ತತ್ರಾದ್ವೈತಸಿದ್ಧೇರ್ದ್ವೈತಮಿಥ್ಯಾತ್ವಸಿದ್ಧಿಪೂರ್ವಕತ್ವಾತ್ ದ್ವೈತಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮೇವ ಪ್ರಥಮಮುಪಪಾದನೀಯಮ್ । ಉಪಪಾದನಂ ಚ ಸ್ವಪಕ್ಷಸಾಧನಪರಪಕ್ಷನಿರಾಕರಣಾಭ್ಯಾಂ ಭವತೀತಿ ತದುಭಯಂ ವಾದಜಲ್ಪವಿತಂಡಾನಾಮನ್ಯತಮಾಂ ಕಥಾಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಸಂಪಾದನೀಯಮ್ । ತತ್ರ ಚ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಜನ್ಯಸಂಶಯಸ್ಯ ವಿಚಾರಾಂಗತ್ವಾನ್ಮಧ್ಯಸ್ಥೇನಾದೌ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ಪ್ರದರ್ಶನೀಯಾ । ಯದ್ಯಪಿ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಜನ್ಯಸಂಶಯಸ್ಯ ನ ಪಕ್ಷತಾಸಂಪಾದಕತಯೋಪಯೋಗಃ, ಸಿಷಾಧಯಿಷಾವಿರಹಸಹಕೃತಸಾಧಕಮಾನಾಭಾವರೂಪಾಯಾಸ್ತಸ್ಯಾಃ ಸಂಶಯಾಘಠಿತತ್ವಾತ್ ; ಅನ್ಯಥಾ ಶ್ರುತ್ಯಾತ್ಮನಿಶ್ಚಯವತೋಽನುಮಿತ್ಸಯಾ ತದನುಮಾನಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ವಾದ್ಯಾದೀನಾಂ ನಿಶ್ಚಯವತ್ತ್ವೇನ ಸಂಶಯಾಸಂಭವಾದಾಹಾರ್ಯಸಂಶಯಸ್ಯಾತಿಪ್ರಸಂಜಕತ್ವಾಚ್ಚ ; ನಾಪಿ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ ಸ್ವರೂಪತ ಏವ ಪಕ್ಷಪ್ರತಿಪಕ್ಷಪರಿಗ್ರಹಫಲಕತಯೋಪಯೋಗಃ, ‘ತ್ವಯೇದಂ ಸಾಧನೀಯಂ’, ‘ಅನೇನೇದಂ ದೂಷಣೀಯ’ಮಿತ್ಯಾದಿಮಧ್ಯಸ್ಥವಾಕ್ಯಾದೇವ ತಲ್ಲಾಭೇನ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್ ; ತಥಾಪಿ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಜನ್ಯಸಂಶಯಸ್ಯಾನುಮಿತ್ಯನಂಗತ್ವೇಽಪಿ ವ್ಯುದಸನೀಯತಯಾ ವಿಚಾರಾಂಗತ್ವಮಸ್ತ್ಯೇವ । ತಾದೃಶಸಂಶಯಂ ಪ್ರತಿ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ ಕ್ವಚಿನ್ನಿಶ್ಚಯಾದಿಪ್ರತಿಬಂಧಾದಜನಕತ್ವೇಽಪಿ ಸ್ವರೂಪಯೋಗ್ಯತ್ವಾತ್ । ವಾದ್ಯಾದೀನಾಂ ಚ ನಿಶ್ಚಯವತ್ತ್ವೇ ನಿಯಮಾಭಾವಾತ್ ‘ನಿಶ್ಚಿತೌ ಹಿ ವಾದಂ ಕುರುತ’ ಇತ್ಯಾಭಿಮಾನಿಕನಿಶ್ಚಯಾಭಿಪ್ರಾಯಂ, ಪರಪಕ್ಷಮಾಲಂಬ್ಯಾಪ್ಯಹಂಕಾರಿಣೋ ವಿಪರೀತನಿಶ್ಚಯವತೋ ಜಲ್ಪಾದೌ ಪ್ರವೃತ್ತಿದರ್ಶನಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸಮಯಬಂಧಾದಿವತ್ ಸ್ವಕರ್ತವ್ಯನಿರ್ವಾಹಾಯ ಮಧ್ಯಸ್ಥೇನ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ಪ್ರದರ್ಶನೀಯೈವ । ತತ್ರ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಮಾತಿರಿಕ್ತಾಬಾಧ್ಯತ್ವೇ ಸತಿ ಸತ್ತ್ವೇನ ಪ್ರತೀತ್ಯರ್ಹಂ ಚಿದ್ಭಿನ್ನಂ ಪ್ರತಿಪನ್ನೋಪಾಧೌ ತ್ರೈಕಾಲಿಕನಿಷೇಧಪ್ರತಿಯೋಗಿ ನ ವಾ, ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತ್ವಾಕಾರೇಣೋಕ್ತನಿಷೇಧಪ್ರತಿಯೋಗಿ ನ ವೇತಿ ।

ಅತ್ರ ಚ ಪಕ್ಷತಾವಚ್ಛೇದಕಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನ ಸಾಧ್ಯಸಿದ್ಧೇರುದ್ದೇಶ್ಯತ್ವಾತ್ ಪಕ್ಷೈಕದೇಶೇ ಸಾಧ್ಯಸಿದ್ಧಾವಪಿ ಸಿದ್ಧಸಾಧನತೇತಿ ಮತೇ ಶುಕ್ತಿರೂಪ್ಯೇ ಸಿದ್ಧಸಾಧನವಾರಣಾಯ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇತರಾಬಾಧ್ಯತ್ವಂ ಪಕ್ಷವಿಶೇಷಣಮ್ । ಯದಿ ಪುನಃ ಪಕ್ಷತಾವಚ್ಛೇದಕಾವಚ್ಛೇದೇನೈವ ಸಾಧ್ಯಸಿದ್ಧಿರುದ್ದೇಶ್ಯಾ; ತದೈಕದೇಶೇ ಸಾಧ್ಯಸಿದ್ಧಾವಪಿ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಾಭಾವಾತ್ ತದ್ವಾರಕಂ ವಿಶೇಷಣಮನುಪಾದೇಯಮ್ । ಇತರವಿಶೇಷಣದ್ವಯಂ ತು ತುಚ್ಛೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಚ ಬಾಧವಾರಣಾಯಾದರಣೀಯಮೇವ । ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ವಾ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ವಿಯನ್ಮಿಥ್ಯಾ ನ ವಾ, ಪೃಥಿವೀ ಮಿಥ್ಯಾ ನ ವೇತಿ । ಏವಂ ವಿಯದಾದೇಃ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಪಕ್ಷತ್ವೇಽಪಿ ನ ಘಟಾದೌ ಸಂದಿಗ್ಧಾನೈಕಾಂತಿಕತಾ । ಪಕ್ಷಸಮತ್ವಾತ್ ಘಟಾದೇಃ । ತಥಾ ಹಿ ಪಕ್ಷೇ ಸಾಧ್ಯಸಂದೇಹಸ್ಯಾನುಗುಣತ್ವಾತ್ ಪಕ್ಷಭಿನ್ನ ಏವ ತಸ್ಯ ದೂಷಣತ್ವಂ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಅತ ಏವೋಕ್ತಂ ‘ಸಾಧ್ಯಾಭಾವನಿಶ್ಚಯವತಿ ಹೇತುಸಂದೇಹೇ ಏವ ಸಂದಿಗ್ಧಾನೈಕಾಂತಿಕತೇ’ತಿ । ಪಕ್ಷತ್ವಂ ತು ಸಾಧ್ಯಸಂದೇಹವತ್ತ್ವಂ ಸಾಧ್ಯಗೋಚರಸಾಧಕಮಾನಾಭಾವವತ್ತ್ವಂ ವಾ । ಏತಚ್ಚ ಘಟಾದಿಸಾಧಾರಣಮ್ । ಅತ ಏವ ತತ್ರಾಪಿ ಸಂದಿಗ್ಧಾನೈಕಾಂತಿಕತ್ವಂ ನ ದೋಷಃ । ಪಕ್ಷಸಮತ್ವೋಕ್ತಿಸ್ತು ಪ್ರತಿಜ್ಞಾವಿಷಯತ್ವಾಭಾವಮಾತ್ರೇಣ । ನ ಚ ತರ್ಹಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾವಿಷಯತ್ವಮೇವ ಪಕ್ಷತ್ವಮ್ ; ಸ್ವಾರ್ಥಾನುಮಾನೇ ತದಭಾವಾತ್ । ಏವಂ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ಪ್ರಾಚಾಂ ಪ್ರಯೋಗಾಃ । ವಿಮತಂ ಮಿಥ್ಯಾ, ದೃಶ್ಯತ್ವಾತ್ , ಜಡತ್ವಾತ್ , ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಾತ್ , ಶುಕ್ತಿರೂಪ್ಯವದಿತಿ । ನಾವಯವೇಷ್ವಾಗ್ರಹಃ । ಅತ್ರ ಸ್ವನಿಯಾಮಕನಿಯತಯಾ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಾ ಲಘುಭೂತಯಾ ಪಕ್ಷತಾವಚ್ಛೇದೋ ನ ವಿರುದ್ಧಃ । ಸಮಯಬಂಧಾದಿನಾ ವ್ಯವಧಾನಾತ್ತಸ್ಯಾನುಮಾನಕಾಲಾಸತ್ತ್ವೇಽಪ್ಯುಪಲಕ್ಷಣತಯಾ ಪಕ್ಷತಾವಚ್ಛೇದಕತ್ವಮ್ । ಯದ್ವಾ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿವಿಷಯತಾವಚ್ಛೇದಕಮೇವ ಪಕ್ಷತಾವಚ್ಛೇದಕಮ್ । ಪ್ರಾಚಾಂ ಪ್ರಯೋಗೇಷ್ವಪಿ ವಿಮತಮಿತಿ ಪದಂ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿವಿಷಯತಾವಚ್ಛೇದಕಾವಚ್ಛಿನ್ನಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣೇತ್ಯದೋಷಃ ।

ನನು – ಕಿಮಿದಂ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ಸಾಧ್ಯತೇ, ನ ತಾವತ್ ‘ಮಿಥ್ಯಾಶಬ್ದೋಽನಿರ್ವಚನೀಯತಾವಚನ’ ಇತಿ ಪಂಚಪಾದಿಕಾವಚನಾತ್ ಸದಸದನಧಿಕರಣತ್ವರೂಪಮನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವಮ್ ; ತದ್ಧಿ ಕಿಂ ಸತ್ತ್ವವಿಶಿಷ್ಟಾಸತ್ತ್ವಾಭಾವಃ, ಉತ ಸತ್ತ್ವಾತ್ಯಂತಾಭಾವಾಸತ್ತ್ವಾತ್ಯಂತಾಭಾವರೂಪಂ ಧರ್ಮದ್ವಯಮ್ , ಆಹೋಸ್ವಿತ್ ಸತ್ತ್ವಾತ್ಯಂತಾಭಾವವತ್ತ್ವೇ ಸತಿ ಅಸತ್ತ್ವಾತ್ಯಂತಾಭಾವರೂಪಂ ವಿಶಿಷ್ಟಮ್ । ನಾದ್ಯಃ; ಸತ್ತ್ವಮಾತ್ರಾಧಾರೇ ಜಗತಿ ಸತ್ತ್ವವಿಶಿಷ್ಟಾಸತ್ತ್ವಾನಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ , ವಿಶಿಷ್ಟಾಭಾವಸಾಧನೇ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ; ಸತ್ತ್ವಾಸತ್ತ್ವಯೋರೇಕಾಭಾವೇ ಅಪರಸತ್ತ್ವಾವಶ್ಯಕತ್ವೇನ ವ್ಯಾಘಾತಾತ್ , ನಿರ್ಧರ್ಮಕಬ್ರಹ್ಮವತ್ಸತ್ತ್ವರಾಹಿತ್ಯೇಽಪಿ ಸದ್ರೂಪತ್ವೇನ ಅಮಿಥ್ಯಾತ್ವೋಪಪತ್ತ್ಯಾ ಅರ್ಥಾಂತರಾಚ್ಚ, ಶುಕ್ತಿರೂಪ್ಯೇ ಅಬಾಧ್ಯತ್ವರೂಪಸತ್ತ್ವವ್ಯತಿರೇಕಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವೇನ ಬಾಧ್ಯತ್ವರೂಪಾಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ವ್ಯತಿರೇಕಾಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಸಾಧ್ಯವೈಕಲ್ಯಾಚ್ಚ । ಅತ ಏವ ನ ತೃತೀಯಃ; ಪೂರ್ವವದ್ವ್ಯಾಘಾತಾತ್ , ಅರ್ಥಾಂತರಾತ್ಸಾಧ್ಯವೈಕಲ್ಯಾಚ್ಚ - ಇತಿ ಚೇತ್ , ಮೈವಮ್ । ಸತ್ತ್ವಾತ್ಯಂತಾಭಾವಾಸತ್ತ್ವಾತ್ಯಂತಾಭಾವರೂಪಧರ್ಮದ್ವಯವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ದೋಷಾಭಾವಾತ್  । ನ ಚ ವ್ಯಾಹತಿಃ । ಸಾ ಹಿ ಸತ್ತ್ವಾಸತ್ತ್ವಯೋಃ ಪರಸ್ಪರವಿರಹರೂಪತಯಾ ವಾ, ಪರಸ್ಪರವಿರಹವ್ಯಾಪಕತಯಾ ವಾ, ಪರಸ್ಪರವಿರಹವ್ಯಾಪ್ಯತಯಾ ವಾ । ತತ್ರ ನಾದ್ಯಃ; ತದನಂಗೀಕಾರಾತ್ । ತಥಾಹ್ಯತ್ರ ತ್ರಿಕಾಲಾಬಾಧ್ಯತ್ವರೂಪಸತ್ತ್ವವ್ಯತಿರೇಕೋ ನಾಸತ್ತ್ವಮ್ , ಕಿಂತು ಕ್ವಚಿದಪ್ಯುಪಾಧೌ ಸತ್ತ್ವೇನ ಪ್ರತೀಯಮಾನತ್ವಾನಧಿಕರಣತ್ವಮ್ । ತದ್ವ್ಯತಿರೇಕಶ್ಚ ಸಾಧ್ಯತ್ವೇನ ವಿವಕ್ಷಿತಃ । ತಥಾ ಚ ತ್ರಿಕಾಲಬಾಧ್ಯವಿಲಕ್ಷಣತ್ವೇ ಸತಿ ಕ್ವಚಿದಪ್ಯುಪಾಧೌ ಸತ್ತ್ವೇನ ಪ್ರತೀಯಮಾನತ್ವರೂಪಂ ಸಾಧ್ಯಂ ಪರ್ಯವಸಿತಮ್ । ಏವಂಚ ಸತಿ ನ ಶುಕ್ತಿರೂಪ್ಯೇ ಸಾಧ್ಯವೈಕಲ್ಯಮಪಿ । ಬಾಧ್ಯತ್ವರೂಪಾಽಸತ್ತ್ವವ್ಯತಿರೇಕಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯಾಪ್ರವೇಶಾತ್ । ನಾಪಿ ವ್ಯಾಘಾತಃ; ಪರಸ್ಪರವಿರಹರೂಪತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಅತ ಏವ ನ ದ್ವಿತೀಯೋಽಪಿ, ಸತ್ತ್ವಾಭಾವವತಿ ಶುಕ್ತಿರೂಪ್ಯೇ ವಿವಕ್ಷಿತಾಸತ್ತ್ವವ್ಯತಿರೇಕಸ್ಯ ವಿದ್ಯಮಾನತ್ವೇನ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ । ನಾಪಿ ತೃತೀಯಃ, ತಸ್ಯ ವ್ಯಾಘಾತಾಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾತ್ , ಗೋತ್ವಾಶ್ವತ್ವಯೋಃ ಪರಸ್ಪರವಿರಹವ್ಯಾಪ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ತದಭಾವಯೋರುಷ್ಟ್ರಾದಾವೇಕತ್ರ ಸಹೋಪಲಂಭಾತ್ । ಯಚ್ಚ – ನಿರ್ಧರ್ಮಕಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸತ್ತ್ವರಾಹಿತ್ಯೇಽಪಿ ಸದ್ರೂಪವತ್ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಸದ್ರೂಪತ್ವೇನಾಮಿಥ್ಯಾತ್ವೋಪಪತ್ತ್ಯಾ ಅರ್ಥಾಂತರಮ್ – ಉಕ್ತಮ್ । ತನ್ನ । ಏಕೇನೈವ ಸರ್ವಾನುಗತೇನ ಸರ್ವತ್ರ ಸತ್ಪ್ರತೀತ್ಯುಪಪತ್ತೌ ಬ್ರಹ್ಮವತ್ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಸತ್ಸ್ವಭಾವತಾಕಲ್ಪನೇ ಮಾನಾಭಾವಾತ್ , ಅನುಗತವ್ಯವಹಾರಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಚ । ಸತ್ಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಾಸತ್ಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಭೇದದ್ವಯಂ ವಾ ಸಾಧ್ಯಮ್ । ತಥಾಚೋಭಯಾತ್ಮಕತ್ವೇಽನ್ಯತರಾತ್ಮಕತ್ವೇ ವಾ, ತಾದೃಗ್ಭೇದಾಸಂಭವೇನ ತಾಭ್ಯಾಮರ್ಥಾಂತರಾನವಕಾಶಃ । ನ ಚ – ಅಸತ್ತ್ವವ್ಯತಿರೇಕಾಂಶಸ್ಯಾಸದ್ಭೇದಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಪಂಚೇ ಸಿದ್ಧತ್ವೇನಾಂಶತಃ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಮಿತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ ; ‘ಗುಣಾದಿಕಂ ಗುಣ್ಯಾದಿನಾ ಭಿನ್ನಾಭಿನ್ನಂ ಸಮಾನಾಧಿಕೃತತ್ವಾದಿತಿ ಭೇದಾಭೇದವಾದಿಪ್ರಯೋಗೇ ತಾರ್ಕಿಕಾದ್ಯಂಗೀಕೃತಸ್ಯ ಭಿನ್ನತ್ವಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಾವಪಿ ಉದ್ದೇಶ್ಯಪ್ರತೀತ್ಯಸಿದ್ಧೇರ್ಯಥಾ ನ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಂ, ತಥಾ ಪ್ರಕೃತೇಽಪಿ ಮಿಲಿತಪ್ರತೀತೇರುದ್ದೇಶ್ಯತ್ವಾನ್ನ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಮ್ । ಯಥಾ ಚ ತತ್ರಾಭೇದೇ ಘಟಃ ಕುಂಭ ಇತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಪ್ರತೀತೇರದರ್ಶನೇನ ಮಿಲಿತಸಿದ್ಧಿರುದ್ದೇಶ್ಯಾ, ತಥಾ ಪ್ರಕೃತೇಽಪಿ ಸತ್ತ್ವರಹಿತೇ ತುಚ್ಛೇ ದೃಶ್ಯತ್ವಾದರ್ಶನೇನ ಮಿಲಿತಸ್ಯ ತತ್ಪ್ರಯೋಜಕತಯಾ ಮಿಲಿತಸಿದ್ಧಿರುದ್ದೇಶ್ಯೇತಿ ಸಮಾನಮ್ । ಅತ ಏವ ಸತ್ತ್ವಾತ್ಯಂತಾಭಾವವತ್ತ್ವೇ ಸತಿ ಅಸತ್ತ್ವಾತ್ಯಂತಾಭಾವರೂಪಂ ವಿಶಿಷ್ಟಂ ಸಾಧ್ಯಮಿತ್ಯಪಿ ಸಾಧು । ನ ಚ – ಮಿಲಿತಸ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ವಾ ಸಾಧ್ಯತ್ವೇ ತಸ್ಯ ಕುತ್ರಾಪ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಅಪ್ರಸಿದ್ಧವಿಶೇಷಣತ್ವಂ, ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಮಿಲಿತಸ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ವಾ ಸಾಧನೇ, ಶಶಶೃಂಗಯೋಃ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಶಶೀಯಶೃಂಗಸಾಧನಮಪಿ ಸ್ಯಾದಿತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ ; ತಥಾವಿಧಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ ಶುಕ್ತಿರೂಪ್ಯ ಏವೋಕ್ತತ್ವಾತ್ । ನ ಚ – ನಿರ್ಧರ್ಮಕತ್ವಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸತ್ತ್ವಾಸತ್ತ್ವರೂಪಧರ್ಮದ್ವಯಶೂನ್ಯತ್ವೇನ ತತ್ರಾತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಃ; ಸದ್ರೂಪತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ತದತ್ಯಂತಾಭಾವಾನಧಿಕರಣತ್ವಾತ್ ನಿರ್ಧರ್ಮಕತ್ವೇನೈವಾಭಾವರೂಪಧರ್ಮಾನಧಿಕರಣತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ದಿಕ್ ॥

ಪ್ರತಿಪನ್ನೋಪಾಧೌ ತ್ರೈಕಾಲಿಕನಿಷೇಧಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಂ ವಾ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮ್ । ನನು – ಪ್ರತಿಪನ್ನೋಪಾಧೌ ತ್ರೈಕಾಲಿಕನಿಷೇಧಸ್ಯ ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವೇ ಅದ್ವೈತಹಾನಿಃ, ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕತ್ವೇ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಂ, ವ್ಯಾವಹಾರಿಕತ್ವೇಽಪಿ ತಸ್ಯ ಬಾಧ್ಯತ್ವೇನ ತಾತ್ತ್ವಿಕಸತ್ತ್ವಾವಿರೋಧಿತಯಾ ಅರ್ಥಾಂತರಮ್, ಅದ್ವೈತಶ್ರುತೇರತತ್ತ್ವಾವೇದಕತ್ವಂ ಚ ತತ್ಪ್ರತಿಯೋಗಿನಃ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಸ್ಯ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತ್ವಂ ಚ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ; ಪ್ರಪಂಚನಿಷೇಧಾಧಿಕರಣೀಭೂತಬ್ರಹ್ಮಾಭಿನ್ನತ್ವಾನ್ನಿಷೇಧಸ್ಯ ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವೇಽಪಿ ನಾದ್ವೈತಹಾನಿಕರತ್ವಮ್ । ನ ಚ ತಾತ್ತ್ವಿಕಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿನಃ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಾಪತ್ತಿಃ; ತಾತ್ತ್ವಿಕಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿನಿ ಶುಕ್ತಿರಜತಾದೌ ಕಲ್ಪಿತೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ । ಅತಾತ್ತ್ವಿಕ ಏವ ವಾ ನಿಷೇಧೋಽಯಮ್ । ಅತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವೇಽಪಿ ನ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಃ, ಕಿಂತು, ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಃ । ನ ಚ – ತರ್ಹಿ ನಿಷೇಧಸ್ಯ ಬಾಧ್ಯತ್ವೇನ ತಾತ್ತ್ವಿಕಸತ್ತಾವಿರೋಧಿತ್ವಾದರ್ಥಾಂತರಮಿತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಸ್ವಾಪ್ನಾರ್ಥಸ್ಯ ಸ್ವಾಪ್ನನಿಷೇಧೇನ ಬಾಧದರ್ಶನಾತ್ । ನಿಷೇಧಸ್ಯ ಬಾಧ್ಯತ್ವಂ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಸತ್ತ್ವಾವಿರೋಧಿತ್ವೇ ನ ತಂತ್ರಮ್ , ಕಿಂತು ನಿಷೇಧ್ಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ನ್ಯೂನಸತ್ತಾಕತ್ವಮ್ ; ಪ್ರಕೃತೇ ಚ ತುಲ್ಯಸತ್ತಾಕತ್ವಾತ್ ಕಥಂ ನ ವಿರೋಧಿತ್ವಮ್ । ನ ಚ – ನಿಷೇಧಸ್ಯ ನಿಷೇಧೇ ಪ್ರತಿಯೋಗಿಸತ್ತ್ವಾಪತ್ತಿರಿತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ ; ತತ್ರ ಹಿ ನಿಷೇಧಸ್ಯ ನಿಷೇಧೇ ಪ್ರತಿಯೋಗಿಸತ್ತ್ವಮಾಯಾತಿ, ಯತ್ರ ನಿಷೇಧಸ್ಯ ನಿಷೇಧಬುದ್ಧ್ಯಾ ಪ್ರತಿಯೋಗಿಸತ್ತ್ವಂ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪ್ಯತೇ, ನ ನಿಷೇಧಮಾತ್ರಂ ನಿಷಿಧ್ಯತೇ, ಯಥಾ ರಜತೇ ನೇದಂ ರಜತಮಿತಿ ಜ್ಞಾನಾನಂತರಮಿದಂ ನಾರಜತಮಿತಿ ಜ್ಞಾನೇನ ರಜತಂ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪ್ಯತೇ । ಯತ್ರ ತು ಪ್ರತಿಯೋಗಿನಿಷೇಧಯೋರುಭಯೋರಪಿ ನಿಷೇಧಸ್ತತ್ರ ನ ಪ್ರತಿಯೋಗಿಸತ್ತ್ವಮ್ ; ಯಥಾ ಧ್ವಂಸಸಮಯೇ ಪ್ರಾಗಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿನೋರುಭಯೋರ್ನಿಷೇಧಃ । ಏವಂ ಚ ಪ್ರಕೃತೇಽಪಿ ನಿಷೇಧಬಾಧಕೇನ ಪ್ರತಿಯೋಗಿನಃ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ನಿಷೇಧಸ್ಯ ಚ ಬಾಧನಾತ್ ತನ್ನಿಷೇಧಸ್ಯ ಬಾಧ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಮ್ ; ಉಭಯೋರಪಿ ನಿಷೇಧ್ಯತಾವಚ್ಛೇದಕಸ್ಯ ದೃಶ್ಯತ್ವಾದೇಸ್ತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ಚಾತಾತ್ತ್ವಿಕನಿಷೇಧಬೋಧಕತ್ವೇ ಶ್ರುತೇರಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಪತ್ತಿಃ, ಬ್ರಹ್ಮಭಿನ್ನಂ ಪ್ರಪಂಚನಿಷೇಧಾದಿಕಮ್ ಅತಾತ್ತ್ವಿಕಮಿತ್ಯತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವೇನ ಬೋಧಯಂತ್ಯಾಃ ಶ್ರುತೇರಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಸಂಭವಾತ್ । ನನು – ತನ್ನಿಷೇಧಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಂ ಕಿಂ ಸ್ವರೂಪೇಣ, ಉತಾಸದ್ವಿಲಕ್ಷಣಸ್ವರೂಪಾನುಪಮರ್ದೇನ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತ್ವಾಕಾರೇಣ ವಾ । ನಾದ್ಯಃ; ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಸಿದ್ಧೋತ್ಪತ್ತಿಕಸ್ಯಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾಸಮರ್ಥಸ್ಯಾವಿದ್ಯೋಪಾದಾನಕಸ್ಯ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನನಾಶ್ಯಸ್ಯ ಚ ವಿಯದಾದೇಃ ರೂಪ್ಯಾದೇಶ್ಚ ಧೀಕಾಲವಿದ್ಯಮಾನೇನ ಅಸದ್ವಿಲಕ್ಷಣಸ್ವರೂಪೇಣ ತ್ರೈಕಾಲಿಕನಿಷೇಧಾಯೋಗಾತ್ । ನಾಪಿ ದ್ವಿತೀಯಃ ; ಅಬಾಧ್ಯತ್ವರೂಪಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತ್ವಸ್ಯ ಬಾಧ್ಯತ್ವರೂಪಮಿಥ್ಯಾತ್ವನಿರೂಪ್ಯತ್ವೇನ ಅನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಾತ್ , ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವರೂಪೇಣ ನಿಷೇಧೇ ಪ್ರಥಮಪಕ್ಷೋಕ್ತದೋಷಾಪತ್ತಿಃ, ಅತಸ್ತಸ್ಯಾಪಿ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತ್ವಾಕಾರೇಣ ನಿಷೇಧೇ ಅನವಸ್ಥಾ ಸ್ಯಾತ್ – ಇತಿ ಚೇನ್ಮೈವಂ; ಸ್ವರೂಪೇಣೈವ ತ್ರೈಕಾ ಲಿಕನಿಷೇಧಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಪಂಚೇ ಶುಕ್ತಿರೂಪ್ಯೇ ಚಾಂಗೀಕಾರಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ – ಶುಕ್ತೌ ರಜತಭ್ರಮಾನಂತರಮ್ ಅಧಿಷ್ಠಾನತತ್ತ್ವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇ ರೂಪ್ಯಂ ನಾಸ್ತಿ ನಾಸೀನ್ನಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ಸ್ವರೂಪೇಣೇವ, ’ನೇಹ ನಾನೇ’ತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಚ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪೇಣೈವ ನಿಷೇಧಪ್ರತೀತೇಃ । ನ ಚ – ತತ್ರ ಲೌಕಿಕಪರಮಾರ್ಥರಜತಮೇವ ಸ್ವರೂಪೇಣ ನಿಷೇಧಪ್ರತಿಯೋಗೀತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಭ್ರಮಬಾಧಯೋರ್ವೈಯಧಿಕರಣಾಪತ್ತೇಃ; ಅಪ್ರಸಕ್ತಪ್ರತಿಷೇಧಾಪತ್ತೇಶ್ಚ । ನ ಚ ತರ್ಹ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾದ್ಯಸಂಭವಃ, ನ ಹ್ಯನಿಷಿದ್ಧಸ್ವರೂಪತ್ವಮುತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿಮತ್ತ್ವೇ ತಂತ್ರಮ್ , ಪರೈರನಿಷೇಧ್ಯರೂಪತ್ವೇನಾಂಗೀಕೃತಸ್ಯ ವಿಯದಾದೇರುತ್ಪತ್ತ್ಯಾದ್ಯನಂಗೀಕಾರಾತ್ , ಕಿಂತು ವಸ್ತುಸ್ವಭಾವಾದಿಕಮನ್ಯದೇವ ಕಿಂಚಿತ್ ಪ್ರಯೋಜಕಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ತಸ್ಯ ಮಯಾಪಿ ಕಲ್ಪಿತಸ್ಯ ಸ್ವೀಕಾರಾತ್ । ನ ಚ – ’ತ್ರೈಕಾಲಿಕನಿಷೇಧಂ ಪ್ರತಿ ಸ್ವರೂಪೇಣಾಪಣಸ್ಥಂ ರೂಪ್ಯಂ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತ್ವಾಕಾರೇಣ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಂ ವಾ ಪ್ರತಿಯೋಗೀ’ತಿ ಮತಹಾನಿಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಅಸ್ಯಾಚಾರ್ಯವಚಸಃ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಲೌಕಿಕರಜತತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನ ಪ್ರತೀತಂ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಮೇವ ರಜತಂ ಪ್ರತಿಯೋಗೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತಚ್ಚ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತ್ವೇನ ವೇತ್ಯನಾಸ್ಥಾಯಾಂ ವಾ ಶಬ್ದಃ । ಏತಾವದುಕ್ತಿಶ್ಚ ಪುರೋವರ್ತಿತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನೈವ ರಜತಂ ಪ್ರತೀಯತ ಇತಿ ಮತನಿರಾಸಾರ್ಥಂ ಲೌಕಿಕಪರಮಾರ್ಥರಜತತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನಾಪಿ ಪ್ರತೀಯತ ಇತಿ ಪ್ರತಿಪಾದಯಿತುಂ ಚ । ತದುಕ್ತಂ ತತ್ತ್ವಪ್ರದೀಪಿಕಾಯಾಂ – ’ತಸ್ಮಾಲ್ಲೌಕಿಕಪರಮಾರ್ಥರಜತಮೇವ ನೇದಂ ರಜತಮಿತಿ ನಿಷೇಧಪ್ರತಿಯೋಗೀತಿ ಪೂರ್ವಾಚಾರ್ಯಾಣಾಂ ವಾಚೋಯುಕ್ತಿರಪಿ ಪುರೋವರ್ತಿನಿ ರಜತಾರ್ಥಿನಃ ಪ್ರವೃತ್ತಿದರ್ಶನಾತ್ ಲೌಕಿಕಪರಮಾರ್ಥರಜತತ್ವೇನಾಪರೋಕ್ಷತಯಾ ಪ್ರತೀತಸ್ಯ ಕಾಲತ್ರಯೇಽಪಿ ಲೌಕಿಕಪರಮಾರ್ಥರಜತಮಿದಂ ನ ಭವತೀತಿ ನಿಷೇಧಪ್ರತಿಯೋಗಿತಾಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ನೇತವ್ಯೇ’ತಿ । ಅಯಮಾಶಯಃ – ಏಕವಿಭಕ್ತ್ಯಂತಪದೋಪಸ್ಥಾಪಿತೇ ಧರ್ಮಿಣಿ ಪ್ರತಿಯೋಗಿನಿ ಚ ನಞೋಽನ್ಯೋನ್ಯಾಭಾವಬೋಧಕತ್ವನಿಯಮಸ್ಯ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಬಲಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ “ಘಟಃ ಪಟೋ ನ ಭವತೀ”ತಿ ವಾಕ್ಯವ”ದಿದಂ ರಜತಂ ನ ಭವತೀ”ತಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಅನ್ಯೋನ್ಯಾಭಾವಬೋಧಕತ್ವೇ ಸ್ಥಿತೇ ಅಭಿಲಾಪಜನ್ಯಪ್ರತೀತಿತುಲ್ಯತ್ವಾದಭಿಲಪ್ಯಮಾನಪ್ರತೀತೇಃ ನೇದಂ ರಜತಮಿತಿ ವಾಕ್ಯಾಭಿಲಪ್ಯಪ್ರತೀತೇರನ್ಯೋನ್ಯಾಭಾವವಿಷಯತ್ವಮೇವ । ತಥಾ ಚೇದಂಶಬ್ದನಿರ್ದಿಷ್ಟೇ ಪುರೋವರ್ತಿಪ್ರಾತೀತಿಕರಜತೇ ರಜತಶಬ್ದನಿರ್ದಿಷ್ಟವ್ಯಾವಹಾರಿಕರಜತಾನ್ಯೋನ್ಯಾಭಾವಪ್ರತೀತೇರಾರ್ಥಿಕಂ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮ್ , ’ನಾತ್ರ ರಜತ’ಮಿತಿ ವಾಕ್ಯಾಭಿಲಪ್ಯಾ ತು ಪ್ರತೀತಿರತ್ಯಂತಾಭಾವವಿಷಯಾ ; ಭಿನ್ನವಿಭಕ್ತ್ಯಂತಪದೋಪಸ್ಥಾಪಿತಯೋರೇವ ಧರ್ಮಿಪ್ರತಿಯೋಗಿನೋರ್ನಞಃ ಸಂಸರ್ಗಾಭಾವಬೋಧಕತ್ವನಿಯಮಾತ್ । ಸಾ ಚ ಪುರೋವರ್ತಿಪ್ರತೀತರಜತಸ್ಯೈವ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಮತ್ಯಂತಾಭಾವಂ ವಿಷಯೀಕರೋತೀತಿ ಕಂಠೋಕ್ತಮೇವ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮ್ । ಅತೋ ನಾಪಸಿದ್ಧಾಂತೋ ನಾನ್ಯಥಾಖ್ಯಾತ್ಯಾಪತ್ತಿರ್ನ ವಾ ಗ್ರಂಥವಿರೋಧ ಇತ್ಯನವದ್ಯಮ್ । ನನು – ಏವಮತ್ಯಂತಾಸತ್ತ್ವಾಪಾತಃ, ಪ್ರತಿಪನ್ನೋಪಾಧೌ ತ್ರೈಕಾಲಿಕನಿಷೇಧಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಂ ಹ್ಯನ್ಯತ್ರಾಸತ್ತ್ವೇನ ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನಸ್ಯ ಘಟಾದೇಃ ಸರ್ವತ್ರ ತ್ರೈಕಾಲಿಕನಿಷೇಧಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಂ ಪರ್ಯವಸಿತಮ್ ; ಅನ್ಯಥಾ ತೇಷಾಮ್ ಅನ್ಯತ್ರ ಸತ್ತ್ವಾಪಾತಾತ್ , ನ ಹಿ ತೇಷಾಮನ್ಯತ್ರ ಸತ್ತಾ ಸಂಭವತೀತಿ ತ್ವದುಕ್ತೇಶ್ಚ; ತಥಾ ಚ ಕಥಮಸದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮ್ , ನ ಹಿ ಶಶಶೃಂಗಾದೇರಿತೋಽನ್ಯದಸತ್ತ್ವಮ್ । ನ ಚ ನಿರುಪಾಖ್ಯತ್ವಮೇವ ತದಸತ್ತ್ವಮ್ ; ನಿರುಪಾಖ್ಯತ್ವಪದೇನೈವ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯಮಾನತ್ವಾತ್ । ನಾಪ್ಯಪ್ರತೀಯಮಾನತ್ವಮಸತ್ತ್ವಮ್ ; ಅಸತೋಽಪ್ರತೀತೌ ಅಸದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಸತ್ಪ್ರತೀತಿನಿರಾಸಸ್ಯಾಸತ್ಪದಪ್ರಯೋಗಸ್ಯ ಚಾಯೋಗಾತ್ । ನ ಚಾಪರೋಕ್ಷತಯಾ ಅಪ್ರತೀಯಮಾನತ್ವಂ ತತ್ ; ನಿತ್ಯಾತೀಂದ್ರಿಯೇಷ್ವತಿವ್ಯಾಪ್ತೇಃ – ಇತಿ ಚೇನ್ಮೈವಮ್ ; ಸರ್ವತ್ರ ತ್ರೈಕಾಲಿಕನಿಷೇಧಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಂ ಯದ್ಯಪಿ ತುಚ್ಛಾನಿರ್ವಾಚ್ಯಯೋಃ ಸಾಧಾರಣಮ್ ; ತಥಾಪಿ ಕ್ವಚಿದಪ್ಯುಪಾಧೌ ಸತ್ತ್ವೇನ ಪ್ರತೀತ್ಯನರ್ಹತ್ವಮ್ ಅತ್ಯಂತಾಸತ್ತ್ವಮ್ , ಶೂಕ್ತಿರೂಪ್ಯೇ ಪ್ರಪಂಚೇ ಚ ಬಾಧಾತ್ ಪೂರ್ವಂ ನಾಸ್ತ್ಯೇವೇತಿ ನ ತುಚ್ಛತ್ವಾಪತ್ತಿಃ । ನ ಚ ಬಾಧಾತ್ ಪೂರ್ವಂ ಶೂಕ್ತಿರೂಪ್ಯಂ ಪ್ರಪಂಚೋ ವಾ ಸತ್ತ್ವೇನ ನ ಪ್ರತೀಯತೇ । ಏತದೇವ ಸದರ್ಥಕೇನೋಪಾಧಿಪದೇನ ಸೂಚಿತಮ್ । ಶೂನ್ಯವಾದಿಭಿಃ ಸದಧಿಷ್ಠಾನಭ್ರಮಾನಂಗೀಕಾರೇಣ ಕ್ವಚಿದಪ್ಯುಪಾಧೌ ಸತ್ತ್ವೇನ ಪ್ರತೀತ್ಯನರ್ಹತ್ವರೂಪಾಸದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಸ್ಯ (ಕ್ವಚಿದಪ್ಯುಪಾಧೌ ಸತ್ತ್ವೇನ ಪ್ರತೀತ್ಯನರ್ಹತ್ವರೂಪಸ್ಯ) ಶುಕ್ತಿರೂಪ್ಯೇ ಪ್ರಪಂಚೇ ಚಾನಂಗೀಕಾರಾತ್ । ನನ್ವೇವಂ ಸತಿ – ಯಾವತ್ಸದಧಿಕರಣಾತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಂ ಪರ್ಯವಸಿತಮ್ । ತಥಾ ಚ ಕೇವಲಾನ್ವಯ್ಯತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿಷು ಅವೃತ್ತಿಷು ಗಗನಾದಿಷು ತಾರ್ಕಿಕಾಣಾಂ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಮ್ ; ಯದಧಿಕರಣಂ ಯತ್ಸತ್ ತನ್ನಿಷ್ಠಾತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಂ ತಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮಿತಿ ವಿವಕ್ಷಾಯಾಮ್, ಅಧಿಕರಣಪದೇನಾವೃತ್ತಿನಿರಾಕರಣೇಽಪಿ ಸಂಯೋಗಸಂಬಂಧೇನ ಸಮವಾಯಸಂಬಂಧೇನ ವಾ ಯತ್ ಘಟಾಧಿಕರಣಂ ಸಮವಾಯಸಂಬಂಧೇನ ಸಂಯೋಗಸಂಬಂಧೇನ ವಾ ಘಟಸ್ಯ ತನ್ನಿಷ್ಠಾತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತಯಾ ಸರ್ವೇಷು ವೃತ್ತಿಮತ್ಸು ದುರುದ್ಧರಂ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಮ್ । ಯೇನ ಸಂಬಂಧೇನ ಯದ್ಯಸ್ಯಾಧಿಕರಣಂ ತೇನ ಸಂಬಂಧೇನ ತನ್ನಿಷ್ಠಾತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಮಿತಿ ವಿವಕ್ಷಾಯಾಮ್ ಅವ್ಯಾಪ್ಯವೃತ್ತಿಷು ಸಂಯೋಗಾದಿಷು ಸಿದ್ಧಸಾಧನಮ್ – ಇತಿ ಚೇನ್ನ । ಯೇನ ರೂಪೇಣ ಯದಧಿಕರಣತಯಾ ಯತ್ ಪ್ರತಿಪನ್ನಂ ತೇನ ರೂಪೇಣ ತನ್ನಿಷ್ಠಾತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪನ್ನಪದೇನ ಸೂಚಿತತ್ತ್ವಾತ್ । ತಚ್ಚ ರೂಪಂ ಸಂಬಂಧವಿಶೇಷೋಽವಚ್ಛೇದಕವಿಶೇಷಶ್ಚ । ನ ಹಿ ಸಂಬಂಧವಿಶೇಷಮಂತರೇಣ ಭೂತಲೇ ಘಟಾಧಿಕರಣತಾ ಪ್ರತೀಯತೇ । ಅವಚ್ಛೇದಕವಿಶೇಷಮಂತರೇಣ ವಾ ವೃಕ್ಷೇ ಕಪಿಸಂಯೋಗಾಧಿಕರಣತಾ । ತಥಾ ಚ ಯೇನ ಸಂಬಂಧವಿಶೇಷೇಣ ಯೇನ ಚಾವಚ್ಛೇದಕವಿಶೇಷೇಣ ಯದಧಿಕರಣತಾಪ್ರತೀತಿರ್ಯತ್ರ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ, ತೇನೈವ ಸಂಬಂಧವಿಶೇಷೇಣ ತೇನೈವ ಚಾವಚ್ಛೇದಕವಿಶೇಷೇಣ ತದಧಿಕರಣಕಾತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಂ ತಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮಿತಿ ಪರ್ಯವಸಿತೇ ಕ್ವ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಮ್ । ಯದಿ ಪುನಃ ಧ್ವಂಸಪ್ರಾಗಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಮಿವಾತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಮಾಕಾಶಾದೌ ನ ಸ್ಯಾತ್ ; ಸಾಧಕಮಾನಾಭಾವಸ್ಯ ತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ , ಇಹಾಕಾಶೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಪ್ರತೀತ್ಯಸಂಭವಾತ್ , ಅನುಮಾನೇ ಚಾನುಕೂಲತರ್ಕಾಭಾವಾತ್ , ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ದೃಷ್ಟಮಾತ್ರೇಣ ಧ್ವಂಸಪ್ರಾಗಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಸಿದ್ಧಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ತದ್ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಕಸ್ಯಚಿತ್ ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾನುಪಪತ್ತೇರಭಾವಾಚ್ಚ, ಏವಂ ಸಂಯೋಗಸಂಬಂಧೇನ ಘಟವತಿ ಭೂತಲೇ ಸಮವಾಯಸಂಬಂಧೇನ ಘಟಾಭಾವಸತ್ತ್ವೇ ಮಾನಾಭಾವಾಲ್ಲಾಘವೇನ ಘಟಾತ್ಯಂತಾಭಾವತ್ವೇನೈವ ಘಟಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯವಿರೋಧಿತ್ವಕಲ್ಪನಾತ್ ಸಂಬಂಧವಿಶೇಷಪ್ರವೇಶೇ ಚ ಗೌರವಾತ್ ಘಟಸಮವಾಯಮಾತ್ರವಿಷಯತಯಾ ಪ್ರತೀತೇರುಪಪತ್ತೇರಾಧಾರಾಧೇಯಭಾವಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧತ್ವೇನ ಘಟಸ್ಯಾವೃತ್ತಿತ್ವಶಂಕಾನುದಯಾದುಕ್ತಯುಕ್ತೇಶ್ಚ ನ ಘಟಾದೇರತ್ಯಂತಾಭಾವಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮ್ ; ಏವಂ ಚ ಸಂಯೋಗತದಭಾವಯೋರ್ನೈಕಾಧಿಕರಣ್ಯಮ್ ; ’ಅಗ್ರೇ ವೃಕ್ಷಃ ಕಪಿಸಂಯೋಗೀ ಮೂಲೇ ನೇ’ತಿ ಪ್ರತೀತೇರಗ್ರಮೂಲಯೋರೇವ ಸಂಯೋಗತದಭಾವವತ್ತಯೋಪಪತ್ತೇಃ, ತದಾ ಸನ್ಮಾತ್ರನಿಷ್ಠಾತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಮೇವ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ಮಂತವ್ಯಮ್ । ನ ಚೈವಂ ಸತಿ – ಭಾವಾಭಾವಯೋರವಿರೋಧಾತ್ತಜ್ಜ್ಞಾನಯೋರ್ಬಾಧ್ಯಬಾಧಕಭಾವೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಭಿನ್ನಸತ್ತಾಕಯೋರವಿರೋಧೇಽಪಿ ಸಮಸತ್ತಾಕಯೋರ್ವಿರೋಧಾತ್ । ಯತ್ರ ಭೂತಲೇ ಯಸ್ಯ ಘಟಸ್ಯಾತ್ಯಂತಾಭಾವೋ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಃ ತತ್ರ ಸ ಘಟೋ ನ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕ ಇತಿ ನಿಯಮಾತ್ । ನ ಚೈವಂ ಸತಿ – ’ಶುಕ್ತಿರಿಯಂ ನ ರಜತ’ಮಿತಿ ಜ್ಞಾನವಿಷಯೀಭೂತಾಭಾವಸ್ಯ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕತ್ವೇನ ಪುರೋವರ್ತಿಪ್ರತೀತರಜತಸ್ಯ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕತ್ವಾಪಹಾರೇಽಪಿ ಪ್ರಾತೀತಿಕಸತ್ತ್ವಾನಪಹಾರಾತ್ ಬಾಧೋತ್ತರಕಾಲೇಽಪಿ ’ಇದಂ ರಜತ’ಮಿತಿ ಪ್ರತೀತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ ; ತತ್ರ ’ಇಯಂ ಶುಕ್ತಿ’ರಿತ್ಯಪರೋಕ್ಷಪ್ರಮಯಾ ಪ್ರಾತೀತಿಕರಜತೋಪಾದಾನಾಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತೌ ಪ್ರಾತೀತಿಕಸತ್ತ್ವಸ್ಯಾಪ್ಯಪಹಾರಾತ್ , ಶುಕ್ತ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರಾತೀತಿಕರಜತೋಪಾದಾನತ್ವೇನ ತದಸತ್ವೇ ಪ್ರಾತೀತಿಕರಜತಾಸತ್ತ್ವಸ್ಯಾವಶ್ಯಕತ್ವಾತ್ । ಅತ ಏವ ಯತ್ರ ಪರೋಕ್ಷಯಾಧಿಷ್ಠಾನಪ್ರಮಯಾ ನ ಭ್ರಮೋಪಾದಾನಾಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತಿಃ, ತತ್ರ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕತ್ವಾಪಹಾರೇಽಪಿ ಪ್ರಾತೀತಿಕತ್ವಾನಪಹಾರಾತ್ ’ತಿಕ್ತೋ ಗುಡ’ ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರತೀತಿರನುವರ್ತತ ಏವ । ಏವಮಖಂಡಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾತ್ಪೂರ್ವಂ ಪರೋಕ್ಷಬೋಧೇನ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕತ್ವಾಪಹಾರೇಽಪಿ ಪ್ರತೀತಿರನುವರ್ತತ ಏವ , ಅಧಿಷ್ಠಾನಾಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತೌ ತು ನಾನುವರ್ತಿಷ್ಯತೇ । ಏತೇನ – ಉಪಾಧಿಶಬ್ದೇನಾಧಿಕರಣಮಾತ್ರವಿವಕ್ಷಾಯಾಮರ್ಥಾಂತರಮ್ , ವಾಯ್ವಧಿಕರಣಕಾತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವೇಽಪಿ ರೂಪಸ್ಯಾಮಿಥ್ಯತ್ವಾತ್ , ಅಧಿಷ್ಠಾನವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ತು ಭ್ರಮೋಪಾದಾನಾಜ್ಞಾನವಿಷಯಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇನಾನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಂ, ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಭ್ರಮತ್ವೇ ವಿಷಯಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ, ವಿಷಯಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ಚ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಭ್ರಮತ್ವಮಿತಿ – ಪರಾಸ್ತಮ್ ; ಉಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಅಧಿಕರಣವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ದೋಷಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚ – ’ಸ ಏವಾಧಸ್ತಾ’ದಿತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಪ್ರತಿಪನ್ನೇ ದೇಶಕಾಲಾದ್ಯುಪಾಧೌ ಪರಮಾರ್ಥತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಭಾವಾತ್ತತ್ರಾತಿವ್ಯಾಪ್ತಿರಿತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ ; ನಿರ್ಧರ್ಮಕೇ ತಸ್ಮಿನ್ನಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವರೂಪಧರ್ಮಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚೈವಂ – ಸತ್ಯತ್ವಮಪಿ ತತ್ರ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ತಥಾ ಚ ’ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತ’ಮಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿವ್ಯಾಕೋಪ ಇತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಅಧಿಕರಣಾತಿರಿಕ್ತಾಭಾವಾನಭ್ಯುಪಗಮೇನೋಕ್ತಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾಭಾವರೂಪಸತ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಾವಿರೋಧಾತ್ । ಏತೇನ – ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಾದ್ಯಪಿ – ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ; ಪರಪ್ರಕಾಶ್ಯತ್ವಾಭಾವೋ ಹಿ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಮ್ , ಕಾಲಪರಿಚ್ಛೇದಾಭಾವೋ ನಿತ್ಯತ್ವಮ್ , ದೇಶಪರಿಚ್ಛೇದಾಭಾವೋ ವಿಭುತ್ವಮ್ , ವಸ್ತುಪರಿಚ್ಛೇದಾಭಾವಃ ಪೂರ್ಣತ್ವಮಿತ್ಯಾದಿ । ತಥಾ ಚ ಭಾವಭೂತಧರ್ಮಾನಾಶ್ರಯತ್ವೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವಧರ್ಮಾಭಾವರೂಪತಯಾ ನ ಕಾಪ್ಯನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಸರ್ವಮವದಾತಮ್ ॥

ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಂ ವಾ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮ್ । ನನು – ಉತ್ತರಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯೇ ಪೂರ್ವಜ್ಞಾನೇ ಅತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಃ, ಮುದ್ಗರಪಾತಾದಿನಿವರ್ತ್ಯೇ ಚ ಘಟಾದಾವವ್ಯಾಪ್ತಿಃ, ಜ್ಞಾನತ್ವೇನ ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯತ್ವವಿವಕ್ಷಾಯಾಮಪ್ಯಯಂ ದೋಷಃ, ಅಧಿಷ್ಠಾನಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರತ್ವೇನ ನಿವರ್ತ್ಯೇ ಶುಕ್ತಿರಜತಾದೌ ಚ ಜ್ಞಾನತ್ವೇನ ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ ಸಾಧ್ಯವಿಕಲತಾ, ಜ್ಞಾನತ್ವವ್ಯಾಪ್ಯಧರ್ಮೇಣ ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯತ್ವವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ಜ್ಞಾನತ್ವವ್ಯಾಪ್ಯೇನ ಸಮೃತಿತ್ವೇನ ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯೇ ಸಂಸ್ಕಾರೇ ಅತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಃ – ಇತಿ ಚೇನ್ನ; ಜ್ಞಾನಪ್ರಯುಕ್ತಾವಸ್ಥಿತಿಸಾಮಾನ್ಯವಿರಹಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಂ ಹಿ ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಮ್ । ಅವಸ್ಥಿತಿಶ್ಚ ದ್ವೇಧಾ; ಸ್ವರೂಪೇಣ ಕಾರಣಾತ್ಮನಾ ಚ ; ಸತ್ಕಾರ್ಯವಾದಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಮುದ್ಗರಪಾತೇನ ಘಟಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪೇಣಾವಸ್ಥಿತಿವಿರಹೇಽಪಿ ಕಾರಣಾತ್ಮನಾವಸ್ಥಿತಿವಿರಹಾಭಾವಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಪ್ರಯುಕ್ತ ಏವ ಸ ಇತಿ ನಾತೀತಘಟಾದಾವತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಃ । ಅತ ಏವೋತ್ತರಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯೇ ಪೂರ್ವಜ್ಞಾನೇ ನ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಮ್ ; ನ ವಾ ವಿಯದಾದೌ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನನಾಶ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ತದ್ವದೇವ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾಸಿದ್ಧ್ಯಾರ್ಥಾಂತರಮ್ ; ಉತ್ತರಜ್ಞಾನೇನ ಲೀನಸ್ಯ ಪೂರ್ವಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸ್ವಕಾರಣಾತ್ಮನಾವಸ್ಥಾನಾದವಸ್ಥಿತಿಸಾಮಾನ್ಯವಿರಹಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಶಶವಿಷಾಣಾದಾವವಸ್ಥಿತಿಸಾಮಾನ್ಯವಿರಹೇಽಪಿ ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಾಭಾವಾನ್ನಾತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಃ । ಶುಕ್ತಿರಜತಾದೇಶ್ಚಾಪರೋಕ್ಷಪ್ರತೀತ್ಯನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಪ್ರತಿಭಾಸಕಾಲೇ ಅವಸ್ಥಿತ್ಯಂಗೀಕಾರಾನ್ನ ಬಾಧಕಜ್ಞಾನಂ ವಿನಾ ತದ್ವಿರಹ ಇತಿ ನ ಸಾಧ್ಯವಿಕಲತಾ । ಅತ ಏವೋಕ್ತಂ ವಿವರಣಾಚಾರ್ಯೈಃ – ’ಅಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸ್ವಕಾರ್ಯೇಣ ಪ್ರವಿಲೀನೇನ ವರ್ತಮಾನೇನ ವಾ ಸಹ ಜ್ಞಾನೇನ ನಿವೃತ್ತಿರ್ಬಾಧ ’ ಇತಿ । ವಾರ್ತಿಕಕೃದ್ಭಿಶ್ಚೋಕ್ತಮ್ – ’ತತ್ತ್ವಮಸ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೋತ್ಥಸಮ್ಯಗ್ಧೀಜನ್ಮಮಾತ್ರತಃ । ಅವಿದ್ಯಾ ಸಹ ಕಾರ್ಯೇಣ ನಾಸೀದಸ್ತಿ ಭವಿಷ್ಯತಿ ॥’ ಇತಿ । ’ಸಹಕಾರ್ಯೇಣ ನಾಸೀ’ದಿತಿ ಲೀನೇನ ಕಾರ್ಯೇಣ ಸಹ ನಿವೃತ್ತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಮ್ । ’ಸಹ ಕಾರ್ಯೇಣ ನ ಭವಿಷ್ಯತೀ’ತಿ ತು ಭಾವಿಕಾರ್ಯನಿವೃತ್ತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಮಿತ್ಯನ್ಯದೇತತ್ । ರೂಪ್ಯೋಪಾದಾನಮಜ್ಞಾನಂ ಸ್ವಕಾರ್ಯೇಣ ವರ್ತಮಾನೇನ ಲೀನೇನ ವಾ ಸಹಾಧಿಷ್ಠಾನಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾನ್ನಿವರ್ತತೇ । ತತ್ತದ್ರೂಪ್ಯೋಪಾದಾನಾನಾಮಜ್ಞಾನಾನಾಂ ಭೇದಾಭ್ಯುಪಗಮಾದಿತಿ ನ ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಸಾಧ್ಯವೈಕಲ್ಯಮ್ ; ಮುದ್ಗರಪಾತಾನಂತರಂ ಘಟೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ಪ್ರತೀತಿವದಧಿಷ್ಠಾನಜ್ಞಾನಾನಂತರಂ ಶುಕ್ತ್ಯಜ್ಞಾನಂ ತದ್ಗತರೂಪ್ಯಂ ಚ ನಾಸ್ತೀತಿ ಪ್ರತೀತೇಃ ಸರ್ವಸಮ್ಮತತ್ವಾತ್ । ಜ್ಞಾನತ್ವವ್ಯಾಪ್ಯಧರ್ಮೇಣ ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಪಿ ಸಾಧು । ಉತ್ತರಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪೂರ್ವಜ್ಞಾನನಿವರ್ತಕತ್ವಂ ಚ ನ ಜ್ಞಾನತ್ವವ್ಯಾಪ್ಯಧರ್ಮೇಣ ? ಕಿಂತ್ವಿಚ್ಛಾದಿಸಾಧಾರಣೇನೋದೀಚ್ಯಾತ್ಮವಿಶೇಷಗುಣತ್ವೇನ ಉದೀಚ್ಯತ್ವೇನ ವೇತಿ ನ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಾದಿ । ನಾಪೀಚ್ಛಾದ್ಯನಿವರ್ತ್ಯೇ ಸ್ಮೃತಿತ್ವೇ ನ ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯೇ ಸಂಸ್ಕಾರೇ ಅತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಃ ; ಸ್ಮೃತಿತ್ವೇನ ಸ್ಮೃತೇಃ ಸಂಸ್ಕಾರನಿವರ್ತಕತ್ವೇ ಮಾನಾಭಾವಾತ್ । ಸ್ಮೃತೌ ಹಿ ಜಾತಾಯಾಂ ಸಂಸ್ಕಾರೋ ದೃಢೋ ಭವತೀತ್ಯನುಭವಸಿದ್ಧಮ್ । ತೇಷಾಂ ದೃಢತರತ್ವಂ ಚ ಸಮಾನವಿಷಯಕಸಂಸ್ಕಾರಾನೇಕತ್ವಮಿತ್ಯದೋಷಃ । ವಸ್ತುತಸ್ತು, ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರತ್ವೇನ ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ ; ಅತೋ ನ ಪೂರ್ವೋಕ್ತದೋಷಃ । ನಾಪಿ ನಿಶ್ಚಯತ್ವೇನ ಜ್ಞಾನತ್ವವ್ಯಾಪ್ಯಧರ್ಮೇಣ ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯೇ ಸಂಶಯೇ ಅತಿವ್ಯಾಪ್ತಿರಿತಿ ಸರ್ವಮವದಾತಮ್ ॥

ಸ್ವಾಶ್ರಯನಿಷ್ಠಾತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಯೋಗಿತ್ವಂ ವಾ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮ್ । ತಚ್ಚ ಸ್ವಾತ್ಯಂತಾಭಾವಾಧಿಕರಣ ಏವ ಪ್ರತೀಯಮಾನತ್ವಮ್ । ಅತಃ ಪೂರ್ವವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮ್ । ದೂಷಣಪರಿಹಾರಃ ಪೂರ್ವವತ್ । ನ ಚ – ಸಂಯೋಗಿನಿ ಸಮವಾಯಿನಿ ವಾ ದೇಶೇ ತದತ್ಯಂತಾಭಾವಾಸಂಭವಃ, ಸಂಭವೇ ತೂಪಾದಾನತ್ವಾದ್ಯನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಕಾಲೇ ಸಹಸಂಭವವದ್ದೇಶೇಽಪಿ ಸಹಸಂಭವಾವಿರೋಧಾತ್ , ಪ್ರಾಗಭಾವಸತ್ತ್ವೇನೋಪಾದಾನತ್ವಾವಿರೋಧಾಚ್ಚ । ನ ಚ – ಅತ್ಯಂತಾಭಾವಾಧಿಕರಣೇ ಪ್ರಾಗಭಾವಸ್ಯಾಪ್ಯನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಕಾಲೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ । ನ ಚ – ಕಾಲೇ ಪ್ರಾಗಭಾವಾತ್ಯಂತಾಭಾವಯೋಃ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮಿದಾನೀಂ ಘಟಾತ್ಯಂತಾಭಾವ ಇದಾನೀಂ ಘಟಪ್ರಾಗಭಾವ ಇತಿ ಪ್ರತೀತಿಬಾಲಾದಂಗೀಕೃತಮ್ , ದೇಶೇ ತು ತದುಭಯಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇ ನ ಕಿಂಚಿದಪಿ ಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ । ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾನುಮಿತೇಃ ಶ್ರುತ್ಯಾದೇಶ್ಚ ಪ್ರಮಾಣತ್ವಾತ್ । ವಿಷಮಸತ್ತಾಕಭಾವಾಭಾವಯೋರವಿರೋಧಃ ಪೂರ್ವಮುಪಪಾದಿತಃ । ನ ಚ ಅಸತ್ಯತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಃ; ಸ್ವಾತ್ಯಂತಾಭಾವಾಧಿಕರಣ ಏವ ಸತ್ತ್ವೇನ ಪ್ರತೀಯಮಾನತ್ವಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ । ನ ಚ – ’ತದ್ಧೈಕ ಆಹುರಸದೇವೇದಮಗ್ರ ಆಸೀ’ದಿತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಅಸತಃ ಸತ್ತ್ವಪ್ರತೀತೇಸ್ತತ್ರಾತಿವ್ಯಾಪ್ತಿರ್ದುಷ್ಪರಿಹರೇತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ ; ’ಸದೇವೇದಮಗ್ರ ಆಸೀ’ದಿತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯಾಭಾವ ಏವ ನಞಾ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ, ನ ತ್ವಸತಃ ಸತ್ತ್ವಮ್ ; ವಿರೋಧಾತ್ । ಅತೋ ನಾತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಃ । ಸರ್ವಂ ಚಾನ್ಯತ್ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಮೇವಾನುಸಂಧೇಯಮಿತ್ಯುಪರಮ್ಯತೇ ॥

ಸದ್ವಿವಿಕ್ತತ್ವಂ ವಾ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮ್ । ಸತ್ತ್ವಂ ಚ ಪ್ರಮಾಣಸಿದ್ಧತ್ವಮ್ । ಪ್ರಮಾಣತ್ವಂ ಚ ದೋಷಾಸಹಕೃತಜ್ಞಾನಕರಣತ್ವಮ್ । ತೇನ ಸ್ವಪ್ನಾದಿವತ್ಪ್ರಮಾಣಸಿದ್ಧಭಿನ್ನತ್ವೇನ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ । ಪ್ರಮಾಣಸಿದ್ಧತ್ವಂ ಚಾಬಾಧ್ಯತ್ವವ್ಯಾಪ್ಯಮಿತ್ಯನ್ಯತ್ । ಅತ್ರಾಪ್ಯಸತಿ ನಿರ್ಧರ್ಮಕೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಚಾತಿವ್ಯಾಪ್ತಿವಾರಣಾಯ ಸತ್ತ್ವೇನ ಪ್ರತೀಯಮಾನತ್ವಂ ವಿಶೇಷಣಂ ದೇಯಮ್ ; ತಯೋಃ ಸತ್ತ್ವಪ್ರಕಾರಕಪ್ರತೀತಿವಿಷಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಅತ ಏವ – ‘ಸದ್ವಿವಿಕ್ತತ್ವ’ಮಿತ್ಯತ್ರ ಸತ್ತ್ವಂ ಸತ್ತಾಜಾತ್ಯಧಿಕರಣತ್ವಂ ವಾ, ಅಬಾಧ್ಯತ್ವಂ ವಾ, ಬ್ರಹ್ಮರೂಪತ್ವಂ ವಾ । ಆದ್ಯೇ ಘಟಾದಾವಾವಿದ್ಯಕಜಾತೇಸ್ತ್ವಯಾಭ್ಯುಪಗಮೇನಾಸಂಭವಃ; ದ್ವಿತೀಯೇ ಬಾಧ್ಯತ್ವರೂಪಮಿಥ್ಯಾತ್ವಪರ್ಯವಸಾನಮ್ ; ತೃತೀಯೇ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಮಿತಿ – ನಿರಸ್ತಮ್ ; ಅನಭ್ಯುಪಗಮಾದೇವ । ಸದಸದ್ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಪಕ್ಷೋಕ್ತಯುಕ್ತಯಶ್ಚಾತ್ರಾನುಸಂಧೇಯಾಃ । ಅವಶಿಷ್ಟಂ ಚ ದೃಷ್ಟಾಂತಸಿದ್ಧೌ ವಕ್ಷ್ಯಾಮಃ ॥

ನನು – ಉಕ್ತಮಿಥ್ಯಾತ್ವಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ಪ್ರಪಂಚಸತ್ಯತ್ವಾಪಾತಃ, ಏಕಸ್ಮಿನ್ ಧರ್ಮಿಣಿ ಪ್ರಸಕ್ತಯೋಃ ವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಯೋರೇಕಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ಅಪರಸತ್ಯತ್ವನಿಯಮಾತ್ , ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಸತ್ಯತ್ವೇ ಚ ತದ್ವದೇವ ಪ್ರಪಂಚಸತ್ಯತ್ವಾಪತ್ತೇಃ , ಉಭಯತಾಪ್ಯದ್ವೈತವ್ಯಾಘಾತ – ಇತಿ ಚೇನ್ನ ; ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಪಂಚಸತ್ಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ತತ್ರ ಹಿ ವಿರುದ್ಧಯೋರ್ಧರ್ಮಯೋರೇಕಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ಅಪರಸತ್ವಮ್ , ಯತ್ರ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾವಚ್ಛೇದಕಮುಭಯವೃತ್ತಿ ನ ಭವೇತ್ ; ಯಥಾ ಪರಸ್ಪರವಿರಹರೂಪಯೋ ರಜತತ್ವತದಭಾವಯೋಃ ಶುಕ್ತೌ, ಯಥಾ ವಾ ಪರಸ್ಪರವಿರಹವ್ಯಾಪಕಯೋ ರಜತಭಿನ್ನತ್ವರಜತತ್ವಯೋಃ ತತ್ರೈವ ; ತತ್ರ ನಿಷೇಧ್ಯತಾವಚ್ಛೇದಕಭೇದನಿಯಮಾತ್ , ಪ್ರಕೃತೇ ತು ನಿಷೇಧ್ಯತಾವಚ್ಛೇದಕಮೇಕಮೇವ ದೃಶ್ಯತ್ವಾದಿ, ಯಥಾ ಗೋತ್ವಾಶ್ವತ್ವಯೋರೇಕಸ್ಮಿನ್ ಗಜೇ ನಿಷೇಧೇ ಗಜತ್ವಾತ್ಯಂತಾಭಾವವ್ಯಾಪ್ಯತ್ವಂ ನಿಷೇಧ್ಯತಾವಚ್ಛೇದಕಮುಭಯೋಸ್ತುಲ್ಯಮಿತಿ ನೈಕತರನಿಷೇಧೇ ಅನ್ಯತರಸತ್ವಂ ತದ್ವತ್ । ಯಥಾ ಚ ಸತ್ಯತ್ವಮಿಥ್ಯಾತ್ವಯೋರ್ನ ಪರಸ್ಪರವಿರಹರೂಪತ್ವಮ್ , ನ ವಾ ಪರಸ್ಪರವಿರಹವ್ಯಾಪಕತ್ವಮ್ ; ತಥೋಪಪಾದಿತಮಧಸ್ತಾತ್ । ಪರಸ್ಪರವಿರಹರೂಪತ್ವೇಽಪಿ ವಿಷಮಸತ್ತಾಕಯೋರವಿರೋಧಾತ್ , ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇನ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಸತ್ಯತ್ವಾಪಹಾರೇಽಪಿ ಕಾಲ್ಪನಿಕಸತ್ಯತ್ವಾನಪಹಾರಾತ್ , ತಾರ್ಕಿಕಮತಸಿದ್ಧಸಂಯೋಗತದಭಾವವತ್ ಸತ್ಯತ್ವಮಿಥ್ಯಾತ್ವಯೋಃ ಸಮುಚ್ಚಯಾಭ್ಯುಪಗಮಾಚ್ಚ । ಏಕಸ್ಯ ಸಾಧಕೇನ ಅಪರಸ್ಯ ಬಾಧ್ಯತ್ವಂ ವಿಷಮಸತ್ತಾಕತ್ವೇ ಪ್ರಯೋಜಕಮ್ , ಯಥಾ ಶುಕ್ತಿರೂಪ್ಯತದಭಾವಯೋಃ । ಏಕಬಾಧಕಬಾಧ್ಯತ್ವಂ ಚ ಸಮಸತ್ತಾಕತ್ವೇ ಪ್ರಯೋಜಕಮ್ , ಯಥಾ ಶುಕ್ತಿರೂಪ್ಯಶುಕ್ತಿಭಿನ್ನತ್ವಯೋಃ । ಅಸ್ತಿ ಚ ಪ್ರಪಂಚತನ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಯೋರೇಕಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಬಾಧ್ಯತ್ವಮ್ । ಅತಃ ಸಮಸತ್ತಾಕತ್ವಾನ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಬಾಧಕೇನ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯಾಪಿ ಬಾಧಾನ್ನಾದ್ವೈತಕ್ಷತಿರಿತಿ ಕೃತಮಧಿಕೇನ ॥

ನನು – ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ಸಾಧ್ಯೇ ಹೇತೂಕೃತಂ ಯದ್ದೃಶ್ಯತ್ವಂ ತದಪ್ಯುಪಪಾದನೀಯಮ್ । ತಥಾ ಹಿ – ಕಿಮಿದಂ ದೃಶ್ಯತ್ವಮ್ ? ವೃತ್ತಿವ್ಯಾಪ್ಯತ್ವಂ ವಾ೧ ಫಲವ್ಯಾಪ್ಯತ್ವಂ ವಾ೨ ಸಾಧಾರಣಂ ವಾ೩ ಕದಾಚಿತ್ ಕಥಂಚಿಚ್ಚಿದ್ವಿಷಯತ್ವಂ ವಾ೪ ಸ್ವವ್ಯವಹಾರೇ ಸ್ವಾತಿರಿಕ್ತಸಂವಿದಂತರಾಪೇಕ್ಷಾನಿಯತಿರ್ವಾ೫ ಅಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಂ ವಾ೬ । ನಾದ್ಯಃ; ಆತ್ಮನೋ ವೇದಾಂತಜನ್ಯವೃತ್ತಿವ್ಯಾಪ್ಯತ್ವೇನ ತತ್ರ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ । ಅತ ಏವ ನ ತೃತೀಯೋಽಪಿ । ನಾಪಿ ದ್ವಿತೀಯಃ; ನಿತ್ಯಾತೀಂದ್ರಿಯೇ ಶುಕ್ತಿರೂಪ್ಯಾದೌ ಚ ತದಭಾವೇನ ಭಾಗಾಸಿದ್ಧಿಸಾಧನವೈಕಲ್ಯಯೋಃ ಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನಾಪಿ ಚತುರ್ಥಃ; ಬ್ರಹ್ಮ ಪೂರ್ವಂ ನ ಜ್ಞಾತಮಿದಾನೀಂ ವೇದಾಂತೇನ ಜ್ಞಾತಮಿತ್ಯನುಭವೇನ ಆತ್ಮನಿ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ । ನಾಪಿ ಪಂಚಮಃ; ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪ್ಯದ್ವಿತೀಯತ್ವಾದಿವಿಶಿಷ್ಟವ್ಯವಹಾರೇ ಸಂವಿದಂತರಾಪೇಕ್ಷಾನಿಯತಿದರ್ಶನೇನ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ । ನಾಪಿ ಷಷ್ಠಃ; ಸ ಹಿ ಅವೇದ್ಯತ್ವೇ ಸತ್ಯಪರೋಕ್ಷವ್ಯವಹಾರಯೋಗ್ಯತ್ವಾಭಾವರೂಪಃ । ತಥಾ ಚ ಶುಕ್ತಿರೂಪ್ಯಾದೇರಪಿ ಅಪರೋಕ್ಷವ್ಯವಹಾರಯೋಗ್ಯತ್ವೇನ ಸಾಧನವೈಕಲ್ಯಾತ್ – ಇತಿ ಚೇನ್ಮೈವಮ್ ; ಫಲವ್ಯಾಪ್ಯತ್ವವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಪಕ್ಷಸ್ಯ ಕ್ಷೋದಕ್ಷಮತ್ವಾತ್ । ನ ಚ – ವೃತ್ತಿವ್ಯಾಪ್ಯತ್ವಪಕ್ಷೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ, ಅನ್ಯಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಪರಾಣಾಂ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ವೈಯರ್ಥ್ಯಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಶುದ್ಧಂ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮ ನ ದೃಶ್ಯಮ್ ; ’ಯತ್ತದದ್ರೇಶ್ಯ’ ಮಿತಿ ಶ್ರುತೇಃ , ಕಿಂತೂಪಹಿತಮೇವ, ತಚ್ಚ ಮಿಥ್ಯೈವ; ನ ಹಿ ವೃತ್ತಿದಶಾಯಾಮ್ ಅನುಪಹಿತಂ ತದ್ಭವತಿ । ನ ಚ – ’ಸರ್ವಪ್ರತ್ಯಯವೇದ್ಯೇಽಸ್ಮಿನ್ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪೇ ವ್ಯವಸ್ಥಿತೇ’ ಇತಿ ಸ್ವವಚನವಿರೋಧ ಇತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ ; ತಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಹಿತಪರತ್ವಾತ್ । ನ ಚ – ಏವಂ ಸತಿ ಶುದ್ಧಸಿದ್ಧಿರ್ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಸ್ವತ ಏವ ತಸ್ಯ ಪ್ರಕಾಶತ್ವೇನ ಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ನನು – ಅಜ್ಞಾತೇ ಧರ್ಮಿಣಿ ಕಸ್ಯಚಿತ್ ಧರ್ಮಸ್ಯ ವಿಧಾತುಂ ನಿಷೇದ್ಧುಂ ವಾ ಅಶಕ್ಯತ್ವೇನ ಶುದ್ಧೇ ದೃಶ್ಯತ್ವಂ ನಿಷೇಧತಾ ಶುದ್ಧಸ್ಯ ಜ್ಞೇಯತ್ವಮವಶ್ಯಂ ಸ್ವೀಕರಣೀಯಮ್ , ನ ಚ – ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವೇನ ಸ್ವತಃ ಸಿದ್ಧೇ ಶುದ್ಧೇ ಶ್ರುತ್ಯಾ ದೃಶ್ಯತ್ವನಿಷೇಧ ಇತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಶುದ್ಧಂ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಮಿತಿ ಶಬ್ದಜನ್ಯವಿಶಿಷ್ಟವೃತ್ತೌ ಶುದ್ಧಾಪ್ರಕಾಶೇ ತಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಾಸಿದ್ಧೇಃ – ಇತಿ ಚೇನ್ನ; ವೃತ್ತಿಕಾಲೇ ವೃತ್ತಿರೂಪೇಣ ಧರ್ಮೇಣ ಶುದ್ಧತ್ವಾಸಂಭವಾತ್ ಶುದ್ಧಸ್ಯ ವೃತ್ತಿವಿಷಯತ್ವಂ ನ ಸಂಭವತಿ, ಅತಃ ’ಶುದ್ಧಂ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶ’ಮಿತಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಯಾ ಅಶುದ್ಧತ್ವಮಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವವ್ಯಾಪಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಚ ಅಶುದ್ಧತ್ವವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಾ ಶುದ್ಧೇ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶ್ಯತಾ ಪರ್ಯವಸ್ಯತಿ, ಯಥಾ ಭೇದನಿಷೇಧೇನ ಅಭಿನ್ನತ್ವಮ್ । ನ ಚ – ಶುದ್ಧಪದೇನ ಅಭಿಧಯಾ ಲಕ್ಷಣಯಾ ವಾ ಶುದ್ಧಾಪ್ರಕಾಶೇ ತತ್ಪ್ರಯೋಗವೈಯರ್ಥ್ಯಮಿತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಪರ್ಯವಸಿತಾರ್ಥಮಾದಾಯ ಸಾರ್ಥಕತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ಏವಂ ಚ ’ಶುದ್ಧಂ ನ ದೃಶ್ಯಂ ನ ಮಿಥ್ಯೇ’ತ್ಯಸ್ಯಾಪ್ಯಶುದ್ಧತ್ವಂ ದೃಶ್ಯತ್ವಮಿಥ್ಯಾತ್ವಯೋರ್ವ್ಯಾಪಕಮಿತ್ಯೇತತ್ಪರತ್ವೇನ ಶುದ್ಧೇ ದೃಶ್ಯತ್ವಮಿಥ್ಯಾತ್ವಯೋರ್ವ್ಯತಿರೇಕಃ ಪರ್ಯವಸ್ಯತಿ । ಏತೇನ – ಸ್ಫುರಣಮಾತ್ರಮೇವ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ತಂತ್ರಮ್ ; ಲಾಘವಾತ್ , ಅತಃ ’ಸ್ವತಃ ಸ್ಫುರದಪಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಮಿಥ್ಯೈವೇ’ತಿ – ಶೂನ್ಯವಾದಿಮತಮಪಾಸ್ತಮ್ ; ಸ್ವತಃಸ್ಫುರಣರೂಪತಾಯಾಃ ಶುಕ್ತಿರೂಪ್ಯಾದಾವಭಾವಾತ್ , ಸ್ಫುರಣವಿಷಯತ್ವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಸಿದ್ಧೇಃ । ನನು – ವಿಶಿಷ್ಟಜ್ಞಾನೇ ವಿಶೇಷ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಭಾನೇ ಶ್ರುತ್ಯಾ ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ದೃಶ್ಯತ್ವೇನೈವ ವಿಶೇಷ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ದೃಶ್ಯತ್ವಾದ್ವ್ಯಭಿಚಾರಃ, ನ ಚ – ’ವಿಷ್ಣವೇ ಶಿಪಿವಿಷ್ಟಾಯೇ’ತ್ಯಾದೌ ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ದೇವತಾತ್ವವತ್ ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ವಿಷಯತ್ವಮ್ , ಅಗ್ನೀಷೋಮಯೋರ್ಮಿಲಿತಯೋರ್ದೇವತಾತ್ವವದ್ವಾ ಮಿಲಿತಸ್ಯ ವಿಷಯತ್ವಮ್ , ಅತೋ ನ ವಿಶೇಷ್ಯೇ ವಿಷಯತ್ವಮಿತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ ; ತದ್ವದೇವ ವಿಶೇಷಣಸ್ಯಾಪ್ಯವಿಷಯತ್ವೇ ಭಾಗಾಸಿದ್ಧಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ – ಇತಿ ಚೇನ್ನ; ವಿಶೇಷ್ಯತಾಪನ್ನಸ್ಯ ವಿಷಯತ್ವೇಽಪಿ ಕ್ಷತ್ಯಭಾವಾತ್ , ತಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ಅತ ಏವ – ಉಪಹಿತವಿಷಯತ್ವೇಽಪ್ಯುಪಧೇಯವಿಷಯತ್ವಮಕ್ಷತಮೇವ ಇತಿ – ಅಪಾಸ್ತಮ್ ; ಉಪಹಿತಾತ್ಮನಾ ತಸ್ಯಾಪಿ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ , ಜ್ಞಾನಾಂತರವಿಷಯತ್ವೇನ ವಿಶೇಷಣೇ ಭಾಗಾಸಿದ್ಧ್ಯಭಾವಾಚ್ಚ । ನನು – ವೇದಾಂತಜನ್ಯಾಖಂಡವೃತ್ತೇರುಪಹಿತವಿಷಯತ್ವೇ ತದಾನೀಮುಪಾಧ್ಯಂತರಾಭಾವೇನ ತಸ್ಯಾ ಏವೋಪಧಾಯಕತ್ವಾತ್ ಸ್ವವಿಷಯತ್ವಾಪತ್ತಿಃ, ನ ಚೇಷ್ಟಾಪತ್ತಿಃ; ಶಾಬ್ದಬೋಧೇ ಶಬ್ದಾನುಪಸ್ಥಿತಾಭಾನನಿಯಮೇನ ವೃತ್ತೇಃ ಶಬ್ದಾನುಪಸ್ಥಿತಾಯಾ ಭಾನಾನುಪಪತ್ತೇಃ, ಯಥಾಕಥಂಚಿದುಪಪತ್ತೌ ವಾ ನ ತತೋಽಜ್ಞಾನತತ್ಕಾರ್ಯಯೋರ್ನಿವೃತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ ; ಅಜ್ಞಾನತತ್ಕಾರ್ಯಾವಿಷಯಕಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವ ತದುಭಯನಿವರ್ತಕತ್ವಾತ್ , ಅನ್ಯಥಾ ’ಅಹಮಜ್ಞಃ ಅಯಂ ಘಟಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಜ್ಞಾನಾನಾಮಪ್ಯುಪಹಿತವಿಷಯಕತ್ವೇನ ಅಜ್ಞಾನನಿವರ್ತಕತ್ವಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ – ಚೇನ್ನ; ವೃತ್ತೇಃ ಶಾಬ್ದವೃತ್ತಾವನವಭಾಸಮಾನಾಯಾ ಏವೋಪಧಾಯಕತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ತದುಕ್ತಂ ಕಲ್ಪತರುಕೃದ್ಭಿಃ – ’ಶುದ್ಧಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವಿಷಯೀಕುರ್ವಾಣಾ ವೃತ್ತಿಃ ಸ್ವಸ್ವೇತರೋಪಾಧಿನಿವೃತ್ತಿಹೇತುರುದಯತೇ, ಸ್ವಸ್ಯಾ ಅಪ್ಯುಪಾಧಿತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್ । ಏವಂ ಚ ನಾನುಪಹಿತಸ್ಯ ವಿಷಯತಾ; ವೃತ್ತ್ಯುಪರಾಗೋಽತ್ರ ಸತ್ತಯೋಪಯುಜ್ಯತೇ, ನ ಭಾಸ್ಯತಯಾ ವಿಷಯಕೋಟಿಪ್ರವೇಶೇನೇ’ತಿ । ಅಯಮಭಿಪ್ರಾಯಃ – ಯಥಾ ಅಜ್ಞಾನೋಪಹಿತಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಿತ್ವೇಽಪಿ ನಾಜ್ಞಾನಂ ಸಾಕ್ಷಿಕೋಟೌ ಪ್ರವಿಶತಿ; ಜಡತ್ವಾತ್ , ಕಿಂತು ಸಾಕ್ಷ್ಯಕೋಟಾವೇವ, ಏವಂ ವೃತ್ತ್ಯುಪಹಿತಸ್ಯ ವಿಷಯತ್ವೇಽಪಿ ನ ವೃತ್ತಿರ್ವಿಷಯಕೋಟೌ ಪ್ರವಿಶತಿ; ಸ್ವಸ್ಯಾಃ ಸ್ವವಿಷಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ, ಕಿಂತು ಸ್ವಯಮವಿಷಯೋಽಪಿ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ವಿಷಯತಾಂ ಸಂಪಾದಯತೀತಿ ನ ಕಾಪ್ಯನುಪಪತ್ತಿಃ । ಏತೇನ – ಜ್ಞಾನಾಜ್ಞಾನಯೋರೇಕವಿಷಯತ್ವಂ – ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ; ಅಜ್ಞಾನಮಪಿ ಹಿ ಸ್ವೋಪಧಾನದಶಾಯಾಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಷಯೀಕರೋತಿ; ಸ್ವಾನುಪಾಧಾನದಶಾಯಾಂ ಸ್ವಸ್ಯೈವಾಭಾವಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಜ್ಞಾನಾಜ್ಞಾನಯೋರುಭಯೋರಪ್ಯುಪಾಧ್ಯವಿಷಯಕತ್ವೇ ಸತ್ಯುಪಹಿತವಿಷಯಕತ್ವಾತ್ ಸಮಾನವಿಷಯತ್ವಮಸ್ತ್ಯೇವ । ಏತೇನ – ಉಪಾಧಿವಿಷಯಜ್ಞಾನಾನಾಮಜ್ಞಾನಾನಿವರ್ತಕತ್ವಂ – ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ; ಅಜ್ಞಾನಸ್ಯೋಪಾಧ್ಯವಿಷಯತ್ವೇನ ಸಮಾನವಿಷಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ , ಸಮಾನವಿಷಯತ್ವೇನೈವ ತಯೋರ್ನಿವರ್ತ್ಯನಿವರ್ತಕಭಾವಾತ್ । ವಸ್ತುತಸ್ತು – ಶಬ್ದಾಜನ್ಯವೃತ್ತಿವಿಷಯತ್ವಮೇವ ದೃಶ್ಯತ್ವಮ್ ; ಅನ್ಯಥಾ ಶಶವಿಷಾಣಂ ತುಚ್ಛಮಿತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಜನ್ಯವೃತಿರ್ವಿಷಯೇ ತುಚ್ಛೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಸ್ಯ ದುರುದ್ಧರತ್ವಾತ್ । ಏವಂ ಚ ಸತಿ ಶುದ್ಧಸ್ಯ ವೇದಾಂತಜನ್ಯವೃತ್ತಿವಿಷಯತ್ವೇಽಪಿ ನ ತತ್ರ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ; ತುಚ್ಛಶುದ್ಧಯೋಃ ಶಬ್ದಾಜನ್ಯವೃತ್ತಿವಿಷಯತ್ವಾನಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ಯದ್ವಾ – ಸಪ್ರಕಾರಕವೃತ್ತಿವಿಷಯತ್ವಮೇವ ದೃಶ್ಯತ್ವಮ್ , ಪ್ರಕಾರಶ್ಚ ಸೋಪಾಖ್ಯಃ ಕಶ್ಚಿದ್ಧರ್ಮಃ ; ತೇನ ನಿಷ್ಪ್ರಕಾರಕಜ್ಞಾನವಿಷಯೀಭೂತೇ ಶುದ್ಧೇ ನಿರುಪಾಖ್ಯಧರ್ಮಪ್ರಕಾರಕಜ್ಞಾನವಿಷಯೀಭೂತೇ ತುಚ್ಛೇ ಚ ನ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ । ಅಭಾವತ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಸೋಪಾಖ್ಯತ್ವಾದಭಾವತ್ವಪ್ರಕಾರಕಜ್ಞಾನವಿಷಯೀಭೂತೇ ಅಭಾವೇ ನ ಭಾಗಾಸಿದ್ಧಿಃ । ಉಪಾಖ್ಯಾ ಚಾಸ್ತೀತಿ ಧೀವಿಷಯತ್ವಾದೀತ್ಯನ್ಯತ್ । ಏತೇನ ವೃತ್ತಿವ್ಯಾಪ್ಯಫಲವ್ಯಾಪ್ಯಯೋಃ ಸಾಧಾರಣಂ ವ್ಯವಹಾರಪ್ರಯೋಜಕವಿಷಯತ್ವರೂಪಂ ದೃಶ್ಯತ್ವಮಪಿ ಹೇತುಃ; ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತುಚ್ಛೇ ಚ ವ್ಯಭಿಚಾರಪರಿಹಾರೋಪಾಯಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾತ್ । ಯದ್ವಾ – ದೃಶ್ಯತ್ವಂ ಚಿದ್ವಿಷಯತ್ವಮ್ , ತಚ್ಚ ಯಥಾಕಥಂಚಿಚ್ಚಿತ್ಸಂಬಂಧಿತ್ವರೂಪಂ ಹೇತುಃ, ತಚ್ಚ ನ ಚೈತನ್ಯೇ; ಅಭೇದೇ ಭೇದನಾಂತರೀಯಕಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ , ಅತೋ ನ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ । ತುಚ್ಛೇ ಚ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ ಪರಿಹರಣೀಯಃ । ಯದ್ವಾ – ಸ್ವವ್ಯವಹಾರೇ ಸ್ವಾತಿರಿಕ್ತಸಂವಿದಪೇಕ್ಷಾನಿಯತಿರೂಪಂ ದೃಶ್ಯತ್ವಂ ಹೇತುಃ; ಸಂವಿಚ್ಛಬ್ದೇನ ವಿಷಯಾಭಿವ್ಯಕ್ತಂ ವಾ ವೃತ್ತ್ಯಭಿವ್ಯಕ್ತಂ ವಾ (ಶುದ್ಧಂ ವಾ) ಚೈತನ್ಯಮಾತ್ರಮಭಿಪ್ರೇತಮ್ , ತಥಾ ಚ ಘಟಾದೌ ನಿತ್ಯಾತೀಂದ್ರಿಯೇ ಸಾಕ್ಷಿಭಾಸ್ಯೇ ಚ ಸರ್ವೋಽಪಿ ವ್ಯವಹಾರಃ ಸ್ವಾತಿರಿಕ್ತಸಂವಿತ್ಸಾಪೇಕ್ಷ ಇತಿ ನಾಸಿದ್ಧಿಃ । ವ್ಯವಹಾರಶ್ಚ ಸ್ಫುರಣಾಭಿವದನಾದಿಸಾಧಾರಣಃ । ತತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ಫುರಣರೂಪೇ ವ್ಯವಹಾರೇ ನಿತ್ಯಸಿದ್ಧೇ ಸ್ವಾತಿರಿಕ್ತಸಂವಿದಪೇಕ್ಷಾ ನಾಸ್ತೀತಿ ನಿಯತಿಪದೇನ ವ್ಯಭಿಚಾರವಾರಣಮ್ । ಸ್ವಗೋಚರಯಾವದ್ವ್ಯವಹಾರೇ ಸ್ವಾತಿರಿಕ್ತಸಂವಿದಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಪರ್ಯವಸಾನಾತ್ । ಅತ ಏವಾಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವರೂಪಂ ದೃಶ್ಯತ್ವಮಪಿ ಹೇತುಃ; ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಂ ಹಿ ಸ್ವಾಪರೋಕ್ಷತ್ವೇ ಸ್ವಾತಿರಿಕ್ತಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಮ್ , ’ಯತ್ಸಾಕ್ಷಾದಪರೋಕ್ಷಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮೇ’ತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ತಥಾ ಚಾನ್ಯಾನಧೀನಾಪರೋಕ್ಷತ್ವಂ ಪರ್ಯವಸ್ಯತಿ; ತನ್ನಿರೂಪಿತಭೇದವತ್ತ್ವಂ ಹೇತುಃ । ತಚ್ಚ ನಿತ್ಯಪರೋಕ್ಷೇ ಅನ್ಯಾಧೀನಾಪರೋಕ್ಷೇ ಚ ಘಟಾದಾವಸ್ತೀತಿ ನಾಸಿದ್ಧಿಃ । ನ ಚ – ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಕಾಲ್ಪನಿಕಭೇದವತ್ತ್ವಾತ್ತತ್ರ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ, ಅಕಲ್ಪಿತಭೇದಸ್ಯ ಕ್ವಾಪ್ಯಸಿದ್ಧತ್ವಾದಿತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ ; ತದ್ಭೇದಸ್ಯಾನ್ಯಾನಧೀನಾಪರೋಕ್ಷತ್ವರೂಪಧರ್ಮಾನಿರೂಪಿತತ್ವಾತ್ , ಜೀವತ್ವೇಶ್ವರತ್ವಾದಿರೂಪಸ್ಯಾನ್ಯಧರ್ಮಸ್ಯ ತನ್ನಿರೂಪಕತ್ವಾತ್ । ಏವಂ ಚಾವೇದ್ಯತ್ವೇ ಸತ್ಯಪರೋಕ್ಷವ್ಯವಹಾರಯೋಗ್ಯತ್ವಾಭಾವರೂಪಂ ದೃಶ್ಯತ್ವಮಪಿ ಹೇತುಃ; ನ ಚ – ಫಲವ್ಯಾಪ್ಯತ್ವಾಭಾವವಿಶಿಷ್ಟಂ ಯದಪರೋಕ್ಷವ್ಯವಹಾರಯೋಗ್ಯತ್ವಂ ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೀವಾವಿದ್ಯಾಂತಃಕರಣಾದೌ ಶುಕ್ತಿರೂಪ್ಯಾದೌ ಚ ಸತ್ತ್ವೇನಾಸಿದ್ಧಿಸಾಧನವೈಕಲ್ಯೇ ಇತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಅಜ್ಞಾನನಿವರ್ತಕವೃತ್ತಿವಿಷಯತ್ವಯೋಗ್ಯತ್ವಸ್ಯಾಪರೋಕ್ಷವ್ಯವಹಾರಯೋಗ್ಯತ್ವಪದೇನ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ , ತಸ್ಯ ಚಾವಿದ್ಯಾದೌ ಶುಕ್ತಿರೂಪ್ಯಾದೌ ಚಾಸತ್ವಾತ್ ನಾಸಿದ್ಧಿಸಾಧನವೈಕಲ್ಯೇ । ಯಥಾ ಚ ಘಟಾದೇಃ ಫಲವ್ಯಾಪ್ಯತ್ವಂ, ತಥಾಗ್ರೇ ವಕ್ಷ್ಯಾಮಃ । ಅವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತೇಃ ಪಂಚಮಪ್ರಕಾರತ್ವಪಕ್ಷೇ ತತ್ರ ವ್ಯಭಿಚಾರವಾರಣಾಯಾಜ್ಞಾನಕಾಲವೃತ್ತಿತ್ವಂ ಹೇತುವಿಶೇಷಣಂ ದೇಯಮ್ , ತೇನೈವ ತುಚ್ಛೇಽಪಿ ನ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ । ಏವಮೇವ ಸರ್ವೇಷು ಹೇತುಷು ವ್ಯಭಿಚಾರಪರಿಹಾರಾಯ ಯತನೀಯಮ್ । ಸದ್ವಿವಿಕ್ತತ್ವಮಾತ್ರೇ ತು ಸಾಧ್ಯೇ ತುಚ್ಛೇ ಪಂಚಮಪ್ರಕಾರಾವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತೌ ಚ ನ ವ್ಯಭಿಚಾರಗಂಧೋಽಪೀತಿ ಸರ್ವಮವದಾತಮ್ ॥

ಜಡತ್ವಮಪಿ ಹೇತುಃ । ನನು - ಕಿಮಿದಂ ಜಡತ್ವಮ್ ? ಅಜ್ಞಾತೃತ್ವಂ ವಾ, ಅಜ್ಞಾನತ್ವಂ ವಾ, ಅನಾತ್ಮತ್ವಂ ವಾ । ನಾದ್ಯಃ ; ತ್ವನ್ಮತೇ ಪಕ್ಷನಿಕ್ಷಿಪ್ತಸ್ಯೈವಾಹಮರ್ಥಸ್ಯ ಜ್ಞಾತೃತ್ವಾತ್ತತ್ರಾಸಿದ್ಧೇಃ; ಶುದ್ಧಾತ್ಮನೋಽಜ್ಞಾತೃತ್ವೇನ ತತ್ರ ವ್ಯಭಿಚಾರಾಚ್ಚ । ನಾಪಿ ದ್ವಿತೀಯಃ; ವೃತ್ತ್ಯುಪರಕ್ತಚೈತನ್ಯಸ್ಯೈವ ಜ್ಞಾನತ್ವೇನ ಕೇವಲಾಯಾ ವೃತ್ತೇಃ ಕೇವಲಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಚಾಜ್ಞಾನತ್ವೇನ ವೃತ್ತಾವಸಿದ್ಧಿಪರಿಹಾರೇಽಪಿ ಚೈತನ್ಯೇ ವ್ಯಭಿಚಾರತಾದವಸ್ಥ್ಯಾತ್ । ನಾಪಿ ತೃತೀಯಃ; ಆತ್ಮತ್ವಸ್ಯೈವ ನಿರೂಪಯಿತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ತದ್ಧಿ ನ ಜಾತಿವಿಶೇಷಃ; ತ್ವಯಾತ್ಮನ ಏಕತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ , ವಿಶಿಷ್ಟಾತ್ಮನಾಂ ಭೇದೇಽಪಿ ತೇಷಾಂ ಪಕ್ಷಕುಕ್ಷಿನಿಕ್ಷಿಪ್ತತ್ವಾತ್ । ನಾಪ್ಯಾನಂದರೂಪತ್ವಮ್ , ವೈಷಯಿಕಾನಂದೇ ತದ್ವ್ಯತಿರೇಕಸ್ಯ ಹೇತೋರಸಿದ್ಧೇಃ; ತಸ್ಯಾಪ್ಯಾತ್ಮತ್ವೇ ಅಜ್ಞಾನಪಕ್ಷೋಕ್ತದೋಷಃ ಪ್ರಸಂಜನೀಯ ಇತಿ – ಚೇತ್ , ಮೈವಮ್ ; ದ್ವಿತೀಯತೃತೀಯಪಕ್ಷಯೋಃ ದೋಷಾಭಾವಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ – ’ಅಜ್ಞಾನತ್ವಂ ಜಡತ್ವಮಿ’ತಿ ಪಕ್ಷೇ ನಾತ್ಮನಿ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ, ಅರ್ಥೋಪಲಕ್ಷಿತಪ್ರಕಾಶಸ್ಯೈವ ಜ್ಞಾನತ್ವೇನ ಮೋಕ್ಷದಶಾಯಾಮಪಿ ತದನಪಾಯಾತ್ । ನ ಚ – ಅಭಾವೇ ಸಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವವದಿಚ್ಛಾಜ್ಞಾನಾದಿಷ್ವಪಿ ಸವಿಷಯಕತ್ವಸ್ಯ ಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವಾದಿಚ್ಛಾಯಾಮಿವ ಜ್ಞಾನೇಽಪಿ ತಸ್ಯ ಸಮಾನಸತ್ತಾಕತ್ವಮಿತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಹಿ ಸವಿಷಯತ್ವಂ ವಿಷಯಸಂಬಂಧಃ, ಸ ಚ ನ ತಾತ್ತ್ವಿಕಃ; ಕಿಂತ್ವಾಧ್ಯಾಸಿಕಃ; ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣರೀತ್ಯಾ ತಾತ್ತ್ವಿಕಸಂಬಂಧಸ್ಯ ನಿರೂಪಯಿತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ , ಅತೋ ನ ತಸ್ಯ ಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವಮ್ ; ನ ಹಿ ಶುಕ್ತೌ ರೂಪ್ಯಂ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಮ್ । ಏವಂಚ ಜ್ಞಾನೋಪಾಧಿಕಸ್ಯೈವ ಸವಿಷಯತ್ವಸ್ಯ ಇಚ್ಛಾದಿಷ್ವಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ ನಿತರಾಂ ತತ್ರ ತಸ್ಯ ಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವಮ್ । ನ ಚೈವಂ – ಜ್ಞಾನವತ್ ವಿಷಯಸಂಬಂಧಂ ವಿನಾಪಿ ಕದಾಚಿದಿಚ್ಛಾಯಾಃ ಸತ್ತ್ವಾಪತ್ತಿರಿತಿ - ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಸವಿಷಯತ್ವಪ್ರಯೋಜಕೋಪಾಧ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ಅಧಿಕಸತ್ತಾಕತ್ವಸ್ಯ ತತ್ರ ಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾತ್ , ಇಚ್ಛಾಯಾಶ್ಚ ತತ್ಸಮಾನಸತ್ತಾಕತ್ವಾತ್ । ನ ಚ – ತ್ವಯಾ ಮೋಕ್ಷಾವಸ್ಥಾಯಾಮಾತ್ಮನೋ ನಿರ್ವಿಷಯತ್ವಾಂಗೀಕಾರಾತ್ ಆನಂದಾಪ್ರಕಾಶೇ ತದಪುಮರ್ಥತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ ; ತದಾ ಹ್ಯಾನಂದ ಏವ ಪ್ರಕಾಶೋ ನತ್ವಾನಂದಸ್ಯ ಪ್ರಕಾಶತ್ವಮ್ , ಅರ್ಥೋಪಲಕ್ಷಿತಪ್ರಕಾಶತ್ವಂ ವಾ ತದಾಸ್ತ್ಯೇವೇತಿ ನ ಜ್ಞಾನತ್ವಹಾನಿರಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ನನು – ತಥಾಪಿ ಜ್ಞಾತುರಭಾವಾತ್ ತದಾ ತನ್ನ ಜ್ಞಾನಮ್ ; ನ ಹಿ ಭೋಕ್ತೃಹೀನಾ ಭುಜಿಕ್ರಿಯಾ ಭವತಿ , ನ ಚ – ಅನಾದಿತ್ವೇನ ಕ್ರಿಯಾರೂಪತ್ವಾಭಾವಾತ್ ಅನಪೇಕ್ಷತ್ವಮಿತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಅನಾದೇಃ ಪ್ರಾಗಭಾವಸ್ಯ ಪ್ರತಿಯೋಗಿನಿ ಜಾತೇರ್ವ್ಯಕ್ತೌ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮವಿಭಾಗಸ್ಯ ಧರ್ಮಪ್ರತಿಯೋಗಿನೋಃ ಅಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಚಾಶ್ರಯವಿಷಯಯೋರ್ಬ್ರಹ್ಮಸತ್ತಾಯಾಶ್ಚ ಕರ್ತರ್ಯಪೇಕ್ಷಾದರ್ಶನಾತ್ , ಅನ್ಯಥಾ ’ಅಸ್ತಿ ಬ್ರಹ್ಮೇ’ತ್ಯಾದೌ ಕರ್ತರಿ ಲಕಾರೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಏವಂ ಚಾತೀತಾದಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಈಶ್ವರಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಚ ಉತ್ಪತ್ತ್ಯರ್ಥಮರ್ಥಾನಪೇಕ್ಷತ್ವೇಽಪಿ ತನ್ನಿರೂಪ್ಯತ್ವದರ್ಶನೇನ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಜ್ಞಾತೃಜ್ಞೇಯನಿರೂಪ್ಯತ್ವಂ ಸ್ವಭಾವಃ, ಅನ್ಯಥಾ ’ಇದಮಹಂ ಜಾನಾಮೀ’ತ್ಯನುಭವೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ’ಜ್ಞಾತುರರ್ಥಪ್ರಕಾಶಸ್ಯ ಜ್ಞಾನತ್ವಾ’ದಿತಿ ವಿವರಣವಿರೋಧಶ್ಚ ಸ್ಯಾತ್ - ಇತಿ ಚೇನ್ನ; ಜಾತೇರ್ವ್ಯಕ್ತಿನಿರೂಪ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಕದಾಚಿತ್ತದಸಂಬಂಧವದುಪಪತ್ತೇಃ, ಸಂಬಂಧಪ್ರಯೋಜಕೋಪಾಧ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ಅಧಿಕಸತ್ತಾಕತ್ವಾತ್ । ಅತ ಏವ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸಜ್ಞೇಯತ್ವಂ ಸಜ್ಞಾತೃತ್ವಂ ಚ ನ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಮ್ । ತಥಾ ಹಿ – ಸಜ್ಞೇಯತ್ವಂ ತಾವತ್ ಜ್ಞೇಯಜನ್ಯತ್ವಂ ವಾ ಜ್ಞೇಯವ್ಯಾಪ್ಯತ್ವಂ ವಾ । ನಾದ್ಯಃ; ಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನೇ ಈಶ್ವರಜ್ಞಾನೇ ಚಾಭಾವಾತ್ । ನಾಪಿ ದ್ವಿತೀಯಃ; ’ಯದಾ ಜ್ಞಾನಂ ತದಾ ಅರ್ಥ’ ಇತಿ ಕಾಲಿಕವ್ಯಾಪ್ತೌ ಪೂರ್ವವತ್ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ , ದೈಶಿಕವ್ಯಾಪ್ತಿಸ್ತು ದೂರನಿರಸ್ತೈವ । ನ ಚ - ಯದಾ ’ಅಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಂ ತದಾರ್ಥ’ ಇತಿ ಕಾಲಿಕವ್ಯಾಪ್ತೌ ನಾಸ್ತಿ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ, ಆತ್ಮಾ ಚ ’ಯತ್ ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಅಪರೋಕ್ಷಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮೇ’ತಿ ಶ್ರುತೇರಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನರೂಪ ಇತಿ ಸೋಽಪ್ಯರ್ಥವ್ಯಾಪ್ತ ಇತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಈಶ್ವರಜ್ಞಾನೇ ಯೋಗಿಜ್ಞಾನೇ ಚ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ । ’ಯದೈಂದ್ರಿಯಕಂ ಜ್ಞಾನಂ ತದಾರ್ಥ’ ಇತಿ ತು ವ್ಯಾಪ್ತಿಃ ಸರ್ವಸಮ್ಮತಾ । ನ ಚಾತ್ಮರೂಪೇ ಜ್ಞಾನೇ ಐಂದ್ರಿಯಕತ್ವಮಸ್ತೀತಿ ನ ತಯಾ ವಿರೋಧಃ । ನನು – ’ಯದಾ ಅಪರೋಕ್ಷಂ ಜ್ಞಾನಂ ತದಾರ್ಥ’ ಇತಿ ವ್ಯಾಪ್ತ್ಯನಭ್ಯುಪಗಮೇ ’ಇದಂ ರಜತ’ಮಿತ್ಯಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಅನಿರ್ವಚನೀಯರಜತಸಿದ್ಧಿರ್ನ ಸ್ಯಾತ್ , ಅರ್ಥಂ ವಿನಾಪ್ಯಪರೋಕ್ಷತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ – ಇತಿ ಚೇನ್ನ, ’ಇದಂ ರಜತಮಹಂ ಜಾನಾಮೀ’ತ್ಯನುಸಂಧೀಯಮಾನಂ ಯತ್ ಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವಂ ತಸ್ಯಾಶ್ರಯಾಂತರಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಅನಿರ್ವಚನೀಯರಜತಸಿದ್ಧೇರ್ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ । ಅತ ಏವ ಪರೋಕ್ಷಭ್ರಮೇಽಪಿ ಅನಿರ್ವಚನೀಯಾರ್ಥಸಿದ್ಧಿಃ । ಜನ್ಯಾಪರೋಕ್ಷತ್ವೇನ ವಾ ಅರ್ಥವ್ಯಾಪ್ಯತಾ ; ಆರ್ಷಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪರೋಕ್ಷತ್ವಾನಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ತಥಾ ಚ ನಾನಿರ್ವಚನೀಯರಜತಸಿದ್ದ್ಯನುಪಪತ್ತಿಃ । ಏವಂ ಸಜ್ಞಾತೃಕತ್ವಮಪಿ ಕಿಂ ಜ್ಞಾತೃಜನ್ಯತ್ವಂ, ಜ್ಞಾತೃವ್ಯಾಪ್ಯತ್ವಂ, ಜ್ಞಾತೃಸಮವೇತತ್ವಂ ವಾ । ಆದ್ಯೇ ಈಶ್ವರಜ್ಞಾನೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ ; ಜ್ಞಾನನಿತ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಸಾಧಯಿಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾಚ್ಚ । ದ್ವಿತೀಯೇಽಪಿ ಅಪ್ರಯೋಜಕತಾ । ನ ತೃತೀಯಃ; ಜ್ಞಾನಜನ್ಯತ್ವವತ್ ಜ್ಞಾನಸಮವೇತತ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಸಂಭವಾತ್ , ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಗುಣತ್ವಕ್ರಿಯಾತ್ವಯೋರನಭ್ಯುಪಗಮೇನ ದ್ರವ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಾನುಮಾನಾಯೋಗಾತ್ , ಕದಾಚಿತ್ ಜ್ಞಾತೃಜ್ಞೇಯಸಂಬಂಧೇನೈವ ಅನುಭವಸ್ಯ ವಿವರಣವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಚ ಉಪಪತ್ತೇಃ । ’ಅಸ್ತಿ ಬ್ರಹ್ಮೇ’ತಿ ಚ ಲಕಾರೋ ನ ಬ್ರಹ್ಮಸತ್ತಾಂ ಪ್ರತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕರ್ತೃತ್ವಮಾಹ; ನಿತ್ಯತ್ವೇನ ತದಸಂಭವಾತ್ , ಕಿಂತು ಸಾಧುತ್ವಾರ್ಥ ಇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ನನು – ಪ್ರಮಾಭ್ರಮಭಿನ್ನಂ ನ ಜ್ಞಾನಮ್ , ನ ಚಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಂ ಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರಮಾ ; ತದ್ವಿಷಯಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾದೇಸ್ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಾಪಾತಾತ್ , ನ ಚ ಅಪ್ರಮಾ; ದೋಷಜನ್ಯತ್ವಾಪಾತಾತ್ – ಇತಿ ಚೇನ್ನ ; ತಾರ್ಕಿಕಸಿದ್ಧೇಶ್ವರಜ್ಞಾನವತ್ ಘಟಾದಿನಿರ್ವಿಕಲ್ಪಕವಚ್ಚ ಸ್ವಭಾವತ ಉಭಯವೈಲಕ್ಷಣ್ಯೇನಾಪ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ, ತತ್ರಾಪಿ ಈಶ್ವರಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರಮಾತ್ವೇ ಗುಣಜನ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಭ್ರಮತ್ವೇ ದೋಷಜನ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಚಾಪತ್ತೇಃ, ನಿಷ್ಪ್ರಕಾರಕೇ ಚ ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪಕೇ ತದ್ವತಿ ತತ್ಪ್ರಕಾರಕತ್ವಸ್ಯ ತದಭಾವವತಿ ತತ್ಪ್ರಕಾರಕತ್ವಸ್ಯ ಚಾನುಪಪತ್ತೇಃ, ಜನ್ಯಸವಿಕಲ್ಪಕತ್ವೇನ ಭ್ರಮಪ್ರಮಾನ್ಯತರತ್ವನಿಯಮೇ ಚಾಸ್ಮಾಕಂ ಕ್ಷತ್ಯಭಾವಾತ್ , ವಿಲಕ್ಷಣವೃತ್ತಿದ್ವಯೋಪರಾಗೇಣ ಚ ಸ್ವಭಾವತೋ ಭ್ರಮಪ್ರಮಾವಿಲಕ್ಷಣಸ್ಯಾಪ್ಯಾತ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತದುಭಯರೂಪೇಣ ವ್ಯವಹಾರೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ – ಜ್ಞಾನಪದವಾಚ್ಯಭಿನ್ನತ್ವವಿವಕ್ಷಾಯಾಮ್ ಉಪಾಧೇರಪಿ ಜ್ಞಾನಪದವಾಚ್ಯತ್ವಾತ್ತತ್ರಾಸಿದ್ಧಿಃ, ಜ್ಞಾನಪದಲಕ್ಷ್ಯಭಿನ್ನತ್ವವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ತು ಘಟಾದೇರಪಿ ಜ್ಞಾನಪದಲಕ್ಷ್ಯತ್ವಾತ್ತತ್ರಾಪ್ಯಸಿದ್ಧಿರಿತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಜ್ಞಾನಪದಜನ್ಯಪ್ರತೀತಿವಿಶೇಷ್ಯಭಿನ್ನತ್ವವಿವಕ್ಷಾಯಾಮುಕ್ತದೋಷಾಭಾವಾತ್ । ಏವಮಾನಂದಭಿನ್ನತ್ವರೂಪಮನಾತ್ಮತ್ವಮುಪಪಾದ್ಯಮ್ । ವೈಷಯಿಕಾನಂದಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪತ್ವಾತ್ , ತದುಪಾಧಿಮಾತ್ರಸ್ಯೈವೋತ್ಪತ್ತಿವಿನಾಶಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಾತ್ । ನ ಚ – ಜ್ಞಾನಭಿನ್ನತ್ವಸ್ಯಾನಂದಭಿನ್ನತ್ವಸ್ಯ ಚ ಕಾಲ್ಪನಿಕಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸತ್ತ್ವಾತ್ ತತ್ರ ವ್ಯಭಿಚಾರ ಇತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಧರ್ಮಿಸಮಾನಸತ್ತಾಕತದ್ಭೇದಸ್ಯ ಹೇತುತ್ವಾತ್ । ಅನೌಪಾಧಿಕತ್ವೇನ ವಾ ಭೇದೋ ವಿಶೇಷಣೀಯಃ, ತುಚ್ಛೇ ಪಂಚಮಪ್ರಕಾರಾವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತೌ ಚ ವ್ಯಭಿಚಾರಪರಿಹಾರಃ ಪೂರ್ವವತ್ । ಏವಮ್ ಅಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಂ ವಾ ಜಡತ್ವಮ್ , ತಚ್ಚ ಪೂರ್ವಮೇವೋಪಪಾದಿತಮಿತಿ ಶಿವಮ್ ॥

ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಮಪಿ ಹೇತುಃ । ತಚ್ಚ ದೇಶತಃ ಕಾಲತೋ ವಸ್ತುತಶ್ಚೇತಿ ತ್ರಿವಿಧಮ್ । ತತ್ರ ದೇಶತಃ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಮ್ ಅತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಮ್ । ಕಾಲತಃ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಂ ಧ್ವಂಸಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಮ್ । ವಸ್ತುತಃ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಮ್ ಅನ್ಯೋನ್ಯಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಮ್ । ನನು – ಸಮವಾಯಸಂಬಂಧೇನಾತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಮ್ ಆತ್ಮನಿ ವ್ಯಭಿಚಾರಿ; ತಸ್ಯಾಪ್ಯಾಕಾಶಾದಿವತ್ ಕ್ವಾಪ್ಯಸಮವೇತತ್ವಾತ್ , ಸಂಯೋಗಸಂಬಂಧೇನಾತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಮಾಕಾಶಾದಾವಸಿದ್ಧಮ್ ; ತಸ್ಯ ಯಾವನ್ಮೂರ್ತಯೋಗಿತ್ವನಿಯಮಾತ್ , ಅಮೂರ್ತನಿಷ್ಠಾತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯೇ ತು ಆತ್ಮನಿ ವ್ಯಭಿಚಾರಸ್ತದವಸ್ಥಃ, ಸರ್ವಸಂಬಂಧಿತ್ವಾಭಾವವಿವಕ್ಷಾಯಾಮಪಿ ಸರ್ವಸಂಬಂಧಶೂನ್ಯೇ ಪರಮಾತ್ಮನಿ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ, ಅಜ್ಞಾನೇ ಸರ್ವಸಂಬಂಧಿನ್ಯಸಿದ್ಧಿಶ್ಚ, ಧ್ವಂಸಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಮಪಿ ಆಕಾಶಾದಾವಸಿದ್ಧಮ್ , ತೇಷಾಂ ಪರೈರ್ನಿತ್ಯತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ , ಅನ್ಯೋನ್ಯಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಂ ಚಾತ್ಮನಿ ವ್ಯಭಿಚಾರಿ; ತಸ್ಯ ಜಡನಿಷ್ಠಾನ್ಯೋನ್ಯಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಾತ್ , ಅನ್ಯಥಾ ಜಡತ್ವಾಪತ್ತೇಃ – ಇತಿ ಚೇನ್ನ ; ಅತ್ಯಂತಾಭಾವೇ ಅನ್ಯೋನ್ಯಾಭಾವೇ ಚ ಪ್ರತಿಯೋಗಿಸಮಸತ್ತಾಕತ್ವಾವಿಶೇಷಣೇನ ಆತ್ಮನಿ ವ್ಯಭಿಚಾರಪರಿಹಾರಾತ್ , ಅಜ್ಞಾನಾಕಾಶಾದೌ ಚ ಸ್ವಸಮಾನಸತ್ತಾಕಾತ್ಯಂತಾಭಾವಾನ್ಯೋನ್ಯಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಸತ್ತ್ವೇನ ಅಸಿಧ್ಯಭಾವಾತ್ । ಅವಿದ್ಯಾಕಾಶಾದೇರ್ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಸ್ಯ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಾಭಾವಪಕ್ಷೇ ’ಸ್ವಾನ್ಯೂನಸತ್ತಾಕೇ’ತಿ ವಿಶೇಷಣಂ ದೇಯಮ್ ; ಅತ ಏವ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಶುಕ್ತಿರೂಪ್ಯಾದೇರ್ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವೇಽಪಿ ನ ಸಾಧನವೈಕಲ್ಯಮ್ । ನಿರುಕ್ತಮಿಥ್ಯಾತ್ವಪ್ರಕಾರಾಣಾಮೇವಂರೂಪತ್ವಾಭಾವಾತ್ ನ ಸಾಧ್ಯಾವಿಶಿಷ್ಟತಾ । ಧ್ವಂಸಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಂ ಚಾಕಾಶಾದೌ ನಾಸಿದ್ಧಮ್ ; ’ತಸ್ಮಾದ್ವಾ ಏತಸ್ಮಾದಾತ್ಮನ ಆಕಾಶಃ ಸಂಭೂತಃ’ ಇತಿ ಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧಜನ್ಯತ್ವೇನಾನುಮಿತತ್ವಾತ್ , ’ಆಕಾಶವತ್ ಸರ್ವಗತಶ್ಚ ನಿತ್ಯ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಚಾತ್ಮನಿದರ್ಶನತ್ವಂ ಸ್ವಸಮಾನಕಲೀನಸರ್ವಗತತ್ವೇನ ಆಭೂತ ಸಂಪ್ಲವಾವಸ್ಥಾಯಿತ್ವೇನ ಚೇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ’ಅತೋಽನ್ಯದಾರ್ಥ’ಮಿತಿ ಶೃತ್ಯಾ ಅನಾತ್ಮಮಾತ್ರಸ್ಯೈವ ವಿನಾಶಿತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಾತ್ , ಅತ ಏವ । ಘಟಾದಯಃ ಸ್ವಾನುಗತಪ್ರತಿಭಾಸೇ ವಸ್ತುನಿ ಕಲ್ಪಿತಾಃ, ವಿಭಕ್ತತ್ವಾತ್ , ಯಥಾ ಸರ್ಪಮಾಲಾದಿಕಂ ಸ್ವಾನುಗತಪ್ರತಿಭಾಸೇ ರಜ್ಜ್ವಾ ಇದಮಂಶೇ ವಿಭಜ್ಯತೇ, ಏವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯನುಗಚ್ಛತಿ ಘಟಾದಿಕಂ ವಿಭಜ್ಯತೇ, ’ಸನ್ ಘಟಃ ಸನ್ ಪಟ’ ಇತಿ – ಆನಂದಬೋಧೋಕ್ತಮಪಿ ಸಾಧು । ವಿಭಕ್ತಶಬ್ದೇನ ಸ್ವಸಮಾನಸತ್ತಾಕಭೇದಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವರೂಪವಸ್ತುಪರಿಚ್ಛೇದಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ ನ ಬ್ರಹ್ಮತುಚ್ಛಯೋರ್ವ್ಯಭಿಚಾರಃ । ನ ಚ – ’ಖಂಡೋ ಗೌರ್ಮುಂಡೋ ಗೌ’ರಿತ್ಯೇವಮಾದಿಸ್ವಾನುಗತಪ್ರತಿಭಾಸೇ ಗೋತ್ವಾದೌ ವ್ಯಕ್ತೀನಾಮಕಲ್ಪಿತತ್ವಾತ್ ವ್ಯಭಿಚಾರ ಇತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಸತ್ಸಾಮಾನ್ಯಾತಿರಿಕ್ತಗೋತ್ವಾದಿಸಾಮಾನ್ಯಾನಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ , ಗೋತ್ವಾದ್ಯಭ್ಯುಪಗಮೇಽಪಿ ಗೋತ್ವಾದಿವ್ಯಂಜಕತಾವಚ್ಛೇದಕಸಾಮಾನ್ಯಾನಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ ವ್ಯಕ್ತಿವಿಶೇಷಾಣಾಮೇವಾನನುಗತಾನಾಂ ಸಾಸ್ನಾದಿಮತ್ತ್ವಾದ್ಯುಪಾಧ್ಯನುಗತಾನಾಂ ವಾ ತದ್ವ್ಯಂಜಕತ್ವವತ್ ವ್ಯಕ್ತಿವಿಶೇಷವಿಶಿಷ್ಟತ್ವೇನ ಸತ್ಸಾಮಾನ್ಯಸ್ಯೈವ ತತ್ತದ್ವ್ಯವಹಾರಜನಕತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ಅತ ಏವ – ’ಘಟಾದಿಕಂ, ಸದ್ರೂಪೇ ಕಲ್ಪಿತಮ್ , ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ತದನುವಿದ್ಧತ್ವೇನ ಪ್ರತೀಯಮಾನತ್ವಾತ್ , ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಚಂದ್ರಾನುವಿದ್ಧಜಲತರಂಗಚಂದ್ರವತ್ ’– ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಸಿದ್ಧಿಕಾರೋಕ್ತಮಪಿ ಸಾಧು । ನನು – ಸದರ್ಥಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ರೂಪಾದಿಹೀನಸ್ಯಾಸಂಸಾರಮಜ್ಞಾನಾವೃತಸ್ಯ ಶಬ್ದೈಕಗಮ್ಯಸ್ಯ ಕಥಂ ಘಟಃ ಸನ್ನಿತ್ಯಾದಿಬುದ್ಧಿವಿಷಯತಾ ಸ್ಯಾತ್ ? ತಥಾ ಚ ’ಘಟೋಽನಿತ್ಯಃ’ ಇತ್ಯನೇನ ಘಟಗತಾನಿತ್ಯತೇವ ’ಘಟಃ ಸನ್ನಿ’ತ್ಯನೇನಾಪಿ ಘಟಗತಮೇವ ಸತ್ತ್ವಂ ಗೃಹ್ಯತೇ । ನ ಚ – ಸ್ವರೂಪೇಣಾಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ರಾಹೋಶ್ಚಂದ್ರಾವಚ್ಛೇದೇನೇವ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಘಟಾದ್ಯವಚ್ಛೇದೇನೈವ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತೇತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಶಬ್ದಾದ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯಾಪಿ ಗಗನಾದೇಃ ಶ್ರಾವಣತ್ವಾದ್ಯಾಪಾತಾತ್ , ರಾಹೋಸ್ತು ದೂರದೋಷೇಣಾಜ್ಞಾತಸ್ಯ ನೀಲಸ್ಯ ಯೋಗ್ಯಸ್ಯ ಶುಕ್ಲಭಾಸ್ವರಚಂದ್ರಸಂಬಂಧಾಚ್ಚಾಕ್ಷುಷತಾ ಉಕ್ತಾ – ಇತಿ ಚೇನ್ನ; ಯತಃ ಸದಾತ್ಮನಾ ನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಮೂಲಾಜ್ಞಾನೇನಾವೃತತ್ವಮ್ ; ಕಿಂತು ಘಟಾದ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಶಕ್ತ್ಯಜ್ಞಾನೇನೈವ ; ತಥಾ ಚ ಚಕ್ಷುರಾದಿಜನ್ಯವೃತ್ತ್ಯಾ ತದಾವರಣ ಭಂಗೇ ಸತಿ ’ಸನ್ಘಟ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ಫುರಣೇ ಬಾಧಕಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚ – ರೂಪಾದಿಹೀನತಯಾ ಚಾಕ್ಷುಷತ್ವಾದ್ಯನುಪಪತ್ತಿಃ ಬಾಧಿಕೇತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಪ್ರತಿನಿಯತೇಂದ್ರಿಯಗ್ರಾಹ್ಯೇಷ್ವೇವ ರೂಪಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಾನಿಯಮಾತ್ , ಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯಗ್ರಾಹ್ಯಂ ತು ಸದ್ರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ನಾತೋ ರೂಪಾದಿಹೀನತ್ವೇಽಪಿ ಚಾಕ್ಷುಷತ್ವಾದ್ಯನುಪಪತ್ತಿಃ, ಸತ್ತಾಯಾಃ ಪರೈರಪಿ ಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾಚ್ಚ । ತದುಕ್ತಂ ವಾರ್ತಿಕಕೃದ್ಭಿಃ – ’ಅತೋಽನುಭವ ಏವೈಕೋ ವಿಷಯೋಽಜ್ಞಾತಲಕ್ಷಣಃ । ಅಕ್ಷಾದೀನಾಂ ಸ್ವತಃಸಿದ್ಧೋ ಯತ್ರ ತೇಷಾಂ ಪ್ರಮಾಣತಾ ॥’ ಇತಿ । ಕಾಲಸ್ಯ ಚ ರೂಪಾದಿಹೀನಸ್ಯ ಮೀಮಾಂಸಕಾದಿಭಿಃ ಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ನ ಚ – ಶಬ್ದಾವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯಾಕಾಶಸ್ಯಾಪಿ ಶ್ರಾವಣತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಸ್ವಭಾವತೋ ಯೋಗ್ಯಸ್ಯ ಹಿ ಕೇನಚಿನ್ನಿಮಿತ್ತೇನ ಪ್ರತಿರುದ್ಧಯೋಗ್ಯತಾಕಸ್ಯಾವಚ್ಛೇದಕಾದಿನಾ ಯೋಗ್ಯತಾ ಸಂಪಾದ್ಯತೇ, ಯಥಾ ದೂರದೋಷೇಣ ಪ್ರತಿರುದ್ಧಯೋಗ್ಯತಾಕಸ್ಯ ರಾಹೋಶ್ಚಂದ್ರಸಂಬಂಧೇನ । ಏವಂಚಾವರಣೇನ ಪ್ರತಿರುದ್ಧಯೋಗ್ಯತಾಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಘಟಾದ್ಯವಚ್ಛೇದೇನ ಯೋಗ್ಯಂ ಭವತಿ, ನಭಸ್ತು ಸ್ವಭಾವಾಯೋಗ್ಯಮೇವ ; ನ ಪ್ರತಿರುದ್ಧಯೋಗ್ಯತಾಕಮ್ , ಯೇನ ಶಬ್ದಾವಚ್ಛೇದೇನ ಯೋಗ್ಯಂ ಭವೇತ್ । ಯದ್ವಾ – ದ್ರವ್ಯಗ್ರಹೇ ಚಕ್ಷುಷೋ ರೂಪಾಪೇಕ್ಷಾ, ನನ್ವನ್ಯಗ್ರಹೇ, ಬ್ರಹ್ಮ ತು ನ ದ್ರವ್ಯಮ್ ; ’ಅಸ್ಥೂಲಮನಣ್ವಹ್ರಸ್ವಮದೀರ್ಘ’ಮಿತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಚತುರ್ವಿಧಪರಿಮಾಣನಿಷೇಧೇನ ದ್ರವ್ಯತ್ವಪ್ರತಿಷೇಧಾತ್ , ಅತೋ ನಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಅಸ್ತು ವಾ ದ್ರವ್ಯಮ್ ; ತಥಾಪ್ಯಧ್ಯಸ್ತದ್ರವ್ಯತ್ವವತಿ ಗುಣಾದೌ ರೂಪಾನಪೇಕ್ಷಚಾಕ್ಷುಷತ್ವದರ್ಶನೇನ ಧರ್ಮ್ಯನ್ಯೂನಸತ್ತಾಕದ್ರವ್ಯತ್ವವತ್ಯೇವ ಚಕ್ಷೂರೂಪಮಪೇಕ್ಷತೇ । ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಚ ದ್ರವ್ಯತ್ವಂ ಧರ್ಮ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ನ್ಯೂನಸತ್ತಾಕಮೇವೇತಿ ನ ತದ್ಗ್ರಹೇ ರೂಪಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಾ । ಕಲ್ಪಿತತ್ವಂ ಚ ಸ್ವಾಭಾವವತಿ ಪ್ರತೀಯಮಾನತ್ವಂ ವಾ, ಸ್ವರೂಪಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಂ ವೇತ್ಯನ್ಯದೇತತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಮಪಿ ಭವತಿ ಹೇತುರಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥

ಚಿತ್ಸುಖಾಚಾರ್ಯೈಸ್ತು – ‘ಅಯಂ ಪಟಃ’, ಏತತ್ತಂತುನಿಷ್ಠಾತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗೀ, ಅಂಶಿತ್ವಾತ್, ಇತರಾಂಶಿವತ್ – ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತತ್ರ ತಂತುಪದಮುಪಾದಾನಪರಮ್ , ಏತೇನೋಪಾದಾನನಿಷ್ಠಾತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಲಕ್ಷಣಮಿಥ್ಯಾತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ । ನ ಚ – ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣಾಭೇದೇನ ತದನಾಶ್ರಿತತ್ವಾತ್ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಮ್ , ಅನಾಶ್ರಿತತ್ವೇನಾನ್ಯಾಶ್ರಿತತ್ವೇನ ವಾ ಉಪಪತ್ತ್ಯಾ ಅರ್ಥಾಂತರಂ ಚ ಇತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಅಭೇದೇ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವವ್ಯಾಹತ್ಯಾ ಕಥಂಚಿದಪಿ ಭೇದಸ್ಯಾವಶ್ಯಾಭ್ಯುಪೇಯತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ’ತದನನ್ಯತ್ವಮಾರಂಭಣಶಬ್ದಾದಿಭ್ಯ’ ಇತ್ಯಧಿಕರಣವಿರೋಧಃ; ಉಪಾದಾನವ್ಯತಿರೇಕೇಣೋಪಾದೇಯಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಸ್ಯೈವ ತದರ್ಥತ್ವಾತ್ । ಬಾಧಾತ್ತನ್ಮಾತ್ರಾಶ್ರಿತತ್ವೇನ ಪಕ್ಷವಿಶೇಷಣಾದ್ವಾ ನಾರ್ಥಾಂತರಮ್ । ನ ಚ ಪ್ರಕೃತೇಽಪಿ ಬಾಧಃ ; ತಸ್ಯೋದ್ಧರಿಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ । ನ ಚಾತ್ಯಂತಾಭಾವಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಾಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವವಿಕಲ್ಪಾವಕಾಶಃ, ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಗೇವ ನಿರಸ್ತತ್ವಾತ್ । ನ ಚ – ಕಸ್ಯಚಿತ್ ಪಟಸ್ಯ ಸಂಯೋಗವೃತ್ತ್ಯೈತತ್ತಂತುಷು ಸತ್ತ್ವೇನ ತತ್ರ ವ್ಯಭಿಚಾರ ಇತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ ; ತತ್ಸಮವೇತಸ್ಯ ತನ್ನಿಷ್ಠಾತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಮಂಗೀಕುರ್ವತಃ ತತ್ಸಂಯೋಗಿನಸ್ತನ್ನಿಷ್ಠಾತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಾಂಗೀಕಾರೇಣ ಪಕ್ಷಸಮತ್ವಾತ್ । ನ ಚಾವ್ಯಾಪ್ಯವೃತ್ತಿತ್ವೇನಾರ್ಥಾಂತರಮ್ ; ಪಟತದಭಾವಯೋರೇಕಾಧಿಕರಣವೃತ್ತೌ ವಿರೋಧಸ್ಯ ಜಗತಿ ದತ್ತಜಲಾಂಜಲಿತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ಸಂಯೋಗತದಭಾವಯೋರಪ್ಯೇಕಾಧಿಕರಣವೃತ್ತಿತ್ವಾನಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ಅಭ್ಯುಪಗಮೇ ವಾ ಏತತ್ತಂತುತ್ವಾವಚ್ಛಿನ್ನವೃತ್ತಿತ್ವಮತ್ಯಂತಾಭಾವಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣಂ ದೇಯಮ್ ; ಏವಮೇತತ್ಕಾಲೀನತ್ವಮಪಿ । ತೇನ ಕಾಲಾಂತರೀಯಾಭಾವಮಾದಾಯ ನಾರ್ಥಾಂತರಮ್ । ನ ಚೇಹ ತಂತುಷು ಪಟ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಬಾಧಃ; ತಸ್ಯ ಭ್ರಮಸಾಧಾರಣತಯಾ ಚಂದ್ರಪ್ರಾದೇಶಿಕತ್ವಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಶಂಕಾಸ್ಕಂದಿತತ್ವೇನಾಬಾಧಕತ್ವಾತ್ । ಬಾಧೋದ್ಧಾರೇ ಚ ವಿಸ್ತರೇಣೈತದ್ವಕ್ಷ್ಯಾಮಃ । ನ ಚ – ಅನ್ಯಾಸಮವೇತಸ್ಯಾಂಶಿತ್ವಮೇತತ್ತಂತುಸಮವೇತತ್ವಂ ವಿನಾ ನ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ವಿರುದ್ಧೋ ಹೇತುರಿತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಏತತ್ತಂತುನಿಷ್ಠಾತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವೇಽಪ್ಯೇತತ್ತಂತುಸಮವೇತಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವೇನಾಂಶಿತ್ವಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯೇನಾವಿರೋಧಾತ್ । ಏತನ್ನಿಷ್ಠಾತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಂ ಹಿ ಏತತ್ಸಮವೇತತ್ವೇ ಪ್ರಯೋಜಕಂ ನ ಭವತಿ; ಪರಮತೇ ಕೇವಲಾನ್ವಯಿಧರ್ಮಮಾತ್ರಸ್ಯ ಏತತ್ಸಮವೇತತ್ವಾಪತ್ತೇಃ, ಕಿಂತ್ವೇತನ್ನಿಷ್ಠಪ್ರಾಗಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಾದಿಕಮ್; ತಚ್ಚೈತನ್ನಿಷ್ಠಾತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವೇಽಪಿ ನ ವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯುಪಪಾದಿತಮಧಸ್ತಾತ್ । ಏತತ್ಸಮವೇತತ್ವಂ ಚೈತದುಪಾದಾನಕತ್ವಮ್ , ನ ತು ನಿತ್ಯಸಂಬಂಧಶಾಲಿತ್ವಮ್ ; ತಸ್ಯಾನಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ನನು – ಅಯಂ ಪಟ ಏತತ್ತಂತುನಿಷ್ಠಾತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗೀ ನ, ಏತತ್ತಂತ್ವಾರಬ್ಧತ್ವಾತ್ , ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಪಟಾಂತರವದಿತಿ ಪ್ರತಿರೋಧಃ; ನಚಾಪ್ರಸಿದ್ಧವಿಶೇಷಣತ್ವಮ್ ; ಏತನ್ನಿಷ್ಠಾತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಂ, ಕಿಂಚಿನ್ನಿಷ್ಠಾತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿ, ಸಂಸರ್ಗಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವವ್ಯಾಪ್ಯತ್ವಾತ್ , ಪ್ರಾಗಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವವದಿತಿ ಸಾಮಾನ್ಯತಸ್ತತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ । ನ ಚ – ಆಕಾಶಾತ್ಯಂತಾಭಾವಸ್ಯ ಘಟಾದೌ ಸಂಸರ್ಗಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವವ್ಯಾಪ್ಯತ್ವಗ್ರಹಾತ್ ತಸ್ಯ ಚ ಕೇವಲಾನ್ವಯಿತ್ವೇನ ಕಿಂಚಿನ್ನಿಷ್ಠಾತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಾಭಾವಾತ್ ತತ್ರ ವ್ಯಭಿಚಾರ ಇತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಸಂಸರ್ಗಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಾನಧಿಕರಣೇ ಕೇವಲಾನ್ವಯಿನಿ ಧರ್ಮೇ ಸತ್ತ್ವೇನಾಕಾಶಾತ್ಯಂತಾಭಾವಸ್ಯ ಸಂಸರ್ಗಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಾವ್ಯಾಪ್ಯತ್ವೇನ ವ್ಯಭಿಚಾರಾಭಾವಾತ್ – ಇತಿ ಚೇನ್ನ ; ಯತ್ರೈತತ್ತಂತುನಿಷ್ಠಾತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಂ, ತತ್ರೈತತ್ತಂತ್ವಾರಬ್ಧತ್ವಾಭಾವ ಇತಿ ವ್ಯತಿರೇಕವ್ಯಾಪ್ತಾವೇತನ್ನಿಷ್ಠಪ್ರಾಗಭಾವಾಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಸ್ಯೋಪಾಧಿತ್ವೇನ ಪ್ರತಿರೋಧಸ್ಯ ಹೀನಬಲತ್ವಾತ್ , ಏತತ್ತಂತ್ವಾರಬ್ಧತ್ವಾಭಾವವ್ಯಾಪಕಸ್ಯೈತತ್ತಂತುನಿಷ್ಠಪ್ರಾಗಭಾವಾಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಸ್ಯ ಪಕ್ಷಾವೃತ್ತೇಃ ಪಕ್ಷವೃತ್ತಿತಯಾ ಸಂದಿಹ್ಯಮಾನೈತತ್ತಂತುನಿಷ್ಠಾತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಾವ್ಯಾಪಕತ್ವಾತ್ , ದೃಶ್ಯತ್ವಾದ್ಯನುಪಪತ್ತಿಪ್ರತಿಕೂಲತರ್ಕಪರಾಹತೇರ್ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾಚ್ಚ । ಅತ ಏವ ಏತತ್ತಂತ್ವನಾರಬ್ಧತ್ವಮಪಿ ನೋಪಾಧಿಃ; ಉಪಾಧಿವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಸಾಧ್ಯವ್ಯತಿರೇಕೇ ಸಾಧ್ಯಮಾನೇ ಸೋಪಾಧಿಕತ್ವಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾತ್ , ಅವ್ಯಾಪ್ಯವೃತ್ತಿಸಂಯೋಗಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ತತ್ರ ವ್ಯಭಿಚಾರಾಚ್ಚ । ಅತ ಏವ ಯತ್ರೈತತ್ತಂತುನಿಷ್ಠಾತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಂ ತತ್ರೈತತ್ತಂತ್ವನಾರಬ್ಧತ್ವಮಿತಿ ನ ಸಾಧ್ಯವ್ಯಾಪಕತಾಗ್ರಹೋಽಪಿ ತತ್ರೈವ ವ್ಯಭಿಚಾರಾದಿತಿ ಸರ್ವಮನವದ್ಯಮ್ ॥ ಏವಂಚ – ’ವಿಮತಂ, ಜ್ಞಾನವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಸತ್ , ಜ್ಞಾನವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾನುಪಲಭ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ , ಸ್ವಪ್ನಾದಿವದಿ’ತಿ – ವಿದ್ಯಾಸಾಗರೋಕ್ತಮಪಿ ಸಾಧು ಜ್ಞಾನವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಸತ್ತ್ವಮುಕ್ತಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾನ್ಯತಮತ್ವಂ ಸಾಧ್ಯಮ್ । ಜ್ಞಾನವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾನುಪಲಭ್ಯಮಾನತ್ವಂ ಚಿದಾಭಾಸೇ ಸತ್ಯೇವೋಪಲಭ್ಯಮಾನತ್ವಂ ಹೇತುರಿತಿ ನ ಕಿಂಚಿದನುಪಪನ್ನಮ್ । ಏವಮನ್ಯೇಷಾಮಪಿ ಪ್ರಯೋಗಾ ಯಥಾಯೋಗಮುಪಪಾದನೀಯಾ ಇತಿ ಶಿವಮ್ ॥

ನನು – ದೃಶ್ಯತ್ವಾದಿಹೇತವಃ ಸೋಪಾಧಿಕಾಃ ತಥಾ ಹಿ – ಸ್ವಬಾಧಕಾಭಿಮತಾಬಾಧ್ಯದೋಷಪ್ರಯುಕ್ತಭಾನತ್ವಂ ಸ್ವಬಾಧಕಾಬಾಧ್ಯಬಾಧಕಂ ಪ್ರತಿ ನಿಷೇಧ್ಯತ್ವೇನ ವಿಷಯತ್ವಂ ವಾ ವಿಪಕ್ಷಾದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತಂ ಸಮವ್ಯಾಪ್ತಮ್ , ಅತ ಏವ ವ್ಯತಿರೇಕವ್ಯಾಪ್ತಿಮದುಪಾಧಿಃ – ಇತಿ ಚೇನ್ನ; ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಬಾಧ್ಯೇ ದೇಹಾತ್ಮೈಕ್ಯೇ ಮಿಥ್ಯಾಭೂತೇ ಸಾಧ್ಯಾವ್ಯಾಪಕತ್ವಾತ್ , ಪರ್ವತಾವಯವವೃತ್ತ್ಯನ್ಯತ್ವಾದಿವತ್ ಸಾಧನವತ್ಪಕ್ಷಮಾತ್ರವ್ಯಾವರ್ತಕವಿಶೇಷಣವತ್ತ್ವೇನ ಪಕ್ಷೇತರತ್ವತುಲ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ । ನ ಚ ಬಾಧೋನ್ನೀತತ್ವಾತ್ ಸೋಽಪ್ಯುಪಾಧಿಃ; ಬಾಧಸ್ಯಾಗ್ರೇ ನಿರಸಿಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ । ಅಪಿ ಚ ಯದ್ವ್ಯತಿರೇಕಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯವ್ಯತಿರೇಕಸಾಧಕತ್ವಂ ತಸ್ಯೈವ ಸಾಧ್ಯವ್ಯಾಪಕತ್ವಮ್ ; ಇತರಾಂಶೇ ಅನುಕೂಲತರ್ಕಾಪ್ರಸರಾತ್ । ತಥಾ ಚ ’ಕ್ಷಿತ್ಯಾದಿಕಂ, ನ ಕರ್ತೃಜನ್ಯಮ್ , ಶರೀರಾಜನ್ಯತ್ವಾ’ದಿತ್ಯತ್ರ ಯಥಾಶರೀರವಿಶೇಷಣವೈಯರ್ಥ್ಯಾನ್ನ ಶರೀರಜನ್ಯತ್ವಂ ಕರ್ತೃಜನ್ಯತ್ವವ್ಯಾಪಕಮ್ , ಏವಂ ’ವಿಯದಾದಿಕಂ, ನ ಮಿಥ್ಯಾ, ಸ್ವಬಾಧಕಾಭಿಮತಾಬಾಧ್ಯದೋಷಪ್ರಯುಕ್ತಭಾನತ್ವರಹಿತತ್ವಾ’ದಿತಿ ಸಾಧ್ಯವ್ಯತಿರೇಕಸಾಧನೇ ಸ್ವಬಾಧಕಾಭಿಮತಾಬಾಧ್ಯಭಾಗಸ್ಯ ವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್ ಸ್ವಬಾಧಕಾಭಿಮತಾಬಾಧ್ಯದೋಷಪ್ರಯುಕ್ತಭಾನತ್ವಂ ನ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವವ್ಯಾಪಕಮ್ । ದೋಷಪ್ರಯುಕ್ತಭಾನತ್ವಂ ತು ಭವತಿ ಸಾಧ್ಯವ್ಯಾಪಕಮ್ , ತಚ್ಚ ಸಾಧನವ್ಯಾಪಕಮಪೀತಿ ನೋಪಾಧಿಃ । ದೃಶ್ಯತ್ವಾದಿನೈವ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವವತ್ತಸ್ಯಾಪಿ ಸಾಧನಾತ್ । ಏವಂ ದ್ವಿತೀಯೋಪಾಧಾವಪಿ ’ಸ್ವಬಾಧಕಾಬಾಧ್ಯಬಾಧಕಂ ಪ್ರತೀ’ತಿ ವಿಶೇಷಣಂ ವ್ಯತಿರೇಕಸಾಧನೇ ವ್ಯರ್ಥಮ್ । ವಿಶೇಷ್ಯಭಾಗಸ್ತು ಸಾಧ್ಯಸಾಧನಯೋರ್ವ್ಯಾಪಕ ಇತಿ ನೋಪಾಧಿಃ । ಅತ ಏವಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾಭಿಮತಸಮಸತ್ತಾಕದೋಷವದ್ಧೇತುಜನ್ಯಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವಮುಪಾಧಿಃ । ಅತ್ರ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಬೌದ್ಧಕಲ್ಪಿತದೋಷವದ್ಧೇತುಜನ್ಯಕ್ಷಣಿಕತ್ವಾದಿಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಸಮವ್ಯಾಪ್ತಿಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮಧಿಷ್ಠಾನಸಮಸತ್ತಾಕೇತಿ ವಿಶೇಷಣಮ್ , ನ ತು ಪಕ್ಷಮಾತ್ರವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮ್ , ಅತೋ ನ ಪಕ್ಷೇತರತುಲ್ಯತೇತ್ಯಪಾಸ್ತಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮಣೀವ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಕಲ್ಪಿತೇ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಾದಾವಪಿ ಮಿಥ್ಯಾಭೂತೇ ಧರ್ಮೇ ಅಧಿಷ್ಠಾನಸಮಸತ್ತಾಕದೋಷವದ್ಧೇತುಜನ್ಯಜ್ಞಾನಾವಿಷಯತ್ವಾದುಪಾಧೇಃ ಸಾಧ್ಯಾವ್ಯಾಪ್ತೇಃ, ವ್ಯತಿರೇಕಸಾಧನೇ ವ್ಯರ್ಥವಿಶೇಷಣತ್ವಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾಚ್ಚ । ನಾಪಿ ಶ್ರುತಿತಾತ್ಪರ್ಯಾವಿಷಯತ್ವಮುಪಾಧಿಃ; ಶ್ರುತಿತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯತ್ವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಮಾತ್ರನಿಷ್ಠತಯಾ ತದಭಾವಸ್ಯ ಸಾಧನವ್ಯಾಪಕತ್ವಾತ್ । ನಾಪಿ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕತ್ವಮುಪಾಧಿಃ; ತದ್ಧಿ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇತರಬಾಧ್ಯತ್ವಮ್ , ತಸ್ಯ ಚ ದೇಹಾತ್ಮೈಕ್ಯೇ ಮಿಥ್ಯಾಭೂತೇಽಪ್ಯಸತ್ತ್ವೇನ ಸಾಧ್ಯಾವ್ಯಾಪ್ತೇಃ, ವ್ಯತಿರೇಕೇ ವ್ಯರ್ಥವಿಶೇಷಣತ್ವಾಚ್ಚ । ಪ್ರಾತಿಭಾಸಮಾತ್ರಶರೀರತ್ವಮುಪಾಧಿಃ; ದೃಷ್ಟಿಸೃಷ್ಟಿಪಕ್ಷೇ ಸಾಧನವ್ಯಾಪಕತ್ವಾತ್ , ಪರೇಷಾಮಸಿದ್ಧೇಶ್ಚೇತಿ ॥

ನನು – ವಿಮತಂ, ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಮ್ , ದೃಶ್ಯತ್ವಾತ್ , ಬ್ರಹ್ಮ, ಮಿಥ್ಯಾ, ವ್ಯವಹಾರವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಅಸದ್ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾದ್ವಾ ಶುಕ್ತಿರೂಪ್ಯವದಿತ್ಯಾದ್ಯಾಭಾಸಸಾಮ್ಯಮ್ – ಇತಿ ಚೇನ್ನ ; ಜಗತೋ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಸತ್ತ್ವಬಾಧೇ ವ್ಯವಹಾರಾನುಪಪತ್ತಿಃ, ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ಶೂನ್ಯವಾದಾಪತ್ತಿಶ್ಚೇತಿ ಪ್ರತಿಕೂಲತರ್ಕಪರಾಘಾತೇನ ತಯೋರಸಾಧಕತ್ವಾತ್ , ಪ್ರಕೃತೇ ಚ ಪ್ರತಿಕೂಲತರ್ಕಸ್ಯ ನಿರಸಿಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ । ಕಿಂಚ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇತರಬಾಧ್ಯತ್ವಂ, ಪ್ರತಿಭಾಸಮಾತ್ರಶರೀರತ್ವಂ ವಾ । ಆದ್ಯೇ ಸಾಧ್ಯೇ ದೇಹಾತ್ಮೈಕ್ಯೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ, ಅಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಂ ಚ । ದ್ವಿತೀಯೇ ದೃಷ್ಟಿಸೃಷ್ಟಿಮತೇನ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಮ್ । ಏವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ಸಾಧ್ಯೇ ಸೋಪಾಧಿಕೇ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಮ್ । ನಿರುಪಾಧಿಕೇ ವ್ಯವಹಾರವಿಷಯತ್ವರೂಪೋ ಹೇತುರಸಿದ್ಧಃ । ವೇದಾಂತಜನ್ಯವೃತ್ತಿವಿಷಯತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮೇಽಪ್ಯಪ್ರಯೋಜಕಃ । ಏವಮಸದ್ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಸಿದ್ಧಮೇವ । ಕ್ವಚಿದಪ್ಯುಪಾಧೌ ಸತ್ತ್ವೇನ ಪ್ರತೀತ್ಯನರ್ಹತ್ವಂ ಹ್ಯಸತ್ತ್ವಮ್ , ತದ್ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಂ ಚ ಕ್ವಚಿದಪ್ಯುಪಾಧೌ ಸತ್ತ್ವೇನ ಪ್ರತೀತ್ಯರ್ಹತ್ವರೂಪಮ್ ತಚ್ಚ ಶುದ್ಧೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ನಾಸ್ತ್ಯೇವ । ನ ಚ – ಬಾಧ್ಯತ್ವಮಸತ್ತ್ವಂ , ತದ್ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಂ ಚಾಬಾಧ್ಯತ್ವಂ, ತಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಸ್ತ್ಯೇವೇತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ , ಅಬಾಧ್ಯತ್ವೇನ ಬಾಧ್ಯತ್ವಲಕ್ಷಣಮಿಥ್ಯಾತ್ವಸಾಧನೇ ವಿರೋಧಾತ್ , ಶುಕ್ತಿರೂಪ್ಯದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ಯ ಸಾಧನವಿಕಲತ್ವಾಚ್ಚ , ಶೂನ್ಯವಾದಸ್ಯಾಗ್ರೇ ನಿರಾಕರಿಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾಚ್ಚ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ದೃಶ್ಯತ್ವಾದೀನಾಮಾಭಾಸಸಾಮ್ಯಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥

ನನು – ’ಸನ್ ಘಟ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಧ್ಯಕ್ಷಬಾಧಿತವಿಷಯಾ ದೃಶ್ಯತ್ವಾದಯ – ಇತಿ ಚೇನ್ನ; ಚಕ್ಷುರಾದ್ಯಧ್ಯಕ್ಷಯೋಗ್ಯಮಿಥ್ಯಾತ್ವವಿರೋಧಿಸತ್ತ್ವಾನಿರುಕ್ತೇಃ । ತಥಾ ಹಿ – ನ ತಾವತ್ ಪ್ರಮಾವಿಷಯತ್ವಂ, ತದ್ಯೋಗ್ಯತ್ವಂ, ಭ್ರಮಾವಿಷಯತ್ವಂ ವಾ ತಾದೃಕ್ಸತ್ತ್ವಮ್ ; ಚಕ್ಷುರಾದ್ಯಗಮ್ಯಭ್ರಮಪ್ರಮಾಘಟಿತತ್ವೇನ ಚಕ್ಷುರಾದ್ಯಯೋಗ್ಯತ್ವಾತ್ , ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣದೂಷಣಗಣಗ್ರಾಸಾಚ್ಚ । ತಥಾ ಹಿ – ನಾದ್ಯಃ; ಅಸತಿ ಪ್ರಮಾಣಾಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ಪ್ರಮಾವಿಷಯತ್ವಾತ್ಪ್ರಾಕ್ ಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವೇನ ತಸ್ಯ ತದನ್ಯತ್ವಾತ್ , ಸತ್ತ್ವನಿರೂಪಣಂ ವಿನಾ ಸದರ್ಥವಿಷಯತ್ವರೂಪಪ್ರಮಾತ್ವಸ್ಯ ನಿರೂಪಣೇ ಚಾನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಾತ್ , ಮಿಥ್ಯಾಭೂತಸ್ಯ ಶುಕ್ತಿರಜತಸಂಸರ್ಗಸ್ಯ ವ್ಯವಸಾಯದ್ವಾರಾ ಸಾಕ್ಷಾಚ್ಚ ನಿಷೇಧ್ಯತ್ವಾದಿನಾ ಪ್ರಮಾವಿಷಯತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾಚ್ಚ । ನಾಪಿ ದ್ವಿತೀಯಃ; ಯೋಗ್ಯತಾಯಾ ಅನಿರೂಪಣಾತ್ । ನ ತೃತೀಯಃ; ಅಸಿದ್ಧೇಃ, ಸರ್ವಸ್ಯೈವ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಾದಿನಾ ಭ್ರಮವಿಷಯತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ಅತ ಏವ ನಾಸತ್ತ್ವಾಪ್ರಕಾರಕಪ್ರಮಾವಿಷಯತ್ವಮಪಿ; ಅನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಾಚ್ಚ । ನಾಪಿ ಸತ್ತ್ವಪ್ರಕಾರಕಪ್ರಮಾವಿಷಯತ್ವಮ್ ; ಆತ್ಮಾಶ್ರಯಾತ್ । ನಾಪ್ಯಸತ್ತ್ವಪ್ರಕಾರಕಭ್ರಮಾವಿಷಯತ್ವಂ ಸತ್ತ್ವಮ್ , ಅನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಾತ್ । ನಾಪಿ ಪ್ರತಿಪನ್ನೌಪಾಧೌ ತ್ರೈಕಾಲಿಕಸತ್ತ್ವನಿಷೇಧವಿರಹಃ; ಆತ್ಮಾಶ್ರಯಾತ್ । ನಾಪಿ ಸತ್ತಾ ಜಾತಿರರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರಿತ್ವಮಸದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಂ ವಾ; ಏತೇಷಾಂ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾವಿರೋಧಿತ್ವೇನ ತತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾನುಮಾನೇ ಬಾಧಾಭಾವಾತ್ । ನಾಪಿ ವೇದಾಂತ್ಯಭಿಮತಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾಭಾವಃ ಸತ್ತ್ವಮ್ ; ತುಚ್ಛೇಽತಿವ್ಯಾಪ್ತೇಃ । ನಾಪ್ಯಸದ್ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವೇ ಸತ್ಯನಾರೋಪಿತತ್ವಮ್ ; ಅನಾರೋಪಿತತ್ವಂ ಹಿ ಆರೋಪಾವಿಷಯತ್ವಮ್ , ತಚ್ಚಾಸಂಭವಿ । ಸರ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಾದಿನಾ ಆರೋಪವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ನಾಪ್ಯಸ್ತಿತ್ವಪ್ರಕಾರಕಪ್ರಮಾಂ ಪ್ರತಿ ಕದಾಚಿತ್ ಸಾಕ್ಷಾದ್ವಿಷಯತ್ವಂ, ಕಾಲಸಂಬಂಧಿತ್ವಂ ವಾ ಸತ್ತ್ವಮ್ , ಅಸ್ತಿತ್ವಂ ಚ ವರ್ತಮಾನತ್ವಮ್ , ನ ತು ಸತ್ತ್ವಮತೋ ನಾತ್ಮಾಶ್ರಯಃ; ಅತೀತಾದಿರಪಿ ಕದಾಚಿದ್ವರ್ತತ ಏವೇತಿ ನಾವ್ಯಾಪ್ತಿಃ, ಆರೋಪಿತತ್ವಂ ಚ ಕಾಲತ್ರಯಾಸಂಬಂಧಿತ್ವೇನ ಬಾಧೇನ ಬೋಧಿತಮಿತಿ ನ ದ್ವಿತೀಯಲಕ್ಷಣೇಽತಿವ್ಯಾಪ್ತಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಪ್ರಮಾತ್ವಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಘಟಿತತ್ವೇನ ಚಕ್ಷುರಾದ್ಯಯೋಗ್ಯತ್ವೇನ ಚ ಪೂರ್ವೋಕ್ತದೋಷಾತ್ , ವರ್ತಮಾನತ್ವಪ್ರಕಾರಕಪ್ರಮಾವಿಷಯತ್ವೇಽಪಿ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾವಿರೋಧಾಚ್ಚ । ದ್ವಿತೀಯಮಪಿ ನ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವವಿರೋಧಿ ; ಶುಕ್ತಿರೂಪ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರತಿಭಾಸಕಾಲಸಂಬಂಧಿತ್ವಾತ್ , ಬಾಧೇನ ತಾತ್ತ್ವಿಕಕಾಲತ್ರಯಸಂಬಂಧನಿಷೇಧೇಽಪ್ಯತಾತ್ತ್ವಿಕಕಾಲಸಂಬಂಧಸ್ಯಾನಿಷೇಧಾತ್ । ನಾಪಿ ತಾತ್ತ್ವಿಕಕಾಲಸಂಬಂಧಿತ್ವಂ ತತ್ ; ತಾತ್ತ್ವಿಕಸ್ಯಾದ್ಯಾಪ್ಯನಿರೂಪಣಾತ್ , ನಿರೂಪಣೇ ವಾ ಶೇಷವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್ । ನನು – ಭವನ್ಮತೇ ಯತ್ ಸತ್ತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ, ತದೇವೇಹ ಮಮ । ಉಕ್ತಂ ಹಿ – ’ಯಾದೃಶಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸತ್ತ್ವಂ ತಾದೃಶಂ ಸ್ಯಾಜ್ಜಗತ್ಯಪಿ । ತತ್ರ ಸ್ಯಾತ್ತದನಿರ್ವಾಚ್ಯಂ ಚೇದಿಹಾಪಿ ತಥಾಸ್ತು ನಃ ॥’ ಇತಿ । ನ ಚ – ತತ್ರಾಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಂ ಸತ್ತ್ವಮ್ , ತಚ್ಚ ನ ಜಗತೀತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ ; ತುಚ್ಛಸ್ಯಾಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವೇಽಪಿ ಸತ್ತ್ವಾನಭ್ಯುಪಗಮಾನ್ನಾಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಂ ಸತ್ತ್ವಮ್ , ಕಿಂ ತ್ವನ್ಯದೇವ; ತಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೀವ ಭ್ರಮಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾಚ್ಛುಕ್ತಿಕಾದೇರಪಿ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ – ಚೇತ್ , ನೂನಂ ವಿವಾಹಸಮಯೇ ಕನ್ಯಾಯಾಃ ಪಿತ್ರಾ ನಿಜಗೋತ್ರಂ ಪೃಷ್ಠಸ್ಯ ಯದೇವ ಭವತಾಂ ಗೋತ್ರಂ ತದೇವ ಮಮಾಪಿ ಗೋತ್ರಮಿತಿ ವದತೋ ವರಸ್ಯ ಭ್ರಾತಾ ಭವಾನ್ , ಯತೋ ಜಾಮಾತೃಶ್ವಶುರಯೋರೇಕಗೋತ್ರತ್ವೇ ವಿವಾಹಾನುಪಪತ್ತಿವಜ್ಜಗದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋರೇಕಸತ್ತ್ವೇ ಜಗತೋಽಸತ್ತ್ವಮೇವ ಸ್ಯಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ – ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಾದ್ವಿತೀಯಚೈತನ್ಯರೂಪತ್ವಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸತ್ತ್ವಮ್ ; ತದೇವ ಚೇಜ್ಜಡಸ್ಯಾಪಿ ಜಗತಸ್ತದಾ ರಜತತ್ವವಿರೋಧಿಶುಕ್ತಿಸತ್ತಯಾ ರಜತಸ್ಯೇವ ಜಡತ್ವವಿರೋಧಿಸ್ವಪ್ರಕಾಶಸತ್ತಯಾ ಜಗತಃ ಸ್ವರೂಪತೋ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ಚೈತನ್ಯಸ್ಯೈವಾವಚ್ಛಿನ್ನಾನವಚ್ಛಿನ್ನಾಽಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವೇನ ಸರ್ವಭ್ರಮಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾನ್ನ ಭ್ರಮಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇನ ಶುಕ್ತ್ಯಾದೇಃ ಸತ್ತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ । ನನ್ವೇವಮಪಿ ಸರ್ವದೇಶೀಯತ್ರೈಕಾಲಿಕನಿಷೇಧಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಮಸತ್ತ್ವಂ ತುಚ್ಛಾನಿರ್ವಚನೀಯಸಾಧಾರಣಮ್ , ತದಭಾವಃ ಸತ್ತ್ವಮ್ , ತಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೀವ ಜಗತ್ಯಪೀತಿ ಬ್ರೂಮಃ । ನ ಚ ಸಂಯೋಗೇಽವ್ಯಾಪ್ತಿಃ; ತಸ್ಯಾವ್ಯಾಪ್ಯವೃತ್ತಿತ್ವಾನಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ತದಭ್ಯುಪಗಮೇ ಚ ವ್ಯಾಪ್ಯವೃತ್ತಿತ್ವೇನಾಭಾವೋ ವಿಶೇಷಣೀಯಃ । ನಾಪಿ ವಿಯತ್ಯವ್ಯಾಪ್ತಿಃ; ತದತ್ಯಂತಾಭಾವಸ್ಯ ಕೇವಲಾನ್ವಯಿತ್ವಾನಂಗೀಕಾರೇಣ ಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ವಿದ್ಯಮಾನತ್ವಾದೇವ । ನ ಹಿ ಕಸ್ಮಿಂಶ್ಚಿದ್ದೇಶೇ ಕಾಲೇ ವಾ ತಸ್ಯಾಭಾವಃ, ನಿತ್ಯವಿಭುತ್ವಭಂಗಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಆಕಾಶಾತ್ಯಂತಾಭಾವಸ್ಯ ಕೇವಲಾನ್ವಯಿತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ಚ ವೃತ್ತಿಮತ್ಪ್ರತಿಯೋಗಿಕತ್ವೇನಾಭಾವೋ ವಿಶೇಷಣೀಯ – ಇತಿ ಚೇನ್ನ ; ಚಕ್ಷುರಾದ್ಯಯೋಗ್ಯಾನೇಕಪದಾರ್ಥಘಟಿತತ್ವೇನೈತಾದೃಶಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ಗ್ರಹಣೇ ಚಕ್ಷುರಾದೇರಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ । ನ ಹಿ ಸರ್ವದೇಶೀಯತ್ರೈಕಾಲಿಕವೃತ್ತಿಮತ್ಪ್ರತಿಯೋಗಿಕವ್ಯಾಪ್ಯವೃತ್ತಿನಿಷೇಧಪ್ರತಿಯೋಗತ್ವ ಮ್ ಕಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮ್ , ಯೇನ ತದಭಾವಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೋ ಭವೇತ್ । ವೃತ್ತಿಮತ್ಪ್ರತಿಯೋಗಿಕತ್ವವ್ಯಾಪ್ಯವೃತ್ತಿತ್ವಪರಿತ್ಯಾಗೇಽಪಿ ಸರ್ವದೇಶೀಯತ್ವತ್ರೈಕಾಲಿಕತ್ವಯೋರಯೋಗ್ಯತ್ವಾತ್ । ನನು – ಸ್ವದೇಶಕಾಲವೃತ್ತಿನಿಷೇಧಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಾಭಾವೇ ಗೃಹ್ಯಮಾಣೇ ಕಾಲತ್ರಯಮಧ್ಯೇ ವರ್ತಮಾನಕಾಲಸ್ಯ ಸರ್ವದೇಶಮಧ್ಯೇ ಪ್ರಕೃತದೇಶಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರವೇಶೇನ ತತ್ರ ನಿಷೇಧಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಾಭಾವಸ್ಯ ಗೃಹೀತತ್ವಾತ್ತತ್ಸಂವಲಿತಂ ಕಾಲತ್ರಯವೃತ್ತಿ ಸರ್ವದೇಶೀಯನಿಷೇಧಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವರೂಪಂ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ನಾನುಮಾನೇನ ಗ್ರಹೀತುಂ ಶಕ್ಯತೇ – ಇತಿ ಚೇನ್ನ ; ಸ್ವದೇಶಕಾಲವೃತ್ತಿಸಕಲನಿಷೇಧಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಸ್ಯ ಚಕ್ಷುರಾದ್ಯಯೋಗ್ಯತ್ವೇನ ತದಭಾವಸ್ಯ ಸುತರಾಂ ತದಯೋಗ್ಯತ್ವಾತ್ , ಸ್ವದೇಶಕಾಲವೃತ್ತಿಯತ್ಕಿಂಚಿನ್ನಿಷೇಧಾಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾವಿರೋಧಿತ್ವಾತ್ , ಸ್ವಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಾತ್ಯಂತಾಭಾವಾಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣಸ್ಯ ಚ ಸ್ವಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಾತ್ಯಂತಾಭಾವಾಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಕೇವಲಾನ್ವಯಿನಿ, ಸಂಬಂಧಭೇದೇನ ಘಟಾದೌ ಚಾಸಿದ್ಧೇಃ; ಸ್ವಾತ್ಯಂತಾಭಾವಯಾವದಧಿಕರಣಾವೃತ್ತಿತ್ವಂ ವಾ , ಸ್ವಾತ್ಯಂತಾಭಾವಯತ್ಕಿಂಚಿದಧಿಕರಣಾವೃತ್ತಿತ್ವಂ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪೇನ ಪೂರ್ವೋಕ್ತದೋಷಾಚ್ಚ । ತಸ್ಮಾತ್ತತ್ಪ್ರಕಾರಾಂತರಸ್ಯ ನಿರೂಪಯಿತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾನ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾವಿರೋಧಿತ್ವಾಚ್ಚ ಸ್ವಸಮಾನಾಧಿಕರಣಯಾವದತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಾಭಾವರೂಪಮೇವ ಸತ್ತ್ವಮುಪೇಯಮ್ । ತಚ್ಚ ನ ಚಕ್ಷುರಾದಿಯೋಗ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ನನು – ಯಸ್ಮಿನ್ಕಸ್ಮಿಂಶ್ಚಿತ್ ಸ್ವದೇಶಕಾಲವೃತ್ತಿನಿಷೇಧೇ ಏತದ್ದೇಶೈತತ್ಕಾಲವೃತ್ತಿನಿಷೇಧತ್ವಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ತೇನ ಪ್ರತ್ಯಾಸತ್ತಿಭೂತೇನೋಪಸ್ಥಾಪಿತಾನಾಂ ಸ್ವದೇಶಕಾಲವೃತ್ತಿಸಕಲನಿಷೇಧಾನಾಂ ಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಸ್ಯಾಭಾವೋ ಘಟೇ ಗ್ರಾಹ್ಯಃ, ತತಃ ಸಾರ್ವದಿಕ್ಸರ್ವದೇಶೀಯನಿಷೇಧಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಸ್ಯ ಗ್ರಹಣಂ ಘಟೇ ದುರ್ಘಟಮಿತಿ – ಚೇನ್ನ; ಏವಂ ಸಾಮಾನ್ಯಲಕ್ಷಣಯಾ ಸರ್ವನಿಷೇಧೇಷೂಪಸ್ಥಿತೇಷ್ವಪಿ ತತ್ಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಾಭಾವಸ್ಯ ಚಕ್ಷುರಾದಿನಾ ಗ್ರಹೀತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ಯೋಗ್ಯಪ್ರತಿಯೋಗಿಕ ಏವ ಹಿ ಸಂಸರ್ಗಾಭಾವೋ ಯೋಗ್ಯಃ । ನ ಚಾಶೇಷನಿಷೇಧಾನಾಂ ಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಮತೀಂದ್ರಿಯಸಾಧಾರಣಂ ಚಕ್ಷುರಾದಿಯೋಗ್ಯಮ್ । ವಸ್ತುತಸ್ತು – ಸಾಮಾನ್ಯಂ ನೇಂದ್ರಿಯಪ್ರತ್ಯಾಸತ್ತಿಃ; ಮಾನಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚ – ಮಹಾನಸೀಯಧೂಮೇಂದ್ರಿಯಸಂಯೋಗೇನ ತತ್ರೈವ ವ್ಯಾಪ್ತಿಗ್ರಹೇ ಪರ್ವತೀಯಧೂಮಾದನುಮಿತಿರ್ನ ಸ್ಯಾತ್ , ಸಾಮಾನ್ಯಸ್ಯ ಚ ಧೂಮತ್ವಾದೇಃ ಪ್ರತ್ಯಾಸತ್ತಿತ್ವೇ ತಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರತ್ಯಾಸನ್ನತ್ವಾತ್ತತ್ರ ವ್ಯಾಪ್ತಿಗ್ರಹೇ ತತೋಽನುಮಿತಿರಿತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಪರ್ವತೀಯಧೂಮೇಂದ್ರಿಯಸನ್ನಿಕರ್ಷದಶಾಯಾಂ ಧೂಮತ್ವೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಗೃಹೀತಸ್ಮೃತವ್ಯಾಪ್ತೇಸ್ತತ್ರ ವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಗ್ರಹಸಂಭವಾತ್ , ’ಸುರಭಿಚಂದನಮಿ’ತಿವತ್ ವಿಶೇಷ್ಯೇಂದ್ರಿಯಸನ್ನಿಕರ್ಷವಿಶೇಷಣಜ್ಞಾನಾಸಂಸರ್ಗಾಗ್ರಹರೂಪಾಯಾ ವಿಶಿಷ್ಟಜ್ಞಾನಸಾಮಗ್ರ್ಯಾಃ ಪೂರ್ಣತ್ವಾತ್ । ವ್ಯಾಪ್ತಿಸ್ಮೃತಿಪ್ರಕಾರೇಣ ವಾ ಪಕ್ಷಧರ್ಮತಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಹೇತುತಾ ; ಮಹಾನಸೀಯ ಏವ ಧೂಮೋ ಧೂಮತ್ವೇನ ವ್ಯಾಪ್ತಿಸ್ಮೃತಿವಿಷಯೋ ಭವತಿ, ಧೂಮತ್ವೇನ ಪರ್ವತೀಯಧೂಮಜ್ಞಾನಂ ಚಾಪಿ ಜಾತಮ್ , ತಚ್ಚ ಸಾಮಾನ್ಯಲಕ್ಷಣಾಂ ವಿನೈವ ; ತಾವತೈವಾನುಮಿತಿಸಿದ್ಧೇಃ । ನ ಚ – ಸಾಮಾನ್ಯಪ್ರತ್ಯಾಸತ್ತಿಂ ವಿನಾ ಧೂಮೋ ವಹ್ನಿವ್ಯಭಿಚಾರೀ ನ ವೇತಿ ಅನುಭೂಯಮಾನಸಂಶಯೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ಪ್ರಸಿದ್ಧಧೂಮೇ ವಹ್ನಿಸಂಬಂಧಾವಗಮಾತ್ ಅಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಚಾಜ್ಞಾನಾದಿತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಪ್ರಸಿದ್ಧಧೂಮ ಏವ ತತ್ತದ್ಧೂಮತ್ವಾದಿನಾ ವ್ಯಾಪ್ತಿನಿಶ್ಚಯೇಽಪಿ ಧೂಮತ್ವೇನ ತತ್ಸಂಶಯೋಪಪತ್ತೇಃ । ತಥಾ ಚೋಕ್ತಂ ಮಣಿಕೃತಾ – ’ಘಟತ್ವೇನೇತರಭೇದನಿಶ್ಚಯೇಽಪಿ ಪೃಥಿವೀತ್ವಾದಿನಾ ತತ್ರ ಸಂಶಯಸಿಷಾಧಯಿಷೇ ಭವತ ಏವೇ’ತಿ । ನಿಶ್ಚಿತೇಽಪ್ಯರ್ಥೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸಂಶಯಾಹಿತಸಂಶಯವತ್ ಧೂಮತ್ವಂ ವಹ್ನಿವ್ಯಭಿಚಾರಿವೃತ್ತಿ ನ ವೇತಿ ಸಂಶಯಾದಪಿ ತಾದೃಶಸಂಶಯೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚ । ಏತೇನ ವಾಯೂ ರೂಪವಾನ್ನ ವೇತಿ ಸಂಶಯೋಽಪಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ । ನನು – ಸಿದ್ಧೇ ನೇಚ್ಛಾ, ಕಿಂತು ಅಸಿದ್ಧೇ, ಸಾ ಚ ಸ್ವಸಮಾನವಿಷಯಜ್ಞಾನಜನ್ಯಾ, ತಚ್ಚ ಜ್ಞಾನಂ ನ ಸಾಮಾನ್ಯಪ್ರತ್ಯಾಸತ್ತಿಂ ವಿನಾ । ನ ಚ – ಸಿದ್ಧಗೋಚರಸುಖತ್ವಪ್ರಕಾರಕಜ್ಞಾನಾದೇವಾಜ್ಞಾತೇ ಸುಖೇ ಭವತೀಚ್ಛಾ, ಸಮಾನಪ್ರಕಾರಕತ್ವಮಾತ್ರಸ್ಯ ನಿಯಾಮಕತ್ವಾದಿತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ ; ರಜತತ್ವೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ರಜತೇಽನುಭೂಯಮಾನೇ ಘಟಾದೌ ರಜತತ್ವಪ್ರಕಾರಕೇಚ್ಛಾಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಚ – ಪ್ರಕಾರಾಶ್ರಯತ್ವಮಪಿ ನಿಯಾಮಕಮ್ ; ರಜತಭ್ರಮಾಚ್ಛುಕ್ತಾವಿಚ್ಛಾನುದಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಸಮಾನಪ್ರಕಾರಕತ್ವೇ ಸತಿ ಸಮಾನವಿಷಯಕತ್ವಂ ತಂತ್ರಮ್ । ಅತ ಏವಾಖ್ಯಾತಿಪಕ್ಷೇ ರಜತಸ್ಮರಣಸ್ಯೈವ ಶುಕ್ತ್ತೌ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಮಿತ್ಯಪಾಸ್ತಮಿತಿ – ಚೇನ್ನ ; ಯತೋ ರಜತಭ್ರಮಾಚ್ಛುಕ್ತಾವಿಚ್ಛಾ ನಾಸ್ತ್ಯೇವ, ಕಿಂ ತ್ವನಿರ್ವಚನೀಯೇ ರಜತ ಇತ್ಯನಿರ್ವಚನೀಯಖ್ಯಾತೌ ವಕ್ಷ್ಯತೇ । ಪ್ರಕಾರಾಶ್ರಯತ್ವಂ ನಿಯಾಮಕಂ ವದನ್ನಖ್ಯಾತಿವಾದೀ ಪರಮೇವಂ ವಿಭೀಷಣೀಯಃ । ತಥಾ ಚ ಪ್ರಕಾರಾಶ್ರಯತ್ವಸ್ಯ ನಿಯಾಮಕತ್ವಾದನ್ಯಥಾಖ್ಯಾತಿಪಕ್ಷೋಽಪಿ ನಿರಸ್ತ ಏವ । ನ ಚ – ತರ್ಹಿ ಭ್ರಮತ್ವಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ ಇದಂ ರಜತಮಿತಿ ಭ್ರಮತ್ವಾಭಿಮತಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವ್ಯಧಿಕರಣಪ್ರಕಾರತ್ವಾನಭ್ಯುಪಗಮಾದಿತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಬಾಧಿತವಿಷಯತ್ವೇನ ಹಿ ಭ್ರಮತ್ವಂ ನ ತು ವ್ಯಧಿಕರಣಪ್ರಕಾರತ್ವೇನ ತಸ್ಯಾಪಿ ವಿಷಯಬಾಧಪ್ರಯೋಜ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಹಿ ವಕ್ಷ್ಯತೇ । ನನು – ಅಭಾವಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರತಿಯೋಗಿಜ್ಞಾನಜನ್ಯತ್ವಾತ್ ಪ್ರೌಢಪ್ರಕಾಶಯಾವತ್ತೇಜೋವಿರಹರೂಪಸ್ಯ ತಮಸಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತಾ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ಸಾಮಾನ್ಯಪ್ರತ್ಯಾಸತ್ತಿಂ ವಿನಾ ಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯನುಪಸ್ಥಿತೇಃ ಇತಿ – ಚೇನ್ನ; ಅಸ್ಮನ್ಮತೇ ತಮಸೋ ಭಾವಾಂತರತ್ವಾತ್ । ನ ಚ – ತಥಾಪಿ ತದ್ವ್ಯಂಜಕತ್ವಾತ್ತದಪೇಕ್ಷೇತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಸ್ವರೂಪಸತ ಏವ ತಾದೃಕ್ತೇಜೋವಿರಹಸ್ಯ ತಮೋವ್ಯಂಜಕತ್ವಮ್ , ನ ತು ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಮಾನಾಭಾವಾದಿತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ಅನ್ಯೇಷಾಂ ಮತೇ ತಾದೃಕ್ತೇಜೋವಿರಹಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿತತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರತಿಯೋಗಿತಾವಚ್ಛೇದಕಪ್ರಕಾರಕಜ್ಞಾನಾದೇವ ತತ್ಸಂಭವೇನ ತದರ್ಥಂ ಸಕಲಪ್ರತಿಯೋಗಿಜ್ಞಾನಜನಿಕಾಯಾಃ ಸಾಮಾನ್ಯಪ್ರತ್ಯಾಸತ್ತೇರನುಪಯೋಗಾತ್ । ನ ಚ – ಗೋತ್ವಾಭಾವಜ್ಞಾನಂ ಗೋತ್ವತ್ವಪ್ರಕಾರಕಜ್ಞಾನಜನ್ಯಮ್ , ತಚ್ಚ ಗವೇತರಾವೃತ್ತಿತ್ವೇ ಸತಿ ಸಕಲಗೋವೃತ್ತಿತ್ವರೂಪಂ ಸಾಮಾನ್ಯಪ್ರತ್ಯಾಸತ್ತಿಮಂತರೇಣ ನ ಶಕ್ಯಮವಗಂತುಮಿತಿ – ಸಾಂಪ್ರತಮ್ ; ಯತ್ಕಿಂಚಿದ್ಗೋವ್ಯಕ್ತೇರೇವ ಗೋತ್ವತ್ವರೂಪತ್ವಾತ್ । ಏತೇನ ಪ್ರಾಗಭಾವಪ್ರತೀತಿರಪಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾ । ಕಿಂ ಚಾನಾಗತಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿತತ್ವೇ ಅನುಮಾನಾದೇವ ತದ್ಭವಿಷ್ಯತಿ ; ತಥಾ ಚ ನ್ಯಾಯಕುಸುಮಾಂಜಲೌ – ’ಶಂಕಾ ಚೇದನುಮಾಸ್ತ್ಯೇವ ನ ಚೇಚ್ಛಂಕಾ ತತಸ್ತರಾಮ್ । ವ್ಯಾಘಾತಾವಧಿರಾಶಂಕಾ ತರ್ಕಃ ಶಂಕಾವಧಿರ್ಮತಃ ॥’ ಇತ್ಯತ್ರ ಶಂಕೋಪಪಾದಕಮನಾಗತಜ್ಞಾನಮನುಮಾನಾದೇವೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ಅನುಮಾನಂ ಚ ವರ್ತಮಾನಪಾಕಃ, ಪಾಕಪೂರ್ವಕಾಲೀನಃ, ಪಾಕತ್ವಾದತೀತಪಾಕವದಿತ್ಯಾದಿ । ನ ಚ ಚರಮಪಾಕೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ; ಸಾಧ್ಯಸಿದ್ಧ್ಯುಪಜೀವಕಸ್ಯ ವ್ಯಭಿಚಾರಜ್ಞಾನಸ್ಯಾದೋಷತ್ವಾತ್ , ಅನ್ಯಥಾ ಸಿದ್ಧ್ಯಸಿದ್ಧಿವ್ಯಾಘಾತಾತ್ । ಕಿಂಚ ಶಬ್ದಾದಪಿ ಸಕಲಧೂಮಪಾಕಾದಿಗೋಚರಜ್ಞಾನಸಂಭವಃ । ನ ಚ – ಶಂಕಾದಿಪೂರ್ವಂ ಶಬ್ದಸ್ಯೋಪಸ್ಥಿತಿನಿಯಮಾಭಾವ ಇತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಕದಾಚಿದೇವ ಶಬ್ದಾದನುಭೂತಸ್ಯ ತದಾನೀಂ ಪ್ರಮೃಷ್ಟತತ್ತಾಕಸ್ಮೃತಿಸಂಭವಾತ್ । ನನು – ಅನುಮಿತೇರ್ವಿಶೇಷಣಜ್ಞಾನಜನ್ಯತ್ವೇನ ಸಾಮಾನ್ಯಪ್ರತ್ಯಾಸತ್ತಿಸಿದ್ಧಿಃ, ನ ಚಾನುಮಾನಾಂತರದ್ವಿಶೇಷಣಜ್ಞಾನಮನವಸ್ಥಾನಾತ್ – ಇತಿ ಚೇನ್ನ ; ವಿಶೇಷಣತಾವಚ್ಛೇದಕಪ್ರಕಾರಕಜ್ಞಾನಾದೇವ ಸಾಧ್ಯವಿಶೇಷಣಕಪಕ್ಷವಿಶೇಷ್ಯಕಾನುಮಿತಿಸಂಭವಾತ್ । ಏತೇನ – ’ಸುರಭಿ ಚಂದನ’ಮಿತ್ಯಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಜ್ಞಾನಾಯ ಕಲ್ಪಿತಾ ಜ್ಞಾನಲಕ್ಷಣಾ ಪ್ರತ್ಯಾಸತ್ತಿರಪಿ – ನಿರಸ್ತಾ ; ಚಂದನತ್ವೇನ ಸುರಭಿತ್ವಾನುಮಾನೋಪಪತ್ತೇಃ ; ಅನ್ಯಥಾ ಸಾಧ್ಯವಿಶಿಷ್ಟಪಕ್ಷಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೋಪಪತ್ತೇರನುಮಾನಮಾತ್ರೋಚ್ಛೇದಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಚ – ಅಭಾವಸಾಧ್ಯಕಕೇವಲವ್ಯತಿರೇಕಿಣಿ ಸಾಧ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧೇರನಂಗತ್ವಾತ್ತತ್ರ ಕೢಪ್ತಾಯಾ ಅನುಮಿತಿಸಾಮಗ್ರ್ಯಾಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಾಮಗ್ರೀತೋ ಬಲವತ್ತ್ವಮಿತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಅರ್ಥಾಪತ್ತಿವಾದಿಭಿರಸ್ಮಾಭಿಸ್ತದನಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ’ಪರ್ವತವೃತ್ತಿಧೂಮೋ ವಹ್ನಿವ್ಯಾಪ್ಯ’ ಇತಿ ಪರಾಮರ್ಶಾತ್ ಸಾಧ್ಯವಿಶೇಷ್ಯಕಪಕ್ಷವಿಶೇಷಣಕಾನುಮಿತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮೇ ತು ನೈವ ಕಾಪ್ಯನುಪಪತ್ತಿಃ । ಅನುಮಿತೇಃ ಪಕ್ಷವಿಶೇಷ್ಯತ್ವನಿಯಮೇ ಮಾನಾಭಾವಾತ್ । ಕಿಂಚ ಧೂಮತ್ವಾದಿಸಾಮಾನ್ಯಂ ನ ಸ್ವರೂಪತಃ ಪ್ರತ್ಯಾಸತ್ತಿಃ ; ಧೂಲೀಪಟಲೇ ಧೂಮಭ್ರಮಾನಂತರಂ ಧೂಮತ್ವೇನ ಸಕಲಧೂಮನಿಷ್ಠವಹ್ನಿವ್ಯಾಪ್ತಿಗ್ರಹಾನುದಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ತತ್ರ ಸ್ವರೂಪತೋ ಧೂಮತ್ವಾಭಾವಾತ್ , ನ ಚೇಷ್ಟಾಪತ್ತಿಃ ತದುತ್ತರಕಾಲಮನುಮಿತ್ಯನುದಯಾಪತ್ತೇಃ, ತಥಾ ಚ ಧೂಮತ್ವಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಾಸತ್ತಿರಿತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ ; ತಚ್ಚ ಧೂಮೇಂದ್ರಿಯಸನ್ನಿಕರ್ಷದಶಾಯಾಂ ಧೂಮಜ್ಞಾನಾತ್ಪ್ರಾಙ್ನಾಸ್ತ್ಯೇವ । ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪಕೇ ಮಾನಾಭಾವಾತ್ , ವಿಶಿಷ್ಟಜ್ಞಾನತ್ವೇನ ವಿಶೇಷಣಜ್ಞಾನತ್ವೇನ ಚ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಾನಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ , ಅವಶ್ಯಕೢಪ್ತಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವವಿಶೇಷೇಣೈವ ಸರ್ವವ್ಯವಹಾರೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ ಧೂಮತ್ವೇನ ಸನ್ನಿಕೃಷ್ಟಧೂಮವ್ಯಕ್ತಿಜ್ಞಾನಾನಂತರಂ ತತ್ಸಮಾನಾಕಾರಮಸನ್ನಿಕೃಷ್ಟಧೂಮಗೋಚರಂ ಜ್ಞಾನಾಂತರಮುತ್ಪದ್ಯತ ಇತ್ಯತ್ರ ಮಾನಮಸ್ತಿ ; ಧೂಮತ್ವೇನ ಪುರೋವರ್ತಿನಂ ಧೂಮಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರೋಮಿ ನ ವ್ಯವಹಿತಮಿತ್ಯನುಭವಾಚ್ಚ । ಅನ್ಯಥಾ ಜಗತೀಗತಸಕಲಧೂಮವ್ಯಕ್ತೀರಹಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರೋಮೀತ್ಯನುವ್ಯವಸೀಯೇತ । ನ ಚೈವಮನುಭವಮಾತ್ರಶರಣೈರಭ್ಯುಪೇಯತೇ । ಕಿಂಚ ಸಾಮಾನ್ಯಪ್ರತ್ಯಾಸತ್ತ್ಯಂಗೀಕಾರೇ ಯತ್ ಪ್ರಮೇಯಂ ತದಭಿಧೇಯಂ, ಯತ್ಪ್ರಮೇಯವತ್ , ತದಭಿಧೇಯವದಿತ್ಯಾದಿವ್ಯಾಪ್ತಿಪರಿಚ್ಛೇದೇ ಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯಾಪತ್ತಿಃ । ನಚೇಷ್ಟೈವ ಸಾ ; ಪರಜ್ಞಾನವಿಷಯೋ ಘಟೋ ನ ವೇತ್ಯಾದಿಸಂಶಯಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ – ಘಟತ್ವಪ್ರಕಾರಕಘಟವಿಷಯಕನಿಶ್ಚಯೋ ಘಟಸಂಶಯವಿರೋಧೀ, ಪ್ರಮೇಯಮಿತಿ ನಿಶ್ಚಯಸ್ತು ಘಟವಿಷಯೋಽಪಿ ನ ಘಟತ್ವಪ್ರಕಾರಕ ಇತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಭಾಸಮಾನವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಪ್ರತಿಯೋಗಿನ ಏವ ಪ್ರಕಾರತ್ವಾತ್ , ಘಟತ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಮೇಯಮಿತಿ ಜ್ಞಾನೇ ಭಾಸಮಾನವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಾತ್ , ಘಟತ್ವಪ್ರಕಾರಕನಿಶ್ಚಯಸ್ಯ ಘಟತ್ವಜ್ಞಾನಜನ್ಯತ್ವವಿಶೇಷಣಾದದೋಷ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ ವಿಶೇಷಣಾಜ್ಞಾನತ್ವೇನೈವ ತಸ್ಯ ಜನಕತಾ ವಾಚ್ಯಾ ; ತಸ್ಯಾಃ ಪ್ರಾಗೇವ ನಿರಾಸಾತ್ ; ಸ್ವರೂಪಸಂಬಂಧವಿಶೇಷಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ಚಾನಿರ್ವಚನೀಯವಾದಾಪತ್ತೇಃ, ಇತ್ಯಾದಿದೂಷಣಾನಿ ಬಹುತರಮೂಹನೀಯಾನಿ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸಾಮಾನ್ಯಪ್ರತ್ಯಾಸತ್ತ್ಯಾ ನಿಷೇಧಮಾತ್ರಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವೋಪಸ್ಥಿತೌ ತದಭಾವಗ್ರಹಾತ್ ಬಾಧ ಇತ್ಯನುಪಪನ್ನಮೇವ ॥

ನನು – ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ವರ್ತಮಾನಮಾತ್ರಗ್ರಾಹಿತ್ವೇ ಶುಕ್ತಿರೂಪ್ಯಾದೇಃ ಪ್ರತಿಪನ್ನೋಪಾಧೌ ತ್ರೈಕಾಲಿಕನಿಷೇಧಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವರೂಪಂ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ಕಥಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಸ್ಯಾತ್ ? ಅಥ ತತ್ರ ರಜತತ್ವವಿರೋಧಿಶುಕ್ತಿತ್ವೇ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕೃತೇ ತದನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಚ ರಜತತ್ವಾಭಾವೇ ನಿಶ್ಚಿತೇ ಮಿಥ್ಯೈವ ರಜತಮಭಾದಿತಿ ತಾದೃಙ್ನಿಷೇಧಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸ್ವಸಂಬಂಧಸರ್ವಾಭಾಸಕೇನ ಸಾಕ್ಷಿಣೈವೋಪಪನ್ನಃ, ತರ್ಹಿ ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಸ್ವವಿಷಯಸ್ಯ ಗಗನಾದೇರ್ಭಾವಿಕಾಲನಿಷೇಧಾಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಂ ಸಕಲಕಾಲಗ್ರಾಹಿಣಾ ಸಾಕ್ಷಿಣಾ ಗೃಹ್ಯತಾಮ್ ಇತಿ – ಚೇನ್ನ; ಸಾಕ್ಷಿಣೋ ವಿದ್ಯಮಾನಸರ್ವಾವಭಾಸಕತ್ವೇನಾವಿದ್ಯಮಾನಭಾವಿಬಾಧಾಭಾವಭಾಸಕತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ, ಸಾಕ್ಷಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಭ್ರಮಪ್ರಮಾಸಾಧಾರಣತ್ವೇನ ಪ್ರಮಾಣಾಬಾಧಕತ್ವಾಚ್ಚ । ನನು – ಜ್ಞಾನಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಗೃಹ್ಣನ್ ಸಾಕ್ಷೀ ಘಟಾದಿಗತಮಬಾಧ್ಯತ್ವಂ ಗೃಹ್ಣಾತ್ಯೇವ, ನ ಹಿ ವಿಷಯಾಬಾಧಮನಂತರ್ಭಾವ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಗ್ರಹಣಂ ನಾಮ ಇತಿ – ಚೇನ್ನ ; ವ್ಯವಹಾರಕಾಲಾಬಾಧ್ಯತ್ವಮಾತ್ರೇಣ ಪ್ರವೃತ್ತಾವಪಿ ಸಂವಾದೋಪಪತ್ತೇಃ, ತದ್ರೂಪಗತಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಿಣಾ ಗ್ರಹಣೇಽಪಿ ವಿರೋಧಾಭಾವಾತ್ । ನ ಹಿ ಘಟಾದಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸಂವಾದಿಪ್ರವೃತ್ತಿಜನಕತಾವಚ್ಛೇದಕಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ತ್ರಿಕಾಲಬಾಧ್ಯವಿಷಯಕತ್ವಮ್ , ಕಿಂತು ಶುಕ್ತಿರೂಪ್ಯಾದಿಜ್ಞಾನವ್ಯಾವೃತ್ತಂ ವ್ಯವಹಾರಕಾಲಾಬಾಧ್ಯವಿಷಯಕಸಕಲಜ್ಞಾನವೃತ್ತಿವ್ಯವಹಾರಕಾಲಾಬಾಧ್ಯವಿಷಯಕತ್ವಮೇವ । ತಚ್ಚ ನ ಭಾವಿಕಾಲಬಾಧವಿರೋಧೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಭಾವಿಕಾಲಬಾಧತದಭಾವೌ ನ ಚ ಮಾನಂ ವಿನಾ ಸಾಕ್ಷಿಣಾ ಗ್ರಹೀತುಂ ಶಕ್ಯೌ, ತಸ್ಯ ವಿದ್ಯಮಾನಮಾತ್ರಗ್ರಾಹಿತ್ವಾದಿತಿ ಚೋಕ್ತಮ್ । ನನು – ತರ್ಹಿ ದೇಹಾತ್ಮೈಕ್ಯಜ್ಞಾನ’ಮುಷ್ಣಂ ಜಲ’ಮಿತ್ಯಾದಿ ಜ್ಞಾನಂ ಚ ಪ್ರಮಾ ಸ್ಯಾತ್ , ವ್ಯವಹಾರದಶಾಯಾಂ ವಿಷಯಾಬಾಧಾತ್ – ಇತಿ – ಚೇನ್ನ ; ಆಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಮಬಾಧಿತತ್ವೇನ ತೇಷಾಮಪಿ ಘಟಾದಿಜ್ಞಾನಸಮಾನಯೋಗಕ್ಷೇಮತ್ವಾತ್ । ನನು – ಕಾಲಾಂತರಸ್ಥಮಪಿ ಯತ್ ಬಾಧಕಂ ತದಪಿ ಕಿಂ ಯತ್ಕಾಲಾವಚ್ಛೇದೇನ ಅನೇನ ಸ್ವಾರ್ಥೋ ಗೃಹೀತಸ್ತತ್ಕಾಲಾವಚ್ಛೇದೇನೈವ ತನ್ನಿಷೇಧತಿ, ಉತಾನ್ಯಕಾಲಾವಚ್ಛೇದೇನ, ಆದ್ಯೇ ಕಥಮಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್ ? ಅಂತ್ಯೇ ಅನಿತ್ಯತ್ವಾದಿಕಮೇವ – ಇತಿ ಚೇನ್ನ ; ಅಬಾಧ್ಯತ್ವರೂಪಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಪಂಚಜ್ಞಾನೇ ಮಯಾನಂಗೀಕಾರಾತ್ । ಯತ್ಕಾಲಾವಚ್ಛೇದೇನೈವಾನೇನ ಸ್ವಾರ್ಥೋ ಗೃಹೀತಸ್ತತ್ಕಾಲಾವಚ್ಛೇದೇನೈವ ತನ್ನಿಷೇಧಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ತಚ್ಚ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಮಯಾಭ್ಯುಪೇಯತೇ । ತತ್ ವ್ಯವಹಾರದಶಾಯಾಂ ವಿಪರೀತಪ್ರಮಾರೂಪಬಾಧಕಸ್ಯಾನುತ್ಪನ್ನತ್ವಾದಸ್ತ್ಯೇವ । ನ ಚ – ಯತ್ ಭವತಾಂ ಘಟಾದಿಬುದ್ಧೇಃ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಬುದ್ಧಿತೋ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಂ ವಿಷಯಸ್ಯ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಸತ್ತ್ವಸಾಧಕಂ, ತದೇವೇಹ ಮಮ ವಿಷಯಸ್ಯ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಸತ್ತ್ವಸಾಧಕಮಸ್ತ್ವಿತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಬುದ್ಧಿವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಂ ಹಿ ಘಟಾದಿಬುದ್ಧೇಃ ಸಪ್ರಕಾರಕಜ್ಞಾನಾಬಾಧ್ಯವಿಷಯತ್ವಾದಿರೂಪಮ್ , ತನ್ನ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಸತ್ತ್ವಂ ಘಟಾದೇಃ, ಸಾಧಯಿತುಂ ಶಕ್ತಮ್ ; ದೇಹಾತ್ಮೈಕ್ಯಜ್ಞಾನೇ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾವ್ಯವಹಿತಭ್ರಮೇ ಚ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ । ನನು – ’ಘಟಸ್ಸನ್ ’ ’ರೂಪ್ಯಂ ಮಿಥ್ಯೇ’ತಿ ಪ್ರತೀತ್ಯೋರವಿಶೇಷೇ ಕಥಂ ’ಘಟೋ ಮಿಥ್ಯಾ ರೂಪ್ಯಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ನ ಮಿಥ್ಯೇ’ತಿ ವಿಶೇಷಃ ? ನ ಚ ತದಪಿ ಮಿಥ್ಯೈವ ; ರೂಪ್ಯತಾತ್ವಿಕತ್ವಾಪತ್ತೇಃ – ಇತಿ ಚೇನ್ನ ; ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇಽಪಿ ಯಥಾ ನ ರೂಪ್ಯಸ್ಯ ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಂ ತತ್ರೋಪಪತ್ತೇರುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ನ ಚ – ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಗೋಚರತ್ವೇ ತನ್ನಿಷೇಧಶ್ರುತೀನಾಮಪ್ರಸಕ್ತಪ್ರತಿಷೇಧಕತಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ ; ತಾಸಾಂ ಚಕ್ಷುರಾದಿಪ್ರಸಕ್ತದ್ವೈತನಿಷೇಧಪರತ್ವಾತ್ , ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತ್ವೇನ ದ್ವೈತನಿಷೇಧಪರತ್ವೇಽಪಿ ನಾಪ್ರಸಕ್ತನಿಷೇಧಕತ್ವಮ್ ; ಪರೋಕ್ಷಪ್ರಸಕ್ತೇಃ ಸಂಭವಾತ್ , ’ನಾಂತರಿಕ್ಷೇಽಗ್ನಿಶ್ಚೇತವ್ಯ ’ ಇತ್ಯಾದಿವದಪ್ರಸಕ್ತಪ್ರತಿಷೇಧಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ । ನ ಚ – ಅತಾತ್ವಿಕಪ್ರಪಂಚೇ ಯದಿ ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಮಪ್ಯಧ್ಯಕ್ಷೇಣ ನ ಗೃಹ್ಯತೇ, ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ತಸ್ಯಾತತ್ತ್ವಾವೇದಕತ್ವಮ್ ? ನ ಹಿ ತದೇವ ತತ್ತ್ವೇನಾವೇದಯತ್ತಾತ್ತ್ವಿಕಂ ನಾಮ, ದೃಶ್ಯತೇ ಚ ಸಾರ್ವಲೌಕಿಕಪ್ರಪಂಚೇ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತ್ವಾನುಭವ ಇತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ ; ನ ಹ್ಯಸ್ಮಾಕಂ ತತ್ತ್ವಾವೇದಕತ್ವಂ ತದ್ವತಿ ತತ್ಪ್ರಕಾರಕತ್ವಮ್ , ತದ್ಭಿನ್ನತ್ವಮತತ್ತ್ವಾವೇದಕತ್ವಮ್ , ಕಿಂತ್ವಬಾಧಿತವಿಷಯತ್ವಂ ತತ್ತ್ವಾವೇದಕತ್ವಮ್ , ಬಾಧಿತವಿಷಯತ್ವಂ ಚಾತತ್ತ್ವಾವೇದಕತ್ವಮ್ , ಅಬಾಧಿತವಿಷಯತ್ವಂ ಚ ಶ್ರೌತೇ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನ ಏವ, ತದ್ಭಿನ್ನಜ್ಞಾನೇ ತಾತ್ಪರ್ಯವದ್ವೇದತ್ವೇನೈವ ತತ್ತ್ವಾವಬೋಧಕತ್ವಾತ್ । ತಥಾಚ ಪ್ರಪಂಚಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಾಗೋಚರತ್ವೇಽಪ್ಯತತ್ತ್ವಾವೇದಕತ್ವಂ ಸಂಗಚ್ಛತೇ । ಸಾರ್ವಲೌಕಿಕೀ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧಿಸ್ತು ಜಲಗತಪಿಪಾಸೋಪಶಮನಸಾಮರ್ಥ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧಿವತ್ ಪರೋಕ್ಷತಯಾಪ್ಯುಪಪನ್ನಾ ನಾಪರೋಕ್ಷತ್ವಪರ್ಯವಸಾಯಿನೀ ॥ ತಸ್ಮಾದಧ್ಯಕ್ಷಯೋಗ್ಯಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಸ್ಯೇಹಾನಿರುಕ್ತಿತಃ । ನಾಧ್ಯಕ್ಷಬಾಧೋ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಲಿಂಗಸ್ಯಾತ್ರೋಪಪದ್ಯತೇ । ನ ಲೌಕಿಕಂ ನ ಸಾಮಾನ್ಯಜನ್ಯಂ ಸಾಕ್ಷ್ಯಾತ್ಮಕಂ ನ ಚ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಬಾಧತೇ ಲಿಂಗಂ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಸ್ಯಾನುಮಾಪಕಮ್ ॥

’ಕಿಂಚೇದಂ ರೂಪ್ಯ’ಮಿತ್ಯತ್ರ ಇದಮಿತಿವತ್ ’ಸನ್ ಘಟ’ ಇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಸದಿತ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಭೂತಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭಾಸತೇ । ನ ಚ – ಚಾಕ್ಷುಷಾದಿಜ್ಞಾನೇ ರೂಪಾದಿಹೀನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಥಂ ಸ್ಫುರಣಮಿತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ ; ರೂಪಾದಿಹೀನಸ್ಯಾಪಿ ಕಾಲಾದಿನ್ಯಾಯೇನ ಸ್ಫುರಣಸ್ಯ ಪ್ರಾಗೇವೋಪಪಾದಿತತ್ವಾತ್ । ನನ್ವೇವಂ – ’ನೀಲೋ ಘಟಃ ಮಿಥ್ಯಾ ರೂಪ್ಯಮಸನ್ನೃಶೃಂಗ’ಮಿತ್ಯಾದಾವಪಿ ’ನೀಲ ’ ಇತ್ಯಾದಿರಧಿಷ್ಠಾನಾನುವೇಧ ಇತಿ ಸ್ಯಾತ್ , ನ ಚ – ನೈಲ್ಯಂ ಘಟಾದಿಷ್ವಸ್ತಿ, ಸತ್ತ್ವಂ ತು ನೇತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಅಸ್ಯಾರೋಪಿತತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯುತ್ತರಕಾಲೀನತ್ವೇನಾನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಾತ್ ; ಅನ್ಯಥಾ ’ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನ’ಮಿತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಸತ್ಯಮಿತ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಾನುವೇಧ ಏವ ಸ್ಯಾತ್ – ಇತಿ ಚೇನ್ನ; ಸನ್ನಿತ್ಯಸ್ಯ ’ಘಟ’ ಇತ್ಯನೇನ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಸ್ಯ ಬಾಧಿತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ – ಸತ್ತಾಜಾತಿಸ್ಫುರಣನಿಬಂಧನಂ ವಾ ಸ್ವರೂಪಸತ್ತ್ವನಿಬಂಧನಂ ವಾ ಕಾಲತ್ರಯಾಬಾಧ್ಯತ್ವನಿಬಂಧನಂ ವಾ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚಾಭಾವಾದಿಸಾಧಾರಣಸತ್ಪ್ರತೀತೌ ಸತ್ತಾಜಾತಿಸ್ಫುರಣಂ ಸಂಭವತಿ; ಅಭಾವಾದಿಷು ತ್ವಯಾಪಿ ತದನಂಗೀಕಾರಾತ್ । ನ ಚ ಕ್ವಚಿತ್ಸಾಕ್ಷಾತ್ಸಂಬಂಧೇನ ಕ್ವಚಿತ್ ಪರಸ್ಪರಾಸಂಬಂಧೇನ ಸದಿತಿ ಪ್ರತೀತ್ಯುಪಪತ್ತಿಃ; ವಿಜಾತೀಯಸಂಬಂಧೇನ ಸಮಾನಾಕಾರಪ್ರತೀತ್ಯನುಪಪತ್ತೇಃ, ಅನ್ಯಥಾ ಸಂಬಂಧಭೇದ ಏವ ನ ಸಿದ್ಧ್ಯೇತ್ । ನ ಚ ಸ್ವರೂಪಸತ್ತ್ವೇನಾಭಾವಾದೌ ತತ್ಪ್ರತೀತಿಃ; ಅನನುಗಮಾತ್ , ಅನನುಗತೇನಾಪಿ ಅನುಗತಪ್ರತೀತೌ ಜಾತಿಮಾತ್ರೋಚ್ಛೇದಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅತ ಏವ ನ ಸರ್ವತ್ರಾಪಿ ಸ್ವರೂಪಸತ್ತ್ವೇನೈವ ಸದ್ವ್ಯವಹಾರಃ; ಏಕೇನೈವ ಸರ್ವಾನುಗತೇನ ಸರ್ವತ್ರ ಸತ್ಪ್ರತೀತ್ಯುಪಪತ್ತೌ ಬಹೂನಾಂ ಸದ್ಧೇತುತ್ವಕಲ್ಪನೇ ಮಾನಾಭಾವಾತ್ । ನಾಪಿ ಕಾಲತ್ರಯಾಬಾಧ್ಯತ್ವನಿಬಂಧನಂ ತತ್ ; ತಸ್ಯ ಚಕ್ಷುರಾದ್ಯಗಮ್ಯತ್ವಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾತ್ , ’ಸದಿದಂ ರಜತ’ಮಿತ್ಯಾದಿಭ್ರಮೇ ಅಭಾವಾಚ್ಚ । ತಸ್ಮಾದೇಕಂ ಸರ್ವಾಧಿಷ್ಠಾನಮೇವ ಸದಿತಿ ಸರ್ವತ್ರಾನುಭೂಯತ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ , ನೀಲಾದೇಸ್ತು ಘಟಾದಿಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇ ಕಿಮಪಿ ನಾಸ್ತಿ ಬಾಧಕಮ್ , ನ ವಾ ನೀಲಾದೇರಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಂ ಸಂಭವತಿ; ಪ್ರಾಗಸತ್ತ್ವಾತ್ , ನೀಲಪೀತಾದಿಪ್ರಾತಿಸ್ವಿಕಾನಂತಾಧಿಷ್ಠಾನಕಲ್ಪನೇ ಗೌರವಾತ್ , ಅಧಿಷ್ಠೇಯತುಲ್ಯಯೋಗಕ್ಷೇಮತ್ವಾಚ್ಚ । ಅಧಿಷ್ಠೇಯವಿಷಮಸತ್ತಾಕಮೇವ ಹ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಂ ಭವತಿ; ’ಮಿಥ್ಯಾ ರೂಪ್ಯಮಸನ್ನೃಶೃಂಗ’ಮಿತ್ಯಾದೌ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾಸತ್ತ್ವಯೋರಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಶಂಕಾಪಿ ನಾಸ್ತೀತಿ ಶೂನ್ಯವಾದಾಪತ್ತೇಃ । ತತ್ರ ಚಾನುಪಪತ್ತಿರುಕ್ತಾ; ವಕ್ಷ್ಯತೇ ಚ । ಯತ್ತು – ’ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತ’ಮಿತ್ಯತ್ರಾಪಿ ತಥಾ ಸ್ಯಾತ್ – ಇತಿ । ತನ್ನ; ಯತೋ ನ ತತ್ರ ಸತ್ತಾಸಂಬಂಧೇನ ಸತ್ತ್ವಮ್ , ಕಿಂತು ಸ್ವರೂಪೇಣೈವೇತ್ಯುಕ್ತದೋಷಾನವಕಾಶಾತ್ । ನ ಚೈವಂ ಘಟಾದಾವಪಿ ಸ್ವರೂಪೇಣೈವ ತಥಾತ್ವಮ್ ; ಪೂರ್ವಮೇವ ನಿರಾಕೃತತ್ವಾತ್ , ॥

ಕಿಂಚ ನಿಶ್ಚಿತಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮೇವ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಿತರಬಾಧಕಂ ಭವೇತ್ , ನ ಚಾತ್ರ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ನಿಶ್ಚಿತಮ್ ; ಆಗಮವಿರೋಧಾತ್ , ಅನುಮಾನವಿರೋಧಾತ್ , ಭಾವಿಬಾಧಾಭಾವಾನಿರ್ಣಯಾಚ್ಚ ॥ ನನು – ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮೇವ ಪ್ರಬಲಮನುಮಾನಾಗಮಬಾಧಕಮ್ , ನಾನುಮಾನಾಗಮೌ; ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇ ತದ್ವಿರೋಧಾಭಾವೇನಾನುಮಾನಾಗಮಯೋಃ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್ , ತಯೋಃ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇ ಚ ತದ್ವಿರೋಧಾತ್ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತ್ಯನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಾತ್ , ನ ಹಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇಪ್ಯೇವಮನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಃ; ತಸ್ಯಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ – ಇತಿ ಚೇನ್ನ; ಚಂದ್ರತಾರಕಾದಿಪರಿಮಾಣಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇ ಅನುಮಾನಾಗಮವಿರೋಧೇನ ತಸ್ಯಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯದರ್ಶನಾತ್ ತೇನಾಪಿ ಸ್ವಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮಿತರಾವಿರೋಧಸ್ಯಾವಶ್ಯಮಪೇಕ್ಷಣೀಯತ್ವಾತ್ । ತಥಾಚಾನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ ಪರಸ್ಪರವಿರೋಧೇನ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸಂದೇಹೇ ಸತ್ಯನಾಪ್ತಾಪ್ರಣೀತತ್ವಾದಿನಾ ಪ್ರಮಾಜನಕತ್ವವ್ಯಾಪ್ತೇರ್ವೇದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯನಿಶ್ಚಯೇ ಜಾತೇ ತೇನ ಸ್ವತಸ್ಸಂಭಾವಿತದೋಷಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಬಾಧಾತ್ ಅಸ್ಮನ್ಮತೇ ಕ್ವಾನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಃ ? ಅನ್ಯಥಾ ದೇಹಾತ್ಮೈಕ್ಯಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಬುದ್ಧ್ಯಾ ಬಾಧಾದ್ದೇಹಭಿನ್ನತ್ವಮಪ್ಯಾತ್ಮನೋ ನಾಗಮಾನುಮಾನಾಭ್ಯಾಂ ಸಿದ್ಧ್ಯೇತ್ । ನನು – ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮನುಮಾನಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ಜಾತ್ಯೈವ ಪ್ರಬಲಮ್ ; ಕಥಮನ್ಯಥಾ ಔಷ್ಣ್ಯಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ವಹ್ನಿಶೈತ್ಯಾನುಮಿತಿಪ್ರತಿಬಂಧಃ ? ನ ಚ – ತತ್ರೋಪಜೀವ್ಯತ್ವನಿಬಂಧನಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಬಾಧಕತ್ವಮ್ ; ಧರ್ಮ್ಯಾದೇಶ್ಚಕ್ಷುರಾದಿನೈವ ಸಿದ್ಧೇಸ್ತ್ವಚೋಽನುಪಜೀವ್ಯತ್ವಾತ್ , ಕಿಂಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಮನುಮಾದ್ಯಗೃಹೀತರೇಖೋಪರೇಖಾದಿಗ್ರಾಹಕತ್ವಾದನುಮಾನಾದ್ಯನಿವರ್ತಿತದಿಙ್ಮೋಹಾದಿನಿವರ್ತಕತ್ವಾಚ್ಚ – ಇತಿ ಚೇನ್ನ ; ತ್ವಾಚಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಜೀವ್ಯತ್ವೇನೈವ ಶೈತ್ಯಾನುಮಿತಿಪ್ರತಿಬಂಧಕತ್ವಸಂಭವಾತ್ , ಚಕ್ಷುರಾದಿನಾ ಧರ್ಮ್ಯಾದಿಗ್ರಹೇಽಪಿ ತ್ವಚಂ ವಿನಾ ಸಾಧ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧೇರಭಾವಾತ್ । ತಥಾ ಚ ನ ಜಾತ್ಯಾ ಪ್ರಾಬಲ್ಯೇ ಮಾನಮಸ್ತಿ । ತದಗೃಹೀತಗ್ರಾಹಿತ್ವಮಪಿ ನ ಪ್ರಾಬಲ್ಯೇ ಪ್ರಯೋಜಕಮ್ ; ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಗೃಹೀತಧರ್ಮಾದಿಗ್ರಾಹಕತ್ವೇನ ಪರೋಕ್ಷಪ್ರಮಾಣಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಾಪತ್ತೇಃ । ನಾಪ್ಯನುಮಾನಾದ್ಯನಿವರ್ತಿತದಿಙ್ಮೋಹನಾದಿನಿವರ್ತಕತ್ವೇನ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಮ್ ; ಏತಾವತಾ ಹಿ ವೈಧರ್ಮ್ಯಮಾತ್ರಂ ಸಿದ್ಧಮ್ । ನ ಚ ತಾವತೇತರಪ್ರಮಾಣಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಂ ಭವತಿ ; ಅನ್ಯಥಾ ತ್ವಾಚಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನಿವರ್ತಿತವಂಶೋರಗಭ್ರಮನಿವರ್ತಕತ್ವಾಚ್ಚಕ್ಷುಷೋಽಪಿ ತ್ವಗಪೇಕ್ಷಯಾ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ । ತತಶ್ಚ ಚಿತ್ರನಿಮ್ನೋನ್ನತಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಚಾಕ್ಷುಷಸ್ಯ ತದ್ವಿರೋಧಿತ್ವಾಚಜ್ಞಾನಾತ್ ಬಾಧೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಪ್ರತ್ಯುತಾಗಮಸ್ಯೈವ ಸರ್ವತಃ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಂ ಸ್ಮಾರ್ಯತೇ । ‘ಪ್ರಾಬಲ್ಯಮಾಗಮಸ್ಯೈವ ಜಾತ್ಯಾ ತೇಷು ತ್ರಿಷು ಸ್ಮೃತಮ್ ।‘ ಇತಿ । ನ ಚ – ತದ್ವೈದಿಕಾರ್ಥವಿಷಯಮಿತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಅದ್ವೈತಸ್ಯಾಪಿ ವೈದಿಕಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ಕ್ವ ಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತಃ ಪ್ರಾಪ್ತಮನುಮಾಗಮಬಾಧಿತಮಿತಿ ತು ಪರೀಕ್ಷಿತಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿಷಯಮ್ । ನನು – ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯಾಸಂಜಾತವಿರೋಧಿತ್ವಾದುಪಕ್ರಮನ್ಯಾಯೇನೈವ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಮ್ । ಉಕ್ತಂ ಹಿ – ‘ಅಸಂಜಾತವಿರೋಧಿತ್ವಾದರ್ಥವಾದೋ ಯಥಾಶ್ರುತಃ । ಆಸ್ಥೇಯಸ್ತದ್ವಿರುದ್ಧಸ್ಯ ವಿಧ್ಯುದ್ದೇಶಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಾ‘ – ಇತಿ ಚೇನ್ನ; ಯತ ಏಕವಾಕ್ಯಸ್ಥ ಪರಸ್ಪರಸಾಪೇಕ್ಷಪದತ್ವೇನ ಉಭಯೋಃ ಸಾಮ್ಯೇ ಸತ್ಯುಪಕ್ರಮಸ್ಥವೇದಪದಾನುರೋಧೇನೋಪಸಂಹಾರಸ್ಥರ್ಗಾದಿಪದಾನಾಂ ಮಂತ್ರಮಾತ್ರವಾಚಿನಾಂ ಕೃತ್ಸ್ನವೇದಪರತ್ವೇ ನಿರ್ಣೀತೇಽಪಿ ನ ಪ್ರಕೃತೇ ತನ್ನ್ಯಾಯಃ ಸಂಭವತಿ; ಉಭಯೋಃ ಸಾಮ್ಯಾಭಾವಾತ್ , ಗೃಹೀತಪ್ರಮಾಣಭಾವಶ್ರುತ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ಭ್ರಮವಿಲಕ್ಷಣತ್ವೇನಾನಿಶ್ಚಿತಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ನ್ಯೂನಬಲತ್ವಾತ್ , ಅನ್ಯಥಾ ‘ಇದಂ ರಜತಮಿ’ತಿ ಭ್ರಮೋಽಪಿ ‘ಇಯಂ ಶುಕ್ತಿರಿ’ತಿ ಆಪ್ತೋಪದೇಶಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಪ್ರಬಲಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಏತೇನ – ಲಿಂಗಾತ್ ಶ್ರುತೇರಿವ ಶೀಘ್ರಗಾಮಿತ್ವಾತ್ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಮ್ , ತದುಕ್ತಮ್ – ‘ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇ ಚಾನುಮಾನೇ ಚ ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಬಲಾಬಲಮ್ । ಶೀಘ್ರಮಂಥರಗಾಮಿತ್ವಾತ್ತಥೈವ ಶ್ರುತಿಲಿಂಗಯೋಃ –‘ ಇತ್ಯಪಾಸ್ತಮ್ ; ಪರೀಕ್ಷಿತಸ್ಯ ಮಂಥರಗಾಮಿನೋಽಪಿ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಾತ್ । ನ ಚ – ‘ಯದಾಹವನೀಯೇ ಜುಹೋತೀ‘ತ್ಯಸ್ಮಾತ್ ‘ಪದೇ ಜುಹೋತೀ‘ತ್ಯಸ್ಯ ವಿಶೇಷವಿಷಯತ್ವೇನ ಪ್ರಾಬಲ್ಯವತ್, ಘಟವಿಷಯಸತ್ತ್ವಗ್ರಾಹಿಣಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ದ್ವೈತನಿಷೇಧಕಶ್ರುತ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಮಿತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಸಾಮಾನ್ಯವಿಶೇಷನ್ಯಾಯಸ್ಯ ನಿಶ್ಚಿತಪ್ರಮಾಣಭಾವೋಭಯವಿಷಯತ್ವಾತ್ , ಅನ್ಯಥಾ ‘ಅಯಂ ಗೌರಶ್ವ‘ ಇತ್ಯಾದೇರಪಿ ಗೌರಶ್ವೋ ನ ಭವತೀತ್ಯಾದಿತಃ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಂ ಭವೇತ್ । ನ ಚ – ಯಥಾ ‘ಯತ್ಕಿಂಚಿತ್ಪ್ರಾಚೀನಮಗ್ನೀಷೋಮೀಯಾತ್ತೇನೋಪಾಂಶು ಚರತೀ‘ತ್ಯತ್ರತ್ಯಸ್ಯ ಯತ್ಕಿಂಚಿಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ಯತ್ಕಿಂಚಿತ್ಪ್ರಕೃತವಾಚಿತ್ವೇನ ಸಾಮಾನ್ಯವಿಷಯತ್ವೇಽಪಿ ದೀಕ್ಷಣೀಯಾವ್ಯತಿರಿಕ್ತೇ ಸಾವಕಾಶತ್ವಾತ್ ‘ಯಾವತ್ಯಾ ವಾಚಾ ಕಾಮಯೇತ ತಾವತ್ಯಾ ದೀಕ್ಷಣೀಯಾಯಾಮನುಬ್ರೂಯಾದಿ’ತ್ಯನೇನ ನಿರವಕಾಶೇನ ಸಂಕೋಚಸ್ತಥಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ನಿರವಕಾಶೇನ ವೃತ್ತ್ಯಂತರೇಣಾನೇಕಾರ್ಥತ್ವೇನ ವಾ ವಿಷಯಾಂತರಪರತ್ವೇನ ಸಾವಕಾಶಾಯಾಃ ಶ್ರುತೇಃ ಸಂಕೋಚಃ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ ; ತಾತ್ಪರ್ಯಲಿಂಗೈರುಪಕ್ರಮಾದಿಭಿರ್ದ್ವೈತನಿಷೇಧಪರತ್ವೇ ಅವಧೃತೇ ಅದ್ವೈತಶ್ರುತೇರಪಿ ನಿರವಕಾಶತ್ವಾತ್ , ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯಾಪಿ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕದ್ವೈತವಿಷಯತಯಾ ಸಾವಕಾಶತ್ವಾತ್, ವಿರುದ್ಧಯೋಶ್ಚ ದ್ವಯೋ‘ರಹಂ ಮನುಷ್ಯ‘ ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇ ‘ಆಕಾಶವತ್ಸರ್ವಗತಶ್ಚ ನಿತ್ಯ‘ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯೋರಿವ ತಾತ್ತ್ವಿಕಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಕಸ್ಯಚಿದ್ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಂ ಕಸ್ಯಚಿತ್ತಾತ್ವಿಕಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಭ್ಯುಪೇಯಮ್ ; ಅತ್ಯಂತಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯಾಯ್ಯತ್ವಾತ್ , ತತ್ರಾದ್ವೈತಶ್ರುತೇರ್ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸಂಭವೇ ದ್ವೈತಗ್ರಾಹಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೇಸ್ತಾತ್ತ್ವಿಕಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಭವೇತ್ , ತದಸಂಭವೇ ತು ಬಲಾದೇವಾದ್ವೈತಶ್ರುತೇಸ್ತಾತ್ತ್ವಿಕಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೇರ್ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಪರ್ಯವಸ್ಯತೀತಿ ಕೃತಬುದ್ಧಯೋ ವಿದಾಂಕುರ್ವಂತು । ನನು – ಪಂಚ ದಶರಾತ್ರೇ ಪ್ರಥಮೇಽಹನ್ಯಗ್ನಿಷ್ಟುನ್ನಾಮಕೇ ನಾಮಾತಿದೇಶೇನ ಏಕಾಹಾಗ್ನಿಷ್ಟುದ್ಧರ್ಮಭೂತಾ ಸುಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಾಗ್ನೇಯೀ ಪ್ರಾಪ್ತಾ, ತಸ್ಯಾ ಅಲ್ಪವಿಷಯತ್ವಾಚ್ಚತುರ್ದಶಾಹಸ್ಸು ಚೋದಕೇನ ಪ್ರಾಪ್ತಯಾ ಐಂದ್ರ್ಯಾ ಸುಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಾ ಬಹುವಿಷಯಯಾ ಯಥಾ ಬಾಧಃ, ಬಹುಬಾಧಸ್ಯಾನ್ಯಾಯ್ಯತ್ವಾತ್ ; ತಥಾ ದ್ವೈತಗ್ರಾಹಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತದುಪಜೀವ್ಯನುಮಾನಕರ್ಮಕಾಂಡಸಗುಣೋಪಾಸನಾವಾಕ್ಯಾದಿರೂಪಬಹು-ಪ್ರಮಾಣಾಬಾಧಾಯಾದ್ವೈತವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತೀತಾರ್ಥಬಾಧಃ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ ? ತದುಕ್ತಮ್ – ’ಬಹುಪ್ರಮಾಣವಿರೋಧೇ ಚೈಕಸ್ಯಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್ । ದೃಷ್ಟಂ ಶುಕ್ತಿರಜತಾದಿಜ್ಞಾನೇ’ ಇತಿ – ಚೇನ್ನ ; ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಬಹುವಿಷಯಾಬಾಧೋಽತ್ರ ಬಹುಭಿರಿತಿ ವೈಷಮ್ಯಾತ್ , ದೇಹಾತ್ಮೈಕ್ಯೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಮಾನಶಬ್ದಾಭಾಸಾದಿಸತ್ತ್ವೇಽಪಿ ದೇಹಾತ್ಮಭೇದಬೋಧಕಸ್ಯಾನನ್ಯಪರತ್ವೇನ ಪ್ರಾಬಲ್ಯವದತ್ರಾಪಿ ಅನನ್ಯಪರತ್ವೇನಾದ್ವೈತಶ್ರುತೇಃ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಾತ್ , ವಿದ್ಯಾವಿದ್ಯಾಭೇದೇನ ವಿದ್ವದವಿದ್ವತ್ಪುರುಷಭೇದೇನ ಚ ವಿರೋಧಾಭಾವಾದಿತಿ ॥

ನನು – ಉಕ್ತನ್ಯಾಯೈಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಜಾತ್ಯಾ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಾಭಾವೇಽಪಿ ಉಪಜೀವ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಮ್ ; ಉಪಜೀವ್ಯತ್ವಂ ಚಾನುಮಾನಾಗಮಾಪೇಕ್ಷಿತಾಶೇಷಾರ್ಥಗ್ರಾಹಕತಯಾ, ಸಾ ಚ ಕ್ವಚಿತ್ ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಕ್ವಚಿತ್ಪರಂಪರಯಾ; ದೃಷ್ಟಂ ಚಾಪೇಕ್ಷಿತೈಕದೇಶಗ್ರಾಹಿಣಾಮಪ್ಯುಪಜೀವ್ಯತ್ವಮ್ , ತದ್ವಿರುದ್ಧಗ್ರಹಣೇ ತೇನ ಬಾಧಶ್ಚ ; ಯಥಾ – ಘಟವಿಭುತ್ವಾನುಮಾನೇ ಪಕ್ಷಗ್ರಾಹಿಣಾ ಅಕ್ಷ್ಣಾ , ನರಶಿರಶ್ಶುಚಿತ್ವಾನುಮಾನೇ ಸಾಧ್ಯಗ್ರಾಹಕೇಣಾಗಮೇನ, ಮನೋವೈಭವಾನುಮಾನೇ ಜ್ಞಾನಾಸಮವಾಯ್ಯಾಧಾರತ್ವಹೇತುಗ್ರಾಹಕೇಣಾನುಮಾನೇನ, ಕಿಮು ವಕ್ತವ್ಯಮಪೇಕ್ಷಿತಾಶೇಷಗ್ರಾಹಿಣಾ ಸ್ವವಿರುದ್ಧಗ್ರಾಹಕಸ್ಯ ಬಾಧಃ ? ಚಕ್ಷುರಾದೇಶ್ಚ ಶಬ್ದತಜ್ಜನ್ಯಜ್ಞಾನಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾದ್ಯಗ್ರಾಹಿತ್ವೇಽಪಿ ತದ್ಗ್ರಾಹಿಶ್ರೋತ್ರಸಾಕ್ಷ್ಯಾದಿಸಜಾತೀಯತ್ವಾದುಪಜೀವ್ಯತ್ವಮ್ । ದೃಷ್ಟಂ ಚ ನರಶಿರಃಕಪಾಲಾಶುಚಿತ್ವಬೋಧಕಾಗಮಸ್ಯ ತಚ್ಛುಚಿತ್ವಾನುಮಾನೋಪಜೀವ್ಯಶುಚಿತ್ವಾಗಮಸಜಾತೀಯತ್ವೇನ ತದನುಮಾನಾತ್ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಮ್ , ನ ಚೇಂದ್ರಿಯಮಪಿ ಸ್ವಜ್ಞಾನಾರ್ಥಮನುಮಾನಮುಪಜೀವತೀತಿ ಸಮ ಏವೋಪಜೀವ್ಯೋಪಜೀವಕಭಾವಃ, ಅಜ್ಞಾತಕರಣತಯಾ ಜ್ಞಾನಜನನಾರ್ಥಮನುಮಾನಾನಪೇಕ್ಷಣಾತ್ , ಅನುಮಾನಾಗಮಾದಿನಾ ತು ಜ್ಞಾನಜನನಾರ್ಥಮೇವ ತದಪೇಕ್ಷಣಾದಿತಿ ವಿಶೇಷಾತ್ – ಇತಿ ಚೇನ್ನ ; ಉಪಜೀವ್ಯಾವಿರೋಧಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ – ಯತ್ಸ್ವರೂಪಮುಪಜೀವ್ಯತೇ ತನ್ನ ಬಾಧ್ಯತೇ ; ಬಾಧ್ಯತೇ ಚ ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಾಕಾರಃ, ಸ ಚ ನೋಪಜೀವ್ಯತೇ ; ಕಾರಣತ್ವೇ ತಸ್ಯಾಪ್ರವೇಶಾತ್ । ತದುಕ್ತಮ್ – ’ಪೂರ್ವಸಂಬಂಧನಿಯಮೇ ಹೇತುತ್ವೇ ತುಲ್ಯ ಏವ ನೌ । ಹೇತುತತ್ತ್ವಬಹಿರ್ಭೂತಸತ್ತ್ವಾಸತ್ತ್ವಕಥಾ ವೃಥಾ ॥’ ಇತಿ । ಕಿಂಚಾಪೇಕ್ಷಿತಗ್ರಾಹಿತ್ವಮಾತ್ರೇಣ ಚೇದುಪಜೀವ್ಯತಾ, ತಯಾ ಚ ಬಾಧಕತ್ವಮ್ , ತದಾಽಪೇಕ್ಷಿತಪ್ರತಿಯೋಗಿಗ್ರಾಹಕತ್ವೇನ ’ಇದಂ ರಜತಮಿ’ತಿ ಭ್ರಮಸ್ಯ ಬಾಧೋಪಜೀವ್ಯತ್ವಾತ್ , ಕಥಂ ’ನೇದಂ ರಜತಮಿ’ತಿ ಬಾಧಬುದ್ಧಿಸ್ತದ್ವಿರುದ್ಧೋದೀಯಾತ್ ? ಅಥ ನಿಷೇಧ್ಯಾರ್ಥಸಮರ್ಪಕತಯಾ ಪ್ರತಿಯೋಗಿಜ್ಞಾನತ್ವೇನ ತಸ್ಯೋಪಜೀವ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ತತ್ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ನೋಪಜೀವ್ಯಮ್ , ನ ಹಿ ಪ್ರತಿಯೋಗಿಪ್ರಮಾತ್ವೇನಾಭಾವಜ್ಞಾನಜನಕತಾ; ಗೌರವಾತ್ , ಪ್ರತಿಯೋಗಿಭ್ರಮಾದಪ್ಯಭಾವಜ್ಞಾನದರ್ಶನಾಚ್ಚ, ಕಿಂತು ತಜ್ಜ್ಞಾನತ್ವೇನೈವ; ಲಾಘವಾತ್ , ಅತಸ್ತದ್ವಿರುದ್ಧವಿಷಯಕಂ ಜ್ಞಾನಮುದೀಯಾದೇವೇತಿ ಬ್ರೂಷೇ, ತುಲ್ಯಮಿದಂ ಪ್ರಕೃತೇಽಪಿ, ಪಕ್ಷಜ್ಞಾನತ್ವಾದಿನಾ ಕಾರಣತಾ, ನ ತು ತತ್ಪ್ರಮಾತ್ವಾದಿನಾಪೀತಿ । ಅಥ – ಯತ್ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಸ್ವರೂಪಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮಪವಾದನಿರಾಸಾರ್ಥಂ ಚ ಯತ್ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮುಪಜೀವತಿ ತತ್ತಸ್ಯೋಪಜೀವ್ಯಮ್; ಯಥಾ ಸ್ಮೃತೇರನುಭವಃ, ನ ಚ ರಜತಭ್ರಮಸ್ತಥಾ – ಇತಿ ಚೇತ್ , ತರ್ಹಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿಧಿಯೋಽಪಿ ನಾನುಮಿತ್ಯುಪಜೀವ್ಯತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ ; ಲಿಂಗಾಭಾಸಾದಪಿ ವಹ್ನಿಮತಿ ವಹ್ನಿಪ್ರಮಾದರ್ಶನಾತ್ । ನನು – ಯೇನ ವಿನಾ ಯಸ್ಯೋತ್ಥಾನಂ ನಾಸ್ತಿ ತತ್ತಸ್ಯೋಪಜೀವ್ಯಮಿತ್ಯೇವ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ ; ತಥಾಚ ರಜತಭ್ರಮಸ್ಯೋಪಜೀವ್ಯತ್ವಮಸ್ತ್ಯೇವ, ನ ತು ಪ್ರಾಬಲ್ಯಮ್ ; ನಹ್ಯುಪಜೀವ್ಯತ್ವಮಾತ್ರೇಣ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಮ್ , ಕಿಂತು ಪರೀಕ್ಷಿತತಯಾ । ಪರೀಕ್ಷಾ ಚ ಸಜಾತೀಯವಿಜಾತೀಯಸಂವಾದವಿಸಂವಾದಾಭಾವರೂಪಾ । ನ ಚ ತೌ ರಜತಭ್ರಮೇ ಸ್ತಃ; ಪ್ರಕೃತೇ ಚಾಕ್ಷಸ್ಯ ಪರೀಕ್ಷಿತತ್ವೇನ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಮ್ । ಅಸ್ತಿ ಹಿ ’ಸನ್ಘಟ ’ ಇತಿ ವಿಶೇಷದರ್ಶನಜನ್ಯಜ್ಞಾನಾಂತರಂ ಘಟಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇ । ಕ್ಲೃಪ್ತದೂರಾದಿದೋಷಾಭಾವಾಚ್ಚ । ಏವಮೇವ ಜೀವೇಶಾಭೇದಶ್ರುತೌ ನಿಷೇಧ್ಯಾರ್ಪಕಭೇದಶ್ರುತಿಃ ಸಾಕ್ಷಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಚಾದೋಷತ್ವಾತ್ ಪರೀಕ್ಷಿತಮಿತಿ ತದಪಿ ನ ಬಾಧ್ಯಮ್ । ಏವಮೇವ ಚ ದೋಷಾಭಾವಾದಿಜ್ಞಾನರೂಪಪರೀಕ್ಷಾಯಾಮಪಿ ಅನಾಶ್ವಾಸೇ ವೇದೇ ಪೌರುಷೇಯತ್ವಾಭಾವಜ್ಞಾನೇ ತ್ವದುಕ್ತಾನುಮಾನೇ ಚ ಯೋಗ್ಯಾನುಪಲಬ್ಧ್ಯಾದಿನಾ ಹೇತ್ವಾಭಾಸಾದಿರಾಹಿತ್ಯಜ್ಞಾನೇ ಬ್ರಹ್ಮಮೀಮಾಂಸಾಯಾಂ ಪ್ರತ್ಯಧಿಕರಣಂ ಸಿದ್ಧಾಂತ್ಯಭಿಪ್ರೇತಾರ್ಥೇ ಉಪಕ್ರಮಾದ್ಯಾನುಗುಣ್ಯಜ್ಞಾನೇ ಚಾನಾಶ್ವಾಸಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಪ್ರಮಾಣತದಾಭಾಸವ್ಯವಸ್ಥಾ ನ ಸ್ಯಾತ್ – ಇತಿ ಚೇನ್ನ ; ಪರೀಕ್ಷಾ ಹಿ ಪ್ರವೃತ್ತಿಸಂವಾದವಿಸಂವಾದಾಭಾವದೋಷಾಭಾವಾದಿರೂಪಾ, ತಯಾ ಚ ಸ್ವಸಮಾನದೇಶಕಾಲೀನವಿಷಯಾಬಾಧ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪ್ಯತೇ ಧೂಮೇನ ಸ್ವಸಮಾನದೇಶಕಾಲೀನವಹ್ನಿರಿವ । ತಥಾ ಚ ವ್ಯವಹಾರದಶಾಮಾತ್ರಾಬಾಧ್ಯತ್ವಂ ದೇಹಾತ್ಮೈಕ್ಯಸಾಧಾರಣಂ ಪರೀಕ್ಷಿತಪ್ರಮಾಣೇ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಮಿತಿ ಕಥಮತ್ಯಂತಾಬಾಧ್ಯತ್ವಾಭಾವಗ್ರಾಹಕಾಗಮಾನುಮಾನಯೋಃ ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ನ ಸ್ಯಾತ್ ? ತಸ್ಮಾದ್ವಿಶ್ವಾಸಪ್ರಮಾಣತದಾಭಾಸವ್ಯವಸ್ಥಾ ಜೀವೇಶಭೇದಾದಿಕಂ ಚ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಮಿತ್ಯುಪಪನ್ನಮೇವ ಸರ್ವಂ ಜಗನ್ಮಿಥ್ಯೇತಿ ॥ ನನು – ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇ ತತ್ಸಿದ್ಧಸ್ಯ ವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಾದೇರ್ಬಾಧೇನಾನುಮೇಯಾದೇರನುಮಿತ್ಯಾದಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯ ಚ ಬಾಧಃ; ಅನುಮೇಯಾದೇರ್ವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಾದಿನಾ ಅನುಮಿತಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾದಿನಾ ಚ ಸಮಾನಯೋಗಕ್ಷೇಮತ್ವಾತ್ , ಅನ್ಯಥಾ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಾದಿಮತಾ ಬಾಷ್ಪಾಧ್ಯಸ್ತಧೂಮೇನ ತಾತ್ತ್ವಿಕೋ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕೋ ವಾಗ್ನಿರ್ವ್ಯಾವಹಾರಿಕವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಾದಿಮತಾ ಧೂಮೇನ ತಾತ್ತ್ವಿಕೋಽಗ್ನಿರ್ವ್ಯಾವಹಾರಿಕೇಣಾಬಾಧೇನ ವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಾಧಿಕರಣತ್ವೇನ ಚ ವಿಶ್ವಸ್ಯ ಜೀವೇಶಭೇದಸ್ಯ ಚ ತಾತ್ತ್ವಿಕಂ ಸತ್ತ್ವಂ ಸಿದ್ಧ್ಯೇತ್ – ಇತಿ ಚೇನ್ನ; ಏತಾವತಾ ಹಿ ವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಾದಿಸಮಾನಸತ್ತಾಕಮನುಮೇಯಂ ಸಿದ್ಧ್ಯತ್ವಿತ್ಯಾಪತ್ತೇಃ ಫಲಿತೋಽರ್ಥಃ, ಸ ಚಾಸ್ಮಾಕಮಿಷ್ಟ ಏವ; ನ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಭಿನ್ನಂ ಕ್ವಚಿದತ್ಯಂತಾಬಾಧ್ಯಮಸ್ತಿ । ನ ಚಾಯಮನುಮೇಯಾದೇರ್ವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಾದಿನಾ ಸಮಸತ್ತಾಕತ್ವನಿಯಮೋಽಪ್ಯಸ್ತಿ ; ವ್ಯಭಿಚಾರಿಣಾಪಿ ಲಿಂಗೇನ ಸಾಧ್ಯವತಿ ಪಕ್ಷೇ ಅನುಮಿತಿಪ್ರಮಾದರ್ಶನಾತ್ , ಧ್ವನಿಧರ್ಮಹ್ರಸ್ವತ್ವದೀರ್ಘತ್ವಾದಿವಿಶಿಷ್ಟತ್ವೇನ ಮಿಥ್ಯಾಭೂತೈರಪಿ ನಿತ್ಯೈರ್ವಿಭುಭಿರ್ವರ್ಣೈಃ ಸತ್ಯಾ ಶಾಬ್ದಪ್ರಮಿತಿಃ ಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ಮೀಮಾಂಸಕೈರಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ , ಗಂಧಪ್ರಾಗಭಾವಾವಚ್ಛಿನ್ನೇ ಘಟೇ ತಾತ್ತ್ವಿಕವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಾದಿಮತಾಪಿ ಪೃಥಿವೀತ್ವೇನಾತಾತ್ತ್ವಿಕಗಂಧಾನುಮಿತಿದರ್ಶನಾತ್ , ಪ್ರತಿಬಿಂಬೇನ ಚ ಬಿಂಬಾನುಮಿತಿದರ್ಶನಾತ್ । ನ ಚ – ತತ್ರಾಪಿ ಬಿಂಬರಹಿತಾವೃತ್ತಿರೂಪಾ ವ್ಯಾಪ್ತಿಸ್ತಾತ್ತ್ವಿಕ್ಯೇವೇತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಏವಂ ಸತ್ಯವೃತ್ತಿಗಗನಾದೇರಪಿ ವ್ಯಾಪ್ಯತಾಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ – ತತ್ರ ಬಿಂಬಪೂರ್ವಕತ್ವಮೇವಾನುಮೀಯತೇ, ಬಿಂಬವ್ಯತಿರೇಕಪ್ರಯುಕ್ತವ್ಯತಿರೇಕಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವರೂಪೇಣಾಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕೇನ ಹೇತುನೇತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಂ ಹಿ ನ ತಜ್ಜನಕಜನ್ಯತ್ವಾದಿರೂಪಮ್ ; ವ್ಯತಿರೇಕಯೋಃ ಪರಸ್ಪರಂ ತದಭಾವಾತ್ , ಕಿಂತು ವ್ಯಾಪ್ಯವ್ಯಾಪಕಭಾವಃ, ತಥಾ ಚ ಬಿಂಬವ್ಯತಿರೇಕವ್ಯಾಪಕವ್ಯತಿರೇಕಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಂ ಹೇತುಃ, ಸ ಚಾಕಾಶಾದೌ ವ್ಯಭಿಚಾರ್ಯೇವ । ತಸ್ಮಾತ್ತತ್ರ ಪ್ರತಿಬಿಂಬೇನೈವ ಬಿಂಬಾನುಮಾನಮ್ , ಅನುಮೇಯಸ್ಯ ಲಿಂಗವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಾದಿಸಮಾನಸತ್ತಾಕತ್ವನಿಯಮಸ್ಯಾಪಾಸ್ತತ್ವಾತ್ । ಏತೇನ – ಶಬ್ದೇಽಪಿ ಯೋಗ್ಯತಾಸಮಾನಸತ್ತಾಕೇನ ಶಬ್ದಾರ್ಥೇನ ಭವಿತವ್ಯಮ್ , ಯೋಗ್ಯತಾವಾಕ್ಯಾರ್ಥಯೋಃ ಸಮಾನಸತ್ತಾಕತ್ವನಿಯಮಾದಿತಿ ಕಥಂ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಾರ್ಥೋ ಯೋಗ್ಯತಾಬಾಧೇಽಪ್ಯಬಾಧಿತಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ – ಪರಾಸ್ತಮ್ ; ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯೇ ಅಖಂಡಾರ್ಥರೂಪವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾಬಾಧರೂಪಾಯಾ ಯೋಗ್ಯತಾಯಾ ಅಪ್ಯಬಾಧಾಚ್ಚ । ನ ಚ – ತಥಾಪಿ ವೇದಾಂತತಜ್ಜ್ಞಾನಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ಕಥಂ ತಾತ್ತ್ವಿಕಾದ್ವೈತಸಿದ್ಧಿರಿತಿ – ವಚ್ಯಮ್ ; ಶಬ್ದತಜ್ಜ್ಞಾನತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಂ ಹಿ ನ ವಿಷಯತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವೇ ತಂತ್ರಮ್, ಇದಂ ರಜತಮಿತ್ಯನಾಪ್ತವಾಚ್ಯಸ್ಯ ತಜ್ಜನ್ಯಭ್ರಮಸ್ಯ ಚ ತ್ವನ್ಮತೇ ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವೇಽಪಿ ತದ್ವಿಷಯಸ್ಯಾತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಾತ್ । ನ ಚ – ಜ್ಞಾನಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ವಿಷಯಸ್ಯಾಪಿ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ಶುಕ್ತಿರೂಪ್ಯಜ್ಞಾನೇ ದೃಷ್ಟಮಿತಿ ಪ್ರಕೃತೇಽಪಿ ಜ್ಞಾನಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ವಿಷಯಸ್ಯಾಪಿ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ಹಿ ನ ವಿಷಯಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ಪ್ರಯೋಜಕಮ್ , ಭ್ರಮಪ್ರಮಾಬಹಿರ್ಭೂತೇ ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪಕೇ ವಿಷಯಬಾಧಾಭಾವಾತ್ , ಕಿಂತು ತದಭಾವವತಿ ತತ್ಪ್ರಕಾರಕತ್ವಾದಿರೂಪಮಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮೇವ ತಥಾ; ತಚ್ಚ ಪ್ರಕೃತೇ ನಾಸ್ತ್ಯೇವ । ನ ಚ – ಅರ್ಥಾಬಾಧರೂಪಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾದರ್ಥಸ್ಯಾಪಿ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಅಬಾಧಿತಾರ್ಥವಿಷಯತ್ವಂ ಹಿ ಯತ್ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ತಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮ್ ಪ್ರಕೃತೇ ನಾರ್ಥಬಾಧಾತ್ ; ತದ್ಬಾಧಕಪ್ರಮಾಣಾಸಂಭವಾತ್ , ತಸ್ಯ ಸರ್ವಬಾಧಾವಧಿತ್ವಾತ್ , ಕಿಂತು ತದ್ವಿಷಯತ್ವರೂಪಸಂಬಂಧಬಾಧಾತ್ತಥಾ । ತಥಾಚಾಬಾಧಿತಾರ್ಥವಿಷಯತ್ವರೂಪಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇಽಪಿ ನಾರ್ಥೋ ಮಿಥ್ಯಾ । ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯೈಕಾಂಶಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇಽಪ್ಯಪರಾಂಶಸತ್ಯತ್ವಾತ್ , ಯಥಾ ದಂಡಬಾಧನಿಬಂಧನದಂಡಿಪುರುಷಬಾಧೇಽಪಿ ಪುರುಷೋ ನ ಬಾಧಿತ ಏವೇತಿ ॥

ಕಿಂಚ ವಿಪಕ್ಷಬಾಧಕಸಚಿವಮನುಮಾನಮಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಬಾಧಕಮ್ । ನನು – ಏವಮಪಿ ’ಔದುಂಬರೀಂ ಸ್ಪೃಷ್ಟ್ವಾ ಉದ್ಗಾಯೇತ್’ ’ಐಂದ್ರ್ಯಾ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಮುಪತಿಷ್ಠತೇ’ ’ಶರಮಯಂ ಬರ್ಹಿರ್ಭವತೀ’ತಿ ಶ್ರುತಿತ್ರಯಗ್ರಾಹಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಯಥಾಕ್ರಮಂ ’ಔದುಂಬರೀ ಸರ್ವಾ ವೇಷ್ಟಯಿತವ್ಯೇ’ತಿ ಸ್ಮೃತಿರೂಪೇಣ ಸರ್ವವೇಷ್ಟನಶ್ರುತ್ಯನುಮಾನೇನ ’ಕದಾಚನ ಸ್ತರೀರಸಿ ನೇಂದ್ರ ಸಶ್ಚಸಿ ದಾಶುಷ’ ಇತಿ ಮಂತ್ರಸಾಮರ್ಥ್ಯಲಕ್ಷಣೇನೇಂದ್ರಶೇಷತ್ವಶ್ರುತ್ಯನುಮಾನೇನ ಚೋದನಾಲಿಂಗರೂಪೇಣ ಕುಶಶ್ರುತ್ಯನುಮಾನೇನ ಚ ಬಾಧ್ಯತೇ ಇತಿ ಸರ್ವಮೀಮಾಂಸೋನ್ಮೃದಿತಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ – ಚೇನ್ನ ; ವೈಷಮ್ಯಾತ್ , ತಥಾ ಹಿ – ಕಿಮಿದಮಾಪಾದ್ಯತೇ, ಶ್ರುತಿತ್ರಯಗ್ರಾಹಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮನುಮಾನೈರ್ಬಾಧ್ಯೇತೇತಿ ವಾ, ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿಷಯೀಭೂತಶ್ರುತಿತ್ರಯಮಿತಿ ವಾ । ನಾದ್ಯಃ ವಿರೋಧಾಭಾವೇನ ತದ್ಬಾಧ್ಯಬಾಧಕಭಾವಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥತ್ವಾಭಾವಾತ್ , ಅಸ್ಮಾಭಿರನಭ್ಯುಪಗಮಾಚ್ಚ, ಅನುಕ್ತೋಪಾಲಂಭಮಾತ್ರತ್ವೇ ನಿರನುಯೋಜ್ಯಾನುಯೋಗಾಪತ್ತೇಃ । ಅತ ಏವ ನ ದ್ವಿತೀಯಃ; ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿಷಯೀಭೂತಶ್ರುತಿತ್ರಯಸ್ಯ ಲಿಂಗಬಾಧಕತ್ವಪರೇಽಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಲಿಂಗಬಾಧ್ಯತ್ವೇ ವಿರೋಧಾಭಾವಾತ್ , ನ ಹಿ ಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಯೋರೈಕ್ಯಮಸ್ತಿ; ಶಬ್ದಸ್ಯ ಚ ಸರ್ವಪ್ರಮಾಣಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಬಲವತ್ತ್ವಮವೋಚಾಮ । ತಸ್ಮಾನ್ಮೌಢ್ಯಮಾತ್ರಮೇತನ್ಮೀಮಾಂಸಾವಿರೋಧೋದ್ಭಾವನಮ್ । ನನು – ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಲಿಂಗಬಾಧ್ಯತ್ವೇ ವಹ್ನ್ಯೌಷ್ಣ್ಯಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಶೈತ್ಯಾನುಮಾನಸ್ಯಾತ್ಮಸ್ಥಾಯಿತ್ವಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಂ ಚ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಾನುಮಾನಸ್ಯ ಬಾಧಕಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ಪ್ರತ್ಯುತಾನುಮಾನಮೇವ ತಯೋರ್ಬಾಧಕಂ ಸ್ಯಾತ್ – ಇತಿ ಚೇನ್ನ; ಅರ್ಥಕ್ರಿಯಾಸಂವಾದೇನ ಶ್ರುತ್ಯನುಗ್ರಹೇಣ ಚ ತತ್ರ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಯೋಃ ಪ್ರಾಬಲ್ಯೇನಾನುಮಾನಬಾಧಕತ್ವಾತ್ । ಅಪರೀಕ್ಷಿತಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಹಿ ಪರೀಕ್ಷಿತಾನುಮಾನಾಪೇಕ್ಷಯಾ ದುರ್ಬಲಂ, ’ನೀಲಂ ನಭ’ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಿವ ನಭೋನೀರೂಪತ್ವಾನುಮಾನಾಪೇಕ್ಷಯಾ, ಅತೋ ನ ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ದೃಷ್ಟಮಾತ್ರೇಣ ಸರ್ವಸಂಕರಾಪತ್ತಿಃ । ನನ್ವೇವಂ – ಪಶುತ್ವೇನ ಶೃಂಗಾನುಮಾನಮಪಿ ಸ್ಯಾತ್ ; ಲಾಘವಾತ್ ಪಶುತ್ವಮೇವ ಶೃಂಗವತ್ತ್ವೇ ತಂತ್ರಮ್ , ನ ತು ತದ್ವಿಶೇಷಗೋತ್ವಾದಿಕಮ್; ಅನನುಗತತ್ವೇನ ಗೌರವಾದಿತ್ಯೇತತ್ತರ್ಕಸಧ್ರೀಚೀನತ್ವೇನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಾತ್ , ಅನುಕೂಲತರ್ಕಸಾಚಿವ್ಯಮೇವ ಹಿ ಅನುಮಾನೇ ಬಲಮ್ । ಏವಂ ಚ ಯೇನಕೇನಚಿತ್ ಸಾಮಾನ್ಯಧರ್ಮೇಣ ಸರ್ವತ್ರ ಯತ್ಕಿಂಚಿದನುಮೇಯಮ್ । ಲಾಘವತರ್ಕಸಾಚಿವ್ಯಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾತ್ , ತಾವತೈವ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಬಾಧಕತ್ವಾದಿತಿ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕ್ಯಪಿ ವ್ಯವಸ್ಥಾ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ನ ಹ್ಯತ್ರ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಬಾಧಾದನ್ಯೋ ದೋಷೋಽಸ್ತಿ – ಇತಿ ಚೇನ್ನ ; ಅಯೋಗ್ಯಶೃಂಗಾದಿಸಾಧನೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಬಾಧಸ್ಯಾಸಂಭವೇನ ತತ್ರ ವ್ಯಾಪ್ತಿಗ್ರಾಹಕತರ್ಕೇಷ್ವಾಭಾಸತ್ವಸ್ಯ ತ್ವಯಾಽಪಿ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವೇನ ವ್ಯವಸ್ಥಾಯಾ ಉಭಯಸಮಾಧೇಯತ್ವಾತ್ , ನ ಹಿ ತರ್ಕಾಭಾಸಸಧ್ರೀಚೀನಮನುಮಾನಂ ಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ ಕೇನಾಪ್ಯಭ್ಯುಪೇಯತೇ; ಅತ ಉಪಪನ್ನಂ ಸತ್ತರ್ಕಸಚಿವಮನುಮಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಬಾಧಕಮಿತಿ ॥

ಕಿಂಚ ಪರೀಕ್ಷಿತಪ್ರಮಾಣಭಾವಶಬ್ದಬಾಧ್ಯಮಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮ್ । ನನು – ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಯದಿ ಶಬ್ದಬಾಧ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ತದಾ ಜೈಮಿನಿನಾ ’ತಸ್ಮಾದ್ಧೂಮ ಏವಾಗ್ನೇರ್ದಿವಾ ದದೃಶೇ ನಾರ್ಚಿ’ರಿತ್ಯಾದ್ಯರ್ಥವಾದಸ್ಯಾ ’ದಿತಿರ್ದ್ಯೌ ’ರಿತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರಸ್ಯ ಚ ದೃಷ್ಟವಿರೋಧೇನಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಗುಣವಾದಸ್ತು’ ’ಗುಣಾದವಿಪ್ರಷೇಧಃ ಸ್ಯಾ’ದಿತ್ಯಾದಿನಾ ಗೌಣಾರ್ಥತಾ ನೋಚ್ಯೇತ, ’ತತ್ಸಿದ್ಧಿಜಾತಿಸಾರೂಪ್ಯಪ್ರಶಂಸಾಭೂಮಲಿಂಗಸಮವಾಯಾ ’ ಇತಿ ತತ್ಸಿದ್ಧಿಪೇಟಿಕಾಯಾಂ ’ಯಜಮಾನಃ ಪ್ರಸ್ತರ’ ಇತ್ಯಾದೇರ್ಗೌಣಾರ್ಥತಾ ಚ ನೋಚ್ಯೇತ, ತ್ವಯಾಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾವಿರೋಧಾಯ ತತ್ತ್ವಂಪದಯೋರ್ಲಕ್ಷಣಾ ನೋಚ್ಯೇತ, ಶ್ರುತಿವಿರೋಧೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸಂಭವಾತ್ , ನ ಚ – ತಾತ್ಪರ್ಯಲಿಂಗಾನಾಮುಪಕ್ರಮಾದೀನಾಮತ್ರ ಸತ್ತ್ವಾನ್ನಾದ್ವೈತಶ್ರುತೀನಾಮಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವಮಿತಿ — ವಾಚ್ಯಮ್ ; ’ಯಜಮಾನಃ ಪ್ರಸ್ತರ’ ಇತ್ಯಾದಾವಪೂರ್ವತ್ವಾದ್ಯೇಕೈಕಲಿಂಗಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಗ್ರಾಹಕಸ್ಯ ವಿದ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ । ಏಕೈಕಲಿಂಗಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯನಿರ್ಣಾಯಕತ್ವೇ ಲಿಂಗಾಂತರಮನುವಾದಕಮೇವ, ತ್ವನ್ಮತೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧೇ ಭೇದೇ ಶ್ರುತಿರಿವ, ಕಿಂ ಬಾಹುಲ್ಯೇನ ಇತಿ — ಚೇನ್ನ ; ವಾಕ್ಯಶೇಷಪ್ರಮಾಣಾಂತರಸಂವಾದಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾದಿಪರೀಕ್ಷಾಪರೀಕ್ಷಿತಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಪ್ರಾಬಲ್ಯೇನ ವ್ಯವಹಾರದಶಾಯಾಮೇವ ಏತದ್ವಿರುದ್ಧಾರ್ಥಗ್ರಾಹಿಣೋ ’ಧೂಮ ಏವಾಗ್ನೇರ್ದಿವಾ ದದೃಶೇ’, ಅದಿತಿರ್ದ್ಯೌ’ರ್ಯಜಮಾನಃ ಪ್ರಸ್ತರ’ ಇತ್ಯಾದೇಸ್ತದ್ವಿರೋಧೇನಾಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇಽಪ್ಯದ್ವೈತಾಗಮಸ್ಯ ಪರೀಕ್ಷಿತಪ್ರಮಾಣವಿರೋಧಾಭಾವೇನ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೇರ್ಹಿ ಪರೀಕ್ಷಯಾ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಾತ್ರಂ ಸಿದ್ಧಮ್ ; ತಚ್ಚ ನಾದ್ವೈತಾಗಮೇನ ಬಾಧ್ಯತೇ, ಬಾಧ್ಯತೇ ತು ತಾತ್ತ್ವಿಕಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್ , ತತ್ತು ಪರೀಕ್ಷಯಾ ನ ಸಿದ್ಧಮೇವ, ಅತೋ ನ ವಿರೋಧಃ । ’ಧೂಮ ಏವಾಗ್ನೇ’ರಿತ್ಯಾದೇಸ್ತು ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೇರ್ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ವ್ಯಾಹನ್ಯೇತ । ಅತೋ ವಿರೋಧಾತ್ತತ್ರಾಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವಮಿತಿ ವಿವೇಕಃ । ಯತ್ತು — ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾವಿರೋಧಾಯ ತತ್ತ್ವಂಪದಯೋರ್ಲಕ್ಷಣಾ ನಾಶ್ರೀಯೇತೇತಿ — ತನ್ನ ; ಷಡ್ವಿಧಲಿಂಗೈರ್ಗತಿಸಾಮಾನ್ಯೇನ ಚಾಖಂಡ ಏವಾವಧಾರ್ಯಮಾಣಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಸ್ಯಾನುಪಪತ್ತೇಃ ಜೀವೇಶಗತಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಕಿಂಚಿಜ್ಜ್ಞತ್ವಾದೀನಾಮೈಕ್ಯಾನ್ವಯೇಽನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯೀಭೂತಾಖಂಡಪ್ರತೀತಿನಿರ್ವಾಹಾಯ ಲಕ್ಷಣಾಂಗೀಕರಣಸ್ಯೈವೋಚಿತತ್ವಾತ್ , ತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯೀಭೂತಾನ್ವಯನಿರ್ವಾಹಾಯ ಲಕ್ಷಣಾಶ್ರಯಣಸ್ಯ ಸರ್ವತ್ರ ದರ್ಶನಾತ್ । ನ ಚ – ಏವಂ ಸತಿ ಅಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ ; ತದ್ಧಿ ಪ್ರತೀಯಮಾನಾರ್ಥಪರಿತ್ಯಾಗೇನಾರ್ಥಾಂತರಪರತ್ವಂ ವಾ, ಅಶಕ್ಯಾರ್ಥತ್ವಂ ವಾ । ನಾದ್ಯಃ; ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನ ಪ್ರತೀಯಮಾನಸ್ಯೈಕ್ಯಸ್ಯಾತ್ಯಾಗಾತ್ । ನಾಂತ್ಯಃ; ಜಹದಜಹಲ್ಲಕ್ಷಣಾಶ್ರಯಣೇನ ಶಕ್ಯೈಕದೇಶಪರಿತ್ಯಾಗೇಽಪಿ ’ಸೋಽಯಂ ದೇವದತ್ತ’ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯ ಇವ ಶಕ್ಯೈಕದೇಶಸ್ಯಾನ್ವಯಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ , ವಿಶೇಷಣಬಾಧೇನ ವಿಶೇಷ್ಯಮಾತ್ರಾನ್ವಯಸ್ಯೈವಾತ್ರ ಲಕ್ಷಣಾಶಬ್ದೇನ ವ್ಯಪದೇಶಾತ್ । ತಥಾ ಚೋಕ್ತಂ ವಾಚಸ್ಪತಿಮಿಶ್ರೈಃ – ’ಪ್ರಸ್ತರಾದಿವಾಕ್ಯಮನ್ಯಶೇಷತ್ವಾದಮುಖ್ಯಾರ್ಥಮ್ , ಅದ್ವೈತವಾಕ್ಯಂ ತ್ವನನ್ಯಶೇಷತ್ವಾನ್ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಮೇವ । ಉಕ್ತಂ ಹಿ ಶಾಬರಭಾಷ್ಯೇ – ’ನ ವಿಧೌ ಪರಃ ಶಬ್ದಾರ್ಥ ಇತೀ’ತಿ ॥ ಯಥಾ ಚಾಪೂರ್ವತ್ವಾದ್ಯೇಕೈಕತಾತ್ಪರ್ಯಲಿಂಗೇನ ’ಯಜಮಾನಃ ಪ್ರಸ್ತರ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯರ್ಥವಾದವಾಕ್ಯಾನಾಂ ನ ಸ್ವಾರ್ಥಪರತ್ವಂ ತಥಾ ವಕ್ಷ್ಯಾಮಃ । ನನು – ಅನ್ಯಶೇಷತ್ವಾನನ್ಯಶೇಷತ್ವೇ ನಾಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವಯೋಃ ಪ್ರಯೋಜಕೇ, ಕಿಂ ತು ಮಾನಾಂತರವಿರೋಧಾವಿರೋಧೌ ; ಅನ್ಯಶೇಷೇಽಪಿ ಮಾನಾಂತರಾವಿರೋಧೇ ’ಇಯಂ ಗೌಃ ಕ್ರಯ್ಯಾ ಬಹುಕ್ಷೀರೇ’ತ್ಯಾದೌ ಲೋಕೇ ’ಸೋಽರೋದೀ ’ದಿತ್ಯಾದೌ ಚ ವೇದೇ ಪ್ರಸ್ತರಾದಿವಾಕ್ಯವದಮುಖ್ಯವೃತ್ತೇರನಾಶ್ರಯಣಾತ್ , ಅನನ್ಯಶೇಷೇಽಪಿ ’ಸೋಮೇನ ಯಜೇತೇ’ತ್ಯಾದೌ ವೈಯಧಿಕರಣ್ಯೇನಾನ್ವಯೇ ವಿರುದ್ಧತ್ರಿಕದ್ವಯಾಪತ್ತ್ಯಾ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನಾನ್ವಯೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾವಿರೋಧಾಯ ಚ ಸೋಮವತಾ ಯಾಗೇನೇತಿ ಮತ್ವರ್ಥಲಕ್ಷಣಾಯಾ ಆಶ್ರಯಣಾತ್ । ಏವಂ ವಿಚಾರವಿಧಾಯಕೇ ’ಅಥಾತೋ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸೇ’ತಿ ಸೂತ್ರೇ ’ತದ್ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಸ್ವೇ’ತಿ ಶ್ರುತೌ ಚ ಮಾನಾಂತರಾವಿರೋಧೇನ ವಿಧ್ಯನ್ವಯಾಯ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಶಬ್ದೇನ ವಿಚಾರಲಕ್ಷಣಾಯಾಃ ’ಸರ್ವಂ ಖಲ್ವಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮೇ’ತ್ಯಾದೌ ಚಾಮುಖ್ಯಾರ್ಥತಾಯಾಃ ಸ್ವೀಕೃತತ್ವಾತ್, ಸರ್ವಸ್ಯಾಪಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಯಾವಾಚ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಲಕ್ಷಣಾಯಾ ಏವೇಷ್ಟತ್ವೇನಾಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವನಿಷೇಧಾಯೋಗಾಚ್ಚ, ಅನ್ವಯಾನುಪಪತ್ತೇಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಾನುಪಪತ್ತೇರ್ವಾ ಲಕ್ಷಣಾಬೀಜಸ್ಯ ವಿಧ್ಯವಿಧಿಸಾಧಾರಣತ್ವಾಚ್ಚ, ಶಾಬರಂ ತು ವಚನಮರ್ಥವಾದಮುಖ್ಯತ್ವಾಯ ವಿಧೌ ನ ಲಕ್ಷಣೇತ್ಯೇವಂಪರಮ್ ; ತಸ್ಮಾನ್ನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಶಬ್ದಬಾಧ್ಯಂ – ಇತಿ ಚೇನ್ನ ; ಭಾವಾನವಬೋಧಾತ್ । ತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯೀಭೂತಾರ್ಥಬೋಧಕತ್ವಂ ಹಿ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವಮ್ , ನ ಶಕ್ಯಾರ್ಥಮಾತ್ರಬೋಧಕತ್ವಮ್ ; ಅನ್ಯಾರ್ಥತಾತ್ಪರ್ಯಕತ್ವಾಚ್ಚಾಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವಮ್ ; ನ ಲಾಕ್ಷಣಿಕತ್ವಮಾತ್ರಮ್ । ತಥಾ ಚಾದ್ವೈತಾಗಮಸ್ಯ ಸ್ವತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯೀಭೂತಾರ್ಥಬೋಧಕತ್ವನಿರ್ವಾಹಾಯ ಲಕ್ಷಣಾಶ್ರಯಣೇಽಪಿ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವಮುಪಪನ್ನಮಿತ್ಯವೋಚಾಮ । ಏವಂ ಚ ’ಸೋಮೇನ ಯಜೇತೇ’ತ್ಯಾದಿವಿಶಿಷ್ಟವಿಧೇರ್ವಿಶೇಷಣೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಭಾವಾನ್ಮತ್ವರ್ಥಲಕ್ಷಣಾಯಾಮಪಿ ಸ್ವಾರ್ಥಾಪರಿತ್ಯಾಗಾಚ್ಚ ನಾಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವಮ್ । ಜಿಜ್ಞಾಸಾಪದೇ ತು ಜ್ಞಾಧಾತುನೇಷ್ಯಮಾಣಜ್ಞಾನಲಕ್ಷಣಾಂಗೀಕಾರಾನಂಗೀಕಾರಮತಭೇದೇಽಪಿ ಸನ್ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ವಿಚಾರೇ ಜಹಲ್ಲಕ್ಷಣಾಭ್ಯುಪಗಮಸ್ಯೋಭಯತ್ರ ತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ ಶಕ್ಯಾರ್ಥಪರಿತ್ಯಾಗೇಽಪಿ ವಿಧಿತಾತ್ಪರ್ಯನಿರ್ವಾಹಾತ್ ನಾಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವಮ್ । ನ ಹಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಪ್ರತೀತ್ಯನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಪದಮಾತ್ರೇ ಲಕ್ಷಣಾಯಾಮಪಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವಮ್ ; ಪ್ರತೀತಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯಾನನ್ಯಶೇಷತ್ವೇನ ಮುಖ್ಯತ್ವಾತ್ । ಯತ್ರ ಪುನಃ ಪ್ರತೀತ ಏವ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೋಽನ್ಯಶೇಷತ್ವೇನ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ, ತತ್ರ ವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವಮೇವ । ಅನ್ಯದ್ಧಿ ಪದತಾತ್ಪರ್ಯಮನ್ಯಚ್ಚ ವಾಕ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ ; ’ಸೈಂಧವಮಾನಯ ’ , ’ಗಂಗಾಯಾಂ ವಸಂತೀ’ತ್ಯಾದೌ ವಾಕ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯೈಕ್ಯೇಽಪಿ ಪದತಾತ್ಪರ್ಯಭೇದಾತ್ , ’ವಿಷಂ ಭುಂಕ್ಷ್ವೇ’ತ್ಯಾದೌ ಪದತಾತ್ಪರ್ಯಾಭೇದೇಽಪಿ ವಾಕ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯಭೇದಾತ್ । ಅತ ಏವ ’ಇಯಂ ಗೌಃ ಕ್ರಯ್ಯಾ ಬಹುಕ್ಷೀರೇ’ತ್ಯಾದಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯಾವಶ್ಯಂ ಕ್ರೇತವ್ಯೇತಿ ವಿಧಿಶೇಷತ್ವೇನ ತತ್ಪ್ರಾಶಸ್ತ್ಯಲಕ್ಷಕತ್ವಾತ್, ’ಸೋಽರೋದೀ’ದಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಚ ’ಬರ್ಹಿಷಿ ರಜತಂ ನ ದೇಯಂ ಹಿರಣ್ಯಂ ದಕ್ಷಿಣೇ’ತಿ ವಿಧಿಶೇಷತ್ವೇನ ರಜತನಿಂದಾದ್ವಾರಾ ತತ್ಪ್ರಾಶಸ್ತ್ಯಲಕ್ಷಕತ್ವಾತ್ , ’ಸರ್ವಂ ಖಲ್ವಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತಜ್ಜಲಾನಿ’ತಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ’ಶಾಂತ ಉಪಾಸೀತೇ’ತಿ ಶಮವಿಧಿಶೇಷತ್ವೇನಾತ್ಯನಾಯಾಸಸಿದ್ಧತ್ವರೂಪತತ್ಪ್ರಾಶಸ್ತ್ಯಲಕ್ಷಕತ್ವಾದಮುಖ್ಯತ್ವಮೇವ । ಅತ ಏವ – ಮಾನಾಂತರವಿರೋಧ ಏವ ಲಕ್ಷಣೇತಿ – ಅಪಾಸ್ತಮ್ ; ’ಇಯಂ ಗೌಃ ಕ್ರಯ್ಯಾ ಬಹುಕ್ಷೀರೇ’ತ್ಯಾದಿನಾ ಪ್ರಾಶಸ್ತ್ಯಲಕ್ಷಣಾಯಾಂ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ , ಕಿಂ ತು ಪರಮತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯೀಭೂತಾರ್ಥಪ್ರತೀತಿನಿರ್ವಾಹಾಯೈವ ಸರ್ವಾರ್ಥವಾದೇಷು ಲಕ್ಷಣಾ, ಏತಾವಾಂಸ್ತು ವಿಶೇಷಃ – ವಿಧಿಪ್ರಾಶಸ್ತ್ಯೇ ಲಕ್ಷಣಾತಃ ಪ್ರಾಗರ್ಥವಾದವಾಕ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನಮ್ , ತಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರವಿರೋಧೇ ಬಾಧ ಏವ ; ಯಥಾ ’ಪ್ರಜಾಪತಿರಾತ್ಮನೋ ವಪಾಮುದಕ್ಖಿದ’ದಿತ್ಯಾದೌ । ಅತ ಏವ ತತ್ರ ಗುಣವಾದಮಾತ್ರಮ್ , ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತೌತ್ವನುವಾದಮಾತ್ರಮ್ ’ಅಗ್ನಿರ್ಹಿಮಸ್ಯ ಭೇಷಜಮಿ’ತ್ಯಾದೌ । ಅತ ಏವ ತದುಭಯತ್ರಾಬಾಧಿತಾಜ್ಞಾತಜ್ಞಾಪಕತ್ವರೂಪಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾನಿರ್ವಾಹಾದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್ । ಯತ್ರ ಪುನಃ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತಿವಿರೋಧೌ ನ ಸ್ತಸ್ತತ್ರ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಶರೀರನಿರ್ವಾಹಾತ್ ಭೂತಾರ್ಥವಾದತ್ವಮ್ – ಯಥಾ ’ಇಂದ್ರೋ ವೃತ್ರಾಯ ವಜ್ರಮುದಯಚ್ಛದಿ’ತ್ಯಾದೌ, ಅಯಮೇವ ದೇವತಾಧಿಕರಣನ್ಯಾಯಃ । ನನು – ’ತರ್ಹ್ಯಾದಿತ್ಯೋ ಯೂಪ’ ಇತ್ಯಾದೌ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಪ್ರತೀತ್ಯರ್ಥಮೇವ ಲಕ್ಷಣಾಂಗೀಕಾರಾದಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ ; ನ ಸ್ಯಾದ್ಯದ್ಯಾದಿತ್ಯಸದೃಶೋ ಯೂಪ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಪರ್ಯವಸಾನಂ ಸ್ಯಾತ್ , ಕಿಂ ತು ಗುಣವೃತ್ತ್ಯಾ ಪ್ರತೀತಸ್ಯಾಪಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಯೂಪೇ ಪಶುಂ ಬಧ್ನಾತೀತಿ ವಿಧಿಶೇಷತ್ವೇನ ತತ್ಪ್ರಾಶಸ್ತ್ಯಲಕ್ಷಕತ್ವಮಸ್ತ್ಯೇವ, ತೇನೈವಾಮುಖ್ಯತ್ವಂ, ನ ತ್ವಾದಿತ್ಯಪದಗೌಣತಯೇತಿ ತತ್ಸಿದ್ಧಿಪೇಟಿಕಾಯಾಂ ಸರ್ವೋದಾಹರಣೇಷ್ವವಾಂತರವಾಕ್ಯಾರ್ಥಪ್ರತೀತಯೇ ಗುಣವೃತ್ತಿಪ್ರಕಾರಾಃ ಪ್ರದರ್ಶಿತಾ ಇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಕರ್ಮಪ್ರಾಶಸ್ತ್ಯಲಕ್ಷಣಾ ಚ ಸರ್ವಾರ್ಥವಾದಸಾಧಾರಣೀ ತತ್ರಾಸ್ತ್ಯೇವೇತಿ ನಾಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಅತ ಉಪಪನ್ನಂ ಪ್ರಸ್ತರಾದಿವಾಕ್ಯವೈಷಮ್ಯಮದ್ವೈತವಾಕ್ಯಸ್ಯ । ಯಚ್ಚೋಕ್ತಮರ್ಥವಾದಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾಯ ವಿಧೌ ನ ಲಕ್ಷಣೇತ್ಯೇವಂಪರಂ ಶಬರಸ್ವಾಮಿವಚನಮಿತಿ, ತನ್ನ ; ಅಶ್ವಪ್ರತಿಗ್ರಹೇಷ್ಟೌ ’ಪ್ರತಿಗೃಹ್ಣೀಯಾದಿ’ತಿ ವಿಧೌ ಪ್ರತಿಗ್ರಾಹಯೇದಿತಿ ವ್ಯವಧಾರಣಕಲ್ಪನಯಾ ಅರ್ಥವಾದಾನುಸಾರೇಣ ಪ್ರಯೋಜಕವ್ಯಾಪಾರಲಕ್ಷಣಾಯಾ ಅಂಗೀಕರಣಾತ್ ; ತಸ್ಮಾದ್ವಿಧೌ ತಾತ್ಪರ್ಯವತಿ ವಾಕ್ಯೇ ಪ್ರತೀಯಮಾನವಾಕ್ಯಾತಿರಿಕ್ತೋಽನ್ಯಃ ಶೇಷೀ ನಾಸ್ತೀತ್ಯೇವಂಪರಮೇವ ತದ್ವಚನಮ್ । ಅತಃ ಸಿದ್ಧಮದ್ವೈತಾಗಮಸ್ಯ ಲಾಕ್ಷಣಿಕತ್ವೇಽಪಿ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಬಾಧಕತ್ವಮಿತಿ ಶಿವಮ್ ।

ಕಿಂ ಚಾಪಚ್ಛೇದನ್ಯಾಯೇನಾಪ್ಯಾಗಮಸ್ಯ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಮ್ । ಯಥಾ ಹಿ ’ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯೇ ಪೂರ್ವದೌರ್ಬಲ್ಯಂ ಪ್ರಕೃತಿವ’ದಿತ್ಯಧಿಕರಣೇ ಉದ್ಗಾತ್ರಪಚ್ಛೇದನಿಮಿತ್ತಕಾದಕ್ಷಿಣಯಾಗೇನ ಪರೇಣ ಪ್ರತಿಹರ್ತ್ರಪಚ್ಛೇದನಿಮಿತ್ತಕಸರ್ವಸ್ವದಕ್ಷಿಣಯಾಗಸ್ಯ ಪೂರ್ವಸಿದ್ಧನಿಮಿತ್ತಕಸ್ಯ ಬಾಧ ಇತಿ ಸ್ಥಿತಮ್ , ತಥೇಹಾಪಿ ಉದೀಚ್ಯಾಗಮೇನ ಪೂರ್ವಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಬಾಧಃ । ನನು – ಪ್ರತಿಹರ್ತ್ರಪಚ್ಛೇದನಿಮಿತ್ತಕಸರ್ವಸ್ವದಕ್ಷಿಣಯಾಗಸ್ಯ ಪ್ರತಿಹರ್ತೃಮಾತ್ರಾಪಚ್ಛೇದೇ, ಯುಗಪದಪಚ್ಛೇದೇ, ಕ್ರಮೇಣಾಪಚ್ಛೇದೇಽಪಿ ಪ್ರತಿಹರ್ತ್ರಪಚ್ಛೇದಸ್ಯ ಪಾಶ್ಚಾತ್ಯೇ ಚಾವಕಾಶ ಇತಿ ಯುಕ್ತಃ ಉದ್ಗಾತ್ರಪಚ್ಛೇದನಿಮಿತ್ತಕಾದಕ್ಷಿಣಯಾಗೇನ ಬಾಧಃ; ಅನ್ಯಥಾ ’ಯದಿ ಪ್ರತಿಹರ್ತಾ ಅಪಚ್ಛಿದ್ಯೇತ ಸರ್ವವೇದಸಂ ದದ್ಯಾದಿ’ತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಮಪ್ರಮಾಣಂ ಸ್ಯಾತ್ , ಅತ ಏವ ’ವಿಪ್ರತಿಷೇಧಾದ್ವಿಕಲ್ಪಃ ಸ್ಯಾದಿ’ತ್ಯಧಿಕರಣೇ ದ್ವಯೋರ್ಯುಗಪದಪಚ್ಛೇದೇ ವಿಕಲ್ಪ ಉಕ್ತಃ । ಕಿಂಚ ’ಯದ್ಯುದ್ಗಾತಾ ಜಘನ್ಯಃ ಸ್ಯಾತ್ಪುನರ್ಯಜ್ಞೇ ಸರ್ವವೇದಸಂ ದದ್ಯಾದಥೇತರಸ್ಮಿ’ನ್ನಿತ್ಯಧಿಕರಣೇ ಉದ್ಗಾತ್ರಪಚ್ಛೇದಸ್ಯ ಪ್ರತಿಹರ್ತ್ರಪಚ್ಛೇದಾತ್ಪರತ್ವೇ ಉದ್ಗಾತ್ರಪಚ್ಛೇದನಿಮಿತ್ತಂ ಪೂರ್ವಂ ಪ್ರಯೋಗಂ ದಕ್ಷಿಣಾಹೀನಂ ಸಂಪಾದ್ಯ ಕರ್ತವ್ಯಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಪ್ರಯೋಗೇ ’ತದ್ದದ್ಯಾದ್ಯತ್ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ ದಾಸ್ಯನ್ ಸ್ಯಾತ್’ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತಾ ಯಾ ದಕ್ಷಿಣಾ ಸಾ ಪೂರ್ವಭಾವಿಪ್ರತಿಹರ್ತ್ರಪಚ್ಛೇದನಿಮಿತ್ತಕಪೂರ್ವಪ್ರಯೋಗಸ್ಥಸರ್ವಸ್ವದಿತ್ಸಾಯಾ ಅಬಾಧೇನ ಸರ್ವಸ್ವರೂಪೈವ, ನ ತು ಯಾ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮೇ ನಿತ್ಯಾ ದ್ವಾದಶಶತರೂಪಾ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಪ್ರತಿಹರ್ತ್ರಪಚ್ಛೇದಸ್ಯ ಸರ್ವಥಾ ಬಾಧಃ, ಕಿಂ ತು ಪ್ರಯೋಗಾಂತರೇ ನಿಕ್ಷೇಪ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ಉಕ್ತಂ ಹಿ ಟುಪ್ಟೀಕಾಯಾಂ – ’ತಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಗಾಂತರೇ ನಿಕ್ಷೇಪ’ ಇತಿ । ಅಪಿ ಚ ಕ್ರಮಿಕನಿಮಿತ್ತದ್ವಯೇನ ಕ್ರಮೇಣಾದಕ್ಷಿಣಸರ್ವಸ್ವದಕ್ಷಿಣಯೋಃ ಪ್ರಯೋಗಯೋಃ ಸಂಭವೇನ ವಿರೋಧ ಏವ ನಾಸ್ತಿ ; ಯಥಾ ಬದರೀಫಲೇ ಕ್ರಮಿಕನಿಮಿತ್ತವತೋಃ ಶ್ಯಾಮರಕ್ತರೂಪಯೋಃ । ಉಕ್ತಂ ಹ್ಯಪಚ್ಛೇದಾಧಿಕರಣೇ – ’ನೈಮಿತ್ತಕಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಹ್ಯಯಮರ್ಥಃ, ನಿಮಿತ್ತೋಪಜನನಾತ್ ಪ್ರಾಗನ್ಯಥಾಕರ್ತವ್ಯೋಽಪಿ ಕ್ರತುರ್ನಿಮಿತ್ತೇ ಸತ್ಯೇವಂ ಕರ್ತವ್ಯಃ’ ಇತಿ । ತಸ್ಮಾದಪಚ್ಛೇದನ್ಯಾಯಃ ಸಾವಕಾಶವಿಷಯಃ, ಅದ್ವೈತಾಗಮೇನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಬಾಧೇ ತು ನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯಾವಕಾಶೋಽಸ್ತಿ – ಇತಿ ಚೇನ್ನ; ಉದ್ಗಾತ್ರಪಚ್ಛೇದಾಭಾವೇ ಯುಗಪದುಭಯಾಪಚ್ಛೇದೇ ಪ್ರತಿಹರ್ತ್ರಪಚ್ಛೇದಸ್ಯ ಉದ್ಗಾತ್ರಪಚ್ಛೇದೇ ಪಾಶ್ಚಾತ್ಯೇ ಚ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮದ್ವಿತೀಯಪ್ರಯೋಗೇ ಪ್ರತಿಹರ್ತ್ರಪಚ್ಛೇದನಿಮಿತ್ತಸರ್ವಸ್ವದಕ್ಷಿಣಯಾಗಪ್ರತಿಪಾದಕಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಸಾವಕಾಶತ್ವವದ್ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯಾಪಿ ಸಾವಕಾಶತ್ವಾತ್ , ತತ್ರೈಕಪ್ರಯೋಗೇ ವಿರೋಧವದತ್ರಾಪಿ ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಾಂಶೇ ವಿರೋಧಾತ್ । ಅತ ಏವ ಸಗುಣಸಪ್ರಪಂಚಶ್ರುತ್ಯೋರ್ನಿರ್ಗುಣನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚಶ್ರುತಿಭ್ಯಾಮಪಚ್ಛೇದನ್ಯಾಯೇನ ಬಾಧ ಇತಿ ಸುಷ್ಠೂಕ್ತಮ್ । ತದುಕ್ತಮಾನಂದಬೋಧಾಚಾರ್ಯೈಃ – ’ತತ್ಪರತ್ವಾತ್ಪರತ್ವಾಚ್ಚ ನಿರ್ದೋಷತ್ವಾಚ್ಚ ವೈದಿಕಮ್ । ಪೂರ್ವಸ್ಯ ಬಾಧಕಂ ನಾಯಂ ಸರ್ಪ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯವತ್ ॥’ ಇತಿ । ನನು – ಮಾನಾಂತರವಿರೋಧೇ ಶ್ರುತೇಸ್ತತ್ಪರತ್ವಮಸಿದ್ಧಮ್ , ಪರತ್ವಂ ತು ಪ್ರಮಾನಂತರಭ್ರಮೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಿ । ದೃಶ್ಯತೇ ಚ ’ನ ಕ್ತ್ವಾ ಸೇಡಿ’ತಿ ಪರಂ ಪ್ರತಿ ’ಮೃಡಮೃದಗುಧಕುಷಕ್ಲಿಶವದವಸಃ ಕ್ತ್ವೇ’ಇತಿ ಪೂರ್ವಮಪಿ ಬಾಧಕಮ್ , ನಿರ್ದೋಷತ್ವಂ ತ್ವರ್ಥಾಂತರಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇನಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಮ್ , ತದುಕ್ತಮ್ – ’ತತ್ಪರತ್ವಮಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ಪರತ್ವಂ ವ್ಯಭಿಚಾರತಃ । ನಿರ್ದೋಷತಾಽನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧೇಃ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಂ ನೈವ ಸಾಧಯೇತ್’ – ಇತಿ ಚೇನ್ನ; ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೇರ್ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ, ಶ್ರುತೇಸ್ತು ತಾತ್ತ್ವಿಕಮಿತಿ ವಿರೋಧಾಭಾವೇನ ತತ್ಪರತ್ವಸಿದ್ಧೇಃ । ಪರಶಬ್ದೇನ ಚ ಮಾನಾಂತರಾಬಾಧಿತಪರತ್ವಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ , ತೇನ ಪ್ರಮಾನಂತರಭ್ರಮೇ ನ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ; ತಸ್ಯ ತದುತ್ತರಭಾವಿಮಾನಬಾಧಿತತ್ವಾತ್ । ’ನ ಕ್ತ್ವಾ ಸೇಡಿ’ತ್ಯಸ್ಯ ತು ಪಾಠತಃ ಪರತ್ವೇಽಪಿ ಸ್ವಭಾವಸಿದ್ಧಕಿತ್ತ್ವಸ್ಯಾನೇನಾಪಾಕರಣಂ ವಿನಾ ಪುನಸ್ತತ್ಪ್ರತಿಪ್ರಸವಾರ್ಥಂ ’ಮೃಡಮೃದೇ’ತ್ಯಾದೇರಪ್ರವೃತ್ತೇಸ್ತದಪೇಕ್ಷಯಾ ಅರ್ಥತಃ ಪೂರ್ವತ್ವಮೇವ; ಅಪವಾದಾಪವಾದೇ ಉತ್ಸರ್ಗಸ್ಯೈವ ಸ್ಥಿರತ್ವಾದತೋ ನಿರ್ದೋಷತ್ವಮಪಿ ನಾನ್ಯಥಾ ಸಿದ್ಧಮ್ ; ತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯ ಏವ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯಾಭ್ಯುಪೇಯತ್ವಾತ್ ಇತ್ಯಬೋಧಮಾತ್ರವಿಜೃಂಭಿತಮಪಚ್ಛೇದನ್ಯಾಯವೈಷಮ್ಯಾಭಿಧಾನಮಿತಿ ॥

 । ನನು – ಯದಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಬಾಧಿತಮಪ್ಯನುಮಾನಂ ಸಾಧಯೇತ್ತದಾ ವಹ್ನ್ಯನೌಷ್ಣ್ಯಮಪಿ ಸಾಧಯೇತ್ ; ತಥಾ ಚ ಕಾಲಾತ್ಯಯಾಪದಿಷ್ಟಕಥಾ ಸರ್ವತ್ರೋಚ್ಛಿದ್ಯೇತ, ನ ಚ – ಔಷ್ಣ್ಯಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಾಭಾವೇ ಸಾಧ್ಯೇ ಪಕ್ಷ ಏವ ಪ್ರತಿಯೋಗಿಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ತತ್ರ ಬಾಧಃ ಸಾವಕಾಶಃ, ಪ್ರಕೃತೇ ತು ಸತ್ತ್ವಂ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧಮ್ , ತದವಿರುದ್ಧಂ ಚ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮ್ ; ತಸ್ಯ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಸತ್ತ್ವವಿರೋಧಿತ್ವಾದತೋ ನ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಸತ್ತ್ವಗ್ರಾಹಕೇಣಾಧ್ಯಕ್ಷೇಣ ಬಾಧ್ಯತ ಇತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ ; ವಹ್ನಿವಿಶೇಷೇ ಔಷ್ಣ್ಯಾಭಾವಾನುಮಾನೇ ಶೈತ್ಯಾನುಮಾನೇ ವಾ ತದಭಾವಾತ್ , ಪಕ್ಷಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ಪ್ರತಿಯೋಗಿಪ್ರಸಿದ್ಧಿಸ್ಥಲಸ್ಯ ತತ್ರ ಸತ್ತ್ವಾತ್ । ನ ಚ – ಯತ್ರ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಪ್ರಬಲಂ ತತ್ರ ಬಾಧವ್ಯವಸ್ಥಾ, ನ ಚಾತ್ರ ತಥೇತಿ ನ ಬಾಧ ಇತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಪ್ರಕೃತೇಽಪ್ಯೌಷ್ಣ್ಯಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಮಕಕ್ಷ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಪ್ರಯೋಜಕಸ್ಯ ವಿದ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ , ಅನೌಷ್ಣ್ಯಾನುಮಿತೇರ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾನುಮಿತೇಶ್ಚ ಸಮಾನಯೋಗಕ್ಷೇಮತ್ವಾತ್ । ನ ಚ – ಮಿಥ್ಯಾತ್ವವಾದಿನಾಂ ಪ್ರತಿಪನ್ನೋಪಾಧಾವೌಷ್ಣ್ಯನಿಷೇಧಗ್ರಾಹ್ಯನುಮಾನೇನ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾನುಮಿತೇಃ ಸಮತ್ವಮಿಷ್ಟಮೇವೇತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಔಷ್ಣ್ಯಾನೌಷ್ಣ್ಯಯೋರ್ಭಾವಾಭಾವರೂಪತಯಾ ತದನುಮಿತಿಸಾಮ್ಯೇಽಪಿ ಶೈತ್ಯಾನುಮಿತಿಸಾಮ್ಯಸ್ಯಾನಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ , ಶೈತ್ಯಸ್ಯೌಷ್ಣ್ಯಾಭಾವರೂಪತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಬಾಧಸ್ಯ ದೋಷತಾ ವಾ ತ್ಯಾಜ್ಯಾ, ಔಷ್ಣ್ಯಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಯಜಮಾನತ್ವಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೇಃ ಸತ್ತ್ವಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಪೇಕ್ಷಯಾ ವಿಶೇಷೋ ವಾ ವಕ್ತವ್ಯಃ । ನ ಚ – ಔಷ್ಣ್ಯಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಪರೀಕ್ಷಿತೋಭಯವಾದಿಸಿದ್ಧಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ, ಸತ್ತ್ವಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ತು ನ ತಥೇತಿ ವಿಶೇಷ ಇತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ , ಸತ್ತ್ವಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಽಪಿ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಸಮ್ಮತೌ ಹೇತ್ವಭಾವಾತ್, ಪರೀಕ್ಷಾಯಾಸ್ತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ – ಇತಿ ಚೇನ್ಮೈವಮ್ ; ವಿರುದ್ಧಾರ್ಥಗ್ರಾಹಿತ್ವೇನ ವಿಶೇಷಾತ್ , ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧಾಯಜಮಾನತ್ವೌಷ್ಣ್ಯಾದಿವಚ್ಛಬ್ದಲಿಂಗಗ್ರಾಹ್ಯಯಜಮಾನತ್ವಾನೌಷ್ಣ್ಯಾದ್ಯಪಿ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಮಿತಿ ಸಮತ್ವಾತ್ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ಬಾಧ್ಯತೇ, ಪ್ರಕೃತೇ ತು ಸತ್ತ್ವಂ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧಂ ತದ್ವಿರುದ್ಧಂ ಚ ನ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮ್ ; ತಸ್ಯ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಸತ್ತ್ವಾವಿರೋಧಾತ್ । ಅತೋ ನ ತತ್ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಸತ್ತ್ವಗ್ರಾಹಕೇಣಾಧ್ಯಕ್ಷೇಣ ಬಾಧ್ಯತೇ । ನನು – ಏವಂ ವದತಸ್ತವ ಕೋ ವಾಽಭಿಪ್ರಾಯಃ? ಕಿಂ ತಾತ್ತ್ವಿಕವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಬಾಧಕತೈವ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾನುಮಾನಾದೇರ್ನ ಬಾಧ್ಯತಾ, ಉತ ಸತ್ತ್ವಮಿಥ್ಯಾತ್ವಗ್ರಾಹಿಣೋರ್ವ್ಯಾವಹಾರಿಕತಾತ್ತ್ವಿಕವಿಷಯಯೋಃ ಪರಸ್ಪರವಿರುದ್ಧವಿಷಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ ನ ಬಾಧ್ಯಬಾಧಕಭಾವಃ । ಅಂತ್ಯೇಽಪಿ ಕಿಮಧ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧವ್ಯಾವಹಾರಿಕಸತ್ತ್ವಮಗೃಹೀತ್ವೈವ ತದಸಿದ್ಧಸ್ಯ ತಾತ್ತ್ವಿಕಸತ್ತ್ವಸ್ಯೈವಾಭಾವಂ ಗೃಹ್ಣಾತ್ಯನುಮಾನಾದಿ, ಉತ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿಷಯೀಕೃತಸ್ಯೈವ ತಾತ್ತ್ವಿಕಮಭಾವಮ್ । ನಾಂತ್ಯಃ; ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿಷಯಾಭಾವಗ್ರಾಹಿಣಿ ತದಬಾಧಕತ್ವೋಕ್ತ್ಯಯೋಗಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ; ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಗೃಹೀತಪ್ರತಿಷೇಧಕತ್ವೇನಾಪ್ರಸಕ್ತಪ್ರತಿಷೇಧಾಪತ್ತೇಃ, ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿಷಯಸ್ಯ ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಾಪತ್ತೇಶ್ಚ । ನ ಪ್ರಥಮಃ; ಉಪಜೀವ್ಯಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರೋಧೇನಾನುಮಿತ್ಯಾದಿವಿಷಯಸ್ಯ ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಾಸಿದ್ಧೇಃ – ಇತಿ ಚೇನ್ನ; ಪ್ರಥಮೇ ದ್ವಿತೀಯೇ ಚ ಪಕ್ಷೇ ಅನುಪಪತ್ತ್ಯಭಾವಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ – ಪ್ರಥಮೇ ಪಕ್ಷೇ ನ ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಾಸಿದ್ಧಿ; ಯಸ್ಮಾ’ದಿದಂ ರಜತ’ಮಿತ್ಯನೇನ ’ನೇದಂ ರಜತಮಿ’ತ್ಯಸ್ಯ ಬಾಧಾದರ್ಶನಾತ್ ಪರೀಕ್ಷಿತಮೇವ ಬಾಧಕಮಭ್ಯುಪೇಯಮ್ । ಪರೀಕ್ಷಾ ಚ ಪ್ರವೃತ್ತಿಸಂವಾದಾದಿರೂಪಾ ವ್ಯವಹಾರದಶಾಯಾಮಬಾಧ್ಯತ್ವಂ ವಿನಾನುಪಪನ್ನಾ ತದ್ದಶಾಬಾಧಗ್ರಾಹಿಣಂ ಬಾಧತೇ, ನಾದ್ವೈತಶ್ರುತ್ಯನುಮಾನಾದಿಕಮಿತ್ಯುಕ್ತಮೇವ । ದ್ವಿತೀಯೇಽಪಿ ಪಕ್ಷೇ ನಾಪ್ರಸಕ್ತಪ್ರತಿಷೇಧಃ; ಪರೋಕ್ಷಪ್ರಸಕ್ತೇಃ ಸಂಭವಾತ್ । ಯತ್ತು ಕೇಚಿದಾತ್ಮನಿ ತಾತ್ತ್ವಿಕಸತ್ತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಪ್ರಸಕ್ತಿಮುಪಪಾದಯಂತಿ । ತನ್ನ; ನ ಹಿ ಪ್ರತಿಯೋಗಿಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಂ ಪ್ರಸಕ್ತಿಃ, ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ನಿಷೇಧಾಧಿಕರಣಕಪ್ರತಿಯೋಗಿಜ್ಞಾನಮ್ । ನ ಚಾತ್ಮಾ ನಿಷೇಧಾಧಿಕರಣಮ್ ; ತಸ್ಮಾತ್ಪರೋಕ್ಷಪ್ರಸಕ್ತಿರೇವ ದರ್ಶನೀಯಾ । ಅಥವಾ ಮಾಭೂತ್ ಪ್ರಸಕ್ತಿಃ; ಅಭಾವಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇ ಹಿ ಸಂಸರ್ಗಾರೋಪತ್ವೇನ ಸೋಪಯುಜ್ಯತೇ, ಶಬ್ದಾನುಮಾನಯೋಸ್ತು, ತಸ್ಯಾಃ ಕ್ವೋಪಯೋಗಃ । ನ ಚಾಪ್ರಸಕ್ತೌ ನಿಷೇಧವೈಯರ್ಥ್ಯಮ್ ; ಅನರ್ಥನಿವೃತ್ತಿರೂಪಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನಸ್ಯ ವಿದ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿಷಯತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಾಪತ್ತಿಃ, ತದ್ವಿಷಯಾಧಿಕರಣಸ್ಯೈವ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತ್ವವ್ಯತಿರೇಕಸ್ಯ ಬೋಧನಾತ್ । ತಥಾ ಚ ನ ಕಾಪ್ಯನುಪಪತ್ತಿಃ । ತದುಕ್ತಂ ಖಂಡನಕೃದ್ಭಿಃ – ’ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಮದ್ವೈತಂ ಪ್ರವಿಶ್ಯ ಶರಣಂ ಶ್ರುತಿಃ । ವಿರೋಧಾದುಪಜೀವ್ಯೇನ ನ ಬಿಭೇತಿ ಕದಾಚನ ॥’ ಇತಿ । ನನು – ಏವಮಪ್ಯನೌಷ್ಣ್ಯಂ ತಾತ್ತ್ವಿಕಮಿತಿ ತದನುಮಿತಿರಪಿ ನ ಬಾಧ್ಯೇತ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕೌಷ್ಣ್ಯಗ್ರಾಹಿಣಾಧ್ಯಕ್ಷೇಣ; ಏವಂ ’ಚಾದಿತ್ಯೋ ಯೂಪ’ ಇತ್ಯಾದಾವಪಿ ’ತಾತ್ತ್ವಿಕಾದಿತ್ಯತಾಂ ಯೂಪಸ್ಯಾಶ್ರಿತ್ಯ ಶರಣಂ ಶ್ರುತಿಃ । ವಿರೋಧಾದುಪಜೀವ್ಯೇನ ನ ಬಿಭೇತಿ ಕದಾಚನ ॥’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಪಿ ಸ್ಯಾತ್ – ಇತಿ ಚೇನ್ನ; ಅನೌಷ್ಣ್ಯಂ ತಾತ್ತ್ವಿಕಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಕೋಽರ್ಥಃ ? ಯದಿ ತತ್ತ್ವತ ಔಷ್ಣ್ಯಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ, ತದಾ ಅದ್ವೈತೇ ಪರ್ಯವಸಾನಾದಿಷ್ಟಾಪತ್ತಿಃ । ಯದಿ ವ್ಯವಹಾರತೋಽಪಿ ನಾಸ್ತೀತಿ, ತದಾ ವ್ಯವಹಾರಾದಿಸಂವದಾದಿರೂಪಪರೀಕ್ಷಿತತ್ವವಿಶಿಷ್ಟಮೌಷ್ಣ್ಯಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಬಾಧಕಮಿತಿ ನಾನೌಷ್ಣ್ಯಸ್ಯ ತಾತ್ವಿಕತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ । ಏತೇನ ಶೈತ್ಯಾನುಮಾನಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ಏವಮಾದಿತ್ಯಯೂಪಭೇದಸ್ಯ ತತ್ತ್ವತೋ ವ್ಯವಹಾರತೋ ವಾ ನಿಷೇಧೇ ಯೋಜ್ಯಮ್ । ಶ್ರುತೇರನ್ಯಶೇಷತಯಾ ಆದಿತ್ಯಯೂಪಾಭೇದಪರತ್ವಾಭಾವೇನ ಪರೀಕ್ಷಿತಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರೋಧೇನ ಗೌಣಾರ್ಥತಯಾ ಸ್ತಾವಕತ್ವೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚ । ಅತ ಏವ − ‘ತಾತ್ತ್ವಿಕಾದಿತ್ಯತಾಂ ಯೂಪಸ್ಯೇ’ತ್ಯಾದಿನಾ ಅದ್ವೈತಶ್ರುತೇ’ರಾದಿತ್ಯೋ ಯೂಪ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸಾಮ್ಯಾಪಾದನಮ್ − ಅಪಾಸ್ತಮ್ । ನ ಚ − ಅನುಮಿತಿಸಿದ್ಧಮಿಥ್ಯಾತ್ವಗ್ರಾಹಕತ್ವೇ ಸತ್ಯದ್ವೈತಶ್ರುತಿರನುವಾದಿಕಾ ಸ್ಯಾತ್ , ಯಥಾ’ಽಗ್ನಿರ್ಹಿಮಸ್ಯ ಭೇಷಜಮಿ’ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಃ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಗೃಹೀತಹಿಮನಿವಾರಣಶಕ್ತ್ಯನುವಾದಿಕೇತಿ − ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಸ್ವಸ್ವಚಮತ್ಕಾರಾನುಸಾರಿಣೋಽನುಮಾನಸ್ಯ ಸಕಲಸಾಧಾರಣ್ಯಾಭಾವೇನ ತಸ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯನುವಾದಕತ್ವಾಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾತ್ । ತದುಕ್ತಂ − ‘ತರ್ಕಾಪ್ರತಿಷ್ಠಾನಾದಿ’ತ್ಯತ್ರ ವಾಚಸ್ಪತಿಮಿಶ್ರೈಃ − ‘ಯತ್ನೇನಾನುಮಿತೋಽಪ್ಯರ್ಥಃ ಕುಶಲೈರನುಮಾತೃಭಿಃ । ಅಭಿಯುಕ್ತತರೈರನ್ಯೈರನ್ಯಥೈವೋಪಪಾದ್ಯತೇ ॥’ ಇತಿ । ದೃಷ್ಟಾಂತೀಕೃತಶ್ರುತೌ ತು ಹಿಮನಿವೃತ್ತಿಕಾರಣತಾಯಾ ವಹ್ನೌ ಸರ್ವಸಾಧಾರಣಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾರ್ಥಾಪತ್ತಿಭ್ಯಾಮವಸೇಯತ್ವಾದ್ವೈಷಮ್ಯಮ್ ; ತಸ್ಮಾನ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾನುಮಾನಸ್ಯ ನ ವಹ್ನಿಶೈತ್ಯಾನುಮಿತಿಸಾಮ್ಯಮ್ ॥

ಕಿಂಚ ಪರೀಕ್ಷಿತತ್ವೇನೈವ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಮ್, ನೋಪಜೀವ್ಯತ್ವಾದಿನಾ; ಅನುಮಾನಶಬ್ದಬಾಧ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಽಪಿ ದರ್ಶನಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ – ಇದಂ ರಜತಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯಾನುಮಾನಾಪ್ತವಚನಾಭ್ಯಾಂ, ನಭೋನೈಲ್ಯಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ನೀರೂಪತ್ವಗ್ರಾಹಕಾನುಮಾನೇನ, ‘ಗೌರೋಽಹಮಿ’ತ್ಯಸ್ಯಾ‘ಹಮಿಹೈವಾಸ್ಮಿ ಸದನೇ ಜಾನಾನ‘ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಚಂದ್ರಪ್ರಾದೇಶಿಕತ್ವಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಚಾನುಮಾನಾಗಮಾಭ್ಯಾಂ ‘ಪೀತಃ ಶಂಖಸ್ತಿಕ್ತೋ ಗುಡ‘ ಇತ್ಯಾದೇಶ್ಚಾನುಮಾನಾಪ್ತವಚನಾಭ್ಯಾಂ ಬಾಧೋ ದೃಶ್ಯತೇ । ನನು –ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಿಭ್ರಮೇ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಿವಿಶೇಷದರ್ಶನಮೇವ ವಿರೋಧೀತ್ಯಭ್ಯುಪೇಯಮ್ ; ಅನ್ಯಥಾ ಪರೋಕ್ಷಪ್ರಮಾಯಾ ಅಪರೋಕ್ಷಭ್ರಮನಿವರ್ತಕತ್ವೋಪಪತ್ತೌ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಾನಾಮಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಜನಕತ್ವವ್ಯುತ್ಪಾದನಪ್ರಯಾಸೋ ವ್ಯರ್ಥಃ ಸ್ಯಾತ್ – ಇತಿ ಚೇನ್ನ; ‘ನಾಯಂ ಸರ್ಪ‘ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾದಿನಾ ಸವಿಲಾಸಾಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತ್ಯಭಾವೇಽಪಿ ಭ್ರಮಗತಾಪ್ರಮಾಣತ್ವಜ್ಞಾಪನೇನ ಭ್ರಮಪ್ರಮಾಣತ್ವಬುದ್ಧೇಸ್ತದ್ವಿಷಯಸತ್ಯತಾಬುದ್ಧೇಶ್ಚ ನಿವರ್ತನಾತ್, ತಾವತಾ ಚ ಭ್ರಮನಿವರ್ತಕತ್ವವ್ಯಪದೇಶಾತ್ , ಭ್ರಮೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯವಿಭ್ರಮಸ್ಯ ತದ್ವಿಷಯೇ ಸತ್ಯತಾವಿಭ್ರಮಸ್ಯ ಚ ಪರೋಕ್ಷತ್ವೇನಾಪರೋಕ್ಷಬಾಧಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ನಹಿ ದುಷ್ಟಕರಣಾಜನ್ಯತ್ವಮಬಾಧಿತವಿಷಯತ್ವಂ ವಾ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಕಸ್ಯಚಿತ್ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮ್ । ನ ವಾ ಸರ್ವದೇಶಸರ್ವಕಾಲಸರ್ವಪುರುಷಾಬಾಧ್ಯತ್ವರೂಪಂ ವಿಷಯಸತ್ಯತ್ವಮ್ । ಅತಸ್ತಯೋಃ ಪರೋಕ್ಷಪ್ರಮಾಬಾಧ್ಯತ್ವಮುಚಿತಮೇವ । ತಯೋಶ್ಚ ಬಾಧಿತಯೋಃ ರಜತಾದಿಭ್ರಮಃ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಸನ್ನಪಿ ಸ್ವಕಾರ್ಯಾಕ್ಷಮತ್ವಾದಸನ್ನಿವೇತಿ ಬಾಧಿತ ಇತ್ಯುಚ್ಯತ ಇತ್ಯನವದ್ಯಮ್ । ನನು – ‘ಇದಂ ರಜತ‘ಮಿತ್ಯತ್ರ ಸಯುಕ್ತಿಕಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಬಾಧಕಂ, ನ ಯುಕ್ತಿಮಾತ್ರಮ್ ; ‘ಗೌರೋಽಹ‘ಮಿತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಮಮ ಶರೀರಮಿತಿ ಬಲವತ್ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮೇವ ಬಾಧಕಮ್ , ‘ಅಹಮಿಹೈವಾಸ್ಮಿ ಸದನೇ ಜಾನಾನ‘ ಇತಿ ತು ಪ್ರಮಾಣಮೇವ, ಜೀವಸ್ಯಾಣುತ್ವಾತ್ ಇತಿ ಚೇನ್ನ; ರಜತಾಭೇದಶರೀರಾಭೇದಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಯೋರ್ಜಾಗ್ರತೋಃ ಯುಕ್ತ್ಯಾಃ ಪ್ರತಿಬಂಧಾಕ್ಷಮತ್ವೇ ತದ್ವಿಷಯಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೋತ್ಪತ್ತೇರೇವಾನವಕಾಶಾತ್ । ನ ಚ ತತ್ರ ಪರಂಪರಾಸಂಬಂಧೇನ ಕರ್ದಮಲಿಪ್ತೇ ವಸ್ತ್ರೇ ‘ನೀಲಂ ವಸ್ತ್ರಮಿ’ತಿವತ್ ‘ಗೌರೋಽಹಮಿ’ತಿ ಗೌಣಮ್ ; ಕರ್ದಮವಸ್ತ್ರಯೋರಿವ ಶರೀರಾತ್ಮನೋರ್ಭೇದಾನಧ್ಯವಸಾಯೇನ ದೃಷ್ಟಾಂತದಾರ್ಷ್ಟಂತಿಕಯೋರ್ವೈಷಮ್ಯಾತ್ । ತಥಾ ಚಾತ್ರೈಕ್ಯಾಧ್ಯಾಸ ಏವೋಚಿತಃ । ಏವಂ‘ಚೋಷ್ಣಂ ಜಲಮಿ’ತ್ಯತ್ರಾಪಿ । ಯದಿ ಕರ್ದಮವಸ್ತ್ರಯೋರಿವ ತೋಯತೇಜಸೋರ್ಭೇದಗ್ರಹಃ, ತದಾ ಗೌಣತೈವ । ಯದಿ ಚ ಶರೀರಾತ್ಮವತ್ ಭೇದಾನಧ್ಯವಸಾಯಸ್ತದಾಽಧ್ಯಾಸ ಏವ; ತಥಾ ಚ ಯುಕ್ತಿಬಾಧ್ಯಮೇವೇತಿ, ತದಪ್ಯುದಾಹರಣಮ್ । ಯತ್ತ್ವಹಮಿಹೈವೇತಿ ಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ತನ್ನ; ಆತ್ಮನ ‘ಆಕಾಶವತ್ ಸರ್ವಗತಶ್ಚ‘ ಇತಿ ಸರ್ವಗತತ್ವೇನ ಇಹೈವೇತಿ ವ್ಯವಚ್ಛೇದಸ್ಯಾಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಜೀವೋಽಣುಃ; ಯುಗಪದೇವ ಪಾದಶಿರೋಽವಚ್ಛೇದೇನ ಸುಖದುಃಖಾನುಭವಾತ್ । ನಹ್ಯೇಕೋಽಣುರೇಕದಾ ವ್ಯವಹಿತದೇಶದ್ವಯಾವಚ್ಛಿನ್ನೋ ಭವತಿ। ನ ಚ ಯುಗಪತ್ಪ್ರತೀತಿರ್ಭ್ರಮಃ; ಉತ್ಸರ್ಗಸಿದ್ಧಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪರಿತ್ಯಾಗೇ ಬೀಜಾಭಾವಾತ್ । ವಿಸ್ತರೇಣ ಚೈತದಗ್ರೇ ವಕ್ಷ್ಯಾಮಃ । ನನು – ನಭೋನೈಲ್ಯಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ನೀರೂಪತ್ವಗ್ರಾಹಕಾನುಮಾನೇನ ನ ಬಾಧಃ, ಲಿಂಗಾಭಾವಾತ್, ನ ಚ ಪರಮಮಹತ್ತ್ವದ್ರವ್ಯಾನಾರಂಭಕತ್ವಾದೇರ್ಲಿಂಗತ್ವಮ್ ; ತ್ವನ್ಮತೇ ಅಸಿದ್ಧೇಃ। ನಿಸ್ಪರ್ಶತ್ವಂ ತು ತಮಸಿ ವ್ಯಭಿಚಾರಿ । ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿತ್ರಯೇತರಭೂತತ್ವಾದಿ ಚಾಪ್ರಯೋಜಕಮ್ । ತಥಾ ಚ ನೀರೂಪತ್ವಗ್ರಾಹಕಸಾಕ್ಷಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮೇವ ತದ್ಬಾಧಕಂ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ನ ಚ – ರೂಪಗ್ರಹಣಾಸಮರ್ಥಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಿಣಃ ಕಥಂ ನೀರೂಪತ್ವಗ್ರಾಹಕತ್ವಮಿತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಪಿಶಾಚಾಗ್ರಾಹಕಸ್ಯಾಪಿ ಚಕ್ಷುಷಸ್ತದಭಾವಗ್ರಾಹಕತ್ವವದುಪಪತ್ತೇಃ, ಪರೇಣಾಪಿ ಸಾಕ್ಷಿಣೋಽಪಿ ರೂಪವತ್ತಮೋಗ್ರಾಹಕತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾಚ್ಚ, ಅಚಾಕ್ಷುಷೇಽಪಿ ನಭಸಿ ವಾಯಾವಿವ ಚಕ್ಷುಷೈವ ರೂಪಾಭಾವಗ್ರಹಣಸಂಭವೇನ ಚಾಕ್ಷುಷಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಬಾಧಾತ್ – ಇತಿ ಚೇನ್ನ; ’ನೀಲಂ ನಭ’ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇ ಜಾಗ್ರತಿ ರೂಪಾಭಾವಗ್ರಹಣಸ್ಯ ಚಕ್ಷುಷಾ ಸಾಕ್ಷಿಣಾ ಚಾಸಂಭವಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಬಲವತೀ ಯುಕ್ತಿರೇವ ತದ್ಬಾಧಿಕಾ । ನ ಚ ಲಿಂಗಾಭಾವಃ; ಚಕ್ಷುರನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾನುವಿಧಾಯಿರೂಪಾವಿಶೇಷಿತಪ್ರತೀತಿವಿಷಯತ್ವಾತ್ ರೂಪವದಿತಿ ಲಿಂಗಸಂಭವಾತ್ । ನ ಚಾಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಮ್; ನಭೋ ಯದಿ ಸರೂಪಂ ಸ್ಯಾತ್ತದಾ ಚಕ್ಷುರನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾನುವಿಧಾಯಿಪ್ರತೀತೌ ರೂಪಾಸಂಬಂಧಿತಯಾ ವಿಷಯೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ತರ್ಕೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚೇಷ್ಟಾಪತ್ತಿಃ; ಸವಿಧೇ ರೂಪಾಸಂಬಂಧಿತಯಾ ನಭಸಃ ಸಿದ್ಧೇಃ ಸರ್ವಜನಸಂಮತತ್ವಾತ್ । ನಭಸಃ ಸಾಕ್ಷಿವೇದ್ಯತಾಯಾಮಪಿ ಚಕ್ಷುರನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾನುವಿಧಾನಮವರ್ಜನೀಯಮೇವ; ಅನ್ಯಥಾಽಂಧಸ್ಯಾಪಿ ತದ್ಗ್ರಹಣಂ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚ – ಪಂಚೀಕರಣಾದ್ರೂಪವದಾರಬ್ಧತ್ವೇನ ನಭಸೋ ನೀರೂಪತ್ವಂ ಬಾಧಿತಮಿತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ , ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣಪಕ್ಷೇಽಸ್ಯ ದೂಷಣಸ್ಯಾನವಕಾಶಾತ್ । ಪಂಚೀಕರಣಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಅಪಂಚೀಕರಣದಶಾಯಾಂ ಯಸ್ಮಿನ್ ಭೂತೇ ಯೋ ಗುಣಃ ಸ ಪಂಚೀಕರಣಾದ್ವ್ಯವಹಾರಯೋಗ್ಯೋ ಭವತೀತ್ಯೇತಾವನ್ಮಾತ್ರಾಭ್ಯುಪಗಮಾನ್ನಾಕಾಶೇ ರೂಪಾರಂಭಪ್ರಸಂಗಃ । ನ ಚ – ’ ನಾಯಂ ಸರ್ಪ’ ಇತ್ಯುಕ್ತೇಽಪಿ ಕಿಮೇವಂ ವದಸಿ ಪರಮ್ ? ಅಪಿ ಪುನಃ ಪರಾಮೃಶ್ಯ ಪಶ್ಯಸಿ ? ಇತಿ ಪ್ರತಿವಚನದರ್ಶನಾನ್ನ ಶಬ್ದಮಾತ್ರಂ ರಜ್ಜುಸರ್ಪಾದಿಭ್ರಮನಿವರ್ತಕಮ್ ; ಕಿಂ ತು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮೇವೇತಿ –ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಪ್ರತಿವಚನಸ್ಥಲೇ ಭ್ರಮಪ್ರಮಾದಾದಿಶಂಕಾಕ್ರಾಂತತ್ವೇನ ‘ನಾಯಂ ಸರ್ಪ’ ಇತ್ಯಾದೇರ್ದುರ್ಬಲತಯಾ ನ ಭ್ರಮನಿವರ್ತಕತ್ವಮ್ । ಯತ್ರ ತು ತಾದೃಕ್ಶಂಕಾನಾಕ್ರಾಂತತ್ವಂ, ತತ್ರ ಭ್ರಮನಿವರ್ತಕತೈವ । ಅತಏವ ತಾದೃಕ್ಶಂಕಾನಾಕ್ರಾಂತಪಿತ್ರಾದಿವಚಸಿ ನೇದೃಕ್ಪ್ರತಿವಚನಮ್ , ಕಿಂ ತು ಸಿದ್ಧವತ್ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾದಿಕಮೇವ । ಜ್ವಾಲೈಕ್ಯಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಪ್ಯೇವಮೇವ ಯುಕ್ತಿಬಾಧ್ಯಮ್ । ನ ಚ – ನಿರ್ವಾಪಿತಾರೋಪಿತಸ್ಥಲೇ ಸ್ಪಷ್ಟತರಭೇದಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಬಾಧಿತಮಿತ್ಯನ್ಯತ್ರಾಪಿ ದೀರ್ಘೇಯಂ ನ ಹ್ರಸ್ವೇತಿ ಭೇದಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮೇವ ತದ್ಬಾಧಕಮಿತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್; ನಿರ್ವಾಪಿತರೋಪಿತಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಥಲೇ ತಾವದಯಂ ವಿಚಾರಃ, ತತ್ರ ದೀರ್ಘೇಯಂ ನ ಹ್ರಸ್ವೇತಿ ಭೇದಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ವಕ್ತುಮಶಕ್ಯಮ್ ; ಯೈವ ಹ್ರಸ್ವಾ ಸೈವೇದಾನೀಂ ದೀರ್ಘೇತಿ ಹ್ರಸ್ವತ್ವದೀರ್ಘತ್ವಾಭ್ಯಾಮುಪಸ್ಥಿತಯೋರಭೇದಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕ್ರಿಯಮಾಣತ್ವಾತ್ । ತಥಾಚ ಜ್ವಾಲಾಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾ ಯುಕ್ತಿಬಾಧ್ಯೈವ । ಸರ್ವದಾ ಪಿತ್ತದೂಷಿತನೇತ್ರಸ್ಯ ‘ಪೀತಃ ಶಂಖ‘ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇ ಚಂದ್ರಪ್ರಾದೇಶಿಕತ್ವಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇ ಚ ಪರೋಕ್ಷಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ಬಾಧಕಸ್ಯ ಶಂಕಿತುಮಪ್ಯಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ ಯುಕ್ತ್ಯಾದಿಬಾಧ್ಯತೈವ ವಕ್ತವ್ಯಾ । ನನು – ಸರ್ವತ್ರೈವಾತ್ರ ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣಾಸತ್ಕಲ್ಪೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇ ಮಾನಾಂತರಪ್ರವೃತ್ತಿಃ । ತಥಾ – ಹಿ ದ್ವಿವಿಧಂ ಜ್ಞಾನಂ, ದ್ವಿಕೋಟಿಕಮೇಕಕೋಟಿಕಂ ಚ । ಅಂತ್ಯಮಪಿ ದ್ವಿವಿಧಮ್ ಅಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಶಂಕಾಕಲಂಕಿತಂ ತದಕಲಂಕಿತಂ ಚ । ತತ್ರಾದ್ಯೌ ಸರ್ವಪ್ರಮಾಣಾವಕಾಶಾದೌ; ಅರ್ಥಾಪರಿಚ್ಛೇದಕತ್ವಾದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಶಂಕಾಕಲಂಕಿತತ್ವಾಚ್ಚ । ಅಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಧೀಕಲಂಕಿತತ್ವಂ ಚ ದ್ವೇಧಾ ಭವತಿ; ದುಷ್ಟಕರಣಕತ್ವನಿಶ್ಚಯಾದರ್ಥಾಭಾವನಿಶ್ಚಯಾಚ್ಚ । ತಥಾ ಚ ಶೈಲಾಗ್ರಸ್ಥಿತವಿಟಪಿನಾಂ ಪ್ರಾದೇಶಿಕತ್ವಪ್ರತೀತಿರ್ದೂರದೋಷನಿಬಂಧನಾ ದೃಷ್ಟೇತಿ ದೂರತರಸ್ಥಸ್ಯ ಚಂದ್ರಮಸಃ ಪ್ರಾದೇಶಿಕತ್ವಪ್ರತ್ಯಯೋ ದೋಷನಿಬಂಧನ ಏವೇತಿ ನಿರ್ಣೀಯತೇ । ಏವಮಾಕಾಶೇ ಸಮೀಪೇ ನೀರೂಪತ್ವನಿಶ್ಚಯಾದ್ದೂರೇ ರೂಪವತ್ತ್ವಧೀರ್ದೂರದೋಷಜನ್ಯೇತಿ ಪ್ರಾಗೇವ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ । ‘ಪೀತಃ ಶಂಖ’ ಇತ್ಯಾದಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ತು ಪ್ರಾಥಮಿಕಪರೀಕ್ಷಿತಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ’ಶಂಖೋ ನ ಪೀತ’ ಇತ್ಯರ್ಥಾಭಾವನಿಶ್ಚಯಾದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಜ್ಞಾನಾಸ್ಕಂದಿತಮೇವೋತ್ಪದ್ಯತೇ । ಏವಂ ಸವಿತೃಸುಷಿರಾದಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಪಿ । ತಥಾ ಚ ಚಂದ್ರಾದಿಪ್ರಾದೇಶಿಕತ್ವಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ದೂರಾದಿದೋಷನಿಶ್ಚಯಾತ್ ’ಪೀತಃ ಶಂಖ’ ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಪ್ರಾಥಮಿಕಾರ್ಥಾಭಾವನಿಶ್ಚಯಾದೇವ ಬಾಧಿತಮಿತಿ ಪಶ್ಚಾದನುಮಾನಾಗಮಾದಿಪ್ರಸರ ಇತಿ ನ ತಾಭ್ಯಾಂ ತದ್ಬಾಧಃ । ಯೇನ ಹಿ ಯಸ್ಯ ಭ್ರಮತ್ವಂ ಜ್ಞಾಯತೇ, ತತ್ತಸ್ಯ ಬಾಧಕಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ನ ಚ ಚಂದ್ರಪ್ರಾದೇಶಿಕತ್ವಾದಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯಾಗಮಾದಿನಾ ಭ್ರಮತ್ವಂ ಜ್ಞಾಯತೇ; ಭ್ರಮತ್ವಜ್ಞಾನೋತ್ತರಕಾಲಮೇವ ತತ್ಪ್ರವೃತ್ತೇಃ । ಅಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಜ್ಞಾನಾಕಲಂಕಿತಂ ತು ಸ್ವಾರ್ಥಪರಿಚ್ಛೇದಕಂ ನಿಃಶಂಕಪ್ರವೃತ್ತಿಜನನಯೋಗ್ಯಮ್ । ಯಥಾ ’ವಹ್ನಿರುಷ್ಣ ಏವ’ ‘ಪ್ರಸ್ತರೋ ಯಜಮಾನಭಿನ್ನ ಏವ’ ‘ಘಟಃ ಸನ್ನೇ’ವೇತ್ಯಾದಿ, ತನ್ನಾನ್ಯಸ್ಯಾವಕಾಶದರ್ಶನಾನ್ನಾನ್ಯೇನ ಬಾದ್ಧ್ಯಮ್ । ನಹ್ಯತ್ರ ಪ್ರಾಗಿವ ದೂರಾದಿದೋಷಧೀರ್ವಾ ಅರ್ಥಾಭಾವನಿಶ್ಚಯೋ ವಾ ಕೋಟ್ಯಂತರಾಲಂಬಿತ್ವಂ ವಾಸ್ತಿ । ಕಿಂ ಚ ಕ್ವಚಿತ್ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಂತರಗೌರವಾದ್ಯುಕ್ತಿಬಾಧ್ಯಂ ಭವತು । ಕ್ವಚಿಚ್ಚ ಲಿಂಗಾದಿಕಂ ಶ್ರುತಿಗೌರವಾಚ್ಛ್ರುತ್ಯನುಸಾರಿಪ್ರಕರಣಾದಿಬಾಧ್ಯಂ ಭವತು । ರಾಜಾಮಾತ್ಯ ಇವ ರಾಜಗೌರವೇಣ ರಾಜಭೃತ್ಯಬಾಧ್ಯಃ, ತಥಾಪಿ ನ ಯುಕ್ತಿಮಾತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಕರಣಮಾತ್ರಸ್ಯ ವಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಲಿಂಗಾದಿಬಾಧಕತ್ವಮ್ ; ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದ್ಯನುಸಾರಿತ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವತ್ರಾಭಾವಾತ್, ನ ಹಿ ಪ್ರಧಾನಭೂತಾಚಮನಾದಿಪದಾರ್ಥವಿಷಯಯಾ ‘ಆಚಾಮೇದುಪವೀತೀ ದಕ್ಷಿಣಾಚಾರ‘ ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತ್ಯಾ ಪದಾರ್ಥಧರ್ಮಭೂತಕ್ರಮಾದಿವಿಷಯಾ ‘ವೇದಂ ಕೃತ್ವಾ ವೇದಿಂ ಕರೋತೀ‘ತಿ ಶ್ರುತಿರ್ವೇದಕರಣಾನಂತರಂ ಕ್ಷುತನಿಮಿತ್ತಕಾಚಮನೋಪನಿಪಾತೇ ಬಾಧ್ಯತ ಇತ್ಯನ್ಯತ್ರಾಪಿ ತಥಾ ಭವಿತವ್ಯಮಿತಿ - ಚೇನ್ಮೈವಮ್ ; ಯತೋ ಯುಕ್ತಿರೇವೈಷಾ । ಯತ್ ಯದ್ದೂರಸ್ಥಾಲ್ಪಪರಿಮಾಣಜ್ಞಾನಂ ತತ್ ತದ್ದೂರದೋಷನಿಬಂಧನಮಪ್ರಮಾ, ಶೈಲಾಗ್ರಸ್ಥವಿಟಪ್ಯಲ್ಪಪರಿಮಾಣಜ್ಞಾನವದಿದಮಪಿ ತಥೇತಿ । ತಥಾ ಚೈವಂರೂಪಯಾ ಯುಕ್ತ್ಯೈವ ಚಂದ್ರಪ್ರಾದೇಶಿಕತ್ವಾದಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಬಾಧಂ ವದನ್ ಯುಕ್ತ್ಯಾ ನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಬಾಧ ಇತ್ಯನೇನಾಜೈಷೀಃ ಪರಂ ಮಂದಬುದ್ಧೇ ಮಂದಾಕ್ಷಂ, ನ ತು ಪರಮ್ । ಏವಂ ‘ಪೀತಃ ಶಂಖ’ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಽಪಿ ಪ್ರಾಚೀನಾರ್ಥಾಭಾವಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ನ ಬಾಧಕಮ್ ; ತಸ್ಯೇದಾನೀಮಭಾವಾತ್ । ನ ಚ ತತ್ಸ್ಮೃತಿರ್ಬಾಧಿಕಾ; ತಸ್ಯಾ ಅನುಭವಾದ್ದುರ್ಬಲತ್ವಾತ್ । ಕೇವಲಂ ಯುಕ್ತ್ಯುತ್ಪಾದನ ಏವ ಸೋಪಯುಜ್ಯತೇ । ತೇನ ಯುಕ್ತ್ಯಾಗಮಾಭ್ಯಾಮೇವೋದಾಹೃತಸ್ಥಲೇಷು ಬಾಧಃ । ಯತ್ತು – ಕ್ವಚಿದ್ಯುಕ್ತ್ಯಾದೇರ್ಬಾಧಕತ್ವದರ್ಶನಮಾತ್ರೇಣ ಸರ್ವತ್ರ ನ ಬಾಧಕತ್ವಂ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್; ಯುಕ್ತ್ಯಾದಿಬಾಧಕತಾಯಾ ಅನುಸ್ರಿಯಮಾಣಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಗೌರವನಿಬಂಧನತ್ವಾತ್ – ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಏತದನುಕ್ತೋಪಾಲಂಭನಮ್ , ನಹಿ ಮಯಾ ಕ್ವಚಿದ್ದರ್ಶನಮಾತ್ರೇಣ ಯುಕ್ತೇರ್ಬಾಧಕತಾ ಸರ್ವತ್ರೋಚ್ಯತೇ, ಅಪಿತು ಚಂದ್ರಪ್ರಾದೇಶಿಕತ್ವಶಂಖಪೀತತ್ವಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೌ ಯಾವದಾಗಮಾದೇರ್ಬಾಧಕತಾಪ್ರಯೋಜಕಂ ದೃಷ್ಟಂ ತಾವತ್ಸತ್ತ್ವೇನ । ನ ಚ ತತ್ರಾನುಸ್ರಿಯಮಾಣಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಸ್ತಿ; ಯದ್ಗೌರವೇಣ ಬಾಧಕತಾಯಾಮನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಂ ಬ್ರೂಯಾಃ । ತಸ್ಮಾಚ್ಚಂದ್ರಪ್ರಾದೇಶಿಕತ್ವಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಪ್ರಪಂಚಸತ್ತ್ವಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಚ ತುಲ್ಯವದೇವ ಬಾಧ್ಯತಾ । ಯುಕ್ತ್ಯಾಗಮಯೋಶ್ಚ ತುಲ್ಯವದೇವ ಬಾಧಕತೇತಿ । ನ ಹಿ ಚಂದ್ರಪ್ರಾದೇಶಿಕತ್ವಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಽಪಿ ಪ್ರಾಗೇವ ದುಷ್ಟಕರಣತ್ವನಿಶ್ಚಯಃ; ನೈಕಟ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಕ್ವಚಿದ್ದೋಷತ್ವೇನ ಸರ್ವತ್ರ ಪರಿಮಾಣಜ್ಞಾನಾವಿಶ್ವಾಸಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ಕಿಂತ್ವಾಗಮಾದಿನಾ ಬಾಧಾನಂತರಮೇವ ; ತದ್ವತ್ ಪ್ರಕೃತೇಽಪಿ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯನಂತರಮೇವಾವಿದ್ಯಾರೂಪದೋಷನಿಶ್ಚಯಃ । ತಥಾ ಚ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ಸಾಮ್ಯಮ್ । ಯತ್ತು – ದೃಷ್ಟಸ್ಯ ವಸ್ತುನೋ ಬಲವದ್ದೃಷ್ಟಂ ವಿನಾ ಅನ್ಯದ್ಬಾಧಕಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ –ತತ ದುರ್ಬಲಶಬ್ದಲಿಂಗಾದಿವಿಷಯಮ್ । ಯದಪ್ಯುಕ್ತಂ ವಿವರಣೇ –’ ಯತ್ರಾವಿಚಾರಪುರಸ್ಸರಮೇವ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾವಭಾಸಮಪ್ಯನುಮಾನಾದಿನಾ ಬಾಧಿತಮುಚ್ಛಿನ್ನವ್ಯವಹಾರಂ ಭವತಿ। ತತ್ರ ತಥಾ ಭವತು । ಯತ್ರ ಪುನರ್ವಿಚಾರಪದವೀಮುಪಾರೂಢಯೋರ್ಜ್ಞಾನಯೋರ್ಬಲಾಬಲಚಿಂತಯಾ ಬಾಧನಿಶ್ಚಯಸ್ತತ್ರ ನಾನುಮಾನಾದಿನಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ’ ಇತಿ, ತದಪಿ ಗೃಹೀತಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಕಶಬ್ದತದುಪಜೀವ್ಯನುಮಾನಾತಿರಿಕ್ತಯುಕ್ತಿವಿಷಯಮ್ ; ಏಕತ್ರ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯನಿಶ್ಚಯೇ ಬಲಾಬಲಚಿಂತಾಯಾ ಏವಾನವಕಾಶಾತ್ ॥

ಏವಂ ಚ ‘ಭಾವಿಬಾಧನಿಶ್ಚಯಾಚ್ಚೇ’ತಿ ಯದುಕ್ತಂ, ತದಪ್ಯುಪಪನ್ನಮೇವ ; ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣಾಬಾಧಿತಸ್ಯ ಚಂದ್ರಪ್ರಾದೇಶಿಕತ್ವಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಯಥಾ ಆಗಮೇನ ಬಾಧಃ, ತಥಾ ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣಾಬಾಧಿತಸ್ಯ ‘ಸನ್ ಘಟ’ ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಬೋಧಕಾಗಮೇನ ಬಾಧ ಇತಿ ನಿರ್ಣಯಾತ್ । ಏವಂ ಚ – ಭಾವಿಬಾಧಶಂಕಾಮಾದಾಯ ಯತ್ಪರೈರ್ದೂಷಣಮುಕ್ತಂ ತದನುಕ್ತೋಪಾಲಂಭನತಯಾ – ಅಪಾಸ್ತಮ್ । ವಸ್ತುತಸ್ತು – ಬಾಧಶಂಕಾಮಾದಾಯಾಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಬಾಧಕತೋದ್ಧಾರಃ ಸಮೀಚೀನ ಏವ; ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಶಬ್ದಯೋರ್ಬಲಾಬಲವಿಚಾರಾತ್ ಪ್ರಾಕ್ ಕಿಮಯಂ ಶಬ್ದ ಉಪಚರಿತಾರ್ಥಃ, ಆಹೋಸ್ವಿತ್ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ ಶಂಕಾಯಾಮುಭಯೋರಬಾಧಕತ್ವಪ್ರಾಪ್ತೌ ತಾತ್ಪರ್ಯಲಿಂಗೈಃ ಶ್ರೂಯಮಾಣಾರ್ಥಪರತಯಾ ನಿಶ್ಚಿತಸ್ಯಾಗಮಸ್ಯೋಪಚರಿತಾರ್ಥತ್ವಶಂಕಾವ್ಯುದಾಸೇನ ಲಬ್ಧಾವಕಾಶತ್ವಸಂಭವಾತ್ । ನ ಚ – ಶಬ್ದಲಿಂಗಯೋಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಬಾಧಕತಯಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಂತರಸ್ಯಾಪ್ರಮಾಣತಯಾ ಶಂಕ್ಯಮಾನತ್ವೇನಾಬಾಧಕತಯಾ ಚ ಬಾಧಕಸಾಮಾನ್ಯಾಭಾವೇ ನಿಶ್ಚಿತೇ ಬಾಧಶಂಕಾ ನ ಯುಕ್ತೇತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್; ಶಬ್ದ ಲಿಂಗಯೋಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಬಾಧಕತ್ವಸ್ಯ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಿತತ್ವಾತ್ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ವಿಶೇಷಾಭಾವನಿಶ್ಚಯೇಽಪಿ ವಿಶೇಷಾಣಾಮಿಯತ್ತಾನವಧಾರಣದಶಾಯಾಂ ಸಂಶಯಸಂಭವಾತ್ , ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯಾಪ್ರಮಾಣತಯಾ ಶಂಕ್ಯಮಾನತ್ವೇನ ಶಂಕಾವಿರಹೋಪಪಾದನಸ್ಯಾಸಂಭವದುಕ್ತಿಕತ್ವಾಚ್ಚ । ಅಥೈವಂ – ಜಾಗ್ರದಾದಿಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪ್ರಮಾತ್ವೇ ಸ್ವಪ್ನದೃಷ್ಟಸ್ಯ ಶುಕ್ತಿರೂಪ್ಯಾದೇಶ್ಚ ಬಾಧಾಸಿದ್ಧೌ ಕಥಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಸಿದ್ಧಿಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ – ಚೇನ್ನ; ಆರೋಪ್ಯಸತ್ತಾಧಿಕಸತ್ತಾಕವಿಷಯತ್ವೇನಾಪೇಕ್ಷಿಕಪ್ರಮಾಣತ್ವೇನಾನ್ಯೂನಸತ್ತಾಕವಿಷಯತ್ವೇನ ವಾ ಬಾಧಕತ್ವಾತ್ । ಅತ ಏವ ಯದುಕ್ತಂ ಬೌದ್ಧಂ ಪ್ರತಿ ಭಟ್ಟವಾರ್ತಿಕೇ – ’ಪ್ರತಿಯೋಗಿನಿ ದೃಷ್ಟೇ ಚ ಜಾಗ್ರದ್ಬೋಧೇ ಮೃಷಾ ಭವೇತ್ । ಸ್ವಪ್ನಾದಿದೃಷ್ಟಿರಸ್ಮಾಕಂ ತವ ಭೇದೋಽಪಿ ಕಿಂಕೃತಃ ॥’ ಇತಿ ತತ್ಸಂಗಚ್ಛತೇ । ನನು – ಭ್ರಮಕಾಲೀನಾಪರೋಕ್ಷಬುದ್ಧ್ಯವಿಷಯವಿಶೇಷವಿಷಯೈವ ಧೀರ್ಬಾಧಿಕಾ ದೃಷ್ಟಾ, ನ ಚ ವಿಶ್ವಬಾಧಿಕಾ ಧೀಸ್ತಥೇತಿ – ಚೇನ್ನ; ಅಧಿಷ್ಠಾನತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನತ್ವೇನೈವ ಭ್ರಮನಿವರ್ತಕತ್ವಾತ್ , ವಿಶ್ವನಿವರ್ತಕಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತಥಾತ್ವಾತ್ । ನ ಚ – ಸಪ್ರಕಾರಿಕೈವ ಧೀರ್ಭ್ರಮನಿವರ್ತಿಕಾ, ಇಯಂ ತು ನಿಷ್ಪ್ರಕಾರಿಕಾ ಕಥಂ ತಥೇತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ ; ನಿವರ್ತಕತಾಯಾಂ ಸಪ್ರಕಾರಕತ್ವಸ್ಯ ಗೌರವಾದಪ್ರವೇಶಾತ್ । ನನು – ಆವಶ್ಯಕಃ ಸಪ್ರಕಾರಕತ್ವನಿಯಮಃ, ವ್ಯಾವೃತ್ತಾಕಾರಜ್ಞಾನತ್ವೇನೈವ ಭ್ರಮನಿವರ್ತಕತ್ವಾತ್ , ಅನ್ಯಥಾ ಅನುವೃತ್ತಾಕಾರಜ್ಞಾನಾದಪಿ ತನ್ನಿವೃತ್ತ್ಯಾಪತ್ತೇರಿತಿ – ಚೇತ್, ಸತ್ಯಮ್ ; ವ್ಯಾವೃತ್ತಾಕಾರತ್ವೇನ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಭ್ರಮನಿವರ್ತಕತಾ, ನ ತು ವಿಶೇಷಪ್ರಕಾರಕತ್ವನಿಯಮಃ । ತಥಾ ಹಿ – ವ್ಯಾವೃತ್ತಾಕಾರತಾ ಹಿ ದ್ವೇಧಾ ಭವತಿ । ವಿಶೇಷಣಾದುಪಲಕ್ಷಣಾಚ್ಚ । ತತ್ರಾದ್ಯೇ ಸಪ್ರಕಾರಕತ್ವನಿಯಮಃ ದ್ವಿತೀಯೇಽಪಿ ಧರ್ಮಾಂತರಸ್ಯ ಯದುಪಲಕ್ಷಣಂ ತಸ್ಮಾದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತಾಕಾರತ್ವೇ ಸಪ್ರಕಾರಕತೈವ । ಯದಿ ತು ಸ್ವರೂಪೋಪಲಕ್ಷಣಾದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತಾಕಾರತಾ, ತಥಾ ನಿಷ್ಪ್ರಕಾರಕತೈವ; ಉಪಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ತತ್ರಾಪ್ರವೇಶಾತ್, ಸ್ವಸ್ಯ ಚ ಸ್ವಸ್ಮಿನ್ನಪ್ರಕಾರತ್ವಾತ್ । ನ ಚ – ಪ್ರಮೇಯತ್ವಾದಿವತ್ ಸ್ವಸ್ಯೈವ ಸ್ವಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಕಾರತ್ವಮಿತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್; ತ್ವಯಾಪಿ ಕೇವಲಾನ್ವಯಿನ್ಯೇವಾಗತ್ಯಾ ತಥಾಂಗೀಕಾರಾತ್, ನ ತು ಸರ್ವತ್ರ । ಅಥ – ಆಕಾರಪ್ರಕಾರಯೋರಭೇದಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಾಕಾರತೈವ ಬ್ರಹ್ಮಬುದ್ಧೇಸ್ತತ್ಪ್ರಕಾರತೇತಿ – ಚೇತ್, ನ; ವಿಶಿಷ್ಟಬುದ್ಧೇರ್ವಿಶೇಷ್ಯಾಕಾರತ್ವೇಽಪಿ ತದಪ್ರಕಾರಕತ್ವಾತ್ , ಆಕಾರಪ್ರಕಾರಯೋರ್ಭೇದಾತ್ । ಆಕಾರಶ್ಚ ವೃತ್ತಿನಿಷ್ಠಃ ಕಶ್ಚಿದ್ಧರ್ಮೋಽಸಾಧಾರಣವ್ಯವಹಾರಹೇತುರಿತಿ ವಕ್ಷ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದ್ಯಥಾಽಽಕಾಶಪದಾಚ್ಛಬ್ದಾಶ್ರಯತ್ವೋಪಲಕ್ಷಿತಧರ್ಮಿಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರಂ ಜ್ಞಾಯತೇ, ತದ್ವದತ್ರಾಪಿ ದ್ವಿತೀಯಾಭಾವಾದ್ಯುಪಲಕ್ಷಿತಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಜ್ಞಾನಂ ವ್ಯಾವೃತ್ತಾಕಾರಂ ದ್ವೈತನಿವರ್ತಕಮಪರೋಕ್ಷಮ್ । ಯಥಾ ಚ ಶಬ್ದಾತ್ತಾದೃಗ್ಜ್ಞಾನಸಂಭವಸ್ತಥಾ ವಕ್ಷ್ಯತೇ । ನ ಚ –ಬಾಧಕಧಿಯಾಂ ಭ್ರಮತದ್ಧೇತ್ವಜ್ಞಾನದೋಷಾಧ್ಯಸ್ತದ್ರಷ್ಟ್ರಾದೀನಾಮಬಾಧಕತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಮಿತಿ ಕಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತದ್ಬಾಧಕತ್ವಂ ಘಟತಾಮಿತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್; ಯತ್ರ ಹಿ ಸ್ವಪ್ನೇ ದ್ರಷ್ಟಾರಂ ದುಷ್ಟಕರಣವಂತಂ ಕಲ್ಪಯಿತ್ವಾ ತಸ್ಯ ಭ್ರಮಂ ಕಲ್ಪಯತಿ, ತತ್ರ ಜಾಗರಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವೇಷಾಂ ನಿವೃತ್ತಿದರ್ಶನಾತ್ । ಜಾಗ್ರದ್ದಶಾಯಾಮಪಿ ಯದಾ ಮನುಷ್ಯಪ್ರತಿಕೃತೌ ಚೈತನ್ಯಂ ಕಲ್ಪಯಿತ್ವಾ ತತ್ಸಮೀಪವರ್ತಿನ್ಯನಾದರ್ಶ ಏವಾದರ್ಶತ್ವಂ ಕಲ್ಪಯಿತ್ವಾ ಸ್ವಪ್ರತಿಬಿಂಬಮಯಂ ಪಶ್ಯತೀತಿ ಕಲ್ಪಯತಿ, ತದಾ ನಾಯಂ ಚೇತನೋ ನ ಚಾಯಮಾದರ್ಶ ಇತಿ ಪ್ರಮಯಾ ಸರ್ವನಿವೃತ್ತಿದರ್ಶನಾಚ್ಚ ನೇಯಮದೃಷ್ಟಚರೀ ಕಲ್ಪನಾ । ತಥಾಚೇಯಂ ಶುಕ್ತಿರಿತ್ಯಾದ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಜ್ಞಾನಂ ರಜ್ಜ್ವಾಂ ಸರ್ಪಭ್ರಮಮಿವ ದ್ರಷ್ಟ್ರಾದ್ಯಧ್ಯಾಸಂ ಮಾ ನಿವೀವೃತತ್ , ತತ್ಕಸ್ಯ ಹೇತೋಃ ? ತದಧಿಷ್ಠಾನಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರತ್ವಾಭಾವಾತ್ , ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ತ್ವಾಕಾಶಾದಿಪ್ರಪಂಚಭ್ರಮಮಿವ ದ್ರಷ್ಟುರ್ದೋಷಾದಿಭ್ರಮಮಪಿ ನಿವರ್ತಯೇದೇವ, ತತ್ಕಸ್ಯ ಹೇತೋಃ ? ಅಶೇಷಭ್ರಮಾಧಿಷ್ಠಾನತತ್ತ್ವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರತ್ವಾತ್ । ಏವಂ ಚ ಬಾಧಬುದ್ಧಿತ್ವಂ ನ ದೋಷಾದ್ಯಬಾಧಕತ್ವೇ ಪ್ರಯೋಜಕಮ್ , ಅಪಿ ತು ತದ್ಭ್ರಮಾಧಿಷ್ಠಾನತತ್ವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಭಿನ್ನತ್ವಮಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ನನು –ಕಲ್ಪಿತತ್ವಾದುಕ್ತದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ತತ್ ಬಾಧ್ಯತಾಮ್ , ಇಹ ತು ಕಥಮಿತಿ – ಚೇತ್ , ಹಂತ ಬ್ರಹ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಮಂಗೀಕುರ್ವತಾಮಸ್ಮಾಕಮಿದಮನಿಷ್ಟಂ ಮಹದಾಪಾದಿತಂ ದೇವಾನಾಂ ಪ್ರಿಯೇಣ । ನನು – ಸಾಕ್ಷಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ನ ಬಾಧ್ಯಮ್ ; ದೋಷಾಜನ್ಯತ್ವಾತ್ , ಪ್ರತ್ಯುತ ಶ್ರುತಿಜನಿತಾದ್ವೈತಜ್ಞಾನಮೇವ ಬಾಧ್ಯಮ್ ; ತಾತ್ಪರ್ಯಭ್ರಮರೂಪದೋಷಜನ್ಯತ್ವಾದಿತಿ – ಚೇತ್, ನ; ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪತೋ ದೋಷಾಜನ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ತದವಚ್ಛೇದಿಕಾಯಾ ಅವಿದ್ಯಾವೃತ್ತೇರ್ದೋಷಜನ್ಯತ್ವಾತ್ ; ತತ್ಪ್ರತಿಫಲಿತಚೈತನ್ಯಸ್ಯೈವ ಸಾಕ್ಷಿಪದಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ಅದ್ವೈತತಾತ್ಪರ್ಯಗ್ರಹಸ್ಯ ಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದ್ಯವಿರೋಧೇನ ಪ್ರಮಾರೂಪತಯಾ ದೋಷತ್ವಾಭಾವಾತ್ ನ ತಜ್ಜನ್ಯಮದ್ವೈತಜ್ಞಾನಂ ಬಾಧ್ಯಮ್; ಭ್ರಮಜನ್ಯತ್ವಸ್ಯ ವಿಷಯಬಾಧಾಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾಚ್ಚ । ನ ಚ – ಬಾಧಕತುಲ್ಯಮಾನತಾಕದ್ವೈತಶ್ರುತಿಸಂವಾದಿದ್ವೈತಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಕಥಂ ಬಾಧ್ಯಮಿತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್; ದ್ವೈತಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಲೌಕಿಕಮಾನಸಿದ್ಧತ್ವೇನ ತದ್ಬೋಧಕಶ್ರುತೇರನುವಾದಕತಯಾ ಫಲವದಜ್ಞಾತಸ್ವಾರ್ಥತಾತ್ಪರ್ಯಕಾದ್ವೈತಶ್ರುತಿಸಾಮ್ಯಾಭಾವಾತ್ । ನನು – ಬಾಧಕಧೀಬೋಧ್ಯಂ ನ ಬಾಧ್ಯಮ್ , ಭೇದಶ್ಚ ಬಾಧಕಧೀಬೋಧ್ಯಃ, ತಯಾ ಸ್ವವಿಷಯಸ್ಯ ಭಿನ್ನತ್ವೇನೈವ ಗ್ರಹಾನ್ನೇದಂ ರಜತಮಿತಿವದಭಿನ್ನತಯೋದಾಸೀನತಯಾ ಗ್ರಹಣೇ ಬಾಧಕತ್ವಾಯೋಗಾದಿತಿ – ಚೇತ್, ನ; ಬಾಧಕಧಿಯೋ ಭೇದವಿಷಯತ್ವಾನಭ್ಯುಪಗಮಾತ್, ಇಯಂ ಶುಕ್ತಿರಿತ್ಯೇವ ಬಾಧಬುದ್ಧ್ಯುದಯಾತ್ । ತಸ್ಯಾಸ್ತು ನೇದಂ ರಜತಮಿತಿ ಭೇದಬುದ್ಧಿಃ ಫಲಮ್ । ವ್ಯಾವೃತ್ತಾಕಾರತೈವ ಬಾಧಧಿಯ ಆವಶ್ಯಕೀ। ಸಾ ಚ ಸ್ವರೂಪೋಪಲಕ್ಷಣಬಲಾನ್ನಿಷ್ಪ್ರಕಾರಕಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇಽಪಿ ಅಸ್ತೀತಿ ನ ಬಾಧಕಧೀಬೋಧ್ಯತ್ವಂ ಭೇದಸ್ಯ । ನನು – ಸ್ವಪ್ನವಿಲಕ್ಷಣಂ ಫಲಪರ್ಯಂತಪರೀಕ್ಷಾಯಾಮಿತಿ ಚೇಚ್ಛಂಕಾ ಸ್ಯಾತ್, ತದಾ ಅದ್ವೈತಶ್ರುತಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತತ್ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಶಂಕಾಯಾಮದ್ವೈತಶ್ರುತಿರಪಿ ನ ಸಿದ್ಧ್ಯೇತ್ । ಬಾಧೇಽಪಿ ಬಾಧಶಂಕಾಯಾಮಬಾಧಿತಬಾಧಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಪಿ ನ ಸ್ಯಾತ್ ; ಬಾಧಿತಬಾಧಶಂಕಾಯಾಶ್ಚಾಬಾಧ್ಯತ್ವಾವಿರೋಧಿತ್ವಾತ್ । ಭಾವಿಬಾಧೇಽಪಿ ಬಾಧಶಂಕಾಪಾತೇನ ಸ್ವಕ್ರಿಯಾವ್ಯಾಘಾತಶ್ಚ ಸ್ಯಾತ್ । ಶಂಕಾಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಽಪಿ ಶಂಕಾಯಾಂ ಶಂಕಾಪಿ ನ ಸಿದ್ಧ್ಯೇತ್ । ಏವಂ ಸರ್ವತ್ರ ಶಂಕಾಪ್ರಸರಾತ್ ಸರ್ವವಿಪ್ಲವಾಪತ್ತಿರಿತಿ – ಚೇತ್, ಮೈವಂ ಮಂಸ್ಥಾಃ । ಯತಃ ಸಮತ್ವೇನ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರೇ ಉಪಸ್ಥಿತ ಏವ ನಿಶ್ಚಿತೇಽಪಿ ಸತ್ತ್ವಾದೌ ಶಂಕಾ ಭವತೀತಿ ಬ್ರೂಮಃ, ನ ತು ನಿಶ್ಚಿತಮಾತ್ರೇ ಶಂಕಾ ಭವತೀತಿ । ತಥಾಚ ಯದುಕ್ತಂ ಬೌದ್ಧಂ ಪ್ರತಿ ಭಟ್ಟವಾರ್ತಿಕೇ –‘ದುಷ್ಟಜ್ಞಾನಗೃಹೀತಾರ್ಥಪ್ರತಿಷೇಧೋಽಪಿ ಯುಜ್ಯತೇ । ಗೃಹೀತಮಾತ್ರಬಾಧೇ ತು ಸ್ವಪಕ್ಷೋಽಪಿ ನ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ ॥’ ಇತಿ, ತದಪಿ ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ; ಗೃಹೀತಮಾತ್ರಬಾಧಸ್ಯ ತಚ್ಛಂಕಾಯಾಶ್ಚಾನುಕ್ತೇಃ । ನನು – ಸತ್ತ್ವಾದಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇ ಕೢಪ್ತದೂರಾದಿದೋಷಾಭಾವನಿಶ್ಚಯೇ ಕಥಂ ಶಂಕೋದಯಃ, ನ ಚ – ಕೢಪ್ತಾನಾಮಭಾವನಿಶ್ಚಯೇಽಪ್ಯಕೢಪ್ತಸ್ಯ ಶಂಕಾ ಸ್ಯಾತ್ ; ಶಬ್ದೇ ಕೢಪ್ತವಕ್ತೃನಿಬಂಧನದೋಷಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವೇನ ವೇದೇ ಅಭಾವೇಽಪಿ ದೋಷಾಂತರಶಂಕಾಯಾಃ ಸುವಚತ್ವಾತ್ , ನ ಚ – ಸ್ವಾಪ್ನಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇ ತದಾ ದೂರಾದ್ಯಭಾವನಿಶ್ಚಯೇಽಪ್ಯಪ್ರಾಮಾಣ್ಯದರ್ಶನೇನ ತದ್ವದತ್ರಾಪಿ ಶಂಕೇತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಶೂನ್ಯಮೇವ ತತ್ತ್ವಮಿತಿ ಸ್ವಾಪ್ನವೇದೇಽಪಿ ತದಾ ಭ್ರಾಂತ್ಯಾದಿದೋಷಾಭಾವನಿಶ್ಚಯೇಽಪ್ಯಪ್ರಾಮಾಣ್ಯದರ್ಶನಸ್ಯ ವೇದೇಽಪಿ ಸಮಾನತ್ವಾತ್ ; ಸ್ವಪ್ನವೈಷಮ್ಯಾನುಭವಸ್ತೂಭಯತ್ರಾಪಿ ಸಮಾನ – ಇತಿ ಚೇತ್ ; ನ; ಸತ್ತ್ವಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದ್ವೈತಾಗಮಯೋಃ ಕೢಪ್ತದೋಷಾಭಾವನಿಶ್ಚಯಸ್ಯ ಸಮಾನತ್ವೇನ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಶಂಕಾಯಾಮಪ್ರತಿಬಂಧಕತ್ವಾತ್ । ನಹಿ ಸತ್ಪ್ರತಿಪಕ್ಷೇ ಉಭಯತ್ರ ದೋಷಾಭಾವನಿಶ್ಚಯಃ ಕಿಮತ್ರ ತತ್ತ್ವಮಿತಿ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಂ ಪ್ರತಿಬಧ್ನಾತಿ; ವಿರುದ್ಧ ವಿಶೇಷಾದರ್ಶನಕಾಲಿಕಸ್ಯೈವ ವಿಶೇಷದರ್ಶನಸ್ಯ ಶಂಕಾಪ್ರತಿಬಂಧಕತ್ವಾತ್ ; ಅವಚ್ಛೇದಕವೃತ್ತ್ಯನಿತ್ಯತ್ವೇನ ಚ ಸಾಕ್ಷಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ದೋಷಜನ್ಯತ್ವೋಕ್ತೇಃ । ಅತಏವ ಯದುಕ್ತಂ ತಾರ್ಕಿಕೈಃ–‘ತದೇವ ಹ್ಯಾಶಂಕ್ಯತೇ ಯಸ್ಮಿನ್ನಾಶಂಕ್ಯಮಾನೇ ಸ್ವಕ್ರಿಯಾವ್ಯಾಘಾತಾದಯೋ ದೋಷಾ ನ ಭವಂತಿ’ । ಉಕ್ತಂಚ ಭಟ್ಟವಾರ್ತಿಕೇ ಬೌದ್ಧಂ ಪ್ರತಿ – ‘ಇಹ ಜನ್ಮನಿ ಕೇಷಾಂಚಿನ್ನ ತಾವದುಪಪದ್ಯತೇ । ಯೋಗ್ಯವಸ್ಥಾಗತಾನಾಂ ತು ನ ವಿದ್ಮಃ ಕಿಂ ಭವಿಷ್ಯತಿ ॥’ ಇತಿ । ತಥಾ ಚ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತೌ ಜ್ಞಪ್ತೌ ಚ ಸ್ವತಸ್ತ್ವಾದಿಹ ಚೋತ್ಪತ್ತಿಸ್ವತಸ್ತ್ವಾಪವಾದಸ್ಯ ದೋಷಸ್ಯ ಜ್ಞಪ್ತಿಸ್ವತಸ್ತ್ವಾಪವಾದಸ್ಯ ಬಾಧಸ್ಯ ಚಾದರ್ಶನಾತ್ , ನಿರ್ಮೂಲಶಂಕಾಯಾಶ್ಚ ಸ್ವಕ್ರಿಯಾವಿರೋಧೇನಾನುತ್ಥಾನಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ ಸ್ವಸ್ಥಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತಿ – ತದಪಿ ನಿರಸ್ತಮ್ ; ಆಗಮಾದಿಪ್ರಮಾಣಮೂಲಕಶಂಕಾಯಾ ಏವ ಸ್ವೀಕಾರಾತ್ । ರೂಪ್ಯಾದಿನಿಷೇಧಸ್ಯ ತು ‘ನೇದಂ ರಜತಮಿ’ತ್ಯಾದೇರದ್ವೈತಶ್ರುತ್ಯನುಗುಣತ್ವೇನ ನಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಶಂಕಾಸ್ಕಂದನಮ್ । ಅತೋ ನ ವೃದ್ಧಿಮಿಚ್ಛತೋ ಮೂಲಹಾನ್ಯಾಪತ್ತಿಃ । ನಾಪಿ ‘ಸನ್ಘಟ’ ಇತ್ಯಾದೇ’ರ್ನೇದಂ ರಜತಮಿ’ತ್ಯನೇನ ಸಮಾನಯೋಗಕ್ಷೇಮತಾ; ಅದ್ವೈತಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾವಿರೋಧಾಭ್ಯಾಂ ವಿಶೇಷಾತ್ । ಅತ ಏವ – ಸೌಷುಪ್ತಿಕಾನಂದಾನುಭವಸ್ಯಾಪ್ಯಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇ ಕಥಮಾತ್ಮನ ಆನಂದರೂಪತಾ ತಾತ್ವಿಕೀ, ಆನಂದಶ್ರುತೇರನುಭೂತಾತಾತ್ತ್ವಿಕಾನಂದಾನುವಾದಕತ್ವೋಪಪತ್ತೇರಿತಿ – ಅಪಾಸ್ತಮ್ ; ಆನಂದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪತ್ವೇನಾದ್ವೈತಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾಭಾವೇನ ತದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪ್ರಯೋಜಕಾಭಾವಾತ್ । ಅತ ಏವ ನಾನಂದಶ್ರುತೇರಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್ । ತದುಕ್ತಂ ಖಂಡನೇ –‘ಅತ್ಯಂತಾಸತ್ಯಪಿ ಜ್ಞಾನಮರ್ಥೇ ಶಬ್ದಃ ಕರೋತಿ ಹಿ । ಅಬಾಧಾತ್ತು ಪ್ರಮಾಮತ್ರ ಸ್ವತಃ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯನಿಶ್ಚಲಾಮ್ ॥’ ಇತಿ । ಉಕ್ತಂ ಚ ಸುರೇಶ್ವರವಾರ್ತಿಕೇ –‘ಅತೋಽವಬೋಧಕತ್ವೇನ ದುಷ್ಟಕಾರಣವರ್ಜನಾತ್ । ಅಬಾಧಾಚ್ಚ ಪ್ರಮಾಣತ್ವಂ ವಸ್ತುನ್ಯಕ್ಷಾದಿವಚ್ಛ್ರುತೇಃ ॥’ ಇತಿ । ಅತ್ರ ಚಾಕ್ಷಾದಿವದಿತಿ ನಿದರ್ಶನಂ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಾತ್ರೇಣೇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಏವಂ ಚ ತಾತ್ತ್ವಿಕಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಭಾವೇಽಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಾಂ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ ನ ಸ್ವಕ್ರಿಯಾವ್ಯಾಘಾತಃ । ನ ವಾ ‘ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮನುಮಾನಂ ಚ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಚ ವಿವಿಧಾಗಮಮ್ । ತ್ರಯಂ ಸುವಿದಿತಂ ಕಾರ್ಯಂ ಧರ್ಮಶುದ್ಧಿಮಭೀಪ್ಸತಾ ॥’ ಇತ್ಯಾದಿ ಸ್ಮೃತಿವಿರೋಧಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಿದ್ಧಂ ಬಾಧನಿಶ್ಚಯೇನ ತಚ್ಛಂಕಯಾ ವಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೇರದ್ವೈತಾಗಮಾನುಮಾನಾದ್ಯವಿರೋಧಿತ್ವಮ್ ॥

ಸ್ಯಾದೇತತ್ - ಅಧ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಭಿನ್ನವಿಷಯತ್ವಾದಿನಾ ಬಾಧಾಕ್ಷಮತ್ವೇಽಪಿ ಅನುಮಾನಮೇವ ಬಾಧಕಂ ಸ್ಯಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಮಾನ್ಯೇನ ವೇದಾಂತತಾತ್ಪರ್ಯಪ್ರಮಿತಿಜನ್ಯಜ್ಞಾನಾನ್ಯೇನ ವಾ ಮೋಕ್ಷಹೇತುಜ್ಞಾನಾನ್ಯೇನ ವಾ ಅಬಾಧ್ಯತ್ವೇ ಸತ್ಯಸತ್ತ್ವಾನಧಿಕರಣತ್ವೇ ಸತಿ ಬ್ರಹ್ಮಾನ್ಯತ್, ವಿಮತಂ ವಾ, ಸತ್, ಪರಮಾರ್ಥಸದ್ವಾ, ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕತ್ವಾನಧಿಕರಣತ್ವೇ ಸತ್ಯಸದ್ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾತ್ , ಬ್ರಹ್ಮವತ್ , ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಶಶಶೃಂಗವದ್ವೇತಿ - ಚೇನ್ನ; ತ್ವನ್ಮತೇ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಸ್ಯಾಪ್ಯಸತ್ತ್ವೇನ ವ್ಯರ್ಥವಿಶೇಷಣತಯಾ ವ್ಯಾಪ್ಯತ್ವಾಸಿದ್ಧೇಃ, ಅಸ್ಮನ್ಮತಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಹೇತೂಕರಣೇ ಚ ದೇಹಾತ್ಮೈಕ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇತರಾಬಾಧ್ಯೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ । ನ ಹಿ ಪ್ರತಿಭಾಸಿಕತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇತರಬಾಧ್ಯತ್ವಾದನ್ಯತ್ । ತ್ವಯಾ ಹಿ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಸ್ಯ ಶುಕ್ತಿರೂಪ್ಯಾದೇರಪಕ್ಷತ್ವಾಯ ಸತ್ಯಂತಮಾದ್ಯಂ ವಿಶೇಷಣತ್ರಯಂ ವಿಕಲ್ಪೇನ ಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಕ್ಷಿಪ್ತಮ್ । ತತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮ ವೃತ್ತಿವ್ಯಾಪ್ಯಮಿತಿ ಮತೇನಾದ್ಯಮ್, ತದನಭ್ಯುಪಗಮೇ ತು ಶಾಬ್ದಪ್ರಮಾಂ ಪ್ರತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಪ್ರಮಾ ಹೇತುರಿತಿ ಮತೇನ ದ್ವಿತೀಯಮ್ , ಅನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ ನ ಸಾ ಹೇತುರಿತಿ ಮತೇನ ತೃತೀಯಮ್ । ತಥಾ ಚ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವಾನಧಿಕರಣತ್ವಮಂಗೀಕೃತಮೇವ; ಅನ್ಯಥಾ ತುಚ್ಛವಾರಕಾಸತ್ವಾನಧಿಕರಣತ್ವವಿಶೇಷಣೇನೈವ ತದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತಾವೇತಾವತ್ಪ್ರಯಾಸವೈಯರ್ಥ್ಯಾಪತ್ತೇಃ । ಏವಂ ಚ ದೇಹಾತ್ಮೈಕ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಪಕ್ಷತ್ವೇ ಬಾಧ ಏವ । ಬಾಧೇ ಚ ಸತಿ ಪಕ್ಷವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ಪಕ್ಷತ್ವಸ್ಯಾಸಿದ್ಧ್ಯಾಶ್ರಯಾಸಿದ್ವಿರಪಿ । ಅತ ಏವ ಸ್ವಬಾಧಕಾಭಿಮತಾಬಾಧ್ಯದೋಷಜನ್ಯಜ್ಞಾನಾವಿಷಯತ್ವೇ ಸತೀತಿ ವಾ ಸ್ವಬಾಧಕಾಭಿಮತಬಾಧ್ಯಬಾಧಾವಿಷಯತ್ವೇ ಸತೀತಿ ವಾ ಸ್ವಸಮಾನಾಧಿಕರಣಕರ್ಮಪ್ರಾಗಭಾವಸಮಾನಕಾಲೀನಜ್ಞಾನಾವಾಧ್ಯತ್ವೇ ಸತೀತಿ ವಾ ವಿಶೇಷಣಪ್ರಕ್ಷೇಪೇಽಪಿ ನ ನಿಸ್ತಾರಃ; ದೇಹಾತ್ಮೈಕ್ಯೇ ಪೂರ್ವೋಕ್ತದೋಷಾವ್ಯಾವೃತ್ತೇರೇವ । ಯತ್ತು - ಪ್ರಥಮ ಸಾಧ್ಯೇ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಸತ್ತ್ವಮಾದಾಯ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಮ್ , ದ್ವಿತೀಯಸಾಧ್ಯೇ ತು ವಾದಿನಃ ಪರಮಾರ್ಥತ್ವವಿಶೇಷಣಂ ವ್ಯರ್ಥಮ್ ; ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ-ಇತಿ । ತನ್ನ; ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಸತ್ತ್ವಂ ಸತ್ತ್ವೇನ ವ್ಯವಹಾರಮಾತ್ರಮಿತಿ ಮತೇನ ಪ್ರಥಮಪ್ರಯೋಗಾತ್ , ಅನುಗತಂ ಪೃಥಗ್ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಂ ಸತ್ತ್ವಮಿತಿ ತು ಮತೇ ದ್ವಿತೀಯಃ ಪ್ರಯೋಗಃ । ನ ಚ ವಿಶೇಷಣಂ ವ್ಯರ್ಥಮ್ । ಪರಾರ್ಥಾನುಮಾನೇ ಪರಂ ಪ್ರತಿ ಸಿದ್ಧಸಾಧನೋದ್ಧಾರಸ್ಯ ತತ್ಪ್ರಯೋಜನತ್ವಾತ್ , ಈಶ್ವರಾನುಮಾನೇ ಜನ್ಯಕೃತ್ಯಜನ್ಯಮಿತ್ಯತ್ರ ಜನ್ಯತ್ವಸ್ಯೇವ ವಿಶ್ವಪರಮಾರ್ಥತ್ವವಾದಿನಂ ಪ್ರತಿ ಪರಮಾರ್ಥತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಮೇಯತ್ವಾದಿವದುಪರಂಜಕತ್ವೇನ ವಿಶೇಷಣತ್ವೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚ । ತಸ್ಮಾತ್ ಪೂರ್ವೋಕ್ತ ಏವ ದೋಷಃ । ಹೇತೌ ಚ ವ್ಯರ್ಥವಿಶೇಷಣತ್ವದೋಷಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಮತದ್ವಯೇಽಪಿ ಅಪ್ರಾಮಾಣಿಕಸ್ಯಾಪಿ ನಿಷೇಧಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾದಾರೋಪಿತತ್ವೇನೋಭಯಸಂಮತತ್ವರೂಪಸ್ಯ ವಾ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಮಾತ್ರಶರೀರತ್ವರೂಪಸ್ಯ ವಾ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಸ್ತಿ, ಅನ್ಯಥಾ ಸಿದ್ಧಾಂತೇಽಪಿ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾನುಮಾನೇ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಾನ್ಯಸ್ಯೈವ ಪಕ್ಷೀಕರ್ತವ್ಯತ್ವಾದ್ದೋಷಸಾಮ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ । ತಥಾಪಿ ಹೇತೌ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕತ್ವವಿಶೇಷಣಂ ವ್ಯರ್ಥಮ್ ; ಅನಧಿಕರಣತ್ವೇ ಸತ್ಯಸತ್ತ್ವಾನಧಿಕರಣತ್ವಮಾತ್ರಸ್ಯೈವ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ತ್ವಸಾಧಕತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ; ಶುದ್ಧಮೇವ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮ ದೃಷ್ಟಾಂತತ್ವೇನಾಭ್ಯುಪೇಯಮ್; ಧರ್ಮವತೋ ದೃಷ್ಟಾಂತತ್ವೇ ಸಾಧ್ಯವೈಕಲ್ಯಾಪತ್ತೇಃ । ಸಾಧ್ಯಂ ತು ಬಾಧಾಭಾವರೂಪತ್ವಾದಧಿಕರಣಸ್ವರೂಪಮೇವ ನ ಧರ್ಮಃ; ಧರ್ಮ್ಯತಿರಿಕ್ತಾಭಾವಾನಭ್ಯುಪಗಮಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾತ್ ತಥಾಚ ಚಕ್ಷುಸ್ತೈಜಸತ್ತ್ವಾನುಮಾನೇ ರೂಪಾದಿಷು ಮಧ್ಯ ಇತ್ಯಸ್ಯಾಸಿದ್ಧಿವಾರಕಸ್ಯಾಪಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿಗ್ರಹೌಪಯಿಕತ್ವೇನ ವ್ಯಭಿಚಾರವಾರಕವಿಶೇಷಣತುಲ್ಯತಯಾ ಯದ್ಯಪಿ ಸಾರ್ಥಕತ್ವಮ್, ವ್ಯಭಿಚಾರವಾರಕಸ್ಯಾಪಿ ಸಾರ್ಥಕತ್ವೇ ವ್ಯಾಪ್ತಿಗ್ರಹೌಪಯಿಕತ್ವಮಾತ್ರಸ್ಯ ತಂತ್ರತ್ವಾತ್ ; ತಥಾಪಿ ‘ಕ್ಷಿತ್ಯಾದಿಕಂ ನ ಕರ್ತೃಜನ್ಯಂ ಶರೀರಾಜನ್ಯತ್ವಾದಿ’ತ್ಯತ್ರ ಶರೀರಸ್ಯೇವ ವ್ಯಾಪ್ತಿಗ್ರಹಾನುಪಯೋಗಿತ್ವೇನ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕತ್ವಸ್ಯ ವೈಯರ್ಥ್ಯಮೇವ ; ಆಕಾಶಾದಾವಜನ್ಯತ್ವಕರ್ತೃಜನ್ಯತ್ವಾಭಾವಯೋರಿವ ನಿರ್ಧರ್ಮಕೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯನಧಿಕರಣತ್ವಪರಮಾರ್ಥಸತ್ತ್ವಯೋರ್ವ್ಯಾಪ್ತಿಗ್ರಹೋಪಪತ್ತೇಃ । ತಥಾ ಚೈಕಾಮಸಿದ್ಧಿಂ ಪರಿಹರತೋ ದ್ವಿತೀಯಾಸಿದ್ಧ್ಯಾಪತ್ತಿಃ । ಸ್ವರೂಪಾಸಿದ್ಧಿಪರಿಹಾರಾರ್ಥಂ ವಿಶೇಷಣಂ ಪ್ರಕ್ಷಿಪತೋ ವ್ಯಾಪ್ಯತ್ವಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ; ವ್ಯಾಪ್ತಾವನುಪಯೋಗಸ್ಯ ದರ್ಶಿತತ್ವಾತ್ । ಕಿಂ ಚ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಸತ್ತ್ವಮಾತ್ರೇಣೈವೋಪಪತ್ತೇಃ ಉಕ್ತಹೇತೋರಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಮ್ ; ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ತ್ವೇ ಬಾಧಾನುಪಪತ್ತಿಲಕ್ಷಣಪ್ರತಿಕೂಲತರ್ಕಪರಾ ಘಾತಾಚ್ಚ । ನನು ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಸತ್ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕವ್ಯಾವೃತ್ತಿರೂಪಂ ಹೇತುಂ ಪ್ರತಿ ವ್ಯಾವರ್ತಕತಯಾ ಪ್ರಯೋಜಕತ್ವೇನ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ತ್ವಂ ಕ್ಲೃಪ್ತಮ್ ; ಅಪೃಥಿವೀವ್ಯಾವೃತ್ತಿಂ ಪ್ರತಿ ಪೃಥಿವೀತ್ವಸ್ಯೇವಾಸದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತಿಂ ಪ್ರತಿ ತದ್ವಿರುದ್ಧಸತ್ವಸ್ಯೈವ ಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾತ್ । ಜ್ಞಾನತ್ವಾನಂದತ್ವಾದಿಕಂ ತು ನ ತತ್ಪ್ರಯೋಜಕಮ್ ; ಸಾಕ್ಷಾದಸತ್ತ್ವಾವಿರೋಧಿತ್ವಾತ್ , ಪ್ರಪಂಚೇ ತದಭಾವಾಚ್ಚ ; ತಥಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮವಿಶ್ವಸಾಧಾರಣಂ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ತ್ವಮೇವ ತತ್ಪ್ರಯೋಜಕಮ್; ನ ಚ –ವಿಶ್ವಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾತ್ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ತ್ವಮಪಿ ನ ವಿಶ್ವಸಾಧಾರಣಮ್, ಜ್ಞಾನತ್ವಾನಂದತ್ವಾದಿವದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಅನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಾಪತ್ತೇಃ - ಇತಿ ಚೇತ್ । ಅಯುಕ್ತಮೇತತ್ ; ನ ಹಿ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಾಸತೋರೇಕಾ ವ್ಯಾವೃತ್ತಿರುಭಯೀ ವಾ ಸಮವ್ಯಾಪ್ತಾ; ಯೇನೈಕಪ್ರಯೋಜಕಪ್ರಯೋಜ್ಯಾ ಭವೇತ್ , ಕಿಂತು ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕವ್ಯಾವೃತ್ತಿಪ್ರಯೋಜಕಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿಶ್ವಾಸತ್ಸಾಧಾರಣಮೇವ ವಕ್ತವ್ಯಮ್; ಅಸತ್ಯಪಿ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕತ್ವಾಭಾವಾತ್ , ಏವಮಸದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತಾವಪಿ ಪ್ರಯೋಜಕಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿಶ್ವಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಸಾಧಾರಣಮೇವ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ ; ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕೇಽಪ್ಯಸತ್ತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ತಥಾಚ ತತ್ಪ್ರಯೋಜಕದ್ವಯಸಮಾವೇಶಾದೇವ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯುಭಯವ್ಯಾವೃತ್ಯುಪಪತ್ತೌ ನೀಲತ್ವಘಟತ್ವರೂಪಾವಚ್ಛೇದಕದ್ವಯಸಮಾವೇಶೋಪಪನ್ನನೀಲಘಟತ್ವವನ್ನಾತಿರಿಕ್ತಪ್ರಯೋಜಕಕಲ್ಪನಾಯಾಮಸ್ತಿ ಕಿಂಚಿನ್ಮಾನಮಿತಿ ಕೃತಬುದ್ಧಯ ಏವ ವಿದಾಂಕುರ್ವಂತು । ನಿತ್ಯತ್ವಂ ಚೋಪಾಧಿಃ; ತುಚ್ಛಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಯೋರ್ನಿತ್ಯತ್ವವ್ಯತಿರೇಕೇ ಸಾಧ್ಯವ್ಯತಿರೇಕದರ್ಶನಾತ್ । ಅತ ಏವಾನಿಷೇಧ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರಮಾಂ ಪ್ರತಿ ಸಾಕ್ಷಾದ್ವಿಷಯತ್ವಾದಿತ್ಯಪಿ ನ ಹೇತುಃ । ಕಿಂಚ ಪ್ರಮಾತ್ವಂ ತದ್ವತಿ ತತ್ಪ್ರಕಾರಕತ್ವಂ ತತ್ತ್ವಾವೇದಕತ್ವಂ ವಾ । ಆದ್ಯೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ಯ ಸಾಧನವೈಕಲ್ಯಮ್ । ನಹಿ ಪರಮಾರ್ಥಸತಃ ಶುದ್ಧಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಪ್ರಕಾರಕಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವಮ್ । ನ ಚ ಧರ್ಮವತೋ ದೃಷ್ಟಾಂತತೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಯ ಪಕ್ಷಕುಕ್ಷಿನಿಕ್ಷಿಪ್ತತ್ವೇನ ನಿಶ್ಚಿತಸಾಧ್ಯವತ್ತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯೇ ತತ್ತ್ವಾವೇದಕತ್ವಸ್ಯಾಬಾಧಿತವಿಷಯತ್ವರೂಪತ್ವೇನ ಸಾಧ್ಯಾವಿಶೇಷಪರ್ಯವಸಾನಾದ್ಧೇತುಗ್ರಹೇ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಮ್ । ಹೇತ್ವಗ್ರಹೇ ತು ಸ್ವರೂಪಾಸಿದ್ಧಿಃ। ಯತ್ತು- ಪ್ರಮಾವಿಷಯತ್ವಮಾತ್ರೇಣೈವ ಪರಮಾರ್ಥತ್ವೋಪಪತ್ತೌ ವಿಶೇಷಣೇ ವ್ಯರ್ಥೇ; ಇತಿ । ತನ್ನ; ಪುರೋವರ್ತಿನಂ ರಜತತಯಾ ಜಾನಾಮೀತ್ಯಾದ್ಯನುವ್ಯವಸಾಯರೂಪಪ್ರಮಾವಿಷಯೇ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕೇ ವ್ಯಭಿಚಾರವಾರಕತ್ವಾತ್ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪದಸ್ಯ, ತತ್ರೈವ ಚ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಪ್ರಮಿತೇಃ ಸಾಕ್ಷಾದ್ವಿಷಯೇ ವ್ಯಭಿಚಾರವಾರಕತ್ವಾತ್ ಅನಿಷೇಧ್ಯತ್ವೇನೇತ್ಯಸ್ಯ । ನಹ್ಯನುವ್ಯವಸಾಯಮಿಥ್ಯಾತ್ವಪ್ರಮೇ ಭ್ರಮೇ ಭವತಃ । ನಾಪ್ಯನಿಷೇಧ್ಯತ್ವೇನೇಶ್ವರಂ ಪ್ರತಿ ಸಾಕ್ಷಾದಪರೋಕ್ಷತ್ವಂ ಹೇತುಃ; ಸತ್ಯತ್ವಸಿದ್ಧಿಂ ವಿನಾ ಅನಿಷೇಧ್ಯತ್ವೇನೇತ್ಯಸ್ಯಾಸಿದ್ಧೇಃ । ತಥಾ ಚಾನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಃ । ನ ಚೇಶ್ವರಜ್ಞಾನವಿಷಯಸ್ಯ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ತಸ್ಯ ಭ್ರಾಂತತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ; ಮಿಥ್ಯಾಭೂತಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇನೈವ ಗ್ರಹಣಾತ್ ಐಂದ್ರಜಾಲಿಕವತ್ ಭ್ರಾಂತತ್ವಾಯೋಗಾತ್, ಅನ್ಯಥಾ ಸವಿಷಯಕಭ್ರಮಜ್ಞಾತೃತ್ವೇನ ಭ್ರಾಂತತ್ವಸ್ಯ ದುರ್ವಾರತ್ವಾಪತ್ತೇಃ । ಅಥ-ನಿಷೇಧ್ಯತ್ವೇನ ಜ್ಞಾನೇ ತತ್ಪಾಲನಾರ್ಥಮೀಶ್ವರಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ನ ಸ್ಯಾತ್; ನ ಐಂದ್ರಜಾಲಿಕಪ್ರವೃತ್ತಿವದೀಶ್ವರಪ್ರವೃತ್ತೇರಪಿ ತಥಾವಿಧತ್ವಾತ್ । ನಾಪಿ ಸಪ್ರಕಾರಾಬಾಧ್ಯಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರಿತ್ವಂ ಹೇತುಃ; ನ ಸಪ್ರಕಾರಕ ಜಾಗ್ರದ್ಬೋಧಾಬಾಧ್ಯಸ್ವಪ್ನಜಲಾವಗಾಹನಪ್ರಿಯಾಸಂಗಮಾದಿವಿಶೇಷಿತಾಪ್ರಮಾಣೀಭೂತಜ್ಞಾನಸ್ಯಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರಿತ್ವದರ್ಶನೇನ ತದ್ವಿಷಯೇ ತತ್ರ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ । ಅಥ ತತ್ರ ಜ್ಞಾನಮೇವ ಸುಖಾದಿಜನಕಂ ತಚ್ಚಾಬಾಧ್ಯಮೇವೇತಿ ಮತಂ, ತದಸತ್ । ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಸ್ಯ ಹಿ ತಾದೃಕ್ಸುಖಾಜನಕತ್ವೇನ ಕಿಂಚಿದ್ವಿಶೇಷಿತಸ್ಯೈವ ತಥಾತ್ವಂ ವಾಚ್ಯಮ್, ಜ್ಞಾನೇ ಚ ವಿಶೇಷೋ ನಾರ್ಥಾತಿರಿಕ್ತಃ । ತದುಕ್ತಮ್-‘ಅರ್ಥೇನೈವ ವಿಶೇಷೋ ಹಿ ನಿರಾಕಾರತಯಾ ಧಿಯಾಮ್ ।' ಇತಿ । ಅರ್ಥೇನೇತ್ಯರ್ಥ ಏವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾಚ ಮಿಥ್ಯಾಭೂತವಿಶೇಷಿತಸ್ಯ ಜನಕತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ಮಿಥ್ಯಾಭೂತಸ್ಯಾಪಿ ಜನಕತ್ವಾದ್ವ್ಯಭಿಚಾರ ಏವ । ತಥಾ ಚೋಕ್ತಂ ಶಾಸ್ತ್ರದೀಪಿಕಾಯಾಂ ಬೌದ್ಧಂ ಪ್ರತಿ- ’ಅಥ ಸುಖಜ್ಞಾನಮೇವಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾ ತಚ್ಚಾವ್ಯಭಿಚಾರ್ಯೇವ । ನಹಿ ಕ್ವಚಿದಪ್ಯಸತಿ ಸುಖೇ ಸುಖಜ್ಞಾನಮಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕಯ ಸತ್ಯಮೇತನ್ನ ತು ತೇನ ಪೂರ್ವಜ್ಞಾನಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಧ್ಯವಸಾನಂ ಯುಕ್ತಮ್ ; ಅಪ್ರಮಾಣೇನಾಪಿ ಪ್ರಿಯಾಸಂಗಮವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸ್ವಪ್ನಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಸುಖದರ್ಶನಾತ್ ।' ಇತಿ । ನನು– ವಿಷಯವಿಶೇಷೋಪಲಕ್ಷಿತಸ್ಯೈವ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸುಖಜನಕತ್ವಮಸ್ತು, ತತ್ ಕುತೋ ವಿಷಯಸ್ಯ ಜನಕತ್ವಮಿತಿ–ಚೇನ್ನ; ಸ್ವರೂಪಾಣಾಮನನುಗತತಯಾ ಜ್ಞಾನತ್ವಾದೇಶ್ಚಾತಿಪ್ರಸಕ್ತತಯಾ ಅನುಗತಾನತಿಪ್ರಸಕ್ತೋಪಲಕ್ಷ್ಯತಾವಚ್ಛೇದಕಾಭಾವಾದುಪಲಕ್ಷಣತ್ವಾಸಂಭವಾತ್ । ನನು ವಿಶೇಷಣತ್ವಮಪ್ಯಸಂಭವಿ ಅನಾಗತಜ್ಞಾನಜನ್ಯೇ ತತ್ಕಾಲಾವಿದ್ಯಮಾನಸ್ಯ ವಿಷಯಸ್ಯ ಪೂರ್ವಭಾವಿತ್ವರೂಪಜನಕತ್ವಸಂಭವಾತ್ ಇತಿ ಚೇನ್ನ; ಸ್ವವ್ಯಾಪಾರಜನ್ಯೇ ವ್ಯಾಪಾರಿಣೋಽಸತೋ ಜನಕತ್ವವತ್ ಸ್ವಜ್ಞಾನಜನ್ಯೇಽಪ್ಯಸತೋ ಜನಕತ್ವಸಂಭವಾತ್ , ಅತೀತಾನಾಗತಾವಸ್ಥಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವಧರ್ಮಾಶ್ರಯತ್ವೇನೈವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್, ಅನ್ಯಥಾ ಧ್ವಂಸಪ್ರಾಗಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವತಜ್ಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವಾದೀನಾಮನಾಶ್ರಯತ್ವಾಪತ್ತೇಃ, ಪ್ರಮಾಣಬಲಾತ್ ಕಾರಣತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಸ್ಯಾತ್ರಾಪಿ ತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ । ಕಿಂಚ ಖರೂಪಾಬಾಧ್ಯಸ್ಯ ವಿಷಯಾಬಾಧ್ಯತ್ವದರ್ಶನೇನ ವಿಷಯಬಾಧೇ ಸ್ವರೂಪಬಾಧಸ್ಯಾವಶ್ಯಕತಯಾ ಸ್ವಪ್ನಾದಿಜ್ಞಾನಂ ಸದೇವೇನ್ಯಸ್ಯ ವಕ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ , ಅನಾದಿತ್ವಸ್ಯ ವಿಷಮವ್ಯಾಪ್ತಸ್ಯೋಪಾಧಿತ್ವಾಚ್ಚ । ನ ಚ–ಅರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರಿತ್ವಂ ಪ್ರತಿ ಪರಮಾರ್ಥತ್ವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಯೋಜಕತ್ವೇನಾವಧಾರಣಾದಕಾರಣಕಕಾರ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿರೂಪವಿಪಕ್ಷಬಾಧಕ ತರ್ಕೇಣ ಹೇತೋಃ ಸಾಧ್ಯವ್ಯಾಪಕತಯಾ ತದವ್ಯಾಪಕತಯೋಪಾಧೇಃ ಸಾಧ್ಯಾವ್ಯಾಪಕತ್ವಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕರಜ್ಜುಸರ್ಪಾದೌ ಭಯಕಂಪಾದಿಕಾರ್ಯಕಾರಿತ್ವದರ್ಶನೇನ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಸಾಧಾರಣಸ್ಯ ತುಚ್ಛವ್ಯಾವೃತ್ತಸ್ಯ ಪ್ರತೀತಿಕಾಲಸತ್ತ್ವಸ್ಯೈವಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರಿತ್ವಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾತ್ ,ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಸ್ಯಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರಿತ್ವಾನಭ್ಯುಪಗಮೇ ಸಪ್ರಕಾರಾಬಾಧ್ಯೇತಿ ಹೇತುವಿಶೇಷಣವೈಯರ್ಥ್ಯಾಪತ್ತೇಃ, ಕಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ದೇಶೇ ಕಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಕಾಲೇ ಕೇನಾಪಿ ಪುರುಷೇಣಾಬಾಧ್ಯತ್ವಂ ಹಿ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ತ್ವಮ್ ; ತದಪೇಕ್ಷಯಾ ಪ್ರತೀತಿಕಾಲಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ಲಘುತ್ವಾಚ್ಚ । ಕಿಂಚ ಶುದ್ಧಸ್ಯಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರಿತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಸಾಧನವಿಕಲತ್ವಮ್ , ಉಪಹಿತಸ್ಯ ಪಕ್ಷನಿಕ್ಷೇಪಾತ್ ಸಾಧ್ಯವಿಕಲತ್ವಮ್ । ಆರೋಪಿತ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಕತ್ವಾದಿತ್ಯಪಿ ನ ಹೇತುಃ; ಆರೋಪಿತತ್ವಂ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕತ್ವಂ ಚೇತ್, ಪ್ರಪಂಚೇ ಹೇತೋರಸಿದ್ಧಿಃ; ತತ್ಸಿದ್ಧೇಃ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಸಿದ್ಧ್ಯುತ್ತರಕಾಲೀನತ್ವಾತ್ । ವ್ಯಾವಹಾರಿಕತ್ವಂ ಚೇತ್, ಶುಕ್ತಿರೂಪಾದೌ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ: ಉಭಯಸಾಧಾರಣ್ಯೇಽಪ್ಯಯಮೇವ ದೋಷಃ । ಕಲ್ಪಕರಹಿತತ್ವಾದಿತ್ಯಪಿ ನ ಹೇತುಃ; ಅಸತಿ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ ಯಥಾಶ್ರುತಸ್ಯಾಸಿದ್ಧೇಶ್ಚ । ನನು-ನಾಸಿದ್ಧಿಃ, ಶುದ್ಧಂ ಹಿ ಚೈತನ್ಯಂ ನ ಕಲ್ಪಕಮ್ ; ಅದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ , ನೋಪಹಿತಮ್ ; ಕಲ್ಪಿತತ್ವಾದೇವಾನ್ಯಥಾನವಸ್ಥಾನಾತ್ , ತಥಾಚ ಯಾವದ್ವಿಶೇಷಾಭಾವೇ ಕಲ್ಪಕಸಾಮಾನ್ಯಾಭಾವಸಿದ್ಧಿಃ–ಇತಿ ಚೇನ್ನ; ಶುದ್ಧಸ್ಯಾಪ್ಯನಾದ್ಯವಿದ್ಯೋಪಧಾನವಶೇನ ಕಲ್ಪಕತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ಕಲ್ಪಕತ್ವಂ ಹಿ ಕಲ್ಪನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಂ, ವಿಷಯತ್ವಂ, ಭಾಸಕತ್ವಂ ವಾ । ತಚ್ಚ ಸರ್ವ ಕಲ್ಪನಾಸಮಸತ್ತಾಕತ್ವೇನ ಶುದ್ಧತ್ವಾವ್ಯಾಘಾತಕಮ್ । ತದುಕ್ತಂ ಸಂಕ್ಷೇಪಶಾರೀರಕ - ‘ಆಶ್ರಯತ್ವವಿಷಯತ್ವಭಾಗಿನೀ ನಿರ್ವಿಭಾಗಚಿತಿರೇವ ಕೇವಲಾ । ಪೂರ್ವಸಿದ್ಧತಮಸೋ ಹಿ ಪಶ್ಚಿಮೋ ನಾಶ್ರಯೋ ಭವತಿ ನಾಪಿ ಗೋಚರಃ ॥’ ಇತಿ । ಅಸ್ತು ವೋಪಹಿತಸ್ಯ ಕಲ್ಪಕತ್ವಮ್, ನಚಾನವಸ್ಥಾ; ಅವಿದ್ಯಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸಾಂತರಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ , ಸ್ವಪರಸಾಧಾರಣಸರ್ವನಿರ್ವಾಹಕತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ, ಅಕಲ್ಪಿತಸ್ಯ ಕಲ್ಪಕತ್ವಾದರ್ಶನಾಚ್ಚ ಕಲ್ಪಿತಪ್ರತಿಬಿಂಬ ವಿಶಿಷ್ಟಾದರ್ಶಾದೇರಾದರ್ಶಾಂತರೇ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಕಲ್ಪಕತ್ವದರ್ಶನಾಚ್ಚ, ಬಿಂಬಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಾದರ್ಶಸಂಮುಖತ್ವಾಭಾವೇನ ತತ್ರ ಕಲ್ಪಕತ್ವಾಯೋಗಾತ್; ಅನ್ಯಥಾ ಅತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ವಿಸ್ತರೇಣ ಚೈತದಗ್ರೇ ವಕ್ಷ್ಯಾಮಃ । ತದೇವಂ ನಿರಾಕೃತಾಃ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ತ್ವೇ ಸಾಧ್ಯೇ ಷಡಮೀ ಹೇತವಃ । ಏವಮನ್ಯೇಽಪಿ ನಿರಾಕಾರ್ಯಾಃ । ಅಥ–ವಿಮತಂ, ನ ಸದ್ವಿಲಕ್ಷಣಮ್ , ಅಸದ್ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾದಾತ್ಮವದಿತಿ ಅನುಮಾನಾಂತರಂ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ-ಮತಮ್ । ತನ್ನ ; ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕೇ ಶುಕ್ತಿರೂಪ್ಯಾದೌ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ ನ ಚ- ತತ್ರಾಸದ್ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಹೇತುರೇವ ನಾಸ್ತೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಅಸದ್ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾಭಾವೇ ಹಿ ಅಪರೋಕ್ಷತಯಾ ಪ್ರತೀತಿರೇವ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ನನು – ತರ್ಹ್ಯಸದ್ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವೇ ತದ್ವಿರುದ್ಧಸದ್ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾಯೋಗಃ, ತಥಾಚ ಸಾಧ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ವಿದ್ಯಮಾನತ್ವಾನ್ನ ವ್ಯಭಿಚಾರ–ಇತಿ ಚೇನ್ನ; ಸತ್ತ್ವೇ ಸರ್ವಜನಸಿದ್ಧಬಾಧವಿರೋಧಾತ್, ಗಜಾದೌ ಗೋವೈಲಕ್ಷಣ್ಯೇಽಪಿ ತದ್ವಿರುದ್ಧಾಶ್ವವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಯೋಗವತ್ ಸದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯೇಽಪ್ಯಸದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಯೋಗೋಪಪತ್ತೇಃ ಪ್ರಥಮಮಿಥ್ಯಾತ್ವನಿರುಕ್ತಾವುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ನನು–ವಿಮತಂ, ನ ಚೈತನ್ಯಾಜ್ಞಾನಕಾರ್ಯಮ್ , ನ ತತ್ಕಾರ್ಯಧೀವಿಷಯಃ, ನ ತತ್ಕಾರ್ಯಸತ್ತ್ವವತ್ , ನ ತಜ್ಜ್ಞಾನಬಾಧ್ಯಸತ್ತ್ವವದ್ವಾ, ತಸ್ಮಿನ್ನಪರೋಕ್ಷೇಽಪ್ಯನಿಷೇಧ್ಯತ್ವೇನ ಸಾಕ್ಷಾದ್ಭಾಸಮಾನತ್ವಾತ್ , ಯದೇವಂ ತದೇವಮ್ , ಯಥಾ ಘಟೇ ಅಪರೋಕ್ಷೇಽಪ್ಯನಿಷೇಧ್ಯತ್ವೇನ ಸಾಕ್ಷಾದ್ಭಾಸಮಾನಃ ಪಟೋ ನ ಘಟಾಜ್ಞಾನಕಾರ್ಯಾದಿಃ, ವಿಪಕ್ಷೇ ಚ ತದಾಪರೋಕ್ಷ್ಯೇ ತದಜ್ಞಾನವ್ಯಾಹತಿರೇವ ಬಾಧಿಕಾ, ನಚಾಸಿದ್ಧಿಃ; ಅಧಿಷ್ಠಾನತಯಾ ಸುಖಾದಿಸಾಕ್ಷಿತ್ವೇನ ತದಾನೀಮಪಿ ಚೈತನ್ಯಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಾತ್ ಇತಿ ಚೇನ್ನ; ಸಾಮಾನ್ಯಾಕಾರೇಣಾಪರೋಕ್ಷ್ಯೇಽಪಿ ಶುಕ್ತ್ಯಾದೌ ರಜತಾದೇರನಿಷೇಧ್ಯತ್ವೇನ ಸಾಕ್ಷಾದ್ಭಾಸಮಾನತಯಾ ತತ್ರ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ । ಅಥ ವ್ಯಾವೃತ್ತಾಕಾರೇಣ ಯಸ್ಮಿನ್ಭಾಸಮಾನೇ ಯದನಿಷೇಧ್ಯತ್ವೇನ ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಭಾಸತೇ ತನ್ನ ತದಜ್ಞಾನಕಾರ್ಯಾದೀತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿರಿತಿ ಮನ್ಯಸೇ, ತರ್ಹ್ಯಸಿದ್ಧಿಃ, ನಹಿ ಚೈತನ್ಯಮಿದಾನೀಂ ಭ್ರಮನಿವರ್ತಕತ್ವಾಭಿಮತವ್ಯಾವೃತ್ತಾಕಾರಾಪರೋಕ್ಷಪ್ರತೀತಿವಿಷಯಃ; ತಥಾ ಸತ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಮೇವ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಯದಾ ತು ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಜನ್ಯವೃತ್ತೌ ವ್ಯಾವೃತ್ತಾಕಾರತಯಾ ಅಪರೋಕ್ಷಂ, ತದಾ ಅನಿಷೇಧ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರಪಂಚೇ ಆಪರೋಕ್ಷ್ಯಶಂಕಾಪಿ ನಾಸ್ತಿ । ಅತಃ ಪ್ರಮಾಣಜನ್ಯಾಸಾಧಾರಣಾಕಾರಭಾನಸ್ಯೈವಾಜ್ಞಾನವಿರೋಧಿತ್ವಾನ್ನಾಪರೋಕ್ಷತಾಮಾತ್ರೇಣಾಜ್ಞಾನಪರಾಹತಿಪ್ರಸಂಗಃ । ಯತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಪದೇನ ಜ್ಞಾನಾಭಾವೋಕ್ತೌ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಮ್ ; ಅನಿರ್ವಚನೀಯಾಜ್ಞಾನೋಕ್ತೌ ಚ ತಸ್ಯ ಖಪುಷ್ಪಾಯಮಾಣತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಿತಿ । ತತ್ತುಚ್ಛಮ್ ; ಅಸತ್ಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಾಭಾವಂ ಸ್ವೀಕುರ್ವತಃ ಪರಾಭ್ಯುಪಗಮಮಾತ್ರೇಣೈವ ಪ್ರತಿಯೋಗಿಪ್ರಸಿದ್ಧಿಸಂಭವಾತ್ । ನನು ವಿಮತಂ, ನಾತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಸ್ತಮ್; ಆತ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರವತ್ಪ್ರವೃತ್ತಿವಿಷಯತ್ವಾತ್ , ಯದೇವಂ ತದೇವಮ್ , ಯಥಾ ಘಟಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರವತ್ಪ್ರವೃತ್ತಿವಿಷಯೋ ಘಟೋ ನ ತತ್ರಾಧ್ಯಸ್ತಃ, ನ ಚಾಸಿದ್ಧಿಃ, ಈಶಜೀವನ್ಮುಕ್ತಯೋರಾತ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರವತೋರಪಿ ಜಗದ್ರಕ್ಷಣಭಿಕ್ಷಾಟನಾದೌ ಪ್ರವೃತ್ತೇಃ, ಶಂಖೇ ಅಧ್ಯಸ್ತಮಪಿ ಪೀತತ್ವಂ ನ ಶಂಖಶ್ವೇತತ್ವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರವತ್ಪ್ರವೃತ್ತಿವಿಷಯ ಇತಿ ನ ತತ್ರ ವ್ಯಭಿಚಾರ - ಇತಿ ಚೇನ್ನ; ಪ್ರತಿವಿಂಬೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ । ಸ ಹಿ ಮುಖೈಕ್ಯಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರವತ್ಪ್ರವೃತ್ತಿವಿಷಯೋ ಮುಖೇಽಧ್ಯಸ್ತಃ । ತದ್ವ್ಯತಿರೇಕೇಣೋಪಲಭ್ಯಮಾನತ್ವಸ್ಯೋ| ಪಾಧಿತ್ವಾಚ್ಚ । ಏವಂ ಚ-ವಿಮತಂ, ನೇಶ್ವರಮಾಯಾಕಲ್ಪಿತಮ್ , ತಂ ಪ್ರತ್ಯಪರೋಕ್ಷತ್ವಾತ್ , ಯದೇವಂ ತದೇವಮ್ , ಯಥಾ ಚೈತ್ರಂ ಪ್ರತ್ಯಪರೋಕ್ಷೋ ಘಟೋ ನ ಚೈತ್ರಮಾಯಾಕಲ್ಪಿತಃ; ವಿಮತಂ, ನ ಜೀವಕಲ್ಪಿತಮ್ , ತಸ್ಮಿನ್ ಸುಷುಪ್ತೇಽಪ್ಯವಸ್ಥಿತತ್ವಾತ್ , ಆತ್ಮವತ್ , ನ ಚಾಸಿದ್ಧಿಃ; ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್; ಅದೃಷ್ಟಾದೇರಭಾವೇ ಪುನರುತ್ಥಾನಾಯೋಗಾಚ್ಚ–ಇತ್ಯಪಿ ನಿರಸ್ತಮ್ ; ಆದ್ಯ ಐಂದ್ರಜಾಲಿಕಂ ಪ್ರತ್ಯಪರೋಕ್ಷೇ ತನ್ಮಾಯಾಕಲ್ಪಿತೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್, ಮಾಯಾವಿದ್ಯಯೋರಭೇದೇನ ದೇಹಾತ್ಮೈಕ್ಯಭ್ರಮೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಾಚ್ಚ । ದ್ವಿತೀಯೇ ತ್ವಸಿದ್ಧೇಃ । ನ ಚ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಯಾ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಸ್ಥಾಯಿತ್ವಸಿದ್ಧೇರ್ನಾಸಿದ್ಧಿಃ; ಸುಷುಪ್ತಿಕಾಲಸ್ಥಾಯಿತ್ವಾಸಾಧಕತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಾ ದೃಷ್ಟಿಸೃಷ್ಟಿಸಮರ್ಥನೇ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ , ಅದ್ದಷ್ಟಾದೇಃ ಕಾರಣಾತ್ಮನಾಽವಸ್ಥಿತತ್ವೇನ ಪುನರುತ್ಥಾನಸಂಭವಾಚ್ಚ । ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮ್ ಆತ್ಮನ್ಯಸರ್ವವೃತ್ತಿ ನ, ಮಿಥ್ಯಾಮಾತ್ರವೃತ್ತಿತ್ವಾತ್ , ಶುಕ್ತಿರೂಪ್ಯತ್ವವತ್ ಇತ್ಯಪಿ ನ; ಮಿಥ್ಯಾತ್ವನ್ಯೂನವೃತ್ತಿತ್ವಸ್ಯೋಪಾಧಿತ್ವಾತ್ । ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ಚ ಸದಸದ್ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಂ, ಸದ್ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಮಾತ್ರಂ ವಾ । ಆದ್ಯೇ 'ಸಿದ್ಧಸಾಧನಮ್ , ತಸ್ಯಾತ್ಮನ್ಯಸರ್ವಮಧ್ಯಪತಿತಾಸದ್ವೃತ್ತಿತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯೇ ತು ಹೇತೌ ಮಿಥ್ಯಾಪದಸ್ಯ ಸದಸದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಪರತ್ವೇ ಸ್ವರೂಪಾಸಿದ್ಧಿಃ; ಸದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯರೂಪೇ ಪಕ್ಷೇ ತುಚ್ಛಸಾಧಾರಣೇ ಸದಸದ್ವಿಲಕ್ಷಣೇತರಾವೃತ್ತಿತ್ವರೂಪಹೇತ್ವಭಾವಾತ್ । ತಸ್ಯಾಪಿ ಸದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮಾತ್ರಪರತ್ವೇ ಸಂದಿಗ್ಧಾನೈಕಾಂತಿಕತಾ; ಸಾಧ್ಯಾಭಾವವತ್ಯಾತ್ಮಭೇದೇ ಹೇತುಸಂದೇಹಾತ್ । ಅಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾದಿಕಂ ಚ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಂ ದೂಷಣಮನುವರ್ತತ ಏವ । ಆತ್ಮಾ, ಪರಮಾರ್ಥಸದನ್ಯಃ, ಪದಾರ್ಥತ್ವಾದನಾತ್ಮವತ್ । ನ ಚ ಕಲ್ಪಿತಾತ್ಮಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಭೇದೇನಾರ್ಥಾಂತರಮ್ ; ಕಲ್ಪಿತಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇನ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾನುಮಾನೇಽಪಿ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಾಪತ್ತೇರಿತ್ಯಪಿ ನ; ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಪದಾರ್ಥಮಾದಾಯ ಸಿದ್ಧಸಾಧನೇ ಅತಿಪ್ರಸಂಗಾಭಾವಾತ್, ಅನಾನಂದತ್ವಸ್ಯೋಪಾಧಿತ್ವಾಚ್ಚ । ಅಥ ಆತ್ಮಾ, ಯಾವತ್ಸ್ವರೂಪಮನುವರ್ತಮಾನಾನಾತ್ಮವಾನ್, ಯಾವತ್ಸ್ವರೂಪಮನುವರ್ತಮಾನಭಾವರೂಪಾನಾತ್ಮವಾನ್ ವಾ ಸ್ವಜ್ಞಾನಾಬಾಧ್ಯಾನಾತ್ಮವಾನ್, ಸ್ವಜ್ಞಾನಾವಾಧ್ಯಭಾವರೂಪಾನಾತ್ಮವಾನ್ವಾ, ಪದಾರ್ಥತ್ವಾತ್ , ಭಾವತ್ವಾದ್ರಾ ಘಟಾದಿವತ್ ಇತಿ । ಅತ್ರ ಪಂಚಮಪ್ರಕಾರಾವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮಪಕ್ಷೇ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಪರಿಹಾರಾಯ ಸಾಧ್ಯಯೋರ್ಭಾವರೂಪಪದಮನಾತ್ಮವಿಶೇಷಣಮಿತ್ಯಪಿ ಮಂದಮ್ । ‘ಯಾವತ್ಸ್ವರೂಪಮಿ’ತ್ಯಸ್ಯ ಯತ್ಕಿಂಚಿತ್ಸ್ವರೂಪಪರತ್ವೇ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಾತ್, ಆತ್ಮಸ್ವರೂಪಪರತ್ವೇ ಸಾಧ್ಯಾಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ । ನಹಿ ಯಾವದಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಮನುವರ್ತಮಾನೋಽನಾತ್ಮಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧೋಽಸ್ತಿ; ತಥಾ ಸತ್ಯನುಮಾನವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್ । ಅಥ—ಸ್ವರೂಪಪದಸ್ಯ ಸಮಭಿವ್ಯಾಹೃತಪರತ್ವಾದ್ವ್ಯಾಪ್ತಿಗ್ರಹದಶಾಯಾಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ವರೂಪಂ ಪಕ್ಷಧರ್ಮತಾಗ್ರಹದಶಾಯಾಂ ಚಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಮೇವ ಪ್ರಾಪ್ಯತ ಇತಿ ನ ಸಾಧ್ಯಾಪ್ರಸಿದ್ಧಿರ್ನ ವಾ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಮಿತಿ –ಚೇನ್ನ; ಶಬ್ದಸ್ವಭಾವೋಪನ್ಯಾಸಸ್ಯಾನುಮಾನೇ ಅನುಪಯೋಗಾತ್ । ಸ್ವಜ್ಞಾನಾಬಾಧ್ಯೇತ್ಯತ್ರ ಸ್ವಶಬ್ದೇಽಪಿ ತುಲ್ಯೋಽಯಂ ದೋಷಃ । ಅತ ಏವ–ವಿಮತಾ, ಬಂಧನಿವೃತ್ತಿಃ, ಸ್ವಪ್ರತಿಯೋಗಿವಿಷಯವಿಷಯಕಜ್ಞಾನಾಬಾಧ್ಯಾನಾತ್ಮಸಮಕಾಲೀನಾ, ಉಕ್ತಜ್ಞಾನಾಬಾಧ್ಯಭಾವರೂಪಾನಾತ್ಮಸಮಾನಕಾಲೀನಾ ವಾ; ಬಂಧನಿವೃತ್ತಿತ್ವಾತ್; ನಿಗಲಬಂಧನಿವೃತ್ತಿವದಿತ್ಯಪಿ–ನಿರಸ್ತಮ್: ಪಕ್ಷದೃಷ್ಟಾಂತಯೋರ್ಬಂಧಪದಾರ್ಥಸ್ಯೈಕಸ್ಯಾಭಾವೇನ ಸ್ವರೂಪಾಸಿದ್ಧಿಸಾಧನವೈಕಲ್ಯಾನ್ಯತರಾಪಾತಾತ್ । ಸ್ವಪದೇ ಚೋಕ್ತಃ ಸಾಧ್ಯಾಪ್ರಸಿದ್ಧಿದೋಷಃ । ಹೇತೌ ಚ ಬಂಧೇತಿವಿಶೇಷಣವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್ ವ್ಯಾಪ್ಯತ್ವಾಸಿದ್ಧಿಃ । ಅಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಂ ಚ ಕಸ್ಯಾಶ್ಚಿನ್ನಿವೃತ್ತೇರನಾತ್ಮಸಮಾನಕಾಲೀನತ್ವದರ್ಶನಂ ನಿವೃತ್ತಿಮಾತ್ರಸ್ಯ ತಥಾತ್ವಸಾಧನೇ; ಸಂಸಾರಕಾಲೀನಾಯಾ ದುಃಖನಿವೃತ್ತೇಃ ಸಮಾನಾಧಿಕರಣದುಃಖಪ್ರಾಗಭಾವಕಾಲೀನತ್ವದರ್ಶನಮಿವ ದುಃಖನಿವೃತ್ತಿಮಾತ್ರಸ್ಯ ತಥಾತ್ವಸಾಧನೇ । ನನ್ವೇವಂ — ಸಾಮಾನ್ಯಾನುಮಾನೇಷು ನಿರಾಕೃತೇಷು ವಿಶಿಷ್ಯಾನುಮಾನಂ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ಆತ್ಮಧೀಃ, ನ ಸ್ವವಿಷಯವಿಷಯಕಧೀಬಾಧ್ಯಾ, ಧೀತ್ವಾತ್ ಶುಕ್ತಿಧೀವತ್ - ಇತ್ಯಪಿ ಬಾಲಭಾಷಿತಮ್; ಸ್ವವಿರೋಧ್ಯವಿಷಯಕಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯಕತ್ವಸ್ಯೋಪಾಧಿತ್ವಾತ್ , ಅಂಧೋಽಯಂ ರೂಪಜ್ಞಾನವಾನಿತ್ಯಂಧಸ್ಯ ರೂಪವಿಷಯತಯಾ ಕಲ್ಪಿತಂ ಯತ್ ಜ್ಞಾನಂ ತಸ್ಯ ರೂಪಂ ನಾಂಧಗಮ್ಯಮಿತಿ ಸ್ವವಿಷಯವಿಷಯಕಪ್ರತ್ಯಯಬಾಧ್ಯತ್ವದರ್ಶನೇನ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ । ಕಲ್ಪಿತತ್ವಾತ್ತತ್ರ ತದ್ಬಾಧನೇ ಪ್ರಕೃತೇಽಪಿ ವೃತ್ತೇಃ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಂ ಸಮಮ್ । ಧೀಪದೇನ ಚೈತನ್ಯಮಾತ್ರವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ತು ಸಿದ್ಧಸಾಧನಮೇವ । ಆತ್ಮಾಧಿಷ್ಠಾನಕಭ್ರಮಹೇತುಃ, ನ ಸ್ವಕಾರ್ಯಭ್ರಮಾಧಿಷ್ಠಾನಜ್ಞಾನಬಾಧ್ಯಃ, ಭ್ರಮಹೇತುತ್ವಾತ್ , ಯದೇವಂ ತದೇವಮ್ , ಯಥಾ ‘ಶುಕ್ತ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಕಭ್ರಮಹೇತುಕಾಚಾದೀ’ತ್ಯಪಿ ನ ಸಾಧು; ವ್ಯಾವೃತ್ತಾಕಾರಾಧಿಷ್ಠಾನಜ್ಞಾನಾನವಧಿತ್ವಸ್ಯ ಸ್ವಕಾರ್ಯಭ್ರಮಾಧಿಷ್ಠಾನಾನಾರೋಪಿತತ್ವಸ್ಯ ವಾ ಉಪಾಧಿತ್ವಾತ್ , ದೂರಾದಿದೋಷಾದುಪಲಾದೌ ಯತ್ರ ಚಾಕಚಕ್ಯಕಲ್ಪನಾ ತೇನ ಚಾಕಚಕ್ಯದೋಷೇಣ ಶುಕ್ತಾವಿವ ರಜತಕಲ್ಪನಾ ತತ್ರಾಧಿಷ್ಠಾನಜ್ಞಾನೇನ ಚಾಕಚಕ್ಯರೂಪ್ಯಯೋರುಭಯೋರಪಿ ಬಾಧದರ್ಶನೇನ ವ್ಯಭಿಚಾರಾಚ್ಚ । ಬ್ರಹ್ಮಾನ್ಯಾನಾದಿಪರಮಾರ್ಥಸತ್ , ಅನಾದಿತ್ವಾತ್ , ಬ್ರಹ್ಮವದಿತ್ಯಪಿ ನ ಭದ್ರಮ್; ಧ್ವಂಸಾಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಸ್ಯೋಪಾಧಿತ್ವಾತ್ । ಬ್ರಹ್ಮ, ದೇಶಕಾಲಸಂಬಂಧಂ ವಿನಾ ನಾವತಿಷ್ಠತೇ, ಪದಾರ್ಥತ್ವಾತ್ , ಘಟವದಿತ್ಯಪಿ ನ; ಕಾಲಸಂಬಂಧಂ ವಿನಾ ನಾವತಿಷ್ಠತ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಯದಾ ಬ್ರಹ್ಮ ತದಾವಶ್ಯಂ ಕಾಲಸಂಬಂಧ ಇತ್ಯೇವಂರೂಪಾ ವ್ಯಾಪ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಚ ಸುಸ್ಥಿರಂ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಮ್ । ನಹಿ ಯಸ್ಮಿನ್ ಕಾಲೇ ಬ್ರಹ್ಮ ತಸ್ಮಿನ್ ಕಾಲೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಾಲಸಂಬಂಧೋ ನಾಸ್ತಿ । ಏವಂ ಯತ್ರಾತ್ಮಾ ತತ್ರ ಕಾಲಸಂಬಂಧ ಇತಿ ದೈಶಿಕವ್ಯಾಪ್ತಾವಪಿ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಮ್ । ನಹಿ ದೇಶಕಾಲಾಸಂಬಂಧಃ ಕದಾಪ್ಯಸ್ತಿ । ಪರಮಮುಕ್ತೌ ತು ನ ದೇಶೋ ನ ಕಾಲ ಇತಿ ಸುಸ್ಥಿರಂ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮಾನ್ಯದ್ವೇದೈಕಗಮ್ಯಂ ಧರ್ಮಾದಿಪರಮಾರ್ಥಸತ್ , ಶ್ರುತಿತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯತ್ವಾತ್ , ಬ್ರಹ್ಮವದಿತ್ಯಪಿ ನ ಸಾಧು; ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತ್ವೇನ ಶ್ರುತಿತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯತ್ವಸ್ಯೋಪಾಧಿತ್ವಾತ್ । ಸಾಕ್ಷಿವೇದ್ಯಂ ಸುಖಾದಿಪರಮಾರ್ಥಸತ್ , ಅನಿಷೇಧ್ಯತ್ವೇನ ದೋಷಾಜನ್ಯಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತಿ ಸಾಕ್ಷಾದ್ವಿಷಯತ್ವಾತ್; ಆತ್ಮವದಿತ್ಯಪಿ ನ; ಶುಕ್ತಿರೂಪ್ಯಾದಿಷು ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ । ತೇಷಾಂ ದೋಷಜನ್ಯವೃತ್ತಿವಿಷಯತ್ವೇಽಪಿ ದೋಷಾಜನ್ಯಸಾಕ್ಷಿವಿಷಯತ್ವಾತ್ , ಶುದ್ಧಸ್ಯ ವೃತ್ತಿವಿಷಯತ್ವಾನಭ್ಯುಪಗಮೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ಯ ಸಾಧನವಿಕಲತ್ವಾಚ್ಚ । ದೋಷಜನ್ಯಜ್ಞಾನಾವಿಷಯತ್ವವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ವಾಽಸಿದ್ಧೋ ಹೇತುಃ; ಸಾಕ್ಷ್ಯವಚ್ಛೇದಿಕಾಯಾ ಅವಿದ್ಯಾವೃತ್ತೇರ್ದೋಷಜನ್ಯತ್ವಾತ್ । ಅಸದ್ಗೋಚರಶಾಬ್ದಜ್ಞಾನಾತ್ಮಕವಿಕಲ್ಪಸ್ಯ ದೋಷಾಜನ್ಯತ್ವೇನಾಸತಿ ವ್ಯಭಿಚಾರಾಚ್ಚ । ಆತ್ಮನೋ ವೃತ್ತಿವಿಷಯತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ದೋಷಜನ್ಯದೇಹಾತ್ಮೈಕ್ಯಭ್ರಮವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಸಾಧನವಿಕಲೋ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ, ತದನಭ್ಯುಪಗಮೇ ತು ಅವಿಷಯತ್ವಮಾತ್ರಸ್ಯೈವ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ತ್ವಸಾಧಕತ್ವೋಪಪತ್ತೌ ದೋಷಜನ್ಯಜ್ಞಾನೇತಿ ವಿಶೇಷಣವೈಯರ್ಥ್ಯಾದ್ವ್ಯಾಪ್ಯತ್ವಾಸಿದ್ಧಿಃ, ತಾವನ್ಮಾತ್ರಂ ಚ ಪಕ್ಷೇ ಸ್ವರೂಪಾಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯನ್ಯತ್ರ ವಿಸ್ತರಃ । ವಿಮತಂ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್, ಸ್ವವಿಷಯಜ್ಞಾನಾತ್ಪೂರ್ವಭಾವಿತ್ವಾತ್ , ಆತ್ಮವದಿತ್ಯಪಿ ನ, ದೃಷ್ಟಿಸೃಷ್ಟಿಪಕ್ಷೇ ಅಸಿದ್ಧೇಃ । ವಿಷಮವ್ಯಾಪ್ತಸ್ಯಾನಾದಿತ್ವಸ್ಯೋಪಾಧಿತ್ವಾಚ್ಚ । ಅನ್ಯೋನ್ಯಾಭಾವಾತಿರಿಕ್ತೈತದ್ಘಟಸಮಾನಾಧಿಕರಣೈತದ್ಘಟಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಾಭಾವತ್ವಂ, ಏತದ್ಘಟಸಮಾನಾಧಿಕರಣಾವೃತ್ತಿ, ಅನ್ಯೋನ್ಯಾಭಾವಾತಿರಿಕ್ತೈತದ್ಘಟಸಮಾನಾಧಿಕರಣೈತದ್ಘಟಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಾಭಾವಮಾತ್ರವೃತ್ತಿತ್ವಾತ್ , ಏತದ್ಘಟಪ್ರಾಗಭಾವತ್ವವತ್, ವ್ಯಧಿಕರಣಧರ್ಮಾವಚ್ಛಿನ್ನಾಭಾವಪಕ್ಷೇ ವ್ಯಧಿಕರಣಧರ್ಮಾನವಚ್ಛಿನ್ನೇತ್ಯಪಿ ವಿಶೇಷಣೀಯಮ್ । ಅತ್ರ ಚ ಸ್ವಸಮಾನಾಧಿಕರಣಃ ಸ್ವಸಮಾನಕಾಲೀನೋ ಯೋಽತ್ಯಂತಾಭಾವಸ್ತದಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಲಕ್ಷಣಸತ್ತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಪಿ ನ ಸಾಧು ; ಸಾಧನಾವಚ್ಛಿನ್ನಸಾಧ್ಯವ್ಯಾಪಕಸ್ಯೈತದ್ಘಟಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಜನ್ಯಜನಕಾನ್ಯತರಮಾತ್ರವೃತ್ತಿತ್ವಸ್ಯೋಪಾಧಿತ್ವಾತ್ । ನ ಚ - ಪಕ್ಷೀಭೂತಧರ್ಮಸ್ಯಾತ್ಯಂತಾಭಾವವೃತ್ತಿತ್ವಸಂದೇಹೇ ಸಾಧನಾವ್ಯಾಪಕತ್ವಸಂದೇಹ ಇತಿ - ವಾಚ್ಯಮ್; ವಿಪಕ್ಷಸಾಧಕತರ್ಕಾನವತಾರದಶಾಯಾಂ ಸಂದಿಗ್ಧೋಪಾಧೇರಪಿ ದೂಷಣತ್ವಸಂಭವಾತ್ , ಘಟಾತ್ಯಂತಾಭಾವತ್ವೇ ಚ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್, ಸಂಯೋಗಸಂಬಂಧೇನ ಘಟವತ್ಯಪಿ ಭೂತಲೇ ಸಮವಾಯಸಂಬಂಧೇನ ಘಟಾತ್ಯಂತಾಭಾವಸತ್ತ್ವಾತ್ ಸಾಧ್ಯಾಭಾವವತಿ ಹೇತೋರ್ವೃತ್ತೇರಿತ್ಯಲಮತಿವಿಸ್ತರೇಣ ॥

ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ಚ ವಿಶೇಷತೋಽನುಮಾನಾನಿ । (೧) ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇತರಾಬಾಧ್ಯಬ್ರಹ್ಮಾನ್ಯಾಸತ್ತ್ವಾನಧಿಕರಣತ್ವಂ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಸತ್ತ್ವಾಧಿಕರಣಾವೃತ್ತಿ, ಬ್ರಹ್ಮಾವೃತ್ತಿತ್ವಾತ್ , ಶುಕ್ತಿರೂಪ್ಯತ್ವವತ್, ಪರಮಾರ್ಥಸದ್ಭೇದವಚ್ಚ, (೨) ವಿಮತಂ, ಮಿಥ್ಯಾ, ಬ್ರಹ್ಮಾನ್ಯತ್ವಾತ್ , ಶುಕ್ತಿರೂಪ್ಯವತ್ , (೩) ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ತ್ವಂ, ಸ್ವಸಮಾನಾಧಿಕರಣಾನ್ಯೋನ್ಯಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯವೃತ್ತಿ, ಸದಿತರಾವೃತ್ತಿತ್ವಾತ್ , ಬ್ರಹ್ಮತ್ವವತ್ , (೪) ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮೇಕತ್ವಂ ವಾ ಸತ್ತ್ವವ್ಯಾಪಕಮ್ , ಸತ್ತ್ವಸಮಾನಾಧಿಕರಣತ್ವಾತ್ , ಅಸದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯವತ್, (೫) ವ್ಯಾಪ್ಯವೃತ್ತಿಘಟಾದಿಃ, ಜನ್ಯಾಭಾವಾತಿರಿಕ್ತಸ್ವಸಮಾನಾಧಿಕರಣಾಭಾವಮಾತ್ರಪ್ರತಿಯೋಗೀ, ಅಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಾತ್ , ಅಭಿಧೇಯತ್ವವತ್ । ಅಭಿಧೇಯತ್ವಂ ಹಿ ಪರಮತೇ ಕೇವಲಾನ್ವಯಿತ್ವಾದನ್ಯೋನ್ಯಾಭಾವಮಾತ್ರಪ್ರತಿಯೋಗೀ । ಸ ಚ ಸಮಾನಾಧಿಕರಣ ಏವ, ಅಸ್ಮನ್ಮತೇ ತು ಮಿಥ್ಯೈವೇತಿ, ನೋಭಯಥಾಪಿ ಸಾಧ್ಯವೈಕಲ್ಯಮ್ । (೬) ಅತ್ಯಂತಾಭಾವಃ, ಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನವೃತ್ತಿಃ, ನಿತ್ಯಾಭಾವತ್ವಾದನ್ಯೋನ್ಯಾಭಾವವತ್ । (೭) ಅತ್ಯಂತಾಭಾವತ್ವಂ ಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯಶೇಷಾಧಿಕರಣವೃತ್ತಿಮಾತ್ರವೃತ್ತಿ, ಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನವೃತ್ತಿಮಾತ್ರವೃತ್ತಿ ವಾ, ನಿತ್ಯಾಭಾವಮಾತ್ರವೃತ್ತಿತ್ವಾತ್ , ಅನ್ಯೋನ್ಯಾಭಾವತ್ವವತ್ । (೮) ಘಟಾತ್ಯಂತಾಭಾವವತ್ತ್ವಂ, ಸ್ವಪ್ರತಿಯೋಗಿಜನಕಾಭಾವಸಮಾನಾಧಿಕರಣವೃತ್ತಿ, ಏತತ್ಕಪಾಲಸಮಾನಕಾಲೀನೈತದ್ಘಟಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಾಭಾವವೃತ್ತಿತ್ವಾತ್ , ಪ್ರಮೇಯತ್ವವತ್ । (೯) ಏತತ್ಕಪಾಲಮೇತದ್ಘಟಾತ್ಯಂತಾಭಾವಾಧಿಕರಣಮಾಧಾರತ್ವಾತ್ಪಟಾದಿವತ್ । (೧೦) ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ನ ಪರಮಾರ್ಥಸನ್ನಿಷ್ಠಾನ್ಯೋನ್ಯಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತಾವಚ್ಛೇದಕಮ್ , ಬ್ರಹ್ಮವೃತ್ತಿತ್ವಾದಸದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯವತ್ , (೧೧) ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಪ್ರತಿಯೋಗಿಕೋ ಭೇದೋ ನ ಪರಮಾರ್ಥಸನ್ನಿಷ್ಠಃ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಪ್ರತಿಯೋಗಿಕತ್ವಾತ್ , ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ತ್ವಾವಚ್ಛಿನ್ನಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಾಭಾವವತ್ , (೧೨) ಭೇದತ್ವಾವಚ್ಛಿನ್ನಂ, ಸದ್ವಿಲಕ್ಷಣಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯಧಿಕರಣಾನ್ಯತರವತ್ , ಅಭಾವತ್ವಾಚ್ಛುಕ್ತಿರೂಪ್ಯಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಾಭಾವವತ್ , (೧೩) ಪರಮಾರ್ಥಸನ್ನಿಷ್ಠೋ ಭೇದಃ, ನ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಃ, ಪರಮಾರ್ಥಸದಧಿಕರಣತ್ವಾತ್ , ಶುಕ್ತಿರೂಪ್ಯಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಭೇದವತ್ , (೧೪) ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ, ಬ್ರಹ್ಮತುಚ್ಛೋಭಯಾತಿರಿಕ್ತತ್ವವ್ಯಾಪಕಮ್ , ಸಕಲಮಿಥ್ಯಾವೃತ್ತಿತ್ವಾತ್ , ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಸಮಾನಾಧಿಕರಣಾತ್ಯಂತಾಭಾವಾಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಾದ್ವಾ, ದೃಶ್ಯತ್ವವತ್, (೧೫) ದೃಶ್ಯತ್ವಂ ಪರಮಾರ್ಥಸದವೃತ್ತಿ, ಅಭಿಧೇಯಮಾತ್ರವೃತ್ತಿತ್ವಾಚ್ಛುಕ್ತಿರೂಪ್ಯತ್ವವತ್ ,(೧೬) ದೃಶ್ಯತ್ವಂ, ಪರಮಾರ್ಥಸದ್ಭಿನ್ನತ್ವವ್ಯಾಪ್ಯಮ್ , ದೃಶ್ಯೇತರಾವೃತ್ತಿಧರ್ಮತ್ವಾತ್ , ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕತ್ವವತ್ , (೧೭) ಉಭಯಸಿದ್ಧಮಸದ್ವಿಲಕ್ಷಣಂ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾಸಮಾನಾಧಿಕರಣಧರ್ಮಾನಧಿಕರಣಮ್ , ಆಧಾರತ್ವಾಚ್ಛುಕ್ತಿರೂಪ್ಯತ್ವವತ್, (೧೮) ಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನೋ ದೇಶಃ, ಅತ್ಯಂತಾಭಾವಾಶ್ರಯಃ, ಆಧಾರತ್ವಾತ್ಕಾಲವತ್ , (೧೯) ಆತ್ಮತ್ವಾವಚ್ಛಿನ್ನಂ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ತ್ವಾನಧಿಕರಣಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಭೇದತ್ವಾವಚ್ಛಿನ್ನರಹಿತಂ, ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ವಾತ್, ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ತ್ವಾವಚ್ಛಿನ್ನವತ್ , ಪರಮಾರ್ಥಸತಿ ಪರಮಾರ್ಥಸದ್ಭೇದಾಂಗೀಕಾರವಾದಿಮತೇಽಪಿ ಸದ್ಭೇದೋ ನ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ತ್ವವನ್ನಿಷ್ಠಃ । ಕಿಂತು, ಘಟತ್ವಾದ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನನಿಷ್ಠ ಏವ । (೨೦) ಶುಕ್ತಿರೂಪ್ಯಂ, ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇನ ಪ್ರಪಂಚಾನ್ನ ಭಿದ್ಯತೇ, ವ್ಯವಹಾರವಿಷಯತ್ವಾತ್ , ಬ್ರಹ್ಮವತ್ । ಸಾಧ್ಯಸತ್ತ್ವಮತ್ರ ತ್ರೇಧಾ । ಸ್ವಸ್ಯಾಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇನೋಭಯೋರ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇನೋಭಯೋರಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇನ ವಾ । ತತ್ರಾಂತಿಮಪಕ್ಷಸ್ಯಾಸಂಭವಾತ್ ಪಕ್ಷೇ ಸಾಧ್ಯಸಿದ್ಧಿಪರ್ಯವಸಾನಂ ಮಧ್ಯಮಪಕ್ಷೇಣ, ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ತು ಪ್ರಥಮಪಕ್ಷೇಣೇತಿ ವಿವೇಕಃ (೨೧) ವಿಮತಂ ಮಿಥ್ಯಾ, ಮೋಕ್ಷಹೇತುಜ್ಞಾನಾವಿಷಯತ್ವೇ ಸತ್ಯಸದನ್ಯತ್ವಾತ್ , ಶುಕ್ತಿರೂಪ್ಯತ್ವವತ್ , ಮೋಕ್ಷಹೇತುಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವಂ, (೨೨) ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ತ್ವವ್ಯಾಪಕಮ್ , ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ತ್ವಸಮಾನಾಧಿಕರಣತ್ವಾತ್ , ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತ್ವೇನ ಶ್ರುತಿತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯತ್ವವತ್ (೨೩) ಏತತ್ಪಟಾತ್ಯಂತಾಭಾವಃ, ಏತತ್ತಂತುನಿಷ್ಠಃ, ಏತತ್ಪಟಾನಾದ್ಯಭಾವತ್ವಾತ್ , ಏತತ್ಪಟಾನ್ಯೋನ್ಯಾಭಾವವತ್ , ತಂತುನಾಶಜನ್ಯಪಟನಾಶಸ್ಯ ಕದಾಪಿ ತಂತುವೃತ್ತಿತಾ ನಾಸ್ತೀತಿ ತತ್ರ ವ್ಯಭಿಚಾರವಾರಣಾಯಾನಾದಿಪದಮ್ । ಯಸ್ಯ ಪಟಸ್ಯಾಶ್ರಯವಿಭಾಗೇನ ನಾಶಸ್ತದತ್ಯಂತಾಭಾವಸ್ಯ ಪಕ್ಷತ್ವೇ ತ್ವನಾದಿಪದಮನಾದೇಯಮೇವ । ಅತ್ರ ಚೈತತ್ಪಟಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಾತ್ಯಂತಾಭಾವತ್ವಾವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ಪಕ್ಷೀಕರಣಾನ್ನ ಸಂಬಂಧಾಂತರೇಣಾತ್ಯಂತಾಭಾವಮಾದಾಯಾಂಶತಃ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಮ್ ; ಪಕ್ಷತಾವಚ್ಛೇದಕಾವಚ್ಛೇದೇನ ಸಾಧ್ಯಸಿದ್ಧೇರುದ್ದೇಶ್ಯತ್ವಾತ್ । ಸಮವಾಯಸಂಬಂಧಾವಚ್ಛಿನ್ನೋ ವ್ಯಧಿಕರಣಧರ್ಮಾನವಚ್ಛಿನ್ನಶ್ಚ ಯಃ ಏತತ್ಪಟಾತ್ಯಂತಾಭಾವಃ ಸ ಏವ ವಾ ಪಕ್ಷಃ । ತಂತುಶಬ್ದೇನ ಚ ಪಟೋಪಾದಾನಕಾರಣಮುಕ್ತಮ್ । ತತ್ರ ಚ ಪ್ರಾಗಭಾವಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾನ್ನ ತೇನ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ । ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರಭೇದೇನ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಾದಿದೂಷಣಾನಿ ಪ್ರಾಗೇವ ತತ್ತ್ವಪ್ರದೀಪಿಕಾನುಮಾನೋಪನ್ಯಾಸೇ ನಿರಾಕೃತಾನಿ । (೨೪) ಯದ್ವಾ - ಸಮವಾಯಸಂಬಂಧಾವಚ್ಛಿನ್ನೋಽಯಮೇತತ್ಪಟಾತ್ಯಂತಾಭಾವಃ, ಏತತ್ತಂತುನಿಷ್ಠಃ, ಏತತ್ಪಟಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಾತ್ಯಂತಾಭಾವತ್ವಾತ್ , ಸಂಬಂಧಾಂತರಾವಚ್ಛಿನ್ನೈತತ್ಪಟಾತ್ಯಂತಾಭಾವವದಿತಿ ವಿಶಿಷ್ಯಾನುಮಾನಮ್ । (೨೫) ಅವ್ಯಾಪ್ಯವೃತ್ತಿತ್ವಾನಧಿಕರಣತ್ವೇ ಸತ್ಯುಕ್ತಪಕ್ಷತಾವಚ್ಛೇದಕವತ್ , ಸ್ವಸಮಾನಾಧಿಕರಣಾತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿ, ಅನಾತ್ಮತ್ವಾತ್ , ಸಂಯೋಗವತ್ । ನ ಚ ವಿಶ್ವಾತ್ಯಂತಾಭಾವೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ; ತಸ್ಯಾಧಿಕರಣಸ್ವರೂಪತ್ವೇ ಅನಾತ್ಮತ್ವಹೇತೋರೇವಾಭಾವಾತ್ , ಅತಿರಿಕ್ತತ್ವೇ ತಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇನಾತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತಯಾ ಸಾಧ್ಯಸ್ಯೈವ ಸತ್ತ್ವಾತ್ । ನ ಚ – ಅತ್ಯಂತಾಭಾವಸ್ಯಾತ್ಯಂತಾಭಾವೇ ತತ್ಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಲಕ್ಷಣಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾಸಿದ್ಧಿರಿತಿ - ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಅಭಾವೇ ಅಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಸ್ಯ ಭಾವಗತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಾವಿರೋಧಿತ್ವಾತ್ , ಪ್ರಾಗಭಾವಸ್ಯಾತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವೇಽಪಿ ತತ್ಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಸ್ಯ ಘಟಾದೌ ಸರ್ವಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ಉಪಪಾದಿಂಚೈತನ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ । ಅತ್ರ ಚಾವ್ಯಾಪ್ಯವೃತ್ತಿತ್ವಾನಧಿಕರಣಶಬ್ದೇನೈಕದೇಶಾವಚ್ಛೇದೇನಾವಿದ್ಯಮಾನತ್ವಂ ಪಕ್ಷವಿಶೇಷಣಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ । ಏತೇನ – ಸ್ವಸಮಾನಾಧಿಕರಣಾತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವೋಕ್ತೌ ಬಾಧಃ । ಅವಯವವೃತ್ತಿತ್ವಾನಧಿಕರಣತ್ವೋಕ್ತೌ ಘಟಾದೀನಾಮಪಕ್ಷತ್ವಾಪತ್ತಿರಿತಿ ದೂಷಣದ್ವಯಮಪಾಸ್ತಮ್ । ಅನಾತ್ಮತ್ವಹೇತುಸ್ತು ಜಡತ್ವಹೇತುವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇನೈವ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ । (೨೬) ಅತ ಏವ ನಿತ್ಯದ್ರವ್ಯಾನ್ಯದವ್ಯಾಪ್ಯವೃತ್ತಿತ್ವಾನಧಿಕರಣಮುಕ್ತಪಕ್ಷತಾವಚ್ಛೇದಕವತ್, ಕೇವಲಾನ್ವಯ್ಯತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿ, ಪದಾರ್ಥತ್ವಾತ್ , ನಿತ್ಯದ್ರವ್ಯವದಿತ್ಯಪಿ ಸಾಧು । ದೃಷ್ಟಾಂತಶ್ಚಾಯಂ ಪರರೀತ್ಯಾ । ಸ್ವಮತೇ ತು ಶುಕ್ತಿರೂಪ್ಯವದಿತ್ಯೇವ । ನ ಚ - ಸ್ವರೂಪೇಣಾತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವೇ ಅತ್ಯಂತಾಸತ್ತ್ವಾಪಾತಃ; ತದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಪ್ರಯೋಜಕಾಭಾವಾದಿತಿ - ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಉತ್ಪತ್ತಿನಿವೃತ್ತ್ಯೋರನ್ಯತರಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವೇನ ಪರಿಹಾರಾತ್ । (೨೭) ಆತ್ಮತ್ವಾವಚ್ಛಿನ್ನಧರ್ಮಿಕೋ ಭೇದೋ ನ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಃ, ಆತ್ಮಾಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಾತ್ , ಶುಕ್ತಿರೂಪ್ಯಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಭೇದವತ್ । ನ ಚ ಘಟಪಟಸಂಯೋಗೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ; ಹೇತುಮತ್ತಯಾ ನಿರ್ಣೀತೇ ಅಂಕುರಾದಾವಿವ ಸಾಧ್ಯಸಂದೇಹಸ್ಯಾದೋಷತ್ವಾತ್ । ಏವಮನ್ಯೇಽಪಿ ಪ್ರಯೋಗಾ ಯಥೋಚಿತಮಾರಚನೀಯಾ ವಿಪಶ್ಚಿದ್ಭಿರಿತಿ ದಿಕ್ ‘ಹೇತವೋಽಭೀಷ್ಟಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಸಮ್ಯಂಚೋ ಬಹವಶ್ಚ ನಃ । ಅಲ್ಪಾಃ ಪರಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಾಶ್ಚೇತ್ಯತ್ರ ಸ್ಪಷ್ಟಮುದೀರಿತಮ್ ॥ ಅಭೀಷ್ಟಸಿದ್ಧಾವನುಕೂಲತರ್ಕಬಲಾಬಲಂ ಚಾತ್ರ ಪರೀಕ್ಷ್ಯ ಯತ್ನಾತ್ । ಪ್ರವಕ್ಷ್ಯತೇ ದೋಷಗಣಃ ಪರೇಷಾಂ ನ ಖೇದನೀಯಂ ತು ಮನೋಽಧುನೈವ ॥’

ನನು - ಅಸ್ತು ಶಬ್ದಬಾಧಃ, ತಥಾ ಹಿ – ‘ವಿಶ್ವಂ ಸತ್ಯಂ’ ‘ಯಚ್ಚಿಕೇತ ಸತ್ಯಮಿತ್ತನ್ನ ಮೋಘಂ’ ‘ಯಾಥಾತಥ್ಯತೋಽರ್ಥಾನ್ವ್ಯದಧಾಚ್ಛಾಶ್ವತೀಭ್ಯಃ ಸಮಾಭ್ಯಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭಿಃ ‘ಅಸತ್ಯಮಪ್ರತಿಷ್ಠಂ ತೇ ಜಗದಾಹುರನೀಶ್ವರ’ಮಿತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತಿಭಿಃ ‘ನಾಭಾವ ಉಪಲಬ್ಧೇಃ’ ವೈಧರ್ಮ್ಯಾಚ್ಚ ‘ನ ಸ್ವಪ್ನಾದಿವ’ದಿತ್ಯಾದಿಸೂತ್ರೈಶ್ಚ ವಿಶ್ವಸ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಾತ್ ಇತಿ – ಚೇನ್ನ; ಶ್ರುತೇಸ್ತತ್ಪರತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ - ‘ವಿಶ್ವಂ ಸತ್ಯಂ ಮಘವಾನಾ ಯುವೋರಿದಾಪಶ್ಚ ನ ಪ್ರಮಿಣಂತಿ ವ್ರತಂ ವಾಮ್ । ಅಚ್ಛೇಂದ್ರಾಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ಪತೀ ಹವಿರ್ನೋ ಅನ್ನಂ ಯುಜೇವ ವಾಜಿನಾ ಜಿಗಾತ’ಮಿತಿ ಋಕ್ಸಂಹಿತಾದ್ವಿತೀಯಾಷ್ಟಕವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಯಮರ್ಥಃ । ಹೇ ಇಂದ್ರಾಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ಪತೀ ! ಮಘವಾನಾ ಮಘವಾನೌ ಮಘಮಿತಿ ಧನನಾಮ, ಧನವಂತೌ ಮಘವಂತಾವಿತಿ ವಾ । ವಿಶ್ವಂ ಸರ್ವಮ್ । ಸತ್ಯಂ ಕರ್ಮ, ಸದ್ಭೂತತ್ವಾತ್ , ಫಲಸ್ಯಾವಶ್ಯಂಭಾವಿತ್ವಾದ್ವಾ । ತಾದೃಶಂ ಕರ್ಮ । ಯುವಯೋರಿತ್ ಯುವಯೋಃ । ಇತ್ ಇತ್ಥಮವಧಾರಣೇ ವಾ । ಯುವಾಮೇವೋದ್ದಿಶ್ಯ ಸರ್ವಾಣಿ ಕರ್ಮಾಣ್ಯನುಷ್ಠೇಯಾನೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಆಪೋ ವ್ಯಾಪನಶೀಲಾ ದೇವತಾಃ । ಚನೇತ್ಯೇತತ್ಪದದ್ವಯಸಮುದಾಯಃ, ಐಕಪದ್ಯಂ ತ್ವಧ್ಯಾಪಕಸಂಪ್ರದಾಯಸಿದ್ಧಮ್ । ವಾಂ ಯುವಯೋರ್ವ್ರತಂ ಸಂಕಲ್ಪಂ ಕರ್ಮ ವಾ । ನ ಪ್ರಮಿಣಂತಿ ನ ಹಿಂಸಂತಿ (ಮೀಙ್ ಹಿಂಸಾಯಾಂ, ಕ್ರೈಯಾದಿಕಃ) ಕಿಂತ್ವನುಮೋದಂತ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ನೋಽಸ್ಮಾಕಂ ಹವಿರ್ದಧ್ಯಾದಿಕಮ್ ಅನ್ನಂ ಚ ಪುರೋಡಾಶಾದಿಕಂ ಚ । ಅಚ್ಛ ಅಭಿಲಕ್ಷ್ಯ ವಾಜಿನಾ ವೇಗವಂತಾವಶ್ವಾವಿವ । ಯುಜಾ ಯುಕ್ತೌ ಸಂತೌ । ಜಿಗಾತಂ ದೇವಯಜನಮಾಗಚ್ಛತಮ್ । (ಜಿಗಾತಿರ್ಗತಿಕರ್ಮಾ ಜೌಹೋತ್ಯಾದಿಕಃ) ಅನ್ನಂ ಘಾಸಂ ಪ್ರತಿ ಅಶ್ವಾವಿವೇತಿ ವಾ । ಯದ್ವಾ - ಹೇ ಇಂದ್ರಾಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ಪತೀ ! ವಿಶ್ವಂ ಸತ್ತ್ವೇನ ಪರಿದೃಶ್ಯಮಾನಂ ಜಗತ್ , ಯುವಯೋರಿತ್ ಯುವಯೋರೇವ, ಯುವಾಭ್ಯಾಮೇವ ಸೃಷ್ಟಮ್ । ಅಥವಾ – ಯುವಯೋರೇವ ವಿಶ್ವಂ ಸರ್ವಂ ಸ್ತೋತ್ರಂ, ಸತ್ಯಂ ಯಥಾರ್ಥಮ್ । ಯದ್ಯತ್ ಗುಣಜಾತಂ ಸ್ತುತ್ವಾ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ ತತ್ಸರ್ವಂ ಯುವಯೋರ್ವಿದ್ಯಮಾನಮೇವ ನ ತ್ವಾರೋಪಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಆಪೋ ವ್ಯಾಪನಶೀಲಾ ದೇವತಾಃ, ಅಬುಪಲಕ್ಷಿತಾನಿ ಪಂಚಭೂತಾನಿ ವಾ । ಯುವಯೋರ್ವ್ರತಂ ಜಗದುಪಾದಾನಾಖ್ಯಂ ಕರ್ಮ ನ ಹಿಂಸಂತಿ । ಇತ್ಥಂ ಮಹಾನುಭಾವೌ ಯುವಾಂ ಜಿಗಾತಮ್ । ಶೇಷಂ ಪೂರ್ವವದ್ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮ್ । ತಥಾ ಚ ಸ್ತುತಿಪರತಯಾ ನಾಸ್ಯ ವಿಶ್ವಸತ್ಯತ್ವೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ ॥ ‘ಶಾಕ್ಮನಾ ಶಾಕೋ ಅರುಣಃ ಸುಪರ್ಣ ಆಯೋ ಮಹಃ ಶೂರಃ ಸನಾದನೀಲಃ । ಯಚ್ಚಿಕೇತ ಸತ್ಯಮಿತ್ತನ್ನ ಮೋಘಂ ವಸು ಸ್ಪಾರ್ಹಮುತ ಜೇತೋತ ದಾತಾ’ ಇತ್ಯಸ್ಯಾಪ್ಯಷ್ಟಮಾತೃಕಸ್ಥಸ್ಯೇಂದ್ರಸ್ತುತಿಪರತಯಾ ನ ವಿಶ್ವಸತ್ಯತ್ವೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ । ತಥಾ ಹಿ - ಶಾಕ್ಮನಾ ಶಾಕೈವ ಶಾಕ್ಮಾ ತೇನ ಶಾಕ್ಮನಾ, ಬಲೇನ । ಶಾಕಃ ಶಕ್ತಃ, ಸ್ವಶಕ್ತ್ಯೈವ ಸರ್ವಂ ಕರ್ತುಂ ಶಕ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನಹೀಂದ್ರಸ್ಯ ಸಹಾಯಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಾಸ್ತಿ ಇಂದ್ರತ್ವಾದೇವ । ಅರುಣಃ ಅರುಣವರ್ಣಃ ಕಶ್ಚಿತ್ ಶೋಭನವರ್ಣಃ ಪಕ್ಷೀ ಆಗಚ್ಛತೀತ್ಯಧ್ಯಾಹಾರಃ; ಉಪಸರ್ಗಶ್ರುತೇಃ । ಯೋ ಮಹೋ ಮಹಾನ್ ಶೂರಃ ವಿಕ್ರಾಂತಃ, ಸನಾತ್ ಪುರಾಣಃ, ಅನೀಲಃ ಅನೀಡಃ ನೀಡಸ್ಯಾಕರ್ತಾ । ನ ಹೀಂದ್ರೋ ಅಗ್ನಿವತ್ ಕುತ್ರಚಿದಪಿ ಯಜ್ಞೇ ಪಕ್ಷೇ ನಿಕೇತನಂ ಕರೋತಿ । ಏವಂ ಸುಪರ್ಣ ಇತ್ಯಾದಿರೂಪಕೇಣೇಂದ್ರಮಾಹ । ಸ ಇಂದ್ರ ಇದಮಿದಾನೀಂ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಯಚ್ಚಿಕೇತ ಜಾನಾತಿ, ತತ್ಸತ್ಯಮಿತ್ಸತ್ಯಮೇವ । ನ ಮೋಘಂ ನ ವ್ಯರ್ಥಮ್ । ಸಃ ಸ್ಪಾರ್ಹಂ ಸ್ಪೃಹಣೀಯಂ, ವಸು ನಿವಾಸಾರ್ಹಂ, ಧನಂ ಜೇತಾ ಜಯತಿ । ಶತ್ರುಭ್ಯಃ ಸಕಾಶಾತ್ । ಉತ ಅಪಿ, ದಾತಾ, ದದಾತಿ ಚ ಸ್ತೋತೃಭ್ಯಃ । ಜೇತಾ ದಾತೇತಿ ತೃಜಂತೇನ ‘ನ ಲೋಕೇ’ತ್ಯಾದಿನಾ ಷಷ್ಠೀಪ್ರತಿಷೇಧಃ । ಏವಮೇವಾನ್ಯದಪಿ ಸತ್ಯತ್ವಪ್ರತಿಪಾದಕಮುನ್ನೇಯಮ್ । ‘ಯಾಥಾತಥ್ಯತೋಽರ್ಥಾನ್ವ್ಯದಧಾ’ದಿತ್ಯಪಿ ವಾಕ್ಯಂ ನ ಪ್ರಪಂಚಸತ್ಯತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಮ್ । ತಸ್ಯ ಪೂರ್ವಸೃಷ್ಟಪ್ರಕಾರೇಣ ಸರ್ಜನಮರ್ಥಃ ನ ತು ಜಗತ್ಸತ್ಯತ್ವಂ ಜಗತ್ಸರ್ಜನಗತಸತ್ಯತ್ವಂ ವಾ । ಯತ್ರ ಚ ಸ್ತುತ್ಯಾದಿಪರತ್ವಂ ನಾಸ್ತಿ, ತತ್ರಾಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧಾನುವಾದಕತಯಾ ‘ಅಗ್ನಿರ್ಹಿಮಸ್ಯ ಭೇಷಜಮಿ’ತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯವನ್ನ ತತ್ಪರತ್ವಮ್ । ನ ಚ - ತ್ವನ್ಮತೇ ಸರ್ವತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಸತ್ತ್ವಸ್ಯೈವ ಸ್ಫುರಣಾತ್ತದತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ಕಾಲತ್ರಯಾಬಾಧ್ಯತ್ವರೂಪಸ್ಯ ಘಟಾದಿಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣಾಪ್ರಾಪ್ತೇಃ ತದ್ಬೋಧಕತ್ವೇನ ಶ್ರುತೇರ್ನಾನುವಾದಕತ್ವಮಿತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಇತರಸತ್ತ್ವಬಾಧಪುರಸ್ಸರತ್ವಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಸತ್ತ್ವಸ್ಫುರಣಾಭ್ಯುಪಗಮಸ್ಯ ತತ್ರೈವ ಸತ್ಯಾದಿಪಪ್ರವೃತ್ತಿಸ್ವೀಕಾರೇಣ ತದತಿರಿಕ್ತವಿಶ್ವಸತ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಶಾಬ್ದಬೋಧಾವಿಷಯತ್ವಾತ್ ತದಾದಾಯಾನುವಾದಕತ್ವಾಪರಿಹಾರಾತ್ । ಅಥ – ‘ಪೃಥಿವೀ ಇತರಭಿನ್ನಾ’ ‘ನ ಹಿಂಸ್ಯಾತ್ಸರ್ವಾ ಭೂತಾನೀ’ತ್ಯಾದೌ ಘಟಾದಾವೇಕದೇಶೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ, ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದಾವೇಕದೇಶೇ ವಾಕ್ಯಾಂತರೇಣ, ವಿಧೇಯಸಿದ್ಧಾವಪಿ ಸರ್ವತ್ರಾಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ಯಥಾ ನಾನುವಾದಕತ್ವಂ ತಥಾ ವಿಶ್ವಮಾತ್ರಸತ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣಾಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾತ್ ನಾನುವಾದಕತ್ವಮಿತಿ – ಮನ್ಯಸೇ, ಮೈವಮ್ ; ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಹಿ ಪೃಥಿವೀತ್ವಂ ಹಿಂಸಾತ್ವಂ ಚ ಏಕೋಽನುಗತೋ ಧರ್ಮ ಇತಿ ತದವಚ್ಛೇದೇನ ವಿಧೇಯಸ್ಯಾಪ್ರಾಪ್ತತ್ವೇನ ತತ್ರ ನಾನುವಾದಕತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮ್ , ಇಹ ತು ವಿಶ್ವತ್ವಂ ನಾಮ ನೈಕೋ ಧರ್ಮೋಽಸ್ತಿ, ಕಿಂತು ವಿಶ್ವಶಬ್ದಃ ಸರ್ವನಾಮತ್ವಾತ್ತೇನ ತೇನ ರೂಪೇಣ ಘಟಪಟಾದೀನಾಮುಪಸ್ಥಾಪಕಃ । ತೇಷು ಚ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಸತ್ತ್ವಂ ಗೃಹೀತಮೇವೇತಿ ಕಥಂ ನಾನುವಾದಕತ್ವಮ್ ; ಪ್ರಕಾರವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚ - ಏಕಶಾಖಾಸ್ಥವಿಧಿವಾಕ್ಯೈಕಾರ್ಥಶಾಖಾಂತರಸ್ಥವಿಧಿವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಪುರುಷಾಂತರಂ ಪ್ರತೀವ ಯೇನ ಪುಂಸಾ ವಾದಿವಿಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಾದಿನಾ ಘಟಾದಿಸತ್ತಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ನ ನಿರ್ಣೀತಾ ತಂ ಪ್ರತ್ಯರ್ಥವತ್ತ್ವೇನ ನಾನುವಾದಕತ್ವಮಿತಿ - ವಾಚ್ಯಮ್; ಏವಂ ಸತ್ಯನುವಾದಸ್ಥಲಸ್ಯೈವಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಚ ಸರ್ವಾವಿವಾದಸ್ಥಲಮೇವೋದಾಹರಣಮ್; ಸರ್ವಾವಿವಾದಸ್ಯ ನಿಶ್ಚೇತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ಪುರೋವಾದಪೂರ್ವಕತ್ವಾದನುವಾದಸ್ಯಾತ್ರಾಯಂ ಪುರೋವಾದ ಇತ್ಯಸ್ಯೈವಾಭಾವಾತ್ ನ ಶಾಖಾಂತರಸ್ಥವಾಕ್ಯಸ್ಯಾನುವಾದಕತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ । ಯತ್ತು – ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕಭಾಷ್ಯೇ ದೇಹಭಿನ್ನಾತ್ಮಬೋಧಿಕಾಯಾಃ ‘ಅಸ್ತೀತ್ಯೇವೋಪಲಬ್ಧವ್ಯ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಪ್ರಾಪ್ತಾನುವಾದಿತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ ವಾದಿವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿದರ್ಶನಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ತತ್ಪರಿಹೃತಮ್ ; ತಥಾ ಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧಸತ್ತ್ವಗ್ರಾಹಕತ್ವೇಽಪಿ ವಾದಿವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿನಿರಾಸಾರ್ಥಕತ್ವೇನ ನಾನುವಾದಕತ್ವಂ ಪ್ರಕೃತೇಽಪೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ ; ತದಯುಕ್ತಮ್ ; ಭಾಷ್ಯಾರ್ಥಾನವಬೋಧಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ - ತತ್ರ ವಾದಿವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿದರ್ಶನೇನ ದೇಹವ್ಯತಿರಿಕ್ತತ್ವೇನಾತ್ಮನಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತೈವ ನಾಸ್ತಿ । ಅನ್ಯಥಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಪ್ರಾಮಾಣ್ಯವಾದಿನಶ್ಚಾರ್ವಾಕಾದೇಸ್ತತ್ರ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿರ್ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ನ ತು ವಾದಿವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿನಿರಾಸೇನಾಸ್ತೀತ್ಯಾದೇಸ್ಸಾರ್ಥಕತ್ವಮ್ , ಅನನುವಾದಕತ್ವಂ ವಾ । ತಥಾ ಚೋಕ್ತಂ ತತ್ರೈವ - ತಸ್ಮಾಜ್ಜನ್ಮಾಂತರಸಂಬಂಧ್ಯಾತ್ಮಾಸ್ತಿತ್ವೇ ಜನ್ಮಾಂತರೇಷ್ಟಾನಿಷ್ಟಪ್ರಾಪ್ತಿಪರಿಹಾರವಿಶೇಷೋಪಾಯೇ ಚ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಪ್ರವರ್ತತ ಇತಿ । ನನು - ಚಾತುರ್ಮಾಸ್ಯಮಧ್ಯಪರ್ವಣೋಃ ‘ದ್ವಯೋಃ ಪ್ರಣಯಂತೀ’ತಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಚೋದಕಪ್ರಾಪ್ತಾಗ್ನಿಪ್ರಣಯನವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾಗ್ನಿಪ್ರಣಯನವಿಧಾಯಕತ್ವವತ್ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಪ್ರಾಪ್ತವ್ಯಾವಹಾರಿಕಸತ್ತ್ವವಿಲಕ್ಷಣತ್ರಿಕಾಲನಿಷೇಧಾಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವರೂಪಸತ್ತ್ವಪ್ರಮಾಪಕತ್ವಂ ಪ್ರಕೃತೇಽಸ್ತ್ವಿತಿ - ಚೇನ್ನ; ತ್ರೈಕಾಲಿಕಸತ್ತ್ವನಿಷೇಧಕಶ್ರುತಿವಿರೋಧೇನ ವಿಶ್ವಸತ್ಯತ್ವಶ್ರುತೇಸ್ತ್ರೈಕಾಲಿಕಸತ್ತ್ವಪರತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚ - ವೈಪರೀತ್ಯಮೇವ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ ? ವಿನಿಗಮಕಾಭಾವಾದಿತಿ - ವಾಚ್ಯಮ್; ತಾತ್ಪರ್ಯಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತಿಗತಿಸಾಮಾನ್ಯಾನಾಮೇವ ವಿನಿಗಮಕತ್ವಾತ್ । ಅದ್ವೈತಶ್ರುತಿರ್ಹಿ ಷಡ್ವಿಧತಾತ್ಪರ್ಯಲಿಂಗೋಪೇತಾ । ತತ್ರ ತ್ರಿವಿಧಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಲಿಂಗಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಶರೀರಘಟಕಮರ್ಥನಿಷ್ಠಮಜ್ಞಾತತ್ವಮಬಾಧಿತತ್ವಂ ಪ್ರಯೋಜನವತ್ತ್ವಂ ಚ । ತ್ರಿವಿಧಂ ತು ಶಬ್ದನಿಷ್ಠಮತಿಪ್ರಸಂಗವಾರಕಮುಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಯೋರೈಕರೂಪ್ಯಮ್ ಅಭ್ಯಾಸಃ ಅರ್ಥವಾದಶ್ಚೇತಿ । ತತ್ರ ಶಬ್ದನಿಷ್ಠಲಿಂಗತ್ರಯೇ ತಾವನ್ನ ವಿವಾದಃ; ಸರ್ವಾಸಾಮೇವೋಪನಿಷದಾಮೇವಂ ಪ್ರವೃತ್ತತ್ವಾತ್ । ಮಾನಾಂತರಾಸಿದ್ಧತಯಾ ಮೋಕ್ಷಹೇತುಜ್ಞಾನವಿಷಯತಯಾ ಚ ಅಜ್ಞಾತತ್ವಂ ಸಪ್ರಯೋಜನತ್ವಂ ಚ ನಿರ್ವಿವಾದಮೇವ । ಅಬಾಧಿತತ್ವಮಾತ್ರಂ ಸಂದಿಗ್ಧಮ್ । ತಚ್ಚಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತಿಗತಿಸಾಮಾನ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ಚ ನಿರ್ಣೀಯತೇ । ನ ಹಿ ಸರ್ವಪ್ರಪಂಚನಿಷೇಧರೂಪಮದ್ವೈತಂ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಮ್ , ಯೇನ ತತ್ರ ಶ್ರುತೇರ್ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ ; ಅತಸ್ತತ್ರ ತಾತ್ತ್ವಿಕಮೇವ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್ , ದ್ವೈತಸತ್ಯತ್ವಂ ತು ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಮ್ ; ಅತಸ್ತತ್ರ ನ ಶ್ರುತೇಸ್ತಾತ್ತ್ವಿಕಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್ ; ಪರಸ್ಪರವಿರುದ್ಧಯೋರ್ದ್ವಯೋಸ್ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಾಯೋಗಾತ್, ವಸ್ತುನಿ ಚ ವಿಕಲ್ಪಾಸಂಭವಾತ್ , ತಾತ್ತ್ವಿಕವ್ಯಾವಹಾರಿಕಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಭೇದೇನ ಚ ವ್ಯವಸ್ಥೋಪಪತ್ತೇಃ, ಅತತ್ಪರತ್ವೇನಾವಧಾರಿತಸ್ಯ ವಿಶ್ವಸತ್ಯತ್ವವಾಕ್ಯಸ್ಯೈವಾನ್ಯಥಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಮುಚಿತತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ - ಚತುರ್ಧಾ ಹಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮ್ ; ಅಧ್ಯಾಸೇ ‘ಇದಂ ರಜತಮಿ’ತ್ಯಾದೌ, ಬಾಧಾಯಾಂ ‘ಸ್ಥಾಣುಃ ಪುಮಾನಿ’ತ್ಯೇವಮಾದೌ ವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯಭಾವೇನ ‘ನೀಲಮುತ್ಪಲಮಿ’ತ್ಯಾದೌ ಅಭೇದೇನ ‘ತತ್ತ್ವಮಸೀ’ತ್ಯೇವಮಾದೌ । ಅತ್ರ ಚ ಬಾಧಾಯಾಮಧ್ಯಾಸೇ ವಾ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೋಪಪತ್ತೇರ್ನ ಸತ್ಯತ್ವಬೋಧಕಶ್ರುತೇಃ ಷಡ್ವಿಧತಾತ್ಪರ್ಯಲಿಂಗೋಪೇತಾದ್ವೈತಶ್ರುತಿಬಾಧಕತ್ವಮ್ । ನನು - ಆತ್ಮನ ಆನಂದತ್ವಬೋಧಿಕಾ ಶ್ರುತಿರಪಿ ‘ಸುಖಂ ಸುಪ್ತೋಽಸ್ಮೀ‘ತಿ ಸಾಕ್ಷಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧಾನಂದಾನುವಾದಿನೀ ಸತ್ತ್ವಶ್ರುತಿವದ್ಭವೇತ್ - ಇತಿ ಚೇನ್ನ; ಸಾಕ್ಷಿಣ ಉಪಹಿತಾನಂದವಿಷಯತ್ವೇನ ಶ್ರುತೇಶ್ಚ ನಿರುಪಾಧಿಕಾನಂದವಿಷಯತ್ವೇನ ಭಿನ್ನವಿಷಯತ್ವಾದನುವಾದತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ತಯಾ ಹಿ ಸ್ವರೂಪಾನಂದೋ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಸ್ವರೂಪಂ ಚಾಜ್ಞಾನೋಪಹಿತಮೇವ ಸಾಕ್ಷಿವಿಷಯಃ । ನನು - ‘ತತ್ತ್ವಮಸೀ’ತ್ಯಾದೌ ನವಕೃತ್ವೋಽಭ್ಯಾಸವತ್ ಪಿಪಾಸಿತಸ್ಯ ಜಲಗೋಚರಪ್ರಮಾಣಸಂಪ್ಲವವದೈಕ್ಯೇ ಷಡ್ವಿಧತಾತ್ಪರ್ಯಲಿಂಗವದ್ಭಾವರೂಪಾಜ್ಞಾನೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧೇ ‘ತಮ ಆಸೀ’ದಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿವತ್ ಸತ್ತ್ವಶ್ರುತಿದಾರ್ಢ್ಯಾರ್ಥಾ - ಇತಿ ಚೇನ್ನ; ಅಶೇಷವಿಶೇಷಗ್ರಾಹಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಪ್ರಾಪ್ತೇ ತದ್ದಾರ್ಢ್ಯಾರ್ಥಮನ್ಯಾನಪೇಕ್ಷಣಾತ್ । ಪಿಪಾಸಿತಸ್ಯ ಶಬ್ದಲಿಂಗಾನಂತರಂ ಜಲೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಪೇಕ್ಷಿತಮ್, ನ ತು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನಂತರಂ ಶಬ್ದಲಿಂಗೇ । ನ ಚ - ತರ್ಹಿ ‘ತಮ ಆಸೀದಿ’ತ್ಯಾದೇಃ ನ ಕಿಂಚಿದವೇದಿಷಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧಾಜ್ಞಾನದಾರ್ಢ್ಯಾರ್ಥತ್ವಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ - ವಾಚ್ಯಮ್ । ‘ತಮ ಆಸೀದಿ’ತ್ಯಸ್ಯ ಸೃಷ್ಟಿಪೂರ್ವಕಾಲಸಂಬಂಧಿತ್ವೇನಾಜ್ಞಾನಗ್ರಾಹಿತಯಾ ಸುಷುಪ್ತಿಕಾಲಸಂಬಂಧಿತ್ವೇನಾಜ್ಞಾನಗ್ರಾಹಕಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಭಿನ್ನವಿಷಯತ್ವೇನೈವ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸಂಭವಾತ್ । ನನು - ‘ಷಡ್ವಿಂಶತಿರಸ್ಯ ವಂಕ್ರಯಃ’ ಇತಿ ಮಂತ್ರಸ್ಯಾಶ್ವಮೇಧೇ ಚೋದಕಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ‘ಚತುಸ್ತ್ರಿಂಶದ್ವಾಜಿನೋ ದೇವಬಂಧೋ’ರಿತಿ ವೈಶೇಷಿಕಮಂತ್ರೇಣಾಪೋದಿತಸ್ಯ ಷಡ್ವಿಂಶತಿರಿತ್ಯೇವ ಬ್ರೂಯಾದಿತಿ ವಚನವತ್ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಪ್ರಾಪ್ತಜಗತ್ಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಶ್ರುತ್ಯಾಪಾತತೋಽಪೋದಿತಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪ್ರಸವಾರ್ಥಂ ಸತ್ತ್ವಶ್ರುತಿಃ – ಇತಿ ಚೇನ್ನ; ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಶ್ರುತೇಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಬಾಧಕತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ತಸ್ಯಾಃ ಬಲವತ್ತ್ವೇನ ತದ್ವಿರೋಧಾತ್ ಸತ್ಯತ್ವಶ್ರುತೇರನ್ಯಪರತ್ವಾದ್ದೇವತಾಧಿಕರಣನ್ಯಾಯಾಸಂಭವಾಚ್ಚ ಪ್ರತಿಪ್ರಸವಾರ್ಥತ್ವಸ್ಯ ವಕ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ನನು – ಸತ್ತ್ವಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇ ತೇನೈವ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಶ್ರುತ್ಯನುಮಾನಾದಿಬಾಧಃ, ತದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇ ನ ತೇನ ಸತ್ತ್ವಶ್ರುತೇರನುವಾದಕತ್ವಮ್ - ಇತಿ ಚೇನ್ನ; ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇಽಪಿ ತತ್ಸಿದ್ಧಬೋಧಕಸ್ಯಾನುವಾದಕತ್ವಸಂಭವಾತ್ । ನಹಿ ಪ್ರಮಿತಪ್ರಮಾಪಕತ್ವಮನುವಾದಕತ್ವಮ್ , ಕಿಂತು ಪಶ್ಚಾದ್ಬೋಧಕತ್ವಮಾತ್ರಮ್ । ಪಶ್ಚಾತ್ತ್ವಂ ಚ ಪ್ರಮಾಣಾವಧಿಕಮಪ್ರಮಾಣಾವಧಿಕಂ ಚೇತಿ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿಶೇಷಃ । ನ ಚ - ಶ್ರುತೇಃ ಸರ್ವಸಿದ್ಧಪ್ರಮಾಣಭಾವಾಯಾಃ ಸದರ್ಥತ್ವಾಯಾನನುವಾದಕತ್ವಾಯ ಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಪ್ರಾಪ್ತತಾತ್ತ್ವಿಕಸತ್ತ್ವವಿಷಯತ್ವಮವಶ್ಯಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್, ತಥಾ ಚಾಪ್ರಮಾಣೇನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ಕಥಂ ಶ್ರುತೇರನುವಾದಕತ್ವಮಿತಿ - ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಸತ್ತ್ವಾಂಶಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧತ್ವೇಽಪಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾದಿಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಸಿದ್ಧಸ್ಯಾಪೂರ್ವತ್ವೇನ ತದ್ವಿಷಯತಯೈವಾನನುವಾದಕತ್ವೋಪಪತ್ತಾವದ್ವೈತಶ್ರುತಿವಿರುದ್ಧತಾತ್ತ್ವಿಕಸತ್ತ್ವವಿಷಯತ್ವಕಲ್ಪನಾಯಾಸ್ತದರ್ಥಮಯೋಗಾತ್ । ಪರಮಾರ್ಥಸದ್ವಿಷಯತಾ ತು ಸರ್ವಶ್ರುತೀನಾಂ ಶುದ್ಧಬ್ರಹ್ಮತಾತ್ಪರ್ಯಕತ್ವೇನೈವ । ಅವಾಂತರತಾತ್ಪರ್ಯಮಾದಾಯ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಸದ್ವಿಷಯತೇತಿ ಕರ್ಮಕಾಂಡಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೋಪಪಾದನೇ ವಕ್ಷ್ಯತೇ । ನ ಚ – ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಸ್ವಪ್ರಾಮಾಣ್ಯನಿರ್ಣಯಾರ್ಥಂ ಶ್ರುತಿಸಂವಾದಮಪೇಕ್ಷತ ಇತಿ ನ ತೇನ ಶ್ರುತೇರನುವಾದಕತ್ವಮ್ ; ಅನ್ಯಥಾ ‘ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಂ’ ‘ನೇಹ ನಾನೇ’ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿರಪ್ಯನುವಾದಿನೀ ಸ್ಯಾತ್ , ಬ್ರಹ್ಮಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ಲೋಕತೋ ಭ್ರಮಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇನ ಲಿಂಗೇನ ಚ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಸ್ಯ ದೃಶ್ಯತ್ವಾದ್ಯನುಮಾನೇನಾವೇದಮೂಲಪ್ರವಾಹಾನಾದಿವಿಜ್ಞಾನವಾದಿನಾ ಚ ಪ್ರಾಪ್ತೇರಿತಿ - ವಾಚ್ಯಮ್; ಯದಿ ಹಿ ದೃಷ್ಟೇಽಪ್ಯರ್ಥೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಸ್ವಪ್ರಾಮಾಣ್ಯನಿರ್ಣಯಾಯ ಶ್ರುತಿಸಂವಾದಮಪೇಕ್ಷೇತ ತದಾ ಶ್ರುತಿಸಂವಾದವಿರಹಿಣಿ ದೃಷ್ಟೇ ಕುತ್ರಾಪಿ ನಿಶ್ಶಂಕಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಸ್ಯಾಚ್ಚೈವ’ಮಗ್ನಿರ್ಹಿಮಸ್ಯ ಭೇಷಜಮಿ’ತ್ಯಾದ್ಯಪಿ ಅನುವಾದಕಮ್ । ನ ಚೇಷ್ಟಾಪತ್ತಿಃ; ಮಾನಾಂತರಗೃಹೀತಪ್ರಮಾಣಭಾವಪ್ರತ್ಯಕ್ಷನಿರ್ಣೀತೇ ಮಾನಾಂತರಸ್ಯಾನನುವಾದಕತ್ವೇ ಜಗತ್ಯನುವಾದಕತ್ವಕಥೋಚ್ಛೇದಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಚ ‘ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಂ’ ‘ನೇಹ ನಾನೇ’ತ್ಯಾದೇರಪ್ಯನುವಾದಕತಾಪತ್ತಿಃ; ಅನುವಾದಕತಾ ಹಿ ನ ತಾವತ್ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ; ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನ ಸತ್ತ್ವಾದಿಕಂ ಹ್ಯನೇನ ಪ್ರತಿಪಾದನೀಯಮ್, ತಚ್ಚ ನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಗಮ್ಯಮ್ । ನಾಪ್ಯನುಮಾನೇನ; ನ ಹಿ ತರ್ಕಃ ಸರ್ವದೇಶಕಾಲೀನಪುರುಷಸಾಧಾರಣ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಪ್ರಾಗೇವ ನಿರಾಕೃತತ್ವಾತ್ । ನಾಪಿ ಪ್ರವಾಹಾನಾದಿವಿಜ್ಞಾನವಾದಿಮತೇನ; ತಸ್ಯಾಪೌರುಷೇಯಶ್ರುತ್ಯವಧಿಕಪೂರ್ವತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚ – ಸತ್ತ್ವಶ್ರುತೇಃ ಸತ್ತ್ವಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ ನ ಸಾಪೇಕ್ಷಾನುವಾದಕತ್ವಮ್, ನಿರಪೇಕ್ಷಾನುವಾದಕತ್ವಂ ತು ಧಾರಾವಾಹನವನ್ನಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಹೇತುಃ; ಉಕ್ತಂ ಹಿ ನಯವಿವೇಕೇ – ‘ಸಾಪೇಕ್ಷಾನುವಾದೇ ಹಿ ನ ಪ್ರಮಿತಿಃ, ನ ತು ದೈವಾದನುವಾದೇ, ಧಾರಾವಾಹನವದಿತಿ’ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಯತೋ ಲಾಘವಾದನುವಾದಕತ್ವಮೇವಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇ ಪ್ರಯೋಜಕಮ್, ನ ತು ಸಾಪೇಕ್ಷಾನುವಾದಕತ್ವಮ್ ; ಅನಧಿಗತಾರ್ಥಬೋಧಕತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಘಟಕತ್ವಸ್ಯ ತಾವತೈವ ಗತಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ತರ್ಹಿ ಧಾರಾವಾಹನಬುದ್ಧಾವಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್ ; ತಸ್ಯಾಃ ವರ್ತಮಾನಾರ್ಥಗ್ರಾಹಕತ್ವೇನ ತತ್ತತ್ಕ್ಷಣವಿಶಿಷ್ಟಗ್ರಾಹಕತಯಾ ಅನುವಾದಕತ್ವಾಭಾವಾತ್ , ಕಿಂತು ಶ್ರುತೇರತತ್ಪರತ್ವೇ ಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಮಾತ್ರಮೇವ ಪ್ರಯೋಜಕಮ್ ; ಅನ್ಯಥಾ ವೈಫಲ್ಯೇನ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯವಿಧಿಗ್ರಹಣಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಅಪಿ ಚೇಯಂ ಸತ್ತ್ವಶ್ರುತಿರಪಿ ಸತ್ತ್ವಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ ಸಾಪೇಕ್ಷಾನುವಾದಿನ್ಯೇವ । ನಹಿ ಸತ್ತ್ವಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ವಿನಾ ತನ್ಮೂಲಶಕ್ತ್ಯಾದಿಗ್ರಹಮೂಲಕಶಬ್ದಪ್ರವೃತ್ತಿಸಂಭವಃ । ಅತ ಏವ ಯತ್ರ ತು ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಸಂವಾದಸ್ತತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಾದಿವಾರ್ಥವಾದಾದಪಿ ಸೋಽರ್ಥಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯತಿ; ದ್ವಯೋಃ ಪರಸ್ಪರಾನಪೇಕ್ಷಯೋಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಮಾನಯೋರಿವೈಕಾರ್ಥಪ್ರವೃತ್ತೇಃ, ಪ್ರಮಾತ್ರಪೇಕ್ಷಯಾ ತ್ವನುವಾದಕತ್ವಮ್ । ಪ್ರಮಾತಾ ಹ್ಯವ್ಯುತ್ಪನ್ನಃ ಪ್ರಥಮಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಭ್ಯೋ ಯಥಾರ್ಥಮವಗಚ್ಛತಿ, ನ ತಥಾಽಽಮ್ನಾಯತಃ । ತತ್ರ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಪೇಕ್ಷತ್ವಾದಿತಿ ವಾಚಸ್ಪತಿಮತಮಪ್ಯೇತಮರ್ಥಂ ಸಂವಾದಯತಿ, ತೇನಾಮ್ನಾಯಸ್ಯ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಪೇಕ್ಷತ್ವೇನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಸ್ಯೈವೋಕ್ತೇಃ । ನ ಚ – ವಾದಿವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿನಿರಾಸಪ್ರಯೋಜನಕತ್ವೇನ ನ ನಿಷ್ಪ್ರಯೋಜನಾನುವಾದಕತ್ವಂ, ಸಪ್ರಯೋಜನಾನುವಾದಕತ್ವಂ ತು ನ ಸ್ವಾರ್ಥಪರತ್ವವಿರೋಧಿ; ವಿದ್ವದ್ವಾಕ್ಯೇ ಸಮುದಾಯದ್ವಿತ್ವಾಪಾದನರೂಪಪ್ರಯೋಜನವತ್ತ್ವೇನಾನುವಾದ್ಯಸ್ವಾರ್ಥಪರತಾಯಾ ದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ , ಅತ ಏವ ತತ್ರ ವಾಕ್ಯೈಕವಾಕ್ಯತೋಕ್ತಾ; ಅನ್ಯಥಾ ಅರ್ಥವಾದವತ್ ಪದೈಕವಾಕ್ಯತೈವ ಸ್ಯಾದಿತಿ - ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧೇ ವಾದಿವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿನಿರಾಸರೂಪಪ್ರಯೋಜನವತ್ತ್ವೇನ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಸ್ಯ ಸಪ್ರಯೋಜನತಯಾ ಸ್ವಾರ್ಥಪರತ್ವೋಕ್ತೌ ‘ಅಗ್ನಿರ್ಹಿಮಸ್ಯ ಭೇಷಜಮಿ’ತ್ಯಾದ್ಯಪಿ ತೇನೈವ ಪ್ರಯೋಜನೇನ ಸಪ್ರಯೋಜನಂ, ಸ್ವಾರ್ಥಪರಂ ಚ ಸ್ಯಾತ್ । ತಥಾ ಚ ನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧೇ ವಾದಿವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿನಿರಾಸಾರ್ಥಮನ್ಯಾಪೇಕ್ಷಾ, ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ತು ಸಮುದಾಯಾನುವಾದೇನ ದ್ವಿತ್ವಸಂಪಾದನಸ್ಯೋದ್ದೇಶ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯತೋ ಲಬ್ಧುಮಶಕ್ಯತಯಾ ತೇನ ಪ್ರಯೋಜನೇನ ಸ್ವಾರ್ಥಪರತ್ವಸ್ಯ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ಏತದಭಿಪ್ರಾಯಂ ಚ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಂ ನಯವಿವೇಕವಾಕ್ಯಮ್ । ನ ಚ - ಅನುವಾದತ್ವೇಽಪಿ ನೈಷ್ಫಲ್ಯಮಾತ್ರಮ್, ನತ್ವಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್ , ಯಾಥಾರ್ಥ್ಯಮೇವ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ, ನತ್ವಧಿಗತಾರ್ಥತ್ವೇ ಸತಿ ಯಾಥಾರ್ಥ್ಯಮಿತಿ - ವಾಚ್ಯಮ್; ತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯೇ ಶಬ್ದಃ ಪ್ರಮಾಣಮ್ ‘ಯತ್ಪರಃ ಶಬ್ದಃ ಸ ಶಬ್ದಾರ್ಥ’ ಇತ್ಯಭಿಯುಕ್ತಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್, ಅನ್ಯಥಾ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯವಿಧಿಗ್ರಹಣಾನುಪಪತ್ತೇರುಕ್ತತ್ವಾಚ್ಚ । ನ ಹ್ಯನ್ಯತಃಸಿದ್ಧೇಽರ್ಥೇ ಶಾಸ್ತ್ರತಾತ್ಪರ್ಯಮ್, ಅತೋ ನ ತತ್ರ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್ । ಯದಾಹುರ್ಭಟ್ಟಾಚಾರ್ಯಾಃ – ‘ಅಪ್ರಾಪ್ತೇ ಶಾಸ್ತ್ರಮರ್ಥವದಿ’ತಿ । ನನು - ಅಯಮನುವಾದಃ ನ ‘ವಾಯುರ್ವೈ ಕ್ಷೇಪಿಷ್ಠಾ ದೇವತೇ’ತ್ಯಾದಿವತ್ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಃ; ನ ವಾ ‘ದಧ್ನಾ ಜುಹೋತೀ’ತ್ಯಾದಿವದನ್ಯವಿಧಾನಾರ್ಥಃ; ಅನುವಾದ್ಯತ್ವೇಽಪ್ಯನ್ಯವಿಧಾನಾಯ ಪ್ರಮಾಣಾನೂದಿತಸ್ಯ ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವನಿಯಮಾತ್, ನ ಹಿ ‘ವ್ರೀಹೀನ್ಪ್ರೋಕ್ಷತೀ’ತ್ಯಾದೀವಾರೋಪಿತವ್ರೀಹ್ಯಾದೇರ್ಧೀಃ, ಅನುವಾದ್ಯಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವೇ ಹ್ಯಾಶ್ರಯಾಸಿದ್ಧೌ ಧರ್ಮಧರ್ಮಿಸಂಸರ್ಗರೂಪಾನುಮಿತಿವೇದ್ಯ ಇವಾನುವಾದ್ಯವಿಧೇಯಸಂಸರ್ಗರೂಪವಾಕ್ಯಾರ್ಥೋ ಬಾಧಿತಃ ಸ್ಯಾತ್ - ಇತಿ ಚೇನ್ನ; ಅಸ್ಯಾನುವಾದಸ್ಯಾಪ್ರಾಪ್ತಾನ್ಯಪ್ರಾಪ್ತ್ಯರ್ಥತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಪ್ರಮಾಣಾನೂದಿತಸ್ಯ ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವನಿಯಮಃ; ಸ್ವಪ್ನಾಧ್ಯಾಯೇ, ಶುಕ್ತೌ ‘ನೇದಂ ರಜತಮಿ’ತಿ ವಾಕ್ಯೇ ಚ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ । ಅಥ ತತ್ರ ಜ್ಞಾನವಿಷಯತಯಾ ನಿಷೇಧ್ಯತಯಾ ಚಾನುವಾದ ಇತಿ ನ ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಮ್, ತರ್ಹಿ ಪ್ರಕೃತೇಽಪಿ ‘ನೇಹ ನಾನೇ’ತಿ ನಿಷೇಧಾರ್ಥತ್ವಾದಸ್ಯಾನುವಾದಸ್ಯ ನ ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಮಿತಿ ಗೃಹಾಣ । ಅತ ಏವ ನ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ; ತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾತ್ । ಅಥ – ‘ಕಿಂಚನೇ’ತ್ಯನೇನೈವಾನುವಾದಸ್ಯ ಕೃತತ್ವಾತ್ ಕಿಮಧಿಕೇನೇತಿ – ಚೇನ್ನ; ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ನಿಷೇಧಸ್ಯ ಹಿ ‘ಕಿಂಚನೇ’ತ್ಯನೇನ ನಿಷೇಧ್ಯಸಮರ್ಪಣೇಽಪಿ ವಿಶಿಷ್ಯ ನಿಷೇಧೇ ವಿಶಿಷ್ಯ ನಿಷೇಧ್ಯಸಮರ್ಪಣಸ್ಯೋಪಯೋಗಾತ್ । ಅಥ - ನಿಷೇಧವಾಕ್ಯಸ್ಯ ನ ನಿಷೇಧ್ಯಸಮರ್ಪಕವಾಕ್ಯಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಾ; ಅನ್ಯಥಾ ‘ನ ಕಲಂಜಂ ಭಕ್ಷಯೇ’ದಿತ್ಯಾದಾವಪಿ ನಿಷೇಧ್ಯಸಮರ್ಪಣಾರ್ಥಂ ‘ಕಲಂಜಂ ಭಕ್ಷಯೇ’ದಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾಂತರಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ – ಇತಿ ಚೇನ್ನ; ಸರ್ವತ್ರಾಪೇಕ್ಷಾನಿಯಮಾಭಾವಾತ್ , ಸತಿ ಸಂಭವೇ ಪ್ರಕೃತೇ ತ್ಯಾಗಾಯೋಗಾತ್, ‘ಅತಿರಾತ್ರೇ ಷೋಡಶಿನಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ’ ‘ನಾತಿರಾತ್ರೇ ಷೋಡಶಿನಂ ಗೃಹ್ಣಾತೀ’ತ್ಯಾದೌ ವಾಕ್ಯಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ನಿಷೇಧದರ್ಶನಾಚ್ಚ । ನ ಚ ತದ್ವದೇವ ವಿಕಲ್ಪಾಪತ್ತಿಃ; ಸಿದ್ಧೇ ವಸ್ತುನಿ ವಿಕಲ್ಪಾಯೋಗಾತ್, ಗ್ರಹಣಾಗ್ರಹಣವಾಕ್ಯಯೋರುಭಯೋರಪಿ ಮಾನಾಂತರಾಪ್ರಾಪ್ತವಿಷಯತ್ವೇನ ತುಲ್ಯಬಲತ್ವವದಿಹ ಸತ್ತ್ವಶ್ರುತೇರ್ಮಾನಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತವಿಷಯತ್ವೇನ ನಿಷೇಧಶ್ರುತೇಶ್ಚಾಪ್ರಾಪ್ತವಿಷಯತ್ವೇನ ತುಲ್ಯಬಲತ್ವಾಭಾವಾಚ್ಚ । ಅತ ಏವ ನಿಷೇಧವಾಕ್ಯಪ್ರಾಬಲ್ಯಾತ್ತದನುರೋಧೇನೇತರನ್ನೀಯತೇ; ಅಥ – ಅಪ್ರಾಪ್ತಾನ್ಯಪ್ರಾಪ್ತ್ಯರ್ಥತ್ವೇಽಪ್ಯಲೌಕಿಕಸ್ಯ ‘ಆಪಶ್ಚ ನ ಪ್ರಮಿಣಂತೀ’ತ್ಯಾದಿಪದಾರ್ಥಸಂಸರ್ಗಸ್ಯ ವಿಧೇಯಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾನ್ನ ನಿಷೇಧ್ಯಾರ್ಥಾನುವಾದಕತ್ವಮಿತಿ – ಚೇನ್ನ; ತದನ್ಯಪರತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಾಗೇವೋಕ್ತತ್ವಾತ್ । ನನು ‘ಯತ್ತನ್ನೇ’ತಿ ನಿಷೇಧಾನುವಾದಲಿಂಗಾಭಾವಾನ್ನಾನುವಾದಃ, ನ; ಯತ್ಕಿಂಚಿಲ್ಲಿಂಗಾಭಾವೇನ ಲೈಂಗಿಕಾಭಾವಸ್ಯ ವಕ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ನನು - ತರ್ಹಿ ‘ತತ್ಸತ್ಯಮಿ’ತ್ಯಾದ್ಯಪಿ ‘ನ ಸತ್ತನ್ನಾಸದುಚ್ಯತ’ ಇತಿ, ‘ಅಸದ್ವಾ ಇದಮಗ್ರ ಆಸೀ’ದಿತಿ ಚ ನಿಷೇಧಾಯ ‘ಸನ್ಘಟಃ’ ‘ಸದ್ಧಟಜ್ಞಾನಂ’ ‘ಸತ್ಸುಖಸ್ಫುರಣ’ಮಿತ್ಯಾದಿಸಿದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಸತ್ತ್ವಾನುವಾದಿ ಸ್ಯಾತ್ - ಇತಿ ಚೇನ್ನ; ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನ ಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಭ್ಯೋಽಪ್ರಾಪ್ತೇಃ ಶೂನ್ಯವಾದಪ್ರಸಂಗೇನ ತಸ್ಯ ನಿಷೇಧಾಯೋಗಾಚ್ಚ । ‘ಯ ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಯದಯಮಾತ್ಮೇ’ತ್ಯತ್ರಾನುವಾದಲಿಂಗಸಂಭವೇನ ಕಲ್ಪನಾಚ್ಚ । ಏವಮಾನಂದಶ್ರುತೇರಾಪಿ, ‘ಅದುಃಖಮಸುಖಂ ಸಮ’ಮಿತಿ ನಿಷೇಧಾಯ ನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಪ್ರಾಪ್ತಾನಂದಾನುವಾದಿತ್ವಮ್ ; ದುಃಖಸಾಹಚರ್ಯೇಣ ಸುಖಸ್ಯಾಪಿ ವೈಷಯಿಕಸ್ಯೈವ ಗ್ರಹಣೇನ ತನ್ನಿಷೇಧಾಯ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪಸುಖಾನುವಾದಾಯೋಗಾತ್ । ಏತಚ್ಚ ಸರ್ವಮುಕ್ತಂ ವಿವರಣೇ - ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚಾಸ್ಥೂಲಾದಿವಾಕ್ಯಾನುಸಾರೇಣ ‘ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಯದಯಮಾತ್ಮೇ’ತ್ಯಾದೀನಿ ನಿಷೇಧ್ಯಸಮರ್ಪಕತ್ವೇನೈಕವಾಕ್ಯತಾಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತೇ; ಸುಷುಪ್ತೌ ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚತಾಯಾಂ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವದರ್ಶನಾದಿತಿ । ಅಥ - ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚತಾ ನ ಪುರುಷಾರ್ಥಃ; ಮೂರ್ಚ್ಛಾಯಾಂ ತತ್ತ್ವಾದರ್ಶನಾತ್ , ನ ಚ - ತದಾ ತದಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಂ ನ ತು ತದಭಾವ ಇತಿ - ವಾಚ್ಯಮ್; ಸಮಂ ಸುಷುಪ್ತಾವಪೀತಿ – ಚೇನ್ನ; ಮೂರ್ಚ್ಛಾಯಾಂ ಸ್ವರೂಪಸುಖಸ್ಫುರಣಾಭಾವಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಸೂತ್ರಮ್ - ‘ಮುಗ್ಧೇಽರ್ಧಸಂಪತ್ತಿಃ ಪರಿಶೇಷಾ’ದಿತಿ । ಸುಷುಪ್ತಿಮುಕ್ತಿಕಾಲೀನನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚತಾಯಾಂ ಸ್ವರೂಪಸುಖಾನುಭವೇನ ತಸ್ಯಾಃ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ – ‘ದ್ವಿತೀಯಾದ್ವೈ ಭಯಂ ಭವತೀತಿ ।’ ಅಥ ‘ತಸ್ಮಾದೇಕಾಕೀ ನ ರಮತ’ ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ಸಪ್ರಪಂಚತಾಪಿ ಪುರುಷಾರ್ಥಃ, ನ; ತಸ್ಯಾ ದುಃಖಸಾಧನತ್ವೇನ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಾಯೋಗಾತ್, ಕರ್ಮಕಾಂಡವದಸ್ಯಾಃ ಶ್ರುತೇಃ ಅವಿವೇಕಪುರುಷಪರತ್ವಾಚ್ಚ । ನನು – ‘ಪೃಥಗಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರೇರಿತಾರಂ ಚ ಮತ್ವಾ ಜುಷ್ಟಸ್ತತಸ್ತೇನಾಮೃತತ್ವಮೇತೀ’ತಿ ಭೇದಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಹೇತುತ್ವಶ್ರವಣಾತ್ ಕಥಂ ನ ಸಪ್ರಪಂಚತಾ ಪುರುಷಾರ್ಥ - ಇತಿ ಚೇನ್ನ; ಮತೇಃ ಪೂರ್ವಂ ಮಮಾಪಿ ಪ್ರೇರಕಪೃಥಕ್ತ್ವದ್ದಷ್ಟೇಃ ಸಗುಣಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನವತ್ ಪ್ರೇರಕತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪಿ ಪರಂಪರಯೋಪಕಾರಕತ್ವಾತ್ । ‘ಏಕಧೈವಾನುದ್ರಷ್ಟವ್ಯ’ಮಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಸ್ವಾರಸ್ಯಾದಭೇದಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವ ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಮೋಕ್ಷಹೇತುತ್ವಾತ್ । ಅತ ಏವ ಪ್ರೇರಕತ್ವಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಜೋಷಹೇತುತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ತಥೋತ್ತರತ್ರಾಪಿ ‘ವೇದವಿದೋ ವಿದಿತ್ವಾ ಲೀನಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತತ್ಪರಾ ಯೇ ವಿಮುಕ್ತಾಸ್ತದಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ಪ್ರಸಮೀಕ್ಷ್ಯ ದೇಹೀ ಏಕಃ ಕೃತಾರ್ಥೋ ಭವತೇ ವೀತಶೋಕ’ ಇತ್ಯಭೇದ ಏವ ಶ್ರೂಯತೇ । ಅತೋ ನ ಭೇದಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಹೇತುತ್ವಮ್ । ಏತೇನ – ‘ನೇಹ ನಾನೇ’ತಿ ಶ್ರುತಿರೇವ ‘ವಿಶ್ವಂ ಸತ್ಯ’ಮಿತ್ಯಬಾಧ್ಯತ್ವರೂಪಬಾಧನಿಷೇಧಾಯ ವಿಜ್ಞಾನವಾದಿಪ್ರಾಪ್ತವಿಶ್ವನಿಷೇಧಾನುವಾದಿನೀ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ – ನಿರಸ್ತಮ್; ಭಾವಾಭಾವಯೋಃ ಪರಸ್ಪರವಿರಹರೂಪತ್ವೇ ಸಮೇಽಪಿ ಭಾವಗ್ರಹೋ ‘ನಿರಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ ನಾಭಾವಗ್ರಹಮಪೇಕ್ಷತೇ, ಅಭಾವಗ್ರಹಸ್ತು ಸಪ್ರತಿಯೋಗಿತಯಾ ಭಾವಗ್ರಹಮಪೇಕ್ಷತೇ । ಅತೋ ‘ನೇತಿ ನೇತಿ’ ಶ್ರುತೇರೇವ ಸತ್ತ್ವಶ್ರುತ್ಯಪೇಕ್ಷಾ, ನ ತು ಸತ್ತ್ವಶ್ರುತೇರ್ನೇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಪೇಕ್ಷಾ; ಅನ್ಯಥಾ ಅನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಾಪತ್ತೇಃ । ನನು - ಉತ್ಸರ್ಗಾಪವಾದನ್ಯಾಯೋಽಸ್ತು, ಯಥಾ ಹಿ ‘ನ ಹಿಂಸ್ಯಾತ್ ಸರ್ವಾ ಭೂತಾನೀ’ತಿ ಶ್ರುತಿರವಿಶೇಷಪ್ರವೃತ್ತಾಪಿ ಹಿಂಸಾತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾನ್ನಿಷೇಧ್ಯೋಪಸ್ಥಿತೌ ನಾಗ್ನೀಷೋಮೀಯವಾಕ್ಯಮಪಿ ನಿಷೇಧ್ಯಸಮರ್ಪಣಾಯಾಪೇಕ್ಷತೇ, ತಥಾ ‘ನೇತಿ ನೇತ್ಯಾ’ದಿಶ್ರುತಿರವಿಶೇಷಪ್ರವೃತ್ತಾಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಪ್ರಾಪ್ತಘಟಾದಿಸತ್ತ್ವರೂಪನಿಷೇಧ್ಯಮಾದಾಯ ನಿರಾಕಾಂಕ್ಷಾ ಸತೀ ನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಪ್ರಾಪ್ತಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾದಿಸತ್ಯತ್ವಬೋಧಿಕಾಂ ‘ವಿಶ್ವಂ ಸತ್ಯಮಿ’ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಮಪಿ ನಿಷೇಧ್ಯಸಮರ್ಪಣಾಯಾಪೇಕ್ಷಿತುಮರ್ಹತಿ, ಯತ್ರ ತು ಮಾನಾಂತರೇಣ ನಿಷೇಧ್ಯಸ್ಯಾಪ್ರಾಪ್ತಿಸ್ತತ್ರ ನಿಷೇಧ್ಯಸಮರ್ಪಣಾಯ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮಪೇಕ್ಷತ ಏವ; ಯಥಾ ಷೋಡಶಿಗ್ರಹಣಾಗ್ರಹಣಯೋಃ, ಮಾನಾಂತರೇಣ ನಿಷೇಧ್ಯೋಪಸ್ಥಿತಾವಾಪಿ ವಾಕ್ಯಾಪೇಕ್ಷಣೇ ಅಗ್ನೀಷೋಮೀಯಹಿಂಸಾಯಾ ಅಪಿ ನಿಷಿದ್ಧತ್ವೇನಾಧರ್ಮತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ - ಇತಿ ಚೇತ್, ಮೈವಮ್ ; ಅಗ್ನೀಷೋಮೀಯವಾಕ್ಯಸ್ಯ ನಿಷೇಧವಿಷಯನ್ಯೂನವಿಷಯತ್ವೇನಾನನ್ಯಶೇಷತಯಾ ಸ್ವಾರ್ಥತಾತ್ಪರ್ಯವತ್ತ್ವೇನ ಚ ನ ನಿಷೇಧ್ಯಸಮರ್ಪಣದ್ವಾರೇಣ ನಿಷೇಧವಾಕ್ಯಶೇಷತಾ, ‘ವಿಶ್ವಂ ಸತ್ಯಮಿ’ತ್ಯಾದೇಸ್ತು ನಿಷೇಧವಿಷಯಸಮವಿಷಯತ್ವೇನ ಸ್ವಾರ್ಥತಾತ್ಪರ್ಯರಹಿತತ್ವೇನ ಚ ನಿಷೇಧ್ಯಸಮರ್ಪಣದ್ವಾರೇಣ ನಿಷೇಧವಾಕ್ಯಶೇಷತೋಚಿತೈವ । ಅತ ಏವ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಪ್ರಾಪ್ತಧರ್ಮಾದಿಸತ್ತ್ವೋಪಸ್ಥಾಪನೇನ ವಾಕ್ಯಸಾಫಲ್ಯಮಪಿ । ಸ್ವಾರ್ಥತಾತ್ಪರ್ಯರಹಿತತ್ವೇನ ಚ ನಾಗ್ನೀಷೋಮೀಯವಾಕ್ಯತುಲ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಅತೋ ದೃಶ್ಯತ್ವಾದಿಹೇತೋರ್ಧರ್ಮಾದ್ಯಂಶೇಽಪಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ನ ಬಾಧಃ । ಅಥವಾ - ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಸತ್ತ್ವಪರೇಯಂ ವಿಶ್ವಸತ್ಯತ್ವಶ್ರುತಿಃ । ನ ಚ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಸತ್ತ್ವೇ ಸರ್ವಾವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇಸ್ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದನವೈಯರ್ಥ್ಯಮ್; ದಶಾವಿಶೇಷೇ ಸ್ವರ್ಗನರಕಾದಿಸತ್ತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನೇನ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಪರಿಹಾರಾರ್ಥಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತ್ಯೋರೇವ ತತ್ಪ್ರಯೋಜನತ್ವಾತ್ । ವ್ಯಾವಹಾರಿಕತ್ವಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇತರಾಬಾಧ್ಯತ್ವಂ ನ ತ್ವಬಾಧ್ಯತ್ವಮ್ ; ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಬೋಧಕಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾತ್ । ನ ಚೈವಂ ದೃಢಭ್ರಾಂತಿಜನಕತ್ವಾತ್ ಅತ್ಯಂತಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಪತ್ತಿಃ; ಸ್ವಪ್ನಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದನವದುಪಪತ್ತೇಃ । ಏತಾವಾನೇವ ವಿಶೇಷಃ – ತತ್ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಂ, ಇದಂ ತು ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಮಿತಿ । ನನು - ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಶ್ರುತೇರ್ಲಕ್ಷಣಯಾ ಅಖಂಡಚಿನ್ಮಾತ್ರಪರತ್ವೇನ ಸತ್ತ್ವಬೋಧನಾತ್ ಅವಿರೋಧಿತ್ವಮೇವ, ನ; ಅಖಂಡಾರ್ಥಬೋಧಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಾಭಾವಬುದ್ಧಿದ್ವಾರಕತ್ವೇನ ಜಗತ್ಸತ್ಯತ್ವವಿರೋಧಿತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಪ್ರಪಂಚಸತ್ಯತ್ವಶ್ರುತೇರಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪ್ರಸಂಗಃ; ಅತತ್ತ್ವಾವೇದಕತ್ವಸ್ಯಾವಾಂತರತಾತ್ಪರ್ಯಮಾದಾಯೇಷ್ಟತ್ವಾತ್ , ಪರಮತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ತು ತತ್ತ್ವಾವೇದಕತ್ವಂ ಸರ್ವಶ್ರುತೀನಾಮಪಿ ಸಮಮ್ ; ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕವ್ಯಾವೃತ್ತಸ್ಯ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಸ್ಯ ತದ್ವತಿ ತತ್ಪ್ರಕಾರಕತ್ವಾದಿರೂಪಸ್ಯ ನಿರಾಕರ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ಆಸಾಂ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮವ್ಯಾಹತಮೇವ । ‘ಅಸದ್ವಾ ಇದಮಗ್ರ ಆಸೀದಿ’ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯನುರೋಧೇನಾಪಿ ‘ತತ್ಸತ್ಯಮಿ’ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿರ್ನ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಸತ್ತ್ವಪರಾ; ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವ್ಯವಹಾರಾತೀತತ್ವಾತ್ , ತಸ್ಯಾಪರಮಾರ್ಥತ್ವೇನ ಚ ನಿರಧಿಷ್ಠಾನತಯಾ ಶೂನ್ಯವಾದಾಪತ್ತೇಃ, ಕಿಂಚಿತ್ತತ್ತ್ವಮಗೃಹೀತ್ವಾ ಚ ಬಾಧಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಅತ ಏವ ಸತ್ಯತ್ವಶ್ರುತಿವಿರೋಧೇನ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಶ್ರುತಿರೇವಾನ್ಯಪರೇತ್ಯಪಿ ನ; ಷಡ್ವಿಧತಾತ್ಪರ್ಯಲಿಂಗೋಪೇತತ್ವೇನ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಶ್ರುತೇರನನ್ಯಪರತಯಾ ಪ್ರಬಲತ್ವಾತ್ , ವೈದಿಕತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯಸ್ಯ ಚ ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವನಿಯಮೇನ ತಾತ್ಪರ್ಯಜ್ಞಾಪಕಾನಾಮಪಿ ಲಿಂಗಾನಾಮರ್ಥತಥಾತ್ವ ಏವ ಪರ್ಯವಸಾನಾತ್ । ಸತ್ತ್ವಶ್ರುತಿವಾಕ್ಯಸ್ಥಪದಾನಾಂ ಚಾನ್ಯಪರತ್ವಾನ್ನ ಸತ್ತ್ವೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಲಿಂಗಾಶಂಕಾ । ನನು – ಯದಿ ಸತ್ತ್ವಶ್ರುತಿಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಪ್ರಾಪ್ತಾರ್ಥತ್ವಾನ್ನ ಸ್ವಾರ್ಥಪರಾ, ತರ್ಹಿ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಶ್ರುತಿರಪಿ ತದ್ವಿರುದ್ಧಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ಸ್ವಾರ್ಥಪರಾ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿತದ್ವಿರೋಧಯೋಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಾಭಾವಹೇತ್ವೋರುಭಯತ್ರಾಪಿ ಸಮತ್ವಾತ್ - ಇತಿ ಚೇನ್ನ; ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಚಂದ್ರಾಧಿಕಪರಿಮಾಣಬೋಧಕಾಗಮಸ್ಯೇವ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಬೋಧಕಾಗಮಸ್ಯಾಪಿ ಬಲವತ್ತ್ವೇನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಪ್ರಾಪ್ತಾನುವಾದಿಸತ್ತ್ವಶ್ರುತ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾಪಿ ಬಲವತ್ತ್ವಾತ್ ; ಅನ್ಯಥೋಭಯೋರಪಿ ಅಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಪತ್ತೇಃ । ತದುಕ್ತಂ ಸಂಕ್ಷೇಪಶಾರೀರಕೇ – ‘ಅತತ್ಪರಾ ತತ್ಪರವೇದವಾಕ್ಯೈರ್ವಿರುಧ್ಯಮಾನಾ ಗುಣವಾದ ಏವೇತಿ ।’ ಅತ ಏವಾನನ್ಯಶೇಷಮಿಥ್ಯಾತ್ವಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾತ್ ನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಗೃಹೀತತ್ರಿಕಾಲಾಬಾಧ್ಯತ್ವರೂಪಸತ್ಯತ್ವಪರಾ ಜಗತ್ಸತ್ಯತ್ವಶ್ರುತಿರಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಅದ್ವೈತಶ್ರುತೇಶ್ಚ ಪ್ರಾಬಲ್ಯೇ ನಿರವಕಾಶತ್ವತಾತ್ಪರ್ಯವತ್ತ್ವಾದಿಕಮೇವ ಪ್ರಯೋಜಕಮ್, ನ ನಿಷೇಧವಾಕ್ಯತ್ವಮ್ । ಏತೇನ – ನಿಷೇಧವಾಕ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರಾಬಲ್ಯೇ ಕಿತಿ ತದ್ಧಿತೇ ವೃದ್ಧಿವಿಧಾಯಕಾತ್ ‘ಕಿತಿ ಚೇ’ತಿ ಸೂತ್ರಾತ್ ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ಗುಣವೃದ್ಧಿನಿಷೇಧಕಂ ‘ಕ್ಙಿತಿ ಚೇ’ತಿ ಸೂತ್ರಂ ಬಲವತ್ಸ್ಯಾತ್ , ಅಗ್ನೀಷೋಮೀಯವಾಕ್ಯಾದಹಿಂಸಾವಾಕ್ಯಂ ಷೋಡಶಿನೋ ಗ್ರಹಣವಾಕ್ಯಾದಗ್ರಹಣವಾಕ್ಯಂ ‘ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮಿ’ತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾತ್ ‘ಅಸದ್ವಾ ಇದಮಗ್ರ ಆಸೀದಿ’ತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ಚ ಬಲವತ್ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಪಾಸ್ತಮ್ । ಸಾಮಾನ್ಯವಿಶೇಷಭಾವಾದಿನಾ ಸಾವಕಾಶತ್ವನಿರವಕಾಶತ್ವಾದಿರೂಪಬಲವೈಪರೀತ್ಯಾತ್, ‘ವಿಶ್ವಂ ಸತ್ಯಮಿ’ತ್ಯಾದೇಸ್ತು ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಸತ್ಯವಿಷಯತಯಾ ಅನ್ಯಶೇಷತಯಾ ಚ ಸಾವಕಾಶತ್ವಾದೇಃ ಪ್ರಾಗುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಸತ್ತ್ವಶ್ರುತಿವಿರೋಧಃ ॥ ನಾಪಿ ಅಸತ್ಯಮಪ್ರತಿಷ್ಠಂ ತೇ ಜಗದಾಹುರನೀಶ್ವರಮ್ । ಏತಾಂ ಬುದ್ಧಿಮವಷ್ಟಭ್ಯ ನಷ್ಟಾತ್ಮಾನೋಽಲ್ಪಬುದ್ಧಯಃ ॥’ ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತಿವಿರೋಧಃ; ಸದ್ವಿವಿಕ್ತತ್ವವಾದಿನೋ ಮಮ ಜಗತ್ಯಸದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾಂಗೀಕಾರೇಣ ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದಕಸ್ಮೃತಿವಿರೋಧಾಭಾವಾತ್ । ನನು - ‘ನಾಭಾವ ಉಪಲಬ್ಧೇಃ’ ‘ವೈಧರ್ಮ್ಯಾಚ್ಚ ನ ಸ್ವಪ್ನಾದಿವದಿ’ತಿ ಸೂತ್ರದ್ವಯೇನ ಜಗತಃ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಸತ್ತ್ವಬೋಧನೇನ ವಿರೋಧಃ, ನ ಚಾನೇನ ಶೂನ್ಯವಾದಿನಿರಾಸಾರ್ಥೇನಾಸದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮಾತ್ರಪ್ರತಿಪಾದನಾನ್ನ ವಿರೋಧಃ; ಅರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರಿತ್ವಲಕ್ಷಣ್ಯಸ್ಯಾಸದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಸ್ಯ ಶೂನ್ಯವಾದಿಮತೇಽಪಿ ಸತ್ತ್ವೇನ ತನ್ಮತನಿರಾಸಾರ್ಥತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ, ನಿಷೇಧಾಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವರೂಪಸ್ಯಾಸದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಸ್ಯ ತ್ವಯಾಪ್ಯನಂಗೀಕಾರಾತ್ ಅಸದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮಾತ್ರಸ್ಯ ಸಾಧನೇ ಸೂತ್ರೇ ಸ್ವಪ್ನವೈಲಕ್ಷಣ್ಯೋಕ್ತ್ಯಯೋಗಾಚ್ಚ, ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಸತ್ಯತ್ವಮಾತ್ರೇಣ ಸ್ವಪ್ನವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಸ್ಯ ತ್ವಯಾಪ್ಯಂಗೀಕಾರಾತ್, ಅಸದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮಾತ್ರಸ್ಯ ತನ್ಮತೇಽಪಿ ಸತ್ತ್ವಾಚ್ಚ, ತದುಕ್ತಂ ಬೌದ್ಧೈಃ – ‘ದ್ವೇ ಸತ್ತ್ವೇ ಸಮುಪಾಶ್ರಿತ್ಯ ಬುದ್ಧಾನಾಂ ಧರ್ಮದೇಶನಾ’ ಇತಿ – ಚೇನ್ನ; ಸೂತ್ರಾರ್ಥಾನವಬೋಧಾತ್ ತಥಾ ಹಿ - ಸದ್ರೂಪಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗತ್ಸರ್ಗಂ ವದತಃ ಸಮನ್ವಯಸ್ಯ ಸರ್ವಮಸದಿತ್ಯನುಮಾನೇನ ವಿರೋಧಸಂದೇಹೇ ‘ನ ಸನ್ನಾಸನ್ನ ಸದಸತ್ ನ ಚಾನುಭಯತತ್ತ್ವಕಮ್ । ವಿಮತಂ ತರ್ಕಪೀಡ್ಯತ್ವಾನ್ಮರೀಚಿಷು ಯಥೋದಕಮ್ ॥’ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಸಾಧಾರಣ್ಯಾನ್ನಿಸ್ತತ್ತ್ವತಾಯಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತಾಯಾಂ ಸೂತ್ರೇಣ ಪರಿಹಾರಃ । ಸತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಾಭಾವಃ ನ ಶೂನ್ಯತ್ವಂ, ಉಪಲಬ್ಧೇಃ ಸತ್ತ್ವೇನ ಪ್ರಮಾಣಾತ್ ಪ್ರತೀತೇಃ । ತಥಾ ಚ ಕಿಂಚಿತ್ಪರಮಾರ್ಥಸದವಶ್ಯಂ ಶೂನ್ಯವಾದಿನಾಪಿ ಸ್ವೀಕಾರ್ಯಮ್; ಅನ್ಯಥಾ ಬಾಧಸ್ಯ ನಿರವಧಿಕತ್ವಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ ಸ ಚ ನ ಪ್ರಪಂಚಮಿಥ್ಯಾತ್ವವಿರೋಧೀ । ತಥಾ ಚೋಕ್ತಂ - ‘ಬಾಧಿತೋಽಪಹ್ನವೋ ಮಾನೈಃ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಮಾನತಾ । ಮಾನಾನಾಂ ತಾತ್ತ್ವಿಕಂ ಕಿಂಚಿತ್ ವಸ್ತು ನಾಶ್ರಿತ್ಯ ದುರ್ಭಣೇ’ತಿ । ನಾಪಿ ಸ್ವಪ್ನವೈಧರ್ಮ್ಯೋಕ್ತ್ಯಯೋಗಃ; ತಸ್ಯಾಃ ‘ವಿಮತಂ ನಿಸ್ತತ್ತ್ವಂ ತರ್ಕಪೀಡ್ಯತ್ವಾತ್ ಮರುಮರೀಚಿಕಾಜಲವ’ದಿತ್ಯನುಮಾನೇ ಬಾಧ್ಯತ್ವಪ್ರಮಾಣಾಗಮ್ಯತ್ವದೋಷಜನ್ಯತ್ವಾದ್ಯುಪಾಧಿಪ್ರದರ್ಶನಪರತ್ವಾತ್ ವಿಜ್ಞಾನವಾದನಿರಾಕರಣಪರೇಣಾಪಿ ನಾನೇನ ಸೂತ್ರೇಣ ವಿರೋಧಃ । ರೂಪಾದಿರಹಿತಬ್ರಹ್ಮಜಗದುಪಾದಾನತ್ವಪ್ರತಿಪಾದಕಸಮನ್ವಯಸ್ಯ ನೀಲಾದ್ಯಾಕಾರಂ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಸಾಧಯತಾ ಅನುಮಾನೇನ ವಿರೋಧಸಂದೇಹೇ ‘ಸ್ವಪ್ನಧೀಸಾಮ್ಯತೋ ಬುದ್ಧೇರ್ಬುದ್ಧ್ಯಾಽರ್ಥಸ್ಯ ಸಹೇಕ್ಷಣಾತ್ । ತದ್ಭೇದೇನಾನಿರೂಪ್ಯತ್ವಾತ್ ಜ್ಞಾನಾಕಾರೋಽರ್ಥ ಇಷ್ಯತಾಮ್ ॥ ವಿಮತಾ ಧೀಃ, ನ ಜ್ಞಾನವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾಲಂಬನಾ, ಧೀತ್ವಾತ್ , ಸ್ವಪ್ನಧೀವತ್ । ವಿಪಕ್ಷೇ ಚ ಜ್ಞಾನಾಭಾನೇಽಪ್ಯರ್ಥಭಾನಪ್ರಸಂಗೋ ಬಾಧಕಃ । ನ ಹಿ ಭಿನ್ನಯೋರಶ್ವಮಹಿಷಯೋಃ ಸಹೋಪಲಂಭನಿಯಮೋಽಸ್ತಿ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಜ್ಞಾನಾತಿರಿಕ್ತಂ ಸದಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಪರಿಹಾರಸೂತ್ರಂ ‘ನಾಭಾವ ಉಪಲಬ್ಧೇರಿ’ತ್ಯಾದಿ । ಬಾಧೇನ ಸೋಪಾಧಿಕತಾನುಮಾನೇ ಉಪಾಯಾಭಾವೇನ ಸಹೋಪಲಂಭಃ ಸಾರೂಪ್ಯತೋ ಬುದ್ಧಿತದರ್ಥಭೇದಸ್ಥೂಲಾರ್ಥಭಂಗೋ ಭವತೋಽಪಿ ತುಲ್ಯಃ । ಸೂತ್ರಾರ್ಥಸ್ತು, ನಾಭಾವಃ – ಜ್ಞಾನಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ನಾಸತ್ವಮ್ , ಕಿಂತು ವ್ಯವಹಾರದಶಾಬಾಧ್ಯಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರಿತ್ವರೂಪಂ ಸತ್ತ್ವಮೇವ । ಉಪಲಬ್ಧೇಃ – ಜ್ಞಾನಾತಿರೇಕೇಣ ಪ್ರಮಾಣೈರುಪಲಬ್ಧೇಃ । ಸ್ವಪ್ನವೈಧರ್ಮ್ಯೋಕ್ತಿಃ ಬಾಧ್ಯತ್ವಾದ್ಯುಪಾಧಿಪ್ರದರ್ಶನಾಯ । ತೇನ ಬಾಧಾತ್ ಸೋಪಾಧಿಕತ್ವಾಚ್ಚ ಪೂರ್ವಾನುಮಾನಂ ದುಷ್ಟಮಿತ್ಯರ್ಥಃ। ತಸ್ಮಾನ್ನೈವಮಪಿ ವಿರೋಧಶಂಕಾ । ತದುಕ್ತಂ ತಸ್ಮಾನ್ನ ಜ್ಞಾನಾಕಾರೋಽರ್ಥಃ, ಕಿಂತು ಬಾಹ್ಯಃ । ಸ ಚಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರಿತ್ವಸತ್ತ್ವೋಪೇತೋಽಪಿ ಅದ್ವೈತಶ್ರುತಿವಶಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಕಲ್ಪಿತೋ ನ ಪರಮಾರ್ಥಸನ್ನಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಸ್ಯ ಸುಗತಮತಾದ್ಭೇದಃ ಇತಿ । ಉಕ್ತಂ ಚಾತ್ಮತತ್ತ್ವವಿವೇಕೇ – 'ನ ಗ್ರಾಹ್ಯಭೇದಮವಧೂಯ ಧಿಯೋಽಸ್ತಿ ವೃತ್ತಿಸ್ತದ್ಬಾಧನೇ ಬಲಿನಿ ವೇದನಯೇ ಜಯಶ್ರೀಃ । ನೋಚೇದನಿತ್ಯಮಿದಮೀದೃಶಮೇವ ವಿಶ್ವಂ ತಥ್ಯಂ ತಥಾಗತಮತಸ್ಯ ತು ಕೋಽವಕಾಶಃ ॥” ಇತಿ । ಧರ್ಮಿಗ್ರಾಹಕಮಾನಬಾಧಶ್ಚ ಪ್ರಾಗೇವ ಪರಿಹೃತ ಇತಿ ಶಿವಮ್ ॥

ನನು–ಸತ್ತ್ವಸಾಧಕಾನಾಂ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಸಾಧಕಾನುಮಾನೇಭ್ಯಃ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಮ್ ; ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಸಾಧಕಪ್ರತಿಜ್ಞಾದ್ಯುಪನೀತಪಕ್ಷಾದೀನಾಂ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾಬೋಧನೇ ಸರ್ವಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾಸಿದ್ಧಿಃ, ತದ್ಬೋಧನೇ ಪರಸ್ಪರವ್ಯಾಹತಿರಾಶ್ರಯಾಸಿದ್ಧ್ಯಾದಿಕಂ ಚೇತಿ ಚೇನ್ನ; ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಸಾಧಕಪ್ರತಿಜ್ಞಾದ್ಯುಪನೀತಪಕ್ಷಾದೀನಾಂ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಬೋಧನೇಽಪಿ ವ್ಯಾಹತ್ಯಭಾವಾತ್ , ಪ್ರತಿಜ್ಞಾದಿಭಿಸ್ತೇಷಾಂ ತ್ರಿಕಾಲಾಬಾಧ್ಯತ್ವರೂಪಸತ್ತ್ವಾಪ್ರತಿಪಾದನಾತ್ । ನನು-ಸಾಧಕತ್ವಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ತ್ವಮಾಯಾತಿ ಪರಮಾರ್ಥಸತ ಏವ ಸಾಧಕತ್ವಾತ್ , ಸಾಧಕತಾಯಾಃ ಪ್ರಾಕ್ ಸತ್ತ್ವಘಟಿತತ್ವಾತ್ , ನ ತು ಧೀಮಾತ್ರವಿಷಯತ್ವಮ್ , ಅಪರೋಕ್ಷಧೀವಿಷಯತ್ವಂ, ಸತ್ತ್ವೇನ ತಾದೃಶಧೀವಿಷಯತ್ವಂ ವಾ ಸಾಧಕತಾಪ್ರಯೋಜಕಮ್ , ತುಚ್ಛೇ ನಿತ್ಯಾತೀಂದ್ರಿಯೇ ಚಾತಿವ್ಯಾಪ್ತ್ಯವ್ಯಾಪ್ತಿಭ್ಯಾಮ್ । ತತ್ತ್ವೇನ ಜ್ಞಾನಮಪಿ ನ ತತ್ರ ಪ್ರಯೋಜಕಮ್ ; ವಹ್ನಿತ್ವೇನಾಜ್ಞಾತೇಽಪಿ ವಹ್ನೌ ದಾಹಕತ್ವದರ್ಶನಾತ್' ವಹ್ನಿತ್ವೇನ ಜ್ಞಾತೇಽಪಿ ಗುಂಜಾಪುಂಜೇ ತದದರ್ಶನಾಚ್ಚ, ನಾಪಿ ತ್ರಿಚತುರಕಕ್ಷ್ಯಾಸ್ವಬಾಧಿತಾಸತ್ತ್ವಪ್ರತೀತಿಸ್ತಂತ್ರಮ್ ; ಆತ್ಮನೋ ಗೌರತ್ವೇನಾನಿತ್ಯತ್ವಸ್ಯ ನಭಸೋ ನೈಲ್ಯೇನ ಸ್ಪರ್ಶವತ್ವಸ್ಯ ಚಾಪತ್ತೇಃ, ಗೌರೋಽಹಂ, ‘ನೀಲಂ ನಭ' ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರತೀತಾವಪಿ ತ್ರಿಚತುರಕಕ್ಷ್ಯಾಸ್ವಬಾಧಾತ್ , ಯೌಕ್ತಿಕಬಾಧಸ್ಯ ತ್ವನ್ಮತೇ ಪ್ರಕೃತೇಽಪಿ ಭಾವಾದಿತಿ-ಚೇನ್ನ; ಯಾದ್ದಶ್ಯಾ ಬುಧ್ಯಾ ತವ ನಭೋನೈಲ್ಯಾದಿಧೀವ್ಯಾವೃತ್ತಯಾ ಘಟಾದೌ ಸತ್ತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ, ತಾದೃಕ್ಬುದ್ಧಿವಿಷಯತ್ವಸ್ಯೈವ ಸಾಧಕತ್ವೇ ತಂತ್ರತ್ವಾತ್ । ಅತ ಏವ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧಿಸ್ತಂತ್ರಮಿತೀಷ್ಟಸಿದ್ಧ್ಯುಕ್ತಮಪ್ಯುಕ್ತಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಸಮ್ಯಗೇವ । ಏವಂ ತ್ರಿಚತುರಕಕ್ಷ್ಯಾಸ್ವಬಾಧಿತಾವಾದಿಪ್ರತಿವಾದಿಪ್ರಾಶ್ನಿಕಾದೀನಾಂ ಸತ್ತ್ವಬುದ್ಧಿಸ್ತಂತ್ರಮಿತ್ಯುಪಪನ್ನಮೇವ । ಗುಂಜಾಪುಂಜಸ್ಯ ವಹ್ನಿತ್ವೇ ಆತ್ಮನೋ ಗೌರತ್ವೇ ನಭಸೋ ನೀಲತ್ವೇ ಚ ತಾದೃಗ್ಬುದ್ಧಿವಿಷಯತ್ವಸ್ಯ ತವಾಪ್ಯಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ; ಅನ್ಯಥಾ ತೇಷಾಮಪಿ ತತ್ರ ಸತ್ತ್ವಸಿದ್ಧಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅಥ—ಯಾದೃಶ್ಯಾ ಶಬ್ದೇ ಕ್ಲಪ್ತದೋಷರಹಿತಯಾ ಬುದ್ಧ್ಯಾ ತವ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸತ್ತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ, ತಾದೃಶ್ಯಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇ ಕೃಪ್ತದೋಷರಹಿತಯಾ ಮಮ ಜಗತಿ ಸತ್ತ್ವಸಿದ್ಧಿರಸ್ತು ಸಾಧಕತುಲ್ಯತ್ವಾದಿತಿ-ಚೇನ್ನ; ಬ್ರಹ್ಮಸತ್ತ್ವಬುದ್ಧಿವತ್ ಜಗತ್ಸತ್ತ್ವಬುದ್ಧೇರವಾಧಿತತ್ವಾಭಾವಾತ್ , ತ್ರಿಕಾಲಾಬಾಧ್ಯತ್ವರೂಪಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾವಿಷಯತಾಯಾ ಉಕ್ತತ್ವಾಚ್ಚ । ನ ಚ–ಬುದ್ಧಿವಿಷಯತ್ವಸ್ಯ ತಂತ್ರತ್ವೇ ವಹ್ನಿತ್ವೇನಾಜ್ಞಾತಸ್ಯ ವಹ್ನೇರದಾಹಕತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ, ಅಮೃತತ್ವೇನ ಜ್ಞಾತಸ್ಯ ಚ ವಿಷಸ್ಯ ಸಂಜೀವಕತ್ವಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ವಹ್ನೌ ತಾದೃಗ್ವುದ್ಧಿವಿಷಯತ್ವಸ್ಯೇಶ್ವರಾದಿಸಾಧಾರಣಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾತ್ , ವಿಷೇ ಸಂಜೀವಕತ್ವಪ್ರಸಂಗಸ್ಯ ನಭೋನೈಲ್ಯಾದಿತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ । ವಸ್ತುತಸ್ತು–ಜ್ಞಾತಾಜ್ಞಾತಸಾಧಾರಣಂ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಂ ಸತ್ತ್ವಮೇವ ಸಾಧಕತ್ವೇ ತಂತ್ರಮ್ । ತಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇತರಾಬಾಧ್ಯತ್ವಮೇವ; ತಚ್ಚ ನ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಘಟಿತಮ್ ; ಅತ್ಯಂತಾಬಾಧ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಬಾಧ್ಯೇ ಚ ತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ ಅತ ಏವ ನೇದಂ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ತ್ವವ್ಯಾಪ್ಯಮ್ । ಏವಂ ಚ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ಸಾಧಕತಾಯಾಮತಂತ್ರತ್ವೇನ ತದಭಾವೇಽಪಿ ನ ಸಾಧಕತಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಏತೇನ–ವ್ಯಾವಹಾರಿಕತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಬಾಧ್ಯತ್ವಂ ವಾ, ವ್ಯಾವಹಾರಿಕ ವಿಷಯತ್ವೇ ಸತಿ ಸತ್ತ್ವಂ ವಾ, ಸತ್ತ್ವೇನ ವ್ಯವಹಾರಮಾತ್ರಂ ವಾ । ನಾದ್ಯಃ; ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಸಿದ್ಧೇಃ ಪ್ರಾಕ್ ತದಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಅನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಾತ್ । ನಾಪಿ ದ್ವಿತೀಯಃ; ತಸ್ಯಾಸ್ಮಾಕಂ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾವಿರೋಧಿತ್ವೇನೇಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ನ ತೃತೀಯಃ; ಸತ್ತ್ವಾಭಾವೇ ಸಾಧಕತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇರಿತಿ—ನಿರಸ್ತಮ್ । ಉಕ್ತ ನಿರುಕ್ತೇರದುಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಹೇತ್ವಾದೀನಾಂ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಸತ್ತ್ವೇ ಸಾಧ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಸತ್ತ್ವಮೇವ ಸ್ಯಾದನುಮಿತಿವಿಷಯಸಾಧ್ಯಸ್ಯ ಪರಾಮರ್ಶವಿಷಯಹೇತುನಾ ಸಮಾನಸತ್ತಾಕತ್ವನಿಯಮಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ದೃಶ್ಯತ್ವವನ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಸ್ಯಾಪಿ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕತ್ವೇನ ಸಮಾನಸತ್ತಾಕತ್ವಸ್ಯೇಷ್ಟತ್ವಾತ್ , ಸಮಾನಸತ್ತಾಕತ್ವನಿಯಮಾಸಿದ್ಧೇಶ್ಚ, ಧೂಲೀಪಟಲೇ ಧೂಮಭ್ರಮಾದಪಿ ವಹ್ನ್ಯನುಮಿತಿಪ್ರಮಾದರ್ಶನಾತ್, ಗಂಧವ್ಯಾಪ್ಯಪೃಥಿವೀತ್ವಪ್ರಮಾತೋಽಪಿ ಗಂಧಪ್ರಾಗಭಾವಾವಚ್ಛಿನ್ನೇ ಘಟೇ ಪಕ್ಷೇ ಬಾಧಾಸ್ಫೂರ್ತಿದಶಾಯಾಮನುಮಿತಿಭ್ರಮದರ್ಶನಾಚ್ಚ । ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇಽಪಿ ತತ್ತ್ವಾವೇದಕಶ್ರುತಿವೇದ್ಯತ್ವೋಪಪತ್ತಿಃ ಸತ್ತ್ವೇನ ಸತ ಇವ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇನ ಮಿಥ್ಯಾಭೂತಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಮಾಣಗಮ್ಯತ್ವಾವಿರೋಧಾತ್, ಏಕಾಂಶೇ ತತ್ತ್ವಾವೇದಕತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಅಪರಾಂಶೇ ತತ್ತ್ವಾವೇದಕತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ನನು ವ್ಯಾವಹಾರಿಕತ್ವಂ ಸಾಧಕತಾಯಾಮತಂತ್ರಮ್ ; ಅಜ್ಞಾನಾದಿಸಾಧಕೇ ಪರಮಾರ್ಥಸತಿ ಸಾಕ್ಷಿಣಿ ತದಭಾವಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ; ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇತರಾಬಾಧ್ಯತ್ವಸ್ಯಾತ್ಯಂತಾಬಾಧ್ಯೇಽಪಿ ಸತ್ತ್ವಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾತ್ । ತ್ರೈವಿಧ್ಯವಿಭಾಗೇ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕವ್ಯಾವೃತ್ತವ್ಯಾವಹಾರಿಕತ್ವನಿರುಕ್ತಾವಪಿ ಜನಕತಾಯಾಂ ತತ್ಸಾಧಾರಣ್ಯೇಽಪ್ಯದೋಷಾತ್ । ವಸ್ತುತಸ್ತು-ಸಾಕ್ಷ್ಯಪ್ಯಜ್ಞಾನೋಪಹಿತ ಏವಾಜ್ಞಾನಾದಿಸಾಧಕಃ, ಸ ಚ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕ ಏವ; ಅನುಪಹಿತೇನ ಪರಮಾರ್ಥ ಸದಾಕಾರೇಣ ತಸ್ಯಾಸಾಧಕತ್ವಾತ್ , ಏವಂ ಚ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಸತ್ತ್ವಮೇವ ಸರ್ವತ್ರ ಸಾಧಕತಾಯಾಂ ಪ್ರಯೋಜಕಮಿತಿ ಸ್ಥಿತಮ್ । ಯಥಾ ಚಾಜ್ಞಾನೋಪಹಿತಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಿತ್ವೇಽಪಿ ನಾತ್ಮಾಶ್ರಯಾದಿದೋಷಃ, ತಥೋಕ್ತಂ ದೃಶ್ಯತ್ವಹೇತೂಪಪಾದನೇ ಪ್ರಾಕ್; ಅಗ್ರೇ ಚ ವಕ್ಷ್ಯತೇ । ಯತ್ರ ಚ ಯತ್ಸಾಧಕಂ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಂ, ತತ್ರ ತದ್ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಮ್ ; ಯತ್ರ ತು ಸಾಧಕಂ ಪ್ರಾತೀತಿಕಂ, ತತ್ರ ಫಲಮಪಿ ತಥೈವ; ನ ತು ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಮಿತಿ ಸರ್ವವಿಧಿಪ್ರತಿಷೇಧಾದಿವ್ಯವಹಾರಾಸಂಕರಃ । ಅತ ಏವ ಲೋಕಸ್ಯಾಪಿ ವ್ಯತಿಕ್ರಮೇ ವಿಚಾರಸ್ಯ ಯಾದೃಚ್ಛಿಕಬಾಧಾತ್ ಭ್ರಾಂತತ್ವಾಪತ್ತಿರಿತ್ಯುದಯನೋಕ್ತಮಪಿ–ನಿರಸ್ತಮ್ ; ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಸತ್ತ್ವೇನ ಲೋಕಮರ್ಯಾದಾನತಿಕ್ರಮಾತ್ । ಭಟ್ಟಾಚಾರ್ಯವಚನಾನಿ ವಿರುದ್ಧತ್ವೇನ ಭಾಸಮಾನಾನಿ ಸತ್ತ್ವವಿಧ್ಯಾನಿರೂಪಣಾಯಾಮವಿರೋಧೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಸ್ಯಂತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ ಪಕ್ಷಾದಿಸರ್ವಮಿಥ್ಯಾತ್ವಸಾಧನೇಽಪಿ ನ ವ್ಯಾಹತಿಃ ॥

ನನು–ಸತ್ತ್ವಾಪೇಕ್ಷಯಾ ತುಚ್ಛವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾದೇರಗೌರವತರತ್ವೇನ ಸಾಧಕತ್ವೇ ಕಥಂ ತಂತ್ರತ್ವಮಿತಿ–ಚೇನ್ನ; ತ್ರಿಕಾಲಬಾಧವಿರಹರೂಪಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ಲಘುತ್ವಾಭಾವಾತ್ , ಜಾತ್ಯಾದಿರೂಪಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾವಿರೋಧಿತ್ವಾತ್ , ಉಭಯಸಿದ್ಧೇ ಸದ್ವಿವಿಕ್ತೇ ಸಾಧಕತ್ವದರ್ಶನೇನ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ಸಾಧಕತ್ವಾಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾಚ್ಚ । ತಥಾ ಹಿ-ಪ್ರತಿಬಿಂಬೇ ಬಿಂಬಸಾಧಕತ್ವಂ ತಾವದಸ್ತಿ । ತಸ್ಯ ಬಿಂಬಾತ್ಮನಾ ಸತ್ತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಾಕಾರೇಣಾಸತ್ವಾತ್ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ತ್ವಂ ನ ಸಾಧಕತ್ವೇ ಪ್ರಯೋಜಕಮ್ । ಏವಂ ಸ್ವಪ್ನಾರ್ಥಸ್ಯಾಸತೋಽಪಿ ಭಾವಿಶುಭಾಶುಭಸೂಚಕತ್ವಮ್ । ಯದ್ಯಪಿ ತತ್ರತ್ಯದರ್ಶನಸ್ಯೈವ ಸೂಚಕತ್ವಮ್ : “ಪುರುಷಂ ಕೃಷ್ಣಂ ಕೃಷ್ಣದಂತಂ ಪಶ್ಯತೀ"ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಬಲಾತ್; ತಥಾಪಿ ದರ್ಶನಮಾತ್ರಸ್ಯಾತಿಪ್ರಸಕ್ತತ್ವೇನ ವಿಷಯೋಽಪ್ಯವಶ್ಯಮಪೇಕ್ಷಣೀಯ ಏವ । ಏವಂ ಸ್ಫಟಿಕಲೌಹಿತ್ಯಸ್ಯ ಉಪಾಧಿಸನ್ನಿಧಾನಸಾಧಕತ್ವಂ ಚ । ನ ಚ ಲೌಹಿತ್ಯಂ ಸ್ಫಟಿಕೇ ನ ಮಿಥ್ಯಾ, ಕಿಂತು ಧರ್ಮಮಾತ್ರಪ್ರತಿಬಿಂಬ ಇತಿ ನ ಪೃಥಗುದಾಹರಣಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಧರ್ಮಿಭೂತಮುಖಾದಿನೈರಪೇಕ್ಷ್ಯೇಣ ತದ್ಧರ್ಮಭೂತರೂಪಾದಿಪ್ರತಿಬಿಂಬಾದರ್ಶನಾತ್ , ಪ್ರತಿಬಿಂಬಸ್ಯಾವ್ಯಾಪ್ಯವೃತ್ತಿತ್ವನಿಯಮೇನ ಲೌಹಿತ್ಯಸ್ಯ ಸ್ಫಟಿಕೇ ವ್ಯಾಪ್ಯವೃತ್ತಿಪ್ರತೀತ್ಯಯೋಗಾಚ್ಚ । ಲೌಹಿತ್ಯೇ ಸ್ಫಟಿಕಸ್ಯ ತ್ವಾರೋಪೇ ತಸ್ಯ ಪ್ರತಿಬಿಂಬತ್ವಮ್ , ಸ್ಫಟಿಕೇ ಲೌಹಿತ್ಯಾರೋಪೇ ತು ತಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮಿತಿ ವಿವೇಕಃ । ಸ್ಫಟಿಕಮಣೇರಿವೋಪಧಾನನಿಮಿತ್ತೋ ಲೋಹಿತಿಮೇತಿ ಲೋಹಿತಿಮ್ನಃ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ದರ್ಶಿತಂ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಸತ್ಯತ್ವವಾದಿಭಿಃ ಪಂಚಪಾದಿಕಾಕೃದ್ಧಿಃ । ಏವಂ ರೇಖಾತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನಾರೋಪಿತಾನಾಂ ವರ್ಣಾನಾಮರ್ಥಸಾಧಕತ್ವಮ್ । ನ ಚ-ರೇಖಾಸ್ಮಾರಿತಾ ವರ್ಣಾ ಏವಾರ್ಥಸಾಧಕಾ ಇತಿ–ವಾಚ್ಯಮ್ । ಆಶೈಶವಮಯಂ ಕಕಾರೋಽಯಂ ಗಕಾರ ಇತ್ಯನುಭವಾತ್ ಅಭೇದೇನೈವ ಸ್ಮರಣಾತ್ , ವಿವೇಕೇ ಸತ್ಯಪಿ ದೃಢತರಸಂಸ್ಕಾರವಶಾತ್ ನಾರೋಪನಿವೃತ್ತಿಃ । ಅತ ಏವ ಕಕಾರಂ ಪಠತಿ ಲಿಖತಿ ಚೇತಿ ಸಾರ್ವಲೌಕಿಕೋ ವ್ಯವಹಾರಃ । ವರ್ಣರೋಪಿತದೀರ್ಘಹ್ರಸ್ವತ್ವಾದೀನಾಂ ಚ ನಗೋ ನಾಗ ಇತ್ಯಾದಾವರ್ಥವಿಶೇಷಪ್ರತ್ಯಾಯಕತ್ವಮ್ । ನ ಚ-ವರ್ಣೇಷ್ವನಾರೋಪಿತಧ್ವನಿಸಾಹಿತ್ಯಂ ತದಭಿವ್ಯಕ್ತಿರೂಪಂ ವಾ ದೈರ್ಘ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಯಕಮ್, ಏವಂ ಹ್ರಸ್ವತ್ವಾದಿಕಮಪೀತಿ–ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಧ್ವನೀನಾಮಸ್ಫುರಣೇಽಪಿ ದೀರ್ಘೋ ವರ್ಣ ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರತ್ಯಯಾತ್ । ನನು-ಆರೋಪಿತೇನ ವರ್ಣದೈರ್ಘ್ಯಾದಿನಾ ಕಥಂ ತಾತ್ತ್ವಿಕಾರ್ಥಸಿದ್ಧಿಃ, ನ ಹ್ಯಾರೋಪಿತೇನ ಧೂಮೇನ ತಾತ್ತ್ವಿಕವಹ್ರಿಸಿದ್ಧಿರಿತಿ-ಚೇನ್ನ; ಸಾಧಕತಾವಚ್ಛೇದಕರೂಪವತ್ವಮೇವ ಸಾಧಕತಾಯಾಃ ಪ್ರಯೋಜಕಮ್, ನ ತ್ವಾರೋಪಿತತ್ವಮನಾರೋಪಿತತ್ವಂ ವಾ, ಧೂಮಾಭಾಸಸ್ಯ ತ್ವಸಾಧಕತ್ವಮ್ ; ಸಾಧಕತಾವಚ್ಛೇದಕರೂಪವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಭಾವಾತ್ , ನಾಸತ್ತ್ವಾತ್; ಅನಾಭಾಸತ್ವಗ್ರಹಶ್ಚ ತತ್ರ ಬಹುಲೋರ್ಧ್ವತಾದಿಗ್ರಹಣವದ್ವ್ಯಾಪ್ತಿಗ್ರಹಣಾರ್ಥಮೇವಾಪೇಕ್ಷಿತಃ । ತದುಕ್ತಂ ವಾಚಸ್ಪತಿಮಿಶ್ರೈಃ–“ಯಥಾ ಸತ್ಯತ್ವಾವಿಶೇಷೇಽಪಿ ಚಕ್ಷುಷಾ ರೂಪಮೇವ ಜ್ಞಾಪ್ಯತೇ ನ ರಸಃ, ತಥೈವಾಸತ್ತ್ವಾವಿಶೇಷೇಽಪಿ ವರ್ಣದೈರ್ಘ್ಯಾದಿನಾ ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾಪ್ಯತೇ, ನ ತು ಧೂಮಾಭಾಸಾದಿನೇತಿ । ದೃಷ್ಟಂ ಹಿ ಮಾಯಾಕಲ್ಪಿತಹಸ್ತ್ಯಾದೇಃ ರಜ್ಜುಸರ್ಪಾದೇಶ್ಚ ಭಯಾದಿಹೇತುತ್ವಂ ಸವಿತೃಸುಷಿರಸ್ಯ ಚ ಮರಣಸೂಚಕತ್ವಂ ಶಂಕಾವಿಷಸ್ಯ ಚ ಮರಣಹೇತುತ್ವಮ್ । ನನು-ತತ್ರ ಶಂಕೈವ ಭಯಮುತ್ಪಾದ್ಯ ಧಾತುವ್ಯಾಕುಲತಾಮುತ್ಪಾದಯತೀತಿ ಸೈವ ಮರಣಹೇತುಃ, ನ ತು ಶಂಕಿತಂ ವಿಷಮಪಿ; ಏವಂ ಸವಿತೃಸುಷಿರಮಾಯಾಕಲ್ಪಿತಗಜಾದೀನಾಮಪಿ ಜ್ಞಾನಮೇವ ತತ್ತದರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರಿ, ನ ತ್ವರ್ಥೋಽಪಿ; ತಥಾ ಚ ಸರ್ವತ್ರೋದಾಹೃತಸ್ಥಲೇಷು ಜ್ಞಾನಮೇವ ಹೇತುಃ, ತಚ್ಚ ಸ್ವರೂಪತಃ ಸತ್ಯಮೇವ; ಅನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾವಪಿ ಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವ ಕಾರಣತಾ ಗ್ರಾಹಯತಃ, ನಹಿ ಸನ್ನಿಹಿತಂ ಸರ್ಪಮಜಾನಾನೋ ಬಿಭೇತಿ । ನ ಚ–ಅರ್ಥಾನವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಹೇತುತ್ವೇಽತಿಪ್ರಸಂಗಾದರ್ಥಾವಚ್ಛಿನ್ನಮೇವ ಜ್ಞಾನಂ ಹೇತುಃ, ತಥಾ ಚಾರ್ಥೋಽಪಿ ಹೇತುರೇವೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಅರ್ಥಾವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಹೇತುತ್ವೇಽಪಿ ಅವಚ್ಛೇದಕಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ತಾಟಸ್ಥ್ಯೇನಾಹೇತುತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ (೧) ಘಟಾವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ತದತ್ಯಂತಾಭಾವತದ್ಧ್ವಂಸಾದೇರ್ಘಟದೇಶಕಾಲಭಿನ್ನದೇಶಕಾಲಾದಿತ್ವೇಽಪ್ಯವಚ್ಛೇದಕಸ್ಯ ಘಟಸ್ಯ ತದಭಾವವತ್, (೨) ಘಟೇಚ್ಛಾಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಯೋರ್ಘಟಜ್ಞಾನವೇದಾಂತಸಾಧ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಘಟಬ್ರಹ್ಮಣೋಃ ತದಭಾವವತ್, (೩) ಘಟಪ್ರಾಗಭಾವಸ್ಯ ಘಟಂ ಪ್ರತಿ ಜನಕತ್ವೇಽಪಿ ಘಟಸ್ಯಾಜನಕತ್ವವತ್ , (೪) ವಿಶೇಷಾದರ್ಶನಸ್ಯ ಭ್ರಮಂ ಪ್ರತಿ ಜನಕತ್ವೇಽಪಿ ವಿಶೇಷದರ್ಶನಸ್ಯ ತದಭಾವವತ್, (೫) ವಿಹಿತಾಕರಣಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಜನಕತ್ವೇಽಪಿ ವಿಹಿತಕರಣಸ್ಯ ತದಭಾವವತ್, (೬) ಸ್ವರ್ಗಕಾಮನಾಯಾಃ ಯಾಗಜನಕತ್ವೇಽಪಿ ಸ್ವರ್ಗಸ್ಯ ತದಜನಕತ್ವವತ್ , (೭) ಅತೀತಾದಿಸ್ಮೃತ್ಯಾದೇರ್ದುಃಖಾದಿಜನಕತ್ವೇಽಪ್ಯತೀತಾದೇಸ್ತದಜನಕತ್ವವತ್, (೮) ಅಸದ್ವಿಷಯಕಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತದ್ವ್ಯವಹಾರಹೇತುತ್ವೇಽಪ್ಯಸತಸ್ತದಭಾವವತ್, (೯) ಚಿಕೀರ್ಷಿತಘಟಬುದ್ಧೇರ್ಘಟಹೇತುತ್ವೇಽಪಿ ಘಟಸ್ಯ ತದಹೇತುತ್ವವತ್ , (೧೦) ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತದಜ್ಞಾನನಿವರ್ತಕತ್ವೇಽಪ್ಯುದಾಸೀನಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತದಭಾವವತ್, (೧೧) ಬ್ರಹ್ಮಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಜಗತ್ಪರಿಣಾಮಿಕಾರಣತ್ವೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತಭಾವವಚ್ಚ । ನ ಚ-ತಥಾಪಿ ಮಿಥ್ಯಾರ್ಥೇ ಜ್ಞಾನವ್ಯಾವರ್ತಕತಾಽಸ್ತೀತ್ಯಸತೋಽಪಿ ಹೇತುತ್ವಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ನಹಿ ವ್ಯಾವೃತ್ತಧೀಹೇತುತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತಕತ್ವಮ್, ಕಿಂತು ವ್ಯಾವೃತ್ತಿಧೀಹೇತುಧೀವಿಷಯತ್ವಮೇವ; ಸತ್ಯಪಿ ದಂಡೇ ತದಜ್ಞಾನೇ ವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಜ್ಞಾನಾತ್ । ಅಥಾವಚ್ಛೇದಕಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ಅವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯಾಪಿ ತನ್ನಿಯಮಃ, ನ; ತುಚ್ಛಜ್ಞಾನೇ ತುಚ್ಛವೈಲಕ್ಷಣ್ಯೇ ಚ ತುಚ್ಛತ್ವಸ್ಯ, ಪ್ರತಿಭಾಸಿಕಾದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯೇ ಪ್ರತಿಭಾಸಿಕತ್ವಸ್ಯ, ಪಂಚಮಪ್ರಕಾರಾಯಾಮಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಭೂತಾಯಾಂ ವಾ ಅನಿರ್ವಚನೀಯಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನಿವೃತ್ತೌ ಚತುರ್ಥಪ್ರಕಾರಾನಿರ್ವಚನೀಯತ್ವಸ್ಯ, ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಾತ್ಮಸ್ವರೂಪೇ ತದ್ಭಿನ್ನೇ ವಾ ಅನೃತದ್ವೈತಸ್ಯಾಭಾವೇಽನೃತತ್ವಸ್ಯ ಚಾದರ್ಶನಾತ್ ತತ್ರಾವಚ್ಛೇದಕಾನಾಮಸದಾದೀನಾಂ ತಾಟಸ್ಥ್ಯೇಽತ್ರಾಪಿ ತಥಾಸ್ತ್ವಿತಿ ಚೇತ್, ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ ಯದುಕ್ತಂ ತಾಟಸ್ಥ್ಯಲಕ್ಷಣಮುಪಲಕ್ಷಣತ್ವಮೇವ ಸರ್ವತ್ರಾವಚ್ಛೇದಸ್ಯೇತಿ । ತನ್ನ; ವಿಶೇಷಣತ್ವೇ ಸಂಭವತ್ಯುಪಲಕ್ಷಣತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ವಿಶೇಷಣಬಾಧಪೂರ್ವಕತ್ವಾದುಪಲಕ್ಷಣತ್ವಕಲ್ಪನಾಯಾಃ; ಅನ್ಯಥಾ 'ದಂಡೀ ಪ್ರೈಷವಾನನ್ವಾಹ’ ‘ಲೋಹಿತೋಷ್ಣೀಷಾ ಋತ್ವಿಜಃ ಪ್ರಚರಂತೀ'ತ್ಯಾದಾವಪಿ ವೇದೇ ದಂಡಲೌಹಿತ್ಯಾದೇರುಪಲಕ್ಷಣತ್ವಾತ್ ತದಭಾವೇಽಪಿ ಅನುಷ್ಠಾನಪ್ರಸಂಗಃ, ‘ಸರ್ವಾದೀನಿ ಸರ್ವನಾಮಾನೀ'ತ್ಯತ್ರ ಸರ್ವಶಬ್ದಸ್ಯ ಸರ್ವನಾಮಸಂಜ್ಞಾ ನ ಸ್ಯಾತ್, ‘ಜನ್ಮಾದ್ಯಸ್ಯ ಯತ' ಇತ್ಯತ್ರ ಜನ್ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಣತ್ವಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ ; ವಿಶೇಷಣಾರ್ಥತ್ವೇನ ತದ್ಗುಣಸಂವಿಜ್ಞಾನಬಹುವ್ರೀಹಿಸಂಭವೇಽಪ್ಯುಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥತ್ವೇನಾತಹುಣಸಂ ವಿಜ್ಞಾನಬಹುವ್ರೀಹಿಸ್ವೀಕಾರಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಏವಂ ‘ಅಸಿಪಾಣಯಃ ಪ್ರವೇಶ್ಯಂತಾಮಿ’ತ್ಯಾದಿಲೌಕಿಕಪ್ರಯೋಗೇಽಪಿ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಾದಿಜ್ಞಾನಾನಾಂ ಜನಕತ್ವೇ ಚ ವಿಶೇಷಣತಯಾ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಾದೀನಾಮಪಿ ಜನಕತ್ವೇ ಬಾಧಾಭಾವಾತ್ ನೋಪಲಕ್ಷಣತ್ವಪಕ್ಷೋ ಯುಜ್ಯತೇ, ಉದಾಹೃತಸ್ಥಲೇಷು ಸರ್ವತ್ರ ಬಾಧಕಮಸ್ತ್ಯೇವೇತಿ ವಿಶೇಷಃ । ತಥಾ ಹಿ-ಪ್ರಥಮೇ ಘಟದೇಶಕಾಲೌ ಗೃಹೀತ್ವಾ ತದ್ಭಿನ್ನದೇಶಕಾಲತ್ವಂ ತದತ್ಯಂತಾಭಾವಾದೌ ಗ್ರಾಹ್ಯಮ್ ; ಘಟಸ್ಯಾಪಿ ತತ್ಸಂಬಂಧೇ ತದ್ದೇಶಕಾಲಭಿನ್ನದೇಶಕಾಲತ್ವಮೇವ ವ್ಯಾಹತಂ ಸ್ಯಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯೇ ತ್ವಿಷ್ಟಾಪತ್ತಿಃ; ಕ್ವಚಿತ್ ಘಟಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಘಟೇಚ್ಛಾಜನಕತ್ವವತ್ ಘಟಂ ಪ್ರತ್ಯಪಿ ಜನಕತ್ವಾತ್ , ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವೇದಾಂತಸಾಧ್ಯತ್ವೇ ತು ನಿತ್ಯತ್ವವಿರೋಧಃ । ತೃತೀಯೇ ಪ್ರಾಗಭಾವವತ್ ಘಟಸ್ಯ ಸ್ವಜನಕತ್ವೇ ಪ್ರತಿಯೋಗಿಪ್ರಾಗಭಾವಯೋಃ ಸಮಾನಕಾಲೀನತ್ವಾಪತ್ತಿಃ ಸ್ವಾವಧಿಕಪೂರ್ವತ್ವಘಟಿತಜನಕತ್ವಸ್ಯ ಸ್ವಸ್ಮಿನ್ವ್ಯಾಹತತ್ವಂ ಚ । ಚತುರ್ಥೇ ಪಂಚಮೇ ಚ ಪ್ರತಿಯೋಗಿತದಭಾವಯೋಃ ಸಹಾವೃತ್ತ್ಯಾ ಭ್ರಮಪ್ರತ್ಯವಾಯಯೋರನುತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಸಂಗಃ । ಷಷ್ಠೇ ಕಾಮನಾವತ್ ಕಾಮನಾವಿಷಯಸ್ಯ ಯಾಗಜನಕತ್ವೇ ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಕ್ಸತ್ತಯಾ ತತ್ಕಾಮನೈವ ವ್ಯಾಹನ್ಯೇತ; ಸಿದ್ಧೇ ಇಚ್ಛಾವಿರಹಾತ್। ಸಪ್ತಮೇ ಅತೀತಸ್ಯ ಜನಕತ್ವೇ ಕಾರ್ಯಾವ್ಯವಹಿತಪೂರ್ವಕಾಲೇ ಸ್ವಸ್ವವ್ಯಾಪ್ಯಾನ್ಯತರಸತ್ತ್ವಾಪತ್ತಿಃ। ಅಷ್ಟಮೇ ಅಸತೋ ಜನಕತ್ವೇ ನಿಃಸ್ವರೂಪತ್ವವ್ಯಾಘಾತಃ । ನವಮೇ ಚಿಕೀರ್ಷಿತಘಟಜ್ಞಾನವತ್ ಸ್ವಸ್ಯ ಜನಕತ್ವೇ ಪೂರ್ವವದ್ವ್ಯಾಘಾತಃ । ದಶಮೇ ಉದಾಸೀನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನ ನಿವರ್ತಕತ್ವಮ್ : ಸ್ವರೂಪತಃ ಉಪಹಿತಸ್ಯೈವ ವೃತ್ತಿವಿಷಯತ್ವೇನ ತಸ್ಯಾ ವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ಉಪಹಿತಸ್ಯ ಚ ನಿವರ್ತಕತ್ವಮಸ್ತ್ಯೇವ । ಏಕಾದಶೇ ಬ್ರಹ್ಮಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪರಿಣಾಮಿಕಾರಣತ್ವೇಽಪಿ ನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಮ್ ; ಕಾರ್ಯೇ ಜಡತ್ವೋಪಲಂಭಾತ್ । ಏವಂವಿಧಬಾಧಕಬಲೇನ ತತ್ರೋಪಲಕ್ಷಣತ್ವಸ್ವೀಕಾರಾತ್ ನ ಚ ಪ್ರಕೃತೇ ಬಾಧಕಮಸ್ತಿ; ಅವ್ಯವಹಿತದೇಶಕಾಲಾದಿವೃತ್ತಿತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರತಿಭಾಸಿಕಸಾಧಾರಣತ್ವಾತ್ । ಇದಾನೀಮತ್ರ ಸರ್ಪ ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರತೀತ್ಯವಿಶೇಷಾತ್ । ನ ಹಿ ಕ್ವಚಿತ್ ಬಾಧಕಬಲೇನ ಮುಖ್ಯಪರಿತ್ಯಾಗಃ ಕೃತ ಇತಿ ಸರ್ವತ್ರ ತಥೈವ ಭವಿಷ್ಯತಿ; ಉತ್ಕರ್ಷಾದ್ಯನುವಿಧಾನಾಚ್ಚ । ತಥಾ ಹಿ ಸ್ವಪ್ನೇ ಜಾಗರೇ ಚೋತ್ಕೃಷ್ಟಕಲಧೌತದರ್ಶನಾತ್ ಉತ್ಕೃಷ್ಟಂ ಸುಖಮ್ ಉತ್ಕೃಷ್ಟಸರ್ಪಾದಿದರ್ಶನಾಚ್ಚೋತ್ಕೃಷ್ಟಂ ಭಯಾದಿ ದೃಶ್ಯತೇ; ವಿಷಯಸ್ಯಾಕಾರಣತ್ವೇ ತದುತ್ಕರ್ಷಾನುವಿಧಾನಂ ಕಾರ್ಯೇ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಹ್ಯಕಾರಣೋತ್ಕರ್ಷಃ ಕಾರ್ಯಮನುವಿಧತ್ತೇ ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾತ್ । ನ ಚ ಜ್ಞಾನಪ್ರಕರ್ಷಾದೇವ ತತ್ಪ್ರಕರ್ಷಂ ; ಜ್ಞಾನೇಽಪಿ ವಿಷಯಗತಪ್ರಕರ್ಷ ವಿಹಾಯಾನ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಕರ್ಷಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ । ಅಥ ಜ್ಞಾನಗತಾ ಜಾತಿರೇವ ಪ್ರಕರ್ಷಃ । ನ, ಚಾಕ್ಷುಷತ್ವಾದಿನಾ ಸಂಕರಪ್ರಸಂಗಾತ್, ವಿಷಯಪ್ರಕರ್ಷೇಣೈವೋಪಪತ್ತೌ ಚಾಕ್ಷುಷತ್ವಾದಿವ್ಯಾಪ್ಯನಾನಾಜಾತ್ಯಂಗೀಕಾರೇ ಗೌರವಾನ್ಮಾನಾಭಾವಾಚ್ಚ । ಕಿಂಚ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಭಯಾದಿಜನಕತ್ವೇ ಸರ್ಪಾದ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಮೇವ ಕಾರಣತಾವಚ್ಛೇದಕಮಾಥೇಯಮ್ । ಜ್ಞಾನತ್ವೇನ ಜನಕತ್ವೇ ಅತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಥಾಚ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾವಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಾಕಾರೇಣ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾತ್ ಭ್ರಮಸ್ಥಲೇ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಸ್ಯ ಜನಕತ್ವೇಽಪಿ ಮಿಥ್ಯಾಭೂತಸ್ಯ ಜನಕತ್ವಮಾಗತಮೇವ । ಜನಕತಾವಚ್ಛೇದಕರೂಪೇಣ ಚ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ರೂಪಾಂತರೇಣ ಸತ್ತ್ವಮಪಸತ್ತ್ವಾತ್ ನಾತಿರಿಚ್ಯತೇ; ಅನುಪಯೋಗಾತ್ । ತದುಕ್ತಂ ಖಂಡನಕೃದ್ಭಿಃ -“ಅನ್ಯದಾ ಸತ್ತ್ವಂ ತು ಪಾಟಚ್ಚರಲುಂಠಿತವೇಶ್ಮನಿ ಯಾಮಿಕಜಾಗರಣವೃತ್ತಾಂತಮನುಸರತೀತಿ । ಸ್ವರೂಪೇಣಾಪಿ ತು ಭ್ರಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮಸ್ತ್ಯೇವ; ಸ್ವರೂಪತೋ ಬಾಧಾಭಾವೇ ವಿಷಯತೋಽಪ್ಯಬಾಧಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಚ ಗುಣಜನ್ಯತ್ವಮುಪಾಧಿಃ; ತಸ್ಯಾಪ್ಯಾಪಾದ್ಯತ್ವೇನ ವಹ್ನ್ಯನುಮಾನೇ ವಹ್ನಿಸಾಮಗ್ರ್ಯಾ ಇವ ಸಾಧನವ್ಯಾಪಕತ್ವೇನಾನುಪಾಧಿತ್ವಾತ್ , ವಿಷಯ ಇವ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಪ್ರಯೋಜಕದೋಷಾದಿಸಮವಹಿತಸಾಮಗ್ರ್ಯಾ ಅಜ್ಞಾನೇಽಪಿ ಅವಿಶೇಷಾಚ್ಚ । ತುಚ್ಛಜ್ಞಾನತದ್ವೈಷಮ್ಯಾದೌ ಚ ತುಚ್ಛತ್ವಾದರ್ಶನಮಬಾಧಕಮ್ । ಅವಚ್ಛೇದ್ಯಾವಚ್ಛೇದಕಯೋಃ ಸರ್ವತ್ರ ಸಾರೂಪ್ಯನಿಯಮಾನಭ್ಯುಪಗಮಾತ್, ಪ್ರಕೃತೇ ಚಾವಚ್ಛೇದಕ ಇವಾವಚ್ಛೇದ್ಯೇಽಪಿ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಪ್ರಯೋಜಕರೂಪತುಲ್ಯತ್ವೇನ ಸಾರೂಪ್ಯೋಪಪತ್ತೇಃ । ಸರ್ವಸಾಧಾರಣಂ ಚೈಕಂ ಕಾರಣತ್ವಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯೈತದವೋಚಾಮ । ವಸ್ತುತಸ್ತು ದಂಡತಂತ್ವಾದಿಸಾಧಾರಣಮೇಕಂ ಕಾರಣತ್ವಂ ನಾಸ್ತ್ಯೇವ; ಯತ್ರ ತವ ಸತ್ತ್ವಮವಚ್ಛೇದಕಂ, ತತ್ರ ನ ಮಮ ತುಚ್ಛವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾದಿಕಮ್ , ಕಿಂ ತು ಕಾರ್ಯತಾವಚ್ಛೇದಕಂ ಘಟತ್ವಪಟತ್ವಾದಿಕಾರಣತಾವಚ್ಛೇದಕಂಚ ದಂಡತಂತ್ವಾದಿ । ತದ್ಭೇದಾಚ್ಚ ಕಾರಣತ್ವಂ ಭಿನ್ನಮ್ । ಯಥಾ ಗೋಗವಯಸಾದೃಶ್ಯಮನ್ಯತ್ ಭ್ರಾತೃಭಗಿನ್ಯಾದಿಸಾದೃಶ್ಯಮನ್ಯತ್ । ತತ್ರ ನೈಕಮವಚ್ಛೇದಕಮ್ , ಕಿಂತು ಗವಯತ್ವಭಗಿನೀತ್ವಾದಿಕಮೇವ ತದ್ವದತ್ರಾಪಿ ದಂಡತ್ವಾದಿಕಮೇವ ಸತ್ತ್ವಾಸತ್ತ್ವೋದಾಸೀನಮವಚ್ಛೇದಕಂ ವಾಚ್ಯಮ್ । ತಥಾಚ ಜನಕತ್ವಾನುಸಾರೇಣ ನ ಸತ್ತ್ವಾಸತ್ತ್ವಾಸಿದ್ಧಿಃ। ತದುಕ್ತಂ ಖಂಡನಕೃದ್ಭಿಃ–“ಪೂರ್ವಸಂಬಂಧನಿಯಮೇ ಹೇತುತ್ವೇ ತುಲ್ಯ ಏವ ನೌ। ಹೇತುಸತ್ತ್ವಬಹಿರ್ಭೂತಸತ್ತ್ವಾಸತ್ತ್ವಕಥಾ ವೃಥಾ ॥” ಇತಿ । ‘ಅಂತರ್ಭಾವಿತಸತ್ತ್ವಂ ಚೇತ್ ಕಾರಣಂ ತದಸತ್ತತಃ । ನಾಂತರ್ಭಾವಿತಸತ್ತ್ವಂ ಚೇತ್ ಕಾರಣಂ ತದಸತ್ತತಃ । ಇತಿ ಚ । ನ ಚೈವಮ್-‘ಅಂತರ್ಭಾವಿತಸತ್ತ್ವಂ ಚೇದಧಿಷ್ಠಾನಮಸತ್ತತಃ ।। ನಾಂತರ್ಭಾವಿತಸತ್ತ್ವಂ ಚೇದಧಿಷ್ಠಾನಮಸತ್ತತಃ ॥ ಇತಿ ತವಾಪಿ ಸಮಾನಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಮಮಾಧಿಷ್ಠಾನೇ ಸ್ವರೂಪತ ಏವ ಸತ್ತಾಂಗೀಕಾರಃ, ತವ ತು ಕಾರಣೇ ಸ್ವರೂಪಾತಿರಿಕ್ತಸತ್ತಾಂಗೀಕಾರ ಇತಿ ವಿಶೇಷಾತ್ । ಯತ್ತು–ಅರ್ಥೋ ನ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ। ಜನಕತಾಯಾಮವಚ್ಛೇದಕೋಽಪಿಃ ಮಾನಾಭಾವಾತ್ , ನ ಚಾತಿಪ್ರಸಂಗಃ; ವಿಷಯಾವಚ್ಛೇದಕಮನಪೇಕ್ಷ್ಯೈವ ಸರ್ಪಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಸರ್ಪಜ್ಞಾನಾದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತಿಸಿದ್ಧೇಃ । ತಥಾ ಹಿ-ಸರ್ಪಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಸರ್ಪಜ್ಞಾನಾದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತಿರ್ಯಾವರ್ತಕಾಧೀನಾ । ನ ಚ ವಿಷಯಸ್ತತ್ಸಂಬಂಧೋ ವಾ ವ್ಯಾವರ್ತಕ ಸ್ವರೂಪಾತಿರಿಕ್ತದ್ವಿನಿಷ್ಠಸಂಬಂಧಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ ; ಅಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಚಾವ್ಯಾವರ್ತಕತ್ವಾತ್ । ಅಥ ಸಂಬಂಧಾಂತರಮಂತರೇಣ ವಿಶಿಷ್ಟವ್ಯವಹಾರಜನನಯೋಗ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪಮೇವ ವಾ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರನಿಷ್ಠಃ ಕಶ್ಚಿದ್ಧರ್ಮೋ ವಾ ಸಂಬಂಧಃ, ತರ್ಹಿ ವಿಷಯಮನಂತರ್ಭಾವ್ಯೈವ ಜ್ಞಾನಾತ್ತದ್ಗತಧರ್ಮಾದ್ವಾ ವಿಶೇಷಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಯಾತಮ್ । ಕಿಂಚ ಸರ್ಪಜ್ಞಾನಮಸರ್ಪಜ್ಞಾನಾದ್ಧರ್ಮ್ಯ॑ಂತರಸಂಬಂಧಮನಪೇಕ್ಷ್ಯ ವಿಲಕ್ಷಣಮ್ ; ತಜ್ಜನಕವಿಲಕ್ಷಣಜನ್ಯತ್ವಾತ್ ,ಯವಾಂಕುರಾತ್ ಕಲಮಾಂಕರಂವತ್, ತಜ್ಜನ್ಯವಿಲಕ್ಷಣಜನಕತ್ವಾದ್ವಾ, ಯವಬೀಜಾತ್ಕಲಮಬೀಜವತ್ । ನ ಚ ವಿಲಕ್ಷಣವಿಷಯಸಂಬಂಧೇನೈವ ಹೇತ್ವೋರುಪಪತ್ತಾವಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಮ್ ; ತಥಾತ್ವೇ ಹಿ ಯವಬೀಜತದಂಕುರವಿಲಕ್ಷಣಜನ್ಯಜನಕೇ ಕಲಮಾಂಕರತದ್ವೀಜೇಽಪಿ ಯವಾಂಕುರತದ್ಬೀಜಾಂಕುರಾಭ್ಯಾಂ ಕಲಮಾಂಕುರತದ್ಬೀಜತ್ವರೂಪಸ್ವಾಭಾವಿಕವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಂ ವಿನಾ ಕದಾಚಿದುಪಲಕ್ಷಣೀಭೂತಚೈತ್ರಾದಿಸಂಬಂಧಿತ್ವಮಾತ್ರೇಣ ವಿಲಕ್ಷಣೇ ಸ್ಯಾತಾಮ್ । ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋಽಪಿ ಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಾದನ್ಯಸಂಬಂಧಿತಾಮಾತ್ರೇಣ ವಿಲಕ್ಷಣಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಏವಂ ಚ ಯಥಾ ಪ್ರತಿಯೋಗಿನಮನಂತರ್ಭಾವ್ಯೈವ ಘಟಸ್ಯಾಭಾವೋ ಭಾವಾಂತರಾತ್ , ಯಥಾ ಚ ವಿಷಯಮನಂತರ್ಭಾವ್ಯೈವ ಶಿಲೋದ್ಧರಣಕೃತಿರ್ಮಾಷೋದ್ಧರಣಕೃತಿತಃ, ಯಥಾ ಚಾತೀತಾದಿಜ್ಞಾನಮಸದ್ವಿಷಯಕಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನವ್ಯವಹಾರೌ ಚ ಜ್ಞಾನಾಂತರಾದಿತಃ, ಅನ್ಯಥಾ ತತ್ಕಾರ್ಯಸಂಕರಃ ಸ್ಯಾತ್ ; ಏವಂ ಸರ್ಪಜ್ಞಾನಮಪಿ ರಜ್ಜೌ ಸರ್ಪಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಭ್ರಮತ್ವೇನಾಧಿಕಜನ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಸರ್ಪಜ್ಞಾನತ್ವೇನ ತದ್ಧೇತುಜನ್ಯತ್ವಾತ್ ಸ್ವತ ಏವ ವಾ ಅಸರ್ಪಜ್ಞಾನಾದ್ವಿಲಕ್ಷಣಮಿತಿ ನ ಕೋಽಪಿ ದೋಷಃ । ನ ಚಾಭಾವಾದಾವಪಿ ಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯಾದೇರವಚ್ಛೇದಕತ್ವಂ; ಧ್ವಂಸಾದೇಃ ಕೃತೇರತೀತಾದಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಚ ಸತ್ತಾಸಮಯೇ ಪ್ರತಿಯೋಗಿವಿಷಯಯೋರಸತ್ತ್ವಾತ್ ಇತಿ । ತನ್ನ ಸರ್ಪಜ್ಞಾನತ್ವಾವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯಾಸರ್ಪಜ್ಞಾನಾದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತೌ ಪ್ರಯೋಜಕಂ ನ ತತ್ತತ್ಸ್ವರೂಪಮೇವ ಸರ್ವಜ್ಞಾನಸಾಧಾರಣ್ಯಾಭಾವಾತ್ , ಕಿಂತ್ವನುಗತೋ ಧರ್ಮಃ ಕಶ್ಚಿತ್ । ಸೋಽಪಿ ಸರ್ಪಜ್ಞಾನಮಾತ್ರೇ ನ ಜಾತಿರೂಪಃ; ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾನುಮಾನತ್ವಾದಿನಾ ಸಂಕರಪ್ರಸಂಗಾತ್, ಕಿಂತೂಪಾಧಿರೂಪಃ, । ಸ ಚ ಸ್ವರೂಪಸಂಬಂಧೇನಾಧ್ಯಾಸಿಕಸಂಬಂಧೇನ ವಾ ಸಂಬಂಧಿಭೂತವಿಷಯಾದನ್ಯೋ ನ ಭವತಿ; ಮಾನಾಭಾವಾತ್ । ಅತ ಏವ ಧರ್ಮ್ಯಂತರಸಂಬಂಧಮನಪೇಕ್ಷ್ಯ ವಿಲಕ್ಷಣಮಿತ್ಯುಕ್ತಾನುಮಾನಂ ಬಾಧಿತಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಂ ವ್ಯಭಿಚಾರಿ ಚ। ತಥಾ ಹಿ ಘಟಸಂಯೋಗಃ, ಪಟಸಂಯೋಗಾನ್ನ ಜಾತ್ಯಾ ಭಿದ್ಯತೇ, ತದವೃತ್ತಿಜಾತ್ಯನಧಿಕರಣತ್ವಾತ್ , ಕಿಂತು ಘಟರೂಪೋಪಾಧಿನೈವೇತಿ ಧರ್ಮ್ಯಂತರಸಂಬಂಧಮಪೇಕ್ಷ್ಯೈವ ವಿಲಕ್ಷಣೇ ಘಟಸಂಯೋಗತ್ವಾವಚ್ಛಿನ್ನೇ ಸಾಧ್ಯಾಭಾವವತಿ ಉಕ್ತಹೇತುಸತ್ತ್ವಾದ್ವ್ಯಭಿಚಾರಃ, ಅಪ್ರಯೋಜಕಂ ಚ । ನ ಚ-- ಉಪಲಕ್ಷಣೀಭೂತಚೈತ್ರಸಂಬಂಧೇನಾಪಿ ಕಲಮಾಂಕುರಾದೇರ್ವ್ಯಾವೃತ್ತತಾಪತ್ತಿಃ; ವಿಪಕ್ಷಬಾಧಾಯಾಮಿಷ್ಟಾಪತ್ತೇಃ । ನ ಹಿ ಜಾತೇರ್ವ್ಯಾವರ್ತಕತ್ವೇ ಉಪಾಧಿರವ್ಯಾವರ್ತಕೋ ಭವತಿ । ಏವಂ ಶಿಲೋದ್ಧರಣಮಾಷೋದ್ಧರಣಕೃತ್ಯೋಃ ಪರಸ್ಪರಂ ಜಾತ್ಯಾ ವ್ಯಾವೃತ್ತಾವಪಿ ವಿಷಯರೂಪೋಪಾಧಿನಾಪಿ ವ್ಯಾವೃತ್ತಿರವಿರುದ್ಧಾ । ಶಿಲೋದ್ಧರಣೇ ಚ ಜಾತಿವಿಶೇಷವಿಶಿಷ್ಟಾಯಾಃ ಕೃತೇರ್ಜನಕತ್ವೇನ ತದ್ರಹಿತಾಯಾ ಮಾಷೋದ್ಧರಣಕೃತೇಸ್ತದನಿಷ್ಪತ್ತಿರವಿರುದ್ಧಾ । ವ್ಯಾವೃತ್ತೇರನ್ಯತೋಽಪಿ ಸಿದ್ಧಿಸಂಭವೇ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಾದಿನಿರ್ವಾಹಾಯ ಜಾತಿವಿಶೇಷಸ್ಯಾಪಿ ಕಲ್ಪನಾತ್ , ಅತೀತಾಸದ್ವಿಷಯಕಜ್ಞಾನವ್ಯವಹಾರಾದೌ ಚಾತೀತಾಸತೋರೇವ ವ್ಯಾವರ್ತಕತ್ವಮ್ । ನ ಹಿ ವ್ಯಾವೃತ್ತಿಧೀಜನಕತ್ವಂ ತತ್; ಯೇನ ಸತ್ತ್ವಾಭಾವೇ ಪ್ರಾಕ್ಸತ್ತ್ವಶರೀರತಯಾ ನ ಸ್ಯಾತ್, ಕಿಂ ತು ವ್ಯಾವೃತ್ತಿಧೀಜನಕಧೀವಿಷಯತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಚ್ಚಾತೀತಾದೌ ಸುಲಭಮೇವ । ಅತ ಏವಾಭಾವಾದಿನಿದರ್ಶನಮಪಿ ನಿರಸ್ತಮ್; ಉಕ್ತರೂಪವ್ಯಾವರ್ತಕತ್ವಸ್ಯಾತ್ಯಂತಾಸತ್ಯಪಿ ಸಂಭವೇನ ಕದಾಚಿತ್ ಸತಿ ಸಂಭವಸ್ಯ ಕೈಮುತಿಕನ್ಯಾಯಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ನನು–ವಿಷಯಸ್ಯ ವ್ಯಾವರ್ತಕತ್ವೇಽಪಿ ಸರ್ವತ್ರ ವಿಶೇಷಣತ್ವಾಸಂಭವಾತ್ ಉಪಲಕ್ಷಣತ್ವಮೇವ ವಾಚ್ಯಮ್; ಉಪಲಕ್ಷಣೇನ ಚೋಪಲಕ್ಷ್ಯಗತಸ್ವಸಂಬಂಧವ್ಯತಿರಿಕ್ತಃ ಕಶ್ಚಿದ್ಧರ್ಮ ಏವೋಪಸ್ಥಾಪ್ಯತೇ, ಕಾಕೇನೇವ ಗೃಹಸಂಬಂಧಿನಾ ತದ್ಗತಸಂಸ್ಥಾನವಿಶೇಷಃ। ತಥಾಚ ಸ ಏವ ವ್ಯಾವರ್ತಕ ಇತಿ ವಿಷಯಸಂಬಂಧಮನಪೇಕ್ಷ್ಯ ಸ್ವಗತೇನೈವ ಧರ್ಮೇಣ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವ್ಯಾವೃತ್ತಿರಿತಿ ಚೇನ್ನ; ವಿಷಯಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣತ್ವವದುಪಲಕ್ಷಣತ್ವಸ್ಯಾಪ್ಯನಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ಯೇನ ಹಿ ಸ್ವೋಪರಾಗಾದ್ವಿಶೇಷ್ಯೇ ವ್ಯಾವೃತ್ತಿಬುದ್ಧಿರ್ಜನ್ಯತೇ, ತದ್ವಿಶೇಷಣಂ ವ್ಯಾವೃತ್ತಿಬುದ್ಧಿಕಾಲೇ ವಿಶೇಷ್ಯೋಪರಂಜಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಯಥಾ ಗೋತ್ವಾದಿ । ಯೇನ ಚ ಸ್ವೋಪರಾಗಮುದಾಸೀನಂ ಕುರ್ವತಾ ವಿಶೇಷ್ಯಗತವ್ಯಾವರ್ತಕಧರ್ಮೋಪಸ್ಥಾಪನೇನ ವ್ಯಾವೃತ್ತಿಬುದ್ಧಿರ್ಜನ್ಯತೇ ತದುಪಲಕ್ಷಣಮ್ , ಯಥಾ ಕಾಕಾದಿ । ಯತ್ತು–ವಿಶೇಷ್ಯೇ ನೋಪರಂಜಕಮ್ , ನ ವಾ ಧರ್ಮಾಂತರೋಪಸ್ಥಾಪಕಮ್ , ಅಥ ಚ ವ್ಯಾವರ್ತಕಂ ತದುಪಾಧಿಃ ಯಥಾ ಪಂಕಜಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗೇ ಪದ್ಮತ್ವಂ, ಯಥಾ ವೋದ್ಭಿದಾದಿಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗೇ ಯಾಗತ್ವಾವಾಂತರಜಾತಿವಿಶೇಷಃ । ಅತ್ರ ಹಿ ಪದ್ಮತ್ವಯಾಗತ್ವಾವಾಂತರಧರ್ಮೋ ಪಂಕಜನಿಕರ್ತರಿ ಫಲೋದ್ಭೇದನಕರ್ತರಿ ಚ ನ ಧರ್ಮಾಂತರಮುಪಸ್ಥಾಪಯತಃ; ಅಪ್ರತೀತೇಃ; ನ ವಾ ಸ್ವೋಪರಕ್ತಾಂ ಬುದ್ಧಿಂ ಜನಯತಃ; ಸಮುದಾಯೇ ಶಕ್ತ್ಯಂತರಾನಭ್ಯುಪಗಮಾತ್, ಅಥ ಚ ಕುಮುದಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾದಿಭ್ಯೋ ವ್ಯಾವರ್ತಕಾವಿತ್ಯುಪಾಧೀ ಏವ । ಇದಂ ಚ ಪ್ರಾಭಾಕರಾಣಾಂ ಭಾಟ್ಟಾನಾಂ ಚ ಸಂಮತಮುದಾಹರಣಯುಗಲಮ್ । ತಾರ್ಕಿಕಾಣಾಂ ತ್ವಾಕಾಶಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗೇ ಶಬ್ದಾಶ್ರಯತ್ವಮುದಾಹರಣಮ್ । ಅತ ಏವಾವಿದ್ಯಾದಿಕಂ ಸಾಕ್ಷಿತ್ವಾದಾವುಪಾಧಿರಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತೋ ವೇದಾಂತಿನಾಮ್ । ಅತೋ ಯತ್ರ ವಿಷಯಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣತ್ವಂ ನ ಸಂಭವತಿ, ತತ್ಕಾಲಾಸತ್ತ್ವಾತ್ , ತತ್ರೋಪಾಧಿತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾನ್ನೋಪಲಕ್ಷಣತ್ವನಿವಂಧನದೋಷಾವಕಾಶಃ, ಸಂದೇಹೇ ತು ವಿಶೇಷಣತ್ವಮೇವಾಭ್ಯರ್ಹಿತತ್ವಾದುಪೇಯತೇ । ತಸ್ಮಾದ್ವಿಷಯ ಏವ ಸರ್ವತ್ರ ಜ್ಞಾನೇ ವ್ಯಾವರ್ತಕಃ । ಏಕವಿಷಯಕಸ್ಮೃತ್ಯನುಭವಯೋಃ ಪರೋಕ್ಷಾಪರೋಕ್ಷಯೋಶ್ಚ ವಿಷಯಮನಪೇಕ್ಷ್ಯ ಜಾತ್ಯಾ ಪರಸ್ಪರವ್ಯಾವೃತ್ತಿದರ್ಶನಾತ್ । ಸರ್ವತ್ರ ವಿಷಯನಿರಪೇಕ್ಷಾ ಜಾತಿರೇವ ವ್ಯಾವರ್ತಕೇತಿ ನ ಯುಕ್ತಮ್ ; ಭಿನ್ನವಿಷಯಕೇ ಸಮಾನಜಾತೀಯೇ ತಸಂಭವಾತ್ । ನ ಚ ತತ್ರಾಪಿ ಜಾತಿರಸ್ತಿಕ್ಷೀರಾ ದಿಮಾಧುರ್ಯವದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಚಾಕ್ಷುಷತ್ವಾದಿನಾ ಸಂಕರಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾತ್ । ನ ಚ–ತವ ಮತೇ ತತ್ತದ್ವೃತ್ತೇಸ್ತತ್ತದಾಕಾರತ್ವೇನ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ತತ್ಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತತ್ವೇನ ವಾ ಮಮ ತು ತತ್ತಜ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತತ್ತದೀಯಸ್ವಭಾವತ್ವೇನ ತತ್ತದ್ವ್ಯವಹಾರಜನನಶಕ್ತತ್ವೇನ ವಾ ಸ್ವತ ಏವ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ವಿಷಯಸ್ಯೈವಾಕಾರಸಮರ್ಪಕತ್ವೇನ ಸ್ವಭಾವವ್ಯವಹಾರಯೋಃ ಪರಿಚಾಯಕತ್ವೇನ ಚ ತನ್ನೈರಪೇಕ್ಷ್ಯೇಣ ವ್ಯಾವರ್ತಕತಾಯಾ ವಕ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ಅಸ್ಮಾಭಿಶ್ಚ ತುಚ್ಛೇ ಜನಕತ್ವಸ್ಯಾನುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ವಿಶೇಷಣತ್ವೋಪಾಧಿತ್ವಯೋಃ ಸಂಭವೇ ಚ ನೋಪಲಕ್ಷಣತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ನ ಚ ‘ಕಥಮಸತಃ ಸಜ್ಜಾಯೇತೇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ‘ನಾಸತೋಽದೃಷ್ಟತ್ವಾದಿತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಶಶವಿಷಾಣಾದಿಭ್ಯಃ ಸದುತ್ಪತ್ತ್ಯದರ್ಶನಾದಿತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯೇಣ ಚ ವಿರೋಧಃ; ತೇಷಾಂ ತುಚ್ಛೇ ಜನಕತ್ವನಿಷೇಧಪರತ್ವಾತ್ , ಅಸ್ಮಾಭಿಶ್ಚ ತುಚ್ಛೇ ಜನಕತ್ವಸ್ಯಾನುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸದ್ವಿವಿಕ್ತತ್ವಂ ಸಾಧನಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥

ನನು–ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾನುಮಾನಮಪ್ರಯೋಜಕಂ, ಸತ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ದೃಶ್ಯತ್ವೋಪಪತ್ತೇರಿತಿ-ಚೇನ್ನ; ದೃಗ್ದೃಶ್ಯಸಂಬಂಧಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ನಹಿ ಜ್ಞಾನಂ ಜ್ಞೇಯಾಸಂಬದ್ಧಮೇವ ಪ್ರಕಾಶಕಮ್; ಅತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನಾಪಿ ಸಂಬದ್ಧಮ್ ; ಆತ್ಮಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ತದ್ಗುಣಸ್ಯ ವಾ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಜ್ಞೇಯೇನ ಸಂಯೋಗಸಮವಾಯಯೋರಭಾವಾತ್ , ಅನ್ಯಸ್ಯ ಚಾನಾಧ್ಯಾಸಿಕಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚ ವಿಷಯವಿಷಯಿಭಾವಃ ಸಃ; ತಸ್ಯ ವಿಷಯಿತ್ವವಿಷಯತ್ವರೂಪಸ್ಯ ಏಕೈಕಮಾತ್ರನಿಷ್ಠತ್ವೇನ ದ್ವಿನಿಷ್ಠಸಂಬಂಧಾತ್ಮಕತ್ವಾಸಂಭವಾತ್ , ದುರ್ನಿರೂಪತ್ವಾಚ್ಚ । ತಥಾ ಹಿ (೧) ವಿಷಯತ್ವಂ ಕಿಂ ಜ್ಞಾನಜನ್ಯಫಲಾಧಾರತ್ವಂ, (೨) ಕಿಂವಾ ಜ್ಞಾನಜನ್ಯಹಾನಾದಿಬುದ್ಧಿಗೋಚರತ್ವಂ, (೩) ಉತ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮತ್ವಂ, (೪) ಜ್ಞಾನಾಕಾರಾರ್ಪಕತ್ವಂ ವಾ, (೫) ದೃಶ್ಯಮಾನತ್ವೇ ಸತಿ ತತ್ತ್ವಂ ವಾ; (೬) ಜ್ಞಾನಜನ್ಯವ್ಯವಹಾರಯೋಗ್ಯತ್ವಂ ವಾ, (೭) ಸನ್ನಿಕೃಷ್ಟಕರಣೇನ ಯಜ್ಜ್ಞಾನಮುತ್ಪಾದ್ಯತೇ ತತ್ತ್ವಂ ವಾ, (೮) ಯಸ್ಯಾಂ ಸಂವಿದಿ ಯೋಽರ್ಥೋಽವಭಾಸತೇ ಸ ತಸ್ಯಾ ವಿಷಯಃ; ತಥಾಚ ಸಂವಿದಿ ಭಾಸಮಾನತ್ವಮಿತಿ ವಾ, (೯) ಸಂಬಂಧಾಂತರಮಂತರಾ ಜ್ಞಾನಾವಚ್ಛೇದಕತ್ವಂ ವಾ । ಆದ್ಯೇ ಫಲಂ ನ ತಾವತ್ ಜ್ಞಾತತಾ, ಅನಂಗೀಕಾರಾತ್; ಅತೀತಾದಾವಭಾವಾಚ್ಚ । ನಾಪಿ ಹಾನಾದಿಃ; ಗಗನಾದೌ ತದಭಾವಾತ್ , ಕಲಧೌತಮಲಾದೇರಪಿ ತಜ್ಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಚ । ನಾಪ್ಯಭಿಜ್ಞಾಭಿಲಪನೇ; ತಯೋರ್ಜ್ಞೇಯಾವೃತ್ತಿತ್ವಾತ್ । ನ ಚ-ವಿಷಯವಿಷಯಿಭಾವೇನ ತೇ ತತ್ರ ಸ್ತ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್। ತಸ್ಯೈವ ವಿಚಾರ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ । ಅತ ಏವ ನ ದ್ವಿತೀಯೋಽಪಿ । ನ ತೃತೀಯಃ; ಈಶ್ವರಜ್ಞಾನಸ್ಯಾತೀತಾದಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಚ ಕರ್ಮಕಾರಕಾಜನ್ಯತ್ವೇನ ನಿರ್ವಿಷಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಚತುರ್ಥಃ; ಜ್ಞಾನತದಾಕಾರಯೋರಭೇದೇನ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಜ್ಞಾನಹೇತೂನಾಂ ವಿಷಯತ್ವಾಪಾತಾತ್, ಅನುಮಿತ್ಯಾದಿವಿಷಯೇ ತದಭಾವಾಚ್ಚ । ನೇ ಪಂಚಮಃ; ದೃಶ್ಯಮಾನತ್ವಸ್ಯ ವಿಷಯತ್ವಘಟಿತತ್ವೇನಾತ್ಮಾಶ್ರಯಾತ್ । ನ ಷಷ್ಠಃ; ಯೋಗ್ಯತಾಯಾಂ ಯೋಗ್ಯತಾಂತರಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚ ಯೋಗ್ಯತಾ ಯೋಗ್ಯತಾಂ ವಿನೈವ ಯೋಗ್ಯಾ, ಯಥಾ ದೃಶ್ಯತ್ವಂ ದೃಶ್ಯತ್ವಾಂತರಂ ವಿನೈವ ದೃಶ್ಯಮಿತಿ–ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಅವಚ್ಛೇದಕರೂಪಾಪರಿಚಯೇ ಯೋಗ್ಯತಾಯಾ ಏವ ಗ್ರಹೀತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವಂ ತದವಚ್ಛೇದಕಮ್ ; ಆತ್ಮಾಶ್ರಯಾತ್ । ನ ಸಪ್ತಮ; ನಿತ್ಯೇಶ್ವರಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನಿರ್ವಿಷಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನಾಷ್ಟಮಃ; ಸಂವಿದೀತಿ ನ ತಾವದಧಿಕರಣಸಪ್ತಮೀ; ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಜ್ಞೇಯಾನಧಿಕರಣತ್ವಾತ್ । ನಾಪಿ ವಿಷಯಸಪ್ತಮೀ; ತಸ್ಯೈವ ನಿರೂಪ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ , ಸಂವಿದೋ ವಿಷಯತ್ವಂ ಸಂವೇದ್ಯಸ್ಯ ಚ ವಿಷಯಿತ್ವಮಿತಿ ವೈಪರೀತ್ಯಾಪಾತಾಚ್ಚ । ನಾಪಿ ಸತಿ ಸಪ್ತಮೀ; ಭಾಸಮಾನತ್ವಸ್ಯ ವಿಷಯತಾಘಟಿತತ್ವೇನಾತ್ಮಾಶ್ರಯಾತ್ । ನಾಪಿ ನವಮಃ; ಮತ್ಸಮವೇತಂ ರೂಪಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯತ್ರ ರೂಪಜ್ಞಾನಸಮವಾಯಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಾಂತರಂ ವಿನೈವ ರೂಪಜ್ಞಾನಾವಚ್ಛೇದಕಸ್ಯ ‘ಇದಂ ರೂಪಮಿ’ತಿ ಜ್ಞಾನೇಽಪಿ ವಿಷಯತ್ವಾಪಾತಾತ್ । ನನುಜ್ಞಾನವಿಷಯ ಇತ್ಯಭಿಯುಕ್ತಪ್ರಯೋಗ ಏವ ಜ್ಞಾನವಿಷಯಯೋಃ ಸಂಬಂಧಃ; ಯಥಾ ಅಭಿಯುಕ್ತಸ್ಯ ಮಂತ್ರ ಇತಿ ಪ್ರಯೋಗವಿಷಯತ್ವಮೇವ ಮಂತ್ರಲಕ್ಷಣಮ್ , ನ ಚಾನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಃ; ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಪ್ರಯೋಗಮಪೇಕ್ಷ್ಯೋತ್ತರೋತ್ತರಪ್ರಯೋಗಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ; ಏತಾವತಾ ಹಿ ಜ್ಞೇಯತ್ವಮಾತ್ರಂ ಸಾಮಾನ್ಯತಃ ಸ್ಯಾತ್, ನ ತ್ವೇತದಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವಮ್ । ನ ಚಾಸ್ಮಿನ್ ಸಾದೌ ಪೂರ್ವಪ್ರಯೋಗಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಉತ್ತರೋತ್ತರಪ್ರಯೋಗೋ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯತೇ; ತಸ್ಯಾನಾದಿಮಾತ್ರವಿಶ್ರಾಂತತ್ವಾತ್ । ಕಿಂ ಚ ಪ್ರಯೋಗೋಽಪಿ ಸ್ವವಿಷಯೇ ಸಂಬಂಧ ಇತ್ಯಾತ್ಮಾಶ್ರಯೋಽಪಿ । ನನು ಯದ್ಜ್ಞಾನಂ ಯದಭಿಲಪನರೂಪವ್ಯವಹಾರಕಾರಣಂ ಸ ತಸ್ಯ ವಿಷಯಃ; ಕರಣಪಾಟವಾದ್ಯಭಾವೇನ ವ್ಯವಹಾರಾನುದಯೇಽಪಿ ಸಹಕಾರಿವಿರಹಪ್ರಯುಕ್ತಕಾರ್ಯಾಭಾವವತ್ತ್ವರೂಪಂ ಕಾರಣತ್ವಮಸ್ತ್ಯೇವ, ನ ಚ ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪಕವಿಷಯೇ ಅವ್ಯಾಪ್ತಿಃ ತಸ್ಯಾಂಗೀಕಾರಾತ್, ನ ಚ ಯತ್ತದ್ಭ್ಯಾಮನನುಗಮೋ ದೋಷಃ; ಕಸ್ಯ ಕೋ ವಿಷಯ ಇತಿ ಅನನುಗತಸ್ಯೈವ ಪ್ರಶ್ನವಿಷಯತ್ವೇನ ತಸ್ಯಾದೋಷತ್ವಾತ್ , ನ ಘಟಜ್ಞಾನಾನಂತರಂ ಪ್ರಮಾದಾಯ ಯದ್ಯತ್ರ ಪಟ ಇತಿ ವ್ಯವಹಾರಸ್ತತ್ರ ಘಟಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪಟಾಭಿಲಪನರೂಪವ್ಯವಹಾರಜನಕತ್ವೇನ ಪಟವಿಷಯತ್ವಾಪತ್ತಿಃ; ಸಮಾನವಿಷಯಾಭಿಲಾಪಂ ಪ್ರತ್ಯೇವ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಜನಕತಯಾ ಭಿನ್ನವಿಷಯತಯಾ ತತ್ರಾಜನಕತ್ವಾದಿತಿ–ಚೇನ್ನಃ ಅಭಿಲಪನರೂಪವ್ಯವಹಾರಜನನಯೋಗ್ಯತ್ವಂ ನ ಪ್ರಾತಿಸ್ವಿಕರೂಪೇಣ ನಿರ್ಣೇಯಮ್ । ಅವಚ್ಛೇದಕತ್ವಸ್ಯ ಫಲನಿರ್ಣೇಯತ್ವಾತ್ ; ಪ್ರತಿಸ್ವಂ ಚ ಫಲಾದರ್ಶನಾತ್, ಅಜನಿತಫಲೇ ಪ್ರಾತಿಸ್ವಿಕಯೋಗ್ಯತಾಯಾಂ ಮಾನಾಭಾವಾತ್ , ಕಿಂತು ತತ್ರ ತತ್ರಾನುಗತತತ್ತವೃತ್ತಿವಿಷಯತ್ವೇನ । ತಥಾಚ ಆತ್ಮಾಶ್ರಯಃ । ಅತಏವಜ್ಞಾನಕರ್ಮತ್ವಂ ವಿಷಯತ್ವಮ್ , ಕರ್ಮತ್ವಂ ಚ ನ ಕಾರಕವಿಶೇಷಃ; ಯೇನಾತೀತಾದೌ ತದಭಾವೋ ಭವೇತ್ , ಕಿಂತು ಕ್ರಿಯಾಧೀನವ್ಯವಹಾರಯೋಗ್ಯತ್ವರೂಪಾತಿಶಯವತ್ತ್ವಮ್ ; ಅನ್ಯಥಾ ಘಟಂ ಕರೋತೀತ್ಯಾದಾವಸಿದ್ಧಂ ಘಟಾದಿಜನಕಂ ಸಿದ್ಧಂ ಚ ನ ಕೃತಿಕರ್ಮೇತಿ ದ್ವಿತೀಯಾವಿಭಕ್ತಿರನರ್ಥಿಕಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ ನಿರಸ್ತಮ್; ವ್ಯವಹಾರಯೋಗ್ಯತ್ವಂ ನ ವ್ಯವಹಾರರೂಪಫಲೋಪಹಿತತ್ವಮ್ ; ಕುತ್ರಚಿತ್ ಪ್ರತಿರುದ್ಧೇ ವ್ಯವಹಾರೇ ಅವ್ಯಾಪ್ತೇಃ । ನಾಪಿ ತತ್ಸ್ವರೂಪಯೋಗ್ಯತ್ವಮ್ ; ವಿಷಯತ್ವಾದನ್ಯಸ್ಯ ತಸ್ಯಾಸಂಭವಾದಿತಿ ಪೂರ್ವೋಕ್ತದೋಷಾತ್ । ನ ಚ–ಅವಚ್ಛೇದಕಾತ್ ಭಿನ್ನಂ ಸಹಕಾರಿ ವಿರಹಪ್ರಯುಕ್ತಕಾರ್ಯಾಭಾವವತ್ವಂ ತದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್। ಅನುಗತಾವಚ್ಛೇದಕಧರ್ಮಂ ವಿನಾ ತಸ್ಯಾಪಿ ಗ್ರಹೀತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ಘಟಂ ಕರೋತೀತ್ಯತ್ರ ಸಿದ್ಧಸ್ಯೈವ ಕಪಾಲಾದೇಃ ಕೃತಿಕರ್ಮತಾ; ವ್ಯಾಪಾರಕಾರ್ಯತಯಾ ಸಿದ್ಧಸ್ಯೈವ ಕೃತಿಕರ್ಮತಾಂಗೀಕಾರಾತ್ । ಅತಏವ ನಿಷ್ಪಾದನಾವಾಚಿಧಾತುಸಭಭಿವ್ಯಾಹೃತಕರ್ಮಪದೇ ಶಕ್ಯಾವಯವೇ ನಿರೂಢಲಕ್ಷಣಾಮಾಹುರಸತ್ಕಾರ್ಯವಾದಿನಃ । ಸತ್ಕಾರ್ಯವಾದಿನಾಂ ತು ಪೂರ್ವಸತೋಽಪ್ಯಭಿವ್ಯಂಜನೀಯತಯಾ ನ ಕಾರಕತ್ವಕೃತಿಕರ್ಮತ್ವಯೋರನುಪಪತ್ತಿಃ । ಏತೇನ-‘ಯಸ್ಯಾಂ ಸಂವಿದೀ'ತ್ಯಾದಿಪೂರ್ವೋಕ್ತೇಽಪಿ ನ ದೋಷಃ ಸಂವಿದೀತಿ ಸತಿ ಸಪ್ತಮೀ, ಭಾಸಮಾನತ್ವಂ ಚ ವ್ಯವಹಾರಯೋಗ್ಯತ್ವಮ್ , ತಚ್ಚ ಸತಿ ಕಾರಣಾಂತರೇ ವ್ಯವಹಾರಾವಶ್ಯಂಭಾವ ಇತ್ಯೇತದಪಿ–ನಿರಸ್ತಮ್ । ನನು–ಯಃ ಸಂಬಂಧಾಂತರಮನಪೇಕ್ಷ್ಯ ಯಜ್ಜ್ಞಾನಾವಚ್ಛೇದಕೋ ಯಜ್ಜ್ಞಾನಾನವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ವಭಾವಶ್ಚ ಸ ತಸ್ಯ ವಿಷಯಃ; ಯದ್ಯಪ್ಯಾತ್ಮಾ ಸ್ವವಿಷಯಜ್ಞಾನಸಮವಾಯವಾನ್; ತಥಾಪಿ ನ ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾವಚ್ಛೇದೇ ಸಮವಾಯಾಪೇಕ್ಷಾ, ಜ್ಞಾನಾಸಮವಾಯಿನೋಽಪಿ ಘಟಾದೇಸ್ತದವಚ್ಛೇದಕತ್ವದರ್ಶನಾತ್ , ಯದ್ಯಪಿ ಚ ರೂಪಜ್ಞಾನಂ ಮತ್ಸಮವೇತಂ ಧ್ವಸ್ತಮಿಷ್ಟಮಿತ್ಯಾದೌ ರೂಪಜ್ಞಾನಾವಿಷಯಾ ಅಪ್ಯಾತ್ಮಸಮವಾಯೇಚ್ಛಾಧ್ವಂಸಾದಯಃ ಸಂಬಂಧಾಂತರಮನಪೇಕ್ಷ್ಯ ಜ್ಞಾನಾವಚ್ಛೇದಕಾಃ; ತಥಾಪಿ ಸಮವೇತೇಷ್ಯಮಾಣಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯಾತ್ಮಕರೂಪಜ್ಞಾನಾವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ವಭಾವಾ ಏವ; ಸಂಬಂಧೇಚ್ಛಾದೀನಾಂ ಸಂಬಂಧೀಷ್ಯಮಾಣಾದ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ವಭಾವತ್ವಾದಿತಿ ನಾತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಃ । ಜ್ಞಾನವಿಷಯಸ್ತು ನ ಜ್ಞಾನಾವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ವಭಾವಃ; ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಘಟಾದ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ವಭಾವತ್ವವತ್ ಘಟಾದೇರ್ಜ್ಞಾನಾವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ವಭಾವತ್ವಾದರ್ಶನಾತ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಸ್ವಗ್ರಾಹಕಜ್ಞಾನವಿಷಯೀಭೂತಂ ಜ್ಞಾನವಿಷಯಕಾನುಮಿತ್ಯನುವ್ಯವಸಾಯಾದಿಕಂ ಜ್ಞಾನಂ ಜ್ಞಾನಾವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ವಭಾವಮ್ ; ತಥಾಪಿ ಸ್ವಯಂ ಯತ್ ಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತಿ ವಿಷಯಸ್ತದವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ವಭಾವಂ ನೇತಿ ನಾವ್ಯಾಪ್ತಿರಿತಿ ಚೇನ್ನ; ಮತ್ಸಮವೇತಂ ರೂಪಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯಾಕಾರಕಜ್ಞಾನಸ್ಯಾತ್ಮಸಮವಾಯವಿಷಯಕತ್ವಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾತ್ ಆತ್ಮಸಮವಾಯಸ್ಯ ಸಂಬಂಧತ್ವೇನ ಸಂಬಂಧಿಭೂತಸ್ವಜ್ಞಾನಾವಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಾತ್ , ಘಟಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಮಿತಿ ಪ್ರತೀತ್ಯಾ ಘಟಾವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ವಭಾವತ್ವಂ ಯಥಾ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ, ತಥಾ ಜ್ಞಾತೋ ಘಟ ಇತಿ ಪ್ರತೀತ್ಯಾ ಘಟಸ್ಯಾಪಿ ಜ್ಞಾನಾವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ವಭಾವತ್ವೇನಾಸಂಭವಾಚ್ಚ । ಅಥ ಯಜ್ಜ್ಞಾನಂ ಯದೀಯಸ್ವಭಾವಂ, ಸ ತಸ್ಯ ವಿಷಯಃ, ಮತ್ಸಮವೇತಂ ರೂಪಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯತ್ರ ತು ಸಮವಾಯ ಏವ ರೂಪಜ್ಞಾನಾವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ವಭಾವೋ, ನ ತು ರೂಪಜ್ಞಾನಂ ತದವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ವಭಾವಮ್ ; ಇದಂಚ ಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವ ವಿಷಯತ್ವಮುಕ್ತಮ್ ; ನತ್ವಿಚ್ಛಾದಿಸಾಧಾರಣಮಿತಿ ನಾವ್ಯಾಪ್ತಿರಿತಿ ಚೇನ್ನ; ಯದೀಯಸ್ವಾಭಾವಮಿತಿ ತದ್ಧಿತಸ್ಯ ಯದ್ವಿಷಯಕತ್ವಾರ್ಥಕತ್ವೇ ಆತ್ಮಾಶ್ರಯಾತ್, ಅರ್ಥಾಂತರಸ್ಯ ನಿರೂಪಯಿತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ , ರೂಪಜ್ಞಾನಾಭಾವಾಭಾವಸ್ಯ ರೂಪಜ್ಞಾನರೂಪತ್ವೇನ ರೂಪಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪ್ಯಭಾವೀಯತಯಾ ತದ್ವಿಷಯತ್ವಾಪತ್ತೇಃ । ನನು–ಜ್ಞಾನಜನಕಕರಣಸನ್ನಿಕರ್ಷಾಶ್ರಯತ್ವಂ ತದ್ವಿಷಯತ್ವಮ್ , ನ ಚ ರೂಪಜ್ಞಾನಕರಣಮನಸ್ಸನ್ನಿಕರ್ಷಾಶ್ರಯಸ್ಯಾತ್ಮನಸ್ತದ್ವಿಷಯತ್ವಾಪತ್ತಿಃ; ಕರಣಪದೇನಾಸಾಧಾರಣಜ್ಞಾನಕರಣಸ್ಯೈವ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ , ನ ಚ ಸಾಧಾರಣಜ್ಞಾನಕರಣಚಕ್ಷುಸ್ಸನ್ನಿಕರ್ಷಾಶ್ರಯಸ್ಯ ಮನಸೋಽಪಿ ರೂಪಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವಾಪತ್ತಿಃ; ಸನ್ನಿಕರ್ಷಪದೇನಾಪ್ಯಸಾಧಾರಣಜ್ಞಾನಜನಕಸನ್ನಿಕರ್ಷಸ್ಯೈವೋಕ್ತತ್ವಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ; ಚಕ್ಷುರ್ಮನಸ್ಸಂಯೋಗಸ್ಯಾಪಿ ಚಾಕ್ಷುಷಜ್ಞಾನಾಸಾಧಾರಣಕಾರಣತ್ವೇನ ಮನಸೋಽಪಿ ಚಾಕ್ಷುಷಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವಾಪತ್ತೇಃ, ಪರೋಕ್ಷವಿಷಯೇ ಅವ್ಯಾಪ್ತೇಶ್ಚ । ನ ಚ-ತತ್ರ ಲಿಂಗಜ್ಞಾನಂ ಕರಣಮ್, ತತ್ರ ಚ ಲಿಂಗಿನಃ ತದ್ವ್ಯಾಪ್ತತ್ವಂ ಸಂಬಂಧೋಽಸ್ತೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಲಿಂಗಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವಜ್ಞಾನಸಂಬಂಧಿತ್ವೇನಾನುಮಿತಿವಿಷಯತ್ವಾಪತ್ತೇಃ । ನ ಚಾನುಮಿತೌ ತದ್ವ್ಯಾಪ್ತತಾರೂಪಸಂಬಂಧ ಏವ ವಿಷಯತಾನಿಯಾಮಕಃ; ವ್ಯಾಪಕತಾವಚ್ಛೇದಕವ್ಯಾಪಕಸಂಬಂಧಾದೀನಾಮವಿಷಯತ್ವಾಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ-ಜ್ಞಾನಕರಣಸನ್ನಿಕರ್ಷಸಮಾನಾಧಿಕರಣೋ ಜ್ಞಾನಾವಚ್ಛೇದಕತ್ವಸಾಕ್ಷಾದ್ವ್ಯಾಪ್ಯಧರ್ಮೋ ವಿಷಯತ್ವಮ್, ಇದಂಚ ನಿತ್ಯಪರೋಕ್ಷಸಾಧಾರಣಮಿತಿ-ವಾಚ್ಯಮ್ । ವಸ್ತುತ್ವಾದಿಕಮೇವ ವಿಷಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಪತ್ತೇಃ, ಜ್ಞಾನಾವಚ್ಛೇದಕತ್ವಸ್ಯ ರೂಪಜ್ಞಾನಾವಿಷಯೇ ಸಮವಾಯೇಽಪಿ ಸತ್ತ್ವೇನಾತಿವ್ಯಾಪ್ತೇಶ್ಚ । ನ ಚ–ಜ್ಞಾನಜ್ಞೇಯಯೋಃ ಸ್ವರೂಪಸಂಬಂಧ ಏವ ವಿಷಯತ್ವಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಅಸಿದ್ಧೇಃ । ತಥಾ ಹಿ–ಸ್ವರೂಪಸಂಬಂಧ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಂ ಸಂಬಂಧ ಇತ್ಯರ್ಥತ್ವೇ ಸಂಯೋಗಾದಾವತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಃ, ನ ಚ ತದುಭಯಾನ್ಯತ್ವಂ ವಿಶೇಷಣಮ್ ; ಹಿಮವದ್ವಿಂಧ್ಯಯೋರಪಿ ಸ್ವರೂಪಸಂಬಂಧಾಪತ್ತೇಃ, ಸಂಬಂಧಾಂತರಮಂತರೇಣ ವಿಶಿಷ್ಟಪ್ರತೀತಿಜನನಯೋಗ್ಯತ್ವಂ ಸ್ವರೂಪಸಂಬಂಧ ಇತಿ ಚೇನ್ನ; ಆತ್ಮಾನಂ ಜಾನಾಮೀತ್ಯತ್ರಾವ್ಯಾಪ್ತೇಃ, ತತ್ರ ಸಂಬಂಧಾಂತರಸ್ಯ ಸಮವಾಯಸ್ಯೈವ ಸತ್ತ್ವಾತ್ ಅತೀಂದ್ರಿಯಾಭಾವಾದಾವವ್ಯಾಪ್ತೇಶ್ಚ, ನ ಹಿ ತಸ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟಪ್ರತೀತಿಜನನಯೋಗ್ಯತ್ವೇ ಮಾನಮಸ್ತಿ । ಅನ್ಯಥಾ ತೇನ ವಿಶಿಷ್ಟಪ್ರತ್ಯಯಜನನಾಪತ್ತೇಃ । ಕಿಂಚ ವಿಶಿಷ್ಟಪ್ರತೀತಿಜನನಯೋಗ್ಯತ್ವಂ ಧರ್ಮೋ ವಾ ಸಂಬಂಧಃ, ತಾದೃಶಸ್ವರೂಪದ್ವಯಮೇವ ವಾ । ಆದ್ಯೇ ಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಸಂಬಂಧತ್ವವ್ಯಾಘಾತಃ, ಪ್ರತೀತಿಘಟಿತಸ್ಯಾಪ್ಯಚಾಕ್ಷುಷಾದಿಜ್ಞಾನಾಗೋಚರತ್ವಪ್ರಸಂಗಶ್ಚ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ; ಅನನುಗಮಾತ್ । ಕಿಂಚೈವಮಭಾವಭ್ರಮಾನುಪಪತ್ತಿಃ। ತತ್ರಾಪಿ ವಿಶಿಷ್ಟಪ್ರತೀತಿಸಂಭವೇ ಸ್ವರೂಪಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾತ್ । ನಚ ಪ್ರಮಾತ್ವಘಟಿತಂ ತಲ್ಲಕ್ಷಣಂ; ವಾಸ್ತವಸಂಬಂಧಸತ್ತ್ವೇ ಪ್ರಮಾತ್ವಸ್ಯಾಪ್ಯಾಪಾದ್ಯತ್ವಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ತತ್ರ ತಸ್ಯಾಪ್ರಮಾತ್ವೇ ಸಂಬಂಧಾಭಾವಃ ತಸ್ಮಿಂಶ್ಚ ತಸ್ಯ ಪ್ರಮಾತ್ವಮಿತ್ಯನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಾತ್ । ನನು–ಸಂಬಂಧಾಂತರಮಂತರೇಣ ವಿಶಿಷ್ಟಪ್ರತೀತಿಜನನಯೋಗ್ಯತಾವಚ್ಛೇದಕಾವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಸಂಬಂಧತ್ವಂ ಸಂಯೋಗತ್ವಾವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ದಂಡೀತ್ಯಾದೌ ಸಂಬಂಧತ್ವವತ್, ವಿಶಿಷ್ಟಬುದ್ಧಿಶ್ಚಾವಚ್ಛೇದಿಕಾವಿಷಯಿಣ್ಯೇವಾವಚ್ಛೇದ್ಯವಿಷಯಾ, ಅತೋ ನ ಸ್ವರೂಪಸಂಬಂಧಗೋಚರವಿಶಿಷ್ಟಬುದ್ಧೇಶ್ಚಾಕ್ಷುಷತ್ವವಿರೋಧಃ; ನಚ–ತರ್ಹ್ಯಭಾವಪ್ರಮಭ್ರಮಯೋಃ ಸ್ವರೂಪದ್ವಯಮಾತ್ರವಿಷಯತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್ ಪ್ರಮಾಭ್ರಮವ್ಯವಸ್ಥಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ : ಘಟಾಭಾವವತಿ ಘಟಾಭಾವಜ್ಞಾನತ್ವೇನ ತದ್ಭಿನ್ನಜ್ಞಾನತ್ವೇನ ಚ ವ್ಯವಸ್ಥೋಪಪತ್ತೇಃ । ನನು–ಅತಿರಿಕ್ತಾವಿಷಯತ್ವೇ ತಸ್ಯೈವಾನುಪಪತ್ತಿಃ, ನಹಿ ಭವದ್ರೀತ್ಯಾ ತಸ್ಯೋಭಯಾತ್ಮಕತ್ವೇನ ತದುಭಯಸತ್ತ್ವೇನ ವ್ಯಧಿಕರಣಪ್ರಕಾರತ್ವ ರೂಪಭ್ರಮತ್ವಸ್ಯೈವಾಭಾವೇ ಭ್ರಮತದನ್ಯತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ವ್ಯವಸ್ಥಾ ಸಂಭವತೀತಿ--ಚೇನ್ನ; ಘಟಾಭಾವಾಭಾವಸ್ಯ ಘಟತ್ವೇನ ತದ್ವತಿ ಘಟಾಭಾವಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವ್ಯಧಿಕರಣಪ್ರಕಾರಕತ್ವಸಂಭವಾತ್ । ಕಿಂಚ ಭ್ರಮಸ್ಯ ವಸ್ತುಗತ್ಯಾ ಯತ್ ಘಟವತ್ಸ ವಿಷಯಃ, ನ ತು ಪ್ರಮಾಯಾ ಇತ್ಯತಿರಿಕ್ತವಿಷಯತ್ವಮಸ್ತ್ಯೇವ; ನಚಾತೀಂದ್ರಿಯಾಭಾವೇ ಅವ್ಯಾಪ್ತಿಃ। ಅತ್ಯಂತಾಭಾವೇ ಪ್ರತಿಯೋಗಿದೇಶಾನ್ಯದೇಶತ್ವಂ, ಪ್ರಾಗಭಾವಾದೌ ಪ್ರತಿಯೋಗಿದೇಶತ್ವೇ ಸತಿ ಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಾಲಾನ್ಯಕಾಲತ್ವಮ್, ಅನ್ಯೋನ್ಯಾಭಾವೇ ಪ್ರತಿಯೋಗಿತಾವಚ್ಛೇದಕದೇಶಾನ್ಯದೇಶತ್ವಂ, ವಿಶಿಷ್ಟಪ್ರತ್ಯಯಜನನಯೋಗ್ಯತಾವಚ್ಛೇದಕಮ್ । ತದವಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಂ ಚ ವಿಶಿಷ್ಟಪ್ರತೀತ್ಯಜನಕೇಽಪ್ಯತೀಂದ್ರಿಯಾಭಾವೇ ಸುಲಭಮ್ , ನ ಹ್ಯರಣ್ಯಸ್ಥೋ ದಂಡೋ ನ ಘಟಜನನಯೋಗ್ಯತಾವಚ್ಛೇದಕಾವಚ್ಛಿನ್ನ ಇತಿ ಚೇತ್, ಮೈವಮ್ ; ನಿತ್ಯಸ್ಯಾತೀಂದ್ರಿಯಸ್ಯಾಕಾಶಾತ್ಯಂತಾಭಾವಾದೇರ್ವಿಶಿಷ್ಟಪ್ರತೀತಿಜನನಯೋಗ್ಯತಾವಚ್ಛೇದಕಾವಚ್ಛಿನ್ನತ್ವೇ ಅವಶ್ಯಂ ವಿಶಿಷ್ಟಪ್ರತ್ಯಯಜನಕತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನಿತ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಯೋಗ್ಯಸ್ಯ ಸಹಕಾರಿಸಮವಧಾನನಿಯಮಾತ್ । ಕಿಂಚ ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಯ ಇತ್ಯತ್ರ ಸ್ವರೂಪಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಷಷ್ಠ್ಯರ್ಥತ್ವೇ ಆತ್ಮಾಶ್ರಯಃ, ಸಂಬಂಧಮಾತ್ರಸ್ಯ ತದರ್ಥತ್ವೇ ಆತ್ಮತ್ವಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಾತ್ಮಸಂಬಂಧಿಸಮೂಹಾಲಂಬನವಿಷಯೇ ಘಟಪಟಾದಾವತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಃ; ತಯೋರಪಿ ವಿಶಿಷ್ಟಸಂಬಂಧ್ಯವಿಶಿಷ್ಟವಿಷಯಜ್ಞಾನಜನಕತ್ವಾತ್ । ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಭಾವಃ ಜ್ಞಾತೋಽಭಾವ ಇತಿ ಪ್ರತೀತ್ಯೋರ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಂ ನ ಸ್ಯಾತ್; ಜ್ಞಾನಾಭಾವಯೋರುಭಯೋರೇವೋಭಯತ್ರ ಸ್ವರೂಪಸಂಬಂಧತ್ವೇ ವಿಷಯಕೃತವಿಶೇಷಾಭಾವಾತ್ । ಅತಏವವಿಶಿಷ್ಟಪ್ರತೀತಿಜನನಯೋಗ್ಯತ್ವಂ ಜ್ಞಾನಜ್ಞೇಯಾದಿಸ್ಥಲೇ ಅತಿರಿಕ್ತಮೇವ ಸಂಬಂಧ ಇತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್; ಅತೀಂದ್ರಿಯೇ ನಿತ್ಯಾಭಾವೇಽವ್ಯಾಪ್ತೇಃ । ನ ಹಿ ತತ್ರ ವಿಶಿಷ್ಟಪ್ರತೀತಿಜನನಯೋಗ್ಯತಾ; ಫಲೋಪಧಾನಾಪತ್ತೇಃ, ಪ್ರತೀತಿಘಟಿತಸ್ಯ ಚಾಕ್ಷುಷಾದಿಪ್ರತೀತಾವವಿಷಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಚ । ತಸ್ಮಾತ್ಸತ್ಯತ್ವೇ ಸಂಬಂಧಾನುಪಪತ್ತೇರಾಧ್ಯಾಸಿಕ ಏವ ದೃಗ್ದೃಶ್ಯಯೋಃ ಸಂಬಂಧ ಇತಿ ॥

ಸ್ಯಾದೇತತ್ ಸರ್ವಸ್ಯಾಪಿ ದೃಶ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಕದೃಗಧ್ಯಸ್ತತ್ವೇಽಪಿ ಕಸ್ಯಚಿತ್ ಕದಾಚಿತ್ ಕಿಂಚಿತ್ ಪ್ರತಿಪ್ರಕಾಶಾಯ ತ್ವಯಾಽಪಿ ತತ್ತತ್ಸನ್ನಿಕೃಷ್ಟೇಂದ್ರಿಯಜನ್ಯತತ್ತದಾಕಾರವೃತ್ತಿದ್ವಾರಕ ಏವಾನಾವೃತದೃಕ್ಸಂಬಂಧಃ ಸ್ವೀಕೃತಃ; ತಥಾಚ ಸತ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ತದ್ವಾರಕ ಏವ ಸಂಬಂಧೋಽಸ್ತು, ಕಿಮಾಧ್ಯಾಸಿಕಸಂಬಂಧದುರ್ವ್ಯಸನೇನ, ನ ಹಿ ಭವತಾಂ ವಿಜ್ಞಾನವಾದಿನಾಮಿವ ತತ್ತಜ್ಜ್ಞಾನೇ ತತ್ತದರ್ಥಾಧ್ಯಾಸಸ್ವೀಕಾರಃ, ಶುದ್ಧದೃಶಃ ಸ್ವತೋ ಭೇದಾಭಾವಾತ್ ಉಪಾಧಿವಿಶಿಷ್ಟಾಯಾ ಭೇದೇಽಪಿ ಘಟಾದಿವತ್ತಸ್ಯಾ ಅಪಿ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇನಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾಯೋಗಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ; ಪ್ರಕಾಶಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಸ್ವಸಂಸೃಷ್ಟಪ್ರಕಾಶಕತ್ವನಿಯಮೇನ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಪರಂಪರಾಸಂಬಂಧೇನ ವಿಷಯಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ನಹಿ ಪ್ರದೀಪಃ ಪರಂಪರಾಸಂಬದ್ಧಂ ಪ್ರಕಾಶಯತಿ; ಅತೋ ವಿಷಯಾಧಿಷ್ಠಾನಚೈತನ್ಯಮನಾವೃತಮೇವ ಪ್ರಕಾಶಕಮ್ , ಆವರಣಭಂಗಶ್ಚ ವೃತ್ತ್ಯಾ; ಅತೋ ವೃತ್ತೇಃ ಪೂರ್ವಮಾಧ್ಯಾಸಿಕಸಂಬಂಧೇ ವಿದ್ಯಮಾನೇಽಪಿ ದೃಶ್ಯಾಽಪ್ರತೀತಿರುಪಪನ್ನಾ ।೨ ಅತ ಏವ – ವೃತ್ತಿಪ್ರತಿ ಬಿಂಬಿತಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಘಟಪ್ರಕಾಶಕತ್ವೇ ಆಧ್ಯಾಸಿಕಸಂಬಂಧಸ್ಯಾತಂತ್ರತಾಪಾತಃ, ಘಟಾಭಿವ್ಯಕ್ತಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಘಟಪ್ರಕಾಶಕತ್ವೇ ಆವಶ್ಯಕೇನ ವೃತ್ತಿಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತಚೈತನ್ಯೇನೈವ ಘಟಪ್ರಕಾಶಕತ್ವೋಪಪತ್ತೌ ತದಧಿಷ್ಠಾನಚಿದಭಿವ್ಯಕ್ತಿಕಲ್ಪನಾಯೋಗ ಇತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್: ಪರೋಕ್ಷವಿಲಕ್ಷಣಸ್ಫುಟತರವ್ಯವಹಾರಾರ್ಥ ವಿಷಯಾಧಿಷ್ಠಾನಚೈತನ್ಯಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿಕಲ್ಪನಾಯಾ ಯುಕ್ತತ್ವತ್ । ನ ಚ–ಶುದ್ಧಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಚರಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾತ್ಪೂರ್ವಂ ನಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿಃ, ಅಭಿವ್ಯಕ್ತಸ್ಯ ಚ ಘಟಾದ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ನ ತದಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಮ್, ಆತ್ಮಾಶ್ರಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಚರಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾತ್ ಪೂರ್ವಮಪಿ ಶುದ್ಧಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾವಶಾದಧಿಷ್ಠಾನಭೂತಸ್ಯ ಮೂಲಾಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತಿಲಕ್ಷಣಾಭಿವ್ಯಕ್ತ್ಯಭಾವೇಽಪಿ ತದವಸ್ಥಾವಿಶೇಷಾದಿನಿವೃತ್ತಿಲಕ್ಷಣಾಭಿವ್ಯಕ್ತ್ಯಾ ವಿಷಯಪ್ರಕಾಶಕತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ನಚ-ಘಟಪ್ರಕಾಶಿಕಾಯಾಃ ದೃಶೋ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇನಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಂ ಸತ್ಯತ್ವೇ ದೋಷಾಜನ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರಮಾತ್ವಾತ್ ಸತ್ಯಂ ಸ್ವವಿಷಯಂ ಪ್ರತಿ ನಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಮಿತ್ಯುಭಯತಃಪಾಶಾ ರಜುರಿತಿ-ವಾಚ್ಯಮ್; ಯತೋ ದೋಷಜನ್ಯತ್ವಂ ನ ಪ್ರಮಾತ್ವಪ್ರಯೋಜಕಮ್; ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಸರ್ವತ್ರ ದೋಷಾಜನ್ಯತ್ವಾತ್ , ಕಿಂತು ದೋಷಜನ್ಯವೃತ್ತ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಮ್ ; ಪ್ರಕೃತೇ ಚ ತದಭಾವಾತ್ ನ ವಿಷಯಸ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವಮ್ । ಅತೋ ಮಿಥ್ಯಾಭೂತವಿಷಯಂ ಪ್ರತ್ಯಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಂ ಸತ್ಯಾಯಾ ದೃಶೋ ಯುಕ್ತಮ್ । ನನು ತಾತ್ತ್ವಿಕಸಂಬಂಧಾಸಂಭವೇ ಆಧ್ಯಾಸಿಕಸಂಬಂಧಕಲ್ಪನಮ್ ? ಸ ಏವ ತು ಕುತಃ; ಕ್ಲೃಪ್ತಸಂಯೋಗಬಾಧೇ ಗುಣಗುಣಿನೋಃ ಸಮವಾಯವತ್ತದುಭಯಬಾಧೇ ತೃತೀಯಸ್ಯ ಸಂಭವಾತ್, ನಚ ತತ್ರ ಮಾನಾಭಾವಃ; ಸಮವಾಯವದನುಮಾಧ್ಯಕ್ಷಯೋಃ ಸತ್ತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ ಪರಸ್ಪರಾಸಂಯುಕ್ತಾಸಮವೇತವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯಕವಿಶಿಷ್ಟಧೀರ್ವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯಸಂಬಂಧವಿಶಿಷ್ಟವಿಷಯಾ, ವಿಶಿಷ್ಟಧೀತ್ವಾತ್, ದಂಡೀತಿ ವಿಶಿಷ್ಟಧೀವತ್ ; ಉಕ್ತಾ ಜನ್ಯಪ್ರಮಾ, ವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯಸಂಬಂಧನಿಮಿತ್ತಕಾ, ಅಬಾಧಿತಜನ್ಯವಿಶಿಷ್ಟಧೀತ್ವಾತ್ , ಸಂಮತವತ್; ವಿಮತಾ ಧೀಃ, ಅಬಾಧಿತವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯಸಂಬಂಧವಿಷಯಾ ಅಬಾಧಿತವಿಶಿಷ್ಟಧೀತ್ವಾದ್ದಂಡೀತಿ ವಿಶಿಷ್ಟಧೀವತ್। ಗೋಮಾಂಶ್ಚೈತ್ರ ಇತ್ಯಾದೇರಪಿ ಪಕ್ಷಕುಕ್ಷಿನಿಕ್ಷೇಪ ಏವೇತಿ ನ ತತ್ರ ವ್ಯಭಿಚಾರಶಂಕಾ । ತಥಾ ಚ ಸಂಯೋಗಸಮವಾಯಾತಿರಿಕ್ತಸಂಬಂಧಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಚೇನ್ನ; ಪ್ರಥಮೇ ದ್ವಿತೀಯೇ ಚಾರ್ಥಾಂತರಮ್ ; ಆಧ್ಯಾಸಿಕಸಂಬಂಧಸ್ಯೈವ ವಿಷಯತ್ವೇನ ನಿಮಿತ್ತತ್ವೇನ ಚೋಪಪತ್ತೇಃ । ದ್ವಿತೀಯೇ ಪರೋಕ್ಷಧೀಷು ವ್ಯಭಿಚಾರಶ್ಚ । ತೃತೀಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಪರ್ಯಂತಾಬಾಧಿತತ್ವೇನ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಮೇವ। ಸರ್ವಥಾ ಅಬಾಧಿತಧೀವಿಷಯತ್ವೇ ಸಾಧ್ಯೇ ಸಾಧ್ಯವೈಕಲ್ಯಮ್ । ನ ಚ–ತಾತ್ತ್ವಿಕಸಂಬಂಧಬಾಧೇ ಆಧ್ಯಾಸಿಕಸಂಬಂಧಸಿದ್ಧಿಃ, ತಥಾಚ ಸಂಯೋಗಸಮವಾಯಾತಿರಿಕ್ತತಾತ್ತ್ವಿಕಸಂಬಂಧಬಾಧಪರ್ಯಂತಂ ನಾಧ್ಯಾಸಿಕಸಂಬಂಧಸಂಭಾವನಾ, ತಥಾಚ ಕಥಮರ್ಥಾಂತರಸಿದ್ಧಸಾಧನಸಾಧ್ಯವೈಕಲ್ಯಾನೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ತಾತ್ತ್ವಿಕಸಂಬಂಧಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಕಾನುಪಲಬ್ಧ್ಯಾಬಾಧಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ ತಾತ್ತ್ವಿಕಸಂಬಂಧಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಕೋ ದೇಶಕಾಲವಿಪ್ರಕರ್ಷಾಭಾವಃ । ಸ ಚಾತೀತಾದಿವಿಷಯಕಜ್ಞಾನಾದೀನಾಂ ನಾಸ್ತ್ಯೇವೇತಿ ಕಥಂ ತಾತ್ತ್ವಿಕಸ್ತೇಷಾಂ ಸಂಬಂಧಃ । ನ ಚ-ಸಮವಾಯವತ್ ಸಂಬಂಧ್ಯಭಾವವಿಪ್ರಕರ್ಷಾದ್ಯವಿರುದ್ಧತ್ವೇನೈವ ತತ್ಸದ್ಧಿರಿತಿ-ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಸಮವಾಯಸ್ಯಾಪಿ ದೇಶಕಾಲವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟಯೋಃ ಸಂಬಂಧವ್ಯವಹಾರಾಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾತ್ । ನಹಿ ಸಂಬಂಧ್ಯಭಾವೇಽಪಿ ಸನ್ ಸಮವಾಯೋಽದ್ಯ ನಷ್ಟಂ ಘಟಂ ಶ್ವಸ್ತನೇನ ರೂಪೇಣ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ। ನ ಚಾಧ್ಯಾಸಿಕತ್ವೇ ಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯೇ ಧರ್ಮಿಗ್ರಾಹಕಮಾನಬಾಧಃ; ವಿಶಿಷ್ಟಬುದ್ಧಿತ್ವೇನ ಪ್ರಥಮತಾತ್ತ್ವಿಕಾತಾತ್ತ್ವಿಕಸಾಧಾರಣಸಂವಂಧತ್ವಸ್ಯೈವ ಸಿದ್ಧೇಃ । ಕಿಂಚ ಸಂಬಂಧಗ್ರಾಹಕ ಏವ ತಾತ್ತ್ವಿಕಸಂಬಂಧವ್ಯಾಪಕಾನುಪಲಬ್ಧಿರೂಪಬಾಧಸಹಕೃತಾಧ್ಯಾಸಿಕಸಂಬಂಧೇ ಪರ್ಯವಸ್ಯತಿ । ಅತೋ ನ ಧರ್ಮಿಗ್ರಾಹಕಬಾಧಶಂಕಾಪಿ । ನ ಚೈವಂ– ಯುತಸಿದ್ಧಯೋರೇವ ಸಂಯೋಗರೂಪಸಂಬಂಧದರ್ಶನಾದಯುತಸಿದ್ಧಿರಪಿ ಸಂಯೋಗಸ್ಯ ಬಾಧಿಕಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಅಯುತಸಿದ್ಧಯೋರಪಿ ಕ್ವಚಿತ್ಸಂಬಂಧಾದರ್ಶನೇನ ಯುತಸಿದ್ಧತ್ವಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಾಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾತ್ , ಯಸ್ಮಿನ್ ಸತ್ಯವಶ್ಯಂ ಸಂಬಂಧಃ ಸ ಏವ ಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜಕ ಇತಿ ಸಮವ್ಯಾಪ್ತತ್ವಾಭಾವೇನ ಯುತಸಿದ್ಧ್ಯನುಪಲಬ್ಧೇರಬಾಧಕತ್ವಾತ್ , ಯತ್ರ ಸಂಬಂಧಸ್ತತ್ರಾವಶ್ಯಂ ಯುತಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ವಿಷಮವ್ಯಾಪ್ತಿಕಲ್ಪನೇಽಪಿ ಮಾನಾಭಾವಾತ್ , ಅನುಕೂಲತರ್ಕಾದರ್ಶನಾತ್, ದೇಶಕಾಲವಿಪ್ರಕರ್ಷಾಭಾವವತಾಂ ತು ಸರ್ವೇಷಾಂ ಸಂಬಂಧದರ್ಶನೇನ ವಿಪ್ರಕರ್ಷೇ ತದರ್ಶನೇನ ಚ ಸಮವ್ಯಾಪ್ತತಯಾ ಪ್ರಯೋಜಕಸ್ಯ ದೇಶಕಾಲವಿಪ್ರಕರ್ಷಾಭಾವಸ್ಯಾನುಪಲಬ್ಧೇಃ ಸಂಬಂಧಬಾಧಕತ್ವಸ್ಯಾವಶ್ಯಮಂಗೀಕರಣೀಯತ್ವಾತ್ । ನಹಿ ಪ್ರಯೋಜಕಾಭಾವೇ ಪ್ರಯೋಜ್ಯಸಂಭವಃ । ನನ್ವೇವಂ–ಧ್ವಂಸಾದೇರತೀತಾದಿನಾ, ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಲಕ್ಷಣಾಂತರ್ಗತಸ್ಯಾತ್ಯಂತಾಭಾವಸ್ಯ ಪ್ರತಿಯೋಗಿನಾ, ಶಕ್ತೇಃ ಶಕ್ಯೇನ ಅಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಜ್ಞೇಯೇನ, ಇಚ್ಛಾಯಾ ಇಷ್ಯಮಾಣೇನ, ವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ವ್ಯವಹರ್ತವ್ಯೇನ, ವಾಕ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥೇನ, ವೃತ್ತಿರೂಪಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಜ್ಞೇಯೇನ, ಸಂಬಂಧೋ ನೇತಿ ತ್ವದ್ವಾಕ್ಯೋಕ್ತಸಂಬಂಧಾಭಾವಸ್ಯ ಜ್ಞಾನೇನಾಸಂಬಂಧಾತ್ ಸ್ವನ್ಯಾಯಸ್ವಕ್ರಿಯಾಸ್ವವಚನವಿರೋಧಾಃ ಸ್ಯುಃ; ನಹಿ ಜ್ಞಾನೇ ಜ್ಞೇಯಮಿವ ಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯಾದಿಕಮಭಾವಾದಾವಧ್ಯಸ್ತಮಿತಿ–ಚೇನ್ನ; ಯದ್ಯಪ್ಯುಕ್ತನ್ಯಾಯಸಾಮ್ಯೇನ ಧ್ವಂಸಾದೀನಾಂ ಸ್ವಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯಾದಿಭಿಸ್ತಾತ್ತ್ವಿಕಃ ಸಂಬಂಧೋ ನಾಸ್ತ್ಯೇವ, ಅಧ್ಯಾಸೋಽಪಿ ನ ಜ್ಞಾನಜ್ಞೇಯನ್ಯಾಯೇನ, ಉಭಯೋರಪಿ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾತ್; ತಥಾಪಿ ಪ್ರತೀಯಮಾನಂ ಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯನುಯೋಗಿಭಾವಾದಿಕಂ ಸರ್ವಥಾ ನ ನಿರಾಕುರ್ಮಃ, ಕಿಂತು ತಾತ್ತ್ವಿಕಾಧ್ಯಾಸಾಭ್ಯಾಂ ಭಿನ್ನಮೇವ ಜ್ಞೇಯಕುಕ್ಷಿನಿಕ್ಷಿಪ್ತತ್ವಾತ್ ಮಿಥ್ಯಾಭೂತಮಂಗೀಕುರ್ಮಃ । ಸಚ ಸಂಯೋಗಾದಿವದತಿರಿಕ್ತೋ ವಾ ಸ್ವರೂಪಂ ವಾ ಪರಾಂಗೀಕೃತಪದಾರ್ಥಾಂತರ್ಗತೋ ವಾ ತದತಿರಿಕ್ತೋ ವೇತ್ಯಸ್ಯಾಂ ಕಾಕದಂತಪರೀಕ್ಷಾಯಾಂ ನ ನೋ ನಿರ್ಬಂಧಃ । ನ ಚ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಸಿದ್ಧೇಃ ಪ್ರಾಕ್ ತದಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಅನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಃ; ದೃಗ್ದೃಶ್ಯಸಂಬಂಧಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಜ್ಞೇಯಮಾತ್ರಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸಿಕತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ತನ್ಮಧ್ಯಪತಿತಸ್ಯ ಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯಭಾವಾದಿಸಂಬಂಧಸ್ಯಾಪಿ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ, ನ ತು ಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯಭಾವಾದಿಸಂಬಂಧಮಿಥ್ಯಾತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯನಂತರಂ ದೃಶ್ಯಮಿಥ್ಯಾತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ವ್ಯವಹಾರೋಪಯುಕ್ತಸಂಬಂಧಸಾಮಾನ್ಯಸ್ಯಾಪ್ರತಿಕ್ಷೇಪಾತ್ ನ ಸ್ವವಚನಾದಿವಿರೋಧಃ। ತದುಕ್ತಂ ಖಂಡನಕೃದ್ಭಿಃ ‘ಬಾಧೇಽದೃಢೇಽನ್ಯಸಾಮ್ಯಾತ್ ಕಿಂ ? ದೃಢೇ ತದಪಿ ಬಾಧ್ಯತಾಮ್ । ಕ್ವ ಮಮತ್ವಂ ಮುಮುಕ್ಷೂಣಾಮನಿರ್ವಚನವಾದಿನಾಮ್ ॥ ಇತಿ । ನ ಚಾದೃಢತ್ವಂ ಬಾಧಸ್ಯ; ವ್ಯಾಪಕಾನುಪಲಬ್ಧಿರೂಪತರ್ಕಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾತ್ । ಸ್ವಕ್ರಿಯಾದಿವಿರೋಧರೂಪಪ್ರತಿಕೂಲತರ್ಕಸ್ಯ ಪರಿಹೃತತ್ವಾಚ್ಚ । ಅತಏವ ನ ಜಾತಿವಾದಿಸಾಮ್ಯಮ್; ತೇನ ಹಿ ನಿಯಮಸಾಪೇಕ್ಷಾನಿತ್ಯತ್ವಸಾಧಕಕೃತಕತ್ವಾದೌ ನಿಯಮಾನಪೇಕ್ಷಣದರ್ಶನಮಾತ್ರೇಣ ರೂಪವತ್ವಾದಿಕಮಾಪಾದ್ಯತೇ, ನ ತ್ವಸ್ಮಾಭಿಸ್ತಥಾನಿಯಮನಿರಪೇಕ್ಷೇಣ ಸಾಹಚರ್ಯಮಾತ್ರೇಣ ಕಿಂಚಿದಾಪಾದ್ಯತೇ । ನ ಚೈವಂ-ಜ್ಞಾನಜ್ಞೇಯಯೋರಪಿ ಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯಭಾವಾದಿಸಮಕಕ್ಷ್ಯ ಏವ ಸಂಬಂಧೋಽಸ್ತ್ವಿತಿ-ವಾಚ್ಯಮ್; ಪರಸ್ಪರಾಧ್ಯಾಸಾತ್ಮಕಸಂಬಂಧಾಸಂಭವೇನೈವ ಸಂಬಂಧಾಂತರಕಲ್ಪನಾತ್, ತತ್ಸಂಭವೇ ತಸ್ಯೈವ ಸಂಬಂಧತ್ವಾತ್ । ನ ಚ–ಅಜ್ಞಾನವಿಷಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಷಯಿಣ್ಯಜ್ಞಾನೇಽನಧ್ಯಾಸೇನ ವಿಷಯಸ್ಯ ವಿಷಯಿಣ್ಯಧ್ಯಾಸನಿಯಮೋ ನ ಸಿದ್ಧ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಏವಂ ನಿಯಮಾನಭ್ಯುಪಗಮಾತ್, ಕಿಂ ತು ಜ್ಞಾನಾಜ್ಞಾನಯೋರಧ್ಯಾಸ ಏವ ವಿಷಯೇಣ ಸಂಬಂಧಃ । ಸ ಚ ಜ್ಞಾನೇ ಜ್ಞೇಯಸ್ಯಾಜ್ಞೇಯೇ ಚಾಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸಾತ್ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ಅತ ಏವಾಧ್ಯಾಸಿಕಸಂಬಂಧವ್ಯತಿರೇಕಪ್ರದರ್ಶನೇ ಅಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಜ್ಞೇಯೇನೇತ್ಯನುದಾಹರಣಮ್ । ನನು–ಶ್ರವಣಾದೀನಾಂ ಚರಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾಂತಾನಾಂ ಸ್ವವಿಷಯೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸಂಬಂಧಾನುಪಪತ್ತಿಃ; ನಹಿ ಶ್ರವಣಾದೌ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಾಽಧ್ಯಸ್ತಮಿತಿ–ಚೇನ್ನ; ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋ ಹಿ ವೃತ್ತಿರ್ವಾ, ತದಭಿವ್ಯಕ್ತಚೈತನ್ಯಂ ವಾ । ಆದ್ಯೇ ತಸ್ಯಾಃ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಧ್ಯಸ್ತತ್ವೇನಾಜ್ಞಾನಾಜ್ಞೇಯಯೋರಿವ ಸಂಬಂಧೋಪಪತ್ತೇಃ । ಅತಏವ ಶ್ರವಣಾದಿನಾಪಿ ಮಾನಸಕ್ರಿಯಾರೂಪೇಣ ನ ಸಂಬಂಧಾನುಪಪತ್ತಿಃ, ದ್ವಿತೀಯೇ ತು ಅಭೇದೇನ ಸಂಬಂಧಾನುಪಯೋಗಾತ್ ತತ್ಸಂಬಂಧಾನುಪಪತ್ತಿರ್ನ ದೋಷಾಯ । ಅತಏವ ಚರಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಧ್ಯಸ್ತತ್ವಾತ್ ಯದಿ ತದ್ವಿಷಯತ್ವಂ, ತದಾ ಘಟಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಧ್ಯಸ್ತತ್ವಾತ್ ತದ್ವಿಷಯತ್ವಾಪತ್ತಿರಿತಿ-ನಿರಸ್ತಮ್ ; ಘಟಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯ ಘಟಾಭಿವ್ಯಕ್ತಚೈತನ್ಯರೂಪತ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯನಧ್ಯಾಸಾತ್ , ವೃತ್ತಿರೂಪತ್ವೇ ತಸ್ಯಾಃ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಧ್ಯಾಸೇಽಪಿ ನಾಧಿಷ್ಠಾನಭೂತಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಷಯತ್ವಮ್ ; ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತಾಪ್ರಯೋಜಕಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸವಿಶೇಷಸ್ಯ ತತ್ರಾಭಾವಾತ್ , ತಸ್ಯ ಚ ಫಲಬಲಕಲ್ಪ್ಯತ್ವಾತ್ , ನ ಹಿ ಚರಮವೃತ್ತೌ ಬ್ರಹ್ಮಾಕಾರತಾವದತ್ರಾಽಪಿ ಸಾಽನುಭೂಯತೇ, ಇಚ್ಛೇಷ್ಯಮಾಣಯೋಸ್ತು ಜ್ಞಾನದ್ವಾರಕ ಏವ ಸಂಬಂಧ ಇತಿ ನ ಪೃಥಕ್ಸಂಬಂಧಾಪೇಕ್ಷಾ । ನ ಚ ಜ್ಞಾನೇ ಸನ್ನಿಕರ್ಷಾಧೀನಸ್ಯೇವ ಸ್ಮೃತಾವನುಭವಾಧೀನಸ್ಯೇವೇಚ್ಛಾಯಾಂ ಜ್ಞಾನಾಧೀನಸ್ಯ ವಿಷಯಸಂಬಂಧಸ್ಯಾನುಭವಾತ್ ಸನ್ನಿಕರ್ಷಾದಿಭ್ಯೋ ಭಿನ್ನ ಇವ ಜ್ಞಾನಾತ್ ಭಿನ್ನ ಏವ ಸಂಬಂಧೋ ವಕ್ತವ್ಯ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಸಂಬಂಧಾನುಭವಸ್ಯ ಜ್ಞಾನದ್ವಾರಕಸಂಬಂಧೇನಾಪ್ಯುಪಪತ್ತೇರತಿರಿಕ್ತಸಂಬಂಧಕಲ್ಪನೇ ಮಾನಾಭಾವಾತ್ , ಜ್ಞಾನಾಧೀನಸಂಬಂಧಾಂತರಸ್ಯಾನನುಭವಾತ್ । ಜ್ಞಾನೇ ತ್ವಿಂದ್ರಿಯಸನ್ನಿಕರ್ಷಾದಿನಾ ನ ಸಂಬಂಧಾನುಭವೋಪಪತ್ತಿಃ, ಇಂದ್ರಿಯಸನ್ನಿಕರ್ಷಾದೀನಾಮತೀಂದ್ರಿಯತ್ವೇನ ತೇಷಾಮನುಮಿತ್ಯಾದಿನೋಪಸ್ಥಿತಿಂ ವಿನೈವ ಘಟಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯಾದಿ ಸಂಬಂಧಾನುಭವಾತ್ । ಸ್ಮೃತೌ ತು ಅನುಭವಾಧೀನಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಶಂಕೈವ ನಾಸ್ತಿ; ಅನುಭವಸ್ಯ ತದಾನೀಮಸತ್ತ್ವಾತ್ , ಉಭಯೋರಪಿ ಜ್ಞಾನತ್ವೇನ ತುಲ್ಯವದೇವ ಸಂಬಂಧಸಂಭವಾಚ್ಚ । ನ ಚ-ಸಮೂಹಾಲಂಬನಜನ್ಯೈಕವಿಷಯೇಚ್ಛಾಯಾಮುಭಯವಿಷಯತ್ವಾಪತ್ತಿಃ ಜನಕಜ್ಞಾನಸ್ಯೋಭಯವಿಷಯತ್ವಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಅತಿರಿಕ್ತಸಂಬಂಧಪಕ್ಷೇಽಪಿ ತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ । ಅಥೈಕವಿಷಯಾವಚ್ಛೇದೇನೈವ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಜನಕತ್ವಾತ್ ನೋಭಯವಿಷಯತ್ವಂ, ಸಮಂ ಮಮಾಽಪಿ; ಜನಕಜ್ಞಾನೇ ಜನಕತಾವಚ್ಛೇದಕವಿಷಯತ್ವಸ್ಯೈವ ಸಂಬಂಧತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ನಿತ್ಯೇಶ್ವರೇಚ್ಛಾಯಾ ವಿಷಯತ್ವಸಂಬಂಧಾನುಪಪತ್ತಿಃ ತಸ್ಯಾಃ ಅಸ್ಮಾಭಿರನಂಗೀಕಾರಾತ್, ತಾರ್ಕಿಕಾಣಾಮಪಿ ತತ್ಸಾಧಕಮಾನಬಲೇನ ವಿಲಕ್ಷಣಸಂಬಂಧಕಲ್ಪನೇಽಪಿ ಜನ್ಯಜ್ಞಾನಜನ್ಯೇಚ್ಛಯೋರುಕ್ತಪ್ರಕಾರೇಣೈವ ವಿಷಯತಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ , ನ ಚ-ಪುತ್ರಾದಿಧೀಜನ್ಯಸುಖಾದೇಃ ಪುತ್ರಾದಿವಿಷಯತ್ವಾಪತ್ತಿಃ, ಇಚ್ಛಾನ್ಯಾಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ವೈಷಮ್ಯಾತ್ । ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸಮಾನತ್ವೇಽಪಿ ಇಚ್ಛಾದಾವೇವ ಸವಿಷಯತ್ವಪ್ರತೀತಿಃ, ನ ತು ಸುಖಾದೌ । ವಸ್ತುಸ್ವಾಭಾವ್ಯಾತ್ ತ್ವಯಾಪ್ಯಸ್ಯೈವಾರ್ಥಸ್ಯ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಸ್ಫಟಿಕೇ ಜಪಾಕುಸುಮಸನ್ನಿಧಾನಾಲ್ಲೌಹಿತ್ಯವಲ್ಲೋಷ್ಟೇಽಪ್ಯಾಪದ್ಯೇತ । ಅಥ ಧರ್ಮೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಸ್ಯಾನಧ್ಯಾಸಾತ್ತಾಪರ್ಯಸಂಬಂಧೋ ನ ಸ್ಯಾತ್, ನ; ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಹಿ ತತ್ಪ್ರತೀತ್ಯುದ್ದೇಶ್ಯಕತ್ವಮ್, ಪ್ರತೀತೇಶ್ಚ ಜ್ಞೇಯಾಂತರೇಣೇವ ಧರ್ಮೇಣಾಽಪಿ ಸಂಬಂಧೋಽಧ್ಯಸ್ಯ ಏವ, ಪ್ರತೀತಿದ್ವಾರಾ ಚ ಧರ್ಮತಾತ್ಪರ್ಯಯೋಃ ಸಂಬಂಧ ಇತ್ಯನುಪಪತ್ತ್ಯಭಾವಾತ್ । ನ ಚ-ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರಕಾಶತ್ವೇನ ಪ್ರದೀಪಸಾಮ್ಯೇಽಪಿ ಆಂತರತ್ವೇನ ತದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮಂಗೀಕರ್ತವ್ಯಮ್ । ಅತ ಇಚ್ಛಾದಿವದ್ವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟೇನಾಪಿ ಸಂಬಂಧಃ ಸ್ಯಾತ್, ಅನ್ಯಥಾ ಪ್ರದೀಪವದೇವಾಧ್ಯಾಸಿಕಸಂಬಂಧೋಽಪಿ ನ ಸ್ಯಾತ್, ಪರೋಕ್ಷವೃತ್ತೌ ವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟಸಂಬಂಧದರ್ಶನಾಚ್ಚೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ದೇಶಕಾಲವಿಪ್ರಕರ್ಷಾಭಾವಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಸಾಮಾನ್ಯಪ್ರಯೋಜಕತ್ವೇ ಸಂಭವತ್ಯಾಂತರಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಸಂಬಂಧಭಿನ್ನಸಂಬಂಧ ಏವಾಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಮಿತಿ ಕಲ್ಪನಾಬೀಜಾಭಾವಾತ್ । ಇಚ್ಛಾಯಾಸ್ತು ನೇಷ್ಯಮಾಣೇನ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಸಂಬಂಧಃ, ಕಿಂ ತು ಜ್ಞಾನದ್ವಾರಕಃ ಪರಂಪರಾಸಂಬಂಧ ಏವೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಪರೋಕ್ಷಸ್ಥಲೇ ತು ಯದ್ಯಪ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಚೈತನ್ಯೇನ ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಸಂಬಂಧಃ; ತಥಾಪಿ ವಿಷಯಾಕಾರವೃತ್ತ್ಯಾ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಸಂಬಂಧಾಭಾವಾತ್ ವೃತ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯೇನ ವಿಷಯಸ್ಯ ಪರಂಪರಾಸಂಬಂಧ ಏವ । ನನು ತವಾಪಿ ಮತೇ ಜ್ಞೇಯಸ್ಯ ನ ಸ್ವಜ್ಞಾನೇಽಧ್ಯಸ್ತತ್ವನಿಯಮಃ; ಅನಧ್ಯಸ್ತಸ್ಯ ತುಚ್ಛಸ್ಯ ಪಂಚಮಪ್ರಕಾರತ್ವಪಕ್ಷೇ ಅವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತೇಃ ಭಾವಾದ್ವೈತಪಕ್ಷೇ ಅಭಾವಸ್ಯ ದೃಗ್ರೂಪತ್ವೇಽಪಿ ಸ್ವಜ್ಞಾನೇಽನಧ್ಯಾಸಾತ್, ಅಪರೋಕ್ಷೈಕರಸೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಧ್ಯಸ್ತಸ್ಯ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಸ್ಯಾತೀತಾದೇರ್ನಿತ್ಯಾತೀಂದ್ರಿಯಸ್ಯ ಚ ಪರೋಕ್ಷಾನುಭವರೂಪೇ ಸ್ವಜ್ಞಾನೇಽನಧ್ಯಾಸಾತ್, ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಸ್ಯ ಚ ಸ್ಮೃತಿರೂಪೇ ಸ್ವಜ್ಞಾನೇಽನಧ್ಯಾಸಾತ್, ಪ್ರತಿಭಾಸಿಕಸ್ಯ ಚ ಪ್ರತಿಭಾಸಿಕೇ ಸ್ವಜ್ಞಾನೇಽನಧ್ಯಾಸಾತ್, ತ್ವನ್ಮತೇ ಭ್ರಮರೂಪಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪಿ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಾದಿತಿ ಚೇತ್, ಮೈವಮ್ ; ತುಚ್ಛಸ್ಯಾಜ್ಞೇಯತ್ವೇನ ಜ್ಞಾನೇ ಅಧ್ಯಾಸಾಭಾವಾದ್ ಜ್ಞೇಯಸ್ಯ ಹಿ ಜ್ಞಾನೇಽಧ್ಯಾಸಃ, ತುಚ್ಛಸ್ಯ ತು ನ ಜ್ಞೇಯತೇತ್ಯಗ್ರೇ ವಕ್ಷ್ಯತೇ । ಪಂಚಮಪ್ರಕಾರಾವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತೇರಪಿ ಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯಧಿಕರಣೇ ಧ್ವಂಸಸ್ಯಾಪಿ ತತ್ರ ವೃತ್ತೇರವಶ್ಯಂಭಾವಾತ್ ಅಧ್ಯಾಸ ಏವ ಸಂಬಂಧಃ । ವಸ್ತುತಸ್ತ್ವವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತೇಃ ಪಂಚಮಪ್ರಕಾರತ್ವಂ ಚ ಭಾವಾದ್ವೈತಂ ಚಾನಭ್ಯುಪಗಮಪರಾಹತಮ್ । ಯಥಾ ಚಾವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತೇರ್ಬ್ರಹ್ಮರೂಪತ್ವಂ ಸರ್ವಾದ್ವೈತಂ ಚ ತಥೋಪರಿಷ್ಟಾದ್ವಕ್ಷ್ಯತೇ । ಅಪರೋಕ್ಷೇಕರಸೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಧ್ಯಸ್ತಸ್ಯಾತೀತಾದೇರನುಮಿತ್ಯಾದಿರೂಪಜ್ಞಾನೇ ಅನಧ್ಯಾಸೇಽಪಿ ಯಸ್ಮಿಂಶ್ಚೈತನ್ಯೇ ತದಧ್ಯಸ್ತಂ ತದೇವ ಚೈತನ್ಯಮನುಮಿತ್ಯಾದಿರೂಪವೃತ್ತ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಮಿತಿ ನಾಧ್ಯಾಸಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಅತಿಪ್ರಸಂಗಪರಿಹಾರಾರ್ಥಂ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ವಿಷಯಸಂಬಂಧೇ ವೃತ್ತ್ಯುಪರಾಗಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಪಿ ನಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇನ ತದಪೇಕ್ಷಾ । ಏವಮೇವ ನಿತ್ಯಪರೋಕ್ಷಸ್ಥಲೇ ಸ್ಮೃತಿಸ್ಥಲೇಽಪಿ ಪ್ರತಿಭಾಸಿಕಸ್ಯ ಪ್ರತಿಭಾಸಿಕ್ಯಾಂ ವೃತ್ತಾವನಧ್ಯಾಸೇಽಪ್ಯಧಿಷ್ಠಾನವಿಷಯಕವೃತ್ಯಭಿವ್ಯಕ್ತಚೈತನ್ಯ ಏವಾಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ನ ಕಾಪ್ಯನುಪಪತ್ತಿಃ । ನ ಚ-ರೂಪ್ಯಾದಿಕಮಿದಮಂಶಾವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯೇಽಧ್ಯಸ್ತಂ, ಭಾಸತೇ ಚ ಅವಿದ್ಯಾವೃತ್ತಿಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತಚೈತನ್ಯೇನೇತಿ ವಿಷಯಿಣಿ ಜ್ಞಾನೇ ವಿಷಯಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸಃ ಕಥಮಿತಿ–ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಏಕಾವಚ್ಛಿನ್ನ ಏವಾಪರಾವಚ್ಛೇದೇನ ನಿರಪೇಕ್ಷೋಪಾಧೇರಿವಾತ್ರ ಭೇದಕತ್ವಾಭಾವಾತ್ , ಅತ ಏವ ಅಭಿಯುಕ್ತೈಃ ಫಲೈಕ್ಯಾದೈಕ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಸ್ಯೋಚ್ಯತೇ । ನ ಚ–ರೂಪ್ಯಾದೇಃ ಸ್ವಜ್ಞಾನೇಽಧ್ಯಸ್ತತ್ವೇ ರೂಪ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಜ್ಞಾನೇ ಭ್ರಮೋತ್ಪತ್ತಿಸ್ತಜ್ಜ್ಞಾನೇನ ತನ್ನಿವೃತ್ತಿರಿತಿ ಚ ಸ್ಯಾತ್, ಅಧಿಷ್ಠಾನಾಜ್ಞಾನಜ್ಞಾನಾಭ್ಯಾಮಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಜನ್ಮನಿವೃತ್ತ್ಯೋರ್ನಿಯತತ್ವಾತ್ , ಜ್ಞಾನಂ ರಜತಮಿತಿ ಪ್ರತೀತಿಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಚೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ರಜತಾಕಾರವೃತ್ತ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ರಜತಭ್ರಮಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾನಭ್ಯುಪಗಮಾತ್, ಇದಮಂಶಾವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಮೇವ ತು ರಜತಭ್ರಮಾಧಿಷ್ಠಾನಮ್ , ತಚ್ಚ ದೈವಾದ್ರಜತಾಕಾರವೃತ್ತ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಮಪಿ, ನೈತಾವತಾ ಭ್ರಮಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇ ತದಪೇಕ್ಷಾ । ತಸ್ಯ ಚ ಭ್ರಮವಿರೋಧಿಶುಕ್ತಿವಾದ್ಯಾಕಾರಣಾಜ್ಞಾನಂ ಭ್ರಮಕಾರಣಮ್ । ತೇನಾಕಾರೇಣ ಜ್ಞಾನಂ ಭ್ರಮನಿವರ್ತಕಮ್ । ಅತಏವ ನ ಜ್ಞಾನಂ ರಜತಮಿತಿ ಭ್ರಮಾಕಾರಾಪತ್ತಿಃ; ವೃತ್ತ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯೈವ ಜ್ಞಾನತ್ವಾತ್ತಸ್ಯ ಚಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಅಧಿಷ್ಠಾನತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನ ಚಾರೋಪ್ಯಪ್ರತೀತಿರಿತಿ ಇದಂ ರಜತಮಿತ್ಯೇವ ಭ್ರಮಾಕಾರಃ । ನನು-ಘಟಾದೇಃ ಖಸನ್ನಿಕೃಷ್ಟೇಂದ್ರಿಯಜನ್ಯಸ್ವಜ್ಞಾನಾತ್ ಪೂರ್ವ ಸತ್ತ್ವೇನ ತತ್ರಾಧ್ಯಾಸೋ ನ ಯುಕ್ತಃ । ನ ಚ ಯಾ ಘಟೇಂದ್ರಿಯಸನ್ನಿಕರ್ಷಜಾ ವೃತ್ತಿಸ್ತಯಾ ಘಟೋ ನ ಪ್ರಕಾಶ್ಯಃ । ಯೇನ ಚ ಪ್ರಕಾಶ್ಯೋ ಘಟಾಧಿಷ್ಠಾನಚೈತನ್ಯೇನ ನ ತತ್ಸನ್ನಿಕರ್ಷಜಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ವೃತ್ತ್ಯತಿರಿಕ್ತಜ್ಞಾನೇ ಮಾನಾಭಾವಾತ್ । ಅಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತೇರಪಿ ತತ ಏವ ಭಾವಾದಿತಿ-ಚೇನ್ನ; ವೃತ್ತ್ಯುದಯಾತ್ ಪ್ರಾಗಜ್ಞಾತಾರ್ಥಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ವೃತ್ತ್ಯತಿರಿಕ್ತಜ್ಞಾನಸ್ಯಾವಶ್ಯಮಭ್ಯುಪೇಯತ್ವಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ತಸ್ಯ ಸಾಧಕಾಭಾವೇನ ಶಶಶೃಂಗತುಲ್ಯತಯಾ ಸನ್ನಿಕರ್ಷತಜ್ಜನ್ಯಜ್ಞಾನಹೇತುತ್ವೇನ ಪ್ರಾಕ್ ಸತ್ತ್ವಕಲ್ಪನಾ ನಿಷ್ಪ್ರಾಮಾಣಿಕೀ ಸ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಯಾದೃಶಸ್ಯ ಘಟಾದೇರಿಂದ್ರಿಯಸನ್ನಿಕರ್ಷಾಶ್ರಯತ್ವೇನ ಜ್ಞಾನಕಾರಣತ್ವಂ ತಾದೃಶಸ್ಯ ಸಾಧಕಂ ಕಿಂಚಿನ್ಮಾನಮವಶ್ಯಮಭ್ಯುಪೇಯಮ್ । ಅನ್ಯಥಾಽನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಯೋರಗ್ರಹೇಣ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಾಗ್ರಹಾತ್ ಸರ್ವಮಾನಮೇಯಾದಿವ್ಯವಸ್ಥೋಚ್ಛಿದ್ಯೇತ । ತಚ್ಚ ಮಾನಂ ನ ವೃತ್ತಿರೂಪಮ್ । ತದಾನೀಂ ವೃತ್ತಿಕಾರಣಾಪ್ರವೃತ್ತೇರಿತಿ ತದ್ವಿಲಕ್ಷಣಂ ನಿತ್ಯಂ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಮೇವ ಲಾಘವಾತ್ , ವೃತ್ತಿಗತೋತ್ಪತ್ತಿವಿನಾಶಜಡತ್ವಾದಿಭಿಸ್ತದಸಂಸ್ಪರ್ಶಾತ್ । ತದೇವ ಚ ನಾನಾವಿಧೋಪಾಧಿಸಂಬಂಧಾನ್ನಾನಾವಿಧವ್ಯವಹಾರಭಾಕ್ ಭವತಿ ನಭ ಇವ ಘಟಮಣಿಮಲ್ಲಿಕಾದ್ಯುಪಾಧಿಭೇದೇನ; ತಚ್ಚಾಜ್ಞಾನಸಾಧಕತ್ವಾತ್ಸ್ವರೂಪತೋ ನಾಜ್ಞಾನನಿವರ್ತಕಂ, ವೃತ್ಯುಪರಕ್ತಂ ತ್ವಜ್ಞಾನನಿವರ್ತಕಮಿತಿ ನ ವೃತ್ತೇರನುಪಯೋಗಃ । ತಥಾ ಚ ಸರ್ವಾಜ್ಞಾನಸಾಧಕೇ ಸಾಕ್ಷಿಚೈತನ್ಯೇ ತಸ್ಮಿನ್ ಘಟಾದೇರಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ಕಾಽನುಪಪತ್ತಿಃ ? ತದುಕ್ತಂ ಸುರೇಶ್ವರಾಚಾರ್ಯೈಃ–‘ಸರ್ವತೀರ್ಥದೃಶಾಂ ಸಿದ್ಧಿಃ ಸ್ವಾಭಿಪ್ರೇತಸ್ಯ ವಸ್ತುನಃ । ಯದಭ್ಯುಪಗಮಾದೇವ ತತ್ಸಿದ್ಧಿರ್ವಾರ್ಯತೇ ಕುತಃ ॥” ಇತಿ । ‘ಸರ್ವತೀರ್ಥದೃಶಾಂ ತಾವತ್ಸಾಮಾನ್ಯಂ ಮಾನಲಕ್ಷಣಮ್ । ಅಜ್ಞಾತಾರ್ಥಾವಗಮನಂ ತ್ವದುಕ್ತೇ ತನ್ನ ಯುಜ್ಯತೇ ॥ ಸ್ವತಃ ಸಿದ್ಧೋಽಥವಾಸಿದ್ಧೋ ದೇಹಾದಿಸ್ತೇ ಭವನ್, ಭವೇತ್ । ಪ್ರಮಾಣಾನಾಂ ಪ್ರಮಾಣತ್ವಂ ನೋಭಯತ್ರಾಪಿ ಲಭ್ಯತೇ ॥ ಪ್ರಮಾಣಾನ್ಯಂತರೇಣಾಪಿ ದೇಹಾದಿಶ್ಚೇತ್ ಪ್ರಸಿಧ್ಯತಿ । ವದ ಪ್ರಮಾಣೈಃ ಕೋಽನ್ವರ್ಥೋ ನ ಹಿ ಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಸಾಧನಮ್ । ಸ್ವತೋಽಸಿದ್ಧೇ ಪ್ರಮೇಯೇ ತು ನಾಸತೋ ವ್ಯಂಜಿಕಾ ಪ್ರಮಾ । ನಾಭಿವ್ಯನಕ್ತಿ ಸವಿತಾ ಶಶಶೃಂಗಂ ಸ್ಫುರನ್ನಪಿ ॥' ಇತಿ ನ ಚ–‘ಘಟೋಽಯಮಿತ್ಯಸೌ ವೃತ್ತಿರಾಭಾಸಸ್ಯ ಪ್ರಸಾದತಃ । ವಿಜ್ಞಾತೋ ಘಟ ಇತ್ಯುಕ್ತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಾನುಭವತೋ ಭವೇತ್ ॥” ಇತಿ ವದತಾ ವೃತ್ತಿಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತಸ್ಯ ಘಟಾನಧಿಷ್ಠಾನಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಘಟಾನುಭವತ್ವೋಕ್ತಿವಿರೋಧ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ವೃತ್ತಿಪ್ರತಿವಿಂಬಿತಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಘಟಾಧಿಷ್ಠಾನಚೈತನ್ಯೇನ ಸಹ ಭೇದಾಭಾವಾತ್ , ಚೈತನ್ಯಸ್ಯೈಕತ್ವಾತ್ । ಯಥಾ ಚೈಕಸ್ಯೈವ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಸರ್ವಭಾಸಕತ್ವಂ ತಥಾ ವಿಸ್ತರೇಣೋಪಪಾದಿತಂ ನಾಭಾವ ಉಪಲಬ್ಧೇರಿತ್ಯಸ್ಮಿನ್ನಧಿಕರಣೇ ಭಾಷ್ಯಕೃದ್ಭಿಃ । ನನು-ದೃಶ್ಯತ್ವಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಾಪತ್ತಿರ್ವಿವಕ್ಷಿತಾ, ಕಿಂ ವಾ ಸತ್ಯತ್ವೇ ದೃಶ್ಯತ್ವಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯನುಕೂಲತರ್ಕಮಾತ್ರಮ್ । ನಾದ್ಯಃ; ತತ್ಸಾಮಗ್ರ್ಯಭಾವಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ-ಆಕ್ಷೇಪ್ಯಸ್ಯೋಪಪಾದಕತ್ವಂ; ಪ್ರಮಾಣಾವಿರುದ್ಧತ್ವಮ್, ಆಕ್ಷೇಪಕಸ್ಯಾನುಪಪದ್ಯಮಾನತ್ವಂ, ಪ್ರಮಿತತ್ವಂ ಚೇತ್ಯರ್ಥಾಪತ್ತಿಸಾಮಗ್ರೀ। ಪ್ರಕೃತೇ ಚಾಕ್ಷೇಪ್ಯಸಂಬಂಧಿನೋ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ನಾಕ್ಷೇಪಕಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಸ್ಯೋಪಪಾದಕಮ್ , ಪ್ರತ್ಯುತ ಪ್ರತಿಕೂಲಮೇವ । ನಚಾಧ್ಯಸ್ತತ್ವರೂಪಸಂಬಂಧಸ್ಯ ನ ತತ್ಪ್ರತಿಕೂಲತ್ವಮ್। ತಸ್ಯಾದ್ಯಾಪ್ಯಸಿದ್ಧೇರನಾಕ್ಷೇಪಕತ್ವಾತ್ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿವಿರುದ್ಧಂ ಚೇದಮಾಕ್ಷೇಪ್ಯಮ್ । ನಾಪ್ಯೇಕಸ್ಯ ದೃಶ್ಯತ್ವಸ್ಯೋಪಪತ್ತಯೇ ಪ್ರಮಿತಾನೇಕಸ್ಯ ತ್ಯಾಗೋ ಯುಕ್ತಃ । ಆಕ್ಷೇಪಕಂ ಚ ನ ದೃಗಧ್ಯಸ್ತತ್ವಮ್ : ತಸ್ಯೈವ ಫಲತ ಆಕ್ಷೇಪ್ಯತ್ವಾತ್ । ನಾಪಿ ದೃಗ್ವಿಷಯತ್ವರೂಪೋ ದೃಗ್ಸಂಬಂಧಃ; ತವಾಸಿದ್ಧೇಃ । ದೃಗಧೀನಸಿದ್ಧಿಕತ್ವಮ್ ; ದೃಗ್ವಿಷಯತ್ವಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ತಸ್ಯಾಸಿದ್ಧೇಃ । ನಾಂತ್ಯಃ; ಸತ್ತ್ವೇಽಪ್ಯುಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಸಂಬಂಧಾಂತರೇಣೈವ ದೃಶ್ಯತ್ವಸ್ಯೋಪಪನ್ನತಯಾ ಅನುಪಪತ್ತೇರೇವಾಭಾವಾದಿತಿ–ಚೇನ್ನ; ಅನುಕೂಲತರ್ಕಸ್ಯೈವ ಪ್ರಕ್ರಾಂತತ್ವೇನಾರ್ಥಾಪತ್ತಿರ್ವೇತ್ಯಾದಿವಿಕಲ್ಪಾನವಕಾಶಾತ್ , ಉಭಯಥಾಪ್ಯದೋಷಾಚ್ಚ । ತಥಾ ಹಿ ಸತ್ಯತ್ವೇ ದೃಗ್ದೃಶ್ಯಸಂಬಂಧಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ಚ ತದುಪಪಾದಕಂ , ನ ತತ್ಸಂಬಂಧಪ್ರತಿಕೂಲಮ್ ; ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇಽಪಿ ಶುಕ್ತಿರೂಪಸ್ಯೇದಮಂಶೇಽಧ್ಯಸ್ತತ್ವರೂಪಸಂಬಂಧದರ್ಶನೇನ ಸಂಬಂಧಸಾಮಾನ್ಯೇ ಪ್ರತಿಕೂಲತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಆಕ್ಷೇಪಕೋಽಪಿ ದೃಗ್ವಿಷಯತ್ವರೂಪೋ ದೃಗ್ಸಂಬಂಧ ಏವ ಅಧ್ಯಾಸರೂಪಸ್ಯ ದೃಗ್ವಿಷಯತ್ವಸ್ಯ ಮಮಾಽಪಿ ಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ, ತಾತ್ತ್ವಿಕಸ್ಯೈವ ತಸ್ಯ ನಿಷೇಧಾತ್ । ನ ಚಾಧ್ಯಸ್ತತ್ವಸ್ಯಾದ್ಯಾಪ್ಯಸಿದ್ಧಿಃ; ದೃಕ್ಸಂಬಂಧಸಾಮಾನ್ಯಸ್ಯಾಕ್ಷೇಪಕಸ್ಯ ಪ್ರಸಕ್ತವಿಶೇಷನಿಷೇಧೇಽಪ್ಯಧ್ಯಸ್ತತ್ವರೂಪವಿಶೇಷಪರ್ಯವಸಾನೇನಾಸಿದ್ಧ್ಯಭಾವಾತ್ । ನ ಹಿ ಅಧ್ಯಸ್ತಸಂಬಂಧತ್ವೇನಾಕ್ಷೇಪಕತಾ, ಕಿಂ ತು ಸಂಬಂಧತ್ವೇನ । ಸ ಚಾಧ್ಯಸ್ತತ್ವಸಂಬಂಧಸಂಭಾವನಯಾಪ್ಯಬಾಧಿತ ಏವೇತಿ । ನಚ ಘಟಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಮಿತಿ ಧೀಸಿದ್ಧಸಂಬಂಧಸಾಮಾನ್ಯಸ್ಯಾಧ್ಯಸ್ತತ್ವಂ ನ ವಿಶೇಷಃ, ನ ಹಿ ರೂಪ್ಯಸ್ಯ ಶುಕ್ತಿರಿತಿ ಪ್ರತೀತಿರಸ್ತೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ರೂಪ್ಯಸ್ಯ ಶುಕ್ತಿರಿತಿ ಪ್ರತೀತ್ಯಭಾವೇಽಪಿ ರೂಪ್ಯಸ್ಯ ಶುಕ್ತಿರಧಿಷ್ಠಾನಮಿತಿ ಪ್ರತೀತ್ಯಾ ಅಧ್ಯಸ್ತತ್ವಸ್ಯ ಸಂಬಂಧವಿಶೇಷತ್ವಸಿದ್ಧೇಃ, ಚೈತ್ರಸ್ಯ ಮೈತ್ರ ಇತಿ ಪ್ರತೀತ್ಯಭಾವೇಽಪಿ ಚೈತ್ರಸ್ಯ ಪಿತಾ ಮೈತ್ರ ಇತಿ ಪ್ರತೀತಿವತ್ ಆಕ್ಷೇಪ್ಯಮತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಾವಿರುದ್ಧಮೇವ; ಅಧ್ಯಕ್ಷಾದಿವಿರೋಧಸ್ಯ ಪ್ರಾಗೇವ ಪರಿಹೃತತ್ವಾತ್ । ಆಕ್ಷೇಪಕೇ ಚ ಪ್ರಮಿತತ್ವಮನಪೇಕ್ಷಿತಮೇವ; ಅಪ್ರಮಿತೇನಾಪಿ ಪ್ರತಿಬಿಂಬೇನ ಬಿಂಬಾಕ್ಷೇಪದರ್ಶನಾತ್ । ತರ್ಕಪರತಾಯಾಮಪಿ ನಾಪ್ರಯೋಜಕತಾ; ಸತ್ಯತ್ವೇ ಸಂಬಂಧಾನುಪಪತ್ತೇರ್ಭವದುಕ್ತನ್ಯಾಯಖಂಡನೇನ ಪ್ರಥಮತ ಏವೋಪಪಾದಿತತ್ವಾತ್ । ದೃಶ್ಯತ್ವಾಭಾವಸ್ಯಾಪಾದಕಮತ್ರ ಸತ್ತ್ವಮನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವಾಭಾವೋ ವಾ ತ್ರಿಕಾಲಾಬಾಧ್ಯತ್ವಂ ವಾ । ಉಭಯಥಾಽಪಿ ನ ದೋಷಃ । ನ ಚಾನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವಾಭಾವಸ್ಯ ತುಚ್ಛೇ ಪರೋಕ್ಷಧೀವೇದ್ಯತಯಾ ದೃಶ್ಯೇಽಪಿ ಸತ್ತ್ವೇನ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ ಕಾರಣಾಸಾಮರ್ಥ್ಯೇನ ತತ್ರ ತದಾಕಾರವೃತ್ತಿಸಮುಲ್ಲಾಸೇಽಪಿ ದೃಕ್ಸಂಬಂಧರೂಪಸ್ಯ ದೃಶ್ಯತ್ವಸ್ಯ ತುಚ್ಛವಿರೋಧಿನಸ್ತತ್ರಾಭಾವಾತ್ , ತುಚ್ಛಾಕಾರತಾಯಾ ವೃತ್ತಿಗತತ್ವೇಽಪಿ ವೃತ್ತಿಸಂಬಂಧಸ್ಯ ತುಚ್ಛಗತತ್ವಾಭಾವೋಪಪತ್ತೇಃ । ನಾಪಿ ಯಥಾ ಸತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವವ್ಯವಹೃತ್ಯಾ ಸಂಬಂಧಃ, ತಥಾ ಘಟಾದೇರಪಿ ಸತ ಏವ ಸ್ವಜ್ಞಾನೇನ ಸಂಬಂಧೋಽಸ್ತ್ವಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಧ್ಯಾಸಸ್ಯೈವ ವ್ಯವಹೃತಿಸಂಬಂಧತ್ವಾತ್ । ತಥಾಚ ಉಭಯಸಂಬಂಧಿಸತ್ವೇ ವಿಷಯವಿಷಯಿಭಾವಾನುಪಪತ್ತಿಃ ನಾಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾದಿನಾ ಪರಿಭೂಯತೇ । ಏತೇನ-ಆಧ್ಯಾಸಿಕಃ ಸಂಬಂಧೋ ನಾಮ ಅಧ್ಯಸ್ತಸಂಬಂಧೋ ವಾ, ಅಧ್ಯಸ್ತತ್ವಮೇವ ವಾ, ಆದ್ಯೇ ಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇಽಪಿ ಸಂಬಂಧಿನೋ ದೃಶ್ಯಸ್ಯ ದೃಶ ಇವ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ದ್ವಿತೀಯೇ ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪ್ಯಧ್ಯಸ್ತತ್ವೇನ ತತ್ರ ಅಧ್ಯಾಸಾನುಪಪತ್ತಿಃ ಸ್ವಜ್ಞಾನಪರಂಪರಾಯಾಮಧ್ಯಾಸಸ್ವೀಕಾರೇ ಅನವಸ್ಥಾ ಚೇತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್, ಜ್ಞಾನಂ ಹಿ ವೃತ್ತ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಂ ಚೈತನ್ಯಮ್, ತತ್ರಾವಚ್ಛೇದಿಕಾಯಾ ವೃತ್ತೇರ್ಜಡಾಯಾ ಅಧ್ಯಸ್ತತ್ವೇಽಪ್ಯವಚ್ಛೇದ್ಯಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಕಾಶರೂಪಸ್ಯ ಅನಧ್ಯಸ್ತತ್ವೇನ ತತ್ರ ದೃಶ್ಯಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸಾದ್ ದೃಶ್ಯಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇಽಪ್ಯನವಸ್ಥಾವಿರಹಸ್ಯೋಪಪತ್ತೇಃ । ಅತ ಏವ ಶಾಬ್ದವೃತ್ತಿವಿಷಯೋ ಬ್ರಹ್ಮ ನ ವೃತ್ತೌ ಕಲ್ಪಿತಮವಿದ್ಯಾವಿಷಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಾವಿದ್ಯಾಯಾಂ ನ ಕಲ್ಪಿತಂ ಯಥಾ, ತಥಾ ದೃಶ್ಯಂ ನ ದೃಶಿ ಕಲ್ಪಿತಮ್ । ತಥಾಚ ದೃಗ್ದೃಶ್ಯಾದೇಸ್ತಾತ್ತ್ವಿಕ ಏವ ಸಂಬಂಧಃ, ಸಾಮಾನ್ಯಸಂವಂಧೇನೈವಾತಿಪ್ರಸಂಗೇ ನಿರಸ್ತೇ ವಿಶೇಷಜಿಜ್ಞಾಸಾ ವಿಶೇಷೋಕ್ತಿಶ್ಚ ವಿಶೇಷಜಿಜ್ಞಾಸಾದಿವದನರ್ಥಿಕೈವೇತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್, ವೃತ್ತ್ಯವಿದ್ಯಯೋಃ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನಧ್ಯಾಸೇಽಪಿ ತಯೋರೇವ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಧ್ಯಾಸಾತ್ ಸಂಬಂಧೋಪಪತ್ತೇಃ, ಅತಸ್ತತ್ರ ತಾತ್ತ್ವಿಕಸಂಬಂಧಾಭಾವಾತ್ , ಕಥಂ ತದ್ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ದೃಗ್ದೃಶ್ಯಯೋರಪಿ ತಾತ್ತ್ವಿಕಸಂಬಂಧ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ? ತಥಾಚ ಪ್ರಸಿದ್ಧವಿಶೇಷೇ ಬೋಧಿತೇ ಸಾಮಾನ್ಯಸ್ಯೈವ ಬಾಧಕಶಂಕಾಯಾ ಅತಿಪ್ರಸಂಗೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ವಿಶೇಷಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾ ವಿಶೇಷೋಕ್ತೇಶ್ಚ ಸಾಫಲ್ಯಾತ್ ನ ತೇ ನಿರರ್ಥಿಕೇ। ಏತೇನ ಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವೇ ಯಥಾಕಥಂಚನ ಲಕ್ಷಣಂ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ತಥಾ ಹಿ–ಸಂಯೋಗಸಮವಾಯಾಂತರ್ಭಾವೇ ತಲ್ಲಕ್ಷಣಮೇವ ಲಕ್ಷಣಂ ಭವಿಷ್ಯತಿ, ತದನಂತರ್ಭಾವೇ ತು ತದುಭಯಭಿನ್ನಸಂಬಂಧತ್ವಮೇವ ಲಕ್ಷಣಮಸ್ತ್ವಿತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್; ಉಕ್ತಯುಕ್ತ್ಯಾ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕಸಂವಂಧಸ್ಯ ಸಂಯೋಗಸಮವಾಯಾಂತರ್ಭಾವಸ್ಯ ಚ ದೂಷಿತತ್ವಾತ್ । ತದುಭಯಬಹಿರ್ಭೂತಸಂಬಂಧತ್ವಂ ತು ವಯಮಪಿ ನ ನಿರಾಕುರ್ಮಃ, ಕಿಂ ತು ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಮ್ । ಕಿಂಚ ದೃಗ್ದೃಶ್ಯಯೋಃ ನ ತಾತ್ತ್ವಿಕಸಂಬಂಧಃ; ಸಂಬಂಧಿಭಿನ್ನತ್ವೇ ಅನವಸ್ಥಾನಾತ್ । ನ ಚ ದೃಶ್ಯತ್ವಾಂತರಹೀನಸ್ಯ ದೃಶ್ಯತ್ವಾದೇರಿವ ಸಂಬಂಧಸ್ಯಾಪಿ ಸನಿರ್ವಾಹಕತ್ವಂ ಕ್ವಚಿತ್ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ದೃಶ್ಯತ್ವಮಪಿ ದೃಕ್ಸಂಬಂಧ ಏವ । ತಸ್ಯ ಚ ಸ್ವನಿರ್ವಾಹಕತ್ವಂ ನ ಮಾಯಿಕತ್ವಂ ವಿನೇತಿ ನಾಸ್ಮಾಕಂ ಪ್ರತಿಕೂಲಮಭ್ಯಧಾಯಿ ದೇವಾನಾಂಪ್ರಿಯೇಣ; ಅಭಿನ್ನತ್ವೇ ಸಂಬಂಧತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ನ ಚೈವಮಾಧ್ಯಾಸಿಕಸಂಬಂಧತ್ವೇಽಪ್ಯೇತದ್ದೋಷಪ್ರಸಂಗಃ, ತಸ್ಯ ಮಾಯಿಕತ್ವೇನ ಮಾಯಾಯಾಶ್ಚಾಘಟಿತಘಟನಾಪಟೀಯಸ್ತ್ವೇನ ಸರ್ವಾನುಪಪತ್ತೇರ್ಭೂಷಣತ್ವಾತ್ । ನ ಚ–ಅತಿಪ್ರಸಂಗನಿರಾಕರಣಾರ್ಥಂ ದೃಗ್ದೃಶ್ಯಯೋಃ ಸಂಬಂಧನಿರ್ವಚನಂ ಪ್ರಕೃತಮ್, ನ ತು ವಿಷಯತ್ವನಿರ್ವಚನಮ್, ಅತೋ ವಿಷಯತ್ವಖಂಡನಮನುಕ್ತೋಪಾಲಂಭನಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ವಿಷಯತ್ವಖಂಡನೇನ ನಿರುಚ್ಯಮಾನಪ್ರಕೃತಸಂಬಂಧಸ್ಯೈವ ಖಂಡನಾತ್ । ನ ಚ-ವಿಷಯಿತ್ವಾನಿರುಕ್ತಾವಪಿ ವಿಷಯಿಣಃ ಸತ್ಯತ್ವವತ್ ವಿಷಯಿತ್ವಾನಿರುಕ್ತಾವಪಿ ವಿಷಯಃ ಸತ್ಯಃ ಸ್ಯಾದಿತಿವಾಚ್ಯಮ್ ; ವಿಷಯಿತ್ವಾನಿರುಕ್ತಾವಪಿ ವಿಷಯಾಧ್ಯಾಸೇನೈವ ತದುಪಪತ್ತ್ಯಾ ವಿಷಯಿಣಃ ಸತ್ಯತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮ್ , ವಿಷಯತ್ವಾನಿರುಕ್ತೌ ತು ವಿಷಯಸ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವಂ ನ ಯುಕ್ತಮ್ ; ವಿಷಯಿಣೋಽನಧ್ಯಸ್ತತ್ವೇ ವಿಷಯಾಧ್ಯಾಸಮಂತರೇಣಾನ್ಯಸ್ಯೋಪಪಾದಕಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ । ಯತ್ರ ತು ವಿಷಯಿಣ ಏವಾಧ್ಯಾಸಃ । ತತ್ರ ವಿಷಯಃ ಸತ್ಯ ಏವ; ಯಥಾ ಜ್ಞಾನವಿಷಯೋ ಬ್ರಹ್ಮ । ನ ಚೋಭಯಾಧ್ಯಾಸಃ; ಶೂನ್ಯವಾದಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅನ್ಯತರಾಧ್ಯಾಸೇ ಚ ವಿನಿಗಮಕಮನುವೃತ್ತತ್ವವ್ಯಾವೃತ್ತತ್ವಪ್ರಕಾಶಜಡತ್ವಾದಿಕಮೇವ । ತಸ್ಮಾದ್ವಿಷಯಿಣೋ ನಿತ್ಯದೃಶೋಽನಧ್ಯಾಸಾತ್ ವಿಷಯಸ್ಯೈವಾತ್ರಾಧ್ಯಾಸಃ । ನ ಚ-‘ಪ್ರಮಾಣಜಾತಂ ಸ್ವವಿಷಯಾವರಣೇ'ತ್ಯಾದಿಯುಕ್ತ್ಯಾ ದೃಗ್ವಿಷಯತ್ವರೂಪದೃಶ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಹೇತೂಕರಣೇನ ಚ ತ್ವಯಾಽಪಿ ವಿಷಯತ್ವಂ ನಿರ್ವಾಚ್ಯಮೇವೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ತತ್ತ್ವತೋಽನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವೇಽಪ್ಯಧ್ಯಸ್ತತ್ವೇನ ಘಟಾದಿಸಮಕಕ್ಷನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಸಂಭವಾತ್ । ನನು-ಕಥಂ ಪ್ರಮಾಣಜ್ಞಾನವಿಷಯೋಽಧ್ಯಸ್ತ ಇತಿ–ಚೇನ್ನ; ಪ್ರಪಂಚವಿಷಯಕಜ್ಞಾನೇ ತತ್ತ್ವಾವೇದಕತ್ವಲಕ್ಷಣಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಭಾವಾದಿತಿ ಗೃಹಾಣ । ಅತಏವ ಯಾದೃಶಂ ವಿಷಯತ್ವಂ ತೇ ವೃತ್ತಿಂ ಪ್ರತಿ ಚಿದಾತ್ಮನಃ । ತಾದೃಶಂ ವಿಷಯತ್ವಂ ಮೇ ದೃಶ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ದೃಶಂ ಪ್ರತೀತಿನಿರಸ್ತಮ್ ; ಚಿದಾತ್ಮನೋಽನಧ್ಯಾಸೇಽಪಿ ವೃತ್ತೇಸ್ತತ್ರಾಧ್ಯಸ್ತತ್ವೇನ ತದ್ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಪ್ರಕೃತೇಽಪ್ಯನಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ವಕ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವನಿರ್ವಚನಾತ್ತತ್ಸಾಧನಂ ದೃಶ್ಯತ್ವಾದಿಕಂ ನಿರ್ವಕ್ತವ್ಯಮೇವ, ನಹಿ ಘಟಾದ್ಯಸಂಕೀರ್ಣಾಕಾರಜ್ಞಾನಂ ವಿನಾ ತದ್ವಿಲಕ್ಷಣವ್ಯವಹಾರಃ। ಅಥ ನಿರುಕ್ತಾಸಂಕೀರ್ಣಾಕಾರಜ್ಞಾನಮಾತ್ರೇಣ ತದುಪಪತ್ತಿಃ, ತರ್ಹಿ ತುಲ್ಯಂ ಮಮಾಪಿ । ಇಯಾಂಸ್ತು ವಿಶೇಷಃ; ಯತ್ತವ ಸ ಆಕಾರಃ ಸದ್ವಿಲಕ್ಷಣಃ, ಮಮ ತು ತ್ವನ್ಮತಸಿದ್ಧಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಸಾಧಕಮಾನಸಿದ್ಧಮಸತ್ತಾಕಃ, ನ ಹಿ ಲಕ್ಷಣೋಕ್ತ್ಯನುಕ್ತಿಭ್ಯಾಂ ಸದಸದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯರೂಪಾನಿರ್ವಚನೀಯತ್ವಹಾನಿಲಾಭೌ; ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ಶ್ರೌತಸ್ಯಾಪಿ ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಾದಿಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಖಂಡನರೀತ್ಯಾ ಅಸಂಭವಾತ್ , ತ್ವಯೈವ‘ಕೀದೃಕ್ತತ್ಪ್ರತ್ಯಗಿತಿ ಚೇತಾದೃಗೀದೃಗಿತಿ ದ್ವಯಮ್ । ಯತ್ರ ನ ಪ್ರಸರತ್ಯೇತತ್ಪ್ರತ್ಯಗಿತ್ಯವಧಾರಯೇ'ತಿಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ದುರ್ನಿರೂಪತ್ವೋಕ್ತೇಶ್ಚ, ಪ್ರಪಂಚೇಽಪಿ ತ್ವದುಕ್ತಾನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವಸಮಕಕ್ಷಲಕ್ಷಣಸಂಭವಾಚ್ಚ, ‘ಯತ್ಕಠಿನಂ ಸಾ ಪೃಥಿವೀ'ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನಾಮಪಿ ಲಕ್ಷಣತ್ವೋಕ್ತೇಶ್ಚ । ತಸ್ಮಾದನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವಂ ನ ಸತ್ತ್ವವಿರೋಧಿ । ಸತ್ತ್ವೇಽಪ್ಯನುದ್ಭೂತತ್ವಾದೇವಾನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ ನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವಮಪಿ ಸತ್ತ್ವಪ್ರಯೋಜಕಮ್ ; ನಹಿ ಶುಕ್ತಿರೂಪ್ಯಸ್ಯಾಪೀತರಭೇದಸಾಧಕಂ ರೂಪ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರಾತೀತಿಕಜಾತಿರೂಪತಯಾ ಸುವಚಮಪಿ ಸತ್ಯಮ್ । ಕಿಂಚ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಆನಂದತ್ವಜ್ಞಾನತ್ವಸತ್ಯತ್ವಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಾದಿ ಖಂಡನೋಕ್ತರೀತ್ಯಾ ದುರ್ವಚಮಿತಿ ಬ್ರಹ್ಮ ತತ್ತ್ವತೋಽನಾನಂದಾದ್ಯಾತ್ಮಕಂ ಸ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಿಕ್ಷುಕ್ಷೀರಾದಿಮಾಧುರ್ಯವದನಿರ್ವಾಚ್ಯಮಪಿ ವಿಷಯತ್ವಂ ಸದೇವೇತಿ, ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ-ದೃಶ್ಯತ್ವಾದೇರನಿರ್ವಚನೀಯತ್ವಂ ಕಿಂ ಸತ್ತ್ವೇನ, ಉತ ಸ್ವರೂಪೇಣ । ನಾದ್ಯಃ; ಸತ್ತ್ವೇನಾನಿರ್ವಚನೀಯತ್ವೇಽಪಿ ತತ್ತದಾಭಾಸಲಕ್ಷಣಾನಾಲಿಂಗಿತತ್ವಮಾತ್ರೇಣ ಹೇತುತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ ತನ್ನಿರ್ವಚನಾನಪೇಕ್ಷಣಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ; ತಾತ್ತ್ವಿಕಾತಾತ್ತ್ವಿಕಸಾಧಾರಣೇನ ದೃಕ್ಸಂಬಂಧಿತ್ವಾದಿನಾ ರೂಪೇಣ ದೃಗ್ವಿಷಯತ್ವಸ್ಯ ನಿರ್ವಕ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ಲಕ್ಷಣೋಕ್ತ್ಯನುಕ್ತ್ಯೋರ್ನ ಸದಸದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯರೂಪಾನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವಹಾನಿಲಾಭಕರತ್ವಮಿತಿ ಯದವೋಚಃ, ತದಪಿ ನ; ಪೂರ್ವೋಕ್ತವ್ಯಾಪಕಾನುಪಲಬ್ಧಿಸಹಿತಾಯಾ ಲಕ್ಷಣಾನಿರುಕ್ತೇಃ ಉಕ್ತರೂಪಾನಿರ್ವಚನೀಯತ್ವಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾತ್ । ಯತ್ತ್ವಾನಂದತ್ವಾದಿನಾ ಧರ್ಮೇಣ ಕೀದೃಗಿತ್ಯಾದಿನಾ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಚ ದುರ್ನಿರೂಪತ್ವಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪ್ಯನಿರ್ವಚನೀಯತ್ವಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ ತನ್ನ; ಆನಂದತ್ವಾದಿಧರ್ಮವತ್ತಯಾ ದುರ್ನಿರೂಪತ್ವೇಽಪಿ ದುಃಖಪ್ರತ್ಯನೀಕತ್ವಾದ್ಯುಪಲಕ್ಷಿತಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವೇನ ನಿರ್ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ಚೈವಂ ಪ್ರಪಂಚೇ ಸತ್ತ್ವಂ ಶಕ್ಯನಿರ್ವಚನಮ್ ; ಬಾಧಕಸದ್ಭಾವಾತ್ । ಅತಏವ–ಕಠಿನಸ್ಪರ್ಶವತ್ವಾದಿನಾ ಪೃಥಿವೀತ್ವಾದೀನಾಂ ನಿರ್ವಚನಮಸ್ತ್ಯೇವ, ಸತ್ತ್ವೇಽಪ್ಯುದ್ಭೂತತ್ವಾದಿನಾ ನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವೋಪಪತ್ತಿರಿತಿ—ನಿರಸ್ತಮ್; ನಹಿ ನಿರುಕ್ತಿವಿರಹಮಾತ್ರೇಣಾನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವಂ ಬ್ರೂಮಃ, ಕಿಂತು ಸತ್ತ್ವಾದಿನಾ ನಿರುಕ್ತಿವಿರಹೇಣ । ಸ ಚ ಪ್ರಪಂಚೇ ಬಾಧಕಾದಸ್ತ್ಯೇವ । ನ ಚ–ಜ್ಞಾನೇ ವಿಷಯಸ್ಯಾಧ್ಯಸ್ತತ್ವೇ ತದಜ್ಞಾನಜನ್ಯಂ ತಜ್ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯಂ ಚಾಧ್ಯಾಸಂ ಪ್ರತಿ ವಿಷಯತ್ವಂ ತದನುವಿದ್ಧತಯಾ ಪ್ರತೀತ್ಯಭಾವಶ್ಚ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಚೈತನ್ಯಮಾತ್ರಾಜ್ಞಾನಜನ್ಯತ್ವಾತ್ । ತಜ್ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ ಘಟಾದಿಪ್ರಪಂಚಸ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ಸದಿತಿ ಪ್ರತೀಯಮಾನಾಧಿಷ್ಠಾನಚೈತನ್ಯಾನುವಿದ್ಧತಯಾ ಪ್ರತೀಯಮಾನತ್ವಮಪ್ಯಸ್ತ್ಯೇವ । ತಸ್ಮಾತ್ಸತ್ಯತ್ವೇ ದೃಗ್ದೃಶ್ಯಸಂಬಂಧತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿರ್ದೃಢೈವ ॥

ನನು ವಿಶ್ವಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸಿಕತ್ವೇ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಸ್ಥಲ ಇವ ವಿಷಯೇಂದ್ರಿಯಸನ್ನಿಕರ್ಷಾಧೀನಾಯಾಃ ಪ್ರತಿಕರ್ಮವ್ಯವಸ್ಥಾಯಾ ಅನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ - ಚೇನ್ನ ; ವೃತ್ತೇಃ ಪೂರ್ವಮೇವ ಘಟಾದೀನಾಂ ಚೈತನ್ಯೇಽಧ್ಯಾಸೇನ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಸ್ಥಲಾಪೇಕ್ಷಯಾ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ - ಅಂತಃಕರಣಂ ಚಕ್ಷುರ್ವತ್ತೇಜೋವಯವಿ । ತಚ್ಚೇಂದ್ರಿಯದ್ವಾರೇಣ ತತ್ಸಂಯುಕ್ತಂ ವಿಷಯಂ ವ್ಯಾಪ್ಯ ತದಾಕಾರಂ ಭವತಿ । ಯಥಾ ನದ್ಯಾದ್ಯುದಕಂ ಪ್ರಣಾಡ್ಯಾ ನಿಃಸೃತ್ಯ ಕೇದಾರಾದ್ಯಾಕಾರಂ ಭವತಿ, ಸೈವ ವೃತ್ತಿರಿತ್ತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಜೀವಚೈತನ್ಯಮವಿದ್ಯೋಪಾಧಿಕಂ ಸತ್ ಸರ್ವಗತಮ್ ಅಂತಃಕರಣೋಪಾಧಿಕಂ ಸತ್ ಪರಿಚಿನ್ನಮಿತಿ ಮತದ್ವಯಮ್ । ತತ್ರಾದ್ಯೇ ವಿಷಯಪ್ರಕಾಶಕಂ ಜೀವಚೈತನ್ಯಮ್ । ದ್ವಿತೀಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಚೈತನ್ಯಮ್ । ಆದ್ಯೇ ಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಜೀವಚೈತನ್ಯಮವಿದ್ಯಾನಾವೃತಮ್ ಆವೃತಂ ಚ । ತತ್ರಾದ್ಯೇ ವೃತ್ತಿರ್ಜೀವಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ವಿಷಯೋಪರಾಗಾರ್ಥಾ। ದ್ವಿತೀಯೇ ತ್ವಾವರಣಾಭಿಭವಾರ್ಥಾ । ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಪಕ್ಷೇ ತು ಜೀವಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ವಿಷಯಪ್ರಕಾಶಕತದಧಿಷ್ಠಾನಚೈತನ್ಯಾಭೇದಾಭಿವ್ಯಕ್ತ್ಯರ್ಥಾ । ಅನಾವೃತತ್ವಪಕ್ಷೇ ಹ್ಯನಾವೃತಂ ಸರ್ವಗತಮಪಿ ಜೀವಚೈತನ್ಯಂ ತತ್ತದಾಕಾರವೃತ್ತ್ಯೈವೋಪರಜ್ಯತೇ, ನ ತು ವಿಷಯೈಃ; ಅಸಂಗತ್ವಾತ್ , ಯಥಾ ಗೋತ್ವಂ ಸರ್ವಗತಮಪಿ ಸಾಸ್ನಾದಿಮದ್ವ್ಯಕ್ತ್ಯಾಽಭಿವ್ಯಜ್ಯತೇ, ನ ತು ಕೇಸರಾದಿಮಯಕ್ತ್ಯಾ; ಯಥಾ ವಾ ಪ್ರದೀಪಪ್ರಭಾ ಆಕಾಶಗಂಧರಸಾದಿವ್ಯಾಪಿನ್ಯಪಿ ತಾನ್ನ ಪ್ರಕಾಶಯಂತೀ ರೂಪಸಂಸರ್ಗಿತಯಾ ರೂಪಮೇವ ಪ್ರಕಾಶಯತಿ ತದ್ವತ್ ; ಕೇವಲಾಗ್ನ್ಯದಾಹ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಅಯಃಪಿಂಡಾದಿಸಮಾರೂಢಾಗ್ನಿದಾಹ್ಯತ್ವವಚ್ಚ ಕೇವಲಚೈತನ್ಯಾಪ್ರಕಾಶ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಘಟಾದೇಸ್ತತ್ತದಾಕಾರವೃತ್ಯುಪಾರೂಢಚೈತನ್ಯಪ್ರಕಾಶ್ಯತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ಏವಂಚಾನಾವೃತತ್ವಪಕ್ಷೇ ತತ್ತದಾಕಾರವೃತ್ತಿದ್ವಾರಾ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ತತ್ತದುಪರಾಗೇ ತತ್ತದರ್ಥಪ್ರಕಾಶಃ । ಆವೃತತ್ವಪಕ್ಷೇ ತತ್ತದಾಕಾರವೃತ್ತ್ಯಾ ತತ್ತದ್ವಿಷಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಾವರಣಾಭಿಭವೇನ ತತ್ತದರ್ಥಪ್ರಕಾಶಃ । ಅಂತಃಕರಣಾವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯರೂಪತ್ವೇ ಜೀವಸ್ಯಾವಚ್ಛೇದಕಾಂತಃಕರಣತತ್ತದ್ವಿಷಯಾಕಾರವೃತ್ತ್ಯಾ ತತ್ತದ್ವಿಷಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಾಭಿವ್ಯಕ್ತೌ ತತ್ತತ್ಪ್ರಕಾಶಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಪ್ರಕಾಶಕಮಧಿಷ್ಠಾನಚೈತನ್ಯಂ ಸರ್ವಗತಂ ಜೀವಚೈತನ್ಯಂ ಚಾಂತಃಕರಣಾವಚ್ಛಿನ್ನಮ್ ; ತಥಾಪಿ ಚೈತನ್ಯಾಭೇದೇನಾಭಿವ್ಯಕ್ತತ್ವಾತ್ ವ್ಯವಸ್ಥೋಪಪತ್ತಿಃ । ನನು–ಇಯಂ ಪ್ರತಿಕರ್ಮವ್ಯವಸ್ಥಾ ನೋಪಪದ್ಯತೇ, ತಥಾ ಹಿ ಸ್ವಸನ್ನಿಕೃಷ್ಟೇಂದ್ರಿಯಜನ್ಯಸ್ವಜ್ಞಾನಾತ್ ಪೂರ್ವಂ ಘಟಾದೇಃ ಸತ್ತ್ವೇ ಪ್ರತೀತಿಮಾತ್ರಶರೀರತ್ವವ್ಯಾಪ್ತಕಾಲ್ಪನಿಕತ್ವಾಯೋಗಃ । ನ ಚ ಕಾಲ್ಪನಿಕತ್ವವಿಶೇಷಃ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕತ್ವಾದಿರೇವ ತದ್ವ್ಯಾಪ್ತಃ; ಗೌರವಾತ್ , ನ ಚ ಪ್ರತೀತಿಮಾತ್ರಶರೀರತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಾದಿನೈವ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಂ ಭವಿಷ್ಯತಿ; ಪ್ರತೀತಿಮಾತ್ರಶರೀರತ್ವಾಭಾವೇನ ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಾಭಾವಸ್ಯಾಪ್ಯಾಪಾದ್ಯತ್ವಾತ್ , ಪ್ರತೀತೇರ್ವಿಶ್ವಸತ್ಯತ್ವೇನ ವಾ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇಽಪಿ ಸ್ವಪ್ನಾದಿವದಿಂದ್ರಿಯಸನ್ನಿಕರ್ಷನಿರಪೇಕ್ಷತಯಾ ವೋಪಪತ್ತೇಃ, ವ್ಯಾವಹಾರಿಕತ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಭ್ರಾಂತಿದೈರ್ಘ್ಯಮಾತ್ರೇಣೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚೇತಿ ಚೇತ್, ಮೈವಮ್ । ಪ್ರತೀತಿಮಾತ್ರಶರೀರತ್ವಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಂ ನ ವ್ಯಾಪ್ಯಮ್ ; ದೃಗ್ದೃಶ್ಯಸಂಬಂಧಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾದಿಸಹಕೃತೋಕ್ತಾನುಮಾನಾತ್ ಪ್ರಪಂಚೇ ಕಲ್ಪಿತತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಬಲಾಚ್ಚ ಸ್ಥಾಯಿತ್ವೇ ತತ್ರೈವ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ । ನ ಚ–ಶುಕ್ತಿರೂಪ್ಯಾದಿಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಸಾಮ್ಯಂ ಪ್ರಕೃತಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಾ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಪ್ರತೀತ್ಯವಿಶೇಷೇಽಪಿ ವಣಿಗ್ವೀಥೀಸ್ಥಶುಕ್ತಿರೂಪ್ಯಯೋಃ ಪರೀಕ್ಷಿತತ್ವಾಪರೀಕ್ಷಿತತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಸ್ಥಾಯಿತ್ವಾಸ್ಥಾಯಿತ್ವರೂಪವಿಶೇಷಸಂಭವಾತ್ । ತಥಾಪಿ ವಾ ಪರೋಕ್ಷವೃತ್ತೇರಿವಾಪರೋಕ್ಷವೃತ್ತೇರಪಿ ಪ್ರಕಾಶತ್ವಮಸ್ತು, ಕಿಂ ತದುಪರಕ್ತಚೈತನ್ಯೇನೇತಿ ಚೇನ್ನ ; ಪರೋಕ್ಷಸ್ಥಲೇಽಪಿ ಪರೋಕ್ಷವೃತ್ತ್ಯುಪರಕ್ತಚೈತನ್ಯಸ್ಯೈವ ಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಾತ್ । ಅಥ ತತ್ರಾಪ್ಯಪರೋಕ್ಷೈಕರಸಚೈತನ್ಯೋಪರಾಗೇ ವಿಷಯಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಪ್ರಸಂಗಃ ನ; ವಿಷಯಚೈತನ್ಯಾಭಿವ್ಯಕ್ತಾವೇವ ವಿಷಯಸ್ಯಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಮ್ । ನ ಚ ಪರೋಕ್ಷಸ್ಥಲೇ ತದಸ್ತಿ; ವಿಷಯೇಂದ್ರಿಯಸನ್ನಿಕರ್ಷಾಭಾವೇನ ವಿಷಯಪರ್ಯಂತಂ ವೃತ್ತೇರಗಮನಾತ್, ಅಂತರೇವ ತತ್ರ ಧೀಸಮುಲ್ಲಾಸಾತ್ । ಅಪರೋಕ್ಷಸ್ಥಲೇ ತು ಪ್ರಮಾತೃಚೈತನ್ಯಾಭೇದಾಭಿವ್ಯಕ್ತಾಧಿಷ್ಠಾನಚೈತನ್ಯೋಪರಾಗೋ ವಿಷಯೇಽಸ್ತಿ; ತತ್ರ ವಿಷಯಸ್ಯ ಕರ್ಮಕಾರಕತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ವೃತ್ತಿಗತವಿಶೇಷಾದಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಮ್। ತತ್ರ ಹಿ ವಿಶೇಷ ವಿಷಯಕೃತಶ್ಚೇದೋಮಿತಿ ಬ್ರೂಮಃ । ಜಾತಿಕೃತಸ್ತು ವಿಶೇಷೋ ನ ಸಂಭವತಿ; ಸೋಽಯಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಾಂ ಪರೋಕ್ಷತ್ವಾಪರೋಕ್ಷತ್ವಯೋಃ ಸಂಕರಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ಅವ್ಯಾಪ್ಯವೃತ್ತಿತ್ವಾತ್ , ಪ್ರಮಾತ್ವಾದಿನಾ ಸಂಕರಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಚ । ಕಿಂಚ ವೃತ್ತೇರ್ಜಡತ್ವಾದೇವ ನ ಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಮ್ । ನ ಚ–ವೃತ್ತಾವಂತಃಕರಣಾವೃತ್ತ್ಯಾಪಿ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಂ ಜ್ಞಾನತ್ವವದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಾತ್ಮಸಂಬಂಧೇನೈವ ತಸ್ಯಾಃ ಪ್ರಕಾಶತ್ವೋಪಪತ್ತೌ ತತ್ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವೇ ಮಾನಾಭಾವಾತ್ । ಕಿಂಚ ಘಟಂ ಜಾನಾಮೀತ್ಯನುಭೂಯಮಾನಸಕರ್ಮಕವೃತ್ತ್ಯನ್ಯಾ ಸಂವಿತ್ ಘಟಪ್ರಕಾಶರೂಪಾ ಘಟಃ ಪ್ರಕಾಶತ ಇತ್ಯಾಕಾರಕಾನುಭವಸಿದ್ವೈವ । ನ ಚ ಕರೋತಿ ಯತತೇ ಚಲತಿ ಗಚ್ಛತೀತ್ಯಾದಾವೇಕಾರ್ಥತ್ವೇಽಪಿ ಸಕರ್ಮಕಾಕರ್ಮಕಸ್ವಭಾವತ್ವದರ್ಶನಾತ್ ಅತ್ರಾಪ್ಯೇಕಾರ್ಥತ್ವೇಽಪಿ ತಥಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ-ವಾಚ್ಯಮ್। ತತ್ರಾಪ್ಯೇಕಾರ್ಥತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಅನುಕೂಲಯತ್ನೋ ಹಿ ಕೃಞ್ಧಾತ್ವರ್ಥಃ, ಯತ್ಯರ್ಥಸ್ತು ಯತ್ನಮಾತ್ರಮ್ , ಏವಂ ಗಮ್ಯರ್ಥ ಉತ್ತರಸಂಯೋಗಫಲಕಃ ಸ್ಪಂದಃ, ಚಲತ್ಯರ್ಥಸ್ತು ಸ್ಪಂದಮಾತ್ರಮ್; ತಥಾಚೈಕಾರ್ಥಕತ್ವೇ ಕುತ್ರಾಪಿ ನ ಸಕರ್ಮಕತ್ವಾಕರ್ಮಕತ್ವವ್ಯವಸ್ಥಾ । ನ ಚ- ತ್ವನ್ಮತೇ ಪರಿಣತೇರಕರ್ಮಕತ್ವಾತ್ ಪರಿಣತಿವಿಶೇಷಭೂತಾಯಾ ವೃತ್ತೇಃ ಕಥಂ ಸಕರ್ಮಕತ್ವಮಿತಿ–ವಾಚ್ಯಮ್ , ಏಕಸ್ಯ ಹಿ ಸಕರ್ಮಕತ್ವಾಕರ್ಮಕತ್ವೇ ಏಕರೂಪೇಣ ವಿರುದ್ಧೇ ನ ತು ರೂಪಾಂತರೇಣಾಪಿ; ಮಾನಾಭಾವಾತ್ , ಯಥಾ ಸ್ಥಿತೇರಕರ್ಮಿಕಾಯಾ ಅಪಿ ಅಗಮನತ್ವೇನ ರೂಪೇಣ ಸಕರ್ಮಕತ್ವಮ್ ; ತಥಾ ಪರಿಣತಿತ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾಕರ್ಮಿಕಾಯಾ ಅಪಿ ವೃತ್ತೇಃ ಜ್ಞಾನತ್ವೇನ ಸಕರ್ಮಕತ್ವಂ ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯದೋಷಃ । ನನು ತರ್ಹ್ಯತೀತಃ ಪ್ರಕಾಶತೇ ಇತಿ ಧೀರ್ನ ಸ್ಯಾತ್, ನ; ಇಷ್ಟಾಪತ್ತೇಃ, ತತ್ರಾಪಿ ವೃತ್ತಿಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತಚೈತನ್ಯಸತ್ತ್ವೇನ ಪ್ರಕಾಶತ ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರಯೋಗಸಂಭವಾಚ್ಚ । ನನು ಯಥಾ ಜ್ಞಾನವಿರೋಧಿವೃತ್ತಾವನುಭವತ್ವಂ ನಾಸ್ತಿ, ಕಿಂತು ಅನ್ಯತ್ರ; ತಥಾ ದ್ವೇಷವಿರೋಧಿವೃತ್ತೇರನ್ಯತ್ರೇಚ್ಛಾತ್ವಮಿತ್ಯಪಿ ಸ್ಯಾದಿತಿ-ಚೇನ್ನ; ಬಾಧಕಸತ್ತ್ವಾಸತ್ತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ವಿಶೇಷಾತ್, ಅತ್ರೈವ ತತ್ರ ಸಕರ್ಮಕಾಕರ್ಮಕವಿಲಕ್ಷಣಕ್ರಿಯಾನನುಭವಾಚ್ಚ । ಯಥಾ ಚ ವೃತ್ತ್ಯತಿರಿಕ್ತಭಾನಸಿದ್ಧಿಸ್ತಥಾ ಸ್ವಯಂ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್ವಪ್ರಸ್ತಾವೇ ವಿಸ್ತರೇಣ ವಕ್ಷ್ಯಾಮಃ । ನನು ಅಸ್ತು ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ವಿಷಯಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಂ, ತಥಾಪ್ಯಂತಃಕರಣಸ್ಯ ದೇಹಾನ್ನಿರ್ಗತಿಃ ನ ಕಲ್ಪ್ಯಾ; ಪರೋಕ್ಷವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾಯ ವಿಷಯಸ್ಯಾಭಿವ್ಯಕ್ತಾಪರೋಕ್ಷಚಿದುಪರಾಗ ಏವ ವಕ್ತವ್ಯಃ, ಚಿದುಪರಾಗಾದೌ ಚಾಪರೋಕ್ಷವೃತ್ತೇಸ್ತದಾಕಾರತ್ವಮೇವ ತಂತ್ರಮ್; ತಸ್ಯ ಚ ತತ್ಸಂಶ್ಲೇಷಂ ವಿನಾಪಿ ಪರೋಕ್ಷವೃತ್ತೇರಿವ ತತ್ಸನ್ನಿಕೃಷ್ಟಕರಣಜನ್ಯತ್ವೇನೈವೋಪಪತ್ತಿಃ, ನ ತು ಪ್ರಭಾಯಾ ಇವ ವೃತ್ತೇಸ್ತದಾವರಣನಿವರ್ತಕತ್ವಾದೌ ತತ್ಸಂಶ್ಲೇಷಸ್ತಂತ್ರಮ್ , ನೇತ್ರಾನ್ನಿರ್ಗಚ್ಛದ್ಧ್ರುವಾದ್ಯಾಕಾರವೃತ್ತ್ಯೈವ ಸ್ವಸಂಶ್ಲಿಷ್ಟನೇತ್ರಸ್ಥಕಜ್ಜಲಾದೇರ್ಧ್ರುವನೇತ್ರಮಧ್ಯವರ್ತಿನಃ ಪರಮಾಣ್ವಾದೇಶ್ಚಾಪರೋಕ್ಷತ್ವಾಪಾತಾದಿತಿ ಚೇತ್, ನ; ವಿಷಯೇಷ್ವಭಿವ್ಯಕ್ತಚಿದುಪರಾಗೇ ನ ತದಾಕಾರತ್ವಮಾತ್ರಂ ತಂತ್ರಮ್ ; ಪರೋಕ್ಷಸ್ಥಲೇಽಪಿ ಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ಕಿಂತು ತತ್ಸಂಶ್ಲೇಷಃ; ಪ್ರಭಾಯಾ ವಿಷಯಸನ್ನಿಕೃಷ್ಟತೇಜಸ್ತ್ವೇನಾವರಣಾಭಿಭಾವಕತ್ವದರ್ಶನಾತ್ ತೈಜಸಸ್ಯ ಮನಸೋಽಪ್ಯಜ್ಞಾನರೂಪಾವರಣಾಭಿಭವಾಯ ತತ್ಸಂಶ್ಲೇಷ ಆವಶ್ಯಕಃ;ಧ್ರುವಾದಿದೇಹಮಧ್ಯವರ್ತಿಪರಮಾಣ್ವಾದಾವತಿಪ್ರಸಂಗಸ್ತು ತದಾಕಾರತ್ವಪ್ರಯೋಜಕಸಾಮಗ್ರೀವಿರಹಾದೇವ ಪರಿಹರಣೀಯಃ; ಅನ್ಯಥೇಂದ್ರಿಯಸನ್ನಿಕರ್ಷಾದೇರ್ವಿದ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ ಪರಮಾಣ್ವಾದ್ಯಾಕಾರತಾಯಾ ದುರ್ನಿವಾರತ್ವಾಪತ್ತೇಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಪ್ರಭಾವಿಶೇಷಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಂ ಯತ್ ಕ್ಲೃಪ್ತಂ ಸನ್ನಿಕೃಷ್ಟತೇಜಸ್ತ್ವೇನಾವರಣಾಭಿಭಾವಕತ್ವಂ, ತಸ್ಯ ತದಾಕಾರತ್ವರೂಪವಿಶೇಷಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಪಿ ನ ತ್ಯಾಗಃ । ನಹಿ ಪೃಥಿವೀತ್ವಗಂಧತ್ವಾದಿನಾ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವೇ ಆವಶ್ಯಕೇ ಅನಿತ್ಯಗುಣತ್ವದ್ರವ್ಯತ್ವಾದಿನಾ ತತ್ತ್ಯಾಗಃ । ಅತಏವ—ತದಿತರಹೇತುಸಾಕಲ್ಯೇ ಸತಿ ಘಟಚಕ್ಷುಃಸನ್ನಿಕರ್ಷಸ್ಯೈವ ಘಟಾನುಭವಜನಕತ್ವಮ್, ನ ತು ಘಟಮನಃಸನ್ನಿಕರ್ಷಸ್ಯ, ತದ್ವಿಲಂಬೇನ ತದ್ವಿಲಂಬಾಭಾವಾದಿತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್; ಆವರಣಭಂಗೇ ಸನ್ನಿಕೃಷ್ಟತೇಜಃಕಾರಣತ್ವಾವಧಾರಣೇನ ತಸ್ಯಾಪ್ಯಾವಶ್ಯಕತ್ವಾತ್ । ನ ಚ–ಸ್ಪರ್ಶನಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇ ಚಕ್ಷುರಾದಿವನ್ನಿಯತಗೋಲಕದ್ವಾರಾಭಾವೇನಾಂತಃಕರಣನಿರ್ಗತ್ಯಯೋಗಾದಾವರಣಾಭಿಭವಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಸರ್ವತ್ರ ತತ್ತದಿಂದ್ರಿಯಾಧಿಷ್ಠಾನಸ್ಯೈವ ದ್ವಾರತ್ವಸಂಭವಾತ್ । ನ ಚ–ಅಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿತ್ವಾವಿಶೇಷಾದಿಚ್ಛಾದ್ವೇಷಾದಿರೂಪವೃತ್ತಯೋಽಪಿ ದೇಹಾನ್ನಿರ್ಗತ್ಯ ವಿಷಯಸಂಸೃಷ್ಟಾ ಭವಂತೀತಿ ಕಥಂ ನ ಸ್ವೀಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್, ಆವರಣಾಭಿಭಾವಕತೇಜಸ್ತ್ವಸ್ಯ ತತ್ಪ್ರಮಾಪಕಸ್ಯ ಜ್ಞಾನವತ್ ತತ್ರಾಭಾವಾತ್ । ನನು–ಘಟಪ್ರಕಾಶಕಂ ಚೈತನ್ಯಮುಪದೇಶಸಾಹಸ್ರ್ಯನುಸಾರೇಣ ಘಟಾಕಾರಧೀಸ್ಥಾ ಚಿದ್ವಾ; ಪರಾಗರ್ಥಪ್ರಮೇಯೇಷ್ವಿತ್ಯಾದಿವಾರ್ತ್ತಿಕೋಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಧೀಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತಚೈತನ್ಯಾಭೇದಾಭಿವ್ಯಕ್ತವಿಷಯಾಧಿಷ್ಠಾನಚೈತನ್ಯಂ ವಾ, ನಾದ್ಯಃ; ಆಧ್ಯಾಸಿಕಸಂಬಂಧಸ್ಯಾತಂತ್ರತಾಪಾತಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ; ಆವಶ್ಯಕೇನ ವಿಷಯಸಂಶ್ಲಿಷ್ಟವೃತ್ತಿಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತಚೈತನ್ಯೇನೈವ ತದಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತಿವತ್ ತತ್ಪ್ರಕಾಶಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಪತ್ತೌ ಕಿಂ ವಿಷಯಾಧಿಷ್ಠಾನಚೈತನ್ಯಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿಕಲ್ಪನೇನೇತಿ–ಚೇನ್ನ; ಪ್ರಕಾಶಕಂ ತಾವತ್ ಅಧಿಷ್ಠಾನಚೈತನ್ಯಮ್ । ತಚ್ಚಾಧ್ಯಾಸೇನ ವಿಷಯೈಃ ಸಹ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಸಂಬದ್ಧಂ ಪ್ರಕಾಶಸ್ಯ ಚ ಸ್ವಯಂ ಭಾಸಮಾನಸ್ಯ ಸ್ವಸಂಬದ್ಧಸರ್ವಭಾಸಕತ್ವಮಪಿ ಕ್ಲೃಪ್ತಮೇವ; ಏತದನಭ್ಯುಪಗಮೇ ಕಲ್ಪನಾಂತರಗೌರವಾಪತ್ತೇಃ । ತಚ್ಚಾನಭಿವ್ಯಕ್ತಂ ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪಕರೂಪಮಾಚ್ಛಾದಿತದೀಪವನ್ನ ಪ್ರಕಾಶಕಮಿತಿ ತದಭಿವ್ಯಕ್ತಿರಪೇಕ್ಷಿತಾ । ತಚ್ಚ ಪರೋಕ್ಷಸ್ಥಲೇ ವೃತ್ತ್ಯವಚ್ಛೇದೇನೈವಾಭಿವ್ಯಜ್ಯತೇ । ಅಪರೋಕ್ಷಸ್ಥಲೇ ತು ವೃತ್ತಿಸಂಪರ್ಕಾದಾವರಣಾಜ್ಞಾನಾಭಿಭವೇ ವಿಷಯೋಽಭಿವ್ಯಜ್ಯತೇ; ವೃತ್ತೇರ್ವಿಷಯಪರ್ಯಂತತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಪರೋಕ್ಷಸ್ಥಲೇಽಪ್ಯೇವಂ ಪ್ರಸಂಗಃ; ದ್ವಾರಾಭಾವೇನಾಂತಃಕರಣನಿರ್ಗತ್ಯಭಾವಾತ್ । ನನು ವೃತ್ತೇಸ್ತದಾಕಾರತ್ವಂ ನ ತಾವತ್ತದ್ವಿಷಯತ್ವಮ್ ; ತ್ವಯೈವ ನಿರಾಸಾತ್ । ನಾಪಿ ತಸ್ಮಿನ್ ಚೈತನ್ಯೋಪರಾಗಯೋಗ್ಯತಾಪಾದಕತ್ವಂ, ತದಜ್ಞಾನಾಭಿಭಾವಕತ್ವಂ ವಾ; ಉಭಯೋರಪಿ ತದಾಕಾರತ್ವಪ್ರಯೋಜ್ಯತ್ವೇನ ತತ್ತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ನಾಪಿ ಘಟಾದಿವತ್ ಪೃಥುಬುಧ್ನೋದರಾದ್ಯಾಕಾರತ್ವಮ್ ; ಸಾಕಾರವಾದಾಪಾತಾತ್, ಸಂಸ್ಥಾನಹೀನಜಾತಿಗುಣಾದಿವೃತ್ತೇರ್ನಿರಾಕಾರತ್ವಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಚ; ಘಟಪಟಾವಿತಿ ಸಮೂಹಾಲಂಬನೇ ವಿರುದ್ಧನಾನಾಕಾರತ್ವಾಪತ್ತೇಶ್ಚೇತಿ–ಚೇನ್ನ; ಅಸ್ತೀತ್ಯಾದಿತದ್ವಿಷಯಕವ್ಯವಹಾರಪ್ರತಿಬಂಧಕಾಜ್ಞಾನನಿವರ್ತನಯೋಗ್ಯತ್ವಸ್ಯ, ತತ್ಸನ್ನಿಕೃಷ್ಟಕರಣಜನ್ಯತ್ವಸ್ಯ ವಾ ತದಾಕಾರತ್ವರೂಪತ್ವಾತ್ ತದುಭಯಂ ಚ ಸ್ವಕಾರಣಾಧೀನಸ್ವಭಾವವಿಶೇಷಾತ್ । ನ ಚಾತ್ಮಾಶ್ರಯಃ; ನಿವೃತ್ತಿಜನನಸ್ವರೂಪಯೋಗ್ಯತಯಾ ಫಲೋಪಧಾನಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯತ್ವೇನ ಸ್ವಾನಪೇಕ್ಷಣಾತ್ । ನನು–ದೃಶಿ ವಿಷಯಾಧ್ಯಾಸಸ್ವೀಕರ್ತುರ್ಜೀವಚೈತನ್ಯಂ ವಾ ವಿಷಯದೃಕ್ ಬ್ರಹ್ಮಚೈತನ್ಯಂ ವಾ । ನಾದ್ಯಃ; ಜೀವೇ ಅವಚ್ಛಿನ್ನಚಿತ್ಸ್ವರೂಪೇ ಕಲ್ಪಿತೇ ಅಧ್ಯಾಸಾಯೋಗಾತ್ । ನ ಚ–ವಿಷಯದೃಕ್ ಜೀವಚೈತನ್ಯಮೇವ, ಅಧ್ಯಾಸಸ್ತು ಬ್ರಹ್ಮಚೈತನ್ಯ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ದೃಶ್ಯಯೋರೇವಾಧ್ಯಾಸಿಕಸಂಬಂಧಾಪತ್ತೇಃ, ಅಧ್ಯಸ್ತಾಧಿಷ್ಠಾನಯೋರುಭಯೋರಪಿ ದೃಗ್ಭಿನ್ನತ್ವಾತ್ । ಅತ ಏವ ನ ದ್ವಿತೀಯೋಽಪಿ; ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಕಲ್ಪಿತತ್ವೇನ ತತ್ರಾಧ್ಯಾಸಾಯೋಗಾಚ್ಚ । ನ ಚ ಶುದ್ಧಚೈತನ್ಯಮೇಕಮೇವ; ತದೇವಾಧಿಷ್ಠಾನಮ್, ತತ್ರಾವಚ್ಛೇದಕಮವಿದ್ಯಾದಿಕಂ ನಾಧಿಷ್ಠಾನಕೋಟೌ ಪ್ರವಿಶತಿ; ತದೇವ ಚ ಜೀವಶಬ್ದೇನ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೇನ ಚ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತೇ । ಉಪಾಧಿವಿಶೇಷಾತ್ , ತಥಾಚ ಜೀವಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ದೃಕ್ತ್ವೇಽಪಿ ದೃಶ್ಯಾಧ್ಯಾಸೋ ನಾನುಪಪನ್ನ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಶುದ್ಧಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಆಸಂಸಾರಮಾವೃತತ್ವೇನ ಜಗದಾಂಧ್ಯಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ; ಮೂಲಾವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತ್ಯಭಾವೇನ ಸರ್ವತ ಆವರಣಾಭಿಭವಾಭಾವೇಽಪಿ ಘಟಾದ್ಯವಚ್ಛೇದೇನಾವರಣಾಭಿಭವಾತ್ ಆಂಧ್ಯವಿರಹೋಪಪತ್ತೇಃ । ನನು- ತರ್ಹೀದಾನೀಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ಫುರಣೇ ಚರಮವೃತ್ತಿವೈಯರ್ಥ್ಯಮ್ ಅಧಿಕಭಾಗೇಽಪಿ ತಸ್ಯ ಸ್ಫುರಣಾತ್ । ನ ಹ್ಯಖಂಡಾರ್ಥವೇದಾಂತಜನ್ಯಾಯಾಂ ವೃತ್ತೌ ಭಾವೋ ಅಭಾವೋ ವಾ ವಿಶೇಷಣಮುಪಲಕ್ಷಣಂ ವಾ ಪ್ರಕಾರಃ ಪ್ರಕಾಶತ, ಇತಿ ಚೇನ್ನ; ಉಪಾಧ್ಯವಿಷಯಕಬ್ರಹ್ಮಸ್ಫುರಣಸ್ಯ ಚರಮವೃತ್ತಿಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವೇನ ತಸ್ಯಾಃ ಸಾಫಲ್ಯಾತ್, ಪ್ರಕಾರಾಸ್ಫುರಣಂ ತು ತಸ್ಯಾಃ ಭೂಷಣಮೇವ; ಇದಾನೀಂತನಸ್ಫುರಣಸ್ಯ ಸಪ್ರಕಾರತ್ವೇನೋಪಾಧಿವಿಷಯತ್ವಾತ್ , 'ಏಕಧೈವಾನುದ್ರಷ್ಟವ್ಯ'ಮಿತ್ಯಾದಿ ಶ್ರುತಿಬಲಾತ್ ಸ್ವಸಮಾನವಿಷಯಜ್ಞಾನಾದೇವ ಚಾಜ್ಞಾನವೃತ್ತೇರಖಂಡಚಿನ್ಮಾತ್ರಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವ ಮೋಕ್ಷಹೇತುತ್ವಾವಧಾರಣಾತ್ । ನ ಚ-ಅಂತಃಕರಣಾವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಜೀವತ್ವೇ ಸುಷುಪ್ತಿದಶಾಯಾಂ ತದಭಾವೇನ ಕೃತಹಾನ್ಯಾದ್ಯಾಪತ್ತಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ತದಾಪ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣಾತ್ಮನಾಽವಸ್ಥಾನಾತ್, ಸ್ಥೂಲಸೂಕ್ಷ್ಮಸಾಧಾರಣಸ್ಯಾಂತಃಕರಣಸ್ಯೋಪಾಧಿತ್ವಾತ್ । ‘ತದಪೀತೇಃ ಸಂಸಾರವ್ಯಪದೇಶಾ'ದಿತ್ಯಸ್ಮಿನ್ ಸೂತ್ರೇ ಚಾಯಮರ್ಥಃ ಸ್ಪಷ್ಟತರಃ । ನ ಚ-ವೃತ್ತ್ಯುಪರಕ್ತತ್ವಂ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ನ ತತ್ಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತತ್ವಮ್ ; ದರ್ಪಣೇ ಮುಖಸ್ಯೇವಾನುದ್ಭೂತರೂಪೇಽಂತಃಕರಣೇ ಶಬ್ದಾನ್ಯಪ್ರತಿಬಿಂಬನೋಪಾಧಿತಾಯಾ ಅಚಾಕ್ಷುಷಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತಾಯಾಶ್ಚಾಯೋಗಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಉದ್ಭೂತರೂಪವತ್ವಂ ನ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತೋಪಾಧಿತಾಪ್ರಯೋಜಕಮ್ । ಅಸ್ವಚ್ಛೇಽಪಿ ಲೋಷ್ಟಾದೌ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಾಪತ್ತೇಃ, ಕಿಂತು ಸ್ವಚ್ಛತ್ವಮ್ , ತಚ್ಚ ಪ್ರಕಾಶಸ್ವಭಾವತ್ವೇನ ಮನಸಸ್ತತ್ಪರಿಣಾಮಭೂತಾಯಾ ವೃತ್ತೇಶ್ಚಾಸ್ತ್ಯೇವ; ತ್ರಿಗುಣಾತ್ಮಕಸ್ಯಾಪ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸ್ವಚ್ಛಸತ್ತ್ವಾತ್ಮಕತಾಯಾ ಅಪಿ ಸತ್ತ್ವೇನ ತತ್ರಾಪಿ ಪ್ರತಿವಿಂಬಿತೋಪಾಧಿತಾಯಾಃ ಸತ್ತ್ವಾತ್ । ನಾಪಿ ಚಾಕ್ಷುಷತ್ವಂ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತತ್ವಪ್ರಯೋಜಕಮ್ । ಅಚಾಕ್ಷುಷಸ್ಯಾಪ್ಯಾಕಾಶಾದೇಃ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತತ್ವದರ್ಶನಾತ್ । ನನು ಚಾಕ್ಷುಷವೃತ್ತ್ಯುಪಾರೂಢಚಿತಃ ಕಥಂ ರೂಪಮಾತ್ರಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಮ್ ? ನ ಚ ಪ್ರಭಾವನ್ನಿಯಮಃ। ವೈಷಮ್ಯಾತ್ , ತಥಾ ಹಿ ಪ್ರಭಾಯಾಂ ತಮೋವಿರೋಧಿತ್ವಂ ರೂಪಂ ಪ್ರತೀವ ಗಂಧಾದೀನ್ ಪ್ರತ್ಯಪಿ ಸಮಮ್ ; ನಹಿ ಸಾ ಗಂಧದೇಶಸ್ಥಂ ತಮೋ ನ ನಿವರ್ತಯತಿ, ನ ಚ–ಅಜ್ಞಾನನಿರೋಧಿತ್ವಲಕ್ಷಣಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಂ ರೂಪಂ ಪ್ರತ್ಯೇವ, ನ ತು ರಸಾದೀನ್ಪ್ರತೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಅಜ್ಞಾನನಿವರ್ತಕತ್ವಸ್ಯ ವೃತ್ತಿಭಿನ್ನೇಽನಂಗೀಕಾರಾತ್, ಪ್ರಭಾಯಾ ರೂಪಗ್ರಾಹಕಚಕ್ಷುಃಸಹಕಾರಿತ್ವವತ್ ಗಂಧಾದಿಗ್ರಾಹಿಘ್ರಾಣಾದಿಸಹಕಾರಿತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಚಿತೋ ಗ್ರಾಹಕಾಂತರಾಸಹಕಾರಿತ್ವೇನ ತದ್ವತ್ಸಹಕಾರಿವಿಲಂಬೇನ ವಿಲಂಬಸ್ಯ ವಕ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ತಥಾಚ ಚಿತಃ ಸರ್ವಗತತ್ವೇನ ಸರ್ವಸಂಬಂಧಾದ್ರೂಪಾದಿವತ್ ಗುರುತ್ವಾದೇರಪ್ಯಾಶ್ರಯದ್ವಾರಾ ಸಾಕ್ಷಾದ್ವಾ ಸಂಬಂಧಿತ್ವಾತ್ ಪ್ರಕಾಶಾಪತ್ತಿಃ; ವೃತ್ತ್ಯುಪರಕ್ತಚಿತ್ಸಂಬಂಧಸ್ಯೈವ ಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಾತ್ , ‘ಅಸಂಗೋ ಹ್ಯಯಂ ಪುರುಷ’ ಇತಿ ಶ್ರುತಿಸ್ತು ತತ್ಕೃತಲೇಪಾಭಾವಪರಾ, ನ ತು ಸಂಬಂಧನಿಷೇಧಿಕಾ; ‘ಸ ಯತ್ತತ್ರ ಯತ್ಕಿಂಚಿತ್ಪಶ್ಯತ್ಯನನ್ವಾಗತಸ್ತೇನ ಭವತೀತಿ ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯಾತ್, ‘ಯಥಾಕಾಶಸ್ಥಿತೋ ನಿತ್ಯಂ ವಾಯುಃ ಸರ್ವತ್ರಗೋ ಮಹಾನಿತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತೇಶ್ಚೇತಿ–ಚೇನ್ನ; ಪ್ರಭಾಯಾ ರೂಪರಸಾದಿದೇಶಗತತಮೋನಾಶಕತ್ವಂ ತತ್ಸಂಬಂಧಾದ್ಯುಜ್ಯತೇ, ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ತು ಸ್ವಭಾವತೋಽಸಂಬದ್ಧತ್ವಾತ್ ತದಾಕಾರವೃತ್ತ್ಯಾ ತದೇಕಸಂಬಂಧಸ್ಯೋಪಾದಾನಾತ್ ಕಥಮನ್ಯಾವಭಾಸಕತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ? ಸ್ವಭಾವತೋ ಹ್ಯಸಂಗತ್ವೇ ‘ಅಸಂಗೋ ಹ್ಯಯಂ ಪುರುಷ' ಇತಿ ಶ್ರುತಿಃ ಪ್ರಮಾಣಮ್ । ನ ಚೈಷಾ ಲೇಪಾಭಾವಪರಾ; ಅಕರ್ತೃತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಾಯ ಸಂಬಂಧಾಭಾವಪರತ್ವಾತ್ । ಯಥಾ ಚೈತತ್ತಥಾ ವ್ಯಕ್ತಮಾಕರೇ । ಏವಂ ಸ್ಮೃತಿರಪ್ಯೇತಚ್ಛೃತ್ಯನುರೋಧೇನ ನೇಯಾ । ಅತಃ ಸರ್ವೈಃ ಸಹ ಸಂಬಂಧಾಭಾವಾತ್ ನ ಸರ್ವಾವಭಾಸಃ, ಕಿಂತು ಯದಾಕಾರಾ ವೃತ್ತಿಸ್ತಸ್ಯೈವ । ಅತ ಏವಂ ‘ಇದಂ ರಜತ' ಮಿತಿ ಭ್ರಮೇ ಇದಮಾಕಾರವೃತ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯೇನ ರಜತಭಾನಾನುಪಪತ್ತೇಃ ರಜತಾಕಾರಾಪ್ಯವಿದ್ಯಾವೃತ್ತಿರಭ್ಯುಪೇಯತೇ; ಸ್ವತಶ್ಚಿದ್ವಿಂಬಾಗ್ರಾಹಕೇ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ತದಾಕಾರತ್ವಾಯೋಗಾತ್, ಸ್ವತಶ್ಚಿದ್ಬಿಂಬಗ್ರಾಹಕೇ ತ್ವಂತಃಕರಣವೃತ್ತ್ಯಾದೌ ನ ವೃತ್ತ್ಯಪೇಕ್ಷೇತಿ ನಾನವಸ್ಥಾ । ನ ಚ ಆಶ್ರಯಸಂಬಂಧಾವಿಶೇಷೇಽಪಿ ರೂಪಾಕಾರಾ ವೃತ್ತಿರ್ನ ಗಂಧಾದ್ಯಾಕಾರೇತಿ ಕುತ ಇತಿ–ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಯಥಾ ತವ ಚಾಕ್ಷುಷಜ್ಞಾನೇ ಆಶ್ರಯಸಂಬಂಧಾವಿಶೇಷೇಽಪಿ ನ ಗಂಧೋ ವಿಷಯಃ, ತಥಾಽಸ್ಮಾಕಮಪಿ ಚಕ್ಷುರ್ದ್ವಾರಕವೃತ್ತೌ ನ ಗಂಧಾದ್ಯಾಕಾರತ್ವಮ್ , ಇಂದ್ರಿಯವಿಷಯಸಂಬಂಧಾನಾಂ ಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ನಿಯಾಮಕಸ್ಯ ಸಮಾನತ್ವಾತ್ । ನನು–ಆಧ್ಯಾಸಿಕಸಂಬಂಧೋ ವೃತ್ತೇಃ ಪೂರ್ವಮಪ್ಯಸ್ತ್ಯೇವ, ಅನ್ಯಸ್ತೂಪರಾಗೋ ನ ದೃಶ್ಯತ್ವೇ ತಂತ್ರಮಿತಿ ಕಿಂ ತದರ್ಥಯಾ ವೃತ್ತ್ಯೇತಿ-ಚೇನ್ನ; ಜೀವಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ವಾಽಭೇದಾಭಿವ್ಯಕ್ತ್ಯರ್ಥತ್ವಾದ್ವೃತ್ತೇಃ । ಅನ್ಯಥಾ ಮಯೇದಂ ವಿದಿತಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಾವಭಾಸೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ನನು-ಜೀವಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾಸಂಗತ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಚೈತನ್ಯಂ ಸುತರಾಮಸಂಗಮ್ , ತಥಾಚ ಮಾಯೋಪಾಧಿಕವಿಷಯೋಪರಾಗತ್ವಾತ್ ಸ್ವತಃ ಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ನ ಚ–ಬ್ರಹ್ಮ ಸರ್ವೋಪಾದಾನತ್ವಾದುಪಾಧಿಂ ವಿನೈವ ಸ್ವಸ್ವರೂಪವತ್ಸ್ವಾಭಿನ್ನಂ ಜಗದವಭಾಸಯತೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಉಪಾದಾನತ್ವಂ ನ ತಾವದ್ವಿಶಿಷ್ಟನಿಷ್ಠಂ ಪರಿಣಾಮಿತ್ವಮ್ ; ಆಧ್ಯಾಸಿಕಸಂಬಂಧಸ್ಯಾತಂತ್ರತಾಪತ್ತೇಃ, ಅನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾದಿಕಂ ಪ್ರತಿ ತದಭಾವಾಚ್ಚ, ನಾಪಿ ಶುದ್ಧನಿಷ್ಠಮಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಮ್ ; ಶುದ್ಧಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಸರ್ವಶಕ್ತಿತ್ವಾದೇರಭಾವಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ; ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಸಂಗತ್ವೇಽಪಿ ಸರ್ವೇಷಾಂ ತತ್ರಾಧ್ಯಾಸೇನ ಮಾಯೋಪಾಧಿಂ ವಿನೈವ ತಸ್ಯ ಸರ್ವಪ್ರಕಾಶಕತಯಾ ಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ–ಶುದ್ಧನಿಷ್ಠಮಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಂ ನೋಪಾದಾನತ್ವಂ ಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯಾಭಾವಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಅವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತಾನಾಂ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದೀನಾಂ ಶುದ್ಧೇ ಸತ್ತ್ವಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ತೇಷಾಂ ತಟಸ್ಥಲಕ್ಷಣತ್ವಮಪಿ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ನನು ಆವರಣಾಭಿಭವಾರ್ಥತ್ವಪಕ್ಷೋ ನ ಯುಕ್ತಃ; ವಿವರ್ತಾಧಿಷ್ಠಾನಸ್ಯ ಚಿನ್ಮಾತ್ರಸ್ಯಾಜ್ಞಾನಾದಿಸಾಕ್ಷಿತ್ವೇನ ಸದಾ ಪ್ರಕಾಶನಾತ್, ಅನ್ಯಸ್ಯಾಜ್ಞಾನಕಲ್ಪಿತಸ್ಯಾವರಣಸ್ಯಾಭಾವಾದಿತಿ-ಚೇನ್ನ; ಅಜ್ಞಾನಾದಿಸಾಕ್ಷಿತ್ವೇನ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶೇಽಪ್ಯಶನಾಯಾದ್ಯತೀತತ್ವಾದಿನಾ ಪ್ರಕಾಶಾಭಾವಾದಾವರಣಸ್ಯಾವಶ್ಯತ್ವಾತ್ ನನುಅಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನಯನಪಟಲವತ್ ಪುಂಗತತ್ವೇ ಚೈತ್ರಸ್ಯಾಜ್ಞಾನನಾಶೇಽಪಿ ಮೈತ್ರಸ್ಯ ತದನಾಶಾತ್ ಅಪ್ರಕಾಶೋ ಯುಕ್ತಃ, ವಿಷಯಗತತ್ವೇ ತು ಚೈತ್ರಾರ್ಜಿತಯಾ ವೃತ್ತ್ಯಾ ಅಜ್ಞಾನೇ ದೀಪೇನ ತಮಸೀವ ನಾಶಿತೇ ಮೈತ್ರಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಕಾಶಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ-ಚೇನ್ನ; ಚೈತ್ರಾವರಣಶಕ್ತೇರೇವಾಜ್ಞಾನಗತಾಯಾಶ್ಚೈತ್ರಾರ್ಜಿತವೃತ್ತ್ಯಾ ನಾಶಿತತ್ವೇನ ಸ ಪಶ್ಯತಿ, ನ ಮೈತ್ರಃ; ತತ್ಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಾವರಣಶಕ್ತೇರನಾಶಾತ್, ಆವರಣಶಕ್ತೀನಾಂ ದ್ರಷ್ಟೃವಿಷಯಭೇದಾಭ್ಯಾಂ ಭಿನ್ನತ್ವಾತ್ , ತಮಸ್ತು, ನ ತಥೇತ್ಯೇಕಾನೀತಪ್ರದೀಪೇನಾಪ್ಯನ್ಯಾನ್ಪ್ರತಿ ಪ್ರಕಾಶೋ ಯುಜ್ಯತೇ । ಏತೇನ–ಏಕಜ್ಞಾನಪಕ್ಷೇ ಶುಕ್ತಿಜ್ಞಾನೇನ ತದಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತೌ ಸದ್ಯ ಏವ ಮೋಕ್ಷಾಪಾತಃ, ಅನಿವೃತ್ತೌ ರೂಪ್ಯಾದೇಃ ಸವಿಲಾಸಾವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿರೂಪಬಾಧಾಯೋಗ ಇತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್; ಆವರಣಶಕ್ತಿನಾಶೇಽಪಿ ಮೂಲಾಜ್ಞಾನನಾಶಾಭಾವೇನ ಸದ್ಯೋ ಮೋಕ್ಷಾಭಾವಸ್ಯ ರೂಪ್ಯಾದೌ ಸವಿಲಾಸಶಕ್ತಿಮದವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿರೂಪಬಾಧಸ್ಯಚೋಪಪತ್ತೇಃ । ನನು—ಏಕಾಜ್ಞಾನಪಕ್ಷೇ ರೂಪ್ಯಾದೇಃ ಶುಕ್ತಿಜ್ಞಾನೇನ ಸ್ವಕಾರಣೇ ಪ್ರವಿಲಯಮಾತ್ರಂ ಕ್ರಿಯತೇ, ಮುದ್ಗರಪ್ರಹಾರೇಣೇವ ಘಟಸ್ಯ, ನ ತ್ವಜ್ಞಾನಂ ನಿವರ್ತ್ಯತ ಇತಿ ತೇ ಮತಂ ನ ಯುಕ್ತಮ್ । ಯತೋ ಜ್ಞಾನಮಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವ ನಿವರ್ತಕಮಿತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿಬಲಾತ್ ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತಿದ್ವಾರೈವಾನ್ಯವಿರೋಧಿತ್ವೇನಾಜ್ಞಾನಮನಿವರ್ತ್ಯ ರೂಪ್ಯಾದಿನಿವರ್ತಕತ್ವಾಯೋಗಾತ್, ಶುಕ್ತಿಜ್ಞಾನೇನಾಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತಾವಭಿವ್ಯಕ್ತಚೈತನ್ಯಸಂಬಂಧಾಭಾವೇನ ಭ್ರಾಂತಾವಿವ ಬಾಧೇಽಪಿ ಶುಕ್ತೇರಪ್ರಕಾಶಾಪತ್ತೇಶ್ಚೇತಿ-ಚೇನ್ನ; ಯತೋ ಜ್ಞಾನಮಜ್ಞಾನನಿವರ್ತಕಮಿತಿ ವ್ಯಾಪ್ತೇರುಚ್ಛೇದವಿಷಯತ್ವಾತ್ , ಸ್ವಕಾರಣೇ ಸೂಕ್ಷ್ಮರೂಪೇಣಾವಸ್ಥಾನೇ ತದನಂಗೀಕಾರಾತ್, ಶುಕ್ತಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಚಾನವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಾವರಣರೂಪಮೂಲಾಜ್ಞಾನಾನಿವರ್ತಕತ್ವೇಽಪಿ ಅವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಾವರಣರೂಪತೂಲಾಜ್ಞಾನನಿವರ್ತಕತ್ವೇನಾಭಿವ್ಯಕ್ತಚೈತನ್ಯಸಂಬಂಧಾತ್ ಬಾಧದಶಾಯಾಂ ರೂಪ್ಯನಿವೃತ್ತಿಶುಕ್ತಿಪ್ರಕಾಶಯೋರಪ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ । ನಚ-ಉಪಾದೇಯಭೂತಯಾ ವೃತ್ತ್ಯೋಪಾದಾನಭೂತಾವಿದ್ಯಾಭಿಭವೋ ನ ಘಟತೇ; ಉಪಾದೇಯೇನೋಪಾದಾನಾಭಿಭವಾದರ್ಶನಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ವೃಶ್ಚಿಕಾದಿನಾ ಗೋಮಯಾದೇರುಪಾದಾನಸ್ಯಾಪ್ಯಭಿಭವದರ್ಶನಾತ್ । ಆರಂಭವಾದಾನಭ್ಯುಪಗಮಾಚ್ಚ ನ ಗೋಮಯಾವಯವಾನಾಮುಪಾದಾನತ್ವಶಂಕಾ । ನನು ಚಕ್ಷುರಾದಿಜನ್ಯಶಕ್ತ್ಯಾದಿವೃತ್ತೇಃ ಸಪ್ರಕಾರಿಕಾಯಾಃ ನಿಷ್ಪ್ರಕಾರಕಶುದ್ಧಚೈತನ್ಯಾವಿಷಯತಯಾ ತದಾವರಣರೂಪಮೂಲಾಜ್ಞಾನಾಭಿಭವಾಭಾವೇಽಪ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನವಿಷಯಯಾ ತಯಾ ಅವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಾವರಣರೂಪತೂಲಾಜ್ಞಾನಾಭಿಭವೋ ಯುಜ್ಯತ ಇತಿ ತೇ ಮತಮಯುಕ್ತಮ್ । ಅವಚ್ಛಿನ್ನೇ ಅವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತೇ ಅಪ್ರಸಕ್ತಪ್ರಕಾಶೇ ಮೂಲಾವಿದ್ಯಾಯಾ ಇವ ತದಾವರಣಶಕ್ತೇರಯೋಗಾತ್, ತ್ವಯಾನಭ್ಯುಪಗತತ್ವಾಚ್ಚ, ಜಡವಿಶಿಷ್ಟಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರತಿ ತದಭ್ಯುಪಗಮೇ ಚ ವಿಶೇಷಣಾನಾವಾರಕವಿಶಿಷ್ಟಾವಾರಕಶಕ್ತ್ಯಭಿಭವಸ್ಯ ವಿಶೇಷ್ಯಾವಾರಕಶಕ್ತ್ಯಭಿಭವಂ ವಿನಾಽಯೋಗೇನ ಶುಕ್ತ್ಯಾಕಾರವೃತ್ತ್ಯೈವ ಶುದ್ಧಾತ್ಮಪ್ರಕಾಶಾಪಾತಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ; ಅನವಬೋಧಾತ್ । ನ ಹ್ಯವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತೇಽವಚ್ಛಿನ್ನೇ ಅಸ್ಮಾಭಿರವಿದ್ಯಾ ವಾ ತಚ್ಛಕ್ತಿರ್ವಾಭ್ಯುಪೇಯತೇ, ಕಿಂತು ಚೈತನ್ಯಮಾತ್ರ ಏವ; ತಸ್ಮಿಂಸ್ತು ಸರ್ವಂ ಜಡಮಧ್ಯಸ್ತಮಸ್ತೀತ್ಯೇಕಾಶ್ರಯಾಶ್ರಿತತ್ವಸಂಬಂಧಾತ್ ಜಡಾವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಮಾವೃತಮಿತಿ ವ್ಯಪದೇಶಃ, ಘಟಾದ್ಯಾಕಾರವೃತ್ತ್ಯಾ ತು ತದಧಿಷ್ಠಾನಚೈತನ್ಯಾಭಿವ್ಯಕ್ತೌ ತದವಚ್ಛೇದೇನೈವ ತನ್ನಿಷ್ಠಾವರಣಾಭಿಭವೋ ಜಾಯತ ಇತಿ ನ ಶುದ್ಧಾತ್ಮಪ್ರಕಾಶಾಪತ್ತಿಃ । ತದುಕ್ತಂ ಸಂಕ್ಷೇಪಶಾರೀರಕೇ–‘ಆಶ್ರಯತ್ವವಿಷಯತ್ವಭಾಗಿನೀ ನಿರ್ವಿಭಾಗಚಿತಿರೇವ ಕೇವಲಾ । ಪೂರ್ವಸಿದ್ಧತಮಸೋ ಹಿ ಪಶ್ಚಿಮೋ ನಾಶ್ರಯೋ ಭವತಿ ನಾಪಿ ಗೋಚರಃ ॥' ‘ಬಹು ನಿಗದ್ಯ ಕಿಮತ್ರ ವದಾಮ್ಯಹಂ ಶೃಣುತ ಸಂಗ್ರಹಮದ್ವಯಶಾಸನೇ । ಸಕಲವಾಙ್ಮನಸಾತಿಗತಾ ಚಿತಿಃ ಸಕಲವಾಙ್ಮನಸವ್ಯವಹಾರಭಾಕ್ ॥' ಇತಿ ಚ । ತಸ್ಮಾದವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಸತ್ಯಾಮಪಿ ಶಕ್ತ್ಯಭಿಭವಾದ್ವಾ ತೂಲಾಜ್ಞಾನನಾಶಾದ್ವಾ ಅವಸ್ಥಾವಿಶೇಷಪ್ರಚ್ಯವಾದ್ವಾ, ಏಕದೇಶನಾಶಾದ್ವಾ, ಭೀರುಭಟವದಪಸರಣಾದ್ವಾ, ಕಟವತ್ಸಂವೇಷ್ಟನಾದ್ವಾ, ಆವರಣಭಂಗಾನಿರ್ಮೋಕ್ಷಬಾಧಾನಾಮುಪಪತ್ತಿಃ । ನನು-ಅವಸ್ಥಾಶೇಷಾಣಾಮಜ್ಞಾನಾಭಿನ್ನತ್ವೇ ಏಕಾಜ್ಞಾನಪಕ್ಷಕ್ಷತಿಃ, ಅಜ್ಞಾನಭಿನ್ನತ್ವೇ ಚ ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಜ್ಞಾನೇನ ನಿವೃತ್ತಿಃ ಭ್ರಮಾದ್ಯುಪಾದಾನತ್ವಂ ಚ ನ ಸ್ಯಾತ್, ತೇಷಾಮಿವ ರೂಪ್ಯಸ್ಯೈವೋಪಾದಾನನಾಶಂ ವಿನಾ ನಾಶಪ್ರಸಂಗಶ್ಚ, ಶುಕ್ತ್ಯಜ್ಞಾನಂ ನಷ್ಟಮಿತ್ಯನುಭವವಿರೋಧಶ್ಚೇತಿ–ಚೇನ್ನ; ಯತೋಽವಸ್ಥಾ ತಾವದವಸ್ಥಾವತೋಽಭಿನ್ನೈವ, ಅಜ್ಞಾನೈಕ್ಯಂ ತು ಸರ್ವಾವಸ್ಥಾನುಸ್ಯೂತೈಕಾಕಾರಮಾದಾಯ । ಏವಂ ಚಾಜ್ಞಾನಾವಸ್ಥಾಯಾ ಅಜ್ಞಾನತ್ವೇನ ನ ಜ್ಞಾನಸಾಕ್ಷಾನ್ನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಾದ್ಯನುಪಪತ್ತಿಃ । ಯತ್ತ್ವವಸ್ಥಾವಿಶೇಷಾಣಾಮಿವ ರೂಪ್ಯಸ್ಯೈವೋಪಾದಾನನಿವೃತ್ತಿಂ ವಿನಾ ನಿವೃತ್ತ್ಯಾಪಾದಾನಂ, ತದಯುಕ್ತಮ್ ; ಅಜ್ಞಾನ ಏವ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾದ್ವಿರೋಧಾವಧಾರಣೇನಾಜ್ಞಾನಾವಸ್ಥಾಯಾಸ್ತಭಿನ್ನಾಯಾಃ ಜ್ಞಾನಸಾಕ್ಷಾನ್ನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಾರ್ಹತ್ವಾತ್, ನ ತು ರೂಪ್ಯಾದೀನಾಮ್; ಅನೀದೃಕ್ತ್ವಾತ್ । ಅನೇಕಾಜ್ಞಾನಪಕ್ಷೇ ತು ಶಂಕಾಪಿ ನೋದೇತಿ । ನನು–ಅಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷೇ ಏಕಯಾ ವೃತ್ತ್ಯಾ ಸರ್ವತದಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನಿವೃತ್ತಿಃ, ಉತ ಏಕತದಜ್ಞಾನಸ್ಯ; ಆದ್ಯೇ ಪುನಃ ಶುಕ್ತೇಃ ಕದಾಪ್ಯಪ್ರಕಾಶೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ಅಂತ್ಯೇ ವೃತ್ತಿಕಾಲೇಽಪಿ ಪ್ರಕಾಶೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ಏಕಸ್ಯಾವರಣಸ್ಯ ನಿವೃತ್ತಾವಪ್ಯಾವರಣಾಂತರಾನಿವೃತ್ತೇರಿತಿ-ಚೇನ್ನ; ಏಕಯಾ ವೃತ್ತ್ಯಾ ಏಕಾಜ್ಞಾನನಾಶೇಽಪಿ ತಯೈವಾವರಣಾಂತರಾಣಾಂ ಪ್ರತಿರುದ್ಧತ್ವಾತ್ ಯಾವತ್ ಸಾ ತಿಷ್ಠತಿ ತಾವತ್ಪ್ರಕಾಶಃ, ತಸ್ಯಾಮಪಗತಾಯಾಂ ಪುನರಪ್ರಕಾಶಶ್ಚೋಪಪದ್ಯತೇ; ಅಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಪ್ರಾಗಭಾವಸ್ಥಾನೀಯತ್ವಾತ್ । ಯಥಾ ತವ ಏಕಂ ಜ್ಞಾನಮೇಕಮೇವ ಪ್ರಾಗಭಾವಂ ನಾಶಯತಿ, ತನ್ನಾಶರೂಪೇಣೋದಯಾತ್ ಪ್ರಾಗಭಾವಾಂತರನಿಬಂಧನಮಜ್ಞಾತತ್ವಾದಿವ್ಯವಹಾರಂ ಚ ಪ್ರತಿಬಧ್ನಾತಿ; ತಥಾ ಮಮಾಪ್ಯೇಕಂ ಜ್ಞಾನಮೇಕಮೇವಾಜ್ಞಾನಂ ನಿವರ್ತಯತಿ, ಅಜ್ಞಾನಾಂತರನಿಬಂಧನಂ ಚ ಪ್ರಯೋಜನಂ ಪ್ರತಿಬಧ್ನಾತೀತಿ ಕಿಮನುಪಪನ್ನಮ್ ಅತ್ರ ಚ ಪ್ರತಿವಂಧಪದೇನ ಕಾರ್ಯಾನುತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಂ ಕಾರಣಾಭಾವಪ್ರತಿಬಂಧಕಸಾಧಾರಣಮಭಿಹಿತಮ್ । ಏವಮವಸ್ಥಾವಿಶೇಷಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಪ್ರಕಾಶಾಪ್ರಕಾಶಾವುಪಪಾದನೀಯೌ । ಏವಮಮೂರ್ತಸ್ಯಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಯದ್ಯಪಿ ದಂಡಾದಿನಾ ಗವಾದೀನಾಮಿವಾಪಸರಣಂ ಕರಾದಿನಾ ಕಟಾದೀನಾಮಿವ ಸಂವೇಷ್ಟನಂ ಚ ನ ಸಂಭವತಿ; ತಥಾಪಿ ಕಾರ್ಯಾಕ್ಷಮತ್ವಸಾಮ್ಯೇನಾವರಣಸಂವೇಷ್ಟನಪಕ್ಷೌ ಯೋಜನೀಯೌ । ಯಥಾಹಿ ಉತ್ತೇಜಕಾಭಾವಸಹಕೃತಸ್ಯ ಮಣೇಃ ಪ್ರತಿಬಂಧಕತಾಯಾಮುತ್ತೇಜಕಸತ್ವೇ ಪ್ರತಿಬಂಧಕಕಾರ್ಯಾಕ್ಷಮತ್ವಮ್ ; ತಥಾ ವೃತ್ತ್ಯಭಾವಸಹಕೃತಸ್ಯಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರತಿಬಂಧಕತಾಯಾಂ ವೃತ್ತೌ ಸತ್ಯಾಂ ತತ್ಕಾರ್ಯಾನುದಯ ಇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ನನು ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ನಿರವಯವತ್ವಾತ್ ತಸ್ಯೈಕದೇಶೇನ ಪ್ರಕಾಶೋ ನ ಯುಜ್ಯತೇ; ಅಥಾಕಾಶ ಇವ ತತ್ತದರ್ಥಾವಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಮೇಕದೇಶಶಬ್ದಾರ್ಥಃ, ತರ್ಹಿ ನಾಗಂತುಕಪದಾರ್ಥಾವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಮನಾದ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಿಷಯಃ ನಿರ್ವಿಷಯಸ್ಯಾವರಣಸ್ಯಾಯೋಗಾತ್, ಪ್ರಾಗನವಚ್ಛಿನ್ನಾವರಣಮೇವೇದಾನೀಮವಚ್ಛಿನ್ನಾವರಣಂ ಜಾತಮಿತ್ಯಪಿ ನ; ಅವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಜ್ಞಾನೇನೈವಾನವಚ್ಛಿನ್ನಾವರಣನಾಶಾಪತ್ತೇಃ; ಏತೇನ ವ್ಯಕ್ತಿತಃ ಪೂರ್ವಂ ಜಾತಿರಿವ ವಿಷಯಾತ್ಪೂರ್ವಮಜ್ಞಾನಮಸ್ತೀತಿ ನಿರಸ್ತಮಿತಿ–ಚೇನ್ನ; ಅನಾದ್ಯಜ್ಞಾನವಿಷಯೇ ಅನಾದಿಚೈತನ್ಯೇ ತತ್ತದಾಗಂತುಕಪದಾರ್ಥಾವಚ್ಛೇದಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್, ‘ಆಶ್ರಯತ್ವವಿಷಯತ್ವಭಾಗಿನೀ ನಿರ್ವಿಭಾಗಚಿತಿರೇವ ಕೇವಲೇ ತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ಯದವಚ್ಛಿನ್ನಗೋಚರಾ ಚ ವೃತ್ತಿಸ್ತದವಚ್ಛೇದೇನೈವಾವರಣಾಪಸರಣಾತ್ ನಾನವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಾವರಣಭಂಗಪ್ರಸಂಗಃ । ಅತ ಏವ ವೃತ್ತಿವಿಷಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಾತ್ ಪ್ರಾಗಜ್ಞಾನಮಸ್ತೀತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ವಿಷಯಾತ್ಪ್ರಾಗಜ್ಞಾನಮಸ್ತೀತಿ ಸಾಧೂಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಮಾದಧಿಷ್ಠಾನಚೈತನ್ಯಂ ಸ್ವಾಧ್ಯಸ್ತಂ ಭಾಸಯತೀತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ತದಯಮತ್ರ ನಿಷ್ಕರ್ಷಃ–ಯದ್ಯಪಿ ವಿಷಯಪ್ರಕಾಶಕಂ ವಿಷಯಾಧಿಷ್ಠಾನಭೂತ ಪ್ರಮೇಯಚೈತನ್ಯಮ್ , ಅಂತಃಕರಣಾವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಂ ತು ತಸ್ಯ ಪ್ರಮಾತೃ, ಅಂತಃಕರಣವೃತ್ತ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಂ ತು ಪ್ರಮಾಣಮ್ । ತಥಾಪಿ ಯದೀಯಾಂತಃಕರಣವೃತ್ತ್ಯಾ ವಿಷಯಪರ್ಯಂತಂ ಚಕ್ಷುರಾದಿದ್ವಾರಾ ನಿಸ್ಸೃತಯಾ ಯತ್ಪ್ರಕಾಶಕಂ ಚೈತನ್ಯಂ ಯತ್ಪ್ರಮಾತೃಚೈತನ್ಯಾಭೇದೇನಾಭಿವ್ಯಜ್ಯತೇ ತಮೇವ ಸ ಏವ ಜಾನಾತಿ ನಾನ್ಯಂ ನಾನ್ಯೋ ವಾ । ಅತ ಏವೈಕವೃತ್ತ್ಯುಪಾರೂಢಲಕ್ಷಣೈಕಲೋಲೀಭಾವಾಪನ್ನಂ ಪ್ರಮಾತೃಪ್ರಮಾಣಪ್ರಮೇಯಚೈತನ್ಯಂ ಭವತಿ । ತತಸ್ತದವಚ್ಛೇದೇನಾಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತ್ಯಾ (ನಿವೃತ್ತ್ಯಾ) ಭಾಸಮಾನಂ ಪ್ರಮೇಯಚೈತನ್ಯಮಪರೋಕ್ಷಂ ಫಲಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ತತ್ ಸ್ವಯಂ ಭಾಸಮಾನಂ ಸತ್ ಸ್ವಾಧ್ಯಸ್ತಂ ಘಟಾದ್ಯಪಿ ಭಾಸಯತೀತಿ ತತ್ ಫಲವ್ಯಾಪ್ಯಮಿತ್ಯುಪೇಯತೇ । ಯನ್ನಿಷ್ಠಾ ಚ ಯದಾಕಾರಾ ವೃತ್ತಿರ್ಭವತಿ ತನ್ನಿಷ್ಠಂ ತದಾಕಾರಮಜ್ಞಾನಂ ಸಾ ನಾಶಯತೀತಿ ನಿಯಮಾತ್ ಪ್ರಮಾತೃಪ್ರಮೇಯೋಭಯವ್ಯಾಪಿನ್ಯಪರೋಕ್ಷವೃತ್ತಿಃ ಸ್ವಾವಚ್ಛೇದೇನಾವರಣಮಪಸಾರಯತಿ; ಪ್ರಕಾಶಸ್ಯ ಸ್ವಾವಚ್ಛೇದೇನಾವರಣಾಪಸಾರಕತ್ವದರ್ಶನಾತ್ । ಅತಃ ಪ್ರಮಾತ್ರವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವಾವರಣಸ್ಯ ಪ್ರಮೇಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯಾಭಾನಾವರಣಸ್ಯ ಚಾಪಸರಣಾತ್ ಘಟೋಽಯಂ ಮೇ ಸ್ಫುರತೀತ್ಯಾದ್ಯಪರೋಕ್ಷವ್ಯವಹಾರಃ । ಪರೋಕ್ಷಸ್ಥಲೇ ತು ಇಂದ್ರಿಯಸನ್ನಿಕರ್ಷಲಕ್ಷಣದ್ವಾರಾಭಾವಾಂತಃಕರಣನಿಸ್ಸರಣಾಭಾವೇನ ವಿಷಯಪರ್ಯಂತಂ ವೃತ್ತೇರಗಮನಾದ್ವಿಷಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಪ್ರಮೇಯಚೈತನ್ಯೇನ ಸಹ ಪ್ರಮಾತೃಚೈತನ್ಯಸ್ಯೈಕವೃತ್ತ್ಯುಪಾರೂಢತ್ವಾಭಾವೇನಾಪರೋಕ್ಷತಯಾಽಭಿವ್ಯಕ್ತ್ಯಭಾವೇಽಪಿ ಪ್ರಮಾತೃಪ್ರಮಾಣಚೈತನ್ಯಯೋರೇಕಲೋಲೀಭಾವಾಪತ್ತ್ಯಾ ಪ್ರಮಾತ್ರವಚ್ಛಿನ್ನಮಸತ್ತ್ವಾವರಣಮಾತ್ರಂ ನಿವರ್ತತೇ; ತಾವನ್ಮಾತ್ರಸ್ಯ ವೃತ್ತ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಾತ್ । ಇದಮೇವ ಸುಷುಪ್ತಿವ್ಯಾವೃತ್ತಿಶಬ್ದೇನ ವಿವರಣಾಚಾರ್ಯೈರ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ವಿಷಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಾಭಾನಾವರಣತತ್ಕಾರ್ಯಸದ್ಭಾವೇಽಪಿ ಪ್ರಮಾತ್ರವಚ್ಛಿನ್ನಾಸತ್ತ್ವಾವರಣನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ಅನುಮಾನಾದೌ ವ್ಯವಹಾರೋಪಪತ್ತಿಃ । ಅತ ಏವ ಜಾನಾಮ್ಯಹಂ ಪರ್ವತೇ ವಹ್ನಿರಸ್ತೀತಿ, ಸ ತು ಕೀದೃಶ ಇತಿ ಮೇ ನ ಭಾತೀತ್ಯಾದಿವ್ಯವಹಾರಃ । ತ್ರಯಾಣಾಮೇಕಲೋಲೀಭಾವೇ ಅಪರೋಕ್ಷತ್ವಮ್, ದ್ವಯೋರೇಕಲೋಲೀಭಾವೇ ತು ಪರೋಕ್ಷತ್ವಮಿತಿ ನ ಸಂಕರಃ । ವೃತ್ತೇಶ್ಚ ವಿಷಯೇಣ ಸರ್ವಂ ಸಾಕ್ಷಾದೇವಾಪರೋಕ್ಷಸ್ಥಲೇ ಸಂಬಂಧಃ, ಪರೋಕ್ಷಸ್ಥಲೇ ತ್ವನುಮಿತೇರನುಮೇಯೇನ ತದ್ವ್ಯಾಪ್ಯಜ್ಞಾನಜನ್ಯತ್ವಮ್, ಶಾಬ್ದ್ಯಾಃ ಸಂಸರ್ಗೇಣ ಸಹ ತದಾಶ್ರಯವಾಚಕಪದಜನ್ಯತ್ವಮ್, ಸ್ಮೃತೇಃ ಸ್ಮರ್ತವ್ಯೇನ ಸಹ ತದ್ವಿಷಯಾನುಭವಜನ್ಯತ್ವಮ್ । ಏವಮನ್ಯತ್ರಾಪಿ ಪರಂಪರಾಸಂಬಂಧ ಏವೇತಿ ಪರೋಕ್ಷಾಪರೋಕ್ಷವಿಭಾಗಃ । ವಿಸ್ತರೇಣ ವ್ಯುತ್ಪಾದಿತಾಸ್ಮಾಭಿರಿಯಂ ಪ್ರಕ್ರಿಯಾ ಸಿದ್ಧಾಂತಬಿಂದೌ । ತಸ್ಮಾದ್ವಿಷಯಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರತಿಕರ್ಮವ್ಯವಸ್ಥೋಪಪನ್ನೇತಿ ದಿಕ್ ॥

ನನು–ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾನುಮಾನಂ ಪ್ರತಿಕೂಲತರ್ಕಪರಾಹತಮ್ । ತಥಾ ಹಿ ವಿಶ್ವಂ ಯದಿ ಕಲ್ಪಿತಂ ಸ್ಯಾತ್ , ಸತ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನಂ ಸ್ಯಾತ್, ನ ಚೈವಮ್ ; ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ಜ್ಞಾತತ್ವೇ ಸತ್ಯಜ್ಞಾತವಿಶೇಷವತ್ತ್ವಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಪ್ರಯೋಜಕಸ್ಯ ನಿರ್ವಿಶೇಷೇ ನಿಸ್ಸಾಮಾನ್ಯೇ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಸಂಭವಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ; ಸ್ವರೂಪೇಣ ಜ್ಞಾತತ್ವೇ ಸತಿ ವಿಶೇಷೇಣಾಜ್ಞಾತತ್ವಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಪ್ರಯೋಜಕತ್ವೇನ ಜ್ಞಾತವಿಶೇಷವತ್ತ್ವಸ್ಯಾಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾತ್ । ‘ಪುರುಷೋ ನ ವೇತಿ ಸಂಶಯಧರ್ಮಿಣಃ ಸ್ಥಾಣೋರಪ್ಯನ್ಯತ್ರ ಜ್ಞಾತಸ್ಥಾಣುತ್ವರೂಪವಿಶೇಷವತ್ವಾತ್ ತತ್ರಾಜ್ಞಾತವಿಶೇಷವತ್ತ್ವಮಪಿ ನ ಪ್ರಯೋಜಕಮ್ ; ವಿಶೇಷವತ್ವೇನಾಜ್ಞಾತತ್ವಸ್ಯೈವ ಲಘುತ್ವೇನ ಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾತ್ । ತಥಾಚ ನಿಸ್ಸಾಮಾನ್ಯೇ ನಿರ್ವಿಶೇಷೇ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವೇನ ಜ್ಞಾನಾತ್ ಪರಿಪೂರ್ಣತ್ವಾನಂದತ್ವಾದಿನಾ ಚಾಜ್ಞಾನಾದಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಮುಪಪನ್ನಮ್ । ವಸ್ತುತಸ್ತು ಕಲ್ಪಿತಸಾಮಾನ್ಯವಿಶೇಷವತ್ತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ಸುಲಭಮೇವ; ಅಕಲ್ಪಿತಸಾಮಾನ್ಯವಿಶೇಷವತ್ವಂ ಚಾಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ನ ಚ ತತ್ಕಲ್ಪನೇ ಅನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಃ; ಕಲ್ಪಿತಸಾಮಾನ್ಯವಿಶೇಷಾಣಾಂ ಪ್ರವಾಹಾನಾದಿತ್ವಾತ್ , ಸತ್ಯತ್ವಾನಂದತ್ವಾದೀನಾಮೇವ ಕಲ್ಪಿತವ್ಯಕ್ತಿಭೇದೇನ ಸಾಮಾನ್ಯತ್ವಾತ್ , ಪರಿಪೂರ್ಣಾನಂದತ್ವಾದೀನಾಂ ಚ ವಿಶೇಷತ್ವಾತ್ । ಅತ ಏವ ಸಾಮಾನ್ಯಾಕಾರಜ್ಞಾನಂ ವಿನಾ ಸಂಸ್ಕಾರಾನುದ್ಬೋಧಾತ್ ಕಥಮಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ನ ವಾಚ್ಯಮ್; ಸದಾತ್ಮನಾ ಸ್ವರೂಪಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವ ಸಾಮಾನ್ಯಜ್ಞಾನತ್ವಾತ್ । ನ ಹ್ಯಧ್ಯಸನೀಯಂ ಸದಾತ್ಮನಾ ನ ಭಾತಿ । ಏತಾವಾನೇವ ವಿಶೇಷಃ–ಯದಧಿಷ್ಠಾನಂ ಸ್ವತ ಏವ ಸದಾತ್ಮನಾ ಭಾತಿ, ಅಧ್ಯಸನೀಯಂ ತು ತತ್ಸಂಬಂಧಾತ್ । ನನು ಅಧಿಷ್ಠಾನತಿರೋಧಾನಂ ವಿನಾ ಭ್ರಮಾಸಂಭವಃ, ಪ್ರಕಾಶರೂಪತಿರೋಧಾನೇ ತು ತದಧ್ಯಸ್ತಾವಿದ್ಯಾದೇಃ ಪ್ರಕಾಶಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಚೇತ್, ನ; ಏಕಸ್ಯೈವಾನಂದಾದ್ಯಾತ್ಮನಾ ತಿರೋಹಿತಸ್ಯ ಸದಾತ್ಮನಾ ಪ್ರಕಾಶಸಂಭವಾತ್ । ತದುಕ್ತಂ ವಾರ್ತಿಕಕಾರಪಾದೈಃ–'ಯತ್ಪ್ರಸಾದಾದವಿದ್ಯಾದಿ ಸಿಧ್ಯತೀವ ದಿವಾನಿಶಮ್ । ತಮಪ್ಯಪಹ್ನುತೇಽವಿದ್ಯಾ ನಾಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಸ್ತಿ ದುಷ್ಕರಮ್ ॥” ಇತಿ । ನ ಚ–ಬಾಧಕಾಲೇಽಪಿ ಸದ್ವಿಶೇಷಜ್ಞಾನಮಸ್ತೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಪರಿಪೂರ್ಣಾನಂದತ್ವಾದೇಃ ಸತ ಏವ ವಿಶೇಷತ್ವೇನ ತದಾ ತದಜ್ಞಾನಾಭಾವಾತ್ , ಧರ್ಮತ್ವಮಾತ್ರಸ್ಯೈವ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಾತ್ । ಯದ್ವಾ–ಭ್ರಮವಿರೋಧಿಜ್ಞಾನಾಭಾವ ಏವ ತಂತ್ರಂ, ನ ತು ವಿಶೇಷಾಜ್ಞಾನಮ್ ; ವಿಶ್ವೋಪಾದಾನಗೋಚರಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಶ್ರವಣಾದಿಜನ್ಯಮಾತ್ಮಮಾತ್ರವಿಷಯಕಂ ವೃತ್ತಿರೂಪಂ ಜ್ಞಾನಂ ವಿರೋಧಿ, ನ ತು ಚಿದ್ರೂಪಂ ಸ್ವತಃಸಿದ್ಧಂ ಜ್ಞಾನಮ್ ; ಭ್ರಮವಿರೋಧಿನಶ್ಚ ವೃತ್ತಿರೂಪಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯೇದಾನೀಮಭಾವೋಽಸ್ತ್ಯೇವ । ನನು–ಆತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋರ್ದ್ರಷ್ಟೃದೃಶ್ಯತ್ವಾತ್ಮನಾತ್ಮತ್ವಾದಿನಾ ಭೇದಜ್ಞಾನಾತ್ ಕಥಮಧ್ಯಸ್ತಾಧಿಷ್ಠಾನಭಾವ ಇತಿ ಚೇನ್ನ; ಇದಮನಿದಂ ನ ಭವತೀತಿ ಪುರೋವರ್ತ್ಯಪುರೋವರ್ತಿನೋರ್ಭೇದಗ್ರಹೇಽಪೀದಂ ರಜತಮಿತ್ಯಧ್ಯಾಸವತ್ ಸನ್ ಘಟ ಇತ್ಯಾದ್ಯಧ್ಯಾಸೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ನ ಹಿ ರೂಪಾಂತರೇಣ ಭೇದಗ್ರಹೋ ರೂಪಾಂತರೇಣಾಧ್ಯಾಸವಿರೋಧೀ; ಸನ್ಘಟ ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರತ್ಯಯೇ ಚ ಸದ್ರೂಪಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ಘಟಾದ್ಯನುವಿದ್ಧತಯಾ ಭಾನಾನ್ನ ತಸ್ಯ ಘಟಾದ್ಯಧ್ಯಾಸಾಧಿಷ್ಠಾನತಾನುಪಪತ್ತಿಃ, ಸದ್ರೂಪೇಣ ಚ ಸರ್ವಜ್ಞಾನವಿಷಯತೋಪಪತ್ತೇರ್ನ ರೂಪಾದಿಹೀನಸ್ಯಾಪ್ಯಾತ್ಮನಃ ಕಾಲಸ್ಯೇವ ಚಾಕ್ಷುಷತ್ವಾದ್ಯನುಪಪತ್ತಿಃ । ನನು–ವಿಶ್ವಂ ಯದಿ ಕಲ್ಪಿತಂ ಸ್ಯಾತ್ತದಾ ಸಪ್ರಧಾನಂ ಸ್ಯಾತ್ , ನ ಚೈವಮ್ ; ತಸ್ಮಾತ್ ನ ಕಲ್ಪಿತಮಿತಿ–ಚೇನ್ನ; ಅತ್ರಾಪಿ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಸಜಾತೀಯಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾತ್ , ಪೂರ್ವಪ್ರಪಂಚಸಜಾತೀಯಸ್ಯೈವೋತ್ತರಪ್ರಪಂಚಸ್ಯಾಧ್ಯಸನಾತ್ । ಅಧ್ಯಾಸೋ ಹಿ ಸ್ವಕಾರಣತಯಾ ಸಂಸ್ಕಾರಮಪೇಕ್ಷತೇ, ನ ತು ಸಂಸ್ಕಾರವಿಷಯಸ್ಯ ಸತ್ಯತಾಮ್; ಅನುಪಯೋಗಾತ್ । ನ ಚ–ಪ್ರಮಾಜನ್ಯ ಏವ ಸಂಸ್ಕಾರೋ ಭ್ರಮಹೇತುಃ, ಅತೋ ವಿಷಯಸತ್ಯತ್ವಮಾವಶ್ಯಕಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಮಾನಾಭಾವಾತ್ , ವಿಪರೀತೇ ಲಾಘವಾಚ್ಚ । ಅತಏವ–ಅಧ್ಯಸ್ತಸಜಾತೀಯಂ ಪೂರ್ವಮಧ್ಯಸ್ತಾಪೇಕ್ಷಯಾಽಧಿಕಸತ್ತಾಕಮಪೇಕ್ಷಣೀಯಮಿತ್ಯಪಿ–ನಿರಸ್ತಮ್ ; ಸತ್ಯತಾವಧಿಕಸತ್ತಾಯಾ ಅಪ್ಯನುಪಯೋಗಾತ್ । ಪೂರ್ವಂ ತು ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಮಪೇಕ್ಷತೇ, ತಚ್ಚಾಸ್ತ್ಯೇವ । ನನು–ಏವಮಧಿಷ್ಠಾನಸ್ಯಾಪಿ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಮೇವ ಹೇತುಃ, ನ ತು ತದಿತಿ ನ ಸದಧಿಷ್ಠಾನಾಪೇಕ್ಷಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶೂನ್ಯವಾದಾಪತ್ತಿರಿತಿ-- ಚೇನ್ನ; ಅಧಿಷ್ಠಾನಸ್ಯ ಜ್ಞಾನದ್ವಾರಾ ಭ್ರಮಹೇತುತ್ವೇಽಪ್ಯಜ್ಞಾನದ್ವಾರಾ ಭ್ರಮಹೇತುತ್ವೇನ ಸತ್ತ್ವನಿಯಮಾತ್ । ಭ್ರಮೋಪಾದಾನಾಜ್ಞಾನವಿಷಯೋ ಹ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ತಚ್ಚ ಸತ್ಯಮೇವ; ಅಸತ್ಯಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯಾಪ್ಯಜ್ಞಾನಕಲ್ಪಿತತ್ವೇನಾಜ್ಞಾನಾವಿಷಯತ್ವಾತ್ , ತದಸತ್ಯತ್ವೇ ತಜ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಭ್ರಮಾಬಾಧಕತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ಜಗತಿ ಭ್ರಮಬಾಧವ್ಯವಸ್ಥಾ ಚ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಬಾಧೇನ ಹಿ ಕಿಂಚಿದ್ವಿರುದ್ಧಂ ತತ್ತ್ವಮುಪದರ್ಶಯತಾ ಆರೋಪಿತಮತತ್ವಂ ಬಾಧನೀಯಮ್, ಉಭಯಾಧ್ಯಾಸೇ ತು ಕಿಂ ಕೇನ ಬಾಧ್ಯತೇ ? ಅತ ಏವ ಭಗವತಾ ಭಾಷ್ಯಕಾರೇಣ–“ಸತ್ಯಾನೃತೇ ಮಿಥುನೀಕೃತ್ಯೇ'ತ್ಯುಕ್ತಮ್ ॥ ನನು–ಏತತ್ಪ್ರಪಂಚಸಧ್ಯಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರಿಣಃ ಪ್ರಪಂಚಾಂತರಸ್ಯಾಭಾವೇನ ಸ್ವೋಚಿತಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರಿಣೋಽಸ್ಯ ನ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮಿತಿ–ಚೇನ್ನ; ಸ್ವಾಪ್ನಮಾಯಾದೌ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್, ಸ್ವೋಚಿತಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರಿತ್ವಸ್ಯ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಸತ್ತ್ವಾಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾತ್ । ನಾಪಿ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಸಿದ್ಧೋತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿಮತ್ತ್ವಂ ಸತ್ತ್ವೇ ತಂತ್ರಮ್ ; ಸ್ವಪ್ನಪ್ರಪಂಚೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್, ತಸ್ಯಾಪಿ “ನ ತತ್ರ ರಥಾ ನ ರಥಯೋಗಾ ನ ಪಂಥಾನೋ ಭವಂತ್ಯಥ ರಥಾನ್ ರಥಯೋಗಾನ್ ಪಥಸ್ಸೃಜತ” ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯೋತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿಪ್ರತಿಪಾದನಾತ್ । ನ ಚ ಕಲ್ಪಾದ್ಯಭ್ರಮಾಯೋಗಃ; ಕಲ್ಪಾಂತರೀಯಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯ ತತ್ರ ಹೇತುತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಜನ್ಮಾಂತರೀಯಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಜನಕತ್ವೇ ಅತಿಪ್ರಸಂಗಃ; ಅದೃಷ್ಟಾದಿವಶೇನ ಕ್ವಚಿದುದ್ಬೋಧೇಽಪ್ಯನ್ಯತ್ರಾನುದ್ಬೋಧೋಪಪತ್ತೇಃ, ಕಾರ್ಯೋನ್ನೇಯಧರ್ಮಾಣಾಂ ಯಥಾಕಾರ್ಯಮುನ್ನಯನಾತ್, ಅನ್ಯಥಾ ಜಾತಸ್ಯ ಸ್ತನ್ಯಪಾನಾದೌ ಪ್ರವೃತ್ತಿನೇ ಸ್ಯಾತ್ । ನನು ಚೈತ್ರೇಣ ಮೈತ್ರೇ ಸಂಸ್ಕಾರಾಧ್ಯಾಸೇಽಪಿ ಮೈತ್ರಸ್ಯ ಭ್ರಮಾದರ್ಶನಾತ್ ಜಗದ್ಭ್ರಮಹೇತುಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಂ ದುರ್ವಾರಮ್, ನ ಚ ಸ್ವೇನಾಧ್ಯಸ್ತಾತ್ಸಂಸ್ಕಾರಾದ್ಭ್ರಮಃ; ಭ್ರಮಾತ್ ಪೂರ್ವಂ ಸ್ವಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಾನುಮೇಯಸಂಸ್ಕಾರಾಧ್ಯಾಸನಿಯಮಾಭಾವಾದಿತಿ-ಚೇನ್ನ; ಶುಕ್ತಿರೂಪ್ಯಸ್ಯ ಕುಂಡಲಾಜನಕತ್ವವಂಚೈತ್ರಾಧ್ಯಸ್ತಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯ ಮೈತ್ರಭ್ರಮಾಜನಕತ್ವೇಽಪಿ ವಣಿಗ್ವೀಥೀಸ್ಥರೂಪ್ಯಸ್ಯ ಕುಂಡಲಜನಕತ್ವವತ್ಸ್ವೇನಾಧ್ಯಸ್ತಸ್ಯ ಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯ ವಿಯದಾದ್ಯಧ್ಯಾಸಜನಕತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ ತತ್ಪ್ರತೀತ್ಯಭಾವೇಽಪಿ ತದಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಪೂರ್ವಂ ಸತ್ತ್ವಾತ್ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯಾಪಿ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಪದಾರ್ಥಸ್ಯಾಜ್ಞಾತಸತ್ತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ನನು- ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕರೂಪ್ಯೇ ತ್ರೈಕಾಲಿಕನಿಷೇಧಸ್ಯ ತ್ವನ್ಮತೇ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕರೂಪ್ಯವಿಷಯತ್ವವದ್ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಪ್ರಪಂಚೇಽಪಿ ‘ನೇಹ ನಾನೇ’ತಿ ತ್ರೈಕಾಲಿಕನಿಷೇಧಸ್ಯ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಪ್ರಪಂಚಾಂತರವಿಷಯತಾಽವಶ್ಯಂ ವಾಚ್ಯೇತಿ ಚೇನ್ನ; ಭ್ರಮಬಾಧವೈಯಧಿಕರಣ್ಯಾಪಾತೇನಾಸ್ಯ ಪಕ್ಷಸ್ಯಾನಂಗೀಕಾರಪರಾಹತತ್ವಾತ್ । ಅಂಗೀಕಾರೇಽಪಿ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕನಿಷೇಧೇ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕನಿಷೇಧತ್ವಂ ನ ಸಂಭವತಿ; ಅಪ್ರತೀತಸ್ಯ ನಿಷೇಧಾಯೋಗಾತ್ । ಪ್ರತೀತ್ಯಾ ಸಹಾಧ್ಯಾಸಾತಿರಿಕ್ತಸಂಬಂಧಾಭಾವೇನ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕೇ ಪ್ರತೀತತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ನನು–ಪ್ರಧಾನಾಧಿಷ್ಠಾನಯೋಃ ಸಾದೃಶ್ಯಾಭಾವಾತ್ಕಥಮಧ್ಯಾಸಃ ? ಅಥ ನಿರ್ಗುಣಯೋರಪಿ ಗುಣಯೋಃ ಸಾದೃಶ್ಯವದತ್ರಾಪಿ ಕಿಂಚಿತ್ಸಾದೃಶ್ಯಂ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ, ತನ್ನ; ನಿರ್ಧರ್ಮಕೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತಸ್ಯಾಪ್ಯಧ್ಯಾಸಾಧೀನತ್ವೇನಾನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಾತ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಸಾದೃಶ್ಯಂ ಸೋಪಾಧಿಕಾಧ್ಯಾಸೇ ನ ಕಾರಣಮ್, ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್; ತಥಾಪಿ ನಿರುಪಾಧಿಕಾಧ್ಯಾಸೇಽನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಂ ತಸ್ಯಾವಶ್ಯಮಪೇಕ್ಷಣೀಯತ್ವಾತ್ ಸೋಪಾಧಿಕೇಽಪಿ ‘ರಕ್ತಃ ಸ್ಫಟಿಕ' ಇತ್ಯಾದೌ ದ್ರವ್ಯತ್ವಾದಿನಾ ಸಾದೃಶ್ಯಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ-ಚೇನ್ನ; ಅವಿದ್ಯಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯಾನಾದಿತ್ವೇನ ಕಾರಣಾನಪೇಕ್ಷಸ್ಯ ಸಾದೃಶ್ಯಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ , ಅಂತಃಕರಣಾಧ್ಯಾಸೇಽಪ್ಯವಿದ್ಯಾಸಂಬಂಧಿತ್ವಸ್ಯೈವ ಸಾದೃಶ್ಯಸ್ಯ ವಿದ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ । ವಸ್ತುತಸ್ತು ನ ಭ್ರಮೇ ಸಾದೃಶ್ಯಾಪೇಕ್ಷಾನಿಯಮಃ; ನಿರುಪಾಧಿಕೇಽಪಿ ‘ಪೀತಃ ಶಂಖ' ಇತ್ಯಾದೌ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ । ‘ರಕ್ತಃ ಸ್ಫಟಿಕ' ಇತ್ಯಾದಾವಪಿ ದ್ರವ್ಯತ್ವಾದಿನಾ ಸಾದೃಶ್ಯಮಸ್ತೀತ್ಯಪಿ ನ; ಪ್ರಧಾನಮಾತ್ರವೃತ್ತಿತಯಾ ಪ್ರಾಗವಗತಮಧ್ಯಾಸಸಮಯೇ ಚಾಧಿಷ್ಠಾನವೃತ್ತಿತಯಾ ಗೃಹೀತಂ ಯತ್ ತದೇವ ಹಿ ಸಾದೃಶ್ಯಂ ವಿಪರ್ಯಯಪ್ರಯೋಜಕಮಿತಿ ತ್ವಯಾಪಿ ವಾಚ್ಯಮ್, ನ ತು ಪ್ರಾಗೇವ ಪ್ರಧಾನಾಧಿಷ್ಠಾನೋಭಯವೃತ್ತಿತಯಾ ಗೃಹೀತಮ್; ತಸ್ಯ ಸಾಂಶಯಿಕತ್ವಾತ್ । ದ್ರವ್ಯತ್ವಾದಿ ಚ ಲೋಹಿತಾಲೋಹಿತವೃತ್ತಿತಯಾ ಪ್ರಾಗ್ಗೃಹೀತಮಿತಿ ನ ವಿಪರ್ಯಯಪ್ರಯೋಜಕಮ್ । ಕಿಂಚ ಸಾದೃಶ್ಯಂ ನ ಸ್ವತೋ ಭ್ರಮಕಾರಣಮ್ ; ಮಾನಾಭಾವಾತ್ , ಕಿಂತು ಸಂಸ್ಕಾರೋದ್ಬೋಧೇನ ಸಾಮಗ್ರೀಸಂಪಾದಕತಯಾ, ಸಂಸ್ಕಾರೋದ್ಬೋಧಶ್ಚ ನ ಸಾದೃಶ್ಯೈಕನಿಯತಃ; ಅದೃಷ್ಟಾದಿನಾಪಿ ತತ್ಸಂಭವಾತ್ । ತದುಕ್ತಮ್-‘ಸದೃಶಾದೃಷ್ಟಚಿಂತಾದ್ಯಾಃ ಸ್ಮೃತಿಬೀಜಸ್ಯ ಬೋಧಕಾಃ' । ಇತಿ । ಚಿಂತಾದಿಕಂ ಚ ಪ್ರಣಿಧಾನಸೂತ್ರೇ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ತಥಾಚಾನ್ಯತಃ ಸಂಸ್ಕಾರೋದ್ಬೋಧೇ ಸತಿ ಸಾದೃಶ್ಯಮನುಪಯೋಗಿ। ತದುಕ್ತಂ ವಿವರಣೇ-‘ನಿರುಪಾಧಿಕಭ್ರಮಕಾರ್ಯದರ್ಶನಮೇವ ಗುಣಾವಯವಸಾಮಾನ್ಯಾಭಾವೇಽಪಿ ಕೇತಕೀಗಂಧಸದೃಶಃ ಸರ್ಪಗಂಧ ಇತಿವತ್ ಸಾದೃಶ್ಯಾಂತರಂ ವಾ, ಶಂಖಪೀತಿಮಾದಾವಿವ ಕಾರಣಾಂತರಂ ವಾ ಕಲ್ಪಯತೀತಿ । ನನು ದೋಷಂ ವಿನಾ ಭ್ರಮಸ್ವೀಕಾರೇ ತದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವತಸ್ತ್ವಾಪತ್ತಿಃ, ದೋಷಜನ್ಯತ್ವಸ್ವೀಕಾರೇ ತು ದೋಷಸ್ಯಾಪ್ಯಧ್ಯಸನೀಯತ್ವೇನಾನವಸ್ಥಾಪತ್ತಿರಿತಿ ಚೇನ್ನ; ಅನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ದೋಷಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ಸಾದ್ಯಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಚಾವಿದ್ಯಾದೋಷಜನ್ಯತ್ವಾತ್ ನಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವತಸ್ತ್ವಮ್ । ನಾಪ್ಯನವಸ್ಥಾ । ಅನ್ಯಥಾ ತಾರ್ಕಿಕಾಣಾಮಪ್ಯನಾದಿಪ್ರಮಾ ಗುಣಂ ವಿನಾಪೀತಿ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪರತಸ್ತ್ವಂ ಭಜ್ಯೇತ । ಜನ್ಯಪ್ರಮಾಮಾತ್ರಸ್ಯ ಗುಣಜನ್ಯತ್ವಂ ತು ಜನ್ಯಾಧ್ಯಾಸಮಾತ್ರಸ್ಯ ದೋಷಜನ್ಯತ್ವೇನ ಸಮಮ್ । ನನು ಲಾಘವೇನ ಪ್ರಥಮೋಪಸ್ಥಿತತ್ವೇನ ಚ ಪ್ರವೃತ್ತಿಮಾತ್ರಂ ಪ್ರತಿ ಸಂಸರ್ಗಧಿಯ ಇವ ಧೂಮಮಾತ್ರಂ ಪ್ರತಿ ದೋಷಾದೀನಾಂ ಜನಕತ್ವಾದವಿದ್ಯಾಧ್ಯಾಸೋಽಪಿ ಕಥಂ ಕ್ಲೃಪ್ತಕಾರಣೇನ ವಿನಾ ಭವತು ? ಅನ್ಯಥಾ ಸಂಸರ್ಗಧೀರಪಿ ಪ್ರವೃತ್ತಿವಿಶೇಷೇ ವಹ್ನಿರಪಿ ಧೂಮವಿಶೇಷೇ ಹೇತುರಿತಿ ಸ್ಯಾತ್ । ತಥಾಚಾಖ್ಯಾತಿವಾದಶ್ಚಾನುಮಾನಮಾತ್ರೋಚ್ಛೇದಶ್ಚಾಪದ್ಯೇಯಾತಾಮ್ । ಕಿಂಚ ಅವಿದ್ಯಾರೂಪವಿಷಯಸ್ಯಾನಾದಿತ್ವೇಽಪಿ ತತ್ಪ್ರತೀತೇರ್ದೋಷಾಜನ್ಯತ್ವೇಽಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಪಾತಃ; ಅಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪ್ರಯೋಜಕಸ್ಯ ದೋಷಜನ್ಯತ್ವಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ , ಅರ್ಥ ಭೇದವದವಿದ್ಯಾಖ್ಯದೋಷಸ್ಯ ಸ್ವಪರನಿರ್ವಾಹಕತ್ವಮ್ , ಏವಮಪಿ ಭೇದೋ ಭಿನ್ನ ಇತಿವತ್, ‘ಅಜ್ಞಾನಜ್ಞಾತ'ಮಿತಿ ವ್ಯವಹಾರೋ ಭವತು; ಪ್ರತೀತಿಮಾತ್ರಶರೀರಸ್ಯ ಸ್ವವಿಷಯಧೀಹೇತುತ್ವಂ ಕುತಃ? ಸ್ವಸ್ಯ ಸ್ವಸ್ಮಾತ್ ಪೂರ್ವವೃತ್ತಿತ್ವಾಸಂಭವಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ; ಅಧ್ಯಾಸತ್ವಸ್ಯ ಲಘುತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಥಮೋಪಸ್ಥಿತತ್ವೇಽಪಿ ನ ದೋಷಜನ್ಯತಾಯಾಂ ತಂತ್ರತ್ವಮ್ ; ದೋಷಸ್ಯಾಪಿ ದೃಶ್ಯತ್ವೇನಾಧ್ಯಸನೀಯತಯಾಽನವಸ್ಥಾಪತ್ತೇಃ । ಯಥಾ ನಿತ್ಯಜ್ಞಾನವಾದಿನಾಂ ಜ್ಞಾನತ್ವಸ್ಯ ನ ಶರೀರಜನ್ಯತಾದಾವವಚ್ಛೇದಕತ್ವಮ್, ನವಾ ಗುಣಜನ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಮ್ ; ಬಾಧಕಬಲಾತ್, ತದ್ವತ್ ಜನ್ಯಾಧ್ಯಾಸಂ ಪ್ರತ್ಯೇವ ದೋಷಾದೀನಾಂ ಕಾರಣತ್ವಮ್ ; ಗುಣಾಜನ್ಯತ್ವೇಽಪ್ಯಬಾಧಿತವಿಷಯತಯಾ ನಿತ್ಯಜ್ಞಾನಪ್ರಾಮಾಣ್ಯವತ್ ದೋಷಾಜನ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಬಾಧಿತವಿಷಯತಯಾಽನಾದ್ಯಧ್ಯಾಸಸ್ಯಾಪ್ಯಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೋಪಪತ್ತಿಃ । ಬಾಧಿತವಿಷಯತ್ವೇಽಪಿ ನ ದೋಷಜನ್ಯತ್ವಮವಚ್ಛೇದಕಮ್ । ದೋಷಜನ್ಯತ್ವೇಽಪ್ಯವಚ್ಛೇದಕಾಂತರಾನ್ವೇಷಣೇಽನವಸ್ಥಾಪಾತಾತ್ । ಬಾಧಿತವಿಷಯತ್ವಸ್ಯ ದೋಷಾಜನ್ಯವೃತ್ತಿತ್ವೇಽಪಿ ದೋಷಜನ್ಯತ್ವಸ್ಯ ತದ್ವ್ಯಾಪ್ಯತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ಅತ ಏವ ಶಬರಸ್ವಾಮಿನಾ ‘ಯಸ್ಯ ದುಷ್ಟಂ ಕರಣಂ ಯತ್ರ ಚ ಮಿಥ್ಯೇತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸ ಏವಾಸಮೀಚೀನೋ ನಾನ್ಯ' ಇತಿ ವದತಾ ದುಷ್ಟಕರಣಜನ್ಯತ್ವಮಂತರೇಣಾಪಿ ಅರ್ಥಾನ್ಯಥಾತ್ವಮಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪ್ರಯೋಜಕಮುಕ್ತಮ್ । ಅವಿದ್ಯಾಧ್ಯಾಸರೂಪಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಿಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾಜನ್ಯತ್ವಾನಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ ನ ಪ್ರತೀತಿಮಾತ್ರಶರೀರತ್ವವ್ಯಾಘಾತಃ; ‘ಅಹಮಜ್ಞ' ಇತ್ಯಾದ್ಯಭಿಲಾಪಕಾರಣೀಭೂತವೃತ್ತಿರೂಪಾಧ್ಯಾಸಂ ಪ್ರತಿ ತ್ವವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಕಾರಣತ್ವಮಸ್ಯೇವ, ಘಟಾದೀನಾಮಿವ ಸ್ವಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಪ್ರತಿ । ವಹ್ನಿವಿಶಿಷ್ಟಧಿಯೋಸ್ತು ಬಾಧಕಾಭಾವಾತ್ ಸಾಮಾನ್ಯೇನೈವ ಧೂಮಪ್ರವೃತ್ತೀ ಪ್ರತಿ ಹೇತುತೇತಿ ನ ಪೂರ್ವೋಕ್ತದೋಷಾಪಾತಃ । ನನು ಅವಿದ್ಯಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯಾನಾದಿತ್ವೇನ ದೋಷಾದ್ಯನಪೇಕ್ಷಾವದಧಿಷ್ಠಾನಾನಪೇಕ್ಷಾಪಿ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ; ಜನಕತ್ವೇನಾಧಿಷ್ಠಾನಾನಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಪ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವೇನ ತದಪೇಕ್ಷಾನಿಯಮಾತ್ । ಪರಮಮಹತ್ತ್ವಾದೇರಾಶ್ರಯಾಪೇಕ್ಷಾವತ್ ಅಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಸಾಧಿಷ್ಠಾನಕತ್ವನಿಯಮೇನಾತ್ರಾಪಿ ಪರತಂತ್ರತ್ವಸ್ಯ ಸಮತ್ವಾತ್ , ಭಾಸ್ಯಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಭಾಸಕತಯಾಪ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಾಪೇಕ್ಷಣಾಚ್ಚ । ಅವಿದ್ಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾದಿಸಕಲದ್ವೈತದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾತ್ ತಸ್ಯೈವ ಚಾಂತಃಕರಣಾವಚ್ಛೇದೇನ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಾತ್, ಭ್ರಮಪ್ರಮಯೋಃ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೋಪಪತ್ತೇರ್ಭ್ರಮಸ್ಯ ಸಮಾನಾಧಿಕರಣಪ್ರಮಾನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಮುಪಪದ್ಯತೇ । ನನು ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಕಂ ವಿನಾ ಕಥಮಂತಃಕರಣಾಧ್ಯಾಸಃ ? ಕಾಽತ್ರಾನುಪಪತ್ತಿಃ ? ಅಧಿಷ್ಠಾನಾಪರೋಕ್ಷತ್ವಂ ಹಿ ಅಪರೋಕ್ಷಭ್ರಮೇ ಕಾರಣಮ್, ತತ್ ಯತ್ರಾಧಿಷ್ಠಾನಂ ಸ್ವತೋ ನಾಪರೋಕ್ಷಮ್, ಯಥಾ ಶುಕ್ತ್ಯಾದ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಮ್, ತತ್ರ ತದಪರೋಕ್ಷತಾರ್ಥಂ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಾ, ಪ್ರಕೃತೇಚಾವಿದ್ಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಂ ಚೈತನ್ಯಮಧಿಷ್ಠಾನಮ್, ತತ್ರ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವೇನಾವಿದ್ಯಾಯಾಶ್ಚ ತದಧ್ಯಸ್ತತ್ವೇನ ತೇನೈವ ಸಾಕ್ಷಿಣಾ ಅಪರೋಕ್ಷತ್ವಾತ್ ಕುತ್ರ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಾ ? ಅಥೈವಂ ಪ್ರಲಯೇ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದ್ಯಭಾವೇಽಪ್ಯಜ್ಞಾನಸದ್ಭಾವೇನಾಂತಃಕರಣಾಧ್ಯಾಸಪ್ರಸಂಗಃ, ನ; ತದಾ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಸರ್ಜನವಿಲಂಬ ಹೇತುನೈವ ತದ್ವಿಲಂಬಸಂಭವಾತ್ , ಅನ್ಯಥಾ ತದಾ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಕಮಪಿ ಕುತೋ ನೋತ್ಪದ್ಯೇತ ? ನ ಚ-ದೋಷಾದೀನಾಮಧ್ಯಸ್ತತ್ವೇನ ತದಭಾವಸ್ಯ ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಾತ್ ಅತಾತ್ತ್ವಿಕೇನ ತಾತ್ತ್ವಿಕಕಾರ್ಯಪ್ರತಿಬಂಧಸ್ಯಾಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ ಬೌದ್ಧೇನ ದುಷ್ಟತಯಾ ಕಲ್ಪಿತಸ್ಯ ವೇದಜನ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯೇವ ಕಲ್ಪಿತದೋಷಜನ್ಯಸ್ಯ ದ್ವೈತವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಪಾತ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಬೌದ್ಧಕಲ್ಪಿತಸ್ಯ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕದೋಷಸ್ಯ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕವೇದಾಪೇಕ್ಷಯಾ ನ್ಯೂನಸತ್ತಾಕತ್ವೇನ ತದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಪ್ರಯೋಜಕತ್ವೇಽಪ್ಯವಿದ್ಯಾಖ್ಯದೋಷದ್ವೈತಪ್ರಪಂಚಯೋಃ ಸಮಸತ್ತಾಕತ್ವೇನ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವನಿಯಮೇನ ಚ ಕಾರಣೀಭೂತಾವಿದ್ಯಾಖ್ಯ ದೋಷಾಭಾವೇ ಕಾರ್ಯಭೂತದ್ವೈತಪ್ರಪಂಚತದ್ವಿಜ್ಞಾನಯೋರಭಾವನಿಯಮೇನ ನಾವಿದ್ಯಾಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇನ ದ್ವೈತಜ್ಞಾನಸತ್ಯತಾಪಾತಃ ಕಾರಣಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ಕಾರ್ಯಮಿಥ್ಯಾತ್ವಸ್ಯಾವಶ್ಯಕತ್ವಾತ್ , ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇತರಾಬಾಧ್ಯತ್ವರೂಪವ್ಯಾವಹಾರಿಕತ್ವಸ್ಯ ಬಾಧ್ಯಾಬಾಧ್ಯಸಾಧಾರಣಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯನಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ ನ ಸತ್ತ್ವವಿಭಾಗಾಸಿದ್ಧಿಃ । ನನು ದೋಷಾದೀನಾಂ ರೂಪ್ಯಾದಿಭ್ರಮಹೇತೂನಾಂ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಸತ್ತ್ವಮೌತ್ಸರ್ಗಿಕಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇನ ಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಪರಮಾರ್ಥಸತಾಮೇವ ತೇಷಾಂ ಹೇತುತ್ವಮಿತಿ ಚೇನ್ನ; ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಿಣಾ ಗ್ರಹಣೇಽಪಿ ತ್ರಿಕಾಲಾಬಾಧ್ಯತ್ವರೂಪತಾತ್ತ್ವಿಕಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ನ ಕೇನಾಪಿ ಗೃಹ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಬಾಧೋದ್ಧಾರೇ ಪ್ರಾಗೇವಾಭಿಹಿತತ್ವಾತ್ । ನ ಚ–ರೂಪ್ಯಾದ್ಯಧ್ಯಾಸೇ ದೋಷಾದೀನಾಮಧಿಷ್ಠಾನಸಮಸತ್ತಾಕತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಮಿತಿ ಇಹಾಪಿ ತಥೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಸಾಧರ್ಮ್ಯಸಮಜಾತ್ಯುತ್ತರತ್ವಾತ್ । ವಸ್ತುತಸ್ತು ಸರ್ವತ್ರ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯೈವಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇನ ಕುತ್ರಾಪಿ ದೋಷಾದೀನಾಮಧಿಷ್ಠಾನಸಮಸತ್ತಾಕತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚ–ಬಾಧಕಜ್ಞಾನಂ ಸತ್ಯಮೇವ ವಕ್ತವ್ಯಮ್, ಅನ್ಯಥಾ ಬಾಧಪರಂಪರಾಯಾ ಅನವಸ್ಥಾಪತ್ತೇರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಜನ್ಯಚರಮಚಿತ್ತವೃತ್ತೇಃ ಕತಕರಜೋನ್ಯಾಯೇನ ಸ್ವಪರಬಾಧಕತಯಾಽನವಸ್ಥಾಯಾ ಅಭಾವಾತ್ । ದೃಶ್ಯತ್ವಮಾತ್ರೇಣ ಯುಗಪತ್ಕೃತ್ಸ್ನಬಾಧಸಂಭವಾತ್ । ನಹಿ ಗುಹಾಯಾಂ ನ ಶಬ್ದ ಇತಿ ಶಬ್ದಃ ಸ್ವಂ ನ ನಿಷೇಧತಿ; ಅನ್ಯಥಾ ಸ್ವಸ್ಯ ಸ್ವೇನಾನಿಷೇಧೇ ತತ್ರಾಪ್ಯನವಸ್ಥಾಪತ್ತಿಃ, ಶಬ್ದಮಾತ್ರನಿಷೇಧಾನುಭವವಿರೋಧಶ್ಚ । ಯದ್ಯಪಿ ಬಾಧಕಜ್ಞಾನಂ ವೃತ್ತ್ಯುಪರಕ್ತಚೈತನ್ಯರೂಪಂ ಸ್ವತಃ ಸತ್ಯಮೇವ; ತಥಾಪಿ ತದವಚ್ಛೇದಿಕಾಯಾ ವೃತ್ತೇರ್ದೃಶ್ಯತ್ವೇನ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾತ್ ಬಾಧೋಪಪತ್ತಿಃ । ನನುಬಂಧಸ್ಯಾತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವರೂಪಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ತದಭಾವಾರ್ಥಂ ಯತ್ನೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಅತ್ಯಂತಾಭಾವಸ್ಯಾಸಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ , ಅತಏವ ನ ತತ್ಪ್ರತೀತ್ಯಭಾವಾರ್ಥಮಪಿ ಯತ್ನಃ; ತಸ್ಯಾ ಅಪಿ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾತ್ , ಅನ್ಯಥಾ ಮೋಕ್ಷೇಽಪಿ ಬಂಧಪ್ರತೀತ್ಯಾ ತದ್ದಶಾಯಾಮಪಿ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಬಂಧಾಪಾತಾತ್ । ಅಥ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತ್ವಾಕಾರೇಣ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮ್ , ಸ್ವರೂಪೇಣ ತು ನಿವೃತ್ತಿರೇವ, ನ; ತಸ್ಯಾಃ ಸ್ವರೂಪಾಬಾಧೇನಾಪ್ಯುಪಪತ್ತೇರಿತಿ-ಚೇನ್ನ; ಸತ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿವೃತ್ತ್ಯದರ್ಶನೇನ ಸ್ವರೂಪತೋ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾಭಾವೇ ನಿವೃತ್ತ್ಯಯೋಗಾತ್ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ನಿವೃತ್ತ್ಯನುಕೂಲಮೇವ । ನ ಚ ತದರ್ಥಂ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯನುಪಪತ್ತಿಃ; ಅಧಿಷ್ಠಾನಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾನಂತರಂ ತಥೈವ, ತತಃ ಪೂರ್ವಂ ತು ಕಂಠಗತವಿಸ್ಮೃತಚಾಮೀಕರಪ್ರಾಪ್ತಯ ಇವ ಭ್ರಮಬಾಧಕಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಯೇ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ । ಅತ್ಯಂತಾಭಾವಾಧಿಕರಣೇ ಚ ಪ್ರತಿಯೋಗಿವತ್ತನ್ನಿವೃತ್ತಿರಪ್ಯುಪಪಾದಿತೈವ । ನ ಚ-ತ್ರೈಕಾಲಿಕನಿಷೇಧಪ್ರತಿಯೋಗಿನಿ ತುಚ್ಛೇ ನಿವೃತ್ತಿರ್ನ ದೃಷ್ಟೇತಿ ಕಥಂ ತಾದೃಶಿ ಪ್ರಪಂಚೇ ಸಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಯಥಾಕಥಂಚಿತ್ ಸಜಾತೀಯೇಽದರ್ಶನಸ್ಯಾಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಅನುತ್ಪನ್ನೇ ನಿವೃತ್ತಿರ್ನ ದೃಷ್ಟೇತಿ ಪ್ರಾಗಭಾವೋಽಪಿ ನ ನಿವರ್ತೇತ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸ್ವಭಾವವಿಶೇಷ ಏವ ತುಚ್ಛನಿತ್ಯವಿಲಕ್ಷಣೋ ನಿವೃತ್ತಿಪ್ರಯೋಜಕ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಸಾ ಚ ನಿವೃತ್ತಿರಧಿಕರಣಸ್ವರೂಪೇತಿ ಪಕ್ಷೇ ಘಟನಾಶಾರ್ಥಂ ಮುದ್ಗರಪಾತಾದಾವಿವ ಮನನಾದೌ ಪ್ರವೃತ್ತಿರೂಹನೀಯಾ । ಅತಿರಿಕ್ತೇತಿ ಪಕ್ಷೇ ತ್ವನಿರ್ವಚನೀಯಾ, ಪಂಚಮಪ್ರಕಾರಾ ಚರಮವೃತ್ತಿರೂಪಾ ವಾ ಸಾ; ಸರ್ವಥಾ ಜನ್ಯೈವೇತಿ ನ ಕಾಪ್ಯನುಪಪತ್ತಿಃ । ನನು ಬಂಧಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಧ್ಯಸ್ತತ್ವೇ ತನ್ನಿದಿಧ್ಯಾಸನಸಾಧ್ಯತತ್ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಂ ಶ್ರವಣಾದಿನಿಯಮಾದೃಷ್ಟಸಾಪೇಕ್ಷಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಂ ಚ ನ ಸ್ಯಾತ್ ; ನಹಿ ದೇವತಾನಿದಿಧ್ಯಾಸನಸಾಧ್ಯತತ್ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರನಿವರ್ತ್ಯಂ ದುರಿತಂ ತತ್ರಾಧ್ಯಸ್ತಮ್; ನ ವಾ ದೂರಾಗಮನಾದಿನಿಯಮಾದೃಷ್ಟಸಾಪೇಕ್ಷಸೇತುದರ್ಶನನಿವರ್ತ್ಯಂ ದುರಿತಂ ತತ್ರಾಧ್ಯಸ್ತಮಿತಿ–ಚೇನ್ನ; ಆತ್ಮಾಧ್ಯಸ್ತಗೌರತ್ವಾದೇಃ ಶುಕ್ತ್ಯಾದ್ಯಧ್ಯಸ್ತರೂಪ್ಯಾದೇಶ್ಚ ತತ್ತತ್ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರನಿವರ್ತ್ಯತ್ವದರ್ಶನೇನ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಧ್ಯಸ್ತತಯಾ ತತ್ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಸ್ಯಾವಶ್ಯಕತ್ವಾತ್ । ನಹಿ ಶುಕ್ತ್ಯಾದ್ಯಧ್ಯಸ್ತಂ ರೂಪ್ಯಾದಿ ಶುಕ್ತ್ಯಾದಿಜ್ಞಾನಂ ವಿನಾ ನಿವರ್ತತೇ । ದೇವತಾದರ್ಶನಾದಿನಾ ತು ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಸಮಯಕಕ್ಷ್ಯೇಣ ದುರಿತಸ್ಯ ಕಾರಣಾತ್ಮನಾವಸ್ಥಾನಮಾತ್ರಂ ಕ್ರಿಯತೇ, ನ ತು ಶುಕ್ತಿಜ್ಞಾನೇನ ರೂಪ್ಯಸ್ಯೇವ ನಿವೃತ್ತಿಃ; ಅಧಿಷ್ಠಾನಾಜ್ಞಾನರೂಪೋಪಾದಾನಕಸ್ಯಾರೋಪಿತಸ್ಯ ತನ್ನಿವೃತ್ತಿಂ ವಿನಾ ನಿವೃತ್ತ್ಯಯೋಗಾತ್, ಅಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತಿಶ್ಚಾಧಿಷ್ಠಾನಜ್ಞಾನಾದೇವೇತ್ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರಾಕ್ । ಶ್ರವಣಾದಿನಿಯಮಾದೃಷ್ಟಂ ಚ ನ ಮುಕ್ತಿಂ ಪ್ರತಿ ಕಾರಣಮ್ , ಕಿಂತು ಬ್ರಹ್ಮಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಂ ಪ್ರತಿ । ನನು–ಅವಘಾತಸಾಧ್ಯವೈತುಷ್ಯಾನ್ಯಾಪೂರ್ವಸ್ಯೇವ ಶ್ರವಣಾದಿಸಾಧ್ಯಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಾನ್ಯಮುಕ್ತೇರೇವ ತತ್ಸಾಧ್ಯತ್ವಮ್ ; ಅನ್ಯಥಾ ಶ್ರವಣನಿಯಮಾದೃಷ್ಟಸಾಧ್ಯೇ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇ ಶ್ರವಣನಿರಪೇಕ್ಷಸ್ಯೋಪಾಯಾಂತರಸ್ಯಾಪ್ರಸಕ್ತ್ಯಾ ತತ್ಪ್ರಸಕ್ತ್ಯಧೀನನಿಯಮವಿಧ್ಯಯೋಗಾತ್, ನ ಚ-ಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಂ ಶ್ರವಣಾತ್, ಅಪರೋಕ್ಷಂ ತು ನಿಯಮಾದೃಷ್ಟಾದಿತಿ–ಯುಕ್ತಮ್ ; ಶ್ರವಣಾದಿವಿಧೌ ಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಪ್ರವಾಹರೂಪನಿದಿಧ್ಯಾಸನಸಾಧ್ಯಾಪರೋಕ್ಷಸ್ಯೈವ ದೃಶಿನೋದ್ದೇಶಾತ್ , ತ್ವನ್ಮತೇ ಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನೇ ಕಾಮನಾಯಾ ಅಯೋಗೇನ ತಸ್ಯೋದ್ದೇಶ್ಯತ್ವಾಯೋಗಾಚ್ಚೇತಿ ಚೇನ್ನ; ತತ್ರ ಕ್ರತ್ವರ್ಥಸ್ಯ ನಿಯಮಾಪೂರ್ವಸ್ಯ ಪರಮಾಪೂರ್ವಸಾಧಕತ್ವೇಽಪಿ ಪುರುಷಾರ್ಥಹಿರಣ್ಯಧಾರಣಾದಿನಿಯಮಾದೃಷ್ಟಸ್ಯ ತದಭಾವವತ್ ಶ್ರವಣಾದಿಸಾಧ್ಯಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾನ್ಯಫಲಾಭಾವೇಽಪಿ ತೇನೈವ ಫಲವತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ, ’ಸರ್ವಾಪೇಕ್ಷಾ ಚ ಯಜ್ಞಾದಿಶ್ರುತೇರಶ್ವವದಿ’ತಿ ನ್ಯಾಯಾತ್, ‘ಸರ್ವಂ ಕರ್ಮಾಖಿಲಂ ಪಾರ್ಥ ! ಜ್ಞಾನೇ ಪರಿಸಮಾಪ್ಯತೇ' ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇಶ್ಚ । ಅತ್ರ ಸರ್ವಾಖಿಲಪದಾಭ್ಯಾಂ ಕರ್ಮಶಬ್ದವಾಚ್ಯಾಪೂರ್ವಮಾತ್ರಸ್ಯ ಜ್ಞಾನೇ ಸಮಾಪ್ತಿರ್ದರ್ಶಿತಾ; ಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿರೂಪಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾತಿರಿಕ್ತಾಸಾಧ್ಯತ್ವನಿಯಮಾಚ್ಚ । ಜ್ಞಾನೇ ತ್ವಸಂಭಾವನಾದಿನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ಪ್ರತಿಬಂಧಕದುರಿತನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ಚ ದೃಷ್ಟಾದೃಷ್ಟಾಂಶೋಪಯೋಗಃ । ಸಾಮಾನ್ಯಪುರಸ್ಕಾರೇಣ ಚ ಪ್ರಸಕ್ತಸ್ಯ ಸಾಧನಾಂತರಸ್ಯ ನಿವೃತ್ತಿಃ ಸರ್ವತ್ರ ನಿಯಮವಿಧೇಃ ಫಲಮ್ , ವಿಶೇಷರೂಪೇಣ ತ್ವಪೂರ್ವವಿಧಿತ್ವಮೇವ । ಯಥಾಹಿ ‘ವ್ರೀಹೀನವಹಂತೀ'ತ್ಯಾದಾವಪೂರ್ವಸಾಧನೀಭೂತವ್ರೀಹಿವೈತುಷ್ಯೇ ವಿಶಿಷ್ಯಾವಘಾತಾತಿರಿಕ್ತಸಾಧನಾಂತರಾಪ್ರಸಕ್ತಾವಪಿ ವ್ರೀಹಿವೈತುಷ್ಯಮಾತ್ರೇ ಪ್ರಸಕ್ತಸ್ಯ ನಖವಿಲನಾದೇರ್ನಿವೃತ್ತಿಃ; ವಿಶಿಷ್ಯ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಬೋಧನಾತ್ , ತಥಾ ನಿರ್ವಿಶೇಷಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಾಭೇದಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಪ್ರತಿಬಂಧನಿವೃತ್ತೌ ಶ್ರವಣಾದ್ಯತಿರಿಕ್ತಸಾಧನಾಂತರಾಪ್ರಸಕ್ತಾವಪ್ಯಾತ್ಮಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಪ್ರತಿಬಂಧನಿವೃತ್ತೌ ಸಾಂಖ್ಯಾದಿಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಸಕ್ತೇಃ ತನ್ನಿವೃತ್ತಿರ್ವಿಶಿಷ್ಯ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯವಿಚಾರವಿಧಾನಾದಿತಿ ಪರಮಗಂಭೀರೋಽಯಂ ಗ್ರಂಥಾರ್ಥಃ । ನನು–ಯದಿ ವಿಶ್ವಂ ಕಲ್ಪಿತಂ ಸ್ಯಾತ್ , ತದಾ ‘ಜನ್ಮಾದ್ಯಸ್ಯ ಯತ' ಇತಿ ಸೂತ್ರೇ ‘ಯತೋ ವಾ ಇಮಾನೀ’ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೌ ಚ ಜನ್ಮಾದ್ಯುಕ್ತಿಃ, ‘ಈಕ್ಷತೇರ್ನಾಶಬ್ದಮಿ’ತಿ ಸೂತ್ರೇ ’ತದೈಕ್ಷತೇ’ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೌ ಚ ಈಶ್ವರಸ್ಯೇಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಕರ್ತೃತ್ವೋಕ್ತಿಃ, ‘ಲೋಕವತ್ತು ಲೀಲಾಕೈವಲ್ಯಮಿ’ತಿ ಸೂತ್ರೇ ‘ಆಪ್ತಕಾಮಸ್ಯ ಕಾ ಸ್ಪೃಹೇ’ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೌ ಚ ಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವೇಽಪಿ ಲೀಲಯಾ ಸೃಷ್ಟ್ಯಾದ್ಯುಕ್ತಿಃ, ‘ವೈಷಮ್ಯನೈರ್ಘೃಣ್ಯೇ ನ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾದಿ’ತಿ ಸೂತ್ರೇ ‘ಪುಣ್ಯೇನ ಪುಣ್ಯಂ ಲೋಕಂ ನಯತೀ'ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೌ ಚ ಕರ್ಮಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇನಾವೈಷಮ್ಯೋಕ್ತಿಃ, ’ತೇಜೋಽತಸ್ತಥಾ ಹ್ಯಾಹೇ’ತಿಸೂತ್ರೇ 'ವಾಯೋರಗ್ನಿರಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೌ ಚ ತೇಜಆದೇರ್ವಾಯ್ವಾದಿಜನ್ಯತ್ವೋಕ್ತಿಃ; ‘ವಿಪರ್ಯಯೇಣ ತು ಕ್ರಮೋಽತ ಉಪಪದ್ಯತೇ ಚೇತಿ ಸೂತ್ರೇ ‘ಪೃಥಿವ್ಯಪ್ಸು ಪ್ರಲೀಯತ' ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತೌ ಚ ಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನಾಮಬಾದೌ ಲಯೋಕ್ತಿರಿತ್ಯಾದ್ಯಯುಕ್ತಂ ಸ್ಯಾತ್ , ನ ಹಿ ಕಲ್ಪಿತೇ ತತ್ತದ್ವಿರೋಧಶಂಕಾ ತನ್ನಿರಾಕರಣಂ ಚ ಯುಕ್ತಮಿತಿ–ಚೇನ್ನ; ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತಸ್ಯಾಪಿ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಸತ್ತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮೇನ ತದ್ದಶಾಯಾಂ ವಿರೋಧಶಂಕಾತತ್ಪರಿಹಾರಯೋರುಚಿತತ್ವಾತ್ , ಇಂದ್ರಜಾಲಾದಾವಧ್ಯಸ್ತೇಽಪ್ಯೈಂದ್ರಜಾಲಿಕಾದೇರೀಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾದೇರ್ದರ್ಶನಾಚ್ಚ । ಯಥಾ ಚ ಕಲ್ಪಿತಸ್ಯಾಪಿ ಜನ್ಮಾದ್ಯುಪಪತ್ತಿಸ್ತಥಾಽನಿರ್ವಚನೀಯವಾದೇ ವಕ್ಷ್ಯತೇ । ಸ್ವಪ್ನೇಽಪಿ ಸೃಷ್ಟ್ಯಾದೇಃ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಪ್ರತಿಪಾದನಾಚ್ಚ । ಅಧ್ಯಸ್ತಸ್ಯಾಪಿ ಸರ್ಪಸ್ಯ ಭಯಕಂಪಾದಿಜನಕತ್ವವತ್ ವಾಯ್ವಾದೀನಾಂ ತೇಜಆದಿಜನಕತ್ವಮಪ್ಯುಪಪನ್ನಮ್ ; “ತದಭಿಧ್ಯಾನಾದೇವ ತು ತಲ್ಲಿಂಗಾತ್ಸ' ಇತಿ ಸೂತ್ರೇ ಚ ತತ್ತದ್ಭಾವಾಪನ್ನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ಕಾರಣತ್ವಾಭಿಧಾನಾತ್ । ಅಬಾದೌ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಲಯೋಕ್ತಿರಪಿ ತತ್ತದ್ಭಾವಾಪನ್ನಚೈತನ್ಯೇ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯೇತಿ ನಾಧಿಷ್ಠಾನಾತಿರಿಕ್ತೇ ಲಯೋಕ್ತಿಃ । ವೈಷಮ್ಯನೈರ್ಘೃಣ್ಯಪ್ರಯೋಜನಾದಿಶಂಕಾಪರಿಹಾರಾದಿಕಂ ತೂಪಾಸನಾವಸ್ಥಾಯಾಮ್ । “ಭೋಕ್ತ್ರಾಪತ್ತೇರವಿಭಾಗಶ್ಚೇತ್ಸ್ಯಾಲ್ಲೋಕವದಿ’ತಿ ಆಪಾತತಃ ಪರಿಣಾಮವಾದಾಭ್ಯುಪಗಮೇನ, ‘ತದನನ್ಯತ್ವಮಾರಂಭಣಶಬ್ದಾದಿಭ್ಯ’ ಇತಿ ತು ವಿವರ್ತವಾದೇ ಪರಮಸಿದ್ಧಾಂತದಶಾಯಾಂ ನ ಶಂಕಾ ನ ಚೋತ್ತರಮ್; ಮಾಯಾವಿನ ಇವೇಶ್ವರಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ರತಿಬಿಂಬಭೂತಜೀವಭ್ರಮಯಿತೃತ್ವೇನ ಸರ್ವವಿರೋಧನಿರಾಸೋಪಪತ್ತೇಃ । ನನು—ಈಶ್ವರಸ್ಯಾಪಿ ಸಪರಿಕರಸ್ಯ ಜೀವೇನಾಧ್ಯಸ್ತತ್ವಾತ್ ಕಥಂ ಭ್ರಮಯಿತೃತ್ವಮ್ । ನ; ಅವಿದ್ಯೋಪಹಿತಚಿತ ಏವಾನಾದೇರೀಶ್ವರತ್ವೇನಾಂತಃಕರಣೋಪಹಿತಜೀವಕಲ್ಪಿತತ್ವಾಯೋಗಾತ್, ಜೀವಕಲ್ಪಿತತ್ವಪಕ್ಷೇಽಪಿ ತಾದೃಗ್ಧರ್ಮವಿಶಿಷ್ಟತಯೈವ ಕಲ್ಪನೇನ ತಸ್ಯ ಭ್ರಮಯಿತೃತ್ವಾದ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ, ‘ಪರಿಕಲ್ಪಿತೋಽಪಿ ಮರಣಾಯ ಭವೇದುರಗೋ ಯಥಾ ನ ತು ನಭೋ ಮಲಿನಮಿತಿ ನ್ಯಾಯಾತ್ । ನನು–ಜೀವಾನಾಂ ವಾಯ್ವಾದಿಭ್ಯೋಽಗ್ನ್ಯಾದ್ಯುತ್ಪತ್ತಿರಿತಿ ಭ್ರಮೋಽಸ್ತಿ, ಯಃ ಸ್ವಾಪ್ನಭ್ರಮ ಇವ ಶ್ರುತೇರಾಲಂಬನಂ ಸ್ಯಾತ್, ನ ಚ ಭ್ರಾಂತಿಂ ವಿನಾ ಕಲ್ಪಿತಮಸ್ತಿ; ನ ಚೈತದ್ವಾಕ್ಯಜಭ್ರಾಂತಿಕಲ್ಪಿತಮೇವ ಏತದ್ವಾಕ್ಯಾಲಂಬನಮ್ ; ವೇದಸ್ಯ ಭ್ರಮಜನಕತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ಅನುವಾದೇ ತು ನ ದೋಷಃ, ನ ಚೇಶ್ವರ ಏವ ತತ್ಕಲ್ಪಕಃ; ತಸ್ಯ ಭ್ರಾಂತತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ತದಭ್ಯುಪಗಮೇಽಪಿ ನ ವಿಸ್ತಾರಃ; ಭ್ರಾಂತೇರ್ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ ತೇಷಾಂ ಚ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ ಪೃಥಿವ್ಯಾದ್ಯುತ್ಪತ್ತೇಃ ಪ್ರಾಕ್ ಭ್ರಾಂತ್ಯಯೋಗಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ; ಭ್ರಾಂತಿಮಾತ್ರೇ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಃ ಪ್ರಾಗೇವ ನಿರಾಸಾತ್, ಈಶ್ವರಾಧ್ಯಸ್ತವಾಯ್ವಾದಿಹೇತುಕಾಗ್ನ್ಯಾದ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾಲಂಬನತ್ವೇನ ವೇದಸ್ಯ ಭ್ರಮಾಜನಕತ್ವಾತ್ , ಅಧ್ಯಸ್ತಸ್ಯ ಚಾಧ್ಯಸ್ತತ್ವೇನ ಸ್ಫುರಣಾನ್ನ ಮಾಯಾವಿನ ಇವ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಭ್ರಾಂತತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ । ನ ಚಾಧ್ಯಸ್ತತ್ವೇ ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಾದ್ಯನುಪಪತ್ತಿಃ; ಅನಧ್ಯಸ್ತಸ್ಯ ಕ್ವಾಪ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾದ್ಯದರ್ಶನೇನಾಧ್ಯಸ್ತತ್ವಸ್ಯೈವ ತದುಪಪಾದಕತ್ವಾತ್ , ಸತ್ಕಾರ್ಯವಾದಾಸತ್ಕಾರ್ಯವಾದನಿಷೇಧೇನಾನಿರ್ವಚನೀಯಕಾರ್ಯವಾದಮಾತ್ರೇ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಪರ್ಯವಸಾನಾತ್ । ತದೇವಂ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯಾದ್ವಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಕಲ್ಪನೋಪಪತ್ತೇರ್ನ ಪ್ರತಿಕೂಲತರ್ಕಪರಾಹತಿಃ ॥

ಏತದನುಮಾನಮೇಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯ'ಮಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿರಪ್ಯನುಗೃಹ್ಣಾತಿ । ನನು–ಶ್ರುತ್ಯಾ ಸ್ವಸ್ವರೂಪಸ್ವಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ವಯೋಗ್ಯತಾದೇರ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾಬೋಧನೇನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಸಿದ್ಧತತ್ಸತ್ತ್ವೋಪಜೀವನೇನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮೇತರಸಕಲಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾಸಿದ್ಧಿಃ, ‘ಸನ್ನಿಪಾತಲಕ್ಷಣೋ ವಿಧಿರನಿಮಿತ್ತಂ ತದ್ವಿಘಾತಸ್ಯೇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಸಿದ್ಧಘಟಾದಿಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾಸಿದ್ಧಿಶ್ಚ, ಯೋಗ್ಯತಾದಿಮಿಥ್ಯಾತ್ವಬೋಧನೇ ಚ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಸ್ಯಾತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಾಪತ್ತಿಃ; ಶಾಬ್ದಬೋಧಸ್ಯ ಶಬ್ದತತ್ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಯೋಗ್ಯತಾದಿನಾ ಸಮಸತ್ತಾಕತ್ವನಿಯಮಾತ್, ನ ಚ ಸದರ್ಥಸ್ವಾಪ್ನದೇವತಾವಾಕ್ಯೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ; ಆಪ್ತತ್ವಾಪೌರುಷೇಯತ್ವಾಯೋಗೇನ ತಸ್ಯ ಶಬ್ದತ್ವೇನ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಯೋಗಾತ್, ಕಿಂ ತೂಪಶ್ರುತಿವತ್ತಾದೃಶಶಬ್ದಜ್ಞಾನಂ ಲಿಂಗತ್ವೇನ ಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ–ಚೇನ್ನ; ನಿರ್ದೋಷಶಬ್ದತ್ವೇನ ತಸ್ಯ ಶಬ್ದವಿಧಯೈವ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸಂಭವಾತ್ , ಆಪ್ತತ್ವಾಪೌರುಷೇಯತ್ವಯೋರ್ದಾಷಾಭಾವ ಏವೋಪಕ್ಷಯಾತ್ ವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಾದ್ಯುಪಸ್ಥಿತಿಕಲ್ಪನೇ ಗೌರವಾತ್, ವಕ್ತುಃ ಕಲ್ಪಿತತ್ವೇಽಪಿ ತದ್ಗತದೋಷಸ್ಯಾರ್ಥಸಂವಾದೇನ ಕಲ್ಪಯಿತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ । ತಥಾಚ ಶಬ್ದಸಮಸತ್ತಾಕತ್ವಸ್ಯ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ ಯೋಗ್ಯತಾದಿಸಮಸತ್ತಾಕತ್ವನಿಯಮಸಿದ್ಧೇರಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾಚ್ಚ ಪರೋಕ್ಷತ್ವಾನಿತ್ಯತ್ವಾದ್ಯುಪಾಧಿಸಂಭವಾಚ್ಚ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಯೋಗ್ಯತಾದಿಸಕಲಮಿಥ್ಯಾತ್ವಬೋಧನೇಽಪಿ ತದರ್ಥಸ್ಯ ನ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮ್ ; ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಪ್ರಯೋಜಕರೂಪಾಭಾವಾತ್ । ಮಹಾಭಾಷ್ಯೋಕ್ತನ್ಯಾಯೋದಾಹರಣಮಪಿ ನ ಯುಕ್ತಮ್ ; ವಿಷಯವೈಷಮ್ಯಾತ್ ॥ ತಥಾ ಹಿ ‘ಶತಾನಿ ಸಹಸ್ರಾಣೀ'ತ್ಯತ್ರ ಸರ್ವನಾಮಸ್ಥಾನಸಂಜ್ಞಕಶಿಸನ್ನಿಪಾತೇನ ವಿಹಿತೋ ನುಮ್ ‘ಷ್ಣಾಂತಾ ಷಡಿತಿ ಷಟ್ಸಂಜ್ಞಾದ್ವಾರಾ ‘ಷಡ್ಭ್ಯೋ ಲುಗಿತಿ ಶಿಸ್ವರೂಪಸರ್ವನಾಮಸ್ಥಾನಸ್ಯ ಪಂಚೇತ್ಯಾದಾವಿವ ಲುಙ್ನಿಮಿತ್ತಂ ನ ಭವತಿ; ತತ್ಸನ್ನಿಪಾತೇನೈವ ವಿಹಿತತ್ವಾತ್ , ತತ್ಸದ್ಭಾವನಿಯಮೇನೈವ ವಿಹಿತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಲುಪ್ತಸ್ಯೈವ ಸರ್ವನಾಮಸ್ಥಾನಸ್ಯ ನುನ್ನಿಮಿತ್ತತ್ವಾತ್ , 'ನ ಲುಮತಾಂಗಸ್ಯೇ’ತಿ ಲುಮತಾ ಲುಪ್ತೇಽಂಗಕಾರ್ಯನಿಷೇಧಾತ್ । ತಥಾ ಚಾಲುಪ್ತಪ್ರತ್ಯಯತ್ವೇನ ಯತ್ರ ನಿಮಿತ್ತತಾ ತತ್ರ ಸನ್ನಿಪಾತಲಕ್ಷಣನ್ಯಾಯಾವತಾರಃ, ಯತ್ರ ತು ‘ಪ್ರತ್ಯಯಲೋಪೇ ಪ್ರತ್ಯಯಲಕ್ಷಣಮಿ’ತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಲುಪ್ತೇಽಪಿ ಪ್ರತ್ಯಯೇ ಕಾರ್ಯಂ ಭವತಿ, ತತ್ರಾಲುಪ್ತತ್ವವಿಶೇಷಣನೈರಪೇಕ್ಷ್ಯೇಣ ಪ್ರತ್ಯಯತ್ವಮಾತ್ರೇಣೈವ ನಿಮಿತ್ತತ್ವಾತ್ ನ ಸನ್ನಿಪಾತಲಕ್ಷಣನ್ಯಾಯಾವತಾರಃ; ಪ್ರತ್ಯಯಸದ್ಭಾವಸ್ಯ ತತ್ರಾನುಪಜೀವ್ಯತ್ವಾತ್ । ಏವಂ ಸ್ಥಿತೇ ಯದ್ಯಮಿಥ್ಯಾಭೂತತ್ವೇನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೇರ್ನಿಮಿತ್ತತಾ ಸ್ಯಾತ್ , ತದಾ ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯಾಲುಪ್ತತ್ವೇನ ನಿಮಿತ್ತತಾಯಾಮಿವ ಭವೇದೇತನ್ನ್ಯಾಯಾವತಾರಃ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೇಸ್ತು ಸ್ವರೂಪೇಣೈವ ನಿಮಿತ್ತತಾ ಸ್ವಪ್ನಾದ್ಯರ್ಥಸ್ಯಾಪ್ಯರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರಿತ್ವದರ್ಶನೇನ ಪ್ರಾಗೇವೋಪಪಾದಿತಾ । ಅತೋ ಯತ್ ಬಾಧ್ಯತೇ ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಂ ತನ್ನೋಪಜೀವ್ಯಮ್ , ಯಚ್ಚೋಪಜೀವ್ಯಮರ್ಥಕ್ರಿಯಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಲಕ್ಷಣವ್ಯಾವಹಾರಿಕಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ತಚ್ಚ ನ ಬಾಧ್ಯತ ಇತಿ ಕಿಂ ಕೇನ ಸಂಗತಮ್ ? ತದುಕ್ತಂ ಟೀಕಾಕೃದ್ಭಿಃ–‘ಉತ್ಪಾದಕಾಪ್ರತಿದ್ವಂದ್ವಿತ್ವಾದಿತಿ । ಅತಏವ–ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾದಿವಿಧೇರುಪಜೀವ್ಯಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯತ್ವೇನೇವ ದ್ವೈತನಿಷೇಧಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವೋಪಜೀವ್ಯಯೋಗ್ಯತಾದೀತರವಿಷಯತ್ವೇನ ಸಂಕೋಚಸ್ಯ ವಾ ಸೃಷ್ಟ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇರಿವ ಕಲ್ಪಿತವಿಷಯತ್ವಸ್ಯ ವೋಪಪತ್ತೌ ನ ತಾತ್ತ್ವಿಕಸರ್ವಮಿಥ್ಯಾತ್ವಪರತ್ವಕಲ್ಪನಂ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಅಪಾಸ್ತಮ್ ; ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಅಗ್ನಿವಿದ್ಯಾದೇರಿವ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ಯೋಗ್ಯತಾದೇಸ್ತಾತ್ತ್ವಿಕಸ್ಯಾನುಪಜೀವ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ಹಿ ಯೋಗ್ಯತಾ ತಾತ್ತ್ವಿಕಯೋಗ್ಯತಾತ್ವೇನ ನಿಮಿತ್ತಮ್ , ಕಿಂತು ಯೋಗ್ಯತಾತ್ವೇನೈವ । ಸಕಲದ್ವೈತಾಭಾವಸ್ಯಾಧಿಕರಣಸ್ವರೂಪತ್ವೇನ ತದಧಿಕರಣಸ್ಯ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ‘ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ ‘ತತ್ಸತ್ಯಂ ಸ ಆತ್ಮೇ’ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ಸತ್ಯತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಾತ್ । ನ ಸೃಷ್ಟ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇರಿವ ಕಲ್ಪಿತವಿಷಯತ್ವೋಪಪತ್ತಿಃ । ತಸ್ಮಾದ್ಯೋಗ್ಯತಾದೇರ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇಽಪಿ ವೇದಾಂತಬೋಧ್ಯಂ ಸತ್ಯಮೇವೇತಿ ಸ್ಥಿತಮ್ । ಯಥಾ ಚಾವಿದ್ಯಾತತ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪತೋ ನಿಷೇಧೇಽಪಿ ತುಚ್ಛವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಂ, ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತ್ವಾಕಾರೇಣ ನಿಷೇಧೇ ವಾ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತ್ವಧರ್ಮಶೂನ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಸತ್ತ್ವಂ, ತಥೋಪಪಾದಿತಮಧಸ್ತಾತ್ । ನನು-ತತ್ತ್ವಮಸ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದ್ಯವಿರೋಧಾಯ ತತ್ತ್ವಂಪದಲಕ್ಷಿತಯೋರೈಕ್ಯಮಿವ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಶ್ರುತ್ಯಾಪಿ ತದವಿರೋಧಾಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಸಿದ್ಧಾದನ್ಯಸ್ಯೈವ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ಬೋಧ್ಯಮ್; ಅನ್ಯಥಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದ್ಯನುಗ್ರಹಾಯ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಮಪಿ ಸತ್ತ್ವಂ ನ ಕಲ್ಪ್ಯೇತ, ‘ನೇಹ ನಾನೇ'ತ್ಯಾದಿನಿಷೇಧೇನಾತ್ಯಂತಸತ್ತ್ವವೋಧನಾತ್ ಇತಿ ಚೇನ್ನ; ವಿಶಿಷ್ಟಯೋರೈಕ್ಯೇ ವಿಶೇಷಣಯೋರಪ್ಯೈಕ್ಯಾಪಾತೇನ ಸರ್ವತ್ರ ವಿಶಿಷ್ಟಾಭೇದಪರವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಲಕ್ಷಿತವಿಶೇಷ್ಯೈಕ್ಯಪರತ್ವನಿಯಮೇನ ‘ತತ್ತ್ವಮಸೀ'ತ್ಯತ್ರಾಪಿ ತಥಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ತದುಕ್ತಮ್-‘ಅವಿರುದ್ಧ ವಿಶೇಷಣದ್ವಯಪ್ರಭವತ್ವೇಽಪಿ ವಿಶಿಷ್ಟಯೋರ್ದ್ವಯೋಃ ಘಟತೇ ನ ಯದೈಕತಾ ತದಾ ನತರಾಂ ತದ್ವಿಪರೀತರೂಪಯೋಃ ॥” ಇತಿ । ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಬೋಧಕಶ್ರುತೌ ತು ನಾಸ್ತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿವಿರೋಧಃ; ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಾಂಶಸ್ಯಾನುಪಜೀವ್ಯತ್ವಾತ್ , ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ಚೋಪಜೀವ್ಯತ್ವಾನ್ನಾತ್ಯಂತಾಸತ್ತ್ವಕಲ್ಪನಮಿತ್ಯಸ್ಯಾಪ್ಯುಕ್ತಪ್ರಾಯತ್ವಾತ್ । ನನು–ಶ್ರುತೇಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಚೈತನ್ಯಮಾತ್ರೇ ವಾ, ದ್ವಿತೀಯಾಭಾವವಿಶಿಷ್ಟೇ ವಾ, ತದುಪಲಕ್ಷಿತೇ ವಾ, ನಾದ್ಯಃ; ವಿಶ್ವಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾಸಿದ್ಧೇರಿಷ್ಟಾಪತ್ತೇಃ, ತಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತಯಾ ನಿತ್ಯಸಿದ್ಧತ್ವೇನ ಶ್ರುತಿವೈಯರ್ಥ್ಯಾಚ್ಚ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ; ಅಖಂಡಾರ್ಥತ್ವಹಾನಾತ್ । ಅತಏವ ನ ತೃತೀಯಃ; ಕಾಕವದಿತಿವತ್ ದ್ವಿತೀಯಾಭಾವವದಿತ್ಯನೇನಾಪಿ ಸಪ್ರಕಾರಕಜ್ಞಾನಜನನೇನಾಖಂಡಾರ್ಥತ್ವಾಯೋಗಾತ್, ಚಿನ್ಮಾತ್ರಸ್ಯ ನಿತ್ಯಸಿದ್ಧತ್ವೇನ ತದನ್ಯಸ್ಯ ಚ ಮುಮುಕ್ಷ್ವಜ್ಞೇಯತ್ವೇನ ಕಾಕೇನ ಸಂಸ್ಥಾನವಿಶೇಷಸ್ಯೇವ ದ್ವಿತೀಯಾಭಾವೇನೋಪಲಕ್ಷ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ ತಸ್ಯೋಪಲಕ್ಷಣತ್ವಾಯೋಗಾಚ್ಚೇತಿ-ಚೇನ್ನ; ಕಾಕಸ್ಯ ಸಂಸ್ಥಾನವಿಶೇಷ ಇವ ದ್ವಿತೀಯಾಭಾವಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಮೇವೋಪಲಕ್ಷ್ಯಮಿತ್ಯುಪಲಕ್ಷ್ಯಾಭಾವನಿಬಂಧನೋಪಲಕ್ಷಣತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇರಭಾವಾತ್ । ಉಪಲಕ್ಷಣತ್ವೇ ಹಿ ಉಪಲಕ್ಷ್ಯಸತ್ತ್ವಮಾತ್ರಂ ತಂತ್ರಮ್ , ನ ತು ತಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಾತಿರಿಕ್ತತ್ವಮಪಿ; ಗೌರವಾತ್ , ಉಪಲಕ್ಷ್ಯತಾವಚ್ಛೇದಕರೂಪಾಭಾವೇಽಪಿ ಸ್ವತೋ ವ್ಯಾವೃತ್ತಜಾತಿವದುಪಲಕ್ಷ್ಯತ್ವಸಂಭವಾತ್ । ಅತಏವ ನ ಸಪ್ರಕಾರಕತ್ವಾಪತ್ತಿಃ; ಕಾಕವದಿತ್ಯತ್ರಾಪ್ಯುಪಲಕ್ಷಣಸ್ಯಾಪ್ರಕಾರತ್ವಾತ್ , ಕಿಂತು ಸ್ವರೂಪಾತಿರಿಕ್ತಧರ್ಮಸ್ಯ ತತ್ರೋಪಲಕ್ಷಣತ್ವೇನ ಸಪ್ರಕಾರತ್ವಮ್ , ಇಹ ತು ತನ್ನೇತಿ ವೈಷಮ್ಯಮ್ । ನ ಚೋಪಲಕ್ಷಣವೈಯರ್ಥಮ್ ; ಅನರ್ಥನಿವೃತ್ತಿಹೇತುತ್ವೇನ ದ್ವಿತೀಯಾಭಾವದ್ವಾರಕಸ್ವರೂಪಜ್ಞಾನಸ್ಯೋದ್ದೇಶ್ಯತ್ವಾತ್ , ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಗಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾಸಿದ್ಧ್ಯೇಷ್ಟಾಪತ್ತಿಃ; ಅವಾಂತರತಾತ್ಪರ್ಯಸ್ಯ ತತ್ರಾಪಿ ಸತ್ತ್ವಾತ್ , ತದ್ದ್ವಾರೈವ ಸ್ವರೂಪಚೈತನ್ಯೇ ಮಹಾತಾತ್ಪರ್ಯಾತ್ । ಅತಏವ-ಶ್ರುತಿಬೋಧ್ಯಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣಸ್ಯೋಪಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ವಾ ದ್ವಿತೀಯಾಭಾವಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವೇ ಅದ್ವೈತಹಾನಿಃ, ಅಸತ್ತ್ವೇ ಚಾದಂಡೇ ದಂಡೀತಿ ವಾಕ್ಯವತ್ ಕಾಕಹೀನೇ ಕಾಕವದಿತಿ ವಾಕ್ಯವಚ್ಚಾದ್ವೈತವಾಕ್ಯಸ್ಯಾತವಾವೇದಕತ್ವಾಪತ್ತಿರಿತಿ-ನಿರಸ್ತಮ್ ; ಆದ್ಯೇ ದ್ವಿತೀಯಾಭಾವಸತ್ತ್ವೇನ ದ್ವಿತೀಯಾಭಾವಾಸಿದ್ಧ್ಯಾಪಾದನಸ್ಯಾನುಚಿತತ್ವಾತ್ , ಅಭಾವಸ್ಯಾಧಿಕರಣಾತಿರೇಕಾನಭ್ಯುಪಗಮಾಚ್ಚ । ದ್ವಿತೀಯೇ ತು ಸೃಷ್ಟ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯವದುಪಲಕ್ಷ್ಯಸ್ವರೂಪಸತ್ಯತ್ವಮಾದಾಯ ತತ್ತ್ವಾವೇದಕತ್ವಾತ್ , ಮುಖ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯಸ್ಯಾಸತ್ಯತಾಯಾಮೇವಾತತ್ತ್ವಾವೇದಕತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ಅತಏವ ಮಹಾತಾತ್ಪರ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಚೈತನ್ಯಮಾತ್ರೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಿತ್ಯಾದ್ಯಪಕ್ಷೇಽಪಿ ನ ದೋಷಃ; ಅವಾಂತರತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಸಿದ್ಧೇರಪಿ ಸ್ವೀಕಾರೇಣೇಷ್ಟಾಪತ್ತೇರಪ್ಯಸಂಭವಾತ್ । ನನು–ದ್ವಿತೀಯಾಭಾವೇ ಮಹಾತಾತ್ಪರ್ಯಾಭಾವಃ ಕಿಂ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾ, ಯಥಾ ವಾಯುಕ್ಷೇಪಿಷ್ಠತ್ವಾದೌ, ಉತ ತದ್ವಿರೋಧಿತ್ವೇನ; ಯಥಾತ್ಮವಪೋತ್ಖನನಾದೌ, ಉತೋದ್ದೇಶ್ಯವಿಶೇಷಣತ್ವಾದಿನಾ ಯಥಾ ಗ್ರಹೈಕತ್ವಾದೌ, ನಾದ್ಯಃ; ತ್ವಯೈವ ದ್ವಿತೀಯಾಭಾವಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತ್ಯನಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯೇಽಪಿ ವಿರೋಧಿಮಾನಂ ನ ತಾವತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿ ದ್ವೈತಗ್ರಾಹಿ ತ್ವನ್ಮತೇ ತಸ್ಯೈವ ಶ್ರುತಿಬಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ , ನಾದ್ವೈತವಾಕ್ಯಾಂತರಮ್ । ತಸ್ಯಾತ್ಮಮಾತ್ರಪರತ್ವೇ ದ್ವಿತೀಯಾಭಾವಾವಿರೋಧಿತ್ವಾತ್ , ನ ಹಿ ವಿಶೇಷ್ಯವಿಷಯಂ ‘ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಜುಹೋತೀ'ತಿ ವಾಕ್ಯಂ ವಿಶಿಷ್ಟವಿಷಯೇಣ ‘ದಧ್ನಾ ಜುಹೋತೀತಿ ವಾಕ್ಯೇನ ವಿರುಧ್ಯತೇ, ದ್ವೈತಾಭಾವಪರತ್ವೇ ತ್ವೇಕವಿಷಯತ್ವೇನ ಸುತರಾಮವಿರೋಧಾತ್ । ನಾಪಿ ತೃತೀಯಃ; ‘ಗ್ರಹಂ ಸಂಮಾರ್ಟೀ'ತ್ಯತ್ರ ಸಂಮಾರ್ಜನಸ್ಯೇವಾಖಂಡಾರ್ಥಪರೇ ವಾಕ್ಯೇ ವಿಧೇಯಾಂತರಸ್ಯಾಭಾವೇನ ವಿಶೇಷ್ಯಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಗಮ್ಯಸ್ಯ ಚಿನ್ಮಾತ್ರಸ್ಯಾಪ್ರಾಪ್ತತ್ವೇನೋದ್ದೇಶ್ಯತ್ವಾಯೋಗಾಚ್ಚ ದ್ವಿತೀಯಾಭಾವಸ್ಯೋದ್ದೇಶ್ಯವಿಶೇಷಣತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ, ಅವಿವಕ್ಷಾಹೇತೋರನುವಾದ್ಯತ್ವಸ್ಯಾಪ್ಯಭಾವಾಚ್ಚೇತಿ–ಚೇನ್ನ; ಸ್ವಯಮೇವ ಸ್ವಬೋಧಿತಮಪಿ ದ್ವಿತೀಯಾಭಾವಂ ದ್ವಿತೀಯತ್ವಾದೇವ ನಿಷೇಧತೀತಿ ಸ್ವವಿರೋಧಾದೇವ ಶ್ರುತೇಸ್ತತ್ರಾತಾತ್ಪರ್ಯಾತ್ । ಮಾನವಿರೋಧಿತ್ವಮಾತ್ರಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಭಾವೇ ಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾತ್ ಸ್ವವಿರೋಧೇಽಪಿ ನ ಕ್ಷತಿಃ । ನನು-ಏಕೇನೈವ ಪ್ರಮಾಣೇನೈಕಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತಿನಿಷೇಧಾವನುಪಪನ್ನೌ, ನ; ರೂಪಭೇದೇನಾವಿರೋಧಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯಾಭಾವಸ್ವರೂಪಂ ಹಿ ಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ಪ್ರಾಪ್ಯತೇ । ತಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಾಪ್ಯತಾವಚ್ಛೇದಕರೂಪಂ ದ್ವಿತೀಯಾಭಾವತ್ವಮ್ । ತಚ್ಚ ನ ನಿಷೇಧ್ಯತಾವಚ್ಛೇದಕಮ್ , ಕಿಂತು ದ್ವಿತೀಯತ್ವಮೇವ ನಿಷೇಧ್ಯಮಾತ್ರಾನುಗತಮ್ । ತತ್ರ ತದನಭ್ಯುಪಗಮೇ ತು ನ ತಸ್ಯ ನಿಷೇಧ್ಯತ್ವಮ್, ನ ವಾ ತೇನಾತ್ಮನಃ ಸದ್ವಿತೀಯತ್ವಾಪತ್ತಿರಿತ ನ ಕೋಽಪಿ ದೋಷಃ । ಯತ್ರ ತು ಪ್ರಾಪ್ಯತಾವಚ್ಛೇದಕಮೇವ ನಿಷೇಧ್ಯತಾವಚ್ಛೇದಕಂ, ತತ್ರ ಪ್ರಾಪ್ತಿನಿಷೇಧಶಾಸ್ತ್ರಯೋರತುಲ್ಯವಿಷಯತ್ವೇಽಪಿ ವಿಶೇಷಶಾಸ್ತ್ರವಿಷಯಪರಿತ್ಯಾಗೇನ ಸಾಮಾನ್ಯಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರವೃತ್ತಿಃ, ತುಲ್ಯವಿಷಯತ್ವೇ ತ್ವಗತ್ಯಾ ವಿಕಲ್ಪ ಇತಿ ನ ನಿಷೇಧಸ್ಯಾಸಂಕೋಚೇನ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ; ಯಥಾ ‘ನ ಹಿಂಸ್ಯಾತ್ಸರ್ವಾ ಭೂತಾನೀ’ತಿ ನಿಷೇಧಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ‘ಅಗ್ನೀಷೋಮೀಯಂ ಪಶುಮಾಲಭೇತೇ'ತ್ಯಾದಿಪ್ರಾಪ್ತಿಶಾಸ್ತ್ರವಿಷಯೇತರವಿಷಯತ್ವಂ “ಅತಿರಾತ್ರೇ ಷೋಡಶಿನಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ’ ‘ನಾತಿರಾತ್ರೇ ಷೋಡಶಿನಂ ಗೃಹ್ಣಾತೀ' ತ್ಯಾದಿಪ್ರಾಪ್ತಿನಿಷೇಧಶಾಸ್ತ್ರಯೋಸ್ತು ವಿಕಲ್ಪೇನೈಕವಿಷಯತ್ವಮ್ ; ಏಕಸ್ಯೈವ ಹಿಂಸಾತ್ವಸ್ಯ ಷೋಡಶಿಗ್ರಹತ್ವಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಾಪ್ತಿನಿಷೇಧಯೋರವಚ್ಛೇದಕತ್ವಾತ್ , ತತ್ರ ನಿಷೇಧಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯಾಸಂಕುಚದ್ವೃತ್ತಿತ್ವೇ ಪ್ರಾಪ್ತಿಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ವೈಯರ್ಥ್ಯಾಪತ್ತಿಃ; ಪ್ರಕೃತೇ ಚ ದ್ವಿತೀಯತ್ವೇನ ರೂಪೇಣ ನಿಷೇಧಸ್ಯೈವ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥತ್ವಾನ್ನ ಕಸ್ಯಾಪಿ ವೈಯರ್ಥ್ಯಶಂಕಾ । ಅತಏವ ದ್ವಿತೀಯಾಭಾವನಿಷೇಧೇ ಪುನರ್ದ್ವಿತೀಯೋನ್ಮಜನಾಪತ್ತಿರಿತಿ-ನಿರಸ್ತಮ್ । ಉಪಪಾದಿತಮೇತತ್ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮಿಥ್ಯಾತ್ವಸಾಧನೇ । ಯಥಾ ಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯಭಾವಯೋರ್ನಿಷೇಧ್ಯತಾವಚ್ಛೇದಕೈಕ್ಯೇ ನೈಕನಿಷೇಧೇಽಪರಸತ್ತ್ವಾಪತ್ತಿರಿತಿ । ನ ಚ- ಸ್ವೇನೈವ ನಿಷಿದ್ಧಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಾಭಾವಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಸ್ಯೇವ ವಿಶೇಷಣತ್ವೇನೋಪಲಕ್ಷಣತ್ವೇನ ವಾ ಪುನರುಪಾದಾನಂ ನ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಅಭಾವಬುದ್ಧೌ ನಿಷಿದ್ಧಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರತಿಯೋಗಿನಃ ‘ಸಾ ಶುಕ್ತಿರಿ’ತ್ಯತ್ರ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಸ್ಯಾಪಿ ಪೂರ್ವಪ್ರತೀತರಜತಸ್ಯೋಪಲಕ್ಷಣತಯೋಪಾದಾನದರ್ಶನಾತ್, ಅಸಂಕೀರ್ಣಜ್ಞಾನಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತೇಽಪಿ ತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ‘ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿರ್ವಿಶ್ವಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥

ನನುಆಪಾತಪ್ರತಿಪನ್ನ ಏವ ನ ತಾವಚ್ಛೃತ್ಯರ್ಥಃ; ‘ಕಶ್ಛಂದಸಾಂ ಯೋಗಮಾವೇದ ಧೀರ' ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ‘ಬಿಭೇತ್ಯಲ್ಪಶ್ರುತಾದ್ವೇದ' ಇತಿ ಸ್ಮೃತ್ಯಾ ಚ ವೇದಾರ್ಥಸ್ಯಾತಿಗಹನತೋಕ್ತೇಃ, ಮೀಮಾಂಸಾವೈಯರ್ಥ್ಯಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಚ, ಕಿಂತು ಮಾನಾಂತರೇಣ ಪೂರ್ವೋತ್ತರೇಣ ಚಾವಿರುದ್ಧ ಏವಾರ್ಥಃ; ಅವಿರೋಧಗ್ರಹಣಾರ್ಥಂ ಚ ಮೀಮಾಂಸಾಸಾಫಲ್ಯಮ್, ಅತ ಏವ ‘ಆಜ್ಯೈಃ ಸ್ತುವತೇ’ ’ಆಕಾಶಾದೇವ ಸಮುತ್ಪದ್ಯಂತ' ಇತ್ಯಾದಾವಾಪಾತಪ್ರತೀತಘೃತಗಗನಾದಿಪರಿತ್ಯಾಗೇನಾಜ್ಯಾಕಾಶಾದಿಪದಾನಾಂ ಸಾಮಪರಮಾತ್ಮಾದ್ಯರ್ಥತ್ವಂ ಸ್ಥಾಪಿತಂ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಮೀಮಾಂಸಯೋಶ್ಚಿತ್ರಾಕಾಶಾದ್ಯಧಿಕರಣೇಷು; ಅನ್ಯಥಾ ತತ್ತತ್ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾಭ್ಯುಪಗಮಾಪತ್ತೇಃ, ತಥಾ ಚೋಕ್ತಂ ವಾರ್ತಿಕಕಾರೈಃ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಶಬ್ದವಿಜ್ಞಾನಾದಸನ್ನಿಕೃಷ್ಟೇಽರ್ಥೇ ವಿಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯತ್ರ-“ಅಸನ್ನಿಕೃಷ್ಟವಾಚಾ ಚ ದ್ವಯಮತ್ರ ಜಿಹಾಸಿತಮ್ । ತಾದ್ರೂಪ್ಯೇಣ ಪರಿಚ್ಛೇದಸ್ತದ್ವಿಪರ್ಯಯತೋಽಪಿ ಚ ॥ ವಿಷಯಾವಿಷಯೌ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ತೇನೋತ್ಸರ್ಗಾ ಪವಾದಯೋಃ । ಬಾಧಾಬಾಧೌ ವಿವೇಕ್ತವ್ಯೌ ನ ತು ಸಾಮಾನ್ಯದರ್ಶನಾತ್ ॥ ಅನ್ಯ ಏವೈಕದೇಶೇನ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯಾರ್ಥಃ ಪ್ರತೀಯತೇ । ಅನ್ಯಸ್ತು ಪರಿಪೂರ್ಣೇನ ಸಮಸ್ತಾಂಗೋಪಸಂಹೃತೌ ॥' ಇತಿ । ಅನ್ಯತ್ರಾಪ್ಯುಕ್ತಮ್-‘ವಿರುದ್ಧವತ್ಪ್ರತೀಯಂತ ಆಗಮಾ ಯತ್ರ ಯೇ ಮಿಥಃ । ತತ್ರ ದೃಷ್ಟಾನುಸಾರೇಣ ತೇಷಾಮರ್ಥಾ ವಿವಕ್ಷಿತಾಃ ॥” ಇತಿ, ತಥಾಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿವಿರೋಧಾತ್ ಪೂರ್ವೋತ್ತರವಿರೋಧಾಚ್ಚ ನಾದ್ವೈತಪರತ್ವಮೇಕಮೇವೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾನಾಮಿತಿ–ಚೇನ್ನ; ದ್ವೈತಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಚಂದ್ರಪ್ರಾದೇಶಿಕತ್ವಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವತ್ ಸಂಭಾವಿತಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯತಯಾ ಅದ್ವೈತಶ್ರುತಿವಿರೋಧಿತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಯಥಾ ಚ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಬಾಧ್ಯತೇ, ತಥಾ ಪ್ರಪಂಚಿತಮಧಸ್ತಾತ್ । ಕಿಂಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ನಿಯತವಿಷಯಮ್, ಶ್ರುತಿಃ ಸರ್ವವಿಷಯಾ; ತಥಾಚ ಯತ್ರ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ಭೇದೋ ನ ಗೃಹೀತಃ, ತತ್ರೈವಾಭೇದಶ್ರುತೇರವಕಾಶಃ । ನನು–ಯಯೋರೈಕ್ಯಂ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಬೋಧ್ಯತೇ ತಯೋರ್ಭೇದಃ ಪ್ರಸಕ್ತೋ, ನ ವಾ । ನಾಂತ್ಯಃ; ಅಪ್ರಸಕ್ತಪ್ರತಿಷೇಧಾಪಾತಾತ್, ನಾದ್ಯಃ; ಪ್ರಸಂಜಕಪ್ರಮಾಣವಿರೋಧೇನೈಕ್ಯಸ್ಯ ಬೋಧಯಿತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾದಿತಿ-ಚೇನ್ನ; ಅಂತ್ಯಪಕ್ಷಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ದೋಷಾಭಾವಾತ್ । ಅಪ್ರಸಕ್ತಪ್ರತಿಷೇಧ ಇತಿ ಚ ಕಿಮಪ್ರಸಿದ್ಧಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಂ, ಕಿಂ ವಾ ನಿಷ್ಪ್ರಯೋಜನತ್ವಮಿತಿ ವಿವೇಚನೀಯಮ್ । ನಾದ್ಯಃ; ಅನ್ಯತ್ರ ಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯೈವ ಭೇದಸ್ಯ ಭೇದತ್ವೇನೋಪಸ್ಥಿತಸ್ಯ ಪರಸ್ಪರಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯನುಯೋಗಿಭಾವೇನಾನ್ಯತ್ರ ನಿಷೇಧಸಂಭವಾತ್ । ನ ಚ ತತ್ರೈವ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಸ್ತಂತ್ರಮ್; ನಿಷೇಧಪ್ರಮಾಮಾತ್ರೋಚ್ಛೇದಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ; ಅನರ್ಥನಿವೃತ್ತೇರೇವ ಪ್ರಯೋಜನತ್ವಾತ್ , 'ನಾಂತರಿಕ್ಷೇಽಗ್ನಿಶ್ಚೇತವ್ಯ' ಇತ್ಯಾದೌ ಸ್ತುತಿಮಾತ್ರಪ್ರಯೋಜನೇನಾಪ್ಯಪ್ರಯೋಜನೇನಾಪ್ಯಪ್ರಸಕ್ತನಿಷೇಧದರ್ಶನಾಚ್ಚ । ಅಥ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಯಯೋರಭೇದೋ ಬೋಧ್ಯತೇ ತಯೋರುಪಸ್ಥಿತಿರಸ್ತಿ, ನ ವಾ, ನಾಂತ್ಯಃ; ಅನುಪಸ್ಥಿತಯೋರಭೇದಬೋಧನಾಯೋಗಾತ್ । ಆದ್ಯೇ ಸಾ ಕಿಂ ಶ್ರುತಿಜನ್ಯಾ, ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಜನ್ಯಾ ವಾ । ನಾದ್ಯಃ; ಶ್ರುತೇರ್ಮಾನಾಂತರಾಗೋಚರಾಭೇದಮಾತ್ರಪರತ್ವೇನ ಘಟಾದ್ಯುಪಸ್ಥಿತೇಸ್ತಜ್ಜನ್ಯತ್ವಾಭಾವೇನ ಸರ್ವಾದ್ವೈತಾಸಿದ್ಧೇಃ, ಶ್ರುತಿಸ್ಥಕಿಂಚನೇತ್ಯಾದಿಪದಾನಾಮನುವಾದಕತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯೇ ತು ತಯೋರ್ಭೇದೋಽಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಸಿದ್ಧ ಇತಿ ಕ್ವಾದ್ವೈತಶ್ರುತ್ಯವಕಾಶಃ ? ಮೈವಮ್ ; ಯತ್ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿನಾ ಗೃಹ್ಯತೇ, ತದ್ಭದೋಽಪಿ ತೇನ ಗೃಹ್ಯತ ಏವೇತಿ ನಿಯಮಾಭಾವಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ – ನ ತಾವತ್ಪದಾರ್ಥಸ್ವರೂಪಜ್ಞಾನಮೇವ ಭೇದಜ್ಞಾನಮ್; ಅಭೇದಭ್ರಮೋಚ್ಛೇದಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಸ್ವರೂಪಭೇದವಾದಿನಾಮಪಿ ಸ್ವರೂಪಜ್ಞಾನಾತ್ ಘಟತ್ವಾದಿಪ್ರಕಾರಕಾತ್ ಭೇದತ್ವಪ್ರಕಾರಕಂ ಭೇದಜ್ಞಾನಂ ವಿಲಕ್ಷಣಮೇವ; ಅನ್ಯಥಾ ಭೇದಾಗ್ರಹನಿಬಂಧನವ್ಯವಹಾರಾನುದಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅತಏವ ಸ್ವರೂಪಜ್ಞಾನೋತ್ತರಕಾಲಮವಶ್ಯಂ ಭೇದಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯಪಿ ನ ; ಅನವಸ್ಥಾಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಚ । ತಥಾ ಹಿ-‘ಘಟಪಟೌ ಭಿನ್ನೌ ಜಾನಾಮೀತಿ ಘಟಪಟಭೇದಧೀಃ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಾ ವಾ, ಅನುವ್ಯವಸಾಯಸಿದ್ಧಾ ವಾ, ಸಾಕ್ಷಿಸಿದ್ಧಾ ವಾ, ನ ಸ್ವಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಭೇದವಿಷಯಾ; ಭೇದಧಿಯಃ ಪ್ರತಿಯೋಗಿಧೀಜನ್ಯತ್ವನಿಯಮೇನ ಪ್ರತಿಯೋಗಿಧೀವ್ಯಕ್ತಿಭಿನ್ನವ್ಯಕ್ತಿತ್ವಾವಶ್ಯಕತ್ವಾತ್ ಸ್ವಸ್ಯಾ ಏವ ಸ್ವಜನ್ಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಜ್ಞಾನಾಂತರೇಣ ಚ ತದ್ಭೇದಗ್ರಹೇ ಕ್ವಚಿತ್ ಭೇದಧೀಧಾರಾ ವಿಶ್ರಾಂತಿರವಶ್ಯಂ ವಾಚ್ಯಾ; ಅನ್ಯಥಾ ಸುಷುಪ್ತಿವಿಷಯಾಂತರಸಂಚಾರಾದಿಕಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಅತಃ ತತ್ರಾಪಿ ಚರಮಭೇದಧೀರೇವೋದಾಹರಣಮ್ । ತಥಾ ಚ ಬಾಧಕತ್ವಾಭಿಮತಾ ಯಾ ಘಟಪಟಭೇದಧೀಃ ಸ್ವಭೇದಾವಿಷಯಾ ಭಾಸತೇ, ತಯಾ ಸಹ ಬಾಧ್ಯತ್ವಾಭಿಮತಾಯಾ ಐಕ್ಯಧಿಯ ಐಕ್ಯಂ ಬೋಧಯಿತ್ವಾ ನಿರ್ಬಾಧಾ ಸತೀ ಶ್ರುತಿಃ ಸರ್ವಾಭೇದೇ ಪರ್ಯವಸ್ಯತಿ । ನ ಹ್ಯಭೇದೇಽಪಿ ಬಾಧ್ಯಬಾಧಕಭಾವಃ; ಸ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವಬಾಧಕತಾಪತ್ತೇಃ । ತದುಕ್ತಂ ಖಂಡನಕೃದ್ಭಿಃ–‘ಸುದೂರಧಾವನಶ್ರಾಂತಾ ಬಾಧಬುದ್ಧಿಪರಂಪರಾ । ನಿವೃತ್ತಾವದ್ವಯಾಮ್ನಾಯೈಃ ಪಾರ್ಷ್ಣಿಗ್ರಾಹೈರ್ವಿಜೀಯತೇ ॥” ಇತಿ । ನ ಚ–ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಘಟತದ್ಧೀಭೇದಗ್ರಾಹಿಣಾ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶೇನ ಸಾಕ್ಷಿಣಾ ಸ್ವಸ್ಮಿನ್ನಿತರಭೇದಸ್ಯಾಪಿ ಗ್ರಹಣಾನ್ನಾನವಸ್ಥಾ, ಅನ್ಯಥಾ ಸ್ವಸ್ಯ ಘಟಾದಿಭ್ಯೋಽಭೇದಸಂಶಯಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಸಾಕ್ಷಿಣಃ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವೇಽಪಿ ಸ್ವನಿಷ್ಠೇತರಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಭೇದಗ್ರಹೇ ಇತರಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯುಪಸ್ಥಿತಿಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಸ್ವಸ್ಯಾಂತಃಕರಣಾದ್ಯಭೇದಭ್ರಮೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಸ್ವಪ್ರಕಾಶೇನ ಭೇದಾಗ್ರಹೇಽಪಿ ಮಾನಾಂತರೇಣ ಭೇದಗ್ರಹಾತ್ ನ ಘಟಾದ್ಯಭೇದಸಂಶಯ ಇತಿ ನ ಕಿಂಚಿದೇತತ್ । ಸ್ಯಾದೇತತ್-‘ಘಟಪಟೌ ಭಿನ್ನಾವಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಸ್ವಸ್ಯಾದ್ವೈತಜ್ಞಾನಾದಿನಾ ಭೇದಂ ವಿನಾನುಪಪತ್ತೇಸ್ತಮಪ್ಯಾಕ್ಷಿಪತೀತಿ ಸರ್ವತ್ರ ಭೇದಸ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವೇಽಪಿ ನಾದ್ವೈತಶ್ರುತೇರವಕಾಶಃ – ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ; ಆಕ್ಷೇಪೋ ಹಿ ಅನುಮಾನಮರ್ಥಾಪತ್ತಿರ್ವಾ । ತತ್ರ ವಿವಾದಾಧ್ಯಾಸಿತಾ ಬುದ್ಧಿಃ ಸರ್ವತೋ ಭಿನ್ನೇತಿ ನಾನುಮಾನಂ ಸಂಭವತಿ; ಸ್ವತೋಽಪಿ ಭೇದಸಾಧನೇ ಬಾಧಾತ್ , ದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ಯ ಚ ಸಾಧ್ಯವಿಕಲತ್ವಾತ್ । ಯತಃ ಕುತಶ್ಚಿತ್ ಭೇದಸಾಧನೇ ತ್ವನುಮಾನಾವಿಷಯೇ ಲಬ್ಧಾವಕಾಶಾ ಶ್ರುತಿರಭೇದಂ ಬೋಧಯಿಷ್ಯತಿ । ನ ಚ ಸ್ವವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾತ್ ಸರ್ವತೋ ಭಿನ್ನೇತಿ ಸಾಧ್ಯಮ್; ಅದ್ವೈತವಾದಿನಂ ಪ್ರತ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧವಿಶೇಷಣತ್ವಾತ್ । ಏತೇನ–ಸರ್ವಂ ಸರ್ವಸ್ಮಾದ್ಭಿನ್ನಮಿತಿ ವಾಕ್ಯಮಪಿ–ನಿರಸ್ತಮ್; ತದುಕ್ತಮ್-‘ಹೇತ್ವಾದ್ಯಭಾವಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯೇ ಸರ್ವಂ ಪಕ್ಷಯತಾಽಽಸ್ಥಿತೇ । ಕಿಂಚಿತ್ತು ತ್ಯಜತಾ ದತ್ತಾ ಸೈವ ದ್ವಾರದ್ವಯಶ್ರುತೇಃ ॥ ಇತಿ । ನಾಪ್ಯರ್ಥಾಪತ್ತಿಃ ಸರ್ವಭೇದವಿಷಯಾ; ಸ್ವಾವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ಯಯೋರ್ಹಿ ಭೇದಂ ವಿನಾ ಯತ್ರಾನುಪಪತ್ತಿರ್ಗೃಹೀತಾ, ತಯೋಸ್ತತ್ರ ಭೇದಗ್ರಹೇಽಪ್ಯನುಪಪತ್ತಾವನುಪಪತ್ತ್ಯಂತರಾಗ್ರಹಣಾತ್ । ಸರ್ವತ್ರ ತದ್ಗ್ರಹಣೇ ತು ಧಾರಾವಿಶ್ರಾಂತೌ ಚರಮಧೀರುದಾಹರಣಮ್ । ತದುಕ್ತಮ್-‘ಆದ್ಯಧೀವೇದ್ಯಭೇದೀಯಾಪ್ಯನ್ಯಥಾನುಪಪನ್ನತಾ । ಸ್ವಜ್ಞಾನಾಪೇಕ್ಷಣಾದಂತೇ ಬಾಧತೇ ನಾದ್ವಯಶ್ರುತಿಮ್ ॥ ಇತಿ । ನನು–’ಯಾವದುಪಪಾದಕಂ ತತ್ಸರ್ವಮರ್ಥಾಪತ್ತೇರ್ವಿಷಯಃ, ನ ತು ಯತ್ಕಿಂಚಿದುಪಪಾದಕಮ್ ; ತಥಾ ಚಾರ್ಥಾಪತ್ತೇರಿತರಸ್ಮಾತ್ ಭೇದಾಭಾವೇ ತತ್ರೈವಾಭೇದಶ್ರುತೇರ್ಲಬ್ಧಾವಕಾಶತ್ವಾತ್ ಘಟಪಟಭೇದಾಸಿದ್ಧ್ಯಾಪತ್ತೇರರ್ಥಾಪತ್ತಿಭೇದಸ್ಯಾಪಿ ಘಟಪಟಭೇದೋಪಪಾದಕತ್ವೇನಾರ್ಥಾಪತ್ತಿವಿಷಯತ್ವಂ ವಾಚ್ಯಮ್, ಅನ್ಯಥಾ ದೃಗ್ದೃಶ್ಯಸಂಬಂಧಾನುಪಪತ್ತಿಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಶ್ಚ ಸ್ವಮಿಥ್ಯಾತ್ವವಿಷಯಾ ನ ಸ್ಯಾತ್ ; ‘ಸರ್ವಂ ಖಲ್ವಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮೇ’ತಿ ಶ್ರುತಿಃ ‘ನೇಹ ನಾನಾ’ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಭೇದಮಾತ್ರನಿಷೇಧಾನುಪಪತ್ತಿಶ್ಚ ಸ್ವಾಭೇದವಿಷಯಾ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ತಥಾಚ ತತ್ರಾಪಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮರ್ಥಾಪತ್ತ್ಯಂತರಂ ವಾ ವಾಚ್ಯಮಿತಿ ತವಾಪ್ಯನವಸ್ಥಾಪತ್ತಿಃ–ಇತಿ । ಮೈವಂ ವೋಚಃ; ವಸ್ತುತ ಉಪಪಾದಕತ್ವಂ ನಾರ್ಥಾಪತ್ತಿವಿಷಯತ್ವೇ ತಂತ್ರಮ್, ಕಿಂತೂಪಪಾದಕತ್ವೇನ ಜ್ಞಾತತ್ವಮ್ ; ಅನ್ಯಥಾ ಅರ್ಥಾಪತ್ತಿಭ್ರಮಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ತಥಾಚ ಯೇನ ರೂಪೇಣೋಪಪಾದಕತ್ವಂ ಗೃಹೀತಂ, ತದ್ರೂಪಾವಚ್ಛಿನ್ನಮುಪಪಾದಕಮರ್ಥಾಪತ್ತೇರ್ವಿಷಯಃ । ತತ್ರ ಯದ್ಯರ್ಥಾಪತ್ತಿಗತಭೇದಸಾಧಾರಣಮುಪಪಾದಕತಾವಚ್ಛೇದಕಮೇಕಂ ಭವೇತ್ , ತದಾ ಸೋಽಪಿ ಭಾಯಾದೇವ । ನ ಚೈವಮಸ್ತಿ; ತದನಿರೂಪಣಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ—ಘಟಪಟಭಿನ್ನತ್ವಮುಪಪಾದ್ಯಮ್ , ತದುಪಪಾದಕಂ ಚ ನ ಸರ್ವಭಿನ್ನತ್ವಮ್ ; ಸ್ವತೋಽಪಿ ಭೇದಾಪತ್ಯಾ ತದಸಂಭವಾತ್ । ನಾಪಿ ಸ್ವಾತಿರಿಕ್ತ ಸರ್ವಭಿನ್ನತ್ವಮ್ ; ಅದ್ವೈತವಾದಿನಂ ಪ್ರತಿ ಸ್ವಾತಿರೇಕವಿಶೇಷಣಾಸಿದ್ಧೇಃ, ಸ್ವತ್ವಾನನುಗಮಾಚ್ಚ । ತಥಾಚ ತೇನ ತೇನ ರೂಪೇಣ ತತ್ತದ್ಭಿನ್ನತ್ವಮೇವ ಉಪಪಾದಕಮುಪೇಯಮ್ । ಅತ ಉಪಪಾದಕತಾವಚ್ಛೇದಕನಾನಾತ್ವಾನ್ನ ಸರ್ವಮುಪಪಾದಕಮರ್ಥಾಪತ್ತೇರ್ವಿಷಯ ಇತಿ ಪೃಥಕ್ಪೃಥಗನುಪಪತ್ತಿಜ್ಞಾನಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಸರ್ವತ್ರಾನುಪಪತ್ತಿಜ್ಞಾನೇ ಅನವಸ್ಥಾನಾತ್ ಕ್ವಚಿದ್ಧಾರಾವಿಶ್ರಾಂತೌ ತತ್ರೈವ ಲಬ್ಧಾವಕಾಶಾ ಶ್ರುತಿಃ ಸರ್ವಾದ್ವೈತೇ ಪರ್ಯವಸ್ಯತೀತಿ ಕಿಮನುಪಪನ್ನಮ್ ? ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಚ ಸರ್ವತ್ರ ಸ್ವಸಾಧಾರಣಮುಪಪಾದಕತಾವಚ್ಛೇದಕಮೇಕಮೇವೇತಿ ತದವಚ್ಛಿನ್ನತಯಾ ಸ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಭಾನಮಿತಿ ವೈಷಮ್ಯಮ್ । ತಥಾ ಹಿ-ದೃಶ್ಯತ್ವಾವಚ್ಛಿನ್ನಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ವಿನಾ ದೃಕ್ಸಂಬಂಧಾನುಪಪತ್ತಿಗ್ರಹಾತ್ತದವಚ್ಛಿನ್ನ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮರ್ಥಾಪತ್ತೇರ್ವಿಷಯ ಇತಿ ಸ್ವಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮಪಿ ಸ್ವವಿಷಯಃ । ಏವಮೇವ ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇರಪಿ ಸ್ವವಿಷಯತ್ವಮ್ ; ತತ್ರಾಪಿ ದೃಶ್ಯತ್ವಾದೇರೇಕಸ್ಯೈವಾವಚ್ಛೇದಕತ್ವಾತ್ । ಏವಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸರ್ವಾಭೇದಬೋಧಿಕಾಯಾಃ ಶ್ರುತೇರ್ಭೇದಮಾತ್ರನಿಷೇಧಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ಸ್ವಾಭೇದವಿಷಯತ್ವಮವಿರುದ್ಧಮ್ । ನ ಹಿ ಸರ್ವಭೇದೇ ಸ್ವಭೇದಾಪತ್ತಿರಿವ ಸರ್ವಾಭೇದೇ ಸ್ವಾಭೇದೋ ದೋಷಾಯ । ತಸ್ಮಾದದ್ವೈತಶ್ರುತಿರ್ಬಾಧ್ಯಬಾಧಕಯೋರೈಕ್ಯಬೋಧನೇನ ನಿರಾಬಾಧಾ ಸರ್ವಾದ್ವೈತಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಿ । ನನು–ಶಬ್ದಬುದ್ಧಿಕರ್ಮಣಾಂ ವಿರಮ್ಯ ವ್ಯಾಪಾರಾಭಾವಾತ್ ಕಥಮಾದಾವಲ್ಪವಿಷಯಾ ಬುದ್ಧಿಃ ಪಶ್ಚಾತ್ ಬಹುವಿಷಯಾಪಿ ಭವತೀತ್ಯುಚ್ಯತ ಇತಿ–ಚೇನ್ನ; ಶ್ರುತಿತೋ ದ್ರಾಗೇವ ಜಾತಾಯಾಃ ಸರ್ವವಿಷಯಾಯಾ ಅದ್ವೈತಬುದ್ಧೇಃ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಯಂತೀನಾಮಸ್ಮದ್ಬುದ್ಧೀನಾಮೇವ ಕ್ರಮೇಣ ಜಾಯಮಾನತ್ವಾತ್ । ಅಯೋಗ್ಯತಾಜ್ಞಾನಂ ಚ ನ ಶಾಬ್ದಬೋಧೇ ಪ್ರತಿಬಂಧಕಮ್ , ನ ವಾ ಯೋಗ್ಯತಾಜ್ಞಾನಂ ಹೇತುಃ; ಯೇನ ಪ್ರಥಮಂ ಸರ್ವಾದ್ವೈತಬುದ್ಧಿರ್ನ ಸ್ಯಾತ್ । ತದುಕ್ತಮ್-‘ಅತ್ಯಂತಾಸತ್ಯಪಿ ಜ್ಞಾನಮರ್ಥೇ ಶಬ್ದಃ ಕರೋತಿ ಹಿ । ಅಬಾಧಾತ್ತು ಪ್ರಮಾಮತ್ರ ಸ್ವತಃಪ್ರಾಮಾಣ್ಯನಿಶ್ಚಲಾಮ್ ॥” ಇತಿ । ವೇದಾಂತಕಲ್ಪಲತಿಕಾಯಾಮಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರಪಂಚೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ । ಏತೇನ–ಚರಮಜ್ಞಾನಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇಽಪಿ ನ ತದ್ವಿಷಯಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮ್ ; ಜ್ಞಾನಮಿಥ್ಯಾತ್ವಸ್ಯ ವಿಷಯಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾಸಾಧಕತ್ವಾತ್ , ಅದ್ವೈತಜ್ಞಾನೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಾದಿತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್ ; ಶ್ರುತ್ಯೈವ ದ್ವೈತಮಾತ್ರನಿಷೇಧ್ಯತ್ವಬೋಧನಾತ್ । ಅದ್ವೈತಜ್ಞಾನವಿಷಯೇ ಚ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಬೋಧಕಾಭಾವಾದೇವ ಸತ್ಯತ್ವಮ್, ನ ತು ಜ್ಞಾನಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾದಿತಿ ನ ಕಿಂಚಿದೇತತ್ । ನನು-ದ್ವೈತಜ್ಞಾನಾದ್ವೈತಜ್ಞಾನಯೋರಭೇದೇ ಕಥಂ ಬಾಧ್ಯಬಾಧಕಭಾವಃ ? ನ ಚ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಭೇದಮಾತ್ರೇಣ ಸಃ; ದ್ವೈತಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪಿ ಬಾಧಕತ್ವಾಪತ್ತೇಃ-ಇತಿ ಚೇನ್ನ; ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಭೇದಮಾತ್ರಸ್ಯ ಬಾಧಕತ್ವಾಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾತ್ । ಯದ್ಧಿ ಪರೀಕ್ಷಿತಪ್ರಮಾಣಭಾವತ್ವೇನ ಬಲವತ್ , ತತ್ ಬಾಧಕಮ್ , ಯತ್ತು ಸಂದಿಗ್ಧಪ್ರಮಾಣಭಾವತ್ವೇನ ದುರ್ಬಲಂ ತತ್ ಬಾಧ್ಯಮಿತಿ ವ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಂ ದ್ವೈತಜ್ಞಾನಸ್ಯ ದುರ್ಬಲತ್ವೇನಾಬಾಧಕತ್ವಸ್ಯಾದ್ವೈತಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಚ ಬಲವತ್ತ್ವೇನ ಬಾಧಕತ್ವಸ್ಯ ಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಬಲಾಬಲವಿಚಾರೇ ದರ್ಶಿತತ್ವಾತ್ । ಯತ್ತು–“ಆಪೋ ವಾ ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಭೂತಮಿ’ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಃ ‘ವಿಮತಂ ಜಲಾಭಿನ್ನಂ ಪ್ರತೀತತ್ವಾತ್ ಜಲವದಿತ್ಯನುಮಾನಂ ವಾ ಸ್ವಬಾಧಕಸ್ಯ ಜಲಾಭೇದಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ನಿರ್ಬಾಧಂ ಸತ್ ತ್ವದುಕ್ತನ್ಯಾಯೇನ ಸರ್ವಸ್ಯ ಜಲಾಭೇದಂ ಬೋಧಯೇತ್ ಇತಿ, ತನ್ನ; ಜಲಾಭೇದಬೋಧನೇಽಪಿ ಬಾಧ್ಯಬಾಧಕಯೋರೈಕ್ಯಾಬೋಧನಾತ್ ಬಾಧಕಸ್ಯ ಬಾಧಕತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ, ಐಕ್ಯಜ್ಞಾನಭೇದಜ್ಞಾನಯೋರ್ಬಾಧ್ಯಬಾಧಕಭಾವಸ್ಯ ಜಲಾಭೇದಜ್ಞಾನೇನಾನಪಾಯಾತ್ । ಬಾಧಕಾಭೇದೋ ಹಿ ಬಾಧಕತ್ವಾಭಾವೇ ಪ್ರಯೋಜಕಃ; ಬಾಧಕಸ್ಯ ಸ್ವಬಾಧಕತ್ವಾದರ್ಶನಾತ್ । ಅತೋ ನ ಬಾಧ್ಯಬಾಧಕೈಕ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಜಲಾಭೇದಜ್ಞಾನಸಾಮ್ಯಮ್ । ಏತೇನ–ಸರ್ವಂ ಸರ್ವಸ್ಮಾದ್ಭಿನ್ನಮಿತಿ ಮದ್ವಾಕ್ಯಮದ್ವೈತವಾಕ್ಯತದ್ಭಾನತದ್ವಿಷಯಾಣಾಂ ತೇಭ್ಯೋ ಭೇದಮಾದೌ ಗೃಹೀತ್ವಾ ನಿರ್ಬಾಧಂ ಸತ್ಸರ್ವಭೇದೇ ಪರ್ಯವಸ್ಯತೀತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್ ; ಬಾಧ್ಯಬಾಧಕಯೋರಭೇದೇ ಬಾಧಕತ್ವಾಭಾವವತ್ ಭೇದೇಽಪಿ ಬಾಧಕತ್ವಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ್ರ ಹೇತ್ವಭಾವಾತ್ ಪೂರ್ವೋಕ್ತದೋಷಾಚ್ಚೇತಿ ದಿಕ್ । ಸರ್ವಾಸತ್ತ್ವಂ ಸರ್ವಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾನ್ನಾತಿರಿಚ್ಯತೇ; ಅತಃ ‘ಸರ್ವಮಸದಿತಿ ಪ್ರತ್ಯವಸ್ಥಾನಮನವಕಾಶಮ್ । ನನು–ಶ್ರುತ್ಯಾ ಸರ್ವಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ವಾ ಬೋಧ್ಯತೇ, ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿನ್ನತ್ವಂ ವಾ । ಆದ್ಯೇ ‘ಸರ್ವಂ ಖಲ್ವಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ಇತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ ; ಸತ್ಯಾನೃತಯೋರೈಕ್ಯಾಯೋಗಾತ್ ।। ದ್ವಿತೀಯೇ 'ಇದಂ ರಜತಂ’, ‘ಗೌರೋಽಹಮಿ’ತ್ಯಾದಿಭ್ರಮಾಣಾಂ ಪ್ರಮಾತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್; ಆತ್ಮನಿ ದೇಹಾದಿಭೇದಸ್ಯಾನೃತಾದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತೇಶ್ಚ ಬೋಧಕಾನಾಂ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ‘ನೇದಂ ರಜತಮಿ’ತ್ಯಾದಿಬಾಧಕಸ್ಯ ಚಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಘಟಜ್ಞಾನೇನೈವ ತದಭಿನ್ನಬ್ರಹ್ಮತದಭೇದಾದೇಃ ಸರ್ವಸ್ಯಾಪಿ ವಸ್ತುತೋ ಜ್ಞಾತತ್ವೇನ ಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯಮ್ , ವೇದಾಂತಾನಾಂ ವೈಯರ್ಥ್ಯಮ್ , ಸದ್ಯೋ ಮೋಕ್ಷಶ್ಚ ಸ್ಯಾತ್, ಸುಖದುಃಖಬಂಧಮೋಕ್ಷಭೇದಾಭೇದದೂಷಣಭೂಷಣಜಯಪರಾಜಯಭ್ರಾಂತಿಪ್ರಮಾದಾದೇರಪಿ ವಸ್ತುತೋ ಭೇದಾಭಾವೇನ ಸರ್ವಸಂಕರಾಪತ್ತ್ಯಾ ಸ್ವಕ್ರಿಯಾಸ್ವನ್ಯಾಯಸ್ವವಚನವಿರೋಧಾಶ್ಚ ಸ್ಯುರಿತಿ-ಚೇನ್ನ; ಆದ್ಯೇ ‘ಮೃದ್ಘಟಃ’ ‘ಇದಂ ರಜತಮಿ’ತ್ಯಾದಾವಿವ ಉಪಾದಾನೋಪಾದೇಯಭಾವೇನಾಪಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೋಪಪತ್ತೇಃ। ದ್ವಿತೀಯೇ ವಸ್ತುತೋ ಭೇದಾಭಾವೇಽಪಿ ಆವಿದ್ಯಕಭೇದಮಾದಾಯ ಸರ್ವವ್ಯವಸ್ಥೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ-ಭೇದಸ್ಯಾಪ್ಯನಾವಿದ್ಯಕಬ್ರಹ್ಮಾಭಿನ್ನತ್ವೇನಾವಿದ್ಯಕತ್ವಾಯೋಗ ಇತಿ–ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಆವಿದ್ಯಕತ್ವಸ್ಯಾಪ್ಯಾವಿದ್ಯಕಸ್ಯೈವಾಂಗೀಕಾರಾತ್, ಅಥಾವಿದ್ಯಕತ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿನ್ನತ್ವಾತ್ ಕಥಮಾವಿದ್ಯಕತ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್, ತಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ತಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಾದಿತಿ ಗೃಹಾಣ । ನನು ಮುಕ್ತಾವಾ ವಿದ್ಯಕಸ್ಯಾಪಿ ಭೇದಸ್ಯಾಭಾವೇನಾನಂದಸ್ಯ ದುಃಖಾಭಿನ್ನತ್ವೇನಾಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಾಪಾತಃ, ತತ್ತದಸಾಧಾರಣಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ತತ್ರ ತತ್ರಾಭಾವೇಽಪಿ ತತ್ತದಭೇದೇ ಪಾರಿಭಾಷಿಕೋಽಯಮಭೇದೋ ಭೇದೇ ಪರ್ಯವಸ್ಯೇತ್ , ಅಸಾಧಾರಣರೂಪೇಣ ಭೇದಮಭ್ಯುಪೇತ್ಯ ಸದ್ರೂಪೇಣ ಭೇದನಿಷೇಧೇಽಪಿ ಇಷ್ಟಾಪತ್ತಿರಪ್ರಸಕ್ತನಿಷೇಧಶ್ಚೇತಿ–ಚೇನ್ನ; ಏಕಸ್ಯಾಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮವ್ಯಕ್ತೌ ತತ್ತದಸಾಧಾರಣಸ್ವಭಾವಾನಾಂ ಕಲ್ಪಿತತ್ವೇನಾಸತ್ತ್ವಾತ್ ಸರ್ವಕಲ್ಪನಾನಿಷೇಧಕಾಲೇ ಕಲ್ಪಿತಧರ್ಮಾವಚ್ಛಿನ್ನಭೇದಾಭೇದಾದಿಪ್ರಸಕ್ತೇರಯೋಗಾತ್। ಅತಏವ ನಾಪ್ರಸಕ್ತಪ್ರತಿಷೇಧ ಇಷ್ಟಾಪತ್ತಿರ್ವಾ; ‘ಸದ್ ದ್ರವ್ಯಂ’ ‘ಸನ್ ಗುಣ' ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರತೀತ್ಯಾ ಪ್ರಸಕ್ತಾನಾಂ ತತ್ತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರತಿಷೇಧಾತ್ । ಅತಃ ಸರ್ವಧರ್ಮಶೂನ್ಯಾಯಾ ಏಕಸ್ಯಾ ಏವ ಸದ್ವ್ಯಕ್ತೇಶ್ಚಿದಾನಂದರೂಪಾಯಾಃ ಪ್ರತಿಪಾದನಾನ್ನ ಪಾರಿಭಾಷಿಕೋಽಯಮಭೇದ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ತದೇವಂ ‘ಸರ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿನ್ನಮಿ’ತಿ ಮತೇ ಮಿಥ್ಯಾಭೂತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಭೇದೇಽಪಿ ಸನ್ಮಾತ್ರಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿನ್ನಮಿತಿ ಮತೇ ವಾ ನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿವಿರೋಧಃ, ನಾಪಿ ಪೂರ್ವೋತ್ತರವಿರೋಧಃ ॥

ನನು–ಯದ್ಯಪಿ ’ಸಲಿಲ ಏಕೋ ದ್ರಷ್ಟಾ ಅದ್ವೈತ' ಇತ್ಯತ್ರ ಸಲಿಲಶಬ್ದಸ್ಯ ತತ್ಸಾದೃಶ್ಯಾತ್ ಸ್ವಚ್ಛತ್ವಮಾತ್ರಪರತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಯ ಚ ಸರ್ವಮಲಾಸಂಸರ್ಗಿತ್ವಸ್ವರೂಪಸ್ಯಾದ್ವೈತೇಽಪ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ ‘ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮಗ್ರ ಆಸೀ'ದಿತ್ಯತ್ರ ಚಾಗ್ರಪದಸ್ಯ ‘ತದೈಕ್ಷತ ನಾಮರೂಪೇ ವ್ಯಾಕರೋದಿತ್ಯಾದೇಶ್ಚ ಕಾಲೇಕ್ಷಣನಾಮರೂಪಾತ್ಮಕಪ್ರಪಂಚಪ್ರಾಪಕಸ್ಯಾವಿದ್ಯಕದ್ವೈತವಿಷಯಕತ್ವೇನ ವಾಸ್ತವಾದ್ವೈತವಿರೋಧಿತ್ವಾಭಾವಃ; ತಥಾಪಿ ‘ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮಗ್ರ ಆಸೀದಿ’ತ್ಯನೇನ ಇದಂ ಶಬ್ದೋದಿತಸ್ಯ ವಿಶ್ವಸ್ಯ ಸದಭೇದೇನ ಸತ್ತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ ಪುನರದ್ವಿತೀಯಪದೇನ ತನ್ನಿಷೇಧೇ ವ್ಯಾಘಾತಃ, ನ ಹಿ ‘ಸದಾಸೀ'ದಿತ್ಯಸ್ಯಾಸದಾಸೀದಿತ್ಯರ್ಥ ಇತಿ–ಚೇನ್ನ; ಸದ್ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ನಾಸೀದಿತ್ಯರ್ಥಸ್ಯೈವ ನಿಷೇಧಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ವಿವೃತಂ ಚೈತತ್ ಭಾಷ್ಯಕಾರಾದಿಭಿರಾರಂಭಣಾಧಿಕರಣೇ । ನ ಚ-ಸದ್ವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಸತ್ತ್ವೋಕ್ತೌ ಸದಾತ್ಮನಾ ಸತ್ಯತ್ವಮಾಗಚ್ಛತೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಆಗಚ್ಛತು ನಾಮ, ಕೋ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿನ್ನಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವಸಾಧನಾಯ ಪ್ರವೃತ್ತೋ ಯೋ ಬಿಭೀಯಾತ್ । ಅದ್ವೈತವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಚ ಷಡ್ವಿಧತಾತ್ಪರ್ಯಲಿಂಗವತ್ತಯಾ ಬಲವತ್ವೇನಾವಿದ್ಯಕದ್ವೈತಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಂ ಸೃಷ್ಟ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾನಾಮಿತಿ ಶ್ರವಣಸ್ವರೂಪನಿರೂಪಣೇ ವೇದಾಂತಕಲ್ಪಲತಿಕಾಯಾಮಭಿಹಿತಮಸ್ಮಾಭಿಃ । ಇಹಾಪ್ಯಭಿಧಾಸ್ಯತೇ ಷಡ್ವಿಧತಾತ್ಪರ್ಯಲಿಂಗಾನಿ ಪ್ರದರ್ಶಯದ್ಭಿಃ । ಅತ ಏಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಯೋಪಕ್ರಮಾತ್ 'ಐತದಾತ್ಮ್ಯಮಿದಂ ಸರ್ವಂ ತತ್ಸತ್ಯಂ ಸ ಆತ್ಮಾ ತತ್ತ್ವಮಸೀ'ತ್ಯುಪಸಂಹಾರಾಚ್ಚ ಅದ್ವೈತಸ್ಯೈವ ಮಹಾಪ್ರಾಕರಣಿಕತಯಾ ತದನುಸಾರೇಣ ತದ್ವಾಕ್ಯಸ್ಥಪದಾನಾಂ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯತ್ವಾವಧಾರಣಾತ್ ನಾನಾರ್ಥಪದಾನಾಮರ್ಥಾಂತರೋಪಸ್ಥಾಪಕತ್ವಸಂಭವೇಽಪಿ ಪ್ರಕೃತವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾನನ್ವಯಿತಯಾ ತತ್ಪರಿತ್ಯಾಗೇನ ಪ್ರಕೃತವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾನುಕೂಲಪದಾರ್ಥೋಪಸ್ಥಿತಿಪರತ್ವಮೇವಾಸ್ಥೇಯಮ್ । ತತ್ರ ನ ದ್ವಿತೀಯಮದ್ವಿತೀಯಮಿತಿ ತತ್ಪುರುಷಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ನ ದ್ವಿತೀಯಮ್ , ಕಿಂತು ಪ್ರಥಮಂ ತೃತೀಯಂ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ಸ್ಯಾತ್, ಸ ಚ ನ ಸಂಭವತಿ; ತಯೋರಪಿ ಕಿಂಚಿದಪೇಕ್ಷ್ಯ ದ್ವಿತೀಯತ್ವಾತ್ , ಅತೋ ನ ವಿದ್ಯತೇ ದ್ವಿತೀಯಂ ಯತ್ರೇತಿ ಬಹುವ್ರೀಹಿರೇವಾದರಣೀಯಃ । ನ ಚ–ಏಕೇನೈವಾದ್ವಿತೀಯಪದೇನ ಭೇದತ್ರಯನಿಷೇಧಸಂಭವೇ ಏಕಾವಧಾರಣಪದಯೋರ್ವೈಯರ್ಥ್ಯಮಿತಿ–ವಾಚ್ಯಮ್ ; ವಿಜಾತೀಯಂ ಕಿಂಚಿದಪೇಕ್ಷ್ಯ ದ್ವಿತೀಯತ್ವಾವಚ್ಛಿನ್ನನಿಷೇಧಸ್ಯಾದ್ವಿತೀಯಶಬ್ದಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ಅಯಂ ಚಾತ್ರ ಸಂಕೋಚೋ ಬಲೀವರ್ದಪದಸನ್ನಿಧಾನಾತ್ ಗೋಪದ ಇವ ಸಜಾತೀಯಸ್ವಗತಭೇದನಿಷೇಧಕೈಕಾವಧಾರಣಪದಸನ್ನಿಧಿಪ್ರಯುಕ್ತ ಏವ । ತದುಕ್ತಮ್-‘ವೃಕ್ಷಸ್ಯ ಸ್ವಗತೋ ಭೇದಃ ಪತ್ರಪುಷ್ಪಫಲಾದಿಭಿಃ । ವೃಕ್ಷಾಂತರಾತ್ಸಜಾತೀಯೋ ವಿಜಾತೀಯಃ ಶಿಲಾದಿತಃ ॥ ತಥಾ ಸದ್ವಸ್ತುನೋ ಭೇದತ್ರಯಂ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ನಿವಾರ್ಯತೇ । ಏಕಾವಧಾರಣದ್ವೈತಪ್ರತಿಷೇಧೈಸ್ತ್ರಿಭಿಃ ಕ್ರಮಾತ್ ॥” ಇತಿ । ಸ್ವಗತಭೇದಃ ನಾನಾತ್ವರೂಪಜೀವೇಶ್ವರಭೇದಃ । ಸಜಾತೀಯಭೇದೋಽತ್ರ ದ್ರವ್ಯತ್ವಾದಿನಾ ಸಜಾತೀಯಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಭೇದಃ , ವಿಜಾತೀಯಭೇದೋ ಗುಣಾದಿಭೇದಃ । ಅಥವಾ-ಜಡಭೇದೋ ವಿಜಾತೀಯಭೇದಃ। ಚೈತನ್ಯ ಭೇದಃ ಸಜಾತೀಯಭೇದಃ । ಜ್ಞಾನಾನಂದಾದಿಧರ್ಮಭೇದಃ ಸ್ವಗತಭೇದಃ । ಯದಿ ಚ “ಅಸ್ಯ ಗೋರ್ದ್ವಿತೀಯೋಽನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯ" ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ’ಗೌರೇವ ದ್ವಿತೀಯೋಽನ್ವಿಷ್ಯತೇ ನಾಶ್ವೋ ನ ಗರ್ದಭ' ಇತಿ ಮಹಾಭಾಷ್ಯಾನುಸಾರಾತ್ ಸಮಾನಜಾತೀಯದ್ವಿತೀಯಪರತ್ವಂ ದ್ವಿತೀಯಶಬ್ದಸ್ಯ ತದಾ ಅದ್ವಿತೀಯಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಜಾತೀಯಭೇದನಿಷೇಧಪರತ್ವಮ್ ; ವಿಜಾತೀಯಸ್ವಗತಭೇದನಿಷೇಧಪರತ್ವಂ ತು ಏಕಾವಧಾರಣಪದಯೋರ್ಯಥೇಷ್ಟಂ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮ್ । ಅಥವಾ ಅದ್ವಿತೀಯಪದೇನೈವ ಭೇದತ್ರಯನಿಷೇಧಃ, ಏಕಾವಧಾರಣಪದೇ ತು ಸಂಕೋಚಶಂಕಾಪರಿಹಾರಾಯ । ಯತ್ತು ಕೇನಚಿತ್ ಪ್ರಲಪಿತಂ-ದ್ವಿತೀಯಶಬ್ದಃ ಸಹಾಯವಾಚೀ; ‘ಅಸಿದ್ವಿತೀಯೋಽನುಸಸಾರ ಪಾಂಡವ'ಮಿತಿ ಪ್ರಯೋಗಾತ್, ‘ಅಸಿದ್ವಿತೀಯಃ ಅಸಿಸಹಾಯಃ' ಇತಿ ಮಹಾಭಾಷ್ಯೋಕ್ತೇಶ್ಚ; ತಥಾಚಾದ್ವಿತೀಯಮಸಹಾಯಮಿತ್ಯರ್ಥೋಽಸ್ತು, ಏವಮೇಕಶಬ್ದಸ್ಯಾಪಿ ನಾನಾರ್ಥತ್ವೇನಾವಿರುದ್ಧಾರ್ಥಮಾದಾಯೋಪಪತ್ತೌ ನ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಪರ್ಯವಸಾಯಿತಾಽಽಸ್ಥೇಯಾ । ತಥಾಚ ‘ಏಕೇ ಮುಖ್ಯಾನ್ಯಕೇವಲಾ' ಇತ್ಯಮರಃ, “ಏಕಶಬ್ದೋಽಯಮನ್ಯಪ್ರಧಾನಾಸಹಾಯಸಂಖ್ಯಾ ಪ್ರಥಮಸಮಾನವಾಚೀ"ತಿ ‘ಏಕೋ ಗೋತ್ರ' ಇತಿ ಸೂತ್ರೇ ಕೈಯಟಃ । ’ಷ್ಣಾಂತಾ ಷಡಿ’ತಿ ಸೂತ್ರೇ ಮಹಾಭಾಷ್ಯಕಾರೋಽಪಿ ಏಕಶಬ್ದೋಽಯಂ ಬಹ್ವರ್ಥಃ, ಅಸ್ತಿ ಸಂಖ್ಯಾರ್ಥಃ, ಅಸ್ತ್ಯಸಹಾಯವಾಚೀ, ಅಸ್ತ್ಯನ್ಯಾರ್ಥ ಇತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತವಾನ್ । ತಥಾ ಚ ಜೀವಾದಿಭ್ಯೋಽನ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ವಾ ಏಕಶಬ್ದಾರ್ಥೋಽಸ್ತು । ಏವಮನ್ಯಾನ್ಯಪಿ ಶ್ರುತಿಪದಾನಿ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಾನಿ-ಇತಿ; ತತ್ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಯುಕ್ತಿಭಿರಪಾಸ್ತಮ್ । ವಿಸ್ತರೇಣ ಚ ವಕ್ಷ್ಯತೇ ತಾತ್ಪರ್ಯನಿರೂಪಣೇ । ತದೇವಂ ಸದ್ರೂಪೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪದತ್ರಯೇಣ ಭೇದತ್ರಯನಿಷೇಧಾತ್ ತದ್ಭಿನ್ನಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ಪರ್ಯವಸಿತಮ್ ‘ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯ ಮಿ’ತಿ ವಾಕ್ಯಮ್ । ಏವಮನ್ಯಾ ಅಪಿ ಶ್ರುತಯಃ ಸ್ಮೃತಯಶ್ಚ ಗ್ರಂಥವಿಸ್ತರಭಯಾನ್ನೋದಾಹೃತಾಃ । ಸ್ವಯಮೇವ ಸೂರಿಭಿರಾಕರೇ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಾಃ ॥

‘ತರತಿ ಶೋಕಮಾತ್ಮವಿತ್’ ‘ತಥಾ ವಿದ್ವಾನ್ನಾಮರೂಪಾದ್ವಿಮುಕ್ತಃ ‘ "ಭಿದ್ಯತೇ ಹೃದಯಗ್ರಂಥಿಶ್ಛಿದ್ಯಂತೇ ಸರ್ವಸಂಶಯಾಃ । ಕ್ಷೀಯಂತೇ ಚಾಸ್ಯ ಕರ್ಮಾಣಿ ತಸ್ಮಿನ್ ದೃಷ್ಟೇ ಪರಾವರೇ ॥” ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಬೋಧಿತಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತಿರಪಿ ಬಂಧಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಮ್ ; ಸತ್ಯತ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮವದನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಾಪತ್ತೇಃ । ತಥಾ ಹಿ-ಶುಕ್ತಿರೂಪ್ಯರಜ್ಜುಸರ್ಪಾದೌ ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯತ್ವೇ ನ ತಾವತ್ತತ್ತದ್ರೂಪವತ್ತ್ವಂ ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯತಾವಚ್ಛೇದಕಮ್ ; ಅನನುಗಮಾತ್, ಕಿಂತು ಸರ್ವಾನುಗತಂ 'ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮೇವಾಜ್ಞಾನಕಲ್ಪಿತತ್ವಾಪರಪರ್ಯಾಯಮವಚ್ಛೇದಕಮ್ ; ಏವಂ ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪಿ ತನ್ನಿವರ್ತಕತ್ವೇ ನ ಶುಕ್ತ್ಯಾದಿವಿಷಯತ್ವಮವಚ್ಛೇದಕಮ್ ; ಅನನುಗಮಾತ್ , ಕಿಂತು ಸರ್ವಾನುಗತಮಧಿಷ್ಠಾನಪ್ರಮಾತ್ವಮೇವ । ತಥಾಚ ಯತ್ರ ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನಪ್ರಮಾತ್ವೇನ ನಿವರ್ತಕತಾ, ತತ್ರ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇನೈವ ನಿವರ್ತ್ಯತೇತಿ ನಿಯಮಃ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ । ಏತಾದೃಶನಿಯಮಾನಭ್ಯುಪಗಮೇ ಚಾನಂತನಿಯಮಕಲ್ಪನಾಗೌರವರೂಪೋ ಬಾಧಕಸ್ತರ್ಕಃ । ತಥಾ ಹಿ—ಯನ್ನಿಷ್ಠಾ ಯದಾಕಾರಾ ಪ್ರಮಾರೂಪಾಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿರುದೇತಿ, ತನ್ನಿಷ್ಠಂ ತದಾಕಾರಮಜ್ಞಾನಂ ನಾಶಯತೀತಿ ನಿಯಮಸ್ಯ ಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ , ಉಪಾದಾನನಾಶಸ್ಯ ಚೋಪಾದೇಯನಿವರ್ತಕತ್ವಾತ್ ಶುಕ್ತ್ಯಾದಿಜ್ಞಾನೇನ ತತ್ತದಾಕಾರಾಜ್ಞಾನನಾಶೇ ತದುಪಾದೇಯಾನಾಂ ರಜತಾದೀನಾಂ ನಿವೃತ್ತಿರೌಚಿತ್ಯಾವರ್ಜಿತೈವೇತಿ ನಿಯಮಾಂತರಾಕಲ್ಪನೇನ ಲಾಘವಮನುಕೂಲಸ್ತರ್ಕೋಽಸ್ಮತ್ಪಕ್ಷೇ । ಅಜ್ಞಾನೋಪಾದೇಯತ್ವಂ ಚ ಶುಕ್ತಿರಜತಾದೀನಾಮನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಸಿದ್ಧಮಗ್ರೇ ಸ್ಥಾಸ್ಯತಿ । ಏವಂ ಸ್ಥಿತೇ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯಾತ್ಮಪ್ರಮಾನಿವರ್ತ್ಯತ್ವೇ ತದಜ್ಞಾನಕಲ್ಪಿತತ್ವಮೇವ ತತ್ರಾವಚ್ಛೇದಕಂ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ, ನತ್ವನನುಗತಮಾಕಾಶತ್ವಾದಿ; ನ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಭಿನ್ನತ್ವಂ ಸದ್ಭಿನ್ನತ್ವಂ ವಾ ಸರ್ವಾನುಗತಮಪಿ; ತುಚ್ಛೇಽತಿಪ್ರಸಕ್ತೇಃ, ತದ್ವಾರಕವಿಶೇಷಣಪ್ರಕ್ಷೇಪೇ ತು ಸದಸದ್ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವರೂಪಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮೇವ ನಿವರ್ತ್ಯತಾಪ್ರಯೋಜಕಂ ಪರ್ಯವಸಿತಮ್; ಅನ್ಯಥಾ ನಿಯಮಾಂತರಕಲ್ಪನಾಗೌರವಾಪತ್ತೇಃ । ತಥಾಚ ಶುಕ್ತ್ಯಾದಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಯೇನ ರೂಪೇಣ ನಿವರ್ತಕತ್ವಂ, ತೇನ ರೂಪೇಣಾತ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನಿವರ್ತಕತ್ವಮ್ ; ರೂಪ್ಯಾದೌ ಯೇನ ರೂಪೇಣ ನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಂ, ಪ್ರಪಂಚೇ ತದ್ರೂಪಂ ವಿನಾನುಪಪದ್ಯಮಾನಂ ಸ್ವೋಪಪಾದಕತಯಾ ತತ್ರ ತತ್ ಕಲ್ಪಯತೀತಿ ಸಿದ್ಧಂ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮ್ । ನನು—ಭವೇದೇತದೇವಮ್ ; ಯದ್ಯಾತ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರಪಂಚೇ ಕಾ ನಿವರ್ತ್ಯೇ ಶುಕ್ತ್ಯಾದಿಜ್ಞಾನಸಾಧಾರಣಮಧಿಷ್ಠಾನಪ್ರಮಾತ್ವಮೇವಾವಚ್ಛೇದಕಮಿತ್ಯತ್ರ ಕಿಂಚಿನ್ಮಾನಂ ಭವೇತ್ ; ರೂಪಾಂತರೇಣಾಪಿ ನಿವರ್ತಕತ್ವಸಂಭವಾತ್ , ಶ್ರುತಿಸ್ತು ದ್ವೈತಪ್ರಪಂಚಸ್ಯಾದ್ವಿತೀಯಾತ್ಮಜ್ಞಾನಂ ನಿವರ್ತಕಮಿತ್ಯೇತಾವನ್ಮಾತ್ರೇ ಪ್ರಮಾಣಮ್, ನ ತ್ವವಚ್ಛೇದಕವಿಶೇಷೇಽಪಿ । ನ ಚ ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯತಾಮಾತ್ರಾನ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ; ಸೇತುದರ್ಶನಾದಿನಿವರ್ತ್ಯದುರಿತಾದಿಷು ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್, ತತ್ರ ವಿಹಿತಕ್ರಿಯಾತ್ವಾದಿನಾ ನಿವರ್ತಕತ್ವಾನ್ನ ವ್ಯಭಿಚಾರ ಇತಿ ಚೇತ್, ಪ್ರಕೃತೇಽಪಿ ರೂಪಾಂತರಂ ನಾವಚ್ಛೇದಕಮಿತಿ ಕುತೋ ನಿರಣಾಯಿ ? ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಹಿ ಸ್ವಪ್ರಾಗಭಾವಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವೇನ ನಿವರ್ತಕತಾ, ಪೂರ್ವಜ್ಞಾನಾದಿಕಂ ಪ್ರತಿ ತು ಉತ್ತರವಿರೋಧಿಗುಣತ್ವೇನ, ಸಂಸ್ಕಾರಂ ಪ್ರತಿ ಫಲತ್ವೇನ, ರಾಗಾದಿಕಂ ಪ್ರತಿ ವಿಷಯದೋಷದರ್ಶನತ್ವೇನ, ವಿಷಂ ಪ್ರತಿ ಗರುಡಧ್ಯಾನತ್ವೇನ, ಸೇತ್ವಾದಿದರ್ಶನಸ್ಯ ದುರಿತಂ ಪ್ರತಿ ವಿಹಿತಕ್ರಿಯಾತ್ವೇನ, ಏವಂ ಚ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ವಿನಾಪಿ ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯತ್ವದರ್ಶನಾತ್ ನ ತನ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಸ್ಯ ಸಾಧಕಮ್ ; ಉದಾಹೃತೇಷ್ವಪಿ ಸತ್ಯತ್ವಾಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಾ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮೇವಾಸ್ತೀತಿ ಚೇತ್, ಅಸ್ತು ವಾ ಮಾಸ್ತು; ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಮಾತ್ರಂ ತು ನ ತಸ್ಯ ಸಾಧಕಮಿತಿ ಬ್ರೂಮಃ, ಹೇತ್ವಂತರೇಣ - ಸಿದ್ಧೌ ಚೈತದುಪನ್ಯಾಸೋ ವ್ಯರ್ಥಃ । ಶುಕ್ತಿರೂಪ್ಯಾದೌ ಕಥಮಿತಿ ಚೇಚ್ಛ್ರುಣು; ಅಧಿಷ್ಠಾನಜ್ಞಾನತ್ವೇನ ತತ್ರ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನಿವರ್ತಕತ್ವಾತ್ । ಅಧಿಷ್ಠಾನಜ್ಞಾನತ್ವಂ ಹಿ ಅಜ್ಞಾನನಾಶಕಜ್ಞಾನತ್ವಂ ವಾ, ಅಜ್ಞಾನಸಮಾನವಿಷಯಕಪ್ರಮಾತ್ವಂ ವೇತಿ ತೇನ ರೂಪೇಣ ನಿವರ್ತಕತ್ವೇ ತನ್ನಿವರ್ತ್ಯಸ್ಯ ತಜ್ಜ್ಞಾನಸಮಾನ ವಿಷಯಕಾಜ್ಞಾನೋಪಾದಾನಕತ್ವರೂಪಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ಸಿಧ್ಯತೀತಿ ಯುಕ್ತಂ ಶುಕ್ತ್ಯಾದಿಜ್ಞಾನಸಮಾನವಿಷಯಕಾಜ್ಞಾನೋಪಾದಾನಕತ್ವೇನ ರಜತಾದೇರ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮ್, ಸೇತ್ವಾದಿದರ್ಶನಾದಿನಿವರ್ತ್ಯದುರಿತಾದೇಸ್ತು ನ ನಿವರ್ತಕಜ್ಞಾನಸಮಾನವಿಷಯಕಾಜ್ಞಾನೋಪಾದಾನಕತ್ವಮಿತಿ ನ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮ್ । ಏವಂ ಚಾತ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪಿ ವಿಹಿತಕ್ರಿಯಾತ್ವೇನ ನಿವರ್ತಕತ್ವಸಂಭವಾತ್ ಅಧಿಷ್ಠಾನಜ್ಞಾನತ್ವೇನ ಚ ನಿವರ್ತಕತ್ವೇ ಮಾನಾಭಾವಾತ್ ನಾತ್ಮಾಜ್ಞಾನೋಪಾದಾನಕತ್ವರೂಪಮಿಥ್ಯಾತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ; ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಜ್ಞಾನತ್ವೇನೈವ ಪ್ರಪಂಚಂ ಪ್ರತಿ ನಿವರ್ತಕತ್ವಮ್, ಪ್ರಕಾರಾಂತರಾಸಂಭವಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ ಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಂ ತಾವನ್ನಾವಚ್ಛೇದಕಮ್ ; ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಭಾವರೂಪತ್ವಾತ್ , ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರಾಗಭಾವನಿವೃತ್ತಿರೂಪತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವೇನ ಪ್ರಾಗಭಾವನಿವರ್ತಕತ್ವಾಸಿದ್ಧೇಶ್ಚ । ನಾಪ್ಯುತ್ತರಗುಣತ್ವಮ್ ; ಆಕಾಶಾದೇರಾತ್ಮವಿಶೇಷಗುಣತ್ವಾಭಾವಾತ್ , ಇಚ್ಛಾದೇರಪಿ ಪ್ರಪಂಚನಿವರ್ತಕತ್ವಾಪಾತಾಚ್ಚ । ನಾಪಿ ಫಲತ್ವಮ್ ; ಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯ ಸ್ಮರಣಜನಕತ್ವವದಾಕಾಶಾದೇರಾತ್ಮಜ್ಞಾನಜನಕತ್ವಾಭಾವಾತ್ , ಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯ ಸ್ಮೃತ್ಯನಾಶ್ಯತ್ವೇನೋದಾಹರಣಾಸಿದ್ಧೇಶ್ಚ । ವಿಷಯದೋಷದರ್ಶನಸ್ಯ ತು ರಾಗಾದಿನಿವರ್ತಕತ್ವಂ ರಾಗಾದಿಕಾರಣೀಭೂತಬಲವದನಿಷ್ಟಾನನುಬಂಧೀಷ್ಟಸಾಧನತ್ವಭ್ರಮರೂಪತತ್ಕಾರಣನಿವರ್ತಕತ್ವೇನೇತಿ ನ ಪ್ರಕೃತೋದಾಹರಣಾದತಿರಿಚ್ಯತೇ; ಶಕ್ತಿರೂಪ್ಯತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ । ಗರುಡಧ್ಯಾನಂ ತು ನ ಪ್ರತ್ಯುದಾಹರಣಮ್ ; ಧ್ಯಾನಸ್ಯ ರಾಗಾದೇರಿವ ಜ್ಞಾನತ್ವಾನಭ್ಯುಪಗಮಾತ್, ಜ್ಞಾನಸ್ಯೇಚ್ಛಾನಧೀನತ್ವೇನ ತದಧೀನಜ್ಞಾನಾಪೇಕ್ಷಯಾ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾತ್ । ಸ್ಪಷ್ಟಂ ಚೈತದಾಕರೇ । ಜ್ಞಾನತ್ವೇಽಪಿ ತಸ್ಯ ಸೇತುದರ್ಶನಪಕ್ಷಾನ್ನಾತಿರೇಕಃ; ಶಾಸ್ತ್ರವಿಹಿತತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್ । ಕೇವಲಂ ಸೇತ್ವಾದಿದರ್ಶನವದ್ವಿಹಿತಕ್ರಿಯಾತ್ವಮವಶಿಷ್ಯತೇ । ತಚ್ಚ ನ ಸಂಭವತಿ; ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕರ್ತುಮಕರ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವೇನ ವಿಧೇಯತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ವಿಸ್ತರೇಣ ಚ ಜ್ಞಾನೇ ವಿಧಿರಾಕರೇಷು ನಿರಾಕೃತಃ । ನಿರಾಕರಿಷ್ಯತೇ ಚೇಹಾಪಿ । ಸೇತುದರ್ಶನೇ ಕಥಮಿತಿ ಚೇತ್ ? ವಿಶಿಷ್ಟಾಕಾರೇಣ ವಿಧೇಯತ್ವೋಪಪತ್ತಿಃ । ನ ಹಿ ಸೇತುದರ್ಶನಮಾತ್ರಸ್ಯ ದುರಿತನಾಶಕತ್ವಮ್ । ತತ್ರತ್ಯಮ್ಲೇಚ್ಛಾನಾಮಪಿ ದುರಿತನಾಶಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ಕಿಂತು ಪರರಾಷ್ಟ್ರಾದುಪಸ್ಥಾನಾದಿಪೂರ್ವಕವ್ರತಕಲಾಪವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ; ತಥಾಚ ಛತ್ರಪಾದುಕಾದಿವರ್ಜನದೋಷೋದ್ಘೋಷಣದೂರದೇಶಗಾಮಿತ್ವಭಿಕ್ಷಾಭೋಜಿತ್ವಾದಿನಿಯಮಾನಾಂ ಕೃತಿಸಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ ತದ್ವಿಶಿಷ್ಟಂ ಸೇತುದರ್ಶನಮಪಿ ಕೃತಿಸಾಧ್ಯಮಿತಿ ವಿಶಿಷ್ಟರೂಪೇಣ ವಿಧಾನೋಪಪತ್ತಿಃ । ಆತ್ಮಜ್ಞಾನೇ ತು ನಾಸ್ತಿ ಕಿಂಚಿದ್ವಿಶೇಷಣಮಪಿ ಕೃತಿಸಾಧ್ಯಮ್ , ಯೇನ ತದ್ವಿಶಿಷ್ಟತ್ವೇನಾಪಿ ವಿಧೇಯತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ ; ಕರ್ಮಸಮುಚ್ಚಯಸ್ಯ ನಿರಾಕರಿಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ , ಬಂಧಸ್ಯಾಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಹೇತುಕತ್ವೇನ ಜ್ಞಾನಾತಿರಿಕ್ತನಿವರ್ತಕಾನಪೇಕ್ಷಣಾಚ್ಚ । ಬಂಧಸ್ಯಾಜ್ಞಾನಹೇತುಕತ್ವಂ ಚ ‘ಮಾಯಾಂ ತು ಪ್ರಕೃತಿಂ ವಿದ್ಯಾತ್ “ಅಜ್ಞಾನೇನಾವೃತಂ ಜ್ಞಾನಂ ತೇನ ಮುಹ್ಯಂತಿ ಜಂತವಃ' ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿನ್ಯಾಯಸಿದ್ಧಮ್ । ವಕ್ಷ್ಯತೇ ಚಾಗ್ರೇ । ಅಜ್ಞಾನನಿವರ್ತಕಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಚೋತ್ಪತ್ತಿಮಂತರೇಣಾನ್ಯಾಪೇಕ್ಷಾ ನಾಸ್ತೀತಿ ಶುಕ್ತ್ಯಾದಿಜ್ಞಾನೇ ದೃಷ್ಟಮ್ । ತಥಾಚೋಕ್ತಂ ವಾರ್ತಿಕಕೃದ್ಭಿಃ –“ತತ್ತ್ವಮಸ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೋತ್ಥಸಮ್ಯಗ್ಧೀಜನ್ಮಮಾತ್ರತಃ । ಅವಿದ್ಯಾ ಸಹ ಕಾರ್ಯೇಣ ನಾಸೀದಸ್ತಿ ಭವಿಷ್ಯತಿ ॥ ಇತಿ । ‘ಪ್ರತ್ಯಗ್ಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಧೀರೇವ ಪ್ರತ್ಯಗಜ್ಞಾನಹಾನಿಕೃತ್ । ಸಾ ಚಾತ್ಮೋತ್ಪತ್ತಿತೋ ನಾನ್ಯದ್ಧಾಂತಧ್ವಸ್ತಾವಪೇಕ್ಷತೇ ॥” ಇತಿ ಚ । ಅತ ಏವ 'ಯತ್ರ ಹಿ ದ್ವೈತಮಿವ ಭವತಿ ತದಿತರ ಇತರಂ ಪಶ್ಯತಿ । ಯತ್ರ ತ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವಮಾತ್ಮೈವಾಭೂತತ್ಕೇನ ಕಂ ಪಶ್ಯೇದಿ’ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಃ, ‘ಯಾ 'ನಿಶಾ ಸರ್ವಭೂತಾನಾಂ ತಸ್ಯಾಂ ಜಾಗರ್ತಿ ಸಂಯಮೀ । ಯಸ್ಯಾಂ ಜಾಗ್ರತಿ ಭೂತಾನಿ ಸಾ ನಿಶಾ ಪಶ್ಯತೋ ಮುನೇಃ ॥' ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತಿಶ್ಚಾವಿದ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಸಂಸಾರೋಪಲಂಭಂ ವಿದ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಚ ತದನುಪಲಂಭಂ ದರ್ಶಯತಿ । ತಸ್ಮಾದಧಿಷ್ಠಾನಪ್ರಮಾತ್ವೇನಾತ್ಮಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಾಚ್ಛುಕ್ತಿರೂಪ್ಯಾದಿಷ್ವಿವ ಬಂಧೇಽಪಿ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಮ್ ।। ಯತ್ವೀಶ್ವರಜ್ಞಾನೇನ ಸತ್ಯಂ ಘಟಾದಿ ನಿವರ್ತತ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯುದಾಹರಣಮ್ । ತನ್ನ; ಈಶ್ವರಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತಾರ್ಕಿಕಮತೇಽಪಿ ಉಪಾದಾನಗೋಚರಾಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನತ್ವೇನೈವ ಕಾರಣತ್ವಾತ್ , ಅಭಾವಸ್ಯ ಚ ನಿರುಪಾದಾನತ್ವಾತ್ ; ಅಭಾವಂ ಪ್ರತಿ ಕಾರಣತ್ವೇ ಮಾನಾಭಾವಾತ್ , ಸೋಪಾದಾನತ್ವೇ ತು ಸಮವೇತತ್ವೇನ ತಸ್ಯಾಪಿ ಭಾವತ್ವಾಪತ್ತೇಃ, ಅತ್ಯಂತಾಭಾವಾದಿವಚ್ಚ ತದಜನ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಧ್ವಂಸಸ್ಯ ತದ್ವಿಷಯತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ ತಾದೃಗೀಶ್ವರಜ್ಞಾನೇ ಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತಿರಪ್ಯನ್ಯೇಷಾಮಿತಿ ನ ಕಾಪ್ಯನುಪಪತ್ತಿಃ । ಯಥಾ ಚ ಶುಕ್ತ್ಯಾದಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ರೂಪ್ಯಾದಿನಿವರ್ತಕತ್ವಮಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಜ್ಞಾನವಿರಹಮಪೇಕ್ಷ್ಯೈವ, ಏವಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪಿ ಶ್ರವಣಾದಿನಿವೃತ್ತಾವಸಂಭಾವನಾದಿನಿವೃತ್ತಿರೂಪಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಜ್ಞಾನವಿರಹಾಪೇಕ್ಷತ್ವಮಿತಿ ನ ಕಿಂಚಿದಪ್ಯಧಿಕಂ ಕಲ್ಪಿತಮ್। ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸರ್ವಸುಕೃತಸಾಧ್ಯತ್ವಂ ಶುಕ್ತ್ಯಾದಿಜ್ಞಾನಾಪೇಕ್ಷಯಾ ವಿಲಕ್ಷಣಮಿತಿ ತು ದೃಷ್ಟಾಂತದಾರ್ಷ್ಟಂತಿಕಯೋರ್ವೈಧರ್ಮ್ಯಮಾತ್ರೋದ್ಭಾವನಾತ್ ವೈಧರ್ಮ್ಯಸಮಾ ಜಾತಿಃ । ಆಜ್ಞನಸ್ಯ ಚ ಸಮಾನಾಧಿಕರಣಸಮಾನಾಕಾರಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಮ್ । ಜೀವನ್ಮುಕ್ತೌ ಚ ಪ್ರಾರಬ್ಧಕರ್ಮಪ್ರತಿಬಂಧೇನ ಬಂಧನಾಶವಿಲಂಬ ಇತ್ಯಾದಿ ಸರ್ವಮುಪರಿಷ್ಟಾದುಪಪಾದಯಿಷ್ಯತೇ । ಸತ್ಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯತ್ವೇ ತು ಆಶ್ರಯವಿಷಯೋಭಯಸಂಬಂಧಿತ್ವಾದಿನಾ ಅತಿಪ್ರಸಂಗೋ ವಿವರಣಕಾರೈರ್ವರ್ಣಿತಃ । ತಸ್ಮಾದಧಿಷ್ಠಾನಜ್ಞಾನತ್ವೇನ ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಂ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥

ಶುಕ್ತಿರೂಪ್ಯಸ್ವಪ್ನಾದಿವತ್ ದೃಷ್ಟಿಸೃಷ್ಟ್ಯನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾಪಿ ಜಗತೋ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ । ಅಥ ಕೇಯಂ ದೃಷ್ಟಿಸೃಷ್ಟಿಃ ? (೧) ದೃಷ್ಟಿರೇವ ಸೃಷ್ಟಿರಿತಿ ವಾ (೨) ದೃಷ್ಟಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸೃಷ್ಟ್ಯಭಾವೋ ವಾ (೩) ದೃಷ್ಟಿವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಸೃಜ್ಯಾಭಾವೋ ವಾ (೪) ದೃಷ್ಟಿಸಾಮಗ್ರೀಜನ್ಯತ್ವಂ ವಾ (೫) ದೃಷ್ಟಿಸಮಾನಕಾಲೀನಸೃಷ್ಟಿರ್ವಾ (೬) ದೃಷ್ಟಿಸಮಾನಸತ್ತಾಕಸೃಷ್ಟಿರ್ವಾ (೭) ಸದಸದ್ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಂ ವಾ (೮) ತ್ರಿವಿಧಸತ್ತ್ವಬಹಿರ್ಭೂತತ್ವೇ ಸತ್ಯಸದ್ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಂ ವಾ (೯) ಅಜ್ಞಾತಸತ್ತ್ವಾಭಾವೋ ವಾ (೧೦) ಜ್ಞಾತೈಕಸತ್ತ್ವಂ ವಾ । ಆದ್ಯೇ ವೃತ್ತಿರೂಪಾ, ಚೈತನ್ಯರೂಪಾ ವಾ, ದೃಷ್ಟಿರಭಿಮತಾ । ಪ್ರಥಮೇ ಚರಮವೃತ್ತಿವಿಷಯಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ದೃಷ್ಟಿಸೃಷ್ಟ್ಯಾಪತ್ತಿಃ । ದ್ವಿತೀಯೇ ಸರ್ವದಾಪಿ ಸೃಷ್ಟ್ಯಾಪತ್ತಿಃ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ; ಚೈತ್ರೇಣ ಸೃಷ್ಟೋ ಮಯಾ ದೃಷ್ಟ ಇತಿ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯೇನ ವ್ಯವಹಾರಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ನ ತೃತೀಯಃ; ‘ಜ್ಞಾತೋ ಘಟೋ ನ ಜ್ಞಾನಮಿ'ತಿ ಅನುಭವವಿರೋಧಾತ್ । ನ ಚತುರ್ಥಃ; ಏಕಸಾಮಗ್ರೀಪ್ರಸೂತತ್ವೇನ ಘಟಾದೇರ್ದೃಷ್ಟ್ಯಭಿನ್ನತ್ವೇನಾನಂತರೋಕ್ತದೋಷಾತ್ । ನ ಪಂಚಮಃ; ಶಾಬ್ದಾದಿಜ್ಞಾನಸಮಕಾಲೋತ್ಪನ್ನಘಟಾದೌ 'ಸಿದ್ಧಸಾಧನಾತ್, ತದ್ವದನ್ಯತ್ರಾರ್ಥಾಂತರತಾಪತ್ತೇಶ್ಚ । ನ ಷಷ್ಠಃ; ಉಭಯಸತ್ತ್ವೇಽಪ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಾತ್ । ನ ಸಪ್ತಮಃ; ಅಸ್ಯೈವ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವರೂಪತ್ವೇನ ತತ್ಸಾಧನಾಯೈವ ತದುಪನ್ಯಾಸಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ನಾಷ್ಟಮಃ; ತ್ರಿವಿಧಸತ್ತ್ವಮಧ್ಯೇ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಸತ್ತ್ವಸ್ಯಾಪ್ಯಂತರ್ಭಾವೇನ ದೃಷ್ಟಿಸೃಷ್ಟಿಪಕ್ಷೇ ತದ್ವತಿ ಜಗತಿ ತದ್ಬಹಿರ್ಭಾವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ನ ನವಮಃ; ತುಚ್ಛಸಾಧಾರಣ್ಯಾತ್ । ನ ದಶಮಃ; ಸುಖಾದೌ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಾತ್ , ತದ್ವದನ್ಯತ್ರಾರ್ಥಾಂತರಾಚ್ಚೇತಿ–ಚೇನ್ನ; ದೋಷಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವನಿಬಂಧನಸ್ಯ ಜ್ಞಾತೈಕಸತ್ತ್ವಸ್ಯಾಜ್ಞಾತಸತ್ತ್ವಾಭಾವಸ್ಯ ವಾ, ಪ್ರತಿಪನ್ನೋಪಾಧಿದೃಷ್ಟಿಜನ್ಯಜ್ಞಾತೈಕಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ವಾ, ದ್ರಷ್ಟ್ರಂತರಾವೇದ್ಯತ್ವೇ ಸತಿ ಜ್ಞಾತೈಕಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ವಾ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ । ತಥಾಚ ನ ಸುಖಾದ್ಯಂಶೇ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಮ್ , ತದ್ವದನ್ಯತ್ರಾರ್ಥಾಂತರಂ ವಾ । ನನು–‘ಜೀವ ಈಶೋ ವಿಶುದ್ಧಾ ಚಿತ್ ತಥಾ ಜೀವೇಶಯೋರ್ಭಿದಾ। ಅವಿದ್ಯಾ ತಚ್ಚಿತೋರ್ಯೋಗಃ ಷಡಸ್ಮಾಕಮನಾದಯಃ ॥’ ಇತಿ ಪ್ರಾಚಾಂ ವಚನೇನ ಬೌದ್ಧಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾದಿನಾ ವಿಶ್ವಸ್ಯ ಸ್ಥಾಯಿತ್ವಪ್ರತಿಪಾದಕೇನ ಚ ಸೂತ್ರಭಾಷ್ಯವಿವರಣಾದಿಗ್ರಂಥೇನ ವಿರೋಧ ಇತಿ–ಚೇನ್ನ; ಅನಾದ್ಯತಿರಿಕ್ತಸೃಷ್ಟಿವಿಷಯ ಏವ ದೃಷ್ಟಿಸೃಷ್ಟಿಸ್ವೀಕಾರಾತ್, ಕಾರಣಾತ್ಮನಾ ಸ್ಥಾಯಿತ್ವಸ್ವೀಕಾರಾಚ್ಚ । ತಾವತೈವ ಬೌದ್ಧಾಭಿಮತಕ್ಷಣಿಕತ್ವನಿರಾಕರಣೋಪಪತ್ತೇರ್ನಾಕರವಿರೋಧಃ, ಪ್ರತ್ಯುತಾಕರೇಷು ಬಹುಶೋ ದೃಷ್ಟಿಸೃಷ್ಟಿರುಪಪಾದಿತೈವ । ನನ್ವೇವಂ—ಪ್ರತೀತಿಮಾತ್ರಶರೀರತ್ವೇನ ನಿಯತಕಾರಣಾಜನ್ಯತ್ವೇ ಶ್ರುತಿಷು ಸ್ವರ್ಗಾದ್ಯರ್ಥಂ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾದಿವಿಧೇಃ ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾರ್ಥಂ ಶ್ರವಣಾದಿವಿಧೇರಾಕಾಶಾದೇರ್ವಾಯ್ವಾದಿಹೇತುತ್ವಸ್ಯ ಚೋಕ್ತಿರಯುಕ್ತೇತಿ–ಚೇನ್ನ; ಸ್ವಾಪ್ನಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಬೋಧಕವಾಕ್ಯವದುಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚೈವಂ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಸ್ಯ ತನ್ಮೀಮಾಂಸಾಯಾಶ್ಚ ಸ್ವಪ್ನವಾಕ್ಯತನ್ಮೀಮಾಂಸಾತುಲ್ಯತಾಪತ್ತಿಃ; ವಿಷಯಬಾಧಾಬಾಧಾಭ್ಯಾಂ ವಿಶೇಷೋಪಪತ್ತೇಃ । ಅತ ಏವ ತೃಪ್ಯರ್ಥಂ ಭೋಜನೇ ಪರಪ್ರತ್ಯಾಯನಾರ್ಥಂ ಶಬ್ದಾದೌ ಚ ಪ್ರವೃತ್ತೇರಯೋಗೇನ ಸ್ವಕ್ರಿಯಾವ್ಯಾಘಾತ ಇತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್: ಸ್ವಾಪ್ನವ್ಯವಹಾರವದುಪಪತ್ತೇಃ । ಅಥೈವಂ—ಘಟಾದೇಃ ಸ್ವಜ್ಞಾನಾತ್ಪೂರ್ವಮಸತ್ತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಕರ್ಮವ್ಯವಸ್ಥಾನುಪಪತ್ತಿಃ, ಅಧಿಷ್ಠಾನಸ್ಯಾಪಿ ಶುಕ್ತೀದಮಂಶಸ್ಯ ರೂಪ್ಯಾದಿವತ್ ‘ಇದಂ ರಜತಮಿ’ತಿ ಜ್ಞಾನಾತ್ಪ್ರಾಗಸತ್ತ್ವೇನ ಸಂಪ್ರಯೋಗಾದಿಹೇತುತ್ರಯಜನ್ಯತ್ವರೂಪಾಧ್ಯಾಸತಟಸ್ಥಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಸತ್ಯಸ್ಯ ವಸ್ತುನೋ ಮಿಥ್ಯಾವಸ್ತುಸಂಭೇದಾವಭಾಸ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಚಾಯೋಗ ಇತಿ–ಚೇನ್ನ; ಪ್ರತಿಕರ್ಮವ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಃ ಸಂಪ್ರಯೋಗಾದಿಹೇತುತ್ರಯಜನ್ಯತ್ವರೂಪಾಧ್ಯಾಸತಟಸ್ಥಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಚ ಮಂದಾಧಿಕಾರಿವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ಸತ್ಯಸ್ಯ ವಸ್ತುನೋ ಮಿಥ್ಯಾವಸ್ತುಸಂಭೇದಾವಭಾಸ ಇತಿ ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಂ ತು ದೃಷ್ಟಿಸೃಷ್ಟಿಪಕ್ಷೇಽಪ್ಯವಿರುದ್ಧಮ್ , ನ ಹೀದಮಂಶಾವಚ್ಛಿನ್ನಂ ಚೈತನ್ಯಂ ನ ವಸ್ತು; ನ ವಾ ಮಿಥ್ಯಾರೂಪ್ಯಸ್ಯ ತೇನ ಸಹ ನ ಸಂಭೇದಾವಭಾಸಃ । ನ ಚ ಇದಂ ರೂಪ್ಯಮಿತಿ ಜ್ಞಾನಕಾಲೇ ಶುಕ್ತಿತ್ವಾದೇರಭಾವೇನಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ತದಜ್ಞಾನಕಾರ್ಯತ್ವಾದಿಪ್ರಕ್ರಿಯಾವಿರೋಧ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ‘ಇದಂ ರೂಪ್ಯ'ಮಿತಿ ಜ್ಞಾನಕಾಲೇ ಶುಕ್ತಿತ್ವಸ್ಯಾಭಾವೇಽಪಿ ತದಜ್ಞಾನಸ್ಥಿತ್ಯವಿರೋಧಾತ್ । ನಹಿ ಸತ್ತಾಕಾಲ ಇವ ಸತ್ತಾವಿರಹಕಾಲೇಽಪಿ ಅಜ್ಞಾನಂ ವಿರುಧ್ಯತೇ । ನ ಚ–‘ಇದಂ ರೂಪ್ಯಂ ನೇದಂ ರೂಪ್ಯಮಿ’ತಿ ಜ್ಞಾನಯೋರ್ಭಿನ್ನಾವಿಷಯತ್ವೇನ ಬಾಧ್ಯಬಾಧಕಭಾವಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಭಿನ್ನವಿಷಯತ್ವೇಽಪಿ ವಿಷಯಯೋಃ ಸಾರೂಪ್ಯಾತ್ ಸ್ವಪ್ನಬಾಧ್ಯಬಾಧಕಯೋರಿವ ಬಾಧ್ಯಬಾಧಕಭಾವೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ-ರೂಪ್ಯಾದಿಬಾಧಸ್ಯಾಪಿ ದೃಷ್ಟಿಸೃಷ್ಟಿತ್ವೇ ತೇನ ರೂಪ್ಯಾದೇರ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಬಾಧ್ಯಾನ್ಯೂನಸತ್ತಾಕತ್ವಮೇವ ಬಾಧಕತ್ವೇ ಪ್ರಯೋಜಕಮ್, ನ ತ್ವಧಿಕಸತ್ತಾಕತ್ವಮಿತ್ಯಸ್ಯೋಪಪಾದಿತತ್ವೇನ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕೇಣ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಬಾಧವತ್ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕೇನ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಬಾಧಾವಿರೋಧಾತ್ । ನ ಚ–ಸುಷುಪ್ತಿಪ್ರಲಯಾದೌ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮವಿಭಾಗಸ್ಯಾಪ್ರತೀತತ್ವೇನಾವಿದ್ಯಮಾನತಯಾ ಪ್ರತಿಸುಷುಪ್ತಿ ಪ್ರತಿಪ್ರಲಯಂ ಚ ಮುಕ್ತಸ್ಯ ಪುನರಾವೃತ್ತ್ಯಾಪತ್ತಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಜೀವಬ್ರಹ್ಮವಿಭಾಗಾದೇರನಾದಿತ್ವೇನ ದೃಷ್ಟಿಸೃಷ್ಟಿತ್ವಾನಭ್ಯುಪಗಮಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಸುಷುಪ್ತಂ ಪ್ರತಿ ಸಂಸ್ಕಾರಾದೇರಪ್ಯಭಾವೇನ ತಸ್ಯ ಪುನಃ ಪ್ರಬೋಧಾಯೋಗಃ; ಕಾರಣಾತ್ಮನಾ ಸಂಸ್ಕಾರಾದೇಃ ಸತ್ತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ದೃಗನ್ಯತ್ವೇನ ಸ್ವಾಪ್ನಮೋಕ್ಷವತ್ ದೃಷ್ಟಿಸೃಷ್ಟ್ಯಾಪತ್ತಿಃ; ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪತ್ವೇನ ದೃಗ್ಭಿನ್ನತ್ವಾಸಿದ್ಧೇಃ । ನ ಚ ಚೈತನ್ಯಮಾತ್ರರೂಪಾ ದೃಷ್ಟಿರ್ನ ಸೃಷ್ಟಿಃ, ಕಿಂತು ವೃತ್ತಿವಿಶಿಷ್ಟಚೈತನ್ಯರೂಪಾ ವಾ, ವೃತ್ತಿರೂಪಾ ವಾ, ದೃಷ್ಟಿಃ ಸೃಷ್ಟಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ತಥಾಚ ತಸ್ಯಾ ಅಪಿ ದೃಷ್ಟ್ಯಂತರಂ ಸೃಷ್ಟಿರಿತ್ಯನವಸ್ಥೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಚೈತನ್ಯಮಾತ್ರಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಿತ್ವೇ ಯದ್ಯಪಿ ತತ್ಸಮಾನಸತ್ತಾಕತಯಾ ಘಟಾದೇಃ ಸದಾತನತ್ವಾಪತ್ತಿಃ; ತಥಾಪಿ ವೃತ್ತ್ಯುಪಹಿತಚೈತನ್ಯಮೇವ ದೃಷ್ಟಿಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ವೃತ್ತಾವಪಿ ವೃತ್ತಿರೇವ ಸ್ವಸ್ವರೂಪಾ ಚೈತನ್ಯೋಪಾಧಿರಿತಿ ನಾನವಸ್ಥಾ । ಅತ ಏವ ದೋಷಾಜ್ಞಾನಾದೃಷ್ಟದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದೀನಾಮಭಾವೇ ನ ಭ್ರಮ ಇತಿ ತೇಷಾಮಪಿ ದೃಷ್ಟಿಸೃಷ್ಟಿತ್ವೇ ಅನವಸ್ಥೇತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್; ಸ್ವಾಪ್ನಭ್ರಮವದ್ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿನೈರಪೇಕ್ಷ್ಯೇಣಾಪ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ । ಅನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾನುವಿಧಾನಂ ಚ ತದ್ವದೇವ । ನ ಚ ದೃಷ್ಟಿಸೃಷ್ಟೇರಪಿ ದೃಷ್ಟಿಸೃಷ್ಟಿತ್ವೇನ ಘಟಾದೇರದೃಷ್ಟಿಸೃಷ್ಟಿತ್ವಾಪತ್ತಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಜ್ಞೇಯತ್ವೇಽಪಿ ವಿಷಯಸ್ಯಾಜ್ಞೇಯತ್ವಾಭಾವವತ್ ದೃಷ್ಟಿಸೃಷ್ಟೇರ್ದೃಷ್ಟಿಸೃಷ್ಟಿತ್ವೇಽಪಿ ಘಟಾದೇರ್ದೃಷ್ಟಿಸೃಷ್ಟಿತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ನನು–ಐಕ್ಯಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾವಿರೋಧಃ; ಪೂರ್ವಕಾಲಪ್ರತೀತಸ್ಯೇದಾನೀಮಭಾವಾತ್ , ನ ಚೈಷಾ ಭ್ರಾಂತಿಃ; ದೀಪಾದೌ ಪರಿಣಾಮಭೇದಸ್ಯೇವೇಹ ಬಾಧಕಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ , ತದಭಾವೇಽಪಿ ಭ್ರಾಂತಿತ್ವೇ ಘಟಾದೇರಪ್ಯೇಕಸ್ಮಿನ್ ಕ್ಷಣೇ ಭೇದಸ್ಯಾತ್ಮನೋಽಪಿ ಪ್ರತಿಕ್ಷಣಂ ಭೇದಸ್ಯ ಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ ಚೇನ್ನ; ‘ನೇಹ ನಾನೇ'ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭಿಃ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇಽವಧೃತೇ ರಜ್ಜುಸರ್ಪಾದಿವತ್ ಪ್ರತಿಭಾಸಮಾತ್ರಶರೀರತ್ವಮೇವ ಪ್ರತಿಭಾಸಕಾಲಾತಿರಿಕ್ತಕಾಲಸತ್ತ್ವೇ ಬಾಧಕಮ್ , ಅತೋ ಭಿನ್ನಕಾಲಾನಾಮಾತ್ಮಭಿನ್ನಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾ ಭ್ರಾಂತಿಃ । ಆತ್ಮನ್ಯೇಕಪ್ರತೀತಿರೇಕಕಾಲಾವಚ್ಛೇದೇನ ಘಟಾದೌ ಚೈಕ್ಯಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾ ನ ಭ್ರಾಂತಿಃ । ಏಕಕಾಲಾವಚ್ಛಿನ್ನಘಟಾದಾವಾತ್ಮನಿ ಚಾಭೇದೇ ಬಾಧಕಾಭಾವಾತ್ । ಪುರುಷಾಂತರಪ್ರತೀತೇನ ಸಹೈಕಕಾಲಾವಚ್ಛೇದೇನಾಪಿ ಘಟಾದೌ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಂ ಭ್ರಮ ಏವ; ಪ್ರತಿಭಾಸಸ್ಯ ಭೇದಾತ್ । ಯಥಾ ಏಕಸ್ಯಾಮೇವ ರಜ್ಜ್ವಾಂ ಮಂದಾಂಧಕಾರವರ್ತಿನ್ಯಾಂ ದಶಾನಾಂ ಯುಗಪತ್ ಸರ್ಪಭ್ರಮೇಣ ಪಲಾಯಮಾನಾನಾಂ ಪರಸ್ಪರಸಂವಾದೇನೈಕ ಏವ ಸರ್ಪಃ ಸರ್ವೈರನುಭೂಯತ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾ ಭ್ರಮಃ; ಅನ್ಯಭ್ರಮಸಿದ್ಧಸ್ಯಾನ್ಯೇನ ಜ್ಞಾತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ನನು–ಅತ್ರ ಕಥಮಭೇದಭ್ರಮಃ ? ತತ್ಕಾರಣಸ್ಯ ಸಾದೃಶ್ಯಾದೇಃ ಕಸ್ಯಾಪ್ಯಭಾವಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ; ಸ್ವಪ್ನಾಭೇದಭ್ರಮವತ್ ದೃಷ್ಟಿಸೃಷ್ಟಿಸಿದ್ಧಸಾದೃಶ್ಯಾದಿಸಂಭವಾತ್ । ನ ಚೈವಮ್ ಅಭೇದ ಏವೋತ್ಪದ್ಯತಾಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಇಷ್ಟಾಪತ್ತೇಃ, ರಜುಸರ್ಪಾದಿವದುತ್ಪನ್ನಸ್ಯೈವ ಗ್ರಹಣನಿಯಮಾತ್ । ನ ಚ ಕ್ವಚಿದುತ್ಪದ್ಯತೇ ಕ್ವಚಿನ್ನೇತ್ಯತ್ರ ನಿಯಾಮಕಾಭಾವಃ। ಮಾಯಾಯಾ ವಿಚಿತ್ರಶಕ್ತಿಕತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ನ ಚ-ಸೋಽಯಂ ದೇವದತ್ತ' ಇತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ತತ್ತ್ವಮಸ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇ ಜಹದಜಹಲ್ಲಕ್ಷಣಯೈಕ್ಯಪರತ್ವೋಕ್ತ್ಯಯೋಗ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಯದ್ಯಪಿ ಧರ್ಮವದ್ಧರ್ಮ್ಯಭೇದೋಽಪಿ ಬಾಧಿತ ಏವೇತಿ ಜಹದಜಹಲ್ಲಕ್ಷಣಾಪಿ ನ ಯುಜ್ಯತೇ; ತಥಾಪಿ ಯದಾ ಧರ್ಮಾಭೇದೋ ಬಾಧಾನ್ನ ಗೃಹೀತಃ, ಕಿಂತು ಧರ್ಮ್ಯಭೇದ ಏವ, ತದಾ ‘ಸೋಽಯಮಿ'ತ್ಯಾದೌ ಜಹದಜಹಲ್ಲಕ್ಷಣಾಸಂಭವೇನ ದೃಷ್ಟಾಂತತ್ವೋಪಪತ್ತಿಃ । ನ ಚಾಭೇದಸ್ಯಾಪಿ ದೃಷ್ಟಿಸೃಷ್ಟಿತ್ವೇನ ತಜ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಬಾಧಕತ್ವಾಯೋಗಃ; ಆತ್ಮಾಭೇದಸ್ಯಾತ್ಮರೂಪತ್ವೇನ ದೃಷ್ಟಿಸೃಷ್ಟಿತ್ವಾಭಾವಾತ್, ಅನ್ಯೂನಸತ್ತಾಕತ್ವಮಾತ್ರೇಣ ಬಾಧಕತ್ವೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚ । ನ ಚ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯಾಪಿ ದೃಷ್ಟಿಸೃಷ್ಟಿತ್ವೇನ ಪ್ರಮಾಣಜನ್ಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನತ್ವಾಭಾವೇನ ತತೋ ಮುಕ್ತಿರ್ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಅಬಾಧಿತವಿಷಯತ್ವೇನೈವ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ, ತಸ್ಯ ಚ ದೃಷ್ಟಿಸೃಷ್ಟಿತ್ವೇಽಪ್ಯಕ್ಷತೇಃ । ನ ಚ ‘ಧ್ರುವಾ ದ್ಯೌರ್ಧ್ರುವಾ ಪೃಥಿವೀ ಧ್ರುವಾಸಃ ಪರ್ವತಾ ಇಮೇ' 'ಧ್ರುವಂ ವಿಶ್ವಮಿದಂ ಜಗದಿ'ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿವಿರೋಧಃ; ಅನಿತ್ಯತಾವಾದಿಭಿರಪಿ । ಧ್ರುವೇತ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯಥಾನಯನೇ ಆವಶ್ಯಕೇ ದೃಷ್ಟಿಸೃಷ್ಟಿಪ್ರತಿಪಾದಕಶ್ರುತ್ಯನುರೋಧೇನ ಆಕಲ್ಪಂ ಸಂತಾನಾವಿಚ್ಛೇದಪರತ್ವಸ್ಯೈವ ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ , ಅನ್ಯಥಾ ‘ಧುವೋ ರಾಜೇ’ತ್ಯಾದಾವವಗತೇಃ । ದೃಷ್ಟಿಸೃಷ್ಟೌ ಚ ‘ಏವಮೇವಾಸ್ಮಾದಾತ್ಮನಃ ಸರ್ವೇ ಪ್ರಾಣಾಃ ಸರ್ವೇ ಲೋಕಾಃ ಸರ್ವೇ ವೇದಾಃ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ಸರ್ವ ಏತ ಆತ್ಮನೋ ವ್ಯುಚ್ಚರಂತೀ'ತಿ ಶ್ರುತಿಃ ಸುಪ್ತೋತ್ಥಿತಜೀವಾತ್ ಪ್ರಾಣಾದಿಸೃಷ್ಟಿಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯಂತೀ ಪ್ರಮಾಣಮ್ । ನ ಚ–ಸುಷುಪ್ತೌ ಪ್ರಾಣಾದಿಪಂಚಕಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾತ್ಕಿಮರ್ಥಂ ಪುನಃ ಸೃಷ್ಟಿರಿತಿ-ವಾಚ್ಯಮ್; ‘ನ ತು ತದ್ದ್ವಿತೀಯಮಸ್ತಿ ತತೋಽನ್ಯದ್ವಿಭಕ್ತಂ ಯತ್ಪಶ್ಯೇ 'ದಿತ್ಯಾದಿನಾ ಸುಷುಪ್ತೌ ಸಕಲಕಾರ್ಯಪ್ರಪಂಚಲಯಶ್ರವಣಾತ್ । ನ ಚ ಸುಷುಪ್ತೌ 'ಹಿತಾ ನಾಮ ನಾಡ್ಯ‘ ಇತಿ ನಾಡೀಸತ್ತ್ವಪ್ರತಿಪಾದಕವಾಕ್ಯವಿರೋಧಃ; ಕೇನ ಕ್ರಮೇಣ ಸುಷುಪ್ತೌ ಭವತೀತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಹಿತಾ ನಾಮ ನಾಡ್ಯೋ ಹೃದಯಾತ್ಪುರೀತತಮಭಿಪ್ರತಿಷ್ಠಂತೇ ತಾಭಿಃ ಪ್ರತ್ಯವಸೃಪ್ಯ ಪುರೀತತಿ ಶೇತ' ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಸುಷುಪ್ತ್ಯವ್ಯವಹಿತಕಾಲೇ ಕ್ರಮೋಕ್ತಯೇ ನಾಡೀಸತ್ತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ, ನ ತು ಸುಷುಪ್ತಿಕಾಲೇಽಪಿ, ವಾಕ್ಯಾಂತರವಿರೋಧಾತ್; ಪ್ರಾಕ್ ಸತ್ತ್ವಮಾತ್ರೇಣ ಚ ಕ್ರಮಾಭಿಧಾನಪರ್ಯಾಪ್ತೇಃ । ನನು-ಯತ್ರೈಷ ಏತತ್ಸುಪ್ತೋಽಭೂದಿತಿ ಯಚ್ಛಬ್ದೇನ ಸುಪ್ತಾಧಾರತ್ವೇನೋಕ್ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವಾಸ್ಮಾದಾತ್ಮನ ಇತ್ಯನೇನ ಪರಾಮರ್ಶಾತ್ತತ್ಕರ್ತೃಕೈವ ಪ್ರಾಣಾದಿಸೃಷ್ಟಿರ್ನ ತು ಸುಪ್ತೋತ್ಥಿತಜೀವಕರ್ತೃಕಾ; ಅನ್ಯಥಾಗ್ನ್ಯೂರ್ಣನಾಭ್ಯಾದೇಸ್ತಂತುವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾದಿಜನನೋಕ್ತಿರತ್ರಾಪಿ ವಾಕ್ಯೇ ಸರ್ವಲೋಕಸೃಷ್ಟ್ಯುಕ್ತಿಶ್ಚಾಲೀಕಾರ್ಥಾ ಸ್ಯಾತ್, ನ ಹಿ ದೃಷ್ಟಿಸೃಷ್ಟಿಪಕ್ಷೇ ಅಗ್ನ್ಯೂರ್ಣನಾಭ್ಯಾದೇಸ್ತಂತ್ವಾದಿಜನಕತ್ವಂ ಸರ್ವಲೋಕಸೃಷ್ಟಿರ್ವಾಸ್ತೀತಿ-ಚೇತ್, ನ; ಯತ್ರೇತ್ಯಸ್ಯ ಕಾಲಪರತ್ವೇನ ಯಚ್ಛಬ್ದೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿರ್ದೇಶಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚ ಯತ್ರೇತ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪಾಧಿಕರಣಪರತ್ವಂ ಕಾಲಪರತ್ವಂ ವೇತ್ಯತ್ರ ವಿನಿಗಮನಾವಿರಹಃ; ಅನಂತರವಾಕ್ಯೇ ಕೈಷ ತದಾಭೂದಿತ್ಯತ್ರ ತದೇತಿ ಪದದ್ವಯೋಪಾದಾನಸ್ಯೈವ ವಿನಿಗಮಕತ್ವಾತ್ , ಯತ್ರೇತ್ಯನೇನ ದೇಶನಿರ್ದೇಶೇ ಕೇತಿ ದೇಶಪ್ರಶ್ನಾನುಪಪತ್ತೇಃ, ಕಾಲಾನಿರ್ದೇಶೇ ಚ ತದೇತಿ ಪ್ರತಿನಿರ್ದೇಶಾನುಪಪತ್ತೇಃ, ಭಾಷ್ಯಕಾರಾದಿಭಿಶ್ಚ ಸ್ಥೂಲಾಧಿಕಾರಿಣಂ ಪ್ರತಿ ತಥಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾತ್, ಊರ್ಣನಾಭ್ಯಾದೇಸ್ತಂತ್ವಾದಿಜನ್ಮೋತ್ಪತ್ತಿಸ್ತು ಲೌಕಿಕಭ್ರಮಸಿದ್ಧಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಪ್ರಸಿದ್ಧಿಮನುರುಧ್ಯ ಸರ್ವಲೋಕಾದಿಸೃಷ್ಟಿಶ್ಚ । ತತ್ತದ್ದೃಷ್ಟಿವ್ಯಕ್ತಿಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ; ಯದಾ ಯತ್ ಪಶ್ಯತಿ, ತತ್ಸಮಕಾಲಂ ತತ್ ಸೃಜತೀತ್ಯತ್ರ ತಾತ್ಪರ್ಯಾತ್ । ನ ಚಾವಿದ್ಯಾಸಹಕೃತಜೀವಕಾರಣಕತ್ವೇ ಜಗದ್ವೈಚಿತ್ರ್ಯಾನುಪಪತ್ತಿಃ, ಜಗದುಪಾದಾನಸ್ಯಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಿಚಿತ್ರಶಕ್ತಿಕತ್ವಾತ್ । ಉಪಪತ್ತ್ಯಂತರಂ ಚಾತ್ರ ಸಿದ್ಧಾಂತಬಿಂದುಕಲ್ಪಲತಿಕಾದಾವಸ್ಮಾಭಿರಭಿಹಿತಮ್ । ವಾಸಿಷ್ಠವಾರ್ತಿಕಾಮೃತಾದಾವಾಕರೇ ಚ ಸ್ಪಷ್ಟಮೇವೋಕ್ತಮ್ । ಯಥಾ-‘ಅವಿದ್ಯಾಯೋನಯೋ ಭಾವಾಃ ಸರ್ವೇಽಮೀ ಬುದ್ಬುದಾ ಇವ । ಕ್ಷಣಮುದ್ಭೂಯ ಗಚ್ಛಂತಿ ಜ್ಞಾನೈಕಜಲಧೌ ಲಯಮ್ ' ಇತ್ಯಾದಿ । ತಸ್ಮಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಾತಿರಿಕ್ತಂ ಕೃತ್ಸ್ನಂ ದ್ವೈತಜಾತಂ ಜ್ಞಾನಜ್ಞೇಯರೂಪಮಾವಿದ್ಯಕಮೇವೇತಿ ಪ್ರಾತೀತಿಕಸತ್ತ್ವಂ ಸರ್ವಸ್ಯೇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ರಜ್ಜುಸರ್ಪಾದಿವದ್ವಿಶ್ವಂ ನಾಜ್ಞಾತಂ ಸದಿತಿ ಸ್ಥಿತಮ್ । ಪ್ರಬುದ್ಧದೃಷ್ಟಿಸೃಷ್ಟಿತ್ವಾತ್ಸುಷುಪ್ತೌ ಚ ಲಯಶ್ರುತೇಃ ॥

ಸ ಚ ದ್ರಷ್ಟೈಕ ಏವ; ತನ್ನಾನಾತ್ವೇ ಮಾನಾಭಾವಾತ್ । ನನು-ಕಥಮೇಕ ಏವ ಜೀವಃ; ಪ್ರತಿಶರೀರಂ 'ಅಹಂ ಸುಖೀ ಅಹಂ ದುಃಖೀ ಅಹಂ ಸಂಸಾರೀ ಅಹಮಸ್ವಾಪ್ಸ'ಮಿತ್ಯಾದ್ಯನುಭವವಿರೋಧಾದಿತಿ–ಚೇನ್ನ; ಅವಿದ್ಯಾವಶಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮೈವೇಕಂ ಸಂಸರತಿ । ಸ ಏವ ಜೀವಃ । ತಸ್ಯೈವ ಪ್ರತಿಶರೀರಮಹಮಿತ್ಯಾದಿಬುದ್ಧಿಃ। ಸ್ವಾಪ್ನಶರೀರೇ ‘ಅಯಂ ಸುಖೀ ಅಯಂ ದುಃಖೀ'ತ್ಯೇವ ಯತ್ರ ಬುದ್ಧಿರ್ನ ತ್ವಹಂ ಸುಖೀತ್ಯಾದಿ, ತತ್ತು ನಿರ್ಜೀವಮ್ । ಯತ್ರ ತ್ವಹಮಿತ್ಯಾದಿ ತತ್ ಸಜೀವಮ್ । ಜಾಗ್ರಚ್ಛರೀರಾಂತರೇ ಅಹಮಿತಿ ಪ್ರತೀತ್ಯವಚ್ಛೇದಕೇ ಸಜೀವತೋಕ್ತಿರ್ನ ದ್ವಿತೀಯೇನ ಜೀವೇನ ಸಜೀವತ್ವಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ; ತತ್ರ ಮಾನಾಭಾವಾತ್ । ಬಂಧಮೋಕ್ಷಾದಿವ್ಯವಸ್ಥಾನುಪಪತ್ತಿಸ್ತತ್ರ ಮಾನಮಿತಿ ಚೇನ್ನ; ಬಂಧಮೋಕ್ಷಗುರುಶಿಷ್ಯಾದಿವ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಃ ಸ್ವಪ್ನವದ್ಯಾವದಾವಿದ್ಯಮುಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚೈವಂ ತಸ್ಮಿನ್ನೇಕಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಜೀವೇ ಸುಪ್ತೇ ಸಮಸ್ತಜಗದಪ್ರತೀತ್ಯಾಪಾತಃ; ಸಮಷ್ಟ್ಯಭಿಮಾನಿನೋ ಮುಖ್ಯಜೀವಸ್ಯಾಸುಪ್ತತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಿನ್ನು ಲಯಕಾಲೇ ಪ್ರಸುಪ್ತೇ ಜಗದಪ್ರತೀತೇಃ । ಅಂತಃಕರಣಾವಚ್ಛಿನ್ನೇ ಜೀವಾಭಾಸೇ ತು, ಸುಪ್ತೇ ತಮೇವ ಪ್ರತಿ ಜಗದಪ್ರತೀತಿಃ, ನ ತ್ವನ್ಯಾನಪಿ ಪ್ರತಿ; ತದುಪಾಧೀನಾಮಪ್ರಲೀನತ್ವಾತ್ । ಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯ ಕಾರಣಾತ್ಮನಾ ಸ್ಥಿತೇರ್ನ ಸುಪ್ತಸ್ಯ ಪುನರುತ್ಥಾನಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಏತೇನ ಮಮ ಕಲ್ಪಕತ್ವೇ ತವ ಮೋಕ್ಷಾರ್ಥಂ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಯೋಗಃ; ತವ ಕಲ್ಪಕತ್ವೇ ತ್ವತ್ಕಲ್ಪಿತಾಸ್ಸದಾದಿಬೋಧಾರ್ಥಂ ತವ ಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾದ್ಯನುಪಪತ್ತಿಃ, ನ ಚ ಸ್ವಪ್ನವತ್ ಪರ್ಯನುಯೋಗಾಯೋಗಃ। ಏವಮಪರ್ಯನುಯೋಜ್ಯತ್ವೇ ನಿರ್ಮರ್ಯಾದತಯಾ ಕಥಾನಧಿಕಾರಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್: ಚೈತ್ರಮೈತ್ರಾದಿಸರ್ವಾಭಿಮಾನಿನೋ ಜೀವಸ್ಯ ಕಲ್ಪಕತ್ವೇನ ತವ ಮಮೇತ್ಯಾದಿವಿಕಲ್ಪಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ನಾಪಿ ಸ್ವಕ್ರಿಯಾದಿವಿರೋಧಃ; ಸ್ವಕ್ರಿಯಾಯಾಃ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಾದಿನಿಶ್ಚಯವಿರಹಕಾಲೀನತ್ವೇನ ಪರ್ಯನುಯೋಗಾಯೋಗಾತ್ । ಅಥ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ಜೀವತ್ವೇನ ತಸ್ಯೈವ ಬಂಧಮೋಕ್ಷಾವಿತಿ ತಸ್ಯ ನಿತ್ಯಮುಕ್ತತ್ವಾದಿಶ್ರುತಿವಿರೋಧಃ, ನ; ಮುಕ್ತೇಃ ಸ್ವಸ್ವರೂಪತ್ವೇನ ಬಂಧಸ್ಯ ಚಾವಿದ್ಯಕತ್ವೇನ ತದ್ವಿರೋಧಃ । ನ ಹಿ ಮೃಗತೃಷ್ಣಕಾಕಲ್ಪಿತೋದಕೇನ ಸ್ವಭಾವಶುಷ್ಕಾ ಮರುಭೂಮಿರಾದ್ರಾ ಭವತಿ। ಏತೇನ–ಕಲ್ಪಿತಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಕಲ್ಪಕಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವಾಯೋಗಃ; ತೇನ ಕಲ್ಪಕೇನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವೇನಾಜ್ಞಾನಾತ್ , ಅನ್ಯಸ್ಯಾನುಭವಿತುರಭಾವಾತ್ , ತಥಾನುಭವಾಪಲಾಪೇ ಏಕಜೀವಾದ್ವೈತಶ್ರುತ್ಯಾದೇರಪ್ಯಸಿದ್ಧಿರಿತಿ-ನಿರಸ್ತಮ್। ಅನೇಕಶರೀರೇ ಏಕಜೀವವಾದಸ್ಯಾಂಗೀಕಾರಾತ್ । ನ ಚ-ತರ್ಹಿ ತಮೇವ ಪ್ರತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವಪರಾಕ್ತ್ವಯೋರಯೋಗಃ, ಮೈತ್ರಂ ಪ್ರತಿ ತ್ವಮಿತಿ ಧೀವಿಷಯಸ್ಯ ಚೈತ್ರಸ್ಯ ತಮೇವ ಪ್ರತಿ ಅಹಮಿತಿ ಧೀವಿಷಯತ್ವಾಯೋಗಶ್ಚೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಭಿನ್ನಭಿನ್ನಾಂತಃಕರಣಾಭೇದಾಧ್ಯಾಸೇನ ತತ್ತದಂತಃಕರಣಮಾದಾಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವಪರಾಕ್ತ್ವಾಹಮಿತ್ಯಾದಿಬುದ್ಧಿವಿಷಯತ್ವವ್ಯವಸ್ಥೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ ಚೈತ್ರಸುಖದುಃಖಾದೀನಾಂ ಮೈತ್ರೇಣಾನುಸಂಧಾನಾಪತ್ತಿಃ; ಅಂತಃಕರಣಾವಚ್ಛಿನ್ನೇನಾವಿದ್ಯಾವಚ್ಛಿನ್ನೇನ ವಾ । ನಾದ್ಯಃ; ತತ್ರ ಪರಸ್ಪರಂ ಭೇದಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ; ಇಷ್ಟಾಪತ್ತೇಃ । ಅತ ಏವ ಚೈತ್ರಸ್ಯ ಶುಕ್ತಿಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇಣ ರಜತಭ್ರಮನಿವೃತ್ತಾವನ್ಯೇಷಾಮಪಿ ತನ್ನಿವೃತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್ ; ಅಂತಃಕರಣಭೇದೇನ ವ್ಯವಸ್ಥೋಪಪತ್ತೇಃ । ನನು ಏವಂ ಮುಕ್ತಾವಪಿ ಚೈತ್ರಾದ್ಯನ್ಯತಮಾಂತಃಕರಣಾವಚ್ಛೇದೇನ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇ ಉತ್ಪನ್ನೇ ತದವಚ್ಛೇದೇನೈವ ಸಂಸಾರನಿವೃತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾತ್, ನ ತು ತದಿತರಾಂತಃಕರಣಾವಚ್ಛೇದೇನೇತಿ ಚೇನ್ನ; ತತ್ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯ ಸವಿಲಾಸಮೂಲಾಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತಿರೂಪತಯಾ ತತ್ಕಾಲೇಽಂತಃಕರಣಸ್ಯಾಭಾವೇನ ವೈಷಮ್ಯಾತ್ । ನನು-ಶ್ರುತಿಷು ‘ಅವಿದ್ಯಾಯಾಮಂತರೇ ವರ್ತಮಾನಾ' ಇತ್ಯಾದಾವವಿದ್ಯಾ, 'ರಮಣೀಯಚರಣಾ' ಇತ್ಯಾದೌ ಕರ್ಮಬಂಧಃ, 'ಸತಿ ಸಂಪದ್ಯ ನ ವಿದುರಿ'ತ್ಯಾದೌ ಸತಿ ಸುಷುಪ್ತಿಃ, ‘ವೇದಾಂತವಿಜ್ಞಾನಸುನಿಶ್ಚಿತಾ' ಇತ್ಯಾದೌ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಂ, ‘ಪರಾಮೃತಾತ್ಪರಿಮುಚ್ಯಂತಿ ಸರ್ವ' ಇತ್ಯಾದೌ ಮುಕ್ತಿಶ್ಚ ಚೇತನಧರ್ಮಃ ಕಥಮನೇಕೇಷೂಚ್ಯತ ಇತಿ–ಚೇನ್ನ; ‘ಅನಾದಿಮಾಯಯಾ ಸುಪ್ತೋ ಯದಾ ಜೀವಃ ಪ್ರಬುಧ್ಯತೇ' ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಷ್ವೇಕವಚನಪ್ರಾಪ್ತೈಕತ್ವವಿರೋಧೇನೋದಾಹೃತಶ್ರುತೀನಾಮನೇಕತ್ವಪರತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಸಾರ್ವಜನೀನಭ್ರಮಸಿದ್ಧತದನುವಾದೇನಾವಿರೋಧಾತ್ । ನ ಚ ಉದಾಹೃತಶ್ರುತಿವಿರೋಧೇನ ‘ಇತಿ ಸೃಷ್ಟೌ ವಿನಿಶ್ಚಿತಾ' ಇತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ‘ಸ ಪೂಜ್ಯಃ ಸರ್ವಭೂತಾನಾಮಿ'ತ್ಯುತ್ತರೇಣ ಚ ವಿರೋಧೇನೇದಮೇಕವಚನಂ ‘ಯದಾ ನೀತಿಪರೋ ರಾಜಾ’ ‘ಸ್ವರ್ಗಕಾಮೋ ಯಜೇತೇ'ತ್ಯಾದಿವನ್ನೈಕತ್ವಪರಮಿತ್ಯೇವ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವಪರಾಕ್ತ್ವತ್ವಮಹಮಿತ್ಯಾದಿವ್ಯವಹಾರಪ್ರಯೋಜಕಾಂತಃಕರಣಾಭೇದಾಧ್ಯಾಸಬಲಾತ್ ಬಹುತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತತ್ವೇನ ಪೂರ್ವೋತ್ತರವಾಕ್ಯೋದಾಹೃತಶ್ರುತ್ಯಾದೀನಾಮತತ್ಪರತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಮುಕ್ತಬಹುತ್ವಂ ನಾನ್ಯತಃ ಪ್ರಾಪ್ತಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಜೀವಬಹುತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತತ್ವೇನ ಮುಕ್ತ್ಯಂಶ ಏವಾಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಪರ್ಯವಸಾನಾತ್ । ನ ಚೈಕಸ್ಯೈವ ಜೀವಸ್ಯ ಸರ್ವಕಲ್ಪಕತ್ವೇ ಜೀವಸ್ಯ ಕಾರಣತ್ವಂ ನಿಷಿಧ್ಯ ಈಶ್ವರಕಾರಣತ್ವವಿಧಾಯಕೈಃ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಭಿರ್ವಿರೋಧಃ; ಅವಿದ್ಯಾಚಿನ್ಮಾತ್ರಾಶ್ರಯತ್ವೋಪಪಾದನೇ ನಿರಸಿಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ । ನ ಚ–ಏವಂ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಸರ್ವಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಬೋಧಕಶ್ರುತೀನಾಂ ನಿರ್ವಿಷಯತ್ವಂ ಶುದ್ಧಚೈತನ್ಯೇ ಸತ್ತ್ವಸ್ಯೈವಾಭಾವಾತ್ , ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಚ ಜೀವಭಿನ್ನಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ , ಜೀವೇ ಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯಸ್ಯಾನುಭವಬಾಧಿತತ್ವಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಸಮಷ್ಟ್ಯಭಿಮಾನಿನೋ ಜೀವಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಸರ್ವಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಸ್ವೀಕಾರಾತ್ । ನ ಚಾನುಭವವಿರೋಧಃ; ಅಂತಃಕರಣಾಭೇದಾಧ್ಯಾಸಬಲಾತ್ತದನನುಭವತದ್ವಿಪರೀತಾನುಭವಯೋರುಪಪತ್ತೇಃ । ಸರ್ವಾಭಿಮಾನಿನಸ್ತು ಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯಾನುಭವೋಽಸ್ತ್ಯೇವ । ಅತ ಏವ ‘ತಾನ್ಯಹಂ ವೇದ ಸರ್ವಾಣಿ ನ ತ್ವಂ ವೇತ್ಥ ಪರಂತಪೇ'ತ್ಯಾದ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ । ನ ಚ- ‘ಆಚಾರ್ಯವಾನ್ಪುರುಷೋ ವೇದೇ'ತಿ ಶ್ರುತೇರುಪದೇಶಂ ವಿನಾ ಜೀವಸ್ಯ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಮನುಪಪನ್ನಮ್, ಉಪದೇಷ್ಟವ್ಯಾದನ್ಯಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾಭಾವಾಚ್ಚ ನೋಪದೇಶೋ ಯುಜ್ಯತ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಸ್ವಪ್ನ ಇವೋಪದೇಷ್ಟುಃ ಕಲ್ಪಿತಸ್ಯ ಸಂಭವಾತ್ । ನನು–ಉಪದೇಷ್ಟೃತ್ವಂ ನ ಕಲ್ಪಿತಮಾತ್ರಸ್ಯ, ಕಿಂತು ತತ್ತ್ವವಿತ್ತ್ವೇನ ಕಲ್ಪಿತಸ್ಯ, ತಥಾಚೋಪದೇಶಾತ್ಪ್ರಾಕ್ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೇ ತದೈವ ಮೋಕ್ಷಾಪತ್ತಿಃ, ಉಪದೇಶವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ಚ, ನಚೈವಂ ಸ್ವಪ್ನೇಽಪಿ ತುಲ್ಯಮ್; ತದಾ ಹಿ ಶಬ್ದವಿಶೇಷವಕ್ತೃತ್ವೇನೈವ ಗುರುಕಲ್ಪನಾ, ನ ತೂಪದೇಶಸಾಧ್ಯಜ್ಞಾನವಿಷಯವಿಶೇಷವಿತ್ತ್ವೇನೇತಿ ವಿಶೇಷಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ; ಅತ್ರಾಪಿ ತದ್ವದೇವ ವಾಕ್ಯವಿಶೇಷವಕ್ತೃತ್ವೇನೈವ ತತ್ಕಲ್ಪನಸಂಭವತ್ । ನನು ತರ್ಹಿ ‘ಯದೇವ ಭಗವಾನ್ವೇದ ತದೇವ ಮೇ ಬ್ರೂಹೀ'ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಃ ‘ಉಪದೇಕ್ಷ್ಯಂತಿ ತೇ ಜ್ಞಾನಂ ಜ್ಞಾನಿನಸ್ತತ್ತ್ವದರ್ಶಿನ' ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತಿಶ್ಚಾಯುಕ್ತಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ- ಚೇನ್ನ; ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ಮೋಕ್ಷೋಪಯೋಗಿಜ್ಞಾನವಿಷಯವಿತ್ತ್ವೇನಾಜ್ಞಾತತತ್ತ್ವವಿತ್ತ್ವೇನ ತತ್ತ್ವಮಸ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯವಕ್ತೃತ್ವೇನ ವಾ ಕಲ್ಪಿತಸ್ಯ ಉಪದೇಷ್ಟೃತ್ವಸಂಭವೇನ ಉದಾಹೃತವಾಕ್ಯಾವಿರೋಧಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ತವಾಪಿ ಮತೇ ತತ್ತ್ವವಿತ್ತ್ವೇನ ಪ್ರಮಿತ ಏವಾಚಾರ್ಯತ್ವೇನಾನುಸರಣೀಯ ಇತಿ ಪ್ರಥಮತ ಏವ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೇ ತತ್ಕಾಲಮೋಕ್ಷಾಪತ್ತ್ಯುಪದೇಶವೈಯರ್ಥ್ಯಾದಿಕಂ ಚ ಸ್ಯಾತ್ । ಏತೇನ-ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಪ್ರವಚನಾಭ್ಯಾಂ ನ ಪ್ರಮದಿತವ್ಯಮಿತ್ಯಾದಿವಿಧಿರಪಿ ಭಾವಿತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಿಕಲ್ಪಕಚೇತನಂ ಪ್ರತ್ಯೇವ, ನ ಚ ತಸ್ಯ ಶಿಷ್ಯಃ ಸ್ವಾಜ್ಞಾನಕಲ್ಪಿತ ಇತಿ ಜ್ಞಾನತಸ್ತನ್ಮೋಕ್ಷಾರ್ಥೀ ಪ್ರವಚನೇ ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ಯುಕ್ತಾ; ನ ಚ ಸ್ವಪ್ನವತ್ ಕಲ್ಪಿತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾತ್ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ; ತತ್ತ್ವವಿದಸ್ತಜ್ಜ್ಞಾನಾನುಪಪತ್ತೇರಿತಿ—ನಿರಸ್ತಮ್; ಸ್ವಪ್ನಗುರುವತ್ ಕಲ್ಪಿತತ್ವೇನ ಗುರೋರಪರ್ಯನುಯೋಜ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ಚ-ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಹೇತುತ್ವೇನ ವೇದಸ್ಯ ಮೀಮಾಂಸ್ಯತ್ವವತ್ ಗುರೋರಪಿ ಪರ್ಯನುಯೋಜ್ಯತ್ವಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ತರ್ಕೇಣ ವೇದ ಇವ ತತ್ತದ್ರೂಪಕಲ್ಪನಯಾ ಗುರಾವಪಿ ತತ್ಪರಿಹಾರಾತ್ । ನ ಚ ಕಥಾಸ್ವಪಿ ಸದುತ್ತರಾಪರಿಸ್ಫೂರ್ತಾವಹಂ ತ್ವತ್ಕಲ್ಪಿತೋ ನ ಪರ್ಯನುಯೋಜ್ಯ ಇತ್ಯುತ್ತರಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಕಥಾಯಾಃ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಾನಿಶ್ಚಯಕಾಲೀನತ್ವೇನ ಸಮಯಬಂಧವಿಶೇಷನಿಬಂಧನತ್ವೇನ ಚ ತಾದೃಗುತ್ತರಾನವಕಾಶಾತ್ । ತಸ್ಮಾಚ್ಛಿಷ್ಯವತ್ ಗುರೋರಪಿ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಾತ್ ಸ್ವಪ್ನವತ್ಸರ್ವವ್ಯವಸ್ಥೋಪಪತ್ತಿಃ । ಅಥ ಕಲ್ಪಕೋ ನ ನಿಶ್ಚಿತಾದ್ವೈತಃ; ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಣಯನವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್, ನಾಪ್ಯನಿಶ್ಚಿತಾದ್ವೈತಃ; ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಮೂಲಕತ್ವಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ-ಚೇನ್ನ; ಪ್ರಮಾಮೂಲಕತ್ವಾಭಾವೇಽಪ್ಯಬಾಧಿತವಿಷಯತ್ವೇನ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೋಪಪತ್ತೇರಂತ್ಯಪಕ್ಷಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ನ ಚಾಮುಕಃ ಸ ಇತ್ಯನಿಶ್ಚಯೇ ಬಹ್ವಾಯಾಸಸಾಧ್ಯಮೋಕ್ಷಾರ್ಥಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಯೋಗಃ; ಪ್ರತಿಶರೀರಮಹಮಹಮಿಕಯಾ ‘ಬದ್ಧೋಽಹಮಿ'ತಿ ನಿಶ್ಚಯಸ್ಯ ಸ್ವಾನುಭವಸಾಕ್ಷಿಕತ್ವೇನ ಪ್ರವೃತ್ತಿಸಂಭವಾತ್, ಏಕೇನೈವ ಜೀವೇನ ಚೈತ್ರಮೈತ್ರಾದಿಶರೀರಾಣಾಂ ಸಜೀವತ್ವಸಂಭವಸ್ಯ ಪ್ರಾಗೈವೋಕ್ತತ್ವಾತ್ । ಕಿಂಚ ಚೈತ್ರಮೈತ್ರಾದಿಷು ಕೋಽಸಾವಿತಿ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ಕಿಂ ಕೇನಚಿತ್ ಕ್ರೋಡೀಕೃತಂ ಚೈತನ್ಯಂ ವಿಷಯಃ, ಕಿಂ ವಾ ನಿರಸ್ತಸಮಸ್ತಭೇದಮ್ । ನಾದ್ಯಃ। ತಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತತ್ವೇನಾಕಲ್ಪಕತ್ವಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ; ತಸ್ಯೈಕತ್ವೇನ ತದನಿಶ್ಚಯಾಸಿದ್ಧೇಃ । ಶುದ್ಧಚಿತ್ತ ಏಕತ್ವೇನ ವಸ್ತುತೋಽಸಂಸಾರಿತ್ವೇಽಪಿ ಆವರಣವಿಕ್ಷೇಪಶಕ್ತಿದ್ವಯಶಾಲಿಸ್ವಾಶ್ರಿತಾವಿದ್ಯಾವಶಾತ್ ಸಂಸಾರಿತ್ವಕಲ್ಪಕತ್ವಮೋಕ್ಷಾರ್ಥಯತಮಾನತ್ವಾದ್ಯುಪಪತ್ತಿಃ । ನನು-ಅನಾದೌ ಸಂಸಾರೇ ಕಸ್ಯಚಿತ್ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಂ ಮುಕ್ತಿಶ್ಚಾಭೂನ್ನ ವಾ, ಆದ್ಯ ಇದಾನೀಂ ಸಂಸಾರೋಪಲಬ್ಧಿರ್ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಜೀವಸ್ಯೈಕತ್ವಾತ್, ಅಂತ್ಯೇ ಸಂಪ್ರದಾಯಾಸಂಭವೇನ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾಸಂಭವ ಇತಿ ಚೇನ್ನ; ನ ಹ್ಯಸಾಂಪ್ರದಾಯಿಕತ್ವಮುತ್ಪತ್ತಿವಿರೋಧಿ; ಅಪೂರ್ವಜಾತೀಯಾನುತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ಕಿಂತು ಕಾರಣಾಸತ್ತ್ವಂ; ತನ್ನೇದಾನೀಮುಪದೇಷ್ಟೃತ್ವಾದಿಕಾರಣಸ್ಯ ಕಲ್ಪನಾಸುದೃಢಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾತ್ । ಜೀವೈಕ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಸಿದ್ಧತ್ವೇ ಸಂಸಾರೋಪಲಂಭ ಏವಾತಃ ಪೂರ್ವಂ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾನುತ್ಪತ್ತೌ ಪ್ರಮಾಣಮ್ । ನ ಚ-ತತ್ತ್ವವಿತ್ತ್ವೇನ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಸಿದ್ಧಾನಾಂ ಶುಕವಾಮದೇವಾದೀನಾಂ ಮುಕ್ತಿರ್ಮಾಭೂತ್ , ಮಮ ತು ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ಕಥಂ ಶ್ರದ್ದಧ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಾಮಾಣ್ಯದಾರ್ಢ್ಯಾದಿತಿ ಗೃಹಾಣ । ಅನ್ಯಥಾ ತೇಷಾಂ ಮಹಾನುಭಾವಾನಾಂ ಮುಕ್ತತ್ವೇಽಪಿ ಮಮ ಭವಿಷ್ಯತಿ ನ ವೇತಿ ಶಂಕಾಪಿಶಾಚ್ಯಾಪ್ರವೃತ್ತಿಪ್ರತಿಬಂಧಾಪತ್ತೇಃ । ನನು ತರ್ಹಿ ಶ್ರುತಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಬಲಾದೇವ ತತ್ಸಿದ್ಧೋ ಜೀವಭೇದಃ; ಪೂರ್ವಮಪಿ ಕೇಷಾಂಚಿನ್ಮೋಕ್ಷಶ್ಚಾಭ್ಯುಪೇಯತಾಮ್। ಶ್ರೂಯತೇ ಹಿ—'ತದ್ಯೋ ಯೋ ದೇವಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಬುಧ್ಯತ ಸ ಏವ ತದಭವತ್ತಥರ್ಷೀಣಾಂ ತಥಾ ಮನುಷ್ಯಾಣಾಮ್' ‘ಅಜೋ ಹ್ಯೇಕೋ ಜುಷಮಾಣೋಽನುಶೇತೇ ಜಹಾತ್ಯೇನಾಂ ಭುಕ್ತಭೋಗಾಮಜೋಽನ್ಯಃ' ‘ನಿತ್ಯೋ ನಿತ್ಯಾನಾಂ ಚೇತನಶ್ಚೇತನಾನಾಮ್' ಇತ್ಯಾದಿ । ಸ್ಮರ್ಯತೇ ಚ 'ಬಹವೋ ಜ್ಞಾನತಪಸಾ ಪೂತಾ ಮದ್ಭಾವಮಾಶ್ರಿತಾಃ । ಇದಂ ಜ್ಞಾನಮುಪಾಶ್ರಿತ್ಯ ಮಮ ಸಾಧರ್ಮ್ಯಮಾಗತಾಃ' ॥ ಇತ್ಯಾದೀತಿ–ಚೇನ್ನ; ಉಕ್ತವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಸಾರ್ವಲೌಕಿಕಭ್ರಮಸಿದ್ಧಭೇದಾನುವಾದಕತ್ವೇನ ತತ್ಪರತ್ವಾಭಾವಾತ್ , ಜೀವೈಕ್ಯಬೋಧಕವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಚ ಮಾನಾಂತರಾಪ್ರಾಪ್ತಸ್ವಾರ್ಥಪರತ್ವಾತ್, ಸ್ವಪ್ನನ್ಯಾಯೇನ ಭೇದಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತತ್ವೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚ । ಜ್ಞಾನಸ್ತುತಿಪರಾಣಿ ವಾಕ್ಯಾನಿ ನಾತ್ಮಭೇದಂ ಪ್ರಮಾತುಂ ಶಕ್ನುವಂತಿ; ತಾತ್ಪರ್ಯವದ್ವಾಕ್ಯಾವಿರೋಧೇನಾತಾತ್ಪರ್ಯವದ್ವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಗುಣವಾದತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । “ಅತೀತಾನಾಗತಾಶ್ಚೈವ ಯಾವಂತಃ ಸಹಿತಾಃ ಕ್ಷಣಾಃ । ತತೋಽಪ್ಯನಂತಗುಣಿತಾ ಜೀವಾನಾಂ ರಾಶಯಃ ಪೃಥಕ್ ॥” ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತಿರಪಿ ಜೀವೋಪಾಧಿಭೇದಾನುವಾದಕತಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಾ । ತಸ್ಮಾದವಿದ್ಯೋಪಾಧಿಕೋ ಜೀವ ಏಕ ಏವೇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥

ಅಥ ಕೇಯಮವಿದ್ಯಾ ? ನ ತಾವದನಾದಿಭಾವರೂಪತ್ವೇ ಸತಿ ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯಾ ಸೇತಿ; ಸಾದಿಶುಕ್ತ್ಯಾದ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಾವಾರಕಾಜ್ಞಾನೇಽವ್ಯಾಪ್ತೇಃ; ತಸ್ಯಾನಾದಿತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಅಭಾವೋಪಾದಾನಾಜ್ಞಾನೇ ಚ ಭಾವತ್ವಾಭಾವಾತ್ತತ್ರಾವ್ಯಾಪ್ತಿಃ, ಅಭಾವಸ್ಯ ಭಾವೋಪಾದಾನಕತ್ವೇ ಅಸತ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಸತ್ಯೋಪಾದಾನಕತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್, ಅಜ್ಞಾನಾನುಪಾದಾನಕತ್ವೇ ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾನ್ನಿವೃತ್ತಿರ್ನ ಸ್ಯಾತ್ - ಇತಿ । ಅತ್ರ ಬ್ರೂಮಃ, ರೂಪ್ಯೋಪಾದಾನಾಜ್ಞಾನಮಪ್ಯನಾದಿಚೈತನ್ಯಾಶ್ರಿತತ್ವಾದನಾದ್ಯೇವ, ಉದೀಚ್ಯಂ ಶುಕ್ತ್ಯಾದಿಕಂ ತು ತದವಚ್ಛೇದಕಮಿತಿ ನ ತತ್ರಾವ್ಯಾಪ್ತಿಃ । ಭಾವತ್ವಂ ಚಾತ್ರಾಭಾವವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಮಾತ್ರಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ , ಅತಃ ಆರೋಪಿತಾಭಾವೋಪಾದಾನಾಜ್ಞಾನೇಽಪ್ಯಭಾವವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಸ್ವೀಕಾರಾನ್ನಾವ್ಯಾಪ್ತಿಃ । ನ ಚ – ಸಜಾತೀಯೋಪಾದನಕತ್ವನಿಯಮಃ; ಅನ್ಯಥಾ ಅಸತ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಸತ್ಯಮುಪಾದಾನಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್; ಸರ್ವಥಾ ಸಾಜಾತ್ಯೇ ಸರ್ವಥಾ ವೈಜಾತ್ಯೇ ವೋಪಾದಾನೋಪಾದೇಯಭಾವಾದರ್ಶನೇನ ತಥಾ ಸಾಜಾತ್ಯಸ್ಯ ವೈಜಾತ್ಯಸ್ಯ ವಾ ಆಪಾದಯಿತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ಹಿ ಕಾರ್ಯಾಕಾರಕಾರಣಾಕಾರತೋಽಪ್ಯಭೇದೇ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಃ; ಸತ್ಯಸ್ಯ ತ್ವಸತ್ಯೋಪಾದಾನತ್ವೇ ಸತ್ಯಸ್ಯ ನಿವೃತ್ತ್ಯಸಂಭವೇನ ತದುಪಾದೇಯಸ್ಯಾಸತ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ನಿವೃತ್ತಿರ್ನ ಸ್ಯಾತ್, ಉಪಾದಾನನಿವೃತ್ತಿಮಂತರೇಣೋಪಾದೇಯಾನಿವೃತ್ತೇಃ , ಅತೋ ನ ಸತ್ಯಮಸತ್ಯಸ್ಯೋಪಾದಾನಮ್ ; ಸತ್ಯಸ್ಯಾಪರಿಣಾಮಿತ್ವಾಚ್ಚ । ವಿವರ್ತಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಂ ತ್ವಭ್ಯುಪೇಯತ ಏವ । ನ ಚ – ಬ್ರಹ್ಮಾಜ್ಞಾನೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವೃತ್ತ್ಯವ್ಯಾಪ್ಯತ್ವಪಕ್ಷೇಽವ್ಯಾಪ್ತಿಃ, ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಾದಿತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಸ್ವರೂಪಸದುಪಾಧಿಮತ್ತದ್ವಿಷಯಕಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಸ್ಯ ತನ್ಮತೇಽಪಿ ಭಾವಾತ್ । ಉಪಪಾದಿತಂ ಚೈತತ್ ದೃಶ್ಯತ್ವಹೇತೂಪಪಾದನೇ । ಅಥ – ಔಪಾಧಿಕಭ್ರಮೋಪಾದಾನಾಜ್ಞಾನೇ ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾನಂತರವಿದ್ಯಮಾನಜೀವನ್ಮುಕ್ತಾಜ್ಞಾನೇ ಚ ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಾಭಾವಾದವ್ಯಾಪ್ತಿಃ; ತಯೋರ್ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯತ್ವೇ ಉಪಾಧಿಕಾಲಜೀವನ್ಮುಕ್ತಿಕಾಲಯೋರೇವ ಜ್ಞಾನಪ್ರಾಗಭಾವವತ್ತನ್ನಿವೃತ್ತ್ಯಾಪತ್ತಿರಿತಿ – ಚೇನ್ನ; ಉಪಾಧಿಪ್ರಾರಬ್ಧಕರ್ಮಣೋಃ ಪ್ರತಿಬಂಧಕಯೋರಭಾವವಿಲಂಬೇನ ನಿವೃತ್ತಿವಿಲಂಬೇಽಪಿ ತಯೋರ್ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಾನಪಾಯಾತ್ । ನ ಹಿ ಕ್ವಚಿದವಿಲಂಬೇನ ಜನಕಸ್ಯ ಕ್ವಚಿತ್ ಪ್ರತಿಬಂಧೇನ ವಿಲಂಬೇ ಜನಕತಾಽಪೈತಿ । ನ ಚ ತರ್ಹಿ ಜ್ಞಾತೇಽಪಿ ತತ್ರಾಜ್ಞಾತ ಇತಿ ವ್ಯವಹಾರಾಪತ್ತಿಃ; ತಾದೃಗ್ವ್ಯವಹಾರೇ ಆವರಣಶಕ್ತಿಮದಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕಾರಣತ್ವೇನ ತದಾವರಣಶಕ್ತ್ಯಭಾವಾದೇವ ಈದೃಗ್ವ್ಯವಹಾರಾನಾಪತ್ತೇಃ । ಯಥಾ ಚೈತತ್ತಥೋಪಪಾದಯಿಷ್ಯತೇ । ನ ಚಾವಿದ್ಯಾಚೈತನ್ಯಸಂಬಂಧೇಽತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಃ ; ಸಾಕ್ಷಾಜ್ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್, ತಸ್ಯಾಪ್ಯವಿದ್ಯಾತ್ಮಕತ್ವಾದ್ವಾ । ನ ಚ ವಿಶೇಷಣಾಂತರವೈಯರ್ಥ್ಯಮ್ ; ಅನಾದಿಪದಸ್ಯೋತ್ತರಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯೇ ಪೂರ್ವಜ್ಞಾನೇ ಭಾವಪದಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಪ್ರಾಗಭಾವೇ ಜ್ಞಾನಜನ್ಯಕಾರ್ಯಪ್ರಾಗಭಾವೇ ಚಾತಿವ್ಯಾಪ್ತಿವಾರಕತ್ವೇನ ಸಾರ್ಥಕತ್ವಾತ್ । ಜ್ಞಾನತ್ವೇನ ಸಾಕ್ಷಾತ್ತನ್ನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಂ ತು ಭವತಿ ಲಕ್ಷಣಾಂತರಮ್ । ನನು – ಅಸಂಭವಃ; ಕಲ್ಪಿತತ್ವೇನ ದೋಷಜನ್ಯಧೀಮಾತ್ರಶರೀರಸ್ಯಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯಸ್ಯಾಭಾವವಿಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಚ ರೂಪ್ಯವದನಾದಿತ್ವಾಯೋಗಾದಿತಿ – ಚೇನ್ನ; ಕಲ್ಪಿತತ್ವಮಾತ್ರಂ ಹಿ ನ ದೋಷಜನ್ಯಧೀಮಾತ್ರಶರೀರತ್ವೇ ಸಾದಿತ್ವೇ ವಾ ತಂತ್ರಮ್, ಕಿಂತು ಪ್ರತಿಭಾಸಕಲ್ಪಕಸಮಾನಕಾಲೀನಕಲ್ಪಕವತ್ತ್ವಂ ಸಾದಿಕಲ್ಪಕವತ್ತ್ವಂ, ವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತ್ಯಪ್ರಯುಕ್ತನಿವೃತ್ತಿಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಂ ಪ್ರಾಗಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಂ ವಾ ತಂತ್ರಮ್ । ನ ಚ ತತ್ಪ್ರಕೃತೇಽಸ್ತಿ । ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಸಮಾನಾಧಿಕರಣಾಭಾವವಿಲಕ್ಷಣತ್ವೇನಾವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಸಾದಿತ್ವಸಾಧನೇ ‘ಅಜಾಮೇಕಾಮ್’ ‘ಅನಾದಿಮಾಯಯೇ’ತ್ಯಾದಿಶಾಸ್ತ್ರವಿರೋಧಃ, ಅನಾದಿತ್ವಸಾಧಕೇನ ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯತ್ವೇ ಸತಿ ಭಾವವಿಲಕ್ಷಣತ್ವೇನ ಸತ್ಪ್ರತಿಪಕ್ಷಶ್ಚ, ಭಾವತ್ವಸ್ಯೋಪಾಧಿತ್ವಂಚ । ನ ಚ – ಅಭಾವವಿಲಕ್ಷಣಾವಿದ್ಯಾದೌ ಭಾವವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಮಸಂಭವಿ, ಪರಸ್ಪರವಿರೋಧಾದಿತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಭಾವತ್ವಾಭಾವತ್ವಯೋರ್ಬಾಧಕಸತ್ತ್ವೇನ ತೃತೀಯಪ್ರಕಾರತ್ವಸಿದ್ಧೌ ಪರಸ್ಪರವಿರಹವ್ಯಾಪಕತ್ವರೂಪವಿರೋಧಾಸಿದ್ಧೇಃ, ಪರಸ್ಪರವಿರಹವ್ಯಾಪ್ಯತ್ವರೂಪಸ್ತು ವಿರೋಧೋ ನೈಕವಿರಹೇಣಾಪರಮಾಕ್ಷಿಪತಿ । ನ ಹಿ ಗೋತ್ವವಿರಹೋಽಶ್ವತ್ವಮಾಕ್ಷಿಪತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ನ ಚಾತ್ಮವದನಾದೇರಭಾವವಿಲಕ್ಷಣಸ್ಯಾನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಮ್; ಆತ್ಮತ್ವಸ್ಯೈವೋಪಾಧಿತ್ವಾತ್ । ನ ಚಾತ್ಯಂತಾಭಾವಾನ್ಯೋನ್ಯಾಭಾವಯೋಃ ಸಾಧ್ಯಾವ್ಯಾಪ್ತಿಃ, ಅಧಿಕರಣಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಯಾನಿವರ್ತ್ಯಸ್ಯಾತ್ಯಂತಾಭಾವಾದೇರನಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ನ ಚ ತುಚ್ಛೇ ಸಾಧ್ಯಾವ್ಯಾಪ್ತಿಃ, ಅಭಾವವಿಲಕ್ಷಣತ್ವರೂಪಸಾಧನಾವಚ್ಛಿನ್ನಸಾಧ್ಯವ್ಯಾಪಕತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ಕಿಂಚ ಸಾದಿತ್ವಮನಾದಿತ್ವಂ ವಾ ನ ನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಾನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಯೋಃ ಪ್ರಯೋಜಕಮ್ ; ಧ್ವಂಸಪ್ರಾಗಭಾವಯೋಸ್ತದಭಾವಾತ್ । ನಾಪಿ ಭಾವತ್ವವಿಶೇಷಿತಂ ತತ್ತಥಾ; ಅಭಾವೇ ತದಸತ್ತ್ವೇನ ಭಿನ್ನಭಿನ್ನಪ್ರಯೋಜಕಕಲ್ಪನಾಪತ್ತೇಃ, ಭಾವನಿವೃತ್ತ್ಯನಿವೃತ್ತ್ಯೋರೇವ ತಯೋಃ ಪ್ರಯೋಜಕತ್ವೇ ಚ ಭಾವವಿಲಕ್ಷಣಾವಿದ್ಯಾದೌ ತಾಭ್ಯಾಂ ತಯೋರನಾಪಾದನಾತ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನಾಶಸಾಮಗ್ರೀಸನ್ನಿಪಾತಾಸನ್ನಿಪಾತಾವೇವ ನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಾನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಯೋಃ ಪ್ರಯೋಜಕಾವಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ । ತೌ ಚ ಫಲಬಲಕಲ್ಪ್ಯಾವಿತಿ ನ ಕೋಽಪಿ ದೋಷಃ । ಅಪಿ ಚ ಯದ್ಯವಿದ್ಯಾದೇರಭಾವವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಸಮಾನಾಧಿರಣಾನಾದಿತ್ವೇನಾತ್ಮವದನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಂ ಸಾಧ್ಯತೇ, ತರ್ಹಿ ಭಾವವಿಲಣತ್ವೇನ ಪ್ರಾಗಭಾವವನ್ನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಮೇವ ಕಿಂ ನ ಸಾಧ್ಯತೇ ? ನ ಚ ಧ್ವಂಸಾತ್ಯಂತಾನ್ಯೋನ್ಯಾಭಾವೇಷು ವ್ಯಭಿಚಾರಃ; ಅಧಿಕರಣಾತಿರೇಕೇ ತೇಷಾಮಪಿ ನಿವರ್ತ್ಯಾತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ನ ಚ ಅಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಯಾವತ್ಸ್ವವಿಷಯಧೀರೂಪಸಾಕ್ಷಿಸತ್ತ್ವಮನುವೃತ್ತಿನಿಯಮೇನ ನಿವೃತ್ತ್ಯಯೋಗ ಇತಿ - ವಾಚ್ಯಮ್ ; ದುಃಖಶುಕ್ತಿರೂಪ್ಯಾದೇಃ ಸ್ವಭಾಸಕೇ ಸಾಕ್ಷಿಣಿ ಸತ್ಯೇವ ನಿವೃತ್ತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮೇನ ಸಾಕ್ಷಿಭಾಸ್ಯಾನಾಂ ಯಾವತ್ಸಾಕ್ಷಿಸತ್ತ್ವಮವಸ್ಥಾನನಿಯಮಾನಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ಕಿಂಚ ಕೇವಲಚಿನ್ಮಾತ್ರಂ ನ ಸಾಕ್ಷಿ, ಕಿಂತ್ವವಿದ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯುಪಹಿತಮ್ ; ತಥಾ ಚಾಸ್ಥಿರಾವಿದ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯುಪಹಿತಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಿಣೋಽಪ್ಯಸ್ಥಿರತ್ವೇನ ತತ್ಸತ್ತ್ವಪರ್ಯಂತಮವಸ್ಥಾನೇಽಪ್ಯವಿದ್ಯಾದೇರ್ನಿವೃತ್ತಿರುಪಪದ್ಯತೇ । ನ ಚ ವೃತ್ತ್ಯನುಪಧಾನದಶಾಯಾಮವಿದ್ಯಾದೇಃ ಶುಕ್ತಿರೂಪ್ಯವದಸತ್ತ್ವಾಪತ್ತಿಃ ; ಸಾದಿಪದಾರ್ಥ ಏವೈತಾದೃಙ್ನಿಯಮಾತ್, ಧಾರಾವಾಹಿಕಾವಿದ್ಯಾವೃತ್ತಿಪರಂಪರಾಯಾ ಅತಿಸೂಕ್ಷ್ಮಾಯಾ ಅಭ್ಯುಪಗಮಾಚ್ಚೇತಿ ಶಿವಮ್ ॥ ಯದ್ವಾ ಭ್ರಮೋಪಾದಾನತ್ವಮಜ್ಞಾನಲಕ್ಷಣಮ್ । ಇದಂ ಚ ಲಕ್ಷಣಂ ವಿಶ್ವಭ್ರಮೋಪಾದಾನಮಾಯಾಧಿಷ್ಠಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಪಕ್ಷೇ, ನ ತು ಬ್ರಹ್ಮಮಾತ್ರೋಪಾದಾನತ್ವಪಕ್ಷೇ, ಬ್ರಹ್ಮಸಹಿತಾವಿದ್ಯೋಪಾದಾನತ್ವಪಕ್ಷೇ ವಾ; ಅತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ನಾತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಃ, ಇತರತ್ರ ತು ಪಕ್ಷೇ ಪರಿಣಾಮಿತ್ವೇನಾಚೇತನತ್ವೇನ ವಾ ಭ್ರಮೋಪಾದಾನಂ ವಿಶೇಷಣೀಯಮಿತಿ ನ ದೋಷಃ; ನ ವಾಽಭಾವಾರೋಪನಿವರ್ತಕಪ್ರಮಾನಿವರ್ತ್ಯೇಽವ್ಯಾಪ್ತಿಃ; ತಸ್ಯಾಪಿ ಭ್ರಮೋಪಾದಾನತ್ವಾತ್ । ನನು – ಭ್ರಮೇ ಭಾವವಿಲಕ್ಷಣಾಜ್ಞಾನೋಪಾದಾನಕತ್ವಂ ನ ಘಟತೇ ; ಭ್ರಮಸ್ಯ ಭಾವವಿಲಕ್ಷಣತ್ವೇ ಉಪಾದೇಯತ್ವಾಯೋಗಾತ್, ಭಾವತ್ವೇ ಚ ಭಾವೋಪಾದಾನಕತ್ವನಿಯಮಾದಿತಿ – ಚೇನ್ನ ; ಅಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಭ್ರಮಸ್ಯ ಚ ಭಾವವಿಲಕ್ಷಣತ್ವೇಽಪ್ಯುಪಾದಾನೋಪಾದೇಯಭಾವೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಹಿ ಭಾವತ್ವಮುಪಾದಾನತ್ವೇ ಉಪಾದೇಯತ್ವೇ ವಾ ಪ್ರಯೋಜಕಮ್ ; ಆತ್ಮನಿ ತದದರ್ಶನಾತ್ , ಕಿಂತ್ವನ್ವಯಿಕಾರಣತ್ವಮುಪಾದಾನತ್ವೇ ತಂತ್ರಮ್ ; ಸಾದಿತ್ವಮುಪಾದೇಯತ್ವೇ, ತದುಭಯಂ ಚ ನ ಭಾವತ್ವನಿಯತಮ್ । ಅತ ಉಪಾದಾನೋಪಾದೇಯಭಾವೋಽಪಿ ನ ಭಾವತ್ವನಿಯತಃ । ನ ಚೈವಂ ಧ್ವಂಸಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಾದೇಯತ್ವಾಪತ್ತಿಃ; ಇಷ್ಟಾಪತ್ತೇಃ । ನ ಚೈವಂ ಜ್ಞಾನಪ್ರಾಗಭಾವಸ್ಯೈವ ಭ್ರಮೋಪಾದಾನತ್ವಮಸ್ತು, ಕಿಮಭಾವವಿಲಕ್ಷಣಾಜ್ಞಾನೋಪಾದಾನಕಲ್ಪನೇನೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಪ್ರಾಗಭಾವಸ್ಯ ಪ್ರತಿಯೋಗಿಮಾತ್ರಜನಕತ್ವನಿಯಮೇನ ಭ್ರಮಂ ಪ್ರತಿ ಜನಕತ್ವಸ್ಯಾಪ್ಯಸಿದ್ಧೇಃ, ತದ್ವಿಶೇಷರೂಪೋಪಾದಾನತ್ವಸ್ಯೈವ ದೂರನಿರಸ್ತತ್ವಾತ್ । ಅತಃ ಸದ್ವಿಲಕ್ಷಣಯೋರಜ್ಞಾನಭ್ರಮಯೋರ್ಯುಕ್ತ ಉಪಾದಾನೋಪಾದೇಯಭಾವಃ । ಭ್ರಮಸ್ಯ ಚ ಸದ್ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ವಕ್ಷ್ಯತೇ ಚ । ನ ಚ-ಏವಮಜ್ಞಾನಾನುವಿದ್ಧತಯಾ ಭ್ರಮಸ್ಯ ಪ್ರತೀತ್ಯಾಪತ್ತಿಃ, ಮೃದನುವಿದ್ಧತಯಾ ಘಟಸ್ಯೇವೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಯತ್ ಯದುಪಾದಾನಕಂ, ತತ್ ತದನುವಿದ್ಧತಯೈವ ಪ್ರತೀಯತ ಇತಿ ವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಸಿದ್ಧೇಃ । ನ ಹಿ ಘಟೋಪಾದಾನಕಂ ರೂಪಂ ಘಟ ಇತಿ ಪ್ರತೀಯತೇ; ಪ್ರಕೃತಿದ್ವ್ಯಣುಕಾದ್ಯನುವಿದ್ಧತಯಾ ಪ್ರತೀತೇಃ ಪರೈರಪ್ಯನಭ್ಯುಪಗಮಾತ್, ಕೇನಚಿದ್ಧರ್ಮೇಣ ತದನುವೇಧಸ್ತು ಪ್ರಕೃತೇಽಪೀಷ್ಟ ಏವ । ನ ಚ ಯಾವಂತಿ ಜ್ಞಾನಾನಿ ತಾವಂತ್ಯಜ್ಞಾನಾನೀತಿ ಪಕ್ಷೇ ಭ್ರಮಾಪೂರ್ವಕಪ್ರಮಾನಿವರ್ತ್ಯೇಽಜ್ಞಾನೇ ಅವ್ಯಾಪ್ತಿಃ; ಭ್ರಮೋಪಾದಾನತಾಯೋಗ್ಯತ್ವಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್, ಸಹಕಾರಿವೈಕಲ್ಯಾತ್ ಕಾರ್ಯಾನುದಯೇಽಪಿ ಯೋಗ್ಯತಾನಪಾಯಾತ್ । ಅಥ ಯೋಗ್ಯತಾವಚ್ಛೇ ಕರೂಪಪರಿಚಯೇ ಕಥಂ ತದ್ಗ್ರಹಣಮ್ ? ಪ್ರಥಮಲಕ್ಷಣಸ್ಯೈವ ಯೋಗ್ಯತಾವಚ್ಛೇದಕತ್ವಾತ್ । ಏಕಮೇವಾಜ್ಞಾನಮಿತಿ ಪಕ್ಷೇ ತು ತತ್ರ ಭ್ರಮೋಪಾದಾನತ್ವಮಕ್ಷತಮೇವ । ನ ಚೈವಂ ಶುಕ್ತಿಜ್ಞಾನೇನೈವಾಜ್ಞಾನನಾಶೇ ಮೋಕ್ಷಾಪತ್ತಿಃ; ತಸ್ಯಾವಸ್ಥಾವಿಶೇಷನಾಶಕತ್ವಾಂಗೀಕಾರಾತ್ । ವ್ಯುತ್ಪಾದಿತಂ ಚೈತದಸ್ಮಾಭಿಃ ಸಿದ್ಧಾಂತಬಿಂದೌ । ಜ್ಞಾನತ್ವೇನ ರೂಪೇಣ ಸಾಕ್ಷಾಜ್ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಂ ವಾ ತಲ್ಲಕ್ಷಣಮಿತಿ ಚ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಮೇವ; ತಸ್ಮಾನ್ನಾವಿದ್ಯಾಲಕ್ಷಣಾಸಂಭವ ಇತಿ ಸರ್ವಮವದಾತಮ್ ॥

ತತ್ರ ಚಾಜ್ಞಾನೇ 'ಅಹಮಜ್ಞೌ ಮಾಮನ್ಯಂ ಚ ನ ಜಾನಾಮೀ'ತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ, 'ತ್ವದುಕ್ತಮರ್ಥಂ ನ ಜಾನಾಮೀ'ತಿ ವಿಶೇಷತಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮ್, ‘ಏತಾವಂತಂ ಕಾಲಂ ಸುಖಮಹಮಸ್ವಾಪ್ಸಂ ನ ಕಿಂಚಿದವೇದಿಷ’ಮಿತಿ ಪರಾಮರ್ಶಸಿದ್ಧಂ ಸೌಷುಪ್ತಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಚ ಪ್ರಮಾಣಮ್ । ನ ಚ–ಅಹಮರ್ಥಸ್ಯಾಜ್ಞಾನಾನಾಶ್ರಯತ್ವೇನ ಕಥಮಯಂ ಪ್ರತ್ಯಯೋ ಭಾವರೂಪಾಜ್ಞಾನಪಕ್ಷೇ ಉಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಅಜ್ಞಾನಾಶ್ರಯೀಭೂತಚೈತನ್ಯೇ ಅಂತಃಕರಣತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಧ್ಯಾಸೇನ ಏಕಾಶ್ರಯತ್ವಸಂಬಂಧೇನೋಪಪತ್ತೇಃ । ಅತ ಏವ ಜಡೇ ಆವರಣಕೃತ್ಯಾಭಾವಾತ್ । ‘ಘಟಂ ನ ಜಾನಾಮೀ'ತ್ಯಾದಿಪ್ರತೀತೇರ್ಜ್ಞಾನಾಭಾವವಿಷಯತ್ವೇ ಪ್ರಕೃತೇಽಪಿ ತಥಾಸ್ತ್ವಿತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್; ತತ್ತದವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಸ್ಯೈವಾಜ್ಞಾನಾಶ್ರಯತ್ವೇ ತತ್ರಾಪಿ ತದ್ವ್ಯವಹಾರೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ–ಸಾಕ್ಷಿವೇದ್ಯೇ ಸುಖದುಃಖಾಜ್ಞಾನಾದೌ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕೇ ಚ ಭಾವರೂಪಾಜ್ಞಾನಾಭಾವೇನ ತತ್ರ ನ ಜಾನಾಮೀತಿ ಪ್ರತೀತಿಃ ಕಥಮುಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಸ್ವಸ್ಮಿನ್ವಿದ್ಯಮಾನೇ ಸಾಕ್ಷಿವೇದ್ಯೇ ಸುಖಾದೌ ಸ್ವಭ್ರಮಸಿದ್ಧೇ ರೂಪ್ಯಾದೌ ಚ 'ನ ಜಾನಾಮೀ'ತಿ ವ್ಯವಹಾರಾಸಂಭವಾತ್, ಪರಸುಖಾದೌ 'ನ ಜಾನಾಮೀ'ತಿ ವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯೇನ ಪ್ರಮಾತೃಗತಾಜ್ಞಾನೇನೈವೋಪಪತ್ತೇಃ । ಅತ ಏವ–ಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನೇನ ಪ್ರಮಾತೃಗತಾಜ್ಞಾನೇ ನಾಶಿತೇಽಪಿ ವಿಷಯಗತಾಜ್ಞಾನಸತ್ತ್ವೇನ ‘ನ ಜಾನಾಮೀತಿ ವ್ಯವಹಾರಾಪತ್ತಿರಿತಿ-ನಿರಸ್ತಮ್; ಪ್ರಮಾತೃಗತಾಜ್ಞಾನಕಾರ್ಯಸ್ಯ 'ನ ಜಾನಾಮೀ'ತಿ ವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ವಿಷಯಗತಾಜ್ಞಾನೇನಾಪಾದಯಿತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ನನು—ಭಾವರೂಪಾಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವೇನಾಭಿಮತಸ್ಯ ‘ಅಹಮಜ್ಞ' ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ‘ಮಯಿ ಜ್ಞಾನಂ ನಾಸ್ತೀ'ತಿ ಜ್ಞಾನಾಭಾವವಿಷಯಾತ್ ಪ್ರತ್ಯಯಾತ್ ‘ಅಘಟಂ ಭೂತಲಮಿ'ತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ‘ಘಟೋ ನಾಸ್ತೀ'ತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಾದಿವ ವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯಭಾವವ್ಯತ್ಯಾಸಂ ವಿನಾ ಇಚ್ಛಾದ್ವೇಷಾಭಾವಜ್ಞಾನಯೋರಿವ ವಿಷಯಭೇದಾಪ್ರತೀತಿರಿತಿ ಚೇತ್; ಸತ್ಯಮ್, ಧರ್ಮಿಪ್ರತಿಯೋಗಿಜ್ಞಾನಾಜ್ಞಾನಾಭ್ಯಾಂ ಜ್ಞಾನಸಾಮಾನ್ಯಾಭಾವಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವ್ಯಾಹತತ್ವೇನ ‘ಮಯಿ ಜ್ಞಾನಂ ನಾಸ್ತೀ'ತ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಭಾವರೂಪಾಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವೇನ ವಿಷಯಭೇದಾಪ್ರತೀತೇರ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ–‘ಮಯಿ ಜ್ಞಾನಂ ನಾಸ್ತೀ'ತಿ ಪ್ರತೀತಿಃ ‘ವಾಯೌ ರೂಪಂ ನಾಸ್ತೀ'ತಿ ಪ್ರತೀತಿವದ್ಯಾವದ್ವಿಶೇಷಾಭಾವಾನ್ಯಸಾಮಾನ್ಯಾಭಾವವಿಷಯಾ, ಸಾಮಾನ್ಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಪ್ರತಿಯೋಗಿತಾಕಯಾವದ್ವಿಶೇಷಾಭಾವವಿಷಯಾ ವಾ ಅಭ್ಯುಪೇಯಾ । ತಥಾಚ ತತ್ಕಾರಣೀಭೂತಧರ್ಮಿಪ್ರತಿಯೋಗಿಜ್ಞಾನಾಜ್ಞಾನಾಭ್ಯಾಂ ಕಥಂ ನ ವ್ಯಾಘಾತಃ ? ಯತ್ಕಿಂಚಿದ್ವಿಶೇಷಾಭಾವಸ್ಯ ಸಾಮಾನ್ಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಪ್ರತಿಯೋಗಿತಾಕತ್ವಾಭಾವಾತ್ , ಅಭಾವಜ್ಞಾನೇ ಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯಂಶೇ ಪ್ರಕಾರೀಭೂತಧರ್ಮಸ್ಯೈವ ಪ್ರತಿಯೋಗಿತಾವಚ್ಛೇದಕತ್ವಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಸಾಮಾನ್ಯಾಭಾವಸಿದ್ಧಿರ್ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಯಾವದ್ವಿಶೇಷಾಭಾವಾನ್ಯಸಾಮಾನ್ಯಾಭಾವಾನಭ್ಯುಪಗಮೇಽಪ್ಯಯಂ ದೋಷಃ । ಯತ್ಕಿಂಚಿದ್ವಿಶೇಷಾಭಾವಸ್ಯ ಸಾಮಾನ್ಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಪ್ರತಿಯೋಗಿತಾಕತ್ವೇ ಘಟವತ್ಯಪಿ ಭೂತಲೇ ‘ನಿರ್ಘಟಂ ಭೂತಲಮಿ’ತಿ ಪ್ರತೀತಿಃ ಸ್ಯಾತ್, ‘ವಾಯೌ ರೂಪಂ ನಾಸ್ತಿ' ‘ಪುರೋದೇಶೇ ರಜತಂ ನಾಸ್ತೀ'ತ್ಯಾದ್ಯಾಪ್ತವಾಕ್ಯಜನ್ಯಪ್ರತೀತ್ಯನಂತರಮಪಿ ತತ್ತತ್ಸಂಶಯನಿವೃತ್ತಿರ್ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಏಕವಿಶೇಷಾಭಾವಬೋಧನೇಽಪಿ ವಿಶೇಷಾಂತರಮಾದಾಯ ಸಂಶಯೋಪಪತ್ತೇಃ । ಅಥ-ಅಭಾವಬೋಧೇ ಪ್ರಕಾರೀಭೂತಧರ್ಮಸ್ಯಾವಚ್ಛೇದಕತ್ವಂ ಪೂರ್ವಾನುಪಸ್ಥಿತಮಪಿ ಸಂಸರ್ಗಮರ್ಯಾದಯಾ ಶಾಬ್ದಬೋಧೇ ಅನ್ಯತ್ರ ಚ ಭಾಸತೇ, ನ ಹ್ಯವಚ್ಛೇದಕತ್ವಸ್ಯ ಖರೂಪಸಂಬಂಧವಿಶೇಷಸ್ಯ ಗ್ರಹೇ ಅನ್ಯಾ ಸಾಮಗ್ರೀ ಕ್ಲೃಪ್ತಾ; ತಥಾ ಚ ತತ್ತದ್ವಿಶೇಷಾಭಾವಾನಾಂ ತತ್ತದ್ವಿಶೇಷಾವಚ್ಛಿನ್ನಪ್ರತಿಯೋಗಿತಾಕತ್ವಾತ್ ಸಾಮಾನ್ಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಪ್ರತಿಯೋಗಿತಾಕತ್ವಂ ಯಾವದ್ವಿಶೇಷಾಭಾವಕೂಟೇ ವಾ ವ್ಯಾಸಜ್ಯವೃತ್ತಿ ತದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸಾಮಾನ್ಯಾಭಾವೇ ವಾ ಪ್ರತ್ಯೇಕವಿಶ್ರಾಂತಮಿತಿ ತಾದೃಗಭಾವಪ್ರತೀತೇರ್ಯಾವದ್ವಿಶೇಷಪ್ರತೀತಿವಿರೋಧಿತ್ವಾತ್ ಕುತೋ ವಿಶೇಷಸಂಶಯಾದಿರಿತಿ-ಚೇತ್, ಸತ್ಯಮ್ ; ಪ್ರಕೃತೇಽಪಿ ಜ್ಞಾನತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಪ್ರತಿಯೋಗಿತಾಕಾಭಾವಪ್ರತೀತಿರ್ಯಾವಜ್ಜ್ಞಾನವಿಶೇಷವಿರೋಧಿನೀತಿ ಕಥಂ ತತ್ತತ್ಕಾರಣತ್ವಾಭಿಮತಜ್ಞಾನವಿಶೇಷೇ ಸತಿ ಸಾ ನ ವ್ಯಾಹನ್ಯತೇ । ತಥಾಚ ಕ್ಲೃಪ್ತಾಭಾವಪ್ರತೀತಿವೈಲಕ್ಷಣ್ಯೇಽವಶ್ಯಕಲ್ಪ್ಯೇ ಲಾಘವಾದ್ವಿಷಯಸ್ಯೈವಾಭಾವವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಮುಚಿತಮ್ । ವಿಷಯಾವೈಲಕ್ಷಣ್ಯೇ ಪ್ರತೀತಿವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾಯೋಗಾತ್ । ವಿಷಯಾಜ್ಞಾನಮನುಭೂಯ ಚ ಪುರುಷಸ್ತನ್ನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ವಿಚಾರೇ ಪ್ರವರ್ತತ ಇತಿ ಸರ್ವಾನುಭವಸಿದ್ಧಮ್ ತದ್ಯದಿ ಜ್ಞಾನವಿಶೇಷಾಭಾವೋ 'ನ ಜಾನಾಮೀ'ತಿ ಪ್ರತೀತೇರ್ವಿಷಯಃ, ತದಾ ಜ್ಞಾತೇಽಪಿ ತಥಾ ಪ್ರತೀತ್ಯಾಪಾತಃ; ತದ್ವಿಚಾರಾರ್ಥಂ ಚ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಸಾಮಾನ್ಯಾಭಾವೇ ಚ ಬಾಧಕಮುಕ್ತಮೇವ । ತಸ್ಮಾದಭಾವವಿಲಕ್ಷಣಮೇವಾಜ್ಞಾನಂ ‘ಮಯಿ ಜ್ಞಾನಂ ನಾಸ್ತ್ಯಹಮಜ್ಞ' ಇತ್ಯಾದಿ ಧೀವಿಷಯ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ನನು-ಅಭಾವವಿಲಕ್ಷಣಮಪ್ಯಜ್ಞಾನಂ 'ನ ಜಾನಾಮೀ'ತಿ ಜ್ಞಾನವಿರೋಧಿತ್ವೇನೈವ ಭಾಸತೇ, ಮೋಹಾದಿಪದೇಽಪಿ ಪ್ರಲಯಾದಿಪದವತ್ತದನುಲ್ಲೇಖಮಾತ್ರಮ್; ಉಕ್ತಂ ಚ ವಿವರಣೇ–'ಅಜ್ಞಾನಮಿತಿ ದ್ವಯಸಾಪೇಕ್ಷಜ್ಞಾನಪರ್ಯುದಾಸೇನಾಭಿಧಾನಾದಿ'ತಿ । ಅನ್ಯಥಾ ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಜ್ಞಾನವಿರೋಧಿತ್ವಮಪ್ರಾಮಾಣಿಕಂ ಸ್ಯಾತ್ । ತಥಾ ಚ ವಿರೋಧನಿರೂಪಕಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾಜ್ಞಾನಾಭ್ಯಾಂ ತವಾಪಿ ಕಥಂ ನ ವ್ಯಾಘಾತಃ ? ಏವಂ ನಿರ್ವಿಷಯಾಜ್ಞಾನಾಪ್ರತೀತೇರ್ವಿಷಯಜ್ಞಾನಾಜ್ಞಾನಯೋರಪಿ ವ್ಯಾಘಾತ ಆಪಾದನೀಯಃ; ತಥಾ ಚ ‘ಯತ್ರೋಭಯೋಃ ಸಮೋ ದೋಷಃ। ಪರಿಹಾರೋಽಪಿ ವಾ ಸಮಃ । ನೈಕಃ ಪರ್ಯನುಯೋಕ್ತವ್ಯಸ್ತಾದೃಗರ್ಥವಿಚಾರಣೇ ॥' ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಉಭಯಪರಿಹರಣೀಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಘಾತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾಭಾವಪಕ್ಷ ಏವಾಪಾನಮನುಚಿತಮಿತಿ–ಚೇನ್ನ; ಪ್ರಮಾಣವೃತ್ತಿನಿವರ್ತ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಭಾವರೂಪಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಿವೇದ್ಯಸ್ಯ ವಿರೋಧಿನಿರೂಪಕಜ್ಞಾನತದ್ವ್ಯಾವರ್ತಕವಿಷಯಗ್ರಾಹಕೇಣ ಸಾಕ್ಷಿಣಾ ತತ್ಸಾಧಕೇನ ತದನಾಶಾದ್ವ್ಯಾಹತ್ಯನುಪಪತ್ತೇಃ । ಅಜ್ಞಾನಗ್ರಹೇ ವಿಷಯಗೋಚರಪ್ರಮಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ವ್ಯಾಹತಿಃ ಸ್ಯಾದೇವ, ಸಾ ಚ ನಾಸ್ತಿ । ತದುಕ್ತಂ ವಿವರಣೇ–“ಸರ್ವಂ ವಸ್ತು ಜ್ಞಾತತಯಾಽಜ್ಞಾತತಯಾ ವಾ ಸಾಕ್ಷಿಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ವಿಷಯ ಏವೇ"ತಿ । ನ ಚೈವಂ-ಜ್ಞಾನಾಭಾವಪಕ್ಷೇಽಪಿ ವಿಷಯಾದಿಜ್ಞಾನಂ ಸಾಕ್ಷಿರೂಪಮ್ , 'ನ ಜಾನಾಮೀ'ತಿ ಧೀಸ್ತು ಪ್ರಮಾಣವೃತ್ತ್ಯಭಾವವಿಷಯೇತಿ ನ ವ್ಯಾಹತಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಭಾವರೂಪಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಸಾಕ್ಷಿವೇದ್ಯತ್ವೇನ ತದವಚ್ಛೇದಕವಿಷಯಾದೇಸ್ತದ್ದ್ವಾರಾ ಸಾಕ್ಷಿವೇದ್ಯತ್ವಸಂಭವೇಽಪಿ ಅಭಾವಸ್ಯಾನುಪಲಬ್ಧಿಗಮ್ಯತ್ವೇನ ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಸಾಕ್ಷಿವೇದ್ಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ ನ ತದ್ದ್ವಾರಾ ತದವಚ್ಛೇದಕವಿಷಯಾದೇಃ ಸಾಕ್ಷಿವೇದ್ಯತ್ವಮಿತಿ ವೈಷಮ್ಯಾತ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಜ್ಞಾನಂ ಸಾಕ್ಷಿವೇದ್ಯಮ್, ತದ್ದ್ವಾರಾ ತದವಚ್ಛೇದಕೋ ವಿಷಯಶ್ಚ ಸಾಕ್ಷಿವೇದ್ಯಃ; ತಥಾಪಿ ಜ್ಞಾನಾಭಾವೋ ನ ಸಾಕ್ಷಿವೇದ್ಯಃ, ತಸ್ಯಾನುಪಲಬ್ಧತ್ವಾತ್ । ಉತ್ಪನ್ನಂ ಚ ಜ್ಞಾನಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಸಾಕ್ಷಿವೇದ್ಯಮ್ । ತಸ್ಮಿಂಶ್ಚೋತ್ಪನ್ನೇ ತದ್ವಿಷಯೋಽಪಿ ಸ್ಫುರತೀತಿ ಕುತೋ ಜ್ಞಾನಾಭಾವೋಽಪಿ ? ಅಜ್ಞಾನವಿಶೇಷಣತಯಾ ತು ಅನುತ್ಪನ್ನಮಪಿ ಜ್ಞಾನಂ ಸಾಕ್ಷಿವೇದ್ಯಮಿತಿ ನ ದೋಷಸಾಮ್ಯಮ್ । ನ ಚ–ಅವಚ್ಛೇದಕಸ್ಯ ವಿಷಯಾದೇಃ ಪ್ರಾಗಜ್ಞಾನೇ ಕಥಂ ತದ್ವಿಶಿಷ್ಟಾಜ್ಞಾನಜ್ಞಾನಮ್ ? ವಿಶೇಷಣಜ್ಞಾನಾಧೀನತ್ವಾದ್ವಿಶಿಷ್ಟಜ್ಞಾನಸ್ಯೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ವಿಶೇಷಣಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟಜ್ಞಾನಜನಕತ್ವೇ ಮಾನಾಭಾವಾತ್ , ಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಾಭಾವತ್ವಯೋಃ ಪೂರ್ವಾನುಪಸ್ಥಿತಯೋರಪಿ ತಾರ್ಕಿಕೈರಭಾವಬೋಧೇ ಪ್ರಕಾರೀಭೂಯ ಭಾನಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ತಥಾಪಿ–ವಿಶೇಷಣತಾವಚ್ಛೇದಕಪ್ರಕಾರಕಜ್ಞಾನಂ ವಿನಾ ಕಥಂ ವಿಶಿಷ್ಟವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಬುದ್ಧಿರಿತಿ-ಚೇನ್ನ; ವಿಶಿಷ್ಟವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಬುದ್ಧಿತ್ವೇನ ವಿಶೇಷಣತಾವಚ್ಛೇದಕಪ್ರಕಾರಕಜ್ಞಾನತ್ವೇನ ಚ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವೇ ಮಾನಾಭಾವಾತ್ , ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾದಿರೂಪೇಣ ಪೃಥಕ್ ಪೃಥಕ್ ಕ್ಲೃಪ್ತಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವೇನೈವೋಪಪತ್ತೇಃ ವಿಶಿಷ್ಟವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಬುದ್ಧಿತ್ವಸ್ಯಾರ್ಥಸಮಾಜಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ , ಇಹ ಚ ಸಾಮಗ್ರೀತುಲ್ಯತ್ವೇನ ‘ವಿಶೇಷ್ಯೇ ವಿಶೇಷಣಂ ತತ್ರ ಚ ವಿಶೇಷಣಾಂತರ'ಮಿತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ವಿಶಿಷ್ಟವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಜ್ಞಾನಸಂಭವಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ತಾರ್ಕಿಕಾಣಾಮಪೀಶ್ವರಸ್ಯ ಭ್ರಾಂತಿಜ್ಞತ್ವಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಭ್ರಮವಿಷಯಸ್ಯ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ಗ್ರಹೇ ಭ್ರಾಂತತ್ವಾಪತ್ತ್ಯಾ ಭ್ರಮಾವಚ್ಛೇದಕತಯೈವ ತದ್ರಹಣಂ ವಾಚ್ಯಮ್ । ತಥಾ ಚ ಕ್ವ ಪ್ರಾಕ್ತದವಚ್ಛೇದಕಗ್ರಹನಿಯಮಃ? ಗ್ರಹಣಸಾಮಗ್ರೀತುಲ್ಯತ್ವಂ ಚ ಪ್ರಕೃತೇಽಪಿ ಸಮಮ್ । ನನು ಶ್ರವಣಾದಿಸಾಧ್ಯಮೋಕ್ಷಹೇತುಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಪ್ರಾಗಭಾವಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವೇನ ತಜ್ಜ್ಞಾನಂ ತ್ವಯಾಪಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ತಥಾಚ ತತ್ರಾಪಿ ವ್ಯಾಹತಿಸ್ತುಲ್ಯೇತಿ ಚೇನ್ನ; ಶ್ರವಣಾದಿಸಾಧ್ಯಮೋಕ್ಷಹೇತುಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನರೂಪಸ್ಯ ಪ್ರತಿಯೋಗಿನೋ ಜ್ಞಾನಾಜ್ಞಾನಾಭ್ಯಾಂ ವ್ಯಾಹತ್ಯಭಾವಾತ್, ನ ಹಿ ಶ್ರವಣಾದಿಸಾಧ್ಯತ್ವಮೋಕ್ಷಹೇತುತ್ವಾದಿಪ್ರಕಾರಕಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಜ್ಞಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಮಪಿ ಸತ್ ಶ್ರವಣಾದಿಸಾಧ್ಯಂ, ಮೋಕ್ಷಹೇತುರ್ವಾ; ಯೇನ ತಸ್ಮಿನ್ ಸತಿ ತಾದೃಗ್ಜ್ಞಾನಪ್ರಾಗಭಾವೋ ವ್ಯಾಹನ್ಯೇತ । ನನ್ವೇವಂ-‘ನ ಜಾನಾಮೀ'ತಿ ಧಿಯೋ ಜ್ಞಾನಾಭಾವವಿಷಯತ್ವೇಽಪಿ ನ ಪ್ರತಿಯೋಗಿಜ್ಞಾನಾದಿನಾ ವ್ಯಾಹತಿಃ; ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ವಿಷಯಪ್ರತಿಯೋಗಿಜ್ಞಾನೇಽಪಿ ವಿಶೇಷತಸ್ತದಭಾವಸಂಭವಾತ್ , ಅನ್ಯಥಾ ಪ್ರಾಗಭಾವಧೀರ್ನ ಸ್ಯಾತ್ । ತತ್ಪ್ರತಿಯೋಗಿವಿಶೇಷಸ್ಯ ಸಾಮಾನ್ಯಧರ್ಮಂ ವಿನಾ ವಿಶೇಷತೋ ಜ್ಞಾತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ; ವಿಶೇಷಜ್ಞಾನಾಭಾವೇ ಹಿ ವಿಶೇಷಜ್ಞಾನತ್ವಾವಚ್ಛಿನ್ನಂ ಪ್ರತಿಯೋಗೀತಿ ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನೇ ಸ ವಿಶೇಷೋಽಪಿ ಜ್ಞಾತ ಏವೇತಿ ವಿಶೇಷಜ್ಞಾನಾಭಾವವ್ಯಾಘಾತಾತ್ । ಯತ್ಕಿಂಚಿದ್ವಿಶೇಷಾಭಾವಶ್ಚ ನ ಸಾಮಾನ್ಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಪ್ರತಿಯೋಗಿತಾಕ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಪ್ರತಿಯೋಗಿತಾವಚ್ಛೇದಕಪ್ರಕಾರಕಜ್ಞಾನಾಭಾವೇನ ಪ್ರಾಗಭಾವಪ್ರತೀತಿರಸಿದ್ಧೈವ । ನನು–ಪ್ರತಿಯೋಗಿತಾವಚ್ಛೇದಕಪ್ರಕಾರಕಜ್ಞಾನಂ ನಾಭಾವಜ್ಞಾನೇ ಕಾರಣಮ್ , ಕಿಂತ್ವಭಾವಜ್ಞಾನೇ ಭಾಸಮಾನಪ್ರತಿಯೋಗಿವೃತ್ತಿಧರ್ಮಪ್ರಕಾರಕಂ ಜ್ಞಾನಮ್ । ಸಾಮಾನ್ಯಲಕ್ಷಣಾಪ್ರತ್ಯಾಸತ್ತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮೇ ತು ಪ್ರತಿಯೋಗಿವಿಷಯತ್ವಮಪಿ ತಸ್ಯಾಧಿಕಮ್ , ಇತರಥಾ ತು ತದೇವ ಇಷ್ಟವೃತ್ತಿಸಾಮಾನ್ಯಧರ್ಮಪ್ರಕಾರಕಜ್ಞಾನಮಿವಾಸಿದ್ಧವ್ಯಕ್ತಿವಿಷಯೇಚ್ಛಾಕೃತ್ಯೋಃ । ನ ಚ–ಪ್ರತಿಯೋಗಿತಾನವಚ್ಛೇದಕಧರ್ಮೇಣ ಕಥಂ ಪ್ರತಿಯೋಗಿತಾ ಗೃಹ್ಯತಾಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ವಿಶೇಷಾವಚ್ಛಿನ್ನಾಯಾ ವ್ಯಾಪ್ತೇರಿವ ಸಾಮಾನ್ಯೇನ ಗ್ರಹಣಸಂಭವಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ-‘ಇದಮಭಿಧೇಯವತ್, ಪ್ರಮೇಯಾದಿ'ತ್ಯನುಮಾನೇ ‘ಯತ್ರ ಪ್ರಮೇಯಂ ತತ್ರಾಭಿಧೇಯಮಿ'ತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿಗ್ರಹಣಸಮಯೇ ವೃತ್ತಿಮಪ್ರಮೇಯತ್ವಾವಚ್ಛೇದೇನೈವ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯರೂಪವ್ಯಾಪ್ತಿಸತ್ತ್ವೇಽಪಿ ತಸ್ಯಾಃ ಪ್ರಮೇಯತ್ವರೂಪೇಣೈವ ಗ್ರಹಣಮ್ ; ನ ತು ವೃತ್ತಿಮಪ್ರಮೇಯತ್ವೇನ; ಗೌರವಾತ್ , ವೃತ್ತಿಮತ್ತ್ವವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ವ್ಯಭಿಚಾರಾವಾರಕತ್ವೇನ ವೈಯರ್ಥ್ಯಾಚ್ಚ, ಅವೃತ್ತಿಷು ಸಾಧ್ಯಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯರೂಪವ್ಯಾಪ್ಯಭಾವವತ್ ಸಾಧ್ಯಾಭಾವಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯರೂಪವ್ಯಭಿಚಾರಸ್ಯಾಪ್ಯಭಾವಾತ್ , ವ್ಯರ್ಥವಿಶೇಷಣತ್ವರಹಿತತ್ವೇ ಸತಿ ವ್ಯಭಿಚಾರಿವ್ಯಾವೃತ್ತತ್ವಮಾತ್ರೇಣೈವ ವ್ಯಾಪ್ಯತಾವಚ್ಛೇದಕತ್ವಸಂಭವಾಚ್ಚ । ತಥಾಚ ಯಥಾ ವೃತ್ತಿಮಪ್ರಮೇಯಗತಾಪಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿಃ ಪ್ರಮೇಯತ್ವೇನೈವ ಗೃಹ್ಯತೇ, ತಥಾ ತತ್ತನ್ನೀಲಾದಿವ್ಯಕ್ತಿಗತಾಪ್ರತಿಯೋಗಿತಾ ನೀಲತ್ವಾದಿರೂಪೇಣ ಗೃಹ್ಯತ ಇತಿ ನ ಕಾಚಿದನುಪಪತ್ತಿಃ । ಏವಂ ಚ ‘ಇಹೇದಾನೀಂ ಘಟೋ ನಾಸ್ತೀ'ತಿ ಪ್ರತೀತಿರಿವ ಘಟೋಪಾದಾನಗತತತ್ಪ್ರಾಗಭಾವವಿಷಯಾ ‘ಮಯಿ ಜ್ಞಾನಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ಪ್ರತೀತಿರಪಿ ಪ್ರಮಾತೃಗತತತ್ಪ್ರಾಗಭಾವವಿಷಯೇತಿ ನ ಕಾಪ್ಯನುಪಪತ್ತಿರಿತ–ಚೇನ್ನ; ಅಭಾವಜ್ಞಾನೇ ಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯಂಶೇ ಭಾಸಮಾನಸ್ಯ ಧರ್ಮಸ್ಯೈವ ಪ್ರತಿಯೋಗಿತಾವಚ್ಛೇದಕತಯಾ ಯತ್ಕಿಂಚಿದ್ವಿಶೇಷಾಭಾವಸ್ಯ ಸಾಮಾನ್ಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಪ್ರತಿಯೋಗಿತಾಕತ್ವೇ ಘಟವತ್ಯಪಿ ಭೂತಲೇ ‘ನಿರ್ಘಟಂ ಭೂತಲಮಿ'ತಿ ಘಟಜ್ಞಾನವತ್ಯಪಿ ಸ್ವಸ್ಮಿ'ನ್ಮಯಿ ಘಟಜ್ಞಾನಂ ನಾಸ್ತೀ'ತಿ ಚ ಪ್ರತೀತೇರಾಪತ್ತೇಃ ಪೂರ್ವೋಕ್ತದೋಷಾತ್ । ಯತ್ಕಿಂಚಿದ್ಘಟಜ್ಞಾನಂ ಘಟಾಭಾವಜ್ಞಾನೇ ಪ್ರತಿಬಂಧಕಮಿತಿ ತು ಜ್ಞಾನಜ್ಞಾನೇಽಪಿ ತುಲ್ಯಮ್, ಉದಾಹೃತವ್ಯಾಪ್ತಿಗ್ರಹಣೇ ತು ಬಾಧಕಾಭಾವಾತ್ ಸಾಮಾನ್ಯಾವಚ್ಛೇದೇಽಪಿ ನ ದೋಷಃ । ಅಥೈವಂ ಪ್ರಾಗಭಾವಪ್ರತೀತಿರೇವ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ನ ಸ್ಯಾದೇವ; ‘ಘಟೋ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ಪ್ರತೀತೇಃ ಧಾತ್ವರ್ಥಭವಿಷ್ಯತ್ತಾವಿಷಯತ್ವೇನ ಪ್ರಾಗಭಾವಾವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ದಿನಾಂತರೋತ್ಪತ್ಸ್ಯಮಾನಘಟೇ ಏತದ್ದಿನವೃತ್ತಿಪ್ರಾಗಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವೇನ ‘ಅದ್ಯ ಘಟೋ ಭವಿಷ್ಯತೀ'ತಿ ಧೀಪ್ರಸಂಗಃ । ಭವಿಷ್ಯತ್ವಂ ಚ ಪ್ರತಿಯೋಗಿತದ್ಧ್ವಂಸಾನಾಧಾರಕಾಲಸಂಬಂಧಿತ್ವಮ್ । ಧ್ವಂಸತ್ವಂ ಚ ಪ್ರಾಗಭಾವಾನಂಗೀಕರ್ತೃಮತೇ ಕಾದಾಚಿತ್ಕಾಭಾವತ್ವಮೇವ । ತದಂಗೀಕರ್ತೃಮತೇಽಪಿ ಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯಜನಕಕಾದಾಚಿತ್ಕಾಭಾವತ್ವಮ್ । ಜನಕತ್ವಂ ಚ ಸ್ವರೂಪಸಂಬಂಧವಿಶೇಷಃ, ನ ಪ್ರಾಗಭಾವಘಟಿತಃ ಪ್ರಾಗಭಾವಸ್ಯಾಜನಕತ್ವಾಪತ್ತೇಃ, ಅನ್ಯಥಾತ್ಮಾಶ್ರಯಾತ್ । ಅತಃ ಪ್ರಾಗಭಾವಮಂಗೀಕುರ್ವತೋಽಪಿ ತತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಂ ದುರ್ಲಭಮ್ , ತಮನಂಗೀಕುರ್ವತಸ್ತು ನ ಕಾಪಿ ಹಾನಿಃ । 'ಇಹೇದಾನೀಂ ಘಟೋ ನಾಸ್ತೀತಿ’ತಿ ಪ್ರತೀತಿಸ್ತು ಸಾಮಾನ್ಯಧರ್ಮವಚ್ಛಿನ್ನಪ್ರತಿಯೋಗಿತಾಕತತ್ಕಾಲಾವಚ್ಛಿನ್ನಯಾವದ್ವಿಶೇಷಾಭಾವವಿಷಯಾ; ಸಮಯವಿಶೇಷಸ್ಯಾಪ್ಯಭಾವಾವಚ್ಛೇದಕತ್ವಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ‘ಆದ್ಯಕ್ಷಣೇ ಘಟೋ ನೀರೂಪ' ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರತೀತಿರ್ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಅಥ–ಅಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷೇ ಸಾಮಾನ್ಯಾಭಾವೋ ನ ಸಿದ್ಧ್ಯೇದಿತಿ ಚೇತ್, ಪ್ರಾಗಭಾವಾಭ್ಯುಪಗಮೇಽಪಿ ತುಲ್ಯಮೇತತ್ , ಸಾಮಾನ್ಯಾಭಾವಪ್ರಾಗಭಾವಯೋಃ ಸುಂದೋಪಸುಂದಯೋರಿವ ಪರಸ್ಪರಪರಾಹತತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ–ಪ್ರಾಗಭಾವಸಿದ್ಧೌ ವಿಶೇಷಾಭಾವಸ್ಯಾಪಿ ಸಾಮಾನ್ಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಪ್ರತಿಯೋಗಿತಾಕತ್ವಾತ್ ನ ತಾವನ್ಮಾತ್ರಪ್ರಮಾಣಕಸಾಮಾನ್ಯಾಭಾವಸಿದ್ಧಿಃ, ಸಾಮಾನ್ಯಾಭಾವಸಿದ್ಧೌ ಚ ವಿಶೇಷಾಭಾವಸ್ಯ ಸಾಮಾನ್ಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಪ್ರತಿಯೋಗಿತಾಕತ್ವಾಭಾವಾತ್ ಕಾದಾಚಿತ್ಕಾಭಾವಸ್ಯ ಚ ಸಾಮಾನ್ಯಾಭಾವತ್ವಾಯೋಗಾತ್ ನ ಸಾಮಾನ್ಯಧರ್ಮಾವಚ್ಛಿನ್ನಪ್ರತಿಯೋಗಿತಾಕವಿಶೇಷಪ್ರತೀತಿಮಾತ್ರಶರಣಪ್ರಾಗಭಾವಸಿದ್ಧಿಃ, ಇತಿ ನ ತದುಭಯಮಪಿ ವಿಪಶ್ಚಿತಾಂ ಚೇತಸಿ ಚಮತ್ಕಾರಮಾವಹತಿ । ನನು ಯಾವದ್ವಿಶೇಷಾಭಾವನಿಶ್ಚಯೇಽಪಿ ‘ರೂಪಂ ವಾಯುವೃತ್ತಿ ನ ವಾ’ ‘ವಾಯು ರೂಪವಾನ್ನ ವೇ'ತಿ ರೂಪಾಭಾವಸಂದೇಹಾತ್ ನಿಶ್ಚಿತೇ ಚ ಸಂಶಯಾಯೋಗಾದ್ಯಾವದ್ವಿಶೇಷಾಭಾವಾನ್ಯಸಾಮಾನ್ಯಾಭಾವಸಿದ್ಧಿಃ, ಅತ ಏತಾವಂತ್ಯೇವ ರೂಪಾಣೀತಿ ನಿಶ್ಚಯದಶಾಯಾಮೇತಾದೃಶಸಂಶಯಸ್ಯಾನನುಭೂಯಮಾನತ್ವೇನ ತದನಿಶ್ಚಯದಶಾಯಾಮೇವೈತಾದೃಶಃ ಸಂಶಯೋ ವಾಚ್ಯಃ, ತಥಾ ಚ ‘ರೂಪತ್ವಂ ಪಾರ್ಥಿವಾಪ್ಯತೈಜಸರೂಪತ್ರಿತಯಾತಿರಿಕ್ತವೃತ್ತಿ ಭವಿಷ್ಯತೀ'ತ್ಯಧಿಕಸಂಭಾವನಯಾ ನಿಶ್ಚಿತೇಷ್ವೇವ ಸಂಶಯಃ, ಉಕ್ತಸಂಭಾವನಾವಿರಹಸಹಕೃತನಿಶ್ಚಯಸ್ಯೈವ ಪ್ರತಿಬಂಧಕತ್ವಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ; ಏವಂ ಪ್ರತಿಬಂಧಕಕಲ್ಪನೇ ಮಾನಾಭಾವಾತ್ , ಉಕ್ತಸಂಭಾವನಾವಿರಹದಶಾಯಾಮಪ್ಯೇತಾದೃಶಸಂಶಯದರ್ಶನಾಚ್ಚ । ನನು ಯಥಾ ಯಾವದ್ವಿಶೇಷಾಭಾವೇಭ್ಯೋಽತಿರಿಕ್ತಃ ಸಾಮಾನ್ಯಾಭಾವೋ ರೂಪಸ್ಯ ಸಂಶಯಕೋಟಿಃ, ತಥಾ ರೂಪಸಾಮಾನ್ಯಮಪಿ ಯಾವದ್ವಿಶೇಷೇಭ್ಯೋಽತಿರಿಕ್ತಂ ಸಂಶಯಕೋಟಿರ್ನಾಭ್ಯುಪಗಂತುಂ ಶಕ್ಯತೇ । ತಥಾಚ ಕಥಂ ರೂಪಸ್ಯ ಸಂಶಯಕೋಟಿತ್ವಮ್ ? ಸರ್ವರೂಪಾಭಾವನಿಶ್ಚಯಾತ್ । ಯದಿ ತು ನೀಲಪೀತಾದ್ಯಭಾವತ್ವೇನ ನಿಶ್ಚಯೇಽಪಿ ರೂಪಾಭಾವತ್ವೇನಾನಿಶ್ಚಯಾದ್ರೂಪಾಸಂಶಯ ಇತಿ ಬ್ರೂಷೇ, ತದಾ ಕಿಂ ಸಾಮಾನ್ಯಾಭಾವೇನ; ರೂಪತ್ವಾವಚ್ಛಿನ್ನಪ್ರತಿಯೋಗಿತಾಕಾಭಾವತ್ವೇನ ಸಂಶಯಸಂಭವಾತ್ , ಧರ್ಮಿಕಲ್ಪನಾತೋ ಧರ್ಮಕಲ್ಪನಾಯಾ ಲಘುತ್ವೇನ ಯಾವದ್ವಿಶೇಷಾಭಾವಾನಾಮೇವ ರೂಪತ್ವಾವಚ್ಛಿನ್ನಪ್ರತಿಯೋಗಿತಾಕತ್ವಕಲ್ಪನಾತ್ , ಅತೋ ನ ಯತ್ಕಿಂಚಿದಭಾವಮಾದಾಯ ‘ಘಟೋ ನೀರೂಪ' ಇತಿ ಪ್ರತೀತಿಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ ಚೇನ್ನ; ಯಾವದ್ವಿಶೇಷಾಭಾವೇಷು ಯದ್ರೂಪತ್ವಾವಚ್ಛಿನ್ನಪ್ರತಿಯೋಗಿತಾಕತ್ವಂ ತತ್ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ವಿಶ್ರಾಂತಂ, ವ್ಯಾಸಜ್ಯವೃತ್ತಿ ವಾ । ಆದ್ಯೇ ಯತ್ಕಿಂಚಿದಭಾವಮಾದಾಯ ‘ಘಟೋ ನೀರೂಪ' ಇತಿ ಪ್ರತೀತಿಪ್ರಸಂಗಃ, ದ್ವಿತೀಯೇ ತತ್ತದ್ರೂಪತ್ವಾವಚ್ಛಿನ್ನಪ್ರತಿಯೋಗಿತಾಕತ್ವಸ್ಯಾವ್ಯಾಸಜ್ಯವೃತ್ತಿಸ್ವಭಾವತ್ವೇನ ತದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ರೂಪತ್ವಾವಚ್ಛಿನ್ನಪ್ರತಿಯೋಗಿತಾಕತ್ವಂ ವ್ಯಾಸಜ್ಯವೃತ್ತಿ ಕಲ್ಪನೀಯಮ್ , ತದ್ವರಂ ರೂಪತ್ವಾವಚ್ಛಿನ್ನಪ್ರತಿಯೋಗಿತಾಕ ಏಕ ಏವಾಭಾವಃ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ; ಮಮೈಕೋಽಭಾವಃ ರೂಪತ್ವಾವಚ್ಛಿನ್ನಪ್ರತಿಯೋಗಿತಾಕತ್ವಂ ಚೇತಿ ವಸ್ತುದ್ವಯಂ ಕಲ್ಪ್ಯಮ್ , ತವ ತು ರೂಪತ್ವಾವಚ್ಛಿನ್ನಪ್ರತಿಯೋಗಿತಾಕತ್ವಂ, ತಸ್ಯ ಚ ವ್ಯಾಸಜ್ಯವೃತ್ತಿತ್ವೇನ ಬಹುಷ್ವಭಾವೇಷು ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಸಂಬಂಧಾ ಇತಿ ಬಹು ಕಲ್ಪ್ಯಮ್ । ‘ಧರ್ಮಿಕಲ್ಪನಾತೋ ಧರ್ಮಕಲ್ಪನಾಯಾ ಲಘುತ್ವಮಿತಿ ನ್ಯಾಯಸ್ತು ಕಲ್ಪನೀಯಾಧಿಕ್ಯಾಪೇಕ್ಷಃ । ಕಿಂಚ ಘಟದ್ವಯೇ ಯಾವದ್ವಿಶೇಷಾಭಾವಸತ್ತ್ವೇಽಪಿ ರೂಪಸಾಮಾನ್ಯಾಭಾವಬುಧ್ಯನುದಯಾತ್ ಐಕಾಧಿಕರಣ್ಯಾವಚ್ಛೇದೇನಾಪ್ಯಭಾವಾ ವಿಶೇಷಣೀಯಾಃ; ತಥಾ ಚಾತಿಗೌರವಮ್ । ಅಪಿ ಚ ವ್ಯಾಸಜ್ಯವೃತ್ತಿಧರ್ಮಗ್ರಹೇ ಯಾವದಾಶ್ರಯಗ್ರಹಸ್ತದ್ಭೇದಗ್ರಹಶ್ಚ ಹೇತುಃ; ಅಗೃಹೀತೇಷು ಭಿನ್ನತಯಾ ವಾಽಗೃಹೀತೇಷು ವಸ್ತ್ರಾದಿಷು ದ್ವಿತ್ವಾದಿಬುದ್ಧ್ಯನುದಯಾತ್ , ತಥಾಚ ಯಾವದಭಾವತದ್ಭೇದಾಗ್ರಹೇ ಪ್ರಥಮತ ಏವ ನೀರೂಪ ಇತಿ ಧೀರ್ನ ಸ್ಯಾತ್ ; ವ್ಯಾಸಜ್ಯವೃತ್ತಿಸಾಮಾನ್ಯಪ್ರತಿಯೋಗಿತಾಕತ್ವಸ್ಯಾಗ್ರಹಣಾತ್ । ಅತಃ ಸಾಮಾನ್ಯಾಭಾವಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಾತ್ ಕಥಂ ತತ್ಪರಾಹತಿರಿತಿ ಚೇತ್, ಅತ್ರ ಬ್ರೂಮಃ–ಏವಂ ತರ್ಹಿ ಸಾಮಾನ್ಯಪ್ರಕಾರೇಣ ವಿಶೇಷಾಭಾವಾಪ್ರತೀತೇರ್ಜ್ಞಾನವಿಶೇಷಪ್ರಾಗಭಾವೋ ನ ಜಾನಾಮೀತಿ ಧಿಯೋ ಜ್ಞಾನತ್ವಾವಚ್ಛಿನ್ನಪ್ರತಿಯೋಗಿತಾಕೋ ನ ವಿಷಯ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಂ ನಃ ಸಮೀಹಿತಮ್ । ನ ಹಿ ಪ್ರಾಗಭಾವೋಽಪಿ ಕಶ್ಚಿತ್ಸಾಮಾನ್ಯಾಭಾವೋಽಸ್ತಿ; ಯೇನ ತತ್ಪ್ರತಿಯೋಗಿತಾ ಸಾಮಾನ್ಯಧರ್ಮೇಣಾವಚ್ಛಿದ್ಯೇತ, ವಿಶೇಷಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತಾ ತು ತತ್ತದ್ಧಟತ್ವಾದಿನಾ ವಿಶೇಷೇಣಾವಚ್ಛಿದ್ಯತೇ । ನ ಚ ತೇನ ತೇನ ರೂಪೇಣ ಭವಿಷ್ಯದ್ಧಟಾದಿ ಜ್ಞಾತುಂ ಶಕ್ಯಮ್; ತಜ್ಜನ್ಮಾನಂತರಂ ತು ತತ್ತದ್ರೂಪೇಣ ತಜ್ಜ್ಞಾನಸಂಭವೇಽಪಿ ನ ಪ್ರಾಗಭಾವಧೀಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾ ಸ್ಯಾತ್ । ತದಾನೀಂ ಪ್ರಾಗಭಾವಾಸತ್ತ್ವಾತ್ , ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ವಿಷಯಜನ್ಯತ್ವಾತ್ । ಸಾಮಾನ್ಯಪ್ರಕಾರಕಜ್ಞಾನಂ ಚ ನ ವಿಶೇಷಾಭಾವಜ್ಞಾನೇ ಹೇತುರಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಪ್ರತಿಯೋಗಿತಾವಚ್ಛೇದಕಪ್ರಕಾರಕಪ್ರತಿಯೋಗಿಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಭಾವತ್ವಪ್ರಕಾರಕಾಭಾವಜ್ಞಾನೇ ಹೇತುತ್ವಾತ್ , ತಸ್ಯಾನುಮಾನಗಮ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ನ ಜಾನಾಮೀತಿ ಧಿಯಃ ಅಪರೋಕ್ಷಾಯಾಸ್ತದ್ವಿಷಯತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ಅವ್ಯಭಿಚಾರಿಲಿಂಗಾದ್ಯಭಾವಾತ್ತದನುಮಾನಮಪಿ ದೂರನಿರಸ್ತಮೇವ । ನನು ‘ಇದಂ ಮಾ ಭೂದಿತೀ'ಚ್ಛಾವಿಷಯತಯಾ ತತ್ಸಿದ್ಧಿಃ, ನ; ಪ್ರಾಗಭಾವಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪತೋಽಸಾಧ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಯೋಗಿಜನಕವಿಘಟನೇನ ತತ್ಸಂಬಂಧಸ್ಯೇವಾತ್ಯಂತಾಭಾವಸಂಬಂಧಸ್ಯಾಪಿ ಸಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ತೇನೈವಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧೇಃ । ಅಥ–ಉತ್ಪನ್ನಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಕ್ಷಣೇ ಪುನರುತ್ಪತ್ತ್ಯಭಾವಾತ್ತತ್ಪೂರ್ವಕ್ಷಣೇ ಸಾಮಗ್ರ್ಯಭಾವೋ ವಾಚ್ಯಃ; ಸ ಚ ಪ್ರಾಗಭಾವಾಭಾವಾದೇವ, ಅನ್ಯಹೇತೂನಾಂ ಸತ್ತ್ವಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ; ಸಾಮಯಿಕಾತ್ಯಂತಾಭಾವೇನೈವಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧೇಃ, ಉತ್ಪನ್ನಸ್ಯೈವ ಸ್ವೋತ್ಪತ್ತಿವಿರೋಧಿತ್ವಾಚ್ಚ । ಅಪಿಚ ಸಾಮಗ್ರೀ ಕಾರ್ಯಸತ್ತ್ವೇ ಪ್ರಯೋಜಿಕಾ, ನ ತು ತಸ್ಯಾದ್ಯಕಾಲಸಂಬಂಧರೂಪೋತ್ಪತ್ತಾವಪಿ । ಆದ್ಯಕಾಲಸಂಬಂಧೋ ಹಿ ಸ್ವಸಮಾನಕಾಲೀನಪದಾರ್ಥಧ್ವಂಸಾನಾಧಾರಕಾಲಾಧಾರತ್ವಮ್ । ತತ್ರ ಸಾಮಗ್ರೀ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕಾಲಾಧಾರತ್ವಾಂಶಮಾತ್ರೇ ಪ್ರಯೋಜಿಕಾ, ನ ತು ವಿಶೇಷಣಾಂಶೇಽಪಿ ತಸ್ಯ ತಾದೃಕ್ಪದಾರ್ಥಧ್ವಂಸಸಾಮಗ್ರೀವಿರಹಾದೇವ ಸಿದ್ಧೇಃ । ಪಾಕಜರೂಪಾದಿಭೇದೋಽಪ್ಯಗ್ನಿಸಂಯೋಗಭೇದಾತ್ ಪೂರ್ವರೂಪಾದಿಧ್ವಂಸಭೇದಾದ್ವಾ, ನ ತು ಪ್ರಾಗಭಾವಭೇದಾತ್ , ಪ್ರತಿಯೋಗಿಭೇದಂ ವಿನಾ ಪ್ರಾಗಭಾವಭೇದಾಯೋಗಾಚ್ಚ । ನಾಪ್ಯುಪಾದಾನತ್ವವ್ಯವಸ್ಥಾ ತತ್ರ ಮಾನಮ್ ; ತಂತುತ್ವಾದಿನೈವ ತತ್ಸಿದ್ಧೇಃ । ಅನ್ಯಥಾ ಪ್ರಾಗಭಾವಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಿವಿಶೇಷೋಽಪಿ ಕುತಃ ಸಿದ್ಧ್ಯೇತ್? ನ ಚ ತದತ್ಯಂತಾಭಾವವತಃ ಕಥಂ ತದುಪಾದಾನತ್ವಮ್ ? ಸಂಬಂಧಾಂತರೇಣ ತ್ವಯಾಪ್ಯಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ಸಮಯಾವಚ್ಛೇದತದನವಚ್ಛೇದಾಭ್ಯಾಂ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾಭ್ಯುಪಗಮಾಚ್ಚೇತ್ಯಲಮತಿವಿಸ್ತರೇಣ । ಏವಂ ಸಾಮಾನ್ಯಾಭಾವೋಽಪಿ ಗೌರವಪರಾಹತ ಏವ । ತಥಾ ಹಿ ಸಾಮಾನ್ಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಪ್ರತಿಯೋಗಿತಾಕತ್ವಮ್ , ಅಭಾವಃ ತಸ್ಯ ಚ ತತ್ತದಧಿಕರಣಸಂಬಂಧಾ ಇತಿ ತ್ರಯಂ ವಾ ಕಲ್ಪ್ಯತಾಮ್ ? ಕ್ಲೃಪ್ತತತ್ತದಧಿಕರಣಸಂಬಂಧಾನಾಮೇಕಾಧಿಕರಣವೃತ್ತಿತ್ವಾವಚ್ಛೇದೇನ ಸಿದ್ಧಾನಾಮಭಾವಾನಾಂ ಸಾಮಾನ್ಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಪ್ರತಿಯೋಗಿತಾಕತ್ವಂ, ತಸ್ಯ ಚ ವ್ಯಾಸಜ್ಯವೃತ್ತಿತ್ವಮಿತಿ ದ್ವಯಂ ವಾ ಕಲ್ಪ್ಯತಾಮ್ । ತತ್ರೋತ್ತರಃ ಪಕ್ಷ ಏವ ಪ್ರೇಕ್ಷಾವದ್ಭ್ಯೋ ರೋಚತೇ; ಆದ್ಯಕ್ಷಣೇ ‘ಘಟೋ ನೀರೂಪ' ಇತಿ ಪ್ರತೀತೇಃ ಸರ್ವಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ , ಯಾವದಾಶ್ರಯತದ್ಭೇದಗ್ರಹಸ್ಯ ದ್ವಿತ್ವಾದಿಗ್ರಹೇ ಹೇತುತ್ವೇಽಪಿ ಉಕ್ತಪ್ರತಿಯೋಗಿತಾಗ್ರಹೇ ಹೇತುತ್ವಾನಭ್ಯುಪಗಮಾತ್, ಕಾರ್ಯೋನ್ನೇಯಧರ್ಮಾಣಾಂ ಯಥಾಕಾರ್ಯಮುನ್ನಯನಾತ್ । ನ ಚೈವಮತಿಲಾಘವಾತ್ ಕ್ಲೃಪ್ತಾನಾಮಧಿಕರಣಾನಾಮೇವಾಭಾವಧೀಹೇತುತ್ವಮಸ್ತು, ಕಿಂ ವಿಶೇಷಾಭಾವೈರಪೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಅಸ್ಮಾಕಮಿಷ್ಟಾಪತ್ತೇಃ, ಘಟಾಭಾವೋ ನೇತ್ಯಾದಾವತಿರಿಕ್ತಾಭಾವಸ್ಯ ತ್ವಯಾಪ್ಯನಭ್ಯುಪಗಮೇನ ಭಾವಸ್ಯಾಪ್ಯಭಾವತ್ವಪ್ರಕಾರಕಪ್ರಮಾಹೇತುತ್ವಸ್ಯೋಭಯವಾದಿಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ಯದಪಿ ಕಶ್ಚಿದಾಹ–ಪ್ರತಿಯೋಗಿತಾವಚ್ಛೇದಕಭೇದಸ್ಯಾಭಾವಭೇದನಿಯಾಮಕತ್ವಾದ್ವಿಶೇಷಾಭಾವಾನ್ಯಸಾಮಾನ್ಯಾಭಾವಸಿದ್ಧಿಃ, ಅನ್ಯಥಾ ಅಭಾವಭೇದಾಸಿದ್ಧೇಃ; ಪ್ರತಿಯೋಗಿಭೇದಸ್ಯಾಭಾವಭೇದಕತ್ವೇ ಏಕಘಟಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಸ್ಯ ಪ್ರಾಗಭಾವಾದಿಚತುಷ್ಟಯಸ್ಯಾಭೇದಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ಅವಚ್ಛೇದಕಭೇದಾತ್ತು ತದ್ಭದೇ ನ ಕೋಽಪಿ ದೋಷಃ; ಕ್ವಚಿತ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಸ್ಯ ಕ್ವಚಿತ್ಸಂಸರ್ಗಸ್ಯ ಕ್ವಚಿತ್ ಪೂರ್ವಾಪರಕಾಲೀನತದ್ಧಟತ್ವಾದೇಶ್ಚ ಭೇದಾತ್ ಇತಿ । ತನ್ನ; ಸಂಸರ್ಗಪ್ರತಿಯೋಗಿ ವಿಶೇಷಣಸಾಧಾರಣಸ್ಯೈಕಸ್ಯಾವಚ್ಛೇದಕತ್ವಸ್ಯ ದುರ್ವಚತ್ವಾತ್ , ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾದೇಶ್ಚ ಪ್ರತಿಯೋಗಿತಾವಚ್ಛೇದಕತ್ವೇ ಮಾನಾಭಾವಾತ್ । ಭೇದಸಿದ್ಧಿಸ್ತು ಭಾವವದಭಾವಸ್ಯಾಪಿ ವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸಾದೇವ। ಅವಚ್ಛೇದಕಭೇದಸ್ಯಾಭಾವಭೇದನಿಯಾಮಕತ್ವಂ ಲಿಂಗವಿಧಯಾ ತಜ್ಜ್ಞಾಪಕತ್ವಮೇವ ವಾಚ್ಯಮ್, ನ ತು ತಜ್ಜನಕತ್ವಮ್ । ತಚ್ಚ ನ; ವಿಪಕ್ಷಬಾಧಕತರ್ಕಾಭಾವೇನ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾಭಾವೇನ ಚ ವ್ಯಾಪ್ತೇರೇವಾಸಿದ್ಧೇಃ । ಅತ ಏವ ತದಿತರಧರ್ಮಾವಚ್ಛಿನ್ನಪ್ರತಿಯೋಗಿತಾಕತ್ವಂ ತದವಚ್ಛಿನ್ನಪ್ರತಿಯೋಗಿತಾಕಾನ್ಯತ್ವವ್ಯಾಪ್ಯಮಿತ್ಯಪಿ–ನಿರಸ್ತಮ್ ; ಏವಂ ಚಾವೃತ್ತೀನಾಂ ಗಗನಾದೀನಾಂ ಸಮನಿಯತಾನಾಂ ವಾಽನ್ಯೇಷಾಂ ಧರ್ಮಾಣಾಮೇಕ ಏವಾತ್ಯಂತಾಭಾವಃ; ಯುಗಪದ್ವಿನಷ್ಟಾನಾಮುತ್ಪನ್ನಾನಾಂ ವಾ ಸಮಾನದೇಶಾನಾಮಸತಿ ಬಾಧಕೇ ಏಕ ಏವ ಧ್ವಂಸಃ ಪ್ರಾಗಭಾವೋ ವಾ; ವ್ಯಧಿಕರಣಧರ್ಮಾವಚ್ಛಿನ್ನಪ್ರತಿಯೋಗಿತಾಕೋಽಪಿ ಚೇದಭಾವಃ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕಃ, ತದಾ ತಸ್ಯೈಕಸ್ಯೈವ ಪ್ರತಿಯೋಗಿತಾಃ ಸರ್ವೈರೇವ ವ್ಯಧಿಕರಣೈಃ ಸರ್ವೈಶ್ಚ ಸಮಾನಾಧಿಕರಣೈಃ ಸಂಬಂಧೈರೇವಾವಚ್ಛಿದ್ಯಂತಾಮ್ , ಆಕಾಶಾಭಾವ ಏವ ವಾ ತಥಾಽಸ್ತಾಮ್ ; ಏಕೇನೈವೋಪಪತ್ತಾವಭಾವಭೇದಕಲ್ಪನೇ ಮಾನಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚ ಏವಮೇಕ ಏವ ಜಗತೀತಲೇ ಭವತ್ವಭಾವಃ, ಸ ಏವ ತತ್ತದವಚ್ಛೇದಕದೇಶಕಾಲಾದಿಭೇದೇನ ತತ್ತದ್ವ್ಯವಹಾರಭೇದಂ ಜನಯಿಷ್ಯತೀತಿ ಕಿಮಧಿಕಕಲ್ಪನಯೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಉಪಪದ್ಯತೇ ಚೇದಸ್ತು । ಪ್ರಕೃತೇ ತು ನ ಬಾಧಕಂ ಕಿಂಚಿತ್ । ಅತ ಏವ ವೈಶೇಷಿಕಾಣಾಂ ಸ್ವಾಭ್ಯುಪಗತಕಾಲಪದಾರ್ಥಸ್ಯೈವ ಸರ್ವವ್ಯವಹಾರಹೇತುತ್ವೋಪಪತ್ತೌ ನ ಪದಾರ್ಥಾಂತರಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯದ್ವೈತವಾದಿನೋ ವದಂತಿ । ತದೇವಂ ‘ಅಹಮಜ್ಞ' ಇತಿ ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಭಾವಜ್ಞಾನಸಾಮಗ್ರೀವಿಲಕ್ಷಣಸಾಮಗ್ರೀಜನ್ಯತ್ವಾದಭಾವವಿಲಕ್ಷಣವಿಷಯತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ಏವಂ ತ್ವದುಕ್ತಮರ್ಥಂ ನ ಜಾನಾಮೀತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯಾಪಿ । ನನು ಸಾಕ್ಷಾತ್ತ್ವದುಕ್ತಾರ್ಥವಿಷಯಂ ಪ್ರಮಾಣಜ್ಞಾನಂ ಮಯಿ ನಾಸ್ತೀತ್ಯೇತದ್ವಿಷಯಕಮುದಾಹೃತಜ್ಞಾನಮ್ , ತಚ್ಚ ನ ಸಾಕ್ಷಾದರ್ಥವಿಷಯಮ್ ; ಪ್ರಮಾಣಜ್ಞಾನಾವಚ್ಛೇದಕತಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಭಾನಾತ್, ಅತೋ ನ ವ್ಯಾಘಾತ ಇತಿ ಚೇನ್ನ; ಸಾಕ್ಷಾತ್ತ್ವದುಕ್ತಾರ್ಥಮವೇತ್ಯ ಹಿ ತದಭಾವೋ ಗ್ರಾಹ್ಯಃ । ತಜ್ಜ್ಞಾನಂ ಚ ನ ಸಾಕ್ಷಿಣಾ; ಸ್ವಸ್ಮಿಂಸ್ತಾದೃಕ್ಪ್ರಮಾಣಜ್ಞಾನಾಭಾವಾತ್ , ಅನ್ಯನಿಷ್ಠಂ ತು ಶಬ್ದಾದಿನಾ ಗ್ರಾಹ್ಯಮ್ । ಶಬ್ದಾದಿಶ್ಚ ತ್ವದುಕ್ತಾರ್ಥಂ ಬೋಧಯನ್ನೇವ ತದ್ವಿಷಯತ್ವಂ ಜ್ಞಾನೇ ಬೋಧಯೇತ್ । ತಥಾಚ ಪ್ರಥಮತಸ್ತ್ವದುಕ್ತಾರ್ಥವಿಷಯಕಂ ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಜ್ಞಾನಮಾಗತಮಿತಿ ತನ್ನಿಷೇಧೇ ನ ಕುತೋ ವ್ಯಾಘಾತಃ ? ಅತ ಏವ—ವಿಶೇಷಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪತೋ ಜ್ಞಾನೇಽಪಿ ವಿಶೇಷಪ್ರಕಾರಕಜ್ಞಾನಾಭಾವೋ ನ ವ್ಯಾಹತ–ಇತ್ಯಪಾಸ್ತಮ್, ಕರತಲಾಮಲಕಜ್ಞಾನೇ ಸ್ವವಿಷಯವ್ಯಾವರ್ತಕಧರ್ಮವಿಷಯತ್ವಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿಹ ನಿಷಿಧ್ಯತ ಇತ್ಯಪಿ ನ; ತ್ವದುಕ್ತತ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಮದುಕ್ತಾದ್ವ್ಯಾವರ್ತಕತ್ವೇನ ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ವ್ಯಾವರ್ತಕಧರ್ಮವಿಷಯತ್ವಸ್ಯ ನಿಷೇದ್ಧುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ನನು-ಅವಚ್ಛೇದಕತಯಾ ವಿಶೇಷಜ್ಞಾನೇ ಜಾತೇಽಪಿ ನ ವ್ಯಾಹತಿಃ । ತಥಾ ಹಿ ನ ಹಿ ವಿಶೇಷಜ್ಞಾನಾಭಾವಸ್ತ್ವದುಕ್ತಾರ್ಥವಿಷಯಕಜ್ಞಾನಾಭಾವೋ ವಾತ್ರ ಪ್ರತೀಯತೇ, ಕಿಂತು ತ್ವದುಕ್ತಾರ್ಥವಿಶೇಷ್ಯಕವಿಶೇಷಪ್ರಕಾರಕಜ್ಞಾನಾಭಾವಃ, ತತ್ರ ಚ ತ್ವದುಕ್ತಾರ್ಥವಿಶೇಷ್ಯಕವಿಶೇಷಪ್ರಕಾರಕಜ್ಞಾನತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಯೋಗಿಜ್ಞಾನೇಽಪಿ ತಾದೃಕ್ಪ್ರಕಾರಕತದ್ವಿಶೇಷ್ಯಕಜ್ಞಾನಾಭಾವಸಂಭವಃ; ಅಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಜ್ಞಾನೇ ವಿಶೇಷ್ಯೇ ವಿಶೇಷಪ್ರಕಾರಕತ್ವಪ್ರಕಾರಕತ್ವಾತ್ , ಯತ್ರಾಪಿ ತ್ವದುಕ್ತವಿಶೇಷಂ ನ ಜಾನಾಮೀತ್ಯಭಿಲಾಪಃ, ತತ್ರಾಪ್ಯೇವಮೇವ ವ್ಯಾಹತ್ಯಭಾವಃ ಕಥಂಚಿದುನ್ನೇಯಃ । ನ ಚ-ಯತ್ರೋಕ್ತಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ, ತತ್ರ ಕಥಮಭಾವಪ್ರತೀತಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಸಮವೇತವಾಚ್ಯತ್ವಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯತ್ರೇವ ವಿಶೇಷ್ಯೇ ವಿಶೇಷಣಾಭಾವವಿಷಯತ್ವೇನ ವ್ಯಧಿಕರಣಧರ್ಮಾವಚ್ಛಿನ್ನಪ್ರತಿಯೋಗಿತಾಕಾಭಾವವಿಷಯತ್ವೇನ ವೋಪಪತ್ತೇರಿತಿ ಚೇನ್ನ; ಅನುಭವವಿರೋಧಾತ್, ವಿಶೇಷಜ್ಞಾನಾಭಾವಸ್ಯ ತ್ವದುಕ್ತಾರ್ಥಜ್ಞಾನಾಭಾವಸ್ಯ ವಾಽನಭ್ಯುಪಗಮೇ ತದ್ವಿಷಯಜ್ಞಾನಸತ್ತ್ವೇನ ತದ್ವ್ಯವಹಾರಾಪತ್ತೇಶ್ಚ । ನ ಚೈವಂ ದೃಶ್ಯತೇ । ಸ್ವತಃಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮತೇ ತು ತತ್ಪ್ರಕಾರಕತ್ವೇ ತದ್ವಿಶೇಷ್ಯಕತ್ವೇ ಚ ಗೃಹ್ಯಮಾಣೇ ತದ್ವತ್ತ್ವಗ್ರಹಣಸ್ಯಾವಶ್ಯಕತಯಾ ತದಂಶೇ ತತ್ಪ್ರಕಾರಕತದ್ವಿಶೇಷ್ಯಕತ್ವಸ್ಯ ತಾದೃಶಪ್ರತಿಯೋಗಿಜ್ಞಾನೇ ಸಂಭವಾತ್ ಸ್ಪಷ್ಟ ಏವ ವ್ಯಾಘಾತಃ, ಭಾವರೂಪಾಜ್ಞಾನಪಕ್ಷೇ ತು ಸರ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಸಾಕ್ಷಿವೇದ್ಯತಯಾ ನ ವ್ಯಾಘಾತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತದೇವಂ ತ್ವದುಕ್ತಮರ್ಥಂ ನ ಜಾನಾಮೀತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಭಾವರೂಪಾಜ್ಞಾನವಿಷಯಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಏವಮೇತಾವಂತಂ ಕಾಲಂ ನ ಕಿಂಚಿದವೇದಿಷಮಿತಿ ಪರಾಮರ್ಶಸಿದ್ಧಂ ಸೌಷುಪ್ತಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಪಿ ಭಾವರೂಪಾಜ್ಞಾನವಿಷಯಮೇವ । ನನು–ಪರಾಮರ್ಶಃ ಕಿಮನುಮಾನಂ, ಕಿಂ ವಾ ಸ್ಮರಣಮ್ । ಆದ್ಯೇ ಜ್ಞಾನಾಭಾವ ಏವಾನುಮೀಯತಾಮ್ , ಕಿಂ ಭಾವರೂಪಾಜ್ಞಾನೇನ ? ತಥಾ ಹಿ—ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನೋದಯಾಸ್ತಮಯ ಕಾಲವದ್ವಿವಾದಪದಯೋರಪ್ಯುದಯಾಸ್ತಮಯಯೋರಂತರಾಲಕಾಲಮನುಮಾಯ ತತ್ಕಾಲಮಹಂ ಜ್ಞಾನಾಭಾವವಾನ್, ಅವಸ್ಥಾವಿಶೇಷವತ್ತ್ವಾತ್ , ಜ್ಞಾನಸಾಮಗ್ರೀವಿರಹವತ್ತ್ವಾತ್ , ತುಲ್ಯಯೋಗಕ್ಷೇಮ ಆತ್ಮಾದೌ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣೇಽಪಿ ತದ್ವತ್ತಯಾ ನಿಯಮೇನಾಸ್ಮರ್ಯಮಾಣತ್ವಾದ್ವೇತಿ ಪ್ರಯೋಗಸಂಭವಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯೇ ತು ನಾಸ್ತ್ಯುಪಪತ್ತಿಃ; ಸಂಸ್ಕಾರಾಸಂಭವಾತ್ , ವಿನಶ್ಯದೇವ ಹಿ ಜ್ಞಾನಂ ಸಂಸ್ಕಾರಂ ಜನಯತಿ; ವಿನಾ ವ್ಯಾಪಾರಂ ವ್ಯವಹಿತಕಾರ್ಯಜನನಾಕ್ಷಮತ್ವಾತ್ , ಅವಿನಶ್ಯತಾ ತು ತೇನ ಸ್ವಯಮೇವ ತತ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಜನಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ ಕಿಮಿತಿ ಸಂಸ್ಕಾರೋ ಜನ್ಯೇತ ? ನ ಹಿ ಸಂಸ್ಕಾರೋಽಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಃ, ಯೇನ ಕಾರ್ಯಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತಿಮಂತರೇಣಾಪಿ ಅಭ್ಯುಪೇಯತೇ; ಸೌಷುಪ್ತಂ ಚಾನಾದ್ಯಜ್ಞಾನೋಪರಕ್ತಂ ಸಾಕ್ಷಿಚೈತನ್ಯರೂಪಂ ಜ್ಞಾನಂ ಸ್ವತೋ ವಾ ಉಪಾಧಿತೋ ವಾ ನ ವಿನಶ್ಯತೀತಿ ಸಂಸ್ಕಾರಂ ಕಥಂ ಜನಯೇತ್ ? ತದಭಾವಾತ್ ಕಥಂ ಸ್ಮರ್ಯೇತ, ಅಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಂ ವಾ ಕಥಂ ಪ್ರಮಾಣತ್ವೇನೋದಾಹ್ರಿಯೇತೇತಿ–ಚೇನ್ನ; ನ ತಾವದನುಮಾನಂ ತತ್ರ ಸಂಭವತಿ । ಹೇತೋಃ ಪಕ್ಷವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ಚಾಜ್ಞಾನಾತ್ । ನ ಹಿ ಜ್ಞಾನಾಭಾವಮಂತರೇಣಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ವಿಶೇಷೋ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಃ । ಜ್ಞಾನಸಾಮಗ್ರೀವಿರಹಶ್ಚ ಜ್ಞಾನಾಭಾವಾನುಮೇಯತ್ವೇನಾನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಗ್ರಸ್ತಃ । ನ ಚೇದಾನೀಂತನೇನೇಂದ್ರಿಯಪ್ರಸಾದೇನ ಪೂರ್ವಕಾಲೀನಂ ತದುಪರಮಮನುಮಾಯ ಸಾಮಗ್ರೀವಿರಹಾನುಮಾನಮ್ ; ಇಂದ್ರಿಯಪ್ರಸಾದಸ್ಯ ಸುಖಾನುಭವಹೇತುಕಸ್ಯ ತದುಪರಮಹೇತುಕತ್ವಾಸಿದ್ಧೇಃ । ನಿಯಮೇನಾಸ್ಮರ್ಯಮಾಣತ್ವಂ ಚ ಯಥಾಶ್ರುತಂ ವಾ ಸುಷುಪ್ತಿಕಾಲಾವಚ್ಛೇದೇನೇತಿ ವಾ । ಆದ್ಯ ಅಸಿದ್ಧಿಃ, ದ್ವಿತೀಯೇ ತೂಪೇಕ್ಷಣೀಯಜ್ಞಾನಾಭಾವೋ ನ ಸಿದ್ಧ್ಯೇತ್ , ತತ್ರೈವ ವ್ಯಭಿಚಾರಶ್ಚ । ನ ಚ ತರ್ಹಿ ಪ್ರಾತರನುಭೂತಚತ್ವರೇ ಗಜಜ್ಞಾನಾಭಾವಜ್ಞಾನಂ ಕಥಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಜ್ಞಾನಾನುಪಲಬ್ಧ್ಯೈವೇತ್ಯವೇಹಿ । ಅನುಪಲಬ್ಧಿಜ್ಞಾನಂ ಚ ಭಾವರೂಪಾಜ್ಞಾನೇನ ಲಿಂಗೇನ । ತಥಾ ಹಿ-ಪೂರ್ವಕಾಲೇಽಹಂ, ಗಜಜ್ಞಾನಾಭಾವವಾನ್, ಗಜಾಜ್ಞಾನವತ್ತ್ವಾತ್ , ಯನ್ನೈವಂ ತನ್ನೈವಮ್ , ಯಥಾ ಗಜಜ್ಞಾನವಾನಹಮಿತಿ, ಏವಂ ಸರ್ವತ್ರಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾಭಾವವ್ಯಾಪ್ಯತ್ವೇನ ತದನುಮಾಪಕತ್ವಮ್ । ನ ಚ–ಸುಷುಪ್ತಿಕಾಲೇ ಜ್ಞಾನಾಭಾವಾನುಮಾನಾರ್ಥಂ ಭಾವರೂಪಾಜ್ಞಾನಮಿವ ರಾಗಾಭಾವಾನುಮಾನಾರ್ಥಂ ದ್ವೇಷೋಽಪಿ ಸ್ವೀಕರಣೀಯಃ, ತದ್ವಿರೋಧಿಪದಾರ್ಥಾನುಭವಂ ವಿನಾ ತದಭಾವಾನುಮಾನಾಯೋಗಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಭಾವರೂಪಾಜ್ಞಾನೇನ ಜ್ಞಾನಾಭಾವೇನ ವಾ ರಾಗಾಭಾವಾನುಮಾನಸಂಭವಾತ್ , ತಸ್ಯಾಪಿ ತದ್ವಿರೋಧಿತ್ವಾತ್ । ಅಥಾಪರೋಕ್ಷತೋ ಜ್ಞಾತೇಽಜ್ಞಾನಾಭಾವಾತ್ ಕಥಂ ಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಾಭಾವಾನುಮಾನಮ್ ? ಸಾಮಗ್ರೀವಿರಹಾದಿನೇತಿ ಗೃಹಾಣ । ನ ಚಾತ್ರಾಪ್ಯನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಃ; ಶಬ್ದಾದೀನಾಂ ಯೋಗ್ಯಾನಾಂ ಯೋಗ್ಯಾನುಪಲಬ್ಧ್ಯಾ ಅಭಾವನಿಶ್ಚಯೇನ ಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನವಿರಹಜ್ಞಾನಂ ವಿನೈವ ಸಾಮಗ್ರೀವಿರಹನಿಶ್ಚಯಾತ್ , ಸುಷುಪ್ತಿಕಾಲೇ ಚೇಂದ್ರಿಯಾದಿಘಟಿತಸಾಮಗ್ರೀವಿರಹಸ್ಯ ಫಲಾಭಾವಂ ವಿನಾ ಜ್ಞಾತುಮಶಕ್ಯತ್ವೇನಾನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯೋಕ್ತೇಃ। ನ ಚ ಸ್ಮರಣಪಕ್ಷೇ ಸಂಸ್ಕಾರಾನುಪಪತ್ತಿಃ; ಅಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಜ್ಞಾನವೃತ್ತಿಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತಸಾಕ್ಷಿಭಾಸ್ಯತ್ವೇನ ವೃತ್ತಿನಾಶಾದೇವ ಸಂಸ್ಕಾರೋಪಪತ್ತೇಃ, ಅಜ್ಞಾನವೃತ್ತಿಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತಚೈತನ್ಯಸ್ಯೈವ ಸಾಕ್ಷಿಪದಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ನ ಚ-ಜಾಗರೇಽಪ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವೃತ್ತಿವೇದ್ಯತ್ವೇ ವೃತ್ತ್ಯಭಾವದಶಾಯಾಂ ಸಂಶಯಾದ್ಯಾಪತ್ತಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಅಜ್ಞಾನವಿಷಯಾಜ್ಞಾನಾಭಾವೇನ ತದಯೋಗಾತ್ , ಸಂಶಯಾದೇಸ್ತತ್ಕಾರಣೀಭೂತಾಜ್ಞಾನಸಮಾನವಿಷಯತ್ವನಿಯಮಾತ್ । ಭಾವತ್ವಾದಿನಾ ಸಂಶಯೇ ತ್ವಿಷ್ಟಾಪತ್ತಿರೇವ; ಭಾವತ್ವಾದೇಃ ಸಾಕ್ಷಿವೇದ್ಯತ್ವಾಭಾವೇನಾಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವಾತ್ , ಅಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪೇಣೈವ ಸಾಕ್ಷಿವೇದ್ಯತ್ವಾತ್ । ನನು ತದಾ ಜ್ಞಾನಾಭಾವೋಽಪಿ ಸ್ವರೂಪೇಣೈವ ಭಾಸತಾಮ್ , ಸಪ್ರತಿಯೋಗಿಕತ್ವೇನಾಭವಜ್ಞಾನ ಏವ ಪ್ರತಿಯೋಗಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಹೇತುತ್ವಾತ್ , ಅನ್ಯಥಾ ‘ಪ್ರಮೇಯ'ಮಿತಿ ಜ್ಞಾನೇಽಪ್ಯಭಾವೋ ನ ಭಾಸೇತೇತಿ ಚೇನ್ನ; ಸಾಕ್ಷಿಣಾ ತಾವನ್ನ ಸ್ವರೂಪೇಣಾಭಾವಾವಗಾಹನಮ್ । ತಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಸಾಕ್ಷ್ಯವೇದ್ಯತ್ವಾತ್ । ನಾಪಿ ಶಬ್ದಾದಿನಾ ತದಾನೀಂ ತೇಷಾಮಭಾವಾತ್ । ನಾಪ್ಯನುಪಲಬ್ಧ್ಯಾ; ತಸ್ಯಾಃ ಪ್ರತಿಯೋಗಿಜ್ಞಾನನಿರಪೇಕ್ಷಾಯಾ ಅಜನಕತ್ವಾತ್ । ನ ಚ–ದೃಷ್ಟಾಭಾವಾಂತರವಿಲಕ್ಷಣಸ್ವಭಾವ ಏವಾಯಮಭಾವ ಇತಿ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಸಾಕ್ಷಿವೇದ್ಯೋಽಸ್ತ್ವಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪಕಬುದ್ಧಿವೇದ್ಯತ್ವೇ ಭಾವತ್ವಸ್ಯೈವೌಚಿತ್ಯಾತ್ , ಅನ್ಯಥಾ ಪರಿಭಾಷಾಮಾತ್ರಾಪತ್ತೇಃ । ನನು ಜ್ಞಾನವಿರೋಧಿತ್ವಾದೇಸ್ತದಾನನುಭವೇನ ‘ನಾವೇದಿಷಮಿ'ತಿ ತೇನಾಕಾರೇಣ ಕಥಂ ಪರಾಮರ್ಶಃ? ನ; ದ್ರಷ್ಟುರ್ಹ್ಯಂತಃಕರಣತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನಾಹಮುಲ್ಲೇಖಸ್ಯೇವ ಜ್ಞಾನವಿರೋಧಿತ್ವಾದೇರಪಿ ತದೈವಾನುಭೂಯಮಾನತ್ವೇನ ತದಂಶೇ ಪರಾಮರ್ಶತ್ವಾನಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ , ಸುಷುಪ್ತಿಕಾಲೀನಸ್ಯ ದ್ರಷ್ಟುರೇವ ಪರಾಮೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ನನ್ವಜ್ಞಾನವೃತ್ತಿಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತಚೈತನ್ಯರೂಪಸ್ಯಾಜ್ಞಾನಾನುಭವಸ್ಯ ಜಾಗ್ರತ್ಯಪಿ ವಿದ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ ಕಥಮಜ್ಞಾನಸ್ಮರಣಮ್ ? ನ ಹಿ ಧಾರಾವಾಹಿಕೇಷು ಅನುಭವೇಷು ತುಲ್ಯಸಾಮಗ್ರೀಕೇಷು ಸ್ಮರಣವ್ಯವಹಾರಃ; ತಥಾಚ ಧಾರಾವಾಹಿಕೋಽಜ್ಞಾನಾನುಭವ ಇತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್, ನ ತು ಪರಾಮರ್ಶ ಇತಿ, ಸತ್ಯಮ್ । ಸುಷುಪ್ತ್ಯಾಖ್ಯಾಯಾಸ್ತಾಮಸ್ಯಾ ಅಜ್ಞಾನವೃತ್ತೇರ್ನಾಶೇ ಜಾಗ್ರತಿ ತದ್ವಿಶಿಷ್ಟಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಿಣಾಽನುಭೂಯಮಾನತ್ವಾಭಾವೇನ ಸಂಸ್ಕಾರಜನ್ಯಾವಿದ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯೈವ ಸುಷುಪ್ತಿವಿಶಿಷ್ಟಜ್ಞಾನಭಾನಾತ್ ಪರಾಮರ್ಶತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ, ಕೇವಲಾಜ್ಞಾನಾಂಶೇ ತು ತುಲ್ಯಸಾಮಗ್ರೀಕತ್ವಾದ್ಧಾರಾವಾಹಿಕತ್ವಮೇವ; ಅತ ಏವ ಕಾರ್ಯೋಪಾಧಿವಿನಾಶಸಂಸ್ಕೃತಮಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಮೇವ ಪ್ರಲಯೋಪಮಂ ಸುಷುಪ್ತಿರಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ವಾರ್ತಿಕಕಾರಪಾದೈಃ ಸೌಷುಪ್ತಾಜ್ಞಾನಸ್ಮರಣಮಪಾಕೃತಮ್ । ತಥಾ ಚೋಕ್ತಮ್-‘ನ ಸುಷುಪ್ತಿಗವಿಜ್ಞಾನಂ ನಾಜ್ಞಾಸಿಷಮಿತಿ ಸ್ಮೃತಿಃ । ಕಾಲಾದ್ಯವ್ಯವಧಾನತ್ವಾನ್ನ ಹ್ಯಾತ್ಮಸ್ಥಮತೀತಭಾಕ್ ॥ ನ ಭೂತಕಾಲಸ್ಪೃಕ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ ನ ಚಾಗಾಮಿಸ್ಪೃಗೀಕ್ಷತೇ । ಸ್ವಾರ್ಥದೇಶಃ ಪರಾರ್ಥೋಽಥ ವಿಕಲ್ಪಸ್ತೇನ ಸ ಸ್ಮೃತಃ ॥' ಇತ್ಯಾದ್ಯವ್ಯಾಕೃತಪ್ರಕ್ರಿಯಾಯಾಮ್ । ವಿವರಣಕಾರೈಸ್ತು–'ಅಭಾವಪ್ರತ್ಯಯಾಲಂಬನಾ ವೃತ್ತಿರ್ನಿದ್ರೇ'ತಿ ಯೋಗಸೂತ್ರಾನುಸಾರೇಣ ತಮೋಗುಣಾತ್ಮಕಾವರಣಮಾತ್ರಾಲಂಬನಾ ಕಾಚಿದ್ವೃತ್ತಿಃ ಸುಷುಪ್ತಿರಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ತದುಪರಕ್ತಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ತನ್ನಾಶೇನೈವ ನಾಶಾತ್ತತ್ಕಾಲೀನಾಜ್ಞಾನಾನುಭವಜನಿತಸಂಸ್ಕಾರವಶೇನ 'ನ ಕಿಂಚಿದವೇದಿಷ'ಮಿತಿ ‘ಸ್ಮರಣಮಭ್ಯುಪೇತ'ಮಿತಿ ವಾರ್ತಿಕವಿವರಣಯೋರಪ್ಯವಿರೋಧಃ । ಅತ ಏವೋಕ್ತಂ ವಾರ್ತಿಕಕಾರೈರುಷಸ್ತಿಬ್ರಾಹ್ಮಣೇನ ಚೇದನುಭವವ್ಯಾಪ್ತಿಃ ಸುಷುಪ್ತಸ್ಯಾಭ್ಯುಪೇಯತೇ । ನಾವೇದಿಷಂ ಸುಷುಪ್ತೋಽಹಮಿತಿ ಧೀಃ ಕಿಂವಲಾದ್ಭವೇತ್ ॥' ಇತ್ಯಾದಿ । ಅಭಿಪ್ರಾಯಸ್ತು ವರ್ಣಿತಃ । ಏವಂ ಚ ಸಾಕ್ಷ್ಯಜ್ಞಾನಸುಖಾಕಾರಾಸ್ತಿಸ್ರೋಽವಿದ್ಯಾವೃತ್ತಯಃ ಸುಷುಪ್ತ್ಯಾಖ್ಯೈಕೈವ ವಾ ವೃತ್ತಿರಿತ್ಯನ್ಯದೇತತ್ । ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪಕಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ಮರಣಜನಕತ್ವಮ್ । ಅಹಂಕಾರೋಪರಾಗಕಾಲೀನತ್ವಾಭಾವೇನ ತತ್ತಾನುಲ್ಲೇಖ ಇತ್ಯಾದಿ ಸರ್ವಮುಪಪಾದಿತಮಸ್ಮಾಭಿಃ ಸಿದ್ಧಾಂತಬಿಂದೌ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸೌಷುಪ್ತಾನುಭವೋಽಪಿ ಭಾವರೂಪಾಜ್ಞಾನವಿಷಯ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥

ಅನುಮಾನಮಪಿ ತತ್ರ ವಿವರಣೋಕ್ತಂ ಪ್ರಮಾಣಮ್ । ‘ವಿವಾದಪದಂ ಪ್ರಮಾಣಜ್ಞಾನಂ, ಸ್ವಪ್ರಾಗಭಾವವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ವವಿಷಯಾವರಣಸ್ವನಿವರ್ತ್ಯಸ್ವದೇಶಗತವಸ್ತ್ವಂತರಪೂರ್ವಕಮ್, ಅಪ್ರಕಾಶಿತಾರ್ಥಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಾತ್, ಅಂಧಕಾರೇ ಪ್ರಥಮೋತ್ಪನ್ನಪ್ರದೀಪಪ್ರಭಾವದಿ’ತಿ । ಅತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಪದಂ ಪ್ರಮಾಣವೃತ್ತೇರೇವ ಪಕ್ಷತ್ವೇನ ಸುಖಾದಿಪ್ರಮಾಯಾಂ ಸಾಕ್ಷಿಚೈತನ್ಯರೂಪಾಯಾಮಜ್ಞಾನಾನಿವರ್ತಿಕಾಯಾಂ ಬಾಧವಾರಣಾಯ । ಧರ್ಮ್ಯಂಶಪ್ರಮಾಣವೃತ್ತೇರಿದಮಿತ್ಯಾಕಾರಾಯಾ ಅಜ್ಞಾನಾನಿವರ್ತಿಕಾಯಾಃ ಪಕ್ಷಬಹಿರ್ಭಾವಸ್ಯ ವಿವಾದಪದಮಿತಿ ವಿಶೇಷಣಮ್ । ವಿಶೇಷಾಕಾರಪ್ರಮಾಣವೃತ್ತಿರಿತಿ ಫಲಿತೋಽರ್ಥಃ । ಪರೋಕ್ಷಪ್ರಮಾಯಾ ಅಪ್ಯಸತ್ತ್ವಾವರಣರೂಪಪ್ರಮಾತೃತ್ವಗತಾಜ್ಞಾನನಿವರ್ತಕತ್ವಾತ್ ನ ತದಂಶೇಽಪಿ ಬಾಧಃ । ನನ್ವಿದಮಿತಿ ಪ್ರಮಾಣವೃತ್ತೇರಜ್ಞಾನಾನಿವರ್ತಕತ್ವೇ ಅಜ್ಞಾತಜ್ಞಾಪಕತ್ವರೂಪಪ್ರಮಾತ್ವೇನ ವ್ಯವಹಾರೋ ನ ಸ್ಯಾತ್, ನ ; ಇದಮಾಕಾರಭ್ರಮಸಂಶಯಾದರ್ಶನೇನ ತದ್ಗೋಚರಾಜ್ಞಾನಕಲ್ಪನೇ ಮಾನಾಭಾವೇನ ತತ್ರ ಸುಖಾದಿಜ್ಞಾನವದ್ಯಥಾರ್ಥತ್ವಮಾತ್ರೇಣ ಪ್ರಮಾತ್ವವ್ಯವಹಾರೋಪಪತ್ತೇಃ । ಯದಾಹುಃ – ‘ಧರ್ಮ್ಯಂಶೇ ಸರ್ವಮಭ್ರಾಂತಂ ಪ್ರಕಾರೇ ತು ವಿಪರ್ಯಯಃ ।’ ಇತಿ । ಯದಿ ತು ಭ್ರಮಸಂಶಯಾಜನಕಮಪಿ ತದಾಕರಮಜ್ಞಾನಮನುಭವಬಲಾದಾಸ್ಥೀಯೇತ, ತರ್ಹಿ ಸಾಪಿ ಪಕ್ಷೇಽಂತರ್ಭವತು ; ಪ್ರಮಾಣವೃತ್ತಿತ್ವಾವಚ್ಛೇದೇನೈವಾಜ್ಞಾನನಿವರ್ತಕತ್ವಾನಪಯಾತ್ , ತದಾ ಚ ವಿವಾದಪದಮಿತಿ ವಿಶೇಷಣಮನಾದೇಯಮ್ । ಏತಸ್ಮಿನ್ ಪಕ್ಷೇ ಭ್ರಮೋಪಾದನತ್ವಯೋಗ್ಯತ್ವಮವಿದ್ಯಾಲಕ್ಷಣಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ; ಭ್ರಮೋಪಾದಾನತ್ವಸ್ಯ ಧರ್ಮ್ಯಂಶಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯಾಜ್ಞಾನೇಽವ್ಯಾಪ್ತೇರಿತ್ಯವಧೇಯಮ್ । ಧಾರಾವಾಹಿಕಬುದ್ಧೀನಾಂಚ ತತ್ತತ್ಕಾಲಾವಚ್ಛಿನ್ನಾರ್ಥವಿಷಯತ್ವೇನಾಜ್ಞಾತಜ್ಞಾಪಕತ್ವಮಸ್ತ್ಯೇವ ; ಕಾಲಸ್ಯ ಸರ್ವಪ್ರಮಾಣವೇದ್ಯತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ಅನಾತ್ಮಾಕಾರಪ್ರಮಾಣವೃತ್ತೀನಾಂ ಚ ತತ್ತದವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯವಿಷಯತ್ವೇನ ಸ್ವವಿಷಯಾವರಣನಿವರ್ತಕತ್ವಮಸ್ತ್ಯೇವ ; ಚಿತ್ತ್ವೇನೈವ ಪ್ರಕಾಶಪ್ರಸಕ್ತೇಃ ; ನ ತ್ವನವಚ್ಛಿನ್ನಚಿತ್ತ್ವೇನ, ಗೌರವಾತ್ ; ‘ಏತಾವಂತಂ ಕಾಲಂ ಮಯಾ ನ ಜ್ಞಾತೋಽಯಮಿದಾನೀಂ ಜ್ಞಾತ’ ಇತ್ಯನುಭವಾಚ್ಚ । ರೂಪಾದಿಹೀನಸ್ಯಾಪಿ ತತ್ತದವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿವಿಷಯತ್ವಮುಕ್ತಂ ಪ್ರಾಕ್ । ಪ್ರತಿಕರ್ಮವ್ಯವಸ್ಥಾಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯ ಚೇದಮನುಮಾನಂ, ನ ತು ದೃಷ್ಟಿಸೃಷ್ಟಿಪಕ್ಷ ಇತಿ ಧ್ಯೇಯಮ್ । ಸಾಧ್ಯೇ ಚಾದ್ಯಂ ವಿಶೇಷಣಂ ಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯತಿರಿಕ್ತಾ ಪ್ರಾಗಭಾವನಿವೃತ್ತಿರಿತಿ ಮತೇ ಪ್ರಾಗಭಾವೇನಾರ್ಥಾಂತರವಾರಣಾಯ । ತದುದೀಚ್ಯಧ್ವಂಸಾದಿಕಮಾದಾಯ ನಾರ್ಥಾಂತರಪ್ರಸಕ್ತಿಃ, ಕಿಂತು ಪೂರ್ವವೃತ್ತ್ಯಭಾವಮಾದಾಯೇತಿ ವಸ್ತುಗತಿಮನುರುಧ್ಯ ಪ್ರಾಕ್ಪದಮ್ । ಅವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ಚ ಪ್ರತಿಯೋಗಿವಿಶೇಷಣತ್ವೇನಾಖಂಡಾಭಾವಸಂಪಾದಕತಯಾ । ಏತೇನ – ಯತೋ ಜ್ಞಾನಮಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವ ನಿವರ್ತಕಮಿತಿ ನಿಯಮಸ್ತಸ್ಮಾತ್ ಸ್ವನಿವರ್ತ್ಯಪದೇನೈವ ಪ್ರಾಗಭಾವವ್ಯುದಾಸೇ ಕಿಮಾದ್ಯವಿಶೇಷಣೇನೇತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್ ; ಪ್ರಮಾತ್ವೇನ ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಮನ್ಯೇಷಾಂ ನೇತ್ಯತ್ರ ತಾತ್ಪರ್ಯಾತ್ । ನ ಚ ಸ್ವವಿಷಯಾವರಣಪದೇನೈವ ತದ್ವ್ಯುದಾಸಃ; ‘ಅಸ್ತಿ ಪ್ರಕಾಶತ' ಇತಿ ವ್ಯವಹಾರವಿರೋಧಿತ್ವರೂಪಸ್ಯಾವರಣತ್ವಸ್ಯ ಭಾವಾಭಾವಸಾಧಾರಣತ್ವಾತ್ । ವೃತ್ತಿಜನಕಾದದೃಷ್ಟೇನಾರ್ಥಾಂತರವಾರಣಾಯ ತು ವಿಶೇಷಣಮಿದಮ್ । ನ ಚಾವರಣಪದೇನೈವ ತದ್ವ್ಯುದಾಸೇ ಸ್ವವಿಷಯೇತಿ ವ್ಯರ್ಥಮ್ ; ಯದದೃಷ್ಟಂ ಸ್ವವಿಷಯಜ್ಞಾನಜನಕಂ ವಿಷಯಾಂತರಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಬಂಧಕತಯಾ ತದಾವಾರಕಂ, ತಾದೃಶಾದೃಷ್ಟಪೂರ್ವಕತ್ವೇನಾರ್ಥಾಂತರವಾರಕತ್ವಾತ್ । ನ ಚ-ಜಡೇ ಅಜ್ಞಾನಸ್ಯಾನಂಗೀಕಾರಾಚ್ಚಿತಶ್ಚಾಜ್ಞಾನಾದಿಸಾಕ್ಷಿತಯಾ ಭಾಸಮಾನತ್ವಾತ್ ಕ್ವಾವರಣಮಿತಿ–ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಆಜ್ಞಾನಾದಿಸಾಕ್ಷಿತಯಾ ಚಿತಃ ಪ್ರಕಾಶಮಾನತ್ವೇಽಪಿ ‘ಅಸ್ತಿ ಪ್ರಕಾಶತ' ಇತಿ ವ್ಯವಹಾರಾಭಾವೇನ ತದಂಶೇಽಜ್ಞಾನಾವರಣಸ್ಯಾವಶ್ಯಕತ್ವಾತ್ । ವಕ್ಷ್ಯತೇ ಚೈತತ್ । ಸ್ವನಿವರ್ತ್ಯೇತಿ ಚ ವಿಶೇಷಣಂ ವೃತ್ತಿಪ್ರತಿಬಂಧಕಾದೃಷ್ಟೇನಾರ್ಥಾಂತರವಾರಣಾಯ । ನ ಚ-ಚರಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋತ್ಪತ್ತಿಪ್ರತಿಬಂಧಕಾದೃಷ್ಟಸ್ಯ ತದನಿವರ್ತ್ಯತ್ವೇ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾಸಿದ್ಧಿಃ, ತನ್ನಿವರ್ತ್ಯತ್ವೇ ತದ್ವ್ಯುದಸನಮಶಕ್ಯಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ : ಪ್ರತಿಬಂಧಕಾದೃಷ್ಟೇ ವಿದ್ಯಮಾನೇ ನ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿರಿತಿ ಪ್ರಥಮಂ ತನ್ನಿವೃತ್ತೇಃ ಕಾರಣಾತ್ಮನಾ ಸ್ಥಿತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮ್ । ನ ಚೈವಮಪಿ ಸ್ವನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಮವ್ಯಾಹತಮ್ ; ಸ್ವನಿವರ್ತ್ಯಸ್ವರೂಪತ್ವೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಾತ್ । ಅಂಧಕಾರೇಣಾರ್ಥಾಂತರವಾರಣಾರ್ಥಮಿದಮಿತಿ ಕೇಚಿತ್ । ತನ್ನ; ಸ್ವದೇಶಗತೇತ್ಯನೇನೈವ ತದ್ವ್ಯುದಾಸಾತ್ । ಯಥಾ ಚ ವೃತ್ತಿಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ವಿಷಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯೇನ ಸಹೈಕಲೋಲೀಭಾವಾದಜ್ಞಾನನಿವರ್ತಕತ್ವಂ, ತಥೋಕ್ತಂ ಪ್ರಾಕ್ । ಸ್ವದೇಶಗತೇತಿ ಚ ವಿಶೇಷಣಂ ವಿಷಯಗತಾಜ್ಞಾತತ್ವೇನಾರ್ಥಾಂತರವಾರಣಾಯ । ಯದ್ಯಪ್ಯವಿದ್ಯಾವಿಷಯತ್ವರೂಪಮಜ್ಞಾತತ್ವಮಸಿದ್ಧಮ್ , ಜ್ಞಾತತ್ವಾಭಾವರೂಪಂ ತು ಪ್ರಥಮವಿಶೇಷಣೇನೈವ ಪರಾಸ್ತಂ; ತಥಾಪಿ ಪ್ರಥಮೇನ ಪ್ರಾಗಭಾವವ್ಯುದಾಸಾತ್ಯಂತಾಭಾವವ್ಯುದಾಸಾಯ ಚತುರ್ಥಮಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ನನು ಕಥಂ ಜ್ಞಾನಾಶ್ರಯಗತತ್ವಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ? ವೃತ್ತ್ಯಾದಿರೂಪಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಜ್ಞಾನಾಶ್ರಯಚಿದನಾಶ್ರಿತತ್ವಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ; ಅಂತಃಕರಣಸ್ಯ ಚಿದಾಶ್ರಿತತ್ವೇನ ತದ್ವೃತ್ತೇಸ್ತತ್ಪ್ರತಿಫಲಿತಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ವಾ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಚಿದಾಶ್ರಿತತ್ವಸಂಭವಾತ್ , ಕಿಂಚಿದವಚ್ಛಿನ್ನತದಾಶ್ರಿತಸ್ಯಾಪಿ ತದಾಶ್ರಿತತ್ವಾನಪಾಯಾತ್ , ಕರ್ಣಶಷ್ಕುಲ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಾಕಾಶಾಶ್ರಿತಸ್ಯ ಶಬ್ದಸ್ಯಾಕಾಶಾಶ್ರಿತತ್ವವತ್ । ಏವಂ ಚ ಭಾವಾಭಾವಸಾಧಾರಣಮಾವರಣಮಿತಿ ಮತೇನ ಸಾಧ್ಯಮುಪಪಾದಿತಮ್ । ಅಭಾವೋ ನಾವಾರಕ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತು ಸಾಧ್ಯದ್ವಯೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ । ಸ್ವಪ್ರಾಗಭಾವಾತಿರಿಕ್ತಸ್ವನಿವರ್ತ್ಯಸ್ವದೇಶಗತವಸ್ತ್ವಂತರಪೂರ್ವಕಮಿತ್ಯೇಕಮ್ । ಸ್ವವಿಷಯಾವರಣ (ಸ್ವನಿವರ್ತ್ಯಸ್ವದೇಶಗತವಸ್ತ್ವಂತರ) ಪೂರ್ವಕಮಿತ್ಯಪರಮಿತಿ ನ ಕಿಂಚಿದಸಮಂಜಸಮ್ । ಹೇತೌ ಚ ಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಂ ಪ್ರಕಾಶಕಪದವಾಚ್ಯತ್ವಂ, ಅಪ್ರಕಾಶವಿರೋಧಿತ್ವಂ ವಾ ಜ್ಞಾನಾಲೋಕಯೋಃ ಸಾಧಾರಣಮ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಪ್ರಕಾಶಕಪದವಾಚ್ಯತ್ವಂ ನಾಮಕರಣವಶಾತ್ ಕಸ್ಮಿಂಶ್ಚಿತ್ ಪುರುಷೇಽಪ್ಯಸ್ತಿ; ತಥಾಪಿ, ಪ್ರಕಾಶಕಶಬ್ದೇನ ಶಾಸ್ತ್ರೇ ಸರ್ವದೇಶಕಾಲಯೋರ್ವಾ ವ್ಯವಹ್ರಿಯಮಾಣತ್ವಂ ತದ್ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ । ಅಥವಾಸ್ತು ಸಾಧಾರಣಮ್ । ಅಪ್ರಕಾಶಿತಾರ್ಥಗೋಚರೇತಿ ವಿಶೇಷಣಾತ್ ವ್ಯಭಿಚಾರವ್ಯುದಾಸಃ । ಅಪ್ರಕಾಶಿತತ್ವಂ ಚ ‘ನ ಪ್ರಕಾಶತ' ಇತಿ ವ್ಯವಹಾರಗೋಚರತ್ವಮ್ , ತಚ್ಚ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಚೈತನ್ಯೇಽಪ್ಯಸ್ತೀತ್ಯುಪಪಾದಿತಮ್ । ಏವಂ ನಿರುಕ್ತಾಪ್ರಕಾಶ ವಿರೋಧಿತ್ವಮಪಿ ಜ್ಞಾನಾಲೋಕಯೋಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧಮ್ । ಉಕ್ತಂ ಚ ವಿವರಣೇ–‘ಜ್ಞಾನಪ್ರಕಾಶ್ಯತ್ವಾದಜ್ಞಾನವಿರೋಧಿತ್ವಾದನ್ಯದೇವ ಆಲೋಕಪ್ರಕಾಶ್ಯತ್ವಂ ತಮೋವಿರೋಧಿತ್ವಂ ನಾಮೇತಿ । ಅತ ಉಭಯೋರೇವ ಸಾಕ್ಷಾದಪ್ರಕಾಶವಿರೋಧಿತ್ವಸಂಭವಾನ್ನೇಂದ್ರಿಯಸನ್ನಿಕಷಾದೌ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ । ಏವಂ ಚಾಪ್ರಕಾಶಿತಾರ್ಥಗೋಚರತ್ವೇ ಸತಿ ಪ್ರಕಾಶಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಾತ್ ಅಪ್ರಕಾಶವಿರೋಧಿಪ್ರಕಾಶತ್ವಾದಿತಿ ವಾ ಹೇತುಃ ಪರ್ಯವಸಿತಃ । ವಿಪರ್ಯಯವಿಷಯಸ್ತು ನಾಜ್ಞಾತಃ; ವಿಪರ್ಯಯಾನ್ಯಕಾಲಾಸತ್ತ್ವೇನ ತಸ್ಯಾನಿರ್ವಚನೀಯಸ್ಯ ಮಾನಗೋಚರತ್ವಾಭಾವೇನ ಪ್ರಕಾಶಪ್ರಾಕ್ಕಾಲಸತ್ತ್ವಘಟಿತಾಪ್ರಕಾಶಿತತ್ವಾಸಂಭವಾತ್ , ಅತ ಏವ ಸ ನಾಪ್ರಕಾಶವಿರೋಧೀ; ಸ್ವವಿಷಯೇ ಅಪ್ರಕಾಶಾಭಾವಾತ್ ; ಅಧಿಷ್ಠಾನಾಪ್ರಕಾಶಸ್ತು ತಸ್ಯ ಜನಕ ಏವ । ಸ್ಮರಣೇ ಚ ವ್ಯಭಿಚಾರಾಭಾವಃ ಸ್ಪಷ್ಟಃ । ಅನುಕೂಲತರ್ಕಶ್ಚ ತ್ವದುಕ್ತಮರ್ಥಂ ನ ಜಾನಾಮೀತಿ ಪ್ರತೀತ್ಯನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾದಿರೂಪಃ ಪ್ರಾಗುಕ್ತ ಏವ । ಏತೇನ ಗೋಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವೇನ ಪೃಥಿವ್ಯಾ ಅಪಿ ಶೃಂಗಿತ್ವಾನುಮಾನಾಪಾತೋಽಪಾಸ್ತಃ। ತತ್ರಾನುಕೂಲತರ್ಕಾಭಾವಾತ್ । ಅಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪೇಣಾಜ್ಞಾನಾವಿಷಯತ್ವೇಽಪಿ ತದ್ಭಾವತ್ವಾದಿಕಮಜ್ಞಾನವಿಷಯೋ ಭವತ್ಯೇವ; ತಸ್ಯಾಜ್ಞಾನಗ್ರಾಹಕಸಾಕ್ಷ್ಯಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ತತ್ರ ವಿವಾದೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಏವಂ ಪ್ರಮಾಯಾ ಸ್ವವಿಷಯಾವರಣಭಾವಪೂರ್ವಕತ್ವಮಪಿ ನ ಪ್ರಮಾಸ್ವರೂಪಗ್ರಾಹಕಸಾಕ್ಷಿಗ್ರಾಹ್ಯಮ್ । ತಥಾಚ ತದ್ಗ್ರಾಹಿಕಾಯಾ ಏತಸ್ಯಾ ಅನುಮಿತೇಃ ಸಾಧ್ಯಸಾಧನೋಭಯಾಧಿಕರಣತ್ವಾತ್ ನ ಕೋಽಪಿ ದೋಷಃ । ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಚಾಂಧಕಾರಾವ್ಯವಹಿತೋತ್ಪತ್ತಿಕತ್ವಂ ವಿಶೇಷಣಮ್ । ತೇನ ನ ಪ್ರಥಮಪದವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ನ ವಾ ದ್ವಿತೀಯಾದಿಪ್ರಭಾಯಾಂ ಸಾಧ್ಯಸಾಧನವೈಕಲ್ಪ್ಯಮ್ । ವಿಸ್ತರೇಣ ಚಾನ್ಯತ್ರ ವ್ಯುತ್ಪಾದಿತಮಿದಮಸ್ಮಾಭಿಃ । ನನು-ಅನಾದಿತ್ವೇ ಸತಿ ಭಾವತ್ವಮಭಾವವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಂ ವಾ, ನ ನಿವರ್ತ್ಯನಿಷ್ಠಮ್, ಅನಾದಿಭಾವಮಾತ್ರವೃತ್ತಿಧರ್ಮತ್ವಾತ್ , ಅನಾದ್ಯಭಾವವಿಲಕ್ಷಣಮಾತ್ರವೃತ್ತಿತ್ವಾದ್ವಾ, ಆತ್ಮತ್ವವತ್ । ನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಂ ವಾ, ನಾನಾದಿಭಾವನಿಷ್ಠಂ, ಅನಾದ್ಯಭಾವವಿಲಕ್ಷಣನಿಷ್ಠಂ ನೇತಿ ವಾ, ನಿವರ್ತ್ಯಮಾತ್ರವೃತ್ತಿತ್ವಾತ್ , ಪ್ರಾಗಭಾವತ್ವವತ್ । ಅನಾದಿತ್ವಂ ವಾ, ನಾವರಣನಿಷ್ಠಮ್, ಅನಾದಿಮಾತ್ರವೃತ್ತಿತ್ವಾತ್ , ಪ್ರಾಗಭಾವತ್ವವತ್ । ಪ್ರಮಾಣಜ್ಞಾನಂ ವಾ ಅನಾದ್ಯಭಾವಾನ್ಯಾನಾದ್ಯನಿವರ್ತಕಮ್ , ಜ್ಞಾನತ್ವಾತ್ , ಭ್ರಮವದಿತ್ಯಾದಿನಾ ಸತ್ಪ್ರತಿಪಕ್ಷತಾ; ಕೃತ್ಯಭಾವಮಾತ್ರೇಣಾಕೃತಸ್ಯ ಕೃತಿವತ್ ಪೂರ್ವಪ್ರಕಾಶಾಭಾವಮಾತ್ರೇಣಾಪ್ರಕಾಶಿತಸ್ಯ ಪ್ರಕಾಶೋಪಪತ್ತೇರಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಂ ಚೇತಿ–ಚೇನ್ನ; ಅನುಕೂಲತರ್ಕಾಭಾವೇನಾಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾತ್ , ಸಿದ್ಧಾಂತಿಹೇತೋಶ್ಚಾನುಕೂಲತರ್ಕಸದ್ಭಾವೇನ ಸಾಧ್ಯವ್ಯಾಪ್ಯತ್ವೇ ನಿಶ್ಚಿತೇ ಸತ್ಪ್ರತಿಪಕ್ಷಾಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾದೀನಾಮನವಕಾಶಾತ್ । ಅನಾದಿಭಾವತ್ವಸ್ಯ ನಿವರ್ತ್ಯಾವೃತ್ತಿತ್ವೇಽಪ್ಯವಿದ್ಯಾಯಾ ಭಾವವಿಲಕ್ಷಣಾಯಾ ನಿವರ್ತ್ಯತ್ವೋಪಪತ್ತೇರಾದ್ಯಾನುಮಾನೇನಾವಿರೋಧಶ್ಚ । ದ್ವಿತೀಯೇ ತ್ವನಾಶ್ರಿತಮಾತ್ರವೃತ್ತಿತ್ವಮುಪಾಧಿಃ । ತೃತೀಯಚತುರ್ಥಯೋಃ ಸಕಲನಿವರ್ತ್ಯಾವೃತ್ತಿತ್ವಮುಪಾಧಿಃ । ಪಂಚಮೇ ಸಕಲಾನಾದ್ಯವೃತ್ತಿತ್ವಮುಪಾಧಿಃ । ಷಷ್ಠೇ ಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಸಾಧ್ಯಾಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಚ ದೂಷಣಾನಿ । ತತ್ತ್ವಪ್ರದೀಪಿಕೋಕ್ತಂ ಚ–ಚೈತ್ರಪ್ರಮಾ, ಚೈತ್ರಗತಪ್ರಮಾಪ್ರಾಗಭಾವಾತಿರಿಕ್ತಾನಾದಿನಿವರ್ತಿಕಾ, ಪ್ರಮಾತ್ವಾನ್ಮೈತ್ರಪ್ರಮಾವತ್ ; ವಿಗೀತೋ ವಿಭ್ರಮಃ, ಏತಜ್ಜನಕಾಬಾಧ್ಯಾತಿರಿಕ್ತೋಪಾದಾನಕಃ, ವಿಭ್ರಮತ್ವಾತ್ , ಸಂಮತವದಿತಿ । ಅತ್ರಾದ್ಯೇ ಸುಖಾದಿಜ್ಞಾನೇಷು ನ ಬಾಧಃ; ಅಂತಃಕರಣವೃತ್ತೇರೇವ ಪ್ರಮಾಪದೇನೋಕ್ತೇಃ । ಚೈತ್ರಗತತ್ವಂ ಚ ನಾನಾದೇರ್ವಿಶೇಷಣಮ್ ; ಮೈತ್ರಪ್ರಮಾಯಾಶ್ಚೈತ್ರನಿಷ್ಠಾನಾದಿನಿವರ್ತಕತ್ವಾಭಾವೇನ ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಸಾಧ್ಯವೈಕಲ್ಯಾಪಾತಾತ್ , ಕಿಂತು ಪ್ರಮಾತದಭಾವಯೋರನ್ಯತರಸ್ಯ; ಪ್ರಮಾಯಾಶ್ಚಾತ್ಮಗತತ್ವಂ ಪ್ರಾಗ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್, ಸಾಧ್ಯೇ ತು ಪ್ರಮಾಪದಮುಪರಂಜಕಮೇವ । ಯದಿ ತ್ವಭಾವೇ ಪ್ರಾಗಿತಿ ವಿಶೇಷಣಂ ನಾಸ್ತಿ, ‘ತದಾ ಭಾವರೂಪಾಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವಾಭಾವಾಭಾವತ್ವೇನ ತದತಿರಿಕ್ತಾನಾದಿನಿವರ್ತಕತ್ವೇ ಬಾಧವಾರಣಾಯ । ಚೈತ್ರಾಸಮವೇತತ್ವಂ ಚೈತ್ರಾನ್ಯಸಮವೇತತ್ವಂ ಚ ನೋಪಾಧಿಃ; ಚೈತ್ರಸುಖಾದೌ ವ್ಯಭಿಚಾರೇಣ ಸಾಧ್ಯಾವ್ಯಾಪಕತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಚೈತ್ರಪ್ರಮಾ ಚೈತ್ರಗತಸ್ಯಾಭಾವಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಯಾನಾದೇರ್ನಿವರ್ತಿಕಾ ನ, ಪ್ರಮಾತ್ವಾತ್ , ಮೈತ್ರಪ್ರಮಾದಿವದಿತಿ ಸತ್ಪ್ರತಿಪಕ್ಷಃ ಪ್ರತಿಯೋಗಿಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧಿಭ್ಯಾಂ ವ್ಯಾಹತೇಃ । ಚೈತ್ರಗತಪ್ರಮಾಭಾವಾತಿರಿಕ್ತಾಭಾವನಿವರ್ತಕತ್ವಂ ತು ನೋಪಾಧಿಃ; ಚೈತ್ರಗತಪ್ರಮಾ ಭಾವಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ಸ್ವಜನ್ಯವ್ಯವಹಾರಪ್ರಾಗಭಾವಸ್ಯ ನಿವರ್ತಕತಯಾ ಪಕ್ಷೇ ಸಾಧನವ್ಯಾಪಕತ್ವಾತ್ । ವಿಪಕ್ಷಬಾಧಕಸತ್ತ್ವಾಚ್ಚ ನಾಭಾಸಸಾಮ್ಯಮ್ । ಅತ ಏವ ದ್ವಿತೀಯಾನುಮಾನಮಪಿ ಸಮ್ಯಕ್ । ನಚ–ವಿಗೀತೋ ವಿಭ್ರಮಃ, ಏತಜ್ಜ್ಞಾನಜನಕಬಾಧ್ಯಾತಿರಿಕ್ತೋಪಾದಾನಕಃ, ವಿಭ್ರಮತ್ವಾತ್ , ಸಂಮತವದಿತಿ ಸತ್ಪ್ರತಿಪಕ್ಷ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಬಾಧ್ಯಸ್ಯ ತ್ವನ್ಮತೇ ಅಜನಕತ್ವಾತ್ ; ಸಾಧ್ಯಾಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ, ಬ್ರಹ್ಮಾವಿದ್ಯೋಭಯೋಪಾದಾನಕತ್ವೇನಾವಿರೋಧಾಚ್ಚ । ನವ್ಯಾಸ್ತು ವಿಮತಾ ಪ್ರಮಾ, ಪ್ರಮಾಭಾವಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಯಾನಾದೇರ್ನಿವರ್ತಿಕಾ, ಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ , ಘಟವತ್ ; ಭ್ರಮಾನುತ್ತರಪ್ರಮಾ, ಸ್ವಾಭಾವಾತಿರಿಕ್ತಸ್ವವಿರೋಧಿನಿವರ್ತಿಕಾ, ಪ್ರಮಾತ್ವಾತ್ , ಪ್ರಮೋತ್ತರಪ್ರಮಾವತ್ , ಜ್ಞಾನತ್ವಂ, ಸ್ವವಿಷಯಾವರಣನಿವರ್ತಕನಿಷ್ಠಮ್ , ಅಪ್ರಕಾಶಿತಾರ್ಥಪ್ರಕಾಶವೃತ್ತಿತ್ವಾತ್ , ಆಲೋಕತ್ವವತ್ ; ಅನಿತ್ಯಜ್ಞಾನಂ, ಅಭಾವತ್ವಾನಧಿಕರಣಸ್ವವಿರೋಧಿಸಮಾನಾಧಿಕರಣಮ್, ಪ್ರಯತ್ನಾನ್ಯತ್ವೇ ಸತಿ ಸವಿಷಯತ್ವೇ ಸತ್ಯನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ , ಅನಿತ್ಯೇಚ್ಛಾವತ್ ; ಸಾ ಹಿ ತಾದೃಗ್ದ್ವೇಷಸಮಾನಾಧಿಕರಣಾ । ನ ಚೈತೇಷು ಅಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಶಂಕಾ; ವಿಪಕ್ಷಬಾಧಕತರ್ಕಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾತ್ । ಏವಮನ್ಯದಪ್ಯೂಹನೀಯಮ್ । ಜ್ಞಾನವಿರೋಧಿತ್ವಂ, ಅನಾದಿಭಾವತ್ವಸಮಾನಾಧಿಕರಣಮ್ , ಸಕಲಜ್ಞಾನವಿರೋಧಿವೃತ್ತಿತ್ವಾತ್ , ದೃಶ್ಯತ್ವವತ್ । ಯದ್ವಾ ಅನಾದ್ಯಭಾವವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಂ ಜ್ಞಾನವಿರೋಧಿವೃತ್ತಿ, ಅನಾದ್ಯಭಾವವಿಲಕ್ಷಣಮಾತ್ರವೃತ್ತಿತ್ವಾತ್ , ಅಭಿಧೇಯತ್ವವದಿತಿ । ಏವಮಭಾವವಿಲಕ್ಷಣಾಜ್ಞಾನೇ ಅನುಮಾನಾನ್ಯೂಹನೀಯಾನಿ ॥

ಏವಂ ಶ್ರುತಯಶ್ಚ । ತತ್ರ ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ಅಷ್ಟಮಾಧ್ಯಾಯೇ-'ತದ್ಯಥಾಪಿ ಹಿರಣ್ಯಂ ನಿಧಿನಿಹಿತಮಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾ ಉಪರ್ಯುಪರಿ ಸಂಚರಂತೋ ನ ವಿಂದೇಯುರೇವಮೇವೇಮಾಃ ಸರ್ವಾಃ ಪ್ರಜಾ ಅಹರಹರ್ಗಚ್ಛಂತ್ಯ ಏತಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ನ ವಿಂದಂತ್ಯನೃತೇನ ಪ್ರತ್ಯೂಢಾ' ಇತಿ ಶ್ರುತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಬಂಧಕತ್ವೇನಾನೃತಂ ಬ್ರುವಾಣಾ ತಾದೃಗಜ್ಞಾನೇ ಪ್ರಮಾಣಮ್ । ನ ಚ ಋತಶಬ್ದಸ್ಯ ‘ಋತಂ ಪಿಬಂತಾವಿ'ತ್ಯತ್ರ ಸತ್ಕರ್ಮಣಿ ಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಾತ್ ‘ಋತಂ ಸತ್ಯಂ ತಥಾ ಧರ್ಮ” ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇಶ್ಚ ಋತಶಬ್ದಸ್ಯ ಸತ್ಕರ್ಮಪರತ್ವಾದನೃತಶಬ್ದಸ್ಯ ದುಷ್ಕರ್ಮಪರತ್ವಮಿತಿ–ವಾಚ್ಯಮ್; ಉತ್ತರತ್ರ ‘ಯ ಆತ್ಮಾಪಹತಪಾಪ್ಮೇ‘ತ್ಯಾದಿನಾ ಆತ್ಮನೋಽಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನೇನ ದುಷ್ಕರ್ಮಪ್ರತ್ಯೂಢತ್ವವಿರೋಧಾತ್, ಸುಷುಪ್ತೌ ಕರ್ಮಮಾತ್ರನಾಶೇ ದುಷ್ಕರ್ಮಣೋಽಪ್ಯಭಾವಾತ್ , ಕಾರಣಾತ್ಮನಾವಸ್ಥಾನೇ ಚಾಜ್ಞಾನಸ್ಯಾವಶ್ಯಕತ್ವಾತ್ , ಕರ್ಮಣ ಆವರಣತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ । ಬ್ರಹ್ಮವೇದನಪ್ರತಿಬಂಧಕತಯಾ ಹ್ಯನಾದಿಬ್ರಹ್ಮಾವಾರಕಂ ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯಂ ವಾಚ್ಯಮ್ । ತಥಾಚ ಕರ್ಮೇವ ಪ್ರಧಾನಮಪಿ ನಾನೃತಪದಾಭಿಧೇಯಮ್; ತಯೋರ್ಜ್ಞಾನಾನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಾತ್ । ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯತ್ವೇ ಚ ‘ಭೂಯಶ್ಚಾಂತೇ ವಿಶ್ವಮಾಯಾನಿವೃತ್ತಿರಿ‘ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿರ್ಮಾನಮ್ । ನ ಚ–ಅತ್ರ ನಿವೃತ್ತಿಸ್ತರಣಮಾತ್ರಮ್, ‘ಮಾಯಾಮೇತಾಂ ತರಂತಿ ತೇ' ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಜ್ಞಾನಹೇತುಕತರಣಸ್ಯ ನಿವೃತ್ತ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ಯಾಸಂಭವೇನ ಉಭಯೋಶಮಾತ್ರಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ನ ಚ–‘ತಮ ಆಸೀ'ದಿತ್ಯಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಪ್ರತಿಪಾದಕಸ್ಯ ಬಾಧಕಂ ವಿನಾ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಸತ್ತ್ವಪರತ್ವೇನ ಕಥಮಾವರಣಸ್ಯಾನೃತತ್ವಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್, ‘ನಾಸದಾಸೀನ್ನೋಸದಾಸೀ'ದಿತ್ಯನೇನ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತ್ವತುಚ್ಛತ್ವಯೋರ್ನಿಷೇಧೇನ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಸತ್ತ್ವಪರತ್ವಾತ್ । ನ ಚ–ಅನೇನ ಮಾಯಾ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ; ಮಾಯಾಶಬ್ದಾರ್ಥಶ್ಚ ನಾಜ್ಞಾನಮ್, ಮಾಯಿನೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಜ್ಞಾನಿತ್ವೇ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವನಿರವದ್ಯತ್ವಾದಿಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಉಪಾಧೇಃ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಪಕ್ಷಪಾತಿತ್ವೇನೇಶ್ವರಾಸಾರ್ವಇಯಾದ್ಯಾಪಾದನಾಯೋಗಾತ್, ಸಾರ್ವಜ್ಞಾದ್ಯಶ್ವೈರ್ಯಸ್ಯ ಮಾಯಾನಿಬಂಧನತ್ವಾಚ್ಚ । ನ ಚ–'ಮಯ ಜ್ಞಾನ‘ ಇತಿ ಧಾತ್ವರ್ಥಾನುಸಾರಾತ್ ಮಾಯಾ ಕಥಮಜ್ಞಾನಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ‘ಏವಮೇವೈಷಾ ಮಾಯಾ ಸ್ವಾವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾನಿ ಪರಿಪೂರ್ಣಾನಿ ಕ್ಷೇತ್ರಾಣಿ ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ ಜೀವೇಶಾವಾಭಾಸೀಕರೋತಿ ಮಾಯಾ ಚಾವಿದ್ಯಾ ಚ ಸ್ವಯಮೇವ ಭವತೀ‘ತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಮಾಯಾವಿದ್ಯಯೋರೈಕ್ಯಪ್ರತಿಪಾದನಾನ್ಮಾಯಾ ಅಜ್ಞಾನಮೇವ; ‘ಘಟ ಚೇಷ್ಟಾಯಾ'ಮಿತಿ ಧಾತುಜಸ್ಯಾಪಿ ಘಟಶಬ್ದಸ್ಯ ಚೇಷ್ಟಾವಾಚಕತ್ವಾಭಾವವದತ್ರಾಪಿ ಜ್ಞಾನವಾಚಕತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಮಾಯಾ ಪ್ರಜ್ಞಾ ವಯುನಮಿತಿ ಜ್ಞಾನಪರ್ಯಾಯೇ ನಿಘಂಟುಕಾರವಚನಂ ಚ ಜ್ಞಾನಾಕಾರಪರಿಣಾಮಿತ್ವಾದಜ್ಞಾನಸ್ಯೋಪಪನ್ನಮ್ । ವೃತ್ತಿಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಜ್ಞಾನಾಭಿನ್ನತ್ವಾತ್ ಅಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವಾನಿರ್ವಚನೀಯವಿಚಿತ್ರಶಕ್ತಿಯೋಗಾತ್ ನ ವಿಚಿತ್ರಶಕ್ತಿಮತಿ ಮಾಯಾಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾನುಪಪತ್ತಿಃ, ಕ್ವಚಿನ್ಮಣಿಮಂತ್ರಾದೌ ತತ್ಪ್ರಯೋಗಸ್ತೂಪಚಾರಾತ್ । ನ ಚ-ಶುಕ್ತಿರೂಪ್ಯಾದೌ ಮಾಯಾಶಬ್ದಾಪ್ರಯೋಗಾತ್ ನ ಮೃಷಾರ್ಥೋಽಯಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್, ವಜ್ರಾದೌ ಪೃಥಿವೀತ್ವಾದಿವ್ಯವಹಾರಾಭಾವೇಽಪಿ ಪೃಥಿವೀತ್ವವತ್ ವ್ಯವಹಾರಾಭಾವೇಽಪಿ ಮಾಯಾತ್ವಾನಪಾಯಾತ್, ಐಂದ್ರಜಾಲಿಕಾದೌ ಬಹುಶೋ ಮಾಯಾಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಾಚ್ಚ, ಮಾಯಾಯಾ ಅಜ್ಞಾನಾನ್ಯತ್ವೇ ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯತ್ವವಿರೋಧಾಚ್ಚ । ನೀಹಾರತಮಃಶಬ್ದಾವಪ್ಯಸ್ಮಿನ್ಮತೇ ಅಜ್ಞಾನಸ್ಯಾವಾರಕತ್ವಾದ್ಯುಜ್ಯೇತೇ, ನಾನ್ಯಮತೇ । ಅನೃತನೀಹಾರಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ದುಷ್ಕರ್ಮಪರತ್ವೇ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೋಕ್ತಜೀವೇಶಭೇದಕತ್ವೋಪಾದಾನತ್ವಾದಿವಿರೋಧಶ್ಚ । ‘ತಸ್ಮಾದನೃತೇನ ಪ್ರತ್ಯೂಢಾಃ' 'ನೀಹಾರೇಣ ಪ್ರಾವೃತಾಃ‘ ‘ತಮ ಆಸೀತ್’ ‘ಮಾಯಾಂ ತು ಪ್ರಕೃತಿಂ ವಿದ್ಯಾತ್‘ ‘ಅಜಾಮೇಕಾಂ ಲೋಹಿತಶುಕ್ಲಕೃಷ್ಣಾಮ್‘ ‘ಅವಿದ್ಯಾಯಾಮಂತರೇ ವರ್ತಮಾನಾಃ‘ ‘ಭೂಯಶ್ಚಾಂತೇ ವಿಶ್ವಮಾಯಾನಿವೃತ್ತಿರಿ‘ತ್ಯಾದ್ಯಾಃ ಶ್ರುತಯೋ ವರ್ಣಿತಾ ಅಜ್ಞಾನೇ ಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ ಸ್ಥಿತಮ್ ॥

ಜೀವಸ್ಯಾನವಚ್ಛಿನ್ನಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಾಪ್ರಕಾಶಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತಿಶ್ಚ ತತ್ರ ಮಾನಮ್ । ನ ಚ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಭೇದೇನೈವ ತಾದೃಗಪ್ರಕಾಶೋಪಪತ್ತಿಃ; ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಭೇದಸ್ಯಾಗ್ರೇ ನಿರಸಿಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ । ನ ಚಾನವಚ್ಛಿನ್ನಾನಂದಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಕಾಶಮಾನಪ್ರತ್ಯಙ್ಮಾತ್ರತ್ವೇನಾಪ್ರಕಾಶಮಾನತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಃ; ಶರೀರಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಸ್ಯಾತ್ಮನಿ ಸ್ವರೂಪಭೇದಸ್ಯಾತ್ಮಾಕಾರೇಣ ಪ್ರಕಾಶಮಾನತ್ವೇಽಪಿ ಭೇದಾಕಾರೇಣಾಪ್ರಕಾಶಮಾನತ್ವವದ್ರೂಪಾಂತರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಕಾಶಮಾನತ್ವೇಽಪಿ ಉಕ್ತಾಕಾರೇಣಾವಿದ್ಯಾವಶಾದಪ್ರಕಾಶಮಾನತ್ವೋಪಪತ್ತೇರುಕ್ತತ್ವಾತ್ । (೨) ಭ್ರಮಸ್ಯ ಸೋಪಾದಾನತ್ವಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತಿರಪಿ ಅವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಪ್ರಮಾಣಮ್ । ನ ಚಾಂತಃಕರಣಮುಪಾದಾನಮ್ । ಅಂತಃಕರಣಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಜನನೇ ಪ್ರಮಾಣವ್ಯಾಪಾರಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇನ ಪ್ರಮಾಣಾವಿಷಯೇ ಶುಕ್ತಿರೂಪ್ಯಾದೌ ಜ್ಞಾನಾಜನಕತ್ವಾತ್ , ಸಾದಿತ್ವೇನಾನಾದಿಭ್ರಮಪರಂಪರಾನುಪಾದಾನತ್ವಾಚ್ಚ । ನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮೈವೋಪಾದಾನಮ್ । ತಸ್ಯಾಪರಿಣಾಮಿತ್ವಾತ್ । ನಚ ವಿವರ್ತಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇನ ಶುಕ್ತ್ಯಾದೇರಿವೋಪಾದಾನತ್ವಮ್ ; ಅವಿದ್ಯಾಮಂತರೇಣಾತಾತ್ತ್ವಿಕಾನ್ಯಥಾಭಾವಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ವಿವರ್ತಸ್ಯೈವಾಸಂಭವಾತ್ , ಶುಕ್ತ್ಯಾದೇರಧಿಷ್ಠಾನಾವಚ್ಛೇದಕತಯಾ ವಿವರ್ತಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚ-ಉಪಾದಾನಾಪೇಕ್ಷಸ್ಯ ವಿವರ್ತಸ್ಯ ತಾತ್ತ್ವಿಕಾತಿರಿಕ್ತೋಪಾದಾನಕಲ್ಪನವದವಿದ್ಯಾದೇರಾಶ್ರಯಸಾಪೇಕ್ಷಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾತಿರಿಕ್ತಮತಾತ್ತ್ವಿಕಮಧಿಕರಣಂ ಕಲ್ಪ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ವಿಕಾರಿತ್ವೇ ಅನಿತ್ಯತ್ವಾದಿಪ್ರಸಕ್ತಿವತ್ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇ ಬಾಧಕಾಭಾವೇನ ದ್ವಿತೀಯಸ್ಯಾಧಿಕರಣಸ್ಯಾಕಲ್ಪನಾತ್ । ನ ಚ ಅಸತ್ಯಸ್ಯ ಸತ್ಯರೂಪಾಂತರಾಪತ್ತಿಲಕ್ಷಣಪರಿಣಾಮ್ಯನಪೇಕ್ಷತ್ವೇನ ಪರಿಣಾಮಿತ್ವೇನಾಪಿ ನಾವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪನಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಪರಿಣಾಮಿಸತ್ತಾಸಮಾನಸತ್ತಾಕತ್ವನಿಯಮೇನಾಸತ್ಯತ್ವಸ್ಯೈವಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚ-ಘಟಾದೌ ಸ್ವಸಮಾನಸತ್ತಾಕೋಪಾದಾನಕತ್ವದರ್ಶನೇನ ಪ್ರಪಂಚೇಽಪಿ ತಾದೃಶೋಪಾದಾನಕಲ್ಪನೇ ಘಟಾದೇಃ ಸ್ವಾಘಿಕಸತ್ತಾಕೋಪಾದಾನಾನಪೇಕ್ಷತ್ವವತ್ ವಿಯದಾದೇರಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಾನುಪಾದಾನಕತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ‘ತದಭಿಧ್ಯಾನಾದೇವ ತು ತಲ್ಲಿಂಗಾತ್ಸಃ' ಇತ್ಯನೇನ ನ್ಯಾಯೇನ ಘಟಾದೇರಪಿ ಮೃದವಸ್ಥಚೈತನ್ಯೋಪಾದಾನಕತಯಾ ತಾದೃಶೋಪಾದಾನಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಾಸಿದ್ಧೇಃ । ಅತ ಏವ ರೂಪ್ಯೇಽಪಿ ಸ್ವಸಮಾನಸತ್ತಾಕಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತಸ್ಯಾಪಿ ಕಲ್ಪನಾಪತ್ತಿರಿತಿ-ನಿರಸ್ತಮ್; ನಿಮಿತ್ತಮಾತ್ರೇ ವಾ ಇಯಂ ಕಲ್ಪನಾ, ವಿಶೇಷೇ ವಾ । ನಾದ್ಯಃ; ಅಧಿಷ್ಠಾನರೂಪನಿಮಿತ್ತಸ್ಯ ಸರ್ವತ್ರಾಧಿಕಸತ್ತಾಕತ್ವಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯೇ ತೂತ್ತರೋತ್ತರಭ್ರಮೇ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಭ್ರಮಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತತ್ವೇನೇಷ್ಟಾಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ–ತ್ರಿಗುಣಾತ್ಮಕಂ ಪ್ರಧಾನಮುಪಾದಾನಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ತಸ್ಯಾಸತ್ಯತ್ವೇ ಅವಿದ್ಯಾನತಿರೇಕಾತ್ । ಸತ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಸಾವಯವಂ, ನಿರವಯವಂ ವಾ । ಆದ್ಯೇ ಅನಾದಿತ್ವಭಂಗಃ । ದ್ವಿತೀಯೇ ಪರಿಣಾಮಿತ್ವಾಯೋಗೋ ಬ್ರಹ್ಮವತ್ । ನ ಚಾವಿದ್ಯಾಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಸಮಃ ಪರ್ಯನುಯೋಗಃ; ತಸ್ಯಾಃ ಕಾಲ್ಪನಿಕತ್ವೇನ ಪರ್ಯನುಯೋಗಾಯೋಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಪತ್ತಿರವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಪ್ರಮಾಣಮ್ ॥

ಸಾ ಚಾವಿದ್ಯಾ ಸಾಕ್ಷಿವೇದ್ಯಾ, ನ ತು ಶುದ್ಧಚಿತ್ಪ್ರಕಾಶ್ಯಾ । ಸಾಕ್ಷೀ ಚಾವಿದ್ಯಾವೃತ್ತಿಪ್ರತಿವಿಂಬಿತಚೈತನ್ಯಮ್ । ತೇನ–ನಿರ್ದೋಷಚಿತ್ಪ್ರಕಾಶ್ಯತ್ವೇನಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತ್ವಾಪತ್ತಿಃ, ಮೋಕ್ಷೇಽಪಿ ತತ್ಪ್ರಕಾಶಾಪತ್ತಿಃ, ನ ಚ ತದಾನೀಮವಿದ್ಯಾಯಾ ನಿವೃತ್ತತ್ವಾತ್ ಪ್ರಕಾಶಾಭಾವಃ; ಪ್ರತೀತಿಮಾತ್ರಶರೀರಸ್ಯ ಪ್ರತೀತ್ಯನುವೃತ್ತೌ ನಿವೃತ್ತ್ಯಯೋಗಾದಿತ್ಯಾದಿದೋಷಾನವಕಾಶಃ ॥ ಅತ ಏವೋಚ್ಯತೇ ರಾಹುವತ್ ಸ್ವಾವೃತಚೈತನ್ಯಪ್ರಕಾಶ್ಯಾಽವಿದ್ಯೇತಿ । ನ ಚೈವಂ ಕದಾಚಿದವಿದ್ಯಾಯಾ ಅಪ್ರತೀತ್ಯಾಪತ್ತಿಃ; ಇಷ್ಟಾಪತ್ತೇಃ, ಸಮಾಧೌ ತಥಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ನ ಚಾವಿದ್ಯಾವೃತ್ತೇರ್ದೋಷಜನ್ಯತ್ವಾದತ್ರ ಕಥಮವಿದ್ಯಾವೃತ್ತಿಃ ? ಅವಿದ್ಯಾಯಾ ಏವ ದೋಷತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ವೃತ್ತೇರಪಿ ವೃತ್ತ್ಯಂತರಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತಚಿದ್ಭಾಸ್ಯತ್ವೇ ಅನವಸ್ಥಾ; ಸ್ವಸ್ಯಾ ಏವ ಸ್ವಭಾನೋಪಾಧಿತ್ವಾತ್ । ನನು-ಪ್ರಮಾಣಾಗಮ್ಯಾಯಾಮವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಪ್ರಮಾಣೋಪನ್ಯಾಸವೈಯರ್ಥ್ಯಮ್ , ನ ಚ ಪ್ರಮಾಣೈರಸದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತಿಮಾತ್ರಂ ಬೋಧ್ಯತ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಅಜ್ಞಾನಮಗೃಹ್ಣತಾಂ ತತ್ರಾಸದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತಿಬೋಧೇಽಪ್ಯಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಿತಿ-ಚೇನ್ನ; ಪ್ರಮಾಣೋಪನೀತಾಸದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತಿವಿಶಿಷ್ಟಜ್ಞಾನಂ ಹಿ ಸಾಕ್ಷಿಣಾ ಗೃಹ್ಯತೇ । ತಥಾ ಚಾಸದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯುಪನಯನೇ ಪ್ರಮಾಣಾನಾಂ ಚರಿತಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ನ ಕಾಪ್ಯನುಪಪತ್ತಿಃ ॥

ಅವಿದ್ಯಾಯಾ ಆಶ್ರಯಸ್ತು ಶುದ್ಧಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ । ತದುಕ್ತಮ್-‘ಆಶ್ರಯತ್ವವಿಷಯತ್ವಭಾಗಿನೀ ನಿರ್ವಿಭಾಗಚಿತಿರೇವ ಕೇವಲಾ । ಪೂರ್ವಸಿದ್ಧತಮಸೋ ಹಿ ಪಶ್ಚಿಮೋ ಭವತಿ ನಾಪಿ ಗೋಚರಃ' ಇತಿ । ದರ್ಪಣಸ್ಯ ಮುಖಮಾತ್ರಸಂಬಂಧೇಽಪಿ ಪ್ರತಿಮುಖೇ ಮಾಲಿನ್ಯವತ್ ಪ್ರತಿಬಿಂಬೇ ಜೀವೇ ಸಂಸಾರಃ, ನ ಬಿಂಬೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ; ಉಪಾಧೇಃ ಪ್ರತಿವಿಂಬಪಕ್ಷಪಾತಿತ್ವಾತ್ । ನನು ಕಥಂ ಚೈತನ್ಯಮಜ್ಞಾನಾಶ್ರಯಃ ? ತಸ್ಯ ಪ್ರಕಾಶಸ್ವರೂಪತ್ವಾತ್ , ತಯೋಶ್ಚ ತಮಃಪ್ರಕಾಶವದ್ವಿರುದ್ಧಸ್ವಭಾವತ್ವಾದಿತಿ–ಚೇನ್ನ; ಅಜ್ಞಾನವಿರೋಧಿ ಜ್ಞಾನಂ ಹಿ ನ ಚೈತನ್ಯಮಾತ್ರಮ್, ಕಿಂತು ವೃತ್ತಿಪ್ರತಿವಿಂಬಿತಮ್ ; ತಚ್ಚ ನಾವಿದ್ಯಾಶ್ರಯಃ, ಯಚ್ಚಾವಿದ್ಯಾಶ್ರಯಃ, ತಚ್ಚ ನಾಜ್ಞಾನವಿರೋಧಿ । ನ ಚ ತರ್ಹಿ ಶುದ್ಧಚಿತೋಽಜ್ಞಾನವಿರೋಧಿತ್ವಾಭಾವೇ ಘಟಾದಿವದಪ್ರಕಾಶತ್ವಾಪತ್ತಿಃ; ವೃತ್ತ್ಯವಚ್ಛೇದೇನ ತಸ್ಯಾ ಏವಾಜ್ಞಾನವಿರೋಧಿತ್ವಾತ್ , ಸ್ವತಸ್ತೃಣತೂಲಾದಿಭಾಸಕಸ್ಯ ಸೌರಾಲೋಕಸ್ಯ ಸೂರ್ಯಕಾಂತಾವಚ್ಛೇದೇನ ಸ್ವಭಾಸ್ಯತೃಣತೂಲಾದಿದಾಹಕತ್ವವತ್ ಸ್ವತೋಽವಿದ್ಯಾತತ್ಕಾರ್ಯಭಾಸಕಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ವೃತ್ತ್ಯವಚ್ಛೇದೇನ ತದ್ದಾಹಕತ್ವಾತ್ । ನನು-ಅಹಮಜ್ಞ ಇತಿ ಧರ್ಮಗ್ರಾಹಕೇಣ ಸಾಕ್ಷಿಣಾ ಅಹಂಕಾರಾಶ್ರಿತತ್ವೇನಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಗ್ರಹಣಾತ್ ಬಾಧಃ, ನ ಚ–ಸ್ಥೌಲ್ಯಾಶ್ರಯದೇಹೈಕ್ಯಾಧ್ಯಾಸಾದಹಂ ಸ್ಥೂಲ ಇತಿ ವದಜ್ಞಾನಾಶ್ರಯಚಿದೈಕ್ಯಾಧ್ಯಾಸಾತ್ ದಗ್ಧೃತ್ವಾಯಸೋರೇಕಾಗ್ನಿಸಂವಂಧಾದಯೋ ದಹತೀತಿವದಜ್ಞಾನಾಹಂಕಾರಯೋರೇಕಚಿದೈಕ್ಯಾಧ್ಯಾಸಾದ್ವಾ ‘ಅಹಮಜ್ಞ' ಇತಿ ಧೀಭ್ರಾಂತೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಚಿತೋಽಜ್ಞಾನಾಶ್ರಯತ್ವಾಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಅನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ; ಅಹಂಕಾರಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾಧೀನತ್ವೇನ ತದನಾಶ್ರಯತಯಾ ಚಿತ ಏವಾಜ್ಞಾನಾಶ್ರಯತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ‘ಅಹಮಜ್ಞ' ಇತಿ ಪ್ರತೀತೇರೈಕ್ಯಾಧ್ಯಾಸನಿಬಂಧನತ್ವೇನಾಬಾಧಕತ್ವಾತ್ । ನ ಚ–ಅವಿದ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಾದೇವಾಹಂಕಾರೋಽಕಲ್ಪಿತೋಽಸ್ತು, ಕಲ್ಪಿತ ಏವ ವಾ ತದಾಶ್ರಯತ್ವಮಸ್ತು ಅವಿದ್ಯಾಯಾಮನುಪಪತ್ತೇರಲಂಕಾರತ್ವಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಅಹಮರ್ಥಸ್ಯ ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯತ್ವೇನ ದೃಶ್ಯತ್ವೇನಾಕಲ್ಪಿತತ್ವಾಯೋಗಾತ್, ಚಿನ್ಮಾತ್ರಾಶ್ರಿತತ್ವಂ ವಿನಾ ತದ್ಗೋಚರಚರಮವೃತ್ತ್ಯನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಾಪಾತಾತ್, ಸ್ವಕಲ್ಪಿತಸ್ಯ ಸ್ವಾಶ್ರಿತತ್ವೇನ ಸ್ವಾಶ್ರಯತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ನ ಚಾವಿದ್ಯಾಯಾಮನುಪಪತ್ತಿರಲಂಕಾರಃ; ಅನುಪಪತ್ತಿಮಾತ್ರಂ ನಾಲಂಕಾರಃ, ಕಿಂತು ಸತ್ತ್ವಾದಿಪ್ರಾಪಕಯುಕ್ತಾವನುಪಪತ್ತಿಃ, ಅನ್ಯಥಾ ವಾದಿವಚಸೋಽನವಕಾಶಾಪತ್ತೇಃ । ನನು–‘ನಿರನಿಷ್ಟೋ ನಿರವದ್ಯಃ ಶೋಕಂ ಮೋಹಮತ್ಯೇತಿ ನಿತ್ಯಮುಕ್ತ' ಇತಿ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾತ್ ನ ಶುದ್ಧಚಿತೋಽವಿದ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಮ್ ; ನ ಹಿ ಮೌಢ್ಯಂ ನ ದೋಷಃ, ನಾಪಿ ಬಂಧಕಾಜ್ಞಾನಾಶ್ರಯೋ ಮುಕ್ತಃ, ನ ಚ ತಾತ್ತ್ವಿಕಾವಿದ್ಯಾದೇರೇವ ನಿಷೇಧಃ; ತ್ವನ್ಮತೇ ತಸ್ಯಾಪ್ರಸಕ್ತೇಃ, ಜೀವೇಽಪಿ ತದಭಾವೇನ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋಃ ಸಾವದ್ಯತ್ವನಿರವದ್ಯತ್ವವ್ಯವಸ್ಥಾಶ್ರುತಿವಿರೋಧ ಇತಿ ಚೇನ್ನ; ಅವದ್ಯಸ್ಯ ಚಿತಿ ಕಾರ್ಯಕಾರಿತ್ವಾಭಾವೇನ ಕಾರ್ಯಕರತ್ವಾಕಾರ್ಯಕರತ್ವಾಭ್ಯಾಮೇವ ಸಾವದ್ಯತ್ವನಿರವದ್ಯತ್ವವ್ಯವಸ್ಥೋಪಪತ್ತೇಃ, ಉಪಾಧೇಃ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಪಕ್ಷಪಾತಿತ್ವಾತ್ । ನ ಚ–ಚಿನ್ಮಾತ್ರಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವೇ ಪ್ರಭಾಣಾಭಾವಃ, ಜೀವಾಶ್ರಿತತ್ವೇ ಚ ಪ್ರಮಾಣಮಸ್ತೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ‘ಮಾಯಾಂ ತು ಪ್ರಕೃತಿಂ ವಿದ್ಯಾನ್ಮಾಯಿನಂ ತು ಮಹೇಶ್ವರಮಿತಿ ಶ್ರುತೇರೇವ ಪ್ರಮಾಣತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ‘ಜ್ಞಾಜ್ಞಾವೀಶಾನೀಶಾ'ವಿತಿ ಜೀವಾಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಪಾದಕಶ್ರುತಿವಿರೋಧಃ; ತದಾಶ್ರಯತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ತತ್ಕಾರ್ಯಯೋಗಿತಯಾ ಅಜ್ಞತ್ವವ್ಯಪದೇಶೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ–ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಜೀವಾಶ್ರಿತಾಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವೇನ ಮಾಯಿತ್ವೋಪಪತ್ತಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಜೀವತ್ವಸ್ಯಾಶ್ರಯತಾವಚ್ಛೇದಕತ್ವೇ ಪರಸ್ಪರಾಶ್ರಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನನು–ಶುಕ್ತ್ಯಾದ್ಯಜ್ಞಾನವತ್ ಜ್ಞಾತುರರ್ಥಾಪ್ರಕಾಶರೂಪಮಿದಮಪ್ಯಜ್ಞಾನಂ ಸ್ವಕಾರ್ಯೇಣ ಭ್ರಾಂತ್ಯಾದಿನಾ ಸ್ವನಿವರ್ತಕೇನ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾದಿನಾ ಸ್ವಸಮಾನಯೋಗಕ್ಷೇಮೇಣ ಜ್ಞಾನಪ್ರಾಗಭಾವೇನ ಚ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾಯ ಜ್ಞಾತ್ರಾತ್ಮನಿಷ್ಠಮ್, ನ ತು ಚೈತನ್ಯರೂಪಜ್ಞಾನಾಶ್ರಿತಮಿತಿ–ಚೇತ್, ನ; ಚೈತನ್ಯಸ್ಯೈವ ಜ್ಞಾತೃತ್ವೇನ ಜ್ಞಾತುರರ್ಥಾಪ್ರಕಾಶರೂಪತ್ವಸ್ಯ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಾಶ್ರಯತ್ವಸ್ಯ ಭ್ರಾಂತ್ಯಾದಿಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಸ್ಯ ಚೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚೈವಂ–ಜ್ಞಾತೃತ್ವೇ ಸತ್ಯವಿದ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಮ್ , ಅವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಜ್ಞಾತೃತ್ವಮಿತ್ಯನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಅವಿದ್ಯಾಯಾ ಜ್ಞಾತೃತ್ವಾನಪೇಕ್ಷತ್ವೇನಾನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಾಭಾವಾತ್ । ನ ಹಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮಸ್ತೀತ್ಯೇತಾವತೈವ ತದಪೇಕ್ಷಯಾ ಅನಯಾ ಭವಿತವ್ಯಮ್ । ನ ಚ-ಶರೀರೇಽಪಿ ಜ್ಞಾತೃತ್ವಾಧ್ಯಾಸಸಂಭವೇನ ತತ್ರಾಪ್ಯಜ್ಞಾನಾಶ್ರಯತ್ವಾಪತ್ತಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ನಹಿ ಜ್ಞಾತೃತ್ವಾಧ್ಯಾಸೋ ಅಜ್ಞಾನಾಶ್ರಯತ್ವೇ ಪ್ರಯೋಜಕಃ, ಯೇನ ತನ್ಮಾತ್ರೇಣ ತದಾಪದ್ಯೇತ, ಕಿಂತು ಪ್ರಸಕ್ತಪ್ರಕಾಶತ್ವಮ್ ಅಜ್ಞಾನಾನಾಶ್ರಿತತ್ವಂ ಚ । ನ ಚೈವಂ–ಅವಿದ್ಯಾಶ್ರಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವಾದಿಮತ್ತ್ವೇ ಜೀವಾಶ್ರಿತಾಜ್ಞಾನಪಕ್ಷಪ್ರವೇಶ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಅವಿದ್ಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ಹಿ ಜ್ಞಾತೃತ್ವಮ್ , ಅವಿದ್ಯಾ ಚ ನಾವಿದ್ಯಾವಚ್ಛೇದೇನ; ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ಚಾವಚ್ಛೇದ್ಯಾಂಶೈಕ್ಯಮಾದಾಯ । ಯಥೋಪಾಧಿಸಂಬಂಧೋ ಮುಖಮಾತ್ರ ಏವ, ಔಪಾಧಿಕಮಾಲಿನ್ಯಸಂಬಂಧಸ್ತು ಉಪಾಧ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನೇ, ಬಿಂಬಪ್ರತಿಬಿಂಬಯೋರೈಕ್ಯಾತ್ , ತಥಾ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮಪಿ । ಯಥಾ ಪ್ರತಿಬಿಂಬೋ ನ ವಸ್ತ್ವಂತರಂ, ತಥಾ ವಕ್ಷ್ಯತೇ । ನನು-ಶುಕ್ತ್ಯಜ್ಞಾನಮಪಿ ಶುಕ್ತ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಗತಂ ವಾಚ್ಯಮ್ , ತಥಾ'ಚಾಹಂ ಜಾನಾಮೀಚ್ಛಾಮೀ'ತಿವತ್ ‘ಅಹಂ ನ ಜಾನಾಮೀ‘ತಿ ಜ್ಞಾತೃಸ್ಥತ್ವಾನುಭವವಿರೋಧ ಇತಿ–ಚೇನ್ನ; ಅಜ್ಞಾನದ್ವೈವಿಧ್ಯಾತ್ । ಏಕಂ ಹಿ ಶುಕ್ತ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಾಶ್ರಿತಂ ತದ್ಗತಾಪರೋಕ್ಷಭ್ರಮಜನಕಂ ತದ್ವಿಷಯಾಪರೋಕ್ಷಪ್ರಮಾನಾಶ್ಯಮ್ , ಅಪರಂ ಚ ಪರೋಕ್ಷಭ್ರಮಜನಕಂ ತದ್ವಿಷಯಪ್ರಮಾಮಾತ್ರನಾಶ್ಯಮ್ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಪ್ರಯೋಜಕೋಪಾಧ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಾಶ್ರಿತಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರಾಕ್ । ತತ್ರ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಪ್ರಯೋಜಕೋಪಾಧ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಗತಾಜ್ಞಾನವಿಷಯಕೋಽಯಮನುಭವಃ । ತೇನ ಪ್ರಮಾತೃನಿಷ್ಠತ್ವವಿಷಯತಾಸ್ಯ ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ । ಅತ ಏವ ವಿಷಯಗತಾಽಜ್ಞಾನೇ ವಿದ್ಯಮಾನೇಽಪಿ ಪ್ರಮಾತೃಗತಾಜ್ಞಾನನಾಶೇನ ನ ಜಾನಾಮೀತಿ ವ್ಯವಹಾರಾಭಾವಃ । ನನು-ಉಪಾಧೇಃ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಪಕ್ಷಪಾತಿತ್ವಾನ್ನ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಂಸಾರಿತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ, ತದಯುಕ್ತಮ್ ; ಬಿಂಬಪ್ರತಿಬಿಂಬಭಾವಸ್ಯೈವಾಸಂಭವಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ—ಅಚಾಕ್ಷುಷಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಗಂಧರಸಾದಿವತ್ ಪ್ರತಿಬಿಂಬತಾನರ್ಹತ್ವಾತ್ , ಪ್ರತಿಬಿಂಬತ್ವೇ ಜೀವಸ್ಯ ಸಾದಿತ್ವಾಪಾತಾಚ್ಚ, ಸೂರ್ಯಸ್ಯ ಸರಿಜ್ಜಲ ಇವ ಮರೀಚಿಕಾಜಲೇಷ್ವಪ್ರತಿಫಲನೇನ ಚಿದಸಮಾನಸತ್ತಾಕಸ್ಯಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಚಿತಂ ಪ್ರತ್ಯುಪಾಧಿತ್ವಾಯೋಗಾತ್, ಅಸ್ವಚ್ಛಸ್ಯಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರತಿಬಿಂಬತೋಪಾಧಿತ್ವಾಯೋಗಾಚ್ಚ, ಅವಿದ್ಯಾಯಾಶ್ಚಿಮಾತ್ರಾಭಿಮುಖ್ಯಾಸಂಭವಾಚ್ಚ, ಅಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಕಾಶಾದ್ಯಾತ್ಮನಾ ಪರಿಣಾಮೇ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಾಪಾಯಾಪಾತಾಚ್ಚೇತಿ–ಚೇನ್ನ; ರೂಪವತ ಏವ ಪ್ರತಿಬಿಂಬ ಇತ್ಯಸ್ಯಾ ವ್ಯಾಪ್ತೇಃ ರೂಪಾದೌ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ ಯಥಾ ಭಂಗಃ, ಏವಮಾಕಾಶಾದೌ ವ್ಯಭಿಚಾರಾಚಾಕ್ಷುಷಸ್ಯೈವ ಪ್ರತಿಬಿಂಬ ಇತ್ಯಸ್ಯಾ ಅಪಿ ವ್ಯಾಪ್ತೇರ್ಭಂಗಃ । ವಸ್ತುತಸ್ತು–ಶ್ರುತಿಬಲಾಚ್ಚಿತಃ ಪ್ರತಿಬಿಂಬೇ ಸಿದ್ಧೇ ತತ್ರೈವ ವ್ಯಭಿಚಾರಾನ್ನೇಯಂ ವ್ಯಾಪ್ತಿಃ; ತಥಾಚ ರಸಾದಿವ್ಯಾವೃತ್ತಂ ಫಲೈಕೋನೇಯಂ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಪ್ರಯೋಜಕಮ್ । ನಾಪಿ ಜೀವಸ್ಯ ಸಾದಿತ್ವಾಪತ್ತಿಃ; ಉಪಾಧಿಬಿಂಬಸಂಬಂಧಾನಾದಿತ್ವೇನಾನಾದಿತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ವಿಸ್ತರಸ್ತು ಸಿದ್ಧಾಂತಬಿಂದೌ । ಯತ್ತೂಕ್ತಂ ಮರೀಚಿಕಾಜಲೇ ಸೂರ್ಯಪ್ರತಿಬಿಂಬಾದರ್ಶನಾತ್ ಬಿಂಬಸಮಾನಸತ್ತಾಕತ್ವಂ ಪ್ರತಿಬಿಂಬೋದ್ಗ್ರಾಹಿತ್ವೇ ಪ್ರಯೋಜಕಮಿತಿ । ತನ್ನ; ಅಧ್ಯಸ್ತಸ್ಯ ಸ್ಫಟಿಕಲೌಹಿತ್ಯಸ್ಯ ದರ್ಪಣೇ ಪ್ರತಿಬಿಂಬದರ್ಶನಾತ್ । ತಸ್ಮಾನ್ಮರೀಚಿಕಾಜಲವ್ಯಾವೃತ್ತಂ ಸ್ವಚ್ಛತ್ವಂ ಫಲೈಕೋನ್ನೇಯಮ್ ಅನನುಗತಮೇವ ಪ್ರತಿಬಿಂಬೋದ್ಗ್ರಾಹಿತ್ವೇ ಪ್ರಯೋಜಕಮ್ , ತಚ್ಚ ಪ್ರಕೃತೇಽಪ್ಯಸ್ತಿ । ಅತ ಏವಾಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಸ್ವಚ್ಛತ್ವಾನ್ನ ಪ್ರತಿಬಿಂಬೋಪಾಧಿತ್ವಮಿತಿ ನಿರಸ್ತಮ್ । ಯಚ್ಚೋಕ್ತಂ ಚಿನ್ಮಾತ್ರಾಭಿಮುಖ್ಯಾಭಾವಾದಿತಿ, ತತ್ಕಿಂ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ಚಿದಾಭಿಮುಖ್ಯಾಭಾವಾದ್ವಾ, ಆಭಿಮುಖ್ಯಮಾತ್ರಾಭಾವಾದ್ವಾ । ನಾದ್ಯಃ; ಚೈತನ್ಯವದ್ವಿಭುತ್ವಪಕ್ಷೇ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾಪಿ ಸಂಭವಾತ್ । ನ್ಯೂನಪರಿಮಾಣತ್ವೇಽಪಿ ನ ದೋಷಃ; ನ್ಯೂನಪರಿಮಾಣಸ್ಯಾಪಿ ಅಧಿಕಪರಿಮಾಣಾಕಾಶಾದಿಪ್ರತಿಬಿಂಬೋದ್ಗ್ರಾಹಿತ್ವದರ್ಶನಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ; ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಸರ್ವತೋಽಪಿ ಪ್ರಸೃತತ್ವೇನ ವ್ಯವಧಾನಾಭಾವೇನ ಚ ಆಭಿಮುಖ್ಯಸ್ಯ ಸದ್ಭಾವಾತ್ । ನ ಚಾಕಾಶಾದ್ಯಾತ್ಮನಾ ಪರಿಣಾಮೇ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಾಪಾಯಾಪತ್ತಿಃ; ಪ್ರತಿಬಿಂಬಪ್ರಯೋಜಕರೂಪಾವಿರೋಧಿಪರಿಣಾಮಸ್ಯ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಾವಿರೋಧಿತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಾನಪಾಯಾತ್ । ನ ಚ-ಮುಖಪ್ರತಿಮುಖಾನುಗತಮುಖತ್ವಾತಿರಿಕ್ತಮುಖಮಾತ್ರರೂಪವ್ಯಕ್ಯಂತರಸ್ಯೇವ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಾನುಗತಚಿತ್ವಾತಿರಿಕ್ತಚಿನ್ಮಾತ್ರರೂಪಸ್ಯಾಜ್ಞಾನಾಶ್ರಯತ್ವಯೋಗ್ಯವ್ಯಕ್ತ್ಯಂತರಸ್ಯಾಭಾವಾನ್ಮುಖಮಾತ್ರಸಂಬಂಧ್ಯಾದರ್ಶವಚ್ಚಿನ್ಮಾತ್ರಸಂಬಂಧ್ಯಜ್ಞಾನಮಿತಿ ಕಥಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಅಪರಾಮೃಷ್ಟಭೇದಸ್ಯ ಮುಖಾದೇರ್ಮಾತ್ರಾರ್ಥತ್ವೇನಾನುಗತಧರ್ಮ್ಯತಿರೇಕಸಂಭವಾತ್ । ನನು ಉಪಾಧಿಃ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಪಕ್ಷಪಾತೀತಿ ಸಾಮಾನ್ಯವ್ಯಾಪ್ತೇರಜ್ಞಾನಂ ಸ್ವಾಶ್ರಯ ಏವ ಭ್ರಾಂತ್ಯಾದಿಹೇತುರಿತಿ ವಿಶೇಷವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಾ ಬಾಧ ಇತಿ–ಚೇನ್ನ; ವಿಶೇಷವ್ಯಾಪ್ತಿಗ್ರಾಹಕಸಹಚಾರದರ್ಶನಸ್ಯ ವಿವಾದವಿಷಯಾತಿರಿಕ್ತೇಽಸಂಭವೇನ ವಿಶೇಷವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಸಂಭವಾತ್ । ನ ಚ ಬಂಧಸ್ಯ ಚಿನ್ಮಾತ್ರಾಶ್ರಿತಮೋಕ್ಷಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾನುಪಪತ್ತಿಃ; ಅವಚ್ಛೇದ್ಯಾಂಶಮಾದಾಯ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾತ್ । ನನು—ಉಪಾಧೇಃ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಪಕ್ಷಪಾತಿತ್ವಂ ತತ್ರ ಸ್ವಧರ್ಮಪ್ರತಿಭಾಸಕತ್ವಂ ವಾ, ಸ್ವಕಾರ್ಯಪ್ರತಿಭಾಸಕತ್ವಂ ವಾ, ಸ್ವಕಾರ್ಯನಿಷ್ಠಧರ್ಮಪ್ರತಿಭಾಸಕತ್ವಂ ವಾ, ಪ್ರತಿಬಿಂಬಂ ಪ್ರತಿ ಸ್ವವಿಷಯಾಚ್ಛಾದಕತ್ವಂ ವಾ । ನಾದ್ಯಃ; ಸುಷುಪ್ತ್ಯಾದ್ಯನುವೃತ್ತಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾರೂಪಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾವಚ್ಛಿನ್ನತ್ವರೂಪಸ್ಯ ವಾ, ತತ್ಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತತ್ವಸ್ಯ ವಾ, ಸುಷುಪ್ತಾದಾವನನುವೃತ್ತಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಪ್ರಮಾತೃತ್ವಾದಿರೂಪಸ್ಯ ವಾ ಸಂಸಾರಸ್ಯಾಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠತ್ವಾಭಾವಾತ್ , ಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಾಸಂಸ್ಕಾರಾದೀನಾಂ ತ್ವನ್ಮತೇ ಅಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠತ್ವೇಽಪಿ ನಿತ್ಯಾತೀಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ತೇಷಾಮಾತ್ಮನಿ ಕದಾಪ್ಯಪ್ರತೀತೇಃ । ‘ಅವಿದ್ಯಾಸ್ತಮಯೋ ಮೋಕ್ಷಃ ಸಾ ಚ ಬಂಧ ಉದಾಹೃತಃ ।‘ ಇತಿ ತ್ವನ್ಮತೇಽಪಿ ಅವಿದ್ಯಾ ಬಂಧಿಕಾ ಬಂಧೋ ವಾ, ನ ತು ಬದ್ಧಾ, ಯೇನ ಸ್ವನಿಷ್ಠಬಂಧರೂಪಧರ್ಮಸಂಕ್ರಾಮಕತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ; ವಿಚ್ಛೇದಾದೇರುಪಾಧಿಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಬಿಂಬೇ ಮಹಾಕಾಶೇ ಚ ದರ್ಶನಾತ್ , ಮುಖಸ್ಯ ಬಿಂಬತ್ವಾದೇರ್ಬ್ರಹ್ಮಸ್ಥಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯಾದೇಶ್ಚಾನೌಪಾಧಿಕತ್ವಾಪಾತಾಚ್ಚ । ನಾಪಿ ತೃತೀಯಚತುರ್ಥೌ; ದರ್ಪಣಘಟಾದಾವದೃಷ್ಟೇಃ । ಏವಂ ಬುದ್ಧಿರೂಪೋಪಾಧಿರಪಿ ನ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಪಕ್ಷಪಾತೀತಿ–ಚೇನ್ನ; ಅತಿಶಯೇನ ಕಾರ್ಯಕರತ್ವಮೇವ ತತ್ಪಕ್ಷಪಾತಿತ್ವಮ್ । ತಥಾಚ ವಿಚ್ಛೇದಾದಿರೂಪಕಾರ್ಯಕರತ್ವಸಾಮ್ಯೇಽಪಿ ಸ್ಥೌಲ್ಯಾದ್ಯವಭಾಸರೂಪಕಾರ್ಯಕರತ್ವೇನ ದರ್ಪಣಾದೇಃ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಪಕ್ಷಪಾತಿತ್ವವತ್ ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವಾದಿಸಂಸಾರರೂಪಕಾರ್ಯಪರತ್ವೇನಾವಿದ್ಯಾಯಾಮಪಿ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಪಕ್ಷಪಾತಿತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ಯತ್ತೂಕ್ತಂ ಮುಖಾದಿಗತಬಿಂಬತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಗತಂ ಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯಾದಿಕಂ ಚಾನೌಪಾಧಿಕಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ । ತನ್ನ; ಉಪಾಧೌ ಬಿಂಬಕಾರ್ಯಕರತ್ವಮೇವ ನೇತೀತಿ ನ ಬ್ರೂಮಃ, ಕಿಂತು ಪ್ರತಿಬಿಂಬೇ ಅತಿಶಯೇನೇತಿ । ಯದಪಿ ಬುದ್ಧಿರೂಪೋಪಾಧೇರಪಿ ನ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಪಕ್ಷಪಾತಿತ್ವಮ್ , ತಸ್ಯ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಾಪಕ್ಷಪಾತಿಜಪಾಕುಸುಮಸ್ಥಾನೀಯತ್ವೇನ ತತ್ಪಕ್ಷಪಾತ್ಯಾದರ್ಶಸ್ಥಾನೀಯತ್ವಾಭಾವಾದಿತಿ । ತನ್ನ; ಸ್ವನಿಷ್ಠಸ್ಥೌಲ್ಯಾವಭಾಸಕತ್ವೇನಾದರ್ಶಸ್ಯೇವಾಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವನಿಷ್ಠಧರ್ಮಾವಭಾಸಕತ್ವೇನ ತದ್ವತ್ ಪಕ್ಷಪಾತಿತ್ವಸಂಭವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದವಿದ್ಯಾಕೃತವಿಚ್ಛೇದೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ನಿತ್ಯಮುಕ್ತತ್ವಸಂಸಾರಿತ್ವಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಕಿಂಚಿಜ್ಜ್ಞತ್ವಾದಿವ್ಯವಸ್ಥೋಪಪತ್ತಿಃ । ಏತೇನ–ಅಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದಿನಾನುಭವಸಿದ್ಧಾಜ್ಜೀವಾತ್ ಅನ್ಯಸ್ಯ ಚೇತನಸ್ಯಾಭಾವೇನ ಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿರ್ನಿರ್ವಿಷಯಾ ಸ್ಯಾತ್ , ಏಕಜೀವವಾದೇ ಸಂಸಾರ್ಯಸಂಸಾರಿವ್ಯವಸ್ಥಾಽಯೋಗಾತ್ ‘ದ್ವಾ ಸುಪರ್ಣಾ' ‘ಯ ಆತ್ಮನಿ ತಿಷ್ಠನ್' ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭಿಃ “ಅನ್ಯಶ್ಚ ಪರಮೋ ರಾಜನ್ ತಥಾಽನ್ಯಃ ಪಂಚವಿಂಶಕಃ । ತಾನ್ಯಹಂ ವೇದ ಸರ್ವಾಣಿ ನ ತ್ವಂ ವೇತ್ಥ ಪರಂತಪ" ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತಿಭಿಃ ‘ಶಾರೀರಶ್ಚೋಭಯೇಽಪಿ ಹಿ ಭೇದೇನೈನಮಧೀಯತೇ' ‘ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಾಚ್ಚ' ಇತ್ಯಾದಿಸೂತ್ರೈಃ ತಸ್ಮಾಚ್ಛಾರೀರಾದನ್ಯ ಏವೇಶ್ವರಃ । ಆತ್ಮಾನೌ ತಾವೇತೌ ಚೇತನೌ ಏಕಃ ಕರ್ತಾ ಭೋಕ್ತಾ ಅನ್ಯಸ್ತದ್ವಿಪರೀತೋಽಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಗುಣ' ಇತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯೈಃ ‘ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಸಂಸರಣೇ ಚಾವದಾತತ್ವಶ್ಯಾಮತ್ವಾದಿವತ್ ನೇತರೇತರತ್ರಾವತಿಷ್ಠೇತೇ' ಇತ್ಯಾದಿವಿವರಣಗ್ರನ್ಯೈಶ್ಚ ವಿರೋಧ ಇತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್ । ನನು–ಚಿನ್ಮಾತ್ರಸ್ಯಾಜ್ಞಾನಂ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಮೌಪಾಧಿಕಂ ವಾ । ನಾದ್ಯಃ, ಆತ್ಮವದನಿವೃತ್ತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನಾಂತ್ಯಃ; ಸ್ವಸ್ಯೈವೋಪಾಧಿತ್ವೇ ಆತ್ಮಾಶ್ರಯಾತ್, ಏತದಪೇಕ್ಷಾನ್ಯಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇ ಅನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಾತ್ , ತದನ್ಯಾನ್ಯಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇ ಚಾನವಸ್ಥಾನಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ; ಸ್ವಸ್ಯೈವಾಶ್ರಯತ್ವೋಪಾಧಿತ್ವಾತ್ । ನ ಚಾತ್ಮಾಶ್ರಯಃ; ಭೇದಸ್ಯ ಸ್ವಭೇದಕತ್ವವದುಪಪತ್ತೇಃ, ಸ್ವಾಭಾವಿಕಸ್ಯಾಪಿ ಘಟರೂಪಸ್ಯ ತತ್ಪ್ರಾಗಭಾವಸ್ಯ ಚ ನಿವೃತ್ತಿದರ್ಶನಾತ್ ॥

ನನು–ಶುದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಚಿನ್ಮಾತ್ರಸ್ಯಾಜ್ಞಾನಾಶ್ರಯತ್ವೇ ಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯವಿರೋಧಃ । ನ ಚ-ವಿಶಿಷ್ಟ ಏವ ಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯಮ್; ‘ತುರೀಯಂ ಸರ್ವದೃಕ್ಸದಾ' ಇತಿ ಶುದ್ಧಸ್ಯೈವ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವೋಕ್ತೇರಿತಿ-ಚೇನ್ನ; ಸರ್ವದೃಕ್ಪದೇನ ಸರ್ವೇಷಾಂ ದೃಗ್ಭೂತಂ ಚೈತನ್ಯಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ; ನ ತು ಸರ್ವಜ್ಞಂ ತುರೀಯಮ್; ತಸ್ಮಾದ್ವಿಶಿಷ್ಟ ಏವ ಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯಮ್ । ತಚ್ಚಾವಿದ್ಯಾಂ ವಿನಾ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯವಿದ್ಯಾಸಿದ್ಧಿಃ । ತಥಾ ಹಿ-ಸರ್ವಜ್ಞೋ ಹಿ ಪ್ರಮಾಣತಃ, ಸ್ವರೂಪಜ್ಞಪ್ತ್ಯಾ ವಾ । ತತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಸ್ಯ ಭ್ರಾಂತೇಶ್ಚಾವಿದ್ಯಾಮೂಲತ್ವಾತ್ , ಅಸಂಗಸ್ವರೂಪಜ್ಞಪ್ತೇಶ್ಚಾವಿದ್ಯಾಂ ವಿನಾ ವಿಷಯಾಸಂಗತೇಃ । ತದುಕ್ತಮ್-‘ಸ್ವರೂಪತಃ ಪ್ರಮಾಣೈವ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ದ್ವಿಧಾ ಸ್ಥಿತಮ್ । ತಚ್ಚೋಭಯಂ ವಿನಾಽವಿದ್ಯಾಸಂಬಂಧಂ ನೈವ ಸಿಧ್ಯತಿ ॥” ಇತಿ । ನ ಚ–ಸ್ವರೂಪಜ್ಞಪ್ತೇಃ ಸ್ವತಃ ಕಾಲಾದ್ಯಸಂಬಂಧೇಽಸತ್ತ್ವಾಪಾತೇನ ಸ್ವತಃಸಂಬಂಧಾಭಾವೇಽಸರ್ವಗತತ್ವಾಪಾತೇನ ಚಾವಿದ್ಯಯೇವ ಸ್ವತ ಏವಾನ್ಯೇನ ಸಂಬಂಧೋ ವಕ್ತವ್ಯ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಅವಿದ್ಯಾಸಂಬಂಧಸ್ಯಾಪ್ಯಾವಿದ್ಯಕತ್ವೇನಾವಿದ್ಯಯೇವೇತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಸ್ವತಃ ಪರತೋ ವಾ ಕಾಲಾದಿಸಂಬಂಧೇನ ಸರ್ವಸಂಬಂಧೇನ ಚಾಸದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಸರ್ವಗತತ್ವಯೋರುಪಪತ್ತೇರ್ನ ತಯೋರ್ಥೇ ಸ್ವತಃ ಕಾಲಸಂಬಂಧಸರ್ವಸಂಬಂಧಾಪೇಕ್ಷಾ । ಅಸಂಗತ್ವಶ್ರುತಿರಪಿ ಸ್ವತಃ ಸಂಗಾಭಾವವಿಷಯತ್ವೇನೋಪಪದ್ಯತೇ । ಅತ ಏವ–ಅಜ್ಞತಾಽಖಿಲಸಂವೇತ್ತುರ್ಘಟತೇ ನ ಕುತಶ್ಚನೇತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್ । ತಸ್ಮಾಂಚಿನ್ಮಾತ್ರಾಶ್ರಿತೈವಾವಿದ್ಯಾ ॥

ವಾಚಸ್ಪತಿಮಿಶ್ರೈಸ್ತು ಜೀವಾಶ್ರಿತೈವಾಽವಿದ್ಯಾ ನಿಗದ್ಯತೇ । ನನು ಜೀವಾಶ್ರಿತಾಽವಿದ್ಯಾ ತತ್ಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತಚೈತನ್ಯಂ ವಾ, ತದವಚ್ಛಿನ್ನಚತನ್ಯಂ ವಾ, ತತ್ಕಲ್ಪಿತಭೇದಂ ವಾ ಜೀವಃ; ತಥಾ ಚಾನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯ ಇತಿ ಚೇನ್ನ; ಕಿಮಯಮನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯ ಉತ್ಪತ್ತೌ, ಜ್ಞಪ್ತೌ, ಸ್ಥಿತೌ ವಾ । ನಾದ್ಯಃ; ಅನಾದಿತ್ವಾದುಭಯೋಃ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ; ಅಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಚಿದ್ಭಾಸ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಚಿತೇಃ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವೇನ ತದಭಾಸ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ತೃತೀಯಃ; ಸ ಕಿಂ ಪರಸ್ಪರಾಶ್ರಿತತ್ವೇನ ವಾ, ಪರಸ್ಪರಸಾಪೇಕ್ಷಸ್ಥಿತಿಕತ್ವೇನ ವಾ ಸ್ಯಾತ್ । ತನ್ನ; ಉಭಯಸ್ಯಾಪ್ಯಸಿದ್ಧೇಃ, ಅಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಚಿದಾಶ್ರಯತ್ವೇ ಚಿದಧೀನಸ್ಥಿತಿಕತ್ವೇಽಪಿ ಚಿತಿ ಅವಿದ್ಯಾಶ್ರಿತತ್ವತದಧೀನಸ್ಥಿತಿಕತ್ವಯೋರಭಾವಾತ್ । ನ ಚೈವಮನ್ಯೋನ್ಯಾಧೀನತಾಕ್ಷತಿಃ; ಸಮಾನಕಾಲೀನಯೋರಪ್ಯವಚ್ಛೇದ್ಯಾವಚ್ಛೇದಕಭಾವಮಾತ್ರೇಣ ತದುಪಪತ್ತೇಃ, ಘಟತದವಚ್ಛಿನ್ನಾಕಾಶಯೋರಿವ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರಮೇಯಯೋರಿವ ಚ। ತದುಕ್ತಂ ‘ಸ್ವೇನೈವ ಕಲ್ಪಿತೇ ದೇಶೇ ವ್ಯೋಮ್ನಿ ಯದ್ವತ್ ಘಟಾದಿಕಮ್ । ತಥಾ ಜೀವಾಶ್ರಯಾವಿದ್ಯಾಂ ಮನ್ಯಂತೇ ಜ್ಞಾನಕೋವಿದಾಃ' ಇತಿ । ಏತೇನ–ಯದ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಜ್ಞಪ್ತಿಮಾತ್ರಪ್ರತಿಬಂಧಕತ್ವೇನಾನ್ಯೋನ್ಯಾಪೇಕ್ಷತಾಯಾ ಅದೋಷತ್ವಂ, ತದಾ ಚೈತ್ರಮೈತ್ರಾದೇರನ್ಯೋನ್ಯಾರೋಹಣಾದ್ಯಾಪತ್ತಿರಿತಿ—ನಿರಸ್ತಮ್ ; ಪರಸ್ಪರಮಾಶ್ರಯಾಶ್ರಯಿಭಾವಸ್ಯಾನಂಗೀಕಾರಾತ್ । ನ ಚೇಶ್ವರಜೀವಯೋರೀಶ್ವರಜೀವಕಲ್ಪಿತತ್ವೇ ಆತ್ಮಾಶ್ರಯಃ, ಜೀವೇಶಕಲ್ಪಿತತ್ವೇ ಚಾನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಃ, ನ ಚ ಶುದ್ಧಾ ಚಿತ್ ಕಲ್ಪಿಕಾ, ತಸ್ಯಾ ಅಜ್ಞಾನಾಭಾವಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಜೀವಾಶ್ರಿತಾಯಾ ಅವಿದ್ಯಾಯಾ ಏವ ಜೀವೇಶಕಲ್ಪಕತ್ವೇನೈತದ್ವಿಕಲ್ಪಾನವಕಾಶಾತ್ । ತಸ್ಮಾಜ್ಜೀವಾಶ್ರಯತ್ವೇಽಪ್ಯದೋಷಃ ॥

ಅವಿದ್ಯಾಯಾ ವಿಷಯೋಽಪಿ ಸುವಚಃ । ತಥಾ ಹಿ–ಚಿನ್ಮಾತ್ರಮೇವಾವಿದ್ಯಾವಿಷಯಃ; ತಸ್ಯಾಕಲ್ಪಿತತ್ವೇನಾನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಾದಿದೋಷಾಪ್ರಸಕ್ತೇಃ, ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವೇನ ಪ್ರಸಕ್ತಪ್ರಕಾಶೇ ತಸ್ಮಿನ್ ಆವರಣಕೃತ್ಯಸಂಭವಾಚ್ಚ, ನಾನ್ಯತ್ । ತಸ್ಯಾಜ್ಞಾನಕಲ್ಪಿತತ್ವಾತ್ , ಅಪ್ರಸಕ್ತಪ್ರಕಾಶತ್ವೇನಾವರಣಕೃತ್ಯಾಭಾವಾಚ್ಚ । ನನು–ಕಿಮಾವರಣಕೃತ್ಯಂ (೧) ಸಿದ್ಧಪ್ರಕಾಶಲೋಪೋ ವಾ, (೨) ಅಸಿದ್ಧಪ್ರಕಾಶಾನುತ್ಪತ್ತಿರ್ವಾ, (೩) ಸತಃ ಪ್ರಕಾಶಸ್ಯ ವಿಷಯಾಸಂಬಂಧೋ ವಾ, (೪) ಪ್ರಾಕಟ್ಯಾಖ್ಯಕಾರ್ಯಪ್ರತಿಬಂಧೋ ವಾ, (೫) ನಾಸ್ತಿ ನ ಪ್ರಕಾಶತ ಇತಿ ವ್ಯವಹಾರೋ ವಾ, (೬) ಅಸ್ತಿ ಪ್ರಕಾಶತ ಇತಿ ವ್ಯವಹಾರಾಭಾವೋ ವಾ, (೭) ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾದಿವ್ಯವಹಾರಯೋಗ್ಯತ್ವಂ ವಾ, (೮) ಅಸ್ತೀತ್ಯಾದಿವ್ಯವಹಾರಾಯೋಗ್ಯತ್ವಂ ವಾ । ನಾದ್ಯದ್ವಿತೀಯೌ; ಸ್ವರೂಪಪ್ರಕಾಶಸ್ಯ ನಿತ್ಯಸಿದ್ಧತ್ವೇನ ತಲ್ಲೋಪಾನುತ್ಪತ್ತ್ಯೋರಸಂಭವಾತ್ , ತದನ್ಯಸ್ಯ ಚ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶೇ ತಸ್ಮಿನ್ನನಪೇಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ । ನ ತೃತೀಯಃ; ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಿಷಯಸಂಬಂಧೈಕಸ್ವಭಾವತ್ವಾತ್ , ಸ್ವಯಂ ಜ್ಞಾನರೂಪತ್ವೇನ ತ್ವನ್ಮತೇ ಸಂಬಂಧಾನಪೇಕ್ಷಣಾಚ್ಚ । ನಾಪಿ ಚತುರ್ಥಃ; ತ್ವನ್ಮತೇ ಚೈತನ್ಯಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ತಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ । ನಾಪಿ ಪಂಚಮಃ; ಸುಷುಪ್ತೌ ವ್ಯವಹಾರಾಭಾವೇನಾನಾವರಣಾಪಾತಾತ್ । ನಾಪಿ ಷಷ್ಠಃ; ವ್ಯವಹಾರಸ್ಯಾಭಿಜ್ಞಾತ್ವೇ ಸ್ವರೂಪಾಭಿಜ್ಞಾಯಾ ಇದಾನೀಮಪಿ ಸತ್ತ್ವಾತ್' ವೃತ್ತೇಶ್ಚ ಮೋಕ್ಷೇಽಪ್ಯಸತ್ತ್ವಾತ್ । ಅಭಿಲಪನರೂಪತ್ವೇ ಮೋಕ್ಷೇಽಪ್ಯಾವರಣಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನಾಪಿ ಸಪ್ತಮಾಷ್ಟಮೌ; ತಯೋರಪ್ಯಾರೋಪಿತತ್ವೇನಾವರಣ ವಿನಾಯೋಗಾದಿತಿ-ಚೇನ್ನ; ನಾಸ್ತಿ ನ ಪ್ರಕಾಶತ ಇತಿ ವ್ಯವಹಾರ ಏವಾಭಿಜ್ಞಾದಿಸಾಧಾರಣಃ; ಅಸ್ತಿ ಪ್ರಕಾಶತ ಇತ್ಯೇತದ್ವ್ಯವಹಾರಾಭಾವೋ ವಾ ಆವರಣಕೃತ್ಯಮ್ । ಆವರಣಂ ಚ ತದ್ಯೋಗ್ಯತಾ ಅಜ್ಞಾನಸಂಬಂಧರೂಪಾ ಸುಷುಪ್ತ್ಯಾದಿಸಾಧಾರಣೀ ಆಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಮವತಿಷ್ಠತೇ । ತೇನ ಸುಷುಪ್ತಿಕಾಲೇ ನಾನಾವರಣಂ, ಮೋಕ್ಷಕಾಲೇ ಚ ನಾವರಣಮ್ । ಯದುಕ್ತಮಸ್ಯಾಪ್ಯಾರೋಪಿತತ್ವೇನಾವರಣಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಮಿತಿ । ತನ್ನಃ ಅಜ್ಞಾನಸಂಬಂಧರೂಪಸ್ಯಾವರಣಸ್ಯಾನಾದಿತ್ವೇನ ಚಿತ್ಪ್ರಕಾಶ್ಯತ್ವೇನ ಚ ಉತ್ಪತ್ತೌ ಜ್ಞಪ್ತೌ ಸ್ಥಿತೌ ವಾ ಸ್ವಾನಪೇಕ್ಷಣಾತ್ । ನನು-ಅದ್ವಿತೀಯತ್ವಾದಿವಿಶಿಷ್ಟೇ ತಥಾ ವ್ಯವಹಾರೇಽಪಿ ಅವಸ್ಥಾತ್ರಯೇಽಪ್ಯಸಂದಿಗ್ಧಾವಿಪರ್ಯಸ್ತತ್ವೇನ ಪ್ರಕಾಶಮಾನಾತ್ಮರೂಪೇ ಅಧ್ಯಾಸಾಧಿಷ್ಠಾನೇ ಸುಖಾದಿಜ್ಞಾನರೂಪೇ ಚಿನ್ಮಾತ್ರೇ ತದಭಾವೇನ ತತ್ಕಲ್ಪ್ಯಯೋರ್ಯೋಗ್ಯತ್ವಾಯೋಗ್ಯತ್ವಯೋರಭಾವ ಇತಿ–ಚೇನ್ನ; ಶುದ್ಧರೂಪಾಯಶ್ಚಿತಃ ಪ್ರಕಾಶಮಾನತ್ವೇಽಪಿ ತಸ್ಯಾ ಏವ ಪರಿಪೂರ್ಣಾದ್ಯಾಕಾರೇಣಾಪ್ರಕಾಶಮಾನತ್ವಾತ್ , ತದರ್ಥಂ ತಸ್ಯಾ ಏವಾವರಣಕಲ್ಪನಾತ್, ಪರಿಪೂರ್ಣಾದ್ಯಾಕಾರಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷದಶಾನುವೃತ್ತತ್ವೇನ ಶುದ್ಧಚಿನ್ಮಾತ್ರತ್ವಾತ್ । ನ ಚ–ನಿರ್ವಿಭಾಗಚಿತಃ ಕಥಮೇವಂ ಘಟತ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಆವರಣಮಹಿಮ್ನೈವ ಪರಿಪೂರ್ಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನಾಸ್ತಿ ನ ಪ್ರಕಾಶತ ಇತಿ ವ್ಯವಹಾರಃ ಅಸ್ತಿ ಪ್ರಕಾಶತ ಇತಿ ವ್ಯವಹಾರಪ್ರತಿಬಂಧಶ್ಚ, ಅಧ್ಯಾಸಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾದಿನಾ ಪ್ರಕಾಶಮಾನತಾ ಚಾವಿರುದ್ಧೇತಿ ॥ ಅತ ಏವ–ಅವೇದ್ಯತ್ವೇ ಸತ್ಯಪರೋಕ್ಷವ್ಯವಹಾರಯೋಗ್ಯತ್ವರೂಪಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವವಿರುದ್ಧೇ ಯೋಗ್ಯತ್ವಾಯೋಗ್ಯತ್ವೇ ಕಥಮಿದಾನೀಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸ್ಯಾತಾಮ್ ? ನ ಚ–ಅಜ್ಞಾನಾದಿಮತ್ತ್ವೇನಾಪರೋಕ್ಷವ್ಯವಹಾರಯೋಗ್ಯತ್ವಂ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಚ ತದಯೋಗ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯವಿರೋಧ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಸ್ವರೂಪಸ್ಯಾಪ್ರಕಾಶತ್ವಾದಿತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್ ; ಪರಿಪೂರ್ಣಾದ್ಯಾಕಾರೇಣ ಇದಾನೀಂ ವ್ಯವಹಾರಾಭಾವೇಽಪಿ ಅಪರೋಕ್ಷವ್ಯವಹಾರಯೋಗ್ಯತ್ವಾನಪಾಯಾತ್ । ನ ಚೈವಂ-ಸುಖಾದೇರಜ್ಞಾನಾವಚ್ಛಿನ್ನಚಿತ್ಪ್ರಕಾಶ್ಯತ್ವೇ ‘ಸುಖಾದಿಕಂ ನ ಪ್ರಕಾಶತ' ಇತ್ಯನುಭವಾಪಾತೇನ ಸುಖಾದಿಕಂ ಪ್ರಕಾಶತ ಇತ್ಯನುಭವಾರ್ಥಂ ಚಿತೋಽಜ್ಞಾನಾನವಚ್ಛೇದೇನ ಪ್ರಕಾಶೋಽಂಗೀಕರಣೀಯ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಇಷ್ಟಾಪತ್ತೇಃ, ಅನುಕ್ತೋಪಾಲಂಭನತ್ವಾತ್ । ನ ಹ್ಯಜ್ಞಾನಾವಚ್ಛೇದೇನ ಚಿತ್ ಪ್ರಕಾಶತ ಇತಿ ಬ್ರೂಮಃ । ಅತ ಏವ ಚ–ನಿತ್ಯಾತೀಂದ್ರಿಯೇಽಪ್ಯಜ್ಞಾನಾವಚ್ಛೇದಕತಯಾ ಅಪರೋಕ್ಷವ್ಯವಹಾರೇಣ ತತ್ರಾಪಿ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಾಪತ್ತಿರಿತಿ-ನಿರಸ್ತಮ್ ; ಅಜ್ಞಾನಾನವಚ್ಛೇದೇನ ತಾದೃಶಸ್ಯ ವ್ಯವಹಾರಸ್ಯೋಕ್ತೇಃ । ನನು–ಪ್ರದೀಪಾವಾರಕಘಟಾದಿವಚ್ಚೈತನ್ಯಾವಾರಕಾವಿದ್ಯಾ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯಸಂಬಂಧಂ ಪ್ರತಿಬಧ್ನಾತು ಅನ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ಚೈತನ್ಯಮಾಚ್ಛಾದಯತು, ನ ತು ಚೈತನ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯೇವ ಚೈತನ್ಯೇ ಉಕ್ತಯೋಗ್ಯತ್ವರೂಪಪ್ರಕಾಶವಿರೋಧಿನೀ ಸಾ, ನ ಹಿ ದೀಪೋ ಘಟಾವೃತೋಽಪಿ ಸ್ವಯಂ ನ ಪ್ರಕಾಶತೇ; ತಮಃಸಂಬಂಧಪಾತಾತ್, ನ ಚ - ಕಲ್ಪಿತಭೇದಂ ಜೀವಚೈತನ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ಶುದ್ಧಚೈತನ್ಯಮಾಚ್ಛಾದಯತೀತಿ--ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಆವರಣಂ ವಿನಾ ಭೇದಕಲ್ಪನಸ್ಯೈವಾಯೋಗಾತ್ । ಯೋ ಮೋಕ್ಷೇ ಭಾವೀ ಚಿನ್ಮಾತ್ರಸ್ಯೈವ ಚಿನ್ಮಾತ್ರಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರಕಾಶಃ, ತದಭಾವಸ್ಯೈವೇದಾನೀಮಜ್ಞಾನೇನ ಸಾಧನೀಯತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ಚೇನ್ನ; ಕಲ್ಪಿತಭೇದಂ ಜೀವಂ ಪ್ರತಿ ಶುದ್ಧಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾವೃತತ್ವಾತ್ । ನ ಚ–ಭೇದಕಲ್ಪನಸ್ಯಾವರಣೋತ್ತರಕಾಲೀನತ್ವಾದಿದಮಯುಕ್ತಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಭೇದಾವರಣಯೋರುಭಯೋರಪ್ಯನಾದಿತ್ವೇನ ಪರಸ್ಪರಮಾನಂತರ್ಯಾಭಾವಾತ್ । ಯಚ್ಚೋಕ್ತಂ-ಯೋ ಮೋಕ್ಷೇ ಭಾವೀ ಚೈತನ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರಕಾಶಃ ತದಭಾವ ಇದಾನೀಮಜ್ಞಾನಸಾಧ್ಯ-ಇತಿ । ತನ್ನ; ಮೋಕ್ಷೇ ಜನ್ಯಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯಪ್ರಕಾಶಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ , ಕಲ್ಪಿತಭೇದಾಪಗಮೇ ಶುದ್ಧಚೈತನ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯೇವ ಪ್ರಕಾಶಸ್ಯ ಜೀವಂ ಪ್ರತ್ಯಪಿ ಸಂಭವಾತ್ । ಯಚ್ಚೋಕ್ತಂ-ಪ್ರಕಾಶಸ್ವರೂಪೇ ಚೈತನ್ಯೇ ಕಥಮಜ್ಞಾನಮ್ ? ನ ಹ್ಯಾಲೋಕೇ ತಮಃ ಇತಿ । ತನ್ನ; ಅಜ್ಞಾನತಮಸೋರ್ವಿರೋಧಿತಾಯಾಮನುಭವಸಿದ್ಧವಿಶೇಷಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ-ತ್ವದುಕ್ತಮರ್ಥಂ ನ ಜಾನಾಮೀತಿ ಪ್ರಕಾಶಮಾನೇ ವಸ್ತುನಿ ಅಜ್ಞಾನಸ್ಯಾನುಭವಾತ್ ಸ್ವರೂಪಚೈತನ್ಯಂ ಸಾಕ್ಷೀ ವಾ ನಾಜ್ಞಾನವಿರೋಧಿ, ತಮಸಸ್ತು ಆಲೋಕೇ ಸತ್ಯನನುಭವಾತ್ ಆಲೋಕಮಾತ್ರಂ ತದ್ವಿರೋಧಿ । ವಸ್ತುತಸ್ತು–"ಅವತಮಸೇ ವಿಷಯಪ್ರಕಾಶಕಾಲೋಕಸಹಭಾವದರ್ಶನೇನ ತಮಸ್ಯಪಿ ನಾಲೋಕಮಾತ್ರಂ ವಿರೋಧಿ । ನ ಚ ತ್ವದುಕ್ತಾರ್ಥಂ ನ ಪ್ರಕಾಶತ” ಇತ್ಯನುಭವಾದಸ್ತು ತತ್ರ ಭಾಸಮಾನೇ ಅಜ್ಞಾನಮ್ , ಸುಖಾದಿಸ್ಫುರಣಂ ಭಾಸಮಾನೇ ನ ಪ್ರಕಾಶತ ಇತ್ಯನನುಭವಾತ್ ಕಥಂ ತತ್ರಾಜ್ಞಾನಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಸುಖಾದಿಸ್ಫುರಣಂ ನ ಪ್ರಕಾಶತ ಇತ್ಯನುಭವಾಭಾವೇಽಪಿ ಅನವಚ್ಛಿನ್ನಾಕಾರೇಣ ನ ಪ್ರಕಾಶತ ಇತ್ಯನುಭವಾತ್ , ಆವಾರಕಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತತ್ರಾಪ್ಯಾವಶ್ಯಕತ್ವಾತ್ । ಯದಪಿ-- ‘ತ್ವದುಕ್ತಮರ್ಥಂ ನ ಜಾನಾಮೀ'ತ್ಯತ್ರ ಭಾಸಮಾನೇ ನಾಜ್ಞಾನಮ್ , ಕಿಂತು ಗುಹಾಸ್ಥಂ ತಮಶ್ಛನ್ನಮಿತಿವತ್ ತ್ವದುಕ್ತಂ ನ ಜಾನಾಮೀತ್ಯನಾವೃತಸಾಮಾನ್ಯಾವಚ್ಛೇದೇನೈವ ವಿಶೇಷಾಜ್ಞಾನಮನುಭೂಯತೇ, ನ ಹಿ ಪರಚಿತ್ತಸ್ಥಮಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರಾತಿಸ್ವಿಕರೂಪೇಣಾನೂದ್ಯತೇ, ಏವಂ ಚ ತದ್ವಿಶೇಷಸಂಶಯಂ ಪ್ರತಿ ತತ್ಸಾಮಾನ್ಯನಿಶ್ಚಯ ಇವ ತದ್ವಿಶೇಷಾವಚ್ಛಿನ್ನಾಜ್ಞಾನಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತಿ ತತ್ಸಾಮಾನ್ಯಜ್ಞಾನಮೇವ ಹೇತುಃ; ತಥಾ ದರ್ಶನಾತ್, ನ ಹಿ ವಿಶೇಷೇ ಜ್ಞಾತೇ ತದಜ್ಞಾನಧೀರ್ದೃಷ್ಟಾ, ಅವಚ್ಛೇದಕಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಹ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಜ್ಞಾನಹೇತುತಾಪಿ ದರ್ಶನಾದೇವ ಕಲ್ಪ್ಯಾ, ನ ಚಾತಿಪ್ರಸಂಗಃ, ಸಾಮಾನ್ಯವಿಶೇಷಭಾವಸ್ಯೈವ ನಿಯಾಮಕತ್ವಾತ್ ಇತಿ । ತನ್ನ, ಅಜ್ಞಾನಂ ಹಿ ವಿಶೇಷಾವಚ್ಛಿನ್ನತಯಾ ಭಾಸತೇ, ಸಾಮಾನ್ಯಾವಚ್ಛಿನ್ನತಯಾ ವಾ । ಆದ್ಯೇ ವಿಶೇಷೇ ಭಾಸಮಾನತ್ವಮಾಗತಮೇವ । ನ ಹಿ ವಿಶೇಷಮಭಾಸಯನ್ವಿಶೇಷಾಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯವಭಾಸಯತಿ । ತಥಾ ಚ ಸಾಮಾನ್ಯನಿಶ್ಚಯಜನಿತೋಽಪಿ ಸಂಶಯೋ ವಿಶೇಷಮವಗಾಹತೇ ಯಥಾ, ತಥಾ ಸಾಮಾನ್ಯಜ್ಞಾನಜನಿತೋಽಪ್ಯಜ್ಞಾನಪ್ರತ್ಯಯೋ ವಿಶೇಷಂ ವಿಷಯೀಕರಿಷ್ಯತೀತಿ ಕುತೋ ಭಾಸಮಾನೇ ನಾಜ್ಞಾನಮಿತಿ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ; ಸಾಮಾನ್ಯಜ್ಞಾನೇನ ತದವಚ್ಛಿನ್ನತಯೈವ ಗೃಹೀತಸ್ಯಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಿಶೇಷಸಂಬಂಧಿತ್ವೇ ಮಾನಾಭಾವೇನ ಭಾಸಮಾನೇ ಸಾಮಾನ್ಯ ಏವ ಜ್ಞಾನಮವಗತಮ್ । ವಸ್ತುನಃ ಪ್ರತೀತಿಪ್ರಮಾಣಕತ್ವಾತ್ । ತಥಾಚ ಪರಚಿತ್ತಸ್ಥಂ ಯಥಾ ಅನೂದ್ಯತೇ, ತಥಾ ಜ್ಞಾನಂ ತಥೈವಾಜ್ಞಾನಂ ಚೇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ನನು ಯಥಾ ದ್ವೇಷಸ್ಯೇಷ್ಟತ್ವೇಽಪಿ ದ್ವಿಷ್ಟಸ್ಯ ನೇಷ್ಟತ್ವಮ್ , ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಭ್ರಾಂತಿಜ್ಞತ್ವೇಽಪಿ ನ ಭ್ರಮವಿಷಯಜ್ಞತ್ವಮ್ ; ಅಸ್ಮದಾದೀನಾಮೀಶ್ವರಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯಜ್ಞಾನೇಽಪಿ ನ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಮ್, ಏವಮಜ್ಞಾತಜ್ಞಾನಾಭಾವೇಽಪಿ ಅಜ್ಞಾನಜ್ಞಾನಮಿತಿ–ಚೇನ್ನ; ದೃಷ್ಟಾಂತಾಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ । ತಥಾ ಹಿ-ಇಚ್ಛಾ ತಾವಜ್ಜ್ಞಾನಸಮಾನವಿಷಯಾ, ಜ್ಞಾನಂ ಚಾವಚ್ಛೇದಕತಯಾ ದ್ವಿಷ್ಟಮಪಿ ವಿಷಯೀಕರೋತೀತಿ ಇಚ್ಛಾಯಾ ಅಪ್ಯವಚ್ಛೇದಕತಯಾ ತದ್ವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ನ ಹೀಚ್ಛಾ ಇಷ್ಟತಾವಚ್ಛೇದಕಾವಿಷಯಾ ಭವತಿ । ಏತಾವಾನೇವ ವಿಶೇಷಃ । ಕಿಂಚಿತ್ ಸಾಧ್ಯತಯಾ ವಿಷಯೀಕರೋತಿ, ಕಿಂಚಿತ್ ಅವಚ್ಛೇದಕತಯಾ । ಈಶ್ವರೋಽಪಿ ಭ್ರಮವಿಷಯಮಗೃಹೀತ್ವಾ ಭ್ರಮಂ ನ ಗೃಹ್ಣಾತಿ । ಭ್ರಮೋ ಹಿ ಭ್ರಮತ್ವೇನ ಗ್ರಾಹ್ಯಃ । ಭ್ರಮತ್ವಂ ಚ ರಜತಾಭಾವವತಿ ರಜತಖ್ಯಾತಿತ್ವಂ ವಾ, ಅಸತ್ಖ್ಯಾತಿತ್ವಂ ವಾ, ಅನಿರ್ವಚನೀಯಖ್ಯಾತಿತ್ವಂ ವಾ । ತಸ್ಮಿನ್ ಗೃಹ್ಯಮಾಣೇ ಸರ್ವಥಾ ವಿಷಯಗ್ರಹಃ । ಇಯಾಂಸ್ತು ವಿಶೇಷಃ । ಯತ್ ಭ್ರಾಂತಃ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ಗೃಹ್ಣಾತಿ, ಈಶ್ವರಸ್ತು ತಜ್ಜ್ಞಾನಾವಚ್ಛೇದಕತಯೇತಿ, ಈಶ್ವರಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯಜ್ಞಾನಮಸ್ಮಾಕಂ ತು ಸರ್ವಜ್ಞಪದೇನ । ತತ್ರ ಸರ್ವಪದಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಂ ಜಾನನ್ನೇವಾಸ್ಮದಾದಿಸ್ತತ್ರ ಜ್ಞಾನಸಂಬಂಧಂ ಗೃಹ್ಣಾತೀತಿ ಈದೃಶಂ ಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯಮಿಷ್ಟಮೇವ । ವಿಶೇಷಸ್ತ್ವೀಶ್ವರಸ್ಯ ನ ಕುತ್ರಾಪ್ಯಜ್ಞಾನಮ್ , ಅಸ್ಮಾದೃಶಾಂ ತು ವಿಶಷೇಷ್ವಜ್ಞಾನಮಿತಿ ಕೃತ್ವಾ । ಏವಂ ಚ ಜ್ಞಾತ ಏವ ವಿಶೇಷೇ ಅಜ್ಞಾನಜ್ಞಾನಮಿತಿ । ನ ಚ-ಘಟಾದೇರಜ್ಞಾನಾವಚ್ಛೇದಕತಯಾ ಭಾನೇಽಪಿ ಘಟಾದ್ಯಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತಿಂ ವಿನಾ ತದವಚ್ಛಿನ್ನಸಂಯೋಗಾದಿಜ್ಞಾನಾದರ್ಶನೇನ ಪ್ರಕೃತೇಽಪಿ ವಿಷಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಾಜ್ಞಾನಜ್ಞಾನಾರ್ಥಂ ತದವಚ್ಛೇದಕವಿಷಯಾಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತೇರಪಿ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವೇನಾಜ್ಞಾನಾವಿರೋಧಿಜ್ಞಾನವತ್ ಅಜ್ಞಾನಾವಿರೋಧಿನೀ ಅಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತಿರಪಿ ಸ್ವೀಕಾರ್ಯಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಸಂಯೋಗಾದಿಸತ್ತ್ವಸ್ಯಾವಚ್ಛೇದಕಘಟಾದಿಸತ್ತ್ವಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇಽಪಿ ಯಥಾ ಅಭಾವೇ ನ ಸ್ವಾಧಿಕರಣೀಯಪ್ರತಿಯೋಗಿರೂಪಾವಚ್ಛೇದಕಸತ್ತ್ವಾಪೇಕ್ಷಾ, ವಿರೋಧಾತ್ ; ತಥಾ ಅಜ್ಞಾನಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪಿ ನ ಸ್ವವಿಷಯಾಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತ್ಯಪೇಕ್ಷಾ, ವಿರೋಧಾತ್ । ನ ಚೈವಂ - ತದ್ವಿಷಯಕಜ್ಞಾನಾಪೇಕ್ಷಾಪಿ ಮಾಸ್ತು; ವಿರೋಧಸ್ಯ ಸಮಾನತ್ವಾತ್ , ಅವಿರೋಧಕಲ್ಪನಾಬೀಜಸ್ಯ ಜ್ಞಾನ ಇವಾಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತಾವಪಿ ಸಮಾನತ್ವಾತ್ ; ತಥಾಚ ವಿಷಯೇ ಅಜ್ಞಾತ ಏವಾಜ್ಞಾನಂ ಜ್ಞಾಯತೇ, ವಿಷಯವಿಶೇಷಾವಚ್ಛಿನ್ನಬುದ್ಧಿಸ್ತು ತಮಸೀವ ವಿಶೇಷಜ್ಞಾನಾನಂತರಂ ‘ಏತಾವತ್ಕಾಲಮಮುಮರ್ಥಂ ನಾಜ್ಞಾಸಿಷಮಿ'ತ್ಯೇವಂರೂಪಾ ಜಾಯತ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಹಂತೈವಮಭಾವಸ್ವಭಾವವಿರೋಧಿಪ್ರತಿಯೋಗಿಜ್ಞಾನನಿರಪೇಕ್ಷಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವಮಭಾವವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಸಾಧಕಮಜ್ಞಾನೇ ಉಪಪಾದಿತಮಾಯುಷ್ಮತಾ । ಕಿಂಚ ಯದ್ಯಜ್ಞಾನಂ ಸ್ವಕಾಲೇ ವಿಷಯಾವಚ್ಛಿನ್ನತಯಾ ನ ಭಾಸಯೇತ್ , ತದಾ ತು ‘ತ್ವದುಕ್ತಮರ್ಥಂ ನ ಜಾನಾಮೀ'ತಿ ವಿಷಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವರ್ತಮಾನಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯೋ ವಿರುದ್ಧ್ಯೇತ । ತಸ್ಮಾತ್ ವಿಷಯಾಜ್ಞಾನಸಾಧಕತ್ವಾತ್ ಸಾಕ್ಷಿರೂಪವಿಷಯಪ್ರಕಾಶೋಽಪಿ ನಾಜ್ಞಾನವಿರೋಧೀ, ಕಿಂತು ಪ್ರಮಾಣವೃತ್ತಿಃ । ಏಕವಿಷಯತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಮಾಣವೃತ್ತಿತದತಿರಿಕ್ತವೃತ್ತ್ಯೋರಜ್ಞಾನವಿರೋಧಿತ್ವಾವಿರೋಧಿತ್ವೇ ಘಟವಿಷಯಕಯೋಃ ಸೌರಾಲೋಕಜ್ಞಾನಯೋಃ ಸೌರಚಾಕ್ಷುಷಪ್ರಕಾಶಯೋರ್ವಾ ತಮೋವಿರೋಧಿತ್ವಾವಿರೋಧಿತ್ವವದುಪಪದ್ಯೇತೇ । ನ ಚ–ವೃತ್ತಿಶ್ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ವಿಷಯೋಪರಾಗಾರ್ಥೇತಿ ಮತೇ ಅಸ್ಯಾ ಅಜ್ಞಾನನಿವರ್ತಕತ್ವಾಭಾವಾತ್ ಇದಮಯುಕ್ತಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಅಜ್ಞಾನನಿವರ್ತಕತ್ವೇನ ನಿವೃತ್ತಿಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಸ್ಯೈವ ಉಕ್ತತ್ವಾತ್ ।। ತಚ್ಚ ಸಂಬಂಧಸಂಪಾದನದ್ವಾರಾಽಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಅಸ್ತ್ಯೇವ । ನ ಚ–ಅಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸ್ವವಿರೋಧಿಜ್ಞಾನಾಭಾವವ್ಯಾಪಕತ್ವೇನ ಮೋಕ್ಷೇಽಪ್ಯಜ್ಞಾನಾಪಾತ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಮೋಕ್ಷದಶಾಯಾಮಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತಿಶ್ರವಣೇನ ಸ್ವವಿರೋಧಿಜ್ಞಾನಪ್ರಾಗಭಾವಮಾತ್ರವ್ಯಾಪಕತ್ವಾತ್ । ನ ಚ-ಕಥಂ ಪ್ರಮಾಣವೃತ್ತಿಮಾತ್ರವಿರೋಧಿತ್ವೇ ಅಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರವಿರೋಧಿತ್ವೇನೈವ ನ ಜಾನಾಮೀತ್ಯಾಕಾರೇಣ ಪ್ರತ್ಯಯಃ ? ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಘಟಾದಿಮಾತ್ರವಿರೋಧಿನೋ ಘಟಾಭಾವಾದೇಃ ಭಾವಸಾಮಾನ್ಯವಿರೋಧಿತ್ವೇನಾಭಾವತ್ವೇನ ಪ್ರತೀತಿವತ್ ಜ್ಞಾನವಿಶೇಷವಿರೋಧಿನೋಽಪ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸಾಮಾನ್ಯವಿರೋಧಿತ್ವೇನ ಪ್ರತೀತಿಸಂಭವಾತ್ । ನ ಹ್ಯಭಾವಪದಾದಿನಾಭಾವಪ್ರತೀತೌ ಘಟಾಭಾವೋ ನ ಭಾಸತೇ । ಅಥ ಸಾ ವಿರೋಧಿತಾ ತತ್ರ ವಿಶೇಷಮಾತ್ರಪರ್ಯವಸನ್ನಾ, ಸಮಂ ಪ್ರಕೃತೇಽಪಿ; ಅನ್ಯತ್ರಾಭಿನಿವೇಶಾತ್ । ನ ಚ – 'ನ ಜಾನಾಮೀ'ತಿ ಜ್ಞಪ್ತಿವಿರೋಧಿತ್ವಸ್ಯೈವಾನುಭವಾತ್ ಕಥಂ ವೃತ್ತಿವಿರೋಧಿತ್ವಮ್ ? ತ್ವನ್ಮತೇ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯೈವ ಜ್ಞಪ್ತಿತ್ವಾತ್ , ಚೈತನ್ಯಾಜ್ಞಾನಯೋರವಿರೋಧೇ ಜ್ಞಾನತ್ವಾಜ್ಞಾನತ್ವಾಯೋಗಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಮನ್ಮತೇ ವೃತ್ತಿಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತಚೈತನ್ಯಂ ಜಾನಾಮೀತಿ ವ್ಯವಹಾರವಿಷಯಃ । ತಥಾಚ ನ ಜಾನಾಮೀತ್ಯನೇನ ವೃತ್ತಿಚಿತೋರುಭಯೋರಪ್ಯಜ್ಞಾನವಿರೋಧಿತ್ವಂ ವಿಷಯೀಕ್ರಿಯತೇ । ಏವಂ ಚ ನ ಚೈತನ್ಯೇ ಅಜ್ಞಾನವಿರೋಧಿತ್ವಮ್ ; ನಾಪಿ ವೃತ್ತೌ; ವೃತ್ಯುಪಾರೂಢಚಿತ ಏವಾರ್ಥಪ್ರಕಾಶಕತ್ವೇನ ತಥಾತ್ವಾತ್ । ನನು-ವೃತ್ತೇರಪ್ಯರ್ಥಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಂ ವಿನಾ ಜಾತಿವಿಶೇಷೇಣೈವಾಜ್ಞಾನತತ್ಕಾರ್ಯನಿವರ್ತಕತ್ವೇ ಇಚ್ಛಾದಿನಿವರ್ತ್ಯದ್ವೇಷಾದಿವತ್ ಸತ್ತ್ವಾಪತ್ತ್ಯಾ ಶುಕ್ತ್ಯಾದಿ ಜ್ಞಾನವದರ್ಥಪ್ರಕಾಶಕತ್ವೇನ ತನ್ನಿವರ್ತಕತ್ವೇ ವಕ್ತವ್ಯೇ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ತತ್ಸತ್ತ್ವೇನ ತನ್ನಿವರ್ತಕತ್ವಾವಶ್ಯಂಭಾವೇನ ತನ್ನಿವೃತ್ತ್ಯಾಪಾತಃ; ನಿತ್ಯಾತೀಂದ್ರಿಯೇ ಪರೋಕ್ಷವೃತ್ತೌ ಸತ್ಯಾಮಪ್ಯಜ್ಞಾನಾನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ಸುಖಾದಾವಪರೋಕ್ಷವೃತ್ತ್ಯಭಾವೇಽಪಿ ಸ್ಫುರಣಮಾತ್ರೇಣಾಜ್ಞಾನಾದರ್ಶನೇನ ಚಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಂ ಸ್ಫುರಣಸ್ಯೈವಾಜ್ಞಾನವಿರೋಧಿತ್ವಾತ್ ಇತಿ ಚೇನ್ನ; ಪ್ರಮಾಣವೃತ್ತ್ಯುಪಾರೂಢಪ್ರಕಾಶತ್ವೇನ ನಿವರ್ತಕತ್ವಂ ಬ್ರೂಮಃ, ನ ತು ಜಾತಿವಿಶೇಷೇಣ, ಪ್ರಕಾಶತ್ವಮಾತ್ರೇಣ ವಾ । ಅತೋ ನೇಚ್ಛಾದಿನಿವರ್ತ್ಯದ್ವೇಷಾದಿವದೇತನ್ನಿವರ್ತ್ಯಾನಾಂ ಸತ್ತ್ವಾಪತ್ತಿಃ, ನ ವಾ ಚೈತನ್ಯಮಾತ್ರಸ್ಯ ನಿವರ್ತಕತ್ವಾಪತ್ತಿಃ । ಅತ ಏವ–ಶಾಬ್ದಾದಿವೃತ್ತೌ ಸತ್ಯಾಮಪಿ ಅಜ್ಞಾನಾನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ಸುಖಾದೌ ಪ್ರಮಾಣವೃತ್ತ್ಯಭಾವೇ ಸ್ಫುರಣಮಾತ್ರೇಣಾಜ್ಞಾನದರ್ಶನೇನಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಂ ಸ್ಫುರಣಸ್ಯೈವಾಜ್ಞಾನಾದೌ ವಿರೋಧಿತ್ವಮಿತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್ ; ಪರೋಕ್ಷವೃತ್ತೇರ್ವಿಷಯಪರ್ಯಂತತ್ವಾಭಾವೇನ ನ ವಿಷಯಗತಾಜ್ಞಾನನಿವರ್ತಕತ್ವಮ್, ಸುಖಾದೌ ಚ ಜ್ಞಾತೈಕಸತ್ತ್ವಾದಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತಿಂ ವಿನೈವಾಜ್ಞಾನಾದರ್ಶನಮ್ । ಅತೋಽನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಯೋರನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಸ್ಫುರಣಮಾತ್ರಂ ನಾಜ್ಞಾನವಿರೋಧಿ । ನ ಚಾತ್ಮನೋಽಜ್ಞಾನಾಶ್ರಯವಿಷಯತ್ವೇ ಸ್ವಸತ್ತಾಯಾಮಪ್ರಕಾಶವಿಧುರತ್ವೇನ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಸಾಧನಾಯೋಗಃ; ಪರಿಪೂರ್ಣತ್ವಾದಿನಾ ಅಪ್ರಕಾಶವಿಧುರತ್ವಾಭಾವೇಽಪ್ಯಧ್ಯಾಸಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾದಿನಾ ಪ್ರಕಾಶಮಾನತಯಾಽಪ್ರಕಾಶವಿಧುರತ್ವಸಂಭವಾತ್ । ನ ಚ-ವೃತ್ತಿಚಿತೋರ್ವೈಷಮ್ಯೋಕ್ತಿರಯುಕ್ತಾ, ವೃತ್ತಿವತ್ಸಾಕ್ಷಿಣೋಽಪಿ ಸಮಾನವಿಷಯತಯಾ ಅಜ್ಞಾನವಿರೋಧಿತ್ವಾನುಭವಾತ್ , ಅನ್ಯಥಾ ಸಾಕ್ಷಿವೇದ್ಯೇ ಚೈತ್ರೇಚ್ಛಾಸುಖಾದೌ ಮೈತ್ರಸ್ಯೇವ ಚೈತ್ರಸ್ಯಾಪ್ಯಜ್ಞಾನಂ ಸ್ಯಾತ್, ನೋ ಚೇನ್ಮೈತ್ರಸ್ಯಾಪ್ಯಜ್ಞಾನಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ-ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಸಾಕ್ಷಿಣಿ ಯದಜ್ಞಾನವಿರೋಧಿತ್ವಮನುಭೂಯತೇ ತನ್ನಾಜ್ಞಾನನಿವರ್ತಕತ್ವನಿಬಂಧನಮ್, ಕಿಂತು ಸ್ವವಿಷಯ ಇಚ್ಛಾದೌ ಯಾವತ್ಸತ್ತ್ವಂ ಪ್ರಕಾಶಾದಜ್ಞಾನಾಪ್ರಸಕ್ತಿನಿಬಂಧನಮ್ । ವೃತ್ತೇಶ್ಚ ಸ್ವವಿಷಯೇ ಪ್ರಸಕ್ತಾಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತಿನಿಬಂಧನಮೇವೇತ್ಯುಭಯೋರ್ವೈಷಮ್ಯೋಕ್ತಿರ್ಯುಕ್ತೈವ । ಅಜ್ಞಾನಾಪ್ರಸಕ್ತೇರೇವ ಚೈತ್ರೇಚ್ಛಾದೌ ಚೈತ್ರಸ್ಯ ನಾಜ್ಞಾನವ್ಯವಹಾರಃ, ಮೈತ್ರಸ್ಯ ತು ಪ್ರಮಾತ್ರಜ್ಞಾನಾದೇವ ತದ್ವ್ಯವಹಾರಃ । ನ ಚ–ತರ್ಹ್ಯಾತ್ಮನ್ಯಪಿ ತತ ಏವ ತದಪ್ರಸಕ್ತಿರಿತಿ-ವಾಚ್ಯಮ್ ; ದತ್ತೋತ್ತರತ್ವಾತ್ । ಕಿಂಚ ಸಾಕ್ಷಿವೇದ್ಯತ್ವಂ ತದಪ್ರಸಕ್ತೌ ತಂತ್ರಮ್ , ಆತ್ಮಾ ತು ನ ತದ್ವೇದ್ಯಃ; ಚಿದ್ರೂಪತ್ವಾತ್ ಪ್ರಕಾಶ ಏವೇತಿ । ನ ಚ ತರ್ಹಿ ಸುತರಾಮಜ್ಞಾನಾನುಪಪತ್ತಿಃ ತೇಜಸೀವ ತಮಸಃ, ಅನ್ಯಥಾ ಘಟಾದಿರಾಲೋಕಮಿವಾತ್ಮಾಪಿ ಸ್ವವ್ಯವಹಾರೇ ಜ್ಞಾನಾಂತರಮಪೇಕ್ಷತೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಅಜ್ಞಾನಾವೃತತ್ವಾತ್ ಘಟವದಜ್ಞಾನನಿವರ್ತಕಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಾ ಚೇತ್ತರ್ಹೀಷ್ಟಾಪತ್ತಿಃ; ವೃತ್ತೇರೇವಾಪೇಕ್ಷಣಾತ್, ಪ್ರಕಾಶಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಜಡತ್ವಸ್ಯೋಪಾಧಿತ್ವಾತ್ , ಪ್ರಕಾಶತ್ವೇಽಪ್ಯಜ್ಞಾನಾವಿರೋಧಿತ್ವಸ್ಯೋಪಪಾದಿತತ್ವಾತ್ । ಅತ ಏವ ಸರ್ವಂ ವಸ್ತು ಜ್ಞಾತತಯಾಜ್ಞಾತತಯಾ ಚ ಸಾಕ್ಷಿಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ವಿಷಯಃ; ಜ್ಞಾನಾಜ್ಞಾನಯೋಃ ಸ್ವವಿಷಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಯೋರೇವ ಭಾನಾತ್ । ಏತೇನ–ಅಂಧಕಾರಾವೃತವತ್ ಜ್ಞಾನಾಭಾವಾವಚ್ಛೇದಕವಿಷಯವಚ್ಚಾಜ್ಞಾನಾವೃತಸ್ಯಾಪ್ಯಪ್ರಕಾಶೇನ ಸಾಕ್ಷಿವೇದ್ಯತ್ವಾಯೋಗ ಇತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್; ವಿಷಯಾವಚ್ಛೇದೇನಾನುಭವವಿರೋಧಾತ್ । ನನು ವೃತ್ತೇರಜ್ಞಾನವಿರೋಧಿತ್ವೇಽಪ್ಯಾತ್ಮವಿಷಯಾ ವೃತ್ತಿರಿದಾನೀಮಪ್ಯಸ್ತ್ಯೇವೇತಿ ಕಥಂ ತತ್ರಾಜ್ಞಾನಮ್ ? ಕಿಂಚ ತ್ವನ್ಮತೇ ಘಟಾದ್ಯಪರೋಕ್ಷವೃತ್ತೇರಪಿ ಘಟಾದ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಚಿದ್ವಿಷಯತ್ವೇನ ಸುತರಾಂ ಚಿತ್ಯಜ್ಞಾನಾಸಂಭವಃ, ನ ಚ–ವಿಶಿಷ್ಟಚೈತನ್ಯರೂಪಜೀವವಿಷಯಾ ವಾ ಘಟಾವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯವಿಷಯಾ ವಾ ವೃತ್ತಿರಜ್ಞಾನವಿಷಯೀಭೂತಕೇವಲಚಿದವಿಷಯತ್ವಾದಜ್ಞಾನವಿರೋಧಿನೀ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ–ವಾಚ್ಯಮ್ ; ‘ದಂಡೀ ಚೈತ್ರ' ಇತಿ ವೃತ್ತ್ಯಾ ಚೈತ್ರಾಜ್ಞಾನಾನಭಿಭವಾಪಾತಾತ್ । ಘಟಾಕಾಶಜ್ಞಾನೇ ಮಹಾಕಾಶಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಮಹತ್ತ್ವಾಜ್ಞಾನೇ ಪರ್ಯವಸಾನಮ್ । ಅತ ಏವಾಕಾಶೋ ಜ್ಞಾತ ಇತಿ ಪ್ರತೀತಿಃ । ನ ಚ ಶ್ರವಣಾದಿಜನ್ಯೈವ ವೃತ್ತಿರಜ್ಞಾನವಿರೋಧಿನೀ; ಭ್ರಮಕಾಲೀನಾಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಾನಧಿಕವಿಷಯಜ್ಞಾನೇನ ಕಾರಣಾಂತರಜನ್ಯೇನಾಪಿ ಅಜ್ಞಾನಾನಿವೃತ್ತಾವತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ಅನಧಿಕವಿಷಯತ್ವೇ ಶ್ರವಣಾದಿವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್ , ಸತ್ಯತ್ವಾಪಾತಾಚ್ಚೇತಿ ಚೇನ್ನ; ಯಾವಂತಿ ಜ್ಞಾನಾನಿ ತಾವಂತ್ಯಜ್ಞಾನಾನೀತಿ ಮತೇ ಅಜ್ಞಾನವಿಶೇಷಃ ಏಕಾಜ್ಞಾನಪಕ್ಷೇ ಅವಸ್ಥಾವಿಶೇಷಃ ಶಕ್ತಿವಿಶೇಷೋ ವಾ ಅವಿದ್ಯಾಗತೋ ವಿಶಿಷ್ಟಗೋಚರವೃತ್ತ್ಯಾ ನಿವರ್ತತ ಏವ । ಪ್ರಪಂಚನಿದಾನಭೂತಂ ತತ್ತ್ವಮಸ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಜನ್ಯಾಖಂಡಾರ್ಥಗೋಚರವೃತ್ತಿನಿವರ್ತ್ಯಮಜ್ಞಾನಂ ಪರಮವಶಿಷ್ಯತೇ; ಭೇದಭ್ರಮಸ್ಯಾನುಭೂಯಮಾನತ್ವಾತ್ । ಯಥಾ ಅಯಮಿತಿ ಜ್ಞಾನಾತ್ತತ್ರಾಜ್ಞಾನೇ ನಿವೃತ್ತೇಽಪಿ ಸೋಽಯಮಿತ್ಯಭೇದಗೋಚರವೃತ್ತಿನಿವರ್ತ್ಯಾಜ್ಞಾನಮವಶಿಷ್ಯತೇ । ತಥಾಚ ವಿಷಯಕೃತವಿಶೇಷಾಭಾವೇಽಪಿ ಕಾರಣವಿಶೇಷಜನ್ಯತ್ವೇನ ವಿಶೇಷೇಣ ನಿವರ್ತಕತ್ವೇ ಶ್ರವಣವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ಸತ್ಯತಾಪತ್ತಿಶ್ಚ ನಿರಸ್ತಾ; ಅನ್ಯಥಾ ಸೋಽಯಮಿತ್ಯತ್ರಾಪ್ಯಗತೇಃ । ಕಿಂಚ ಜೀವವಿಷಯಾ ವೃತ್ತಿರವಿದ್ಯಾವೃತ್ತಿಃ, ನ ತು ಪ್ರಮಾಣವೃತ್ತಿಃ; ತಸ್ಯಾ ಏವಾಜ್ಞಾನವಿರೋಧಿತ್ವಾತ್ । ತದುಕ್ತಂ ವಿವರಣೇ–‘ಜೀವಾಕಾರಾಹಂವೃತ್ತಿಪರಿಣತಾಂತಃಕರಣೇನ ಜೀವೋಽಭಿವ್ಯಜ್ಯತ' ಇತಿ । ಅಸ್ಯಾರ್ಥಃ–ಜೀವಾಕಾರಾಹಂತ್ವಪ್ರಕಾರಕಾವಿದ್ಯಾವೃತ್ತಿಃ, ತಯಾ ಪರಿಣತಾಂತಕರಣೇನಾಂತಃಕರಣಪರಿಣಾಮಭೂತಜ್ಞಾನರೂಪವೃತ್ತಿಸಂಸರ್ಗೇಣ ಜೀವೋಽಭಿವ್ಯಜ್ಯತ ಇತಿ । ನ ಚ–‘ಘಟೋಽಯಮಿ'ತಿ ಜ್ಞಾನೇನ ಚರಮವೃತ್ತಿನಿವರ್ತ್ಯಾಜ್ಞಾನಮಪಿ ನಿವರ್ತತಾಮಿತಿ–ವಾಚ್ಯಮ್ । ತದವಚ್ಛಿನ್ನಾಜ್ಞಾತತ್ವಪ್ರಯೋಜಕಾಜ್ಞಾನವಿಶೇಷಾದೇರೇವ ತದ್ವಚ್ಛಿನ್ನಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಫಲಬಲೇನ ಸ್ವೀಕಾರಾತ್ । ಅವತಮಸ ಇವ ವಿಷಯಪ್ರಕಾಶಕಾಲೋಕಸ್ಯ ಸರ್ವತಮೋಽನಿವರ್ತಕತ್ವೇಽಪಿ ಕಿಂಚಿತ್ತಮೋನಿವರ್ತಕತ್ವಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಿದ್ಧಮಾಶ್ರಯತ್ವವಿಷಯತ್ವಭಾಗಿನೀ ಶುದ್ಧಚಿದಿತಿ । ಏತೇನ-ದೇಹಾದಿಭೇದೋ ವಾ ಅಭೋಕ್ತೃತ್ವಾದ್ಯಭೇದೋ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದೋ ವಾ ಅದ್ವಿತೀಯಮಾತ್ರಾಭೇದೋ ವಾ ತದ್ವಿಶಿಷ್ಟಾತ್ಮಾ ವಾ ನ ತದ್ವಿಷಯಃ; ತೇಷಾಮಾತ್ಮಮಾತ್ರತ್ವೇ ಉಕ್ತದೋಷಾತ್ , ಭಿನ್ನತ್ವೇ ಅದ್ವೈತಕ್ಷತೇಃ, ಆವಿದ್ಯಕತ್ವೇ ಅನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಾದಿತಿ ಅನುಕ್ತೋಪಾಲಂಭನಮಪಾಸ್ತಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದಾದೇರಾತ್ಮಮಾತ್ರತಾಪಕ್ಷೇ ತಸ್ಯಾಜ್ಞಾನ್ವಿಷಯತ್ವಮೇವ; ದೋಷಸ್ಯ ಪರಿಹೃತತ್ವಾತ್ । ಯತ್ತು ಪ್ರಸಂಗಾದುಕ್ತಮ್-ದ್ವಿತೀಯಾಭಾವೋಪಲಕ್ಷಿತಾತ್ಮನೋಽಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವೇ ತಾದೃಶಸ್ಯೈವ ಚರಮವೃತ್ತಿವಿಷಯತ್ವಂ ವಾಚ್ಯಮ್ । ತಥಾಚ ವೇದಾಂತಾನಾಮಪ್ಯುಪಲಕ್ಷಣರೂಪಪ್ರಕಾರಯುಕ್ತೋಕ್ತಾತ್ಮಪರತ್ವೇ ಅಖಂಡಾರ್ಥತಾಹಾನಿಃ; ಅಕಾಕೇ ಕಾಕವದಿತ್ಯಸ್ಯೇವಾಸ್ಯಾಪ್ಯಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಪತ್ತಿಃ, ಉಪಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾತ್-ಇತಿ । ತತ್ರಾಖಂಡಾರ್ಥವಾದೇ ವಕ್ಷ್ಯಾಮಃ । ನ ಚ–ನ್ಯೂನಾಪ್ಯಂಗುಲಿರಧಿಕಮಾಚ್ಛಾದಯತಿ; ಅವಿಷಯಸಂಬಂಧಿತ್ವಾತ್ , ಇಯಂ ಹಿ ವಿಷಯಸಂಬಂಧಿನೀ ಕಥಮಧಿಕಮಾಚ್ಛಾದಯೇದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ದತ್ತೋತ್ತರತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದವಿದ್ಯಾ ಸ್ವರೂಪತ ಆಶ್ರಯತೋ ವಿಷಯತಶ್ಚ ಸುನಿರೂಪಾ ॥

ತತಶ್ಚಾಹಂಕಾರಾದಿಸೃಷ್ಟಿಃ । ನನು-ಅಹಮರ್ಥ ಆತ್ಮೈವ, ತಸ್ಯ ಕಥಮವಿದ್ಯಾತಃ ಸೃಷ್ಟಿಃ, ನ ಚ–ಸುಷುಪ್ತೌ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶಮಾನಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಸಂಭವೇಽಪ್ಯನೇವಂವಿಧಸ್ಯಾಹಮರ್ಥಸ್ಯಾಭಾವಃ, ಯದಿ ಚ ಸುಷುಪ್ತಾವಹಮರ್ಥಃ ಪ್ರಕಾಶೇತ; ತರ್ಹಿ ಸ್ಮರ್ಯೇತ ಹ್ಯಸ್ತನ ಇವಾಹಂಕಾರಃ, ಅನುಭೂತೇ ಸ್ಮರಣನಿಯಮಾಭಾವೇಽಪಿ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಾತ್ಮಮಾತ್ರತ್ವಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಹೇತೋರಸಿದ್ಧೇಃ, ತರ್ಕೇ ಇಷ್ಟಾಪತ್ತೇಃ । ನಹ್ಯದ್ಯಾಪಿ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಾತ್ಮಾನ್ಯತ್ವಮಹಮರ್ಥೇ ಸಿದ್ಧಮಸ್ತಿ । ಆತ್ಮಾನ್ಯತ್ವೇನಾಪ್ರಕಾಶತ್ವಸಾಧನೇ ತೇನ ಚ ತದನ್ಯತ್ವಸಾಧನೇ ಅನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಃ। ನ ಚಾಹಮರ್ಥಸ್ಯಾಪರಾಮರ್ಶಃ, ಸುಖಮಹಮಸ್ವಾಪ್ಸಂ ನ ಕಿಂಚಿದವೇದಿಷಮಿತಿ ತಸ್ಯೈವ ಪರಾಮರ್ಶಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ; ಅಹಂಕಾರಸ್ತಾವದಿಚ್ಛಾದಿವಿಶಿಷ್ಟ ಏವ ಗೃಹ್ಯತ ಇತ್ಯಾವಯೋಃ ಸಮಮ್ । ಸುಷುಪ್ತೌ ಚ ನೇಚ್ಛಾದಯ ಇತಿ ಕಥಂ ತದಾಽಹಮರ್ಥಾನುಭವಃ ? ನ ಚ–ಇಚ್ಛಾದಿಗುಣವಿ ಶಿಷ್ಟ ಏವಾಹಮರ್ಥೋ ಗೃಹ್ಯತ ಇತ್ಯತ್ರ ನ ನಃ ಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಗುಣಿಗ್ರಹಣಸ್ಯ ಗುಣಗ್ರಹಣವ್ಯಾಪ್ತತ್ವಾತ್ , ಅನ್ಯಥಾ ರೂಪಾದಿಹೀನೋಽಪಿ ಘಟಃ ಪ್ರಥೇತ । ನ ಚ ರೂಪಾದಿರಹಿತಾನಾಂ ತೇಷಾಮಸತ್ತ್ವಂ ತತ್ರ ಬೀಜಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಪೂರ್ವರೂಪನಾಶಾಗ್ರಿಮರೂಪಾನುತ್ಪತ್ತಿಕ್ಷಣಾದ್ಯಕ್ಷಣಾದೌ ತದ್ವಿನಾಪಿ ಸತ್ತ್ವಾತ್ । ಏವಂ ಚ ಗುಣಾಗ್ರಹಣೇ ಕಥಂ ಗುಣಿಗ್ರಹಣಮ್ ? ತಥಾಚ ನಿರ್ಗುಣ ಏವಾತ್ಮಾ ಗೃಹ್ಯತ ಇತಿ ಸ್ವೀಕರ್ತವ್ಯಮ್ । ಅನುಭವಾಭಾವೇ ಚ ನ ತಸ್ಯ ಜಾಗರೇ ಪರಾಮರ್ಶಃ । ತಥಾ ಚಾಜ್ಞಾನಾಶ್ರಯತ್ವೇನ ಸುಷುಪ್ತಾವನುಭೂಯಮಾನಾದಾತ್ಮನೋಽಹಂಕಾರೋ ಭಿನ್ನಃ । ಏವಮೇವಾತ್ಮಾನ್ಯತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ಅಖಂಡಪ್ರಕಾಶತ್ವಸಾಧನೇ ನಾನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಃ । ನ ಚ ತರ್ಹಿ ‘ಅಹಮಸ್ವಾಪ್ಸ'ಮಿತ್ಯಹಮರ್ಥಸ್ಯ ಪರಾಮರ್ಶಾನುಪ್ರವೇಶಾನುಪಪತ್ತಿಃ; ತದಂಶೇ ಪರಾಮರ್ಶತ್ವಾಸಿದ್ಧೇಃ । ಏವಂ ಸತ್ಯಪಿ ಯಥಾಽಜ್ಞಾನಾಂಶೇ ತಸ್ಯ ಪರಾಮರ್ಶತ್ವಂ, ತಥೋಪಪಾದಿತಮಧಸ್ತಾತ್ । ಯದ್ಯಪ್ಯಹಮಸ್ವಾಪ್ಸಮಿತ್ಯಾದಿಜ್ಞಾನಾನಾನ್ಯ ಆತ್ಮಪರಾಮರ್ಶಃ, ತಥಾಪ್ಯಹಮರ್ಥಸ್ಯ ಸುಷುಪ್ತಿಕಾಲಾನನುಭೂತತ್ವೇನ ತತ್ಕಾಲೇ ಅಜ್ಞಾನಾಶ್ರಯತ್ವೇನ ಚಾನುಭೂತಾತ್ಮನ್ಯೇವ ಪರಾಮರ್ಶತ್ವಪರ್ಯವಸಾನಮ್ । ಅತ ಏವ ಚಿದಸ್ವಪೀತ್ ಸ್ವಯಮಸ್ವಪೀದಿತಿ ಪರಾಮರ್ಶಾಕಾರತಾಪತ್ತಿರ್ನಿರಸ್ತಾ; ತತ್ಕಾಲಾನುಭೂತಾಂತಃಕರಣಸಂಸರ್ಗೇ ಅಹಮಿತ್ಯಾಕಾರೋಪಪತ್ತೇಃ । ಯತೂಕ್ತಂ ವಿವರಣೇ-‘ಅಂತಃಕರಣವಿಶಿಷ್ಟ ಏವಾತ್ಮನಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಂ ಬ್ರೂಮಃ, ನ ನಿಷ್ಕಲಂಕಚೈತನ್ಯೇ, ತಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಾವಸ್ಥಾಯಿನಃ ಶಾಸ್ತ್ರೈಕಸಮಧಿಗಮ್ಯತ್ವಾತ್ ಇತಿ । ತತ್ರ ನ ವಿರೋಧಾಯ । ಮೋಕ್ಷಾವಸ್ಥಾಯಿನಃ ಶಾಸ್ತ್ರೈಕಸಮಧಿಗಮ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಹೇತೂಕ್ತ್ಯಾ ನ ನಿಷ್ಕಲಂಕ ಇತಿ ಉಪಾಧಿಮಾತ್ರವಿರಹಿಣಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನನಿಷೇಧೇನ ಚಾಂತಃಕರಣಪದಸ್ಯ ಉಪಾಧಿಮಾತ್ರಪರತ್ವಾತ್ । ತಥಾಚ ಸುಷುಪ್ತಾವಪ್ಯಜ್ಞಾನೋಪಹಿತ ಏವಾತ್ಮಾ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಕಿಂಚಾಂತಃಕರಣವಿಶಿಷ್ಟೇ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನನಿಷೇಧೋ ನಾಭಿಜ್ಞಾನಿಷೇಧೋಽಪೀತಿ ನ ವಿರೋಧಃ; ಸುಷುಪ್ತಾವಭಿಜ್ಞಾಯಾ ಏವೋಕ್ತತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಯದ್ಯಹಮರ್ಥೋ ನ ಪರಾಮೃಶ್ಯೇತ, ತರ್ಹಿ ‘ಏತಾವಂತಂ ಕಾಲಂ ಸುಪ್ತೋಽಹಮನ್ಯೋ ವೇ'ತಿ ಸಂಶಯಃ ಸ್ಯಾತ್, ನ ತ್ವಹಮೇವೇತಿ ನಿಶ್ಚಯ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್।। ಸುಷುಪ್ತಿಕಾಲಾನುಭೂತಾತ್ಮೈಕ್ಯಾಧ್ಯಾಸಾದಿತಿ ಗೃಹಾಣ । ಯಥಾ ಪೂರ್ವದಿನಾನುಭೂತದೇವದತ್ತಾದಭಿನ್ನತಯಾನುಭೂತೇ ಚೈತ್ರೇ ಸೋಽಯಂ ನ ವೇತಿ ನ ಸಂಶಯಃ, ಕಿಂತು ಸ ಏವೇತಿ ನಿಶ್ಚಯಃ । ಕಿಂಚ ನಿಶ್ಚಯೇ ಸತಿ ಸಂಶಯಾಭಾವನಿಯಮಃ, ನ ತು ನಿಶ್ಚಯಾಭಾವೇ ಸಂಶಯನಿಯಮಃ । ತದುಕ್ತಮ್-‘ಆರೋಪೇ ಸತಿ ನಿಮಿತ್ತಾನುಸರಣಮ್ , ನ ತು ನಿಮಿತ್ತಮಸ್ತೀತ್ಯಾರೋಪಃ ಇತಿ । ನ ಚ–ಏತಾವಂತಂ ಕಾಲಮಹಂ ಸ್ವಪ್ನಂ ಪಶ್ಯನ್ನಾಸಂ ಜಾಗ್ರದಾಸಮಿತ್ಯತ್ರೇವಾಹಮಸ್ವಾಪ್ಸಮಿತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಅಹಮಂಶೇ ಪರಾಮರ್ಶತ್ವಾನುಭವಾತ್ ಕಥಂ ತತ್ರಾಪರಾಮರ್ಶತ್ವಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಪರಾಮೃಶ್ಯಮಾನಾತ್ಮೈಕ್ಯಾರೋಪಾತ್ತದ್ಭಾನಾಂಶೇ ಪರಾಮರ್ಶತ್ವಾಭಿಮಾನಾತ್ । ನ ಚ–ಅಪರಾಮರ್ಶೇ ಪರಾಮರ್ಶತ್ವಾರೋಪೋ ನ ದೃಷ್ಟ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್: ತದ್ಭಿನ್ನೇ ತತ್ತ್ವೇನಾನುಭೂಯಮಾನೇ ಪರಾಮರ್ಶತ್ವಾರೋಪದರ್ಶನಾತ್ । ಅತ ಏವ–ಅಹಮರ್ಥಸ್ಯಾತ್ಮಾನ್ಯತ್ವೇ ಯಃ ಪೂರ್ವಂ ದುಃಖೀ, ಸೋಽಧುನಾ ಸುಖೀ ಜಾತ ಇತಿವತ್ ಯಃ ಪೂರ್ವಂ ಮದನ್ಯಃ ಸುಷುಪ್ತಃ ಸೋಽಧುನಾ ಅಹಂ ಜಾತ ಇತಿ ಧೀಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್; ಯಥಾ ದುಃಖಿತ್ವೇನ ಪ್ರಾಕ್ ಜ್ಞಾನಂ, ತಥಾ ಮದನ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರಾಕ್ ಜ್ಞಾನಾಭಾವಾತ್ । ಸುಷುಪ್ತಾವಹಮಪ್ರಕಾಶವತ್ ತದನ್ಯತ್ವಸ್ಯಾಪ್ಯಪ್ರಕಾಶ ಏವ । ಏವಂ ಚ ಪ್ರಾಗಸತ್ತ್ವಾಗ್ರಹಣಾತ್ ಪೂರ್ವಕಾಲಗೃಹೀತೇನಾಭಿನ್ನತಯಾ ಗೃಹ್ಯಮಾಣತ್ವಾಚ್ಚ ನಾಹಂಕಾರೇ ಜನ್ಮಪ್ರತ್ಯಯಃ । ವಿವೇಕಿನಾಂ ಚೈತಾದೃಗ್ಬುದ್ಧಾವಿಷ್ಟಾಪತ್ತೇಃ । ನಚ–ಸಿದ್ಧೇ ಅಹಮರ್ಥಸ್ಯಾಮಾನ್ಯತ್ವೇ ಪರಾಮೃಶ್ಯಮಾನಾತ್ಮೈಕ್ಯಾರೋಪಃ, ಸಿದ್ಧೇ ಚ ತಸ್ಮಿನ್ ಸುಪ್ತಾವಪ್ರಕಾಶೇನಾಹಮರ್ಥಸ್ಯಾತ್ಮಾನ್ಯತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಆತ್ಮಾನ್ಯತ್ವಸಿದ್ಧೇಃ ಪ್ರಾಗೇವಾಹಮರ್ಥಾಪರಾಮರ್ಶಸ್ಯ ಸಾಧನಾತ್ ಅಹಮಸ್ವಾಪ್ಸಮಿತ್ಯಸ್ಯೈವಾತ್ಮಪರಾಮರ್ಶತ್ವಾಂಗೀಕಾರೇಣ ನ ದೃಷ್ಟಹಾನಾದೃಷ್ಟಕಲ್ಪನಾಪತ್ತಿಃ । ಅತ ಏವ ಚ ಸುಷುಪ್ತಾವಹಮರ್ಥಪ್ರಕಾಶೇ ಹ್ಯಸ್ತನ ಇವ ಸ್ಮರ್ಯೇತೇತ್ಯತ್ರ ನೇಷ್ಟಾಪತ್ತ್ಯವಕಾಶಃ । ಕಿಂಚ ‘ಏತಾವಂತಂ ಕಾಲಮಹಮಿತ್ಯಭಿಮನ್ಯಮಾನ ಆಸಮಿ'ತಿ ಪರಾಮರ್ಶಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನಚ–ಅಹಮರ್ಥಪ್ರಕಾಶೇ ತದಭಿಮಾನಾಪಾದನಂ ಕರ್ಣಸ್ಪರ್ಶೇ ಕಟಿಚಾಲನಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ತವೈವ ಹಿ ತತ್ । ಅಹಮರ್ಥಮಾತ್ರಸಾಪೇಕ್ಷತಯಾ ತದಭಿಮಾನಪ್ರಕಾಶಯೋರುಭಯೋಃ ಸಮವ್ಯಾಪ್ತತಯಾ ಪರಸ್ಪರಪ್ರಕಾಶೇನ ಪರಸ್ಪರಪರಾಮರ್ಶಾಪಾದನಸ್ಯಾವ್ಯಧಿಕರಣತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ತವಾಪಿ ‘ಆತ್ಮೇತ್ಯಭಿಮನ್ಯಮಾನ ಆಸಮಿ'ತಿ ಪರಾಮರ್ಶಾಪತ್ತಿಃ; ಅಹಂಕಾರಸ್ಯ ತತ್ರ ತಂತ್ರತಯಾ ತದಭಾವೇ ತತ್ರಾಪಾದಯಿತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ಯತ್ತು–ಸುಷುಪ್ತಾವಹಮರ್ಥೋ ಭಾಸತ ಏವ । 'ನ ಕಿಂಚಿದಹಮವೇದಿಷಮಿ'ತಿ ಅಜ್ಞಾನಪರಾಮರ್ಶತ್ಯಾತ್ಮಾದ್ಯಜ್ಞಾನಾದನ್ಯದಿವಾಹಮರ್ಥಾಜ್ಞಾನಾದನ್ಯದೇವಾಜ್ಞಾನಂ ವಿಷಯಃ; ಅನ್ಯಥಾ ವಿರೋಧಾತ್-ಇತಿ । ತದಜ್ಞಾನವಿಜೃಂಭಿತಮ್ , ನ ಹಿ ಸಾಕ್ಷಿವೇದನಮಜ್ಞಾನವಿರೋಧಿ । ಸುಷುಪ್ತೌ ಚ ಯಥಾಹಮರ್ಥಾನವಭಾಸಃ ತಥೋಕ್ತಮ್ । ನ ವಿಜಾನಾತ್ಯಯಮಹಮಸ್ಮೀತಿ ಸುಷುಪ್ತಿವಿಷಯಾ ಶ್ರುತಿರಪಿ ತದಾನೀಂತನಾಹಮರ್ಥಾಜ್ಞಾನೇ ಪ್ರಮಾಣಮ್ । ನ ಚೇಯಂ ಶ್ರುತಿರ್ನಾತ್ಮಾನಂ ನ ಪರಾಂಶ್ಚೇತಿ ಸುಷುಪ್ತಾವಾತ್ಮಾಜ್ಞಾನಶ್ರುತಿವದ್ವಿಶೇಷಾಜ್ಞಾನಪರಾ, 'ಅಹರಹರ್ಬ್ರಹ್ಮ ಗಚ್ಛಂತಿ ಸತಿ ಸಂಪದ್ಯ ನ ವಿದುರಿ'ತ್ಯಾತ್ಮವೇದನಬೋಧಕಶ್ರುತಿವಿರೋಧೇನ ವಿಶೇಷಾಜ್ಞಾನಪರತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮ್ ನ ಚ ಪ್ರಕೃತೇ ತಥಾ; ವಿರೋಧಾಭಾವಾತ್ । ಯತ್ತು-ಅಹಮರ್ಥಸ್ತಾವತ್ ಸ್ಮರ್ತಾ । ಸ ಚಾವಿದ್ಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಂ ವಾ, ಅಂತಃಕರಣಾವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಂ ವಾ । ಆದ್ಯೇ ಯೋಽಹಮಕಾರ್ಷಂ ಸೋಽಹಂ ಸೌಷುಪ್ತಿಕಾಜ್ಞಾನಾದಿ ಸ್ಮರಾಮೀತ್ಯನುಭವವಿರೋಧಃ । ಅಂತ್ಯೇ ತ್ವಹಮರ್ಥಸ್ಯೈವ ತದನುಭವಿತೃತ್ವಂ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಸ್ಮೃತಿಸಂಸ್ಕಾರಾನುಭವಾನಾಮೇಕಾಶ್ರಯಾಣಾಮೇವ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಾತ್ , ಯೋಽಹಮನ್ವಭೂವಂ ಸೋಽಹಂ ಸ್ಮರಾಮೀತಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾಚ್ಚ-ಇತಿ । ತನ್ನ; ದತ್ತೋತ್ತರತ್ವಾತ್ । ಉಕ್ತಂ ಹ್ಯವಿದ್ಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಮನುಭವಿತೃ । ತದೇವ ಚಾಂತಃಕರಣಾವಚ್ಛೇದೇನಾನುಭೂಯಮಾನಂ ಸ್ಮರ್ತ್ರಿತಿ ನ ತಯೋರ್ವೈರೂಪ್ಯಮ್ । ನಚ-ಅವಿದ್ಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಚಿತೋಽಪಿ ನೈಕ್ಯಮಸ್ತಿ, ಅಂತಃಕರಣರೂಪೋಪಾಧಿಭೇದೇನ ಭೇದಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಅವಿದ್ಯಾವಚ್ಛಿನ್ನ ಏವಾಂತಃಕರಣಾವಚ್ಛೇದಾತ್ । ನ ಚ ತಥಾಪ್ಯವಿದ್ಯಾಂತಃಕರಣರೂಪೋಪಾಧಿಭೇದೇನ ಮಠಾಕಾಶತದಂತಃಸ್ಥಘಟಾಕಾಶಯೋರಿವ ಉಪಹಿತಭೇದಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ದೃಷ್ಟಾಂತಾಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ । ತಯೋರೇವೋಪಾಧ್ಯೋಃ ಪರಸ್ಪರಮುಪಹಿತಭೇದಕತ್ವಮ್ । ಯೌ ಪರಸ್ಪರಾನುಪಹಿತಮುಪಧತ್ತಃ । ಅನ್ಯಥಾ ಕಂಬ್ವವಚ್ಛಿನ್ನಗ್ರೀವಾವಚ್ಛಿನ್ನಾಕಾಶಾನ್ಯ ಏವ ಘಟಾಕಾಶಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚೈವಂ ಸುಷುಪ್ತಾವಹಮರ್ಥಾಭಾವೇ ಅಹಂ ನಿರ್ದುಃಖಃ ಸ್ಯಾಮಿತೀಚ್ಛಯಾ ಸುಷುಪ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಯೋಗಃ; ‘ಕೃಶೋಽಹಂ ಸ್ಥೂಲೋ ಭವಾಮೀ'ತಿವತ್ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ - ತತ್ರ ಕಾರ್ಶ್ಯಾದಿನಿಷ್ಕೃಷ್ಟಸ್ಯ ಶರೀರಸ್ಯೈವ ಸ್ಥೌಲ್ಯಾಧಿಕರಣತಯಾ ವಿವೇಕಿನಾಮುದ್ದೇಶ್ಯತ್ವಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಪ್ರಕೃತೇಽಪ್ಯಂತಃಕರಣಾದಿನಿಷ್ಕೃಷ್ಟಸ್ಯೈವ ತದುದ್ದೇಶವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ನನು–“ಯೋಽಹಂ ಸುಪ್ತಃ ಸೋಹಂ ಜಾಗರ್ಮಿ’ ‘ಯೋಽಹಂ ಪೂರ್ವೇದ್ಯುರಕಾರ್ಷಂ ಸೋಽಹಮದ್ಯ ಕರೋಮೀ'ತಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನುಪಪತ್ತಿಃ ಅಹಮರ್ಥಸ್ಯ ಭೇದಾತ್, ಕೃತಹಾನಾಕೃತಾಭ್ಯಾಗಮಪ್ರಸಂಗಶ್ಚ; ಕರ್ತುರ್ಭೋಕ್ತುಶ್ಚಾಹಮರ್ಥಸ್ಯ ಭಿನ್ನತ್ವಾತ್ , ಅಭಿನ್ನೇ ಚೈತನ್ಯೇ ಕರ್ತೃತ್ವಾದ್ಯಭಾವಾತ್ , ತದಾರೋಪಸ್ಯಾಪ್ಯಭಾವಾತ್ , ದೇಹಾದಾವತಿಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಚೇತಿ ಚೇನ್ನ; ಸುಷುಪ್ತೌ ಕಾರಣಾತ್ಮನಾ ಸ್ಥಿತಸ್ಯೈವ ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಂಗೀಕಾರೇಣ ಸರ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ನಚ-‘ಅಥ ಹೈತತ್ಪುರುಷಃ ಸ್ವಪಿತೀ'ತ್ಯಾರಭ್ಯ ‘ಗೃಹೀತಂ ಚಕ್ಷುರ್ಗೃಹೀತಂ ಶ್ರೋತ್ರಂ ಗೃಹೀತಂ ಮನ' ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೌ ಮನಆದೀನಾಮೇವೋಪರಮೋಕ್ತೇರ್ನಾಹಂಕಾರೋಪರಮ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಮನಸ ಉಪರಮೇ ತೇನೈವಾಹಂಕಾರೋಪರಮಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇಃ । ಅಹಂಕಾರೋ ಹಿ ಅನುಭವಾಮೀತ್ಯಾತ್ಮಾನುಬಂಧ್ಯನುಭವಸ್ಯಾಹಂ ಕರ್ತೇತ್ಯಚಿದನುಬಂಧಿಕರ್ತೃತ್ವಾದೇಶ್ಚಾಶ್ರಯಃ ಚಿದಚಿತ್ಸಂವಲನಾತ್ಮಕತ್ವಾದಧ್ಯಸ್ತಃ । ತಸ್ಯ ಚಾಚಿತೋಽಂತಃಕರಣಸ್ಯೌಪರಮೇ ಉಪರತಿಃ । 'ಅಥಾತೋಽಹಂಕಾರಾದೇಶಃ ಅಥಾತ ಆತ್ಮಾದೇಶ' ಇತಿ ಶ್ರುತಿರಪಿ ಪೃಥಗುಪದೇಶೇನ ಪಾರ್ಥಕ್ಯೇ ಪ್ರಮಾಣಮ್ । ನನು–ಆತ್ಮನಸ್ತ್ವನ್ಮತೇ ‘ಸ ಏವಾಧಸ್ತಾದಿ'ತ್ಯುಪದಿಷ್ಟೇನ ಭೂಮ್ನೇವಾಹಂಕಾರೇಣಾಪ್ಯೈಕ್ಯೇಽಪಿ ಪೃಥಗುಪದೇಶೋ ಯುಕ್ತಃ । ನ ಚ-ಭೂಮಾತ್ಮನೋರ್ಭಿನ್ನತ್ವೇನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧಯೋಃ ಪೃಥಗುಪದೇಶ ಐಕ್ಯಾರ್ಥಃ, ದ್ವಯೋಃ ಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯಾಯೋಗಾತ್, ಅಹಂಕಾರಸ್ಯ ತು ಆತ್ಮೈಕತ್ವೇನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಪೃಥಗುಪದೇಶೋ ಭೇದಾರ್ಥ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಅಹಮರ್ಥಾದನ್ಯಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ಭೂಮಾಖ್ಯವ್ರಹ್ಮಭಿನ್ನತ್ವೇನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ತಯೋರಪ್ಯುಪದೇಶೋ ಭೇದಾರ್ಥಃ, ಅಹಮರ್ಥಸ್ಯ ತು ಬ್ರಹ್ಮಭಿನ್ನತ್ವೇನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ತಯೋರುಪದೇಶ ಐಕ್ಯಾರ್ಥ ಏವ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ ಇತಿ ಚೇನ್ನ; ಅಹಂಕಾರಾತ್ ಭಿನ್ನಾತ್ಮನೋ ಭೂಮರೂಪಬ್ರಹ್ಮಭಿನ್ನತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಸಿದ್ಧತ್ವೇಽಪಿ ತದಭಿನ್ನತ್ವಸ್ಯಾಪಿ ತದಸಿದ್ಧತಯಾ ಉಭಯೋಃ ಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯೋಪದೇಶಾನುಪಪತ್ತಿಸಹಕಾರೇಣಾಸ್ಯಾಃ ಶ್ರುತೇಸ್ತಯೋರಭೇದಪರತ್ವಮುಚಿತಮ್, ಪ್ರಕೃತೇ ಚಾಭೇದಪರತ್ವೇ ವಿರೋಧಃ; ಜಡಾಜಡಯೋರೈಕ್ಯಾಯೋಗಾತ್ । ನ ಚ ತ್ವನ್ಮತೇ ಭೂಮಾಹಂಕಾರಾತ್ಮನಾಂ ಬಿಂಬಪ್ರತಿಬಿಂಬಮುಖಸ್ಥಾನೀಯಾವಿದ್ಯೋಪಾಧಿಕಬ್ರಹ್ಮಜೀವಚಿನ್ಮಾತ್ರತ್ವಸಂಭವೇನಾಹಂಕಾರಸ್ಯ ಜೀವಾತ್ ಪಾರ್ಥಕ್ಯಾಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್। 'ಯತ್ರ ನಾನ್ಯತ್ ಪಶ್ಯತಿ' 'ಸ ಏವಾಧಸ್ತಾದಿ'ತ್ಯಾದಿನಾ ಭೂಮಸ್ವರೂಪೋಕ್ತ್ಯನಂತರಂ ಯತ್ರೇತ್ಯಧಿಕರಣಾಧಿಕರ್ತವ್ಯನಿರ್ದೇಶಾತ್ಸ ಇತಿ ಪಾರೋಕ್ಷ್ಯನಿರ್ದೇಶಾಚ್ಚ ದ್ರಷ್ಟುರ್ಜೀವಾದನ್ಯತ್ವಪ್ರಸಕ್ತೌ ತದ್ವಾರಣಾರ್ಥಮ್ 'ಅಥಾತೋಽಹಂಕಾರಾದೇಶ' ಇತ್ಯಹಂಕಾರೇಣ ಭೂಮ್ನಿ ನಿರ್ದಿಷ್ಟೇ ಅಹಂಕಾರಸ್ಯ ದೇಹಾದಿಸಂಘಾತೇ ಅವಿವೇಕಿಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಾತ್ ತದಭೇದಪ್ರಸಕ್ತೌ ನಿಷ್ಕೃಷ್ಟಾಹಂಕಾರಕೇವಲಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಮಾದಾಯ ‘ಅಥಾತ ಆತ್ಮಾದೇಶ' ಇತಿ ದ್ರಭೇದ ಉಚ್ಯತ ಇತ್ಯೇತಾದೃಶಾರ್ಥಪರತ್ವೇನ ಬಿಂಬಪ್ರತಿಬಿಂಬಕಲ್ಪನಾಯಾ ಅತ್ರಾಸಂಭವಾತ್ । ಸಂಭವೇ ವಾ ಅವಿದ್ಯೋಪಾಧಿಕಜೀವಸ್ಯಾಹಂಕಾರತ್ವೋಕ್ತಿಃ ಸ್ಥೂಲಾರುಂಧತೀನ್ಯಾಯೇನ । ಅತ ಏವ-‘ಸ ಏವೇದಂ ಸರ್ವಮ್' 'ಅಹಮೇವೇದಂ ಸರ್ವಮ್' ‘ಆತ್ಮೈವೇದಂ ಸರ್ವಮಿ'ತ್ಯಾದ್ಯುಪಸಂಹಾರಾಣಾಂ ‘ಸ ಏವಾಧಸ್ತಾದಹಮೇವಾಧಸ್ತಾದಾತ್ಮೈವಾಧಸ್ತಾದಿ'ತ್ಯುಪಕ್ರಮೈಃ 'ಸರ್ವಂ ಸಮಾಪ್ನೋಷಿ ತತೋಽಸಿ ಸರ್ವ' ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭಿಶ್ಚ (ಸ್ಮೃತಿಭಿಶ್ಚ?) ಸರ್ವಗತತ್ವಪರತ್ವೇನ ನ ಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯಪರತ್ವಮ್ , ಯೇನಾಹಂಪದಸ್ಯ ನಿಷ್ಕೃಷ್ಟಾಹಂಕಾರಚೈತನ್ಯಪರತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಸರ್ವಗತತ್ವಂ ಚಾನೇಕೇಷ್ವಪಿ ಸಂಭವತ್ಯೇವ । ಭೂಮಾತ್ಮೋಪದೇಶಾಭ್ಯಾಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಮಧ್ಯೇ ಅಹಂಕಾರೋಪದೇಶವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ಚೇತಿ—ನಿರಸ್ತಮ್ । ‘ಸ ಭಗವಃ ಕಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ' ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಾನಂತರಂ ಕಿಂ ಕ್ವಚಿದಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಮಾತ್ರಂ ಪೃಷ್ಟಂ, ಪರಮಾರ್ಥತಃ ಕ್ವಚಿದಧಿಷ್ಠಿತತ್ವಂ ವಾ । ಆದ್ಯೇ 'ಸ್ವೇ ಮಹಿಮ್ನೀ'ತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ದ್ವಿತೀಯೇ ಭೂಮಾತಿರಿಕ್ತಮೇವ ನಾಸ್ತೀತ್ಯೇತದರ್ಥಪರ—‘ಅನ್ಯೋ ಹ್ಯನ್ಯಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ' ಇತಿ ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯಾನುಸಾರೇಣ ‘ಸ ಏವಾಧಸ್ತಾದಿ'ತ್ಯಾದೇರಪಿ ಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯಪರತ್ವೇ ನಿಶ್ಚಿತೇ ಏಕತ್ರೈವ ವಾಕ್ಯೇ ಉಪಕ್ರಮಾದಿಕಲ್ಪನೇನಾರ್ಥಾಂತರಕಲ್ಪನಾತ್ ; ಕಲ್ಪ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಕೃತಾರ್ಥಾನುಪಪಾದಕತ್ವಾತ್ , ಸರ್ವಗತಾ ಜಾತಿರಿತಿ ಪಕ್ಷೇ ವ್ಯಾಪಕಜಾತೇರಿವ ಭೂಮ್ನೋಽಪಿ ಅನ್ಯಾಧಿಷ್ಠಿತತ್ವಸಂಭವಾತ್, ‘ಸರ್ವಂ ಸಮಾಪ್ನೋಷೀ'ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ ಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯಪರತ್ವಸ್ಯ ಉಪಪಾದಿತತ್ವಾತ್ । ನಾಪಿ ಮಧ್ಯೇ ಅಹಂಕಾರೋಪದೇಶವೈಯರ್ಥ್ಯಮ್; ಬ್ರಹ್ಮಣ ಆಪರೋಕ್ಷ್ಯಾಯ ಅಹಂಕಾರೈಕ್ಯೋಕ್ತೇಃ । ನ ಚ - ತ್ವನ್ಮತೇ ಪ್ರತ್ಯಗರ್ಥರೂಪಸ್ಯಾತ್ಮನ ಏವಾಪರೋಕ್ಷೈಕರಸತ್ವೇನ ತದೈಕ್ಯೋಕ್ತ್ಯೈವಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಅಹಂಕಾರೇ ಅವಿದ್ಯಮಾನಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯೋಕ್ತ್ಯಯೋಗ ಇತಿ–ವಾಚ್ಯಮ್; ಆತ್ಮಸಂಬಂಧೇನೈವಾಹಂಕಾರೋಽಪ್ಯಪರೋಕ್ಷ ಇತ್ಯಾತ್ಮೈಕ್ಯಾದೇವಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಂ ಯದ್ಯಪಿ ಸಿದ್ಧಂ, ತಥಾಪ್ಯಹಂಕಾರೇ ಆಪರೋಕ್ಷ್ಯಸ್ಯ ಸುಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾದಹಂಕಾರೋಕ್ತಿರ್ನಾಯುಕ್ತಾ । ಯತ್ತು–'ಭೂಮಾ ನಾರಾಯಣಾಖ್ಯಃ ಸ್ಯಾತ್ ಸ ಏವಾಹಂಕೃತಿಃ ಸ್ಮೃತಃ । ಜೀವಸ್ಥಸ್ತ್ವನಿರುದ್ಧೋ ಯಃ ಸೋಽಹಂಕಾರ ಇತೀರಿತಃ ॥ ಅಣುರೂಪೋಽಪಿ ಭಗವಾನ್ ವಾಸುದೇವಃ ಪರೋ ವಿಭುಃ । ಆತ್ಮೇತ್ಯುಕ್ತಃ ಸ ಚ ವ್ಯಾಪೀ'ತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತ್ಯಾ ಶ್ರುತೇಃ ಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯಂ ನಾರ್ಥಃ, ಕಿಂತು ಸರ್ವಗತತ್ವಮ್-ಇತಿ । ತನ್ನ; ಶ್ರುತಿವಿರೋಧೇನ ಸ್ಮೃತೇರೇವ ಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯಪರತ್ವಮ್, ನ ತು ಸ್ಮೃತ್ಯಾ ಶ್ರುತೇರನ್ಯಥಾನಯನಮ್ । ನ ಚ-ಮೋಕ್ಷಧರ್ಮೇ–'ಅನಿರುದ್ಧೋ ಹಿ ಲೋಕೇಷು ಮಹಾನಾತ್ಮಾ ಪರಾತ್ಪರಃ । ಯೋಽಸೌ ವ್ಯಕ್ತತ್ವಮಾಪನ್ನೋ ನಿರ್ಮಮೇ ಚ ಪಿತಾಮಹಮ್ ॥ ಸೋಽಹಂಕಾರ ಇತಿ ಪ್ರೋಕ್ತಃ ಸರ್ವತೇಜೋಮಯೋ ಹಿ ಸಃ ।' ಇತ್ಯನೇನ ‘ಸೈವ ಹಿ ಸತ್ಯಾದಯ' ಇತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಚಾಹಂಕಾರಸ್ಯಾತ್ಮತ್ವಮ್ , ಅನ್ಯಥಾ ವ್ಯಾಪ್ತ್ಯುಕ್ತಿರಯುಕ್ತಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ‘ಅಹಂಕಾರಶ್ಚಾಹಂ ಕರ್ತವ್ಯಂ ಚೇ'ತಿ ಶ್ರುತೇಃ ‘ಮಹಾಭೂತಾನ್ಯಹಂಕಾರ' ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇಃ ಅಹಂಕಾರಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಕತ್ವಾಸಂಭವಾತ್ ‘ಅಹಂ ಮನುರಭವಮಿ'ತ್ಯಾದಾವಿವಾಹಂಪದಸ್ಯ ನಿಷ್ಕೃಷ್ಟಾಹಂಕಾರಚೈತನ್ಯಪರತ್ವಾತ್ । ನನು-ಅನಯೋಃ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತ್ಯೋರ್ಮಹತ್ತತ್ವಕಾರ್ಯಂ ಮನಆದೀನಾಂ ಕಾರಣಂ ವೈಕಾರಿಕಾದಿಭೇದೇನ ತ್ರಿವಿಧಮಹಂಕಾರಾದಿಪದವಾಚ್ಯಂ ವಿಷಯಃ, ನ ತ್ವಹಮರ್ಥಃ; ತಥಾಚ ಸ್ಮೃತಿಃ–‘ಮಹತ್ತತ್ತ್ವಾದ್ವಿಕುರ್ವಾಣಾದ್ಭಗವದ್ವೀರ್ಯಚೋದಿತಾತ್ । ಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತಿರಹಂಕಾರಸ್ತ್ರಿವಿಧಃ ಸಮಪದ್ಯತ ॥' ಇತ್ಯಾದೇರವಿರುದ್ಧಾರ್ಥಮಾದಾಯೋಪಪತ್ತೇಃ । ವಿರುದ್ಧಾರ್ಥತ್ವಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ‘ಬುದ್ಧಿರವ್ಯಕ್ತಮೇವ ಚೇ'ತ್ಯತ್ರ ಕ್ಷೇತ್ರೇ ಪ್ರಯುಕ್ತಬುದ್ಧಿಶಬ್ದೇನ ಸಂವಿದ ಉಕ್ತೌ ಸಂವಿದೋಽಪಿ ಕ್ಷೇತ್ರತ್ವಾಪತ್ತಿಃ । ನ ಚ ಬುದ್ಧಿಶಬ್ದಸ್ಯ ನಾನಾರ್ಥತ್ವಮ್, ನ ತ್ವಹಂಕಾರಸ್ಯಾತ್ಮಾತಿರಿಕ್ತಾರ್ಥಕತ್ವಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ದಂಭಾಹಂಕಾರಸಂಯುಕ್ತಾ' ಇತ್ಯಾದೌ ದೇಹೇ ಅಹಂಬುದ್ಧೌ ಗರ್ವೇ ಚ ಪ್ರಯೋಗೇಣ ‘ಗರ್ವೋಽಭಿಮಾನೋಽಹಂಕಾರ' ಇತ್ಯಭಿಧಾನೇನ ಚಾಹಮರ್ಥವಾಚಿತ್ವನಿಯಮಾಭಾವಾತ್ , ತಥಾ ಚಾತ್ಮವಾಚ್ಯಹಂಶಬ್ದೋಽಸ್ಮಚ್ಛಬ್ದಸಿದ್ಧಃ । ಅಹಂಕಾರಶಬ್ದೋಽನಾತ್ಮವಾಚೀ । ತತ್ಪರ್ಯಾಯಸ್ತ್ವಹಂಶಬ್ದೋ ಮಾಂತಾವ್ಯಯಮಿತಿ ಚೇನ್ನ; ಮಾಂತದಾಂತತ್ವಭೇದೇನಾರ್ಥಭೇದಕಲ್ಪನಮಯುಕ್ತಮ್ । ಸರ್ವೇಷಾಮೇವ ತೇಷಾಮ್ ‘ಅಹಮಿ'ತಿ ಪ್ರತೀಯಮಾನಾಹಂಕಾರವಿಷಯತ್ವಮೇವ ಪರ್ಯಾಯತಯೈವ ಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಾತ್ । ಅಹಂಕಾರಾತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮನಿ ಪ್ರಯೋಗಸ್ತು ಲಕ್ಷಣಯಾ; ಮಾಂತದಾಂತತ್ವೇನಾನಿರ್ಧಾರಿತಾಹಂಶಬ್ದಸ್ಯಾಹಂಕಾರೇ ಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಸ್ಯ ನಿಯಾಮಕತ್ವಾತ್ । ಯಥಾ ‘ಅನಿರುದ್ಧೋ ಹಿ ಲೋಕೇಷು ಮಹಾನಾತ್ಮಾ ಪರಾತ್ಪರಃ । ಯೋಽಸೌ ವ್ಯಕ್ತತ್ವಮಾಪನ್ನೋ ನಿರ್ಮಮೇ ಚ ಪಿತಾಮಹಮ್ ॥' ಇತಿ । ‘ಸೋಽಹಂಕಾರ ಇತಿ ಪ್ರೋಕ್ತಃ ಸರ್ವತೇಜೋಮಯೋ ಹಿ ಸಃ ।' ಇತ್ಯತ್ರ ಲಕ್ಷಣಯಾಽಹಂಕಾರಶಬ್ದಃ ಆತ್ಮನೀತಿ । ಯತ್ತು-ಅಹಮರ್ಥೇ ಆತ್ಮಾನಾತ್ಮಧರ್ಮದರ್ಶನಮಸಿದ್ಧಮ್ ; ಕರ್ತೃತ್ವಾದೇರಾತ್ಮಧರ್ಮತ್ವಾತ್ ಇತಿ । ತತ್ರ ಕರ್ತೃತ್ವಾದೇರನಾತ್ಮಧರ್ಮತ್ವಂ ಯಥಾ ತಥಾ ವಕ್ಷ್ಯಾಮಃ । ನನು-ಅನಾತ್ಮಧರ್ಮತ್ವೇಽಪಿ ಕರ್ತೃತ್ವಾದೇಸ್ತದಾಶ್ರಯಸ್ಯಾಭಾನೇಽಪಿ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಕಮಾತ್ಮನಿ ಭಾಸತಾಮ್, ‘ಗೌರೋಽಹಮಿ'ತ್ಯತ್ರ ಶರೀರಗತಗೌರತ್ವಮಿವೇತಿ ಚೇನ್ನ; ದೃಷ್ಟಾಂತಾಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ, ತತ್ರಾಪಿ ದೇಹತ್ವೇನಾಭಾನೇಽಪಿ ಗೌರತ್ವಮನುಷ್ಯತ್ವಾದಿನಾ ತತ್ಪ್ರತೀತೇಃ । ಅನುಮಾನಂ ಚ–ಅಹಮರ್ಥಃ, ಅನಾತ್ಮಾ, ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯತ್ವಾತ್ , ಶರೀರವತ್ । ನ ಚಾಹಮರ್ಥಾಂತರ್ಗತಾಧಿಷ್ಠಾನಭೂತಚಿತೋಽಪಿ ತತ್ಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ತತ್ರ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ; ಯೇನ ರೂಪೇಣಾಹಂಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯತಾ ತೇನ ರೂಪೇಣ ತಸ್ಯಾಪ್ಯನಾತ್ಮತ್ವಾತ್ ಸ್ವರೂಪೇಣಾಹಂಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯತ್ವಾಭಾವಾನ್ನ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ । ಅಹಮರ್ಥಃ, ಆತ್ಮಾನ್ಯಃ, ಅಹಂಶಬ್ದಾಭಿಧೇಯತ್ವಾತ್, ಅಹಂಕಾರಶಬ್ದಾಭಿಧೇಯವತ್ । ನ ಚಾತ್ರಾಸಿದ್ಧಿಃ; ಪರ್ಯಾಯತಾಯಾ ದರ್ಶಿತತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ತ್ವಯಾಪ್ಯಾತ್ಮನೋ ಗೌರೋಽಹಮಿತ್ಯನಾತ್ಮಾರೋಪಾಧಿಛಾನತ್ವಂ ಮಾ ನ ಭೂವಂ ಭೂಯಾಸಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ಪರಮಪ್ರೇಮಾಸ್ಪದತ್ವಮ್ ಅಹಮರ್ಥಸ್ಯ ಸ್ವಸತ್ತಾಯಾಂ ಪ್ರಕಾಶಾವ್ಯಭಿಚಾರೇಣಾತ್ಮನಃ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಂ ಚೋಕ್ತಮ್, ತತ್ಸರ್ವಮಹಮರ್ಥಸ್ಯಾನಾತ್ಮತ್ವೇ ನ ಯುಕ್ತಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್। ಇದಮ ಇವಾಧಿಷ್ಠಾನಾವಚ್ಛೇದಕತ್ವೇನಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೋಕ್ತೇಃ । ಪರಮಪ್ರೇಮಾಸ್ಪದತ್ವಮಹಮರ್ಥೇ ಆತ್ಮೈಕ್ಯಾರೋಪಾತ್ । ನ ಚೈವಮನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಃ; ಸುಷುಪ್ತಿಕಾಲೀನಪ್ರಕಾಶಾಪ್ರಕಾಶಾಭ್ಯಾಂ ವೈಧರ್ಮ್ಯೇಣ ಭೇದಸಾಧನಾತ್ । ನ ಚಾಹಮರ್ಥಪ್ರೇಮ್ಣೋಽನ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರೇಮ್ಣೋಽನನುಭವಃ। ಪರಾಮರ್ಶಸಿದ್ಧಸುಷುಪ್ತಿಕಾಲೀನತಾದೃಶಪ್ರೇಮಾನುಭವಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾತ್ । ನ ಚ–ಅಹಿತೇ ಹಿತಬುದ್ಧ್ಯಾ ಪ್ರೇಮೋತ್ಪತ್ತಿದರ್ಶನೇಽಪಿ ಅಪ್ರೇಮಾಸ್ಪದೇ ಪ್ರೇಮಾಸ್ಪದತಾರೋಪೋ ನ ದೃಷ್ಟ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ : ಅಹಮರ್ಥೇ ಆತ್ಮೈಕ್ಯಾರೋಪನಿಬಂಧನಂ ಪ್ರೇಮಾಸ್ಪದತ್ವಮ್ , ನ ತು ಸ್ವಾಭಾವಿಕಮಿತಿ ಬ್ರೂಮಃ, ನ ತು ಪ್ರೇಮಾಸ್ಪದತ್ವಾರೋಪಮ್ । ಅಹಮರ್ಥಾತ್ಮನೋರ್ಭೇದೇಽಪಿ ಅಹಮರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರಕಾಶಾವ್ಯಭಿಚಾರಃ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಾತ್ಮಸಂಬಂಧಂ ವಿನಾ ನ ಘಟತ ಇತಿ ಸೋಽಪಿ ತತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ ನಾಯುಕ್ತಿಲೇಶೋಽಪಿ । ನ ಚ–'ಸಮಾರೋಪ್ಯಸ್ಯ ರೂಪೇಣ ವಿಷಯೋ ರೂಪವಾನ್ ಭವೇತ್ । ವಿಷಯಸ್ಯ ತು ರೂಪೇಣ ಸಮಾರೋಪ್ಯಂ ನ ರೂಪವತ್ ॥' ಇತಿ ವಾಚಸ್ಪತ್ಯುಕ್ತೇರಂತಃಕರಣಗತಾಪ್ರೇಮಾಸ್ಪದತ್ವಸ್ಯೈವಾತ್ಮನಿ ಪ್ರತೀತ್ಯಾಪತ್ತಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಕಿಮಧಿಷ್ಠಾನಗತಧರ್ಮಸ್ಯಾರೋಪ್ಯೇಽಭಾನಮಾಪಾದ್ಯತೇ, ಆರೋಗ್ಯಗತಧರ್ಮಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನೇ ಭಾನಂ ವಾ । ನಾದ್ಯಃ; ಯದ್ಧರ್ಮವತ್ತಯಾ ಜ್ಞಾಯಮಾನೇ ಅಧಿಷ್ಠಾನೇ ಆರೋಪ್ಯನಿವೃತ್ತಿಸ್ತಸ್ಯೈವಾರೋಪ್ಯೇಽಭಾನನಿಯಮೇನ ಪ್ರಕೃತೇ ತದಭಾವಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ; ಅಧಿಷ್ಠಾನಗತಧರ್ಮಪ್ರತೀತ್ಯವಿರೋಧಿನಃ ಆರೋಪ್ಯಗತಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನೇ ಭಾನೇಽಪಿ ಪ್ರಕೃತೇ ಅವಿರೋಧಾತ್ । ಆತ್ಮೈಕ್ಯಾಧ್ಯಾಸಕಾಲ ಏವ ಪ್ರೇಮಾಸ್ಪದತ್ವಸಂಭವೇನಾರೋಪ್ಯೇಽಪಿ ಅಪ್ರೇಮಾಸ್ಪದತ್ವಾಪ್ರತೀತೇಃ ಕುತೋ ವಿಷಯೇ ತತ್ಪ್ರತೀತಿಃ ಯಥಾ ಇದಮಿತಿ ರಜತಾಧ್ಯಾಸಕಾಲ ಏವ ರಜತೇ ಅನಿದಂತ್ವಾಪ್ರತೀತಿಃ । ಯತ್ತು-ಕೈಶ್ಚಿತ್ ಪರಿಹ್ರಿಯತೇ ಸುಖಾನುಭವರೂಪಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ಅಹಮರ್ಥಾತ್ ಭೇದೇನೈವ ಸುಖಮನುಭವಾಮೀತ್ಯಾದೌ ಪ್ರತೀತಿಃ-ಇತಿ, ತನ್ನ; ವೈಷಯಿಕಸುಖಾನುಭವಸ್ಯಾತ್ಮಾನ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಮೋಕ್ಷೇ ಅಹಮರ್ಥಾಭಾವೇನಾತ್ಮನಾಶೋ ಮೋಕ್ಷ ಇತಿ ಬಾಹ್ಯಮತಾಪತ್ತಿಃ, ಪ್ರೇಮಾಸ್ಪದಸ್ಯಾಹಮರ್ಥಸ್ಯ ತ್ವನ್ಮತೇಽಪಿ ನಾಶಾತ್ , ತದನ್ಯಸ್ಯ ಶೂನ್ಯಸ್ಯ ತನ್ಮತೇಽಪ್ಯನಾಶಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಔಪಾಧಿಕಪ್ರೇಮಾಸ್ಪದನಾಶೇನ ಬಾಹ್ಯಮತಪ್ರವೇಶಪತ್ತೌ ಶರೀರನಾಶೇಽಪಿ ತದಾಪತ್ತೇಃ । ಏತಾವತಾಹಮರ್ಥಸ್ಯ ಮುಕ್ತ್ಯನನ್ವಯೇಽಪಿ ‘ಮಾಮಮೃತಂ ಕೃಧಿ' ‘ಜ್ಯೋತಿರಹಂ ವಿರಜಾ ವಿಪಾಪ್ಮಾ ಭೂಯಾಸಮಿ'ತಿ ಶ್ರುತಿರಪಿ ಚೈತನ್ಯಗತಮೇವಾಮೃತತ್ವಂ ವಿಷಯೀಕರೋತಿ, “ಅಹಂ ಪುಷ್ಟಃ ಸ್ಯಾಮಿ'ತೀಚ್ಛೇವ ಸ್ವಸಮಯವಿದ್ಯಮಾನಶರೀರವೃತ್ತಿಪುಷ್ಟಿಮ್ । ನ ಚ–'ಶರೀರಂ ಪುಷ್ಟಂ ಸ್ಯಾದಿ'ತಿ ಶರೀರಮಾತ್ರಂ ಪುಷ್ಟೇಚ್ಛಾವತ್ 'ಆತ್ಮಮಾತ್ರಂ ಮುಕ್ತಂ ಸ್ಯಾದಿ'ತೀಚ್ಛಾಯಾ ಅದರ್ಶನೇನ ಮುಕ್ತೇರನಿಷ್ಟತ್ವಾಪತ್ತಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಇಚ್ಛಾಸಮಯೇ ಅಂತಃಕರಣಾಧ್ಯಾಸಸಂಭವೇನ ಯದ್ಯಪಿ ನಾಮಮಾತ್ರಗತಮುಕ್ತೀಚ್ಛಾ, ತಥಾಪಿ ವಿಶಿಷ್ಟಗತಮುಕ್ತೀಚ್ಛಾಯಾ ಏವ ವಿವಕ್ಷಿತವಿವೇಕೇನ ವಿಶೇಷ್ಯಮಾತ್ರಗತಮುಕ್ತಿವಿಷಯತ್ವಪರ್ಯವಸಾನಾತ್ ತಸ್ಯಾಮಿಷ್ಟತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚಾಹಮರ್ಥಸ್ಯಾಂತಃಕರಣಗ್ರಂಥಿತ್ವೇ 'ಮಮ ಮನ' ಇತಿ ಧೀರ್ನ ಸ್ಯಾತ್ ; ಚಿದಚಿದ್ಗ್ರಂಥಿರಹಂಕಾರಃ, ಅಚಿನ್ಮಾತ್ರಮಂತಃಕರಣಮ್ ಇತಿ ಭೇದೇನ ಷಷ್ಠ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚೈವಂ–'ಮನಃ ಸ್ಫುರತಿ ಮನೋಽಸ್ತೀ'ತ್ಯಾದಿಜ್ಞಾನಾದಹಮಿತಿ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವೈಷಮ್ಯಾನುಭವೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ಚಿದಚಿತ್ಸಂವಲನವಿಷಯತ್ವಾವಿಶೇಷಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಸಂವಲನಂ ಹಿ ನ ಸಂಬಂಧಮಾತ್ರಮ್, ಕಿಂತು ತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನ ಪ್ರತಿಭಾಸಃ ।। ಸ ಚ ತತ್ರ ನಾಸ್ತೀತಿ ವಿಶೇಷಾತ್ । ನನು–ಸರ್ವಾಪಿ ಭ್ರಾಂತಿರ್ದ್ವ್ಯಂಶವಿಷಯಾ; ಅನ್ಯಥಾ ನಿರಧಿಷ್ಠಾನಕಭ್ರಮಾಪತ್ತೇಃ, ನ ಚ ‘ಅಹಮಿ'ತಿ ಬುದ್ಧೇರ್ದ್ವ್ಯಂಶತ್ವಮನುಭೂಯತೇ; ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ಚೇತ್, ಆತ್ಮೇತಿ ಬುದ್ಧೇರಪಿ ದ್ವ್ಯಂಶತ್ವಂ ಕಲ್ಪ್ಯತಾಮಿತಿ ಚೇನ್ನ; ಕಿಮಿದಂ ದ್ವ್ಯಂಶವಿಷಯತ್ವಮ್ ? ಅಧಿಷ್ಠಾನಾರೋಪ್ಯವಿಷಯತ್ವಂ ಚೇತ್ತರ್ಹೀಷ್ಟಾಪತ್ತಿಃ; ಅಹಮರ್ಥಮಿಥ್ಯಾತ್ವಸ್ಯೈವ ದ್ವಿತೀಯಾಂಶವಿಷಯತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣತ್ವಾತ್ । ಆತ್ಮೇತ್ಯತ್ರ ತು ದ್ವ್ಯಂಶವಿಷಯತ್ವೇ ನೈವಂ ಪ್ರಮಾಣಮಸ್ತಿ, ಯೇನ ತಥಾ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ನ ಚ ದ್ವ್ಯಂಶವಿಷಯತ್ವಂ ಭಿನ್ನಭಿನ್ನಪ್ರಕಾರಾವಚ್ಛಿನ್ನಾಧಿಷ್ಠಾನಾರೋಪ್ಯವಿಷಯತ್ವಮ್; ರಜತತ್ವಸಂಸರ್ಗಾರೋಪನಿಬಂಧನೇದಂರಜತಮಿತಿ ಪ್ರತೀತೌ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ । ನಹಿ ರಜತತ್ವೇಽಪಿ ತತ್ರ ಕಶ್ಚನ ಪ್ರಕಾರೋ ಭಾಸತೇ; ರಜತಾದೇಸ್ತತ್ರ ಪ್ರಕಾರತ್ವಕಲ್ಪನೇ ಮಾನಾಭಾವಾತ್ , ತತ್ಕಲ್ಪನಾಂ ವಿನೈವೋಪಪತ್ತೇಃ, ತಥಾ ಕಲ್ಪನಾಯಾಮತಿಪ್ರಸಂಗಾದಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾಚ್ಚ । ಯದ್ವಾ–ಅತ್ರಾ'ಪ್ಯಹಂ ಸ್ಫುರಾಮಿ’ ‘ಅಹಮಸ್ಮೀ'ತಿ ದ್ವ್ಯಂಶತಾ ಭಾತ್ಯೇವ 'ರೂಪ್ಯಂ ಸ್ಫುರತಿ' 'ರೂಪ್ಯಮಸ್ತೀ'ತ್ಯತ್ರೇವ । ಇಯಾಂಸ್ತು ವಿಶೇಷಃ—ಯತ್ತತ್ರ ಇದಂತ್ವಾವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಫುರಣಮಧಿಷ್ಠಾನಮಿತಿ ಇದಂ ರೂಪ್ಯಮಿತಿ ಧೀಃ, ಇಹ ತು ಸ್ಫುರಣಮಾತ್ರಮಧಿಷ್ಠಾನಮಿತಿ ಸ್ಫುರಾಮೀತ್ಯೇವ ಬುದ್ಧಿಃ । ನ ಚ ಭ್ರಮಸ್ಯಾಪ್ಯಧ್ಯಸ್ತತ್ವೇನಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾಯೋಗಃ, ಭ್ರಾಂತೋಽಸಿ । ಸ್ಫುರಣಂ ಚೈತನ್ಯಂ ಬ್ರೂಮಃ, ನ ತ್ವವಿದ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಾದಿಕಮ್ । ಏವಂ ಚ ನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಹಮರ್ಥಸ್ಯಾತ್ಮತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಮ್ । ನಾಪ್ಯನುಮಾನಮ್ । ತಥಾ ಹಿ-ಅಹಮರ್ಥೋ, ಮೋಕ್ಷಾನ್ವಯೀ, ತತ್ಸಾಧನಕೃತ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ , ಸಂಮತವತ್ , ಇತ್ಯತ್ರ ವಿಶೇಷವ್ಯಾಪ್ತೌ ದೃಷ್ಟಾಂತಾಭಾವಃ। ನ ಹಿ ಕೃತ್ಯಾಶ್ರಯೇ ಮೋಕ್ಷಾನ್ವಯಿತ್ವಂ ಕ್ವಚಿತ್ ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನಮಸ್ತಿ; ಸಾಮಾನ್ಯವ್ಯಾಪ್ತೇಃ ಸ್ವರ್ಗಸಾಧನಕೃತ್ಯಾಶ್ರಯೇ ಋತ್ವಿಜಿ ಸ್ವರ್ಗಾನನ್ವಯೇನ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ । ಅಹಮರ್ಥಃ, ಅನರ್ಥನಿವೃತ್ತ್ಯಾಶ್ರಯಃ, ಅನರ್ಥಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ , ಸಂಮತವದಿತ್ಯತ್ರ ಶರೀರೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ । ನ ಚ ತತ್ರಾನರ್ಥಾಶ್ರಯತ್ವಮಸಿದ್ಧಮ್ । ‘ಅಹಮಜ್ಞ” ಇತಿ ಪ್ರತೀತ್ಯಾ ಅಹಮೀವ ‘ಸ್ಥೂಲೋಽಹಮಜ್ಞ' ಇತಿ ಪ್ರತೀತ್ಯಾ ಶರೀರೇಽಪಿ ತತ್ಸತ್ತ್ವಾತ್ , ಅನ್ಯಥಾ ಅಸಿದ್ಧಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅನಾತ್ಮತ್ವಂ, ನಾಹಮರ್ಥವೃತ್ತಿ, ಅನಾತ್ಮಮಾತ್ರವೃತ್ತಿತ್ವಾತ್ , ಘಟತ್ವವದಿತ್ಯತ್ರ ಕೃತ್ಯಾಶ್ರಯಾವೃತ್ತಿತ್ವಮುಪಾಧಿಃ । ನಾಪಿ ‘ಕಸ್ಮಿನ್ನ್ವಹಮುತ್ಕ್ರಾಂತೇ ಉತ್ಕ್ರಾಂತೋ ಭವಿಷ್ಯಾಮಿ ಕಸ್ಮಿನ್ವಾ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಸ್ಯಾಮಿ’ ‘ಸ ಪ್ರಾಣಮಸೃಜತ ಹಂತಾಹಮಿಮಾಸ್ತಿಸ್ರೋ ದೇವತಾ' ಇತ್ಯಾದೌ ಜಗತ್ಕಾರಣೇ ಸತಿ ಪ್ರಾಣಮನಃಸೃಷ್ಟೇಃ ಪೂರ್ವಮಹಂತ್ವೋಕ್ತೇಃ ‘ತದಾತ್ಮಾನಮೇವಾವೇತ್ ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀ'ತ್ಯವಧಾರಣೇನ ಶುದ್ಧಾತ್ಮನೋಽಹಂತ್ವೋಕ್ತೇಃ ಅನವದ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಹಮುಲ್ಲೇಖೋಕ್ತೇಃ ‘ಅಹಮಿತ್ಯೇವ ಯೋ ವೇದ್ಯಃ ಸ ಜೀವ ಇತಿ ಕೀರ್ತಿತಃ । ಸ ದುಃಖೀ ಸ ಸುಖೀ ಚೈವ ಸ ಪಾತ್ರಂ ಬಂಧಮೋಕ್ಷಯೋಃ ॥' ಇತ್ಯಾದೌ ಮೋಕ್ಷಾನ್ವಯೋಕ್ತೇಶ್ಚೈತಾಃ ಶ್ರುತಯಃ ಪ್ರಮಾಣಮ್ ; ವಿಶಿಷ್ಟವಾಚಕಸ್ಯೈವಾಹಂಪದಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಯಾ ನಿಷ್ಕೃಷ್ಟಾಹಂಕಾರಚೈತನ್ಯೇ ಪ್ರಯೋಗಾತ್ । ಲಕ್ಷಣಾಬೀಜಭೂತಾಽನುಪಪತ್ತಿರುಕ್ತಾ । ಏತೇನ–‘ಮಾಮೇವ ಯೇ ಪ್ರಪದ್ಯಂತೇ' ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತಯೋಽಪಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾಃ । ಅತ ಏವ 'ತದ್ಯೋಽಹಂ ಸೋಽಸಾವಿ'ತ್ಯಾದಾವಪಿ ಲಕ್ಷಣಾಽಽಶ್ರಯಣೀಯಾ; ವಿಶಿಷ್ಟವಾಚಕತ್ವೇನ ಕ್ಲೃಪ್ತಸ್ಯ ವಿಶೇಷ್ಯೇ ಲಕ್ಷಣಾಯಾ ಆವಶ್ಯಕತ್ವಾತ್ ॥

ನನು-ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಯದ್ಯನಾತ್ಮಧರ್ಮಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಕಥಮಾತ್ಮನಿ ಭಾಸೇತ ? ನ ಚ-ಜಪಾಕುಸುಮಸ್ಥ ಲೌಹಿತ್ಯಂ ಸ್ಫಟಿಕ ಇವಾಂತಃಕರಣಗತಂ ಕರ್ತೃತ್ವಮಾತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಸ್ಯತೇ, ನ ತು ತಾತ್ತ್ವಿಕಮ್ ; ನಿರ್ವಿಕಾರತ್ವಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾತ್; ಸುಷುಪ್ತೌ ಬುದ್ಧ್ಯಭಾವೇಽಕರ್ತೃತ್ವದರ್ಶನಾಚ್ಚೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಏವಂ ಹಿ ‘ರಕ್ತಂ ಕುಸುಮ'ಮಿತಿವತ್ ಕದಾಚಿತ್ ಮನಃ ಕರ್ತ್ರಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಪ್ರಮಾ 'ಲೋಹಿತಃ ಸ್ಫಟಿಕ' ಇತಿವತ್ ಚೈತನ್ಯಂ ಕರ್ತ್ರಿತಿ ಭ್ರಮಶ್ಚ ಸ್ಯಾದಿತಿ–ಚೇನ್ನ; ಕರ್ತೃತ್ವವಿಶಿಷ್ಟಾಂತಃಕರಣಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯಾತ್ಮನಾಧ್ಯಾಸೇನ ನ ತಥಾ ಪ್ರತೀತಿಃ । ಕುಸುಮಸ್ಯ ತು ಸ್ಫಟಿಕಾತ್ಮನಾ ನಾಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ವೈಷಮ್ಯಾತ್ । ನ ಚ–ಅಧಿಷ್ಠಾನಾತ್ಮನಾಽನಧ್ಯಸ್ತಜಪಾಕುಸುಮಸ್ಥಾನೀಯಮುಪಾಧಿಂ ವಿನಾ ಭೀಷಣತ್ವಾದಿಯುಕ್ತಸರ್ಪಸ್ಯ ರಜ್ವಾತ್ಮನೇವ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಯುಕ್ತಬುದ್ಧೇಶ್ಚಿದಾತ್ಮನಾಧ್ಯಾಸೇ ರಜ್ಜೌ ಭೀಷಣತ್ವಾಂತರಸ್ಯೇವಾತ್ಮನಿ ಕರ್ತೃತ್ವಾಂತರಸ್ಯಾನಧ್ಯಾಸೇನ ಸೋಪಾಧಿಕತ್ವಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಆತ್ಮನಿ ಕರ್ತೃತ್ವಾಂತರಸ್ಯೈವಾಧ್ಯಾಸಾತ್ । ನ ಚ ತರ್ಹಿ ಕರ್ತೃತ್ವದ್ವಯಸ್ಯ ವಿವಿಚ್ಯ ಪ್ರತೀತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ ; ಆತ್ಮಾಂತಃಕರಣಯೋರೈಕ್ಯಾಧ್ಯಾಸಾತ್ । ರಜ್ಜುಸರ್ಪಾದೌ ಅಧ್ಯಸ್ಯಮಾನಕ್ರೂರತ್ವಾದಿ । ವಿಶಿಷ್ಟಸರ್ಪಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಅಧಿಕಸತ್ತಾಕಸ್ಯ ಸರ್ಪಾಂತರಸ್ಯ ಸಂಭವೇನ ನಾಯಮುಪಾಧಿಃ; ಅತೋ ನಿರುಪಾಧಿಕತ್ವಮ್ । ಅತ್ರ ತ್ವಧ್ಯಸ್ಯಮಾನಾಂತಃಕರಣಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಧರ್ಮವಿಶಿಷ್ಟಮನ್ಯದಧಿಕಸತ್ತಾಕಂ ನಾಸ್ತ್ಯೇವೇತಿ ಅಂತಃಕರಣಮತ್ರೋಪಾಧಿರಿತಿ ನ ಸೋಪಾಧಿಕತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ನ ಚ–ಏವಮಪಿ ಮನೋ ನ ಸ್ಫುರಣಮ್ , ಕಿಂತು ಸ್ಫುರತೀತಿ ತಯೋರ್ಭೇದಧೀದಶಾಯಾಂ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ‘ರಕ್ತಂ ಕುಸುಮಂ’ ‘ಸ್ಫಟಿಕೋ ರಕ್ತಃ' ಇತಿವತ್ ‘ಮನಃ ಕರ್ತೃ’ ‘ಚೈತನ್ಯಂ ಕರ್ತ್ರಿ'ತಿ ಪ್ರತೀತ್ಯಾಪತ್ತಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾರೋಪವಿರೋಧಿಭೇದಗ್ರಹಸ್ಯೈವ ತತ್ಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾತ್ ; ಪ್ರಕೃತೇ ಚ ತದಭಾವಾತ್ । ಯತ್ವಭೇದಗ್ರಹದಶಾಯಾಮಪಿ “ಅಯಂ ಭೀಷಣಃ ಸರ್ಪೋ ಭೀಷಣಃ, ಅಹಂ ಗೌರಃ ಶರೀರಂ ಗೌರಮಿತಿವತ್ ‘ಮನಃ ಕರ್ತೃ ಚೈತನ್ಯಂ ಕರ್ತ್ರಿ'ತಿ ಪ್ರತೀತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ, ತನ್ನ; ತಾದಾತ್ಮ್ಯಗ್ರಹಸ್ಯೈವ ಪ್ರತಿಬಂಧಕಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವೇನ ದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ಯೈವಾಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ । ಯದಪಿ ಸೋಪಾಧಿಕತ್ವೇ ತಂತ್ರತ್ವೇನಾಧಿಷ್ಠಾನಸಮಸತ್ತಾಕತ್ವಮುಪಾಧೇಃ ತದ್ಧರ್ಮಸ್ಯ ವಾ, ಅಧ್ಯಸ್ಯಮಾನಾಪೇಕ್ಷಯಾಧಿಕಸತ್ತಾಕತ್ವಂ ವಾ ತಯೋರಿತಿ ಪಕ್ಷದ್ವಯಮುದ್ಭಾವ್ಯ ಪ್ರಕೃತೇ ತದ್ದ್ವಯಂ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ದೂಷಣಾಭಿಧಾನಮ್ , ತದನುಕ್ತೋಪಾಲಂಭನಮ್ ; ಯದನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾನುವಿಧಾಯಿತಯಾ ಯತ್ಪ್ರತೀಯತೇ ತದಪೇಕ್ಷಯಾ ಅಧಿಕಸತ್ತಾಕತದ್ಧರ್ಮಾಶ್ರಯಾಂತರಾಭಾವಸ್ಯೈವ ಸೋಪಾಧಿಕತ್ವೇ ತಂತ್ರತ್ವಾತ್ । ನ ಚೈವಂ ಕ್ಷೀರಸಂಪೃಕ್ತನೀರೈಕ್ಯಾಧ್ಯಾಸನಿಬಂಧನಕ್ಷೀರಧರ್ಮಪ್ರತೀತಿಃ ಸೋಪಾಧಿಕೀ ಸ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಯಾಃ ಸೋಪಾಧಿಕತ್ವೇ ಇಷ್ಟಾಪತ್ತೇಃ । ನನು ಬುದ್ಧಿಗತಂ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಕಿಮಹಮರ್ಥೇ, ಅಹಮರ್ಥಗತಂ ವಾತ್ಮನಿ ಅಧ್ಯಸ್ಯತೇ । ಆದ್ಯೇ ಆರೋಪಿತಸ್ಯಾಪ್ಯನರ್ಥಸ್ಯಾತ್ಮನ್ಯಭಾವೇ ತಸ್ಯ ಬಂಧಮೋಕ್ಷಾನಧಿಕರಣತ್ವಾಪತ್ತಿಃ, ದ್ವಿತೀಯೇ ಅನಧ್ಯಾಸೇನೈವ ‘ಅಹಂ ಕರ್ತೇ'ತಿ ಪ್ರತೀತ್ಯುಪಪತ್ತೌ ಕಿಮಧ್ಯಾಸೇನೇತಿ–ಚೇನ್ನ; ಅಹಂಕಾರಸ್ತು ಚಿದಚಿದ್ಗ್ರಂಥಿರೂಪತಯಾ ದ್ವ್ಯಂಶಃ । ತತ್ರಾಚಿದಂಶೇ ಬುದ್ಧೌ ಕರ್ತೃತ್ವಸತ್ತ್ವೇಽಪಿ ತದ್ವಿಶಿಷ್ಟಾಯಾ ಬುದ್ಧೇಶ್ಚಿತ್ಯೈಕ್ಯಾಧ್ಯಾಸಂ ವಿನಾ ಅಹಂ ಕರ್ತೇತಿ ಪ್ರತೀತೇರಯೋಗೇನಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯಾವಶ್ಯಕತ್ವಾತ್ । ಏತೇನ—ಆರೋಪಿತಕರ್ತೃತ್ವಸ್ಯಾಪ್ಯಭಾವೇ ಆತ್ಮನೋ ಬಂಧಮೋಕ್ಷಾನಧಿಕರಣತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ-ನಿರಸ್ತಮ್ । ನ ಚ–‘ಕರ್ತಾ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥವತ್ತ್ವಾದಿ'ತ್ಯಧಿಕರಣೇ ತ್ವಯಾಽಪಿ ಸಾಂಖ್ಯರೀತ್ಯಾ ಬುದ್ಧೇಃ ಕರ್ತೃತ್ವೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ, ಜೀವಸ್ಯೈವೇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಿತತ್ವೇನ ವಿರೋಧಃ ? ನ ಚಾವಿವೇಕನಿಬಂಧನಂ ಜೀವನಿಷ್ಠತ್ವಮ್ ಅವಿವೇಕಸ್ಯ ಸಾಂಖ್ಯಮತೇಽಪಿ ಸತ್ತ್ವಾದಿತಿ-ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಬುದ್ಧೇರೇವ ಕರ್ತೃತ್ವಮ್ । ಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯೇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ಕೃತ್ವಾ ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವಯೋರೈಕಾಧಿಕರಣ್ಯನಿಯಮೇನ ಭೋಕ್ತೃತ್ವವತ್ ಕರ್ತೃತ್ವಮಪ್ಯಂಗೀಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ; ನ ತು ಬುದ್ಧೇಃ ಅಕರ್ತೃತ್ವಮ್ ಆತ್ಮನೋ ವಾ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಂ ಕರ್ತೃತ್ವಮಿತಿ । 'ಯಥಾ ಚ ತಕ್ಷೋಭಯಥಾ' ಇತ್ಯುತ್ತರಾಧಿಕರಣೇ ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣೋಕ್ತಸ್ಯಾತ್ಮಕರ್ತೃತ್ವಸ್ಯ ಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಔಪಾಧಿಕತ್ವಸ್ಯ ಸ್ಥಾಪಿತತ್ವಾತ್ । ಅತೋ ನ ತದಧಿಕರಣವಿರೋಧಃ । ಯದಪಿ ಬುದ್ಧೇಃ ಕರ್ತೃತ್ವೇ ಕರಣತ್ವಂ ಕಥಮಿತಿ ? ತದಪ್ಯಯುಕ್ತಮ್; ಅನ್ಯತ್ರ ಕರ್ತ್ರ್ಯಾ ಏವ ಬುದ್ಧೇರುಪಲಬ್ಧಿಂ ಪ್ರತಿ ಕರಣತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ-ಕರ್ತೃತ್ವಾದ್ಯನರ್ಥರೂಪಬಂಧಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿಗತತ್ವೇನ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾಪಿ ತದನ್ವಯಾಪತ್ತಿಃ, ಅನರ್ಥತನ್ನಿವೃತ್ತ್ಯೋರೈಕಾಧಿಕರಣ್ಯನಿಯಮಾದಿತಿ-ವಾಚ್ಯಮ್; ಕರ್ತೃತ್ವಾದೇಶ್ಚೇತನಗತತಯೈವಾನರ್ಥತಯಾ ಬುದ್ಧೇರನರ್ಥಾನಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಚೈತನ್ಯಗತಸ್ಯಾನರ್ಥತ್ವೇ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾಪ್ಯನರ್ಥಕೋಟೌ ನಿವೇಶಾಪತ್ತಿಃ; ಆತ್ಮಸಂಬಂಧಿತ್ವೇನೈವಾನರ್ಥಸ್ಯ ಹೇಯತ್ವೇನಾತ್ಮನೋಽಪಿ ಹೇಯತ್ವಂ ಸರ್ವಮತೇಽಪಿ ಸ್ಯಾತ್ । ಆರೋಪಿತತ್ವಪುರಸ್ಕಾರೇಣಾನರ್ಥತ್ವಾಭಾವಾತ್ ನಾನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಃ । ನ ಚ-ಶುದ್ಧಾತ್ಮನಃ ಕದಾಪಿ ನಾನರ್ಥಾಶ್ರಯತ್ವೇನ ಪ್ರತೀತಿಃ, ಭ್ರಮಕಾಲೇ ಅಹಂ ಭೋಕ್ತಾ ಪ್ರಮಾಕಾಲೇ ಬುದ್ಧಿರ್ಭೋಕ್ತ್ರೀತಿ ಪ್ರತೀತೇರಿತಿ-ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಶುದ್ಧಸ್ಯ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಾದ್ಯನರ್ಥಾನಾಶ್ರಯತ್ವೇಽಪಿ ಉಪಹಿತಸ್ಯ ಶುದ್ಧಾತ್ಸ್ವಾಭಾವಿಕಭೇದಾಭಾವೇನ ಬಂಧಮೋಕ್ಷಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೋಪಪತ್ತೇಃ । ಏತೇನ ಬುದ್ಧಿಃ ಶ್ರವಣಾದಿಕರ್ತ್ರೀತಿ ತಸ್ಯಾ ಏವ ಫಲಂ ಮೋಕ್ಷೋಽಪಿ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ‘ಶಾಸ್ತ್ರಫಲಂ ಪ್ರಯೋಕ್ತರೀ'ತಿ ನ್ಯಾಯಾತ್, ಅನ್ಯಥಾಽತಿಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್; ಜಾತೇಷ್ಟಿಪಿತೃಯಜ್ಞಯೋರ್ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ । ನ ಚ ಪೂತಪುತ್ರಕತ್ವಂ ಸ್ವರ್ಗಭಾಗಿಪಿತೃಕತ್ವಂ ವಾ ಕರ್ತೃಗತಮೇವ ಫಲಮ್ ; ತಸ್ಯ ಫಲತ್ವೇನಾಶ್ರವಣಾತ್ । ನ ಚ ತಾದೃಕ್ಪುತ್ರಕತ್ವಂ ಫಲೇನ ಸಂಬಂಧಃ, ನ ತು ಫಲಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಏವಂ ಹಿ ಸಂಯುಕ್ತಸಮವಾಯಾದಿನಾ ಪಿತ್ರನ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ತತ್ಫಲಂ ಸ್ಯಾತ್, ಅಶಾಸ್ತ್ರೀಯತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್ । ನ ಚ–ಪಿತ್ರರ್ಥಪುತ್ರಗತಂ ಪೂತತ್ವಾದಿಕಂ ತದನುಷ್ಠಾತುಃ ಪಿತುರೇವ ಫಲಮ್ , ತೇನ ತದುದ್ದೇಶಾತ್ ; ನ ಚೇಹಾತ್ಮಾ ಅಂತಃಕರಣಾರ್ಥಃ, ಯೇನಾತ್ಮಗತೋ ಮೋಕ್ಷಃ ತಸ್ಯೋದ್ದೇಶ್ಯಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್, ಆತ್ಮಾ ಯದ್ಯಪಿ ನಾಂತಃಕರಣಾರ್ಥಃ, ಅಹಮರ್ಥಗತತಯಾ ತಥಾಪಿ ಫಲಸ್ಯೋದ್ದೇಶ್ಯತ್ವಾನುಭವಾತ್ ಅಹಮರ್ಥಸ್ಯ ಚಾತ್ಮಾನಾತ್ಮರೂಪತ್ವೇನಾತ್ಮನ್ಯಪಿ ಫಲೇ ಉದ್ದೇಶ್ಯಗತತ್ವಾನಪಾಯಾತ್ । ಯದ್ವಾ-ಆರೋಪಿತಾನಾರೋಪಿತಸಾಧಾರಣಂ ಕರ್ತೃತ್ವಮೇವ ಫಲಭಾಕ್ತ್ವೇ ಪ್ರಯೋಜಕಮ್ , ತಚ್ಚಾತ್ಮನ್ಯಸ್ತ್ಯೇವ । ನ ಚ–ಶರೀರೇಽಪ್ಯಾರೋಪಿತಕರ್ತೃತ್ವೇನ ಫಲಭಾಕ್ತ್ವಾಪತ್ತಿಃ; ಫಲಪರ್ಯಂತಮಸತ್ತ್ವೇನ ಫಲಭಾಕ್ತ್ವಾಸಂಭವಾತ್ । ನ ಹಿ ಕರ್ತುಃ ಫಲಭಾಕ್ತ್ವನಿಯಮಂ ಬ್ರೂಮಃ, ಕಿಂತು ಫಲಭಾಜಃ ಕರ್ತೃತ್ವನಿಯಮಮ್ ; ಅಜನಿತಫಲಕರ್ಮಕರ್ತರಿ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್, ಅಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾಚ್ಚ । ನನು–ಮನಸಃ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ನ ಘಟತೇ; ಕೃತಿಕರ್ಮತ್ವಸ್ಯ ಕರಣತ್ವಸ್ಯ ಚ ತದ್ವಿರೋಧಿನಃ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ , ಬುದ್ಧ್ಯಭಾವೇಽಪಿ ಕರ್ತೃತ್ವಸ್ಯ ಶ್ರೂಯಮಾಣತ್ವಾಚ್ಚ । ತಥಾ ಹಿ 'ತನ್ಮನೋಽಕುರುತೇ'ತ್ಯಾದೌ ಮನಸಃ ಕೃತಿಕರ್ಮತ್ವಮ್ ‘ಶೃಣ್ವಂತಃ ಶ್ರೋತ್ರೇಣ ವಿದ್ವಾಂಸೋ ಮನಸೇ'ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೌ ಶರೀರವಾಙ್ಮನೋಭಿರ್ಯತ್ ಕರ್ಮ ಪ್ರಾರಭತೇ ನರ' ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತೌ ಚ ಕರಣತ್ವಮ್, ಮನ ಉದಕ್ರಾಮನ್ಮೀಲಿತ ಇವಾಶ್ನನ್ ಪಿಬನ್ನಾಸ್ತೇವೇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೌ ಮನಉತ್ಕ್ರಮಣೇಽಪ್ಯಾತ್ಮನಃ ಕರ್ತೃತ್ವಮ್ , ತಥಾ 'ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿರುಪಸಂಪದ್ಯ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ ಸ ತತ್ರ ಪರ್ಯೇತಿ ಜಕ್ಷನ್ ಕ್ರೀಡನ್ ರಮಮಾಣ' ಇತ್ಯಾದೌ ಸ್ವರೂಪಾವಿರ್ಭಾವರೂಪಪರಮಮುಕ್ತಾವಪಿ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ‘ಕರ್ತಾ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮಾ ಯೋ ವೇದೇದಂ ಜಿಘ್ರಾಣೀ'ತಿ ‘ಸ ಆತ್ಮಾಽಽನಂದಭುಕ್ತಥಾ ಪ್ರಾಜ್ಞ' ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿತಶ್ಚ ಕರ್ತೃತ್ವಮ್, ತಥಾಚ ಬುದ್ಧಿರ್ನ ಕರ್ತ್ರೀತಿ–ಚೇನ್ನ ‘ವಿಜ್ಞಾನಂ ಯಜ್ಞಂ ತನುತೇ' ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ಮನಸಃ ಕರ್ತೃತ್ವೇನ ಸ್ವಕೃತಿಕರ್ಮತ್ವವಿರೋಧೇಽಪಿ ತತ್ರೇಶ್ವರಕೃತಿಕರ್ಮತ್ವಸ್ಯ ಉಪಲಬ್ಧಿಂ ಪ್ರತಿ ಕರಣತ್ವಸ್ಯ ಚಾವಿರೋಧಾತ್ ಈಶ್ವರೇ ವಿದ್ಯಾವೃತ್ತಿರೂಪಜ್ಞಾನೇಚ್ಛಾವತ್ ತದ್ರೂಪಕೃತಿಸಂಭವಾತ್ । ನ ಚ-ವಿಜ್ಞಾನಪದಂ ಬ್ರಹ್ಮಪರಮ್, ‘ವಿಜ್ಞಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಚೇದ್ವೇದ । ತಸ್ಮಾಚ್ಚೇನ್ನ ಪ್ರಮಾದ್ಯತಿ ಶರೀರೇ ಪಾಪ್ಮನೋ ಹಿತ್ವಾ । ಸರ್ವಾನ್ ಕಾಮಾನ್ ಸಮಶ್ನುತೇ ।' ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಶೇಷಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ವಾಕ್ಯಶೇಷೋಕ್ತಮುಮುಕ್ಷುಜ್ಞೇಯಶುದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಯಜ್ಞಕರ್ತೃತ್ವಾಸಂಭವೇನ ಕರ್ತೃತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮಾನೇ ವಿಜ್ಞಾನೇ ತತೋಽಂತರತ್ವನಿಶ್ಚಯಾತ್, ‘ಅನ್ನಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸ್ತ' ಇತ್ಯೇತದ್ವಾಕ್ಯಸಮಾನಯೋಗಕ್ಷೇಮತ್ವಾಚ್ಚ । 'ತತ್ರೈವಂ ಸತಿ ಕರ್ತಾರಮಾತ್ಮಾನಂ ಕೇವಲಂ ತು ಯಃ । ಪಶ್ಯತ್ಯಕೃತಬುದ್ಧಿತ್ವಾತ್ ನ ಸ ಪಶ್ಯತೀ'ತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತೇಃ ‘ಪ್ರಕೃತೇಃ ಕ್ರಿಯಮಾಣಾನೀ'ತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತೇಶ್ಚ । ನ ಚಾತ್ಮನಿ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ಕರ್ತೃತ್ವನಿಷೇಧಬೋಧಕತ್ವಮನಯೋಃ; ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ನಿಷೇಧೇ ಬಾಧಕಾಭಾವಾತ್ । ಅತ ಏವ ‘ಧ್ಯಾಯತೀವ ಲೇಲಾಯತೀವೇ'ತ್ಯಾದಾವಿವಶಬ್ದಃ । ನ ಚೇವಶಬ್ದಃ ಪರತಂತ್ರಪ್ರಭೌ ಪ್ರಭುರಿವೇತಿವತ್ ಜೀವಕರ್ತೃತ್ವೇ ಪರತಂತ್ರತಾಮಾತ್ರಪರಃ, ತದ್ವದತ್ರ ಬಾಧಕಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚ-ಬುದ್ಧ್ಯಭಾವೇಽಪಿ ಆತ್ಮನಃ ಕರ್ತೃತ್ವಶ್ರವಣಾತ್ ಬುದ್ಧೇಃ ಕರ್ತೃತ್ವಾಸಂಭವ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಬುದ್ಧೇಃ ಕರ್ತೃತ್ವೇ ಜನಕತ್ವಮಾತ್ರೇ ವಾ ಸರ್ವಥಾ ತಸ್ಯಾ ಜೀವನಿಷ್ಠತ್ವೇನಾಭಿಮತಾಯಾಂ ಕೃತಾವಪೇಕ್ಷಣೀಯತ್ವೇನ ತದಭಾವೇ ಕರ್ತೃತ್ವಬೋಧಕಸ್ಯ ತವಾಪಿ ಮತೇ ಉಪಚರಿತಾರ್ಥತ್ವಾತ್ , ನಿರ್ಧರ್ಮಕತ್ವನಿರ್ವಿಕಾರತ್ವನಿಷ್ಕ್ರಿಯತ್ವಾದಿಬೋಧಕಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾಚ್ಚ । ನ ಚ ನಿರ್ಧರ್ಮಕತ್ವರೂಪಧರ್ಮಭಾವಾಭಾವಾಭ್ಯಾಂ ವ್ಯಾಘಾತಾತ್ ಜ್ಞಾನತ್ವಸಾಕ್ಷಿತ್ವಾದಿವತ್ ಸತ್ಯಸ್ಯಾಸತ್ಯಸ್ಯ ವಾ ಜ್ಞಾತೃತ್ವಾದೇರಪ್ಯಾತ್ಮನ್ಯೇವ ಸಂಭವಾಚ್ಚ ನಿಧರ್ಮಕತ್ವಶ್ರುತಿರ್ನ ಶ್ರೂಯಮಾಣಾರ್ಥಪರೇತಿ–ವಾಚ್ಯಮ್'; ನಿಧರ್ಮಕತ್ವಸ್ಯ ಧರ್ಮಾಭಾವರೂಪಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಾನತಿರೇಕೇಣ ಧರ್ಮತ್ವಾಭಾವೇನ ವ್ಯಾಹತ್ಯಭಾವಾತ್ । ಯತ್ತ್ವಸತ್ಯಸ್ಯ ಸತ್ಯಸ್ಯ ವಾ ಜ್ಞಾತೃತ್ವಸ್ಯಾತ್ಮನ್ಯಪಿ ಸಂಭವ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತದಿಷ್ಟಮೇವ; ನ ಹ್ಯಾರೋಪಿತಮಪಿ ಕರ್ತೃತ್ವಮಾತ್ಮನಿ ಪ್ರತಿಷೇಧಾಮಃ । ನ ಚ–ನಿರ್ವಿಕಾರತ್ವಂ ದ್ರವ್ಯಾಂತರರೂಪತಯಾ ಪರಿಣಾಮಾಭಾವಪರಮ್, ನ ತು ವಿಶೇಷಾಕಾರಾಭಾವಪರಮ್ , ತಚ್ಚಾತ್ಮನಃ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಸತ್ತ್ವೇಽಪ್ಯವಿರುದ್ಧಮಿತಿವಾಚ್ಯಮ್ ; ದ್ರವ್ಯಾಂತರರೂಪತಯಾ ಪರಿಣಾಮನಿಷೇಧಕಮಪೀದಂ ವಾಕ್ಯಂ ನಿರ್ಧರ್ಮಕಶ್ರುತ್ಯನುಸಾರೇಣ ವಿಶೇಷಾಕಾರಮಾತ್ರಸ್ಯೈವ ನಿಷೇಧಪರಮ್, ಸಾಮಾನ್ಯನಿಷೇಧೇನೈವ ವಿಶೇಷನಿಷೇಧಪ್ರಾಪ್ತೇಃ । ನಾಪಿ-ನಿಷ್ಕ್ರಿಯತ್ವೇ ಕ್ರಿಯಾ ಪರಿಸ್ಪಂದೋ ವಾ ಧಾತ್ವರ್ಥೋ ವಾ । ಆದ್ಯೇ ಇಷ್ಟಾಪತ್ತಿಃ, ದ್ವಿತೀಯೇ ಆತ್ಮನ್ಯಪಿ ಅಸ್ತ್ಯಾದಿಧಾತ್ವರ್ಥರೂಪಸತ್ತಾದೇಃ ಸತ್ತ್ವೇನಾಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ।। ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ಸದ್ರೂಪತ್ವೇನ ತತ್ರ ಸತ್ತಾದೇರಪ್ಯಭಾವಾತ್ , ಕ್ರಿಯಾಪದಸ್ಯ ಕೃತಿಪರತ್ವಾಚ್ಚ । ಅತ ಏವ ಮನಸೋಽಭಾವೇ ಸುಷುಪ್ತೌ ಕರ್ತೃತ್ವಾದ್ಯದರ್ಶನಮ್ । ನ ಚ-ತದಾಪಿ ಶ್ವಾಸಾದಿಕರ್ತೃತ್ವಂ ದೃಶ್ಯತ ಏವ, ಸುಷುಪ್ತೌ ‘ಭೂರ್ಭೂರಿತ್ಯೇವ ಪ್ರಶ್ವಸಿತೀ'ತಿ ಶ್ರುತೇರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; 'ನ ತು ದ್ವಿತೀಯಮಸ್ತೀ'ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ತಂ ಪ್ರತಿ ಶ್ವಾಸಸ್ಯೈವಾಭಾವೇನ ತತ್ಕರ್ತೃತ್ವಸ್ಯ ಸುತರಾಮಸಂಭವಾತ್ । ಯದ್ವಾ ಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತಿಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ಪ್ರಾಣಾತ್ಮಕಸ್ಯಾಂತಃಕರಣಸ್ಯ ತದಾಪಿ ಸತ್ತ್ವೇನ ತದುಪಾಧಿಕಕರ್ತೃತ್ವಸ್ಯ ತದಾಪಿ ಸತ್ತ್ವಾತ್ । ತಥಾಚ ಶ್ರುತಿರನ್ಯಪರಾ । ದರ್ಶನಂ ಚ ದ್ರಷ್ಟ್ರವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತಶ್ವಾಸಾದಿವಿಷಯಮ್ । ಇದಂ ಚ ದೃಷ್ಟಿಸೃಷ್ಟಿವಾದ ಏವ ಸಮರ್ಥಿತಮ್ । ‘ಕಾಮಃ ಸಂಕಲ್ಪ' ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ‘ಹ್ರೀರ್ಧೀರ್ಭೀರಿತ್ಯೇತತ್ಸರ್ವಂ ಮನ ಏವೇ'ತ್ಯಂತಾ ಶ್ರುತಿರಪಿ ಮನಸಃ ಕರ್ತೃತ್ವಪರಾ, ನ ತು ಮನಸೋ ನಿಮಿತ್ತತ್ವಪರಾ । ನ ಚ–‘ಮನಸಾ ವಾ ಅಗ್ರೇ ಸಂಕಲ್ಪಯತೀ'ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ‘ಆತ್ಮೇಂದ್ರಿಯಮನೋಯುಕ್ತಂ ಭೋಕ್ತೇತ್ಯಾಹುರ್ಮನೀಷಿಣ' ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ಚ ಮನಸಃ ಕರಣತ್ವಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಮನೋವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ಸಂಕಲ್ಪಾನಾಶ್ರಯತ್ವೇನ ‘ಮನಸಾ ವಾ' ಇತಿ ಶ್ರುತೇರುಪಚರಿತಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ನಾಪಿ—(೧) ಆತ್ಮಾ, ಮೋಕ್ಷಸಾಧನವಿಷಯಕೃತಿಮಾನ್ , ತತ್ಫಲಾನ್ವಯಿತ್ವಾತ್ , ಸಂಮತವತ್, (೨) ಅಜ್ಞಾನಂ, ಜ್ಞಾನಸಮಾನಾಧಿಕರಣಮ್ , ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಾತ್ , ಜ್ಞಾನಪ್ರಾಗಭಾವವತ್, (೩) ದುಃಖಾದಿಭೋಗಃ, ಮೋಕ್ಷಸಮಾನಾಧಿಕರಣಃ, ಬಂಧತ್ವಾತ್ , ಸಂಮತವದಿತ್ಯಾದ್ಯನುಮಾನೈರಾತ್ಮನಃ ಕರ್ತೃತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತಿ-ವಾಚ್ಯಮ್ , ಆದ್ಯಾನುಮಾನೇ ಆರೋಪಿತಾನಾರೋಪಿತಸಾಧಾರಣಕೃತಿಮತ್ತ್ವಂ ವಾ ಸಾಧ್ಯಮ್ ಅನಾರೋಪಿತಕೃತಿಮತ್ತ್ವಂ ವಾ । ಆದ್ಯ ಇಷ್ಟಾಪತ್ತಿಃ, ದ್ವಿತೀಯೇ ಜಾತೇಷ್ಟಿಪಿತೃಯಜ್ಞಜನ್ಯಫಲಾನ್ವಯಿನಿ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ। ದ್ವಿತೀಯಾನುಮಾನೇಽಪಿ ಆರೋಪಿತಾನಾರೋಪಿತಸಾಧಾರಣಜ್ಞಾನಾಧಿಕರಣವೃತ್ತಿತ್ವಂ ವಾ, ಅನಾರೋಪಿತಜ್ಞಾನಾಧಿಕರಣವೃತ್ತಿತ್ವಂ ವಾ । ಅತ್ರಾಪ್ಯಾದ್ಯೇ ಇಷ್ಟಾಪತ್ತಿಃ, ದ್ವಿತೀಯೇ ಅನಾದಿಭಾವಭಿನ್ನತ್ವಸ್ಯೋಪಾಧಿತ್ವಮ್ । ತೃತೀಯಾನುಮಾನೇ ಆರೋಪಿತಾನಾರೋಪಿತಸಾಧಾರಣಸಂಬಂಧೇನ ಮೋಕ್ಷಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇ ಇಷ್ಟಾಪತ್ತಿಃ,ಅನಾರೋಪಿತಸಂವಂಧೇನ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇ ಸಾಧ್ಯಾಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಿದ್ಧಂ ಮನಸಃ ಕರ್ತೃತ್ವಮಾತ್ಮನ್ಯಾರೋಪ್ಯತ ಇತಿ ॥

ನನು-ಅಹಮರ್ಥಸ್ಯಾನಾತ್ಮತ್ವೇ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋಽಹಂ ಕಾಣ' ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದೌ ಆತ್ಮೈಕ್ಯಾಧ್ಯಾಸೇ ಪ್ರಮಾಣಂ ನ ಸ್ಯಾತ್, ಐಕ್ಯಬುದ್ಧಾವಾತ್ಮನೋಽವಿಷಯತ್ವಾದಿತಿ-ಚೇನ್ನ; ಅಹಮಿತ್ಯಸ್ಯ ದ್ವ್ಯಂಶತ್ವೇನ ಚಿದಂಶೇ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಾಂತಃಕರಣೈಕ್ಯಾಧ್ಯಾಸವತ್ ಬ್ರಾಹ್ಮಣತ್ವಕಾಣತ್ವಾದಿವಿಶಿಷ್ಟದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದ್ಯೈಕ್ಯಾಧ್ಯಾಸೇನಾತ್ಮೈಕ್ಯವಿಷಯತ್ವಸಂಭವಾತ್ । ತಥಾಚಾತ್ಮನಿ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾಯೈಕ್ಯಾಧ್ಯಾಸೋ ಯುಜ್ಯತ ಏವ । ನ ಚ–ಏವಂ ದೇಹಾತ್ಮೈಕ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವೇ ತದ್ವಿರೋಧ್ಯನುಮಾನಾಗಮಯೋರಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪ್ರಸಂಗಃ, ವಹ್ನಿಶೈತ್ಯಾನುಮಾನವತ್ , ಶ್ರೂಯಮಾಣಾರ್ಥೇ ‘ಯಜಮಾನಃ ಪ್ರಸ್ತರ' ಇತ್ಯಾಗಮವಚ್ಚ, ತಥಾಚ ನ ದೇಹಾತ್ಮನೋರ್ಭೇದಸಿದ್ಧಿಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ - ವಾಚ್ಯಮ್; ಚಂದ್ರಪರಿಮಾಣಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರೋಧ್ಯನುಮಾನಾಗಮಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರೋಧಿನಃ ಪರೀಕ್ಷಿತಾಗಮಾನುಮಾನಾದೇಃ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಿತತ್ವೇನ ತಥಾಪಿ ತಯೋರ್ಭೇದಸಿದ್ಧಿಸಂಭವಾತ್ । ನ ಚ-ಪರಸ್ಪರಭಿನ್ನತ್ವೇನ ನಿಶ್ಚಿತಾನಾಂ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದೀನಾಂ ಯುಗಪದೇಕಾತ್ಮೈಕ್ಯಾಧ್ಯಾಸಾಯೋಗಃ, ನ ಹಿ ಭಿನ್ನತ್ವೇನ ನಿಶ್ಚಿತಯೋ ರಜತರಂಗಯೋರೇಕದೈಕಶುಕ್ತಿಕಾಯಮೈಕ್ಯಾಧ್ಯಾಸ ಇತಿ - ವಾಚ್ಯಮ್ ; ‘ದೇಹಾದಿಂದ್ರಿಯಮನ್ಯತ್' ‘ಇಂದ್ರಿಯಾದ್ದೇಹೋಽನ್ಯ' ಇತಿ ಭೇದಬುದ್ಧ್ಯಾ ‘ದೇಹೋಽಹಮಿಂದ್ರಿಯಮಿ'ತ್ಯೈಕ್ಯಾಧ್ಯಾಸಾಸಂಭವೇಽಪಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದನ್ಯಃ ಕಾಣಃ ಕಾಣಾದನ್ಯಃ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ ಇತಿ ಭೇದಬುದ್ಧ್ಯಭಾವೇನ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋಽಹಂ ಕಾಣ ಇತ್ಯೇಕದಾ ಐಕ್ಯಾಧ್ಯಾಸಸಂಭವಾತ್ , ಸಮಾನಪ್ರಕಾರಕಭೇದಧಿಯ ಏವ ವಿರೋಧಿತ್ವಾತ್ । ನನು-ಭೇದಮಾತ್ರಸ್ಯಾಪ್ಯಧ್ಯಸ್ತತ್ವವಾದಿನಸ್ತವ ದೇಹಾತ್ಮನೋರ್ಭೇದಸ್ಯಾಪ್ಯಧ್ಯಸ್ತತ್ವೇನ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋರಿವ ತದಭೇದಸ್ತಾತ್ತ್ವಿಕಃ ಸ್ಯಾತ್, ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ಹಿ ಅಧಿಷ್ಠಾನಜ್ಞಾನಾಬಾಧ್ಯಾತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಮ್ । ತದ್ಬಾಧ್ಯಾತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವೇಽಪಿ ಅಸಂಭವಾತ್ । ಅಭೇದಶ್ಚ ಭೇದಾತ್ಯಂತಾಭಾವ ಇತಿ ಕಥಂ ಭೇದ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ಅಭೇದಃ ಸತ್ಯೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ ? ನ ಚ ದೇಹಸ್ಯಾಪ್ಯಧ್ಯಸ್ತತ್ವೇನ ತೇನ ಸಹಾತ್ಮನೋ ನ ಭೇದೋ ನಾಪ್ಯಭೇದ ಇತಿ - ವಾಚ್ಯಮ್; ಅಧ್ಯಸ್ತಾದಪಿ ರೂಪ್ಯಾಚ್ಛುಕ್ತೇಃ ಸ್ವಜ್ಞಾನಾಬಾಧ್ಯಭೇದದರ್ಶನಾದಿತಿ - ಚೇನ್ನ; ಭೇದಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇಽಪಿ ಅಭೇದೋ ನ ತಾತ್ತ್ವಿಕಃ, ಭಾವಾಭಾವಯೋರುಭಯೋರಪಿ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಾಗೇವೋಪಪಾದಿತತ್ವಾತ್ । ಇಯಾಂಸ್ತು ವಿಶೇಷಃ–ಯದತ್ರಾಭೇದೋ ವ್ಯವಹಾರಕಾಲೀನೇನ ಪರೀಕ್ಷಿತಪ್ರಮಾಣಭಾವೇನಾನುಮಾನಾದಿನಾ ಬಾಧ್ಯತೇ, ಭೇದಸ್ತು ದೇಹಾತ್ಮನೋರ್ನ ತೇನ, ಕಿಂತು ಚರಮವೃತ್ತ್ಯೇತಿ । ನ ಚ–ಏವಂ ಗೇಹೀತಿವತ್ ‘ದೇಹೀತಿ ಪ್ರತೀತಿ'ರ್ನ ಸ್ಯಾತ್ , ಕಿಂತು ದೇಹೋಽಹಮಿತಿ - ವಾಚ್ಯಮ್ ; ದೇಹತ್ವೇನ ಭೇದಗ್ರಹಾತ್ ಬ್ರಾಹ್ಮಣತ್ವಾದಿನಾ ಭೇದಾಗ್ರಹಾಚ್ಚ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋಽಹಂ ದೇಹ್ಯಹಮಿತ್ಯುಭಯಪ್ರತೀತ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ । ದೇವದತ್ತಾದ್ಯಜ್ಞದತ್ತೋಽನ್ಯ ಇತಿ ಭೇದಬುದ್ಧಾವಪಿ ತತ್ತ್ವೇನೋಪಸ್ಥಿತಾದ್ದೇವದತ್ತಾದ್ಯಜ್ಞದತ್ತೇ ‘ಸೋಽಯ'ಮಿತ್ಯಭೇದಭ್ರಮದರ್ಶನಾತ್ । ನನು - ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋಽಹಂ ಮನುಷ್ಯೋಽಹಮಿತಿ ಕಥಮಧ್ಯಾಸರೂಪಮ್ ? ಮನುಷ್ಯತ್ವಬ್ರಾಹ್ಮಣತ್ವಾದೇಃ ಶರೀರವಿಶಿಷ್ಟಾತ್ಮವೃತ್ತಿತ್ವೇನ ಪ್ರಮಾತ್ವಸ್ಯೈವ ಸಂಭವಾತ್ । ತದುಕ್ತಂ—“ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋಽಹಂ ಮನುಷ್ಯೋಽಹಮಿತ್ಯಾದಿಸ್ತು ಪ್ರಮೈವ ನಃ । ದೇಹಭೇದಯುತೋ ಯಸ್ಮಾತ್ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದಿಪದೋದಿತಃ ॥" ಇತಿ ಚೇನ್ನ; ಮನುಷ್ಯತ್ವಾದೇರ್ದೇಹವಿಶಿಷ್ಟಾತ್ಮವೃತ್ತಿತ್ವೇ ಚಕ್ಷುರಾದಿಗಮ್ಯತ್ವಂ ನ ಸ್ಯಾತ್, ದೇಹವಿಶಿಷ್ಟಾತ್ಮನಶ್ಚಕ್ಷುರಗಮ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ಚ - ಏಕದೇಶಸ್ಯ ಚಕ್ಷುರ್ಗಮ್ಯತ್ವಾತ್ ವಿಶಿಷ್ಟಗತಜಾತಿಃ ಚಕ್ಷುಷಾ ಗೃಹ್ಯತ ಇತಿ - ವಾಚ್ಯಮ್; ವ್ಯಾಸಜ್ಯವೃತ್ತೇರುಭಯಯೋಗ್ಯತಾಯಾಮೇವ ಯೋಗ್ಯತ್ವನಿಯಮಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಐಂದ್ರಿಯಕಾನ್ನೈಂದ್ರಿಯಕವೃತ್ತಿಸಂಯೋಗದ್ವಿತ್ವಾದೇಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತಾ ಸ್ಯಾತ್ । ವ್ಯಾಸಜ್ಯವೃತ್ತಿತ್ವಸ್ಯ ಜಾತಾವದೃಷ್ಟಚರತ್ವಾತ್ ಪೃಥಿವೀತ್ವಾದಿನಾ ಸಂಕರಾಪತ್ತೇಃ, ತವ ಮತೇ ಆತ್ಮನೋಽಣುತ್ವೇನ ತವೃತ್ತಿತ್ವೇಽತೀಂದ್ರಿಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಚೈವಂ ‘ದೇಹೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ಮನುಷ್ಯ' ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರತೀತ್ಯಾಪತ್ತಿಃ; ಅಹಂತ್ವಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಭ್ರಮಜನಕದೋಷಸ್ಯೈವ ತಾದೃಕ್ಪ್ರತೀತಿಪ್ರತಿಬಂಧಕತ್ವಾತ್ ಉಕ್ತಬಾಧಕೈರ್ದೇಹವೃತ್ತಿತ್ವೇ ಅನನ್ಯಗತಿಕತ್ವೇನ ತಥಾ ಕಲ್ಪನಾತ್, ‘ಕೃಶೋಽಹಂ ಸ್ಥೂಲೋಽಹಮಿ'ತ್ಯಾದೌ ಕಾರ್ಶ್ಯಾದಿವಿಶಿಷ್ಟೈಕ್ಯಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯಾವಶ್ಯಕತ್ವಾಚ್ಚ । ನ ಚ - ಅಯಮೌಪಚಾರಿಕಪ್ರಯೋಗಃ ಪುತ್ರೇ ಕೃಶೇ ಅಹಂ ಕೃಶ ಇತಿವತ್ , ತದುಕ್ತಂ —'ಕೃಶೋಽಹಂ ಕೃಷ್ಣ ಇತ್ಯಾದೌ ಕಾರ್ಶ್ಯಾದಿರ್ದೇಹಸಂಸ್ಥಿತಃ । ಪುತ್ರಾದಿಸ್ಥಿತಕಾರ್ಶ್ಯಾದಿವದಾತ್ಮನ್ಯುಪಚರ್ಯತೇ ॥' ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಏವಂ ಸತಿ ದೇಹಾದಿಭಿನ್ನಾತ್ಮಾಸ್ತಿತ್ವಪ್ರತಿಪಾದಿಕಾಯಾ ‘ಅಸ್ತೀತ್ಯೇವೋಪಲಬ್ಧವ್ಯ' ಇತಿ ಶ್ರುತೇರನುವಾದಕತಾಪತ್ತೇಃ, ಮಮ ದೇಹ ಇತ್ಯನೌಪಚಾರಿಕಃ, ಅಹಂ ಗೌರ ಇತ್ಯಾದ್ಯೌಪಚಾರಿಕ ಇತ್ಯತ್ರ ವಿನಿಗಮಕಾಭಾವಾಚ್ಚ । ನನು - ಇದಂ ವಿನಿಗಮಕಮ್ , ಜಾತಮಾತ್ರಸ್ಯ ಪಶ್ವಾದೇಃ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾದಿಹೇತೋರಿಷ್ಟಸಾಧನತಾದ್ಯನುಮಿತೇರ್ಹೇತುರ್ಯತ್ಸ್ತನ್ಯಪಾನಂ, ತದಿಷ್ಟಸಾಧನಮ್ , ಯಥಾ ಪೂರ್ವದೇಹೀಯಂ ಸ್ತನ್ಯಪಾನಮಿತ್ಯಾದಿವ್ಯಾಪ್ತಿಸ್ಮೃತಿಸ್ತಾವನ್ನ ದೇಹಾಂತರಾಸ್ಮೃತೌ ಯುಕ್ತಾ, ನ ಚ 'ಮಮ ಪ್ರಾಕ್ ದೇಹಾಂತರಮಭೂದಿ'ತಿ ಸ್ಮರತಸ್ತಸ್ಯೈಕ್ಯಧೀಃ ಸಂಭವತಿಕಿಂತ್ವನೇಕಮಣ್ಯನುಸ್ಯೂತಸೂತ್ರಮಿವಾನೇಕದೇಹೇಷ್ವನುಸ್ಯೂತಮಾತ್ಮಾನಂ ಪಶ್ಯತಃ ಸ್ವತೋ ಭೇದಧೀರತ್ರೇತಿ–ಚೇನ್ನ; ಪೂರ್ವದೇಹಸ್ಮೃತಿಂ ವಿನಾಪಿ ಅನುಮಿತಿಹೇತುವ್ಯಾಪ್ತಿಸ್ಮೃತೇಃ ಸಂಭವಾತ್ । ನ ಹಿ ವ್ಯಾಪ್ಯನುಭವ ಇವ ವ್ಯಾಪ್ತಿಸ್ಮಾರಣಸಮಯೇಽಪಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಜ್ಞಾನಾಪೇಕ್ಷಾ । ಯೇನ ತದರ್ಥಂ ತದ್ದೇಹಸ್ಮೃತಿರಪೇಕ್ಷ್ಯೇತ । ನ ಚ ತಥಾಪಿ 'ಯೋಽಹಂ ಬಾಲ್ಯೇ ಪಿತರಾವನ್ವಭೂವಂ ಸೋಽಹಂ ಸ್ಥಾವಿರೇ ಪ್ರಣಪ್ತೄನನುಭವಾಮಿ ಯೋಽಹಂ ಸ್ವಪ್ನೇ ವ್ಯಾಘ್ರದೇಹಃ, ಸೋಽಹಮಿದಾನೀಂ ಮನುಷ್ಯದೇಹ' ಇತಿ ದೇಹಭೇದಧೀಪೂರ್ವಕಂ ಸ್ವಸ್ಯೈಕ್ಯಮನುಸಂದಧಾನಃ ಕಥಂ ತತೋ ಭೇದಂ ನ ಜಾನೀಯಾದಿತಿ - ವಾಚ್ಯಮ್; ವಿರುದ್ಧಧರ್ಮರೂಪಲಿಂಗಧೀಜನ್ಯಭೇದಧೀಸಂಭವೇಽಪಿ ಅಪರೋಕ್ಷಾಭೇದಭ್ರಮೇ ಅವಿರೋಧಾತ್ । ನ ಚ–ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇ ಧರ್ಮಿಣಿ ಭೇದಕಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋ , ಭೇದಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರವ್ಯಾಪ್ತಃ, ಇಹ ಚ ವ್ಯಾವೃತ್ತತ್ವೇನ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥದೇಹಾದಿತೋ ಭೇದಕಸ್ಯಾನುವೃತ್ತತ್ವಸ್ಯಾತ್ಮನಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ವ್ಯಾವರ್ತಕಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯೈವೈಕ್ಯಾಪರೋಕ್ಷಭ್ರಮವಿರೋಧಿತ್ವಾತ್ ನಿರುಪಾಧಿಕತ್ವೇನ ವಿಶೇಷದರ್ಶನಾಪ್ರತಿಬಧ್ಯತ್ವಸ್ಯ ವಕ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ ಕಥಮೈಕ್ಯಭ್ರಮ ಇತಿ - ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಭೇದಕಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯ ಭೇದಸಾಕ್ಷಾಸ್ಕಾರೇಣ ವ್ಯಾಪ್ತೇರೈಕ್ಯಾರೋಪೇಣ ಸಹ ವಿರೋಧಸ್ಯ ಚಾಸಿದ್ಧೇಃ । 'ನೀಲಾ ಬಲಾಕೇ'ತ್ಯತ್ರ ನೀಲಾತ್ ಭೇದಕಸ್ಯ ಬಲಾಕಾತ್ವಸ್ಯ ಗ್ರಹೇಽಪಿ ನೀಲಭೇದಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾಭಾವಸ್ಯ ತದಭೇದಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯ ಚ ದರ್ಶನಾತ್ । ನ ಚ ತತ್ರ ದೋಷಪ್ರಾಬಲ್ಯಾತ್ ತಥಾ; ಪ್ರಕೃತೇಽಪಿ ದೋಷಪ್ರಾಬಲ್ಯಾನ್ನೇತಿ ಕೇನ ತುಭ್ಯಮಭ್ಯಧಾಯಿ ? ಏವಂ ‘ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ಯಜೇತೇ'ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿರಪಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣತ್ವಾಶ್ರಯಶರೀರಸ್ಯ ಜಡತ್ವೇನಾನಿಯೋಜ್ಯತಯಾ ತದೈಕ್ಯಾಧ್ಯಾಸಾಪನ್ನಮಾತ್ಮಾನಂ ನಿಯುಂಜಾನಾ ತತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಮ್ । ನ ಚ ಬ್ರಾಹ್ಮಣತ್ವಾಶ್ರಯದೇಹೇನ ಸಂಬಂಧಾಂತರಮಾದಾಯೈವ ನಿಯೋಜ್ಯತ್ವೋಪಪತ್ತಿಃ; ತಸ್ಯಾನತಿಪ್ರಸಕ್ತಸ್ಯ ವಕ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ ನ ತಾವತ್ಸಂಯೋಗಃ; ಆತ್ಮನೋ ವಿಭುತ್ವೇನ ಸರ್ವದೇಹಸಾಧಾರಣ್ಯಾತ್ । ನಾಪಿ ಸ್ವಸ್ವಾಮಿಭಾವಃ ಸಂಬಂಧಃ; ಪಶ್ವಾದಿಸಾಧಾರಣತ್ವಾತ್ । ನಾಪಿ ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಸ್ವಸ್ವಾಮಿಭಾವಃ ಸಂಬಂಧಃ; ಪಶ್ವಾದಿವ್ಯಾವೃತ್ತಸ್ಯ ದೇಹಾದಿಗತಸ್ವಸ್ವಾಮಿಭಾವೇ ಸಾಕ್ಷಾತ್ತ್ವಸ್ಯ ವಕ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ನಾಪೀಚ್ಛಾನುವಿಧಾಯಿತ್ವಮ್ ; ಆಮವಾತಜಡೀಕೃತೇ ತದಭಾವಾತ್ । ನಾಪಿ ತದಿಂದ್ರಿಯಾಶ್ರಯತ್ವಮ್ । ತದ್ಧಿ ತತ್ಸಂಬಂಧೇಂದ್ರಿಯಾಶ್ರಯತ್ವಂ ವಾ, ತಜ್ಜ್ಞಾನಜನಕೇಂದ್ರಿಯಾಶ್ರಯತ್ವಂ ವಾ । ನಾದ್ಯಃ; ಅತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ; ಜ್ಞಾನಪದೇನ ಸ್ವರೂಪಚೈತನ್ಯೋಕ್ತಾವಸಂಭವಃ, ಅಂತಃಕರಣವೃತ್ತ್ಯುಕ್ತೌ ತೇನಾಪಿ ಸಂಬಂಧಾರ್ಥಮಧ್ಯಾಸಸ್ಯಾವಶ್ಯಕತ್ವಾತ್ । ತದ್ವರಂ ದೇಹಸ್ಯೈವಾಧ್ಯಾಸಿಕಃ ಸಂಬಂಧ ಇತ್ಯುಚ್ಯತಾಮ್ । ಅತ ಏವ ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಪ್ರಯತ್ನಜನ್ಯಕ್ರಿಯಾಶ್ರಯತ್ವಂ ವಾ, ತದ್ಭೋಗಾಯತನತ್ವಂ ವಾ, ತತ್ಕರ್ಮಾರ್ಜಿತತ್ವಂ ವಾ ಸಂಬಂಧ ಇತಿ – ನಿರಸ್ತಮ್; ತತ್ಕರ್ಮಾರ್ಜಿತತ್ವಸ್ಯ ಪುತ್ರಾದಿಸಾಧಾರಣತ್ವಾಚ್ಚ । ನ ಚ-ತತ್ರಾದೃಷ್ಟೇನ ಸ್ವತ್ವಮೇವೋತ್ಪಾದ್ಯತೇ, ನ ತು ಪುತ್ರಾದಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಗ್ರಾಮಾದಿವತ್ ಪುತ್ರಸ್ಯ ಸಿದ್ಧತ್ವಾಭಾವೇನ ಸ್ವತ್ವೋತ್ಪಾದನಾರ್ಥಮಪಿ ತದುತ್ಪಾದನಸ್ಯಾವಶ್ಯಕತ್ವಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಸ್ವದೇಹಸುಖಾದಿಷ್ವಪ್ಯಸ್ಯಾದೃಷ್ಟೇನ ಸ್ವತ್ವಮೇವೋತ್ಪಾದ್ಯತೇ, ನ ತು ಸ್ವದೇಹಾದಿರಿತ್ಯಪಿ ಸ್ಯಾತ್ । ತಥಾಚ ಪೂರ್ವಾನುತ್ಪನ್ನಮದೃಷ್ಟೇನ ಸ್ವತ್ವಸಹಿತಮೇವೋತ್ಪಾದ್ಯತೇ । ಪೂರ್ವೋತ್ಪನ್ನೇ ತು ಸ್ವತ್ವಮಾತ್ರಮಿತಿ ವಿಭಾಗಃ । ಏತೇನ - ಶ್ರುತಿಸ್ಥಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಪದಂ ಕಿಂ ಲಕ್ಷಣಯಾ ದೇಹವಿಶೇಷೈಕ್ಯಾಧ್ಯಾಸವತ್ಪರಮ್ , ದೇಹವಿಶೇಷಸಂಬಂಧಪರಂ ವಾ । ಸಂಬಂಧಸ್ತು ಅನ್ಯಸ್ಯಾಭಾವಾದೈಕ್ಯಾಧ್ಯಾಸ ಏವ । ಯದ್ವಾ - ದೇಹವಿಶೇಷಪರಮ್, ಆತ್ಮಾ ತದೈಕ್ಯಾಧ್ಯಾಸಾತ್ಪ್ರವರ್ತತ ಇತಿ । ನಾದ್ಯಃ; ವಿಧೌ ಲಕ್ಷಣಾಯಾ ಅಯೋಗಾತ್, 'ಪುತ್ರಮಿತ್ರಾದಿಷು ವಿಕಲೇಷು ಸಕಲೇಷು ವಾ ಅಹಮೇವ ವಿಕಲಃ ಸಕಲೋ ವೇತಿ' ಅಧ್ಯಾಸಸ್ವೀಕಾರೇಣ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮಿತ್ರಸ್ಯ ಶೂದ್ರಸ್ಯಾಧಿಕಾರಪ್ರಸಂಗಾತ್-ಶೂದಮಿತ್ರಸ್ಯ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯಾನಧಿಕಾರಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಚ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ; ತದಿಂದ್ರಿಯಾಶ್ರಯತ್ವಾದೇಃ ಸಂಬಂಧಾಂತರಸ್ಯೈವ ಸಂಭವಾತ್ । ನ ತೃತೀಯಃ; ತಸ್ಯ ಜಡತ್ವೇನ ನಿಯೋಜ್ಯತ್ವಾಸಂಭವಾದಿತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್ ; ಚರಮಪಕ್ಷೇ ದೂಷಣಮನುಕ್ತೋಪಾಲಂಭನಮ್ ; ಪ್ರಥಮದ್ವಿತೀಯಪಕ್ಷಯೋರೇವ ಕ್ಷೋದಸಹತ್ವೇನಾಂಗೀಕಾರವಿಷಯತ್ವಾತ್ , ವಿಧೌ ಲಕ್ಷಣಾಯಾಃ ‘ಗೋಭಿಃ ಶ್ರೀಣೀತ ಮತ್ಸರ'ಮಿತ್ಯಾದೌ ದರ್ಶನಾತ್ ಸ್ವೀಯತ್ವಾದ್ಯಪ್ರತಿಸಂಧಾನನಿಬಂಧನಸ್ಯ ಪುತ್ರಮಿತ್ರಾದಿವ್ಯಾವೃತ್ತಸ್ಯೈವ ಸರ್ವಾನುಭವಸಾಕ್ಷಿಕಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜಕತಯಾ ನೋಕ್ತಸ್ಥಲೇ ಅತಿಪ್ರಸಂಗಾಪ್ರಸಂಗೌ । ಕದಾಚಿತ್ಕಸ್ಯ ತಾದೃಶಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯೈವ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಪದಪ್ರಯೋಗನಿಮಿತ್ತತ್ವೇನ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ನ ಹಂತವ್ಯ ಇತ್ಯಾದೇಃ ಸುಷುಪ್ತವಿಷಯತ್ವಾದಿಕಮಪಿ ಸಂಗಚ್ಛತೇ। ತಥಾ ಜೀವನ್ಮುಕ್ತವಿಷಯತ್ವಮಪಿ ತಸ್ಯಾವರಣಶಕ್ತಿನಿಬಂಧನಾಧ್ಯಾಸಾಭಾವೇಽಪಿ ವಿಕ್ಷೇಪಶಕ್ತಿನಿಬಂಧನಾಧ್ಯಾಸಸಂಭವಾತ್ । ನ ಚೈವಂ ಕದಾಚಿದಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜಕತ್ವೇ ಮಹಾಪಾತಕೇನ ನಷ್ಟಬ್ರಾಹ್ಮಣ್ಯಸ್ಯಾಪ್ಯಧಿಕಾರಪ್ರಸಂಗಃ; ತತ್ರ ಮಹಾಪಾತಕಸ್ಯೈವಾನಧಿಕಾರಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಮ್, ನ ತು ಬ್ರಾಹ್ಮಣ್ಯಾಭಾವಸ್ಯ; ‘ಪತಿತೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ' ಇತಿ ವ್ಯವಹಾರೇಣ ತದಭಾವಸ್ಯೈವಾಭಾವಾತ್ । ತಥಾಚೋಕ್ತಂ ಭಾಷ್ಯೇ ‘ಸರ್ವಾಣಿ ವಿಧಿನಿಷೇಧಶಾಸ್ತ್ರಾಣ್ಯಧ್ಯಾಸಮೂಲಾನೀ'ತಿ । ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಾದ್ಯನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತಿರಪ್ಯಧ್ಯಾಸೇ ಮಾನಮ್ । ಕದಾಚಿದಧ್ಯಾಸಸ್ಯೈವ ಪ್ರಯೋಜಕತ್ವೇನ ಸುಷುಪ್ತೌ ತದಭಾವೇಽಪಿ ಜ್ಞಾತೃತ್ವಸ್ಯ ಘಟಾದಿಪ್ರಮಾಕಾಲೇ ತದಭಾವೇಽಪಿ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಸ್ಯ ದರ್ಶನಾತ್ ಕಥಮೈಕ್ಯಾಧ್ಯಾಸಃ ತತ್ರ ಪ್ರಯೋಜಕ ಇತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್ । ತದುಕ್ತಂ ಭಾಷ್ಯೇ–‘ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಾದಿಕಮಧ್ಯಾಸಮೂಲಮಿ'ತಿ । ಅತ ಏವ ಚಾರ್ವಾಕಾದೀನಾಮನಭಿಸಂಹಿತಪ್ರಬಲಾಗಮಾನುಮಾನಾದೀನಾಂ ದೇಹ ಏವಾತ್ಮೇತಿ ಪ್ರವಾದಃ । ಅನ್ಯಥಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಪ್ರಾಮಾಣ್ಯವಾದಿನಸ್ತಸ್ಯ ತಾದೃಶವ್ಯವಹಾರಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ - ಚಾರ್ವಾಕಾದೇರನುಮಾನಾಭಾಸಾಜಾತೇ ದೇಹಾತ್ಮೈಕ್ಯಭ್ರಮೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾಭಿಮಾನ ಇತಿ - ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ಭೇದೇ ಗೃಹೀತೇ ಅನುಮಾನಾಭಾಸಾದಿನಾಽಭೇದಸ್ಯ ಬೋಧಯಿತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ತಥಾಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷ ಏವಾಯಮೈಕ್ಯಭ್ರಮಃ । ಅತ ಏವಾಂಗಲ್ಯಾ ದೇಹಂ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯ ವದತ್ಯಯಮಹಮಿತಿ । ಅತ ಏವ ದೇಹಾತ್ಮೈಕ್ಯನಿಷೇಧಕಶ್ರುತಿರಪ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ; ಅನ್ಯಥಾ ತಸ್ಯಾಪ್ರಸಕ್ತಪ್ರತಿಷೇಧಕತಾಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ ಕುಸಮಯಪ್ರಾಪ್ತನಿಷೇಧಿಕಾ ಸಾ; ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರುದ್ಧಕುಸಮಯಸ್ಯಾಪ್ಯನವಕಾಶಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಾಭೀರಸಾಧಾರಣಾತ್ ‘ಅಹಂ ಗೌರ' ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರತ್ಯಯಾದಾತ್ಮನ್ಯಂತಃಕರಣೈಕ್ಯಾಧ್ಯಾಸಾದ್ದೇಹತದ್ಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸೋಽಪೀತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥

ನನು ಏವಮವಿದ್ಯಾಯಾಂ ತನ್ನಿಬಂಧನಾಧ್ಯಾಸೇ ಚ ಸಿದ್ಧೇಽಪಿ ನ ತಸ್ಯಾಮನಿರ್ವಚನೀಯತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ; ಲಕ್ಷಣಪ್ರಮಾಣಯೋರಭಾವಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ - ಕಿಮಿದಮನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವಮ್, ನ ತಾವನ್ನಿರುಕ್ತಿವಿರಹಃ (೧); ತನ್ನಿಮಿತ್ತಜ್ಞಾನವಿರಹೋ ವಾ (೨) ತನ್ನಿಮಿತ್ತಾರ್ಥವಿರಹೋ ವಾ, (೩) ತನ್ನಿಮಿತ್ತಸಾಮಾನ್ಯವಿರಹೋ ವಾ (೪) । ಆದ್ಯೇ ಅನಿರ್ವಾಚ್ಯ ಇತ್ಯನೇನೈವ ನಿರುಕ್ತ್ಯಾ 'ಇದಂ ರೂಪ್ಯ’ಮಿತಿ ನಿರುಕ್ತ್ಯಾ ಚ ವ್ಯಾಘಾತಃ, ದ್ವಿತೀಯೇ ನಿರುಕ್ತಿರೂಪಫಲಸತ್ತ್ವೇನ ತನ್ನಿಮಿತ್ತವಿರಹಸ್ಯ ವಕ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಮ್, ಅತ ಏವ ನ ತೃತೀಯಃ; ಅರ್ಥಸ್ಯ ನಿರುಕ್ತಾವನಿಮಿತ್ತತ್ವಾಚ್ಚ । ಫಲಸತ್ತ್ವಾದೇವ ನ ಚತುರ್ಥಃ । ನಾಪಿ ಸದ್ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವೇ ಸತ್ಯಸದ್ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಮ್ ; ಸದಸದ್ರೂಪತ್ವೇಽಪ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ। ಅತ ಏವ ನ ಸತ್ತ್ವರಾಹಿತ್ಯೇ ಸತ್ಯಸತ್ತ್ವವಿರಹಃ (೬), ತಥಾಚ ಲಕ್ಷಣಾಸಂಭವ ಇತಿ–ಚೇನ್ನ; ಸದ್ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವೇ ಸತ್ಯಸದ್ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವೇ ಸತಿ ಸದಸದ್ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಂ (೭), ಸತ್ತ್ವಾಸತ್ತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ವಿಚಾರಾಸಹತ್ವೇ ಸತಿ ಸದಸತ್ತ್ವೇನ ವಿಚಾರಾಸಹತ್ವಂ ವಾ (೮), ಪ್ರತಿಪನ್ನೋಪಾಧೌ ಬಾಧ್ಯತ್ವಂ ವಾ (೯) ಇತ್ಯಾದಿಲಕ್ಷಣೇ ನಿರವದ್ಯತ್ವಸಂಭವಾತ್ । ನ ಚ-ಆದ್ಯೇ ಸತೋಽಪಿ ಸದಂತರವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾತ್ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಸತ್ತ್ವಾವಚ್ಛಿನ್ನಭೇದಸ್ಯ ಸನ್ನೇತಿ ಪ್ರತೀತಿಪ್ರಯೋಜಕಸ್ಯ ಸದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಪದಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ನಹಿ ಸತಿ ಸದಂತರಭೇದೇಽಪಿ ಸನ್ನೇತಿ ಪ್ರತೀತಿಃ । ಅತೋ ನ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಮ್ । ಏವಂ ಚ ಸತ್ತ್ವರಹಿತತ್ವೇ ಸತಿ ಅಸತ್ತ್ವರಹಿತತ್ವೇ ಸತಿ ಸದಸತ್ತ್ವರಹಿತತ್ವಮಪಿ ಸಾಧು । ಸ್ಯಾದೇತತ್-ಸತ್ತ್ವಂ ತಾವತ್ ಸತ್ತಾಜಾತಿರ್ವಾ(೧), ಅರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರಿತ್ವಂ ವಾ (೨), ಅಬಾಧ್ಯತ್ವಂ ವಾ (೩), ಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಂ ವಾ (೪), ಅಶೂನ್ಯತ್ವಂ ವಾ (೫), ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ವಾ (೬), ಪರಾಂಗೀಕೃತಂ ವಾ। (೭) ನಾದ್ಯದ್ವಿತೀಯೌ; ಶುದ್ಧಾತ್ಮನಿ ಸದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಪಂಚೇ ಸದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾಭಾವಸ್ಯ ಚಾಪಾತಾತ್, ನ ತೃತೀಯಃ; ತ್ವನ್ಮತೇ ತುಚ್ಛಸ್ಯಾಪ್ಯಬಾಧ್ಯತ್ವೇನ ತತ್ರ ಸದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಸ್ಯಾನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಬಾಧ್ಯತ್ವೇನಾಸದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಸ್ಯ ಚಾಯೋಗಾತ್ । ನ ಚತುರ್ಥಃ; ಪ್ರಮಾ ಹ್ಯಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿಃ, ತದ್ವಿಷಯತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಪಂಚೇಽಪಿ ಸತ್ತ್ವೇನ ಸದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಸ್ಯ ತತ್ರಾಸತ್ತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಪಂಚಮಃ; ತಸ್ಯ ಪ್ರಪಂಚೇಽಪಿ ವಿದ್ಯಮಾನತ್ವೇನ ಸದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾತ್, ನ ಷಷ್ಠಃ; ತದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಸ್ಯ ಜಗತಿ ಸತ್ತ್ವೇನೇಷ್ಟಾಪತ್ತೇಃ, ನ ಸಪ್ತಮಃ; ಪರಾಭ್ಯುಪಗತಸತ್ತ್ವಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವವಿರಹರೂಪತ್ವೇನ ಉಭಯವೈಲಕ್ಷಣ್ಯೋಕ್ತ್ಯಯೋಗಾತ್ । ಅತ ಏವ ಏತೇಷಾಂ ವಿರಹಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವರೂಪತ್ವಂ–ನಿರಸ್ತಮ್ । ಅಥಾಸತ್ತ್ವಂ, ನಿರುಪಾಖ್ಯತ್ವಂ, ನಿಃಸ್ವರೂಪತ್ವಂ ವಾ । ನಾದ್ಯಃ; ಅಸದಾದಿಪದೇನೈವ ಖ್ಯಾಯಮಾನತ್ವಾತ್ , ನ ದ್ವಿತೀಯಃ; ಸ್ವರೂಪೇಣ ನಿಷೇಧಪಕ್ಷೇ ಶುಕ್ತಿರೂಪ್ಯಾದೇರಪಿ ನಿಃಸ್ವರೂಪತ್ವೇನಾಸದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾನುಪಪತ್ತೇರಿತಿ ಚೇನ್ನ; ಪರಾಭಿಮತಸತ್ತ್ವಾಸತ್ತ್ವೇ ಏವ ವಿವಕ್ಷಿತೇ, ನ ತು ಪಾರಿಭಾಷಿಕೇ, ಅತೋ ನ ತಾದೃಕ್ಸದಸದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯೋಕ್ತಾವಿಷ್ಟಾಪತ್ತಿಃ । ನಾಪಿ ತಯೋಃ ಪರಸ್ಪರವಿರುದ್ಧತ್ವೇನ ಏಕನಿಷೇಧಸ್ಯಾಪರವಿಧಿಪರ್ಯವಸನ್ನತಯಾ ಏಕತ್ರೋಭಯವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಂ ವ್ಯಾಹತಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ನಿಷೇಧಸಮುಚ್ಚಯಸ್ಯಾತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಾಂಗೀಕಾರಾತ್ ನ ವ್ಯಾಹತಿಃ । ನ ಹ್ಯತಾತ್ತ್ವಿಕರಜತೇನ ಶುಕ್ತೇರ್ವಿರೋಧಃ । ನ ಚ ತರ್ಹಿ ಸದಾದಿವೈಲಕ್ಷಣ್ಯೋಕ್ತಿಃ ಕಥಮ್ ? ತತ್ತತ್ಪ್ರತಿಯೋಗಿದುರ್ನಿರೂಪತಾಮಾವಪ್ರಕಟನಾಯ । ನ ಹಿ ಸ್ವರೂಪತೋ ದುರ್ನಿರೂಪಸ್ಯ ಕಿಂಚಿದಪಿ ರೂಪಂ ವಾಸ್ತವಂ ಸಂಭವತಿ। ನನು–ಸತ್ತ್ವಾದಿರಾಹಿತ್ಯಸ್ಯಾತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವೇಽಪಿ ಸತ್ತ್ವಾದೇರ್ನಿರೂಪತ್ವಮಾತ್ರೇಣಾನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವೇ ಪಂಚಮಪ್ರಕಾರಾವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತೌ ‘ನಾನಿರ್ವಾಚ್ಯೋಽಪಿ ತತ್ಕ್ಷಯ' ಇತಿ ಅನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವನಿಷೇಧಾಯೋಗಃ; ಸತ್ತ್ವಾದಿವತ್ತದ್ರಾಹಿತ್ಯಸ್ಯಾಪ್ಯತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವೇ ಸತ್ತ್ವಾದೌ ಪ್ರಮಾಣನಿರಾಸೇನ ತದ್ರಾಹಿಯೇ ತದುಕ್ತ್ಯಯೋಗಃ, ಅವಿರೋಧಾಯ ವಿಧಿಸಮುಚ್ಚಯಸ್ಯೈವಾತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಸ್ವೀಕಾರಶ್ಚೇತಿ–ಚೇನ್ನ; ಪಂಚಮಪ್ರಕಾರಾವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿಪಕ್ಷೇ ನೈತತ್ತ್ರಿತಯವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಮಾತ್ರಮನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವಮ್ , ಕಿಂತು ಮುಕ್ತಿಕಾಲಾನವಸ್ಥಾಯಿತ್ವಸಹಿತಮ್ । ತಥಾಚ ಮುಕ್ತಿಕಾಲಾವಸ್ಥಾಯಿನ್ಯಾಮವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತೌ ಅನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವನಿಷೇಧೋ ಯುಜ್ಯತೇ । ಸತ್ತ್ವಾದಿರಾಹಿತ್ಯೇ ತು ಅಬಾಧಿತಾರ್ಥವಿಷಯಕಪ್ರಮಾಣೋಕ್ತಿರ್ನಾಸ್ತ್ಯೇವ । ಜ್ಞಾಪಕಮಾತ್ರೋಕ್ತಿಸ್ತದಂಶೇಽಸಾಧಾರಣೀ । ಅತೋ ವಾದಿ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿನಿರಾಸಾರ್ಥಾ। ಅತಾತ್ತ್ವಿಕವಿಧಿಸಮುಚ್ಚಯಾಪತ್ತಿಸ್ತ್ವಿಷ್ಟೈವ । ನ ಹ್ಯತಾತ್ತ್ವಿಕಸತ್ತ್ವಾಸತ್ವೇ ನಿಷೇಧಸಮುಚ್ಚಯೇಽಪಿ ವಿರುಧ್ಯೇತೇ । ಯತ್ತು ವಿಧಿಸಮುಚ್ಚಯಸ್ಯಾತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಪಕ್ಷೇ ಭ್ರಾಂತಿಬಾಧವ್ಯವಸ್ಥಾ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ; ತನ್ನ; ಅತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಾದೇವ ಭ್ರಾಂತೇರ್ಬಾಧಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಪ್ರತಿಷೇಧಸ್ಯಾಪ್ರತಿಕ್ಷೇಪಾತ್ ಸತ್ತ್ವಸ್ಯಾತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಾಚ್ಚ ತದುಪಪತ್ತೇಃ । ನನು–ನಿಷೇಧಸಮುಚ್ಚಯಸ್ಯಾತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಂ ಕಿಮುಭಯಾತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಾದ್ವಾ, ಏಕೈಕಾತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಾದ್ವಾ । ನಾದ್ಯಃ; ಉಭಯತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವವದುಭಯಾತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಸ್ಯಾಪಿ ವಿರುದ್ಧತ್ವಾತ್ , ವಿಧಿಸಮುಚ್ಚಯಸ್ಯ ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಾಪಾತಾಚ್ಚ, ಏಕೈಕಪ್ರತಿಯೋಗಿತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಾಪತ್ತೇರೇವ ನ ದ್ವಿತೀಯೋಽಪಿ; ತಾತ್ತ್ವಿಕಾತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿನ ಏವ ಅತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ; ಉಭಯಾತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಾದೇವ ನಿಷೇಧಸಮುಚ್ಚಯಸ್ಯಾತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಮ್ । ನ ಚೋಭಯತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವವದುಭಯಾತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಮಪ್ಯೇಕತ್ರ ವಿರುದ್ಧಮ್ ; ವಲ್ಮೀಕಾದಾವೇಕತ್ರ ಸ್ಥಾಣುತ್ವಪುರುಷತ್ವಯೋರತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವದರ್ಶನಾತ್ । ನ ಚ ಪರಸ್ಪರವಿರಹರೂಪಯೋರೇಕತ್ರೋಭಯೋರತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಂ ವಿರುದ್ಧಮ್ ; ಏಕತ್ರ ತಂತ್ವಾದೌ ಘಟತತ್ಪ್ರಾಗಭಾವಯೋರುಭಯೋರಪಿ ಅತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವದರ್ಶನಾತ್ । ನ ಚ ಪ್ರತಿಯೋಗಿತದತ್ಯಂತಾಭಾವಯೋರೇವಾಯಂ ನಿಯಮಃ; ನಿಯಾಮಕಾಭಾವಾದಸ್ಮಾಕಮಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ । ವಸ್ತುತಸ್ತು ಸತ್ತ್ವಾಸತ್ತ್ವಯೋರ್ನ ಪರಸ್ಪರವಿರಹರೂಪತ್ವಮ್ , ಕಿಂತು ಪರಸ್ಪರವಿರಹವ್ಯಾಪ್ಯತಾಮಾತ್ರಮ್ । ನ ಚ ತಾದೃಶಪಾರಿಭಾಷಿಕಸದಸದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯೋಕ್ತೌ ನಾಸ್ಮಾಕಮನಿಷ್ಟಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಸತ್ತ್ವಮಬಾಧ್ಯತ್ವಮ್ , ಅಸತ್ತ್ವಂ ಸತ್ತ್ವೇನ ಪ್ರತೀತ್ಯನರ್ಹತ್ವಮ್ , ತದುಭಯವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಂ ಚ ತವ ಜಗತ್ಯಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನಮಿತಿ ಕಥಮಿಷ್ಟಾಪತ್ತ್ಯವಕಾಶಃ ? ಇಷ್ಟಾಪತ್ತೌ ಚ ಕಥಂ ನ ಮತಕ್ಷತಿಃ ? ಅತ ಏವ ಧ್ವಂಸಾನುಪಲಕ್ಷಿತತದುಪಲಕ್ಷಿತಸತ್ತಾಯೋಗಿತ್ವರೂಪನಿತ್ಯತ್ವಾನಿತ್ಯತ್ವಯೋಃ ಸತ್ತಾಹೀನೇ ಸಾಮಾನ್ಯಾದಾವಭಾವವದುತ್ತರಾವಧಿರಾಹಿತ್ಯಂ ನಿತ್ಯತ್ವಂ, ಭಾವಾನ್ಯನಿವೃತ್ತಿಮತ್ತ್ವಂ ಚಾನಿತ್ಯತ್ವಮ್ , ತದುಭಯಾಭಾವಃ ಪ್ರಾಗಭಾವ ಇವ ಶುಕ್ತಿರೂಪ್ಯಾದೌ ಮಿಥ್ಯಾಭೂತೇ ಸತ್ತ್ವಾಸತ್ತ್ವಯೋರಭಾವಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹುಃ; ಉಕ್ತಸತ್ತ್ವಾಸತ್ತ್ವಯೋಃ ಪರಸ್ಪರವಿರಹವ್ಯಾಪ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಪರಸ್ಪರವಿರಹಾನಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ । ಉಕ್ತನಿತ್ಯತ್ವಾನಿತ್ಯತ್ವವತ್ । ನನು-ಇದಂ ನಿತ್ಯತ್ವಾನಿತ್ಯತ್ವಯೋರ್ಮಿಲಿತಯೋರ್ವ್ಯತಿರೇಕಃ ಸಾಮಾನ್ಯೇ ಪ್ರಾಗಭಾವೇ ಚಾಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತಮಯುಕ್ತಮ್ ; ನಿತ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಸಾಮಾನ್ಯಾನುಗತಧ್ವಂಸಾಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವರೂಪತ್ವಾತ್ , ಅನಿತ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಾಗಭಾವಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯೇವ ಧ್ವಂಸಃ; ಭಾವಸ್ಯೈವಾಭಾವೋ ನಿವೃತ್ತಿಃ, ಅಭಾವಸ್ಯ ತು ಭಾವ ಏವೇತಿ ಸ್ವೀಕಾರಾತ್ । ಧ್ವಂಸೋಪಲಕ್ಷಿತಾನುಪಲಕ್ಷಿತಸತ್ತಾರಾಹಿತ್ಯರೂಪನಿತ್ಯತ್ವಾನಿತ್ಯತ್ವಯೋರೇಕತ್ರ ಸಾಮಾನ್ಯಾದೌ ಭಾವವದೇಕತ್ರ ಸತ್ತ್ವಾಸತ್ತ್ವೇ ಸ್ಯಾತಾಮಿತ್ಯಪಿ ಸ್ಯಾದಿತಿ–ಚೇನ್ನ; ನ ಹಿ ವಯಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾತ್ರೇಣ ಸತ್ತ್ವಾಸತ್ತ್ವವ್ಯತಿರೇಕಯೋರೇಕತ್ರ ಸ್ಥಿತಿಂ ಬ್ರೂಮಃ, ಯೇನ ಧ್ವಂಸೋಪಲಕ್ಷಿತಾನುಪಲಕ್ಷಿತಸತ್ತಾರಾಹಿತ್ಯರೂಪಪಾರಿಭಾಷಿಕನಿತ್ಯತ್ವಾನಿತ್ಯತ್ವಯೋರೇಕತ್ರ ಸಾಮಾನ್ಯಾದೌ ಸದ್ಭಾವನಿದರ್ಶನೇನ ಸತ್ತ್ವಾಸತ್ತ್ವಯೋರೇಕತ್ರ ಸತ್ತ್ವಮುಚ್ಯೇತ, ಕಿಂತು ಪ್ರಮಾಣೈಃ ಸಿದ್ಧೇ ನಿಷೇಧಸಮುಚ್ಚಯೇ ಸಾಮಾನ್ಯಾದಿವ್ಯಾವೃತ್ತನಿತ್ಯತ್ವಾನಿತ್ಯತ್ವಯೋರ್ನಿಷೇಧಸಮುಚ್ಚಯಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಯಾಮಃ । ಏವಂ ಚ ಸಾಮಾನ್ಯಾದ್ಯನುಗತತ್ವದುಕ್ತನಿತ್ಯತ್ವಾನಿತ್ಯತ್ವಯೋರ್ನಿಷೇಧಸಮುಚ್ಚಯಸ್ಯಾದೃಷ್ಟಾಂತತ್ವೇಽಪಿ ನ ಕ್ಷತಿಃ । ಅತ ಏವೋಕ್ತಮಧ್ಯಸ್ತೇ ನಿತ್ಯತ್ವಾನಿತ್ಯತ್ವಯೋರಿವ ಸತ್ತ್ವಾಸತ್ತ್ವಯೋರಪ್ಯಭಾವೌ ನ ವಿರುದ್ಧೌ ಧರ್ಮಿಣ ಏವ ಕಲ್ಪಿತತ್ವೇನ ವಿರುದ್ಧಯೋರಪಿ ಧರ್ಮಯೋರಭಾವಾತ್ , ಇತಿ । ನ ಚೈವಂ ಕಲ್ಪಿತಸ್ಯಾನಿತ್ಯತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮವಿರೋಧಃ; ತಾತ್ತ್ವಿಕಾನಿತ್ಯತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಧರ್ಮಸಮಸತ್ತಾಕನಿತ್ಯತ್ವಸತ್ತ್ವೇನಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ವಿರೋಧಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಹೇತೋರ್ವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಾಭಾವರೂಪಸಾಧ್ಯಸ್ಯ ಚ ಭಾವಾಭಾವಾಭ್ಯಾಂ ವ್ಯಾಘಾತ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಅತಾತ್ತ್ವಿಕಹೇತುಸದ್ಭಾವೇನ ತಾತ್ತ್ವಿಕಧರ್ಮಾಭಾವಸ್ಯ ಸಾಧನೇನ ವ್ಯಾಘಾತಾಭಾವಾತ್ । ಅತ ಏವ ಸ್ವರೂಪತೋ ದುರ್ನಿರೂಪಸ್ಯ ನ ಕಿಂಚಿದಪಿ ರೂಪಂ ವಾಸ್ತವಂ ಸಂಭವತೀತಿ ಪ್ರಾಚಾಮುಕ್ತಿರಪಿ ಸಂಗಚ್ಛತೇ; ವ್ಯಾವಹಾರಿಕೇಣೈವ ದುರ್ನಿರೂಪತ್ವೇನ ಹೇತುನಾ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕವಾಸ್ತವರೂಪಾಭಾವಸ್ಯ ಸಾಧನಾತ್ । ಅತ ಏವ–ದುರ್ನಿರೂಪತ್ವರೂಪಹೇತೋರ್ವಾಸ್ತವರೂಪಾಭಾವಸಾಧ್ಯಸ್ಯ ಚಾತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವೇಽಸಿದ್ಧಿಬಾಧೌ ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವೇ ವ್ಯಾಘಾತ ಇತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್ ; ಧರ್ಮಿಸಮಸತ್ತಾಕಹೇತುಸಾಧ್ಯಾದಿಸತ್ತ್ವೇನಾಸಿದ್ಧ್ಯಾದ್ಯಭಾವಾತ್ , ತಾತ್ತ್ವಿಕಹೇತ್ವಾದ್ಯಭಾವಾಚ್ಚ ನ ವ್ಯಾಘಾತಃ । ಸ್ವರೂಪತೋ ದುರ್ನಿರೂಪತ್ವಂ ಚ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಮೇವ । ಏತೇನ–ಕಿಮಿದಂ ಸ್ವರೂಪತೋ ದುರ್ನಿರೂಪತ್ವಂ ಕೇನಾಪಿ ಪ್ರಕಾರೇಣ ವಾ, ಕೇನಾಪಿ ದುರ್ನಿರೂಪತ್ವಮಿತ್ಯೇತದನ್ಯಪ್ರಕಾರೇಣ ವಾ, ಸತ್ತ್ವಾಸತ್ತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ವಾ । ನಾದ್ಯಃ; ಕೇನಾಪಿ ಪ್ರಕಾರೇಣ ದುರ್ನಿರೂಪತ್ವಮಿತ್ಯನೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ದುರ್ನಿರೂಪತ್ವಾದುರ್ನಿರೂಪತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ವ್ಯಾಘಾತಾತ್ । ಅತ ಏವ ನ ದ್ವಿತೀಯಃ; ಕೇನಾಪಿ ಪ್ರಕಾರೇಣ ದುರ್ನಿರೂಪತ್ವಮಿತ್ಯೇತದನ್ಯಪ್ರಕಾರೇಣ ದುರ್ನಿರೂಪತ್ವಸ್ಯ ಕೇನಾಪಿ ಪ್ರಕಾರೇಣ ದುರ್ನಿರೂಪತ್ವಾನ್ಯತ್ವಾತ್ , ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾದಿನಾ ಕಲ್ಪಿತಸ್ಯ ಸುನಿರೂಪತ್ವಾಚ್ಚ । ನ ತೃತೀಯಃ; ತಸ್ಯ ಸದಸದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾವಾಸ್ತವತ್ವಾಹೇತುತ್ವಾದಿತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್; ತೃತೀಯಪಕ್ಷಸ್ಯ ಕ್ಷೋದಸಹತ್ವಾಚ್ಚ । ತಥಾ ಹಿ–ಸತ್ತ್ವಾಸತ್ತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ದುರ್ನಿರೂಪತ್ವಂ ಹಿ ಬಾಧಿತತದ್ದ್ವಯಕತ್ವಮ್ । ತಚ್ಚ ಧರ್ಮವಿಶಿಷ್ಟಧರ್ಮ್ಯತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವೇ ಹೇತುಃ । ತಥಾಚ ಸದಸದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮಪಿ ಧರ್ಮಸ್ತದತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವೇ ಕಥಂ ನ ಹೇತುಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚ–ಏವಂ ಕಲ್ಪಿತಸ್ಯ ದೃಶ್ಯಾದೃಶ್ಯಬಾಧ್ಯಾಬಾಧ್ಯದುರ್ನಿರೂಪಸುನಿರೂಪತ್ವಾದಿಬಹಿರ್ಭಾವೋಽಪಿ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ತಾತ್ತ್ವಿಕದೃಶ್ಯತ್ವಾದ್ಯಶೇಷಧರ್ಮಬಹಿರ್ಭಾವಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತೇ ಇಷ್ಟತ್ವಾತ್ , ಅತಾತ್ತ್ವಿಕಸ್ಯ ದೃಶ್ಯತ್ವಾದೇರ್ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಪ್ರಮಾಣೈರ್ಯಥಾಯಥಮಂಗೀಕೃತಸ್ಯೈವಮಪ್ಯವಿರೋಧಾತ್ । ಅದೃಶ್ಯತ್ವಾದಿಕಂ ತು ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಂ ನಾಸ್ತ್ಯೇವ । ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಂ ಚೈತದಪ್ಯಂಗೀಕುರ್ಮ ಏವ । ಏವಂ ಚ ತಾರ್ಕಿಕಮತೇ ಸಂಯೋಗತದಭಾವಯೋರಿವ ಭಟ್ಟಮತೇ ಭೇದಾಭೇದಯೋರಿವ ಸತ್ತ್ವಾಸತ್ತ್ವಾಭಾವಯೋರಪ್ಯವಿರೋಧ ಏವ । ನ ಚ–ಏವಂ ಸತ್ತ್ವಾಸತ್ತ್ವಯೋರಪಿ ತದ್ವದೇವಾವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ಅತಾತ್ತ್ವಿಕಯೋರವಿರೋಧೇ ಇಷ್ಟಾಪತ್ತೇಃ, ನಿಷೇಧಸಮುಚ್ಚಸ್ಯಾಪಿ ತಾತ್ತ್ವಿಕಸ್ಯಾನಂಗೀಕಾರೇಣ ತತ್ಸಾಮ್ಯೇನ ವಿಧಿಸಮುಚ್ಚಯಸ್ಯ ತಾತ್ತ್ವಿಕಸ್ಯಾಪಾದಯಿತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ತಾತ್ತ್ವಿಕಸಂಯೋಗತದಭಾವನಿದರ್ಶನಬಲಾತ್ತದಾಪಾದನೀಯಮ್ ; ದೃಷ್ಟಾಂತೇಽಪಿ ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಾಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ। ನನು ಅನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವಂ ಸತ್ತ್ವಾಸತ್ತ್ವಾದಿನಾ ವಿಚಾರಾಸಹತ್ವಮ್ । ತಚ್ಚ ನ ತಾವತ್ ಸತ್ತ್ವಾದ್ಯನಧಿಕರಣತ್ವಮ್ ; ಅಸತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚ ನಿರ್ಧರ್ಮಕತ್ವೇನ ತತ್ರಾತಿವ್ಯಾಪ್ತೇಃ । ನ ಚ–ಕಲ್ಪಿತಸತ್ತ್ವಾಧಿಕರಣತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ತಸ್ಯ ಜಗತ್ಯಪಿ ವಿದ್ಯಮಾನತ್ವೇನ ತತ್ರಾವ್ಯಾಪ್ತೇಃ । ನಾಪಿ ಸತ್ತ್ವಾದ್ಯತ್ಯಂತಾಭಾವಾಧಿಕರಣಮ್ ; ನಿರ್ಧರ್ಮಕಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸತ್ತ್ವವತ್ತದತ್ಯಂತಾಭಾವಸ್ಯಾಪ್ಯಭಾವೇನ ತುಚ್ಛೇಽಪ್ಯಸತ್ತ್ವವತ್ತದತ್ಯಂತಾಭಾವಸ್ಯಾಪ್ಯಭಾವೇನ ಕಥಂಚಿದತಿವ್ಯಾಪ್ತಿನಿರಾಸೇಽಪಿ ತುಚ್ಛಬ್ರಹ್ಮಣೋರ್ನಿರ್ಧರ್ಮಕತ್ವೇನ ಧರ್ಮವತ್ತ್ವಾದೇರೇವಾನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವಲಕ್ಷಣತ್ವಾಪಾತಾತ್ , ನಿರ್ವಿಶೇಷಶ್ರುತ್ಯಾಪಿ ವ್ಯಾಘಾತೇನ ಧರ್ಮಮಾತ್ರನಿಷೇಧಾಯೋಗೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸತ್ತ್ವರಾಹಿಯೇ ತದತ್ಯಂತಾಭಾವಸ್ಯ ದುರ್ವಾರತ್ವಾತ್ । ನಾಪಿ ಸದ್ರೂಪತ್ವಾದ್ಯಭಾವಃ; ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸತ್ತ್ವಾಭಾವೇನ ಸದ್ರೂಪತ್ವಾಭಾವೇನ ತತ್ರಾತಿವ್ಯಾಪ್ತೇಃ । ನಾಪಿ ಸತ್ತ್ವಾದೇರಿತ್ಥಮಿತಿ ನಿರ್ವಕ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಮ್ ; ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ಸತ್ತ್ವಸ್ಯೇತ್ಥಮಿತಿ ನಿರ್ವಕ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ನಾಪಿ ಸತ್ತ್ವಾದಿನಾ ಪ್ರಮಾಣಾಗೋಚರತ್ವಮ್ ; ಅಖಂಡಾರ್ಥನಿಷ್ಠವೇದಾಂತೈಕವೇದ್ಯಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಸತ್ತ್ವಾದಿಪ್ರಕಾರಕಪ್ರಮಾಣಾಗೋಚರತ್ವಾದಿತಿ-ಚೇನ್ನ; ಸತ್ತ್ವಾದಿನಾ ವಿಚಾರಾಸಹತ್ವಂ ಸತ್ತ್ವಾದ್ಯತ್ಯಂತಾಭಾವಾಧಿಕರಣತ್ವಮ್ । ನ ಚಾತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಃ; ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸತ್ತ್ವವತ್ತದತ್ಯಂತಾಭಾವಸ್ಯಾಪ್ಯಭಾವಾತ್ , ಅನ್ಯಥಾ ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಾದಿಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವರೂಪವಿಶೇಷಸತ್ತ್ವಾಸತ್ತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ವ್ಯಾಘಾತೇನ ಶ್ರುತಿರನ್ಯಪರಾ; ವಿಶೇಷಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತತ್ವೇನ ತದಭಾವಾಸತ್ತ್ವೇನ ತತ್ಸತ್ತ್ವಾಭಾವೇನ ವ್ಯಾಘಾತಾಭಾವಾತ್ । ಸ್ವಾಪ್ನಗಜತದಭಾವವತ್ । ಅತ ಏವ ಸತ್ತ್ವರಾಹಿತ್ಯೇಽಪಿ ತದತ್ಯಂತಾಭಾವ ಆವಶ್ಯಕ–ಇತ್ಯಪಾಸ್ತಮ್ । ನನು ಏವಂ ವಿಶೇಷವತ್ತ್ವಮ್, ಧರ್ಮವತ್ತ್ವಂ ವಾ ಅನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವಮಸ್ತ್ವಿತಿ–ಚೇನ್ನ; ಆಸ್ತಾಂ ತಾವದಯಂ ಸುಹೃದುಪದೇಶಃ । ಉಕ್ತಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ನಿಷ್ಪನ್ನತ್ವಾತ್ । ಯದ್ವಾ–ಸತ್ತ್ವಾದಿನಾ ವಿಚಾರಾಸಹತ್ವಂ ಸದ್ರೂಪತ್ವಾದ್ಯಭಾವಃ । ಸತ್ತ್ವರೂಪಧರ್ಮಾಭಾವೇಽಪಿ ಯಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸದ್ರೂಪತ್ವಂ ತಥೋಪಪಾದಿತಮಧಸ್ತಾತ್ , ಅತೋ ನ ಅತ್ರಾತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಃ । ನ ಚ–ಏವಂ ಸದಾತ್ಮಕೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಶ್ರೌತಸತ್ಯಪದಾದೌ ಲಾಕ್ಷಣಿಕತ್ವಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಸತ್ತ್ವಧರ್ಮವಿಶಿಷ್ಟವಾಚಕಸ್ಯ ತಸ್ಯ ನಿರ್ಧರ್ಮಕೇ ಲಕ್ಷಣಾಯಾ ಆವಶ್ಯಕತ್ವಾತ್ । ನ ಹಿ ನಿರ್ಧರ್ಮಕಸ್ವರೂಪವಾಚಕತ್ವಂ ಕಸ್ಯಚಿದಪಿ ಪದಸ್ಯಾಸ್ತಿ । ನನು ಸತ್ತ್ವಾದಿರಾಹಿತ್ಯಮತಾತ್ತ್ವಿಕಮಪಿ ನ ತಾವತ್ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಮ್ ; ರೂಪ್ಯಪ್ರಪಂಚಯೋರ್ಬ್ರಹ್ಮವತ್ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತ್ವಾಪತ್ತೇಃ। ನಾಪಿ ಧರ್ಮಿಸಮಸತ್ತಾಕಮ್ ; ಬಾಧಬೋಧ್ಯಸ್ಯ ಭ್ರಾಂತಿಸಿದ್ಧೇನ ಸಾಮ್ಯಾಯೋಗಾತ್ । ನಾಪಿ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಮ್ ; ಜಗತಿ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕತ್ವೇ ರೂಪ್ಯೇ ಪ್ರತಿಭಾಸಿಕತ್ವೇ ಚೋಕ್ತದೋಷಾತ್, ರೂಪ್ಯೇ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕತ್ವೇ ಚ ಜಗತಿ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತ್ವಾಪಾತೇನಾದ್ವೈತಹಾನಿರಿತಿ ಚೇನ್ನ; ಧರ್ಮಿಸಮಸತ್ತಾಕಸ್ಯೈವ ಸತ್ತ್ವಾದಿವಿರಹಸ್ಯೇಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಬಾಧಬೋಧ್ಯಸ್ಯ ಭ್ರಾಂತಿಸಿದ್ಧೇನ ಸಾಮ್ಯಾಯೋಗಃ; ಬಾಧಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನಮಾತ್ರಗೋಚರತ್ವೇನ ರೂಪ್ಯವತ್ತತ್ಸತ್ತ್ವವಿರಹಸ್ಯಾಪಿ ಸಾಕ್ಷಿಸಿದ್ಧತಯಾ ಬಾಧಬೋಧ್ಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚೈವಂ ಸತ್ತ್ವಪ್ರತೀತಿವಿರೋಧಃ; ಅತಾತ್ತ್ವಿಕಸ್ಯ ತಸ್ಯಾಪ್ಯಂಗೀಕಾರಾತ್ । ನ ಚ ಏವಂ ತಾತ್ತ್ವಿಕಸತ್ತ್ವವಿರಹಸ್ಯೈವ ಲಕ್ಷಣತ್ವಪರ್ಯವಸಾನಮ್ , ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಂ ಚಾಬಾಧ್ಯತ್ವಮ್, ತಥಾಚ ಬಾಧ್ಯತ್ವಮೇವ ಲಕ್ಷಣಮಸ್ತ್ವಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಬಾಧ್ಯತ್ವಸ್ಯಾನ್ಯವಿಶೇಷಣತ್ವೇನೋಪಾತ್ತಸ್ಯ ಲಕ್ಷ್ಯೇ ಧರ್ಮಿಣ್ಯನನ್ವಯೇನ ತನ್ಮಾತ್ರಮುಪಾದಾಯೇತರವೈಯರ್ಥ್ಯಸ್ಯ ವಕ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ಚ–ಶ್ರುತ್ಯಾ ಯುಕ್ತ್ಯಾ ಚ ಭೇದಂ ನಿರಾಕುರ್ವತಾ ಕಥಂ ಸದಸದ್ಭಿನ್ನತ್ವರೂಪಂ ತದ್ವ್ಯಾಪ್ತಂ ವಾಽನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವಂ ಸಮರ್ಥ್ಯತ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಮಾ ವಿಷೀದ; ಅತಾತ್ತ್ವಿಕಸ್ಯೈವ ತಸ್ಯ ಸಮರ್ಥನಾತ್, ಬಾಧ್ಯತ್ವಂ ತು ಮಿಥ್ಯಾತ್ವನಿರೂಪಣಸಮಯ ಏವ ನಿರೂಪಿತಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ನ ಶುಕ್ತಿರೂಪ್ಯಪ್ರಪಂಚಸಾಧಾರಣಾನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವಲಕ್ಷಣಾನುಪಪತ್ತಿಃ ॥

ಪ್ರಮಾಣಂ ಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಮಾನಾಗಮಾರ್ಥಾಪತ್ತಯಃ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ತಾವ'ನ್ಮಿಥ್ಯೈವ ರಜತಮಭಾ'ದಿತ್ಯಾದಿ । ನ ಚ ಮಿಥ್ಯಾಶಬ್ದೋಽಸತ್ಪರ್ಯಾಯಃ; ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಯುಕ್ತ್ಯಾ ನೃಶೃಂಗಾದಿಸಾಧಾರಣಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ಖ್ಯಾಯಮಾನರೂಪ್ಯಾದೌ ವಕ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ಚೈತಾವಂತಂ ಕಾಲಮಸದೇವ ರಜತಮಭಾದಿತ್ಯನುಭವವಿರೋಧಃ; ಅನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವೈಕದೇಶಸತ್ತ್ವವ್ಯತಿರೇಕವಿಷಯತ್ವೇನೈವೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚೈವಂ ‘ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮೇ'ತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಸತ್ಯಮಿತ್ಯಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವವ್ಯತಿರೇಕವಿಷಯತಯೈವೋಪಪತ್ತಿಃ। ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸದ್ರೂಪತಾಯಾಃ ಪ್ರಾಗುಪಪಾದಿತತ್ವೇನ ತಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವವ್ಯತಿರೇಕವಿಷಯತ್ವಕಲ್ಪನಾಯಾ ಅನುಚಿತತ್ವಾತ್ । ತಥಾಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸತ್ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ರೂಪ್ಯೇ ಅಸತ್ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಚ ಸತ್ತ್ವಾಸತ್ತ್ವಯೋರ್ಬಾಧಕಾಸತ್ತ್ವತತ್ಸತ್ತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ವಿಶೇಷೇಣ ನ ಪ್ರಸಂಗಸಾಮ್ಯಮ್ । ಅನುಮಾನಂ ಚ ‘ವಿಮತಂ ಸತ್ತ್ವರಹಿತತ್ವೇ ಸತಿ ಅಸತ್ತ್ವರಹಿತತ್ವೇ ಸತಿ ಸತ್ತ್ವಾಸತ್ತ್ವರಹಿತಮ್ , ಬಾಧ್ಯತ್ವಾದ್ದೋಷಪ್ರಯುಕ್ತಭಾನತ್ವಾದ್ವಾ, ಯನ್ನೈವಂ ತನ್ನೈವಮ್ , ಯಥಾ ಬ್ರಹ್ಮ । ನ ಚಾಪ್ರಸಿದ್ಧವಿಶೇಷಣತ್ವಮ್ ; ಸತ್ತ್ವಾಸತ್ತ್ವೇ, ಸಮಾನಾಧಿಕರಣಾತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿನೀ, ಧರ್ಮತ್ವಾದ್ರೂಪರಸವತ್, ಸತ್ತ್ವಮಸತ್ತ್ವಾನಧಿಕರಣಾನಿಷ್ಠಮ್ , ಅಸತ್ತ್ವಂ ವಾ, ಸತ್ತ್ವಾನಧಿಕರಣಾನಿಷ್ಠಮ್, ಧರ್ಮತ್ವಾದ್ರೂಪವದಿ'ತಿ ಸಾಮಾನ್ಯತಸ್ತಸಿದ್ಧೇಃ । ನ ಚ ಸಾಧ್ಯೈಕದೇಶಸಿದ್ಧ್ಯಾಯಾ ಅಂಶತಃ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಮ್ ; ಗುಣಾದಿಕಂ ಗುಣ್ಯಾದಿನಾ ಭಿನ್ನಾಭಿನ್ನಂ ಸಮಾನಾಧಿಕೃತತ್ವಾದಿತ್ಯತ್ರೇವ ಸಿಷಾಧಯಿಷಾಬಲೇನ ಸಿದ್ಧಸಾಧನವಿರಹಸ್ಯೋಪಪಾದಿತತ್ವಾತ್ । ನ ಚ–ಸತ್ತ್ವಾಸತ್ತ್ವಯೋಃ ಪರಸ್ಪರವಿರಹರೂಪತಯಾ ಸಾಧ್ಯಂ ವ್ಯಾಹತಮಿತಿ-ವಾಚ್ಯಮ್; ಅತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವೇನ ಪರಸ್ಪರವಿರಹಾನಾತ್ಮಕತ್ವೇನ ಚ ಸಮಾಹಿತತ್ವಾತ್ । ಭೇದಸ್ಯ ತಾತ್ತ್ವಿಕಸ್ಯೈವ ನಿರಸಿಷ್ಯಮಾಣತ್ವೇನ ನ ತೇನ ವಿರೋಧಃ । ನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮವತ್ ಸತ್ತ್ವರಾಹಿತ್ಯೇಽಪಿ ಸದ್ರೂಪತ್ವೇನಾನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವಾಭಾವೋಪಪತ್ತ್ಯಾ ಅರ್ಥಾಂತರಮ್ ; ಸತ್ತ್ವರಹಿತಸ್ಯ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಸದ್ರೂಪತ್ವೇ ಮಾನಾಭಾವೇನ ಬಾಧಾತ್ । ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಚ ಶೂನ್ಯತಾಪತ್ತಿರೇವ ಸದ್ರೂಪತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಮ್ । ನ ಚ-ವಿಮತಂ ಸದಸದಾತ್ಮಕಮ್ , ಬಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ , ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಬ್ರಹ್ಮವದಿತ್ಯಾಭಾಸಸಾಮ್ಯಂ, ವಿಮತಮಸತ್ ಸತ್ತ್ವಾನಧಿಕರಣತ್ವಾತ್, ನೃಶೃಂಗವದಿತಿ ಸತ್ಪ್ರತಿಪಕ್ಷಶ್ಚೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಖ್ಯಾತಿಬಾಧಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತಿಲಕ್ಷಣವಿಪಕ್ಷಬಾಧಕತರ್ಕಸ್ಯ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವೇನಾಭಾಸಸಾಮ್ಯಸತ್ಪ್ರತಿಪಕ್ಷಯೋರಭಾವಾತ್ । ನ ಚಾಸದೇವ ರಜತಮಭಾದಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಬಾಧಃ; ಅಸದಿತ್ಯಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾಭಾವವಿಷಯಕತ್ವಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾತ್ , ಅನ್ಯಥಾ ಖ್ಯಾತ್ಯನುಪಪತ್ತೇಃ । ಅತಏವ–ಮಿಥ್ಯಾಶಬ್ದೋಽಪ್ಯಸತ್ಪರ್ಯಾಯ ಇತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್ । ನ ಚೈವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ಸತ್ತ್ವಾಭಾವೇನಾಸದಿತಿ ಬುದ್ಧಿಃ ಸ್ಯಾತ್ ; ನಿರ್ಧರ್ಮಕೇ ಸತ್ತ್ವರೂಪಧರ್ಮಾಭಾವವಿಷಯಕಪ್ರತೀತೇರಿಷ್ಟತ್ವಾತ್ , ತುಚ್ಛತ್ವವಿಷಯಕಪ್ರತೀತೇರಾಪಾದಕಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚೈವಮಸತ್ತ್ವಾಭಾವೇನ ಜಗತಿ ಸದಿತಿ ಪ್ರತೀತ್ಯಾಪತ್ತಿಃ; ಇಷ್ಟಾಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ ನೃಶೃಂಗಾಸತ್ತ್ವಬುದ್ಧಿತೋ ನಾಸ್ಯಾ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮನುಭೂಯತ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಏತಾವತಾ ತಸ್ಯಾ ಅಪಿ ಸತ್ತ್ವರಾಹಿತ್ಯವಿಷಯಕತ್ವಮಸ್ತು ನ ತು ತದನುರೋಧೇನ ಏತಸ್ಯಾಸ್ತುಚ್ಛತ್ವವಿಷಯಕತ್ವಮ್ ; ತುಚ್ಛತ್ವೇ ಅತ್ರ ಬಾಧಕಸತ್ತ್ವಾತ್ , ಸಮಾನಾಕಾರಪ್ರತೀತ್ಯೋರಪಿ ವಿಚಿತ್ರವಿಷಯಕತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಾಗೇವ ದರ್ಶಿತತ್ವಾಚ್ಚ । ಯತ್ತು–ಸತ್ತ್ವಾಸತ್ತ್ವವಿಕಲ್ಪೇಷು ಆದ್ಯದ್ವಿತೀಯಯೋರ್ಜಗತಿ ಸತ್ತ್ವರಾಹಿತ್ಯಾಂಶೇ ರೂಪ್ಯಾದಾವಸತ್ತ್ವರಾಹಿತ್ಯಾಂಶೇ ತೃತೀಯಚತುರ್ಥಯೋಃ ಉಭಯತ್ರಾಪ್ಯಸತ್ತ್ವರಾಹಿತ್ಯಾಂಶೇ ಪಶ್ಚಮೇ ತೂಭಯತ್ರ ಸತ್ತ್ವರಾಹಿತ್ಯಾಂಶೇ ಸಪ್ತಮೇಽಪ್ಯುಕ್ತನ್ಯಾಯೇನ ಉಭಯತ್ರಾಪ್ಯಸತ್ತ್ವರಾಹಿತ್ಯಾಂಶೇ ಏವಮೇವಾಬಾಧ್ಯತ್ವಶೂನ್ಯತ್ವೇ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಶೂನ್ಯತ್ವೇ ಚ ಪಕ್ಷೇ ಬಾಧಾಃ, ಷಷ್ಠೇ ತ್ವಬಾಧ್ಯತ್ವರೂಪಸತ್ತ್ವೇನಾಪ್ಯುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಅರ್ಥಾಂತರಮ್-ಇತಿ, ತನ್ನ; ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾಸತ್ತ್ವಮಾದಾಯಾಂಶತೋ ಬಾಧಸಿದ್ಧಸಾಧನಾದೇಃ ಪರಿಹೃತತ್ವಾತ್ । ಏವಂ ಸಾಮಾನ್ಯತೋಽನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವಸಾಧಕಮಪ್ಯೇತದರ್ಥಪರತಯಾ ನೇಯಮ್ । ವ್ಯಾಘಾತಾದಿಪರಿಹಾರೋಽಪ್ಯೇವಮೇವ । ನನು ಸಾಧ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಾನುಮಾನೇ ಸತ್ತ್ವಾಸತ್ತ್ವೇ, ಸಮಾನಾಧಿಕರಣಾತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿನೀ ನ ಭವತಃ, ಪರಸ್ಪರಾತ್ಯಂತಾಭಾವತ್ವಾತ್ , ಘಟತ್ವಾಘಟತ್ವವತ್, ಅಸತ್ತ್ವಂ, ಸತ್ತ್ವಾನಧಿಕರಣಾನಿಷ್ಠಂ ನ, ತತ್ಪ್ರತಿಷೇಧರೂಪತ್ವಾತ್ , ಯಥಾ ಅನಿತ್ಯತ್ವಂ, ನಿತ್ಯತ್ವಾನಧಿಕರಣಾನಿಷ್ಠಂ ನ, ಏವಂ ಸತ್ತ್ವಮಪಿ ಪಕ್ಷೀಕೃತ್ಯ ಪ್ರಯೋಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಸತ್ಪ್ರತಿಪಕ್ಷತಾ, ಪರಸ್ಪರವಿರಹಾನಾತ್ಮಕತ್ವಂ ಚೋಪಾಧಿರಿತಿ-ಚೇನ್ನ; ಸತ್ತ್ವಾಸತ್ತ್ವಯೋಃ ಪರಸ್ಪರವಿರಹಾನಾತ್ಮಕತ್ವಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವೇನ ಹೇತೋರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ , ಉಪಾಧೇಃ ಸಾಧನವ್ಯಾಪಕತ್ವಾಚ್ಚ, ಖ್ಯಾತಿಬಾಧಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ವಿಪಕ್ಷಬಾಧಕತರ್ಕೇಣ ಉಪಾಧಿಸತ್ಪ್ರತಿಪಕ್ಷಯೋರನವಕಾಶಾತ್ । ಯತ್ತು-ನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯತ್ವದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಸಾಧನವೈಕಲ್ಯಮುಕ್ತಂ, ತದಯುಕ್ತಮ್ । ಪರೇಣ ಧ್ವಂಸಾಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವತತ್ಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಯೋಃ ಪರಸ್ಪರವಿರಹರೂಪಯೋಃ ನಿತ್ಯತ್ವಾನಿತ್ಯತ್ವಯೋಃ ಸವಿಧ ಏವೋಕ್ತೇಃ । ಯತ್ತು-ಘಟತ್ವಾಘಟತ್ವೇ, ಸಮಾನಾಧಿಕರಣಾತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿನೀ, ಧರ್ಮತ್ವಾದ್ರೂಪರಸವತ್, ಕಲ್ಪಿತತ್ವಮಕಲ್ಪಿತತ್ವಾನಧಿಕರಣಾನಿಷ್ಠಮ್, ಧರ್ಮತ್ವಾದ್ರೂಪವದಿತಿ ಚಾಭಾಸಸಾಮ್ಯಮ್, ಸದ್ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾಸದ್ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಕಲ್ಪಿತತ್ವಾಕಲ್ಪಿತತ್ವದೃಶ್ಯತ್ವಾದೃಶ್ಯತ್ವದುರ್ನಿರೂಪತ್ವಾದುರ್ನಿರೂಪತ್ವಾದೌ ಪ್ರಥಮಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯತೃತೀಯಯೋರ್ಯಥಾಕ್ರಮಮಸದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯೇ ಸದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯೇ ಚ ತ್ರಿಷ್ವಪಿ ಜ್ಞೇಯತ್ವವ್ಯವಹಾರ್ಯತ್ವಾದೌ ವ್ಯಭಿಚಾರಶ್ಚ-ಇತಿ, ತನ್ನ; ಕ್ಷಿತಿಃ ಸಕರ್ತೃಕಾ, ಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ , ಘಟವದಿತ್ಯನುಮಾನೇ ಅಂಕುರಃ ಸಕರ್ತೃಕಃ ಕಾರ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯಾಭಾಸಸಾಮ್ಯಮ್ ಅಂಕುರಾದೌ ವ್ಯಭಿಚಾರೋ ವಾ ಯಥಾ ನ ದೋಷಃ, ತಥಾ ಧರ್ಮತ್ವೇನ ಹೇತುನಾ ಸಮಾನಾಧಿಕರಣಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಂ ಸಾಧಯತೋ ಮಮ ಘಟತ್ವಾಘಟತ್ವಾದೌ ಸಾಧ್ಯಸತ್ತ್ವೇನ ವ್ಯಭಿಚಾರಾಭಾವಾತ್ ಹೇತೋಶ್ಚಾನಾಭಾಸತ್ವಾತ್ । ನಹ್ಯವಿರುದ್ಧಧರ್ಮತ್ವಾದಿಕಂ ತಾದೃಕ್ಸಾಧ್ಯಸತ್ತ್ವೇ ಪ್ರಯೋಜಕಮ್ , ಕಿಂತು ಧರ್ಮತ್ವಮಾತ್ರಮ್ । ನಹಿ ದೃಶ್ಯತ್ವಾದಿಧರ್ಮಾಣಾಂ ಕುತ್ರಾಪ್ಯಭಾವಾಸಂಭವಃ । ತದುಕ್ತಂ ’ನ ಹಿ ಸ್ವರೂಪತೋ ದುರ್ನಿರೂಪಸ್ಯ ಕಿಂಚಿದಪಿ ರೂಪಂ ವಾಸ್ತವಂ ಸಂಭವತೀ’ತಿ । ಅತಏವಾತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವೇಽಪಿ ನ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ । ನ ಚಾತ್ಮನಿಷ್ಠಾತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವೇನಾರ್ಥಾಂತರಮ್; ಆತ್ಮನೋ ನಿರ್ಧರ್ಮಕತ್ವೇನಾತ್ಯಂತಾಭಾವಸ್ಯಾಪ್ಯಭಾವಾತ್ , ಅನಾತ್ಮನಿಷ್ಠತ್ವೇನ ವಿಶೇಷಣಾದ್ವಾ । ನ ಚೈವಂ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಮಕಲ್ಪಿತತ್ವಾನಧಿಕರಣಾನಾತ್ಮನಿಷ್ಠಾತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿ, ಅನಾತ್ಮನಿಷ್ಠಾತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಾತ್ , ಅಕಲ್ಪಿತತ್ವವದಿತ್ಯಾಭಾಸಸಾಮ್ಯಮ್ । ಅಸ್ಯಾಃ ಪ್ರಸಕ್ತೇರಿಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ಯಥಾ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಸಾಧಕದೃಶ್ಯತ್ವಾದೇರ್ನ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ, ತಥಾಸ್ಯಾಪಿ ವಾದಿವಿಶೇಷಂ ಪ್ರತಿ ಏಕದೇಶಸಾಧನೇನ ಸಾಧ್ಯಾಪ್ರಸಿದ್ಧಿಶಂಕಾಪಿ । ತಥಾ ಹಿ ಸತ್ಖ್ಯಾತಿವಾದಿನಂ ಪ್ರತಿ ಅಸದ್ವಿಲಕ್ಷಣಂ ವಿಮತಂ ಸದ್ವಿಲಕ್ಷಣಮ್, ಬಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ , ಶುಕ್ತಿರಜತಸಂಸರ್ಗವತ್ , ಅಸತ್ಖ್ಯಾತಿವಾದಿನಂ ಪ್ರತಿ ಸದ್ವಿಲಕ್ಷಣಂ ವಿಮತಮ್ , ಅಸದ್ವಿಲಕ್ಷಣಮ್, ಅಪರೋಕ್ಷಧೀವಿಷಯತ್ವಾತ್, ಘಟವತ್ । ಪಕ್ಷಧರ್ಮತಾಬಲಾದನಿರ್ವಚನೀಯತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ । ಯಥಾ ಚ ನ ಸಿದ್ಧಸಾಧನವ್ಯಾಘಾತಾದಿಕಂ, ತಥೋಕ್ತಮಧಸ್ತಾತ್ । ಏವಂ ಪ್ರಪಂಚನಿಷ್ಠವ್ಯತಿರೇಕಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಂ, ಸತ್ತ್ವಾಸತ್ತ್ವೋಭಯವೃತ್ತಿ, ಪ್ರಪಂಚನಿಷ್ಠವ್ಯತಿರೇಕಪ್ರತಿಯೋಗಿಮಾತ್ರವೃತ್ತಿತ್ವಾತ್ , ವ್ಯವಹಾರ್ಯತ್ವವತ್ । ಸದಸದುಭಯವೃತ್ತಿತ್ವಂ, ಪ್ರಪಂಚನಿಷ್ಠವ್ಯತಿರೇಕಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವವೃತ್ತಿ, ಸತ್ತ್ವಾಸತ್ತ್ವೋಭಯವದ್ವೃತ್ತ್ಯಶೇಷವೃತ್ತಿತ್ವಾತ್ , ಭೇದಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವವತ್ । ಅಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಮನುಕೂಲತರ್ಕೋಕ್ತ್ಯಾ ನಿರಸಿಷ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದನುಮಾನಮತ್ರ ಮಾನಮ್ ॥

ಅರ್ಥಾಪತ್ತಿರಪಿ ಖ್ಯಾತಿಬಾಧಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾದಿರೂಪಾ ತತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಮ್ । ತಥಾ ಹಿ ವಿಮತಂ ರೂಪ್ಯಾದಿ। ಸಚ್ಚೇನ್ನ ಬಾಧ್ಯೇತ, ಅಸಚ್ಚೇನ್ನ ಪ್ರತೀಯೇತ, ಬಾಧ್ಯತೇ, ಪ್ರತೀಯತೇಽಪಿ, ತಸ್ಮಾತ್ ಸದಸದ್ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾದನಿರ್ವಚನೀಯಮ್ , ನನು ಸತ್ತಾಜಾತ್ಯರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರಿತ್ವಾದಿಕಮನಂಗೀಕಾರಪರಾಹತಂ ತ್ವನ್ಮತೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಿ ಚ, ನ ಚ ವ್ಯವಹಾರದಶಾಬಾಧ್ಯತ್ವಮಾಪಾದ್ಯಮ್ ; ತಥಾ ಸತಿ ‘ನೇಹ ನಾನೇ'ತಿ ಶ್ರೌತನಿಷೇಧೇನ ವ್ಯವಹಾರದಶಾಯಾಮಬಾಧ್ಯಸ್ಯ ಜಗತೋಽನಿರ್ವಚನೀಯತ್ವಾಸಿದ್ಧಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ಯೌಕ್ತಿಕಬಾಧಸ್ಯ ವ್ಯವಹಾರದಶಾಯಾಮಪಿ ದರ್ಶನಾಚ್ಚ । ಅಬಾಧ್ಯತ್ವರೂಪಂ ಸತ್ತ್ವಮಾಪಾದ್ಯಾವಿಶಿಷ್ಟಮ್ , ಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಂ ತು ಬ್ರಹ್ಮನಿಷ್ಠನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಾದೌ ತತ್ತ್ವಾವೇದಕಶ್ರುತಿವೇದ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಭಿನ್ನತಯಾ ಬಾಧ್ಯೇ ವ್ಯಭಿಚಾರೀತಿ ಸತ್ತ್ವಾನಿರುಕ್ತಿಃ ಇತಿ, ಮೈವಮ್ ; ಸತ್ತ್ವಂ ಹ್ಯತ್ರ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಮ್, ಪ್ರಮಾಣತ್ವಂ ಚ ತತ್ತ್ವಾವೇದಕತ್ವಮ್ , ತಚ್ಚ ಲಕ್ಷಣಯಾ ಶುದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಬೋಧಕವೇದಾಂತವಾಕ್ಯೇ, ನ ತು ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಾದಿಧರ್ಮಪ್ರತಿಪಾದಕೇ, ಅತೋ ನ ತತ್ರ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ । ನ ಚ–ಸ್ವತಃ ಪ್ರಕಾಶಮಾನೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಚಿನ್ಮಾತ್ರೇ ವೈಯರ್ಥ್ಯಾನ ಪ್ರಮಾಣಾಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಾಬಾಧ್ಯತ್ವಯೋರ್ವ್ಯಾಪ್ತಿಗ್ರಹೋ ನ ಸ್ಯಾತ್, ಪ್ರತ್ಯುತ ಬ್ರಹ್ಮಭಿನ್ನ ಏವ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಸತ್ತ್ವೇನ ತಸ್ಯ ಬಾಧ್ಯತ್ವೇನೈವ ಸಹ ವ್ಯಾಪ್ತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವೇಽಪಿ ವ್ಯವಹಾರಪ್ರತಿಬಂಧಕಾಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ಸಫಲತ್ವಾತ್ । ಅತಏವ ನ ಬಾಧ್ಯತ್ವೇನ ಸಹ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಸ್ಯ ವ್ಯಾಪ್ತಿಃ; ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವ್ಯಭಿಚಾರಾದ್ವಿರೋಧಾಚ್ಚ । ನಹಿ ತತ್ತ್ವಮಾವೇದಯತಾ ವೇದ್ಯಮತತ್ತ್ವಂ ನಾಮ । ನನು ರೂಪ್ಯಾದಿಬಾಧಕಸ್ಯ ತತ್ತ್ವಾವೇದಕತ್ವೇ ಅದ್ವೈತಹಾನಿಃ, ಅತತ್ತ್ವಾವೇದಕತ್ವೇ ತನ್ನಿಬಂಧನಂ ರೂಪ್ಯಾದೇರಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ; ಬಾಧಕಸ್ಯಾತತ್ತ್ವಾವೇದಕತ್ವೇಽಪಿ ರೂಪ್ಯಾದ್ಯಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವೇ ಪ್ರಯೋಜಕತೈವ, ಬಾಧ್ಯಾನ್ಯೂನಸತ್ತಾಕತ್ವಸ್ಯೈವ ಬಾಧಕತ್ವೇ ತತ್ರತ್ವಾತ್ , ಅತಏವ ಅತತ್ತ್ವಾವೇದಕವ್ಯಾವಹಾರಿಕಪ್ರಮಾಣಬಾಧಿತಸ್ಯಾಪಿ ರೂಪ್ಯಾದೇರದ್ವೈತವತ್ ಸ್ವತಃಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪ್ರಯುಕ್ತಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತ್ವಮಸ್ತು । ನ ಚಾಸ್ಯ ತತ್ತ್ವಾವೇದಕಾದ್ವೈತಶ್ರುತಿಬಾಧಃ; ತಸ್ಯಾಃ ಭೇದಶ್ರುತಿವತ್ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಪ್ರಾಪ್ತವ್ಯಾವಹಾರಿಕರೂಪ್ಯನಿಷೇಧಾನುವಾದಿತಯೋಪಪತ್ತೇರಿತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್। ಅಧಿಕರಣಾನಾತ್ಮಕತ್ವಪಕ್ಷೇ ದ್ವೈತನಿಷೇಧಸ್ಯಾಪಿ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕತ್ವೋಪಪಾದನಾಚ್ಚ ॥ಕೇಚಿತ್ತು–ಸದಿತ್ಯಸತ ಏವ ವಿಲಕ್ಷಣಮಿಹ ವಿವಕ್ಷಿತಂ । ನ ಚ–ಅಸತ ಏವೇತ್ಯವಧಾರಣಸ್ಯ ಸದಸದ್ವಿಲಕ್ಷಣಂ ನ ಚೇದಿತ್ಯರ್ಥಪರ್ಯವಸಾನೇನ ಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಆಪಾದಕಾಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಪ್ರತಿಯೋಗಿಪ್ರಸಿದ್ಧೇರನುಮಾನೇನ ಪ್ರಾಗೇವ ಸಾಧಿತತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಸದಸದ್ವಿಲಕ್ಷಣಂ ನ ಚೇದಿತ್ಯತ್ರ ಸತ್ ಕಿಮಿತಿ ಪೂರ್ವವಿಕಲ್ಪಪ್ರಸರಃ; ಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವರೂಪಸತ್ತ್ವೇ ದೋಷಾನವಕಾಶಾತ್ । ನ ಚ ಬಾಧೇನೈವಾನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಖ್ಯಾತ್ಯುಕ್ತ್ಯಯೋಗಃ; ತಸ್ಯಾ ಅರ್ಥಾಪತ್ತ್ಯಂತರತ್ವಾತ್ , ಆಕರೇ ಏಕತ್ವೋಕ್ತಿಸ್ತು ಪ್ರಯೋಜನೈಕ್ಯಾದಿತಿ ಕಂಠತಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯತಶ್ಚೇತಿ-ಆಹುಃ । ಯದ್ವಾ—ಅಬಾಧ್ಯತ್ವಮೇವ ಸತ್ತ್ವಮ್ ; ನ ಚ ತರ್ಹ್ಯಾಪಾದ್ಯಾವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಮ್, ಅಬಾಧ್ಯತ್ವಂ ಹಿ ತ್ರೈಕಾಲಿಕನಿಷೇಧಾಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಮ್ । ತೇನ ಚ ವಿಪರೀತಪ್ರಮಾವಿಷಯತ್ವಾಭಾವ ಆಪಾದ್ಯತ ಇತಿ ನಾಪಾದ್ಯಾವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಮ್ । ವ್ಯವಹಾರಸ್ಯಾಪಾದ್ಯತ್ವೇನ ವಾ ನಾಪಾದ್ಯಾವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಮ್ । ನ ಚ–ಬಾಧ್ಯತ್ವೇನೈವಾಸದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತೇರಪಿ ಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಅನಿರ್ವಚನೀಯತ್ವಸಿದ್ಧಿಪರ್ಯವಸಾನೇನ ಶೇಷವೈಯರ್ಥ್ಯ॑ಮ್ , ನ ಪ್ರತೀಯೇತೇತ್ಯತ್ರ ವಿಪರ್ಯಯೇ ದೃಶ್ಯತ್ವೇನೈವ ಸದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಸಿದ್ಧ್ಯಾ ನ ಬಾಧ್ಯೇತೇತ್ಯುಕ್ತಿರಪ್ಯಯುಕ್ತೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಬಾಧ್ಯತ್ವದೃಶ್ಯತ್ವಯೋರೇಕೈಕಸ್ಯ ಸದಸದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯುಭಯಸಾಧಕತ್ವಂ ಯದ್ಯಪಿ ಸಂಭವತಿ; ತಥಾಪ್ಯೇಕೈಕಸ್ಯ ಏಕೈಕದೇಶವ್ಯಾಪ್ಯತ್ವಗ್ರಹದಶಾಯಾಮುಭಯೋಃ ಸಾಫಲ್ಯಾತ್, ಉಭಯವ್ಯಾಪ್ಯಮಪ್ಯೇಕೈಕಮೇಕದೇಶಸಾಧಕತ್ವೇನೋಪನ್ಯಸ್ಯತಃ। ಪ್ರತಿ ಏಕೈಕಸಾಧಕತ್ವಸ್ಯ ದೋಷಾವಹತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಅರ್ಥಾಪತ್ತಿದ್ವಯಂ ವೈತತ್ , ಏಕತ್ವೋಕ್ತಿಸ್ತು ಅಸತೋ ಬಾಧ್ಯತ್ವಂ ಸತೋಽಪ್ಯಾತ್ಮನೋ ದೃಶ್ಯತ್ವಮಂಗೀಕುರ್ವತಃ ಪರಸ್ಯ ಮತೇ ಏಕೈಕೇನ ಉಭಯಸಾಧನಾಸಂಭವನಿಬಂಧನಾ । ನನು ನ ಬಾಧ್ಯೇತೇತ್ಯತ್ರ ಬಾಧಃ ಕಿಂ ಬಾಧಕಜ್ಞಾನೇನ ನಿವೃತ್ತಿಃ, ತ್ರೈಕಾಲಿಕನಿಷೇಧೋ ವಾ । ಆದ್ಯ ಇಷ್ಟಾಪತ್ತಿಃ । ದ್ವಿತೀಯೇ ಅಸದ್ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಪಕ್ಷೇಣ ಬಾಧ್ಯತೇ ಚೇತಿ ವಿಪರ್ಯಯಾಪರ್ಯವಸಾನಮಿತಿ–ಚೇನ್ನ; ಉಭಯಥಾಪ್ಯದೋಷಾತ್ । ನ ಚಾದ್ಯ ಇಷ್ಟಾಪತ್ತಿಃ; ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯತ್ವೇ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಸಂಮತೇರುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯೇಽಪಿ ನಾಸದ್ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವೇನ ವಿಪರ್ಯಯಾಪರ್ಯವಸಾನಮ್ ; ಪ್ರತಿಪನ್ನೋಪಾಧಿಸ್ಥನಿಷೇಧಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಸ್ಯಾಸತ್ಯಸಂಭವೇನಾಸದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಸ್ಯೈವ ವಿಪರ್ಯಯಪರ್ಯವಸಾನಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾತ್ । ಅಸಚ್ಚೇದಿತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಯದ್ಯಪ್ಯಸತ್ತ್ವಂ ನ ಸತ್ತಾಜಾತಿರಾಹಿತ್ಯಮ್ ; ಸತ್ತಾಹೀನೇ ಸಾಮಾನ್ಯಾದೌ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ । ಯತ್ವಾತ್ಮನಿ ವ್ಯಭಿಚಾರಾದಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಪರೈಃ, ತನ್ನ; ತನ್ಮತೇ ಆತ್ಮನಿ ಸತ್ತಾಯಾಃ ಸತ್ತ್ವೇನಾಪಾದಕಸ್ಯೈವಾಭಾವಾತ್ , ಅಸ್ಮನ್ಮತೇ ಚ ತತ್ರ ದೃಶ್ಯತ್ವಸ್ಯೈವಾಭಾವೇನಾಪಾದ್ಯಸ್ಯೈವಾಭಾವಾತ್ , ನಾಪಿ ಬಾಧ್ಯತ್ವಮ್ , ಶುಕ್ತಿರೂಪ್ಯಾದೌ ವ್ಯಭಿಚಾರಾಪತ್ತೇಃ; ತಥಾಪಿ ನಿರುಪಾಖ್ಯತ್ವಂ ನಿಃಸ್ವರೂಪತ್ವಂ ವಾ ಅಸತ್ತ್ವಮ್ । ನ ಚ–ನಿರುಪಾಖ್ಯತ್ವಂ ಖ್ಯಾತ್ಯಭಾವಃ ತಥಾಚಾಪಾದ್ಯಾವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ನಿರೂಪಾಖ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಪದವೃತ್ತ್ಯವಿಷಯತ್ವರೂಪತ್ವಾತ್ । ನನು–ನಿಃಸ್ವರೂಪತ್ವಂ ಸ್ವರೂಪೇಣ ನಿಷೇಧಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಮ್ , ತಚ್ಚ ಪ್ರಪಂಚಸಾಧಾರಣಮಿತಿ ತತ್ರ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ, ನ ಚ-ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತ್ವಾಕಾರೇಣ ನಿಷೇಧೋ ನ ಸ್ವರೂಪತಃ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ನಿರ್ಧರ್ಮಕಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ತೇನ ರೂಪೇಣ ನಿಷೇಧಾತ್ತಸ್ಯಾಪಿ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾಪತ್ತೇರಿತಿ-ಚೇನ್ನ; ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಲಕ್ಷಣೇ ಪ್ರತಿಪನ್ನೋಪಾಧಾವಿತಿ ವಿಶೇಷಣಬಲಾತ್ತತ್ರ ನಾತಿವ್ಯಾಪ್ತಿರಿತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ಯಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪೇಣ ನಿಷೇಧಃ, ತದಾ ಅಪ್ರತಿಪನ್ನೋಪಾಧಿಕತ್ವೇ ಸತಿ ಸ್ವರೂಪೇಣ ನಿಷೇಧಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಂ ನಿಃಸ್ವರೂಪತ್ವಮ್ । ನ ಚೈತತ್ ಪ್ರಪಂಚೇಽಸ್ತಿ, ಯೇನ ತಸ್ಮಾದಸನ್ನ ಭವತೀತಿ ವಿಪರ್ಯಯಪರ್ಯವಸಾನಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ನನು - ನ ಪ್ರತೀಯೇತೇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರತೀತಿಸಾಮಾನ್ಯವಿರಹಸ್ತಾವದಾಪಾದ್ಯತೇ, ತದಯುಕ್ತಮ್ , ಅಸನ್ನೃಶೃಂಗಮಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾದಸತೋಽಪಿ ಪ್ರತೀತೇಃ, ಅನ್ಯಥಾ ಅಸದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಜ್ಞಾನಾಯೋಗಃ, ಅಸತ್ಪ್ರತೀತಿನಿರಾಸಾಯೋಗಶ್ಚ, ಅಸತ್ಪದಸ್ಯ ಅನರ್ಥಕತ್ವೇ ಪ್ರಯುಕ್ತಪದಾನಾಂ ಸಂಭೂಯ ಕಾರ್ಯಕಾರಿತ್ವಾಯೋಗೇ ಬೋಧಕತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಃ, ಅಸತೋಽಸತ್ತ್ವೇನಾಪ್ರತೀತೌ ಅಸದ್ವ್ಯವಹಾರಾನುಪಪತ್ತಿಃ, ತದುಕ್ತಂ—“ಅಸದ್ವಿಲಕ್ಷಣಜ್ಞಪ್ತೌ ಜ್ಞಾತವ್ಯಮಸದೇವ ಹಿ । ತಸ್ಮಾದಸತ್ಪ್ರತೀತಿಶ್ಚ ಕಥಂ ತೇನ ನಿವಾರ್ಯತೇ ॥" ಇತಿ–ಚೇನ್ನ, ಪ್ರತೀತ್ಯಭಾವೇಽಪಿ ಅಸತೋ ಅಸನ್ನೃಶೃಂಗಮಿತಿ ವಿಕಲ್ಪಮಾತ್ರೇಣೈವ ಸರ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ತದುಕ್ತಂ-‘ಶಬ್ದಜ್ಞಾನಾನುಪಾತೀ ವಸ್ತುಶೂನ್ಯೋ ವಿಕಲ್ಪ' ಇತಿ । ನ ಚ–ವಿಕಲ್ಪ ಇಚ್ಛಾದಿವತ್ ಜ್ಞಾನಾನ್ಯವೃತ್ತಿರ್ವಾ, ಜ್ಞಾನವಿಶೇಷೋ ವಾ । ಆದ್ಯ ಅನುಭವವಿರೋಧಪ್ರತೀತ್ಯಯೋಗೌ, ದ್ವಿತೀಯೇ ಅಸತಃ ಪ್ರತೀತಿರಾಗತೈವ । ವಸ್ತುಶೂನ್ಯ ಇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಕಿಮಪಿ ನೋಲ್ಲಿಖತೀತಿ ವಾ, ಅಸದೇವೋಲ್ಲಿಖತೀತಿ ವಾ, ಆದ್ಯ ಅನುಭವವಿರೋಧಃ, ದ್ವಿತೀಯೇ ಇಷ್ಟಾಪತ್ತಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ವಿಕಲ್ಪಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾನ್ಯವೃತ್ತಿತ್ವೇ ಬಾಧಕಾಭಾವಾತ್ , ಶಶವಿಷಾಣಮನುಭವಾಮೀತ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಾಚ್ಚ । ವಸ್ತುಶೂನ್ಯತಾ ಚ ಸೋಪಾಖ್ಯಧರ್ಮಾನುಲ್ಲೇಖಿತ್ವಮ್, ಅತೋ ನ ಕೋಽಪಿ ದೋಷಃ । ವಿಕಲ್ಪಸ್ಯ ಜ್ಞಾನತ್ವೇ ತು ತದನ್ಯಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವಾಭಾವ ಆಪಾದ್ಯಃ । ಶುಕ್ತಿರೂಪ್ಯಾದೇರಸತ್ತ್ವೇ ಚ ಪ್ರತೀತಿವಿಷಯಕತ್ವಂ ವಿಕಲ್ಪಾನ್ಯಪ್ರತೀತಿವಿಷಯತ್ವಂ ವಾನುಪಪನ್ನಮಿತ್ಯನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ತ್ವಾಸಿದ್ಧಿಃ । ಯದ್ವಾ–ಸತ್ತ್ವೇನ ಪ್ರತೀತ್ಯಭಾವ ಏವಾಪಾದ್ಯಃ । ನನು–ಪ್ರಮಾರೂಪತಾದೃಕ್ಪ್ರತ್ಯಯಾಭಾವಾಪಾದನಮಿಷ್ಟಮೇವ । ನಹ್ಯಸತಃ ಸತ್ತ್ವೇನ ಪ್ರತೀತಿಃ ಕೇನಚಿತ್ ಪ್ರಮೋಚ್ಯತೇ । ನ ಚ ತಾದೃಗ್ಭ್ರಾಂತಿವಿರಹಃ ತಾದೃಕ್ಪ್ರತೀತಿಸಾಮಾನ್ಯವಿರಹೋ ವಾಽಽಪಾದ್ಯಃ; ಯೇನ ಪುಂಸಾ ಶಶೇ ಶೃಂಗಾಭಾವೋ ನಾವಗತಃ ತಸ್ಯ ಗೋಶೃಂಗಮಸ್ತೀತಿ ವಾಕ್ಯಾದಿವ ಶಶಶೃಂಗಮಸ್ತೀತಿ ವಾಕ್ಯಾದಪಿ ಭ್ರಾಂತಿದರ್ಶನಾತ್ , ನಹಿ ಘಢಧಷಾದಿಶಬ್ದವದತ್ರ ಪದಾರ್ಥಾನುಪಸ್ಥಾಪಕತ್ವಮ್ , ನವಾ ಕುಂಡಮಜಾಜಿನಮಿತ್ಯಾದಿವದನ್ವಯಾಬೋಧಕತ್ವಮ್, ಅಯೋಗ್ಯತಾಜ್ಞಾನಾಭಾವಸ್ಯ ಯೋಗ್ಯತಾಭ್ರಮಸ್ಯ ವಾ ಆಕಾಂಕ್ಷಾದಿಸಾಮಗ್ರೀಸಧ್ರೀಚೀನಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾತ್ , ಅನ್ಯಥಾ ಪ್ರತೀತ್ಯಾದ್ಯಭಾವಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ–ಚೇನ್ನ; "ಇದಂ ರಜತ ಮಿತಿ ಪ್ರಾತ್ಯಕ್ಷಿಕಭ್ರಮವತ್ ಅಸ್ಯಾಪ್ಯನಿರ್ವಾಚ್ಯವಿಷಯತ್ವಾತ್ , ನ ಚ–ಅಸ್ಯಾಪ್ಯನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವೇ ರೂಪ್ಯಾತ್ ಭೇದೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಕೋ ಹಿ ಅನಿರ್ವಾಚ್ಯಾದನಿರ್ವಾಚ್ಯಂ ಭೇತ್ತುಮಧ್ಯವಸಿತಃ ? ಯಮೇವಮಾಕ್ಷಿಪಸಿ, ಕಿಂತು ನಿಃಸ್ವರೂಪಾತ್ । ಯಥಾ ಚ ಸತ್ತ್ವೇನ ನ ನಿಃಸ್ವರೂಪವಿಷಯತ್ವಂ ತಥೋಕ್ತಂ ಪ್ರಾಕ್ । ನ ಚೈವಂ ಶಶಶೃಂಗಾದೇರನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವೇ ನಿಃಸ್ವರೂಪತ್ವೋಚ್ಛೇದಃ; ಶಶಶೃಂಗಮಸ್ತೀತ್ಯತ್ರ ಶಶೇ ಶೃಂಗಾರೋಪೇಣ ಶಶೀಯತ್ವಾರೋಪೇಣ ವಾ ಅನಿರ್ವಾಚ್ಯವಿಷಯತ್ವೇಽಪಿ ಅಸನ್ನೃಶೃಂಗಮಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಶ್ರವಣಸಮನಂತರಂ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಮಾನಾಖಂಡಶಶಶೃಂಗಾದೇರನಿರ್ವಾಚ್ಯಾನಾತ್ಮಕಸ್ಯ ನಿಃಸ್ವರೂಪತ್ವಾತ್ । ನ ಚಾತ್ರ ನಿಃಸ್ವರೂಪತ್ವಾದಿವಿಕಲ್ಪಃ; ಉಕ್ತೋತ್ತರತ್ವಾತ್ । ನ ಚ– ’ಅತ್ಯಂತಾಸತ್ಯಪಿ ಜ್ಞಾನಮರ್ಥೇ ಶಬ್ದಃ ಕರೋತಿ ಹಿ ।’ ಇತಿ ತ್ವನ್ಮತೇ ತಸ್ಯಾಧ್ಯಸ್ತಸ್ಯಾಸ್ತಿತ್ವಸ್ಯಾನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಶಶಶೃಂಗಮಸದಿತಿ ವಾಕ್ಯಾದಿವ ‘ಶಶಶೃಂಗಮಸ್ತೀ’ತಿ ವಾಕ್ಯೇಽಪಿ ಶಶಶೃಂಗಶಬ್ದೇನಾಸತ ಏವ ಪ್ರತೀತಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಅಸ್ತಿತ್ವಸ್ಯಾನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವೇನ ಶಶಶೃಂಗಪದಾಭ್ಯಾಂ ತದಧಿಷ್ಠಾನಮವಶ್ಯಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ಅತ್ಯಂತಾಸಚ್ಚಾನಧಿಷ್ಠಾನಮಿತಿ ನ ಶಶಶೃಂಗಪದಾಭ್ಯಾಂ ತದುಪಸ್ಥಿತಿಃ, ದೃಷ್ಟಾಂತೀಕೃತವಾಕ್ಯೇ ತು ನಾನಿರ್ವಾಚ್ಯಂ ಕಿಂಚಿದಪಿ ಪ್ರತೀಯತ ಇತಿ ನಾಧಿಷ್ಠಾನಜ್ಞಾನಾಪೇಕ್ಷೇತಿ ವೈಷಮ್ಯಾತ್ । ಅತ್ಯಂತಾಸತ್ಯಪಿ ಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯಾದಿ ತು ಅಸ್ತ್ಯಾದಿಪದಾಸಮಭಿವ್ಯಾಹೃತಶಶಶೃಂಗಮಸದಿತಿ ವಾಕ್ಯಪರಮ್ । ನ ಚ-‘ತದ್ಧೈಕ ಆಹುಃ ಅಸದೇವೇದಮಗ್ರ ಆಸೀದಿ’ತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಅಸತಃ ಸತ್ತ್ವೇನ ಪ್ರತೀತಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಯಥಾ ನಾನಯಾ ಅಸತಃ ಸತ್ತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಂ ತಥೋಕ್ತಂ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಲಕ್ಷಣೇ । ತಾರ್ಕಿಕಾಸ್ತು ಶಶಶೃಂಗಾದಿಪದಾನಾಮಪಾರ್ಥಕತೈವೇತಿ ವದಂತಿ । ನ ಚಾನನ್ವಯನಿಶ್ಚಯವಿರಹದಶಾಯಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿಪರ್ಯಂತಾನುಭವವಿರೋಧಃ, ಅನನ್ವಯನಿಶ್ಚಯದಶಾಯಾಮೇವಾಬೋಧಕತೋಕ್ತೇಸ್ತದ್ವಿರಹದಶಾಯಾಮಪಿ ನಾಖಂಡಶಶಶೃಂಗಾದಿಬೋಧಕತ್ವಮ್, ಕಿಂತು ಸನ್ಮಾತ್ರಗೋಚರವ್ಯಧಿಕರಣಪ್ರಕಾರಕಜ್ಞಾನಂ ವಾ, ಸದುಪರಾಗೇಣಾಸದ್ಗೋಚರಜ್ಞಾನಂ ವಾ । ಕೇವಲಾಸದ್ಭಾನೇ ಸಾಮಗ್ರೀವಿರಹಾತ್ । ತದುಕ್ತಂ ಬೌದ್ಧಾಧಿಕಾರೇ–“ಸಂಗತಿಗ್ರಹಣಾಭಾವಾತ್ ಶಶಶೃಂಗಾದಿಪದಾನಾಮಬೋಧಕತೇತಿ । ನ ಚ ಯೌಗಿಕಶಬ್ದಾನಾಮವಯವಸಂಗತ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಪೃಥಕ್ಸಂಗತ್ಯನಪೇಕ್ಷತ್ವಮ್ ; ಅವಯವಶಕ್ತಿಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ಬೋಧನೇ ಅಖಂಡಾಸದ್ಬೋಧನಸ್ಯಾಶಕ್ತತ್ವಾತ್ , ಅವಯವಾನಾಂ ಸ್ವಶಕ್ತ್ಯಪುರಸ್ಕಾರೇಣಾಪ್ರತ್ಯಾಯಕತ್ವಾತ್ । ನಹಿ ಪಾಚಕಾದಿಃ ಪಾಕಾದಿಮಬೋಧಯನ್ ಬೋಧಯತಿ । ನ ಚ ತರ್ಹಿ ಶಶಶೃಂಗಮಸಚ್ಛಶಶೃಂಗಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾನಾಮಬೋಧಕತ್ವಮ್ ; ತೇಷಾಂ ಶಶೇ ಶೃಂಗಾಭಾವಬೋಧಕತ್ವಾತ್ । ಏಷಾ ತು ಬೋಧಕತಾ ನ ಶಶಶೃಂಗಪದಮಾತ್ರೇ, ಕಿಂತು ನಾಸ್ತೀತಿ ಪದಸಮಭಿವ್ಯಾಹೃತೇ । ಅತೋ ನ ನಾಸ್ತೀತಿ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯರೂಪಶಂಕಾಭಾಸಾದ್ಯವಕಾಶ ಇತಿ । ಯದ್ವಾ–ಅಪರೋಕ್ಷಪ್ರತೀತ್ಯಭಾವ ಆಪಾದ್ಯಃ । ನ ಚ-ಯದಸತ್ತನ್ನ ಪ್ರತೀಯತ ಇತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಾವಶ್ಯಕಮ್ , ಅತಶ್ಚಾಸತೋಽಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಮ್ ; ಜ್ಞಾನಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತದ್ವಿಷಯವಿಷಯಕತ್ವನಿಯಮಾತ್ । ಕಿಂಚ ಶಶಶೃಂಗಾದ್ಯತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಾವಶ್ಯಕಮ್; ಅನ್ಯಥಾ ಅಸತೋಽಪಿ ಅಸತ್ತ್ವಬುದ್ಧಿರ್ನ ಸ್ಯಾತ್ , ತಥಾಚ ಶಶಶೃಂಗಾದೇಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಮೇವೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಸಾಕ್ಷಾದಿತ್ಯನಿಷೇಧ್ಯತಯೇತಿ ಚಾಪರೋಕ್ಷಪ್ರತೀತಿವಿಷಯವಿಶೇಷಣಾತ್ । ಉಕ್ತಸ್ಥಲೇ ಚ ಜ್ಞಾನವಿಷಯತಯಾ ನಿಷೇಧ್ಯತಯಾ ಚ ವಿಷಯತ್ವಮಿತಿ ನಾಸ್ತಿ ವಿಶಿಷ್ಟಾಭಾವಸ್ಯಾಪದ್ಯಸ್ಯಾಸಂಭವಃ । ಯದ್ವಾ-ಸತ್ತ್ವೇನಾಪರೋಕ್ಷಪ್ರತೀತಿವಿಷಯತ್ವಾಭಾವ ಆಪಾದ್ಯಃ । ನ ಚ-ಇದಂ ರೂಪ್ಯಮಿತ್ಯಾದಿಭ್ರಾಂತ್ಯಾ ಅತ್ಯಂತಾಸದೇವ ಸತ್ತ್ವೇನ ಪ್ರತೀಯತ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಅತ್ಯಂತಾಸತಸ್ತಾದೃಶಪ್ರತೀತಿವಿಷಯತ್ವೇ ಸಾಮಗ್ರ್ಯಭಾವಾತ್ । ಇಂದ್ರಿಯಸನ್ನಿಕರ್ಷೋ ಹಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಾಮಾನ್ಯಸಾಮಗ್ರೀ, ನ ಚಾಸತಿ ಸೋಽಸ್ತಿ । ನ ಚ–ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕತ್ವಪಕ್ಷೇ ರೂಪ್ಯಾದೇಃ ಪ್ರತೀತಿಪೂರ್ವಕಾಲೇಽಸತ್ತ್ವೇನ ಕಥಂ ಸನ್ನಿಕರ್ಷರೂಪಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಾಮಗ್ರೀಸಂಭವ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಅಸ್ಮನ್ಮತೇ ಜ್ಞಾತೈಕಸತಿ ರೂಪ್ಯಾದೌ ಸಾಕ್ಷ್ಯಪರೋಕ್ಷೇ ಅಜ್ಞಾನನಾಶಕಾಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿಪ್ರಯೋಜಕಸನ್ನಿಕರ್ಷಾನುಪಯೋಗಾತ್ । ನಹಿ ತವಾಪೀಶ್ವರಸಾಧಾರಣಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಾತ್ರೇ ಸನ್ನಿಕರ್ಷೋ ಹೇತುಃ । ನ ಚ–ಪ್ರಮಾಯಾಂ ನಿರ್ದುಷ್ಟೇಂದ್ರಿಯಸನ್ನಿಕರ್ಷೋ ಹೇತುಃ, ನ ತು ಭ್ರಮೇ, ಸ ಹಿ ದೋಷಸಹಿತೇಂದ್ರಿಯಾದೇವ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್, ಸನ್ನಿಕರ್ಷೋ ಹಿ ಇಂದ್ರಿಯವತ್ಸಾಮಾನ್ಯಸಾಮಗ್ರೀ, ತದನಪೇಕ್ಷಸ್ಯೇಂದ್ರಿಯಸ್ಯಾಜನಕತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ತರ್ಹಿ ಶಾಬ್ದಬೋಧಸಾಮಾನ್ಯಸಾಮಗ್ರ್ಯಾ ಯೋಗ್ಯತಾಜ್ಞಾನಾದೇರಭಾವಾತ್ ಕಥಂ ಪರೋಕ್ಷವಿಕಲ್ಪಃ ಸ್ಯಾತ್ ? ಅಯೋಗ್ಯತಾಜ್ಞಾನವಿರಹೋ ಹಿ ಸಾಮಾನ್ಯಸಾಮಗ್ರೀ, ನ ತು ಯೋಗ್ಯತಾಜ್ಞಾನಮ್ ; ಅಸಂಸರ್ಗಾಗ್ರಹರೂಪಾಯೋಗ್ಯತಾಜ್ಞಾನವಿರಹಸ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟಜ್ಞಾನೇ ಆವಶ್ಯಕತ್ವಾತ್ । ಸ ಚಾಸದ್ಬೋಧಕೇ ವಾಕ್ಯೇಽಸ್ತ್ಯೇವ । ನಹಿ ಶಶಶೃಂಗೇ ಅಸತ್ತ್ವಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ಜಾನಾನಃ ಶಶಶೃಂಗಮಸದಿತ್ಯವಗಚ್ಛತಿ । ಏತನ್ನಿಬಂಧನ ಏವಾಪರೋಕ್ಷಪ್ರತೀತೌ ಪ್ರದ್ವೇಷಃ ಏತೇನ ಸನ್ಮಾತ್ರಾವಿಷಯಕಾಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಮಸದ್ವಿಷಯಕಮ್ , ಸತ್ತ್ವಾನಧಿಕರಣವಿಷಯಕಪ್ರತೀತಿತ್ವಾದಸದ್ವಿಷಯಕಪರೋಕ್ಷಪ್ರತೀತಿವತ್ । ನ ಚ–ಅತ್ರ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಸಾಧಾರಣಸದ್ವಿವಕ್ಷಾಯಾಮಾಶ್ರಯಾಸಿದ್ಧಿಃ । ಪರಮಾರ್ಥಸದ್ವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ಮಾತ್ರಪದವೈಯರ್ಥ್ಯಮಿತಿ–ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಭ್ರಮಮಾತ್ರಸ್ಯೈವಾಧಿಷ್ಠಾನೀಭೂತಪರಮಾರ್ಥಸದ್ವಿಷಯತಯಾ ಮಾತ್ರಪದಂ ವಿನಾ ಆಶ್ರಯಾಸಿದ್ಧೇರ್ದುಷ್ಪರಿಹರತ್ವಾದಿತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್ ; ಸಾಮಗ್ರೀವಿರಹೇಣ ಬಾಧಾತ್ ; ಶಾಬ್ದತ್ವಸ್ಯೋಪಾಧಿತ್ವಾತ್, ಧರ್ಮಾದಿಕಮಪರೋಕ್ಷಪ್ರತೀತಿವಿಷಯಃ ಪ್ರತೀತಿವಿಷಯತ್ವಾದಿತ್ಯಾದ್ಯಾಭಾಸಸಾಮ್ಯಾಚ್ಚ। ಕಿಂಚಾಸತೋ ರೂಪ್ಯಸ್ಯಾಪರೋಕ್ಷಪ್ರತೀತಿವಿಷಯತ್ವೇ ಶಶಶೃಂಗಾದೇರಪ್ಯಪರೋಕ್ಷಪ್ರತೀತಿವಿಷಯತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್, ವಿಶೇಷಾಭಾವಾತ್ , ಸವಿಶೇಷತ್ವೇ ಅಸತ್ತ್ವವ್ಯಾಕೋಪಾತ್ । ನನು–ಸದಸತೋಃ ಸತ್ತಾನಿಃಸ್ವರೂಪತ್ವಾದಿನೇವ ನೃಶೃಂಗಶಶಶೃಂಗಾದೀನಾಮಪಿ ಪರಸ್ಪರಂ ನುಶೃಂಗಶಶಶೃಂಗಾದಿಶಬ್ದೈರೇವ ಪರೋಕ್ಷಪ್ರತೀತಿವ್ಯವಹಾರವಿಷಯತ್ವಾದೇರ್ವಿಶೇಷಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವಾವಿರೋಧಿನೋ ಬುದ್ಧಿಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಸಂಭವಃ, ನ ಚ ಸರ್ವಸಾಮರ್ಥ್ಯಹೀನಸ್ಯಾಸತಃ ಸತಾ ಜ್ಞಾನೇನ ಕಥಂ ಸಂಬಂಧಃ ? ವಿಷಯತ್ವಸ್ಯ ತತ್ರ ವಕ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ , ಭಾತಿ ಪ್ರತೀಯತ ಇತ್ಯಾದಿಕರ್ತೃಕರ್ಮತ್ವಾದಿವಿರೋಧಾಚ್ಚೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಅತೀತಾದೇಃ ಸ್ಮೃತ್ಯನುಮಿತ್ಯಾದಿವಿಷಯತ್ವಾದಿವದುಪಪತ್ತೇಃ, ನ ಚ ತತ್ರ ಪ್ರತೀತ್ಯಾದೇರೇವ ವಿಷಯತ್ವಮ್, ತಾವತೈವ ತತ್ರ ವಿಷಯತಾವ್ಯವಹಾರ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಸಮಂ ಮಮಾಪೀತಿ ಚೇತ್, ಮೈವಮ್ ; ಶಶಶಬ್ದಸ್ಯ ನರಿ ಭ್ರಮದಶಾಯಾಂ ನೃಶೃಂಗಶಬ್ದೇನೇವ ಶಶಶೃಂಗಶಬ್ದೇನಾಪಿ ಶೃಂಗಸ್ಯ ಪ್ರತೀಯಮಾನತ್ವೇನ ನೃಶೃಂಗಾದಿಶಬ್ದೈರೇವ ಪ್ರತೀಯಮಾನತ್ವಾದೇರಪಿ ಪರಸ್ಪರವಿಶೇಷಸ್ಯ ವಕ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ದುಷ್ಟೇಂದ್ರಿಯಾದೇ ರೂಪ್ಯಸಂಸ್ಕಾರಸಾಚಿವ್ಯವಚ್ಛಶಶೃಂಗಸಂಸ್ಕಾರಸಾಚಿವ್ಯಾಭಾವಾತ್ ತಸ್ಯಾಪರೋಕ್ಷಭ್ರಮಾವಿಷಯತ್ವಮ್, ಅನ್ಯಥಾ ತವಾಪ್ಯನಿರ್ವಾಚ್ಯಾಂತರಮೇವ ತತ್ರ ಕಥಂ ನೋತ್ಪದ್ಯತೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯ ನ ತಾವತ್ಪ್ರತೀತೌ ಸಾಕ್ಷಾದುಪಯೋಗಃ; ಸ್ಮೃತಿತ್ವಾಪತ್ತೇಃ, ಕಿಂತ್ವರ್ಥೋತ್ಪತ್ತಿದ್ವಾರಾ। ತಥಾಚ ಸಂಸ್ಕಾರನಿಯಾಮಕತಾಪಿ ಅನಿರ್ವಾಚ್ಯತಾ ಪಕ್ಷ ಏವ, ನ ತ್ವಸದ್ವಿಷಯತಾಪಕ್ಷೇ । ವಸ್ತುತಸ್ತು–ಸಂಸ್ಕಾರಸ್ತಾವತ್ ತಾತ್ತ್ವಿಕರಜತಾದಿಗೋಚರ ಏವ ಪ್ರಾಥಮಿಕರಜತಾದಿಭ್ರಮೇ ಪ್ರಯೋಜಕಃ ಸರ್ವಮತೇ, ಸ ಚಾಸದ್ರೂಪ್ಯಶಶಶೃಂಗಾದಿಸರ್ವಸಾಧಾರಣ ಏವ, ತದವಿಷಯತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್ । ತಥಾಚ ಕಥಂ ಸ ನಿಯಾಮಕೋ ಭವತು ? ಏವಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿವಿಷಯತ್ವಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತಿರಪಿ ಪ್ರಮಾಣಮ್ । ಇದಮಂಶಸ್ಯಾಸದೂಪ್ಯಾತ್ಮನಾ ಪ್ರತೀತೌ ಸಾಮಗ್ರೀವಿರಹಸ್ಯೋಪಪಾದನಾತ್ । ನನು-ಅನಿದಂರೂಪೇ ಪ್ರತಿಭಾಸಿಕೇ ಯದಿದಂತ್ವಂ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಸತ್ತ್ವಂ ಚ ತದ್ದ್ವಯಂ ನ ತಾವತ್ ಸತ್ ; ಅದ್ವೈತವ್ಯಾಕೋಪಾತ್, ನಾಪ್ಯನಿರ್ವಾಚ್ಯಮ್; ತಥಾ ಸತಿ ತಸ್ಯಾಸದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾರ್ಥಂ ಪ್ರತಿಭಾಸಿಕತ್ವಾಯ ಸತ್ತ್ವೇನ ಪ್ರತೀತ್ಯಾ ಭಾವ್ಯಮ್ । ಏವಂ ಚ ತದಪಿ ಸತ್ತ್ವಮನಿರ್ವಾಚ್ಯಂ ಚೇತ್, ತಸ್ಯಾಪಿ ಸತ್ತ್ವೇನ ಪ್ರತೀತ್ಯಾ ಭಾವ್ಯಮಿತ್ಯನವಸ್ಥಾ, ತಥಾಚ ತಯೋರಸತ್ತ್ವಂ ವಾಚ್ಯಮ್ । ತದುಕ್ತಮ್-‘ಅನ್ಯಥಾತ್ವಮಸತ್ತಸ್ಮಾತ್ ಭ್ರಾಂತಾವೇವ ಪ್ರತೀಯತೇ । ಸತ್ತ್ವಸ್ಯಾಸತ ಏವಂ ಹಿ ಸ್ವೀಕಾರ್ಯೈವ ಪ್ರತೀತತಾ ॥ ತಸ್ಯಾನಿರ್ವಚನೀಯತ್ವೇ ಸ್ಯಾದೇವ ಹ್ಯನವಸ್ಥಿತಿಃ ।' ಇತಿ । ಟೀಕಾಯಾಮಪಿ ಇದಂತ್ವಸತ್ತ್ವಯೋಃ ಸತ್ತ್ವಾಯೋಗಾದನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವೇ ಇದಂತ್ವೇನ ರೂಪ್ಯಾವಗಾಹಿ ತದಪ್ರತೀತೌ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಯೋಗಾತ್ ಸತ್ತ್ವೇನ ಭಾನೇ ಚ ತಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಸತ್ತ್ವಾದಿವಿಕಲ್ಪಪ್ರಸರೇಣಾನವಸ್ಥಾನಾದಿದಂತ್ವವ್ಯಾವಹಾರಿಕಸತ್ತ್ವಯೋರಸತ್ತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ–ಚೇನ್ನ; ತಯೋರಸತ್ತ್ವೇ ಅಪರೋಕ್ಷಪ್ರತೀತಿವಿಷಯತ್ವೇ ಸಾಮಗ್ರ್ಯಭಾವಾದೇರ್ಬಾಧಕಸ್ಯೋಕತ್ವಾತ್ ಅನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವಮೇವ । ನ ಚ ತಥಾ ಸತ್ತ್ವೇನ ಪ್ರತೀತ್ಯಾ ಭಾವ್ಯಮ್ ; ಇಷ್ಟಾಪತ್ತೇಃ । ನ ಚೈವಮನವಸ್ಥಾ; ಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ಸದಿತಿ ಪ್ರತೀತಾವತಿರಿಕ್ತಸತ್ತ್ವಸ್ಯಾನಪೇಕ್ಷಣಾತ್, ಅನ್ಯಥಾ ತ್ವತ್ಪಕ್ಷೇಽಪ್ಯಸತಿ ರೂಪ್ಯೇ ಯತ್ಸತ್ತ್ವಂ ಪ್ರತೀಯತೇ ತಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾಯೋಗಾತ್ ಅಸತ್ತ್ವೇ ಚ ತಥೈವ ಪ್ರತೀತೌ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯನುಪಪತ್ತಿಃ, ಸತ್ತ್ವೇನ ಪ್ರತೀತಾವನವಸ್ಥಾ ಚ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚ-ಸತ್ತ್ವೇ ಸತ್ತ್ವಾಸತ್ತ್ವಯೋರೌದಾಸೀನ್ಯೇಽಪಿ ಅಸತಃ ಸತ್ತ್ವೇನ ಪ್ರತೀತ್ಯಾ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ ಅಸತಿ ಪ್ರತೀತಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವೇನಾಪ್ರತೀತಾವಪಿ ಅಸತ್ತ್ವಸಿದ್ಧೇಶ್ಚ ನಾಸ್ಮಾಕಂ ಕಾಪ್ಯನುಪಪತ್ತಿಃ, ತವ ತು ರೂಪ್ಯಾದಿಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವೇನಾಪ್ರತೀತೌ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯುಪಪತ್ತಾವಪಿ ಪ್ರತಿಭಾಸಿಕತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಏವಂ ಹಿ ತತ್ಸತ್ತ್ವಂ ಸ್ವರೂಪತೋ ನ ಸತ್, ತುಚ್ಛತ್ವಾತ್, ವಿಜ್ಞಾನತೋಽಪಿ ನ ಸತ್; ಸತ್ತ್ವೇನಾಪ್ರತೀತೇಃ । ತಥಾಚ ಅಸತಿ ಕಥಂ ತನ್ನಿಬಂಧನೋ ವ್ಯವಹಾರಃ, ನ ಚ ಪ್ರತಿಭಾಸಕಾಲೇ ಸತ್ತ್ವೇ ಸ್ವರೂಪತೋ ನಿಷೇಧಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಂ ನ ಸ್ಯಾತ್, ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತ್ವೇ ನಿಷೇಧಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವೇ ಅನವಸ್ಥೈವೇತ್ಯಸತ್ತ್ವಮೇವ ರೂಪ್ಯಾದೀನಾಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಪ್ರತೀತಿಕಾಲೇ ಸತ್ತ್ವೇಽಪಿ ಸ್ವರೂಪತೋ ನಿಷೇಧಸ್ಯ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತ್ವೇನ ನಿಷೇಧೇಽಪ್ಯನವಸ್ಥಾಪರಿಹಾರಸ್ಯ ಚೋಕ್ತತ್ವಾತ್ । ನಾಪಿ–ಪ್ರತ್ಯೇಕಾತ್ಮಕತ್ವೇ ಅನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಉಭಯಾತ್ಮಕತೈವಾಸ್ತ್ವಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್, ದತ್ತೋತ್ತರತ್ವಾತ್ , ಭ್ರಮತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ । ನ ಚಾನಿರ್ವಾಚ್ಯವಿಷಯತ್ವೇನ ಯಥಾ ತವ ಮತೇ ಭ್ರಮತ್ವಂ, ತಥಾ ಸದಸದಾತ್ಮಕತ್ವೇ ಯತ್ ಸತ್ತ್ವಂ ತದ್ವಿಷಯತ್ವೇನ ಭ್ರಮತ್ವಮಸ್ತು; ಏವಂ ತರ್ಹಿ ‘ಸಚ್ಚಾಸಚ್ಚ ರಜತಮಿ’ತ್ಯಾಕಾರತಾಯಾ ದುರ್ನಿವಾರತ್ವಾಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ-ಅಸದೇವ ರೂಪ್ಯಮಿತಿ ಬಾಧಸ್ಯ ಸದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯವಿಷಯತ್ವವತ್ ಸದ್ರಜತಮಿತಿ ಭ್ರಮಸ್ಯಾಪ್ಯಸದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮೇವ ವಿಷಯೋಽಸ್ತು, ತಥಾಚ ಪ್ರಾತೀತಿಕಮಪಿ ಸತ್ತ್ವಂ ಮಾಸ್ತ್ವಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ತಥಾ ಸತಿ ಬಾಧೇನ ಭ್ರಮವಿಷಯಸತ್ತ್ವಾನಪಹಾರೇ ಬಾಧಕತ್ವವ್ಯವಹಾರೋಚ್ಛೇದಪ್ರಸಂಗಾತ್, ಅಗೃಹೀತಾಸತ್ತ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಇದಂ ರಜತಂ ಸದಿತಿ ಪ್ರತೀತೇಶ್ಚ । ನಹಿ ಪುನರಗೃಹೀತಸತ್ತ್ವಸ್ಯಾಸದ್ರೂಪ್ಯಮಭಾದಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಃ; ಬಾಧಸ್ಯ ಪ್ರಸಕ್ತಿಪೂರ್ವಕತ್ವಾತ್ । ನನು-ಅಸದ್ವಿಲಕ್ಷಣಂ ಚೇನ್ನ ಬಾಧ್ಯೇತ, ಸದ್ವಿಲಕ್ಷಣಂ ಚೇನ್ನ ಪ್ರತೀಯೇತ, ಅತೋಽನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಅನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವಾಭಾವ ಏವ ಕಿಂ ನ ಸಿಧ್ಯೇತ್, ನ ಚ-ಬಾಧಾಪ್ರತೀತ್ಯೋರ್ಲಾಘವಾತ್ ಸೂತ್ತ್ವಾಸತ್ತ್ವೇ ಪ್ರಯೋಜಕೇ, ನತ್ವಸದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಸದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯೇ, ಗೌರವಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಬಾಧಪ್ರತೀತ್ಯೋರೇವ ಪ್ರಥಮೋಪಸ್ಥಿತಯೋಃ ಪ್ರಯೋಜಕಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಮಸತ್ತ್ವಸತ್ತ್ವಯೋಃ ಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಂ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ, ಲಾಘವಾತ್ , ಪ್ರಥಮೋಪಸ್ಥಿತತ್ವಾಚ್ಚ, ನ ತು ಸದ್ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾದೇಃ; ಗೌರವಾತ್, ಚರಮೋಪಸ್ಥಿತತ್ವಾಚ್ಚ । ತದನಂತರಂ ಚ ಭಾನಪ್ರಯೋಜಕಾಭಾವಾದೇವಾಭಾನೋಪಪತ್ತೌ ನ ಪ್ರಯೋಜಕಾಂತರಕಲ್ಪನಾ । ನೃಶೃಂಗಾದೇರಸತ್ತ್ವೇಽಪಿ ನ ಬಾಧಃ, ಪ್ರಸಕ್ತ್ಯಭಾವಾದಿತಿ ಚೇತ್, ಮೈವಮ್ ; ಸತ್ತ್ವಂ ನ ತಾವತ್ ಪ್ರತೀತಿಪ್ರಯೋಜಕಮ್ । ರೂಪ್ಯಸ್ಯ ಉಭಯಮತೇಽಪ್ಯಪ್ರತೀತ್ಯಾಪತ್ತೇಃ, ನಾಪ್ಯಸತ್ತ್ವಂ ಬಾಧಪ್ರಯೋಜಕಮ್ ; ಉಭಯಮತಸಿದ್ಧಾಸತಿ ಬಾಧಾದರ್ಶನಾತ್, ರೂಪ್ಯೇ ಚಾಸತ್ತ್ವಸ್ಯಾದ್ಯಾಪ್ಯಸಿದ್ಧೇಃ, ಪ್ರತ್ಯುತಾಸತ್ತ್ವೇಽನುಪಪತ್ತೇರ್ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ ಗೌರವಂ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸಿದ್ಧಂ ಖ್ಯಾತಿಬಾಧಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಅನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವಮಿತಿ ॥

ಕೇಚಿತ್ತು–ಬಾಧ್ಯತ್ವಂ ಸತ್ಯಸತಿ ಚಾನುಪಪನ್ನಮಿತಿ ಅನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವಮಿತಿ-ಆಹುಃ । ನ ಚ–ಅತೀತೇ ತತ್ಕಾಲಾಸತಿ ಧ್ವಂಸಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವವತ್ ಸರ್ವದಾ ಅಸತ್ಯಪ್ಯತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ । ತಥಾಚ ಬಾಧ್ಯತ್ವಂ ನಾತ್ಯಂತಾಸತ್ತ್ವವಿರೋಧೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಕಾಲಾಂತರಸತ್ತಾಯಾಃ ಕಾಲಾಂತರಸತ್ತಾಂ ಪ್ರತ್ಯನುಪಯೋಗೇಽಪಿ ವಿದ್ಯಮಾನತಾದಶಾಯಾಮೇವ ಘಟಾದೌ ಧ್ವಂಸಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಮ್ ; “ಅನಿತ್ಯೋ ಘಟೋಽಸ್ತೀ"ತಿ ಪ್ರತೀತೇಃ, ನ ತು ಧ್ವಂಸಾದಿಕಾಲೇ ಘಟೇ ಧ್ವಂಸಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಮ್; ತದಾನೀಂ ಘಟಾದೀನಾಮೇವಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚ ತರ್ಹಿ ಘಟೋ ನ ಧ್ವಂಸಪ್ರತಿಯೋಗೀತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಃ | ನ ರೂಪವಾನಿತ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಸಂಗಾತ್। ಅಥ ಯಾವತ್ಸತ್ತ್ವಂ ರೂಪಸತ್ತ್ವಾನ್ನೈವಮ್ , ಸಮಂ ಪ್ರಕೃತೇಽಪಿ । ವಸ್ತುತಸ್ತು ಧ್ವಂಸಕಾಲೇಽಪಿ ಘಟೋ ಧ್ವಸ್ತ ಇತಿ ಧ್ವಂಸಪ್ರತಿಯೋಗಿತಾ ಘಟೇ ಪ್ರತೀಯತ ಏವ । ತಥಾ ಚಾನಾಗತವರ್ತಮಾನಾತೀತಾವಸ್ಥಾಃ ಕ್ರಮೇಣಾವಿರ್ಭಾವಯನ್ ತಿರೋಭಾವಯಶ್ಚಾನಿರ್ವಾಚ್ಯೋ ಘಟಃ ಕಾಲತ್ರಯೇಽಪ್ಯನುಸ್ಯೂತ ಇತಿ ನಃ ಸಿದ್ಧಾಂತಃ । ಏವಂ ಚ ಸತ್ಯನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವಮೇವ ಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಾದೌ ಪ್ರಯೋಜಕಮಿತಿ ಸ್ಥಿತಮ್ । ನನು-ಅಸದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಲಘುತ್ವಾತ್ ಸತ್ತ್ವಮೇವ ಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಾದೌ ಪ್ರಯೋಜಕಮಸ್ತು, ತಥಾ ಚಾನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಾದಿಕಮನುಪಪನ್ನಮೇವೇತಿ ಚೇತ್ , ಸತ್ಯಮ್; ಸತ್ತ್ವಮೇವ ಯತ್ಕಿಂಚಿತ್ಕಾಲಾಬಾಧ್ಯತ್ವರೂಪಂ ತತ್ರ ಪ್ರಯೋಜಕಮ್, ನ ತು ತ್ರಿಕಾಲಾಬಾಧ್ಯತ್ವರೂಪಮ್। ಗೌರವಾತ್ । ನ ಚ ತರ್ಹಿ ಕಥಂ ? ಸತಿ ಬಾಧ್ಯತ್ವಮನುಪಪನ್ನಮ್ ; ನ ಸನ್ಮಾತ್ರೇ, ಕಿಂತು ಪರಮಾರ್ಥಸತೀತ್ಯವೇಹಿ । ತಥಾಚಾನಿರ್ವಾಚ್ಯತಾಪಕ್ಷೇ ನಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ನ ಚ ತರ್ಹಿ ಕಥಮಸದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಮಸತಿ ಕಥಂ ವಾ ನಾಸದಾಸೀದಿತಿ ಶ್ರೌತನಿಷೇಧಃ; ಅಸತ್ತ್ವಂ ತಾವನ್ನಿಃಸ್ವರೂಪತ್ವಮ್ । ತದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಂ ಸತ್ಸ್ವರೂಪತ್ವಂ ತಚ್ಚ ನಿಷ್ಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಮೇವ । ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥೋಽಪಿ ತದೇವ । ತಥಾಚ ನಾಸ್ತಿಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ । ನ ಚ ಶಶಶೃಂಗಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ ಏವಾಸತಿ ನಿಷೇಧಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಮನುಭೂಯತ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಯೋಗ್ಯಾನುಪಲಬ್ಧಿಸ್ತಾವದಭಾವಗ್ರಾಹಿಕಾ । ಯೋಗ್ಯತಾ ಚ ಶಶಶೃಂಗಾದೀನಾಂ ದೋಷಘಟಿತಾ ವಾಚ್ಯಾ । ತಸ್ಯಾಂ ನಾನುಪಲಂಭಃ । ಅನುಪಲಂಭೇ ಚ ನ ಸೇತಿ ಯೋಗ್ಯಾನುಪಲಬ್ಧೇರಸಂಭವಾತ್ । ತದುಕ್ತಂ-“ದುಷ್ಟೋಪಲಂಭಸಾಮಗ್ರೀ ಶಶಶೃಂಗಾದಿಯೋಗ್ಯತಾ । ತಸ್ಯಾಂ ನಾನುಪಲಂಭೋಽಸ್ತಿ ನಾಸ್ತಿ ಸಾನುಪಲಂಭನ' ಇತಿ । ನ ಚ–ಪ್ರತಿಯೋಗಿಸತ್ತ್ವವಿರೋಧ್ಯನುಪಲಬ್ಧಿರೇವ ತದ್ಗ್ರಾಹಿಕಾ, ಸಾ ಚ ಪ್ರಕೃತೇಽಸ್ತ್ಯೇವೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಸ್ತಂಭಾತ್ಮನಿ ಯೋಗ್ಯತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಪಿಶಾಚ ಉಪಲಂಭಾಪಾದನಂ ಸಂಭವತಿ । ಶಶಶೃಂಗಾಸ್ತಿತ್ವಂ ನ ಯೋಗ್ಯತಯಾ ವ್ಯಾಪ್ತಮ್ । ಯದ್ಬಲಾತ್ತೇನ ಉಪಲಂಭ ಆಪಾದ್ಯೇತ । ತಥಾಚ ನಾತ್ರ ಪ್ರತಿಯೋಗಿಸತ್ತ್ವವಿರೋಧಿನೀ ಅನುಪಲಬ್ಧಿಃ। ಅತಏವ ಪಿಶಾಚಾದೀನಾಂ ಭೇದಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಃ, ನಾತ್ಯಂತಾಭಾವಃ । ನ ಚ- ಶೃಂಗಾದಿಕಂ ಯೋಗ್ಯತಯಾ ವ್ಯಾಪ್ತಮೇವೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ತಾವತಾ ಹಿ ಶೃಂಗಾಭಾವ ಏವ ಯೋಗ್ಯಾನುಪಲಬ್ಧಿಸಂಭವಃ, ನ ತ್ವಲೀಕಾಭಾವೇ । ಏವಂ ಚ ಶಶಶೃಂಗಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯುಲ್ಲಿಖಂತ್ಯಾ ಅಪಿ ಬುದ್ಧೇಃ ಶಶೇ ಶೃಂಗಾಭಾವ ಏವ ವಿಷಯಃ । ಗವಿ ಶಶಶೃಂಗಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಸ್ಯಾ ಅಪಿ ಗವಾಧಿಕರಣಕಶೃಂಗೇ ಶಶೀಯತ್ವಾಭಾವೋ ವಿಷಯಃ, ಅನನ್ಯಗತಿಕತ್ವಾತ್ । ಅತಏವ ಗೋರನನ್ವಯೋಽಪಿ ನಾಸ್ತಿ; ಶಶಶೃಂಗಾದೇರುಪಸ್ಥಿತ್ಯಭಾವಾತ್ ನ ತದಭಾವಗ್ರಹ ಇತಿ ತಾರ್ಕಿಕರೀತ್ಯಾ ಉಕ್ತತ್ವಾಚ್ಚ । ಅತಏವ ಸಪ್ತಮೇ ಪದಾರ್ಥತ್ವನಿಷೇಧಸ್ಯಾಸಂಭವಾತ್ ಪದಾರ್ಥಾಃ ಷಡೇವೇತ್ಯತ್ರ ಕುಸೃಷ್ಟಿವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮ್ । ನ ಚ ‘ಘಟೋ ನಾಸ್ತೀ'ತಿ ಬುದ್ಧೇರ್ಘಟಸಂಸರ್ಗಾಭಾವ ಏವ ವಿಷಯಃ, ನ ತು ಘಟಾಭಾವಃ। ಪೂರ್ವಂ ತತ್ರ ಘಟಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವೇನ ತದತ್ಯಂತಾಭಾವಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ , ಪ್ರಾಕ್ಪ್ರಧ್ವಂಸಾಭಾವಯೋಃ ಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಾಲೇ ಅಸಂಭಾವಿತತ್ವಾತ್ , ಭೇದಸ್ಯ ಘಟಾಪಸರಣಾನಪಸರಣಯೋಸ್ತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ , ಸಂಸರ್ಗೋಽಪಿ ನ ತಾತ್ತ್ವಿಕಃ; ಪ್ರತಿಯೋಗಿನಿ ಪೂರ್ವವದ್ಧ್ವಂಸಾದ್ಯನುಪಪತ್ತೇಃ, ಕಿಂತು ಅಸನ್ ಸಂಸರ್ಗ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಉಕ್ತಮತ್ರೋದಯನಾಚಾರ್ಯೈಃ–ಯನ್ನಿವಂಧನಾ ಹಿ ಯತ್ಪ್ರತೀತಿಃ ತದಭಾವನಿಬಂಧನೈವ ತದಭಾವಪ್ರತೀತಿಃ । ಇಹಚ ಘಟಾಸ್ತಿತ್ವಪ್ರತೀತಿಃ ಸಂಯೋಗನಿಬಂಧನಾ, ತದಭಾವಪ್ರತೀತಿಃ ಸಂಯೋಗಾಭಾವನಿಬಂಧನೈವ । ಸ ಚ ಸಂಯೋಗಸ್ತಾತ್ತ್ವಿಕ ಏವ । ನ ಚ ಧ್ವಂಸಾದಿವಿಕಲ್ಪಃ ಘಟಾನಯನಾತ್ ಪ್ರಾಕ್ ಸಂಯೋಗಪ್ರಾಗಭಾವಸ್ಯ ಘಟೇ ಅಪಸಾರಿತೇ ಸಂಯೋಗಧ್ವಂಸಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾತ್ । ನಹಿ ಘಟೇ ಅನ್ಯತ್ರ ನೀತೇ ತದ್ದೇಶೇ ಘಟಸಂಯೋಗೋಽಸ್ತಿ, ಯೇನ ಪ್ರಾಗಭಾವಾದಿರ್ವ್ಯಾಹನ್ಯೇತ । ತಥಾಚ ಸಂಸರ್ಗಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಾಭಾವಸ್ವೀಕಾರೇಽಪಿ ನಾಸತ್ಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಾಭಾವಸಿದ್ಧಿಃ । ವಸ್ತುತಸ್ತು–ಘಟಪ್ರತಿಯೋಗಿಕತ್ವೇನೈವಾಭಾವಸ್ಯಾನುಭವಾನ್ನಾಯಂ ಸಂಯೋಗಪ್ರತಿಯೋಗಿಕೋ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಏವಂ ಚ ಸತಿ ಕಾಲವಿಶೇಷಸಂಸರ್ಗ್ಯತ್ಯಂತಾಭಾವೋ ವಾ ಉತ್ಪಾದವಿನಾಶಶೀಲಃ ತುರೀಯಃ ಸಂಸರ್ಗಾಭಾವೋ ವಾ ಭೂತಲಾದಿಸಂಯುಕ್ತಸ್ಯ ಘಟಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣಾಭಾವಪ್ರಯುಕ್ತವಿಶಿಷ್ಟಾಭಾವೋ ವಾ ಅಂಗೀಕರಣೀಯಃ । ನ ಚ–ಅತ್ರಾದ್ಯೇ ಧ್ವಂಸಾದೇರುಚ್ಛೇದಃ ಕಪಾಲೇಽಪಿ ಘಟಾನ್ಯಕಾಲಸಂಸರ್ಗಿಣೈವಾತ್ಯಂತಾಭಾವೇನ ತದ್ವ್ಯವಹಾರೋಪಪತ್ತೇರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ದಂಡೀ ಗೌರಶ್ಚಲತೀತಿ ವಿಲಕ್ಷಣವ್ಯವಹಾರತ್ರಯೇ ದ್ರವ್ಯಗುಣಕರ್ಮಾಣಿ ವಿಲಕ್ಷಣಾನಿ ಹೇತುರ್ಯಥಾ, ತಥಾತ್ರಾಪಿ ನಾಸ್ತಿ ನಷ್ಟೋ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ವಿಲಕ್ಷಣವ್ಯವಹಾರತ್ರಯಸ್ಯೈಕೇನಾತ್ಯಂತಾಭಾವೇನೋಪಪಾದಯಿತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾದ್ವಿಲಕ್ಷಣಾಭಾವತ್ರಯಸಿದ್ಧಿಃ। ಸಮಯವಿಶೇಷಸಂಸರ್ಗಶ್ಚ ತತ್ಸಮಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಂ ಸ್ವರೂಪಮೇವ ಸಂಯೋಗಧ್ವಂಸಾದಿವ । ನ ಚ–ಸಂಯೋಗಾದಿಧ್ವಂಸಾದಿನೈವಾವಶ್ಯಕೇನ ತರ್ಹಿ ಪ್ರತೀತ್ಯುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಘಟಪ್ರತಿಯೋಗಿಕತ್ವೇನಾನುಭವಾನುಪಪತ್ತೇರುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ನ ಚ–ಕಪಾಲೇಽಪಿ ಘಟಧ್ವಂಸಾದಿಃ ಸಂಬಂಧಸ್ಥಾನೀಯೋಽಸ್ತು, ಏಕ ಏವಾತ್ಯಂತಾಭಾವೋ ವ್ಯವಹಾರಯತ್ವಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ವಿಲಕ್ಷಣವ್ಯವಹಾರತ್ರಯಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ದತ್ತೋತ್ತರತ್ವಾತ್ । ಅತಏವ ದ್ವಿತೀಯತೃತೀಯಪಕ್ಷಾವಪಿ ಕ್ಷೋದಸಹೌ; ಘಟಪ್ರತಿಯೋಗಿಕತ್ವಾನುಭವಸ್ಯಾನ್ಯಥಾ ಉಪಪಾದಯಿತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ಏತೇನ-ದಂಡಸತ್ತ್ವೇಽಪಿ ಪುರುಷಾಸತ್ತ್ವಾದ್ದಂಡ್ಯಭಾವದರ್ಶನಾದಸ್ತು ತತ್ರ ವಿಶಿಷ್ಟಾಭಾವಃ, ನ ಚಾತ್ರ ಸಂಯೋಗಸತ್ತ್ವೇ ಸಂಯೋಗ್ಯಭಾವೋ ದೃಷ್ಟಃ, ತಥಾಚ ನ ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯಾಭಾವಃ, ಕಿಂತು ವಿಶೇಷಣಸ್ಯೈವೇತಿ-ನಿರಸ್ತಮ್ ; ಸಂಯೋಗಿಪ್ರತಿಯೋಗಿಕತ್ವೇನಾನುಭವಾತ್ । ಸಂವಿದೇವ ಹಿ ಭಗವತೀ ವಸ್ತೂಪಗಮೇ ಶರಣಮಿತಿ । ತಸ್ಮಾನ್ನಿಷೇಧಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾಪಿ ಅನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ ॥

‘ನಾಸದಾಸೀನ್ನೋ ಸದಾಸೀ' ದಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಯೋಽಪ್ಯನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಮ್ । ನ ಚ–ಅತ್ರ ಸದಸಚ್ಛಬ್ದೌ ಪಂಚಭೂತಪರೌ, ‘ನ ಸತ್ತನ್ನಾಸದುಚ್ಯತ' ಇತ್ಯಾದೌ ಭೂತೇ ಪ್ರಯೋಗಾತ್, ‘ಯದನ್ಯದ್ವಾಯೋರಂತರಿಕ್ಷಾಚ್ಚೈತತ್ಸದ್ವಾಯುರಂತರಿಕ್ಷಂ ಚೇತ್ಯಸದಿ’ತಿ ಶ್ರುತೇಶ್ಚೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್, ಪ್ರಸಿದ್ಧಪರತ್ವೇ ಸಂಭವತಿ ಅಪ್ರಸಿದ್ಧಪರತಾಯಾ ಅಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ , ನಹಿ ಭೂತೇ ಸದಸಚ್ಛಬ್ದೌ ಪ್ರಸಿದ್ಧೌ, ಕಿಂತು ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಾಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಯೋರೇವ । ನ ಚ ‘ನಾಸದಾಸೀದಿ’ತ್ಯತ್ರಾಪ್ರಸಿದ್ಧಪ್ರತಿಷೇಧಾಪತ್ತಿಃ; ‘ನೋ ಸದಾಸೀದಿ’ತ್ಯನೇನ ಸದ್ಭಿನ್ನತ್ವೇ ಉಕ್ತೇ ಅಸತ್ತ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಸಕ್ತೇಃ । ನ ಚ ತದಾನೀಮಿತ್ಯಸ್ಯ ವೈಯರ್ಥ್ಯಮ್; ‘ನಾಸೀದ್ರಜೋ ನೋ ವ್ಯೋಮೇ’ತಿ ರಜೋನಿಷೇಧಾದಾವೇವ ತದನ್ವಯಾತ್ । ನಹಿ ರಜಃಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ಸರ್ವದಾ ಅನಸ್ತಿತ್ವಮ್ । ನ ಚ ‘ನೋ ಸದಾಸೀದಿ’ತ್ಯನೇನೈವ ರಜಃಪ್ರಭೃತಿನಿಷೇಧೇ ಸಿದ್ಧೇ ಪೃಥಙ್ನಿಷೇಧಾನುಪಪತ್ತಿಃ; ‘ನೋ ಸದಾಸೀದಿ’ತ್ಯತ್ರ ಸಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಪರತ್ವೇನ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಸತೋ ರಜಃಪ್ರಭೃತೇರ್ನಿಷೇಧಸ್ಯ ತತಃ ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಭಾವಾತ್ , ’ಆನೀದವಾತಂಸ್ವಧಯಾ ತದೇಕಮಿ’ತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಅನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ ‘ತಮ ಆಸೀದಿ’ತಿ ವಾಕ್ಯಾತ್ ಅವಿದ್ಯಾಯಾ ಇವೇತಿ ಚೇತ್, ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾವಿರೋಧಾಯ ಸದೇಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸದಾಸೀನ್ನ ಸದಸದ್ವಿಲಕ್ಷಣಮಿತ್ಯರ್ಥಪರ್ಯವಸಾನಾತ್ ॥

ತಸ್ಮಾದನಿರ್ವಾಚ್ಯಖ್ಯಾತಿರೇವ । ಪ್ರಮಾಣಸಂಭವಾತ್, ನ ತ್ವಸದನ್ಯಥಾಖ್ಯಾತಿಃ ಪ್ರಮಾಣವಿರಹಾತ್ । ನ ಚಾಸದ್ಭಾನೇ ಅಸದೇವ ರಜತಮಭಾದಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಮಾನಮ್ ; ಅನಂತರೋಕ್ತಬಾಧಕೇನ ಸದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯವಿಷಯಕತ್ವಾತ್ ; ನ ಚೇದಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಪಿ, ತ್ವಯಾಪಿ ಹಿ ಅಸದಾತ್ಮನಃ ಸತಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಮಂಗೀಕ್ರಿಯತೇ । ನ ಚಾತ್ರ ಪೂರ್ವಕಾಲೀನಭಾನವಿಷಯೇ ರಜತೇ ಅಸತ್ತ್ವಮಿತಿ ಜ್ಞಾನಮ್ ಅಸದಾತ್ಮನಾ ಸದ್ವಿಷಯೀಕರೋತಿ । ನ ಚ ವಿಮತಮಸತ್ , ಸತ್ತ್ವಾನಧಿಕರಣತ್ವಾತ್ , ಶಶಶೃಂಗವತ್ , ವಿಮತಾ ಅಪ್ರಮಾ ಅಸದ್ವಿಷಯಿಣೀ, ಸತ್ತ್ವಾನಧಿಕರಣವಿಷಯಕತ್ವಾತ್ , ಸನ್ಮಾತ್ರಾವಿಷಯಕತ್ವೇ ಸತಿ ಸವಿಷಯಕತ್ವಾತ್ । ನೃಶೃಂಗಮಸದಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾಜನ್ಯಪರೋಕ್ಷವದಿತ್ಯನುಮಾನಂ ತತ್ರ ಮಾನಮ್ । ಪೂರ್ವೋಕ್ತಯುಕ್ತ್ಯಾ ತತ್ರ ಬಾಧಾತ್ , ಪ್ರಥಮಾನುಮಾನೇ ಶಬ್ದೈಕಸಮಧಿಗಮ್ಯತ್ವಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯತೃತೀಯಯೋಃ ಪರೋಕ್ಷತ್ವಸ್ಯೋಪಾಧಿತ್ವಾಚ್ಚ । ಕಿಂಚಾಸತ್ಖ್ಯಾತ್ಯಂಗೀಕಾರೇಣ ಬೌದ್ಧಮತಪ್ರವೇಶಾಪತ್ತಿಃ । ನ ಚ ಸದುಪರಾಗೋ ವಿಶೇಷಃ; ತಥಾಪ್ಯಸತ್ಖ್ಯಾತ್ಯಾಪತ್ತೇಃ ತದವಸ್ಥತ್ವಾತ್ । ನ ಚ–ತಾರ್ಕಿಕೈರಪಿ ಅಸತಃ ಸಂಸರ್ಗಸ್ಯ ಭಾನಾಂಗೀಕಾರೇಣ ತೇಷಾಮಪ್ಯೇವಮಾಪಾದ್ಯತೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ತಥಾಂಗೀಕಾರೇ ತೇಷಾಮಪಿ ತಥೈವ । ವಸ್ತುತಸ್ತು ತೇಷಾಮಪಿ ಸತ್ಸಂಸರ್ಗಭಾನ ಏವ ನಿರ್ಭರತಾ । ಶುಕ್ತಿರೂಪ್ಯಂ ತತ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಂ ಚೇತ್ಯತೋಽನ್ಯಸ್ಯ ರಜತಭ್ರಮೇ ಅವಿಷಯತ್ವಾತ್ , ತೇಷಾಂ ಚ ಸತ್ಯತ್ವಾತ್ , ನ ಚ ತರ್ಹಿ ಭ್ರಮತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಃ; ವ್ಯಧಿಕರಣಪ್ರಕಾರಕತ್ವೇನ ತತ್ತ್ವಾತ್ । ನ ಚ-ರಜತಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಸಂಸರ್ಗಸ್ಯ ಶುಕ್ತ್ಯನಿಷ್ಠತ್ವಾದಸತ್ಸಂಸರ್ಗಭಾನಂ ವಿನಾ ವ್ಯಧಿಕರಣಪ್ರಕಾರಕತ್ವಮೇವ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ತತ್ಕಿಮಾಯುಷ್ಮನ್ನಸತ್ಸಂಸರ್ಗಃ। ಶುಕ್ತಿನಿಷ್ಠಃ, ಯೇನ ತದ್ವಿಷಯತ್ವಂ ವ್ಯಧಿಕರಣಪ್ರಕಾರಕತ್ವಾಯ ಅಂಗೀಕುರುಷೇ । ತಸ್ಮಾತ್ ಭಾಸಮಾನವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಂ ನ ಪ್ರಕಾರತ್ವಂ, ಕಿಂತು ಜ್ಞಾನವಿಷಯಯೋಃ ಸ್ವರೂಪಸಂಬಂಧವಿಶೇಷಃ । ಸ ಚ ಸ್ವರೂಪಸಂಬಂಧಃ ಸನ್ ವಾ ಸಂಸರ್ಗೋ ಭಾಸತಾಮಸನ್ವಾ । ಉಭಯಥಾಪಿ ಸಮಾನ ಏವ । ನ ಚ ಶಶಶೃಂಗಮಸದಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೈರಸತ್ಯಪಿ ಪರೋಕ್ಷಪ್ರತೀತೇಸ್ತ್ವಯಾಂಗೀಕಾರೇಣ ತವಾಪ್ಯಸತ್ಖ್ಯಾತ್ಯಾಪತ್ತಿಃ; ತತ್ರ ಹಿ ನ ಪ್ರತೀತಿಃ, ಕಿಂತು ವಿಕಲ್ಪಮಾತ್ರಮಿತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನಾಸತ್ಖ್ಯಾತಿಃ ॥

ನಾಪ್ಯನ್ಯತ್ರ ಸ್ಥಿತಸ್ಯ ರೂಪ್ಯಸ್ಯ ಭಾನಾದನ್ಯಥಾಖ್ಯಾತಿಃ; ಅತ್ಯಂತಾಸತ ಇವಾನ್ಯತ್ರ ಸತೋಽಪ್ಯಪರೋಕ್ಷಪ್ರತೀತಿಪ್ರಯೋಜಕಸನ್ನಿಕರ್ಷಾನುಪಪತ್ತೇಸ್ತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಮೃತಿದೋಷಾಣಾಂ ಪ್ರತ್ಯಾಸತ್ತಿತ್ವಮ್ ; ರಜತಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಾತ್ರೇ ರಜತಸಂಯೋಗತ್ವೇನ ಕಾರಣತ್ವಾವಧಾರಣಾತ್ , ಸನ್ನಿಕರ್ಷಾಂತರಸತ್ತ್ವೇಽಪಿ ತದಭಾವೇ ರಜತಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೋತ್ಪತ್ತೇರ್ವಕ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಲೌಕಿಕಪ್ರಮಾರೂಪಪ್ರತ್ಯಕ್ಷ ಏವ ತಸ್ಯ ಕಾರಣತ್ವಮ್ ; ಅಸ್ಯ ವಿಭಾಗಸ್ಯ ಸ್ವಶಿಷ್ಯಾನೇ ವಾ ಪ್ರತ್ಯುಚಿತತ್ವಾತ್ , ಗೌರವಕರತ್ವಾತ್ , ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪಕಸಾಧಾರಣ್ಯಾಭಾವಾಚ್ಚ । ರಜತೇಂದ್ರಿಯಸನ್ನಿಕರ್ಷಜಸ್ಯ ರಜತೇ ರಜತತ್ವಪ್ರಕಾರಕಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಭ್ರಮತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ‘ಇಮೇ ರಂಗರಜತೇ’ ಇತಿ ಭ್ರಮೇ ವಿದ್ಯಮಾನೋಽಪಿ ರಜತಸನ್ನಿಕರ್ಷೋ ಜನಕೋ ನ ಭವತಿ, ಅನುಮಿತಾವಿವ ಕ್ವಚಿದ್ವಿದ್ಯಮಾನೋಽಪಿ ವಿಷಯಃ । ಅಥಾನುಮಿತೇರ್ವಿಷಯಜನ್ಯತ್ವೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾಪತ್ತಿಃ, ಅತೀತೇ ಅನಾಗತೇ ಚ ವಿಷಯೇ ಅನುಮಿತಿರ್ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಬಾಧಕಮ್ , ರಜತಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ರಜತಸನ್ನಿಕರ್ಷಜನ್ಯತ್ವೇ ಪ್ರಮಾತ್ವಾಪತ್ತಿಃ, ಅಸನ್ನಿಕರ್ಷೇ ಚ ತತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಬಾಧಕಂ ಪ್ರಕೃತೇಽಪಿ ತುಲ್ಯಮ್ । ಯದಿ ತು ದೋಷಮಹಿಮ್ನಾ ರಜತಸನ್ನಿಕರ್ಷಸ್ಯ ರಂಗಜ್ಞಾನಾಂಶೇ ಜನಕತ್ವಮ್ , ರಂಗಸನ್ನಿಕರ್ಷಸ್ಯ ಚ ರಜತಜ್ಞಾನಾಂಶೇ, ತದಾ ರಜತಜ್ಞಾನಾಂಶೇ ತತ್ಸನ್ನಿಕರ್ಷಾಜನ್ಯತ್ವಾತ್ ಪ್ರಮಾತ್ವಾಭಾವವತ್ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾಭಾವೋಽಪಿ ಸ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಇಮೇ ಇತ್ಯೇವೇಂದ್ರಿಯಜನ್ಯಮ್ । ‘ರಂಗರಜತೇ' ಇತಿ ತು ಸ್ಮೃತಿರೂಪಮವಿದ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಾತ್ಮಕಮನಿರ್ವಚನೀಯತ್ವಾದಿಯನ್ಯತ್ರ ವಿಸ್ತರಃ ॥

ತಚ್ಚಾನಿರ್ವಚನೀಯಮಜ್ಞಾನೋಪಾದಾನಕಮ್, ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೇನ ನಾಶ್ಯಂ ಚ । ನನು – ಏವಂ ‘ರೂಪ್ಯಮುತ್ಪನ್ನಂ ನಷ್ಟಂ ಚೇ’ತಿ ಧೀಪ್ರಸಂಗಃ, ತ್ರೈಕಾಲಿಕನಿಷೇಧಪ್ರತೀತಿಶ್ಚ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ – ಚೇನ್ನ, ಉತ್ಪಾದವಿನಾಶಪ್ರತೀತಿರಿಯಂ ಭ್ರಾಂತಿಸಮಯೇ ಆಪಾದ್ಯತೇ, ಬಾಧಸಮಯೇ ವಾ । ನಾದ್ಯಃ ; ಪೂರ್ವೋತ್ಪನ್ನಾವಿನಷ್ಟಶುಕ್ತ್ಯಭಿನ್ನತಯಾ ಗ್ರಹಸ್ಯೈವ ತತ್ರ ಪ್ರತಿಬಂಧಕತ್ವಾತ್, ವಿರೋಧಿಜ್ಞಾನಾನುದಯೇನ ರೂಪ್ಯಸ್ಯಾವಿನಾಶಾಚ್ಚ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ ; ಅತ್ಯಂತಾಭಾವಗ್ರಹಸ್ಯೈವ ಪ್ರತಿಯೋಗಿಗ್ರಹ ಇವ ತದುತ್ಪಾದವಿನಾಶಗ್ರಹೇಽಪಿ ಪ್ರತಿಬಂಧಕತ್ವಾತ್ । ನ ಹಿ ಕುತ್ರಾಪಿ ಕದಾಪಿ ಅತ್ಯಂತಾಭಾವಾಧಿಕರಣತ್ವೇನ ಪ್ರತೀತೇ ಉತ್ಪಾದವಿನಾಶಪ್ರತೀತಿರಸ್ತಿ । ನ ಚ - ತ್ರಯಾಣಾಂ ಸತ್ತ್ವೇ ಕಥಮತ್ಯಂತಾಭಾವಬುದ್ಧ್ಯಾ ವಿನಾಶಬುದ್ಧಿಪ್ರತಿಬಂಧಃ ? ವಿನಾಶಬುದ್ಧ್ಯೈವಾತ್ಯಂತಾಭಾವಬುದ್ಧಿಃ ಕಿಮಿತಿ ನ ಪ್ರತಿಬಧ್ಯತೇ ? ನಿಯಾಮಕಾಭಾವಾದಿತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಫಲಬಲೇನಾತ್ಯಂತಾಭಾವಧೀಸಾಮಗ್ರ್ಯಾ ಏವ ಬಲವತ್ತ್ವೇನ ತಸ್ಯೈವ ವಿನಿಗಮಕತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ತರ್ಹಿ ಉತ್ಪಾದಾದ್ಯಧಿಕರಣೇ ಅತ್ಯಂತಾಭಾವಃ ಕಥಮ್ ? ಪ್ರತೀತಿಮುಪಲಭಸ್ವ । ಯಥಾ ಅಪರೋಕ್ಷಪ್ರತೀತ್ಯಾದ್ಯನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಸಿದ್ಧೋತ್ಪಾದಾದಿಕಸ್ಯ ತ್ರೈಕಾಲಿಕನಿಷೇಧಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಂ ವಿಷಯೀಕ್ರಿಯತೇ । ಯದ್ವಾ – ನ ಸ್ವರೂಪೇಣ ತ್ರೈಕಾಲಿಕನಿಷೇದಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಮ್, ಕಿಂತು ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತ್ವಾಕಾರೇಣ । ನ ಚ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಸತ್ತ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರತಿಭಾಸಸಮಯೇ ಪ್ರತೀತತ್ವೇನ ನ ತ್ರೈಕಾಲಿಕನಿಷೇಧಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಂ ಸಂಭವತಿ ರಜತಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವೇನಾನುಭವವಿರೋಧಶ್ಚೇತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಪ್ರತೀತಿಕಾಲಪ್ರತೀತಂ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತ್ವಮಪಿ ಪ್ರಾತೀತಿಕಮೇವೇತಿ ನ ತತ್ ನಿಷಿಧ್ಯತೇ, ಕಿಂತ್ವನ್ಯತ್ರವೃತ್ತ್ಯೇವೇತಿ ತೇನಾಕಾರೇಣ ರಜತಸ್ಯೈವ ನಿಷೇಧ ಇತಿ ನ ತತ್ಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವೇಽನುಭವವಿರೋಧೋಽಪಿ । ನನು – ಯದ್ಯಪಿ ಪ್ರಸಕ್ತಿರ್ಜ್ಞಾನಮ್, ಸಾ ಚ ಸ್ಮೃತಿರೂಪಾ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತ್ವಸ್ಯಾಸ್ತ್ಯೇವ ; ತಥಾಪಿ ನಿಷೇಧ್ಯತಾಪ್ರಯೋಜಕಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತ್ವಾಕಾರೇಣ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಸ್ಯ ಪ್ರಸಕ್ತಿರ್ನಾಸ್ತೀತಿ – ಚೇನ್ನ ; ವ್ಯಧಿಕರಣಧರ್ಮಾವಚ್ಛಿನ್ನಪ್ರತಿಯೋಗಿಕೋ ಹ್ಯಯಮಭಾವಃ, ತತ್ಪ್ರತೀತೌ ಚ ನ ವಿಶಿಷ್ಟಪ್ರಸಕ್ತಿರುದ್ದೇಶ್ಯಾ ; ಪ್ರತ್ಯೇಕಪ್ರಸಕ್ತ್ಯೈವ ತತ್ಪ್ರತೀತ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ । ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪಕಾದಭಾವಪ್ರತೀತಿರಿಷ್ಟಾಪತ್ತ್ಯೈವ ಪರಿಹರಣೀಯಾ । ಯದ್ವಾ – ಲೌಕಿಕಪರಮಾರ್ಥರಜತಸ್ಯೈವ ತತ್ರ ತ್ರೈಕಾಲಿಕನಿಷೇಧಃ । ನ ಚ ತರ್ಹಿ ‘ನೇಹ ನಾನೇ’ತಿ ನಿಷೇಧಾಯಾಪಿ ತಾತ್ತ್ವಿಕಪ್ರಪಂಚಾಂತರೋರರೀಕಾರಾಪತ್ತಿಃ ; ನೇಹ ನಾನೇತಿ ನಿಷೇಧಸ್ಥಲೇ ಕಿಂಚನೇತಿ ಪದಸಂದಂಶಾತ್ ಪ್ರತೀಯಮಾನಸರ್ವನಿಷೇಧಸ್ಯಾವಶ್ಯಕತಯಾ ನಿಷೇಧ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರಪಂಚಾಂತರಕಲ್ಪನಾಯಾ ಗೌರವಕರತ್ವಾತ್ , ಪ್ರಕೃತೇ ತು ಸರ್ವತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯನುಲ್ಲೇಖಾತ್ ಆಪಣಸ್ಥರೂಪ್ಯನಿಷೇಧಸ್ಯ ಇದಮ್ಯಾವಶ್ಯಕತ್ವೇನಾಪ್ರತೀತನಿಷೇಧಕಲ್ಪನೈವ ಯುಕ್ತಾ । ನ ಚಾನ್ಯಥಾಖ್ಯಾತಿಭಿಯಾ ತಸ್ಯಾಪ್ರಸಕ್ತೌ ಕಥಂ ತನ್ನಿಷೇಧಃ ? ಅಪರೋಕ್ಷತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಸ್ಮೃತಿರೂಪತತ್ಪ್ರಸಕ್ತೇಃ ಸಂಭವಾತ್ । ಏತೇನ – ಅಧೀಸ್ಥಂ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತ್ವಮವಚ್ಛೇದಕಮ್, ಅನವಚ್ಛೇದಕಸ್ಯಾಭಾಸಸ್ಯ ಧೀಸ್ತು ನಿಷೇದಧೀಹೇತುರಿತಿ – ಪರಾಸ್ತಮ್ । ನ ಚ – ಆರೋಪಪೂರ್ವಿಕೈವ ನಿಷೇಧಧೀಃ, ತಸ್ಯಾನಾರೋಪಾತ್ ಕಥಂ ತದಭಾವಪ್ರತ್ಯಯ ಇತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಆರೋಪಸ್ಯ ಹೇತುತಾಯಾಂ ಮಾನಾಭಾವೇನ ಪ್ರತಿಯೋಗಿಸ್ಮರಣಾಧಿಕರಣಾನುಭವಾದಿನೈವ ತದುಪಪತ್ತೇಃ । ಅತ ಏವ ನ ಬುದ್ಧಿಪೂರ್ವಕತದಾರೋಪೋಽಪಿ । ಅನ್ಯಥಾಖ್ಯಾತೇಃ ಸಾಮಗ್ರ್ಯಭಾವೇನಾಸತ್ಖ್ಯಾತಿವತ್ ಪ್ರಾಗೇವ ನಿರಾಸಾದಾರೋಪಸ್ಯ ವಿಶೇಷಾದರ್ಶನಜನ್ಯತ್ವೇನ ಬುದ್ಧಿಪೂರ್ವಕತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ । ಕಿಂಚಾಭಾಸಪ್ರಸಕ್ತಿರೇವ ತತ್ಪ್ರಸಕ್ತಿಃ । ನನು – ಆಭಾಸ ಇತ್ಯಪ್ರಸಕ್ತೇ ರಜತತ್ವಾಕಾರೇಣಾಭಾಸಾನಾಭಾಸಯೋಃ ಪ್ರಸಕ್ತಿರ್ವಾಚ್ಯಾ, ಸಾ ಚಾನುಪಪನ್ನಾ ; ಉಭಯೋರೇಕಸಾಮಾನ್ಯಾಭಾವಾತ್ ಫಲಬಲೇನ ವ್ಯಾಪ್ತಿಗ್ರಹೇ ಸಾಮಾನ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಾಸತ್ತಿತ್ವೇಽಪಿ ಅನ್ಯತ್ರಾತಿಪ್ರಸಂಗೇನ ತದಭಾವಾಚ್ಚೇತಿ – ಚೇನ್ನ ; ಶುಕ್ತಿರೂಪ್ಯಸ್ಯಾಪಣರೂಪ್ಯೇಣ ಪ್ರಾತೀತಿಕಸ್ಯ ಸಾಮಾನ್ಯಸ್ಯಾಭಾವೇ ತದರ್ಥಿಪ್ರವೃತ್ತ್ಯನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ತದುಭಯಸಾಮಾನ್ಯಸ್ಯೈಕಸ್ಯಾವಶ್ಯಕತ್ವಾತ್ । ತೇನ ಸಾಮಾನ್ಯೇನ ಪ್ರತ್ಯಾಸತ್ತ್ಯಾ ಆಪಣರೂಪ್ಯೇ ಜ್ಞಾನಂ ನ ಬ್ರೂಮಃ, ಕಿಂತು ಪ್ರತಿಯೋಗಿತಾವಚ್ಛೇದಕಪ್ರಕಾರಕಂ ಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯವಿಷಯಕಮಪಿ ಅಭಾವಪ್ರತೀತ್ಯುಪಯುಕ್ತಂ ಸಂವೃತ್ತಮಿತಿ । ಅತೋ ನ ಸಾಮಾನ್ಯಪ್ರತ್ಯಾಸತ್ತಿನಿಬಂಧನಾತಿಪ್ರಸಂಗಾವಕಾಶಃ । ಯತ್ತು ವ್ಯಾಪ್ತಿಗ್ರಹೇ ಸಾಮಾನ್ಯಪ್ರತ್ಯಾಸತ್ತಿಮಂಗೀಕೃತ್ಯಾತಿಪ್ರಸಂಗೇನಾನ್ಯತ್ರ ತದನಂಗೀಕರಣಮ್, ತದಾಶೀವಿಷಮುಖೇ ಅಂಗುಲಿಂ ನಿವೇಶ್ಯ ವೃಶ್ಚಿಕಾದ್ಭಯನಾಟನಮ್ । ಪ್ರಮೇಯತ್ವೇನ ವ್ಯಾಪ್ತಿಂ ಪರಿಚ್ಛಿಂದನ್ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿಗ್ರಹ ಏವಾತಿಪ್ರಸಂಗಸ್ಯ ಪ್ರಾಚೀನೈರುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ಇದಂ ಚ ಯಥಾಶ್ರುತಪ್ರಾಚೀನಗ್ರಂಥಾನುಸಾರೇಣೋಕ್ತಮ್ । ಅನ್ಯೋನ್ಯಾಭಾವಮಾದಾಯ ತು ಲೌಕಿಕಪರಮಾರ್ಥರಜತಸ್ಯ ನಿಷೇಧ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ ನ ವಿಸ್ಮರ್ತವ್ಯಮ್ । ನ ಚ ಸೋಪಾದಾನತ್ವೇ ಸಕರ್ತೃಕತ್ವಾಪತ್ತಿಃ ; ಇಷ್ಟಾಪತ್ತೇಃ । ನನು – ಏವಮಪಿ ರೂಪ್ಯಸ್ಯ ಕಥಮಜ್ಞಾನಮುಪಾದಾನಮ್ ? ತದನುವಿದ್ಧತಯಾ ಅಪ್ರತೀತೇಃ, ಇದಮಂಶಾನುವಿದ್ಧತಯಾ ಪ್ರತೀತೇರಂಗುಲಿನಿರ್ದೇಶಾಚ್ಚೇಲಾಂಚಲಬಂಧನಾದಿತಶ್ಚೇದಮಂಶ ಏವ ಸತ್ಯವಿಕಾರಾವಿರೋಧೇನ ಮಿಥ್ಯಾವಿಕಾರಾತ್ಮನಾ ವಿವರ್ತತ ಇತ್ಯಂಗೀಕ್ರಿಯತಾಮಿತಿ – ಚೇನ್ನ ; ಶುಕ್ತ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತಾವದನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಂ ಕಾರಣತ್ವಮಾವಶ್ಯಕಮಿತಿ ಉಪಾದಾನಮಪಿ ತದೇವಾಸ್ತು । ತತ್ಕಲ್ಪನಾಯಾ ಏವಾಭ್ಯರ್ಹಿತತ್ವಾತ್, ಉಪಾದಾನಾಂತರಾಸಿದ್ಧೇಃ । ಕಿಂಚ ಶುಕ್ತಿಜ್ಞಾನಮಜ್ಞಾನಂ ನಾಶಯದ್ರೂಪ್ಯಮಪಿ ನಾಶಯತಿ । ತಚ್ಚ ತದುಪಾದಾನತ್ವಂ ವಿನಾ ನ ಘಟತೇ ; ನಿಮಿತ್ತನಾಶಸ್ಯ ಕಾರ್ಯನಾಶಂ ಪ್ರತ್ಯಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾತ್ , ಉಪಾದೇಯೇ ಉಪಾದಾನಾನುವೇಧನಿಯಮಾಭಾವಾತ್ , ‘ರೂಪಂ ಘಟಃ’, ‘ಕಪಾಲಂ ಘಟ’ ಇತ್ಯಪ್ರತೀತೇಃ , ಕಥಂಚಿದನುವೇಧಸ್ಯ ಜಡತ್ವಾದಿನಾತ್ರಾಪಿ ಸಂಭವಾತ್ । ಅಜ್ಞಾನಾವಚ್ಛೇದಕತಯಾ ಇದಮಂಶೇ ಇದಮಂಶಾನುವಿದ್ಧತಯಾ ಪ್ರತೀತಿರೇವ ತದನುವಿದ್ಧತಯಾ ಪ್ರತೀತಿಃ । ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರಭೇದಾಂಗುಲಿನಿರ್ದೇಶಾದಿಕಮಪ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ । ನ ಚ–ಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪ್ಯಜ್ಞಾನನಾಶಕತಯಾ ಶ್ವೈತ್ಯಾನುಮಿತ್ಯಾ ಅಜ್ಞಾನೇ ನಾಶಿತೇ ಪೀತಭ್ರಮಾನುದಯಃ ಸ್ಯಾತ್, ಉಪಾದಾನಾಭಾವಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ವಿಷಯಗತಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪರೋಕ್ಷವೃತ್ತ್ಯಾಽನಾಶಾತ್ । ನ ಚ–ಅಪರೋಕ್ಷವೃತ್ತೇರಜ್ಞಾನನಾಶಕತಾಯಾಮಪಿ ‘ಘಟೋಽಯಮಿ’ತಿ ಸಾಕ್ಷಾಕೃತೇ ಪಟೋಽಯಮಿತಿ ವಾಕ್ಯಾಭಾಸಾತ್ ಭ್ರಮಾನುತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಸಂಗಃ । ನ ಹ್ಯತ್ರ ವಹ್ನಿನಾ ಸಿಂಚತೀತ್ಯತ್ರೇವಾನ್ವಯವಿರೋಧ್ಯುಪಸ್ಥಿತಿರಸ್ತಿ, ಯೇನೇಷ್ಟಾಪತ್ತಿರವಕಾಶಮಾಸಾದಯೇದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಯದಾ ಹಿ ಘಟತ್ವಂ ಪಟತ್ವವಿರುದ್ಧತಯಾಽವಗತಂ, ತದಾ ಹಿ ತದ್ದರ್ಶನಂ ವಿರೋಧಿದರ್ಶನಮೇವೇತಿ ಕಥಂ ನೇಷ್ಟಾಪತ್ತ್ಯವಕಾಶಃ ? ಯದಾ ಘಟತ್ವಸ್ಯ ಪಟತ್ವವಿರುದ್ಧತಯಾ ನ ಜ್ಞಾನಂ, ತದಾ ಘಟತ್ವಜ್ಞಾನೇನ ತದಜ್ಞಾನನಾಶೇಽಪಿ ಪಟತ್ವವಿರುದ್ಧತಯಾ ಅಜ್ಞಾತವಿಶೇಷಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾತ್ತದುಪಾದಾನಕ ಏವ ಭ್ರಮ ಇತಿ ನ ಕಾಪ್ಯನುಪಪತ್ತಿಃ । ನ ಚ–ಸಾಕ್ಷಿವೇದ್ಯಾಜ್ಞಾನಸುಖಾದೌ ಜ್ಞಾನಾಭಾವತ್ವದುಃಖಾಭಾವತ್ವಾರೋಪೌ ನ ಸ್ಯಾತಾಮ್ , ಅಜ್ಞಾನರೂಪೋಪಾದಾನಾಭಾವಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ದುಃಖಾಭಾವಭಿನ್ನತ್ವೇನ ಜ್ಞಾನಾಭಾವಭಿನ್ನತ್ವೇನ ದುಃಖತ್ವವಿರುದ್ಧಧರ್ಮವತ್ತಯಾಽಜ್ಞಾನತ್ವವಿರುದ್ಧಧರ್ಮವತ್ತಯಾ ವಾ ಅಧಿಷ್ಠಾನಜ್ಞಾನಂ ಭ್ರಮನಿವರ್ತಕಮ್ । ತಚ್ಚ ವಿರೋಧಭೇದಾದಿ ನ ಸಾಕ್ಷಿಗಮ್ಯಮ್, ಕಿಂತ್ವನುಪಲಬ್ಧಿಗಮ್ಯಮ್ । ತಥಾಚ ತದಜ್ಞಾನಮೇವ ಭ್ರಮೋಪಾದಾನಮ್ । ನ ಚ ಪರೋಕ್ಷಾಧ್ಯಾಸೋ ನ ಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನೇನ ನಿವರ್ತೇತ, ತಸ್ಯಾಜ್ಞಾನಾನಿವರ್ತಕತ್ವಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಪರೋಕ್ಷಾಧ್ಯಾಸೇ ಹಿ ಪ್ರಮಾತೃಗತಾಜ್ಞಾನಮೇವೋಪಾದಾನಮ್ । ತಚ್ಚ ಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನೇನಾಪಿ ನಿವರ್ತತ ಇತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ನ ಚ-ರೂಪ್ಯಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾಽಧಿಷ್ಠಾನತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಂ ವಿನಾ ನಿವೃತ್ತಸ್ಯ ಪುಂಸೋಽಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತ್ಯಭಾವೇನ ರೂಪ್ಯತಜ್ಜ್ಞಾನಯೋರವಿದ್ಯಾಪರಿಣಾಮಯೋರನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ರೂಪ್ಯಧೀಸಾಮಗ್ರೀಸದ್ಭಾವೇನ ತದ್ಧೀರ್ದುರ್ವಾರೈವೇತಿ-ವಾಚ್ಯಮ್; ರೂಪ್ಯಂ ತದ್ಧೀಶ್ಚ ಉತ್ಪನ್ನೇ ತಾವದುದೀಚ್ಯಜ್ಞಾನೇನ ಉಪಾದಾನೇ ವಿಲೀಯತೇ । ಉಪಾದಾನಸ್ಯ ನಿವೃತ್ತಿಃ ಪರಂ ನ ಭವತಿ; ಅಧಿಷ್ಠಾನತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾಭಾವಾತ್ । ರೂಪ್ಯಬುದ್ಧ್ಯಂತರೋತ್ಪತ್ತಿಸ್ತು ಇದಮಾಕಾರಾಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿಸದ್ಭಾವೇನಾನುತ್ಪನ್ನಾಧಿಷ್ಠಾನತತ್ತ್ವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯ ಭವತ್ಯೇವ । ತದಭಾವೇ ತದ್ವಿಲಂಬಾದೇವ ವಿಲಂಬ ಇತಿ ನ ಕಾಪ್ಯನುಪಪತ್ತಿಃ । ತಥಾಚ ಸರ್ವಪ್ರತ್ಯಯಾನಾಂ ಸ್ವಗೋಚರಶೂರತ್ವಾತ್ ಪ್ರತೀತಿಕಾಲೇ ರಜತಸ್ಯ ವಿದ್ಯಮಾನತಾ ಸಿದ್ಧಾ। ನ ಚೈವಂ-ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಮಪಿ ಸಿಧ್ಯೇತ್ , ತಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಾತೀತಿಕತ್ವಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಅಪರೋಕ್ಷಪ್ರತೀತ್ಯಾ ತಾವತ್ ತ್ರಿಕಾಲಾಬಾಧ್ಯತ್ವರೂಪಂ ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಂ ವಿಷಯೀಕರ್ತುಂ ನ ಶಕ್ಯತ ಇತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ಪರೋಕ್ಷಪ್ರತೀತ್ಯಾ ವಿಷಯೀಕೃತಮಪಿ ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಂ ಪ್ರಾತೀತಿಕಮೇವ; ಕಾಲಾಂತರಬಾಧೇನ ಪುನರತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಸ್ಯ ಸಂಭವಾತ್ ॥

ತಸ್ಮಾದಧಿಷ್ಠಾನಾಂಶೇ ಅಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿಃ, ಅಧ್ಯಸ್ತಾಂಶೇ ಚಾವಿದ್ಯಾವೃತ್ತಿಃ । ತಸ್ಯಾಂ ಚ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಸ್ಯ ಭಾನಾತ್ ನಾಖ್ಯಾತಿಮತಪ್ರವೇಶಃ ॥ ನನು–ಏವಮಿದಮಸ್ಯಾಪ್ಯಧ್ಯಸ್ತತ್ವೇನ ಇದಮಿತಿ ದ್ವ್ಯಾತ್ಮಕಮ್ , ಇದಂ ರೂಪ್ಯಮಿತಿ ಚ ತ್ರ್ಯಾತ್ಮಕಮ್ , ಸ್ವಪ್ನೇ ಇದಂ ರೂಪ್ಯಮಿತಿ ಜ್ಞಾನಂ ಚತುರಾತ್ಮಕಂ ಚ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ; ಇದಂತ್ವಸ್ಯಾಧ್ಯಸ್ತತ್ವೇಽಪಿ ನೇದಮಿತಿ ದ್ವ್ಯಾತ್ಮಕಮ್ ; ಇದಂತ್ವಾದ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಾತ್ । ನ ಹಿ ವಯಂ ಸರ್ವತ್ರಾಧ್ಯಾಸೇ ದ್ವ್ಯಾತ್ಮಕತಾಂ ಬ್ರೂಮಃ, ಅಪಿ ತ್ವಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿಸವ್ಯಪೇಕ್ಷಾಧಿಷ್ಠಾನಪ್ರಕಾಶೇ । ಅತ ಏವ ನೇದಂ ರೂಪ್ಯಮಿತಿ ತ್ರ್ಯಾತ್ಮಕಮ್ , ಸ್ವಪ್ನೇ ತು ಚತುರಾತ್ಮಕತ್ವಶಂಕಾ ಸರ್ವಥಾಽನುಪಪನ್ನಾ; ಇದಂರೂಪ್ಯಯೋರಪ್ಯಧ್ಯಸನೀಯತ್ವಾತ್ , ಅವಿದ್ಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯರೂಪಾಧಿಷ್ಠಾನಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ರೂಪ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಚಾಕ್ಷುಷತ್ವೇ ‘ರೂಪ್ಯಂ ಪಶ್ಯಾಮೀ’ತಿ ಚಾಕ್ಷುಷತ್ವಾನುಭವವಿರೋಧಃ; ಚಾಕ್ಷುಷೇದಂ ವೃತ್ತ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಸ್ಥಾವಿದ್ಯಾಪರಿಣಾಮತ್ವೇನ ಚಾಕ್ಷುಷತ್ವೋಪಚಾರಾತ್, ಅನುಭವತ್ವಮಾತ್ರಾನುಭವ ಏವ ‘ಆತ್ಮಾನಂ ಪಶ್ಯಾಮೀ'ತ್ಯುಲ್ಲೇಖದರ್ಶನಾಚ್ಚ । ನನು - ರೂಪ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾವೃತ್ತಿತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಭಾಸಿಕತಯಾ ಪ್ರತಿಭಾಸಾವಶ್ಯಂಭಾವೇನಾಧ್ಯಸ್ತವಿಷಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಚಾಧ್ಯಸ್ತತ್ವನಿಯಮೇನಾವಿದ್ಯಾವೃತ್ತೇರಪಿ ಅವಿದ್ಯಾವೃತ್ತಿಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತಚೈತನ್ಯವೇದ್ಯತ್ವಮ್ , ಏವಂ ತಸ್ಯಾಪಿ ತಸ್ಯಾಪೀತ್ಯನವಸ್ಥಿತಿರಿತಿ ಚೇತ್, ಸತ್ಯಮೇತತ್ । ನ ಪುನರನವಸ್ಥಾ; ಅವಿದ್ಯಾವೃತ್ತಿಪ್ರತಿಭಾಸಕೇ ಚೈತನ್ಯೇ ಅವಿದ್ಯಾವೃತ್ತೇಃ ಸ್ವತ ಏವ ಉಪಾಧಿತ್ವೇನ ವೃತ್ತ್ಯಂತರಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ನನು–ಅಜ್ಞಾನಸ್ಯ ರೂಪ್ಯಾಕಾರಜ್ಞಾನಾತ್ಮನಾ ಪರಿಣಾಮೇ ರೂಪ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರತೀತೇರ್ಜ್ಞಾನಗತಾಕಾರೇಣೈವೋಪಪತ್ತಾವತೀತವಿಷಯಕಜ್ಞಾನನ್ಯಾಯೇನ ವೋಪಪತ್ತೌ ರೂಪ್ಯರೂಪಾವಿದ್ಯಾಪರಿಣಾಮಕಲ್ಪನಾ ನ ಯುಕ್ತೇತಿ–ಚೇನ್ನ; ಜ್ಞಾನಾಕಾರೇಣೈವ ಸವಿಷಯಕತ್ವೇ ಸಾಕಾರವಾದಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅತೀತವಿಷಯವದುಪಪಾದನೇಽಪಿ ಅಪರೋಕ್ಷತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇರುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ನ ಚ-ದೋಷಾಣಾಂ ಸ್ವಾಶ್ರಯ ಏವಾತಿಶಯಹೇತುತ್ವೇನ ಚಕ್ಷುರ್ಗತದೋಷಜನ್ಯೋ ಭ್ರಮಃ ಕಥಮಚಾಕ್ಷುಷಃ ಸ್ಯಾತ್ ? ಅನ್ಯಥಾ ತ್ವಚಾ ಗೃಹೀತೇ ಶಂಖೇ ಚಕ್ಷುಷಾ ಗೃಹೀತೇ ರೂಪ್ಯಸಾದೃಶ್ಯೇ ಚ ನಿಮೀಲಿತಚಕ್ಷುಷೋಽಪಿ ಪೀತಭ್ರಮರೂಪ್ಯಭ್ರಮಯೋರಾಪತ್ತೇರಿತಿ-ವಾಚ್ಯಮ್ ; ದೋಷಾಣಾಂ ಸ್ವಾಶ್ರಯ ಏವಾತಿಶಯಜನಕತ್ವಮಿತ್ಯಸ್ಯೈವಾಸಿದ್ಧೇಃ ನಿಯಾಮಕಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚೋಕ್ತಾತಿಪ್ರಸಂಗೋ ನಿಯಾಮಕಃ; ಸ್ವಸಂಬಂಧಿನಿ ಕಾರ್ಯಜನಕತ್ವಾಂಗೀಕಾರೇಣಾನತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಸಂಬಂಧಶ್ಚ ಸ್ವಾಶ್ರಯಜನ್ಯಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವರೂಪಃ । ಸ ಚ ನ ತದೇತಿ ಸಂಸ್ಕಾರವಿಷಯಗ್ರಾಹೀಂದ್ರಿಯಜನ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪರೋಕ್ಷಭ್ರಮಹೇತುತ್ವಾತ್ ತ್ವಚಾ ಗೃಹೀತೇ ತದಭಾವಾತ್ ಸಾದೃಶ್ಯಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಚಕ್ಷುರ್ನಿಮೀಲನಸ್ಥಲೇ ಇದಂವೃತ್ತಿಸದ್ಭಾವೇ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವೇನ ನಾತಿಪ್ರಸಂಗಾಪಾದನಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ತತ್ಸತ್ತ್ವೇ ಇಷ್ಟಾಪತ್ತಿರೇವ । ನನು–ಏವಂ ವೃತ್ತಿಭೇದೇ ಜ್ಞಾನೈಕ್ಯಾನುಭವವಿರೋಧಃ । ನ ಚ–ಅಧ್ಯಸ್ತೇನಾಭೇದೇನ ವಿಷಯಯೋರೇಕತಾಪನ್ನತ್ವಾತ್ ಜ್ಞಾನಯೋರೈಕ್ಯಮುಪಚರ್ಯತ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಏವಮೇಕತ್ವಪ್ರತಿಪಾದಕಪ್ರಯೋಗಸಮರ್ಥನೇಽಪಿ ಅನುಭವವಿರೋಧಸ್ಯಾಪರಿಹಾರಾದಿತಿ-ಚೇನ್ನ; ವಿಷಯಯೋರಭೇದಾಧ್ಯಾಸೇ ಜ್ಞಾನಯೋರಪ್ಯಭೇದಾಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಉಪಚಾರಶಬ್ದಾರ್ಥತ್ವೇನಾನುಭವವಿರೋಧಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚ ತರ್ಹಿ ಧಾರಾವಾಹಿಕಜ್ಞಾನೇಷ್ವೈಕ್ಯಾಧ್ಯಾಸಾಪತ್ತಿಃ ವಿಷಯೈಕ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯಾರೋಪನಿದಾನಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾದಿತಿ-ವಾಚ್ಯಮ್; ಆರೋಪಸ್ಯ ಕಾರಣಾನಾಪಾದ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ವಿಷಯೈಕ್ಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನೈಕ್ಯಾಧ್ಯಾಸನಿಮಿತ್ತತ್ವಂ ನ ದೃಷ್ಟಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಪೂರ್ವೋಕ್ತಯುಕ್ತ್ಯಾ ಜ್ಞಾನಭೇದೇ ಸಿದ್ಧೇ ಅಪೂರ್ವಕಲ್ಪನಾಯಾಮಪಿ ದೋಷಾಭಾವಾತ್ । ಯದ್ವಾ ಯಥೇದಮಂಶಾವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಗತಾವಿದ್ಯಾಪರಿಣಾಮತ್ವಾತ್ ರೂಪ್ಯಮಿದಂತ್ವೇನ ಭಾತಿ, ತಥೇದಮಾಕಾರಾಂತಃಕರಣವೃತ್ತ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಗತಾವಿದ್ಯಾಪರಿಣಾಮತ್ವೇನ ರೂಪ್ಯಜ್ಞಾನಮಿದಂಜ್ಞಾನತ್ವೇನ ಭಾತಿ । ನ ಚ ತರ್ಹಿ ಬಾಧಕಾದ್ವಿಷಯಯೋರಿವ ಜ್ಞಾನಯೋರಪಿ ಭೇದಧೀಪ್ರಸಂಗಃ; ವಿಷಯಭೇದಗ್ರಹಜ್ಞಾನಭೇದಗ್ರಹಯೋರ್ಭಿನ್ನಸಾಮಗ್ರೀಕತ್ವೇನಾಪಾದನಸ್ಯಾಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ಕೇಚಿತ್ತು–ಭ್ರಮಕಾಲೇ ವಿಷಯೈಕ್ಯಗ್ರಹನಿಯಮವತ್ ನ ಜ್ಞಾನೈಕ್ಯಗ್ರಹನಿಯಮಃ; ತಂ ವಿನಾಪಿ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾದ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ, ತಥಾಚ ಬಾಧಕಾಲೇ ನ ತದನೈಕ್ಯಗ್ರಹನಿಯಮೋಽಪೀತಿ-ಆಹುಃ । ನ ಚ ಇದಂ ವೃತ್ತೇರ್ಜ್ಞಾತೈಕಸತ್ತ್ವೇನ ತದವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಗತಾಜ್ಞಾನಮೇವ ನಾಸ್ತೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ವೃತ್ತೇಃ ಸಾಕ್ಷಿವೇದ್ಯತ್ವೇನ ಯದ್ಯಪಿ ತದ್ಗೋಚರಾಜ್ಞಾನಂ ನಾಸ್ತಿ; ತಥಾಪಿ ತದವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯೇ ಶುಕ್ತ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಗೋಚರಾಜ್ಞಾನಸತ್ತ್ವಾತ್ । ತಥಾಚ ಇದಂವೃತ್ತಿರಾಶ್ರಯಾವಚ್ಛೇದಿಕಾ ನ ತು ವಿಷಯಾವಚ್ಛೇದಿಕೇತಿ ವಸ್ತುಸ್ಥಿತಿಃ । ಅತ ಏವ-ಶುಕ್ತಿತತ್ತ್ವಂ ಜಾನತಃ ಇದಂವೃತ್ತಿತತ್ತ್ವಂ ಚಾಜಾನತೋ ರೂಪ್ಯನಿವೃತ್ತಾವಪಿ ತದಜ್ಞಾನಾನುವೃತ್ತಿಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್ ; ಶುಕ್ತಿತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವ ಉಭಯಪರಿಣಾಮಿತ್ವಾತ್ , ಇದಮಂಶಸ್ತದಾಕಾರವೃತ್ತಿಶ್ಚ ಏತದ್ದ್ವಯಮಾಶ್ರಯಮಾತ್ರಾವಚ್ಛೇದಕಮಿತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ನ ಚೈವಮಪಿ ಅಬಾಧಿತಜ್ಞಾನೈಕ್ಯಾನುಭವವಿರೋಧಃ; ಅಧ್ಯಸ್ತೇನ ಸಹೇಂದ್ರಿಯಸಂಪ್ರಯೋಗಸ್ಯೈವ ಬಾಧಕತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಸನ್ನಿಕರ್ಷಃ ಪ್ರಮಾಸಾಮಗ್ರೀ; ಕರಣಾನಾಂ ಪ್ರಾಪ್ಯಕಾರಿತ್ವಾನಿಯಮೇನ ಸನ್ನಿಕರ್ಷಸ್ಯಾಪಿ ಸಾಮಾನ್ಯಸಾಮಗ್ರೀತ್ವಾತ್ । ನಹಿ ದೃಷ್ಟಾ ಛಿದಾ ದಾರುವಿಯುಕ್ತಕುಠಾರೇಣೇತ್ಯನ್ಯತ್ರ ವಿಸ್ತರಃ । ಯತ್ತು ಶುಕ್ತಿರೇವ ವಿವರ್ತಾಧಿಷ್ಠಾನಮಸ್ತು, ನ ಚೈತನ್ಯಮಿತಿ, ತನ್ನ ಅಧಿಷ್ಠಾನಸ್ಯ ಭ್ರಮಜನಕಾಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವೇನ ತದಕಲ್ಪಿತತಯಾ ಸತ್ಯತ್ವನಿಯಮಾತ್, ಶುಕ್ತೇಶ್ಚ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾತ್ । ಯದ್ವಾ—ಅವಿದ್ಯಾವೃತ್ತೇರ್ನ ಜ್ಞಾನತ್ವಮ್ , ಅತಃ ಜ್ಞಾನೈಕ್ಯಧೀಃ; ಜ್ಞಾನತ್ವಸ್ಯಾಜ್ಞಾನನಿವರ್ತಕಮಾತ್ರವೃತ್ತಿತ್ವಾತ್ । ನ ಚ–ಏವಂ ಧಾರಾವಾಹನಸ್ಥಲೇ ದ್ವಿತೀಯಾದಿಜ್ಞಾನೇ ಜ್ಞಾನತ್ವಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ತಸ್ಯಾಪಿ ತತ್ತತ್ಕಾಲವಿಶಿಷ್ಟಗ್ರಾಹಕತ್ವೇನಾಗೃಹೀತಗ್ರಾಹಕತಯಾಽಜ್ಞಾನನಿವರ್ತಕತ್ವಾತ್ । ವಸ್ತುತಸ್ತು–ಯಾವಂತಿ ಜ್ಞಾನಾನಿ ತಾವಂತ್ಯಜ್ಞಾನಾನೀತಿ ವ್ಯವಹಿತಜ್ಞಾನೇನೇವಾವ್ಯವಹಿತಜ್ಞಾನೇನಾಪಿ ಅಜ್ಞಾನನಿವರ್ತನಾದಿತಿ ನ ಕಾಪ್ಯನುಪಪತ್ತಿಃ । ಪರೋಕ್ಷಸ್ಥಲೇಽಪಿ ಪ್ರಮಾತೃಗತಾಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತಿರಸ್ತ್ಯೇವೇತಿ ತತ್ರ ಜಾನಾಮೀತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಃ । ತೇನ ಸಹಾಭೇದಗ್ರಹಾತ್ ಪರೋಕ್ಷಭ್ರಮೇಽಪಿ ಜಾನಾಮೀತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಃ । ನ ಚ ವಿವರಣೇ ಅಂತಃಕರಣಪರಿಣಾಮೇ ಜ್ಞಾನತ್ವೋಪಚಾರಾತ್ ಇದಂವೃತ್ತೇರಪಿ ಜ್ಞಾನತ್ವೋಕ್ತೌ ವಿವರಣವಿರೋಧಃ; ತಸ್ಯ ಪ್ರಕಾಶತ್ವನಿಬಂಧನಜ್ಞಾನಪದಪ್ರಯೋಗವಿಷಯತ್ವಮಿತ್ಯೇತತ್ಪರತ್ವಾತ್ , ನ ತ್ವಜ್ಞಾನನಿವರ್ತಕತ್ವನಿಬಂಧನಜ್ಞಾನಪದಪ್ರಯೋಗೋಽಪ್ಯೌಪಚಾರಿಕ ಇತಿ ತಸ್ಯಾರ್ಥಃ । ತಥಾ ಚಾವಿದ್ಯಾವೃತ್ತೌ ಯತ್ರ ಜ್ಞಾನಪದಪ್ರಯೋಗಃ, ತತ್ರೌಪಚಾರಿಕ ಏವ । ನ ಚ–ಅವಿದ್ಯಾವೃತ್ತೇರಜ್ಞಾನತ್ವೇ ಜ್ಞಾನಸ್ಯೌತ್ಸರ್ಗಿಕಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತಿ ವಿರುಧ್ಯೇತ, ನಿರಪವಾದನಿಯಮಸ್ಯೈವ ಸಂಭವಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಇಚ್ಛಾಜನಕವೃತ್ತಿಮಾತ್ರಸ್ಯ ಜ್ಞಾನತ್ವಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಉತ್ಸರ್ಗತ್ವೋಕ್ತೇಃ । ಯದ್ವಾ-ವೃತ್ತಿಭೇದೇಽಪಿ ಇದಂರೂಪ್ಯಯೋರಿದಮಂಶಾವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಪ್ರಕಾಶ್ಯತ್ವೇನ ಫಲೈಕ್ಯಾತ್ ಜ್ಞಾನೈಕ್ಯಧೀಃ । ನ ಚ–ಪರೋಕ್ಷಭ್ರಮೇ ಅಪರೋಕ್ಷೈಕರಸಚೈತನ್ಯರೂಪಫಲೈಕ್ಯಾಭಾವಾತ್ ಕಥಂ ತನ್ನಿಬಂಧನಜ್ಞಾನೈಕ್ಯಾನುಭವ ಇತಿ–ವಾಚ್ಯಮ್ । ತತ್ರ ಫಲೈಕ್ಯಮಪ್ಯುಪಚರ್ಯ ಜ್ಞಾನೈಕ್ಯೋಪಚಾರ ಇತ್ಯೇವ ವಿಶೇಷಾತ್ । ನನುತ್ವನ್ಮತೇ ಯಥಾಕ್ರಮಮಿದಂರೂಪ್ಯಾಕಾರಾಂತಃಕರಣವೃತ್ತ್ಯವಿದ್ಯಾವೃತ್ತಿಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತಾಭ್ಯಾಂ ವಾ, ತದಭಿವ್ಯಕ್ತಾಭ್ಯಾಂ ವಾ, ಇಮಂಶಾವಚ್ಛಿನ್ನತದನವಚ್ಛಿನ್ನಾಭ್ಯಾಸಿದಮಂಶರೂಪ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನಚೈತನ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ವಾ, ವೇದ್ಯತ್ವೇನಾವಚ್ಛಿನ್ನಫಲಸ್ಯ ಭೇದಾತ್ ಕಥಂ ಫಲೈಕ್ಯಮ್ ? ಅನವಚ್ಛಿನ್ನಫಲೀಭೂತಚಿನ್ಮಾತ್ರಾಭೇದಸ್ಯ ಸರ್ವತ್ರ ಸಮಾನತ್ವಾತ್ । ನ ಹೀದಮಂಶೇಽಪಿ ತದವಚ್ಛಿನ್ನಮೇವ ಚೈತನ್ಯಮುಪಾದಾನಮ್ ; ಆತ್ಮಾಶ್ರಯಾತ್ । ನ ವಾ ರೂಪ್ಯೇ ಇದಮಂಶಾನವಚ್ಛಿನ್ನಮುಪಾದಾನಮ್ ; 'ಇದಂ ರೂಪ್ಯ’ಮಿತಿ ಪ್ರತೀತ್ಯನುಪಪತ್ತೇರಿತಿ ಚೇನ್ನ; ಅವಿದ್ಯಾವೃತ್ತಿಸ್ತಾವನ್ನಾಜ್ಞಾನನಾಶಿಕಾ ಕಿಂತ್ವಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿರಿದಮಾಕಾರಾ । ತಥಾಚ ತದಭಿವ್ಯಕ್ತಚೈತನ್ಯಮೇವ ರೂಪ್ಯಮಭಿವ್ಯನಕ್ತೀತಿ ಫಲೈಕ್ಯಸಂಭವಾತ್ । ನ ಹ್ಯವಚ್ಛೇದಕಭೇದೇನ ಫಲಭೇದಃ, ಕಿಂತು ವ್ಯಂಜಕಭೇದೇನ । ತಥಾಚ ಪರಮಾರ್ಥಸಚ್ಚೈತನ್ಯಮಧಿಷ್ಠಾನಮಧ್ಯಸ್ತಜ್ಞಾನಸ್ಯ । ತಚ್ಚ ದ್ವಿವಿಧಂ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಸತ್ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಸಚ್ಚೇತಿ । ತದುಕ್ತಂ - ‘ಪ್ರಾಗ್ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಸತ್ವವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ನಾಗಮಬಾಧಕಮಿ'ತಿ । ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ತ್ವಮಾದಾಯ ತ್ರಿವಿಧಂ ಸತ್ತ್ವಮ್ ॥

ನನು–ಏವಂ ಸತ್ತ್ವವೈವಿಧ್ಯವಿಭಾಗೋ ನೋಪಪದ್ಯತೇ, ಪ್ರತಿಭಾಸಿಕಾದಪ್ಯಪಕೃಷ್ಟಸ್ಯ ಸ್ವಾಪ್ನರೂಪ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಾದಪ್ಯುತ್ಕೃಷ್ಟಾಯಾ ಅವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತೇಃ ಸದ್ಭಾವಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ; ಸ್ವಾಪ್ನೇ ಪ್ರತಿಭಾಸಿಕನಿಕೃಷ್ಟತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ-ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕತ್ವಂ ಹಿ ಪ್ರತಿಭಾಸಮಾತ್ರಸತ್ತ್ವಮ್ , ತಚ್ಚ ಸ್ವಪ್ನಜಾಗರಯೋಃ ಸಮಾನಮ್ । ನನು-ಜಾಗರೇ ಅಧಿಷ್ಠಾನತಾವಚ್ಛೇದಕೇದಮಂಶಸ್ಯಾಧಿಕಸತ್ತಾಕತ್ವಂ, ಸ್ವಪ್ನಕಾಲೇ ತಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರತಿಭಾಸಿಕತ್ವಮಿತ್ಯೇವ ನಿಕೃಷ್ಟತ್ವಮಿತಿ–ಚೇನ್ನ; ಸ್ವಪ್ನೇ ಹಿ ಇದಮೋ ನಾಧಿಷ್ಠಾನಾವಚ್ಛೇದಕತ್ವಮ್ ; ತುಲ್ಯವದಾರೋಪ್ಯತ್ವಾತ್ । ತತ್ರಾಧಿಷ್ಠಾನಮವಿದ್ಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಮೇವ ಚೈತನ್ಯಮಿತಿ ವಕ್ಷ್ಯತೇ । ಅವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತೇಃ ಪಂಚಮಪ್ರಕಾರತಾಪಕ್ಷೇ ಸಂಸಾರಕಾಲೀನಸತ್ತ್ವಸ್ಯೈವಾಯಂ ವಿಭಾಗ ಇತಿ ನ ನ್ಯೂನತಾ । ಯದ್ವಾ-ಅವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತೇಃ ಸತ್ತ್ವಾಭಾವೇನ ಸತ್ತ್ವವಿಭಾಗೇ ನ ತದಸಂಗ್ರಹನಿಬಂಧನೋ ದೋಷಃ । ವಸ್ತುತಸ್ತು–ಅವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿಃ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಾ ಅನಿರ್ವಚನೀಯಾ ವೇತಿ ನ ವಿಭಾಗನ್ಯೂನತಾ । ನ ಚ ವಿಭಾಗಸ್ಯ ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವೇ ಅಪಸಿದ್ಧಾಂತಃ, ಅತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವೇ ತ್ರಿವಿಧತ್ವಂ ಗತಮೇವೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಬ್ರಹ್ಮಾತಿರಿಕ್ತಮತಾತ್ತ್ವಿಕಮಿತಿ ವದತೋ ವಿಭಾಗಾತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಸ್ಯೇಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ತರ್ಹಿ ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ರೈವಿಧ್ಯಹಾನಿಃ; ಕೋ ಹಿ ತ್ರೈವಿಧ್ಯಸ್ಯ ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಂ ಬ್ರವೀತಿ ? ಕಿಂತು ವ್ಯಾವಹಾರಿಕತ್ವಮೇವ । ನ ಚ–ತಾತ್ತ್ವಿಕಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽತಾತ್ತ್ವಿಕಾಚ್ಛುಕ್ತಿರೂಪ್ಯಾತ್ ಬಾಧಾಧಿಗಮ್ಯಸ್ಯ ವಿಭಾಗಸ್ಯ ಕಥಮತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಮಿತಿ–ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಬಾಧಬೋಧ್ಯತ್ವಂ ನ ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವೇ ಪ್ರಯೋಜಕಮ್ , ಕಿಂತ್ವಬಾಧ್ಯತ್ವಮ್ । ತಚ್ಚ ನ ಬ್ರಹ್ಮಾತಿರಿಕ್ತವೃತ್ತಿ; ನೇಹನಾನೇತ್ಯಾದಿನಾ ಬಾಧಾತ್ । ನ ಚ ತ್ರಿವಿಧಸತ್ತ್ವಾಂಗೀಕಾರೇ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಸದಿತಿ ಸ್ವಮತವಿರೋಧಃ। ತಸ್ಯ ಪರಮಾರ್ಥಸದ್ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತ್ಯೇತತ್ಪರತ್ವಾತ್ । ಏತೇನ–ವಿಶ್ವಮಿಥ್ಯಾತ್ವಬ್ರಹ್ಮನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಾದಾವಪ್ಯೇವಂ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ದೂಷಣಮಿತಿ–ಅಪಾಸ್ತಮ್ । ನನು–ಅತ್ರ ಪರಮಾರ್ಥಸದೇವ ಸದಿತರದ್ವಯಂ ಸದ್ವಿಲಕ್ಷಣಮೇವ ಸತ್ತ್ವೇನ ಭಾತಿ, ಬಾಧವಿಲಂಬಾವಿಲಂಬಾಭ್ಯಾಂ ತದ್ಭೇದ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತಮ್, ಉತ ವಾ ಸತ್ತ್ವಸ್ಯೈವಾವಾಂತರಭೇದ ಇತಿ । ನಾದ್ಯಃ; ತ್ವನ್ಮತೇ ರೂಪ್ಯಾಭಾವೇ ರೂಪ್ಯಧೀರಿವ ಸತ್ತ್ವಾಭಾವೇ ಸತ್ತ್ವಬುದ್ಧೇರಯೋಗಾತ್ । ಕದಾಚಿದಪಿ ಸತ್ತ್ವಾಭಾವೇ ತುಚ್ಛವದುತ್ಪತ್ತ್ಯಾದ್ಯಯೋಗಾತ್, ವ್ಯಾವಹಾರಿಕೇ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಾರ್ಥಗತವಿಶೇಷಾಭಾವೇನ ತತ್ರಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾದೇಃ ಶ್ರುತೀನಾಂ ತದ್ವಿಷಯತ್ವೇನ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯ ಚಾಯುಕ್ತ್ಯಾಪಾತಾತ್ । ಪ್ರತ್ಯುತ ನಭೋನೈಲ್ಯಭ್ರಮಹೇತೋರಿವ ಅರ್ಥಭ್ರಾಂತಿಹೇತುತ್ವೇನಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯನಿಶ್ಚಯ ಏವ ಸ್ಯಾತ್। ನಾನ್ಯಃ; ಆರೋಪಿತಾನಾರೋಪಿತಸಾಧಾರಣಸಾಮಾನ್ಯಧರ್ಮಾಭಾವಾತ್, ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಸ್ಯಾನಾರೋಪಿತವಿಶೇಷತ್ವೇ ಇಷ್ಟಾಪತ್ತೇಶ್ಚೇತಿ–ಚೇನ್ನ; ದ್ವಿತೀಯಪಕ್ಷಸ್ಯೈವ ಕ್ಷೋದಕ್ಷಮತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಹಿಅಬಾಧ್ಯತ್ವರೂಪಮಾರೋಪಿತಾನಾರೋಪಿತಯೋಃ ಸಾಮಾನ್ಯಮ್ । ಅನ್ಯದಾ ಬಾಧ್ಯೇಽಪಿ ಸ್ವಕಾಲಾಬಾಧ್ಯತ್ವಮಾತ್ರೇಣಾರೋಪಿತೇಽಪಿ ತಸ್ಯ ಸಂಭವಾತ್, ಆರೋಪಿತಾನಾರೋಪಿತಯೋರೇಕಸಾಮಾನ್ಯಾಭಾವೇ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾದ್ಯನುಪಪತ್ತೇರುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ಅತ ಏವೋಕ್ತಮ್ 'ಆಕಾಶಾದೌ ಸತ್ಯತಾ ತಾವದೇಕಾ ಪ್ರತ್ಯಙ್ಮಾತ್ರೇ ಸತ್ಯತಾ ಕಾಚಿದನ್ಯಾ । ತತ್ಸಂಪರ್ಕಾತ್ ಸತ್ಯತಾ ತತ್ರ ಚಾನ್ಯಾ ವ್ಯುತ್ಪನ್ನೋಽಯಂ ಸತ್ಯಶಬ್ದಸ್ತು ತತ್ರ ॥ ಇತಿ । ಯಥಾ ಪ್ರತಿಭಾಸಿಕರಜತೇ ಜ್ಞಾತೈಕಸದೇಕಂ ರಜತತ್ವಮ್ । ಲೌಕಿಕಪರಮಾರ್ಥರಜತೇ ಚಾಜ್ಞಾತಸದಪರಂ ರಜತತ್ವಮ್, ತದುಭಯಾನುಗತಂ ಚಾರೋಪಿತಾನಾರೋಪಿತಸಾಧಾರಣಂ ರಜತತ್ವಂ ರಜತಶಬ್ದಾಲಂಬನಮ್ , ಏವಮಾಕಾಶಾದಾವಾರೋಪಿತೈಕಾ ಸತ್ಯತಾ, ಚಿದಾತ್ಮನಿ ಚಾನಾರೋಪಿತಾಽಪರಾ, ತದುಭಯಸಾಧಾರಣೀ ಚಾನ್ಯಾ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕೀ ಸತ್ಯತಾ, ಸತ್ಯಶಬ್ದಾಲಂಬನಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಸದ್ವಿಶೇಷತ್ವೇಽಪಿ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಸ್ಯ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ನಾನಾರೋಪಿತವಿಶೇಷತ್ವಮ್ , ಯೇನೇಷ್ಟಾಪತ್ತಿರವಕಾಶಮಾಸಾದಯೇತ್ ; ಸತ್ತ್ವಸ್ಯಾನಾರೋಪಿತತ್ವಾತ್ಮಕತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಸತ್ತ್ವಾಂಗೀಕಾರಾದೇವ ನೋತ್ಪತ್ಯಾದಿವಿರೋಧೋಽಪಿ । ನ ಚ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಬಾಧ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರಪಂಚೇಽಪಿ ನಾಸ್ತಿ; ತುಚ್ಛತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್, ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತ್ವಾಕಾರೇಣ ಬಾಧ್ಯತ್ವಂ ನಿರ್ಧರ್ಮಕತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪ್ಯಸ್ತೀತಿ ಕಥಂ ಕದಾಚಿದ್ಬಾಧ್ಯತ್ವಮಾದಾಯ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕತ್ವಾದಿಸ್ಥಿತಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಮಿಥ್ಯಾತ್ವರೂಪಸಾಧ್ಯನಿರುಕ್ತಾವೇವಾಸ್ಯ ದತ್ತೋತ್ತರತ್ವಾತ್ । ಯತ್ತು—ಸಪ್ರಕಾರಕಸ್ಯೈವ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ–ಪ್ರಪಂಚಬಾಧಕತ್ವಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ ; ನಿಷ್ಪ್ರಕಾರಕತ್ವೇ ಬಾಧಕತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ತಥಾಚ ಸ ಪ್ರಕಾರಸ್ತಾತ್ತ್ವಿಕ ಏವ ಸ್ಯಾತ್ ಇತಿ, ತನ್ನ; ಸ್ವರೂಪೋಪಲಕ್ಷಣೋಪಲಕ್ಷಿತಸ್ವರೂಪವಿಷಯಕವ್ಯಾವೃತ್ತಾಕಾರಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವ ನಿಷ್ಪ್ರಕಾರಕತ್ವೇಽಪಿ ಬಾಧಕತ್ವಮಿತ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಾಗೇವೋಕ್ತತ್ವಾತ್ । ಸ್ವರೂಪೋಪಲಕ್ಷಣನಿಬಂಧನವ್ಯಾವೃತ್ತಾಕಾರತ್ವೇಽಪಿ ಯಥಾ ನಾಖಂಡಾರ್ಥತ್ವಕ್ಷತಿಃ; ತದಪ್ಯುಕ್ತಮಧಸ್ತಾತ್ । ನನು–ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಯೋರ್ಬಾಧ್ಯತ್ವಾವಿಶೇಷೇ ಕಿಂನಿಬಂಧನೋ ಭೇದಃ, ನ ತಾವನ್ಮಾಯಿಕತ್ವಾವಿದ್ಯಕತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಭೇದಃ; ಮಾಯಾವಿದ್ಯಯೋರಭೇದಾತ್ , ಅರ್ಥಗತವಿಶೇಷಾಭಾವೇ ತದಯೋಗಾಚ್ಚ । ನಾಪ್ಯರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರಿತ್ವಾಕಾರಿತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ವಿಶೇಷಃ; ಸ್ವಾಪ್ನಘಟಾದೌ ಸ್ವಾಪ್ನಜಲಾಹರಣಾದ್ಯರ್ಥಕ್ರಿಯಾದರ್ಶನಾತ್ । ನ ಚಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾಯಾಂ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕತ್ವಂ ವಿಶೇಷಣಮ್; ಅನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಾತ್, ಸ್ವಾಪ್ನಾಂಗನಾಲಿಜನಾದೌ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕೇ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಸುಖಜನಕೇ ಅತಿವ್ಯಾಪ್ತೇಶ್ಚ । ನಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಬಾಧ್ಯತ್ವತದ್ಭಿನ್ನಜ್ಞಾನಬಾಧ್ಯತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ವಿಶೇಷಃ; ತ್ವನ್ಮತೇ ರೂಪ್ಯಾದೇರಪಿ ಶುಕ್ತ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಬ್ರಹ್ಮಧೀಬಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ , ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಧ್ಯಸ್ತಸ್ಯ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಾದೇರಪಿ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಧೀಬಾಧ್ಯತ್ವೇನಾತಿಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಚ । ನಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಮಾಬಾಧ್ಯತ್ವತದನ್ಯಪ್ರಮಾಬಾಧ್ಯತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ವಿಶೇಷಃ; ತ್ವನ್ಮತೇ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವ ಪ್ರಮಾತ್ವಾತ್ । ನಾಪಿ ಪ್ರಮಾಬಾಧ್ಯತ್ವಭ್ರಾಂತಿಬಾಧ್ಯತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ವಿಶೇಷಃ; ಭ್ರಾಂತಿಬಾಧ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ಸತ್ತ್ವಾತ್ । ನಾಪಿ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕವಿಷಯಧೀಬಾಧ್ಯತ್ವವ್ಯಾವಹಾರಿಕವಿಷಯಧೀಬಾಧ್ಯತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ವಿಶೇಷಃ; ಅನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಾತ್ । ನಾಪ್ಯನ್ಯೋನ್ಯೇತರತ್ವಾಭ್ಯಾಮ್ ; ಭೇದಕಾಭಾವೇ ಇತರತ್ವಸ್ಯೈವಾಯೋಗಾತ್; ಅನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಾಚ್ಚೇತಿ ಚೇನ್ನ; ಸಪ್ರಕಾರಕನಿಷ್ಪ್ರಕಾರಕಜ್ಞಾನಬಾಧ್ಯತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಶುದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಧೀಬಾಧ್ಯತ್ವತದನ್ಯಧೀಬಾಧ್ಯತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ವಾ ಮಹಾವಾಕ್ಯಜನ್ಯಧೀಬಾಧ್ಯತ್ವತನ್ಯಧೀಬಾಧ್ಯತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ವಾ ಸ್ವಬಾಧಕಧೀಬಾಧ್ಯತ್ವತನ್ಯಧೀಬಾಧ್ಯತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ವಾ ಭೇದಸಂಭವಾತ್ । ಶುದ್ಧಶಬ್ದೇನ ನಿರ್ಧರ್ಮಕಾಧಿಷ್ಠಾನಮಾತ್ರಮೇವಾತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ । ನ ಚ–ನಿರ್ಧರ್ಮಕಂ ಯದ್ ವಸ್ತುಗತ್ಯಾ ತಜ್ಜ್ಞಾನಂ ಭ್ರಮಕಾಲೇಽಪಿ, ನಿರ್ಧರ್ಮಕತ್ವವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ತದುಪಲಕ್ಷಿತಸ್ಯ ವಾ ಜ್ಞಾನಂ ಚೇದ್ವಿವಕ್ಷಿತಂ, ತದಾ ಅಖಂಡಾರ್ಥತಾಹಾನಿಃ; ಪ್ರಕಾರೀಭೂತನಿರ್ಧರ್ಮಕತ್ವದ್ವಿತೀಯಾಭಾವಾದೇಸ್ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಾಪತ್ತಿಶ್ಚೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ನಿರ್ಧರ್ಮಕಂ ಯದ್ ವಸ್ತುಗತ್ಯಾ ತನ್ಮಾತ್ರಗೋಚರಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ , ತಸ್ಯ ಚ ಭ್ರಮಕಾಲೇಽಭಾವಾತ್ । ನಿರ್ಧರ್ಮಕತ್ವಾದೇಸ್ತದ್ಬುದ್ಧಾವುಪಾಯತ್ವಮಾತ್ರಮ್, ನ ತು ತದ್ಬುದ್ಧೌ ವಿಷಯತ್ವಮ್ । ಅತೋ ನಾಖಂಡಾರ್ಥತಾಹಾನಿಪ್ರಕಾರತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಾಪತ್ತೀ । ನಿಷ್ಪ್ರಕಾರಕತ್ವೇಽಪಿ ಸಂಶಯಾದಿನಿವರ್ತಕತ್ವಮುಪಪಾದಿತಮೇವ । ತಸ್ಮಾದಜ್ಞಾನೋಪಾದಾನಕಂ ಜಗನ್ಮಿಥ್ಯೇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ಉಪಾಧಿಬಾಧಪ್ರತಿಪಕ್ಷಶೂನ್ಯಂ ನಿಪಕ್ಷಬಾಧಾಗಮಸವ್ಯಪೇಕ್ಷಮ್ । ದೃಶ್ಯತ್ವಮವ್ಯಾಹತಮಂಬರಾದಿಮಿಥ್ಯಾತ್ವಸಿದ್ಧೌ ಸುದೃಢಂ ಹಿ ಮಾನಮ್ ॥ ತದೇವಂ ದೃಶ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾತ್ತದತಿರಿಕ್ತಬ್ರಹ್ಮರೂಪಾಖಂಡಾರ್ಥನಿಷ್ಠವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಂ ಪರತತ್ತ್ವಾವೇದಕಮ್ ।। ಸಖಂಡಾರ್ಥವಿಷಯಕಂ ಸರ್ವಮತತ್ತ್ವಾವೇದಕಮೇವೇತಿ । ಯದ್ಯಪೀದಂ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾವ್ಯವಹಿತಭ್ರಮವಿಷಯೇ ಪ್ರತಿಭಾಸಿಕೇ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಲಕ್ಷಣಮತಿವ್ಯಾಪ್ತಮ್ । ಪ್ರತಿಭಾಸಿಕಲಕ್ಷಣಂ, ಚಾವ್ಯಾಪ್ತಮ್ , ತಥಾಪಿ ಕರಣಸಂಸರ್ಗಿದೋಷಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಂ ತದಸಂಸರ್ಗಿದೋಷಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಂ ಚ ತಯೋರ್ಲಕ್ಷಣಂ ನಿರವದ್ಯಮ್ ॥

ತತ್ರಾಖಂಡಾರ್ಥಲಕ್ಷಣೋಪಪತ್ತಿಃ । ಹೇಯಂ ನಿರೂಪ್ಯ ಬಂಧಾಖ್ಯಂ ತನ್ನಿವೃತ್ತೇರ್ನಿಬಂಧನಮ್ । ಯಜ್ಜ್ಞಾನಂ ತದಖಂಡಾರ್ಥಮಾದೇಯಮಧುನೋಚ್ಯತೇ ॥ ತಚ್ಚಾಖಂಡಾರ್ಥಂ ದ್ವಿವಿಧಮ್ । ಏಕಂ ಪದಾರ್ಥನಿಷ್ಠಮ್ , ಅಪರಂ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥನಿಷ್ಠಮ್ । ಏಕೈಕಂ ಚ ಪುನರ್ವೈದಿಕಲೌಕಿಕಭೇದೇನ ದ್ವಿವಿಧಮ್ । ಪದಾರ್ಥನಿಷ್ಠಂ ವೈದಿಕಮಪಿ ದ್ವಿವಿಧಮ್। ತತ್ಪದಾರ್ಥನಿಷ್ಠಂ ತ್ವಂಪದಾರ್ಥನಿಷ್ಠಂ ಚ । ತತ್ರ ‘ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತ'ಮಿತ್ಯಾದಿ ತತ್ಪದಾರ್ಥನಿಷ್ಠಮ್ । 'ಯೋಽಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಃ ಪ್ರಾಣೇಷು ಹೃದ್ಯಂತಜ್ಯೋತಿಃ ಪುರುಷ' ಇತ್ಯಾದಿ ತ್ವಂಪದಾರ್ಥನಿಷ್ಠಮ್ । ‘ಪ್ರಕೃಷ್ಟಪ್ರಕಾಶ' ಇತ್ಯಾದಿ ತು ಲೌಕಿಕಪದಾರ್ಥನಿಷ್ಠಮ್ । ವಾಕ್ಯಾರ್ಥನಿಷ್ಠಮಪಿ ವೈದಿಕಂ 'ತತ್ತ್ವಮಸ್ಯಾ'ದಿವಾಕ್ಯಮ್, ‘ಸೋಽಯಂ ದೇವದತ್ತ' ಇತ್ಯಾದಿ ತು ಲೌಕಿಕಮ್ ॥ ಅತ್ರಾಹುಃ–ಕಿಮಖಂಡಾರ್ಥತ್ವಮ್ ? ನ ತಾವನ್ನಿರ್ಭೇದಾರ್ಥತ್ವಮ್ ; ಯತೋ ನಿರ್ಭೇದಾರ್ಥತ್ವಸ್ಯ ಶಬ್ದಬೋಧ್ಯತ್ವೇ ವಿಶೇಷಣತಾಯಾಮುಪಲಕ್ಷಣತಾಯಾಂ ಚ ‘ನಿರ್ಘಟಂ ಭೂತಲಮಿ'ತಿವತ್ ಸಖಂಡಾರ್ಥತೈವ ಸ್ಯಾತ್ , ಶಬ್ದಾಬೋಧ್ಯತ್ವೇ ತು ವಸ್ತುಗತ್ಯಾ ಯನ್ನಿರ್ಭೇದಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತದ್ಬೋಧಕಸಗುಣವಾಕ್ಯಾನಾಮಪಿ ಅಖಂಡಾರ್ಥತ್ವಾಪತ್ತಿಃ । ಅಥ ಯನ್ನಿರ್ಭೇದಂ ವಸ್ತುಗತ್ಯಾ, ತನ್ಮಾತ್ರಪರತ್ವಮ್, ನ; ಪ್ರಕೃಷ್ಟಪ್ರಕಾಶಾದಿವಾಕ್ಯೇಽವ್ಯಾಪ್ತೇಃ, ತೇಷಾಂ ಧರ್ಮಿಸಮಸತ್ತಾಕಭೇದವದ್ವಸ್ತುಪರತ್ವೇನ ವಸ್ತುಗತ್ಯಾ ನಿರ್ಭೇದಾರ್ಥನಿಷ್ಠತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಅತ ಏವ ನಿರ್ವಿಶೇಷಾರ್ಥತ್ವಮಪಿ ನ । ನಾಪ್ಯಪರ್ಯಾಯಶಬ್ದಾನಾಂ ಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥಮಾತ್ರಪರ್ಯವಸಾಯಿತ್ವಮ್ ; ಶೀತೋಷ್ಣಸ್ಪರ್ಶವಂತೌ ಪಯಃಪಾವಕಾವಿತ್ಯಾದಾವನೇಕಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥಪರೇಽತಿವ್ಯಾಪ್ತೇಃ । ನ ಚ–ಸಂಭೂಯಾರ್ಥಪರತ್ವಮತ್ರ ನಾಸ್ತ್ಯೇವ, ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ತ್ವೇಕೈಕಾರ್ಥಪರತ್ವಂ ಲಕ್ಷಣವಾಕ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ನಾತಿವ್ಯಾಪ್ತಿರಿತಿ-ವಾಚ್ಯಮ್ ; ತಥಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಭಾವಾತ್ , ಅಭಿಧಯಾ ಲಕ್ಷಣಯಾ ವಾ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಾನಾಂ ನಿಃಸಂಬಂಧೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪರ್ಯವಸಾನಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಅತ ಏವ ನೈಕವಿಶೇಷ್ಯಪರತ್ವಮಪಿ; ತದ್ವಿಶಿಷ್ಟೈಕವಿಶೇಷ್ಯಬೋಧಕನೀಲೋತ್ಪಲಾದಿವಾಕ್ಯೇ ಅತಿವ್ಯಾಪ್ತೇರಿಷ್ಟಾಪತ್ತೇಶ್ಚ । ಯತ್ತು–ಅಪರ್ಯಾಯಶಬ್ದಾನಾಂ ಸಂಸರ್ಗಾಗೋಚರಪ್ರಮಿತಿಜನಕತ್ವಂ ವಾ ತೇಷಾಮೇಕಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥಮಾತ್ರಪರ್ಯವಸಾಯಿತ್ವಂ ವಾ ಅಖಂಡಾರ್ಥತ್ವಮ್ । ತದುಕ್ತಂ ಪಂಚಪಾದಿಕಾಕೃದ್ಭಿಃ ‘ಪದಾನಾಂ ಪರಸ್ಪರಾನವಚ್ಛಿನ್ನಾರ್ಥಾನಾಮ್ ಅನನ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಣಾಮ್ ಅವ್ಯತಿರಿಕ್ತೈಕರಸಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥಮಾತ್ರಾನ್ವಯಃ' ಇತಿ । ಉಕ್ತಂಚ ತತ್ತ್ವಪ್ರದೀಪಿಕಾಕೃದ್ಭಿಃ–‘ಸಂಸರ್ಗಾಸಂಗಿಸಮ್ಯಗ್ಧೀಹೇತುತಾ ಯಾ ಗಿರಾಮಿಯಮ್ । ಉಕ್ತಾಽಖಂಡಾರ್ಥತಾ ಯದ್ವಾ ತತ್ಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥತಾ ॥' ಇತಿ । ತನ್ನ; ಆದ್ಯೇ ‘ಅಪ್ರಾಪ್ತಯೋಃ ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಸಂಯೋಗ' ಇತ್ಯಾದೌ ಸಂಯೋಗಲಕ್ಷಣವಾಕ್ಯೇಽವ್ಯಾಪ್ತೇಃ । ಅಥ ಪದಸ್ಮಾರಿತಪದಾರ್ಥಸಂಸರ್ಗಾಪ್ರಮಾಪಕತ್ವಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ , ತತ್ರಾಪಿ “ದ್ವಿಷದನ್ನಂ ನ ಭೋಕ್ತವ್ಯ’ಮಿತ್ಯೇತತ್ಪರೇ ‘ವಿಷಂ ಭುಂಕ್ಷ್ವೇ'ತಿ ವಾಕ್ಯೇ ಅತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಃ । ನ ಚ–‘ದ್ವಿಷದನ್ನಂ ನ ಭೋಕ್ತವ್ಯಮಿ'ತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಮೂಲತ್ವೇನ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಪದಸ್ಮಾರಿತಪದಾರ್ಥಸಂಸರ್ಗಪ್ರಮಾಪಕತ್ವಾದತ್ರ ನಾತಿವ್ಯಾಪ್ತಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಯುಕ್ತಿಮೂಲತ್ವೇನಾಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಮೂಲತ್ವಾಸಿದ್ಧೇಃ । ಅಥ ಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷಿತಪದಾರ್ಥಸಂಸರ್ಗಾಪ್ರಮಾಪಕತ್ವಮತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್, ತತ್ರಾಪ್ಯಸಂಭವಃ; ಚಂದ್ರಬ್ರಹ್ಮಾದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಾನಾಂ ಸ್ವರೂಪತೋ ಜ್ಞಾತತಯಾಽಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷಿತತ್ವೇನ ಸಂಸರ್ಗವಿಶೇಷಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವೇನೈವ ಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷಿತತ್ವಾತ್ । ಅತ ಏವ ನ ದ್ವಿತೀಯಲಕ್ಷಣಮಪಿ, ತಥಾಚ ಲಕ್ಷಣಾಸಂಭವಾತ್ ಪ್ರಮಾಣಮಪ್ಯಸಂಭವಿ; ಅಲಕ್ಷಿತೇ ಪ್ರಮಾಣಸ್ಯೋಪನ್ಯಸಿತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ ಇತಿ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ-ಪದವೃತ್ತಿಸ್ಮಾರಿತಾತಿರಿಕ್ತಮತ್ರ ಸಂಸರ್ಗಪದೇನ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ । ತಥಾಚಾಪರ್ಯಾಯಶಬ್ದಾನಾಂ ಪದವೃತ್ತಿಸ್ಮಾರಿತಾತಿರಿಕ್ತಾಗೋಚರಪ್ರಮಾಜನಕತ್ವಮಾದ್ಯಲಕ್ಷಣಂ ಪರ್ಯವಸಿತಮ್। ತಥಾಚ ನ ಸಂಯೋಗಲಕ್ಷಣೇ ಅವ್ಯಾಪ್ತಿಃ; ತಸ್ಯ ಪದವೃತ್ತಿಸ್ಮಾರಿತತ್ವಾತ್ । ನಾಪಿ ದ್ವಿಷದನ್ನಭೋಜನನಿಷೇಧಕೇ ಅತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಃ; ತತ್ರಾನಿಷ್ಟಸಾಧನತ್ವಸಂಸರ್ಗಸ್ಯ ಪದವೃತ್ತ್ಯಸ್ಮಾರಿತಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವಾತ್ । ‘ಶೀತೋಽಷ್ಣಸ್ಪರ್ಶವಂತೌ ಪಯಃಪಾವಕಾ'ವಿತ್ಯತ್ರ ತ್ವಖಂಡಾರ್ಥತ್ವಮಿಷ್ಟಮೇವ । ನ ಚ-ಧರ್ಮಧರ್ಮಿಭಾವಾಸಹಮಖಂಡಾರ್ಥತ್ವಂ ಕಥಂ ಧರ್ಮಭೇದಂ ಸಹತಾಮಿತಿ–ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಏಕತ್ರಾಸಹಿಷ್ಣುತಾಯಾಃ ಸರ್ವತ್ರಾಸಹಿಷ್ಣುತಾಯಾಮಹೇತುತ್ವಾತ್ , ಶೀತಸ್ಪರ್ಶವತ್ ಪಯಃ, ಉಷ್ಣಸ್ಪರ್ಶವಾನ್ ಪಾವಕ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಭೇದಾಚ್ಚ । ಅಸಂಭವಸ್ತು ತನ್ಮಾತ್ರಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರತ್ವಾದಿತಿ ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯುದ್ಧಾರೇ ನಿರಸಿಷ್ಯತೇ । ಅತ್ರ ಚ ‘ಘಟಃ ಕಲಶ' ಇತ್ಯಾದೌ ಸಂಸರ್ಗಾಪ್ರಮಾಪಕೇ ಏಕಾರ್ಥಪರೇಽತಿವ್ಯಾಪ್ತಿವಾರಣಾಯಾಪರ್ಯಾಯಶಬ್ದಾನಾಮಿತಿ । ತತ್ರಾಪಿ ಬಹುವಚನೇನ ಸಂಭೂಯೈಕಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಸ್ಯ ಲಾಭಾನ್ನ ‘ಧವಖದಿರಪಲಾಶಾ' ಇತ್ಯಾದಾವತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಃ । ಪದಜ್ಞಾಪ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತೇ ಅರ್ಥಾಪತ್ತ್ಯಾ ಪದಜ್ಞಾಪ್ಯಮನಿಷ್ಟಸಾಧನತ್ವಮಾದಾಯ ‘ವಿಷಂ ಭುಂಕ್ಷ್ವೇ'ತಿ ವಾಕ್ಯೇ ಅತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ತದ್ವಾರಣಾಯ-ವೃತ್ತೀತಿ । ತಥಾಪ್ಯನ್ವಿತಾಭಿಧಾನವಾದಿಮತೇ ಶಕ್ತ್ಯಾಽಭಿಹಿತಾನ್ವಯವಾದಿಮತೇ ಚ ಲಕ್ಷಣಯಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಭೂತಸಂಸರ್ಗಸ್ಯ ವೃತ್ತಿಜ್ಞಾಪ್ಯತ್ವಾತ್ ಸರ್ವತ್ರ ಪ್ರಮಾಣವಾಕ್ಯೇ ಅತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ತದ್ವಾರಣಾಯ ಉಕ್ತಂ—ಸ್ಮಾರಿತೇತಿ । ಆದ್ಯಪಕ್ಷೇ ಕುಬ್ಜಶಕ್ತ್ಯಂಗೀಕಾರಾತ್, ದ್ವಿತೀಯಪಕ್ಷೇ ಚಾಜ್ಞಾತಾಯಾ ಏವ ಪದಾರ್ಥನಿಷ್ಠಾಯಾ ಲಕ್ಷಣಾಯಾ ವೃತ್ತಿತ್ವಾಂಗೀಕಾರಾತ್ ನ ಸಂಸರ್ಗಸ್ಯ ಪದಸ್ಮಾರಿತತ್ವಮ್ , ಕಿಂತ್ವನುಭಾವ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಪರಿಹಾರಃ । ಏವಂ ದ್ವಿತೀಯಮಪಿ ಲಕ್ಷಣಂ ಸಮ್ಯಗೇವ । ತತ್ರಾಪ್ಯೇಕತ್ವಂ ಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥಸ್ಯೈಕಧರ್ಮಾವಚ್ಛೇದೇನ ವೃತ್ತಿವಿಷಯತ್ವಮ್ , ನ ತ್ವೇಕಮಾತ್ರವ್ಯಕ್ತಿತ್ವಮ್ । ಅತೋ ಯೌಗಿಕಾರ್ಥೋಪಗವಾದಿಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರೇ ‘ಶ್ಯಾಮೋ ದೀರ್ಘಃ ಲೋಹಿತಾಕ್ಷ ಔಪಗವ' ಇತ್ಯಾದೌ ಅನೇಕಾರ್ಥಾತ್ಮಕೇ ವನಸೇನಾದಿಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರೇ ಏಕದೇಶಸ್ಥಾ ವೃಕ್ಷಾ ವನಮಿತ್ಯಾದೌ ಚ ನಾವ್ಯಾಪ್ತಿಃ । ‘ಶೀತೋಷ್ಣಸ್ಪರ್ಶವಂತೌ ಪಯಃಪಾವಕಾವಿ'ತಿ ತು ಪ್ರತ್ಯೇಕಮೇಕೈಕಾರ್ಥಪರತ್ವಾತ್ ಸಂಗ್ರಾಹ್ಯಮೇವ । ತದುಕ್ತಂ ಕಲ್ಪತರುಕೃದ್ಭಿಃ–"ಅವಿಶಿಷ್ಟಮಪರ್ಯಾಯಾನೇಕಶಬ್ದಪ್ರಕಾಶಿತಮ್ । ಏಕಂ ವೇದಾಂತನಿಷ್ಣಾತಾ ಅಖಂಡಂ ಪ್ರತಿಪೇದಿರೇ ॥” ಇತಿ । ನನು-ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಭೇದೇ ಅಪರ್ಯಾಯತ್ವಮ್ , ಸ ಚಾನಂತಾದಿಪದೇಷು ನ ಸಂಭವತಿ; ಶುದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಮಾತ್ರನಿಷ್ಠತ್ವಾತ್ , ಅತೋ ವೇದಾಂತೇಷು ಲಕ್ಷಣಾಽವ್ಯಾಪ್ತಿರಿತಿ-ಚೇನ್ನ; ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಭೇದಂ ಸ್ವೀಕೃತ್ಯೈವ ಲಕ್ಷಣಯಾಽನಂತಾದಿಪದಾನಾಂ ಶುದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಸ್ಯ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಶುದ್ಧೇ ಸಂಬಂಧಾಭಾವಾನ್ನ ಲಕ್ಷಣಾಪೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಅತಾತ್ತ್ವಿಕಸಂಬಂಧೇನೈವ ಲಕ್ಷಣೋಪಪತ್ತೇಃ, ಭ್ರಮಪ್ರತೀತರಜತತ್ವೇನ ಸಂಬಂಧೇನ ಶುಕ್ತೌ ರಜತಪದಲಕ್ಷಣಾವತ್ । ಶುದ್ಧಸ್ಯೈವ ಸರ್ವಕಲ್ಪನಾಸ್ಪದತ್ವೇನ ಶುದ್ಧೇ ನ ಕಲ್ಪಿತಸಂಬಂಧಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಯಥಾ ಚಾನಂತಾದಿಪದಾನಾಂ ಲಾಕ್ಷಣಿಕತ್ವೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ನಾಂತವತ್ತ್ವಾದಿಪ್ರಸಂಗಃ, ತಥಾ ವಕ್ಷ್ಯತೇ ॥

ಏವಂ ಲಕ್ಷಣಸಂಭವೇ ಪ್ರಮಾಣಸಂಭವೋಽಪಿ । ತಥಾ ಹಿ ಸತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಮಖಂಡಾರ್ಥನಿಷ್ಠಂ, ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥನಿಷ್ಠಂ ವಾ, ಲಕ್ಷಣವಾಕ್ಯತ್ವಾತ್ ತನ್ಮಾತ್ರಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರತ್ವಾದ್ವಾ, ‘ಪ್ರಕೃಷ್ಟಪ್ರಕಾಶಶ್ಚಂದ್ರ' ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯವದಿತಿ ಪದಾರ್ಥವಿಷಯಾಖಂಡಾರ್ಥತ್ವಾನುಮಾನಮ್ । ತತ್ತ್ವಮಸ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಮಖಂಡಾಥನಿಷ್ಠಮಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರನಿಷ್ಠಂ ವಾ, ಅಕಾರ್ಯಕಾರಣದ್ರವ್ಯಮಾತ್ರನಿಷ್ಠತ್ವೇ ಸತಿ ಸಮಾನಾಧಿಕರಣತ್ವಾತ್ , ತನ್ಮಾತ್ರಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರತ್ವಾದ್ವಾ, ಸೋಽಯಮಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯವದಿತಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥವಿಷಯಾಖಂಡಾರ್ಥತ್ವಾನುಮಾನಮ್ । ನ ಚ ಸತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇ ತನ್ಮಾತ್ರಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರತ್ವಮಸಿದ್ಧಮ್ ; ‘ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ ಪರಮಿ'ತಿ ಬ್ರಹ್ಮವೇದನಸ್ಯೈವೇಷ್ಟಸಾಧನತಯಾ ತನ್ಮಾತ್ರ ಏವ ಬುಭುತ್ಸಾತಃ ತನ್ಮಾತ್ರಸ್ಯೈವ ಪ್ರಶ್ನವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಾದಿವಾಕ್ಯೇ ಸಾಧ್ಯವೈಕಲ್ಯಮ್; ತದ್ವಾಕ್ಯಂ ಪಕ್ಷೀಕೃತ್ಯ ತನ್ಮಾತ್ರಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರತ್ವೇನ ಚಂದ್ರಮಾತ್ರನಿಷ್ಠತಾಯಾಃ ಸಾಮಾನ್ಯವ್ಯಾಪ್ತಿಮವಲಂಬ್ಯ ಸಾಧನಾತ್ । ಏವಂ 'ತತ್ತ್ವಮಸ್ಯಾ'ದಿವಾಕ್ಯೇಽಪಿ ತನ್ಮಾತ್ರಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರತ್ವಂ ನಾಸಿದ್ಧಮ್ ; ‘ಕೋಽಹಮಿ'ತ್ಯಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಸ್ಯೈವ ಪ್ರಶ್ನವಿಷಯತ್ವೇನ ತದಧಿಕಪ್ರತ್ಯುಕ್ತೇರಯುಕ್ತೇಃ । ನಾಪ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಾಸಿದ್ಧಿಃ; ದೇವದತ್ತಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರೇ ಪೃಷ್ಟೇ ಅಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತೇಃ । ನ ಚಾಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಮ್ ; ಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರಯೋರ್ವೈಯಧಿಕರಣ್ಯಾಪತ್ತೇಃ, ವಿಪಕ್ಷಬಾಧಕತರ್ಕಸ್ಯ ವಿದ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ । ನ ಚ–ಸಂಸರ್ಗಾಗೋಚರಪ್ರಮಿತಿಜನಕತ್ವಂ ಸಾಧ್ಯಮಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ , ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿನಾಪಿ ಇದಮಿತ್ಥಮಿತಿ ವಿಶೇಷಸಂಸರ್ಗಗೋಚರಾಯಾ ಏವ ಪ್ರಮಿತೇರ್ಜನನಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪಕಸ್ವೀಕರ್ತೄಣಾಂ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ, ಇತರೇಷಾಂ ತು ಪ್ರಮಾತ್ವಂ ಸಂಸರ್ಗಾಗೋಚರವೃತ್ತಿ, ಸಕಲಪ್ರಮಾವೃತ್ತಿತ್ವಾದಭಿಧೇಯತ್ವವದಿತಿ ಸಾಮಾನ್ಯತಸ್ತತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ । ಯದ್ಯಪ್ಯತ್ರಾಪಿ ಅಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಂ ಸಂಭಾವ್ಯತೇ; ತಥಾಪಿ ಸಂದೇಹರೂಪಾ ಸಾಧ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧಿರ್ನ ದುರ್ಲಭಾ । ವಸ್ತುತಸ್ತು ಪ್ರಕೃಷ್ಟಾದಿವಾಕ್ಯ ಏವ ತತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಿರ್ದರ್ಶಿತಾ । ನ ಚ ಲಕ್ಷಣವಾಕ್ಯತ್ವಂ ಸತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇಷ್ವಸಿದ್ಧಮ್ ; ಸತ್ಯತ್ವಾದೇಃ ಪರಾಪರಜಾತಿತಯಾ ತಸ್ಯಾಶ್ಚಾನ್ಯತ್ರಾಪಿ ವಿದ್ಯಮಾನತ್ವೇನಾಸಾಧಾರಣ್ಯಾಭಾವಾತ್ , ನ ಚ ತಾತ್ತ್ವಿಕಂ ತತ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ, ಅದ್ವೈತಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾತ್, ಅತಾತ್ತ್ವಿಕಂ ತ್ವನ್ಯತ್ರಾಪಿ ತುಲ್ಯಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯಾದಿರೂಪತಾಯಾಃ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣತ್ವಾತ್ । ಅಸ್ಮನ್ಮತೇ ಯದ್ಯಪಿ ಸತ್ಯಾದ್ಯನ್ಯತಮಪದಂ ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಪರಮ್, ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯಸ್ಯ ತದಾಭಾಸತ್ವಾತ್; ತಥಾಪಿ ಪರೈರಪಿ ಸತ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವೇ ಸತಿ ಜ್ಞಾನತ್ವಸ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವೇ ಸತ್ಯಾನಂದತ್ವಸ್ಯ ಶೂನ್ಯವಾದಿಭಿರಪಿ ಸತ್ತ್ವರಹಿತಜ್ಞಾನಾನಂದಾತ್ಮಕತ್ವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯತ್ರಾಂಗೀಕಾರಾನ್ಮಿಲಿತಂ ವಿನಾ ನ ನಿರ್ವಿಚಿಕಿತ್ಸಬ್ರಹ್ಮಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಮಿಲಿತಂ ಲಕ್ಷಣಮ್ । ನ ಚೈವಂ ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣತ್ವೇ ಸಖಂಡಾರ್ಥತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ, ವಾಚ್ಯಸ್ಯ ಸಖಂಡಾರ್ಥತ್ವೇಽಪಿ ಲಕ್ಷ್ಯಸ್ಯಾಖಂಡತ್ವಾತ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಸತ್ಯಾದಿಪದಾನಾಂ ಲಕ್ಷ್ಯಮೇಕಮೇವ ನಿರ್ವಿಶೇಷಂ ಬ್ರಹ್ಮ; ತಥಾಪಿ ನಿವರ್ತನೀಯಾಂಶಾಧಿಕ್ಯೇನ ನ ಪದಾಂತರವೈಯರ್ಥ್ಯಮ್ । ಅತೋ ವಾಚ್ಯಾರ್ಥವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಸ್ಯಾಖಂಡಸಿದ್ಧಾವುಪಾಯತ್ವಾತ್ ನ ತದ್ವಿರೋಧಿತಾ । ನನು–ಇದಂ ವಿರುದ್ಧಮಸಾಧಾರಣಧರ್ಮರೂಪಲಕ್ಷಣಪರವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಸಖಂಡಾರ್ಥತ್ವನಿಯಮಾದಿತಿ ಚೇತ್, ನ; ಸರ್ವಲಕ್ಷಣವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರಪರ್ಯವಸಾಯಿತ್ವೇನ ನಿಯಮಾಸಿದ್ಧೇಃ, ಧರ್ಮಲಕ್ಷಣಸ್ಯಾಖಂಡತ್ವವಿರೋಧಿತ್ವೇಽಪಿ ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ತದವಿರೋಧಿತ್ವಾಚ್ಚ । ನ ಚಾಭೇದೇ ಲಕ್ಷ್ಯಲಕ್ಷಣಭಾವಾಯೋಗಃ; ಅಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿನಿವಂಧನಾಕಾರಭೇದೇನ ಉಭಯೋಪಪತ್ತೇಃ, ಆವೃತತ್ವಾನಾವೃತತ್ವವತ್, ಅನ್ಯಥಾ ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣತಟಸ್ಥಲಕ್ಷಣವಿಭಾಗೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚ ಯಾವದ್ದ್ರವ್ಯಭಾವಿತ್ವಾಭಾವಿತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ವ್ಯವಸ್ಥಾ; ತಾವತಾ ಹಿ ಸ್ಥಾಯಿತ್ವಾಸ್ಥಾಯಿತ್ವವ್ಯವಸ್ಥಾ ಸ್ಯಾತ್ , ನ ತು ಸ್ವರೂಪಾದಿರೂಪಾಃ ತವ ಮತೇ ಪಾರ್ಥಿವರೂಪಾದೌ ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣೇ ಅವ್ಯಾಪ್ತೇಶ್ಚ, ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಯಾವದ್ದ್ರವ್ಯಭಾವಿಧರ್ಮವಿರಹಾಚ್ಚ । ವಸ್ತುತಸ್ತು ದ್ವಾರತ್ವೇನ ಲಕ್ಷಣೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ನ ದ್ವಾರಿಣೋಽಖಂಡಾರ್ಥತ್ವಂ ವಿರುಣದ್ಧಿ । ನ ಚ–ಸ್ವರೂಪಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರಾಗೇವ ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ಜಾತತ್ವಾತ್ ತಜ್ಜ್ಞಾನೇ ನೈತದ್ದ್ವಾರಾಪೇಕ್ಷೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರೇಽಸ್ಯ ದ್ವಾರತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಸಂಶಯಾದಿನಿವರ್ತಕೈತಜ್ಜ್ಞಾನೇ ತದ್ದ್ವಾರಾಪೇಕ್ಷಣಾತ್ । ನ ಚ ಸಖಂಡವನಾದಿಲಕ್ಷಣವಾಕ್ಯೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ। ತತ್ರಾಪಿ ಸಾಧ್ಯಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ವ್ಯುತ್ಪಾದನಾತ್ । ನ ಚ ಕಿಂ ಚಂದ್ರಲಕ್ಷಣಮಿತ್ಯಸಾಧಾರಣಧರ್ಮಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರೇ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಪ್ರಕಾಶಾದಿವಾಕ್ಯೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ; ತತ್ರ ಹಿ ನ ಚಂದ್ರಸ್ವರೂಪಪರತ್ವಮ್ , ಕಿಂತು ಪ್ರಕರ್ಷಾಶ್ರಯೋ ಯಃ ಪ್ರಕಾಶಃ, ತತ್ಸ್ವರೂಪಪರತ್ವಮ್ । ತಥಾಚ ಪ್ರಕರ್ಷೋಪಲಕ್ಷಿತಪ್ರಕಾಶವ್ಯಕ್ತಿಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವೇನ ತತ್ರಾಪ್ಯಖಂಡಾರ್ಥತ್ವಾವಿರೋಧಾತ್ । ಅತ ಏವ-ಧರ್ಮೇ ಪೃಷ್ಟೇ ಚಂದ್ರಸ್ವರೂಪಂ ವಕ್ತುಂ ನೋಚಿತಮಿತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್ ; ಧರ್ಮಸ್ಯೈವ ಸ್ವರೂಪತ ಉಕ್ತತ್ವಾತ್ , ಅನ್ಯಥಾ ಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರಯೋರ್ವೈಯಧಿಕರಣ್ಯಾಪತೇಃ । ನನು-ಇದಂ ಬಾಧಿತಮ್ , ಧರ್ಮಿಜ್ಞಾನಾಧೀನಸಪ್ರಕಾರಕಸಂಶಯಾದಿನಿವರ್ತಕಂ ಮೋಕ್ಷಹೇತುಂ ಸಪ್ರಕಾರಕಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತಿ ಸಾಧನತ್ವೇನ ವೇದಾಂತವಿಚಾರವಿಧಾನಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯೇ ಸಾಧ್ಯಾಭಾವನಿಶ್ಚಯಾದಿತಿ-ಚೇನ್ನ; ಅನೃತಾದಿಪ್ರತಿಷೇಧಕವ್ಯಾವೃತ್ತಾಕಾರಜ್ಞಾನೇನೈವ ಅನೃತಾದಿಸಂಶಯಾದಿನಿವೃತ್ತ್ಯುಪಪತ್ತೇರನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ನ ಹಿ ಸಪ್ರಕಾರಕತ್ವಮಾತ್ರಂ ತತ್ರ ತಂತ್ರಮ್ । ಭ್ರಮಕಾಲೀನಾನುವೃತ್ತಾಕಾರಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸಪ್ರಕಾರಕತ್ವೇನ ಸಂಶಯಾದಿನಿವರ್ತಕತ್ವೇ ಭ್ರಮಕಥೈವೋಚ್ಛಿದ್ಯೇತ । ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಜ್ಞಾನಸಮವಿಷಯತ್ವೇನೈವ ತನ್ನಿವರ್ತಕತ್ವಮ್, ನ ತು ಸಮಾನಪ್ರಕಾರಕತ್ವೇನಾಽಪಿ ಗೌರವಾತ್ । ಅಜ್ಞಾನವಿಷಯಶ್ಚ ಶುದ್ಧಂ ಬ್ರಹ್ಮ; ಅಜ್ಞಾನಕಲ್ಪಿತಸ್ಯ ತದಿತರಸ್ಯಾಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ತಥಾಚ ಶುದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಾಕಾರಾ ಚಿತ್ತವೃತ್ತಿಃ ನಿಷ್ಪ್ರಕಾರಕೈವಾಜ್ಞಾನನಿವರ್ತಿಕಾ; ಪ್ರಕಾರಮಾತ್ರಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತತ್ವೇನ ತದ್ವಿಷಯತಾಯಾಂ ವೃತ್ತೇರವಿದ್ಯಾಸಮವಿಷಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಯಥಾ ಚಾವಿದ್ಯಾತತ್ಕಾರ್ಯವಿಷಯಂ ಜ್ಞಾನಂ ತದನಿವರ್ತಕಂ ತಥಾ ವ್ಯುತ್ಪಾದಿತಂ ಪ್ರಾಕ್ । ದ್ರವ್ಯಾದ್ಯಾಕಾರಜ್ಞಾನಾನಾಂ ಚ ಘಟಾದ್ಯಾಕಾರತ್ವಸ್ಯಾನುಭವನಿರಸ್ತತ್ವಾನ್ನ ದ್ರವ್ಯಾದ್ಯಾಕಾರಜ್ಞಾನೇನ ಘಟಾದ್ಯಾಕಾರಾಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತಿಪ್ರಸಂಗಃ; ದ್ರವ್ಯತ್ವಘಟತ್ವಯೋರ್ಭದೇನ ವಿಷಯಭೇದಾಚ್ಚ । ಯಥಾ ಚ ಸಮಾನಪ್ರಕಾರಕತ್ವಮಾದಾಯಾಪಿ ನ ನಿಸ್ತಾರಃ, ತಥಾ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಮಸ್ಮಾಭಿರ್ವೇದಾಂತಕಲ್ಪಲತಿಕಾಯಾಮಿತಿ ದಿಕ್ । ನನು-ಅಸ್ತು ಸತ್ಪ್ರತಿಪಕ್ಷಃ, ತಥಾ ಹಿ-ಸತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯಃ, ಸಂಸೃಷ್ಟರೂಪಃ ಸಂಸರ್ಗರೂಪೋ ವಾ, ಪ್ರಮಾಣವಾಕ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯತ್ವಾತ್ , ಸಂಮತವತ್, ಸತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ, ಸ್ವತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯಜ್ಞಾನಾಬಾಧ್ಯಸಂಸರ್ಗಪರಂ, ಸ್ವತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯಜ್ಞಾನಾಬಾಧ್ಯಸ್ವಕರಣಕಪ್ರಮಾವಿಷಯಪದಾರ್ಥನಿರೂಪ್ಯಸಂಸರ್ಗಪರಂ ವಾ, ಪ್ರಮಾಣವಾಕ್ಯತ್ವಾದಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿವಾಕ್ಯವತ್, ‘ವಿಷಂ ಭುಂಕ್ಷ್ವೇ'ತ್ಯಾದೌ ವಾಚ್ಯಾರ್ಥಸಂಸರ್ಗಪರತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಸ್ವಕರಣಕಪ್ರಮಾವಿಷಯಪದಾರ್ಥಸಂಸರ್ಗಪರತ್ವಾನ್ನ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ, ‘ಖಂ ಛಿದ್ರಂ ಕೋಕಿಲಃ ಪಿಕ' ಇತ್ಯಾದೌ ಚಾನತಿಭಿನ್ನಾರ್ಥತ್ವೇ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾಯೋಗೇನ ಛಿದ್ರಕೋಕಿಲಾದೀನಾಂ ಖಪಿಕಾದಿಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಸಂಸರ್ಗಪರತ್ವಾನ್ನ ವ್ಯಭಿಚಾರ ಇತಿ–ಚೇನ್ನ, ಆದ್ಯಾನುಮಾನೇ ಸಂಸೃಷ್ಟರೂಪ ಇತಿ ಸಾಧ್ಯೇ ಸಂಸರ್ಗೇ ಸಂಸರ್ಗರೂಪ ಇತಿ ಸಾಧ್ಯೇ ಚ ಸಂಸೃಷ್ಟರೂಪೇ ಪದಾರ್ಥೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ । ತಯೋರುಭಯೋರಪಿ ಪ್ರಮಾಣವಾಕ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯಾನುಮಾನೇ ಪ್ರಮಾಣವಾಕ್ಯತ್ವಸ್ಯಾಬಾಧ್ಯಪರತ್ವಮಾತ್ರೇಣ ಪ್ರಮಿತಿವಿಷಯಪರತ್ವಮಾತ್ರೇಣ ವೋಪಪತ್ತೌ ವಿಶಿಷ್ಟಸಾಧ್ಯಸ್ಯ ತತ್ರಾತಂತ್ರತ್ವೇನಾಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾತ್ , ಅಲಕ್ಷಣವಾಕ್ಯತ್ವಸ್ಯೋಪಾಧಿತ್ವಾಚ್ಚ । ನಾಪಿ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಜನ್ಯಪ್ರಮಾ, ಸಪ್ರಕಾರಿಕಾ, ವಿಚಾರಜನ್ಯತ್ವಾತ್ , ಸಂಶಯನಿವರ್ತಕತ್ವಾದ್ವಾ, ಕರ್ಮಕಾಂಡಜನ್ಯಜ್ಞಾನವತ್, ವೇದಾಂತಜನ್ಯಾ ಪ್ರಮಾ, ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಕಾರವಿಷಯಾ, ಬ್ರಹ್ಮಧರ್ಮಿಕಸಂಶಯವಿರೋಧಿತ್ವಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರಜನ್ಯತ್ವಾದ್ವಾ, ಯದೇವಂ ತದೇವಮ್ , ಯಥಾ ಕರ್ಮಕಾಂಡಜನ್ಯೋ ನಿಶ್ಚಯ ಇತಿ ಪ್ರತಿಸಾಧನಮಸ್ತ್ವಿತಿ - ವಾಚ್ಯಮ್ ; ತವ ಮತೇ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಸ್ಯ ಸಪ್ರಕಾರಕತ್ವೇನ ವಿಚಾರಜನ್ಯತ್ವಸಂಶಯವಿರೋಧಿತ್ವಯೋರ್ವ್ಯರ್ಥತ್ವಾತ್ , ಅಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾತ್, ನಿಷ್ಪ್ರಕಾರಕಜ್ಞಾನಾದಪಿ ಸಂಶಯಾದಿನಿವೃತ್ತಿಸಂಭವಾತ್ , ಲಕ್ಷಣವಾಕ್ಯಾಜನ್ಯತ್ವಸ್ಯೋಪಾಧಿತ್ವಾಚ್ಚ । ಅತ ಏವ ದ್ವಿತೀಯಾನುಮಾನಮಪಿ-ಅಪಾಸ್ತಮ್ ; ಬ್ರಹ್ಮನಿಷ್ಠಪ್ರಕಾರವಿಷಯತ್ವಸಾಧನೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಾಭಾವಾಚ್ಚ । ಸರ್ವೇಷು ಚ ಪ್ರತಿಸಾಧನೇಷು ಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರಯೋಃ ವೈಯಧಿಕರಣ್ಯಾಪತ್ತಿಃ ಪ್ರತಿಕೂಲತರ್ಕೋಽವಸೇಯಃ । ನನು–ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಸಾಧ್ಯವೈಕಲ್ಯಮ್, ತಥಾ ಹಿ-ಪ್ರಕೃಷ್ಟಪ್ರಕಾಶಾದಿವಾಕ್ಯಂ ನ ತಾವದಭಿಧಯಾ ಅಖಂಡಾರ್ಥನಿಷ್ಠಮ್ ; ಪ್ರಕೃಷ್ಟಾದಿಪದಸ್ಯಾಖಂಡೇ ಅಭಿಧಾಯಾ ಅಭಾವಾತ್ , ತ್ವಯಾನಂಗೀಕಾರಾಚ್ಚ, ನಾಪಿ ಲಕ್ಷಣಯಾ; ಪ್ರಕೃಷ್ಟಪ್ರಕಾಶಸ್ಯ ದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ಗುಣಸ್ಯ ವಾ ಚಂದ್ರೇ ಅನ್ವಯೋಪಪತ್ತೇಃ। ಅನ್ವಯಾನುಪಪತ್ತಿರೂಪಲಕ್ಷಣಾಬೀಜಾಭಾವಾದಿತಿ–ಚೇನ್ನ; 'ಯಷ್ಟೀಃ ಪ್ರವೇಶಯೇದಿತ್ಯಾದೌ ಲೋಕೇ ‘ತರಸಮಯಾಃ ಪುರೋಡಾಶಾ ಭವಂತೀ'ತ್ಯಾದೌ ವೇದೇ ಚ ಯಥಾಶ್ರುತಾನ್ವಯಸಂಭವೇಽಪಿ ಯಥಾ ತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯೀಭೂತಾನ್ವಯಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಯಷ್ಟಿಧರಪುರುಷೇಷು ಸವನೀಯಹವಿರ್ಮಾತ್ರೇ ಚ ಯಷ್ಟಿಪುರೋಡಾಶಶಬ್ದಯೋರ್ಲಕ್ಷಣಾಽಽಶ್ರಿತಾ, ತಥೈವೇಹ ತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯೀಭೂತಾನ್ವಯಾನುಪಪತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಯಾ ಲಕ್ಷಣಯಾ ಅಖಂಡಾರ್ಥಪರತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ, ಕಶ್ಚಂದ್ರ ಇತಿ ಚಂದ್ರಸ್ವರೂಪೇ ಪೃಷ್ಟೇ ತನ್ಮಾತ್ರಪರಸ್ಯೈವೋತ್ತರಸ್ಯೋಚಿತತ್ವಾತ್ । ನನು ಚಂದ್ರಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಜ್ಞಾತತ್ವೇ ತತ್ರ ಪ್ರಶ್ನೋ ನ ಯುಜ್ಯತೇ; ಅಜ್ಞಾತತ್ವೇ ಧರ್ಮಿಜ್ಞಾನಸಾಧ್ಯಬುಭುತ್ಸಾಸಂದೇಹಯೋಶ್ಚಂದ್ರ ಇತ್ಯನೂದ್ಯ ಕ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಥಚಂದ್ರಶಬ್ದಸ್ಯಾರ್ಥವತ್ತ್ವಾಜ್ಞಾನೇನಾಪ್ರಾತಿಪದಿಕತಯಾ ತದುತ್ತರಸುಬ್ವಿಭಕ್ತೇಶ್ಚಾಯುಕ್ತತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ಚಂದ್ರಸ್ವರೂಪೇ ಜ್ಞಾತೇಽಪಿ ತಸ್ಯಾಸಂಕೀರ್ಣಂ ಸ್ವರೂಪಂ ನ ಜ್ಞಾತಮಿತಿ ನ ಯುಕ್ತಮ್ ; ತಸ್ಮಿನ್ ರೂಪದ್ವಯಾಭಾವಾತ್ , ಅಸಂಕೀರ್ಣತ್ವೇನ ನ ಜ್ಞಾತಮಿತಿ ಚೇತ್ , ಅಸಂಕೀರ್ಣತ್ವಪ್ರಕಾರಕಪ್ರತೀತಿಪರತ್ವಂ ಪರ್ಯವಸಿತಮ್, ತಚ್ಚ ವ್ಯಾವರ್ತಕವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಂ ವಾ ವ್ಯಾವೃತ್ತಿವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಂ ವಾ, ಉಭಯಥಾಪ್ಯಖಂಡಾರ್ಥತ್ವಭಂಗ ಇತಿ - ಚೇನ್ನ; ಭಾವಾನವಬೋಧಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ–ಚಂದ್ರಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಜ್ಞಾತತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾದೇವ ತದಜ್ಞಾತತ್ವನಿಬಂಧನದೋಷಾನವಕಾಶಃ । ಜ್ಞಾತತ್ವೇಽಪಿ ಚ ವಿಪರ್ಯಯವಿರೋಧಿಜ್ಞಾನಾನುದಯದಶಾಯಾಂ ತದುದಯಾರ್ಥಂ ಪ್ರಶ್ನೋ ಯುಜ್ಯತ ಏವ; ಅನ್ಯಥಾ ಸರ್ವತ್ರ ಪ್ರಶ್ನಮಾತ್ರೋಚ್ಛೇದಾಪತ್ತೇಃ । ಅಥಾನಭ್ಯಾಸದಶಾಪನ್ನಂ ಜ್ಞಾನಂ ನ ವಿಪರ್ಯಯವಿರೋಧಿ; ಪ್ರಕೃತೇಽಪಿ ಸಮಮ್ , ವಿಷಯತುಲ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಜ್ಞಾನವಿಶೇಷಸ್ಯೈವ ವಿಪರ್ಯಯನಿವರ್ತಕತ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವತಂತ್ರಸಿದ್ಧಾಂತತ್ವಾತ್ । ‘ಶಂಖಃ ಶ್ವೇತೋ ನ ಪೀತ' ಇತ್ಯಾದಿಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನೇ ಭಾಸತೇ ಯಾದೃಶಂ ಶ್ವೈತ್ಯಸ್ವರೂಪಂ ಪೀತಾಭಾವಸ್ವರೂಪಂ ವಾ, ತಾದೃಶಮೇವಾಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನವಿಷಯತಾದಶಾಯಾಂ ವಿಪರ್ಯಯವಿರೋಧೀತಿ ವಿಪರ್ಯಯವಿರೋಧಿಫಲೋಪಹಿತಮೇವಾಸಂಕೀರ್ಣಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಫಲೋಪಧಾನತದಭಾವೌ ಚ ದೋಷವಿಶೇಷತದಭಾವಯೋರ್ವೈಪರೀತ್ಯೇನೇತ್ಯನ್ಯದೇತತ್ । ತಥಾಚ ಏಕಮೇವ ಸ್ವರೂಪಂ ದಶಾವಿಶೇಷಭೇದೇನ ಸಂಕೀರ್ಣಮಸಂಕೀರ್ಣಂ ಚೇತಿ ಸಂಕೀರ್ಣತಾದಶಾಯಾಂ ಯುಗಪತ್ ಜ್ಞಾನಾಜ್ಞಾನಯೋರುಪಪತ್ತಿಃ । ಅತಏವ–ವ್ಯಾವೃತ್ತಿವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಂ ವ್ಯಾವರ್ತಕವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಂ ವಾ ಅಸಂಕೀರ್ಣತ್ವಮಿತಿ – ಅಪಾಸ್ತಮ್; 'ಶಂಖಃ ಶ್ವೇತೋ ನ ಪೀತ' ಇತ್ಯತ್ರೋಭಯಸದ್ಭಾವೇಽಪಿ ವಿಪರ್ಯಯಾವಿರೋಧಿತ್ವರೂಪಸಂಕೀರ್ಣತಾಯಾ ದರ್ಶನಾತ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಯಶ್ಚಂದ್ರಃ ತತ್ರ ಚಂದ್ರತ್ವಂ ತಮೋನಕ್ಷತ್ರಾದಿವ್ಯಾವೃತ್ತಿಶ್ಚಾಸ್ತೀತಿ ಮಯಾ ಜ್ಞಾಯತ ಏವ; ತಥಾಪಿ ಚಂದ್ರಸ್ವರೂಪಂ ಪರಂ ನ ಜ್ಞಾಯತ' ಇತ್ಯನುಭವೇನ ವ್ಯಾವರ್ತಕವ್ಯಾವೃತ್ತಿವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಸ್ಯಾಜಿಜ್ಞಾಸಿತತ್ವೇನ ಜಿಜ್ಞಾಸಿತಂ ಚಂದ್ರಸ್ವರೂಪಮೇವ ವಿಪರ್ಯಯವಿರೋಧಿಜ್ಞಾನವಿಶೇಷಂ ಜನಯತಾ ‘ಪ್ರಕೃಷ್ಟಪ್ರಕಾಶಶ್ಚಂದ್ರ' ಇತಿ ವಾಕ್ಯೇನ ಬೋಧ್ಯತ ಇತಿ ಕಿಮನುಪಪನ್ನಮ್ ? ವ್ಯಾವೃತ್ತೇಃ ಶಾಬ್ದಬೋಧಫಲತ್ವೇಽಪಿ ತದವಿಷಯತ್ವಾನ್ನಾಖಂಡಾರ್ಥತ್ವವ್ಯಾಘಾತಃ; ತದ್ಬೋಧಕಪದಾಭಾವಾಚ್ಚ । ಅಥ ಲಕ್ಷಣಯಾ ವ್ಯಾವೃತ್ತೇಃ ಶಾಬ್ದಬೋಧೇ ಭಾನಮ್, ನ; ವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್ತತ್ರ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಭಾವೇನ ಲಕ್ಷಣಾಯಾ ಅಯೋಗಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ - ಚಂದ್ರೇ ವ್ಯಾವೃತ್ತಿರ್ಬೋಧ್ಯತೇ ವ್ಯಕ್ತಿವಿಶೇಷೇ ವಾ, ನಾದ್ಯಃ, ‘ಯಾ ಶುಕ್ತಿಃ ಸಾ ರಜತಾದಿಭಿನ್ನೇತಿ ಜ್ಞಾನೇಽಪಿ ಶುಕ್ತಿಸ್ವರೂಪಾಜ್ಞಾನತತ್ಕಾರ್ಯವಿಪರ್ಯಯದರ್ಶನವತ್ ‘ಯಶ್ಚಂದ್ರಃ; ಸ ತಮಆದಿವಿಲಕ್ಷಣ' ಇತಿ ಜ್ಞಾನೇಽಪಿ ಚಂದ್ರಸ್ವರೂಪಾಜ್ಞಾನತತ್ಕಾರ್ಯವಿಪರ್ಯಯಾದಿದರ್ಶನಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯೇ ತ್ವಾವಶ್ಯಕತ್ವಾದ್ವ್ಯಕ್ತಿವಿಶೇಷ ಏವ ಬೋಧ್ಯತಾಮ್ , ಕಿಂ ವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಾ ಶಬ್ದಾನುಪಸ್ಥಿತಯಾ? ವ್ಯಕ್ತಿವಿಶೇಷಬೋಧಾದೇವ ತತ್ಸಿದ್ಧೇಃ । ನ ಹಿ ‘ಧೂಮೋಽಸ್ತೀ'ತಿ ವಾಕ್ಯೇ ವಹ್ನೌ ಲಕ್ಷಣಾ । ಅತ ಏವ ವಿನೈವ ಲಕ್ಷಣಾಂ ವ್ಯಾವೃತ್ತಿಃ ಶಾಬ್ದಬೋಧೇ ಭಾಸತೇ, ‘ಘಟೇನ ಜಲಮಾಹರೇ'ತ್ಯತ್ರ ಛಿದ್ರೇತರತ್ವವದಿತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್ ; ಛಿದ್ರೇತರತ್ವಸ್ಯಾನನ್ಯಲಭ್ಯತ್ವೇನ ಶಬ್ದತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯತ್ವೇಽಪಿ ನ ವ್ಯಾವೃತ್ತೇಸ್ತಥಾತ್ವಮ್ ; ಹಾನೋಪಾದಾನಾದಿವತ್ ಫಲತ್ವೇನಾನ್ಯಲಭ್ಯತ್ವಾತ್ । ಛಿದ್ರೇತರತ್ವಮಪಿ ಲಕ್ಷಣಾಂ ವಿನಾ ನ ಶಾಬ್ದಬೋಧವಿಷಯಃ; ಅನ್ಯಥಾ ಲಕ್ಷಣೋಚ್ಛೇದಾಪತ್ತೇಃ, ಕಿಂತು ಶಾಬ್ದಬೋಧವಿಷಯೇ ಜಲಾಹರಣಸಾಧನೇ ವಸ್ತುಗತ್ಯಾಽಸ್ತೀತ್ಯನ್ಯತ್ರ ವಿಸ್ತರಃ । ಅತ ಏವೋಕ್ತಮಾಕರೇ-‘ಅನ್ಯತೋ ವ್ಯಾವೃತ್ತಿರರ್ಥಾತ್ ನ ಶಬ್ದಾದಿ'ತಿ । ನ ಚ ಕಶ್ಚಂದ್ರ ಇತಿ ಧರ್ಮಪ್ರಶ್ನೋಽಯಮ್ ; ಕಶ್ಚಂದ್ರಧರ್ಮ ಇತಿ ಸ್ವಾಧೀನೇ ಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗೇ ನಿಷ್ಪ್ರಯೋಜನಲಕ್ಷಣಾಯಾ ಅನ್ಯಾಯ್ಯತ್ವಾತ್ , ತದ್ಬೋಧನೇಽಪ್ಯಖಂಡಾರ್ಥತ್ವಸ್ಯೋಪಪಾದಿತತ್ವಾಚ್ಚ । ನನು–ಸರ್ವಲಕ್ಷಣವಾಕ್ಯಾನಾಂ ವಸ್ತುಗತ್ಯಾ ಪರಸ್ಪರಭಿನ್ನತತ್ತತ್ಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥಮಾತ್ರವಿಷಯಜ್ಞಾನಜನಕತ್ವೇನ ಸಪ್ರಕಾರಕಜ್ಞಾನಜನಕತ್ವಾಭಾವಾತ್ ಪ್ರಶ್ನವಾಕ್ಯಸ್ಥಂ ವಿಶೇಷ್ಯಮಾತ್ರಸಮರ್ಪಕಂ ಚಂದ್ರಾದಿಪದಮೇವ ಪ್ರಯೋಕ್ತವ್ಯಮುತ್ತರವಾದಿನಾ, ಕಿಂ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಪ್ರಕಾಶಾದಿಪದೇನೇತಿ-ಚೇನ್ನ; ಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರಸ್ಯ ಜ್ಞೇಯತ್ವೇಽಪಿ ಸ್ವರೂಪಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತಾವತ್ಪದಾರ್ಥಾಧೀನತ್ವೇ ಸತ್ಯೇವ ತಾವತ್ಪದಾರ್ಥೇತರವ್ಯಾವೃತ್ತಿಫಲತ್ವೇನ ಸರ್ವಪದಾನಾಂ ಸಫಲತ್ವಾತ್ , ಅನ್ಯಥಾ ಸಂಶಯಾದ್ಯನುವೃತ್ತೇರನುಭವಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ನನು-ಉತ್ತರಸ್ಯ ಪ್ರಕೃಷ್ಟತ್ವಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಬೋಧಪರತ್ವಾಭಾವೇ ತಾತ್ಪರ್ಯತೋ ಯಃಕಶ್ಚಿಚ್ಚಂದ್ರ ಇತ್ಯೇವಾವಬೋಧನಾದ್ವಸ್ತುತೋ ಯಸ್ಯ ಕಸ್ಯಾಪಿ ಚಂದ್ರತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ , ತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯೇ ಚಾಯಂ ಚಂದ್ರ ಇತಿ ಲಕ್ಷ್ಯಲಕ್ಷಣರೂಪೋದ್ದೇಶ್ಯವಿಧೇಯವಿಭಾಗಾಭಾವೇನ ಚಂದ್ರಬುಭುತ್ಸಾಯಾ ಅನಿವೃತ್ತಿಃ, ಕಶ್ಚಂದ್ರ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯೋತ್ತರಂ ಚ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ; ಯಥಾ ಗಂಗಾಸಂಬಂಧಿತ್ವವಿಶಿಷ್ಟೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಭಾವೇಽಪಿ ವಸ್ತುಗತ್ಯಾ ಗಂಗಾಸಂಬಂಧ್ಯೇವ ತೀರಂ ಗಂಗಾಪದೇನ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ, ಯಥಾ ವಾ ‘ವ್ರೀಹೀನ್ ಪ್ರೋಕ್ಷತೀ'ತ್ಯಾದೌ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಸ್ವರೂಪೇ ಪ್ರೋಕ್ಷಣಾದಿವಿಧಾನವೈಯರ್ಥ್ಯಾದ್ವ್ರೀಹಿಭಿರ್ಯಜೇತೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಸಿದ್ಧಾಪೂರ್ವಸಂಬಂಧಿತ್ವಲಕ್ಷಣಾಯಾಮಪಿ ವಸ್ತುಗತ್ಯಾ ವ್ರೀಹಿತ್ವಾದ್ಯಾಶ್ರಯೀಭೂತಾ ಏವ ವ್ಯಕ್ತಯೋ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಪದೈರ್ಲಕ್ಷ್ಯಂತೇ, ತಥಾ ಪ್ರಕೃತೇಽಪಿ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಪ್ರಕಾಶಪದಾಭ್ಯಾಂ ವಸ್ತುಗತ್ಯಾ ಸ್ವಾಶ್ರಯೀಭೂತೈವ ವ್ಯಕ್ತಿರ್ಲಕ್ಷ್ಯತೇ, ನ ತು ಯಾ ಕಾಚಿದಿತಿ ವಿಶಿಷ್ಟತಾತ್ಪರ್ಯಾಭಾವೇಽಪಿ ನ ಪೂರ್ವೋಕ್ತದೋಷಃ । ಅಯಂ ಚಂದ್ರ ಇತಿ ಲಕ್ಷ್ಯಲಕ್ಷಣಭಾವಾಭಾವೇಽಪಿ ತದುಭಯಪ್ರತಿಪಾದಕಪದಾಭ್ಯಾಮುಪಸ್ಥಿತಸ್ಯೈಕಸ್ವರೂಪಸ್ಯೈವ ಉದ್ದೇಶ್ಯವಿಧೇಯಭಾನಸಂಭವೇನ ಬುಭುತ್ಸಾನಿವೃತ್ತೇರುತ್ತರತ್ವಸ್ಯ ಚ ಸಂಭವಾತ್ । ನಿಷ್ಪ್ರಕಾರಕಸ್ಯಾಪಿ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸಂಶಯಾದಿನಿವರ್ತಕತ್ವಂ ಪ್ರಾಗುಪಪಾದಿತಮೇವ । ತದೇತನ್ನಿಷ್ಕೃಷ್ಟಮ್ - ಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರೇ ತಾವತ್ ಚಂದ್ರಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥಮಾತ್ರವಿಷಯೇ, ಚಂದ್ರಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥಶ್ಚ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಪ್ರಕಾಶಾಶ್ರಯೀಭೂತಾಸಾಧಾರಣೀ ವಿಶೇಷ್ಯಭೂತಾ ವ್ಯಕ್ತಿಃ, ನ ತು ಪ್ರಕೃಷ್ಟಪ್ರಕಾಶವಿಶಿಷ್ಟಾ; ಪ್ರಕೃಷ್ಟಪ್ರಕಾಶಶ್ಚಂದ್ರ ಇತಿ ಸಹಪ್ರಯೋಗಾನುಪಪತ್ತೇಃ ವಿಶೇಷ್ಯವ್ಯಕ್ತಿಶ್ಚಾಖಂಡೇತ್ಯಖಂಡಾರ್ಥತೈವ । ನನು-ಗಾಮಾನಯೇತ್ಯತ್ರ ಗಾಮುದ್ದಿಶ್ಯಾನಯನವಿಧಾನಾತ್ ಯಥಾ ಗೋತ್ವಸ್ಯ ಉದ್ದೇಶ್ಯತಾವಚ್ಛೇದಕತ್ವಾದಾನಯನೇನಾನನ್ವಯೇಽಪಿ ಪ್ರಕಾರತ್ವಂ, ತಥಾ ಪ್ರಕೃತೇಽಪಿ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಪ್ರಕಾಶಸ್ಯ ಚಂದ್ರಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥತ್ವೇನಾನನ್ವಯೇಽಪ್ಯುದ್ದೇಶ್ಯತಾವಚ್ಛೇದಕತ್ವಾತ್ ಪ್ರಕಾರತ್ವಂ ದುರ್ವಾರಮ್, ನ ಹಿ ಗಾಮಾನಯೇತ್ಯತ್ರ ಗೋತ್ವಂ ವಿನಾಽನ್ವಯ ಇತಿ–ಚೇನ್ನ; ಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥತಾವಚ್ಛೇದಕತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥತ್ವನಿಯತತ್ವೇನಾಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥೇ ತದವಚ್ಛೇದಕತ್ವಸ್ಯ ವಕ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ತಥಾಚ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಪ್ರಕಾಶಸ್ಯ ಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥತಾವಚ್ಛೇದಕತ್ವೇ ಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥತ್ವಂ ದುರ್ವಾರಮೇವ । ನನು - ಪೃಥಿವೀತ್ವವತೀ ಪೃಥಿವೀತ್ಯಾದೌ ಪೃಥಿವೀತ್ವಸ್ಯ ವಿಧೇಯೇನ ಪೃಥಿವೀಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥತ್ವೇನ ನಾನನ್ವಯಃ; ಪೃಥಿವೀತ್ವಸ್ಯ ಪೃಥಿವೀಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥತ್ವಾತ್ , ಸಹಪ್ರಯೋಗಸ್ತು ಪೃಥಿವೀಶಬ್ದಸ್ಯ ತದ್ವ್ಯವಹರ್ತವ್ಯತಾಪರತಯೇತಿ ತತ್ರ ವ್ಯಭಿಚಾರ ಇತಿ - ಚೇತ್, ನ; ಪೃಥಿವೀಶಬ್ದಾರ್ಥತ್ವೇನ ಪೃಥಿವೀತ್ವಜಾತಿವಿಶಿಷ್ಟಮಜಾನತಃ ಪೃಥಿವೀತ್ವಪದೇನ ಜಾತೇರುಪಸ್ಥಿತ್ಯಭಾವಾತ್ ಅನನ್ವಯ ಏವ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಪೃಥಿವೀತ್ವಜಾತಿವಿಶಿಷ್ಟೇ ಪೃಥಿವೀಶಬ್ದಾರ್ಥತ್ವಗ್ರಹೋಽವಶ್ಯಂ ಪ್ರಾಗೇವ ಶ್ರೋತುರ್ವಕ್ತವ್ಯಃ । ತಥಾಚ ವಚನವೈಫಲ್ಯಮಿತ್ಯನನ್ಯಗತ್ಯಾ ಜಲಾದಿವ್ಯಾವೃತ್ತಗಂಧಸಮಾನಾಧಿಕರಣಜಾತಿಮತೀ ಪೃಥಿವೀತ್ಯಾದ್ಯರ್ಥೇ ಪರ್ಯವಸಿತಮುತ್ತರಮ್ । ಗಂಧಸಮಾನಾಧಿಕರಣಜಾತಿಮತ್ತ್ವಾದಿಕಂ ಚ ನ ಪೃಥಿವೀಪದವಾಚ್ಯಮಿತಿ ಕಥಂ ನಾನನ್ವಯಃ ? ವ್ಯವಹರ್ತವ್ಯತಾಲಕ್ಷಣಯಾ ಸಹಪ್ರಯೋಗೋಪಪಾದನಂ ಚಾಯುಕ್ತಮ್ ; ವ್ಯವಹರ್ತವ್ಯತಾಯಾಂ ಹಿ ಜಹಲ್ಲಕ್ಷಣಾ, ತತ್ರ ಚ ಸ್ವಾರ್ಥಹಾನಿಃ, ಸ್ವರೂಪೇ ತು ಜಹದಜಹಲ್ಲಕ್ಷಣಾ, ತತ್ರ ಸ್ವಾರ್ಥಾನ್ವಯ ಇತಿ ಸ್ವರೂಪೇ ಜಹದಜಹಲ್ಲಕ್ಷಣಾಯಾ ಏವೋಚಿತತ್ವಾತ್ । ತದುಕ್ತಂ 'ವ್ಯಾಪ್ತೇಶ್ಚ ಸಮಂಜಸಮಿ'ತ್ಯಧಿಕರಣೇ ಭಾಷ್ಯಕೃದ್ಭಿಃ ಲಕ್ಷಣಾಯಾಮಪಿ ಸನ್ನಿಕರ್ಷವಿಪ್ರಕರ್ಷೋ ಭವತ' ಇತಿ । ‘ಓಮಿತ್ಯೇತದಕ್ಷರಮುದ್ಗೀಥಮುಪಾಸೀತೇ'ತ್ಯತ್ರ ಕಿಮೋಂಕಾರಸದೃಶಮುದ್ಗೀಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ, ಕಿಂವೋದ್ಗೀಥಾವಯವಮೋಂಕಾರಮಿತಿ ವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ಗೌಣ್ಯಾಂ ವೃತ್ತೌ ಸ್ವಾರ್ಥಹಾನೇರವಯವಲಕ್ಷಣೈವ ಜ್ಯಾಯಸೀ । ಸನ್ನಿಕೃಷ್ಟತ್ವಾದಿತಿ ತತ್ರ ನಿರ್ಧಾರಿತಮ್ । ಏತೇನ-ಧರ್ಮಿಣಶ್ಚಂದ್ರಸ್ಯ ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ಜ್ಞಾತತ್ವಾತ್ ನಕ್ಷತ್ರಾದಿಭ್ಯೋ ವ್ಯಾವರ್ತಕಧರ್ಮಸ್ಯ ವ್ಯಾವೃತ್ತೇಶ್ಚ ಘಟಾದೌ ಪ್ರಾಗೇವ ಜ್ಞಾತತ್ವಾದ್ವಿಶಿಷ್ಟವಿಷಯೇ ಏವ ಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರೇ, ತತ್ರ ಯದಿ ವ್ಯಾವೃತ್ತಿವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಮೇವ ಪ್ರಷ್ಟುಃ ಸಾಕ್ಷಾದ್ ಬುಭುತ್ಸಿತಂ, ತದಾಪಿ ತತ್ತದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತೇಃ ಸಮಾಸಹಸ್ರೇಣಾಪಿ ವಕ್ತುಮಶಕ್ಯತಯಾ ವಹ್ನಿಬುಭುತ್ಸಾಯಾಂ ಧೂಮಮಿವ ವ್ಯಾವರ್ತಕಧರ್ಮವೈಶಿಷ್ಟ್ಯ ಮೇವಾಭಿಧತ್ತೇ, ನಹಿ ವಹ್ನಿಬೋಧಾರ್ಥಸ್ಯ ಧೂಮೋಽಸ್ತೀತಿವಾಕ್ಯಸ್ಯ ನ ಧೂಮೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್, ನ ವಾ ಯಾಗಾಕ್ಷೇಪಕಸ್ಯ ‘ಯದಾಗ್ನೇಯ' ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಸ್ಯ ದ್ರವ್ಯದೇವತಾಸಂಬಂಧೇ । ಯದಾ ತು ತತ್ತದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತೇರ್ವಕ್ತುಮಶಕ್ಯತಾಮವಗಮ್ಯ ವ್ಯಾವರ್ತಕಧರ್ಮವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಮೇವ ಪೃಚ್ಛತಿ, ತದಾ ಸುತರಾಂ ಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರಯೋರ್ವಿಶಿಷ್ಟಪರತ್ವಮಿತಿ-ನಿರಸ್ತಮ್ ; ಪ್ರಥಮೇ ಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರಯೋರ್ವೈಯಧಿಕರಣ್ಯಾಪತ್ತೇಃ, ದ್ವಿತೀಯೇ ಶ್ರುತಾರ್ಥಪರಿತ್ಯಾಗಾಪತ್ತೇಃ । ಪ್ರಥಮೇಽಪಿ ಶ್ರುತಾರ್ಥಪರಿತ್ಯಾಗಃ ಸ್ಥಿತ ಏವ । ನ ಚಾನನ್ಯಗತ್ಯಾ ಶ್ರುತಾರ್ಥಪರಿತ್ಯಾಗಾಭ್ಯುಪಗಮಃ; ಗತ್ಯಂತರಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾತ್ । ನನು–ಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರಯೋರ್ವೈಯಧಿಕರಣ್ಯಾಪತ್ತೇಃ ಯದಿ ಸ್ವರೂಪೇ ಲಕ್ಷಣಾ, ತದಾ ವಹ್ನಿಪ್ರಶ್ನೇ ಧೂಮೋಽಸ್ತೀತ್ಯುತ್ತರೇ ವಹ್ನೌ ಲಕ್ಷಣಾಸ್ತ್ವಿತಿ–ಚೇನ್ನ; ಧೂಮೋಽಸ್ತೀತಿ ವಾಕ್ಯೇನಾಹತ್ಯ ಶಕ್ತ್ಯಾ ಲಿಂಗೇ ಬೋಧಿತೇ ತತ ಏವ ವಹ್ನಿಬೋಧೋಪಪತ್ತೌ ತಾತ್ಪರ್ಯಾನುಪಪತ್ತಿಕಲ್ಪ್ಯಲಕ್ಷಣಾಯಾ ಅಯೋಗಾತ್, ಶ್ರುತಿಲಿಂಗಾಧಿಕರಣನ್ಯಾಯೇನ ವಾಕ್ಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಲಿಂಗಸ್ಯ ಬಲವತ್ತ್ವಾಚ್ಚ, ಪ್ರಕೃತೇ ಚಾಸಂಕೀರ್ಣಚಂದ್ರಸ್ವರೂಪಸಿದ್ಧೌ ವಾಕ್ಯಾತಿರಿಕ್ತಪ್ರಮಾಣಾಭಾವೇನ ವೈಷಮ್ಯಾಚ್ಚ । ನನು–ಕಿಂಲಕ್ಷಣಶ್ಚಂದ್ರ ಇತ್ಯಸ್ಯಾಸಾಧಾರಣಧರ್ಮವಿಷಯಕಸ್ಯ ಕತಮಶ್ಚಂದ್ರ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಜಾತಿವಿಷಯಕಸ್ಯಾನಯೋಃ ಕತರಶ್ಚಂದ್ರ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಜಾತಿಗುಣಕ್ರಿಯಾಭಿಃ ಪೃಥಕ್ಕರಣರೂಪನಿರ್ಧಾರಣವಿಷಯಕಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯೋತ್ತರ ಇವಾತ್ರಾಪಿ ಪ್ರತಿವಚನೇ ಲಕ್ಷಣೋಕ್ತೇಃ ಪ್ರಶ್ನೇಽಪಿ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಪ್ರಕಾಶಃ ಅಪ್ರಕೃಷ್ಟಪ್ರಕಾಶೋ ವೇತಿ ಧರ್ಮವಾಚಕಂ ಪದಂ ಕಲ್ಪನೀಯಂ ತತ್ಸೂಚಕಕಿಂಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾಚ್ಚೇತಿ–ಚೇನ್ನ; ವಹ್ನಿಪ್ರಶ್ನೇ ಧೂಮೋಽಸ್ತೀತಿ ಪ್ರತಿವಚನದರ್ಶನೇನ ಪ್ರತಿವಚನೋಕ್ತತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಷ್ಟುರ್ಬುಭುತ್ಸಿತತ್ವೇಽತಂತ್ರತ್ವಾತ್ । ಅಥ ತತ್ರ ಬುಭುತ್ಸಿತಬೋಧೋಪಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ತದುಕ್ತಿಃ, ಪ್ರಕೃತೇಽಪಿ ನೋಪಯೋಗ ಇತಿ ಕೇನ ತುಭ್ಯಮಭ್ಯಧಾಯಿ ? ಕಿಂಲಕ್ಷಣ ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರಶ್ನತಥಾತ್ವೇ ತದ್ವಾಚಕಪದವತ್ತ್ವಸ್ಯೋಪಾಧಿತ್ವಾತ್ , ಕ್ವಚಿದ್ದರ್ಶನಮಾತ್ರಸ್ಯಾಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾಚ್ಚ, ಕಿಂಶಬ್ದಸ್ಯ ಬುಭುತ್ಸಾಸೂಚಕತ್ವೇನ ತಸ್ಯ ಧರ್ಮಬುಭುತ್ಸಾನಿಯತತ್ವಾಭಾವಾಚ್ಚ । ಏವಂ ಚ ಪ್ರಶ್ನೇ ಧರ್ಮವಾಚಿಪದಾಭಾವಾತ್ತದನುರೋಧಿನ್ಯುತ್ತರೇ ಧರ್ಮವಾಚಕಂ ಪದಂ ಸ್ವರೂಪಪರಮೇವ । ಸ್ವರೂಪಬುಭುತ್ಸಾಯಾ ಉಪಪಾದಿತತ್ವೇನ ಲಕ್ಷಣಾಬೀಜಾಭಾವಾತ್ ನ ಪ್ರಶ್ನವಾಕ್ಯಸ್ಥಂ ಚಂದ್ರಪದಂ ತದಸಾಧಾರಣಧರ್ಮಲಕ್ಷಕಮ್ । ಯತ್ತು-ಲಕ್ಷಣವಾಕ್ಯಂ ಚಂದ್ರವ್ಯವಹಾರಕರ್ತವ್ಯತಾವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಪರಮ್, ಅತೋ ನಾಖಂಡಾರ್ಥತಾ, ಚಂದ್ರವ್ಯವಹಾರಸ್ತು ಚಂದ್ರಪದವಿಶೇಷಿತೋ ವ್ಯವಹಾರಃ, ನ ತು ಚಂದ್ರರೂಪಾರ್ಥವಿಶೇಷಿತ ಇತಿ ತಜ್ಜ್ಞಾನಾಜ್ಞಾನಾಭ್ಯಾಂ ವೈಯರ್ಥ್ಯಬೋಧನಾಶಕ್ಯತಾದೋಷೌ ನ ಭವತಃ। ನ ಚ–ವೃದ್ಧವ್ಯವಹಾರ ಏವ ಶಕ್ತಿಗ್ರಾಹಕೋಽಸ್ತು, ಕಿಂ ಲಕ್ಷಣವಾಕ್ಯೇನೇತಿ - ವಾಚ್ಯಮ್; ಉಪಾಯಸ್ಯ ಉಪಾಯಾಂತರಾದೂಷಕತ್ವಾತ್ - ಇತಿ, ತನ್ನ; ಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರವೈಯಧಿಕರಣ್ಯಾಪತ್ತೇರುಕ್ತತ್ವಾತ್ , ಪ್ರಶ್ನವಾಕ್ಯಸ್ಥಚಂದ್ರಶಬ್ದೇ ಲಕ್ಷಣಾಬೀಜಾಭಾವಾತ್ ಅಸಾಧಾರಣಂ ಚಂದ್ರಸ್ವರೂಪಮಜ್ಞಾತ್ವಾ ತತ್ರ ಚಂದ್ರಶಬ್ದವಿಶೇಷಿತವ್ಯವಹಾರವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ ತಜ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾವಶ್ಯಕತ್ವೇನ ತೇನೈವ ವಾಕ್ಯಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೋಪಪತ್ತೇರ್ವ್ಯವಹಾರಕರ್ತವ್ಯತಾಪರತ್ವೇ ಮಾನಾಭಾವಾತ್ । ಅತ ಏವೋಕ್ತಂ-‘ಮಾನಾಂತರಸಿದ್ಧಂ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಪ್ರಕಾಶವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಮಖಂಡಾರ್ಥಸಿದ್ಧಾವುಪಾಯಮಾತ್ರಮಿ'ತಿ । ಅಸ್ಮಿನ್ ಜ್ಯೋತಿರ್ಮಂಡಲೇ ಕಶ್ಚಂದ್ರ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಸಮಯೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣೇವ ಅನ್ಯದಾಪಿ ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣೈವ ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾತತ್ವಾತ್ , ಅನ್ಯಥಾ ತಸ್ಯಾನುವಾದ್ಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ, ಚಂದ್ರಸ್ವರೂಪೇ ತು ಜ್ಞಾತೇಽಪ್ಯಸಂಕೀರ್ಣಜ್ಞಾನಾಭಾವಾತ್ ಬುಭುತ್ಸೋಪಪಾದಿತೈವೇತಿ ಪ್ರಥಮಾನುಮಾನಮನಾವಿಲಮ್ । ದ್ವಿತೀಯಾನುಮಾನೇಽಪಿ ನಾಪ್ರಸಿದ್ಧವಿಶೇಷಣತ್ವಬಾಧಸತ್ಪ್ರತಿಪಕ್ಷಸಾಧ್ಯವೈಕಲ್ಯಾದಯೋ ದೋಷಾಃ । ತಥಾ ಹಿ–ಸಾಧ್ಯಂ ತಾವತ್ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥವಿಶೇಷ್ಯನಿಷ್ಠತ್ವಮ್, ಅನ್ಯಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಪದಸ್ಯ ಯೌಗಿಕತ್ವೇನ ಸಖಂಡಾರ್ಥತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಪ್ರಕೃಷ್ಟಪ್ರಕಾಶಾದಿವಾಕ್ಯಂ ಚ ಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥವಿಶೇಷ್ಯಮಾತ್ರಪರಂ ಭವತೀತಿ ಸಾಮಾನ್ಯವ್ಯಾಪ್ತೌ ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ನ ಸಾಧ್ಯವೈಕಲ್ಯಮಪಿ । ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥವಿಶೇಷ್ಯಮಾತ್ರನಿಷ್ಠತ್ವಂ ಹಿ ಅಖಂಡಾರ್ಥತ್ವಮೇವ । ತತ್ಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರತ್ವಹೇತುವ್ಯುತ್ಪಾದನಮಪಿ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಪ್ರಕೃಷ್ಟಾದಿವಾಕ್ಯನ್ಯಾಯೇನೈವೇತಿ ನಾಸಿದ್ಧಿಬಾಧೌ । ಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರವೈಯಧಿಕರಣ್ಯಾಪತ್ತಿರೂಪವಿಪಕ್ಷಬಾಧಕಸಧ್ರೀಚೀನತಯಾ ಸತ್ಪ್ರತಿಪಕ್ಷಾಪ್ರಯೋಜಕತ್ವೋಪಾಧೀನಾಮನವಕಾಶಃ । ನ ಚ - ಸತ್ಯಾದಿರೂಪಪ್ರತಿವಚನೇ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ಕಶ್ಚಂದ್ರ ಇತಿವದಶ್ರವಣಾತ್ತದುತ್ತರಾನುಸಾರೇಣ ಪ್ರಶ್ನವಾಕ್ಯೇ ಕಲ್ಪನೀಯೇ ಧರ್ಮವಿಷಯಕಮೇವ ತತ್ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ, ಬಾಧಕಾಭಾವಾತ್ , ತಥಾಚಾಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ‘ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ ಪರಮ್' ‘ಏಕಧೈವಾನುದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಬಲಾತ್ಸತ್ಯತ್ವಾದಿವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಾವಿಷಯಕಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಕವೇದನಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಜನಕತ್ವಾತ್ ತದತಿರಿಕ್ತಬುಭುತ್ಸಾವಿರಹೇಣ ತದ್ವಿಷಯಕಪ್ರಶ್ನವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಕಲ್ಪಯಿತುಮಶಕ್ಯತ್ವೇನ ಕಶ್ಚಂದ್ರ ಇತೀವ ಕಿಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯೇವ ವಾಕ್ಯಂ ಕಲ್ಪ್ಯತ ಇತಿ ನಾಸಿದ್ಧಿಃ । ನನು–ಕತಮ ಆತ್ಮೇತ್ಯತ್ರ ಕತರಃ ಸ ಆತ್ಮೇತ್ಯತ್ರ ಚ ತ್ವಂಪದಾರ್ಥಪ್ರಶ್ನ ‘ವಾ ಬಹೂನಾಂ ಜಾತಿಪರಿಪ್ರಶ್ನ ಉತಮಚು’ ‘ದ್ವಯೋರೇಕಸ್ಯ ನಿರ್ಧಾರಣೇ ಉತರಚ' ಇತಿ ಸೂತ್ರಾಭ್ಯಾಂ ನಿರ್ಣೀತಜಾತ್ಯಾದ್ಯರ್ಥಕತಮಾದಿಪದಪ್ರಯೋಗಾತ್ ತತ್ಪ್ರತಿವಚನೇ “ಯೋಽಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯ' ಇತ್ಯಾದೀ ಪಕ್ಷೇ ತ್ವದಭಿಮತಹೇತೋರಸಿದ್ಧಿಃ, ನ ಚ-ಯದ್ಯತ್ಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರಂ ತತ್ತದಖಂಡಾರ್ಥಮಿತಿ ನ ಬ್ರೂಮಃ, ಕಿಂತು ಯತ್ ಯತ್ಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರಂ ತತ್ತದರ್ಥಕಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಏವಂ ಸಾಮಾನ್ಯವ್ಯಾಪ್ಯೋ ವ್ಯಭಿಚಾರೇಽಪಿ ತದ್ವಲಾದೇತತ್ ಪಕ್ಷೀಕೃತ್ಯಾಖಂಡಾರ್ಥತ್ವಸಾಧನೇಽಖಂಡಾರ್ಥಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರತ್ವಾದಿತಿ ಪರ್ಯವಸಿತಹೇತಾವಸಿದ್ಧೇರನುದ್ಧಾರಾದಿತಿ ಚೇತ್, ನೈಷ ದೋಷಃ, ತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯಸ್ಯೈವಾರ್ಥತ್ವೇನ ವಿವಕ್ಷಿತ ತ್ವಾತ್ , ಯಥಾಹಿ ಧರ್ಮವಾಚಕಪದಸತ್ವೇಽಪಿ ಉತ್ತರಸ್ಯ ನ ಧರ್ಮೇ ಮುಖ್ಯತಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯ ತಥಾ ಪ್ರಶ್ಶೇಽಪಿ ತದ್ವಾಚಕತಮಾದಿಪ್ರತ್ಯಯಸತ್ತ್ವೇಽಪಿ ನ ಮುಖ್ಯತಸ್ತತ್ಪರತ್ವಮ್ ; ಅಸಾಧಾರಣಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಮುಖ್ಯತೋ ಬುಭುತ್ಸಿತಸ್ಯೋಪಾಯತ್ವೇನ ತದುಪಯೋಗಾತ್, ಆತ್ಮಖರೂಪಬೋಧಸ್ಯೈವ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಸರ್ವಸ್ಯಾಪ್ಯುತ್ತರಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನನಿರ್ಧಾರಿತಧಾರ್ಮಿನಿಷ್ಠಾನಿರ್ಧಾರಿತೈಕಧರ್ಮಪರತ್ವಾದ್ವಿರುದ್ಧೋ ಹೇತುರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ : ಅನಿರ್ಧಾರಿತನಿರ್ಧಾರಣತ್ವೇನೈವೋತ್ತರತೋಪಪತ್ತೌ ತಾದೃಗ್ಧರ್ಮಪರತ್ವಸ್ಯೋತ್ತರತ್ವಾಪ್ರಯೋಜಕತ್ವೇನ ನಿಯಮಾಸಿದ್ಧೇಃ । ನನು ಕಥಂ ಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರಪರಸ್ಯ ನಿರ್ಧಾರಕತ್ವಮ್ ? ಲಕ್ಷಣವಾಕ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಗೃಹಾಣ । ನ ಚ–ಏವಮುತ್ತರಜನ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನಿಷ್ಪ್ರಕಾರಕತಯಾ ಕಥಂ ಸಪ್ರಕಾರಕಸಂಶಯನಿವರ್ತಕತ್ವಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ನಿಷ್ಪ್ರಕಾರಕತ್ವೇಽಪಿ ಸಂಶಯನಿವರ್ತಕತಾಯಾ ಉಪಪಾದಿತತ್ವಾತ್ । ನನು ಯದಿ ಪ್ರಶ್ನಾದುತ್ತರಮಧಿಕವಿಷಯಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ಉತ್ತರಮೇವ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ಪ್ರಶ್ನ ಏವೋತ್ತರಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ; ಪ್ರಶ್ನಾದನಧಿಕ ವಿಷಯತ್ವೇಽಪಿ ಅಸಾಧಾರಣಧರ್ಮವಾಚಕಪದವತ್ವೇನ ನಿರ್ವಿಚಿಕಿತ್ಸಧರ್ಮಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವೇನ ವೋತ್ತರತ್ವಸಂಭವಾತ್ । ಅತ ಏವ ಪ್ರಶ್ನೋ ನೋತ್ತರಮ್ ; ತತ್ಪ್ರಯೋಜಕರೂಪವಿರಹಾತ್ । ನ ಚ-ಕಿಂ ಕರೋತಿ ಕಿಮಾನೇಯಮಿತ್ಯಾದಿಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರೇ ಅಧ್ಯಯನಂ ಕರೋತಿ ಗಾಮಾನಯೇತ್ಯಾದೌ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ, ನ ಹಿ ತತ್ರಾಧ್ಯಯನತ್ವಗೋತ್ವಾದಿತ್ಯಾಗೇನ ಲಕ್ಷಣಯಾ ಕರ್ಮಾದಿಮಾತ್ರಪರತ್ವಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಅತ್ರ ಹಿ ನ ಕೃತ್ಯಾನಯನಯೋಃ ಪ್ರಶ್ನಃ, ಕಿಂತು ಕೃತಿಕರ್ಮಾನಯನಕರ್ಮಣೋಃ, ಅನ್ಯಥಾ ಕಿಂ ಕರಣಂ ಕಿಮಾನಯನಮಿತ್ಯೇವ ಪೃಚ್ಛೇತ್ । ತಥಾಚ ಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರಯೋರಧ್ಯಯನತ್ವಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಕರ್ಮಾವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಯತ್ ಯತ್ಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರಂ ತತ್ತದರ್ಥಕಮಿತಿ ಸಾಮಾನ್ಯವ್ಯಾಪ್ತೌ ವ್ಯಭಿಚಾರಾಭಾವಾತ್ । ಏವಂಸತಿ–ಸತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥಮಾತ್ರಂ ತನ್ಮಾತ್ರಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರವಾಕ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾದಿತ್ಯಾದಿ ನ್ಯಾಯದೀಪಾವಲೀಥಮಪ್ಯನುಮಾನಸಾಧು । ನನು–ಏಕಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥಮಾತ್ರಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರತ್ವೇನ ಏಕಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥಮಾತ್ರಪರತ್ವೇಽಪಿ ಕಥಮಖಂಡಾರ್ಥತ್ವಮ್ ? ಪಂಚಕಸ್ಯ ತ್ರಿಕಸ್ಯ ವಾ ವೈಯಾಕರಣಮತೇ ಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥತ್ವಾತ್ , ತದುಕ್ತಂ—“ಸ್ವಾರ್ಥೀ ದ್ರವ್ಯಂ ತಥಾ ಲಿಂಗ ಸಂಖ್ಯಾ ಕರ್ಮಾದಯೋಽಪಿ ಚ । ನಾಮಾರ್ಥಪಂಚಕಂ ಪ್ರಾಹುರಾದ್ಯಂ ತ್ರಿಕಮಥಾಪರೇ ॥” ಇತಿ । ಪ್ರಾಭಾಕರಮತೇಽಸ್ಮದೇಕದೇಶಿಮತೇ ಚಾನ್ವಿತಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥತ್ವಾಚ್ಚ, ಅಭಿಹಿತಾನ್ವಯವಾದಿಮತೇಽಪಿ ಜಾತಿವಿಶಿಷ್ಟಾಯಾ ಏವ ವ್ಯಕ್ತೇಃ ಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥತ್ವಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥಸ್ಯೈವ ವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಾಚ್ಚ । ಜಾತವೇವ ಶಕ್ತಿಃ ವ್ಯಕ್ತಿಸ್ವಾಕ್ಷೇಪಲಭ್ಯೇತಿ ಮತೇ ಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥಮಾತ್ರಪರತ್ವೇನ ವಿಶೇಷ್ಯಚಂದ್ರಾದಿವ್ಯಕ್ತಿಪರತ್ವಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಬ್ರಹ್ಮಪದಸ್ಯ ಯೌಗಿಕತ್ವೇನ ಸುತರಾಮಸ್ಯ ಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥಸ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಾದಿತಿ ಚೇನ್ನಃ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥವಿಶೇಷ್ಯಾಂಶಮಾತ್ರಪರತ್ವಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ । ತಥಾಚ ಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥಸ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟತ್ವೇಽಪ್ಯಖಂಡಾರ್ಥತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ; ‘ಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥಲಿಂಗಪರಿಮಾಣವಚನಮಾತ್ರ' ಇತ್ಯತ್ರ ಲಿಂಗಾದೇರಪಿ ಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥತ್ವೇನ ತದ್ರಹಣವೈಯರ್ಥ್ಯಮಾಶಙ್ಯ ಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥಪದಸ್ಯ ಲಿಂಗಾದ್ಯವಿಶಿಷ್ಟಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರಾಭಿಧಾಯಕತಯಾ ಸಮಾಧಾನಸ್ಯಾಭಿಯುಕ್ತೈರುಕ್ತೇಶ್ಚ । ಯತ್ತು ಪಂಚಕತ್ವಾದಿಕಂ ಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥಸ್ಯೋಕ್ತಂ, ತದನಂಗೀಕಾರಪರಾಹತಂ ಯುಕ್ತಿವಿರುದ್ಧಂ ಚ; ದ್ರವ್ಯಾದಿಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾತ್ ಗುಣಕರ್ಮಣೋರಪ್ರಾಪ್ತೇಃ । ಅನ್ಯಥಾ ದ್ರವ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತೇ 'ನೀಲಂ ಪೀತಂ ವಾ ಚಲತಿ ನ ವೇತಿ ಸಂದೇಹೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚ–ಜಿಜ್ಞಾಸಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಸಾಮಾನ್ಯತಸ್ತದುಕ್ತಾವಪಿ ವಿಶಿಷ್ಯಾನಭಿಧಾನಾತ್ ಸಂದೇಹ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ದ್ರವ್ಯತ್ವಾದ್ಯಾಕ್ಷಿಪ್ತಸಾಮಾನ್ಯಜ್ಞಾನಾದೇವ ಜಿಜ್ಞಾಸೋಪಪತ್ತೇಃ, ಸಂಖ್ಯಾಕರ್ಮತ್ವಾದೀನಾಂ ಚ ವಚನವಿಭಕ್ತ್ಯಾದಿನೈವ ಪ್ರಾಪ್ತೇಶ್ಚ । ಅನ್ವಿತಾಭಿಧಾನರೂಪೈಕದೇಶಿಮತಮಪಿ ನ ಯುಕ್ತಿಸಹಮ್ , ಅನ್ವಯಸ್ಯಾಕಾಂಖಾದಿಸಹಕಾರಿವಶಾತ್ ಪದಾರ್ಥಮಾತ್ರಶಕ್ತಾದೇವ ಸಿದ್ಧೇಃ । ನ ಚ ಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥಮಾತ್ರಪರಸ್ಯ ಕಥಮೇಕದೇಶಪರತ್ವಮ್ ? ವಿಶೇಷಣಸ್ಯಾನಾಕಾಲ್ಲಿತತ್ವೇನ ಪ್ರಾಗೇವ ತದುಪಪಾದನಾತ್ । ನ ಚಾಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಮ್ ; ಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರಬುಭುತ್ಸಾಪ್ರವೃತ್ತತ್ವರೂಪವಿಪಕ್ಷಬಾಧಕಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾತ್ । ನನು–ಸತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇ ಸತ್ಸು ವಿಶೇಷಣೇಷು ಸಸ್ತುತಿಕವಿಧಿವಾಕ್ಯೇ ಪ್ರಾಶಸ್ತ್ಯ ಇವ ವಿಶೇಷಣಾರ್ಥೇಽಪಿ ರಕ್ತಪಟನ್ಯಾಯೇನಾಕಾಂಕ್ಷೋತ್ಥಾಪನೀಯಾ, ಉಕ್ತಂಹಿ—‘ಆಕಾಂಕ್ಷಣೀಯಾಭಾವ ಆಕಾಂಕ್ಷಾಯಾ ಅಭಾವ ಇತೀತಿ–ಚೇನ್ನ; ಸತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇ ವಿಶೇಷಣೇ ಸತ್ಯಪಿ ನ ತದ್ಗೋಚರಾಕಾಂಘಾಕಲ್ಪನಮ್ ; ಪ್ರಕೃಷ್ಟಪ್ರಕಾಶಶ್ಚಂದ್ರ ಇತ್ಯತ್ರ ವಿಶೇಷಣೇ ಸತ್ಯಪಿ ಕಶ್ಚಂದ್ರ ಇತಿ ಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರಾಕಾಂಕ್ಷಾದರ್ಶನಾತ್ । ನ ಚ ತತ್ರಾಪಿ ತತ್ಕಲ್ಪನಮ್ ; ತತ್ಕಲ್ಪನಂ ವಿನಾಪಿ ವ್ಯಾವೃತ್ತಿಬೋಧಮಾತ್ರೇಣೈವ ತತ್ಸಾರ್ಥಕತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ವ್ಯಾವೃತ್ತಿವಿಶೇಷಬೋಧಶ್ಚ ವಿಶೇಷಣಪರತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ತದ್ವಾರಕಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರಜ್ಞಾನಮಾತ್ರೇಣೈವೋಪಪದ್ಯತೇ । ನನು–ಸಪ್ರಕಾರಕಜ್ಞಾನಸ್ಯತ್ರ ಮೋಕ್ಷಹೇತುತಯಾ ‘ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ ಪರಸಿಯರ್ಥನ ‘ಯ ಏವಂ ವಿದ್ವಾನಮೃತ ಇಹ ಭವತೀತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ 'ಯೋ ವೇದ ನಿಹಿತಂ ಗುಹಾಯಾ'ಮಿತ್ಯುತ್ತರವಾಕ್ಯೇನ ಚ ಮುಮುಕ್ಷೋಃ ಸಪ್ರಕಾರಕ ಏವಂ ಧಾರ್ಮಿಜ್ಞಾನೇ ಸಾಧ್ಯೇ ಬುಭುಸೋಚಿತೇತಿ-ಚೇನ್ನ; ನಿಷ್ಪ್ರಕಾರಕಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವ ಸ್ವರೂಪೋಪಲಕ್ಷಣೋಪಲಕ್ಷಿತಾಧಿಷ್ಠಾನಜ್ಞಾನತ್ವೇನ ಭ್ರಮಾದಿನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ಮೋಕ್ಷಹೇತುತಾಯಾ ಉಪಪಾದಿತತ್ವೇನ ತದನುರೋಧಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಿತ್ಯಾದೇಃ ಸಪ್ರಕಾರಕವ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಪರತಾಯಾಂ ಮಾನಾಭಾವಾತ್ । ಯ ಏವಂ ವಿದ್ವಾನಿತ್ಯಸ್ಯಾಥೇ ಇತರಪ್ರಕಾರತ್ವಂ ನಾರ್ಥಃ, ಕಿಂತು ಏವಂಪ್ರಕಾರೋಪಲಕ್ಷಿತತ್ವಮ್ । ಏಕಥೈವೇತ್ಯಾದ್ಯನುಸಾರಾತ್ । ನ ಚ–ಏವಂ ಸಗುಣವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಬುಭುತ್ಸಾಯಾಂ ಕರ್ಮಕಾಂಡಸ್ಯಾಪಿ ಕರ್ಮಬುಭುತ್ಸಾಯಾಂ ವೈದ್ಯಕಾದಿಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯಾಪಿ ಓಷಧಾದಿಬುಭುತ್ಸಾಯಾಮಖಂಡಬ್ರಹ್ಮಾಖಂಡಕರ್ಮಾಖಂಡೌಷಧಾದಿಪರತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ನಹಿ ವಯಂ ಬುಭುತ್ಸಾಪ್ರವೃತ್ತವಾಕ್ಯತ್ವಮಾತ್ರಣಾಖಂಡಾರ್ಥತ್ವಂ ಬ್ರೂಮಃ, ಕಿಂತು ಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರಬುಭುತ್ಸಾಪ್ರವೃತ್ತವಾಕ್ಯತ್ವೇನ । ನ ಚ ತತ್ರಾಪಿ ಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರಬುಭುತ್ಸಾ; ವಿಶಿಷ್ಟಪರತ್ವೇ ಬಾಧಕಾಭಾವಾತ್ । ತತ್ರಾಪಿ ಚೇಲ್ಲಕ್ಷಣವಾಕ್ಯಾದೌ ತಥಾ, ತದೇಷ್ಟಾಪತೇಶ್ಚ । ನ ಚ ತರ್ಹಿ ಸಗುಣವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಸತ್ಯಶುದ್ಧಾನ್ಯಮಿಥ್ಯಾವಿಶಿಷ್ಟಾರ್ಥಪರತ್ವೇನ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಯೋಗಃ, ಕರ್ಮಕಾಂಡವದ್ಯಾವಹಾರಿಕಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾವಿರೋಧಾತ್ । ನನು–ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಧರ್ಮ ಇವಲಕ್ಷಣವಾಕ್ಯಮಸ್ತಿ, ತದಪ್ಯಖಂಡಾರ್ಥ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ; ಅವಾಂತರತಾತ್ಪರ್ಯಮಾದಾಯ ಚೇತ್, ತದಾ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಸ್ಯೈವಾಭಾವಾತ್ ಮಹಾತಾತ್ಪರ್ಯಮಾದಾಯ ಚೇತ್ತದೇಷ್ಟಾಪತ್ತೇಃ । ಕಿಂಚ ‘ಏಕಧೈವಾನುದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮಿತ್ಯಾದ್ಯನೇಕಾಕಾರನಿಷೇಧಕವಾಕ್ಯಮ್ ಉದರಮಂತರಂ ಕುರುತ' ಇತ್ಯಾದಿಭೇದನಿಷೇಧಕವಾಕ್ಯಂ “ಕೇವಲೋ ನಿರ್ಗುಣಶ್ಚೇತಿ ಗುಣ ನಿಷೇಧಕಂ “ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮಿತಿ ದ್ವಿತೀಯಮಾತ್ರಾನಿಷೇಧಕವಾಕ್ಯಂ ಚ ಬಾಧಕಂ, ತಥಾ ಸರ್ವತೋಽನವಚ್ಛಿನ್ನವಸ್ತುಪರಾನಂತಶಬ್ದಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೌ ಚ । ನ ಚ-ತೇಷಾಮೈಕ್ಯಭೇದಾಭಾವಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಾರ್ಥಪರತ್ವೇ ವೇದಾಂತಮಾತ್ರಸ್ಯಾಖಂಡಾರ್ಥತ್ವಾಸಿದ್ಧಿಃ, ಸತ್ಯಶುದ್ಧಾನ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾವಿಶಿಷ್ಟಾರ್ಥಪರತ್ವೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಯೋಗ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಐಕ್ಯಭೇದಾಭಾವಾದೀನಾಂ ಸ್ವರೂಪತ್ವೇನ ವಿಶಿಷ್ಟಪರತ್ವಸ್ಯೈವಾಭಾವಾತ್ , ಭೇದಾಭಾವಾದೇಃ ಕಲ್ಪಿತಪ್ರತಿಯೋಗಿಕತಯಾ ಕಲ್ಪಿತತ್ವೇ ತು ಸತ್ಯಾದಿಪದವದ್ವಿಶಿಷ್ಟಾರ್ಥಾಭಿಧಾನದ್ವಾರಾ ಸ್ವರೂಪಪರತ್ವೇನ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚ । ನ ಚ ಏವಂ ತೇಷಾಂ ಲಕ್ಷಣಯಾಽಖಂಡಾರ್ಥತ್ವೇನ ತದ್ವಿರೋಧೇನ ವಿಶಿಷ್ಟಾರ್ಥಸ್ಯ ಸತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ಯಾಗಃ, ವಿಶೇಷ್ಯಪರಸ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟಪರೇಣಾವಿರೋಧಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ದ್ವಾರತಯೋಪಸ್ಥಿತಸ್ಯಾಪ್ಯೈಕ್ಯಭೇದಾಭಾವಾದೇರ್ವಿಶಿಷ್ಟಾರ್ಥವಿರೋಧಿತಯಾ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ಯಾಗಸಂಭವಾತ್ । ನ ಚ ದ್ವಾರತಯೋಪಸ್ಥಿತೈಕ್ಯಾದೇಃ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇನ ಸತ್ಯತ್ವಾದಿಧರ್ಮಪರತ್ವವಿರೋಧಿತಾ, ಸತ್ಯತ್ವೇ ಚಾಪಸಿದ್ಧಾಂತ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಭಿನ್ನತ್ವೇ ಸತಿ ಸತ್ಯತಾಯಾಮೇವಾಪಸಿದ್ಧಾಂತಾತ್ । ನ ಚಾಭೇದೇ ದ್ವಾರತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಃ; ಕಲ್ಪಿತಧರ್ಮತಾಕತ್ವೇನ ದ್ವಾರತ್ವಸಂಭವಾತ್ । ನ ಚ–ಅತ್ರ ಸತ್ಯತ್ವಾದೇದ್ವರತ್ವೇನೋಪಾದಾನಾತ್ತೇಷಾಮೇವೈತದ್ವಿರೋಧ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಸತ್ಯತ್ವಾದೇಃ ಕಲ್ಪಿತಜಾತಿರೂಪಸ್ಯ ದ್ವಾರತಯಾ ಸ್ವರೂಪೇಣೋಪಾದಾನೇಽಪಿ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತ್ವಾಕಾರೇಣ ನಿಷೇಧಕಾನಾಮವಿರೋಧಾತ್ । ಏತೇನ–ಬ್ರಹ್ಮಾನಂತಪದಯೋರಪಿ ಬಾಧಕತ್ವಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ನನು–“ಅಥ ಕಸ್ಮಾದುಚ್ಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಬೃಹಂತೋ ಹ್ಯಸ್ಮಿನ್ಗುಣಾ' ಇತ್ಯಾದಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ‘ಮಹಂಗುಣತ್ವಾದ್ಯಮನಂತಮಾಹುರಿತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತ್ಯಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂತಪದಯೋಃ ಸಗುಣವಾಚಿತ್ವೇನ ನಿರ್ವಚನಾತ್ ಕಥಂ ನ ತಾಭ್ಯಾಂ ವಿರೋಧಃ ? ಇತಿ–ಚೇನ್ನ; ಉಕ್ತಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತ್ಯೋಃ ಸಗುಣಪ್ರಕರಣಸ್ಥಿತವ್ರಹ್ಮಾನಂತಶಬ್ದಾರ್ಥವಿಷಯತ್ವೇನ ಲಕ್ಷಣವಾಕ್ಯಸ್ಥಿತವ್ರಹ್ಮಾನಂತಶಬ್ದಾರ್ಥ ನಿರ್ವಚನಪರತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ನನು–ಇಮೇ ಹೇತವಃ ಪ್ರತಿಕೂಲತರ್ಕಪರಾಹತಾಃ । ತಥಾ ಹಿ-ಪಕ್ಷದ್ದಷ್ಟಾಂತಲಕ್ಷಣಮೈಕ್ಯಪರವಾಕ್ಯಂ ಯದಿ ಸಂಸೃಷ್ಟಾರ್ಥ ನ ಸ್ಯಾತ್, ವಾಕ್ಯಮೇವ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಆಕಾಂಕ್ಷಾಯೋಗ್ಯತಾಸನ್ನಿಧಿಮತ್ತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಆಕಾಂಕ್ಷಾ ಹಿ ಅಭಿಧಾನಾಪರ್ಯವಸಾನಮ್ , ತಚ್ಚ ಯೇನ ವಿನಾ ಯಸ್ಯ ನ ಖಾರ್ಥಾನ್ವಯಾನುಭಾವಕತ್ವಮ್ , ತದೇವ ತಸ್ಯಾಪರ್ಯವಸಾನಮ್ । ಸನ್ನಿಧಿಸ್ತ್ವವ್ಯವಧಾನೇನಾನ್ವಯಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯುಪಸ್ಥಿತಿಃ, ಯೋಗ್ಯತಾ ಚ ಏಕಪದಾರ್ಥಸಂಸರ್ಗೇ ಅಪರಪದಾರ್ಥನಿಷ್ಠಾತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತಾವಚ್ಛೇದಕಧರ್ಮಶೂನ್ಯ ತ್ವಮ್, ನೈತತ್ರಯಂ ಸಂಸರ್ಗಾವಿಷಯೇ ಸಂಭವತಿ ಇತಿ, ನೈಷ ದೋಷಃ; ಅಖಂಡಾರ್ಥೇಽಪ್ಯೇತತ್ರಿತಯಸಂಭವಾತ್ । ತಥಾ ಹಿನಿರಾಕಾಂಗಯೋರಪಿ ಯತ್ಕಿಂಚಿದನ್ವಯಾನುಭಾವಕತಯಾ ತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯಾನ್ವಯಾನನುಭಾವಕತ್ವಮೇವಾಕಾಂಕ್ಷಾ ವಾಚ್ಯಾ । ತಥಾಚಾನ್ವಯಾಂಶೋ ವ್ಯರ್ಥಃ; ಯೇನ ವಿನಾ ಯಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯಾನನುಭಾವಕತ್ವಮಿತ್ಯೇತಾವನ್ಮಾತ್ರಸ್ಯೈವ ಸಾಮಂಜಸ್ಯಾತ್ । ತಾತ್ಪರ್ಯ ವಿಷಯಶ್ಚ ಕ್ವಚಿತ್ಸಂಸೃಷ್ಟಃ ಕ್ವಚಿದಖಂಡ ಇತಿ ನ ವಿಶೇಷಃ । ಅತಃ ಸಾ ತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯಾಖಂಡಾನುಭವಜನನಾತ್ ಪ್ರಾಗ್ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯೇಽಪ್ಯಸ್ಯೇವ । ಆಸತ್ತಿರಪ್ಯವ್ಯವಧಾನೇನ ಶಾಬ್ದಬೋಧಾನುಕೂಲಪದಾರ್ಥೋಪಸ್ಥಿತಿ ಮಾತ್ರಮ್, ನ ತ್ವನ್ವಯಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವವಿಶೇಷಿತಪದಾರ್ಥೋಪಸ್ಥಿತಿಃ; ಗೌರವಾತ್ । ಸಾ ಚ ಸಂಸರ್ಗಾಬೋಧಕೇಽಪ್ಯಸ್ತ್ಯೇವ । ಯೋಗ್ಯತಾಪಿ ತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯಾಬಾಧ ಏವ, ನತ್ವೇಕಪದಾರ್ಥಸಂಸರ್ಗ ಇತ್ಯಾದಿಸ್ವರೂಪಾ; ಯತ್ರ ಬಾಧಿತಾಬಾಧಿತಸಂಸರ್ಗದ್ವಯಸಂಭವಃ, ತತ್ರ ಬಾಧಿತತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯಕೇಽತಿವ್ಯಾಪ್ತೇಃ । ತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯಾಬಾಧಶ್ಚಾಖಂಡಾರ್ಥೇಽಪಿ ಸುಲಭಃ । ಅಥವಾ-ಅನ್ವಯಸ್ಯ ಭೇದಘಟಿತತ್ವನಿಯಮಾಭಾವೇನಾಭೇದಸಂಸರ್ಗಮಾದಾಯಾಕಾಂಖಾದಿನಿರ್ವಾಹಃ ಕರ್ತವ್ಯಃ; ಏಕಪದಾರ್ಥಸ್ಯಾಖಂಡಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯತ್ವಮಪಿ ನಾನುಪಪನ್ನಮ್ । ಯತ್ರ ಹ್ಯಸಾಧಾರಣಸ್ವರೂಪೇಣೈಕಃ ಪದಾರ್ಥೋಂ ಜ್ಞಾತಃ, ತತ್ರ ಪದಾರ್ಥಾಂತರವಿಶಿಷ್ಟಃ ಸ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ । ಯತ್ರ ತು ನ ತಥಾ ಜ್ಞಾತಃ, ತತ್ರ ಸ ನ ಶಕ್ಯಃ ಪದಾರ್ಥಾಂತರೈರ್ವಿಶೇಷ್ಟುಮಿತಿ ಸ ಏವ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಃ; ತತ್ರೈವ ವಾಕ್ಯಪರಿಸಮಾಪ್ತೇಃ । ಪ್ರಕೃಷ್ಟತ್ವಸತ್ಯತ್ವಾದೇಸ್ತತ್ತದ್ಧಾರಕತ್ವರೂಪಬೋಧೇನ ವ್ಯಾವೃತ್ತಿಭೇದ ಉಪಯೋಗಾದಿತಿ ನ ವಾಕ್ಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಲಕ್ಷಣಪ್ರತಿಕೂಲತರ್ಕಪರಾಹತಿಃ । ನನು–ಸಂಸೃಷ್ಟಾರ್ಥತ್ವಂ ನ ಚೇತ್, ತದಾ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ನಿರ್ವಿಷಯತ್ವಾಪತ್ತಿಃ ಅಖಂಡವಾಕ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಚಿನ್ಮಾತ್ರಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾದ್ಯಧ್ಯಾಸಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇನ ತತ್ಸಾಕ್ಷಿತ್ವೇನ ಚ ನಿತ್ಯಸಿದ್ಧತ್ವಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ; ಅನಾದ್ಯವಿದ್ಯೋಪಹಿತತ್ವೇನಾದೋಷಾತ್, ಸ್ವತಃಸಿದ್ಧಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಮಾಣವೃತ್ತಿಮಂತರೇಣಾವಿದ್ಯಾನಿವರ್ತಕತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಪ್ರಮಾಣವೃತ್ತೇಶ್ಚಾವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿಫಲೋಪಹಿತತ್ವಾತ್ ನ ಕಾಪ್ಯನುಪಪತ್ತಿಃ । ನ ಚ-ಬಾಧಕಂ ವಿನಾ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ಯಾಗಾಯೋಗಃ ಪ್ರತಿಕೂಲತರ್ಕಃ, ಏಕರಸತ್ವಾದಿಪ್ರತಿಪಾದಕಶ್ರುತೀನಾಮಪ್ಯಖಂಡಾರ್ಥಪರತ್ವೇನ ಬಾಧಕತ್ವಾಭಾವಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ದ್ವಾರತಯೋಪಸ್ಥಿತ ಸ್ಯಾಪಿ ಬಾಧಕತಾಯಾ ಉಕ್ತತ್ವಾತ್ । ನನು ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಜನ್ಯಜ್ಞಾನಂ ನಿಷ್ಪ್ರಕಾರಕಂ ಚೇತ್ , ಜ್ಞಾನಮೇವ ನ ಸ್ಯಾತ್ ; ಜ್ಞಾನಸ್ಯೇಚ್ಛಾದಿತುಲ್ಯತಯಾ ಸವಿಷಯಕತ್ವವತ್ಸಪ್ರಕಾರಕತ್ವಸ್ಯಾಪಿ ನಿಯಮಾತ್, ಕಿಂಚಿತ್ಪ್ರಕಾರಂ ವಿನಾ ವಸ್ತುನೋ ಬುದ್ಧಾವನಾರೋಹಾಚ್ಚೇತಿ–ಚೇನ್ನ; ವ್ಯಾಸ್ಯಸಿದ್ಧೇಃ, ತಾರ್ಕಿಕಾದಿಭಿರಪಿ ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪಕಜ್ಞಾನಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಂ ತು ಕಿಂಚಿತ್ಪ್ರಕಾರಮಂತರೇಣ ಸಂಭವತಿ ನ ವೇತಿ ವಾದಿನೋ ವಿವದಂತೇ । ತಚ್ಚಾಸ್ಮಾಭಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಾಭ್ಯುಪೇಯತೇ । ಆಕಾಶಾದಿಪದವತ್ ಕಿಂಚಿತ್ಪ್ರಯೋಗೋಪಾಧಿಮಾದಾಯ ತದಪಿ ಸಂಭವತ್ಯೇವ । ನ ಚ ಶಾಬ್ದತ್ವೇನ ಸವಿಕಲ್ಪಕತ್ವಸಾಧನಮ್, ಸ್ವರೂಪೋಪಲಕ್ಷಣಜ್ಞಾನಾಜನ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಪರವಾಕ್ಯಾಜನ್ಯಜ್ಞಾನತ್ವಸ್ಯ ಚೋಪಾಧಿತ್ವಾತ್ , ಜ್ಞಾನತ್ವಸ್ಯೇವ ಶಾಬ್ದತ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಸವಿಕಲ್ಪಕತ್ವವ್ಯಾಪ್ಯತ್ವಗ್ರಹೇ ಮಾನಾಭಾವಾಚ್ಚ । ನ ಚ–ವೇದಾಂತಾನಾಮಬುಭುತ್ಸಿತಾರ್ಥತ್ವಾಪತ್ತಿಃ, ಧರ್ಮಿಣಃ ಪ್ರಾಗೇವ ಜ್ಞಾನಾತ್ ತತ್ರ ಬುಭುತ್ಸಾವಿರಹಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಜ್ಞಾತತ್ವೇಽಪ್ಯಸಾಧಾರಣಸ್ವರೂಪಬುಭುತ್ಸಾಯಾ ಉಪಪಾದಿತತ್ವಾತ್ । ನಾಪಿ ವಿಚಾರವಿಧ್ಯನುಪಪತ್ತಿಃ; ವಿಚಾರಸ್ಯ ವೇದಾಂತತಾತ್ಪರ್ಯನಿಶ್ಚಯಾದಿಫಲಕತಯಾ ನಿಷ್ಪ್ರತ್ಯೂಹನಿಷ್ಪ್ರಕಾರಕಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾರ್ಥತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ, ಆಪಾತದರ್ಶನಸ್ಯ ಪ್ರತಿಬದ್ಧತ್ವೇನಾಜ್ಞಾನಾನಿವರ್ತಕತ್ವಾತ್ । ಶುದ್ಧಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಾಣಾಮಪ್ಯಾಧಿಕರಣಾನಾಮಪ್ಯಾರಂಭೋ ನಾನುಪಪನ್ನಃ; ವಿಷಯಾದಿಪಂಚಕಸಂಭವಾತ್ ।। ವ್ಯಾವೃತ್ತಾಕಾರಣಾಜ್ಞಾತೋ ಹಿ ವಿಷಯಃ, ಬ್ರಹ್ಮ ಚ ತಥಾ ಭವತ್ಯೇವ । ವಿಷಯಸ್ವರೂಪನಿರ್ಧಾರಣಾಧೀನಂ ಚ ಪ್ರಯೋಜನಂ ನ ನಿರ್ಧಾರಣೇ ಸಪ್ರಕಾರಕತ್ವಮಪೇಕ್ಷತೇ । ನಿಷ್ಪ್ರಕಾರಕೇ ವಸ್ತುನಿ ಸ್ವರೂಪನಿರ್ಧಾರಣತ್ವಾವ್ಯಾಘಾತಾತ್ । ಅದ್ವೈತಾದ್ಯುಪಲಕ್ಷಿತಾಖಂಡಾರ್ಥಜ್ಞಾನಂ ಚ ನಿರ್ಧಾರಣಮ್ । ತದಧೀನಂ ಪ್ರಯೋಜನಂ ಮುಕ್ತಿರೇವ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸಿದ್ಧಾಂತೌ ಚ ಕಲ್ಪಿತಪ್ರಕಾರಾವಲಂಬಿನೌ । ಸಂಶಯೋಽಪಿ ಕಲ್ಪಿತಸಮಾನಧರ್ಮಧೀಜನ್ಮೈವೇತಿ ನಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಅತಏವ—ಪ್ರಥಮಾಧ್ಯಾಯತೃತೀಯಪಾದೀಯಾಧಿಕರಣಾನಾಮನಾರಂಭ ಏವ ಪ್ರಾಪ್ತಃ; ವಿಷಯಾದಿಪಂಚಕಾಭಾವಾತ್ , ವಿಶಿಷ್ಯಾಜ್ಞಾತೋ ಹಿ ವಿಷಯಃ, ಸಾಧಾರಣಧರ್ಮಧೀಜನ್ಯಶ್ಚ ಸಂಶಯಃ, ಮಿಥ್ಯಾಸತ್ಯೈಕಪ್ರಕಾರಾವಲಂಬಿನೌ ಚ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸಿದ್ಧಾಂತ, ಏಕಪ್ರಕಾರೇಣ ನಿರ್ಧಾರಣಾಧೀನಂ ಚ ಪ್ರಯೋಜನಮ್, ತಚ್ಚ ಪಂಚಕಂ ನಿರ್ವಿಶೇಷೇ ಕಥಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ–ಪರಾಸ್ತಮ್ ; ಉಕ್ತರೀತ್ಯೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ ‘ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ ಪರ ಮಿತಿ ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ಜ್ಞಾತತ್ವಾತ್ ಸತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯವೈಯಥ್ಯಪತ್ತಿಃ; ಅಸಾಧಾರಣಸ್ವರೂಪಜ್ಞಾನಾರ್ಥತ್ವೇನ ಸಾಫಲ್ಯಾತ್ । ನ ಚ-ಸತ್ಯತ್ವಾದಿವಿಶಿಷ್ಟೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಭಾವೇ ತಾತ್ಪರ್ಯತೋ ಯತ್ಕಿಚಿಡ್ರಹ್ಮೇತ್ಯೇವ ಬೋಧನಾತ್ ಯಸ್ಯ ಕಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್, ಇದಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಲಕ್ಷ್ಯಲಕ್ಷಣರೂಪೋದ್ದೇಶ್ಯವಿಧೇಯವಿಭಾಗಾಭಾವಾಚೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಲಕ್ಷಣಸ್ವಾಭಾವ್ಯಾದ್ವಸ್ತುಗತ್ಯಾ ತತ್ಸ್ವರೂಪಲಾಭಸ್ಯ ಪ್ರಾಗೇವೋಕ್ತತ್ವಾತ್ , ಏಕಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಕಲ್ಪಿತೋದ್ದೇಶ್ಯವಿಧೇಯಭಾವಸಂಭವಾತ್ । ಅಪ್ರಾಪ್ತ ವಿಧೇಯಮಾಞಪರತ್ವಾದ್ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ನಾಖಂಡಾರ್ಥತ್ವವ್ಯಾಘಾತಃ । ನನು ಸ್ವರೂಪೇಣ ಜ್ಞಾತಸ್ಯ ವಿಧೇಯಸ್ಯೋದ್ದೇಶ್ಯಸಂಸೃಷ್ಟತಯೈವ ಬೋಧನೀಯತ್ವಂ ವಾಚ್ಯಮ್ । ತಥಾಚ ಸಖಂಡಾರ್ಥತೈವ । ಉಕ್ತಂಹಿ–‘ಕಿಂಚಿದ್ವಿಧೀಯತೇಽನೂದ್ಯ ವಾಕ್ಯೇನೇತಿ ಸತಾಂ ಸ್ಥಿತಿಃ । ಸತ್ಯಜ್ಞಾನಾದಿವಾಕ್ಯೇನ ಕಥ್ಯತಾಂ ಕಿಂ ವಿಧೀಯತೇ ॥ ಇತಿ, ನೈಷ ದೋಷಃ; ಅಸಾಧಾರಣಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಪ್ರಮೇಯತಯಾ ವಿಧೇಯತ್ವಾತ್ , ಸತ್ಯತ್ವಾದಿದ್ವಾರಕಸ್ವರೂಪಜ್ಞಾನೇನಾಸಾಧಾರಣಜ್ಞಾಪನಪರ್ಯವಸಾನಾತ್, ದ್ವಾರಫಲಾಭ್ಯಾಮಪ್ರಾಪ್ತಪ್ರಾಪಣಸಂಭವಾತ್ । ತಥಾಚೋದ್ದೇಶ್ಯತಾ ಚ ವಿಧೇಯತಾ ಚ ಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರಪರ್ಯವಸನ್ನೈವ । ನನು ಏವಂ ಸತ್ಯಾದಿಪದಾನಾಂ ಲಕ್ಷಣಾ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ಅಶಕ್ಯಾಸದೃಶಾನ್ವಯಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯುಪಸ್ಥಿತಿರೂಪಾಯಾಸ್ತಸ್ಯಾ ಅಸಂಭವತ್ತದ್ವೀಜಸ್ಯಾನ್ವಯಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚಾತ್ರಾಭಾವಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ; ವೃತ್ತ್ಯಾ ಹಿ ಪದಾರ್ಥೋಪಸ್ಥಿತಿಃ, ನ ತು ಸೈವ ವೃತ್ತಿಃ, ಅತೋ ನೋಕ್ತರೂಪಾ ಲಕ್ಷಣಾ, ಕಿಂತು ಶಕ್ಯಸಂಬಂಧಃ। ಸ ಚ ಪ್ರಕೃತೇಽಪ್ಯಸ್ತ್ಯೇವ । ಉಪಸ್ಥಿತಿರೂಪತ್ವೇಽಪಿ ಲಕ್ಷಣಾಯಾಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯಾನುಕೂಲೋಪಸ್ಥಿತಿರೇವ ಸಾ ನೋಕ್ತೋಪಸ್ಥಿತಿರೂಪಾ; ಅತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯತಾದೃಗುಪಸ್ಥಿತೌ ಗತತ್ವಾತ್ ।ನಾಪಿ ಬೀಜಾನುಪಪತ್ತಿಃ। ತಾತ್ಪರ್ಯಾನುಪಪತ್ತೇರೇವ ಬೀಜತ್ವಾತ್ । ನಾಪಿ ಸತ್ಯಾದಿಪದಾನಾಂ ಪರ್ಯಾಯತಾಪತ್ತಿಃ; ವಾಚ್ಯಾರ್ಥಭೇದಾತ್ । ಸತ್ಯತ್ವಂ ಹ್ಯಸ್ಮನ್ಮತೇ ತ್ರಿಕಾಲಾಬಾಧ್ಯತ್ವಮ್ , ಪರಮತೇ ಕುಂಭಾದಿಸಾಧಾರಣೀ ಪರಜಾತಿಃ ಸತ್ಯಪಪ್ರವೃತ್ತಿ ನಿಮಿತ್ತಮ್। ಜ್ಞಾನಪದಾನಂದಪಯೋರಪ್ಯಸ್ಮನ್ಮತೇಽಂತಃಕರಣವೃತ್ತ್ಯುಪಧಾನಲಬ್ಧಭೇದಚಿದಾನಂದವಿಶೇಷಾನುಗತೇ ಜ್ಞಾನತ್ವಾನಂದತ್ವೇ, ಪರಮತೇ ತು ಸ್ವಭಾವಲಬ್ಧಭೇದಜ್ಞಾನಾನಂದನಿಷ್ಠೇ ಅಪರಜಾತೀ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತೇ । ತಥಾಚ ಲಕ್ಷ್ಯಾರ್ಥಭೇದೇಽಪಿ ನ ಪರ್ಯಾಯತಾಶಂಕಾ । ನನು ಕುಂಭಾದ್ಯನುಗತಸತ್ತಾಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಣತ್ವಾಯೋಗಃ; ಸಿಯಾಸತ್ಯಾನುಗತಸಾಮಾನ್ಯಾಭಾವಾತ್ , ತಥಾಚಾನೃತೋದ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಸಿದ್ಧಿಃ, ತ್ರಿಕಾಲಾಬಾಧ್ಯತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಶ್ರೌತಮಿತಿ ತ್ವನ್ಮತಹಾನಾಪತ್ತಿಶ್ಚೇತಿ–ಚೇನ್ನ; ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವಾಧಿಷ್ಠಾನತಯಾ ತದ್ರೂಪಸತ್ತಾಯಾಃ ಸರ್ವಾನುಸ್ಯೂತತ್ವೇನ ಜಾತಿತ್ವವ್ಯಪದೇಶಾತ್, ಕಲ್ಪಿತಧರ್ಮತ್ವಮಾದಾಯ ಬ್ರಹ್ಮವ್ಯಕ್ತಿಕತ್ವಾಚ್ಚ । ತಚ್ಚ ಸತ್ತ್ವಂ ತ್ರಿಕಾಲಾಬಾಧ್ಯತ್ವಮೇವೇತಿ । ನ ತಸ್ಯ ಶ್ರೌತತ್ವಹಾನಿಃ; ತಸ್ಯಾನೃತಂ ಪ್ರತ್ಯಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇಽಪಿ ಅನೃತಾಶ್ರಿತತ್ವಾಭಾವೇನ ತಯಾವರ್ತಕತ್ವಸಂಭವಾತ್ । ಆನಂದತ್ವಾದಿಕಲ್ಪಿತಜಾತಿಸಾಹಿತ್ಯೇನ ಲಕ್ಷಣೋಕ್ತಿಃ ಪರರೀತ್ಯಾ । ನ ಚ-ಧರ್ಮಸಮಾನಸತ್ತಾಕಭೇದಂ ವಿನೈವೌಪಾಧಿಕಭೇದಮಾತ್ರೇಣಾಕಾಶತ್ವಾದೇರಿವ ಜ್ಞಾನತ್ವಾದೇರಪಿ ಜಾತಿವಾಯೋಗ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಜ್ಞಾನತ್ವಾದೀನಾಂ ಧರ್ಮಿಸಮಸತ್ತಾಕಭೇದ್ವದುಪಹಿತವೃತ್ತಿತ್ವಾತ್ । ತರ್ಹಿ ಶುದ್ಧಸ್ಯ ಕಥಂ ಜ್ಞಾನತ್ವಾದಿ ಲಕ್ಷಣಮ್ ? ನಹಿ ಗಂಧೋ ಜಲಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಮಿತಿ ಚೇನ್ನ; ಉಪಹಿತವೃತ್ತಿತ್ವೇಽಪ್ಯುಪಧೇಯವೃತ್ತಿತ್ವಾನಪಾಯಾತ್ । ತದುಕ್ತಂ—‘ಸತ್ಯತ್ವಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಶಬಲಬ್ರಹ್ಮವಾಚಿನ ಸತ್ಯಾದಿಪದಾನಾಂ ಶುದ್ಧೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಲಕ್ಷಣೇ ತಿ । ನ ಚ–ಅನೃತಸ್ವರೂಪೇ ಶಬಲೇ ಸತ್ಯತ್ವಾಯೋಗಃ, ಯೋಗೇ ವಾ ತತೋ। ನಾನೃತವ್ಯಾವೃತ್ತಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಶಬಲೇ ಹಿ ಸತ್ಯತಾ ಏಷೈವ ಯತ್ ಪರಮಾರ್ಥಸಂಸರ್ಗೇಣ ಪ್ರತೀಯಮಾನೇ ತಸ್ಮಿನ್ ಸತ್ಯಶಬ್ದಸಂಗತಿಗ್ರಹಃ । ತದುಕ್ತಂ ಸಂಕ್ಷೇಪಶಾರೀರಕೇ–‘ಆಕಾಶಾದೌ ಸತ್ಯತಾ ತಾವದೇಕಾ ಪ್ರತ್ಯಙ್ಮಾತ್ರೇ ಸತ್ಯತಾಕಾಚಿದನ್ಯಾ । ತತ್ಸಂಪರ್ಕಾತ್ಸತ್ಯತಾ ತತ್ರ ಚಾನ್ಯಾ ವ್ಯುತ್ಪನ್ನೋಽಯಂ ಸತ್ಯಶಬ್ದಸ್ತು ತತ್ರ ॥” ಇತಿ । ಏವಮಾನಂದಾದಿಪದೇಷ್ವಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ತಥಾಚ ಕಥಂ ತೇಷಾಂ ನಾನೃತಾದಿವ್ಯಾವರ್ತಕತ್ವಮ್ ? ಏತೇನ–ಶುದ್ಧಾದನ್ಯತ್ರ ಸತ್ಯತ್ವಾದ್ಯಸಂಭವಾತ್ ಸತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಯಾ ಅಖಂಡಾರ್ಥತ್ವೇ ಶುದ್ಧ ಸತ್ಯತ್ವಾದೇರಭಾನಾತ್ ಪರ್ಯಾಯತ್ವಂ ದುರ್ವಾರಮಿತಿ– ಪರಾಸ್ತಮ್ । ಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರಪರತ್ವೇಽಪಿ ನ ಪದಾಂತರವೈಯರ್ಥ್ಯಮ್ ವ್ಯಾವೃತ್ತಿಭೇದಬೋಧನೇನ ಸಾಫಲ್ಯಾದಿತಿ ಚೋಕ್ತಮೇವ । ನ ಚ–ವ್ಯಾವರ್ತಕಸ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವಾದೇಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯತೋಽಸಮರ್ಪಣೇ ವ್ಯಾವೃತ್ಯಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ‘ಗಂಭೀರಾಯಾಂ ನದ್ಯಾಂ ಘೋಷಃ ಪ್ರತಿವಸತೀ' ತ್ಯತ್ರ ಯಥಾ ತೀರೇ ತಾತ್ಪರ್ಯೇಽಪಿ ನದ್ಯಾಮಗಂಭೀರವ್ಯಾವೃತ್ತಿರಭಿಧಾಬಲಾಲಭ್ಯತೇ; ತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯಾಗಂಭೀರನದೀತೀರವ್ಯಾವೃತ್ತತೀರಬುದ್ಧಾಯುಪಾಯತ್ವಾತ್ , ತಥಾತ್ರಾಪ್ಯಭಿಧಾಬಲಾತ್ ಸತ್ಯತ್ವಾದಿವಿಶಿಷ್ಟೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಭಾವೇಽಪ್ಯಾಪಾತತಸ್ತತ್ಪ್ರತೀತಿಮಾತ್ರೇಣೈವ ವ್ಯಾವೃತ್ತಿಸಿದ್ಧಿಃ; ತಾತ್ಪರ್ಯ ವಿಷಯಾನೃತಾದಿವ್ಯಾವೃತ್ತಸ್ವರೂಪಬುದ್ಧಾತುಪಾಯತ್ವಸ್ಯ ತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ನದ್ಯಾದಿಪಲಕ್ಷ್ಯೇ ತೀರಾದಾವನದೀತ್ವಾದಿವತ್ ಸತ್ಯತ್ವಾದಿಪಲಕ್ಷ್ಯೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಸತ್ಯತ್ವಾದ್ಯಾಪತ್ತಿಃ, ಜಹಲ್ಲಕ್ಷಣಾನಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ಯದಿ ಹಿ ತೀರಾದೌ ನದೀತ್ವಾದಿವತ್ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ಸತ್ಯತ್ವಾದಿಕಮಭಿಧಾವಲಾತ್ ನ ಪ್ರತೀಯೇತ, ತದೈವಂ ಸ್ಯಾತ್, ನತ್ವೇವಮಸ್ತಿ; ನದ್ಯಾದೌ ನದೀತ್ವಾದಿವತ್ ಸತ್ಯತ್ವಾದೇರ್ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಪ್ರತೀತೇಃ । ನಚೈವಂ ನಿರ್ಧರ್ಮಕತ್ವವ್ಯಾಕೋಪಃ, ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಸ್ಯ ಧರ್ಮಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವೇಽಪಿ ಸ್ವಸಮಾನಸತ್ತಾಕಧರ್ಮವಿರಹೇಣ ತದುಪಪತ್ತೇಃ, ವಾಚಕಾನಾಮಪಿ ಲಕ್ಷಕತ್ವಮನ್ಯಾನುಪರಕ್ತಸ್ವರೂಪಭಾನಾಯೇತ್ಯನ್ಯತ್ । ತದುಕ್ತಂ ಕಲ್ಪತರುಕೃದ್ಭಿಃ ‘ಸತ್ತಾದೀನಾಂ ತು ಜಾತೀನಾಂ ವ್ಯಕ್ತಿತಾದಾತ್ಮ್ಯಕಾರಣಾತ್ । ಲಕ್ಷ್ಯವ್ಯಕ್ತಿರಪಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಸತ್ತಾದಿ ನ ಜಹಾತಿ ನ ॥ ಇತಿ । ಗೌರ್ನಿತ್ಯೋ ಗೌರನಿತ್ಯ ಇತ್ಯುಭಯತ್ರಾಪಿ ಏಕದೇಶಾನ್ವಯಾರ್ಥ ಲಕ್ಷಣಾಭ್ಯುಪಗಮೇಽಪಿ ಜಾತಿವ್ಯಕ್ತ್ಯೋರುಭಯೋರಪಿ ತಾರ್ಕಿಕೈಪದಾರ್ಥತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾಚ್ಚ । ನನು–ಔಪನಿಷದೇ ಪುರುಷೇ ಧರ್ಮಾ ನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ಪ್ರಾಪ್ತಾಃ, ಕಿಂತು ತತ್ತ್ವಾವೇದಕೇನ ವೇದೇನ, ತಥಾಚ ಕಥಂ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಾ ಇತಿ–ಚೇನ್ನ ವೇದಾದಾಪಾತತಃ ಪ್ರತೀತಾನಾಮಪಿ ವೇದತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯತ್ವಾಭಾವಾದತಾತ್ವಿಕತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯೇ ಹಿ ವೇದಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್ , ಯತ್ರ ಚ ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ, ತದೇವ ತಾತ್ವಿಕಮಿತಿ ನಿಯಮಾತ್ । ನ ಚ–ವೇದಸ್ಯತತ್ಪರತ್ವಮಾತ್ರೇಣ । ಕಥಂ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕತ್ವಮ್ ೧ ಬಾಧ್ಯತ್ವೇನ ಚೇತ್, ಪ್ರಸ್ತರೇಽಪಿ ಯಜಮಾನತ್ವಂ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಂ ಸ್ಯಾತ್ , ಯಜಮಾನತ್ವಸ್ಯ ತತ್ರಾನಧ್ಯಾಸಾತ್ ಅವ್ಯಾವಹಾರಿಕತ್ವೇ ಶುಕ್ತಿರೂಪ್ಯಾದೇವ್ಯವಹಾರಿಕತ್ವಾಪತ್ತಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ವೇದತಾತ್ಪರ್ಯಾವಿಷಯತ್ವೇನಾತಾತ್ವಿಕತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ತತ್ತ್ವಾವೇದವಬಾಧ್ಯತ್ವವ್ಯಾವಹಾರಿಕಾವೇದಕಬಾಧ್ಯತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಪ್ರತಿಭಾಸಿಕವ್ಯವಸ್ಥೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ ತತ್ತ್ವಾವೇದಕಸ್ಯ ವಿಶೇಷ್ಯಮಾತ್ರಪರತ್ವಾನ್ನ ಬಾಧಕತ್ವಮ್ ; ವಿಶೇಷಣಬುದ್ಧಿದ್ವಾರಕತ್ವೇನ ತನ್ಮಾತ್ರಪರಸ್ಯಾಪಿ ಬಾಧಕತ್ವಸಂಭವಾತ್ ; ವಿಶೇಷಣೇಽಪ್ಯವಾಂತರತಾತ್ಪರ್ಯಾಭ್ಯುಪಗಮಾದ್ವಾ । 'ಯಜಮಾನಃ ಪ್ರಸ್ತರ' ಇತ್ಯಾದೌ ತು ನ ವಿಶೇಷಣೇ ಅವಾಂತರತಾತ್ಪರ್ಯಮ್; ತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯಸಿದ್ಧಾವನುಪಾಯತ್ವಾತ್ । ಮಹಾತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯಸಿಛುಪಾಯೇ ಹಿ ಅವಾಂತರತಾತ್ಪರ್ಯಮಿತಿ ಸರ್ವಮತಸಿದ್ಧಮ್ । ನನು–ವ್ಯಾವೃತ್ತಯಃ ಸತ್ಯಾ ಮಿಥ್ಯಾ ವಾ, ನಾದ್ಯಃ; ವ್ಯಾವರ್ತಕಾನಾಮಪಿ ಸತ್ಯತ್ವಾಪತ್ತೇಬ್ಯವಹಾರಿಕಾಣಾಂ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಸಾಧಕತ್ವಾತ್ , ನಾನ್ಯಃ; ಶುಕ್ತೇಃ ಶುಕ್ತಿತೋ ವ್ಯಾವೃತ್ತೇರ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ಶುಕ್ತಿತ್ವಸ್ಯ ಶುಕ್ತಿಸಮಸತ್ತಾಕತ್ವವದನೃತವ್ಯಾವೃತ್ತೇಃ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ಅನೃತತ್ವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಸಮಸತ್ತಾಕತ್ವಾಪತ್ತೇರಿತಿ ಚೇನ್ನ; ಉಭಯಥಾಪ್ಯದೋಷಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ-ವ್ಯಾವೃತ್ತೇರ್ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿನ್ನತಯಾ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತ್ವೇಽಪಿ ವ್ಯಾವರ್ತಕಂ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಮಿತಿ ಕುತಃ ? ನಹಿ ಯತ್ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಬೋಧಕ, ತತ್ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಮಿತಿ ನಿಯಮೋಽಸ್ತಿ; ಬೋಧ್ಯಬೋಧಕಯೋಃ ಸಮಸತ್ತಾಕತ್ವಸ್ಯ ಪದತದರ್ಥದೌ ವ್ಯಭಿಚಾರೇಣ ಪ್ರಾಗೇವ ನಿರಸ್ತತ್ವಾತ್ , ದೋಷಾಪ್ರಯುಕ್ತಭಾನತ್ವಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾತ್ । ನಾಪಿ ವ್ಯಾವೃತ್ತಿಬೋಧಕಂ ವ್ಯಾವೃತ್ತಿಸಮಸತ್ತಾಕಸಿತಿ ನಿಯಮಃ; ಸ್ವಾಪ್ತಾಂಗನಾದೇರಪಿ ಸ್ವಜನ್ಯಸುಖಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಸುಖಾಂತರವ್ಯಾವೃತ್ತಿಬುದ್ಧಿಜನಕತ್ವಾತ್ , ಕಾರಣಸ್ಯ ಕಾರ್ಯವ್ಯಾವರ್ತಕತ್ವಾತ್ । ಸಾ ಚ ವ್ಯಾವೃತ್ತಿಃ ತವ ಮತೇ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕ್ಯೇವ । ಮಮ ತು ಮತೇ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕೀ । ಸರ್ವಥಾಪಿ ಪ್ರತಿಭಾಸಿಕವ್ಯಾವರ್ತಕಾಪೇಕ್ಷಯಾಧಿಕಸತ್ತಾಕೈವ । ನ ಚ ವ್ಯಾವೃತ್ತೇರ್ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿನ್ನತ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಪದೇನೈವ ತಲ್ಲಾಭಾದಿತರಪದ್ವೈಯರ್ತ್ಯಮ್ : ಸಾಮಾನ್ಯತಸ್ತತ್ಸಿದ್ಧಾವಪ್ಯನೃತಾದಿವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಾ ಕಾರೇಣ ತತ್ಸಿದ್ಧೌ ಸಾಫಲ್ಯಾತ್ । ಏವಮಜ್ಞಾನಾದಿವ್ಯಾವೃತ್ತೀನಾಮನ್ಯೋನ್ಯಾಭೇದೇ ಸತ್ಯಪದೇನೈವ ಚಾರಿತಾರ್ಥ್ಯಮಿತಿ ಅಪಾಸ್ತಮ್ ; ತತ್ತದಾಕಾರೇಣ ಸಿದ್ಧೇಸ್ತತ್ತತ್ಪದಂ ವಿನಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ–ಏವಂ ಸತ್ಯತ್ವಜ್ಞಾನತ್ವಾದಿಧರ್ಮಾಣಾಮಪಿ ವ್ಯಾವೃತ್ತಿವತ್ ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿನ್ನತಯಾ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತ್ವಮಸ್ತ್ವಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಇಷ್ಟಾಪತ್ತೇಃ । ತದೇವಂ ವ್ಯಾವೃತ್ತೇಃ ಸತ್ಯತ್ವೇ ನ ಕೋಽಪಿ ದೋಷಃ । ವ್ಯಾವೃತ್ತೇರ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಪಕ್ಷೇಽಪಿ ನಾನೃತತ್ವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಸಮಸತ್ತಾಕತ್ವಾಪತ್ತಿಃ, ಏಕಬಾಧಕಬಾಧ್ಯತ್ವಸ್ಯೋಭಯತ್ರಾಪಿ ತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ , ವ್ಯಾವೃತ್ತಿಬಾಧಕಬಾಧ್ಯಸ್ಯೈವ ಪ್ರತಿಯೋಗಿನೋ ವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಧಿಕಸತ್ತಾಕತ್ವಮ್, ನತ್ವೇಕಬಾಧಕಬಾಧ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಕಲ್ಪಿತರಜತವ್ಯಾವೃತ್ತೇಃ ಕಲ್ಪಿತರಜತೇ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇಽಪಿ ತದ್ಪೇಕ್ಷಯಾ ತಸ್ಯಾಧಿಕಸತ್ತಾಕತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಅಧಿಕಂ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮಿಥ್ಯಾತ್ವೋಪಪಾದನೇ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ನನು ತತ್ತ್ವಜಿಜ್ಞಾತುಂ ಮುಮುಕ್ಷು ಪ್ರತಿ ಮಿಥ್ಯಾಬೋಧನಾಯೋಗಃ, ನಚಾನೃತತ್ವಾದಿಭ್ರಾಂತಿನಿವೃತ್ಯರ್ಥ ತತ್; ಅಧಿಷ್ಠಾನಬ್ರಹ್ಮತತ್ತ್ವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇ ಗೈವ ತನ್ನಿವೃತ್ತಿಸಂಭವೇ ಭ್ರಾಂತ್ಯಂತರೋತ್ಪಾದನಾಯೋಗಾತ್, ನಹಿ ವಲ್ಮೀಕೇ ಸ್ಥಾಣುರಯಮಿತಿ ಭ್ರಾಮ್ಯತಃ ಪುರುಷೋಽಯಮಿತ್ಯುಪದಿಶ್ಯತ ಇತಿ ಚೇನ್ನ; ನಿವರ್ತಕಾಧಿಷ್ಠಾನತತ್ತ್ವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರ ಏವ ತಸ್ಯೋಪಾಯತ್ವಾತ್, ಸ್ಥೂಲಾರುಂಧತೀನ್ಯಾಯೇನ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಭ್ರಮನಿವೃತ್ತಯೇ ಕಾಲ್ಪನಿಕೋಪದೇಶಸ್ಯ ಪಂಚಕೋಶಸ್ಥಲೇ ದರ್ಶನಾಚ್ಚ । ಯಥಾವಾತ್ಮನಿ ಕಲ್ಪಿತೇನ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ್ಯೇನಾಶಂಕಿತಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ್ಯಭ್ರಾಂತಿರ್ನಿವರ್ತತೇ, ತಥಾ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕ್ಯಾ ವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಾ ಪ್ರತಿಭಾಸಿಕ್ಯನೃತಾದಿಭ್ರಾಂತಿರ್ನಿವರ್ತತೇ । ನ ಚಾಸದ್ಯಾವೃತ್ತೇರ್ಯಾವಹಾರಿಕತ್ವೇಽನಪೋದಿತಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇನ ‘ಅಸಾ ಇದಮಗ್ರ ಆಸೀ'ದಿತಿ ವಾಕ್ಯೇನಾಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ; ‘ನೇಹ ನಾನೇ ತ್ಯನೇನ ತಸ್ಯ ನಿಷೇಧಾತ್ , ಅಸದ್ವಾ ಇತ್ಯಾದೇರನ್ಯಪರತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಾಗೇವ ದರ್ಶಿತತ್ವಾಚ್ಚ । ತಥಾಚ ಮೀಮಾಂಸಕಮತೇ ಅನೃತಸ್ಯಾಪ್ಯರ್ಥವಾದಾರ್ಥಸ್ಯ ಸತ್ಯೇ ಪ್ರಾಶಸ್ತ್ಯ ಇವ ಮಿಥ್ಯಾಭೂತಾನಾಮಪಿ ವ್ಯಾವೃತ್ತೀನಾಂ ಸತ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ದ್ವಾರತ್ವೇನ ಬೋಧನಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ಉಕ್ತಂ ಹಿ ಸತ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾ ವ್ಯಾವೃತ್ತಿದ್ವಾರಾ ಪರ್ಯವಸ್ಯಂತೀತಿ । ನ ಚ ವ್ಯಾವೃತ್ತಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಧರ್ಮಧೀಸಾಧ್ಯತ್ವೇನ ವೈಪರೀತ್ಯಾಪಾತಃ; ಧರ್ಮವಿಶಿಷ್ಟಧರ್ಮಿಜ್ಞಾನಸಾಧ್ಯಾಯಾ ವ್ಯಾವೃತ್ತೇಃ ಶುದ್ಧಧರ್ಮಿಜ್ಞಾನೇ ದ್ವಾರತ್ವಾಂಗೀಕಾರಾತ್ । ನ ಚ ಶಾಬ್ದೇ ಅರ್ಥೇ ಆರ್ಥಿಕಸ್ಯ ದ್ವಾರತ್ವಮನುಪಪನ್ನಮ್, ಅನ್ಯಥಾ ನೀಲಮುತ್ಪಲಮಿತ್ಯಾದೇರನೀಲವ್ಯಾವೃತ್ತಿದ್ವಾರಾ ಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರಪರತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತಿವಾಚ್ಯಮ್; ನೀಲಮುತ್ಪಲಮಿತ್ಯಾದೌ ಖರೂಪಮಾತ್ರಬೋಧೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಭಾವಾನ್ನ ಶಾಬ್ದೇಽರ್ಥೇ ಆರ್ಥಿಕಾರ್ಥಾಪೇಕ್ಷಾ, ವಿಶಿಷ್ಟಾರ್ಥತಾತ್ಪರ್ಯಾತ್ । ಅತ್ರ ತು ಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್, ತಚ್ಚಾರ್ಥಿಕಾರ್ಥಸ್ಯ ದ್ವಾರತ್ವಂ ವಿನಾಽನುಪಪನ್ನಮ್ । ನ ಚ ವಿಶೇಷಸ್ಯ ತ್ವನ್ಮತೇಽಭಾನಾತ್ ಕಿಂ ಪ್ರಾಗಜ್ಞಾತ ವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಾ ಜ್ಞಾಪನೀಯಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಅನ್ಯಾವಿಷಯಕಸ್ಯ ಖರೂಪಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಭ್ರಮವಿರೋಧಿನಃ ಸಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ । ನಚೈವಮನ್ಯಾಜ್ಞಾನೇ ದ್ವಾರತ್ವಮ್; ಅನ್ಯಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಬಂಧದ್ವಾರೇಣ ಶುದ್ಧಜ್ಞಾನ ಏವ ದ್ವಾರತ್ವಸಂಭವಾತ್ । ನ ಚ ವ್ಯಾವೃತ್ತಿಜ್ಞಾನ ಏವ ಸ್ವರೂಪಜ್ಞಾನಂ ದ್ವಾರಮಸ್ತು; ತಸ್ಯಾಭಿಧಾಬಲಲಬ್ಧವಿಶಿಷ್ಟಜ್ಞಾನಾದೇವೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ–ಪ್ರಾಚೀನೇ ಬ್ರಹ್ಮಾಜ್ಞಾನನಿವರ್ತಕಬ್ರಹ್ಮಾಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನೇ ತದಜ್ಞಾನಕಾರ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯಸ್ಯ ಭಾನಾಯೋಗಃ, ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥಬುಭುತ್ಸಾಯಾಮೇವ ಏತದ್ವಾಕ್ಯಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತಿ ಸ್ವಪ್ರಕ್ರಿಯಾವಿರೋಧಶ್ಚೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಬ್ರಹ್ಮಾಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಂ ಹಿ ತತ್ಸ್ವರೂಪಂ ವಾ, ವೃತ್ತಿರೂಪಂ ವಾ । ಆದ್ಯೇ ನಾನ್ಯಭಾನಾನುಪಪತ್ತಿಃ। ತಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾನಿವರ್ತಕತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ವೃತ್ತಿರೂಪಮಪ್ಯಾಪಾತದರ್ಶನಂ ನಾವಿದ್ಯಾನಿವರ್ತಕಮ್ ; ತಸ್ಯಾಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರತ್ವಾದ್ವಾ, ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರತಿಬದ್ಧತ್ವಾದ್ವಾ । ವಿಚಾರಜನ್ಯಂ ತು ಫಲೀಭೂತಂ ಭವತ್ಯವಿದ್ಯಾನಿವರ್ತಕಮ್ । ನ ತು ತತ್ಪ್ರಾಚೀನಮಿತಿ ಕಿಮನುಪಪನ್ನಮ್ ? ನನುಸತ್ಯಶಬ್ದೇನಾಸಚ್ಯಾವೃತ್ತಿದ್ವಾರಾ ಯದ್ಬೋಧಿತಂ, ತದೇವ ಜ್ಞಾನಾದಿಪದೈರಜ್ಞಾನಾದಿವ್ಯಾವೃತ್ತಿದ್ವಾರಾ ಬೋಧ್ಯಮಿತಿ ಪದಾಂತರವೈಫಲ್ಯಮ್, ನ ಚ ದ್ವಾರವಿಕಲ್ಪಃ; ಸತ್ಯಾದಿಪದಾನಾಂ ನಿತ್ಯವಚ್ಛ್ರವಣಾತ್, ಏಕಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಯೋಗೇ ಬ್ರೀಹಿಯವಯೋರಿವೈಕಸ್ಮಿನ್ ವಾಕ್ಯೇ ಸತ್ಯಾದ್ಯನೇಕಪದೋಪಾದಾನಾಯೋಗಾತ್, ಅನೃತತ್ವಾದಿಭ್ರಾಂತಿನಿವೃತ್ತಿರೂಪದ್ದಷ್ಟಕಾರ್ಯಾಣಾಂ ಭಿನ್ನತ್ವೇನ ವ್ರೀಹಿಯವಾದಿವತ್ ವಿಕಲ್ಪಪ್ರಯೋಜಕಸ್ಯೈಕಕಾರ್ಯತ್ವಸ್ಯಾಪ್ಯಭಾವಾಚ್ಚೇತಿ ಚೇನ್ನ; ಸಮುಚ್ಚಿತಾನಾಂ ದ್ವಾರತ್ವೇನ ಸಫ ಲತ್ವಾತ್ । ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯುಪಯೋಗಿನಾಮಾನಂದಾದೀನಾಂ ಭಾವರೂಪಾಣಾಂ ‘ಆನಂದಾದಯಃ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯೇ ತ್ಯನೇನಾಸ್ಥೂಲತ್ವಾದೀನಾಮಭಾವರೂಪಾಣಾಮ್ ‘ಅಕ್ಷರಧಿಯಾಂ ತ್ವವರೋಧಃ ಸಾಮಾನ್ಯತದ್ಭಾವಾಭ್ಯಾಮೌಪಸದ್ವತ್ತದುಕ್ತ'ಮಿ- ತ್ಯನೇನ ಚ ಸೂತ್ರೇಣ ನಿರ್ಗುಣಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತಾವೇವ ಸರ್ವಶಾಖೋಪಸಂಹಾರಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದಿತತ್ವೇನ ದ್ವಾರಸಮುಚ್ಚಯಸ್ಯೈವೇಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ನನು ಸಗುಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯುಪಾಸನಾರ್ಥಂ ಭವತು ಶಾಖಾಂತರೀಯಗುಣೋಪಸಂಹಾರಃ, ನಿರ್ಗುಣಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ತು ಕಿಂ ಶಾಖಾಂತರೀಯಗುಣೋಪಸಂಹಾರೇಣ? ಸತ್ಯಾದಿಪದಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಲಕ್ಷಕತ್ವೇನ ಲಕ್ಷ್ಯವ್ರಹ್ಮಬೋಧನೇ ಪ್ರತ್ಯೇಕಮೇವ ಸಮರ್ಥತ್ಯಾತ್, ಸತ್ಯತ್ವಾದೇಶ್ಚ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಲಕ್ಷಣತ್ವಾತ್ । ನಹಿ ಪ್ರಕೃಷ್ಟತ್ವಾದಿಕಮಿವ ಸತ್ಯತ್ವಾದಿಕಮತಿವ್ಯಾಪ್ತಮಿತಿಚೇತ್, ನ; ಪ್ರಕೃಷ್ಟಪ್ರಕಾಶಪದಯೋರಿವ ಸತ್ಯಾದಿಪದಾನಾಮಪಿ ಕುಮತಪ್ರಾಪ್ತಾತಿವ್ಯಾಪ್ತಿನಿವೃತ್ಯರ್ಥಂ ಸಮುಚ್ಚಯಾಪೇಕ್ಷಣಾತ್ । ನಹ್ಯನೃತವ್ಯಾವೃತ್ತಿಬೋಧನಂ ವಿನಾ ವಿಜ್ಞಾನಮಾನಂದಂ ಬ್ರಹ್ಮೇ” ತ್ಯಾ ಶೂನ್ಯವಾಝ್ಯಾವೃತ್ತವ್ರಹ್ಮಸಿದ್ಧಿಃ । ಏವಮೇಕೈಕಪದಾಭಾವೇ ಸರ್ವತ್ರಾತಿವ್ಯಾಪ್ತಿರೂಹನೀಯಾ । ತಥಾಚ ವೈಚಾದಿಕಮನೃತಾದಿವ್ಯಾವೃತ್ತಿದ್ವಾರಾ ಶೂನ್ಯವಾದಾದಿವ್ಯಾವೃತ್ತಬ್ರಹ್ಮಸಿದ್ಧರುಪಾಯಃ । ನ ಚ–ವ್ಯಾವೃತ್ತಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿಶೇಷಣತ್ವೇನ ಬೋಧ್ಯಾ, ಸ್ವತಂತ್ರ ವಾ, ಆಧೇ ಸಖಂಡಾರ್ಥತ್ವಮ್ , ದ್ವಿತೀಯೇ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಿಜ್ಞಾಸು ಪ್ರತಿ ತದುಪದೇಶೋಽಸಂಗತ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ವ್ಯಾವೃತ್ತಿರ್ಯದ್ಯಪಿ ವಿಶೇಷಣತಯೈವಾರ್ಥಿಕಬೋಧೇ ಭಾಸತೇ, ತಥಾಪಿ ನ ಶಾಬ್ದಬೋಧೇ ಸಖಂಡಾರ್ಥತ್ವಮ್। ಯಶ್ಚಾರ್ಯೋಂ ನ ಸ ಚೋದನಾರ್ಥ ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾತ್ । ತದುಕ್ತಂ ವಾರ್ತಿಕಕಾರೈಃ–‘ಮಾನಾಂತರಾಪೋಹಸ್ತು ನ ಶಾಬ್ದಸ್ತೇನ ಸ ಸ್ಮೃತಃ । ಇತಿ । ನ ಚಾರ್ಥಿಕೇನಾಪಿ ವಿಶೇಷಣೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಖಂಡತ್ವಾಪತ್ತಿಃ; ನಿರ್ಧರ್ಮಕತ್ವಾದಿಶ್ರುತೇರ್ವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ಧಮ್ರ್ಯಸಮಾನಸತ್ತಾಕತ್ವೇನ ಸಖಂಡತ್ವಾಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾತ್ । ನ ಚ–ಅನಂತಶಬ್ದೇನಾಂತವಘ್ಯಾವೃತ್ತೇಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಬೋಧನಾನ್ನ ತಸ್ಯ ಆರ್ಥಿಕತ್ವಮ್, ತಥಾಚಾನಂತಪದಸ್ಯ ಸಖಂಡಾರ್ಥತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಯದ್ಯಪಿ ತತ್ರಾನಂತೋಽಂತವದ್ವಸ್ತುವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯೈವ ವಿಶೇಷಣಮ್ । ಸ್ವಾರ್ಥಾರ್ಪಣಪ್ರಣಾಡ್ಯಾ ತು ಪರಿಶಿಷ್ಟೌ ವಿಶೇಷಣಮ್ ॥” ಇತಿ ತೈತ್ತಿರೀಯವಾರ್ತಿಕೋಕ್ತದಿಶಾ ವಿಧಿಪದಾನಾಂ ಸ್ವಾಥರ್ಪಣಪ್ರಣಾಡಿಕಯಾ ಅರ್ಥಾದಿತರನಿವೃತ್ತಿಬೋಧಕತ್ವಮ್; ನಿಷೇಧಪದಾನಾಂ ತು ಸಾಕ್ಷಾದಿತಿ ಸ್ಥಿತಂ, ತಥಾಪಿ ದ್ವಾರಭೂತೇ ಜ್ಞಾನೇ ಸಖಂಡಾರ್ಥತ್ವೇಽಪಿ ಪರಮತಾತ್ಪರ್ಯ ವಿಷಯಜ್ಞಾನೇ ನಾಖಂಡಾರ್ಥತ್ವವ್ಯಾಘಾತ ಇತ್ಯಸಕೃದುಕ್ತಮ್ । ಏತದೇವೋಕ್ತಮಾನಂದಬೋಧಾಚಾರ್ಯೈಃ–‘ಲಕ್ಷ್ಯಾರ್ಥಭೇದಾಭಾವೇಽಪಿ ವ್ಯವಚ್ಛೇದ್ಯವಿಭೇದತಃ । ವಿಜ್ಞಾನಾನಂದಪಯೋಃ ಪರ್ಯಾಯವ್ಯರ್ಥತೇ ನಹಿ ॥ ಇತಿ । ಏವಂ ಪದೇ ಲಕ್ಷಣೇತಿ ಪಕ್ಷೇ ಸಮಾಹಿತಮ್ । ಕೇಚಿತ್ವತ್ರ ವಾಕ್ಯೇ ಲಕ್ಷಣಾಮಾಹುಃ, ನ ಪದೇ । ತಥಾ ಹಿ—ಯಥಾ ಗಂಭೀರಾಯಾಂ ನದ್ಯಾಂ ಘೋಷ' ಇತ್ಯತ್ರ ಗಂಭೀರನದ್ಯೋಃ ಪರಸ್ಪರಮನ್ವಯಬೋಧಾನಂತರಂ ವಿಶಿಷ್ಟಾರ್ಥಸಂಬಂಧಿ ತೀರಂ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ, ತಥಾ ಪ್ರಕೃತೇ ಪರಸ್ಪರ ವಿಶಿಷ್ಟಾರ್ಥಬೋಧಾನಂತರಂ ತತ್ಸಂಬಂಧ್ಯಖಂಡಂ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ । ತಥಾಚ ನ ಪವೈಯಯಮ್ । ನ ಚ ತತ್ರಾಪಿ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಲಕ್ಷಣಾ; ತಥಾಸತಿ ಗಂಭೀರನದೀತೀರಾದಿಲಾಭೇನ ವಿಶಿಷ್ಟತೀರಬುದ್ಧಿರ್ನ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚ ತತ್ರ ಗಂಭೀರನದೀಪಯೋರಿವ ಇಹ ಸತ್ಯಾದಿಪದಾನಾಂ ಪರಸ್ಪರಮನ್ವಯಬೋಧಕತ್ವಂ ತ್ವನ್ಮತೇ ನಾಸ್ತೀತಿವಾಚ್ಯಮ್ ; ಏಕಸ್ಮಿನ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ದ್ವಾರೀಭೂತಸ್ಯ ಪರಸ್ಪರಾರ್ಥಾನ್ವಯಬೋಧಸ್ಯ ಸತ್ಯಾದಿಪದೈಃ ಮಿಲಿತ್ವಾ ಜನನಾತ್, ಉತ್ತರಕಾಲ ಏವ ಲಕ್ಷಣಯಾ ಅಖಂಡಬೋಧಸ್ಯಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ನ ಚ–‘ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಾನಂದ'ಮಿತ್ಯಾದೀ ಅನ್ಯೋನ್ಯಾನಪೇಕ್ಷಾಣಾಂ ಸತ್ಯಾದಿಪದಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಕತ್ವದರ್ಶನಾತ್ ಕಥಂ ಗಂಭೀರಾಯಾಮಿತ್ಯಾದಿತುಲ್ಯನ್ಯಾಯತೇತಿವಾಚ್ಯಮ್; ಯತ್ರ ವಸ್ತುಗತ್ಯಾ ಗಂಭೀರನದ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣೈವ ನದ್ಯಾಂ ಘೋಷ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ, ತತ್ರ ಪರಸ್ಪರನಿರಪೇಕ್ಷಲಕ್ಷಕತ್ವಸ್ಯ ಗಂಭೀರಾಯಾಮಿತ್ಯುಕ್ತೌ ಚ ಮಿಲಿತಲಕ್ಷಕತ್ವಸ್ಯ ದರ್ಶನಾತ್ , ಗುಣೋಪಸಂಹಾರನ್ಯಾಯೇನ ದ್ವಾರಸಮುಚ್ಚಯಸ್ಯ ಸ್ಥಾಪಿತ ತ್ವಾಚ್ಚ । ನ ಚ-ಪರಸ್ಪರಪಸಾಹಿತ್ಯೇನ ತತ್ರ ಗಂಭೀರನದೀಸಂಬಂಧಿ ತೀರಂ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ, ಅನ್ಯಥಾ ತ್ವೇಕೈಕಸಂಬಂಧಿ, ಪ್ರಕೃತೇ ತ್ವಧಿಕಲಾಭೋ ನ ಪದಾಂತರೇಣಾಪೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ತತ್ರಾಪಿ ಯುಗಪಟ್ಟತ್ತಿದ್ವಯವಿರೋಧಾಪತ್ತ್ಯಾ ಗಂಭೀರನದೀತೀರತ್ವೇನ ಲಕ್ಷಣಾನಭ್ಯುಪಗಮಾತ್, ವಸ್ತುಗತ್ಯಾ ವಿಶಿಷ್ಟಸಂಬಂಧಿನಃ ಪ್ರತ್ಯೇಕಪದಾದಪಿ ಲಾಭಾತ್ । ಅಥ ವಿಶಿಷ್ಟಬುದ್ಧಿದ್ವಾರತ್ವಾದ್ವಾರತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ವಿಶೇಷಃ, ಪ್ರಕೃತೇಽಪಿ ಸ ತುಲ್ಯ ಏವ । ನನು ಗಂಭೀರಾಯಾಮಿತ್ಯತ್ರಾಪಿ ನ ಮಿಲತೇ ಲಕ್ಷಣಾ, ಕಿಂತು ನದೀಪದ ಏವ; ಪರಸ್ಪರಸಾಹಿತ್ಯೇನ ವಿಶಿಷ್ಟಬೋಧಾನಂತರಂ ಸ್ವಜ್ಞಾಪ್ಯವಿಶಿಷ್ಟಸಂಬಂಧಿನಿ ಲಕ್ಷಣಾಸಂಭವಾತ್ , ಸ್ವಜ್ಞಾಪ್ಯಸಂಬಂಧ ಏವ ಹಿ ಲಕ್ಷಣಾ; ಲಾಘವಾತ್ , ನ ತು ತದ್ವಿಶೇಷಃ ಶಕ್ಯಸಂವಂಧಃ; ಗೌರವಾತ್ , ತಥಾಚ ಪದ್ವಯೇ ಲಕ್ಷಣಾ, ಲಕ್ಷಣಾದ್ವಯಂ ವಾ ನ ಯುಕ್ತಮ್ । ಏವಂ ಚ ವೃತ್ತೇಃ ಪದವೃತ್ತಿತ್ವನಿಯಮೋಽಪಿ ಸಂಗಚ್ಛತ ಇತಿ–ಚೇತ್, ನೈತತ್ಸಾರಮ್; ಸ್ವಜ್ಞಾಪ್ಯಸಂವಂಧೋ ಹಿ ಲಕ್ಷಣೇತಿ ತ್ವಯೋಚ್ಯತೇ । ತಚ್ಚ ಜ್ಞಾಪ್ಯಂ ಪ್ರಕೃತೇ ವಿಶಿಷ್ಟಮ್ , ತಜ್ಜ್ಞಾಪಕತ್ವಂ ಚೋಭಯೋಃ ಸಾಧಾರಣಮಿತಿ ಕಥಂ ನದೀಪದ ಏವ ಲಕ್ಷಣಾ ? ನ ಗಂಭೀರಪದೇ; ವಿನಿಗಮಕಾಭಾವಾತ್ ।। ನ ಚ–ಗಾಂಭೀರ್ಯೇಣ ಸಹ ತೀರಸ್ಯ ಪರಂಪರಯಾ ಸಂಬಂಧಃ, ನದ್ಯಾಃ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಸಂಬಂಧ ಏವ ವಿನಿಗಮಕ ಇತಿವಾಚ್ಯಮ್; ‘ನಿಮ್ನಂ ಗಭೀರಂ ಗಂಭೀರ' ಮಿತಿ ಕೋಶಾತ್ ಗಂಭೀರಪದಸ್ಯ ನಿಮ್ನರೂಪನದೀದ್ರವ್ಯವಾಚತ್ವೇನ ಸಾಕ್ಷಾಸಂಬಂಧಸ್ಯಾಪಿ ಸಾಧಾರಣತ್ವಾತ್ । ನ ಚ–ವಿಶೇಷಣವಿಭಕ್ತೇಃ ಸಾಧುತ್ವಾರ್ಥಕತ್ವಾತ್ ಗಂಭೀರಪದಲಕ್ಷಣಾಯಾಂ ವಿಭಕ್ತ್ಯರ್ಥಾನನ್ವಯ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ವಿಶಿಷ್ಟಬೋಧಸಮಯೇ ಗಂಭೀರಪದಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣಪದತ್ವೇಽಪಿ ವಿಶಿಷ್ಟಸಂಬಂಧಿಲಕ್ಷಣಾಸಮಯೇ ವಿಶೇಷ್ಯಪದತ್ವಾತ್ । ವಿಶೇಷಣವಿಭಕ್ತೇಃ ಸಾಧುತ್ವಾರ್ಥಕತ್ವಮಿತ್ಯಪ್ಯಸಂಬದ್ಧಮ್ ; ಅಭೇದಾರ್ಥಕತ್ವಸ್ಯ ನೈಯಾಯಿಕೈಃ ಪ್ರತ್ಯೇಕಮನ್ವಯಸ್ಯ ಚ ಮೀಮಾಂಸಕೈರರುಣಾಧಿಕರಣಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಚಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ಏವಮನ್ಯಪಿ | ವಾಕ್ಯಲಕ್ಷಣೋದಾಹರಣಮನುಸಂಧೇಯಮ್ । ಗಚ್ಛ ಗಚ್ಛಸಿ ಚೇತ್ ಕಾಂತೇತ್ಯಾದಿ ವಿಷಂ ಭುಂಕ್ಷ್ವೇತ್ಯಾದಿ ಚ। ನನು–ಅತ್ರ ಜನ್ಮನಾ ಮರಣಾನುಮಾನಮ್ , ತೇನ ಚ ತತ್ಸಾಧನೀಭೂತಾಯಾಃ ಗತೇರಕರ್ತವ್ಯತಾನುಮಾನಮಿತ್ಯನುಮಾನಪರಂಪರೈವ, ನ ಲಕ್ಷಣಾ; ಅನನ್ಯಲಭ್ಯಸ್ಯೈವ ಶಬ್ದಾರ್ಥತ್ವಾತ್ , ನ ಹಿ ಧೂಮೋಽಸ್ತೀತಿ ವಾಕ್ಯಂ ವಹ್ರಿಲಕ್ಷಕಮ್ , ವಿಷಮಿತ್ಯಾದಾವಪಿ ವಿಷಭೋಜನಸ್ಯೇಷ್ಟಸಾಧನತೋಕ್ತ್ಯಾ ಶತ್ರುಗೃಹಾನ್ನಭೋಜನಸ್ಯಾನಿಷ್ಟಸಾಧನತ್ವಮಾಕ್ಷಿಪ್ಯತೇ । ಯದ್ವಾ–ಆಪ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣವಿರುದ್ಧೋಪದೇಷ್ಟುತ್ವೇನ ಕೋಪೋಽನುಮೀಯತೇ । ತತ್ರ ಚ ಪ್ರಸಕ್ತಶತ್ರುಗೃಹಾನ್ನಭೋಜನಸ್ಯ ಹೇತುತ್ವಂ ಕಲ್ಪಯಿತ್ವಾ ತತ್ರಾಕರ್ತವ್ಯತಾನುಮಾನಮ್ , ನ ಲಕ್ಷಣೇತಿ ಚೇತ್ , ನೈತತ್ಸಾಧುಃ ಜನ್ಮನಾ ಮರಣಾಕ್ಷಪೇಽಪಿ ತನ್ಮರಣೇ ಗಮನಸ್ಯ ಹೇತುತ್ವಾನಾಕ್ಷೇಪಾತ , ಶತವರ್ಷಾನಂತರಂ ಜರಾದಿನಾಪಿ ತದುಪಪತ್ತೇಃ । ತಥಾಚ ಪ್ರಿಯಾಮರಣೇ ಹೇತುತ್ವಂ ಗಮನಸ್ಯ ನ ಲಕ್ಷಣಾಂ ವಿನಾಽವಗಂತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ನಾಪಿ ಪ್ರಿಯಾಮರಣಹೇತುತ್ವೇನ ಗಮನಸ್ಯಾಕರ್ತವ್ಯತ್ವಾನುಮಾನಮ್ ; ಪ್ರಿಯಾಮರಣಹೇತೋರಪಿ ತತ್ತ್ವೇನಾಜ್ಞಾನದಶಾಯಾ ಗುರುನಿದೇಶಾದ್ವಾ ಆತ್ಮತ್ರಾಣಾರ್ಥ ವಾ ಕುಲಾಪಕೀರ್ತಿಪರಿಹಾರಾರ್ಥ ವಾ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವದರ್ಶನೇನ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ । ತಥಾಚ ಗಮನಸ್ಯ ಪ್ರಿಯಾಮರಣಹೇತುತ್ವಂ ತಾದೃಶಸ್ಯ ಚಾಕರ್ತವ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯುಭಯಮಪಿ ಲಕ್ಷಣಾಧೀನಮ್ ; ಜನ್ಮನಿರ್ದೇಶಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಕೃತೇಽನುಪಯೋಗಾತ್ ತೇನ ಪ್ರಕೃತೋಪಯೋಗಿನ್ಯಗಮನೇ ತಾತ್ಪರ್ಯ ಜ್ಞಾಪ್ಯತೇ ಸಮುದಾಯಸ್ಯ । ತಥಾಚ ಸಮುದಾಯ ಏವ ಲಕ್ಷಣಾ । ನ ಪ್ರತ್ಯೇಕಪದೇ, ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಜ್ಞಾಪಕಾಭಾವಾತ್ । ತಥಾಚ ನಾತ್ರಾನುಮಿತಿಪರಸ್ಪರಾ, ನವಾ ಪ್ರತ್ಯೇಕಪದೇ ಲಕ್ಷಣಾ । ಏವಂ ವಿಷಂ ಭುಂಕ್ಷ್ವೇ'ತ್ಯತ್ರಾಪಿ ವಿಷಭೋಜನೇಷ್ಟಸಾಧನತ್ವೇನ ಶತ್ರುಗೃಹಾನ್ನಭೋಜನಾನಿಷ್ಟಸಾಧ ನತ್ವಂ ನಾಕ್ಷೇಪ್ತುಂ ಶಕ್ಯತೇ; ಯಧಿಕರಣತ್ವಾತ್ , ತೇನ ವಿನಾಪ್ಯುಭಯೋರಪೀಷ್ಟಸಾಧನತಯೋಪಪತ್ತಿಸಂಭವಾಚ್ಚ । ನಹಿ ಯೇನ ಕೇನಾಚಿದ್ಯತ್ಕಿಚಿದಾಕ್ಷಿಪ್ಯತೇ, ಕಿಂತ್ವನುಪಪದ್ಯಮಾನೇನೋಪಪಾದಕಮ್ । ನಾಪ್ಯಾಪ್ತತ್ವೇ ಸತಿ ಪ್ರಮಾಣವಿರುದ್ಧೋಪದೇಷ್ಟತ್ವೇನ ಕೋಪಾನುಮಾನಂ, ಕೋಪೇನ ಚ ತದ್ಧೇತೌ ಶತ್ರುಗೃಹಾನ್ನಭೋಜನೇ ಅಕರ್ತವ್ಯತಾನುಮಾನಮ್, ಆಪ್ತಸ್ಯಾಪಿ ಪಿತ್ರಾದೇರ್ಭಮಾದಿನಾ ವಿನಾಪಿ ಕೋಪಂ ಪ್ರಮಾಣವಿರುದ್ಧೋಪದೇಶೃತ್ವದರ್ಶನೇನ ವ್ಯಭಿಚಾರಾದಾಪ್ತಕೋಪಹೇತೋರಪಿ ಭ್ರಮಾದಿನಾ ಪ್ರಿಯಾಮರಣಹೇತೋರಿವ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವದರ್ಶನೇನ ತತ್ರಾಪಿ ವ್ಯಭಿಚಾರಾಚ್ಚ । ತಥಾಚಾಪ್ರಸಕ್ತಪ್ರತಿಪಾದನೇನ ಪ್ರಸಕ್ತವಾರಣೇ ತಾತ್ಪರ್ಯ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ತೇನಾಕಲ್ಪಿತಪದವಿಭಾಗೇ ಸಮುದಾಯ ಏವ ಲಕ್ಷಣಾಂ ಕಲ್ಪಯತಿ, ನ ತು ಪ್ರತ್ಯೇಕಪದೇ; ತತ್ರ ತತ್ರ ವಿಶಿಷ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಜ್ಞಾಪಕಾಭಾವಾತ್ । ತಥಾಚ ಪದಾರ್ಥತಾತ್ಪರ್ಯಾನ್ವಯಾನುಪಪತ್ತಿಭ್ಯಾಂ ಲಕ್ಷಣಾ ಪದೇ । ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೇ ತಡ್ಯಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಲಕ್ಷಣಾ ವಾಕ್ಯೇ । ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾನ್ವಯಾನುಪಪತ್ತ್ಯನಿಬಂಧನತ್ವಂ ಚ ಲಕ್ಷಣಾಯಾಃ ಪದವೃತ್ತಿತ್ವಸಾಧನೇ ಉಪಾಧಿರಿತ್ಯವಧೇಯಮ್ । ಏವಮೇವಾರ್ಥಮಂತರ ಬಹಿರಿತ್ಯಾದೌ ಲೋಕೇ ಅರ್ಧಮಂತವೈದ್ಯಧೈ ಬಹಿರ್ವೇದೀತಿ ವೇದೇಽಪಿ ವಾಕ್ಯ ಏವ ಲಕ್ಷಣಾ । ನ ಚ-ತತ್ರಾಪ್ಯರ್ಧಸ್ಯಾಂತಸ್ತ್ವೇ ಸತ್ಯರ್ಧಸ್ಯ ಬಹಿಷ್ಟೇನಾಂತರಾಲಾನುಮಾನಮ್, ನ ಲಕ್ಷಣೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಛಿನ್ನೇ ಗೃಹೇ ಅಂತರಾಲರಾಹಿತ್ಯೇಽಪಿ ತದ್ದ್ಯದರ್ಶನೇನ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ , ಯಥಾಕಥಂಚಿದನುಮಾನಸಂಭವೇ ವಾ ಸರ್ವತ್ರ ಶಬ್ದಪ್ರಮಾಣೋಚ್ಛೇದಾಪಾತಾಚ್ಚ । ಏವಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಪದೇನ ವಿಚಾರೋ ಲಕ್ಷ್ಯತ ಇತಿ ವಿವರಣಕಾರೋಕ್ತಂ ಯಜ್ಞಾಯುಧಪದೇನ ಯಜಮಾನೋ ಲಕ್ಷ್ಯತ ಇತಿ ಸಂಕ್ಷೇಪಶಾರೀರಕೋಕ್ತಂ ಚ ವಾಕ್ಯಲಕ್ಷಣಯೋಪಪನ್ನಮ್; ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಜ್ಞಾಯುಧಶಬ್ದಯೋಃ ಸುಬಂತತ್ವಲಕ್ಷಣಪದತ್ವೇಽಪಿ ಶಕ್ತತ್ವಲಕ್ಷಣಪದತ್ವಾಭಾವೇನ ಶಕ್ಯಸಂಬಂಧರೂಪಾಯಾ ಲಕ್ಷಣಾಯಾ ಅಯೋಗಾತ್, ಖಜ್ಞಾಪ್ಯಸಂವಂಧರೂಪಾ ತು ಲಕ್ಷಣಾ ಯೌಗಿಕಪದಸಮುದಾಯೇಽಪಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಥಾನೀಯೇ ನಾನುಪಪನ್ನಾ। ಏವಂ ‘ವಾಯುರ್ವೈ ಕ್ಷೇಪಿಷ್ಠಾ ದೇವತೇ'ತ್ಯಾದೌ ಅರ್ಥವಾದೇಽಪಿ ಪ್ರಾಶ ಸ್ತ್ಯಪ್ರತಿಪತ್ತಯೇ ವಾಕ್ಯ ಏವ ಲಕ್ಷಣಾಽಂಗೀಕಾರ್ಯಾ; ಪ್ರತ್ಯೇಕಪದಾತ್ತದನುಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ-ತತ್ರ ಕರ್ಮಣಿ ಕ್ಷಿಪ್ರದೇವತಾಪ್ರಸಾದಹೇತುತ್ವರೂಪತತ್ಪದಾರ್ಥಸಂಬಂಧಬೋಧಕತ್ವಮೇವ, ನ ತು ತದನ್ಯಪ್ರಾಶಸ್ತ್ಯಲಕ್ಷಕತ್ವಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಪದಾರ್ಥಮಾತ್ರಸಂಸರ್ಗಬೋಧೇ ವಾಯುಃ ಶೀಘ್ರತಮ ಇತ್ಯೇವ ಧೀಃ ಸ್ಯಾತ್, ನ ಕರ್ಮಪ್ರಾಶಸ್ತ್ಯವಿಷಯಾ ಸಾ ಸ್ಯಾತ್। ನ ಚ–ಲಿಙಾದ್ಯಭಿಧೇಯಕಾರ್ಯಸ್ಯಾನ್ವಯಾನುಪಪತ್ತಿಸ್ತತ್ರ ಲಕ್ಷಣಾಬೀಜಮಸ್ತಿ, ಪ್ರಕೃತೇ ಚ ಸರ್ವಪದಾನಾಂ ಲಕ್ಷಕತ್ವಾದಭಿಧೇಯಾನ್ವಯಾಜುಪಪತ್ತಿರ್ನಾಸ್ತೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ಕೇನ ತುಭ್ಯಮಭಾಣ್ಯಭಿಧೇಯಾನುಪಪತ್ಯಾ ಲಕ್ಷಣೇತಿ ? ಕಿಂತು ತಾತ್ಪರ್ಯಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ । ತಚ್ಚ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಭಿಧೇಯಾನ್ವಯವಿಷಯಮನ್ವಯಸಾಮಾನ್ಯವಿಷಯಂ ಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರವಿಷಯಂ ವೇತಿ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿಶೇಷಃ । ಅನ್ಯಥಾ ಯಷ್ಟೀಃ ಪ್ರವೇಶಯೇತ್ಯತ್ರ ಲಕ್ಷಣಾ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚ–ಭೋಜನಪ್ರಯೋಜನಕಪ್ರವೇಶನಸ್ಯ ಯಷ್ಟಿಷ್ವನ್ವಯಾನುಪಪತ್ತಿರೇವಾಸ್ತೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಏವಮಪಿ ಪ್ರವೇಶನವಿಶೇಷೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಗ್ರಹ ಏವೋಪಜೀವ್ಯ ಇತಿ ತದನುಪತ್ತಿರೇವ ಲಕ್ಷ ಣಾಬೀಜಮಸ್ತು । ವಿನಿಗಮನಾವಿರಹೇಣ ದ್ವಯೋರಪಿ ವ್ಯವಸ್ಥಿತವಿಕಲ್ಪೇಽಪ್ಯಸ್ಮಾಕಂ ನ ಕ್ಷತಿರಿತ್ಯವಧೇಯಮ್ । ನನು ಸರ್ವಪದಾನಾಂ ಲಾಕ್ಷಣಿಕತ್ವೇ ವಾಕ್ಯಾನುಭವೋ ನ ಸ್ಯಾತ್, ಲಾಕ್ಷಣಿಕಸ್ಯಾನನುಭಾವಕತ್ವಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ; ಲಾಕ್ಷಣಿಕತ್ವೇಽಪ್ಯನುಭಾವಕತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ಶಕ್ತತ್ವೇನ ಹ್ಯನುಭಾವಕತ್ವಮ್, ನ ತು ತಚ್ಛಕ್ತತ್ವೇನ; ಗೌರವಾತ್ । ಲಾಕ್ಷಣಿಕಮಪಿ ಕ್ವಚಿಚ್ಛಕ್ತಮೇವ; ಭಟ್ಟಾಚಾರ್ಯೈರ್ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಸರ್ವಪಲಕ್ಷ್ಯತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾಂಚ । ತಥಾ ಹಿ-ಅಭಿಹಿತಾನ್ವಯವಾದೇ ಪದೈಃ ಸ್ವಶಕ್ತಿವಶಾತ್ ಪದಾರ್ಥಾ ಅಭಿಧೀಯಂತೇ, ನ ತು ಸ್ಮಾರ್ಯಂತೇ; ಸ್ಮಾರ್ಯಸ್ಮಾರಕಸಂಬಂಧಾತಿರಿಕ್ತಮೂಲಸಂವಂಧಕಲ್ಪನಾಪತ್ತೇಃ । ಏಕಸಂಬಂಧಿಜ್ಞಾನಂ ಹ್ಯಪರಸಂಬಂಧಿಸ್ಮಾರಕಮ್ ; ನ ತು ಸ್ಮಾರಕತ್ವಮೇವ ಸಂಬಂಧಃ; ಹಸ್ತಿಪಕಾದಿಷು ತಥಾ ದರ್ಶನಾತ್ । ಅತಏವೋಕ್ತಂ-‘ಪದ್ಮಭ್ಯಧಿಕಾಭಾವಾತ್ ಸ್ಮಾರಕಾನ್ನ ವಿಶಿಷ್ಯತೇ ॥' ಇತಿ । ಅಜ್ಞಾತಜ್ಞಾ ಪಕತ್ವಾಭಾವಾನ್ನಾನುಭಾವಕಮ್ , ಸಂಬಂಧಾಂತರಾಭಾವಾಚ್ಚ ನ ಸ್ಮಾರಕಮ್ , ಕಿಂತು ಶಕ್ತ್ಯಾಽಜ್ಞಾತಜ್ಞಾಪಕಮಿತಿ ಸ್ಮಾರಕಸದೃಶಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ಮೃತ್ಯನುಭವಾತಿರಿಕ್ತಂ ಚ ಜ್ಞಾನ ಪ್ರಮಾಣಬಲಾದಾಯಾತಮಂಗೀಕಾರ್ಯಮೇವ; ಪದಾರ್ಥಜ್ಞಾನೇ ತತ್ತಾನುಲ್ಲೇಖಾಚ್ಚ, ತತ್ತೋಲ್ಲೇಖನಿಯಮಭಂಗೇನಾತ್ರ ತತ್ಪ್ರಮೋಷಕಲ್ಪನೇ ಚಾತಿಗೌರವಾತ್ । ತಥಾಚ ಪದಜನ್ಯಸ್ಮೃತ್ಯನುಭವವಿಲಕ್ಷಣಜ್ಞಾನವಿಷಯೀಭೂತಾಃ ಪದಾರ್ಥಾಃ ಅಭಿಹಿತಾ ಇತ್ಯುಚ್ಯಂತೇ । ತಾದೃಶಾಶ್ಚಾಕಾಂಘಾದ್ಯನುಸಾರೇಣ ಸ್ವಾನ್ವಯಮನುಭಾವಯಂತೀತಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೀ ಲಕ್ಷ್ಯ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ; ಪದೇನ ಯತ್ ಬೋಧ್ಯತೇ ತಚ್ಛಕ್ಯಮ್ ಪದಾರ್ಥೇನ ಯತ್ ಬೋಧ್ಯತೇ, ತಲ್ಲಕ್ಷ್ಯಮಿತಿ ನಿಯಮಾತ್ । ಅತಏವೋಕ್ತಂ—‘ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೀ ಲಕ್ಷ್ಯಮಾಣೋ ಹಿ ಸರ್ವತ್ರೈವೇತಿ ನಃ ಸ್ಥಿತಮ್ । ಇತಿ । ಯದ್ಯಪಿ ಪದಾಭಿಹಿತಪದಾರ್ಥಸ್ಮಾರ್ಯತ್ವಂ ತೀರಾದೌ ಲಕ್ಷ್ಯತ್ವಮ್, ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಂ ತು ತದ್ನುಭಾವ್ಯತ್ವಮಿತಿ ವಿಶೇಷಃ; ತಥಾಪಿ ಪದಾರ್ಥಬೋಧ್ಯತ್ವಮಾದಾಯ ಲಕ್ಷ್ಯತ್ವವ್ಯಪದೇಶಃ । ಅತಏವ ಪದಾರ್ಥೇನ ಪದಾರ್ಥಲಕ್ಷಣಾಯಾ ಪೂರ್ವಸಂಬಂಧಜ್ಞಾನಾಪೇಕ್ಷಾ ತಸ್ಯ ಸ್ಮಾರ್ಯತ್ವಾತ್ , ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಲಕ್ಷಣಾಯಾಂ ತು ನ ತದಪೇಕ್ಷಾ; ತಸ್ಯಾನುಭಾವ್ಯತ್ವೇನ ಪೂರ್ವಸಂಬಂಧಜ್ಞಾನಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ಪದಾರ್ಥಲಕ್ಷಣಾಯಾಂ ಪೂರ್ವಸಂವಂಧಜ್ಞಾನಮೇವ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಲಕ್ಷಣಾಯಾಮಾಕಾಂಕ್ಷಾದಿಕಮೇವೇತಿ ಪರಸ್ಪರನಿರಪೇಕ್ಷಮುಭಯಂ ನಿಯಾಮಕಮ್ । ಅತೋಽಪೂರ್ವೇ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೇ ಶಕ್ಯಸಂಬಂಧಿತಯಾ ಜ್ಞಾತುಮಶಕ್ಯೇ ಕಥಂ ಲಕ್ಷಣೇತ್ಯಪಾಸ್ತಮ್; ಪದಾರ್ಥಲಕ್ಷಣಾಯಾ ಏವ ತಥಾತ್ವಾತ್ । ಏವಂ ಚ ಪದಶಕ್ತೇಃ ಪದಾಥಪಸ್ಥಿತಾವೇವೋಪಕ್ಷಯಾದುಪಸ್ಥಿತಾನಾಂ ಚ ಪದಾರ್ಥಾನಾಮನ್ವಯಾನುಭಾವಕತ್ವಾತ್ ಸರ್ವಪದಲಾಕ್ಷಣಿಕತ್ವೇಽಪಿ ನ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಾನಾಮನ್ವಯಾನುಭಾವಕತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ಅಭಿಹಿತಾನ್ವಯವಾದೇ ಮಾ ಭೂದನುಪಪತ್ತಿಃ; ಅನ್ವಿತಾಭಿಧಾನೇ ತು ಭವತಿ । ತಥಾ ಹಿ ಪದಾನಾಮನ್ವಯಾನುಭವ ಜನನಸಾಮಥ್ರ್ಯಮೇವ ಶಕ್ತಿರಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ಏಕೈಕಪದಾರ್ಥೋಪಸ್ಥಿತಿಸ್ತು ಸ್ಮೃತಿರೂಪಾ, ನ ಶಕ್ತಿಸಾಧ್ಯಾ; ಏಕಸಂವಂಧಿಜ್ಞಾನಾದಪರಸಂಬಂಧಿಸ್ಸರಣಸ್ಯ ಹಸ್ತಿಪಕಾದಿಸಾಧಾರಣತ್ವಾತ್ , ಅನ್ವಯಾನುಭವಜನನಸಾಮಥ್ರ್ಯರೂಪಸ್ಯ ಚ ಮೂಲಸಂಬಂಧಸ್ಯ ವಿದ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್। ಅತಏವ ಪದಶಕ್ತ್ಯಸಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ ಪದಾರ್ಥೋಪಸ್ಥಿತೇಃ ಸ್ಮೃತ್ಯಂತರಸಾಧಾರಣಾಯಾಸ್ತದ್ವೈಜಾತ್ಯಕಲ್ಪನೇ ಚ ಮಾನಾಭಾವಾರ್ಥಾಧ್ಯಾಹಾರ ಏವಾಸತಿ ಬಾಧಕೇ, ನ ಪದಾಧ್ಯಾಹಾರಃ; ಪುಷ್ಪೇಭ್ಯ ಇತ್ಯತ್ರ ಸಾಧುತ್ವಾರ್ಥ ಸ್ಪೃಹಯತಿಪದಸ್ಯ ವಿಶ್ವಜಿತಾ ಯಜೇತೇ'ತ್ಯತ್ರ ನಿಯೋಜ್ಯಲಾಭಾರ್ಥ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮಪದಸ್ಯ ಸೌರ್ಯೇ ಚರಾವತಿದೇಶಪ್ರಾಪ್ತೇ ‘ಅಗ್ನಯೇ ಜುಷ್ಟಂ ನಿರ್ವಪಾಮೀತಿ ಮಂತ್ರೇ ಪ್ರಕೃತೌ ವಾಚಕಪದವತ್ತಯಾ ಕ್ಲಪ್ತೋಪಕಾರೇ ಅಗ್ನಿಪದಬಾಧೇನ ವಾಚಕಪದಲಾಭಾಯ ಸೂರ್ಯಪದಸ್ಯ ಚಾಧ್ಯಾಹಾರೇಽಪಿ ಪದಾರ್ಥಸ್ಮರಣಾಯ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾನುಭವಾಯ ವಾ ತದನಪೇಕ್ಷಣಾತ್ । ಶಾಬ್ದತ್ವಂ ಚ ಪಜನ್ಯಾನ್ವಯಾನುಭವತ್ವೇನೈವ, ನ ಪದಜನ್ಯೋಪಸ್ಥಿತಿಜನ್ಯಾನ್ವಯಾನುಭವತ್ವೇನ; ಗೌರವಾತ್ । ಅತಏವ ಯೋಗ್ಯತಾವಚ್ಛೇದಕಸ್ಯ ಛಿದ್ರೇತರತ್ವಾದೇಃ ಪದಾದನುಪಸ್ಥಿತಸ್ಯಾಪಿ ಪದಜನ್ಯಾನ್ವಯಾನುಭವವಿಷಯತ್ವಾಚ್ಛಾಬ್ದತ್ವಮ್ ; ಅನ್ಯೈರಪ್ಯನುಕೂಲತ್ವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಾದೀನಾಂ ತಥಾತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ಏವಂ ಚ ಚೈತ್ರೋಽಯಮಿತ್ಯಾದೌ ಲೋಕೇ ‘ಉದ್ಭಿದಾ ೭೦೩ ಯಜೇತ ಪಶುಕಾಮ' ಇತ್ಯಾದೌ ಚ ವೇದೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೋಪಸ್ಥಿತಾನಾಮೇವ ಚೈತ್ರೋದ್ಭಿದಾದಿಪದಾನಾಂ ನಾಮತ್ವೇನಾನ್ವಯಃ; ಅನ್ಯಥಾ ಚೈತ್ರಪದಾಚ್ಯೋಽಯಮ್ ಉದ್ಭಿತ್ಪದವಾಚ್ಯೇನ ಯಾಗೇನೇತ್ಯಾದಿಕಲ್ಪನೇ ಲಕ್ಷಣಾಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ಅಗೃಹೀತಸಂಗತಿಕೇ ಪದೇ ತದ್ಯೋಗಾತ್ । ‘ಘಟಃ ಪಟೋ ನೇ’ ತ್ಯತ್ರ ನಜನ್ವಯ ಇವ ಚೈತ್ರೋಽಯಮಿತ್ಯಾದಿನಾಮಧೇಯಾನ್ವಯೇಽಪಿ ವಿಭಕ್ತ್ಯರ್ಥದ್ವಾರತ್ವಾನಪೇಕ್ಷಣೇನ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಂತರಕಲ್ಪನಾತ್ ನಅನ್ವಯೇ ವಿಭಕ್ತ್ಯರ್ಥಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಜಿತಮದ್ವೈತವಾದಿಭಿಃ; ನೀಲಂ ಸುಗಂಧಿ ಮಹದುತ್ಪಲಮಿತಿವತ್ ಘಟಪಟನಾಥೀನಾಮಭೇದಾನ್ವಯೋಪಪತ್ತೇಃ । ನಾಮಧೇಯೇ ವಿಭಕ್ತ್ಯರ್ಥಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ವೇದೇ ನಾಮಧೇಯತ್ವಂ ನ ಸಿಧ್ಯೇದಿತಿ ಜಿತಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣಾ, ‘ಸೋಮೇನ ಯಜೇತೇ'ತ್ಯತ್ರೇವ ಮತ್ವರ್ಥಲಕ್ಷಣಯೋದ್ಭಿದಾ ಯಜೇತೇ ತ್ಯಾದಾವಪಿ ವಿಶಿಷ್ಟವಿಧಿತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ, ಉಭಯತ್ರ ಲಕ್ಷಣಾಯಾಸ್ತುಲ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರವೃತ್ತಿ ವಿಶೇಷಕರತ್ವೇನ ವಿಧಿತ್ವಸ್ಯೈವೋಚಿತತ್ವಾತ್ । ವಾರ್ತಿಕಕಾರಾಣಾಂ ತು ಪದಾರ್ಥೋಪಸ್ಥಿತೇಃ ಪಶಕ್ತಿಸಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ತದರ್ಥ ಸರ್ವತ್ರ ಪದಾಧ್ಯಾಹಾರಾಂಗೀಕಾರೇಽಪಿ ನಾಮಧೇಯಾನ್ವಯೇ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಂತರಾಶ್ರಯಣಮಸ್ತ್ಯೇವ । ತಥಾಚ ಸ್ವಯಮೇವ ವ್ಯುತ್ಪಾದಿತಂ ನಾಮಧೇಯಾಧಿಕರಣ ಇತ್ಯಲಂ ಪ್ರಸಕ್ತಾನುಪ್ರಸಕ್ತ್ಯಾ । ಪ್ರಕೃತಮನುಸರಾಮಃ–ಏವಂ ಸ್ಥಿತೇ ಲಾಕ್ಷಣಿಕಮಪ್ಯನ್ವಯಾನುಭಾವಕಂ ಚೇನ್ವಯಾನುಭವಜನನಸಾಮಥ್ರ್ಯಮೇವ ಶಕ್ತಿರಿತಿ ಲಾಕ್ಷಣಿಕಸ್ಯಾಪಿ ತದ್ವತ್ತ್ವಾನ್ಮುಖ್ಯಜಘನ್ಯವಿಭಾಗೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ತಥಾಚ ಲಿಂಗಾಧಿಕರಣವಿರೋಧಃ । ತತ್ರ ಹಿ ‘ಬರ್ಹಿದೇವಸದನಂ ದಾಮೀ'ತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರಾಣಾಂ ಮುಖ್ಯೇ ಜಘನ್ಯೇ ಚಾಥೈ ಲಿಂಗಾದ್ವಿನಿಯೋಗಃ ಉತ ಮುಖ್ಯ ಏವೇತಿ ಸಂಶಯ್ಯ ಉಭಯೋರಪಿ ಶಾಬ್ದತ್ವಾದುಭಯತ್ರಾಪಿ ವಿನಿಯೋಗ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ, ಮುಖ್ಯ ಏವೇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಿತಮ್ । ‘ಅರ್ಥಾಭಿಧಾನಸಂಯೋಗಾನ್ಮಂತ್ರೇಷು ಶೇಷಭಾವಃ ಸ್ಯಾತ್ತಸ್ಮಾದುತ್ಪತ್ತಿಸಂಬಂಧೋಽರ್ಥೇನ ನಿತ್ಯಸಂಯೋಗಾದಿತಿ । ಅರ್ಥಾಭಿಧಾನಸಾಮರ್ಥ್ಯರೂಪಾಲ್ಲಿಂಗಾಚ್ಛುತ್ಯವಿನಿಯುಕ್ತೇಷು ಬರ್ಹಿದೇವಸದನಂ ದಾಮೀತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರೇಷು ಶೇಷಭಾವೋ ವಿನಿಯೋಗಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತಚ್ಚ ಸಾಮಥ್ರ್ಯ ಮುಖ್ಯೇ, ನ ಜಘನ್ಯೇ ಶಬ್ದಸಾಮರ್ಯಾದುಪಸ್ಥಿತೋ ಹ್ಯ ಮುಖಮಿವಾವ್ಯವಹಿತೋ ಭವತೀತಿ ಮುಖ್ಯ ಉಚ್ಯತೇ । ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಸಂಬಂಧಾದುಪಸ್ಥಿತಸ್ತು ಜಘನಮಿವ ವ್ಯವಹಿತೋ ಭವತೀತಿ ಜಘನ್ಯ ಉಚ್ಯತೇ । ತಥಾಚ ಜಘನ್ಯೇಽರ್ಥೇ ವಿನಿಯೋಗಂ ಬ್ರುವತಾಪಿ ತದುಪಸ್ಥಿತಯೇ ಮುಖ್ಯೋಪಸ್ಥಿತಿರ್ವಕ್ತವ್ಯಾ। ತಥಾಚೋತ್ಪತ್ತಿಸಂಬಂಧಃ ಸ್ವಭಾವಸಂಬಂಧೋಽರ್ಥಾ ಭಿಧಾನಸಂಬಂಧ ಏವ ವಿನಿಯೋಜಕಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಯಾರ್ಥನಿಯತತ್ವಾತ್ , ತಾವತೈವ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯವಿಧೇಶ್ಚರಿತಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ಮುಖ್ಯಸಂಬಂಧಸ್ತು ನ ಲಿಂಗಮ್ ; ಅನೇಕೇಷಾಂ ಮುಖ್ಯಸಂಬಂಧಿತ್ವೇನಾನಿಯಮಾಂಚರಮತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ । ಅತ ಏವ ಮುಖ್ಯಸಂಭವೇ ಲಕ್ಷಣಾ ನೋಪಾದೇಯೇತಿ ಸರ್ವತಂತ್ರ ಸಿದ್ಧಾಂತಃ । ಪದವೃತ್ತಿರ್ಹಿ ಶಕ್ತಿಃ ಪದಾರ್ಥವೃತ್ತಿಶ್ಚ ಲಕ್ಷಣಾ । ಸಾ ಚ ಬಹುಪ್ರಕಾರೇತ್ಯನ್ಯತ್ । ಲಾಕ್ಷಣಿಕಪದೇನಾನ್ವಯಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯುಪಸ್ಥಿತೌ ಕೃತಾಯಾಂ ಯದವಶಿಷ್ಟುಂ ಶಕ್ತಂ, ತದೇವಾನ್ವಯಾನು ಭಾವಕಮ್ । ಅರ್ಥವಾದಪದಾನಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಲಾಕ್ಷಣಿಕತ್ವೇಽಪಿ ತದೇಕವಾಕ್ಯತಾಪನ್ನಂ ವಿಧಿಪದಮೇವಾನುಭಾವಕಮ್ ; ವಿಧಿನಾ ತ್ವೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಾತ್ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥೇನ 'ವಿಧೀನಾಂ ಸ್ಯುರಿತಿ ನ್ಯಾಯಾತ್ । ತಥಾಚ ಸತ್ಯಾದಿಪದಾನಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಮಪಿ ಲಾಕ್ಷಣಿಕತ್ವೇ ಕಥಮನ್ವಯಾನುಭವೋಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಚೇತ್, ನೈಷ ದೋಷಃ; ಶಕ್ಯಸ್ಯೈವಾನ್ವಯಾನುಭವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ , ಲಕ್ಷಣಾ ತ್ವೇಕದೇಶತ್ಯಾಗಮಾತ್ರಾಯ, ನತ್ವಶಕ್ಯಾರ್ಥೀಪಸ್ಥಿತಯೇ ಗೌರ್ನಿತ್ಯ ಇತ್ಯಾದಿವತ್ । ಅತ ಏವ ವಾಚಕಾನಾಮೇವ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಲಕ್ಷಣೇಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರಾಕ್ । ನನು ಜಹಲ್ಲಕ್ಷಣಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ಕಥಮನ್ವಯಾನುಭವಃ ? ಶಕ್ಯೈಕದೇಶಸ್ಯಾಪಿ ತತ್ರಾಭಾವಾತ್ । ತಥಾಚೋಕ್ತಂ ಸಂಕ್ಷೇಪಶಾರೀರಕೇ–‘ಸಾಭಾಸಾಜ್ಞಾನವಾಚೀ ಯದಿ ಭವತಿ ಪುನರ್ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ತಥಾ ಶಬ್ದೋಽಹಂಕಾರವಾಚೀ ಭವತಿ ತು ಜಹತೀ ಲಕ್ಷಣಾ ತತ್ರ ಪಕ್ಷ' ಇತಿ । ಅಸ್ಮಿನ್ ಪಕ್ಷೇ ಅನ್ವಿತಾಭಿಧಾನವಾದಾನಭ್ಯುಪಗಮಾನ್ನ ದೋಷಃ । ಪಕ್ಷದ್ವಯಾಶ್ರಯಣಂ ತು ಜಹದಜಹಲ್ಲಕ್ಷಣಾಪಕ್ಷ ಏವ । ತಥಾಚ ದರ್ಶಿತಂ ತತ್ರೈವ‘ಅಭಿಹಿತಘಟನಾ ಯದಾ ತದಾನೀಂ ಸ್ಮೃತಿ ಸಮಬುದ್ಧಿಯುಗಂ ಪದೇ ವಿಧತ್ತಃ । ಪರದೃಶ ಪುನರನ್ವಿತಾಭಿಧಾನೇ ಪದಯುಗುಲಾತ್ ಸ್ಮೃತಿಯುಗ್ಮಮೇವ ಪೂರ್ವಮ್ ॥” ಇತಿ । ತತ್ತ್ವಪ್ರದೀಪಿಕಾಕೃದಾದಯಸ್ತು ಅಭಿಹಿತಾನ್ವಯಪಕ್ಷಮೇವೋರರೀಚಕ್ರುಃ, ಸರ್ವಥಾಪಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಾನುಕೂಲತ್ವಾದಿತಿ ನ ಕಿಂಚಿದ್ವದ್ಯಮ್ । ತಾರ್ಕಿಕಮತಸ್ಯೋಭಯಪಕ್ಷಬಹಿರ್ಭಾವಾದಿಕಂ ಚ ವೇದಾಂತಕಲ್ಪಲತಾಯಾಂ ವ್ಯುತ್ಪಾದಿತ ಮಿತ್ಯುಪರಮ್ಯತೇ ॥

ಏವಂ ತತ್ತ್ವಮಸ್ಯಾದಿಮಹಾವಾಕ್ಯಪಕ್ಷಕಾನುಮಾನಮಪಿ ನಿರ್ದೋಷಮ್ । ನ ಚ ಸೋಽಯಂ ದೇವದತ್ತ ಇತ್ಯಯಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ ಸಾಧ್ಯವಿಕಲಃ; ವಿಶಿಷ್ಟಾಭೇದಸ್ಯ ಬೋಧಯಿತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ ಕಿಮತ್ರ ತದ್ದೇಶಕಾಲವಿಶಿಷ್ಟ ಏತದ್ದೇಶಕಾಲವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ, ಏತದ್ದೇಶಕಾಲವಿಶಿಷ್ಟೇ ವಾ ತದ್ದೇಶಕಾಲವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಂ, ತದ್ವಿಶೇಷಣಯೋರೈಕ್ಯಂ ವಾ ತದ್ವಿಶಿಷ್ಠ ಯೋರೈಕ್ಯಂ ವಾ । ನಾದ್ಯಃ; ತದ್ದೇಶಕಾಲವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಸ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವೇನಾನುದ್ದೇಶ್ಯತ್ವಾತ್ , ತತ್ಕಾಲಾದೇರಿದಾನೀಂ ಸವಾಪತ್ತೇಶ್ಚ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ; ಏತತ್ಕಾಲಾದೇರನ್ಯದಾ ಸತ್ತ್ವಾಪತ್ತೇಃ; ನ ತೃತೀಯಃ; ಬಾಧಾತ್ । ಅತಏವ ನ ಚತುರ್ಥೋಽಪಿ; ವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ಭಿನ್ನತ್ವೇನ ವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯತತ್ಸಂಬಂಧಾತ್ಮಕಸ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಭಿನ್ನತ್ವಾತ್ , ಅತಿರಿಕ್ತತ್ವೇಽಪಿ ವಿಶೇಷಣಭೇದೇನ ವಿಶೇಷ್ಯಭೇದೇನ ಚ ತದ್ಭೇದನಿಯಮಾತ್ । ತಥಾಚೋಭಯವಿಶೇಷಣಪರಿತ್ಯಾಗೇನ ವಿಶೇಷ್ಯಮಾತ್ರಮಭಿನ್ನಂ ಬೋಧ್ಯತ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮಖಂಡಾರ್ಥತ್ವಮ್ । ತದುಕ್ತಮ್-‘ಅವಿರುದ್ಧವಿಶೇಷಣದ್ವಯಪ್ರಭವತ್ವೇಽಪಿ ವಿಶಿಷ್ಟಯೋದ್ವಯೋಃ। ಘಟತೇ ನ ಯದೇಕತಾ ತದಾ ನತರಾಂ ತದ್ವಿಪರೀತರೂಪಯೋಃ ॥ ಇತಿ । ಯದಾ ಹಿ ‘ದಂಡೀ ಕುಂಡಲೀ ತ್ಯಾದೌ ದಂಡಕುಂಡಲಾದೇರೇಕ ದೇಶಕಾಲಾವಸ್ಥಿತತ್ವೇನಾವಿರೋಧೇಽಪಿ ನ ತದ್ವಿಶಿಷ್ಟಯೋರೈಕ್ಯಮ್ ; ವಿಶೇಷಣಯೋರಪ್ಯೈಕ್ಯಾಪತ್ತೇಃ, ತದಾ ಕೈವ ಕಥಾ ಸೋಽಯಮಿತ್ಯತ್ರ ತತ್ತೇದಂತಯೋರೇಕಕಾಲಾನವಸ್ಥಾನನಿಯಮೇನ ಪರಸ್ಪರವಿರುದ್ಧತ್ವಾತ್ತದ್ವಿಶಿಷ್ಟಯೋರೈಕ್ಯಸ್ಯ । ಲಕ್ಷಣಯೈಕ್ಯಬೋಧನಂ ತೂಭಯತ್ರಾಪಿ ಸಮಾನಮ್ । ಲಾಕ್ಷಣಿಕತ್ವೇಽಪಿ ದಂಡೀ ಕುಂಡಲೀತ್ಯಾದೌ ವಿಶಿಷ್ಟತಾತ್ಪರ್ಯಾನ್ನಾಖಂಡಾರ್ಥತ್ವವ್ಯವಹಾರಃ, ಸೋಽಯಮಿತ್ಯತ್ರ ತು‘ಅಯಂ ಸ ನ ವಾ ಅಯಂ ನೈವ ಸ' ಇತ್ಯಾದಿಸಂಶಯವಿಪರ್ಯಯಜ್ಞಾನವಿಷಯೀಭೂತಭೇದಮಾತ್ರಸ್ಯ ಬುಭುತ್ಸಿತತ್ವೇನ ತತ್ರೈವ ತಾತ್ಪರ್ಯಾದಖಂಡಾರ್ಥತ್ವಮ್ ; ನಹ್ಯನ್ಯಸ್ಮಿನ್ ಬುಭುತ್ಸಿತೇ ಅನ್ಯತ್ ಪ್ರತಿಪಾದಯಿತುಮುಚಿತಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತತ್ತೇದಂತೋಪಸ್ಥಿತಿದ್ವಾರಕಾಭೇದ್ಬೋಧಸ್ಯೈವ ಭೇದಭ್ರಮವಿರೋಧಿತಯಾ ನಾನ್ಯತರಪದವೈಯಯಮ್ । ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯಾಪ್ಯಭಿಜ್ಞಾದ್ವಯೋಪಸ್ಥಿತಖರೂಪಾತಿರಿಕ್ತಾವಿಷಯತ್ವೇಽಪಿ ಉಭಯೋಪಸ್ಥಿತಿದ್ವಾರಕಾಭೇದ್ಬೋಧನೇನ ಭ್ರಮನಿವರ್ತಕತ್ವಮ್, ತತ್ಸಮಾನಾರ್ಥಕಂ ಚ ವಾಕ್ಯಮೇತದಿತಿ ನ ವಿಶಿಷ್ಟಪರಮ್ । ಯಥಾ ಚಾಭಿಜ್ಞಾದ್ವಯಾತ್ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಾ ವಿಷಯವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾಭಾವೇಽಪಿ ದ್ವಾರವಿಶೇಷನಿವಂಧನಜ್ಞಾನಗತವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾದೇವ ಫಲಭೇದಃ, ತಥಾ ಸ್ಮೃತಿರೂಪಾಯಾಸ್ತದಿಪದಾರ್ಥೋಪಸ್ಥಿತೇರನುಭವರೂಪಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಬೋಧಸ್ಯ । ಏವಂ ಚ ‘ಭಿನ್ನಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಯೋರೇಕಾರ್ಥಬೋಧಪರತ್ವಂ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯ'ಮಿತಿ ಪ್ರಾಚಾಂ ವಚೋಽಪಿ ನಿಷ್ಪ್ರಕಾರಕೇ ಸುತರಾಮುಪಪದ್ಯತೇ । ನನು–ಸೋಽಯಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾ ತಾವನ್ನಾಖಂಡಾರ್ಥವಿಷಯಾ; ತತ್ರ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇ ಶಬ್ದವೃತ್ತೇರ್ಲಕ್ಷಣಾಯಾ ಅಭಾವಾತ್, ತತ್ತೇದಂತೋಲ್ಲೇಖಿತ್ವೇನ ತತ್ರ ನಿಷ್ಪ್ರಕಾರಕತ್ವಸ್ಯಾನುಭವಪರಾಸ್ತತ್ವಾತ್ , ತದನುಲ್ಲೇಖೇ ತ್ವಭಿಜ್ಞಾತೋ ವಿಷಯವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ತಥಾಚ ಶಾಬ್ದಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಽಪಿ ತಥಾ, ಸ್ವಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾವಗತಸ್ಯ ಪರಂ ಪ್ರತಿ ಬೋಧನಾದಿತಿ–ಚೇನ್ನ; ವೃತ್ಯನಪೇಕ್ಷತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟಾಭೇದವಿಷಯತ್ವೇ ಬಾಧಸ್ಯ ಪ್ರತಿಬಂಧಕತಯಾ ಸ್ವರೂಪಾಭೇದಮಾತ್ರವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ಅಭೇದಶ್ಚ ನ ಪ್ರಕಾರಃ; ಸ್ವರೂಪತಯಾ। ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾತ್। ತತ್ತೇದಂತಯೋರಪಿ ನ ಪ್ರಕಾರತಾ; ಭಾಸಮಾನಾಭೇದರೂಪವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಅತಏವ ನ ತಸ್ಯಾಸ್ತತ್ತೇದಂತೋಲ್ಲೇಖಿತಾ, ತದಭಿಲಾಪೇ ತು ನಿರಂತರೋತ್ಪನ್ನಾಭಿಜ್ಞಾದ್ವಯಾದೇವ ತಥೋಲ್ಲೇಖವ್ಯವಹಾರಾತ್ ತತ್ರ ಚ ಲಕ್ಷಣಾ ಲಬ್ಧಪದೈವ । ಸರ್ವತ್ರ ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪಕಾಭಿಲಾಪ ಇಯಂ ಗತಿಃ । ನ ಚಾಭಿಜ್ಞಾಯಾ ಅವಿಶೇಷಃ; ಸಪ್ರಕಾರಕತ್ವನಿಷ್ಪ್ರಕಾರಕತ್ವಾಭ್ಯಾಮೇವ ವಿಶೇಷಾತ್ । ಫಲವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಂ ತೂಕ್ತಮೇವ । ಅತಏವ ತತ್ತೋಪಲಕ್ಷಿತಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಭೇದರಹಿತ ಇದಂತೋಪಲಕ್ಷಿತದೇವದತ್ತಸ್ವರೂಪೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಾತ್ ಯಥಾಜ್ಞಾನಮುಪದೇಶೋಽಪ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ । ಭೇದವಿರಹಶ್ಚ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ಧರ್ಮಃ, ಕಿಂತು ಸ್ವರೂಪಮೇವ । ತದೇವ ಚೈಕ್ಯಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ನ ಚಾಯಮಸ್ತಿ ನಿಯಮಃ ಖೇನ ಯಥಾವಗತಂ ಪರಂ ಪ್ರತಿ ತಥೈವ ವಾಚ್ಯಮಿತಿ; ಸಮೂಹಜ್ಞಾನೇನಾಪಿ ಶ್ರೋತೃವುಭುತ್ಸಿತೈಕದೇಶೋಪದೇಶದರ್ಶನಾತ್ , ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಸಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ ಬುಭುಸಾನುಸಾರಿತ್ವಾಚ್ಚೋಪದೇಶಸ್ಯ । ಏವಂ ಚ ವಿಶಿಷ್ಟವಿಷಯಾದಪಿ ಜ್ಞಾನಾದಖಂಡೋಪದೇಶೋಪಪತ್ತಿಃ । ವಿಶೇಷಣೋಪಲಕ್ಷಣಾದಿವಿವೇಕಶ್ಚಾನ್ಯತ್ರ ಸ್ಪಷ್ಟ ಇತಿ ನೇಹ ಪ್ರತನ್ಯತೇ । ತಥಾಚ ನ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ ಸಾಧ್ಯವಿಕಲಃ । ಏವಂ ತತ್ತ್ವಮಸ್ಯಾದಿಮಹಾವಾಕ್ಯೇಽಪಿ ಬೋದ್ಧವ್ಯಮ್ । ನನು–ಚಿನ್ಮಾತ್ರಸ್ಯ ಚಿನ್ಮಾತ್ರೇಣ ಸಹಾಭೇದಬೋಧನೇ ಇಷ್ಟಾಪತ್ತಿಃ, ಅಪ್ರಸಕ್ತನಿಷೇಧಶ್ಚ, ಅಭೇದಶ್ಚೇತ್ಸ್ವರೂಪಮೇವ ತಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತಯಾ ನಿತ್ಯಸಿದ್ಧತ್ವೇನೋಪದೇಶವೈಯಯ॑ಮ್ , ತದಸ್ಫುರಣೇ ಚ ತಹುಭುತ್ಸಾದ್ಯನುಪಪತ್ತಿಃ, ತತ್ತ್ವಂಪದಾರ್ಥಶೋಧಕೇನಾವಾಂತರವಾಕ್ಯೇನೈವೋಪಪತ್ತ್ಯಾ ಮಹಾವಾಕ್ಯವೈಫಲ್ಯಂ ಚ, ಏಕಪದೇನೈವೋಪಪತ್ತೇಃ ಪದಾಂತರವೈಯಥ್ಯಂ ಚ, ಭ್ರಮಕಾಲಜ್ಞಾತಾಧಿಕಾಪ್ರತಿಪತ್ತೇರ್ಮಹಾವಾಕ್ಯಾತ್ ಭೇದಭ್ರಮನಿವೃತ್ತಿಶ್ಚ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ನಿತ್ಯಸಿದ್ಧತ್ವೇಽಪಿ ಸಾರ್ವಶ್ಯಾದ್ಯುಪಲಕ್ಷಿತಖರೂಪಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಜ್ಞಾನಾದಿನಿವರ್ತಕಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ಚೈವಂ ಸಪ್ರಕಾರತಾ; ತತ್ತಾದಿವತ್ ಸಾರ್ವಶ್ಯಾದೀನಾಮನ್ವಯಬೋಧಾಪ್ರಕಾರತ್ವಾತ್ ಉಪಾಯಾಂತರೇಣೈತಾದೃಶಜ್ಞಾನಾಸಂಭವಾಚ್ಚ ನೋಪದೇಶವೈಯರ್ತ್ಯಾಯೋ ದೋಷಾಃ । ಭ್ರಮಪ್ರತೀತಭೇದಾಶ್ರಯತಾವಚ್ಛೇದಕಪ್ರತಿಯೋಗಿತಾವಚ್ಛೇದಕದ್ವಯೋಪಲಕ್ಷಿತಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಭೇದಭ್ರಮನಿವರ್ತಕತ್ವೇನ ವಿಷಯಾವೈಲಕ್ಷಣ್ಯೇಽಪಿ ಫಲವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾತ್, ಶಂಖಶ್ಚೈತ್ಯವಿಷಯತ್ವೇ ತುಲ್ಯೇಽಪಿ ತದನುಮಾನಾನಿವಯಪೀತಭ್ರಮಸ್ಯ ತತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷನಿವರ್ತ್ಯತ್ವದರ್ಶನಾತ್ । ಅತಏವೋಕ್ತಂ ವಿವರಣೇ–ಅಭಿಜ್ಞಾತಃ ಪ್ರತ್ಯಭಿಝಾಯಾಸ್ತಾವನ್ನ ಪ್ರಮೇಯತೋ ವಿಶೇಷಃ; ಅಭಿಜ್ಞಯಾ ಜ್ಞಾತಸ್ಯೈವ ದೇವದತ್ತೈಕ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಯಾಪಿ ಗ್ರಹಣಾತ್ । ನಹಿ ದೇವದತ್ತಸ್ಯ ಸ್ಖೇನೈಕ್ಯಮಭಿಜ್ಞಾಯಾಂ ನ ಭಾತಿ । ನ ಚ ತಸ್ಯೈಕ್ಯಾಂತರಮಸ್ತಿ ಯದನಭಿಜ್ಞಾತಂ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯತೇ । ಏಕಸ್ಯ ಕಾಲದ್ವಯಸಂಬಂಧಃ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಗೋಚರ ಇತಿ ಚೇನ್ನ; ಐಕ್ಯೇ ಕಾಲದ್ವಯಸಂಬಂಧಸ್ಯಾಭಿಜ್ಞಾದ್ವಯಾದೇವ ಸಿದ್ಧೇಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಕಾಲದ್ವಯಸಂಬಂಧಿಪದಾರ್ಥೇಕ್ಯವಿಷಯತ್ವೇ ದ್ವಯೋರಪ್ಯವಿಶಿಷ್ಟೇ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಾ ಏವ ಕಾಲದ್ವಯಪರಾಮರ್ಶತ್ವೇನ ಪದಾರ್ಥಭೇದಭ್ರಮನಿವರ್ತಕತ್ವಮ್ , ನಾಭಿಜ್ಞಾಯಾಃ । ಏವಂ ತತ್ತ್ವಮಸೀತಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಸತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾತ್ತತ್ಪದಾಚ್ಚ ಪ್ರಮೇಯಾವೈಲಕ್ಷಣ್ಯೇಽಪಿ ಧರ್ಮದ್ವಯಪರಾಮರ್ಶತ್ವೇನ ಭೇದಭ್ರಮನಿವರ್ತಕತ್ವಾತ್ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್ । ಉಕ್ತಂಚ ಕಾತ್ಯಾಯನೇನ ‘ಸಿದ್ಧ ತು ನಿವರ್ತಕತ್ವಾದಿತಿ । ಸ್ಯಾದೇತತ್-ಅಭಿಜ್ಞಯಾ ವಸ್ತುತ ಏಕಸ್ಮಿನ್ ಕಾಲದ್ವಯಸಂಬಂಧಸ್ಯ ದೇವದತ್ತಾಭೇದಸ್ಯ ಚ ಗ್ರಹಣೇಽಪಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಯಾ ಏಕಸ್ಮಿನ್ ಕಾಲದ್ವಯಸಂಬಂಧ ಇತಿ ವಾ, ಕಾಲದ್ವಯಸಂಬಂಧ್ಯೇಕ ಇತಿ ವಾ ಗ್ರಹಣೇನ ಪ್ರಮೇಯತ ಏವ ಭೇದಃ । ನಹೀದಮಿತಿ ಜ್ಞಾನಂ ವಸ್ತುತಃ ಶುಕ್ತೌ ಶುಕ್ತ್ಯಭೇಗ್ರಾಹ್ಯಪಿ ಇಯಂ ಶುಕ್ತಿರಿತಿ ಜ್ಞಾನವದಿದಂತ್ವಶುಕ್ತಿತ್ವಾಧಾರ ಏಕ ಇತ್ಯಾಕಾರಮ್ , ಅನ್ಯಥಾ ತು ಫಲತೋಽಪಿ ವಿಶೇಷೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ ; ಕಾಲದ್ವಯಪರಾಮರ್ಶಸ್ಯ ಭೇದಭ್ರಮೇಽಪಿ ಸತ್ತ್ವಾತ್ । ಏವಂ ತತ್ತ್ವಮಸೀತ್ಯತ್ರಾಪೀತಿ । ಉಚ್ಯತೇ–ನಹಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಾಮೈಕ್ಯಂ ಪ್ರಕಾರ ಇತಿ ಕಸ್ಯಚಿನ್ಮತಮ್ । ತಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪತ್ವೇನ ವಿಶೇಷ್ಯತ್ವಾತ್ । ಅಭೇದಸ್ವರೂಪವಿಷಯತ್ವೇ ತುಲ್ಯೇ ತತ್ತೇದಂತೋಭಯಪ್ರಕಾರಕಾ ಸೇತಿ ತವ ಮತಮ್ , ನಿಷ್ಪ್ರಕಾರಿಕೈವೇತಿ ಮಮ । ಏಕತ್ವಂ ಚ ನೈಕತ್ವಸಂಖ್ಯಾ; ಗುಣಾದಾವಭಾವಾತ್ , ತಜ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಭೇದಭ್ರಮಾವಿರೋಧಿತ್ವಾಚ್ಚ, ಕಿಂತು ಭೇದವಿರಹರೂಪಂ ಸ್ವರೂಪಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಅನ್ಯಥಾ ತದಭಿಲಾಪಕವಾಕ್ಯಮಪಿ ಸೋಽಯಮೇಕ ಇತಿ ಸ್ಯಾತ್, ನ ತು ಸೋಽಯಮಿತಿ । ಸೋಽಯಮಿತಿ ವಾಕ್ಯೇ ತ್ವೈಕ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಕಾರತ್ವಂ ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದಕಪದಾಭಾವಾದೇವ ದೂರನಿರಸ್ತಮ್। ಭೇದಭ್ರಮೇ ಕಾಲದ್ವಯಪರಾಮರ್ಶೇಽಪಿ ಭ್ರಮಪ್ರತೀತಭೇದಾಶ್ರಯತಾವಚ್ಛೇದಕೇತ್ಯಾದಿನಿರುಕ್ತಫಲವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮುಪಪನ್ನಮೇವ । ಅತಏವ ಉಪಾಧಿಭೇದಭಿನ್ನಾರ್ಥೀ ಯೇನೈಕಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ । ತದಪಿ ಸ್ಯಾದ್ಖಂಡಾಥೈ ಮಹತ್ ಖಂ ಕುಂಭಕಂ ಯಥಾ ॥' ಇತ್ಯಾದಿ ಕಲ್ಪತರೂಕ್ತಂ ‘ಘಟಾಕಾಶೋ ಮಹಾಕಾಶ ಇತ್ಯುಕ್ತೇಶ್ಚೈಕ್ಯಧೀರ್ಯಥೇತಿ ವಾರ್ತಿಕಂ ಚ ನಿರವದ್ಯಮ್ । ತಥಾಚ ತತ್ತ್ವಮಸಿವಾಕ್ಯಮಖಂಡಾರ್ಥಮ್ , ಉಪಾಧಿಭೇದಭನ್ನೇಽರ್ಥೇ ಐಕ್ಯಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಾತ್ , ಘಟಖಂ ಮಹಾಖಮಿತಿ ವಾಕ್ಯವದಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತಿ । ಏವಂ ಚ‘ಸತ್ಯಜ್ಞಾನಾದಿರೇತಸಂಸರ್ಗವ್ಯರೇಕಿಣಿ ಅರ್ಥೇ ಪ್ರಮಾಣಮ್ , ಮಾನತ್ವಾತ್, ‘ನಯನಾದಿಪ್ರಮಾಣವದಿತಿ ಚಿತ್ಸುಖಾಚಾರ್ಯೋಕ್ತಮಪಿ–ಸಾಧು । ಸತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಮೇತತ್ಪದಾರ್ಥಸಂಸರ್ಗವ್ಯತಿರಿಕ್ತ ಏವಾರ್ಥೇ ಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ ಸಾವಧಾರಣಂ ಸಾಧ್ಯಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ , ತೇನ ಸಂಸರ್ಗಾತಿರಿಕ್ತಸಂಸರ್ಗಿಣ್ಯಪಿ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಂಗೀಕಾರಾತ್ ನ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಮ್ । ಕಂಟಕೋದ್ಧಾರಸ್ತು ಪೂರ್ವವತ್ । ಏವಮನ್ಯೇಷಾಮಪಿ ಪ್ರಯೋಗಾಃ ಯಥಾಯಥಮುಪಪಾದನೀಯಾಃ ॥ತಸ್ಮಾದ್ ವೃಥಾ ರೋದಿಷಿ ಮಂದಬುದ್ಧೇ ತವ ಭ್ರಮಾದೇವ ಹಿ ದುಃಖಮೇತತ್ । ತಸ್ಯಾಪನೋದೋ ವಿಹಿತಃ ಪ್ರಮಾಣೈಸ್ತುಭ್ಯಂ ತು ರೋಚೇತ ಸ ನೇತಿ ಚಿತ್ರಮ್ ॥ ಮಾನಂ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಾನಿ ನಿರ್ಗುಣಾಖಂಡಬೋಧನಾತ್ । ನಿರ್ಗುಣತ್ವಂ ಚ ತಸ್ಯೋಕ್ತಂ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಯುಕ್ತಿಸಹಾಯಯಾ ॥ ಇಹ ಕುಮತಿರತತ್ತ್ವೇ ತತ್ತ್ವವಾದೀ ವರಾಕಃ ಪ್ರಲಪತಿ ಯಕಾಂಡೇ ಖಂಡನಾಭಾಸಮುಚ್ಚೈಃ ।। ಪ್ರತಿವಚನಮಮುಷ್ಮೈ ತಸ್ಯ ಕೋ ವಕ್ತ ವಿದ್ವಾನ್ ನ ಹಿ ರುತಮನುರೌತಿ ಗ್ರಾಮಸಿಂಹಸ್ಯ ಸಿಂಹಃ ॥

ಕೈವಲ್ಯಶ್ರುತ್ಯಾ ತಾವದಾತ್ಮಾ ನಿರ್ಗುಣಃ । ನನು–‘ಬೃಹಂತೋಽಸ್ಯ ಧರ್ಮಾ' ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ‘ಬ್ರಹ್ಮಶಾನಾದಿಭಿರ್ದೇವೈಃ ಸಮೇತೈರ್ಯಹುಣಾಂಶಕಃ । ನವಸಾಯಯಿತುಂ ಶಕ್ಯೋ ವ್ಯಾಚಕ್ಷಾಣೈಶ್ಚ ಸರ್ವದಾ ॥” ಇತಿ ಸ್ಮೃತ್ಯಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮ, ಧರ್ಮವತ್, ಪದಾರ್ಥ ವಾದಿತ್ಯಾದ್ಯನುಮಾನೇನ ಚ ಸ್ವಸಮಾನಸತ್ತಾಕಧರ್ಮವತ್ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಚೇತ್, ಮೈವಮ್; ನ ತಾವಚ್ಛುತ್ಯಾ ಸಗುಣತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ । ಸಗುಣಪ್ರಕರಣಸ್ಥಾಯಾ ಉಪಾಸ್ತಿವಿಧಿವಿಷಯವಿಶೇಷಣಸಮರ್ಪಕತ್ವೇನ ತತ್ಪರತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ನಚಾಪೂರ್ವತ್ವಾತ್ ಸತ್ಯಕಾಮಾದೌ ವಿಶೇಷಣೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ ; ಅಪೂರ್ವವೇಽಪ್ಯನ್ಯಶೇಷಸ್ಯತತ್ಪರತ್ವದರ್ಶನಾತ್ , ಯಥಾಹಿ ‘ಜತ್ತಿಲಯವಾಗ್ವಾ ವಾ ಜುಹುಯಾತ್ ಗವೀಧುಕಯವಾಗ್ವಾ ವಾ ಜುಹುಯಾದಿತ್ಯಾದೌ ಜರ್ತಿಲಯವಾಗ್ವಾದೇಹಮಸಾಧನತ್ವಸ್ಯ ‘ಅನಾಹುತಿವೇಂ ಜಾರ್ತ್ತಿಲಾಶ್ಚ ಗವೀಧುಕಾಶ್ಚೇತಿ ನಿಂದಾಯಾಶ್ಚ ‘ಅಜಕ್ಷೀರೇಣ ಜುಹೋತೀ’ತಿ ವಿಧ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತಯಾ ಅತತ್ಪರತ್ವಂ, ತಥೈವಾತ್ರಾಪ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ, ನಿರ್ಗುಣಪ್ರಕರಣಸ್ಥಾಯಾಸ್ತು ಅದ್ವಿತೀಯವ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪಯನುಕೂಲನಿಷೇಧಾಪೇಕ್ಷಿತವಿಷಯಸಮರ್ಪಕತಯಾ ಅನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧೇಃ । ನ ಚ–‘ಕಿಂಚನೇತ್ಯಾದಿಸಾಮಾನ್ಯವಾಚಕಪದೇನೈವ ಬ್ರಹ್ಮಾತಿರಿಕ್ತ ಸರ್ವನಿಷೇಧ್ಯೋಪಸ್ಥಿತೌ ವಿಶೇಷಗ್ರಹಣಮನರ್ಥಕಮಿತಿ–ವಾಚ್ಯಮ್; ಅಲೌಕಿಕತಯಾ ವಾಕ್ಯಪ್ರಮೇಯತ್ವಭ್ರಮವ್ಯುದಾಸಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ಅತಏವ–ಶ್ರುತಿಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯಾ ನಿಷೇಧೇ ಅಹಿಂಸಾವಾಕ್ಯಮ್ ಅಗ್ನೀಷೋಮೀಯಹಿಂಸಾಯಾಃ; ಅಗ್ರಹಣವಾಕ್ಯಂ ಚ ಷೋಡಶಿಗ್ರಹಣಸ್ಯ, ಅಸದ್ವೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ಭೇದವಾಕ್ಯಂ ಚೈಕ್ಯಸ್ಯ ನಿಷೇಧಕಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್; ಪ್ರಕೃತೇ ಶ್ರುತಿಪ್ರಾಪ್ತ ಸ್ಯೈವಾಭಾವಾತ್ । ಶ್ರುತಿಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಂ ಹಿ ನ ತತ್ಪ್ರಸಕ್ತತ್ವಮ್ ; ಅತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ತತ್ಪ್ರಮಿತತ್ವಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಕೃತೇ ಅಭಾವಾತ್ । ಅಹಿಂಸಾವಾಕ್ಯಸ್ಯಾವೈಧಹಿಂಸಾವಿಷಯತ್ವೇನ ಸಮಾನವಿಷಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ , ಸಮಾನವಿಷಯತ್ವೇ ಗ್ರಹಣಾಗ್ರಹಣವದ್ವಿಕಲ್ಪಾಪತ್ತೇಃ । ಗ್ರಹಣಾಗ್ರಹಣವಾಕ್ಯಯೋಸ್ತು ಸತ್ಯಪಿ ಸಮಾನವಿಷಯತ್ವೇ ಏಕಸ್ಯಾಧಿಕಬಲತ್ವಾಭಾವೇನ ಬಾಧ್ಯಬಾಧಕಭಾವಸ್ಯಾಸಂಭಾವಿತತ್ವಾತ್ , ಅನ್ಯಥಾ ವಿಕಲ್ಪಾನಾಶ್ರಯಣಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅಸದ್ವಾಕ್ಯಭೇದವಾಕ್ಯಯೋಸ್ತು ನ ಬ್ರಹ್ಮಸ: ವೈಕ್ಯನಿಷೇಧಕತಾ; ಸತ್ವೈಕ್ಯಬೋಧಕಯೋರೇವ ತತ್ಪರತ್ವೇನ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಾತ್ । ನಾಪ್ಯನುಮಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತಾತ್ತ್ವಿಕಧರ್ಮಸಾಧನಾಯಾಲಮ್ । ತಥಾ ಹಿ—ಬ್ರಹ್ಮ, ಧರ್ಮಸತ್ತಾಸಮಾನಸತ್ತಾಕಧರ್ಮವತ್, ಉಕ್ತಸತ್ತಾಕಭಾವರೂಪಧರ್ಮವದ್ವಾ, ಯಾವತ್ಸ್ವರೂಪಮನುವರ್ತಮಾನಧರ್ಮವದ್ವಾ, ತಾದೃಶಭಾವರೂಪಧರ್ಮವದ್ವಾ, ಸ್ವಜ್ಞಾನಾಬಾಧ್ಯಧರ್ಮವದ್ವಾ, ತಾದೃಶಭಾವರೂಪಧರ್ಮವದ್ವಾ, ಧರ್ಮೇರ್ಭಾವರೂಪಧರ್ಮೇರ್ವಾ ಹೀನಂ ನಾವತಿಷ್ಠತೇ ವಾ, ಪದಾರ್ಥತ್ವಾತ್ , ಅಥವಾ ಭಾವತ್ವಾತ್ , ಘಟವತ್ । ಬ್ರಹ್ಮ, ಖಜ್ಞಾನಾಬಾಧ್ಯಪ್ರಕಾರವತ್, ಸ್ವಾರೋಪಿತವ್ಯಾವರ್ತಕಸ್ವಜ್ಞಾನಾಬಾಧ್ಯಪ್ರಕಾರವದ್ರಾ, ಅಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾತ್ , ಶುಕ್ತಿವತ್ , ಬ್ರಹ್ಮ, ಸ್ವಜ್ಞಾನಾಬಾಧ್ಯದುಃಖವ್ಯಾವರ್ತಕಧರ್ಮವತ್, ದುಃಖಾನಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ , ಘಟವತ್ , ಬ್ರಹ್ಮ, ಸ್ವಜ್ಞಾನಾಬಾಧ್ಯಪ್ರಕಾರವಿಶೇಷ್ಯಮ್; ಸಂದಿಗ್ಧತ್ವಾತ್ , ವಿಚಾರ್ಯತ್ವಾತ್ , ನಿರ್ಣತವ್ಯತ್ವಾದ್ವಾ ಸ್ಥಾಣುವತ್ , ಬ್ರಹ್ಮ, ವೇದಾಂತತಾತ್ಪರ್ಯಗೋಚರಪ್ರಕಾರವತ್ , ವೇದಾಂತವಿಚಾರವಿಷಯತ್ವಾತ್ , ಯದೇವಂ ತದೇವಮ್ , ಯಥಾ ಕರ್ಮಕಾಂಡವಿಚಾರವಿಷಯೋ ಧರ್ಮಃ। ಈಶ್ವರಃ ಸದಾವಾಪ್ತಸಮಸ್ತಕಲ್ಯಾಣಗುಣಃ, ಸದಾ ಪ್ರೇಪ್ಸುತ್ವೇ ಸತಿ ತತ್ರ ಶಕ್ತತ್ವಾತ್, ಯೋ ಯದಾ ಯತ್ಪ್ರೇಪ್ಸುರ್ಯತ್ರ ಶಕ್ತಃ ಸ ತದಾ ತದ್ವಾನ್ ಯಥಾ ಚೈತ್ರಃ । ಈಶ್ವರಃ, ಸದಾ ತ್ಯಕ್ತಸಮಸ್ತದೋಷಃ, ಸದಾ ತಜಿಹಾಸುತ್ವೇ ಸತಿ ತತ್ತ್ಯಾಗೇ ಶಕ್ತತ್ವಾತ್ , ಯಶ್ಚೈವಂ ಸ ತಥಾ, ಯಥಾ ಚೈತ್ರ ಇತ್ಯಾದ್ಯನುಮಾನೇಷು ಧರ್ಮಿಪದಸ್ವಪದಯೋರ್ಯತ್ಕಿಂಚಿದ್ಧರ್ಮಿಯತ್ಕಿಚಿತ್ಸಂಬಂಧಿಪರತ್ವೇ ಘಟಾದಿಸಮಸತ್ತಾಕಕಲ್ಪಿತಧರ್ಮವತ್ವೇನ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಮ್ , ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವೇ ಸಾಧ್ಯಾಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ; ಘಟಾದಿಧರ್ಮೇ ಬ್ರಹ್ಮಸಮಾನಸತ್ತಾಕತ್ವಾದೇರಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ । ನ ಚ ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಸಾಧ್ಯನಿರೂಪಣೇ ತದೇವ ಧರ್ಮೀ, ಪಕ್ಷೇ ತನ್ನಿರೂಪಣೇ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಧರ್ಮೀ, ಧರ್ಮಪದಸ್ವಪದಾದೀನಾಂ ಸಮಭಿವ್ಯಾಹೃತಪರತ್ವಾದಿತಿ-ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಶಬ್ದಸ್ವಭಾವೋಪನ್ಯಾಸಸ್ಯಾನುಮಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾತ್ । ಸ್ವರೂಪಪದಸ್ಯಾಪ್ಯೇವಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವೇ ಸಾಧ್ಯಾಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ, ಘಟಾದಿಪರತ್ವೇ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಮ್ । ಸಮಭಿವ್ಯಾಹೃತಪರತ್ವಸ್ಯ ಶಬ್ದ: ಸ್ವಭಾವಸ್ಯಾನುಮಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಮಿತಿ ದೂಷಣಂ ಪೂರ್ವವತ್ । ಧಮೈರ್ವಿನಾ ನಾವತಿಷ್ಠತ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮ ಧರ್ಮವ್ಯಾಪ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾಚ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಮ್ , ಯಸ್ಮಿನ್ ಕಾಲೇ ದೇಶೇ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮ, ತತ್ರ ಧರ್ಮಾಃ ಸಂತ್ಯೇವ । ನಹಿ ಕಾಲೋ ದೇಶೋ ವಾ ಧರ್ಮರಹಿತಃ; ಮಾಯಾಚಿತ್ಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಕಾಲಸ್ಯ ಮುಕ್ತ್ಯಸಹವೃತ್ತಿತ್ವಾತ್ । ಸ್ವಜ್ಞಾನಾವಾಧ್ಯೇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಪೂರ್ವವತ್ ಸ್ವಪದಾರ್ಥ ವಿಕಲ್ಪಃ । ಅತಏವ–ಸ್ವಾರೋಪಿತವ್ಯಾವರ್ತಕಸ್ವಜ್ಞಾನಾಬಾಧ್ಯಧರ್ಮವದಿತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್, ಸ್ವಜ್ಞಾನಾಬಾಧ್ಯದುಃಖವ್ಯಾವರ್ತಕಧರ್ಮವದಿತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಖಪದಾರ್ಥ ವಿಕಲ್ಪಃ ಪೂರ್ವವತ್ । ದುಃಖವ್ಯಾವರ್ತಕಧರ್ಮವತ್ವೇನ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಮ್ । ವೇದಾಂತತಾತ್ಪರ್ಯಗೋಚರೇತ್ಯತ್ರಾವಾಂತರತಾತ್ಪರ್ಯಮಾದಾಯ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಮ್ । ಮುಖ್ಯತಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯೋಕ್ತೌ ಚ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಮುಖ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯಪ್ರಕಾರಾಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಸಾಧ್ಯಾಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ । ನ ಚ ಯತ್ತದ್ಭ್ಯಾಮನುಗಮಯ್ಯ ಸಾಧ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ, ತಥಾ ಶಬ್ದಾನುಗಮಸ್ಯಾನುಮಾನಂ ಪ್ರತ್ಯನುಪಯೋಗಾತ್ । ಈಶ್ವರಃ ಸದಾವಾಪ್ತಸಮಸ್ತಕಲ್ಯಾಣಗುಣ ಇತ್ಯತ್ರ ಕಾಲಂ ವ್ಯಾಪ್ಯ ಆಪ್ತಗುಣತ್ವಸ್ಯಾಸ್ಮಾಭಿರಪ್ಯಂಗೀಕಾರಾತ್ । ನಹಿ ನಿರ್ಧರ್ಮಕತಾಯಾಂ ಸತ್ಯಾಂ ಕಾಲಸಂಬಂಧೋಽಸ್ತಿ । ಕಿಂಚ ಶುದ್ಧಸ್ಯ ಪಕ್ಷೀಕರಣೇ ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ, ಉಪಹಿತಸ್ಯ ಪಕ್ಷೀಕರಣೇ ಅರ್ಥಾಂತರಮ್ ; ಸ್ವಾಭಿನ್ನಾಪ್ತಸಮಸ್ತಕಲ್ಯಾಣಗುಣತ್ವೇನ ಸಧರ್ಮಕತ್ವಾಯೋಗಾಚ್ಚ, ಸಿದ್ಧಸಾಧನಾಚ್ಚ, ಕಲ್ಯಾಣಗುಣಾನಾಮಾನಂದಾದೀನಾಂ ನಿತ್ಯತ್ವೇನ ತತ್ಪ್ರೇಪ್ಸಾಯಾಸ್ತತ್ರ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಸ್ಯ ಚ ತ್ವಯಾಪಿ ವಕ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ । ಅತಏವ—ಪ್ರೇಪ್ಸಾದಿಕಂ ಪ್ರಜ್ಞಾನಘನತ್ವಾದಿತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್ । ಸದಾ ತ್ಯಕ್ತಸಮಸ್ತದೋಷತ್ವೇ ಸಾಧ್ಯೇ ಚರಮವೃತ್ತಿಪರ್ಯಂತತ್ಯಾಗೇ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಭಾವೇನ ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧೇಃ । ಯದಾ ತು ತತ್ಸಾಮರ್ಥ್ಯ, ತದಾ ತ್ಯಕ್ತದೋಷತ್ವಮಿಷ್ಟಮೇವ । ಪ್ರಕಾರವತ್ವಾದೌ ಸಾಧ್ಯೇ ಅಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಮಪಿ । ನ ಚ ಅಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಸಂದಿಗ್ಧತ್ವಾದ್ಯನುಪಪತ್ತಿರೇವಾನುಕೂಲಸ್ತರ್ಕಃ; ಅಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇ ಹಿ ಸ್ವಾರೋಪಿತವ್ಯಾವರ್ತಕವತ್ವಂ ತಂತ್ರಂ ಕಲ್ಪಿತಾಕಲ್ಪಿತಸಾಧಾರಣಮಿತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ , ಸ್ವಜ್ಞಾನಾಬಾಧ್ಯತ್ವವಿಶಿಷ್ಟಧರ್ಮ ವಿನಾ ತಸ್ಯಾನುಪಪತ್ತ್ಯಭಾವಾತ್ । ಸಂದಿಗ್ಧತ್ವಮಪಿ ವ್ಯಾವರ್ತಕೇನ ಕಲ್ಪಿತೇನಾಕಲ್ಪಿತೇನ ವಾ ರೂಪೇಣಾನಿಶ್ಚಿತತಯೈವೋಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ತಸ್ಯಾಪಿ ನಾನಿಶ್ಚಿತಸಾಧ್ಯ ಧರ್ಮ ವಿನಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಏವಂ ದುಃಖಾನಾತ್ಮಕತ್ವಂ ದುಃಖವ್ಯಾವರ್ತಕಸ್ವರೂಪತಯೈವೋಪಪನ್ನಂ ಕದಾಚಿದ್ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಅನವಸ್ಥಾನಾಪತ್ತೇಃ । ನಹಿ ವ್ಯಾವರ್ತಕಧರ್ಮೋಽಪಿ ಕೇವಲಾನ್ವಯೀ, ಯೇನ ಸ್ವವೃತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತಥಾಚ ತದಪಿ ವ್ಯಾವರ್ತಕಧರ್ಮ ವಿನಾಪ್ಯುಪಪನ್ನಂ ನ ತತ್ಸಾಧನಾಯಾಲಮ್ । ಅನವಸ್ಥಾಭಿಯಾ ಕ್ವಚಿದ್ಧಮೈ ವಿಶ್ರಾಂತೌ ಪದಾರ್ಥತ್ವಮಪಿ ವ್ಯಭಿಚಾರ್ಯೇವ । ನ ಚ ಸ್ವಸ್ಯೈವ ಸ್ವವೃತ್ತಿತ್ವಾನ್ನ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ; ಆತ್ಮಾಶ್ರಯಾತ್ । ನ ಚೈವಂ ದೃಶ್ಯತ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವಸ್ಮಿನ್ನವೃತ್ಯಾ ಭಾಗಾಸಿದ್ಧಿಃ; ಸ್ವವೃತ್ತಿತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಸ್ವನಿಷ್ಠಾತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಸ್ಯ ತತ್ರಾಸಿದ್ಧತಾಪ್ರಯೋಜಕಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನಾನುಮಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮಸಮಸತ್ತಾಕಧರ್ಮಂ ಪ್ರಮಾಣಮ್ । ಕಿಂಚ ಶ್ರುತಿಃ ಅಪರಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಾ; ನಿರ್ಧರ್ಮಕಶ್ರುತಿವಿರೋಧೇನ ವಿಷಯಭೇದಸ್ಯಾವಶ್ಯಕತ್ವಾತ್ । ನ ಚ-ಸಗುಣಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ಪರಬ್ರಹ್ಮಣೋಽದ್ಯಾಪ್ಯಸಿದ್ಧಿಃ; ತ್ವತ್ಪನ್ನೇ ತಾತ್ವಿಕಗುಣವಯಕ್ತ್ಯಂತರಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ , ಕಿಂವಿಷಯತ್ವಂ ಚ ಸಗುಣಭುತೇರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಪರ್ಯಂತಸ್ಯ ಸಗುಣಶ್ರುತ್ಯಾ ಅವಿಷಯೀಕರಣಾತ್ ನಿರ್ಧರ್ಮಕತ್ವಶ್ರುತ್ಯಾ ಶುದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಸಿದ್ಧೇಶ್ಚ । ತದುಕ್ತಮಂತರಧಿಕರಣೇ ಕಲ್ಪತರುಕೃದ್ಭಿಃ–‘ನಿರ್ವಿಶೇಷಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರ್ತುಮನೀಶ್ವರಾಃ । ಯೇ ಮಂದಾಸ್ತೇಽನುಕಂಪ್ಯಂತೇ ಸವಿಶೇಷನಿರೂಪಣೈಃ ॥ ವಶೀಕೃತೇ ಮನಸ್ಯೇಷಾಂ ಸಗುಣಬ್ರಹ್ಮಶೀಲನಾತ್ । ತದೇವಾವಿರ್ಭವೇತ್ ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಅಪೇತೋಪಾಧಿಕಲ್ಪನಮ್ ॥” ಇತಿ । ಅತ ಏವ ಸ್ಮೃತಿಸೂತ್ರಾಭ್ಯಾಂ ನ ವಿರೋಧಃ । ನ ಚ-ಸಗುಣೇ ‘ಪರಃ ಪರಾಣಾ'ಮಿತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತ್ಯ। ಪರಾದಪಿ ಪರತ್ವಂ ಸ್ಮಯೇತೇ, ತಥಾಚ ಕಥಂ ಸಗುಣವಾಕ್ಯಾನಾಮಪರಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವಮಿತಿ–ವಾಚ್ಯಮ್; ಜಡಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಪರಃ ಕಿಂಚಿಜ್ಜ್ಞಃ। ತಪೇಕ್ಷಯಾ ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ಯ ಶುದ್ಧಾಪೇಕ್ಷಯಾಽಪರಸ್ಯಾಪಿ ಪರತ್ವಾತ್ । ನ ಚ-‘ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮಗ್ರ ಆಸೀದ್ಸದ್ವಾ। ಇದಮಗ್ರ ಆಸೀ'ದಿತಿ ಶ್ರುತೀ ಅಪಿ ಪರಾಪರಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯೇ ಸ್ಯಾತಾಮಿತಿ-ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಅತ್ರೇದಮಿತಿ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಸ್ಯ ವಕ್ತುಮಶಕ್ಯತಯಾ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯೈವ ಪೂರ್ವ ಕಾರಣಾತ್ಮನಾ ಸತ್ತ್ವಂ ಕಾರ್ಯಾತ್ಮನಾ ಅಸತ್ತ್ವಂ ವಿಷಯೀಕುರುತಃ । ನಾಪಿ ಗ್ರಹಣಾಗ್ರಹಣವಾಕ್ಯೇ ಅಪಿ ಪರಾಪರಯಾಗವಿಷಯೇ; ‘ಐಂದ್ರವಾಯವಂ ಗ್ರಹಂ ಗೃಹ್ಣಾತೀ'ತ್ಯಾದಿವತ್ ಷೋಡಶಿಗ್ರಹಣವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಯಾಗಪರತ್ವೇಽಪಿ ಅಗ್ರಹಣವಾಕ್ಯಸ್ಯ ತದಭಾವಬೋಧಕತಯಾ ಯಾಗವಿಷಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ ।। ನನು–ಏವಂ ‘ಅಸನ್ನೇವ ಸ ಭವತಿ ಅಸತ್ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವೇದ ಚೇದಿತಿ ಶ್ರುತಿರಪಿ ನಾಸತ್ತ್ವಸಿದ್ಧಾರ್ಥಾ, ಕಿಂತು ಶೂನ್ಯತಾಪತ್ತಿರೂಪಪರಮಮೋಕ್ಷಪರೇತಿ ಸ್ಯಾದಿತಿ –ಚೇನ್ನ; ಶೂನ್ಯತಾಯಾ ಅಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಾತ್ , ಆನಂದಾವಾಪ್ತಿರೂಪಮುಕ್ತಿಪ್ರತಿಪಾದಕವಿರೋಧಾಚ್ಚ । ಯದ್ವಾ-ಇದಾನೀಂ ಸಗುಣಂ ದಶಾಂತರೇ ನಿರ್ಗುಣಮಿತಿ ವಾಕ್ಯಾವಿರೋಧಃ । ನ ಚ ಏತಾವತಾ ಅನಿತ್ಯತ್ವಮಾತ್ರಂ ಗುಣಾನಾಂ ನ ತ್ವದಭಿಮತ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತಿ-ವಾಚ್ಯಮ್; ತ್ವದಭಿಮತತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಸ್ಯಾಪ್ಯಸಿದ್ಧೇಃ । ಉಪಾಯಾಂತರಾನುಸರಣಂ ಚ ಸಮಾನಮ್ । ಯತ್ತು ಬ್ರಹ್ಮೇದಾನೀಂ ಸತ್ ದಶಾಂತರೇ ತ್ವಸದಿತ್ಯಪ್ಯಾಪದ್ಯತ ಇತಿ, ತನ್ನ; ದಶಾಂತರೇ ನಿರ್ಗುಣತ್ವವತ್ ಅಸತ್ವಸ್ಯಾಬೋಧನೇನಾಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಚ-‘ಜ್ಞಾನಂ ನಿತ್ಯಂ ಕ್ರಿಯಾ ನಿತ್ಯಾ ಬಲಂ ನಿತ್ಯಂ ಪರಾತ್ಮನಃ । ಏಷ ನಿತ್ಯೋ ಮಹಿಮಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯೇ' ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾದೀನಾಂ ನಿತ್ಯತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಾತ್ ಸಗುಣತ್ವಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಜ್ಞಾನಾದೀನಾಂ ಸ್ವರೂಪತಯಾ ಗುಣತ್ವಾಸಿದ್ಧೇಃ । ಸ್ವರೂಪಾತಿರಿಕ್ತಾನಾಂ ತು ಚರಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಪರ್ಯಂತಸ್ಥಾಯಿತಯಾ 'ನಿತ್ಯತ್ವೋಪಚಾರಾತ್, ‘ಅಪಾಮ ಸೋಮಮಮೃತಾ ಅಭೂಮೇ ತ್ಯಾದೌ ಅಮೃತಶಬ್ದಸ್ಯಾಭೂತ ಸಂಪ್ಲವಸ್ಥಾನಮಮೃತತ್ವಂ ಹಿ ಭಾಷ್ಯತ ಇತಿ ಪೌರಾಣಿಕೋಕ್ತಾಮೃತತ್ವವತ್ । ಅತಏವ–“ಏಷ ನಿತ್ಯೋ ಮಹಿಮೇಂತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಸ್ಯ ತೈತ್ತಿರೀಯಶಾಖಾಗತಸ್ಯ ನಿತ್ಯಗುಣಪರತ್ವಮಿತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್; ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕಗತಸ್ಯ ತು ‘ಸ ಏಷ ನೇತಿ ನೇತೀತಿ ವಾಕ್ಯಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಸರ್ವೋಪಾಧಿಕರೂಪಸ್ಯ ಮಹಿಮ್ನಃ ತ್ಯಕ್ತಸರ್ವೇಷಣಪುರುಷಗತಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದನೇನ ಬ್ರಹ್ಮಗತಗುಣಪರತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚ-ಸರ್ವಸ್ಯ ವಶೀ'ತ್ಯಾದೌ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಕೃತತ್ವೇನ ತದ್ಗತಗುಣಪರತ್ವಮಿತಿ–ಶಙ್ಯಮ್ ; ‘ಯೋಽಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಃ ಪ್ರಾಣೇಷ್ವಿ'ತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೋಕ್ತಜೀವಸ್ವರೂಪಾನುವಾದೇನ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪತಾಬೋಧನಪರತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಗತಗುಣಪರತ್ವಾಭಾವಾತ್ , ಬ್ರಾಹ್ಮಣಪದಸ್ಯ ‘ತದಧೀತೇ ತದ್ವೇದೇತಿ ಸೂತ್ರವಿಹಿತಾಣಂತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿತ್ಪ್ರತಿಪಾದಕತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವೇ ಲಕ್ಷಣಾಪತ್ತೇಶ್ಚ । ಕಿಂಚ ಸಗುಣವಾಕ್ಯಾನಾಮೌಪಾಧಿಕಗುಣವಿಷಯತ್ವೇನ ಸ್ವಾಭಾವಿಕನಿರ್ಧರ್ಮಕತ್ವಶ್ರುತೇನೇ ವಿರೋಧಃ । ನಚೌಪಾಧಿಕತ್ವಸ್ಯ ಸೋಪಾಧಿಕಾಧ್ಯಸ್ತರೂಪತ್ವೇ ಶ್ರುತ್ಯಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಪತ್ತಿಃ, ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಸತ್ಯತ್ವಶ್ರುತಿವಿರೋಧಃ, ಉಪಾಧಿಕಲ್ಪಿತರೂಪತ್ವೇ ತೂಕ್ತನಿತ್ಯತ್ವಶ್ರುತಿ ವಿರೋಧಃ, ಅಂತಃಕರಣಾದಿರೂಪೋಪಾಧಿಸೃಷ್ಟೇಃ ಪ್ರಾಗೇವ ಈಕ್ಷಿತೃತ್ವಾದಿಶ್ರುತೇರುಪಾಧ್ಯಸಂಭವಶ್ಚೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಮಾಯಾವಿದರ್ಶಿತಮಾಯಾನುವಾದಿವಾಕ್ಯವತ್ ಸ್ವತೋ ಭ್ರಮಜನಕತ್ವಾಭಾವೇನಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾನಪತ್ತೇಃ, ಸತ್ಯತ್ವಶ್ರುತೇರನ್ಯಥಾ ನೇಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ , ನಿತ್ಯತ್ವಶ್ರುತೇರನ್ಯಥಾರ್ಥಸ್ಯೋಕ್ತೇಃ, ಸೃಷ್ಟೇಃ ಪೂರ್ವಮಂತಃಕರಣಾಭಾವೇಽಪಿ ಅವಿದ್ಯಾಯಾ ಉಪಾಧೇಃ ಸತ್ತ್ವಾಚ್ಚ । ನಚೌಪಾಧಿಕತ್ವೇ ‘ಸ್ವಾಭಾವಿಕೀ ಜ್ಞಾನವಲಕ್ರಿಯಾ ಚೇ'ತ್ಯನೇನ ವಿರೋಧಃ; ಅಸ್ಮದಾದಾವಿವ ಭೌತಿಕೋಪಾಧಿಕವಾಭಾವೇನ ಯೋಗಿಷ್ವಿವ ಯೋಗಾರ್ಜಿತತ್ವಾಭಾವೇನ ಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವೋಕ್ತೇಃ । ನ ಚ ಸಂಕೋಚಕಾಭಾವಃ; ನಿರ್ಗುಣವಾಕ್ಯಸ್ಯೈವ ಸಂಕೋಚಕತ್ವಾತ್ । ನ ಚ–ಸ್ವಾಭಾವಿಕಜ್ಞಾನಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರವಿರೋಧಃ; ಸಾರ್ವಇಯಾದಿರೂಪಾವಿದ್ಯಾಪರಿಣತಸ್ಯೈವ ಜ್ಞಾನಪದೇನ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾದ್ವಾಧಕಸತ್ತ್ವಾಸತ್ತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರೇಽಪಿ ವೈರೂ ಪ್ಯಾಂಗೀಕರಣಾತ್ ಪಾವಕೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ ಇತಿವತ್ । ಕಿಂಚ ಸಗುಣವಾಕ್ಯಾನಾಂ ನ ಗುಣಸತ್ಯತ್ವಬೋಧಕತ್ವಮ್ । ಸತ್ಯತ್ವಸ್ಯಾಪದಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ನ ಚ–ನಿತ್ಯತ್ವೋಕ್ತಿಸಾಮಥ್ರ್ಯಾದ್ವಿಷಯಾಬಾಧಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯೌತ್ಸರ್ಗಿಕತ್ವಾತ್ ‘ಸತ್ಯಃ ಸೋಽಸ್ಯ ಮಹಿಮೇ'ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ ಸ್ವರೂಪತಶ್ಚ ತಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಪ್ರಥಮಸ್ಯಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧೇರುಕ್ತತ್ವಾದುತ್ಸರ್ಗಖ್ಯತರ್ಕಸ್ಯ ವ್ಯವಹಾರಾಬಾಧಮಾದಾಯೈವೋಪಪಾದಿತತ್ವಾತ್ಸತ್ಯಃ ಸೋಽಸ್ಯ ಮಹಿಮೇ'ತ್ಯಾದೌ ಮಹಿಮ್ನಃ ಸ್ವರೂಪ ರೂಪತ್ವಾದವಿರೋಧಾತ್, ಧರ್ಮತ್ವೇ ತು ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇತರಾನಿವಯತ್ವಗುಣಯೋಗೇನ ಸತ್ಯಪದಪ್ರವೃತ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ–ಏವಂ ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಂ 'ತತ್ತ್ವಮಸೀ'ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತಬ್ರಹ್ಮಸತ್ಯತ್ವೈಕ್ಯಾದಿಕಮಪಿ ತಾತ್ತ್ವಿಕಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ-ವಾಚ್ಯಮ್; ನಿರ್ಗುಣಶ್ರುತಿ ವಿರೋಧಸ್ಯ ತತ್ರೈವಾತ್ರಾಭಾವಾತ್ । ನನು–ಶ್ರುತ್ಯೋರ್ವಿರೋಧೇ ನೈಕಸ್ಯಾ ಅತಾತ್ವಿಕವಿಷಯತ್ವಮ್ ; ಶಾಸ್ತ್ರಾವಿರೋಧೇ ಸಂಕೋಚವಿಕಲ್ಪಾದಿನಾ ಉಭಯಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯ ಪೂರ್ವತಂತ್ರೇ ವ್ಯಾಕರಣೇ ಚ ನಿರ್ಣೀತತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ-ದಶಮಾಧ್ಯಾಯಸ್ಥೇ ‘ಪ್ರಾಪ್ತಬಾಧೇ ಪ್ರಕೃತಿವತ್ ಕುರ್ಯಾದಿತ್ಯಾದಿರೂಪಕ್ಲಪ್ತಸ್ಯ ಚೋದಕಸ್ಯ ಕೃಷ್ಣಲಾದಾವವಘಾತವರ್ಜಮಿತ್ಯಾದಿರೂಪಃ ಸಂಕೋಚ ಏವ । ಏವಂ ತಾರ್ತೀಯೀಕೇಽಪಿ ಅಪ್ರಾಪ್ತಬಾಧೇ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಮಿತಿ ದ್ವಿತೀಯಾಶ್ರುತ್ಯನುಸಾರೇಣ ಇಂದ್ರಶಬ್ದಯುಕ್ತಮಂತ್ರಲಿಂಗಸ್ಯ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯೇ ಗೌಣತ್ವಾದಿಕಮೇವ । ವ್ಯಾಕರಣೇಽಪಿ ಯತ್ರ ಪರೇಣ ಪೂರ್ವಸ್ಯ ನಿತ್ಯೇನಾನಿತ್ಯಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿವಾಧ ಉಕ್ತಃ, ತತ್ರಾಪಿ ಸಂಕೋಚ ಏವ । ದಶಮೇ ವಿಕೃತಿಭೂತಮಹಾಪಿತೃಯಜ್ಞಪ್ರಕರಣಸ್ಥೇ ‘ನಾರ್ಷೇಯಂ ವೃಣೀತೇ' ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇ ಪ್ರಕೃತಿವತ್ಕುರ್ಯಾದಾಯವರಣವರ್ಜಮಿತಿ ಮಹಾಪಿತೃಯಜ್ಞೀಯ ಪ್ರಕೃತಿ ವಚ್ಛಬ್ದೈಕವಾಕ್ಯತಯಾ ಪರ್ಯುದಾಸಾರ್ಥತ್ವಮೇವೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಯತ್ರ ತು ಪ್ರಕೃತಿಭೂತದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಪ್ರಕರಣಸ್ಥಾಜ್ಯಭಾಗವಿಧಾಯಕವಾಕ್ಯಸನ್ನಿಹಿತೇ ‘ನ ತೌ ಪಶೌ ಕರೋತೀ'ತ್ಯಾದೌ ಪಾಶುಕಪ್ರಕೃತಿವಚ್ಛಬ್ದೈಕವಾಕ್ಯತಾಽಯೋಗೇನ ಪರ್ಯುದಾಸಾರ್ಥತ್ವಾಸಂಭವಾತ್ ‘ಪ್ರಕೃತಿವತ್ಕುರ್ಯಾದಾಜ್ಯಭಾಗೌ ತು ನ ಕುರ್ಯಾದಿತಿ ವಾಕ್ಯಭೇದೇನ ಪ್ರಸಜ್ಯಪ್ರತಿಷೇಧಾರ್ಥಕತ್ವಮೇವೇತ್ಯುಕ್ತಮ್, ತತ್ರ ಪಶಾವಾಜ್ಯಭಾಗಯೋರನ್ಯೇನಾಪ್ರಸಕ್ತೇಃ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಸಕ್ತಸ್ಯ ಸರ್ವಥಾ ಬಾಧಾಯೋಗಾದ್ವಿಕಲ್ಪ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಥಾಚೋಕ್ತಂ-'ಕೋ ಹಿ ಮೀಮಾಂಸಕೋ ಬ್ರೂಯಾದ್ವಿರೋಧೇ ಶಾಸ್ತ್ರಯೋರ್ಮಿಥಃ । ಏಕಂ ಪ್ರಮಾಣಮಿತರತ್ವಪ್ರಮಾಣೇ ಭವೇದಿತಿ ॥” ಇತಿ–ಚೇನ್ನ; ತತ್ರ ಶಾಸ್ತ್ರಯೋಃ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇ ಸಮಾನಕಕ್ಷ್ಯತಯಾ ಏಕತರಸ್ಯಾತ್ಯಂತಿಕಬಾಧಾಯೋಗಾತ್ಸಙೋಚೇನ ವಿಕಲ್ಪೇನ ವಾ ಪಾಕ್ಷಿಕಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಾಶ್ರಿತಮ್, ಇಹತ್ವೇಕತರಸ್ಯ ತತ್ಪರತಯಾ ಪ್ರಬಲತ್ವಾದಿತರಸ್ಯ ಚಾತತ್ಪರತ್ವೇನ ದುರ್ಬಲತಯಾ ವೈಷಸ್ಯಾತ್ । ಯತ್ತು ‘ನ ತೀ ಪಶೋ ಕರೋತೀ'ತ್ಯಾದೌ ವಿಕಲ್ಪ ಉಕ್ತಃ, ತನ್ನ; ಪಶುಪ್ರಕರಣಸ್ಥಸ್ಯ ಪಾಶುಕಪ್ರಕೃತಿವಚ್ಛಬ್ದೈಕವಾಕ್ಯತಯಾ ಪರ್ಯುದಾಸಾರ್ಥತ್ವಾತ್ , ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಪ್ರಕರಣಸ್ಥಸ್ಯ ತು ‘ಪಶಾವಾಜ್ಯಭಾಗೀ ನ ಸ್ತಃ, ಅತ್ರ ತೌ ಸ್ತ' ಇತಿ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥತ್ವಾತ್ , ವಾರ್ತಿಕಕಾರ್ವಿಕಲ್ಪೇ ಸ್ವೀಕೃತೇಽಪಿ ನ ದೋಷಃ; ಉಭಯತ್ರ ತಾತ್ಪರ್ಯ ಸತ್ತ್ವೇನ ವಿಶೇಷಾತ್ । ಯತ್ತು-ಅತ್ರಾಪಿ ‘ವಿಕಾರಶಬ್ದಾನ್ನೇತಿ ಚೇನ್ನ ಪ್ರಾಚುರ್ಯಾತ್ ‘ಉಪದೇಶಭೇದಾನ್ನೇತಿ ಚೇನ್ನೋಭಯಸ್ಸಿನ್ನಪ್ಯವಿರೋಧಾತ್ ‘ಗೌಣ್ಯಸಂಭವಾದಿತ್ಯಾದೌ ಶಾಸ್ತ್ರಯೋರ್ವಿರೋಧೇ ತಾತ್ತ್ವಿಕಾರ್ಥಾಂತರಪರತೋಕ್ತಾ, ನತ್ವಾರೋಪಿತಾರ್ಥತಾ; ಅನ್ಯಥೇಕ್ಷತ್ಯಾದ್ಯಧಿಕರಣೇಷು ಸಿದ್ಧಾಂತಸಾಧಕಾನಾಮೀಕ್ಷಣಾದೀನಾಂ ಸಾಂಖ್ಯಾದ್ಯಭಿಮತಪ್ರಧಾನಾದಾವಾರೋಪಸಂಭವೇನ ಪ್ರಧಾನನಿರಾಕರಣಾದಿ ನ ಸಿಯೇದಿತಿ, ತನ್ನ; ವಿಕಾರಶಬ್ದಾದಿತ್ಯಾದೌ ನ ವಿರೋಧೇನ ತಾತ್ತ್ವಿಕಾರ್ಥಾಂತರಪರತ್ವಮರ್ಥಃ, ಕಿಂತು ಸ್ವಪ್ರಧಾನೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಅವಯವತ್ವಾಸಂಭವೇನ ಪುಚ್ಛಪದಮುಪಚರಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತದುಕ್ತಂ ಟೀಕಾಯಾಂ-ಪುಚ್ಛೇಽಧಿಕರಣ ಇತಿ । ಗೌಣ್ಯಸಂಭವಾದಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸೂತ್ರೇಽಪಿ ‘ಆತ್ಮನ ಆಕಾಶಃ ಸಂಭೂತ' ಇತಿ ಶ್ರುತಿಸ್ತು ಗೌಣೀ ।। ಆಕಾಶೋತ್ಪತ್ತಿಕಾರಣಾಸಂಭವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ, ನ ತು ತಾತ್ವಿಕಾರ್ಥಾಂತರವಿಷಯತ್ವಮ್ । ‘ಉಪದೇಶಭೇದಾದಿತ್ಯಾದೌ ದಿವಿ ದಿವ ಇತಿ ಸಪ್ತಮೀಪಂಚಮೀಭ್ಯಾಮಾಧಾರತ್ವಾವಧಿತ್ವಯೋಃ ಪ್ರತೀತೇಪದೇಶಭೇದೇನ ಪೂರ್ವನಿರ್ದಿಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಮಸ್ತೀತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಏಕಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಶ್ಯೇನೇ ‘ವೃಕ್ಷಾಗ್ರೇ ಶ್ಯೇನಃ ವೃಕ್ಷಾಗ್ರಾಚ್ಛಯೇನ' ಇತಿ ನಿರ್ದೇಶದರ್ಶನಾತ್ ಏಕಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಉಭಯರೂಪಾವಿರೋಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ, ನ ತು ತಾತ್ತ್ವಿಕಾರ್ಥಾಂತರಪರತ್ವಮ್ । ನ ಚಾರೋಪಿತಮೀಕ್ಷಣಂ ಪ್ರಧಾನೇ ಸಂಭವತಿ; ಯೋಗ್ಯತಾಮಾದಾಯೈವಾರೋಪದರ್ಶನಾತ್ । ನಹಿ ರಾಜಾಮಾತ್ಯೇ ರಾಜತ್ವಾರೋಪ ಇತಿ ಸ್ತಂಭಾದಾವಪಿ ತದಾರೋಪಃ । ತಥಾಚ ಚೇತನ ಏವ ಈಕ್ಷಿತೃತ್ವದರ್ಶನಾಚೇತನೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತದಾರೋಪೋ ಯುಜ್ಯತೇ ನಾಚೇತನ ಇತಿ ನ ಸಿದ್ಧಾಂತಕ್ಷತಿಃ । ಕಿಂಚ ನಿಷೇಧ್ಯಸಮರ್ಪಕತಯೈಕವಾಕ್ಯತಯೈವ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸಂಭವೇ ನ ವಾಕ್ಯಭೇದೇನ ಗುಣಪ್ರಾಪಕತಾ ಯುಕ್ತಾ । ಅತಏವ ನ ಕೋ ಹಿ ಮೀಮಾಂಸಕ' ಇತ್ಯಾದಿನಾ ವಿರೋಧಃ । ನನು ಮೃಡಮೃದೇತ್ಯಾದೇರ್ಯಥಾ ನ ತ್ವಾಸೇಡಿತಿ ನಿಷೇಧನಿಷೇಧಕತ್ವಂ, ತದ್ವತ್ ಸಗುಣವಾಕ್ಯಾನಾಮಪಿ ನಿರ್ಗುಣವಾಕ್ಯಬಾಧಕತ್ವಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ; ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಪರ್ಯುದಾಸಾ ಧಿಕರಣನ್ಯಾಯೇನ ಮೃಡಮೃದೇತ್ಯಾದ್ಯುತ್ತರ ವಿಹಿತಾನ್ಯಸೇಕಕ್ತ್ವಾಪ್ರತ್ಯಯಕಿತ್ವನಿಷೇಧಪರತ್ವೇನೈಕವಾಕ್ಯತಾಯಾಂ ವಾಕ್ಯ ಭೇದೇನ ನಿಷೇಧನಿಷೇಧಕತ್ವಾಕಲ್ಪನಾತ್ । ನ ಚ ಪ್ರಕೃತೇಽಪಿ ಪರ್ಯುದಾಸಾರ್ಥಕತ್ವಮ್ ; ನೇತಿ ನೇತೀತಿ ವೀಪ್ಸಾಯಾಃ ಪ್ರಸಕ್ತಸರ್ವನಿಷೇಧಕತಯಾ ವಿಶೇಷಪರಿಶೇಷಾಯೋಗೇನ ಪರ್ಯುದಾಸಸ್ಯಾಶ್ರಯಿತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ಯತ್ತು ಜಗತ್ಕರ್ತೃತ್ವೇನಾಕ್ಷಿಪ್ತಸಾರ್ವಶ್ಯಾದೇರ್ನಿಷೇಧಾಯಾನುವಾದೇ ಶ್ರುತೇನ ಜ್ಞಾನನಿವರ್ಯತ್ವೇನ ಜಗದಾರೋಪಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇನ ‘ಸ ಏವೇದಂ ಸರ್ವಮಾ ಮೈವೇದಂ ಸರ್ವ ಮಿ’ ತಿ ಶ್ರುತೇನ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋಃ ಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯೇನ ಚಾಕ್ಷಿಪ್ತಂ ವಿಶ್ವಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಸತ್ತ್ವಂ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಂ ಚ ವಿಶ್ವಂ ಸತ್ಯಮಿತ್ಯನೇನ ಅಸದ್ವಾ ಇತ್ಯನೇನ ‘ದ್ವಾ ಸುಪರ್ಣೇ ತ್ಯನೇನ ಚ ನಿಷೇದ್ಧಂ ‘ನೇಹ ನಾನೇತ್ಯನೇನ' ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯನೇನ' ತತ್ತ್ವಮಸೀತ್ಯನೈನ ಚಾನೂದ್ಯತ ಇತಿ ಸ್ಯಾದಿತಿ, ತನ್ನ; ‘ವಿಶ್ವಂ ಸತ್ಯಂ ದ್ವಾ ಸುಪರ್ಣೇ ತ್ಯತ್ರ ಚ ನಿಷೇಧದ್ಯೋತಕಪದಾಭಾವೇನ ನಿಷೇಧಕತ್ವಾಸಂಭವಾತ್ , ಅಸದ್ವಾ ಇತ್ಯತ್ರ ತು ನಸತ್ವೇಽಪಿ ನಾಮಪದಸಮಭಿವ್ಯಾಹೃತತ್ವೇನ ನಿಷೇಧಕತ್ವಾಸಂಭವಾತ್, ‘ದ್ವಾಸುಪರ್ಣೇ'ತ್ಯಸ್ಯ ಪೈಂಗಿರಹಸ್ಯಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ಬುದ್ಧಿಜೀವಪರತಯಾ ವ್ಯಾಕೃತತ್ವೇನ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಭೇದಾಬೋಧಕತ್ವಾತ್ , ಫಲತೋ ನಿಷೇಧತ್ವೋಪಪಾದನೇ ದೃಷ್ಟಾಂತದಾಷ್ಟಾಂತಿಕಯೋವೈಷಮ್ಯಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ—ಸಾರ್ವಇಯಸ್ಯ ನಿಷೇಧಪ್ರತಿಯೋಗಿತಯಾ ಮಿಥ್ಯಾಭೂತತ್ವೇಽಪಿ ನಾಕ್ಷೇಪಾನುಪಪತ್ತಿಃ; ಆರೋಪಿತೇನಾಪ್ಯಾಕ್ಷೇಪಕಜಗತ್ಕರ್ತೃತ್ವನಿರ್ವಾಹಾತ್, ಆಕ್ಷಿವಿಶ್ವಮಿಥ್ಯಾತ್ವಬ್ರಹ್ಮಸತ್ತ್ವಜೀವಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಾನಾಂ ನಿಷೇಧೇ ತು ಜ್ಞಾತನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಾದೀನಾಂ ತ್ರಯಾಣಾಮಾಕ್ಷೇಪಕಾಣಾಮಸಂಭವಃ ಸ್ಯಾತ್ ಸತ್ಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾದನಿವೃತ್ತೇಃ, ಅಸತ್ಯಸ್ಯ ಅಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾಯೋಗಾತ್ , ಭೇದೇ ಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯಾಯೋಗಾಚ್ಚ । ಏತೇನ–ಅದ್ವೈತಶ್ರುತೇರ್ನಿರ್ಗುಣಶ್ರುತ್ಯಂತರಸ್ಯ ವಾ ತಾತ್ಪರ್ಯಪರಿಜ್ಞಾನಪ್ರಾಪ್ತನಿರ್ಗುಣತ್ವಮೇವ ಸಗುಣವಾಕ್ಯೇನ ನಿಷೇಢುಂ ನಿರ್ಗುಣವಾಕ್ಯೇನಾನೂದ್ಯತ ಇತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್ । ತಾತ್ಪರ್ಯಪರಿಜ್ಞಾನಪ್ರಾಪ್ತತ್ವೇ ನಿಷೇಧಾರ್ಥಮನುವಾದಾಯೋಗಾತ್ । ನನು ‘ಸಾಕ್ಷೀ ಚೇತಾ ಕೇವಲೋ ನಿರ್ಗುಣಶ್ಚೇ ತ್ಯಾದಿನಾ ದ್ರಷ್ಟ್ರವಾದಿಗುಣವಿಧಾನಾತ್ ನ ತೇನ ತನ್ನಿಷೇಧಃ, ತದರ್ಥ ಚ ಸಗುಣವಾಕ್ಯಂ ನಾನುವಾದಕಮ್ , ಅನ್ಯಥಾ ಸಾರ್ವಜ್ಯಾದೇವ್ಯವಹಾರಿಕತ್ವಮಪಿ ನ ಸ್ಯಾತ್, ನ ಹಿ ನಿಷಿದ್ಧೇ ಬ್ರಹ್ಮಹನನಾದಾವವಾಂತರತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ । ನ ಚ ಔಪನಿಷದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಾರ್ವಯಾದಿಕಮನುಮಾನಾದಿಸಿದ್ಧಮಿತಿ–ಚೇನ್ನ; ಅವಿದ್ಯಾಸಿದ್ಧಸಾಕ್ಷಿತ್ವಾದ್ಯನುವಾದೇನ ತಟ ಸ್ಥಲಕ್ಷಣದ್ವಾರಾ ಬ್ರಹ್ಮಪರತಯಾ ಗುಣಪರತ್ವಾಭಾವಾತ್ ಗುಣನಿಷೇಧಕತೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ ನಿಷಿದ್ಧೇ ಬ್ರಹ್ಮಹನನಾದಾವವಾಂತರತಾತ್ಪರ್ಯಾಭಾವವತ್ರಾಪಿ ತದಭಾವೇ ಸಾರ್ವಇಯಂ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಮಪಿ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ದೇವತಾವಿಗ್ರಹಾದೌ ವಿಧಿಸ್ತುತಿ ದ್ವಾರತಯೋಪಾತ್ತೇ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತಿ ವಿರೋಧಯೋರಭಾವಾತ್ । ತದತ್ಯಾಗಮಾತ್ರೇಣ ತತ್ಸಿದ್ಧಿವದತ್ರಾಪಿ ನಿಷೇಧೌಪಯಿಕತಯೋಪಾತ್ತಸ್ಯ ಸಾರ್ವಶ್ಯಾದೇರ್ಮಾನಾಂತರಾದಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಪ್ರಮಾಣಾನಿಷಿದ್ಧತಯಾ ವ್ಯವಹಾರಶಾಯಾಮತ್ಯಾಗಮಾತ್ರೇಣ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ಬ್ರಹ್ಮಹನನಾದಿಕಂ ತು ಮಾನಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತಮಿತಿ ವಿಶೇಷಃ ।। ನ ಚ ತದ್ಬೋಧಕತ್ವಂ ತತ್ತಾತ್ಪರ್ಯನಿಯತಮ್: ವಿಶಿಷ್ಟವಿಧೇರ್ವಿಶೇಷಣಬೋಧಕತ್ವೇಽಪಿ ವಿಶೇಷಣೇ ಅತಾತ್ಪರ್ಯಾತ್, ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯಾತಿರೇಕಾತ್, ಅನ್ಯಶೇಷತಯೋಪಾತ್ತೇಽಪಿ ಸಾರ್ವಶ್ಯಾದೌ ತಾತ್ಪರ್ಯೇ ವಾಕ್ಯಭೇದಾಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ ತರ್ಹಿ ‘ಉಪಾಸನಾಯಾಃ ಕಾರ್ಯತ್ವೇ ವಿಷ್ಣೋರಾತ್ಮತ್ವ ಏವ ಚ । ಉಭಯತ್ರಾಪಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾತ್ಮೋಪಾಸಾದಿಕೇ ವಿಧೌ ॥ ಇತಿ ಸ್ಮೃತಿ ವಿರೋಧ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ದೇವತಾಧಿಕರಣನ್ಯಾಯೇನೋಭಯಸಿದ್ಧಿಪರತ್ವಾತ್ ಉಭಯತ್ರ ತಾತ್ಪರ್ಯ ಸ್ಮೃತೇರಪ್ರಮಾಣತ್ವಾತ್ , ಯಃ ಸರ್ವಜ್ಞ ಇತ್ಯಾದಾತುಪಾಸನಾಪ್ರಕರಣಸ್ಥತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ತಟಸ್ಥಲಕ್ಷಣದ್ವಾರಾ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪಾದನೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಂಣ ವಿಶೇಷಣೇ ಅತಾತ್ಪರ್ಯಾತ್, ಅನ್ಯಥಾ ಏಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಾವಿರೋಧಾಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ–‘ಆತ್ಮೇತ್ಯೇವೋ ಪಾಸೀತೇ' ತ್ಯತ್ರಾದ್ವೈತಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಾಸ್ಯತ್ವೇನ ಉಪಾಸನಾಶೇಷತಯಾ ಅದ್ವೈತಾಸಿದ್ಧಿಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಅನೇನ ‘ಹ್ಯೇತತ್ಸರ್ವ ವೇದೇ ತ್ಯುತ್ತರವಾಕ್ಯಸ್ಥ ವಿದಿಸಮಾನಾರ್ಥತಯಾ ಉಪಾಸ್ತಿಶಬ್ದಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾವಾಚಕತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚ ಜ್ಞಾನೇ ವಿಧಿಃ; ತಸ್ಯ ನಿರಾಕರಿಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ । ನ ಚ–ವಿಧಿಶ್ರುತ್ಯಾನರ್ಥಕ್ಯಮ್; ಬಾಹ್ಯವಿಷಯಾತ್ ಪರಾವೃತ್ಯ ಚಿತ್ತಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಪ್ರವಣತಾಸಂಪಾದಕತ್ವಾತ್ । ‘ಅಥ ಯೋಽನ್ಯಾಂ ದೇವತಾಮುಪಾಸ್ತ' ಇತ್ಯಾದೇನಂ ಸ ವೇದೇ'ತ್ಯುತ್ತರವಾಕ್ಯಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ಭೇದದರ್ಶನನಿಂದಾಪರತಯಾ ಉಪಾಸ್ತಿಪರತಾಶವ ನಾಸ್ತಿ । ನವೋಪಕ್ರಮಾನುಸಾರೇಣ ಉಪಸಂಹಾರನಯನಮ್ ; ಅನೇನ ಹ್ಯೇತತ್ಸರ್ವ ವೇದೇತ್ಯೇಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಾವಿರೋಧೇನೋಪಸಂಹಾರಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಾತ್ । ಯತ್ತು ಗುಣೋಪಸಂಹಾರಪಾದೇ ‘ಆನಂದಾದಯಃ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯೇತಿ ಸೂತ್ರೇ ‘ಆನಂದಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಾನಾಮಾನಂದಾದೀನಾಂ ‘ವ್ಯತಿಹಾರ' ಇತಿ ಸೂತ್ರೇ ‘ತದ್ಯೋಽಹ ಮಿತಿ ಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತಸ್ಯ ಜೀವೇ ಈಶ್ವರತ್ವಸ್ಯ ಈಶ್ವರೇ ವಾ ಜೀವತ್ವಸ್ಯ ಉಪಾಸ್ಯತಯೋಕ್ತತ್ವಾದುತ್ತರತಾಪನೀಯಾದೌ ನಿರ್ಗುಣೋಪಾಸ್ತೇರುಕ್ತತ್ವೇಽಪಿ ಯಥಾನಂದಾದೇರೇಕ್ಯಸ್ಯ ನಿರ್ಗುಣಸ್ಯ ಚ ಸಿದ್ಧಿಃ, ತಥಾ ಸತ್ಯಕಾಮತ್ವಾದೇರಪಿ ತಾತ್ತ್ವಿಕತಾಸ್ತ್ವಿತಿ, ತನ್ನ; ಆನಂದಾಯ' ಇತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಲಕ್ಷ್ಯಾಖಂಡವಾಕ್ಯಾರ್ಥಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ವಾಚ್ಯವಾಕ್ಯಾರ್ಥೋಪಸಂಹಾರಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಮಾಣತ್ವೇನ ಉಪಾಸ್ಯತ್ವಾನುಕ್ತೇಃ । ವ್ಯತಿಹಾರಸೂತ್ರೇ ಚ ತದ್ಯೋಽಹಂ ಸೋಽಸೌ ಯೋಽಸೌ ಸೋಽಹ' ಮಿತ್ಯುಕ್ತಸ್ಯ ಜೀವೇ ಈಶ್ವರಾಭೇದಧ್ಯಾನಸ್ಯೇಶ್ವರೇ ವಾ ಜೀವಾಭೇದಧ್ಯಾನಸ್ಯೋಪಾಸನಾಪ್ರಕರಣಪಠಿತಶ್ರುತ್ಯುಕಸ್ಯ ಜೀವೇಶ್ವರಾಭೇದಃ ಸಗುಣೋಪಾಸನರೂಪೇಣಾಪಿ ದೃಢೀಕರ್ತವ್ಯ ಇತ್ಯೇವಂಪರತಯಾ ಐಕ್ಯಸ್ಯ ಉಪಾಸನಾವಿಷಯವೇಽಪಿ ನ ಸತ್ಯಕಾಮತ್ವಾದಿವತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಮ್ । ನ ಚೈಕ್ಯವತ್ ಸತ್ಯಕಾಮತ್ವಾದೀನಾಂ ತಾತ್ತ್ವಿಕತಾ; ಅನುಪಾಸನಾಪ್ರಕರಣಸ್ಥತತ್ಪರವಾಕ್ಯಬೋಧಿತತ್ವಾಬೋಧಿತತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ವಿಶೇಷಾತ್ , ಉತ್ತರತಾಪನೀಯಾದೌ ಶ್ರುತೋಪಾಸ್ತೇಜ್ಞನಪರತ್ವಾತ್ , ಉಪಾಸ್ತೇರ್ವಿಶಿಷ್ಟವಿಷಯತ್ವೇನ ನಿರ್ವಿಶೇಷವಿಷಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಯತ್ತು ಯಥಾ ಧ್ಯಾನಾರ್ಥೇಽಪಿ ಸತ್ಯಕಾಮಾದಿಗುಣೋಪದೇಶೇ ತಹುಣ ಈಶ್ವರಃ ಪ್ರಸಿಧ್ಯತಿ, ತದ್ವದೈಕ್ಯ ಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ಐಕ್ಯವತ್ಸತ್ಯಕಾಮತ್ವಾದಿಸಿದ್ಧಿರಿತಿ, ತನ್ನ; ತತ್ರ ಸಗುಣೋ ಯಃ ಸ ಈಶ್ವರಃ ಪ್ರಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ, ನ ತು ಗುಣಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ; ನಿರ್ಗುಣಶ್ರುತ್ಯನುಸಾರೇಣಾತಹುಣಸಂವಿಜ್ಞಾನಬಹುವ್ರೀಹಾವೇವ ತಾತ್ಪರ್ಯಾತ್ । ತಥಾಚೈಕ್ಯಸಿದ್ಧಾವೀಶ್ವರಸ್ಯ ನಿದರ್ಶನತ್ವಮ್, ನ ತು ಗುಣಸ್ಯ । ಏವಮೇವಾರ್ಥಸಿದ್ಧಂ ಭವನ್ನೋಪೇಕ್ಷಾಮಹೇ। ಸತ್ಯಕಾಮಾದಿಗುಣೋಪದೇಶಾತ್ ತದ್ಣೇಶ್ವರಾದಿಸಿದ್ಧಿರಿ ತಿ ಟೀಕಾ ನೇಯಾ । ನನು–ಆನಂದಾದಿವಾಕ್ಯಸತ್ಯಕಾಮಾದಿವಾಕ್ಯಯೋರ್ಮಾನಾಂತರಾವಿರೋಧೇ ತದಪ್ರಾಪ್ತೌ ಉಪಾಸನಾವಿಧ್ಯಶ್ರವಣೇ ನಿರ್ಗುಣಶ್ರುತಿವಿರೋಧೇ ಚ ತುಲ್ಯೇಽಪಿ ಆನಂದಾಯಸ್ತಾವಿಕಾಃ, ಸತ್ಯಕಾಮತ್ವಾದಯಸ್ತ್ವತಾತ್ವಿಕಾ ಇತಿ ಕಥಂ ವ್ಯವಸ್ಥೇತಿ--ಚೇನ್ನ; ಆನಂದಾದೀನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪತ್ವೇನ ನಿರ್ಗುಣಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾಭಾವಸ್ಯ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಕತ್ವಾತ್ ।। ನ ಚ–ಏವಂ ಬಲಶತ್ಯಾದೀನಾಮಪಿ ‘ಜ್ಞಾನಾತ್ಮಕೋ ಭಗವಾನ್ಬಲಾತ್ಮಕೋ ಭಗವಾ'ನಿತಿ ಶ್ರುತೇಃ ಸಮಸ್ತಕಲ್ಯಾಣಗುಣಾತ್ಮಕ' ಇತಿ ಶ್ರುತೇಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಅಸ್ಮಾಕಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಾತಿರಿಕ್ತಗುಣಸದ್ಭಾವಪ್ರದ್ವೇಷಾತ್ , ಅಭೇದೇ ಗುಣಗುಣಿಭಾವಾಂಗೀಕಾರಸ್ಯ ಪಾರಿಭಾಷಿಕತ್ವಾತ್ । ಯತ್ತು ಸಗುಣೋಪಾಸ್ತೇಭ್ರಮತ್ವೇ ನಿರ್ಗುಣೋಪಾಸ್ತೇರಪಿ ಭ್ರಮತಯಾ ಸಮ್ಯಕ್ಫಲಾಸಿದ್ಧಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಾಸಿದ್ಧಿಶ್ಚ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚ–ನಿರ್ಗುಣೋಪಾಸನಂ ಯದ್ಯಪಿ ಭ್ರಮಸ್ತಥಾಪಿ ಮಣಿಪ್ರಭಾಯಾಂ ಮಣಿಭ್ರಮ ಇವ ಸಮ್ಯಕ್ಫಲಪ್ರದಮ್ । ತದುಕ್ತಂ–‘ಸ್ವಯಂಭ್ರಮೋಽಪಿ ಸಂವಾದೀ ಯಥಾ ಸಮ್ಯಕ್ಫಲಪ್ರದಃ । ಬ್ರಹ್ಮತತ್ತ್ವೋಪಾಸನಾಪಿ ತಥಾ ಮುಕ್ತಿಫಲಪ್ರದಾ ॥ ಇತಿ ನಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಾಸಿದ್ಧಿಃ; ಉಪಾಸನಸ್ಯ ಭ್ರಮತ್ವೇಽಪಿ ಶಬ್ದಾಜಾಯಮಾನಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರಮಾತ್ವಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಪ್ರಕೃತೇಽಪಿ ತಥಾತ್ವಾಪತ್ತೇಃ, ಮಣಿಪ್ರಭಾಯಾಂ ಮಣಿತ್ವಸ್ಯೇವ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾಭಾವೇನ ಧ್ಯಾನಸ್ಯಾಪಿ ಸತ್ಯವ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವಾಚೇತಿ, ತನ್ನ; ಸಗುಣೋಪಾಸ್ತೇರ್ವಿಶಿಷ್ಟವಿಷಯತ್ವೇನ ಭ್ರಮತ್ವೇಽಪಿ ನಿರ್ಗುಣಾದ್ಯುಪಾಸ್ತೇರ್ನಿರ್ವಿಶೇಷವಿಷಯತಯಾ ಭ್ರಮತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಏವಮೇವ ಶಾಬ್ದಸಗುಣನಿರ್ಗುಣಜ್ಞಾನಯೋರಪಿ; ಸಗುಣವಾಕ್ಯಸ್ಯ ವಿಶೇಷ್ಯಾಂಶಸತ್ಯವಿಷಯತ್ವೇಽಪಿ ವಿಶೇಷಣಾಂಶಾಸತ್ಯವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ಅತಏವ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಶಾಬ್ಧೀಜನ್ಯಸ್ಯ ತದಪರೋಕ್ಷಧೀಜನಕಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಧ್ಯಾನಸ್ಯಾಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವೇ ಶ್ರವಣಾದೀನಾಮಪಿ ತಥಾತ್ವಾಪತ್ತಿರಿತಿ-ನಿರಃ ಸ್ತಮ್; ತೇಷಾಂ ವಿಶಿಷ್ಟಾವಿಷಯತ್ವಾತ್ , ಉಪಾಸ್ತೇಶ್ಚ ವಿಶಿಷ್ಟವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಈಕ್ಷತಿಕರ್ಮೇತಿಸೂತ್ರೇ ‘ಈಕ್ಷತಿಧ್ಯಾನಯೋರೇಕಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭೂತಯೋಃ । ಅರ್ಥ ಔತ್ಸರ್ಗಿಕ ತತ್ತ್ವವಿಷಯತ್ವಂ ತಥೇಕ್ಷತೇಃ ॥ ಇತಿ ಭಾಮತ್ಯಾ ‘ಪರಾತ್ ಪರಂ ಪುರಿಷಯಂ ಪುರುಷಮೀಕ್ಷತ ಇತೀಕ್ಷತಿಕರ್ಮಣಃ ಪರಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ಪರಂ ಪುರುಷಮಭಿಧ್ಯಾಯೀತೇತಿ ಅಭಿಧ್ಯಾತವ್ಯತ್ವೇನೋಕ್ತ್ಯಾ ತದ್ವಿರೋಧ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ತ್ರಿಮಾತ್ರೋಂಕಾರಾವಲಂಬನೋಪಾಧಿವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯೈವ ಧ್ಯೇಯತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ಶುದ್ಧವಿಷಯತ್ವಾಭಾವೇನ ವಿರೋಧಾಭಾವಾತ್ , ವಿಶೇಷ್ಯಾಂಶಮಾದಾಯ ಈಕ್ಷತಿಸಮಾನವಿಷಯತ್ವೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚ । ಯತ್ತು ಐಕ್ಯಾದ್ಯುಪಾಸನಸ್ಯ ಅಪ್ರಮಾಪ್ರವಾಹರೂಪತ್ವಮಾಶಂಗ್ಯ ಸಗುಣೋಪಾಸನಸಮತ್ವಮುಕ್ತಂ, ತದಯುಕ್ತಮ್; ಸಗುಣಪ್ರಕರಣಸ್ಥೈಕ್ಯವಾಕ್ಯಜನ್ಯೈಕ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸಗುಣೋಪಾಸ್ತ್ಯಂತರ್ಗತತಯಾ ವಿಶಿಷ್ಟವಿಷಯತ್ವಾತ್ , ಸ್ವತಂತ್ರೈಕ್ಯಜನ್ಯೈಕ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನಿರ್ವಿಶೇಷವಿಷಯತ್ವೇನ ವಿಶಿಷ್ಟವಿಷಯಸಗುಣೋಪಾಸ್ತಿವೈಷಮ್ಯಾತ್ । ನ ಚ-ಐಕ್ಯಾದೇರ್ವಿಧ್ಯವಿಧಿರೂಪವಾಕ್ಯದ್ವಯಬೋಧಿತತ್ವೇನ ಧ್ಯೇಯತ್ವಜ್ಞೇಯತ್ವವತ್ಸಾರ್ವಶ್ಯಾದೇಪಾಸ್ತಿವಿಧಿವಿಷಯಸ್ಯಾಪಿ ಅವಿಧಿರೂಪವಸ್ತುತತ್ವವಿಷಯಃಸರ್ವಜ್ಞ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಬೋಧಿತತ್ವೇನ ಜ್ಞೇಯತ್ವಮಪ್ಯಸ್ತೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ತಸ್ಯ ತಟಸ್ಥಲಕ್ಷಣದ್ವಾರಾ ಪರಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯುಪಾಯತ್ವೇನ ತತ್ತ್ವಮಸೀತ್ಯಾದೇರಿವ ತತ್ಪರತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಅತಏವ-ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಕರ್ತೃತ್ವಾದೀನಾಮಾರೋಪ್ಯೋಪಾಸ್ಯತ್ವೇ ನಾಮ್ನಿ ಬ್ರಹ್ಮವಾಕ್ಯಾನಾಮಿವ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ಕಾರಣವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಸಮನ್ವಯಸ್ಯಾವಕ್ತವ್ಯತ್ವೇನ ಸಮನ್ವಯಾದ್ಯಧ್ಯಾಯಾನಾರಂಭಾಪಾತ ಇತಿ–ಅಪಾಸ್ತಮ್। ನಾಮ್ನೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿಕಾರತಯಾ ಅಸಮನ್ವಯೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽವಿಕಾರತಯಾ ಮುಮುಕ್ಷುಜ್ಞೇಯತ್ವೇನ ಕಾರಣವಾಕ್ಯಾನಾಂ ತಟಸ್ಥಲಕ್ಷಣಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಬೋಧನದ್ವಾರಾ ತತ್ರೈವ ತಾತ್ಪರ್ಯಸಂಭವೇನ ಸಮನ್ವಯಾದೇರಾವಶ್ಯಕತಯಾ ತದಧ್ಯಾಯಾರಂಭಸಂಭವಾತ್ । ನ ಚ-‘ಯ ಆತ್ಮಾಽಪಹತಪಾಪ್ಮೇ'ತ್ಯಾರಭ್ಯ ‘ಸತ್ಯಕಾಮಃ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪಃ ಸೋಽನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಃ ಸ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯ ಇತಿ ಸತ್ಯಕಾಮತ್ವಾದೀನಾಮಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಭಿಃ ಸಹ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯತ್ವಶ್ರವಣಾತ್ ಜ್ಞೇಯತ್ವಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಅಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದೀನಾಂ ಖರೂಪತಯಾ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಕೋಟಿಪ್ರವೇಶೇಽಪಿ ಸತ್ಯಕಾಮತ್ವಾದೀನಾಂ ಸ್ವರೂಪಬಹಿರ್ಭಾವೇನ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯತ್ವಾಯೋಗಾತ್ ತಚ್ಛಬ್ದೇನ ತೇಷಾಮಪರಾಮರ್ಶಾತ್, ಯಶ್ಚಿತ್ರಗುರ್ಲಂಬಕರ್ಣಶ್ಚ ತಮಾನಯೇತ್ಯಾದೌ ಯೋಗ್ಯವಿಶೇಷಣಸ್ಯೈವ ತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಪರಾಮರ್ಶದರ್ಶನಾತ್, ಅಸ್ವರೂಪತ್ವೇ ತೇಷಾಮಪ್ಯಪರಾಮರ್ಶ ವಿಶೇಷ್ಯಾಂಶಮಾತ್ರಪರಾಮರ್ಶಃ ಯಶ್ಚಿತ್ರಗುರ್ಬಹುಧನಸ್ತಮಾನಯೇತ್ಯಾದಿವತ್ । ಅತಏವ–‘ಏಷ ಸರ್ವೇಶ್ವರ ಏಷ ಭೂತಾಧಿಪತಿ’ರಿತ್ಯಾದಿಧರ್ಮಾನುಕ್ತ್ವಾ ತೇಷಾಂ ‘ತಮೇತಂ ವೇದಾನುವಚನೇನ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ವಿವಿದಿಷಂತೀ'ತ್ಯಾದೌ ಮುಮುಕ್ಷುಜ್ಞೇಯತ್ವೇನೋಕ್ತೇಃ ‘ಯಃ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸರ್ವವಿತ್ ಯಸ್ಯೈಷ ಮಹಿಮಾ ಭುವೀ'ತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ತದ್ವಿಜ್ಞಾನೇನ ಪರಿಪಶ್ಯಂತಿ ಧೀರಾ' ಇತ್ಯಪರೋಕ್ಷಪ್ರಮಾವಿಷಯತ್ವಸ್ಯೋಕ್ತೇಃ ತುರೀಯಂ ಸರ್ವಕ್ಸದೇ'ತಿ ತುರೀಯಸಾರ್ವಶ್ಯಶ್ರುತೇಶ್ಚ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದೀನಾಂ ಸತ್ಯತ್ವಾದಿಸಿದ್ಧಿರಿತಿ-ನಿರಸ್ತಮ್ । ಯತ್ತ್ವಪಹತಮಾಪ್ಮತ್ವಾದೀನಾಮುಪಾಸ್ಯತ್ವೇ ತೇಷಾಂ ಭೂತಾಕಾಶೇಽಪಿ ಸಂಭವೇನ ದಹರಾಕಾಶಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಪ್ರತಿಪಾದಕಹರಾಧಿಕರಣವಿರೋಧ ಇತಿ, ತನ್ನ; ಚೇತನಧರ್ಮಾತ್ಯಂತಾಭಾವಸ್ಯ ಪಾಪ್ಮಾದಿವಿರಹಸ್ಯಾಚೇತನೇ ಸಂಭವೇಽಪಿ ಕಾಮಸಂಕಲ್ಪಾದೇರಚೇತನೇ ಸಂಭಾವಯಿತುಮಶಕ್ಯತ್ವೇನ ವಿರೋಧಾಭಾವಾತ್ । ಯತ್ತು ‘ಸತ್ಯಃ ಸೋಽಸ್ಯ ಮಹಿಮೇತ್ಯತ್ರ ಹೋಮಮಾತ್ರಾನುವಾದೇನಾಹವನೀಯಸ್ಯೇವ ಸ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತಮಹಿಮಮಾತ್ರಾನುವಾದೇನ ಸತ್ಯತ್ವವಿಧಾನಾತ್ ಸಾರ್ವಶ್ಯಾದಿಕಮಪಿ ಸತ್ಯಮ್ । ‘ಸತ್ಯಃ ಸೋಽಸ್ಯ ಮಹಿಮೇತ್ಯಾ ದೇರೈಂದ್ರಸೂಕ್ತಸ್ಥತ್ವೇಽಪಿ ತತ್ತ್ವಾಯಾಮಿ ಸುವೀರ್ಯ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಪೂರ್ವಚಿತ್ತಯ' ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಶ್ರುತ್ಯಾ ಇಂದ್ರಃ ಸೂರ್ಯಮರೋಚಯತ್ । ಇಂದ್ರೇಹ ವಿಶ್ವಾ ಭುವನಾನಿ ಯೇಮಿರ' ಇತ್ಯಾದಿಸೂರ್ಯಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಲಿಂಗೇನ ಚ ಜ್ಯೋತಿರಧಿಕರಣನ್ಯಾಯೇನ ಸೂಕ್ತಸ್ಯ ಪರಮೇಶ್ವರಪರತ್ವವ್ಯವಸ್ಥಿತೇರಿತಿ, ತನ್ನ; ನಿರ್ಗುಣತ್ವಶ್ರುತಿವಿರೋಧೇನ ಸ್ವರೂಪಮಹತ್ತ್ವಸ್ಯೈವ ಸತ್ಯತ್ವೋಕ್ತೇಃ, ಷಷ್ಠ್ಯಾ ಉಪಚರಿತತ್ವಾತ್ , ಧರ್ಮಾಣಾಮಪಿ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಸತ್ಯತ್ವೋಕ್ತೇಃ । ನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಸತ್ತ್ವಮಪಿ ತಥಾ; ಸತ್ಯಸ್ಯ ಸತ್ಯಮಿತಿ ನಿರತಿಶಯಸತ್ತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನನಿರೋಧಾತ್, ಅಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ । ನಚ ತತ ಏವ ಸವಿಶೇಷತ್ವಮ್ । ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವೇಽಪಿ ತತ್ತ್ವಸ್ಯೋಪಪಾದಿತತ್ವಾತ್ । ನ ಚ-‘ಪೃಥಗಾತ್ಮಾನ'ಮಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಷು ‘ಯೋ ಮಾಮಶೇಷದೋಷೋತ್ಥಗುಣಸರ್ವಸ್ವವರ್ಜಿತಮ್ । ಜಾನಾತ್ಯಸ್ಮೈ ಪ್ರಸನ್ನೋಽಹಂ ದದ್ಯಾಂ ಮುಕ್ತಿಂ ನ ಚಾನ್ಯಥಾ । ಭೋಕ್ತಾರಂ ಯಜ್ಞತಪಸಾಂ ಸರ್ವಲೋಕಮಹೇಶ್ವರಮ್ । ಸುಹೃದಂ ಸರ್ವಭೂತಾನಾಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಮಾಂ ಶಾಂತಿಮೃಚ್ಛತೀ'ತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತಿಷು ಚ ಸವಿಶೇಷಜ್ಞಾನಾದೇವ ಮೋಕ್ಷೋಕ್ತೇಃ ಸಪ್ರಕಾರಕಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವ ಮೋಚಕತ್ವಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಪರಮಮುಕ್ತಿಹೇತುನಿರ್ಗುಣಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋಪಯೋಗಿಸತ್ವಶುದ್ಧ್ಯುಪಾಯಸಗುಣೋಪಾಸನಾವಿಧ್ಯರ್ಥವಾದತಯಾ ಸಾಕ್ಷಾನ್ಮುಕ್ತಿಹೇತುತ್ವಾಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ನಿರ್ಗುಣಜ್ಞಾನಾನ್ಮುಕ್ತಿಶ್ರುತಿರಪಿ ತಥಾ; ತತ್ಪರತ್ವಾತತ್ಪರತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ವೈಷಮ್ಯಾತ್, ಸಗುಣಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಫಲಾಂತರಶ್ರವಣಾಚ್ಚ । ಯದ್ಯಪಿ ‘ನಾಸ್ಯಾಬ್ರಹ್ಮವಿತ್ಕುಲೇ ಭವತೀ'ತ್ಯಾದಿಫಲಾಂತರಶ್ರವಣಂ ನಿರ್ಗುಣಜ್ಞಾನೇಽಪಿ, ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥತಯೋಪಪಾದನಮಪಿ ಸಮಾನಮ್, ಸಂಯೋಗಪೃಥಕ್ತ್ವನ್ಯಾಯೇನ ಉಭಯಫಲತ್ವೋಕ್ತಿರಪಿ ಸಮಾನಾ; ತಥಾಪಿ ಅಧಿಷ್ಠಾನತತ್ತ್ವಾವಗಾಹಿತ್ವಾನವಗಾಹಿತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ನಿರ್ಗುಣಸಗುಣಜ್ಞಾನಯೋರ್ವಿಶೇಷಾತ್, ಸಗುಣಜ್ಞಾನಜನ್ಯಮುಕ್ತೇರವಾಂತರಮುಕ್ತಿತ್ವಾಚ್ಚ । ನ ಚ - 'ಪುಣ್ಯಪಾಪೇ ವಿಧೂಯೇ'ತಿ ಸರ್ವಕರ್ಮನಿವೃತ್ತ್ಯುಕ್ತೇಃ ಪರಮಮುಕ್ತಿತ್ವಮೇವೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಅಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತತ್ತ್ವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಹೇತ್ವತಿರಿಕ್ತಕರ್ಮಪರತ್ವಾತ್ , ಅವಿದ್ಯಾನಾಶಾಭಾವಾಚ್ಚ ಪರಮಮುಕ್ತಿತ್ವಾಸಿದ್ಧೇಃ । ನ ಚ-ನಿರ್ಗುಣಜ್ಞಾನಜನ್ಯಾಯಾ ಅಪಿ ಮುಕ್ತೇರವಾಂತರತ್ವಮ್, ‘ಅಸನ್ನೇವೇ'ತಿ ಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತಶೂನ್ಯತಾಯಾಃ ಪರಮಮುಕ್ತಿತ್ವಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಶೂನ್ಯತಾಯಾ ಅಸುಖರೂಪತ್ವೇನಾಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಾತ್ , ಅಸನ್ನೇವೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಶೂನ್ಯತ್ವಾಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಾಚ್ಚ । ಯತ್ತು ಗುಣವಿಶೇಷವಿಧಿಸನ್ನಿಹಿತಸ್ಯ ಸಾಮಾನ್ಯನಿಷೇಧಕಸ್ಯ ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚವಾಕ್ಯಸ್ಯ ವಿಹಿತಗುಣನಿಷೇಧಕತ್ವಂ ನಾಸ್ತೀತಿ, ತನ್ನ; ಬಾಧಕಸ್ಯ ನಿಷೇಧಕಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸಮಕಕ್ಷ್ಯತ್ವ ಏವ ಸಂಕೋಚಾದತ್ರ ತದಭಾವಾತ್ । ಯತ್ತೂಪಾಸನಾಪ್ರಕರಣಸ್ಥತ್ವಮಾತ್ರೇಣ ಉಪಾಸ್ಯತ್ವೇ ಉದ್ಗೀಥೋಪಾಸನಾಸ್ಥಸ್ಯ 'ಸ ಏಷೋಽನಂತ' ಇತಿ ಶ್ರುತಾನಂತತ್ವಾದೇರ್ಭೂತಾಕಾಶ ಉಪಾಸನಾಮಾತ್ರಮಿತಿ ಸುವಚತ್ವೇನಾಕಾಶಾದ್ಯಧಿಕರಣೇ ಅನಂತತ್ವಾದಿಲಿಂಗೈರ್ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೋಕ್ತ್ಯಯೋಗ ಇತಿ, ತನ್ನ; ಉಪಾಸನಾಪ್ರಕರಣಸ್ಥತ್ವೇಽಪಿ ನಿರ್ಗುಣಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾಭಾವೇನ ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಾಂಗೀಕಾರಾತ್, ತಸ್ಯ ಚಾಕಾಶಾದಾವಸಂಭವೇನ ತತ್ತದಧಿಕರಣಾರಂಭಸಂಭವಾತ್ । ಯತ್ತು ಸತ್ಯಕಾಮತ್ವಾದೇರನುಪಾಸ್ತಿಪ್ರಕರಣೇ ಶ್ರವಣಮಿತಿ, ತನ್ನಃ ಪೂಷಾದ್ಯನುಮಂತ್ರಣಮಂತ್ರವತ್ ಪ್ರಕರಣಾದುತ್ಕೃಷ್ಟತ್ವಸ್ಯ ದ್ವಾದಶೋಪಸತ್ತಾವಾಕ್ಯವತ್ ಸ್ತಾವಕತ್ವಸ್ಯ ವಾ ಸಂಭವಾತ್ । ಯತ್ತು ವೇಧಾದ್ಯರ್ಥಭೇದಾದಿತ್ಯತ್ರ ‘ಸರ್ವ ಪ್ರವಿಧ್ಯೇ'ತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರಾಣಾಮುಪಾಸನಾಪ್ರಕರಣಾದುತ್ಕರ್ಷಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವೇನ ತನ್ನ್ಯಾಯೇನಾನಂತಾದಿವಾಕ್ಯಸ್ಯೋತ್ಕರ್ಷಃ ಸ್ಯಾತ್ , ತಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಸ್ಯೋಪಾಸ್ತಿಪರತ್ವೇ ವಸ್ತುತತ್ತ್ವಪರತ್ವೇ ಚ ಸಗುಣವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ತಥಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ, ತನ್ನ; ಸ್ವರೂಪಪರಸತ್ಯಂಜ್ಞಾನಮನಂತಮಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇ ಅನಂತತ್ವಾದೇಃ ಸ್ವತ ಏವ ಸತ್ತ್ವೇನ ಉತ್ಕರ್ಷೇ ಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವಾತ್ , ತಸ್ಯ ವಸ್ತುತತ್ತ್ವಮಾತ್ರಪರತ್ವೇನ ಉಭಯಪರತ್ವಾಭಾವಾಚ್ಚ, ಉಪಾಸ್ತಿಪ್ರಕರಣಸ್ಥಾನಂತವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಉಭಯಪರತ್ವೇಽಪಿ ನಿರ್ಗುಣಶ್ರುತಿವಿರೋಧೇನ ಸಗುಣವಾಕ್ಯಸ್ಯೋಭಯಪರತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚೈವಂ ಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯಾದೀನಾಂ ವಾಗ್ಧೇನುತ್ವಾದಿವತ್ ಪ್ರಾತೀತಿಕತ್ವಾಪತ್ತಿಃ; ವಾಗ್ಧೇನುತ್ವಾದೇರ್ಬುದ್ಧಿಪೂರ್ವಕಾರೋಪವಿಷಯತಯಾ ಪ್ರಾತೀತಿಕತ್ವೇಽಪಿ ಸತ್ಯಕಾಮತ್ವಾದೇರೀಶ್ವರಾದನ್ಯತ್ರಾಸಂಭವೇನ ಬುದ್ಧಿಪೂರ್ವಕಾರೋಪವಿಷಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ನನು ಅಸದುಪಾಸನಾ ನ ಘಟತೇ; ‘ನಾವಿದ್ಯಮಾನಂ ಬ್ರುವತೇ ವೇದಾ ಧ್ಯಾತುಂ ನ ವೈದಿಕಾಃ । ನ ಚ ರಮಂತ್ಯಹೋ ಅಸದುಪಾಸನಯಾತ್ಮಹನ' ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತ್ಯಾ ‘ಅಚೇತನಾಸತ್ಯಾಯೋಗ್ಯಾನ್ಯನುಪಾಸ್ಯಾನ್ಯಫಲತ್ವವಿಪರ್ಯಯಾಭ್ಯಾಮಿ'ತಿ ಸಂಕರ್ಷಣಸೂತ್ರೇಣಾಪಿ ನಿಷೇಧಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ; ಸ್ಮೃತಿಸೂತ್ರಯೋರತ್ಯಂತಾಸದುಪಾಸ್ತಿನಿಷೇಧಪರತಯಾ ತದ್ವಿರೋಧಾಭಾವಾತ್ , ‘ವಾಚಂ ಧೇನುಮುಪಾಸೀತೇ'ತ್ಯಾದೌ ಪ್ರಾತೀತಿಕಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಾಸ್ಯತ್ವದರ್ಶನಾಚ್ಚ । ನ ಚ-ತತ್ರ ‘ರಾತ್ರಿಂ ಧೇನುಮಿವಾಯತಿ'ಮಿತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾದ್ಧೇನುಶಬ್ದೋ ಗೌಣಃ, ಯೋಷಿತಮಗ್ನಿಂ ಧ್ಯಾಯೀತೇ'ತ್ಯತ್ರಾಪಿ ‘ರೇತೋ ಜುಹ್ರತೀತಿ ಶ್ರುತೇಃ ರೇತೋರೂಪಾಹುತ್ಯಾಧಾರತ್ವೇನಾಗ್ನಿಶಬ್ದೋ ಗೌಣಃ, ಭಾಷ್ಯೋಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಯೌಗಿಕೋ ವಾ, ನ ತ್ವಾರೋಪ ಇತಿ–ವಾಚ್ಯಮ್; ಆರೋಪೇಣ ಮುಖ್ಯತ್ವಸಂಭವೇ ಗೌಣತಾಯಾ ಅನ್ಯಾಯ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಗೌಣ್ಯುಚ್ಛೇದಃ, ಯತ್ರೋಪಾಸನಾಯಾ ಅಶ್ರವಣಂ ತತ್ರಾರೋಪಸ್ಯ ನಿಷ್ಪ್ರಯೋಜನತ್ವೇನ ಗೌಣ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ, ರೂಢಾರ್ಥಸ್ಯ ಕಥಮಪಿ ಸಂಭವೇ ಯೌಗಿಕಾರ್ಥತ್ವಸ್ಯಾನ್ಯಾಯ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ । ಏತೇನ – 'ನಾಮ ಬ್ರಹ್ಮೇ'ತ್ಯತ್ರ ‘ನಾಮಾಭಿಮಾನಿನೀ ಚೈಷಾ ತಸ್ಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಹರಿಂ ಸ್ಮರೇದಿ'ತಿ ಸ್ಮೃತ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಾಧಿಷ್ಠಾನೇ ನಾಮಾದೌ ಗೌಣೋ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಃ, ನಾಮೇತಿ ಪ್ರಥಮಾವಚನಂ ವಸಂತೋ ಮಾರುತ ಇತಿವತ್ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥೇ, ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಪ್ರಥಮಾ ವಾ ಪಂಚಮ್ಯರ್ಥೇ, 'ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋಽಸ್ಯ ಮುಖಮಾಸೀದಿ'ತಿವತ್ , 'ಸುಪಾಂ ಸುಲುಗಿ'ತಿ ಸೂತ್ರಾತ್, ಅನ್ಯಥಾ ‘ಶ್ರುತಂ ಹ್ಯೇವ ಮೇ ಭಗವದ್ದಶೇಭ್ಯಸ್ತರತಿ ಶೋಕಮಾತ್ಮವಿದಿ'ತಿ ಪೃಷ್ಟವಂತಂ ನಾರದಂ ಪ್ರತಿ ನಾಮೋಪಾಸ್ತ್ಯುಕ್ತಿರಯುಕ್ತಾ ಸ್ಯಾತ್, ಪ್ರತಿಮಾಯಾಮಪಿ ದೇವತಾತತ್ತ್ವಬುದ್ಧಿತ ಏವ ಫಲಮ್, ನ ತು ದೇವತಾಽತತ್ತ್ವಬುದ್ಧಿತಃ, 'ಶಿಲಾ ದೇವತೇ'ತಿ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಭೌಮ ಇಜ್ಯಧೀರಿತ್ಯಾದಿನಾ ನಿಷೇಧಾದಿತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್; ಆರೋಪೇಣ ಮುಖ್ಯತ್ವಸಂಭವೇ ಗೌಣತ್ವಸ್ಯಾನ್ಯಾಯ್ಯತ್ವಾತ್ , ಸಮಾನವಿಭಕ್ತಿಕತ್ವಾಭಾವೇ ಇತಿಶಬ್ದಾನನ್ವಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಏವಂ ಪ್ರತಿಮಾದಾವಪಿ ದೇವತಾತ್ವಾರೋಪೇಣ ಮುಖ್ಯತ್ವೇ ಗೌಣತ್ವಮನ್ಯಾಯ್ಯಮೇವ । ನ ಚ ಭೌಮ ಇಜ್ಯಧೀರಿತಿ ನಿಷೇಧಾನ್ನ ತಥಾ; ತಸ್ಯ ಭೌಮಾತಿರಿಕ್ತಶ್ಚೇತನೋ ದೇವೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ಭ್ರಮವ್ಯುದಾಸಪರತ್ವೇನಾರೋಪಾನಿಷೇಧಕತ್ವಾತ್ , ಅನಾತ್ಮೋಪಾಸ್ತೇಸ್ತು ಮುಖ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪದೇಷ್ಟುಮೇವ ಶಾಖಾಚಂದ್ರನ್ಯಾಯೇನಾವತಾರಿತತ್ವಾತ್, ‘ತದೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ತ್ವಂ ವಿದ್ಧಿ ನೇದಂ ಯದಿದಮುಪಾಸತೇ' ಇತಿ ಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಉಪಾಸ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವನಿಷೇಧಾಚ್ಚ । ನ ಚ–‘ಅನ್ಯದೇವ ತದ್ವಿದಿತಾಥೋ ಅವಿದಿತಾದಧೀ'ತಿ ಶ್ರುತೌ ಅಶ್ರೌತಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಕಾರ್ತ್ಸ್ನೇನ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಾ ನಿಷೇಧ ಇತಿ 'ತದೇವ ಬ್ರಹ್ಮೇ’ತ್ಯಾದಾವಪಿ ಅಶ್ರೌತಧ್ಯಾನಸ್ಯಾಕಾರ್ತ್ಸ್ನೇನ ಧ್ಯಾನಸ್ಯ ವಾ ನಿಷೇಧೇನ ನೋಪಾಸ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವನಿಷೇಧಃ, ಅನ್ಯಥಾ ‘ತಸ್ಯಾಭಿಧ್ಯಾನಾದಿ'ತಿ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧ ಇತಿ-ವಾಚ್ಯಮ್; ಅನ್ಯದೇವೇತ್ಯಾದೌ ವಿದಿತಾತ್ ಪ್ರಮೇಯಾತ್ ಘಟಾದೇರಪ್ರಮೇಯಾಚ್ಛಶವಿಷಾಣಾದೇರ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯೇನ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಪರತಯಾ ತ್ವದುಕ್ತಾರ್ಥಾದೃಷ್ಟಾಂತತ್ವಾತ್ । ಉಪಾಸ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವನಿಬೇಧೇಽಪಿ ನ ತಸ್ಯಾಭಿಧ್ಯಾನಾದಿತಿ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಃ; ಅಭಿಧ್ಯಾನಶಬ್ದಸ್ಯ ನಿದಿಧ್ಯಾಸನವಾಚಕತ್ವಾತ್ , ಧ್ಯಾನಪರತ್ವೇಽಪಿ ಕ್ರಮಮುಕ್ತ್ಯರ್ಥತ್ವೇನ ವಿರೋಧಾಭಾವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸಾಧಕಾಭಾವಾನ್ನಿರ್ಗುಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ; ಸಗುಣತ್ವೇ ಬಾಧಕಸದ್ಭಾವಾಚ್ಚ । ನ ಚಾಸಿದ್ಧಿಃ; ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಶ್ರುತೇರ್ನಿರ್ಗುಣಶ್ರುತೇಶ್ಚ ಬಾಧಕತ್ವಾತ್ , ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಶ್ರುತೇರಬಾಧಕತ್ವಪ್ರಕಾರಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವವಾದೇ ಅಖಂಡಾರ್ಥವಾದೇ ಚ ನಿರಾಸಾತ್ । ನನು–ನಿರ್ಗುಣವಾಕ್ಯಂ ಸಗುಣವಾಕ್ಯಂ ಬಾಧತೇ ನ ತು ಸಗುಣವಾಕ್ಯಂ ತದಿತಿ ಕಿಮತ್ರ ನಿಯಾಮಕಮ್ ? ನ ಚ ನಿಷೇಧಕತಯಾ ನಿರ್ಗುಣವಾಕ್ಯಂ ಪ್ರಬಲಮ್, ‘ಅಸದ್ವಾ’ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಸದೇವೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾತ್ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಾಪತ್ತೇರಿತಿ ಚೇನ್ನ; ಅಪಚ್ಛೇದನ್ಯಾಯೇನ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಗೇವೋಕ್ತೇಃ । ನಿಷೇಧತ್ವಾಚ್ಚ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಮ್; 'ಅಸದ್ವಾ' ಇತ್ಯತ್ರಾಸಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯಾನಭಿವ್ಯಕ್ತಪರತ್ವೇನಾನಿಷೇಧತ್ವಾಚ್ಚ ನೈತನ್ನ್ಯಾಯೇನ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಮ್ । ನಿರ್ಗುಣವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಪುರುಷಾರ್ಥಪರ್ಯವಸಾಯಿತಯಾ ತತ್ಪರತ್ವೇನ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಾತ್ ಸಗುಣವಾಕ್ಯಸ್ಯ ತತ್ಸನ್ನಿಧಿಪಠಿತಸ್ಯ ‘ಫಲವತ್ಸನ್ನಿಧಾವಿ'ತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ತದನುಗುಣತಯಾ ನೇಯತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಸಗುಣಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಮೋಚಕತ್ವಮ್ । ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಗೇವ ನಿರಾಸಾತ್ । ಅತ ಏವ ಸಗುಣತ್ವನಿರ್ಗುಣತ್ವಯೋರ್ವಿರೋಧೇನ ಸಮುಚ್ಚಯಾಯೋಗಾತ್ ಅನುಷ್ಠಾನ ಇವ ಚ ವಸ್ತುನಿ ವಿಕಲ್ಪಾಯೋಗಾತ್ ಏಕಸ್ಯ ಪ್ರತೀತಾರ್ಥತ್ಯಾಗರೂಪೇ ಬಾಧೇ ವಕ್ತವ್ಯೇ ನಿರ್ಗುಣವಾಕ್ಯಸ್ಯೈವ ಸ ಯುಕ್ತಃ, ನ ತು ಪ್ರಬಲಸ್ಯ ಸಗುಣವಾಕ್ಯಸ್ಯೇತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್ ; ಪ್ರಾಬಲ್ಯಾಸಿದ್ಧೇಃ । ನ ಚ-ಉಪಕ್ರಮಾಧಿಕರಣನ್ಯಾಯೇನಾನುಪಜಾತವಿರೋಧತ್ವಾತ್ ನಿರ್ಗುಣಶ್ರುತೇಃ ಪ್ರತಿಯೋಗಿಜ್ಞಾನಾಪೇಕ್ಷತಯಾ ವಿಲಂಬಿತತ್ವೇನ ಲಿಂಗಾಚ್ಛ್ರುತೇರಿವ ಶೀಘ್ರಗಾಮಿತ್ವಾತ್ 'ಪದೇ ಜುಹೋತೀ'ತಿವದ್ವಿಶೇಷವಿಷಯತ್ವಾಚ್ಚ ಸಗುಣವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಉಪಕ್ರಮಾಧಿಕರಣನ್ಯಾಯಸ್ಯಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧೋಪಸಂಹಾರವಿಷಯತ್ವಾತ್ , ಪ್ರಕೃತೇ ಚ ತದಭಾವಾತ್ । ಸಗುಣವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯುಪಸ್ಥಾಪಕತಯಾ ಶೀಘ್ರಗಾಮಿತ್ವೇನ ಪ್ರಾಬಲ್ಯೇ ಗ್ರಹಣವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಾಪತ್ತ್ಯಾ ವಿಕಲ್ಪಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ಸಾಮಾನ್ಯವಿಷಯಪ್ರಮಾಣಸಮಕಕ್ಷ್ಯಸ್ಯೈವ ವಿಶೇಷವಿಷಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಾತ್, ಪ್ರಕೃತೇ ಚ ತದಭಾವಾತ್ । ಏತೇನ-ದೀಕ್ಷಣೀಯಾಯಾಮನುಬ್ರೂಯಾದಿತಿವತ್ ನಿರವಕಾಶತ್ವೇನ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಮ್, ನಿರ್ಗುಣಶ್ರುತಿರ್ಹಿ ‘ದೇವಾತ್ಮಶಕ್ತಿಂ ವಗುಣೈರ್ನಿಗೂಢಾಮ್’ ‘ದೈವೀ ಹ್ಯಷಾ ಗುಣಮಯೀ'ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಷ್ವಿವ ಸತ್ತ್ವಾದಿಗುಣೇ ಸಾವಕಾಶೇತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್; ಸಾವಕಾಶನಿರವಕಾಶನ್ಯಾಯಸ್ಯ ಸಮಕಕ್ಷ್ಯವಿಷಯತ್ವಾಚ್ಚ । ಅತ ಏವ ಬಹುತ್ವಾದಪಿ ನ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಮ್; ‘ಶತಮಪ್ಯಂಧಾನಾಂ ನ ಪಶ್ಯತೀ'ತಿ ನ್ಯಾಯಾಚ್ಚ । ನ ಚ–ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಾಪೇಕ್ಷೈಃ ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಶಬ್ದೈರ್ಧರ್ಮಿಣಂ ನಿರ್ದಿಶ್ಯ ಕ್ರಿಯಮಾಣಂ ಧರ್ಮನಿಷೇಧಂ ಪ್ರತ್ಯುಪಜೀವ್ಯತಯಾ ಗುಣಸಮರ್ಪಕಾಣಾಂ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಮ್; ಗ್ರಹೈಕತ್ವವದುದ್ದೇಶ್ಯವಿಶೇಷಣತಯಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಾನಾಮವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಗ್ರಹೈಕತ್ವನ್ಯಾಯೇ ಉದ್ದೇಶ್ಯಸ್ವರೂಪೇ ಲಬ್ಧೇ ಯದಧಿಕಂ ತಸ್ಯೈವಾವಿವಕ್ಷೇತಿ ಸ್ಥಿತಿಃ, ಅನ್ಯಥಾ ಗ್ರಹತ್ವಸ್ಯಾಪ್ಯವಿವಕ್ಷಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಅತ ಏವೋಕ್ತಂ ಹವಿರಾರ್ತಿನಯೇ ‘ಮೃಷ್ಯಾಮಹೇ ಹವಿಷಾ ವಿಶೇಷಣಮ್ , ಉಭಯತ್ವಂ ತು ನ ಮೃಷ್ಯಾಮಹ' ಇತೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಯಚ್ಛಬ್ದೋ ಯತ್ರ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಮರ್ಪಯನ್ ಧರ್ಮಿಣಮುಪಸ್ಥಾಪಯತಿ ತತ್ರಾಯಂ ನ್ಯಾಯಃ, ಯಸ್ತು ಲಕ್ಷಣಯೋಪಸ್ಥಾಪಯತಿ, ತತ್ರ ನಾಯಂ ಪ್ರವರ್ತತೇ । ನ ಚ-ಲಕ್ಷಕೇಣಾಪಿ ಶಬ್ದೇನ ಇತರವ್ಯಾವೃತ್ತಮಸಂಕೀರ್ಣಮೇವ ವಸ್ತುಸ್ವರೂಪಮುದ್ದೇಷ್ಟವ್ಯಮ್ , ಅನ್ಯಥಾ ಯತ್ರ ಕ್ವಚನ ಧರ್ಮನಿಷೇಧಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಗಂಗಾಯಾಮಿತ್ಯಾದಾವಿತರನದೀತೀರವ್ಯಾವೃತ್ತತೀರಲಾಭವದತ್ರಾಪಿ ಸ್ವತೋ ವ್ಯಾವೃತ್ತವಸ್ತುನ ಏವೋದ್ದೇಶ್ಯತ್ವಸಂಭವಾತ್ ಕಿಂ ಧರ್ಮಸಮರ್ಪಣೇನ ? ನ ಚ–ನಿರ್ಗುಣವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಛಾಗಪಶುನ್ಯಾಯೇನ 'ತ್ರೈಗುಣ್ಯವರ್ಜಿತಂ' ‘ವಿನಾ ಹೇಯೈರ್ಗುಣಾದಿಭಿ'ರಿತ್ಯಾದಿವಿಶೇಷೋಪಸಂಹಾರ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ‘ನೇತಿ ನೇತೀ'ತ್ಯಾದಿವೀಪ್ಸಾಬಲೇನ ಪ್ರಸಕ್ತಸರ್ವನಿಷೇಧೇ ಪ್ರತೀತೇ ಕತಿಪಯವಿಶೇಷಪರಿಶೇಷಸ್ಯ ಕರ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ಅತ ಏವ ‘ಕಾಕೇಭ್ಯೋ ದಧಿ ರಕ್ಷ್ಯತಾಮಿ'ತಿವತ್ ತ್ರೈಗುಣ್ಯಾದಿನಿಷೇಧಸ್ಯೈವ ಸಾಮಾನ್ಯವಿಷಯತ್ವಮ್, ಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯಾದೌ ಶ್ರುತೇರಮಾನತ್ವೇನಾವಿರೋಧಾದತ್ರಾಪಿ ಕಾಕಪದ ಇವ ಮಾನಾಂತರಾನುಗ್ರಹಸ್ಯ ತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ , ತಥಾಪಿ ವಿಶೇಷೋಪಸಂಹಾರೇ ನ ಹಿಂಸ್ಯಾತ್ಸರ್ವಾ ಭೂತಾನೀ'ತ್ಯಸ್ಯ ‘ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ನ ಹಂತವ್ಯ' ಇತ್ಯತ್ರೋಪಸಂಹಾರಾಪಾತಾತ್, ವ್ಯರ್ಥಹಿಂಸಾಯಾಂ ವಿಧ್ಯಭಾವವತ್ ಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯಾದಿಗುಣೇಷ್ವಪಿ ವಿಧ್ಯಭಾವಸ್ಯ ಸಮಾನತ್ವಾತ್ ನಿಷೇಧಸಾಮ್ಯೋಪಪತ್ತೇಃ । ಅತ ಏವ-'ಧರ್ಮಾನ್ ಪೃಥಙ್ನ ಪಶ್ಯತೀ'ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ ‘ಸವಿಶೇಷಣೇ ಹೀ'ತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಗುಣಾನಾಂ ಪಾರ್ಥಕ್ಯಸ್ಯೈವ ನಿಷೇಧಾತ್ ತತ್ಸಾಮಾನ್ಯಾದನ್ಯತ್ರಾಪಿ ತಥೈವ ನಿಷೇಧೋ ಯುಕ್ತ ಇತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್; ಸವಿಶೇಷಣೇ ಹೀತಿ ನ್ಯಾಯಸ್ಯ ವಿಶೇಷ್ಯಬಾಧಕಾವತಾರ ಏವ ಪ್ರವೃತ್ತೇಃ, ಪ್ರಕೃತೇ ಚ ಬಾಧಕಾಭಾವಾತ್ , ಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯಶ್ರುತೇಃ ಬಾಧಕತ್ವನಿರಾಸಾತ್, ಪಾರ್ಥಕ್ಯನಿಷೇಧೇ ಬ್ರಹ್ಮಮಾತ್ರಪರಿಶೇಷಾತ್ ನಾಮಾಂತರೇಣಾದ್ವೈತವಾದಸ್ಯೈವೋಕ್ತೇಶ್ಚ । ಯತ್ತು ಜ್ಞಾನಾನಂದಯೋರಭೇದೇ ಏಕತರಪರಿಶೇಷಾಭಾವಾದತ್ರಾಪಿ ಧರ್ಮಧರ್ಮಿಣೋರ್ನೈಕತರಪರಿಶೇಷಃ, ಅನ್ಯಥಾ ಆನಂದಸ್ಫುರಣಯೋರನ್ಯತರಾಭಾವಾತ್ ಮುಕ್ತಿರಪುಮರ್ಥಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ; ತನ್ನ; ಜ್ಞಾನಾನಂದವ್ಯಕ್ತ್ಯೋರಸ್ತಿ ಭೇದಗರ್ಭೈಕತರಶಬ್ದಸ್ಯಾಪ್ರವೃತ್ತಿಃ । ಏವಮೇವ ತ್ವನ್ನಯೇ ಗುಣಗುಣಿವ್ಯಕ್ತ್ಯೋರಭೇದಸಂಭವಾತ್ ಅಸ್ಯ ಪರಿಭಾಷಾಮಾತ್ರತ್ವಾತ್ । ಯತ್ತು ಸಾಕ್ಷ್ಯಾದಿಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಪೂರ್ವಂ ಪಶ್ಚಾದಪಿ ಗುಣೋಕ್ತೇಸ್ತನ್ಮಧ್ಯಸ್ಥಂ ನಿರ್ಗುಣವಾಕ್ಯಮಪಿ ಉಪಾಂಶುಯಾಜನ್ಯಾಯೇನ ತದನುಗುಣತಯಾ ನೇಯಮಿತಿ, ತನ್ನ; ಗುಣಾನ್ ತಟಸ್ಥೀಕೃತ್ಯ ತೇಷಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವೇನ ಗುಣೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಭಾವಾತ್ । ಅತ ಏವ–ನಿರ್ಗುಣಶಬ್ದೇನ ಗುಣಮಾತ್ರನಿಷೇಧೋ ನ ಯುಕ್ತಃ, ಸಾಕ್ಷ್ಯಾದಿಪದೇನ ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾದಿವಿಧಾನವ್ಯಾಘಾತಾತ್ಸಂಕೋಚ ಏವೇತಿ-ನಿರಸ್ತಮ್ ; ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾದಾವತ್ರಾಪಿ ಅತಾತ್ಪರ್ಯಾತ್ । ತಥಾಚ ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾದಿದ್ವಾರಕಬ್ರಹ್ಮರೂಪಯುಕ್ತಾರ್ಥತೈಷಾ; ಆಗಮಸ್ಯ ತತ್ರೈವ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸಂಭವಾತ್ । ಏವಂ ಚ ‘ಯುಕ್ತೋಽಯುಕ್ತಶ್ಚ ಯತ್ರಾರ್ಥಃ ಆಗಮಸ್ಯ ಪ್ರತೀಯತೇ । ಸ್ಯಾತ್ತತ್ರ ಯುಕ್ತ ಏವಾರ್ಥ' ಇತ್ಯಾದ್ಯಸ್ಮನ್ಮತ ಏವೋಪಪನ್ನತರಮ್ । ತಸ್ಮಾದುಪಕ್ರಮಾದಿನ್ಯಾಯಾನಾಮನ್ಯವಿಷಯತ್ವಾತ್ ನ ತದ್ಬಲೇನ ಸಗುಣತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ । ಯತ್ತು ‘ಅಂತಸ್ತದ್ಧರ್ಮೋಪದೇಶಾತ್’ ‘ಅಂತರ್ಯಾಮ್ಯಧಿದೇವಾದಿಷು ತದ್ಧರ್ಮವ್ಯಪದೇಶಾ'ದಿತ್ಯಾದಿಸೂತ್ರೇಷು ಧರ್ಮಾಣಾಂ ತತ್ತದಧಿಕರಣಸಿದ್ಧಾಂತಸಾಧಕತಯಾ ಆದೃತತ್ವಾತ್ ಸಗುಣತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತಿ, ತನ್ನ; ಆರೋಪಿತಬ್ರಹ್ಮಮಾತ್ರಸಂಬಂಧಿಗುಣೋಪಾದಾನೇನ ಸಿದ್ಧಾಂತಸಿದ್ಧ್ಯುಪಪತ್ತೇರ್ಗುಣತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವ ಔದಾಸೀನ್ಯಾತ್ । ಯಚ್ಚ ಅಹಿಂಸಾಗ್ನೀಷೋಮೀಯವಾಕ್ಯಯೋರಿವ ಸಗುಣನಿರ್ಗುಣವಾಕ್ಯಯೋರಪಿ ಭಿನ್ನವಿಷಯತಯಾಽವಿರೋಧೇ ಸಂಭವತ್ಯಪಿ ಸಗುಣವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಮಾನತ್ವಾಭಿಧಾನಂ ಸೌಗತಸೌಹೃದಾದಿತಿ, ತನ್ನ; ನಿರ್ಗುಣವಾಕ್ಯಸ್ಯ ತತ್ಪರತ್ವೇನ ಪ್ರಬಲತಯಾ ಬಾಧಸ್ಯಾವಶ್ಯಕತ್ವೇಽಪಿ ಮಾನತ್ವಾಭಿಧಾನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಾದಿವಿದ್ವೇಷಮಾತ್ರತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನಿರ್ಗುಣವಾಕ್ಯಬಾಧಾತ್ ಸಗುಣವಾಕ್ಯಮತತ್ಪರಮ್ । ಅನುಭೂತಿಃ, ನಿರ್ವಿಶೇಷಾ, ಅನುಭೂತಿತ್ವಾದಿತಿ ವ್ಯತಿರೇಕ್ಯನುಮಾನಮಪಿ ಬಾಧಕಮ್ । ನ ಚಾತ್ರಾಪ್ರಸಿದ್ಧವಿಶೇಷಣತ್ವಮ್ । ಯದ್ಯತಿರೇಕೇ ಸಮೀಹಿತಪ್ರಸಕ್ತಿಃ ತತ್ ಮಾನಯೋಗ್ಯಮಿತಿ ಸಾಮಾನ್ಯತಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ । ವಿಶೇಷತ್ವಮಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತಾವಚ್ಛೇದಕಮ್ , ಅಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿಮಾತ್ರವೃತ್ತಿತ್ವಾತ್ , ಘಟತ್ವವದಿತಿ ವಿಶಿಷ್ಯಾಪಿ ಸತ್ತ್ವಾತ್ । ನಾಪಿ ಸ್ವವ್ಯಾಘಾತಃ; ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪತ್ವೇನ ವಿಶೇಷತ್ವಾನಂಗೀಕಾರಾತ್ । ನ ಚ ಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಪ್ರಾಗೇವ ಸಿದ್ಧೇಃ ಸ್ಯಾದನುಮಿತೇರ್ವೈಯರ್ಥ್ಯಮ್ ; ತೇನ ರೂಪೇಣ ಜ್ಞಾನಸ್ಯೋದ್ದೇಶ್ಯತ್ವಾತ್ । ನಾಪಿ ಶ್ರುತಿಬಾಧಃ; ಪ್ರಾಗೇವ ನಿರಾಸಾತ್, ಪ್ರತ್ಯುತ ಬಹುತರಶ್ರುತ್ಯನುಗ್ರಹಃ । ಅತ ಏವ ನಾಭಾಸಸಾಮ್ಯಮ್ । ನಾಪ್ಯಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಮ್ ; ಭಿನ್ನತ್ವೇ ಅಭಿನ್ನತ್ವೇ ಸಂಬಂಧತ್ವೇ ಚಾತಿಪ್ರಸಂಗಾನವಸ್ಥಾಭ್ಯಾಂ ಧರ್ಮಧರ್ಮಿಭಾವಾನುಪಪತ್ತೇರೇವ ವಿಪಕ್ಷಬಾಧಕತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವವತ್ ಸ್ವನಿರ್ವಾಹಕತ್ವಾನ್ನಾನವಸ್ಥಾ; ಅಭೇದವಾದೇ ಅತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ವಕ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ಚ-ಧರ್ಮಾಭಾವರೂಪಧರ್ಮಭಾವಾಭಾವಾಭ್ಯಾಂ ವ್ಯಾಘಾತೇನ ಕುತರ್ಕತಾಸ್ಯೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಧರ್ಮಾಭಾವಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪತಯೈವ ಸತ್ತ್ವಾಂಗೀಕಾರೇಣ ವ್ಯಾಘಾತಾಭಾವಾತ್ , ಅಭೇದೇಽಪಿ ಭೇದಕಲ್ಪನಯಾ ಧರ್ಮಧರ್ಮಿಭಾವವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ತ್ವಯಾಪೀಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ನ ಚ–ಏವಮಾನಂದಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರತ್ವೇ ದುಃಖಜ್ಞಾನಮಪ್ಯಾನಂದಃ ಸ್ಯಾತ್ ಭಿನ್ನತ್ವೇ ಅಖಂಡತ್ವಹಾನಿಃ ಏವಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗದಭಿನ್ನತ್ವೇ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾಪತ್ತಿಃ ಭಿನ್ನತ್ವೇ ಭೇದಸತ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಾದಿತರ್ಕಬಾಧಾತ್ ತ್ವದಭಿಮತಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಪಿ ನ ಸಿಧ್ಯೇದಿತಿ ಶ್ರುತಿಬಾಧಾತ್ತರ್ಕಾಣಾಮಾಭಾಸತ್ವಂ ಮನ್ಮತೇ ಸಮಾನಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ದುಃಖಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವೃತ್ತಿರೂಪತಯಾ ಆನಂದಸ್ಯ ನಿತ್ಯಚಿನ್ಮಾತ್ರಾನತಿರೇಕೇ ಅತಿಪ್ರಸಂಗಾಭಾವಾತ್ , ಆರಂಭಣಾಧಿಕರಣನ್ಯಾಯೇನ ಬ್ರಹ್ಮವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಜಗತಃ ಅಭಾವಾತ್ ಭೇದಾಭೇದವಿಕಲ್ಪಸ್ಯಾನವಕಾಶಾತ್ ಸಗುಣಶ್ರುತೇರತತ್ಪರತಯಾ ಶ್ರುತಿಬಾಧಸಾಮ್ಯೋಕ್ತೇರಯುಕ್ತೇಃ, ನಿರ್ಗುಣಶ್ರುತೇಸ್ತು ತತ್ಪರತಯಾ ತದನುಗೃಹೀತತರ್ಕೇ ಶುಷ್ಕತ್ವಾಭಾವಾಚ್ಚ । ಯತ್ತು ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಸ್ಯ ಭಾವಾಭಾವಾಭ್ಯಾಂ ಮೂಕೋಽಹಮಿತಿವತ್ ಸ್ವವ್ಯಾಘಾತಃ, ಯದಿ ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವರೂಪವಿಶೇಷೋಽಪ್ಯನೇನೈವ ನಿಷಿಧ್ಯತೇ, ತರ್ಹ್ಯಯಮಪಿ ವಚನಕ್ರಿಯಾ ಮೂಕೋಽಹಮಿತ್ಯನೇನೈವ ನಿಷಿಧ್ಯತ ಇತಿ ಸಮಮಿತಿ, ತನ್ನ; ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಸ್ಯ ವಿಶೇಷರೂಪತ್ವೇ ವಿಶೇಷತ್ವೇನೈವ ರೂಪೇಣ ತನ್ನಿಷೇಧಸ್ಯಾದ್ವಿತೀಯವಾಕ್ಯೇ ದ್ವಿತೀಯಾಭಾವರೂಪದ್ವಿತೀಯನಿಷೇಧಸ್ಯೇವೋಪಪತ್ತೇಃ, ಅನ್ಯಥಾ ವಿಶೇಷತ್ವಾವಚ್ಛಿನ್ನನಿಷೇಧಪ್ರತೀತೇರನುಪಪತ್ತೇಃ, ಅಭಾವಾನತಿರೇಕೇ ತು ಸ್ವರೂಪಾನತಿರೇಕಿತಯಾ ಮೂಕೋಽಹಮಿತಿವತ್ಸ್ವವಚನವ್ಯಾಘಾತಾಭಾವಸ್ಯೈವೋಕ್ತತ್ವಾಚ್ಚ, ಮೂಕೋಽಹಮಿತ್ಯತ್ರ ವಕ್ತೃತ್ವತದಭಾವಯೋರೇಕರೂಪೇಣ ನಿಷೇಧಾಭಾವಾತ್ ವ್ಯಾಘಾತೋಪಪತ್ತೇಃ । ನನು–ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶೂನ್ಯಾನಿರ್ವಾಚ್ಯವ್ಯಾವರ್ತಕವಿಶೇಷಾಭಾವೇ ತುಚ್ಛತ್ವಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾದ್ಯಾಪತ್ತೇಃ ತತ್ಸತ್ತ್ವೇ ಸವಿಶೇಷತ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್, ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಸಮಾನಸತ್ತಾಕವಿಶೇಷಾಭಾವೇಽಪಿ ವ್ಯಾವೃತ್ತಿಬೋಧಸಮಾನಸತ್ತಾಕಧರ್ಮೇಣ ಭಿನ್ನತ್ವನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಯೋರುಪಪತ್ತೇಃ । ಅತ ಏವ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವೇ ವಿಚಾರವಿಷಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಇದಮಿತ್ಥಮಿತಿ ಜ್ಞಾನಂ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಃ ಪ್ರಯೋಜನಮ್ । ಇತ್ಥಂಭಾವೋ ಹಿ ಧರ್ಮೋಽಸ್ಯ ನ ಚೇನ್ನ ಪ್ರತಿಯೋಗಿತಾ ॥ ಇತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್ ; ವಿಚಾರಕಾಲೇ ಆರೋಪಿತಧರ್ಮಸಂಭವಾತ್ । ವಿಚಾರೋತ್ತರಕಾಲೇ ಚ ಇತ್ಥಮಿತಿ ವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಾದೇಶ್ಚ ಕಲ್ಪಿತಪಾರ್ಥಕ್ಯಮಾದಾಯೋಪಪತ್ತೇಃ । ನನು ಧರ್ಮಾರೋಪಾರ್ಥಮಪಿ ಕೇಚನ ಧರ್ಮಾಃ ಸತ್ಯಾಃ ಸ್ವೀಕರ್ತವ್ಯಾಃ, ಇದಂತ್ವಾದಿನಾ ಜ್ಞಾತ ಏವ ರೂಪ್ಯಾದ್ಯಾರೋಪದರ್ಶನಾತ್ । ತದುಕ್ತಮ್-‘ಧರ್ಮಾರೋಪೋಽಪಿ ಸಾಮಾನ್ಯಧರ್ಮಾದೀನಾಂ ಹಿ ದರ್ಶನೇ । ಸರ್ವಧರ್ಮವಿಹೀನಸ್ಯ ಧರ್ಮಾರೋಪಃ ಕ್ವ ದೃಶ್ಯತೇ ॥’ ಇತಿ–ಚೇನ್ನ; ಇದಂತ್ವಾದೇರಪಿ ಸತ್ಯತ್ವಾಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ, ಶುದ್ಧೇಽಪ್ಯಧ್ಯಾಸಸ್ಯೋಪಪಾದಿತತ್ವಾಚ್ಚ, ಆರೋಪ್ಯವಿಲಕ್ಷಣಧರ್ಮವತ್ವಸ್ಯಾನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾಸಂಬಂಧೇನೈವೋಪಪತ್ತೇಃ । ಅತ ಏವ–ಅಭಾವರೂಪಧರ್ಮಾಂಗೀಕಾರೇ ಭಾವೋಽಪ್ಯಸ್ತು, ಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಾವಿಶೇಷಾದಿತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್; ಸ್ವರೂಪಾತಿರೇಕಿಣೋಽಭಾವಸ್ಯಾಪ್ಯನಂಗೀಕಾರಾತ್, ಧರ್ಮಮಾತ್ರೇ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಸ್ಯ ನಿರಾಕೃತತ್ವಾಚ್ಚ। ತಸ್ಮಾನ್ನಿರ್ವಿಶೇಷಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ॥

ನನು–ನಿರ್ವಿಶೇಷೇ ಕಿಂ ಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ ಚೇತ್, ಸ್ಫೂರ್ತ್ಯರ್ಥಂ ವಾ ಅಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ವಾ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರಶ್ನಃ । ಆದ್ಯೇ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತಯಾ ಪ್ರಮಾಣವೈಯರ್ಥ್ಯಮ್ । ನ ಚ ವಿಪ್ರತಿಪನ್ನೇ ಸ್ವತಃಸಿದ್ಧೇರ್ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ತತಯಾ ಅತಿಪ್ರಸಂಗಃ, ಅಭಾವವ್ಯಾವೃತ್ತಿಬೋಧಕಪ್ರಮಾಣಸತ್ತ್ವಾಸತ್ತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ವಿಶೇಷಾತ್ ದ್ವಿತೀಯೇ ಉಪನಿಷದ ಏವ ಪ್ರಮಾಣತ್ವಾತ್ । ಅತ ಏವ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮನುಮಾನಂ ವೇತ್ಯಾದಿವಿಕಲ್ಪಸ್ಯ ನಾವಕಾಶಃ । ನನು-ಕಥಂ ತತ್ರೋಪನಿಷತ್ ಮಾನಮ್ ? ಜಾತಿಗುಣಕ್ರಿಯಾದಿರೂಪನಿಮಿತ್ತಾಭಾವೇನ ಮುಖ್ಯವೃತ್ತೇರಯೋಗಾತ್, ಅಸ್ವೀಕಾರಾಚ್ಚ, ಆರೋಪಿತನಿಮಿತ್ತವಿಷಯಪ್ರತೀತೇರ್ನಿರ್ವಿಶೇಷೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಯೋಗಾತ್, ಗೌಣ್ಯಾಶ್ಚ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಗುಣಯುಕ್ತತಯೈವ ಲಕ್ಷಣಾಯಾಶ್ಚ ಶಕ್ಯಾರ್ಥಸಂಬಂಧಿತಾವಚ್ಛೇದಕರೂಪವತ್ತಯೈವ ಸ್ವಾರ್ಥೋಪಸ್ಥಾಪಕತ್ವಾತ್ , ಪದಸ್ಯಾನ್ವಯಿತಾವಚ್ಛೇದಕರೂಪೇಣ ಸ್ವಾರ್ಥೋಪಸ್ಥಾಪಕತಯಾ ನಿರ್ವಿಶೇಷೇ ವೃತ್ತಿಮಾತ್ರಾಯೋಗಾತ್, ಪದವಿಧಯಾ ವಾಕ್ಯವಿಧಯಾ ಚೋಪನಿಷನ್ಮಾನಂ ನ ನಿರ್ವಿಶೇಷೇ; ಸಂಸರ್ಗಾಗೋಚರತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ-ಚೇನ್ನ; ಮುಖ್ಯಗೌಣ್ಯಸಂಭವೇಽಪಿ ಲಕ್ಷಣಾಯಾಃ ಸಂಭವಾತ್ । ನ ಚ ಲಕ್ಷಕಪದೇ ಶಕ್ಯಾರ್ಥಸಂಬಂಧಿತ್ವಾವಚ್ಛೇಕರೂಪವತ್ತಯಾ ಪದಮಾತ್ರೇಽನ್ವಯಿತಾವಚ್ಛೇದಕರೂಪವತ್ತಯಾ ಚ ಉಪಸ್ಥಿತಿನಿಯಮಃ; ಸಂಸರ್ಗಬೋಧಕವಾಕ್ಯಸ್ಥಪದಾನಾಮೇವ ತಥಾತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಸಂಸರ್ಗಾಗೋಚರತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣವಾಕ್ಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಃ; ಅಸಂದಿಗ್ಧಾವಿಪರ್ಯಸ್ತಬೋಧಕತಯಾ ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪಕತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾದಿಮತ್ತಯಾ ವಾಕ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಚೋಪಪತ್ತೇರ್ವೃತ್ತಿಮಂತರೇಣಾಪಿ ಸುಪ್ತೋತ್ಥಾಪಕವಾಕ್ಯಸ್ಯೇವ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಸ್ಯ ನಿರ್ವಿಶೇಷೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯ ವಾರ್ತಿಕಕೃದ್ಧಿರುಪಪಾದಿತತ್ವಾಚ್ಚ । ತಥಾ ಹಿ-’ಅಗೃಹೀತ್ವೈವ ಸಂಬಂಧಮಭಿಧಾನಾಭಿಧೇಯಯೋಃ । ಹಿತ್ವಾ ನಿದ್ರಾಂ ಪ್ರಬುಧ್ಯಂತೇ ಸುಷುಪ್ತೇ ಬೋಧಿತಾಃ ಪರೈಃ ॥ ಜಾಗ್ರದ್ವನ್ನ ಹಿ ಸಂಬಂಧಂ ಸುಷುಪ್ತೇ ವೇತ್ತಿ ಕಶ್ಚನ ॥’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಗ್ರಂಥೇನ ವಿನಾಪಿ ಸಂಬಂಧಂ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮುಪಪಾದಿತಮ್ । ಲಕ್ಷಣಾಪಕ್ಷೇಽಪಿ ತಾತ್ಪರ್ಯವಿಶೇಷಾಗ್ರಹೇಣೈವಾತಿಪ್ರಸಂಗಭಂಗೋ ವಾಚ್ಯಃ । ಶಕ್ಯಸಂಬಂಧಸ್ಯಾನೇಕತ್ರ ಸಂಭವಾತ್ , ತಾತ್ಪರ್ಯವಿಶೇಷಗ್ರಹಶ್ಚ ಪುರುಷವಿಶೇಷಸ್ಯ ಭವತಿ, ನ ಸರ್ವಸ್ಯ; ಪುರುಷಗತೋ ವಿಶೇಷಃ ಅಂತಃಕರಣಶುದ್ಧಿರೂಪಃ ಪ್ರತಿಬಂಧಾಭಾವಃ । ಅಂತಃಕರಣಾಶುದ್ಧಿರೂಪಸ್ಯ ಪಾಪಸ್ಯ ಚ ಪ್ರತಿಬಂಧಕತ್ವಂ ‘ಜ್ಞಾನಮುತ್ಪದ್ಯತೇ ಪುಂಸಾಂ ಕ್ಷಯಾತ್ ಪಾಪಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ' ಇತ್ಯಾದಿಶಾಸ್ತ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ತಥಾಚ ಪ್ರತಿಬಂಧಕ್ಷಯೇ ವಿನಾಪಿ ಸಂಬಂಧಂ ಶಬ್ದಾದಾತ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರ ಇತಿ ನಿರವದ್ಯಮ್ । ವಿಸ್ತೃತಮಿದಮಸ್ಮಾಭಿಃ ಗೀತಾನಿಬಂಧನೇ । ನ ಚ–ಅನಿರ್ಧಾರಿತೈಕಕೋಟಿಪ್ರಕಾರಕನಿಶ್ಚಯಂ ಪ್ರತ್ಯೇವ ಧರ್ಮಿಜ್ಞಾನಾಧೀನವಿಚಾರಸ್ಯ ಜನಕತ್ವಾತ್। ಕಥಂ ವಿಚಾರಸಧ್ರೀಚೀನವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಜನ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನಿಷ್ಪ್ರಕಾರಕತ್ವಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಸಂಶಯನಿವೃತ್ತಿಕ್ಷಮಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವ ವಿಚಾರಫಲತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಯಾಶ್ಚ ವಿರೋಧಿಕೋಟಿಪ್ರತಿಕ್ಷೇಪಕೋಪಲಕ್ಷಿತಧರ್ಮಿಜ್ಞಾನಾದಪ್ಯುಪಪತ್ತೇರ್ನ ತದರ್ಥಂ ಸಪ್ರಕಾರಕತ್ವನಿಯಮಃ । ನ ಚ ಗೌರವಮ್ ಪ್ರಮಾಣವತೋ ಗೌರವಸ್ಯ ನ್ಯಾಯ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ಚ–ನಿರ್ವಿಶೇಷವಿಷಯಕಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನಿಷ್ಪ್ರಕಾರಕತ್ವೇ ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಾಸಿದ್ಧ್ಯಾ ತತ್ಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ವಿಶೇಷಾಭಾವರೂಪವಿಶೇಷವಿಷಯತ್ವಸ್ಯಾವಶ್ಯಕತ್ವಮಿತಿ–ವಾಚ್ಯಮ್ ; ವಿಶೇಷಾಭಾವಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪತಯಾ ತತ್ಸ್ಫೂರ್ತೌ ಪ್ರಮಾಣಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ , ಅಖಂಡಾರ್ಥಸಿದ್ಧ್ಯನುಕೂಲಪೃಥಗ್ಜಾತಪದಾರ್ಥೋಪಸ್ಥಿತಿವಿಷಯತ್ವಮಾತ್ರೇಣ ವಿಶಿಷ್ಟವ್ಯವಹಾರೋಪಪತ್ತೇಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಗುಣತ್ವೇ ಸಾಧಕಾಭಾವಾತ್। ಬಾಧಕಸದ್ಭಾವಾಚ್ಚ ನಿರ್ಗುಣತ್ವೇ ತದಭಾವಾತ್ ನಿರ್ಗುಣಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ।

ಏವಂ ನಿರಾಕಾರಮಪಿ । ನನು–“ಆದಿತ್ಯವರ್ಣಂ ತಮಸಃ ಪರಸ್ತಾತ್ ‘ಯದಾ ಪಶ್ಯಃ ಪಶ್ಯತೇ ರುಕ್ಮವರ್ಣಂ' 'ಋತಂ ಸತ್ಯಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪುರುಷಂ ಕೃಷ್ಣಪಿಂಗಲಮ್' ‘ವಿಶ್ವತಶ್ಚಕ್ಷುಃ’ ‘ಸಹಸ್ರಶೀರ್ಷಾ' ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭಿಃ ‘ಪಶ್ಯ ಮೇ ಪಾರ್ಥ ರೂಪಾಣಿ’ ‘ಸರ್ವತಃ ಪಾಣಿಪಾದಂ ತತ್' ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತಿಭಿಃ ಬ್ರಹ್ಮ, ಸವಿಗ್ರಹಮ್ , ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾತ್ , ಪಾಲಯಿತೃತ್ವಾದುಪದೇಷ್ಟೃತ್ವಾದಿತ್ಯಾದ್ಯನುಮಾನೈಶ್ಚ ವಿಗ್ರಹಸಿದ್ಧಿರಿತಿ—ಚೇನ್ನ; ಆದಿತ್ಯವರ್ಣಮಿತ್ಯಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾವಿಲಕ್ಷಣಸ್ವಪ್ರಕಾಶಸ್ವರೂಪಪ್ರತಿಪಾದನಪರತಯಾ ಉಪಾಸ್ಯಪರತಯಾ ಚೋಪಪತ್ತೇಃ ।ನಚ ತಮಸಃ ಪರತ್ವೋಕ್ತ್ಯೋಪಾಸನಾಪರತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಃ; ಉಪಾಸ್ಯವಿಗ್ರಹೋಪಲಕ್ಷಿತಸ್ಯ ತಮಸಃ ಪರತ್ವೋಕ್ತೇಃ; ನ ತು ರೂಪವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ । ನ ಚ–‘ಏಷೋಽಂತರಾದಿತ್ಯೇ ಹಿರಣ್ಮಯಃ ಪುರುಷೋ ದೃಶ್ಯತ' ಇತ್ಯತ್ರ ವರ್ತಮಾನತ್ವೇನಾಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವೋಕ್ತೇರನಾರೋಪ್ಯತ್ವಂ, ನಹಿ ಯೋಷಿತೋಽಗ್ನಿತ್ವಂ ದೃಶ್ಯತ ಇತ್ಯುಚ್ಯತ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಪ್ರತೀಕೋಪಾಸನೇ ಉಪಾಸ್ಯಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರನಿಯಮಾಭಾವೇಽಪಿಸಗುಣೋಪಾಸನೇ ಉಪಾಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಸ್ಯಾದದ್ಧೇತಿ ಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧಸ್ಯ ನಿಯತತ್ವೇನ ತಸ್ಯೈವ ದರ್ಶನಶಬ್ದೇನಾಭಿಧಾನಾತ್, ವಿಶ್ವತಶ್ಚಕ್ಷುರಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತೀನಾಂ ಸರ್ವಾತ್ಮಕತಯಾ ಸರ್ವಾಂತರ್ಯಾಮಿತಯಾ ಚ ನಿಯಮ್ಯಜೀವಶರೀರಚಕ್ಷುಃಪಾಣಿಶಿರಃಪ್ರಭೃತ್ಯನುವಾದಿತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ, ಸರ್ವತಃ ಪಾಣಿಪಾದತ್ವಾದೇಸ್ತು ಅಸಂಭವಾತ್ , ತ್ವಯಾಪ್ಯೇವಮೇವ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ದೇಶವಿಶೇಷಾವಚ್ಛೇದೇನ ಪರಮಮುಕ್ತಿಪ್ರತಿಪಾದನಂ ಗಮ್ಯತ್ವಪ್ರವೇಷ್ಟೃತ್ವಾದ್ಯುಪಪಾದನಂ ಚ ತ್ವದೀಯಮಸಂಗತಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಅನುಮಾನೇಽಪ್ಯೇವಮೇವ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಮ್ । ’ವಿಕರಣತ್ವಾನ್ನೇತಿ ಚೇತ್ತದುಕ್ತಮಿ’ತಿ ಸೂತ್ರೇ ಅವಿದ್ಯಾಪರಿಣಾಮಸ್ಯ ಕರಣಸ್ಥಾನೀಯಸ್ಯಾಂಗೀಕಾರಾದವಿರೋಧಾತ್ । ಯತ್ತು– ’ತದೇವಾನುಪ್ರಾವಿಶತ್ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ ಪರಮಿ’ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧಂ ಸರ್ವಗತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರವೇಷ್ಟೃತ್ವಂ ಗಮ್ಯತ್ವಂ ಚ ವಿಗ್ರಹಂ ವಿನಾ ನ ಯುಜ್ಯತೇ-ಇತಿ, ತನ್ನ; ಸ್ವಸೃಷ್ಟಕಾರ್ಯಾಭಿವ್ಯಕ್ತತ್ವಸ್ಯೈವಾನುಪ್ರವೇಶಶಬ್ದಾರ್ಥತಯಾಂ ವ್ಯಾಪಕಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಪ್ರವೇಶಾಸಂಭವಾತ್ , ಸ್ವತಃ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯಾಪಿ ಅವಿದ್ಯಾತಿರೋಧಾನನಿವೃತ್ತ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ಪ್ರಾಪ್ಯತ್ವೋಪಚಾರೇಣ ವಿಗ್ರಹಾನಾಕ್ಷೇಪಕತ್ವಾತ್ । ಯತ್ತು ‘ತಮೇವಂ ವಿದ್ವಾನಮೃತ ಇಹ ಭವತಿ’ ‘ಯದಾ ಪಶ್ಯ' ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೌ ಸರ್ವನಾಮ್ನಾ ಸವಿಗ್ರಹಸ್ಯೈವ ಪರಾಮರ್ಶಾತ್ ತಜ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವ ಮೋಚಕತ್ವೇ ಸವಿಗ್ರಹತ್ವಮಿತಿ, ತನ್ನ; ಸಗುಣವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಕ್ರಮಮುಕ್ತ್ಯರ್ಥತ್ವೇನಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧೇಃ, ಸಾಕ್ಷಾನ್ಮುಕ್ತಿಜನಕತ್ವಪಕ್ಷೇ ತದುಪಲಕ್ಷಿತಾತ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವ ಮೋಚಕತ್ವಾತ್ । ಅತಏವ–‘ದೇವಾ ಅಪ್ಯಸ್ಯ ರೂಪಸ್ಯ ನಿತ್ಯಂ ದರ್ಶನಕಾಂಕ್ಷಿಣಃ।’ ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತಿರಪಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾ । ಕಿಂ ಚ ವಿಗ್ರಹಃ ಕಿಂ ಭೌತಿಕಃ, ಅಭೌತಿಕೋ ವಾ । ಅಭೌತಿಕೋಽಪಿ ಮಾಯಿಕಃ, ಅಮಾಯಿಕೋ ವಾ । ಅಮಾಯಿಕೋಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಭಿನ್ನಃ, ಅಭಿನ್ನೋ ವಾ । ಭೌತಿಕಮಾಯಿಕಾವಪಿ ಕರ್ಮಾರ್ಜಿತೌ, ಪರಕರ್ಮಾರ್ಜಿತೌ ವಾ । ಆದ್ಯೇ ಸಂಸಾರಿತ್ವಾಪತ್ತಿಃ, ದ್ವಿತೀಯೇ ಇಷ್ಟಾಪತ್ತಿಃ । ಬ್ರಹ್ಮಭಿನ್ನತ್ವೇ ತವಾಪಸಿದ್ಧಾಂತಃ, ನೇತಿ ನೇತೀತಿಶ್ರುತಿವಿರೋಧಃ, ‘ಅಪಾಣಿಪಾದ’ ಇತ್ಯಾದಿ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಶ್ಚ । ಅಭೌತಿಕಾಮಾಯಿಕಬ್ರಹ್ಮಾಭಿನ್ನದೇಹಾಂಗೀಕಾರೇ ಉಕ್ತಶ್ರುತಿವಿರೋಧಃ, ಚಾರ್ವಾಕಮತಪ್ರವೇಶಶ್ಚ, ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಶ್ಚ । ನ ಚ ‘ನಾಭ್ಯಾ ಆಸೀದಂತರಿಕ್ಷ ಮಿತಿ ಭೂತಕಾರಣತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ಅಭೌತಿಕತ್ವಾಸಿದ್ಧಿಃ; ‘ಅಗ್ನಿರ್ಮೂರ್ದ್ಧೇ'ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾಂತರಿಕ್ಷಾದೀನಾಂ ನಾಭಿತ್ವಾದಿಪರಿಕಲ್ಪನಯಾ ವಿರಾಡ್ದೇಹಪ್ರತಿಪಾದಕತಯಾ ಶರೀರಸ್ಯ ಭೂತಕಾರಣತ್ವಾಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಾತ್ , ತಮಸಃ ಪರಸ್ತಾದಿತ್ಯಾದೇಶ್ಚ ವಿರಾಡ್ದೇಹೋಪಲಕ್ಷಿತಬ್ರಹ್ಮಪರತಯಾ ವಿಗ್ರಹಸ್ಯ ತಮಸಃ ಪರತ್ವಾಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ‘ಏಕೋ ನಾರಾಯಣ ಆಸೀತ್ ನ ಬ್ರಹ್ಮಾ ನ ಚ ಶಂಕರ' ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಮಹಾಪ್ರಲಯೇ ನಾರಾಯಣಸ್ಥಿತ್ಯುಕ್ತ್ಯಾ ನಿತ್ಯವಿಗ್ರಹಸಿದ್ಧಿಃ; ನಾರಾಯಣಶಬ್ದಸ್ಯ ‘ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮಗ್ರ ಆಸೀದಿ’ತಿ ಶ್ರುತ್ಯನುಸಾರೇಣ ಮಾಯೋಪಹಿತಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವೇನ ವಿಗ್ರಹಪರತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ನಚೈತಾವತಾ ಚೇತನಾಂತರಸಾಧಾರಣ್ಯಮ್; ಅಖಂಡಮಾಯೋಪಹಿತತ್ವಸ್ಯೈವ ವ್ಯಾವರ್ತಕತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ’ನಿತ್ಯೋ ನಿತ್ಯಾನಾಂ ಚೇತನಶ್ಚೇತನಾನಾಮಿ’ತಿ ವಿಗ್ರಹನಿತ್ಯತ್ವಾಭಾವೇ ವಿಶೇಷೋಕ್ತಿವಿರೋಧಃ; ವಿಗ್ರಹಾನಂಗೀಕಾರೇಽಪಿ ಸ್ವರೂಪಚೈತನ್ಯಮಾದಾಯೋಪಪತ್ತೇಃ । ನಾಪಿ “ಪುರಾ ಕಲ್ಪಾಪಾಯೇ ಸ್ವಕೃತಮುದರೀಕೃತ್ಯ ವಿಕೃತಮಿ’ತ್ಯಾದೌ ಮಹಾಪ್ರಲಯೇ ದೇಹಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಸ್ಥಿತ್ಯುಕ್ತ್ಯಾ ನಿತ್ಯವಿಗ್ರಹಸಿದ್ಧಿಃ; ಸರ್ವವಿಕಾರಮೂಲಕಾರಣಾವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಸಂಸ್ಕಾರಾತ್ಮನಾವಸ್ಥಾನಸ್ಯ ಉದರೀಕರಣಶಬ್ದಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ಯಾಗಃ; ತ್ವಯಾಪ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯೈವ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವಾತ್ , ಅನ್ಯಥಾ ಸಕಲಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾಂಡಸ್ಯ ತದನುಪ್ರವೇಶಮಾತ್ರೇಣ ಪ್ರಲಯಾಸಿದ್ಧೇಃ । ಯತ್ತು–"ಸರ್ವೇ ನಿತ್ಯಾಃ ಶಾಶ್ವತಾಶ್ಚ ದೇಹಾಸ್ತಸ್ಯ ಮಹಾತ್ಮನಃ । ಪರಮಾನಂದಸಂದೋಹಾ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಾಶ್ಚ ಸರ್ವದಾ ॥” ಇತ್ಯಾದೌ ಸಾಕ್ಷಾನ್ನಿತ್ಯತ್ವೋಕ್ತಿವಿರೋಧಃ–ಇತಿ, ತನ್ನ; ಪ್ರಲಯಪರ್ಯಂತಸ್ಥಾಯಿದುಃಖಭೋಗಾನಾಯತನಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಪ್ರಧಾನದೇಹಪರತಯಾ ತ್ವದ್ವಿವಕ್ಷಿತಪರತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಅತಏವ ಜಡಸ್ತತೋ ಭಿನ್ನಶ್ಚ । ನ ಚ–“ಆನಂದರೂಪಮಮೃತಂ ಯದ್ವಿಭಾತಿ” “ಆಪ್ರಣಖಾತ್ ಸರ್ವ ಏವಾನಂದಃ” “ಮೋದೋ ದಕ್ಷಿಣಃ ಪಕ್ಷಃ" ’ಯದಾತ್ಮಕೋ ಭಗವಾನ್ ತದಾತ್ಮಿಕಾ ವ್ಯಕ್ತಿಃ ಕಿಮಾತ್ಮಕೋ ಭಗವಾನ್ ಜ್ಞಾನಾತ್ಮಕ ಐಶ್ವರ್ಯಾತ್ಮಕ' ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಭೈದಾಭಾವೇಽಪಿ ಅಹಿಕುಂಡಲನ್ಯಾಯೇನ ವಿಶೇಷಬಲಾದ್ವಿಗ್ರಹತ್ವೋಪಪತ್ತಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಆತ್ಮನೋ ಜ್ಞಾನಾನಂದರೂಪತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಪರತ್ವೇನ ವಿಗ್ರಹಾಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಾತ್ । ‘ವಿಚಿತ್ರಶಕ್ತಿಃ ಪುರುಷಃ ಪುರಾಣ' ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಸ್ಯ ‘ಆತ್ಮನಿ ಚೈವಂ ವಿಚಿತ್ರಾಶ್ಚ ಹೀ’ತಿ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಚ ಮಾಯಾಶಕ್ತಿವೈಚಿತ್ರ್ಯಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವೇನಾತ್ಮಶಕ್ತ್ಯಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಾತ್ , ಆಪ್ರಣಖಾದಿತ್ಯಾದೇಶ್ಚ ಲೀಲಾವಿಗ್ರಹಾವಚ್ಛೇದೇನ ದುಃಖಾದ್ಯಭೋಕ್ತೃತಯೋಪಪತ್ತೇಃ । ಮೋದೋ ದಕ್ಷಿಣ ಇತ್ಯಾದೇರಾನಂದಮಯಕೋಶಪ್ರತಿಪಾದಕತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ನ ಹಿ ಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತತ್ವಮಾತ್ರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಗ್ರಹರೂಪತಾ । ‘ಬ್ರಹ್ಮೈವೇದಂ ಸರ್ವಂ ಪುರುಷ ಏವೇದಂ ಸರ್ವಮಿ’ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ಪ್ರಪಂಚರೂಪತಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಾಪದ್ಯೇತ । ಸ್ವರೂಪಾನಂದ ಏವ ನಿತ್ಯತ್ವವದಪರಾಧೀನತ್ವವಚ್ಚ ವಿಗ್ರಹತ್ವಕಲ್ಪನಸ್ಯ ಪರಿಭಾಷಾಮಾತ್ರತ್ವಾತ್ । ಮನ್ಮತೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಸತ್ತಾಸಮಾನಸತ್ತಾಕತ್ವಾಭಿಮತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ನಿಷೇಧಾಂಗೀಕಾರಾತ್ । ನ ಚ-ನೈಷಾ ತರ್ಕೇಣ ಮತಿರಾಪನೇಯೇ’ತಿ ತರ್ಕಾಗಮ್ಯತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ಆತ್ಮನ ಏವ ವಿಗ್ರಹವತ್ತ್ವಮಿತಿ–ವಾಚ್ಯಮ್ ; ನಿರ್ವಿಶೇಷಾತ್ಮನ ಏವ ತರ್ಕಾಗಮ್ಯಸ್ಯತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ಆತ್ಮನೋ ವಿಗ್ರಹವತ್ತ್ವಸ್ಯ ತರ್ಕಾಗಮ್ಯತ್ವಾನುಕ್ತೇರರೂಪತ್ವೇನ ಚಾಕ್ಷುಷತ್ವಾಪ್ರಸಕ್ತ್ಯಾ ಪಿಶಾಚಾದಿವದಂತರ್ಧಾನಶಕ್ತ್ಯಾನುಪಲಂಭಸಮರ್ಥನಸ್ಯಾಪ್ರಸಕ್ತಸಮರ್ಥನತ್ವಾತ್ , ವಿಗ್ರಹಪಕ್ಷೇ ‘ಅಪಾಣಿಪಾದ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿವಿರೋಧಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾಚ್ಚ । ನ ಚ ‘ಅದುಃಖಮಸುಖಮಿ’ತ್ಯಾದೌ ಪ್ರಾಕೃತಸುಖನಿಷೇಧವದತ್ರಾಪಿ ಪ್ರಾಕೃತಾವಯವನಿಷೇಧಪರತಾ, ಅನ್ಯಥಾ ’ಶೃಣೋತಿ ಪಶ್ಯತೀ’ತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಆನಂದಾದಿರೂಪತಾಪ್ರತಿಪಾದಕಶ್ರುತಿವಿರೋಧೇನ ತತ್ರ ಸಂಕೋಚವದತ್ರ ಸಂಕೋಚಕಾರಣಾಭಾವಾತ್ , ಶ್ರವಣದರ್ಶನಯೋಃ ಶಬ್ದರೂಪಸಾಕ್ಷಿತ್ವಮಾತ್ರೇಣ ಉಪಪತ್ತೇರ್ನ ತದ್ವಿರೋಧಃ । ಅನ್ಯಥಾ ತ್ವನ್ಮತೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಚಕ್ಷುರಾದಿಸಾಧ್ಯಜ್ಞಾನಾನಂಗೀಕಾರೇಣ ತದ್ವಿರೋಧೋ ದುಷ್ಪರಿಹಾರಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಅತ ಏವ–“ಅರೂಪೋಽಪ್ರಾಕೃತಶ್ಚೇ"ತಿ ಸ್ಮೃತ್ಯೈವಾರೂಪಶ್ರುತಿಗತ್ಯುಕ್ತೇಃ ನಾರೂಪಮಿತ್ಯನೇನ ರೂಪಮಾತ್ರನಿಷೇಧ ಇತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್: ಸ್ಮೃತೇರುಪಾಸ್ಯಪರತ್ವೇನ ಜ್ಞೇಯಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪಾದಕಾಯಾಃ ಶ್ರುತೇಃ ಸಂಕೋಚೇ ಕಾರಣಾಭಾವಾತ್, ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತ್ಯೋರತುಲ್ಯಬಲತ್ವಾಚ್ಚ, ಪ್ರತ್ಯುತ ‘ಯತ್ತದದ್ರೇಶ್ಯಮಿ’ತ್ಯಾದಿನಾ ಪರವಿದ್ಯಾವಿಷಯಸ್ಯ ವಿಗ್ರಹವತ್ತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನವಿರೋಧಾಚ್ಚ । ಕಿಂಚ ಭಗವದ್ವಿಗ್ರಹೋ ನ ನಿತ್ಯಃ; ಮಹತ್ತ್ವೇ ಸತಿ ರೂಪವತ್ತ್ವಾತ್ , ವಿಗ್ರಹತ್ವಾದ್ವಾ, ನಿತ್ಯತಾಬೋಧಕತ್ವಾಭಿಮತಶ್ರುತೇರನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧೇರುಕ್ತತ್ವಾಚ್ಚ । ನ ಚ ಪ್ರಾಕೃತತ್ವಮುಪಾಧಿಃ; ಸಾಧನವ್ಯಾಪಕತ್ವಾತ್ । ಸಾವಯವತ್ವಾದಪಿ ನ ನಿತ್ಯತ್ವಮ್ । ನ ಚ ಶ್ರುತಿಬಲಾತ್ ಕ್ವಚಿತ್ ಸಾವಯವೋಽಪಿ ನಿತ್ಯಃ; ಶ್ರುತ್ಯನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧೇರುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ನನು-ಅವಯವ ಉಪಾದಾನಂ ಚೇತ್ ಬ್ರಹ್ಮವಿಗ್ರಹೇ ನಾಸ್ತ್ಯೇವ, ಏಕದೇಶಮಾತ್ರಂ ಚೇತ್, ಗಗನಾತ್ಮಾದೌ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ; ತಯೋರಪ್ಯೇಕದೇಶಸತ್ತ್ವಾತ್ , ನಚೋಪಾದಾನಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಯೈಕದೇಶಸ್ಯೈವಾಭಾವಃ; ಉಪಾದಾನತಂತ್ವನ್ಯಹಸ್ತವಿತಸ್ತ್ಯಾದಿಪರಿಮಾಣದೇಶಸ್ಯ ಪಟಾದಾವನುಭವಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ ; ಉಪಾದಾನತಂತೂನಾಮೇವ ಹಸ್ತವಿತಸ್ತ್ಯಾದಿಪರಿಮಾಣವತಾಮನುಭವಾತ್ । ಗಗನಾದೌ ಸಂಯೋಗಿತ್ವಾದಿನಾ ಯದೇಕದೇಶಸಾಧನಂ ತದಿಷ್ಟಮೇವಃ ಅಸ್ಮಾಭಿಸ್ತತ್ರ ಸಾವಯವತ್ವಾನಿತ್ಯತ್ವಯೋರಂಗೀಕಾರಾತ್ । ಯತ್ತು ಆತ್ಮನಿ ಸುಖದುಃಖಯೋರ್ದೇಶಭೇದೇನ ಪ್ರತೀತೇರೇಕದೇಶಸಾಧನಂ, ತನ್ನ; ಸುಖದುಃಖಯೋರಂತಃಕರಣಗತತಯಾ ತದ್ಗತತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚ ’ಗೌರನಾದ್ಯಂತವತೀ’ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ಅನಾದಿನಿತ್ಯಾಯಾ ಅಪಿ ಪ್ರಕೃತೇಃ ಸತ್ತ್ವರಜಸ್ತಮೋರೂಪೈಕದೇಶದರ್ಶನಾದ್ವ್ಯಭಿಚಾರ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಪ್ರಕೃತೌ ನಿತ್ಯತ್ವಾಭಾವಾದವಿದ್ಯಾತಿರಿಕ್ತಪ್ರಕೃತೇರಭಾವಾಚ್ಚ । ನಚಾವಿದ್ಯಾಯಾಮೇವ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ ; ತಸ್ಯಾ ಅಪ್ಯನಿತ್ಯತ್ವೇನ ವ್ಯಭಿಚಾರಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚ–ಜೀವಾನಾಮಪಿ 'ದ್ರೋಣಂ ಬೃಹಸ್ಪತೇರ್ಭೋಗಂ ದ್ರೌಣಿಂ ರುದ್ರಾಂಶಸಂಭವಮ್ । ದುರ್ವಾಸಾಃ ಶಂಕರಸ್ಯಾಂಶ' ಇತ್ಯಾದಿನಾಂಶೋಕ್ತೇಃ ‘ಯಸ್ಯಾಯುತಾಯುತಾಂಶಾಂಶೇ ವಿಶ್ವಶಕ್ತಿರವಸ್ಥಿತಾ । ಪರಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಪ್ರಣಮಾಮಿ ತಮವ್ಯಯಮ್ ॥ ವಿಷ್ಟಭ್ಯಾಹಮಿದಂ ಕೃತ್ಸ್ನಮೇಕಾಂಶೇನ ಸ್ಥಿತೋ ಜಗತ್ ।' ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಈಶ್ವರಸ್ಯಾಪ್ಯಂಶೋಕ್ತೇರ್ಜೀವೇಶಯೋರ್ವ್ಯಭಿಚಾರ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಆತ್ಮನೋಂಽಶಸ್ಯೌಪಾಧಿಕತಯಾ ಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ತ್ವನ್ಮತೇ ಜೀವಾನಾಮಣುರೂಪತಯಾ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಾಂಶಾಭಾವೇನ ಕಾಲ್ಪನಿಕಾಂಶಸ್ಯೈವ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವಾತ್ । ಏತೇನ ಭಗವಲ್ಲೋಕಾದೇರಪಿ ನಿತ್ಯತ್ವಮಪಾಸ್ತಮ್ । ನ ಚ ‘ಅತೋ ಹಿ ವೈಷ್ಣವ್ ಲೋಕಾ ನಿತ್ಯಾಸ್ತೇ ಚೇತನಾತ್ಮಕಾಃ । ಮತ್ಪ್ರಸಾದಾತ್ಪರಾಂ ಶಾಂತಿಂ ಸ್ಥಾನಂ ಪ್ರಾಪ್ಸ್ಯಸಿ ಶಾಶ್ವತಮ್ ॥' ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಗಮವಿರೋಧಃ; ತಸ್ಯಾವಾಂತರಪ್ರಲಯಸ್ಥತ್ವಪರತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನಿರ್ಗುಣಂ ನಿರಾಕಾರಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥

ವಂಶೀವಿಭೂಷಿತಕರಾನ್ನವನೀರದಾಭಾತ್ ಪೀತಾಂಬರಾದರುಣಬಿಂಬಫಲಾಧರೋಷ್ಠಾತ್ । ಪೂರ್ಣೇಂದುಸುಂದರಮುಖಾರವಿಂದನೇತ್ರಾತ್ ಕೃಷ್ಣಾತ್ಪರಂ ಕಿಮಪಿ ತತ್ತ್ವಮಹಂ ನ ಜಾನೇ ॥ ನನು–ನಿರ್ವಿಶೇಷಂ ಚೇತ್ ಬ್ರಹ್ಮ, ತರ್ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮೈವೈಕಂ ಜ್ಞಾನಾತ್ಮಕಮಾನಂದಾತ್ಮಕಮದ್ವಿತೀಯಂ ನಿತ್ಯಂ ಸಾಕ್ಷಿ ಚೇತಿ ನೋಪಪದ್ಯತೇ । ತಥಾ ಹಿ ತತ್ರ ತಾವತ್ ಜ್ಞಾನತ್ವಂ ಕಿಂ ಜಾತಿವಿಶೇಷೋ ವಾ, ಸಾಕ್ಷಾದ್ವ್ಯವಹಾರಜನಕತ್ವಂ ವಾ, ಜಡವಿರೋಧಿತ್ವಂ ವಾ, ಜಡಾನ್ಯತ್ವಂ ವಾ, ಅಜ್ಞಾನವಿರೋಧಿತ್ವಂ ವಾ, ಅರ್ಥಪ್ರಕಾಶಾತ್ಮಕತ್ವಂ ವಾ, ಪರಾಂಗೀಕೃತಂ ವಾ । ನಾದ್ಯಃ; ವೃತ್ತಿಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತಜ್ಞಾನಾಭಾಸೇಷು ತತ್ಸಂಭವೇಽಪ್ಯಖಂಡರೂಪಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇ ತದಯೋಗಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ; ಫಲೋಪಧಾನಸ್ಯ ಸುಷುಪ್ತ್ಯಾದಾವಭಾವಾತ್, ಶಕ್ತ್ಯಾದಿರೂಪಸ್ವರೂಪಯೋಗ್ಯತಾಯಾ ಅಪಿ ಮುಕ್ತಾವಭಾವಾತ್ । ನ ತೃತೀಯಃ; ಸ್ವರೂಪಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವೇನ ತದ್ವಿರುದ್ಧಸ್ಯ ಜಡಸ್ಯ ನಿತ್ಯನಿವೃತ್ತ್ಯಾಪಾತಾತ್ । ನ ಚತುರ್ಥಃ; ’ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮಿ’ತ್ಯಾದೌ ಅನೃತವ್ಯಾವೃತ್ತೇರಾರ್ಥಿಕತ್ವೋಕ್ತಿವಿರೋಧಾತ್ । ನ ಚ ಪಂಚಮಃ; ಅಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನಿತ್ಯನಿವೃತ್ತ್ಯಾಪಾತಾತ್ । ನ ಷಷ್ಠಃ; ಮೋಕ್ಷೇ ಅನ್ಯಾರ್ಥೋಲ್ಲೇಖಾಭಾವಾತ್ , ಸ್ವರೂಪೋಲ್ಲೇಖೇ ಚ ಸ್ವವಿಷಯತ್ವಾಪಾತಾತ್ । ನ ಸಪ್ತಮಃ; ಪರಾಂಗೀಕೃತಜಾತೇರ್ವ್ಯವಹಾರಹೇತುತ್ವಾದೇರ್ವಾ ತ್ವನ್ಮತೇ ಅಸಂಭವಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ; ಅರ್ಥಪ್ರಕಾಶತ್ವಮೇವ ಜ್ಞಾನತ್ವಮ್ । ಮುಕ್ತಾವರ್ಥಾಭಾವೇಽಪಿ ತತ್ಸಂಸೃಷ್ಟಪ್ರಕಾಶತ್ವಸ್ಯ ಕದಾಚಿದರ್ಥಸಂಬಂಧೇನಾಪ್ಯನಪಾಯಾತ್ । ಅತಏವ–"ಅರ್ಥಪ್ರಕಾಶರೂಪತ್ವಂ ಜ್ಞಾನತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಥಮ್ । ಅನ್ಯಾರ್ಥಾಭಾವತೋ ಮೋಕ್ಷೇ ಸ್ವೇನ ಸ್ವಸ್ಯಾಪ್ಯವೇದನಾತ್ ॥” ಇತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್ ॥ ಯತ್ತು-ಆನಂದತ್ವಂ ಜಾತಿವಿಶೇಷೋ ವಾ, ಅನುಕೂಲತಯಾ ವೇದನೀಯತ್ವಂ ವಾ, ಅನುಕೂಲವೇದನತ್ವಂ ವಾ, ಅನುಕೂಲತ್ವಮಾತ್ರಂ ವಾ, ಜ್ಞಾನಾತ್ಮಕತ್ವಮೇವ ವಾ, ದುಃಖವಿರೋಧಿತ್ವಂ ವಾ, ದುಃಖಾಭಾವೋಪಲಕ್ಷಿತಸ್ವರೂಪತ್ವಂ ವಾ, ಪರಾಂಗೀಕೃತಂ ವಾ । ನಾದ್ಯಃ; ಅಖಂಡಸ್ವರೂಪಾನಂದೇ ತದಭಾವಾತ್, ನ ದ್ವಿತೀಯಃ; ಮೋಕ್ಷೇ ವೇದಿತುರಭಾವಾತ್ , ಆತ್ಮನೋಽವೇದ್ಯ ತ್ವಾಚ್ಚ । ಕಿಂಚ ಆನುಕೂಲ್ಯಂ ಕಿಂಚಿತ್ಸಾಪೇಕ್ಷಮ್ , ನ ಚಾನ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ತದ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಸ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯೇವ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವೇನ ಸವಿಶೇಷತ್ವಾಪಾತಾತ್ । ಅತ ಏವ ನ ತೃತೀಯಃ । ಕಿಂ ಚ ವೇದನಸ್ವಭಾವಾದಧಿಕಸ್ಯಾನುಕೂಲಸ್ಯ ಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವೇ ಸಖಂಡತ್ವಾಪಾತಃ, ಔಪಾಧಿಕತ್ವೇ ಕದಾಚಿದಾನಂದನಿವೃತ್ತ್ಯಾಪಾತಃ, ನ ಚತುರ್ಥಃ; ಉಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಆನುಕೂಲ್ಯಾಸಂಭವಾತ್ । ಅತಏವ ನಿರುಪಾಧೀಷ್ಟತ್ವಮಾನಂದತ್ವಮಿತಿ –ನಿರಸ್ತಮ್ । ನ ಪಂಚಮಃ ; ದುಃಖಾದಿಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪಿ ಆನಂದತ್ವಾಪಾತಾತ್ । ವಿಷಯಾನುಲ್ಲೇಖಿಜ್ಞಾನಂ ತಥೇತಿ ಚೇನ್ನ; ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸವಿಷಯತ್ವನಿಯಮಾತ್, ‘ವಿಜ್ಞಾನಮಾನಂದಂ ಬ್ರಹ್ಮೇ’ತ್ಯಾದೌ ವಿಜ್ಞಾನಪದೇನೈವ ದುಃಖವ್ಯಾವೃತ್ತಿಸಿದ್ಧಾವಾನಂದಪದವೈಯರ್ಥ್ಯಾಪಾತಾಚ್ಚ, ನ ಷಷ್ಠಃ; ವಿರೋಧಸ್ಯ ನಿವರ್ತಕತ್ವಾದಿರೂಪತ್ವೇ ದುಃಖಸ್ಯ ನಿತ್ಯನಿವೃತ್ತ್ಯಾಪತ್ತೇಃ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಯೋಗ್ಯತ್ವರೂಪತ್ವೇ ಘಟಾದಾವಪ್ಯಾನಂದತ್ವಾಪಾತಾತ್, ‘ವಿಜ್ಞಾನಮಾನಂದಂ ಬ್ರಹ್ಮೇ'ತ್ಯಾದೌ ದುಃಖವ್ಯಾವೃತ್ತೇರಾರ್ಥಿಕತ್ವೋಕ್ತ್ಯಯೋಗಾಚ್ಚ । ನ ಸಪ್ತಮಃ; ವೈಶೇಷಿಕಮೋಕ್ಷೇ ತ್ವದುಕ್ತಸ್ಯ ದುಃಖಾಭಾವೇ ಸತ್ಯಪಿ ಆನಂದಾಭಾವೇನಾಪುಮರ್ಥತ್ವಸ್ಯ ತ್ವನ್ಮೋಕ್ಷೇಽಪ್ಯಾಪಾತಾತ್ । ನಾಷ್ಟಮಃ; ಪರಾಂಗೀಕೃತಸ್ಯ ನಿರುಪಾಧ್ಯನುಕೂಲವೇದನೀಯತ್ವಾದೇಸ್ತ್ವನ್ಮತೇ ಅಸಂಭವಾತ್ । ಯದಿ ಚಾನಂದತ್ವಾದೇರ್ದುರ್ನಿರೂಪತ್ವೇಽಪಿ ತದಧಿಕರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಬಾಧ್ಯಮಾನಂದಾದ್ಯಾತ್ಮಕಂ ಚ, ತರ್ಹಿ ಸತ್ಯತ್ವಾದೇರ್ದುರ್ನಿರೂಪತ್ವೇಽಪಿ ತದಧಿಕರಣಂ ಜಗದಬಾಧ್ಯಂ ಸದಾತ್ಮಕಂ ಚ ಸ್ಯಾದಿತಿ - ಚೇನ್ನ; ಆನಂದತ್ವಸ್ಯ ನಿರುಪಾಧಿಕೇಷ್ಠತ್ವರೂಪತ್ವಾತ್ ನ ಚ ದುಃಖಾಭಾವೇ ಅತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಃ; ದುಃಖಾಭಾವಸ್ಯಾಪಿ ಸುಖಶೇಷತ್ವಾತ್ , ಅಭಾವಸ್ಯ ವಿರೋಧಿಭಾವಾಂತರತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ನ ಚ ಮುಕ್ತಾವಿಚ್ಛಾಪಾಯೇ ಆನಂದಾಪಾಯಾಪತ್ತಿಃ; ಇಷ್ಟತ್ವೋಪಲಕ್ಷಿತಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಸ್ಯಾನಪಾಯಾತ್, ಉಪಲಕ್ಷ್ಯೇ ಚ ತದವಚ್ಛೇದಕಸತ್ತ್ವಸ್ಯಾತಂತ್ರತ್ವಾತ್ । ನ ಚ–ನಿರುಪಾಧಿಕೇಷ್ಟತ್ವಂ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಮೌಪಾಧಿಕಂ ವಾ; ನಾಂತ್ಯಃ; ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಆನಂದರೂಪತ್ವಾಭಾವಾಪತ್ತೇಃ, ಆದ್ಯೇ ಜ್ಞಾನಾತಿರೇಕಿ, ತದನತಿರೇಕಿ ವಾ, ಆದ್ಯೇ ಸಖಂಡತ್ವಾಪತ್ತಿಃ; ದ್ವಿತೀಯೇ ಆನಂದಪದವೈಯರ್ಥ್ಯಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಜ್ಞಾನಾನಂದಯೋರಭೇದೇಽಪಿ ಕಲ್ಪಿತಜಾತಿಭೇದನಿಬಂಧನಪ್ರವೃತ್ತಿಕತಯಾ ಪದದ್ವಯಪ್ರಯೋಗ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾವೃತ್ತಿಭೇದೇನ ಸಾಫಲ್ಯಾತ್ । ಏತೇನ ವಿಷಯಾನುಲ್ಲೇಖಿಜ್ಞಾನಮೇವಾನಂದ ಇತ್ಯಪಿ ಯುಕ್ತಮ್ ; ಜ್ಞಾನೇ ವಿಷಯೋಲ್ಲೇಖನಿಯಮಸ್ಯ ಪ್ರಾಗೇವ ನಿರಾಸಾತ್ । ಏವಂ ಚಾನಂದತ್ವಸ್ಯ ಸುನಿರೂಪತಯಾ ನ ತನ್ನ್ಯಾಯೇನ ಜಗತಶ್ಚ ಸದಾತ್ಮಕತ್ವಾಪಾದನಮಿತಿ । ಕಿಂ ಚ ಜಗತಿ ಸದಾದ್ಯಾತ್ಮಕತ್ವೇ ಬಾಧಕಂ ದೃಶ್ಯತ್ವಾದಿಕಮ್, ನ ತ್ವಾನಂದೇ, ತಸ್ಯ ದೃಗನತಿರೇಕಾತ್ । ಏತೇನ—“ನಿರುಪಾಧ್ಯನುಕೂಲತ್ವವೇದನೀಯಂ ಸುಖಂ ಮತಮ್ । ನಿರ್ವಿಶೇಷಮವೇದ್ಯಂ ಚ ಕಥಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸುಖಾತ್ಮಕಮಿ"ತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್ ; ಪರಮಪ್ರೇಮಾಸ್ಪದತ್ವೇನ ವೇದ್ಯತ್ವಾತ್ , ಸುಖವೇದನಭೇದಾಭಾವಾತ್, ವೇದನಾಭಾವೇನಾಸುಖತ್ವಾಪಾದನಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ನನು-ಅದ್ವಿತೀಯತ್ವಂ ದ್ವಿತೀಯಾಭಾವವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಂ, ತದುಪಲಕ್ಷಿತತ್ವಂ ವಾ, ಉಭಯಥಾಪಿ ವಿಶೇಷಣಮುಪಲಕ್ಷಣಂ ವಾ ದ್ವಿತೀಯಾಭಾವಃ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕಶ್ಚೇತ್, ತದಾ ತೇನ ಸದ್ವಿತೀಯತ್ವಾಪತ್ತಿಃ ಅಪ್ರಾಮಾಣಿಕಶ್ಚೇತ್ , ತದಾ ದ್ವಿತೀಯೇನ ಸದ್ವಿತೀಯತ್ವಾಪತ್ತಿಃ । ನ ಚಾಭಾವೇ ದ್ವಿತೀಯೇಽಪಿ ನ ಭಾವಾದ್ವೈತಹಾನಿಃ; ಅಭಾವವದ್ ದೃಶ್ಯಸ್ಯ ಧರ್ಮಾದೇರಪ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವೇ ಬಾಧಕಾಭಾವಾದಿತಿ - ಚೇನ್ನ; ಪ್ರಭಾಕರರೀತ್ಯಾ ದ್ವಿತೀಯಾಭಾವಸ್ಯಾಧಿಕರಣಾನತಿರಿಕ್ತತ್ವೇನ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವೇಽಪಿ ತೇನ ಸದ್ವಿತೀಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚ–ಏವಮನುಪಲಬ್ಧೇಃ ಪಾರ್ಥಕ್ಯೇನ ಪ್ರಮಾಣತ್ವೋಕ್ತಿರಯುಕ್ತಾ, ಪ್ರಮೇಯಾನತಿರೇಕಾದಿತಿ - ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಅತಿರಿಕ್ತಾಭಾವವಾದಿಮತ ಏವಂ ತದುಕ್ತೇಃ, ಅತಿರಿಕ್ತಾಭಾವಾನಭ್ಯುಪಗಮೇಽಪಿ ಅಭಾವತ್ವಪ್ರಕಾರಕಜ್ಞಾನೇ ತತ್ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚ । ನ ಚಾನೃತವ್ಯಾವೃತ್ತೇರಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಮಾತ್ರತಯಾ ಭೇದಸತ್ತ್ವಾಪತ್ತಿಃ; ಇಷ್ಟಾಪತ್ತೇಃ, ಅನೃತನಿರೂಪಿತತ್ವಂ ಪರಮನೃತಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾನ್ಮಿಥ್ಯಾ । ಭೇದೋ ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿನ್ನತಯಾ ಸತ್ಯ ಏವೇತಿ । ನ ಚ–ಪ್ರಾಭಾಕರಮತೇ ಪ್ರತಿಯೋಗಿಮದಧಿಕರಣವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಕೈವಲ್ಯಾದಿವಿಶೇಷೋಽವಶ್ಯಮಧಿಕರಣೇ ವಕ್ತವ್ಯಃ, ತಥಾಚ ಸ ಏವಾಭಾವಃ, ಅನ್ಯಥಾ ತೇಷಾಮಪ್ಯನುಪಪತ್ತಿರೇವೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಯಸ್ಮಿನ್ ಕದಾಪಿ ನ ಪ್ರತಿಯೋಗಿಸಂಬಂಧಃ, ತಸ್ಮಿನ್ ಸ್ವರೂಪರೂಪೋಽಭೇದ ಏವ ಕೈವಲ್ಯಮ್ । ಯಸ್ಮಿಂಶ್ಚ ಕದಾಚಿತ್ ಸೋಽಪಿ, ತದಾ ತಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರತಿಯೋಗಿಮದಧಿಕರಣಕಾಲಭಿನ್ನಕಾಲಾವಚ್ಛಿನ್ನಮದಧಿಕರಣಮಿತಿ ನ ಕೈವಲ್ಯಸ್ಯಾಧಿಕರಣಾತಿರೇಕಃ, ನ ವಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ । ನ ಚ–ಏವಂ ಗುಣಗುಣ್ಯಭೇದವಾದಿಮತೇ ಶೌಕ್ಲ್ಯಾದೇರಿವ ಶಕ್ತ್ಯಾದೇರಪಿ ಭಾವರೂಪಧರ್ಮಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದೋಽಸ್ತ್ವಿತಿ - ವಾಚ್ಯಮ್; ಶಕ್ತ್ಯಾದಿನಾ ಸಹಾಭೇದಗ್ರಾಹಕಮಾನಾಭಾವಾತ್ । ಅಸ್ತುವಾ ದ್ವಿತೀಯಾಭಾವೋಪಲಕ್ಷಿತಸ್ವರೂಪತ್ವಮದ್ವಿತೀಯತ್ವಮ್, ತಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವೇಽಪಿ ತತ್ಪ್ರತಿಯೋಗಿನೋ ದ್ವಿತೀಯಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ನೋಪಭುಕ್ತನಿಗರಣಾದಾವಿವ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಾನಾಪತ್ತೇಃ । ಏತೇನ-ದ್ವಿತೀಯಾಭಾವಸ್ಯ ಪ್ರಾಗಭಾವಾದಿತ್ವೇ ದ್ವಿತೀಯಸ್ಯಾನಿತ್ಯತ್ವಮಾತ್ರಂ ಸ್ಯಾತ್ , ನ ತು ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮ್ , ಅತ್ಯಂತಾಭಾವತ್ವೇ ತೂಪಲಕ್ಷಣತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಃ; ಸದಾತನತ್ವಾತ್ , ಶ್ರುತಿತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯತ್ವಾದಿಕಾರ್ಯಾನನ್ವಯಿತ್ವೇನ ಉಪಲಕ್ಷಣತ್ವೇ ಅತ್ಯಂತಾಭಾವಾಸಿದ್ಧಿಃ। ಏವಂ ಚ "ದ್ವೈತಾಭಾವಸ್ತಾತ್ತ್ವಿಕಶ್ಚೇತ್ ತೇನ ಸ್ಯಾತ್ ಸದ್ವಿತೀಯತಾ । ಅತಾತ್ತ್ವಿಕಶ್ಚೇದ್ದ್ವೈತೇನ ಸದ್ವಿತೀಯತ್ವಮಾಪತೇತ್ ॥" ಇತಿ–ಪರಾಸ್ತಮ್; ಸ್ವರೂಪಾತಿರೇಕತಯಾ ತತ್ಪ್ರಮಾಯಾ ಅನುದ್ದೇಶ್ಯತ್ವಾತ್ , ತದ್ಬೋಧಸ್ಯಾವಾಂತರತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ಯಥಾಕಥಂಚಿತ್ಸಂಭವಾತ್ , ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಾನತಿರೇಕಾತ್, ಅತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವೇ ಸ್ವಪ್ನನಿಗರಣನ್ಯಾಯಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾತ್ । ಉಪಪಾದಿತಂ ಚೈತದ್ವಿಸ್ತರೇಣ ಪ್ರಾಗಿತಿ ಶಿವಮ್ । ನನು–ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ಯನ್ನಿತ್ಯತ್ವಮಭಿಮತಂ, ತತ್ ಕಿಂ ಸರ್ವಕಾಲಸಂಬಂಧಿತ್ವಂ ವಾ, ಕಾಲಾವಚ್ಛೇದರಾಹಿತ್ಯಂ ವಾ, ಧ್ವಂಸಾಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಂ ವಾ, ಉಭಯಾವಧಿರಾಹಿತ್ಯಂ ವಾ । ನಾದ್ಯೌ; ಅವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಕಾಲೇ ಚಾತಿವ್ಯಾಪ್ತೇಃ; ಅವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಸರ್ವಕಾಲೋಪಾದಾನತ್ವೇನ ತತ್ಸಂಬಂಧನಿಯಮಾದಿದಾನೀಮೇವ ನಾನ್ಯದೇತ್ಯೇವಂರೂಪತದವಚ್ಛೇದರಹಿತತ್ವಾಚ್ಚ । ನ ತೃತೀಯಃ; ಧ್ವಂಸೇಽತಿವ್ಯಾಪ್ತೇಃ । ನ ಚ ಧ್ವಂಸೋಽಪಿ ಧ್ವಂಸಪ್ರತಿಯೋಗೀ, ಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯನುನ್ಮಜ್ಜನಂ ತು ಪ್ರಾಗಭಾವನಿವೃತ್ತಿರೂಪಸ್ಯ ಘಟಸ್ಯ ನಿವೃತ್ತಾವಪಿ ಪ್ರಾಗಭಾವಾನುನ್ಮಜ್ಜನವದ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಏವಂ ಸತಿ ಮೋಕ್ಷೇಽಪ್ಯಾತ್ಮಾನ್ಯಸ್ಯ ಕಸ್ಯಚಿದ್ ಧ್ವಂಸಸ್ಯ ವಕ್ತವ್ಯತಯಾ ಲಾಘವಾರ್ಥಮಾದ್ಯಧ್ವಂಸನಿತ್ಯತಾಯಾ ಏವ ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ನ ಚ–ಧ್ವಂಸಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಭಾವೇಷು ಬ್ರಹ್ಮೈವ ನಿತ್ಯಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ನಿಷ್ಪ್ರತಿಯೋಗಿಕತ್ವೇನ ಭಾವಸ್ಯ ಧ್ವಂಸತ್ವಾದೇರಪಿ ನಿತ್ಯತ್ವಾವಶ್ಯಂಭಾವಾತ್ । ನ ಚತುರ್ಥಃ; ಏವಂ ಪರಿಭಾಷಾಯಾಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ನಿತ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯೇತತ್ಫಲಸ್ಯ ಮುಕ್ತಾವನ್ಯಾಭಾವಸ್ಯಾಸಿದ್ಧಿರಿತಿ-ಚೇನ್ನ; ಚತುರ್ಥಪಕ್ಷಸ್ಯ ಕ್ಷೋದಸಹತ್ವಾತ್ । ನ ಚ–ಅಂತ್ಯಾವಧಿರಹಿತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾನ್ಯಸ್ಯ ಮುಕ್ತಾವಸತ್ತ್ವಂ ನ ಸಿದ್ಧಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್, ವಿಶೇಷಣಾಂತರಸ್ಯೈವ ಸಿದ್ಧೇಃ । ಅತಏವ–‘ಕಾಲೇ ಕಾಲಾಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೇ ಧ್ವಂಸೇ ಚಾಧ್ವಂಸಯೋಗಿನಿ । ನಿತ್ಯೇ ಸತಿ ಕಥಂ ನಿತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತಿ ಮತಂ ತವ ॥” ಇತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್ ; ಕಾಲಸ್ಯಾಪ್ಯಾವಿದ್ಯಕತ್ವೇನಾಂತ್ಯಾವಧಿಮತ್ತ್ವಾತ್ , ಧ್ವಂಸಸ್ಯಾಧ್ವಂಸಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವೇಽಪಿ ಆದ್ಯಾವಧಿಮತ್ತ್ವಾಚ್ಚ । ನ ಚ ತಾವತಾ ಸದ್ವಿತೀಯತ್ವಮ್ ; ತಾತ್ತ್ವಿಕಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಸ್ಯೈವಮಪ್ಯಭಾವಾತ್ । ನ ಚೈವಮತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವೇ ಧ್ವಂಸನಿವೃತ್ತಿಃ; ಇಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯುನ್ಮಜ್ಜನಮ್ । ತಾದೃಗ್ಧ್ವಂಸೋಪಲಕ್ಷಿತಸ್ವರೂಪಸ್ಯೈವ ವಿರೋಧಿತ್ವಾತ್ ಪ್ರಾಗಭಾವಸ್ಯ ಪ್ರತಿಯೋಗಿಧ್ವಂಸಾದಾವಿವ । ನನು–ಕಥಂ ದೃಗ್ರೂಪಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಾಕ್ಷಾದ್ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವರೂಪಂ ಸಾಕ್ಷಿತ್ವಮ್ ? ‘ಸಾಕ್ಷಾದ್ದ್ರಷ್ಟರಿ ಸಂಜ್ಞಾಯಾ'ಮಿತ್ಯನುಶಾಸನಾದಿತಿ ಚೇತ್, ಅವಿದ್ಯಾತತ್ಕಾರ್ಯಾನ್ಯತರಪ್ರತಿಫಲಿತಚೈತನ್ಯಸ್ಯೈವ ಸಾಕ್ಷಿತ್ವಾತ್ । ತಥಾಚ ದೃಗ್ರೂಪಸ್ಯಾಪಿ ಉಪಾಧಿನಾ ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಮ್ । ನ ಚೋಪಾಧೇರಪಿ ಸಾಕ್ಷ್ಯಧೀನಸಿದ್ಧಿಕಪ್ರಾತೀತಿಕಾವಿದ್ಯಾಕಾರ್ಯತ್ವೇನ ಚಕ್ರಕಾದ್ಯಾಪತ್ತಿಃ। ಉತ್ಪತ್ತಿಜ್ಞಪ್ತಿಪ್ರತಿಬಂಧಸ್ಯಾಭಾವಾದವಿದ್ಯಾತದುಪಾಧಿಕದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಯೋರುಭಯೋರಪ್ಯನಾದಿತ್ವಾತ್ । ನನು - ಸಾಕ್ಷೀ ಜೀವಕೋಟಿರ್ವಾ, ಬ್ರಹ್ಮಕೋಟಿರ್ವಾ, ಉಭಯಾನುಗತಂ ಚಿನ್ಮಾತ್ರಂ ವಾ । ನಾದ್ಯಃ; ಜೀವೋ ಬುಧ್ಯುಪಾಧಿಕೋಽಣುರಿತಿ ಪಕ್ಷೇ ಇದಮಂಶಾವಚ್ಛಿನ್ನಚಿದ್ವೇದ್ಯಸ್ಯ ಶುಕ್ತಿರೂಪಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಿವೇದ್ಯತ್ವಾಯೋಗಾಚ್ಚಕ್ರಕಾದ್ಯಾಪಾತಾತ್ , ಅಜ್ಞಾನೋಪಾಧಿಕಃ ಸರ್ವಗತ ಇತಿ ಪಕ್ಷೇಽಪ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪಿ ಸಾಕ್ಷ್ಯಧೀನಸಿದ್ಧಿಕತ್ವೇನಾನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ; ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ಸಾಕ್ಷಿವೇದ್ಯದುಃಖಾದಿಧೀಃ ನ ಜೀವಸ್ಯೇತಿ ವೈಪರೀತ್ಯಾಪಾತಾತ್ , ಅನ್ಯಥಾ ಅನವಚ್ಛಿನ್ನಾನಂದಧೀರಪಿ ಜೀವಸ್ಯೇತಿ ಸ್ಯಾತ್ , ಬ್ರಹ್ಮಚೈತನ್ಯಂ ಘಟಾದಿಪ್ರಕಾಶಕಮಿತಿ ಮತೇ ಅಜ್ಞಾನಾಭಿಭವದ್ವಾರಾ ತಸ್ಯ ಜೀವಚೈತನ್ಯಾಭೇದಾಭಿವ್ಯಂಜಕಾಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿವತ್ತಾದೃಶವೃತ್ತ್ಯಭಾವಾಚ್ಚ । ನ ತೃತೀಯಃ; ಈಶ್ವರೇಣೇವ ಚಿನ್ಮಾತ್ರೇಣಾಪಿ ಸಂಸಾರಿ ದುಃಖಸ್ಯ ತದ್ಗತತ್ವೇನ ಗ್ರಹಣೇಽಪಿ ಯದ್ಭಾಗೋ ಮುಕ್ತಸ್ತಸ್ಯ ಚಿನ್ಮಾತ್ರಸ್ಯ ದುಃಖಾದ್ಯುಲ್ಲೇಖರೂಪೋಪಪ್ಲವಾಪಾತಾತ್ । ಸುಪ್ತಮೈತ್ರಂ ಪ್ರತಿ ಮೈತ್ರೀಯಾಜ್ಞಾನಾದೇರ್ಮೈತ್ರೀಯತಯೇವ ಜಾಗ್ರಚ್ಚೈತ್ರೀಯದುಃಖಾದೇರಪಿ ಚೈತ್ರೀಯತಯಾ ಸುಪ್ತಮೈತ್ರಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರತೀತಿಪ್ರಸಂಗೇನ ಮೈತ್ರೇಣೈತಾವಂತಂ ಕಾಲಂ ದುಃಖಂ ನಾವೇದಿಷಮಿತಿ ಪರಾಮರ್ಶಾಯೋಗಾದಿತಿ-ಚೇನ್ನ; ಶುದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ಬುಧ್ಯುಪಾಧಿಕಜೀವಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಿಣೋಽಂಗೀಕೃತತ್ವೇನ ತತ್ಪಕ್ಷೋಕ್ತದೋಷಾಭಾವಾತ್ । ತಥಾಚಾವಿದ್ಯಾವೃತ್ತಿಪ್ರತಿಫಲಿತಂ ಚೈತನ್ಯಂ ಸಾಕ್ಷೀ; ಸುಪ್ತಾವಪ್ಯವಿದ್ಯಾವೃತ್ತಿಸ್ವೀಕಾರಸ್ಯ ಪ್ರಾಗುಕ್ತೇಃ । ನ ಚಾನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಃ; ಪ್ರಾಗೇವ ನಿರಾಸಾತ್ , ಶುದ್ಧಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಿತ್ವಾಭಾವೇನ ಮುಕ್ತೋಪಪ್ಲವಾಪಾತಾಭಾವಾತ್ । ಯಸ್ತು ಸುಪ್ತಮೈತ್ರೇ ಚೈತ್ರದುಃಖಗ್ರಹಣಾಪತ್ತ್ಯಾ ಏತಾವಂತಂ ಕಾಲಂ ದುಃಖಂ ನಾವೇದಿಷಮಿತಿ ಪರಾಮರ್ಶವಿರೋಧ ಉಕ್ತಃ, ತನ್ನ; ಸಾಕ್ಷಿಣಃ ಸರ್ವಜೀವಸಾಧಾರಣ್ಯೇಽಪಿ ತತ್ತಜ್ಜೀವಚೈತನ್ಯಾಭೇದೇನಾಭಿವ್ಯಕ್ತಸ್ಯ ತತ್ತದ್ದುಃಖಾದಿಭಾಸಕತಯಾ ಅತಿಪ್ರಸಂಗಾಭಾವಾತ್ । ಯಚ್ಚ ಸುಖಾದೇಃ ಸ್ವಾನಂತರಭಾವ್ಯವಿದ್ಯಾವೃತ್ತಿಪ್ರತಿಫಲಿತಚಿದ್ವೇದ್ಯತ್ವೇ ಜ್ಞಾತೈಕಸತ್ತ್ವಾಯೋಗ ಇತಿ, ತನ್ನ; ಮಾನಸತ್ವವಾದಿಮತೇಽಪ್ಯಸ್ಯ ಸಮಾನತ್ವಾತ್ । ನಹಿ ತನ್ಮತೇ ಜ್ಞಾತೈಕಸ್ಥಿತಿಕತ್ವಾತಿರಿಕ್ತಂ ಜ್ಞಾತೈಕಸತ್ತ್ವಮಸ್ತಿ; ದುಃಖಾದಿಸಮಸಮಯೋತ್ಪನ್ನವೃತ್ತ್ಯಾಪಿ ಜ್ಞಾತೈಕಸತ್ತ್ವೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚ । ತಸ್ಮಾತ್ ಜ್ಞಾನಾನಂದೈಕರೂಪಮದ್ವಿತೀಯಂ ನಿತ್ಯಂ ಸಾಕ್ಷಿ ಚ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥

ನನು–ನಿರ್ವಿಶೇಷಂ ಚೇತ್ ಬ್ರಹ್ಮ, ಕಥಂ ತದೇವ ನಿಮಿತ್ತಮುಪಾದಾನಮಿತಿ ಅಭಿನ್ನನಿಮಿತ್ತೋಪಾದಾನಕತ್ವಂ ಜಗತಃ ? ವಿಕಾರವತ್ಕಾರಣಸ್ಯೈವೋಪಾದಾನತ್ವಾತ್ , ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽವಿಕಾರತ್ವಾತ್ , ಅನ್ಯಥಾ ‘ನಿರ್ವಿಕಾರೋ ಹರಃ ಶುದ್ಧ' ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾಪತ್ತೇರಿತಿ ಚೇನ್ನ; ಪರಿಣಾಮಿತಯೋಪಾದಾನತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ವಿವರ್ತಾಧಿಷ್ಠಾನತಯೋಪಾದಾನತ್ವಸಂಭವಾತ್ । ವಿವರ್ತಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಂ ಚ ವಿವರ್ತಕಾರಣಾಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವಮೇವ । ತದುಕ್ತಂ ವಾರ್ತಿಕಕೃದ್ಭಿಃ--‘ಅಸ್ಯ ದ್ವೈತೇಂದ್ರಜಾಲಸ್ಯ ಯದುಪಾದಾನಕಾರಣಮ್ । ಅಜ್ಞಾನಂ ತದುಪಾಶ್ರಿತ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮ ಕಾರಣಮುಚ್ಯತೇ ॥’ ಇತಿ । ನಚೋಪಾದಾನಲಕ್ಷಣಾಭಾವ; ಆತ್ಮನಿ ಕಾರ್ಯಜನಿಹೇತುತ್ವಸ್ಯೈವ ಉಪಾದಾನಲಕ್ಷಣತ್ವಾತ್ , ತಸ್ಯ ಚ ಪರಿಣಾಮ್ಯಪರಿಣಾಮ್ಯುಭಯಸಾಧಾರಣತ್ವಾತ್ । ನನು ಬ್ರಹ್ಮೈವೋಪಾದಾನಮುತಾಜ್ಞಾನಮಪಿ, ಆದ್ಯೇ ಸತ್ಯೋಪಾದಾನತ್ವೇ ಸತ್ಯತ್ವಾಪತ್ತ್ಯಾ ಅಜ್ಞಾನೋಪಾದಾನಕತ್ವಕಲ್ಪನ ವಿರೋಧಃ, ದ್ವಿತೀಯೇ ಸೂತ್ರದ್ವಯಸ್ಯ ರಜ್ಜುಂ ಪ್ರತೀವ ಬ್ರಹ್ಮಾಜ್ಞಾನಯೋಃ ಸಮಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ವಾ ಉಪಾದಾನತ್ವಮ್ ನಿರ್ವಿಕಾರಶ್ರುತಿಸ್ತು ಕೇವಲಬ್ರಹ್ಮಪರೇತಿ ವಿವಕ್ಷಿತಂ, ಉತ ಮಾಯಾಶಕ್ತಿಮದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಉಪಾದಾನಮ್ ನಿರ್ವಿಕಾರಸ್ತುತಿಸ್ತು ತದನುಪರಕ್ತಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯೇತಿ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ , ಉತ ಮಾಯಾದ್ವಾರಾ ಬ್ರಹ್ಮ ಕಾರಣಮ್ ಅಂಶುರಿವ ತಂತುದ್ವಾರಾ ಪಟಂ ಪ್ರತಿ, ನಿರ್ವಿಕಾರಶ್ರುತಿಸ್ತು ಅದ್ವಾರಕವಿಕಾರನಿಷೇಧಿಕೇತಿ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ । ನಾದ್ಯಃ; ಉಭಯೋಃ ಸಮತಯೈವ ವಿಕಾರಿತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಶಿಷ್ಯ ನಿರ್ವಿಕಾರತ್ವೋಕ್ತ್ಯಯೋಗಾತ್, ಸಿತಾಸಿತಸೂತ್ರಾರಬ್ಧಪಟೇ ಸಿತಾಸಿತತ್ವವಜ್ಜಗತಿ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತ್ವಾನಿರ್ವಚನೀಯತ್ವಯೋರಾಪಾತಾತ್ , ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತ್ವಸ್ಯ ಉಪಾದೇಯಧೀಮಾತ್ರಸ್ಥತ್ವೇ ಅವಿದ್ಯಾಸ್ವಭಾವಸ್ಯಾನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಧೀಮಾತ್ರಸ್ಥತ್ವಾಪಾತಾತ್, ತನ್ಮಾತ್ರೋಪಾದಾನಕತ್ವಸ್ಯ ತತ್ತತ್ಸತ್ತ್ವಪ್ರಯೋಜಕತ್ವೇ ಅನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವಸ್ಯಾಪ್ಯಭಾವಪ್ರಸಂಗಾತ್, ತನ್ಮಾತ್ರೋಪಾದಾನಕತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಮಾಯಾಖ್ಯಹೇತೂಪರಾಗಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ವಿಕಾರಿತ್ವೇ ಮೃದಾದಿವತ್ ಪರಿಣಾಮಿತ್ವಾಪತ್ತಿಃ, ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇ ನಿರ್ವಿಕಾರಶ್ರುತಿವಿರೋಧಃ, ಅಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಾರಣತ್ವಾಸಿದ್ಧಿಃ, ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಮೃದಾದಿವದ್ಧರ್ಮಿಸಮಸತ್ತಾಕರೂಪಾಂತರಾಪತ್ತಿರೂಪಪರಿಣಾಮಾದ್ವಿವರ್ತಮತಹಾನಿಶ್ಚ । ನಚವಿಶಿಷ್ಟಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಪರಿಣಾಮತ್ವಂ ಶುದ್ಧಾಪೇಕ್ಷಯಾ ವಿವರ್ತತ್ವಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಶುದ್ಧೇಽಪಿ ವಿವರ್ತಾರ್ಥಮಾರೋಪಿತ ವಿಕಾರಸ್ಯಾವಶ್ಯಕತ್ವೇನ ನಿರ್ವಿಕಾರಶ್ರುತೇಃ ತತ್ಪರತ್ವಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಸ್ಯಾ ವಿಶೇಷ್ಯೇ ತಾತ್ತ್ವಿಕವಿಕಾರಾಭಾವಪರತ್ವೇ ವಿಶಿಷ್ಟೇ ವಿಕಾರೋಕ್ತ್ಯಯೋಗಃ; ತತ್ತ್ವತೋ ನಿರ್ವಿಕಾರೇ ಆರೋಪಿತವಿಕಾರಾವಿರೋಧಾತ್ । ನ ತೃತೀಯಃ; ಅಂಶೋಸ್ತಂತುಂ ಪ್ರತೀವ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಮಾಯಾಂ ಪ್ರತ್ಯುಪಾದಾನತ್ವಾಭಾವಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ; ಉಭಯಾಪರಿಣಾಮಿತ್ವೇನ ತಯೋಃ ಕಾರಣತ್ವಾಂಗೀಕಾರಾತ್ । ನ ಚ ತತ್ಪಕ್ಷೋಕ್ತದೋಷಾವಕಾಶಃ; ಉಭಯೋಃ ಪರಿಣಾಮಿತಯಾ ಕಾರಣತ್ವಾನಂಗೀಕಾರಾತ್। ಕಿಂತ್ವಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವ । ಅತ ಏವಾಸಾಧಾರಣ್ಯೇನ ನಿರ್ವಿಕಾರತ್ವಮಪಿ । ನ ಹ್ಯವಿದ್ಯಾಸಾಹಿತ್ಯೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಪರಿಣಮತೇ, ಕಿಂತು ವಿವರ್ತತ ಇತಿ । ನ ಚಾವಿದ್ಯಾಪರಿಣಾಮತ್ವೇಽಪಿ ಸತ್ಯತ್ವಾಪತ್ತಿಃ; ಪರಿಣಾಮ್ಯುಪಾದಾನಸಮಸತ್ತಾಕತ್ವರೂಪಸ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಪರಿಣಾಮತ್ವನಿರ್ವಾಹಕತ್ವಾತ್ , ಬ್ರಹ್ಮಸಮಸತ್ತಾಕತ್ವಾಭಾವೇನ ತದಪೇಕ್ಷಯಾ ಪರಿಣಾಮತ್ವಾಭಾವಾತ್ , ಸ್ವಸಮಾನಸತ್ತಾಕವಿಕಾರಾಹೇತುತಯಾ ನಿರ್ವಿಕಾರತ್ವೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚ । ನ ಚ ಸತ್ಯೋಪಾದಾನತ್ವೇ ಸತ್ಯತ್ವಾಪತ್ತಿಃ; ಪರಿಣಾಮ್ಯುಪಾದಾನಧರ್ಮಾಣಾಮೇವ ಮೃತ್ತ್ವಸುವರ್ಣತ್ವಾದೀನಾಂ ಕಾರ್ಯೇಽನ್ವಯದರ್ಶನಾತ್ ಸತ್ಯೋಪಾದಾನತ್ವೇಽಪ್ಯಸತ್ಯತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ ಸತ್ಯಾಸತ್ಯಧೂಮಾನುಗತಧೂಮತ್ವಸ್ಯೇವ ಸತ್ಯಾಸತ್ಯಾನುಗತೋಪಾದಾನತ್ವಸ್ಯೈಕಸ್ಯಾಭಾವ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಸ್ವನಿಷ್ಠಕಾರ್ಯಜನಿಹೇತುತ್ವಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾತ್ । ನಹಿ ಸತ್ಯಾಸತ್ಯತ್ವವೈಧರ್ಮ್ಯ ಸಾಧರ್ಮ್ಯವಿರೋಧಿ; ಅನ್ಯಥಾ ಕಿಂಚಿದ್ವೈಧರ್ಮ್ಯಸ್ಯೈವ ಸಾಧರ್ಮ್ಯವಿರೋಧಿತ್ವೇ ಸಾಧರ್ಮ್ಯಕಥೋಚ್ಛೇದಾಪತ್ತೇಃ, ಅನಾಭಾಸವಿಷಯಸಂಸ್ಕಾರಜನ್ಯಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವಾದೇರಾಭಾಸಾನಾಭಾಸಸಾಧಾರಣಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಾಂತೇಽಪಿ ಸತ್ವಾಚ್ಚ । ನನು ಅವಿದ್ಯೋಪಾದಾನತ್ವಕಲ್ಪನಾ ನ ಯುಕ್ತಾ; ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ರೂಪ್ಯಾಕಾಶಾದ್ಯುಪಾದಾನತ್ವಸಂಭವಾತ್ , ಅವಿದ್ಯಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತತಾಮಾತ್ರೇಣಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧೇರಿತಿ-ಚೇನ್ನ; ಘಟಕುಂಡಲಾದೇಃ ಪರಿಣಾಮ್ಯಪೇಕ್ಷಾದರ್ಶನೇನ ಗಗನಾದಾವಜಬೋವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಪರಿಣಾಮ್ಯುಪಾದಾನತ್ವಸ್ಯಾವಶ್ಯಕತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಸತ್ಯಸ್ಯ ರೂಪ್ಯಾದೇಃ ಸತ್ಯರೂಪಾಪತ್ತಿಮತ್ಪರಿಣಾಮ್ಯಪೇಕ್ಷಾ ನಾಸ್ತೀತಿ ನ ಸರ್ವತ್ರೋಪಾದೇಯೇ ತದಪೇಕ್ಷಾನಿಯಮ ಇತಿ - ವಾಚ್ಯಮ್; ಸ್ವವಿಷಯಕಾಜ್ಞಾನಾನಪೇಕ್ಷಸ್ಯ ತದ್ಭಾವ ಇತ್ಯೇವ ಸತ್ಯರೂಪಾಪತ್ತಿಪದೇನ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್। ನಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ರೂಪ್ಯಾದಿಭಾವಾಪತ್ತೌ ಸ್ವವಿಷಯಕಾಜ್ಞಾನಂ ವ್ಯವಧಾಯಕಮಸ್ತಿ । ಕಿಂ ಚ ವಿಕಾರಿತ್ವೇನಾಪ್ಯವಿದ್ಯಾಯಾ ಉಪಾದಾನತ್ವಕಲ್ಪನಮ್ । ನ ಚ–ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವಾತಾತ್ತ್ವಿಕವಿಕಾರಸಂಭವಾತ್ ನ ತತ್ಕಲ್ಪನಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ತದ್ವಿಷಯಕಾಜ್ಞಾನಪರಿಣಾಮತ್ವವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ವಿಕಾರೇ ಅತಾತ್ವಿಕತ್ವಾನಿರ್ವಾಹಾತ್ । ಕಿಂ ಚ ಕಾರ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿತಸ್ವಸಮಾನಸತ್ತಾಕೋಪಾದಾನತ್ವೇನಾಪ್ಯವಿದ್ಯೋಪಾದಾನತ್ವಮ್ । ಸಮಾನಸತ್ತಾಕತ್ವಂ ಚ ರೂಪ್ಯಸ್ಥಲೇ ಸತ್ತ್ವದ್ವೈವಿಧ್ಯೇನ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇತರಬಾಧ್ಯತ್ವರೂಪಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕತ್ವಮಾದಾಯ ವೋಪಪದ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದ್ರೂಪ್ಯತತ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಯೋರವಿದ್ಯಾವಿಕಾರತ್ವೇಽಪಿ ಇದಮೋ ರೂಪ್ಯರೂಪಾಪತ್ತಿರೂಪೋ ವಿಕಾರಃ ಕಥಮ್ ? ಇದಂ ರೂಪ್ಯರೂಪಮಾಪನ್ನಮಿತಿ ಅಪ್ರತೀತೇಃ, ಆರೋಪಿತಸ್ಯಾರೋಪಂ ವಿನಾ ಅಯೋಗಾದಿತಿ-ನಿರಸ್ತಮ್; ರೂಪ್ಯಾಕಾರಪರಿಣತಾಜ್ಞಾನಾಧಿಷ್ಠಾನಚೈತನ್ಯಾವಚ್ಛೇದಕಮಾತ್ರತಯೇದಮೋ ರೂಪ್ಯಾಪತ್ತೇರನಂಗೀಕಾರಾತ್ । ಯತ್ತು ಕಿಮಿದಮುಪಾದಾನತ್ವಂ ರೂಪಾಂತರಾಪತ್ತಿಪ್ರತೀತಿಂ ಪ್ರತಿ ವಿಷಯತ್ವಂ ವಾ, ರೂಪಾಂತರಾಭೇದಧೀವಿಷಯತ್ವಂ ವಾ, ಕಾರ್ಯಾಭೇದಧೀವಿಷಯತ್ವಂ ವಾ । ನಾದ್ಯಃ; ಅಸಿದ್ಧೇಃ, ‘ಶುಕ್ತೀ ರೂಪ್ಯಭಾವಮಾಪನ್ನಾಬ್ರಹ್ಮಾಕಾಶಭಾವಮಾಪನ್ನಮಿ’ತ್ಯಪ್ರತೀತೇಃ। ನ ದ್ವಿತೀಯಃ; ತತ್ತ್ವಂಪದಾರ್ಥಯೋಃ ಕ್ಷೀರನೀರಯೋರ್ಮುಂಡಗೋತ್ವಯೋಶ್ಚೋಪಾದಾನೋಪಾದೇಯತಾಪತ್ತೇಃ । ನ ತೃತೀಯಃ; ಸದೃಶೇ ಸನ್ನಿಹಿತೇ ನಿಮಿತ್ತೇಽಪಿ ಕಾರ್ಯಾಭೇದಭ್ರಮಸಂಭವೇನಾವ್ಯಾಪ್ತೇರಿತಿ, ತದನುಕ್ತೋಪಾಲಂಭನತಯಾ ಅಪಾಸ್ತಮ್ । ಯದಪಿ ಭ್ರಮಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನೋಪಾದಾನತ್ವಮ್ , ಅತೀತಾಸತೋರನುಪಾದಾನಯೋರಪಿ ಭ್ರಮಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವದರ್ಶನಾತ್, ಭ್ರಮಾಧಿಷ್ಠಾನೇಽಪಿ ಶುಕ್ತ್ಯಾದಾವುಪಾದಾನತ್ವಾವ್ಯವಹಾರಾಚ್ಚೇತಿ, ತನ್ನ; ಚೈತನ್ಯಸ್ಯೈವಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇನಾತೀತಾದೇರನಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾತ್ । ಕಿಂಚ ನಹಿ ವ್ಯವಹಾರಾಭಾವಮಾತ್ರೇಣ ವಸ್ತುವ್ಯತಿರೇಕಃ; ವೃಕ್ಷಾದಿಷು ಪೃಥಿವೀತಿ ವ್ಯವಹಾರಾಭಾವೇಽಪಿ ಪೃಥಿವೀತ್ವಸತ್ತ್ವಾತ್ । ಯತ್ತು ಮಾಯೋಪಾದಾನಮೀಶ್ವರೋ ನಿಮಿತ್ತಂ, ಶುದ್ಧಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಧಿಷ್ಠಾನಮಿತಿ ಪಕ್ಷೇ ಅಭಿನ್ನನಿಮಿತ್ತೋಪಾದಾನತ್ವಾಭಾವೇನ ತ್ವನ್ಮತೇ ತದರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತ್ಯಧಿಕರಣಾದೇರನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ, ತನ್ನ; ಏಕಸ್ಯೈವಾವಿದ್ಯೋಪಹಿತತ್ವೇನೋಪಾದಾನತ್ವಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾಪರಿಣಾಮೇಚ್ಛಾಕೃತ್ಯಾದ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವೇನ ನಿಮಿತ್ತತ್ತ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಸಂಭವಾತ್ ॥

ನನು–ಏವಂ ಕುಲಾಲಾದಿವದುಪಾದಾನಗೋಚರಪ್ರಯತ್ನಾದಿಮತ್ತ್ವಂ ಕರ್ತೃತ್ವಮುಕ್ತಂ ಸ್ಯಾತ್ , ತಚ್ಚ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತತ್ವೇ ನ ಘಟತೇ; ಕುಲಾಲಾದೇರಕಲ್ಪಿತಂ ಪ್ರತ್ಯೇವ ಕರ್ತೃತ್ವದರ್ಶನಾತ್ , ಕಲ್ಪಿತಂ ಚ ರೂಪ್ಯಾದಿಕಂ ಪ್ರತಿ ಭ್ರಾಂತಸ್ಯಾನ್ಯಸ್ಯ ವಾ ಕರ್ತೃತ್ವಾದರ್ಶನಾಚ್ಚೇತಿ - ಚೇನ್ನ; ಕುಲಾಲಕಾರ್ಯಘಟಾದಾವಪ್ಯಕಲ್ಪಿತತ್ವಸ್ಯಾಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ, ರೂಪ್ಯಾದೇರಪ್ಯಕರ್ತೃಕತ್ವಾಸಿದ್ಧೇಶ್ಚ, ತತ್ರಾಪಿ ಸಾಕ್ಷಿಣ ಏವ ಕರ್ತೃತ್ವಾತ್ , ನಹ್ಯದರ್ಶನಮಾತ್ರೇಣ ಕರ್ತ್ರಪಲಾಪಃ; ತ್ವನ್ಮತೇಽಪಿ ಸರ್ವಜ್ಞಕರ್ತುರಸಿದ್ಧ್ಯಾಪತ್ತೇಃ । ಏತೇನಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಂ ನ ಕರ್ತೃತ್ವಮ್ , ಏವಂ ಸತ್ಯತಿರಿಕ್ತೋಪಾದಾನತ್ವಾಭಾವೇನ ಕರ್ತೃತ್ವೋಪಾದಾನತ್ವಯೋಃ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೋಕ್ತ್ಯಯೋಗಾತ್ , ನಾಪಿ ಭ್ರಾಂತವದಧ್ಯಾಸದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಮ್ ; ಭ್ರಾಂತಸ್ಯ ಪ್ರೇಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಮಾರೋಪಿತಕರ್ತೃತ್ವಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ । ನಾಪಿ ಮಾಯಾವಿವದ್ವ್ಯಾಮೋಹಕತ್ವಮೇವ ಕರ್ತೃತ್ವಮ್ । ವ್ಯಾಮೋಹನೀಯಜೀವಾದರ್ಶನೇ ವ್ಯಾಮೋಹಕತ್ವಾಭಾವಾತ್ , ತದ್ದರ್ಶನೇ ಭ್ರಾಂತ್ಯಾಪತ್ತೇಃ, ವ್ಯಾಮೋಹಕತ್ವಸ್ಯಾಪ್ಯಾರೋಪಿತತ್ವೇನಾನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಾಚ್ಚ, 'ನಾಮರೂಪೇ ವ್ಯಾಕರವಾಣೀ'ತಿಶ್ರುತ್ಯನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ । ನಹಿ ಮಾಯಾವೀ ಜಗದಾದಿಕಂ ಕರವಾಣೀತಿಸಂಕಲ್ಪ್ಯ ಕರೋತಿ, ಕಿಂ ತು ದರ್ಶಯಾನೀತಿ ಸಂಕಲ್ಪ್ಯ ದರ್ಶಯತಿ । ಪಕ್ಷತ್ರಯೇಽಪಿ ಜನ್ಮಾದಿಸೂತ್ರೇಽರ್ಥಲಬ್ಧಸಾರ್ವಇಯಾದಿಸ್ಫುರಣಾರ್ಥ ಶಾಸ್ತ್ರಯೋನಿತ್ವಾದಿತಿ ಸೂತ್ರಮಿತಿ ಯತ್ ಪರಮತಂ, ತದ್ಭಂಗಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಭ್ರಮಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾದಿನಾ ಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯಾಲಾಭಾತ್ । ನಾಪ್ಯುಪಾದಾನಗೋಚರಪ್ರಯತ್ನಾದಿಮತ್ತ್ವಮ್, ಕಲ್ಪಿತಂ ಪ್ರತಿ ತದಯೋಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ‘ಅಧಿಷ್ಠಾನೇ ತಥಾ ಭ್ರಾಂತೇ ಭ್ರಾಮಕೇ ಚ ನ ಕರ್ತೃತಾ । ಲೌಕಿಕೀ ಕೃತಿಮತ್ತಾ ತು ನ ದೃಷ್ಟಾ ಕಲ್ಪಿತಂ ಪ್ರತೀ’ತಿ ನಿರಸ್ತಮ್; ಅಭಿಮತಚತುರ್ಥಪಕ್ಷಸ್ಯ ಸಮರ್ಥಿತತ್ವಾತ್ । ಯತ್ತೂಕ್ತಂ ತೃತೀಯಪಕ್ಷೇ ವ್ಯಾಮುಗ್ಧಜೀವದ್ರಷ್ಟೃತ್ವೇ ಭ್ರಾಂತತ್ವಾಪತ್ತಿರಿತಿ, ತದ್ಭೂಷಣಮೇವ; ಭ್ರಾಂತಿಜ್ಞಸ್ಯಾಭ್ರಾಂತತ್ವಾತ್ । ಯದಪಿ ಮಾಯಾವಿನಃ ಸಂಕಲ್ಪಪೂರ್ವಕಕರ್ತೃತ್ವಾದರ್ಶನೇನ ವ್ಯಾಕರವಾಣೀತಿ ಶ್ರುತ್ಯನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ, ತನ್ನ; ತಾದೃಶಸಂಕಪಾದರ್ಶನಸ್ಯ ಮಾಯಾವಿನ್ಯಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ । ಯದಪ್ಯುಕ್ತಂ ಜನ್ಮಾದಿಸೂತ್ರಾರ್ಥಸಿದ್ಧಸಾರ್ವಜ್ಞಸ್ಫೋರಕಂ ’ಶಾಸ್ತ್ರಯೋನಿತ್ವಾದಿ’ತಿ ಸೂತ್ರಮಿತಿ ಪರಮತಭಂಗಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ, ತನ್ನ; ಮಾಯಾವಿತ್ವೇಽಪಿ ಸ್ರಕ್ಷ್ಯಮಾಣಮಾಯಿಕವಿಶ್ವಾಕಾರಮಾಯಾಸತ್ತ್ವಾಂಶಪರಿಣಾಮಾಧಾರತಯಾ ಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯಲಾಭಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿಮಿತ್ತತ್ವಮುಪಾದಾನತ್ವಂ ಚ ॥

'ಯತೋ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಜಾಯಂತ ಇತಿ ‘ಜನಿಕರ್ತುಃ ಪ್ರಕೃತಿ'ರಿತಿ ಸೂತ್ರಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥವಿಹಿತಪಂಚಮೀಶ್ರುತ್ಯಾ ’ಯತ್ ಪ್ರಯಂತ್ಯಭಿಸಂವಿಶಂತೀ’ತಿ ಸ್ಥಿತಿಲಯಾಧಾರತ್ವಲಿಂಗಾಚ್ಚೋಪಾದಾನತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ, ‘ತದೈಕ್ಷತ ವ್ಯಾಕರವಾಣೀತಿ ಈಕ್ಷಣಾದ್ಯಾಧಾರತಯಾ ಕರ್ತೃತ್ವಸಿದ್ಧಿಶ್ಚ । ಅಥ ವೃತ್ತೌ ’ಪುತ್ರಾತ್ ಪ್ರಮೋದೋ ಜಾಯತ' ಇತ್ಯಾದಾವನುಪಾದಾನೇಽಪಿ ಪಂಚಮೀದರ್ಶನಾತ್ ಪ್ರಕೃತಿಪದಂ ಹೇತುಮಾತ್ರಪರಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್, ನ್ಯಾಸೇಽಪಿ ಇಮೇವಾಶ್ರಿತ್ಯ ‘ಅಸತಿ ಪ್ರಕೃತಿಗ್ರಹಣೇ ಉಪಾದಾನಸ್ಯೈವಾಪಾದಾನಸಂಜ್ಞಾ ಸ್ಯಾತ್, ಪ್ರತ್ಯಾಸತ್ತೇಃ, ನೇತರಸ್ಯ । ಪ್ರಕೃತಿಗ್ರಹಣಾತ್ ಕಾರಣಮಾತ್ರಸ್ಯ ಭವತೀತಿ ಪ್ರಕೃತಿಪದಮನುಪಾದಾನೇಽಪಿ ಅಪಾದಾನಸಂಜ್ಞಾಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮಿ’ತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ಮಹಾಭಾಷ್ಯೇಽಪಿ ‘ಅಯಮಪಿ ಯೋಗಃ ಶಕ್ಯೋಽವಕ್ತುಮ್ । ಗೋಲೋಮಾಜಲೋಮಾವಿಲೋಮಭ್ಯೋ ದೂರ್ವಾ ಜಾಯಂತೇ ಅಪಕ್ರಾಮಂತಿ ತಾಸ್ತೇಭ್ಯ' ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಲೋಮಾದೀನಾಂ ದೂರ್ವಾದೀನ್ ಪ್ರತ್ಯವಧಿತ್ವಾತ್ ‘ಧ್ರುವಮಪಾಯೇಽಪಾದಾನಮಿ’ತ್ಯನೇನೈವಾಪಾದಾನಸಂಜ್ಞಾಸಿದ್ಧೇಃ ಇದಂ ಸೂತ್ರಮನಾರಂಭಣೀಯಮಿತಿ ಸೂತ್ರಂ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ಕೈಯಟೇಽಪಿ ಅಪಕ್ರಮಣಾವಧಿತ್ವೇ ಲೋಮಾದಿಷು ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತೀತಿರ್ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಆಶಂಕಯ ಬಿಲಾನ್ನಿಷ್ಕ್ರಾಮತೋ ದೀರ್ಘಭೋಗಸ್ಯ ಭೋಗಿನಃ ಅವಚ್ಛಿನ್ನತಯಾ ತತ್ರೋಪಲಬ್ಧಿವತ್ ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ದೂರ್ವಾದೇಸ್ತತ್ರೋಪಲಬ್ಧಿರಿತ್ಯವಧಿತ್ವಮೇವ ತತ್ರೋಪಪಾದಿತಮ್ । ತತಶ್ಚ ಮತದ್ವಯೇಽಪಿ ‘ಜನಿಕರ್ತುಃ ಪ್ರಕೃತಿರಿ’ತ್ಯನೇನ ‘ಉಪಾದಾನ ಏವ ಪಂಚಮೀ’ತಿ ನಿಯಮೋ ನ ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತಿ । ಚೇತ್, ಮೈವಮ್ , ’ಪಶುನಾ ಯಜೇತೇ’ತ್ಯಾದೌ ಪಶುಶಬ್ದಸ್ಯ ಪಶುಮಾತ್ರವಾಚಕತ್ವೇಽಪಿ ‘ಛಾಗಸ್ಯ ವಪಾಯಾ' ಇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾನುಸಾರೇಣ ಪಶುವಿಶೇಷಪರತ್ವವದತ್ರಾಪಿ ಕಾರಣಮಾತ್ರಾರ್ಥತ್ವೇಽಪಿ ಉಪಾದಾನಪರತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ, ಅವಧಿಪಂಚಮೀಪಕ್ಷೇ ‘ಶೃಂಗಾಚ್ಛರ' ಇತ್ಯಾದೌ ಶೃಂಗಾದಿಪದಸ್ಯ ನಿಯಾಮಕಾಭಾವಾತ್ ನಿಮಿತ್ತಪರತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಕೃತೇ ನಿಯಾಮಕಸತ್ತ್ವೇನ ನಿಮಿತ್ತಪರತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಅತ ಏವ ‘ಆತ್ಮನ ಆಕಾಶಃ ಸಂಭೂತ' ಇತ್ಯಾದಾವಪಿ ಪ್ರಕೃತಿಪಂಚಮೀ, ‘ಸಚ್ಚ ತ್ಯಚ್ಚಾಭವ'ದಿತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷೇಣ 'ಸೋಽಕಾಮಯತೇ'ತ್ಯೇತಚ್ಛಾಖಾಂತರಸ್ಥಿತವಾಕ್ಯೇನ ಚ ಪ್ರತೀತಿಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಸ್ಯ ನಿಯಾಮಕತ್ವಾತ್ । ನ ಚ – 'ಸ ತಪೋಽತಪ್ಯತ । ಸ ತಪಸ್ತಪ್ತ್ವಾ । ಇದಂ ಸರ್ವಮಸೃಜತ । ತತ್ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ತದೇವಾನುಪ್ರಾವಿಶತ್ । ತದನುಪ್ರವಿಶ್ಯ । ಸಚ್ಚ ತ್ಯಚ್ಚಾಭವದಿ'ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ಸದಾದಿಭವನಸ್ಯ ಜಗತ್ಸೃಷ್ಟಿತದನುಪ್ರವೇಶಾನಂತರಭಾವಿತ್ವೇನ ಜಗತ್ಸೃಷ್ಟಿತ್ವಾನುಪಪತ್ತೌ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾದಿಗುಣಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿಪರತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾದಾನತ್ವೇ ನಾಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್, ಅನ್ಯಥಾ ಕಥಮಭವದಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಸ್ಯಾತ್ ? ನ ಹಿ ಶುಕ್ತಿಃ ರೂಪ್ಯಮಭವದಿತ್ಯುಚ್ಯತ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಸದಾದಿಭವನಸ್ಯೈವ ಜಗತ್ಸೃಷ್ಟಿರೂಪತಯಾ ತದಾನಂತರ್ಯಾಭಾವಾತ್ , ತದನುಪ್ರವಿಶ್ಯೇತ್ಯಸ್ಯ ಮುಖಂ ವ್ಯಾದಾಯೇತಿವದುಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚೇದಂ ಸರ್ವಮಸೃಜತೇತ್ಯನೇನ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮ್ , ನಿಮಿತ್ತತ್ವಮಾತ್ರಭ್ರಾಂತಿವ್ಯುದಾಸಪರತ್ವಾತ್ । ಯಚ್ಚ ಶುಕ್ತಿಃ ರೂಪ್ಯಮಭವದಿತ್ಯನುಭವಾದಶನಮುಕ್ತಂ, ತಚ್ಛುಕ್ತೇರನುಪಾದಾನತ್ವಪ್ರಯುಕ್ತಮಿತಿ ತದದರ್ಶನಸ್ಯಾನುದಾಹರಣತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಮೂರ್ತಾಮೂರ್ತಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಸತ್ತ್ಯತ್ಪದಾಭ್ಯಾಮೇವೋಕ್ತತ್ವೇನ ನಿರುಕ್ತಾದಿಪದವೈಯರ್ಥ್ಯಮಿತಿ–ಶಂಕ್ಯಮ್; ಸಂಗ್ರಹವಿವರಣರೂಪತಯೋಪಪತ್ತೇಃ । ನನು-‘ಸೋಽಕಾಮಯತ ಬಹು ಸ್ಯಾಮಿ'ತಿ ವಾಕ್ಯಂ ನ ಸೃಜ್ಯಸಾಹಚರ್ಯಮಾಹ ಯೇನ ತತ್ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮೀಶ್ವರಸ್ಯ ಪ್ರತೀಯತೇ ಕಿಂತು ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ‘ಅಜಾಯಮಾನೋ ಬಹುಧಾ ವಿಜಾಯತೇ ಯದೇಕಮವ್ಯಕ್ತಮಿ'ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧತತ್ತದನಂತಪದಾರ್ಥಪ್ರೇರಕಾನಂತರೂಪೈರ್ಬಹುಭಾವಸಂಕಲ್ಪಮಾಹ । ನ ಚ ಸ್ವಸ್ಯಾನಂತರೂಪೈರ್ಬಹುಭಾವಂ ಸಂಕಲ್ಪ್ಯ ‘ಇದಂ ಸರ್ವಮಸೃಜತೇ'ತಿ ಜಗತ್ಸರ್ಜನಾನುಪಪತ್ತಿಃ; ನಿಯಾಮಕರೂಪೈರ್ಬಹುಭಾವಸ್ಯ ನಿಯಮ್ಯಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ , ನಿಯಮ್ಯಂ ಸರ್ವಂ ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ನಿಯಾಮಕರೂಪೈಃ ಪ್ರವೇಶೋಕ್ತ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ । ಅನ್ಯಥಾ ಸ್ಯಾಮಿತಿ ಸತ್ತ್ವೋಕ್ತಿರ್ನ ಸ್ಯಾತ್ , ಸೃಷ್ಟೇಃ ಪ್ರಾಗಂತಃಕರಣಾಭಾವೇನ ತದ್ವಿಶಿಷ್ಟಾಹಮರ್ಥಾಭಾವೇನ ಉತ್ತಮಪುರುಷಾನುಪಪತ್ತಿಶ್ಚ ಸ್ಯಾದಿತಿ-ಚೇನ್ನ, ಸ್ಯಾಮಿತ್ಯನೇನ ಸುಖೀ ಸ್ಯಾಮಿತ್ಯಾದಿವತ್ ಭಾವಿಸತ್ತ್ವೋಕ್ತೌ । ತದನುಪಪತ್ತ್ಯಸಂಭವಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಸಂಕಲ್ಪವಿಷಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ, ಸಿದ್ಧೇ ಇಚ್ಛಾವಿರಹಾತ್ । ಇದಮೇವ ಚ ಬಹುಪದಸ್ಯ ಸೃಜ್ಯಪರತ್ವೇ ವಿನಿಗಮಕಮ್ ನಿಯಾಮಕರೂಪಾಣಾಂ ಚ ತವಾಪಿ ಮತೇ ಈಶ್ವರಾಭಿನ್ನತಯಾ ಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಚೇಚ್ಛಾಯಾ ನಿಯಮ್ಯ ಏವ ತ್ವನ್ಮತೇಽಪಿ ಪರ್ಯವಸಾನಾತ್ । ತಥಾ ಚೇಚ್ಛಾಯಾಸ್ತೇಜಃಪ್ರಭೃತಿವಿಷಯತ್ವೇನ ಬಹು ಸ್ಯಾಮಿತಿ ಸಂಕಲ್ಪ್ಯ ತೇಜಃಪ್ರಭೃತಿಸರ್ಜನಂ ಗುರುಃ ಸ್ಯಾಮಿತಿ ಸಂಕಲ್ಪ್ಯ ಶಿಷ್ಯಸಂಪಾದನಾದಿವದಿತಿ ನಿರಸ್ತಮ್ । ಯಚ್ಚೋಕ್ತಮುತ್ತಮಪುರುಷಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ, ತನ್ನ; ತಾದೃಶಾವಿದ್ಯಾಪರಿಣಾಮವಿಶಿಷ್ಟೇ ಅಹಮಿತಿ ಪ್ರಯೋಗಸಂಭವೇನ ಉತ್ತಮಪುರುಷೋಪಪತ್ತೇಃ । ಏವಮೇವ 'ತದೈಕ್ಷತ ಬಹು ಸ್ಯಾಮಿ'ತ್ಯಾದ್ಯತ್ರ ಮಾನಂ ಬೋಧ್ಯಮ್ । ನನು ಚ–ಯತ್ತೇಜಃಪ್ರಭೃತಿ ಸೃಜ್ಯಂ, ತದಾತ್ಮನಾ ಹಿ ತ್ವಯಾ ಬಹುಭಾವೋ ವಾಚ್ಯಃ, ತೇಷಾಂ ತು ತೇಜಆದೀನಾಮೀಕ್ಷಿತೃತ್ವಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವದೇವತಾತ್ಮತ್ವಶ್ರವಣಾತ್ತಾನಿ ಚೇತನಾನಿ, ನ ಚ ಚೇತನಂ ಪ್ರತ್ಯುಪಾದಾನಂ ನಾಮೇತಿ - ಚೇತ್, ಸತ್ಯಮ್; ಸೃಜ್ಯಾನಾಮೀಕ್ಷಿತೃತ್ವಾದ್ಯಸಂಭವೇನ ಈಕ್ಷಣಾದಿಕರ್ತೃಪ್ರತಿಪಾದಕತೇಜಆದಿಪದೈಸ್ತೇಜ ಆದ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನ ಆತ್ಮಾ ಬೋಧ್ಯತೇ । ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಕಾರ್ಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ತಸ್ಯೈವೋತ್ತರೋತ್ತರಕಾರ್ಯನಿಮಿತ್ತತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಚಾವಚ್ಛೇದಕೇ ತೇಜಆದೌ ನ ಚೈತನ್ಯನಿಬಂಧನದೋಷಾವಕಾಶಃ। ‘ಅಸದ್ವಾ ಇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್ । ತತೋ ವೈ ಸದಜಾಯತ । ತದಾತ್ಮಾನಂ ಸ್ವಯಮಕುರುತೇ'ತ್ಯಾದ್ಯಪ್ಯುಕ್ತಾರ್ಥೇ ಪ್ರಮಾಣಮ್ । ನ ಚಾತ್ಮನಃ ಕರಣೇ ಅಕುರುತೇತಿ ಸತ್ತ್ವೋಕ್ತ್ಯನುಪಪತ್ತಿಃ; ಆಕಾಶಾದ್ಯಾತ್ಮನಾ ಕ್ರಿಯಮಾಣತ್ವೇಽಪಿ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಸತ್ತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ಏತದರ್ಥಮೇವಾತ್ಮಾನಮಾಕಾಶಾದ್ಯಾತ್ಮನಾ ಅಕುರುತೇತ್ಯಶ್ರೂಯಮಾಣೋಽಪ್ಯರ್ಥಃ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ಏವಂ 'ತದಾತ್ಮಾನಂ ಸೃಜಾಮ್ಯಹಮಿ'ತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತಿಷು ಧರ್ಮಸ್ಥಾಪಕಶರೀರಾದ್ಯಾತ್ಮನೇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮ್ । ನ ಚ - ‘ತತೋ ವೈ ಸದಜಾಯತೇತಿ ತಚ್ಛಬ್ದೋಪಾತ್ತಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಪಂಚೋತ್ಪತ್ತೇಃ ಪ್ರಾಕ್ ಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ತದಾತ್ಮಾನಮಿತಿ ವ್ಯರ್ಥಮಿತಿ - ವಾಚ್ಯಮ್ ; ನಿಮಿತ್ತತ್ವೇ ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯೇನ ಲಬ್ಧೇಽಪಿ ಉಪಾದಾನತ್ವಬೋಧನೇನಾಸ್ಯಾಪಿ ಸಫಲತ್ವಾತ್ । ನನು – ಯದುಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಸೃಷ್ಟಿಲಯಶ್ರವಣಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾದಾನಮಿತಿ, ತನ್ನ; ಊರ್ಣನಾಭೌ ತಂತುನಿಮಿತ್ತೇ ತಂತುಲಯಸ್ಯ ದರ್ಶನಾತ್ , ತತ್ರ ಹಿ ಯಥಾ ಪುತ್ರಂ ಪ್ರತಿ ಪಿತೃದೇಹಧಾತೋರುಪಾದಾನತ್ವೇಽಪಿ ನ ಪಿತಾ ತದುಪಾದಾನಮ್, ಕಿಂತು ನಿಮಿತ್ತಮಾತ್ರಮ್, ತಥಾ ಊರ್ಣನಾಭಿಧಾತೋಸ್ತದುಪಾದಾನತ್ವೇಽಪಿ ತಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತತ್ವಮೇವ, ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಊರ್ಣನಾಭಿವದೇವ ಸಂಹರ್ತೃತ್ವಸ್ಯ ಯಥೋರ್ಣನಾಭಿರಿತ್ಯಾದಿನಾ ಶ್ರವಣಾಚ್ಚೇತಿ – ಚೇನ್ನ; ಯದ್ಯಪ್ಯೂರ್ಣನಾಭೇರ್ನ ತಂತೂಪಾದಾನತ್ವಮ್ ; ತಸ್ಮಿನ್ನಷ್ಟೇಽಪಿ ತಂತೂಪಲಂಭಾತ್, ಕಿಂತು ಭುಕ್ತಾಹಾರಸ್ಯೈವ; ತಥಾಪಿ ತತ್ರ ನ ತಂತೋರ್ಲಯಃ, ಕಿಂತು ಬಹಿಷ್ಠಸ್ಯಾಂತಃಪ್ರವೇಶಮಾತ್ರಮ್ । ಅತ ಏವ ‘ಯಥೋರ್ಣನಾಭಿಃ ಸೃಜತೇ ಗೃಹ್ಣತೇ ಚೇ'ತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ನ ಚ – ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತನ್ನ್ಯಾಯೇನ ಸಂಹರ್ತೃತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ತದ್ವದೇವ ತದಸ್ತ್ವಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ‘ತಜ್ಜಲಾನಿ'ತ್ಯಾದಿನಾ ತತ್ರ ಲಯಶ್ರವಣಾತ್, ತಿರೋಭಾವಮಾತ್ರೇ ಚ ತಸ್ಯ ನಿದರ್ಶನತ್ವಾತ್ , ಸರ್ವಸಾಮ್ಯಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಾಂತತ್ವಾಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾತ್ । 'ತದ್ಭೂತಯೋನಿಮಿ'ತಿ ಯೋನಿಶ್ರುತ್ಯಾ ಚೋಪಾದಾನತ್ವಮ್ । ನ ಚ ‘ಯೋನಿಷ್ಟ ಇಂದ್ರ ಸದನೇ'ತ್ಯಾದೌ ನಿಮಿತ್ತೇಽಪಿ ಯೋನಿಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾತ್ ನ ತೇನೋಪಾದಾನತಾಸಿದ್ಧಿಃ; ‘ಮುಖ್ಯಸ್ತು ಶಬ್ದಸ್ವರಸಾದಿ'ತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಕದಾಚಿದನ್ಯತ್ರ ಕಥಂಚಿನ್ನಿಮಿತ್ತೇ ಪ್ರಯೋಗೇಽಪಿ ಔತ್ಸರ್ಗಿಕಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ಯಾಗಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತೇಽಯೋಗಾತ್ । ಏಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಶ್ರುತಿರಪ್ಯುಪಾದಾನತ್ವೇ ಮಾನಮ್ । ಯಥಾ ಚ ನ ಸಾದೃಶ್ಯಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾಭ್ಯಾಮುಪಪತ್ತಿಸ್ತಥೋಕ್ತಂ ಪ್ರಾಕ್ । “ಸರ್ವಂ ಖಲ್ವಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮೇ'ತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಶ್ರುತಿರಪಿ ತತ್ರ ಮಾನಮ್ । ನ ಚ - 'ಸರ್ವಂ ಸಮಾಪ್ನೋಷಿ ತತೋಽಸಿ ಸರ್ವ' ಇತಿ ಸ್ಮೃತ್ಯಾಽನ್ಯಥಾವ್ಯಾಖ್ಯಾತತ್ವಾನ್ನ ತತ್ರ ಮಾನತೇತಿ-ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಅಧಿಷ್ಠಾನತಯಾ ಸರ್ವವ್ಯಾಪಿತ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವೇಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗನಿಮಿತ್ತತ್ವಾತ್ , ಅನ್ಯಥಾ ಆಕಾಶೇಽಪಿ ಸರ್ವಪದಪ್ರಯೋಗಾಪತ್ತೇಃ । ಅನುಪಾದಾನತ್ವೇ ಪ್ರಕೃತ್ಯಧಿಕರಣವಿರೋಧಾಪತ್ತೇಶ್ಚ ಉಪಾದಾನತ್ವಮ್ । ಶ್ರುತ್ಯನುಗೃಹೀತಾನುಮಾನಮಪ್ಯತ್ರ ವಿವರಣೋಕ್ತಮಧ್ಯವಸೇಯಮ್ । ತಥಾ ಹಿ - ‘ಮಹಾಭೂತಾನಿ, ಸದ್ವಸ್ತುಪ್ರಕೃತಿಕಾನಿ, ಸತ್ಸ್ವಭಾವಾನುರಕ್ತತ್ವೇ ಸತಿ ವಿವಿಧವಿಕಾರತ್ವಾತ್ , ಮೃದನುಸ್ಯೂತಘಟಾದಿವದಿ'ತಿ । ನ ಚ ವಿವರ್ತಮತೇ ಉಪಾದಾನತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಃ, ಸತ್ಪ್ರಧಾನಪ್ರಕೃತಿಕತ್ವೇನಾರ್ಥಾಂತರತಾ ವಾ; ಆದಾವೇವ ತದುಪಾದಾನತ್ವಸ್ಯ ಸ್ಥಾಪಿತತ್ವಾತ್ , ಪ್ರಕೃತೇಃ ಸತ್ತ್ವಾಭಾವಸ್ಯ ಪ್ರಸಾಧಿತತ್ವೇನಾರ್ಥಾಂತರಾನವಕಾಶಾಚ್ಚ । ನ ಚ ‘ಖಂಡೋ ಗೌರ್ಮುಂಡೋ ಗೌರಿ'ತಿ ಗೋತ್ವಾನುರಕ್ತಖಂಡಾದೌ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ; ತದನುರಕ್ತತ್ವೇ ಸತಿ ತದ್ವಿಕಾರತ್ವಾದಿತ್ಯತ್ರ ತಾತ್ಪರ್ಯಾತ್, ಸದತಿರಿಕ್ತಗೋತ್ವಾದ್ಯನಭ್ಯುಪಗಮಾಚ್ಚ । ಅತ ಏವ ‘ಸನ್ ಘಟ' ಇತಿವದತ್ರೇದಾನೀಮಸನ್ ಘಟಃ ಅಸನ್ನೃಶೃಂಗಮಿತ್ಯಾದಿಪ್ರತೀತ್ಯನುಸಾರೇಣ ಘಟನೃಶೃಂಗಾದೇರಸದುಪಾದಾನತ್ವಾಪತ್ತಿರಿತಿ-ನಿರಸ್ತಮ್ । ನಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮ, ನ ದ್ರವ್ಯೋಪಾದಾನಮ್, ಚೇತನತ್ವಾಚ್ಚೈತ್ರವತ್ , ಜಗನ್ನಾನಂದಪ್ರಕೃತಿಕಮ್ , ತತ್ಸ್ವಭಾವಾನನುರಕ್ತತ್ವಾತ್ , ಯತ್ ಯತ್ಸ್ವಭಾವಾನನುರಕ್ತಂ ತತ್ ನ ತತ್ಪ್ರಕೃತಿಕಂ, ಯಥಾ ಘಟಸ್ವಭಾವಾನನುರಕ್ತಂ ಪಟಾದಿ ನ ಘಟೋಪಾದಾನಕಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ಸತ್ಪ್ರತಿಪಕ್ಷತ್ವಮ್, ವ್ಯಾಪ್ತಿಪಕ್ಷಧರ್ಮತಯೋರಾಪಾತಪ್ರತೀತ್ಯಾ ಸಾಮ್ಯೇಽಪಿ ಶ್ರುತ್ಯನುಗ್ರಹೇಣ ಸ್ಥಾಪನಾಯಾ ಬಲವತ್ತ್ವಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯಾನುಮಾನೇ ಕಪಾಲಸ್ವಭಾವಾನನುರಕ್ತೇ ಘಟೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ; ‘ಕಪಾಲಂ ಘಟ' ಇತ್ಯಪ್ರತೀತೇಃ, ನ ಚ ಮೃತ್ತ್ವೇನ ತದನುರಕ್ತತ್ವಮಸ್ತೀತಿ - ವಾಚ್ಯಮ್; ಸತ್ತ್ವೇನಾತ್ರಾಪ್ಯನುರಕ್ತತ್ವಸ್ಯ ಸಮಾನತ್ವಾತ್ । ಏವಂ ಚ ಜಗದಭಿನ್ನನಿಮಿತ್ತೋಪಾದಾನಕಮ್ , ಪ್ರೇಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಜನಿತಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ಸುಖದುಃಖಾದಿವದಿತ್ಯಭಿನ್ನನಿಮಿತ್ತೋಪಾದಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಿಧ್ಯತಿ । ನ ಚ ವ್ಯರ್ಥವಿಶೇಷಣತ್ವಮ್ ; ಪ್ರೇಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕತ್ವಾತ್ ಕಾರ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಹೇತುದ್ವಯೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಾತ್ । ನ ಚ ತ್ವನ್ಮತೇ ದುಃಖಾದೀನಾಮಂತಃಕರಣೋಪಾದಾನಕತ್ವೇನ ಸಾಧ್ಯವೈಕಲ್ಯಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಅಸ್ಮನ್ಮತೇ ಅಂತಃಕರಣಸ್ಯ ಪರಿಣಾಮ್ಯುಪಾದಾನತ್ವೇಽಪಿ ಅಂತಃಕರಣರೂಪೇಣ ಪರಿಣತಾಜ್ಞಾನಾಧಾರತಯಾ ವಿವರ್ತೋಪಾದಾನತ್ವಸ್ಯಾನಪಾಯಾತ್, ಕಾರ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಹೇತೌ ಸರ್ವಕಾರ್ಯನಿಮಿತ್ತಕಾಲಘಟಸಂಯೋಗಸ್ಯ ಉಭಯವಾದಿಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ಯ ಲಾಭಾಚ್ಚ । ನ ಚ ಜಗದುಪಾದಾನಂ, ನ ಕರ್ತೃ, ದ್ರವ್ಯೋಪಾದಾನತ್ವಾತ್ , ಮೃದ್ವತ್ , ಜಗತ್ಕರ್ತಾ ವಾ ನ ದ್ರವ್ಯೋಪಾದಾನಮ್, ಕರ್ತೃತ್ವಾತ್ , ಕುಲಾಲಾದಿವದಿತ್ಯಾದಿನಾ ಸತ್ಪ್ರತಿಪಕ್ಷತ್ವಮ್ ; ಶ್ರುತಿವಿರೋಧೇನ ಹೀನಬಲತ್ವಾತ್ , ಆದ್ಯೇಽನುಮಾನೇ ಜಡತ್ವಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಾನುಮಾನೇ ಸರ್ವಾನಂತರ್ಯಾಮಿತ್ವಸ್ಯ ಚೋಪಾಧಿತ್ವಾತ್ , ಬಾಧೋನ್ನೀತತಯಾ ಪಕ್ಷೇತರತ್ವೇಽಪಿ ದೋಷತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾಜ್ಜಗದುಪಾದಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಕರ್ತೃ ಚೇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥

ನನು ಪರಿಣಮಮಾನಾವಿದ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇನೋಪಾದಾನತ್ವಂ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಅಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಂ ತು ನಾವೇದ್ಯಸ್ಯ; ತದ್ವೇದನಾರ್ಥಂ ಪ್ರಮಾಣಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಮನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಾತ್ । ನ ಚ–ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತದಪೇಕ್ಷಮೇವಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಮಿತಿ–ವಾಚ್ಯಮ್; ಸ್ವಪ್ರಕಾಶ ತಾಯಾ ವಕ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ - ಕಿಮಿದಂ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಂ ? ವೃತ್ತ್ಯವ್ಯಾಪ್ಯತ್ವಂ ವಾ, ಫಲಾವ್ಯಾಪ್ಯತ್ವಂ ವಾ, ಅವೇದ್ಯತ್ವೇ ಸತ್ಯಪರೋಕ್ಷವ್ಯವಹಾರವಿಷಯತ್ವಂ ವಾ, ತದ್ಯೋಗ್ಯತ್ವಂ ವಾ, ತದ್ಯೋಗ್ಯತ್ವಾತ್ಯಂತಾಭಾವಾನಧಿಕರಣತ್ವಂ ವಾ । ನಾದ್ಯಃ; ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪ್ಯಾವರಣಭಂಗಾಯ ಚರಮವೃತ್ತಿವ್ಯಾಪ್ಯತ್ವಾತ್ , ನ ದ್ವಿತೀಯಃ; ಅತೀತಾದೌ ನಿತ್ಯಾತೀಂದ್ರಿಯೇ ಚಾತಿವ್ಯಾಪ್ತೇಃ । ನ ತೃತೀಯಃ; ಸುಷುಪ್ತ್ಯಾದೌ ವ್ಯವಹಾರಾಭಾವೇನಾವ್ಯಾಪ್ತೇಃ । ನ ಚತುರ್ಥಃ; ಯೋಗ್ಯತ್ವರೂಪಧರ್ಮಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಕಾಲೇಽಭಾವೇನ ತದಾ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯವ್ಯಾಪ್ತೇಃ । ನಾಪಿ ಪಂಚಮಃ; ಅನಧಿಕರಣತ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಧರ್ಮತ್ವೇನ ಮೋಕ್ಷದಶಾಯಾಂ ತಸ್ಯಾಪ್ಯಭಾವೇನಾವ್ಯಾಪ್ತೇಃ । ಅತ ಏವ ನ ತಾದೃಗನಧಿಕರಣತ್ವೋಪಲಕ್ಷಿತಮಪಿ ತತ್ ; ತಸ್ಯಾಪಿ ಧರ್ಮತ್ವೇ ಮುಕ್ತಾವಭಾವಾದಿತಿ-ಚೇನ್ನ; ಪಂಚಮಪಕ್ಷಸ್ಯೈವ ಕ್ಷೋದಸಹತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಮೋಕ್ಷೇಽವ್ಯಾಪ್ತಿಃ, ಅನಧಿಕರಣತ್ವಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪತಯಾ ತದಾಪಿ ಸತ್ತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಸ್ವರೂಪತ್ವೇ ಲಕ್ಷಣತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಃ; ತ್ವನ್ನಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿನ್ನಾನಂದಾದೌ ಗುಣತ್ವವ್ಯವಹಾರವತ್ ಸ್ವರೂಪಭೂತೇಽಪ್ಯನಧಿಕರಣತ್ವೇ ಲಕ್ಷಣತ್ವವ್ಯವಹಾರಾತ್ । ನ ಚ–ತ್ವನ್ಮತೇ ಯೋಗ್ಯತ್ವಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಮಿಥ್ಯೇತಿ ತದತ್ಯಂತಾಭಾವೋಽಪಿ ವಾಚ್ಯಃ, ತಥಾಚ ಕಥಂ ತದತ್ಯಂತಾಭಾವಾನಧಿಕರಣತ್ವಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಯೋಗ್ಯತ್ವವಿರೋಧ್ಯತ್ಯಂತಾಭಾವಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ , ಸ್ವಾಶ್ರಯನಿಷ್ಠಾತ್ಯಂತಾಭಾವಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಪ್ರಯೋಜಕಸ್ಯ ಸ್ವಾಶ್ರಯನಿಷ್ಠತ್ವೇನೈವಾವಿರೋಧಿತ್ವಾತ್ । ಯದ್ವಾ - ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಾತ್ಯಂತಾಭಾವೋ ವಿವಕ್ಷಿತಃ, ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಚ ಯೋಗ್ಯತಾತ್ಯಂತಾಭಾವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪತ್ವೇನ ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಾತ್ । ನಾಪ್ಯವೇದ್ಯತ್ವಾನಿರುಕ್ತಿಃ, ಫಲಾವ್ಯಾಪ್ಯತ್ವಸ್ಯೈವ ತತ್ತ್ವಾತ್ , ಆವರಣಭಂಗೇ ಚಿತ ಏವ ಫಲತ್ವಾತ್ । ನ ಚ–ಏವಂ ಘಟಾದೇರಪಿ ವೃತ್ತಿವೇದ್ಯತಯಾ ಫಲವಿಷಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ ರೂಪ್ಯಸುಖಾದೇರಪಿ ಅಪರೋಕ್ಷವ್ಯವಹಾರಯೋಗ್ಯತಯಾ ವಿಶಿಷ್ಟಲಕ್ಷಣಸ್ಯಾತಿವ್ಯಾಪ್ತಿರಿತಿ - ವಾಚ್ಯಮ್; ಘಟಾದೌ ಫಲವ್ಯಾಪ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಸಮರ್ಥಿತತ್ವಾದ್ರೂಪ್ಯಸುಖಾದೌ ಸಾಕ್ಷಿಭಾಸ್ಯತಯಾಽಪರೋಕ್ಷವ್ಯವಹಾರೇಽಪಿ ಪ್ರಮಾಣಜನ್ಯಾಪರೋಕ್ಷವೃತ್ತಿವಿಷಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ತಥಾಚ ಫಲಾವ್ಯಾಪ್ಯತ್ವಸಮಾನಾಧಿಕರಣತದ್ವತ್ತ್ವಸ್ಯ ಪರ್ಯವಸಿತತಯಾ ಸಕಲದೋಷನಿರಾಸಾತ್ । ನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ವೃತ್ತಿಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತಚಿದ್ರೂಪಫಲಭಾಸ್ಯತ್ವೇನಾಸಂಭವಃ ; ತಸ್ಯ ಫಲರೂಪತ್ವೇನ ತದ್ವಿಷಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚ ಚಿತ್ಸುಖಾಚಾರ್ಯೈಃ ತತ್ಸ್ವಭಾವಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ಫುರಣಸ್ಯ ತದ್ವಿಷಯತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತೇರಸಂಭವಃ ; ತಸ್ಯಾಚಾರ್ಯವಚಸಸ್ತತ್ಪ್ರಯುಕ್ತವ್ಯವಹಾರವಿಷಯತಯಾ ತದ್ವಿಷಯತ್ವೋಪಚಾರನಿಬಂಧನತ್ವಾತ್ । ಅಯಮತ್ರ ನಿಷ್ಕರ್ಷಃ–ವೃತ್ತಿಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತಚಿಜ್ಜನ್ಯಾತಿಶಯಯೋಗಿತ್ವಂ ವೃತ್ತ್ಯಾ ತತ್ಪ್ರತಿಫಲಿತಚಿತಾ ವಾ ಅಭಿವ್ಯಕ್ತಾಧಿಷ್ಠಾನಚಿದ್ವಿಷಯತ್ವಂ ವಾ ಫಲವ್ಯಾಪ್ಯತ್ವಮ್ । ಚಿಜ್ಜನ್ಯಾತಿಶಯಶ್ಚ ನಾವರಣಭಂಗಃ ನಾಪಿ ವ್ಯವಹಾರೋ ವಿವಕ್ಷಿತಃ, ಕಿಂತು ಭಗ್ನಾವರಣಚಿತ್ಸಂಬಂಧಃ । ಸ ಚ ಘಟಾದಾವಸ್ತಿ, ನಾತ್ಮನಿ; ಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಭೇದಗರ್ಭತ್ವಾತ್ । ಏವಮುಕ್ತಚಿದ್ವಿಷಯತ್ವಮಪಿ ಭೇದಘಟಿತಂ ಘಟಾದಾವಸ್ತಿ, ನಾತ್ಮನೀತಿ ಸ್ಥಿತಂ ಪ್ರತಿಕರ್ಮವ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಮ್ । ನಾಪ್ಯಪರೋಕ್ಷವ್ಯವಹಾರೋ ದುರ್ವಚಃ ಅಪರೋಕ್ಷ ಇತಿ ಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಸ್ಯೈವ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ । ನ ಚಾಲೌಕಿಕಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿಷಯಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾದೌ ತಾದೃಶವ್ಯವಹಾರಯೋಗಿತಯಾ ಅತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಃ, ಯೋಗಜಧರ್ಮಾತಿರಿಕ್ತಾಲೌಕಿಕಪ್ರತ್ಯಾಸತ್ತೇರನಂಗೀಕಾರಾತ್ , ತಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವಯೋಗ್ಯವ್ಯವಹಿತ ಏವ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಪಾದಕತ್ವಾತ್ , ನ ತು ಧರ್ಮಾದೌ । ತದುಕ್ತಂ - 'ಯತ್ರಾಪ್ಯತಿಶಯೋ ದೃಷ್ಟ' ಇತ್ಯಾದಿ । ಏತೇನ–ಕಶ್ಚಾಯಮಪರೋಕ್ಷವ್ಯವಹಾರೋ ನಾಮ ? ಅಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಜನ್ಯೋ ವಾ, ಅಪರೋಕ್ಷವಸ್ತುವಿಷಯೋ ವಾ, ಅಪರೋಕ್ಷ ಇತ್ಯಾಕಾರೋ ವಾ, ನಾದ್ಯಃ; ಧರ್ಮಾದಾವಪೇಯಪರೋಕ್ಷಯೋಗಿಜ್ಞಾನಾನುವ್ಯವಸಾಯವ್ಯಾಪ್ತಿಜ್ಞಾನಜನ್ಯವ್ಯವಹಾರಸತ್ತ್ವೇನಾತಿವ್ಯಾಪ್ತೇಃ, ನ ದ್ವಿತೀಯಃ; ವಸ್ತುನ ಆಪರೋಕ್ಷ್ಯಮ್ ಅಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವಂ ಚೇತ್ , ಆತ್ಮನೋಽಪಿ ಘಟಾದಿವತ್ ವೇದ್ಯತ್ವಾಪಾತಾತ್, ಅಪರೋಕ್ಷವ್ಯವಹಾರವಿಷಯತ್ವಂ ಚೇತ್, ವಸ್ತುವ್ಯವಹಾರಯೋರಾಪರೋಕ್ಷ್ಯೇ ಅನ್ಯೋನ್ಯಸಾಪೇಕ್ಷತಯಾಽನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಾತ್, ನ ತೃತೀಯಃ; ನಿರಾಕಾರಶುದ್ಧಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಸ್ಯಾಖಂಡಾರ್ಥನಿಷ್ಠವೇದಾಂತಜನ್ಯವ್ಯವಹಾರಸ್ಯಾಪರೋಕ್ಷ ಇತ್ಯಾಕಾರಾಯೋಗಾದಿತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್ ; ವ್ಯವಹಾರಪದೇನಾಭಿವದನಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವೇನ ಚರಮವೃತ್ತೇಸ್ತದನಾಕಾರತ್ವೇಽಪಿ ಕ್ಷತ್ಯಭಾವಾತ್ । ನ ಚಾನುಪಲಬ್ಧಿಗಮ್ಯತಯಾ ಅವೇದ್ಯೇ ಅಪರೋಕ್ಷ ಇತಿ ಲೋಕವ್ಯವಹಾರಸತ್ತ್ವೇನಾಭಾವೇಽತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಃ; ಪ್ರಾಮಾಣಿಕವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ । ನನು-ಅಪರೋಕ್ಷವ್ಯವಹಾರಯೋಗ್ಯತ್ವಂ ನ ತಾವತ್ಸರ್ವಾನ್ ಪ್ರತಿ; ಚೈತ್ರಾಜ್ಞಾನೇ ಮೈತ್ರಸ್ಯ ತದಭಾವಾತ್ , ನಾಪಿ ಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತಿ; ತಸ್ಯಾವ್ಯವಹರ್ತೃತ್ವಾತ್ । ನಾಪಿ ಜ್ಞಾನಾಶ್ರಯಂ ಪ್ರತಿ; ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಚಿತೋಽನಾಶ್ರಿತತ್ವಾದಿತಿ - ಚೇನ್ನ; ಪ್ರಮಾತಾರಂ ಯಂ ಕಂಚಿತ್ ಪ್ರತ್ಯೇವಾಪರೋಕ್ಷವ್ಯವಹಾರಯೋಗ್ಯತ್ವಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ । ಪ್ರಮಾತಾ ಚಾಹಮರ್ಥ ಏವ ಸರ್ವಸಂಮತಃ । ಯತ್ತೂಕ್ತಂ ಚೈತ್ರಸ್ಯ ಜ್ಞಾನೇ ಮೈತ್ರಸ್ಯಾವ್ಯವಹಾರ ಇತಿ, ತಸ್ಯ ಚೈತ್ರಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತಕೋ ಮೈತ್ರಸ್ಯಾವ್ಯವಹಾರ ಇತಿ ವಾರ್ಥಃ, ಚೈತ್ರಜ್ಞಾನವಿಷಯಕೋ ಮೈತ್ರಸ್ಯಾವ್ಯವಹಾರ ಇತಿ ವಾರ್ಥಃ। ಆದ್ಯೇ ಚೈತ್ರಜ್ಞಾನೇನ ಮೈತ್ರಸ್ಯಾವ್ಯವಹಾರೇಽಪಿ ಸ್ವಜ್ಞಾನೇನೈವ ಘಟೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಚಾಪರೋಕ್ಷವ್ಯವಹಾರಸಂಭವೇನ ವ್ಯರ್ಥವಿಶೇಷಣತ್ವಾಸಂಭವಯೋರಭಾವಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯೇ ಚೈತ್ರಜ್ಞಾನೇ ತಾದೃಗ್ವ್ಯವಹಾರಾಭಾವೇಽಪಿ ಕ್ಷತ್ಯಭಾವಾತ್ । ಅಸ್ಮಾಕಮಪಿ ಹಿ ಚಿತಿರೇವ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಾ, ನ ತು ಚೈತ್ರಜ್ಞಾನತ್ವೇನ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯಮಾನವೃತ್ತ್ಯುಪಹಿತಚಿದಪಿ; ವೃತ್ತೇರಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಾತ್ । ಏವಂ ಚ ಸರ್ವಪ್ರಮಾತೄನ್ ಪ್ರತಿ ತಾದೃಗ್ವ್ಯವಹಾರವಿಷಯತಾಯೋಗ್ಯತ್ವಮಪಿ ಸಂಗಚ್ಛತ ಏವ । ನನು-ಅವೇದ್ಯತ್ವೇ ಸತ್ಯಪರೋಕ್ಷವ್ಯವಹಾರವಿಷಯತ್ವಂ ತದ್ಯೋಗ್ಯತ್ವಂ ಚ ವ್ಯಾಹತಮ್ , ತದಪರೋಕ್ಷವ್ಯವಹಾರೇ ತದ್ವಿಷಯಕಸ್ಫುರಣಸ್ಯ ಹೇತುತ್ವಾದಿತಿ - ಚೇನ್ನ; ಅನ್ಯತ್ರ ತದ್ವಿಷಯಸ್ಯ ತದ್ವ್ಯವಹಾರಜನಕತ್ವೇಽಪಿ ಸ್ಫುರಣಸ್ಯ ಸ್ವಾವಿಷಯಸ್ಯ ಸ್ವಸ್ಮಿನ್ ವ್ಯವಹಾರಜನಕತ್ವಮ್, ಸ್ವಭಾವಭೇದಾತ್ । ನ ಚ ಘಟಾದಾವಪಿ ತಥೈವಾಸ್ತು; ತೇಷಾಮಸ್ಫುರಣರೂಪತ್ವೇನ ತದ್ವಿಷಯತ್ವಂ ವಿನಾ ನಿಯಾಮಕಾಂತರಾಭಾವಾತ್ , ತಾರ್ಕಿಕಕಲ್ಪಿತಸ್ಯಾನುವ್ಯವಸಾಯಸ್ಯಾಪಿ ಘಟಜ್ಞಾನಜ್ಞಾನತ್ವಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಲಘುನಾ ಘಟಜ್ಞಾನತ್ವೇನೈವ ಘಟಜ್ಞಾನವ್ಯವಹಾರಹೇತುತ್ವಕಲ್ಪನಾಚ್ಚ । ನನು–ಅನವಸ್ಥಾಭಿಯಾ ಸ್ಫುರಣಾಂತರಾನಂಗೀಕಾರಾತ್ ಸ್ವಸ್ಯೈವ ಸ್ವವಿಷಯತ್ವಮಸ್ತು; ಅನ್ಯತ್ರ ಕ್ಲೃಪ್ತಸ್ಯ ತದ್ವಿಷಯತ್ವಸ್ಯ ನಿಯಾಮಕಸ್ಯ ತ್ಯಕ್ತುಮಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ , ಅನ್ಯಥಾ ಪ್ರಮೇಯತ್ವಸ್ಯ ಸ್ವವೃತ್ತಿತ್ವಂ ವಿನೈವ ಸ್ವತ ಏವ ಪ್ರಮೇಯಮಿತಿ ವ್ಯವಹಾರಜನಕತ್ವೋಪಪತ್ತ್ಯಾ ಕೇವಲಾನ್ವಯಿತ್ವಭಂಗಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ–ಚೇನ್ನ; ಅನವಸ್ಥಯಾ ಸ್ಫುರಣಾಂತರತ್ಯಾಗವದಭೇದೇ ಭೇದನಿಯತಸ್ಯ ವಿಷಯಿವಿಷಯಭಾವಸ್ಯಾಪ್ಯಯುಕ್ತತಯಾ ತ್ಯಾಗೋಪಪತ್ತೇಃ, ಪ್ರಮೇಯತ್ವಾದೌ ಕೇವಲಾನ್ವಯಿತ್ವಭಂಗಸ್ಯೇಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ನ ಚ–ಏವಂ ಗತಿರಪಿ ಗ್ರಾಮ ಇವ ಸ್ವಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಸ್ವಕಾರ್ಯಂ ಕರೋತ್ವಿತಿ–ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಭೇದಾವಿಶೇಷಾತ್ತಂತುರಿವ ಮೃದಪಿ ಪಟಂ ಕರೋತ್ವಿತ್ಯಸ್ಯಾಪ್ಯಾಪತ್ತೇಃ । ಸ್ವಭಾವಭೇದೇನ ಪರಿಹಾರಶ್ಚ ಸರ್ವತ್ರ ಸಮಾನಃ । ಯದ್ವಾ–ಚಿದವಿಷಯಸ್ವರೂಪತ್ವಮೇವ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಮ್ ; ಚಿದನ್ಯಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ಚಿದ್ವಿಷಯತ್ವಾತ್ತುಚ್ಛಸ್ಯ ನಿಃಸ್ವರೂಪತ್ವೇನ ನಾತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಶಂಕಾ । ನಾಪ್ಯಸಂಭವಃ; ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ವೃತ್ತಿವಿರೋಧೇನ ಛಿದಾಯಾ ಅಚ್ಛೇದ್ಯತ್ವವತ್ ಸ್ವಸ್ಯ ಸ್ವವೇದ್ಯತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ನ ಚ–ಏವಂ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾನುಮಿತೇರಪಿ ಅಸ್ವವಿಷಯತ್ವಾಪತ್ತಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಸ್ವಪರಸಾಧಾರಣಸ್ಯೈಕಸ್ಯ ವಿಷಯತಾನಿಯಾಮಕಸ್ಯ ತತ್ರ ಸತ್ತ್ವೇನ ವಿಶೇಷಾತ್ । ಅತ ಏವ ಯಥಾ ಛಿದಾದೌ ಪರಶುಸಂಯೋಗೋ ನ ಸ್ವಪರಸಾಧಾರಣ ಇತಿ ಸ್ವಸ್ಮಿನ್ವೃತ್ತಿವಿರೋಧಃ, ತಥಾ ಪ್ರಕೃತೇಽಪಿ । ನ ಚ ತರ್ಹಿ ಛಿದಾಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಛಿದಾಯಾಮಿವ ಚಿಜ್ಜನ್ಯವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ಚಿತ್ಯನಾಪತ್ತಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಫಲದರ್ಶನಸ್ಯೈವ ಛಿದಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಸ್ವಭಾವಭೇದನಿಯಾಮಕತ್ವಾತ್ । ಯದ್ವಾ–ಸ್ವವ್ಯವಹಾರೇ ಸ್ವಾತಿರಿಕ್ತಸಂವಿದನಪೇಕ್ಷತ್ವಂ ಸ್ವಾವಚ್ಛಿನ್ನಸಂವಿದನಪೇಕ್ಷತ್ವಂ ವಾ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಮ್ । ನ ಚ ಸ್ವವೇದ್ಯತ್ವೇಽಪ್ಯುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಸ್ವಾಭಿಮತಪ್ರಕಾಶತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಃ; ಸ್ವವೇದ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಬಾಧಿತತ್ವೇನ ತದಾದಾಯೋಪಪತ್ತ್ಯಸಂಭವಾತ್ ।। ನನು-ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಧರ್ಮಸ್ಯ ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವೇ ಅದ್ವೈತವ್ಯಾಘಾತಃ, ಅತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವೇ ಅಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಸ್ಯೈವ ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಾಪತ್ಯಾ ತತ್ಸಾಧಕಾನುಮಾನಾದೇರ್ಬಾಧ ಇತಿ–ಚೇನ್ನ; ಸ್ವರೂಪತ್ವಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾತ್ । ನ ಚ-ಪರೇಷಾಮಿದಮಿಷ್ಟಮ್ । ವೇದ್ಯತ್ವವಿರೋಧಿಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಪರೈರನಂಗೀಕಾರಾತ್ ॥

ನ ಚ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಃ; ಅನುಭೂತಿತ್ವಹೇತೋರ್ವ್ಯತಿರೇಕಿಣ ಏವ ಪ್ರಮಾಣತ್ವಾತ್ । ನನು - ಅತ್ರ ಸಾಧ್ಯಾಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ, ನ ಚ – ವೇದ್ಯತ್ವಂ ಕಿಂಚಿನ್ನಿಷ್ಠಾತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿ, ಧರ್ಮತ್ವಾದಿತ್ಯನುಮಾನೇನ ಸಾಮಾನ್ಯತಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಅವೇದ್ಯತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧಾವಪಿ ವಿಶಿಷ್ಟಸಾಧ್ಯಾಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ ತದವಸ್ಥತ್ವಾತ್ । ನ ಚಾನುಭೂತಿತ್ವೇನಾಪಿ ತಾವದೇವ ಸಾಧ್ಯಮ್; ವೇದ್ಯತ್ವಸ್ಯ ವೃತ್ತಿವ್ಯಾಪ್ಯತ್ವರೂಪತ್ವೇ ತದಭಾವಸ್ಯ ಚರಮವೃತ್ತಿವ್ಯಾಪ್ಯಾನುಭೂತೌ ಬಾಧಾತ್ , ಫಲವ್ಯಾಪ್ಯತ್ವರೂಪತ್ವೇ ತು ತದಭಾವಸ್ಯ ಮಮ ಘಟಾದೌ ತವ ಧರ್ಮಾದೌ ಶುಕ್ತಿರೂಪ್ಯಾದೌ ಚ ಪಕ್ಷಭಿನ್ನೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವೇನಾಸಾಧಾರಣಾನೈಕಾಂತಿಕತಾಪತ್ತೇಃ, ಅಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವರೂಪತ್ವೇ ಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾಽಪ್ರಸಿದ್ಧಿರೇವ । ಕಿಂಚಾತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಂ ಕುತಶ್ಚಿದ್ವ್ಯಾವರ್ತತೇ ಚೇತ್, ತತ್ರೈವ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ, ನ ಚೇದತ್ರ ವ್ಯಭಿಚಾರ ಇತಿ–ಚೇನ್ನ; ಚಿದವಿಷಯಸ್ವರೂಪತ್ವರೂಪಂ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಮನುಭೂತಿತ್ವೇನ ಯದಾ ಸಾಧ್ಯತೇ, ತದಾ ವೇದ್ಯತ್ವಂ ಚಿದ್ವಿಷಯತ್ವಮೇವ ಚಿದನ್ಯಮಾತ್ರವೃತ್ತಿ ಪಕ್ಷಃ, ಅತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿಸ್ವರೂಪತ್ವಂ ಸಾಧ್ಯಮ್ । ಯಥಾ ಚ ವೃತ್ತಿಪ್ರತಿಫಲಿತಚಿದ್ವಿಷಯತಾ ಘಟಾದೌ ನ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ, ತಥೋಪಪಾದಿತಮಿತಿ ನಾಸಾಧಾರಣ್ಯಬಾಧೌ । ನಾಪ್ಯತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಸ್ಯಾತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ; ಅತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇನಾತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿನ್ಯೇವ ಅತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತಯಾ ಯನ್ನಿಷ್ಠಾತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಂ ತಸ್ಯ ಕೇವಲಾನ್ವಯಿತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚ–ಏವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಚಿದ್ವಿಷಯತ್ವೇಽಪಿ ತದತ್ಯಂತಾಭಾವೋಪಪತ್ತ್ಯಾಽರ್ಥಾಂತರಂ ಘಟಾದಾವಪ್ಯೇವಂ ಸಾಧ್ಯಸತ್ತ್ವೇನಾಸಾಧಾರಣ್ಯಂ ಚೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಚಿದ್ವಿಷಯತ್ವವಿರೋಧ್ಯತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವರೂಪಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯತ್ವಾನ್ನಾರ್ಥಾಂತರಾಸಾಧಾರಣ್ಯೇ, ಘಟಾದೌ ತಯೋಃ ಸಹಾವಸ್ಥಿತ್ಯಾ ಅವಿರೋಧಾತ್, ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವಿರೋಧಾತ್ । ನ ಚ ತರ್ಹಿ ವಿರೋಧಿತ್ವಾಂಶಮಾದಾಯ ಪುನರಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ । ವೇದ್ಯತ್ವಂ, ವಿರೋಧ್ಯತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿ, ಅತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಾತ್ , ಘಟವದಿತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಸಂಭವಾತ್ । ಯದಾ ತು ಅವೇದ್ಯತ್ವೇ ಸತಿ ಅಪರೋಕ್ಷವ್ಯವಹಾರಯೋಗ್ಯತ್ವರೂಪಂ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಂ ಪೂರ್ವಾನುಮಾನೇ ಸಾಧ್ಯಂ, ತದಾ ಫಲವ್ಯಾಪ್ಯತ್ವರೂಪಂ ವೇದ್ಯತ್ವಂ ಪಕ್ಷಃ, ಅಪರೋಕ್ಷವ್ಯವಹಾರಯೋಗ್ಯಕಿಂಚಿನ್ನಿಷ್ಠಾತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಂ ಸಾಧ್ಯಮ್ । ತಥಾ ಚಾಪರೋಕ್ಷವ್ಯವಹಾರಯೋಗ್ಯತ್ವಸಮಾನಾಧಿಕರಣಾವೇದ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಸಾಮಾನ್ಯತಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾ ನಾಪ್ರಸಿದ್ಧವಿಶೇಷಣತ್ವಾಸಾಧಾರಣ್ಯೇ । ಅತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಂ ಕಿಂಚಿನ್ನಿಷ್ಠಾತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗೀತ್ಯಾದಿವಿಕಲ್ಪನಿಬಂಧನದೋಷಃ ಪರಿಹೃತ ಏವ । ಏತೇನ–ಅಯಂ ಘಟಃ, ಏತದ್ಘಟಾನ್ಯತ್ವೇ ಸತಿ ವೇದ್ಯತ್ವಾನಧಿಕರಣಾನ್ಯಃ, ಪದಾರ್ಥತ್ವಾದಿತ್ಯಾದಿಮಹಾವಿದ್ಯಯಾಪಿ ಸಾಧ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ । ನ ಚ ವೇದ್ಯತ್ವಾನಿರುಕ್ತಿಃ; ಚಿದವಿಷಯತ್ವಮಾತ್ರಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶರೂಪತ್ವೇ ಚಿದ್ವಿಷಯತ್ವಸ್ಯೈವ ವೇದ್ಯತ್ವರೂಪತಾ, ಪ್ರಥಮಪಕ್ಷೇ ತು ಫಲವ್ಯಾಪ್ಯತ್ವಮೇವ ವೇದ್ಯತ್ವಮ್ । ನ ಚ ತರ್ಹ್ಯತೀಂದ್ರಿಯಾನ್ಯತ್ವೇನಾರ್ಥಾಂತರಂ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಂ ವಾ; ಅಪರೋಕ್ಷವ್ಯವಹಾರವಿಷಯತ್ವಸಮಾನಾಧಿಕರಣಸ್ಯೈವ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ । ನ ಚಾಯಂ ಘಟಃ, ಏತದ್ಘಟಾನ್ಯತ್ವೇ ಸತಿ ವೇದ್ಯತ್ವಾನಧಿಕರಣಾನ್ಯತ್ವಾನಧಿಕರಣಮ್ , ಪದಾರ್ಥತ್ವಾದಿತಿ ಪ್ರಕರಣಸಮತಾ; ಶ್ರುತ್ಯಾದಿರೂಪಾನುಕೂಲತರ್ಕಸದ್ಭಾವೇನ ಸ್ಥಾಪನಾಯಾ ಅಧಿಕಬಲತ್ವಾತ್ , ಪ್ರತಿಪಕ್ಷನಿಬಂಧನಸಾಧ್ಯಸಂದೇಹೇಽಪಿ ಸಂಶಯರೂಪಸಾಧ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧೇರನಿವಾರಣಾಚ್ಚ । ನಾಪ್ಯಸಿದ್ಧಿಃ; ಅನುಭೂತಿತ್ವಜಾತೇಃ ಕಲ್ಪಿತವ್ಯಕ್ತಿಭೇದಮಾದಾಯ ಶುದ್ಧೇಽಪಿ ಸತ್ತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಜಾತೇರ್ಧರ್ಮಿಸಮಸತ್ತಾಕಭೇದವದ್ವ್ಯಕ್ತಿಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವನಿಯಮಃ; ಜಾತ್ಯನ್ಯೂನಸತ್ತಾಕಭೇದವದ್ವ್ಯಕ್ತಿಸಾಪೇಕ್ಷತಯೈವಾತಿಪ್ರಸಂಗನಿರಾಸೇ ಧರ್ಮಿಸಮಸತ್ತಾಕಭೇದವದ್ವ್ಯಕ್ತಿಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಸ್ಯ ಗೌರವಕರತ್ವಾತ್ , ಸಮತ್ವಸ್ಯಾನ್ಯೂನಾನತಿರಿಕ್ತಾರ್ಥಕತ್ವಾತ್ । ನ ಚಾನುಭಾವ್ಯಾಭಾವೇ ಅನುಭೂತಿತ್ವಾಯೋಗಃ; ಕದಾಚಿದನುಭಾವ್ಯಸತ್ತ್ವೇನೈವ ತದುಪಪತ್ತೇಃ, ಅನ್ಯಥಾ ಆಸೀದಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಜನ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯಾನನುಭೂತಿತ್ವಾಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ–ಅನುಭೂತಿತ್ವಂ ವಿಪಕ್ಷಾದವ್ಯಾವೃತ್ತಮ್, ಅನುಭೂತಿಶಬ್ದವಾಚ್ಯಾನಾತ್ಮನಿ ಸತ್ತ್ವಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್, ಅನಾತ್ಮನಿ ಅನುಭೂತಿಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಸ್ಯೈವಾಭಾವಾತ್ , ವೃತ್ತೌ ಜ್ಞಾನಪದಸ್ಯೇವಾನುಭೂತಿಪದಸ್ಯ ಗೌಣತ್ವಾತ್ । ಅತ ಏವ–ಪರೋಕ್ಷಾನುಭವಸ್ಯ ಪಕ್ಷತ್ವೇ ಬಾಧಃ, ಅಪರೋಕ್ಷಸ್ಯ ಪಕ್ಷತ್ವೇ ತತ್ರ ವ್ಯಭಿಚಾರ ಇತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್ ; ಚಿತ್ವರೂಪಾನುಭೂತಿತ್ವಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ । ನ ಚಾಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಮ್ ; ಶ್ರುತ್ಯನುಗ್ರಹಸತ್ತ್ವಾತ್ । ನ ಚ-ಅಪರೋಕ್ಷಾನುಭವಮಪ್ಯಪರೋಕ್ಷತೋ ಜಾನಾಮೀತ್ಯಾತ್ಮನೋ ವೇದ್ಯತ್ವಗ್ರಾಹಿಣಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ತದಾತ್ಮಾನಮೇವಾವೇದಿತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಚ ಬಾಧ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಆದ್ಯಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷ್ಯನುಭವಸ್ಯ ವೃತ್ತಿರೂಪಗುಣಾನುಭವವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ನ ಚ–ಜಾನಾಮೀತಿ ಜ್ಞಪ್ತಿವಿಷಯತ್ವಮೇವಾನುಭೂಯತ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಅಹಮರ್ಥಸ್ಯ ಜ್ಞಪ್ತ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಾಯೋಗೇನ ಜ್ಞಾನಪದಸ್ಯ ವೃತ್ತೌ ಗೌಣತ್ವಾತ್ , ‘ದುಃಖಂ ಜಾನಾಮೀ'ತ್ಯಾದಾವಪಿ ದುಃಖಾದ್ಯಾಕಾರಾವಿದ್ಯಾವೃತ್ತೇರೇವ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾಚ್ಚ, ದ್ವಿತೀಯಸ್ಯ ಚಾಹಮರ್ಥವಿಷಯತ್ವಾತ್ತದನಾತ್ಮತ್ವಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾತ್ , ಶ್ರುತೇಶ್ಚೋಪನಿಷಜ್ಜನ್ಯವೃತ್ತಿರೂಪವಿತ್ತಿವಿಷಯತ್ವಾವಗಾಹಿತಯಾ ಚಿದ್ವಿಷಯತ್ವಸ್ಯ ಫಲವ್ಯಾಪ್ಯತ್ವಸ್ಯಾವಿಷಯೀಕರಣಾತ್ । ನಾಪ್ಯನುಭೂತಿಃ, ಸ್ಫುರಣವಿಷಯಃ, ಅಪರೋಕ್ಷವ್ಯವಹಾರವಿಷಯತ್ವಾತ್ , ಘಟವತ್ , ಚೈತ್ರೀಯಾನುಭೂತಿಃ, ಚೈತ್ರಾಪರೋಕ್ಷವ್ಯವಹಾರಯೋಗ್ಯಾಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಪ್ತಿವಿಷಯಃ, ಚೈತ್ರಾಪರೋಕ್ಷವ್ಯವಹಾರವಿಷಯತ್ವಾದ್ಘಟವತ್ , ಚೈತ್ರೀಯಾನುಭೂತಿಚೈತ್ರಾಪರೋಕ್ಷವ್ಯವಹಾರಯೋಗ್ಯಾಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಪ್ತ್ಯವಿಷಯೋ ನಾವತಿಷ್ಠತೇ, ಚೈತ್ರಂ ಪ್ರತ್ಯಪ್ರಕಾಶಮಾನತ್ವರಹಿತತ್ವಾತ್ , ಚೈತ್ರೇಚ್ಛಾವದಿತಿ ಸತ್ಪ್ರತಿಪಕ್ಷತ್ವಮ್ ; ಸ್ಫುರಣಪ್ರಯುಕ್ತವ್ಯವಹಾರಶಾಲಿತ್ವರೂಪಸ್ಯ ವಿಷಯತ್ವಸ್ಯ ಮಯಾಪ್ಯಂಗೀಕಾರೇಣ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಾತ್ , ತದನ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವಸ್ಮಿನ್ವೃತ್ತಿವಿರೋಧೇನ ಬಾಧಾತ್ , ಜಡತ್ವಸ್ಯೋಪಾಧಿತ್ವಾಚ್ಚ, ಪರವೇದ್ಯತ್ವೇ ಅನವಸ್ಥಾನಾತ್ ಸ್ವವೇದ್ಯತ್ವಸ್ಯ ವಿರುದ್ಧತ್ವಾತ್ । ನನು–ಸ್ವಸ್ಮಿನ್ ಸ್ವವೇದ್ಯತ್ವಂ ಕಥಂ ವಿರುದ್ಧಮ್ ? ನ ತಾವತ್ಸ್ವಜನಕೇಂದ್ರಿಯಾಸನ್ನಿಕೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ ; ಸ್ವಾಜನಕತ್ವಾದ್ವಾ; ನಿತ್ಯಚಿದ್ವಿಷಯತ್ವಸ್ಯ ತದ್ದ್ವಯಂ ವಿನೈವ ಘಟಾದೌ ಸತ್ತ್ವಾತ್ , ನಾಪಿ ವಿಷಯವಿಷಯಿಭಾವಸಂಬಂಧಸ್ಯ ದ್ವಿಷ್ಠತ್ವಾತ್ । ಅತೀತಾರೋಪಿತಾತ್ಯಂತಾಸತಾಂ ಜ್ಞಾನದರ್ಶನೇನ ತಸ್ಯ ಉಭಯನಿಷ್ಠತ್ವಾತ್ , ನಾಪಿ ಕ್ರಿಯಾತ್ವಕರ್ಮತ್ವಯೋರ್ವಿರೋಧಾತ್ ; ಕೃತ್ಯಾದಿವಿಶೇಷಸ್ಯ ಕಾರ್ಯತ್ವಾದಿದರ್ಶನಾತ್, ನಾಪಿ ವಿಷಯಿಣೋ ವಿಷಯತ್ವೇ ಕರ್ತುಃ ಕರ್ಮತಾಪಾತಾತ್ ; ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾನುಮಿತ್ಯಾದೇರ್ವಿಷಯಿಣ್ಯಾ ಏವ ವಿಷಯದರ್ಶನಾತ್ , ಮಾಮಹಂ ಜಾನಾಮೀತ್ಯನುಭವ: ದರ್ಶನೇನ ಚ ತದಾತ್ಮಾನಮೇವಾವೇದಿತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಚ ಕರ್ತುಃ ಕರ್ಮತ್ವಾವಿರೋಧಾತ್ । ಏವಂ ಚ ಪರಸಮವೇತಕ್ರಿಯಾಫಲಶಾಲಿತ್ವಂ ನ ಕರ್ಮತ್ವಮ್ , ಕಿಂತು ಕ್ರಿಯಾವಿಷಯತ್ವಾದಿಕಮ್ , ತಚ್ಚಾಭೇದೇಽಪ್ಯುಪಪಾದ್ಯಮಿತಿ–ಚೇತ್, ಮೈವಮ್ ; ವಿಷಯವಿಷಯಿಭಾವಸ್ಯ ಸಂಬಂಧತ್ವೇನ ಭೇದನಿಯತಯಾ ಸ್ವಸ್ಮಿನ್ ಸ್ವವೇದ್ಯತ್ವಸ್ಯ ವಿರುದ್ಧತ್ವಾತ್ ನಹ್ಯುಕ್ತಾತೀತಾದಿಸ್ಥಲೇ ಭೇದೋ ನಾಸ್ತಿ । ಅತ ಏವ ಕೃತಿಃ ಕೃತ್ಯಂತರಂ ಪ್ರತಿ ಇಚ್ಛಾ ಇಚ್ಛಾಂತರಂ ಪ್ರತಿ ವ್ಯವಹೃತಿಃ ವ್ಯವಹೃತ್ಯಂತರಂ ಪ್ರತಿ ಅಭಿಧಾ ಅಭಿಧಾಂತರಂ ಪ್ರತ್ಯೇವ ವಿಷಯಃ, ನ ತು ಸ್ವಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರತೀತಿ ನ ಸ್ವವಿಷಯತ್ವೇ ಕಿಂಚಿದುದಾಹರಣಮಸ್ತಿ । ನನು ಗತ್ಯಾದೌ ಗತ್ಯಂತರಾವಿಷಯತ್ವೇಽಪಿ ವಸ್ತೂನಾಂ ವಿಚಿತ್ರಸ್ವಭಾವತ್ವಾತ್ ಕೃತ್ಯಾದೌ ಕೃತ್ಯಂತರಾದಿವಿಷಯತ್ವವತ್ ಅನುಭೂತೇರಪಿ ಸ್ವವಿಷಯತ್ವಮಸ್ತು, ಅನ್ಯಥಾ ಸ್ವಸ್ಮಿನ್ ವ್ಯವಹಾರಜನಕತ್ವಮಪಿ ನ ಸ್ಯಾತ್, ವ್ಯಾಪ್ತಿಜ್ಞಾನಾನುಮಿತ್ಯಾದೇಃ ಸ್ವಾವಿಷಯತ್ವೇ ಸರ್ವೋಪಸಂಹಾರವತೀ ವ್ಯಾಪ್ತಿರನುಮಿತಿಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ಚ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ; ವ್ಯವಹಾರೋಪಪಾದನಾರ್ಥಂ ಸ್ವವಿಷಯತ್ವಸ್ವಭಾವಕಲ್ಪನಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಸ್ವಾವಿಷಯತ್ವೇಽಪಿ ಸ್ವವ್ಯವಹಾರಜನಕತ್ವಸ್ವಭಾವತ್ವಮೇವ ಕಲ್ಪ್ಯತಾಮ್ , ಲಾಘವಾತ್ , ತಾವತೈವ ತದುಪಪತ್ತೇಃ, ವ್ಯಾಪ್ತ್ಯನುಮಿತ್ಯಾದೇಸ್ತು ಅವಚ್ಛೇದಕೈಕ್ಯಲಾಭಾತ್ತಥಾತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾಚ್ಚ । ಏವಂ ಚ ಕ್ರಿಯಾಕರ್ಮತ್ವವಿರೋಧಾದಪಿ ನ ಸ್ವಸ್ಮಿನ್ ಸ್ವವೇದ್ಯತ್ವಮ್ । ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾನುಮಿತೇಶ್ಚ ನ ಸ್ವಕರ್ಮತಾ; ಪರೋಕ್ಷಸ್ಯಾಕರ್ಮತ್ವಾತ್ । ಯದುಕ್ತಂ ಕರ್ತುರೇವ ಕರ್ಮತ್ವಂ, ತದಯುಕ್ತಮ್ ; ಉದಾಹೃತಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾನುಮಿತ್ಯಾದೇರಕರ್ಮತ್ವಾತ್ , ಮಾಮಹಂ ಜಾನಾಮೀತ್ಯಾದೌ ಸಾಕ್ಷಿಣಃ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಹಮರ್ಥಸ್ಯ ಕರ್ಮತ್ವಾತ್ ತದಾತ್ಮಾನಮಿತ್ಯಾದೌ ಚಾಹಮರ್ಥಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಾಚ್ಚಿತ್ ಕರ್ಮ ಅಭೇದೇ ತದ್ದ್ವಯಾದರ್ಶನಾತ್ । ಅತ ಏವ ನ ಭೇದಘಟಿತಕರ್ಮಲಕ್ಷಣಪರಿತ್ಯಾಗಃ, ಕ್ರಿಯಾವಿಷಯತ್ವಂ ತು ನ ಕರ್ಮತ್ವಮ್ ; ಆಸನಾದಿಕ್ರಿಯಾಯಾ ಅಪಿ ಆಧಾರಾದಿವಿಷಯತ್ವೇನ ಸಕರ್ಮಕತ್ವಾಪತ್ತೇಃ । ಅಥ ಅವೇದ್ಯತ್ವೇಽವೇದ್ಯತ್ವಸಾಧಕಪ್ರಮಾಣವೇದ್ಯತ್ವಾವೇದ್ಯತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ವ್ಯಾಘಾತಃ, ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಯೋಗಃ, ಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರವಿಧಿವೈಯರ್ಥ್ಯಂ, ಬ್ರಹ್ಮಾಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತ್ಯಯೋಗಃ ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರತಿಕೂಲತರ್ಕಪರಾಹತಿರಿತಿ-ಚೇನ್ನ; ಚಿದವಿಷಯತ್ವಂ ಫಲಾವ್ಯಾಪ್ಯತ್ವಂ ವಾ ಅವೇದ್ಯತ್ವಮ್ , ತಸ್ಯ ತತ್ಸಾಧಕಪ್ರಮಾಣಜನ್ಯವೃತ್ತಿವೇದ್ಯತ್ವೇನ ವ್ಯಾಹತ್ಯಭಾವಾತ್ , ವೃತ್ತಿವಿಷಯತ್ವಮಾತ್ರೇಣೈವ ವೇದಾಂತಪ್ರಾಮಾಣ್ಯವಿಚಾರವಿಧ್ಯಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತೀನಾಂ ಸಂಭವಾಚ್ಚ । ಏತೇನ–ಅಜ್ಞಾನನಿವರ್ತಕತ್ವಮಾತ್ರೇಣ ವೇದಾಂತಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇ ಆತ್ಮನೋಽಸಿದ್ಧಿಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್ ; ಆತ್ಮನಃ ಸ್ವತಃ ಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ನನು ಸ್ವತ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವೇನೈವೇತ್ಯರ್ಥೇ ಸ್ವವಿಷಯಕತ್ವಾಪತ್ತಿಃ, ಪ್ರಮಾಣಂ ವಿನೇತ್ಯರ್ಥ ಉಪಾಯಾಂತರಸ್ಯಾನುಪನ್ಯಾಸೇನಾಸಿದ್ಧ್ಯಾಯಾಪತ್ತಿಃ, ಅನ್ಯಥಾ ನೃಶೃಂಗಾದೇರಪಿ ಸಿದ್ಧ್ಯಾಪಾತ ಇತಿ ಚೇನ್ನ ; ಮಾನಾನಪೇಕ್ಷಸಿದ್ಧೇರೇವ ಸ್ವತಃಸಿದ್ಧಿಶಬ್ದಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ನೃಶೃಂಗಾದಾವೇವಂ ಪ್ರಸಂಗಃ; ತದಸತ್ತ್ವವ್ಯಾವೃತ್ತಿಫಲಕಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾತ್ , ಪ್ರಕೃತೇ ಚ ವೃತ್ತಿವಿಷಯತಾಮಾತ್ರೇಣ ತತ್ಸತ್ತ್ವಾತ್ , ಸಿದ್ಧಿರೂಪಾತ್ಮನಿ ಸಿದ್ಧ ಇತಿ ವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಿಪ್ರಯುಕ್ತವ್ಯವಹಾರವಿಷಯತಯಾ ಗೌಣತ್ವಾತ್ । ನ ಚೈವಂ ಮುಕ್ತೌ ವೇದ್ಯಾಭಾವೇ ವಿತ್ತಿತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಅನುಭೂತಿನ್ಯಾಯಸ್ಯಾತ್ರಾಪಿ ಸುಲಭತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಸ್ವಾವಿಷಯತ್ವೇ ಸ್ವವಿಷಯಕಸಂಶಯನಿವರ್ತಕತ್ವಾಯೋಗಃ; ಸ್ವಮಹಿಮ್ನೈವ ಸ್ವಧರ್ಮಿಣಿ ವ್ಯವಹಾರವತ್ ಸಂಶಯಾದಿವಿರೋಧಿತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚಾನನುಗಮಃ; ತವ ವಿಷಯತಾಯಾಮಿವಾನನುಗತಸ್ಯೈವ ನಿಯಾಮಕತ್ವಾತ್ಸ್ವಕರ್ಮತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಸ್ವನಿರ್ವಾಹಕತಯಾ ಸ್ವಸ್ಮಿನ್ ವ್ಯವಹಾರಾದ್ಯುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ । ನ ಚ ಸ್ವನಿರ್ವಾಹಕಪದೇನ ನಿರ್ವಹಣಕ್ರಿಯಾಕರ್ತೃತ್ವಕರ್ಮತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ವಿರೋಧಃ, ಸ್ವಾತಿರಿಕ್ತನಿರ್ವಾಹಕಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಮಾತ್ರೇಣ ಸ್ವನಿರ್ವಾಹಕತ್ವೋಪಚಾರಾತ್ । ‘ಸ್ವಯಂ ದಾಸಾಸ್ತಪಸ್ವಿನ' ಇತ್ಯಾದೌ ಸ್ವಾತಿರಿಕ್ತದಾಸಾಭಾವಮಾತ್ರೇಣ ಸ್ವದಾಸತ್ವವ್ಯಪದೇಶವತ್ । ನ ಚ–ಸ್ವನಿರ್ವಾಹಕಾಧ್ಯಯನವಿಧಿದೀಪಪ್ರಭಾದೌ ಸ್ವಸ್ಮಿನ್ ಕಾರ್ಯಕರತ್ವಂ ಸ್ವವಿಷಯತ್ವೇನ ವ್ಯಾಪ್ತಮಿತ್ಯತ್ರಾಪಿ ತಥೇತಿ–ವಾಚ್ಯಮ್ । ಅಧ್ಯಯನವಿಧಾವೇಕಾವಚ್ಛೇದಕಮಾತ್ರೇಣಾತ್ಮಾಶ್ರಯಾನವಕಾಶಾತ್ , ದೀಪಪ್ರಭಾದೌ ಸ್ವವಿಷಯತ್ವಾಸಿದ್ಧೇಃ । ತದುಕ್ತಂ ಖಂಡನೇ –‘ಗಾಂಕುಟಾದಿಭ್ಯ' ಇತ್ಯತ್ರ ಬಹುವ್ರೀಹಿಃ ಸ್ವಾವಿಷಯೇ ಕುಟೇಽಪಿ ಸ್ವಕಾರ್ಯಂ ಕರೋತಿ । ತಥೇಹಾಪೀತಿ । ನ ಚ 'ಉದ್ಭೂತಾವಯವಭೇದಃ ಸಮುದಾಯಃ ಸಮಾಸಾರ್ಥ' ಇತಿ ಕೈಯಟೋಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಕುಟಘಟಿತಸಮುದಾಯ ಏವ ಬಹುವ್ರೀಹಿವಿಷಯಃ ಸ ಚ ವೈಯಾಕರಣಾನಾಂ ಮೀಮಾಂಸಕಾನಾಂ ಚ ಶಕ್ತ್ಯಾ ಅನ್ಯೇಷಾಂ ಲಕ್ಷಣಯೇತ್ಯನ್ಯದೇತತ್, ಯಥಾ 'ಚೈತ್ರಶಾಲೀಯಾ ಆನೀಯಂತಾ'ಮಿತ್ಯತ್ರ ಉಪಲಕ್ಷಣಸ್ಯಾಪಿ ಚೈತ್ರಸ್ಯ ಸ್ವಶಾಲಾಸ್ಥಸ್ಯ ತಚ್ಛಬ್ದವಿಷಯತ್ವಂ ತಥಾ ಕುಟಸ್ಯಾಪಿ ಪುಟಾದಿವದನ್ಯಪದಾರ್ಥಭೂತಸಮುದಾಯಾಂತರ್ಗತಸ್ಯ ಬಹುವ್ರೀಹಿವಿಷಯತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ತಥಾಚ ದೃಷ್ಟಾಂತಾಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಸ್ವಾವಿಷಯ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಔತ್ಸರ್ಗಿಕವಿಷಯಾನ್ಯಪದಾರ್ಥಭಿನ್ನ ಇತ್ಯರ್ಥಕತ್ವಮ್ । ತಥಾಚ ಸ್ವಪದಾರ್ಥಸಂಬಂಧಾದನ್ಯತ್ರೇವ ಸ್ವಪದಾರ್ಥೇಽಪಿ ಯಥಾ ತತ್ರ ಫಲಂ, ತಥಾ ಸ್ವಸಂಬಂಧಾದನ್ಯತ್ರೇವ ಸ್ವಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಚಿತ್ಫಲಮಿತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಪರ್ಯವಸಾನಾತ್ । ಸ್ವವಿಷಯವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಸಮುದಾಯಪ್ರಯೋಜಕರೂಪೇಣ ವಿಷಯತ್ವೇಽಪಿ ಸಮುದಾಯಿತಾಪ್ರಯೋಜಕರೂಪೇಣಾವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಸ್ವಾವಿಷಯತ್ವೋಕ್ತೇರ್ವಾ । ನನು ಏತಾವತಾ ಸ್ವಸ್ಮಾದನ್ಯತ್ರ ವ್ಯವಹಾರಜನನೇ ತದ್ವಿಷಯತ್ವಂ ಸ್ವಸ್ಮಿನ್ ಸ್ವಾಭೇದ ಏವೇತಿ ಪರ್ಯವಸಿತೋಽರ್ಥಃ, ಸ ಚಾಯುಕ್ತಃ; ಪಕ್ಷಾದನ್ಯತ್ರೈವಾಯಂ ನಿಯಮ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಸರ್ವತ್ರ ಸುವಚತ್ವಾತ್ , ಸ್ವಾಭೇದೇ ಸತ್ಯಪಿ ಸ್ವವಿಷಯ ಇವ ಸ್ವಸ್ಮಿನ್ವಿಷಯತ್ವವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ದ್ವೇಷ ಇಚ್ಛಾವಿರೋಧಿತ್ವಸ್ಯಾಜ್ಞಾನೇ ಸ್ವಾವಾರಕತ್ವಸ್ಯ ಸ್ಮೃತ್ಯಾದಿರೂಪಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನೇ ಸ್ವವ್ಯವಹಾರಜನಕತ್ವಸ್ಯ ಮೈತ್ರಚೈತನ್ಯೇ ಸುಷುಪ್ತೌ ಚೈತ್ರಚೈತನ್ಯೇನ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಕಾಲ್ಪನಿಕಭೇದಯೋ ರಾಹಿತ್ಯೇಽಪಿ ತದ್ವ್ಯವಹಾರಜನಕತ್ವಸ್ಯಾದರ್ಶನಾಚ್ಚ, ಆತ್ಮಾನಂ ಜಾನಾಮೀತ್ಯಾತ್ಮಾಭಿನ್ನಜ್ಞಾನೇ ಸ್ವವಿಷಯತ್ವಾನುಭವಾಚ್ಚೇತಿ ಚೇನ್ನ; ತರ್ಹಿ ದ್ವೇಷಾದೌ ಸ್ವಾಭೇದೇಽಪಿ ಸ್ವವಿಷಯತ್ವಾದರ್ಶನಾತ್ ಪ್ರಕೃತೇಽಪಿ ತಥಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಅಥ ವ್ಯವಹಾರರೂಪಫಲದರ್ಶನಾತ್ ಪ್ರಕೃತ ಏವ ಸ್ವಾಭೇದಸ್ಯಾನ್ಯತ್ರಾದೃಷ್ಟಮಪಿ ಸ್ವವಿಷಯತಾನಿಯಾಮಕತ್ವಂ ಕಲ್ಪ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್, ತರ್ಹಿ ಸ್ವವ್ಯವಹಾರರೂಪಫಲದರ್ಶನಾದತ್ರೈವ ಸ್ವಾಭೇದಸ್ಯ ಸ್ವಕಾರ್ಯಜನಕತಾನಿಯಾಮಕತ್ವಮ್, ನ ದ್ವೇಷಾದೌ; ತಥಾ ಫಲಾದರ್ಶನಾದಿತಿ ಸಮಃ ಸಮಾಧಿಃ । ನ ಚ–ಅತ್ರ ಗೃಹೀತತದ್ವಿಷಯತ್ವಸ್ಯ ತೂಷ್ಣೀಂ ತ್ಯಾಗೇ ಸರ್ವತ್ರೈವಂ ಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ತದ್ವಿಷಯತ್ವತ್ಯಾಗಬೀಜಸ್ಯ ಬಾಧಕಸ್ಯ ಪ್ರಾಗೇವೋಕ್ತತ್ವಾತ್ , ಸರ್ವತ್ರ ತಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ । ಯತ್ತೂಕ್ತಂ ಮೈತ್ರಚೈತನ್ಯ ಇತ್ಯಾದಿ, ತನ್ನ; ತದೈಕವಿರಹಕಾಲೇ ಮೈತ್ರಚೈತನ್ಯ ಇತ್ಯಸ್ಯೈವಾಭಾವಾತ್ , ಸಾಕ್ಷಿಚೈತನ್ಯೇನ ವ್ಯವಹಾರಾಪಾದನಸ್ಯೇಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ಯದಿ ಚ ಸಂಸ್ಕಾರಾತ್ಮನಾಽವಸ್ಥಿತಾಂತಃಕರಣಂ ತದಾಪಿ ಭೇದಕಮ್ , ತದಾ ಭೇದಸ್ಯೈವ ಸತ್ತ್ವಾಚ್ಚ । ಯತೂಕ್ತಮಾತ್ಮಾನಮಿತ್ಯಾದಿ, ತದಪಿ ನ; ಅಹಮರ್ಥಾಶ್ರಿತವೃತ್ತಿರೂಪಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವಸ್ಯೈವ ತತ್ರಾನುಭವಾತ್ । ನ ಚ ಘಟಃ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಃ, ಘಟತ್ವಾದಿತ್ಯಾಭಾಸಸಾಮ್ಯಮ್ ; ಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಪರಿಹಾರೇಣ ಪರಿಹೃತತ್ವಾತ್, ಘಟೇ ಸ್ಫುರಣಾಭೇದತದ್ವಿಷಯತ್ವಯೋರಭಾವೇ ವ್ಯವಹಾರಾಭಾವಪ್ರಸಂಗೇನ ಸಾಮ್ಯಾಭಾವಾಚ್ಚ । ನನು-ಅನುಭೂತಿಪದೇನ ವೃತ್ತೇಃ ಪಕ್ಷತ್ವೇ ಬಾಧಃ, ತದನ್ಯಸ್ಯಾಶ್ರಯಾಸಿದ್ಧಿರಿತಿ-ಚೇನ್ನ; ವೃತ್ತೇರ್ಜಡತಯಾ ಅಪ್ರಕಾಶತ್ವೇ ಪ್ರಕಾಶತ್ವಂ ಯತ್ರ ವಿಶ್ರಾಮ್ಯತಿ ತಸ್ಯೈವ ಪಕ್ಷತ್ವಾತ್ , ಪ್ರತಿಕರ್ಮವ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಮೇವ ವೃತ್ತ್ಯತಿರಿಕ್ತಾನುಭವಸ್ಯ ಸಾಧನಾಚ್ಚ । ಏವಂ ಚ ತ್ವದೀಯಾಪರೋಕ್ಷವ್ಯವಹಾರಯೋಗ್ಯತ್ವಜ್ಞಾನಂ, ತ್ವದೀಯಾಪರೋಕ್ಷವ್ಯವಹಾರಯೋಗ್ಯತ್ವೇ ಸತಿ ವೇದ್ಯತ್ವಾನಧಿಕರಣಂ, ಜ್ಞಾನತ್ವಾತ್ , ಮದೀಯಜ್ಞಾನವತ್ ; ವಿವಾದಪದಾನಿ ಜ್ಞಾನಾನಿ, ಘಟಜ್ಞಾನಾನ್ಯತ್ವೇ ಸತಿ ವೇದ್ಯತ್ವಾನಧಿಕರಣಾನಿ, ಜ್ಞಾನತ್ವಾತ್ , ಘಟಜ್ಞಾನವದಿತ್ಯಪಿ ಸಾಧು । ನ ಚ-ತ್ವಜ್ಜ್ಞಾನಂ, ತ್ವದಪರೋಕ್ಷವ್ಯವಹಾರಯೋಗ್ಯತ್ವೇ ಸತಿ ಅವೇದ್ಯತ್ವಾನಧಿಕರಣಂ, ಜ್ಞಾನತ್ವಾತ್ , ಮದೀಯಜ್ಞಾನವತ್, ಘಟಜ್ಞಾನಂ, ಪಟಜ್ಞಾನಾನ್ಯತ್ವೇ ಸತಿ ಚಿದವಿಷಯತ್ವಾನಧಿಕರಣಂ, ಜ್ಞಾನತ್ವಾತ್ , ಪಟಜ್ಞಾನವದಿತಿ ಚ ಯಥಾಯೋಗ್ಯಂ ಪ್ರಕರಣಸಮತೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ವಿಪಕ್ಷೇ ಬಾಧಕಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವೇನ ಸ್ಥಾಪನಾಯಾ ಅಧಿಕಬಲತ್ವಾತ್ ॥

ಏವಂ ಚ ಚಿದಭಿನ್ನಸ್ಯಾತ್ಮನೋಽಪಿ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಂ ಚಿದ್ರೂಪತ್ವಾತ್ ಸಾಧನೀಯಮ್ । ಯಥಾ ಚ ನಾತ್ಮನಿ ಚಿದ್ರೂಪತ್ವಾಸಿದ್ಧಿಃ, ತಥೋಪಪಾದಿತಮ್ । ಉಪಪಾದಯಿಷ್ಯತೇ ಚ ಶ್ರುತ್ಯಾ । ನ ಚ ‘ವಿಜ್ಞಾತಾ ಪ್ರಜ್ಞಾತೇ'ತಿ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಃ; ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾನೇಕಶ್ರುತಿವಿರೋಧೇನ ತಸ್ಯಾಃ ವೃತ್ತಿರೂಪಜ್ಞಾನಾಶ್ರಯತ್ವಪರತ್ವಾತ್ । ಯತ್ತು ವಿದ್ಯಾಸಾಗರೋಕ್ತಂ 'ವಿಮತಂ ಜ್ಞಾನಂ ಭಿನ್ನಾಶ್ರಯವಿಷಯಕಂ, ಜ್ಞಾನತ್ವಾತ್ , ಜ್ಞಾನಾಂತರವತ್, ವಿಮತಂ ನ ಸ್ವಾಶ್ರಯವಿಷಯಕಂ, ಗುಣತ್ವಾತ್ , ಅಗ್ನ್ಯೌಷ್ಣ್ಯಾದಿವದಿ'ತಿ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಸಾಧನಂ, ತತ್ ಪರರೀತ್ಯಾ; ಅಸ್ಮನ್ಮತೇ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶೇ ಜ್ಞಾನತ್ವಸ್ಯಾತ್ಮನ್ಯಭಾವಾತ್ ತಾದೃಗ್ಜ್ಞಾನೇ ಗುಣತ್ವಾಭಾವಾಚ್ಚ, ‘ಮಾಮಹಂ ಜಾನಾಮೀ'ತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ವೃತ್ತಿವಿಷಯತಯೋಪಪಾದಿತತ್ವೇನ ವಿರೋಧಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚ–ಅಜ್ಞಾನ ಇವ ಸ್ವಾಶ್ರಯವಿಷಯತ್ವೋಪಪತ್ತ್ಯಾ ಅಪ್ರಯೋಜಕಮಿತಿ–ವಾಚ್ಯಮ್; ವೇದ್ಯತ್ವೇ ಆತ್ಮನೋ ವೇದನಾಭಾವಾದಜ್ಞಾನದಶಾಯಾಮಾತ್ಮನಿ ಸಂಶಯವಿಪರ್ಯಯವ್ಯತಿರೇಕನಿರ್ಣಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಚಾತ್ಮನ್ಯಹಮನಹಂ ವೇತಿ ಕಶ್ಚಿತ್ಸಂದಿಗ್ಧೇ, ಅನ್ಯ ಏವೇತಿ ವಾ ವಿಪರ್ಯಸ್ಯತಿ । ನಾಹಮಿತಿ ವಾ ವ್ಯತಿರೇಕಂ ನಿರ್ಣಯತೀತ್ಯಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವೇ ಬಾಧಕಸತ್ತ್ವಾತ್ । ನ ಚ–ತ್ವನ್ಮತೇ ಸಂದೇಹಾದ್ಯವಿಷಯಸ್ಯಾಹಮರ್ಥಸ್ಯಾನಾತ್ಮತ್ವಾತ್ತದನ್ಯಸ್ಮಿಂಛಬ್ದೈಕಗಮ್ಯಾತ್ಮನಿ ಸಂದೇಹಾದಿಸತ್ತ್ವಾದಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಂ ತದವಸ್ಥಮೇವೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಅಹಮರ್ಥಸ್ಯ ಚಿದಚಿದ್ಗ್ರಂಥಿರೂಪತಯಾ ಅಹಂತ್ವಾವಚ್ಛೇದೇನಾಚಿದಂಶೇ ಸಂದೇಹಾದ್ಯಭಾವವತ್ ಚಿದಂಶೇಽಪಿ ಸಂದೇಹಾದ್ಯಭಾವಾತ್ । ನ ಚ ಶಬ್ದಜಾಂತಃಕರಣವಿಷಯತದ್ವೃತ್ತೌ ವ್ಯಭಿಚಾರಿ ಜ್ಞಾನತ್ವಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ತಸ್ಯ ಸ್ಫುರಣಾರ್ಥಕತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ದ್ವಿತೀಯಹೇತೋಸ್ತೇಜೋರೂಪಸ್ಯ ಘಟ ಇವ ಸ್ವಾಶ್ರಯೇಽಪಿ ತಮೋನಿವರ್ತಕತಯಾ ತದ್ವಿಷಯೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ; ರೂಪಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾದಿವತ್ ಸವಿಷಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ‘ಅತ್ರಾಯಂ ಪುರುಷಃ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿರಿ'ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿರಪ್ಯತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಮ್ । ತಥಾ ಹಿ 'ಅಸ್ತಮಿತ ಆದಿತ್ಯೇ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇ'ತ್ಯಾದಿನಾ ‘ಕಿಂ ಜ್ಯೋತಿರೇವಾಯಂ ಪುರುಷ' ಇತ್ಯಂತೇನ ಜ್ಞಾನಸಾಧನಾಲೋಕಾದ್ಯಭಾವೇ ಜೀವಸ್ಯ ಕಥಂ ಸ್ಫುರಣಮಿತ್ಯುಕ್ತೇ ‘ಆತ್ಮೈವಾಸ್ಯ ಜ್ಯೋತಿಃ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿರಿ'ತ್ಯಾದಿನಾ ಸ್ವಾತಿರಿಕ್ತಾನಪೇಕ್ಷತಯಾ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ನ ಚಾತ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮಪರತ್ವಮ್ ; ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯೇ ಆತ್ಮನಿ ನಾಡೀಸಂಬಂಧಪ್ರತಿಪಾದನಾತ್, ಉತ್ತರವಾಕ್ಯೇ ಚ ‘ಕತಮ ಆತ್ಮಾ ಯೋಽಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಃ ಪ್ರಾಣೇಷು ಹೃದ್ಯಂತರ್ಜ್ಯೋತಿರಿ'ತ್ಯುತ್ತರವಾಕ್ಯಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ಸಂದಂಶನ್ಯಾಯೇನ ಜೀವಪರತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಧಿಕರಣನ್ಯಾಯೇನಾತ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ತತ್ರೈವ ಮುಖ್ಯತ್ವಮ್; ಪ್ರಧಾನಾದ್ಯನಾತ್ಮನಿರಾಕರಣಾರ್ಥತಯಾ ಸ್ವಶಬ್ದಾದಿತ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದೋ ಹೇತುತ್ವೇನೋಕ್ತಃ, ನ ತು ಮುಖ್ಯತ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ; ಜೀವಸ್ಯಾಪ್ರಸಕ್ತೇಃ, ಮುಖ್ಯತ್ವಸ್ಯೋಭಯಸಾಧಾರಣ್ಯಾಚ್ಚ । ಅತ ಏವ – 'ಅತ್ರಾಯಂ ಪುರುಷಃ ಸ್ವಯಮಿ'ತ್ಯುಪಸಂಹಾರಸ್ಯ ಅಸ್ಯೇತಿ ಪದಾನುಷಂಗೇಣ ಅಯಮೀಶ್ವರೋ ಜೀವಸ್ಯ ಸ್ವಯಮೇವ ಜ್ಯೋತಿರ್ಜ್ಞಾನಹೇತುರಿತ್ಯೇವಂಪರತ್ವಂ–ನಿರಸ್ತಮ್; ಉಕ್ತನ್ಯಾಯೇನ ಉಪಕ್ರಮವಿರೋಧಾತ್ । ನ ಚ ವಾಚೈವಾಯಂ ಜ್ಯೋತಿಷಾಸ್ತ ಇತಿ ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದಸ್ಯ ವಾಚಿ ಜ್ಞಾನಸಾಧನೇ ಪ್ರಯೋಗಾದತ್ರತ್ಯಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದಸ್ಯಾಪಿ ಜ್ಞಾನಸಾಧನಪರತ್ವಮ್ , ನ ತು ಜ್ಞಾನಪರತ್ವಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಲೌಕಿಕಜ್ಯೋತಿಷಿ ರೂಢಸ್ಯ ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದಸ್ಯ ವಾಚಿ ಜ್ಞಾನಸಾಧನತ್ವೇನ ಪ್ರವೃತ್ತಿವದತ್ರಾಪಿ ತಮೋವಿರೋಧಿತ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾಜ್ಞಾನವಿರೋಧಿನ್ಯಪಿ ಪ್ರಯೋಗಸಂಭವಾತ್ । ನ ಚ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಪರತ್ವೇ ಸದಾ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವೇನ ಶ್ರುತಾವತ್ರೇತ್ಯಸ್ಯ ವೈಯರ್ಥ್ಯಮ್ ; ಜಾಗ್ರದವಸ್ಥಾಯಾಮಾದಿತ್ಯಾದಿಜ್ಯೋತಿಃಸಂಭವೇನ ದುರ್ವಿವೇಕತಯಾಸ್ಯಾಮವಸ್ಥಾಯಾಂ ಸುವಿವೇಕತಯಾ ಅತ್ರೇತಿ ವಿಶೇಷಣಸಾಫಲ್ಯಾತ್ । ನ ಚಾಸ್ಯೇತಿ ಷಷ್ಠ್ಯಾ ವಿಷಯತ್ವಾಭಿಧಾನಮ್ । ಸ್ವಯಂ ದಾಸಾ ಇತ್ಯಾದಾವಿವಾನನ್ಯವೇದ್ಯತ್ವಪರತ್ವಾತ್ । ನ ಚಾಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾಪತ್ತಿಃ; ಮುಖ್ಯವಿಷಯಾಸಂಭವೇನೇಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಪ್ರದೀಪಾದೌ ಸ್ವವಿಷಯತ್ವೇನ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವವ್ಯವಹಾರಃ; ಸಜಾತೀಯಪ್ರಕಾಶಾಪ್ರಕಾಶ್ಯಪ್ರಕಾಶತ್ವಸ್ಯೈವ ತತ್ರಾಪಿ ವ್ಯವಹಾರನಿದಾನತ್ವಾತ್ । ಅತ ಏವ ನ ಘಟಾದಾವಪ್ರಕಾಶೇ ಅತಿಪ್ರಸಂಗಃ । ವಿವರಣಾನುಮಾನಾನಿ ಚ–ಆತ್ಮಾ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಃ, ಸ್ವಸತ್ತಾಯಾಂ ಪ್ರಕಾಶವ್ಯತಿರೇಕವಿಧುರತ್ವಾತ್ , ಪ್ರಕಾಶಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ , ಪ್ರಕಾಶಕರ್ತೃತ್ವಾತ್ , ಪ್ರದೀಪವತ್ । ನನು ಚ – ಅವೇದ್ಯತ್ವಂ ಚೇತ್ ಸಾಧ್ಯಂ, ಸಾಧ್ಯವೈಕಲ್ಯಮ್, ಸಜಾತೀಯಪ್ರಕಾಶಾಪ್ರಕಾಶ್ಯತ್ವಂ ಚೇದರ್ಥಾಂತರಮ್ । ಘಟಾದಾವಿವಾಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವೇಽಪ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ, ಜ್ಞಾನಪ್ರಭಾನುಗತಪ್ರಕಾಶತ್ವಾಸಿದ್ಧಿಶ್ಚ, ಜ್ಞಾತೈಕಸತಿ ದುಃಖಾದಾವಾದ್ಯಹೇತೋರ್ವ್ಯಭಿಚಾರಃ, ದ್ವಿತೀಯತೃತೀಯಯೋಸ್ತ್ವನ್ಮತ ಆತ್ಮನಃ ಪ್ರಕಾಶತ್ವೇನಾಸಿದ್ಧಿರಿತಿ-ಚೇನ್ನ; ಸ್ವಪ್ರಕಾಶ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಬಾಧಿತತಯಾ ತದಪ್ರಕಾಶ್ಯತ್ವೇನ ಪಕ್ಷಸ್ಯ ವಿಶೇಷಿತತಯಾ ವಾರ್ಥಾಂತರಾಭಾವಾತ್ । ಸಜಾತೀಯಪ್ರಕಾಶಾಪ್ರಕಾಶ್ಯಪ್ರಕಾಶತ್ವಮೇವ ಸಾಧ್ಯಮ್ । ಏವಂ ಚ ನ ಘಟಾದಿವತ್ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವೇನೋಪಪತ್ತಿಃ; ಸ್ವಾಪ್ರಕಾಶ್ಯಸಜಾತೀಯಾಪ್ರಕಾಶ್ಯತ್ವೇನಾವೇದ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಲಾಭಾತ್, ವಿಜಾತೀಯಸ್ಯಾಪ್ರಕಾಶತ್ವಾತ್ । ಜ್ಞಾನಪ್ರಭಾನುಗತಂ ಚ ಪ್ರಕಾಶತ್ವಮಾವರಣಾಭಿಭಾವಕತ್ವಮ್ । ತಚ್ಚ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಚಿತ್ತ್ವೇನಾನ್ಯತ್ರ ತೇಜೋವಿಶೇಷತ್ವಾದಿನೇತ್ಯನ್ಯದೇತತ್ । ಆವರಣತ್ವಂ ಚಾಜ್ಞಾನತಮಸೋಃ ಅರ್ಥವ್ಯವಹಾರಪ್ರತಿಬಂಧಕತ್ವಮನುಗತಮೇವ । ತಚ್ಚಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾತ್ ತಮಸೋ ಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಬಂಧದ್ವಾರೇತ್ಯನ್ಯದೇತತ್ । ನ ಚ ದುಃಖೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ; ತಸ್ಯಾದ್ಯಕ್ಷಣೇ ಪ್ರಕಾಶವ್ಯತಿರೇಕಸತ್ತ್ವಾತ್ , ಪ್ರಕಾಶತ್ವೇನ ವಿಶೇಷಣಾಚ್ಚ । ನಾಪಿ ದ್ವಿತೀಯತೃತೀಯಯೋರಸಿದ್ಧಿಃ; ಪರರೀತ್ಯಾ ತಯೋರುಕ್ತೇಃ, ಪ್ರತಿಬಿಂಬಸ್ಯ ಬಿಂಬಾಧೀನತಯಾ ತದಾಶ್ರಿತತ್ವೇನ ಬಿಂಬಜ್ಞಾನಹೇತುತ್ವೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚ । ಅತ ಏವಾತ್ಮಾ ಸ್ವಾನಂತರೋತ್ಪತ್ತಿಕಪ್ರಕಾಶಾಶ್ರಯೋ ನ; ಪ್ರಕಾಶಾಶ್ರಯತ್ವಾದಾದಿತ್ಯವದಿತ್ಯಪಿ ಸಾಧು । ನ ಚ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಮ್ ; ಘಟಾದಿವಿಷಯಕಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತ್ವಯಾಪಿ ಜನ್ಯತ್ವಸ್ವೀಕಾರಾತ್ । ಆನದಬೋಧೋಕಂ ಚ ವಿವಾದಾಧ್ಯಾಸಿತಾ ಸಂವಿತ್, ಸ್ವಸಮಾನಾಶ್ರಯಸ್ವಸಮಾನಕಾಲಸ್ವಗೋಚರಜ್ಞಾನವಿರಹಪ್ರಯುಕ್ತವ್ಯವಹಾರವಿರಹವತೀ ನ ಭವತಿ, ಸಂವಿತ್ತ್ವಾದನಂತರವ್ಯವಹ್ರಿಯಮಾಣಸಂವಿದ್ವತ್ । ನ ಚ ಸ್ವವೇದ್ಯತ್ವೇನೋಪಪತ್ತ್ಯಾ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಮ್ ; ಅಸ್ಯ ಪರವೇದ್ಯತಾಂಗೀಕರ್ತೃವಿಷಯತ್ವಾತ್ , ಸ್ವಾವಿಷಯತ್ವರೂಪಪಕ್ಷವಿಶೇಷಣಮಹಿಮ್ನಾ ತವಾನಭಿಮತಪರ್ಯವಸಾನಾತ್ । ಅವೇದ್ಯತ್ವಂ ತು ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧಮೇವ । ನ ಚ ಸಾಕಲ್ಯೇನಾವೇದ್ಯತ್ವಪರಾ; ಸಂಕೋಚೇ ಕಾರಣಾಭಾವಾತ್ । ಏತೇನ-ಜ್ಞಾತತಾಲಿಂಗಾನುಮೇಯತ್ವೇ ‘ಅಹಂ ಸುಖೀ'ತಿವತ್ ಅಹಂ ಜಾನಾಮೀತಿ ಪರೋಕ್ಷಾನುಭವವಿರೋಧಃ, ಗುರುಮತೇ ಅಯಂ ಘಟ ಇತ್ಯಸ್ಯೈವ ಸ್ವವಿಷಯತ್ವೇ ಸ್ವಜನಕೇಂದ್ರಿಯಸನ್ನಿಕರ್ಷಾಶ್ರಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ, ವ್ಯವಸಾಯಾನುವ್ಯವಸಾಯಯೋಃ ಪಾರ್ಥಕ್ಯಾನುಭವವಿರೋಧಶ್ಚ, ನ್ಯಾಯಮತೇ ಅನುವ್ಯವಸಾಯಸ್ಯಾಪಿ ಪರವೇದ್ಯತ್ವೇ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾತ್ಮವಿಶೇಷಗುಣತ್ವೇನ ಇಚ್ಛಾದಿವದವಶ್ಯವೇದ್ಯತ್ವಾತ್ ಜ್ಞಾನಧಾರಾನುಭವಾಪತ್ತಿಃ, ವಿಚ್ಛೇದೇ ಚರಮಸ್ಯ ನಿಷ್ಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಾಪತ್ತಿಃ, ಸಾಮಾನ್ಯಪ್ರತ್ಯಾಸತ್ತೇರಭಾವಾತ್ । ಏವಂ ಚ ವ್ಯವಸಾಯಸುಖಾದಿಗೋಚರಂ ಸ್ವವಿಷಯಂ ನಿತ್ಯಮೇವ ಜ್ಞಾನಂ ಸಿಧ್ಯತಿ । ಸ್ವವಿಷಯತಾಯಾಂ ಚ ನ ಸ್ವಜನಕಸನ್ನಿಕರ್ಷಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಾ ಸನ್ನಿಕರ್ಷಾದ್ಯನಪೇಕ್ಷೇಶ್ವರಸರ್ವವಿಷಯನಿತ್ಯಜ್ಞಾನವತ್ । ತಥಾ ಚೈವಂ ಪ್ರಯೋಗಃ – ಚೈತ್ರಸುಖದುಃಖಾದಿಕಂ, ಚೈತ್ರೀಯನಿತ್ಯಾಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನವಿಷಯಃ, ತಂ ಪ್ರತಿ ಜ್ಞಾತೈಕಸತ್ತ್ವಾತ್ , ಯದ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ಜ್ಞಾತೈಕಸತ್ ತತ್ತಂ ಪ್ರತಿ ತಾದೃಗ್ಭಾನವಿಷಯಃ, ಯಥೇಶ್ವರಪ್ರಯತ್ನ ಇತಿ ನಿತ್ಯಜ್ಞಾನಸಿದ್ಧೌ ತತ್, ಸ್ವವಿಷಯಂ, ನಿತ್ಯಜ್ಞಾನತ್ವಾತ್ , ಸ್ವವ್ಯವಹಾರೇ ಅನ್ಯಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ , ಸ್ವಸಂಶಯಾದಿವಿರೋಧಿತ್ವಾಚ್ಚ, ಈಶ್ವರಜ್ಞಾನವದಿತಿ । ತಸ್ಮಾದಾತ್ಮನೋ ನಿತ್ಯಗುಣಭೂತಜ್ಞಾನಂ ಸ್ವವಿಷಯತ್ವರೂಪಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವವತ್, ಆತ್ಮಾಪಿ, ತದ್ವಿಷಯಃ, ಯಾವದ್ದ್ರವ್ಯಭಾವಿನಾ ತೇನಾಭಿನ್ನತ್ವಾತ್, ಮಾಮಹಂ ಜಾನಾಮೀತ್ಯನುಭವಾತ್ ಆತ್ಮಸ್ವರೂಪಾ ಸಂವಿತ್, ಸ್ವವಿಷಯಾ ಸ್ವಜನ್ಯವ್ಯವಹಾರವಿಷಯತ್ವಾತ್, ಉಕ್ತಾ ಸಂವಿತ್, ಸ್ವವಿಷಯಿಣೀ, ಸ್ವಸಮಾನಾಧಿಕರಣಸ್ವತ್ವಪ್ರಕಾರಕಸ್ವವಿಶೇಷ್ಯಕಸಂಶಯವಿರೋಧಿತ್ವಾತ್ ಉಕ್ತವಿಶೇಷಣವದ್ವಿಪರ್ಯಯವಿರೋಧಿತ್ವಾದ್ವೇತಿ-ನಿರಸ್ತಮ್ ; ಆದ್ಯಾನುಮಾನೇ ಸಾಕ್ಷಿರೂಪಾಪರೋಕ್ಷನಿತ್ಯಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವೇನ ಸಿದ್ಧಲಾಧನಮ್ , ಸಹೋತ್ಪನ್ನಜ್ಞಾನೇನಾಪಿ ಜ್ಞಾತೈಕಸತ್ತ್ವೋಪಪತ್ತ್ಯಾ ಜ್ಞಾನಗತನಿತ್ಯತಾಪರ್ಯಂತಸಾಧನೇ ತಸ್ಯಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಚ । ನ ಚ ಚೈತ್ರಸ್ಯ ತಾದೃಗ್ಜ್ಞಾನಾಭಾವೇ ಸುಪ್ತೋತ್ಥಿತಸ್ಯ ಪರಾಮರ್ಶಾನುಪಪತ್ತಿಃ; ಸಂಸ್ಕಾರೇಣ ತದುಪಪತ್ತೇಃ, ನಿತ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪರಾಮರ್ಶವಿರೋಧಿತ್ವಾಚ್ಚ । ಸ್ವವಿಷಯತ್ವಾನುಮಾನೇ ಚ ದೃಷ್ಟಾಂತಾಸಿದ್ಧಿಃ; ಈಶ್ವರೇಽಪಿ ಸ್ವವಿಷಯಕನಿತ್ಯಜ್ಞಾನಾಸಿದ್ಧೇಃ ಅಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಂ ಚ । ಸ್ವಾವಿಷಯತ್ವೇಽಪಿ ವ್ಯವಹಾರಾದೇರುಪಪಾದಿತತ್ವಾತ್ । ಕಿಂಚ ಚೈತ್ರನಿತ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸ್ವವಿಷಯತ್ವೇ ನೈಕಂ ನಿಯಾಮಕಮ್ ; ಈಶ್ವರಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನ್ಯಾಯಮತೇ ವಸ್ತುತ್ವವತ್ ಸರ್ವವಿಷಯತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ, ನಾಪ್ಯಭೇದಃ; ದುಃಖಾದಾವಭಾವಾತ್, ನಾಪಿ ಸಮಾನಾಧಿಕರಣತ್ವಮ್, ಆತ್ಮನ್ಯಭಾವಾತ್ , ಧರ್ಮಾದೌ ತತ್ಸದ್ಭಾವಾಚ್ಚೇತ್ಯನನುಗತಮೇವ ವಾಚ್ಯಮ್ । ತಥಾಚ ಕಿಮಪರಾದ್ಧಂ ವ್ಯವಸಾಯಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವವಾದಿನಾ ಗುರುಣಾ ? ಅನ್ಯತ್ರ ಸನ್ನಿಕರ್ಷಸ್ಯ ನಿಯಾಮಕತ್ವೇಽಪಿ ಸ್ವಸ್ಮಿನ್ನಭೇದಸ್ಯ ಸಂಭವಾತ್ , ಪಾರ್ಥಕ್ಯಾನುಭವಾನನುಭವರೂಪಸ್ಯಾನುಭವಕಲಹಸ್ಯ ತ್ವನ್ಮತಸಮಾನತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ವ್ಯವಹಾರ ಏವಾನನುಗತಂ ಕಾರಣಮಸ್ತು । ತತ್ಪ್ರಯೋಜಕಾನುಗಮಾರ್ಥಂ ಕಿಮಿತಿ ನಿರ್ಬಂಧಃ ? ಪಶ್ಚಾದಪ್ಯನನುಗಮ ಏವ ಪರ್ಯವಸಾನಾತ್ । ಏವಂ ಚ ನ ಸ್ವವಿಷಯತ್ವರೂಪಂ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಂ, ಕಿಂತ್ವವೇದ್ಯತ್ವೇ ಸತ್ಯಪರೋಕ್ಷವ್ಯವಹಾರಯೋಗ್ಯತ್ವಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥

ನಿರ್ಧರ್ಮಕತಯಾ ಅವೇದ್ಯತಯಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮ ಆನಂದಾದಿಪದಲಕ್ಷ್ಯಮ್, ನ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಾಭಾವಾದಿತಿ । ನನು–ಅವಾಚ್ಯಶಬ್ದೇನೋಚ್ಯತೇ ಚೇತ್, ವಾಚ್ಯತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ, ಲಕ್ಷ್ಯತೇ ಚೇತ್, ಅವಾಚ್ಯರೂಪಮುಖ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ ಕಥಂ ಲಕ್ಷಣಾ ? ಭಾವೇ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮ ನಾವಾಚ್ಯಂ, ಕಿಂತು ತೀರವದವಾಚ್ಯರೂಪಮುಖ್ಯಾರ್ಥಸಂಬಂಧಿಮಾತ್ರಮಿತಿ ಸ್ಯಾತ್ । ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಹೀನಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಕತ್ವೇ ಘಟಪದಮಪಿ ಪಟಲಕ್ಷಕಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ; ಅವಾಚ್ಯರೂಪಮುಖ್ಯಾರ್ಥಾಭಾವೇಽಪಿ ನಞ್ಸಮಭಿವ್ಯಾಹೃತವಾಚ್ಯಶಬ್ದೇನ ವಾಚ್ಯತ್ವಾತ್ಯಂತಾಭಾವಬೋಧನದ್ವಾರಾ ಸ್ವರೂಪೇ ಲಕ್ಷಣಯೈವ ಪರ್ಯವಸಾನಾತ್ । ಏವಂ ನಿರ್ವಿಶೇಷಪದಮಪಿ; ಅಖಂಡಪದಲಕ್ಷಕತಾಯಾಮೇವ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಾವಶ್ಯಂಭಾವನಿಯಮಾತ್ । ನನು–ಏವಂ ಲಕ್ಷ್ಯಪದೇನಾಪಿ ಲಕ್ಷ್ಯತ್ವೇ ತೀರಸ್ಯಾಗಂಗಾತ್ವವತ್ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಲಕ್ಷ್ಯತ್ವಾಪತ್ತಿರಿತಿ ಚೇನ್ನ; ಇಷ್ಟತ್ವಾತ್ , ಸರ್ವಥಾ ನಿರ್ಧರ್ಮಕತ್ವಾತ್, ಲಕ್ಷ್ಯವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ಚ ವಾಚ್ಯತ್ವಾಭಾವನಿಬಂಧನತ್ವಾತ್ , ತಥಾ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಂ ಪ್ರಾಕ್ । ನ ಚೈವಂ ಲಕ್ಷ್ಯತ್ವಾಭಾವೇನ ವಾಚ್ಯತ್ವವ್ಯವಹಾರಪ್ರಸಂಗಃ; ಗೌಣಸ್ಯ ತಸ್ಯಾಪೀಷ್ಟತ್ವಾತ್ , ಸತ್ಯಜ್ಞಾನಾದಿಪದಾನಾಂ ಚ ಕಲ್ಪಿತಧರ್ಮವಾಚಿನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪವ್ಯಕ್ತಿಲಕ್ಷಕತಯಾಽಖಂಡಾರ್ಥತ್ವಾನಪಾಯಾತ್ । ನ ಚ–ಸತ್ತ್ವಾದಿಧರ್ಮಾಶ್ರಯತಯಾ ಲಕ್ಷ್ಯತ್ವಾಭಾವೇ ಮಂಚಸಂಬಂಧಿತ್ವಮಾತ್ರೇಣ ಲಕ್ಷ್ಯಸ್ಯ ಪುಂಸಃ ಅಮಂಚತ್ವವತ್ ಸತ್ತ್ವಾದಿಸಂಬಂಧಿತ್ವಮಾತ್ರೇಣ ಲಕ್ಷ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಅಸತ್ವಾದ್ಯಾಪತ್ತಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಕಲ್ಪಿತಚಂದ್ರತ್ವಾದಿಜಾತೇಃ ಪರಮಾರ್ಥಚಂದ್ರಾದಿವ್ಯಕ್ತಿತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನಾಚಂದ್ರತ್ವಾಭಾವವದತ್ರಾಪಿ ಸತ್ತ್ವಾದ್ಯಭಾವಾನಾಪತ್ತೇಃ । ತದುಕ್ತಂ ‘ಲಕ್ಷ್ಯವ್ಯಕ್ತಿರಪಿ ಬ್ರಹ್ಮೇ'ತಿ । ಅತ ಏವ–ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಾದೇರಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇ ಯದ್ಯತ್ ಬ್ರಹ್ಮತಯೇಷ್ಟಂ, ತತ್ತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಸಾಧು ಸಮರ್ಥಿತೋ ಬ್ರಹ್ಮವಾದ ಇತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್; ಯತ್ತು ನಿರ್ವಿಶೇಷಾದಿಪದಾನಾಂ ಚ ಸಮಾಸಪರತಯಾ ಲಕ್ಷ್ಯಾದಿಪದಾನಾಂ ಯೌಗಿಕತಯಾ ವಾಕ್ಯತುಲ್ಯತ್ವಾನ್ನ ವಾಚಕತೇತಿ ವಕ್ತುಮಶಕ್ಯಮ್; ಅನ್ವಿತಾಭಿಧಾನಪಕ್ಷೇ ತೇಷಾಮಪಿ ವಾಚಕತ್ವಾತ್ , ಅಭಿಹಿತಾನ್ವಯಪಕ್ಷೇಽಪಿ ವಾಕ್ಯ ಏವಾಭಿಹಿತಾನ್ವಯಸ್ವೀಕಾರೇಣ ಪ್ರಕೃತಿಪ್ರತ್ಯಯಯೋರನ್ವಿತಾಭಿಧಾಯಕತ್ವಾತ್ ವಾಕ್ಯತುಲ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ವಾಚಕತ್ವಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪದಾರ್ಥಸಂಸರ್ಗರೂಪತ್ವೇ ಸಖಂಡತ್ವಾಪತ್ತ್ಯಾ ಪದಾರ್ಥತ್ವೇ ವಾಚ್ಯತ್ವಾಪರಿಹಾರಾದಿತಿ, ತನ್ನ; ಪದಲಕ್ಷ್ಯತ್ವೇಽಪ್ಯಪದಾರ್ಥತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ, ಅಖಂಡತ್ವೇಽಪಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥತ್ವಸ್ಯೋಪಪಾದಿತತ್ವಾದನ್ವಿತಾಭಿಧಾನೇ ಅನ್ವಿತವಾಚಕಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವರೂಪೇ ಲಕ್ಷಣಾಂಗೀಕಾರಾತ್ । ನ ಚ ತರ್ಹ್ಯವಾಚ್ಯತ್ವಾಸಿದ್ಧಿಃ; ಅಖಂಡಬ್ರಹ್ಮಸಿದ್ಧ್ಯುಪಾಯತ್ವೇನ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯಾವಾಚ್ಯತ್ವಾದೇಃ ನಿವಾರಕಾಭಾವೇನಾನುಷಂಗಿಕತಯಾ ಸಿದ್ಧೇಃ । 'ಯತೋ ವಾಚೋ ನಿವರ್ತಂತೇ', 'ಅಶಬ್ದಮಸ್ಪರ್ಶಮಿ'ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಯಶ್ಚಾತ್ರಾನುಸಂಧೇಯಾಃ; ಅವಾಚ್ಯಶಬ್ದವದಶಬ್ದಶಬ್ದೇಽಪಿ ವ್ಯಾಘಾತಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚೇಯಂ ಶ್ರುತಿರದ್ಭುತತ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯಾ; ಶ್ರೂಯಮಾಣಾರ್ಥತ್ವೇ ಬಾಧಕಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚ ‘ಯತೋ ವಾಚ' ಇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಮನಸಾ ಸಹೇತಿ ಶ್ರುತಮನೋವೃತ್ತೇರಿವಾಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿವ್ಯಾಪ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವಾಗ್ವೃತ್ತೇರಪಿ ಸರ್ವಥಾ ನಿಷೇಧಾಯೋಗಃ; ಲಕ್ಷಣಾಯಾಃ ಸ್ವೀಕಾರೇಣ ಶಕ್ತಿಮಾತ್ರಸ್ಯೈವ ನಿರಾಕರಣಾತ್ । ನ ಚ–ಆನಂದಾದ್ಯನೇಕಪದಾಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾಪೇಕ್ಷಯಾ ನಿವರ್ತಂತ ಇತ್ಯೇಕಪದಾರ್ಥಾಮುಖ್ಯತ್ವಮೇವ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿರ್ಧರ್ಮಕತಯಾ ತತ್ರ ಶಕ್ತ್ಯಭಾವೇನ ಬಹುತ್ವಸ್ಯಾಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾದ್ವಾಚ್ಯತ್ವವಿರೋಧ್ಯರ್ಥದ್ವಾರೈವಾಖಂಡಾರ್ಥಪರತಯಾ ತದ್ವಿರೋಧತಾದವಸ್ಥ್ಯಾತ್ । ಅತ ಏವ ಕಸ್ಮಾದುಚ್ಯತೇ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ಚಾಪ್ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತೇಶ್ಚ ತತ್ತಚ್ಛಬ್ದಬೋಧ್ಯತ್ವಮಾತ್ರೇಣ ವಾಚ್ಯತ್ವಾಭಿಲಾಪಃ, ನ ತು ಶಕ್ಯತ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣೇತಿ ತಾಭ್ಯಾಂ ನ ವಿರೋಧಃ । ತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯೋ ಬ್ರಹ್ಮ ವಾಚ್ಯಂ ವಸ್ತುತ್ವಾಲ್ಲಕ್ಷ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ ತೀರವದಿತಿ ಚೇತ್, ನಿರ್ಧರ್ಮಕತಯಾ ವಾಚ್ಯತ್ವಬಾಧಾತ್ , ತದುನ್ನೀತಸಧರ್ಮಕತ್ವಾದ್ಯುಪಾಧಿಸಂಭವಾಚ್ಚ । ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯಪದಾದಿಕಂ ಕಸ್ಯಚಿದ್ವಾಚಕಮ್ । ಪದತ್ವಾದಿತ್ಯಪಿ ನ; ಕಿಮತ್ರ ಪದತ್ವಮ್, ನ ತಾವತ್ಸುಪ್ತಿಙಂತತ್ವಮ್ ; ಸಮಾಸಪದಸ್ಯಾಶಕ್ತತ್ವೇನ ರಾಜಪುರುಷಾದೌ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ , ನಾಪಿ ಶಕ್ತತ್ವಮ್ ; ಸಾಧ್ಯಾವಿಶೇಷಾತ್, ಅವಯವದ್ವಾರಾ ಸಮಾಸಪದಸ್ಯ ವಾಚಕತ್ವಂ ಚೇತ್, ಇಷ್ಟಮೇವ । ನಾಪಿ ಸತ್ಯಜ್ಞಾನಾದಿವಾಕ್ಯಂ ವಾಚ್ಯಾರ್ಥತಾತ್ಪರ್ಯವಚ್ಛಬ್ದಯುಕ್ತಂ ವಾಕ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯಪಿ; ವಿಷಂ ಭುಂಕ್ಷ್ವೇತ್ಯಾದೌ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ । ನನು-ಅವಾಚ್ಯತ್ವೇ ಲಕ್ಷ್ಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಃ; ವಾಚ್ಯಾರ್ಥಸಂಬಂಧಿತ್ವೇನ ಜ್ಞಾತಸ್ಯೈವ ಲಕ್ಷ್ಯತ್ವಾತ್ , ತಜ್ಜ್ಞಾನಂ ಚ ನ ಶಬ್ದಭಿನ್ನೇನ; ಉಪನಿಷನ್ಮಾತ್ರಗಮ್ಯತ್ವಾತ್ , ನಾಪಿ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತಯಾ; ನಿತ್ಯಸಿದ್ಧೇ ಶಬ್ದವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್ । ಅವಾಚ್ಯಶಬ್ದಸ್ಯ ಚ ಲಕ್ಷಕಸ್ಯೈವ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವಾತ್ತತ್ರಾಪಿ ವಾಚ್ಯಸಂಬಂಧಿತ್ವೇನ ಜ್ಞೇಯತ್ವೇ ಅನವಸ್ಥೇತಿ–ಚೇನ್ನ; ತಥಾ ಜ್ಞಾನಮುಪಸ್ಥಿತಾವುಪಯೋಗಿ । ಬ್ರಹ್ಮ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತಯಾ ಸ್ವತ ಏವೋಪಸ್ಥಿತಮಿತಿ ಕಿಂ ತೇನ ? ನ ಚೈವಂ ಶಬ್ದವೈಯರ್ಥ್ಯಮ್ ; ಆವರಣಾಭಿಭಾವಕವೃತ್ತಾವುಪಯೋಗಾತ್ । ಅತ ಏವ ನಾನವಸ್ಥಾ । ತಸ್ಮಾತ್ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಸ್ಯ ದುರ್ನಿರೂಪತ್ವಾದವಾಚ್ಯತ್ವಮ್ । ತದುಕ್ತಂ - 'ದೃಷ್ಟಾ ಗುಣಕ್ರಿಯಾಜಾತಿಸಂಬಂಧಾಃ ಶಬ್ದಹೇತವಃ । ನಾತ್ಮನ್ಯನ್ಯತಮೋ ಹ್ಯೇಷಾಂ ತೇನಾತ್ಮಾ ನಾಭಿಧೀಯತೇ' ॥ ಇತಿ । ನ ಚಾರೋಪಿತಗುಣಾಶ್ರಯತಯಾ ವಾಚ್ಯತಾ; ತಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಾವಿಷಯತಯಾ ತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯೇ ಅವಾಚ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಸ್ಥಿತತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಸತ್ಯಾದಿಪದಾನಾಂ ಲಕ್ಷಕತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ನಿಮಿತ್ತಾಭಾವಃ ತಸ್ಮಿಂಶ್ಚ ಲಕ್ಷಕತ್ವಮಿತಿ ಪರಸ್ಪರಾಶ್ರಯಃ; ನಿರ್ವಿಶೇಷವಾಕ್ಯೇನ ನೇತಿ ನೇತೀತ್ಯನೇನೈವ ನಿಮಿತ್ತಾಭಾವಸ್ಯ ಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ನ ಚ-ನಿರ್ವಿಶೇಷವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರಪರತ್ವೇ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಾವಿರೋಧಃ, ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವವಿಶಿಷ್ಟಪರತ್ವೇ ಚ ತಸ್ಯೈವ ಸತ್ತ್ವೇನ ನಿರ್ವಿಶೇಷಪದವಾಚ್ಯತ್ವಸ್ಯೈವ ಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ದ್ವಾರತಯಾ ಉಪಸ್ಥಿತಸ್ಯ ಸ್ವಪರವಿರೋಧಿತ್ವಾನ್ನಿರ್ವಿಶೇಷಸ್ಯ ವಾಚ್ಯತ್ವಾಸಂಭವಾಚ್ಚ । ತಸ್ಮಾನ್ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಾದೇವ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದಃ ಸಿದ್ಧಃ; ಭೇದಕಾಸಂಭವಾತ್ । ತಥಾಚ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯವಾಚ್ಯೇ ಯೋ ವಿದ್ವಾನ್ವಾಚ್ಯತಾಮಧಿಗಚ್ಛತಿ । ಸ ನಿಸ್ತ್ರಪೋ ನಿಮಿತ್ತಾನಾಂ ವಿರಹೈಃ ಪ್ರತಿಬೋಧ್ಯತಾಮ್ ॥

ಸ್ಯಾದೇತತ್ ಇದಮಯುಕ್ತಮ್ , ಭೇದಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ನ ಚ-ಭೇದಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪತ್ವೇ ಅನಪೇಕ್ಷತ್ವಾಪತ್ಯಾ ಧರ್ಮತ್ವಮ್, ತಥಾ ಚಾನವಸ್ಥಾ; ಸ್ತಂಭಕುಂಭಯೋಃ ಪರಸ್ಪರಭೇದಗ್ರಹೋಽನ್ಯೋನ್ಯಭೇದಗ್ರಹಸಾಪೇಕ್ಷ ಇತಿ ಅನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಶ್ಚ, ಏವಂ ಚ ಭೇದಾಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ತತ್ ಕಿಂ ಭೇದೇ ಪ್ರತೀತಿರೇವ ನಾಸ್ತಿ, ಕಾರಣಾಜನ್ಯಾ ವಾ, ಬಾಧ್ಯವಿಷಯಾ ವಾ । ನಾದ್ಯಃ, ವಿಕಲ್ಪಾಧಿಕರಣರೂಪವ್ಯವಹಾರವಿಪ್ಲವಾಪತ್ತೇಃ । ನ ಹಿ ಭಿನ್ನತಯಾ ಅಜ್ಞಾತೇನ ವಿಕಲ್ಪಃ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ; ಅಕಾರಣಕೋತ್ಪತ್ತೇರ್ವ್ಯಾಹತತ್ವೇನ ನಿತ್ಯತ್ವಾಪತ್ತ್ಯಾ ತನ್ನಿರಾಸಕಮೋಕ್ಷೋಪಾಯಾನನುಸರಣಾಪತ್ತೇಃ । ನ ತೃತೀಯಃ; ಉಕ್ತಶುಷ್ಕತರ್ಕಸ್ಯಾಬಾಧಕತ್ವಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಐಕ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪತ್ವೇ ಅನಪೇಕ್ಷತ್ವಾಪತ್ತಿಃ, ಧರ್ಮತ್ವೇ ಅದ್ವೈತಹಾನಿರಿತ್ಯಾದಿನಾ ಐಕ್ಯಬುದ್ಧಿರಪಿ ಬಾಧಿತವಿಷಯಾ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚ - ಮಮ ವೈತಂಡಿಕಸ್ಯ ಪರಪಕ್ಷಮಾತ್ರಂ ಖಂಡನೀಯಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್, ಸ್ವಪಕ್ಷಸತ್ತ್ವೇಽಪಿ ತವ ತಥಾತ್ವೇ ಮಮಾಪಿ ತಥಾತ್ವಾವಿರೋಧಾತ್ । ನ ಚ ಮಮ ಪರಪಕ್ಷಖಂಡನಮಾತ್ರೇಣ ಸ್ವಮತಭೂತೈಕ್ಯಸಿದ್ಧಿಃ, ಮಮಾಪಿ ತಾವನ್ಮಾತ್ರೇಣ ಸ್ವಮತಭೂತಭೇದಸಿದ್ಧಿಸಂಭವಾತ್ । ನ ಚ ಮಾಂ ಪ್ರತಿಭೇದಖಂಡನಮಾತ್ರನಿಯೋಗೇ ಮಮೈವ ವೈತಂಡಿಕತ್ವಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಮಾಂ ಪ್ರತ್ಯಪ್ಯೈಕ್ಯಖಂಡನಮಾತ್ರನಿಯೋಗಸಂಭವಾತ್ ಮಧ್ಯಸ್ಥಸ್ಯ ತ್ವದನಧೀನತ್ವಾತ್ । ಅಸ್ವವ್ಯಾಘಾತಕೈರೇವ ತ್ವಯೈಕ್ಯಂ ದೂಷ್ಯಮಿತಿ ಯದಾ, ತದಾ ಅಸ್ವವ್ಯಾಘಾತಕೈರೇವ ತ್ವಯಾ ಭೇದೋ ದೂಷ್ಯ ಇತ್ಯಪಿ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇತ್, ಮೈವಮ್, ನ ಹಿ ವಯಂ ಭೇದಪ್ರತೀತೇಃ ಸ್ವರೂಪಂ ಕಾರಣಂ ವಾಪಲಪಾಮಃ । ಕಿಂತು ಬಾಧಿತವಿಷಯತ್ವಂ ಬ್ರೂಮಃ, ವ್ಯಾಪ್ತಿಸಧ್ರೀಚೀನತಯಾ ಅಶುಷ್ಕೈಸ್ತರ್ಕೈರೇವಾನನ್ಯಪರಯಾ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಸ್ಮೃತ್ಯಾ ಚ ಭೇದಸ್ಯ ಬಾಧಿತತ್ವಾತ್ , ವಿಷಯಭೇದಾದಿನಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರೋಧಸ್ಯ ಪರಿಹೃತತ್ವೇನ ಶ್ರುತ್ಯಾದಾವುಪಚರಿತಾರ್ಥತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಯತ್ತ್ವಭೇದಸ್ಯಾಪ್ಯೇವಂ ನಿರಾಸಃ । ನ ಚಾಭೇದಖಂಡನಯುಕ್ತೀನಾಂ ಸ್ವಸ್ಯ ಸ್ವಾಭೇದೋಽಪಿ ನ ಸಿಧ್ಯೇದಿತಿ ಸ್ವವ್ಯಾಘಾತಾದಾಭಾಸತಾ, ಭೇದಖಂಡನಯುಕ್ತೀನಾಮಪಿ ಭೂಷಣಯುಕ್ತ್ಯಭೇದೇನ ಸ್ವವ್ಯಾಘಾತಕತಾಯಾಃ ಸಮಾನತ್ವಾದಿತಿ, ತನ್ನ; ಭೇದಖಂಡನಯುಕ್ತೀನಾಂ ತತ್ತ್ವತೋ ಭೇದನಿವಾರಕತ್ವೇಽಪಿ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಭೇದಸ್ಯಾನಿರಾಕರಣೇನ ಸ್ವಾವ್ಯಾಘಾತಕತೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚೈವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯನೃತಭೇದಸ್ಯ ತತ್ತ್ವತೋ ನಿಷೇಧೇ ತತ್ರ ತತ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಪತ್ತಿಃ, ಘಟೇ ಕಲ್ಪಿತಘಟಾಂತರಭೇದಭ್ರಮಸ್ಥಲೇ ತತ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾದರ್ಶನಾತ್ । ನ ಚೈವಮಭೇದೋಽಪಿ ತತ್ತ್ವತೋ ನಿಷೇಧ್ಯಃ, ತರ್ಹಿ ಸ್ವರೂಪಾಪರ್ಯವಸಾನೇನ ಶೂನ್ಯವಾದಾಪತ್ತೇಃ । ಕಿಂಚ ಬ್ರಹ್ಮಾತಿರಿಕ್ತಮೈಕ್ಯಮಸ್ಮಾಕಂ ನಾಸ್ತ್ಯೇವ । ತಸ್ಯ ಚ ತಥಾ ನಿಷೇಧೇ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಃ । ನ ಚ-ಮಮ ಘಟಾತಿರಿಕ್ತೋ ಭೇದೋ ನಾಸ್ತಿ ತಸ್ಯ ನಿಷೇಧೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರೋಧ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಸತ್ತ್ವಾವಿಷಯತ್ವೇನಾವಿರೋಧಿತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಾಗೇವೋಕ್ತತ್ವಾತ್ । ನನು-ಭೇದಬಾಧಕಂ ನ ಭೇದವಿಷಯಮೇವ, ತತ್ಸಾಧಕತಾಪತ್ತೇಃ, ನಾಪ್ಯಭೇದವಿಷಯಮ್ , ಏವಂ ಹಿ ತದನ್ಯಃ ತದ್ವಿರೋಧಿ ತದಭಾವೋ ವಾ ನಞರ್ಥೋ ವಿಷಯೋ ವಾಚ್ಯಃ । ಸರ್ವಥಾ ಚ ಭೇದೋ ದುಷ್ಪರಿಹರಃ, ತದನನ್ಯತ್ವೇ ತದ್ವಿರೋಧತದಭಾವತ್ವಯೋರಯೋಗಾತ್ , ಭೇದಾಭಾವಗ್ರಾಹಿಣಾಪಿ ಪ್ರತಿಯೋಗಿವಿಲಕ್ಷಣತಯೈವಾಭಾವಸ್ಯ ಗ್ರಹಣಾಚ್ಚ, ಔದಾಸೀನ್ಯೇನ ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯ ಇದಮಿತಿ ಜ್ಞಾನವಬಾಧಕತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ–ಚೇನ್ನ; ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತ್ವಾಕಾರೇಣ ಭೇದಾಭಾವವಿಷಯಸ್ಯೈವ ಬಾಧಕತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಭೇದೇ ದುಷ್ಪರಿಹರತಾ; ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಭೇದೇನೈವ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕತದ್ವಿರೋಧಿತ್ವತದಭಾವತ್ವಯೋರುಪಪತ್ತಿಸಂಭವಾತ್ , ‘ಯಕ್ಷಾನುರೂಪೋ ಬಲಿ’ರಿತಿ ನ್ಯಾಯಾತ್ । ಭೇದಭ್ರಮಾಧಿಷ್ಠಾನತತ್ತ್ವಗೋಚರಂ ಜ್ಞಾನಂ ಭ್ರಮಬಾಧಕಮಿತ್ಯುಪಪನ್ನಮ್, ಉಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಭೇದವೈಲಕ್ಷಣ್ಯೇನ ತದ್ಬ್ರಹಣೋಪಪತ್ತೇಃ । ಯತ್ತು ‘ನಾಯಂ ಭೇದೋ ನಾಸ್ತ್ಯತ್ರ ಭೇದೋಽನ್ಯದೇವ ಭೇದಾತ್ಮನಾ ಪ್ರತ್ಯಭಾದಿ'ತ್ಯೇವಮಾಕಾರಕಂ ಬಾಧಕಜ್ಞಾನಂ ವಾಚ್ಯಮ್ ‘ನೇದಂ ರಜತಮಿ'ತಿವತ್ , ಇದಂ ಚ ಸರ್ವಥಾ ಭೇದಾವಗಾಹೀತಿ ಕಥಂ ತತ್ರ ಬಾಧಕಮಿತಿ, ತನ್ನ; ಪ್ರತಿಯೋಗಿತಯಾ ತದ್ಗ್ರಹಣಸ್ಯ ತದ್ಬಾಧಕತ್ವಾವಿರೋಧಿತ್ವಾತ್ । ನ ಚ–ಅತ್ರ ಭೇದೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ಧೀಃ ಸರ್ವಥಾ ನ ಭೇದಾಭಾವಮವಗಾಹತ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಅನ್ಯತ್ರ ಭೇದಸತ್ತ್ವೇ ತದ್ಭೇದಸ್ಯಾತ್ರಾವಶ್ಯಕತ್ವೇನಾತ್ರ ಭೇದೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಸ್ಯೈವ ಕುತ್ರಾಪಿ ನಾಸ್ತೀತ್ಯತ್ರ ಪರ್ಯವಸಾನಾತ್ ಏಕಮೇವ ನಾನಾತ್ಮನಾ ಅಭಾದಿತ್ಯಾದಿ ಬಾಧಕಮನುಸಂಧೇಯಮ್ । ಕೋಟ್ಯೋರ್ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಭೇದೇನ ತದ್ವತ್ತಯಾ ಗ್ರಹಣಾಚ್ಚ ಯಥಾ ಬಾಧಕತ್ವಯೋಗಃ, ತಥೋಕ್ತಮೇವ । ಏತೇನ–ಭೇದಾತ್ ಭಿನ್ನತಯಾ ಸ್ವಾರ್ಥಂ ಬಾಧಧೀರ್ಗಾಹತೇ ನ ವಾ, ಆದ್ಯೇ ಭೇದಃ ಸ್ಥಿರಃ, ಅಂತ್ಯೇ ತು ನ ಸಾ ಸ್ಯಾತ್ ಭೇದಬಾಧಿಕೇತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್; ಸ್ವರೂಪೇಣ ಸ್ಥೈರ್ಯೇಽಪಿ ತತ್ತ್ವತೋಽಸ್ಥಿರತ್ವಸಂಭವಾತ್ । ಏವಂ ಚಾಕ್ಲೃಪ್ತವಿಷಯತ್ವಾದನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಾದೇರುತ್ಥಾನಮ್ । ಉತ್ಥಿತಸ್ಯ ಚ ನಾಭಾಸತ್ವಮ್। ಕಿಂ ಚಾಯಂ ದೇಶ್ಯಾಭಾಸೋಽನಿರ್ವಚನವಾದಿನಃ ಪ್ರತಿ । ನಾಸ್ಮಾನ್ । ವಯಂ ಹಿ ಭಾಸಮಾನೋ ಯೋ ಭೇದಃ ಸ ಸ್ವರೂಪಾದಿಪಕ್ಷಾಂತರ್ಭಾವಬಹಿರ್ಭಾವಾಭ್ಯಾಂ ವಾ ಅನ್ಯೇನ ಧರ್ಮಾಂತರೇಣಾನಿರ್ವಾಚ್ಯ ಇತಿ ಬ್ರೂಮಃ । ನ ಚ ತರ್ಕಾಭಾಸೇನಾನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವೇ ಐಕ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ತತ್ಪ್ರಸಂಗಃ; ಭೇದಬಾಧಕಸ್ಯಾನಾಭಾಸತಾಯಾ ಉಕ್ತತ್ವಾತ್ , ಐಕ್ಯಭೇದಯೋಃ ಶ್ರುತ್ಯನುಗ್ರಹಾನನುಗ್ರಹಾಭ್ಯಾಂ ವಿಶೇಷಾಚ್ಚ । ನನು-ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯನೃತಾದಿವ್ಯಾವೃತ್ತಿಃ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾಬಾಧ್ಯಾ ವಾಚ್ಯಾ, ಶೂನ್ಯಾದ್ಯನಾತ್ಮಕಘಟಾದೌ ಶೂನ್ಯಾದಿತಃ ಸ್ವಜ್ಞಾನಾಬಾಧ್ಯಭೇದದರ್ಶನಾದಿತಿ ಚೇತ್, ಬ್ರಹ್ಮಘಟಯೋರಧಿಷ್ಠಾನಾಧ್ಯಸ್ತತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ವಿಶೇಷಾತ್ , ಅನೃತತ್ವಸ್ಯ ಮೃಷಾತ್ವೇನ ತದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತೇರಪಿ ಮೃಷಾತ್ವಸ್ಯ ಯುಕ್ತತ್ವೇನ ಘಟೇ ತಜ್ಜ್ಞಾನಬಾಧ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಉಭಯೋಃ ಸಮಾನತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಏವಂ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕರೂಪ್ಯಾದಿವ್ಯಾವೃತ್ತೇರಪಿ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕತ್ವಾಪತ್ತಿಃ, ತಥಾ ಚ ಭ್ರಾಂತಿಬಾಧವ್ಯವಸ್ಥಾ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ–ವಾಚ್ಯಮ್; ವಿಶೇಷದರ್ಶನಜನ್ಯತ್ವತದಜನ್ಯತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಬಾಧಭ್ರಾಂತಿವ್ಯವಸ್ಥೋಪಪತ್ತ್ಯಾ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕತ್ವಸ್ಯೇಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ನ ಚೈವಂ ಸತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಸ್ಯಾನೃತವ್ಯಾವೃತ್ತಿಬೋಧಕಸ್ಯಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಪತ್ತಿಃ। ತಸ್ಯಾ ಆರ್ಥತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಏವಂ ವ್ಯಾವೃತ್ತಿವನ್ಮೃಷಾಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಸ್ಯಾತ್ಯಂತಾಭಾವಸ್ಯಾಪಿ ಮೃಷಾತ್ವೇನಾಧಿಷ್ಠಾನಜ್ಞಾನಾಬಾಧ್ಯಾತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವರೂಪಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಅಧಿಷ್ಠಾನಜ್ಞಾನಾಬಾಧ್ಯತ್ವಸ್ಯ ತತ್ರಾವಿಶೇಷಣತ್ವಾತ್ । ನ ಚ–ಏವಮಾತ್ಮನಿ ದೇಹಭೇದಸ್ಯ ಬಾಧ್ಯತ್ವೇ ದೇಹಾತ್ಮೈಕ್ಯಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಭೇದಮಿಥ್ಯಾತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯೈಕ್ಯಾಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾತ್ । ನ ಚ–ನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯವಸ್ತುವಿವೇಕಸ್ಯ ಸಾಧನಚತುಷ್ಟಯಾಂತರ್ಗತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಂ ಭ್ರಮಃ ಸ್ಯಾತ್ , ತಥಾ ಚ ತೇನಾನಿತ್ಯಪರಿಹಾರೇಣ ನಿತ್ಯೇ ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಹಾನೋಪಾದಾನೋಪಯುಕ್ತರೂಪಾವಗಾಹಿಬುದ್ಧೇರ್ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಶಾಲಿತಯಾ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಹಾನೋಪಾದಾನಸ್ಯ ನಿವರ್ತಯಿತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ಏತೇನ–ಪ್ರಪಂಚೇ ಸದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ಸದೈಕ್ಯಾಪತ್ತಿಃ, ಜಗನ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಪ್ರಮಾಣಾನಾಂ ಚಾತತ್ತ್ವಾವೇದಕತ್ವಾಪತ ಇತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್ ; ಮಿಥ್ಯಾತ್ವನಿರುಕ್ತಾಯುಕ್ತೋತ್ತರತ್ವಾಚ್ಚ । ಏತೇನ-ಭೇದಾಭೇದಸ್ಯ ಭೇದಾಭಾವೇ ಅನ್ಯತರಖಂಡನಸಾಧನಾಭ್ಯಾಮುಭಯಖಂಡನಸಾಧನೇ ಇತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್; ತಾತ್ತ್ವಿಕಭೇದಾಭಾವೇಽಪಿ ಕಲ್ಪಿತಭೇದೇನ ವ್ಯವಸ್ಥೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ ಕಲ್ಪಿತೇನಾಕಲ್ಪಿತಕಾರ್ಯಪ್ರತಿಬಂಧಾಯೋಗಃ; ಅವಿದ್ಯಯಾ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶರೂಪಬ್ರಹ್ಮಕಾರ್ಯಪ್ರತಿಬಂಧದರ್ಶನಾತ್ , ಕಲ್ಪಿತಕಾಂತಯಾ ವಿಶ್ಲೇಷಕಾರ್ಯಪ್ರತಿಬಂಧದರ್ಶನಾಚ್ಚ । ನನು-ಭೇದಸ್ಯ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಸತ್ತ್ವಾರ್ಥಮಪಿ ತ್ವಯಾ ಅನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಾದಿಕಮುದ್ಧರಣೀಯಮ್ , ಪರಸ್ಪರಸಾಪೇಕ್ಷೇಣ ವ್ಯವಹಾರಸ್ಯಾಪ್ಯಭಾವಾತ್ , ನ ಹಿ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಮೃದಃ ಸ್ವಜನ್ಯಘಟಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಮ್ । ಕಿಂಚಾತ್ರ ನ ಭೇದಮಾತ್ರೇಣ ತದ್ದರ್ಶನಮಾತ್ರೇಣ ವಾ ಅನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಾದ್ಯಾಪಾದನಮ್ ; ತಥಾ ಸತಿ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಯೋರಪಿ ತಯೋರಸಿದ್ಧಿಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನಾಪಿ ತತ್ಪ್ರತೀತಿವಾಸ್ತವತ್ವೇನ ತದಾಪತ್ತಿಃ; ಚರಮವೃತ್ತ್ಯವಾಸ್ತವತ್ವೇಽಪಿ ತದ್ವಿಷಯವಾಸ್ತವತ್ವವದುಪಪತ್ತೇಃ, ವಾಸ್ತವೇ ಅನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಾದರ್ಶನೇನ ವ್ಯಾಸ್ಯಸಿದ್ಧೇಶ್ಚ । ನ ಚ ಪ್ರಮಾರೂಪತತ್ಪ್ರತೀತ್ಯಾ ತದಾಪಾದನಮ್ ; ಪ್ರತೀತಿಸಾಮಾನ್ಯ ಏವ ತ್ವಯಾನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವೇನ ಪ್ರಮಾತ್ವಪರ್ಯಂತೇ ತತ್ರ ದೋಷಾಭಾವಾತ್ । ನಾಪಿ ತತ್ಪ್ರತೀತೇರ್ಧರ್ಮಿಪ್ರತಿಯೋಗಿಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇನ ತದಾಪಾದನಮ್ । ತಾವತಾಪಿ ತತ್ಸಾಪೇಕ್ಷತಾಮಾತ್ರಸ್ಯೈವ ನಿವೃತ್ತಿರಿತಿ-ಚೇನ್ನ; ಅಸ್ಮಾಕಮವಿದ್ಯಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ಸರ್ವಾನುಪಪತ್ತಿವಿಧೂನನೋಪಪತ್ತೇಃ । ನಹಿ ಮಾಯಾಯಾಮಸಂಭಾವನೀಯಂ ನಾಮ । ತಥಾಚ ಪರಸ್ಪರಾಶ್ರಿತಮಪಿ ಇಂದ್ರಜಾಲವದ್ದರ್ಶಯಿಷ್ಯತಿ । ನ ಚ-ಈಶ್ವರಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ತಾದೃಶಮಪಿ ಸತ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಉಭಯಸಿದ್ಧಮೃಷಾಭೂತೇಂದ್ರಜಾಲಸ್ಥಲೇ ಕಾರಣಾದಿವ್ಯವಸ್ಥೋಲ್ಲಂಘಿಕಾರ್ಯಾದಿದರ್ಶನವದನ್ಯತ್ರ ತಥಾ ಅದರ್ಶನಾತ್ , ದರ್ಶನೇ ಚ ಮೃಷಾತ್ವ ಏವ ಪರ್ಯವಸಾನಾತ್ । ಆಪಾದನಂ ಚ ಭೇದಸ್ತತ್ಪ್ರತೀತಿಶ್ಚ ಯದಿ ಮಾಯಿಕೀ ನ ಸ್ಯಾತ್, ಸರ್ವವ್ಯವಸ್ಥೋಲ್ಲಂಘಿನೀ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಸರ್ವವ್ಯವಸ್ಥೋಲ್ಲಂಘಿನೀ ಚೇಯಮ್ । ತಸ್ಮಾನ್ಮಾಯಿಕೀತಿ ವಿಪರ್ಯಯಪರ್ಯವಸಾನಾತ್, ಮಾಯಿಕೇ ವ್ಯವಸ್ಥೋಲ್ಲಂಘನಸ್ಯ ದರ್ಶನೇನ ವ್ಯಾಪ್ತಿಸಿದ್ಧೇಃ । ಉಕ್ತಶ್ರುತ್ಯಾ ಅಸ್ವವ್ಯಾಘಾತಕಯುಕ್ತ್ಯಾ ಚ ಭೇದಸ್ಯ ಬಾಧಾದಭೇದಸ್ಯಾಬಾಧಾಚ್ಚ ಸ್ವಾಭೇದಸ್ವಭೇದಯೋರ್ವ್ಯಾವಹಾರಿಕತ್ವೇ ಸಮಾನೇಽಪಿ ಸ್ವಾಭೇದಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಭೇದ ಏವ ಸರ್ವಥಾ ಪ್ರದ್ವೇಷೋ ನಾಕಾರಣಕಃ ॥

ನನು ನಿರಪೇಕ್ಷಸ್ವರೂಪತ್ವೇ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಯದುಕ್ತಂ, ತತ್ತಾವದಯುಕ್ತಮ್ ; ಅವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತೇರ್ಜೀವಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಸ್ಯ ಚ ತವ ಮತೇ ಮತದ್ವಯೇಽಪಿ ಸ್ಥಿತೌ ವ್ಯಕ್ತಿಸಾಪೇಕ್ಷಸ್ಯ ಜಾತಿಮಾತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರತೀತೌ ಸಾಪೇಕ್ಷಸ್ಯ ನೀಲತರತ್ವಾದೇರಿವಾರ್ಥಪ್ರಕಾಶಾತ್ಮಕಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದಸ್ಯ ‘ಅಸ್ತಿ ಬ್ರಹ್ಮೇ'ತ್ಯಾದೌ ಕಾಲಸಾಪೇಕ್ಷಸ್ಯಾಸ್ತಿತ್ವಸ್ಯ ನಿರಪೇಕ್ಷಬ್ರಹ್ಮವ್ಯಕ್ತ್ಯಾದಿರೂಪತಾಯಾ ದರ್ಶನಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ; ಅವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿಜೀವಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಯೋಃ ಪ್ರತೀತೌ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಸ್ಯಾವಿದ್ಯಕತಯಾ ತಾತ್ತ್ವಿಕನಿರಪೇಕ್ಷತ್ವವಿರೋಧಿತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಜಾತಿಮಾತ್ರಸ್ಯ ವ್ಯಕ್ತ್ಯಭೇದಾಸಿದ್ಧಿಃ; ವ್ಯಕ್ತಿಸಮಾನಸತ್ತಾಕಘಟತ್ವಾದೌ ತದಭಾವಾತ್ , ವ್ಯಕ್ತ್ಯಸಮಾನಸತ್ತಾಕಸತ್ತಾದಿಜಾತೌ ತು ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಸ್ಯ ಕಾಲ್ಪನಿಕತ್ವಾತ್ ನೀಲತರತ್ವಾದೇರ್ವ್ಯಕ್ತಿರೂಪತ್ವಾಸಿದ್ಧೌ ಹೇತೋರಭಾವಾದರ್ಥಪ್ರಕಾಶಾತ್ಮಕಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದಸ್ಯ ಚ ಸಾಪೇಕ್ಷತಾಯಾಃ ಕಾಲ್ಪನಿಕತ್ವಾತ್ । ಅಸ್ತಿ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾದಾವಪ್ಯೇವಮೇವ । ತಥಾಚ ತತ್ತ್ವತೋ ನಿರಪೇಕ್ಷಸ್ಯ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾಸಿದ್ಧ್ಯಾ ನ ತರ್ಕಾಭಾಸತಾವ್ಯಾಪ್ತಿಸಿದ್ಧಿಃ । ಅತ ಏವ ಐಕ್ಯಸ್ಯಾಸ್ವರೂಪತ್ವೇ ಅದ್ವೈತಹಾನಿಃ, ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ಭೇದಸ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ, ಯತ್ರ ಯದಧ್ಯಸ್ತಂ, ತತ್ರ ತದ್ವಿರೋಧಿ ತಜ್ಜ್ಞಾನಾಬಾಧ್ಯಮ್, ಯಥಾ ಶುಕ್ತಾವರೂಪ್ಯತ್ವಮ್ । ಯತ್ರ ಯದೈಕ್ಯಂ ಬಾಧ್ಯ, ತತ್ರ ತದ್ಭೇದಸ್ತಜ್ಜ್ಞಾನಾಬಾಧ್ಯಃ । ಯಥಾ ದೂರಸ್ಥವನಸ್ಪತ್ಯೋರ್ಭೇದ ಇತಿ ವಾ । ಯತ್ರ ಯದಧ್ಯಸ್ತಂ ತತ್ರ ತದ್ವಿರೋಧಿ ತಾತ್ತ್ವಿಕಮ್ , ಯಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯನೃತತ್ವಸ್ಯಾಧ್ಯಸ್ತತ್ವೇ ಸತ್ಯತ್ವಂ ತಾತ್ತ್ವಿಕಮಿತಿ ವಾ ವ್ಯಾಪ್ತೇರಿತಿ-ನಿರಸ್ತಮ್; ಐಕ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಭೇದಾನಂಗೀಕಾರಾತ್, ವಿರೋಧ್ಯನುರೋಧಿನಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಕಲ್ಪಿತತ್ವೇನ ತಜ್ಜ್ಞಾನಬಾಧ್ಯತ್ವೇನ ವ್ಯಾಪ್ತೀನಾಮಸಿದ್ಧೇಃ । ನನು—ಐಕ್ಯಸ್ಯ ನಿರಪೇಕ್ಷತ್ವೇ ತತ್ತ್ವಂಪದಾರ್ಥಪರಾಣಾಂ 'ಸತ್ಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಘನ' ಇತ್ಯಾದೀನಾಮೈಕ್ಯಪರಮಹಾವಾಕ್ಯೈಕವಾಕ್ಯತ್ವಾಭಾವೇನ ವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ; ಐಕ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಬ್ರಹ್ಮಾಭಿನ್ನತಯಾ ಸ್ಥಿತಿಪ್ರತೀತ್ಯಾದೌ ನಿರಪೇಕ್ಷತ್ವೇಽಪಿ ಯಥಾಲಕ್ಷಿತಾರ್ಥಭೇದಭ್ರಮನಿವರ್ತಕವೃತ್ತಿಜನನೇ ಪದಾರ್ಥಸಾಪೇಕ್ಷತಯಾ ಸ್ವರೂಪಪರವಾಕ್ಯಾನಾಮೇಕವಾಕ್ಯತಾಯಾಃ ಸತ್ತ್ವಾತ್ , ಭೇದರೂಪಪ್ರತಿಯೋಗಿಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇನ ತತ್ರ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವವ್ಯವಹಾರಾತ್ । ನ ಚ ಘಟಃ ಪಟೋ ನೇತಿ ನಞರ್ಥಸ್ಯ ಭೇದಸ್ಯೈವ ತಾದಾತ್ಮ್ಯನಿಷೇಧರೂಪತ್ವೇನ ವೈಪರೀತ್ಯಮ್; ತಾದಾತ್ಮ್ಯಸ್ಯ ತನ್ನಿಷ್ಠಾಸಾಧಾರಣಧರ್ಮರೂಪತ್ವೇ ಭೇದಸ್ಯಾಭೇದಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ , ಅಭೇದರೂಪತ್ವೇ ಭೇದಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇನೈವ ತಸ್ಯ ತದನಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ನ ಚೈತಾವತಾ ಐಕ್ಯಸ್ಯ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾಪತ್ತಿಃ; ಕಾಲ್ಪನಿಕಸ್ಯೇಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ಅತ ಏವ–ಅಜ್ಞಾನಹಾನಿವದ್ಬ್ರಹ್ಮರೂಪಧೀವದಭೇದವತ್ಸ್ವರೂಪತ್ವೇಽಪಿ ಭೇದಸ್ಯ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಂ ಹಿ ಯುಜ್ಯತ ಇತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್; ತವ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವನಿರಪೇಕ್ಷತ್ವಯೋಸ್ತಾತ್ತ್ವಿಕತಯಾ ದೃಷ್ಟಾಂತವೈಷಮ್ಯಾತ್ । ನ ಚ ಭೇದೇಽಪ್ಯೇವಮೇವಾಸ್ತು; ಭೇದಸ್ಯ ನಿಷೇಧಪ್ರತಿಯೋಗಿತಯಾ ಶ್ರುತತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚ ತತ್ರಾಭೇದಶ್ರುತಿರಸ್ತಿ । ಏತೇನ ಸ್ವರೂಪೇಣ ನಿರಪೇಕ್ಷಸ್ಯಾಪ್ಯಭೇದಸ್ಯಾಭೇದತ್ವೇನ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವವತ್ ಸ್ವರೂಪೇಣ ನಿರಪೇಕ್ಷಸ್ಯಾಪಿ ಘಟಸ್ಯ ಭೇದತ್ವೇನ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಮಸ್ತು, ಅವಚ್ಛೇದಕಭೇದೇನ ಸಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಾಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವೇ ಅಪಿ ಯಥಾ ತದ್ವದಿತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್ ; ಭೇದಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪತೋ ನಿರಪೇಕ್ಷತ್ವೇ ನಿಷ್ಪ್ರತಿಯೋಗಿಕತ್ವೇ ಚ ಪರಾನ್ ಪ್ರತೀವ ಸ್ವಮಪಿ ಪ್ರತಿ ಅವಿಶಿಷ್ಟತಯಾ ಸ್ವವ್ಯಾಘಾತಃ। ನ ಚೈವಮಭೇದಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವಾನ್ ಪ್ರತೀವ ಪರಾನ್ ಪ್ರತಿ ತಥಾಸತಿ ತಥಾತ್ವಾಪತ್ತಿಃ; ಇಷ್ಟಾಪತ್ತೇಃ । ಘಟತ್ವಾದಿನಾ ಭೇದಃ ಪರ ಕಲ್ಪಿತಃ, ಸ್ವರೂಪತಸ್ತ್ವಭೇದ ಏವ । ತಥಾ ಸತಿ ಪರತ್ವಂ ಪರಂ ವ್ಯಾಹತಮ್ , ನ ಸ್ವರೂಪತ್ವಮಪಿ । ಯತ್ತು ಸಪ್ರತಿಯೋಗಿಕತ್ವನಿಷ್ಪ್ರತಿಯೋಗಿಕತ್ವವ್ಯವಸ್ಥಾ ತು ಯದಸಾಧಾರಣ್ಯೇನ ಸ್ವವಾಚಕಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಾವಚ್ಛೇದೇನ ಪ್ರತೀತೌ ಪ್ರತಿಯೋಗಿಪ್ರತೀತಿಸಾಪೇಕ್ಷಂ, ತತ್ಸಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಮ್, ಅನ್ಯತ್ತು ನಿಷ್ಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಮಿತಿ, ತನ್ನ; ಭೇದಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪತ್ವೇ ತದನ್ಯತ್ವಾಸಿದ್ಧೇಃ । ಏತೇನ–ಏಕಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಲಘುತ್ವಕಠಿನತ್ವಾದಿನಾ ಉಲ್ಲೇಖೇನ ನಿರಪೇಕ್ಷತ್ವೇಽಪಿ ಅಗುರುತ್ವಾದ್ರವತ್ವಾದಿನಾ ಉಲ್ಲೇಖೇನ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಮಪಿ ಯಥಾ, ತಥಾ ಘಟ ಇತ್ಯುಲ್ಲೇಖೇನ ನಿರಪೇಕ್ಷಸ್ಯಾಪಿ ಭೇದ ಇತ್ಯುಲ್ಲೇಖೇ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವೋಪಪತ್ತಿರಿತಿ-ನಿರಸ್ತಮ್ ; ಶಬ್ದಾನುಲ್ಲೇಖೇಽಪಿ ಸಾಪೇಕ್ಷನಿರಪೇಕ್ಷಯೋರನುಭವಾಚ್ಚ, ಲಯಾದಿವತ್ ನಞನುಲ್ಲೇಖಮಾತ್ರೇಣ ದೃಷ್ಟಾಂತಾಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತೇಶ್ಚ । ನ ಚ–ಏಕಸ್ಯೈವ ಗಮನಸ್ಯ ಗಚ್ಛತಿಚಲತಿಶಬ್ದೋಲ್ಲೇಖಾಭ್ಯಾಮೇಕಸ್ಯೈವ ಚ ಪ್ರಯತ್ನಸ್ಯ ಕರೋತಿ ಪ್ರವರ್ತತ ಇತಿ ಶಬ್ದೋಲ್ಲೇಖಾಭ್ಯಾಂ ಕರ್ಮಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವನಿರಪೇಕ್ಷತ್ವಯೋಃ ಶಬ್ದಸ್ವಭಾವಪ್ರಯುಕ್ತಿದರ್ಶನಾದತ್ರಾಪಿ ಘಟಭೇದಶಬ್ದೋಲ್ಲೇಖೇನ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವನಿರಪೇಕ್ಷತ್ವೇ ಸ್ಯಾತಾಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಅರ್ಥಗತಸಕರ್ಮಕತ್ವಾದೀನಾಂ ಶಬ್ದಸ್ವಭಾವಾನಧೀನತ್ವಾತ್ । ಪ್ರತ್ಯುತ ಏಕಸ್ಮಿನ್ನೇವ ತಪಧಾತಾವರ್ಥಭೇದೇನ ತಯೋರ್ದರ್ಶನಾತ್ ತಪತಿ ಋಷಿಸ್ತಪತಿ ಪೃಥಿವೀಂ ಸವಿತೇತ್ಯಾದೌ । ಏವಂ ಚ ದೃಷ್ಟಾಂತೇಷ್ವರ್ಥಭೇದ ಏವ; ಫಲಂ ಧಾತ್ವರ್ಥ ಇತಿ ಮತೇ ಸಂಯೋಗರೂಪಾರ್ಥಭೇದಾತ್ । ಮತಾಂತರೇ ತೂತ್ತರಸಂಯೋಗಾವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಪಂದಸ್ಯ ಗಮ್ಯರ್ಥತ್ವಂ, ಪೂರ್ವವಿಭಾಗಾಫಲಕಸ್ಪಂದಸ್ಯ ಚಲತ್ಯರ್ಥತ್ವಮ್, ಅನುಕೂಲಯತ್ನಸ್ಯ ಕರೋತ್ಯರ್ಥತ್ವಂ, ಯತ್ನಮಾತ್ರಸ್ಯ ಯತ್ಯರ್ಥತ್ವಮಿತಿ । ನ ಚ-ಭೇದತ್ವಮೇವ ಸಾಪೇಕ್ಷಮ್, ನ ತು ಭೇದ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಸಾಪೇಕ್ಷತಯಾ ವಿಶೇಷ್ಯಸ್ಯೈವಾನುಭವಾತ್ , ಅನ್ಯಥಾ ಘಟಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಂ ಭೇದತ್ವಮಿತ್ಯುಲ್ಲೇಖಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಏತೇನ– ‘ಭಾವಾಭಾವಸ್ವರೂಪತ್ವಾನ್ನಾನ್ಯೋನ್ಯಾಭಾವತಾ ಪೃಥಕ್ ॥' ಇತ್ಯುಕ್ತೇಃ ನ ಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರಂ ಭೇದಃ, ಕಿಂತ್ವನ್ಯೋನ್ಯಾಭಾವಃ; ಸ ಚ ವಸ್ತುನಃ ಸವಿಶೇಷಾಭಿನ್ನ ಇತ್ಯುಕ್ತೇಶ್ಚ ಘಟಾದಿರೇವ ಭಾವಾಭಾವರೂಪತಯಾ ಭೇದ ಇತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್; ಘಟತದಭಾವಸ್ಥಲೇ ಭಾವತ್ವಾಭಾವತ್ವಯೋರ್ವಿರುದ್ಧತ್ವೇನ ಕಲ್ಪನಾತ್ ಕಥಂ ತದಾಶ್ರಯೈಕ್ಯಮ್ ? ನ ಚ–ಅವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತ್ಯದ್ವೈತಯೋರಪಿ ಕಥಂ ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಮಿತಿ–ವಾಚ್ಯಮ್; ಅಸ್ಮನ್ಮತೇ ತತ್ರಾಭಾವತ್ವಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತತ್ವೇನ ಮಾಯಿಕತಯಾ ವಿರೋಧಾಭಾವಾತ್ , ತವ ತು ದ್ವಯೋರಪಿ ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವೇನ ವಿರೋಧಸ್ಯ ದುಷ್ಪರಿಹರತ್ವಾತ್ । ಅತ ಏವ ತತ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಯೋಗ್ಯತ್ವಂ ವಾ, ತದೈಕ್ಯಪ್ರಮಿತ್ಯವಿಷಯತ್ವಂ ವಾ, ಯತ್ರ ಯದ್ದರ್ಶನಂ ತತ್ರ ತತ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಧ್ಯಾಸವಿರೋಧಿತತ್ವಂ ವಾ, ಸ್ವಾವೃತ್ತಿಯತ್ಕಿಂಚಿದ್ಧರ್ಮಾನಾಧಾರನಿಷ್ಠಯತ್ಕಿಂಚಿದ್ಧರ್ಮಾನಾಧಾರತ್ವಸ್ವರೂಪಂ ವಾ ಸ್ವಾವೃತ್ತಿಯತ್ಕಿಂಚಿದ್ಧರ್ಮಾಧಾರಾನಿಷ್ಠಧರ್ಮಾಧಾರತ್ವರೂಪಂ ವಾ ಸ್ವರೂಪತ್ವಂ ತದಭೇದತ್ವಮ್ ; ಅನಾಧಾರತ್ವಂ ಚಾಧಾರರಾಹಿತ್ಯಮ್, ನ ತ್ವಾಧಾರಾದನ್ಯತ್ವಮಿತಿ ನಾನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯ ಇತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್; ಸ್ವರೂಪತ್ವೇ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ, ಅತಿರೇಕೇ ಅನವಸ್ಥಾನಾತ್, ಅತ್ಯಂತಾಭಾವಾನ್ಯೋನ್ಯಾಭಾವಯೋರೇಕ್ಯಾಪತ್ತೇಃ ಪ್ರಮಿತಿದರ್ಶನಾದಿಘಟಿತತ್ವೇನ ಚಕ್ಷುರಾದ್ಯಗಮ್ಯತಾಪತ್ತೇಶ್ಚ । ಕಿಂಚ ಭೇದಸ್ಯ ಘಟಸ್ವರೂಪತ್ವೇ ತನ್ನಿರೂಪಕಪ್ರತಿಯೋಗಿನೋಽಪಿ ತತ್ಸ್ವರೂಪತಾಪತ್ತಿಃ, ನ ಹಿ ಭೇದರೂಪಮಾತ್ರಂ ಘಟಃ, ಕಿಂತು ಪಟಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಭೇದರೂಪ ಇತಿ । ನನು-ನಾಯಂ ದೋಷಃ; ಭೇದಪ್ರತಿಯೋಗಿನ ಉಪಲಕ್ಷಣತ್ವೇನ ಸ್ವರೂಪತಾಯಾಮನನ್ವಯಾತ್, ಅನ್ಯಥಾ ದುಃಖನಿವೃತ್ತೇಃ ಪುಮರ್ಥತಯಾ ದುಃಖಸ್ಯಾಪಿ ಪುಮರ್ಥತ್ವಂ, ದೋಷಾಭಾವಸ್ಯ ಸಾಧಕತಾಪ್ರಯೋಜಕತ್ವೇ ದೋಷಸ್ಯಾಪಿ ಸಾಧಕತಾಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಮ್ , ಅನೃತವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತ್ಯೋರಜ್ಞಾನಾದಿಪ್ರಕಾಶರೂಪಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಚ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪತ್ವೇ ಅನೃತಾದೀನಾಮಪಿ ತದ್ರೂಪತ್ವಮ್ , ಅಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತೇರ್ಮೋಕ್ಷತ್ವೇ ಅಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಚ ಮೋಕ್ಷತ್ವಂ ಚ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚ ಲಂಬಕರ್ಣಾದೌ ಕರ್ಣಾದೇರ್ವಿಶೇಷಣತಯಾನ್ವಯದರ್ಶನಾದತ್ರಾಪಿ ತಥಾ; ಚಿತ್ರಗ್ವಾದಿಷು ಅನನ್ವಯಾತ್ತಥೈವ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ ಅನ್ಯಥೋದಾಹೃತಸ್ಥಲೇ ಅಗತೇಃ । ನ ಚ ಪ್ರತಿಯೋಗಿನ ಉಪಲಕ್ಷಣತ್ವೇ ತದಜ್ಞಾನೇಽಪಿ ಕಾಕಾಜ್ಞಾನೇ ಗೃಹಜ್ಞಾನವತ್ತಜ್ಜ್ಞಾನಾಪತ್ತಿಃ; ಇಷ್ಟಾಪತ್ತೇಃ, ಅನ್ಯಥೋದಾಹೃತಾಗತೇಶ್ಚ । ಕೇಚಿತ್ತು ಪ್ರತಿಯೋಗಿನೋಽನನ್ವಯೇಽಪಿ ಶಬ್ದಃ ಅನಿತ್ಯ ಇತ್ಯಾದೌ ಶಬ್ದತ್ವಾದೇರ್ವಿಶೇಷಣತ್ವಮಿವಾತ್ರಾಪಿ ವಿಶೇಷಣತ್ವಮಿತ್ಯಾಹುರಿತಿ-ಚೇನ್ನ; ನ ಹಿ ವಯಂ ಪಟಭೇದೋ ಘಟಸ್ವರೂಪಮಿತ್ಯನ್ವಯಪ್ರವಿಷ್ಟತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಯೋಗಿತಯಾ ನಿರೂಪಕತ್ವಮಾತ್ರೇಣ ವಾ ಪಟಸ್ಯ ಘಟರೂಪತಾಮಾಪಾದಯಾಮಃ, ಕಿಂತು ಸಮಾನಾಧಿಕರಣಪ್ರತೀತಿವಿಷಯಸ್ವರೂಪಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರತಿಯೋಗಿತಯಾ ನಿರೂಪಕತ್ವೇನ, ಅಭೇದನಿರೂಪಕಪ್ರತಿಯೋಗಿವತ್ । ನ ಚಾಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತ್ಯಾದಯಃ ಸಮಾನಾಧಿಕರಣಪ್ರತೀತಿವಿಷಯಾಃ, ಭೇದಸ್ತು ಘಟಃ ಪಟೋ ನೇತಿ ಸಮಾನಾಧಿಕರಣಪ್ರತೀತಿವಿಷಯಃ, ಅನ್ಯಥಾ ಸಮಾನಾಧಿಕರಣನಿಷೇಧಬುದ್ಧಿವಿಷಯತ್ವಂ ಭೇದಲಕ್ಷಣಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಏತೇನ- ‘ಪುರುಷಾರ್ಥೇ ದುಃಖಮಿವ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಜ್ಞಾನವತ್ತಥಾ । ಮೋಕ್ಷೇ ಚ ಮೋಹವನ್ನಾಂತರ್ಗತಂ ಕುಂಭಾದಿಕಂ ಪಟೇ ॥ ತಟಸ್ಥತ್ವೇಽಪಿ ಕುಂಭಾದೇರಪ್ರತೀತೌ ನ ಭೇದಧೀಃ । ಅಜ್ಞಾನಾದೇರಪ್ರತೀತೌ ತದ್ಧ್ಯನ್ಯಾದ್ಯಪ್ರತೀತಿವತ್ ॥' ಇತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್ । ಕಿಂಚ ವಿದಾರಣಾತ್ಮನೋ ಭೇದಸ್ಯ ಘಟವರೂಪತ್ವೇ ಘಟಸ್ಯಾಪಿ ವಿದಾರಣಂ ಸ್ಯಾತ್ ಏವಂ ತದವಯವಾನಾಮಪೀತಿ ಪರಮಾಣುರಪಿ ನೈಕ ಇತಿ ಶೂನ್ಯತಾಪತ್ತೇಃ; ಏಕಾಭಾವೇ ತತ್ಸಮಾಹಾರರೂಪಾನೇಕಸ್ಯಾಪ್ಯಭಾವಾತ್ । ನನು-ಅವಿದಾರಣಾತ್ಮಕಸ್ಯಾಭೇದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪತ್ವೇ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಶೂನ್ಯೈರಪಿ ಅವಿದಾರಣೇ ತದೈಕ್ಯಮಪಿ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚ ಜೀವಾಭೇದ ಏವ ಸ್ವರೂಪಮ್, ನ ತು ಘಟಾದ್ಯಭೇದಃ, ತರ್ಹ್ಯತ್ರಾಪಿ ಘಟಾದಿಭ್ಯೋ ಭೇದ ಏವ ಪಟಸ್ವರೂಮ್, ನ ತು ಸ್ವಸ್ಮಾದಿತಿ ಸಮಮಿತಿ–ಚೇನ್ನ; ಸ್ವರೂಪತ್ವೇ ಭೇದಸ್ಯ ಸ್ವಜ್ಞಾನಾಪ್ರತಿಬಧ್ಯಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಯೋಗಿಕತ್ವೇ ಸ್ವಸ್ವರೂಪತ್ವೇನಾಭೇದವತ್ಸ್ವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವನಿಯಮೇನ ಸ್ವವಿದಾರಕತ್ವಸ್ಯಾವಶ್ಯಕತ್ವಾತ್ , ಘಟಧರ್ಮೇಷು ಪಟಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಭೇದತ್ವವತ್ ಘಟಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಭೇದತ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಅಭ್ಯುಪಗಮಾತ್, ಪಟಾತ್ ಭಿನ್ನೋ ಘಟ ಇತಿವತ್ ಘಟಾದ್ಭಿನ್ನೋ ಘಟ ಇತಿ ಪ್ರತೀತೇರ್ವಜ್ರಲೇಪತ್ವಾಚ್ಚ । ಯತ್ತು ಸ್ವಸ್ಮಾದ್ವಿದಾರಕತ್ವೇ ಅವಯವಾನಾಂ ವಿಭಾಗೇನ ಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವಮೇವ ಸ್ಯಾತ್, ನ ತು ಶೂನ್ಯತ್ವಮ್ , ನಹಿ ಶೂನ್ಯಸಂಯೋಗಾತ್ ಕಿಂಚಿದುತ್ಪನ್ನಮಿತಿ, ತನ್ನ; ವಿಭಾಜಕತ್ವಂ ನ ವಿದಾರಕತ್ವಮ್, ಕಿಂತ್ವೇಕತ್ವವಿರೋಧಿತ್ವಮ್ । ತಥಾ ಚೈಕಸ್ಯಾಭಾವೇ ಅನೇಕಸ್ಯ ಸುತರಾಮಭಾವಾಚ್ಛೂನ್ಯತಾಯಾಮೇವ ಪರ್ಯವಸಾನಾಚ್ಚ । ಏತೇನ ವಿದಾರಕಲವಿತ್ರಾದೇಃ ಸ್ವಸಂಬಂಧಿನ್ಯೇವ ವಿದಾರಕತ್ವಮ್, ನ ತು ಸ್ವಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ಭೇದಶ್ಚೇತ್ಸ್ವರೂಪಂ, ತದಾ ಸ್ವಂ ನ ವಿದಾರಯೇತ್, ಕಿಂಚ ಭೇದಸ್ಯ ನ ವಿದಾರಕತ್ವಮ್ ; ಭಾವವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ವಿದಾರಣತ್ವಾತ್ ।। ತಥಾಚ ಸ್ವರೂಪಭೇದೇನ ಘಟಸ್ಯ ನ ವಿದಾರಣಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಸ್ವವೃತ್ತಿವಿರೋಧಾದಿತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್; ಭೇದಸ್ಯ ವಿದಾರಣರೂಪವಿಭಾಗಾತ್ಮಕತ್ವೇನ ವಿಭಾಗಸ್ಯ ವಿಭಜ್ಯಮಾನವೃತ್ತಿತ್ವನಿಯಮೇನಾವಯವಾನವಸ್ಥಯಾ ಶೂನ್ಯತಾಪತ್ತೇಸ್ತಾದವಸ್ಥ್ಯಾತ್ । ಅತ ಏವ ವಿಭಾಗರೂಪವಿದಾರಣಾತ್ಮಾ ನ ಭೇದಃ, ಕಿಂತ್ವನ್ಯೋನ್ಯಾಭಾವಃ; ಧಾತೂನಾಮನೇಕಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ತದುಕ್ತಂ–‘ಕ್ರಿಯಾವಾಚಿತ್ವಮಾಖ್ಯಾತುಮೇಕೋಪ್ಯರ್ಥಃ ಪ್ರದಶ್ಯತೇ । ಪ್ರಯೋಗತೋಽನುಸರ್ತವ್ಯಾ ಅನೇಕಾರ್ಥಾ ಹಿ ಧಾತವಃ ॥' ಇತಿ ಅನ್ಯಥಾ ಸಂಯುಕ್ತಯೋರ್ಭಿನ್ನಾವಿತಿ ವ್ಯವಹಾರೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್; ಅನ್ಯೋನ್ಯಾಭಾವಸ್ವರೂಪತ್ವೇ ಕಪಾಲಾದಿರೂಪಾಶ್ರಯಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಭೇದಸ್ಯ ಘಟಾದಿರೂಪಾಶ್ರಿತರೂಪತಯಾ ಸ್ವಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಭೇದಾಶ್ರಯತ್ವಾದೇಕತ್ವಂ ಕಪಾಲಾದಿಷು ಭಜ್ಯೇತೇತ್ಯವಯವಾನವಸ್ಥಯಾ ಶೂನ್ಯತಾಯಾಮೇವ ಪರ್ಯವಸಾನಾತ್ । ಅತ ಏವ–ನಾನೇಕತ್ವೈಕಾರ್ಥಸಮವಾಯಿನಾ ಭೇದೇನ ಏಕತ್ವಂ ನಿರಾಕೃತ್ಯ ತೇನ ಪುನರನೇಕತ್ವನಿರಾಕರಣಂ ಯುಜ್ಯತೇ, ಉಪಜೀವ್ಯವಿರೋಧಾದಿತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್ । ಅನೇಕತ್ವಮಸ್ಪೃಷ್ಟ್ವೈವ ಸ್ವಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಭೇದಮಾತ್ರೇಣ ಐಕ್ಯವಿರಹಸ್ಯಾಪಾದ್ಯತ್ವಾತ್ । ಅತ ಏವೋಕ್ತಮಾಚಾರ್ಯೈಃ – ‘ಅಪದೈಕಾರ್ಥಸಮವಾಯಿನ್ಯಾ ಏಕತಾಯಾ ಭೇದೇನ ವಿರೋಧಾದಿ'ತಿ । ಯದುಕ್ತಂ ಸ್ವಸ್ಮಿನ್ವೃತ್ತಿವಿರೋಧಾದಿತಿ, ತನ್ನ; ವಿಭಾಗಾದಿರೂಪವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯಾನಂಗೀಕಾರಾತ್, ಇತರವಿರೋಧಿತಾದಿರೂಪವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯ ಸರ್ವತ್ರ ಸತ್ತ್ವಾತ್ । ಕಿಂಚ ಸ್ವರೂಪತ್ವೇ ಭೇದಸ್ಯ ಸಂಶಯಾದಿರ್ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಧರ್ಮಿಜ್ಞಾನೇ ಭೇದಾಜ್ಞಾನಾಭಾವಾತ್ , ತದಜ್ಞಾನೇ ಹೇತೋರೇವಾಭಾವಾತ್ । ನನು-ಅಭೇದಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವರೂಪತ್ವೇ ಸಂಶಯಾದ್ಯನುಪಪತ್ತಿಸ್ತವಾಪಿ ಸಮಾ, ಯದಿ ಚಾಭೇದತ್ವೇನಾಜ್ಞಾನಾತ್ತಥಾ, ಮಮಾಪಿ ಭೇದತ್ವೇನಾಜ್ಞಾನಾತ್ತದಿತಿ ಚೇನ್ನ; ಭದಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪತ್ವೇ ಶೂನ್ಯತಾಪಾದಕಯುಕ್ತ್ಯಾ ಕೋಟೀನಾಮೇವೋಚ್ಛೇದಾತ್ । ನ ಚ- ಅಭೇದಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವರೂಪತ್ವೇ ಭೇದಕೋಟ್ಯುಚ್ಛೇದಸ್ತವಾಪೀತಿ-ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಕಲ್ಪಿತಕೋಟಿಮಾದಾಯ ಸಂಶಯೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ ತವಾಪಿ ಭೇದಕಸತ್ತ್ವಾದಿಕೋಟಿಃ ಕಲ್ಪಿತಾ; ಶೂನ್ಯತಾಪತ್ತೇರಿತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ಯತ್ತು ಪ್ರಾಕ್ ಚೈತನ್ಯೇ ಸ್ವಯಂಭಾತೇಽಪಿ ತದಭಿನ್ನಸ್ಯೈಕ್ಯಸ್ಯಾನವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯಾನಂದಸ್ಯ ಚಾಪ್ರಕಾಶವದ್ಧರ್ಮಿಣಃ ಪ್ರಕಾಶೇಽಪಿ ತದಭಿನ್ನಸ್ಯ ಭೇದಸ್ಯಾಪ್ರಕಾಶೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ, ಕಿಂಚೈಕ್ಯಪ್ರಕಾಶೇ ತತ್ರ ವಿಪತಿಪತ್ತಿರ್ನ ಸ್ಯಾತ್ , ತದುಪದೇಶಾನರ್ಥಕ್ಯಂ ಚ ಸ್ಯಾದಿತಿ, ತನ್ನ; ಐಕ್ಯಾದೀನಾಂ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಸ್ವರೂಪತ್ವೇಽಪಿ ತಸ್ಯಾಜ್ಞಾನತತ್ಕಾರ್ಯವಿಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಾದೀನ್ ಪ್ರತಿ ಅವಿರೋಧಿತಯಾ ತದ್ಗೋಚರವಿರೋಧಿವೃತ್ತಿಪರ್ಯಂತಮುಕ್ತಾನುಪಪತ್ತ್ಯಭಾವಾತ್ । ನ ಚ ತರ್ಹಿ ಪ್ರತ್ಯಗರ್ಥೇಽಪಿ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ ; ಚಾರ್ವಾಕಾದೀನಾಂ ತಸ್ಯಾ ಅಪಿ ದರ್ಶನಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಜ್ಞಾನಾಶ್ರಯತ್ವಾದಿನಾ ಪ್ರತ್ಯಗರ್ಥಪ್ರಕಾಶಮುಪಜೀವ್ಯಂ ನಾವಿದ್ಯಾವೃಣೋತಿ, ಐಕ್ಯಾದ್ಯಂಶಂ ತ್ವಾವೃಣೋತ್ಯೇವೇತಿ ತತ್ರ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಾದಯಃ । ನ ಚ-ಏವಂ ಸಾದೃಶ್ಯಾದಿದೋಷಾದತ್ರಾಪಿ ಭೇದಾಂಶ ಆವೃತ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಕೋಟ್ಯನುಪಸ್ಥಿತೇಃ ಪ್ರಧಾನಪೂರ್ವಕಾರೋಪವಾದಿನಃ ತವ ತದಸಂಭವಾತ್ । ಯತ್ತು ಸ್ವರೂಪಭೇದೋ ಭೇದತ್ವೇನ ಭಾಸತ ಏವ; ಪ್ರಾಯಃ ಸರ್ವಭಿನ್ನತ್ವೇನೈವ ಪ್ರತೀತೇಃ, ಅನ್ಯಥಾ ಸರ್ವಕೋಟಿಕಃ ಸಂಶಯಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತತ್ರ ಚ ಘಟಪ್ರತಿಯೋಗಿಕತ್ವಾದಿರೂಪಾ ಅನೇಕ ಧರ್ಮಾಃ ಸಾದೃಶ್ಯಾದಿವಶಾದಗೃಹೀತಾಃ ಸಂಶಯವಿಷಯಾ ಭವಿಷ್ಯಂತಿ, ನ ಚಾನೇಕನಿರೂಪ್ಯಸ್ಯ ಭೇದಸ್ಯ ನಿರೂಪಕಾನೇಕತ್ವಾದನೇಕತ್ವಾಪತ್ತಿಃ; ತಾದೃಶಸ್ಯಾಪೀಶ್ವರಜ್ಞಾನಾದೇರನೇಕದ್ವೈತನಿರೂಪ್ಯಾದ್ವೈತಸ್ಯ ಚೈಕ್ಯದರ್ಶನಾತ್ , ಏಕನಿರೂಪ್ಯಪ್ರಾಗಭಾವಧ್ವಂಸಯೋರನೈಕ್ಯದರ್ಶನಾಚ್ಚೇತಿ, ತನ್ನ; ನ ವಯಂ ನಿರೂಪಕಭೇದೇನ ಭೇದಂ ಬ್ರೂಮಃ, ಕಿಂತು ಪ್ರತಿಯೋಗಿತಾವಚ್ಛೇದಕಭೇದೇನಾಭಾವಭೇದಸ್ಯಾವಶ್ಯಕತಯಾ, ಅನ್ಯಥಾ ಏಕಘಟಪ್ರತಿಯೋಗಿನಾಂ ಚತುರ್ಣಾಂ ಧ್ವಂಸಾದೀನಾಮೈಕ್ಯಾಪತ್ತೇಃ । ನ ಚಾಧಿಕರಣರೂಪಾಭಾವವಾದಿನಾಮಧಿಕರಣಭೇದೇನೇವಾಭಾವಭೇದಃ; ಧ್ವಂಸಪ್ರಾಗಭಾವಯೋರೇಕ್ಯಾಪತ್ತೌ ವಿಲಕ್ಷಣವ್ಯವಹಾರಾನಾಪತ್ತೇಃ। ನ ಚೈವಮದ್ವೈತೇಽಪ್ಯೈಕ್ಯಾನುಪಪತ್ತಿಃ; ಬ್ರಹ್ಮೇತರತ್ವರೂಪಪ್ರತಿಯೋಗಿತಾವಚ್ಛೇದಕಸ್ಯೈಕ್ಯಾತ್ , ಪ್ರತಿಯೋಗಿಭೇದಾಭೇದಯೋರತಂತ್ರತ್ವಾತ್ । ಯದಪಿ ಭೇದಜ್ಞಾನಂ ನ ಭ್ರಮವಿರೋಧಿ, ಕಿಂತ್ವಧಿಷ್ಠಾನ ಆರೋಪ್ಯವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಾದಿಜ್ಞಾನಮಿತಿ, ತನ್ನ; ಶಬ್ದಾಭೇದಭ್ರಮಸ್ಯ ಶಾಬ್ದಭೇದಜ್ಞಾನಾದನಿವೃತ್ತ್ಯಾಪತ್ತೇಃ । ಯದಪಿ ಕೈಶ್ಚಿದುಕ್ತಂ-ಅದೋಷಮೂಲಾ ತಾದ್ರೂಪ್ಯೇಣಾಪ್ರತೀತೌ ಪ್ರತೀತಿಃ ಸರೂಪಭೇದಲಕ್ಷಣಮ್ । ಶುಕ್ತೇಶ್ಚ ಶುಕ್ತ್ಯಾತ್ಮನಾ ಅಪ್ರತೀತಿಃ ದೋಷಮೂಲೇತಿ ನ ತತ್ರಾತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಃ । ಅದೋಷಮೂಲೇತ್ಯಸ್ಯ ಯದ್ಯಪಿ ಸಪ್ತಮ್ಯಂತವಿಶೇಷಣತ್ವಂ ನ ಸಂಭವತಿ; ತಥಾಪಿ ವಿಶಿಷ್ಟವಿಶೇಷಣತ್ವೇನ ತದ್ವಿಶೇಷಣತ್ವಪರ್ಯವಸಾನಾದಿತಿ, ತನ್ನ । ತಾದ್ರೂಪ್ಯೇಣಾಪ್ರತೀತೌ ಪ್ರತೀತೇರಭೇದಸಾಧಾರಣ್ಯೇನಾದೋಷಮೂಲತ್ವಪರ್ಯಂತಜ್ಞಾನಂ ಭೇದವ್ಯವಹಾರಕಾರಣಂ ವಾಚ್ಯಮ್ । ತತ್ರಾದೋಷಮೂಲತ್ವಂ ಫಲೈಕೋನ್ನೇಯಮಿತಿ ಚಾಕ್ಷುಷತ್ವಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ ; ಪ್ರತೀತಿಘಟಿತತ್ವಾತ್, ಅಪ್ರತ್ಯಯಕಾಲೇ ಚ ಭೇದೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಕಿಂಚ ರಜತಾತ್ಮನಾ ಶುಕ್ತೇಃ ಪ್ರತೀತಿಸಮಯೇ ತತ್ರ ತದ್ಭೇದಸ್ತೇ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಅದೋಷಮೂಲೇತ್ಯಸ್ಯಾಭಾವವಿಶೇಷಣತ್ವೇನಾವ್ಯಾಪ್ತಿವಾರಣೇ ಅಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್, ವಿಶೇಷ್ಯಾನಧಿಕರಣಸ್ಯ ಸುತರಾಂ ವಿಶಿಷ್ಟಾನಧಿಕರಣತ್ವಾತ್ । ನಹಿ ಪುರುಷಹೀನೇ ದಂಡಿಪುರುಷಸಂಭವಃ । ನ ಚಾದೋಷಮೂಲೇತಿ ಅಶರೀರಜನ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯತ್ರ ಶರೀರಮಿವ ಪ್ರತಿಯೋಗಿವಿಶೇಷಣಂ ಬಾಧಿತಸಂಗ್ರಹಾಯ; ನಞಾ ಸಮಸ್ತಪ್ರತೀತೇರಸಮಸ್ತೇನಾನನ್ವಯಾತ್ । ನ ಹ್ಯಬ್ರಾಹ್ಮಣಃ ಸಮೀಚೀನ ಇತ್ಯನೇನ ಸಮೀಚೀನವಿಪ್ರಾಭಾವಃ ಪ್ರತೀಯತೇ । ಅದೋಷಮೂಲತಾದಾತ್ಮ್ಯಪ್ರಕಾರಕಪ್ರತೀತ್ಯಭಾವೋಕ್ತೌ ಚ ಶುಕ್ತೇ ರೂಪ್ಯಾತ್ಮನಾ ಅಪ್ರತೀತಿಕಾಲೇ ಸಾಮಗ್ರೀವಿರಹಾತ್ ಶುಕ್ತ್ಯಾತ್ಮನಾ ಚಾಪ್ರತೀತೌ ಸ್ವಭೇದಾಪತ್ತೇಃ ತಾದವಸ್ಥ್ಯಾತ್ । ನ ಚ ತದಾಪಿ ಪ್ರತೀಯಮಾನಶಕ್ತ್ಯಾತ್ಮನಾ ಪ್ರತೀಯಮಾನತ್ವಮೀಶ್ವರಜ್ಞಾನಮಾದಾಯಾಸ್ತ್ಯೇವೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಏವಂ ಸತ್ಯಪ್ರತೀತಿದಶಾವಿರಹೇಣ ಪ್ರತೀಯಮಾನಪದವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್ । ನ ಚಾನ್ಯೋನ್ಯಾಭಾವತ್ವಂ ತತ್ । ತಸ್ಯಾನಿರೂಪಣಾತ್ । ತದುಕ್ತಮಾಚಾರ್ಯೈಃ - ‘ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ಸಾವಧೇಶ್ಚ ತತ್ತ್ವೇಽದ್ವೈತಪ್ರಸಂಗತಃ । ಏಕಾಭಾವಾದಸಂದೇಹಾನ್ನ ರೂಪಂ ವಸ್ತುನೋ ಭಿದಾ ॥' ಇತಿ । ಕಿಂಚ ಘಟಸ್ಯ ಭೇದತ್ವೇ ಏಕತರಪರಿಶೇಷಾಪತ್ತಿಃ । ನನು ಐಕ್ಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾನಂದಸ್ಯ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪತ್ವೇ ಏಕತರಪರಿಶೇಷಾಪತ್ತಿಸ್ತವಾಪಿ ಸಮಾನಾ, ನ ಚ ವಸ್ತುನ ಏಕತ್ವೇನೇಷ್ಟಾಪತ್ತಿಃ; ಪ್ರಕೃತೇಽಪಿ ಸಾಮ್ಯಾದಿತಿ-ಚೇನ್ನ; ಏಕತರಪರಿಶೇಷಾಪತ್ತ್ಯಾ ಘಟ ಇತಿ ಭೇದ ಇತಿ ವಿಲಕ್ಷಣವ್ಯವಹಾರಾಭಾವಸ್ಯಾಪಾದನಾತ್ । ನ ಚ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಘಟತ್ವಭೇದತ್ವಯೋರ್ಭೇದಾತ್ತದುಪಪತ್ತಿಃ; ಭೇದತ್ವಸ್ಯ ನಿರ್ವಕ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ ನ ತಾವಜ್ಜಾತಿಃ; ಜಾತ್ಯಾದಿಸಾಧಾರಣತ್ವಾತ್ , ನೋಪಾಧಿಃ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಾಭಾವತ್ವಾದಿರೂಪಃ; ತಾದಾತ್ಮ್ಯಸ್ಯ ಭೇದವಿರಹರೂಪತ್ವೇ ಅನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಾತ್ , ತನ್ನಿಷ್ಠಾಸಾಧಾರಣಧರ್ಮರೂಪತ್ವೇ ತದವಚ್ಛಿನ್ನಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಾತ್ಯಂತಾಭಾವೇಽತಿವ್ಯಾಪ್ತೇಃ, ತಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವರೂಪತ್ವೇ ಅನುಗತವ್ಯವಹಾರಾನಾಪತ್ತೇಃ, ನ ಚ-ಜ್ಞಾನಾನಂದಾದಾವಪಿ ವಿಲಕ್ಷಣವ್ಯವಹಾರೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಕಲ್ಪಿತಧರ್ಮಭೇದಮಾದಾಯೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ ಭೇದತ್ವಮಪಿ ತಥಾಸ್ತ್ವಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ತರ್ಹ್ಯನಿರಾಕಾರ್ಯೋಽಸಿ । ಕಿಂಚ ಭೇದಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪತ್ವೇ ಇದಂ ಭಿನ್ನಮಸ್ಯ ಭೇದ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಿತ್ವೇನ ಧೀರ್ನ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚಾನಂದೋ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿವದುಪಪತ್ತಿಃ; ಪ್ರಮಾಣಸಿದ್ಧೇ ಹೈಕ್ಯೇ ಭೇದವ್ಯವಹಾರಸ್ಯೌಪಚಾರಿಕತ್ವಂ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ರಾಹೋಃ ಶಿರ ಇತ್ಯಾದಿವತ್ । ನ ಚ ಪ್ರಕೃತೇ ತಥಾ; ಐಕ್ಯೇ ಮಾನಾಭಾವಾತ್ , ಬಾಧಕಾಚ್ಚ । ನ ಚ ಪಕ್ಷಾಂತರಾನುಪಪತ್ತೇರೇವ ಪಕ್ಷಾಂತರಪರಿಗ್ರಹಃ; ಶಶಶೃಂಗಾದೌ ಭಾವತ್ವಾಭಾವತ್ವಯೋರನ್ಯತರಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾಽನ್ಯತರಗ್ರಹಣಾಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ ತತ್ರೋಭಯತ್ರ ಬಾಧಕಾಲೀಕತ್ವೇನೋಪಪತ್ತಿಃ; ಪ್ರಕೃತೇಽಪ್ಯುಭಯತ್ರ ಬಾಧಕಾದಾವಿದ್ಯಕತ್ವೇನೋಪಪತ್ತೇಃ ಸಂಭವಾತ್ । ನನು-ಅಸ್ತಿ ಭೇದಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪತ್ವೇ ಮಾನಂ ಮೃದ್ಘಟ ಇತಿವತ್ ಘಟಃ ಪಟಾತ್ಮಕೋ ನೇತಿ ಪಟತಾದಾತ್ಮ್ಯನಿಷೇಧರೂಪಸ್ಯ ಭೇದಸ್ಯ ಘಟಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನಾಭೇದಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ, ತಥಾ ಘಟಭೇದಯೋರೇಕೈಕಸ್ಯ ಪ್ರತೀತಾವಿತರಸ್ಯ ನಿಯಮೇನ ಪ್ರತೀಯಮಾನತ್ವಾದಿಕಂ ಲಿಂಗಮ್ । 'ಸತ್ಯಂ ಭೇದಸ್ತು ವಸ್ತೂನಾಂ ಸ್ವರೂಪಂ ನಾತ್ರ ಸಂಶಯಃ ।' ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಗಮಶ್ಚೇತಿ ಚೇನ್ನ; ಘಟಃ ಪಟಾತ್ಮಕೋ ನೇತ್ಯಾದೇರನ್ಯೋನ್ಯಾಭಾವಭೇದವಿಷಯತಯಾ ಭೇದಾಭೇದಾವಿಷಯತ್ವಾತ್ , ಅನ್ಯಥಾ ನೀಲೋ ಘಟ ಇತ್ಯಾದೇರಪಿ ರೂಪಾಭೇದವಿಷಯತ್ವಾಪತ್ತೇಃ । ಲಿಂಗಸ್ಯ ಚಾಭೇದಸಿದ್ಧೇಃ ಪೂರ್ವಮಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ಸಾಮಾನ್ಯವ್ಯಾಪ್ತೇರ್ಜಾತಿವ್ಯಕ್ತ್ಯಾದೌ ಸಮಾನಸಂವಿತ್ಸಂವೇದ್ಯೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಾದ್ವಿಶೇಷವ್ಯಾಪ್ತಾವಪಿ ಪ್ರತಿಯೋಗಿನಿ ವ್ಯಭಿಚಾರಾಚ್ಚ, ಆಗಮಸ್ಯ ಚಾಧಿಷ್ಠಾನಾತಿರೇಕೇಣಾಸತ್ತ್ವಪರತ್ವಾತ್ ಕಿಂಚ ಪಟಾತ್ ಭೇದಃ ಘಟಮಾತ್ರರೂಪಂ ವಾ, ಘಟಕುಡ್ಯಾದಿಸರ್ವರೂಪಂ ವಾ ? ಆದ್ಯೇ ಕುಡ್ಯಾದಿಃ ಪಟಭೇದೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯೇ ಸ್ವರೂಪಾಣಾಮನನುಗತತ್ವಾತ್ ಪಟಭೇದಾನುಗತಪ್ರತೀತಿರ್ನ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚ–ಪಟಜ್ಞಾನೇಚ್ಛಾದೌ ಯಥಾ ಪಟವಿಷಯತ್ವೇನಾನುಗತೇನಾನುಗತವ್ಯವಹಾರಃ, ತಥಾ ಪಟಪ್ರತಿಯೋಗಿಕತ್ವೇನಾತ್ರಾಪ್ಯನುಗತವ್ಯವಹಾರ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಏತಾವತಾ ಹಿ ಜ್ಞಾನಾದಿಷು ಪಟವಿಷಯಂ ಜ್ಞಾನಂ ಪಟವಿಷಯೇಚ್ಛೇತಿ ಪಟವಿಷಯತ್ವಾಂಶೇ ಅನುಗಮವತ್ ಪಟಪ್ರತಿಯೋಗಿಕತ್ವಾಂಶ ಏವಾನುಗಮಃ ಸ್ಯಾತ್, ನ ಭೇದಾಂಶೇಽಪಿ । ನ ಚ ಭೇದತ್ವಮಪ್ಯೇಕಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಕಿಂಚೇದಮಸ್ಮಾತ್ ಭಿನ್ನಮಿತಿ ವಾಽಸ್ಯಾಮುಷ್ಮಾತ್ ಭೇದ ಇತಿ ವಾ ಧರ್ಮಿಪ್ರತಿಯೋಗಿಘಟಿತತ್ವೇನ ಭೇದಗ್ರಹಣೇ ಪರಸ್ಪರಾಶ್ರಯಃ, ಧರ್ಮಿಪ್ರತಿಯೋಗಿಜ್ಞಾನೇ ಭೇದಜ್ಞಾನಂ ತಸ್ಮಿಂಶ್ಚ ಸತ್ಯಸ್ಯಾಮುಷ್ಮಾದಿತಿ ವಿಲಕ್ಷಣಧರ್ಮಿಪ್ರತಿಯೋಗಿಜ್ಞಾನಮಿತಿ ಘಟಪಟೌ ಭಿನ್ನಾವಿತಿ । ಘಟಪಟವಿಶೇಷಣತಯಾ ತಯೋರ್ಭೇದ ಇತಿ ತದ್ವಿಶೇಷ್ಯತಯಾ ವಾ ಗ್ರಹಣೇಽಪಿ ಅನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯ ಏವ । ಘಟಪಟಪ್ರತೀತೌ ತದ್ವಿಶೇಷ್ಯತ್ವಾದಿನಾ ಭೇದಗ್ರಹಃ, ಭೇದಗ್ರಹೇ ಚ ದ್ವಿತ್ವಾವಚ್ಛಿನ್ನಘಟಪಟಪ್ರತೀತಿರಿತಿ । ನ ಚ-ಭೇದಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪತ್ವಾತ್ ಸ್ವರೂಪಪ್ರತೀತೇರೇವ ಭೇದಧೀತ್ವೇನ ಧೀದ್ವಯಾಭಾವಾನ್ನೋಕ್ತದೋಷ ಇತಿ ಶಂಕ್ಯಮ್; ಸ್ವರೂಪಜ್ಞಾನಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಪ್ರತಿಯೋಗಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಜ್ಞಾನಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಸ್ಯಾಪೇಕ್ಷಣಾತ್ । ನ ಚ-ಸರ್ವಾತ್ಮಕಮಿದಮಿತಿ ವಿಪರ್ಯಯಾದರ್ಶನೇನೇದಂ ನ ಸರ್ವಾತ್ಮಕಮಿತಿ ಸಾಮಾನ್ಯತಃ ಸರ್ವತೋ ವ್ಯಾವೃತ್ತಂ ವಸ್ತ್ವನುಭೂಯತ ಇತಿ ಪ್ರತಿಯೋಗಿವಿಶೇಷಜ್ಞಾನಾನಪೇಕ್ಷಣಾನ್ನಾನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಸರ್ವಾತ್ಮಕಂ ನೇತ್ಯತ್ರ ಸರ್ವತ್ವಂ ವಾ ಪ್ರತಿಯೋಗಿತಾವಚ್ಛೇದಕಂ ಸ್ವೇತರಸರ್ವತ್ವಂ ವಾ । ಆದ್ಯೇ ಸ್ವಸ್ಮಾದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯೇ ಸ್ವಾಸಿದ್ಧಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ದ್ವಿತೀಯೇ ಅನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಸ್ಯ ಸ್ಪಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ನ ಚ - 'ಸರ್ವಂ ಖಲ್ವಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮೇ'ತ್ಯತ್ರ ಯಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವೇನಾಪ್ರತೀತಂ ಸರ್ವಮುಚ್ಯತೇ ತದ್ವದತ್ರಾಪಿ ಸರ್ವಸ್ಮಾದಿತ್ಯನೇನ ತದಾತ್ಮಕತ್ವೇನಾಜ್ಞಾತಂ ಸರ್ವಂ ವಿವಕ್ಷ್ಯತ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಸ್ವಗ್ರಹಾತ್ ಪೂರ್ವಂ ಸ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವಾತ್ಮನಾಽಜ್ಞಾತತ್ವಾತ್ ಸ್ವಸ್ಯ ಪ್ರತಿಯೋಗಿತಾಪತ್ತೇಃ ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಸರ್ವಶಬ್ದಸ್ಯಾಸಂಕುಚಿತತ್ವೇ ತವಾಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತೇಶ್ಚ । ನ ಚ–ವಸ್ತುತೋ ಭೇದಾಶ್ರಯಸ್ಯಾಭೇದೇನಾಜ್ಞಾತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತಿಯೋಗಿಜ್ಞಾನತ್ವೇನ ಕಾರಣಮ್, ನ ತು ಭಿನ್ನತ್ವಪ್ರಕಾರಕಜ್ಞಾನತ್ವೇನೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಏವಂ ಹಿ ಚಂದ್ರೇ ದ್ವಿತ್ವಭ್ರಮೋ ನ ಸ್ಯಾತ್, ವಸ್ತುತೋ ಭೇದಾಭಾವಾತ್ । ನನು–‘ಅಸ್ತೀದಂ ನ ಜಾನಾಮಿ’ ‘ಸರ್ವಂ ಖಲ್ವಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮೇ'ತ್ಯಾದಿಷು ಸಾಕ್ಷಿಸಿದ್ಧಕಾಲವಿಷಯಸರ್ವೈಃ ಸಹ ವಸ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾಭೇದಾನಾಮಿವೇಹಾಪಿ ಸಾಕ್ಷಿಸಿದ್ಧೇನ ಪ್ರತಿಯೋಗಿನಾ ಸಹೈವ ವ್ಯಾವೃತ್ತೇಃ ಪ್ರತೀತೇರ್ನಾನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯ ಇತಿ–ಚೇನ್ನ; ವಿಶಿಷ್ಟಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣಜ್ಞಾನಾಜನ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರತಿಯೋಗಿಸವಿಕಲ್ಪಕಸ್ಯಾಭಾವಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತ್ಯನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಂ ಜನಕತ್ವಾತ್ । ಸಾಕ್ಷೀ ಚ ಪ್ರಮಾಣಮನಪೇಕ್ಷ್ಯ ಪ್ರತಿಯೋಗಿಪಟಾದಿಕಂ ಧರ್ಮಿಭಿನ್ನತಯಾ ನ ಗೃಹ್ಣಾತೀತಿ ಕಥಂ ಸಾಕ್ಷಿಸಿದ್ಧಪ್ರತಿಯೋಗಿನಾ ಭೇದಗ್ರಹೋಪಪತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ ? ತದುಕ್ತಂ ಚಿಂತಾಮಣೌ ‘ಅನ್ಯಥಾ-ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪಕಾದಪಿ ಘಟೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ವೃತ್ತ್ಯಾಪತ್ತೇ'ರಿತಿ । ನ ಚ-ಏತಾವತಾ ಪ್ರತಿಯೋಗಿತಾವಚ್ಛೇದಕಪಟತ್ವಾದಿಪ್ರಕಾರಕಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಮರ್ಥನೀಯಮ್, ನ ತು ಧರ್ಮಿಭಿನ್ನತ್ವಜ್ಞಾನಪರ್ಯಂತಮಿತಿ–ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಧರ್ಮಿತಾವಚ್ಛೇದಕಭೇದಾಜ್ಞಾನೇ ಪ್ರತಿಯೋಗಿತಾವಚ್ಛೇದಕತಯಾ ಅಭಾವನಿರೂಪಕತ್ವಸ್ಯೈವಾಭಾವಾತ್ , ಅನ್ಯೋನ್ಯಧರ್ಮಭೇದಜ್ಞಾನೇ ಚ ವಿಶಿಷ್ಯ ಸ್ತಂಭಾತ್ ಕುಂಭಸ್ಯ ಭೇದಪ್ರತೀತೌ ಕುಂಭಾತ್ ಸ್ತಂಭಸ್ಯ ಭೇದಧೀರಿತ್ಯನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯತಾದವಸ್ಥ್ಯಾತ್ । ನನು ತ್ವನ್ಮತೇಽಪಿ ಬಿಂಬಬ್ರಹ್ಮಜೀವಾನಾಂ ಪ್ರತಿಬಿಂಬವ್ರಹ್ಮಾಭೇದೇ ‘ಇದಮನೇನಾಭಿನ್ನಮಸ್ಯಾಮುಷ್ಮಾದಭೇದಃ ಏತಯೋರಭೇದ' ಇತ್ಯೇವಂ ಪ್ರತೀತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತಥಾಚ ಧರ್ಮಿಪ್ರತಿಯೋಗಿಭಾವಧೀರ್ದ್ವಿತ್ವಾವಚ್ಛಿನ್ನಧೀಶ್ಚ ಭೇದಜ್ಞಾನಾಧೀನೇತಿ ತದ್ವಿರುದ್ಧಾಭೇದಜ್ಞಾನಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ-ಚೇನ್ನ; । ಕಾಲ್ಪನಿಕಭೇದಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಧರ್ಮಿಪ್ರತಿಯೋಗಿಭಾವದ್ವಿತ್ವಾವಚ್ಛಿನ್ನಜ್ಞಾನನಿರ್ವಾಹಕಸ್ಯ ತಾತ್ತ್ವಿಕಾಭೇದಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಬಂಧಕತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ಕಿಂಚಾಭೇದಜ್ಞಾನೇ ನ ಧರ್ಮಿರೂಪಪ್ರತಿಯೋಗಿಜ್ಞಾನಾಪೇಕ್ಷಾ; ತಸ್ಯ ನಿಷ್ಪ್ರತಿಯೋಗಿಕವಸ್ತುಸ್ವರೂಪತ್ವಾತ್ , ಸಪ್ರತಿಯೋಗಿಕತ್ವವ್ಯವಹಾರಸ್ತು ನಿರೂಪಕಭೇದಸಪ್ರತಿಯೋಗಿಕತ್ವೇನ । ಅತ ಏವ-ಜೀವಸ್ಯ ಪ್ರತಿಯೋಗಿತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದನಿರೂಪಕತ್ವಂ ತದಭಿನ್ನತಯಾ ಜ್ಞಾತಸ್ಯೈವೇತ್ಯನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಃ, ಧರ್ಮಿಣಾ ಸಹಾಭದೇನ ಪ್ರತೀತಸ್ಯೈವಾಭೇದಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಾತ್ ಅನ್ಯಥಾ ದಹನಸ್ಯಾಪಿ ತುಹಿನಾಭೇದಸಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಾಪತ್ತೇರಿತಿ-ನಿರಸ್ತಮ್; ಭೇದಗ್ರಹಸ್ಯ ತತ್ರ ಪ್ರತಿಬಂಧಕತ್ವಾಚ್ಚ । ಅತ ಏವ–'ತತ್ತ್ವಮಸೀ'ತ್ಯತ್ರ ತ್ವಂಪದವಾಚ್ಯಸ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಪ್ರಸಂಗವಿನಿವಾರಣಾಯ ವಿದ್ಯಮಾನಾಭೇದಸ್ಯಾಸತಿ ಪ್ರತಿಬಂಧಕೇ ಅಭೇದಯೋಗ್ಯಚಿತ್ತ್ವಾದಿರೂಪೇಣ ಪ್ರತೀತಿರಭೇದಧೀಹೇತುಃ । ಭೇದಭ್ರಮೇ ತು ದೋಷಃ ಪ್ರತಿಬಂಧಕ ಇತಿ ನಾಭೇದಧೀರಿತಿ ಪರಸಿದ್ಧಾಂತಂ ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯ ಸ್ವರೂಪಭೇದಪಕ್ಷೇ ವಸ್ತುತೋಽನ್ಯೋನ್ಯಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಯೋರ್ಘಟಪಟಸ್ವರೂಪಭೇದಯೋರನ್ಯೋನ್ಯಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಯೋಗ್ಯಘಟಪಟತ್ವಾದಿರೂಪೇಣ ಪ್ರತೀತಯೋರಸತಿ ಪ್ರತಿಬಂಧೇಽನ್ಯೋನ್ಯಪ್ರತಿಯೋಗಿತಯಾ ವಿಶಿಷ್ಟಧೀಃ ಧರ್ಮಭೇದಪಕ್ಷೇಽಪಿ ವಿದ್ಯಮಾನಭೇದಸ್ಯಾಸತಿ ಪ್ರತಿಬಂಧಕೇ ಭೇದಯೋಗ್ಯನೀಲಪೀತತ್ವಾದಿರೂಪೇಣ ಪ್ರತೀತಿರ್ಭೇದಹೇತುಃ, ದೂರಸ್ಥವನಸ್ಪತ್ಯಾದೌ ತು ದೂರಾದಿದೋಷಃ ಪ್ರತಿಬಂಧಕ ಇತಿ ನ ಭೇದಧೀರಿತಿ ಸಾಮ್ಯೇನ ಸಮಾಧಾನಂ–ನಿರಸ್ತಮ್; ವೈಷಮ್ಯಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾತ್ । ನನು ಯಥಾ ಗೌರ್ಗವಯಸದೃಶೀತ್ಯಾದೌ ಗವಯಾದೀನಾಂ ಗವಾದಿಭ್ಯೋ ಭೇದಃ ಸನ್ನೇವ ಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಹೇತುಃ, ನ ತು ಜ್ಞಾತಃ; ನ ಹಿ ಗೌರ್ಗವಯಸದೃಶೀತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಧೀರಪಿ ನಿಯಮೇನ ಗವಯೋ ಗೋಭಿನ್ನ ಇತಿ ಧೀಪೂರ್ವಿಕಾಽನುಭೂಯತೇ, ಸುತರಾಂ ಶಾಬ್ದಧೀಃ; ತತ್ರ ಭೇದವಾಚಿಶಬ್ದಾಭಾವಾತ್ , ತಥಾ ಪ್ರಕೃತೇಽಪಿ । ಅನ್ಯಥಾ ಚೈತ್ರಸ್ಯ ಮೈತ್ರಪಿತೃತ್ವಾದೌ ಜ್ಞಾತ ಏವ ಮೈತ್ರಸ್ಯ ಚೈತ್ರಪುತ್ರತ್ವಾದಿಜ್ಞಾನಂ, ಗವಯಸ್ಯ ಗೋಸಾದೃಶ್ಯೇ ಜ್ಞಾತ ಏವ ಗೌರ್ಗವಯಸದೃಶೀತಿ ಜ್ಞಾನಮಿತಿ ಸಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಪದಾರ್ಥಮಾತ್ರೇ ಅನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ; ಇಷ್ಟಾಪತ್ತೇಃ; ಅತ ಏವ ಸಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವೇನ ನಿಷ್ಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವೇನ ಚ ಭೇದಸಾದೃಶ್ಯಾದಿ ದುರ್ವಚಂ; ಸರ್ವತ್ರ ಬಾಧಕಸತ್ತ್ವಾದಿತಿ ಅಸ್ಮಾಕಂ ಸಿದ್ಧಾಂತಃ । ಯತ್ತೂಕ್ತಂ ಪ್ರತಿಯೋಗಿಧರ್ಮಿಭೇದಗ್ರಹಪೂರ್ವಕತ್ವನಿಯಮೋ ನಾನುಭೂಯತ ಇತಿ, ತದಿಷ್ಟಮೇವ; ತಸ್ಯೈವ ಸಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವೇ ಬಾಧಕತ್ವಾತ್ , ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷ ಏವ ಸಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಪದಾರ್ಥಗ್ರಹೇ ಏವಮನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಸ್ಯಾಪಾದ್ಯತ್ವೇ ಶಾಬ್ದೇ ಭೇದವಾಚಕಪದಾಸತ್ತ್ವಸ್ಯಾಸ್ಮಾನ್ ಪ್ರತ್ಯದೂಷಣತ್ವಾತ್ । ಏವಂ ಚ ಪ್ರತಿಯೋಗಿಧೀಮಾತ್ರಂ ನ ಭೇದಧೀಹೇತುಃ; ತನ್ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪಕಾದಪಿ ತದಾಪತ್ತೇಃ, ಕಿಂತು ಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವೇನ । ತತ್ರಾಪಿ ನಾನ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವೇನ, ಕಿಂತು ಭೇದಂ ಪ್ರತಿ । ತಥಾ ಚಾನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಃ । ನ ಚ ಸಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಸಾದೃಶ್ಯಾದಾವೇವಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಇಷ್ಟಾಪತ್ತೇಃ, ಅಭೇದಶ್ಚ ನ ಸಪ್ರತಿಯೋಗಿಕ ಇತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾಚ್ಚ । ಯತ್ತು ಯತ್ರ ಧರ್ಮಿಪ್ರತಿಯೋಗಿನೌ ಸನ್ನಿಹಿತೌ, ತತ್ರ ಧರ್ಮಿಪ್ರತಿಯೋಗಿಸದ್ಭಾವಯೋಸ್ತದ್ಭೇದಸ್ಯ ಚ ಯುಗಪದ್ಧೀಃ, ಇದಮನೇನ ಸದೃಶಮಿತಿವತ್ । ತಥಾ ವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯಭಾವಸ್ಯ ಚ ಯುಗಪದ್ಧೀಃ, ಇಮೌ ಸದೃಶಾವಿತಿವತ್ । ಸರ್ವಸ್ಯ ಯೋಗ್ಯಸ್ಯ ಇಂದ್ರಿಯಸನ್ನಿಕರ್ಷೇಣ ಯುಗಪತ್ಸರ್ವವಿಷಯೈಕಜ್ಞಾನಸಂಭವಾತ್ । ನ ಹಿ ಮನ್ಮತೇ ದಂಡೀತಿ ಧೀರಪಿ ದಂಡಜ್ಞಾನಸಾಧ್ಯಾ । ಉಕ್ತಂ ಚೈತತ್ ಯತ್ರ ಧರ್ಮಿಪ್ರತಿಯೋಗಿನೋರನ್ಯತರಸ್ಯಾಸನ್ನಿಧಾನಂ, ತತ್ರಾಪಿ ಸಂಸ್ಕಾರಸಚಿವೇಂದ್ರಿಯಸನ್ನಿಕರ್ಷೇಣ ಏಕಮೇವ ಜ್ಞಾನಮುತ್ಪದ್ಯತೇ, ತದನೇನ ಸದೃಶಮಿತ್ಯಾದಿವತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಅಭೇದಜ್ಞಾನಮಪಿ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ತಥಾ ಚಾನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಃ । ತದುಕ್ತಮ್ - ‘ಧರ್ಮಿತ್ವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವತದ್ಭಾವಾ ಯುಗಪದ್ಯದಿ । ವಿಶೇಷಣಂ ವಿಶೇಷ್ಯಂ ಚ ತದ್ಭಾವಶ್ಚೈವ ಗೃಹ್ಯತ ॥' ಇತಿ, ತನ್ನ; ಪ್ರಮೇಯತ್ವಾದಿನಾ ಘಟೇ ಜ್ಞಾತೇಽಪಿ ಘಟಾಭಾವ ಇತ್ಯಪ್ರತೀತೇಃ ಘಟತ್ವಾದಿನಾ ಘಟಸ್ಯ ಪೂರ್ವಮವಶ್ಯಂ ಜ್ಞೇಯತ್ವೇನ ಯುಗಪದೇವ ಧರ್ಮಿಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯಾದಿಬುದ್ಧ್ಯಸಿದ್ಧೇಃ । ನ ಚ-ತತ್ರ ಘಟತ್ವಾದಿಜ್ಞಾನಸಾಮಗ್ರೀವಿಲಂಬಾದೇವ ವಿಲಂಬಃ, ತತ್ಸತ್ತ್ವೇ ಇಷ್ಟಾಪತ್ತಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯವಿಷಯಕಾಭಾವಪ್ರತ್ಯಯಾಪಾದನಸ್ಯೈವಮಪ್ಯಪರಿಹಾರಾತ್ । ನ ಚ ತಾದೃಕ್ಪ್ರತಿಯೋಗಿಗ್ರಹಸಾಮಗ್ರೀ ಕಾರಣಮ್ । ತದಪೇಕ್ಷಯಾ ಪ್ರತಿಯೋಗಿಗ್ರಹಸ್ಯೈವ ಲಘುತ್ವಾತ್ । ನನು–'ಅನ್ಯತ್ವಾಗ್ರಹಣೇ ಪ್ರೋಕ್ತಃ ಕಥಮನ್ಯೋನ್ಯಸಂಶ್ರಯಃ । ಅನ್ಯತ್ವಂ ಯದಿ ಸಿದ್ಧಂ ಸ್ಯಾತ್ ಕಥಮನ್ಯೋನ್ಯಸಂಶ್ರಯಃ ॥' ಇತ್ಯುಭಯತಃಪಾಶಾ ರಜ್ಜುರಿತಿ-ಚೇನ್ನ; ನ ಹ್ಯನ್ಯತ್ವಬುದ್ಧಿಂ ವ್ಯವಹಾರಕ್ಷಮಾಮಪಿ ನಿರಾಕುರ್ಮಃ, ಕಿಂತ್ವನಾವಿದ್ಯಕತ್ವೇ ನೋಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ಬ್ರೂಮಃ । ಕಿಂಚ ಭೇದಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯಭಾವೇನೈವ ಜ್ಞೇಯತ್ವಾತ್ ತತ್ತದ್ಭಾವಪ್ರತೀತೇಶ್ಚ ಭೇದಪ್ರತೀತ್ಯನಧೀನತಯಾ ದಂಡಚೈತ್ರಾದೌ ದೃಷ್ಟತ್ವೇನ ಭೇದಪ್ರತೀತಿಪರಂಪರಾನವಸ್ಥಾ ಸ್ಯಾತ್ ।। ನ ಚ–ಬ್ರಹ್ಮ ಜೀವಾಭಿನ್ನಂ, ಜಗನ್ಮಿಥ್ಯೇತ್ಯಾದಾವಪ್ಯಭೇದಾದೇರ್ವಿಶೇಷಣತಯಾ ಭೇದಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪೇಕ್ಷಣೀಯತಯಾಽನವಸ್ಥಾಪತ್ತೇಃ ನ ಪ್ರಾಥಮಿಕಾಭೇದಾದಿಧೀರಿತಿ ತವಾಪಿ ಸಮಾನಮಿತಿ–ವಾಚ್ಯಮ್; ಅವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತಭೇದೇನಾಜ್ಞಾತೇನಾಪಿ ವಿಶೇಷಣತ್ವಾದ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚೈವಂ ತವಾಪಿ; ಭೇದಭೇದ್ಯಯೋಃ ಸ್ವರೂಪತೋ ಭೇದಾಭಾವಾತ್ , ಭೇದಸ್ಯಾಧಿಕರಣಾನತಿರೇಕಾತ್, ಧರ್ಮೋ ಭೇದ ಇತಿ ಪಕ್ಷೇ ತು ಪ್ರತೀತ್ಯನವಸ್ಥೋದ್ಧಾರೇಽಪಿ ವಿಷಯಾನವಸ್ಥಾಯಾ ದುಷ್ಪರಿಹರತ್ವಾಪತ್ತೇಃ । ನ ಚಾವಿದ್ಯಕಭೇದಪಕ್ಷೇಽಪ್ಯನವಸ್ಥಾದಿದೋಷಃ; ಅನುಪಪತ್ತೇರಲಂಕಾರತ್ವಾತ್ । ಅತ ಏವ–ಅಭಿನ್ನಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯತ್ರಾಭೇದಸ್ಯ ಭಿನ್ನತಯಾ ಜ್ಞಾತಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣತ್ವೇನ ತೇನ ಸಹ ಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದಬೋಧನಾನುಪಪತ್ತಿಃ, ಪ್ರಾಚೀನಭೇದಧಿಯಾ ಪ್ರತಿಬಂಧಾದಿತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್; ಅನಿರ್ವಚನೀಯಭೇದಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತಾತ್ತ್ವಿಕಾಭೇದಜ್ಞಾನಾಪ್ರತಿಬಂಧಕತ್ವಾತ್ । ಕಿಂಚ ಧರ್ಮಭೇದಪಕ್ಷೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಕಿಂ ಭೇದಮೇವ ಗೋಚರಯತಿ, ಉತ ವಸ್ತ್ವಪಿ । ನಾದ್ಯಃ; ಭೇದ ಇತ್ಯೇವಾಪ್ರತೀತೇಃ । ದ್ವಿತೀಯೇಽಪಿ ಕಿಂ ಭೇದಪೂರ್ವಕಂ ವಸ್ತು ಗೋಚರಯೇತ್ , ಉತ ವಸ್ತುಪೂರ್ವಕಂ ಭೇದಂ, ಯುಗಪದ್ವಾ ಉಭಯಮ್ । ನಾದ್ಯಃ; ಭೇದ ಇತ್ಯೇವಾಪ್ರತೀತೇಃ, ವಿರಮ್ಯವ್ಯಾಪಾರಾಯೋಗಾಚ್ಚ । ಅತಏವ ನ ದ್ವಿತೀಯಃ ನ ತೃತೀಯಃ; ವಸ್ತುಗ್ರಹಸ್ಯ ಭೇದಗ್ರಹಜನಕತಾಯಾಃ ಸ್ಥಾಪಿತತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ವಸ್ತುಮಾತ್ರಜ್ಞಾನಾನಂತರಭಾವಿನಾ ವಿಶಿಷ್ಟಜ್ಞಾನೇನ ಯುಗಪದುಭಯಗ್ರಹಃ; ಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಾದಿನಾ ಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವ ಭೇದಧೀಹೇತುತ್ವಾತ್ , ಅನ್ಯಥಾ ಪಂಚಮೀಪ್ರಯೋಗಾದ್ಯನುಪಪತ್ತೇಃ । ತತ್ರ ಚ ಪ್ರಾಗುಕ್ತೋ ದೋಷಃ । ಅತ ಏವ ವಿಶಿಷ್ಟಧಿಯೋ ವಿಶೇಷಣಜ್ಞಾನಜನ್ಯತ್ವಮತೇ ಅನಯೋರ್ಭೇದ ಇತಿ ಜ್ಞಾನಾನಂತರಮಿಮೌ ಭಿನ್ನಾವಿತಿ ಧಿಯಃ ಸಂಭವಃ, ವಿಶೇಷಣಜ್ಞಾನಾಜನ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಯುಗಪದೇವ ಉಭಯಗೋಚರಧಿಯಃ ಸಂಭವ ಇತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್ ; ಅನಯೋರ್ಭೇದ ಇತ್ಯಾದೌ ಷಠ್ಯೋಲ್ಲಿಖ್ಯಮಾನಸಂಬಂಧಗ್ರಹಾರ್ಥಂ ಭೇದಗ್ರಹಸ್ಯ ಪೂರ್ವಮವಶ್ಯಾಪೇಕ್ಷಣೀಯತಯಾ ಅನವಸ್ಥಾಯಾ ದುಷ್ಪರಿಹರತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಬಿಂಬಪ್ರತಿಬಿಂಬಯೋರ್ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋಶ್ಚಾಭೇದಗ್ರಾಹಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಶಬ್ದಶ್ಚ ಕಿಮಭೇದಮೇವ ಗೋಚರಯೇದಿತ್ಯಾದಿವಿಕಲ್ಪಸಾಮ್ಯಮ್; ಅಭೇದಸ್ಯ ವಸ್ತುಸ್ವರೂಪತ್ವೇನೇದೃಗ್ವಿಕಲ್ಪಾನವಕಾಶಾತ್ । ಕಿಂಚ ಭೇದಸ್ಯಾನ್ಯೋನ್ಯಾಭಾವತ್ವೇ ತತ್ಪ್ರತಿಯೋಗಿನೋಃ ಸ್ತಂಭಕುಂಭಯೋಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಸ್ಯಾಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವೇನಾನ್ಯೋನ್ಯಾಭಾವಸ್ಯಾಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್, ನ ಚ ದ್ವೈತಾದೇರಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವೇ ತದ್ವಿರಹಸ್ಯಾಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಾಪತ್ತಿಃ; ಅತಿರೇಕಪಕ್ಷೇ ಇಷ್ಟಾಪತ್ತೇಃ, ಅನತಿರೇಕಪಕ್ಷೇ ತ್ವಧಿಕರಣಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವೇ ತಂತ್ರತಯಾ ಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ–ಅನ್ಯೋನ್ಯಾಭಾವೇಽಪಿ ತತ್ಪಕ್ಷೇ ತಥಾಂಗೀಕ್ರಿಯತಾಮಿತಿ–ವಾಚ್ಯಮ್ ; ತಸ್ಯಾಧಿಕರಣರೂಪತಾಯಾಂ ಶೂನ್ಯವಾದಾದ್ಯಾಪತ್ತೇರುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ಯತ್ತ್ವಪ್ರಾಮಾಣಿಕಸ್ಯ ನಿಷೇಧಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಪರೈಃ, ತನ್ನ ವಾರಯಾಮಃ, ಕಿಂತ್ವಧಿಕರಣಾತಿರೇಕೇ ನಿಷೇಧಸ್ಯಾಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಮಾತ್ರಂ ಬ್ರೂಮಃ । ನನು ಅತ್ರ ನ ಕುಂಭಸ್ತಂಭೋಭಯತಾದಾತ್ಮ್ಯಂ ನಿಷೇಧಪ್ರತಿಯೋಗಿ, ಕಿಂತು ಸ್ತಂಭತಾದಾತ್ಮ್ಯಂ ಸ್ತಂಭೇ ಪ್ರಮಿತಂ ಕುಂಭಗತಂ ನಿಷಿಧ್ಯತ ಇತಿ ನ ಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಮಿತಿ–ಚೇನ್ನ; ತಾದಾತ್ಮ್ಯಮಾತ್ರಸ್ಯ ನಿಷೇಧಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವೇ ದೂರಸ್ಥವನಸ್ಪತ್ಯೋರಿವ ಬಾಧೋತ್ತರಕಾಲಮಿಮೌ ವನಸ್ಪತೀ ಇತಿವದಿಮೇ ಶುಕ್ತಿರಜತೇ ಇತಿ ಪ್ರತೀತ್ಯಾಪತ್ತೇಃ । ನ ಚಾಸನ್ನಿಧಾನಕೃತೋ ವಿಶೇಷಃ; ಏತಾವತಾಪಿ ಶುಕ್ತಿತದ್ರಜತೇ ಇತಿ ಪ್ರತೀತ್ಯಾಪತ್ತೇಃ। ಯತ್ತ್ವನ್ಯೋನ್ಯಾಭಾವಸಂಸರ್ಗಾಭಾವಯೋರ್ಲಕ್ಷಣಂ ಯತ್ರಾಧಿಕರಣೇ ಪ್ರತಿಯೋಗಿತಾವಚ್ಛೇದಕಮಾರೋಪ್ಯ ನಿಷೇಧಾವಗಮಃ, ಸೋಽನ್ಯೋನ್ಯಾಭಾವಃ, ಯತ್ರಾಧಿಕರಣೇ ಪ್ರತಿಯೋಗಿನಮಾರೋಪ್ಯ ನಿಷೇಧಾವಭಾಸಃ ಸ ಸಂಸರ್ಗಾಭಾವ ಇತಿ, ತನ್ನ; ಅತೀಂದ್ರಿಯೇ ಭೇದೇ ಸಂಸರ್ಗಾಭಾವೇ ಚ ತನ್ಮತೇ ಅವ್ಯಾಪ್ತೇಃ । ಶಬ್ದಜನ್ಯಾಭಾವಬುದ್ಧೌ ವ್ಯಭಿಚಾರೇಣಾರೋಪಸ್ಯಾಭಾವಬುದ್ಧಾವಹೇತುತ್ವಾಚ್ಚ । ಕಿಂ ಭೇದೇ ಸ್ವೇತರಭೇದಸ್ಯ ವಕ್ತವ್ಯತಯಾ ಸ್ವವೃತ್ತಿವಿರೋಧೋಽನವಸ್ಥಾ ವಾ । ನ ಚ–ಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದೇಽಪಿ ಸ್ವಾಭೇದಸ್ಯ ವಕ್ತವ್ಯತಯಾ ಸ್ವವೃತ್ತಿತ್ವಂ ಸಮಾನಮಿತಿ–ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಅಭೇದಸ್ಯ ಸ್ವನಿರ್ವಾಹಕತ್ವಾದಿತ್ಯವೇಹಿ । ನ ಚ ಭೇದೇ ತಥಾ; ಭೇದಾಧಿಕರಣಕಭೇದವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪೇಣ ನಿರ್ವಾಹೇ ಘಟೇಽಪಿ ತಥಾತ್ವೇ ಧರ್ಮಪಕ್ಷಕಭೇದಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಕಿಂಚ ಭೇದೇ ಭೇದತ್ವಮುಪಾಧಿರೂಪಂ ಜಾತಿರೂಪಂ ವಾ ವಾಚ್ಯಮ್; ತತ್ರ ಪುನರ್ಭೇದೋ ವಾಚ್ಯಃ, ಅನ್ಯಥಾ ಭೇದತ್ವಸ್ಯಾನ್ಯಸ್ಮಾತ್ ಭೇದೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ತಥಾ ಚಾನ್ಯೋನ್ಯವೃತ್ತ್ಯಾ ಸ್ವವೃತ್ತ್ಯಾಪತ್ತೇಃ ಸ್ವವೃತ್ತಿತ್ವವತ್ತಸ್ಯಾಪಿ ವಿರುದ್ಧತ್ವಾತ್ । ನ ಚ-ಅಭೇದೇಽಪ್ಯಭೇದತ್ವಂ ವಾಚ್ಯಮ್ , ತತ್ರ ಪುನರಭೇದೋ ವಾಚ್ಯಃ, ಅನ್ಯಥಾ ತಸ್ಯ ಸ್ವಾಭೇದೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ತತ್ರಾಪಿ ತಥಾತ್ವಾಪತ್ತಿಃ, ಪ್ರಮೇಯತ್ವಾಭಿಧೇಯತ್ವಾದಿವದನ್ಯೋನ್ಯವೃತ್ತಿತ್ವಸ್ಯಾಭೇದೇ ಅದೋಷತ್ವೇ ಭೇದೇಽಪಿ ಸಾಮ್ಯಮಿತಿ–ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಅಸ್ಮಾಕಮಭೇದಮಾತ್ರಸ್ಯಾಭೇದತ್ವಸ್ಯ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದಾಭಿನ್ನತಯಾ ಅನ್ಯೋನ್ಯಮಿತ್ಯಸ್ಯೈವಾಭಾವೇನಾನ್ಯೋನ್ಯವೃತ್ತಿತ್ವಸ್ಯೈವಾಪಾದಯಿತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ತರ್ಹಿ ಘಟೇ ಘಟಾಭೇದಸ್ಯ ಜೀವೇ ಜೀವಾಭೇದಸ್ಯ ವಾ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದತ್ವೇ ವೇದಾಂತವೈಯರ್ಥ್ಯಮ್ ; ಭೇದಭ್ರಮನಿವರ್ತಕವೃತ್ತೇರ್ಮಹಾವಾಕ್ಯಂ ವಿನಾನುಪಪತ್ತೇರುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ಯತ್ತು ಪ್ರಮೇಯತ್ವಾದೌ ಪ್ರಮಿತತ್ವಾದನ್ಯೋನ್ಯವೃತ್ತಿರದೋಷ ಇತಿ, ತನ್ನ; ಆತ್ಮಾಶ್ರಯಾದಿತತ್ತ್ವದೋಷೇಣ ತತ್ರಾಪಿ ಪ್ರಮಿತತ್ವಾಸಿದ್ಧೇಃ। ಅತ ಏವ ನ ಕಶ್ಚಿತ್ ಕೇವಲಾನ್ವಯೀ । ಕಿಂಚ ಭೇದಃ ಕಿಂ ಭಿನ್ನೇ ನಿವಿಶತೇ ಅಭಿನ್ನೇ ವಾ । ಆದ್ಯ ಆತ್ಮಾಶ್ರಯೋಽನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯೋ ವಾ । ದ್ವಿತೀಯೇ ವಿರೋಧಃ। ನ ಚ–ಅಭೇದಾನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವಾದಿಕಂ ಕಿಂ ತದ್ವತಿ ತದಭಾವವತಿ ಚೇತ್ಯಾದಿವಿಕಲ್ಪಸ್ಯಾತ್ರಾಪಿ ಸಾಮ್ಯಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಅಭೇದಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪತ್ವೇನ ತತ್ರ ತದ್ವಿಕಲ್ಪಾನವಕಾಶಾತ್ ; ಅನಿರ್ವಾಚ್ಯಾದಾವಸ್ಯ ವಿಕಲ್ಪಸ್ಯಾನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವಪ್ರಯೋಜಕಸ್ಯಾಸ್ಮಾಕಮನುಕೂಲತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಭೇದೋಽಪಿ ಸ್ವರೂಪಮ್ ; ಪ್ರಾಗೇವ ನಿರಾಸಾತ್ । ನ ಚ-ಭೇದಃ ಸ್ವಾಶ್ರಯತ್ವಯೋಗ್ಯೇ ವರ್ತತೇ, ಯೋಗ್ಯತಾ ಚ ಪ್ರಮಾರೂಪಫಲೈಕೋನ್ನೇಯಾ ಇತಿ–ವಾಚ್ಯಮ್; ಯೋಗ್ಯತಾಯಾ ಭೇದಂ ವಿನಾ ವಕ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ಹ್ಯಭಿನ್ನೇ ಕದಾಪಿ ತದ್ಯೋಗ್ಯತಾ; ಧರ್ಮಾಂತರಸ್ಯಾಪಿ ಭೇದಮಪುರಸ್ಕೃತ್ಯ ಯೋಗ್ಯತ್ವಾಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾತ್ , ಭೇದಾಭೇದಾವಜ್ಞಾತ್ವಾ ಭ್ರಮಪ್ರಮಾರೂಪಫಲಭೇದಸ್ಯೈವಾಜ್ಞಾನೇನ ಭೇದಯೋಗ್ಯತಾಯಾಃ ಪ್ರಮಾರೂಪಫಲಭೇದಾನುನ್ನೇಯತ್ವಾಚ್ಚ । ‘ಅಸ್ವವ್ಯಾಘಾತಕೈರೇವ ಜಾತಿಭಿನ್ನೈಃ ಸದುತ್ತರೈಃ । ನಿರಸ್ತಂ ಭೇದಮಾದಾಯ ಸ್ವಾತ್ಮಾಭೇದೋ ನಿಷೀದತಿ ॥'

ನನು-ಅಸ್ಮಾಕಂ ಭೇದೋ ನ ಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರಮ್, ಕಿಂ ತ್ವನ್ಯೋನ್ಯಾಭಾವಃ, ಸ ಚ ವಸ್ತುನಃ ಸವಿಶೇಷಾಭಿನ್ನಃ, ತತಶ್ಚಾಭಿನ್ನತ್ವಾನ್ನಾನವಸ್ಥಾದಿಃ । ಭೇದಪ್ರತಿನಿಧೇರ್ವಿಶೇಷಸ್ಯ ವಿದ್ಯಮಾನತ್ವಾನ್ನ ಪರ್ಯಾಯತ್ವಾದಿಕಮ್ , ವಿಶೇಷಶ್ಚ ಭೇದಹೀನೇಽಪಿ ಏಕತರಪರಿಶೇಷಾಭಾವಾದಿನಿರ್ವಾಹಕ ಇತಿ–ಚೇನ್ನ; ಪರ್ಯಾಯತ್ವಾದಿಪ್ರಮಾಜನಕಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ವಿಶೇಷಸ್ಯಾಂಗೀಕಾರೇ ತಸ್ಯೈವ ಭೇದತ್ವೇನ ಭೇದಸ್ಯ ಧರ್ಮಭೇದೋಕ್ತ್ಯಯೋಗಾತ್ , ವಿಶೇಷಸ್ಯಾಪಿ ಭೇದಃ ಸವಿಶೇಷಾಭಿನ್ನ ಏವ ವಾಚ್ಯಃ । ತಥಾ ಚಾನವಸ್ಥಾತಾದವಸ್ಥ್ಯಮ್ । ನ ಚ ವೈಶೇಷಿಕಾಭಿಮತವಿಶೇಷವತ್ತಸ್ಯ ಸ್ವಪರನಿರ್ವಾಹಕತ್ವಮ್ । ಏತಾದೃಶವಿಶೇಷೇ ಮಾನಾಭಾವಾತ್ । ನನು–'ವಿಜ್ಞಾನಮಾನಂದಂ ಬ್ರಹ್ಮೇ'ತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಬೋಧ್ಯವಿಜ್ಞಾನಾನಂದಾದೀನಾಂ ತ್ವನ್ಮತೇಽಪಿ ಭೇದಸ್ಯ ಭೇದಾಭೇದಯೋರ್ವಾಽಖಂಡಾರ್ಥಕತ್ವೇನ ‘ಏಕಧೈವಾನುದ್ರಷ್ಟವ್ಯ'ಮಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿವಿರೋಧೇನ ಚಾಂಗೀಕರ್ತುಮಶಕ್ಯತಯಾ ಭೇದಪ್ರತಿನಿಧೇರ್ವಿಶೇಷಸ್ಯಾಪರ್ಯಾಯತ್ವಾದ್ಯರ್ಥಮವಶ್ಯಂ ಸ್ವೀಕಾರ ಇತಿ ಅರ್ಥಾಪತ್ತಿರೇವ ಮಾನಮಿತಿ–ಚೇನ್ನ; ಭೇದೇ ಐಕರಸ್ಯಶ್ರುತಿರೋಧವತ್ ಅತ್ರಾಪಿ ತತ್ತಾದವಸ್ಥ್ಯಾತ್ । ಲಕ್ಷ್ಯಾರ್ಥಾಭೇದೇಽಪಿ ವಾಚ್ಯಾರ್ಥಭೇದೇನಾಪರ್ಯಾಯತ್ವಸ್ಯ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಭೇದಾದವೈಯರ್ಥ್ಯಸ್ಯ ಚಾನ್ಯಥೈವೋಪಪತ್ತೇಃ । ಕಿಂಚ ತವಾಪಿ ಜ್ಞಾನಾನಂದತ್ವಾದಿನಿಮಿತ್ತಭೇದಾದೇವಾಪರ್ಯಾಯತ್ವಮಸ್ತು, ಕಿಂ ವಿಶೇಷೇಣ ? ನ ಚ–‘ಏವಂ ಧರ್ಮಾ'ನಿತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ತಯೋರಪಿ ಭೇದನಿಷೇಧಾತ್ ನೈವಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ತರ್ಹಿ ವಿಶೇಷಸ್ಯಾಪ್ಯಾಶ್ರಿತತ್ವೇನ ಧರ್ಮತಯಾಽಸ್ಯಾಪಿ ಭೇದನಿಷೇಧಾತ್ತೇನಾಪ್ಯನುಪಪತ್ತಿಃ । ನ ಚ–ಜ್ಞಾನತ್ವಾನಂದತ್ವಯೋರರ್ಥಪ್ರಕಾಶತ್ವನಿರುಪಾಧಿಕೇಷ್ಟತ್ವರೂಪಯೋರರ್ಥಪ್ರಕಾಶನಿರುಪಾಧಿಕೇಷ್ಟರೂಪಾಶ್ರಯವಿಶೇಷ ಆವಶ್ಯಕ ಇತಿ–ವಾಚ್ಯಮ್; ಜ್ಞಾನತ್ವಾನಂದತ್ವಯೋರ್ಜಾತಿರೂಪತ್ವೇನ ಉಕ್ತರೂಪತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚ-ಆಕಾಶಶಬ್ದಾಶ್ರಯಶಬ್ದಯೋಃ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಾಭೇದೇನ ಪರ್ಯಾಯತ್ವಾಪತ್ತಿಃ, ತತ್ಪರಿಹಾರಾಯ ವಿಶೇಷೋ ವಾಚ್ಯ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಪರ್ಯಾಯತ್ವೇಽಪಿ ಸಹಪ್ರಯೋಗಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಭಾವಾದಿನಾಪ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ–ಏವಂ ಜ್ಞಾನಾನಂದಯೋರೇಕತರಪರಿಶೇಷೇಣ ಮೋಕ್ಷೇ ಆನಂದಪ್ರಕಾಶೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ತಯೋರ್ಭೇದಾಭಾವೇನ ಏಕತರತ್ವಸ್ಯೈವಾಭಾವಾತ್ , ದ್ವಯೋರ್ವಚನೇ ತರಬ್ವಿಧಾನಾತ್ ।। ಏತೇನ–ಶೋಧಿತತತ್ಪದಾರ್ಥಾದೈಕ್ಯಸ್ಯ ನ ಭೇದಃ, ನಾಪಿ ಭೇದಾಭೇದೌ, ಕಿಂತ್ವತ್ಯಂತಾಭೇದಃ, ಏವಂ ಚ ವಿಶೇಷಾನಂಗೀಕಾರೇ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಚೈತನ್ಯಭಾನೇ ಐಕ್ಯಾಭಾನಾಪತ್ತಿಃ; ತತ್ಪ್ರಕಾಶಸ್ಯ ಭೇದಭ್ರಮಾವಿರೋಧಿತ್ವೇಽಪ್ಯೈಕ್ಯಪ್ರಕಾಶಸ್ಯ ತದ್ವಿರೋಧಃ, ತಸ್ಯ ನಿರಪೇಕ್ಷತ್ವೇಽಪಿ ಐಕ್ಯಸ್ಯ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಂ ಚ ನೋಪಪದ್ಯತ ಇತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್ ; ಆವಾರಕಾಜ್ಞಾನಕಲ್ಪಿತಾಂಶಮಾದಾಯ ಸರ್ವಸ್ಯೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ–ಏಕಸ್ಯಾ ಏವ ಶುಕ್ತೇರಾವೃತಾನಾವೃತತ್ವೇ ಶುಕ್ತ್ಯಂಶಭೇದ ಏವಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ತದಂಶಕಲ್ಪಕಸ್ಯ ಫಲಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ । ನನು–‘ಏವಂ ಧರ್ಮಾನಿ'ತಿ ಶ್ರುತಿರಸ್ತು ಮಾನಮ್ , ಅತ್ರ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಧರ್ಮಾನುಕ್ತ್ವಾ ಭೇದೋ ನಿಷಿಧ್ಯತೇ । ನ ಚ ಭೇದಪ್ರತಿನಿಧೇರಭಾವೇ ಧರ್ಮಧರ್ಮಭಾವೋ ಧರ್ಮಾಣಾಮನೇಕತ್ವಂ ಚ ಯುಕ್ತಮಿತಿ–ಚೇನ್ನ; ಧರ್ಮಾನಿತ್ಯಸ್ಯ ನಿಷೇಧಾನುವಾದತ್ವೇನ ಧರ್ಮತ್ವಾನೇಕತ್ವಾದೌ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚ ಶ್ರುತಿತೋಽನ್ಯತೋ ಬ್ರಹ್ಮಧರ್ಮಾಃ ಪ್ರಾಪ್ತಾಃ; ಆವಿದ್ಯಕಮಾತ್ರಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಿಸಿದ್ಧತಯಾ ಪ್ರಾಪ್ತೇಃ । ನನು ಗುಣಗುಣಿನೋರಭೇದಪಕ್ಷೇ ಘಟೋಪಲಂಭೇ ಶುಕ್ಲಾದ್ಯನುಪಲಂಭಾರ್ಥಂ ಭೇದಾಭೇದಪಕ್ಷೇ ತಯೋರವಿರೋಧಾರ್ಥಮ್, ಅತ್ಯಂತಭೇದಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಸಮವಾಯಃ ಸಂಬಂಧಃ। ಸತ್ತಾ ಸತೀ, ಅಂತ್ಯವಿಶೇಷೋ ವ್ಯಾವೃತ್ತಃ, ಕಾಲಃ, ಸದಾಸ್ತಿ, ದೇಶಃ ಸರ್ವತ್ರಾಸ್ತೀತ್ಯಬಾಧಿತವ್ಯವಹಾರಾರ್ಥ ವಿಶೇಷೋಽಂಗೀಕಾರ್ಯಃ, ಅಭಾವಾದಾವಪ್ಯಸ್ತಿತ್ವಾದಿರ್ನಾಭಾವಾದಿತೋ ಭಿನ್ನಃ; ಗುಣಾದಿಷ್ವನಂತರ್ಭಾವೇನ ಷಡೇವ ಪದಾರ್ಥಾ ಇತಿ ನಿಯಮಭಂಗಾಪತ್ತೇಃ, ಅನಿಯಮಪಕ್ಷೇಽಪ್ಯಸ್ತಿತ್ವೇಽಪ್ಯಸ್ತಿತ್ವಾಂತರಮಿತ್ಯನವಸ್ಥಾಪತ್ತೇಃ, ತತ್ರಾಪಿ ಸೋಽಂಗೀಕಾರ್ಯ ಇತಿ ಚೇನ್ನ; ಸ್ವಭಾವವಿಶೇಷಾದೇವ ಸರ್ವಸ್ಯೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ ತರ್ಹಿ ವಿಶೇಷಸ್ಯಾಂಗೀಕಾರೇಣ ಮನ್ಮತಪ್ರವೇಶ ಇತಿ– ವಾಚ್ಯಮ್; ತತ್ತದಸಾಧಾರಣಸ್ವರೂಪಸ್ಯೈವ ಸ್ವಭಾವವಿಶೇಷಶಬ್ದಾರ್ಥತ್ವೇನ ತ್ವದುಕ್ತವಿಶೇಷಾನುಕ್ತೇಃ, ತತ್ತದಸಾಧಾರಣರೂಪೇಣ ಸಮವಾಯಾದೇಃ ಸ್ವನಿರ್ವಾಹಕತ್ವಾತ್ । ಅತ ಏವ–ಸ್ವನಿರ್ವಾಹಕತ್ವಂ ಹಿ ಸ್ವಕರ್ಮಕನಿರ್ವಹಣಕರ್ತೃತ್ವಮ್ , ತಚ್ಚೈಕಸ್ಮಿನ್ವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ತದುಪಪಾದನಾಯಾಪಿ ವಿಶೇಷಾಂಗೀಕಾರ ಇತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್; ಸ್ವನಿರ್ವಾಹಕಶಬ್ದಸ್ಯ ಸ್ವೇತರಾನಪೇಕ್ಷವ್ಯವಹಾರವಿಷಯತ್ವಮಾತ್ರಾರ್ಥಕತ್ವಾತ್ , ಅನ್ಯಥಾ ವಿಶೇಷೋಽಪ್ಯನವಸ್ಥಾಭಿಯಾ ವಸ್ತ್ವಭಿನ್ನ ಇತಿ ತವಾಂಗೀಕಾರೇಣ ತದ್ದೂಷಣಾಪಾತಾತ್, ಸ್ವರೂಪಭೇದಪಕ್ಷೋಕ್ತೈಕತರಪರಿಶೇಷಾದಿದೂಷಣತಾದವಸ್ಥ್ಯಾಪತ್ತೇಶ್ಚ । ನ ಚ ಅಂತ್ಯವಿಶೇಷವದಸ್ಯ ಧರ್ಮಿಗ್ರಾಹಕಮಾನೇನ ತಾದೃಕ್ಸ್ವಭಾವತಯಾ ಸಿದ್ಧೇಃ ಪರ್ಯನುಯೋಗಾಯೋಗ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ದೃಷ್ಟಾಂತ ಇವ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ಸ್ವರೂಪಾತಿರೇಕಸ್ಯ ತ್ವಯೈವಾನಂಗೀಕಾರೇಣ ವೈಷಮ್ಯಾತ್ । ಯತ್ತು ಯತ್ರೈವ ಭೇದಾಭಾವೋಽಭೇದಕಾರ್ಯಂ ಚ ಪ್ರಮಿತಂ, ತತ್ರೈವ ವಿಶೇಷಃ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ, ನ ತು ಪ್ರಮಿತಭೇದೇ ಘಟಪಟಾದೌ ವಿಶೇಷಮಾದಾಯ ಭೇದತ್ಯಾಗಃ, ನ ಹಿ ಸೋಮಾಭಾವೇ ಪ್ರತೀಕ ಇತಿ ತಲ್ಲಾಭೇಽಪಿ ಸ ಇತಿ, ತನ್ನ; ಮುಖ್ಯತ್ವನಿಯಾಮಕಸ್ಯ ತತ್ರೈವಾತ್ರಾಭಾವಾತ್ ವಿಶೇಷಭೇದಯೋರುಭಯೋರಪಿ ಸ್ವರೂಪಪರ್ಯವಸನ್ನತ್ವೇನ ತ್ವದ್ವಾಗ್ಭಂಗೇರನವಕಾಶಾತ್ । ಕಿಂಚ ಭೇದಃ ಸ್ವಯಮೇವ ಸ್ವಕಾರ್ಯಂ ಕರೋತು । ಅಭೇದಕಾರ್ಯಾರ್ಥಂ ತತ್ಪ್ರತಿನಿಧಿರಸ್ತ್ವಿತ್ಯಾದ್ಯಾಪತ್ತೇಶ್ಚ । ನ ಚಾನಂದಾದಾವಭೇದವತ್ ಭೇದಸ್ಯ ಬೋಧಾಭಾವಃ; ಅಲೌಕಿಕಸ್ಥಲೇ ದ್ವಯೋಃ ಸಾಮ್ಯಾತ್ । ನನು–ಅನುಮಾನಮತ್ರ ಮಾನಮ್, ತಥಾ ಹಿ—ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಭೂತಯೋರ್ವಿಜ್ಞಾನಾನಂದಯೋರ್ಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದಯೋಶ್ಚ ಏಕತರಪರಿಶೇಷಾಭಾವಃ, ಪ್ರಮೇಯತ್ವಾದೇಃ ಸ್ವಾಶ್ರಿತತ್ವಾದಿಕಂ ವಾ ಭೇದಾನ್ಯನಿಯಮ್ಯಮ್ , ಭೇದಾನಿಯಮ್ಯತ್ವೇ ಸತಿ ನಿಯಮ್ಯತ್ವಾತ್ , ಯತ್ ಯದನಿಯಮ್ಯತ್ವೇ ಸತಿ ನಿಯಮ್ಯಂ, ತತ್ ತದನ್ಯನಿಯಮ್ಯಮ್ । ಯಥಾ ಸಂಮತಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಭೂತಂ ವಿಜ್ಞಾನಾನಂದಾದಿಕಂ ವಾ, ಭೇದಾನ್ಯೈಕತರಾಪರಿಶೇಷನಿರ್ವಾಹಕವತ್ , ಭೇದಹೀನತ್ವೇ ಸತಿ ಏಕತರಾಪರಿಶೇಷರೂಪನಿರ್ವಾಹ್ಯವತ್ತ್ವಾತ್ , ಯದ್ಯೇನ ಹೀನತ್ವೇ ಸತಿ ಯನ್ನಿರ್ವಾಹ್ಯವತ್ , ತತ್ತದನ್ಯನಿರ್ವಾಹಕವತ್, ಯಥಾ ಸಂಮತಮ್ । ಸ್ವಾಶ್ರಿತಂ ಪ್ರಮೇಯತ್ವಾದಿಕಂ ವಾ, ಭೇದಾನ್ಯಾಶ್ರಯಾಶ್ರಯಿಭಾವನಿರ್ವಾಹಕವತ್ , ಭೇದಹೀನತ್ವೇ ಸತ್ಯಾಶ್ರಯಾಶ್ರಯಿಭಾವರೂಪನಿರ್ವಾಹ್ಯವತ್ತ್ವಾತ್ , ಯಥಾ ಸಂಮತಮಿತ್ಯಾದಿಕಮಿತಿ–ಚೇನ್ನ; ತ್ವದಭಿಮತವಿಶೇಷಾದನ್ಯಸ್ಯೈವಾವಿದ್ಯಾದೇಃ ಸರ್ವತ್ರ ನಿಯಾಮಕತ್ವಸಂಭವೇನಾರ್ಥಾಂತರಾತ್, ಆವಿದ್ಯಕಭೇದನಿಯಮ್ಯತ್ವೇನ ಬಾಧಾದಸಿದ್ಧೇಶ್ಚ ॥ ನನು ತಥಾಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮತ್ರ ಮಾನಮ್ , ತಥಾ ಹಿ ತಂತುಪಟಾದಿಬುದ್ಧೀನಾಂ ಭಿನ್ನಘಟಾದಿಬುದ್ಧಿತೋ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಂ ತಾವದನುಭೂಯತೇ, ತಚ್ಚ ನ ತಾವತ್ಸಂಬಂಧವಿಷಯತ್ವೇನ; ಕುಂಡಬದರಾದಿಬುದ್ಧಿತೋ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾನುಭವಾತ್ , ನಾಪಿ ಸಂಯೋಗಾನ್ಯಸಂಬಂಧವಿಷಯತ್ವೇನ; ಘಟತಜ್ಜ್ಞಾನತದಭಾವಬುದ್ಧಿತೋಽಪಿ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾನುಭವಾತ್ , ನಾಪಿ ಸ್ವರೂಪಪ್ರತ್ಯಾಸತ್ತಿಸಂಯೋಗಾನ್ಯಸಂಬಂಧವಿಷಯತ್ವೇನ; ಘಟತದ್ಧರ್ಮಿಕಾನ್ಯೋನ್ಯಾಭಾವಬುದ್ಧೇರ್ಘಟಪಟಾದಿಬುದ್ಧಿತೋ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾಭಾವಾಪಾತಾತ್ , ನಾಪ್ಯಯುತಸಿದ್ಧಿವಿಷಯತ್ವೇನ; ಆಶ್ರಯಾಶ್ರಯಿಭಾವನಿಯಮೋ ಹ್ಯಯುತಸಿದ್ಧಿಃ । ತತ್ರ ಚ ತದಾನೀಂತನ ಆಶ್ರಯಾಶ್ರಯಿಭಾವಃ ಕುಂಡಬದರಾದಾವಪಿ ಭಾತಿ, ನಿಯಮಸ್ತು ನ ತಂತುಪಟಾದಿಬುದ್ಧಾವಪಿ । ನ ಹಿ ತಂತುಪಟಾದಿಧೀಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾ । ಅನಯೋಃ ಸಂಬಂಧನಾಶೋ ವಾ, ವಿಭಾಗೋ ವಾ, ನ ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯಾಕಾರಾ, ನ ವಾ ಕುಂಡಬದರಾದಿಧೀಸ್ತಯೋಃ ಸಂಬಂಧನಾಶೋ ವಾ, ವಿಭಾಗೋ ವಾ, ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯಾಕಾರಿಕಾ । ನಾಪಿ ಸಮವಾಯವಿಷಯತ್ವೇನ; ಉಕ್ತನ್ಯಾಯೇನ ಸಂಬಂಧನಿತ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಸಂಬಂಧ್ಯಯುತಸಿದ್ಧತ್ವಸ್ಯ ವಾ ತತ್ರಾಸ್ಫುರಣಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಭೇದವಿಷಯತ್ವೇನೈವ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಂ ವಾಚ್ಯಮ್; ಅಯಂ ಘಟಃ, ಗಜಾದಿಕಂ ಸೇನಾ, ಪತ್ರಮೇವ ತಾಟಂಕ ಇತ್ಯಾದೌ ಪುರೋವರ್ತಿನಾ ಘಟಾದೇರಿವಾತಾನವಿತಾನಾತ್ಮಕಾಸ್ತಂತವ ರೂಪ ಏವ ಪಟಃ ಶುಕ್ಲ ಪಟ ಇತ್ಯಾದಾವಪಿ ತಂತ್ವಾದಿನಾ ಪಟಸ್ಯಾಭೇದಪ್ರತೀತೇಃ । ನ ಚ–ಅತ್ರ ಪಟತ್ವಶುಕ್ಲತ್ವಯೋರೇಕಸ್ಥತ್ವಮೇವ ಭಾತೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಪಟಶುಕ್ಲಯೋರೈಕ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ತತ್ರಾಂತರ್ಗತೇಃ, ಅನ್ಯಥಾ ಕ್ವಾಪ್ಯಭೇದೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ‘ಘಟಃ ಪಟೋ' ನೇತಿ ಧೀಶ್ಚ ಭೇದವಿಷಯಾ ನ ಸ್ಯಾತ್ । 'ದಂಡೀ ಚೈತ್ರ' ಇತ್ಯಾದಾವಪಿ ದಂಡಿನಾ ಚೈತ್ರಸ್ಯಾಭೇದೋ ಭಾತ್ಯೇವ । ನ ಚ–ಶುಕ್ಲ ಪಟ ಇತ್ಯತ್ರ ಶುಕ್ಲವಾನೇವ ಇತಿ ಪ್ರತೀಯತ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ : ಶುಕ್ಲಂ ರೂಪಮಿತ್ಯತ್ರ ಯತ್ ಶುಕ್ಲಂ ತಸ್ಯೈವೇಹ ಪ್ರತೀತೇಃ । ಅನ್ಯಥೇಹಾಪಿ ದಂಡೀತಿವತ್ ಶುಕ್ಲೀತಿ ಸ್ಯಾತ್ । ಮತುಬ್ಲೋಪಾದಿಕಲ್ಪನಂ ಶಬ್ದವಿಷಯಕವ್ಯವಹಾರೇ, ನ ತು ಪ್ರತೀತೌ । ಪಟಸ್ಯ ಶೌಕ್ಲ್ಯಮಿತ್ಯಾದಿಧೀರ್ನ ಭೇದವಿಷಯಾ, ಕಿಂತು ಸಂಬಂಧವಿಷಯಾ ಸತಿ ಸತ್ತೇತ್ಯಾದಿವತ್ ಭೇದಾಭಾವೇಽಪಿ ಉಪಪನ್ನಾ ಚ । ಪಟಸ್ಯ ತಂತ್ವನ್ಯತ್ವೇ ಚ ಗುರುತ್ವದ್ವಯಾಪತ್ತಿಃ । ತಂತುಮತಿ ಪಟವೃತ್ತಿಶ್ಚ ನ ಸ್ಯಾತ್ ; ಮೂರ್ತೀನಾಂ ಸಮಾನದೇಶತಾವಿರೋಧಾತ್ ವ್ಯವಹಾರಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾಭೇದಾದಿಕಂ ತು ಪತ್ರತಾಟಂಕಾದಿವದ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ತಂತುಪಟಾದಿಬುದ್ಧಿರಭೇದವಿಷಯೈವ । ಯದಿ ಚೈವಂ ಕೇವಲಾಭೇದವಿಷಯಾ, ತರ್ಹಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯವ್ಯವಹಾರಂ ನ ಜನಯೇತ್; ಘಟಃ ಕಲಶ ಇತ್ಯಾದ್ಯವ್ಯವಹಾರಾತ್ । ತೇನ ಜ್ಞಾಯತೇ ಅಧಿಕೋಽಪ್ಯಸ್ಯ ವಿಷಯೋಽಸ್ತಿ । ನ ಚಾಯಂ ಭೇದಃ; । ಘಟಃ ನ ಶುಕ್ಲ ಇತ್ಯುಲ್ಲೇಖಾಪಾತಾತ್, ಭೇದಾಭೇದಾವಿರೋಧಾಯ ವಿಶೇಷಸ್ಯಾವಶ್ಯಕತ್ವಾಚ್ಚ । ತಸ್ಮಾದ್ಯೋಽಧಿಕೋ ವಿಷಯಃ ಸ ವಿಶೇಷ ಇತಿ ಚೇನ್ನ; ಸತ್ಯಪ್ಯಭೇದೇ ಕಾಲ್ಪನಿಕಭೇದಮಾದಾಯ ತಥಾವ್ಯವಹಾರೋಪಪತ್ತ್ಯಾ ವಿಶೇಷಸ್ಯಾಸಿದ್ಧೇಃ । ನ ಚ ಘಟೋ ನ ಶುಕ್ಲಃ ಇತಿ ಪ್ರತೀತ್ಯಾಪತ್ತಿಃ; ಫಲಬಲೇನ ಕಾಲ್ಪನಿಕಭೇದಸ್ಯ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾದಿವ್ಯವಹಾರಮಾತ್ರನಿರ್ವಾಹಕತ್ವಕಲ್ಪನೇನ ವಿಪರೀತೋಲ್ಲೇಖನಂ ಪ್ರತ್ಯಹೇತುತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದೇವಂ ವಿಶೇಷೋಽಯಂ ನ ಮಾನವಿಷಯಃ ಸಖೇ । ವಿಷಾದಂ ಜಹಿ ಮತ್ಸಿದ್ಧಾವಿದ್ಯಯಾ ಸರ್ವಸಂಗತಿಃ ॥

ಏವಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತಃ ಪ್ರಾಪ್ತಭೇದಸ್ಯೈವ ನಿವಾರಣಾತ್ ॥ ಅಸಾಕ್ಷಾತ್ಕೃತಜೀವೇಶಭೇದಾದೌ ಕಾ ಕಥಾ ತವ ॥ ತಥಾ ಹಿ ಈಶ್ವರಸ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವೇನ ತದ್ಧರ್ಮಿಕಸ್ಯ ತತ್ಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಸ್ಯ ವಾ ಭೇದಸ್ಯ ಗ್ರಹೀತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ನನು ಈಶಧರ್ಮಿಕಭೇದಸ್ಯ ಜೀವಾಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವೇಽಪಿ ಸ್ವಧರ್ಮಿಕಭೇದಃ ತಥಾಪಿ ತತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಃ; ‘ನಾಹಂ ಸರ್ವಜ್ಞೋ ನಾಹಂ ನಿರ್ದುಃಖ' ಇತ್ಯಾದ್ಯನುಭವಾತ್ । ನ ಚ-ಯೋಗ್ಯಪ್ರತಿಯೋಗಿಕತ್ವಮಭಾವಯೋಗ್ಯತ್ವೇ ಪ್ರಯೋಜಕಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಸ್ತಂಭಃ ಪಿಶಾಚೋ ನೇತ್ಯಾದಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷರೂಪಫಲಬಲೇನ ಸಂಸರ್ಗಾಭಾವೇ ತಥಾತ್ವೇಽಪಿ ಅನ್ಯೋನ್ಯಾಭಾವೇ ಅಧಿಕರಣಯೋಗ್ಯತಾಯಾ ಏವ ತಂತ್ರತ್ವಾತ್ । ವಸ್ತುತಸ್ತು–ಸಂಸರ್ಗಾಭಾವೇಽಪಿ ನ ತನ್ಮಾತ್ರಂ ಯೋಗ್ಯತಾ; ಜಲಪರಮಾಣೌ ಯೋಗ್ಯಪೃಥಿವೀತ್ವಾಭಾವಗ್ರಹಪ್ರಸಂಗಾತ್, ಕಿಂತು ಯತ್ರ ಯತ್ಸತ್ತ್ವಮನುಪಲಬ್ಧಿವಿರೋಧಿ, ತತ್ರ ತಸ್ಯಾಭಾವೋ ಯೋಗ್ಯ ಇತಿ ಅಧಿಕರಣನಿಯತೈವ ಸರ್ವಾಭಾವಸಾಧಾರಣೀ ಯೋಗ್ಯತಾ । ಸಾ ಚ ಪ್ರಕೃತೇಽಪ್ಯಸ್ಯೇವ; ಅನ್ಯಥಾ ಅಭೇದಶ್ರುತೇರಪ್ರಸಕ್ತಪ್ರತಿಷೇಧಕತಾಪತ್ತೇಃ । ಭೇದಶ್ರುತೇಶ್ಚ ತ್ವದುಕ್ತಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧಭೇದಾನುವಾದಿತ್ವಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಈಶಧರ್ಮಿಕಜೀವಭೇದೇಽಪಿ ‘ತಾನ್ಯಹಂ ವೇದ ಸರ್ವಾಣಿ ನ ತ್ವಂ ವೇತ್ಥ ಪರಂತಪ । ಉತ್ತಮಃ ಪುರುಷಸ್ತ್ವನ್ಯ' ಇತ್ಯಾದಿತದ್ವಚನಾನುಮಿತಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧತ್ವಮೇವೇತಿ ಚೇನ್ನ; ಉಕ್ತಾನುಭವಸ್ಯಾಂತಃಕರಣಾದ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ತದವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಭೇದಾವಗಾಹಿತಯಾ ಶುದ್ಧಚೈತನ್ಯಧರ್ಮಿಕನಿರ್ದುಃಖಾದಿಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಭೇದಾನವಗಾಹಿತ್ವಾತ್ । ಶ್ರುತಿರಪ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಭೇದಾನುವಾದಿನೀ । ಭೇದನಿಷೇಧಶ್ರುತಿಸ್ತು ಅನುಮಾನಾದಿಪ್ರಸಕ್ತಭೇದನಿಷೇಧಪರಾ । ನ ಚ ‘ಯೋಽಹಮಸ್ವಾಪ್ಸಂ ಯಸ್ಯ ಮಮಾಜ್ಞಾನಸಂಸಾರಾದಿ, ಸೋಽಹಂ ನಿರ್ದುಃಖೋ ನೇ'ತಿ ಸುಷುಪ್ತಿಕಾಲೀನಾಂತಃಕರಣಾವಚ್ಛಿನ್ನಾಭೇದೇನಾಜ್ಞಾನಾದ್ಯಾಶ್ರಯಾಭೇದೇನ ಚ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಮಾನೇ ಶುದ್ಧೇ ಭೇದಪ್ರತೀತಿಃ, ಸಂಸಾರಾಧಾರಸ್ಯ ತದನಾಧಾರಾತ್ ಭೇದ ಏವ ಹ್ಯಾವಯೋರ್ವಿವಾದಃ, ನ ತು ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಏತಾವತಾ ಅಜ್ಞಾನಾವಚ್ಛಿನ್ನ ಏವ ಭೇದಗ್ರಹೋ ನ ತು ಶುದ್ಧೇ । ನ ಹಿ ಸುಷುಪ್ತಿಕಾಲೇ ಅಂತಃಕರಣಾನವಚ್ಛಿನ್ನತ್ವವದಜ್ಞಾನಾನವಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಮಪ್ಯಸ್ತಿ । ಯತ್ತು ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯಾತ್ ಭೇದೋ ನಾಸ್ತೀತಿ, ತದಸ್ಮಾಕಮನುಕೂಲಮ್ ; ಚೈತನ್ಯೇ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಸ್ಯಾಭೇದಸ್ಯೈವಾಸ್ಮದ್ರಹಸ್ಯತ್ವಾತ್ ಭವತ್ಪ್ರತಿಕೂಲಂ ಚ । ನ ಹಿ ಭವತಾಂ ಚೈತ್ರಮೈತ್ರಾದಿಚೈತನ್ಯಾನಾಮೈಕ್ಯಮಿತಿ ಮತಮ್ । ಅಹಮರ್ಥಸ್ಯ ಯಥಾ ನ ಶುದ್ಧಾತ್ಮತ್ವಂ ತಥೋಕ್ತಂ ಪ್ರಾಕ್ । ಸಾಕ್ಷಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯಾಧ್ಯಸ್ತಾದಿಸಾಧಾರಣತಯಾ ತತ್ಸಿದ್ಧತ್ವಮಾತ್ರೇಣ ಭೇದೇ ಅಬಾಧಿತತ್ವಮಸಂಭಾವಿತಮೇವ । ಏತೇನ-ಜೀವಾನಾಂ ಪರಸ್ಪರಂ ಭೇದೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್; ನಾಹಂ ಚೈತ್ರ ಇತ್ಯಾದೇರವಚ್ಛಿನ್ನಭೇದವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ‘ಘಟೋ ನ ಬ್ರಹ್ಮ, ಘಟೋ ನ ಪಟಃ, ನಾಹಂ ಘಟ' ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತಭೇದವಿಷಯತ್ವೇನ ತಾತ್ತ್ವಿಕಭೇದಾಸಿದ್ಧೇಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಭೇದಪಂಚಕೇ ನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಪ್ರಮಾಣಮ್ ॥

ನಾಪ್ಯನುಮಾನಮ್ । (೧) ಜೀವೇಶ್ವರೌ, ಭಿನ್ನೌ, ವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಾಧಿಕರಣತ್ವಾತ್ , ದಹನ ತುಹಿನವದಿತ್ಯತ್ರ ದುಃಖಾದೇರಂತಃಕರಣಾದಿಧರ್ಮತ್ವೇನ ಸ್ವರೂಪಾಸಿದ್ಧೇಃ, ಏಕತ್ರೈವ ನಿರ್ದುಃಖತ್ವದುಃಖವತ್ತ್ವಯೋರವಚ್ಛೇದಕಭೇದೇನ ದೃಷ್ಟತಯಾ ಧರ್ಮಿಭೇದಾಸಾಧಕತ್ವಾತ್ ; ಭೇದಮಾತ್ರೇ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಾತ್ , ತಾತ್ತ್ವಿಕಭೇದೇ ಸಾಧ್ಯವೈಕಲ್ಯಾತ್ । (೨) ಬ್ರಹ್ಮ, ತತ್ತ್ವತೋ ಜೀವಾತ್ ಭಿನ್ನಮ್, ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾತ್ , ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಜೀವವದಿತ್ಯತ್ರಾಪ್ರಸಿದ್ಧವಿಶೇಷಣತ್ವಾತ್ (೩) ಬ್ರಹ್ಮ, ಧರ್ಮಿಸತ್ತಾಸಮಾನಸತ್ತಾಕಭೇದವದಿತಿ ಸಾಧ್ಯಕರಣೇ ಅಸಾಧಾರಣ್ಯಾತ್ , (೪) ಆತ್ಮತ್ವಂ ನಾನಾವ್ಯಕ್ತಿನಿಷ್ಠಮ್ , ಜಾತಿತ್ವಾತ್, ಪೃಥಿವೀತ್ವವದಿತ್ಯತ್ರಾತ್ಮೈಕ್ಯವಾದಿನಂ ಪ್ರತ್ಯಸಿದ್ಧೇಃ, ಕಲ್ಪಿತವ್ಯಕ್ತಿನಿಷ್ಠತ್ವೇನ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಾಚ್ಚ । (೫) ದುಃಖಂ, ಗುಣತ್ವಾವಾಂತರಜಾತ್ಯಾ ಸಜಾತೀಯಾಶ್ರಯಾತ್ ಭಿನ್ನಾಶ್ರಿತಮ್ , ಗುಣತ್ವಾದ್ರೂಪವದಿತ್ಯತ್ರ ಶಬ್ದೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್, ದುಃಖಾದೀನಾಮಂತಃಕರಣಧರ್ಮತ್ವೇನ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಾಚ್ಚ, (೬) ವಿಮತಾನಿ ಶರೀರಾಣಿ, ಸ್ವಸಂಖ್ಯಾಸಂಖ್ಯೇಯಾತ್ಮವಂತಿ, ಶರೀರತ್ವಾತ್ , ಸಂಮತವದಿತ್ಯತ್ರ ಯೋಗಿಶರೀರೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ । (೭) ಆತ್ಮಾ, ಧರ್ಮಿಸತ್ತಾಸಮಾನಸತ್ತಾಕಾತ್ಮಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಭೇದವಾನ್, ದ್ರವ್ಯತ್ವಾತ್ , ಘಟವತ್ , (೮) ಆತ್ಮಾ, ದ್ರವ್ಯತ್ವವ್ಯಾಪ್ಯಜಾತ್ಯಾ ನಾನಾ, ಅಶ್ರಾವಣವಿಶೇಷಗುಣಾಧಿಕರಣತ್ವಾತ್ , ಘಟವದಿತ್ಯತ್ರ ಚಾತ್ಮನೋ ನಿರ್ಗುಣತ್ವೇನಾಸಿದ್ಧೇಃ । ಚೈತ್ರಶ್ಚೈತ್ರಪ್ರತಿಯೋಗಿಕೋಕ್ತಭೇದವಾನ್, ಉಕ್ತಹೇತೋರುಕ್ತದೃಷ್ಟಾಂತವದಿತ್ಯಾಭಾಸಸಾಮ್ಯಾಚ್ಚ । ಏತೇನ-ನವೀನಾನುಮಾನಾನ್ಯಪಿ–ನಿರಸ್ತಾನಿ; (೧) ಈಶ್ವರಃ ಜೀವಪ್ರತಿಯೋಗಿಕತಾತ್ತ್ವಿಕಭೇದ್ವಾನ್, ಸರ್ವಶಕ್ತಿತ್ವಾತ್ , ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾತ್ , ಸರ್ವಕಾರ್ಯಕರ್ತೃತ್ವಾತ್ , ಸ್ವತಂತ್ರತ್ವಾದ್ವಾ, ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಜೀವವತ್ । (೨) ಜೀವೋ ವಾ, ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಯೋಗಿಕತಾತ್ತ್ವಿಕಭೇದವಾನ್, ಅಲ್ಪಶಕ್ತಿತ್ವಾತ್ , ಅಲ್ಪಜ್ಞತ್ವಾತ್ , ಅಲ್ಪಕರ್ತೃತ್ವಾತ್ , ಸಂಸಾರಿತ್ವಾದ್ವಾ, ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಬ್ರಹ್ಮವತ್ , ಇತ್ಯಾದಿಷು ಭೇದಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪತ್ವೇನ ತದ್ವತ್ತ್ವಸಾಧನೇ ಬಾಧಾತ್ । ನ ಚ ವಿಶೇಷಮಾದಾಯ ತದುಪಪಾದನಮ್: ತಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಾನತಿರೇಕೇಣ ತದ್ವತ್ವಸಂಪಾದಕತ್ವಾತ್ , ಅಪ್ರಸಿದ್ಧವಿಶೇಷಣತಾಪತ್ತೇಶ್ಚ । ನ ಚ-ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದೇಽನಿಷ್ಟಪ್ರಸಕ್ತ್ಯಾ ಅಷ್ಟದ್ರವ್ಯಾತಿರಿಕ್ತದ್ರವ್ಯತ್ವಾದೇರಿವ ತ್ವತ್ಸಿದ್ಧಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಾದೇರಿವ ಚ ಸಾಧ್ಯಸ್ಯ ಮಾನಯೋಗ್ಯತ್ವಸಂಭವ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ತಾತ್ತ್ವಿಕಭೇದವ್ಯತಿರೇಕೇಽಪಿ ಉಪಾಧಿಕಲ್ಪಿತಭೇದೇನ ಸರ್ವಾನಿಷ್ಟಪರಿಹಾರಸಂಭವಾತ್ । ನ ಚ–ಜೀವೋ ಬ್ರಹ್ಮ ವಾ, ಕಿಂಚಿದ್ಧರ್ಮಿಕಪ್ರತಿಯೋಗಿಜ್ಞಾನಾಬಾಧ್ಯಭೇದಪ್ರತಿಯೋಗೀ, ಅಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾತ್ , ಶುಕ್ತಿವದಿತಿ ಸಾಮಾನ್ಯತಃ ಸಾಧ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಯತ್ಕಿಂಚಿದಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿಘಟಾದಿಜ್ಞಾನಾಬಾಧ್ಯಭೇದಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವೇನಾತ್ಮಜ್ಞಾನಾಬಾಧ್ಯಭೇದಾಸಿದ್ಧೇಃ, ಸ್ವಪ್ರತಿಯೋಗಿಜ್ಞಾನಾಬಾಧ್ಯಭೇದಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವೇ ಸಾಧ್ಯೇ ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಸ್ವಪದೇನ ಶುಕ್ತೇರ್ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ಸ್ವಪದೇನಾತ್ಮನ ಉಕ್ತೇರ್ವ್ಯಾಪ್ತಿಗ್ರಹಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಯತ್ತು ಜೀವಾತ್ ಭಿನ್ನ ಇತ್ಯೇವ ಸಾಧ್ಯಮ್ , ಮಿಥ್ಯಾಭೇದೇನ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಂ ಪಶ್ಚಾನ್ನಿರಸನೀಯಮಿತಿ, ತನ್ನ; ನಿರಸನೋಪಾಯಸ್ಯ ನಿರಸಿಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮ ಜೀವಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಧರ್ಮಿಸತ್ತಾಸಮಾನಸತ್ತಾಕಭೇದವದಿತ್ಯೇವ ಸಾಧ್ಯಮ್; ಧರ್ಮಿಪದೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಕ್ತಾವಪ್ರಸಿದ್ಧ ವಿಶೇಷಣತ್ವತಾದವಸ್ಥ್ಯಾತ್, ಯತ್ಕಿಂಚಿದ್ಧರ್ಮ್ಯುಕ್ತೌ ಘಟಾದಿಧರ್ಮಸಮಾನಸತ್ತ್ವೇನ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಾತ್, ವಿಪಕ್ಷಬಾಧಕರೂಪವಿಶೇಷಾಭಾವೇ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾಸಾಧಾರಣ್ಯಾಪತ್ತೇಶ್ಚ । ಯತ್ತು ಬ್ರಹ್ಮ ಜೀವಪ್ರತಿಯೋಗಿಕತಾತ್ತ್ವಿಕಾಭೇದವನ್ನೇತಿ, ತನ್ನ; ಏವಮಪಿ ತಾತ್ತ್ವಿಕಾಭೇದಸ್ಯಾತಾತ್ತ್ವಿಕಾಭಾವೇನ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಾತ್, ಅಭಾವೇಽಪಿ ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವವಿಶೇಷಣೇ ಅಪ್ರಸಿದ್ಧಿತಾದವಸ್ಥ್ಯಾತ್ । ನನು–ಅತ್ರ ಜೀವಪ್ರತಿಯೋಗಿಕತಾತ್ತ್ವಿಕಭೇದಸ್ಯಾನ್ಯೋನ್ಯಾಭಾವರೂಪತ್ವಾನ್ನಾಪ್ರಸಿದ್ಧಿದೋಷಃ, ಯತ್ರ ಹ್ಯಭಾವವ್ಯಾಪಕತಯಾ ಹೇತ್ವಭಾವೋ ಗೃಹ್ಯತೇ, ತತ್ರೈವ ಸಾಧ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಂಗಮ್ , ಇಹ ತು ಜೀವತಾದಾತ್ಮ್ಯವ್ಯಾಪಕತಾ ಹೇತ್ವಭಾವಸ್ಯ ಗ್ರಾಹ್ಯಾ । ತದಭಾವೋ ಹೇತುನಾ ಸಾಧ್ಯತ ಇತಿ ಕಿಂ ಸಾಧ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾ ? ತಾಂ ವಿನಾಪಿ ವ್ಯಾಪ್ತಗ್ರಹೋಪಪತ್ತೇಃ, ಸಂದೇಹರೂಪಪಕ್ಷತಾಸಂಪತ್ತಯೇಽಪಿ ನ ತದಪೇಕ್ಷಾ; ತಸ್ಯಾಸ್ಸಿಷಾಧಯಿಷಾವಿರಹಸಹಕೃತಸಾಧಕಮಾನಾಭಾವರೂಪತ್ವೇನ ಸಂದೇಹಾಘಟಿತತ್ವಾತ್, ‘ಬ್ರಹ್ಮ ತತ್ತ್ವತೋ ಜೀವಭಿನ್ನಂ ನ ವೇ'ತಿ ಸಂದೇಹಾಭಾವೇಽಪಿ 'ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋರ್ಭೇದೇ ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಮಸ್ತಿ ನವೇ'ತಿ ಸಂದೇಹಸಂಭವಾಚ್ಚ, ಪ್ರಮೇಯತ್ವಮೇತನ್ನಿಷ್ಠಾತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿ ನ ವೇತಿ ಸಂದೇಹವದಿತಿ ಚೇತ್, ನ; ಏವಂ ಹಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇತರಭೇದಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾಮಿವ ಪ್ರಸಿದ್ಧಜೀವಭೇದೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಿದ್ಧ್ಯತು, ನ ತದ್ಗತತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಮಪಿ; ವ್ಯಾಪಕವ್ಯತಿರೇಕಸ್ಯ ವ್ಯಾಪ್ಯವ್ಯತಿರೇಕಮಾತ್ರಸಾಧನಸಮರ್ಥತ್ವಾತ್, ಅನ್ಯಥಾತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಯದಪಿ ಭೇದತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಂ ಧರ್ಮನಿಷ್ಠತ್ವೇನ ಉದಶಂಕಿ, ತದಪಿ ಸಾಧ್ಯಾಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾ ದುಷ್ಟಮ್ । ನಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮ, ಜೀವಾತ್ ಭಿನ್ನಮ್ , ದುಃಖಾನನುಭವಿತೃತ್ವಾತ್ , ಘಟವದಿತ್ಯನ್ವಯಿ; ಸರ್ವಾನುಭವಿತರಿ ಹೇತೋರಸಿದ್ಧೇಃ । ಸ್ವನಿಷ್ಠೇತಿ ವಿಶೇಷಣೇ ಜೀವೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ; ದುಃಖಸ್ಯಾಂತಃಕರಣನಿಷ್ಠತ್ವಾತ್ , ಮಿಥ್ಯಾಭೇದೇನ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಾಚ್ಚ । ನ ಚ-ಭೇದೇ ಸಾಧ್ಯೇ ಅರ್ಥಶೂನ್ಯಭ್ರಾಂತ್ಯಾ ಸಿದ್ಧಸಾಧನೋಕ್ತ್ಯಯೋಗ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಭ್ರಾಂತೇರ್ವಸ್ತುಶೂನ್ಯತ್ವಸ್ಯೈವಾಭಾವಾತ್ । ಉಕ್ತಮಿದಮನಿರ್ವಾಚ್ಯವಾದೇ । ನ ಚೈತದನುಮಿತಿವಿಷಯತಯಾ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವೇನ ಸಿದ್ಧ್ಯತಃ ಕಥಂ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮ್ ; ಅನುಮಿತಿವಿಷಯತಾಯಾಃ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವೇ ಅತಂತ್ರತ್ವಾತ್ । ನ ಚೈವಂ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾದ್ಯನುಮಾನೇಽಪಿ ಕಲ್ಪಿತ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾದಿನಾ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಾಪತ್ತಿಃ; ಕಲ್ಪಿತತ್ವಂ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕತ್ವಮಭಿಪ್ರೇತಂ ಪ್ರತಿಭಾಸಿಕತ್ವಂ ವಾ, ಆದ್ಯ ಇಷ್ಟಾಪತ್ತೇಃ, ಅಂತ್ಯೇ ಹೇತೋಸ್ಸ್ವಸಮಾನಸತ್ತಾಕಸಾಧ್ಯಸಾಧಕತಯಾ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕತ್ವಾಪ್ರಸಕ್ತೇಃ । ಏತೇನ–ಬ್ರಹ್ಮ, ಜೀವಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಧರ್ಮಿಸತ್ತಾಸಮಾನಸತ್ತಾಕಭೇದವತ್ , ದುಃಖಾನನುಭವಿತೃತ್ವಾತ್ , ಅಭ್ರಾಂತತ್ವಾತ್ , ಅಸಂಸಾರಿತ್ವಾತ್ , ಘಟವತ್ । ಜೀವೋ ವಾ, ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಯೋಗಿಕತಾದೃಗ್ಭೇದವಾನ್ , ಅಸರ್ವಶಕ್ತ್ಯಾದಿಭ್ಯ ಇತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್ । ಉಪಹಿತಸ್ಯ ಪಕ್ಷತ್ವೇ ಧರ್ಮಿಸಮಸತ್ತಾಕತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇಽಪಿ ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಾಸಿದ್ಧೇಃ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಾತ್, ಶೋಧಿತತತ್ತ್ವಂ ಪದಾರ್ಥಯೋಃ ಪಕ್ಷತ್ವೇ ತಯೋರ್ಧರ್ಮಿತ್ವಾಭಾವೇನ ಬಾಧಾಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ-ಧರ್ಮಿತ್ವಾಭಾವಂ ಪ್ರತಿ ಧರ್ಮಿತ್ವಾಧರ್ಮಿತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ವ್ಯಾಘಾತಃ; ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವನಿಷೇಧಸ್ವರೂಪತ್ವೇನ ವ್ಯಾಘಾತಾಭಾವಾತ್ , ನ ಚ ಧರ್ಮಿಶಬ್ದೇನಾಶ್ರಯಮಾತ್ರವಿವಕ್ಷಾ; ಧರ್ಮಿತ್ವವದಾಶ್ರಯತ್ವಸ್ಯಾಪಿ ತತ್ರಾಸತ್ತ್ವಾತ್ । ಯತ್ತು ಧರ್ಮಿಶಬ್ದಸ್ಯ ಪಿತ್ರಾದಿಶಬ್ದವತ್ ಸಂಬಂಧಿಶಬ್ದತ್ವೇನ ಯತ್ಕಿಂಚಿದ್ಧರ್ಮಿಸಮಸತ್ತಾಕತಯಾ ನ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಮಿತಿ, ತನ್ನ; ಶಬ್ದಸ್ವಭಾವೋಪನ್ಯಾಸಸ್ಯಾನುಮಾನಂ ಪ್ರತ್ಯನುಪಯೋಗಾತ್ । ಏತೇನ-ಧರ್ಮಿಪದಸ್ಥಾನೇ ಸ್ವಪದಮಿತಿ–ಅಪಾಸ್ತಮ್ ; ಧರ್ಮಿಪದತುಲ್ಯಯೋಗಕ್ಷೇಮತ್ವಾತ್ । ಅತ ಏವ ಧರ್ಮಿಸತ್ತಾಸಮಾನಸತ್ತಾಕಪದಸ್ಥಾನೇ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕೇತಿ ವಾ, ಯಾವತ್ಸ್ವರೂಪಮನುವರ್ತಮಾನೇತಿ ವಾ, ಸ್ವಾಜ್ಞಾನಾಕಾರ್ಯೇತಿ ವಾ, ಸ್ವಜ್ಞಾನಾಬಾಧ್ಯೇತಿ ವಾ ವಿಶೇಷಣಂ ದೇಯಮ್, ಸ್ವಪದಸ್ಯ ಸಮಭಿವ್ಯಾಹೃತತತ್ತತ್ಪರತ್ವಸ್ಯ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಸಿದ್ಧತ್ವಾದಿತಿ ನಿರಸ್ತಮ್; ಆದ್ಯೇ ಸಾಧ್ಯವೈಕಲ್ಯಾಚ್ಚ । ನ ಚ-ಘಟೋ ಜೀವಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಪ್ರತಿಯೋಗಿಜ್ಞಾನಾಬಾಧ್ಯಭೇದವಾನ್, ಜೀವಧರ್ಮಿಕಧರ್ಮಿಜ್ಞಾನಾಬಾಧ್ಯಾಭೇದಾಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಾತ್ , ಯತ್ ಯಜ್ಜ್ಞಾನಾಬಾಧ್ಯಯದ್ಧರ್ಮಿಕಾಭೇದಾಪ್ರತಿಯೋಗಿ ತತ್ ತಜ್ಜ್ಞಾನಾಬಾಧ್ಯತತ್ಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಭೇದವತ್ , ಯಥಾ ದೂರಸ್ಥವನಸ್ಪತ್ಯೋರೇಕ ಇತ್ಯಾದ್ಯನುಮಾನೇನ ಸಾಧ್ಯಸಿದ್ಧೇರ್ನಾಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಯಚ್ಛಬ್ದಾನನುಗಮೇನ ಪಕ್ಷಧರ್ಮಹೇತೌ ವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಗ್ರಹಾತ್, ಧರ್ಮಿತ್ವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಾದಿಸಾಮಾನ್ಯಾಕಾರೇಣ ವ್ಯಾಪ್ತಿಗ್ರಹೇ ವಿಶಿಷ್ಯ ಸಾಧನಾಯೋಗಾತ್ । ನ ಚ–ಏವಂ ಸ್ವಪ್ರಾಗಭಾವವ್ಯತಿರಿಕ್ತೇತ್ಯಾದೌ ಕಾ ಗತಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ತತ್ರಾಪ್ಯೇತದ್ದೋಷಣಸಂಚಾರೇಣ ವ್ಯತಿರೇಕಿಣಿ ವಾನುಮಾನಾಂತರೇ ವಾ ತಾತ್ಪರ್ಯಾತ್ । ನಾಪಿ–ಬ್ರಹ್ಮ ತತ್ತ್ವತೋ ಜೀವಾಭಿನ್ನಂ ನೇತಿ ಸಾಧ್ಯಮ್, ಏವಂ ಚ ನ ಸಾಧ್ಯವೈಕಲ್ಯಶಂಕಾಪಿ, ತ್ವನ್ಮತೇಽಪಿ, ಕಲ್ಪಿತಘಟೇ ಕಲ್ಪಿತಜೀವಾತ್ ತಾತ್ತ್ವಿಕಭೇದವತ್ತಾತ್ತ್ವಿಕಾಭೇದಸ್ಯಾಪ್ಯಭಾವಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್, ತಾತ್ತ್ವಿಕಾಭೇದಸ್ಯಾತಾತ್ತ್ವಿಕೇನಾಭಾವೇನ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾತ್ । ನಾಪಿ-ಜೀವೇಶ್ವರೌ, ಧರ್ಮಿಜ್ಞಾನಾಬಾಧ್ಯಪರಸ್ಪರಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಭೇದವಂತೌ, ವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಾಧಿಕರಣತ್ವಾತ್ , ದಹನ ತುಹಿನವತ್, ವಿರೋಧಶ್ಚ ಪರಸ್ಪರಾತ್ಯಂತಾಭಾವರೂಪತ್ವಂ, ತದ್ವ್ಯಾಪ್ಯತ್ವಂ ವಾ, ಕಾಲಭೇದೇನಾಪಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾಯೋಗ್ಯತ್ವಂ ವಾ, ಸಂಯೋಗತದತ್ಯಂತಾಭಾವಯೋಶ್ಚ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ಮತದ್ವಯೇಽಪಿ ನೇತಿ ನ ತದಾಶ್ರಯೇ ವ್ಯಭಿಚಾರ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಧರ್ಮಿಪದಮಾದಾಯ ದೋಷಸ್ಯ ಪ್ರಾಗೇವೋಕ್ತತ್ವಾತ್ , ಅವ್ಯಾಪ್ಯವೃತ್ತಿದುಃಖಶಬ್ದಾದ್ಯಧಿಕರಣೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಾಚ್ಚ, ಜೀವವ್ರಹ್ಮಾಭೇದಸಿದ್ಧೌ ಸ್ವತಂತ್ರತ್ವಾಸ್ವತಂತ್ರತ್ವಾದೀನಾಂ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾಯೋಗ್ಯತ್ವರೂಪವಿರೋಧಸ್ಯೈವಾಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಸ್ವರೂಪಾಸಿದ್ಧೇಃ, ಕಲ್ಪಿತಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯಾಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯಾದಿವ್ಯವಸ್ಥಾಯಾ ವರ್ಣೇ ಹ್ರಸ್ವತ್ವದೀರ್ಘತ್ವಾದಿವ್ಯವಸ್ಥಾವತ್ ಕಲ್ಪಿತಭೇದೇನೈವೋಪಪತ್ತ್ಯಾ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಭೇದಂ ಪ್ರತ್ಯಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾಚ್ಚ । ನ ಚ ‘ಅಲ್ಪಶಕ್ತಿರಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯಂ ಪಾರತಂತ್ರ್ಯಮಪೂರ್ಣತಾ । ಉಪಜೀವಕತ್ವಂ ಜೀವತ್ವಮೀಶತ್ವಂ ತದ್ವಿಪರ್ಯಯಃ । ಸ್ವಾಭಾವಿಕಂ ತಯೋರೇತನ್ನಾನ್ಯಥಾ ತು ಕಥಂಚನ ॥' ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯಾದೇಃ ಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಾಸಿದ್ಧಿಃ; ಅನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾಸಿದ್ಧತ್ವೇನೇದಾನೀಂತನತ್ವಾಭಾವೇನ ಚ ಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವೋಕ್ತೇಃ, ತಚ್ಛಬ್ದೇನೋಪಹಿತಯೋರೇವ ಪರಾಮರ್ಶಾತ್ । ನ ತತ್ರ ಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವೋಕ್ತಿವಿರೋಧಃ; ನ ಹ್ಯುಪಹಿತೇಽಪಿ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದಿಕಮಾಗಂತುಕಮ್ । ನಾಪಿ–ಬ್ರಹ್ಮ, ಸ್ವಜ್ಞಾನಾಬಾಧ್ಯಜೀವಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಭೇದವತ್ , ಪದಾರ್ಥತ್ವಾತ್ , ಘಟವತ್, ಚೇತನತ್ವಂ, ಜೀವತ್ವಾವಚ್ಛಿನ್ನಪ್ರತಿಯೋಗಿತಾಕಧರ್ಮಿಜ್ಞಾನಾಬಾಧ್ಯಭೇದವದ್ವೃತ್ತಿ, ಸರ್ವಚೈತನವೃತ್ತಿತ್ವಾತ್ , ಚೇತನಾವೃತ್ತಿತ್ವರಹಿತತ್ವಾದ್ವಾ, ಶಬ್ದಾರ್ಥತ್ವವದಿತಿ-ವಾಚ್ಯಮ್; ಸ್ವಪದಧರ್ಮಿಪದಾನನುಗಮತಾದವಸ್ಥ್ಯಾತ್, ಅಂತ್ಯಹೇತೋರ್ಜೀವತ್ವೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಾಚ್ಚ, ಜಡವೃತ್ತಿತ್ವಾದ್ಯುಪಾಧಿಸತ್ತ್ವೇನ ವಿಪಕ್ಷಬಾಧಕಾಭಾವೇನ ಚಾಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾತ್ । ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜೀವವತ್ಸಂಸಾರಿತ್ವಾಪತ್ತಾವಿಷ್ಟಾಪತ್ತಿಃ । ಕಲ್ಪಿತಭೇದೇನ ವಾ ಪರಿಹಾರೋ ವಿಧೇಯಃ । ತದುಕ್ತಮ್ - 'ಅಪ್ರಮೇಯೇಽನುಮಾನಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ನ ಕಥಂಚನ । ಪ್ರಮೇಯಸ್ಯ ತ್ವನಾತ್ಮತ್ವಾತ್ ತತ್ರ ಭೇದಾನುಮೇಷ್ಯತೇ ॥' ಶುದ್ಧಚೈತನ್ಯೇ ಧರ್ಮಾನಧಿಕರಣತಯಾನುಮಾನಾಪ್ರಸರಃ। ಯತ್ರ ಪ್ರಸರಃ, ತತ್ರೇಷ್ಟಾಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಚ ಏವಮೈಕ್ಯಾನುಮಾನಮಪಿ ಕಥಮ್ ? ಭವತ್ಪದ್ಯಸ್ಯ ತದೈಕ್ಯಾನುಮಿತಿಃ ಕಥಮಿತಿ ಪಠಿತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಶುದ್ಧಚೈತನ್ಯೈಕ್ಯಸ್ಯ ಶಬ್ದೈಕಗಮ್ಯತ್ವೇನ ತತ್ರಾನನುಮೇಯತ್ವಸ್ಯೇಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ತರ್ಹ್ಯೈಕ್ಯಾನುಮಾನೋಪನ್ಯಾಸಾನರ್ಥಕ್ಯಮ್; ತಸ್ಯ ಭೇದೇ ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಭ್ರಮಮಾತ್ರನಿರಾಸಫಲಕತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ‘ಅಪ್ರಸಿದ್ಧವಿಶೇಷತ್ವಾದನ್ಯಥೈವೋಪಪತ್ತಿತಃ । ಸರ್ವಶಕ್ತ್ಯಲ್ಪಶಕ್ತ್ಯಾದೇರ್ನ ಭೇದೇ ತಂತ್ರತಾ ತತಃ ॥

ಏವಂ ಜೀವಾನಾಮಪಿ ನ ಪರಸ್ಪರಭೇದಾನುಮಾನಮ್ । ಚೈತ್ರೋ ಮೈತ್ರಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಧರ್ಮಿಜ್ಞಾನಾಬಾಧ್ಯಭೇದವಾನ್ , ಮೈತ್ರಪ್ರತಿಯೋಗಿಕತಾತ್ತ್ವಿಕಾಭೇದವಾನ್ನೇತಿ ವಾ, ಮೈತ್ರಾನುಸಂಹಿತದುಃಖಾನನುಸಂಧಾತೃತ್ವಾತ್ , ಮೈತ್ರಸ್ಮೃತಸರ್ವಾಸ್ಮತೃತ್ವಾತ್ , ಮೈತ್ರಾನುಭೂತಸರ್ವಾನನುಭವಿತೃತ್ವಾಚ್ಚ, ಘಟವದಿತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಥಮಸಾಧ್ಯೇ ಧರ್ಮಿಪದವಿಕಲ್ಪೇನ ದ್ವಿತೀಯಸಾಧ್ಯೇ ತಾತ್ತ್ವಿಕಾಭೇದಸ್ಯಾತಾತ್ತ್ವಿಕಭೇದೇನ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಾತ್, ಉಪಹಿತಸ್ಯ ಪಕ್ಷತ್ವೇ ಅರ್ಥಾಂತರಾತ್, ಚೈತನ್ಯಮಾತ್ರಪಕ್ಷತ್ವೇ ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧೇಃ, ಸಾಧನೈಕದೇಶಸ್ಯಾನನುಸಂಧಾನಾದೇರುಪಾಧಿತ್ವಸಂಭವಾಚ್ಚ । ವಿಮತೋ ಬಂಧಧ್ವಂಸಃ, ಸ್ವಪ್ರತಿಯೋಗಿತಾವಚ್ಛೇದಕಾವಚ್ಛಿನ್ನಾಧಾರಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಪ್ರತಿಯೋಗಿಜ್ಞಾನಾಬಾಧ್ಯಭೇದವನ್ನಿಷ್ಠಃ, ಬಂಧಧ್ವಂಸತ್ವಾತ್, ಸಂಮತವತ್, ಜೀವಃ, ಸಂಸಾರೀ, ಸಂಸಾರಧ್ವಂಸಾಧಾರೋ ವಾ, ಸ್ವಜ್ಞಾನಾಬಾಧ್ಯಜೀವಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಭೇದವಾನ್ ಸಂಸಾರಿಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಸ್ವಜ್ಞಾನಾಬಾಧ್ಯಭೇದವಾನ್ ವಾ, ಸ್ವಜ್ಞಾನಾಬಾಧ್ಯಸಂಸಾರಧ್ವಂಸಾಧಿಕರಣಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಭೋದವಾನ್ವಾ, ಪದಾರ್ಥತ್ವಾತ್ , ಘಟವತ್, ವಿಮತ ಆನಂದಃ, ಸ್ವನಿಷ್ಠದುಃಖವಿರೋಧಿತ್ವವ್ಯಾಪ್ಯಧರ್ಮೇಣ ಸಜಾತೀಯಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಸ್ವಜ್ಞಾನಾಬಾಧ್ಯಭೇದವಾನ್, ದುಃಖವಿರೋಧಿತ್ವಾತ್ , ದುಃಖಾಭಾವವತ್, ಇತ್ಯಾದಿಷು ಬಂಧಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಭೇದವತಿ ಕಾಲಾದೌ ಧ್ವಂಸಸ್ಯ ವಿದ್ಯಮಾನತ್ವೇನಾರ್ಥಾಂತರಾತ್, ದುಃಖನಿಗಲಸಾಧಾರಣಬಂಧತ್ವಾಸಂಭವಾಚ್ಚ, ಸ್ವಪದಾನನುಗಮಾಚ್ಚ । ಚೈತ್ರಬಂಧಧ್ವಂಸಃ; ಚೈತ್ರಬಂಧಾಧಾರಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಭೇದವನ್ನಿಷ್ಠಃ; ಬಂಧಧ್ವಂಸತ್ತ್ವಾತ್ , ಸಂಮತವದಿತ್ಯಾಭಾಸಸಾಮ್ಯಾಚ್ಚ, ವಿಪಕ್ಷಬಾಧಕಾಭಾವಾಚ್ಚ । ಧ್ವಂಸಪ್ರತಿಯೋಗಿತಾವಚ್ಛೇದಕಂ ನ ನಾನಾಬಂಧಾನುಗತಬಂಧತ್ವಮ್, ತಸ್ಯ ಸಾಮಾನ್ಯಾಭಾವತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಏತೇನ–ಆತ್ಮಮಾತ್ರಭೇದೇ ಆತ್ಮಾ, ಆತ್ಮಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಸ್ವಜ್ಞಾನಾಬಾಧ್ಯಭೇದವಾನ್, ಪದಾರ್ಥತ್ವಾತ್ , ಘಟವತ್ , ಆತ್ಮವೈಭವಪಕ್ಷೇ ಆಕಾಶಃ, ಆತ್ಮಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಧರ್ಮಿಜ್ಞಾನಾಬಾಧ್ಯಭೇದಾಧಾರವಿಶೇಷಗುಣವದ್ವಿಭುವ್ಯತಿರಿಕ್ತಃ, ದ್ರವ್ಯತ್ವಾತ್ , ಪೃಥಿವೀವತ್, ಪೃಥಿವೀತ್ವಂ ಜಲತ್ವತೇಜಸ್ತ್ವವಾಯುತ್ವಮನಸ್ತ್ವೇತರದ್ರವ್ಯತ್ವಸಾಕ್ಷಾದ್ವ್ಯಾಪ್ಯಜಾತಿಭಿನ್ನಮ್, ಪ್ರಮೇಯತ್ವಾಜ್ಜಲತ್ವವತ್, ಗಗನತ್ವಜಾತಿಪಕ್ಷೇ ತದಿತರತ್ವಮಪಿ ವಿಶೇಷಣಮ್ । ಸತ್ತಾ, ದ್ರವ್ಯತ್ವಾನ್ಯಾತ್ಮನಿಷ್ಠಜಾತ್ಯನ್ಯಾ, ದ್ರವ್ಯತ್ವಂ ವಾ ಸತ್ತಾನ್ಯಾತ್ಮನಿಷ್ಠಜಾತ್ವನ್ಯತ್ , ಮೇಯತ್ವಾತ್ , ಘಟವತ್, ಆತ್ಮಾಣುತ್ವಮತೇ ಆತ್ಮಾ, ದ್ರವ್ಯತ್ವಪ್ಯಾಪ್ಯಜಾತಿಮಾನ್ , ಅವಿಭುದ್ರವ್ಯತ್ವಾತ್ , ಘಟವದಿತ್ಯಾದಿಭಿರಾತ್ಮತ್ವಜಾತಿಸಿದ್ಧೌ ತಾತ್ತ್ವಿಕಾತ್ಮಭೇದಸಿದ್ಧಿರಿತಿ-ನಿರಸ್ತಮ್ । ಆದ್ಯೇ ಜಡತ್ವಮುಪಾಧಿಃ, ಆತ್ಮಪದಯೋಃ ಸ್ಥಾನೇ ಚೈತ್ರಪದಂ ಪ್ರಕ್ಷಿಪ್ಯಾಭಾಸಸಾಮ್ಯಂ ಚ । ದ್ವಿತೀಯೇ ಶಬ್ದಾನಾಶ್ರಯತ್ವಮುಪಾಧಿಃ, ವಿಭಾವಾತ್ಮಾನ್ಯತ್ವಂ ವಿಶೇಷಣಂ ದತ್ತ್ವಾ ಆತ್ಮಾಕಾಶಭಿನ್ನಸ್ಯ ವಿಭೋರ್ವಿಶೇಷಗುಣವತಃ ಸಾಧನಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಚ । ಜಾತಿಪಕ್ಷಕಾನುಮಾನೇಷು ಕಲ್ಪಿತವ್ಯಕ್ತಿಭೇದೇನಾಪಿ ತಸ್ಯಾಃ ಜಾತೇರುಪಪತ್ತ್ಯಾ ತಾತ್ತ್ವಿಕವ್ಯಕ್ತಿಭೇದಪರ್ಯವಸಾಯಿತ್ವೇನಾರ್ಥಾಂತರಾತ್ । ನ ಚ-ಜಾತೇಃ ಧರ್ಮಿಜ್ಞಾನಾಬಾಧ್ಯಭೇದಂ ವಿನಾಽಯೋಗಃ ಅನ್ಯಥಾ ವ್ಯಕ್ತ್ಯಭೇದಃ ಕ್ವಾಪಿ ಜಾತಿಬಾಧಕೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಜಾತೇರ್ವ್ಯಕ್ತಿಭೇದಸಮಾನಸತ್ತಾಕತ್ವನಿಯಮೇನ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಭೇದಸ್ಯ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಜಾತಿಂ ಪ್ರತಿ ನ ಸಾಧಕತ್ವಮಿತಿ ವ್ಯಕ್ತ್ಯಭೇದಸ್ಯ ಜಾತಿಬಾಧಕತ್ವಸಂಭವಾತ್ ॥

ನನು–ಯದ್ಯಾತ್ಮೈಕ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್, ಚೈತ್ರೇಣ ಸರ್ವದುಃಖಾದ್ಯನುಸಂಧಾನಂ ಸ್ಯಾತ್ ಇತಿ–ಚೇನ್ನ; ಔಪಾಧಿಕಭೇದೇನಾನನುಸಂಧಾನೋಪಪತ್ತೇಃ । ನನು ಹಸ್ತಪಾದಾದ್ಯುಪಾಧಿಭೇದೇಽಪ್ಯನುಸಂಧಾನದರ್ಶನಾತ್ ಉಪಾಧಿಭೇದೋಽಪ್ರಯೋಜಕಃ, ನ ಚ ವಿಶ್ಲಿಷ್ಟೋಪಾಧಿಭೇದಸ್ತತ್ರ ತಂತ್ರಮ್ ; ಮಾತೃಸುಖಾದೇರ್ಗರ್ಭಸ್ಥೇನಾನುಸಂಧಾನಾಪಾತಾತ್ । ಭಾರತೇ-‘ಉದ್ಯತಾಯುಧದೋರ್ದಂಡಾಃ ಪತಿತಸ್ವಶಿರೋಕ್ಷಿಭಿಃ । ಪಶ್ಯಂತಃ ಪಾತಯಂತಿ ಸ್ಮ ಕಬಂಧಾ ಅಪ್ಯರೀನ್ಯುಧಿ ॥’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ವಿಶ್ಲೇಷೇಽಪ್ಯನುಸಂಧಾನೋಕ್ತೇಶ್ಚೇತಿ ಚೇನ್ನ; ನಹಿ ವಯಂ ಯತ್ಕಿಂಚಿದುಪಾಧಿಮಾತ್ರಮನನುಸಂಧಾನಪ್ರಯೋಜಕಂ ಬ್ರೂಮಃ, ಕಿಂತ್ವಂತಃಕರಣರೂಪೋಪಾಧಿಭೇದಮವಿದ್ಯಾಭೇದಂ ವಾ । ಸ ಚ ಭೇದಃ ಕಬಂಧೇ ಯೋಗಿನಿ ಚ ನಾಸ್ತ್ಯೇವ । ತೇನ ತತ್ರಾನುಸಂಧಾನಂ ಚೈತ್ರಮೈತ್ರಯೋಶ್ಚಾಸ್ತೀತಿ ಅನನುಸಂಧಾನಮ್ । ಏತೇನ–ಶರೀರರೂಪೋಪಾಧಿಭೇದಸ್ಯಾನನುಸಂಧಾನಪ್ರಯೋಜಕತ್ವೇ ಬಾಲ್ಯಾನುಭೂತಸ್ಯ ಯೌವನೇ ಜಾತಿಸ್ಮರೇಣ ಪೂರ್ವಜನ್ಮಾನುಭೂತಸ್ಯ ಯೋಗಿನಾ ನಾನಾಶರೀರಾನುಭೂತಸ್ಯ ಚ ಸ್ಮರಣಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ-ನಿರಸ್ತಮ್। ಶರೀರಭೇದಸ್ಯ ತತ್ರಾತಂತ್ರತ್ವಾತ್ , ಯೋಗಿಜಾತಸ್ಮರ್ತೃಣಾಮಂತಃಕರಣೈಕ್ಯಾತ್ । ನ ಚ-ಚೈತನ್ಯೈಕ್ಯೇ ಅಂತಃಕರಣಭೇದಸ್ಯ ನಾನನುಸಂಧಾನಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಮ್ , ಚಕ್ಷುರಾದಿಕರಣಭೇದೇಽಪ್ಯನುಸಂಧಾನದರ್ಶನಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಅನ್ಯಕರಣಭೇದೇನ ತಥಾ ದರ್ಶನೇಽಪ್ಯಂತಃಕರಣಭೇದಸ್ಯ ತದೈಕ್ಯಾಧ್ಯಾಸಾಪನ್ನೇ ಅನನುಸಂಧಾನಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಂ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ, ಅನ್ಯಥಾ ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಸ್ಯ ಜೀವೇ ಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧತಯಾ ಸರ್ವಾನುಸಂಧಾನಾಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ–ಅಂತಃಕರಣಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಹಂ ಸುಷುಪ್ತೌ ವಿಲಯೇನ ಪೂರ್ವದಿನಾನುಭೂತಸ್ಯಾನನುಸಂಧಾನಾಪತ್ತಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಸಂಸ್ಕಾರಾತ್ಮನಾವಸ್ಥಿತಸ್ಯೈವ ಪುನರುದ್ಬೋಧೇನ ತತ್ರಾಂತಃಕರಣಭೇದಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚ–ಏವಂ ಸುಷುಪ್ತಪ್ರಲೀನಮುಕ್ತಾನಾಮನನುಸಂಧಾನಪ್ರಯೋಜಕಾಂತಃಕರಣಭೇದಾಭಾವಾತ್ ಸಂಸಾರಿದುಃಖಾನುಸಂಧಾನಾಪತ್ತಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ತೇಷಾಮನುಸಂಧಾನಪ್ರಯೋಜಕಾಂತಃಕರಣೈಕ್ಯಾಧ್ಯಾಸರೂಪಸಾಮಗ್ರೀವಿರಹಾತ್ । ನಹಿ ಪ್ರತಿಬಂಧಕಮಾತ್ರೇಣ ಕಾರ್ಯವಿರಹಃ; ಕಿಂತು ಸಾಮಗ್ರೀವಿರಹೇಣಾಪಿ । ನ ಚ ಏವಂ ಮುಕ್ತಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಸುಖಾನುಭಾವೋಽಪಿ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ತಸ್ಯಾಜನ್ಯತ್ವೇನಾಂತಃಕರಣಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ , ಜೀವವಿಭಾಜಕೋಪಾಧ್ಯಜ್ಞಾನಭೇದಾಭೇದಾಭ್ಯಾಮನುಸಂಧಾನಾನನುಸಂಧಾನೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚ । ನ ಚ–ಜ್ಞಾನಪ್ರಾಗಭಾವವದಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪಿ ಭೇದಾಭೇದಯೋಸ್ತತ್ರಾಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಮ್ , ಯಾವಂತಿ ಜ್ಞಾನಾನಿ ತಾವಂತ್ಯಜ್ಞಾನಾನೀತಿ ಮತೇ ಏಕಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಜೀವೇ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಕಾಜ್ಞಾನಾನಾಂ ಭಿನ್ನತ್ವೇನಾನುಸಂಧಾನವಿರಹಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಜ್ಞಾನಪ್ರಾಗಭಾವಾನಾಂ ಜ್ಞಾನಸಮಸಂಖ್ಯಾಜ್ಞಾನಾನಾಂ ಚ ಜೀವವಿಭಾಜಕತ್ವಾಭಾವೇನಾನುಸಂಧಾನಾದಾವಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾತ್ । ಯತ್ತು—ಮುಕ್ತಸ್ಯೈವಂ ಸಂಸಾರದುಃಖಾನುಸಂಧಾನಾಪತ್ತಿಃ, ಅವಿದ್ಯಾರೂಪೋಪಾಧಿಭೇದಾನನುಸಂಧಾನೇ ಸ್ವರೂಪಸುಖಸ್ಯಾಪ್ಯನನುಭವಾಪಾತಃ—ಇತಿ, ತನ್ನ; ವೈಷಯಿಕಸುಖಾದ್ಯನುಸಂಧಾನೇ ತಸ್ಯ ತಂತ್ರತ್ವೇನ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಸ್ವರೂಪಸ್ಫುರಣೇ ತದನಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ನನು–ಏವಮನೇಕಾವಿದ್ಯಾಸಂಬಂಧಸ್ಯ ದುಃಖಾನುಸಂಧಾನಸ್ವರೂಪಸ್ಯಾನರ್ಥಸ್ಯ ಚ ವಿಶಿಷ್ಟಗತತ್ವೇ ಬಂಧಮೋಕ್ಷಯೋರ್ವೈಯಧಿಕರಣ್ಯಾಪಾತೇನ ಶುದ್ಧಗತತ್ವೇ ವಾಚ್ಯೇ ಯಚ್ಛುದ್ಧಂ ಚೈತ್ರೀಯದುಃಖಾನುಸಂಧಾತೃ ತದೇವ ಮೈತ್ರೀಯದುಃಖಾನುಸಂಧಾತ್ರಿತಿ ಕಥಮನುಸಂಧಾನಾನನುಸಂಧಾನವ್ಯವಸ್ಥೇತಿ–ಚೇನ್ನ; ಅವಿದ್ಯಾತ್ಮಕಬಂಧನಿವೃತ್ತ್ಯಾತ್ಮಕಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಶುದ್ಧಗತತ್ವೇಽಪಿ ದುಃಖಾದ್ಯನುಸಂಧಾತೃತ್ವಸ್ಯ ಉಪಹಿತವೃತ್ತಿತಯಾ ಶುದ್ಧಭೇದಾಪಾದನಾಯೋಗಾತ್ । ನ ಚ ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಶುದ್ಧಗತತ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಸಂಸಾರಿತ್ವಾಪತ್ತಿಃ; ಬಿಂಬಪ್ರತಿಬಿಂಬಯೋರವದಾತತ್ವಶ್ಯಾಮತ್ವವತ್ ಘಟಾಕಾಶಮಹಾಕಾಶಯೋಃ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಾಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವವತ್ ಏಕಸ್ಯೈವ ನಭಸಸ್ತತ್ತತ್ಕರ್ಣಪುಟಾವಚ್ಛೇದೇನ ತತ್ರ ತತ್ರ ಶ್ರೋತ್ರತಾವಚ್ಚ ಔಪಾಧಿಕಭೇದೇನ ಸಂಸಾರಿತ್ವಾಸಂಸಾರಿತ್ವವ್ಯವಸ್ಥೋಪಪತ್ತೇಃ । ಅತ ಏವ–ದುಃಖಾನುಸಂಧಾನರೂಪಸ್ಯಾನರ್ಥಸ್ಯ ಉಪಹಿತನಿಷ್ಠತ್ವೇನ ತಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತತ್ವೇನ ಬದ್ಧಸ್ಯ ನಿವೃತ್ತಿರೇವ, ನ ತು ಮೋಕ್ಷ ಇತ್ಯಾಪಾತ ಇತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್; ಉಪಾಧೇಃ ಕಲ್ಪಿತತ್ವೇನ ನಿವೃತ್ತಾವಪ್ಯುಪಧೇಯಸ್ಯಾಕಲ್ಪಿತತಯಾ ತನ್ನಿವೃತ್ತ್ಯಯೋಗಾನ್ಮೋಕ್ಷಾನ್ವಯೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ–ಪ್ರತಿಬಿಂಬಸ್ಯ ಛಾಯಾವದ್ವಸ್ತ್ವಂತರತ್ವೇನಾಕಾಶಸ್ಯಾಪಿ ತ್ವನ್ಮತೇಽಪಿ ಕಾರ್ಯದ್ರವ್ಯತಯಾ ಸಾವಯವತ್ವೇನ ತೈಜಸಾಹಂಕಾರಕಾರ್ಯಾಣಾಂ ಶ್ರೋತ್ರಾಣಾಂ ಸ್ವತ ಏವ ಭಿನ್ನತ್ವೇನ ದೃಷ್ಟಾಂತಾಸಂಮತಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಪ್ರತಿಬಿಂಬೇ ವಸ್ತ್ವಂತರತ್ವಸ್ಯ ನಿರಸಿಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ , ಆಕಾಶಶ್ರೋತ್ರಭಾವಸ್ಯ ಪರರೀತ್ಯಾ ದೃಷ್ಟಾಂತತ್ವಾತ್ , “ಆತ್ಮೇಂದ್ರಿಯಮನೋಯುಕ್ತಂ ಭೋಕ್ತೇತ್ಯಾಹುರ್ಮನೀಷಿಣ' ಇತಿ ಶ್ರುತೇರ್ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯೈವ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಾತ್ತಸ್ಯ ಭಿನ್ನತ್ವಾತ್ ವ್ಯವಸ್ಥೇತಿ ಕೌಮುದ್ಯುಕ್ತಪ್ರಕಾರೇಣಾಪಿ ಅನುಸಂಧಾನಾನನುಸಂಧಾನೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚ । ಅತ ಏವ ಶುದ್ಧಚಿನ್ಮಾತ್ರಗತತ್ವೇ ತತ್ರ ಭೇದಾಪ್ರತೀತ್ಯಾ ಭೇದಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತಸ್ಯಾಪ್ಯಭಾವಃ, ಭಾವೇ ವಾ ಭೇದಸ್ಯೈವ ವ್ಯವಸ್ಥಾರೂಪಸ್ವಕಾರ್ಯಕಾರಿಣೋ ವಹ್ನಾವುಷ್ಣತ್ವವದ್ಧರ್ಮಿಜ್ಞಾನಾವಾಧ್ಯತ್ವಮ್, ಅಭೇದಸ್ಯ ತ್ವವ್ಯವಸ್ಥಾರೂಪಸ್ವಕಾರ್ಯಾಕಾರಿಣೋಽನುಷ್ಣತ್ವವನ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮಿತ್ಯಾಪಾತಃ, ಆವಿದ್ಯಕಭೇದಹೀನಸ್ಯ ಮುಕ್ತಸ್ಯ ಸಂಸಾರಿದುಃಖಾನುಭವಾಪಾತಶ್ಚ ಇತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್; ವ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಃ ಸ್ವಸಮಾನಸತ್ತಾಕಭೇದಕಾರ್ಯತ್ವೇನ ಸ್ವಾಧಿಕಸತ್ತಾಕಭೇದೇಽನಾಕ್ಷೇಪಕತ್ವಾತ್ , ಅವ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಃ ಶುದ್ಧಚೈತನ್ಯಾಭೇದಾಕಾರ್ಯತ್ವೇನ ತದಕಾರಿತ್ವಪ್ರಯುಕ್ತಮಿಥ್ಯಾತ್ವಸ್ಯಾಪಾದಯಿತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ , ಉಪಾಧ್ಯಭೇದಸ್ಯೈವ ತತ್ರ ತಂತ್ರತ್ವಾತ್ । ಕಿಂಚೋಪಾಧಿಕಲ್ಪಿತಾಂಶಜೀವಾನಾಂ ವಾನುಸಂಧಾನಮಾಪಾದ್ಯತೇ, ಅಂಶಿನೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಾ । ನಾದ್ಯಃ; ಹಸ್ತಾವಚ್ಛಿನ್ನೇನ ಪಾದಾವಚ್ಛಿನ್ನದುಃಖಾದ್ಯನನುಸಂಧಾನಾತ್ । ನ ಚ-ನ ವಯಂ ಭೋಗಾಯತನಾನಾಂ ಸಾಂಕರ್ಯಮಾಪಾದಯಾಮಃ, ಯೇನ ಪಾದೇ ಮೇ ವೇದನಾ ಶಿರಸಿ ಮೇ ಸುಖಮಿತಿ ನ ಸ್ಯಾತ್, ಕಿಂತ್ವನುಸಂಧಾನಮಾತ್ರಮ್ , ತಚ್ಚಾಂಶಾನಾಮಸ್ತ್ಯೇವ; ಅನ್ಯಥಾ ಚೈತ್ರದೇಹಲಗ್ನಕಂಟಕೋದ್ಧರಣಾಯ ಮೈತ್ರಸ್ಯೇವ ಪಾದಲಗ್ನಕಂಟಕೋದ್ಧರಣಾಯ ಹಸ್ತಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಾರೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ-ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಪಾದಾವಚ್ಛಿನ್ನದುಃಖಸ್ಯ ಹಸ್ತಾವಚ್ಛಿನ್ನೇ ಅನುತ್ಪಾದನವತ್ ಚೈತ್ರೀಯದುಃಖಾದ್ಯನುಸಂಧಾನಸ್ಯ ಮೈತ್ರೇ ಅನುತ್ಪಾದಃ । ಹಸ್ತೇ ದುಃಖಪ್ರಯೋಜಕಸಾಮಗ್ರೀವಿರಹವತ್ ಮೈತ್ರೇ ಅನುಸಂಧಾನಪ್ರಯೋಜಕೋಪಾಧ್ಯೈಕ್ಯಾಭಾವಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಹಸ್ತಾವಚ್ಛೇದೇನಾನುಸಂಧಾನಮಸ್ತ್ಯೇವೇತಿ ನ ತತ್ರ ವ್ಯಾಪಾರಾಭಾವಾಪತ್ತಿಃ । ನಾಂತ್ಯಃ ತಸ್ಯಾಭೋಕ್ತೃತ್ವೇನ ಭೋಗಾಪ್ರಸಂಗಾತ್, ದುಃಖಾದಿಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಸ್ಯ ಚ ಸರ್ವಜ್ಞೇ ತಸ್ಮಿನ್ನಿಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಭೋಕ್ತೃಜೀವಾಭಿನ್ನತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಾಪತ್ತಿಃ; ಬಿಂಬಪ್ರತಿಬಿಂಬವದ್ವ್ಯವಸ್ಥೋಪಪತ್ತೇಃ, ಅನುಸಂಧಾನಸ್ಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಗತತಯಾ ಶುದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಾಪಾದನಾಯೋಗಾಚ್ಚ । ನ ಚೈತಾವತಾ ಬಂಧಮೋಕ್ಷಯೋರ್ವೈಯಧಿಕರಣ್ಯಮ್; ಅವಿದ್ಯಾತ್ಮಕಬಂಧಸ್ಯ ಶುದ್ಧಗತತ್ವೇನ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೋಪಪತ್ತೇಃ, ಅವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯಾನುಸಂಧಾತೃತ್ವೇಽಪ್ಯವಸ್ಥಾತ್ರಯಾನುಸ್ಯೂತಾವಿದ್ಯಾವಚ್ಛಿನ್ನದ್ವಾರಾ ಶುದ್ಧೇ ಅನುಸಂಧಾತೃತ್ವಸ್ಯೇಷ್ಟತ್ವಾತ್, ‘ಅನೇನ ಜೀವೇನೇ’ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ । ಕಿಂಚ ಯಥಾ ಸ್ವಕರ್ಣಪುಟಪರಿಚ್ಛಿನ್ನನಾದೋಪಲಂಭೇ ಭಾಗಾಂತರವರ್ತಿನಾದಾನುಪಲಂಭಃ, ತಥಾ ಸುಖದುಃಖಾದ್ಯುಪಲಂಭಾನುಪಲಂಭೌ । ನ ಚ ಆತ್ಮಭೇದೇ ಕರ್ಣಪುಟಾನಾಂ ತತ್ತದೀಯತ್ವನಿಯಾಮಕವದೇಕಾತ್ಮವಾದೇ ಸರ್ವದೇಹಾನಾಂ ಸ್ವೀಯತ್ವೇನ ತತ್ತದೀಯತ್ವನಿಯಮಾಭಾವೇನ ವ್ಯವಸ್ಥಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ತವಾತ್ಮಭೇದೇನೇವಾವಚ್ಛೇದಕಾಜ್ಞಾನಾದಿಭೇದೇನ ಮಮ ವ್ಯವಸ್ಥೋಪಪತ್ತೇಃ । ಕಿಂಚ ವ್ಯವಸ್ಥಯಾ ಭೇದಂ ವದನ್ ಪ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ ಕೇಯಂ ವ್ಯವಸ್ಥಾ ? ನ ತಾವದ್ಧರ್ಮಭೇದಃ; ಏಕಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಸುಖದುಃಖದರ್ಶನೇನ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್, ಭಿನ್ನಾಶ್ರಯಧರ್ಮೋಕ್ತೌ ಅನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಾತ್, ವಿರುದ್ಧಧರ್ಮೋಕ್ತೌ ತು ವಿರುದ್ಧತ್ವಸ್ಯ ಸಹಾನವಸ್ಥಾನರೂಪತ್ವೇ ಅಸಿದ್ಧೇಃ, ಬಾಧ್ಯಬಾಧಕಭಾವರೂಪತ್ವೇ ತಸ್ಯೈಕಾಶ್ರಯತ್ವೇನೋಪಪತ್ತ್ಯಾ ಭೇದಾಸಾಧಕತ್ವಾತ್ । ನಾಪ್ಯನುಸಂಧಾನಾನನುಸಂಧಾನೇ, ತಯೋರುಕ್ತೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಉಪಾಧಿಭೇದೇನೋಪಪತ್ತೇರಾತ್ಮಭೇದಾಸಾಧಕತ್ವಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾತ್ । ಅತ ಏವ ಬಂಧಮುಕ್ತ್ಯಾದಿವ್ಯವಸ್ಥಾಪಿ ನ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಭೇದಸಾಧನಾಯ; ತತ್ತದುಪಾಧ್ಯುಪಗಮಾಪಗಮಾಭ್ಯಾಮೇವ ವ್ಯವಸ್ಥೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚೋಪಾಧೇರಪ್ಯುಪಹಿತನಿಷ್ಠತ್ವೇನಾತ್ಮಾಶ್ರಯಾದಿದೋಷಃ; ಉಪಾಧೇರವಿಶೇಷಣತ್ವೇನ ವ್ಯಕ್ತ್ಯಂತರಾನಪೇಕ್ಷತ್ವೇನ ಚಾತ್ಮಾಶ್ರಯಾದಿಚತುರ್ಣಾಮನವಕಾಶಾತ್ । ಏತೇನ–ಶುದ್ಧನಿಷ್ಠತ್ವೇ ಕಿಮೇಕೈಕೋಪಾಧ್ಯಪಗಮೋ ಮುಕ್ತಿಃ, ಉತ ಸರ್ವೋಪಾಧ್ಯಪಗಮಃ, ನಾದ್ಯಃ; ಸದಾ ಮುಕ್ತಿರೇವ ನ ತು ಬಂಧ ಇತ್ಯಾಪಾತಾತ್ , ನಾಂತ್ಯಃ; ಅಧುನಾ ಬಂಧ ಏವ ನ ಕಸ್ಯಾಪಿ ಮುಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಪಾತಾದಿತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್; ಯೇನೋಪಾಧಿನಾ ಯಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಂ ತಸ್ಮಿನ್ ಚೈತನ್ಯೇ ತದುಪಾಧ್ಯಪಗಮಸ್ಯೈವ ಮುಕ್ತಿತ್ವೇ ನಾನಾಜೀವವಾದೇ ಪೂರ್ವೋಕ್ತದೋಷಾನವಕಾಶಾತ್ , ಏಕಜೀವವಾದೇ ಸರ್ವೋಪಾಧ್ಯಪಗಮಸ್ಯೈವ ಮುಕ್ತಿತಯಾ ಇದಾನೀಂ ಮುಕ್ತ್ಯಭಾವಸ್ಯೇಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ನನುಉಪಾಧೇಃ ಕಥಂ ಭೇದಕತ್ವಮ್ , ತಥಾ ಹಿ—ಉಪಾಧಿಃ ಕಿಮೇಕದೇಶೇನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ, ಕೃತ್ಸ್ನೇನ ವಾ, ಆದ್ಯೇ ತ್ವನ್ಮತೇ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಾಂಶಾಭಾವೇನೌಪಾಧಿಕತ್ವಂ ವಾಚ್ಯಮ್, ತಥಾ ಚಾನವಸ್ಥಾ, ಅಂತ್ಯೇ ನ ಭೇದಕತಾ; ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯೈಕೋಪಾಧಿಗ್ರಸ್ತತ್ವಾತ್ , ಗಗನಾದಾವಪಿ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಾಂಶಾಭಾವೇ ಘಟಾದ್ಯುಪಾಧಿಸಂಬಂಧೋ ನ ಸ್ಯಾದೇವ । ತದುಕ್ತಂ ’ನ ಚೇದುಪಾಧಿಸಂಬಂಧ ಏಕದೇಶೇಽಥ ಸರ್ವಗಃ । ಏಕದೇಶೇಽನವಸ್ಥಾ ಸ್ಯಾತ್ ಸರ್ವಗಚೇನ್ನ ಭೇದಕಃ ॥’ ಇತಿ–ಚೇನ್ನ; ಸರ್ವವಿಕಲ್ಪಾಸಹತ್ವೇನ ಮಿಥ್ಯಾಭೂತಸ್ಯೈವೋಪಾಧೇರ್ಮಿಥ್ಯಾಭೇದಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಾಗೇವೋಪಪಾದನಾತ್ । ಯಥಾ ಚಾತ್ಮನಾಂ ಸರ್ವಗತಾನಾಂ ಭೇದೇ ವ್ಯವಸ್ಥಾನುಪಪತ್ತಿಃ, ತಥಾ ಪ್ರಪಂಚಿತಂ ಭಾಷ್ಯಕೃದ್ಭಿಃ ॥ ಇತ್ಯದ್ವೈತಸಿದ್ಧೌ ಜೀವಭೇದಾನುಕೂಲತರ್ಕಭಂಗಃ ॥

ಏವಂ ಜಡೇಶಭೇದೇ ಜಡಜೀವಭೇದೇ ಚ ತಾತ್ತ್ವಿಕೇ ಪ್ರಮಾಣಂ ನಾಸ್ತಿ । (೧) ಬ್ರಹ್ಮ, ಜೀವೋ ವಾ, ಅನಾತ್ಮಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಧರ್ಮಿಜ್ಞಾನಾಬಾಧ್ಯಭೇದವಾನ್, ಪದಾರ್ಥತ್ವಾತ್ , ಘಟವತ್ , ( ೨ ) ಬ್ರಹ್ಮ ಜೀವೋ ವಾ, ಘಟಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಧರ್ಮಿಜ್ಞಾನಾಬಾಧ್ಯಭೇದವಾನ್, ಘಟಾಸಂಬಂಧಿಕಾಲಸಂಬಂಧಿತ್ವಾತ್ , ತದಸಂಬಂಧಿದೇಶಸಂಬಂಧಿತ್ವಾತ್ ತಜ್ಜನಕಾಜನ್ಯತ್ವಾದ್ವಾ ಪಟವತ್ , (೩) ಬ್ರಹ್ಮ ಜೀವೋ ವಾ, ಜಡಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಧರ್ಮಿಜ್ಞಾನಾಬಾಧ್ಯಭೇದವಾನ್, ಜಡಾನಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ , ಯದೇವಂ ತದೇವಮ್, ಯಥಾ ದೂರಸ್ಥವನಸ್ಪತ್ಯೋರೇಕ ಇತ್ಯಾದಿಷು ಪೂರ್ವೋಕ್ತದೋಷಾನತಿವೃತ್ತೇಃ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಸ್ಯ ಜಡತ್ವಸ್ಯ ಜನ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಚೋಪಾಧಿತ್ವಾತ್ , ಅಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾಚ್ಚ, ಜೀವೋ ಬ್ರಹ್ಮ ವಾ, ಆತ್ಮಪ್ರತಿಯೋಗಿಕತಾದೃಗ್ಭೇದಾಧಿಕರಣಮ್, ಪದಾರ್ಥತ್ವಾದಿತ್ಯಾದ್ಯಾಭಾಸಸಾಮ್ಯಾಚ್ಚ । ನ ಚ-ಘಟಾಭೇದೇ ಘಟಸಿದ್ಧ್ಯೈವ ತತ್ಸಿದ್ಧ್ಯಾ ವೇದಾಂತವೈಯರ್ಥ್ಯಮ್ , ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಡತ್ವಾನಿತ್ಯತ್ವಾದ್ಯಾಪತ್ತಿಃ, ಮುಕ್ತಿಸಮಾನಾಧಿಕರಣಬಂಧಾಧಾರಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಜಡವನ್ನಿವೃತ್ತ್ಯಾಪತ್ತಿಃ, ಗೌರೋಽಹಮಿತ್ಯಾದಿಪ್ರತೀತಿಶ್ಚ ಪ್ರಮಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾದಿವಿಪಕ್ಷಬಾಧಕಾನ್ನಾಭಾಸಸಾಮ್ಯಾದಿಕಮಿತಿ–ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವೇನ ಸರ್ವಪ್ರತ್ಯಯವೇದ್ಯತ್ವೇನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಸಿದ್ಧಾವಪಿ ಸವಿಲಾಸಾಜ್ಞಾನನಿವರ್ತಕಜ್ಞಾನಾಯ ವೇದಾಂತಸಾಫಲ್ಯಸ್ಯ ಬಹುಧಾಭಿಧಾನಾತ್, ಘಟಾದೌ ಕಲ್ಪಿತವ್ಯಕ್ತ್ಯಂತರೇಣಾಕಲ್ಪಿತಭೇದಸ್ಯಾಭಾವೇಽಪಿ ನ ಯಥಾ ಕಲ್ಪಿತವ್ಯಕ್ತ್ಯಾತ್ಮಕತ್ವಂ ತದ್ವತ್ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕತ್ವಂ ತದ್ವದ್ವಿಶೇಷದರ್ಶನೇನ ನಿವೃತ್ತಿರ್ವಾ ಕಲ್ಪಿತವ್ಯಕ್ತ್ಯಂತರೈಕ್ಯಜ್ಞಾನಪ್ರಮಾತ್ವಂ ವಾ, ತಥಾ ಪ್ರಕೃತೇಽಪಿ ಕಲ್ಪಿತಜಡೇನ ತದಭಾವೇಽಪಿ ನ ತದಾತ್ಮಕತ್ವಾದಿತಿ ನ ವಿಪಕ್ಷಬಾಧಕಸ್ಯಾಪ್ಯಪ್ರಸರಃ, ಏವಂ ಜಡಾನಾಮನ್ಯೋನ್ಯಭೇದೇಽಪಿ ನಾನುಮಾನಮ್ । ಘಟಃ, ತತ್ತ್ವತಃ ಶುಕ್ತ್ಯಭಿಜ್ಞೋ ನ ಶುಕ್ತಿಸಂಬದ್ಧಕಾಲಾಸಂಬಂಧಿತ್ವಾತ್ , ತಜ್ಜನಕಾಜನ್ಯತ್ವಾತ್ತತ್ರಾರೋಪಿತರೂಪ್ಯವತ್, ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಭೇದಸ್ಯ ತ್ವಯಾಪ್ಯಂಗೀಕಾರೇಣ ನ ಪಕ್ಷದೃಷ್ಟಾಂತಾದ್ಯನುಪಪತ್ತಿಃ, ಅನ್ಯಥಾ ಭೇದಸಿಧ್ಯಸಿದ್ಧ್ಯೋರ್ದೋಷತದಭಾವಯೋಶ್ಚಾಭೇದೇನ ಸ್ವಕ್ರಿಯಾವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ । ಅತ್ರ ತಾತ್ತ್ವಿಕಶುಕ್ತ್ಯಭಿನ್ನತ್ವರೂಪಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಸಾಧ್ಯಾಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ, ತತ್ತ್ವತ ಇತ್ಯಸ್ಯ ನೇತ್ಯತ್ರ ವಿಶೇಷಣತ್ವೇ ಸುತರಾಮಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ, ಘಟಾದಿಸಮಸತ್ತಾಕಭೇದಮಾತ್ರೇಣ ಹೇತೋರುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಅಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾಚ್ಚ, ಭೇದಸ್ಯ ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವೇ ಬಾಧಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವೇನ ಬಾಧಾಚ್ಚ । (೨) ಅನಾತ್ಮಾ, ಸ್ವವೃತ್ತಿಧರ್ಮಾನಾಧಾರಜ್ಞಾನಬಾಧ್ಯಾಂತರ್ಗಣಿಕಭೇದವಾನ್, ಪದಾರ್ಥತ್ವಾದಾತ್ಮವತ್, ವಿಪಕ್ಷೇ ಚ ದೂರಸ್ಥವನಸ್ಪತ್ಯೋಃ ಶುಕ್ತಿರೂಪ್ಯಯೋಶ್ಚಾಭೇದಗ್ರಾಹಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ನ ತತ್ತ್ವಾವೇದಕಂ ಸ್ಯಾತ್ ಮುಕ್ತಿಸಂಸಾರಾದಿಸಾಂಕರ್ಯಂ ಚ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾದಿಬಾಧಕಮಿತಿ ಯತ್ , ತನ್ನ; ಏಕತ್ರ ಘಟೇ ಕಲ್ಪಿತಾ ಯೇ ಅನೇಕೇ ಘಟಾಃ, ತೇಷು ಸ್ವವೃತ್ತಿಧರ್ಮಾನಧಿಕರಣಘಟಜ್ಞಾನಬಾಧ್ಯಭೇದವತ್ಸು ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ । ಯತ್ಕಿಂಚಿತ್ಸ್ವವೃತ್ತಿಧರ್ಮಾನಾಧಾರೋಕ್ತೌ ಘಟತ್ವಾನಧಿಕರಣಪಟಜ್ಞಾನಾಬಾಧ್ಯಭೇದೇನಾತ್ಮಜ್ಞಾನಬಾಧ್ಯೇನಾರ್ಥಾಂತರಮ್ । ಸ್ವವೃತ್ತ್ಯಶೇಷಧರ್ಮಾನಾಧಾರೋಕ್ತೌ ತವ ಮತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ವಾಚ್ಯತ್ವಾದಿಕೇವಲಾನ್ವಯಿಧರ್ಮಾಧಾರತ್ವೇನ ಸಾಧ್ಯಾಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ, ಕಲ್ಪಿತೇನ ಸಹ ತಾತ್ತ್ವಿಕ ಭೇದಾಭಾವವತ್ ತಾತ್ತ್ವಿಕಾಭೇದಸ್ಯಾಪ್ಯಭಾವೇನ ಊಹಾಹೃತಸ್ಥಲೇ ತತ್ತ್ವಾವೇದಕತ್ವಸಾಂಕರ್ಯಾದೀನಾಮಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಯತ್ತು ಆತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋಶ್ಚ ಪರಸ್ಪರಂ ತಾತ್ತ್ವಿಕಭೇದೇ ಅನಾತ್ಮಾ, ಸ್ವಾವೃತ್ತಿಧರ್ಮಾಧಿಕರಣಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಪ್ರತಿಯೋಗಿಜ್ಞಾನಾಬಾಧ್ಯಭೇದಾಧಿಕರಣಂ, ಯತ್ಸ್ವಾವೃತ್ತಿಧರ್ಮಾಧಿಕರಣಂ ತತ್ಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಪ್ರತಿಯೋಗಿಜ್ಞಾನಾಬಾಧ್ಯಭೇದಾಧಿಕರಣಮ್ , ಪದಾರ್ಥತ್ವಾದಾತ್ಮವತ್ , ಪಕ್ಷೇ ಸ್ವಾವೃತ್ತಿಧರ್ಮಾಧಿಕರಣಮಾತ್ಮಾ, ತತೋ ಭಿನ್ನಾದಾತ್ಮಾಂತರಾದ್ಭಿನ್ನತ್ವೇನ ಸಾಧ್ಯಸಿದ್ಧಿಃ । ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಚ ಸ್ವಾವೃತ್ತಿಧರ್ಮಾಧಿಕರಣಂ ಜಡಂ, ತತೋ ಭಿನ್ನಾತ್ ಜಡಾಂತರಾತ್ ಭಿನ್ನತ್ವೇನ ಸಾಧ್ಯಸತ್ತ್ವಮಿತಿ, ತನ್ನ; ಪಕ್ಷದೃಷ್ಟಾಂತಯೋಃ ಸ್ವಪದಾರ್ಥಪ್ರತಿಯೋಗಿಪದಾರ್ಥಯೋರನನುಗಮೇನ ವ್ಯಾಪ್ಯತ್ವಾಸಿದ್ಧೇಃ, ಅಜಡತ್ವಸ್ಯೋಪಾಧಿತ್ವಾಚ್ಚ, ಜಡತ್ವೇನ ವ್ಯತಿರೇಕಿಣಾ ಸತ್ಪ್ರತಿಪಕ್ಷಾಚ್ಚ । ಯದಪಿ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತೋ ಜೀವಾಚ್ಚ ಜಡಸ್ಯ ಸತ್ಯಭೇದೇ ಪೃಥಿವೀ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಧರ್ಮಿಜ್ಞಾನಾಬಾಧ್ಯಭೇದಾಧಿಕರಣಂ ಯದಪ್ತ್ವಾದ್ಯನಧಿಕರಣಂ, ತತ್ಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಪ್ರತಿಯೋಗಿಜ್ಞಾನಾಬಾಧ್ಯಭೇದವತೀ, ವಸ್ತುತ್ವಾತ್ತೋಯವತ್ , ಅಪ್ತ್ವಾದೀತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನ ತತ್ತದ್ವಾದಿನಃ ಪ್ರತಿ ತತ್ತದ್ವಾದಿಸಿದ್ಧಾಃ ಪೃಥಿವೀತ್ವಭಿನ್ನಾಃ ಜಡನಿಷ್ಠಧರ್ಮಾ ವಿವಕ್ಷಿತಾಃ । ಪಕ್ಷೇ ಬ್ರಹ್ಮಭಿನ್ನಾಜ್ಜೀವಾತ್ ಭಿನ್ನತ್ವೇನ ಸಾಧ್ಯಸಿದ್ಧಿಃ, ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ತು ಬ್ರಹ್ಮಭಿನ್ನಪಾರ್ಥಿವಭಿನ್ನತ್ವೇನೇತಿ, ತನ್ನ; ಅಪ್ತ್ವಾದ್ಯನಧಿಕರಣತ್ವವಜ್ಜೀವತ್ವಾನಧಿಕರಣೇತ್ಯಪಿ ವಿಶೇಷಣಂ ದತ್ತ್ವಾ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಭಿನ್ನಾತ್ಮನೋಽಪಿ ಸಾಧನಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ಗಂಧಾಧಾರತ್ವಾದಿವ್ಯತಿರೇಕಿಣಾ ಸತ್ಪ್ರತಿಪಕ್ಷಸಂಭವಾಚ್ಚ, ಧರ್ಮಿಪದವಿಕಲ್ಪನಿಬಂಧನದೋಷತಾದವಸ್ಥ್ಯಾಚ್ಚ । ಏತೇನ–ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಜೀವಾಂತರಾಭ್ಯಾಂ ಜೀವಾಚ್ಚ ಜಡಸ್ಯ ಭೇದೇ ಪೂರ್ವಪ್ರಯೋಗ ಏವ ಜೀವಸ್ಯ ಜೀವಾಂತರಾದ್ಭೇದಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮಂತರ್ಗಣಿಕಭೇದನೋದಿತ್ಯಪ್ತ್ವಾನಧಿಕರಣೇತ್ಯತ್ರ ವಿಶೇಷಣಂ ದತ್ತ್ವಾನುಮಾನಮ್ । ಅತ್ರ ಚ ಪಕ್ಷೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪರಸ್ಪರಂ ಚ ಭಿನ್ನಾಜ್ಜೀವಾತ್ ಭಿನ್ನತ್ವೇನ ಸಾಧ್ಯಸಿದ್ಧಿಃ, ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ತು ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪರಸ್ಪರಂಚ ಭಿನ್ನಾತ್ ಪಾರ್ಥಿವಾತ್ ಭಿನ್ನತ್ವೇನೇತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್; ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಜೀವಾಂತರಾಭ್ಯಾಂ ಜಡಸ್ಯ ಚ ಜೀವಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಡಾಚ್ಚ ಭೇದೇ ಪೃಥಿವೀ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಧರ್ಮಿಜ್ಞಾನಾಬಾಧ್ಯಭೇದಾಧಿಕರಣಮ್ ಅಪ್ತ್ವಾದ್ಯನಧಿಕರಣಮಂತರ್ಗಣಿಕಭೇದವಚ್ಚ ಯತ್ತತ್ಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಪ್ರತಿಯೋಗಿಜ್ಞಾನಾಬಾಧ್ಯಭೇದವತ್ತ್ವೇ ಸತಿ ಅಪ್ತ್ವಾದ್ಯನಧಿಕರಣಾಸಂಸಾರಿಧರ್ಮಿಕಧರ್ಮಿಜ್ಞಾನಾಬಾಧ್ಯಭೇದಪ್ರತಿಯೋಗಿನೀ, ವಸ್ತುತ್ವಾದಂಬುವದಿತ್ಯತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಡಾದಪಿ ಭೇದಾರ್ಥಂ ಪೂರ್ವಸ್ಮಾದಧಿಕಮಪ್ತ್ವಾನಧಿಕರಣಾಸಂಸಾರೀತ್ಯಾದಿವಿಶೇಷಣಮ್ । ಅತ್ರ ಪಕ್ಷೇ ಅಪ್ತ್ವಾದ್ಯನಧಿಕರಣಮಸಂಸಾರಿ ಬ್ರಹ್ಮ, ತದ್ಧರ್ಮಿಕಭೇದಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವೇನ ಸಾಧ್ಯಸಿದ್ಧಿಃ, ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ತ್ವಪ್ತ್ವಾದ್ಯನಧಿಕರಣಾಸಂಸಾರಿ ಪಾರ್ಥಿವಮ್ , ತದ್ಧರ್ಮಿಕಭೇದಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವೇನ ಜ್ಞೇಯಮ್ । ಅತ್ರ ಜೀವತ್ವಾನಧಿಕರಣತ್ವಸ್ಯ ಅಪ್ತ್ವಾನಧಿಕರಣೇತ್ಯತ್ರ ವಿಶೇಷಣತ್ವೇನ ಪೂರ್ವವದಾಭಾಸಸಾಮ್ಯಾತ್, ಪಾಕಜರೂಪಾಧಿಕರಣತ್ವಾದಿನಾ ಸತ್ಪ್ರತಿಪಕ್ಷಾಚ್ಚ, ಧರ್ಮಾದಿಪದವಿಕಲ್ಪಗ್ರಾಸಾಚ್ಚ । ಏವಂ ಭೇದಮಾತ್ರೇಽಪಿ ನಾನುಮಾನಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮ, ಭೇದಹೀನಂ ನಾವತಿಷ್ಠತೇ ಸ್ವಜ್ಞಾನಾಬಾಧ್ಯಭೇದವದ್ವಾ, ಪದಾರ್ಥತ್ವಾತ್ , ಘಟವತ್ ಇತಿ; ಮುಕ್ತ್ಯಸಹವೃತ್ತಿತ್ವಸ್ಯ ಜಡತ್ವಸ್ಯ ಚೋಪಾಧಿತ್ವಾತ್ , ಸ್ವಪದವಿಕಲ್ಪಗ್ರಾಸಾಚ್ಚ । ಏತೇನ–ಅನಾತ್ಮಾ, ಸ್ವಾನ್ಯಜ್ಞಾನಾಬಾಧ್ಯಭೇದಾಧಿಕರಣಮ್ , ಪದಾರ್ಥತ್ವಾತ್ , ಆತ್ಮವದಿತಿ ನಿರಸ್ತಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮಭೇದೋ ನ ಸರ್ವನಿಷ್ಠಾತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿ, ಬ್ರಹ್ಮನಿರೂಪ್ಯತ್ವಾತ್ , ಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದವದಿತ್ಯತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿನ್ನಾವೃತ್ತಿತ್ವಮುಪಾಧಿಃ, ಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದಸ್ಯಾಬ್ರಹ್ಮನಿರೂಪ್ಯತ್ವೇನ ತದನಿರೂಪ್ಯತಯಾ ಸಾಧನವೈಕಲ್ಯಂ ಚ । ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ, ಸ್ವಬಾಧ್ಯಭೇದವದ್ವಿಷಯಕಮ್ , ಜ್ಞಾನತ್ವಾಚ್ಛುಕ್ತಿಜ್ಞಾನವದಿತ್ಯತ್ರಾನಾತ್ಮವಿಷಯತ್ವಮುಪಾಧಿಃ । ಸ್ವಪದೇನ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೋಕ್ತೌ ತದಬಾಧ್ಯಭೇದಾಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಸಾಧ್ಯಾಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ, ಶುಕ್ತಿಜ್ಞಾನೋಕ್ತೌ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಮ್ , ಘಟೋ ಘಟಸಂಸರ್ಗಾನವಚ್ಛಿನ್ನಪ್ರತಿಯೋಗಿತಾಕಪಟಾದಿಧರ್ಮಿಕತ್ರೈಕಾಲಿಕಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿ, ದ್ರವ್ಯತ್ವಾತ್ , ಪಟವದಿತ್ಯತ್ರ ಕಾಲ್ಪನಿಕಾಭಾವಸ್ಯಾಪಿ ಕಾಲತ್ರಯವೃತ್ತಿತ್ವಸಂಭವೇನ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಮ್, ಘಟಸಂಸರ್ಗಾನವಚ್ಛಿನ್ನೇತಿವತ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾನವಚ್ಛಿನ್ನೇತ್ಯಪಿ ವಿಶೇಷಣಂ ದತ್ತ್ವಾ ಪಂಚಮಾಭಾವಸಾಧನಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಸಂಗಶ್ಚ, ವಿಪಕ್ಷಬಾಧಕಾಭಾವಸ್ಯ ಉಭಯತ್ರ ಸತ್ತ್ವಾತ್ । ಸಮಾನಾಧಿಕರಣಕರ್ಮಪ್ರಾಗಭಾವಸಮಾನಕಾಲೀನಜ್ಞಾನಬಾಧಾಯೋಗ್ಯೋ ಭೇದಃ, ಪರಮಾರ್ಥಸನ್ , ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕತ್ವಾನಧಿಕರಣತ್ವೇ ಸತ್ಯಸತ್ತ್ವಾನಧಿಕರಣತ್ವಾತ್ , ಸ್ವಾಸತ್ತ್ವಾಗೋಚರಪ್ರಮಾಂ ಪ್ರತಿ ಸಾಕ್ಷಾದ್ವಿಷಯತ್ವಾತ್ , ಆರೋಪಿತಮಿಥ್ಯಾತ್ವಕತ್ವಾತ್ , ಕಲ್ಪಕರಹಿತತ್ವಾತ್ , ಸ್ವವಿಷಯಕಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾತ್ ಪೂರ್ವಭಾವಿತ್ವಾತ್ , ಆತ್ಮವತ್ । ಬ್ರಹ್ಮಜೀವಪ್ರತಿಯೋಗಿಕೋ ಭೇದಃ, ಪರಮಾರ್ಥಸನ್, ಅನಾದಿತ್ವಾದಾತ್ಮವತ್ ಸಾಕ್ಷಿವೇದ್ಯಸುಖದುಃಖಾದಿಭೇದಃ, ಪರಮಾರ್ಥಸನ್ , ಅನಿಷೇಧ್ಯತ್ವೇನ ದೋಷಾಜನ್ಯಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತಿ ಸಾಕ್ಷಾದ್ವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಯಾಗದಾನಾದಿಭೇದಃ, ಪರಮಾರ್ಥಸನ್ , ಶ್ರುತಿತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯತ್ವಾದಿತ್ಯಾದಿಷ್ವಾತ್ಮಾಸಾಧಾರಣಧರ್ಮಾಣಾಂ ಚೇತನತ್ವಾದೀನಾಮುಪಾಧಿತ್ವಂ ಜಡತ್ವಾದಿನಾ ಸತ್ಪ್ರತಿಪಕ್ಷಶ್ಚ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಸಾಧಕಾನಾಂ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವೇನ ತೈರ್ಬಾಧಶ್ಚ । ಆದ್ಯೇ ಚ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕತ್ವಸ್ಯ ದೋಷಪ್ರಯುಕ್ತಭಾನತ್ವಾತ್ಮಕತ್ವೇ ಅಸಿದ್ಧಿಃ, ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇತರಬಾಧ್ಯತ್ವೋಕ್ತೌ ಚರಮವೃತ್ತ್ಯವ್ಯವಹಿತಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಶ್ಚ । ದ್ವಿತೀಯಹೇತೌ ತಾದೃಕ್ಪ್ರಮಾವಿಷಯತ್ವಸ್ಯ ಭೇದಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯಧೀನತ್ವೇನ ಸಾಧ್ಯಾವಿಶೇಷಪರ್ಯವಸಾನಮ್ । ತೃತೀಯೇ ಚರಮವೃತ್ತ್ಯನ್ಯಬಾಧ್ಯಮಿಥ್ಯಾತ್ವಕತ್ವಸ್ಯೋಪಾಧಿತ್ವಮ್ । ಚತುರ್ಥೇ ಅವಿದ್ಯಾರೂಪಕಲ್ಪಕಸತ್ತ್ವೇನಾಸಿದ್ಧಿಃ । ಪಂಚಮೇ ದೃಷ್ಟಿಸೃಷ್ಟಿಪಕ್ಷೇ ಅಸಿದ್ಧಿಃ, ಇತರತ್ರಾಪ್ರಯೋಜಕತಾ । ಅನಾದಿತ್ವಂ ಚ ಅಜ್ಞಾನಾದೌ ವ್ಯಭಿಚಾರಿ । ದೋಷಾಜನ್ಯಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತೀತ್ಯತ್ರ ಶ್ರುತಿತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯತ್ವಾದಿತ್ಯತ್ರ ಚಾಸಿದ್ಧಿಃ; ಸಾಕ್ಷ್ಯವಚ್ಛೇದಕವೃತ್ತೇರ್ದೋಷಜನ್ಯತ್ವಾತ್ , ಮುಖ್ಯತಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಸ್ಯ ತತ್ರಾಭಾವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಭೇದಪಂಚಕಂ ನಾನುಮಾನವಿಷಯಃ ॥

ನನು-ಭೇದತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವೇ ’ದ್ವಾಸುಪರ್ಣಾ ಯ ಆತ್ಮನಿ ತಿಷ್ಠನ್ ನಿತ್ಯೋ ನಿತ್ಯಾನಾಂ ಚೇತನಶ್ಚೇತನಾನಾಮ್ ಅಜೋ ಹ್ಯೇಕೋ ಜುಷಮಾಣೋಽನುಶೇತೇ ಜಹಾತ್ಯೇನಾಂ ಭುಕ್ತಭೋಗಾಮಜೋಽನ್ಯ' ಇತಿ ಶ್ರುತಯೋ ಮಾನಮಿತಿ ಚೇನ್ನ; ದ್ವಾಸುಪರ್ಣೇತ್ಯತ್ರ ಪೂರ್ವಾರ್ಧಂ ನ ಭೇದಃ ಪ್ರಮೇಯಃ; ಅಪದಾರ್ಥತ್ವಾದವಾಕ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾಚ್ಚ । ದ್ವಿತ್ವಸ್ಯ ಸ್ವಾಶ್ರಯಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಭೇದಸಮಾನಾಧಿಕರಣತ್ವನಿಯಮಾತ್ ಶ್ರುತದ್ವಿತ್ವಾರ್ಥಾಪತ್ತಿಸಮಧಿಗಮ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಭೇದಸ್ಯ ಶ್ರೌತತ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್, ನ; ದ್ವೌ ಚಂದ್ರಮಸಾವಿತ್ಯತ್ರೇವ ಕಲ್ಪಿತಭೇದೇನಾಪ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ ತಾತ್ತ್ವಿಕಭೇದಾನಾಕ್ಷೇಪಕತ್ವಾತ್ । ಅತ ಏವ ನೋತ್ತರಾರ್ಧಸ್ಯಾಪಿ ತಾತ್ತ್ವಿಕಭೇದಪರತ್ವಮ್ । ವಸ್ತುತಸ್ತ್ವಸ್ಯಾಃ ಶ್ರುತೇಃ ಪೈಂಗಿರಹಸ್ಯಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ಬುದ್ಧಿಜೀವಪರತಯಾ ವ್ಯಾಕೃತತ್ವೇನ ಜೀವೇಶಭೇದಪರತ್ವಸ್ಯ ವಕ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ‘ಯ ಆತ್ಮನಿ ತಿಷ್ಠನ್' ಇತ್ಯಾದಾವಾಧಾರಾಧೇಯಭಾವಸ್ಯ ’ಚೇತನಶ್ಚೇತನಾನಾಮಿ’ತಿ ನಿರ್ಧಾರಣಸ್ಯ ’ಅಜೋಽನ್ಯ' ಇತ್ಯತ್ರ ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಸ್ಯ ಕಾಲ್ಪನಿಕಭೇದಮಾದಾಯಾಪ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ ಭೇದತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಾಪರ್ಯವಸಾಯಿತ್ವಾತ್ , ಶ್ರುತ್ಯಂತರವಿರೋಧಾಚ್ಚ । ನ ಚೈತಚ್ಛ್ರುತಿವಿರೋಧಾತ್ ಸೈವ ಶ್ರುತಿರನ್ಯಪರಾ; ಭೇದಶ್ರುತೇಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧಭೇದಾನುವಾದತ್ವೇನ ಹೀನಬಲತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಜೀವತ್ವಾವಚ್ಛಿನ್ನಜೀವಭೇದಸ್ಯಾಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾ ‘ನ ಹಿಂಸ್ಯಾದಿ’ತ್ಯಾದಿವದನನುವಾದತ್ವಮ್ ; ಜೀವೇ ಈಶ್ವರಭೇದಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧತಯಾ ತದನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತಿಸಿದ್ಧೇಶಧರ್ಮಿಕಜೀವತ್ವಾವಚ್ಛಿನ್ನಭೇದಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧತುಲ್ಯಕಕ್ಷ್ಯತಯಾ ತದ್ಬೋಧಕಶ್ರುತೇರನುವಾದತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ ನ ಹಿಂಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ್ರ ನಾನುವಾದತ್ವಶಂಕಾಪಿ, ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ನ ಹಂತವ್ಯ ಇತ್ಯಾದೇಃ ಪುರೋವಾದಕತ್ವನಿರ್ಣಾಯಕಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚ–ಪುಂವಿಶೇಷಂ ಪ್ರತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥವತ್ತ್ವಂ ಶಾಖಾಂತರಸ್ಥವಿಧಿವಾಕ್ಯವದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಏಕಸ್ಯಾನೇಕಶಾಖಾಧ್ಯಯನಾಸಂಭವಾತ್ , ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಸರ್ವಪುರುಷಸಾಧಾರಣ್ಯೇನ ಪ್ರಾಥಮಿಕಪ್ರಸರತ್ವೇನ ಚ ಪುರುಷವಿಶೇಷಂ ಪ್ರತ್ಯಪಿ ಸಾರ್ಥಕತ್ವಸ್ಯ ವಕ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ಚ-’ದ್ವಯೋಃ ಪ್ರಣಯಂತೀ'ತ್ಯಾದಿವತ್ ವರ್ತಮಾನಮಾತ್ರಗ್ರಾಹಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಪ್ರಾಪ್ತಕಾಲತ್ರಯಾಬಾಧ್ಯಭೇದಪ್ರಾಪಕತ್ವಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಅಜೋ ಹ್ಯನ್ಯ ಇತ್ಯಾದೌ ತ್ರಿಕಾಲಾಬಾಧ್ಯತ್ವಬೋಧಕಪದಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚ–ಅಭೇದೇ ಷಡ್ವಿಧತಾತ್ಪರ್ಯ ಲಿಂಗವದ್ದಾರ್ಡ್ಯಾರ್ಥತ್ವಂ ಭೇದಶ್ರುತೇರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ತತ್ರ ಪ್ರಯೋಜನವತ್ತ್ವೇಽಪ್ಯನುವಾದತ್ವಾಪರಿಹಾರಾತ್ ಅಗ್ನಿರ್ಹಿಮಸ್ಯ ಭೇಷಜಮಿತಿವತ್ । ನ ಚ ‘ಷವಿಂಶತಿರಿತ್ಯೇವ ಬ್ರೂಯಾದಿ’ತಿವತ್ ಪ್ರತಿಪ್ರಸವಾರ್ಥತ್ವಮ್ ; ತದಪೇಕ್ಷಯಾ ಹೀನಬಲತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಪ್ರಸವಾಯೋಗಾತ್ , ಭೇದನಿಷೇಧಕಶ್ರುತೇಃ ಭೇದತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವನಿಷೇಧಪರತ್ವೇನ ಭೇದಸ್ವರೂಪಪ್ರತಿಪಾದಕವಾಕ್ಯಸ್ಯ ತತ್ಪ್ರತಿಪ್ರಸವಾಯೋಗಾತ್ । ನ ಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇ ಶ್ರುತೇಸ್ತತ್ಸಿದ್ಧಾನುವಾದಕತ್ವಾಯೋಗಃ। ತಸ್ಯಾ ಜ್ಞಾತಜ್ಞಾಪಕತ್ವಮಾತ್ರೇಣಾನುವಾದಕತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ-ಏವಮಪಿ ನಿರಪೇಕ್ಷಾನುವಾದತ್ವೇನ ಧಾರಾವಾಹಿಕದ್ವಿತೀಯಾದಿಜ್ಞಾನವತ್ ಪ್ರಮಾತ್ವೋಪಪತ್ತಿರಿತಿ-ವಾಚ್ಯಮ್ । ನಿರಪೇಕ್ಷಸಾಪೇಕ್ಷಸಾಧಾರಣಾನುವಾದತ್ವಮಾತ್ರಸ್ಯಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾತ್, ದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ಯಾತಿರಿಕ್ತಕಾಲಕಲಾವಿಷಯತ್ವೇನಾನಧಿಗತಾರ್ಥವಿಷಯತಯಾ ವಿಷಮತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ವಿದ್ವದ್ವಾಕ್ಯವತ್ ಸಪ್ರಯೋಜನಾನುವಾದತ್ವೇನ ಸ್ವಾರ್ಥಪರತಾ; ತಸ್ಯ ಸ್ವಾರ್ಥಬೋಧಕತ್ವೇಽಪಿ ದ್ವಿತ್ವಸಂಪಾದಕತಯಾ ಸ್ವಾರ್ಥಪರತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚ ಯತ್ತನ್ನೇತ್ಯಾದಿನಿಷೇಧಾರ್ಥಾನುವಾದಲಿಂಗಾಭಾವೇನ ವಿಧೇಯಾಂತರಶ್ರವಣೇನ ಚ ನಿಷೇಧಾರ್ಥಾನುವಾದತ್ವಾಯೋಗಃ; ಯತ್ತದಿತ್ಯಾದೇರನುವಾದಲಿಂಗತ್ವೇಽಪಿ ಅನುವಾದವ್ಯಾಪಕತ್ವಾಭಾವಾತ್ ಅನ್ಯೇನಾಪಿ ಹ್ಯುನ್ನಯನಸಂಭವಾತ್, ‘ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ನ ಹಂತವ್ಯ' ಇತ್ಯಾದೌ ಯತ್ತತ್ಪದಾಭಾವೇಽಪಿ ನಿಷೇಧಾನುವಾದದರ್ಶನಾತ್ , ವಿಧೇಯಾಂತರಸತ್ತ್ವೇ ತು ನಿಷೇಧಾರ್ಥಾನುವಾದಕತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ತದರ್ಥಾನುವಾದತ್ವಾಪರಿಹಾರಾತ್ । ನ ಚೈವಂ ವಿಧಾನಾರ್ಥಾನುವಾದೇ ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವನಿಯಮಃ; ಯದ್ರಜತಂ ತದಾನಯೇತ್ಯಾದೌ ಅನ್ಯವಿಧಾನಾರ್ಥಂ ಭ್ರಾಂತಿಸಿದ್ಧಾನುವಾದೇ ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಾದರ್ಶನಾತ್ । ನ ಚ-ಅನುವಾದತ್ವೇಽಪಿ ಯಥಾರ್ಥತ್ವರೂಪಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಹಾನಿರಿತಿ-ವಾಚ್ಯಮ್ ; ತಸ್ಯ ಬಾಧಕಾಭಾವನಿಬಂಧನತ್ವೇನ ಪ್ರಕೃತೇ ಅಸಂಭವಾತ್ । ನನು–ಔಪನಿಷದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶಾಸ್ತ್ರಾತಿರಿಕ್ತೇನಾಪ್ರಾಪ್ತೇಃ ತದ್ಧರ್ಮಿಕಸ್ಯ ತತ್ಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಸ್ಯ ವಾ ಭೇದಸ್ಯ ಕಥಂ ಶಾಸ್ತ್ರನಿರಪೇಕ್ಷಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿನಾ ಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತಿ-ಚೇನ್ನ; ಪ್ರತಿಯೋಗಿಗ್ರಹಾರ್ಥಂ ತದಪೇಕ್ಷತ್ವೇಽಪಿ ಸ್ವಸಮಾನವಿಷಯಪ್ರಮಾಣಪೂರ್ವಕತ್ವಾನಿಯಮೇನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಭೇದಪ್ರಾಪಕತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ಯದ್ಯಪೀಶಧಾರ್ಮಿಕಸ್ಯ ಭೇದಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣಾಪ್ರಾಪ್ತಿಃ; ತಥಾಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧಜೀವಧರ್ಮಿಕೇಶಭೇದಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತಿಸಿದ್ಧಸ್ಯಾಪಿ ತಸ್ಯ ಶ್ರುತಾರ್ಥಾಪತ್ತಿಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಶ್ರೌತತ್ವವತ್ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ ॥

ಅಥವಾನುವಾದಕತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಭೇದಪರತ್ವೇನೈವ ಶ್ರುತ್ಯುಪಪತ್ತಿಃ । ನ ಚಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಪಾತಃ; ಅರ್ಥವಾದವಾಕ್ಯವದುಪಪತ್ತೇಃ, ಪ್ರತೀಯಮಾನಾರ್ಥೇ ಚಾಭೇದಶ್ರುತಿವಿರೋಧೇನಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯೇಷ್ಟತ್ವಾಚ್ಚ । ನ ಚಾಭೇದಶ್ರುತೇರಖಂಡಚಿನ್ಮಾತ್ರಪರತ್ವೇನ ಭೇದಾವಿರೋಧಿತ್ವಮ್ , ತದ್ವಾರೀಭೂತಾರ್ಥಮಾದಾಯ ತದ್ವಿರೋಧಾತ್ । ನಾಪಿ ವೈಪರೀತ್ಯಮ್ ; ಪ್ರಾಪ್ತಾಪ್ರಾಪ್ತಾರ್ಥತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ವಿಶೇಷಾತ್ । ನ ಚ-ಐಕ್ಯಶ್ರುತೇರಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರುದ್ಧತ್ವಾದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್ , ಮಾನಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತಿವತ್ ತದ್ವಿರೋಧಸ್ಯಾಪಿ ದೌರ್ಬಲ್ಯಹೇತುತ್ವಾದಿತಿ-ವಾಚ್ಯಮ್ ; ವಿರೋಧೇ ವಿರೋಧಿನೋ ಮಾನತ್ವವತ್ ಅನುವಾದಕತ್ವೋಪಪಾದಕಸ್ಯ ಮಾನತಾಯಾ ಅನಪೇಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ । ಕಿಂಚ ಷಡ್ವಿಧತಾತ್ಪರ್ಯಲಿಂಗವತ್ವಾತ್ ಐಕ್ಯಶ್ರುತೇಃ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಮ್ । ನ ಚ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾತ್ರಜ್ಞಾಪಕತ್ವೇನ ತೇಷಾಮರ್ಥತಥಾತ್ವಾಜ್ಞಾಪಕತ್ವಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಶ್ರುತೇಸ್ತತ್ಪರತ್ವಜ್ಞಾಪನೇನ ಪರಂಪರಯೋಪಯೋಗಾತ್, ಏತದ್ವಿರುದ್ಧಶ್ರುತೇಃ ಶ್ರೂಯಮಾಣೇಽರ್ಥೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಭಾವಸಂಪಾದನೇನಾಧಿಕಬಲಸಂಪಾದಕತ್ವಾಚ್ಚ । ನ ಚ–‘ಅತ್ರಾಪಿ ಸ್ವಾದ್ವತ್ತಿ ಅನಶ್ನನ್ ಪೂರ್ಣಃ ಪರಃ ಜೀವಸಂಘೋ ಹ್ಯಪೂರ್ಣ' ಇತ್ಯಾದ್ಯುಪಪತ್ತಿರೂಪಂ ‘ಸತ್ಯಂ ಭಿದಾ ಸತ್ಯಂ ಭಿದಾ ಸತ್ಯಂ ಭಿದೇ'ತ್ಯಭ್ಯಾಸಾದಿರೂಪಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಲಿಂಗಮಸ್ತೀತಿ ಭೇದಶ್ರುತಿರಪಿ ತತ್ಪರೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಅತ್ತೀತಿ ಅಪೂರ್ಣ ಇತಿ ಚ ಜೀವಾನುವಾದೇನ ತಸ್ಯ ಪೂರ್ಣಬ್ರಹ್ಮರೂಪತಾವಿಧಾನಾರ್ಥತ್ವೇನ ಭೇದೋಪಪತ್ತಿತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಸತ್ಯಂ ಭಿದೇತಿ ನ ಭೇದಾಭ್ಯಾಸಃ; ಏತದ್ವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಾತ್ , ಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವೇ ವಾ ಬಾಧಾಯಾಂ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನಾಭೇದೇ ಪರ್ಯವಸಾನಾತ್ । ನನು—ಭೇದಶ್ರುತಿರೇವ ಪ್ರಬಲಾ, “ಅಸಂಜಾತವಿರೋಧಿತ್ವಾತ್ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಸಂವಾದಾನ್ನಿರವಕಾಶತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ಚೇನ್ನ; ಅಭೇದಶ್ರುತಿರೂಪವಿರೋಧಿನೋ ಜಾತತ್ವಾತ್ , ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೇರಪ್ರಮಾಣತ್ವೇನ ತತ್ಸಂವಾದಸ್ಯ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಾಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾತ್ , ಶತಮಪ್ಯಂಧಾನಾಮಿತಿ ನ್ಯಾಯಾತ್, ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಭೇದವಿಷಯತ್ವೇನ ಸಾವಕಾಶತ್ವಾಚ್ಚ । ನನು-ನಾಯಂ ಭೇದೋ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಃ, ಮುಕ್ತಾವಪಿ ಭೇದಸ್ಯ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಭ್ಯಾಂ ಸಿದ್ಧೇರಿತಿ ಚೇನ್ನ; ತಸ್ಯಾ ಮುಕ್ತೇರವಾಂತರತ್ವಾತ್ । ನನು ‘ಇದಂ ಜ್ಞಾನಮುಪಾಶ್ರಿತ್ಯ ಮಮ ಸಾಧರ್ಮ್ಯಮಾಗತಾಃ । ಸರ್ಗೇಽಪಿ ನೋಪಜಾಯಂತೇ ಪ್ರಲಯೇ ನ ವ್ಯಥಂತಿ ಚ ॥’ ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತೌ ಸರ್ಗಾದ್ಯಭಾವೋಕ್ತೇಃ ‘ನ ಯತ್ರ ಮಾಯಾ ಕಿಮುತಾಪರೇ ಹರೇರನುವ್ರತಾ ಯತ್ರ ಸುರಾಸುರಾರ್ಚಿತಾಃ । ಶ್ಯಾಮಾವದಾತಾಃಶತಪತ್ರಲೋಚನಾಃ ಪಿಶಂಗವಸ್ತ್ರಾಃ ಸುರುಚಃ ಸುಪೇಶಸ' ಇತಿ ಸ್ಮೃತೌ ಮಾಯಾನಿಷೇಧಾಚ್ಚ ‘ಯೋ ವೇದ ನಿಹಿತಂ ಗುಹಾಯಾಂ ಸೋಽಶ್ರುತೇ ಸರ್ವಾನ್ ಕಾಮಾನ್ ಸಹ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ವಿಪಶ್ಚಿತೇ'ತ್ಯತ್ರ ಶುದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಫಲತ್ವೋಕ್ತೇಶ್ಚ ತ್ವಯಾಪಿ ಶುದ್ಧಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವೇನ ಸ್ವೀಕೃತಾಯಾಃ ಭೂಮವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಫಲೋಕ್ತ್ಯವಸರೇ ‘ತಸ್ಯ ಸರ್ವೇಷು ಲೋಕೇಷು ಕಾಮಚಾರೋ ಭವತಿ ಪಂಚಧಾ ಸಪ್ತಧೇ'ತ್ಯಾದಿಭೇದೋಕ್ತೇಃ ‘ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿರುಪಸಂಪದ್ಯ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ' ‘ಸ ತತ್ರ ಪರ್ಯೇತಿ ಜಕ್ಷನ್ ಕ್ರೀಡನ್ರಮಮಾಣ' ಇತ್ಯಾದೌ ಸ್ವರೂಪಾಭಿವ್ಯಕ್ತ್ಯುಕ್ತೇಶ್ಚ ’ತಥಾ ವಿದ್ವಾನ್ ಪುಣ್ಯಪಾಪೇ ವಿಧೂಯ ನಿರಂಜನಃ ಪರಮಂ ಸಾಮ್ಯಮುಪೈತೀ'ತ್ಯತ್ರ ಕರ್ಮಕ್ಷಯೋಕ್ತೇಶ್ಚ ‘ಜುಷ್ಟಂ ಯದಾ ಪಶ್ಯತ್ಯನ್ಯಮೀಶಮಸ್ಯ ಮಹಿಮಾನಮಿತಿ ವೀತಶೋಕಃ ಪೃಥಗಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರೇರಿತಾರಂ ಚ ಮತ್ವಾ ಜುಷ್ಟಸ್ತತಸ್ತೇನಾಮೃತತ್ವಮೇತೀ’ತಿ ಭೇದಜ್ಞಾನಾನ್ಮೋಕ್ಷೋಕ್ತೇಶ್ಚ ತ್ವನ್ಮತೇಽಪಿ ಭೇದಭೋಗಾದಿಫಲೇಷು ಫಲಾಧ್ಯಾಯಾಂತ್ಯಪಾದಸ್ಥೇಷು ‘ಜಗದ್ವ್ಯಾಪಾರವರ್ಜಮ್’ ‘ಸಂಕಲ್ಪಾದೇವ ತು ತಚ್ಛ್ರುತೇಃ’ ‘ಭೋಗಮಾತ್ರಸಾಮ್ಯಲಿಂಗಾಚ್ಚೇ'ತಿ ಸೂತ್ರೇಷು ಪ್ರಕ್ರಾಂತಶುದ್ಧವಿದ್ಯಾಫಲಸ್ಯೈವ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ ಪರಮಮುಕ್ತಿತ್ವಮೇವೇತಿ ಚೇನ್ನ; ಸಗುಣೋಪಾಸನಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ಗತಸ್ಯಾಪಿ ’ನ ಸ ಪುನರಾವರ್ತತ' ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ದೈನಂದಿನಸರ್ಗಾದ್ಯಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದನೇನಾವಾಂತರಮುಕ್ತಾವಪ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ, ‘ನ ತತ್ರ ಮಾಯೇ'ತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತೌ ಚ ಮಾಯಾಶಬ್ದಸ್ಯ ಮಾತ್ಸರ್ಯಾದಿಪರತ್ವೇನ ಮೂಲಮಾಯಾವಿರಹಾಪ್ರತೀತೇಃ, ಅನ್ಯಥಾ ಶ್ಯಾಮಾವದಾತತ್ವಾದಿತಿ ವಿರೋಧಾಪತ್ತೇಃ, ‘ಯೋ ವೇದ ನಿಹಿತಮಿ’ತ್ಯತ್ರ ಶುದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಫಲಭೂತಾ ಯಾ ಸರ್ವಕಾಮಾವಾಪ್ತಿಃ, ಸಾ ನ ವೈಷಯಿಕಭೋಗರೂಪಾ, ಕಿಂತು ಸರ್ವವೈಷಯಿಕಸುಖಾನಾಂ ’ಏತಸ್ಯೈವಾನಂದಸ್ಯಾನ್ಯಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಮಾತ್ರಾಮುಪಜೀವಂತೀ’ತಿಶ್ರುತ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದೇ ಅಂತರ್ಭಾವೋಕ್ತೇಸ್ತದಭಿಪ್ರಾಯೇತಿ ನ ತದ್ಬಲಾನ್ನಾನಾಕಾಮಾವಾಪ್ತೇಃ ಶುದ್ಧಜ್ಞಾನಫಲತ್ವಮ್, ಭೂಮವಿದ್ಯಾಫಲೋಕ್ತ್ಯವಸರೇ ಸರ್ವಲೋಕಕಾಮಚಾರೈಕಧಾಭಾವಾದೇಃ ಫಲಸ್ಯ ಭೂಮವಿದ್ಯಾವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮೇ ಪ್ರಾಣವಿದ್ಯಾಫಲತ್ವೇನೋಕ್ತಸ್ಯ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಪ್ರಕರಣೇ ಶ್ರೂಯಮಾಣಾಹೀನದ್ವಾದಶೋಪಸತ್ತಾವತ್ ನಿರ್ಗುಣವಿದ್ಯಾಸ್ತಾವಕತ್ವೇನಾಪ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿರಿತ್ಯಾದೌ ಜಕ್ಷಣಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ಭೇದಗರ್ಭತ್ವೇನ ಜಕ್ಷನ್ನಿವ ಕ್ರೀಡನ್ನಿವೇತ್ಯಾದಿಬಾಧಿತತ್ವವಿವಕ್ಷಯಾ ಪರಮಮುಕ್ತೇಸ್ತತ್ರೋಕ್ತ್ಯಾ ತ್ವದಭಿಮತಭೇದಗರ್ಭಕ್ರೀಡಾದೀನಾಂ ಪರಮಮುಕ್ತಿತ್ವಾಭಾವಾತ್, ಪುಣ್ಯಪಾಪೇ ವಿಧೂಯೇತ್ಯತ್ರ ಪರಮಸಾಮ್ಯಸ್ಯೈಕ್ಯರೂಪತಯಾ ಕರ್ಮಕ್ಷಯಸ್ಯ ಐಕ್ಯರೂಪಮುಕ್ತಿಫಲತಯಾ ಭೇದಗರ್ಭಮುಕ್ತಿಫಲತ್ವಾಭಾವಾತ್; ಜುಷ್ಟಮಿತ್ಯತ್ರಾನ್ಯಪದಸ್ಯ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿವಿಲಕ್ಷಣಾತ್ಮಪರತ್ವೇನ ಜೀವೇಶಪರತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ತಥಾಚ ಭೇದಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಹೇತುತ್ವಮ್ ಅತೋಽವಗಮ್ಯತೇ ಮನ್ಮತೇ ಭೇದಭೋಗಾದಿಪರೇಷು ‘ಸಂಕಲ್ಪಾದೇವ ತಚ್ಛ್ರುತೇ’ರಿತ್ಯಾರಭ್ಯಾಧ್ಯಾಯಪರಿಸಮಾಪ್ತಿಪರ್ಯಂತಾಧಿಕರಣೇಷು ಸಗುಣವಿದ್ಯಾಫಲಸ್ಯ ಉಕ್ತತಯಾ ಶುದ್ಧಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಫಲಾಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಪರಮಮುಕ್ತೌ ಭೇದಸ್ಯಾಪ್ರಸಕ್ತೇಃ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕತ್ವೋಪಪತ್ತ್ಯಾ ಭೇದಶ್ರುತೇರ್ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಪರತ್ವಂ ಸ್ಥಿತಮ್ ॥

ನನು–ಪೂರ್ವತಂತ್ರೇ ದ್ವಿತೀಯಾಧ್ಯಾಯೇ ಯೈರೇವ ಶಬ್ದಾಂತರಾದಿಭಿಃ ಕರ್ಮಭೇದ ಉಕ್ತಃ, ತೈರೇವ ಜೀವೇಶಭೇದೋಽಪಿ ಸಿಧ್ಯತಿ । ತಥಾ ಹಿ ಏಷ ಏವ ಜೀವಂ ಪ್ರಬೋಧಯತಿ ’ಏತಸ್ಮಾಜ್ಜೀವ ಉತ್ತಿಷ್ಠತೀ’ತಿ ವಿರುದ್ಧಾರ್ಥಧಾತುನಿಷ್ಪನ್ನಾಖ್ಯಾತರೂಪಶಬ್ದಾಂತರಸ್ಯ ‘ನಿತ್ಯಃ ಪರೋ ನಿತ್ಯೋ ಜೀವ' ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಮಾನಪುನಃಶ್ರುತಿರೂಪಾಭ್ಯಾಸಸ್ಯ ದ್ವಾಸುಪರ್ಣೇತ್ಯಾದಿಸಂಖ್ಯಾಯಾ ಅಶಬ್ದಮನಶ್ನನ್ನಿತ್ಯಾದೇರ್ಭೇದಕಸ್ಯ ಗುಣಾಂತರಸ್ಯ ‘ಯತೋ ವಾಚೋ ನಿವರ್ತಂತ' ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರಕರಣಾಂತರಸ್ಯ ಜೀವೇಶಾವಿತಿ ನಾಮಧೇಯದ್ವಯಸ್ಯಾಪಿ ಸತ್ತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ಚೇನ್ನ; ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಸಮಕಕ್ಷ್ಯತಯಾ ಶಬ್ದಾಂತರಾದೀನಾಂ ಭೇದಕತ್ವೇಽಪಿ ತಾತ್ತ್ವಿಕಾಭೇದಾವಿರೋಧಿತ್ವಾತ್ । ಕಿಂಚಾದೃಷ್ಟಚರಸ್ತ್ವಂ ಮೀಮಾಂಸಕಃ ಯಃ ಕರ್ಮಭೇದೇ ಶಾಸ್ತ್ರಭೇದೇ ವಾ ಪ್ರಮಾಣತ್ವೇನ ಕ್ಲೃಪ್ತಾನಾಂ ಶಬ್ದಾಂತರಾದೀನಾಂ ಚೇತನಭೇದೇ ಪ್ರಮಾಣತ್ವಂ ಕಲ್ಪಯಸಿ । ನ ಹ್ಯನ್ಯಭೇದಪ್ರಯೋಜಕಸ್ಯಾನ್ಯಭೇದಪ್ರಯೋಜಕತಾ; ವಿಶಿಷ್ಟಭೇದೇ ಪ್ರಯೋಜಕಸ್ಯಾಪಿ ವಿಶೇಷಣಭೇದಸ್ಯ ವಿಶೇಷ್ಯಭೇದಕತ್ವಾಪತ್ತೇಃ, ‘ದೇವದತ್ತ ಉತ್ತಿಷ್ಠತಿ ಶಿಷ್ಯಂ ಬೋಧಯತಿ ಯಜತಿ ದದಾತಿ ಜುಹೋತೀ’ತ್ಯಾದಾವಪಿ ಭೇದಾಪತ್ತೇಃ ನ ಶಬ್ದಾಂತರಸ್ಯ ಕರ್ತೃಭೇದಕತಾ ॥

ನನು- ಷಡ್ವಿಧತಾತ್ಪರ್ಯಲಿಂಗೋಪೇತಶ್ರುತಿಗಮ್ಯಭೇದಸ್ಯ ಕಥಮತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಮ್ ? ತಥಾ ಹಿ ಆಥರ್ವಣೇ ದ್ವಾಸುಪರ್ಣೇತ್ಯುಪಕ್ರಮಃ, ಪರಮಂ ಸಾಮ್ಯಮುಪೈತೀತ್ಯುಪಸಂಹಾರಃ, ‘ತಯೋರನ್ಯಃ ಅನಶ್ನನ್ನನ್ಯಃ ಅನ್ಯಮೀಶ'ಮಿತ್ಯಭ್ಯಾಸಃ, ಶಾಸ್ತ್ರೈಕಗಮ್ಯೇಶ್ವರಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಸ್ಯ ಕಾಲತ್ರಯಾಬಾಧ್ಯಭೇದಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ವಿನಾ ಅಪ್ರಾಪ್ತೇರಪೂರ್ವತಾ, ‘ಪುಣ್ಯಪಾಪೇ ವಿಧೂಯೇ’ತಿ ಫಲಂ, ‘ಅಸ್ಯ ಮಹಿಮಾನ'ಮಿತಿ ಸ್ತುತಿರೂಪೋಽರ್ಥವಾದಃ, ಅತ್ತಿ ಅನಶ್ಚನ್ನಿತ್ಯುಪಪತ್ತಿಃ। ಅತ್ರ ಚ ‘ಮಾಯಾಮಾತ್ರಮಿದಂ ದ್ವೈತ'ಮಿತ್ಯಾದಾವಿವ ದ್ವಿಶಬ್ದ ಏವ ಭೇದವಾಚಕಃ, ತದಾಕ್ಷೇಪಕೋ ವಾ ದ್ವಿತ್ವಸಂಖ್ಯೈವೈಕ್ಯವಿರೋಧಿನೀತಿ ವಾ ಭವತ್ಯುಪಕ್ರಮೋ ಭೇದವಿಷಯಃ । ತದ್ಭಿನ್ನತ್ವವಿಶೇಷಿತಮೇವ ಚ ತದ್ಗತಬಹುಧರ್ಮಯೋಗಿತ್ವಂ ತತ್ಸಾದೃಶ್ಯಮ್, ನ ತು ವಿಶೇಷ್ಯಮಾತ್ರಮ್ ; ನಾಯಂ ಸಃ ಕಿಂತು ತತ್ಸದೃಶಃ, ನಾಯಂ ತತ್ಸದೃಶಃ, ಕಿಂತು ಸ ಏವೇತಿ ಸಾದೃಶ್ಯೈಕ್ಯಯೋರೇಕತರವಿಧಾನಾಯಾನ್ಯತರನಿಷೇಧಾತ್, ‘ಗಗನಂ ಗಗನಾಕಾರ'ಮಿತ್ಯಾದಿ ತು ತತ್ಸದೃಶವಸ್ತ್ವಂತರನಿಷೇಧಪರಮ್, ಗಗನಾದ್ಯೇಕದೇಶಸ್ಯ ತದೇಕದೇಶಸಾದೃಶ್ಯಪರಂ ವಾ ಇತ್ಯುಪಸಂಹಾರೋಽಪಿ ಭೇದವಿಷಯ ಏವ । ಅಭ್ಯಾಸತ್ವೇಽಪಿ ಅರ್ಥತ ಏವೈಕಪ್ರಕಾರತ್ವಂ ತಂತ್ರಮ್, ನ ತು ಶಬ್ದತಃ। ಅತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅನ್ಯಮೀಶಮಿತ್ಯತ್ರ ಈಶಗತಾನ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರತಿ ಪಶ್ಯತೀತಿ ಪ್ರಕೃತೋ ಜೀವ ಏವ ಪದನ್ಯಾಯೇನ ಪ್ರತಿಯೋಗಿತಯಾ ಸಂಬಧ್ಯತ ಇತ್ಯಭ್ಯಾಸೋಽಪಿ ಸಂಭವತೀತಿ ಚೇತ್, ಮೈವಮ್ ; ಆಥರ್ವಣೇ ಪ್ರಥಮಮುಂಡಕೇ ‘ಕಸ್ಮಿನ್ನು ಭಗವೋ ವಿಜ್ಞಾತೇ ಸರ್ವಮಿದಂ ವಿಜ್ಞಾತಂ ಭವತೀ’ತಿ ಶೌನಕಪ್ರಶ್ನಾನಂತರಂ ’ದ್ವೇ ವಿದ್ಯೇ ವೇದಿತವ್ಯೇ' ಇತಿ ವಿದ್ಯಾದ್ವಯಮವತಾರ್ಯ ಋಗ್ವೇದಾದಿಲಕ್ಷಣಾಮಪರಾಮುಕ್ತ್ವಾ ‘ಅಥ ಪರಾ ಯಯಾ ತದಕ್ಷರಮಧಿಗಮ್ಯತೇ ಯತ್ತದದ್ರೇಶ್ಯಮಗ್ರಾಹ್ಯಮಗೋತ್ರಮವರ್ಣಮಿ’ತ್ಯಾದಿನಾ ಪರವಿದ್ಯಾವಿಷಯಮಕ್ಷರಂ ಪ್ರಶ್ನಾನುಸಾರೇಣ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಾ ಅಭೇದಸ್ಯೈವೋಪಕ್ರಾಂತತ್ವಾತ್ , ಅನ್ಯಥಾ ತದುತ್ತರತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ, ದ್ವಿತೀಯಮುಂಡಕೇ ’ಪುರುಷ ಏವೇದಂ ವಿಶ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವೇದಂ ವಿಶ್ವಮಿದಂ ವರಿಷ್ಠ'ಮಿತಿ ಮಧ್ಯೇ ಪರಾಮರ್ಶಾತ್, ತೃತೀಯಮುಂಡಕಾಂತೇ ಚ ‘ಪರೇಽವ್ಯಯೇ ಸರ್ವ ಏಕೀಭವಂತಿ । ಸ ಯೋ ಹ ವೈ ತತ್ ಪರಮಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವತೀ’ತ್ಯೈಕ್ಯಲಕ್ಷಣಫಲೇನೋಪಸಂಹಾರಾಚ್ಚ ಮುಂಡಕತ್ರಯಾತ್ಮಿಕಾಯಾ ಉಪನಿಷದ ಐಕ್ಯಪರತ್ವೇ ಸ್ಥಿತೇ ’ಅಸಂಯುಕ್ತಂ ಪ್ರಕರಣಾದಿ’ತಿ ನ್ಯಾಯೇನಾಭಿಕ್ರಮಣಾದಿವನ್ಮಧ್ಯಸ್ಥಿತವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ದ್ವಾಸುಪರ್ಣೇತ್ಯಾದೇಸ್ತದನುಕೂಲತ್ವೇ ಸಂಭವತಿ ಮಹಾಪ್ರಕರಣವಿರೋಧೇನ ವಿಪರೀತತಾತ್ಪರ್ಯಕಲ್ಪನಯಾ ಭೇದೋಪಕ್ರಮತ್ವಾಭಾವಾತ್ , ’ಪರಮಂ ಸಾಮ್ಯಮುಪೈತೀ'ತ್ಯಸ್ಯ ಪೂರ್ವೋಕ್ತನ್ಯಾಯೇನ ಐಕ್ಯಪರತಯಾ ಭೇದೋಪಸಂಹಾರತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಅತಃ ಅನಶ್ನನ್ನಿತ್ಯಾದಿನಾ ನ ತಾತ್ತ್ವಿಕಭೇದಾಭ್ಯಾಸಃ, ನಾಪೀಶಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಗಮ್ಯತಯಾ ತತ್ಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಸ್ತದ್ಧರ್ಮಿಕೋ ವಾ ಭೇದೋಽಪೂರ್ವಃ; ಈಶಜ್ಞಾನಮಾತ್ರೇ ತದಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ತತ್ಸಮಕಕ್ಷ್ಯಮಾನೇನ ಚ ತಯೋಃ ಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾತ್ । ತ್ವದುಕ್ತಫಲಾರ್ಥವಾದಯೋರೈಕ್ಯಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಸಂಭವೇನ ನ ಭೇದಾಸಾಧಾರಣಲಿಂಗತಾ; ಅನಶ್ನನ್ನಿತ್ಯಾದೇಃ ಕಾಲ್ಪನಿಕಭೇದೇನೋಪಪತ್ತ್ಯಾ ತಾತ್ತ್ವಿಕಭೇದೋಪಪತ್ತಿತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ನನು–ಅಂತರ್ಯಾಮಿಬ್ರಾಹ್ಮಣಂ ಷಡ್ವಿಧತಾತ್ಪರ್ಯಲಿಂಗೋಪೇತಂ ವಾಕ್ಯಂ ಭೇದೇ ಪ್ರಮಾಣಮ್ । ತಥಾ ಹಿ ’ವೇತ್ಥ ನು ತ್ವಂ ಕಾಪ್ಯ ತಮಂತರ್ಯಾಮಿಣಮಿ’ತ್ಯುಪಕ್ರಮಃ, ‘ಏಷ ತ ಆತ್ಮಾಂತರ್ಯಾಮೀ'ತ್ಯುಪಸಂಹಾರಃ, “ಏಷ ತ ಆತ್ಮೇ’ತ್ಯಾದ್ಯೇಕಾವಿಂಶತಿಕೃತ್ವೋಽಭ್ಯಾಸಃ, ಅಂತರ್ಯಾಮಿತ್ವಸ್ಯಾಪ್ರಾಪ್ತತಯಾಽಪೂರ್ವತಾ, ‘ಸ ವೈ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಿ’ತ್ಯಾದಿ ಫಲಮ್, ‘ತಚ್ಚೇತ್ತ್ವಂ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯ ಸೂತ್ರಮವಿದ್ವಾಂಸ್ತಂಚಾಂತರ್ಯಾಮಿಣಂ ಬ್ರಹ್ಮಗವೀರುದಜಸೇ ಮೂರ್ದ್ಧಾ ತೇ ವಿಪತಿಷ್ಯತೀ’ತಿ ನಿಂದಾರೂಪೋಽರ್ಥವಾದಃ, ‘ಯಸ್ಯ ಪೃಥಿವೀ ಶರೀರಂ ಯಂ ಪೃಥಿವೀ ನ ವೇದ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯುಪಪತ್ತಿರಿತಿ – ಚೇತ್, ಮೈವಮ್ ; ‘ಆತ್ಮೇತ್ಯೇವೋಪಾಸೀತೇ’ತಿ ಸೂತ್ರಿತಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾವಿವರಣರೂಪಾಯಾಂ ಚತುರಧ್ಯಾಯ್ಯಾಮನೇನ ಹ್ಯೇತಸ್ಸರ್ವಂ ವೇದೇತಿ ಏಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಾಪೂರ್ವಕಂ ‘ಬ್ರಹ್ಮ ವಾ ಇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್ತದಾತ್ಮಾನಮೇವಾವೇದಾಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತಿ ತಸ್ಮಾತ್ತತ್ಸರ್ವಮಭವದಿ’ತ್ಯಭೇದೇನೋಪಕ್ರಮ್ಯ ಷಷ್ಠಾಧ್ಯಾಯಾಂತೇ ಮೈತ್ರೇಯೀಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ನಿಗಮನರೂಪೇ ‘ಯತ್ರ ತ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವಮಾತ್ಮೈವಾಭೂತ್ತತ್ ಕೇನ ಕಂ ಪಶ್ಯೇದಿ’ತ್ಯಾದಿನಾಽಭೇದೇನೈವೋಪಸಂಹಾರಾತ್ ಅಧ್ಯಾಯಚತುಷ್ಟಯಸ್ಯಾಪ್ಯಭೇದಪರತ್ವೇ ಸ್ಥಿತೇ ತದಂತರ್ಗತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಾಂತರಸೂತ್ರಾತ್ಮಪ್ರತಿಪಾದನಪರಸ್ಯ ಉತ್ತರಬ್ರಾಹ್ಮಣಪ್ರತಿಪಾದ್ಯನಿರುಪಾಧಿಕಸರ್ವಾಂತರಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯನುಕೂಲಸ್ಯ ಮಹಾಪ್ರಕರಣಾನುರೋಧೇನ ತದ್ವಿರೋಧಿಭೇದಪರತ್ವಾಭಾವಾತ್, ತ್ವದುಪನ್ಯಸ್ತಲಿಂಗಾನಾಂ ಭೇದಪರತಾನಿರ್ಣಾಯಕತ್ವೇಽಪಿ ಕಲ್ಪಿತಭೇದಪರತಯಾ ತಾತ್ತ್ವಿಕಾಭೇದಾವಿರೋಧಿತ್ವಾತ್ । ಅತ ಏವ ‘ನ ಶಾರೀರಶ್ಚೋಭಯೇಽಪಿ ಹಿ ಭೇದೇನೈನಮಧೀಯತ’ ಇತಿ ಸೂತ್ರವಿರೋಧಃ, ನ ವಾ ತದ್ಭಾಷ್ಯವ್ಯಾಹತಿಃ ॥

ನನು-ಐಕ್ಯಮಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಮ್ , ಉತಾನ್ಯತ್ , ನಾದ್ಯಃ; ಏಕತರಪರಿಶೇಷಾದ್ಯಾಪತ್ತೇಃ, ಸಾಪೇಕ್ಷಸ್ಯೈಕ್ಯಸ್ಯ ನಿರಪೇಕ್ಷಾತ್ಮತ್ವಾಯೋಗಾಚ್ಚ, ನಾಂತ್ಯಃ; ಸತ್ಯತ್ವೇ ಅದ್ವೈತಹಾನೇಃ, ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ತತ್ತ್ವಮಸೀತ್ಯಾದೇರತತ್ತ್ವಾವೇದಕತಾಪತೇರಿತಿ ಚೇನ್ನ; ಆದ್ಯಮೇವಾನವದ್ಯಮ್ । ಜ್ಞಾನಾನಂದಯೋರಾತ್ಮೈಕ್ಯೇಽಪಿ ಯಥಾ ನೈಕತರಪರಿಶೇಷಾಪತ್ತ್ಯಾದಿಕಂ ಕಲ್ಪಿತಾನಂದತ್ವಾದಿಧರ್ಮಾತ್ ತಥಾ ಪ್ರಕೃತೇಽಪಿ ಸಂಭವಾತ್ , ಐಕ್ಯೇ ಅಭಿಜ್ಞೇಯತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಾಗುಕ್ತೇಃ ತಸ್ಯಾಪಿ ನಿರಪೇಕ್ಷತಯಾ ನಿರಪೇಕ್ಷಾತ್ಮಸ್ವರೂಪತ್ವಾವಿರೋಧಾತ್ , ಅಜ್ಞಾನಾದ್ಯಧಿಷ್ಠಾನತಯಾ ಭಾಸಮಾನಾತ್ಮಸ್ವರೂಪತ್ವೇಽಪಿ ಐಕ್ಯಸ್ಯ ತದ್ಗೋಚರವೃತ್ತಿವಿಶೇಷಸ್ಯಾಜ್ಞಾನನಿವರ್ತಕಸ್ಯ ಇದಾನೀಮಸತ್ತ್ವಾತ್ಸಂಸಾರೋಪಪತ್ತೇಃ । ಅಂತ್ಯೇ ಪಕ್ಷೇ ದೋಷಾಸ್ತ್ವನುಕ್ತೋಪಾಲಂಭಾ ಏವ । ಅತ ಏವ ಅತಿರಿಕ್ತಮೈಕ್ಯಂ ನೈಕತ್ವಸಂಖ್ಯಾ, ನ ವಾ ತನ್ನಿಷ್ಠಾಶೇಷಧರ್ಮವತ್ತ್ವಮ್ , ನ ವಾ ತನ್ನಿಷ್ಠಾಸಾಧಾರಣಧರ್ಮವತ್ತ್ವಮ್ । ನಿರ್ಧರ್ಮಕೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತೇಷಾಮಭಾವಾತ್ । ನಾಪಿ ಭೇದವಿರಹಃ; ಭೇದಸ್ಯೈಕ್ಯವಿರಹರೂಪತ್ವೇನಾನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಾತ್ । ನಾಪಿ ತದ್ವೃತ್ತಿಧರ್ಮಾನಧಿಕರಣತ್ವಮ್ ; ಶೂನ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಾಪಾತಾದಿತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್ ; ತದವೃತ್ತಿಧರ್ಮಾನಾಧಾರತ್ವೋಪಲಕ್ಷಿತಸ್ವರೂಪಸ್ಯಾಭೇದತ್ವಾತ್ । ಶೂನ್ಯಸ್ಯ ನಿಃಸ್ವರೂಪತ್ವಾತ್ ನ ಶೂನ್ಯಸ್ಯೈಕ್ಯರೂಪತಾ । ನ ಚ ತದವೃತ್ತಿಧರ್ಮನಿಷೇಧೇನ ತದ್ವೃತ್ತಿಧರ್ಮವಿಧಾನಪ್ರಸಂಗಃ, ವಿಶೇಷನಿಷೇಧಸ್ಯ ಶೇಷಾಭ್ಯನುಜ್ಞಾಫಲಕತ್ವಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ : ಶೇಷವಿಧಾಯಕತ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವತ್ರಾಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ । ಅನ್ಯಥಾ ವಾಯೌ ನ ನೀಲರೂಪಮಿತ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಗೌರಂ ಪ್ರತಿ ವಿಧಾಯಕತ್ವಾಪಾತಾತ್ । ನನು ಅಭೇದೇ ಅಭೇದತ್ವಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತ್ವಾಸದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾದೀನಿ ತತ್ತ್ವತಃ ಸಂತಿ ವಾ ನವಾ, ಆದ್ಯೇ ಸದ್ವಿತೀಯತ್ವಾಪತ್ತಿಃ, ದ್ವಿತೀಯೇ ಅಭೇದತ್ವಾದಿಹಾನಿರಿತಿ-ಚೇನ್ನ; ತತ್ತ್ವತಃ ಸ್ವರೂಪಭೂತೈರೇವ ತೈರಭೇದರೂಪತಾಯಾ ಅದ್ವೈತಸ್ಯ ಚಾಹಾನ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ–ಏವಮಭೇದಸ್ಯಾಬಾಧಿತಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಪರ್ಯವಸಾನೇ ತಸ್ಯ ಚಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಪರೈರಪಿ ಸಂಮತತ್ವೇನ ತ್ವಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಾವಿಷಯತ್ವಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಜೀವಾವೃತ್ತಿಧರ್ಮಾನಧಿಕರಣತ್ವೋಪಲಕ್ಷಿತಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಪರೈರನಂಗೀಕಾರಾತ್ । ತದೇವಮುಕ್ತೇ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದೇ ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ ಸ ವಾ ಅಯಮಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮ' ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿರ್ಮಾನಮ್ ॥

ನನು – ಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯಾಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಯೋರೈಕ್ಯಮಯೋಗ್ಯತ್ವಪರಾಹತಮ್ । ಕಥಮುದಾಹೃತಶ್ರುತ್ಯಾ ಬೋಧ್ಯಮಿತಿ - ಚೇನ್ನ; ಸೋಽಯಮಿತ್ಯಾದಾವಿವ ವಿರುದ್ಧಾಕಾರತ್ಯಾಗೇನ ಶುದ್ಧಯೋರೈಕ್ಯಬೋಧನಾತ್ । ನನು – ವಿರುದ್ಧಾಕಾರತ್ಯಾಗಃ ಕಿಮವಿವಕ್ಷಾಮಾತ್ರೇಣ, ಉತಾನಿತ್ಯತ್ವೇನ, ಉತ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇನ, ನಾದ್ಯಃ ; ವಿರುದ್ಧಾಕಾರಸ್ಯಾವಿವಕ್ಷಾಯಾಮಪ್ಯನಪಾಯಾತ್ । ನ ಹಿ ‘ಅಸದ್ವಾ ಇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್ಸರ್ವಂ ಖಲ್ವಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮೇ’ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ಸತ್ತ್ವಶೂನ್ಯತ್ವಯೋಶ್ಚಿತ್ತ್ವಜಡತ್ವಯೋರ್ವೇಹಾವಿವಕ್ಷಾಮಾತ್ರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶೂನ್ಯೇನ ಜಡೇನ ಚ ಐಕ್ಯಂ ಸುವಚಮ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ ; ತತ್ತ್ವಂ ಭವಿಷ್ಯಸೀತಿ ನಿರ್ದೇಶಾಪತ್ತ್ಯಾ ಅಸೀತಿ ವರ್ತಮಾನನಿರ್ದೇಶಾಯೋಗಾತ್ , ದಶಾಭೇದೇನ ಭೇದಾಭೇದಯೋಃ ಸತ್ತ್ವಾಪತ್ತ್ಯಾ ತ್ವಯಾಪ್ಯನಂಗೀಕಾರಾಚ್ಚ, ಜೀವೇಶಯೋಃ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಪಾರತಂತ್ರ್ಯಾದೇರ್ನಿತ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ । ನ ತೃತೀಯಃ ; ನಿರ್ದೋಷಶ್ರುತಿಸಾಕ್ಷಿಸಿದ್ಧಯೋರ್ವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಯೋರ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾಯೋಗಾದಿತಿ – ಚೇನ್ನ ; ವಿರುದ್ಧಾಕಾರಸ್ಯಾವಿವಕ್ಷಯೈವ ತ್ಯಾಗಾತ್ । ತ್ಯಾಗಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಾನುಭವಾವಿಷಯತ್ವಮ್, ನ ತ್ವಪಾಯಃ, ತಸ್ಯ ಚರಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಚ ತತ್ತೇದಂತೇ ಇವಾನಪೇತೇ ಅಪಿ ಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯಾಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯೇ ನಾಶ್ರಯಾಭೇದವಿರೋಧಾಯ । ಅವಿವಕ್ಷಾ ಚ ಪ್ರಧಾನಪ್ರಮೇಯನಿರ್ವಾಹಾಯ । ನ ಚ – ಸೋಽಯಮಿತ್ಯತ್ರ ತತ್ತೇದಂತಯೋರ್ನ ತ್ಯಾಗಃ । ಕ್ರಮೇಣೈಕತ್ರ ತಯೋರವಶ್ಯಕತ್ವಾತ್, ‘ಅಸದ್ವೇ’ತ್ಯಾದೌ ‘ಸರ್ವಂ ಖಲ್ವಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮೇ’ತ್ಯಾದೌ ಚ ನ ಶೂನ್ಯಜಡೈಕ್ಯಾಪತ್ತಿಃ, ಶೂನ್ಯಸತೋಃ ಚಿಜ್ಜಡಯೋರ್ವಾ ವಿರುದ್ಧಾಕಾರಪರಿತ್ಯಾಗೇನ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋರಿವಾನುಸ್ಯೂತಸ್ಯಾಕಾರಸ್ಯಾಭಾವಾತ್, ಅಸತೋ ನಿಃಸ್ವರೂಪತ್ವಾಜ್ಜಡಸ್ಯ ಬಾಧ್ಯಸ್ವರೂಪತ್ವಾತ್ ॥

ನನು-ಐಕ್ಯಶ್ರುತ್ಯಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧಂ ಜೀವಮನೂದ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ವಾ ಬೋಧನೀಯಂ, ಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧಂ ಬ್ರಹ್ಮಾನೂದ್ಯ ತಸ್ಯ ಜೀವತ್ವಂ ವಾ ಉಭಯಾನುವಾದೇನಾಭೇದೋ ವಾ ವಿಧೇಯಃ, ಸರ್ವಥಾಪ್ಯುಪಜೀವ್ಯವಿರೋಧಾತ್ ನೈಕ್ಯೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್ , ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಭಿನ್ನತ್ವೇನ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಚ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದಿಮದ್ಬ್ರಹ್ಮಗ್ರಾಹಿಣ್ಯಾ ತದ್ಧೀನತ್ವೇನಾನುಭೂಯಮಾನಾಜೀವಾತ್ ಭಿನ್ನತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜ್ಞಾಯಮಾನತ್ವಾತ್ , ನ ಚಾನುಮಾನೇನ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಸ್ಥಿತಿಃ; ತೇನಾಪಿ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದಿನಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಷಯೀಕರಣೇನ ಉಪಜೀವ್ಯವಿರೋಧತಾದವಸ್ಥ್ಯಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ; ಶಕ್ತಿಗ್ರಹಾದೌ ತಯೋರುಪಜೀವ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಸ್ವಪ್ರಮೇಯೇಽನುಪಜೀವ್ಯತ್ವಾತ್ । ತದುಕ್ತಮ್ ವಾಚಸ್ಪತ್ಯೇ–'ಯತ್ ಉಪಜೀವ್ಯಂ, ತನ್ನ ಬಾಧ್ಯತೇ, ಯದ್ಬಾಧ್ಯತೇ ತನ್ನೋಪಜೀವ್ಯಮಿ’ತಿ । ಯಥಾ ಕಥಂಚಿದಪೇಕ್ಷಾಮಾತ್ರೇಣೋಪಜೀವ್ಯತ್ವೇ ನೇದಂ ರಜತಮಿತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಇದಂ ರಜತಮಿತ್ಯಸ್ಯೋಪಜೀವ್ಯತಾಪತ್ತೇಃ । ನನು–ಯದ್ಧಿ ಯದಪೇಕ್ಷಂ ಯಸ್ಯ ಬಾಧೇ ಸ್ವಸ್ಯ ಬಾಧಾಪತ್ತಿಶ್ಚ ತತ್ತಸ್ಯೋಪಜೀವ್ಯಮ್, ಪ್ರಕೃತೇ ಚ ಧರ್ಮ್ಯಾದಿಗ್ರಾಹಕಸ್ಯೈವ ಸ್ವಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಗ್ರಾಹಕತಯಾ ತದ್ಬಾಧೇ ಸ್ವಬಾಧಾಪತ್ತಿಃ, ನಿಷೇಧ್ಯಾರ್ಪಣಸ್ಥಲೇ ತು ನ ತಥಾ । ನಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಧರ್ಮಿಜ್ಞಾನಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇ ಐಕ್ಯಜ್ಞಾನಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯವತ್ ಪ್ರತಿಷೇಧ್ಯಜ್ಞಾನಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇ ಪ್ರತಿಷೇಧ್ಯಜ್ಞಾನಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್, ಪ್ರತಿಷೇಧ್ಯಶಾಸ್ತ್ರವಿಲೋಪಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ ಚೇತ್, ಸತ್ಯಮ್; ಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಂ ನ ತಾವದ್ಧರ್ಮಿ, ಕಿಂತು ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರಮ್ । ವಿಶಿಷ್ಟಧರ್ಮಿಜ್ಞಾನಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್ ಐಕ್ಯಜ್ಞಾನಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇ ನಾಪೇಕ್ಷ್ಯತೇ, ಕಿಂತು ಸ್ವರೂಪಜ್ಞಾನಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಾತ್ರಮ್ । ಅನ್ಯಥಾ 'ಇದಂ ರಜತಮಿ’ತ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಧರ್ಮಿಜ್ಞಾನತ್ವೇನ ಉಪಜೀವ್ಯತಯಾ ನಿಷೇಧಜ್ಞಾನಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇ ರಜತತ್ವವಿಶಿಷ್ಟೇದಂಜ್ಞಾನಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ । ರಜತತ್ವವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಸ್ಯ ಧರ್ಮಿತ್ವಾಪ್ರಯೋಜಕತ್ವವತ್ ಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯಾದಿವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ತದಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತೇಽಪಿ ಸಮಾನತ್ವಾತ್ । ನನು ಏವಮಸಾಧಾರಣಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯಾದಿಧರ್ಮಾವಚ್ಛೇದೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನುದ್ದೇಶ್ಯತ್ವೇ ಸಾಧಾರಣಧರ್ಮೇಣ ಸ್ವರೂಪೇಣ ವಾ ಉದ್ದೇಶ್ಯತಾ ವಾಚ್ಯಾ, ತತ್ರಾದ್ಯೇ ಇಷ್ಟಾಪತ್ತಿಃ; ಚಿತ್ತ್ವಾದಿಸಾಧಾರಣಧರ್ಮೈಕ್ಯಸ್ಯಾಸ್ಮಾಭಿರಪ್ಯಂಗೀಕಾರಾತ್, ದ್ವಿತೀಯೇ ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಾಸಿದ್ಧಿಃ, ಸಾಧಾರಣಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರೋದ್ದೇಶಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ; ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೇನ ಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಂ ಚೇದಭಿಮತಂ, ತದೇಷ್ಟಾಪತ್ತಿಃ, ತದಾ ತ್ವಮಾ ಚ ಲಕ್ಷಿತಯೋರೇವ ಪದಾರ್ಥಯೋರೈಕ್ಯಬೋಧಸ್ಯ ಪ್ರಾಕ್ ಪ್ರತಿಪಾದಿತತ್ವಾತ್ । ಅತ ಏವ–ಶಬ್ದೇನ ಅಸಾಧಾರಣಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪೋದ್ದೇಶಸ್ಯಾಸಾಧಾರಣಧರ್ಮೇಣ ವಿನಾಽಸಿದ್ಧೇರುಪಜೀವ್ಯವಿರೋಧತಾದಾವಸ್ಥ್ಯಮಿತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್; ಅಸಾಧಾರಣಧರ್ಮಸ್ಯ ಉದ್ದೇಶ್ಯಸಮರ್ಪಣೇ ಉಪಲಕ್ಷಕತ್ವಾತ್ । ನ ಚ-ಉಪಲಕ್ಷ್ಯತಾವಚ್ಛೇದಕಾಭಾವೇ ಉಪಲಕ್ಷ್ಯತ್ವಾಸಿದ್ಧಿಃ, ಚಿತ್ತ್ವಸ್ಯ ತತ್ತ್ವೇ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಸ್ವರೂಪೋಪಲಕ್ಷಣೇ ಉಪಲಕ್ಷ್ಯ ತಾವಚ್ಛೇದಕಸ್ಯಾನಪೇಕ್ಷಣಾತ್ । ಯತ್ತು ಚಿತ್ತ್ವೇನೈಕ್ಯೇ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಂ, ತನ್ನ; ಚಿತ್ತ್ವೈಕ್ಯಸ್ಯೇಷ್ಟತ್ವೇಽಪಿ ತದಾಶ್ರಯೈಕ್ಯಸ್ಯ ತವಾನಿಷ್ಟತ್ವಾತ್ , ಇಷ್ಟೌ ಚಾವಿವಾದಾತ್ । ಅತ ಏವ–‘ಪುರೋಡಾಶಕಪಾಲೇನ ತುಷಾನುಪವಪತೀ’ತ್ಯತ್ರಾಧಿಷ್ಠಾನಲಕ್ಷಣಾಯಾಮನ್ಯತೋ ಪ್ರಾಪ್ತತುಷೋಪವಾಪವಿಧಾನರೂಪೇಷ್ಟಸಿದ್ಧಿವದತ್ರ ನ ಲಕ್ಷಣಯಾಭೀಷ್ಟಸಿದ್ಧಿಃ, ಯೇನ ಲಕ್ಷಣಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್ ; ಚಿತ್ತ್ವೈಕ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತತ್ವೇಽಪಿ ಆಶ್ರಯೈಕ್ಯಸ್ಯಾಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಾಪ್ರಾಪಣೀಯಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾತ್ , ಸೋಽಯಮಿತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಉಕ್ತಪ್ರಕಾರಸ್ಯಾವಶ್ಯವಾಚ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ಚ-ತತ್ತಾವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ತತ್ರೋದ್ದೇಶ್ಯತಾ ಯದ್ವತ್ತಯಾ ಜ್ಞಾತ ಸ ಏವ ಯದನ್ವಯಧೀಃ ತತ್ತ್ವಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣತ್ವಸ್ಯ ತತ್ತಾದೌ ಸಂಭವಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ದತ್ತೋತ್ತರತ್ವಾತ್ । ನನು ಏವಂ ಪರಮಾಣುಃ ಸಾವಯವಃ, ಈಶ್ವರೋ ನ ಸರ್ವಜ್ಞಃ, ’ಆದಿತ್ಯೋ ಯೂಪ' ಇತ್ಯಾದಾವುಪಜೀವ್ಯವಿರೋಧೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ಉತ್ಪನ್ನಶಿಷ್ಟಗುಣವಿಧೌ ಸಗುಣೋತ್ಪತ್ತಿವಾಕ್ಯವಿರೋಧಶ್ಚ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ತತ್ರಾಪಿ ಪರಮಾಣುತ್ವಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಂ ನ ಧರ್ಮೀ, ಕಿಂತು ಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರಮಿತಿ ಸುವಚತ್ವಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ; ಪರಮಾಣ್ವಾದೇಃ ಸ್ವರೂಪೇಣಾಪಿ ಸಾವಯವತ್ವಾದಿಕಂ ಪ್ರತಿ ಧರ್ಮಿತ್ವೇ ಪರಮಾಣುತ್ವಾದಿಕಂ ಧರ್ಮಿಸಮಾನಸತ್ತಾಕಂ ಪರಮಾಣ್ವಾದೌ ನ ಸ್ಯಾತ್, ತದೀಯಾಸಮಸತ್ತಾಕತ್ವಸ್ಯ ತತ್ಸಾವಯವತ್ವಬೋಧಕಪ್ರಾಬಲ್ಯಾಧೀನತ್ವಾತ್ , ತತ್ಪ್ರಾಬಲ್ಯೇಽನುಮಾನಾಭಾವಾತ್ , ಪ್ರತ್ಯುತ ಭ್ರಾಂತವಾಕ್ಯತ್ವೇನ ದುರ್ಬಲತ್ವಾತ್ । ಆದಿತ್ಯೋ ಯುಪ ಇತ್ಯತ್ರಾಭೇದೋ ನ ಪ್ರಮೇಯಃ; ಸ್ತುತಿದ್ವಾರಾನ್ಯಶೇಷತ್ವಾತ್ , ಸ್ತುತೇಶ್ಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾವಿರುದ್ಧೈರ್ಗುಣೈರಪಿ ಸಂಭವೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರುದ್ಧಾರ್ಥಕಲ್ಪನಾಯೋಗಾತ್ , ಉತ್ಪನ್ನಶಿಷ್ಟಗುಣವಿಧೌ ತೂತ್ಪತ್ತಿವಾಕ್ಯಸ್ಥಿತಾಮಿಕ್ಷಾದಿಪದಸ್ಯ ದ್ರವ್ಯಸಾಮಾನ್ಯಪರತ್ವೇ ತತ್ಪದವೈಯರ್ಥ್ಯಾಪತ್ತಿಃ, ‘ತದ್ಧಿತಾರ್ಥಾಸ್ಯೇತಿ ಸರ್ವನಾಮ್ನಾ ಯಜತಿಚೋದನಾದ್ರವ್ಯದೇವತಾಕ್ರಿಯಮಿ’ತಿ, ನ್ಯಾಯೇನ ಯಾಗಚೋದನಮಾತ್ರೇಣ ಚ ದ್ರವ್ಯಸಾಮಾನ್ಯಲಾಭಾತ್ ಪ್ರಕೃತೇ ಅನನ್ಯಶೇಷತಯಾ ಪ್ರಬಲತ್ವಾತ್ ಪ್ರಮಾಣವಾಕ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ ತದ್ವಿರೋಧೈಕ್ಯಪ್ರತಿಪಾದಕತಯಾ ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಾಯಾ ಯುಕ್ತತಮತ್ವಾಚ್ಚ । ನನು-ರೂಪ್ಯರೂಪನಿಷೇಧ್ಯಾರ್ಪಕಸ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿತಸ್ಯಾಪಿ ಪರೀಕ್ಷಿತತ್ವಾಭಾವಾತ್ ಯದ್ಯಪಿ ದುರ್ಬಲತ್ವಮ್ , ಉಪಜೀವ್ಯತ್ವಮಾತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಾಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾತ್ । ತಥಾಪೀಹ ನಿಷೇಧ್ಯಾರ್ಪಕಭೇದಶ್ರುತಿಃ ಸಾಕ್ಷಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಚ ನಿರ್ದೋಷತ್ವಾತ್ ಪರೀಕ್ಷಿತಮಪಿ ಪ್ರಬಲಂ ತದ್ವಿರೋಧಾತ್ ಕಥಮೈಕ್ಯಪರತ್ವಮಿತಿ–ಚೇನ್ನ; ನಿರ್ದೋಷಾಯಾ ಅಪಿ ಶ್ರುತೇಃ ಭೇದಪರತ್ವಸ್ಯೈವಾಭಾವೇನ ತದ್ವಿರೋಧಸ್ಯೈಕ್ಯಶ್ರುತಾವಸಂಭಾವಿತತ್ವಾತ್ । ನಹಿ ಶ್ರುತೇರುಪಕ್ರಮಾದಿಷಡ್ವಿಧತಾತ್ಪರ್ಯಲಿಂಗಶೂನ್ಯಾರ್ಥಪರತ್ವಮ್ ; ತನ್ನಿಯಾಮಕಾಭಾವಾತ್ , ಅನ್ಯಥಾಽತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ಸಾಕ್ಷಿಣೋಽಪಿ ನಿರ್ದೋಷತ್ವಮಾತ್ರೇಣ ಪರೀಕ್ಷಿತತ್ವಾಭಾವಾತ್ , ದುಃಖಾಭಾವಾದಾವಾರೋಪಿತಸುಖಾದೇರಪಿ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಾಪತ್ತೇಃ, ಮನ್ಮತೇ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಮಾತ್ರಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಿಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾತ್ , ಸಾಕ್ಷಿಣೋಽಪಿ ನಿರ್ದೋಷಜವೃತ್ತ್ಯುಪರಕ್ತತ್ವೇನಾಬಾಧ್ಯತ್ವಾಸಿದ್ಧೇರುಕ್ತತ್ವಾಚ್ಚ । ಪ್ರಮಾಣತದಭಾವವ್ಯವಸ್ಥಾಪಿ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕವ್ಯಾವಹಾರಿಕಯೋಃ ಕರಣಸಂಸರ್ಗಿದೋಷಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಾಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಾಭ್ಯಾಮ್ । ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯಮಾತ್ರಸ್ಥಾಜ್ಞಾನದೋಷಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದುಪಜೀವ್ಯವಿರೋಧಾಭಾವಾತ್ ಪ್ರತ್ಯುತಾಭೇದಶ್ರುತೇರೇವ ಸರ್ವಶೇಷಿತಯಾ ಭೇದಶ್ರುತಿಂ ಪ್ರತ್ಯುಪಜೀವ್ಯತ್ವಾತ್ ಭೇದಶ್ರುತೇರೇವ ತದ್ವಿರೋಧೇನ ತದನುಕೂಲತಯಾ ನೇಯತ್ವಾತ್ ಸರ್ವವಿರೋಧಶೂನ್ಯಂ ತತ್ತ್ವಮಸ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಮ್ । ತಥಾ ಚೈಕ್ಯಪರಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥

ನನು ಏವಂ ಪದದ್ವಯೇಽಪಿ ಲಕ್ಷಣಾ ಸ್ಯಾತ್, ತಥಾಚ ಮನ್ಮತಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಏಕಪದಲಕ್ಷಣೈವಾಶ್ರಯಣೀಯಾ । ತಥಾ ಹಿ - 'ದ್ವಾ ಸುಪರ್ಣಾ ಸಯುಜೇ’ತ್ಯಾದೌ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಸಾಹಚರ್ಯೋಕ್ತೇಸ್ತತ್ಸಾಹಚರ್ಯಾತ್ತದಿತಿ ವ್ಯಪದೇಶಃ; ‘ವಸಂತಾದಿಭ್ಯಷ್ಠಗಿ'ತ್ಯತ್ರ ವಸಂತಸಹಚರಿತೇ ಅಧ್ಯಯನೇ ವಸಂತಪದಪ್ರಯೋಗಸ್ಯ ಮಹಾಭಾಷ್ಯೇ ಉಕ್ತತ್ವಾತ್ , ‘ಸನ್ಮೂಲಾಃ ಪ್ರಜಾಃ ಸದಾಯತನಾ' ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಶೇಷಾತ್ ಪ್ರಸಿದ್ಧತದಾಶ್ರಿತತ್ವಾದ್ವಾ ತದಿತಿ ವ್ಯಪದೇಶಃ; ‘ಸಮರ್ಥಃ ಪದವಿಧಿರಿ’ತಿ ಸೂತ್ರೇ ಸಮರ್ಥಪದಾಶ್ರಿತತ್ವೇನ ಪದವಿಧೌ ಸಮರ್ಥಪದಪ್ರಯೋಗಸ್ಯ ಮಹಾಭಾಷ್ಯೋಕ್ತೇಃ, ‘ಸನ್ಮೂಲಾಃ ಸೋಮ್ಯೇಮಾಃ ಪ್ರಜಾಃ ಸರ್ವಾ' ಇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾತ್ ಪ್ರಸಿದ್ಧತಜ್ಜತ್ವಾದ್ವಾ ತತ್ಪದಪ್ರಯೋಗಃ, ‘ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋಽಸ್ಯ ಮುಖಮಾಸೀದಿ’ತ್ಯಾದಿವತ್ ; ‘ಇಗ್ಯಣಃ ಸಂಪ್ರಸಾರಣಮಿ’ತ್ಯತ್ರ ಸಂಪ್ರಸಾರಣಾಜ್ಜಾತೋ ವರ್ಣಃ ಸಂಪ್ರಸಾರಣಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯೋಕ್ತೇಃ ‘ಪ್ರಾಣಬಂಧನಂ ಹಿ ಸೋಸ್ಯ ಮನ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷೇಣ ಜೀವಸ್ಯೇಶಾಧೀನತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ತದಧೀನತ್ವಾದ್ವಾ ತಚ್ಛಬ್ದಪ್ರಯೋಗಃ; ‘ಧಾನ್ಯಮಸಿ ಧಿನುಹಿ' ಇತ್ಯತ್ರ ಮಂತ್ರೇ ತಂಡುಲೇ ಧಾನ್ಯಪದಪ್ರಯೋಗವತ್ , ’ತತ್ಸಾದೃಶ್ಯಾದ್ವಾ ತತ್ಪದಪ್ರಯೋಗಃ; ಸಾರೂಪ್ಯಾದಿ’ತಿ ಜೈಮಿನಿಸೂತ್ರೇ ’ಆದಿತ್ಯೋ ಯೂಪ' ಇತ್ಯಾದಿಕಂ ಸಾದೃಶ್ಯಾದಿತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್, ‘ತದ್ಗುಣಸಾರತ್ವಾತ್ತು ತದ್ವ್ಯಪದೇಶಃ ಪ್ರಾಜ್ಞವದಿ’ತ್ಯತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಸೂತ್ರೇ ಬ್ರಹ್ಮಗುಣಯೋಗಾಜ್ಜೀವೇ ತದ್ವ್ಯಪದೇಶ ಇತ್ಯುಕ್ತೇಃ, ಮಹಾಭಾಷ್ಯೇ ಚ ಬಹುಗಣೇತ್ಯಾದಿಸೂತ್ರೇ ವತಿಂ ವಿನೈವ ಸಂಖ್ಯಾವದಿತಿ ವತ್ಯರ್ಥೋ ಗಮ್ಯತೇ । ಅಬ್ರಹ್ಮದತ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮದತ್ತೇತ್ಯಾಹ ತೇನ ವಯಂ ಮನ್ಯಾಮಹೇ ಬ್ರಹ್ಮದತ್ತವದಯಂ ಭವತೀತ್ಯುಕ್ತೇಶ್ಚೇತಿ–ಚೇನ್ನ; ಅಭೇದೇ ತಾತ್ಪರ್ಯೇಽವಧೃತೇ ತನ್ನಿರ್ವಾಹಕಲಕ್ಷಣಾಬಾಹುಲ್ಯಸ್ಯಾದೋಷತ್ವಾತ್ । ನಹಿ ಲಕ್ಷಣೈಕ್ಯಾನುರೋಧೇನ ತಾತ್ಪರ್ಯಪರಿತ್ಯಾಗಃ । ತದುಕ್ತಂ ನ್ಯಾಯಚಿಂತಾಮಣೌ–‘ತಾತ್ಪರ್ಯಾತ್ತು ವೃತ್ತಿಃ, ನ ತು ವೃತ್ತೇಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯ’ಮಿತಿ । ಜಹದಜಹಲ್ಲಕ್ಷಣಯಾ ಮುಖ್ಯಪರತ್ವೇ ಸಂಭವತಿ ತತ್ಸಹಚರಿತಾದ್ಯರ್ಥಪರತ್ವಕಲ್ಪನಸ್ಯಾನುಚಿತತ್ವಾಚ್ಚ । ಯಥಾ ಅಭೇದಪರತ್ವೇ ನ ಬೋಧಕತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಃ, ತಥೋಕ್ತಂ ಪ್ರಾಕ್ । ‘ದ್ವಾ ಸುಪರ್ಣಾ ಸಯುಜಾ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ನ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸಹಚರಿತತ್ವೋಕ್ತಿಃ, ಕಿಂತ್ವಂತಃಕರಣೇ ನೇತಿ ನ ತೇನ ಸಹಚರಿತತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಪಿ । ನ ವಾ ಸನ್ಮೂಲಾಃ ಪ್ರಜಾ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಜೀವಸ್ಯ ತದಾಶ್ರಿತತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ; ಪ್ರಜಾಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಜಾಯಮಾನವಾಚಕತ್ವೇನ ಜೀವಸ್ಯ ನಿತ್ಯಸ್ಯಾಪ್ರತಿಪಾದನಾತ್ । ಅತ ಏವ ನ ತಜ್ಜನ್ಯತ್ವೇನಾಪಿ ತಚ್ಛಬ್ದಪ್ರಯೋಗಃ; ‘ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ಮುಖಮಿ’ತ್ಯೇವ ಮುಖಾಜ್ಜಾತತ್ವಹೇತುತಃ । ಯಥಾವದುಚ್ಯತೇ ತದ್ವಜ್ಜೀವೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವಾಗ್ಭವೇತ್ ॥’ ಇತಿ ಸ್ಮೃತಿರಪ್ಯಸ್ಮೃತಿರೇವ; ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾತ್ । ಯತ್ತು ತದ್ಗುಣಸಾರತ್ವಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ಜೀವೇ ಬ್ರಹ್ಮಗುಣಯೋಗ ಉಕ್ತ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ, ತನ್ನ; ಬುದ್ಧಿಗುಣಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವಯೋಗಾತ್ ಜೀವೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೀವ ಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವಮಿತ್ಯೇವಂಪರತ್ವಾತ್ಸೂತ್ರಸ್ಯ । ಏತೇನ–ಶಾಖಾಸದೇಶೇ ಚಂದ್ರೇ ಶಾಖೇತಿವತ್ ಜೀವಾಂತರ್ಯಾಮಿತಯಾ ಜೀವಸದೇಶೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತ್ವಮಿತಿ ಪ್ರಯೋಗಃ, ಆತ್ಮನಿ ತಿಷ್ಠನ್ನಿತಿ ಶ್ರುತೇಃ, ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ವೈ ಸರ್ವಾ ದೇವತಾ ಇತ್ಯಾದಿವತ್ । ಜೀವಾಶ್ರಯತ್ವಾದ್ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವಕರ್ತೃತ್ವೇನ ಯಜಮಾನಃ ಪ್ರಸ್ತರ ಇತ್ಯಾದಿವತ್ ತತ್ಸಿದ್ಧ್ಯಾ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತ್ವಮಿತಿ ವ್ಯಪದೇಶ ಇತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್ । ನನು–ಜಹದಜಹಲ್ಲಕ್ಷಣಾಯಾಂ ವಾಚ್ಯಾಂತರ್ಗತತ್ವೇನ ಪ್ರಾಗ್ಧೀಸ್ಥಸ್ಯ ಬಾಧಕಾತ್ ತ್ಯಕ್ತಸ್ಯ ಪುನಃ ಸ್ವೀಕಾರಃ, ಜಹಲ್ಲಕ್ಷಣಾಯಾಮ್ ಅಧೀಸ್ಥಸ್ಯಾತ್ಯಕ್ತಸ್ಯೈವ ಸ್ವೀಕಾರಃ ತ್ಯಕ್ತಸ್ವೀಕಾರಾದ್ವರಮಧೀಸ್ಥಸ್ಯ ಸ್ವೀಕಾರ ಇತಿ–ಚೇನ್ನ; ಅನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ವಿಶೇಷಣತ್ಯಾಗೇಽಪಿ ವಿಶೇಷ್ಯಾಂಶಾತ್ಯಾಗಾತ್ । ಏತೇನ–ತಚ್ಛಬ್ದಾತ್ ಪರತೃತೀಯಾದಿವಿಭಕ್ತೇಃ ಸುಪಾಂ ಸುಲುಗಿತ್ಯಾದಿನಾ ಪ್ರಥಮೈಕವಚನಾದೇಶೋ ವಾ ಲುಗ್ವಾ, ತಥಾ ಚ ತೇನ ತ್ವಂ ತಿಷ್ಠಸೀತಿ ವಾ ತತಃ ಸಂಜಾತ ಇತಿ ವಾ ತಸ್ಯ ತ್ವಮಿತಿ ವಾ ತಸ್ಮಿನ್ ತ್ವಮಿತಿ ವಾರ್ಥಃ; ‘ಅನೇನ ಜೀವೇನಾತ್ಮನಾನುಪ್ರಭೂತಃ ಪೇಪೀಯಮಾನೋ ಮೋದಮಾನಸ್ತಿಷ್ಠತಿ ಸನ್ಮೂಲಾಃ ಸೋಮ್ಯೇಮಾಃ ಸರ್ವಾಃ ಪ್ರಜಾ ಐತದಾತ್ಮ್ಯಮಿದಂ ಸರ್ವಮಿ’ತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಶೇಷಾತ್ । ತಥಾಚ ಮೀಮಾಂಸಕಾ ‘ಉತ ಯತ್ಸುನ್ವಂತಿ ಸಾಮಿಧೇನೀಸ್ತದನ್ವಾಹುರಿ’ತ್ಯತ್ರ ಯತ್ತಚ್ಛಬ್ದಯೋಃ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥೇ ಪ್ರಥಮಾಂ ಸ್ವೀಕೃತ್ಯ ಯತ್ರ ಸುನ್ವಂತಿ ತತ್ರ ಹವಿರ್ಧಾನೇ ಸ್ಥಿತ್ವಾ ಸಾಮಿಧೇನೀರನುಬ್ರೂಯಾದಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಂಚಕ್ರುಃ । ನ್ಯಾಯ್ಯಂ ಚ ನಿರವಕಾಶಪ್ರಧಾನಭೂತಾನೇಕಪ್ರಾತಿಪದಿಕಸ್ವಾರಸ್ಯಾಯ ಸಂಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇನ ಸಾವಕಾಶಾಪ್ರಧಾನೈಕವಿಭಕ್ತ್ಯಸ್ವಾರಸ್ಯಮಿತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್; ಪ್ರೋದ್ಗಾತೄಣಾಮಿತ್ಯತ್ರ ವಿಭಕ್ತಿಸ್ವಾರಸ್ಯಾಯ ಪ್ರಾತಿಪದಿಕಸ್ಯಾನ್ಯಥಾನಯನವದತ್ರಾಪಿ ಪ್ರಾತಿಪದಿಕಸ್ಯೈವಾನ್ಯಥಾನಯನಾಚ್ಚ । ನ ಚ-ಷಷ್ಠೀಬಹುವಚನಸ್ಯ ಪ್ರಥಮೈಕವಚನವದನ್ಯತ್ರಾವಿಧಾನೇನ ತಸ್ಯಾನ್ಯಥಾನಯನಮಸಂಭವೀತಿ ಬಹುವಚನಾನುಸಾರಣೇ ಪ್ರಾತಿಪದಿಕಸ್ಯ ಪ್ರಸ್ತೋತ್ರಾದಿಛಂದೋಗೇಷು ಲಕ್ಷಣಾಽಽಶ್ರಿತೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ‘ಸಕ್ತೂನ್ ಜುಹೋತೀ'ತ್ಯತ್ರೇವಾನ್ಯತ್ರ ನಯನಸ್ಯ ಸಂಭಾವಿತತ್ವಾತ್ । ಕಿಂಚ ನ ತಾವತ್ ಪ್ರಾತಿಪದಿಕಸ್ಯ ನಿರವಕಾಶತ್ವಮ್ ; ವಿಭಕ್ತೇಃ ಸಂಖ್ಯಾಯಾಮಿವ ವಿಶೇಷ್ಯಾಂಶೇ ಸಾವಕಾಶತ್ವಾತ್ । ನಾಪಿ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮ್; ಪ್ರಧಾನಾರ್ಥವಾಚಕಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾತ್ । ತದುಕ್ತಂ -“ಪ್ರಕೃತಿಪ್ರತ್ಯಯೌ - ಸಹಾರ್ಥಂ ಬ್ರೂತಃ ತಯೋಃ ಪ್ರತ್ಯಯಃ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನೇ’ತಿ ನಾಪಿ ಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾನೇಕತ್ವಂ ಸ್ವಾರಸ್ಯೇ ತಂತ್ರಮ್ ; ‘ಗಭೀರಾಯಾಂ ನದ್ಯಾ'ಮಿತ್ಯಾದೌ ಅನೇಕತ್ವೇಽಪ್ಯಸ್ವಾರಸ್ಯದರ್ಶನಾತ್ । ತಾತ್ಪರ್ಯಬಲಾತ್ತತ್ರ ತಥೇತಿ ಚೇತ್, ಸಮಂ ಪ್ರಕೃತೇಽಪಿ । ಯತ್ತು ‘ಪ್ರಯಾಜಶೇಷೇಣ ಹವೀಂಷ್ಯಭಿಧಾರಯ'ತೀತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಯಾಜಶೇಷಂ ಹವಿಷ್ಯುಪಕ್ಷಿಪತೀತಿ ತೃತೀಯಾವಿಭಕ್ತ್ಯಸ್ವಾರಸ್ಯಂ, 'ಸಕ್ತೂನ್ ಜುಹೋತೀ'ತ್ಯಾದಾವಪಿ ದ್ವಿತೀಯಾವಿಭಕ್ತ್ಯಸ್ವಾರಸ್ಯಂ, ತದಗತ್ಯಾ; ‘ಪ್ರಯಾಜಶೇಷೇಣೇ'ತ್ಯಾದೌ ಉಪಯುಕ್ತಸಂಸ್ಕಾರವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಪ್ರಕಾರಾಂತರಸ್ಯಾಸಂಭವಾತ್ , ಸಕ್ತೂನಿತ್ಯಾದೌ ಭೂತಭಾವ್ಯುಪಯೋಗಾಭಾವೇನ ಸಂಸ್ಕಾರ್ಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಏತೇನ ತಸ್ಯ ತ್ವಂ ತತ್ತ್ವಮಿತಿ ಸಮಸ್ತಂ ಪದಮಿತಿ-ನಿರಸ್ತಮ್; ಅಸಮಾಸೇನೈವ ಷಷ್ಠ್ಯರ್ಥಲಕ್ಷಣಾದಿರಹಿತೇನ ಉಪಪತ್ತೌ ಷಷ್ಠೀಸಮಾಸಸ್ಯಾನ್ಯಾಯ್ಯತ್ವಾತ್ , ಅನ್ಯಥಾ ಸ್ಥಪತ್ಯಧಿಕರಣವಿರೋಧಾಪತ್ತೇಃ । ನನು-‘ಐತದಾತ್ಮ್ಯಮಿದಂ ಸರ್ವಂ ತತ್ಸತ್ಯಂ ಸ ಆತ್ಮಾ ತತ್ತ್ವಮಸೀ'ತ್ಯತ್ರ ತತ್ಪದೇನ ನಾತ್ಮಾ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ, ಕಿಂತು ಐತದಾತ್ಮ್ಯಮ್; ನಪುಂಸಕತ್ವಾತ್ , ಐತದಾತ್ಮ್ಯಮಿತ್ಯಸ್ಯ ಏಷ ಚಾಸಾವಾತ್ಮಾ ಚ ಏತದಾತ್ಮಾ ತಸ್ಯೇದಮೈತದಾತ್ಮ್ಯಮ್ । ಏವಂ ಚ ಏತದೀಯಂ ವಸ್ತು ತ್ವಮಸೀತ್ಯರ್ಥಃ, ನ ತ್ವಭೇದಃ ಏತದಾತ್ಮಾ ಯಸ್ಯ ತದೈತದಾತ್ಮ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥೇ ಭಾವಪ್ರತ್ಯಯವೈಯರ್ಥ್ಯಾಪತ್ತೇಃ । ತತೋ ವರಮರ್ಥಾಂತರಾಶ್ರಯಣಮ್ ; ವಿಚಿತ್ರಾ ಹಿ ತದ್ಧಿತಗತಿರಿತಿ ವಚನಾತ್ । ‘ಸ ಸ್ರಷ್ಟಾ ಚೈವ ಸಂಹರ್ತಾ ನಿಯಂತಾ ರಕ್ಷಿತಾ ಹರಿಃ । ತೇನ ವ್ಯಾಪ್ತಮಿದಂ ಸರ್ವಮೈತದಾತ್ಮ್ಯಮತೋ ವಿದುಃ ॥’ ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇಶ್ಚೇತಿ–ಚೇನ್ನ; ತಸ್ಯೇದಮಿತ್ಯರ್ಥೇ ಷ್ಯಞೋಽವಿಧಾನಾತ್ ಪ್ರಯೋಗಾದರ್ಶನಾಚ್ಚ । ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಚ ಸೌಖ್ಯಮಿತ್ಯಾದಿಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಏತತ್ ಸತ್ ಆತ್ಮಾ ಯಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ತದೇತದಾತ್ಮಾ ತಸ್ಯ ಭಾವ ಐತದಾತ್ಮ್ಯಂ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ಚ ಸ್ವಾರ್ಥಿಕತ್ವಾದ್ವಾ, ಭಾವಭವಿತ್ರೋರಭೇದೋಪಚಾರಾದ್ವಾ, ‘ಯೋ ವೈ ಭೂಮಾ ತತ್ಸುಖಮಿ’ತಿವತ್ । ಯತ್ತು ಸ್ಮೃತಾವೇತದ್ವ್ಯಾಪಕತ್ವೇನ ಐತದಾತ್ಮ್ಯೋಕ್ತಿಃ, ಸಾ ನ ಯುಕ್ತಾ; ಏಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಾವಿರೋಧಾತ್ । ನನು–ಶರೀರವಾಚಿನಾಂ ದೇವಮನುಷ್ಯಶಬ್ದಾನಾಂ ಶರೀರಿಪರ್ಯಂತತ್ವದರ್ಶನಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಶರೀರಭೂತಜೀವವಾಚಿತ್ವಂಪದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಪರ್ಯಂತತ್ವೇನ ತತ್ತ್ವಮಿತಿ ವ್ಯಪದೇಶಃ ಶರೀರಶರೀರಿಭಾವನಿಬಂಧನಃ, 'ಯಸ್ಯಾತ್ಮಾ ಶರೀರ’ಮಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇರಿತಿ ಮುಖ್ಯಮೇವಾಸ್ಮನ್ಮತೇ ಪದದ್ವಯಮಿತಿ–ಚೇನ್ನ; ಶರೀರಿಪರ್ಯಂತತ್ವಮಿತಿ ತಲ್ಲಕ್ಷಕತ್ವಂ ವಾ, ತತ್ರಾಪಿ ಶಕ್ತತ್ವಂ ವಾ, ಶರೀರವಿಷಯವೃತ್ತ್ಯೈವ ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಂ ವಾ । ನಾದ್ಯಃ; ಮುಖ್ಯತ್ವಾನುಪಪಾದನಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ; ಶರೀರವಾಚಿನಾಮಿತ್ಯಸಾಧಾರಣ್ಯೇನ ನಿರ್ದೇಶಾನುಪಪತ್ತೇಃ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಮನುಷ್ಯತ್ವಾದಿಜಾತೇಃ ಶರೀರಿಣ್ಯವೃತ್ತೇರುಕ್ತತ್ವಾಚ್ಚ । ನ ತೃತೀಯಃ; ಅನ್ಯವಿಷಯವೃತ್ತೇರನ್ಯಾನುಪಯೋಗೇನ ಶರೀರಶರೀರಿಣೋರನಾದಿಭ್ರಮಸಿದ್ಧಾಭೇದನಿಬಂಧನೋಽಯಂ ಪ್ರಯೋಗೋ ವಾಚ್ಯಃ । ತಥಾ ಚಾತ್ರಾಪ್ಯಭೇದನಿಬಂಧನ ಏವಾಯಂ ಪ್ರಯೋಗಃ, ಅಭೇದಸ್ತು ಬಾಧಕಾಭಾವಾದತ್ರ ತಾತ್ತ್ವಿಕ ಇತ್ಯೇವ ವಿಶೇಷಃ । ಯತ್ತು ‘ಆದಿತ್ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ'ವತ್ ಜೀವೇ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೋಪಾಸನಾರ್ಥಸ್ತತ್ತ್ವಮಸೀತಿ ನಿರ್ದೇಶ ಇತಿ, ತನ್ನ; ಅನುಪಾಸನಾಪ್ರಕರಣಸ್ಥತ್ವೇನ ದೃಷ್ಟಾಂತವೈಷಮ್ಯಾತ್, ಉಕ್ತರೀತ್ಯಾ ವಸ್ತುನಿಷ್ಠತ್ವೇ ಸಂಭವತಿ ತತ್ತ್ಯಾಗಾಯೋಗಾಚ್ಚ । ನನು–ಸ ಆತ್ಮಾ ತತ್ತ್ವಮಸೀತ್ಯತ್ರಾತತ್ತ್ವಮಸೀತಿ ಪದಚ್ಛೇದಃ, ’ಶಬ್ದೋಽನಿತ್ಯ' ಇತ್ಯತ್ರಾನಿತ್ಯ ಇತಿ ಪದಚ್ಛೇದೋ ಯಥಾ ಘಟದೃಷ್ಟಾಂತಾನುಸಾರೇಣ, ತಥಾಽತ್ರಾಪಿ ಶಕುನಿಸೂತ್ರಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತಾನುಸಾರಾತ್ । ನಹಿ ಪ್ರಥಮಖಂಡೇ ಶಕುನಿಸೂತ್ರಯೋಃ ಸ ಯಥಾ ಶಕುನಿಃ ಸೂತ್ರೇಣ ಪ್ರಬದ್ಧ ಇತ್ಯುಕ್ತಯೋಃ ಶಕುನಿಸೂತ್ರಯೋಃ ಷಷ್ಠೇ ಲವಣಮೇತದುಕಮಿತ್ಯಾದಿನೋಕ್ತಯೋರ್ಲವಣೋದಕಯೋಃ ಸಪ್ತಮೇ ‘ಪುರುಷಂ ಸೋಮ್ಯ ಗಂಧಾರೇಭ್ಯ' ಇತ್ಯಾದಿನೋಕ್ತಯೋಃ ಪುರುಷಗಂಧಾರದೇಶಯೋಃ ನವಮೇ ಚ ‘ಅಪಹಾರ್ಷೀತ್ ಸ್ತೇಯಮಕಾರ್ಷೀ'ದಿತ್ಯಾದಿನೋಕ್ತಯೋಃ ಸ್ತೇನಾಪಹಾರ್ಯಯೋಃ ಐಕ್ಯಮ್ । ಸ್ತೇನಾಪಹಾರ್ಯದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಹಿ ಸ್ಪಷ್ಟಮೈಕ್ಯಜ್ಞಾನಿನೋಽನರ್ಥಃ, ಪರಕೀಯಬ್ರಹ್ಮತ್ವಾಭಿಮಾನೀ ಹಿ ಸ್ತೇನಃ, ನ ತು ವಿದ್ಯಮಾನಬ್ರಹ್ಮತ್ವಾಜ್ಞಾನೀತಿ–ಚೇನ್ನ; ಶಕುನಿಸೂತ್ರಾದೌ ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ವಿದ್ಯಮಾನೋಽಪಿ ಭೇದೋ ನಾತದಿತಿ ಪದಚ್ಛೇದಪ್ರಯೋಜಕಃ, ತಂ ವಿನೈವ ತದುಪಪತ್ತೇಃ; ಘಟದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ತು ನ ನಿತ್ಯತ್ವ ಉಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ವೈಷಮ್ಯಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ-ಜ್ವರಾದಿರೋಗಗ್ರಸ್ತಸ್ಯ ತನ್ನಿರ್ಮೋಕೇ ಸ್ವಾಸ್ಥ್ಯೇ ವಿಶ್ರಾಂತಿವಜ್ಜಾಗ್ರತ್ಸ್ವಪ್ನಯೋಃ ಕರಣವ್ಯಾಪಾರಜನಿತಶ್ರಮಾಪನುತ್ತಯೇ ಜೀವಸ್ಯ ದೇವತಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಾವಸ್ಥಾನಮಿತ್ಯಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಶಕುನಿಸೂತ್ರದೃಷ್ಟಾಂತ ಇತ್ಯನ್ಯಥೈವೋಪಪತ್ತೇಃ, ‘ಸ್ವಮಪೀತೋ ಭವತೀ’ತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ನನು ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸ್ವಶಬ್ದೋ ನ ಜೀವಾಭೇದಾಭಿಪ್ರಾಯಃ, ಕಿಂತು ಆತ್ಮೀಯತ್ವಾದ್ಯರ್ಥಃ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯೋ ವಾ; ‘ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾತ್ಸ್ವ’ ಇತಿ ಪ್ರೋಕ್ತ ಇತ್ಯಾಗಮಾತ್, ‘ಅಪೀತೋ ಭವತೀ’ತ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ತಿರೋಹಿತಃ ಸನ್ ಪ್ರಾಪ್ತೋ ಭವತೀತ್ಯೇವಾರ್ಥಃ; ನತ್ವಭಿನ್ನ ಇತಿ ಅಪೇಃ ಪಿಧಾನೇ ಇಣೋ ಧಾತೋಶ್ಚ ಗತೌ ನಿಷ್ಠಾಯಾಃ ಕರ್ತರಿ ಶಕ್ತೇಃ ಕ್ಲೃಪ್ತತ್ವಾತ್ ಐಕ್ಯೇ ಯೋಗರೂಢ್ಯೋರಭಾವಾಚ್ಚೇತಿ-ಚೇತ್, ನ; ಸ್ವಶಬ್ದಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪೇ ಮುಖ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಾಂತರಪರತ್ವೇ ಗೌಣೀಲಕ್ಷಣಯೋರನ್ಯತರಾಪತ್ತೇಃ, ಅಭೇದೇ ಯೋಗರೂಢ್ಯೋರಭಾವೇಽಪಿ ಉಪಸರ್ಗಪ್ರಕೃತಿಪ್ರತ್ಯಯಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ಲಬ್ಧಸ್ವರೂಪಪ್ರಾಪ್ತಿರೂಪಾರ್ಥಸ್ಯಾಭೇದೇ ಪರ್ಯವಸಾನಾತ್ । ಅತ ಏವ ಐಕ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇ ಅಪೀತ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಭವತೇಶ್ಚಾಕರ್ಮಕತಯಾ ಶ್ರುತದ್ವಿತೀಯಾಯೋಗಃ ಅಶ್ರುತತೃತೀಯಾಕಲ್ಪನಮಿತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್ ; ಅತ ಏವ ’ಯಥಾ ಅಸ್ಮಿನ್ನಾಕಾಶೇ ಶ್ಯೇನೋ ವಾ ಸುಪರ್ಣೋ ವಾ ವಿಪರಿಪತ್ಯ ಶ್ರಾಂತಃ ಸಂಹತ್ಯ ಪಕ್ಷೌ ಸಂಲಯಾಯೈವ ಧ್ರೀಯತೇ । ಏವಮೇವಾಯಂ ಪುರುಷ' ಇತಿ ಸುಷುಪ್ತಿಸಮಯೇ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ಭಿನ್ನಶ್ಯೇನನೀಡದೃಷ್ಟಾಂತೋಕ್ತಿರಿತಿ ಚ–ನಿರಸ್ತಮ್; ಸರ್ವಸಾಮ್ಯಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಾಂತತಾಯಾಮತಂತ್ರತ್ವಾತ್ । ನ ಚ–ಪ್ರಾಜ್ಞೇನಾತ್ಮನಾ ಸಂಪರಿಷ್ವಕ್ತಃ ಸ ಇತಿ ಸುಷುಪ್ತಿವಿಷಯೇ ಭೇದಶ್ರುತ್ಯಾ ತ್ವನ್ಮತೇಽಪಿ ಭೇದಪರೇಣ ಸುಷುಪ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯೋಭೈದೇನೇತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ತ್ವತ್ಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಜಾಗರಣ ಇವ ಸುಷುಪ್ತಾವಪಿ ಆವಿದ್ಯಕಜೀವಬ್ರಹ್ಮಭೇದಸ್ವೀಕಾರೇಣ ಚ ವಿರೋಧ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಯತೋ ಜಾಗ್ರತ್ಸ್ವಪ್ನಯೋರಿವ ಸ್ಫುಟತರವಿಕ್ಷೇಪೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಸ್ವಸ್ವರೂಪಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಕ್ತಿಃ, ನ ತ್ವಾತ್ಯಂತಿಕಾಭೇದಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ; ಅನ್ಯಥಾ ಸುಷುಪ್ತಿಮುಕ್ತ್ಯೋರವಿಶೇಷಾಪತ್ತೇಃ । ಯದಿ ಸಜ್ಜಗತೋ ಮೂಲಂ, ತದಾ ಕಥಂ ನೋಪಲಭ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕಾಯಾಂ ವಿದ್ಯಮಾನಮಪಿ ವಸ್ತು ನೋಪಲಭ್ಯತೇ ಅನ್ಯಥಾ ತೂಪಲಭ್ಯತ ಇತ್ಯಮುಮರ್ಥಂ ಸ್ಪಷ್ಟೀಕರ್ತುಂ ಲವಣೋದಕದೃಷ್ಟಾಂತ ಇತಿ; ತತ್ರಾಪ್ಯನ್ಯಥೋಪಪತ್ತೇಃ । ಯದ್ಯೇವಂ ಲವಣಮಿವೇಂದ್ರಿಯೈರನುಪಲಭ್ಯಮಾನಮಪಿ ಜಗನ್ಮೂಲಂ ಸತ್ ಉಪಾಯಾಂತರೇಣ ಉಪಲಬ್ಧುಂ ಶಕ್ಯತ ಇತಿ ತಸ್ಯೈವೋಪಲಂಭೇ ಕ ಉಪಾಯ ಇತ್ಯಾಶಂಕಾಯಾಂ ‘ಆಚಾರ್ಯವಾನ್ ಪುರುಷೋ ವೇದೇ'ತ್ಯುಪಾಯಂ ವಕ್ತುಂ ಗಾಂಧಾರಪುರುಷದೃಷ್ಟಾಂತ ಇತಿ ತತ್ರಾಪ್ಯನ್ಯಥೈವೋಪಪತ್ತೇಃ । ತಥಾ ಚಾಚಾರ್ಯವಾನ್ ವಿದ್ವಾನ್ ಯೇನ ಕ್ರಮೇಣ ಸತಾ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ಸ ಕ ಇತ್ಯಾಶಂಕಾಯಾಂ ಸತ್ಯಾಭಿಸಂಧಸ್ಯಾರ್ಥಪ್ರಾಪ್ತಿರನೃತಾಭಿಸಂಧಸ್ಯಾನರ್ಥಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತಿ ವಕ್ತುಂ ಸ್ತೇನಾಸ್ತೇನದೃಷ್ಟಾಂತ ಇತಿ ತತ್ರಾಪ್ಯನ್ಯಥೈವೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ ಸತ್ಯಾನೃತದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಪುರೇಽಪಹಾರ್ಷೀತ್ ‘ಸ್ತೇಯಮಕಾರ್ಷೀದಿ’ತಿ ಉದಾಹರಣಾಯೋಗಃ; ತದುಪಪಾದಕತ್ವೇನ ಪೃಥಕ್ ದೃಷ್ಟಾಂತತ್ವಭಾವಾತ್ । ನನು–ದ್ವಿತೀಯಖಂಡೇ ‘ನಾನಾತ್ಯಯಾನಾಂ ವೃಕ್ಷಾಣಾಂ ರಸಾನಿ’ತ್ಯಾದಿನೋಕ್ತಾನಾಂ ನಾನಾವೃಕ್ಷರಸಾನಾಂ ತೃತೀಯೇ ‘ಇಮಾಃ ಸೋಮ್ಯ ನದ್ಯ' ಇತ್ಯಾದಿನೋಕ್ತಯೋರ್ನದೀಸಮುದ್ರಯೋಶ್ಚೈಕ್ಯಂ ವಕ್ತುಂ ನಹಿ ಶಕ್ಯಮ್, ನಹಿ ನಾನಾವೃಕ್ಷರಸಾ ಅನ್ಯೋನ್ಯಭೇದತ್ಯಾಗೇನ ಪ್ರಾಕ್ ಸಿದ್ಧೇನ ಮಧುನಾ ಐಕ್ಯಮಾಪದ್ಯಂತೇ, ನವಾ ಪ್ರಾಕ್ ಭೇದಭ್ರಾಂತಿವಿಷಯಾಃ ಪಶ್ಚಾತ್ತದವಿಷಯಾಃ; ಕಿಂತು ತಂತವ ಇವ ಪಟಮನ್ಯೋನ್ಯಭಿನ್ನಾ ಏವ ಪ್ರಾಗಸಿದ್ಧಂ ಮಧೂತ್ಪಾದಯಂತಿ । ನ ಚೇದಂ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಾನುಗುಣಮ್ ; ನದೀಸಮುದ್ರದ್ದಷ್ಟಾಂತೇಽಪಿ ಕಿಂ ನದೀಸಮುದ್ರಾವಯವಿನೋರೈಕ್ಯಂ, ಕಿಂವಾ ತದವಯವಜಲಾಣೂನಾಮ್ , ಉತ ದ್ರವ್ಯಾಂತರಾರಂಭಃ। ನಾದ್ಯದ್ವಿತೀಯೌ; ಮಾಷರಾಶೌ ಪ್ರಕ್ಷಿಪ್ತಮಾಷತದವಯವಾನಾಮಿವ ಕ್ಷೀರೇ ಪ್ರಕ್ಷಿಪ್ತನೀರತದವಯವಾನಾಮಿವ ಚಾನ್ಯೋನ್ಯಮಿಶ್ರೀ ಭಾವೇಽಪಿ ಪ್ರಾಗ್ಭಿನ್ನಾನಾಂ ಪಶ್ಚಾದಪ್ಯೈಕ್ಯಾಯೋಗಾತ್, ತೃತೀಯೇ ತು ಭೇದ ಏವ, ಏವಂ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಾನನುಗುಣ್ಯಂ ಚೇತಿಚೇನ್ನ; ಸ್ಫುಟಾವಚ್ಛೇದಕವಿರಹೇಣ ಸ್ಪಷ್ಟಭೇದಾಭಾವಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ದೃಷ್ಟಾಂತಾನಾಮುಪಾತ್ತತ್ವೇನ ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ವಾಸ್ತವಭೇದಾಭೇದಯೋರೌದಾಸೀನ್ಯೇನ ತ್ವದುಕ್ತದೂಷಣಗಣಾನಾಮಗಣನೀಯತ್ವಾತ್ । ಅತ ಏವ–ಸತೋಽಭೇದಸ್ಯಾಜ್ಞಾನಮಾತ್ರೇ ದೃಷ್ಟಾಂತ ಇತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್; ಭೇದಸತ್ತಾಯಾಮೌದಾಸೀನ್ಯಾತ್ । ನ ಚೈವಮಸ್ಫುಟಭೇದವಿಷಯತ್ವಸ್ಯಾತ್ಯಂತಿಕಾಭೇದೇಽನುಪಯೋಗಃ; ಸೂಕ್ಷ್ಮೋಪಾಧ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ಮಹೋಪಾಧ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನೈಕ್ಯವತ್ತದವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯಾಪಿ ತದ್ವಿಲಯೇ ಅನವಚ್ಛಿನ್ನೈಕ್ಯಮಿತಿ ಸಂಭಾವನಾಬುದ್ಧಿಜನನದ್ವಾರೋಪಯೋಗಿತ್ವಸಂಭವಾತ್ । ಅತಏವ ‘ತಾಃ ಸಮುದ್ರಾತ್ ಸಮುದ್ರಮೇವಾಪಿಯಂತಿ ಸ ಸಮುದ್ರ ಏವ ಭವತೀ’ತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಕೃತನದೀರುದ್ದಿಶ್ಯ ಸಮುದಭವನವಿಧಾನೇ ಸುವರ್ಣಂ ಕುಂಡಲಂ ಭವತೀತಿವತ್ , ತಾಃ ಸಮುದ್ರ ಏವ ಭವಂತೀತಿ ವ್ಯಪದೇಶಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಅತೋ ನದ್ಯೋ ನಿಯತಜಲರಾಶಿರೂಪಾತ್ ಸಮುದ್ರಾತ್ ಗಚ್ಛಂತಿ ತಂ ಪ್ರವಿಶಂತಿ ಚ । ಸಮುದ್ರಸ್ತು ಸ ಏವ । ನೈತಾಸಾಂ ಸಮುದ್ರತ್ವಮಿತಿ ವಾ, ಸಮುದ್ರ ಏವ ನ ತು ನದೀತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತಿ ವಾರ್ಥಃ । ಸತೋಽಪ್ಯನ್ಯೋನ್ಯಂ ಭೇದಸ್ಯಾಜ್ಞಾನ ಏವೇಮೌ ದೃಷ್ಟಾಂತೌ । ಅತಏವ–ನಾನಾರಸವಾಕ್ಯೇ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ‘ಏವಮೇವ ಖಲು ಸೋಮ್ಯೇಮಾಃ। ಸರ್ವಾಃ ಪ್ರಜಾಃ ಸತಿ ಸಂಪದ್ಯ ನ ವಿದುಃ ಸತಿ ಸಂಪತ್ಸ್ಯಾಮಹ ಇತಿ ತ ಇಹ ವ್ಯಾಘ್ರೋ ವೇ'ತಿ ನದೀಸಮುದ್ರವಾಕ್ಯೇ ಚ ದಾಂತಿಕೇ ‘ಸತ ಆಗಮ್ಯ ನ ವಿದುಃ ಸತ ಆಗಚ್ಛಾಮಹ' ಇತಿ ‘ತ ಇಹ ವ್ಯಾಘ್ರೋ ವೇ'ತಿ ಸತೋ ಭೇದಸ್ಯಾಜ್ಞಾನೇನೈವಾನರ್ಥ ಉಕ್ತ ಇತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್ ; ಸ್ಪಷ್ಟಭೇದವಿಷಯತಾಭಾವಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ದೃಷ್ಟಾಂತತ್ವಾತ್ । ಯಚ್ಚ ಭೇದಾಜ್ಞಾನನಿವಂಧನವ್ಯಾಘ್ರಾದಿರೂಪಾನರ್ಥಪರಾ ಶ್ರುತಿರಿತಿ, ತನ್ನ; ಸತಿ ಸಂಪದ್ಯೇತ್ಯಸ್ಯಾಸನ್ನತ್ವಾತ್ । ‘ನ ವಿದುರಿ’ತ್ಯನೇನ ಸತ್ಸಂಪತ್ತ್ಯಜ್ಞಾನಮುಚ್ಯತೇ ನ ತು ಭೇದಾಜ್ಞಾನಮ್ । ತಥಾಚ ಸತ್ಸಂಪತ್ತೇರ್ಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಕತ್ವಾಭಾವಾತ್ ತತ್ತದ್ವಾಸನಯಾ ತತ್ತದ್ವ್ಯಾಘ್ರಾದಿಭಾವ ಏವ ಭವತೀತ್ಯೇತತ್ಪರತ್ವಾತ್ ॥ ತಸ್ಮಾದ್ದೃಷ್ಟಾಂತವರ್ಯಾಣಾಂ ಭೇದೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಹಾನಿತಃ । ಏತೇಷಾಮನುಸಾರೇಣ ಛೇದೋ ನಾತದಿತಿ ಸ್ಫುಟಮ್ ॥ ನನು-ಆದ್ಯಖಂಡೇ ಸ್ವಪ್ನಾಂತಂ ಮೇ ಸೋಮ್ಯ ವಿಜಾನೀಹೀತಿ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಶಂಕಾನಾಸ್ಪದಸುಷುಪ್ತಿನಿದರ್ಶನೇನ ಚತುರ್ಥೇ ಚಾಸ್ಯ ಯದೇಕಾಂ ಶಾಖಾಂ ಜೀವೋ ಜಹಾತೀತ್ಯಾದಿನಾ ಅನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕೋಕ್ತ್ಯಾ ಅಷ್ಟಮೇ ಚ ಪುರುಷಂ ಸೋಮ್ಯೋತೋಪತಾಪಿನಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಶಂಕಾನಾಸ್ಪದಮರಣನಿದರ್ಶನೇನ ಈಶ್ವರಾಧೀನತ್ವಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾದತದಿತ್ಯೇವ ಛೇದೋ ಯುಕ್ತ ಇತಿ - ಚೇನ್ನ; ಸ್ವಪ್ನಾಂತಮಿತ್ಯಾದೇಃ ಸುಷುಪ್ತ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಮೇವ ಜೀವತ್ವವಿನಿರ್ಮುಕ್ತಂ ಸ್ವಂ ದೇವತಾರೂಪಂ ದರ್ಶಯಿಷ್ಯಾಮೀತ್ಯನೇನಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಉದ್ದಾಲಕೇನಾವತಾರಿತತ್ವೇನೇಶ್ವರಾಧೀನತ್ವಪರತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಜಲಾದುತ್ಥಿತಾನಾಂ ವೀಚೀತರಂಗಫೇನಬುದ್ಬುದಾನಾಂ ಪುನಸ್ತದ್ಭಾವಂ ಗತಾನಾಂ ವಿನಾಶೋ ದೃಷ್ಟಃ । ಜೀವಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಹಂ ಸ್ವರೂಪತಾಂ ಗಚ್ಛತಾಂ ಮರಣಪ್ರಲಯಯೋಶ್ಚ ನಾಶಾಭಾವಃ। ಕಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕಾಯಾಂ ತತ್ಪರಿಹಾರತ್ವೇನೋಕ್ತಸ್ಯ ವೃಕ್ಷಶಾಖಾನಿದರ್ಶನಸ್ಯ ಜೀವಾಧಿಷ್ಠಿತಂ ಶರೀರಂ ಜೀವತಿ ತದಪೇತಂ ಚ ಮ್ರಿಯತೇ ನ ತು ಜೀವೋ ಮ್ರಿಯತ ಇತ್ಯೇತತ್ಪರತ್ವಾತ್ । ‘ಜೀವಾಪೇತಂ ವಾವ ಕಿಲೇದಂ ಮ್ರಿಯತೇ ನ ಜೀವೋ ಮ್ರಿಯತ' ಇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾತ್ ಯಥಾ ಸೋಮ್ಯೋಪತಾಪಿನಮಿತ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಆಚಾರ್ಯವಾನ್ ವಿದ್ವಾನ್ ಕೇನ ಕ್ರಮೇಣ ಸತ್ ಸಂಪದ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕಾಯಾಂ ತತ್ಕ್ರಮಪ್ರದರ್ಶನಪರತ್ವೇನ ಈಶ್ವರಾಧೀನತ್ವೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಭಾವಾತ್ । ಯತ್ತು ಚತುರ್ಥೇ ‘ಜೀವೇನಾತ್ಮನಾನುಪ್ರಭೂತಃ ಪೇಪೀಯಮಾನೋ ಮೋದಮಾನಸ್ತಿಷ್ಠತೀ'ತ್ಯತ್ರ ಜೀವಶಬ್ದ ಈಶ್ವರಪರಃ ಮೋದಮಾನ ಇತಿ ಸಂಸಾರಿಣಃ ಪೃಥಗುಕ್ತಿರಿತಿ, ತನ್ನ; ಮೋದಮಾನ ಇತ್ಯಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಾಂತತ್ವೇನ ಪ್ರಕ್ರಾಂತವೃಕ್ಷವಿಶೇಷಣತ್ವೇನ ಸಂಸಾರಿಪರತ್ವಾಭಾವೇನ ಜೀವ ಇತ್ಯತ್ರ ಶ್ರುತಾರ್ಥತ್ಯಾಗಾಯೋಗಾತ್ । ಯಚ್ಚ ಪಂಚಮೇ ಏತಸ್ಯೈವ ಸೋಮ್ಯೈಷೋಽಣಿಮ್ನ ಏವಂ ಮಹಾನ್ಯಗ್ರೋಧಸ್ತಿಷ್ಠತೀತಿ, ಅತ್ರ ಅಣಿಮಶಬ್ದಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮೇಶ್ವರಪರಃ; ಸ ಏಷೋಽಣಿಮಾ ಐತದಾತ್ಮ್ಯಮಿದಂ ಸರ್ವಮಿತಿ ಇಹೈವ ಶ್ರುತಾವೀಶ್ವರೇ ತಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಗಾತ್, ನ ತು ಧಾನಾಪರಃ; ತಾಸಾಂ ಕಿಮತ್ರ ಪಶ್ಯಸೀತಿ ಅಣ್ವ್ಯ ಇವೇಮಾ ಧಾನಾ ಇತಿ ಭಾವಪ್ರತ್ಯಯರಹಿತೇನ ಸ್ತ್ರೀಲಿಂಗೇನ ಬಹುವಚನಾಂತೇನ ಇವಶಬ್ದಶಿರಸ್ಕೇನಾಣುಶಬ್ದೇನ ನಿರ್ದಿಷ್ಟತಯಾ ತದ್ವಿಪರೀತಾಣಿಮಶಬ್ದಾನರ್ಹತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ-ಚೇನ್ನ; ಏಷೋಽಣುರಾತ್ಮೇತ್ಯತ್ರ ಭಾವಪ್ರತ್ಯಯರಹಿತಪ್ರಯೋಗವಿಷಯೇಽಪೀಶ್ವರೇ ಏಷೋಽಣಿಮೇತಿ ಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನೇನ ಧಾನಾಸು ತಥಾ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ತರ್ಹಿ ನ ನಿಭಾಲಯಸ ಇತ್ಯುಕ್ತಾದೃಶ್ಯತ್ವಾಯೋಗಃ; ಅನುಭೂತಾಯಾಂ ಧಾನಾಯಾಮೇವ ಮಹಾನ್ ನ್ಯಗ್ರೋಧಸ್ತಿಷ್ಠತಿ ಸ ತ್ವಯಾಽನಭಿವ್ಯಕ್ತತ್ವಾತ್ ನ ಜ್ಞಾಯತ ಇತ್ಯೇವಂಪರತ್ವಾತ್ । ನನು–ಯದ್ಯಷ್ಟಮೇ ವಿದುಷೋ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಮಾತ್ರಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ , ತದಾ ತಸ್ಯ ವಾಙ್ಮನಸಿ ಸಂಪದ್ಯತ ಇತ್ಯಾದಿ ತೇಜಃಪರಸ್ಯಾಂ ದೇವತಾಯಾಮಿತ್ಯಂತಮೇವ ವಾಕ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ , ಯಾವದ್ವಾ ವಾಙ್ಮನಸಿ ಸಂಪದ್ಯತ ಇತ್ಯಾದಿ ವ್ಯರ್ಥಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ; ಲೌಕಿಕಮರಣೇ ಯಃ ಸತ್ಸಂಪತ್ತಿಕ್ರಮಃ ಸ ಏವ ವಿದುಷೋಽಪಿ ವಿಶೇಷಸ್ತು ಜ್ಞಾನಾಜ್ಞಾನಕೃತ ಇತಿ ಅಮುಮರ್ಥಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯಿತುಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇಽನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಂ ಸತ್ಸಂಪತ್ತಿಕ್ರಮ ಇತಿ ವೈಯರ್ಥ್ಯಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚ 'ತತ್ ಸತ್ಯಂ ಸ ಆತ್ಮಾ' ಇತ್ಯತ್ರಾತ್ಮಶಬ್ದೇನಾಣಿಮಶಬ್ದೋಕ್ತೇಶ್ವರ ಏವ ಗೃಹ್ಯತೇ ನ ತು ಜೀವಃ, "ಯದಾಪ್ನೋತಿ ಯದಾದತ್ತೇ ಯಚ್ಚಾತ್ತಿ ವಿಷಯಾನಿಹ । ಯಚ್ಚಾಸ್ಯ ಸಂತತೋ ಭಾವಸ್ತಸ್ಮಾದಾತ್ಮೇತಿ ಗೀಯತೇ ॥” ಇತಿ ವಚನಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಕತಮ ಆತ್ಮೇತ್ಯಾದೌ ಆತ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಜೀವೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ , ವಚನೋಕ್ತವಿಷಯಾತ್ತೃತ್ವಸ್ಯ ಜೀವ ಏವ ಚ ಸಂಭವಾತ್ ತತ್ಪರಿಗ್ರಹಸ್ಯೈವೋಚಿತತ್ವಾತ್ । ಯಚ್ಚ ‘ತಮೇವೈಕಂ ಜಾನಥ ಆತ್ಮಾನ'ಮಿತಿ ವಾಕ್ಯೋಕ್ತೋ ನ ಜೀವಃ ತದ್ವಾಚಿಶಬ್ದಾಭಾವಾದಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಿತಮ್ , ತದಾತ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ನ ಜೀವೇ ಅಮುಖ್ಯತ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಕಿಂತು ಪ್ರಧಾನಾದೌ । ಜೀವಸ್ಯ ತು ಆತ್ಮತ್ವೇಽಪಿ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತಯಾ ಜಗತ್ಕರ್ತೃತ್ವಾಸಂಭವಾತ್ ವ್ಯುದಾಸ ಇತ್ಯೇವಂಪರಂ ಜೀವೇನಾತ್ಮನೇತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ । ನ ಚ ಜೀವಶಬ್ದೇನ ಈಶ್ವರ ಏವೋಕ್ತಃ; ರೂಢಿಪರಿತ್ಯಾಗೇ ಕಾರಣಾಭಾವಾತ್ , ರೂಢೇಶ್ಚ ಕ್ಲೃಪ್ತತ್ವಾತ್ , ಅಹಂ ಹಿ ಜೀವಸಂಜ್ಞ ಇತ್ಯಾದೇಶ್ಚ ಅಭೇದಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಸಂಭವಾತ್ । ನ ಚ ಪ್ರಾಣಧಾರಕತ್ವಮೀಶಮಾತ್ರವೃತ್ತಿ; ಜೀವಸಾಧಾರಣತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣಪೂರ್ವಕನಾಮರೂಪವ್ಯಾಕರಣಸ್ಯ ಜೀವೇಽಸಂಭವಃ ಅಸ್ಮದಾದಾವಸಂಭವೇಽಪ್ಯತ್ರಿವೃತ್ಕೃತಭೂತಾರಬ್ಧಲಿಂಗಶರೀರಾಭಿಮಾನಿನೋ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ಯ ನಾಮರೂಪಾತ್ಮಕಪ್ರಪಂಚವ್ಯಾಕರಣಸಂಭವಾತ್ । ನ ಚ ತರ್ಹಿ ಪುನರ್ಜೀವಪ್ರವೇಶೋಕ್ತ್ಯಯೋಗಃ 'ತತ್ತೇಜ ಐಕ್ಷತ ತಾ ಆಪ ಐಕ್ಷಂತ ಇಮಾಸ್ತಿಸ್ರೋ ದೇವತಾ' ಇತಿ ಪೂರ್ವಮೇವ ಚೇತನತ್ವಸಿದ್ಧೇರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಅವ್ಯಾಕೃತಭೂತಸೃಷ್ಟೌ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಣತ್ವವತ್ ಬ್ರಹ್ಮಾಂಡಾದಿಸೃಷ್ಟೌ ನ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಣತಾ ಕಿಂತು ಸ್ವಾಭಿನ್ನಜೀವದ್ವಾರೇಣೇತ್ಯೇವಂಪರತ್ವಾತ್ । ಕಿಂಚ ‘ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮಿತ್ಯುಪಕ್ರಮಾತ್ ನ ಶ್ಯೇನಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತಾನುಸಾರಾದತದಿತಿ ಪದಚ್ಛೇದೋ ಯುಕ್ತಃ; ಏಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಾನವಿರೋಧಾತ್ , ಬ್ರಹ್ಮಜೀವೈಕ್ಯಸ್ಯಾಪ್ರಸಕ್ತತ್ವೇನ ನಿಷೇಧಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ । ನ ಚ-‘ಇಷ್ಟಾಪೂರ್ತಂ ಮನ್ಯಮಾನಾ ವರಿಷ್ಠ'ಮಿತ್ಯಾದಾವಿವ ಶ್ರುತಿತಾತ್ಪರ್ಯಾಪರಿಜ್ಞಾನೇನ ‘ತದ್ಧೈಕ ಆಹುರಸದೇವೇದಮಗ್ರ ಆಸೀ'ದಿತ್ಯಾದಾವಿವಾನಾದಿಕುಸಮಯೇನ ವಾ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದೀನ್ ಪ್ರತಿ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯರೂಪಸ್ಯ ಐಶ್ವರ್ಯಸ್ಯ ಸರ್ವೈರಪಿ ಸ್ವಾತ್ಮನ್ಯಭಿಮನ್ಯಮಾನತ್ವೇನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ವಾ ಪ್ರಸಕ್ತಿರೇಕ್ಯಸ್ಯೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಐಕ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಮಿತತ್ವೇನ ಸುಸಮಯತ್ವಸ್ಯ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಿತತ್ವೇನ ಚ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಪರಿಜ್ಞಾನಕುಸಮಯಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಸ್ಯ ವಕ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ಐಕ್ಯಲಿಂಗಸ್ಯಾಪಿ ಅಭಿಮಾನಿಕತ್ವಾಭಾವೇನ ತೇನ ಚೇತ್ ಪ್ರಸಕ್ತಿಃ ತದಾ ನಿಷೇದ್ಧುಮಶಕ್ಯತೈವ; ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದೀನಾಂ ಜೀವಸ್ಯೈಕ್ಯೇನಾಧ್ಯಸ್ತತ್ವಾತ್ ತಾನ್ ಪ್ರತಿ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾಭಿಮಾನಸ್ಯ ಸಾರ್ವಲೌಕಿಕಸ್ಯ ವಕ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ ಯತ್ಕಿಂಚಿತ್ಪ್ರತಿ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಸ್ಯ ಈಶ್ವರಲಕ್ಷಣತ್ವಾಭಾವಾಚ್ಚ । ಏತೇನ–ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮಿತಿ ಸಮಾಥ್ಯಧಿಕರಾಹಿತ್ಯಸ್ಯೋಪಕ್ರಮಾತ್ ಐತದಾತ್ಮ್ಯಮಿತಿ ತಸ್ಯೈವೋಪಸಂಹಾರಾತ್ ಅತತ್ತ್ವಮಸೀತಿ ನವಕೃತ್ವೋಽಭ್ಯಾಸಾತ್ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ವಿನಾ ಶಾಸ್ತ್ರೈಕಗಗ್ಯಸ್ಯ ಈಶ್ವರಭೇದಸ್ಯಾಪ್ರಸಕ್ತತಯಾಽಪೂರ್ವತ್ವಾತ್ ಅಥ ಸಂಪತ್ಸ್ಯತ ಇತಿ ಫಲಶ್ರವಣಾತ್ ಯೇನಾಶ್ರುತಂ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥವಾದಾತ್ ಶಕುನಿಸೂತ್ರಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತೈರುಪಪಾದನಾತ್ ಷಡ್ವಿಧತಾತ್ಪರ್ಯಲಿಂಗಾನಿ ಭೇದಪರಾಣ್ಯೇವೇತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್; ಏಕಮೇವೇತ್ಯತ್ರ ಸಮಾಭ್ಯಧಿಕರಾಹಿತ್ಯಮಾತ್ರೇಣ ಭೇದೋಪಕ್ರಮತ್ವಾಭಾವಾತ್ , ಅಭೇದೇಽಪಿ ತತ್ಸಂಭವಾತ್ , ಏಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಾನವಿರೋಧಾತ್, ದ್ವಿತೀಯಾಭಾವಮಾತ್ರಸ್ಯೈವೋಪಕ್ರಮಾತ್ । ಅತ ಏವಾಭ್ಯಾಸೋಪಸಂಹಾರಾವಪಿ ಭೇದವಿಷಯೌ ನ ಭವತಃ ಅಭೇದೇ ತು ಯಥಾಽಪೂರ್ವತಾ ತಥೋಕ್ತಮ್ । ಫಲಾರ್ಥವಾದೋಪಪತ್ತೀನಾಮಭೇದ ಏವ ಸಂಭವಾಚ್ಚ । ತಥಾ ಶಾಖಾಂತರಸ್ಥಿತಾಭೇದವಾಕ್ಯಾನಾಮುಪಾಸನಾಪ್ರಕರಣಸ್ಥಿತಾನಾಂ ತೂಪಾಸನಾಪರತಯಾ ನಾಭೇದಪರವಾಕ್ಯವಿರೋಧಃ ॥

ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕಸ್ಥಿತಸ್ಯ ತು ‘ಬ್ರಹ್ಮ ವಾ ಇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್ ತದಾತ್ಮಾನಮೇವಾವೇದಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀ'ತಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಯಾನುಪಾಸನಾಪ್ರಕರಣಸ್ಥತಯಾ ಅಭೇದಪ್ರಮಾಪಕತ್ವಮೇವ । ನ ಚ ತದ್ಯೋ ಯೋ ದೇವಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಬುಧ್ಯತ ಸ ಏವ ತದಭವತ್ತಥರ್ಷೀಣಾಂ ತಥಾ ಮನುಷ್ಯಾಣಾಮಿತಿ ಭೇದಪರವಾಕ್ಯಶೇಷವಿರೋಧಃ; ತತ್ರಾಪಿ ದೇವಾದಿಷು ಪ್ರಬುದ್ಧಂ ಪುರುಷಂ ನಿರ್ಧಾರ್ಯ ‘ಸ ಏವ ತದಭವದಿ'ತಿ ಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದಪರತ್ವೇನ ಭೇದಪರತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚ–ಅತ್ರ ವಾಕ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾನ್ನಾನೇನ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಸಿದ್ಧಿರಿತಿ-ಶಂಕ್ಯಮ್; ಯೋ ದೇವಾನಾಮಿತಿ ಜೀವಪರಾಮರ್ಶಿವಾಕ್ಯಶೇಷಾನುಸಾರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಪದಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಾತ್ , ಶುದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವೇ ಚ ಬೋಧನಿಮಿತ್ತಸ್ಯ ತಸ್ಮಾತ್ತತ್ಸರ್ವಮಭವದಿತಿ ಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯಲಕ್ಷಣಫಲಕೀರ್ತನಸ್ಯಾಯುಕ್ತತ್ವಾಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ–'ನಾಮ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸೀತಾದಿತ್ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾದೇಶ' ಇತ್ಯಾದಾವಿತಿಶಬ್ದಶಿರಸ್ಕತಯಾ ನಾಮಾದ್ಯಭೇದಾಭಾವಾದತ್ರಾಪೀತಿಶಬ್ದಶಿರಸ್ಕತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಭೇದಾಭಾವ ಇತಿ-ಶಂಕ್ಯಮ್; ಅನುಪಾಸನಾಪ್ರಕರಣಸ್ಥತ್ವೇ ನಾಭೇದಾವಿವಕ್ಷಾಯಾ ನಾಮ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾದಾವಿವ ವಕ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ಚೇತಿ ಶಬ್ದವೈಯರ್ಥ್ಯಮ್; ಆತ್ಮೇತ್ಯೇವೋಪಾಸೀತ ಇತ್ಯಾದಾವಿವ ಶಬ್ದಜ್ಞಾನಯೋಃ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಸಕರ್ಮಕತ್ವಪ್ರಾಪ್ತೌ ತನ್ನಿರಾಕರಣಪರತ್ವೇನೋಪಯೋಗಾತ್ । ಯಚ್ಚ-ಅಹಂಶಬ್ದೋ ಜೀವಾಂತರ್ಯಾಮಿಣಿ ಮುಖ್ಯಃ ಅಹಂ ಮನುರಭವಂ ಸೂರ್ಯಶ್ಚೇತಿ ಅಂತರ್ಯಾಮಿಣ್ಯಹಂಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾತ್ , ಸರ್ವಾಂತರ್ಯಾಮಿಕೋ ವಿಷ್ಣುಃ ಸರ್ವನಾಮ್ನಾ ವಿಧೀಯತೇ । ಏಷೋಽಹಂ ತ್ವಮಸೌ ಚೇತಿ ನ ತು ಸರ್ವಸ್ವರೂಪತಃ ॥ ಇತಿ ವಚನಾಚ್ಚೇತಿ; ತನ್ನ; ಶಾಸ್ತ್ರದೃಷ್ಟ್ಯಾ ತೂಪದೇಶೋ ವಾಮದೇವವದಿತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ವಾಮದೇವಜೀವಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ವಸ್ತುತೋ ಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದೇನ ಸೂರ್ಯಾದಿಭಾವಸ್ಯೋಕ್ತತಯಾ ಅಂತರ್ಯಾಮಿಪರತ್ವಾಭಾವಾತ್ ‘ತದ್ಯೋ ಯೋ ದೇವಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಬುಧ್ಯತ ಸ ಏವ ತದಭವ'ದಿತಿ ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯೇ ತತ್ತ್ವಬೋಧನಿಮಿತ್ತಕಬ್ರಹ್ಮಭಾವಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತತಯಾ ಪಶ್ಯನ್ ಪ್ರತಿಪೇದೇ ಇತ್ಯಾದೇರಪಿ ಬೋಧನಿಮಿತ್ತಬ್ರಹ್ಮಭಾವಪರತಯಾ ಅಂತರ್ಯಾಮಿಪರತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಸ್ಮೃತೇರಪಿ ಅಸಾಧಾರಣತತ್ತದಾತ್ಮನಿ ಶಕ್ತೇರಾವಶ್ಯಕತಯಾ ತತ್ಸಹಚಾರೇಣಾಂತರ್ಯಾಮಿಣಿ ಏಷೋಽಹಮಿತ್ಯಾದಿಪ್ರಯೋಗಃ, ನ ತು ಸರ್ವಸ್ವರೂಪತ ಇತಿ । ನಿಷೇಧಸ್ಯ ತೂಪಹಿತಯೋರೈಕ್ಯಾಭಾವನಿಬಂಧನತ್ವಾನ್ನ ವಿರೋಧಃ । ಅತ ಏವ—ವಿಶಿಷ್ಟಚೈತನ್ಯರೂಪೇ ವಾಮದೇವೇ ವಿಶಿಷ್ಟಚೈತನ್ಯರೂಪಮನುಸೂರ್ಯಾದಿಭಾವೋ ನ ಸಂಭವತೀತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್ । ಶಾಸ್ತ್ರದೃಷ್ಟ್ಯಾ ತೂಕ್ತತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ತರ್ಹಿ ಶುದ್ಧಚಿತ್ಯಭವಮಿತ್ಯುತ್ತಮಪುರುಷಾಯೋಗಃ; ಭೂತಪೂರ್ವಗತ್ಯಾ ಸಂಭವಾತ್ । ನ ಚ–ಅಹಂ ಭೂಮಿಮದಾಮಾರ್ಯಾಯೇತ್ಯಾದ್ಯಯೋಗಃ, ನಹಿ ಚಿನ್ಮಾತ್ರಂ ಭೂಮಿದಾತ್ರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಉಪಹಿತಚಿತಮಾದಾಯ ತೇಷಾಮುಪಪತ್ತೇಃ । ಅಹಂ ನಾಮಾಭವತ್ತಸ್ಯೋಪನಿಷದಹಮಿತ್ಯಾದೇಶ್ಚ ತಾದೃಶೋಪಾಸನಾಪರತ್ವೇನ ಶಕ್ತಿನಿರ್ಣಾಯಕತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನಾಂತರ್ಯಾಮ್ಯಭೇದಪರೇಯಂ ಶ್ರುತಿಃ; ಅಂತರ್ಯಾಮಿಣಿ ಭೇದಾಪ್ರಸಕ್ತೇಶ್ಚ । ನ ಚ ನಿಯಮ್ಯಾನಂತ್ಯಾದಿನಾ ಪ್ರಸಕ್ತಿ; ಏಕಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಜೀವೇ ಅನೇಕಾವಯವನಿಯಾಮಕತ್ವಸ್ಯೈಕಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ರಾಜನ್ಯೇ ಅನೇಕದೇಶನಿಯಾಮಕತ್ವಸ್ಯ ಚ ದರ್ಶನಾತ್ । “ಸ ಯಶ್ಚಾಯಂ ಪುರುಷೇ ಯಶ್ಚಾಸಾವಾದಿತ್ಯೇ ಸ ಏಕಃ” ಇತ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ನಾಂತರ್ಯಾಮ್ಯೈಕ್ಯಪರತಾ; ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ ಪರಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ಶುದ್ಧಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಕೃತತಯಾ ತಸ್ಮಿನ್ನುಪಾಧಿಕೃತಭೇದಸ್ಯ ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಪ್ರಸಕ್ತೌ ತನ್ನಿರಾಕರಣಾರ್ಥತ್ವೇನ ಐಕ್ಯೋಪದೇಶೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚೈವಂ ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ಯ ಏಷ ಆದಿತ್ಯೇ ಪುರುಷೋ ದೃಶ್ಯತೇ ಸೋಽಹಮಸ್ಮೀತ್ಯತ್ರ ಸ ಏವೈನಾನ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಗಮಯತೀತ್ಯತ್ರ ಭೇದಪರೋತ್ತರವಾಕ್ಯವಿರೋಧಃ; ತಸ್ಯ ಉಪಾಸನಾಪ್ರಕರಣಸ್ಥತ್ವೇನಾಹಂಗ್ರಹೋಪಾಸನಾಪರತಯಾ ವಿರೋಧಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚೋಪಾಸನಾಪ್ರಕರಣಸ್ಥಿತವಾಕ್ಯಬಲಾದೈಕ್ಯಾಸಿದ್ಧಾವಪಿ ಅನುಪಾಸನಾಪ್ರಕರಣಸ್ಥಿತಾದಪಿ ತದಸಿದ್ಧಿಃ ಶಂಕ್ಯಾ; ಅನ್ಯಶೇಷತ್ವಸ್ಯ ತಸ್ಯ ತತ್ಪ್ರಯೋಜಕಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ , ಅಥ ಯೋಽನ್ಯಾಂ ದೇವತಾಮುಪಾಸ್ತ ಇತ್ಯುತ್ತರವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಭೇದಜ್ಞಾನನಿಂದಾಪರತಯಾ ತದನುಸಾರೇಣ ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯಸ್ಯೋಪಾಸನಾಪರತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ಯತ್ತು ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೋಽತ್ರ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾರ್ಥ ಇತಿ ನ ಪರಬ್ರಹ್ಮೈಕಸಿದ್ಧಿಃ, ಅನ್ಯಥಾ ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯೇ ಆತ್ಮಾನಮೇವಾವೇದಹಮಿತ್ಯನೇನೈವ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತಿ ವ್ಯರ್ಥಮಿತಿ, ತನ್ನ; ಆತ್ಮಶಬ್ದೇನ ಜೀವಚೈತನ್ಯಮನೂದ್ಯ ಬೃಂಹಿತತ್ವಾದ್ಯುಪಲಕ್ಷಿತಬ್ರಹ್ಮಚೈತನ್ಯಾಭೇದವಿಧಿಪರತ್ವೇನ ಸಾರ್ಥಕತ್ವಾತ್ । ತಥಾಚ ಸ್ಮೃತಿಃ ‘ಅಹಂ ಹರಿಃ ಸರ್ವಮಿದಂ ಜನಾರ್ದನ' ಇತ್ಯಾದಿಕಾಪಿ ಸಂಗಚ್ಛತೇ । ಯತ್ತು “ಅಥ ಯೋಽನ್ಯಾಂ ದೇವತಾಮುಪಾಸ್ತೇಽನ್ಯೋಽಸಾವನ್ಯೋಽಹಮಸ್ಮೀತಿ ನ ಸ ವೇದ ಯಥಾ ಪಶುರಿ"ತ್ಯತ್ರಾಂತರ್ಯಾಮಿಭೇದಜ್ಞಾನನಿಂದನಮಿತಿ, ತನ್ನ; ಅಂತರ್ಯಾಮಿಣೋಽಪ್ರಕೃತತ್ವಾತ್ ಪದದ್ವಯಲಕ್ಷಣಾದೇಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಾನುರೋಧೇನ ಲಬ್ಧತ್ವಾತ್ । ಯತ್ತು ಅತ್ರ ಯೋಽನ್ಯೋ ಜೀವಃ ಅನ್ಯಾಂ ವಿಲಕ್ಷಣಾಂ ದೇವತಾಮುಪಾಸ್ತೇ ಅನ್ಯೋಽಸೌ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಅಹಮಸ್ಮೀತಿ ನ ಸ ವೇದ ಯಥಾ ಪಶುರಿತ್ಯರ್ಥ ಇತಿ, ತತ್ತುಚ್ಛಮ್ ; ವ್ಯವಹಿತಾನ್ವಯದೋಷಾತ್ । ಅಹಂ ಶಬ್ದಸನ್ನಿಹಿತಾನ್ಯ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಯ ಇತ್ಯತ್ರ ನಯನಾತ್ । ನ ಚ-‘ಯಸ್ಯ ಯೇನಾರ್ಥಸಂಬಂಧ' ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಸನ್ನಿಧಾನಾದ್ಯೋಗ್ಯತಾಯಾಃ ಪ್ರಬಲತ್ವಮಿತಿ–ಶಂಕ್ಯಮ್; ಯಥಾಸ್ಥಿತಾರ್ಥಸಂಬಂಧೇಽಪ್ಯುಕ್ತಕ್ರಮೇಣ ಯೋಗ್ಯತಾಸತ್ತ್ವಾತ್ । ನ ಚೇಯಂ ಶ್ರುತಿಃ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣಾನ್ಯಸದ್ಭಾವನಿಷೇಧಿಕಾ; ಅನ್ಯತ್ವಪ್ರತಿಯೋಗಿನಿ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೋಪಸ್ಥಾಪಕಪದಾಭಾವಾತ್ ।। ಯತ್ತು ಕೈಶ್ಚಿದುಪಾಸ್ತ ಇತಿ ಶ್ರವಣಾತ್ ಪ್ರಯತ್ನಸಾಧ್ಯಜ್ಞಾನವಿಜಾತೀಯವೃತ್ತ್ಯಂತರರೂಪೋಪಾಸನಾಯಾ ಏವ ನಿಷೇಧಃ ನ ತು ಜ್ಞಾನಸ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ತನ್ನ; “ತದ್ಯೋ ಯೋ ದೇವಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಬುಧ್ಯತೇ’ತಿ ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯೇ ನ ಸ ವೇದೇತಿ ನಿಂದಾವಾಕ್ಯೇ ಚ ವೇದನಸ್ಯೈವ ನಿರ್ದೇಶಾತ್ ಮಧ್ಯಸ್ಥಿತೋಪಾಸ್ತೇರಪಿ ಜ್ಞಾನಪರತ್ವಾತ್ ॥ ಏವಂ ಮುಂಡಕೇ ‘ಸ ಯೋ ಹ ವೈ ತತ್ಪರಮಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವತಿ' ಇತ್ಯೇತದಪಿ ವಾಕ್ಯಮಭೇದಪರಮೇವ । ನ ಚ ದ್ವಿತೀಯಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೋ ಜೀವಪರ ಏವ, ತಸ್ಯ ಜಾತಿಜೀವಕಮಲಾಸನಾದ್ಯನೇಕಾರ್ಥತ್ವಾತ್ , ದ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೀ ಇತ್ಯಾದೌ ಜೀವೇ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಸಂಭವಾಚ್ಚ, ಯಃ ಪರಮಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ ಸ ಜೀವ ಏವ ಭವತಿ ನ ತು ಪರಮಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತಏವ ಆದ್ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಃ ಪರಮತ್ವೇನ ವಿಶೇಷಿತ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಜೀವೇ ಬ್ರಹ್ಮಪದಪ್ರಯೋಗಸಂಭವೇಽಪಿ ಪ್ರಕೃತೇ ಪರಬ್ರಹ್ಮೋಪಾದಾನಮೇವೋಚಿತಮ್ , ಜೀವಭಾವಸ್ಯಾಬ್ರಹ್ಮಭಾವಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಾಗೇವ ಸಿದ್ಧತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸಾಧ್ಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಏವಂ ಚ ಅರ್ಥಾದ್ವಿತೀಯಬ್ರಹ್ಮಭವನಮಪಿ ಪರಮತ್ವವಿಶೇಷಿತಮೇವ । ಯಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮ ಭವತೀತ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತತ್ತ್ವರೂಪಬ್ರಹ್ಮತ್ವಾಕ್ರಾಂತೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಂಪೂಜ್ಯ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಂ ಭಕ್ತ್ಯಾ ಶೂದ್ರೋಽಪಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ಭವೇತ್ ಇತಿವತ್ । ನಹಿ ಶೂದ್ರೋಽಪಿ ಪೂಜಿತವ್ರಾಹ್ಮಣವ್ಯಕ್ತಿರ್ಭವತಿ, ಕಿಂತು ಬ್ರಾಹ್ಮಣತ್ವಜಾತ್ಯಾಕ್ರಾಂತ ಇತಿ, ತನ್ನ; ಪೂರ್ವೋಕ್ತಯುಕ್ತ್ಯಾ ಪ್ರಕೃತೇ ವ್ಯಕ್ತ್ಯಭೇದಸ್ಯೈವ ಸಂಭವೇನ ದೃಷ್ಟಾಂತವೈಷಮ್ಯಾತ್ । ನ ಚ-‘ಅಸ್ಯ ಮಹಿಮಾನ'ಮಿತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾತ್ತದೀಯಮಹತ್ತ್ವಪ್ರಾಪ್ತಿರೇವ, ನ ತು ತದ್ಭಾವ ಇತಿ–ಯುಕ್ತಮ್ ; ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಪ್ರಪಂಚವಿಲಕ್ಷಣಂ ಯೋ ವೇದ, ಪ್ರಪಂಚಂ ತದ್ವಿಭೂತಿಂ ಚ ಯೋ ವೇದ, ಸ ವೀತಶೋಕೋ ಭವತೀತ್ಯೇವಂಪರತ್ವಾತ್ । ನ ಚ- ’ಯಥಾ ನದ್ಯಃ ಸ್ಯಂದಮಾನಾ' ಇತಿ ಭಿನ್ನನದೀದೃಷ್ಟಾಂತೋಕ್ತಿರಯುಕ್ತೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಸ್ಪಷ್ಟಭೇದವಿಲಯನಮಾತ್ರಪರತ್ವೇನ ದೃಷ್ಟಾಂತೋಪಪತ್ತೇರುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ಪರಾತ್ ಪರಂ ಪುರುಷಮುಪೈತಿ ದಿವ್ಯಮಿತಿ ನ ದೇಶಾಂತರಸ್ಥಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಕ್ತಿಪರಾ; ತಸ್ಯಾಃ ಸಗುಣೋಪಾಸನಾಫಲತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಫಲತ್ವಾಸಂಭವೇನ ಸ್ವರೂಪಭೂತಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಪರತ್ವಾತ್ । ನ ಚ-ಅದ್ವೈತಮತೇ ನಿತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಭೂತಸ್ಯಾಪೂರ್ವಬ್ರಹ್ಮಭಾವೋಕ್ತಿರಯುಕ್ತೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಕಂಠಗತಚಾಮೀಕರಾದೌ ಭ್ರಾಂತಿನಿವೃತ್ತಿಮಾತ್ರೇಣ ಪ್ರಾಪ್ತಪ್ರಾಪ್ತಿರೂಪತಯಾ ಫಲತ್ವದರ್ಶನಾತ್ । ನ ಚಾರೋಪನಿವೃತ್ತೇರಶಬ್ದತ್ವಮ್ ; ಶ್ರುತಾರ್ಥಾಪತ್ತಿಗಮ್ಯತಯಾ ಶಾಬ್ದತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ‘ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಸನ್ ಬ್ರಹ್ಮಾಪ್ಯೇತೀ’ತಿ ಶ್ರುತಿರಪ್ಯೈಕ್ಯಪರಾ । ನ ಚಾತ್ರ ಪ್ರಥಮವ್ರಹ್ಮಪದಸ್ಯ ಜೀವಪರತ್ವಾಭಾವೇ ಕರ್ತೃಕರ್ಮಭಾವವಿರೋಧಃ; ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಪ್ರಾಕ್ಕಾಲೀನೌಪಾಧಿಕಭೇದಮಾದಾಯ ತಾದೃಙ್ನಿರ್ದೇಶೋಪಪತ್ತೇಃ । ಪರೇಽವ್ಯಯೇ ಸರ್ವ ಏಕೀಭವಂತೀತ್ಯೇತದಪ್ಯಭೇದೇ ಮಾನಮ್ । ನ ಚ ಗಾವಃ ಸಾಯಂ ಗೋಷ್ಠ ಏಕೀಭವಂತಿ । ಏಕೀಭೂತಾ ನೃಪಾಃ ಸರ್ವೇ ವವರ್ಷುಃ ಪಾಂಡವಂ ಶರೈಃ। ಕೀಟೋ ಭ್ರಮರೇಣೈಕೀಭೂತ ಇತಿ ಸ್ಥಾನೈಕ್ಯಮತೈಕ್ಯಸಾದೃಶ್ಯನಿಬಂಧನೈಕೀಭಾವಸ್ಯ ಗೋನೃಪಕೀಟಭ್ರಮರಾದೌ ದರ್ಶನಾತ್ ಅತ್ರಾಪಿ ತೈರೇವ ನಿಮಿತ್ತೈಃ ಗೌಣ ಏಕೀಭಾವ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಮುಖ್ಯತ್ವೇ ಸಂಭವತಿ ಗೌಣತ್ವಸ್ಯಾಯೋಗಾತ್ । ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಮಾತ್ರಪರತ್ವೇನ ಸಕೃದುಚ್ಚರಿತಸ್ಯ ನಾನೇಕಾರ್ಥಪರತ್ವಶಂಕಾಪಿ । ನ ಚೈಕ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಗೇವ ಸಿದ್ಧತಯಾ ಅಭೂತತದ್ಭಾವಾರ್ಥಚ್ವಿಪ್ರತ್ಯಯಾಯೋಗಃ; ಸ್ವಗೃಹನಿಕ್ಷಿಪ್ತಾಜ್ಞಾತನಿಧಿವತ್ ಸತೋಽಪ್ಯಾವೃತತ್ವೇನಾಭೂತಸಮತಯಾ ಚ್ವಿಪ್ರತ್ಯಯೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ ಪರೇಽವ್ಯಯ ಇತಿ ಶ್ರುತಸಪ್ತಮೀಹಾನಿರಶ್ರುತತೃತೀಯಾ ಕಲ್ಪನಾಪತ್ತಿಶ್ಚೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾನುಸಾರೇಣ ಸಪ್ತಮ್ಯಾ ಅನನುಸರಣೀಯತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ‘ಪರಮಂ ಸಾಮ್ಯಮುಪೈತಿ ಪರಾತ್ಪರಂ ಪುರುಷಮುಪೈತೀ’ತಿ ಪೂರ್ವೋತ್ತರವಾಕ್ಯವಿರೋಧಃ। ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಗೇವ ನಿರಾಸಾತ್ । ತಥಾಂತರ್ಯಾಮಿಪ್ರಕರಣಸ್ಥಂ ’ನಾನ್ಯೋಽತೋಽಸ್ತಿ ದ್ರಷ್ಟೇ'ತಿವಾಕ್ಯಮ್, ಅಕ್ಷರಪ್ರಕರಣಸ್ಥಂ ನಾನ್ಯದತೋಽಸ್ತಿ ದ್ರಷ್ಟ್ರಿ'ತಿ ವಾಕ್ಯಂ ಚ ಐಕ್ಯೇ ಪ್ರಮಾಣಮ್ । ನ ಚಾತ ಇತ್ಯನೇನ ಪ್ರಸ್ತುತಂ ಸರ್ವನಿಯಂತಾರಂ ಪರಾಮೃಶ್ಯಾನ್ಯೋ ದ್ರಷ್ಟಾ ನಾಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತೇಃ ಸ್ವನಿಯಾಮಕದ್ರಷ್ಟ್ರಂತರನಿಷೇಧ ಆಯಾತಿ, ನ ತು ದ್ರಷ್ಟೃಸಾಮಾನ್ಯನಿಷೇಧಃ, ಅಸ್ಮಿನ್ ಗ್ರಾಮೇ ಅಯಮೇವ ಸರ್ವನಿಯಾಮಕೋ ನಾನ್ಯಃ ಪುರುಷೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾದಾವನ್ಯಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಸ್ತುತಸದೃಶಾನ್ಯಪರತಯಾ ವ್ಯುತ್ಪನ್ನತ್ವಾತ್ ಸಮಾನಮಿತರಚ್ಛಯೇನೇನೇತ್ಯತ್ರ ಇತರಶಬ್ದಸ್ಯ ಪೂರ್ವನಿರ್ದಿಷ್ಟಸದೃಶಪರತ್ವೋಕ್ತೇಶ್ಚೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಅನೇನ ಹ್ಯೇತತ್ಸರ್ವಂ ವೇದೇತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಸ್ಯ ಏಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯೋಪಪಾದನಾರ್ಥಮ್ ಅನ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರತೀತೇನ ಜೀವೇನಾಭೇದಬೋಧನಾತ್ ಅಚೇತನವರ್ಗಸ್ಯ ಅತೋಽನ್ಯದಾರ್ತಂ ನೇತಿ ನೇತೀತಿ ನಿಷೇಧಾಚ್ಚ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದ ಏವ ವಾಕ್ಯಪ್ರಮೇಯಃ । ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ತು ಅಭೇದಸ್ಯಾವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ ತ್ವದುಕ್ತಪ್ರಕಾರಾಶ್ರಯಣೇ ಬಾಧಕಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚಾತ್ರಾಪ್ಯಂತರ್ಯಾಮಿವಾಕ್ಯೇ ಯ ಆತ್ಮನೋಽಂತರಃ ಯಮಾತ್ಮಾ ನ ವೇದ ಯಸ್ಯಾತ್ಮಾ ಶರೀರಂ ಯ ಆತ್ಮಾನಮಂತರೋ ಯಮಯತೀ’ತಿ ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯೇನ ’ಏಷ ತ ಆತ್ಮಾಽಂತರ್ಯಾಮ್ಯಮೃತಃ ಅತೋಽನ್ಯದಾರ್ತಮಿ’ತ್ಯುತ್ತರವಾಕ್ಯೇ ಚ ವಿರೋಧಃ, ತತ್ರ ಪರಮಾತ್ಮನೋಽನ್ಯಂ ಚೇತನಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ತಸ್ಯಾರ್ತಿಯುಕ್ತತ್ವೇನಾಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಸ್ಯೈವೋಕ್ತಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯಸ್ಯೌಪಾಧಿಕಭೇದಮಾತ್ರೇಣೋಪಪತ್ತೇಃ । ಉತ್ತರವಾಕ್ಯೇನ ನ ಚೇತನಾಂತರಸ್ಯಾರ್ತಿಯೋಗೋ ವಿಧೀಯತೇ, ಕಿಂತು ‘ಏಷೋಽಂತರ್ಯಾಮೀ ತೇ ಆತ್ಮೇ’ತಿ ಜೀವಸ್ವರೂಪಭೂತಾಂತರ್ಯಾಮಿಣೋ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ಸರ್ವಮ್ ಆರ್ತಂ ವಿನಶ್ವರಮಿತಿ ವಾ ಮಿಥ್ಯೇತಿ ವಾ ಬೋಧನಾನ್ನ ವಿರೋಧಶಂಕಾ । ಅತಏವ–ಅಕ್ಷರವಾಕ್ಯೇಽಪಿ ‘ಏತಸ್ಯ ವಾ ಅಕ್ಷರಸ್ಯ ಪ್ರಶಾಸನೇ ಗಾರ್ಗಿ ಸೂರ್ಯಾಚಂದ್ರಮಸೌ ವಿಧೃತೌ ತಿಷ್ಠತಃ' ಇತ್ಯಾದಿಪೂರ್ವವಾಕ್ಯೇನ ವಿರೋಧ–ಇತ್ಯಪಾಸ್ತಮ್ । ಕಿಂಚ ’ದ್ವಿತೀಯಾದ್ವೈ ಭಯಂ ಭವತೀ’ತಿ ಭೇದಸ್ಯ ಭಯಹೇತುತ್ವೇನ ನಿಂದಿತತ್ವಾದಪ್ಯಭೇದ ಏವೋಪನಿಷದ್ಗಮ್ಯಃ । ನ ಚ ಅಸ್ಯ ವಿರೋಧಿನಃ ಸಮಾನಾತ್ ಭಯಂ ಭವತೀತ್ಯೇವಾರ್ಥಃ, ಲೋಕೇ ತಾದೃಶಾದೇವ ಭಯಂ ಭವತೀತಿ ಲೋಕಸಿದ್ಧಾನುವಾದಿತ್ವಾತ್ ಪೂರ್ವತ್ರ ’ತಸ್ಮಾದೇಕಾಕೀ ಬಿಭೇತಿ' ಉತ್ತರತ್ರ ‘ತಸ್ಮಾದೇಕಾಕೀ ನ ರಮತ' ಇತಿ ಶ್ರವಣಾಚ್ಚೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಯನ್ಮದನ್ಯನ್ನಾಸ್ತಿ ಕಸ್ಮಾನ್ನ ಬಿಭೇಮೀತಿ ತತ ಏವಾಸ್ಯ ಭಯಂ ವೀಯಾಯೇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ದ್ವಿತೀಯಮಾತ್ರದರ್ಶನಸ್ಯೈವ ಭಯಹೇತುತ್ವಾತ್ ವಿಶೇಷಕಲ್ಪನಾಯೋಗಾತ್ ಏಕಾಕೀ ಬಿಭೇತೀತಿ ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯೇ ಪರಮಾರ್ಥದರ್ಶನರಹಿತಸ್ಯ ತನ್ನಿಮಿತ್ತಭಯಸಂಭವಾತ್ ಏಕಾಕೀ ಬಿಭೇತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಉತ್ತರವಾಕ್ಯೇ ತಸ್ಮಾದೇಕಾಕೀ ನ ರಮತ ಇತ್ಯತ್ರ ಇಷ್ಟಸಂಯೋಗಜನ್ಯರತೇರೇಕಾಕಿನ್ಯಭಾವಾತ್ ಏಕಾಕಿನೋ ರತಿರ್ನಾಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತತಶ್ಚಾತತ್ತ್ವಜ್ಞವಿಷಯೋಕ್ತವಾಕ್ಯಾನುಸಾರೇಣ ತತ್ತ್ವಜ್ಞವಿಷಯಮಧ್ಯವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವಾರ್ಥಸಮರ್ಪಣೇನಾಪ್ಯುಪಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ ತದ್ವಿರೋಧ್ಯರ್ಥಪರತ್ವಾಯೋಗಾತ್ ಏತಸ್ಮಿನ್ನುದರಮಂತರಂ ಕುರುತೇ । ಅಥ ತಸ್ಯ ಭಯಂ ಭವತೀತಿ ಭೇದನಿಂದಯಾಪ್ಯಭೇದಸಿದ್ಧಿಃ । ನ ಚ–ಏತಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ಶ್ರವಣಾತ್ ಸ್ವಗತಭೇದನಿಷೇಧೋಽಯಮ್, ನ ಭೇದಮಾತ್ರನಿಷೇಧ ಇತಿ - ಶಂಕ್ಯಮ್; ಅಲ್ಪಾರ್ಥಕಾರಶಬ್ದಸ್ವಾರಸ್ಯಾಪ್ಯರ್ಥಕೋತ್ಪಾದಸ್ವಾರಸ್ಯಾತ್ ಏತಸ್ಯ ಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವೇನಾನುಲ್ಲೇಖಾಚ್ಚ ಭೇದಮಾತ್ರನಿಷೇಧಪರತಯಾ ತದ್ವಿಶೇಷನಿಷೇಧಪರತ್ವಕಲ್ಪನಾಯೋಗಾತ್ । ಏವಂ ’ಏಕೋ ದೇವಃ ಸರ್ವಭೂತೇಷು ಗೂಢ' ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿರಪ್ಯತ್ರೈಕ್ಯೇ ಪ್ರಮಾಣಮ್ । ನ ಚ–ಅಂತರ್ಯಾಮ್ಯೈಕ್ಯಪರೇಯಂ ಶ್ರುತಿಃ, ’ಯತೋ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಜಾಯಂತೇ' ಇತ್ಯಾದಾವಿವ ಭೂತಶಬ್ದಸ್ಯ ಚೇತನಪರತ್ವಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ದೃಷ್ಟಾಂತಾಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ, ಚೇತನಸ್ಯ ಜಾಯಮಾನತ್ವಾದ್ಯಯೋಗಾತ್ , ಭೂತಹಿಂಸಾನಿಷೇಧವಾಕ್ಯ ಇವ ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಿತಪ್ರಾಣಶರೀರಾದೇರೇವ ಭೂತಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಾತ್ । ಅತ ಏವ ‘ಏಕ ಏವ ಹಿ ಭೂತಾತ್ಮಾ ಭೂತೇ ಭೂತೇ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಃ ।' ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತಿರಪಿ । ಏವಂ ‘ಯಾವನ್ಮೋಹಂ ತು ಭೇದಃ ಸ್ಯಾತ್ ಜೀವಸ್ಯ ಚ ಪರಸ್ಯ ಚ । ತತಃ ಪರಂ ನ ಭೇದೋಽಸ್ತಿ ಭೇದಹೇತೋರಭಾವತಃ ॥ ವಿಭೇದಜನಕೇಽಜ್ಞಾನೇ ನಾಶಮಾತ್ಯಂತಿಕಂ ಗತೇ । ಆತ್ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಭೇದಮಸಂತಂ ಕಃ ಕರಿಷ್ಯತಿ ॥' ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತ್ಯಾ ಭೇದಸ್ಯಾವಿದ್ಯಕತ್ವಪ್ರತೀತೇರಭೇದ ಏವ ತಾತ್ತ್ವಿಕ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ನ ಚಾತ್ರ ಭೇದಶಬ್ದೋ ಮಿತ್ರಭೇದ ಇತ್ಯಾದಾವಿವ ವೈಮತ್ಯಾರ್ಥಃ; ತಥಾ ಸತಿ ಲಕ್ಷಣಾಪತ್ತೇಃ, ಅನ್ಯೋನ್ಯಾಭಾವಾದೇರೇವ ಮುಖ್ಯತ್ವಾತ್ , ಶ್ರುತಾರ್ಥತ್ಯಾಗಸ್ಯಾನ್ಯಾಯ್ಯತ್ವಾತ್ । 'ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಂ ಚಾಪಿ ಮಾಂ ವಿದ್ಧಿ ಸರ್ವಕ್ಷೇತ್ರೇಷು ಭಾರತ' ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತಿರಪ್ಯತ್ರ ಮಾನಮ್ । ನ ಚ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಂ ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಮಾಂ ಸರ್ವಕ್ಷೇತ್ರೇಷು ವಿದ್ಧೀತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ಮಹಾಭೂತಾನ್ಯಹಂಕಾರ' ಇತ್ಯಾದ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ‘ಏತತ್ಕ್ಷೇತ್ರಂ ಸಮಾಸೇನ ಸವಿಕಾರಮುದಾಹೃತಮ್' ಇತ್ಯನೇನ ‘ಯಸ್ಯ ಪೃಥಿವೀ ಶರೀರ'ಮಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯೇಶ್ವರಶರೀರತಯೋಕ್ತಂ ಚೇತನಾಚೇತನಾತ್ಮಕಂ ಸರ್ವಂ ಕ್ಷೇತ್ರಮಿತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಸರ್ವನಿಯಾಮಕತಯಾ ಸಕಲಕ್ಷೇತ್ರಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಪ್ರಾಗೇವ ಸಿದ್ಧೇಃ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಾಪತ್ತೇಃ, ತತ್ತತ್ಕ್ಷೇತ್ರಾಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವೇನ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಪದವಾಚ್ಯಜೀವಾಭೇದಪರತ್ವಸ್ಯೈವೋಚಿತತ್ವಾತ್ । ಅತ ಏವ "ಕ್ಷೇತ್ರಾಣಿ ಚ ಶರೀರಾಣಿ ಬೀಜಾನಿ ಚ ಶುಭಾಶುಭೇ । ಶ್ರುತಾನಿ ವೇತ್ತಿ ಯೋಗಾತ್ಮಾ ತತಃ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞ ಉಚ್ಯತೇ । ಪ್ರಕೃತೇಶ್ಚ ವಿಕಾರಾಣಾಂ ದ್ರಷ್ಟಾರಮಗುಣಾತ್ಮಕಮ್ । ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಮಾಹುರ್ಜೀವಂ ತು ಕರ್ತಾರಂ ಗುಣಸಂವೃತಮ್ ॥” ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತೌ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಶಬ್ದಸ್ಯ ಸರ್ವಾಂತರ್ಯಾಮಿಸರ್ವಜ್ಞಪರತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಕೃತೇ ತದಸಂಭವಃ; ಜೀವೇ ಸುಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾಚ್ಚ । ನ ಚ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಥಾ ವೇತಿ ನ್ಯಾಯಃ; ತಸ್ಯ ಏಕತರಾಶಾಸ್ತ್ರೀಯವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ಏವಮನ್ಯಾನ್ಯಪಿ ವಾಕ್ಯಾನಿ ಯಥಾಸಂಭವಮೈಕ್ಯೇ ಯೋಜ್ಯಾನಿ । ತಸ್ಮಾದಾಗಮ ಐಕ್ಯೇ ಮಾನಮ್ ॥

ಏವಮನುಮಾನಮಪಿ ತತ್ರ ಮಾನಮ್ । ಜೀವಾಃ ಪರಮಾತ್ಮನಸ್ತತ್ತ್ವತೋ ನ ಭಿದ್ಯಂತೇ, ಆತ್ಮತ್ವಾತ್ , ಪರಮಾತ್ಮವತ್ । ನನು–ಆತ್ಮತ್ವಂ ಜಾತಿರತ್ರ ಹೇತುಃ, ತಥಾಚಾಭೇದೇ ಹೇತೂಚ್ಛಿತ್ತಿರೇವ ಪ್ರತಿಕೂಲತರ್ಕ ಇತಿ–ಚೇನ್ನ; ತತ್ತ್ವತೋಽಭೇದೇಽಪಿ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಭೇದೇನೈವ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಜಾತೇರನುಚ್ಛೇದೋಪಪತ್ತೇಃ । ಜ್ಞಾತೃತ್ವಾದಿತ್ಯಪ್ಯತ್ರ ಹೇತುಃ; ಜೀವೇ ಉಪಧೇಯೇ ಅಂತಃಕರಣೋಪಹಿತವೃತ್ತೇಸ್ತಸ್ಯಾಸಿದ್ಧೇರಭಾವಾತ್ । ವ್ಯವಹಾರೇ ಸ್ವಭಿನ್ನಜ್ಞಾನಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಂ ಹೇತುಃ । ತವಾಪಿ ಜೀವಸ್ಯ ಸ್ವಾಭಿನ್ನನಿತ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಬಾಧ್ಯವ್ಯವಹಾರವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ಅಬಾಧ್ಯತ್ವಮಪ್ಯತ್ರ ಹೇತುಃ । ನ ಚ ಜಡೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ; ತತ್ರ ಬಾಧ್ಯತ್ವೇನ ಹೇತೋರಭಾವಾತ್ , ತಾತ್ತ್ವಿಕಭೇದಸ್ಯ ಸರ್ವತ್ರಾಸತ್ತ್ವೇನ ವ್ಯಭಿಚಾರಾನವಕಾಶಾತ್ । ನ ಚ–ಏವಂ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಭೇದವ್ಯತಿರೇಕೋಽಪ್ಯೇವಮೇವ ಸಾಧ್ಯತಾಂ ಜೀವಪರಮಾತ್ಮನೋರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ತತ್ರ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರೋಧಸ್ಯೈವ ಬಾಧಕತ್ವಾತ್ , ಶ್ರುತ್ಯನುಗ್ರಹಾಚ್ಚಾಭಾಸಸಾಮ್ಯಾಪಾದನಾಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾನವಕಾಶಾತ್ । ಅತ ಏವ ವಿಮತಾ ಜೀವಾಶ್ಚೈತ್ರಾತ್ತತ್ತ್ವತೋ ನ ಭಿದ್ಯಂತೇ, ಜೀವತ್ವಾಚ್ಚೈತ್ರವದಿತಿ ಜೀವೈಕ್ಯೇ, ವಿಮತಾ ಜೀವಾ ವಸ್ತುತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನ ಭಿದ್ಯಂತೇ, ವಸ್ತುತ್ವಾತ್ , ಬ್ರಹ್ಮವದಿತಿ ಬ್ರಹ್ಮಜೀವೈಕ್ಯೇ ಚ ಯದನುಮಾನಂ, ತತ್ರ ವ್ಯವಹಾರತೋಽಪಿ ನ ಭಿದ್ಯಂತ ಇತ್ಯಪ್ಯೇವಂ ಸಾಧ್ಯತಾಮಿತ್ಯಾಭಾಸಸಾಮ್ಯಮ್-ಅಪಾಸ್ತಮ್ । ಏವಂ ವಿಮತಾನಿ ಶರೀರಾಣಿ ಚೈತ್ರಾಧಿಷ್ಠಿತಾನಿ, ಶರೀರತ್ವಾತ್ , ಸಂಮತವತ್ । ನ ಚ-ಏತಾವತಾ ನ ಜೀವೈಕ್ಯಸಿದ್ಧಿಃ, ಚೈತ್ರಾಧಿಷ್ಠಿತತ್ವೇಽಪಿ ಅನ್ಯಾಧಿಷ್ಠಿತತ್ವಸಂಭವಾತ್ , ಚೈತ್ರಮಾತ್ರಾಧಿಷ್ಠಿತತ್ವೇ ತು ಅಂತರ್ಯಾಮ್ಯಧಿಷ್ಠಿತತ್ವೇನ ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಸಾಧ್ಯವೈಕಲ್ಯಾಪತ್ತಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಚೈತ್ರಮಾತ್ರಸಂಸಾರ್ಯಧಿಷ್ಠಿತತ್ವಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ । ಚೈತ್ರಮಾತ್ರಭೋಗಾಯತನಾನೀತಿ ವಾ ಸಾಧ್ಯಮ್ । ನ ಚ–ಭೋಕ್ತೃತ್ವಮಂತಃಕರಣವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ, ತಚ್ಚ ಪ್ರತಿಶರೀರಂ ಭಿನ್ನಮ್ , ಯಚ್ಚೈಕಂ ಶುದ್ಧಚೈತನ್ಯಂ ತನ್ನ ಭೋಕ್ತ್ರಿತಿ ಬಾಧ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಭೋಕ್ತೃತ್ವಸ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟವೃತ್ತಿತ್ವೇಽಪಿ ವಿಶೇಷ್ಯವೃತ್ತಿತ್ವಾನಪಾಯಾತ್ । ನ ಚೈವಂ ವಿಮತಾನಿ ಶರೀರಾಣಿ ಚೈತ್ರಮನಸೈವ ಯುಕ್ತಾನೀತ್ಯಾಭಾಸ ಸಾಮ್ಯಮ್ ; ಮನಸೋಽಪ್ಯೈಕ್ಯೇ ವ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಃ ಸರ್ವಥಾನುಪಪತ್ತೇಃ, ಶ್ರುತ್ಯನುಗ್ರಹಾನನುಗ್ರಹಾಭ್ಯಾಂ ವಿಶೇಷಾಚ್ಚ, ದೃಷ್ಟಿಸೃಷ್ಟಿಪಕ್ಷೇ ತದಭ್ಯುಪಗಮಾಚ್ಚ । ಆತ್ಮಾ, ದ್ರವ್ಯತ್ವಾಪರಜಾತ್ಯಾ ನಾನಾ ನ, ವಿಭುತ್ವಾತ್ ಆಕಾಶವತ್ । ನ ಚ–ಪ್ರತಿಕಲ್ಪಮಾಕಾಶಸ್ಯ ಭೇದೇನ ಸಾಧ್ಯವೈಕಲ್ಯಂ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವೇನ ಸಾಧನವೈಕಲ್ಯಂ ಚಾತ್ಮತ್ವಸ್ಯ ಪರಮಾಣುತ್ವಾದಿವದಜಾತಿತ್ವೇಽಪಿ ಆತ್ಮಭೇದಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಚಾರ್ಥಾಂತರಮಿತಿ–ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಆತ್ಮತ್ವಾಧಿಕರಣಂ, ದ್ರವ್ಯತ್ವಾಪರಜಾತ್ಯೈಕಕಾಲೇ ನಾನಾ ನ, ಸಮಾನಕಾಲೀನಮೂರ್ತಮಾತ್ರಸಂಯುಕ್ತತ್ವಾತ್, ಗಗನವದಿತ್ಯತ್ರ ತಾತ್ಪರ್ಯಾತ್ । ಪಕ್ಷವಿಶೇಷಣಮಹಿಮ್ನಾ ಚ ನಾರ್ಥಾಂತರಮ್ । ವಿಮತೋ ಭೇದಃ, ಮಿಥ್ಯಾ, ಏಕಸ್ಯಾಂ ದೃಶಿ ಕಲ್ಪಿತೋ ವಾ, ಭೇದತ್ವಾತ್ , ದೃಶ್ಯತ್ವಾದ್ವಾ, ಚಂದ್ರಭೇದವತ್ , ಏಕಸ್ಯಾಂ ದೃಶಿ ಕ್ಷಣಿಕವಾದಿಕಲ್ಪಿತಭೇದವದ್ವಾ । ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಮೇವ । ನ ಚ ಕಲ್ಪಿತಸಾಧಾರಣಭೇದತ್ವಾಸಿದ್ಧಿಃ; ಭೇದೇ ಅಕಲ್ಪಿತತ್ವಸ್ಯೈವಾಸಿದ್ಧೇಃ । ಅತಏವ ಚಂದ್ರಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತದ್ವಿತೀಯಚಂದ್ರಾತ್ ಭೇದಸ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವೇನ ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಸಾಧ್ಯವೈಕಲ್ಯಮ್ , ಮುಕ್ತೇಃ ಸಂಸಾರಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಅನೃತಾತ್ ಭೇದೇ ಚ ವ್ಯಭಿಚಾರ ಇತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್; ನ ಚೈವಮಭೇದೋ ಮಿಥ್ಯಾ ಅಭೇದತ್ವಾತ್ ದೇಹಾತ್ಮಾಭೇದವದಿತ್ಯಾದಿ ಸುಸಾಧಮ್; ಶೂನ್ಯವಾದಾಪತ್ತೇರುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ಏವಂ ವಿಮತಾ ಭೇದಧೀಃ, ಮಿಥ್ಯಾ, ಭೇದಧೀತ್ವಾಚ್ಚಂದ್ರಭೇದಧೀವತ್ । ನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಾನೃತಭೇದಪ್ರತೀತ್ಯಾದೌ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ; ತಾಸಾಮಪಿ ಪಕ್ಷಸಮತ್ವಾತ್ । ಆಭಾಸಸಾಮ್ಯಸ್ಯ ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವೇ ಪ್ರತ್ಯೇತವ್ಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತ್ಯೈವ ನಿರಾಸಃ । ಅತ ಏವ ‘ವಿಮತಂ ತಾತ್ತ್ವಿಕಸ್ವಾಂತರ್ಭೇದಶೂನ್ಯಂ ಮಹತ್ತ್ವತಃ । ಯದೇವಂ ತತ್ತಥಾ ಯದ್ವಾ ಖಂ ತಥೇದಂ ಯತಸ್ತಥಾ ॥' ಇತ್ಯತ್ರ ಗಗನಸ್ಯ ಸಾವಯವತ್ವೇನ ನ ಸಾಧ್ಯವೈಕಲ್ಯಮ್; ಸ್ವಾಂತಃಪದೇನ ಸ್ವಾವಯವಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಯೋಕ್ತೇಃ । ಏವಂ ಸಂವಿತ್, ಸ್ವಾಂತರ್ಗಣಿಕಸ್ವಾಭಾವಿಕಭೇದಹೀನಾ, ಉಪಾಧಿಮಂತರೇಣಾವಿಭಾವ್ಯಮಾನಭೇದತ್ವಾತ್ , ಗಗನವತ್, ನ ಚ ಸಾಧ್ಯವೈಕಲ್ಯಮ್ ; ನೈಯಾಯಿಕದಿಶಾ ದೃಷ್ಟಾಂತತ್ವೋಕ್ತೇಃ । ನ ಚ-ಇಚ್ಛಾದೇರಪಿ ಘಟಪಟಾದ್ಯುಪಾಧಿಭೇದೇನ ವಿಭಾವ್ಯಮಾನಭೇದತಯಾ ವ್ಯಭಿಚಾರಸ್ತೇಷ್ವಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಇಚ್ಛಾದೀನಾಮೇಕಾಂತಃಕರಣಪರಿಣಾಮತ್ವೇನ ತತ್ರಾಪಿ ಸಾಧ್ಯಸತ್ತ್ವಾತ್ । ವಿಮತೋ ಅವ್ಯಾಪ್ಯವೃತ್ತಿಧರ್ಮಾನವಚ್ಛಿನ್ನಪ್ರತಿಯೋಗಿತಾಕೋ ಭೇದಃ, ಸ್ವಸಮಾನಾಧಿಕರಣಾತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗೀ, ಭೇದತ್ವಾತ್ , ಸಂಯುಕ್ತಭೇದವತ್, ವಿಮತೋ ಭೇದಃ, ಕೇವಲಾನ್ವಯ್ಯತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗೀ, ಪದಾರ್ಥತ್ವಾತ್ , ನಿತ್ಯದ್ರವ್ಯವತ್ , ಸ್ವರೂಪೇಣಾತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವೇ ಯಥಾ ನ ತುಚ್ಛತ್ವಂ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತ್ವಾಕಾರೇಣಾತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮವತ್ ಸದ್ರೂಪತೋಪಪತ್ತ್ಯಾ ನ ಯಥಾರ್ಥಾಂತರಂ, ತತ್ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಮ್ । ಅನ್ಯೋನ್ಯಾಭಾವತ್ವಂ, ಸ್ವಸಮಾನಾಧಿಕರಣಾತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿವೃತ್ತಿ, ತ್ರೈಕಾಲಿಕಾಭಾವವೃತ್ತಿತ್ವೇ ಸತಿ ಅಭಾವತ್ವಸಾಕ್ಷಾದ್ವ್ಯಾಪ್ಯತ್ವಾತ್ , ಅತ್ಯಂತಾಭಾವತ್ವವದಿತ್ಯನುಮಾನಂ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಸಂಯುಕ್ತಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಭೇದರೂಪದೃಷ್ಟಾಂತಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮ್ । ನ ಚ ಶುಕ್ತೌ ಶುಕ್ತಿಭೇದಸ್ಯಾರೋಪಿತಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವೇನ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಮ್ ; ಅಸದನ್ಯಥಾಖ್ಯಾತಿವಾದಿನಸ್ತವಾನಂಗೀಕೃತತ್ವೇನ ತಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ತ್ರೈಕಾಲಿಕತ್ವೇ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾಯೋಗಃ; ಮಾಯಾಚಿತ್ಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಕಾಲತ್ವೇನ ಸರ್ವಕಾಲಸ್ಥಿತೇರತದ್ವಿರೋಧಿತ್ವಾತ್ । ನಚಾವ್ಯಾಪ್ಯವೃತ್ತಿತಯಾ ಸಂಯೋಗಾದಿವತ್ ಸಮಾನಾಧಿಕರಣಾತ್ಯಂತಾಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವೇನಾರ್ಥಾಂತರಮ್; ಪಕ್ಷವಿಶೇಷಣಮಹಿಮ್ನಾ ಅವ್ಯಾಪ್ಯವೃತ್ತಿತ್ವಸ್ಯಾಸಂಭವೇನ ತದಯೋಗಾತ್ । ಅನುಸಂಧಾನಾದ್ವಯವ್ಯವಸ್ಥಾದಿಕಂ ಪ್ರಾಗೇವ ನಿರಾಕೃತಮ್ । ಅಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾಭಾಸಸಾಮ್ಯಸತ್ಪ್ರತಿಪಕ್ಷೋಪಾಧ್ಯಾದಿಪೂರ್ವೋಕ್ತಪ್ರಪಂಚಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾನುಮಾನವನ್ನಿರಾಕರಣೀಯಮ್ । ಏವಮಾತ್ಮತ್ವಮೇಕತ್ವವ್ಯಾಪ್ಯಮ್ । ಆತ್ಮಮಾತ್ರವೃತ್ತಿತ್ವಾತ್ ಚೈತ್ರತ್ವವದಿತ್ಯಾದ್ಯಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ॥

‘ಪಾದೋಽಸ್ಯ ವಿಶ್ವಾ ಭೂತಾನೀ’ತಿ ‘ಮಮೈವಾಂಶೋ ಜೀವಲೋಕೇ ಜೀವಭೂತಃ ಸನಾತನಃ ।' ಇತಿ ಸ್ಮೃತೌ ಚಾಂಶತ್ವವ್ಯಪದೇಶಾದಪಿ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದಸಿದ್ಧಿಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿ ಜೀವಸ್ಯಾಂಶತ್ವಂ ನ ತಾವದಾರಂಭಕತ್ವಮ್ ; ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನಾದಿತ್ವಾತ್ , ನಾಪಿ ಖಂಡತ್ವಮ್ ; ಅಚ್ಛೇದ್ಯತ್ವಾತ್ ; ನಾಪಿ ಸಮುದಾಯಿತ್ವಮ್ ; ಸಮುದಾಯಸ್ಯ ಸಮುದಾಯ್ಯನನ್ಯತ್ವೇನ ವ್ಯವಹಾರದಶಾಯಾಮಪಿ ಸಂಸಾರ್ಯನ್ಯಶುದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಭಾವಾಪಾತಾತ್, ನಾಪಿ ಭಿನ್ನಾಭಿನ್ನದ್ರವ್ಯತ್ವಮ್; ಅನಂಗೀಕಾರಾತ್, ನಾಪಿ ಘಟಂ ಪ್ರತಿ ಖಂಡಘಟಸ್ಯೇವ ಪ್ರದೇಶತ್ವಮ್ ; ನಿಷ್ಪ್ರದೇಶಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿ ಕಲ್ಪನಾಂ ವಿನಾ ತದಯೋಗಾತ್, ತಥಾಪಿ ಘಟಾಕಾಶಸ್ಯ ಮಹಾಕಾಶಂ ಪ್ರತೀವ ಕಲ್ಪಿತಪ್ರದೇಶತ್ವರೂಪಮಂಶತ್ವಂ ಜೀವಸ್ಯಾವಚ್ಛೇದಪಕ್ಷೇ ಸಂಭವತಿ । ಸ್ವತೋ ನಿರಂಶೇಽಪಿ ಔಪಾಧಿಕಾಂಶೋ ಯಥಾ ಯುಜ್ಯತೇ, ತಥೋಕ್ತಂ ಪುರಸ್ತಾತ್ । ನ ತು ಸದೃಶತ್ವೇ ತತೋ ನ್ಯೂನತ್ವಮ್ ; ಸ್ಥೂಲಪಟಂ ಪ್ರತಿ ಸೂಕ್ಷ್ಮಪಟಸ್ಯಾಪ್ಯಂಶತ್ವಾಪತ್ತೇಃ, ವಸ್ತ್ವೇಕದೇಶೇ ಮುಖ್ಯಸ್ಯಾಂಶಶಬ್ದಸ್ಯ ಸ್ವತೋ ನಿರಂಶೇಽಪಿ ಕಲ್ಪಿತೈಕದೇಶೇ ಪ್ರಯೋಗಸ್ಯಾರ್ಥಾಂತರೇ ಪ್ರಯೋಗಕಲ್ಪನಾಪೇಕ್ಷಯಾಽಭ್ಯರ್ಹಿತತ್ವಾತ್ । ’ಅಂಶೋ ನಾನಾವ್ಯಪದೇಶಾದನ್ಯಥಾ ಚಾಪಿ ದಾಶಕಿತವಾದಿತ್ವಮಧೀಯತ ಏಕ’ ಇತಿ ಸೂತ್ರೇ ‘ಸೋಽನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಃ ಸ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯ ಏತಮೇವಂ ವಿದಿತ್ವಾ ಮುನಿರ್ಭವತಿ ಯ ಆತ್ಮನಿ ತಿಷ್ಠನ್ನಿ’ತ್ಯಾದಿಭೇದವ್ಯಪದೇಶಸ್ಯ ‘ಬ್ರಹ್ಮ ದಾಸಾ ಬ್ರಹ್ಮ ದಾಶಾ ಬ್ರಹ್ಮೇ ಕಿತವಾ ಉತೇ’ತ್ಯಾಥರ್ವಣಮಂತ್ರೇ ಅಭೇದವ್ಯಪದೇಶಸ್ಯ ಚೋದಾಹೃತತ್ವಾಚ್ಚೋಕ್ತಾರ್ಥಪರಿಗ್ರಹಸ್ಯೋಚಿತತ್ವಾತ್ । ಆತ್ಯಂತಿಕಭೇದಗರ್ಭಾರ್ಥಾಂತರಸ್ವೀಕಾರೇ ಚೈತತ್ಸೂತ್ರವಿರೋಧಾಪತ್ತೇಃ, ಕುತ್ರಚಿದನ್ಯತ್ರ ಪ್ರಯೋಗಮಾತ್ರೇಣ ಸರ್ವತ್ರೈತತ್ಕಲ್ಪನೇ ಬಹುವಿಪ್ಲವಾಪತ್ತೇಶ್ಚ । ಅತಏವ ನನು–ಜೀವಸ್ಯ ಶುದ್ಧಚೈತನ್ಯಾಂಶತ್ವಂ ವಾ ಈಶ್ವರಾಂಶತ್ವಂ ವಾ ಪಾದೋಽಸ್ಯೇತ್ಯನಯಾ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಬೋಧ್ಯಮ್ , ನಾದ್ಯಃ; ಪಾದೋಽಸ್ಯ ವಿಶ್ವಾ ಭೂತಾನೀತಿ ಶ್ರುತಾವಿದಂಶಬ್ದೇನ ಸಹಸ್ರಶೀರ್ಷತ್ವಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಪ್ರಕೃತೇಶ್ವರಸ್ಯ ಮಮೈವಾಂಶ ಇತಿ ಸ್ಮೃತೌ ಚೇಶ್ವರೇ ಪ್ರಯುಕ್ತಾಸ್ಮಚ್ಛಬ್ದೇನೇಶ್ವರಸ್ಯೈವೋಕ್ತೇಃ । ನಾಂತ್ಯಃ; ತ್ವನ್ಮತೇ ಈಶ್ವರಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಹಿತತ್ವೇನ ಘಟಾಕಾಶಂ ಪ್ರತಿ ಕರಕಾಕಾಶಸ್ಯೇವೇಶ್ವರಂ ಪ್ರತಿ ಜೀವಸ್ಯಾಂಶತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ನ ಚ–ಗೃಹಾಕಾಶ ಏವ ಪುನರ್ಘಟೇನೇವೇಶ್ವರೋಪಾಧಿನಾಽವಚ್ಛಿನ್ನಮೇವ ಚೈತನ್ಯಂ ಪುನರ್ಜೀವೋಪಾಧಿನಾವಚ್ಛಿದ್ಯತ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ತಥಾತ್ವೇ ಹಿ ಮುಕ್ತಸ್ಯ ಶುದ್ಧಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ತಸ್ಮಾತ್ತ್ವನ್ಮತೇಽಪಿ ನ ಮುಖ್ಯಮಂಶತ್ವಮ್ , ನಾಪ್ಯೌಪಾಧಿಕಂ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್, ಅತೋ ಮದುಕ್ತಪ್ರಕಾರ ಏವಾದರಣೀಯ ಇತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್। ಅರ್ಥಾಂತರಪರಿಗ್ರಹೇ ವಿರೋಧಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾತ್ , ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಗತಸರ್ವನಾಮ್ನಾ ಸಹಸ್ರಶೀರ್ಷತ್ವಾದ್ಯುಪಲಕ್ಷಿತಚೈತನ್ಯಪರಾಮರ್ಶಾದುಕ್ತದೂಷಣಾನವಕಾಶಾಚ್ಚ । ತಸ್ಮಾತ್ “ತ್ವಂ ಸ್ತ್ರೀ ತ್ವಂ ಪುಮಾನಸಿ ತ್ವಂ ಕುಮಾರ ಉತ ವಾ ಕುಮಾರೀ ತ್ವಂ ಜೀರ್ಣೋ ದಂಡೇನ ವಂಚಸಿ ತ್ವಂ ಜಾತೋ ಭವಸಿ ವಿಶ್ವತೋಮುಖಃ ಸರ್ವಾಣಿ ರೂಪಾಣಿ ವಿಚಿತ್ಯ ಧೀರಃ ನಾಮಾನಿ ಕೃತ್ವಾಭಿವದನ್ಯದಾಸ್ತೇ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದೇ ಪ್ರಮಿತೇಽಪಿ ಮಂತೃಮಂತವ್ಯತ್ವಾದಿಭೇದೇ ವ್ಯಪದೇಶನಿರ್ವಾಹಾರ್ಥಂ ಕಾಲ್ಪನಿಕಾಂಶತ್ವಸ್ಯ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿವ್ಯಾಹತತ್ವೇನ ತದ್ಬಲಾದಪ್ಯಭೇದೋಽವಗಮ್ಯತ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥

ತಥಾ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋರ್ಮುಖಪ್ರತಿಮುಖವತ್ ಬಿಂಬಪ್ರತಿಬಿಂಬರೂಪತ್ವಾದಪ್ಯಭೇದೋಽವಗಂತವ್ಯಃ । ನನು–ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ನಾಭೇದಃ ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನಃ; ಚೈತ್ರತಚ್ಛಾಯೇ ಭಿನ್ನೇ ಇತಿವತ್ ಚೈತ್ರತತ್ಪ್ರತಿಬಿಂಬೇ ಭಿನ್ನ ಇತ್ಯೇವ ಪಾರ್ಶ್ವಸ್ಥಿತೇನ ಗ್ರಹಣಾತ್, ಸ್ವೇನಾಪಿ ಸ್ವಕರತತ್ಪ್ರತಿಬಿಂಬೇ ಭಿನ್ನೇ ಇತಿ ಗ್ರಹಣಾಚ್ಚೇತಿ ಚೇನ್ನ; ಆಪಾತತೋ ಭೇದಪ್ರತೀತಾವಪಿ ಸಯುಕ್ತಿಕಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ಬಿಂಬಪ್ರತಿಬಿಂಬಯೋರೈಕ್ಯಸಿದ್ಧ್ಯಾ ದೃಷ್ಟಾಂತತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ಯಥಾ ಲಕ್ಷಣಾಪರಿಜ್ಞಾನೇ ಭೇದಭ್ರಮವತೋಽಪಿ ಬಹಿಸ್ಥಿತಶ್ಚೈತ್ರೋ ಯತ್ಸ್ವಲಕ್ಷಣಕತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಪನ್ನಃ ತತೋ ಗೃಹಸ್ಥೇ ತಥಾ ಭಾತಿ ತಸ್ಮಿನ್ ಚೈತ್ರ ಏವಾಯಮಿತಿ ಧೀಃ, ತಥಾ ಗ್ರೀವಾಸ್ಥಂ ಮುಖಂ ಯತ್ಸ್ವಲಕ್ಷಣಕಂ ಪ್ರತಿಪನ್ನಂ ದರ್ಪಣಸ್ಥಮಪಿ ತಥೇತ್ಯವಧಾರ್ಯ ತಥೈವೇದಂ ಮುಖಮಿತಿ ಸ ಏವಾಯಂ ಕರ ಇತಿ ಚ ಸ್ವಪರಸಾಧಾರಣಪ್ರತೀತಿರಪ್ಯನುಭವಸಿದ್ಧಾ । ನ ಚ-ಕಿಂಚಿತ್ಸ್ವಚ್ಛತಾಮ್ರಾದೌ ಮುಖೇ ಛಾಯಾಮಾತ್ರೇ ಪ್ರತೀತೇಽಪಿ ಸಂಸ್ಥಾನವಿಶೇಷಾಪ್ರತೀತ್ಯಾ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಾ ಅಸಿದ್ಧಿರಿತಿ-ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಸರ್ವತ್ರಾಪ್ರತೀತಾವಪಿ ನಿರ್ಮಲದರ್ಪಣಾದಾವೇವ ತತ್ಸಿದ್ಧ್ಯಾ ದೃಷ್ಟಾಂತಸಿದ್ಧೇಃ । ನನು-ಸ್ವನೇತ್ರಗೋಲಕಾದೌ ಸ್ವಸ್ಯಾಭಿಜ್ಞಾವಿರಹಾತ್ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಪಿ ಕಥಮಿತಿ-ಚೇನ್ನ; ದರ್ಪಣಾಹತಚಕ್ಷೂರಶ್ಮೀನಾಮಗ್ರಾವಚ್ಛೇದೇನ ಸಂಬಂಧಾತ್ ಸ್ವನೇತ್ರಗೋಲಕಾದೀನಾಮಭಿಜ್ಞಾಯಾಃ ಸನ್ನಿಹಿತಪೂರ್ವಸಮಯ ಏವ ಸಂಭವಾತ್ । ಯತ್ತು–ಸೂರ್ಯಪಾರ್ಶ್ವಸ್ಥಿತೇ ಪ್ರತಿಸೂರ್ಯೇ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾವಿರಹಾದತ್ರಾಪಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾವಿರಹಃ–ಇತಿ, ತನ್ನ; ತತ್ರೋಪಾಧೇರತ್ರೇವಾನಾಕಲನೇನೌಪಾಧಿಕತ್ವಾನಿರ್ಣಯಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಉಪಾಧಿನಿಬಂಧನತ್ವಜ್ಞಾನಂ ತಲ್ಲಕ್ಷಕತ್ವಜ್ಞಾನಂ ಚಾಭೇದಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇ ಸಾಮಗ್ರೀ । ತಸ್ಯಾಂ ಸತ್ಯಾಂ ದರ್ಪಣೇ ಮಮ ಮುಖಂ ಲಗ್ನಮಿತಿ ಅನುಭವಾಭಾವ ಏವಾನುಭವವಿರುದ್ಧಃ । ಯತ್ತು-ಚೈತ್ರಪ್ರತಿಬಿಂಬೋ ದೃಷ್ಟೋ ನ ಚೈತ್ರಃ, ಕಿಂತು ತೇನಾನುಮಿತ ಇತಿ ವಿಪರೀತಾನುಭವವಿರೋಧಃ–ಇತಿ, ತನ್ನ; ವಸ್ತುತೋಽಭೇದೇ ಜ್ಞಾತೇಽಪಿ ಉಪಾಧ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನೋ ದೃಷ್ಟೋಽನವಚ್ಛಿನ್ನೋಽನುಮಿತ ಇತಿ ಪ್ರತೀತ್ಯವಿರೋಧಾತ್ ಶರದ್ಗಂಗಯಾ ವರ್ಷರ್ತುಗಂಗಾನುಮಾನವತ್ । ನ ಚ–ಏವಂ ಪ್ರತಿಮುಖೇ ಪ್ರತ್ಯಙ್ಮುಖತ್ವಾದಿನಾ ದೃಶ್ಯಮಾನೇ ಸ್ವಮುಖೇ ತದ್ಬುದ್ಧಿಃ ಸ್ಯಾತ್, ಬಾಲಾನಾಂ ಚ ಸ್ವಪ್ರತಿಬಿಂಬೇ ಬಾಲಾಂತರಭ್ರಮೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ತಯೋಃ ಸ್ವಲಕ್ಷಣಕತ್ವಾಜ್ಞಾನನಿವಂಧನತ್ವಾತ್ । ಅತ ಏವ ಕದಾಚಿತ್ ಪ್ರತಿಮುಖೇಽಪಿ ಮಮ ಮುಖಮಿತಿ ಬುದ್ಧಿವ್ಯಪದೇಶೌ । ನ ಚಾಯಂ ವ್ಯವಹಾರೋ ಭೇದಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಕತ್ವೇನ ಮಾರ್ಗೇ ಸ್ವಪದವ್ಯಾಂ ಸ್ವಪದವ್ಯವಹಾರವತ್ ಗೌಣಃ; ಸ್ವಲಕ್ಷಣಕತ್ವಜ್ಞಾನದಶಾಯಾಂ ಭೇದಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಸತ್ಕಲ್ಪತ್ವಾತ್ । ನನು ಅವಿವಾದಃ ಸ್ಯಾತ್ ಭೇದಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇ, ಅನ್ಯಥಾ ತ್ವಯಾಪಿ ಕಸ್ಯ ಭ್ರಮತ್ವಮುಚ್ಯತೇ ? ನ ಚ ಭೇದಂ ಭೇದಕಂ ಚ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕುರ್ವನ್ ಅಭೇದಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕುರ್ವಾಣೋ ದೃಷ್ಟ ಇತಿ–ಚೇತ್, ಶ್ವೈತ್ಯವ್ಯಾಪ್ಯಶಂಖತ್ವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇ ಪೀತಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರವತ್ ಉಪಾಧಿಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಾದಭೇದಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕುರ್ವಾಣೋ ಭೇದಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರೋತೀತ್ಯಂಗೀಕ್ರಿಯತೇ; ಅನುಭವಸ್ಯ ದುರಪಹ್ನವತ್ವಾತ್ । ನ ಚೈವಮುಪಾದಾನಸ್ಯ ಐಕ್ಯಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಐಕ್ಯಜ್ಞಾನೇನ ನಿವೃತ್ತೇಃ ಭ್ರಮಾನುಪಪತ್ತಿಃ, ತನ್ನಿವರ್ತನೇ ಉಪಾಧಿವಿರಹಸ್ಯಾಪಿ ಸಹಕಾರಿತ್ವಾತ್ । ನ ಚ–ಏವಂ ತಜ್ಜ್ಞಾನೇ ಸತಿ ತನ್ನ ಜಾನಾಮೀತ್ಯನನುಭವೇನ ತಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ರಾಗಭಾವಂ ಪ್ರತೀವಾಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಪ್ಯನ್ಯಾನಪೇಕ್ಷಸ್ಯೈವ ನಿವರ್ತಕತ್ವಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ನ ಜಾನಾಮೀತಿ ವ್ಯವಹಾರಪ್ರಯೋಜಕಾಜ್ಞಾನಾಂಶನಿವರ್ತನೇಽಪಿ ಭ್ರಮಸ್ಯಾನುಭೂಯಮಾನತ್ವೇನ ತದುಪಾದಾನಾಂಶಸ್ಯ ನಿವೃತ್ತೌ ಜೀವನ್ಮುಕ್ತೌ ಪ್ರಾರಬ್ಧಕರ್ಮಣ ಇವೋಪಾಧೇರೇವ ಪ್ರತಿಬಂಧಕತಯಾ ತದ್ವಿರಹಾಪೇಕ್ಷಾಯಾ ಆವಶ್ಯಕತ್ವಾತ್ । ಏತೇನ–ಭೇದಭ್ರಮಸ್ಯಾಸ್ಯ ಮೂಲಾವಿದ್ಯೋಪಾದಾನಕತ್ವೇ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕತ್ವಾಪತ್ತಿಃ, ಅಜ್ಞಾನಾನುಪಾದಾನಕತ್ವೇ ಅಪಸಿದ್ಧಾಂತಃ, ಬಿಂಬಪ್ರತಿಬಿಂಬಭೇದಸ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವಾಪತ್ತಿಶ್ಚೇತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್ ; ಉಕ್ತನ್ಯಾಯೇನೋಪಪತ್ತೇರ್ಯಾವಹಾರಿಕತ್ವೇಽಪ್ಯನುಪಪತ್ತ್ಯಭಾವಾಚ್ಚ । ತಯೋರೈಕ್ಯೇ ಅನುಮಾನಮಪಿ ಪ್ರಮಾಣಮ್ । ಅತ್ರ ಯದ್ಯಪ್ಯತ್ಯಂತಸಾದೃಶ್ಯಂ ಸವ್ಯೇತರಕರಾದೌ ವ್ಯಭಿಚಾರಿ; ತಥಾಪಿ ಪ್ರತಿಬಿಂಬೋ ಬಿಂಬಾಭಿನ್ನಃ ತದ್ಗತಸಾಧಾರಣಧರ್ಮವತ್ತ್ವಾತ್ , ತದ್ವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಾನಧಿಕರಣತ್ವಾತ್ , ಬಿಂಬಾಜನಕಾಜನ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ । ನ ಚ ದ್ವಿತೀಯಹೇತೋರಸಿದ್ಧಿಃ; ಪ್ರತ್ಯಙ್ಮುಖತ್ವಾದಿವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಸ್ಯ ಉಪಾಧಿಕೃತತ್ವೇನ ಸ್ವಾಭಾವಿಕವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಾನಧಿಕರಣತ್ವಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಬಿಂಬಾನಂತರಜಾತೇ ಪ್ರತಿಬಿಂಬೇ ತೃತೀಯಹೇತೋರಸಿದ್ಧಿಃ; ಐಕ್ಯವಾದಿನಂ ಪ್ರತಿ ಬಿಂಬಾನಂತರತ್ವಸ್ಯೈವಾಸಿದ್ಧೇಃ । ನನು–ಪೃಥಕ್ಕಾರ್ಯಾನುರೋಧೇನ ಪರಿವೇಷೇಂದ್ರಚಾಪಚ್ಛಾಯಾಪ್ರತಿಸೂರ್ಯಾದಾವಿವಾತ್ರಾಪಿ ಪೃಥಕ್ಕಾರಣಂ ಕಲ್ಪನೀಯಮ್ , ಪ್ರತಿಬಿಂಬಮಪಿ ಹಿ ಛಾಯಾವಿಶೇಷಃ, ನ ಹಿ ಭೇರೀಘಾತಾದಿಕ್ಲೃಪ್ತಹೇತ್ವಭಾವಾತ್। ಧ್ವನಾವುಪರತೇಽಪಿ ಶ್ರೂಯಮಾಣಃ ಪ್ರತಿಧ್ವನಿರ್ನ ಶಬ್ದಾಂತರಮಿತಿ–ಚೇನ್ನ; ಪ್ರತಿಬಿಂಬಸ್ಯ ಛಾಯಾವಿರೋಧಿನ್ಯಾಲೋಕೇಽಪಿ ಸಂಭವೇನ ಛಾಯಾವಿಶೇಷತ್ವಾಸಿದ್ಧೇಃ, ಪ್ರತಿಧ್ವನೇಸ್ತು ಭಿನ್ನಕಾಲತ್ವೇನ ತದ್ಭೇದಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತೇಽನುಪಯೋಗಾತ್, ಕಾರ್ಯಪಾರ್ಥಕ್ಯಸಿದ್ಧ್ಯುತ್ತರಕಾಲಕಲ್ಪ್ಯಕಾರಣಭೇದಸ್ಯ ಪ್ರಥಮಂ ವಕ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್, ಕ್ಲೃಪ್ತಹೇತುಭಾವೇನ ಕಾರ್ಯಸ್ಯೈವ ಭಾವಾಚ್ಚ, ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಭೇದಾಭೇದಯೋಃ ಸಮತ್ವಾತ್ , ಯುಕ್ತ್ಯಾ ಅಭೇದ ಏವ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಾಚ್ಚ । ಅತ ಏವೋಕ್ತಂ ವಿವರಣೇ ‘ದರ್ಪಣಾದೌ ನ ಮುಖವ್ಯಕ್ತ್ಯಂತರಮಸ್ತಿ; ತಜ್ಜನಕಶೂನ್ಯತ್ವಾತ್ , ಶಶಶಿರಸಿ ವಿಷಾಣವದಿ’ತಿ । ಏವಮಭೇದಧಿಯ ಉಪಪಾದಿತತ್ವಾತ್ ಅಸ್ಯಾಃ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಮ್ । ವ್ಯಕ್ತ್ಯಂತರಹೇತ್ವಭಾವಾತ್ ಸೈವ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಪಾಸ್ತಂ ಪ್ರಾಕ್ । ನ ಚ–ಛಾಯಾದಾವಿವ ಕಾರಕಭೇದಸ್ಯ ಕಲ್ಪ್ಯತ್ವೇನ ಭೇದಬುದ್ಧಿಃ ಸೋಪಪತ್ತಿಕಾ ತಥಾ ಕ್ಲೃಪ್ತದ್ರವ್ಯಾನಂತರ್ಭಾವೇ ತಮೋವದ್ದ್ರವ್ಯಾಂತರತೈವೇತಿ-ವಾಚ್ಯಮ್; ಅನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಾಪತ್ತೇಃ । ಭೇದಸೋಪಪತ್ತಿಕತ್ವೇ ದ್ರವ್ಯಾಂತರತ್ವಕಾರಣಾಂತರತ್ವಯೋಃ ಕಲ್ಪನಂ, ತಸ್ಮಿಂಶ್ಚ ಸೋಪಪತ್ತಿಕತ್ವಮಿತಿ । ಅತಏವ ‘ನೋಪರಕ್ತಂ ನ ವಾರಿಸ್ಥಮಿ’ತಿ ಸ್ಮಾರ್ತವ್ಯವಹಾರೋ ಮುಖ್ಯಃ, ನ ತು ಯಥಾ ಚಿತ್ರಿತಃ ಸಿಂಹಃ ಯಥಾ ದಾರುಮಯೀ ಯೋಷಾ ಯಥಾ ಚರ್ಮಮಯೋ ಮೃಗ ಇತ್ಯಾದಿವದ್ಗೌಣಃ । ನ ಚ ತ್ವತ್ಪಕ್ಷೇಽಪಿ ವಾರಿಸ್ಥಶಬ್ದೋ ನ ಮುಖ್ಯಃ ವಾರಿಣಿ ಸೂರ್ಯಾಂತರಾಭಾವಾತ್ ಗಗನಸ್ಥಸ್ಯ ವಾರಿಸ್ಥತ್ವಾಯೋಗಾದಿತಿ - ವಾಚ್ಯಮ್; ವಾರಿಸ್ಥತ್ವೇನೋಪಸ್ಥಿತಾಶೇಷವಾರಿಸ್ಥಸೂರ್ಯನಿಷೇಧಾತ್ । ನನು ವಾರಿಸ್ಥತ್ವೇನ ಸೂರ್ಯ ಏವೋಪಸ್ಥಿತಃ ತಯೋರಭೇದೋ ನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧಃ, ನಾಪಿ ಯುಕ್ತಃ; ನ್ಯೂನಾಧಿಕಪರಿಮಾಣವತ್ತ್ವಚಲತ್ವೋಪಾಧಿಸಂಯುಕ್ತತ್ವಾಸಂಯುಕ್ತತ್ವತ್ವಗಾದಿಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಾಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಪ್ರತ್ಯಙ್ಮುತ್ವಾಪ್ರತ್ಯಙ್ಮುಖತ್ವಾದಿನಾ ಕಸ್ತೂರೀಬಿಂಬಪ್ರತಿಬಿಂಬಯೋಃ ಸೌರಭಾಸೌರಭಾದಿನಾ ಚ ಭೇದಸಿದ್ಧೇರಿತಿ ಚೇನ್ನ; ನ್ಯೂನಪರಿಮಾಣಾದಿನಾ ಸೌರಭಾದಿನಾ ಚ ಉಪಾಧಿಗತಸ್ಯ ಭೇದಃ ಸಾಧನೀಯಃ । ತಥಾಚ ಉಪಾಧಿಗತತ್ವಸ್ಯ ಬಿಂಬೇ ಕಲ್ಪಿತತ್ವೇನ ಪಕ್ಷಹೇತ್ವೋರಸಿದ್ಧೇಃ, ಕಲ್ಪಿತಹೇತ್ವಾದಿನಾ ತತ್ಸಮಾನಸತ್ತಾಕಸಾಧ್ಯಸಿದ್ಧಾವವಿವಾದಾಚ್ಚ । ನಾಪಿ ’ಯಥೈಷಾ ಪುರುಷೇ ಛಾಯಾ ಏತಸ್ಮಿನ್ನೇತದಾತತಮ್ । ಛಾಯಾ ಯಥಾ ಪುಂಸದೃಶೀ ಪುಮಧೀನಾ ಚ ದೃಶ್ಯತೇ । ಏವಮೇವಾತ್ಮಕಾಃ ಸರ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಾದ್ಯಾಃ ಪರಮಾತ್ಮನಃ।’ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಭೇದ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಕಲ್ಪಿತಭೇದಮಾತ್ರೇಣ ಸಾದೃಶ್ಯೋಪಪತ್ತೇಃ ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವೇ ಶ್ರುತಿತಾತ್ಪರ್ಯಾಭಾವಾತ್ , ಐಕ್ಯಪ್ರತಿಪಾದಕಾನೇಕಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾಚ್ಚ । ನನು-ತತ್ಸ್ವಲಕ್ಷಣಕಸ್ಯೈವ ದರ್ಪಣಸ್ಥತ್ವೇನಾರೋಪಿತತಯಾ ತದ್ರೂಪಾದಿಯುಕ್ತಸ್ಯೇವ ತದ್ಗಂಧಾದಿಯುಕ್ತಸ್ಯಾಪಿ ದರ್ಪಣಸ್ಥತ್ವೇನ ಪ್ರತೀತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ-ಚೇನ್ನ; ತತ್ಸ್ವಲಕ್ಷಣಕತ್ವೇನಾರೋಪಿತತ್ವೇಽಪಿ ಯಾವತ್ಸ್ವಲಕ್ಷಣಕತ್ವೇನಾರೋಪಿತತ್ವಾನಂಗೀಕಾರೇಣ ಗಂಧಾದಿಪ್ರತೀತ್ಯಾಪಾದನಸ್ಯಾಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ನನು–ಏವಂ ದರ್ಪಣೇ ಮುಖಸ್ಯಾಭಾವೇ ಉಪಾಧೇಃ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಪಕ್ಷಪಾತಿತ್ವೇನ ಮುಖಪ್ರತಿಮುಖಯೋರವದಾತತ್ವಶ್ಯಾಮತ್ವವತ್ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋಃ ಸಂಸಾರಿತ್ವಾಸಂಸಾರಿತ್ವಾದಿವ್ಯವಸ್ಥಾ ಕಥಮಿತಿ ಚೇತ್, ನ; ಆರೋಪಿತೇನಾದರ್ಶಸ್ಥತ್ವೇನ ವಿಶಿಷ್ಟೇ ಪ್ರತಿಬಿಂಬೇ ತದ್ಧರ್ಮಸ್ಯ ಮಾಲಿನ್ಯಾದೇಃ ಸಂಭವಾತ್ । ನ ಚ ಉಪಾಧಿಸ್ಥತ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಆರೋಪ್ಯತ್ವೇನ ಕಥಂ ಮಾಲಿನ್ಯಾಶ್ರಯತಾವಚ್ಛೇದಕತ್ವಮ್ ? ಏಕವಿಶಿಷ್ಟೇ ಇತರಾರೋಪಾಭಾವಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಆರೋಪಪೂರ್ವಪ್ರತೀತಧರ್ಮವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯೈವಾರೋಪ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ ನ ತು ತಸ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವಮಪೀತಿ ಪರಪ್ರಕ್ರಿಯಾನಿಬಂಧನದೋಷಾನವಕಾಶಾತ್ । ನ ಚ–ಪ್ರತಿಮುಖಮೇವ ದರ್ಪಣಸ್ಥಂ ನ ತು ಮುಖಮಿತಿ ಪ್ರತಿಬಿಂಬದರ್ಪಣಸ್ಥತ್ವಾನುಭವೇನ ಕಥಂ ಪ್ರತಿಬಿಂಬತ್ವಸ್ಯ ತತ್ಸ್ಥತ್ವಗರ್ಭತೇತಿ-ವಾಚ್ಯಮ್; ಅವಿದ್ಯೋಪಹಿತಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವವತ್ ದರ್ಪಣೋಪಹಿತಸ್ಯ ದರ್ಪಣಾಶ್ರಿತತ್ವಸಂಭವಾತ್ । ಏತೇನ-ಮಾಲಿನ್ಯಸ್ಥಾನೀಯಸ್ಯ ಸಂಸಾರಸ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟವೃತ್ತಿತ್ವಾತ್ ಶುದ್ಧಾಶ್ರಿತಮೋಕ್ಷಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾಯೋಗ ಇತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್; ಸಂಸಾರಸ್ತಾವದುಪಹಿತವೃತ್ತಿಃ, ತಥಾ ಚೋಪಧೇಯಾಂಶಮಾದಾಯ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಸಂಭವಾತ್ । ತಥಾಚ ವೃಕ್ಷಸ್ಥಕಪಿಸಂಯೋಗಾಧಾರತಾ ಅಗ್ರೇಣೇವ ಮುಖೇ ಮಾಲಿನ್ಯಂ ದರ್ಪಣಸಂಬಂಧೇನಾವಚ್ಛಿದ್ಯತೇ । ಏತಾವಾನೇವ ವಿಶೇಷಃ ವೃಕ್ಷೇ ಸಂಯೋಗಸ್ತು ಸಾಹಜಿಕಃ, ಮುಖೇ ಔಪಾಧಿಕಂ ಮಾಲಿನ್ಯಮ್ । ತೇನೋಪಹಿತೇ ಉಪಾಧ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನ ಏವ ಮುಖೇ ಮಾಲಿನ್ಯಧೀಃ । ಏತೇನ-ದರ್ಪಣಮಾಲಿನ್ಯಸ್ಯ ಮುಖನಿಷ್ಠತ್ವೇ ಸಂಸಾರಸ್ಯಾಪಿ ಶುದ್ಧನಿಷ್ಠತಾಪತ್ತಿಃ, ವೃಕ್ಷಃ ಸಂಯುಕ್ತ ಇತಿವತ್ ಮುಖಂ ಮಲಿನಮಿತಿ ಪ್ರತೀತ್ಯಾಪತ್ತಿಃ, ಮುಖಂ ನ ಮಲಿನಮ್ । ಕಿಂತು ಪ್ರತಿಮುಖಮಿತ್ಯನುಭವವಿರೋಧಾಪತ್ತಿಶ್ಚೇತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್ । ನನು–ಕಸ್ತೂರ್ಯಾದಿಪ್ರತಿಬಿಂಬಸ್ಯ ಸ್ವಲಕ್ಷಣಾನನುಗಮೇನ ಕಥಂ ಬಿಂಬೈಕ್ಯಮ್ ? ನ ಚ ತದಾಕಾರತಾಮಾತ್ರೇಣ ತತ್ತ್ವಂ, ತರ್ಹಿ ಛಾಯಾಪ್ರತಿಮುದ್ರಾಪ್ರತಿಮಾದೀನಾಮಪಿ ತತ್ತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್, ಪ್ರತ್ಯಙ್ಮುಖತ್ವಾದೇರ್ಭೇದಕಸ್ಯಾತ್ರಾಪಿ ಸತ್ತ್ವಾಚ್ಚ । ನ ಚ ಪ್ರತ್ಯಙ್ಮುಖತ್ವಧೀಭ್ರಾಂತಾ; ಪ್ರತಿಬಿಂಬಂ ಬಿಂಬಾಭಿಮುಖಂ ನೇತಿ ಕದಾಪ್ಯನನುಭವಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ; ದರ್ಪಣಾದಿಪ್ರತಿಬಿಂಬೇ ಸ್ವಲಕ್ಷಣಾನುಗಮೇನ ಬಿಂಬೈಕ್ಯೇ ವ್ಯವಸ್ಥಿತೇ ಪ್ರತಿಬಿಂಬತ್ವಾವಚ್ಛೇದೇನೈವ ತತ್ಕಲ್ಪನಾತ್, ಛಾಯಾದೌ ಸ್ವಲಕ್ಷಣಕತ್ವಸ್ಯ ಕುತ್ರಾಪ್ಯದರ್ಶನೇನ ಸಾಮ್ಯಾಭಾವಾತ್ । ನಾಪಿ ಪ್ರತ್ಯಙ್ಮುಖತ್ವಾದಿ ಭೇದಕಮ್ ; ಮಲಿನತ್ವವದುಪಾಧಿಕೃತತ್ವಾತ್ । ಅತ ಏವ ಜಪಾಕುಸುಮೇ ರಕ್ತತಾಪ್ರತೀತಿವತ್ ತದ್ಧೀರ್ಧಾಂತಾ । ದರ್ಪಣಾಹತಂ ಚಕ್ಷುಃ ಪ್ರತ್ಯಙ್ಮುಖಂ ಭವತಿ, ತಸ್ಯ ಚ ಸ್ವಾಭಿಮುಖತಯಾ ಗ್ರಹಣಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಚ್ಚಾನ್ಯಾಭಿಮುಖಸ್ಯಾಪಿ ಮುಖಾದೇಸ್ತಥಾಗ್ರಹಣೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚ । ತದುಕ್ತಂ-‘ದರ್ಪಣಾಭಿಹತಾ ದೃಷ್ಟಿಃ ಪರಾವೃತ್ತ್ಯ ಸ್ವಮಾನನಮ್ । ವ್ಯಾಪ್ನುವಂತ್ಯಾಭಿಮುಖ್ಯೇನ ವ್ಯತ್ಯಸ್ತಂ ದರ್ಶಯೇನ್ಮುಖಮ್ ॥' ನ ಚ - ಪರಾವೃತ್ಯ ಸ್ವಮುಖಸ್ಯೈವ ಗ್ರಹಣೇ ಪಾರ್ಶ್ವಸ್ಥಸ್ಯ ಮುಖದ್ವಯಪ್ರತೀತ್ಯಯೋಗಃ; ಸ್ವಮುಖಸ್ಯೈವೇತಿ ನಿಯಮಾಸಿದ್ಧೇಃ ಉಪಾಧಿಸನ್ನಿಹಿತಮಾತ್ರಸ್ಯೈವ ತಥಾ ಗ್ರಹಣಾತ್ । ನ ಚ - ಏವಂ ದರ್ಪಣಾದೇರಭಿಘಾತಕಮಾತ್ರೇಣ ಉಪಕ್ಷೀಣತಯಾ ದರ್ಪಣ ಇವ ದರ್ಪಣಭೇದೇಽಪ್ಯನೇಕಮುಖಪ್ರತೀತಿರ್ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ - ವಾಚ್ಯಮ್ । ಅಭಿಘಾತಕಾನೇಕತ್ವೇನ ಚಕ್ಷುಷೋಽನೇಕಾಗ್ರಸಂಪತ್ತ್ಯಾ ಪ್ರತ್ಯಗ್ರಂ ಸ್ವಾಭಿಘಾತಕಾವಚ್ಛೇದಕಮುಖಗ್ರಾಹಕತಯಾ ದೃಷ್ಟಾಂತವೈಷಮ್ಯಾತ್ । ನ ಚ ಮಣಿದರ್ಪಣಕೃಪಾಣಾದಿಷು ವಿರುದ್ಧರೂಪಾನೇಕಮುಖಪ್ರತೀತಿಃ ಕಥಮೇವಂ ಯುಜ್ಯತ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಅನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಸಿದ್ಧೋಪಾಧಿಪ್ರಾಬಲ್ಯನಿಬಂಧನತ್ವಾದಿತಿ ಗೃಹಾಣ । ನ ಚ ಚಕ್ಷುಃಪರಿವೃತ್ತಿಪ್ರಕ್ರಿಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಬಿಂಬೇ ಜೀವೇ ನ ಸಂಭವತೀತಿ - ವಾಚ್ಯಮ್; ಚಾಕ್ಷುಷಪ್ರತಿಬಿಂಬಮಾತ್ರವಿಷಯತಯೈವಾಸ್ಯಾ ಉಪಪಾದಿತತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ವಿರಲಾವಯವಸ್ಯ ಜಲಸ್ಯ ನೇತ್ರಾಭಿಘಾತಕತ್ವೇ ಜಲಾಂತರ್ಗತಶಿಲಾದ್ಯಗ್ರಹಣಪ್ರಸಂಗಃ; ಸರ್ವಾವಚ್ಛೇದೇನಾಭಿಘಾತಾಭಾವೇನಾಂತರೇಽಪಿ ಚಕ್ಷುಷಃ ಪ್ರವೇಶಸಂಭವಾತ್ । ನ ಚ–ಏವಂ ಬಹುದೂರವ್ಯವಹಿತೋರ್ಧ್ವಭಾಗಸೂರ್ಯಾದಿಗ್ರಹಣೇ ಪೃಷ್ಠಭಾಗಸ್ಥಸ್ಯ ವ್ಯವಹಿತಸ್ಯಾಪಿ ಗ್ರಹಣಾಪತ್ತಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಚಕ್ಷುಷೋ ಗಮನಾಗಮನಾಭ್ಯಾಂ ವಿಶೇಷಾತ್ । ನಹಿ ದೂರಸ್ಥಸೂರ್ಯಗ್ರಹಣಂ ವದತಾ ಪೃಷ್ಠಕುಡ್ಯಾದಿಕಂ ಭಿತ್ತ್ವಾ ಚಕ್ಷುರ್ಗಚ್ಛತೀತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತಿ । ನ ಚ–ಏವಂ ಶಿಲಾಭಿಹತಮಪಿ ಚಕ್ಷುಃ ಪರಾವೃತ್ಯ ಮುಖಂ ಗೃಹ್ಣಾತ್ವಿತಿ - ವಾಚ್ಯಮ್; ತವಾಪಿ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಂ ತತ್ರೋತ್ಪದ್ಯತಾಮಿತ್ಯಾಪತ್ತೇಃ ಅಸ್ವಚ್ಛತಯಾ ಪರಿಹಾರಸ್ಯಾಸ್ಮಾಕಮಪಿ ಸಮತ್ವಾತ್ । ತವ ಸ್ವಚ್ಛ ಏವ ಉತ್ಪದ್ಯತೇ; ಮಮ ತತ ಏವ ಚಕ್ಷುಃ ಪರಾವರ್ತತೇ ಇತ್ಯಂಗೀಕಾರಾತ್ । ನ ಚೈವಂ ಪ್ರತಿಬಿಂಬದರ್ಶನೇನಾಪಿ ಬಿಂಬದರ್ಶನಜನ್ಯಸುಖಪುಣ್ಯಾದಿಪ್ರಸಂಗಃ; ಯತ್ರ ತದ್ದರ್ಶನಮಾತ್ರಜನ್ಯತಾ ನಾನ್ಯತಃ, ತತ್ರೇಷ್ಟಾಪತ್ತೇಃ ಯತ್ರ ಚೋಪಾಧಿವಿನಿರ್ಮುಕ್ತಜ್ಞಾನತ್ವೇನ ವಿಶಿಷ್ಯಜನ್ಯತಾ, ತತ್ರಾಪಾದಕಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚೈವಂ ಸೂರ್ಯಕಸ್ಯಾಪಿ ಸೂರ್ಯವದ್ದುರ್ದರ್ಶತ್ವಾಪತ್ತಿಃ; ಗೋಲಕೇ ಸೂರ್ಯತೇಜಃಸಾಮ್ಮುಖ್ಯಸ್ಯ ದುರ್ದರ್ಶತಾಪ್ರಯೋಜಕಸ್ಯ ಸೂರ್ಯಕಗ್ರಹಣಕಾಲೇಽಭಾವಾತ್ । ನ ಚ ಸ್ವಚ್ಛದರ್ಪಣ ಇವ ಕಿಂಚಿತ್ಸ್ವಚ್ಛತಾಮ್ರಾದೌ ಮುಖಸಂಸ್ಥಾನವಿಶೇಷಪ್ರತೀತ್ಯಾಪಾತಃ; ಉಪಾಧಿಗತಾತ್ಯಂತಸ್ವಚ್ಛತಾವ್ಯತಿರೇಕಪ್ರಯೋಜಕಮಾಲಿನ್ಯಾದೇರೇವ ತತ್ರ ಪ್ರತಿಬಂಧಕತ್ವಾತ್ , ಅನ್ಯಥಾ ತವಾಪಿ ತಾದೃಕ್ಸಂಸ್ಥಾನವಿಶೇಷವತ್ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಂ ತತ್ರ ಕಥಂ ನೋತ್ಪದ್ಯತ ಇತ್ಯಸ್ಯ ದುಷ್ಪರಿಹರತ್ವಾಪತ್ತೇಃ । ನನು-ಅವಚ್ಛೇದಪಕ್ಷೇ ದ್ವಿಗುಣೀಕೃತ್ಯ ವೃತ್ತ್ಯಸಂಭವೇಽಪಿ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಪಕ್ಷೇ ತತ್ಸಂಭವೇನಾಂತರ್ಯಾಮಿತ್ವಮಿತಿ ಸ್ವವಚನವಿರೋಧಃ, ಉಪಾಧೇಃ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಪಕ್ಷಪಾತಿತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತ್ಯಯೋಗಶ್ಚೇತಿ-ಚೇನ್ನ; ಸರ್ವೋಪಾಧ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನತ್ವೈಕದೇಶೋಪಾಧ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಾಭ್ಯಾಮುಪಾಧಿಕಲ್ಪಿತಭೇದೇನ ಚ ಸ್ವೋಕ್ತ್ಯವಿರೋಧೋಪಪತ್ತೇಃ । ಅತಏವ - ದರ್ಪಣೇ ನ ಮುಖಮಿತ್ಯೇವ ಉಪಾಧಿಸಂಸೃಷ್ಟತಯಾ ನಿಷಿಧ್ಯತೇ, ನ ತು 'ನೇದಂ ರೂಪ್ಯ’ಮಿತಿವತ್ ನೈತನ್ಮುಖಮಿತಿ ಸ್ವರೂಪೇಣ ; ನನು - ನಾತ್ರ ಮುಖಚ್ಛಾಯಾಸ್ತೀತ್ಯನನುಭವೇನ ಪ್ರತ್ಯುತೈತಾವಂತಂ ಕಾಲಮ್ ಅತ್ರ ಪ್ರತಿಸೂರ್ಯ ಆಸೀದಿತಿವತ್ ಪ್ರತಿಮುಖಮಾಸೀದಿತ್ಯೇವಾನುಭವೇನ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಮಿವಾದರ್ಶ ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತ್ಯಾ ಚ ಪ್ರತಿಮುಖೇ ದರ್ಪಣಸ್ಥತ್ವಸ್ಯಾಪ್ಯಬಾಧ ಏವ, ನಹಿ ಭೂಮೌ ಮೇಘೋ ನೇತ್ಯೇತಾವತಾ ಮೇಘಚ್ಛಾಯಾಪಿ ತತ್ರ ಬಾಧಿತೇತಿ ಚೇನ್ನ; ಮುಖಪ್ರತಿಮುಖಯೋರೇಕಸ್ವಲಕ್ಷಣಕತ್ವೇನೈಕ್ಯವ್ಯವಸ್ಥಿತ್ಯಾ ಮುಖಸ್ಯೈವ ತತ್ಸ್ಥತ್ವನಿಷೇಧೇನ ಪ್ರತಿಮುಖಸ್ಯ ತತ್ಸತ್ತ್ವನಿಷೇಧಸಂಭವಾತ್ । ಮೇಘಚ್ಛಾಯಾಪ್ರತಿಸೂರ್ಯಾದೀನಾಂ ನ ತಥೇತಿ ನ ಮೇಘಾದಿನಿಷೇಧೇನ ಛಾಯಾದಿನಿಷೇಧಃ । ಸ್ಮೃತಿಸ್ತು ಪ್ರಾತೀತಿಕಾರ್ಥಮಾದಾಯ ದೃಷ್ಟಾಂತಪರಾ । ನ ಚ–ಏವಂ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಾತ್ ಬಿಂಬಾನುಮಾನೋಚ್ಛೇದಃ ಸಾಧ್ಯಾವಿಶೇಷಾದಿತಿ - ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಉಪಾಧಿಕಲ್ಪಿತಭೇದೇನ ವಿಶೇಷೋಪಪತ್ತೇಃ । ಏತೇನ–'ನೇಕ್ಷೇತೋದ್ಯಂತಮಾದಿತ್ಯ'ಮಿತ್ಯನೇನ ಉದ್ಯತ್ಪ್ರತಿಬಿಂಬದರ್ಶನಸ್ಯಾಪಿ ನಿಷೇಧಃ ಸ್ಯಾತ್, ವಾರಿಸ್ಥಸೂರ್ಯದರ್ಶನನಿಷೇಧೇನಾಕಾಶಸ್ಥಸೂರ್ಯದರ್ಶನಸ್ಯಾಪಿ ನಿಷೇಧಶ್ಚ ಸ್ಯಾತ್ , ಪ್ರತಿಬಿಂಬದರ್ಶನೇನೈವ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಸ್ನಾಯಾದಿತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥೋಽಪ್ಯನುಷ್ಠಿತಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ-ನಿರಸ್ತಮ್ ; ಕಲ್ಪಿತಭೇದಾದೇವ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯವ್ಯವಸ್ಥೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ-ಔದುಂಬರತಯಾ ಜ್ಞಾತೇನಾನೌದುಂಬರೇಣ ಔದುಂಬರೋ ಯೂಪೋ ಭವತೀತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಸಿದ್ಧಿಪ್ರಸಂಗಃ, ಆತ್ಮತಯಾ ಜ್ಞಾತದೇಹಶ್ರವಣಾದಿನಾತ್ಮಾ ಶ್ರೋತವ್ಯ ಇತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಸಿದ್ಧಿಪ್ರಸಂಗಶ್ಚೇತಿ - ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಪ್ರಮಯಾ ಉಪಪತ್ತೌ ಸಂಭವಂತ್ಯಾಂ ಭ್ರಮೇಣ ತದುಪಪಾದನಸ್ಯಾಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ನನು-ಅನಾದೇರ್ಜೀವಸ್ಯ ನೋಪಾಧ್ಯಧೀನಂ ಪ್ರತಿಬಿಂಬತ್ವಮ್ , ಕಿಂತು ತದಧೀನತ್ವೇ ಸತಿ ತತ್ಸದೃಶತ್ವಮ್ ; ತಚ್ಚ ಭೇದವ್ಯಾಪ್ತಮಿತಿ ವಿರುದ್ಧೋ ಹೇತುಃ । ಉಕ್ತಂಹಿ ಸೂತ್ರಕೃತಾ-‘ಅತ ಏವೋಪಮಾ ಸೂರ್ಯಕಾದಿ’ವದಿತಿ ಚೇತ್, ನ; ಉಪಾಧ್ಯಧೀನತ್ವಂ ಹಿ ಉಪಾಧೌ ಸತ್ಯೇವ ಸತ್ತ್ವಮ್ । ತಚ್ಚ ನಾನಾದಿತ್ವ ವಿರೋಧಿ; ಅನಾದಿಜೀವಸ್ಯಾಪಿ ತತ್ಸಂಭವಾತ್ । ಅತಏವ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಪದಸ್ಯ ಭೇದಸಾದೃಶ್ಯಾರ್ಥಕತ್ವಮಾದಾಯ ವಿರುದ್ಧತ್ವೋಕ್ತಿರ್ಹಿತವಾಯುಕ್ತಾ । ತದೇವಂ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಸ್ಯ ಬಿಂಬೇನೈಕ್ಯೇ ವ್ಯವಸ್ಥಿತೇ । ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಂ ಜೀವಜಾತಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಂ ತತ್ಪ್ರತಿಬಿಂಬನಾತ್ ॥

ನನು–ಅಣುತ್ವಾಜ್ಜೀವಸ್ಯ ಕಥಂ ವ್ಯಾಪಕಾದೀಶ್ವರಾದಭೇದ ಇತಿ–ಚೇನ್ನ; ’ನಿತ್ಯಃ ಸರ್ವಗತಃ’, ‘ಸ ವಾ ಏಷ ಮಹಾನಜ ಆತ್ಮಾ' ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ಜೀವೋ ನಾಣುಃ, ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಗುಣಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ , ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾಚ್ಚ, ಘಟವತ್, ಆತ್ಮತ್ವಾದಭೂತತ್ವಾಚ್ಚೇಶ್ವರವದಿತ್ಯಾದ್ಯನುಮಾನೈಶ್ಚ ಜೀವಾನಣುತ್ವಸಿದ್ಧೇಃ, ವಿಪಕ್ಷೇ ಚ ದೇಹವ್ಯಾಪಿಸುಖಜ್ಞಾನಾದ್ಯನುಪಲಂಭಾಪತ್ತಿರ್ಬಾಧಿಕಾ । ನ ಚ-“ಅಣುರ್ಹ್ಯೇಷ ಆತ್ಮಾ ಯಂ ವಾ ಏತೇ ಸಿನೀತಃ ಪುಣ್ಯಂ ಚ ಪಾಪಂ ಚ” “ಬಾಲಾಗ್ರಶತಭಾಗಸ್ಯ ಶತಧಾ ಕಲ್ಪಿತಸ್ಯ ಚ । "ಭಾಗೋ ಜೀವಃ ಸ ವಿಜ್ಞೇಯಃ ಸ ಚಾನಂತ್ಯಾಯ ಕಲ್ಪತ” ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಜೀವೋಽಣುರಿತಿ-ವಾಚ್ಯಮ್ । ವ್ಯಾಪಕತ್ವಪ್ರತಿಪಾದಕಬಹುಶ್ರುತಿವಿರೋಧೇನ ದುರ್ವಿಜ್ಞೇಯತ್ವಪರತ್ವಾತ್ , ದೇಹವ್ಯಾಪಿಗುಣೋಪಲಂಭಸ್ಯಾನ್ಯಥಯಿತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ಏತೇನ–ಜೀವೋ ನ ವ್ಯಾಪಕಃ, ಉತ್ಕ್ರಾಂತಿಮತ್ತ್ವಾತ್ , ಗತಿಮತ್ತ್ವಾತ್ , ಕ್ರಿಯಾವತ್ತ್ವಾಚ್ಚ, ಖಗಶರೀರವತ್ , ವಿಪಕ್ಷೇ ಹೇತೂಚ್ಛಿತ್ಯಾಪತ್ತಿರ್ಬಾಧಿಕೇತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್; ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧೇಃ । ನ ಚ-‘ಸೋಽಸ್ಮಾಚ್ಛರೀರಾದುತ್ಕ್ರಮ್ಯಾಮುಂ ಲೋಕಮಧಿಗಚ್ಛತಿ ಅಮುಷ್ಮಾದಿಮಂ ಲೋಕಮಾಗಚ್ಛತೀ'ತ್ಯಾದಿಭಿಃ ಶ್ರುತಿಭಿಃ ‘ತತ್ರ ಚಾಂದ್ರಮಸಂ ಜ್ಯೋತಿರ್ಯೋಗೀ ಪ್ರಾಪ್ಯ ನಿವರ್ತತೇ ।' ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತಿಭಿಶ್ಚ ಹೇತುಸಿದ್ಧಿರಿತಿ-ವಾಚ್ಯಮ್; ಉತ್ಕ್ರಮಣಾದೀನಾಂ ಬುದ್ಧಿಗತಾನಾಂ ತದುಪಹಿತೇ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಪ್ರತಿಪಾದನಾತ್ । ನ ಚ-‘ನಾಕಸ್ಯ ಪೃಷ್ಠೇ ಸುಕೃತೇಽನುಭೂತ್ವೇಮಂ ಲೋಕಂ ಹೀನತರಂ ವಾ ವಿಶಂತಿ । ತೇ ಅಶುಭಮನುಭೂಯಂತ' ಇತ್ಯಾದೌ ಶ್ರುತೌ ಸುಖದುಃಖಾದ್ಯನುಭವಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಸ್ಯ ಗತಾವುಕ್ತೇಃ ಕಥಂ ತಸ್ಯಾ ಬುದ್ಧಿಗತತ್ವಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಆತ್ಮನಿ ಸುಖದುಃಖಾದ್ಯನುಭವಸ್ಯಾಪಿ ಬುದ್ಧ್ಯುಪಾಧಿಕತ್ವೇನ ತತ್ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಸ್ಯ ಗತೌ ಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವಾಸಾಧಕತ್ವಾತ್ । ನನು–’ಸ ಏನಾನ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಗಮಯತೀ'ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೌ ‘ತತ್ರ ಪ್ರಯಾತಾ ಗಚ್ಛಂತಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ಜನಾಃ' ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತೌ ಚ ಗತೇರ್ಮುಕ್ತಿಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೋಕ್ತೇಃ ಕಥಮಸಿದ್ಧಿರಿತಿ-ಚೇನ್ನ; ಅವ್ಯಾಪಕಸ್ಯೈವಾವ್ಯಾಪಕಂ ಪ್ರತ್ಯೇವ ಗಮನಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮ ಚ ವ್ಯಾಪಕಂ ತತ್ಪ್ರತಿ ಗಮನಾಸಂಭವೇನ ಗಮನಪದಸ್ಯ ಉಪಾಧಿಕೃತಭೇದರಾಹಿತ್ಯಪರತಯಾ ಗತಿಮುಕ್ತಿಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಾತ್ । ನನು‘ಪ್ರದ್ಯೋತೇನೈಷ ಆತ್ಮಾ ನಿಷ್ಕ್ರಾಮತೀ’ ತ್ಯಾತ್ಮನಿಷ್ಠತ್ವಶ್ರುತೇರ್ನಾಸಿದ್ಧಿಃ, ಅನ್ಯಥಾ ಮೋಕ್ಷಾದಿಕಮಪಿ ಬುದ್ಧೇರೇವ ಸ್ಯಾತ್, ನಾಪಿ ಶ್ರುತೇರ್ಬುದ್ಧ್ಯುಪಾಧಿಕಗತ್ಯಾದಿವಿಷಯತ್ವಂ ಸಂಭವತಿ, ತದ್ಯಥಾ ಅನಃಸುಸಮಾಹಿತಮುತ್ಸರ್ಜದ್ಯಾಯಾದೇವಮೇವಾಯಂ ಶಾರೀರ ಆತ್ಮಾ ’ಪ್ರಾಜ್ಞೇನಾತ್ಮನಾಽನ್ವಾರೂಢ ಉತ್ಸರ್ಜನ್ ಯಾತೀ’ತಿ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಗತ್ಯಾಶ್ರಯಶಕಟದೃಷ್ಟಾಂತೋಕ್ತಿರಿತಿ ಚೇನ್ನ; ಏಷ ಇತಿ ಬುದ್ಧ್ಯುಪಹಿತಸ್ಯೈವ ಪರಾಮರ್ಶೇನ ಶುದ್ಧಾತ್ಮನಿಷ್ಠತ್ವಸ್ಯ ಗತಾವನುಕ್ತೇಃ, ಮೋಕ್ಷೇ ತು ಬುದ್ಧ್ಯುಪರಮೇಣ ತನ್ನಿಷ್ಠತ್ವಸ್ಯಾಸಂಭಾವಿತತಯಾ ವೈಷಮ್ಯಾತ್, ಸರ್ವಸಾಮ್ಯಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಾಂತತಾಯಾಮಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾತ್ , ತದ್ಬಲೇನ ಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವಪರ್ಯಂತತ್ವಸ್ಯಾಸಿದ್ಧೇಃ । ನ ಚ–‘ತಮುತ್ಕ್ರಾಮಂತಂ ಪ್ರಾಣೋಽನೂತ್ಕ್ರಾಮತೀ’ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೌ ಪ್ರಾಣಾಖ್ಯಬುದ್ಧಿಗತಿತಃ ಪ್ರಾಗೇವ ಜೀವೇ ಗತ್ಯುಕ್ತೇಃ ಕಥಂ ಬುದ್ಧಿಗತ್ಯಾಽನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿರಿತಿ - ವಾಚ್ಯಮ್; ಪ್ರಾಣಾಖ್ಯಾಂಶೇನ ಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತಿಶಾಲಿನಾ ಪಶ್ಚಾದ್ಗತಾವಪ್ಯಂಶಾಂತರೇಣ ಪ್ರಥಮಮುತ್ಕ್ರಮಣಸಂಭವಾತ್ । ಏತೇನ–‘ಮನ ಉದಕ್ರಾಮನ್ಮೀಲಿತ ಇವಾಶ್ನನ್ ಪಿಬನ್ನಾಸ್ತೇ ವೇ'ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೌ ಮನಉತ್ಕ್ರಮಣೇಽಪಿ ಆತ್ಮನಸ್ತದಭಾವಶ್ರವಣಾಚ್ಚ ಕಥಂ ತದ್ಗತ್ಯೈವ ಗತಿಮತ್ತ್ವಮಿತಿ ನಿರಸ್ತಮ್; ಉಪಹಿತಸ್ಯೋಪಾಧಿನಿಬಂಧನಗತಿಮತ್ತ್ವೇ ಬುದ್ಧ್ಯನುಪಹಿತಸ್ಯ ತದಭಾವಾವಿರೋಧಾತ್ । ನ ಚ - ತಥಾ ‘ವಿದ್ವಾನ್ನಾಮರೂಪಾದ್ವಿಮುಕ್ತಃ ಪರಾತ್ಪರಂ ಪುರುಷಮುಪೈತಿ ದಿವ್ಯಮಿ’ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೌ ನಾಮರೂಪವಿಮೋಕ್ಷಾನಂತರಮಪಿ ಗತಿಶ್ರವಣಾತ್ ಕಥಂ ಸಾ ಔಪಾಧಿಕೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಪರಮಪುರುಷಸ್ಯ ಸರ್ವತ್ರ ಸನ್ನಿಹಿತತ್ವೇನ ತಂ ಪ್ರತಿ ಗಮನಾಸಂಭವೇನ ಉಪೈತೀತ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಪೂರ್ವವದರ್ಥಾಂತರಪರತ್ವಾತ್ । ಅತಏವ “ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿರುಪಸಂಪದ್ಯ ಸ್ವೇನರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ ಸ ಉತ್ತಮಃ ಸ ತತ್ರ ಪರ್ಯೇತೀ'ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿರಪಿ ನ ಗತ್ಯರ್ಥಾ । ನನು–ಬುದ್ಧಿಗತೇನ ಗತ್ಯಾದಿನಾ ಕಿಂ ತದವಚ್ಛಿನ್ನಾತ್ಮನಿ ಗತ್ಯಾದಿ ಜಾಯತೇ ? ಉತ ಬುದ್ಧಿಗತಮೇವಾರೋಪ್ಯತೇ ? ಉತೋಪಚರ್ಯತೇ । ನಾದ್ಯಃ; ಘಟಗತ್ಯಾ ತದವಚ್ಛಿನ್ನೇ ನಭಸಿ ಗತ್ಯಂತರಾದರ್ಶನಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಯತೋ ಘಟಸ್ಯ ಬುದ್ಧೇರ್ವಾ ಗತಿಃ ತತ್ರಾಕಾಶಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ವಾ ಸಚ್ಛಿದ್ರತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಅನ್ಯತ್ರ ದ್ವಿಗುಣೀಕೃತ್ಯ ವೃತ್ತಿಶ್ಚ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚ–ಪ್ರತಿಬಿಂಬಪಕ್ಷೇ ನೋಕ್ತದೋಷ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ತಸ್ಯ ವಸ್ತ್ವಂತರತ್ವಮತೇ ಉಕ್ತದೋಷಾಭಾವೇಽಪಿ ದರ್ಪಣಾಹತಾ ದೃಷ್ಟಿಃ ಪರಾವೃತ್ಯ ಸ್ವಮುಖಂ ಗೃಹ್ಣಾತೀತಿ ತ್ವನ್ಮತೇ ಉಪಾಧಿಗತ್ಯಾ ಬಿಂಬೇ ನ ಗತಿರಿತಿ ಪ್ರತಿಬಿಂಬೇಽಪ್ಯಸ್ಯಾಯೋಗಾತ್ । ನಾಂತ್ಯೌ; ಕರ್ತುರವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯೈತದಾತ್ಮಪ್ರದೇಶಸ್ಯ ನ ಭೋಗಾಯತನಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಕಿಂತು ಗತ್ಯಾ ಬುದ್ಧ್ಯಾಽವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ಪ್ರದೇಶಾಂತರಸ್ಯ ವೇತಿ ಸ್ವೀಕಾರೇ ಕೃತಹಾನ್ಯಾದಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ ಕರ್ತುರ್ಭೋಕ್ತುಶ್ಚಾವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ಭಿನ್ನತ್ವಾತ್ ಅಭಿನ್ನೇ ವಾಽನವಚ್ಛಿನ್ನೇ ಕರ್ತೃತ್ವಾದ್ಯಭಾವಾದಿತಿ - ಚೇನ್ನ; ಉಪಾಧಿಗತ್ಯಾ ಉಪಹಿತೇ ಗತಿಪ್ರಯೋಗ ಔಪಚಾರಿಕ ಏವ । ನ ಚೈವಂ ಕೃತಹಾನ್ಯಾದ್ಯಾಪತ್ತಿಃ; ಯದ್ಬುದ್ಧ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನೇನ ಯೇನೈವಾತ್ಮನಾ ಯತ್ ಕೃತಂ ತದವಚ್ಛಿನ್ನೇನ ತೇನೈವ ಭೋಗಜನನಾತ್ । ನಹ್ಯಾತ್ಮನೋ ನಿರವಯವಸ್ಯ ಪ್ರದೇಶೋಽಸ್ತಿ । ಯತ್ತು ಅವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ಕರ್ತುರ್ಭೋಕ್ತುರ್ಭೇದ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್, ತನ್ನ; ಅವಚ್ಛೇದ್ಯಾತ್ಮನೋಽವಚ್ಛೇದಕಬುದ್ಧೇಶ್ಚೈಕ್ಯೇಽವಚ್ಛಿನ್ನೇ ಭೇದಸ್ಯ ವಕ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ಚಾತ್ಮತ್ವಮಣುನಿಷ್ಠಂ ದ್ರವ್ಯತ್ವಸಾಕ್ಷಾಯಾಪ್ಯಜಾತಿತ್ವಾತ್ ಪೃಥಿವೀತ್ವವದಿತ್ಯನುಮಾನಮ್ ; ವ್ಯಾಪಕಾವೃತ್ತಿತ್ವಸ್ಯೋಪಾಧಿತ್ವಾತ್ , ಸ್ಪರ್ಶಾದಿಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಸ್ಯಾಪ್ಯೇವಂ ಸಾಧನಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಚ । ಜೀವೋ ನ ವ್ಯಾಪಕಃ, ಭೂತೇತರತ್ವೇ ಸತಿ ಪರತ್ವಾಸಮವಾಯಿಕಾರಣಾನಾಧಾರತ್ವೇ ಸತ್ಯಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾತ್ ಶಬ್ದೇತರಾನಿತ್ಯವಿಶೇಷಗುಣಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ ಸಂಸ್ಕಾರಾಶ್ರಯತ್ವಾಚ್ಚ ಘಟವದಿತ್ಯತ್ರಾನಾತ್ಮತ್ವಮುಪಾಧಿಃ, ಅನಿತ್ಯವಿಶೇಷಗುಣಸಂಸ್ಕಾರಾದೀನಾಮುಪಾಧಿವೃತ್ತಿತ್ವೇನಾಸಿದ್ಧಿಶ್ಚ । ಏವಂ ಮಹತ್ತ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಸುಸಾಧನತ್ವಂ ಚ । ಜೀವಃ, ಅಣುಃ, ಜ್ಞಾನಾಸಮವಾಯಿಕಾರಣಸಂಯೋಗಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ , ಮನೋವತ್ ಇತ್ಯತ್ರ ಮಧ್ಯಮಪರಿಮಾಣವತ್ವೇನ ಮನಸೋ ದೃಷ್ಟಾಂತಾಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ, ಜಡತ್ವಸ್ಯೋಪಾಧಿತ್ವಾಚ್ಚ । ಸರ್ವತ್ರ ಚಾತ್ರ ವ್ಯಾಪಿಸುಖಜ್ಞಾನಾದ್ಯುಪಲಂಭಃ ಪ್ರತಿಕೂಲಸ್ತರ್ಕಃ, ಏಕಸ್ಯಾಣೋರೇಕದಾ ವ್ಯವಹಿತದೇಶದ್ವಯಾವಚ್ಛೇದಾಸಂಭವೇನ ‘ಪಾದೇ ಮೇ ಸುಖಂ ಶಿರಸಿ ವೇದನಾ' ಇತ್ಯಾದಿಯುಗಪದನುಭವವಿರೋಧಶ್ಚ । ನ ಚ ಗುಣಿನಃ ಅಣುತ್ವೇಽಪಿ ಗುಣವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಾ ವ್ಯಾಪಿಸುಖಜ್ಞಾನಾನುಮಾನವಿರೋಧಃ; ಗುಣವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಸ್ಯಾಸಂಭಾವಿತತ್ವಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಘಟವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಪಿ ಘಟರೂಪಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಪ್ರದೀಪಾದನ್ಯತ್ರ ದೃಶ್ಯಮಾನಾಪಿ ಪ್ರಭಾ ನ ದೀಪಗುಣಃ, ಕಿಂತು ಅನುದ್ಭೂತಸ್ಪರ್ಶಂ ದ್ರವ್ಯಾಂತರಮ್ । ನ ಚ–ಜಾತಿಸಮವಾಯಾದೇರ್ಧರ್ಮಿತೋಽನ್ಯತ್ರವರ್ತಮಾನತ್ವವದತ್ರಾಪಿ ಗುಣಸ್ಯ ಬುದ್ಧೇರನ್ಯತ್ರೋಪಲಂಭಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಇತಿ-ವಾಚ್ಯಮ್; ಜಾತಿಸಮವಾಯಾದಿವತ್ರಾಪಿ ತರ್ಹಿ ವ್ಯಾಪಕತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ಧರ್ಮಿಣೋ ವಿಹಾಯಾಪಿ ಸ್ಥಿತೌ ತಸ್ಯಾ ನಿಯಾಮಕಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚ ಕಾರಣನಿಯಮಾನ್ನಿಯಮಃ; ತರ್ಹ್ಯವ್ಯವಹಿತಸಮವಾಯಿಕಾರಣನಿಯಮಾದೇವ ನಿಯಮೇ ಅಣುಮಾತ್ರದೇಶತಾ ದುರ್ವಾರೈವ । ನ ಚ-ವಹ್ನೇರೌಷ್ಣ್ಯಂ ಬಹಿರ್ನೋಪಲಭ್ಯೇತ, ಸಮೀಪವೃತ್ತ್ಯನುದ್ಭೂತರೂಪತೇಜಸಸ್ತದಿತ್ಯುಚ್ಯಮಾನೇ ವಹ್ನೇರೌಷ್ಣ್ಯಂ ನ ಸಿಧ್ಯೇದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಬಾಧಕೇ ಸತಿ ಸವಿಧೇ ತೇಜೋಽಂತರಕಲ್ಪನೇಽಪಿ ದೃಶ್ಯಮಾನವಹ್ನಾವನುಭೂಯಮಾನೋಷ್ಣಸ್ಪರ್ಶೇ ಬಾಧಕಾಭಾವೇನ ತಸ್ಮಿಂಸ್ತೇಜೋಂತರತ್ವಕಲ್ಪನಸ್ಯಾಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ಏತೇನ-ಕೇತಕ್ಯಾದೌ ಪರಿತೋ ಗಂಧಾನುಭವಾತ್ ಗುಣಾನಾಂ ಗುಣಿನೈರಪೇಕ್ಷ್ಯಮ್ । ನ ಚ ತತ್ರ ಕೇತಕ್ಯವಯವಾನಾಂ ಪರಿತಃ ಪ್ರಸರತಾಂ ತೇ ಗಂಧಾಃ, ತರ್ಹಿ ದ್ರವ್ಯಕ್ಷಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಚಾವಯವಾಂತರಪ್ರವೇಶಾತ್ತದಕ್ಷಯಃ; ಸ್ಫಟಿಕಕರಂಡಿಕಾಸ್ಥಕಸ್ತೂರ್ಯಾದೌ ಅವಯವಾಂತರಪ್ರವೇಶಕಲ್ಪನೇ ಮಾನಾಭಾವಾತ್ ಇತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್; ಸಮವಾಯಿನೈರಪೇಕ್ಷ್ಯೇ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ನಿರಾಶ್ರಯತ್ವಾಪತ್ತೌ ತತ್ಪ್ರತ್ಯಾಸತ್ತಿನಿಬಂಧನಕಾರಣಾಂತರಸ್ಯಾಪ್ಯುಚ್ಛೇದೇ ಕಾರ್ಯತ್ವಹಾನೇರೇವ ತತ್ರ ಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ಮಾನತ್ವಾತ್ । ಯತ್ತು ನಿತ್ಯಃ ಸರ್ವಗತಃ ಸ್ಥಾಣುರಿತ್ಯತ್ರ ‘ನಿತ್ಯೇ ಸರ್ವಗತೇ ವಿಷ್ಣಾವಣುರ್ಜೀವೋ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಃ ।’ ಇತಿ ಸ್ಮೃತ್ಯಂತರಾನುಸಾರಾತ್ ಸರ್ವಗತಸ್ಥಃ ಅಣುಶ್ಚೇತಿ ವಿಗ್ರಹಃ ಇತಿ-ತನ್ನ; ‘ಆಕಾಶವತ್ಸರ್ವಗತಶ್ಚ ನಿತ್ಯಃ’ ‘ಸ ವಾ ಏಷ ಮಹಾನಜ ಆತ್ಮೇ’ತಿ ಶ್ರುತ್ಯನುಸಾರ್ಯರ್ಥಸ್ಯೈವೋಚಿತತ್ವಾತ್ ಅಣುರಿತಿ ಪದಚ್ಛೇದೇ ತದ್ವಿರೋಧಾಪತ್ತೇಃ । ಯತ್ತು–ಕ್ರಮೇಣ ನಾನಾದೇಹಸಂಬಂಧಾದಣೋರೇವ ಸರ್ವಗತತ್ವೋಕ್ತಿಃ-ಇತಿ, ತನ್ನ; ಅಶೇಷವಾಚಿಸರ್ವಶಬ್ದಸಂಕೋಚೇ ಮಾನಾಭಾವಾತ್ । ಯದಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾದಿನೈವಾವ್ಯಾಪಕತ್ವಂ ಸಾಧನೀಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ, ತನ್ನ; ಪ್ರತಿಕೂಲತರ್ಕಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾತ್ ವ್ಯಾಪಕತ್ವಸಾಧನೇ ತಸ್ಯೈವಾನುಕೂಲತ್ವೇನಾಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾಭಾವಾಚ್ಚ । ನನು-ಆತ್ಮನೋ ವ್ಯಾಪಕತ್ವೇ ‘ಸರ್ವಾಣಿ ಶರೀರಾಣಿ ಸರ್ವಸ್ಯೈವ ಭೋಗಾಯತನಾನಿ ಸ್ಯುಃ; ಸರ್ವಶರೀರೇಂದ್ರಿಯಾದೀನಾಂ ಸರ್ವದಾ ಸರ್ವಾತ್ಮಸಂಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ ಕರ್ಮಣಾಮಪಿ ಸಾಧಾರಣದೇಹಾದಿಕೃತತ್ವೇನಾಸಾಧಾರಣ್ಯಾಯೋಗಾತ್ ಅಹಂತ್ವಾರೋಪಾದೇರಪಿ ನಿಯಾಮಕಮೂಲಸಂಬಂಧಾದೇರಭಾವೇನ ನೈಯತ್ಯಾಯೋಗಾದಿತಿ-ಚೇನ್ನ; ತವಾಪೀಶ್ವರಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಕತ್ವೇನ ಸರ್ವಶರೀರಾಣಾಂ ತದ್ಭೋಗಜನಕತ್ವಾಪತ್ತೇಃ ಸಮಾನತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ತದದೃಷ್ಟಾಜನ್ಯತ್ವಾತ್ತತ್ಸಂಯುಕ್ತತ್ವೇಽಪಿ ನ ತತ್ರ ಭೋಗಜನನಂ, ತರ್ಹೀಹಾಪಿ ಸಮಮ್ । ನ ಚ ಕರ್ಮಣಾಮೇವ ಕಥಮಸಾಧಾರಣ್ಯಮ್ ? ಪೂರ್ವತತ್ಕರ್ಮಜನ್ಯತ್ವಾತ್ । ಏವಮನಾದಿತೈವ । ಅನ್ಯಥಾ ಈಶಾತ್ಮನಿ ತವಾಪ್ಯಗತೇಃ । ಚೈತ್ರಭೋಗಜನಕಾಂಕುರಾದೇಃ ತದದೃಷ್ಟಜನ್ಯತ್ವಾತ್ ಆತ್ಮಸಮವೇತಸ್ಯಾದೃಷ್ಟಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾದಂಕುರಾಸಂಬಂಧಾತ್ ಆತ್ಮದ್ವಾರಕಸಂಬಂಧಸ್ಯ ವಾಚ್ಯತಾಯಾಮಾತ್ಮನೋ ವಿಭುತ್ವಮ್ । ನ ಚ ಚೈತ್ರಭೋಗಾಹೇತೋರಪ್ಯಂಕುರಾದೇರಾತ್ಮದ್ವಾರಾಽದೃಷ್ಟಸಂಬಂಧೇಽಪಿ ತದಜನ್ಯತ್ವೇನ ತಸ್ಯಾತಂತ್ರತ್ವಮಿತಿ–ವಾಚ್ಯಮ್; ಜನಕಾದೃಷ್ಟನಿರೂಪಿತಾತ್ಮದ್ವಾರಕಸನ್ನಿಕರ್ಷಸ್ಯಾತಿಪ್ರಸಂಗಾಭಾವೇನ ತಂತ್ರತ್ವಾತ್ , ಜನಕತಾ ತು ಅದೃಷ್ಟಸ್ಯ ಫಲೈಕೋನ್ನೇಯಾ । ಏವಮೇವೋಪಪತ್ತೌ ಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯಭಾವವಾಚ್ಯವಾಚಕಜ್ಞಾನಜ್ಞೇಯಾದಾವಿವಾದೃಷ್ಟಕಾರ್ಯಯೋರಪಿ ಸಂಬಂಧಾಂತರಸ್ವೀಕಾರೇ ಮಾನಾಭಾವಃ । ಯತ್ತು ಕಾರೀರ್ಯದೃಷ್ಟಸ್ಯ ವೃಷ್ಟ್ಯಾ ಸಹ ತದುದ್ದೇಶೇನ ವಿಹಿತಕ್ರಿಯಾಜನ್ಯತ್ವಾದಿರೂಪಃ ಸಂಬಂಧೋಽಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತಂ, ತನ್ನ; ತತ್ರಾಪಿ ಯಜಮಾನಾತ್ಮದ್ವಾರಕಸಂಯುಕ್ತಸಮವಾಯಸ್ಯೈವ ಜಲಕ್ಷರಣಾದಿಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾತ್ । ಏತಚ್ಚ ಸರ್ವಂ ಪರರೀತ್ಯೋಕ್ತಮ್ । ಸ್ವಮತೇ ಚ ವ್ಯವಸ್ಥಾ ಪ್ರಾಗುಕ್ತೈವ । ತಥಾಚ ‘ಬುದ್ಧೇರ್ಗುಣೇನಾತ್ಮಗುಣೇನ ಚೈವ ಹ್ಯಾರಾಗ್ರಮಾತ್ರೋ ಹ್ಯವರೋಽಪಿ ದೃಷ್ಟ' ಇತಿ ಶ್ರುತೌ ಬುದ್ಧಿಗುಣೇನಾರಾಗ್ರಮಾತ್ರತ್ವೋಕ್ತೇಃ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಮೇವ ವಿಭುತ್ವಮ್ । ನ ಚಾತ್ರಾತ್ಮಗುಣೇನಾರಾಗ್ರಮಾತ್ರತ್ವಂ ಬುದ್ಧೇರ್ಗುಣೇನ ಚಾವರತ್ವಮಿತಿ ವ್ಯುತ್ಕ್ರಮಯೋಜನಾ; ತದ್ಯಥಾಣುನಶ್ಚಕ್ಷುಷಃ ಪ್ರಕಾಶೋ ವ್ಯಾಪ್ತಃ । ಏವಮೇವಾಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ಪ್ರಕಾಶೋ ವ್ಯಾಪ್ತಃ ಅಣುರ್ಹ್ಯೇವೈಷ ಪುರುಷ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯನುಸಾರಾದಿತಿವಾಚ್ಯಮ್ ; ವ್ಯಾಪಕತ್ವಬೋಧಕಾನೇಕಶ್ರುತಿವಿರೋಧೇನ ಬುದ್ಧೇರ್ಗುಣೇನೇತ್ಯೇತದನುಸಾರೇಣ ಚಾಸ್ಯಾ ಏವ ಔಪಾಧಿಕಾಣುತ್ವಪರತ್ವಾತ್ , ಪುರುಷಸ್ಯೇತಿ ಷಷ್ಠ್ಯಾ ’ರಾಹೋಃ ಶಿರ’ ಇತ್ಯಾದಿವದುಪಚರಿತಾರ್ಥತ್ವಾಚ್ಚ । ತಥಾಚ ನ ವ್ಯುತ್ಕ್ರಮೇಣಾನ್ವಯಃ । ತಸ್ಮಾದಣುತ್ವಂ ನಾತ್ಮಭೇದಕಮ್ ॥

ತದೇವಮೈಕಾತ್ಮ್ಯೇ ವ್ಯವಸ್ಥಿತೇ ತತ್ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾಯ ಶ್ರವಣಮಂಗಿ, ಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನೇ ತದಂಗತಯಾ ಮುಮುಕ್ಷುಭಿರನುಷ್ಠೇಯೇ । ತದುಕ್ತಂ ವಿವರಣೇ–‘ಶ್ರವಣಮಂಗಿ ; ಪ್ರಮಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಮೇಯಾವಗಮಂ ಪ್ರತ್ಯವ್ಯವಧಾನಾತ್ , ಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನೇ ತು ಚಿತ್ತಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಪ್ರವಣಸಂಸ್ಕಾರಪರಿನಿಷ್ಪನ್ನತದೇಕಾಗ್ರವೃತ್ತಿಕಾರ್ಯದ್ವಾರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಾನುಭವಹೇತುತಾಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯೇತೇ ಇತಿ ಫಲೋಪಕಾರ್ಯಂಗೇ । ನನು ಶ್ರವಣಂ ತಾವದ್ವಿಚಾರರೂಪಂ ಶಾಬ್ದಜ್ಞಾನೇ ನ ಕರಣಮ್ , ವೇದೇನ ಧರ್ಮ ಇವ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಮೀಯಮಾಣೇ ವಿಚಾರಸ್ಯಾನುಮಾನಾದೌ ತರ್ಕಸ್ಯೇವ ಶಬ್ದರೂಪೇ ತಜ್ಜ್ಞಾನರೂಪೇ ವಾ ಕರಣೇ ಇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾಮಾತ್ರತ್ವಾದಿತಿ–ಚೇನ್ನ; ಶಬ್ದಶಕ್ತಿತಾತ್ಪರ್ಯಾವಧಾರಣಂ ತಾವತ್ ವಿಚಾರಃ । ಅವಧೃತತಾತ್ಪರ್ಯಕಶ್ಚ ಶಬ್ದಃ ಕರಣಮಿತಿ ವಿಚಾರಸ್ಯ ಕರಣಕೋಟಿಪ್ರವೇಶೇನೇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾತ್ವಾಭಾವಾತ್ ಅಂಗಿತ್ವನಿರ್ಣಯಾತ್ । ತದುಕ್ತಂ ವಿದ್ಯಾಸಾಗರೇ ಅನುಮಿತೌ ಲಿಂಗಜ್ಞಾನವತ್ತಾತ್ಪರ್ಯವಿಶಿಷ್ಟಶಬ್ದಜ್ಞಾನಂ ಕರಣಮ್, ಅತಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಾವಧಾರಣರೂಪವಿಚಾರಸ್ಯಾಂಗಿತ್ವಮ್ । ನ ಚ-ಆಕಾಂಕ್ಷಾದಿಸಹಿತಶಬ್ದಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವ ಕರಣತ್ವಸಂಭವೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಭ್ರಮನಿರಾಸೋಪಕ್ಷೀಣತಯೋಕ್ತತಾತ್ಪರ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕರಣಕೋಟಿಪ್ರವೇಶೇ ಮನನಾದೇರಪಿ ತತ್ಕೋಟಿಪ್ರವೇಶಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ-ಯುಕ್ತಮ್ ; ಏವಂ ಸಾಕಾಂಕ್ಷಾದಿಧಿಯೋಽಪಿ ನಿರಾಕಾಂಕ್ಷಾದಿಭ್ರಮನಿರಾಸಕತ್ವಮಾತ್ರೇಣೋಪಯೋಗಾಪತ್ತೌ ಆಕಾಂಕ್ಷಾದಿಕಮಪಿ ಕರಣಕೋಟಿಪ್ರವಿಷ್ಟಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚಾನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಃ; ಸಾಮಾನ್ಯತೋಽರ್ಥಾವಗಮನೇನ ತಾತ್ಪರ್ಯಗ್ರಹಸಂಭವಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ನಾನಾರ್ಥಾದೌ ವಿನಿಗಮನಾದಿಕಂ ಚ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಸರ್ವತ್ರ ತಾತ್ಪರ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಜನಕತ್ವೇಽಪಿ ಯತ್ರ ತಾತ್ಪರ್ಯಸಂಶಯವಿಪರ್ಯಯೋತ್ತರಂ ಶಾಬ್ದಧೀಃ, ತತ್ರ ತಾತ್ಪರ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಹೇತುತಾ ಗ್ರಾಹ್ಯಾ ಸಂಶಯವಿಪರ್ಯಯೋತ್ತರಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇ ವಿಶೇಷದರ್ಶನಸ್ಯೇವ । ಅತ ಏವ ನ ವಿವರಣವಿರೋಧೋಽಪಿ । ನನು ತಾತ್ಪರ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕರಣಕೋಟಿಪ್ರವೇಶೇ ವೇದೇಽಪಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಭ್ರಮಸಂಭವಾತ್ ಬಾಹ್ಯಾಗಮೇಽಪಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಪ್ರಮಾಸಂಭವಾತ್ ಶಾಬ್ದಜ್ಞಾನಕರಣಸ್ಯ ದುಷ್ಟತ್ವಾದುಷ್ಟತ್ವವ್ಯವಸ್ಥಾ ನ ಸ್ಯಾತ್ ಇತಿ ಚೇನ್ನ; ವೇದೇ ಕದಾಚಿತ್ ಕಸ್ಯಚಿತ್ ಕುತ್ರಚಿತ್ತಾತ್ಪರ್ಯಭ್ರಮೇಽಪಿ ನಿರ್ದುಷ್ಟತ್ವೇನ ಯಥಾರ್ಥತಾತ್ಪರ್ಯಮಸ್ತ್ಯೇವ, ಪರಾಗಮೇ ತು ಪೌರುಷೇಯತಯಾ ಪ್ರತಾರಣಾದಿಮತ್ಪುರುಷಪ್ರಣೀತತಯಾ ದುಷ್ಟತ್ವೇನ ನ ತಥೇತಿ ದುಷ್ಟತ್ವಾದುಷ್ಟತ್ವವ್ಯವಸ್ಥಾಸಂಭವಾತ್ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಂಶಸ್ಯಾವಘಾತಾದೇರಿವ ಯಾಗೇ, ಶಬ್ದೇ ಸನ್ನಿಪತ್ಯೋಪಕಾರಕತಯಾ ಕರಣಕೋಟಿಪ್ರವಿಷ್ಟತ್ವೇನಾಂಗಿತ್ವಮ್ । ನ ಚ ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಕರಣದ್ರವ್ಯಶೇಷತ್ವಾತ್ ತಥಾ; ಸರ್ವಸಾಮ್ಯಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಾಂತತ್ವಾಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾತ್ । ನನು–ಸನ್ನಿಪತ್ಯೋಪಕಾರಕತ್ವೇಽಪಿ ನ ಫಲೋಪಕಾರಕಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನರೂಪಾಂಗಂ ಪ್ರತಿ ಶೇಷಿತಾ, ಅನ್ಯಥಾ ಪ್ರಯಾಜಾದಿಕಂ ಪ್ರತ್ಯವಘಾತಾದಿಃ ಶೇಷೀ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ; ವಿಶಿಷ್ಟಯಾಗಪ್ರವಿಷ್ಟತಯಾ ಶೇಷಿತ್ವೇ ಇಷ್ಟಾಪತ್ತೇಃ, ಅಸಾಧಾರಣ್ಯೇನ ಶೇಷಿತಾ ತು ಅಸಾಧಾರಣಫಲೋಪಕಾರಕತ್ವೇ ಸ್ಯಾತ್ , ಅಸಂಭಾವನಾವಿಶೇಷನಿವೃತ್ತಿರೂಪಾಸಾಧಾರಣೋಪಕಾರಜನಕತ್ವಾತ್ ಸಾಪಿ ಶ್ರವಣಸ್ಯ ಸಂಭಾವಿತೈವ । ಅತ ಏವೋಕ್ತಂ ಚಿತ್ಸುಖಾಚಾರ್ಯೈಃ -“ಕರಣೀಭೂತಶಬ್ದಗತಾತಿಶಯಹೇತುತ್ವಾತ್ ಶ್ರವಣಸ್ಯ ಕರಣತ್ವೇನಾಂಗಿತ್ವಮ್, ಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನಯೋಸ್ತು ಸಹಕಾರಿಭೂತಚಿತ್ತಗತಾತಿಶಯಹೇತುತ್ವಾತ್ ಫಲೋಪಕಾರ್ಯಂಗತೇತಿ । ನ ಚ-ಏವಂ ಸೋಮಯಾಗಸಹಕಾರಿಭೂತದೀಕ್ಷಣೀಯಾದ್ಯಂಗಸ್ಯ ತದ್ಗತಾತಿಶಯಹೇತ್ವಭಿಷವಗ್ರಹಣಾದಿಕಂ ಪ್ರತ್ಯಂಗತ್ವಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಪೂರ್ವವದುಕ್ತೋತ್ತರತ್ವಾತ್ । ತದುಕ್ತಂ ತವಶುದ್ಧೌ ‘ಕರಣೀಭೂತಶಬ್ದಧರ್ಮಶಕ್ತಿತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಶ್ರವಣಸ್ಯ ಕರಣಾಂತರ್ಭಾವೇನಾಂಗಿತ್ವಮಿತಿ । ನ ಚ–ಶಬ್ದೇನಾಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಪ್ತೌ ಅಪ್ರತಿರುದ್ಧಾಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಪ್ತೌ ಚೋತ್ಪಾದ್ಯಾಯಾಂ ಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನಯೋರಿವ ಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಪ್ತಾವಪ್ರತಿರುದ್ಧಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಪ್ತೌ ಚೋತ್ಪಾದ್ಯಾಯಾಂ ಶ್ರವಣಸ್ಯಾಪ್ಯಪೇಕ್ಷಿತತಯಾ ತ್ರಯಾಣಾಮಪಿ ಫಲೋಪಕಾರ್ಯಂಗತ್ವಮೇವೇತಿ ಕಥಂ ಪರಸ್ಪರಾಂಗಾಂಗಿಭಾವ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನೇ ಫಲೇ ಜನಯಿತವ್ಯೇ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಹಕಾರಿಣಂ ಸಂಪಾದಯತಃ, ಶ್ರವಣಂ ತು ತಸ್ಯ ಜನಕತಾಮೇವೇತಿ ವಿಶೇಷಾತ್ । ಯತ್ರ ಚ ನೈವಂ ತತ್ರ ತುಲ್ಯವದಂಗತೈವ । ಏತೇನ– ’ಯೋ ವೃಷ್ಟಿಕಾಮೋ ಯೋಽನ್ನಾದ್ಯಕಾಮೋ ಯಃ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮಃ ಸ ಸೌಭರೇಣ ಸ್ತುವೀತ, ಹೀಷಿತಿ ವೃಷ್ಟಿಕಾಮಾಯ ನಿಧನಂ ಕುರ್ಯಾತ್ ಊರ್ಗಿತ್ಯನ್ನಾದ್ಯಕಾಮಾಯ ಊ ಇತಿ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮಾಯೇ’ತಿ ಶ್ರುತಾನಾಂ ವೃಷ್ಟ್ಯಾದಿಫಲಾಯ ಸೌಭರೇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾನಿಧನಗತಹೀಷಾದೀನಾಂ ಶ್ರವಣಮನನಾದಿವತ್ ಪರಸ್ಪರಮಂಗಾಂಗಿಭಾವಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್ ; ಕರಣಸ್ವರೂಪಸಂಪಾದಕತ್ವಸಹಕಾರಿಸಂಪಾದಕತ್ವರೂಪತತ್ಪ್ರಯೋಜಕಸ್ಯಾತ್ರೇವ ತತ್ರಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚ–ಏವಂ ಕರಣಾಪೂರ್ವೋತ್ಪತ್ತೌ ಯಾಗಾರ್ಥಸ್ಯಾವಘಾತಾದೇಃ ಪರಮಾಪೂರ್ವೋತ್ಪತ್ತೌ ತದರ್ಥಃ ಪ್ರಯಾಜಾದಿಃ ಶೇಷಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ-ವಾಚ್ಯಮ್, ಏಕಫಲ ಉಭಯೋರ್ಯಾಗಾರ್ಥತ್ವಾಭಾವೇನ ವಿಶೇಷಾತ್ । ನನು–ಕ್ಲೃಪ್ತಂ ಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಂ ಲೋಕೇ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಫಲಮ್ । ತಥಾಚ ಶಬ್ದಾತಿಶಯಾಧಾಯಕಸ್ಯ ಶ್ರವಣಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಫಲಜನಕಾಂಗಿತ್ವಂ ಕಥಮಿತಿ ಚೇತ್, ಸಾಕ್ಷಾತ್ತ್ವಂ ನ ಜಾತಿಃ ನವಾ ಇಂದ್ರಿಯಜನ್ಯತ್ವಾದಿಕಂ ನಿಯಾಮಕಂ ಕಿಂತು ವಿಷಯಗತಾಜ್ಞಾನನಿವರ್ತಕತ್ವಮೇವಾಪರೋಕ್ಷತ್ವೇ ಪ್ರಯೋಜಕಮ್ । ತಥಾ ಚಾಜ್ಞಾನನಿವರ್ತಕತ್ವಂ ವಿಷಯಪರ್ಯಂತತ್ವೇನ । ತಚ್ಚಾತ್ಮಪರ್ಯಂತತ್ವಾದತ್ರಾಸ್ತ್ಯೇವೇತಿ ನಾಟಷ್ಟಕಲ್ಪನಾ । ಇತ್ಥಂ ಚ ಪ್ರಕರಣಬಲಾದಪಿ ಸಿದ್ಧಮಸ್ಯಾಂಗಿತ್ವಮ್ ; ಶ್ರವಣಸ್ಯ ಫಲಸಂಬಂಧೇನ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಸಿದ್ಧಾವಿತಿಕರ್ತವ್ಯತಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಃ ಸಂಭವಾತ್ । ನನು–ಯದ್ಯಪಿ ನ ಚಿತ್ತೈಕಾಗ್ರ್ಯಸ್ಯ ಸೂಕ್ಷ್ಮವಸ್ತುಜ್ಞಾನಹೇತುತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಮಸ್ತಿ; ತಥಾಪಿ ಮನನಂ ನ ಚಿತ್ತೈಕಾಶ್ಯಹೇತು ಯುಕ್ತ್ಯನುಸಂಧಾನರೂಪಮನನಸ್ಯಾಯುಕ್ತತ್ವಶಂಕಾನಿವರ್ತಕತಾಯಾ ಏವ ದೃಷ್ಟತ್ವೇನ ಚಿತ್ತೈಕಾಶ್ಯಹೇತುತ್ವಕಲ್ಪನೇ ಸತಿ ದೃಷ್ಟಾಹಾನ್ಯಾಪತ್ತೇಃ ಮನನವಿಧೇರಪೂರ್ವವಿಧಿತ್ವಾಪಾತಾಚ್ಚ ‘ಮತಿರ್ಯಾವದಯುಕ್ತತೇ' ತಿ ಸ್ಮೃತಿವಿರೋಧಾಚ್ಚೇತಿ ಚೇನ್ನ; ತಾದೃಕ್ಛಂಕಾಯಾಂ ಸತ್ಯಾಂ ನಾನಾಕೋಟೌ ಚಿತ್ತವಿಕ್ಷೇಪಸ್ಯ ತಸ್ಯಾಶ್ಚ ನಿವೃತ್ತೌ ಯುಕ್ತತ್ವೇನಾವಧಾರಣವಿಷಯಕೋಟೌ ಚಿತ್ತಪ್ರವಣತಾಯಾಸ್ತಾವತ್ಪರ್ಯಂತತ್ವಸ್ಯ ದೃಷ್ಟತ್ವೇನ ದೃಷ್ಟಹಾನ್ಯಪೂರ್ವವಿಧಿಸ್ಮೃತಿವಿರೋಧಾಭಾವಾತ್ । ನಿದಿಧ್ಯಾಸನಸ್ಯ ತು ವಿಪರೀತಭಾವನಾನಿವರ್ತಕತಾ ಸಕಲಸಿದ್ಧಾ ನನು ತನ್ನಿವೃತ್ತೇಃ ನ ಜ್ಞಾನಹೇತುತಾ ದೃಷ್ಟಾ ರೂಪ್ಯಸಂಸ್ಕಾರಾನುವೃತ್ತಾವಪಿ ಶುಕ್ತಿಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರದರ್ಶನಾದಿತಿ ಚೇತ್, ‘ಇಯಂ ಶುಕ್ತಿರಿ’ತಿ ಜ್ಞಾನಾನಂತರಂ ತದ್ರಜತತಯಾ ಜ್ಞಾತಮಿತಿ ಸ್ಮೃತೇರ್ಜ್ಞಾನಗೋಚರಸಂಸ್ಕಾರಸತ್ತ್ವೇಽಪಿ ತದ್ರಜತಮಿತ್ಯಸ್ಮರಣೇನ ವಿಪರೀತಸಂಸ್ಕಾರನಿವೃತ್ತೇಸ್ತತ್ರಾಪಿ ಸತ್ತ್ವಾತ್ । ನನು–ಶಬ್ದಸಾಮರ್ಥ್ಯರೂಪೇಣ ಲಿಂಗೇನ 'ತತಸ್ತು ತಂ ಪಶ್ಯತೇ ನಿಷ್ಕಲಂ ಧ್ಯಾಯಮಾನ' ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇನ ನಿದಿಧ್ಯಾಸನಸ್ಯ ಫಲಸಂಬಂಧಾತ್ ಪ್ರಕರಣೇನ ಚ ಶ್ರವಣಾದಿಕಂ ನಿದಿಧ್ಯಾಸನೇ ಸನ್ನಿಪತ್ಯಾಂಗಮಿತಿ–ಚೇನ್ನ; ನಿದಿಧ್ಯಾಸನಪದಸ್ಯ ಬರ್ಹಿರ್ದೇವಸದನಮಿತ್ಯಾದಾವಿವ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರರೂಪಫಲಸಂವಂಧೇ ನ ಶಕ್ತಿರಿತಿ ಶಬ್ದಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಭಾವಾತ್ । ವಾಕ್ಯೇಽಪಿ ಯೋಗ್ಯತಾವೋಲಾಚ್ಛ್ರವಣಮೇವಾಧ್ಯಾಹ್ರಿಯತೇ । ತಥಾ ಚ ತಚ್ಛ್ರವಣಾದ್ಧ್ಯಾಯಮಾನೋ ನಿಷ್ಕಲಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪಶ್ಯತೀತ್ಯನುಕೂಲಾರ್ಥಸ್ಯೈವ ಪರ್ಯವಸಾನಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ ‘ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ ಶ್ರೋತವ್ಯ' ಇತಿ ದರ್ಶನೇನಾವ್ಯವಹಿತಪಾಠರೂಪಸನ್ನಿಧಾನಾತ್ ಶ್ರವಣಸ್ಯ ದರ್ಶನೇನ ಸಾಕ್ಷಾದನ್ವಯಾದಂಗಿತ್ವಮ್ । ನಿದಿಧ್ಯಾಸನರೂಪಭಾವನಾಪ್ರಕರ್ಷಜನ್ಯತ್ವೇ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರಾಸ್ಯ ಕಾಮಿನೀಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರವತ್ ಅಪ್ರಮಾತ್ವಾಪಾತಃ ನ ಚ ಮೂಲಪ್ರಮಾಣದಾರ್ಢ್ಯಾತ್ ಪ್ರಮಾತ್ವಂ, ತರ್ಹಿ ತದೇವ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರಣಮಸ್ತು ? ಕಿಂ ತದುಪಜೀವಿನ್ಯಾಯೇನ ಏತೇನ – ನಿದಿಧ್ಯಾಸನಸಹಕೃತಮನಃಕರಣತ್ವಮಪಿ ನಿರಸ್ತಮ್ ॥

ತಚ್ಚ ಶ್ರವಣಾದಿಕಂ ವಿಷಯಾವಗಮಂ ಪ್ರತ್ಯನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಸಿದ್ಧೋಪಾಯ ಇತಿ ತದ್ವಿಧೇರ್ನಾಪೂರ್ವವಿಧಿತ್ವಮ್ , ಕಿಂತು ನಿಯಮವಿಧಿತ್ವಮೇವ । ನನು-ಅತ್ರ ಶ್ರವಣಸ್ಯಾಪರೋಕ್ಷಫಲಂ ಪ್ರತಿ ಸಾಧನತ್ವಂ ತಚ್ಚಾನ್ಯತೋ ನಾವಗತಮಿತ್ಯಪೂರ್ವವಿಧಿತ್ವಮಿತಿ–ಚೇನ್ನ; ಗಾಂಧರ್ವಶಾಸ್ತ್ರವಿಚಾರೇ ಷಡ್ಜಾದಿಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇ ಹೇತುತಾಯಾ ದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ನ ಚ-ಏತಾವತಾ ಶಾಸ್ತ್ರವಿಚಾರಃ ಸರ್ವತ್ರಾರ್ಥಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಹೇತುರಿತಿ ನ ಸಿದ್ಧಮ್ , ಧರ್ಮಶಾಸ್ತ್ರವಿಚಾರೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಅಪರೋಕ್ಷಾರ್ಥಕಶಾಸ್ತ್ರವಿಚಾರತ್ವೇನ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಜನಕತಾಯಾಸ್ತದ್ದರ್ಶನಬಲೇನ ಸಿದ್ಧೇಃ । ಆತ್ಮಾ ಚ ಷಡ್ಜಾದಿವದಪರೋಕ್ಷಃ ನ ಧರ್ಮಾದಿಃ । ನ ಚ–ಅಪರೋಕ್ಷೇ ವಿಚಾರವೈಯರ್ಥ್ಯಮ್, ನಹಿ ಯದ್ಯಪರೋಕ್ಷಂ ತತ್ತದ್ವಿಚಾರ್ಯತ ಇತಿ ನಿಯಮ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಅಪರೋಕ್ಷೇ ವಿಚಾರ್ಯತ್ವನಿಯಮಾಭಾವವದವಿಚಾರ್ಯತ್ವನಿಯಮೋಽಪಿ ನಾಸ್ತಿ । ಷಡ್ಜಾದಾವಪರೋಕ್ಷೇಽಪಿ ವಿಚಾರ್ಯತ್ವದರ್ಶನಾತ್ ತದ್ವದೇವ ಸಾಫಲ್ಯಸಂಭವಾಚ್ಚ । ಸಂದಿಗ್ಧತ್ವಸಪ್ರಯೋಜನತ್ವಯೋರೇವ ಸರ್ವತ್ರ ವಿಚಾರ್ಯತ್ವೇ ಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾತ್ । ಏತೇನ ವಿಚಾರ್ಯಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಯೋಗ್ಯಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇ ಸ ಹೇತುರಿತಿ ನ ಯುಜ್ಯತೇ, ಕಾಲಾಂತರೇ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರಿಷ್ಯಮಾಣತ್ವೇನ ತದ್ಯೋಗ್ಯೇ ವಿಚಾರ್ಯಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥೇ ಸ್ವರ್ಗನಿಧ್ಯಾದೌ ವಿಚಾರೇಣ ತದಭಾವಾದಿತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್ ; ನಿಧ್ಯಾದಿಸಾಕ್ಷತ್ಕಾರೇ ತದಸನ್ನಿಕರ್ಷಾದಜಾತೇಽಪಿ ವಿಚಾರಸ್ಯ ತದ್ಧೇತುತಾ ನ ಗಚ್ಛತಿ । ತತ್ರ ವಿಚಾರ ಇಂದ್ರಿಯಸಹಕಾರಿತ್ವೇನ ತದ್ವಿಲಂಬೇನ ವಿಲಂಬಾತ್, ಪ್ರಕೃತೇ ತು ಶಾಬ್ದತ್ವಾತ್ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯ ನ ತದಪೇಕ್ಷಾ; ಅಪರೋಕ್ಷಯೋಗ್ಯಾರ್ಥಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರತ್ವೇನ ಕಾರ್ಯತ್ವಸ್ಯ ತಾದೃಶಾರ್ಥಕಶಾಸ್ತ್ರವಿಚಾರತ್ವೇನ ಸಾಧನತ್ವಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾತ್ । ಏತೇನ–ಪ್ರಕೃತಕಾರ್ಯವಿಜಾತೀಯಕಾರ್ಯೇ ಪ್ರಕೃತವಿಚಾರವಿಜಾತೀಯವಿಚಾರಸ್ಯ ಹೇತುತಾಕ್ಲೃಪ್ತಿಮಾತ್ರೇಣ ತಸ್ಯಾಪೂರ್ವವಿಧಿತ್ವತ್ಯಾಗೇ ಅಪೂರ್ವವಿಧಿಮಾತ್ರೋಚ್ಛೇದಾಪಾತ ಇತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್ । ನನು–ಪಾಕ್ಷಿಕಪ್ರಾಪ್ತೌ ನಿಯಮಃ, ಸಾ ಚ ಸಾಧನಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತೌ, ನ ಚ ರೂಪಾದಿರಹಿತಾತ್ಮಜ್ಞಾನೇ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿರಸ್ತೀತಿ–ಚೇನ್ನ; ನಿರ್ವಿಶೇಷಾತ್ಮನಿ ಮಾನಾಂತರಾಪ್ರಾಪ್ತಾವಪಿ ಆತ್ಮನಿ ಸಾಮಾನ್ಯತಸ್ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿರಸ್ತೀತಿ ನಿಯಮಸಂಭವಾತ್ । ಯಥಾಽಪೂರ್ವೀಯೇಷು ವ್ರೀಹಿವಿಶೇಷೇಷು ನಖವಿದಲನಾದೇರಪ್ರಾಪ್ತಾವಪಿ ವ್ರೀಹಿಸಾಮಾನ್ಯೇ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾ ವ್ರೀಹೀನವಹಂತೀತಿ ನಿಯಮವಿಧಿಃ । ನನು–ವ್ರೀಹೀನವಹಂತೀತ್ಯತ್ರ ವ್ರೀಹಿಪದಮಪೂರ್ವೀಯದ್ರವ್ಯಪರಂ ನ ತು ವ್ರೀಹಿಮಾತ್ರಪರಮ್, ಅನ್ಯಥಾ ಯವೇಷ್ವವಘಾತ ಔಪದೇಶಿಕೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ನೀವಾರೇಷು ಚ ವ್ರೀಹಿತ್ವಾಭಾವೇನಾತಿದಿಷ್ಟೋಽಪಿ ಬಾಧ್ಯೇತೇತಿ ನವಮೇ ಸ್ಥಾಪಿತತ್ವೇನಾಪೂರ್ವೀಯದ್ರವ್ಯ ಏವ ನಖವಿದಲನಾದಿಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ವಕ್ತವ್ಯಾ । ಅನ್ಯಥಾ ವೈತುಷ್ಯಮಾತ್ರೇ ಅವಘಾತನಿಯಮೇ ದ್ರವ್ಯಾರ್ಜನೇ ಯಾಜನಾದ್ಯುಪಾಯನಿಯಮವತ್ ತಸ್ಯ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಪ್ರಸಂಗೇನ ಲೌಕಿಕೇಷ್ವಪಿ ವ್ರೀಹಿಷು ದಲನೇ ಪ್ರತ್ಯವೇಯಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ; ನಿಯಮ್ಯಮಾನಾವಘಾತಸ್ಯಾಪೂರ್ವೀಯದ್ರವ್ಯಮಾತ್ರವಿಷಯತ್ವೇಽಪಿ ಸಾಮಾನ್ಯವಿಷಯಕಪ್ರಾಪ್ತ್ಯೈವ ನಿಯಮೋಪಪತ್ತೌ ವಿಶೇಷವಿಷಯಪ್ರಾಪ್ತೇರನಪೇಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ । ನ ಚ-ನಿರ್ವಿಶೇಷಸವಿಶೇಷರೂಪವಿಶಿಷ್ಟದ್ವಯಾನುಗತೇ ವಿಶೇಷಾಭಾವಾದಿದ್ವಾರಾ ವೇದಾಂತವೇದ್ಯೇ ಚಿನ್ಮಾತ್ರೇ ನ ಮಾನಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತಿ-ವಾಚ್ಯಮ್ , ಉಭಯಾನುಗತೇ ಸವಿಶೇಷತಯಾ ಪ್ರಮೇಯತಾಯಾಂ ಮಾನಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತೇಃ ಸತ್ತ್ವಾತ್ । ಸಜಾತೀಯೇ ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾಪಿ ಯತ್ರ ಸಜಾತೀಯಾಂತರೇ ನಿಯಮಸಂಭವಃ, ತದಾ ಕಿಮು ವಾಚ್ಯಮೇಕಸ್ಮಿನ್ನೇವಾತ್ಮನಿ ಅವಸ್ಥಾವಿಶೇಷೇಣ ಮಾನಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾ ವಿಶೇಷಾಂತರೇ ನಿಯಮ ಇತಿ । ನ ಚ–ಏವಂ ವಿಶೇಷಾಂತರೇ ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾ ವಿಶೇಷಾಂತರನಿಯಮೇ ವೈಯಧಿಕರಣ್ಯಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ವ್ಯಕ್ತಿಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾಭಾವೇಽಪಿ ಅನನ್ಯಗತ್ಯಾ ಸಾಮಾನ್ಯಧರ್ಮಮಾದಾಯ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾಂಗೀಕಾರಾತ್ । ನನು-ಅತ್ರಾನ್ಯೈವ ಗತಿರಸ್ತಿ ಅಪೂರ್ವೀಯವ್ರೀಹಿಷು ನಿಯಮಾದೃಷ್ಟಾಜನಕಸ್ಯಾಪಿ ದಲನಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತಿರಸ್ತಿ । ನಹಿ ಯತ್ರ ತೇನ ವೈತುಷ್ಯಸಂಪಾದನಂ ತತ್ರ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಕಿಂತು ಶಕ್ತತ್ವೇನ ಪ್ರಸಕ್ತಿಮಾತ್ರಮಿತಿ–ಚೇನ್ನ; ಏವಂ ತದ್ಯೋಗ್ಯತ್ವಮಿತಿ ಪರ್ಯವಸಿತೋಽರ್ಥಃ। ತಚ್ಚ ತಜ್ಜಾತೀಯೇಽನ್ವಯೀ ನ ತು ತತ್ರ, ತಥಾಚ ವೈಯಧಿಕರಣ್ಯತಾದವಸ್ಥ್ಯಮ್ । ಪ್ರಕೃತೇ ಚ ಸವಿಶೇಷನಿರ್ವಿಶೇಷರೂಪದಶಾದ್ವಯಾನುಗತೈಕಾತ್ಮವಿಷಯತಯಾ ವೈಯಧಿಕರಣ್ಯಶಂಕಾನವಕಾಶಶ್ಚ । ತತ್ತ್ವಕೌಮುದೀಕೃತಸ್ತು–"ಯಥಾ ಮಂತ್ರಾರ್ಥಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕಲ್ಪಸೂತ್ರಾತ್ಮೀಯಗ್ರಾಹಕವಾಕ್ಯಾದಿನಾಪಿ ಪ್ರಾಪ್ತತ್ವೇನ ಪಕ್ಷೇ ಅಪ್ರಾಪ್ತಮಂತ್ರಸಾಧ್ಯತ್ವಂ ನಿಯಮ್ಯತೇ ಮಂತ್ರೈರೇವ ಸ್ಮೃತಿಃ ಸಾಧ್ಯೇತಿ ತಥಾ ವೇದಾಂತಮೂಲಸ್ತ್ರೀಶೂದ್ರಸಾಧಾರಣಸ್ಮೃತಿಪುರಾಣಾದಿಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾ ಪಕ್ಷೇ ಅಪ್ರಾಪ್ತವೇದಾಂತಶ್ರವಣಾದಿಪರಿಪೂರಣಾರ್ಥೇ ನಿಯಮಃ । ’ತಸ್ಮಾತ್ ನ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋಽವೈದಿಕಮಧೀಯೀತ' ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ‘ಶ್ರೋತವ್ಯಃ ಶ್ರುತಿವಾಕ್ಯೇಭ್ಯ' ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತೇಶ್ಚೇ’ತಿ-ಆಹುಃ । ನ ಚ–‘ಇತಿಹಾಸಪುರಾಣಾಭ್ಯಾಂ ವೇದಂ ಸಮುಪಬೃಂಹಯೇ'ದಿತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತಿವಿರೋಧಃ। ಅವಿಚಾರಿತೇ ಉಪಬೃಂಹಣಾಯೋಗಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ವೇದಾಂತತಾತ್ಪರ್ಯನಿರ್ಣಯಾಯ ತದ್ವಿಚಾರಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇ ತದ್ವಿಚಾರಾಪೇಕ್ಷಾವಿರಹಾತ್ । ನ ಚ-ಕರ್ಮವಿಷಯಕಸ್ಮೃತಿಭಿಃ ಕರ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯೇವ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಾತ್ ಭಾರತಾದೇರಿತಿಹಾಸಾದಪಿ ಸಾಕ್ಷಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯೋದಯಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇಽಪಿ ತದಪೇಕ್ಷೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಉಭಯತ್ರಾಪಿ ಸ್ಮೃತ್ಯಾದೇಃ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣಾಪ್ರಮಾಣತಯಾ ಶ್ರುತಿತಾತ್ಪರ್ಯನಿರ್ಣಾಯಕತ್ವಾತ್ । ಅತಏವೋಕ್ತಂ-‘ವೇದಂ ಸಮುಪಬೃಂಹಯೇದಿ’ತಿ, ನ ತು ವೇದಾರ್ಥಂ ಜಾನೀಯಾದಿತಿ । ಯತ್ತು-’ಶ್ರೋತವ್ಯಃ ಶ್ರುತಿವಾಕ್ಯೇಭ್ಯ' ಇತ್ಯಾದಿಕಂ ಶ್ರುತಿಮೂಲಪ್ರಮಾಣಾಭಿಪ್ರಾಯಕಮ್-ಇತಿ, ತನ್ನ; ಪಂಚಮೀಪ್ರತೀತಹೇತುತ್ವಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಸಂಭವೇ ಪಾರಂಪರ್ಯಕಲ್ಪನಾಯೋಗಾತ್ । ನ ಚ–ವಿಪ್ರಕೀರ್ಣನಾನಾಶಾಖಾರ್ಥಸಂಗ್ರಹಾದಿರೂಪೇಣೇತಿಹಾಸಾದಿನಾ ತತ್ತ್ವನಿಶ್ಚಯದರ್ಶನಾತ್ ಸತಿ ಚ ತಸ್ಮಿನ್ ವಿವಿದಿಷಾದ್ವಾರಾ ತದರ್ಥಾಯ ಅಂತಃಕರಣಶುದ್ಧೇರನಪೇಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ ಆಪರೋಕ್ಷ್ಯಸ್ಯ ವಿಷಯಭಾವಾದೇವ ಸಿದ್ಧ್ಯಾ ವೇದಜನ್ಯಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇ ಇತಿಹಾಸಜನ್ಯಾದಧಿಕಸ್ಯಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಸ್ಯಾನನುಭವೇನ ತಸ್ಯ ನಿಯಮಾದೃಷ್ಟಾಸಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಚ ಸ್ವಪ್ರಾಗಭಾವನಿವರ್ತನ ಇವ ಅಜ್ಞಾನನಿವರ್ತನೇ ಅದೃಷ್ಟನಿರಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ ಅನ್ಯಸ್ಯ ಚ ನಿಯಮಾದೃಷ್ಟಸಾಧ್ಯಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ ನ ನಿಯಮವಿಧಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ‘ತಮೇತಂ ವೇದಾನುವಚನೇನೇ’ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಬಲಾತ್ ಯಜ್ಞಾದಿಜನ್ಯಾದೃಷ್ಟಸ್ಯ ನಿಯಮಾದೃಷ್ಟಸ್ಯ ಚ ವಿವಿದಿಷಾದ್ವಾರಕಾಂತಃಕರಣಶುದ್ಧೇರೇವ ಸರ್ವಾದೃಷ್ಟಸಾಧ್ಯಾಯಾಃ ಸಂಭವೇನ ಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪೋಪಕಾರಿತಯಾ ತತ್ಸಾಧ್ಯಾಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತೌ ತದಪೇಕ್ಷತ್ವಾಚ್ಚ ವಿದ್ಯಾಯುಕ್ತತದಯುಕ್ತಕರ್ಮಜನ್ಯಫಲಗತಚಿರಾಚಿರಸ್ವರೂಪಾತಿಶಯವತ್ ನಿಯಮಾದೃಷ್ಟಜನ್ಯಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇ ತದಜನ್ಯತತ್ತ್ವನಿಶ್ಚಯಾಪೇಕ್ಷಯಾತಿಶಯಕಲ್ಪನಸ್ಯಾವಶ್ಯಕತ್ವಾಚ್ಚ ನಿಯಮವಿಧಿತ್ವಸಂಭವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ನಿಯಮಾದೃಷ್ಟಸಾಧ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಸಂಭವಾತ್ । ಶ್ರವಣಾದೇರ್ನಿಯಮನಂ ಸರ್ವಥೈವೋಪಪದ್ಯತೇ ॥ ಇತಿ । ಅತ ಏವ ಶೂದ್ರಪ್ರಣೀತಾತ್ಮಪ್ರಬಂಧಾದಿಪ್ರಾಪ್ತಿನಿಮಿತ್ತಕಾಪ್ರಾಪ್ತಾಂಶಪೂರಣಾರ್ಥೋ ನಿಯಮವಿಧಿರಿತ್ಯಾಚಾರ್ಯಾಂತರೋಕ್ತಿರಪಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾ ॥

ನನು–ಕಿಮಿದಂ ಶ್ರವಣಂ ನಾಮ ? ಶಕ್ತಿತಾತ್ಪರ್ಯಾವಧಾರಣಂ ವಾ, ತದ್ವಿಶಿಷ್ಟಶಬ್ದಾವಧಾರಣಂ ವಾ, ತಾತ್ಪರ್ಯಪ್ರಮಾಪಕಲಿಂಗಾವಧಾರಣಂ ವಾ, ಆಗಮಾಚಾರ್ಯೋಪದೇಶಜಜ್ಞಾನಂ ವಾ । ನಾದ್ಯಃ; ಅವಾಚ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಶಕ್ತ್ಯಸಂಭವಾತ್ । ತಾತ್ಪರ್ಯಮಪಿ ನ ತಾವದಾಪಾತಧೀಜನ್ಯಸ್ಯ ವಿಚಾರನಿವರ್ತ್ಯಸ್ಯ ಸಂಶಯಸ್ಯ ಧರ್ಮಿಣಿ; ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಗೇವ ನಿಶ್ಚಿತತ್ವೇನ ತನ್ನಿಶ್ಚಯಾರ್ಥಂ ತಾತ್ಪರ್ಯನಿಶ್ಚಯಸಾಧನಸ್ಯ ವಿಚಾರಸ್ಯ ವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್, ಅನ್ಯಥಾ ವಿಚಾರಾನಂತರಮಪಿ ಸಂಶಯಾದಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನಾಪಿ ಸಂಶಯಧರ್ಮಿಗತಪ್ರಕಾರವಿಶೇಷೇ ತದ್ವಿಶಿಷ್ಟೇ ತದುಪಲಕ್ಷಿತೇ ವಾ ಅಖಂಡಾರ್ಥತಾಹಾನೇಃ, ಅವಧಾರಣಸ್ಯ ಜ್ಞಾನತ್ವೇ ವಿಧೇಯತ್ವಸ್ಯ ತ್ವಯಾನಂಗೀಕಾರಾತ್ । ಅತ ಏವ ನ ದ್ವಿತೀಯಾದಿ । ನಾಪಿ ಗುರುಮುಖಾದ್ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಂಯೋಜನಂ ಶ್ರವಣಮ್ ; ತಸ್ಯಾದ್ಯಪಕ್ಷಾನತಿರೇಕಾತ್ । ನಾಪಿ ವಾಕ್ಯವಿಶೇಷಪ್ರಯೋಗರೂಪವಾದಕಥಾಶ್ರವಣಮ್ । ತತ್ರ ಶ್ರವಣಪದಾಪ್ರಯೋಗಾತ್ । ಅತಏವ ಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನಯೋರಪಿ ನ ವಿಧಿಃ, ತಯೋರಪಿ ಜ್ಞಾನಾನತಿರೇಕಾದಿತಿ - ಚೇನ್ನ; ಆದ್ಯಪಕ್ಷಸ್ಯೈವ ಕ್ಷೋದಕ್ಷಮತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ತತ್ರ ಶಬ್ದಶಕ್ತ್ಯಸಂಭವೋ ದೋಷಃ; ಶುದ್ಧೇ ಶಕ್ತ್ಯಸಂಭವೇಽಪಿ ವಿಶಿಷ್ಟಶಕ್ತೇಸ್ತದ್ಬೋಧೋಪಯೋಗಿನ್ಯಾ ಅವಧಾರಣೀಯಾಯಾಃ ಸಂಭವಾತ್ , ತಾತ್ಪರ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಸಂಶಯಧರ್ಮಿಣೋ ನಿಶ್ಚಿತತ್ವೇನ ತತ್ರಾಸಂಭವೇಽಪಿ ಸಂಶಯಕೋಟ್ಯುಪಲಕ್ಷಿತೇ ನಿರ್ವಿಶೇಷೇ ಸಂಭವೇನ ವಿಚಾರಾವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್ । ನ ಚಾಖಂಡಾರ್ಥತಾಹಾನಿಃ; ಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರೋಪಲಕ್ಷಕತಯಾ ಅಖಂಡಾರ್ಥತಾಯಾ ಉಪಪಾದಿತತ್ವಾತ್ । ನ ಚಾವಧಾರಣಸ್ಯ ಜ್ಞಾನರೂಪತಯಾ ಅವಿಧೇಯತಾ; ತಸ್ಯ ತರ್ಕತ್ವೇನ ಜ್ಞಾನವಿಜಾತೀಯಚೇತೋವೃತ್ತ್ಯಂತರತ್ವಾತ್ , ಸುರೇಶ್ವರಾಚಾರ್ಯೈಃ ‘ಶ್ರವಣಾದಿಕ್ರಿಯಾ ತಾವತ್ ಕರ್ತವ್ಯೇಹ ಪ್ರಯತ್ನತ' ಇತಿ ಶ್ರವಣಾದೌ ಕ್ರಿಯಾಪದಪ್ರಯೋಗಾತ್ । ಏವಮೇವ ಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನಯೋರಪಿ ವಿಧೇಯತ್ವಮುನ್ನೇಯಮ್ । ನ ಚ ತಾತ್ಪರ್ಯರೂಪೇ ವಿಷಯೇ ಉಪಕ್ರಮಾದಿರೂಪೇ ಚ ಪ್ರಮಾಣೇ ಸತಿ ಜಾಯಮಾನಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಬಹಿರ್ಭಾವಾನುಪಪತ್ತಿಃ ತದ್ಬಹಿರ್ಭೂತವಾಗ್ಧೇನೂಪಾಸನಾದೌ ಪ್ರಮಾಣವಸ್ತುಪರತಂತ್ರತ್ವಾದರ್ಶನಾದಿತಿ - ವಾಚ್ಯಮ್; ಮನ್ಮತೇ ಲಿಂಗಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾನಭ್ಯುಪಗಮೇನ ಸತಿ ಪ್ರಮಾಣ ಇತ್ಯಸ್ಯೈವಾಭಾವಾತ್ , ಉಪಕ್ರಮಾದೇಃ ಪ್ರಮಾಣತ್ವಪಕ್ಷೇ ತತ್ಪೂರ್ವಕಾಲೀನತ್ವೇನಾಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣೇ ಸತೀತ್ಯೇತದಂಶಾಸಿದ್ಧೇಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಶ್ರವಣಾದೇರಧೀರೂಪತಯಾ ಮನೋವ್ಯಾಪಾರತ್ವೇನ ವಿಧೇಯತ್ವೋಪಪತ್ತಿಃ । ಸಿದ್ಧಾಂತಬಿಂದುಕಲ್ಪಲತಿಕಯೋರ್ವಿಸ್ತರಃ । ಯಚ್ಚಾನುವಾದಿತ್ವಾದಿವರ್ಣನಂ ವಾಚಸ್ಪತ್ಯೇ, ತತ್ ಪ್ರಸ್ಥಾನಾಂತರತ್ವಾನ್ನ ವಿಧಿತ್ವೋಕ್ತಿವಿರೋಧಿ ॥

ಏವಂ ವಿಚಾರವಿಧಾಯಕಶ್ರವಣವಿಧಿರೇವ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಸೂತ್ರಮೂಲಮ್ । ನ ಚ-ವಿಚಾರವಿಧೌ ಶ್ರವಣಸಾಧ್ಯಾಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಾಧೀನಾಯಾ ಅಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಕಾಮನಾಯಾ ಅಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಣತ್ವಾಂಗೀಕಾರೇಣ ಅನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಾಪಾತ ಇತಿ– ವಾಚ್ಯಮ್; ಅಧೀತವೇದಸ್ಯ ವಿದಿತಪದಪದಾರ್ಥಸಂಗತಿಕಸ್ಯಾಪಾತತೋ ಜಾಯಮಾನಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಾಧೀನಾಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಕಾಮನಾಯಾ ಅಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಣತ್ವೇನೋಕ್ತಾನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಾನವತಾರಾತ್ । ನ ಚ-ಜಿಜ್ಞಾಸಾಸೂತ್ರೋಕ್ತೋ ವಿಚಾರಸ್ತತ್ತ್ವನಿರ್ಣಾಯಕನ್ಯಾಯಾನುಸಂಧಾನರೂಪಃ, ಅನ್ಯಥಾ ನ್ಯಾಯಗ್ರಥನಾತ್ಮಕಶಾಸ್ತ್ರಾರಂಭಸಿದ್ಧಯೇ ತತ್ಕರ್ತವ್ಯತೋಕ್ತ್ಯಯುಕ್ತೇಃ, ಇತರಸ್ಯ ವೇದೇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ, ಶ್ರವಣಂ ಚ ನೋಕ್ತನ್ಯಾಯಾನುಸಂಧಾನರೂಪಂ ಮನನಾಭೇದಪ್ರಸಂಗಾತ್ ಅತೋ ನ ಶ್ರವಣವಿಧಿಜಿಜ್ಞಾಸಾಸೂತ್ರಯೋರ್ಮೂಲಮೂಲಿಭಾವ ಇತಿ - ವಾಚ್ಯಮ್; ಜಿಜ್ಞಾಸಾಸೂತ್ರಸ್ಯ ಶ್ರವಣವಿಧಿಸಮಾನವಿಷಯಕತಯಾ ಮೂಲಮೂಲಿಭಾವಾಭಾವೇಽಪಿ ಶ್ರವಣವಿಧಿವಿಷಯಶಕ್ತಿತಾತ್ಪರ್ಯಾವಧಾರಣಾತ್ಮಕಶ್ರವಣಾಕ್ಷಿಪ್ತೋಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಾದಿತಾತ್ಪರ್ಯಲಿಂಗವಿಚಾರಮಾದಾಯ ಸಮಾನವಿಷಯತ್ವಸಂಭವೇನ ತದುಪಪತ್ತೇಃ । ಮನನಂ ತು ಶ್ರುತಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಯುಕ್ತಿಭಿಶ್ಚಿಂತನಮಿತಿ ನ ತದಭೇದೋಽಪಿ; ಅರ್ಥಾಕ್ಷಿಪ್ತವಿಚಾರಸ್ಯೇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾತ್ವೇಽಪಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಾವಧಾರಣರೂಪೇ ಶ್ರವಣೇ ಉಕ್ತಸ್ಯಾಂಗಿತ್ವಸ್ಯಾನಪಾಯಾತ್ । ಯತ್ತು – ಯುಕ್ತಿಭಿರನುಚಿಂತನಂ ನಾಮ ಯದಿ ಶ್ರವಣನಿಶ್ಚಿತಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಸ್ಯ ತದ್ವಿಷಯಶಬ್ದಸ್ಯ ವಾ ಸ್ಮರಣಂ, ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಂ ವಾ, ಸಂಸ್ಕಾರದಾರ್ಢ್ಯಫಲಕಂ ಶ್ರವಣಸಮಾನಾಕಾರಮಭಿಜ್ಞಾಂತರಂ ವಾ ತರ್ಹಿ ತಸ್ಯಾವಶ್ಯಕಶ್ರವಣಾವೃತ್ತ್ಯೈವ ಸಿದ್ಧೇಃ ಮನನವಿಧಿವೈಯರ್ಥ್ಯಂ, ತ್ರಿವಿಧಸ್ಯಾಪಿ ತಸ್ಯ ಶ್ರವಣಾನಂತರ್ಗತಯುಕ್ತ್ಯನಪೇಕ್ಷತ್ವೇನ ‘ಶ್ರೋತವ್ಯಃ ಶ್ರುತಿವಾಕ್ಯೇಭ್ಯೋ ಮಂತವ್ಯಶ್ಚೋಪಪತ್ತಿಭಿರಿ’ತಿ ಸ್ಮೃತಿವಿರೋಧಶ್ಚ, ‘ಶ್ರವಣಂ ಯಾವದಜ್ಞಾನಂ ಮತಿರ್ಯಾವದಯುಕ್ತತಾ' ಇತಿ ಮನನಸ್ಯ ಶ್ರವಣಾನಿವರ್ತಿತಾಯುಕ್ತತ್ವಶಂಕಾನಿವರ್ತಕತ್ವಪ್ರತಿಪಾದಕಸ್ಮೃತಿವಿರೋಧಶ್ಚ ಇತಿ, ತನ್ನ; ಅನುಚಿಂತನಸ್ಯ ಶ್ರುತಾರ್ಥವಿಷಯಕಯುಕ್ತಾಯುಕ್ತತ್ವಾದಿಸಂಶಯನಿವರ್ತಕಯುಕ್ತ್ಯನುಸಂಧಾನರೂಪತ್ವೇನ ವಿವಕ್ಷಿತತಯಾ ತ್ವದುಕ್ತದೋಷಾನವಕಾಶಾತ್ । ನ ಚ–ಏವಂ ಯುಕ್ತಾಯುಕ್ತತ್ವಸಂಶಯಾದೇಃ ಸಂಶಯಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸಿದ್ಧಾಂತಾತ್ ಮೀಮಾಂಸಾಶಾಸ್ತ್ರಗ್ರಥಿತಾತ್ ಸಂಶಯಾದಿನಿವರ್ತಕಾತ್ ನ್ಯಾಯಜಾತಾದನ್ಯೇನಾನಿವೃತ್ತೇಃ ತಾದೃಶನ್ಯಾಯಗ್ರಥನಾತ್ಮಕಮೀಮಾಂಸಾಶಾಸ್ತ್ರಾರಂಭೋಪಯುಕ್ತವಿಚಾರಕರ್ತವ್ಯತಾಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯದಾದ್ಯಸೂತ್ರಂ ಮನನವಿಧಿಮೂಲಮೇವ ಸ್ಯಾತ್ ನ ತು ಶ್ರವಣವಿಧಿಮೂಲಮಿತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್; ತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯಯುಕ್ತಾಯುಕ್ತತ್ವಾದಿಸಂಶಯಾದಿನಿವರ್ತಕವಿಚಾರಾಪೇಕ್ಷಯಾ ತಾತ್ಪರ್ಯನಿರ್ಣಾಯಕಶ್ರವಣಾಕ್ಷಿಪ್ತ ಲಿಂಗವಿಚಾರಸ್ಯಾಭ್ಯರ್ಹಿತತಯಾ ತದಾಕ್ಷೇಪಕಶ್ರವಣವಿಧಿಮೂಲತ್ವಸ್ಯೈವ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ , ಯುಕ್ತಾಯುಕ್ತತ್ವವಿಚಾರಸ್ಯಾನುಷಂಗಿಕತ್ವಾಚ್ಚ । ಯದ್ವಾ–ಸಮನ್ವಯಾಧ್ಯಾಯೋಕ್ತತಾತ್ಪರ್ಯನಿಶ್ಚಾಯಕೋಪಕ್ರಮಾದಿಯುಕ್ತ್ಯನುಸಂಧಾನಂ ಶ್ರವಣಂ, ದ್ವಿತೀಯಾಧ್ಯಾಯೋಕ್ತಾರ್ಥಾಸತ್ತ್ವಶಂಕಾನಿವರ್ತಕಯುಕ್ತ್ಯನುಸಂಧಾನಂ ಮನನಮ್ । ನನು ಏವಂ ವಿವರಣೋಕ್ತಿವಿರೋಧಃ ಯೌಕ್ತಿಕಾಸಂಭಾವನಾವಿಪರೀತಭಾವನಾನಿರಾಸಿತರ್ಕಾಣಾಂ ಪ್ರಥಮಜ್ಞಾನಾಂತರ್ಭೂತತ್ವಾತ್ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಅರ್ಥಾಪತ್ತೀನಾಮಪಿ ಶ್ರವಣಾಂತರ್ಗತಿಮುಕ್ತ್ವಾ “ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವವಿಪರೀತಭಾವನಾಪ್ರಚಯನಿಮಿತ್ತತದೇಕಾಗ್ರವೃತ್ತ್ಯಯೋಗ್ಯತ್ವಮಸಂಭಾವನಾ, ವಿಪರೀತಭಾವನಾ ತು ಶರೀರಾಧ್ಯಾಸಸಂಸ್ಕಾರಪ್ರಚಯಃ" ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಅಸಂಭಾವನಾನಿವರ್ತಕಸ್ಯ ಮನನಸ್ಯಾರ್ಥನಿಶ್ಚಯಾನಂತರಭಾವಿಭಾವನಾಪ್ರಚಯಹೇತುಚಿತ್ತೈಕಾಗ್ರ್ಯಹೇತುತಾಯಾ ಏವೋಕ್ತತ್ವಾದಿತಿ–ಚೇನ್ನ; ಭಿನ್ನಪ್ರಸ್ಥಾನತಯಾ ವಿವರಣವಿರೋಧಸ್ಯಾಕಿಂಚಿತ್ಕರತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಸೂತ್ರಸ್ಯಾಂಶೇ ಮನನವಿಧಿಮೂಲತ್ವಾಪಾತಃ; ಸಮನ್ವಯೋಕ್ತವಿಚಾರಸ್ಯಾಭ್ಯರ್ಹಿತತಯಾ ಶ್ರವಣವಿಧಿಮೂಲತ್ವಸ್ಯೈವ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ನನು–‘ಮಂತವ್ಯಶ್ಚೋಪಪತ್ತಿಭಿರಿತಿ ಸ್ಮೃತಿಗತೋಪಪತ್ತಿಶಬ್ದಸ್ಯ ಮತಿರ್ಯಾದವಯುಕ್ತತೇತಿ ಸ್ಮೃತಿಸ್ಥಾಯುಕ್ತಶಬ್ದಸ್ಯ ‘ಶ್ರೋತವ್ಯಃ ಶ್ರುತಿವಾಕ್ಯೇಭ್ಯ' ಇತಿ ಶ್ರುತಿಶಬ್ದಸ್ಯೇವ ಸಾಮಾನ್ಯಪರತ್ವಾಹಾನೇನ ‘ಆದೌ ಯಚ್ಛ್ರದ್ಧಯಾ ಸಿದ್ಧಂ ಪಶ್ಚಾನ್ನ್ಯಾಯೇನ ಸಾಧಿತಮ್ । ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಯುಕ್ತ್ಯನಪೇಕ್ಷಶ್ರದ್ಧಾಮಾತ್ರೇಣ ಪ್ರತಿವಾಕ್ಯಮಯಮಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥ ಇತಿ ಗುರುಮುಖಾದ್ವೇದಾರ್ಥಗ್ರಹಣಂ ಶ್ರವಣಂ ಪಶ್ಚಾತ್ ನ್ಯಾಯಾನುಸಂಧಾನಂ ಮನನಮಿತಿ ಭೇದಸಂಭವೇ ಯುಕ್ತಿಷ್ವೇವ ಶ್ರವಣಮನನಭೇದಕಥನಾಯೋಗ ಇತಿ - ಚೇನ್ನ; ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಗ್ರಹಣಸ್ಯ ಪ್ರಮರೂಪತಯಾ ಅವಿಧೇಯತ್ವಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾತ್ । ನನು—ಉಕ್ತಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಗ್ರಹಣಸ್ಯ ಶ್ರವಣಾದಿತ್ರಯಾನಂತರ್ಭಾವೇ ಚತುರ್ಥಸ್ಯಾಪಿ ಮುಮುಕ್ಷ್ವನುಷ್ಠೇಯತ್ವಾಪಾತ ಇತಿ–ಚೇನ್ನ; ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನರೂಪತಯಾ ಅನುಷ್ಠಾನಾನರ್ಹತ್ವಾತ್ , ಶ್ರದ್ಧಾಮಾತ್ರಾತ್ ಸ್ವತ ಏವ ಜಾತತ್ವೇನಾಪುಂತಂತ್ರತ್ವಾಚ್ಚ । ನ ಚೈವಂ ಕೇವಲಂ ಗುರುಮುಖಾತ್ತದರ್ಥಂ ಶ್ರುತವತಿ ಶ್ರುತಮನೇನೇತಿ ಪ್ರಯೋಗಾನುಪಪತ್ತಿಃ; ವಿಧೇಯತ್ವಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಅರ್ಥಾಂತರತ್ವೇ ಸ್ಥಿತೇ ಅಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಗಸ್ಯ ಗೌಣತಾದಿನಾ ಕಥಂಚಿದುಪಪಾದನೀಯತ್ವಾತ್ । ಅತಏವ ಸ್ಮೃತಿಗತೋಪಪತ್ತ್ಯಯುಕ್ತತಾಪದಯೋರ್ನ ಸಾಮಾನ್ಯಪರತಾ । ನ ಚ ಪ್ರಮಾಣಭೂತಶ್ರುತಿತಾತ್ಪರ್ಯೇ ನಿಶ್ಚಿತೇ ಅರ್ಥಸತ್ತ್ವಾರ್ಥಮುಪಪತ್ತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯೋಗೇನ ಮನನಸ್ಯಾರ್ಥಾಸತ್ತ್ವರೂಪಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಶಂಕಾನಿವರ್ತಕತ್ವೇ ವಕ್ತವ್ಯೇ ನಿಶ್ಚಿತಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯ ಪುಂಸೋ ಮನನಾಭಾವಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ತಾದೃಶಂ ಪ್ರತಿ ತದಭಾವಸ್ಯೇಷ್ಟತ್ವಾತ್ , ಕೃಷ್ಣಲೇ ಅತಿದೇಶಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯಾವಘಾತಸ್ಯ ದ್ವಾರಬಾಧೇನ ಬಾಧದರ್ಶನಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ತಾತ್ಪರ್ಯಾವಧಾರಣಂ ಶ್ರವಣಮ್ । ತಚ್ಚ ಲಿಂಗವಿಚಾರಾಧೀನಮಿತಿ ವಿಚಾರಕರ್ತವ್ಯತಾಪರಮಾದ್ಯಸೂತ್ರಂ ಶ್ರವಣವಿಧಿಮೂಲಕಂ ನ ತು ಮನನವಿಧಿಮೂಲಕಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಂ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಸೂತ್ರಸ್ಯ ಶ್ರವಣವಿಧಿಮಾತ್ರಮೂಲಕತ್ವಮ್ ॥

ನನು ತ್ವನ್ಮತೇ ಕರ್ಮಕಾಂಡವಿಚಾರೋ ಯಥೋತ್ತರಕ್ರತುವಿಧಿಪ್ರಯುಕ್ತಃ, ತಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಕಾಂಡವಿಚಾರೋಽಪಿ ಜ್ಞಾನವಿಧಿಪ್ರಯುಕ್ತ ಇತ್ಯೇವ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ ? ಉತ್ತರಕ್ರತುವಿಧಿಭಿಃ ಸ್ವಾನುಷ್ಠಾಪ್ಯಾರ್ಥನಿರ್ಣಯಾಂತವಿಚಾರಸ್ಯೇವ ‘ತರತಿ ಶೋಕಮಾತ್ಮವಿದಿ’ತ್ಯಾದಿನಾ ಶೋಕನಿವೃತ್ತಿಹೇತುತ್ವೇನಾವಗತೇನಾತ್ಮಜ್ಞಾನೇನ ಸ್ವಸಿದ್ಧಯೇ ವೇದಾಂತವಿಚಾರಸ್ಯಾಕ್ಷೇಪಾತ್ । ಯುಕ್ತಂ ಚಾನೇಕೇಷಾಂ ಕ್ರತುವಿಧೀನಾಮಾಕ್ಷೇಪಕತ್ವಾದಪ್ಯೇಕಸ್ಯೈವಾಕ್ಷೇಪಕತ್ವಮಿತಿ–ಚೇನ್ನ; ಯದ್ಯಪಿ ಕಾರ್ಯೇಣ ಕಾರಣಾಕ್ಷೇಪಃ ಸಂಭವತಿ, ತಥಾಪಿ ತಸ್ಯ ವೈಧತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ವಿಧಿಮೂಲತ್ವಸ್ಯಾವಶ್ಯಂ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಕರ್ಮಕಾಂಡವಿಚಾರಸ್ಯಾಪಿ ಕರ್ಮಜ್ಞಾನಾದೇವಾಕ್ಷೇಪೇ ಅಧ್ಯಯನವಿಧೇರ್ವೋತ್ತರಕ್ರತುವಿಧೀನಾಂ ವಾ ಆಕ್ಷೇಪಕತ್ವೋಕ್ತಿರಯುಕ್ತಾ ಸ್ಯಾತ್ ; ಮನನವಿಧಿಮೂಲತ್ವಂ ವದತಾ ತ್ವಯಾಪಿ ಅಸ್ಯಾಕ್ಷೇಪಸ್ಯಾವಶ್ಯಂ ಪರಿಹರಣೀಯತ್ವಾತ್ । ಏತೇನ–ಅರ್ಥಾವಗಮಪರ್ಯಂತಾಧ್ಯಯನವಿಧಿಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಸ್ಯ ಕರ್ಮವಿಚಾರವತ್ ಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರೇಽಪಿ ಸಂಭವೇ, ನ ಶ್ರವಣವಿಧಿಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಮ್ । ನ ಚ–ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಫಲಕಮಾವೃತ್ತಿಗುಣಕಮನನಾದ್ಯಂಗಕಮಿದಂ ಶ್ರವಣಮಧ್ಯಯನವಿಧಿಪ್ರಯುಕ್ತಶ್ರವಣಮಾತ್ರಾತ್ ಭಿನ್ನಮಿತಿ ವಿಧ್ಯಂತರಂ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರಸ್ಯಾಪ್ಯಧ್ಯಯನವಿಧಿಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವೇಽಪಿ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯಾಪರೋಕ್ಷೈಕರಸಾತ್ಮವಿಷಯತ್ವೇನೈವ ಸಿದ್ಧೇಃ, ಆವೃತ್ತೇಶ್ಚ ವಿಧ್ಯಂತರಾಂಗೀಕಾರೇಽಪಿ ಅವಘಾತವದದೃಷ್ಟಫಲತ್ವೇನ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವಾತ್ । ಕರ್ಮಕಾಂಡೇಽಪಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಾವಧಾರಣಪರ್ಯಂತವಿಚಾರಾವೃತ್ತೇರಪೇಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ ತತಃ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮಕಾಂಡೇಽಪಿ ತದಾವೃತ್ತೇರನಪೇಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ । ಮನನಸ್ಯ ಚ ಕರ್ಮಕಾಂಡೇಽಪಿ ತದರ್ಥನಿಶ್ಚಯಾಯಾಪೇಕ್ಷಿತತ್ವಾದಧ್ಯಯನವಿಧಿವಿಹಿತೈಕದೇಶಾರಣ್ಯಕಾಧ್ಯಯನಾನುವಾದೇನ ವಾಕ್ಯಾಂತರೇಣಾರಣ್ಯಾದ್ಯಂಗಾಂತರವಿಧಾನವತ್ ಮುಂಡಕಕಾರೀರ್ಯಾದ್ಯಧ್ಯಯನಾನುವಾದೇನ ಶಿರೋವ್ರತಭೂಮಿಭೋಜನಾದ್ಯಂಗವಿಧಾನವತ್ ‘ತಾಂ ಚತುರ್ಭಿರಾದತ್ತ' ಇತ್ಯರ್ಥಪ್ರಾಪ್ತಾಭ್ಯಾದಾನಾನುವಾದೇನ ಸಂಖ್ಯಾವಿಧಾನವಚ್ಚಾಧ್ಯಯನವಿಧ್ಯಾಕ್ಷಿಪ್ತವಿಚಾರೈಕದೇಶಾನುವಾದೇನ ತ್ವದ್ರೀತ್ಯಾ ಮನನಾದ್ಯಂಗವಿಧಾನಸ್ಯ ಸಂಭವಾದಿತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್ ; ಮನನವಿಧಿಮೂಲತ್ವವಾದಿನೋಽಪಿ ಸಮಾನತ್ವಾದಧ್ಯಯನವಿಧೇಃ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾವಾಪ್ತಿಫಲಕತಯಾ ಅರ್ಥಜ್ಞಾನಫಲಕತ್ವಾಭಾವಾತ್ , ಅಧ್ಯೇತವ್ಯ ಇತಿ ಕರ್ಮಪ್ರಧಾನತವ್ಯಪ್ರತ್ಯಯೇನ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯೈವ ಫಲತ್ವಾವಗಮಾತ್ । ನ ಚ ತಸ್ಯಾಪುರುಷಾರ್ಥತಯಾ ಫಲವದರ್ಥಾವಬೋಧಪರ್ಯಂತಂ ವ್ಯಾಪಾರಃ; ‘ಚಿತ್ರಯಾ ಯಜೇತ ಪಶುಕಾಮ’ ಇತ್ಯಾದಾವಪಿ ಕಾಮ್ಯಮಾನಪಶ್ವಾದೇರಪ್ಯಫಲತ್ವಾಪತ್ತೇಃ, ಪರಂಪರಯಾ ಪುರುಷಾರ್ಥಸಾಧನತಯಾ ಫಲತ್ವೇ ಪ್ರಕೃತೇಽಪಿ ತಸ್ಯ ಸಂಭವಾತ್ । ತಸ್ಮಾಚ್ಛ್ರವಣವಿಧಿಮೂಲಂ ವಿಚಾರವಿಧಾಯಕಜಿಜ್ಞಾಸಾಸೂತ್ರಸ್ಯ, ನ ತು ಮನನವಿಧಿರಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥

ಪ್ರಸ್ಥಾನಾಂತರೇ ತು ಅಧ್ಯಯನವಿಧೇರೇವಾವಗಮಪರ್ಯಂತತ್ವಾತ್ ಕಾಂಡದ್ವಯವಿಚಾರಾಕ್ಷೇಪಕತ್ವಮ್ , ಶ್ರವಣಾದಿಷು ಚ ನ ವಿಧಿಃ । ತೇಷಾಮನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಸಿದ್ಧಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸಾಧನತಾಕತ್ವಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ನ ಚ–ಅಧ್ಯಯನಾಭಾವೇ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಶ್ರವಣಾಧ್ಯಯನಸ್ಯ ನಿತ್ಯತಾಯಾ ಅಪ್ಯವಗಮಾತ್ ಕಥಂ ತಸ್ಯಾರ್ಥಾವಗಮಪರ್ಯಂತತ್ವಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಅರ್ಥಜ್ಞಾನಾರ್ಥತ್ವೇಽಪಿ ಅಧ್ಯಯನವಿಧೇರವೈಯರ್ಥ್ಯಾಯ ಅಧೀತೇನೈವ ವೇದೇನ ಕರ್ತವ್ಯತಾಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಅನುಷ್ಠಿತಂ ಕರ್ಮ ಫಲಾಯಾಲಮಿತ್ಯಾದಿನಿಯಮಾಶ್ರಯಣಾದಸತ್ಯಧ್ಯಯನೇ ಯಥೋಕ್ತನಿತ್ಯಾದಿಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಾಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಶ್ರವಣೋಪಪತ್ತಿಃ । ತಥಾ ಚಾರ್ಥಜ್ಞಾನಾರ್ಥಸ್ಯಾಪಿ ಅಧ್ಯಯನಸ್ಯ ಫಲತೋ ನಿತ್ಯತ್ವಮಿತಿ ಕೇಚಿತ್ । ಅಪರೇತು-ಅನಧ್ಯಯನೇ ಸಂಧ್ಯಾನುಪಾಸನ ಇವ ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಶ್ರವಣೇನಾಧ್ಯಯನಸ್ಯಾದೃಷ್ಟತ್ವೇಽಪ್ಯರ್ಥಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪಿ ದೃಷ್ಟತ್ವಾದಪೇಕ್ಷಿತತ್ವಾಚ್ಚ ತಾದರ್ಥ್ಯಮಪೀತ್ಯುಭಯಾರ್ಥತಾ ಪಶುಪುರೋಡಾಶಾದಿವದಿತಿ -ಆಹುಃ । ಅತ್ರ ಚಾಧ್ಯಯನವಿಧೇರ್ನಿತ್ಯತ್ವೇ ಸತ್ಯುಭಯವಿಚಾರಾಕ್ಷೇಪಕತ್ವಂ ಪರೇಣಾಪ್ಯಂಗೀಕೃತಂ, ತದಯುಕ್ತಮ್ ; ಜಿಜ್ಞಾಸಾಸೂತ್ರಸ್ಯ ಮನನವಿಧಿಮೂಲತ್ವವಾದಿನಸ್ತಸ್ಯ ತದಂಗೀಕಾರಾನರ್ಹತ್ವಾತ್ , ಅಯುಕ್ತತ್ವಶಂಕಾನಿವರ್ತಕಮನನರೂಪವಿಚಾರಸ್ಯಾಪಿ ಅಧ್ಯಯನವಿಧ್ಯಾಕ್ಷಿಪ್ತತ್ವೇನ ತತ್ರ ವಿಧಿವೈಯರ್ಥಾತ್ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ತನ್ಮೂಲತ್ವಾಸಿದ್ಧೇಃ ॥

ಯತ್ತು ಶಬ್ದಜಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪಮೇವ ಶ್ರವಣಂ ವಿಧೇಯಮಿತಿ, ತನ್ನ; ಆಪಾತದರ್ಶನಸ್ಯ ತದ್ವಿನಾ ಜಾಯಮಾನತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ತದ್ಭಿನ್ನೇ ಪ್ರತಿವಾಕ್ಯಮಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಯಮರ್ಥ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಾರ್ಥೋಕ್ತರೂಪಗುರೂಪದೇಶೇನಾನೇಕಶಾಖಾಸ್ಥವಾಕ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನಮ್ ; ವೇದಾಂತರೂಪವಾಕ್ಯಾರ್ಥವಿಚಾರಸ್ಯ ಸಾಮಾನ್ಯತಃ ಸಾಧನತ್ವೇನ ಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಯಥಾ ಘಟಾದಾವಿತರಭೇದೇ ಸಿದ್ಧೇಽಪಿ ಪೃಥಿವೀತರೇಭ್ಯೋ ಭಿದ್ಯತ ಇತ್ಯತ್ರ ನ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಮ್ , ಯಥಾ ಚ ಸ್ಥಾನಪ್ರಕರಣಾಧಿಕರಣೋಕ್ತರೀತ್ಯಾ ರಾಜಸೂಯಾಂತರ್ಗತೇಷ್ಟಿಪಶುಸೋಮೇಷು ಪ್ರಾತಿಸ್ವಿಕರೂಪೇಣ ಚೋದಕತ ಇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾಪ್ರಾಪ್ತಾವಪಿ ರಾಜಸೂಯರೂಪೇ ತದಪ್ರಾಪ್ತಿಃ, ತಥಾ ವೇದಾಂತವಿಚಾರತ್ವೋಪಹಿತೇ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಹೇತುತಾಯಾ ಅಪ್ರಾಪ್ತೇರಪೂರ್ವವಿಧಿತೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಸಾಮಾನ್ಯತಃ ಪ್ರಾಪ್ತಸಾಧನಸಾಧ್ಯಭಾವಮನಾದೃತ್ಯ ವಿಶೇಷೋಪಾಧಿನಾ ಅಪ್ರಾಪ್ತಸಾಧನತ್ವಪ್ರಾಪ್ತಯೇ ಅಪೂರ್ವವಿಧ್ಯಂಗೀಕಾರೇ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾದಿವಾಕ್ಯವಿಚಾರೇಽಪಿ ತೇನ ರೂಪೇಣ ತದ್ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಸಾಧನತಾಸಿದ್ಧಯೇ ಅಪೂರ್ವವಿಧ್ಯಂತರಕಲ್ಪನಾಪತ್ತೇಃ । ಏತೇನ ನಿದಿಧ್ಯಾಸನಸ್ಯಾವ್ಯಕ್ತಸ್ವಭಾವಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಹೇತುತಾ ನಾನ್ಯತಃ ಪ್ರಾಪ್ತೇತಿ ಸ ತಾವದಪೂರ್ವವಿಧಿಃ, ತಥಾ ಅಜ್ಞಾತಾದೌ ನಿದಿಧ್ಯಾಸನಾಸಂಭವೇನ ಶ್ರವಣಮನನಯೋರ್ನಿದಿಧ್ಯಾಸನೇ ಲಿಂಗಾದೇವ ಪ್ರಾಪ್ತಾವಪಿ ನಿಯತವಿಷಯಕನಿದಿಧ್ಯಾಸನವಿಷಯಗುಣಾನ್ಯಗುಣೇಷು ಲಿಂಗೇನ ತಯೋರಪ್ರಾಪ್ತೇಃ ತದ್ವಿಧಿರಪ್ಯಪೂರ್ವವಿಧಿರೇವ, ಏವಂ ಚ ಶ್ರವಣಮನನಯೋರ್ನಿದಿಧ್ಯಾಸಿತವ್ಯಗುಣಾಂಶೇ ದೃಷ್ಟದ್ವಾರೇಣ, ಅನ್ಯತ್ರ ತ್ವದೃಷ್ಟದ್ವಾರೇಣ ನಿದಿಧ್ಯಾಸನಾಂಗತೇತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್ । ಶ್ರವಣಾದೀನಾಂ ನಿರ್ಗುಣವಿಷಯತಯಾ ಸಗುಣವಿಷಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ , ವಿಪರೀತಾಂಗಾಂಗಿಭಾವಸ್ಯ ಸ್ಥಾಪಿತತ್ವಾಚ್ಚ; ಸೂಕ್ಷ್ಮಾರ್ಥಗೋಚರನಿದಿಧ್ಯಾಸನಸ್ಯ ತಾದೃಶಾರ್ಥವಿಷಯಕಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಹೇತುತಾಯಾ ದೃಷ್ಟತ್ವೇನಾಪೂರ್ವತ್ವಾಭಾವಾಚ್ಚ । ನನು–ಅತ್ರ ಶ್ರೂಯಮಾಣಲಿಂಗಾದೇಃ ಕಾ ಗತಿರಿತಿ ಚೇತ್ , ಶಿಲಾತಲಪ್ರಯುಕ್ತಕ್ಷುರತೈಕ್ಷ್ಣ್ಯವತ್ ಕುಂಠೀಭಾವಾತ್ ಜರ್ತಿಲಯವಾಗ್ವಾ ವಾ ಜುಹುಯಾದಿತ್ಯಾದಾವಿವಾರ್ಥವಾದತ್ವಮೇವ । ನ ಚ-ಪ್ರತ್ನ್ಯವೇಕ್ಷಿತಮಾಜ್ಯಂ ಭವತಿ' ‘ವಿದುಷಾ ಕರ್ಮ ಕರ್ತವ್ಯಂ ತಸ್ಮಾತ್ ಪಶ್ಯೇತ ನಿತ್ಯಶಃ ।' ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪಿ ವಿಧಾನಂ ದೃಷ್ಟಮಿತಿ - ವಾಚ್ಯಮ್ ; ತತ್ರ ತದ್ಧೇತ್ವಿಂದ್ರಿಯಸಂಯೋಗಾದೇರ್ವಿಧೇಯತ್ವಾತ್ ಅನನ್ಯಗತ್ಯಾ ಲಕ್ಷಣಾಯಾ ಇಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ’ನ ವಿಧೌ ಪರಃ ಶಬ್ದಾರ್ಥ' ಇತ್ಯನೇನ ವಿರೋಧಃ; ‘ಗೋಭಿಃ ಶ್ರೀಣೀತ ಮತ್ಸರ'ಮಿತ್ಯಾದೌ ವಿಧಿವಾಕ್ಯೇಽಪಿ ಲಕ್ಷಣಾದರ್ಶನೇನ ತಸ್ಯೌತ್ಸರ್ಗಿಕತ್ವಾತ್ ; ಅರ್ಥವಾದಾನುರೋಧೇನ ವಿಧೌ ನ ಪರಃ ಶಬ್ದಾರ್ಥ ಇತ್ಯರ್ಥಕತ್ವಾಚ್ಚ । ನ ಚ–ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕೃತಸಾಧ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಇಂದ್ರಿಯಸಂಪ್ರಯೋಗೇಽಪ್ಯಭಾವಾತ್ ಇಂದ್ರಿಯನಿಷ್ಠಕ್ರಿಯಾದ್ವಾರಾ ಪರಂಪರಯಾ ಕೃತಿಸಾಧ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಜ್ಞಾನೇಽಪಿ ಸಂಭವಾತ್ । ಅನಿಚ್ಛತೋ ದುರ್ಗಂಧಾದಿಜ್ಞಾನವತ್ ಅನಿಷ್ಟಸಂಪ್ರಯೋಗಸ್ಯಾಪಿ ದರ್ಶನಾಚ್ಚ ಜ್ಞಾನಸಾಮ್ಯಂ ಸಂಯೋಗಸ್ಯೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಸ್ವರ್ಗಾದಾವಿವ ಸ್ವೇಚ್ಛಾಧೀನಕೃತಿಸಾಧ್ಯತ್ವಸ್ಯ ವಿಧೇಯತಾಪ್ರಯೋಜಕಸ್ಯ ಜ್ಞಾನೇ ಅಭಾವಾತ್ , ಸಂಪ್ರಯೋಗಸ್ಯ ತು ತದ್ವೈಪರೀತ್ಯೇನ ವಿಶೇಷಾತ್ । ನ ಚ–‘ಭಕ್ಷೇಹೀ’ತಿ ಭಕ್ಷಮಂತ್ರೇಷು ತೃಪ್ತೇರನುನಿಷ್ಪಾದಿತಯಾಽನನುಷ್ಠೇಯತ್ವೇನ ತೃಪ್ತಿಪ್ರಕಾಶಕಭಾಗಸ್ಯ ತತ್ರ ವಿಭಜ್ಯ ವಿನಿಯೋಗಾಭಾವೇಽಪಿ ಅವೇಕ್ಷಣಸ್ಯಾನುಷ್ಠೇಯತ್ವಾತ್ ತತ್ಪ್ರಕಾಶಕಭಾಗಸ್ಯ ಅವೇಕ್ಷಣೇ ವಿನಿಯೋಗ ಇತಿ ತೃತೀಯಾಧ್ಯಾಯೋಕ್ತಿವಿರೋಧ ಇತಿ–ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಇಂದ್ರಿಯಸಂಪ್ರಯೋಗರೂಪಾವೇಕ್ಷಣಸ್ಯ ತೃಪ್ತ್ಯಾದಿವದನುನಿಷ್ಪಾದಿತ್ವಾಭಾವೇನಾನುಷ್ಠೇಯತಯಾ ತತ್ಪ್ರಕಾಶಕಭಾಗಸ್ಯ ತಸ್ಮಿನ್ವಿಭಜ್ಯ ವಿನಿಯೋಗ ಇತ್ಯೇವಂಪರತ್ವಾತ್ । ಯಚ್ಚ-ಏಕಶ್ರೋತ್ರಗತಾನೇಕಗಕಾರೇಷು ಬುಭುತ್ಸಾಪ್ರಯತ್ನಾಭ್ಯಾಮಭೀಷ್ಟಗಕಾರಜ್ಞಾನದರ್ಶನೇನ ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪಿ ವಿಧೇಯತ್ವಮಿತಿ, ತನ್ನ; ಅನಭಿಮತವಿಷಯವೈಮುಖ್ಯಸ್ಯೈವ ಬುಭುತ್ಸಾಪ್ರಯತ್ನಸಾಧ್ಯತಯಾ ಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತಿ ತಯೋರಜನಕತ್ವಾತ್ । ನ ಚ-’ಯದೇವ ವಿದ್ಯಯಾ ಕರೋತೀ’ತಿ ವಿದ್ಯಾಯಾ ಅಂಗತ್ವಶ್ರವಣಾತ್ ಅವಿಹಿತಸ್ಯ ಚಾಂಗತ್ವಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ವಿದ್ಯಾಯಾ ವಿಧೇಯತ್ವಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ತಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಸ್ಯೋದ್ಗೀಥೋಪಾಸನಾಪ್ರಕರಣಸ್ಥತಯಾ ತತ್ರತ್ಯವಿದ್ಯಾಪದಸ್ಯ ಉಪಾಸನಾಪರತಯಾ ವಿಹಿತತ್ವೇನಾಂಗತ್ವಾವಿರೋಧಾತ್, ‘ತನ್ನಿರ್ಧಾರಣಾನಿಯಮಸ್ತದ್ದೃಷ್ಟೇರಿ’ತ್ಯತ್ರ ವಿದ್ಯಾಯಾ ಅಂಗಾವಬದ್ಧಾಯಾ ಅಂಗತ್ವನಿರಾಸೇಽಪಿ ನ ವಿಧೇಯತ್ವಹಾನಿಃ । ನನು-ಯಥಾ ದುರ್ಗಂಧಾದಿಜ್ಞಾನಸ್ಯೇಚ್ಛಾವಿಷಯತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತದ್ವಿಷಯತ್ವಂ ಯಥಾ ಚ ಜ್ಞಾನಾಂತರಸ್ಯ ನಿಯಮಾದೃಷ್ಟಾಸಾಧ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತತ್ಸಾಧ್ಯತ್ವಂ, ಯಥಾ ಪರ್ವತಾದಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನಯನೋನ್ಮೀಲನೇ ಸತಿ ಪ್ರಯತ್ನಾಂತರನಿರಪೇಕ್ಷತ್ವೇಽಪಿ ಧ್ರುವಾರುಂಧತ್ಯಾದಿಜ್ಞಾನೇ ತತ್ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಂ, ತಥಾಽತಿಸೂಕ್ಷ್ಮಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಇಚ್ಛಾಪ್ರಯತ್ನಸಾಧ್ಯತ್ವಸಂಭವ ಇತಿ–ಚೇನ್ನ; ಪ್ರಾಮಾಣಿಕದೃಷ್ಟವಿಜಾತೀಯಕಿಂಚಿದ್ಧರ್ಮದರ್ಶನೇನಾಪ್ರಾಮಾಣಿಕವೈಜಾತ್ಯಸ್ಯ ಕಲ್ಪಯಿತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ಪ್ರಯತ್ನಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಯೋಶ್ಚ ಜ್ಞಾನಸಾಧನಜನನೇ ಉಪಕ್ಷೀಣತಯಾ ಧ್ರುವಾರುಂಧತ್ಯಾದಿನಿದರ್ಶನಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧತಯಾ ತನ್ನ್ಯಾಯೇನ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇ ಕೃತಿಸಾಧ್ಯತ್ವಸ್ಯ ವಕ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ । ನ ಚ-ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನಿಯಮೇನ ಪುಂತತ್ರತ್ವದರ್ಶನಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ತಜ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪುಂತತ್ರತ್ವಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ತತ್ರಾಪಿ ಜ್ಞಾನಸಾಧನಸ್ಯೈವ ಪುಂತತ್ರತ್ವಾತ್ । ಯಚ್ಚ ಪ್ರಶಸ್ತಾಪ್ರಶಸ್ತಜ್ಞಾನಯೋರ್ವಿಧಿನಿಷೇಧದರ್ಶನಂ, ತದಪಿ ಜ್ಞಾನಕಾರಣವಿಷಯಕಮೇವ । ಯಚ್ಚ ಇಚ್ಛಾದಿನಾ ಉತ್ಪತ್ತಿನಿರೋಧಯೋರನುಭವಃ, ಸೋಽಪಿ ಕರಣವ್ಯಾಪಾರವಿಷಯಕ ಏವ । ನ ಚ–ಏವಂ ನಾಮಾದಿಷು ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಾಯಾಂ ತ್ವಯಾ ವಿಧೇಯತ್ವೇನಾಂಗೀಕೃತಾಯಾಂ ಪುಂತತ್ರತ್ವಂ ನ ಸಿಧ್ಯೇತ್ ತತ್ರಾಪಿ ಮನೋಧಾರಣಾದೇರೇವ ಪುಂತಂತ್ರತ್ವಸ್ಯ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಜ್ಞಾನವಿಧ್ಯುಕ್ತಾನುಪಪತ್ತೇಸ್ತತ್ರಾಭಾವೇನ ನಿರೋಧಾದೀನಾಮನ್ಯಪರತ್ವಸ್ಯ ವಕ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ಚ–ಉಕ್ತಜ್ಞಾನರೂಪಶ್ರವಣಾದಿಷ್ವತಿಪ್ರಯತ್ನಸಾಧ್ಯತ್ವಸ್ಯಾನುಭವಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ವಿಧೇಯತ್ವಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಅನುಭವಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧೇರುಕ್ತತ್ವಾತ್। ನ ಚ– ತ್ವಯಾಪಿ ನಿದಿಧ್ಯಾಸನಸ್ಯ ಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಸಂತಾನರೂಪಸ್ಯ ವಿಧೇಯತ್ವಂ ವದತಾ ಸಂತಾನಿನಾಂ ಜ್ಞಾನಾನಾಮಪಿ ವಿಧೇಯತ್ವಮಂಗೀಕರ್ತವ್ಯಮೇವ ತದವಿಧಾನೇ ಸಂತತಿವಿಧಾನಾನುಪಪತ್ತೇರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಆವೃತ್ತಿಗುಣಯೋಗಸ್ಯೈವ ವಿಧೇಯತ್ವಾತ್ ಉಪನಿಷದಮಾವರ್ತಯೇದಿತ್ಯತ್ರೇವ । ನ ಚ ಶ್ರವಣಾದೇಃ ಜ್ಞಾನಾನಾತ್ಮಕತ್ವೇ ಶ್ರವಣಂ ಯಾವದಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯಜ್ಞಾನವಿರೋಧಿತ್ವಸ್ಮೃತೇಃ ಶ್ರವಣೇನಾಜ್ಞಾನಂ ನಿವೃತ್ತಮಿತ್ಯನುಭವಸ್ಯ ಚಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಆವೃತ್ತಿಗುಣಯೋಗವಾಕ್ಯಾರ್ಥಪ್ರಮಿತ್ಯುಪಯುಕ್ತತಾತ್ಪರ್ಯನಿರ್ಣಯದ್ವಾರಾ ಉಪಕ್ರಮಾದಿಲಿಂಗವಿಚಾರಾತ್ಮಕಶ್ರವಣಾದೇರಜ್ಞಾನಾದಿವಿರೋಧಿತಯಾ ಸ್ಮೃತ್ಯನುಭವಯೋರುಪಪತ್ತೇಃ। ‘ವಿಜ್ಞಾಯ ಪ್ರಜ್ಞಾಂ ಕುರ್ವೀತೇ’ತ್ಯಾದೌ ಜ್ಞಾನವಿಧಾವುಕ್ತಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಪ್ರಜ್ಞಾಶಬ್ದಸ್ಯ ವಿಚಾರಲಾಕ್ಷಣಿಕತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ ತ್ವಯಾ ವಿಧೇಯತ್ವೇನಾಂಗೀಕೃತಸ್ಯ ಧ್ಯಾನಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಭಿನ್ನತ್ವೇ ತಸ್ಯ ಸ್ವವಿಷಯೇ ವ್ಯವಹಾರಜನಕತ್ವಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ತದನ್ಯಜ್ಞಾನೇನೈವ ತತ್ಕಾರಣತಯಾಽಽವಶ್ಯಕೇನ ತದ್ವಿಷಯೇ ವ್ಯವಹಾರೋಪಪತ್ತೇಃ ಪ್ರಮಾಣವತೋಽಸ್ಯ ಗೌರವಸ್ಯಾದೋಷತ್ವಾತ್ ।। ಅತ ಏವ ಧ್ಯಾನವಿಷಯೇ ಜಾನಾಮೀತ್ಯನುಭವಸ್ಮರಣೇ ತದ್ಭಿನ್ನಜ್ಞಾನಪ್ರಯುಕ್ತತಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತೇ । ತಸ್ಯಾಭಿಧ್ಯಾನಾದಿತಿ ಶ್ರುತೌ ಧ್ಯಾನಸ್ಯ ಮಾಯಾಖ್ಯಾವಿದ್ಯಾನಿವರ್ತಕತ್ವೇಽಪಿ ತದುಕ್ತಿಃ ಧ್ಯಾನಾನಂತರಭಾವಿಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರದ್ವಾರಾಭಿಪ್ರಾಯೇತಿ ನ ತಯಾ ವಿರೋಧಃ । ಯತ್ತೂಪಾಸೀತೇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ‘ಯ ಏವಂ ವೇದೇ'ತ್ಯುಪಸಂಹಾರೇಣ ತ್ವಯಾಪಿ ವಿಧೇಯತ್ವೇನಾಂಗೀಕೃತಾಯಾಮುಪಾಸನಾಯಾಂ ವಿದಿಧಾತುಪ್ರಯೋಗೇಣ ಉಪಾಸನಾಯಾಃ ಜ್ಞಾನತ್ವಾವಗಮಾತ್ ಅನ್ಯತ್ರಾಪಿ ಜ್ಞಾನತ್ವಂ ನ ವಿಧೇಯತ್ವವಿರೋಧೀತಿ, ತನ್ನ; ಉಕ್ತಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ವಿದೇಸ್ತತ್ರಾಮುಖ್ಯತ್ವೇನೈವ ಜ್ಞಾನತ್ವಾವಗಮಕತ್ವಾತ್ ಧಾತ್ವನೇಕಾರ್ಥತ್ವೇನ ವಾ । ನ ಚ- ಮಾನತಂತ್ರತಾಮಾತ್ರೇಣ ಕಥಮಪುಂತಂತ್ರತಾ ಪ್ರತಿಗ್ರಹೀತ್ರಾದಿತಂತ್ರಸ್ಯಾಪಿ ದಾನಾದೇಸ್ತದ್ದರ್ಶನಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ನ ಹ್ಯನ್ಯತಂತ್ರತಾಮಾತ್ರೇಣಾವಿಧೇಯತ್ವಂ ಬ್ರೂಮಃ ಕಿಂತು ಪುಮಿಚ್ಛಾಭಿರ್ಯತ್ಕಾರಣೇ ಸತಿ ಅನ್ಯಥಾ ಕರ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಮ್ ॥

ಕಿಂಚ ವಿಧೀಯಮಾನಂ ಜ್ಞಾನಂ ಕಿಂ ಶಾಬ್ದಂ, ಕಿಂ ವಾ ತದಭ್ಯಾಸಃ, ಯದ್ವಾ ತತ್ತ್ವಮನಪೇಕ್ಷ್ಯಾರೋಪಿತವಿಷಯತಯಾ ಧ್ಯಾನಂ; ಕಿಂ ವಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಫಲಕಂ ಜ್ಞಾನಾಂತರಮ್ । ನಾದ್ಯಃ; ಕರ್ಮಕಾಂಡ ಇವ ಗೃಹೀತಸಂಗತೇಃ ಸ್ವತಃಸಿದ್ಧತ್ವೇನ ಕೃತ್ಯಸಾಧ್ಯತಯಾ ವಿಧ್ಯವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಕರ್ಮಕಾಂಡೇಽಽಪ್ಯಾಪಾತಜನ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವತಃಸಿದ್ಧತ್ವೇಽಪಿ ವಿಮರ್ಶಜನ್ಯಸ್ಯ ಕೃತಿಸಾಧ್ಯತ್ವಮ್ ಅನ್ಯಥಾ ಅಧ್ಯಯನವಿಧೇರುತ್ತರಕ್ರತುವಿಧೇರ್ವಾ ತದಾಕ್ಷೇಪಕತಾ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ತಜ್ಜನಕವಿಚಾರ ಏವ ವಿಧೇಯತಾಪ್ರಯೋಜಕಕೃತಿಸಾಧ್ಯತ್ವಪರ್ಯವಸಾನೇನ ತಾದೃಶಜ್ಞಾನೇಽಪ್ಯಸಂಭವಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ; ಸ ಕಿಂ ಮೋಕ್ಷಾಯ ವಿಧೀಯತೇ ? ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾಯ ವಾ । ನಾದ್ಯಃ; ತಸ್ಯ ನೈಯೋಗಿಕತ್ವೇನ ಸ್ವರ್ಗಾದಿವದನಿತ್ಯತ್ವಾಪಾತಾತ್ । ನ ಚ–ಬಂಧಧ್ವಂಸಸ್ಯ ನೈಯೋಗಿಕತ್ವೇಽಪಿ ಧ್ವಂಸತ್ವಾತ್ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಬಲಾಚ್ಚ ನಿತ್ಯತ್ವೋಪಪತ್ತಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ನ ಹಿ ತನ್ನಯ ಇವ ತ್ವನ್ನಯೇಽಪಿ ಬಂಧಧ್ವಂಸಮಾತ್ರಂ ಮುಕ್ತಿಃ ಕಿಂತು ಲೋಕಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತಿಃ। ತಸ್ಯಾಮುಕ್ತದೋಷತಾದವಸ್ಥ್ಯಾಪತ್ತಿಃ । ನ ಚಾನಾವೃತ್ತಿಶ್ರುತ್ಯಾ ನಿತ್ಯತ್ವಮ್ ‘ತದ್ಯಥೇಹ ಕರ್ಮ ಚಿತೋ ಲೋಕಃ ಕ್ಷೀಯತೇ ಏವಮೇವಾಮುತ್ರ ಪುಣ್ಯಚಿತೋ ಲೋಕಃ ಕ್ಷೀಯತೇ' ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ನೈಯೋಗಿಕಸ್ಯಾನಿತ್ಯತ್ವಾವಗಮಾತ್ । ನ ಚೈತಚ್ಛ್ರುತಿವಿರೋಧೇನ ತಸ್ಯಾನಿತ್ಯತ್ವಾಬೋಧಕತ್ವಮ್ ; ‘ಯತ್ಕೃತಕಂ ತದನಿತ್ಯಮಿ’ತಿ ಯುಕ್ತ್ಯುಪೋದ್ಬಲಿತತಯಾ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ; ತತ್ ಕಿಂ ದೃಷ್ಟಫಲಕಮದೃಷ್ಟಫಲಕಂ ವಾ । ನಾದ್ಯಃ ಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಾಭ್ಯಾಸೇನ ತತ್ತ್ವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾದರ್ಶನಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ; ಪ್ರಮಾಣಾಯತ್ತತ್ವಾತ್ತಸ್ಯ । ಅತ ಏವ ನ ತೃತೀಯಃ; ಧ್ಯಾನಸ್ಯ ಜ್ಞಾನರೂಪತ್ವಾಭಾವಾಚ್ಚ । ನ ಚತುರ್ಥಃ; ಶಬ್ದಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಭಾವಾಪಾತಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಮಾಣೀಭೂತಜ್ಞಾನಕರ್ತವ್ಯತಾಯಾಮೇವ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾತ್ । ನ ಚ ಮಹಾತಾತ್ಪರ್ಯಮಾದಾಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್; ತಾದೃಶಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಮಾಣಾಯತ್ತತಯಾ ವಿಧಿಫಲತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಪ್ರತ್ನ್ಯವೇಕ್ಷಿತಮಾಜ್ಯಮಿತ್ಯಾದಾವಪಿ ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾವಿಧಾನಾತ್ ಧ್ಯಾನಸ್ಯಾಪಿ ವಿಜ್ಞಾನವ್ಯತಿರೇಕಸಾಧನಾತ್ ಸೂಕ್ಷ್ಮಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಬುದ್ಧೌ ಕೃತ್ಯನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಯೋಸ್ತತ್ಸಾಧನವಿಷಯತಯಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧತ್ವಾಚ್ಚ ನಾತ್ಮಜ್ಞಾನಂ ವಿಧಾತುಂ ಶಕ್ಯತೇ । ತದೇವಂ ಶ್ರವಣಸ್ಯ ಜ್ಞಾನರೂಪತ್ವೇ ವಿಧೇಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಃ। ತಸ್ಮಾತ್ ಜ್ಞಾನವಿಜಾತೀಯಂ ಶ್ರವಣಮ್ ಅಪರೋಕ್ಷಜಾನಜನಕಶಬ್ದೇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾರೂಪವಿಚಾರಾತ್ಮಕಂ ಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನಾಂಗಕಂ ಪ್ರಮೇಯಾವಗಮಂ ಪ್ರತ್ಯಂಗತಯಾ ಪ್ರಧಾನಭೂತಮಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಫಲಕತಯಾ ವಿಧೀಯತ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥

ನನು ಕಥಮಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಜನಕತ್ವಂ ಶಬ್ದಸ್ಯ ? ಮಾನಾಭಾವಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ; ‘ತದ್ಧಾಸ್ಯ ವಿಜಜ್ಞೌ ತಮಸಃ ಪಾರಂ ದರ್ಶಯತೀ'ತ್ಯಾದೇಃ ‘ವೇದಾಂತವಿಜ್ಞಾನಸುನಿಶ್ಚಿತಾರ್ಥಾ' ಇತ್ಯಾದೇಶ್ಚ ಮಾನತ್ವಾತ್ , ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯೇ ತಜ್ಜನಕಾಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಸ್ಯೋಪದೇಶಮಾತ್ರಸಾಧ್ಯತ್ವೋಕ್ತೇಃ, ದ್ವಿತೀಯಶ್ರುತೌ ಶಾಬ್ದಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಿಪದೇನ ವಿಶೇಷವಿಷಯತ್ವಸ್ಯ ಲಾಭಾತ್ ಸುಪದೇನಾಪರೋಕ್ಷತ್ವೋಕ್ತೇಃ । ನ ಚ ವಿಜಜ್ಞಾವಿತೀತ್ಯಾದೇಃ ಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನೇನಾಪಿ ಚರಿತಾರ್ಥತಾ; 'ತಮಸಃ ಪಾರಂ ದರ್ಶಯತೀ'ತ್ಯುತ್ತರವಾಕ್ಯಸ್ವರಸೇನ ಅಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಪರತ್ವಸಿದ್ಧೇಃ । ನ ಚ ಗ್ರಾಮಮಾರ್ಗೋಪದೇಷ್ಟರಿ ಗ್ರಾಮಂ ದರ್ಶಯತೀತಿವತ್ ಪರಂಪರಯಾ ಪ್ರಯೋಜಕತಯೋಪಚಾರಃ, ಸಾಕ್ಷಾತ್ಸಾಧನತ್ವೇ ಬಾಧಕಾಭಾವೇನ ತಸ್ಯಾತ್ರಾನ್ಯಾಯ್ಯತ್ವಾತ್ , ಉಪದೇಶಾತಿರಿಕ್ತಕಾರಣಸ್ಯ ನಾರದಸನತ್ಕುಮಾರಾಖ್ಯಾಯಿಕಾಯಾಮಪ್ರತೀತೇಶ್ಚ । ನ ಚ ಮನಸೈವಾನುದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿವಿರೋಧಃ। ತಸ್ಯಾಶ್ಚಿತ್ತೈಕಾಗ್ಯಪರತ್ವಾತ್ । ನ ಚ-ಸುಪದಸ್ಯಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಶಂಕಾವಿರಹಪರತ್ವೇನ ದ್ವಿತೀಯವಾಕ್ಯೇನ ತೇನಾಪರೋಕ್ಷರೂಪತಾಪ್ರಾಪ್ತಿಃ, ಅನ್ಯಥಾ ವೇದಾಂತಬೋಧ್ಯಸ್ಯ ವಿಚಾರಕರ್ತವ್ಯತಾದೇಶ್ಚಾಪರೋಕ್ಷತ್ವಾಪಾತಾದಿತಿ-ವಾಚ್ಯಮ್ ; ನಿಶ್ಚಿತಪದೇನೈವಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಶಂಕಾವಿರಹಾದೇರ್ಲಬ್ಧತಯಾ ಸುಪದಸ್ಯಾತತ್ಪರತ್ವಾತ್ । ನಾಪಿ ವೇದಾಂತಬೋಧ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಯಾಪ್ಯೇವಮಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಾಪತ್ತಿಃ; ಅರ್ಥಪದಸ್ಯ ಮುಖ್ಯತಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯಪರತ್ವಾತ್ , ವೇದಾಂತಬೋಧ್ಯತಾಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಮಾತ್ರಪರ್ಯವಸನ್ನತ್ವಾಚ್ಚ । ಏವಮನುಮಾನಮಪ್ಯತ್ರ ಮಾನಮ್ । ಅಪರೋಕ್ಷತ್ವಂ, ತತ್ತ್ವಮಸ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಜನ್ಯಜ್ಞಾನವೃತ್ತಿ, ಅಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾತ್ಯಂತಾಭಾವಾಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಾತ್ , ಜ್ಞಾನತ್ವವತ್ । ನ ಚ ಕರ್ಮಕಾಂಡಜನ್ಯಜ್ಞಾನವೃತ್ತೀತ್ಯೇವಮಪಿ ಸಾಧ್ಯೇತೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ವಿಪಕ್ಷಬಾಧಕಸತ್ತ್ವಾಸತ್ತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ವಿಶೇಷಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ - ತತ್ತ್ವಮಸ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಾಜನಕತ್ವೇ ಅಪರೋಕ್ಷಭ್ರಮನಿವೃತ್ತಿರ್ನ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚ ಮನಸೈವಾಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಮ್ ; ಮನಸಃ ಕುತ್ರಾಪ್ಯಸಾಧಾರಣ್ಯೇನ ಪ್ರಮಾಕರಣತ್ವಾಭಾವಾತ್ , ಆತ್ಮನಃ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಾತ್ ಸುಖಾದೀನಾಂ ಸಾಕ್ಷಿವೇದ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಶಬ್ದೇ ಅಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಜನಕತ್ವವತ್ ಅನ್ಯತ್ರಾಕ್ಲೃಪ್ತಮೇವ ಮನಸಿ ತತ್ಕಲ್ಪನೀಯಮ್ । ಏವಂ ಹಿ ಸರ್ವಾಂಶಸ್ಯೈವ ಮನಸಿ ಕಲ್ಪ್ಯತ್ವೇನ ವಿಶೇಷಾತ್ । ನ ಚೈವಂ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾದಿವಿಷಯಕಕರ್ಮಕಾಂಡಜನ್ಯಜ್ಞಾನೇ ಕಲ್ಪಕಮಸ್ತಿ । ತತ್ರ ಹಿ ಕಲ್ಪನೀಯಮನುಷ್ಠಾನಾಯ ವಾ ಫಲಾಯ ವಾ । ನಾದ್ಯಃ; ಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಾದೇವ ತತ್ಸಂಭವಾತ್ । ತತ ಏವಾನುಷ್ಠಾನಾತ್ ಫಲಸಿದ್ಧೇರ್ನ ದ್ವಿತೀಯೋಽಪಿ । ನ ಚ ವಿಮತಃ ಶಬ್ದೋ ನಾಪರೋಕ್ಷಧೀಹೇತುಃ ಶಬ್ದತ್ವಾದಿತಿ ಪ್ರತಿಸಾಧನಮ್ ; ‘ದಶಮಸ್ತ್ವಮಸೀ'ತ್ಯಾದಾವೇವ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ । ನ ಚ-ತತ್ರಾಪೀಂದ್ರಿಯಮೇವ ಕರಣಂ ಶಬ್ದಸ್ತತ್ಸಹಕಾರೀತಿ-ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಕ್ವಚಿತ್ ಬಹುಲತಮೇ ತಮಸಿ ಲೋಚನಹೀನಸ್ಯಾಪಿ ತದ್ವಾಕ್ಯಾದಪರೋಕ್ಷಭ್ರಮನಿವರ್ತಕಸ್ಯ ದಶಮೋಽಸ್ಮೀತ್ಯಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಸ್ಯ ದರ್ಶನಾತ್ । ಯತ್ರಾಪೀಂದ್ರಿಯಸದ್ಭಾವಃ, ತತ್ರಾಪಿ ತದಪ್ರಯೋಜಕಮೇವ । ನ ಚ-ಧರ್ಮವಾಂಸ್ತ್ವಮಸಿ ಪರ್ವತೋಽಗ್ನಿಮಾನಿತ್ಯಾದೌ ವಿಶೇಷ್ಯಾಪರೋಕ್ಷತ್ವೇಽಪಿ ವಿಶೇಷಣಪಾರೋಕ್ಷ್ಯವತ್ ಅತ್ರಾಪಿ ದಶಮತ್ವೇ ಪಾರೋಕ್ಷ್ಯಮಸ್ತ್ವಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಅತ್ರ ಪರೋಕ್ಷತ್ವೇ ಅಪರೋಕ್ಷಭ್ರಮಾನಿವೃತ್ತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನನು ಏವಮಪಿ ಶಬ್ದಸ್ಯಾಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಜನಕತ್ವಂ ಕಿಂ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಮ್ , ಉತಾಪರೋಕ್ಷವಿಷಯನಿಮಿತ್ತಕಮ್। ನಾದ್ಯಃ; ಅತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ; ಜೀವಾಃ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ನ ಭಿದ್ಯಂತೇ ಆತ್ಮತ್ವಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ಜಾಯಮಾನಾನುಮಿತೇಃ ಶ್ರವಣಾತ್ ಪ್ರಾಗಾಪತತೋ ವೇದಾಂತಜನ್ಯಾಯಾ ಭಾಷಾಪ್ರಬಂಧಜನ್ಯಾಯಾ ಅನಧೀತವೇದಾಂತಜನ್ಯಾಯಾ ಐಕ್ಯಪ್ರತೀತೇಶ್ಚಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಾಪಾತಾತ್ ಶ್ರವಣನಿಯಮಾದೇರನಿಯಮಾತ್ । ಕಿಂಚಾರ್ಥಸ್ಯಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಂ ನ ತಾವದಪರೋಕ್ಷಬುದ್ಧಿವಿಷಯತ್ವರೂಪಮ್ ; ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವೇಽಪಿ ದಶಮತ್ವಾದಾವಭಾವಾತ್ , ಚೈತ್ರಾಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನೇ ಮೈತ್ರಸ್ಯ ಶಬ್ದಾದಿನಾ ಆಪರೋಕ್ಷ್ಯಾದರ್ಶನಾಚ್ಚ । ನಾಪ್ಯಪರೋಕ್ಷವ್ಯವಹಾರವಿಷಯತ್ವಮ್ ; ವ್ಯವಹಾರಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಸ್ಯ ತಾದೃಗರ್ಥಭೇದವಿಷಯಕತ್ವರೂಪತ್ವೇ ಅನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಾತ್ , ಅಪರೋಕ್ಷೋಽಯಮಿತ್ಯೇವಂರೂಪತ್ವೇ ಅಜ್ಞಾನಾವೃತೇಽಪಿ ತದಭಾವಾತ್ , ತ್ವಯಾಪಿ ನ ಪ್ರಕಾಶತ ಇತ್ಯಾದಿವ್ಯವಹಾರಾರ್ಥಮೇವಾವರಣಕಲ್ಪನಾತ್, ಉಕ್ತವ್ಯವಹಾರಯೋಗ್ಯತ್ವರೂಪತ್ವೇ ವ್ಯವಹಿತಘಟೇ ಶಬ್ದಾದಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ಅಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಜನ್ಯತ್ವರೂಪತ್ವೇ ಚ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಪಕ್ಷಾಂತರ್ಭಾವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದರ್ಥಸ್ಯಾಪರೋಕ್ಷಧೀವಿಷಯತ್ವಮೇವಾಪರೋಕ್ಷತ್ವಂ ವಾಚ್ಯಮ್ । ತತ್ರ ಚೈತಜ್ಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವೇನ ತದುಕ್ತಾವನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಃ, ಜ್ಞಾನಾಂತರಾಭಿಪ್ರಾಯೇ ತು ಕೇಷಾಂಚಿದಪರೋಕ್ಷೇ ಸ್ವರ್ಗಾದಾವಸ್ಮಾಕಂ ಶಬ್ದಾದಪರೋಕ್ಷಧೀಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಏಕಪುಮಭಿಪ್ರಾಯೇ ತು ಪೂರ್ವಾಪರೋಕ್ಷೇ ಶಬ್ದಾದಿನಾ ಇದಾನೀಮಪರೋಕ್ಷಧೀಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಏಕಕಾಲಾಭಿಪ್ರಾಯೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಗ್ನೌ ಲಿಂಗಾಚ್ಛಬ್ದಾದ್ವಾ ಆಪರೋಕ್ಷ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ–ಚೇನ್ನ, ಯಂ ಶಾಬ್ದಬೋಧಮಾದಾಯ ಯಸ್ಯ ಬೋಧ್ಯತ್ವಂ, ತತ್ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾರ್ಥಂ ತದಭಿನ್ನಾರ್ಥಾವಗಾಹಿತ್ವನಿಮಿತ್ತಕಮಿತ್ಯುಕ್ತದೋಷಾನವಕಾಶಾತ್ । ನ ಚ–ಏವಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಂತರ್ಭಾವಃ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಬೋಧ್ಯಭಿನ್ನಾರ್ಥಕಶಬ್ದಾತಿರಿಕ್ತತ್ವೇ ಸತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಪ್ರಮಾಕರಣತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯಾಂತರ್ಭಾವೇ ತಂತ್ರತ್ವಾತ್ । ನನು–‘ಮನಸೈವಾನುದ್ರಷ್ಟವ್ಯ'ಮಿತ್ಯಾದೇರಿವ ಮನಃಕರಣತಾಪ್ರತಿಪಾದಕಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತೇ ಅಭಾವಾತ್ ಅನೌಪದೇಶಿಕಂ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಕರಣತ್ವಮಿತಿ–ಚೇನ್ನ; ‘ತಂ ತ್ವೌಪನಿಷದಂ ಪುರುಷಂ ಪೃಚ್ಛಾಮೀ'ತ್ಯಾದೌ ತತ್ರ ಸಾಧುರಿತಿ ತದನ್ಯಾಸಾಧುತ್ವೇ ಸತಿ ತತ್ಸಾಧುತ್ವರೂಪಸಾಧ್ವರ್ಥವಿಹಿತತದ್ಧಿತಶ್ರುತ್ಯಾ ಏವ ಮಾನತ್ವಾತ್ । ನನು ಮನಸಃ ಕರಣತ್ವೇಽಪಿ ಔಪನಿಷದತ್ವಸ್ಯ ನಿದಿಧ್ಯಾಸನಾಪೇಕ್ಷಿತತಯಾ ಅನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಃ, ನ; ‘ಯನ್ಮನಸಾ ನ ಮನುತ' ಇತಿ ಮನಸಃ ಕರಣತ್ವನಿಷೇಧಾತ್ । ನ ಚ ‘ಯತೋ ವಾಚೋ ನಿವರ್ತಂತ' ಇತಿ ಶಬ್ದಸ್ಯಾಪಿ ಕರಣತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಃ, ಔಪನಿಷದತ್ವಶ್ರುತ್ಯನುಸಾರೇಣ ತಸ್ಯಾಃ, ಶಕ್ತ್ಯಾ ಅಬೋಧಕತ್ವಪರತ್ವಾತ್। ತದುಕ್ತಂ-‘ಚಕಿತಮಭಿಧತ್ತೇ ಶ್ರುತಿರಪೀ'ತಿ । ನ ಚ–‘ಮನಸೈವಾನುದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮಿ’ತಿ ತೃತೀಯಾಶ್ರುತ್ಯನುಸಾರೇಣ ನ ಮನುತ ಇತ್ಯಸ್ಯೈವಾಪಕ್ವಮನೋವಿಷಯತಯಾಽನ್ಯಥಾನಯನಸಾಮ್ಯಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಏವಂ ಸಾಮ್ಯೇಽಪಿ ಮನಸಃ ಕರಣತ್ವೇ ಹ್ಯಧಿಕಕಲ್ಪನಾ । ಶಬ್ದಸ್ಯ ಕರಣತ್ವೇ ತ್ವಲ್ಪಕಲ್ಪನೇತಿ ವಿಶೇಷಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ತತ್ತ್ವಮಸ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಜನಕತ್ವಾದವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತ್ಯಾತ್ಮಕಮೋಕ್ಷಸಾಧನಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾಯ ಮನನಾದ್ಯಂಗಕಂ ಶ್ರವಣಮಂಗಿ ನಿಯಮವಿಧಿವಿಷಯ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ।

ನನು ಮುಕ್ತಿಸ್ತಾವದವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿರ್ನ ಸಂಭವತಿ । ತಥಾ ಹಿ—ಸಾ ಕಿಮಾತ್ಮರೂಪಾ ತದ್ಭಿನ್ನಾ ವಾ; ನಾದ್ಯಃ, ಅಸಾಧ್ಯತ್ವಾಪತ್ತೇಃ । ದ್ವಿತೀಯೇಽಪಿ ಕಿಂ ಸತೀ ಮಿಥ್ಯಾ ವಾ; ಆದ್ಯೇ ಅದ್ವೈತಹಾನಿಃ, ದ್ವಿತೀಯೇ ಅವಿದ್ಯಾತತ್ಕಾರ್ಯಾನ್ಯತರತ್ವಾಪತ್ತಿರಿತಿ-ಚೇನ್ನ; ಚರಮವೃತ್ತ್ಯುಪಲಕ್ಷಿತಸ್ಯಾತ್ಮನೋಽಜ್ಞಾನಹಾನಿರೂಪತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಚೋಪಲಕ್ಷಣಸಾಧ್ಯತಯೈವ ಮುಕ್ತೇರಪಿ ಸಾಧ್ಯತಾ । ನ ಚೋಪಲಕ್ಷಣನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ಮುಕ್ತೇರಪಿ ನಿವೃತ್ತಿಃ; ಪಾಕೇ ನಿವೃತ್ತೇಽಪಿ ಪಾಚಕಾನಿವೃತ್ತಿದರ್ಶನಾತ್ । ತದುಕ್ತಂ- ’ನಿವೃತ್ತಿರಾತ್ಮಾ ಮೋಹಸ್ಯ ಜ್ಞಾತತ್ವೇನೋಪಲಕ್ಷಿತಃ । ಉಪಲಕ್ಷಣನಾಶೇಽಪಿ ಸ್ಯಾನ್ಮುಕ್ತಿಃ ಪಾಚಕಾದಿವತ್ ॥’ ಇತಿ । ನ ಚ ವೃತ್ತ್ಯುಪಲಕ್ಷಿತಸ್ಯ ಪಶ್ಚಾದಿವ ಪೂರ್ವಮಪಿ ಸತ್ತ್ವೇನ ಮೋಹಕಾಲೇಽಪಿ ತದ್ಧಾನ್ಯಾಪತ್ತಿಃ; ಪೂರ್ವಮಸಿದ್ಧಸ್ಯೋಪಲಕ್ಷಣತ್ವಾಯೋಗಾತ್; ನಹಿ ಪಾಕಸಂಬಂಧಾತ್ ಪೂರ್ವಂ ಪಾಚಕೋ ಭವತಿ ತಥಾ ವ್ಯವಹ್ರಿಯತೇ ವಾ । ಯತ್ತು-ಪಾಕಕರ್ತೃತ್ವಮೇವ ಪಾಚಕತ್ವಂ, ತದಾ ಅಪಚತಿ ತತ್ಪ್ರಯೋಗೋ ಭೂತಪೂರ್ವನ್ಯಾಯೇನೌಪಚಾರಿಕಃ । ಯದಿ ತು ಪಾಕಕರ್ತೃತಾವಚ್ಛೇದಕಾವಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಂ ತತ್ಕರ್ತೃತ್ವಾತ್ಯಂತಾಭಾವಾನಧಿಕರಣತ್ವಂ ವಾ, ತದ್ದ್ವಯಮಪಿ ಪಶ್ಚಾದಸ್ತಿ । ನ ಚೈವಂ ಮುಕ್ತಾವಾತ್ಮಾತಿರಿಕ್ತಂ ಯೋಗ್ಯತ್ವಾದಿಕಮಸ್ತಿ ಚಿನ್ಮಾತ್ರಂ ತು ಪ್ರಾಗಪ್ಯಸ್ತಿ ಇತ್ಯಸಾಧ್ಯತಾಪತ್ತಿಃ, ಪಾಕೋಪಲಕ್ಷಿತತ್ವವತ್ ವೃತ್ತ್ಯುಪಲಕ್ಷಿತತ್ವಸ್ಯಾಧಿಕತ್ವೇ ಸವಿಶೇಷತಾಪತ್ತಿಃ ಇತಿ ತನ್ನ; ಉಪಲಕ್ಷ್ಯಸ್ವರೂಪಸ್ಯಾಸಾಧ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಉಪಲಕ್ಷಣಗತಸಾಧ್ಯತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ ಘಟಾಕಾಶೇ ಉತ್ಪತ್ತಿವತ್ । ಯದ್ವಾ ಅವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿಸ್ತದ್ವಿರೋಧಿವೃತ್ತಿರೇವ ಯಾವತ್ಕಾರ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿವಿರೋಧಿಕಾರ್ಯಮೇವ ಧ್ವಂಸ ಇತ್ಯಂಗೀಕಾರಾತ್ । ನ ಚ ವೃತ್ತೌ ನಷ್ಟಾಯಾಂ ವಿರೋಧಿನಃ ಕಾರ್ಯಾಂತರಸ್ಯಾನುಯಾತ್ ತದಾಪಿ ಧ್ವಂಸಸತ್ತ್ವೇನ ಸ ನ ಧ್ವಂಸ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಯಾವದ್ವಿರೋಧಿಕಾರ್ಯೋದಯಮೇವ ತಥಾತ್ವಾತ್ ಯಾವದ್ವಿಭಾಗಂ ತಸ್ಯ ಧ್ವಂಸರೂಪತ್ವೇಽಪಿ ವಿಭಾಗಧ್ವಂಸಸ್ಯಾಧಿಕರಣರೂಪತಾವಚ್ಚರಮವೃತ್ತಿಪರ್ಯಂತಂ ವಿರೋಧಿಕಾರ್ಯರೂಪತ್ವೇಽಪಿ ಧ್ವಂಸಸ್ಯ ಚರಮವೃತ್ತಿಧ್ವಂಸಸ್ಯಾಧಿಕರಣರೂಪತೈವ। ನನು–ಇಯಂ ಪ್ರಕ್ರಿಯಾ ಕಿಮನ್ಯತ್ರ, ಇಹೈವ ವಾ । ನಾದ್ಯಃ ಬಿಂಬಪ್ರತಿಬಿಂಬೈಕ್ಯಾಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತಿರಪಿ ಜ್ಞಾತತದೈಕ್ಯರೂಪೇತಿ ತದೈಕ್ಯಧೀಕಾಲೇ ಸೋಪಾಧಿಕತದ್ಭೇದಭ್ರಮೋಪಾದಾನಾಜ್ಞಾನಾನುವೃತ್ತ್ಯಯೋಗಾತ್ । ನಾಂತ್ಯಃ; ನಿಯಾಮಕಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚೇಹ ನಿವೃತ್ತೇರ್ಜ್ಞಾತಾಧಿಷ್ಠಾನಾತಿರೇಕೇ ವಿಶ್ವಮಿಥ್ಯಾತ್ವಶ್ರುತಿಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ನಿವೃತ್ತೇರಪಿ ನಿವೃತ್ತ್ಯಾಪತ್ತಿರ್ನಿಯಾಮಿಕಾ; ತಸ್ಯಾ ಜ್ಞಾನಾದ್ವಿಶ್ವಾನಿವೃತ್ತಿಪರತ್ವೇನ ಸ್ವತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯನಿವೃತ್ತೀತರಮಿಥ್ಯಾತ್ವಪರತ್ವಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ, ನ ತಾವದಾದ್ಯೇ ದೋಷಃ, ಸೋಪಾಧಿಕಭ್ರಮೇ ಉಪಾಧಿವಿರಹಕಾಲೀನಸ್ಯೈವ ತಸ್ಯ ತಥಾತ್ವಾತ್ । ನಾಪಿ ದ್ವಿತೀಯಃ; ನೇತಿ ನೇತೀತಿಶ್ರುತೇಃ ಸ್ವಾರಸ್ಯೇನಾತ್ಮಾತಿರಿಕ್ತಸರ್ವನಿವೃತ್ತಾವೇವ ತಾತ್ಪರ್ಯಾತ್ । ನ ಚ ವೃತ್ತ್ಯುಪಲಕ್ಷಿತ ಆತ್ಮಾ ಜೀವನ್ಮುಕ್ತಾವಪ್ಯಸ್ತೀತಿ ತದಾಪಿ ಮೋಕ್ಷಾಪತ್ತಿಃ; ಮುಕ್ತಿಮಾತ್ರಾಪಾದನಸ್ಯೇಷ್ಟತ್ವಾತ್ ಪರಮಮುಕ್ತೇಶ್ಚರಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋಪಲಕ್ಷಿತಾತ್ಮಸ್ವರೂಪತ್ವೇನ ತದಾಪಾದಕಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚ ಚರಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರನಿವೃತ್ತೇರಾತ್ಮತ್ವೇಽಸಾಧ್ಯತ್ವಾಪತ್ತಿಃ; ಅವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತೇರಸಾಧ್ಯತ್ವೇಽಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾಪತ್ತಿವತ್ ಅತ್ರ ತದಭಾವಾತ್ । ನ ಚ ಜೀವನ್ಮುಕ್ತಿಪ್ರಯೋಜಕವೃತ್ತ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ಪರಮಮುಕ್ತಿಪ್ರಯೋಜಕವೃತ್ತೌ ಆನಂದಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿಗತವಿಶೇಷಾಭಾವೇ ಚರಮಕ್ಷಣೇನ ಚರಮಶ್ವಾಸೇನ ವಾ ಉಪಲಕ್ಷಿತ ಆತ್ಮಾ ಮುಕ್ತಿರಿತಿ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಪ್ರಾರಬ್ಧಕರ್ಮಪ್ರಯುಕ್ತವಿಕ್ಷೇಪವಿಕ್ಷೇಪಾಭ್ಯಾಮಭಿವ್ಯಕ್ತಿವಿಶೇಷಸ್ಯಾಂಗೀಕಾರಾತ್ । ಏತೇನ–ವೇದಾಂತಶ್ರವಣಾದಿಸಾಧ್ಯಃ ಪುಮರ್ಥೋ ವಾಚ್ಯಃ, ನ ಚ ಸ ತ್ವನ್ಮತೇ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಃ; ಮುಕ್ತ್ಯನುಸ್ಯೂತಸುಖಜ್ಞಪ್ತಿರೂಪಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವೇನಾಽಪ್ಯಸಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ , ವೃತ್ತೇಃ ಸಾಧ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಸ್ವತೋಽಪುಮರ್ಥತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಾತ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತ ಏವ ವೃತ್ತಿಸಾಧ್ಯ ಆವರಣನಿವೃತ್ತಿರೂಪಃ ಆನಂದಪ್ರಕಾಶಃ ಪುಮರ್ಥೋ ವಾಚ್ಯಃ । ತಥಾ ಚ ಕಥಮಾತ್ಮೈವ ನಿವೃತ್ತಿರಿತಿ-ಅಪಾಸ್ತಮ್ ; ಪ್ರಾಪ್ತಪ್ರಾಪ್ತಿರೂಪತಯಾ ಫಲಸ್ಯಾನಂದಪ್ರಕಾಶಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪತೋಽಸಾಧ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ತತ್ತಿರೋಧಾಯಕಾಜ್ಞಾನನಿವರ್ತಕವೃತ್ತೇಃ ಸಾಧ್ಯತ್ವಮಾತ್ರೇಣ ಸಾಧ್ಯತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ, ಕಂಠಗತಚಾಮೀಕರಾದೌ ತಥಾ ದರ್ಶನಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಜ್ಞಾನಹಾನಿರಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಂ ತದಾಕಾರಾ ವೃತ್ತಿರ್ವೇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಯೇ ತು ಪಂಚಮಪ್ರಕಾರಾದಿಪಕ್ಷಾಃ, ತೇ ತು ಮಂದಬುದ್ಧಿವ್ಯುತ್ಪಾದನಾರ್ಥಾ ಇತಿ ನ ತತ್ಸಮರ್ಥನಮರ್ಥಯಾಮಃ ॥

ಅವಿದ್ಯಾನಿವರ್ತಕಂ ಚ ಯದ್ಯಪಿ ನ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಬ್ರಹ್ಮರೂಪಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಮ್ ; ತಸ್ಯ ತತ್ಸಾಧಕತ್ವಾತ್ ; ತಥಾಪಿ ಶ್ರವಣಾದಿಸಾಧ್ಯಾಪರೋಕ್ಷವೃತ್ತಿಸಮಾರೂಢಂ ತದೇವ । ಅತ ಏವೈತದಪಾಸ್ತಮ್-ಕಿಂ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಚಿದವಿದ್ಯಾನಿವರ್ತಿಕಾ, ತದಾಕಾರಾ ಅಪರೋಕ್ಷವೃತ್ತಿರ್ವಾ, ನಾದ್ಯಃ, ತಸ್ಯಾ ಇದಾನೀಮಪಿ ಸತ್ತ್ವಾತ್ , ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಅಸತ್ಯಾತ್ಸತ್ಯಸಿದ್ಧೇರಯೋಗಾತ್ ಅಜ್ಞಾನೇ ನ ಜಾನಾಮೀತಿ ಜ್ಞಪ್ತಿರೂಪಚಿದ್ವಿರೋಧಸ್ಯಾನುಭವೇನಾಜ್ಞಪ್ತಿರೂಪವೃತ್ತಿವಿರೋಧಸ್ಯಾಸಂಭವಾತ್ , ಚಿತಾ ಪ್ರಕಾಶಮಾನಸುಖಾದಾವಜ್ಞಾನಾದರ್ಶನಾಚ್ಚ । ಕಿಂಚ ಇಚ್ಛಾನಿವರ್ತ್ಯದ್ವೇಷವಜ್ಜಾತಿನಿಬಂಧನವೃತ್ತಿನಿವರ್ತ್ಯಸ್ಯಾಜ್ಞಾನಸ್ಯಾವಿಶೇಷಣಸತ್ತ್ವಾಪತ್ತಿಃ ಇತಿ; ವೃತ್ತ್ಯುಪಾರೂಢಚಿತೋ ವಾ ಚಿತ್ಪ್ರತಿಬಿಂಬಧಾರಿಣ್ಯಾ ವೃತ್ತೇರ್ವಾ ನಿವರ್ತಕತ್ವಾತ್ । ನ ಚಾಸತ್ಯಾಯಾಃ ಸತ್ಯೋತ್ಪಾದಕತ್ವವಿರೋಧಃ; ಅಭಾವಸ್ಯ ಭಾವಜನಕತ್ವವದಸ್ಯ ಸಂಭವಾತ್ , ಪ್ರತಿಭಾಸಿಕಸ್ಯ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಸುಖಜನಕತ್ವದರ್ಶನಾಚ್ಚ । ನಾಪಿ ನ ಜಾನಾಮೀತಿ ಜ್ಞಪ್ತಿರೂಪಚಿದ್ವಿರೋಧಿತ್ವಾನುಭವವಿರೋಧಃ; ಚಿದಸಂಸೃಷ್ಟವೃತ್ತೇರ್ವಿರೋಧಿತ್ವಸ್ಯಾನಂಗೀಕಾರಾತ್ । ಯತ್ತೂಕ್ತಂ ದ್ವೇಷವತ್ ಸತ್ಯತ್ವಮಿತಿ ತನ್ನ; ಅಧಿಷ್ಠಾನತತ್ತ್ವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರತ್ವನಿಬಂಧನನಿವರ್ತಕತ್ವಸ್ಯ ಶುಕ್ತ್ಯಾದಿಜ್ಞಾನವದತ್ರಾಪಿ ಸಂಭವೇನ ತನ್ನಿವರ್ತ್ಯರೂಪ್ಯವತ್ ಸತ್ಯತ್ವಾನಾಪತ್ತೇಃ । ಯತ್ತೂಕ್ತಂ ಚರಮವೃತ್ತೇರ್ಘಟಾದಿವೃತ್ತ್ಯಾ ಚಿದ್ವಿಷಯತ್ವೇ ಅವಿಶೇಷಃ ಇತಿ, ತನ್ನ; ಅವಚ್ಛಿನ್ನಾನವಚ್ಛಿನ್ನವಿಷಯತಯಾ ವಿಶೇಷಾತ್ । ಯತ್ತು–ಸ್ವನಿವರ್ತಕತ್ವೇ ಸ್ಥಿತಿವಿರೋಧಃ ಸ್ವೋಪಾದಾನನಿವರ್ತಕತ್ವಂ ತ್ವದೃಷ್ಟಚರಮ್-ಇತಿ, ತನ್ನ; ಅನ್ಯತ್ರಾದೃಷ್ಟಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಮಾಣಬಲಾದತ್ರೈವ ಕಲ್ಪನಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ-‘ಮಾಯಾಂ ತು ಪ್ರಕೃತಿಂ ವಿದ್ಯಾದಿ’ತ್ಯವಗತಮಾಯೋಪಾದಾನಕತ್ವಸ್ಯಾಪ್ಯಾತ್ಮತತ್ತ್ವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯ ‘ತರತಿ ಶೋಕಮಾತ್ಮವಿತ್ ಸೋಽವಿದ್ಯಾಗ್ರಂಥಿಂ ವಿಕಿರತೀಹ ಸೋಮ್ಯೇ’ತ್ಯಾದಿನಾ ತನ್ನಿವರ್ತಕತ್ವಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಮಿತತ್ವಾತ್ ।। ವೃತ್ತಿಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತಚಿತೋ ನಿವರ್ತಕತ್ವೇ ತು ನೋಕ್ತವಚಸಃ ಶಂಕಾಪಿ । ತದುಕ್ತಂ—'ತೃಣಾದೇರ್ಭಾಸಿಕಾಪ್ಯೇಷಾ ಸೂರ್ಯದೀಪ್ತಿಸ್ತೃಣಂ ದಹೇತ್ । ಸೂರ್ಯಕಾಂತಮುಪಾರುಹ್ಯ ತನ್ನ್ಯಾಯಂ ವಿನಿಯೋಜಯೇತ್ ॥’ ನ ಚ–ಅಪರೋಕ್ಷವೃತ್ತೌ ಸತ್ಯಾಂ ಚಿದಪ್ರತಿಬಿಂಬನಿಬಂಧನನಿವೃತ್ತಿವಿಲಂಬಾದರ್ಶನಾತ್ ನ ವಿಶಿಷ್ಟೇ ನಿವರ್ತಕತೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಶುದ್ಧಜಡಸ್ಯ ಶುದ್ಧಚಿತಶ್ಚ ಜಡತಯಾ ತದ್ಭಾಸಕತಯಾ ಚಾಜ್ಞಾನಾನಿವರ್ತಕತಯಾ ವಿಶಿಷ್ಟೇ ನಿವರ್ತಕತಾಯಾ ಆವಶ್ಯಕತ್ವಾತ್ । ಯತ್ತು–ನಿವರ್ತಕಂ ಜ್ಞಾನಮಪಿ ನ ಶುದ್ಧವಿಷಯಕಮ್ ; ತಸ್ಯಾದೃಶ್ಯತ್ವಾತ್ ನಾಪಿ ವಿಶಿಷ್ಟವಿಷಯಕಮ್ ; ತಸ್ಯಾಧ್ಯಸ್ತತ್ವೇನ ಭ್ರಮತ್ವಾಪತ್ತೇಃ ಇತಿ, ತನ್ನ; ಉಪಹಿತಸ್ಯ ವಿಷಯತ್ವೇಽಪಿ ಉಪಾಧೇರವಿಷಯತ್ವೇನಾಭ್ರಮತ್ವಾತ್ । ಯತ್ತು–ಅಂತ್ಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕಿಂ ನಿವರ್ತಕಮ್ ? ಸ್ವಯಮನ್ಯದ್ವಾ; ನಾದ್ಯಃ, ಅನ್ಯನಿರಪೇಕ್ಷಪ್ರತಿಯೋಗಿನೋ ಧ್ವಂಸಜನಕತ್ವೇ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಾಪತ್ತೇಃ, ದಗ್ಧದಾರುದಹನಸ್ಯಾಪಿ ಈಶ್ವರೇಚ್ಛಾದಿನೈವ ನಾಶಾತ್ । ಕತಕರಜಸ್ತು ನ ಪಂಕಂ ನಾಶಯತಿ । ನಾಪಿ ಸ್ವಮ್ ; ವಿಶ್ಲೇಷಮಾತ್ರದರ್ಶನಾತ್; ನಾಂತ್ಯಃ; ಶುದ್ಧಾತ್ಮನಃ ಕಿಂಚಿದಪಿ ಪ್ರತ್ಯಹೇತುತ್ವಾತ್ , ತದನ್ಯಸ್ಯ ಚ ನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಾತ್ ಇತಿ, ತನ್ನ; ತಂತುನಾಶಸ್ಯ ಪಟನಾಶಪ್ರಯೋಜಕತ್ವದರ್ಶನೇನ ಸ್ವೋಪಾದಾನಾವಿದ್ಯಾನಾಶಸ್ಯೈವ ತನ್ನಾಶಕತ್ವಾತ್ । ನ ಚ–ಅವಿದ್ಯಾನಾಶೇ ತದುಪಲಕ್ಷಿತಾತ್ಮಾ ವಾ ವೃತ್ತಿರ್ವಾ, ಪೂರ್ವತ್ರ ಶುದ್ಧಸ್ಯಾಹೇತೃತ್ವಮ್ , ದ್ವಿತೀಯೇ ಪ್ರತಿಯೋಗಿಮಾತ್ರಸ್ಯೈವ ನಾಶಕತಾಪರ್ಯವಸಾನಮಿತಿ–ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಉಭಯಥಾಪ್ಯದೋಷಾತ್ , ವೃತ್ತಿಮಾದಾಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಹಿತತ್ವೇನ ಶುದ್ಧತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಪ್ರತಿಯೋಗಿನಃ ಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವೇನ ನಾಶಕತಾಯಾಮಿತರಾನಪೇಕ್ಷತ್ವೇ ಹಿ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಂ, ರೂಪಾಂತರಾವಚ್ಛೇದೇನ ಯತ್ ಕಾರಣಂ ತಸ್ಯಾಪೇಕ್ಷಣೇ ನ ತದಿತಿ ಉಪಾದಾನನಾಶತ್ವಾವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ಸ್ವಸ್ಯೈವ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಾನಾಪಾದಕಂ ನಾಶಕತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯಕಾರಣನಿರಪೇಕ್ಷಪ್ರತಿಯೋಗಿನಃ ಪ್ರತಿಯೋಗಿಸ್ವೋಪಾದಾನನಾಶತ್ವರೂಪದ್ವಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ನಾಶಕತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ವಸ್ತುತಸ್ತು–ಅವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತೇರ್ವೃತ್ತಿರೂಪತಯಾ ನ ನಿವರ್ತಕಖಂಡನಾವಕಾಶಃ, ವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತೇರಾತ್ಮರೂಪತಯಾ ನ ತಜನಕಖಂಡನಾವಕಾಶೋಽಪೀತಿ ಸರ್ವಮವದಾತಮ್ ॥

ನನು ತ್ವನ್ಮತೇ ಮುಕ್ತೌ ನ ದುಃಖೋಚ್ಛೇದಮಾತ್ರಂ ಕಿಂತು ನಿರತಿಶಯಾನಂದಸ್ಫುರಣಮಪಿ । ತದುಕ್ತಂ ‘ತಸ್ಮಾದವಿದ್ಯಾಸ್ತಮಯೋ ನಿತ್ಯಾನಂದಪ್ರತೀತಿತಃ । ನಿಃಶೇಷದುಃಖೋಚ್ಛೇದಾಚ್ಚ ಪುರುಷಾರ್ಥಃ ಪರೋ ಮತಃ ॥’ ಇತಿ । ತತ್ರ ನ ಸುಖಾತ್ಮತಾ ತಾವತ್ಪುರುಷಾರ್ಥಃ; ಸುಖೀ ಸ್ಯಾಮಿತಿವತ್ ಸುಖಂ ಸ್ಯಾಮಿತೀಚ್ಛಾಯಾ ಅದರ್ಶನಾತ್, ಪುಮರ್ಥತಾಯಾ ಇಚ್ಛಾನಿಯಮ್ಯತ್ವಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಬೌದ್ಧಮತಸಿದ್ಧಾತ್ಮನಾಶಾದಿರಪಿ ಪುಮರ್ಥಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಅತ ಏವ ನಾಪರಕೀಯಂ ಸುಖಂ ಪುಮರ್ಥಃ; ತಯೇಚ್ಛಾವಿರಹಾತ್, ಗೌರವಾಚ್ಚ ಸುಖಸಾಧನೇ ಪರಕೀಯೇಽಪಿ ಸ್ವಕೀಯೇ ಪುಮರ್ಥತ್ವಸ್ಯಾಪರಕೀಯೇಽಪ್ಯಸ್ವಕೀಯೇ ಅಪುಮರ್ಥತ್ವಸ್ಯ ಚ ದರ್ಶನೇನ ಇಷ್ಟತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್ , ಸುಖೇಽಪಿ ತತ್ಕಲ್ಪನಾಚ್ಚ ದುಃಖತತ್ಸಾಧನಯೋಃ ಸ್ವಕೀಯತಯೈವಾಪುಮರ್ಥತ್ವಸ್ಯ ದರ್ಶನೇನ ಸುಖಾದೇರಪಿ ತಥೈವ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ಚೇನ್ನ; ಸುಖಾದೌ ಹಿ ಪುಮರ್ಥತಾ ನಾಪರಕೀಯತ್ವಪ್ರಯುಕ್ತಾ । ನಾಪಿ ಸ್ವಕೀಯತ್ವಪ್ರಯುಕ್ತಾ; ಗೌರವಾತ್ ಕಿಂತು ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕ್ರಯಮಾಣತಯಾ; ಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಚಾನಿತ್ಯತ್ವಸಾಧನಪಾರತಂತ್ರ್ಯಾದೇರಿವಾವರ್ಜನೀಯಸನ್ನಿಧಿಕತ್ವಾತ್ । ನ ಚ–ಈಶ್ವರಸ್ಯಾಪ್ಯಸ್ಮದಾದಿಸುಖಂ ಪುಮರ್ಥಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ-ವಾಚ್ಯಮ್; ಹೇಯತಯಾ ಅಜ್ಞಾತತ್ವೇ ಸತೀತ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ತತ್ರ ಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾದೀಶ್ವರಾದಿನಾ ಚಾತ್ಮಾದಿಸುಖಸ್ಯ ಹೇಯತ್ವೇ ನೈವ ಜ್ಞಾನಾತ್ ಸ್ವರೂಪಸುಖೇ ಚೇಷ್ಟಾಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ ಗೌರವಮ್ ; ಸ್ವಸಂಬಂಧಿತ್ವೇನ ಪುಮರ್ಥತಾವಾದಿನೋಽಪಿ ನಿಲೀನಸುಖೇ ಪುರುಷಾರ್ಥತಾನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ತಥಾವಶ್ಯಂ ವರ್ಣನೀಯತ್ವಾತ್ । ಯತ್ತು–ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇಽಪಿ ಸ್ವಕೀಯತಯಾ ಪುರುಷಾರ್ಥತಾಪಕ್ಷೇ ಮುಕ್ತಸ್ಯ ಸುಖಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರರೂಪತಯಾ ತಂ ಪ್ರತ್ಯಪಿ ತಸ್ಯಾಪುರುಷಾರ್ಥತಾಪತ್ತಿಃ, ಸ್ವೇತರಾಸಂಬಂಧಿತ್ವೇನ ಸ್ವಸ್ಯ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವೇ ಮುಕ್ತಸ್ವರೂಪೇಣ ಸುಖೇನ ಸಂಸಾರೀತರಾಸಂಬಂಧೇನ ಸಂಸಾರಿಣಃ ಪುರುಷಾರ್ಥಪ್ರಸಂಗಃ–ಇತಿ, ತನ್ನ; ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕ್ರಯಮಾಣತ್ವೇನೈವ ಹಿ ಪುಮರ್ಥತಾ ಮುಕ್ತಸುಖಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯ ತಂ ಪ್ರತಿ ಪುಮರ್ಥತ್ವೇಽಪಿ ನ ಸಂಸಾರಿಣಸ್ತಥಾ; ತಂ ಪ್ರತ್ಯಭಾಸಮಾನತ್ವಾತ್ ಭಾನೇ ವಾಽಸಂಸಾರಿತ್ವೇನೇಷ್ಟಾಪತ್ತಿಃ । ಯತ್ತು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಪ್ರಕಾಶಮಾನತ್ವೇನ ಸುಖಂ ಪುಮರ್ಥಃ-ಇತಿ, ತದಪ್ಯೇತೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ; ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಪ್ರಕಾಶಮಾನತ್ವೇನ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕ್ರಯಮಾಣತಾಯಾ ಏವೋಕ್ತೇಃ । ಯತ್ತು–ಸುಖತ್ವೇನ ಪ್ರಕಾಶಮಾನಂ ಸುಖಂ ಪುಮರ್ಥಃ । ನ ಚ ತತ್ಪರಮತೇ ಮೋಕ್ಷೇಽಸ್ತಿ–ಇತಿ, ತನ್ನ; ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕ್ರಯಮಾಣತ್ವೇನೈವಾತಿಪ್ರಸಂಗನಿರಾಸೇ ಅಧಿಕೋಕ್ತೇರ್ಗೌರವಕತ್ವಾತ್ ॥

ನನು ಕಸ್ಯಾಯಂ ಮೋಕ್ಷಃ ಪುಮರ್ಥಃ ? ಕಿಮಹಮರ್ಥಸ್ಯ; ಆಹೋಸ್ವಿಚ್ಚಿನ್ಮಾತ್ರಸ್ಯ । ನಾದ್ಯಃ; ತ್ವನ್ಮತೇಽಹಮರ್ಥಸ್ಯ ಮುಕ್ತ್ಯನನ್ವಯಾತ್, ನಾಂತ್ಯಃ; ‘ಅಹಂ ಮುಕ್ತಃ ಸ್ಯಾಮಿ’ತಿವಚ್ಚಿನ್ಮಾತ್ರಂ ಮುಕ್ತಂ ಸ್ಯಾದಿತೀಚ್ಛಾಯಾ ಅನನುಭವಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ; ಅಹಮರ್ಥಗತಂ ಚಿದಂಶಂ ಮುಕ್ತಿಕಾಲಾನ್ವಯನಂ ಪ್ರತಿ ಪುಮರ್ಥಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷೇ ಸಂಭವ ಇತ್ಯುಕ್ತಪ್ರಾಯತ್ವಾತ್ । ನ ಚ–ಸುಖಸ್ಯ ದುಃಖಾಭಾವಮಾತ್ರತ್ವೇ ವೈಶೇಷಿಕಮೋಕ್ಷವದಪುಮರ್ಥತಾ, ಅತಿರೇಕೇ ಸದ್ವಿತೀಯತ್ವಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ದುಃಖಾಭಾವಾತಿರೇಕೇಽಪ್ಯಾತ್ಮಾನತಿರೇಕಾತ್ । ನ ಚ–ಆತ್ಮನಃ ಸುಖಮಾತ್ರತ್ವೇ ಸುಖಪ್ರಕಾಶಾಭಾವೇನಾಪುಮರ್ಥತ್ವಮ್ ಉಭಯಾತ್ಮಕತ್ವೇ ಚಾಖಂಡಾರ್ಥತ್ವಹಾನಿರಿತಿ-ವಾಚ್ಯಮ್; ಸುಖಪ್ರಕಾಶಯೋರೇಕಾತ್ಮರೂಪತಯಾ ಉಭಯತ್ವಸ್ಯೈವಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚಾರ್ಥಭೇದಾಭಾವೇ ಸುಖಪ್ರಕಾಶ ಇತಿ ಸಹಪ್ರಯೋಗಾಯೋಗಃ; ಅವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತದುಃಖಜಡಾತ್ಮಕತ್ವರೂಪವ್ಯಾವರ್ಯಭೇದೇನ ತದುಪಪತ್ತೇಃ । ಯತ್ತು–ದುಃಖಾಭಾವಸ್ಯ ಸುಖಸ್ಯ ಚ ತತ್ತ್ವತೋ ದುಃಖಾದ್ಭೇದೇ ಅಪಸಿದ್ಧಾಂತಃ ಅಭೇದೇ ತ್ವಪುಮರ್ಥತಾ ಇತಿ, ತನ್ನ; ದುಃಖಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತತ್ವೇನ ತದ್ಭೇದಸ್ಯ ತತ್ಸಮಾನಯೋಗಕ್ಷೇಮತಯಾ ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಾಭಾವೇನಾಪಸಿದ್ಧಾಂತಾಭಾವಾತ್ । ಯತ್ತು–ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಸ್ಯ ಸುಖಸ್ಯ ಸ್ವತಃ ಸ್ಫುರಣೇಽಪಿ ದುಃಖಾಭಾವಸ್ಯಾಸ್ಫುರಣಾದಪುಮರ್ಥತಾ - ಇತಿ, ತನ್ನ; ದುಃಖಾಭಾವಸ್ಯಾತ್ಮಾನತಿರೇಕೇಣಾತ್ಮಾಭಿನ್ನೇ ಸುಖೇ ಸ್ಫುರತಿ ತಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ಫುರಣಾತ್ ತತ್ತ್ವೇನಾಸ್ಫುರಣಸ್ಯಾಪ್ರಯೋಜಕತಾಯಾ ಉಕ್ತತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಚಿದಭಿನ್ನಂ ಸುಖಂ ಪುಮರ್ಥಃ ॥

ತಚ್ಚ ಜೀವನ್ಮುಕ್ತಾನಾಂ ಸ್ವಾನುಭವಸಿದ್ಧಮ್ । ಜೀವನ್ಮುಕ್ತಶ್ಚ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೇನ ನಿವೃತ್ತಾವಿದ್ಯೋಽಪ್ಯನುವೃತ್ತದೇಹಾದಿಪ್ರತಿಭಾಸಃ । ನ ಚ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾದವಿದ್ಯಾನಾಶೇ ಸದ್ಯಃಶರೀರಪಾತಾಪತ್ತಿಃ; ನಿವೃತ್ತಸರ್ಪಭ್ರಮಸ್ಯಾಪಿ ಸಂಸ್ಕಾರಾತ್ ಭಯಕಂಪಾನುವೃತ್ತಿವತ್ ದಂಡಸಂಯೋಗನಾಶೇಽಪಿ ಚಕ್ರಭ್ರಮಣವಚ್ಚ ಸಂಸ್ಕಾರಾನುವೃತ್ತೇರವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಾವಪಿ ತತ್ಕಾರ್ಯಾನುವೃತ್ತಿಸಂಭವಾತ್ । ನ ಚ–ಕ್ರಿಯಾಜ್ಞಾನಯೋರೇವ ಸಂಸ್ಕಾರಃ, ನಾನ್ಯಸ್ಯೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ನಿಃಸಾರಿತಪುಷ್ಪಾಯಾಂ ಸಂಪುಟಿಕಾಯಾಂ ಪುಷ್ಪವಾಸನಾದರ್ಶನಾತ್ , ವಿಮತೋ ನಾಶಃ ಸಂಸ್ಕಾರವ್ಯಾಪ್ತಃ, ಸಂಸ್ಕಾರನಾಶಾನ್ಯತ್ವೇ ಸತಿ ನಾಶತ್ವಾತ್ , ಜ್ಞಾನನಾಶವತ್ ಇತ್ಯನುಮಾನಾಚ್ಚ, ಸಂಸ್ಕಾರಃ ಕಾರ್ಯೋಽಪಿ ಧ್ವಂಸ ಇವ ನಿರುಪಾದಾನಕಃ ಅವಿದ್ಯೇವ ಚ ಶುದ್ಧಾತ್ಮಾಶ್ರಿತ ಇತಿ ನಾವಿದ್ಯಾಸಾಪೇಕ್ಷಃ । ನ ಚ—ಭಾವಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಧ್ಯಸ್ತಸ್ಯ ಸಂಸ್ಕಾರದೇಹಾದಿತದ್ಧೇತುಪ್ರಾರಬ್ಧಕರ್ಮಾದೇಃ ಸ್ಥಿತ್ಯರ್ಥಃ ತದುಪಾದಾನಾಜ್ಞಾನಾನುವೃತ್ತ್ಯಾಪಾತ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ವಿನಶ್ಯದವಸ್ಥಸ್ಯ ಸಮವಾಯಿಕಾರಣಂ ವಿನಾ ಸ್ಥಿತಿದರ್ಶನಾತ್ । ನ ಚ ಕ್ಷಣಮಾತ್ರಸ್ಥಿತಾವಪಿ ಕಥಂ ಬಹುಕ್ಷಣಸ್ಥಿತಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಸತ್ಯುಪಪಾದಕೇ ಕ್ಷಣಗಣಕಲ್ಪನಾಯಾ ಅಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾತ್ । ತತ್ರ ಕ್ಷಣಮಾತ್ರಂ ಸ್ಥಿತಿಃ; ಸಮವಾಯಸ್ಯಾಜನಕತ್ವಾತ್ , ಅತ್ರ ತು ಪ್ರತಿಬಂಧಕಾಭಾವಸಹಕೃತಹೇತೋಸ್ತಾವತ್ಕಾಲಮಭಾವಾತ್ । ಅತ ಏವ–ಪೂರ್ವಜ್ಞಾನಾನಿವೃತ್ತಸ್ಯಾಧ್ಯಸ್ತಸ್ಯ ತದನಧಿಕವಿಷಯೇಣ ಕಥಂ ನಿವೃತ್ತಿರಿತಿ—ನಿರಸ್ತಮ್: ಪ್ರತಿಬಂಧಕಾಭಾವಸಹಕಾರಾಸಹಕಾರಾಭ್ಯಾಂ ವಿಶೇಷಾತ್ । ಜೀವನ್ಮುಕ್ತಿದಶಾಯಾಮಾನಂದಸ್ಫೂರ್ಯೋಪಾದನ ಮಿಷ್ಟಮೇವ; ತತ್ತ್ವೇ ಜ್ಞಾತೇ ದ್ವಿಚಂದ್ರಾದಿವದ್ದೋಷಾದ್ಬಾಧಿತಾನುವೃತ್ತಿಸಂಭವಾಚ್ಚ । ನ ಚ ತತ್ರೇವಾತ್ರ ಜ್ಞಾನಾನಿವರ್ತ್ಯದೋಷಾಭಾವೇನ ವೈಷಮ್ಯಮ್; ಯಾವತ್ಪ್ರತಿಬಂಧಕಸತ್ತ್ವಂ ಜ್ಞಾನಾನಿವರ್ತ್ಯಸ್ಯ ದೋಷಸ್ಯಾತ್ರಾಪಿ ಸಂಭವಾತ್ , ಸರ್ವಜ್ಞಾನಾನಿವರ್ತ್ಯಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಕುತ್ರಾಪ್ಯಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ । ತದುಕ್ತಂ–‘ನಹಿ ಜಾತ್ಯೈವ ಕಶ್ಚಿದ್ದೋಷೋಽಸ್ತೀ’ತಿ । ಯದ್ವಾ–ಅವಿದ್ಯಾಲೇಶಾನುವೃತ್ತ್ಯಾ ದೇಹಾದ್ಯನುವೃತ್ತಿಃ । ನನು ಲೇಶೋ ನಾವಯವಃ; ಅಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನಿರವಯವತ್ವಾತ್ , ಅತ ಏವಾವಿದ್ಯಾ ದಗ್ಧಪಟನ್ಯಾಯೇನ ತಾವತ್ತಿಷ್ಠತೀತ್ಯಪಿ ನಿರಸ್ತಮ್; ನಿರವಯವೇ ಏತನ್ನ್ಯಾಯಾಸಂಭವಾದಿತಿ-ಚೇನ್ನ; ಆಕಾರಸ್ಯೇವ ಲೇಶಶಬ್ದಾರ್ಥತ್ವಾತ್ , ‘ಇಂದ್ರೋ ಮಾಯಾಭಿಃ ಪುರುರೂಪ ಇಯತ' ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ಅವಿದ್ಯಾಯಾ ಅನೇಕಾಕಾರತ್ವಾವಗಮಾತ್ । ಆಕಾರಿನಿವೃತ್ತಾವಪ್ಯಾಕಾರಸ್ಯಾನುವೃತ್ತಿವ್ಯಕ್ತಿನಿವೃತ್ತಾವಪಿ ಜಾತೇರಿವ । ನನು–ಕೋಽಯಮಾಕಾರೋ ನಾಮ ಜಾತಿರ್ವಾ, ಶಕ್ತ್ಯಾದಿರೂಪೋ ಧರ್ಮೋ ವಾ, ಸುವರ್ಣಕುಂಡಲಾದಿವದವಸ್ಥಾವಿಶೇಷೋ ವಾ । ನಾದ್ಯೌ; ತಯೋರ್ದೇಹಾದಿಭ್ರಮೋಪಾದಾನತ್ವೇ ಅವಿದ್ಯಾತ್ವಾಪಾತಾತ್, ಅನುಪಾದಾನತ್ವೇ ಚ ಉಪಾದಾನಾಂತರಾಭಾವೇನ ದೇಹಾದಿಭ್ರಮೋತ್ಪತ್ತ್ಯಯೋಗಾತ್ ಆತ್ಮಾನ್ಯತ್ವೇನ ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯತ್ವೇನ ಚಾವಿದ್ಯಾತತ್ಕಾರ್ಯಾನ್ಯತರತ್ವಾವಶ್ಯಂಭಾವೇನಾಜ್ಞಾನೇ ನಿವೃತ್ತೇ ಸ್ಥಿತ್ಯಯೋಗಾಚ್ಚ । ಅತ ಏವ ನ ತೃತೀಯಃ ‘ಅವಸ್ಥಾವಂತಂ ವಿನಾ ಅವಸ್ಥಾಯಾಃ ಸ್ಥಿತ್ಯಯೋಗಾದಿ’ತಿ ಚೇನ್ನ; ಅನೇಕಶಕ್ತಿಮದವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಪ್ರಪಂಚೇ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತ್ವಾದಿಭ್ರಮಹೇತುಶಕ್ತೇಃ ಪ್ರಪಂಚೇ ಅರ್ಥಕ್ರಿಯಾಸಮರ್ಥತ್ವಸಂಪಾದಕಶಕ್ತೇಶ್ಚ ಪ್ರಾರಬ್ಧಕರ್ಮಸಮಕಾಲೀನತತ್ತ್ವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇಣ ನಿವೃತ್ತಾವಪಿ ಅಪರೋಕ್ಷಪ್ರತಿಭಾಸಯೋಗ್ಯಾರ್ಥಾಭಾಸಜನಿಕಾಯಾಃ ಶಕ್ತೇರನುವೃತ್ತೇಃ ತದ್ವತೀ ವಿದ್ಯಾಪಿ ತಿಷ್ಠತ್ಯೇವೇತಿ ನೋಕ್ತದೋಷಾವಕಾಶಃ । ನ ಚಾವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಕಥಂ ಮುಕ್ತ ಇತಿ ವ್ಯಪದೇಶಃ ? ಶಕ್ತಿನಾಶಮಾತ್ರಾತ್ । ಅತಏವ ಸಮಯೇ ಸರ್ವಶಕ್ತಿಮದಜ್ಞಾನನಾಶಃ ತಜ್ಜಾತೀಯೇನಾಪ್ರತಿರುದ್ಧೇನ ಪ್ರತ್ಯಯೇನ । ತಥಾಚ ಶ್ರುತಿಃ–‘ತಸ್ಯಾಭಿಧ್ಯಾನಾದ್ಯೋಜನಾತ್ತತ್ತ್ವಭಾವಾತ್ ಭೂಯಶ್ಚಾಂತೇ ವಿಶ್ವಮಾಯಾನಿವೃತ್ತಿ'ರಿತಿ । ನ ಚ-ಭೂಯ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಯೋಜನಾದಿತ್ಯನೇನಾನ್ವಯಾತ್ ನ ಲೇಶಾನುವೃತ್ತಾವಸ್ಯಾಃ ಶ್ರುತೇರ್ಮಾನತೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ವಿಶೇಷಣಾನ್ವಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ವಿಶೇಷ್ಯಾನ್ವಯಸ್ಯಾಭ್ಯರ್ಹಿತತ್ವಾತ್ ತತ್ತ್ವಭಾವಾದಿತ್ಯನೇನ ವ್ಯವಧಾನಾತ್ ಅಂತ ಇತಿ ಪದವೈಯರ್ಥ್ಯಾಚ್ಚ ವಿಪರೀತಯೋಜನಸ್ಯಾಸಂಗತೇಃ । ನ ಚ ಲೇಶಸ್ಥಿತೌ ಕರ್ಮಾನುವೃತ್ತಿಃ ತದನುವೃತ್ತೌ ಚ ಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಬಂಧೇನ ಲೇಶಸ್ಥಿತಿರಿತ್ಯನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ನ ತಾವತ್ ಜ್ಞಪ್ತೌ ‘ಭೂಯಶ್ಚಾಂತೇ ವಿಶ್ವಮಾಯಾನಿವೃತ್ತಿರಿ’ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇರೇವ ಲೇಶಾನುವೃತ್ತೇರವಗತತ್ವಾತ್ , ನಾಪಿ ಸ್ಥಿತೌ ಏಕಕಾಲೀನತ್ವೇನ ದೋಷಾಭಾವಾತ್ ; ಯದ್ವಾ–ಅಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸೂಕ್ಷ್ಮಾವಸ್ಥಾಲೇಶಃ । ಯಥಾ ‘ತಸ್ಮಾತ್ ಫಲೇ ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯ ಯಾಗಾದೇಃ ಶಕ್ತಿಮಾತ್ರಕಮ್ । ಉತ್ಪತ್ತಾವಪಿ ಪಶ್ವಾದೇರಪೂರ್ವಂ ನ ತತಃ ಪೃಥಕ್ ॥’ ಇತಿ ವಾರ್ತಿಕೇನ ಯಾಗೇ ಗತೇಽಪಿ ಯೋಗಸೂಕ್ಷ್ಮಾವಸ್ಥಾರೂಪಮಪೂರ್ವಂ ಯಾಗೇ ಸಾಧನತಾನಿರ್ವಾಹಕಮಂಗೀಕ್ರಿಯತೇ, ತಥಾ ಅಜ್ಞಾನೇ ಗತೇಽಪಿ ತತ್ಸೂಕ್ಷ್ಮಾವಸ್ಥಾರೂಪೋ ಲೇಶೋ ದೇಹಾದಿಪ್ರತೀತ್ಯನುಕೂಲಃ ಸ್ವೀಕ್ರಿಯತೇ; ಸ್ವರ್ಗಜನಕತಾಗ್ರಾಹಕಶ್ರುತೇರಿವಾತ್ರಾಪಿ ಜೀವನ್ಮುಕ್ತಿಶ್ರುತೇಸ್ತಾದೃಗರ್ಥಸ್ವೀಕಾರಾತ್ । ತಸ್ಮಾದವಿದ್ಯಾಲೇಶಾನುವೃತ್ತ್ಯಾ ಜೀವನ್ಮುಕ್ತಿರುಪಪನ್ನತರಾ ॥

ಯತ್ತು-ಪರಮತೇಽಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಿನೋಽಪಿ ಸ್ವಯೋಗ್ಯಪರಮಾನಂದಹೇತುಪರಮಕಾಷ್ಠಾಪನ್ನಭಕ್ತ್ಯಭಾವೇ ತತ್ಸಾಧ್ಯಸ್ಯ ಮೋಚಕಸ್ಯ ಈಶ್ವರಪ್ರಸಾದಸ್ಯಾಭಾವೇನ ಪ್ರಾರಬ್ಧಕರ್ಮಣಾ ಸಂಸಾರಾನುವೃತ್ತೌ ಜೀವನ್ಮುಕ್ತಿಃ ತದ್ಭಾವೇ ತು ಪ್ರಸಾದಸ್ಯಾಪಿ ಭಾವೇನ ನಿಶ್ಶೇಷದುಃಖಾನಿವೃತ್ತಿವಿಶಿಷ್ಟಸ್ವತೋನೀಚೋಚ್ಚಭಾವಾಪನ್ನಸ್ವರೂಪಾನಂದಾವಿರ್ಭಾವರೂಪಾ ಮುಕ್ತಿಃ ಇತಿ, ತನ್ನ; ‘ತಾವದೇವಾಸ್ಯ ಚಿರಮಿ’ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ಅಸ್ಯೋತ್ಪನ್ನತತ್ತ್ವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯ ಪ್ರಾರಬ್ಧಕರ್ಮಕ್ಷಯಮಾತ್ರಮಪೇಕ್ಷಣೀಯಂ ಕೈವಲ್ಯಸಂಪತ್ತ್ಯರ್ಥಮಿತಿ ಪ್ರತಿಪಾದನೇನ ಈಶ್ವರಪ್ರಸಾದಾಪೇಕ್ಷಾಯಾ ವಕ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ ಸ್ಮೃತಿಪುರಾಣಾದೀನಾಂ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧೇನ ಸ್ತುತಿಪರತ್ವಾತ್ ‘ಯಮೇವೈಷ ವೃಣುತೇ ತೇನ ಲಭ್ಯಸ್ತಸ್ಯೈಷ ಆತ್ಮಾ ವಿವೃಣುತೇ ತನೂಂ ಸ್ವಾ’ಮಿತಿ ಭಕ್ತಿಜನ್ಯೇಶ್ವರಪ್ರಸಾದಸ್ಯಾಪಿ ತತ್ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ವರೂಪ ಏವೋಪಯೋಗಸ್ಯ ಬೋಧಿತತ್ವೇನ ಸ್ಮೃತ್ಯಾದೀನಾಮಪಿ ತದನುಸಾರತ್ವಾತ್ ವೈಪರೀತ್ಯೇನ ಸಾಧ್ಯಸಾಧನಭಾವೇ ಮಾನಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚ ಪ್ರಾರಬ್ಧಕರ್ಮಕ್ಷಯೇ ಪ್ರಸಾದವಿನಿಯೋಗಃ; ಪ್ರಸಾದ ನಿರಪೇಕ್ಷಭೋಗಾದೇವ ತತ್ಸಿದ್ಧೇಃ । ನಾಪಿ ಮುಕ್ತಾವುಚ್ಚನೀಚಭಾವಃ; ತಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇ ತದಾ ಅಸಂಭವಾತ್ ‘ಪರಮಂ ಸಾಮ್ಯಮುಪೈತೀ’ತಿ ಸಾಮ್ಯಶ್ರುತೇಶ್ಚ । ಸಾತಿಶಯತ್ವೇ ಮುಕ್ತೇಃ ಸ್ವರ್ಗಾದಿವದನಿತ್ಯತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಅಧಿಕದರ್ಶನೇ ದುಃಖದ್ವೇಷಾದಿಕಂ ಚ ಸ್ಯಾತ್ । ನನು—ಮುಕ್ತೌ ಅತಾರತಮ್ಯಂ ಕಿಂ ಭೇದಾಭಾವಾತ್ , ಉತ ಸತ್ಯಪಿ ಭೇದೇ ತತ್ಸಾಮ್ಯಾತ್ ।। ನಾದ್ಯಃ; ಶ್ರುತ್ಯಾ ಭೇದಸಿದ್ಧೇಃ । ನಾಂತ್ಯಃ, ಸಾಮ್ಯಂ ಕಿಂ ಜೀವೇಶ್ವರಯೋಃ, ಉತ ಜೀವಾನಾಮೇವ । ನಾದ್ಯಃ; ತಯೋರ್ವಿಭುತ್ವಾಣುತ್ವಶೇಷಶೇಷಿಭಾವಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾಪಾರತಂತ್ರ್ಯಾದಿನಾ ತಾರತಮ್ಯಾತ್ ಅನೇಕೇಶ್ವರಾಪತ್ತ್ಯಾ ಜಗತ್ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಯೋಗಾತ್ । ತದ್ದ್ವಯತಾರತಮ್ಯಪ್ರತಿಪಾದಕಸ್ಮೃತಿಭಿಃ ‘ಜಗದ್ವ್ಯಾಪಾರವರ್ಜಮಿ’ತ್ಯಾದಿಸೂತ್ರೈರುತ್ಕೃಷ್ಟತ್ವನಿಕೃಷ್ಟತ್ವಗ್ರಾಹಕಾನುಮಾನೈರ್ವಿರೋಧಾಚ್ಚ । ನಾಂತ್ಯಃ; ಜೀವಾನ್ ಪ್ರತಿ ಶೇಷಿಣೋ ಲಕ್ಷ್ಮೀತತ್ತ್ವಾತ್ ತಾನ್ ಪ್ರತಿ ನಿಯಾಮಕಾದ್ವಿಷ್ವಕ್ಸೇನಾದಿತಶ್ಚ ಜೀವಾನಾಂ ನಿಕೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ ‘ಸೈಷಾನಂದಸ್ಯೇ’ತ್ಯಾದಿತೈತ್ತಿರೀಯಾದಿಶ್ರುತಿಭಿಃ ‘ಮುಕ್ತಾನಾಮಪಿ ಸಿದ್ಧಾನಾಂ ನಾರಾಯಣಪರಾಯಣಃ । ಸುದುರ್ಲಭಃ ಪ್ರಶಾಂತಾತ್ಮಾ ಕೋಟಿಷ್ವಪಿ ಮಹಾಮುನೇ ॥’ ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತಿಭಿಃ ‘ವೃದ್ಧಿಹ್ರಾಸಭಾಕ್ತ್ವಮಂತರ್ಭಾವಾದುಭಯಸಾಮಂಜಸ್ಯಾದೇವಮಿ’ತ್ಯಾದಿಸೂತ್ರೈರುಕ್ತಶ್ರುತಿತರ್ಕಾನುಗೃಹೀತೈರನುಮಾನೈರ್ವಿರೋಧಾಚ್ಚೇತಿ ಚೇನ್ನ; ಭೇದಾಭಾವೇನ ತಾರತಮ್ಯಾಸಿದ್ಧೇಃ। ಯಥಾ ಚ ಶ್ರುತ್ಯಾದೇರ್ನ ಭೇದಪರತ್ವಂ ತಥಾ ಪ್ರಾಗೇವ ಗತಮ್ । ಯತ್ತು ದ್ವಿತೀಯಪಕ್ಷಮಾಶಂಕ್ಯ ದೂಷಣಂ, ತದಕಾಂಡತಾಂಡವಮ್ ; ಭೇದಸತ್ತ್ವೇ ಅಭೇದಾತ್ಮಕಪರಮಸಾಮ್ಯಾಭಾವಾತ್ ತತ್ಸತ್ತ್ವೇ ಭೇದಸ್ಯೈವಾಭಾವಾತ್ । ಕಿಂಚ ತಾರತಮ್ಯಾಭಿಧಾನಂ ಪರಮಮುಕ್ತೌ, ಉತ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಾದಿವಾಸರೂಪಾಪರಮಮುಕ್ತೌ ವಾ, ನಾದ್ಯಃ; ‘ಏವಂ ಮುಕ್ತಿಫಲಾನಿಯಮಸ್ತದವಸ್ಥಾವಧೃತೇಸ್ತದವಸ್ಥಾವಧೃತೇರಿತಿ ತೃತೀಯಾಂತ್ಯಾಧಿಕರಣೇ ‘ಐಹಿಕಮಪ್ಯಪ್ರಸ್ತುತಪ್ರತಿಬಂಧೇ ತದ್ದರ್ಶನಾದಿ’ತ್ಯೇತತ್ಸೂತ್ರೋಕ್ತಜ್ಞಾನಗತೈಹಿಕತ್ವಾಮುಷ್ಮಿಕತ್ವರೂಪವಿಶೇಷವನ್ಮುಕ್ತಾವಪಿ ತಾರತಮ್ಯಮಾಶಂಕ್ಯ ನಿಷೇಧಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯೇ ತ್ವಿಷ್ಟಾಪತ್ತಿಃ । ಯತ್ತು-ಮುಕ್ತಜೀವಭೋಗಃ ಈಶ್ವರಭೋಗಾನ್ನಿಕೃಷ್ಟಃ ಜೀವಭೋಗತ್ವಾತ್ ಸಂಸಾರಿಭೋಗವತ್ । ಏವಂ ಜೀವಜ್ಞಾನಾದಿಕಮಪಿ ಪಕ್ಷೀಕೃತ್ಯ ಪ್ರಯೋಗ ಊಹನೀಯಃ । ಈಶ್ವರಾನಂದಃ, ಜೀವಾನಂದಾದುತ್ಕೃಷ್ಟಃ, ತನ್ನಿಯಾಮಕಾನಂದತ್ವಾತ್ ಯದೇವಂ ತದೇವಂ ಯಥಾ ಸೇವಕಾನಂದಾತ್ ಸೇವ್ಯಾನಂದಃ । ಈಶ್ವರಃ, ಜೀವಸ್ವಭಾವಾನಂದಾದಿತ ಉತ್ಕೃಷ್ಟಸ್ವಭಾವಾನಂದಾದಿಮಾನ್ ತತ್ಪ್ರೇಪ್ಸುತ್ವೇ ಸತಿ ತತ್ರ ಶಕ್ತತ್ವಾತ್ ಯೋ ಯತ್ಪ್ರೇಪ್ಸುತ್ವೇ ಸತಿ ಯತ್ರ ಶಕ್ತಃ ಸ ತದ್ವಾನ್ ಯಥಾ ಸಂಮತಃ ಇತ್ಯಾದೀನಿ ತಾರತಮ್ಯಸಾಧಕಾನಿ-ಇತಿ, ತನ್ನ; ಆದ್ಯೇ ಮುಕ್ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪತಯಾ ಉಪಾಧಿಕೃತಜೀವತ್ವಾಭಾವೇನಾಶ್ರಯಾಸಿದ್ಧೇಃ, ಈಶ್ವರತ್ವಾಭಾವೇನ ಸಾಧ್ಯಾಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ, ಸ್ವರೂಪಾಸಿದ್ಧೇಶ್ಚ । ದ್ವಿತೀಯಾದ್ಯನುಮಾನೇ ಜೀವೇಶ್ವರವಿಭಾಗಕಾಲೇ ತಾರತಮ್ಯಸಾಧನಂ ಚೇತ್ಸಿದ್ಧಸಾಧನಂ, ತದ್ಭಿನ್ನೇ ಕಾಲೇ ಚೇತ್, ಪೂರ್ವದೋಷಾನತಿವೃತ್ತಿಃ । ’ಸೈಷಾನಂದಸ್ಯೇ’ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭಿಃ ಮಾನುಷಾನಂದಮಾರಭ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಪರ್ಯಂತೇಷು ಉತ್ತರೋತ್ತರಶತಗುಣತ್ವರೂಪತಾರತಮ್ಯಮುಪಾಧಿತಾರತಮ್ಯೇನ ವದಂತೀಭಿರ್ನಿರುಪಾಧಿಕೇ ಸ್ವರೂಪಾನಂದೇ ತಾರತಮ್ಯಸ್ಯ ವಕ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ಏತೇನ–ಪ್ರಕೃತಾ ಬಂಧನಿವೃತ್ತಿಃ, ಸ್ವಸಜಾತೀಯಬಂಧನಿವೃತ್ತ್ಯಾಶ್ರಯಪ್ರತಿಯೋಗಿಕತಾರತಮ್ಯವನ್ನಿಷ್ಠಾ ಬಂಧನಿವೃತ್ತಿತ್ವಾತ್ ನಿಗಲವೋಂಧನಿವೃತ್ತಿವದಿತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್ ; ತಾರತಮ್ಯಸ್ಯ ಗುಣಗತಜಾತಿತ್ವೇನ ಬಂಧನಿವೃತ್ತ್ಯಾಶ್ರಯಾತ್ಮನಿ ವಕ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ಅತ ಏವ–ನಿವೃತ್ತಿಗತತಾರತಮ್ಯಸಾಧನಮಪಿ–ಅಪಾಸ್ತಮ್ ; ನಿವೃತ್ತೇರ್ನಿರತಿಶಯತ್ವಾದಾನಂದಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪತಯಾ ಉಭಯವಾದಿಸಿದ್ಧತ್ವೇನ ಗುಣತ್ವಾಭಾವೇನ ತತ್ರಾಪಿ ತಸ್ಯ ವಕ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ಏತೇನ–ಸ್ವರೂಪಸುಖಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯೇಕಮೇಕತ್ವೇನಾಣುತ್ವೇನ ಚ ಸಂಖ್ಯಾಪರಿಮಾಣಕೃತವೈಷಮ್ಯಾಭಾವೇಽಪಿ ಜಲಸುಧಾಪಾನಜನ್ಯಸುಖಯೋರಿವ ಮಧುರಮಧುರತರತ್ವಾದಿವಚ್ಚ ಸ್ವರೂಪಕೃತವೈಷಮ್ಯಂ ಮುಕ್ತಾವಿತಿ–ನಿರಸ್ತಮ್; ವೈಷಯಿಕಸುಖೇ ಸಾಧನತಾರತಮ್ಯಪ್ರಯುಕ್ತತಾರತಮ್ಯೇಽಪಿ ಸ್ವರೂಪಾನಂದೇ ತದಭಾವಾಚ್ಚ । ನ ಚ ಸಾಲೋಕ್ಯಾದಿಮುಕ್ತಿಃ ಸಾಯುಜ್ಯಾದಿಮುಕ್ತಿತೋಽಪಕೃಷ್ಟೇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿವಿರೋಧಃ ಪರಾಪರಮುಕ್ತಿರೂಪತಯಾ ತದುಪಪತ್ತೇಃ । ಸಾಯುಜ್ಯಾದಿಮುಕ್ತಾವತ್ಕೃಷ್ಟತ್ವವ್ಯಪದೇಶೋಽಪಕೃಷ್ಟತ್ವಾಭಾವಮಾತ್ರೇಣ । ನನು ಸಾಯುಜ್ಯಂ ನೈಕ್ಯಮ್ । ‘ಚಂದ್ರಮಸಃ ಸಾಯುಜ್ಯ ಸಲೋಕತಾಮಾಪ್ನೋತೀ’ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ಸತ್ಯಪಿ ಭೇದೇ ಸಾಯುಜ್ಯೋಕ್ತೇಃ, ‘ಸಯುಜಃ ಪರಮಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರವಿಶ್ಯ ಚ ಬಹಿರ್ಗತಾಃ ।’ ಇತ್ಯಾದೌ ಸಯುಜಾಂ ಪ್ರವೇಶಮಾತ್ರೋಕ್ತೇಶ್ಚ, ಸಯುಜೋ ಭಾವಃ ಸಾಯುಜ್ಯಮಿತಿ ಯುಜಶಬ್ದೇನ ಸಂಬಂಧಸ್ಯೈವೋಕ್ತೇಃ ‘ಸಾಲೋಕ್ಯಮಪಿ ಸಾಮೀಪ್ಯಂ ಸಾರೂಪ್ಯಂ ಯೋಗ ಏವ ಚ ॥’ ಇತಿ ಸ್ಮೃತೌ ಸಾಯುಜ್ಯೇ ಸಂಬಂಧವಾಚಕಯೋಗಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾಚ್ಚ, ತಸ್ಮಾತ್ಸಾಯುಜ್ಯಂ ನಾಮ ಕ್ಷೀರನೀರವತ್ ಅನ್ಯದೇಹಾವಿಷ್ಟಗ್ರಹದೇವತಾದಿವಚ್ಚ ಸಂಶ್ಲೇಷಮಾತ್ರಂ, ನ ತ್ವೈಕ್ಯಮಿತಿ–ಚೇತ್, ನ; ವ್ಯಾಪಕೇನೇಶ್ವರೇಣ ಸಂಶ್ಲೇಷಸ್ಯ ನಿತ್ಯಸಿದ್ಧತ್ವೇನಾಪುಮರ್ಥತ್ವಾತ್ । ನ ಚೈತಲ್ಲೋಕಸ್ಥಿತಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಲೋಕಾಂತರಸ್ಥಿತಾಲೌಕಿಕಶರೀರಾವಚ್ಛಿನ್ನೇನೇಶ್ವರೇಣ ಸಂಶ್ಲೇಷಃ। ಸಾಧ್ಯಃ ‘ಅತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಮಶ್ನುತ' ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಉತ್ಕ್ರಮಣಗಮನಾದಿಸಾಧ್ಯಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಾವಾಪ್ತಿವದುಪಾಧ್ಯ ವಚ್ಛಿನ್ನಜೀವಸ್ಯಾನವಚ್ಛಿನ್ನಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದರೂಪಪರಮಮುಕ್ತೇಃ ಪಾರಲೌಕಿಕಫಲತ್ವಾಭಾವಾತ್ ‘ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ ಪರಮಿ’ತ್ಯಾದೌ ಅವಾಪ್ತೇರ್ಬ್ರಹ್ಮರೂಪತ್ವವತ್ ಸಾಯುಜ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ತದ್ರೂಪತಾಯಾ ಅಂಗೀಕರಣೀಯತ್ವಾಚ್ಚ ‘ಚಂದ್ರಮಸಃ ಸಾಯುಜ್ಯಮಿ’ತ್ಯಾದೌ ಏಕೋ ಪಾಧ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯೋಪಾಧ್ಯಂತರಾವಚ್ಛಿನ್ನೇನ ಐಕ್ಯಾನುಪಪತ್ತಿವದತ್ರಾನುಪಪತ್ತೇರಭಾವಾತ್ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥಸ್ವೀಕಾರೇ ಬಾಧಕಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾಚ್ಚ ಸಾಯುಜ್ಯಶಬ್ದಸ್ತಾವದ್ವಿಭಕ್ತತ್ವಾಭಾವಾಭಿಪ್ರಾಯಕಃ । ಯಚ್ಚ-ಉತ್ತರೋತ್ತರಂ ಶತಗುಣಾನಂದಪ್ರಕಾಶಕವಾಕ್ಯೇಷು ಪ್ರತಿವಾಕ್ಯಂ ಮುಕ್ತಾವಕಾಮಹತಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾತ್ ಮಾನುಷಾನಂದವತ್ ಅಕಾಮಹತಮುಕ್ತಾನಂದೇಽಪಿ ತಾರತಮ್ಯಮ್-ಇತಿ, ತನ್ನ ; ‘ಏತಸ್ಯೈವಾನಂದಸ್ಯಾನ್ಯಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಮಾತ್ರಾಮುಪಜೀವಂತೀ’ತಿ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಲೌಕಿಕಾನಂದಾನಾಂ ಪರಮಾನಂದಾಂತರ್ಭಾವಾಭಿಧಾನೋಪಪತ್ತೇಃ। ನ ತು ತಸ್ಯ ತಸ್ಯಾಕಾಮಹತಸ್ಯ ತಾವಾನೇವಾನಂದ ಇತಿ । ಯೇನ ತತ್ರಾಪಿ ತಾರತಮ್ಯಂ ಕಲ್ಪ್ಯೇತ । ತಥಾಚ ‘ಸೋಽಶ್ನತೇ ಸರ್ವಾನ್ ಕಾಮಾನ್’ ‘ಕಾಮಸ್ಯ ಯತ್ರಾಪ್ತಾಃ ಕಾಮಾಸ್ತತ್ರ ಮಾಮಮೃತಂ ಕೃಧೀ’ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ ‘ಸ ಹಿ ಮುಕ್ತೋಽಕಾಮಹತ' ಇತ್ಯಾದಿಬ್ರಹ್ಮಾಂಡೋಕ್ತೇಶ್ಚ ನ ವಿರೋಧಃ। ನನು–ಏಕಸ್ಯೈವ ಶ್ರೋತ್ರಿಯಸ್ಯ ಸರ್ವತ್ರ ಪರಾಮರ್ಶೇ ಮಾನುಷಾನಂದಾದಿಭ್ಯಃ ಸಾವಧಾರಣಶತಗುಣಿತಮನುಷ್ಯಗಂಧರ್ವಾದ್ಯನೇಕಾನಂದಾ ಏಕಸ್ಮಿನ್ ವಿರುದ್ಧಾಃ, ಭಿನ್ನಾಶ್ಚೇದಕಾಮಹತತ್ವಾದೇರೇಕರೂಪತಯಾ ಶ್ರುತಸ್ಯಾವ್ಯವಸ್ಥಾಪಕತ್ವಾದಾನಂದವ್ಯವಸ್ಥಾಽಯೋಗಃ । ಅಥ ವ್ಯವಸ್ಥಾರ್ಥಮ್ ಏತತ್ಪದಾಕಾಮ ಏತದಿತರಪದಕಾಮಶ್ಚ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ, ತದಾಽಶ್ರುತಕಲ್ಪನಾಬಾಧಶ್ಚ । ನ ಹೀಂದ್ರಾದಿಪದೇ ವಾ ರಾಜಪದೇ ವಾ ನಿಷ್ಕಾಮಸ್ಯ ಭಿಕ್ಷುಕಸ್ಯ ಇಂದ್ರಾದ್ಯಾನಂದಾನುಭವೋಽಸ್ತಿ, ತಸ್ಮಾಚ್ಛ್ರುತ್ಯಾ ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯೇನಾಮುಕ್ತಾನಾಂ ತಾರತಮ್ಯಮುಕ್ತ್ವಾ; ‘ಶ್ರೋತ್ರಿಯಸ್ಯ ಚೇ’ತ್ಯಾದಿನಾ ‘ಯಶ್ಚ ಶ್ರೋತ್ರಿಯ'ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಚೋತ್ತರವಾಕ್ಯೇನ ಮುಕ್ತಸ್ಯ ತದುಚ್ಯತ ಇತಿ ಚೇನ್ನ; ಸರ್ವೇಷು ವಾಕ್ಯೇಷು ಅಕಾಮಹತಸ್ಯ ಮುಕ್ತಸ್ಯೈಕತ್ವೇಽಪಿ ತದಾನಂದೇ ಸರ್ವಾನಂದಾನಾಮಂತರ್ಭಾವಾತ್ ಸ ಏವ ತಸ್ಮಿನ್ ತಸ್ಮಿನ್ನಾನಂದೇ ವಕ್ತವ್ಯೇ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ; ತತ್ತದಿಂದ್ರಾದಿಸಾಮ್ಯೇನ ತಸ್ಯ ಸರ್ವತ್ರಾಭಿಧಾನೋಪಪತ್ತೇಃ ’ಅಧಿಕಂ ಪ್ರವಿಷ್ಟಂ ನ ತು ತದ್ಧಾನಿರಿ’ತಿ ನ್ಯಾಯಾತ್ । ಸಾಮ್ಯೇ ಹಿ ತತ್ಸಜಾತೀಯಧರ್ಮವತ್ತ್ವಂ ತಂತ್ರಮ್, ನ ತು ತದಿತರಧರ್ಮಾನಧಿಕರಣತ್ವಮಪಿ ಗೌರವಾತ್ । ಯಚ್ಚ-ಮುಕ್ತಸುಖಂ ಪರಸ್ಪರತಾರತಮ್ಯವತ್ ಪರಸ್ಪರತಾರತಮ್ಯವತ್ಸಾಧನಕತ್ವಾತ್ ಸಂಮತವದಿತಿ, ತನ್ನ; ಅಸಿದ್ಧೇಃ । ನನು–ಮುಕ್ತಿಃ ಪ್ರಯಾಗಮರಣಭಗವದ್ದ್ವೇಷಾದಿಸಾಧ್ಯೇತಿ ಮತೇ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಸಮುಚ್ಚಯಸಾಧ್ಯೇತಿ ಮತೇ ಚ ಪ್ರಯಾಗಮರಣಾದೀನಾಂ ವರ್ಣಾಶ್ರಮಕರ್ಮಣಾಂ ಚ ವಿಷಮತ್ವಾತ್ ನಾಸಿದ್ಧಿಃ, ಜ್ಞಾನೈಕಸಾಧ್ಯೇತಿ ಮತೇಽಪಿ ‘ಕಸ್ತಂ ಮದಾಮದಂ ದೇವಂ ಮದನ್ಯೋ ಜ್ಞಾತುಮರ್ಹತಿ’ ‘ಸರ್ವೇ ಗುಣಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೈವ ಹ್ಯುಪಾಸ್ಯಾ ನಾನ್ಯೈರ್ದೇವೈಃ ಕಿಮು ಸರ್ವೈರ್ಮನುಷ್ಯೈರಿ’ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ‘ಬ್ರಹ್ಮಾದಿ ತದ್ವೇದ ನ ಚೇದಸಮ್ಯಗನ್ಯೇ ಕುತೋ ದೇವಮುನೀಂದ್ರವರ್ಯಾಃ । ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತಿಭಿಃ ದೇವಾದಿಮನುಷ್ಯಾದಿಸ್ಥಮುಕ್ತಿಹೇತುಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಗತಸ್ಯ ಬಹುಬಹುತರಶಾಖಾಶ್ರವಣಸಾಧ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಬಹುಬಹುತರಗುಣವಿಷಯತ್ವಂ ವಿನಾಽಯೋಗೇನಾರ್ಥಾಪತ್ತ್ಯಾ ಚ ತತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತಿ-ಚೇನ್ನ; ಕೇವಲಕರ್ಮಪಕ್ಷೇ ಸಮುಚ್ಚಯಪಕ್ಷೇ ವಾ ಕರ್ಮಸಾಧ್ಯತ್ವೇನ ಮುಕ್ತೇರನಿತ್ಯತ್ವಾಪತ್ತೇಃ, ‘ನಾನ್ಯಃ ಪಂಥಾಃ' ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾಚ್ಚ, ತೃತೀಯಪಕ್ಷೇ ತೂದಾಹೃತಶ್ರುತೀನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾದುರ್ಲಭತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಪರತ್ವೇನ ತದುಕ್ತಸಾಧನಸಾಧ್ಯತ್ವಾಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಾತ್ । ನ ಚಾರ್ಥಾಪತ್ತ್ಯಾ ತಸಿದ್ಧಿಃ; ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯ ನಿರ್ಗುಣವಿಷಯತಯಾ ಗುಣವಿಷಯತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ಯತ್ತು–‘ಯಸ್ತ ಆಶಿಷ ಆಶಾಸ್ತೇ ನ ಸ ಭೃತ್ಯಃ ಸ ವೈ ವಣಿಕ್ । ಸ ವೈ ಭೃತ್ಯಃ ಸಚ ಸ್ವಾಮೀ ಗುಣಲಬ್ಧೌ ನ ಕಾಮುಕೌ ॥ ಮುಮುಕ್ಷೋರಮುಮುಕ್ಷುಸ್ತು ಪರಶ್ಚೈಕಾಂತಭಕ್ತಿಮಾನ್ ॥’ ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತ್ಯಾ ಮುಮುಕ್ಷುಭಕ್ತ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ಅಮುಮುಕ್ಷೋರ್ಭಕ್ತಸ್ಯಾಧಿಕ್ಯೋಕ್ತೇಃ ತದಾಧಿಕ್ಯಸ್ಯ ಲೋಕರೀತಿಸಿದ್ಧತ್ವಾಚ್ಚ ‘ಭಕ್ತಿಃ ಸಿದ್ಧೇರ್ಗರೀಯಸೀ’ತಿಸ್ಮೃತ್ಯಾ ಅಲ್ಪಭಕ್ತಿಸಾಧ್ಯಮುಕ್ತ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ಅಧಿಕಮುಕ್ತಿಹೇತುಭಕ್ತೇರಪಿ ಆಧಿಕ್ಯಸ್ಯೋಕ್ತೇಶ್ಚ–ಇತಿ, ತನ್ನ; ‘ಯಸ್ತ ಆಶಿಷಃ' ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಫಲಮನಿಚ್ಛತೋ ಗುಣಲೋಭೇನ ಯಾ ಭಕ್ತಿಸ್ತಸ್ಯಾಸ್ತು ಗರೀಯಸ್ತ್ವಂ ಯತ್ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಂ, ತತ್ತತ್ತ್ವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇ ತ್ವರಾಸಂಪಾದಕಂ ನ ತು ಮುಕ್ತಿತಾರತಮ್ಯಾಕ್ಷೇಪಕಮ್ । ’ಭಕ್ತಿಃ ಸಿದ್ಧೇ’ರಿತ್ಯಾದಿನಾ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಂ ಗರೀಯಸ್ತ್ವಮಪಿ ತಜ್ಜನಕತ್ವಮಾತ್ರೇಣ ಪುತ್ರಾತ್ಪಿತುರಿವ । ಯತ್ತು—‘ಅನ್ಯೇ ತ್ವೇವಮಜಾನಂತಃ ಶ್ರುತ್ವಾನ್ಯೇಭ್ಯ ಉಪಾಸತೇ । ತೇಽಪಿ ಚಾತಿತರಂತ್ಯೇವ ಮೃತ್ಯುಂ ಶ್ರುತಿಪರಾಯಣಾಃ ॥' ಇತ್ಯತ್ರಾಪಿಶಬ್ದೇನ, ‘ಸ್ತ್ರಿಯೋ ವೈಶ್ಯಾಸ್ತಥಾ ಶುದ್ರಾಸ್ತೇಽಪಿ ಯಾಂತಿ ಪರಾಂ ಗತಿಮ್ । ಕಿಂ ಪುನರ್ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಃ ಪುಣ್ಯಾ ಭಕ್ತಾ ರಾಜರ್ಷಯಸ್ತಥಾ ॥' ಇತ್ಯತ್ರ ಕೈಮುತ್ಯೇನ ಚ ಸಾಧನತಾರತಮ್ಯೇನ ಸಾಧ್ಯೇ ತತ್ಪ್ರತೀತಿಃ ಇತಿ, ತನ್ನ; ನಹಿ ತರಣೇಽಪೀತ್ಯಸ್ಯಾನ್ವಯಃ, ಕಿಂತು ಅಧಿಕಾರಿಣಿ । ತಥಾ ಚ ವಿಲಂಬಿತತರಣರೂಪಫಲಸಂಬಂಧಮಾತ್ರಪರ್ಯವಸಾನಾತ್ ಕೈಮುತ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ತ್ವರಾಫಲಲಾಭಮಾತ್ರೇಣೋಪಪತ್ತೇಃ ಸಾಧನಮಾತ್ರತಾರತಮ್ಯಸ್ಯ ಫಲತಾರತಮ್ಯಾಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾಚ್ಚ । ನಹಿ ದಂಡತಾರತಮ್ಯೇನ ಘಟತಾರತಮ್ಯಂ ಕ್ವಚಿದಪಿ ದೃಶ್ಯತೇ । ಯತ್ತು–ಸಾಧನಸ್ಯೋತ್ತಮತ್ವೇನ ಸಾಧ್ಯಮುತ್ತಮಮಾಪ್ನುಯುಃ । ಬ್ರಹ್ಮಾದಯಃ ಕ್ರಮೇಣೈವ ಯಥಾನಂದಶ್ರುತೌ ಶ್ರುತಾಃ ॥' ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಾಂಡೇ, ’ಅಧಿಕಂ ತವ ವಿಜ್ಞಾನಮಧಿಕಾ ಚ ಗತಿಸ್ತವೇ'ತಿ ಸಾಕ್ಷಾನ್ಮೋಕ್ಷಧರ್ಮೇ ಚ ಸಾಧನತಾರತಮ್ಯೇನ ಸಾಧ್ಯೇ ತದುಕ್ತಿಃ ಇತಿ, ತನ್ನ; ಸಾಧನೋತ್ತಮತ್ವೇನ ಸಾಧ್ಯೋತ್ತಮತ್ವಸ್ಯಾಪರಮಮುಕ್ತಿವಿಷಯತ್ವಾತ್ , ವಿಜ್ಞಾನಗತಾಧಿಕ್ಯೋಕ್ತೇರಪಿ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಪ್ರಯೋಜಕಸಗುಣವಿಷಯಕಜ್ಞಾನಪರತ್ವಾಚ್ಚ, ಅತ ಏವ ದಹರಾದಿವಿದ್ಯಾನಾಮಧಿಕಾಲ್ಪಗುಣವಿಷಯಕತ್ವೇನ ಸಾಧನತಾರತಮ್ಯಂ ಯತ್ಪರಾಭಿಮತಂ ತದಪ್ಯೇವಮಿತಿ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ದೋಷಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಸ್ವರೂಪಾನಂದಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಾತ್ಮರೂಪಿಣಃ । ಪ್ರಾಪ್ತಿಮುಕ್ತಿರ್ನ ತತ್ರಾಸ್ತಿ ತಾರತಮ್ಯಂ ಕಥಂಚನ ॥