శబ్ద ఇతి చేన్నాతః ప్రభవాత్ప్రత్యక్షానుమానాభ్యామ్ ॥ ౨౮ ॥
మా నామ విగ్రహవత్త్వే దేవాదీనామభ్యుపగమ్యమానే కర్మణి కశ్చిద్విరోధః ప్రసఞ్జి । శబ్దే తు విరోధః ప్రసజ్యేత । కథమ్ ? ఔత్పత్తికం హి శబ్దస్యార్థేన సమ్బన్ధమాశ్రిత్య ‘అనపేక్షత్వాత్’ ఇతి వేదస్య ప్రామాణ్యం స్థాపితమ్ । ఇదానీం తు విగ్రహవతీ దేవతాభ్యుపగమ్యమానా యద్యప్యైశ్వర్యయోగాద్యుగపదనేకకర్మసమ్బన్ధీని హవీంషి భుఞ్జీత, తథాపి విగ్రహయోగాదస్మదాదివజ్జననమరణవతీ సేతి, నిత్యస్య శబ్దస్య నిత్యేనార్థేన నిత్యే సమ్బన్ధే ప్రతీయమానే యద్వైదికే శబ్దే ప్రామాణ్యం స్థితమ్ , తస్య విరోధః స్యాదితి చేత్ , నాయమప్యస్తి విరోధః । కస్మాత్ ? అతః ప్రభవాత్ । అత ఎవ హి వైదికాచ్ఛబ్దాద్దేవాదికం జగత్ప్రభవతి ॥
నను ‘జన్మాద్యస్య యతః’ (బ్ర. సూ. ౧ । ౧ । ౨) ఇత్యత్ర బ్రహ్మప్రభవత్వం జగతోఽవధారితమ్ ,
కథమిహ శబ్దప్రభవత్వముచ్యతే ?
అపి చ యది నామ వైదికాచ్ఛబ్దాదస్య ప్రభవోఽభ్యుపగతః,
కథమేతావతా విరోధః శబ్దే పరిహృతః ?
యావతా వసవో రుద్రా ఆదిత్యా విశ్వేదేవా మరుత ఇత్యేతేఽర్థా అనిత్యా ఎవ,
ఉత్పత్తిమత్త్వాత్ ।
తదనిత్యత్వే చ తద్వాచినాం వైదికానాం వస్వాదిశబ్దానామనిత్యత్వం కేన నివార్యతే ?
ప్రసిద్ధం హి లోకే దేవదత్తస్య పుత్ర ఉత్పన్నే యజ్ఞదత్త ఇతి తస్య నామ క్రియత ఇతి ।
తస్మాద్విరోధ ఎవ శబ్ద ఇతి చేత్ ,
న ।
గవాదిశబ్దార్థసమ్బన్ధనిత్యత్వదర్శనాత్ ।
న హి గవాదివ్యక్తీనాముత్పత్తిమత్త్వే తదాకృతీనామప్యుత్పత్తిమత్త్వం స్యాత్ ।
ద్రవ్యగుణకర్మణాం హి వ్యక్తయ ఎవోత్పద్యన్తే,
నాకృతయః ।
ఆకృతిభిశ్చ శబ్దానాం సమ్బన్ధః,
న వ్యక్తిభిః ।
వ్యక్తీనామానన్త్యాత్సమ్బన్ధగ్రహణానుపపత్తేః ।
వ్యక్తిషూత్పద్యమానాస్వప్యాకృతీనాం నిత్యత్వాత్ న గవాదిశబ్దేషు కశ్చిద్విరోధో దృశ్యతే ।
తథా దేవాదివ్యక్తిప్రభవాభ్యుపగమేఽప్యాకృతినిత్యత్వాత్ న కశ్చిద్వస్వాదిశబ్దేషు విరోధ ఇతి ద్రష్టవ్యమ్ ।
ఆకృతివిశేషస్తు దేవాదీనాం మన్త్రార్థవాదాదిభ్యో విగ్రహవత్త్వాద్యవగమాదవగన్తవ్యః ।
స్థానవిశేషసమ్బన్ధనిమిత్తాశ్చ ఇన్ద్రాదిశబ్దాః సేనాపత్యాదిశబ్దవత్ ।
తతశ్చ యో యస్తత్తత్స్థానమధిరోహతి,
స స ఇన్ద్రాదిశబ్దైరభిధీయత ఇతి న దోషో భవతి ।
న చేదం శబ్దప్రభవత్వం బ్రహ్మప్రభవత్వవదుపాదానకారణత్వాభిప్రాయేణోచ్యతే ।
కథం తర్హి ?
స్థితే వాచకాత్మనా నిత్యే శబ్దే నిత్యార్థసమ్బన్ధిని శబ్దవ్యవహారయోగ్యార్థవ్యక్తినిష్పత్తిః ‘
అతః ప్రభవః’
ఇత్యుచ్యతే ।
కథం పునరవగమ్యతే శబ్దాత్ప్రభవతి జగదితి ?
ప్రత్యక్షానుమానాభ్యామ్;
ప్రత్యక్షం శ్రుతిః,
ప్రామాణ్యం ప్రత్యనపేక్షత్వాత్ ।
అనుమానం స్మృతిః,
ప్రామాణ్యం ప్రతి సాపేక్షత్వాత్ ।
తే హి శబ్దపూర్వాం సృష్టిం దర్శయతః । ‘
ఎత ఇతి వై ప్రజాపతిర్దేవానసృజతాసృగ్రమితి మనుష్యానిన్దవ ఇతి పితౄంస్తిరఃపవిత్రమితి గ్రహానాశవ ఇతి స్తోత్రం విశ్వానీతి శస్త్రమభిసౌభగేత్యన్యాః ప్రజాః’
ఇతి శ్రుతిః ।
తథాన్యత్రాపి ‘స మనసా వాచం మిథునం సమభవత్’ (బృ. ఉ. ౧ । ౨ । ౪) ఇత్యాదినా తత్ర తత్ర శబ్దపూర్వికా సృష్టిః శ్రావ్యతే;
స్మృతిరపి —
‘అనాదినిధనా నిత్యా వాగుత్సృష్టా స్వయంభువా ।’(మ॰భా॰ ౧౨-౨౩౨-౨౪),
‘ఆదౌ వేదమయీ దివ్యా యతః సర్వాః ప్రవృత్తయః’(కూ॰పు॰ ౨-౨౭) ఇతి;
ఉత్సర్గోఽప్యయం వాచః సమ్ప్రదాయప్రవర్తనాత్మకో ద్రష్టవ్యః,
అనాదినిధనాయా అన్యాదృశస్యోత్సర్గస్యాసమ్భవాత్;
తథా ‘నామ రూపం చ భూతానాం కర్మణాం చ ప్రవర్తనమ్ ।’, ‘వేదశబ్దేభ్య ఎవాదౌ నిర్మమే స మహేశ్వరః’(మ॰భా॰ ౧౨-౨౩౨-౨౬), (వి॰పు॰ ౧-౫-౬౩) ఇతి;
‘సర్వేషాం తు స నామాని కర్మాణి చ పృథక్ పృథక్ । వేదశబ్దేభ్య ఎవాదౌ పృథక్ సంస్థాశ్చ నిర్మమే’(మ॰స్మృ॰ ౧-౨౧) ఇతి చ ।
అపి చ చికీర్షితమర్థమనుతిష్ఠన్ తస్య వాచకం శబ్దం పూర్వం స్మృత్వా పశ్చాత్తమర్థమనుతిష్ఠతీతి సర్వేషాం నః ప్రత్యక్షమేతత్ ।
తథా ప్రజాపతేరపి స్రష్టుః సృష్టేః పూర్వం వైదికాః శబ్దా మనసి ప్రాదుర్బభూవుః,
పశ్చాత్తదనుగతానర్థాన్ససర్జేతి గమ్యతే ।
తథా చ శ్రుతిః ‘స భూరితి వ్యాహరత్ స భూమిమసృజత’ (తై. బ్రా. ౨ । ౨ । ౪ । ౨) ఇత్యేవమాదికా భూరాదిశబ్దేభ్య ఎవ మనసి ప్రాదుర్భూతేభ్యో భూరాదిలోకాన్సృష్టాన్దర్శయతి ॥
కిమాత్మకం పునః శబ్దమభిప్రేత్యేదం శబ్దప్రభవత్వముచ్యతే ? స్ఫోటమ్ ఇత్యాహ । వర్ణపక్షే హి తేషాముత్పన్నప్రధ్వంసిత్వాన్నిత్యేభ్యః శబ్దేభ్యో దేవాదివ్యక్తీనాం ప్రభవ ఇత్యనుపపన్నం స్యాత్। ఉత్పన్నప్రధ్వంసినశ్చ వర్ణాః, ప్రత్యుచ్చారణమన్యథా చాన్యథా చ ప్రతీయమానత్వాత్ । తథా హ్యదృశ్యమానోఽపి పురుషవిశేషోఽధ్యయనధ్వనిశ్రవణాదేవ విశేషతో నిర్ధార్యతే — ‘దేవదత్తోఽయమధీతే, యజ్ఞదత్తోఽయమధీతే’ ఇతి । న చాయం వర్ణవిషయోఽన్యథాత్వప్రత్యయో మిథ్యాజ్ఞానమ్ , బాధకప్రత్యయాభావాత్ । న చ వర్ణేభ్యోఽర్థావగతిర్యుక్తా । న హ్యేకైకో వర్ణోఽర్థం ప్రత్యాయయేత్ , వ్యభిచారాత్ । న చ వర్ణసముదాయప్రత్యయోఽస్తి, క్రమవత్వాద్వర్ణానామ్ । పూర్వపూర్వవర్ణానుభవజనితసంస్కారసహితోఽన్త్యో వర్ణోఽర్థం ప్రత్యాయయిష్యతీతి యద్యుచ్యేత, తన్న । సమ్బన్ధగ్రహణాపేక్షో హి శబ్దః స్వయం ప్రతీయమానోఽర్థం ప్రత్యాయయేత్ , ధూమాదివత్ । న చ పూర్వపూర్వవర్ణానుభవజనితసంస్కారసహితస్యాన్త్యవర్ణస్య ప్రతీతిరస్తి, అప్రత్యక్షత్వాత్సంస్కారాణామ్ । కార్యప్రత్యాయితైః సంస్కారైః సహితోఽన్త్యో వర్ణోఽర్థం ప్రత్యాయయిష్యతీతి చేత్ , న । సంస్కారకార్యస్యాపి స్మరణస్య క్రమవర్తిత్వాత్ । తస్మాత్స్ఫోట ఎవ శబ్దః । స చైకైకవర్ణప్రత్యయాహితసంస్కారబీజేఽన్త్యవర్ణప్రత్యయజనితపరిపాకే ప్రత్యయిన్యేకప్రత్యయవిషయతయా ఝటితి ప్రత్యవభాసతే । న చాయమేకప్రత్యయో వర్ణవిషయా స్మృతిః। వర్ణానామనేకత్వాదేకప్రత్యయవిషయత్వానుపపత్తేః । తస్య చ ప్రత్యుచ్చారణం ప్రత్యభిజ్ఞాయమానత్వాన్నిత్యత్వమ్ , భేదప్రత్యయస్య వర్ణవిషయత్వాత్ । తస్మాన్నిత్యాచ్ఛబ్దాత్స్ఫోటరూపాదభిధాయకాత్క్రియాకారకఫలలక్షణం జగదభిధేయభూతం ప్రభవతీతి ॥
‘వర్ణా ఎవ తు శబ్దః’ ఇతి భగవానుపవర్షః । ననూత్పన్నప్రధ్వంసిత్వం వర్ణానాముక్తమ్; తన్న । త ఎవేతి ప్రత్యభిజ్ఞానాత్ । సాదృశ్యాత్ప్రత్యభిజ్ఞానం కేశాదిష్వివేతి చేత్ , న । ప్రత్యభిజ్ఞానస్య ప్రమాణాన్తరేణ బాధానుపపత్తేః । ప్రత్యభిజ్ఞానమాకృతినిమిత్తమితి చేత్ , న । వ్యక్తిప్రత్యభిజ్ఞానాత్ । యది హి ప్రత్యుచ్చారణం గవాదివ్యక్తివదన్యా అన్యా వర్ణవ్యక్తయః ప్రతీయేరన్ , తత ఆకృతినిమిత్తం ప్రత్యభిజ్ఞానం స్యాత్ । న త్వేతదస్తి । వర్ణవ్యక్తయ ఎవ హి ప్రత్యుచ్చారణం ప్రత్యభిజ్ఞాయన్తే । ద్విర్గోశబ్ద ఉచ్చారితః — ఇతి హి ప్రతిపత్తిః; న తు ద్వౌ గోశబ్దావితి । నను వర్ణా అప్యుచ్చారణభేదేన భిన్నాః ప్రతీయన్తే, దేవదత్తయజ్ఞదత్తయోరధ్యయనధ్వనిశ్రవణాదేవ భేదప్రతీతేరిత్యుక్తమ్ । అత్రాభిధీయతే — సతి వర్ణవిషయే నిశ్చితే ప్రత్యభిజ్ఞానే, సంయోగవిభాగాభివ్యఙ్గ్యత్వాద్వర్ణానామ్ , అభివ్యఞ్జకవైచిత్ర్యనిమిత్తోఽయం వర్ణవిషయో విచిత్రః ప్రత్యయః, న స్వరూపనిమిత్తః । అపి చ వర్ణవ్యక్తిభేదవాదినాపి ప్రత్యభిజ్ఞానసిద్ధయే వర్ణాకృతయః కల్పయితవ్యాః । తాసు చ పరోపాధికో భేదప్రత్యయ ఇత్యభ్యుపగన్తవ్యమ్ । తద్వరం వర్ణవ్యక్తిష్వేవ పరోపాధికో భేదప్రత్యయః, స్వరూపనిమిత్తం చ ప్రత్యభిజ్ఞానమ్ — ఇతి కల్పనాలాఘవమ్ । ఎష ఎవ చ వర్ణవిషయస్య భేదప్రత్యయస్య బాధకః ప్రత్యయః, యత్ప్రత్యభిజ్ఞానమ్ । కథం హ్యేకస్మిన్కాలే బహూనాముచ్చారయతామేక ఎవ సన్ గకారో యుగపదనేకరూపః స్యాత్ — ఉదాత్తశ్చానుదాత్తశ్చ స్వరితశ్చ సానునాసికశ్చ నిరనునాసికశ్చేతి । అథవా ధ్వనికృతోఽయం ప్రత్యయభేదో న వర్ణకృత ఇత్యదోషః । కః పునరయం ధ్వనిర్నామ ? యో దూరాదాకర్ణయతో వర్ణవివేకమప్రతిపద్యమానస్య కర్ణపథమవతరతి; ప్రత్యాసీదతశ్చ పటుమృదుత్వాదిభేదం వర్ణేష్వాసఞ్జయతి । తన్నిబన్ధనాశ్చోదాత్తాదయో విశేషాః, న వర్ణస్వరూపనిబన్ధనాః, వర్ణానాం ప్రత్యుచ్చారణం ప్రత్యభిజ్ఞాయమానత్వాత్ । ఎవం చ సతి సాలమ్బనా ఉదాత్తాదిప్రత్యయా భవిష్యన్తి । ఇతరథా హి వర్ణానాం ప్రత్యభిజ్ఞాయమానానాం నిర్భేదత్వాత్సంయోగవిభాగకృతా ఉదాత్తాదివిశేషాః కల్ప్యేరన్ । సంయోగవిభాగానాం చాప్రత్యక్షత్వాన్న తదాశ్రయా విశేషాః వర్ణేష్వధ్యవసాతుం శక్యన్త ఇత్యతో నిరాలమ్బనా ఎవ ఎతే ఉదాత్తాదిప్రత్యయాః స్యుః । అపి చ నైవైతదభినివేష్టవ్యమ్ — ఉదాత్తాదిభేదేన వర్ణానాం ప్రత్యభిజ్ఞాయమానానాం భేదో భవేదితి । న హ్యన్యస్య భేదేనాన్యస్యాభిద్యమానస్య భేదో భవితుమర్హతి । న హి వ్యక్తిభేదేన జాతిం భిన్నాం మన్యన్తే । వర్ణేభ్యశ్చార్థప్రతీతేః సమ్భవాత్ స్ఫోటకల్పనానర్థికా । న కల్పయామ్యహం స్ఫోటమ్ , ప్రత్యక్షమేవ త్వేనమవగచ్ఛామి, ఎకైకవర్ణగ్రహణాహితసంస్కారాయాం బుద్ధౌ ఝటితి ప్రత్యవభాసనాదితి చేత్ , న । అస్యా అపి బుద్ధేర్వర్ణవిషయత్వాత్ । ఎకైకవర్ణగ్రహణోత్తరకాలా హీయమేకా బుద్ధిర్గౌరితి సమస్తవర్ణవిషయా, నార్థాన్తరవిషయా । కథమేతదవగమ్యతే ? యతోఽస్యామపి బుద్ధౌ గకారాదయో వర్ణా అనువర్తన్తే, న తు దకారాదయః । యది హ్యస్యా బుద్ధేర్గకారాదిభ్యోఽర్థాన్తరం స్ఫోటో విషయః స్యాత్ , తతో దకారాదయ ఇవ గకారాదయోఽప్యస్యా బుద్ధేర్వ్యావర్తేరన్ । న తు తథాస్తి । తస్మాదియమేకబుద్ధిర్వర్ణవిషయైవ స్మృతిః । నన్వనేకత్వాద్వర్ణానాం నైకబుద్ధివిషయతోపపద్యత ఇత్యుక్తమ్ , తత్ప్రతి బ్రూమః — సమ్భవత్యనేకస్యాప్యేకబుద్ధివిషయత్వమ్ , పఙ్క్తిః వనం సేనా దశ శతం సహస్రమిత్యాదిదర్శనాత్ । యా తు గౌరిత్యేకోఽయం శబ్ద ఇతి బుద్ధిః, సా బహుష్వేవ వర్ణేష్వేకార్థావచ్ఛేదనిబన్ధనా ఔపచారికీ వనసేనాదిబుద్ధివదేవ । అత్రాహ — యది వర్ణా ఎవ సామస్త్యేన ఎకబుద్ధివిషయతామాపద్యమానాః పదం స్యుః, తతో జారా రాజా కపిః పిక ఇత్యాదిషు పదవిశేషప్రతిపత్తిర్న స్యాత్; త ఎవ హి వర్ణా ఇతరత్ర చేతరత్ర చ ప్రత్యవభాసన్త ఇతి । అత్ర వదామః — సత్యపి సమస్తవర్ణప్రత్యవమర్శే యథా క్రమానురోధిన్య ఎవ పిపీలికాః పఙ్క్తిబుద్ధిమారోహన్తి, ఎవం క్రమానురోధిన ఎవ హి వర్ణాః పదబుద్ధిమారోక్ష్యన్తి । తత్ర వర్ణానామవిశేషేఽపి క్రమవిశేషకృతా పదవిశేషప్రతిపత్తిర్న విరుధ్యతే । వృద్ధవ్యవహారే చేమే వర్ణాః క్రమాద్యనుగృహీతా గృహీతార్థవిశేషసమ్బన్ధాః సన్తః స్వవ్యవహారేఽప్యేకైకవర్ణగ్రహణానన్తరం సమస్తప్రత్యవమర్శిన్యాం బుద్ధౌ తాదృశా ఎవ ప్రత్యవభాసమానాస్తం తమర్థమవ్యభిచారేణ ప్రత్యాయయిష్యన్తీతి వర్ణవాదినో లఘీయసీ కల్పనా । స్ఫోటవాదినస్తు దృష్టహానిః, అదృష్టకల్పనా చ । వర్ణాశ్చేమే క్రమేణ గృహ్యమాణాః స్ఫోటం వ్యఞ్జయన్తి స స్ఫోటోఽర్థం వ్యనక్తీతి గరీయసీ కల్పనా స్యాత్ ॥
అథాపి నామ ప్రత్యుచ్చారణమన్యేఽన్యే వర్ణాః స్యుః, తథాపి ప్రత్యభిజ్ఞాలమ్బనభావేన వర్ణసామాన్యానామవశ్యాభ్యుపగన్తవ్యత్వాత్ , యా వర్ణేష్వర్థప్రతిపాదనప్రక్రియా రచితా సా సామాన్యేషు సఞ్చారయితవ్యా । తతశ్చ నిత్యేభ్యః శబ్దేభ్యో దేవాదివ్యక్తీనాం ప్రభవ ఇత్యవిరుద్ధమ్ ॥ ౨౮ ॥
కుతశ్చ దేవాదీనామనధికారః —
యదిదం జ్యోతిర్మణ్డలం ద్యుస్థానమహోరాత్రాభ్యాం బమ్భ్రమజ్జగదవభాసయతి, తస్మిన్నాదిత్యాదయో దేవతావచనాః శబ్దాః ప్రయుజ్యన్తే; లోకప్రసిద్ధేర్వాక్యశేషప్రసిద్ధేశ్చ । న చ జ్యోతిర్మణ్డలస్య హృదయాదినా విగ్రహేణ చేతనతయా అర్థిత్వాదినా వా యోగోఽవగన్తుం శక్యతే, మృదాదివదచేతనత్వావగమాత్ । ఎతేనాగ్న్యాదయో వ్యాఖ్యాతాః ॥
స్యాదేతత్ — మన్త్రార్థవాదేతిహాసపురాణలోకేభ్యో దేవాదీనాం విగ్రహవత్త్వాద్యవగమాదయమదోష ఇతి చేత్ , నేత్యుచ్యతే । న తావల్లోకో నామ కిఞ్చిత్స్వతన్త్రం ప్రమాణమస్తి । ప్రత్యక్షాదిభ్య ఎవ హ్యవిచారితవిశేషేభ్యః ప్రమాణేభ్యః ప్రసిద్ధన్నర్థో లోకాత్ప్రసిద్ధ ఇత్యుచ్యతే । న చాత్ర ప్రత్యక్షాదీనామన్యతమం ప్రమాణమస్తి; ఇతిహాసపురాణమపి పౌరుషేయత్వాత్ప్రమాణాన్తరమూలమాకాఙ్క్షతి । అర్థవాదా అపి విధినైకవాక్యత్వాత్ స్తుత్యర్థాః సన్తో న పార్థగర్థ్యేన దేవాదీనాం విగ్రహాదిసద్భావే కారణభావం ప్రతిపద్యన్తే । మన్త్రా అపి శ్రుత్యాదివినియుక్తాః ప్రయోగసమవాయినోఽభిధానార్థా న కస్యచిదర్థస్య ప్రమాణమిత్యాచక్షతే । తస్మాదభావో దేవాదీనామధికారస్య ॥ ౩౨ ॥