಾಪಿ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಯೇಶ್ವರಾತ್ಪೃಥಗ್ವಚನಮಾಕಸ್ಮಿಕಮೇವ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ನ, ತಸ್ಯಾವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ । ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞೋ ಹಿ ಕರ್ತೃತ್ವೇನ ಭೋಕ್ತೃತ್ವೇನ ಚ ಪ್ರತಿಶರೀರಂ ಬುದ್ಧ್ಯಾದ್ಯುಪಾಧಿಸಂಬದ್ಧಃ, ಲೋಕತ ಏವ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ, ನಾಸೌ ಶ್ರುತ್ಯಾ ತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ । ಈಶ್ವರಸ್ತು ಲೋಕತೋಽಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾಚ್ಛ್ರುತ್ಯಾ ತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ವಿವಕ್ಷ್ಯತ ಇತಿ ನ ತಸ್ಯಾಕಸ್ಮಿಕಂ ವಚನಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ‘ಗುಹಾಂ ಪ್ರವಿಷ್ಟಾವಾತ್ಮಾನೌ ಹಿ’ ಇತ್ಯತ್ರಾಪ್ಯೇತದ್ದರ್ಶಿತಮ್ — ‘ದ್ವಾ ಸುಪರ್ಣಾ’ ಇತ್ಯಸ್ಯಾಮೃಚಿ ಈಶ್ವರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾವುಚ್ಯೇತೇ ಇತಿ । ಯದಾಪಿ ಪೈಂಗ್ಯುಪನಿಷತ್ಕೃತೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇನಾಸ್ಯಾಮೃಚಿ ಸತ್ತ್ವಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾವುಚ್ಯೇತೇ, ತದಾಪಿ ನ ವಿರೋಧಃ ಕಶ್ಚಿತ್ । ಕಥಮ್ ? ಪ್ರಾಣಭೃದ್ಧೀಹ ಘಟಾದಿಚ್ಛಿದ್ರವತ್ ಸತ್ತ್ವಾದ್ಯುಪಾಧ್ಯಭಿಮಾನಿತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಶರೀರಂ ಗೃಹ್ಯಮಾಣೋ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಂ ನ ಭವತೀತಿ ನಿಷಿಧ್ಯತೇ । ಯಸ್ತು ಸರ್ವಶರೀರೇಷೂಪಾಧಿಭಿರ್ವಿನೋಪಲಕ್ಷ್ಯತೇ, ಪರ ಏವ ಸ ಭವತಿ । ಯಥಾ ಘಟಾದಿಚ್ಛಿದ್ರಾಣಿ ಘಟಾದಿಭಿರುಪಾಧಿಭಿರ್ವಿನೋಪಲಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾನಿ ಮಹಾಕಾಶ ಏವ ಭವಂತಿ, ತದ್ವತ್ ಪ್ರಾಣಭೃತಃ ಪರಸ್ಮಾದನ್ಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ ಪ್ರತಿಷೇಧೋ ನೋಪಪದ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ಸತ್ತ್ವಾದ್ಯುಪಾಧ್ಯಭಿಮಾನಿನ ಏವ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನತ್ವಪ್ರತಿಷೇಧಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಪರಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಮ್ । ತದೇತತ್ ‘ಅದೃಶ್ಯತ್ವಾದಿಗುಣಕೋ ಧರ್ಮೋಕ್ತೇಃ’ ಇತ್ಯನೇನೈವ ಸಿದ್ಧಮ್ । ತಸ್ಯೈವ ಹಿ ಭೂತಯೋನಿವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಮಧ್ಯೇ ಇದಂ ಪಠಿತಮ್ — ‘ಯಸ್ಮಿಂದ್ಯೌಃ ಪೃಥಿವೀ ಚಾಂತರಿಕ್ಷಮ್’ ಇತಿ । ಪ್ರಪಂಚಾರ್ಥಂ ತು ಪುನರುಪನ್ಯಸ್ತಮ್ ॥ ೭ ॥

ಭೂಮಾಧಿಕರಣಮ್

ಭೂಮಾ ಸಂಪ್ರಸಾದಾದಧ್ಯುಪದೇಶಾತ್ ॥ ೮ ॥

ಇದಂ ಸಮಾಮನಂತಿ — ‘ಭೂಮಾ ತ್ವೇವ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯ ಇತಿ ಭೂಮಾನಂ ಭಗವೋ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸ ಇತಿ ।’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೩ । ೧)‘ಯತ್ರ ನಾನ್ಯತ್ಪಶ್ಯತಿ ನಾನ್ಯಚ್ಛೃಣೋತಿ ನಾನ್ಯದ್ವಿಜಾನಾತಿ ಸ ಭೂಮಾಥ ಯತ್ರಾನ್ಯತ್ಪಶ್ಯತ್ಯನ್ಯಚ್ಛೃಣೋತ್ಯನ್ಯದ್ವಿಜಾನಾತಿ ತದಲ್ಪಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೪ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿ । ತತ್ರ ಸಂಶಯಃ — ಕಿಂ ಪ್ರಾಣೋ ಭೂಮಾ ಸ್ಯಾತ್ , ಆಹೋಸ್ವಿತ್ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ । ಕುತಃ ಸಂಶಯಃ ? ಭೂಮೇತಿ ತಾವದ್ಬಹುತ್ವಮಭಿಧೀಯತೇ । ‘ಬಹೋರ್ಲೋಪೋ ಭೂ ಚ ಬಹೋಃ’ (ಪಾ. ಸೂ. ೬ । ೪ । ೧೫೮) ಇತಿ ಭೂಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಭಾವಪ್ರತ್ಯಯಾಂತತಾಸ್ಮರಣಾತ್ । ಕಿಮಾತ್ಮಕಂ ಪುನಸ್ತದ್ಬಹುತ್ವಮಿತಿ ವಿಶೇಷಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮ್ ‘ಪ್ರಾಣೋ ವಾ ಆಶಾಯಾ ಭೂಯಾನ್’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೧೫ । ೧) ಇತಿ ಸನ್ನಿಧಾನಾತ್ ಪ್ರಾಣೋ ಭೂಮೇತಿ ಪ್ರತಿಭಾತಿ । ತಥಾ ‘ಶ್ರುತಂ ಹ್ಯೇವ ಮೇ ಭಗವದ್ದೃಶೇಭ್ಯಸ್ತರತಿ ಶೋಕಮಾತ್ಮವಿದಿತಿ । ಸೋಽಹಂ ಭಗವಃ ಶೋಚಾಮಿ ತಂ ಮಾ ಭಗವಾಞ್ಶೋಕಸ್ಯ ಪಾರಂ ತಾರಯತು’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೧ । ೩) ಇತಿ ಪ್ರಕರಣೋತ್ಥಾನಾತ್ಪರಮಾತ್ಮಾ ಭೂಮೇತ್ಯಪಿ ಪ್ರತಿಭಾತಿ । ತತ್ರ ಕಸ್ಯೋಪಾದಾನಂ ನ್ಯಾಯ್ಯಮ್ , ಕಸ್ಯ ವಾ ಹಾನಮಿತಿ ಭವತಿ ಸಂಶಯಃ । ಕಿಂ ತಾವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ? ಪ್ರಾಣೋ ಭೂಮೇತಿ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಭೂಯಃ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನಪರಂಪರಾಽದರ್ಶನಾತ್ । ಯಥಾ ಹಿ ‘ಅಸ್ತಿ ಭಗವೋ ನಾಮ್ನೋ ಭೂಯಃ’ ಇತಿ, ‘ವಾಗ್ವಾವ ನಾಮ್ನೋ ಭೂಯಸೀ’ ಇತಿ; ತಥಾ ‘ಅಸ್ತಿ ಭಗವೋ ವಾಚೋ ಭೂಯಃ’ ಇತಿ, ‘ಮನೋ ವಾವ ವಾಚೋ ಭೂಯಃ’ ಇತಿ ಚ — ನಾಮಾದಿಭ್ಯೋ ಹಿ ಆ ಪ್ರಾಣಾತ್ ಭೂಯಃ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನಪ್ರವಾಹಃ ಪ್ರವೃತ್ತಃ ನೈವಂ ಪ್ರಾಣಾತ್ಪರಂ ಭೂಯಃ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನಂ ದೃಶ್ಯತೇ — ‘ಅಸ್ತಿ ಭಗವಃ ಪ್ರಾಣಾದ್ಭೂಯಃ’ ಇತಿ, ‘ಅದೋ ವಾವ ಪ್ರಾಣಾದ್ಭೂಯಃ’ ಇತಿ । ಪ್ರಾಣಮೇವ ತು ನಾಮಾದಿಭ್ಯ ಆಶಾಂತೇಭ್ಯೋ ಭೂಯಾಂಸಮ್ — ‘ಪ್ರಾಣೋ ವಾ ಆಶಾಯಾ ಭೂಯಾನ್’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಸಪ್ರಪಂಚಮುಕ್ತ್ವಾ, ಪ್ರಾಣದರ್ಶಿನಶ್ಚಾತಿವಾದಿತ್ವಮ್ ‘ಅತಿವಾದ್ಯಸೀತ್ಯತಿವಾದ್ಯಸ್ಮೀತಿ ಬ್ರೂಯಾನ್ನಾಪಹ್ನುವೀತ’ ಇತ್ಯಭ್ಯನುಜ್ಞಾಯ, ‘ಏಷ ತು ವಾ ಅತಿವದತಿ ಯಃ ಸತ್ಯೇನಾತಿವದತಿ’ ಇತಿ ಪ್ರಾಣವ್ರತಮತಿವಾದಿತ್ವಮನುಕೃಷ್ಯ, ಅಪರಿತ್ಯಜ್ಯೈವ ಪ್ರಾಣಂ ಸತ್ಯಾದಿಪರಂಪರಯಾ ಭೂಮಾನಮವತಾರಯನ್, ಪ್ರಾಣಮೇವ ಭೂಮಾನಂ ಮನ್ಯತ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ಕಥಂ ಪುನಃ ಪ್ರಾಣೇ ಭೂಮನಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯಮಾನೇ ‘ಯತ್ರ ನಾನ್ಯತ್ಪಶ್ಯತಿ’ ಇತ್ಯೇತದ್ಭೂಮ್ನೋ ಲಕ್ಷಣಪರಂ ವಚನಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯೇತೇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಸುಷುಪ್ತ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಂ ಪ್ರಾಣಗ್ರಸ್ತೇಷು ಕರಣೇಷು ದರ್ಶನಾದಿವ್ಯವಹಾರನಿವೃತ್ತಿದರ್ಶನಾತ್ಸಂಭವತಿ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾಪಿ ‘ಯತ್ರ ನಾನ್ಯತ್ಪಶ್ಯತೀತಿ’ ಏತಲ್ಲಕ್ಷಣಮ್ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ — ‘ನ ಶೃಣೋತಿ ನ ಪಶ್ಯತಿ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಸರ್ವಕರಣವ್ಯಾಪಾರಪ್ರತ್ಯಸ್ತಮಯರೂಪಾಂ ಸುಷುಪ್ತ್ಯವಸ್ಥಾಮುಕ್ತ್ವಾ, ‘ಪ್ರಾಣಾಗ್ನಯ ಏವೈತಸ್ಮಿನ್ಪುರೇ ಜಾಗ್ರತಿ’ (ಪ್ರ. ಉ. ೪ । ೩) ಇತಿ ತಸ್ಯಾಮೇವಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಪಂಚವೃತ್ತೇಃ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಜಾಗರಣಂ ಬ್ರುವತೀ, ಪ್ರಾಣಪ್ರಧಾನಾಂ ಸುಷುಪ್ತ್ಯವಸ್ಥಾಂ ದರ್ಶಯತಿ । ಯಚ್ಚೈತದ್ಭೂಮ್ನಃ ಸುಖತ್ವಂ ಶ್ರುತಮ್ — ‘ಯೋ ವೈ ಭೂಮಾ ತತ್ಸುಖಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೩ । ೧) ಇತಿ, ತದಪ್ಯವಿರುದ್ಧಮ್ । ‘ಅತ್ರೈಷ ದೇವಃ ಸ್ವಪ್ನಾನ್ನ ಪಶ್ಯತ್ಯಥೈತಸ್ಮಿಞ್ಶರೀರೇ ಸುಖಂ ಭವತಿ’ (ಪ್ರ. ಉ. ೪ । ೬) ಇತಿ ಸುಷುಪ್ತ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಮೇವ ಸುಖಶ್ರವಣಾತ್ । ಯಚ್ಚ ‘ಯೋ ವೈ ಭೂಮಾ ತದಮೃತಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೪ । ೧) ಇತಿ, ತದಪಿ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾವಿರುದ್ಧಮ್ । ‘ಪ್ರಾಣೋ ವಾ ಅಮೃತಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೬ । ೩) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಕಥಂ ಪುನಃ ಪ್ರಾಣಂ ಭೂಮಾನಂ ಮನ್ಯಮಾನಸ್ಯ ‘ತರತಿ ಶೋಕಮಾತ್ಮವಿತ್’ ಇತ್ಯಾತ್ಮವಿವಿದಿಷಯಾ ಪ್ರಕರಣಸ್ಯೋತ್ಥಾನಮುಪಪದ್ಯತೇ ? ಪ್ರಾಣ ಏವೇಹಾತ್ಮಾ ವಿವಕ್ಷಿತ ಇತಿ ಬ್ರೂಮಃ । ತಥಾಹಿ — ‘ಪ್ರಾಣೋ ಹ ಪಿತಾ ಪ್ರಾಣೋ ಮಾತಾ ಪ್ರಾಣೋ ಭ್ರಾತಾ ಪ್ರಾಣಃ ಸ್ವಸಾ ಪ್ರಾಣ ಆಚಾರ್ಯಃ ಪ್ರಾಣೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೧೫ । ೧) ಇತಿ ಪ್ರಾಣಮೇವ ಸರ್ವಾತ್ಮಾನಂ ಕರೋತಿ, ‘ಯಥಾ ವಾ ಅರಾ ನಾಭೌ ಸಮರ್ಪಿತಾ ಏವಮಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಾಣೇ ಸರ್ವಂ ಸಮರ್ಪಿತಮ್’ ಇತಿ ಚ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಾರನಾಭಿನಿದರ್ಶನಾಭ್ಯಾಂ ಚ ಸಂಭವತಿ ವೈಪುಲ್ಯಾತ್ಮಿಕಾ ಭೂಮರೂಪತಾ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಣೋ ಭೂಮೇತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ॥
ತತ ಇದಮುಚ್ಯತೇ — ಪರಮಾತ್ಮೈವೇಹ ಭೂಮಾ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ, ನ ಪ್ರಾಣಃ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಸಂಪ್ರಸಾದಾದಧ್ಯುಪದೇಶಾತ್ । ಸಂಪ್ರಸಾದ ಇತಿ ಸುಷುಪ್ತಂ ಸ್ಥಾನಮುಚ್ಯತೇ; ಸಮ್ಯಕ್ಪ್ರಸೀದತ್ಯಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ನಿರ್ವಚನಾತ್ । ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೇ ಚ ಸ್ವಪ್ನಜಾಗರಿತಸ್ಥಾನಾಭ್ಯಾಂ ಸಹ ಪಾಠಾತ್ । ತಸ್ಯಾಂ ಚ ಸಂಪ್ರಸಾದಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಪ್ರಾಣೋ ಜಾಗರ್ತೀತಿ ಪ್ರಾಣೋಽತ್ರ ಸಂಪ್ರಸಾದೋಽಭಿಪ್ರೇಯತೇ । ಪ್ರಾಣಾದೂರ್ಧ್ವಂ ಭೂಮ್ನ ಉಪದಿಶ್ಯಮಾನತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರಾಣ ಏವ ಚೇದ್ಭೂಮಾ ಸ್ಯಾತ್ , ಸ ಏವ ತಸ್ಮಾದೂರ್ಧ್ವಮುಪದಿಶ್ಯೇತೇತ್ಯಶ್ಲಿಷ್ಟಮೇವೈತತ್ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಹಿ ನಾಮೈವ ‘ನಾಮ್ನೋ ಭೂಯಃ’ ಇತಿ ನಾಮ್ನ ಊರ್ಧ್ವಮುಪದಿಷ್ಟಮ್ । ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? ನಾಮ್ನೋಽನ್ಯದರ್ಥಾಂತರಮುಪದಿಷ್ಟಂ ವಾಗಾಖ್ಯಮ್ ‘ವಾಗ್ವಾವ ನಾಮ್ನೋ ಭೂಯಸೀ’ ಇತಿ । ತಥಾ ವಾಗಾದಿಭ್ಯೋಽಪಿ ಆ ಪ್ರಾಣಾದರ್ಥಾಂತರಮೇವ ತತ್ರ ತತ್ರೋರ್ಧ್ವಮುಪದಿಷ್ಟಮ್ । ತದ್ವತ್ಪ್ರಾಣಾದೂರ್ಧ್ವಮುಪದಿಶ್ಯಮಾನೋ ಭೂಮಾ ಪ್ರಾಣಾದರ್ಥಾಂತರಭೂತೋ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ನನ್ವಿಹ ನಾಸ್ತಿ ಪ್ರಶ್ನಃ — ‘ಅಸ್ತಿ ಭಗವಃ ಪ್ರಾಣಾದ್ಭೂಯಃ’ ಇತಿ । ನಾಪಿ ಪ್ರತಿವಚನಮಸ್ತಿ ‘ಪ್ರಾಣಾದ್ವಾವ ಭೂಯೋಽಸ್ತಿ’ ಇತಿ; ಕಥಂ ಪ್ರಾಣಾದಧಿ ಭೂಮೋಪದಿಶ್ಯತ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ? ಪ್ರಾಣವಿಷಯಮೇವ ಚಾತಿವಾದಿತ್ವಮುತ್ತರತ್ರಾನುಕೃಷ್ಯಮಾಣಂ ಪಶ್ಯಾಮಃ — ‘ಏಷ ತು ವಾ ಅತಿವದತಿ ಯಃ ಸತ್ಯೇನಾತಿವದತಿ’ ಇತಿ । ತಸ್ಮಾನ್ನಾಸ್ತಿ ಪ್ರಾಣಾದಧ್ಯುಪದೇಶ ಇತಿ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ನ ತಾವತ್ಪ್ರಾಣವಿಷಯಸ್ಯೈವಾತಿವಾದಿತ್ವಸ್ಯೈತದನುಕರ್ಷಣಮಿತಿ ಶಕ್ಯಂ ವಕ್ತುಮ್ , ವಿಶೇಷವಾದಾತ್ ‘ಯಃ ಸತ್ಯೇನಾತಿವದತಿ’ ಇತಿ । ನನು ವಿಶೇಷವಾದೋಽಪ್ಯಯಂ ಪ್ರಾಣವಿಷಯ ಏವ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ಕಥಮ್ ? ಯಥಾ ‘ಏಷೋಽಗ್ನಿಹೋತ್ರೀ, ಯಃ ಸತ್ಯಂ ವದತಿ’ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ, ನ ಸತ್ಯವದನೇನಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಿತ್ವಮ್ । ಕೇನ ತರ್ಹಿ ? ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರೇಣೈವ; ಸತ್ಯವದನಂ ತ್ವಗ್ನಿಹೋತ್ರಿಣೋ ವಿಶೇಷ ಉಚ್ಯತೇ । ತಥಾ ‘ಏಷ ತು ವಾ ಅತಿವದತಿ, ಯಃ ಸತ್ಯೇನಾತಿವದತಿ’ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ, ನ ಸತ್ಯವದನೇನಾತಿವಾದಿತ್ವಮ್ । ಕೇನ ತರ್ಹಿ ? ಪ್ರಕೃತೇನ ಪ್ರಾಣವಿಜ್ಞಾನೇನೈವ । ಸತ್ಯವದನಂ ತು ಪ್ರಾಣವಿದೋ ವಿಶೇಷೋ ವಿವಕ್ಷ್ಯತ ಇತಿ । ನೇತಿ ಬ್ರೂಮಃ; ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಪರಿತ್ಯಾಗಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಶ್ರುತ್ಯಾ ಹ್ಯತ್ರ ಸತ್ಯವದನೇನಾತಿವಾದಿತ್ವಂ ಪ್ರತೀಯತೇ — ‘ಯಃ ಸತ್ಯೇನಾತಿವದತಿ ಸೋಽತಿವದತಿ’ ಇತಿ । ನಾತ್ರ ಪ್ರಾಣವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸಂಕೀರ್ತನಮಸ್ತಿ । ಪ್ರಕರಣಾತ್ತು ಪ್ರಾಣವಿಜ್ಞಾನಂ ಸಂಬಧ್ಯೇತ । ತತ್ರ ಪ್ರಕರಣಾನುರೋಧೇನ ಶ್ರುತಿಃ ಪರಿತ್ಯಕ್ತಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಪ್ರಕೃತವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಶ್ಚ ತುಶಬ್ದೋ ನ ಸಂಗಚ್ಛೇತ — ‘ಏಷ ತು ವಾ ಅತಿವದತಿ’ ಇತಿ । ‘ಸತ್ಯಂ ತ್ವೇವ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೧೬ । ೧) ಇತಿ ಚ ಪ್ರಯತ್ನಾಂತರಕರಣಮರ್ಥಾಂತರವಿವಕ್ಷಾಂ ಸೂಚಯತಿ । ತಸ್ಮಾದ್ಯಥೈಕವೇದಪ್ರಶಂಸಾಯಾಂ ಪ್ರಕೃತಾಯಾಮ್ , ‘ಏಷ ತು ಮಹಾಬ್ರಾಹ್ಮಣಃ, ಯಶ್ಚತುರೋ ವೇದಾನಧೀತೇ’ ಇತ್ಯೇಕವೇದೇಭ್ಯೋಽರ್ಥಾಂತರಭೂತಶ್ಚತುರ್ವೇದಃ ಪ್ರಶಸ್ಯತೇ, ತಾದೃಗೇತದ್ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ನ ಚ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನರೂಪಯೈವಾರ್ಥಾಂತರವಿವಕ್ಷಯಾ ಭವಿತವ್ಯಮಿತಿ ನಿಯಮೋಽಸ್ತಿ; ಪ್ರಕೃತಸಂಬಂಧಾಸಂಭವಕಾರಿತತ್ವಾದರ್ಥಾಂತರವಿವಕ್ಷಾಯಾಃ । ತತ್ರ ಪ್ರಾಣಾಂತಮನುಶಾಸನಂ ಶ್ರುತ್ವಾ ತೂಷ್ಣೀಂಭೂತಂ ನಾರದಂ ಸ್ವಯಮೇವ ಸನತ್ಕುಮಾರೋ ವ್ಯುತ್ಪಾದಯತಿ — ಯತ್ಪ್ರಾಣವಿಜ್ಞಾನೇನ ವಿಕಾರಾನೃತವಿಷಯೇಣಾತಿವಾದಿತ್ವಮನತಿವಾದಿತ್ವಮೇವ ತತ್ — ‘ಏಷ ತು ವಾ ಅತಿವದತಿ, ಯಃ ಸತ್ಯೇನಾತಿವದತಿ’ ಇತಿ । ತತ್ರ ಸತ್ಯಮಿತಿ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಚ್ಯತೇ, ಪರಮಾರ್ಥರೂಪತ್ವಾತ್; ‘ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತಿ ಚ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ । ತಥಾ ವ್ಯುತ್ಪಾದಿತಾಯ ನಾರದಾಯ ‘ಸೋಽಹಂ ಭಗವಃ ಸತ್ಯೇನಾತಿವದಾನಿ’ ಇತ್ಯೇವಂ ಪ್ರವೃತ್ತಾಯ ವಿಜ್ಞಾನಾದಿಸಾಧನಪರಂಪರಯಾ ಭೂಮಾನಮುಪದಿಶತಿ । ತತ್ರ ಯತ್ಪ್ರಾಣಾದಧಿ ಸತ್ಯಂ ವಕ್ತವ್ಯಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಮ್ , ತದೇವೇಹ ಭೂಮೇತ್ಯುಚ್ಯತ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದಸ್ತಿ ಪ್ರಾಣಾದಧಿ ಭೂಮ್ನ ಉಪದೇಶ ಇತಿ — ಅತಃ ಪ್ರಾಣಾದನ್ಯಃ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಭೂಮಾ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಏವಂ ಚೇಹಾತ್ಮವಿವಿದಿಷಯಾ ಪ್ರಕರಣಸ್ಯೋತ್ಥಾನಮುಪಪನ್ನಂ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ಪ್ರಾಣ ಏವೇಹಾತ್ಮಾ ವಿವಕ್ಷಿತ ಇತ್ಯೇತದಪಿ ನೋಪಪದ್ಯತೇ । ನ ಹಿ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಯಾ ವೃತ್ತ್ಯಾತ್ಮತ್ವಮಸ್ತಿ । ನ ಚಾನ್ಯತ್ರ ಪರಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಾಚ್ಛೋಕವಿನಿವೃತ್ತಿರಸ್ತಿ, ‘ನಾನ್ಯಃ ಪಂಥಾ ವಿದ್ಯತೇಽಯನಾಯ’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೬ । ೧೫) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ । ‘ತಂ ಮಾ ಭಗವಾಞ್ಶೋಕಸ್ಯ ಪಾರಂ ತಾರಯತು’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೧ । ೩) ಇತಿ ಚೋಪಕ್ರಮ್ಯೋಪಸಂಹರತಿ — ‘ತಸ್ಮೈ ಮೃದಿತಕಷಾಯಾಯ ತಮಸಃ ಪಾರಂ ದರ್ಶಯತಿ ಭಗವಾನ್ಸನತ್ಕುಮಾರಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೬ । ೨) ಇತಿ । ತಮ ಇತಿ ಶೋಕಾದಿಕಾರಣಮವಿದ್ಯೋಚ್ಯತೇ । ಪ್ರಾಣಾಂತೇ ಚಾನುಶಾಸನೇ ನ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾನ್ಯಾಯತ್ತತೋಚ್ಯೇತ । ‘ಆತ್ಮತಃ ಪ್ರಾಣಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೬ । ೧) ಇತಿ ಚ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್ । ಪ್ರಕರಣಾಂತೇ ಪರಮಾತ್ಮವಿವಕ್ಷಾ ಭವಿಷ್ಯತಿ; ಭೂಮಾ ತು ಪ್ರಾಣ ಏವೇತಿ ಚೇತ್ , ನ; ‘ಸ ಭಗವಃ ಕಸ್ಮಿನ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ ಇತಿ ಸ್ವೇ ಮಹಿಮ್ನಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೪ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಭೂಮ್ನ ಏವ ಆ ಪ್ರಕರಣಸಮಾಪ್ತೇರನುಕರ್ಷಣಾತ್ । ವೈಪುಲ್ಯಾತ್ಮಿಕಾ ಚ ಭೂಮರೂಪತಾ ಸರ್ವಕಾರಣತ್ವಾತ್ಪರಮಾತ್ಮನಃ ಸುತರಾಮುಪಪದ್ಯತೇ ॥ ೮ ॥

ಧರ್ಮೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ॥ ೯ ॥

ಅಪಿ ಚ ಯೇ ಭೂಮ್ನಿ ಶ್ರೂಯಂತೇ ಧರ್ಮಾಃ, ತೇ ಪರಮಾತ್ಮನ್ಯುಪಪದ್ಯಂತೇ । ‘ಯತ್ರ ನಾನ್ಯತ್ಪಶ್ಯತಿ ನಾನ್ಯಚ್ಛೃಣೋತಿ ನಾನ್ಯದ್ವಿಜಾನಾತಿ ಸ ಭೂಮಾ’ ಇತಿ ದರ್ಶನಾದಿವ್ಯವಹಾರಾಭಾವಂ ಭೂಮನಿ ಅವಗಮಯತಿ । ಪರಮಾತ್ಮನಿ ಚಾಯಂ ದರ್ಶನಾದಿವ್ಯವಹಾರಾಭಾವೋಽವಗತಃ — ‘ಯತ್ರ ತ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವಮಾತ್ಮೈವಾಭೂತ್ತತ್ಕೇನ ಕಂ ಪಶ್ಯೇತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೫ । ೧೫) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ । ಯೋಽಪ್ಯಸೌ ಸುಷುಪ್ತಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ದರ್ಶನಾದಿವ್ಯವಹಾರಾಭಾವ ಉಕ್ತಃ, ಸೋಽಪ್ಯಾತ್ಮನ ಏವಾಸಂಗತ್ವವಿವಕ್ಷಯೋಕ್ತಃ, ನ ಪ್ರಾಣಸ್ವಭಾವವಿವಕ್ಷಯಾ, ಪರಮಾತ್ಮಪ್ರಕರಣಾತ್ । ಯದಪಿ ತಸ್ಯಾಮವಸ್ಥಾಯಾಂ ಸುಖಮುಕ್ತಮ್ , ತದಪ್ಯಾತ್ಮನ ಏವ ಸುಖರೂಪತ್ವವಿವಕ್ಷಯೋಕ್ತಮ್; ಯತ ಆಹ — ‘ಏಷೋಽಸ್ಯ ಪರಮ ಆನಂದ ಏತಸ್ಯೈವಾನಂದಸ್ಯಾನ್ಯಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಮಾತ್ರಾಮುಪಜೀವಂತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೩೨) ಇತಿ । ಇಹಾಪಿ ‘ಯೋ ವೈ ಭೂಮಾ ತತ್ಸುಖಂ ನಾಲ್ಪೇ ಸುಖಮಸ್ತಿ ಭೂಮೈವ ಸುಖಮ್’ ಇತಿ ಸಾಮಯಸುಖನಿರಾಕರಣೇನ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಸುಖಂ ಭೂಮಾನಂ ದರ್ಶಯತಿ । ‘ಯೋ ವೈ ಭೂಮಾ ತದಮೃತಮ್’ ಇತ್ಯಮೃತತ್ವಮಪೀಹ ಶ್ರೂಯಮಾಣಂ ಪರಮಕಾರಣಂ ಗಮಯತಿ । ವಿಕಾರಾಣಾಮಮೃತತ್ವಸ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿಕತ್ವಾತ್ , ‘ಅತೋಽನ್ಯದಾರ್ತಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೪ । ೨) ಇತಿ ಚ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಸತ್ಯತ್ವಂ ಸ್ವಮಹಿಮಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಂ ಸರ್ವಗತತ್ವಂ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಮಿತಿ ಚೈತೇ ಧರ್ಮಾಃ ಶ್ರೂಯಮಾಣಾಃ ಪರಮಾತ್ಮನ್ಯೇವೋಪಪದ್ಯಂತೇ, ನಾನ್ಯತ್ರ । ತಸ್ಮಾದ್ಭೂಮಾ ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೯ ॥

ಅಕ್ಷರಾಧಿಕರಣಮ್

ಅಕ್ಷರಮಂಬರಾಂತಧೃತೇಃ ॥ ೧೦ ॥

‘ಕಸ್ಮಿನ್ನು ಖಲ್ವಾಕಾಶ ಓತಶ್ಚ ಪ್ರೋತಶ್ಚೇತಿ ।’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೮ । ೭)‘ಸ ಹೋವಾಚೈತದ್ವೈ ತದಕ್ಷರಂ ಗಾರ್ಗಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ಅಭಿವದಂತ್ಯಸ್ಥೂಲಮನಣು’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೮ । ೮) ಇತ್ಯಾದಿ ಶ್ರೂಯತೇ । ತತ್ರ ಸಂಶಯಃ — ಕಿಮಕ್ಷರಶಬ್ದೇನ ವರ್ಣ ಉಚ್ಯತೇ, ಕಿಂ ವಾ ಪರಮೇಶ್ವರ ಇತಿ । ತತ್ರಾಕ್ಷರಸಮಾಮ್ನಾಯ ಇತ್ಯಾದಾವಕ್ಷರಶಬ್ದಸ್ಯ ವರ್ಣೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ , ಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯತಿಕ್ರಮಸ್ಯ ಚಾಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ , ‘ಓಂಕಾರ ಏವೇದಂ ಸರ್ವಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೨ । ೨೩ । ೩) ಇತ್ಯಾದೌ ಚ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ವರ್ಣಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಾಸ್ಯತ್ವೇನ ಸರ್ವಾತ್ಮಕತ್ವಾವಧಾರಣಾತ್ , ವರ್ಣ ಏವಾಕ್ಷರಶಬ್ದ ಇತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ, ಉಚ್ಯತೇ — ಪರ ಏವಾತ್ಮಾಕ್ಷರಶಬ್ದವಾಚ್ಯಃ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಅಂಬರಾಂತಧೃತೇಃ; ಪೃಥಿವ್ಯಾದೇರಾಕಾಶಾಂತಸ್ಯ ವಿಕಾರಜಾತಸ್ಯ ಧಾರಣಾತ್ । ತತ್ರ ಹಿ ಪೃಥಿವ್ಯಾದೇಃ ಸಮಸ್ತವಿಕಾರಜಾತಸ್ಯ ಕಾಲತ್ರಯವಿಭಕ್ತಸ್ಯ ‘ಆಕಾಶ ಏವ ತದೋತಂ ಚ ಪ್ರೋತಂ ಚ’ ಇತ್ಯಾಕಾಶೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ, ‘ಕಸ್ಮಿನ್ನು ಖಲ್ವಾಕಾಶ ಓತಶ್ಚ ಪ್ರೋತಶ್ಚ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೮ । ೭) ಇತ್ಯನೇನ ಪ್ರಶ್ನೇನೇದಮಕ್ಷರಮವತಾರಿತಮ್ । ತಥಾ ಚೋಪಸಂಹೃತಮ್ — ‘ಏತಸ್ಮಿನ್ನು ಖಲ್ವಕ್ಷರೇ ಗಾರ್ಗ್ಯಾಕಾಶ ಓತಶ್ಚ ಪ್ರೋತಶ್ಚ’ ಇತಿ । ನ ಚೇಯಮಂಬರಾಂತಧೃತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯತ್ರ ಸಂಭವತಿ । ಯದಪಿ ‘ಓಂಕಾರ ಏವೇದಂ ಸರ್ವಮ್’ ಇತಿ, ತದಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತಿಸಾಧನತ್ವಾತ್ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಕ್ಷರತಿ ಅಶ್ನುತೇ ಚೇತಿ ನಿತ್ಯತ್ವವ್ಯಾಪಿತ್ವಾಭ್ಯಾಮಕ್ಷರಂ ಪರಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ॥ ೧೦ ॥
ಸ್ಯಾದೇತತ್ — ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಚೇತ್ಕಾರಣಾಧೀನತ್ವಮಂಬರಾಂತಧೃತಿರಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ, ಪ್ರಧಾನಕಾರಣವಾದಿನೋಽಪೀಯಮುಪಪದ್ಯತೇ । ಕಥಮಂಬರಾಂತಧೃತೇರ್ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಪ್ರತಿಪತ್ತಿರಿತಿ ? ಅತ ಉತ್ತರಂ ಪಠತಿ —

ಸಾ ಚ ಪ್ರಶಾಸನಾತ್ ॥ ೧೧ ॥

ಸಾ ಚ ಅಂಬರಾಂತಧೃತಿಃ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯೈವ ಕರ್ಮ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಪ್ರಶಾಸನಾತ್ । ಪ್ರಶಾಸನಂ ಹೀಹ ಶ್ರೂಯತೇ — ‘ಏತಸ್ಯ ವಾ ಅಕ್ಷರಸ್ಯ ಪ್ರಶಾಸನೇ ಗಾರ್ಗಿ ಸೂರ್ಯಾಚಂದ್ರಮಸೌ ವಿಧೃತೌ ತಿಷ್ಠತಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೮ । ೯) ಇತ್ಯಾದಿ । ಪ್ರಶಾಸನಂ ಚ ಪಾರಮೇಶ್ವರಂ ಕರ್ಮ । ನ ಅಚೇತನಸ್ಯ ಪ್ರಶಾಸನಂ ಸಂಭವತಿ । ನ ಹ್ಯಚೇತನಾನಾಂ ಘಟಾದಿಕಾರಣಾನಾಂ ಮೃದಾದೀನಾಂ ಘಟಾದಿವಿಷಯಂ ಪ್ರಶಾಸನಮಸ್ತಿ ॥ ೧೧ ॥

ಅನ್ಯಭಾವವ್ಯಾವೃತ್ತೇಶ್ಚ ॥ ೧೨ ॥

ಅನ್ಯಭಾವವ್ಯಾವೃತ್ತೇಶ್ಚ ಕಾರಣಾದ್ಬ್ರಹ್ಮೈವಾಕ್ಷರಶಬ್ದವಾಚ್ಯಮ್ , ತಸ್ಯೈವಾಂಬರಾಂತಧೃತಿಃ ಕರ್ಮ, ನಾನ್ಯಸ್ಯ ಕಸ್ಯಚಿತ್ । ಕಿಮಿದಮ್ ಅನ್ಯಭಾವವ್ಯಾವೃತ್ತೇರಿತಿ ? ಅನ್ಯಸ್ಯ ಭಾವೋಽನ್ಯಭಾವಃ ತಸ್ಮಾದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತಿಃ ಅನ್ಯಭಾವವ್ಯಾವೃತ್ತಿರಿತಿ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ — ಯದನ್ಯದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಕ್ಷರಶಬ್ದವಾಚ್ಯಮಿಹಾಶಂಕ್ಯತೇ ತದ್ಭಾವಾತ್ ಇದಮಂಬರಾಂತವಿಧಾರಣಮಕ್ಷರಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ ಶ್ರುತಿಃ — ‘ತದ್ವಾ ಏತದಕ್ಷರಂ ಗಾರ್ಗಿ ಅದೃಷ್ಟಂ ದ್ರಷ್ಟೃ ಅಶ್ರುತಂ ಶ್ರೋತೃ ಅಮತಂ ಮಂತೃ ಅವಿಜ್ಞಾತಂ ವಿಜ್ಞಾತೃ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೮ । ೧೧) ಇತಿ । ತತ್ರಾದೃಷ್ಟತ್ವಾದಿವ್ಯಪದೇಶಃ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಪಿ ಸಂಭವತಿ । ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾದಿವ್ಯಪದೇಶಸ್ತು ನ ಸಂಭವತಿ, ಅಚೇತನತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ‘ನಾನ್ಯದತೋಽಸ್ತಿ ದ್ರಷ್ಟೃ, ನಾನ್ಯದತೋಽಸ್ತಿ ಶ್ರೋತೃ, ನಾನ್ಯದತೋಽಸ್ತಿ ಮಂತೃ, ನಾನ್ಯದತೋಽಸ್ತಿ ವಿಜ್ಞಾತೃ’ ಇತ್ಯಾತ್ಮಭೇದಪ್ರತಿಷೇಧಾತ್ , ನ ಶಾರೀರಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಾಧಿಮತೋಽಕ್ಷರಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಮ್; ‘ಅಚಕ್ಷುಷ್ಕಮಶ್ರೋತ್ರಮವಾಗಮನಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೮ । ೮) ಇತಿ ಚೋಪಾಧಿಮತ್ತಾಪ್ರತಿಷೇಧಾತ್ । ನ ಹಿ ನಿರುಪಾಧಿಕಃ ಶಾರೀರೋ ನಾಮ ಭವತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಪರಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮಾಕ್ಷರಮಿತಿ ನಿಶ್ಚಯಃ ॥ ೧೨ ॥

ಈಕ್ಷತಿಕರ್ಮಾಧಿಕರಣಮ್

ಈಕ್ಷತಿಕರ್ಮವ್ಯಪದೇಶಾತ್ಸಃ ॥ ೧೩ ॥

‘ಏತದ್ವೈ ಸತ್ಯಕಾಮ ಪರಂ ಚಾಪರಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮ ಯದೋಂಕಾರಸ್ತಸ್ಮಾದ್ವಿದ್ವಾನೇತೇನೈವಾಯತನೇನೈಕತರಮನ್ವೇತಿ’ (ಪ್ರ. ಉ. ೫ । ೨) ಇತಿ ಪ್ರಕೃತ್ಯ ಶ್ರೂಯತೇ — ‘ಯಃ ಪುನರೇತಂ ತ್ರಿಮಾತ್ರೇಣೋಮಿತ್ಯೇತೇನೈವಾಕ್ಷರೇಣ ಪರಂ ಪುರುಷಮಭಿಧ್ಯಾಯೀತ’ (ಪ್ರ. ಉ. ೫ । ೫) ಇತಿ । ಕಿಮಸ್ಮಿನ್ವಾಕ್ಯೇ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿಧ್ಯಾತವ್ಯಮುಪದಿಶ್ಯತೇ, ಆಹೋಸ್ವಿದಪರಮಿತಿ । ಏತೇನೈವಾಯತನೇನ ಪರಮಪರಂ ವೈಕತರಮನ್ವೇತೀತಿ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾತ್ಸಂಶಯಃ । ತತ್ರಾಪರಮಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ‘ಸ ತೇಜಸಿ ಸೂರ್ಯೇ ಸಂಪನ್ನಃ’ ‘ಸ ಸಾಮಭಿರುನ್ನೀಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಮ್’ ಇತಿ ಚ ತದ್ವಿದೋ ದೇಶಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ಫಲಸ್ಯೋಚ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ । ನ ಹಿ ಪರಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ದೇಶಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಂ ಫಲಮಶ್ನುವೀತೇತಿ ಯುಕ್ತಮ್; ಸರ್ವಗತತ್ವಾತ್ಪರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ । ನನ್ವಪರಬ್ರಹ್ಮಪರಿಗ್ರಹೇ ‘ಪರಂ ಪುರುಷಮ್’ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಂ ನೋಪಪದ್ಯತೇ । ನೈಷ ದೋಷಃ — ಪಿಂಡಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪರತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ; ಇತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ, ಅಭಿಧೀಯತೇ —
ಪರಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಇಹ ಅಭಿಧ್ಯಾತವ್ಯಮುಪದಿಶ್ಯತೇ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಈಕ್ಷತಿಕರ್ಮವ್ಯಪದೇಶಾತ್ । ಈಕ್ಷತಿರ್ದರ್ಶನಮ್; ದರ್ಶನವ್ಯಾಪ್ಯಮೀಕ್ಷತಿಕರ್ಮ । ಈಕ್ಷತಿಕರ್ಮತ್ವೇನಾಸ್ಯಾಭಿಧ್ಯಾತವ್ಯಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ವ್ಯಪದೇಶೋ ಭವತಿ — ‘ಸ ಏತಸ್ಮಾಜ್ಜೀವಘನಾತ್ಪರಾತ್ಪರಂ ಪುರಿಶಯಂ ಪುರುಷಮೀಕ್ಷತೇ’ ಇತಿ । ತತ್ರ ಅಭಿಧ್ಯಾಯತೇರತಥಾಭೂತಮಪಿ ವಸ್ತು ಕರ್ಮ ಭವತಿ, ಮನೋರಥಕಲ್ಪಿತಸ್ಯಾಪ್ಯಭಿಧ್ಯಾಯತಿಕರ್ಮತ್ವಾತ್ । ಈಕ್ಷತೇಸ್ತು ತಥಾಭೂತಮೇವ ವಸ್ತು ಲೋಕೇ ಕರ್ಮ ದೃಷ್ಟಮ್ , ಇತ್ಯತಃ ಪರಮಾತ್ಮೈವಾಯಂ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನವಿಷಯಭೂತ ಈಕ್ಷತಿಕರ್ಮತ್ವೇನ ವ್ಯಪದಿಷ್ಟ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ಸ ಏವ ಚೇಹ ಪರಪುರುಷಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಮಭಿಧ್ಯಾತವ್ಯಃ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯತೇ । ನನ್ವಭಿಧ್ಯಾನೇ ಪರಃ ಪುರುಷ ಉಕ್ತಃ, ಈಕ್ಷಣೇ ತು ಪರಾತ್ಪರಃ । ಕಥಮಿತರ ಇತರತ್ರ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯತ ಇತಿ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ಪರಪುರುಷಶಬ್ದೌ ತಾವದುಭಯತ್ರ ಸಾಧಾರಣೌ । ನ ಚಾತ್ರ ಜೀವಘನಶಬ್ದೇನ ಪ್ರಕೃತೋಽಭಿಧ್ಯಾತವ್ಯಃ ಪರಃ ಪುರುಷಃ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ; ಯೇನ ತಸ್ಮಾತ್ ಪರಾತ್ಪರೋಽಯಮೀಕ್ಷಿತವ್ಯಃ ಪುರುಷೋಽನ್ಯಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಕಸ್ತರ್ಹಿ ಜೀವಘನ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಘನೋ ಮೂರ್ತಿಃ, ಜೀವಲಕ್ಷಣೋ ಘನಃ ಜೀವಘನಃ । ಸೈಂಧವಖಿಲ್ಯವತ್ ಯಃ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ಜೀವರೂಪಃ ಖಿಲ್ಯಭಾವ ಉಪಾಧಿಕೃತಃ, ಪರಶ್ಚ ವಿಷಯೇಂದ್ರಿಯೇಭ್ಯಃ, ಸೋಽತ್ರ ಜೀವಘನ ಇತಿ । ಅಪರ ಆಹ — ‘ಸ ಸಾಮಭಿರುನ್ನೀಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಮ್’ ಇತ್ಯತೀತಾನಂತರವಾಕ್ಯನಿರ್ದಿಷ್ಟೋ ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಃ ಪರಶ್ಚ ಲೋಕಾಂತರೇಭ್ಯಃ, ಸೋಽತ್ರ ಜೀವಘನ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಜೀವಾನಾಂ ಹಿ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಕರಣಪರಿವೃತಾನಾಂ ಸರ್ವಕರಣಾತ್ಮನಿ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭೇ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕನಿವಾಸಿನಿ ಸಂಘಾತೋಪಪತ್ತೇರ್ಭವತಿ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೋ ಜೀವಘನಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಪರೋ ಯಃ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಈಕ್ಷಣಕರ್ಮಭೂತಃ, ಸ ಏವಾಭಿಧ್ಯಾನೇಽಪಿ ಕರ್ಮಭೂತ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ‘ಪರಂ ಪುರುಷಮ್’ ಇತಿ ಚ ವಿಶೇಷಣಂ ಪರಮಾತ್ಮಪರಿಗ್ರಹ ಏವಾವಕಲ್ಪತೇ । ಪರೋ ಹಿ ಪುರುಷಃ ಪರಮಾತ್ಮೈವ ಭವತಿ ಯಸ್ಮಾತ್ಪರಂ ಕಿಂಚಿದನ್ಯನ್ನಾಸ್ತಿ; ‘ಪುರುಷಾನ್ನ ಪರಂ ಕಿಂಚಿತ್ಸಾ ಕಾಷ್ಠಾ ಸಾ ಪರಾ ಗತಿಃ’ ಇತಿ ಚ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ । ‘ಪರಂ ಚಾಪರಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮ ಯದೋಂಕಾರಃ’ ಇತಿ ಚ ವಿಭಜ್ಯ, ಅನಂತರಮೋಂಕಾರೇಣ ಪರಂ ಪುರುಷಮಭಿಧ್ಯಾತವ್ಯಂ ಬ್ರುವನ್ , ಪರಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಪರಂ ಪುರುಷಂ ಗಮಯತಿ । ‘ಯಥಾ ಪಾದೋದರಸ್ತ್ವಚಾ ವಿನಿರ್ಮುಚ್ಯತ ಏವಂ ಹ ವೈ ಸ ಪಾಪ್ಮನಾ ವಿನಿರ್ಮುಕ್ತಃ’ ಇತಿ ಪಾಪ್ಮವಿನಿರ್ಮೋಕಫಲವಚನಂ ಪರಮಾತ್ಮಾನಮಿಹಾಭಿಧ್ಯಾತವ್ಯಂ ಸೂಚಯತಿ । ಅಥ ಯದುಕ್ತಂ ಪರಮಾತ್ಮಾಭಿಧ್ಯಾಯಿನೋ ನ ದೇಶಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಂ ಫಲಂ ಯುಜ್ಯತ ಇತಿ, ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ತ್ರಿಮಾತ್ರೇಣೋಂಕಾರೇಣಾಲಂಬನೇನ ಪರಮಾತ್ಮಾನಮಭಿಧ್ಯಾಯತಃ ಫಲಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಿಃ, ಕ್ರಮೇಣ ಚ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನೋತ್ಪತ್ತಿಃ, — ಇತಿ ಕ್ರಮಮುಕ್ತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಮೇತದ್ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯದೋಷಃ ॥ ೧೩ ॥

ದಹರಾಧಿಕರಣಮ್

ದಹರ ಉತ್ತರೇಭ್ಯಃ ॥ ೧೪ ॥

‘ಅಥ ಯದಿದಮಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮಪುರೇ ದಹರಂ ಪುಂಡರೀಕಂ ವೇಶ್ಮ ದಹರೋಽಸ್ಮಿನ್ನಂತರಾಕಾಶಸ್ತಸ್ಮಿನ್ಯದಂತಸ್ತದನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಂ ತದ್ವಾವ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿ ವಾಕ್ಯಂ ಸಮಾಮ್ನಾಯತೇ । ತತ್ರ ಯೋಽಯಂ ದಹರೇ ಹೃದಯಪುಂಡರೀಕೇ ದಹರ ಆಕಾಶಃ ಶ್ರುತಃ, ಸ ಕಿಂ ಭೂತಾಕಾಶಃ, ಅಥವಾ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮಾ, ಅಥವಾ ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ಸಂಶಯ್ಯತೇ । ಕುತಃ ಸಂಶಯಃ ? ಆಕಾಶಬ್ರಹ್ಮಪುರಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಮ್ । ಆಕಾಶಶಬ್ದೋ ಹ್ಯಯಂ ಭೂತಾಕಾಶೇ ಪರಸ್ಮಿಂಶ್ಚ ಪ್ರಯುಜ್ಯಮಾನೋ ದೃಶ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಕಿಂ ಭೂತಾಕಾಶ ಏವ ದಹರಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಕಿಂ ವಾ ಪರ ಇತಿ ಸಂಶಯಃ । ತಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಪುರಮಿತಿ — ಕಿಂ ಜೀವೋಽತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮನಾಮಾ, ತಸ್ಯೇದಂ ಪುರಂ ಶರೀರಂ ಬ್ರಹ್ಮಪುರಮ್ , ಅಥವಾ ಪರಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪುರಂ ಬ್ರಹ್ಮಪುರಮಿತಿ । ತತ್ರ ಜೀವಸ್ಯ ಪರಸ್ಯ ವಾನ್ಯತರಸ್ಯ ಪುರಸ್ವಾಮಿನೋ ದಹರಾಕಾಶತ್ವೇ ಸಂಶಯಃ । ತತ್ರಾಕಾಶಶಬ್ದಸ್ಯ ಭೂತಾಕಾಶೇ ರೂಢತ್ವಾದ್ಭೂತಾಕಾಶ ಏವ ದಹರಶಬ್ದ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ತಸ್ಯ ಚ ದಹರಾಯತನಾಪೇಕ್ಷಯಾ ದಹರತ್ವಮ್ । ‘ಯಾವಾನ್ವಾ ಅಯಮಾಕಾಶಸ್ತಾವಾನೇಷೋಽಂತರ್ಹೃದಯ ಆಕಾಶಃ’ ಇತಿ ಚ ಬಾಹ್ಯಾಭ್ಯಂತರಭಾವಕೃತಭೇದಸ್ಯೋಪಮಾನೋಪಮೇಯಭಾವಃ । ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದಿ ಚ ತಸ್ಮಿನ್ನಂತಃಸಮಾಹಿತಮ್ , ಅವಕಾಶಾತ್ಮನಾಕಾಶಸ್ಯೈಕತ್ವಾತ್ । ಅಥವಾ ಜೀವೋ ದಹರ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ , ಬ್ರಹ್ಮಪುರಶಬ್ದಾತ್ । ಜೀವಸ್ಯ ಹೀದಂ ಪುರಂ ಸತ್ ಶರೀರಂ ಬ್ರಹ್ಮಪುರಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ತಸ್ಯ ಸ್ವಕರ್ಮಣೋಪಾರ್ಜಿತತ್ವಾತ್ । ಭಕ್ತ್ಯಾ ಚ ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಮ್ । ನ ಹಿ ಪರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶರೀರೇಣ ಸ್ವಸ್ವಾಮಿಭಾವಃ ಸಂಬಂಧೋಽಸ್ತಿ । ತತ್ರ ಪುರಸ್ವಾಮಿನಃ ಪುರೈಕದೇಶೇಽವಸ್ಥಾನಂ ದೃಷ್ಟಮ್ , ಯಥಾ ರಾಜ್ಞಃ । ಮನಉಪಾಧಿಕಶ್ಚ ಜೀವಃ । ಮನಶ್ಚ ಪ್ರಾಯೇಣ ಹೃದಯೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮ್ — ಇತ್ಯತೋ ಜೀವಸ್ಯೈವೇದಂ ಹೃದಯೇಽಂತರವಸ್ಥಾನಂ ಸ್ಯಾತ್ । ದಹರತ್ವಮಪಿ ತಸ್ಯೈವ ಆರಾಗ್ರೋಪಮಿತತ್ವಾತ್ ಅವಕಲ್ಪತೇ । ಆಕಾಶೋಪಮಿತತ್ವಾದಿ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದವಿವಕ್ಷಯಾ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ನ ಚಾತ್ರ ದಹರಸ್ಯಾಕಾಶಸ್ಯಾನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯತ್ವಂ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯತ್ವಂ ಚ ಶ್ರೂಯತೇ; ‘ತಸ್ಮಿನ್ಯದಂತಃ’ ಇತಿ ಪರವಿಶೇಷಣತ್ವೇನೋಪಾದಾನಾದಿತಿ ॥
ಅತ ಉತ್ತರಂ ಬ್ರೂಮಃ — ಪರಮೇಶ್ವರ ಏವಾತ್ರ ದಹರಾಕಾಶೋ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ, ನ ಭೂತಾಕಾಶೋ ಜೀವೋ ವಾ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಉತ್ತರೇಭ್ಯಃ ವಾಕ್ಯಶೇಷಗತೇಭ್ಯೋ ಹೇತುಭ್ಯಃ । ತಥಾಹಿ — ಅನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯತಯಾಭಿಹಿತಸ್ಯ ದಹರಸ್ಯಾಕಾಶಸ್ಯ ‘ತಂ ಚೇದ್ಬ್ರೂಯುಃ’ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ‘ಕಿಂ ತದತ್ರ ವಿದ್ಯತೇ ಯದನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಂ ಯದ್ವಾವ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಮ್’ ಇತ್ಯೇವಮಾಕ್ಷೇಪಪೂರ್ವಕಂ ಪ್ರತಿಸಮಾಧಾನವಚನಂ ಭವತಿ — ‘ಸ ಬ್ರೂಯಾದ್ಯಾವಾನ್ವಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧ । ೨) ‘ಅಯಮಾಕಾಶಸ್ತಾವಾನೇಷೋಽಂತರ್ಹೃದಯ ಆಕಾಶ ಉಭೇ ಅಸ್ಮಿಂದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವೀ ಅಂತರೇವ ಸಮಾಹಿತೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧ । ೩) ಇತ್ಯಾದಿ । ತತ್ರ ಪುಂಡರೀಕದಹರತ್ವೇನ ಪ್ರಾಪ್ತದಹರತ್ವಸ್ಯಾಕಾಶಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾಕಾಶೌಪಮ್ಯೇನ ದಹರತ್ವಂ ನಿವರ್ತಯನ್ ಭೂತಾಕಾಶತ್ವಂ ದಹರಸ್ಯಾಕಾಶಸ್ಯ ನಿವರ್ತಯತೀತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ಯದ್ಯಪ್ಯಾಕಾಶಶಬ್ದೋ ಭೂತಾಕಾಶೇ ರೂಢಃ, ತಥಾಪಿ ತೇನೈವ ತಸ್ಯೋಪಮಾ ನೋಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ಭೂತಾಕಾಶಶಂಕಾ ನಿವರ್ತಿತಾ ಭವತಿ । ನನ್ವೇಕಸ್ಯಾಪ್ಯಾಕಾಶಸ್ಯ ಬಾಹ್ಯಾಭ್ಯಂತರತ್ವಕಲ್ಪಿತೇನ ಭೇದೇನೋಪಮಾನೋಪಮೇಯಭಾವಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ನೈವಂ ಸಂಭವತಿ । ಅಗತಿಕಾ ಹೀಯಂ ಗತಿಃ, ಯತ್ಕಾಲ್ಪನಿಕಭೇದಾಶ್ರಯಣಮ್ । ಅಪಿ ಚ ಕಲ್ಪಯಿತ್ವಾಪಿ ಭೇದಮುಪಮಾನೋಪಮೇಯಭಾವಂ ವರ್ಣಯತಃ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಾದಭ್ಯಂತರಾಕಾಶಸ್ಯ ನ ಬಾಹ್ಯಾಕಾಶಪರಿಮಾಣತ್ವಮುಪಪದ್ಯೇತ । ನನು ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯಾಪಿ ‘ಜ್ಯಾಯಾನಾಕಾಶಾತ್’ (ಶ. ಬ್ರಾ. ೧೦ । ೬ । ೩ । ೨) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ ನೈವಾಕಾಶಪರಿಮಾಣತ್ವಮುಪಪದ್ಯತೇ । ನೈಷ ದೋಷಃ; ಪುಂಡರೀಕವೇಷ್ಟನಪ್ರಾಪ್ತದಹರತ್ವನಿವೃತ್ತಿಪರತ್ವಾದ್ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ನ ತಾವತ್ತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಪರತ್ವಮ್ । ಉಭಯಪ್ರತಿಪಾದನೇ ಹಿ ವಾಕ್ಯಂ ಭಿದ್ಯೇತ । ನ ಚ ಕಲ್ಪಿತಭೇದೇ ಪುಂಡರೀಕವೇಷ್ಟಿತ ಆಕಾಶೈಕದೇಶೇ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನಾಮಂತಃ ಸಮಾಧಾನಮುಪಪದ್ಯತೇ । ‘ಏಷ ಆತ್ಮಾಪಹತಪಾಪ್ಮಾ ವಿಜರೋ ವಿಮೃತ್ಯುರ್ವಿಶೋಕೋ ವಿಜಿಘತ್ಸೋಽಪಿಪಾಸಃ ಸತ್ಯಕಾಮಃ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪಃ’ ಇತಿ ಚಾತ್ಮತ್ವಾಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಯಶ್ಚ ಗುಣಾ ನ ಭೂತಾಕಾಶೇ ಸಂಭವಂತಿ । ಯದ್ಯಪ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದೋ ಜೀವೇ ಸಂಭವತಿ, ತಥಾಪೀತರೇಭ್ಯಃ ಕಾರಣೇಭ್ಯೋ ಜೀವಾಶಂಕಾಪಿ ನಿವರ್ತಿತಾ ಭವತಿ । ನ ಹ್ಯುಪಾಧಿಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯಾರಾಗ್ರೋಪಮಿತಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಪುಂಡರೀಕವೇಷ್ಟನಕೃತಂ ದಹರತ್ವಂ ಶಕ್ಯಂ ನಿವರ್ತಯಿತುಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದವಿವಕ್ಷಯಾ ಜೀವಸ್ಯ ಸರ್ವಗತತ್ವಾದಿ ವಿವಕ್ಷ್ಯೇತೇತಿ ಚೇತ್; ಯದಾತ್ಮತಯಾ ಜೀವಸ್ಯ ಸರ್ವಗತತ್ವಾದಿ ವಿವಕ್ಷ್ಯೇತ, ತಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಸರ್ವಗತತ್ವಾದಿ ವಿವಕ್ಷ್ಯತಾಮಿತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಯದಪ್ಯುಕ್ತಮ್ — ‘ಬ್ರಹ್ಮಪುರಮ್’ ಇತಿ ಜೀವೇನ ಪುರಸ್ಯೋಪಲಕ್ಷಿತತ್ವಾದ್ರಾಜ್ಞ ಇವ ಜೀವಸ್ಯೈವೇದಂ ಪುರಸ್ವಾಮಿನಃ ಪುರೈಕದೇಶವರ್ತಿತ್ವಮಸ್ತ್ವಿತಿ । ಅತ್ರ ಬ್ರೂಮಃ — ಪರಸ್ಯೈವೇದಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪುರಂ ಸತ್ ಶರೀರಂ ಬ್ರಹ್ಮಪುರಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ತಸ್ಮಿನ್ಮುಖ್ಯತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಯಾಪ್ಯಸ್ತಿ ಪುರೇಣಾನೇನ ಸಂಬಂಧಃ, ಉಪಲಬ್ಧ್ಯಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾತ್ — ‘ಸ ಏತಸ್ಮಾಜ್ಜೀವಘನಾತ್ಪರಾತ್ಪರಂ ಪುರಿಶಯಂ ಪುರುಷಮೀಕ್ಷತೇ’ (ಪ್ರ. ಉ. ೫ । ೫) ‘ಸ ವಾ ಅಯಂ ಪುರುಷಃ ಸರ್ವಾಸು ಪೂರ್ಷು ಪುರಿಶಯಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೫ । ೧೮) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ । ಅಥವಾ ಜೀವಪುರ ಏವಾಸ್ಮಿನ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಸನ್ನಿಹಿತಮುಪಲಕ್ಷ್ಯತೇ, ಯಥಾ ಸಾಲಗ್ರಾಮೇ ವಿಷ್ಣುಃ ಸನ್ನಿಹಿತ ಇತಿ, ತದ್ವತ್ । ‘ತದ್ಯಥೇಹ ಕರ್ಮಚಿತೋ ಲೋಕಃ ಕ್ಷೀಯತ ಏವಮೇವಾಮುತ್ರ ಪುಣ್ಯಚಿತೋ ಲೋಕಃ ಕ್ಷೀಯತೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧ । ೬) ಇತಿ ಚ ಕರ್ಮಣಾಮಂತವತ್ಫಲತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ, ‘ಅಥ ಯ ಇಹಾತ್ಮಾನಮನುವಿದ್ಯ ವ್ರಜಂತ್ಯೇತಾಂಶ್ಚ ಸತ್ಯಾನ್ಕಾಮಾಂಸ್ತೇಷಾಂ ಸರ್ವೇಷು ಲೋಕೇಷು ಕಾಮಚಾರೋ ಭವತಿ’ ಇತಿ ಪ್ರಕೃತದಹರಾಕಾಶವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯಾನಂತಫಲತ್ವಂ ವದನ್ , ಪರಮಾತ್ಮತ್ವಮಸ್ಯ ಸೂಚಯತಿ । ಯದಪ್ಯೇತದುಕ್ತಮ್ — ನ ದಹರಸ್ಯಾಕಾಶಸ್ಯಾನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯತ್ವಂ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯತ್ವಂ ಚ ಶ್ರುತಂ ಪರವಿಶೇಷಣತ್ವೇನೋಪಾದಾನಾದಿತಿ; ಅತ್ರ ಬ್ರೂಮಃ — ಯದ್ಯಾಕಾಶೋ ನಾನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯತ್ವೇನೋಕ್ತಃ ಸ್ಯಾತ್ ‘ಯಾವಾನ್ವಾ ಅಯಮಾಕಾಶಸ್ತಾವಾನೇಷೋಽಂತರ್ಹೃದಯ ಆಕಾಶಃ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಕಾಶಸ್ವರೂಪಪ್ರದರ್ಶನಂ ನೋಪಪದ್ಯೇತ । ನನ್ವೇತದಪ್ಯಂತರ್ವರ್ತಿವಸ್ತುಸದ್ಭಾವಪ್ರದರ್ಶನಾಯೈವ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯತೇ, ‘ತಂ ಚೇದ್ಬ್ರೂಯುರ್ಯದಿದಮಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮಪುರೇ ದಹರಂ ಪುಂಡರೀಕಂ ವೇಶ್ಮ ದಹರೋಽಸ್ಮಿನ್ನಂತರಾಕಾಶಃ ಕಿಂ ತದತ್ರ ವಿದ್ಯತೇ ಯದನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಂ ಯದ್ವಾವ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಮ್’ ಇತ್ಯಾಕ್ಷಿಪ್ಯ ಪರಿಹಾರಾವಸರೇ ಆಕಾಶೌಪಮ್ಯೋಪಕ್ರಮೇಣ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನಾಮಂತಃಸಮಾಹಿತತ್ವದರ್ಶನಾತ್ । ನೈತದೇವಮ್; ಏವಂ ಹಿ ಸತಿ ಯದಂತಃಸಮಾಹಿತಂ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದಿ, ತದನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಂ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಂ ಚೋಕ್ತಂ ಸ್ಯಾತ್ । ತತ್ರ ವಾಕ್ಯಶೇಷೋ ನೋಪಪದ್ಯೇತ । ‘ಅಸ್ಮಿನ್ಕಾಮಾಃ ಸಮಾಹಿತಾಃ’ ‘ಏಷ ಆತ್ಮಾಪಹತಪಾಪ್ಮಾ’ ಇತಿ ಹಿ ಪ್ರಕೃತಂ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಸಮಾಧಾನಾಧಾರಮಾಕಾಶಮಾಕೃಷ್ಯ ‘ಅಥ ಯ ಇಹಾತ್ಮಾನಮನುವಿದ್ಯ ವ್ರಜಂತ್ಯೇತಾಂಶ್ಚ ಸತ್ಯಾನ್ಕಾಮಾನ್’ ಇತಿ ಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥೇನ ಚಶಬ್ದೇನಾತ್ಮಾನಂ ಕಾಮಾಧಾರಮ್ ಆಶ್ರಿತಾಂಶ್ಚ ಕಾಮಾನ್ ವಿಜ್ಞೇಯಾನ್ ವಾಕ್ಯಶೇಷೋ ದರ್ಶಯತಿ । ತಸ್ಮಾದ್ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮೇಽಪಿ ದಹರ ಏವಾಕಾಶೋ ಹೃದಯಪುಂಡರೀಕಾಧಿಷ್ಠಾನಃ ಸಹಾಂತಃಸ್ಥೈಃ ಸಮಾಹಿತೈಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಭಿಃ ಸತ್ಯೈಶ್ಚ ಕಾಮೈರ್ವಿಜ್ಞೇಯ ಉಕ್ತ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ಸ ಚೋಕ್ತೇಭ್ಯೋ ಹೇತುಭ್ಯಃ ಪರಮೇಶ್ವರ ಇತಿ ॥ ೧೪ ॥

ಗತಿಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಂ ತಥಾ ಹಿ ದೃಷ್ಟಂ ಲಿಂಗಂ ಚ ॥ ೧೫ ॥

ದಹರಃ ಪರಮೇಶ್ವರ ಉತ್ತರೇಭ್ಯೋ ಹೇತುಭ್ಯ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತ ಏವೋತ್ತರೇ ಹೇತವ ಇದಾನೀಂ ಪ್ರಪಂಚ್ಯಂತೇ । ಇತಶ್ಚ ಪರಮೇಶ್ವರ ಏವ ದಹರಃ; ಯಸ್ಮಾದ್ದಹರವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯೈವ ಪ್ರತಿಪಾದಕೌ ಗತಿಶಬ್ದೌ ಭವತಃ — ‘ಇಮಾಃ ಸರ್ವಾಃ ಪ್ರಜಾ ಅಹರಹರ್ಗಚ್ಛಂತ್ಯ ಏತಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ನ ವಿಂದಂತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೩ । ೨) ಇತಿ । ತತ್ರ ಪ್ರಕೃತಂ ದಹರಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಶಬ್ದೇನಾಭಿಧಾಯ ತದ್ವಿಷಯಾ ಗತಿಃ ಪ್ರಜಾಶಬ್ದವಾಚ್ಯಾನಾಂ ಜೀವಾನಾಮಭಿಧೀಯಮಾನಾ ದಹರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತಾಂ ಗಮಯತಿ । ತಥಾ ಹ್ಯಹರಹರ್ಜೀವಾನಾಂ ಸುಷುಪ್ತಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಂ ಗಮನಂ ದೃಷ್ಟಂ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ — ‘ಸತಾ ಸೋಮ್ಯ ತದಾ ಸಂಪನ್ನೋ ಭವತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೧) ಇತ್ಯೇವಮಾದೌ । ಲೋಕೇಽಪಿ ಕಿಲ ಗಾಢಂ ಸುಷುಪ್ತಮಾಚಕ್ಷತೇ ‘ಬ್ರಹ್ಮೀಭೂತೋ ಬ್ರಹ್ಮತಾಂ ಗತಃ’ ಇತಿ । ತಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಶಬ್ದೋಽಪಿ ಪ್ರಕೃತೇ ದಹರೇ ಪ್ರಯುಜ್ಯಮಾನೋ ಜೀವಭೂತಾಕಾಶಶಂಕಾಂ ನಿವರ್ತಯನ್ಬ್ರಹ್ಮತಾಮಸ್ಯ ಗಮಯತಿ । ನನು ಕಮಲಾಸನಲೋಕಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಶಬ್ದೋ ಗಮಯೇತ್ । ಗಮಯೇದ್ಯದಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಲೋಕ ಇತಿ ಷಷ್ಠೀಸಮಾಸವೃತ್ತ್ಯಾ ವ್ಯುತ್ಪಾದ್ಯೇತ । ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯವೃತ್ತ್ಯಾ ತು ವ್ಯುತ್ಪಾದ್ಯಮಾನೋ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಲೋಕೋ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕ ಇತಿ ಪರಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಗಮಯಿಷ್ಯತಿ । ಏತದೇವ ಚಾಹರಹರ್ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಗಮನಂ ದೃಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯವೃತ್ತಿಪರಿಗ್ರಹೇ ಲಿಂಗಮ್ । ನ ಹ್ಯಹರಹರಿಮಾಃ ಪ್ರಜಾಃ ಕಾರ್ಯಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ಸತ್ಯಲೋಕಾಖ್ಯಂ ಗಚ್ಛಂತೀತಿ ಶಕ್ಯಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಮ್ ॥ ೧೫ ॥

ಧೃತೇಶ್ಚ ಮಹಿಮ್ನೋಽಸ್ಯಾಸ್ಮಿನ್ನುಪಲಬ್ಧೇಃ ॥ ೧೬ ॥

ಧೃತೇಶ್ಚ ಹೇತೋಃ ಪರಮೇಶ್ವರ ಏವಾಯಂ ದಹರಃ । ಕಥಮ್ ? ‘ದಹರೋಽಸ್ಮಿನ್ನಂತರಾಕಾಶಃ’ ಇತಿ ಹಿ ಪ್ರಕೃತ್ಯ ಆಕಾಶೌಪಮ್ಯಪೂರ್ವಕಂ ತಸ್ಮಿನ್ಸರ್ವಸಮಾಧಾನಮುಕ್ತ್ವಾ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಚಾತ್ಮಶಬ್ದಂ ಪ್ರಯುಜ್ಯಾಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಗುಣಯೋಗಂ ಚೋಪದಿಶ್ಯ ತಮೇವಾನತಿವೃತ್ತಪ್ರಕರಣಂ ನಿರ್ದಿಶತಿ — ‘ಅಥ ಯ ಆತ್ಮಾ ಸ ಸೇತುರ್ವಿಧೃತಿರೇಷಾಂ ಲೋಕಾನಾಮಸಂಭೇದಾಯ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೪ । ೧) ಇತಿ । ತತ್ರ ವಿಧೃತಿರಿತ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾದ್ವಿಧಾರಯಿತೋಚ್ಯತೇ; ಕ್ತಿಚಃ ಕರ್ತರಿ ಸ್ಮರಣಾತ್ । ಯಥೋದಕಸಂತಾನಸ್ಯ ವಿಧಾರಯಿತಾ ಲೋಕೇ ಸೇತುಃ ಕ್ಷೇತ್ರಸಂಪದಾಮಸಂಭೇದಾಯ, ಏವಮಯಮಾತ್ಮಾ ಏಷಾಮಧ್ಯಾತ್ಮಾದಿಭೇದಭಿನ್ನಾನಾಂ ಲೋಕಾನಾಂ ವರ್ಣಾಶ್ರಮಾದೀನಾಂ ಚ ವಿಧಾರಯಿತಾ ಸೇತುಃ, ಅಸಂಭೇದಾಯ ಅಸಂಕರಾಯೇತಿ । ಏವಮಿಹ ಪ್ರಕೃತೇ ದಹರೇ ವಿಧಾರಣಲಕ್ಷಣಂ ಮಹಿಮಾನಂ ದರ್ಶಯತಿ । ಅಯಂ ಚ ಮಹಿಮಾ ಪರಮೇಶ್ವರ ಏವ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾದುಪಲಭ್ಯತೇ — ‘ಏತಸ್ಯ ವಾ ಅಕ್ಷರಸ್ಯ ಪ್ರಶಾಸನೇ ಗಾರ್ಗಿ ಸೂರ್ಯಾಚಂದ್ರಮಸೌ ವಿಧೃತೌ ತಿಷ್ಠತಃ’ ಇತ್ಯಾದೇಃ । ತಥಾನ್ಯತ್ರಾಪಿ ನಿಶ್ಚಿತೇ ಪರಮೇಶ್ವರವಾಕ್ಯೇ ಶ್ರೂಯತೇ — ‘ಏಷ ಸರ್ವೇಶ್ವರ ಏಷ ಭೂತಾಧಿಪತಿರೇಷ ಭೂತಪಾಲ ಏಷ ಸೇತುರ್ವಿಧರಣ ಏಷಾಂ ಲೋಕಾನಾಮಸಂಭೇದಾಯ’ ಇತಿ । ಏವಂ ಧೃತೇಶ್ಚ ಹೇತೋಃ ಪರಮೇಶ್ವರ ಏವಾಯಂ ದಹರಃ ॥ ೧೬ ॥

ಪ್ರಸಿದ್ಧೇಶ್ಚ ॥ ೧೭ ॥

ಇತಶ್ಚ ಪರಮೇಶ್ವರ ಏವ ‘ದಹರೋಽಸ್ಮಿನ್ನಂತರಾಕಾಶಃ’ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ; ಯತ್ಕಾರಣಮಾಕಾಶಶಬ್ದಃ ಪರಮೇಶ್ವರೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ — ‘ಆಕಾಶೋ ವೈ ನಾಮ ನಾಮರೂಪಯೋರ್ನಿರ್ವಹಿತಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧೪ । ೧) ‘ಸರ್ವಾಣಿ ಹ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನ್ಯಾಕಾಶಾದೇವ ಸಮುತ್ಪದ್ಯಂತೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೧ । ೯ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಾತ್ । ಜೀವೇ ತು ನ ಕ್ವಚಿದಾಕಾಶಶಬ್ದಃ ಪ್ರಯುಜ್ಯಮಾನೋ ದೃಶ್ಯತೇ । ಭೂತಾಕಾಶಸ್ತು ಸತ್ಯಾಮಪ್ಯಾಕಾಶಶಬ್ದಪ್ರಸಿದ್ಧೌ ಉಪಮಾನೋಪಮೇಯಭಾವಾದ್ಯಸಂಭವಾನ್ನ ಗ್ರಹೀತವ್ಯ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ॥ ೧೭ ॥

ಇತರಪರಾಮರ್ಶಾತ್ಸ ಇತಿ ಚೇನ್ನಾಸಂಭವಾತ್ ॥ ೧೮ ॥

ಯದಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಬಲೇನ ದಹರ ಇತಿ ಪರಮೇಶ್ವರಃ ಪರಿಗೃಹ್ಯೇತ, ಅಸ್ತಿ ಇತರಸ್ಯಾಪಿ ಜೀವಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ಪರಾಮರ್ಶಃ — ‘ಅಥ ಯ ಏಷ ಸಂಪ್ರಸಾದೋಽಸ್ಮಾಚ್ಛರೀರಾತ್ಸಮುತ್ಥಾಯ ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿರುಪಸಂಪದ್ಯ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತ ಏಷ ಆತ್ಮೇತಿ ಹೋವಾಚ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೩ । ೪) ಇತಿ । ಅತ್ರ ಹಿ ಸಂಪ್ರಸಾದಶಬ್ದಃ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ಸುಷುಪ್ತಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ತದವಸ್ಥಾವಂತಂ ಜೀವಂ ಶಕ್ನೋತ್ಯುಪಸ್ಥಾಪಯಿತುಮ್ , ನಾರ್ಥಾಂತರಮ್ । ತಥಾ ಶರೀರವ್ಯಪಾಶ್ರಯಸ್ಯೈವ ಜೀವಸ್ಯ ಶರೀರಾತ್ಸಮುತ್ಥಾನಂ ಸಂಭವತಿ, ಯಥಾಕಾಶವ್ಯಪಾಶ್ರಯಾಣಾಂ ವಾಯ್ವಾದೀನಾಮಾಕಾಶಾತ್ಸಮುತ್ಥಾನಮ್ , ತದ್ವತ್ । ಯಥಾ ಚಾದೃಷ್ಟೋಽಪಿ ಲೋಕೇ ಪರಮೇಶ್ವರವಿಷಯ ಆಕಾಶಶಬ್ದಃ ಪರಮೇಶ್ವರಧರ್ಮಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾತ್ ‘ಆಕಾಶೋ ವೈ ನಾಮ ನಾಮರೂಪಯೋರ್ನಿರ್ವಹಿತಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧೪ । ೧) ಇತ್ಯೇವಮಾದೌ ಪರಮೇಶ್ವರವಿಷಯೋಽಭ್ಯುಪಗತಃ, ಏವಂ ಜೀವವಿಷಯೋಽಪಿ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ತಸ್ಮಾದಿತರಪರಾಮರ್ಶಾತ್ ‘ದಹರೋಽಸ್ಮಿನ್ನಂತರಾಕಾಶಃ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಸ ಏವ ಜೀವ ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ — ನೈತದೇವಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಅಸಂಭವಾತ್ । ನ ಹಿ ಜೀವೋ ಬುದ್ಧ್ಯಾದ್ಯುಪಾಧಿಪರಿಚ್ಛೇದಾಭಿಮಾನೀ ಸನ್ ಆಕಾಶೇನೋಪಮೀಯೇತ । ನ ಚೋಪಾಧಿಧರ್ಮಾನಭಿಮನ್ಯಮಾನಸ್ಯಾಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಯೋ ಧರ್ಮಾಃ ಸಂಭವಂತಿ । ಪ್ರಪಂಚಿತಂ ಚೈತತ್ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರೇ । ಅತಿರೇಕಾಶಂಕಾಪರಿಹಾರಾಯ ಅತ್ರ ತು ಪುನರುಪನ್ಯಸ್ತಮ್ । ಪಠಿಷ್ಯತಿ ಚೋಪರಿಷ್ಟಾತ್ — ‘ಅನ್ಯಾರ್ಥಶ್ಚ ಪರಾಮರ್ಶಃ’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೧ । ೩ । ೨೦) ಇತಿ ॥ ೧‍೮ ॥

ಉತ್ತರಾಚ್ಚೇದಾವಿರ್ಭೂತಸ್ವರೂಪಸ್ತು ॥ ೧೯ ॥

ಇತರಪರಾಮರ್ಶಾದ್ಯಾ ಜೀವಾಶಂಕಾ ಜಾತಾ, ಸಾ ಅಸಂಭವಾನ್ನಿರಾಕೃತಾ । ಅಥೇದಾನೀಂ ಮೃತಸ್ಯೇವಾಮೃತಸೇಕಾತ್ ಪುನಃ ಸಮುತ್ಥಾನಂ ಜೀವಾಶಂಕಾಯಾಃ ಕ್ರಿಯತೇ — ಉತ್ತರಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯಾದ್ವಾಕ್ಯಾತ್ । ತತ್ರ ಹಿ ‘ಯ ಆತ್ಮಾಪಹತಪಾಪ್ಮಾ’ ಇತ್ಯಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಗುಣಕಮಾತ್ಮಾನಮನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಂ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಂ ಚ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ, ‘ಯ ಏಷೋಽಕ್ಷಿಣಿ ಪುರುಷೋ ದೃಶ್ಯತ ಏಷ ಆತ್ಮಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೭ । ೪) ಇತಿ ಬ್ರುವನ್ ಅಕ್ಷಿಸ್ಥಂ ದ್ರಷ್ಟಾರಂ ಜೀವಮಾತ್ಮಾನಂ ನಿರ್ದಿಶತಿ । ‘ಏತಂ ತ್ವೇವ ತೇ ಭೂಯೋಽನುವ್ಯಾಖ್ಯಾಸ್ಯಾಮಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೯ । ೩) ಇತಿ ಚ ತಮೇವ ಪುನಃ ಪುನಃ ಪರಾಮೃಶ್ಯ, ‘ಯ ಏಷ ಸ್ವಪ್ನೇ ಮಹೀಯಮಾನಶ್ಚರತ್ಯೇಷ ಆತ್ಮಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧೦ । ೧) ಇತಿ ‘ತದ್ಯತ್ರೈತತ್ಸುಪ್ತಃ ಸಮಸ್ತಃ ಸಂಪ್ರಸನ್ನಃ ಸ್ವಪ್ನಂ ನ ವಿಜಾನಾತ್ಯೇಷ ಆತ್ಮಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧೧ । ೧) ಇತಿ ಚ ಜೀವಮೇವಾವಸ್ಥಾಂತರಗತಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ । ತಸ್ಯೈವ ಚಾಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿ ದರ್ಶಯತಿ — ‘ಏತದಮೃತಮಭಯಮೇತದ್ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತಿ । ‘ನಾಹ ಖಲ್ವಯಮೇವಂ ಸಂಪ್ರತ್ಯಾತ್ಮಾನಂ ಜಾನಾತ್ಯಯಮಹಮಸ್ಮೀತಿ ನೋ ಏವೇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧೧ । ೨) ಇತಿ ಚ ಸುಷುಪ್ತಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ದೋಷಮುಪಲಭ್ಯ, ‘ಏತಂ ತ್ವೇವ ತೇ ಭೂಯೋಽನುವ್ಯಾಖ್ಯಾಸ್ಯಾಮಿ ನೋ ಏವಾನ್ಯತ್ರೈತಸ್ಮಾತ್’ ಇತಿ ಚೋಪಕ್ರಮ್ಯ, ಶರೀರಸಂಬಂಧನಿಂದಾಪೂರ್ವಕಮ್ ‘ಏಷ ಸಂಪ್ರಸಾದೋಽಸ್ಮಾಚ್ಛರೀರಾತ್ಸಮುತ್ಥಾಯ ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿರುಪಸಂಪದ್ಯ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ ಸ ಉತ್ತಮಃ ಪುರುಷಃ’ ಇತಿ ಜೀವಮೇವ ಶರೀರಾತ್ಸಮುತ್ಥಿತಮುತ್ತಮಂ ಪುರುಷಂ ದರ್ಶಯತಿ । ತಸ್ಮಾದಸ್ತಿ ಸಂಭವೋ ಜೀವೇ ಪಾರಮೇಶ್ವರಾಣಾಂ ಧರ್ಮಾಣಾಮ್ । ಅತಃ ‘ದಹರೋಽಸ್ಮಿನ್ನಂತರಾಕಾಶಃ’ ಇತಿ ಜೀವ ಏವೋಕ್ತ ಇತಿ ಚೇತ್ಕಶ್ಚಿದ್ಬ್ರೂಯಾತ್; ತಂ ಪ್ರತಿ ಬ್ರೂಯಾತ್ — ‘ಆವಿರ್ಭೂತಸ್ವರೂಪಸ್ತು’ ಇತಿ । ತುಶಬ್ದಃ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಃ । ನೋತ್ತರಸ್ಮಾದಪಿ ವಾಕ್ಯಾದಿಹ ಜೀವಸ್ಯಾಶಂಕಾ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಯತಸ್ತತ್ರಾಪ್ಯಾವಿರ್ಭೂತಸ್ವರೂಪೋ ಜೀವೋ ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ । ಆವಿರ್ಭೂತಂ ಸ್ವರೂಪಮಸ್ಯೇತ್ಯಾವಿರ್ಭೂತಸ್ವರೂಪಃ; ಭೂತಪೂರ್ವಗತ್ಯಾ ಜೀವವಚನಮ್ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ — ‘ಯ ಏಷೋಽಕ್ಷಿಣಿ’ ಇತ್ಯಕ್ಷಿಲಕ್ಷಿತಂ ದ್ರಷ್ಟಾರಂ ನಿರ್ದಿಶ್ಯ, ಉದಶರಾವಬ್ರಾಹ್ಮಣೇನ ಏನಂ ಶರೀರಾತ್ಮತಾಯಾ ವ್ಯುತ್ಥಾಪ್ಯ, ‘ಏತಂ ತ್ವೇವ ತೇ’ ಇತಿ ಪುನಃ ಪುನಸ್ತಮೇವ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯತ್ವೇನಾಕೃಷ್ಯ, ಸ್ವಪ್ನಸುಷುಪ್ತೋಪನ್ಯಾಸಕ್ರಮೇಣ ‘ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿರುಪಸಂಪದ್ಯ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ’ ಇತಿ ಯದಸ್ಯ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಂ ಸ್ವರೂಪಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ತದ್ರೂಪತಯೈನಂ ಜೀವಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ; ನ ಜೈವೇನ ರೂಪೇಣ । ಯತ್ ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿರುಪಸಂಪತ್ತವ್ಯಂ ಶ್ರುತಮ್ , ತತ್ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ತಚ್ಚಾಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಧರ್ಮಕಮ್ । ತದೇವ ಚ ಜೀವಸ್ಯ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಂ ಸ್ವರೂಪಮ್ — ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ ಇತ್ಯಾದಿಶಾಸ್ತ್ರೇಭ್ಯಃ, ನೇತರದುಪಾಧಿಕಲ್ಪಿತಮ್ । ಯಾವದೇವ ಹಿ ಸ್ಥಾಣಾವಿವ ಪುರುಷಬುದ್ಧಿಂ ದ್ವೈತಲಕ್ಷಣಾಮವಿದ್ಯಾಂ ನಿವರ್ತಯನ್ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯದೃಕ್ಸ್ವರೂಪಮಾತ್ಮಾನಮ್ ‘ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮಿ’ ಇತಿ ನ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ, ತಾವಜ್ಜೀವಸ್ಯ ಜೀವತ್ವಮ್ । ಯದಾ ತು ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಮನೋಬುದ್ಧಿಸಂಘಾತಾದ್ವ್ಯುತ್ಥಾಪ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಪ್ರತಿಬೋಧ್ಯತೇ ನಾಸಿ ತ್ವಂ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಮನೋಬುದ್ಧಿಸಂಘಾತಃ, ನಾಸಿ ಸಂಸಾರೀ; ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? — ತದ್ಯತ್ಸತ್ಯಂ ಸ ಆತ್ಮಾ ಚೈತನ್ಯಮಾತ್ರಸ್ವರೂಪಸ್ತತ್ತ್ವಮಸೀತಿ । ತದಾ ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯದೃಕ್ಸ್ವರೂಪಮಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರತಿಬುಧ್ಯ ಅಸ್ಮಾಚ್ಛರೀರಾದ್ಯಭಿಮಾನಾತ್ಸಮುತ್ತಿಷ್ಠನ್ ಸ ಏವ ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯದೃಕ್ಸ್ವರೂಪ ಆತ್ಮಾ ಭವತಿ — ‘ಸ ಯೋ ಹ ವೈ ತತ್ಪರಮಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವತಿ’ (ಮು. ಉ. ೩ । ೨ । ೯) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ । ತದೇವ ಚಾಸ್ಯ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಂ ಸ್ವರೂಪಮ್ , ಯೇನ ಶರೀರಾತ್ಸಮುತ್ಥಾಯ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ । ಕಥಂ ಪುನಃ ಸ್ವಂ ಚ ರೂಪಂ ಸ್ವೇನೈವ ಚ ನಿಷ್ಪದ್ಯತ ಇತಿ ಸಂಭವತಿ ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯಸ್ಯ ? ಸುವರ್ಣಾದೀನಾಂ ತು ದ್ರವ್ಯಾಂತರಸಂಪರ್ಕಾದಭಿಭೂತಸ್ವರೂಪಾಣಾಮನಭಿವ್ಯಕ್ತಾಸಾಧಾರಣವಿಶೇಷಾಣಾಂ ಕ್ಷಾರಪ್ರಕ್ಷೇಪಾದಿಭಿಃ ಶೋಧ್ಯಮಾನಾನಾಂ ಸ್ವರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತಥಾ ನಕ್ಷತ್ರಾದೀನಾಮಹನ್ಯಭಿಭೂತಪ್ರಕಾಶಾನಾಮಭಿಭಾವಕವಿಯೋಗೇ ರಾತ್ರೌ ಸ್ವರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ತು ತಥಾತ್ಮಚೈತನ್ಯಜ್ಯೋತಿಷೋ ನಿತ್ಯಸ್ಯ ಕೇನಚಿದಭಿಭವಃ ಸಂಭವತಿ ಅಸಂಸರ್ಗಿತ್ವಾತ್ ವ್ಯೋಮ್ನ ಇವ । ದೃಷ್ಟವಿರೋಧಾಚ್ಚ । ದೃಷ್ಟಿಶ್ರುತಿಮತಿವಿಜ್ಞಾತಯೋ ಹಿ ಜೀವಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಮ್ । ತಚ್ಚ ಶರೀರಾದಸಮುತ್ಥಿತಸ್ಯಾಪಿ ಜೀವಸ್ಯ ಸದಾ ನಿಷ್ಪನ್ನಮೇವ ದೃಶ್ಯತೇ । ಸರ್ವೋ ಹಿ ಜೀವಃ ಪಶ್ಯನ್ ಶೃಣ್ವನ್ ಮನ್ವಾನೋ ವಿಜಾನನ್ವ್ಯವಹರತಿ, ಅನ್ಯಥಾ ವ್ಯವಹಾರಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ತಚ್ಚೇತ್ ಶರೀರಾತ್ಸಮುತ್ಥಿತಸ್ಯ ನಿಷ್ಪದ್ಯೇತ, ಪ್ರಾಕ್ಸಮುತ್ಥಾನಾದ್ದೃಷ್ಟೋ ವ್ಯವಹಾರೋ ವಿರುಧ್ಯೇತ । ಅತಃ ಕಿಮಾತ್ಮಕಮಿದಂ ಶರೀರಾತ್ಸಮುತ್ಥಾನಮ್ , ಕಿಮಾತ್ಮಿಕಾ ವಾ ಸ್ವರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪತ್ತಿರಿತಿ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ಪ್ರಾಗ್ವಿವೇಕವಿಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತೇಃ ಶರೀರೇಂದ್ರಿಯಮನೋಬುದ್ಧಿವಿಷಯವೇದನೋಪಾಧಿಭಿರವಿವಿಕ್ತಮಿವ ಜೀವಸ್ಯ ದೃಷ್ಟ್ಯಾದಿಜ್ಯೋತಿಃಸ್ವರೂಪಂ ಭವತಿ । ಯಥಾ ಶುದ್ಧಸ್ಯ ಸ್ಫಟಿಕಸ್ಯ ಸ್ವಾಚ್ಛ್ಯಂ ಶೌಕ್ಲ್ಯಂ ಚ ಸ್ವರೂಪಂ ಪ್ರಾಗ್ವಿವೇಕಗ್ರಹಣಾದ್ರಕ್ತನೀಲಾದ್ಯುಪಾಧಿಭಿರವಿವಿಕ್ತಮಿವ ಭವತಿ; ಪ್ರಮಾಣಜನಿತವಿವೇಕಗ್ರಹಣಾತ್ತು ಪರಾಚೀನಃ ಸ್ಫಟಿಕಃ ಸ್ವಾಚ್ಛ್ಯೇನ ಶೌಕ್ಲ್ಯೇನ ಚ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ಪ್ರಾಗಪಿ ತಥೈವ ಸನ್; ತಥಾ ದೇಹಾದ್ಯುಪಾಧ್ಯವಿವಿಕ್ತಸ್ಯೈವ ಸತೋ ಜೀವಸ್ಯ ಶ್ರುತಿಕೃತಂ ವಿವೇಕವಿಜ್ಞಾನಂ ಶರೀರಾತ್ಸಮುತ್ಥಾನಮ್ , ವಿವೇಕವಿಜ್ಞಾನಫಲಂ ಸ್ವರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪತ್ತಿಃ ಕೇವಲಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಾವಗತಿಃ । ತಥಾ ವಿವೇಕಾವಿವೇಕಮಾತ್ರೇಣೈವಾತ್ಮನೋಽಶರೀರತ್ವಂ ಸಶರೀರತ್ವಂ ಚ ಮಂತ್ರವರ್ಣಾತ್ ‘ಅಶರೀರಂ ಶರೀರೇಷು’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೨೨) ಇತಿ, ‘ಶರೀರಸ್ಥೋಽಪಿ ಕೌಂತೇಯ ನ ಕರೋತಿ ನ ಲಿಪ್ಯತೇ’ (ಭ. ಗೀ. ೧೩ । ೩೧) ಇತಿ ಚ ಸಶರೀರತ್ವಾಶರೀರತ್ವವಿಶೇಷಾಭಾವಸ್ಮರಣಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ವಿವೇಕವಿಜ್ಞಾನಾಭಾವಾದನಾವಿರ್ಭೂತಸ್ವರೂಪಃ ಸನ್ ವಿವೇಕವಿಜ್ಞಾನಾದಾವಿರ್ಭೂತಸ್ವರೂಪ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ನ ತ್ವನ್ಯಾದೃಶೌ ಆವಿರ್ಭಾವಾನಾವಿರ್ಭಾವೌ ಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಸಂಭವತಃ, ಸ್ವರೂಪತ್ವಾದೇವ । ಏವಂ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಕೃತ ಏವ ಜೀವಪರಮೇಶ್ವರಯೋರ್ಭೇದಃ, ನ ವಸ್ತುಕೃತಃ; ವ್ಯೋಮವದಸಂಗತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್ । ಕುತಶ್ಚೈತದೇವಂ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಮ್ ? ಯತಃ ‘ಯ ಏಷೋಽಕ್ಷಿಣಿ ಪುರುಷೋ ದೃಶ್ಯತೇ’ ಇತ್ಯುಪದಿಶ್ಯ ‘ಏತದಮೃತಮಭಯಮೇತದ್ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತ್ಯುಪದಿಶತಿ । ಯೋಽಕ್ಷಿಣಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧೋ ದ್ರಷ್ಟಾ ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವೇನ ವಿಭಾವ್ಯತೇ, ಸೋಽಮೃತಾಭಯಲಕ್ಷಣಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯಶ್ಚೇತ್ಸ್ಯಾತ್ , ತತೋಽಮೃತಾಭಯಬ್ರಹ್ಮಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ನಾಪಿ ಪ್ರತಿಚ್ಛಾಯಾತ್ಮಾಯಮಕ್ಷಿಲಕ್ಷಿತೋ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ, ಪ್ರಜಾಪತೇರ್ಮೃಷಾವಾದಿತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಥಾ ದ್ವಿತೀಯೇಽಪಿ ಪರ್ಯಾಯೇ ‘ಯ ಏಷ ಸ್ವಪ್ನೇ ಮಹೀಯಮಾನಶ್ಚರತಿ’ ಇತಿ ನ ಪ್ರಥಮಪರ್ಯಾಯನಿರ್ದಿಷ್ಟಾದಕ್ಷಿಪುರುಷಾದ್ದ್ರಷ್ಟುರನ್ಯೋ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಃ, ‘ಏತಂ ತ್ವೇವ ತೇ ಭೂಯೋಽನುವ್ಯಾಖ್ಯಾಸ್ಯಾಮಿ’ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮಾತ್ । ಕಿಂಚ ‘ಅಹಮದ್ಯ ಸ್ವಪ್ನೇ ಹಸ್ತಿನಮದ್ರಾಕ್ಷಮ್ , ನೇದಾನೀಂ ತಂ ಪಶ್ಯಾಮಿ’ ಇತಿ ದೃಷ್ಟಮೇವ ಪ್ರತಿಬುದ್ಧಃ ಪ್ರತ್ಯಾಚಷ್ಟೇ । ದ್ರಷ್ಟಾರಂ ತು ತಮೇವ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜಾನಾತಿ — ‘ಯ ಏವಾಹಂ ಸ್ವಪ್ನಮದ್ರಾಕ್ಷಮ್ , ಸ ಏವಾಹಂ ಜಾಗರಿತಂ ಪಶ್ಯಾಮಿ’ ಇತಿ । ತಥಾ ತೃತೀಯೇಽಪಿ ಪರ್ಯಾಯೇ — ‘ನಾಹ ಖಲ್ವಯಮೇವಂ ಸಂಪ್ರತ್ಯಾತ್ಮಾನಂ ಜಾನಾತ್ಯಯಮಹಮಸ್ಮೀತಿ ನೋ ಏವೇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ’ ಇತಿ ಸುಷುಪ್ತಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನಾಭಾವಮೇವ ದರ್ಶಯತಿ, ನ ವಿಜ್ಞಾತಾರಂ ಪ್ರತಿಷೇಧತಿ । ಯತ್ತು ತತ್ರ ‘ವಿನಾಶಮೇವಾಪೀತೋ ಭವತಿ’ ಇತಿ, ತದಪಿ ವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನವಿನಾಶಾಭಿಪ್ರಾಯಮೇವ, ನ ವಿಜ್ಞಾತೃವಿನಾಶಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್; ‘ನ ಹಿ ವಿಜ್ಞಾತುರ್ವಿಜ್ಞಾತೇರ್ವಿಪರಿಲೋಪೋ ವಿದ್ಯತೇಽವಿನಾಶಿತ್ವಾತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೩೦) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ । ತಥಾ ಚತುರ್ಥೇಽಪಿ ಪರ್ಯಾಯೇ ‘ಏತಂ ತ್ವೇವ ತೇ ಭೂಯೋಽನುವ್ಯಾಖ್ಯಾಸ್ಯಾಮಿ ನೋ ಏವಾನ್ಯತ್ರೈತಸ್ಮಾತ್’ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ‘ಮಘವನ್ ಮರ್ತ್ಯಂ ವಾ ಇದಂ ಶರೀರಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಪ್ರಪಂಚೇನ ಶರೀರಾದ್ಯುಪಾಧಿಸಂಬಂಧಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾನೇನ ಸಂಪ್ರಸಾದಶಬ್ದೋದಿತಂ ಜೀವಮ್ ‘ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ’ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಾಪನ್ನಂ ದರ್ಶಯನ್ , ನ ಪರಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಮೃತಾಭಯಸ್ವರೂಪಾದನ್ಯಂ ಜೀವಂ ದರ್ಶಯತಿ । ಕೇಚಿತ್ತು ಪರಮಾತ್ಮವಿವಕ್ಷಾಯಾಮ್ ‘ಏತಂ ತ್ವೇವ ತೇ’ ಇತಿ ಜೀವಾಕರ್ಷಣಮನ್ಯಾಯ್ಯಂ ಮನ್ಯಮಾನಾ ಏತಮೇವ ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮಸೂಚಿತಮಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಗುಣಕಮಾತ್ಮಾನಂ ತೇ ಭೂಯೋಽನುವ್ಯಾಖ್ಯಾಸ್ಯಾಮೀತಿ ಕಲ್ಪಯಂತಿ । ತೇಷಾಮ್ ‘ಏತಮ್’ ಇತಿ ಸನ್ನಿಹಿತಾವಲಂಬಿನೀ ಸರ್ವನಾಮಶ್ರುತಿರ್ವಿಪ್ರಕೃಷ್ಯೇತ । ಭೂಯಃಶ್ರುತಿಶ್ಚೋಪರುಧ್ಯೇತ । ಪರ್ಯಾಯಾಂತರಾಭಿಹಿತಸ್ಯ ಪರ್ಯಾಯಾಂತರೇಽನಭಿಧೀಯಮಾನತ್ವಾತ್ । ‘ಏತಂ ತ್ವೇವ ತೇ’ ಇತಿ ಚ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ ಪ್ರಾಕ್ಚತುರ್ಥಾತ್ಪರ್ಯಾಯಾದನ್ಯಮನ್ಯಂ ವ್ಯಾಚಕ್ಷಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಜಾಪತೇಃ ಪ್ರತಾರಕತ್ವಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ತಸ್ಮಾತ್ ಯದವಿದ್ಯಾಪ್ರತ್ಯುಪಸ್ಥಾಪಿತಮಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಂ ಜೈವಂ ರೂಪಂ ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವರಾಗದ್ವೇಷಾದಿದೋಷಕಲುಷಿತಮನೇಕಾನರ್ಥಯೋಗಿ, ತದ್ವಿಲಯನೇನ ತದ್ವಿಪರೀತಮಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಗುಣಕಂ ಪಾರಮೇಶ್ವರಂ ಸ್ವರೂಪಂ ವಿದ್ಯಯಾ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ, ಸರ್ಪಾದಿವಿಲಯನೇನೇವ ರಜ್ಜ್ವಾದೀನ್ । ಅಪರೇ ತು ವಾದಿನಃ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಮೇವ ಜೈವಂ ರೂಪಮಿತಿ ಮನ್ಯಂತೇಽಸ್ಮದೀಯಾಶ್ಚ ಕೇಚಿತ್ । ತೇಷಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಮಾತ್ಮೈಕತ್ವಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಪ್ರತಿಪಕ್ಷಭೂತಾನಾಂ ಪ್ರತಿಷೇಧಾಯೇದಂ ಶಾರೀರಕಮಾರಬ್ಧಮ್ — ಏಕ ಏವ ಪರಮೇಶ್ವರಃ ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯೋ ವಿಜ್ಞಾನಧಾತುರವಿದ್ಯಯಾ, ಮಾಯಯಾ ಮಾಯಾವಿವತ್ , ಅನೇಕಧಾ ವಿಭಾವ್ಯತೇ, ನಾನ್ಯೋ ವಿಜ್ಞಾನಧಾತುರಸ್ತೀತಿ । ಯತ್ತ್ವಿದಂ ಪರಮೇಶ್ವರವಾಕ್ಯೇ ಜೀವಮಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರತಿಷೇಧತಿ ಸೂತ್ರಕಾರಃ — ‘ನಾಸಂಭವಾತ್’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೧ । ೩ । ೧೮) ಇತ್ಯಾದಿನಾ, ತತ್ರಾಯಮಭಿಪ್ರಾಯಃ — ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಬುದ್ಧಮುಕ್ತಸ್ವಭಾವೇ ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯೇ ಏಕಸ್ಮಿನ್ನಸಂಗೇ ಪರಮಾತ್ಮನಿ ತದ್ವಿಪರೀತಂ ಜೈವಂ ರೂಪಂ ವ್ಯೋಮ್ನೀವ ತಲಮಲಾದಿ ಪರಿಕಲ್ಪಿತಮ್; ತತ್ ಆತ್ಮೈಕತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಪರೈರ್ವಾಕ್ಯೈರ್ನ್ಯಾಯೋಪೇತೈರ್ದ್ವೈತವಾದಪ್ರತಿಷೇಧೈಶ್ಚಾಪನೇಷ್ಯಾಮೀತಿ — ಪರಮಾತ್ಮನೋ ಜೀವಾದನ್ಯತ್ವಂ ದ್ರಢಯತಿ । ಜೀವಸ್ಯ ತು ನ ಪರಸ್ಮಾದನ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷತಿ । ಕಿಂ ತ್ವನುವದತ್ಯೇವಾವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತಂ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಜೀವಭೇದಮ್ । ಏವಂ ಹಿ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವಾನುವಾದೇನ ಪ್ರವೃತ್ತಾಃ ಕರ್ಮವಿಧಯೋ ನ ವಿರುಧ್ಯಂತ ಇತಿ ಮನ್ಯತೇ । ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಂ ತು ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಮಾತ್ಮೈಕತ್ವಮೇವ ದರ್ಶಯತಿ — ‘ಶಾಸ್ತ್ರದೃಷ್ಟ್ಯಾ ತೂಪದೇಶೋ ವಾಮದೇವವತ್’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೧ । ೧ । ೩೦) ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ವರ್ಣಿತಶ್ಚಾಸ್ಮಾಭಿಃ ವಿದ್ವದವಿದ್ವದ್ಭೇದೇನ ಕರ್ಮವಿಧಿವಿರೋಧಪರಿಹಾರಃ ॥ ೧೯ ॥

ಅನ್ಯಾರ್ಥಶ್ಚ ಪರಾಮರ್ಶಃ ॥ ೨೦ ॥

ಅಥ ಯೋ ದಹರವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ಜೀವಪರಾಮರ್ಶೋ ದರ್ಶಿತಃ — ‘ಅಥ ಯ ಏಷ ಸಂಪ್ರಸಾದಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೩ । ೪) ಇತ್ಯಾದಿಃ, ಸ ದಹರೇ ಪರಮೇಶ್ವರೇ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯಮಾನೇ, ನ ಜೀವೋಪಾಸನೋಪದೇಶಃ, ನಾಪಿ ಪ್ರಕೃತವಿಶೇಷೋಪದೇಶಃ,ಇತ್ಯನರ್ಥಕತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತ್ಯತ ಆಹ — ಅನ್ಯಾರ್ಥೋಽಯಂ ಜೀವಪರಾಮರ್ಶೋ ನ ಜೀವಸ್ವರೂಪಪರ್ಯವಸಾಯೀ, ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? — ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ವರೂಪಪರ್ಯವಸಾಯೀ । ಕಥಮ್ ? ಸಂಪ್ರಸಾದಶಬ್ದೋದಿತೋ ಜೀವೋ ಜಾಗರಿತವ್ಯವಹಾರೇ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಪಂಜರಾಧ್ಯಕ್ಷೋ ಭೂತ್ವಾ, ತದ್ವಾಸನಾನಿರ್ಮಿತಾಂಶ್ಚ ಸ್ವಪ್ನಾನ್ನಾಡೀಚರೋಽನುಭೂಯ, ಶ್ರಾಂತಃ ಶರಣಂ ಪ್ರೇಪ್ಸುರುಭಯರೂಪಾದಪಿ ಶರೀರಾಭಿಮಾನಾತ್ಸಮುತ್ಥಾಯ, ಸುಷುಪ್ತಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿರಾಕಾಶಶಬ್ದಿತಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಸಂಪದ್ಯ, ವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನವತ್ತ್ವಂ ಚ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ, ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ । ಯದಸ್ಯೋಪಸಂಪತ್ತವ್ಯಂ ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿಃ, ಯೇನ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾಯಮಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ, ಸ ಏಷ ಆತ್ಮಾಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಗುಣ ಉಪಾಸ್ಯಃ — ಇತ್ಯೇವಮರ್ಥೋಽಯಂ ಜೀವಪರಾಮರ್ಶಃ ಪರಮೇಶ್ವರವಾದಿನೋಽಪ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ ॥ ೨೦ ॥

ಅಲ್ಪಶ್ರುತೇರಿತಿ ಚೇತ್ತದುಕ್ತಮ್ ॥ ೨೧ ॥

ಯದಪ್ಯುಕ್ತಮ್ — ‘ದಹರೋಽಸ್ಮಿನ್ನಂತರಾಕಾಶಃ’ ಇತ್ಯಾಕಾಶಸ್ಯಾಲ್ಪತ್ವಂ ಶ್ರೂಯಮಾಣಂ ಪರಮೇಶ್ವರೇ ನೋಪಪದ್ಯತೇ, ಜೀವಸ್ಯ ತು ಆರಾಗ್ರೋಪಮಿತಸ್ಯಾಲ್ಪತ್ವಮವಕಲ್ಪತ ಇತಿ; ತಸ್ಯ ಪರಿಹಾರೋ ವಕ್ತವ್ಯಃ । ಉಕ್ತೋ ಹ್ಯಸ್ಯ ಪರಿಹಾರಃ — ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯಾಪ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿಕಮಲ್ಪತ್ವಮವಕಲ್ಪತ ಇತಿ, ‘ಅರ್ಭಕೌಕಸ್ತ್ವಾತ್ತದ್ವ್ಯಪದೇಶಾಚ್ಚ ನೇತಿ ಚೇನ್ನ ನಿಚಾಯ್ಯತ್ವಾದೇವಂ ವ್ಯೋಮವಚ್ಚ’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೧ । ೨ । ೭) ಇತ್ಯತ್ರ; ಸ ಏವೇಹ ಪರಿಹಾರೋಽನುಸಂಧಾತವ್ಯ ಇತಿ ಸೂಚಯತಿ । ಶ್ರುತ್ಯೈವ ಚ ಇದಮಲ್ಪತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇನಾಕಾಶೇನೋಪಮಿಮಾನಯಾ ‘ಯಾವಾನ್ವಾ ಅಯಮಾಕಾಶಸ್ತಾವಾನೇಷೋಽಂತರ್ಹೃದಯ ಆಕಾಶಃ’ ಇತಿ ॥ ೨೧ ॥

ಅನುಕೃತ್ಯಧಿಕರಣಮ್

ಅನುಕೃತೇಸ್ತಸ್ಯ ಚ ॥ ೨೨ ॥

‘ನ ತತ್ರ ಸೂರ್ಯೋ ಭಾತಿ ನ ಚಂದ್ರತಾರಕಂ ನೇಮಾ ವಿದ್ಯುತೋ ಭಾಂತಿ ಕುತೋಽಯಮಗ್ನಿಃ । ತಮೇವ ಭಾಂತಮನುಭಾತಿ ಸರ್ವಂ ತಸ್ಯ ಭಾಸಾ ಸರ್ವಮಿದಂ ವಿಭಾತಿ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೨ । ೧೧) ಇತಿ ಸಮಾಮನಂತಿ । ತತ್ರ ಯಂ ಭಾಂತಮನುಭಾತಿ ಸರ್ವಂ ಯಸ್ಯ ಚ ಭಾಸಾ ಸರ್ವಮಿದಂ ವಿಭಾತಿ, ಸ ಕಿಂ ತೇಜೋಧಾತುಃ ಕಶ್ಚಿತ್ , ಉತ ಪ್ರಾಜ್ಞ ಆತ್ಮೇತಿ ವಿಚಿಕಿತ್ಸಾಯಾಂ ತೇಜೋಧಾತುರಿತಿ ತಾವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಕುತಃ ? ತೇಜೋಧಾತೂನಾಮೇವ ಸೂರ್ಯಾದೀನಾಂ ಭಾನಪ್ರತಿಷೇಧಾತ್ । ತೇಜಃಸ್ವಭಾವಕಂ ಹಿ ಚಂದ್ರತಾರಕಾದಿ ತೇಜಃಸ್ವಭಾವಕ ಏವ ಸೂರ್ಯೇ ಭಾಸಮಾನೇ ಅಹನಿ ನ ಭಾಸತ ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ತಥಾ ಸಹ ಸೂರ್ಯೇಣ ಸರ್ವಮಿದಂ ಚಂದ್ರತಾರಕಾದಿ ಯಸ್ಮಿನ್ನ ಭಾಸತೇ, ಸೋಽಪಿ ತೇಜಃಸ್ವಭಾವ ಏವ ಕಶ್ಚಿದಿತ್ಯವಗಮ್ಯತೇ । ಅನುಭಾನಮಪಿ ತೇಜಃಸ್ವಭಾವಕ ಏವೋಪಪದ್ಯತೇ, ಸಮಾನಸ್ವಭಾವಕೇಷ್ವನುಕಾರದರ್ಶನಾತ್; ‘ಗಚ್ಛಂತಮನುಗಚ್ಛತಿ’ ಇತಿವತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ತೇಜೋಧಾತುಃ ಕಶ್ಚಿದಿತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಬ್ರೂಮಃ —
ಪ್ರಾಜ್ಞ ಏವಾಯಮಾತ್ಮಾ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಅನುಕೃತೇಃ; ಅನುಕರಣಮನುಕೃತಿಃ । ಯದೇತತ್ ‘ತಮೇವ ಭಾಂತಮನುಭಾತಿ ಸರ್ವಮ್’ ಇತ್ಯನುಭಾನಮ್ , ತತ್ಪ್ರಾಜ್ಞಪರಿಗ್ರಹೇಽವಕಲ್ಪತೇ । ‘ಭಾರೂಪಃ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೪ । ೨) ಇತಿ ಹಿ ಪ್ರಾಜ್ಞಮಾತ್ಮಾನಮಾಮನಂತಿ । ನ ತು ತೇಜೋಧಾತುಂ ಕಂಚಿತ್ಸೂರ್ಯಾದಯೋಽನುಭಾಂತೀತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ಸಮತ್ವಾಚ್ಚ ತೇಜೋಧಾತೂನಾಂ ಸೂರ್ಯಾದೀನಾಂ ನ ತೇಜೋಧಾತುಮನ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಸ್ತಿ, ಯಂ ಭಾಂತಮನುಭಾಯುಃ । ನ ಹಿ ಪ್ರದೀಪಃ ಪ್ರದೀಪಾಂತರಮನುಭಾತಿ । ಯದಪ್ಯುಕ್ತಂ ಸಮಾನಸ್ವಭಾವಕೇಷ್ವನುಕಾರೋ ದೃಶ್ಯತ ಇತಿ — ನಾಯಮೇಕಾಂತೋ ನಿಯಮಃ । ಭಿನ್ನಸ್ವಭಾವಕೇಷ್ವಪಿ ಹ್ಯನುಕಾರೋ ದೃಶ್ಯತೇ; ಯಥಾ ಸುತಪ್ತೋಽಯಃಪಿಂಡೋಽಗ್ನ್ಯನುಕೃತಿರಗ್ನಿಂ ದಹಂತಮನುದಹತಿ, ಭೌಮಂ ವಾ ರಜೋ ವಾಯುಂ ವಹಂತಮನುವಹತೀತಿ । ‘ಅನುಕೃತೇಃ’ ಇತ್ಯನುಭಾನಮಸುಸೂಚತ್ । ‘ತಸ್ಯ ಚ’ ಇತಿ ಚತುರ್ಥಂ ಪಾದಮಸ್ಯ ಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ಸೂಚಯತಿ । ‘ತಸ್ಯ ಭಾಸಾ ಸರ್ವಮಿದಂ ವಿಭಾತಿ’ ಇತಿ ತದ್ಧೇತುಕಂ ಭಾನಂ ಸೂರ್ಯಾದೇರುಚ್ಯಮಾನಂ ಪ್ರಾಜ್ಞಮಾತ್ಮಾನಂ ಗಮಯತಿ । ‘ತದ್ದೇವಾ ಜ್ಯೋತಿಷಾಂ ಜ್ಯೋತಿರಾಯುರ್ಹೋಪಾಸತೇಽಮೃತಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೧೬) ಇತಿ ಹಿ ಪ್ರಾಜ್ಞಮಾತ್ಮಾನಮಾಮನಂತಿ । ತೇಜೋಂತರೇಣ ಸೂರ್ಯಾದಿತೇಜೋ ವಿಭಾತೀತ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ , ವಿರುದ್ಧಂ ಚ । ತೇಜೋಂತರೇಣ ತೇಜೋಂತರಸ್ಯ ಪ್ರತಿಘಾತಾತ್ । ಅಥವಾ ನ ಸೂರ್ಯಾದೀನಾಮೇವ ಶ್ಲೋಕಪರಿಪಠಿತಾನಾಮಿದಂ ತದ್ಧೇತುಕಂ ವಿಭಾನಮುಚ್ಯತೇ । ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? ‘ಸರ್ವಮಿದಮ್’ ಇತ್ಯವಿಶೇಷಶ್ರುತೇಃ ಸರ್ವಸ್ಯೈವಾಸ್ಯ ನಾಮರೂಪಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲಜಾತಸ್ಯ ಯಾ ಅಭಿವ್ಯಕ್ತಿಃ, ಸಾ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಯೋತಿಃಸತ್ತಾನಿಮಿತ್ತಾ; ಯಥಾ ಸೂರ್ಯಾದಿಜ್ಯೋತಿಃಸತ್ತಾನಿಮಿತ್ತಾ ಸರ್ವಸ್ಯ ರೂಪಜಾತಸ್ಯಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿಃ, ತದ್ವತ್ । ‘ನ ತತ್ರ ಸೂರ್ಯೋ ಭಾತಿ’ ಇತಿ ಚ ತತ್ರಶಬ್ದಮಾಹರನ್ಪ್ರಕೃತಗ್ರಹಣಂ ದರ್ಶಯತಿ । ಪ್ರಕೃತಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮ ‘ಯಸ್ಮಿಂದ್ಯೌಃ ಪೃಥಿವೀ ಚಾಂತರಿಕ್ಷಮೋತಮ್’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೨ । ೫) ಇತ್ಯಾದಿನಾ; ಅನಂತರಂ ಚ ‘ಹಿರಣ್ಮಯೇ ಪರೇ ಕೋಶೇ ವಿರಜಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನಿಷ್ಕಲಮ್ । ತಚ್ಛುಭ್ರಂ ಜ್ಯೋತಿಷಾಂ ಜ್ಯೋತಿಸ್ತದ್ಯದಾತ್ಮವಿದೋ ವಿದುಃ’ ಇತಿ । ಕಥಂ ತಜ್ಜ್ಯೋತಿಷಾಂ ಜ್ಯೋತಿರಿತ್ಯತ ಇದಮುತ್ಥಿತಮ್ — ‘ನ ತತ್ರ ಸೂರ್ಯೋ ಭಾತಿ’ ಇತಿ । ಯದಪ್ಯುಕ್ತಮ್ ಸೂರ್ಯಾದೀನಾಂ ತೇಜಸಾಂ ಭಾನಪ್ರತಿಷೇಧಸ್ತೇಜೋಧಾತಾವೇವಾನ್ಯಸ್ಮಿನ್ನವಕಲ್ಪತೇ, ಸೂರ್ಯ ಇವೇತರೇಷಾಮಿತಿ; ತತ್ರ ತು ಸ ಏವ ತೇಜೋಧಾತುರನ್ಯೋ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯುಪಪಾದಿತಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ಚೈಷಾಂ ಭಾನಪ್ರತಿಷೇಧೋಽವಕಲ್ಪತೇ । ಯತಃ — ಯದುಪಲಭ್ಯತೇ ತತ್ಸರ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೈವ ಜ್ಯೋತಿಷೋಪಲಭ್ಯತೇ । ಬ್ರಹ್ಮ ತು ನಾನ್ಯೇನ ಜ್ಯೋತಿಷೋಪಲಭ್ಯತೇ, ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಃಸ್ವರೂಪತ್ವಾತ್ , ಯೇನ ಸೂರ್ಯಾದಯಸ್ತಸ್ಮಿನ್ಭಾಯುಃ । ಬ್ರಹ್ಮ ಹಿ ಅನ್ಯದ್ವ್ಯನಕ್ತಿ, ನ ತು ಬ್ರಹ್ಮಾನ್ಯೇನ ವ್ಯಜ್ಯತೇ, ‘ಆತ್ಮನೈವಾಯಂ ಜ್ಯೋತಿಷಾಸ್ತೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೬) ‘ಅಗೃಹ್ಯೋ ನ ಹಿ ಗೃಹ್ಯತೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೨ । ೪) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ ॥ ೨೨ ॥

ಪ್ರಮಿತಾಧಿಕರಣಮ್

ಶಬ್ದಾದೇವ ಪ್ರಮಿತಃ ॥ ೨೪ ॥

‘ಅಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಃ ಪುರುಷೋ ಮಧ್ಯ ಆತ್ಮನಿ ತಿಷ್ಠತಿ’ ಇತಿ ಶ್ರೂಯತೇ; ತಥಾ ‘ಅಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಃ ಪುರುಷೋ ಜ್ಯೋತಿರಿವಾಧೂಮಕಃ । ಈಶಾನೋ ಭೂತಭವ್ಯಸ್ಯ ಸ ಏವಾದ್ಯ ಸ ಉ ಶ್ವಃ । ಏತದ್ವೈ ತತ್’ (ಕ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧೩) ಇತಿ ಚ । ತತ್ರ ಯೋಽಯಮಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಃ ಪುರುಷಃ ಶ್ರೂಯತೇ, ಸ ಕಿಂ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮಾ, ಕಿಂ ವಾ ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ಸಂಶಯಃ । ತತ್ರ ಪರಿಮಾಣೋಪದೇಶಾತ್ತಾವದ್ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ನ ಹ್ಯನಂತಾಯಾಮವಿಸ್ತಾರಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನೋಽಂಗುಷ್ಠಪರಿಮಾಣಮುಪಪದ್ಯತೇ । ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮನಸ್ತೂಪಾಧಿಮತ್ತ್ವಾತ್ಸಂಭವತಿ ಕಯಾಚಿತ್ಕಲ್ಪನಯಾಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರತ್ವಮ್ । ಸ್ಮೃತೇಶ್ಚ — ‘ಅಥ ಸತ್ಯವತಃ ಕಾಯಾತ್ಪಾಶಬದ್ಧಂ ವಶಂ ಗತಮ್ । ಅಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಂ ಪುರುಷಂ ನಿಶ್ಚಕರ್ಷ ಯಮೋ ಬಲಾತ್’ (ಮ. ಭಾ. ೩ । ೨೯೭ । ೧೭) ಇತಿ । ನ ಹಿ ಪರಮೇಶ್ವರೋ ಬಲಾತ್ ಯಮೇನ ನಿಷ್ಕ್ರಷ್ಟುಂ ಶಕ್ಯಃ । ತೇನ ತತ್ರ ಸಂಸಾರೀ ಅಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರೋ ನಿಶ್ಚಿತಃ । ಸ ಏವೇಹಾಪೀತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಬ್ರೂಮಃ —
ಪರಮಾತ್ಮೈವಾಯಮಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಪರಿಮಿತಃ ಪುರುಷೋ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಶಬ್ದಾತ್ — ‘ಈಶಾನೋ ಭೂತಭವ್ಯಸ್ಯ’ ಇತಿ । ನ ಹ್ಯನ್ಯಃ ಪರಮೇಶ್ವರಾದ್ಭೂತಭವ್ಯಸ್ಯ ನಿರಂಕುಶಮೀಶಿತಾ । ‘ಏತದ್ವೈ ತತ್’ ಇತಿ ಚ ಪ್ರಕೃತಂ ಪೃಷ್ಟಮಿಹಾನುಸಂದಧಾತಿ । ಏತದ್ವೈ ತತ್ , ಯತ್ಪೃಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪೃಷ್ಟಂ ಚೇಹ ಬ್ರಹ್ಮ — ‘ಅನ್ಯತ್ರ ಧರ್ಮಾದನ್ಯತ್ರಾಧರ್ಮಾದನ್ಯತ್ರಾಸ್ಮಾತ್ಕೃತಾಕೃತಾತ್ । ಅನ್ಯತ್ರ ಭೂತಾಚ್ಚ ಭವ್ಯಾಚ್ಚ ಯತ್ತತ್ಪಶ್ಯಸಿ ತದ್ವದ’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೧೪) ಇತಿ । ಶಬ್ದಾದೇವೇತಿ — ಅಭಿಧಾನಶ್ರುತೇರೇವ — ಈಶಾನ ಇತಿ ಪರಮೇಶ್ವರೋಽಯಂ ಗಮ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೨೪ ॥
ಕಥಂ ಪುನಃ ಸರ್ವಗತಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನಃ ಪರಿಮಾಣೋಪದೇಶ ಇತ್ಯತ್ರ ಬ್ರೂಮಃ —

ಹೃದ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ತು ಮನುಷ್ಯಾಧಿಕಾರತ್ವಾತ್ ॥ ೨೫ ॥

ಸರ್ವಗತಸ್ಯಾಪಿ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ಹೃದಯೇಽವಸ್ಥಾನಮಪೇಕ್ಷ್ಯಾಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರತ್ವಮಿದಮುಚ್ಯತೇ; ಆಕಾಶಸ್ಯೇವ ವಂಶಪರ್ವಾಪೇಕ್ಷಮರತ್ನಿಮಾತ್ರತ್ವಮ್ । ನ ಹ್ಯಂಜಸಾ ಅತಿಮಾತ್ರಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನೋಽಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರತ್ವಮುಪಪದ್ಯತೇ । ನ ಚಾನ್ಯಃ ಪರಮಾತ್ಮನ ಇಹ ಗ್ರಹಣಮರ್ಹತಿ ಈಶಾನಶಬ್ದಾದಿಭ್ಯ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ನನು ಪ್ರತಿಪ್ರಾಣಿಭೇದಂ ಹೃದಯಾನಾಮನವಸ್ಥಿತತ್ವಾತ್ತದಪೇಕ್ಷಮಪ್ಯಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರತ್ವಂ ನೋಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯತ ಉತ್ತರಮುಚ್ಯತೇ — ಮನುಷ್ಯಾಧಿಕಾರತ್ವಾದಿತಿ । ‘ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಹ್ಯವಿಶೇಷಪ್ರವೃತ್ತಮಪಿ ಮನುಷ್ಯಾನೇವಾಧಿಕರೋತಿ; ಶಕ್ತತ್ವಾತ್ , ಅರ್ಥಿತ್ವಾತ್ , ಅಪರ್ಯುದಸ್ತತ್ವಾತ್ ಉಪನಯನಾದಿಶಾಸ್ತ್ರಾಚ್ಚ — ಇತಿ ವರ್ಣಿತಮೇತದಧಿಕಾರಲಕ್ಷಣೇ’ (ಜೈ. ಸೂ. ೬ । ೧) । ಮನುಷ್ಯಾಣಾಂ ಚ ನಿಯತಪರಿಮಾಣಃ ಕಾಯಃ; ಔಚಿತ್ಯೇನ ನಿಯತಪರಿಮಾಣಮೇವ ಚೈಷಾಮಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಂ ಹೃದಯಮ್ । ಅತೋ ಮನುಷ್ಯಾಧಿಕಾರತ್ವಾಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಮನುಷ್ಯಹೃದಯಾವಸ್ಥಾನಾಪೇಕ್ಷಮಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರತ್ವಮುಪಪನ್ನಂ ಪರಮಾತ್ಮನಃ । ಯದಪ್ಯುಕ್ತಮ್ — ಪರಿಮಾಣೋಪದೇಶಾತ್ ಸ್ಮೃತೇಶ್ಚ ಸಂಸಾರ್ಯೇವಾಯಮಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಃ ಪ್ರತ್ಯೇತವ್ಯ ಇತಿ; ತತ್ಪ್ರತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ‘ಸ ಆತ್ಮಾ ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ ಇತ್ಯಾದಿವತ್ ಸಂಸಾರಿಣ ಏವ ಸತೋಽಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮಿದಮುಪದಿಶ್ಯತ ಇತಿ । ದ್ವಿರೂಪಾ ಹಿ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ — ಕ್ವಚಿತ್ಪರಮಾತ್ಮಸ್ವರೂಪನಿರೂಪಣಪರಾ; ಕ್ವಚಿದ್ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮನಃ ಪರಮಾತ್ಮೈಕತ್ವೋಪದೇಶಪರಾ । ತದತ್ರ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮನಃ ಪರಮಾತ್ಮನೈಕತ್ವಮುಪದಿಶ್ಯತೇ; ನಾಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರತ್ವಂ ಕಸ್ಯಚಿತ್ । ಏತಮೇವಾರ್ಥಂ ಪರೇಣ ಸ್ಫುಟೀಕರಿಷ್ಯತಿ — ‘ಅಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಃ ಪುರುಷೋಽಂತರಾತ್ಮಾ ಸದಾ ಜನಾನಾಂ ಹೃದಯೇ ಸನ್ನಿವಿಷ್ಟಃ । ತಂ ಸ್ವಾಚ್ಛರೀರಾತ್ಪ್ರವೃಹೇನ್ಮುಂಜಾದಿವೇಷೀಕಾಂ ಧೈರ್ಯೇಣ । ತಂ ವಿದ್ಯಾಚ್ಛುಕ್ರಮಮೃತಮ್’ (ಕ. ಉ. ೨ । ೩ । ೧೭) ಇತಿ ॥ ೨೫ ॥

ದೇವತಾಧಿಕರಣಮ್

ತದುಪರ್ಯಪಿ ಬಾದರಾಯಣಃ ಸಂಭವಾತ್ ॥ ೨೬ ॥

ಅಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಶ್ರುತಿರ್ಮನುಷ್ಯಹೃದಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಮನುಷ್ಯಾಧಿಕಾರತ್ವಾಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಸ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತಮ್; ತತ್ಪ್ರಸಂಗೇನೇದಮುಚ್ಯತೇ । ಬಾಢಮ್ , ಮನುಷ್ಯಾನಧಿಕರೋತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಮ್ । ನ ತು ಮನುಷ್ಯಾನೇವೇತಿ ಇಹ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇ ನಿಯಮೋಽಸ್ತಿ । ತೇಷಾಂ ಮನುಷ್ಯಾಣಾಮ್ ಉಪರಿಷ್ಟಾದ್ಯೇ ದೇವಾದಯಃ, ತಾನಪ್ಯಧಿಕರೋತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಮಿತಿ ಬಾದರಾಯಣ ಆಚಾರ್ಯೋ ಮನ್ಯತೇ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಸಂಭವಾತ್ । ಸಂಭವತಿ ಹಿ ತೇಷಾಮಪ್ಯರ್ಥಿತ್ವಾದ್ಯಧಿಕಾರಕಾರಣಮ್ । ತತ್ರಾರ್ಥಿತ್ವಂ ತಾವನ್ಮೋಕ್ಷವಿಷಯಂ ದೇವಾದೀನಾಮಪಿ ಸಂಭವತಿ ವಿಕಾರವಿಷಯವಿಭೂತ್ಯನಿತ್ಯತ್ವಾಲೋಚನಾದಿನಿಮಿತ್ತಮ್ । ತಥಾ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಪಿ ತೇಷಾಂ ಸಂಭವತಿ, ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದೇತಿಹಾಸಪುರಾಣಲೋಕೇಭ್ಯೋ ವಿಗ್ರಹವತ್ತ್ವಾದ್ಯವಗಮಾತ್ । ನ ಚ ತೇಷಾಂ ಕಶ್ಚಿತ್ಪ್ರತಿಷೇಧೋಽಸ್ತಿ । ನ ಚೋಪನಯನಶಾಸ್ತ್ರೇಣೈಷಾಮಧಿಕಾರೋ ನಿವರ್ತ್ಯೇತ, ಉಪನಯನಸ್ಯ ವೇದಾಧ್ಯಯನಾರ್ಥತ್ವಾತ್ , ತೇಷಾಂ ಚ ಸ್ವಯಂಪ್ರತಿಭಾತವೇದತ್ವಾತ್ । ಅಪಿ ಚೈಷಾಂ ವಿದ್ಯಾಗ್ರಹಣಾರ್ಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾದಿ ದರ್ಶಯತಿ — ‘ಏಕಶತಂ ಹ ವೈ ವರ್ಷಾಣಿ ಮಘವಾನ್ಪ್ರಜಾಪತೌ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮುವಾಸ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧೧ । ೩) ‘ಭೃಗುರ್ವೈ ವಾರುಣಿಃ । ವರುಣಂ ಪಿತರಮುಪಸಸಾರ । ಅಧೀಹಿ ಭಗವೋ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ತೈ. ಉ. ೩ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿ । ಯದಪಿ ಕರ್ಮಸ್ವನಧಿಕಾರಕಾರಣಮುಕ್ತಮ್ — ‘ನ ದೇವಾನಾಂ ದೇವತಾಂತರಾಭಾವಾತ್’ ಇತಿ, ‘ನ ಋಷೀಣಾಮ್ , ಆರ್ಷೇಯಾಂತರಾಭಾವಾತ್’ (ಜೈ. ಸೂ. ೬ । ೧ । ೬,೭) ಇತಿ; ನ ತದ್ವಿದ್ಯಾಸು ಅಸ್ತಿ । ನ ಹೀಂದ್ರಾದೀನಾಂ ವಿದ್ಯಾಸ್ವಧಿಕ್ರಿಯಮಾಣಾನಾಮಿಂದ್ರಾದ್ಯುದ್ದೇಶೇನ ಕಿಂಚಿತ್ಕೃತ್ಯಮಸ್ತಿ । ನ ಚ ಭೃಗ್ವಾದೀನಾಂ ಭೃಗ್ವಾದಿಸಗೋತ್ರತಯಾ । ತಸ್ಮಾದ್ದೇವಾದೀನಾಮಪಿ ವಿದ್ಯಾಸ್ವಧಿಕಾರಃ ಕೇನ ವಾರ್ಯತೇ ? ದೇವಾದ್ಯಧಿಕಾರೇಽಪ್ಯಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಶ್ರುತಿಃ ಸ್ವಾಂಗುಷ್ಠಾಪೇಕ್ಷಯಾ ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ ॥ ೨೬ ॥

ವಿರೋಧಃ ಕರ್ಮಣೀತಿ ಚೇನ್ನಾನೇಕಪ್ರತಿಪತ್ತೇರ್ದರ್ಶನಾತ್ ॥ ೨೭ ॥

ಸ್ಯಾದೇತತ್ — ಯದಿ ವಿಗ್ರಹವತ್ತ್ವಾದ್ಯಭ್ಯುಪಗಮೇನ ದೇವಾದೀನಾಂ ವಿದ್ಯಾಸ್ವಧಿಕಾರೋ ವರ್ಣ್ಯೇತ, ವಿಗ್ರಹವತ್ತ್ವಾತ್ ಋತ್ವಿಗಾದಿವದಿಂದ್ರಾದೀನಾಮಪಿ ಸ್ವರೂಪಸನ್ನಿಧಾನೇನ ಕರ್ಮಾಂಗಭಾವೋಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯೇತ; ತದಾ ಚ ವಿರೋಧಃ ಕರ್ಮಣಿ ಸ್ಯಾತ್; ನ ಹೀಂದ್ರಾದೀನಾಂ ಸ್ವರೂಪಸನ್ನಿಧಾನೇನ ಯಾಗೇಽಂಗಭಾವೋ ದೃಶ್ಯತೇ । ನ ಚ ಸಂಭವತಿ। ಬಹುಷು ಯಾಗೇಷು ಯುಗಪದೇಕಸ್ಯೇಂದ್ರಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಸನ್ನಿಧಾನಾನುಪಪತ್ತೇರಿತಿ ಚೇತ್ , ನಾಯಮಸ್ತಿ ವಿರೋಧಃ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಅನೇಕಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ । ಏಕಸ್ಯಾಪಿ ದೇವತಾತ್ಮನೋ ಯುಗಪದನೇಕಸ್ವರೂಪಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ಸಂಭವತಿ । ಕಥಮೇತದವಗಮ್ಯತೇ ? ದರ್ಶನಾತ್ । ತಥಾಹಿ — ‘ಕತಿ ದೇವಾಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೧)ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ‘ತ್ರಯಶ್ಚ ತ್ರೀ ಚ ಶತಾ ತ್ರಯಶ್ಚ ತ್ರೀ ಚ ಸಹಸ್ರಾ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೧) ಇತಿ ನಿರುಚ್ಯ ‘ಕತಮೇ ತೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೧) ಇತ್ಯಸ್ಯಾಂ ಪೃಚ್ಛಾಯಾಮ್ ‘ಮಹಿಮಾನ ಏವೈಷಾಮೇತೇ ತ್ರಯಸ್ತ್ರಿಂಶತ್ತ್ವೇವ ದೇವಾಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೨) ಇತಿ ನಿರ್ಬ್ರುವತೀ ಶ್ರುತಿಃ ಏಕೈಕಸ್ಯ ದೇವತಾತ್ಮನೋ ಯುಗಪದನೇಕರೂಪತಾಂ ದರ್ಶಯತಿ । ತಥಾ ತ್ರಯಸ್ತ್ರಿಂಶತೋಽಪಿ ಷಡಾದ್ಯಂತರ್ಭಾವಕ್ರಮೇಣ ‘ಕತಮ ಏಕೋ ದೇವ ಇತಿ ಪ್ರಾಣಃ’ ಇತಿ ಪ್ರಾಣೈಕರೂಪತಾಂ ದೇವಾನಾಂ ದರ್ಶಯಂತೀ ತಸ್ಯೈವ ಏಕಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಯುಗಪದನೇಕರೂಪತಾಂ ದರ್ಶಯತಿ । ತಥಾ ಸ್ಮೃತಿರಪಿ — ‘ಆತ್ಮನೋ ವೈ ಶರೀರಾಣಿ ಬಹೂನಿ ಭರತರ್ಷಭ । ಯೋಗೀ ಕುರ್ಯಾದ್ಬಲಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ತೈಶ್ಚ ಸರ್ವೈರ್ಮಹೀಂ ಚರೇತ್ ॥ ಪ್ರಾಪ್ನುಯಾದ್ವಿಷಯಾನ್ಕೈಶ್ಚಿತ್ಕೈಶ್ಚಿದುಗ್ರಂ ತಪಶ್ಚರೇತ್ । ಸಂಕ್ಷಿಪೇಚ್ಚ ಪುನಸ್ತಾನಿ ಸೂರ್ಯೋ ರಶ್ಮಿಗಣಾನಿವ’ ಇತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕಾ ಪ್ರಾಪ್ತಾಣಿಮಾದ್ಯೈಶ್ವರ್ಯಾಣಾಂ ಯೋಗಿನಾಮಪಿ ಯುಗಪದನೇಕಶರೀರಯೋಗಂ ದರ್ಶಯತಿ । ಕಿಮು ವಕ್ತವ್ಯಮಾಜಾನಸಿದ್ಧಾನಾಂ ದೇವಾನಾಮ್ ? ಅನೇಕರೂಪಪ್ರತಿಪತ್ತಿಸಂಭವಾಚ್ಚ ಏಕೈಕಾ ದೇವತಾ ಬಹುಭೀ ರೂಪೈರಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರವಿಭಜ್ಯ ಬಹುಷು ಯಾಗೇಷು ಯುಗಪದಂಗಭಾವಂ ಗಚ್ಛತಿ ಪರೈಶ್ಚ ನ ದೃಶ್ಯತೇ, ಅಂತರ್ಧಾನಾದಿಕ್ರಿಯಾಯೋಗಾತ್ — ಇತ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ । ‘ಅನೇಕಪ್ರತಿಪತ್ತೇರ್ದರ್ಶನಾತ್’ ಇತ್ಯಸ್ಯಾಪರಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾ — ವಿಗ್ರಹವತಾಮಪಿ ಕರ್ಮಾಂಗಭಾವಚೋದನಾಸು ಅನೇಕಾ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿರ್ದೃಶ್ಯತೇ; ಕ್ವಚಿದೇಕೋಽಪಿ ವಿಗ್ರಹವಾನನೇಕತ್ರ ಯುಗಪದಂಗಭಾವಂ ನ ಗಚ್ಛತಿ, ಯಥಾ ಬಹುಭಿರ್ಭೋಜಯದ್ಭಿರ್ನೈಕೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ಯುಗಪದ್ಭೋಜ್ಯತೇ । ಕ್ವಚಿಚ್ಚೈಕೋಽಪಿ ವಿಗ್ರಹವಾನನೇಕತ್ರ ಯುಗಪದಂಗಭಾವಂ ಗಚ್ಛತಿ, ಯಥಾ ಬಹುಭಿರ್ನಮಸ್ಕುರ್ವಾಣೈರೇಕೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ಯುಗಪನ್ನಮಸ್ಕ್ರಿಯತೇ । ತದ್ವದಿಹೋದ್ದೇಶಪರಿತ್ಯಾಗಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ ಯಾಗಸ್ಯ ವಿಗ್ರಹವತೀಮಪ್ಯೇಕಾಂ ದೇವತಾಮುದ್ದಿಶ್ಯ ಬಹವಃ ಸ್ವಂ ಸ್ವಂ ದ್ರವ್ಯಂ ಯುಗಪತ್ಪರಿತ್ಯಕ್ಷ್ಯಂತೀತಿ ವಿಗ್ರಹವತ್ತ್ವೇಽಪಿ ದೇವಾನಾಂ ನ ಕಿಂಚಿತ್ಕರ್ಮಣಿ ವಿರುಧ್ಯತೇ ॥ ೨೭ ॥

ಶಬ್ದ ಇತಿ ಚೇನ್ನಾತಃ ಪ್ರಭವಾತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಮಾನಾಭ್ಯಾಮ್ ॥ ೨೮ ॥

ಮಾ ನಾಮ ವಿಗ್ರಹವತ್ತ್ವೇ ದೇವಾದೀನಾಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಮಾನೇ ಕರ್ಮಣಿ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿರೋಧಃ ಪ್ರಸಂಜಿ । ಶಬ್ದೇ ತು ವಿರೋಧಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ಕಥಮ್ ? ಔತ್ಪತ್ತಿಕಂ ಹಿ ಶಬ್ದಸ್ಯಾರ್ಥೇನ ಸಂಬಂಧಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ‘ಅನಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್’ ಇತಿ ವೇದಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಸ್ಥಾಪಿತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ತು ವಿಗ್ರಹವತೀ ದೇವತಾಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಮಾನಾ ಯದ್ಯಪ್ಯೈಶ್ವರ್ಯಯೋಗಾದ್ಯುಗಪದನೇಕಕರ್ಮಸಂಬಂಧೀನಿ ಹವೀಂಷಿ ಭುಂಜೀತ, ತಥಾಪಿ ವಿಗ್ರಹಯೋಗಾದಸ್ಮದಾದಿವಜ್ಜನನಮರಣವತೀ ಸೇತಿ, ನಿತ್ಯಸ್ಯ ಶಬ್ದಸ್ಯ ನಿತ್ಯೇನಾರ್ಥೇನ ನಿತ್ಯೇ ಸಂಬಂಧೇ ಪ್ರತೀಯಮಾನೇ ಯದ್ವೈದಿಕೇ ಶಬ್ದೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಸ್ಥಿತಮ್ , ತಸ್ಯ ವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇತ್ , ನಾಯಮಪ್ಯಸ್ತಿ ವಿರೋಧಃ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಅತಃ ಪ್ರಭವಾತ್ । ಅತ ಏವ ಹಿ ವೈದಿಕಾಚ್ಛಬ್ದಾದ್ದೇವಾದಿಕಂ ಜಗತ್ಪ್ರಭವತಿ ॥
ನನು ‘ಜನ್ಮಾದ್ಯಸ್ಯ ಯತಃ’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೧ । ೧ । ೨) ಇತ್ಯತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಭವತ್ವಂ ಜಗತೋಽವಧಾರಿತಮ್ , ಕಥಮಿಹ ಶಬ್ದಪ್ರಭವತ್ವಮುಚ್ಯತೇ ? ಅಪಿ ಚ ಯದಿ ನಾಮ ವೈದಿಕಾಚ್ಛಬ್ದಾದಸ್ಯ ಪ್ರಭವೋಽಭ್ಯುಪಗತಃ, ಕಥಮೇತಾವತಾ ವಿರೋಧಃ ಶಬ್ದೇ ಪರಿಹೃತಃ ? ಯಾವತಾ ವಸವೋ ರುದ್ರಾ ಆದಿತ್ಯಾ ವಿಶ್ವೇದೇವಾ ಮರುತ ಇತ್ಯೇತೇಽರ್ಥಾ ಅನಿತ್ಯಾ ಏವ, ಉತ್ಪತ್ತಿಮತ್ತ್ವಾತ್ । ತದನಿತ್ಯತ್ವೇ ಚ ತದ್ವಾಚಿನಾಂ ವೈದಿಕಾನಾಂ ವಸ್ವಾದಿಶಬ್ದಾನಾಮನಿತ್ಯತ್ವಂ ಕೇನ ನಿವಾರ್ಯತೇ ? ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಹಿ ಲೋಕೇ ದೇವದತ್ತಸ್ಯ ಪುತ್ರ ಉತ್ಪನ್ನೇ ಯಜ್ಞದತ್ತ ಇತಿ ತಸ್ಯ ನಾಮ ಕ್ರಿಯತ ಇತಿ । ತಸ್ಮಾದ್ವಿರೋಧ ಏವ ಶಬ್ದ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ । ಗವಾದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಸಂಬಂಧನಿತ್ಯತ್ವದರ್ಶನಾತ್ । ನ ಹಿ ಗವಾದಿವ್ಯಕ್ತೀನಾಮುತ್ಪತ್ತಿಮತ್ತ್ವೇ ತದಾಕೃತೀನಾಮಪ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಮತ್ತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ । ದ್ರವ್ಯಗುಣಕರ್ಮಣಾಂ ಹಿ ವ್ಯಕ್ತಯ ಏವೋತ್ಪದ್ಯಂತೇ, ನಾಕೃತಯಃ । ಆಕೃತಿಭಿಶ್ಚ ಶಬ್ದಾನಾಂ ಸಂಬಂಧಃ, ನ ವ್ಯಕ್ತಿಭಿಃ । ವ್ಯಕ್ತೀನಾಮಾನಂತ್ಯಾತ್ಸಂಬಂಧಗ್ರಹಣಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ವ್ಯಕ್ತಿಷೂತ್ಪದ್ಯಮಾನಾಸ್ವಪ್ಯಾಕೃತೀನಾಂ ನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ ನ ಗವಾದಿಶಬ್ದೇಷು ಕಶ್ಚಿದ್ವಿರೋಧೋ ದೃಶ್ಯತೇ । ತಥಾ ದೇವಾದಿವ್ಯಕ್ತಿಪ್ರಭವಾಭ್ಯುಪಗಮೇಽಪ್ಯಾಕೃತಿನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ವಸ್ವಾದಿಶಬ್ದೇಷು ವಿರೋಧ ಇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಆಕೃತಿವಿಶೇಷಸ್ತು ದೇವಾದೀನಾಂ ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದಾದಿಭ್ಯೋ ವಿಗ್ರಹವತ್ತ್ವಾದ್ಯವಗಮಾದವಗಂತವ್ಯಃ । ಸ್ಥಾನವಿಶೇಷಸಂಬಂಧನಿಮಿತ್ತಾಶ್ಚ ಇಂದ್ರಾದಿಶಬ್ದಾಃ ಸೇನಾಪತ್ಯಾದಿಶಬ್ದವತ್ । ತತಶ್ಚ ಯೋ ಯಸ್ತತ್ತತ್ಸ್ಥಾನಮಧಿರೋಹತಿ, ಸ ಸ ಇಂದ್ರಾದಿಶಬ್ದೈರಭಿಧೀಯತ ಇತಿ ನ ದೋಷೋ ಭವತಿ । ನ ಚೇದಂ ಶಬ್ದಪ್ರಭವತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಭವತ್ವವದುಪಾದಾನಕಾರಣತ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣೋಚ್ಯತೇ । ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ? ಸ್ಥಿತೇ ವಾಚಕಾತ್ಮನಾ ನಿತ್ಯೇ ಶಬ್ದೇ ನಿತ್ಯಾರ್ಥಸಂಬಂಧಿನಿ ಶಬ್ದವ್ಯವಹಾರಯೋಗ್ಯಾರ್ಥವ್ಯಕ್ತಿನಿಷ್ಪತ್ತಿಃ ‘ಅತಃ ಪ್ರಭವಃ’ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಕಥಂ ಪುನರವಗಮ್ಯತೇ ಶಬ್ದಾತ್ಪ್ರಭವತಿ ಜಗದಿತಿ ? ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಮಾನಾಭ್ಯಾಮ್; ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಶ್ರುತಿಃ, ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯನಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ಅನುಮಾನಂ ಸ್ಮೃತಿಃ, ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ತೇ ಹಿ ಶಬ್ದಪೂರ್ವಾಂ ಸೃಷ್ಟಿಂ ದರ್ಶಯತಃ । ‘ಏತ ಇತಿ ವೈ ಪ್ರಜಾಪತಿರ್ದೇವಾನಸೃಜತಾಸೃಗ್ರಮಿತಿ ಮನುಷ್ಯಾನಿಂದವ ಇತಿ ಪಿತೄಂಸ್ತಿರಃಪವಿತ್ರಮಿತಿ ಗ್ರಹಾನಾಶವ ಇತಿ ಸ್ತೋತ್ರಂ ವಿಶ್ವಾನೀತಿ ಶಸ್ತ್ರಮಭಿಸೌಭಗೇತ್ಯನ್ಯಾಃ ಪ್ರಜಾಃ’ ಇತಿ ಶ್ರುತಿಃ । ತಥಾನ್ಯತ್ರಾಪಿ ‘ಸ ಮನಸಾ ವಾಚಂ ಮಿಥುನಂ ಸಮಭವತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೨ । ೪) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ತತ್ರ ತತ್ರ ಶಬ್ದಪೂರ್ವಿಕಾ ಸೃಷ್ಟಿಃ ಶ್ರಾವ್ಯತೇ; ಸ್ಮೃತಿರಪಿ — ‘ಅನಾದಿನಿಧನಾ ನಿತ್ಯಾ ವಾಗುತ್ಸೃಷ್ಟಾ ಸ್ವಯಂಭುವಾ ।’(ಮ॰ಭಾ॰ ೧೨-೨೩೨-೨೪), ‘ಆದೌ ವೇದಮಯೀ ದಿವ್ಯಾ ಯತಃ ಸರ್ವಾಃ ಪ್ರವೃತ್ತಯಃ’(ಕೂ॰ಪು॰ ೨-೨೭) ಇತಿ; ಉತ್ಸರ್ಗೋಽಪ್ಯಯಂ ವಾಚಃ ಸಂಪ್ರದಾಯಪ್ರವರ್ತನಾತ್ಮಕೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ, ಅನಾದಿನಿಧನಾಯಾ ಅನ್ಯಾದೃಶಸ್ಯೋತ್ಸರ್ಗಸ್ಯಾಸಂಭವಾತ್; ತಥಾ ‘ನಾಮ ರೂಪಂ ಚ ಭೂತಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಚ ಪ್ರವರ್ತನಮ್ ।’, ‘ವೇದಶಬ್ದೇಭ್ಯ ಏವಾದೌ ನಿರ್ಮಮೇ ಸ ಮಹೇಶ್ವರಃ’(ಮ॰ಭಾ॰ ೧೨-೨೩೨-೨೬), (ವಿ॰ಪು॰ ೧-೫-೬೩) ಇತಿ; ‘ಸರ್ವೇಷಾಂ ತು ಸ ನಾಮಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಚ ಪೃಥಕ್ ಪೃಥಕ್ । ವೇದಶಬ್ದೇಭ್ಯ ಏವಾದೌ ಪೃಥಕ್ ಸಂಸ್ಥಾಶ್ಚ ನಿರ್ಮಮೇ’(ಮ॰ಸ್ಮೃ॰ ೧-೨೧) ಇತಿ ಚ । ಅಪಿ ಚ ಚಿಕೀರ್ಷಿತಮರ್ಥಮನುತಿಷ್ಠನ್ ತಸ್ಯ ವಾಚಕಂ ಶಬ್ದಂ ಪೂರ್ವಂ ಸ್ಮೃತ್ವಾ ಪಶ್ಚಾತ್ತಮರ್ಥಮನುತಿಷ್ಠತೀತಿ ಸರ್ವೇಷಾಂ ನಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮೇತತ್ । ತಥಾ ಪ್ರಜಾಪತೇರಪಿ ಸ್ರಷ್ಟುಃ ಸೃಷ್ಟೇಃ ಪೂರ್ವಂ ವೈದಿಕಾಃ ಶಬ್ದಾ ಮನಸಿ ಪ್ರಾದುರ್ಬಭೂವುಃ, ಪಶ್ಚಾತ್ತದನುಗತಾನರ್ಥಾನ್ಸಸರ್ಜೇತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ ‘ಸ ಭೂರಿತಿ ವ್ಯಾಹರತ್ ಸ ಭೂಮಿಮಸೃಜತ’ (ತೈ. ಬ್ರಾ. ೨ । ೨ । ೪ । ೨) ಇತ್ಯೇವಮಾದಿಕಾ ಭೂರಾದಿಶಬ್ದೇಭ್ಯ ಏವ ಮನಸಿ ಪ್ರಾದುರ್ಭೂತೇಭ್ಯೋ ಭೂರಾದಿಲೋಕಾನ್ಸೃಷ್ಟಾಂದರ್ಶಯತಿ ॥
ಕಿಮಾತ್ಮಕಂ ಪುನಃ ಶಬ್ದಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯೇದಂ ಶಬ್ದಪ್ರಭವತ್ವಮುಚ್ಯತೇ ? ಸ್ಫೋಟಮ್ ಇತ್ಯಾಹ । ವರ್ಣಪಕ್ಷೇ ಹಿ ತೇಷಾಮುತ್ಪನ್ನಪ್ರಧ್ವಂಸಿತ್ವಾನ್ನಿತ್ಯೇಭ್ಯಃ ಶಬ್ದೇಭ್ಯೋ ದೇವಾದಿವ್ಯಕ್ತೀನಾಂ ಪ್ರಭವ ಇತ್ಯನುಪಪನ್ನಂ ಸ್ಯಾತ್। ಉತ್ಪನ್ನಪ್ರಧ್ವಂಸಿನಶ್ಚ ವರ್ಣಾಃ, ಪ್ರತ್ಯುಚ್ಚಾರಣಮನ್ಯಥಾ ಚಾನ್ಯಥಾ ಚ ಪ್ರತೀಯಮಾನತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಹ್ಯದೃಶ್ಯಮಾನೋಽಪಿ ಪುರುಷವಿಶೇಷೋಽಧ್ಯಯನಧ್ವನಿಶ್ರವಣಾದೇವ ವಿಶೇಷತೋ ನಿರ್ಧಾರ್ಯತೇ — ‘ದೇವದತ್ತೋಽಯಮಧೀತೇ, ಯಜ್ಞದತ್ತೋಽಯಮಧೀತೇ’ ಇತಿ । ನ ಚಾಯಂ ವರ್ಣವಿಷಯೋಽನ್ಯಥಾತ್ವಪ್ರತ್ಯಯೋ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಮ್ , ಬಾಧಕಪ್ರತ್ಯಯಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚ ವರ್ಣೇಭ್ಯೋಽರ್ಥಾವಗತಿರ್ಯುಕ್ತಾ । ನ ಹ್ಯೇಕೈಕೋ ವರ್ಣೋಽರ್ಥಂ ಪ್ರತ್ಯಾಯಯೇತ್ , ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ । ನ ಚ ವರ್ಣಸಮುದಾಯಪ್ರತ್ಯಯೋಽಸ್ತಿ, ಕ್ರಮವತ್ವಾದ್ವರ್ಣಾನಾಮ್ । ಪೂರ್ವಪೂರ್ವವರ್ಣಾನುಭವಜನಿತಸಂಸ್ಕಾರಸಹಿತೋಽಂತ್ಯೋ ವರ್ಣೋಽರ್ಥಂ ಪ್ರತ್ಯಾಯಯಿಷ್ಯತೀತಿ ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತ, ತನ್ನ । ಸಂಬಂಧಗ್ರಹಣಾಪೇಕ್ಷೋ ಹಿ ಶಬ್ದಃ ಸ್ವಯಂ ಪ್ರತೀಯಮಾನೋಽರ್ಥಂ ಪ್ರತ್ಯಾಯಯೇತ್ , ಧೂಮಾದಿವತ್ । ನ ಚ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವವರ್ಣಾನುಭವಜನಿತಸಂಸ್ಕಾರಸಹಿತಸ್ಯಾಂತ್ಯವರ್ಣಸ್ಯ ಪ್ರತೀತಿರಸ್ತಿ, ಅಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾತ್ಸಂಸ್ಕಾರಾಣಾಮ್ । ಕಾರ್ಯಪ್ರತ್ಯಾಯಿತೈಃ ಸಂಸ್ಕಾರೈಃ ಸಹಿತೋಽಂತ್ಯೋ ವರ್ಣೋಽರ್ಥಂ ಪ್ರತ್ಯಾಯಯಿಷ್ಯತೀತಿ ಚೇತ್ , ನ । ಸಂಸ್ಕಾರಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ಮರಣಸ್ಯ ಕ್ರಮವರ್ತಿತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಸ್ಫೋಟ ಏವ ಶಬ್ದಃ । ಸ ಚೈಕೈಕವರ್ಣಪ್ರತ್ಯಯಾಹಿತಸಂಸ್ಕಾರಬೀಜೇಽಂತ್ಯವರ್ಣಪ್ರತ್ಯಯಜನಿತಪರಿಪಾಕೇ ಪ್ರತ್ಯಯಿನ್ಯೇಕಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯತಯಾ ಝಟಿತಿ ಪ್ರತ್ಯವಭಾಸತೇ । ನ ಚಾಯಮೇಕಪ್ರತ್ಯಯೋ ವರ್ಣವಿಷಯಾ ಸ್ಮೃತಿಃ। ವರ್ಣಾನಾಮನೇಕತ್ವಾದೇಕಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ತಸ್ಯ ಚ ಪ್ರತ್ಯುಚ್ಚಾರಣಂ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಮಾನತ್ವಾನ್ನಿತ್ಯತ್ವಮ್ , ಭೇದಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ವರ್ಣವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನಿತ್ಯಾಚ್ಛಬ್ದಾತ್ಸ್ಫೋಟರೂಪಾದಭಿಧಾಯಕಾತ್ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲಲಕ್ಷಣಂ ಜಗದಭಿಧೇಯಭೂತಂ ಪ್ರಭವತೀತಿ ॥
‘ವರ್ಣಾ ಏವ ತು ಶಬ್ದಃ’ ಇತಿ ಭಗವಾನುಪವರ್ಷಃ । ನನೂತ್ಪನ್ನಪ್ರಧ್ವಂಸಿತ್ವಂ ವರ್ಣಾನಾಮುಕ್ತಮ್; ತನ್ನ । ತ ಏವೇತಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ । ಸಾದೃಶ್ಯಾತ್ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಂ ಕೇಶಾದಿಷ್ವಿವೇತಿ ಚೇತ್ , ನ । ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರೇಣ ಬಾಧಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಮಾಕೃತಿನಿಮಿತ್ತಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ । ವ್ಯಕ್ತಿಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ । ಯದಿ ಹಿ ಪ್ರತ್ಯುಚ್ಚಾರಣಂ ಗವಾದಿವ್ಯಕ್ತಿವದನ್ಯಾ ಅನ್ಯಾ ವರ್ಣವ್ಯಕ್ತಯಃ ಪ್ರತೀಯೇರನ್ , ತತ ಆಕೃತಿನಿಮಿತ್ತಂ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಂ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ತ್ವೇತದಸ್ತಿ । ವರ್ಣವ್ಯಕ್ತಯ ಏವ ಹಿ ಪ್ರತ್ಯುಚ್ಚಾರಣಂ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಂತೇ । ದ್ವಿರ್ಗೋಶಬ್ದ ಉಚ್ಚಾರಿತಃ — ಇತಿ ಹಿ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ; ನ ತು ದ್ವೌ ಗೋಶಬ್ದಾವಿತಿ । ನನು ವರ್ಣಾ ಅಪ್ಯುಚ್ಚಾರಣಭೇದೇನ ಭಿನ್ನಾಃ ಪ್ರತೀಯಂತೇ, ದೇವದತ್ತಯಜ್ಞದತ್ತಯೋರಧ್ಯಯನಧ್ವನಿಶ್ರವಣಾದೇವ ಭೇದಪ್ರತೀತೇರಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಅತ್ರಾಭಿಧೀಯತೇ — ಸತಿ ವರ್ಣವಿಷಯೇ ನಿಶ್ಚಿತೇ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನೇ, ಸಂಯೋಗವಿಭಾಗಾಭಿವ್ಯಂಗ್ಯತ್ವಾದ್ವರ್ಣಾನಾಮ್ , ಅಭಿವ್ಯಂಜಕವೈಚಿತ್ರ್ಯನಿಮಿತ್ತೋಽಯಂ ವರ್ಣವಿಷಯೋ ವಿಚಿತ್ರಃ ಪ್ರತ್ಯಯಃ, ನ ಸ್ವರೂಪನಿಮಿತ್ತಃ । ಅಪಿ ಚ ವರ್ಣವ್ಯಕ್ತಿಭೇದವಾದಿನಾಪಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಸಿದ್ಧಯೇ ವರ್ಣಾಕೃತಯಃ ಕಲ್ಪಯಿತವ್ಯಾಃ । ತಾಸು ಚ ಪರೋಪಾಧಿಕೋ ಭೇದಪ್ರತ್ಯಯ ಇತ್ಯಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಮ್ । ತದ್ವರಂ ವರ್ಣವ್ಯಕ್ತಿಷ್ವೇವ ಪರೋಪಾಧಿಕೋ ಭೇದಪ್ರತ್ಯಯಃ, ಸ್ವರೂಪನಿಮಿತ್ತಂ ಚ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಮ್ — ಇತಿ ಕಲ್ಪನಾಲಾಘವಮ್ । ಏಷ ಏವ ಚ ವರ್ಣವಿಷಯಸ್ಯ ಭೇದಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಬಾಧಕಃ ಪ್ರತ್ಯಯಃ, ಯತ್ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಮ್ । ಕಥಂ ಹ್ಯೇಕಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ಬಹೂನಾಮುಚ್ಚಾರಯತಾಮೇಕ ಏವ ಸನ್ ಗಕಾರೋ ಯುಗಪದನೇಕರೂಪಃ ಸ್ಯಾತ್ — ಉದಾತ್ತಶ್ಚಾನುದಾತ್ತಶ್ಚ ಸ್ವರಿತಶ್ಚ ಸಾನುನಾಸಿಕಶ್ಚ ನಿರನುನಾಸಿಕಶ್ಚೇತಿ । ಅಥವಾ ಧ್ವನಿಕೃತೋಽಯಂ ಪ್ರತ್ಯಯಭೇದೋ ನ ವರ್ಣಕೃತ ಇತ್ಯದೋಷಃ । ಕಃ ಪುನರಯಂ ಧ್ವನಿರ್ನಾಮ ? ಯೋ ದೂರಾದಾಕರ್ಣಯತೋ ವರ್ಣವಿವೇಕಮಪ್ರತಿಪದ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಕರ್ಣಪಥಮವತರತಿ; ಪ್ರತ್ಯಾಸೀದತಶ್ಚ ಪಟುಮೃದುತ್ವಾದಿಭೇದಂ ವರ್ಣೇಷ್ವಾಸಂಜಯತಿ । ತನ್ನಿಬಂಧನಾಶ್ಚೋದಾತ್ತಾದಯೋ ವಿಶೇಷಾಃ, ನ ವರ್ಣಸ್ವರೂಪನಿಬಂಧನಾಃ, ವರ್ಣಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯುಚ್ಚಾರಣಂ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಮಾನತ್ವಾತ್ । ಏವಂ ಚ ಸತಿ ಸಾಲಂಬನಾ ಉದಾತ್ತಾದಿಪ್ರತ್ಯಯಾ ಭವಿಷ್ಯಂತಿ । ಇತರಥಾ ಹಿ ವರ್ಣಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಮಾನಾನಾಂ ನಿರ್ಭೇದತ್ವಾತ್ಸಂಯೋಗವಿಭಾಗಕೃತಾ ಉದಾತ್ತಾದಿವಿಶೇಷಾಃ ಕಲ್ಪ್ಯೇರನ್ । ಸಂಯೋಗವಿಭಾಗಾನಾಂ ಚಾಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾನ್ನ ತದಾಶ್ರಯಾ ವಿಶೇಷಾಃ ವರ್ಣೇಷ್ವಧ್ಯವಸಾತುಂ ಶಕ್ಯಂತ ಇತ್ಯತೋ ನಿರಾಲಂಬನಾ ಏವ ಏತೇ ಉದಾತ್ತಾದಿಪ್ರತ್ಯಯಾಃ ಸ್ಯುಃ । ಅಪಿ ಚ ನೈವೈತದಭಿನಿವೇಷ್ಟವ್ಯಮ್ — ಉದಾತ್ತಾದಿಭೇದೇನ ವರ್ಣಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಮಾನಾನಾಂ ಭೇದೋ ಭವೇದಿತಿ । ನ ಹ್ಯನ್ಯಸ್ಯ ಭೇದೇನಾನ್ಯಸ್ಯಾಭಿದ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಭೇದೋ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ನ ಹಿ ವ್ಯಕ್ತಿಭೇದೇನ ಜಾತಿಂ ಭಿನ್ನಾಂ ಮನ್ಯಂತೇ । ವರ್ಣೇಭ್ಯಶ್ಚಾರ್ಥಪ್ರತೀತೇಃ ಸಂಭವಾತ್ ಸ್ಫೋಟಕಲ್ಪನಾನರ್ಥಿಕಾ । ನ ಕಲ್ಪಯಾಮ್ಯಹಂ ಸ್ಫೋಟಮ್ , ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮೇವ ತ್ವೇನಮವಗಚ್ಛಾಮಿ, ಏಕೈಕವರ್ಣಗ್ರಹಣಾಹಿತಸಂಸ್ಕಾರಾಯಾಂ ಬುದ್ಧೌ ಝಟಿತಿ ಪ್ರತ್ಯವಭಾಸನಾದಿತಿ ಚೇತ್ , ನ । ಅಸ್ಯಾ ಅಪಿ ಬುದ್ಧೇರ್ವರ್ಣವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ಏಕೈಕವರ್ಣಗ್ರಹಣೋತ್ತರಕಾಲಾ ಹೀಯಮೇಕಾ ಬುದ್ಧಿರ್ಗೌರಿತಿ ಸಮಸ್ತವರ್ಣವಿಷಯಾ, ನಾರ್ಥಾಂತರವಿಷಯಾ । ಕಥಮೇತದವಗಮ್ಯತೇ ? ಯತೋಽಸ್ಯಾಮಪಿ ಬುದ್ಧೌ ಗಕಾರಾದಯೋ ವರ್ಣಾ ಅನುವರ್ತಂತೇ, ನ ತು ದಕಾರಾದಯಃ । ಯದಿ ಹ್ಯಸ್ಯಾ ಬುದ್ಧೇರ್ಗಕಾರಾದಿಭ್ಯೋಽರ್ಥಾಂತರಂ ಸ್ಫೋಟೋ ವಿಷಯಃ ಸ್ಯಾತ್ , ತತೋ ದಕಾರಾದಯ ಇವ ಗಕಾರಾದಯೋಽಪ್ಯಸ್ಯಾ ಬುದ್ಧೇರ್ವ್ಯಾವರ್ತೇರನ್ । ನ ತು ತಥಾಸ್ತಿ । ತಸ್ಮಾದಿಯಮೇಕಬುದ್ಧಿರ್ವರ್ಣವಿಷಯೈವ ಸ್ಮೃತಿಃ । ನನ್ವನೇಕತ್ವಾದ್ವರ್ಣಾನಾಂ ನೈಕಬುದ್ಧಿವಿಷಯತೋಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ತತ್ಪ್ರತಿ ಬ್ರೂಮಃ — ಸಂಭವತ್ಯನೇಕಸ್ಯಾಪ್ಯೇಕಬುದ್ಧಿವಿಷಯತ್ವಮ್ , ಪಂಕ್ತಿಃ ವನಂ ಸೇನಾ ದಶ ಶತಂ ಸಹಸ್ರಮಿತ್ಯಾದಿದರ್ಶನಾತ್ । ಯಾ ತು ಗೌರಿತ್ಯೇಕೋಽಯಂ ಶಬ್ದ ಇತಿ ಬುದ್ಧಿಃ, ಸಾ ಬಹುಷ್ವೇವ ವರ್ಣೇಷ್ವೇಕಾರ್ಥಾವಚ್ಛೇದನಿಬಂಧನಾ ಔಪಚಾರಿಕೀ ವನಸೇನಾದಿಬುದ್ಧಿವದೇವ । ಅತ್ರಾಹ — ಯದಿ ವರ್ಣಾ ಏವ ಸಾಮಸ್ತ್ಯೇನ ಏಕಬುದ್ಧಿವಿಷಯತಾಮಾಪದ್ಯಮಾನಾಃ ಪದಂ ಸ್ಯುಃ, ತತೋ ಜಾರಾ ರಾಜಾ ಕಪಿಃ ಪಿಕ ಇತ್ಯಾದಿಷು ಪದವಿಶೇಷಪ್ರತಿಪತ್ತಿರ್ನ ಸ್ಯಾತ್; ತ ಏವ ಹಿ ವರ್ಣಾ ಇತರತ್ರ ಚೇತರತ್ರ ಚ ಪ್ರತ್ಯವಭಾಸಂತ ಇತಿ । ಅತ್ರ ವದಾಮಃ — ಸತ್ಯಪಿ ಸಮಸ್ತವರ್ಣಪ್ರತ್ಯವಮರ್ಶೇ ಯಥಾ ಕ್ರಮಾನುರೋಧಿನ್ಯ ಏವ ಪಿಪೀಲಿಕಾಃ ಪಂಕ್ತಿಬುದ್ಧಿಮಾರೋಹಂತಿ, ಏವಂ ಕ್ರಮಾನುರೋಧಿನ ಏವ ಹಿ ವರ್ಣಾಃ ಪದಬುದ್ಧಿಮಾರೋಕ್ಷ್ಯಂತಿ । ತತ್ರ ವರ್ಣಾನಾಮವಿಶೇಷೇಽಪಿ ಕ್ರಮವಿಶೇಷಕೃತಾ ಪದವಿಶೇಷಪ್ರತಿಪತ್ತಿರ್ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ । ವೃದ್ಧವ್ಯವಹಾರೇ ಚೇಮೇ ವರ್ಣಾಃ ಕ್ರಮಾದ್ಯನುಗೃಹೀತಾ ಗೃಹೀತಾರ್ಥವಿಶೇಷಸಂಬಂಧಾಃ ಸಂತಃ ಸ್ವವ್ಯವಹಾರೇಽಪ್ಯೇಕೈಕವರ್ಣಗ್ರಹಣಾನಂತರಂ ಸಮಸ್ತಪ್ರತ್ಯವಮರ್ಶಿನ್ಯಾಂ ಬುದ್ಧೌ ತಾದೃಶಾ ಏವ ಪ್ರತ್ಯವಭಾಸಮಾನಾಸ್ತಂ ತಮರ್ಥಮವ್ಯಭಿಚಾರೇಣ ಪ್ರತ್ಯಾಯಯಿಷ್ಯಂತೀತಿ ವರ್ಣವಾದಿನೋ ಲಘೀಯಸೀ ಕಲ್ಪನಾ । ಸ್ಫೋಟವಾದಿನಸ್ತು ದೃಷ್ಟಹಾನಿಃ, ಅದೃಷ್ಟಕಲ್ಪನಾ ಚ । ವರ್ಣಾಶ್ಚೇಮೇ ಕ್ರಮೇಣ ಗೃಹ್ಯಮಾಣಾಃ ಸ್ಫೋಟಂ ವ್ಯಂಜಯಂತಿ ಸ ಸ್ಫೋಟೋಽರ್ಥಂ ವ್ಯನಕ್ತೀತಿ ಗರೀಯಸೀ ಕಲ್ಪನಾ ಸ್ಯಾತ್ ॥
ಅಥಾಪಿ ನಾಮ ಪ್ರತ್ಯುಚ್ಚಾರಣಮನ್ಯೇಽನ್ಯೇ ವರ್ಣಾಃ ಸ್ಯುಃ, ತಥಾಪಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಲಂಬನಭಾವೇನ ವರ್ಣಸಾಮಾನ್ಯಾನಾಮವಶ್ಯಾಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯತ್ವಾತ್ , ಯಾ ವರ್ಣೇಷ್ವರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದನಪ್ರಕ್ರಿಯಾ ರಚಿತಾ ಸಾ ಸಾಮಾನ್ಯೇಷು ಸಂಚಾರಯಿತವ್ಯಾ । ತತಶ್ಚ ನಿತ್ಯೇಭ್ಯಃ ಶಬ್ದೇಭ್ಯೋ ದೇವಾದಿವ್ಯಕ್ತೀನಾಂ ಪ್ರಭವ ಇತ್ಯವಿರುದ್ಧಮ್ ॥ ೨೮ ॥

ಅತ ಏವ ಚ ನಿತ್ಯತ್ವಮ್ ॥ ೨೯ ॥

ಸ್ವತಂತ್ರಸ್ಯ ಕರ್ತುರಸ್ಮರಣಾದಿಭಿಃ ಸ್ಥಿತೇ ವೇದಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವೇ ದೇವಾದಿವ್ಯಕ್ತಿಪ್ರಭವಾಭ್ಯುಪಗಮೇನ ತಸ್ಯ ವಿರೋಧಮಾಶಂಕ್ಯ ‘ಅತಃ ಪ್ರಭವಾತ್’ ಇತಿ ಪರಿಹೃತ್ಯ ಇದಾನೀಂ ತದೇವ ವೇದನಿತ್ಯತ್ವಂ ಸ್ಥಿತಂ ದ್ರಢಯತಿ — ಅತ ಏವ ಚ ನಿತ್ಯತ್ವಮಿತಿ । ಅತ ಏವ ನಿಯತಾಕೃತೇರ್ದೇವಾದೇರ್ಜಗತೋ ವೇದಶಬ್ದಪ್ರಭವತ್ವಾತ್ ವೇದಶಬ್ದನಿತ್ಯತ್ವಮಪಿ ಪ್ರತ್ಯೇತವ್ಯಮ್ । ತಥಾ ಚ ಮಂತ್ರವರ್ಣಃ — ‘ಯಜ್ಞೇನ ವಾಚಃ ಪದವೀಯಮಾಯನ್ ತಾಮನ್ವವಿಂದನ್ನೃಷಿಷು ಪ್ರವಿಷ್ಟಾಮ್’ (ಋ. ಸಂ. ೧೦ । ೭ । ೩) ಇತಿ ಸ್ಥಿತಾಮೇವ ವಾಚಮನುವಿನ್ನಾಂ ದರ್ಶಯತಿ । ವೇದವ್ಯಾಸಶ್ಚೈವಮೇವ ಸ್ಮರತಿ — ‘ಯುಗಾಂತೇಽಂತರ್ಹಿತಾನ್ವೇದಾನ್ಸೇತಿಹಾಸಾನ್ಮಹರ್ಷಯಃ । ಲೇಭಿರೇ ತಪಸಾ ಪೂರ್ವಮನುಜ್ಞಾತಾಃ ಸ್ವಯಂಭುವಾ’ ಇತಿ ॥ ೨೯ ॥

ಸಮಾನನಾಮರೂಪತ್ವಾಚ್ಚಾವೃತ್ತಾವಪ್ಯವಿರೋಧೋ ದರ್ಶನಾತ್ಸ್ಮೃತೇಶ್ಚ ॥ ೩೦ ॥

ಅಥಾಪಿ ಸ್ಯಾತ್ — ಯದಿ ಪಶ್ವಾದಿವ್ಯಕ್ತಿವದ್ದೇವಾದಿವ್ಯಕ್ತಯೋಽಪಿ ಸಂತತ್ಯೈವೋತ್ಪದ್ಯೇರನ್ ನಿರುಧ್ಯೇರಂಶ್ಚ, ತತೋಽಭಿಧಾನಾಭಿಧೇಯಾಭಿಧಾತೃವ್ಯವಹಾರಾವಿಚ್ಛೇದಾತ್ಸಂಬಂಧನಿತ್ಯತ್ವೇನ ವಿರೋಧಃ ಶಬ್ದೇ ಪರಿಹ್ರಿಯೇತ । ಯದಾ ತು ಖಲು ಸಕಲಂ ತ್ರೈಲೋಕ್ಯಂ ಪರಿತ್ಯಕ್ತನಾಮರೂಪಂ ನಿರ್ಲೇಪಂ ಪ್ರಲೀಯತೇ, ಪ್ರಭವತಿ ಚಾಭಿನವಮಿತಿ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿವಾದಾ ವದಂತಿ, ತದಾ ಕಥಮವಿರೋಧ ಇತಿ । ತತ್ರೇದಮಭಿಧೀಯತೇ ಸಮಾನನಾಮರೂಪತ್ವಾದಿತಿ । ತದಾಪಿ ಸಂಸಾರಸ್ಯಾನಾದಿತ್ವಂ ತಾವದಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಮ್ । ಪ್ರತಿಪಾದಯಿಷ್ಯತಿ ಚಾಚಾರ್ಯಃ ಸಂಸಾರಸ್ಯಾನಾದಿತ್ವಮ್ — ‘ಉಪಪದ್ಯತೇ ಚಾಪ್ಯುಪಲಭ್ಯತೇ ಚ’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೨ । ೧ । ೩೬) ಇತಿ । ಅನಾದೌ ಚ ಸಂಸಾರೇ ಯಥಾ ಸ್ವಾಪಪ್ರಬೋಧಯೋಃ ಪ್ರಲಯಪ್ರಭವಶ್ರವಣೇಽಪಿ ಪೂರ್ವಪ್ರಬೋಧವದುತ್ತರಪ್ರಬೋಧೇಽಪಿ ವ್ಯವಹಾರಾನ್ನ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿರೋಧಃ, ಏವಂ ಕಲ್ಪಾಂತರಪ್ರಭವಪ್ರಲಯಯೋರಪೀತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಸ್ವಾಪಪ್ರಬೋಧಯೋಶ್ಚ ಪ್ರಲಯಪ್ರಭವೌ ಶ್ರೂಯೇತೇ — ‘ಯದಾ ಸುಪ್ತಃ ಸ್ವಪ್ನಂ ನ ಕಂಚನ ಪಶ್ಯತ್ಯಥಾಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಾಣ ಏವೈಕಧಾ ಭವತಿ ತದೈನಂ ವಾಕ್ಸರ್ವೈರ್ನಾಮಭಿಃ ಸಹಾಪ್ಯೇತಿ ಚಕ್ಷುಃ ಸರ್ವೈ ರೂಪೈಃ ಸಹಾಪ್ಯೇತಿ ಶ್ರೋತ್ರಂ ಸರ್ವೈಃ ಶಬ್ದೈಃ ಸಹಾಪ್ಯೇತಿ ಮನಃ ಸರ್ವೈರ್ಧ್ಯಾನೈಃ ಸಹಾಪ್ಯೇತಿ ಸ ಯದಾ ಪ್ರತಿಬುಧ್ಯತೇ ಯಥಾಗ್ನೇರ್ಜ್ವಲತಃ ಸರ್ವಾ ದಿಶೋ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾ ವಿಪ್ರತಿಷ್ಠೇರನ್ನೇವಮೇವೈತಸ್ಮಾದಾತ್ಮನಃ ಸರ್ವೇ ಪ್ರಾಣಾ ಯಥಾಯತನಂ ವಿಪ್ರತಿಷ್ಠಂತೇ ಪ್ರಾಣೇಭ್ಯೋ ದೇವಾ ದೇವೇಭ್ಯೋ ಲೋಕಾಃ’ (ಕೌ. ಉ. ೩ । ೩) ಇತಿ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ — ಸ್ವಾಪೇ ಪುರುಷಾಂತರವ್ಯವಹಾರಾವಿಚ್ಛೇದಾತ್ಸ್ವಯಂ ಚ ಸುಪ್ತಪ್ರಬುದ್ಧಸ್ಯ ಪೂರ್ವಪ್ರಬೋಧವ್ಯವಹಾರಾನುಸಂಧಾನಸಂಭವಾದವಿರುದ್ಧಮ್ । ಮಹಾಪ್ರಲಯೇ ತು ಸರ್ವವ್ಯವಹಾರೋಚ್ಛೇದಾಜ್ಜನ್ಮಾಂತರವ್ಯವಹಾರವಚ್ಚ ಕಲ್ಪಾಂತರವ್ಯವಹಾರಸ್ಯಾನುಸಂಧಾತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾದ್ವೈಷಮ್ಯಮಿತಿ । ನೈಷ ದೋಷಃ, ಸತ್ಯಪಿ ಸರ್ವವ್ಯವಹಾರೋಚ್ಛೇದಿನಿ ಮಹಾಪ್ರಲಯೇ ಪರಮೇಶ್ವರಾನುಗ್ರಹಾದೀಶ್ವರಾಣಾಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾದೀನಾಂ ಕಲ್ಪಾಂತರವ್ಯವಹಾರಾನುಸಂಧಾನೋಪಪತ್ತೇಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಪ್ರಾಕೃತಾಃ ಪ್ರಾಣಿನೋ ನ ಜನ್ಮಾಂತರವ್ಯವಹಾರಮನುಸಂದಧಾನಾ ದೃಶ್ಯಂತ ಇತಿ, ತಥಾಪಿ ನ ಪ್ರಾಕೃತವದೀಶ್ವರಾಣಾಂ ಭವಿತವ್ಯಮ್ । ಯಥಾ ಹಿ ಪ್ರಾಣಿತ್ವಾವಿಶೇಷೇಽಪಿ ಮನುಷ್ಯಾದಿಸ್ತಂಬಪರ್ಯಂತೇಷು ಜ್ಞಾನೈಶ್ವರ್ಯಾದಿಪ್ರತಿಬಂಧಃ ಪರೇಣ ಪರೇಣ ಭೂಯಾನ್ ಭವನ್ ದೃಶ್ಯತೇ । ತಥಾ ಮನುಷ್ಯಾದಿಷ್ವೇವ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಪರ್ಯಂತೇಷು ಜ್ಞಾನೈಶ್ವರ್ಯಾದ್ಯಭಿವ್ಯಕ್ತಿರಪಿ ಪರೇಣ ಪರೇಣ ಭೂಯಸೀ ಭವತೀತ್ಯೇತಚ್ಛ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿವಾದೇಷ್ವಸಕೃದನುಶ್ರೂಯಮಾಣಂ ನ ಶಕ್ಯಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ವದಿತುಮ್ । ತತಶ್ಚಾತೀತಕಲ್ಪಾನುಷ್ಠಿತಪ್ರಕೃಷ್ಟಜ್ಞಾನಕರ್ಮಣಾಮೀಶ್ವರಾಣಾಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾದೀನಾಂ ವರ್ತಮಾನಕಲ್ಪಾದೌ ಪ್ರಾದುರ್ಭವತಾಂ ಪರಮೇಶ್ವರಾನುಗೃಹೀತಾನಾಂ ಸುಪ್ತಪ್ರತಿಬುದ್ಧವತ್ಕಲ್ಪಾಂತರವ್ಯವಹಾರಾನುಸಂಧಾನೋಪಪತ್ತಿಃ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ — ‘ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಾಣಂ ವಿದಧಾತಿ ಪೂರ್ವಂ ಯೋ ವೈ ವೇದಾಂಶ್ಚ ಪ್ರಹಿಣೋತಿ ತಸ್ಮೈ । ತꣳ ಹ ದೇವಮಾತ್ಮಬುದ್ಧಿಪ್ರಕಾಶಂ ಮುಮುಕ್ಷುರ್ವೈ ಶರಣಮಹಂ ಪ್ರಪದ್ಯೇ’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೬ । ೧೮) ಇತಿ । ಸ್ಮರಂತಿ ಚ ಶೌನಕಾದಯಃ — ‘ಮಧುಚ್ಛಂದಃಪ್ರಭೃತಿಭಿಋಷಿಭಿರ್ದಾಶತಯ್ಯೋ ದೃಷ್ಟಾಃ’(ಶೌ॰ಋ॰ಅನು॰ ೪) ಇತಿ । ಪ್ರತಿವೇದಂ ಚೈವಮೇವ ಕಾಂಡರ್ಷ್ಯಾದಯಃ ಸ್ಮರ್ಯಂತೇ । ಶ್ರುತಿರಪಿ ಋಷಿಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಕಮೇವ ಮಂತ್ರೇಣಾನುಷ್ಠಾನಂ ದರ್ಶಯತಿ — ‘ಯೋ ಹ ವಾ ಅವಿದಿತಾರ್ಷೇಯಚ್ಛಂದೋದೈವತಬ್ರಾಹ್ಮಣೇನ ಮಂತ್ರೇಣ ಯಾಜಯತಿ ವಾಧ್ಯಾಪಯತಿ ವಾ ಸ್ಥಾಣುಂ ವರ್ಚ್ಛತಿ ಗರ್ತಂ ವಾ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ’ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ‘ತಸ್ಮಾದೇತಾನಿ ಮಂತ್ರೇ ಮಂತ್ರೇ ವಿದ್ಯಾತ್’(ಸಾ॰ಆ॰ಬ್ರಾ॰ ೧-೧-೬) ಇತಿ । ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಚ ಸುಖಪ್ರಾಪ್ತಯೇ ಧರ್ಮೋ ವಿಧೀಯತೇ । ದುಃಖಪರಿಹಾರಾಯ ಚಾಧರ್ಮಃ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತೇ । ದೃಷ್ಟಾನುಶ್ರವಿಕಸುಖದುಃಖವಿಷಯೌ ಚ ರಾಗದ್ವೇಷೌ ಭವತಃ, ನ ವಿಲಕ್ಷಣವಿಷಯೌ — ಇತ್ಯತೋ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಫಲಭೂತೋತ್ತರಾ ಸೃಷ್ಟಿರ್ನಿಷ್ಪದ್ಯಮಾನಾ ಪೂರ್ವಸೃಷ್ಟಿಸದೃಶ್ಯೇವ ನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ । ಸ್ಮೃತಿಶ್ಚ ಭವತಿ — ‘ತೇಷಾಂ ಯೇ ಯಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಪ್ರಾಕ್ಸೃಷ್ಟ್ಯಾಂ ಪ್ರತಿಪೇದಿರೇ । ತಾನ್ಯೇವ ತೇ ಪ್ರಪದ್ಯಂತೇ ಸೃಜ್ಯಮಾನಾಃ ಪುನಃ ಪುನಃ ॥’, ‘ಹಿಂಸ್ರಾಹಿಂಸ್ರೇ ಮೃದುಕ್ರೂರೇ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾವೃತಾನೃತೇ । ತದ್ಭಾವಿತಾಃ ಪ್ರಪದ್ಯಂತೇ ತಸ್ಮಾತ್ತತ್ತಸ್ಯ ರೋಚತೇ’(ವಿ॰ಪು॰ ೧-೫-೬೦,೬೧) ಇತಿ । ಪ್ರಲೀಯಮಾನಮಪಿ ಚೇದಂ ಜಗಚ್ಛಕ್ತ್ಯವಶೇಷಮೇವ ಪ್ರಲೀಯತೇ । ಶಕ್ತಿಮೂಲಮೇವ ಚ ಪ್ರಭವತಿ । ಇತರಥಾ ಆಕಸ್ಮಿಕತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಚಾನೇಕಾಕಾರಾಃ ಶಕ್ತಯಃ ಶಕ್ಯಾಃ ಕಲ್ಪಯಿತುಮ್ । ತತಶ್ಚ ವಿಚ್ಛಿದ್ಯ ವಿಚ್ಛಿದ್ಯಾಪ್ಯುದ್ಭವತಾಂ ಭೂರಾದಿಲೋಕಪ್ರವಾಹಾಣಾಮ್ , ದೇವತಿರ್ಯಙ್ಮನುಷ್ಯಲಕ್ಷಣಾನಾಂ ಚ ಪ್ರಾಣಿನಿಕಾಯಪ್ರವಾಹಾಣಾಮ್ , ವರ್ಣಾಶ್ರಮಧರ್ಮಫಲವ್ಯವಸ್ಥಾನಾಂ ಚಾನಾದೌ ಸಂಸಾರೇ ನಿಯತತ್ವಮಿಂದ್ರಿಯವಿಷಯಸಂಬಂಧನಿಯತತ್ವವತ್ಪ್ರತ್ಯೇತವ್ಯಮ್ । ನ ಹೀಂದ್ರಿಯವಿಷಯಸಂಬಂಧಾದೇರ್ವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ಪ್ರತಿಸರ್ಗಮನ್ಯಥಾತ್ವಂ ಷಷ್ಠೇಂದ್ರಿಯವಿಷಯಕಲ್ಪಂ ಶಕ್ಯಮುತ್ಪ್ರೇಕ್ಷಿತುಮ್ । ಅತಶ್ಚ ಸರ್ವಕಲ್ಪಾನಾಂ ತುಲ್ಯವ್ಯವಹಾರತ್ವಾತ್ ಕಲ್ಪಾಂತರವ್ಯವಹಾರಾನುಸಂಧಾನಕ್ಷಮತ್ವಾಚ್ಚೇಶ್ವರಾಣಾಂ ಸಮಾನನಾಮರೂಪಾ ಏವ ಪ್ರತಿಸರ್ಗಂ ವಿಶೇಷಾಃ ಪ್ರಾದುರ್ಭವಂತಿ । ಸಮಾನನಾಮರೂಪತ್ವಾಚ್ಚಾವೃತ್ತಾವಪಿ ಮಹಾಸರ್ಗಮಹಾಪ್ರಲಯಲಕ್ಷಣಾಯಾಂ ಜಗತೋಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಮಾನಾಯಾಂ ನ ಕಶ್ಚಿಚ್ಛಬ್ದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾದಿವಿರೋಧಃ । ಸಮಾನನಾಮರೂಪತಾಂ ಚ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತೀ ದರ್ಶಯತಃ — ‘ಸೂರ್ಯಾಚಂದ್ರಮಸೌ ಧಾತಾ ಯಥಾಪೂರ್ವಮಕಲ್ಪಯತ್ । ದಿವಂ ಚ ಪೃಥಿವೀಂ ಚಾಂತರಿಕ್ಷಮಥೋ ಸುವಃ’ (ಋ. ಸಂ. ೧೦ । ೧೯೦ । ೩) ಇತಿ । ಯಥಾ ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ಕಲ್ಪೇ ಸೂರ್ಯಾಚಂದ್ರಮಃಪ್ರಭೃತಿ ಜಗತ್ ಕೢಪ್ತಮ್ , ತಥಾಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಕಲ್ಪೇ ಪರಮೇಶ್ವರೋಽಕಲ್ಪಯದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ — ‘ಅಗ್ನಿರ್ವಾ ಅಕಾಮಯತ । ಅನ್ನಾದೋ ದೇವಾನಾꣳ ಸ್ಯಾಮಿತಿ । ಸ ಏತಮಗ್ನಯೇ ಕೃತ್ತಿಕಾಭ್ಯಃ ಪುರೋಡಾಶಮಷ್ಟಾಕಪಾಲಂ ನಿರವಪತ್’ (ತೈ. ಬ್ರಾ. ೩ । ೧ । ೪ । ೧) ಇತಿ ನಕ್ಷತ್ರೇಷ್ಟಿವಿಧೌ ಯೋಽಗ್ನಿರ್ನಿರವಪತ್ ಯಸ್ಮೈ ವಾಗ್ನಯೇ ನಿರವಪತ್ , ತಯೋಃ ಸಮಾನನಾಮರೂಪತಾಂ ದರ್ಶಯತಿ — ಇತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕಾ ಶ್ರುತಿರಿಹೋದಾಹರ್ತವ್ಯಾ । ಸ್ಮೃತಿರಪಿ ‘ಋಷೀಣಾಂ ನಾಮಧೇಯಾನಿ ಯಾಶ್ಚ ವೇದೇಷು ದೃಷ್ಟಯಃ ।’, ‘ಶರ್ವರ್ಯಂತೇ ಪ್ರಸೂತಾನಾಂ ತಾನ್ಯೇವೈಭ್ಯೋ ದದಾತ್ಯಜಃ ॥(ಲಿ॰ಪು॰ ೭೦-೨೫೮,೨೫೯), ‘ಯಥರ್ತುಷ್ವೃತುಲಿಂಗಾನಿ ನಾನಾರೂಪಾಣಿ ಪರ್ಯಯೇ । ದೃಶ್ಯಂತೇ ತಾನಿ ತಾನ್ಯೇವ ತಥಾ ಭಾವಾ ಯುಗಾದಿಷು ॥’(ವಿ॰ಪು॰ ೧-೫-೬೬),‘ಯಥಾಭಿಮಾನಿನೋಽತೀತಾಸ್ತುಲ್ಯಾಸ್ತೇ ಸಾಂಪ್ರತೈರಿಹ । ದೇವಾ ದೇವೈರತೀತೈರ್ಹಿ ರೂಪೈರ್ನಾಮಭಿರೇವ ಚ’(ವಾ॰ಪು॰ ೫೦-೬೬) ಇತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕಾ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಾ ॥ ೩೦ ॥

ಮಧ್ವಾದಿಷ್ವಸಂಭವಾದನಧಿಕಾರಂ ಜೈಮಿನಿಃ ॥ ೩೧ ॥

ಇಹ ದೇವಾದೀನಾಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಮಸ್ತ್ಯಧಿಕಾರ ಇತಿ ಯತ್ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಂ ತತ್ಪರ್ಯಾವರ್ತ್ಯತೇ — ದೇವಾದೀನಾಮನಧಿಕಾರಂ ಜೈಮಿನಿರಾಚಾರ್ಯೋ ಮನ್ಯತೇ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಮಧ್ವಾದಿಷ್ವಸಂಭವಾತ್ । ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಮಧಿಕಾರಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ಹಿ ವಿದ್ಯಾತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್ ಮಧ್ವಾದಿವಿದ್ಯಾಸ್ವಪ್ಯಧಿಕಾರೋಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯೇತ; ನ ಚೈವಂ ಸಂಭವತಿ । ಕಥಮ್ ? ‘ಅಸೌ ವಾ ಆದಿತ್ಯೋ ದೇವಮಧು’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯತ್ರ ಮನುಷ್ಯಾ ಆದಿತ್ಯಂ ಮಧ್ವಧ್ಯಾಸೇನೋಪಾಸೀರನ್ । ದೇವಾದಿಷು ಹ್ಯುಪಾಸಕೇಷ್ವಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಮಾನೇಷ್ವಾದಿತ್ಯಃ ಕಮನ್ಯಮಾದಿತ್ಯಮುಪಾಸೀತ ? ಪುನಶ್ಚಾದಿತ್ಯವ್ಯಪಾಶ್ರಯಾಣಿ ಪಂಚ ರೋಹಿತಾದೀನ್ಯಮೃತಾನ್ಯನುಕ್ರಮ್ಯ, ವಸವೋ ರುದ್ರಾ ಆದಿತ್ಯಾ ಮರುತಃ ಸಾಧ್ಯಾಶ್ಚ ಪಂಚ ದೇವಗಣಾಃ ಕ್ರಮೇಣ ತತ್ತದಮೃತಮುಪಜೀವಂತೀತ್ಯುಪದಿಶ್ಯ, ‘ಸ ಯ ಏತದೇವಮಮೃತಂ ವೇದ ವಸೂನಾಮೇವೈಕೋ ಭೂತ್ವಾಗ್ನಿನೈವ ಮುಖೇನೈತದೇವಾಮೃತಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ತೃಪ್ಯತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೬ । ೩) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ವಸ್ವಾದ್ಯುಪಜೀವ್ಯಾನ್ಯಮೃತಾನಿ ವಿಜಾನತಾಂ ವಸ್ವಾದಿಮಹಿಮಪ್ರಾಪ್ತಿಂ ದರ್ಶಯತಿ । ವಸ್ವಾದಯಸ್ತು ಕಾನ್ ಅನ್ಯಾನ್ ವಸ್ವಾದೀನಮೃತೋಪಜೀವಿನೋ ವಿಜಾನೀಯುಃ ? ಕಂ ವಾನ್ಯಂ ವಸ್ವಾದಿಮಹಿಮಾನಂ ಪ್ರೇಪ್ಸೇಯುಃ ? ತಥಾ — ‘ಅಗ್ನಿಃ ಪಾದೋ ವಾಯುಃ ಪಾದ ಆದಿತ್ಯಃ ಪಾದೋ ದಿಶಃ ಪಾದಃ’ ‘ವಾಯುರ್ವಾವ ಸಂವರ್ಗಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೪ । ೩ । ೧) ‘ಆದಿತ್ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾದೇಶಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೯ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿಷು ದೇವತಾತ್ಮೋಪಾಸನೇಷು ನ ತೇಷಾಮೇವ ದೇವತಾತ್ಮನಾಮಧಿಕಾರಃ ಸಂಭವತಿ । ತಥಾ ‘ಇಮಾವೇವ ಗೋತಮಭರದ್ವಾಜಾವಯಮೇವ ಗೋತಮೋಽಯಂ ಭರದ್ವಾಜಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೨ । ೪) ಇತ್ಯಾದಿಷ್ವಪಿ ಋಷಿಸಂಬಂಧೇಷೂಪಾಸನೇಷು ನ ತೇಷಾಮೇವ ಋಷೀಣಾಮಧಿಕಾರಃ ಸಂಭವತಿ ॥ ೩೧ ॥
ಕುತಶ್ಚ ದೇವಾದೀನಾಮನಧಿಕಾರಃ —

ಜ್ಯೋತಿಷಿ ಭಾವಾಚ್ಚ ॥ ೩೨ ॥

ಯದಿದಂ ಜ್ಯೋತಿರ್ಮಂಡಲಂ ದ್ಯುಸ್ಥಾನಮಹೋರಾತ್ರಾಭ್ಯಾಂ ಬಂಭ್ರಮಜ್ಜಗದವಭಾಸಯತಿ, ತಸ್ಮಿನ್ನಾದಿತ್ಯಾದಯೋ ದೇವತಾವಚನಾಃ ಶಬ್ದಾಃ ಪ್ರಯುಜ್ಯಂತೇ; ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧೇರ್ವಾಕ್ಯಶೇಷಪ್ರಸಿದ್ಧೇಶ್ಚ । ನ ಚ ಜ್ಯೋತಿರ್ಮಂಡಲಸ್ಯ ಹೃದಯಾದಿನಾ ವಿಗ್ರಹೇಣ ಚೇತನತಯಾ ಅರ್ಥಿತ್ವಾದಿನಾ ವಾ ಯೋಗೋಽವಗಂತುಂ ಶಕ್ಯತೇ, ಮೃದಾದಿವದಚೇತನತ್ವಾವಗಮಾತ್ । ಏತೇನಾಗ್ನ್ಯಾದಯೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾಃ ॥
ಸ್ಯಾದೇತತ್ — ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದೇತಿಹಾಸಪುರಾಣಲೋಕೇಭ್ಯೋ ದೇವಾದೀನಾಂ ವಿಗ್ರಹವತ್ತ್ವಾದ್ಯವಗಮಾದಯಮದೋಷ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ನ ತಾವಲ್ಲೋಕೋ ನಾಮ ಕಿಂಚಿತ್ಸ್ವತಂತ್ರಂ ಪ್ರಮಾಣಮಸ್ತಿ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಭ್ಯ ಏವ ಹ್ಯವಿಚಾರಿತವಿಶೇಷೇಭ್ಯಃ ಪ್ರಮಾಣೇಭ್ಯಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧನ್ನರ್ಥೋ ಲೋಕಾತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ನ ಚಾತ್ರ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಾಮನ್ಯತಮಂ ಪ್ರಮಾಣಮಸ್ತಿ; ಇತಿಹಾಸಪುರಾಣಮಪಿ ಪೌರುಷೇಯತ್ವಾತ್ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಮೂಲಮಾಕಾಂಕ್ಷತಿ । ಅರ್ಥವಾದಾ ಅಪಿ ವಿಧಿನೈಕವಾಕ್ಯತ್ವಾತ್ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಾಃ ಸಂತೋ ನ ಪಾರ್ಥಗರ್ಥ್ಯೇನ ದೇವಾದೀನಾಂ ವಿಗ್ರಹಾದಿಸದ್ಭಾವೇ ಕಾರಣಭಾವಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತೇ । ಮಂತ್ರಾ ಅಪಿ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿವಿನಿಯುಕ್ತಾಃ ಪ್ರಯೋಗಸಮವಾಯಿನೋಽಭಿಧಾನಾರ್ಥಾ ನ ಕಸ್ಯಚಿದರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ । ತಸ್ಮಾದಭಾವೋ ದೇವಾದೀನಾಮಧಿಕಾರಸ್ಯ ॥ ೩೨ ॥

ಭಾವಂ ತು ಬಾದರಾಯಣೋಽಸ್ತಿ ಹಿ ॥ ೩೩ ॥

ತುಶಬ್ದಃ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ । ಬಾದರಾಯಣಸ್ತ್ವಾಚಾರ್ಯೋ ಭಾವಮಧಿಕಾರಸ್ಯ ದೇವಾದೀನಾಮಪಿ ಮನ್ಯತೇ । ಯದ್ಯಪಿ ಮಧ್ವಾದಿವಿದ್ಯಾಸು ದೇವತಾದಿವ್ಯಾಮಿಶ್ರಾಸ್ವಸಂಭವೋಽಧಿಕಾರಸ್ಯ, ತಥಾಪ್ಯಸ್ತಿ ಹಿ ಶುದ್ಧಾಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಸಂಭವಃ । ಅರ್ಥಿತ್ವಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಪ್ರತಿಷೇಧಾದ್ಯಪೇಕ್ಷತ್ವಾದಧಿಕಾರಸ್ಯ । ನ ಚ ಕ್ವಚಿದಸಂಭವ ಇತ್ಯೇತಾವತಾ ಯತ್ರ ಸಂಭವಸ್ತತ್ರಾಪ್ಯಧಿಕಾರೋಽಪೋದ್ಯೇತ । ಮನುಷ್ಯಾಣಾಮಪಿ ನ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದೀನಾಂ ಸರ್ವೇಷು ರಾಜಸೂಯಾದಿಷ್ವಧಿಕಾರಃ ಸಂಭವತಿ । ತತ್ರ ಯೋ ನ್ಯಾಯಃ ಸೋಽತ್ರಾಪಿ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಂ ಚ ಪ್ರಕೃತ್ಯ ಭವತಿ ದರ್ಶನಂ ಶ್ರೌತಂ ದೇವಾದ್ಯಧಿಕಾರಸ್ಯ ಸೂಚಕಮ್ — ‘ತದ್ಯೋ ಯೋ ದೇವಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಬುಧ್ಯತ ಸ ಏವ ತದಭವತ್ತಥರ್ಷೀಣಾಂ ತಥಾ ಮನುಷ್ಯಾಣಾಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೧೦) ಇತಿ, ‘ತೇ ಹೋಚುರ್ಹಂತ ತಮಾತ್ಮಾನಮನ್ವಿಚ್ಛಾಮೋ ಯಮಾತ್ಮಾನಮನ್ವಿಷ್ಯ ಸರ್ವಾꣳಶ್ಚ ಲೋಕಾನಾಪ್ನೋತಿ ಸರ್ವಾꣳಶ್ಚ ಕಾಮಾನಿತಿ, ಇಂದ್ರೋ ಹ ವೈ ದೇವಾನಾಮಭಿಪ್ರವವ್ರಾಜ ವಿರೋಚನೋಽಸುರಾಣಾಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೭ । ೨) ಇತ್ಯಾದಿ ಚ । ಸ್ಮಾರ್ತಮಪಿ ಗಂಧರ್ವಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಸಂವಾದಾದಿ ॥
ಯದಪ್ಯುಕ್ತಮ್ ‘ಜ್ಯೋತಿಷಿ ಭಾವಾಚ್ಚ’ ಇತಿ, ಅತ್ರ ಬ್ರೂಮಃ — ಜ್ಯೋತಿರಾದಿವಿಷಯಾ ಅಪಿ ಆದಿತ್ಯಾದಯೋ ದೇವತಾವಚನಾಃ ಶಬ್ದಾಶ್ಚೇತನಾವಂತಮೈಶ್ವರ್ಯಾದ್ಯುಪೇತಂ ತಂ ತಂ ದೇವತಾತ್ಮಾನಂ ಸಮರ್ಪಯಂತಿ, ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದಾದಿಷು ತಥಾ ವ್ಯವಹಾರಾತ್ । ಅಸ್ತಿ ಹ್ಯೈಶ್ವರ್ಯಯೋಗಾದ್ದೇವತಾನಾಂ ಜ್ಯೋತಿರಾದ್ಯಾತ್ಮಭಿಶ್ಚಾವಸ್ಥಾತುಂ ಯಥೇಷ್ಟಂ ಚ ತಂ ತಂ ವಿಗ್ರಹಂ ಗ್ರಹೀತುಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್ । ತಥಾ ಹಿ ಶ್ರೂಯತೇ ಸುಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಾರ್ಥವಾದೇ — ‘ಮೇಧಾತಿಥೇರ್ಮೇಷೇತಿ — ಮೇಧಾತಿಥಿಂ ಹ ಕಾಣ್ವಾಯನಮಿಂದ್ರೋ ಮೇಷೋ ಭೂತ್ವಾ ಜಹಾರ’ (ಷಡ್ವಿಂಶ. ಬ್ರಾ. ೧ । ೧) ಇತಿ । ಸ್ಮರ್ಯತೇ ಚ — ‘ಆದಿತ್ಯಃ ಪುರುಷೋ ಭೂತ್ವಾ ಕುಂತೀಮುಪಜಗಾಮ ಹ’ ಇತಿ । ಮೃದಾದಿಷ್ವಪಿ ಚೇತನಾ ಅಧಿಷ್ಠಾತಾರೋಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಂತೇ; ‘ಮೃದಬ್ರವೀತ್’ ‘ಆಪೋಽಬ್ರುವನ್’ ಇತ್ಯಾದಿದರ್ಶನಾತ್ । ಜ್ಯೋತಿರಾದೇಸ್ತು ಭೂತಧಾತೋರಾದಿತ್ಯಾದಿಷ್ವಚೇತನತ್ವಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ । ಚೇತನಾಸ್ತ್ವಧಿಷ್ಠಾತಾರೋ ದೇವತಾತ್ಮಾನೋ ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದಾದಿಷು ವ್ಯವಹಾರಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ॥
ಯದಪ್ಯುಕ್ತಮ್ — ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದಯೋರನ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾನ್ನ ದೇವತಾವಿಗ್ರಹಾದಿಪ್ರಕಾಶನಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಿತಿ, ಅತ್ರ ಬ್ರೂಮಃ — ಪ್ರತ್ಯಯಾಪ್ರತ್ಯಯೌ ಹಿ ಸದ್ಭಾವಾಸದ್ಭಾವಯೋಃ ಕಾರಣಮ್; ನಾನ್ಯಾರ್ಥತ್ವಮನನ್ಯಾರ್ಥತ್ವಂ ವಾ । ತಥಾ ಹ್ಯನ್ಯಾರ್ಥಮಪಿ ಪ್ರಸ್ಥಿತಃ ಪಥಿ ಪತಿತಂ ತೃಣಪರ್ಣಾದ್ಯಸ್ತೀತ್ಯೇವ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ । ಅತ್ರಾಹ — ವಿಷಮ ಉಪನ್ಯಾಸಃ । ತತ್ರ ಹಿ ತೃಣಪರ್ಣಾದಿವಿಷಯಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಪ್ರವೃತ್ತಮಸ್ತಿ, ಯೇನ ತದಸ್ತಿತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ । ಅತ್ರ ಪುನರ್ವಿಧ್ಯುದ್ದೇಶೈಕವಾಕ್ಯಭಾವೇನ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥೇಽರ್ಥವಾದೇ ನ ಪಾರ್ಥಗರ್ಥ್ಯೇನ ವೃತ್ತಾಂತವಿಷಯಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಶಕ್ಯಾಧ್ಯವಸಾತುಮ್ । ನ ಹಿ ಮಹಾವಾಕ್ಯೇಽರ್ಥಪ್ರತ್ಯಾಯಕೇಽವಾಂತರವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಪೃಥಕ್ಪ್ರತ್ಯಾಯಕತ್ವಮಸ್ತಿ । ಯಥಾ ‘ನ ಸುರಾಂ ಪಿಬೇತ್’ ಇತಿ ನಞ್ವತಿ ವಾಕ್ಯೇ ಪದತ್ರಯಸಂಬಂಧಾತ್ಸುರಾಪಾನಪ್ರತಿಷೇಧ ಏವೈಕೋಽರ್ಥೋಽವಗಮ್ಯತೇ । ನ ಪುನಃ ಸುರಾಂ ಪಿಬೇದಿತಿ ಪದದ್ವಯಸಂಬಂಧಾತ್ಸುರಾಪಾನವಿಧಿರಪೀತಿ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ವಿಷಮ ಉಪನ್ಯಾಸಃ । ಯುಕ್ತಂ ಯತ್ಸುರಾಪಾನಪ್ರತಿಷೇಧೇ ಪದಾನ್ವಯಸ್ಯೈಕತ್ವಾದವಾಂತರವಾಕ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯಾಗ್ರಹಣಮ್ । ವಿಧ್ಯುದ್ದೇಶಾರ್ಥವಾದಯೋಸ್ತ್ವರ್ಥವಾದಸ್ಥಾನಿ ಪದಾನಿ ಪೃಥಗನ್ವಯಂ ವೃತ್ತಾಂತವಿಷಯಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯ, ಅನಂತರಂ ಕೈಮರ್ಥ್ಯವಶೇನ ಕಾಮಂ ವಿಧೇಃ ಸ್ತಾವಕತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತೇ । ಯಥಾ ಹಿ ‘ವಾಯವ್ಯಂ ಶ್ವೇತಮಾಲಭೇತ ಭೂತಿಕಾಮಃ’ ಇತ್ಯತ್ರ ವಿಧ್ಯುದ್ದೇಶವರ್ತಿನಾಂ ವಾಯವ್ಯಾದಿಪದಾನಾಂ ವಿಧಿನಾ ಸಂಬಂಧಃ, ನೈವಮ್ ‘ವಾಯುರ್ವೈ ಕ್ಷೇಪಿಷ್ಠಾ ದೇವತಾ ವಾಯುಮೇವ ಸ್ವೇನ ಭಾಗಧೇಯೇನೋಪಧಾವತಿ ಸ ಏವೈನಂ ಭೂತಿಂ ಗಮಯತಿ’ ಇತ್ಯೇಷಾಮರ್ಥವಾದಗತಾನಾಂ ಪದಾನಾಮ್ । ನ ಹಿ ಭವತಿ, ‘ವಾಯುರ್ವಾ ಆಲಭೇತ’ ಇತಿ ‘ಕ್ಷೇಪಿಷ್ಠಾ ದೇವತಾ ವಾ ಆಲಭೇತ’ ಇತ್ಯಾದಿ । ವಾಯುಸ್ವಭಾವಸಂಕೀರ್ತನೇನ ತು ಅವಾಂತರಮನ್ವಯಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯ, ಏವಂ ವಿಶಿಷ್ಟದೈವತ್ಯಮಿದಂ ಕರ್ಮೇತಿ ವಿಧಿಂ ಸ್ತುವಂತಿ । ತದ್ಯತ್ರ ಸೋಽವಾಂತರವಾಕ್ಯಾರ್ಥಃ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಗೋಚರೋ ಭವತಿ, ತತ್ರ ತದನುವಾದೇನಾರ್ಥವಾದಃ ಪ್ರವರ್ತತೇ । ಯತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರವಿರುದ್ಧಃ, ತತ್ರ ಗುಣವಾದೇನ । ಯತ್ರ ತು ತದುಭಯಂ ನಾಸ್ತಿ, ತತ್ರ ಕಿಂ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಾಭಾವಾದ್ಗುಣವಾದಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಆಹೋಸ್ತ್ವಿತ್ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಾವಿರೋಧಾದ್ವಿದ್ಯಮಾನವಾದ ಇತಿ — ಪ್ರತೀತಿಶರಣೈರ್ವಿದ್ಯಮಾನವಾದ ಆಶ್ರಯಣೀಯಃ, ನ ಗುಣವಾದಃ । ಏತೇನ ಮಂತ್ರೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ । ಅಪಿ ಚ ವಿಧಿಭಿರೇವೇಂದ್ರಾದಿದೈವತ್ಯಾನಿ ಹವೀಂಷಿ ಚೋದಯದ್ಭಿರಪೇಕ್ಷಿತಮಿಂದ್ರಾದೀನಾಂ ಸ್ವರೂಪಮ್ । ನ ಹಿ ಸ್ವರೂಪರಹಿತಾ ಇಂದ್ರಾದಯಶ್ಚೇತಸ್ಯಾರೋಪಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಂತೇ । ನ ಚ ಚೇತಸ್ಯನಾರೂಢಾಯೈ ತಸ್ಯೈ ತಸ್ಯೈ ದೇವತಾಯೈ ಹವಿಃ ಪ್ರದಾತುಂ ಶಕ್ಯತೇ । ಶ್ರಾವಯತಿ ಚ — ‘ಯಸ್ಯೈ ದೇವತಾಯೈ ಹವಿರ್ಗೃಹೀತಂ ಸ್ಯಾತ್ತಾಂ ಧ್ಯಾಯೇದ್ವಷಟ್ಕರಿಷ್ಯನ್’ (ಐ. ಬ್ರಾ. ೩ । ೮ । ೧) ಇತಿ; ನ ಚ ಶಬ್ದಮಾತ್ರಮರ್ಥಸ್ವರೂಪಂ ಸಂಭವತಿ, ಶಬ್ದಾರ್ಥಯೋರ್ಭೇದಾತ್ । ತತ್ರ ಯಾದೃಶಂ ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದಯೋರಿಂದ್ರಾದೀನಾಂ ಸ್ವರೂಪಮವಗತಂ ನ ತತ್ತಾದೃಶಂ ಶಬ್ದಪ್ರಮಾಣಕೇನ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾತುಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ಇತಿಹಾಸಪುರಾಣಮಪಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತೇನ ಮಾರ್ಗೇಣ ಸಂಭವನ್ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದಮೂಲಕತ್ವಾತ್ ಪ್ರಭವತಿ ದೇವತಾವಿಗ್ರಹಾದಿ ಸಾಧಯಿತುಮ್ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಮೂಲಮಪಿ ಸಂಭವತಿ । ಭವತಿ ಹ್ಯಸ್ಮಾಕಮಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಪಿ ಚಿರಂತನಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮ್ । ತಥಾ ಚ ವ್ಯಾಸಾದಯೋ ದೇವಾದಿಭಿಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ವ್ಯವಹರಂತೀತಿ ಸ್ಮರ್ಯತೇ । ಯಸ್ತು ಬ್ರೂಯಾತ್ — ಇದಾನೀಂತನಾನಾಮಿವ ಪೂರ್ವೇಷಾಮಪಿ ನಾಸ್ತಿ ದೇವಾದಿಭಿರ್ವ್ಯವಹರ್ತುಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಿತಿ, ಸ ಜಗದ್ವೈಚಿತ್ರ್ಯಂ ಪ್ರತಿಷೇಧೇತ್ । ಇದಾನೀಮಿವ ಚ ನಾನ್ಯದಾಪಿ ಸಾರ್ವಭೌಮಃ ಕ್ಷತ್ರಿಯೋಽಸ್ತೀತಿ ಬ್ರೂಯಾತ್ । ತತಶ್ಚ ರಾಜಸೂಯಾದಿಚೋದನಾ ಉಪರುಂಧ್ಯಾತ್ । ಇದಾನೀಮಿವ ಚ ಕಾಲಾಂತರೇಽಪ್ಯವ್ಯವಸ್ಥಿತಪ್ರಾಯಾನ್ವರ್ಣಾಶ್ರಮಧರ್ಮಾನ್ಪ್ರತಿಜಾನೀತ, ತತಶ್ಚ ವ್ಯವಸ್ಥಾವಿಧಾಯಿ ಶಾಸ್ತ್ರಮನರ್ಥಕಂ ಕುರ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಧರ್ಮೋತ್ಕರ್ಷವಶಾಚ್ಚಿರಂತನಾ ದೇವಾದಿಭಿಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ವ್ಯವಜಹ್ರುರಿತಿ ಶ್ಲಿಷ್ಯತೇ । ಅಪಿ ಚ ಸ್ಮರಂತಿ — ‘ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾದಿಷ್ಟದೇವತಾಸಂಪ್ರಯೋಗಃ’ (ಯೋ. ಸೂ. ೨ । ೪೪) ಇತ್ಯಾದಿ । ಯೋಗೋಽಪ್ಯಣಿಮಾದ್ಯೈಶ್ವರ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಿಫಲಕಃ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣೋ ನ ಶಕ್ಯತೇ ಸಾಹಸಮಾತ್ರೇಣ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾತುಮ್ । ಶ್ರುತಿಶ್ಚ ಯೋಗಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಂ ಪ್ರಖ್ಯಾಪಯತಿ — ‘ಪೃಥಿವ್ಯಪ್ತೇಜೋಽನಿಲಖೇ ಸಮುತ್ಥಿತೇ ಪಂಚಾತ್ಮಕೇ ಯೋಗಗುಣೇ ಪ್ರವೃತ್ತೇ । ನ ತಸ್ಯ ರೋಗೋ ನ ಜರಾ ನ ಮೃತ್ಯುಃ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ಯೋಗಾಗ್ನಿಮಯಂ ಶರೀರಮ್’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೨ । ೧೨) ಇತಿ । ಋಷೀಣಾಮಪಿ ಮಂತ್ರಬ್ರಾಹ್ಮಣದರ್ಶಿನಾಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ನಾಸ್ಮದೀಯೇನ ಸಾಮರ್ಥ್ಯೇನೋಪಮಾತುಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಮೂಲಮಿತಿಹಾಸಪುರಾಣಮ್ । ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಪಿ ನ ಸತಿ ಸಂಭವೇ ನಿರಾಲಂಬನಾಧ್ಯವಸಾತುಂ ಯುಕ್ತಾ । ತಸ್ಮಾದುಪಪನ್ನೋ ಮಂತ್ರಾದಿಭ್ಯೋ ದೇವಾದೀನಾಂ ವಿಗ್ರಹವತ್ತ್ವಾದ್ಯವಗಮಃ । ತತಶ್ಚಾರ್ಥಿತ್ವಾದಿಸಂಭವಾದುಪಪನ್ನೋ ದೇವಾದೀನಾಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಮಧಿಕಾರಃ । ಕ್ರಮಮುಕ್ತಿದರ್ಶನಾನ್ಯಪ್ಯೇವಮೇವೋಪಪದ್ಯಂತೇ ॥ ೩೩ ॥

ಅಪಶೂದ್ರಾಧಿಕರಣಮ್

ಶುಗಸ್ಯ ತದನಾದರಶ್ರವಣಾತ್ತದಾದ್ರವಣಾತ್ಸೂಚ್ಯತೇ ಹಿ ॥ ೩೪ ॥

ಯಥಾ ಮನುಷ್ಯಾಧಿಕಾರನಿಯಮಮಪೋದ್ಯ ದೇವಾದೀನಾಮಪಿ ವಿದ್ಯಾಸ್ವಧಿಕಾರ ಉಕ್ತಃ, ತಥೈವ ದ್ವಿಜಾತ್ಯಧಿಕಾರನಿಯಮಾಪವಾದೇನ ಶೂದ್ರಸ್ಯಾಪ್ಯಧಿಕಾರಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯೇತಾಮಾಶಂಕಾಂ ನಿವರ್ತಯಿತುಮಿದಮಧಿಕರಣಮಾರಭ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಶೂದ್ರಸ್ಯಾಪ್ಯಧಿಕಾರಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ತಾವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಮ್; ಅರ್ಥಿತ್ವಸಾಮರ್ಥ್ಯಯೋಃ ಸಂಭವಾತ್ , ‘ತಸ್ಮಾಚ್ಛೂದ್ರೋ ಯಜ್ಞೇಽನವಕೢಪ್ತಃ’ (ತೈ. ಸಂ. ೭ । ೧ । ೧ । ೬) ಇತಿವತ್ ‘ಶೂದ್ರೋ ವಿದ್ಯಾಯಾಮನವಕೢಪ್ತ’ ಇತಿ ನಿಷೇಧಾಶ್ರವಣಾತ್ । ಯಚ್ಚ ಕರ್ಮಸ್ವನಧಿಕಾರಕಾರಣಂ ಶೂದ್ರಸ್ಯಾನಗ್ನಿತ್ವಮ್ , ನ ತದ್ವಿದ್ಯಾಸ್ವಧಿಕಾರಸ್ಯಾಪವಾದಕಂ ಲಿಂಗಮ್ । ನ ಹ್ಯಾಹವನೀಯಾದಿರಹಿತೇನ ವಿದ್ಯಾ ವೇದಿತುಂ ನ ಶಕ್ಯತೇ । ಭವತಿ ಚ ಶ್ರೌತಂ ಲಿಂಗಂ ಶೂದ್ರಾಧಿಕಾರಸ್ಯೋಪೋದ್ಬಲಕಮ್ । ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಹಿ ಜಾನಶ್ರುತಿಂ ಪೌತ್ರಾಯಣಂ ಶುಶ್ರೂಷುಂ ಶೂದ್ರಶಬ್ದೇನ ಪರಾಮೃಶತಿ — ‘ಅಹ ಹಾರೇ ತ್ವಾ ಶೂದ್ರ ತವೈವ ಸಹ ಗೋಭಿರಸ್ತು’ (ಛಾ. ಉ. ೪ । ೨ । ೩) ಇತಿ । ವಿದುರಪ್ರಭೃತಯಶ್ಚ ಶೂದ್ರಯೋನಿಪ್ರಭವಾ ಅಪಿ ವಿಶಿಷ್ಟವಿಜ್ಞಾನಸಂಪನ್ನಾಃ ಸ್ಮರ್ಯಂತೇ । ತಸ್ಮಾದಧಿಕ್ರಿಯತೇ ಶೂದ್ರೋ ವಿದ್ಯಾಸ್ವಿತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಬ್ರೂಮಃ —
ನ ಶೂದ್ರಸ್ಯಾಧಿಕಾರಃ, ವೇದಾಧ್ಯಯನಾಭಾವಾತ್ । ಅಧೀತವೇದೋ ಹಿ ವಿದಿತವೇದಾರ್ಥೋ ವೇದಾರ್ಥೇಷ್ವಧಿಕ್ರಿಯತೇ । ನ ಚ ಶೂದ್ರಸ್ಯ ವೇದಾಧ್ಯಯನಮಸ್ತಿ । ಉಪನಯನಪೂರ್ವಕತ್ವಾದ್ವೇದಾಧ್ಯಯನಸ್ಯ, ಉಪನಯನಸ್ಯ ಚ ವರ್ಣತ್ರಯವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ಯತ್ತು ಅರ್ಥಿತ್ವಮ್ , ನ ತದಸತಿ ಸಾಮರ್ಥ್ಯೇಽಧಿಕಾರಕಾರಣಂ ಭವತಿ । ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಪಿ ನ ಲೌಕಿಕಂ ಕೇವಲಮಧಿಕಾರಕಾರಣಂ ಭವತಿ; ಶಾಸ್ತ್ರೀಯೇಽರ್ಥೇ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಸ್ಯ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಸ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ । ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಸ್ಯ ಚ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಸ್ಯಾಧ್ಯಯನನಿರಾಕರಣೇನ ನಿರಾಕೃತತ್ವಾತ್ । ಯಚ್ಚೇದಮ್ ‘ಶೂದ್ರೋ ಯಜ್ಞೇಽನವಕೢಪ್ತಃ’ ಇತಿ, ತತ್ ನ್ಯಾಯಪೂರ್ವಕತ್ವಾದ್ವಿದ್ಯಾಯಾಮಪ್ಯನವಕೢಪ್ತತ್ವಂ ದ್ಯೋತಯತಿ; ನ್ಯಾಯಸ್ಯ ಸಾಧಾರಣತ್ವಾತ್ । ಯತ್ಪುನಃ ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಶೂದ್ರಶಬ್ದಶ್ರವಣಂ ಲಿಂಗಂ ಮನ್ಯಸೇ, ನ ತಲ್ಲಿಂಗಮ್; ನ್ಯಾಯಾಭಾವಾತ್ । ನ್ಯಾಯೋಕ್ತೇ ಹಿ ಲಿಂಗದರ್ಶನಂ ದ್ಯೋತಕಂ ಭವತಿ । ನ ಚಾತ್ರ ನ್ಯಾಯೋಽಸ್ತಿ । ಕಾಮಂ ಚಾಯಂ ಶೂದ್ರಶಬ್ದಃ ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾಯಾಮೇವೈಕಸ್ಯಾಂ ಶೂದ್ರಮಧಿಕುರ್ಯಾತ್ , ತದ್ವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ನ ಸರ್ವಾಸು ವಿದ್ಯಾಸು । ಅರ್ಥವಾದಸ್ಥತ್ವಾತ್ತು ನ ಕ್ವಚಿದಪ್ಯಯಂ ಶೂದ್ರಮಧಿಕರ್ತುಮುತ್ಸಹತೇ । ಶಕ್ಯತೇ ಚಾಯಂ ಶೂದ್ರಶಬ್ದೋಽಧಿಕೃತವಿಷಯೋ ಯೋಜಯಿತುಮ್ । ಕಥಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ‘ಕಮ್ವರ ಏನಮೇತತ್ಸಂತಂ ಸಯುಗ್ವಾನಮಿವ ರೈಕ್ವಮಾತ್ಥ’ (ಛಾ. ಉ. ೪ । ೧ । ೩) ಇತ್ಯಸ್ಮಾದ್ಧಂಸವಾಕ್ಯಾದಾತ್ಮನೋಽನಾದರಂ ಶ್ರುತವತೋ ಜಾನಶ್ರುತೇಃ ಪೌತ್ರಾಯಣಸ್ಯ ಶುಕ್ ಉತ್ಪೇದೇ । ತಾಮೃಷೀ ರೈಕ್ವಃ ಶೂದ್ರಶಬ್ದೇನಾನೇನ ಸೂಚಯಾಂಬಭೂವ ಆತ್ಮನಃ ಪರೋಕ್ಷಜ್ಞತಾಖ್ಯಾಪನಾಯೇತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ಜಾತಿಶೂದ್ರಸ್ಯಾನಧಿಕಾರಾತ್ । ಕಥಂ ಪುನಃ ಶೂದ್ರಶಬ್ದೇನ ಶುಗುತ್ಪನ್ನಾ ಸೂಚ್ಯತ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ತದಾದ್ರವಣಾತ್; ಶುಚಮಭಿದುದ್ರಾವ, ಶುಚಾ ವಾ ಅಭಿದುದ್ರುವೇ, ಶುಚಾ ವಾ ರೈಕ್ವಮಭಿದುದ್ರಾವ — ಇತಿ ಶೂದ್ರಃ; ಅವಯವಾರ್ಥಸಂಭವಾತ್ , ರೂಢ್ಯರ್ಥಸ್ಯ ಚಾಸಂಭವಾತ್ । ದೃಶ್ಯತೇ ಚಾಯಮರ್ಥೋಽಸ್ಯಾಮಾಖ್ಯಾಯಿಕಾಯಾಮ್ ॥ ೩೪ ॥

ಕ್ಷತ್ರಿಯತ್ವಗತೇಶ್ಚೋತ್ತರತ್ರ ಚೈತ್ರರಥೇನ ಲಿಂಗಾತ್ ॥ ೩೫ ॥

ಇತಶ್ಚ ನ ಜಾತಿಶೂದ್ರೋ ಜಾನಶ್ರುತಿಃ; ಯತ್ಕಾರಣಂ ಪ್ರಕರಣನಿರೂಪಣೇನ ಕ್ಷತ್ರಿಯತ್ವಮಸ್ಯೋತ್ತರತ್ರ ಚೈತ್ರರಥೇನಾಭಿಪ್ರತಾರಿಣಾ ಕ್ಷತ್ರಿಯೇಣ ಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾಲ್ಲಿಂಗಾದ್ಗಮ್ಯತೇ । ಉತ್ತರತ್ರ ಹಿ ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ಚೈತ್ರರಥಿರಭಿಪ್ರತಾರೀ ಕ್ಷತ್ರಿಯಃ ಸಂಕೀರ್ತ್ಯತೇ — ‘ಅಥ ಹ ಶೌನಕಂ ಚ ಕಾಪೇಯಮಭಿಪ್ರತಾರಿಣಂ ಚ ಕಾಕ್ಷಸೇನಿಂ ಪರಿವಿಷ್ಯಮಾಣೌ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರೀ ಬಿಭಿಕ್ಷೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೪ । ೩ । ೫) ಇತಿ । ಚೈತ್ರರಥಿತ್ವಂ ಚಾಭಿಪ್ರತಾರಿಣಃ ಕಾಪೇಯಯೋಗಾದವಗಂತವ್ಯಮ್ । ಕಾಪೇಯಯೋಗೋ ಹಿ ಚಿತ್ರರಥಸ್ಯಾವಗತಃ ‘ಏತೇನ ವೈ ಚಿತ್ರರಥಂ ಕಾಪೇಯಾ ಅಯಾಜಯನ್’ (ತಾಂಡ್ಯ. ಬ್ರಾ. ೨೦ । ೧೨ । ೫) ಇತಿ । ಸಮಾನಾನ್ವಯಯಾಜಿನಾಂ ಚ ಪ್ರಾಯೇಣ ಸಮಾನಾನ್ವಯಾ ಯಾಜಕಾ ಭವಂತಿ । ‘ತಸ್ಮಾಚ್ಚೈತ್ರರಥಿರ್ನಾಮೈಕಃ ಕ್ಷತ್ರಪತಿರಜಾಯತ’ ಇತಿ ಚ ಕ್ಷತ್ರಪತಿತ್ವಾವಗಮಾತ್ಕ್ಷತ್ರಿಯತ್ವಮಸ್ಯಾವಗಂತವ್ಯಮ್ । ತೇನ ಕ್ಷತ್ರಿಯೇಣಾಭಿಪ್ರತಾರಿಣಾ ಸಹ ಸಮಾನಾಯಾಂ ವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಸಂಕೀರ್ತನಂ ಜಾನಶ್ರುತೇರಪಿ ಕ್ಷತ್ರಿಯತ್ವಂ ಸೂಚಯತಿ । ಸಮಾನಾನಾಮೇವ ಹಿ ಪ್ರಾಯೇಣ ಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾ ಭವಂತಿ । ಕ್ಷತ್ತೃಪ್ರೇಷಣಾದ್ಯೈಶ್ವರ್ಯಯೋಗಾಚ್ಚ ಜಾನಶ್ರುತೇಃ ಕ್ಷತ್ರಿಯತ್ವಾವಗತಿಃ । ಅತೋ ನ ಶೂದ್ರಸ್ಯಾಧಿಕಾರಃ ॥ ೩೫ ॥

ಸಂಸ್ಕಾರಪರಾಮರ್ಶಾತ್ತದಭಾವಾಭಿಲಾಪಾಚ್ಚ ॥ ೩೬ ॥

ಇತಶ್ಚ ನ ಶೂದ್ರಸ್ಯಾಧಿಕಾರಃ, ಯದ್ವಿದ್ಯಾಪ್ರದೇಶೇಷೂಪನಯನಾದಯಃ ಸಂಸ್ಕಾರಾಃ ಪರಾಮೃಶ್ಯಂತೇ — ‘ತಂ ಹೋಪನಿನ್ಯೇ’ (ಶ. ಬ್ರಾ. ೧೧ । ೫ । ೩ । ೧೩) ‘ಅಧೀಹಿ ಭಗವ ಇತಿ ಹೋಪಸಸಾದ’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೧ । ೧) ‘ಬ್ರಹ್ಮಪರಾ ಬ್ರಹ್ಮನಿಷ್ಠಾಃ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮಾನ್ವೇಷಮಾಣಾ ಏಷ ಹ ವೈ ತತ್ಸರ್ವಂ ವಕ್ಷ್ಯತೀತಿ ತೇ ಹ ಸಮಿತ್ಪಾಣಯೋ ಭಗವಂತಂ ಪಿಪ್ಪಲಾದಮುಪಸನ್ನಾಃ’ (ಪ್ರ. ಉ. ೧ । ೧) ಇತಿ ಚ । ‘ತಾನ್ಹಾನುಪನೀಯೈವ’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೧೧ । ೭) ಇತ್ಯಪಿ ಪ್ರದರ್ಶಿತೈವೋಪನಯನಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ಭವತಿ । ಶೂದ್ರಸ್ಯ ಚ ಸಂಸ್ಕಾರಾಭಾವೋಽಭಿಲಪ್ಯತೇ ‘ಶೂದ್ರಶ್ಚತುರ್ಥೋ ವರ್ಣ ಏಕಜಾತಿಃ’ (ಮನು. ಸ್ಮೃ. ೧೦ । ೪) ಇತ್ಯೇಕಜಾತಿತ್ವಸ್ಮರಣಾತ್ । ‘ನ ಶೂದ್ರೇ ಪಾತಕಂ ಕಿಂಚಿನ್ನ ಚ ಸಂಸ್ಕಾರಮರ್ಹತಿ’ (ಮನು. ಸ್ಮೃ. ೧೦ । ೧೨ । ೬) ಇತ್ಯಾದಿಭಿಶ್ಚ ॥ ೩೬ ॥

ತದಭಾವನಿರ್ಧಾರಣೇ ಚ ಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ॥ ೩೭ ॥

ಇತಶ್ಚ ನ ಶೂದ್ರಸ್ಯಾಧಿಕಾರಃ; ಯತ್ಸತ್ಯವಚನೇನ ಶೂದ್ರತ್ವಾಭಾವೇ ನಿರ್ಧಾರಿತೇ ಜಾಬಾಲಂ ಗೌತಮ ಉಪನೇತುಮನುಶಾಸಿತುಂ ಚ ಪ್ರವವೃತೇ — ‘ನೈತದಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ವಿವಕ್ತುಮರ್ಹತಿ ಸಮಿಧಂ ಸೋಮ್ಯಾಹರೋಪ ತ್ವಾ ನೇಷ್ಯೇ ನ ಸತ್ಯಾದಗಾಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೪ । ೪ । ೫) ಇತಿ ಶ್ರುತಿಲಿಂಗಾತ್ ॥ ೩೭ ॥

ಶ್ರವಣಾಧ್ಯಯನಾರ್ಥಪ್ರತಿಷೇಧಾತ್ಸ್ಮೃತೇಶ್ಚ ॥ ೩೮ ॥

ಇತಶ್ಚ ನ ಶೂದ್ರಸ್ಯಾಧಿಕಾರಃ; ಯದಸ್ಯ ಸ್ಮೃತೇಃ ಶ್ರವಣಾಧ್ಯಯನಾರ್ಥಪ್ರತಿಷೇಧೋ ಭವತಿ । ವೇದಶ್ರವಣಪ್ರತಿಷೇಧಃ, ವೇದಾಧ್ಯಯನಪ್ರತಿಷೇಧಃ, ತದರ್ಥಜ್ಞಾನಾನುಷ್ಠಾನಯೋಶ್ಚ ಪ್ರತಿಷೇಧಃ ಶೂದ್ರಸ್ಯ ಸ್ಮರ್ಯತೇ । ಶ್ರವಣಪ್ರತಿಷೇಧಸ್ತಾವತ್ — ‘ಅಥ ಹಾಸ್ಯ ವೇದಮುಪಶೃಣ್ವತಸ್ತ್ರಪುಜತುಭ್ಯಾಂ ಶ್ರೋತ್ರಪ್ರತಿಪೂರಣಮ್’ ಇತಿ; ‘ಪದ್ಯು ಹ ವಾ ಏತಚ್ಛ್ಮಶಾನಂ ಯಚ್ಛೂದ್ರಸ್ತಸ್ಮಾಚ್ಛೂದ್ರಸಮೀಪೇ ನಾಧ್ಯೇತವ್ಯಮ್’ ಇತಿ ಚ । ಅತ ಏವಾಧ್ಯಯನಪ್ರತಿಷೇಧಃ । ಯಸ್ಯ ಹಿ ಸಮೀಪೇಽಪಿ ನಾಧ್ಯೇತವ್ಯಂ ಭವತಿ, ಸ ಕಥಮಶ್ರುತಮಧೀಯೀತ । ಭವತಿ ಚ ‘ವೇದೋಚ್ಚಾರಣೇ ಜಿಹ್ವಾಚ್ಛೇದಃ, ಧಾರಣೇ ಶರೀರಭೇದ’(ಗೌ॰ಧ॰ಸೂ॰ ೨-೩-೪) ಇತಿ । ಅತ ಏವ ಚಾರ್ಥಾದರ್ಥಜ್ಞಾನಾನುಷ್ಠಾನಯೋಃ ಪ್ರತಿಷೇಧೋ ಭವತಿ — ‘ನ ಶೂದ್ರಾಯ ಮತಿಂ ದದ್ಯಾತ್’(ಮ॰ಸ್ಮೃ॰ ೪-೮೦) ಇತಿ, ‘ದ್ವಿಜಾತೀನಾಮಧ್ಯಯನಮಿಜ್ಯಾ ದಾನಮ್’(ಗೌ॰ಧ॰ಸೂ॰ ೨-೧-೧) ಇತಿ ಚ । ಯೇಷಾಂ ಪುನಃ ಪೂರ್ವಕೃತಸಂಸ್ಕಾರವಶಾದ್ವಿದುರಧರ್ಮವ್ಯಾಧಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿಃ, ತೇಷಾಂ ನ ಶಕ್ಯತೇ ಫಲಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಪ್ರತಿಷೇದ್ಧುಮ್ , ಜ್ಞಾನಸ್ಯೈಕಾಂತಿಕಫಲತ್ವಾತ್ । ‘ಶ್ರಾವಯೇಚ್ಚತುರೋ ವರ್ಣಾನ್’(ಮ॰ಭಾ॰ ೧೨-೩೨೭-೪೯) ಇತಿ ಚೇತಿಹಾಸಪುರಾಣಾಧಿಗಮೇ ಚಾತುರ್ವರ್ಣ್ಯಸ್ಯಾಧಿಕಾರಸ್ಮರಣಾತ್ । ವೇದಪೂರ್ವಕಸ್ತು ನಾಸ್ತ್ಯಧಿಕಾರಃ ಶೂದ್ರಾಣಾಮಿತಿ ಸ್ಥಿತಮ್ ॥ ೩೮ ॥

ಕಂಪನಾಧಿಕರಣಮ್

ಕಂಪನಾತ್ ॥ ೩೯ ॥

ಅವಸಿತಃ ಪ್ರಾಸಂಗಿಕೋಽಧಿಕಾರವಿಚಾರಃ । ಪ್ರಕೃತಾಮೇವೇದಾನೀಂ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥವಿಚಾರಣಾಂ ಪ್ರವರ್ತಯಿಷ್ಯಾಮಃ । ‘ಯದಿದಂ ಕಿಂಚ ಜಗತ್ಸರ್ವಂ ಪ್ರಾಣ ಏಜತಿ ನಿಃಸೃತಮ್ । ಮಹದ್ಭಯಂ ವಜ್ರಮುದ್ಯತಂ ಯ ಏತದ್ವಿದುರಮೃತಾಸ್ತೇ ಭವಂತಿ’ (ಕ. ಉ. ೨ । ೩ । ೨) ಇತಿ ಏತದ್ವಾಕ್ಯಮ್ ‘ಏಜೃ ಕಂಪನೇ’ ಇತಿ ಧಾತ್ವರ್ಥಾನುಗಮಾಲ್ಲಕ್ಷಿತಮ್ । ಅಸ್ಮಿನ್ವಾಕ್ಯೇ ಸರ್ವಮಿದಂ ಜಗತ್ ಪ್ರಾಣಾಶ್ರಯಂ ಸ್ಪಂದತೇ, ಮಹಚ್ಚ ಕಿಂಚಿದ್ಭಯಕಾರಣಂ ವಜ್ರಶಬ್ದಿತಮುದ್ಯತಮ್ , ತದ್ವಿಜ್ಞಾನಾಚ್ಚಾಮೃತತ್ವಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತಿ ಶ್ರೂಯತೇ । ತತ್ರ, ಕೋಽಸೌ ಪ್ರಾಣಃ, ಕಿಂ ತದ್ಭಯಾನಕಂ ವಜ್ರಮ್ , ಇತ್ಯಪ್ರತಿಪತ್ತೇರ್ವಿಚಾರೇ ಕ್ರಿಯಮಾಣೇ, ಪ್ರಾಪ್ತಂ ತಾವತ್ — ಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ ಪಂಚವೃತ್ತಿರ್ವಾಯುಃ ಪ್ರಾಣ ಇತಿ । ಪ್ರಸಿದ್ಧೇರೇವ ಚಾಶನಿರ್ವಜ್ರಂ ಸ್ಯಾತ್ । ವಾಯೋಶ್ಚೇದಂ ಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಂ ಸಂಕೀರ್ತ್ಯತೇ । ಕಥಮ್ ? ಸರ್ವಮಿದಂ ಜಗತ್ ಪಂಚವೃತ್ತೌ ವಾಯೌ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಿತೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಯ ಏಜತಿ । ವಾಯುನಿಮಿತ್ತಮೇವ ಚ ಮಹದ್ಭಯಾನಕಂ ವಜ್ರಮುದ್ಯಮ್ಯತೇ । ವಾಯೌ ಹಿ ಪರ್ಜನ್ಯಭಾವೇನ ವಿವರ್ತಮಾನೇ ವಿದ್ಯುತ್ಸ್ತನಯಿತ್ನುವೃಷ್ಟ್ಯಶನಯೋ ವಿವರ್ತಂತ ಇತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ । ವಾಯುವಿಜ್ಞಾನಾದೇವ ಚೇದಮಮೃತತ್ವಮ್ । ತಥಾ ಹಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮ್ — ‘ವಾಯುರೇವ ವ್ಯಷ್ಟಿರ್ವಾಯುಃ ಸಮಷ್ಟಿರಪ ಪುನರ್ಮೃತ್ಯುಂ ಜಯತಿ ಯ ಏವಂ ವೇದ’ ಇತಿ । ತಸ್ಮಾದ್ವಾಯುರಯಮಿಹ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಃ ಇತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಬ್ರೂಮಃ —
ಬ್ರಹ್ಮೈವೇದಮಿಹ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಮ್ । ಕುತಃ ? ಪೂರ್ವೋತ್ತರಾಲೋಚನಾತ್ । ಪೂರ್ವೋತ್ತರಯೋರ್ಹಿ ಗ್ರಂಥಭಾಗಯೋರ್ಬ್ರಹ್ಮೈವ ನಿರ್ದಿಶ್ಯಮಾನಮುಪಲಭಾಮಹೇ । ಇಹೈವ ಕಥಮಕಸ್ಮಾದಂತರಾಲೇ ವಾಯುಂ ನಿರ್ದಿಶ್ಯಮಾನಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯೇಮಹಿ ? ಪೂರ್ವತ್ರ ತಾವತ್ ‘ತದೇವ ಶುಕ್ರಂ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ತದೇವಾಮೃತಮುಚ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಿಁಲ್ಲೋಕಾಃ ಶ್ರಿತಾಃ ಸರ್ವೇ ತದು ನಾತ್ಯೇತಿ ಕಶ್ಚನ’ (ಕ. ಉ. ೨ । ೩ । ೧) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಮ್ । ತದೇವ ಇಹಾಪಿ, ಸನ್ನಿಧಾನಾತ್ , ‘ಜಗತ್ಸರ್ವಂ ಪ್ರಾಣ ಏಜತಿ’ ಇತಿ ಚ ಲೋಕಾಶ್ರಯತ್ವಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಮಿತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ಪ್ರಾಣಶಬ್ದೋಽಪ್ಯಯಂ ಪರಮಾತ್ಮನ್ಯೇವ ಪ್ರಯುಕ್ತಃ — ‘ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೧೮) ಇತಿ ದರ್ಶನಾತ್ । ಏಜಯಿತೃತ್ವಮಪೀದಂ ಪರಮಾತ್ಮನ ಏವೋಪಪದ್ಯತೇ, ನ ವಾಯುಮಾತ್ರಸ್ಯ । ತಥಾ ಚೋಕ್ತಮ್ — ‘ನ ಪ್ರಾಣೇನ ನಾಪಾನೇನ ಮರ್ತ್ಯೋ ಜೀವತಿ ಕಶ್ಚನ । ಇತರೇಣ ತು ಜೀವಂತಿ ಯಸ್ಮಿನ್ನೇತಾವುಪಾಶ್ರಿತೌ’ (ಕ. ಉ. ೨ । ೨ । ೫) ಇತಿ । ಉತ್ತರತ್ರಾಪಿ ‘ಭಯಾದಸ್ಯಾಗ್ನಿಸ್ತಪತಿ ಭಯಾತ್ತಪತಿ ಸೂರ್ಯಃ । ಭಯಾದಿಂದ್ರಶ್ಚ ವಾಯುಶ್ಚ ಮೃತ್ಯುರ್ಧಾವತಿ ಪಂಚಮಃ’ (ಕ. ಉ. ೨ । ೩ । ೩) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ನಿರ್ದೇಕ್ಷ್ಯತೇ, ನ ವಾಯುಃ, ಸವಾಯುಕಸ್ಯ ಜಗತೋ ಭಯಹೇತುತ್ವಾಭಿಧಾನಾತ್ । ತದೇವ ಇಹಾಪಿ ಸನ್ನಿಧಾನಾತ್ ‘ಮಹದ್ಭಯಂ ವಜ್ರಮುದ್ಯತಮ್’ ಇತಿ ಚ ಭಯಹೇತುತ್ವಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾನ್ನಿರ್ದಿಷ್ಟಮಿತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ವಜ್ರಶಬ್ದೋಽಪ್ಯಯಂ ಭಯಹೇತುತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ಪ್ರಯುಕ್ತಃ । ಯಥಾ ಹಿ ‘ವಜ್ರಮುದ್ಯತಂ ಮಮೈವ ಶಿರಸಿ ನಿಪತೇತ್ , ಯದ್ಯಹಮಸ್ಯ ಶಾಸನಂ ನ ಕುರ್ಯಾಮ್’ ಇತ್ಯನೇನ ಭಯೇನ ಜನೋ ನಿಯಮೇನ ರಾಜಾದಿಶಾಸನೇ ಪ್ರವರ್ತತೇ, ಏವಮಿದಮಗ್ನಿವಾಯುಸೂರ್ಯಾದಿಕಂ ಜಗತ್ ಅಸ್ಮಾದೇವ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಬಿಭ್ಯತ್ ನಿಯಮೇನ ಸ್ವವ್ಯಾಪಾರೇ ಪ್ರವರ್ತತ ಇತಿ — ಭಯಾನಕಂ ವಜ್ರೋಪಮಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ತಥಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಂ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮ್ — ‘ಭೀಷಾಸ್ಮಾದ್ವಾತಃ ಪವತೇ । ಭೀಷೋದೇತಿ ಸೂರ್ಯಃ । ಭೀಷಾಸ್ಮಾದಗ್ನಿಶ್ಚೇಂದ್ರಶ್ಚ । ಮೃತ್ಯುರ್ಧಾವತಿ ಪಂಚಮಃ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೮ । ೧) ಇತಿ । ಅಮೃತತ್ವಫಲಶ್ರವಣಾದಪಿ ಬ್ರಹ್ಮೈವೇದಮಿತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾದ್ಧ್ಯಮೃತತ್ವಪ್ರಾಪ್ತಿಃ, ‘ತಮೇವ ವಿದಿತ್ವಾತಿ ಮೃತ್ಯುಮೇತಿ ನಾನ್ಯಃ ಪಂಥಾ ವಿದ್ಯತೇಽಯನಾಯ’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೬ । ೧೫) ಇತಿ ಮಂತ್ರವರ್ಣಾತ್ । ಯತ್ತು ವಾಯುವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಕ್ವಚಿದಮೃತತ್ವಮಭಿಹಿತಮ್ , ತದಾಪೇಕ್ಷಿಕಮ್ । ತತ್ರೈವ ಪ್ರಕರಣಾಂತರಕರಣೇನ ಪರಮಾತ್ಮಾನಮಭಿಧಾಯ ‘ಅತೋಽನ್ಯದಾರ್ತಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೪ । ೨) ಇತಿ ವಾಯ್ವಾದೇರಾರ್ತತ್ವಾಭಿಧಾನಾತ್ । ಪ್ರಕರಣಾದಪ್ಯತ್ರ ಪರಮಾತ್ಮನಿಶ್ಚಯಃ । ‘ಅನ್ಯತ್ರ ಧರ್ಮಾದನ್ಯತ್ರಾಧರ್ಮಾದನ್ಯತ್ರಾಸ್ಮಾತ್ಕೃತಾಕೃತಾತ್ । ಅನ್ಯತ್ರ ಭೂತಾಚ್ಚ ಭವ್ಯಾಚ್ಚ ಯತ್ತತ್ಪಶ್ಯಸಿ ತದ್ವದ’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೧೪) ಇತಿ ಪರಮಾತ್ಮನಃ ಪೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ ॥ ೩೯ ॥

ಜ್ಯೋತಿರಧಿಕರಣಮ್

ಜ್ಯೋತಿರ್ದರ್ಶನಾತ್ ॥ ೪೦ ॥

‘ಏಷ ಸಂಪ್ರಸಾದೋಽಸ್ಮಾಚ್ಛರೀರಾತ್ಸಮುತ್ಥಾಯ ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿರುಪಸಂಪದ್ಯ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧೨ । ೩) ಇತಿ ಶ್ರೂಯತೇ । ತತ್ರ ಸಂಶಯ್ಯತೇ — ಕಿಂ ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದಂ ಚಕ್ಷುರ್ವಿಷಯತಮೋಪಹಂ ತೇಜಃ, ಕಿಂ ವಾ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ । ಕಿಂ ತಾವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ? ಪ್ರಸಿದ್ಧಮೇವ ತೇಜೋ ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದಮಿತಿ । ಕುತಃ ? ತತ್ರ ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದಸ್ಯ ರೂಢತ್ವಾತ್ । ‘ಜ್ಯೋತಿಶ್ಚರಣಾಭಿಧಾನಾತ್’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೧ । ೧ । ೨೪) ಇತ್ಯತ್ರ ಹಿ ಪ್ರಕರಣಾಜ್ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದಃ ಸ್ವಾರ್ಥಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವರ್ತತೇ । ನ ಚೇಹ ತದ್ವತ್ಕಿಂಚಿತ್ಸ್ವಾರ್ಥಪರಿತ್ಯಾಗೇ ಕಾರಣಂ ದೃಶ್ಯತೇ । ತಥಾ ಚ ನಾಡೀಖಂಡೇ — ‘ಅಥ ಯತ್ರೈತದಸ್ಮಾಚ್ಛರೀರಾದುತ್ಕ್ರಾಮತ್ಯಥೈತೈರೇವ ರಶ್ಮಿಭಿರೂರ್ಧ್ವಮಾಕ್ರಮತೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೬ । ೫) ಇತಿ ಮುಮುಕ್ಷೋರಾದಿತ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಿರಭಿಹಿತಾ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಮೇವ ತೇಜೋ ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದಮಿತಿ, ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಬ್ರೂಮಃ —
ಪರಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದಮ್ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ದರ್ಶನಾತ್ । ತಸ್ಯ ಹೀಹ ಪ್ರಕರಣೇ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವೇನಾನುವೃತ್ತಿರ್ದೃಶ್ಯತೇ; ‘ಯ ಆತ್ಮಾಪಹತಪಾಪ್ಮಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೭ । ೧) ಇತ್ಯಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಗುಣಕಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಪ್ರಕರಣಾದಾವನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯತ್ವೇನ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯತ್ವೇನ ಚ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾನಾತ್ । ‘ಏತಂ ತ್ವೇವ ತೇ ಭೂಯೋಽನುವ್ಯಾಖ್ಯಾಸ್ಯಾಮಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೯ । ೩) ಇತಿ ಚಾನುಸಂಧಾನಾತ್ । ‘ಅಶರೀರಂ ವಾವ ಸಂತಂ ನ ಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯೇ ಸ್ಪೃಶತಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧೨ । ೧) ಇತಿ ಚಾಶರೀರತಾಯೈ ಜ್ಯೋತಿಃಸಂಪತ್ತೇರಸ್ಯಾಭಿಧಾನಾತ್ । ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಾಚ್ಚಾನ್ಯತ್ರಾಶರೀರತಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ‘ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿಃ’ ‘ಸ ಉತ್ತಮಃ ಪುರುಷಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧೨ । ೩) ಇತಿ ಚ ವಿಶೇಷಣಾತ್ । ಯತ್ತೂಕ್ತಂ ಮುಮುಕ್ಷೋರಾದಿತ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಿರಭಿಹಿತೇತಿ, ನಾಸಾವಾತ್ಯಂತಿಕೋ ಮೋಕ್ಷಃ, ಗತ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತಿಸಂಬಂಧಾತ್ । ನ ಹ್ಯಾತ್ಯಂತಿಕೇ ಮೋಕ್ಷೇ ಗತ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತೀ ಸ್ತ ಇತಿ ವಕ್ಷ್ಯಾಮಃ ॥ ೪೦ ॥

ಅರ್ಥಾಂತರತ್ವಾದಿವ್ಯಪದೇಶಾಧಿಕರಣಮ್

ಆಕಾಶೋಽರ್ಥಾಂತರತ್ವಾದಿವ್ಯಪದೇಶಾತ್ ॥ ೪೧ ॥

‘ಆಕಾಶೋ ವೈ ನಾಮ ನಾಮರೂಪಯೋರ್ನಿರ್ವಹಿತಾ ತೇ ಯದಂತರಾ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ತದಮೃತಂ ಸ ಆತ್ಮಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧೪ । ೧) ಇತಿ ಶ್ರೂಯತೇ । ತತ್ಕಿಮಾಕಾಶಶಬ್ದಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ಕಿಂ ವಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮೇವ ಭೂತಾಕಾಶಮಿತಿ ವಿಚಾರೇ — ಭೂತಪರಿಗ್ರಹೋ ಯುಕ್ತಃ; ಆಕಾಶಶಬ್ದಸ್ಯ ತಸ್ಮಿನ್ ರೂಢತ್ವಾತ್ । ನಾಮರೂಪನಿರ್ವಹಣಸ್ಯ ಚಾವಕಾಶದಾನದ್ವಾರೇಣ ತಸ್ಮಿನ್ಯೋಜಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾದೇಶ್ಚ ಸ್ಪಷ್ಟಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಸ್ಯಾಶ್ರವಣಾದಿತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಇದಮುಚ್ಯತೇ —
ಪರಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಇಹಾಕಾಶಶಬ್ದಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಅರ್ಥಾಂತರತ್ವಾದಿ ವ್ಯಪದೇಶಾತ್ । ‘ತೇ ಯದಂತರಾ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತಿ ಹಿ ನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಮರ್ಥಾಂತರಭೂತಮಾಕಾಶಂ ವ್ಯಪದಿಶತಿ । ನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯನ್ನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಮರ್ಥಾಂತರಂ ಸಂಭವತಿ, ಸರ್ವಸ್ಯ ವಿಕಾರಜಾತಸ್ಯ ನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಮೇವ ವ್ಯಾಕೃತತ್ವಾತ್ । ನಾಮರೂಪಯೋರಪಿ ನಿರ್ವಹಣಂ ನಿರಂಕುಶಂ ನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯತ್ರ ಸಂಭವತಿ, ‘ಅನೇನ ಜೀವೇನಾತ್ಮನಾನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ನಾಮರೂಪೇ ವ್ಯಾಕರವಾಣಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೩ । ೨) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಕರ್ತೃಕತ್ವಶ್ರವಣಾತ್ । ನನು ಜೀವಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ನಾಮರೂಪವಿಷಯಂ ನಿರ್ವೋಢೃತ್ವಮಸ್ತಿ । ಬಾಢಮಸ್ತಿ । ಅಭೇದಸ್ತ್ವಿಹ ವಿವಕ್ಷಿತಃ । ನಾಮರೂಪನಿರ್ವಹಣಾಭಿಧಾನಾದೇವ ಚ ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾದಿ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಮಭಿಹಿತಂ ಭವತಿ । ‘ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ತದಮೃತಂ ಸ ಆತ್ಮಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧೪ । ೧) ಇತಿ ಚ ಬ್ರಹ್ಮವಾದಸ್ಯ ಲಿಂಗಾನಿ । ‘ಆಕಾಶಸ್ತಲ್ಲಿಂಗಾತ್’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೧ । ೧ । ೨೨) ಇತ್ಯಸ್ಯೈವಾಯಂ ಪ್ರಪಂಚಃ ॥ ೪೧ ॥

ಸುಷುಪ್ತ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯಧಿಕರಣಮ್

ಸುಷುಪ್ತ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯೋರ್ಭೇದೇನ ॥ ೪೨ ॥

ವ್ಯಪದೇಶಾದಿತ್ಯನುವರ್ತತೇ । ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೇ ಷಷ್ಠೇ ಪ್ರಪಾಠಕೇ ‘ಕತಮ ಆತ್ಮೇತಿ ಯೋಽಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಃ ಪ್ರಾಣೇಷು ಹೃದ್ಯಂತರ್ಜ್ಯೋತಿಃ ಪುರುಷಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೭) ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ಭೂಯಾನಾತ್ಮವಿಷಯಃ ಪ್ರಪಂಚಃ ಕೃತಃ । ತತ್ಕಿಂ ಸಂಸಾರಿಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರಾನ್ವಾಖ್ಯಾನಪರಂ ವಾಕ್ಯಮ್ , ಉತಾಸಂಸಾರಿಸ್ವರೂಪಪ್ರತಿಪಾದನಪರಮಿತಿ ಸಂಶಯಃ । ಕಿಂ ತಾವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ? ಸಂಸಾರಿಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರವಿಷಯಮೇವೇತಿ । ಕುತಃ ? ಉಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಾಭ್ಯಾಮ್ । ಉಪಕ್ರಮೇ ‘ಯೋಽಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಃ ಪ್ರಾಣೇಷು’ ಇತಿ ಶಾರೀರಲಿಂಗಾತ್ । ಉಪಸಂಹಾರೇ ಚ ‘ಸ ವಾ ಏಷ ಮಹಾನಜ ಆತ್ಮಾ ಯೋಽಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಃ ಪ್ರಾಣೇಷು’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨೨) ಇತಿ ತದಪರಿತ್ಯಾಗಾತ್ । ಮಧ್ಯೇಽಪಿ ಬುದ್ಧಾಂತಾದ್ಯವಸ್ಥೋಪನ್ಯಾಸೇನ ತಸ್ಯೈವ ಪ್ರಪಂಚನಾದಿತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಬ್ರೂಮಃ —
ಪರಮೇಶ್ವರೋಪದೇಶಪರಮೇವೇದಂ ವಾಕ್ಯಮ್ , ನ ಶಾರೀರಮಾತ್ರಾನ್ವಾಖ್ಯಾನಪರಮ್ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಸುಷುಪ್ತಾವುತ್ಕ್ರಾಂತೌ ಚ ಶಾರೀರಾದ್ಭೇದೇನ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ವ್ಯಪದೇಶಾತ್ । ಸುಷುಪ್ತೌ ತಾವತ್ ‘ಅಯಂ ಪುರುಷಃ ಪ್ರಾಜ್ಞೇನಾತ್ಮನಾ ಸಂಪರಿಷ್ವಕ್ತೋ ನ ಬಾಹ್ಯಂ ಕಿಂಚನ ವೇದ ನಾಂತರಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೨೧) ಇತಿ ಶಾರೀರಾದ್ಭೇದೇನ ಪರಮೇಶ್ವರಂ ವ್ಯಪದಿಶತಿ । ತತ್ರ ಪುರುಷಃ ಶಾರೀರಃ ಸ್ಯಾತ್ , ತಸ್ಯ ವೇದಿತೃತ್ವಾತ್ । ಬಾಹ್ಯಾಭ್ಯಂತರವೇದನಪ್ರಸಂಗೇ ಸತಿ ತತ್ಪ್ರತಿಷೇಧಸಂಭವಾತ್ । ಪ್ರಾಜ್ಞಃ ಪರಮೇಶ್ವರಃ, ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಲಕ್ಷಣಯಾ ಪ್ರಜ್ಞಯಾ ನಿತ್ಯಮವಿಯೋಗಾತ್ । ತಥೋತ್ಕ್ರಾಂತಾವಪಿ ‘ಅಯಂ ಶಾರೀರ ಆತ್ಮಾ ಪ್ರಾಜ್ಞೇನಾತ್ಮನಾನ್ವಾರೂಢ ಉತ್ಸರ್ಜನ್ಯಾತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೩೫) ಇತಿ ಜೀವಾದ್ಭೇದೇನ ಪರಮೇಶ್ವರಂ ವ್ಯಪದಿಶತಿ । ತತ್ರಾಪಿ ಶಾರೀರೋ ಜೀವಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಶರೀರಸ್ವಾಮಿತ್ವಾತ್ । ಪ್ರಾಜ್ಞಸ್ತು ಸ ಏವ ಪರಮೇಶ್ವರಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಸುಷುಪ್ತ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯೋರ್ಭೇದೇನ ವ್ಯಪದೇಶಾತ್ಪರಮೇಶ್ವರ ಏವಾತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ಯದುಕ್ತಮಾದ್ಯಂತಮಧ್ಯೇಷು ಶಾರೀರಲಿಂಗಾತ್ ತತ್ಪರತ್ವಮಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಸ್ಯೇತಿ, ಅತ್ರ ಬ್ರೂಮಃ — ಉಪಕ್ರಮೇ ತಾವತ್ ‘ಯೋಽಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಃ ಪ್ರಾಣೇಷು’ ಇತಿ ನ ಸಂಸಾರಿಸ್ವರೂಪಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ — ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? — ಅನೂದ್ಯ ಸಂಸಾರಿಸ್ವರೂಪಂ ಪರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಣಾಸ್ಯೈಕತಾಂ ವಿವಕ್ಷತಿ । ಯತಃ ‘ಧ್ಯಾಯತೀವ ಲೇಲಾಯತೀವ’ ಇತ್ಯೇವಮಾದ್ಯುತ್ತರಗ್ರಂಥಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಸಂಸಾರಿಧರ್ಮನಿರಾಕರಣಪರಾ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ । ತಥೋಪಸಂಹಾರೇಽಪಿ ಯಥೋಪಕ್ರಮಮೇವೋಪಸಂಹರತಿ — ‘ಸ ವಾ ಏಷ ಮಹಾನಜ ಆತ್ಮಾ ಯೋಽಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಃ ಪ್ರಾಣೇಷು’ ಇತಿ । ಯೋಽಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಃ ಪ್ರಾಣೇಷು ಸಂಸಾರೀ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ, ಸ ವಾ ಏಷ ಮಹಾನಜ ಆತ್ಮಾ ಪರಮೇಶ್ವರ ಏವಾಸ್ಮಾಭಿಃ ಪ್ರತಿಪಾದಿತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಸ್ತು ಮಧ್ಯೇ ಬುದ್ಧಾಂತಾದ್ಯವಸ್ಥೋಪನ್ಯಾಸಾತ್ಸಂಸಾರಿಸ್ವರೂಪವಿವಕ್ಷಾಂ ಮನ್ಯತೇ, ಸ ಪ್ರಾಚೀಮಪಿ ದಿಶಂ ಪ್ರಸ್ಥಾಪಿತಃ ಪ್ರತೀಚೀಮಪಿ ದಿಶಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠೇತ । ಯತೋ ನ ಬುದ್ಧಾಂತಾದ್ಯವಸ್ಥೋಪನ್ಯಾಸೇನಾವಸ್ಥಾವತ್ತ್ವಂ ಸಂಸಾರಿತ್ವಂ ವಾ ವಿವಕ್ಷಿತಂ — ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? — ಅವಸ್ಥಾರಹಿತತ್ವಮಸಂಸಾರಿತ್ವಂ ಚ । ಕಥಮೇತದವಗಮ್ಯತೇ ? ಯತ್ ‘ಅತ ಊರ್ಧ್ವಂ ವಿಮೋಕ್ಷಾಯೈವ ಬ್ರೂಹಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೧೪) ಇತಿ ಪದೇ ಪದೇ ಪೃಚ್ಛತಿ । ಯಚ್ಚ ‘ಅನನ್ವಾಗತಸ್ತೇನ ಭವತ್ಯಸಂಗೋ ಹ್ಯಯಂ ಪುರುಷಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೧೫) ಇತಿ ಪದೇ ಪದೇ ಪ್ರತಿವಕ್ತಿ । ‘ಅನನ್ವಾಗತಂ ಪುಣ್ಯೇನಾನನ್ವಾಗತಂ ಪಾಪೇನ ತೀರ್ಣೋ ಹಿ ತದಾ ಸರ್ವಾಞ್ಶೋಕಾನ್ಹೃದಯಸ್ಯ ಭವತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೨೨) ಇತಿ ಚ । ತಸ್ಮಾದಸಂಸಾರಿಸ್ವರೂಪಪ್ರತಿಪಾದನಪರಮೇವೈತದ್ವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯವಗಂತವ್ಯಮ್ ॥ ೪೨ ॥

ಪತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇಭ್ಯಃ ॥ ೪೩ ॥

ಇತಶ್ಚಾಸಂಸಾರಿಸ್ವರೂಪಪ್ರತಿಪಾದನಪರಮೇವೈತದ್ವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯವಗಂತವ್ಯಮ್; ಯದಸ್ಮಿನ್ವಾಕ್ಯೇ ಪತ್ಯಾದಯಃ ಶಬ್ದಾ ಅಸಂಸಾರಿಸ್ವರೂಪಪ್ರತಿಪಾದನಪರಾಃ ಸಂಸಾರಿಸ್ವಭಾವಪ್ರತಿಷೇಧನಾಶ್ಚ ಭವಂತಿ — ‘ಸರ್ವಸ್ಯ ವಶೀ ಸರ್ವಸ್ಯೇಶಾನಃ ಸರ್ವಸ್ಯಾಧಿಪತಿಃ’ ಇತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕಾ ಅಸಂಸಾರಿಸ್ವಭಾವಪ್ರತಿಪಾದನಪರಾಃ । ‘ಸ ನ ಸಾಧುನಾ ಕರ್ಮಣಾ ಭೂಯಾನ್ನೋ ಏವಾಸಾಧುನಾ ಕನೀಯಾನ್’ ಇತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕಾಃ ಸಂಸಾರಿಸ್ವಭಾವಪ್ರತಿಷೇಧನಾಃ । ತಸ್ಮಾದಸಂಸಾರೀ ಪರಮೇಶ್ವರ ಇಹೋಕ್ತ ಇತ್ಯವಗಮ್ಯತೇ ॥ ೪೩ ॥
ಇತಿ ಶ್ರೀಮತ್ಪರಮಹಂಸಪರಿವ್ರಾಜಕಾಚಾರ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರೀಗೋವಿಂದಭಗವತ್ಪೂಜ್ಯಪಾದಶಿಷ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರೀಮಚ್ಛಂಕರಭಗವತಃ ಕೃತೌ ಶಾರೀರಕಮೀಮಾಂಸಾಸೂತ್ರಭಾಷ್ಯೇ ಪ್ರಥಮಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ತೃತೀಯಃ ಪಾದಃ ॥

ಚತುರ್ಥಃ ಪಾದಃ

ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಲಕ್ಷಣಮುಕ್ತಮ್ — ‘ಜನ್ಮಾದ್ಯಸ್ಯ ಯತಃ’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೧ । ೧ । ೨) ಇತಿ । ತಲ್ಲಕ್ಷಣಂ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಪಿ ಸಮಾನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತದಶಬ್ದತ್ವೇನ ನಿರಾಕೃತಮ್ — ‘ಈಕ್ಷತೇರ್ನಾಶಬ್ದಮ್’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೧ । ೧ । ೫) ಇತಿ । ಗತಿಸಾಮಾನ್ಯಂ ಚ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಕಾರಣವಾದಂ ಪ್ರತಿ ವಿದ್ಯತೇ, ನ ಪ್ರಧಾನಕಾರಣವಾದಂ ಪ್ರತೀತಿ ಪ್ರಪಂಚಿತಂ ಗತೇನ ಗ್ರಂಥೇನ । ಇದಂ ತ್ವಿದಾನೀಮವಶಿಷ್ಟಮಾಶಂಕ್ಯತೇ — ಯದುಕ್ತಂ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಶಬ್ದತ್ವಮ್ , ತದಸಿದ್ಧಮ್ , ಕಾಸುಚಿಚ್ಛಾಖಾಸು ಪ್ರಧಾನಸಮರ್ಪಣಾಭಾಸಾನಾಂ ಶಬ್ದಾನಾಂ ಶ್ರೂಯಮಾಣತ್ವಾತ್ । ಅತಃ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಕಾರಣತ್ವಂ ವೇದಸಿದ್ಧಮೇವ ಮಹದ್ಭಿಃ ಪರಮರ್ಷಿಭಿಃ ಕಪಿಲಪ್ರಭೃತಿಭಿಃ ಪರಿಗೃಹೀತಮಿತಿ ಪ್ರಸಜ್ಯತೇ । ತದ್ಯಾವತ್ತೇಷಾಂ ಶಬ್ದಾನಾಮನ್ಯಪರತ್ವಂ ನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ, ತಾವತ್ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಗತಃ ಕಾರಣಮಿತಿ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಮಪ್ಯಾಕುಲೀಭವೇತ್ । ಅತಸ್ತೇಷಾಮನ್ಯಪರತ್ವಂ ದರ್ಶಯಿತುಂ ಪರಃ ಸಂದರ್ಭಃ ಪ್ರವರ್ತತೇ ॥

ಆನುಮಾನಿಕಾಧಿಕರಣಮ್

ಆನುಮಾನಿಕಮಪ್ಯೇಕೇಷಾಮಿತಿ ಚೇನ್ನ ಶರೀರರೂಪಕವಿನ್ಯಸ್ತಗೃಹೀತೇರ್ದರ್ಶಯತಿ ಚ ॥ ೧ ॥

ಆನುಮಾನಿಕಮಪಿ ಅನುಮಾನನಿರೂಪಿತಮಪಿ ಪ್ರಧಾನಮ್ , ಏಕೇಷಾಂ ಶಾಖಿನಾಂ ಶಬ್ದವದುಪಲಭ್ಯತೇ; ಕಾಠಕೇ ಹಿ ಪಠ್ಯತೇ — ‘ಮಹತಃ ಪರಮವ್ಯಕ್ತಮವ್ಯಕ್ತಾತ್ಪುರುಷಃ ಪರಃ’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೩ । ೧೧) ಇತಿ; ತತ್ರ ಯ ಏವ ಯನ್ನಾಮಾನೋ ಯತ್ಕ್ರಮಾಶ್ಚ ಮಹದವ್ಯಕ್ತಪುರುಷಾಃ ಸ್ಮೃತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಾಃ, ತ ಏವೇಹ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಂತೇ । ತತ್ರಾವ್ಯಕ್ತಮಿತಿ ಸ್ಮೃತಿಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ, ಶಬ್ದಾದಿಹೀನತ್ವಾಚ್ಚ ನ ವ್ಯಕ್ತಮವ್ಯಕ್ತಮಿತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಸಂಭವಾತ್ , ಸ್ಮೃತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಪ್ರಧಾನಮಭಿಧೀಯತೇ । ಅತಸ್ತಸ್ಯ ಶಬ್ದವತ್ತ್ವಾದಶಬ್ದತ್ವಮನುಪಪನ್ನಮ್ । ತದೇವ ಚ ಜಗತಃ ಕಾರಣಂ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿನ್ಯಾಯಪ್ರಸಿದ್ಧಿಭ್ಯ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನೈತದೇವಮ್ — ನ ಹ್ಯೇತತ್ಕಾಠಕವಾಕ್ಯಂ ಸ್ಮೃತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಯೋರ್ಮಹದವ್ಯಕ್ತಯೋರಸ್ತಿತ್ವಪರಮ್ । ನ ಹ್ಯತ್ರ ಯಾದೃಶಂ ಸ್ಮೃತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಸ್ವತಂತ್ರಂ ಕಾರಣಂ ತ್ರಿಗುಣಂ ಪ್ರಧಾನಮ್ , ತಾದೃಶಂ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯತೇ । ಶಬ್ದಮಾತ್ರಂ ಹ್ಯತ್ರಾವ್ಯಕ್ತಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯತೇ । ಸ ಚ ಶಬ್ದಃ — ನ ವ್ಯಕ್ತಮವ್ಯಕ್ತಮಿತಿ — ಯೌಗಿಕತ್ವಾತ್ ಅನ್ಯಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಸೂಕ್ಷ್ಮೇ ಸುದುರ್ಲಕ್ಷ್ಯೇ ಚ ಪ್ರಯುಜ್ಯತೇ । ನ ಚಾಯಂ ಕಸ್ಮಿಂಶ್ಚಿದ್ರೂಢಃ । ಯಾ ತು ಪ್ರಧಾನವಾದಿನಾಂ ರೂಢಿಃ, ಸಾ ತೇಷಾಮೇವ ಪಾರಿಭಾಷಿಕೀ ಸತೀ ನ ವೇದಾರ್ಥನಿರೂಪಣೇ ಕಾರಣಭಾವಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ । ನ ಚ ಕ್ರಮಮಾತ್ರಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ಸಮಾನಾರ್ಥಪ್ರತಿಪತ್ತಿರ್ಭವತಿ, ಅಸತಿ ತದ್ರೂಪಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನೇ । ನ ಹ್ಯಶ್ವಸ್ಥಾನೇ ಗಾಂ ಪಶ್ಯನ್ನಶ್ವೋಽಯಮಿತ್ಯಮೂಢೋಽಧ್ಯವಸ್ಯತಿ । ಪ್ರಕರಣನಿರೂಪಣಾಯಾಂ ಚಾತ್ರ ನ ಪರಪರಿಕಲ್ಪಿತಂ ಪ್ರಧಾನಂ ಪ್ರತೀಯತೇ, ಶರೀರರೂಪಕವಿನ್ಯಸ್ತಗೃಹೀತೇಃ । ಶರೀರಂ ಹ್ಯತ್ರ ರಥರೂಪಕವಿನ್ಯಸ್ತಮವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದೇನ ಪರಿಗೃಹ್ಯತೇ । ಕುತಃ ? ಪ್ರಕರಣಾತ್ ಪರಿಶೇಷಾಚ್ಚ । ತಥಾ ಹ್ಯನಂತರಾತೀತೋ ಗ್ರಂಥ ಆತ್ಮಶರೀರಾದೀನಾಂ ರಥಿರಥಾದಿರೂಪಕಕೢಪ್ತಿಂ ದರ್ಶಯತಿ — ‘ಆತ್ಮಾನಂ ರಥಿನಂ ವಿದ್ಧಿ ಶರೀರಂ ರಥಮೇವ ತು । ಬುದ್ಧಿಂ ತು ಸಾರಥಿಂ ವಿದ್ಧಿ ಮನಃ ಪ್ರಗ್ರಹಮೇವ ಚ ॥’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೩ । ೩)‘ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಹಯಾನಾಹುರ್ವಿಷಯಾಂಸ್ತೇಷು ಗೋಚರಾನ್ । ಆತ್ಮೇಂದ್ರಿಯಮನೋಯುಕ್ತಂ ಭೋಕ್ತೇತ್ಯಾಹುರ್ಮನೀಷಿಣಃ’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೩ । ೪) ಇತಿ । ತೈಶ್ಚೇಂದ್ರಿಯಾದಿಭಿರಸಂಯತೈಃ ಸಂಸಾರಮಧಿಗಚ್ಛತಿ, ಸಂಯತೈಸ್ತ್ವಧ್ವನಃ ಪಾರಂ ತದ್ವಿಷ್ಣೋಃ ಪರಮಂ ಪದಮಾಪ್ನೋತಿ ಇತಿ ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ, ಕಿಂ ತದಧ್ವನಃ ಪಾರಂ ವಿಷ್ಣೋಃ ಪರಮಂ ಪದಮಿತ್ಯಸ್ಯಾಮಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮ್ , ತೇಭ್ಯ ಏವ ಪ್ರಕೃತೇಭ್ಯಃ ಇಂದ್ರಿಯಾದಿಭ್ಯಃ ಪರತ್ವೇನ ಪರಮಾತ್ಮಾನಮಧ್ವನಃ ಪಾರಂ ವಿಷ್ಣೋಃ ಪರಮಂ ಪದಂ ದರ್ಶಯತಿ — ‘ಇಂದ್ರಿಯೇಭ್ಯಃ ಪರಾ ಹ್ಯರ್ಥಾ ಅರ್ಥೇಭ್ಯಶ್ಚ ಪರಂ ಮನಃ । ಮನಸಸ್ತು ಪರಾ ಬುದ್ಧಿರ್ಬುದ್ಧೇರಾತ್ಮಾ ಮಹಾನ್ಪರಃ ॥’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೩ । ೧೦)‘ಮಹತಃ ಪರಮವ್ಯಕ್ತಮವ್ಯಕ್ತಾತ್ಪುರುಷಃ ಪರಃ । ಪುರುಷಾನ್ನ ಪರಂ ಕಿಂಚಿತ್ಸಾ ಕಾಷ್ಠಾ ಸಾ ಪರಾ ಗತಿಃ’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೩ । ೧೧) ಇತಿ; ತತ್ರ ಯ ಏವೇಂದ್ರಿಯಾದಯಃ ಪೂರ್ವಸ್ಯಾಂ ರಥರೂಪಕಕಲ್ಪನಾಯಾಮಶ್ವಾದಿಭಾವೇನ ಪ್ರಕೃತಾಃ, ತ ಏವೇಹ ಪರಿಗೃಹ್ಯಂತೇ, ಪ್ರಕೃತಹಾನಾಪ್ರಕೃತಪ್ರಕ್ರಿಯಾಪರಿಹಾರಾಯ । ತತ್ರ ಇಂದ್ರಿಯಮನೋಬುದ್ಧಯಸ್ತಾವತ್ಪೂರ್ವತ್ರ ಇಹ ಚ ಸಮಾನಶಬ್ದಾ ಏವ । ಅರ್ಥಾಸ್ತು ಯೇ ಶಬ್ದಾದಯೋ ವಿಷಯಾ ಇಂದ್ರಿಯಹಯಗೋಚರತ್ವೇನ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಾಃ, ತೇಷಾಂ ಚೇಂದ್ರಿಯೇಭ್ಯಃ ಪರತ್ವಮ್ , ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಗ್ರಹತ್ವಂ ವಿಷಯಾಣಾಮತಿಗ್ರಹತ್ವಮ್ ಇತಿ ಶ್ರುತಿಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ । ವಿಷಯೇಭ್ಯಶ್ಚ ಮನಸಃ ಪರತ್ವಮ್ , ಮನೋಮೂಲತ್ವಾದ್ವಿಷಯೇಂದ್ರಿಯವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ । ಮನಸಸ್ತು ಪರಾ ಬುದ್ಧಿಃ — ಬುದ್ಧಿಂ ಹ್ಯಾರುಹ್ಯ ಭೋಗ್ಯಜಾತಂ ಭೋಕ್ತಾರಮುಪಸರ್ಪತಿ । ಬುದ್ಧೇರಾತ್ಮಾ ಮಹಾನ್ಪರಃ — ಯಃ, ಸಃ ‘ಆತ್ಮಾನಂ ರಥಿನಂ ವಿದ್ಧಿ’ ಇತಿ ರಥಿತ್ವೇನೋಪಕ್ಷಿಪ್ತಃ । ಕುತಃ ? ಆತ್ಮಶಬ್ದಾತ್ , ಭೋಕ್ತುಶ್ಚ ಭೋಗೋಪಕರಣಾತ್ಪರತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ಮಹತ್ತ್ವಂ ಚಾಸ್ಯ ಸ್ವಾಮಿತ್ವಾದುಪಪನ್ನಮ್ । ಅಥವಾ — ‘ಮನೋ ಮಹಾನ್ಮತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಾ ಪೂರ್ಬುದ್ಧಿಃ ಖ್ಯಾತಿರೀಶ್ವರಃ । ಪ್ರಜ್ಞಾ ಸಂವಿಚ್ಚಿತಿಶ್ಚೈವ ಸ್ಮೃತಿಶ್ಚ ಪರಿಪಠ್ಯತೇ’ ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇಃ, ‘ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಾಣಂ ವಿದಧಾತಿ ಪೂರ್ವಂ ಯೋ ವೈ ವೇದಾಂಶ್ಚ ಪ್ರಹಿಣೋತಿ ತಸ್ಮೈ’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೬ । ೧೮) ಇತಿ ಚ ಶ್ರುತೇಃ , ಯಾ ಪ್ರಥಮಜಸ್ಯ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿಃ, ಸಾ ಸರ್ವಾಸಾಂ ಬುದ್ಧೀನಾಂ ಪರಮಾ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ; ಸೇಹ ಮಹಾನಾತ್ಮೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಸಾ ಚ ಪೂರ್ವತ್ರ ಬುದ್ಧಿಗ್ರಹಣೇನೈವ ಗೃಹೀತಾ ಸತೀ ಹಿರುಗಿಹೋಪದಿಶ್ಯತೇ, ತಸ್ಯಾ ಅಪ್ಯಸ್ಮದೀಯಾಭ್ಯೋ ಬುದ್ಧಿಭ್ಯಃ ಪರತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ಏತಸ್ಮಿಂಸ್ತು ಪಕ್ಷೇ ಪರಮಾತ್ಮವಿಷಯೇಣೈವ ಪರೇಣ ಪುರುಷಗ್ರಹಣೇನ ರಥಿನ ಆತ್ಮನೋ ಗ್ರಹಣಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್, ಪರಮಾರ್ಥತಃ ಪರಮಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮನೋರ್ಭೇದಾಭಾವಾತ್ । ತದೇವಂ ಶರೀರಮೇವೈಕಂ ಪರಿಶಿಷ್ಯತೇ ತೇಷು । ಇತರಾಣೀಂದ್ರಿಯಾದೀನಿ ಪ್ರಕೃತಾನ್ಯೇವ ಪರಮಪದದಿದರ್ಶಯಿಷಯಾ ಸಮನುಕ್ರಾಮನ್ಪರಿಶಿಷ್ಯಮಾಣೇನೇಹಾಂತ್ಯೇನಾವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದೇನ ಪರಿಶಿಷ್ಯಮಾಣಂ ಪ್ರಕೃತಂ ಶರೀರಂ ದರ್ಶಯತೀತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ಶರೀರೇಂದ್ರಿಯಮನೋಬುದ್ಧಿವಿಷಯವೇದನಾಸಂಯುಕ್ತಸ್ಯ ಹ್ಯವಿದ್ಯಾವತೋ ಭೋಕ್ತುಃ ಶರೀರಾದೀನಾಂ ರಥಾದಿರೂಪಕಕಲ್ಪನಯಾ ಸಂಸಾರಮೋಕ್ಷಗತಿನಿರೂಪಣೇನ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಬ್ರಹ್ಮಾವಗತಿರಿಹ ವಿವಕ್ಷಿತಾ । ತಥಾ ಚ ‘ಏಷ ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು ಗೂಢೋಽತ್ಮಾ ನ ಪ್ರಕಾಶತೇ । ದೃಶ್ಯತೇ ತ್ವಗ್ರ್ಯಯಾ ಬುದ್ಧ್ಯಾ ಸೂಕ್ಷ್ಮಯಾ ಸೂಕ್ಷ್ಮದರ್ಶಿಭಿಃ’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೩ । ೧೨) ಇತಿ ವೈಷ್ಣವಸ್ಯ ಪರಮಪದಸ್ಯ ದುರವಗಮತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ ತದವಗಮಾರ್ಥಂ ಯೋಗಂ ದರ್ಶಯತಿ — ‘ಯಚ್ಛೇದ್ವಾಙ್ಮನಸೀ ಪ್ರಾಜ್ಞಸ್ತದ್ಯಚ್ಛೇಜ್ಜ್ಞಾನ ಆತ್ಮನಿ । ಜ್ಞಾನಮಾತ್ಮನಿ ಮಹತಿ ನಿಯಚ್ಛೇತ್ತದ್ಯಚ್ಛೇಚ್ಛಾಂತ ಆತ್ಮನಿ’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೩ । ೧೩) ಇತಿ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ — ವಾಚಂ ಮನಸಿ ಸಂಯಚ್ಛೇತ್ ವಾಗಾದಿಬಾಹ್ಯೇಂದ್ರಿಯವ್ಯಾಪಾರಮುತ್ಸೃಜ್ಯ ಮನೋಮಾತ್ರೇಣಾವತಿಷ್ಠೇತ । ಮನೋಽಪಿ ವಿಷಯವಿಕಲ್ಪಾಭಿಮುಖಂ ವಿಕಲ್ಪದೋಷದರ್ಶನೇನ ಜ್ಞಾನಶಬ್ದೋದಿತಾಯಾಂ ಬುದ್ಧಾವಧ್ಯವಸಾಯಸ್ವಭಾವಾಯಾಂ ಧಾರಯೇತ್ ತಾಮಪಿ ಬುದ್ಧಿಂ ಮಹತ್ಯಾತ್ಮನಿ ಭೋಕ್ತರಿ ಅಗ್ರ್ಯಾಯಾಂ ವಾ ಬುದ್ಧೌ ಸೂಕ್ಷ್ಮತಾಪಾದನೇನ ನಿಯಚ್ಛೇತ್ ಮಹಾಂತಂ ತ್ವಾತ್ಮಾನಂ ಶಾಂತ ಆತ್ಮನಿ ಪ್ರಕರಣವತಿ ಪರಸ್ಮಿನ್ಪುರುಷೇ ಪರಸ್ಯಾಂ ಕಾಷ್ಠಾಯಾಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪಯೇದಿತಿ । ತದೇವಂ ಪೂರ್ವಾಪರಾಲೋಚನಾಯಾಂ ನಾಸ್ತ್ಯತ್ರ ಪರಪರಿಕಲ್ಪಿತಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾವಕಾಶಃ ॥ ೧ ॥

ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ತು ತದರ್ಹತ್ವಾತ್ ॥ ೨ ॥

ಉಕ್ತಮೇತತ್ — ಪ್ರಕರಣಪರಿಶೇಷಾಭ್ಯಾಂ ಶರೀರಮವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದಮ್ , ನ ಪ್ರಧಾನಮಿತಿ । ಇದಮಿದಾನೀಮಾಶಂಕ್ಯತೇ — ಕಥಮವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದಾರ್ಹತ್ವಂ ಶರೀರಸ್ಯ, ಯಾವತಾ ಸ್ಥೂಲತ್ವಾತ್ಸ್ಪಷ್ಟತರಮಿದಂ ಶರೀರಂ ವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದಾರ್ಹಮ್ , ಅಸ್ಪಷ್ಟವಚನಸ್ತ್ವವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದ ಇತಿ । ಅತ ಉತ್ತರಮುಚ್ಯತೇ — ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ತು ಇಹ ಕಾರಣಾತ್ಮನಾ ಶರೀರಂ ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ, ಸೂಕ್ಷ್ಮಸ್ಯಾವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದಾರ್ಹತ್ವಾತ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಸ್ಥೂಲಮಿದಂ ಶರೀರಂ ನ ಸ್ವಯಮವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದಮರ್ಹತಿ, ತಥಾಪಿ ತಸ್ಯ ತ್ವಾರಂಭಕಂ ಭೂತಸೂಕ್ಷ್ಮಮವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದಮರ್ಹತಿ । ಪ್ರಕೃತಿಶಬ್ದಶ್ಚ ವಿಕಾರೇ ದೃಷ್ಟಃ — ಯಥಾ ‘ಗೋಭಿಃ ಶ್ರೀಣೀತ ಮತ್ಸರಮ್’ (ಋ. ಸಂ. ೯ । ೪೬ । ೪) ಇತಿ । ಶ್ರುತಿಶ್ಚ — ‘ತದ್ಧೇದಂ ತರ್ಹ್ಯವ್ಯಾಕೃತಮಾಸೀತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೭) ಇತೀದಮೇವ ವ್ಯಾಕೃತನಾಮರೂಪವಿಭಿನ್ನಂ ಜಗತ್ಪ್ರಾಗವಸ್ಥಾಯಾಂ ಪರಿತ್ಯಕ್ತವ್ಯಾಕೃತನಾಮರೂಪಂ ಬೀಜಶಕ್ತ್ಯವಸ್ಥಮವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದಯೋಗ್ಯಂ ದರ್ಶಯತಿ ॥ ೨ ॥

ತದಧೀನತ್ವಾದರ್ಥವತ್ ॥ ೩ ॥

ಅತ್ರಾಹ — ಯದಿ ಜಗದಿದಮನಭಿವ್ಯಕ್ತನಾಮರೂಪಂ ಬೀಜಾತ್ಮಕಂ ಪ್ರಾಗವಸ್ಥಮವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದಾರ್ಹಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯೇತ, ತದಾತ್ಮನಾ ಚ ಶರೀರಸ್ಯಾಪ್ಯವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದಾರ್ಹತ್ವಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯೇತ, ಸ ಏವ ತರ್ಹಿ ಪ್ರಧಾನಕಾರಣವಾದ ಏವಂ ಸತ್ಯಾಪದ್ಯೇತ; ಅಸ್ಯೈವ ಜಗತಃ ಪ್ರಾಗವಸ್ಥಾಯಾಃ ಪ್ರಧಾನತ್ವೇನಾಭ್ಯುಪಗಮಾದಿತಿ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ಯದಿ ವಯಂ ಸ್ವತಂತ್ರಾಂ ಕಾಂಚಿತ್ಪ್ರಾಗವಸ್ಥಾಂ ಜಗತಃ ಕಾರಣತ್ವೇನಾಭ್ಯುಪಗಚ್ಛೇಮ, ಪ್ರಸಂಜಯೇಮ ತದಾ ಪ್ರಧಾನಕಾರಣವಾದಮ್ । ಪರಮೇಶ್ವರಾಧೀನಾ ತ್ವಿಯಮಸ್ಮಾಭಿಃ ಪ್ರಾಗವಸ್ಥಾ ಜಗತೋಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ, ನ ಸ್ವತಂತ್ರಾ । ಸಾ ಚಾವಶ್ಯಾಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಾ । ಅರ್ಥವತೀ ಹಿ ಸಾ । ನ ಹಿ ತಯಾ ವಿನಾ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಂ ಸಿಧ್ಯತಿ । ಶಕ್ತಿರಹಿತಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯನುಪಪತ್ತೇಃ । ಮುಕ್ತಾನಾಂ ಚ ಪುನರನುತ್ಪತ್ತಿಃ । ಕುತಃ ? ವಿದ್ಯಯಾ ತಸ್ಯಾ ಬೀಜಶಕ್ತೇರ್ದಾಹಾತ್ । ಅವಿದ್ಯಾತ್ಮಿಕಾ ಹಿ ಬೀಜಶಕ್ತಿರವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದನಿರ್ದೇಶ್ಯಾ ಪರಮೇಶ್ವರಾಶ್ರಯಾ ಮಾಯಾಮಯೀ ಮಹಾಸುಷುಪ್ತಿಃ, ಯಸ್ಯಾಂ ಸ್ವರೂಪಪ್ರತಿಬೋಧರಹಿತಾಃ ಶೇರತೇ ಸಂಸಾರಿಣೋ ಜೀವಾಃ । ತದೇತದವ್ಯಕ್ತಂ ಕ್ವಚಿದಾಕಾಶಶಬ್ದನಿರ್ದಿಷ್ಟಮ್ — ‘ಏತಸ್ಮಿನ್ನು ಖಲ್ವಕ್ಷರೇ ಗಾರ್ಗ್ಯಾಕಾಶ ಓತಶ್ಚ ಪ್ರೋತಶ್ಚ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೮ । ೧೧) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ; ಕ್ವಚಿದಕ್ಷರಶಬ್ದೋದಿತಮ್ — ‘ಅಕ್ಷರಾತ್ಪರತಃ ಪರಃ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೧ । ೨) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ; ಕ್ವಚಿನ್ಮಾಯೇತಿ ಸೂಚಿತಮ್ — ‘ಮಾಯಾಂ ತು ಪ್ರಕೃತಿಂ ವಿದ್ಯಾನ್ಮಾಯಿನಂ ತು ಮಹೇಶ್ವರಮ್’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೪ । ೧೦) ಇತಿ ಮಂತ್ರವರ್ಣಾತ್ । ಅವ್ಯಕ್ತಾ ಹಿ ಸಾ ಮಾಯಾ, ತತ್ತ್ವಾನ್ಯತ್ವನಿರೂಪಣಸ್ಯಾಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ತದಿದಂ ‘ಮಹತಃ ಪರಮವ್ಯಕ್ತಮ್’ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ — ಅವ್ಯಕ್ತಪ್ರಭವತ್ವಾನ್ಮಹತಃ, ಯದಾ ಹೈರಣ್ಯಗರ್ಭೀ ಬುದ್ಧಿರ್ಮಹಾನ್ । ಯದಾ ತು ಜೀವೋ ಮಹಾನ್ ತದಾಪ್ಯವ್ಯಕ್ತಾಧೀನತ್ವಾಜ್ಜೀವಭಾವಸ್ಯ ಮಹತಃ ಪರಮವ್ಯಕ್ತಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಅವಿದ್ಯಾ ಹ್ಯವ್ಯಕ್ತಮ್; ಅವಿದ್ಯಾವತ್ತ್ವೇನೈವ ಜೀವಸ್ಯ ಸರ್ವಃ ಸಂವ್ಯವಹಾರಃ ಸಂತತೋ ವರ್ತತೇ । ತಚ್ಚ ಅವ್ಯಕ್ತಗತಂ ಮಹತಃ ಪರತ್ವಮಭೇದೋಪಚಾರಾತ್ತದ್ವಿಕಾರೇ ಶರೀರೇ ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ಸತ್ಯಪಿ ಶರೀರವದಿಂದ್ರಿಯಾದೀನಾಂ ತದ್ವಿಕಾರತ್ವಾವಿಶೇಷೇ ಶರೀರಸ್ಯೈವಾಭೇದೋಪಚಾರಾದವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದೇನ ಗ್ರಹಣಮ್ , ಇಂದ್ರಿಯಾದೀನಾಂ ಸ್ವಶಬ್ದೈರೇವ ಗೃಹೀತತ್ವಾತ್ , ಪರಿಶಿಷ್ಟತ್ವಾಚ್ಚ ಶರೀರಸ್ಯ ॥
ಅನ್ಯೇ ತು ವರ್ಣಯಂತಿ — ದ್ವಿವಿಧಂ ಹಿ ಶರೀರಂ ಸ್ಥೂಲಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ಚ; ಸ್ಥೂಲಮ್ , ಯದಿದಮುಪಲಭ್ಯತೇ; ಸೂಕ್ಷ್ಮಮ್ , ಯದುತ್ತರತ್ರ ವಕ್ಷ್ಯತೇ — ‘ತದಂತರಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ರಂಹತಿ ಸಂಪರಿಷ್ವಕ್ತಃ ಪ್ರಶ್ನನಿರೂಪಣಾಭ್ಯಾಮ್’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೩ । ೧ । ೧) ಇತಿ । ತಚ್ಚೋಭಯಮಪಿ ಶರೀರಮವಿಶೇಷಾತ್ಪೂರ್ವತ್ರ ರಥತ್ವೇನ ಸಂಕೀರ್ತಿತಮ್; ಇಹ ತು ಸೂಕ್ಷ್ಮಮವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದೇನ ಪರಿಗೃಹ್ಯತೇ, ಸೂಕ್ಷ್ಮಸ್ಯಾವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದಾರ್ಹತ್ವಾತ್; ತದಧೀನತ್ವಾಚ್ಚ ಬಂಧಮೋಕ್ಷವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ಜೀವಾತ್ತಸ್ಯ ಪರತ್ವಮ್ । ಯಥಾರ್ಥಾಧೀನತ್ವಾದಿಂದ್ರಿಯವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯೇಂದ್ರಿಯೇಭ್ಯಃ ಪರತ್ವಮರ್ಥಾನಾಮಿತಿ । ತೈಸ್ತ್ವೇತದ್ವಕ್ತವ್ಯಮ್ — ಅವಿಶೇಷೇಣ ಶರೀರದ್ವಯಸ್ಯ ಪೂರ್ವತ್ರ ರಥತ್ವೇನ ಸಂಕೀರ್ತಿತತ್ವಾತ್ , ಸಮಾನಯೋಃ ಪ್ರಕೃತತ್ವಪರಿಶಿಷ್ಟತ್ವಯೋಃ, ಕಥಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮಮೇವ ಶರೀರಮಿಹ ಗೃಹ್ಯತೇ, ನ ಪುನಃ ಸ್ಥೂಲಮಪೀತಿ । ಆಮ್ನಾತಸ್ಯಾರ್ಥಂ ಪ್ರತಿಪತ್ತುಂ ಪ್ರಭವಾಮಃ, ನಾಮ್ನಾತಂ ಪರ್ಯನುಯೋಕ್ತುಮ್ , ಆಮ್ನಾತಂ ಚಾವ್ಯಕ್ತಪದಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮಮೇವ ಪ್ರತಿಪಾದಯಿತುಂ ಶಕ್ನೋತಿ, ನೇತರತ್ , ವ್ಯಕ್ತತ್ವಾತ್ತಸ್ಯೇತಿ ಚೇತ್ , ನ । ಏಕವಾಕ್ಯತಾಧೀನತ್ವಾದರ್ಥಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ । ನ ಹೀಮೇ ಪೂರ್ವೋತ್ತರೇ ಆಮ್ನಾತೇ ಏಕವಾಕ್ಯತಾಮನಾಪದ್ಯ ಕಂಚಿದರ್ಥಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಃ; ಪ್ರಕೃತಹಾನಾಪ್ರಕೃತಪ್ರಕ್ರಿಯಾಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಚಾಕಾಂಕ್ಷಾಮಂತರೇಣೈಕವಾಕ್ಯತಾಪ್ರತಿಪತ್ತಿರಸ್ತಿ । ತತ್ರಾವಿಶಿಷ್ಟಾಯಾಂ ಶರೀರದ್ವಯಸ್ಯ ಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಯಥಾಕಾಂಕ್ಷಂ ಸಂಬಂಧೇಽನಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಮಾನೇ ಏಕವಾಕ್ಯತೈವ ಬಾಧಿತಾ ಭವತಿ, ಕುತ ಆಮ್ನಾತಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ? ನ ಚೈವಂ ಮಂತವ್ಯಮ್ — ದುಃಶೋಧತ್ವಾತ್ಸೂಕ್ಷ್ಮಸ್ಯೈವ ಶರೀರಸ್ಯೇಹ ಗ್ರಹಣಮ್ , ಸ್ಥೂಲಸ್ಯ ತು ದೃಷ್ಟಬೀಭತ್ಸತಯಾ ಸುಶೋಧತ್ವಾದಗ್ರಹಣಮಿತಿ । ಯತೋ ನೈವೇಹ ಶೋಧನಂ ಕಸ್ಯಚಿದ್ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ । ನ ಹ್ಯತ್ರ ಶೋಧನವಿಧಾಯಿ ಕಿಂಚಿದಾಖ್ಯಾತಮಸ್ತಿ । ಅನಂತರನಿರ್ದಿಷ್ಟತ್ವಾತ್ತು ಕಿಂ ತದ್ವಿಷ್ಣೋಃ ಪರಮಂ ಪದಮಿತೀದಮಿಹ ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ । ತಥಾಹೀದಮಸ್ಮಾತ್ಪರಮಿದಮಸ್ಮಾತ್ಪರಮಿತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ, ‘ಪುರುಷಾನ್ನ ಪರಂ ಕಿಂಚಿತ್’ ಇತ್ಯಾಹ । ಸರ್ವಥಾಪಿ ತ್ವಾನುಮಾನಿಕನಿರಾಕರಣೋಪಪತ್ತೇಃ, ತಥಾ ನಾಮಾಸ್ತು; ನ ನಃ ಕಿಂಚಿಚ್ಛಿದ್ಯತೇ ॥ ೩ ॥

ಜ್ಞೇಯತ್ವಾವಚನಾಚ್ಚ ॥ ೪ ॥

ಜ್ಞೇಯತ್ವೇನ ಚ ಸಾಂಖ್ಯೈಃ ಪ್ರಧಾನಂ ಸ್ಮರ್ಯತೇ, ಗುಣಪುರುಷಾಂತರಜ್ಞಾನಾತ್ಕೈವಲ್ಯಮಿತಿ ವದದ್ಭಿಃ — ನ ಹಿ ಗುಣಸ್ವರೂಪಮಜ್ಞಾತ್ವಾ ಗುಣೇಭ್ಯಃ ಪುರುಷಸ್ಯಾಂತರಂ ಶಕ್ಯಂ ಜ್ಞಾತುಮಿತಿ । ಕ್ವಚಿಚ್ಚ ವಿಭೂತಿವಿಶೇಷಪ್ರಾಪ್ತಯೇ ಪ್ರಧಾನಂ ಜ್ಞೇಯಮಿತಿ ಸ್ಮರಂತಿ । ನ ಚೇದಮಿಹಾವ್ಯಕ್ತಂ ಜ್ಞೇಯತ್ವೇನೋಚ್ಯತೇ । ಪದಮಾತ್ರಂ ಹ್ಯವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದಃ, ನೇಹಾವ್ಯಕ್ತಂ ಜ್ಞಾತವ್ಯಮುಪಾಸಿತವ್ಯಂ ಚೇತಿ ವಾಕ್ಯಮಸ್ತಿ । ನ ಚಾನುಪದಿಷ್ಟಂ ಪದಾರ್ಥಜ್ಞಾನಂ ಪುರುಷಾರ್ಥಮಿತಿ ಶಕ್ಯಂ ಪ್ರತಿಪತ್ತುಮ್ । ತಸ್ಮಾದಪಿ ನಾವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದೇನ ಪ್ರಧಾನಮಭಿಧೀಯತೇ । ಅಸ್ಮಾಕಂ ತು ರಥರೂಪಕಕೢಪ್ತಶರೀರಾದ್ಯನುಸರಣೇನ ವಿಷ್ಣೋರೇವ ಪರಮಂ ಪದಂ ದರ್ಶಯಿತುಮಯಮುಪನ್ಯಾಸ ಇತ್ಯನವದ್ಯಮ್ ॥ ೪ ॥

ವದತೀತಿ ಚೇನ್ನ ಪ್ರಾಜ್ಞೋ ಹಿ ಪ್ರಕರಣಾತ್ ॥ ೫ ॥

ಅತ್ರಾಹ ಸಾಂಖ್ಯಃ — ಜ್ಞೇಯತ್ವಾವಚನಾತ್ , ಇತ್ಯಸಿದ್ಧಮ್ । ಕಥಮ್ ? ಶ್ರೂಯತೇ ಹ್ಯುತ್ತರತ್ರಾವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದೋದಿತಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಜ್ಞೇಯತ್ವವಚನಮ್ — ‘ಅಶಬ್ದಮಸ್ಪರ್ಶಮರೂಪಮವ್ಯಯಂ ತಥಾರಸಂ ನಿತ್ಯಮಗಂಧವಚ್ಚ ಯತ್ । ಅನಾದ್ಯನಂತಂ ಮಹತಃ ಪರಂ ಧ್ರುವಂ ನಿಚಾಯ್ಯ ತಂ ಮೃತ್ಯುಮುಖಾತ್ಪ್ರಮುಚ್ಯತೇ’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೩ । ೧೫) ಇತಿ । ಅತ್ರ ಹಿ ಯಾದೃಶಂ ಶಬ್ದಾದಿಹೀನಂ ಪ್ರಧಾನಂ ಮಹತಃ ಪರಂ ಸ್ಮೃತೌ ನಿರೂಪಿತಮ್ , ತಾದೃಶಮೇವ ನಿಚಾಯ್ಯತ್ವೇನ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಧಾನಮೇವೇದಮ್ । ತದೇವ ಚಾವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದನಿರ್ದಿಷ್ಟಮಿತಿ । ಅತ್ರ ಬ್ರೂಮಃ — ನೇಹ ಪ್ರಧಾನಂ ನಿಚಾಯ್ಯತ್ವೇನ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಮ್ । ಪ್ರಾಜ್ಞೋ ಹೀಹ ಪರಮಾತ್ಮಾ ನಿಚಾಯ್ಯತ್ವೇನ ನಿರ್ದಿಷ್ಟ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ಕುತಃ ? ಪ್ರಕರಣಾತ್ । ಪ್ರಾಜ್ಞಸ್ಯ ಹಿ ಪ್ರಕರಣಂ ವಿತತಂ ವರ್ತತೇ — ‘ಪುರುಷಾನ್ನ ಪರಂ ಕಿಂಚಿತ್ಸಾ ಕಾಷ್ಠಾ ಸಾ ಪರಾ ಗತಿಃ’ ಇತ್ಯಾದಿನಿರ್ದೇಶಾತ್ , ‘ಏಷ ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು ಗೂಢೋಽಽತ್ಮಾ ನ ಪ್ರಕಾಶತೇ’ ಇತಿ ಚ ದುರ್ಜ್ಞಾನತ್ವವಚನೇನ ತಸ್ಯೈವ ಜ್ಞೇಯತ್ವಾಕಾಂಕ್ಷಣಾತ್ , ‘ಯಚ್ಛೋದ್ವಾಙ್ಮನಸೀ ಪ್ರಾಜ್ಞಃ’ ಇತಿ ಚ ತಜ್ಜ್ಞಾನಾಯೈವ ವಾಗಾದಿಸಂಯಮಸ್ಯ ವಿಹಿತತ್ವಾತ್ । ಮೃತ್ಯುಮುಖಪ್ರಮೋಕ್ಷಣಫಲತ್ವಾಚ್ಚ । ನ ಹಿ ಪ್ರಧಾನಮಾತ್ರಂ ನಿಚಾಯ್ಯ ಮೃತ್ಯುಮುಖಾತ್ಪ್ರಮುಚ್ಯತ ಇತಿ ಸಾಂಖ್ಯೈರಿಷ್ಯತೇ । ಚೇತನಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನಾದ್ಧಿ ಮೃತ್ಯುಮುಖಾತ್ಪ್ರಮುಚ್ಯತ ಇತಿ ತೇಷಾಮಭ್ಯುಪಗಮಃ । ಸರ್ವೇಷು ವೇದಾಂತೇಷು ಪ್ರಾಜ್ಞಸ್ಯೈವಾತ್ಮನೋಽಶಬ್ದಾದಿಧರ್ಮತ್ವಮಭಿಲಪ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾತ್ರ ಜ್ಞೇಯತ್ವಮವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದನಿರ್ದಿಷ್ಟತ್ವಂ ವಾ ॥ ೫ ॥

ತ್ರಯಾಣಾಮೇವ ಚೈವಮುಪನ್ಯಾಸಃ ಪ್ರಶ್ನಶ್ಚ ॥ ೬ ॥

ಇತಶ್ಚ ನ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಂ ಜ್ಞೇಯತ್ವಂ ವಾ; ಯಸ್ಮಾತ್ತ್ರಯಾಣಾಮೇವ ಪದಾರ್ಥಾನಾಮಗ್ನಿಜೀವಪರಮಾತ್ಮನಾಮಸ್ಮಿನ್ಗ್ರಂಥೇ ಕಠವಲ್ಲೀಷು ವರಪ್ರದಾನಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದ್ವಕ್ತವ್ಯತಯೋಪನ್ಯಾಸೋ ದೃಶ್ಯತೇ । ತದ್ವಿಷಯ ಏವ ಚ ಪ್ರಶ್ನಃ । ನಾತೋಽನ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನ ಉಪನ್ಯಾಸೋ ವಾಸ್ತಿ । ತತ್ರ ತಾವತ್ ‘ಸ ತ್ವಮಗ್ನಿಂ ಸ್ವರ್ಗ್ಯಮಧ್ಯೇಷಿ ಮೃತ್ಯೋ ಪ್ರಬ್ರೂಹಿ ತಂ ಶ್ರದ್ದಧಾನಾಯ ಮಹ್ಯಮ್’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೧ । ೧೩) ಇತ್ಯಗ್ನಿವಿಷಯಃ ಪ್ರಶ್ನಃ । ‘ಯೇಯಂ ಪ್ರೇತೇ ವಿಚಿಕಿತ್ಸಾ ಮನುಷ್ಯೇಽಸ್ತೀತ್ಯೇಕೇ ನಾಯಮಸ್ತೀತಿ ಚೈಕೇ । ಏತದ್ವಿದ್ಯಾಮನುಶಿಷ್ಟಸ್ತ್ವಯಾಹಂ ವರಾಣಾಮೇಷ ವರಸ್ತೃತೀಯಃ’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೧ । ೨೦) ಇತಿ ಜೀವವಿಷಯಃ ಪ್ರಶ್ನಃ । ‘ಅನ್ಯತ್ರ ಧರ್ಮಾದನ್ಯತ್ರಾಧರ್ಮಾದನ್ಯತ್ರಾಸ್ಮಾತ್ಕೃತಾಕೃತಾತ್ । ಅನ್ಯತ್ರ ಭೂತಾಚ್ಚ ಭವ್ಯಾಚ್ಚ ಯತ್ತತ್ಪಶ್ಯಸಿ ತದ್ವದ’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೧೪) ಇತಿ ಪರಮಾತ್ಮವಿಷಯಃ । ಪ್ರತಿವಚನಮಪಿ — ‘ಲೋಕಾದಿಮಗ್ನಿಂ ತಮುವಾಚ ತಸ್ಮೈ ಯಾ ಇಷ್ಟಕಾ ಯಾವತೀರ್ವಾ ಯಥಾ ವಾ’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೧ । ೧೫) ಇತ್ಯಗ್ನಿವಿಷಯಮ್ । ‘ಹಂತ ತ ಇದಂ ಪ್ರವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ ಗುಹ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸನಾತನಮ್ । ಯಥಾ ಚ ಮರಣಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಆತ್ಮಾ ಭವತಿ ಗೌತಮ ।’ (ಕ. ಉ. ೨ । ೨ । ೬)‘ಯೋನಿಮನ್ಯೇ ಪ್ರಪದ್ಯಂತೇ ಶರೀರತ್ವಾಯ ದೇಹಿನಃ । ಸ್ಥಾಣುಮನ್ಯೇಽನುಸಂಯಂತಿ ಯಥಾಕರ್ಮ ಯಥಾಶ್ರುತಮ್’ (ಕ. ಉ. ೨ । ೨ । ೭) ಇತಿ ವ್ಯವಹಿತಂ ಜೀವವಿಷಯಮ್ । ‘ನ ಜಾಯತೇ ಮ್ರಿಯತೇ ವಾ ವಿಪಶ್ಚಿತ್’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೧೮) ಇತ್ಯಾದಿಬಹುಪ್ರಪಂಚಂ ಪರಮಾತ್ಮವಿಷಯಮ್ । ನೈವಂ ಪ್ರಧಾನವಿಷಯಃ ಪ್ರಶ್ನೋಽಸ್ತಿ । ಅಪೃಷ್ಟತ್ವಾಚ್ಚಾನುಪನ್ಯಸನೀಯತ್ವಂ ತಸ್ಯೇತಿ ॥
ಅತ್ರಾಹ — ಯೋಽಯಮಾತ್ಮವಿಷಯಃ ಪ್ರಶ್ನಃ — ‘ಯೇಯಂ ಪ್ರೇತೇ ವಿಚಿಕಿತ್ಸಾ ಮನುಷ್ಯೇಽಸ್ತಿ’ ಇತಿ, ಕಿಂ ಸ ಏವಾಯಮ್ ‘ಅನ್ಯತ್ರ ಧರ್ಮಾದನ್ಯತ್ರಾಧರ್ಮಾತ್’ ಇತಿ ಪುನರನುಕೃಷ್ಯತೇ, ಕಿಂ ವಾ ತತೋಽನ್ಯೋಽಯಮಪೂರ್ವಃ ಪ್ರಶ್ನ ಉತ್ಥಾಪ್ಯತ ಇತಿ । ಕಿಂ ಚಾತಃ ? ಸ ಏವಾಯಂ ಪ್ರಶ್ನಃ ಪುನರನುಕೃಷ್ಯತ ಇತಿ ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತ, ತದಾ ದ್ವಯೋರಾತ್ಮವಿಷಯಯೋಃ ಪ್ರಶ್ನಯೋರೇಕತಾಪತ್ತೇರಗ್ನಿವಿಷಯ ಆತ್ಮವಿಷಯಶ್ಚ ದ್ವಾವೇವ ಪ್ರಶ್ನಾವಿತ್ಯತೋ ನ ವಕ್ತವ್ಯಂ ತ್ರಯಾಣಾಂ ಪ್ರಶ್ನೋಪನ್ಯಾಸಾವಿತಿ । ಅಥಾನ್ಯೋಽಯಮಪೂರ್ವಃ ಪ್ರಶ್ನ ಉತ್ಥಾಪ್ಯತ ಇತ್ಯುಚ್ಯೇತ, ತತೋ ಯಥೈವ ವರಪ್ರದಾನವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಪ್ರಶ್ನಕಲ್ಪನಾಯಾಮದೋಷಃ; ಏವಂ ಪ್ರಶ್ನವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಪಿ ಪ್ರಧಾನೋಪನ್ಯಾಸಕಲ್ಪನಾಯಾಮದೋಷಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ॥
ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ನೈವ ವಯಮಿಹ ವರಪ್ರದಾನವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಪ್ರಶ್ನಂ ಕಂಚಿತ್ಕಲ್ಪಯಾಮಃ, ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ । ವರಪ್ರದಾನೋಪಕ್ರಮಾ ಹಿ ಮೃತ್ಯುನಚಿಕೇತಃಸಂವಾದರೂಪಾ ವಾಕ್ಯಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಆ ಸಮಾಪ್ತೇಃ ಕಠವಲ್ಲೀನಾಂ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ । ಮೃತ್ಯುಃ ಕಿಲ ನಚಿಕೇತಸೇ ಪಿತ್ರಾ ಪ್ರಹಿತಾಯ ತ್ರೀನ್ವರಾನ್ಪ್ರದದೌ । ನಚಿಕೇತಾಃ ಕಿಲ ತೇಷಾಂ ಪ್ರಥಮೇನ ವರೇಣ ಪಿತುಃ ಸೌಮನಸ್ಯಂ ವವ್ರೇ, ದ್ವಿತೀಯೇನಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಾಮ್ , ತೃತೀಯೇನಾತ್ಮವಿದ್ಯಾಮ್ — ‘ಯೇಯಂ ಪ್ರೇತೇ’ ಇತಿ ‘ವರಾಣಾಮೇಷ ವರಸ್ತೃತೀಯಃ’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೧ । ೨೦) ಇತಿ ಲಿಂಗಾತ್ । ತತ್ರ ಯದಿ ‘ಅನ್ಯತ್ರ ಧರ್ಮಾತ್’ ಇತ್ಯನ್ಯೋಽಯಮಪೂರ್ವಃ ಪ್ರಶ್ನ ಉತ್ಥಾಪ್ಯೇತ, ತತೋ ವರಪ್ರದಾನವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಪಿ ಪ್ರಶ್ನಕಲ್ಪನಾದ್ವಾಕ್ಯಂ ಬಾಧ್ಯೇತ । ನನು ಪ್ರಷ್ಟವ್ಯಭೇದಾದಪೂರ್ವೋಽಯಂ ಪ್ರಶ್ನೋ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಪೂರ್ವೋ ಹಿ ಪ್ರಶ್ನೋ ಜೀವವಿಷಯಃ, ಯೇಯಂ ಪ್ರೇತೇ ವಿಚಿಕಿತ್ಸಾ ಮನುಷ್ಯೇಽಸ್ತಿ ನಾಸ್ತೀತಿ ವಿಚಿಕಿತ್ಸಾಭಿಧಾನಾತ್ । ಜೀವಶ್ಚ ಧರ್ಮಾದಿಗೋಚರತ್ವಾತ್ ನ ‘ಅನ್ಯತ್ರ ಧರ್ಮಾತ್’ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಮರ್ಹತಿ । ಪ್ರಾಜ್ಞಸ್ತು ಧರ್ಮಾದ್ಯತೀತತ್ವಾತ್ ‘ಅನ್ಯತ್ರ ಧರ್ಮಾತ್’ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಮರ್ಹತಿ । ಪ್ರಶ್ನಚ್ಛಾಯಾ ಚ ನ ಸಮಾನಾ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ । ಪೂರ್ವಸ್ಯಾಸ್ತಿತ್ವನಾಸ್ತಿತ್ವವಿಷಯತ್ವಾತ್ , ಉತ್ತರಸ್ಯ ಧರ್ಮಾದ್ಯತೀತವಸ್ತುವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾಭಾವಾತ್ಪ್ರಶ್ನಭೇದಃ; ನ ಪೂರ್ವಸ್ಯೈವೋತ್ತರತ್ರಾನುಕರ್ಷಣಮಿತಿ ಚೇತ್ । ನ; ಜೀವಪ್ರಾಜ್ಞಯೋರೇಕತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ಭವೇತ್ಪ್ರಷ್ಟವ್ಯಭೇದಾತ್ಪ್ರಶ್ನಭೇದೋ ಯದ್ಯನ್ಯೋ ಜೀವಃ ಪ್ರಾಜ್ಞಾತ್ಸ್ಯಾತ್ । ನ ತ್ವನ್ಯತ್ವಮಸ್ತಿ, ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಂತರೇಭ್ಯಃ । ಇಹ ಚ ‘ಅನ್ಯತ್ರ ಧರ್ಮಾತ್’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ಪ್ರತಿವಚನಮ್ ‘ನ ಜಾಯತೇ ಮ್ರಿಯತೇ ವಾ ವಿಪಶ್ಚಿತ್’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೧೮) ಇತಿ ಜನ್ಮಮರಣಪ್ರತಿಷೇಧೇನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮಾನಂ ಶಾರೀರಪರಮೇಶ್ವರಯೋರಭೇದಂ ದರ್ಶಯತಿ । ಸತಿ ಹಿ ಪ್ರಸಂಗೇ ಪ್ರತಿಷೇಧೋ ಭಾಗೀ ಭವತಿ । ಪ್ರಸಂಗಶ್ಚ ಜನ್ಮಮರಣಯೋಃ ಶರೀರಸಂಸ್ಪರ್ಶಾಚ್ಛಾರೀರಸ್ಯ ಭವತಿ, ನ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ । ತಥಾ — ‘ಸ್ವಪ್ನಾಂತಂ ಜಾಗರಿತಾಂತಂ ಚೋಭೌ ಯೇನಾನುಪಶ್ಯತಿ । ಮಹಾಂತಂ ವಿಭುಮಾತ್ಮಾನಂ ಮತ್ವಾ ಧೀರೋ ನ ಶೋಚತಿ’ (ಕ. ಉ. ೨ । ೧ । ೪) ಇತಿ ಸ್ವಪ್ನಜಾಗರಿತದೃಶೋ ಜೀವಸ್ಯೈವ ಮಹತ್ತ್ವವಿಭುತ್ವವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ಮನನೇನ ಶೋಕವಿಚ್ಛೇದಂ ದರ್ಶಯನ್ನ ಪ್ರಾಜ್ಞಾದನ್ಯೋ ಜೀವ ಇತಿ ದರ್ಶಯತಿ । ಪ್ರಾಜ್ಞವಿಜ್ಞಾನಾದ್ಧಿ ಶೋಕವಿಚ್ಛೇದ ಇತಿ ವೇದಾಂತಸಿದ್ಧಾಂತಃ । ತಥಾಗ್ರೇ — ‘ಯದೇವೇಹ ತದಮುತ್ರ ಯದಮುತ್ರ ತದನ್ವಿಹ । ಮೃತ್ಯೋಃ ಸ ಮೃತ್ಯುಮಾಪ್ನೋತಿ ಯ ಇಹ ನಾನೇವ ಪಶ್ಯತಿ’ (ಕ. ಉ. ೨ । ೪ । ೧೦) ಇತಿ ಜೀವಪ್ರಾಜ್ಞಭೇದದೃಷ್ಟಿಮಪವದತಿ । ತಥಾ ಜೀವವಿಷಯಸ್ಯಾಸ್ತಿತ್ವನಾಸ್ತಿತ್ವಪ್ರಶ್ನಸ್ಯಾನಂತರಮ್ ‘ಅನ್ಯಂ ವರಂ ನಚಿಕೇತೋ ವೃಣೀಷ್ವ’ ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ಮೃತ್ಯುನಾ ತೈಸ್ತೈಃ ಕಾಮೈಃ ಪ್ರಲೋಭ್ಯಮಾನೋಽಪಿ ನಚಿಕೇತಾ ಯದಾ ನ ಚಚಾಲ, ತದೈನಂ ಮೃತ್ಯುರಭ್ಯುದಯನಿಃಶ್ರೇಯಸವಿಭಾಗಪ್ರದರ್ಶನೇನ ವಿದ್ಯಾವಿದ್ಯಾವಿಭಾಗಪ್ರದರ್ಶನೇನ ಚ ‘ವಿದ್ಯಾಭೀಪ್ಸಿನಂ ನಚಿಕೇತಸಂ ಮನ್ಯೇ ನ ತ್ವಾ ಕಾಮಾ ಬಹವೋಽಲೋಲುಪಂತ’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೪) ಇತಿ ಪ್ರಶಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನಮಪಿ ತದೀಯಂ ಪ್ರಶಂಸನ್ಯದುವಾಚ — ‘ತಂ ದುರ್ದರ್ಶಂ ಗೂಢಮನುಪ್ರವಿಷ್ಟಂ ಗುಹಾಹಿತಂ ಗಹ್ವರೇಷ್ಠಂ ಪುರಾಣಮ್ । ಅಧ್ಯಾತ್ಮಯೋಗಾಧಿಗಮೇನ ದೇವಂ ಮತ್ವಾ ಧೀರೋ ಹರ್ಷಶೋಕೌ ಜಹಾತಿ’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೧೨) ಇತಿ, ತೇನಾಪಿ ಜೀವಪ್ರಾಜ್ಞಯೋರಭೇದ ಏವೇಹ ವಿವಕ್ಷಿತ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ಯತ್ಪ್ರಶ್ನನಿಮಿತ್ತಾಂ ಚ ಪ್ರಶಂಸಾಂ ಮಹತೀಂ ಮೃತ್ಯೋಃ ಪ್ರತ್ಯಪದ್ಯತ ನಚಿಕೇತಾಃ, ಯದಿ ತಂ ವಿಹಾಯ ಪ್ರಶಂಸಾನಂತರಮನ್ಯಮೇವ ಪ್ರಶ್ನಮುಪಕ್ಷಿಪೇತ್ , ಅಸ್ಥಾನ ಏವ ಸಾ ಸರ್ವಾ ಪ್ರಶಂಸಾ ಪ್ರಸಾರಿತಾ ಸ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ‘ಯೇಯಂ ಪ್ರೇತೇ’ ಇತ್ಯಸ್ಯೈವ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯೈತದನುಕರ್ಷಣಮ್ ‘ಅನ್ಯತ್ರ ಧರ್ಮಾತ್’ ಇತಿ । ಯತ್ತು ಪ್ರಶ್ನಚ್ಛಾಯಾವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮುಕ್ತಮ್ , ತದದೂಷಣಮ್ । ತದೀಯಸ್ಯೈವ ವಿಶೇಷಸ್ಯ ಪುನಃ ಪೃಚ್ಛ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ । ಪೂರ್ವತ್ರ ಹಿ ದೇಹಾದಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ಯಾತ್ಮನೋಽಸ್ತಿತ್ವಂ ಪೃಷ್ಟಮ್ , ಉತ್ತರತ್ರ ತು ತಸ್ಯೈವಾಸಂಸಾರಿತ್ವಂ ಪೃಚ್ಛ್ಯತ ಇತಿ । ಯಾವದ್ಧ್ಯವಿದ್ಯಾ ನ ನಿವರ್ತತೇ, ತಾವದ್ಧರ್ಮಾದಿಗೋಚರತ್ವಂ ಜೀವಸ್ಯ ಜೀವತ್ವಂ ಚ ನ ನಿವರ್ತತೇ । ತನ್ನಿವೃತ್ತೌ ತು ಪ್ರಾಜ್ಞ ಏವ ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಪ್ರತ್ಯಾಯ್ಯತೇ । ನ ಚಾವಿದ್ಯಾವತ್ತ್ವೇ ತದಪಗಮೇ ಚ ವಸ್ತುನಃ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿಶೇಷೋಽಸ್ತಿ । ಯಥಾ ಕಶ್ಚಿತ್ಸಂತಮಸೇ ಪತಿತಾಂ ಕಾಂಚಿದ್ರಜ್ಜುಮಹಿಂ ಮನ್ಯಮಾನೋ ಭೀತೋ ವೇಪಮಾನಃ ಪಲಾಯತೇ, ತಂ ಚಾಪರೋ ಬ್ರೂಯಾತ್ ‘ಮಾ ಭೈಷೀಃ ನಾಯಮಹಿಃ ರಜ್ಜುರೇವ’ ಇತಿ । ಸ ಚ ತದುಪಶ್ರುತ್ಯಾಹಿಕೃತಂ ಭಯಮುತ್ಸೃಜೇದ್ವೇಪಥುಂ ಪಲಾಯನಂ ಚ । ನ ತ್ವಹಿಬುದ್ಧಿಕಾಲೇ ತದಪಗಮಕಾಲೇ ಚ ವಸ್ತುನಃ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿಶೇಷಃ ಸ್ಯಾತ್ — ತಥೈವೈತದಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ತತಶ್ಚ ‘ನ ಜಾಯತೇ ಮ್ರಿಯತೇ ವಾ’ ಇತ್ಯೇವಮಾದ್ಯಪಿ ಭವತ್ಯಸ್ತಿತ್ವನಾಸ್ತಿತ್ವಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ಪ್ರತಿವಚನಮ್ । ಸೂತ್ರಂ ತ್ವವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತಜೀವಪ್ರಾಜ್ಞಭೇದಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಯೋಜಯಿತವ್ಯಮ್ — ಏಕತ್ವೇಽಪಿ ಹ್ಯಾತ್ಮವಿಷಯಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ಪ್ರಾಯಣಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ದೇಹವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾಸ್ತಿತ್ವಮಾತ್ರವಿಚಿಕಿತ್ಸನಾತ್ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಸಂಸಾರಸ್ವಭಾವಾನಪೋಹನಾಚ್ಚ ಪೂರ್ವಸ್ಯ ಪರ್ಯಾಯಸ್ಯ ಜೀವವಿಷಯತ್ವಮುತ್ಪ್ರೇಕ್ಷ್ಯತೇ, ಉತ್ತರಸ್ಯ ತು ಧರ್ಮಾದ್ಯತ್ಯಯಸಂಕೀರ್ತನಾತ್ಪ್ರಾಜ್ಞವಿಷಯತ್ವಮಿತಿ । ತತಶ್ಚ ಯುಕ್ತಾ ಅಗ್ನಿಜೀವಪರಮಾತ್ಮಕಲ್ಪನಾ । ಪ್ರಧಾನಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ತು ನ ವರಪ್ರದಾನಂ ನ ಪ್ರಶ್ನೋ ನ ಪ್ರತಿವಚನಮಿತಿ ವೈಷಮ್ಯಮ್ ॥ ೬ ॥

ಮಹದ್ವಚ್ಚ ॥ ೭ ॥

ಯಥಾ ಮಹಚ್ಛಬ್ದಃ ಸಾಂಖ್ಯೈಃ ಸತ್ತಾಮಾತ್ರೇಽಪಿ ಪ್ರಥಮಜೇ ಪ್ರಯುಕ್ತಃ, ನ ತಮೇವ ವೈದಿಕೇಽಪಿ ಪ್ರಯೋಗೇಽಭಿಧತ್ತೇ, ‘ಬುದ್ಧೇರಾತ್ಮಾ ಮಹಾನ್ಪರಃ’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೩ । ೧೦) ‘ಮಹಾಂತಂ ವಿಭುಮಾತ್ಮಾನಮ್’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೨೨) ‘ವೇದಾಹಮೇತಂ ಪುರುಷಂ ಮಹಾಂತಮ್’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೩ । ೮) ಇತ್ಯೇವಮಾದಾವಾತ್ಮಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾದಿಭ್ಯೋ ಹೇತುಭ್ಯಃ । ತಥಾವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದೋಽಪಿ ನ ವೈದಿಕೇ ಪ್ರಯೋಗೇ ಪ್ರಧಾನಮಭಿಧಾತುಮರ್ಹತಿ । ಅತಶ್ಚ ನಾಸ್ತ್ಯಾನುಮಾನಿಕಸ್ಯ ಶಬ್ದವತ್ತ್ವಮ್ ॥ ೭ ॥

ಚಮಸಾಧಿಕರಣಮ್

ಚಮಸವದವಿಶೇಷಾತ್ ॥ ೮ ॥

ಪುನರಪಿ ಪ್ರಧಾನವಾದೀ ಅಶಬ್ದತ್ವಂ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಹ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಮಂತ್ರವರ್ಣಾತ್ — ‘ಅಜಾಮೇಕಾಂ ಲೋಹಿತಶುಕ್ಲಕೃಷ್ಣಾಂ ಬಹ್ವೀಃ ಪ್ರಜಾಃ ಸೃಜಮಾನಾಂ ಸರೂಪಾಃ । ಅಜೋ ಹ್ಯೇಕೋ ಜುಷಮಾಣೋಽನುಶೇತೇ ಜಹಾತ್ಯೇನಾಂ ಭುಕ್ತಭೋಗಾಮಜೋಽನ್ಯಃ’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೪ । ೫) ಇತಿ । ಅತ್ರ ಹಿ ಮಂತ್ರೇ ಲೋಹಿತಶುಕ್ಲಕೃಷ್ಣಶಬ್ದೈಃ ರಜಃಸತ್ತ್ವತಮಾಂಸ್ಯಭಿಧೀಯಂತೇ । ಲೋಹಿತಂ ರಜಃ, ರಂಜನಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ । ಶುಕ್ಲಂ ಸತ್ತ್ವಮ್ , ಪ್ರಕಾಶಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ । ಕೃಷ್ಣಂ ತಮಃ, ಆವರಣಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ । ತೇಷಾಂ ಸಾಮ್ಯಾವಸ್ಥಾ ಅವಯವಧರ್ಮೈರ್ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತೇ — ಲೋಹಿತಶುಕ್ಲಕೃಷ್ಣೇತಿ । ನ ಜಾಯತ ಇತಿ ಚ ಅಜಾ ಸ್ಯಾತ್ , ‘ಮೂಲಪ್ರಕೃತಿರವಿಕೃತಿಃ’ ಇತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ನನ್ವಜಾಶಬ್ದಶ್ಛಾಗಾಯಾಂ ರೂಢಃ । ಬಾಢಮ್ । ಸಾ ತು ರೂಢಿರಿಹ ನಾಶ್ರಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಾ, ವಿದ್ಯಾಪ್ರಕರಣಾತ್ । ಸಾ ಚ ಬಹ್ವೀಃ ಪ್ರಜಾಸ್ತ್ರೈಗುಣ್ಯಾನ್ವಿತಾ ಜನಯತಿ । ತಾಂ ಪ್ರಕೃತಿಮಜ ಏಕಃ ಪುರುಷೋ ಜುಷಮಾಣಃ ಪ್ರೀಯಮಾಣಃ ಸೇವಮಾನೋ ವಾ ಅನುಶೇತೇ — ತಾಮೇವಾವಿದ್ಯಯಾ ಆತ್ಮತ್ವೇನೋಪಗಮ್ಯ ಸುಖೀ ದುಃಖೀ ಮೂಢೋಽಹಮಿತ್ಯವಿವೇಕಿತಯಾ ಸಂಸರತಿ । ಅನ್ಯಃ ಪುನರಜಃ ಪುರುಷ ಉತ್ಪನ್ನವಿವೇಕಜ್ಞಾನೋ ವಿರಕ್ತೋ ಜಹಾತ್ಯೇನಂ ಪ್ರಕೃತಿಂ ಭುಕ್ತಭೋಗಾಂ ಕೃತಭೋಗಾಪವರ್ಗಾಂ ಪರಿತ್ಯಜತಿ — ಮುಚ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಮಾಚ್ಛ್ರುತಿಮೂಲೈವ ಪ್ರಧಾನಾದಿಕಲ್ಪನಾ ಕಾಪಿಲಾನಾಮಿತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಬ್ರೂಮಃ —
ನಾನೇನ ಮಂತ್ರೇಣ ಶ್ರುತಿಮತ್ತ್ವಂ ಸಾಂಖ್ಯವಾದಸ್ಯ ಶಕ್ಯಮಾಶ್ರಯಿತುಮ್ । ನ ಹ್ಯಯಂ ಮಂತ್ರಃ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ಕಂಚಿದಪಿ ವಾದಂ ಸಮರ್ಥಯಿತುಮುತ್ಸಹತೇ। ಸರ್ವತ್ರಾಪಿ ಯಯಾ ಕಯಾಚಿತ್ಕಲ್ಪನಯಾ ಅಜಾತ್ವಾದಿಸಂಪಾದನೋಪಪತ್ತೇಃ, ಸಾಂಖ್ಯವಾದ ಏವೇಹಾಭಿಪ್ರೇತ ಇತಿ ವಿಶೇಷಾವಧಾರಣಕಾರಣಾಭಾವಾತ್ । ಚಮಸವತ್ — ಯಥಾ ಹಿ ‘ಅರ್ವಾಗ್ಬಿಲಶ್ಚಮಸ ಊರ್ಧ್ವಬುಧ್ನಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೨ । ೩) ಇತ್ಯಸ್ಮಿನ್ಮಂತ್ರೇ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣಾಯಂ ನಾಮಾಸೌ ಚಮಸೋಽಭಿಪ್ರೇತ ಇತಿ ನ ಶಕ್ಯತೇ ನಿಯಂತುಮ್ , ಸರ್ವತ್ರಾಪಿ ಯಥಾಕಥಂಚಿದರ್ವಾಗ್ಬಿಲತ್ವಾದಿಕಲ್ಪನೋಪಪತ್ತೇಃ, ಏವಮಿಹಾಪ್ಯವಿಶೇಷಃ ‘ಅಜಾಮೇಕಾಮ್’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಮಂತ್ರಸ್ಯ । ನಾಸ್ಮಿನ್ಮಂತ್ರೇ ಪ್ರಧಾನಮೇವಾಜಾಭಿಪ್ರೇತೇತಿ ಶಕ್ಯತೇ ನಿಯಂತುಮ್ ॥ ೮ ॥
ತತ್ರ ತು ‘ಇದಂ ತಚ್ಛಿರ ಏಷ ಹ್ಯರ್ವಾಗ್ಬಿಲಶ್ಚಮಸ ಊರ್ಧ್ವಬುಧ್ನಃ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾಚ್ಚಮಸವಿಶೇಷಪ್ರತಿಪತ್ತಿರ್ಭವತಿ । ಇಹ ಪುನಃ ಕೇಯಮಜಾ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯೇತ್ಯತ್ರ ಬ್ರೂಮಃ —

ಜ್ಯೋತಿರುಪಕ್ರಮಾ ತು ತಥಾ ಹ್ಯಧೀಯತ ಏಕೇ ॥ ೯ ॥

ಪರಮೇಶ್ವರಾದುತ್ಪನ್ನಾ ಜ್ಯೋತಿಃಪ್ರಮುಖಾ ತೇಜೋಬನ್ನಲಕ್ಷಣಾ ಚತುರ್ವಿಧಸ್ಯ ಭೂತಗ್ರಾಮಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಿಭೂತೇಯಮಜಾ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಾ । ತುಶಬ್ದೋಽವಧಾರಣಾರ್ಥಃ — ಭೂತತ್ರಯಲಕ್ಷಣೈವೇಯಮಜಾ ವಿಜ್ಞೇಯಾ, ನ ಗುಣತ್ರಯಲಕ್ಷಣಾ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ತಥಾ ಹ್ಯೇಕೇ ಶಾಖಿನಸ್ತೇಜೋಬನ್ನಾನಾಂ ಪರಮೇಶ್ವರಾದುತ್ಪತ್ತಿಮಾಮ್ನಾಯ ತೇಷಾಮೇವ ರೋಹಿತಾದಿರೂಪತಾಮಾಮನಂತಿ — ‘ಯದಗ್ನೇ ರೋಹಿತಂ ರೂಪಂ ತೇಜಸಸ್ತದ್ರೂಪಂ ಯಚ್ಛುಕ್ಲಂ ತದಪಾಂ ಯತ್ಕೃಷ್ಣಂ ತದನ್ನಸ್ಯ’ ಇತಿ । ತಾನ್ಯೇವೇಹ ತೇಜೋಬನ್ನಾನಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಂತೇ, ರೋಹಿತಾದಿಶಬ್ದಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ , ರೋಹಿತಾದೀನಾಂ ಚ ಶಬ್ದಾನಾಂ ರೂಪವಿಶೇಷೇಷು ಮುಖ್ಯತ್ವಾದ್ಭಾಕ್ತತ್ವಾಚ್ಚ ಗುಣವಿಷಯತ್ವಸ್ಯ । ಅಸಂದಿಗ್ಧೇನ ಚ ಸಂದಿಗ್ಧಸ್ಯ ನಿಗಮನಂ ನ್ಯಾಯ್ಯಂ ಮನ್ಯಂತೇ । ತಥೇಹಾಪಿ ‘ಬ್ರಹ್ಮವಾದಿನೋ ವದಂತಿ । ಕಿಂಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೧ । ೧) ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ‘ತೇ ಧ್ಯಾನಯೋಗಾನುಗತಾ ಅಪಶ್ಯಂದೇವಾತ್ಮಶಕ್ತಿಂ ಸ್ವಗುಣೈರ್ನಿಗೂಢಾಮ್’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೧ । ೩) ಇತಿ ಪಾರಮೇಶ್ವರ್ಯಾಃ ಶಕ್ತೇಃ ಸಮಸ್ತಜಗದ್ವಿಧಾಯಿನ್ಯಾ ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮೇಽವಗಮಾತ್ । ವಾಕ್ಯಶೇಷೇಽಪಿ ‘ಮಾಯಾಂ ತು ಪ್ರಕೃತಿಂ ವಿದ್ಯಾನ್ಮಾಯಿನಂ ತು ಮಹೇಶ್ವರಮ್’ ಇತಿ ‘ಯೋ ಯೋನಿಂ ಯೋನಿಮಧಿತಿಷ್ಠತ್ಯೇಕಃ’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೪ । ೧೧) ಇತಿ ಚ ತಸ್ಯಾ ಏವಾವಗಮಾನ್ನ ಸ್ವತಂತ್ರಾ ಕಾಚಿತ್ಪ್ರಕೃತಿಃ ಪ್ರಧಾನಂ ನಾಮಾಜಾಮಂತ್ರೇಣಾಮ್ನಾಯತ ಇತಿ ಶಕ್ಯತೇ ವಕ್ತುಮ್ । ಪ್ರಕರಣಾತ್ತು ಸೈವ ದೈವೀ ಶಕ್ತಿರವ್ಯಾಕೃತನಾಮರೂಪಾ ನಾಮರೂಪಯೋಃ ಪ್ರಾಗವಸ್ಥಾ ಅನೇನಾಪಿ ಮಂತ್ರೇಣಾಮ್ನಾಯತ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ತಸ್ಯಾಶ್ಚ ಸ್ವವಿಕಾರವಿಷಯೇಣ ತ್ರೈರೂಪ್ಯೇಣ ತ್ರೈರೂಪ್ಯಮುಕ್ತಮ್ ॥ ೯ ॥
ಕಥಂ ಪುನಸ್ತೇಜೋಬನ್ನಾನಾಂ ತ್ರೈರೂಪ್ಯೇಣ ತ್ರಿರೂಪಾ ಅಜಾ ಪ್ರತಿಪತ್ತುಂ ಶಕ್ಯತೇ, ಯಾವತಾ ನ ತಾವತ್ತೇಜೋಬನ್ನೇಷ್ವಜಾಕೃತಿರಸ್ತಿ, ನ ಚ ತೇಜೋಬನ್ನಾನಾಂ ಜಾತಿಶ್ರವಣಾದಜಾತಿನಿಮಿತ್ತೋಽಪ್ಯಜಾಶಬ್ದಃ ಸಂಭವತೀತಿ; ಅತ ಉತ್ತರಂ ಪಠತಿ —

ಕಲ್ಪನೋಪದೇಶಾಚ್ಚ ಮಧ್ವಾದಿವದವಿರೋಧಃ ॥ ೧೦ ॥

ನಾಯಮಜಾಕೃತಿನಿಮಿತ್ತೋಽಜಾಶಬ್ದಃ । ನಾಪಿ ಯೌಗಿಕಃ । ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? ಕಲ್ಪನೋಪದೇಶೋಽಯಮ್ — ಅಜಾರೂಪಕಕೢಪ್ತಿಸ್ತೇಜೋಬನ್ನಲಕ್ಷಣಾಯಾಶ್ಚರಾಚರಯೋನೇರುಪದಿಶ್ಯತೇ । ಯಥಾ ಹಿ ಲೋಕೇ ಯದೃಚ್ಛಯಾ ಕಾಚಿದಜಾ ರೋಹಿತಶುಕ್ಲಕೃಷ್ಣವರ್ಣಾ ಸ್ಯಾದ್ಬಹುಬರ್ಕರಾ ಸರೂಪಬರ್ಕರಾ ಚ, ತಾಂ ಚ ಕಶ್ಚಿದಜೋ ಜುಷಮಾಣೋಽನುಶಯೀತ, ಕಶ್ಚಿಚ್ಚೈನಾಂ ಭುಕ್ತಭೋಗಾಂ ಜಹ್ಯಾತ್ — ಏವಮಿಯಮಪಿ ತೇಜೋಬನ್ನಲಕ್ಷಣಾ ಭೂತಪ್ರಕೃತಿಸ್ತ್ರಿವರ್ಣಾ ಬಹು ಸರೂಪಂ ಚರಾಚರಲಕ್ಷಣಂ ವಿಕಾರಜಾತಂ ಜನಯತಿ, ಅವಿದುಷಾ ಚ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞೇನೋಪಭುಜ್ಯತೇ, ವಿದುಷಾ ಚ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯತ ಇತಿ । ನ ಚೇದಮಾಶಂಕಿತವ್ಯಮ್ — ಏಕಃ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞೋಽನುಶೇತೇ ಅನ್ಯೋ ಜಹಾತೀತ್ಯತಃ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಭೇದಃ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಃ ಪರೇಷಾಮಿಷ್ಟಃ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತಿ । ನ ಹೀಯಂ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಭೇದಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷಾ । ಕಿಂತು ಬಂಧಮೋಕ್ಷವ್ಯವಸ್ಥಾಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷಾ ತ್ವೇಷಾ । ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ತು ಭೇದಮನೂದ್ಯ ಬಂಧಮೋಕ್ಷವ್ಯವಸ್ಥಾ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ । ಭೇದಸ್ತೂಪಾಧಿನಿಮಿತ್ತೋ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಕಲ್ಪಿತಃ; ನ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಃ। ‘ಏಕೋ ದೇವಃ ಸರ್ವಭೂತೇಷು ಗೂಢಃ ಸರ್ವವ್ಯಾಪೀ ಸರ್ವಭೂತಾಂತರಾತ್ಮಾ’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೬ । ೧೧) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ । ಮಧ್ವಾದಿವತ್ — ಯಥಾ ಆದಿತ್ಯಸ್ಯಾಮಧುನೋ ಮಧುತ್ವಮ್, ವಾಚಶ್ಚಾಧೇನೋರ್ಧೇನುತ್ವಮ್ , ದ್ಯುಲೋಕಾದೀನಾಂ ಚಾನಗ್ನೀನಾಮಗ್ನಿತ್ವಮ್ — ಇತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕಂ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ, ಏವಮಿದಮನಜಾಯಾ ಅಜಾತ್ವಂ ಕಲ್ಪ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಮಾದವಿರೋಧಸ್ತೇಜೋಬನ್ನೇಷ್ವಜಾಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಸ್ಯ ॥ ೧೦ ॥

ಸಂಖ್ಯೋಪಸಂಗ್ರಹಾಧಿಕರಣಮ್

ನ ಸಂಖ್ಯೋಪಸಂಗ್ರಹಾದಪಿ ನಾನಾಭಾವಾದತಿರೇಕಾಚ್ಚ ॥ ೧೧ ॥

ಏವಂ ಪರಿಹೃತೇಽಪ್ಯಜಾಮಂತ್ರೇ ಪುನರನ್ಯಸ್ಮಾನ್ಮಂತ್ರಾತ್ಸಾಂಖ್ಯಃ ಪ್ರತ್ಯವತಿಷ್ಠತೇ — ‘ಯಸ್ಮಿನ್ಪಂಚ ಪಂಚಜನಾ ಆಕಾಶಶ್ಚ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಃ । ತಮೇವ ಮನ್ಯ ಆತ್ಮಾನಂ ವಿದ್ವಾನ್ಬ್ರಹ್ಮಾಮೃತೋಽಮೃತಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೧೭) ಇತಿ । ಅಸ್ಮಿನ್ಮಂತ್ರೇ ಪಂಚ ಪಂಚಜನಾ ಇತಿ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾವಿಷಯಾ ಅಪರಾ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾ ಶ್ರೂಯತೇ, ಪಂಚಶಬ್ದದ್ವಯದರ್ಶನಾತ್ । ತ ಏತೇ ಪಂಚ ಪಂಚಕಾಃ ಪಂಚವಿಂಶತಿಃ ಸಂಪದ್ಯಂತೇ । ತಯಾ ಚ ಪಂಚವಿಂಶತಿಸಂಖ್ಯಯಾ ಯಾವಂತಃ ಸಂಖ್ಯೇಯಾ ಆಕಾಂಕ್ಷ್ಯಂತೇ ತಾವಂತ್ಯೇವ ಚ ತತ್ತ್ವಾನಿ ಸಾಂಖ್ಯೈಃ ಸಂಖ್ಯಾಯಂತೇ — ‘ಮೂಲಪ್ರಕೃತಿರವಿಕೃತಿರ್ಮಹದಾದ್ಯಾಃ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕೃತಯಃ ಸಪ್ತ । ಷೋಡಶಕಶ್ಚ ವಿಕಾರೋ ನ ಪ್ರಕೃತಿರ್ನ ವಿಕೃತಿಃ ಪುರುಷಃ’ ಇತಿ । ತಯಾ ಶ್ರುತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಯಾ ಪಂಚವಿಂಶತಿಸಂಖ್ಯಯಾ ತೇಷಾಂ ಸ್ಮೃತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಾನಾಂ ಪಂಚವಿಂಶತಿತತ್ತ್ವಾನಾಮುಪಸಂಗ್ರಹಾತ್ಪ್ರಾಪ್ತಂ ಪುನಃ ಶ್ರುತಿಮತ್ತ್ವಮೇವ ಪ್ರಧಾನಾದೀನಾಮ್ ॥
ತತೋ ಬ್ರೂಮಃ — ನ ಸಂಖ್ಯೋಪಸಂಗ್ರಹಾದಪಿ ಪ್ರಧಾನಾದೀನಾಂ ಶ್ರುತಿಮತ್ತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯಾಶಾ ಕರ್ತವ್ಯಾ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ನಾನಾಭಾವಾತ್ । ನಾನಾ ಹ್ಯೇತಾನಿ ಪಂಚವಿಂಶತಿಸ್ತತ್ತ್ವಾನಿ । ನೈಷಾಂ ಪಂಚಶಃ ಪಂಚಶಃ ಸಾಧಾರಣೋ ಧರ್ಮೋಽಸ್ತಿ, ಯೇನ ಪಂಚವಿಂಶತೇರಂತರಾಲೇ ಪರಾಃ ಪಂಚ ಪಂಚ ಸಂಖ್ಯಾ ನಿವಿಶೇರನ್ । ನ ಹ್ಯೇಕನಿಬಂಧನಮಂತರೇಣ ನಾನಾಭೂತೇಷು ದ್ವಿತ್ವಾದಿಕಾಃ ಸಂಖ್ಯಾ ನಿವಿಶಂತೇ । ಅಥೋಚ್ಯೇತ — ಪಂಚವಿಂಶತಿಸಂಖ್ಯೈವೇಯಮವಯವದ್ವಾರೇಣ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ, ಯಥಾ ‘ಪಂಚ ಸಪ್ತ ಚ ವರ್ಷಾಣಿ ನ ವವರ್ಷ ಶತಕ್ರತುಃ’ ಇತಿ ದ್ವಾದಶವಾರ್ಷಿಕೀಮನಾವೃಷ್ಟಿಂ ಕಥಯಂತಿ, ತದ್ವದಿತಿ; ತದಪಿ ನೋಪಪದ್ಯತೇ । ಅಯಮೇವಾಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷೇ ದೋಷಃ, ಯಲ್ಲಕ್ಷಣಾಶ್ರಯಣೀಯಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಪರಶ್ಚಾತ್ರ ಪಂಚಶಬ್ದೋ ಜನಶಬ್ದೇನ ಸಮಸ್ತಃ ಪಂಚಜನಾಃ ಇತಿ, ಭಾಷಿಕೇಣ ಸ್ವರೇಣೈಕಪದತ್ವನಿಶ್ಚಯಾತ್ । ಪ್ರಯೋಗಾಂತರೇ ಚ ‘ಪಂಚಾನಾಂ ತ್ವಾ ಪಂಚಜನಾನಾಮ್’ (ತೈ. ಸಂ. ೧ । ೬ । ೨ । ೨) ಇತ್ಯೈಕಪದ್ಯೈಕಸ್ವರ್ಯೈಕವಿಭಕ್ತಿಕತ್ವಾವಗಮಾತ್ । ಸಮಸ್ತತ್ವಾಚ್ಚ ನ ವೀಪ್ಸಾ ‘ಪಂಚ ಪಂಚ’ ಇತಿ । ತೇನ ನ ಪಂಚಕದ್ವಯಗ್ರಹಣಂ ಪಂಚ ಪಂಚೇತಿ । ನ ಚ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾಯಾ ಏಕಸ್ಯಾಃ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಯಾ ಪರಯಾ ವಿಶೇಷಣಮ್ ‘ಪಂಚ ಪಂಚಕಾಃ’ ಇತಿ, ಉಪಸರ್ಜನಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣೇನಾಸಂಯೋಗಾತ್ । ನನ್ವಾಪನ್ನಪಂಚಸಂಖ್ಯಾಕಾ ಜನಾ ಏವ ಪುನಃ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಯಾ ವಿಶೇಷ್ಯಮಾಣಾಃ ಪಂಚವಿಂಶತಿಃ ಪ್ರತ್ಯೇಷ್ಯಂತೇ, ಯಥಾ ಪಂಚ ಪಂಚಪೂಲ್ಯ ಇತಿ ಪಂಚವಿಂಶತಿಃ ಪೂಲಾಃ ಪ್ರತೀಯಂತೇ, ತದ್ವತ್ । ನೇತಿ ಬ್ರೂಮಃ । ಯುಕ್ತಂ ಯತ್ಪಂಚಪೂಲೀಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಮಾಹಾರಾಭಿಪ್ರಾಯತ್ವಾತ್ ಕತೀತಿ ಸತ್ಯಾಂ ಭೇದಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಪಂಚ ಪಂಚಪೂಲ್ಯ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಮ್ । ಇಹ ತು ಪಂಚ ಜನಾ ಇತ್ಯಾದಿತ ಏವ ಭೇದೋಪಾದಾನಾತ್ಕತೀತ್ಯಸತ್ಯಾಂ ಭೇದಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ನ ಪಂಚ ಪಂಚಜನಾ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಂ ಭವೇತ್ । ಭವದಪೀದಂ ವಿಶೇಷಣಂ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾಯಾ ಏವ ಭವೇತ್; ತತ್ರ ಚೋಕ್ತೋ ದೋಷಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಪಂಚ ಪಂಚಜನಾ ಇತಿ ನ ಪಂಚವಿಂಶತಿತತ್ತ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್ । ಅತಿರೇಕಾಚ್ಚ ನ ಪಂಚವಿಂಶತಿತತ್ತ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್ । ಅತಿರೇಕೋ ಹಿ ಭವತ್ಯಾತ್ಮಾಕಾಶಾಭ್ಯಾಂ ಪಂಚವಿಂಶತಿಸಂಖ್ಯಾಯಾಃ । ಆತ್ಮಾ ತಾವದಿಹ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಂ ಪ್ರತ್ಯಾಧಾರತ್ವೇನ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಃ, ‘ಯಸ್ಮಿನ್’ ಇತಿ ಸಪ್ತಮೀಸೂಚಿತಸ್ಯ ‘ತಮೇವ ಮನ್ಯ ಆತ್ಮಾನಮ್’ ಇತ್ಯಾತ್ಮತ್ವೇನಾನುಕರ್ಷಣಾತ್ । ಆತ್ಮಾ ಚ ಚೇತನಃ ಪುರುಷಃ; ಸ ಚ ಪಂಚವಿಂಶತಾವಂತರ್ಗತ ಏವೇತಿ ನ ತಸ್ಯೈವಾಧಾರತ್ವಮಾಧೇಯತ್ವಂ ಚ ಯುಜ್ಯತೇ । ಅರ್ಥಾಂತರಪರಿಗ್ರಹೇ ಚ ತತ್ತ್ವಸಂಖ್ಯಾತಿರೇಕಃ ಸಿದ್ಧಾಂತವಿರುದ್ಧಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ತಥಾ ‘ಆಕಾಶಶ್ಚ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಃ’ ಇತ್ಯಾಕಾಶಸ್ಯಾಪಿ ಪಂಚವಿಂಶತಾವಂತರ್ಗತಸ್ಯ ನ ಪೃಥಗುಪಾದಾನಂ ನ್ಯಾಯ್ಯಮ್; ಅರ್ಥಾಂತರಪರಿಗ್ರಹೇ ಚೋಕ್ತಂ ದೂಷಣಮ್ । ಕಥಂ ಚ ಸಂಖ್ಯಾಮಾತ್ರಶ್ರವಣೇ ಸತ್ಯಶ್ರುತಾನಾಂ ಪಂಚವಿಂಶತಿತತ್ತ್ವಾನಾಮುಪಸಂಗ್ರಹಃ ಪ್ರತೀಯೇತ ? ಜನಶಬ್ದಸ್ಯ ತತ್ತ್ವೇಷ್ವರೂಢತ್ವಾತ್ , ಅರ್ಥಾಂತರೋಪಸಂಗ್ರಹೇಽಪಿ ಸಂಖ್ಯೋಪಪತ್ತೇಃ । ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಪಂಚ ಪಂಚಜನಾ ಇತಿ ? ಉಚ್ಯತೇ — ‘ದಿಕ್ಸಂಖ್ಯೇ ಸಂಜ್ಞಾಯಾಮ್’ (ಪಾ. ಸೂ. ೨ । ೧ । ೫೦) ಇತಿ ವಿಶೇಷಸ್ಮರಣಾತ್ಸಂಜ್ಞಾಯಾಮೇವ ಪಂಚಶಬ್ದಸ್ಯ ಜನಶಬ್ದೇನ ಸಮಾಸಃ । ತತಶ್ಚ ರೂಢತ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣೈವ ಕೇಚಿತ್ಪಂಚಜನಾ ನಾಮ ವಿವಕ್ಷ್ಯಂತೇ, ನ ಸಾಂಖ್ಯತತ್ತ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ । ತೇ ಕತೀತ್ಯಸ್ಯಾಮಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಪುನಃ ಪಂಚೇತಿ ಪ್ರಯುಜ್ಯತೇ । ಪಂಚಜನಾ ನಾಮ ಯೇ ಕೇಚಿತ್ , ತೇ ಚ ಪಂಚೈವೇತ್ಯರ್ಥಃ, ಸಪ್ತರ್ಷಯಃ ಸಪ್ತೇತಿ ಯಥಾ ॥ ೧೧ ॥
ಕೇ ಪುನಸ್ತೇ ಪಂಚಜನಾ ನಾಮೇತಿ, ತದುಚ್ಯತೇ —

ಪ್ರಾಣಾದಯೋ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾತ್ ॥ ೧೨ ॥

‘ಯಸ್ಮಿನ್ಪಂಚ ಪಂಚಜನಾಃ’ ಇತ್ಯತ ಉತ್ತರಸ್ಮಿನ್ಮಂತ್ರೇ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪನಿರೂಪಣಾಯ ಪ್ರಾಣಾದಯಃ ಪಂಚ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಾಃ — ‘ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಮುತ ಚಕ್ಷುಷಶ್ಚಕ್ಷುರುತ ಶ್ರೋತ್ರಸ್ಯ ಶ್ರೋತ್ರಮನ್ನಸ್ಯಾನ್ನಂ ಮನಸೋ ಯೇ ಮನೋ ವಿದುಃ’ ಇತಿ । ತೇಽತ್ರ ವಾಕ್ಯಶೇಷಗತಾಃ ಸನ್ನಿಧಾನಾತ್ಪಂಚಜನಾ ವಿವಕ್ಷ್ಯಂತೇ । ಕಥಂ ಪುನಃ ಪ್ರಾಣಾದಿಷು ಜನಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಃ ? ತತ್ತ್ವೇಷು ವಾ ಕಥಂ ಜನಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಃ ? ಸಮಾನೇ ತು ಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯತಿಕ್ರಮೇ ವಾಕ್ಯಶೇಷವಶಾತ್ಪ್ರಾಣಾದಯ ಏವ ಗ್ರಹೀತವ್ಯಾ ಭವಂತಿ । ಜನಸಂಬಂಧಾಚ್ಚ ಪ್ರಾಣಾದಯೋ ಜನಶಬ್ದಭಾಜೋ ಭವಂತಿ । ಜನವಚನಶ್ಚ ಪುರುಷಶಬ್ದಃ ಪ್ರಾಣೇಷು ಪ್ರಯುಕ್ತಃ — ‘ತೇ ವಾ ಏತೇ ಪಂಚ ಬ್ರಹ್ಮಪುರುಷಾಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೩ । ೬) ಇತ್ಯತ್ರ । ‘ಪ್ರಾಣೋ ಪಿತಾ ಪ್ರಾಣೋ ಹ ಮಾತಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೧೫ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿ ಚ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್ । ಸಮಾಸಬಲಾಚ್ಚ ಸಮುದಾಯಸ್ಯ ರೂಢತ್ವಮವಿರುದ್ಧಮ್ । ಕಥಂ ಪುನರಸತಿ ಪ್ರಥಮಪ್ರಯೋಗೇ ರೂಢಿಃ ಶಕ್ಯಾಶ್ರಯಿತುಮ್ ? ಶಕ್ಯಾ ಉದ್ಭಿದಾದಿವದಿತ್ಯಾಹ — ಪ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥಸನ್ನಿಧಾನೇ ಹ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥಃ ಶಬ್ದಃ ಪ್ರಯುಜ್ಯಮಾನಃ ಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾತ್ತದ್ವಿಷಯೋ ನಿಯಮ್ಯತೇ; ಯಥಾ ‘ಉದ್ಭಿದಾ ಯಜೇತ’ ‘ಯೂಪಂ ಛಿನತ್ತಿ’ ‘ವೇದಿಂ ಕರೋತಿ’ ಇತಿ । ತಥಾ ಅಯಮಪಿ ಪಂಚಜನಶಬ್ದಃ ಸಮಾಸಾನ್ವಾಖ್ಯಾನಾದವಗತಸಂಜ್ಞಾಭಾವಃ ಸಂಜ್ಞ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷೀ ವಾಕ್ಯಶೇಷಸಮಭಿವ್ಯಾಹೃತೇಷು ಪ್ರಾಣಾದಿಷು ವರ್ತಿಷ್ಯತೇ । ಕೈಶ್ಚಿತ್ತು ದೇವಾಃ ಪಿತರೋ ಗಂಧರ್ವಾ ಅಸುರಾ ರಕ್ಷಾಂಸಿ ಚ ಪಂಚ ಪಂಚಜನಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾಃ । ಅನ್ಯೈಶ್ಚ ಚತ್ವಾರೋ ವರ್ಣಾ ನಿಷಾದಪಂಚಮಾಃ ಪರಿಗೃಹೀತಾಃ । ಕ್ವಚಿಚ್ಚ ‘ಯತ್ಪಾಂಚಜನ್ಯಯಾ ವಿಶಾ’ (ಋ. ಸಂ. ೮ । ೬೩ । ೭) ಇತಿ ಪ್ರಜಾಪರಃ ಪ್ರಯೋಗಃ ಪಂಚಜನಶಬ್ದಸ್ಯ ದೃಶ್ಯತೇ । ತತ್ಪರಿಗ್ರಹೇಽಪೀಹ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿರೋಧಃ । ಆಚಾರ್ಯಸ್ತು ನ ಪಂಚವಿಂಶತೇಸ್ತತ್ತ್ವಾನಾಮಿಹ ಪ್ರತೀತಿರಸ್ತೀತ್ಯೇವಂಪರತಯಾ ‘ಪ್ರಾಣಾದಯೋ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾತ್’ ಇತಿ ಜಗಾದ ॥ ೧೨ ॥
ಭವೇಯುಸ್ತಾವತ್ಪ್ರಾಣಾದಯಃ ಪಂಚಜನಾ ಮಾಧ್ಯಂದಿನಾನಾಮ್ , ಯೇಽನ್ನಂ ಪ್ರಾಣಾದಿಷ್ವಾಮನಂತಿ । ಕಾಣ್ವಾನಾಂ ತು ಕಥಂ ಪ್ರಾಣಾದಯಃ ಪಂಚಜನಾ ಭವೇಯುಃ, ಯೇಽನ್ನಂ ಪ್ರಾಣಾದಿಷು ನಾಮನಂತೀತಿ — ಅತ ಉತ್ತರಂ ಪಠತಿ —

ಜ್ಯೋತಿಷೈಕೇಷಾಮಸತ್ಯನ್ನೇ ॥ ೧೩ ॥

ಅಸತ್ಯಪಿ ಕಾಣ್ವಾನಾಮನ್ನೇ ಜ್ಯೋತಿಷಾ ತೇಷಾಂ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾ ಪೂರ್ಯೇತ । ತೇಽಪಿ ಹಿ ‘ಯಸ್ಮಿನ್ಪಂಚ ಪಂಚಜನಾಃ’ ಇತ್ಯತಃ ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ಮಂತ್ರೇ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪನಿರೂಪಣಾಯೈವ ಜ್ಯೋತಿರಧೀಯತೇ ‘ತದ್ದೇವಾ ಜ್ಯೋತಿಷಾಂ ಜ್ಯೋತಿಃ’ ಇತಿ । ಕಥಂ ಪುನರುಭಯೇಷಾಮಪಿ ತುಲ್ಯವದಿದಂ ಜ್ಯೋತಿಃ ಪಠ್ಯಮಾನಂ ಸಮಾನಮಂತ್ರಗತಯಾ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಯಾ ಕೇಷಾಂಚಿದ್ಗೃಹ್ಯತೇ ಕೇಷಾಂಚಿನ್ನೇತಿ — ಅಪೇಕ್ಷಾಭೇದಾದಿತ್ಯಾಹ — ಮಾಧ್ಯಂದಿನಾನಾಂ ಹಿ ಸಮಾನಮಂತ್ರಪಠಿತಪ್ರಾಣಾದಿಪಂಚಜನಲಾಭಾನ್ನಾಸ್ಮಿನ್ಮಂತ್ರಾಂತರಪಠಿತೇ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಯಪೇಕ್ಷಾ ಭವತಿ । ತದಲಾಭಾತ್ತು ಕಾಣ್ವಾನಾಂ ಭವತ್ಯಪೇಕ್ಷಾ । ಅಪೇಕ್ಷಾಭೇದಾಚ್ಚ ಸಮಾನೇಽಪಿ ಮಂತ್ರೇ ಜ್ಯೋತಿಷೋ ಗ್ರಹಣಾಗ್ರಹಣೇ । ಯಥಾ ಸಮಾನೇಽಪ್ಯತಿರಾತ್ರೇ ವಚನಭೇದಾತ್ಷೋಡಶಿನೋ ಗ್ರಹಣಾಗ್ರಹಣೇ, ತದ್ವತ್ । ತದೇವಂ ನ ತಾವಚ್ಛ್ರುತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ ಕಾಚಿತ್ಪ್ರಧಾನವಿಷಯಾಸ್ತಿ । ಸ್ಮೃತಿನ್ಯಾಯಪ್ರಸಿದ್ಧೀ ತು ಪರಿಹರಿಷ್ಯೇತೇ ॥ ೧೩ ॥

ಕಾರಣತ್ವಾಧಿಕರಣಮ್

ಕಾರಣತ್ವೇನ ಚಾಕಾಶಾದಿಷು ಯಥಾವ್ಯಪದಿಷ್ಟೋಕ್ತೇಃ ॥ ೧೪ ॥

ಪ್ರತಿಪಾದಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಲಕ್ಷಣಮ್ । ಪ್ರತಿಪಾದಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಂ ಗತಿಸಾಮಾನ್ಯಂ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಾನಾಮ್ । ಪ್ರತಿಪಾದಿತಂ ಚ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಶಬ್ದತ್ವಮ್ । ತತ್ರೇದಮಪರಮಾಶಂಕ್ಯತೇ — ನ ಜನ್ಮಾದಿಕಾರಣತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಂ ವಾ ಗತಿಸಾಮಾನ್ಯಂ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ವಿಗಾನದರ್ಶನಾತ್ । ಪ್ರತಿವೇದಾಂತಂ ಹ್ಯನ್ಯಾನ್ಯಾ ಸೃಷ್ಟಿರುಪಲಭ್ಯತೇ, ಕ್ರಮಾದಿವೈಚಿತ್ರ್ಯಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ — ಕ್ವಚಿತ್ ‘ಆತ್ಮನ ಆಕಾಶಃ ಸಂಭೂತಃ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯಾಕಾಶಾದಿಕಾ ಸೃಷ್ಟಿರಾಮ್ನಾಯತೇ । ಕ್ವಚಿತ್ತೇಜಆದಿಕಾ ‘ತತ್ತೇಜೋಽಸೃಜತ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೩) ಇತಿ । ಕ್ವಚಿತ್ಪ್ರಾಣಾದಿಕಾ ‘ಸ ಪ್ರಾಣಮಸೃಜತ ಪ್ರಾಣಾಚ್ಛ್ರದ್ಧಾಮ್’ (ಪ್ರ. ಉ. ೬ । ೪) ಇತಿ । ಕ್ವಚಿದಕ್ರಮೇಣೈವ ಲೋಕಾನಾಮುತ್ಪತ್ತಿರಾಮ್ನಾಯತೇ — ‘ಸ ಇಮಾಁಲ್ಲೋಕಾನಸೃಜತ । ಅಂಭೋ ಮರೀಚೀರ್ಮರಮಾಪಃ’ (ಐ. ಉ. ೧ । ೧ । ೨) ಇತಿ । ತಥಾ ಕ್ವಚಿದಸತ್ಪೂರ್ವಿಕಾ ಸೃಷ್ಟಿಃ ಪಠ್ಯತೇ — ‘ಅಸದ್ವಾ ಇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್ । ತತೋ ವೈ ಸದಜಾಯತ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೭ । ೧) ಇತಿ, ‘ಅಸದೇವೇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್ತತ್ಸದಾಸೀತ್ತತ್ಸಮಭವತ್’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೯ । ೧) ಇತಿ ಚ । ಕ್ವಚಿದಸದ್ವಾದನಿರಾಕರಣೇನ ಸತ್ಪೂರ್ವಿಕಾ ಪ್ರಕ್ರಿಯಾ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯತೇ — ‘ತದ್ಧೈಕ ಆಹುರಸದೇವೇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೧) ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ, ‘ಕುತಸ್ತು ಖಲು ಸೋಮ್ಯೈವꣳ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಹೋವಾಚ ಕಥಮಸತಃ ಸಜ್ಜಾಯೇತೇತಿ । ಸತ್ತ್ವೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೨) ಇತಿ । ಕ್ವಚಿತ್ಸ್ವಯಂಕರ್ತೃಕೈವ ವ್ಯಾಕ್ರಿಯಾ ಜಗತೋ ನಿಗದ್ಯತೇ — ‘ತದ್ಧೇದಂ ತರ್ಹ್ಯವ್ಯಾಕೃತಮಾಸೀತ್ತನ್ನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಮೇವ ವ್ಯಾಕ್ರಿಯತ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೭) ಇತಿ । ಏವಮನೇಕಧಾ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇರ್ವಸ್ತುನಿ ಚ ವಿಕಲ್ಪಸ್ಯಾನುಪಪತ್ತೇರ್ನ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಜಗತ್ಕಾರಣಾವಧಾರಣಪರತಾ ನ್ಯಾಯ್ಯಾ । ಸ್ಮೃತಿನ್ಯಾಯಪ್ರಸಿದ್ಧಿಭ್ಯಾಂ ತು ಕಾರಣಾಂತರಪರಿಗ್ರಹೋ ನ್ಯಾಯ್ಯ ಇತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಬ್ರೂಮಃ —
ಸತ್ಯಪಿ ಪ್ರತಿವೇದಾಂತಂ ಸೃಜ್ಯಮಾನೇಷ್ವಾಕಾಶಾದಿಷು ಕ್ರಮಾದಿದ್ವಾರಕೇ ವಿಗಾನೇ, ನ ಸ್ರಷ್ಟರಿ ಕಿಂಚಿದ್ವಿಗಾನಮಸ್ತಿ । ಕುತಃ ? ಯಥಾವ್ಯಪದಿಷ್ಟೋಕ್ತೇಃ — ಯಥಾಭೂತೋ ಹ್ಯೇಕಸ್ಮಿನ್ವೇದಾಂತೇ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸರ್ವೇಶ್ವರಃ ಸರ್ವಾತ್ಮೈಕೋಽದ್ವಿತೀಯಃ ಕಾರಣತ್ವೇನ ವ್ಯಪದಿಷ್ಟಃ, ತಥಾಭೂತ ಏವ ವೇದಾಂತಾಂತರೇಷ್ವಪಿ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತೇ । ತದ್ಯಥಾ — ‘ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತಿ । ಅತ್ರ ತಾವಜ್ಜ್ಞಾನಶಬ್ದೇನ ಪರೇಣ ಚ ತದ್ವಿಷಯೇಣ ಕಾಮಯಿತೃತ್ವವಚನೇನ ಚೇತನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನ್ಯರೂಪಯತ್ । ಅಪರಪ್ರಯೋಜ್ಯತ್ವೇನೇಶ್ವರಂ ಕಾರಣಮಬ್ರವೀತ್ । ತದ್ವಿಷಯೇಣೈವ ಪರೇಣಾತ್ಮಶಬ್ದೇನ ಶರೀರಾದಿಕೋಶಪರಂಪರಯಾ ಚಾಂತರನುಪ್ರವೇಶನೇನ ಸರ್ವೇಷಾಮಂತಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾನಂ ನಿರಧಾರಯತ್ । ‘ಬಹು ಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಜಾಯೇಯ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೬ । ೧) ಇತಿ ಚಾತ್ಮವಿಷಯೇಣ ಬಹುಭವನಾನುಶಂಸನೇನ ಸೃಜ್ಯಮಾನಾನಾಂ ವಿಕಾರಾಣಾಂ ಸ್ರಷ್ಟುರಭೇದಮಭಾಷತ । ತಥಾ ‘ಇದಂ ಸರ್ವಮಸೃಜತ । ಯದಿದಂ ಕಿಂ ಚ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೬ । ೧) ಇತಿ ಸಮಸ್ತಜಗತ್ಸೃಷ್ಟಿನಿರ್ದೇಶೇನ ಪ್ರಾಕ್ಸೃಷ್ಟೇರದ್ವಿತೀಯಂ ಸ್ರಷ್ಟಾರಮಾಚಷ್ಟೇ । ತದತ್ರ ಯಲ್ಲಕ್ಷಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಕಾರಣತ್ವೇನ ವಿಜ್ಞಾತಮ್ , ತಲ್ಲಕ್ಷಣಮೇವಾನ್ಯತ್ರಾಪಿ ವಿಜ್ಞಾಯತೇ — ‘ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮಗ್ರ ಆಸೀದೇಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೧) ‘ತದೈಕ್ಷತ ಬಹು ಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಜಾಯೇಯೇತಿ ತತ್ತೇಜೋಽಸೃಜತ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೩) ಇತಿ । ತಥಾ ‘ಆತ್ಮಾ ವಾ ಇದಮೇಕ ಏವಾಗ್ರ ಆಸೀನ್ನಾನ್ಯತ್ಕಿಂಚನ ಮಿಷತ್ । ಸ ಈಕ್ಷತ ಲೋಕಾನ್ನು ಸೃಜೈ’ (ಐ. ಉ. ೧ । ೧ । ೧) ಇತಿ ಚ — ಏವಂಜಾತೀಯಕಸ್ಯ ಕಾರಣಸ್ವರೂಪನಿರೂಪಣಪರಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಜಾತಸ್ಯ ಪ್ರತಿವೇದಾಂತಮವಿಗೀತಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ಕಾರ್ಯವಿಷಯಂ ತು ವಿಗಾನಂ ದೃಶ್ಯತೇ — ಕ್ವಚಿದಾಕಾಶಾದಿಕಾ ಸೃಷ್ಟಿಃ ಕ್ವಚಿತ್ತೇಜಆದಿಕೇತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕಮ್ । ನ ಚ ಕಾರ್ಯವಿಷಯೇಣ ವಿಗಾನೇನ ಕಾರಣಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಸರ್ವವೇದಾಂತೇಷ್ವವಿಗೀತಮಧಿಗಮ್ಯಮಾನಮವಿವಕ್ಷಿತಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತೀತಿ ಶಕ್ಯತೇ ವಕ್ತುಮ್ , ಅತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಸಮಾಧಾಸ್ಯತಿ ಚಾಚಾರ್ಯಃ ಕಾರ್ಯವಿಷಯಮಪಿ ವಿಗಾನಮ್ ‘ನ ವಿಯದಶ್ರುತೇಃ’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೨ । ೩ । ೧) ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ । ಭವೇದಪಿ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ವಿಗೀತತ್ವಮಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ಹ್ಯಯಂ ಸೃಷ್ಟ್ಯಾದಿಪ್ರಪಂಚಃ ಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷಿತಃ । ನ ಹಿ ತತ್ಪ್ರತಿಬದ್ಧಃ ಕಶ್ಚಿತ್ಪುರುಷಾರ್ಥೋ ದೃಶ್ಯತೇ ಶ್ರೂಯತೇ ವಾ । ನ ಚ ಕಲ್ಪಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತೇ, ಉಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಾಭ್ಯಾಂ ತತ್ರ ತತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯೈರ್ವಾಕ್ಯೈಃ ಸಾಕಮೇಕವಾಕ್ಯತಾಯಾ ಗಮ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ । ದರ್ಶಯತಿ ಚ ಸೃಷ್ಟ್ಯಾದಿಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಥತಾಮ್ — ‘ಅನ್ನೇನ ಸೋಮ್ಯ ಶುಂಗೇನಾಪೋ ಮೂಲಮನ್ವಿಚ್ಛಾದ್ಭಿಃ ಸೋಮ್ಯ ಶುಂಗೇನ ತೇಜೋ ಮೂಲಮನ್ವಿಚ್ಛ ತೇಜಸಾ ಸೋಮ್ಯ ಶುಂಗೇನ ಸನ್ಮೂಲಮನ್ವಿಚ್ಛ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೪) ಇತಿ । ಮೃದಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತೈಶ್ಚ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣೇನಾಭೇದಂ ವದಿತುಂ ಸೃಷ್ಟ್ಯಾದಿಪ್ರಪಂಚಃ ಶ್ರಾವ್ಯತ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ತಥಾ ಚ ಸಂಪ್ರದಾಯವಿದೋ ವದಂತಿ — ‘ಮೃಲ್ಲೋಹವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾದ್ಯೈಃ ಸೃಷ್ಟಿರ್ಯಾ ಚೋದಿತಾನ್ಯಥಾ । ಉಪಾಯಃ ಸೋಽವತಾರಾಯ ನಾಸ್ತಿ ಭೇದಃ ಕಥಂಚನ’ (ಮಾ. ಕಾ. ೩ । ೧೫) ಇತಿ । ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತಿಪ್ರತಿಬದ್ಧಂ ತು ಫಲಂ ಶ್ರೂಯತೇ — ‘ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ ಪರಮ್’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ‘ತರತಿ ಶೋಕಮಾತ್ಮವಿತ್’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೧ । ೩) ‘ತಮೇವ ವಿದಿತ್ವಾತಿ ಮೃತ್ಯುಮೇತಿ’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೩ । ೮) ಇತಿ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾವಗಮಂ ಚೇದಂ ಫಲಮ್ , ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ ಇತ್ಯಸಂಸಾರ್ಯಾತ್ಮತ್ವಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ಸತ್ಯಾಂ ಸಂಸಾರ್ಯಾತ್ಮತ್ವವ್ಯಾವೃತ್ತೇಃ ॥ ೧೪ ॥
ಯತ್ಪುನಃ ಕಾರಣವಿಷಯಂ ವಿಗಾನಂ ದರ್ಶಿತಮ್ ‘ಅಸದ್ವಾ ಇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೭ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿ, ತತ್ಪರಿಹರ್ತವ್ಯಮ್; ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ —

ಸಮಾಕರ್ಷಾತ್ ॥ ೧೫ ॥

‘ಅಸದ್ವಾ ಇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೭ । ೧) ಇತಿ ನಾತ್ರಾಸನ್ನಿರಾತ್ಮಕಂ ಕಾರಣತ್ವೇನ ಶ್ರಾವ್ಯತೇ । ಯತಃ ‘ಅಸನ್ನೇವ ಸ ಭವತಿ । ಅಸದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವೇದ ಚೇತ್ । ಅಸ್ತಿ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಚೇದ್ವೇದ । ಸಂತಮೇನಂ ತತೋ ವಿದುಃ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೬ । ೧) ಇತ್ಯಸದ್ವಾದಾಪವಾದೇನಾಸ್ತಿತ್ವಲಕ್ಷಣಂ ಬ್ರಹ್ಮಾನ್ನಮಯಾದಿಕೋಶಪರಂಪರಯಾ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾನಂ ನಿರ್ಧಾರ್ಯ, ‘ಸೋಽಕಾಮಯತ’ ಇತಿ ತಮೇವ ಪ್ರಕೃತಂ ಸಮಾಕೃಷ್ಯ, ಸಪ್ರಪಂಚಾಂ ಸೃಷ್ಟಿಂ ತಸ್ಮಾಚ್ಛ್ರಾವಯಿತ್ವಾ, ‘ತತ್ಸತ್ಯಮಿತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ’ ಇತಿ ಚೋಪಸಂಹೃತ್ಯ, ‘ತದಪ್ಯೇಷ ಶ್ಲೋಕೋ ಭವತಿ’ ಇತಿ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಪ್ರಕೃತೇಽರ್ಥೇ ಶ್ಲೋಕಮಿಮಮುದಾಹರತಿ — ‘ಅಸದ್ವಾ ಇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೭ । ೧) ಇತಿ । ಯದಿ ತ್ವಸನ್ನಿರಾತ್ಮಕಮಸ್ಮಿಞ್ಶ್ಲೋಕೇಽಭಿಪ್ರೇಯೇತ, ತತೋಽನ್ಯಸಮಾಕರ್ಷಣೇಽನ್ಯಸ್ಯೋದಾಹರಣಾದಸಂಬದ್ಧಂ ವಾಕ್ಯಮಾಪದ್ಯೇತ । ತಸ್ಮಾನ್ನಾಮರೂಪವ್ಯಾಕೃತವಸ್ತುವಿಷಯಃ ಪ್ರಾಯೇಣ ಸಚ್ಛಬ್ದಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧ ಇತಿ ತದ್ವ್ಯಾಕರಣಾಭಾವಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಃ ಸದೇವ ಬ್ರಹ್ಮಾಸದಿವಾಸೀದಿತ್ಯುಪಚರ್ಯತೇ । ಏಷೈವ ‘ಅಸದೇವೇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೯ । ೧) ಇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಯೋಜನಾ, ‘ತತ್ಸದಾಸೀತ್’ ಇತಿ ಸಮಾಕರ್ಷಣಾತ್; ಅತ್ಯಂತಾಭಾವಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ಹಿ ‘ತತ್ಸದಾಸೀತ್’ ಇತಿ ಕಿಂ ಸಮಾಕೃಷ್ಯೇತ ? ‘ತದ್ಧೈಕ ಆಹುರಸದೇವೇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೧) ಇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ನ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣಾಯಮೇಕೀಯಮತೋಪನ್ಯಾಸಃ, ಕ್ರಿಯಾಯಾಮಿವ ವಸ್ತುನಿ ವಿಕಲ್ಪಸ್ಯಾಸಂಭವಾತ್ । ತಸ್ಮಾಚ್ಛ್ರುತಿಪರಿಗೃಹೀತಸತ್ಪಕ್ಷದಾರ್ಢ್ಯಾಯೈವಾಯಂ ಮಂದಮತಿಪರಿಕಲ್ಪಿತಸ್ಯಾಸತ್ಪಕ್ಷಸ್ಯೋಪನ್ಯಸ್ಯ ನಿರಾಸ ಇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ‘ತದ್ಧೇದಂ ತರ್ಹ್ಯವ್ಯಾಕೃತಮಾಸೀತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೭) ಇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ನ ನಿರಧ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಜಗತೋ ವ್ಯಾಕರಣಂ ಕಥ್ಯತೇ, ‘ಸ ಏಷ ಇಹ ಪ್ರವಿಷ್ಟ ಆ ನಖಾಗ್ರೇಭ್ಯಃ’ ಇತ್ಯಧ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ವ್ಯಾಕೃತಕಾರ್ಯಾನುಪ್ರವೇಶಿತ್ವೇನ ಸಮಾಕರ್ಷಾತ್ । ನಿರಧ್ಯಕ್ಷೇ ವ್ಯಾಕರಣಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ಹ್ಯನಂತರೇಣ ಪ್ರಕೃತಾವಲಂಬಿನಾ ಸ ಇತ್ಯನೇನ ಸರ್ವನಾಮ್ನಾ ಕಃ ಕಾರ್ಯಾನುಪ್ರವೇಶಿತ್ವೇನ ಸಮಾಕೃಷ್ಯೇತ ? ಚೇತನಸ್ಯ ಚಾಯಮಾತ್ಮನಃ ಶರೀರೇಽನುಪ್ರವೇಶಃ ಶ್ರೂಯತೇ, ಅನುಪ್ರವಿಷ್ಟಸ್ಯ ಚೇತನತ್ವಶ್ರವಣಾತ್ — ‘ಪಶ್ಯꣳಶ್ಚಕ್ಷುಃ ಶೃಣ್ವಞ್ಶ್ರೋತ್ರಂ ಮನ್ವಾನೋ ಮನಃ’ ಇತಿ । ಅಪಿ ಚ ಯಾದೃಶಮಿದಮದ್ಯತ್ವೇ ನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಂ ವ್ಯಾಕ್ರಿಯಮಾಣಂ ಜಗತ್ಸಾಧ್ಯಕ್ಷಂ ವ್ಯಾಕ್ರಿಯತೇ, ಏವಮಾದಿಸರ್ಗೇಽಪೀತಿ ಗಮ್ಯತೇ, ದೃಷ್ಟವಿಪರೀತಕಲ್ಪನಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮಪಿ ‘ಅನೇನ ಜೀವೇನಾತ್ಮನಾನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ನಾಮರೂಪೇ ವ್ಯಾಕರವಾಣಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೩ । ೨) ಇತಿ ಸಾಧ್ಯಕ್ಷಾಮೇವ ಜಗತೋ ವ್ಯಾಕ್ರಿಯಾಂ ದರ್ಶಯತಿ । ‘ವ್ಯಾಕ್ರಿಯತ’ ಇತ್ಯಪಿ ಕರ್ಮಕರ್ತರಿ ಲಕಾರಃ ಸತ್ಯೇವ ಪರಮೇಶ್ವರೇ ವ್ಯಾಕರ್ತರಿ ಸೌಕರ್ಯಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ — ಯಥಾ ಲೂಯತೇ ಕೇದಾರಃ ಸ್ವಯಮೇವೇತಿ ಸತ್ಯೇವ ಪೂರ್ಣಕೇ ಲವಿತರಿ । ಯದ್ವಾ ಕರ್ಮಣ್ಯೇವೈಷ ಲಕಾರೋಽರ್ಥಾಕ್ಷಿಪ್ತಂ ಕರ್ತಾರಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ — ಯಥಾ ಗಮ್ಯತೇ ಗ್ರಾಮ ಇತಿ ॥ ೧೫ ॥

ಬಾಲಾಕ್ಯಧಿಕರಣಮ್

ಜಗದ್ವಾಚಿತ್ವಾತ್ ॥ ೧೬ ॥

ಕೌಷೀತಕಿಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ಬಾಲಾಕ್ಯಜಾತಶತ್ರುಸಂವಾದೇ ಶ್ರೂಯತೇ — ‘ಯೋ ವೈ ಬಾಲಾಕ ಏತೇಷಾಂ ಪುರುಷಾಣಾಂ ಕರ್ತಾ ಯಸ್ಯ ವೈತತ್ಕರ್ಮ ಸ ವೈ ವೇದಿತವ್ಯಃ’ (ಕೌ. ಬ್ರಾ. ೪ । ೧೮) ಇತಿ । ತತ್ರ ಕಿಂ ಜೀವೋ ವೇದಿತವ್ಯತ್ವೇನೋಪದಿಶ್ಯತೇ, ಉತ ಮುಖ್ಯಃ ಪ್ರಾಣಃ, ಉತ ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ವಿಶಯಃ । ಕಿಂ ತಾವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ? ಪ್ರಾಣ ಇತಿ । ಕುತಃ ? ‘ಯಸ್ಯ ವೈತತ್ಕರ್ಮ’ ಇತಿ ಶ್ರವಣಾತ್ । ಪರಿಸ್ಪಂದಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಚ ಕರ್ಮಣಃ ಪ್ರಾಣಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ । ವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ಚ ‘ಅಥಾಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಾಣ ಏವೈಕಧಾ ಭವತಿ’ ಇತಿ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದದರ್ಶನಾತ್ । ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಸ್ಯ ಚ ಮುಖ್ಯೇ ಪ್ರಾಣೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ಯೇ ಚೈತೇ ಪುರಸ್ತಾದ್ಬಾಲಾಕಿನಾ ‘ಆದಿತ್ಯೇ ಪುರುಷಶ್ಚಂದ್ರಮಸಿ ಪುರುಷಃ’ ಇತ್ಯೇವಮಾದಯಃ ಪುರುಷಾ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಾಃ, ತೇಷಾಮಪಿ ಭವತಿ ಪ್ರಾಣಃ ಕರ್ತಾ, ಪ್ರಾಣಾವಸ್ಥಾವಿಶೇಷತ್ವಾದಾದಿತ್ಯಾದಿದೇವತಾತ್ಮನಾಮ್ — ‘ಕತಮ ಏಕೋ ದೇವ ಇತಿ ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ಸ ಬ್ರಹ್ಮ ತ್ಯದಿತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೯) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ । ಜೀವೋ ವಾಯಮಿಹ ವೇದಿತವ್ಯತಯೋಪದಿಶ್ಯತೇ । ತಸ್ಯಾಪಿ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಲಕ್ಷಣಂ ಕರ್ಮ ಶಕ್ಯತೇ ಶ್ರಾವಯಿತುಮ್ — ‘ಯಸ್ಯ ವೈತತ್ಕರ್ಮ’ ಇತಿ । ಸೋಽಪಿ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಾದ್ಭೋಗೋಪಕರಣಭೂತಾನಾಮೇತೇಷಾಂ ಪುರುಷಾಣಾಂ ಕರ್ತೋಪಪದ್ಯತೇ । ವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ಚ ಜೀವಲಿಂಗಮವಗಮ್ಯತೇ — ಯತ್ಕಾರಣಂ ವೇದಿತವ್ಯತಯೋಪನ್ಯಸ್ತಸ್ಯ ಪುರುಷಾಣಾಂ ಕರ್ತುರ್ವೇದನಾಯೋಪೇತಂ ಬಾಲಾಕಿಂ ಪ್ರತಿ ಬುಬೋಧಯಿಷುರಜಾತಶತ್ರುಃ ಸುಪ್ತಂ ಪುರುಷಮಾಮಂತ್ರ್ಯ ಆಮಂತ್ರಣಶಬ್ದಾಶ್ರವಣಾತ್ಪ್ರಾಣಾದೀನಾಮಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ಪ್ರತಿಬೋಧ್ಯ ಯಷ್ಟಿಘಾತೋತ್ಥಾಪನಾತ್ಪ್ರಾಣಾದಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ಜೀವಂ ಭೋಕ್ತಾರಂ ಪ್ರತಿಬೋಧಯತಿ । ತಥಾ ಪರಸ್ತಾದಪಿ ಜೀವಲಿಂಗಮವಗಮ್ಯತೇ — ‘ತದ್ಯಥಾ ಶ್ರೇಷ್ಠೀ ಸ್ವೈರ್ಭುಂಕ್ತೇ ಯಥಾ ವಾ ಸ್ವಾಃ ಶ್ರೇಷ್ಠಿನಂ ಭುಂಜಂತ್ಯೇವಮೇವೈಷ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮೈತೈರಾತ್ಮಭಿರ್ಭುಂಕ್ತೇ ಏವಮೇವೈತ ಆತ್ಮಾನ ಏತಮಾತ್ಮಾನಂ ಭುಂಜಂತಿ’ (ಕೌ. ಬ್ರಾ. ೪ । ೨೦) ಇತಿ । ಪ್ರಾಣಭೃತ್ತ್ವಾಚ್ಚ ಜೀವಸ್ಯೋಪಪನ್ನಂ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದತ್ವಮ್ । ತಸ್ಮಾಜ್ಜೀವಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಯೋರನ್ಯತರ ಇಹ ಗ್ರಹಣೀಯಃ, ನ ಪರಮೇಶ್ವರಃ, ತಲ್ಲಿಂಗಾನವಗಮಾದಿತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಬ್ರೂಮಃ —
ಪರಮೇಶ್ವರ ಏವಾಯಮೇತೇಷಾಂ ಪುರುಷಾಣಾಂ ಕರ್ತಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಉಪಕ್ರಮಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ । ಇಹ ಹಿ ಬಾಲಾಕಿರಜಾತಶತ್ರುಣಾ ಸಹ ‘ಬ್ರಹ್ಮ ತೇ ಬ್ರವಾಣಿ’ ಇತಿ ಸಂವದಿತುಮುಪಚಕ್ರಮೇ । ಸ ಚ ಕತಿಚಿದಾದಿತ್ಯಾದ್ಯಧಿಕರಣಾನ್ಪುರುಷಾನಮುಖ್ಯಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿಭಾಜ ಉಕ್ತ್ವಾ ತೂಷ್ಣೀಂ ಬಭೂವ । ತಮಜಾತಶತ್ರುಃ ‘ಮೃಷಾ ವೈ ಖಲು ಮಾ ಸಂವದಿಷ್ಠಾ ಬ್ರಹ್ಮ ತೇ ಬ್ರವಾಣಿ’ ಇತ್ಯಮುಖ್ಯಬ್ರಹ್ಮವಾದಿತಯಾಪೋದ್ಯ, ತತ್ಕರ್ತಾರಮನ್ಯಂ ವೇದಿತವ್ಯತಯೋಪಚಿಕ್ಷೇಪ । ಯದಿ ಸೋಽಪ್ಯಮುಖ್ಯಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿಭಾಕ್ಸ್ಯಾತ್ , ಉಪಕ್ರಮೋ ಬಾಧ್ಯೇತ । ತಸ್ಮಾತ್ಪರಮೇಶ್ವರ ಏವಾಯಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಚೈತೇಷಾಂ ಪುರುಷಾಣಾಂ ನ ಪರಮೇಶ್ವರಾದನ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣಾವಕಲ್ಪತೇ । ‘ಯಸ್ಯ ವೈತತ್ಕರ್ಮ’ ಇತ್ಯಪಿ ನಾಯಂ ಪರಿಸ್ಪಂದಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ವಾ ಕರ್ಮಣೋ ನಿರ್ದೇಶಃ, ತಯೋರನ್ಯತರಸ್ಯಾಪ್ಯಪ್ರಕೃತತ್ವಾತ್ , ಅಸಂಶಬ್ದಿತತ್ವಾಚ್ಚ । ನಾಪಿ ಪುರುಷಾಣಾಮಯಂ ನಿರ್ದೇಶಃ, ‘ಏತೇಷಾಂ ಪುರುಷಾಣಾಂ ಕರ್ತಾ’ ಇತ್ಯೇವ ತೇಷಾಂ ನಿರ್ದಿಷ್ಟತ್ವಾತ್ , ಲಿಂಗವಚನವಿಗಾನಾಚ್ಚ । ನಾಪಿ ಪುರುಷವಿಷಯಸ್ಯ ಕರೋತ್ಯರ್ಥಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾಫಲಸ್ಯ ವಾಯಂ ನಿರ್ದೇಶಃ, ಕರ್ತೃಶಬ್ದೇನೈವ ತಯೋರುಪಾತ್ತತ್ವಾತ್ । ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಾತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸನ್ನಿಹಿತಂ ಜಗತ್ಸರ್ವನಾಮ್ನೈತಚ್ಛಬ್ದೇನ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ । ಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ಚ ತದೇವ ಜಗತ್ಕರ್ಮ । ನನು ಜಗದಪ್ಯಪ್ರಕೃತಮಸಂಶಬ್ದಿತಂ ಚ । ಸತ್ಯಮೇತತ್ । ತಥಾಪ್ಯಸತಿ ವಿಶೇಷೋಪಾದಾನೇ ಸಾಧಾರಣೇನಾರ್ಥೇನ ಸನ್ನಿಧಾನೇನ ಸನ್ನಿಹಿತವಸ್ತುಮಾತ್ರಸ್ಯಾಯಂ ನಿರ್ದೇಶ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ, ನ ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಕಸ್ಯಚಿತ್ , ವಿಶೇಷಸನ್ನಿಧಾನಾಭಾವಾತ್ । ಪೂರ್ವತ್ರ ಚ ಜಗದೇಕದೇಶಭೂತಾನಾಂ ಪುರುಷಾಣಾಂ ವಿಶೇಷೋಪಾದಾನಾದವಿಶೇಷಿತಂ ಜಗದೇವೇಹೋಪಾದೀಯತ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ — ಯ ಏತೇಷಾಂ ಪುರುಷಾಣಾಂ ಜಗದೇಕದೇಶಭೂತಾನಾಂ ಕರ್ತಾ — ಕಿಮನೇನ ವಿಶೇಷೇಣ ? — ಯಸ್ಯ ಕೃತ್ಸ್ನಮೇವ ಜಗದವಿಶೇಷಿತಂ ಕರ್ಮೇತಿ ವಾಶಬ್ದ ಏಕದೇಶಾವಚ್ಛಿನ್ನಕರ್ತೃತ್ವವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಃ । ಯೇ ಬಾಲಾಕಿನಾ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಾಭಿಮತಾಃ ಪುರುಷಾಃ ಕೀರ್ತಿತಾಃ, ತೇಷಾಮಬ್ರಹ್ಮತ್ವಖ್ಯಾಪನಾಯ ವಿಶೇಷೋಪಾದಾನಮ್ । ಏವಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಪರಿವ್ರಾಜಕನ್ಯಾಯೇನ ಸಾಮಾನ್ಯವಿಶೇಷಾಭ್ಯಾಂ ಜಗತಃ ಕರ್ತಾ ವೇದಿತವ್ಯತಯೋಪದಿಶ್ಯತೇ । ಪರಮೇಶ್ವರಶ್ಚ ಸರ್ವಜಗತಃ ಕರ್ತಾ ಸರ್ವವೇದಾಂತೇಷ್ವವಧಾರಿತಃ ॥ ೧೬ ॥

ಜೀವಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಲಿಂಗಾನ್ನೇತಿ ಚೇತ್ತದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ॥ ೧೭ ॥

ಅಥ ಯದುಕ್ತಂ ವಾಕ್ಯಶೇಷಗತಾಜ್ಜೀವಲಿಂಗಾನ್ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಲಿಂಗಾಚ್ಚ ತಯೋರೇವಾನ್ಯತರಸ್ಯೇಹ ಗ್ರಹಣಂ ನ್ಯಾಯ್ಯಂ ನ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯೇತಿ, ತತ್ಪರಿಹರ್ತವ್ಯಮ್ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ಪರಿಹೃತಂ ಚೈತತ್ ‘ನೋಪಾಸಾತ್ರೈವಿಧ್ಯಾದಾಶ್ರಿತತ್ವಾದಿಹ ತದ್ಯೋಗಾತ್’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೧ । ೧ । ೩೧) ಇತ್ಯತ್ರ । ತ್ರಿವಿಧಂ ಹ್ಯತ್ರೋಪಾಸನಮೇವಂ ಸತಿ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ — ಜೀವೋಪಾಸನಂ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣೋಪಾಸನಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಂ ಚೇತಿ । ನ ಚೈತನ್ನ್ಯಾಯ್ಯಮ್ । ಉಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಾಭ್ಯಾಂ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವಮಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಸ್ಯಾವಗಮ್ಯತೇ । ತತ್ರೋಪಕ್ರಮಸ್ಯ ತಾವದ್ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವಂ ದರ್ಶಿತಮ್ । ಉಪಸಂಹಾರಸ್ಯಾಪಿ ನಿರತಿಶಯಫಲಶ್ರವಣಾದ್ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವಂ ದೃಶ್ಯತೇ — ‘ಸರ್ವಾನ್ಪಾಪ್ಮನೋಽಪಹತ್ಯ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಚ ಭೂತಾನಾಂ ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಂ ಸ್ವಾರಾಜ್ಯಮಾಧಿಪತ್ಯಂ ಪರ್ಯೇತಿ ಯ ಏವಂ ವೇದ’ ಇತಿ । ನನ್ವೇವಂ ಸತಿ ಪ್ರತರ್ದನವಾಕ್ಯನಿರ್ಣಯೇನೈವೇದಮಪಿ ವಾಕ್ಯಂ ನಿರ್ಣೀಯೇತ । ನ ನಿರ್ಣೀಯತೇ, ‘ಯಸ್ಯ ವೈತತ್ಕರ್ಮ’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವೇನ ತತ್ರ ಅನಿರ್ಧಾರಿತತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದತ್ರ ಜೀವಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಶಂಕಾ ಪುನರುತ್ಪದ್ಯಮಾನಾ ನಿವರ್ತ್ಯತೇ । ಪ್ರಾಣಶಬ್ದೋಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯೋ ದೃಷ್ಟಃ ‘ಪ್ರಾಣಬಂಧನಂ ಹಿ ಸೋಮ್ಯ ಮನಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೨) ಇತ್ಯತ್ರ । ಜೀವಲಿಂಗಮಪ್ಯುಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಯೋರ್ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವಾದಭೇದಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಯೋಜಯಿತವ್ಯಮ್ ॥ ೧೭ ॥

ಅನ್ಯಾರ್ಥಂ ತು ಜೈಮಿನಿಃ ಪ್ರಶ್ನವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಭ್ಯಾಮಪಿ ಚೈವಮೇಕೇ ॥ ೧೮ ॥

ಅಪಿ ಚ ನೈವಾತ್ರ ವಿವದಿತವ್ಯಮ್ — ಜೀವಪ್ರಧಾನಂ ವೇದಂ ವಾಕ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಧಾನಂ ವೇತಿ । ಯತೋಽನ್ಯಾರ್ಥಂ ಜೀವಪರಾಮರ್ಶಂ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಥಮಸ್ಮಿನ್ವಾಕ್ಯೇ ಜೈಮಿನಿರಾಚಾರ್ಯೋ ಮನ್ಯತೇ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಪ್ರಶ್ನವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಭ್ಯಾಮ್ । ಪ್ರಶ್ನಸ್ತಾವತ್ಸುಪ್ತಪುರುಷಪ್ರತಿಬೋಧನೇನ ಪ್ರಾಣಾದಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತೇ ಜೀವೇ ಪ್ರತಿಬೋಧಿತೇ ಪುನರ್ಜೀವವ್ಯತಿರಿಕ್ತವಿಷಯೋ ದೃಶ್ಯತೇ — ‘ಕ್ವೈಷ ಏತದ್ಬಾಲಾಕೇ ಪುರುಷೋಽಶಯಿಷ್ಟ ಕ್ವ ವಾ ಏತದಭೂತ್ಕುತ ಏತದಾಗಾತ್’ (ಕೌ. ಬ್ರಾ. ೪ । ೧೯) ಇತಿ । ಪ್ರತಿವಚನಮಪಿ — ‘ಯದಾ ಸುಪ್ತಃ ಸ್ವಪ್ನಂ ನ ಕಂಚನ ಪಶ್ಯತ್ಯಥಾಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಾಣ ಏವೈಕಧಾ ಭವತಿ’ (ಕೌ. ಬ್ರಾ. ೪ । ೨೦) ಇತ್ಯಾದಿ, ‘ಏತಸ್ಮಾದಾತ್ಮನಃ ಪ್ರಾಣಾ ಯಥಾಯತನಂ ವಿಪ್ರತಿಷ್ಠಂತೇ ಪ್ರಾಣೇಭ್ಯೋ ದೇವಾ ದೇವೇಭ್ಯೋ ಲೋಕಾಃ’ ಇತಿ ಚ । ಸುಷುಪ್ತಿಕಾಲೇ ಚ ಪರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಜೀವ ಏಕತಾಂ ಗಚ್ಛತಿ; ಪರಸ್ಮಾಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಾಣಾದಿಕಂ ಜಗಜ್ಜಾಯತ ಇತಿ ವೇದಾಂತಮರ್ಯಾದಾ । ತಸ್ಮಾದ್ಯತ್ರಾಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ನಿಃಸಂಬೋಧತಾಸ್ವಚ್ಛತಾರೂಪಃ ಸ್ವಾಪಃ — ಉಪಾಧಿಜನಿತವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನರಹಿತಂ ಸ್ವರೂಪಮ್ , ಯತಸ್ತದ್ಭ್ರಂಶರೂಪಮಾಗಮನಮ್ , ಸೋಽತ್ರ ಪರಮಾತ್ಮಾ ವೇದಿತವ್ಯತಯಾ ಶ್ರಾವಿತ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ಅಪಿ ಚೈವಮೇಕೇ ಶಾಖಿನೋ ವಾಜಸನೇಯಿನೋಽಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಬಾಲಾಕ್ಯಜಾತಶತ್ರುಸಂವಾದೇ ಸ್ಪಷ್ಟಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಶಬ್ದೇನ ಜೀವಮಾಮ್ನಾಯ ತದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ಪರಮಾತ್ಮಾನಮಾಮನಂತಿ ‘ಯ ಏಷ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಃ ಪುರುಷಃ ಕ್ವೈಷ ತದಾಭೂತ್ಕುತ ಏತದಾಗಾತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧೬) ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನೇ । ಪ್ರತಿವಚನೇಽಪಿ ‘ಯ ಏಷೋಽಂತರ್ಹೃದಯ ಆಕಾಶಸ್ತಸ್ಮಿಞ್ಶೇತೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧೭) ಇತಿ । ಆಕಾಶಶಬ್ದಶ್ಚ ಪರಮಾತ್ಮನಿ ಪ್ರಯುಕ್ತಃ ‘ದಹರೋಽಸ್ಮಿನ್ನಂತರಾಕಾಶಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧ । ೨) ಇತ್ಯತ್ರ । ‘ಸರ್ವ ಏತ ಆತ್ಮಾನೋ ವ್ಯುಚ್ಚರಂತಿ’ ಇತಿ ಚೋಪಾಧಿಮತಾಮಾತ್ಮನಾಮನ್ಯತೋ ವ್ಯುಚ್ಚರಣಮಾಮನಂತಃ ಪರಮಾತ್ಮಾನಮೇವ ಕಾರಣತ್ವೇನಾಮನಂತೀತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ಪ್ರಾಣನಿರಾಕರಣಸ್ಯಾಪಿ ಸುಷುಪ್ತಪುರುಷೋತ್ಥಾಪನೇನ ಪ್ರಾಣಾದಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತೋಪದೇಶೋಽಭ್ಯುಚ್ಚಯಃ ॥ ೧೮ ॥

ವಾಕ್ಯಾನ್ವಯಾಧಿಕರಣಮ್

ವಾಕ್ಯಾನ್ವಯಾತ್ ॥ ೧೯ ॥

ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೇ ಮೈತ್ರೇಯೀಬ್ರಾಹ್ಮಣೇಽಧೀಯತೇ — ‘ನ ವಾ ಅರೇ ಪತ್ಯುಃ ಕಾಮಾಯ’ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ‘ನ ವಾ ಅರೇ ಸರ್ವಸ್ಯ ಕಾಮಾಯ ಸರ್ವಂ ಪ್ರಿಯಂ ಭವತ್ಯಾತ್ಮನಸ್ತು ಕಾಮಾಯ ಸರ್ವಂ ಪ್ರಿಯಂ ಭವತ್ಯಾತ್ಮಾ ವಾ ಅರೇ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ ಶ್ರೋತವ್ಯೋ ಮಂತವ್ಯೋ ನಿದಿಧ್ಯಾಸಿತವ್ಯೋ ಮೈತ್ರೇಯ್ಯಾತ್ಮನೋ ವಾ ಅರೇ ದರ್ಶನೇನ ಶ್ರವಣೇನ ಮತ್ಯಾ ವಿಜ್ಞಾನೇನೇದꣳ ಸರ್ವಂ ವಿದಿತಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೫। ೬) ಇತಿ । ತತ್ರೈತದ್ವಿಚಿಕಿತ್ಸ್ಯತೇ — ಕಿಂ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮೈವಾಯಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಶ್ರೋತವ್ಯತ್ವಾದಿರೂಪೇಣೋಪದಿಶ್ಯತೇ, ಆಹೋಸ್ವಿತ್ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ । ಕುತಃ ಪುನರೇಷಾ ವಿಚಿಕಿತ್ಸಾ ? ಪ್ರಿಯಸಂಸೂಚಿತೇನಾತ್ಮನಾ ಭೋಕ್ತ್ರೋಪಕ್ರಮಾದ್ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮೋಪದೇಶ ಇತಿ ಪ್ರತಿಭಾತಿ । ತಥಾ ಆತ್ಮವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನೋಪದೇಶಾತ್ಪರಮಾತ್ಮೋಪದೇಶ ಇತಿ । ಕಿಂ ತಾವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ? ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮೋಪದೇಶ ಇತಿ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಉಪಕ್ರಮಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ । ಪತಿಜಾಯಾಪುತ್ರವಿತ್ತಾದಿಕಂ ಹಿ ಭೋಗ್ಯಭೂತಂ ಸರ್ವಂ ಜಗತ್ ಆತ್ಮಾರ್ಥತಯಾ ಪ್ರಿಯಂ ಭವತೀತಿ ಪ್ರಿಯಸಂಸೂಚಿತಂ ಭೋಕ್ತಾರಮಾತ್ಮಾನಮುಪಕ್ರಮ್ಯಾನಂತರಮಿದಮಾತ್ಮನೋ ದರ್ಶನಾದ್ಯುಪದಿಶ್ಯಮಾನಂ ಕಸ್ಯಾನ್ಯಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಮಧ್ಯೇಽಪಿ ‘ಇದಂ ಮಹದ್ಭೂತಮನಂತಮಪಾರಂ ವಿಜ್ಞಾನಘನ ಏವೈತೇಭ್ಯೋ ಭೂತೇಭ್ಯಃ ಸಮುತ್ಥಾಯ ತಾನ್ಯೇವಾನುವಿನಶ್ಯತಿ ನ ಪ್ರೇತ್ಯ ಸಂಜ್ಞಾಸ್ತಿ’(ಬೃ. ಉ. ೨। ೪ । ೧೨) ಇತಿ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯೈವ ಮಹತೋ ಭೂತಸ್ಯ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಸ್ಯ ಭೂತೇಭ್ಯಃ ಸಮುತ್ಥಾನಂ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮಭಾವೇನ ಬ್ರುವನ್ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮನ ಏವೇದಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ । ತಥಾ ‘ವಿಜ್ಞಾತಾರಮರೇ ಕೇನ ವಿಜಾನೀಯಾತ್’(ಬೃ. ಉ. ೨। ೪ । ೧೪) ಇತಿ ಕರ್ತೃವಚನೇನ ಶಬ್ದೇನೋಪಸಂಹರನ್ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮಾನಮೇವೇಹೋಪದಿಷ್ಟಂ ದರ್ಶಯತಿ । ತಸ್ಮಾದಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನವಚನಂ ಭೋಕ್ತ್ರರ್ಥತ್ವಾದ್ಭೋಗ್ಯಜಾತಸ್ಯೌಪಚಾರಿಕಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮಿತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಬ್ರೂಮಃ —
ಪರಮಾತ್ಮೋಪದೇಶ ಏವಾಯಮ್ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ವಾಕ್ಯಾನ್ವಯಾತ್ । ವಾಕ್ಯಂ ಹೀದಂ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯೇಣಾವೇಕ್ಷ್ಯಮಾಣಂ ಪರಮಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರತ್ಯನ್ವಿತಾವಯವಂ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ । ಕಥಮಿತಿ? ತದುಪಪಾದ್ಯತೇ — ‘ಅಮೃತತ್ವಸ್ಯ ತು ನಾಶಾಸ್ತಿ ವಿತ್ತೇನ’ ಇತಿ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಾದುಪಶ್ರುತ್ಯ ‘ಯೇನಾಹಂ ನಾಮೃತಾ ಸ್ಯಾಂ ಕಿಮಹಂ ತೇನ ಕುರ್ಯಾಂ ಯದೇವ ಭಗವಾನ್ವೇದ ತದೇವ ಮೇ ಬ್ರೂಹಿ’ ಇತ್ಯಮೃತತ್ವಮಾಶಾಸಾನಾಯೈ ಮೈತ್ರೇಯ್ಯೈ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯ ಆತ್ಮವಿಜ್ಞಾನಮಿದಮುಪದಿಶತಿ । ನ ಚಾನ್ಯತ್ರ ಪರಮಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನಾದಮೃತತ್ವಮಸ್ತೀತಿ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿವಾದಾ ವದಂತಿ । ತಥಾ ಚಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಮುಚ್ಯಮಾನಂ ನಾನ್ಯತ್ರ ಪರಮಕಾರಣವಿಜ್ಞಾನಾನ್ಮುಖ್ಯಮವಕಲ್ಪತೇ । ನ ಚೈತದೌಪಚಾರಿಕಮಾಶ್ರಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ , ಯತ್ಕಾರಣಮಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯಾನಂತರೇಣ ಗ್ರಂಥೇನ ತದೇವೋಪಪಾದಯತಿ — ‘ಬ್ರಹ್ಮ ತಂ ಪರಾದಾದ್ಯೋಽನ್ಯತ್ರಾತ್ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ಯೋ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರಾದಿಕಂ ಜಗದಾತ್ಮನೋಽನ್ಯತ್ರ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ಲಬ್ಧಸದ್ಭಾವಂ ಪಶ್ಯತಿ, ತಂ ಮಿಥ್ಯಾದರ್ಶಿನಂ ತದೇವ ಮಿಥ್ಯಾದೃಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರಾದಿಕಂ ಜಗತ್ಪರಾಕರೋತೀತಿ ಭೇದದೃಷ್ಟಿಮಪೋದ್ಯ, ‘ಇದꣳ ಸರ್ವಂ ಯದಯಮಾತ್ಮಾ’ ಇತಿ ಸರ್ವಸ್ಯ ವಸ್ತುಜಾತಸ್ಯಾತ್ಮಾವ್ಯತಿರೇಕಮವತಾರಯತಿ । ‘ದುಂದುಭ್ಯಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತೈಶ್ಚ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೫ । ೮) ತಮೇವಾವ್ಯತಿರೇಕಂ ದ್ರಢಯತಿ । ‘ಅಸ್ಯ ಮಹತೋ ಭೂತಸ್ಯ ನಿಃಶ್ವಸಿತಮೇತದ್ಯದೃಗ್ವೇದಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೫ । ೧೧) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಚ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ನಾಮರೂಪಕರ್ಮಪ್ರಪಂಚಕಾರಣತಾಂ ವ್ಯಾಚಕ್ಷಾಣಃ ಪರಮಾತ್ಮಾನಮೇನಂ ಗಮಯತಿ । ತಥೈವೈಕಾಯನಪ್ರಕ್ರಿಯಾಯಾಮಪಿ ಸವಿಷಯಸ್ಯ ಸೇಂದ್ರಿಯಸ್ಯ ಸಾಂತಃಕರಣಸ್ಯ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯೈಕಾಯನಮನಂತರಮಬಾಹ್ಯಂ ಕೃತ್ಸ್ನಂ ಪ್ರಜ್ಞಾನಘನಂ ವ್ಯಾಚಕ್ಷಾಣಃ ಪರಮಾತ್ಮಾನಮೇನಂ ಗಮಯತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಪರಮಾತ್ಮನ ಏವಾಯಂ ದರ್ಶನಾದ್ಯುಪದೇಶ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ ॥ ೧೯ ॥
ಯತ್ಪುನರುಕ್ತಂ ಪ್ರಿಯಸಂಸೂಚಿತೋಪಕ್ರಮಾದ್ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮನ ಏವಾಯಂ ದರ್ಶನಾದ್ಯುಪದೇಶ ಇತಿ, ಅತ್ರ ಬ್ರೂಮಃ —

ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಸಿದ್ಧೇರ್ಲಿಂಗಮಾಶ್ಮರಥ್ಯಃ ॥ ೨೦ ॥

ಅಸ್ತ್ಯತ್ರ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾ — ‘ಆತ್ಮನಿ ವಿಜ್ಞಾತೇ ಸರ್ವಮಿದಂ ವಿಜ್ಞಾತಂ ಭವತಿ’ ‘ಇದꣳ ಸರ್ವಂ ಯದಯಮಾತ್ಮಾ’ ಇತಿ ಚ । ತಸ್ಯಾಃ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯಾಃ ಸಿದ್ಧಿಂ ಸೂಚಯತ್ಯೇತಲ್ಲಿಂಗಮ್ , ಯತ್ಪ್ರಿಯಸಂಸೂಚಿತಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯತ್ವಾದಿಸಂಕೀರ್ತನಮ್ । ಯದಿ ಹಿ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮಾ ಪರಮಾತ್ಮನೋಽನ್ಯಃ ಸ್ಯಾತ್ , ತತಃ ಪರಮಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನೇಽಪಿ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮಾ ನ ವಿಜ್ಞಾತ ಇತ್ಯೇಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಂ ಯತ್ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಮ್ , ತದ್ಧೀಯೇತ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮಪರಮಾತ್ಮನೋರಭೇದಾಂಶೇನೋಪಕ್ರಮಣಮಿತ್ಯಾಶ್ಮರಥ್ಯ ಆಚಾರ್ಯೋ ಮನ್ಯತೇ ॥ ೨೦ ॥

ಉತ್ಕ್ರಮಿಷ್ಯತ ಏವಂಭಾವಾದಿತ್ಯೌಡುಲೋಮಿಃ ॥ ೨೧ ॥

ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮನ ಏವ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಮನೋಬುದ್ಧಿಸಂಘಾತೋಪಾಧಿಸಂಪರ್ಕಾತ್ಕಲುಷೀಭೂತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಧ್ಯಾನಾದಿಸಾಧನಾನುಷ್ಠಾನಾತ್ಸಂಪ್ರಸನ್ನಸ್ಯ ದೇಹಾದಿಸಂಘಾತಾದುತ್ಕ್ರಮಿಷ್ಯತಃ ಪರಮಾತ್ಮನೈಕ್ಯೋಪಪತ್ತೇರಿದಮಭೇದೇನೋಪಕ್ರಮಣಮಿತ್ಯೌಡುಲೋಮಿರಾಚಾರ್ಯೋ ಮನ್ಯತೇ । ಶ್ರುತಿಶ್ಚೈವಂ ಭವತಿ — ‘ಏಷ ಸಂಪ್ರಸಾದೋಽಸ್ಮಾಚ್ಛರೀರಾತ್ಸಮುತ್ಥಾಯ ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿರುಪಸಂಪದ್ಯ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧೨ । ೩) ಇತಿ । ಕ್ವಚಿಚ್ಚ ಜೀವಾಶ್ರಯಮಪಿ ನಾಮರೂಪಂ ನದೀನಿದರ್ಶನೇನ ಜ್ಞಾಪಯತಿ — ‘ಯಥಾ ನದ್ಯಃ ಸ್ಯಂದಮಾನಾಃ ಸಮುದ್ರೇಽಸ್ತಂ ಗಚ್ಛಂತಿ ನಾಮರೂಪೇ ವಿಹಾಯ । ತಥಾ ವಿದ್ವಾನ್ನಾಮರೂಪಾದ್ವಿಮುಕ್ತಃ ಪರಾತ್ಪರಂ ಪುರುಷಮುಪೈತಿ ದಿವ್ಯಮ್’ (ಮು. ಉ. ೩ । ೨ । ೮) ಇತಿ । ಯಥಾ ಲೋಕೇ ನದ್ಯಃ ಸ್ವಾಶ್ರಯಮೇವ ನಾಮರೂಪಂ ವಿಹಾಯ ಸಮುದ್ರಮುಪಯಂತಿ, ಏವಂ ಜೀವೋಽಪಿ ಸ್ವಾಶ್ರಯಮೇವ ನಾಮರೂಪಂ ವಿಹಾಯ ಪರಂ ಪುರುಷಮುಪೈತೀತಿ ಹಿ ತತ್ರಾರ್ಥಃ ಪ್ರತೀಯತೇ — ದೃಷ್ಟಾಂತದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಯೋಸ್ತುಲ್ಯತಾಯೈ ॥ ೨೧ ॥

ಅವಸ್ಥಿತೇರಿತಿ ಕಾಶಕೃತ್ಸ್ನಃ ॥ ೨೨ ॥

ಅಸ್ಯೈವ ಪರಮಾತ್ಮನೋಽನೇನಾಪಿ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮಭಾವೇನಾವಸ್ಥಾನಾದುಪಪನ್ನಮಿದಮಭೇದೇನೋಪಕ್ರಮಣಮಿತಿ ಕಾಶಕೃತ್ಸ್ನ ಆಚಾರ್ಯೋ ಮನ್ಯತೇ । ತಥಾ ಚ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್ — ‘ಅನೇನ ಜೀವೇನಾತ್ಮನಾನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ನಾಮರೂಪೇ ವ್ಯಾಕರವಾಣಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೩ । ೨) ಇತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕಂ ಪರಸ್ಯೈವಾತ್ಮನೋ ಜೀವಭಾವೇನಾವಸ್ಥಾನಂ ದರ್ಶಯತಿ । ಮಂತ್ರವರ್ಣಶ್ಚ — ‘ಸರ್ವಾಣಿ ರೂಪಾಣಿ ವಿಚಿತ್ಯ ಧೀರೋ ನಾಮಾನಿ ಕೃತ್ವಾಭಿವದನ್ಯದಾಸ್ತೇ’ (ತೈ. ಆ. ೩ । ೧೨ । ೭) ಇತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕಃ । ನ ಚ ತೇಜಃಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ಸೃಷ್ಟೌ ಜೀವಸ್ಯ ಪೃಥಕ್ಸೃಷ್ಟಿಃ ಶ್ರುತಾ, ಯೇನ ಪರಸ್ಮಾದಾತ್ಮನೋಽನ್ಯಸ್ತದ್ವಿಕಾರೋ ಜೀವಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಕಾಶಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯಾಚಾರ್ಯಸ್ಯಾವಿಕೃತಃ ಪರಮೇಶ್ವರೋ ಜೀವಃ, ನಾನ್ಯ ಇತಿ ಮತಮ್ । ಆಶ್ಮರಥ್ಯಸ್ಯ ತು ಯದ್ಯಪಿ ಜೀವಸ್ಯ ಪರಸ್ಮಾದನನ್ಯತ್ವಮಭಿಪ್ರೇತಮ್ , ತಥಾಪಿ ‘ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಸಿದ್ಧೇಃ’ ಇತಿ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾಭಿಧಾನಾತ್ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಃ ಕಿಯಾನಪ್ಯಭಿಪ್ರೇತ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ಔಡುಲೋಮಿಪಕ್ಷೇ ಪುನಃ ಸ್ಪಷ್ಟಮೇವಾವಸ್ಥಾಂತರಾಪೇಕ್ಷೌ ಭೇದಾಭೇದೌ ಗಮ್ಯೇತೇ । ತತ್ರ ಕಾಶಕೃತ್ಸ್ನೀಯಂ ಮತಂ ಶ್ರುತ್ಯನುಸಾರೀತಿ ಗಮ್ಯತೇ, ಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷಿತಾರ್ಥಾನುಸಾರಾತ್ ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ । ಏವಂ ಚ ಸತಿ ತಜ್ಜ್ಞಾನಾದಮೃತತ್ವಮವಕಲ್ಪತೇ । ವಿಕಾರಾತ್ಮಕತ್ವೇ ಹಿ ಜೀವಸ್ಯಾಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಮಾನೇ ವಿಕಾರಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಿಸಂಬಂಧೇ ಪ್ರಲಯಪ್ರಸಂಗಾನ್ನ ತಜ್ಜ್ಞಾನಾದಮೃತತ್ವಮವಕಲ್ಪೇತ । ಅತಶ್ಚ ಸ್ವಾಶ್ರಯಸ್ಯ ನಾಮರೂಪಸ್ಯಾಸಂಭವಾದುಪಾಧ್ಯಾಶ್ರಯಂ ನಾಮರೂಪಂ ಜೀವೇ ಉಪಚರ್ಯತೇ । ಅತ ಏವೋತ್ಪತ್ತಿರಪಿ ಜೀವಸ್ಯ ಕ್ವಚಿದಗ್ನಿವಿಸ್ಫುಲಿಂಗೋದಾಹರಣೇನ ಶ್ರಾವ್ಯಮಾಣಾ ಉಪಾಧ್ಯಾಶ್ರಯೈವ ವೇದಿತವ್ಯಾ ॥
ಯದಪ್ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯೈವ ಮಹತೋ ಭೂತಸ್ಯ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಸ್ಯ ಭೂತೇಭ್ಯಃ ಸಮುತ್ಥಾನಂ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮಭಾವೇನ ದರ್ಶಯನ್ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮನ ಏವೇದಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯತ್ವಂ ದರ್ಶಯತೀತಿ, ತತ್ರಾಪೀಯಮೇವ ತ್ರಿಸೂತ್ರೀ ಯೋಜಯಿತವ್ಯಾ । ‘ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಸಿದ್ಧೇರ್ಲಿಂಗಮಾಶ್ಮರಥ್ಯಃ’ — ಇದಮತ್ರ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಮ್ — ‘ಆತ್ಮನಿ ವಿದಿತೇ ಸರ್ವಮಿದಂ ವಿದಿತಂ ಭವತಿ’ ‘ಇದꣳ ಸರ್ವಂ ಯದಯಮಾತ್ಮಾ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೬) ಇತಿ ಚ; ಉಪಪಾದಿತಂ ಚ ಸರ್ವಸ್ಯ ನಾಮರೂಪಕರ್ಮಪ್ರಪಂಚಸ್ಯೈಕಪ್ರಸವತ್ವಾದೇಕಪ್ರಲಯತ್ವಾಚ್ಚ ದುಂದುಭ್ಯಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತೈಶ್ಚ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರವ್ಯತಿರೇಕಪ್ರತಿಪಾದನಾತ್; ತಸ್ಯಾ ಏವ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯಾಃ ಸಿದ್ಧಿಂ ಸೂಚಯತ್ಯೇತಲ್ಲಿಂಗಮ್ , ಯನ್ಮಹತೋ ಭೂತಸ್ಯ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಸ್ಯ ಭೂತೇಭ್ಯಃ ಸಮುತ್ಥಾನಂ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮಭಾವೇನ ಕಥಿತಮ್ ಇತ್ಯಾಶ್ಮರಥ್ಯ ಆಚಾರ್ಯೋ ಮನ್ಯತೇ — ಅಭೇದೇ ಹಿ ಸತ್ಯೇಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಮವಕಲ್ಪತ ಇತಿ । ‘ಉತ್ಕ್ರಮಿಷ್ಯತ ಏವಂಭಾವಾದಿತ್ಯೌಡುಲೋಮಿಃ’ — ಉತ್ಕ್ರಮಿಷ್ಯತೋ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮನೋ ಜ್ಞಾನಧ್ಯಾನಾದಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ಸಂಪ್ರಸನ್ನಸ್ಯ ಪರೇಣಾತ್ಮನೈಕ್ಯಸಂಭವಾದಿದಮಭೇದಾಭಿಧಾನಮಿತ್ಯೌಡುಲೋಮಿರಾಚಾರ್ಯೋ ಮನ್ಯತೇ । ‘ಅವಸ್ಥಿತೇರಿತಿ ಕಾಶಕೃತ್ಸ್ನಃ’ — ಅಸ್ಯೈವ ಪರಮಾತ್ಮನೋಽನೇನಾಪಿ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮಭಾವೇನಾವಸ್ಥಾನಾದುಪಪನ್ನಮಿದಮಭೇದಾಭಿಧಾನಮಿತಿ ಕಾಶಕೃತ್ಸ್ನ ಆಚಾರ್ಯೋ ಮನ್ಯತೇ । ನನೂಚ್ಛೇದಾಭಿಧಾನಮೇತತ್ — ‘ಏತೇಭ್ಯೋ ಭೂತೇಭ್ಯಃ ಸಮುತ್ಥಾಯ ತಾನ್ಯೇವಾನುವಿನಶ್ಯತಿ ನ ಪ್ರೇತ್ಯ ಸಂಜ್ಞಾಸ್ತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೧೨) ಇತಿ । ಕಥಮೇತದಭೇದಾಭಿಧಾನಮ್ ? ನೈಷ ದೋಷಃ । ವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನವಿನಾಶಾಭಿಪ್ರಾಯಮೇತದ್ವಿನಾಶಾಭಿಧಾನಮ್ , ನಾತ್ಮೋಚ್ಛೇದಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್ । ‘ಅತ್ರೈವ ಮಾ ಭಗವಾನಮೂಮುಹನ್ನ ಪ್ರೇತ್ಯ ಸಂಜ್ಞಾಸ್ತಿ’ ಇತಿ ಪರ್ಯನುಯುಜ್ಯ, ಸ್ವಯಮೇವ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಅರ್ಥಾಂತರಸ್ಯ ದರ್ಶಿತತ್ವಾತ್ — ‘ನ ವಾ ಅರೇಽಹಂ ಮೋಹಂ ಬ್ರವೀಮ್ಯವಿನಾಶೀ ವಾ ಅರೇಽಯಮಾತ್ಮಾನುಚ್ಛಿತ್ತಿಧರ್ಮಾ ಮಾತ್ರಾಽಸಂಸರ್ಗಸ್ತ್ವಸ್ಯ ಭವತಿ’ ಇತಿ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ — ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯ ಏವಾಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಘನ ಆತ್ಮಾ; ನಾಸ್ಯೋಚ್ಛೇದಪ್ರಸಂಗೋಽಸ್ತಿ । ಮಾತ್ರಾಭಿಸ್ತ್ವಸ್ಯ ಭೂತೇಂದ್ರಿಯಲಕ್ಷಣಾಭಿರವಿದ್ಯಾಕೃತಾಭಿರಸಂಸರ್ಗೋ ವಿದ್ಯಯಾ ಭವತಿ । ಸಂಸರ್ಗಾಭಾವೇ ಚ ತತ್ಕೃತಸ್ಯ ವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ ‘ನ ಪ್ರೇತ್ಯ ಸಂಜ್ಞಾಸ್ತಿ’ ಇತ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ । ಯದಪ್ಯುಕ್ತಮ್ — ‘ವಿಜ್ಞಾತಾರಮರೇ ಕೇನ ವಿಜಾನೀಯಾತ್’ ಇತಿ ಕರ್ತೃವಚನೇನ ಶಬ್ದೇನೋಪಸಂಹಾರಾದ್ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮನ ಏವೇದಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯತ್ವಮಿತಿ, ತದಪಿ ಕಾಶಕೃತ್ಸ್ನೀಯೇನೈವ ದರ್ಶನೇನ ಪರಿಹರಣೀಯಮ್ । ಅಪಿ ಚ ‘ಯತ್ರ ಹಿ ದ್ವೈತಮಿವ ಭವತಿ ತದಿತರ ಇತರಂ ಪಶ್ಯತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೧೫) ಇತ್ಯಾರಭ್ಯಾವಿದ್ಯಾವಿಷಯೇ ತಸ್ಯೈವ ದರ್ಶನಾದಿಲಕ್ಷಣಂ ವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರಪಂಚ್ಯ, ‘ಯತ್ರ ತ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವಮಾತ್ಮೈವಾಭೂತ್ತತ್ಕೇನ ಕಂ ಪಶ್ಯೇತ್’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ವಿದ್ಯಾವಿಷಯೇ ತಸ್ಯೈವ ದರ್ಶನಾದಿಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಭಾವಮಭಿದಧಾತಿ । ಪುನಶ್ಚ ವಿಷಯಾಭಾವೇಽಪ್ಯಾತ್ಮಾನಂ ವಿಜಾನೀಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ‘ವಿಜ್ಞಾತಾರಮರೇ ಕೇನ ವಿಜಾನೀಯಾತ್’ ಇತ್ಯಾಹ । ತತಶ್ಚ ವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನಾಭಾವೋಪಪಾದನಪರತ್ವಾದ್ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾನಧಾತುರೇವ ಕೇವಲಃ ಸನ್ಭೂತಪೂರ್ವಗತ್ಯಾ ಕರ್ತೃವಚನೇನ ತೃಚಾ ನಿರ್ದಿಷ್ಟ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ದರ್ಶಿತಂ ತು ಪುರಸ್ತಾತ್ಕಾಶಕೃತ್ಸ್ನೀಯಸ್ಯ ಪಕ್ಷಸ್ಯ ಶ್ರುತಿಮತ್ತ್ವಮ್ । ಅತಶ್ಚ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮಪರಮಾತ್ಮನೋರವಿದ್ಯಾಪ್ರತ್ಯುಪಸ್ಥಾಪಿತನಾಮರೂಪರಚಿತದೇಹಾದ್ಯುಪಾಧಿನಿಮಿತ್ತೋ ಭೇದಃ, ನ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕ ಇತ್ಯೇಷೋಽರ್ಥಃ ಸರ್ವೈರ್ವೇದಾಂತವಾದಿಭಿರಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಃ — ‘ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮಗ್ರ ಆಸೀದೇಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೧) ‘ಆತ್ಮೈವೇದಂ ಸರ್ವಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೫ । ೨) ‘ಬ್ರಹ್ಮೈವೇದಂ ಸರ್ವಮ್’ ‘ಇದꣳ ಸರ್ವಂ ಯದಯಮಾತ್ಮಾ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೬) ‘ನಾನ್ಯೋಽತೋಽಸ್ತಿ ದ್ರಷ್ಟಾ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೭ । ೨೩) ‘ನಾನ್ಯದತೋಽಸ್ತಿ ದ್ರಷ್ಟೃ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೮ । ೧೧) ಇತ್ಯೇವಂರೂಪಾಭ್ಯಃ ಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ । ಸ್ಮೃತಿಭ್ಯಶ್ಚ — ‘ವಾಸುದೇವಃ ಸರ್ವಮಿತಿ’ (ಭ. ಗೀ. ೭ । ೧೯) ‘ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಂ ಚಾಪಿ ಮಾಂ ವಿದ್ಧಿ ಸರ್ವಕ್ಷೇತ್ರೇಷು ಭಾರತ’ (ಭ. ಗೀ. ೧೩ । ೨) ‘ಸಮಂ ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು ತಿಷ್ಠಂತಂ ಪರಮೇಶ್ವರಮ್’ (ಭ. ಗೀ. ೧೩ । ೨೭) ಇತ್ಯೇವಂರೂಪಾಭ್ಯಃ । ಭೇದದರ್ಶನಾಪವಾದಾಚ್ಚ — ‘ಅನ್ಯೋಽಸಾವನ್ಯೋಽಹಮಸ್ಮೀತಿ ನ ಸ ವೇದ ಯಥಾ ಪಶುಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೧೦) ‘ಮೃತ್ಯೋಃ ಸ ಮೃತ್ಯುಮಾಪ್ನೋತಿ ಯ ಇಹ ನಾನೇವ ಪಶ್ಯತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೧೯) ಇತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕಾತ್ । ‘ಸ ವಾ ಏಷ ಮಹಾನಜ ಆತ್ಮಾಜರೋಽಮರೋಽಮೃತೋಽಭಯೋ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨೫) ಇತಿ ಚ ಆತ್ಮನಿ ಸರ್ವವಿಕ್ರಿಯಾಪ್ರತಿಷೇಧಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಚ ಮುಮುಕ್ಷೂಣಾಂ ನಿರಪವಾದವಿಜ್ಞಾನಾನುಪಪತ್ತೇಃ, ಸುನಿಶ್ಚಿತಾರ್ಥತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ । ನಿರಪವಾದಂ ಹಿ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಸರ್ವಾಕಾಂಕ್ಷಾನಿವರ್ತಕಮಾತ್ಮವಿಷಯಮಿಷ್ಯತೇ — ‘ವೇದಾಂತವಿಜ್ಞಾನಸುನಿಶ್ಚಿತಾರ್ಥಾಃ’ (ಮು. ಉ. ೩ । ೨ । ೬) ಇತಿ ಚ ಶ್ರುತೇಃ । ‘ತತ್ರ ಕೋ ಮೋಹಃ ಕಃ ಶೋಕ ಏಕತ್ವಮನುಪಶ್ಯತಃ’ (ಈ. ಉ. ೭) ಇತಿ ಚ । ಸ್ಥಿತಪ್ರಜ್ಞಲಕ್ಷಣಸ್ಮೃತೇಶ್ಚ । ಸ್ಥಿತೇ ಚ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಪರಮಾತ್ಮೈಕತ್ವವಿಷಯೇ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನೇ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಃ ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ನಾಮಮಾತ್ರಭೇದಾತ್ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞೋಽಯಂ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ಭಿನ್ನಃ ಪರಮಾತ್ಮಾಯಂ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾದ್ಭಿನ್ನ ಇತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕ ಆತ್ಮಭೇದವಿಷಯೋ ನಿರ್ಬಂಧೋ ನಿರರ್ಥಕಃ — ಏಕೋ ಹ್ಯಯಮಾತ್ಮಾ ನಾಮಮಾತ್ರಭೇದೇನ ಬಹುಧಾಭಿಧೀಯತ ಇತಿ । ನ ಹಿ ‘ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ಯೋ ವೇದ ನಿಹಿತಂ ಗುಹಾಯಾಮ್’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತಿ ಕಾಂಚಿದೇವೈಕಾಂ ಗುಹಾಮಧಿಕೃತ್ಯೈತದುಕ್ತಮ್ । ನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯೋ ಗುಹಾಯಾಂ ನಿಹಿತೋಽಸ್ತಿ, ‘ತತ್ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ತದೇವಾನುಪ್ರಾವಿಶತ್’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೬ । ೧) ಇತಿ ಸ್ರಷ್ಟುರೇವ ಪ್ರವೇಶಶ್ರವಣಾತ್ । ಯೇ ತು ನಿರ್ಬಂಧಂ ಕುರ್ವಂತಿ, ತೇ ವೇದಾಂತಾರ್ಥಂ ಬಾಧಮಾನಾಃ ಶ್ರೇಯೋದ್ವಾರಂ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಮೇವ ಬಾಧಂತೇ । ಕೃತಕಮನಿತ್ಯಂ ಚ ಮೋಕ್ಷಂ ಕಲ್ಪಯಂತಿ । ನ್ಯಾಯೇನ ಚ ನ ಸಂಗಚ್ಛಂತ ಇತಿ ॥ ೨೨ ॥

ಪ್ರಕೃತ್ಯಧಿಕರಣಮ್

ಪ್ರಕೃತಿಶ್ಚ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾದೃಷ್ಟಾಂತಾನುಪರೋಧಾತ್ ॥ ೨೩ ॥

ಯಥಾಭ್ಯುದಯಹೇತುತ್ವಾದ್ಧರ್ಮೋ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಃ, ಏವಂ ನಿಃಶ್ರೇಯಸಹೇತುತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮ ಚ ‘ಜನ್ಮಾದ್ಯಸ್ಯ ಯತಃ’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೧ । ೧ । ೨) ಇತಿ ಲಕ್ಷಿತಮ್ । ತಚ್ಚ ಲಕ್ಷಣಂ ಘಟರುಚಕಾದೀನಾಂ ಮೃತ್ಸುವರ್ಣಾದಿವತ್ಪ್ರಕೃತಿತ್ವೇ ಕುಲಾಲಸುವರ್ಣಕಾರಾದಿವನ್ನಿಮಿತ್ತತ್ವೇ ಚ ಸಮಾನಮಿತ್ಯತೋ ಭವತಿ ವಿಮರ್ಶಃ — ಕಿಮಾತ್ಮಕಂ ಪುನರ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಾರಣತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ । ತತ್ರ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಮೇವ ತಾವತ್ಕೇವಲಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಪ್ರತಿಭಾತಿ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಈಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಕರ್ತೃತ್ವಶ್ರವಣಾತ್ — ಈಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಂ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕರ್ತೃತ್ವಮವಗಮ್ಯತೇ — ‘ಸ ಈಕ್ಷಾಂಚಕ್ರೇ’ (ಪ್ರ. ಉ. ೬ । ೩) ‘ಸ ಪ್ರಾಣಮಸೃಜತ’ (ಪ್ರ. ಉ. ೬ । ೪) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ । ಈಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಂ ಚ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣೇಷ್ವೇವ ಕುಲಾಲಾದಿಷು ದೃಷ್ಟಮ್ । ಅನೇಕಕಾರಕಪೂರ್ವಿಕಾ ಚ ಕ್ರಿಯಾಫಲಸಿದ್ಧಿರ್ಲೋಕೇ ದೃಷ್ಟಾ । ಸ ಚ ನ್ಯಾಯ ಆದಿಕರ್ತರ್ಯಪಿ ಯುಕ್ತಃ ಸಂಕ್ರಮಯಿತುಮ್ । ಈಶ್ವರತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧೇಶ್ಚ — ಈಶ್ವರಾಣಾಂ ಹಿ ರಾಜವೈವಸ್ವತಾದೀನಾಂ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣತ್ವಮೇವ ಕೇವಲಂ ಪ್ರತೀಯತೇ । ತದ್ವತ್ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯಾಪಿ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣತ್ವಮೇವ ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರತಿಪತ್ತುಮ್ । ಕಾರ್ಯಂ ಚೇದಂ ಜಗತ್ಸಾವಯವಮಚೇತನಮಶುದ್ಧಂ ಚ ದೃಶ್ಯತೇ । ಕಾರಣೇನಾಪಿ ತಸ್ಯ ತಾದೃಶೇನೈವ ಭವಿತವ್ಯಮ್ , ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋಃ ಸಾರೂಪ್ಯದರ್ಶನಾತ್ । ಬ್ರಹ್ಮ ಚ ನೈವಂಲಕ್ಷಣಮವಗಮ್ಯತೇ — ‘ನಿಷ್ಕಲಂ ನಿಷ್ಕ್ರಿಯಂ ಶಾಂತಂ ನಿರವದ್ಯಂ ನಿರಂಜನಮ್’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೬ । ೧೯) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ । ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯದುಪಾದಾನಕಾರಣಮಶುದ್ಧ್ಯಾದಿಗುಣಕಂ ಸ್ಮೃತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಮಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಮ್ , ಬ್ರಹ್ಮಕಾರಣತ್ವಶ್ರುತೇರ್ನಿಮಿತ್ತತ್ವಮಾತ್ರೇ ಪರ್ಯವಸಾನಾದಿತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಬ್ರೂಮಃ —
ಪ್ರಕೃತಿಶ್ಚೋಪಾದಾನಕಾರಣಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಾಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಮ್ , ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಂ ಚ । ನ ಕೇವಲಂ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಮೇವ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಪ್ರತಿಜ್ಞಾದೃಷ್ಟಾಂತಾನುಪರೋಧಾತ್ । ಏವಂ ಹಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾದೃಷ್ಟಾಂತೌ ಶ್ರೌತೌ ನೋಪುರುಧ್ಯೇತೇ । ಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ತಾವತ್ — ‘ಉತ ತಮಾದೇಶಮಪ್ರಾಕ್ಷ್ಯೋ ಯೇನಾಶ್ರುತꣳ ಶ್ರುತಂ ಭವತ್ಯಮತಂ ಮತಮವಿಜ್ಞಾತಂ ವಿಜ್ಞಾತಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧ । ೩) ಇತಿ । ತತ್ರ ಚೈಕೇನ ವಿಜ್ಞಾತೇನ ಸರ್ವಮನ್ಯದವಿಜ್ಞಾತಮಪಿ ವಿಜ್ಞಾತಂ ಭವತೀತಿ ಪ್ರತೀಯತೇ । ತಚ್ಚೋಪಾದಾನಕಾರಣವಿಜ್ಞಾನೇ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಂ ಸಂಭವತಿ, ಉಪಾದಾನಕಾರಣಾವ್ಯತಿರೇಕಾತ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯ । ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಾವ್ಯತಿರೇಕಸ್ತು ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ನಾಸ್ತಿ, ಲೋಕೇ ತಕ್ಷ್ಣಃ ಪ್ರಾಸಾದವ್ಯತಿರೇಕದರ್ಶನಾತ್ । ದೃಷ್ಟಾಂತೋಽಪಿ ‘ಯಥಾ ಸೋಮ್ಯೈಕೇನ ಮೃತ್ಪಿಂಡೇನ ಸರ್ವಂ ಮೃನ್ಮಯಂ ವಿಜ್ಞಾತꣳ ಸ್ಯಾದ್ವಾಚಾರಂಭಣಂ ವಿಕಾರೋ ನಾಮಧೇಯಂ ಮೃತ್ತಿಕೇತ್ಯೇವ ಸತ್ಯಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧ । ೪) ಇತ್ಯುಪಾದಾನಕಾರಣಗೋಚರ ಏವಾಮ್ನಾಯತೇ । ತಥಾ ‘ಏಕೇನ ಲೋಹಮಣಿನಾ ಸರ್ವಂ ಲೋಹಮಯಂ ವಿಜ್ಞಾತꣳ ಸ್ಯಾತ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧ । ೫) ‘ಏಕೇನ ನಖನಿಕೃಂತನೇನ ಸರ್ವಂ ಕಾರ್ಷ್ಣಾಯಸಂ ವಿಜ್ಞಾತꣳ ಸ್ಯಾತ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧ । ೬) ಇತಿ ಚ । ತಥಾನ್ಯತ್ರಾಪಿ ‘ಕಸ್ಮಿನ್ನು ಭಗವೋ ವಿಜ್ಞಾತೇ ಸರ್ವಮಿದಂ ವಿಜ್ಞಾತಂ ಭವತಿ’ (ಮು. ಉ. ೧ । ೧ । ೩) ಇತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾ; ‘ಯಥಾ ಪೃಥಿವ್ಯಾಮೋಷಧಯಃ ಸಂಭವಂತಿ’ (ಮು. ಉ. ೧ । ೧ । ೭) ಇತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ । ತಥಾ ‘ಆತ್ಮನಿ ಖಲ್ವರೇ ದೃಷ್ಟೇ ಶ್ರುತೇ ಮತೇ ವಿಜ್ಞಾತೇ ಇದꣳ ಸರ್ವಂ ವಿದಿತಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೫ । ೬) ಇತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾ; ‘ಸ ಯಥಾ ದುಂದುಭೇರ್ಹನ್ಯಮಾನಸ್ಯ ನ ಬಾಹ್ಯಾಞ್ಶಬ್ದಾಞ್ಶಕ್ನುಯಾದ್ಗ್ರಹಣಾಯ ದುಂದುಭೇಸ್ತು ಗ್ರಹಣೇನ ದುಂದುಭ್ಯಾಘಾತಸ್ಯ ವಾ ಶಬ್ದೋ ಗೃಹೀತಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೫ । ೮) ಇತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ । ಏವಂ ಯಥಾಸಂಭವಂ ಪ್ರತಿವೇದಾಂತಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾದೃಷ್ಟಾಂತೌ ಪ್ರಕೃತಿತ್ವಸಾಧನೌ ಪ್ರತ್ಯೇತವ್ಯೌ । ಯತ ಇತೀಯಂ ಪಂಚಮೀ — ‘ಯತೋ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಜಾಯಂತೇ’ (ತೈ. ಉ. ೩ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯತ್ರ ‘ಜನಿಕರ್ತುಃ ಪ್ರಕೃತಿಃ’ (ಪಾ. ಸೂ. ೧ । ೪ । ೩೦) ಇತಿ ವಿಶೇಷಸ್ಮರಣಾತ್ಪ್ರಕೃತಿಲಕ್ಷಣ ಏವಾಪಾದಾನೇ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಾ । ನಿಮಿತ್ತತ್ವಂ ತ್ವಧಿಷ್ಠಾತ್ರಂತರಾಭಾವಾದಧಿಗಂತವ್ಯಮ್ । ಯಥಾ ಹಿ ಲೋಕೇ ಮೃತ್ಸುವರ್ಣಾದಿಕಮುಪಾದಾನಕಾರಣಂ ಕುಲಾಲಸುವರ್ಣಕಾರಾದೀನಧಿಷ್ಠಾತೄನಪೇಕ್ಷ್ಯ ಪ್ರವರ್ತತೇ, ನೈವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಾದಾನಕಾರಣಸ್ಯ ಸತೋಽನ್ಯೋಽಧಿಷ್ಠಾತಾಪೇಕ್ಷ್ಯೋಽಸ್ತಿ, ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಃ ‘ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್’ ಇತ್ಯವಧಾರಣಾತ್ । ಅಧಿಷ್ಠಾತ್ರಂತರಾಭಾವೋಽಪಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾದೃಷ್ಟಾಂತಾನುಪರೋಧಾದೇವೋದಿತೋ ವೇದಿತವ್ಯಃ — ಅಧಿಷ್ಠಾತರಿ ಹ್ಯುಪಾದಾನಾದನ್ಯಸ್ಮಿನ್ನಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಮಾನೇ ಪುನರಪ್ಯೇಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಸಂಭವಾತ್ಪ್ರತಿಜ್ಞಾದೃಷ್ಟಾಂತೋಪರೋಧ ಏವ ಸ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಧಿಷ್ಠಾತ್ರಂತರಾಭಾವಾದಾತ್ಮನಃ ಕರ್ತೃತ್ವಮುಪಾದಾನಾಂತರಾಭಾವಾಚ್ಚ ಪ್ರಕೃತಿತ್ವಮ್ ॥ ೨೩ ॥
ಕುತಶ್ಚಾತ್ಮನಃ ಕರ್ತೃತ್ವಪ್ರಕೃತಿತ್ವೇ ? —

ಅಭಿಧ್ಯೋಪದೇಶಾಚ್ಚ ॥ ೨೪ ॥

ಅಭಿಧ್ಯೋಪದೇಶಶ್ಚಾತ್ಮನಃ ಕರ್ತೃತ್ವಪ್ರಕೃತಿತ್ವೇ ಗಮಯತಿ —‘ಸೋಽಕಾಮಯತ ಬಹು ಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಜಾಯೇಯ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೬ । ೧) ಇತಿ, ‘ತದೈಕ್ಷತ ಬಹು ಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಜಾಯೇಯ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೩) ಇತಿ ಚ । ತತ್ರಾಭಿಧ್ಯಾನಪೂರ್ವಿಕಾಯಾಃ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ಕರ್ತೇತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ಬಹು ಸ್ಯಾಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮವಿಷಯತ್ವಾದ್ಬಹುಭವನಾಭಿಧ್ಯಾನಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಿರಿತ್ಯಪಿ ಗಮ್ಯತೇ ॥ ೨೪ ॥

ಸಾಕ್ಷಾಚ್ಚೋಭಯಾಮ್ನಾನಾತ್ ॥ ೨೫ ॥

ಪ್ರಕೃತಿತ್ವಸ್ಯಾಯಮಭ್ಯುಚ್ಚಯಃ । ಇತಶ್ಚ ಪ್ರಕೃತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮ, ಯತ್ಕಾರಣಂ ಸಾಕ್ಷಾದ್ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಕಾರಣಮುಪಾದಾಯ ಉಭೌ ಪ್ರಭವಪ್ರಲಯಾವಾಮ್ನಾಯೇತೇ — ‘ಸರ್ವಾಣಿ ಹ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನ್ಯಾಕಾಶಾದೇವ ಸಮುತ್ಪದ್ಯಂತ ಆಕಾಶಂ ಪ್ರತ್ಯಸ್ತಂ ಯಂತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೧ । ೯ । ೧) ಇತಿ । ಯದ್ಧಿ ಯಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಭವತಿ, ಯಸ್ಮಿಂಶ್ಚ ಪ್ರಲೀಯತೇ ತತ್ತಸ್ಯೋಪಾದಾನಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ , ಯಥಾ ವ್ರೀಹಿಯವಾದೀನಾಂ ಪೃಥಿವೀ । ‘ಸಾಕ್ಷಾತ್’ ಇತಿ ಚ — ಉಪಾದಾನಾಂತರಾನುಪಾದಾನಂ ದರ್ಶಯತಿ ‘ಆಕಾಶಾದೇವ’ ಇತಿ । ಪ್ರತ್ಯಸ್ತಮಯಶ್ಚ ನೋಪಾದಾನಾದನ್ಯತ್ರ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಃ ॥ ೨೫ ॥

ಆತ್ಮಕೃತೇಃ ಪರಿಣಾಮಾತ್ ॥ ೨೬ ॥

ಇತಶ್ಚ ಪ್ರಕೃತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮ, ಯತ್ಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಕ್ರಿಯಾಯಾಮ್ ‘ತದಾತ್ಮಾನಂ ಸ್ವಯಮಕುರುತ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೭ । ೧) ಇತ್ಯಾತ್ಮನಃ ಕರ್ಮತ್ವಂ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಚ ದರ್ಶಯತಿ; ಆತ್ಮಾನಮಿತಿ ಕರ್ಮತ್ವಮ್ , ಸ್ವಯಮಕುರುತೇತಿ ಕರ್ತೃತ್ವಮ್ । ಕಥಂ ಪುನಃ ಪೂರ್ವಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಸತಃ ಕರ್ತೃತ್ವೇನ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಮಾಣತ್ವಂ ಶಕ್ಯಂ ಸಂಪಾದಯಿತುಮ್ ? ಪರಿಣಾಮಾದಿತಿ ಬ್ರೂಮಃ — ಪೂರ್ವಸಿದ್ಧೋಽಪಿ ಹಿ ಸನ್ನಾತ್ಮಾ ವಿಶೇಷೇಣ ವಿಕಾರಾತ್ಮನಾ ಪರಿಣಮಯಾಮಾಸಾತ್ಮಾನಮಿತಿ । ವಿಕಾರಾತ್ಮನಾ ಚ ಪರಿಣಾಮೋ ಮೃದಾದ್ಯಾಸು ಪ್ರಕೃತಿಷೂಪಲಬ್ಧಃ । ಸ್ವಯಮಿತಿ ಚ ವಿಶೇಷಣಾನ್ನಿಮಿತ್ತಾಂತರಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಮಪಿ ಪ್ರತೀಯತೇ । ‘ಪರಿಣಾಮಾತ್’ ಇತಿ ವಾ ಪೃಥಕ್ಸೂತ್ರಮ್ । ತಸ್ಯೈಷೋಽರ್ಥಃ — ಇತಶ್ಚ ಪ್ರಕೃತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮ, ಯತ್ಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ವಿಕಾರಾತ್ಮನಾ ಪರಿಣಾಮಃ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನಾಮ್ನಾಯತೇ ‘ಸಚ್ಚ ತ್ಯಚ್ಚಾಭವತ್ । ನಿರುಕ್ತಂ ಚಾನಿರುಕ್ತಂ ಚ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೬ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿನೇತಿ ॥ ೨೬ ॥

ಯೋನಿಶ್ಚ ಹಿ ಗೀಯತೇ ॥ ೨೭ ॥

ಇತಶ್ಚ ಪ್ರಕೃತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮ, ಯತ್ಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಯೋನಿರಿತ್ಯಪಿ ಪಠ್ಯತೇ ವೇದಾಂತೇಷು — ‘ಕರ್ತಾರಮೀಶಂ ಪುರುಷಂ ಬ್ರಹ್ಮಯೋನಿಮ್’ (ಮು. ಉ. ೩ । ೧ । ೩) ಇತಿ ‘ಯದ್ಭೂತಯೋನಿಂ ಪರಿಪಶ್ಯಂತಿ ಧೀರಾಃ’ (ಮು. ಉ. ೧ । ೧ । ೬) ಇತಿ ಚ । ಯೋನಿಶಬ್ದಶ್ಚ ಪ್ರಕೃತಿವಚನಃ ಸಮಧಿಗತೋ ಲೋಕೇ — ‘ಪೃಥಿವೀ ಯೋನಿರೋಷಧಿವನಸ್ಪತೀನಾಮ್’ ಇತಿ । ಸ್ತ್ರೀಯೋನೇರಪ್ಯಸ್ತ್ಯೇವಾವಯವದ್ವಾರೇಣ ಗರ್ಭಂ ಪ್ರತ್ಯುಪಾದಾನಕಾರಣತ್ವಮ್ । ಕ್ವಚಿತ್ಸ್ಥಾನವಚನೋಽಪಿ ಯೋನಿಶಬ್ದೋ ದೃಷ್ಟಃ ‘ಯೋನಿಷ್ಟ ಇಂದ್ರ ನಿಷದೇ ಅಕಾರಿ’ (ಋ. ಸಂ. ೧ । ೧೦೪ । ೧) ಇತಿ । ವಾಕ್ಯಶೇಷಾತ್ತ್ವತ್ರ ಪ್ರಕೃತಿವಚನತಾ ಪರಿಗೃಹ್ಯತೇ — ‘ಯಥೋರ್ಣನಾಭಿಃ ಸೃಜತೇ ಗೃಹ್ಣತೇ ಚ’ (ಮು. ಉ. ೧ । ೧ । ೭) ಇತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕಾತ್ । ತದೇವಂ ಪ್ರಕೃತಿತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ಯತ್ಪುನರಿದಮುಕ್ತಮ್ , ಈಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಂ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣೇಷ್ವೇವ ಕುಲಾಲಾದಿಷು ಲೋಕೇ ದೃಷ್ಟಮ್ , ನೋಪಾದಾನೇಷ್ವಿತ್ಯಾದಿ; ತತ್ಪ್ರತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ನ ಲೋಕವದಿಹ ಭವಿತವ್ಯಮ್ । ನ ಹ್ಯಯಮನುಮಾನಗಮ್ಯೋಽರ್ಥಃ । ಶಬ್ದಗಮ್ಯತ್ವಾತ್ತ್ವಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಯಥಾಶಬ್ದಮಿಹ ಭವಿತವ್ಯಮ್ । ಶಬ್ದಶ್ಚೇಕ್ಷಿತುರೀಶ್ವರಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಿತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯತೀತ್ಯವೋಚಾಮ । ಪುನಶ್ಚೈತತ್ಸರ್ವಂ ವಿಸ್ತರೇಣ ಪ್ರತಿವಕ್ಷ್ಯಾಮಃ ॥ ೨೭ ॥

ಸರ್ವವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಧಿಕರಣಮ್

ಏತೇನ ಸರ್ವೇ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾಃ ॥ ೨೮ ॥

‘ಈಕ್ಷತೇರ್ನಾಶಬ್ದಮ್’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೧ । ೧ । ೫) ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ಪ್ರಧಾನಕಾರಣವಾದಃ ಸೂತ್ರೈರೇವ ಪುನಃ ಪುನರಾಶಂಕ್ಯ ನಿರಾಕೃತಃ — ತಸ್ಯ ಹಿ ಪಕ್ಷಸ್ಯೋಪೋದ್ಬಲಕಾನಿ ಕಾನಿಚಿಲ್ಲಿಂಗಾಭಾಸಾನಿ ವೇದಾಂತೇಷ್ವಾಪಾತೇನ ಮಂದಮತೀನ್ಪ್ರತಿ ಭಾಂತೀತಿ । ಸ ಚ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಾನನ್ಯತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ಪ್ರತ್ಯಾಸನ್ನೋ ವೇದಾಂತವಾದಸ್ಯ ದೇವಲಪ್ರಭೃತಿಭಿಶ್ಚ ಕೈಶ್ಚಿದ್ಧರ್ಮಸೂತ್ರಕಾರೈಃ ಸ್ವಗ್ರಂಥೇಷ್ವಾಶ್ರಿತಃ । ತೇನ ತತ್ಪ್ರತಿಷೇಧೇ ಯತ್ನೋಽತೀವ ಕೃತಃ, ನಾಣ್ವಾದಿಕಾರಣವಾದಪ್ರತಿಷೇಧೇ । ತೇಽಪಿ ತು ಬ್ರಹ್ಮಕಾರಣವಾದಪಕ್ಷಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಕ್ಷತ್ವಾತ್ಪ್ರತಿಷೇದ್ಧವ್ಯಾಃ । ತೇಷಾಮಪ್ಯುಪೋದ್ಬಲಕಂ ವೈದಿಕಂ ಕಿಂಚಿಲ್ಲಿಂಗಮಾಪಾತೇನ ಮಂದಮತೀನ್ಪ್ರತಿ ಭಾಯಾದಿತಿ । ಅತಃ ಪ್ರಧಾನಮಲ್ಲನಿಬರ್ಹಣನ್ಯಾಯೇನಾತಿದಿಶತಿ — ಏತೇನ ಪ್ರಧಾನಕಾರಣವಾದಪ್ರತಿಷೇಧನ್ಯಾಯಕಲಾಪೇನ ಸರ್ವೇಽಣ್ವಾದಿಕಾರಣವಾದಾ ಅಪಿ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧತಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾ ವೇದಿತವ್ಯಾಃ । ತೇಷಾಮಪಿ ಪ್ರಧಾನವದಶಬ್ದತ್ವಾಚ್ಛಬ್ದವಿರೋಧಿತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ । ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾ ಇತಿ ಪದಾಭ್ಯಾಸೋಽಧ್ಯಾಯಪರಿಸಮಾಪ್ತಿಂ ದ್ಯೋತಯತಿ ॥ ೨೮ ॥
ಇತಿ ಶ್ರೀಮತ್ಪರಮಹಂಸಪರಿವ್ರಾಜಕಾಚಾರ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರೀಗೋವಿಂದಭಗವತ್ಪೂಜ್ಯಪಾದಶಿಷ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರೀಮಚ್ಛಂಕರಭಗವತಃ ಕೃತೌ ಶಾರೀರಕಮೀಮಾಂಸಾಸೂತ್ರಭಾಷ್ಯೇ ಪ್ರಥಮಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ಚತುರ್ಥಃ ಪಾದಃ ॥ ಇತಿ ಪ್ರಥಮೋಽಧ್ಯಾಯಃ ॥